بسم اللّه الرّحمن الرّحیم الحمد للّه الّذی ابان احبّیّة الوصیّ إلیه و الی النّبیّ فی قصّة الطّیر المشویّ و اظهر بالحجج الدّامغة و البراهین السّابغة عیث کلّ قاصر دنیّ و عجز کل خاسر ونیّ و طیّب لنا ببرکة موالاة اهل البیت علیهم السّلام العیش الرّافغ الهنی، و صلّی اللّه علی نبیّه المعتام لإنقاذ الخلق من اشراک الضّلال الرّدی، و الدّالّ لهم علی اقتفاء الحقّ و الصّواب المنجی من اضلال کلّ غویّ و آله الکرام السّادة القادة الاقیال الّذین لا یزورّ و لا یحید عن التّمسّک بحبلهم الاّ کلّ شقی و لا سیّما ابن عمّه و وزیره الّذی لا یبلغ إلیه الطّیر و ان طار کل مطیر و سعی فی مجاراته بالابکار و العشیّ و بعد فیقول القاصر العاثر حامد حسین بن العلاّمة السّیّد محمّد قلی الموسویّ النیسابوریّ عفا اللّه عن جرائمه و تجاوز برحمته عن عظائمه هذا هو المجلّد الرّابع من المنهج الثانی من کتاب عبقات الانوار فی امامة الائمّة الاطهار و هو مؤسّس لحصد نواجم شبهات صاحب التحفة علی حدیث الطّیر الشّائع بین الخاصّ و العامّ و قد جعله هذا المتحذلق القمقام الحدیث الرّابع من الاحادیث الدالّة علی امامة علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و ذکر فی الفصیة عنه ما یحیّر الاذهان و الافهام و بدهش افکار اولی الاحلام و یقضی علی صاحبه بالانحیار التّامّ عن التدبّر و الامعان و الانعام و هذا و ان الاخذ و الشّروع فی المرام و من اللّه

ص:2

الاستعانة فی المبدأ و الختام

و سجاح و جمیع نواصب منهمکین در کذب صراح بادراک آن فرحان و شادان مقام کمال استعجاب و محل اقصای استغرابست که مخاطب عالی نصاب با آن همه افتخار محیّر افهام و الباب که در رسالۀ اصول حدیث بحصول ملکه معتد بها در فهم معانی احادیث و ادراک دقائق اسانید آغاز نهاده داد اظهار علو مرتبت و سمو منزلت و عظمت شان و رفعت مکان خویش بر اتباع آن مطاع و دیگر همج رعاع داده ادنی اطلاعی و عثوری و ایسر تتبعی و مروری بر افادات علمای اعلام و افاضات منقّدین والا مقام و تحقیقات ناقدین فخام و تنقیدات سابرین عظام دست نداد تا کبح عنان خود از ایضاع و ایغال در مهامه بغی و عدوان و سباسب حقد و شنآن و شومی؟ ؟ ؟ و غر و طغیان می فرمود و لسان فصیح البیان و زبان بلاغت ترجمان خود باین هجر و هذیان نمی آلود و الحمد للّه المنّان که استدلال اهل حق و ایقان باین خبر حصیف البنیان مشید الارکان متصف بکمال رزانت و اتقان و صحت احتجاج بآن در نهایت ظهور و لمعانست و قبل از این که بذکر وجوه مفصله و دلائل مکمّله ابطال وسواس مخاطب جلالت اساس و توبین و تهجین حکم آن مقتدای اشباه الناس بوضع حدیث حضرت خیر الناس صلّی اللّه علیه و آله الواقین من کل بوس و باس نمایم چند فائده سراسر عائده بعون المفیض لحقائق الصدق و النور مرقوم و مسطور و مثبت و مزبور و مشرح و مذکور می گردد

و ابو العبّاس احمد بن محمّد بن سعید الکوفی المعروف بابن عقدة رواه فی کتاب الطّیر و ابو الحسین علی بن الحسین بن علیّ المسعودی اثبته فی کتاب مروج الذّهب و احمد بن سعید بن فرقد الجدّی ذکر روایته لهذا الحدیث الذّهبی فی المیزان و العسقلانی فی لسان المیزان و ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایّوب الطّبرانی ذکر روایته هذا الحدیث ولیّ اللّه السّهالی فی مرآة المؤمنین و ابو محمّد عبد اللّه بن محمّد بن عثمان الواسطی المعروف بابن السقا ذکر روایته لهذا الحدیث ابن المغازلی فی کتاب المناقب و الذّهبی فی تذکرة الحفّاظ و ابو اللّیث نصر بن محمّد السّمر قندی رواه فی المجالس و ابو حفص عمر بن احمد الواعظ الشاهینی المعروف بابن شاهین رواه فی جزء من حدیثه و ذکر روایته ابن المغازلی فی کتاب المناقب و ابو الحسن علیّ بن عمر بن احمد الدّار قطنی اثبته فی کتاب العلل و ابو الحسن علی بن عمر بن محمّد بن الحسن بن شاذان بن ابراهیم بن اسحاق السّکریّ الحربیّ اخرجه فی اجزاء من حدیثه و ذکر روایته لهذا الحدیث المحبّ الطّبری فی الریاض النّضرة و ابو عبد اللّه عبید اللّه بن محمّد بن محمّد بن حمدان بن بطّة العکبری البطّی رواه فی کتاب الابانة و ابو بکر محمّد بن عمیر بن بکیر النّجّار رواه فی جزء له و ذکر روایته المحبّ الطّبریّ فی الرّیاض النّضرة و ذخائر العقبی و محمّد بن اسماعیل الامیر فی الرّوضة النّدیّة و ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه بن محمّد الضبّی النّیسابوری الحاکم المعروف بابن البیّع رواه فی المستدرک علی الصحیحین و فی کتاب له جمع فیه طرق هذا الحدیث و ابو سعه عبد الملک بن محمّد النّیسابوری الخرکوشی رواه فی شرف المصطفی و ابو بکر احمد بن موسی بن مردویه الاصبهانی رواه فی کتاب جمع فیه طرق هذا الحدیث و ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الاصبهانی رواه فی حلیة الاولیاء و فی کتاب الطّیر و ابو طاهر محمّد بن احمد بن حمدان الخراسانی رواه فی کتاب طرق حدیث الطّیر و احمد بن مظفر بن احمد العطّار الفقیه الشافعی ذکر روایته لهذا الخبر ابن المغازلی فی کتاب المناقب و ابو بکر احمد بن الحسین بن علی البیهقی ذکر روایته لهذا الحدیث ابو المؤیّد الخوارزمی فی کتاب المناقب و محمّد بن احمد بن سهل النّحوی المعروف بابن بشران ذکر روایته هذا الحدیث ابن المغازلی فی کتاب المناقب و ابو عمر یوسف بن عبد اللّه المعروف بابن عبد البرّ النّمری القرطبی رواه فی کتاب بهجة المجالس و ابو بکر احمد بن علی بن ثابت الخطیب البغدادی رواه فی تاریخ بغداد و ابو الحسن علیّ بن محمّد بن الطّیّب الجلاّبیّ المعروف بابن المغازلی رواه فی کتاب المناقب و ابو المظفّر منصور بن محمّد السّمعانی رواه فی فضائل الصّحابة و محیی السّنة ابو محمّد الحسین بن مسعود بن الفرّاء البغوی رواه فی المصابیح و ابو الحسن رزین بن معاویة العبدری

ص:5

رواه فی کتاب الجمع بین الصّحاح السّتّة و محمّد بن علیّ بن ابراهیم النّطنزی رواه فی کتاب الخصائص و ابو المؤیّد موفّق بن احمد المعروف باخطب خوارزمی رواه فی کتاب المناقب و عمر بن محمّد بن خضر الاردبیلی المعروف بملاّ رواه فی وسیلة المتعبدین و ابو القاسم علیّ بن الحسن بن هبة اللّه المعروف بابن عساکر رواه فی تاریخه و ابو السّعادات مبارک بن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم المعروف بابن الاثیر الجزری رواه فی جامع الاصول و ابو الحسن علیّ بن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم المعروف بابن الاثیر الجزری رواه فی کتاب اسد الغابة فی معرفة الصّحابة و ابو عبد اللّه محمّد بن محمود بن الحسن بن هبة اللّه المعروف بابن النّجّار رواه فی تاریخه و ابو سالم محمّد بن طلحة القرشی النّصیبیّ آورده فی مطالب السؤل فی مناقب آل الرّسول و شمس الدّین ابو المظفّر یوسف بن قزعلی الحنفی سبط ابن الجوزی آورده فی کتاب تذکرة خواصّ الامّة فی معرفة الائمّة و ابو عبد اللّه محمّد بن یوسف بن محمّد الکنجی الشّافعی رواه فی کتابة الطالب فی مناقب امیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب و محبّ الدّین احمد بن عبد اللّه بن محمّد الطّبریّ الشّافعی المکیّ اثبته فی کتابه الرّیاض النّضرة فی فضائل العشرة و ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی و ابراهیم بن محمّد بن المؤیّد بن عبد اللّه بن علیّ بن محمّد بن حمویه الحموینی رواه فی فرائد السّمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السّبطین و فخر الدّین الهانسوی اثبته فی دستور الحقائق و ولیّ الدّین ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه التّبریزی الخطیب رواه فی مشکاة المصابیح و ابو الحجّاج یوسف بن عبد الرّحمن بن یوسف المزّی رواه فی تحفة الاشراف بمعرفة الاطراف و شمس الدّین ابو عبد اللّه محمّد بن احمد الذّهبی ذکره فی تذکرة الحفّاظ و میزان الاعتدال و رواه فی مصنّف جمع فیه طرق هذا الحدیث و محمّد بن یوسف الزّرندی رواه فی نظم درر السّمطین فی فضائل المصطفی و المرتضی و البتول و السّبطین و معارج الوصول الی معرفة فضل آل الرّسول و شهاب الدّین احمد رواه فی توضیح الدلائل علی ترجیح الفضائل و شهاب الدّین بن شمس الدّین بن عمر الزّاولی الدّولتابادی الملقّب بملک العلماء ذکره فی هدایة السّعداء و احمد بن علیّ بن محمّد المعروف بابن حجر العسقلانی اثبته فی لسان المیزان و علیّ بن محمّد بن احمد المعروف بابن الصّبّاغ المالکی رواه فی الفصول المهمّة فی معرفة الائمّة و حسین بن معین الدّین البزدی المیبذی ذکره فی الفواتح و عبد اللّه بن محمّد المطیری رواه

ص:6

فی الرّیاض الزّاهرة فی فضل آل بیت النّبی و عترته الطّاهرة و احمد بن محمّد الحافیّ الحسینی الشافعی ذکره فی کتاب التّبر المذاب فی بیان ترتیب الاصحاب و عبد الرحمن بن عبد السّلام بن عبد الرّحمن بن عثمان الصّفوری اثبته فی نزهة المجالس و منتخب النّفائس و فضل اللّه بن روزبهان بن فضل اللّه الخنجی الشیرازی اثبته فی کتابه الباطل و عبد الرّحمن بن أبی بکر السّیوطی المعروف بجلال الدّین رواه فی جمع الجوامع و احمد بن محمّد بن علیّ بن حجر الهیثمی المکّی ذکره فی المنح المکیّة و علی بن حسام الدّین بن عبد الملک المتّقی رواه فی کنز العمّال و عبّاس الشّهیر بمیرزا مخدوم بن معین الدّین الحسنی الحسینی الشّریف الجرجانی ثمّ الشّیرازی آورده فی نواقض الروافض و ابراهیم بن عبد اللّه الوصّابی الیمنی الشّافعی رواه فی الاکتفاء فی فضل الاربعة الخلفاء و عطاء اللّه بن فضل اللّه الشّیرازیّ المعروف بجمال الدّین المحدث رواه فی الاربعین و شیخ بن علی بن محمّد بن عبد اللّه بن علوی بن أبی بکر بن جعفر بن محمّد بن علی بن محمّد بن احمد الجعفری اثبته فی کنز البراهین الکسبیّة و ابو مهدی عیسی بن محمّد الثّعالبی ذکره فی مقالید الاسانید نقلا عن الذّهبی و حسام الدّین بن محمّد بایزید السّهار نفوری اثبته فی مرافض الرّوافض و المیرزا محمّد بن معتمد خان البدخشانی نقله فی مفتاح النجا عن التّرمذی و محمّد صدر عالم سبط الشیخ أبی الرّضا نقله فی معارج العلی عن التّرمذی و ولیّ اللّه احمد بن عبد الرّحیم العمری و اله المخاطب اثبته فی قرّة العینین و ذکره فی ازالة الخفا و محمّد بن اسماعیل بن صلاح الأمیر الیمانیّ الصنعانی اثبته فی الرّوضة الندیّة و المولوی مبین بن محبّ اللّه بن ملا احمد عبد الحق السّهالیّ اللکهنوی رواه فی وسیلة النجاة و عبد العزیز بن ولیّ اللّه العمری نزیل دهلی الّذی هو مخاطبنا الجلیل ذکره فی الرّسالة الّتی موضوعها بیان عقیدة والده و اثبته فی بستان المحدّثین و فی فتاویه بجواب بعض السّائلین و محمّد بن اسماعیل بن عبد الغنی العمری ابن اخ ذاک الفاضل النّبیل آورده فی منصب الامامة و المولوی حسن علی المحدّث نقله فی تفریح الاحباب عن الترمذی و نور الدّین السّلیمانی نزیل رامفور رواه فی الدّرّ الیتیم و المولوی ولیّ اللّه بن حبیب اللّه بن محبّ اللّه السّهالی اللکهنوی رواه فی مرآة المؤمنین و سلیمان بن ابراهیم بن محمّد بن ابراهیم بن محمّد الحسنیّ البلخی القندوزی رواه فی ینابیع المودّة و من هنا ظهر انّ حدیث الطّائر قد رواه الائمة الثّقات و خرّجه الاطواد الاثبات و اقبل علیه العلماء الماهرون

ص:7

و رکن إلیه الحذّاق العارفون و تمسّک به الجهابذة الناقدون و تشبث به الکلمة البارعون و اثبته المحنکون الّذین لا یشقّ لهم غبار و لا یدانی؟ ؟ ؟ لهم فی آثار و لا یغمز لهم قناتهم و لا یرضّ صفاتهم و لا یوهن شانهم و لا یزعزع ارکانهم قد اصفقت کلمات السنیة علی عظمة اقدارهم و نباهة اخطارهم فمن خالفهم فقد بالغ فی القحة و الجلاعة و مخالفة اهل النّقد و البراعة و شقاق اعلام السّنّة و الجماعة و عناد اساطین الصّناعة و معازّة ائمّة الفضل و السّبر و الاختبار و مناواة المحرزین قصب السّبق فی فنّ الآثار و المروق من اطاعة الخذّاق فی علم الاخبار و خلع ربقة الدّین من عنقه بالرّدّ و الانکار و الطّ ما هو واضح کالشّمس فی رابعة النّهار او کالصّبح فی الاسفار

حسام الدین المتّقی و عطا و اللّه بن فضل اللّه الشیرازی المعروف بجمال الدین المحدث و باید که ما اولا عبارت والد ماجد مخاطب متضمن تصریح اسمای آن شیوخ سبعه و کیفیت اتصال سند او بایشان و بجا آوردن حضرت او حمد الهی را برین اتصال ذکر کنیم و بعد از ان هر گاه بودن حضرات مذکورین از مشایخ تمامی شیوخ سبعه یا بعضی از ان ثابت می کنیم بودن ایشان از مشایخ اجازه والد مخاطب به بداهت ظاهر خواهد شد قال ولیّ اللّه والد المخاطب فی الارشاد فصل قد اتّصل سندی و الحمد للّه بسبعة من المشایخ الجلّة الکرام الائمّة القادة الاعلام من المشهورین بالحرمین المحترمین المجمع علی فضلهم من بین الخافقین الشیخ محمّد بن العلاء البابلی و الشیخ عیسی المغربی الجعفری و الشیخ محمّد بن محمّد بن سلیمان الرّدانی المغربی و الشیخ ابراهیم بن الحسن الکردی المدنی و الشیخ حسن بن علی العجیمی المکی و الشیخ احمد بن محمّد النّخل المکّی و الشیخ عبد اللّه بن سالم البصری ثمّ المکّی و لکل واحد منهم رسالة جمع هو فیها او جمع له فیها اسانیده المتنوّعة فی علوم شتّی امّا البابلی فاجازنی بجمیع ما فی منتخب الاسانید الذی جمعه الشیخ عیسی له شیخنا الثقة الامین ابو طاهر محمّد بن ابراهیم الکردی عن ابیه و عن مشایخه الثلثة الذین سردنا أسماءهم بعد ابیه کلّهم عن البابلی و امّا الشّیخ عیسی فناولنی مقالید الاسانید تالیفه شیخنا ابو طاهر و اجازنی جمیع ما فیه ابو طاهر عن الاربعة المذکورین عنه امّا ابن سلیمان فاجازنی بجمیع ما فی صلة الخلف تالیفه شیخنا ابو طاهر مشافهة عن المصنّف مکاتبه و اجازنی بجمیع ما فیه ولده محمّد وفد اللّه عنه و اجازنی بجمیعه السّیّد عمر ابن بنت الشیخ عبد اللّه بن سالم عن جدّه عنه و امّا الکردیّ فاخبرنی بجمیع الامم تالیفه سماعا علیه ابو طاهر بقراءته علی ابیه المذکور و امّا العجیمیّ فالّف الشیخ تاج الدّین الدّهان رسالة بسط فیها اسانیده اجازنی بجمیع ما رواه العجیمی ابو طاهر عنه و کان ابو طاهر قاری دروسه و اخصّ تلامذته و قرأ علیه السنة بکمالها ح سمعت من الشیخ تاج الدّین القلعی الحنفی مفتی مکّة اوائل السّتّة و شیئا من مسند الدّارمی و مؤطّا محمّد و آثاره و اجازنی بسائرها و بجمیع ما تصحّ له روایته عن العجیمی امّا النّخلیّ فله رسالة جمع فیها اسانیده اجازنی بها ابو طاهر عنه ح ناولنیها الشّیخ عبد الرحمن النّخل ابن الشیخ احمد المذکور و اجازنی بها عن ابیه و امّا البصری فالّف ولده الشیخ سالم رسالة اجازنی بها و بجمیع ما تصحّ له روایته السّیّد عمر عن جدّه الشیخ عبد اللّه المذکور و سمعت عنه اوائل الکتب اجازنی ابو طاهر عنه و قد سمع منه

ص:9

ابو طاهر مسند الامام احمد بکماله عند قبر النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم و قرأ علیه سمائل الترمذی بکماله الاّ حدیث سمر النّساء فانه سمعه منه امّا ابو حنیفه پس او از مشایخ اجازه ابراهیم بن الحسن الکردی الکورانی که یکی از مشایخ سبعه مذکورینست می باشد کردی در کتاب الامم لایقاظ الهمم که در ان اسانید خود جمع فرموده گفته مسند الامام أبی حنیفة رضی اللّه عنه للحسین بن محمّد بن خسرو البلخی بالسّنة الی الفخر بن البخاری عن أبی طاهر برکات بن ابراهیم الخشوعی الدمشقی عن مؤلفه امّا امام احمد بن حنبل پس او از مشایخ اجازه ابو مهدی عیسی بن محمد الثعالبی الجعفری المالکی المغربی که از مشایخ سبعه مذکورینست می باشد چنانچه ابو مهدی مذکور در مقالید الاسانید در مرویات خود از شیخ نور الدین علی بن زین العابدین محمد بن زین الدین عبد الرحمن الاجهوری که مدائح جمیله و مناقب جزیله او باین عبارت رشیقه در مقالید ذکر کرده و منهم الامام الاوحد و الهمام الجهیذ المفرد علم الارشاد الموطا المنهاج و عیلم الاهتداع المتلاطم الامواج و المحصل من منتقی العرفان منتهی السؤل و الامل و الحائز من تمهید مقدّمات الاتقان الشامل و الاکمل و الباذل لطلاب الافادات من مدون التهذیب موائد التوضیح و البیان و الناشر لهم من ذخیرة التنقیح و معونة التلقین الطراز المعلم بجواهر التّبیان علامة العصر باعتراف الموالف و المخالف و انسان عین المصر بوفاق عین المضاد و للساعف و ناظورة دیوان المعارف فی فکّ رموزها و ازاحة اشکالها و الواقف من مقاصد مواقفها و مواقف مقاصدها علی عین الاصابة من نتائج اشکالها شیخ المشایخ الائمّة الاعلام و الآیة المأثورة باقلام الالسنة و السنة الاقلام ملحق الاصاغر بالاکابر و وارث اعلاق السّیادة کابرا عن کابر مسند الدنیا علی الاطلاق و برکة الوقت المنتجع إلیها من اعماق الآفاق ابو الارشاد نور الدّین علی ابن الامام الفقیه النّظّار المشاق المحدث المسند أبی عبد اللّه زین العابدین محمّد بن الامام الکبیر العلاّمة الشهیر خاتمة الفقهاء المحققین و حامل رایة المذهب علی کاهل التحقیق و التّبیین الحائز من فریضة الاثر اوفر نصیب و الضّارب فی سائر الفنون الاسلامیة بسهم مصیب أبی محمّد زین الدّین عبد الرحمن الاجهوری بضمّ الهمزة و سکون الجیم و ضمّ الهاء نسبة الی قریة من ریف مصر القاهری سقی اللّه بغوارق الرحمة ثراه و اجزل فی فرادیس الجنان قراه ولد رحمه اللّه بتصر سنة خمس و سبعین و تسعمائة و نشأ بها علی الاشتغال و الملازمة و الحرص علی طلب العلم حفظا للمتون و تفهّما فیها و تقییدا للفوائد و وقوفا علی الغرائب

ص:10

و بکر للسّماع علی شیوخ الوقت و الاستجازة منهم ممّن لهم علوّ الاسناد کالشمس العلامة محمّد بن احمد الرملی الشافعی و الحافظ نور الدّین علی بن أبی بکر القرافی الشافعی و البرهان ابراهیم بن عبد الرحمن بن علی بن أبی بکر العلقمیّ الشافعی و العلاّمة شمس الدّین محمّد بن محمّد بن احمد الفیشی بفاء مکسورة بعدها مثناة تحتیّة فشین معجمة المالکی و امام المالکیة فی عصره الجامع بین العلم و العمل شمس الدّین بن سلامة البنوفری و قاضی المالکیة بدر الدّین محمّد بن یحیی بن عمر القرافی المالکی و المسند الکبیر سراج الدین عمر بن الجائی بهمزة مضمومة و لام ساکنة الحنفی و العلاّمة المسند أبی محمّد بدر الدّین حسین الکرخی الحنفی و علامة المحقّق الشیخ صالح البلقینی الشافعی و علاّمة التحقیق و شیخ الفنون العقلیّة الشهاب احمد بن قاسم العبادی الشافعی و تفقّه بالبنوفری و البدر القرافی و الشیخ کریم الدّین البرموی و الشیخ عثمان الغربی فی آخرین و جدّ و برع فی الفنون فقها و عربیّة و اصلین و بلاغة و منطقا و غیرها و درس و أفتی و صنّف و الّف و شرح و قیّد و نظم النّظائر و نثر الجواهر و طار صیته و عمر ارجاء المعمور ذکره و نفع اللّه به طبقة بعد طبقة من سائر المذاهب و انتهب إلیه ریاسة مذهب مالک علی الاطلاق و عمر حتّی صار العلم المفرد فی علوّ الاسناد و رحل الناس إلیه من سائر الآفاق للاخذ عنه فالحق الاحفاد بالاجداد و طوّق النّازل فضیلة علوّ الاسناد هذا مع ماله من متانة الدّین و کمال النزاهة و وثاقة التّعفّف و رصانة الصّیانة و سعة البال و حسن الخلق و لین الجانب و مزید الاحتمال و سلامة الصّدر و نهایة التّواضع مع الکبیر و الصّغیر و الجلیل و الحقیر الی غیر ذلک من اوصافه الحسنة و شمائله المستحسنة و صیب آخرا فی بصره بسبب غریب و هو انّ بعض الطّلبة ممّن أراد اللّه به شرّا کان یحضر مجلس الشیخ و کان ممّن له سمة الصّلاح فی ظاهر حاله فاتفق ان تزوج بنته و وقع بینه و بین اهله مشاجرة فطلّقها ثلاثة ثم ادرکه النّدم فاستفتی الشیخ فافتاه بانّها لا تحلّ له الا بعد زوج فتوعّده بانّه یقتله ان لم یردها له فلم یکترث الشیخ بکلامه فترک الشیخ یوما حتی جلس للتّدریس علی عادته فجاء و تحته سیف فاستلّه فضرب الشیخ علی راسه فقام إلیه اهل الحلقة و من حضرهم من اهل الجامع فناولوه یمینا و شمالا بالثّیاب و النّعال حتی حالوا بینه و بین الشیخ و قد شجه فی راسه و ما زالوا به حتّی قتلوه دوسا بالارجل و ضربا بالایدی و النّعال و العصیّ و غیر ذلک و رفع الشیخ لداره فاثرت تلک الشجاج

ص:11

فی بصره و لا حول و لا قوّة الاّ باللّه رحلت إلیه سنة اربع و ستّین و الف فلازمته مدة سنتین الاّ کسرا اخذت عنه فی الفقه و الحدیث و العربیّة و غیر ذلک و رویت عنه عدة جوامع و مسانید و اجزاء و اربعینیّات یاتی انشاء اللّه تفصیلها و سمعت من لفظه الحدیث المسلسل بالاولیة و المسلسل بسورة الصف و لقننی الذکر و أجاز لی غیر مرّة کلّ ما یجوز له و عنه روایته و له التّصانیف العدیدة المحکمة المفیدة منها شروحه الثلثة علی مختصر الخلیل کبیر فی اثنی عشر مجلد او وسط فی خمسة و صغیر فی مجلّدین و حاشیة علی شرح التتائی للرّسالة و شرح عقیدة الرسالة و شرح الفیة السّیرة للزّین العراقی و مجلد لطیف فی المعراج و شرح الفیّة النحو لابن مالک و لم یخرجه من المسودّة و شرح التّهذیب لسعد الدّین التّفتازانی فی المنطق و حاشیة علی شرح النّخبة لابن حجر و منسک صغیر و جزء فی مسئلة الدّخان و کتابة علی الشّمائل لم تخرج من المسودّة و عقیدة منظومة و غیر ذلک من فرائد افاداته و موائد امداداته تو فی رحمه اللّه سنة ستّ و ستّین و الف عن نیف و تسعین سنة می فرماید مسند الامام احمد بن حنبل قال الحافظ ابن حجر و فیه زیادات ولده عبد اللّه و شیء یسیر من زیادات أبی بکر القطیعی الراوی عن عبد اللّه و هو یشتمل علی ثمانیة عشر مسندا مسند العشرة و ما معه و مسند اهل البیت و مسند ابن مسعود و مسند ابن عمر و مسند عبد اللّه بن عمرو بن العاصی و أبی رمثة و مسند العبّاس و بنیه و مسند عبد اللّه عبّاس و مسند أبی هریرة و مسند انس و مسند أبی سعید و مسند جابر و مسند المکیّین و مسند المدنیین و مسند الکوفیین و مسند البصریین و مسند الشامیین و مسند الانصار و مسند عائشة و مسند النساء انتهی و هی مشتملة علی مائة جزء و اثنین و سبعین جزء بتجزیة الحسن بن علی المذهب الرّازی عن القطیعی قال الحافظ ابن حجر و کان الامام احمد رحمه اللّه لمّا جمع هذا المسند لم یرتب اسانید المقلین فرتّبها ولده عبد اللّه فوقع فیه اغفال کثیر من جعل المدنی فی الشامی و نحو ذلک و رتّبه بعض الحفاظ الاصبهانیین علی الابواب و لم اقف علیه و رتّبه من اهل عصرنا الحافظ ناصر الدّین بن زریق علی الابواب و اظنّه عدم فی الکائنة العظمی بدمشق انتهی و رتبه بعض من تاخّر عنه ایضا فی ما بلغنی و رتّبه علی حروف المعجم فی اسماء المقلین الحافظ ابو بکر بن المحبّ و رتّب الاحادیث الزائدة فیه علی الکتب الستّة شیخنا الحافظ ابو الحسن الهیتمی و عملت انا اطراف المسند کلّه فی مجلّدین انتهی قرأت

ص:12

علیه ما انتخبته من مسند العشرة من مسند واحد منهم رضی اللّه عنهم و اجاز لی سائره باجازته من الرّملی عن زکریّا و اجازته من العلقمی عن السّنباطی قال هو و زکریّا اخبرنا الحافظ ابو الفضل بن حجر قال قرأته کلّه علی أبی المعالی عبد اللّه بن عمر الازهری المسعودی فی ثلثة و خمسین مجلسا لسماعه لجمیعه سوی فوت علی أبی العبّاس احمد بن محمّد بن عمر الحلبی بسماعه لما قرئ علیه علی النّجیب أبی الفرج عبد اللّطیف بن عبد المنعم بن علی بن نصر الحرانی قال اخبرنا بجمیعه ابو محمّد عبد اللّه بن احمد بن أبی المجد الحربی ح قال زکریّا و السّنباطی و اخبرنا عالیا ابو محمّد عبد الرّحیم بن الفرات عن أبی العبّاس احمد بن محمّد بن الجوخی ح و باجازته من الثلثة مع العلقمی ایضا عن الحافظ أبی الفضل السّیوطی بقراءته لنحو الثلث علی التقی الشمنی و اجازته لسائره بسماعه لجمیعه علی الجمال عبد اللّه بن علی الکنانی الحنبلی عن أبی الحسن علیّ بن احمد العرضی قال هو و ابن الجوخی اخبرتنا به أمّ احمد زینب بنت مکّی بن علی بن کامل الحرانیة سماعا ح قال ابو الفضل السّیوطی و اخبرنی به عالیا المسند محمّد بن مقبل عن الصّلاح بن أبی عمر المقدسی عن الفخر بن البخاری قال هو و زینب بنت مکّی اخبرنا ابو علی حنبل بن عبد اللّه بن الفرج الرّصافی قال هو و ابو محمّد الحربی اخبرنا ابو القاسم هبة اللّه بن محمّد بن عبد الواحد بن الحصین الشّیبانی قال اخبرنا ابو علی الحسن بن علی التّمیمی المذهب الواعظ قال اخبرنا ابو بکر احمد بن جعفر بن حمدان القطیعی قال اخبرنا ابو عبد الرحمن عبد اللّه بن احمد بن حنبل قال حدّثنی أبی ح قال الجلال السّیوطی و بالسّند الی ابن البخاری عن أبی الیمن الکندی عن أبی بکر محمّد بن عبد الباقی الانصاری عن الحسن هو ابو محمّد بن علیّ الجوهری عن أبی بکر القطیعی عن عبد اللّه عن ابیه قال السّراج القزوینی نروی بهذا الإسناد جمیع مصنّفات الامام و مصنّفات ولده سماعا لبعضها و إجازة لسائرها من کل شیخ لمن روی عنه من المذکورین انتهی و نیز احمد از مشایخ اجازه ابراهیم کردیست چنانچه او در رساله امم لایقاظ الهمم گفته مسند الامام احمد بن محمّد بن حنبل الشّیبانی رضی اللّه عنه و شکر سعیه سمعت طرفا منه علی شیخنا الامام صفی الدّین احمد روّح اللّه روحه بسنده السّابق الی الفخر بن البخاری انا ابو علی حنبل بن عبد اللّه بن الفرج المکبر انا ابو القاسم هبة اللّه بن محمّد بن عبد الواحد بن الحصین انا ابو علی الحسن بن علی التمیمی المذهب الواعظ انا ابو بکر احمد بن جعفر القطیعی ثنا عبد اللّه بن الامام احمد ثنی أبی و نیز احمد بن حنبل از مشایخ شیخ ابو البقاء حسن بن علی العجیمیست که او هم از مشایخ سبعه مذکورین می باشد چنانچه تاج الدین دهّان مکی حنفی در کتاب خود که موسوم ساخته آن را

ص:13

بکفایة المتطلع لما ظهر و خفی من غالب مرویات شیخنا العلامة الحسن بن علی العجیمی الحنفی گفته مسند الامام الرّبّانی أبی عبد اللّه احمد بن حنبل الشّیبانی رضی اللّه عنه و فیه من زیادات ولده عبد اللّه و شیء نزیر من زیادات أبی بکر القطیعی الرّاوی عن عبد اللّه رحمهما اللّه تعالی أخبر به عن حافظ وقته محمّد بن علاء الدّین البابلی عن المعمر محمّد حجازی الشعرانی عن المعمر محمّد بن ارکماس عن الحافظ شهاب الدّین احمد بن حجر العسقلانی قال قرأته من اوّله الی آخره فی ثلثة و خمسین مجلسا علی الشیخ المسند الکبیر أبی المعالی عبد اللّه بن عمر بن علی بن مبارک الهندی الاصل نزیل القاهرة الازهری المسعودی بسماعه لجمیعه سوی مواضع منه علی أبی العبّاس احمد بن محمّد بن عمر بن أبی الفرج الحلبی المعروف بحفنجله بفتح المهملة و الفاء و سکون النّون بعدها جیم ثمّ لام خفیفة بسماعه لما قرأ علیه سوی مسند أبی سعید فبالاجازة علی النّجیب أبی الفرج عبد اللّطیف بن عبد المنعم بن علی بن نصر الحرانی الاصل نزیل القاهرة قال اخبرنا بجمیعه ابو محمّد عبد اللّه بن احمد بن أبی المجد الحزنی و ببعضه ابو طاهر المبارک بن المعطوش قالا انبانا ابو القاسم هبة اللّه بن محمّد بن عبد الواحد بن الحصین قال اخبرنا ابو علی الحسن بن علی التّمیمی المذهب الواعظ قال اخبرنا ابو بکر احمد بن جعفر بن حمدان بن مالک القطیعی قال اخبرنا عبد اللّه بن الامام احمد بن محمّد بن حنبل قال اخبرنی أبی و غیره کما بیّن فیه قال الحافظ ابن حجر و ذکر ابو بکر بن نقطة انّ القطعی فانه علی عبد اللّه بن الامام احمد بن حنبل خمسة اوراق من مسند عبد اللّه بن مسعود فرواها عنه بالاجازة و انّ ابا علی المذهب فانه علی القطیعی مسند عوف بن مالک و فضالة بن عبید و ذکر بعض الحفّاظ انّه فانه علی القطیعی ایضا خمسة و ثلثون حدیثا من حدیث جابر ثمّ قال الحافظ و بسماع شیخنا المسند العشرة و ما معه و بمسند اهل البیت علی أبی نعیم احمد بن الحافظ تقی الدّین عبید الاشعری و ابراهیم بن عبد الصّمد التزمنتی قال الاول اخبرنا النّجیب بسنده و قال التزمنتی سماعا لجمیعه علی عبد الرحیم بن یوسف بن یحیی بن خطیب المزّة و لبعضه علی غازی بن أبی الفضل الحلاّوی قالا اخبرنا ابو علی حنبل بن عبد اللّه الرّصافی فی المکبر قال اخبرنا ابن الحصین و بسماعه لمسند اهل البیت خاصّة علی علیک بن عبد اللّه الحرنداری و أبی العبّاس احمد بن أبی بکر الزّبیری و بدر الدّین محمّد بن احمد بن خالد الفارقی و عزّ الدّین محمّد بن محمّد بن عبد الحق بن الرّصّاص و محمّد بن عالی بن نجم الدمیاطی و بهاء؟ ؟ ؟ الدّین محمّد بن محمّد بن حمویه الضّریر و فتح الدّین محمّد بن أبی الفتح محمّد بن

ص:14

محمّد القلانسی بسماع علیک من العز عبد العزیز بن عبد المنعم الحرانی باجازته من أبی محمّد بن أبی المجد بسنده و بسماع الباقین من ابن خطیب المزّة سوی ابن حمویه و القلانسی فبالاجازة ح و اخبر به عالیا عن الامام صفی الدّین احمد القشاشی و المسند برهان الدّین ابراهیم المیمونی کلاهما عن الشّمس محمّد بن احمد الرّملی عن القاضی زکریا بن محمّد الانصاری عن محمّد بن مقبل عن الصّلاح محمّد بن احمد بن أبی عمر عن الفخر علی بن احمد بن البخاری عن أبی الیمن یزید بن الحسن الکندی عن أبی بکر محمّد بن عبد الباقی الانصاری عن الحسن بن علی الجوهری عن القطیعی و نیز احمد از مشایخ اجازه شیخ عبد اللّه بن سالم بصری که او هم از مشایخ سبعه مذکورینست می باشد چنانچه سالم بصری در امدادی بمعرفة علو الاسناد که در ان مرویات والد خود عبد اللّه بن سالم بصری جمع نموده گفته و امّا مسند الامام احمد بن حنبل فیرویه الشیخ الوالد عن البابلی عن علی بن محیی الزّیادی عن الشهاب احمد بن محمّد الرملی عن الشّمس محمّد بن عبد الرّحمن السّخاوی عن العزّ عبد الرّحیم بن محمّد الحنفی عن أبی العبّاس احمد بن محمّد الجوخی عن أمّ احمد زینب بنت مکّی الحرانیّة عن أبی علی حنبل بن عبد اللّه بن الفرج الرصافی عن أبی القاسم هبة اللّه بن محمّد بن عبد الواحد الشّیبانی عن أبی علی الحسن بن علی التّمیمی عن أبی بکر احمد بن جعفر بن حمدان القطیعی عن أبی عبد الرّحمن عبد اللّه بن الامام احمد بن حنبل امّا ترندی صاحب جامع صحیح پس او هم از مشایخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست چنانچه ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات خود از شیخ علی بن عبد الواحد السجلماسی که مدائح جمیله و مفاخر جزیله او باین عبارت رشیقه ذکر نموده انّ اوّل من غمرتنی عوائد افاداته و عمّتنی موائد امداداته و حلّی جسدی العاطل بفوائد علومه و اجبی ربعی الماحل بدوافق فهومه و جلیّ حنادس شکوکی بانوار عرفانه و هدی حیران افکاری بواضح بیانه و تبیانه و فتح لی بحسن القائه مغالق الفروع و الاصول و قیّد لی بجیّد املائه شوارد المنقول و المعقول و عادت علیّ برکته ظاهرا و باطنا و شملتنی لحظاته ظاعنا و قاطنا سیّدی و مولای الامام الشّهیر الصّدر الکبیر خاتمة الحفاظ الاعلام و واسطة قلادة ائمّة الاسلام جامع تفاریق العلوم و محیی دارس المنثور منها و المنظوم و مشیّد ما نسجت علیه منها عناکب الانقطاع و مونس ما ذهبت بالقته منها وحشة المضاع و مستخرج دفائن کنوزها من خبایاها و موضح دقائق رموزها من قضایاها العلاّمة النّقّاد جهبذ اهل الرّوایة و الاسناد بغیة الدالج و السّاری و نهایة رغبة الرّوایة و القاری سیّدی

ص:15

و مولای ابو الصّلاح و ابو الحسن الشیخ علی بن عبد الواحد بن محمّد بن عبد اللّه بن عبد اللّه بن یحیی بن أبی یحیی بن احمد بن السّراج الانصاری السجلمارسی النّبعة الجزائری النّجعة طیّب اللّه بعوارف الحسنی تربته و اعلی فی فرادیس المقر الاسنی رتبته هکذا املی علیّ نسبه رضی اللّه فی إجازة کتبتها لبعض فضلاء اصحابه و رایت بخطّه قدّس اللّه روحه نسبه مرفوعا الی سعه بن عبادة الصّحابی سیّد الخزرج نشأ رحمه اللّه ببلدة سجلماسة علی الاشتغال فقرأ بها القرآن العظیم و عدة متون و ظهرت براعة حافظته ثم رحل الی فاس فادرک بها جلّة العلماء فاخذ عنهم بها فی فنون و خاض فی مفروض منها و مسنون حدیثا و تفسیر اوفقها و اصلین و عربیّة و بلاغة و منطقا و سیرا و تاریخا و ادبا و تقریضا و انشاء و غیر ذلک و نجمت تجابته و بهرت براعته و کان جلّ اخذه عن الثلثة الاعلام الجهابذة الفخام اولهم الاستاد الکبیر و نخبة الشّرف الخطیر السّیّد السّنّة ابو محمّد عفیف الدّین عبد اللّه بن علی بن ظاهر الحسنی السّجاماسی و ثانیهم العالم الولی بقیة السلف و برکة الخلف ابو عبد اللّه محمّد بن أبی بکر الدلائلی الصّهناجی اخذ عنه کما اخبرنی به الجامع الصحیح للبخاری نحو احدی عشرة مرة کلّها قراءة بحث و تحقیق و کشف و تدقیق جلّها سماع من لفظه مع شروحه و حواشیه فتح الباری و الکرمانیّ و القسطلانیّ و الزّکریّا و السّیوطی و الدّمامینی و الزّرکشی و المشارق فی غرائب الصحیحین و الموطی لیحیی و الکلاباذی فی تعریف الرّجال و الاستیعاب فی تعریف الصحاب و جمیع المسند الصّحیح لمسلم مع شروحه و الموطّا بشروحه منها المختار الجامع بین المنتقی و الاستذکار و الشّفاء بشروحه و تفاسیر کل من الواحدی و ابن عطیّة و الکشاف للزّمخشری مع حاشیة الطّیبی علیه و الغزنوی و ابن جزی و جواهر الحسان للثعالبی و البیضاوی و الجلالین و غیر ذلک و سمع علیه فی طریق القوم رسالة القشیری و لطائف المنن لابن عطاء اللّه و التّنویر و الحکم له و شرحها لابن عباد و مجد الدّنیا و الآخرة للسّهروردی و ثالث الائمّة الاکابر ذوی المناقب العلیّة و المآثر حافظ العصر ابو العبّاس شهاب الدّین احمد بن محمّد بن احمد المقریّ التلمسانی اخذ عنه الموطّا و الرّسالة بتقایید الجزولی و التّهذیب للبرذعی بتقیید أبی الحسن الصغیر و مختصر ابن الحاجب الفرعی و مختصر خلیل و الفیة ابن مالک و عقائد السّنوسی و البردة و شرحها لابن مرزوق و غیر ذلک و اجاز له کالاوّلین جمیع مرویّاته و مؤلّفاته و کتب خطّهم بذلک و کانت ملازمته للثانی اکثر ذکر لی انّه لازمه ثلاثا و عشرین سنة ثمّ توجّه

ص:16

بعد الاربعین نحو الدیار المشرقیّة لأداء فریضة الحجّ فادّی مفترضه و بلغ من اسنی المطالب غرضه و لقی بها اعلام الامّة و اساطین الائمة منهم عالم المعقولات و مذلّل ما تغاصی منها من المشکلات شهاب الدّین احمد بن محمّد بن علی الغنیمی الانصاری القاهری الحنفی کتب له إجازة بخطّه فی جمیع ماله من مرویّ و مؤلّف و منهم فارس التّفسیر و استاد الاتقان فیه و التحبیر شهاب الدّین احمد بن عبد الوارث البکری القاهریّ المالکی کتب له ایضا بخطّه إجازة فیما له من مرویّ و مؤلّف و منهم شیخنا علم الارشاد و من جمع اهل الرّوایة و الاسناد نور الدّین علی بن محمّد بن عبد الرحمن الاجهوری إجازة کالاوّلین بماله و غیر هؤلاء من الفحول الأعیان و فرسان الضّبط و الاتقان ثمّ عاد الی الجزائر و استقرّ بها لافادة العلم و نشر مطارفه و بذل تالده و طارفه الی ان وافاه الحمام المحتوم و بدّد شمل ذلک العقد المنظوم فانتقل الی رحمة اللّه تعالی مولاه شهیدا بالطّاعون اواخر شعبان سنة سبع و خمسین و الف و کان رحمه اللّه بالمکان المکین من الحرص علی العلم و الرّغبة فی نشره و الادمان علی تلاوة القرآن و التّواضع و الخشیة و سرعة الدّمعة و رقة القلب و الصبر و الاحتمال و قوّة الجاش فی اللّه تعالی و السّخاء و الایثار و الحنو علی الطلبة و الاشفاق علیهم و الحرص علی ایصال النّفع إلیهم مواظبا علی قیام اللّیل لا یوافیه آخر اللّیل الاّ و هو قائم بتهجّد کلّما مرّ بآیة تحذیر او تبشیر ردّدها و بکی و استغرق فی البکاء حتی یرحمه من یسمعه هذه حاله فی غالب لیالیه کثیر الزیارة للصّالحین الاحیاء و الاموات مبالغا فی محبّتهم و تعظیمهم کثیر الانتصار للفقراء المنتسبین للطّریق ناشرا لمحاسنهم معرضا عمّا سوی ذلک ملتمسا لهم احسن المخارج حسن التربیة لاصحابه متفقّدا لأحوالهم شدیدا لاعتنائهم لم یخلف بعده مثله و امّا حاله فی القاء العلوم و نشر مطارف المنثور منها و المنظوم فکان فارس میدانها و ناظورة دیوانها و مشکاة اضوائها و عارض انوائها و سهم اصابتها و طراز عصابتها قد تانّس به معقولها و مسموعها و قرّت به عینا اصولها و فروعها یجری علی طرف لسانه حدیثها و تفسیرها و ینقاد لقلم بیانه تنقیحها و تحریرها و طوع یدیه تواریخها و سیرها و نصب عینیه انشاؤها و خبرها کلّما اقرأ فنّا من الفنون ظنّ السّامع انّه لا یحسن غیره لازمته بتوفیق اللّه تعالی مدّة تزید علی عشر سنین ارتفع بها حضیضی الی اوج الکمال و انتظمت بما اولانی فی سلک الرّجال و ادخلنی علی عقائل المعرفة من باب الاعراب و متّعنی بالنّظر الی

ص:17

وجوهها المسفرة بعد ان کانت فی حجاب فشارکت ببرکة نظره المیمون فی فنون و کرعت من معین زلالها فی انهار و عیون اخذت عنه صحیح البخاری الی نحو الرّبع منه علی وجه من الدّرایة بدیع التزم الکلام فیه علی اسناده بتعریف رجاله من ذکر سیرهم و مناقبهم و موالیدهم و وفیاتهم و ما فی الاسناد من اللّطائف من کونه مکّیّا او مدنیّا او فیه روایة الاکابر عن الاصاغر او الصّحابی عن الصّحابی و نحو ذلک و علی متنه بتفسیر غریبه و بیان محلّ الاستدلال منه و مطابقته للترجمة و ما یحتاج إلیه من اعراب و تصریف و ما فیه من القواعد الاصولیّة و ما یبتنی علیها من الفروع و ذکر ما اخذ المذهب و ترجیح ما یقتضیه المقام منها و استنباط ما فیه من الفروع و الالماع بما فیه من الاشارات الصّوفیّة و غیر ذلک ممّا یبهر العقول و تقف عن السّباحة فی بحره اکابر الفحول کلّ ذلک بمراجعة شروحه و حواشیه من المشارق لعیاض و الکرمانی و ابن حجر العسقلانی و القسطلانی و الزّرکشی و الدّمامینی و البرماوی و السّنوسی و زروق و ابن غازی و سمعت علیه ایضا جمیع الصّحیح غیر مرّة علی طریق مختصر بین الدّرایة و الرّوایة من الاقتصار علی الکلام فیما لا بدّ منه من تفسیر غریب او بیان مطابقة الحدیث للترجمة او غیر هذا ممّا یحتاج إلیه و سمعت علیه طرفا من الشفاء للقاضی تفقها فیه بمراجعة شروحه التّلمسانی و الدلجی و الشمنی و غیرهم و اخذت عنه فی علوم الحدیث الفیة العراقی تفقها فیها و فی شرحیها للمصنّف و شیخ الاسلام زکریّا و فی الفقه مختصر ابن الخلیل تفقها فیه بمطالعة شروحه بهرام و التتآئی و الموات و ابن غازی و الخطاب و غیرهم و الرّسالة الی نحو النّصف منها تفقها فیها کذلک بمراجعة شروحها الجزولی و أبی الحسن و غیرهما و نبذة من تحفة ابن عاصم فی مسائل القضاء و فی اصول الفقه جمیع جمع الجوامع للسّبکی مرّتین قراءة بحث و تحقیق بمطالعة شروحه للولی العراقی و الجلال المحلی و الکورانی و غیرهم و طرفا من اصول ابن الحاجب مع نبذة صالحة من شرحه للعقبانی و شرحه للقاضی العضد و حاشیة المحقّق التّفتازانی علیه و غیر ذلک و فی اصول الدّین أمّ البراهین شرحها من قوله و یجمع معانی هذه العقائد کلها قول لا إِلهَ إِلاَّ اَللّهُ الی آخره و جمیع المقدّمات بشرحها و طرفا من الکبری جمیعها للامام المحقق السّنوسی و طرفا من المصباح اختصار الطّوالع للبیضاوی و فی النّحو الالفیة لجمال الدّین بن مالک سماعا من لفظه من اوّلها الی ترجمة الکلام و ما یتالّف منه مع الالماع

ص:18

بلطائف نکت و ابحاث و مذاکرة اکثر ابیاتها و اللامیّة له من اوّلها الی باب ابنیة الفعل المجرّد و تصاریفه و فی فن البلاغة جمیع تلخیص المفتاح للقزوینی بشرحه المختصر للسعه التفتازانی قراءة بحث و تدقیق و فی المنطق جمیع الجمل للخونجی مرتین بمراجعة شروحه الشریف التّلمسانی و ابن مزروق الحفید و ابن الخطیب القسطنطینی و جمیع المختصر للسّنوسی و من ایساغوجی من القیاس الی آخره و من البردة من اولها الی قوله نبیّنا الامر النّاهی و کان یاتی فیها بالعجائب و الغرائب و ربّما تمرّ علیه الایّام فی البیت الواحد منها بمراجعة شرحها لابن مرزوق الحفید و غیره و فی التّصوّف المباحث الاصلیة نظم ابن البنّاء فی آداب السّلوک بشرحها للشیخ زروق و طرفا من الحکم لابن عطاء اللّه و السّینیّة نظم ابن بادیس فی کرامات الاولیاء بشرحها لابن الحاج البیدری و فی الرّسم نظم الخرّاز المسمّی بمورد الظمآن الی قوله و القول فیما سلبوا الیاء بکسرة ما قبلها اکتفاء و التزم لنا رحمه اللّه حین قرأته ایراد سورة من قصار المفصّل فسأل لنا اوّلا عن رسمها بما تقتضیه قواعد الرّسم ثمّ عن ضبطها کذلک ثمّ عن اعرابها و کلّ ذلک تمرین للطّالب و تشحیذ لذهنه و فی علم القراءة طرفا من الشاطبیّة و الدّرر اللّوامع و فی الادب المقامات للحریری من اوّلها الی تمام احدی عشرة مقامة بشرحها للشریشی و فی التّاریخ طرفا من تاریخ ابن خلدون و فی العروض طرفا من الخزرجیّة مذاکرة و سمعت من لفظه غیر مرّة جمیع الاحزاب الثلثة الحزب الکبیر و حزب البحر کلاهما للقطب الغوث سیّدی أبی الحسن الشاذلی و حزب الحفظ للامام محیی الدّین النّووی و امرنی بقراءتها و اخذت عنه من مؤلّفاته جمیع نظم السّیرة النّبویّة له تفقّها و استیعابا لجمیع قضایاها و کان یاتی فی تقریرها بالعجب العجاب و الکثیر من منظومته جامعة الاسرار فی قواعد الاسلام الخمس و غیر ذلک و له رحمه اللّه مؤلفات کثیرة غالبها نظم غیر ما تقدّم شرح التّحفة لابن عاصم و تقیید علی مختصر خلیل لم یکمل و المنح لاحسانیّة فی الاجوبة التلمسانیة و الیواقیت الثمینة فی القواعد و النّظائر فی فقه عالم المدینة و هو نظم و عقد الجواهر فی نظم النّظائر لم یتم و السّیرة الصّغری نظم ایضا و النّظم المسمّی بمسالک الوصول الی مدارک الاصول نظم فیه اصول الشریف التّلمسانی و شرحه و منظومة فی تاریخ وفیات الأعیان و اخری فی علم التّفسیر و اخری فی مصطلح الحدیث و اخری فی الاصول غیر ما تقدّم و اخری فی النّحو و اخری فی التّصریف و اخری فی المعانی و البیان و اخری فی الجدل و اخری فی المنطق و اخری فی الفرائض و اخری فی التّصوف و اخری فی الطّب و اخری فی التّشریح و شرح علی الاجرومیّة

ص:19

و شرح علی الدّرر اللوامع لابی الحسن بن بری و دیوان منظوم و تفسیر القرآن بلغ فیه الی قوله تعالی و لکن البرّ من اتّقی و نظم مسألة القطب و الاوتاد و الابدان و غیر ذلک و اجازنی غیر مرة فی جمیع مرویاته و مؤلفاته تغمّده اللّه برحمته گفته کتاب الجامع الکبیر لابی عیسی الترمذی اخبرنا به إجازة مع ما بآخره من العلل عن شیوخه الثلثة بسندهم الی ابن غازی عن أبی عبد اللّه محمّد بن محمّد بن یحیی السّرّاج عن ابیه عن جدّه عن أبی العبّاس احمد بن قاسم بن عبد الرّحمن القبّا بفتح القاف و تشدید الموحّدة عن یحیی بن محمّد بن عمر بن رشید عن ابیه عن شرف الدّین محمّد بن عبد الخالق بن طرخان القرشی الاموی عن أبی الحسن علی بن نصر بن المبارک الانصاری المکی المشهور بابن البنّاء لأنّ اباه کان بنّاء بالحرم الشّریف ح و بسند الشّهاب المرزوق الی ابن مرزوق الحفید عن أبی طیّب محمّد بن علوان التّونسی عن أبی العبّاس احمد العبرینی عن أبی عبد اللّه محمّد بن صالح عن القاضی أبی قطران عن أبی الحسن بن کوثر قال هو و ابن البنّاء اخبرنا ابو الفتح عبد الملک بن أبی سهل الکروخی سماعا بسماعه من القاضی عامر بن محمود بن القاسم الازدی قال اخبرنا به ابو محمّد عبد الجبّار بن محمّد الجراحی المروزیّ قال حدثنا ابو العبّاس محمّد بن احمد بن محبوب المحبوبی المروزی قال اخبرنا به الحافظ ابو عیسی محمّد بن عیسی بن سورة الترمذی فذکره و نیز ترمذی از مشایخ اجازه کردیست چنانچه او در امم گفته الجامع للحافظ أبی عیسی محمّد بن عیسی بن سورة الترمذی رحمه اللّه تعالی قرأت طرفا منه علی الفقیه الصّالح استاذ الإقراء بالازهر الشیخ أبی العزآئم سلطان بن احمد المزّاحی رحمه اللّه تعالی سنه 1061؟ ؟ ؟ و اجاز لی سائره و سمعت طرفا منه علی شیخنا العارف باللّه صفی الدّین احمد بن محمّد المدنی روّح اللّه روحه بسندهما الی ابن طبرزد انا ابو الفتح عبد الملک بن أبی القاسم عبد اللّه بن أبی سهل الکروخی عن أبی عامر محمود بن القاسم الازدی و أبی بکر احمد بن عبد الصّمد التاجر العورجی و أبی نصر عبد العزیز بن احمد الهروی التّریاقی الاّ الجزو الاخیر و هو من اوّل مناقب ابن عبّاس الی آخر الکتاب فسمعه الکروخی من أبی الظّفر عبید اللّه بن علی بن یاسین الدّهّان الهروی قالوا جمیعا انا ابو محمّد عبد الجبّار بن محمّد بن عبد اللّه بن أبی الجرّاح الجراحی المروزی انا الشیخ الثقة الامین ابو العبّاس محمّد بن احمد بن محبوب بن فضیل التاجر المحبوبی عن التّرمذی

وبه الی التّرمذی ثنا اسماعیل بن موسی الفزاری ابن بنت السّدی الکوفی ثنا عمر بن شاکر عن انس بن مالک رضی اللّه عنه قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یاتی علی الناس زمان الصّابر

ص:20

فیهم علی دینه کالقابض علی الجمر قال ابو عیسی هذا حدیث غریب من هذا الوجه و عمر بن شاکر شیخ بصری و قد روی عنه غیر واحد من اهل العلم انتهی و هذا وقع له ثلاثیا و هو اعلی ما عنده و رویناه مسلسلا بالصّوفیة فی اکثره انا شیخنا العارف باللّه صفی الدّین احمد بن محمّد المدنی الصوفی عن شیخه العارف باللّه أبی المواهب احمد بن علی بن عبد القدوس العبّاسی الشناوی ثم المدنی الصوفی عن والده علی بن عبد القدوس العباسی الشبناوی الصوفی عن شیخه العارف باللّه عبد الوهّاب بن احمد الشّعراوی الصّوفی عن شیخه ولیّ اللّه زین الدّین زکریّا بن محمّد القاهری الفقیه الصّوفی عن العارف باللّه أبی الفتح محمّد بن زین الدّین العثمانی المراغ المدنی الصّوفی عن شیخه العارف باللّه شرف الدّین اسماعیل بن ابراهیم بن عبد الصّمد الهاشمی العقیلی الجبرتی الزبیدی الصّوفی عن المسند العمر أبی الحسن علی بن عمر الوافی الصّوفی عن استاد التّحقیق أبی عبد اللّه محی الدّین محمّد بن علی بن الغربی الحاتمی الطّائی الاندلسی ثمّ المکی ثمّ الدّمشقی الصّوفی عن لامام القطب الشیخ الثقة الامین شیخ الشیوخ ببغداد عبد الوهّاب بن علی بن علی بن سکینة البغدادی الصّوفی عن أبی الفتح عبد الملک بن عبد اللّه الکروخی الصّوفی عن شیخه المحقّق الحافظ أبی اسماعیل عبد اللّه بن محمّد الانصاری الهروی الصّوفی عن عبد الجبّار الجرّاحی بسنده و نیز ترمذی شیخ عجیمیست تاج الدین دهّان در کفایة المتطلع گفته الجامع الکبیر و العلل للامام الحافظ أبی عیسی محمّد بن عیسی بن سورة التّرمذی رحمه اللّه تعالی اخبر به عن شیخه الامام صفی الدّین احمد بن محمّد القشاشی قراءة لبعضه و إجازة لباقیه عن الشیخ عبد الرحمن بن عبد القادر بن فهد إجازة ان لم یکن سماعا قال اخبرنی به والدی الحافظ عبد العزیز بن النّجم عمر بن فهد و ابن عمّته الخطیب البلیغ محبّ الدّین ابو البرکات احمد بن الشرف أبی القاسم النویری سماعا من لفظ الاول لجمیعه و قراءة علی الثانی لجمیعه و لبعضه علیهما غیر مرة قالا اخبرنا الحافظ تقی الدین محمّد بن محمّد بن فهد سماعا قال الخطیب الاّ افواتا قال اخبرنا الحافظ کمال الدّین ابو حامد محمّد بن عبد اللّه بن ظهیرة سماعا غیر مرّة عودا علی بدء قال اخبرنا الامام فخر الدّین ابو عمرو عثمان بن محمّد الثوری سماعا لجمیعه قال اخبرنا الامام تاج الدین علیّ بن احمد بن علی بن محمّد بن الحسین القسطلانی بقراءتی لجمیعه قال اخبرنا ابو القاسم عبد الملک بن زید بن یاسین الخطیب الدّونقی قال اخبرنا ابو محمّد عبد الجبّار بن محمّد بن عبد اللّه الجراح المروزی قال اخبرنا ابو العبّاس محمّد بن احمد بن محبوب المحبوبی قال اخبرنا به مؤلّفه الحافظ ابو عیسی محمّد بن عیسی التّرمذی ح و أخبر به عالیا بدرجة عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی عن جدّه

ص:21

المحبّ عن الزین أبی بکر المراغی قال اخبرنا ابو العبّاس احمد بن أبی طالب الحجّار قال اخبرنا ابو النّجا عبد اللّه بن عمر اللتی عن أبی الوقت عبد الاول بن عیسی السّنجری قال اخبرنا القاضی ابو تمام محمود بن القاسم الازدی قال اخبرنا ابو محمّد عبد الجبّار بن محمّد الجرّاحی المروزی بسنده و نیز ترمذی شیخ عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بصری در امداد گفته و امّا سنن الترمذی فیرویه عن الشیخ المکتبی المذکور عن النجم الغزی عن والده البدر الغزی عن القاضی زکریّا عن العزّ بن الفرات عن أبی حفص بن أمیلة و شیخه المتقی بن قاضی عجلون عن أبی الحسن بن بروس بن القاسم الکروخی عن الفضل القاضی أبی عامر محمّد بن القاسم الازدی و أبی نصر عبد العزیز بن محمّد التریاقی و أبی بکر احمد بن عبد الصّمد کلّهم عن أبی محمّد عبد الجبّار بن محمّد الجراحی عن العبّاس محمّد بن احمد المحبوبی المروزی عن أبی عیسی محمّد بن عیسی الترمذی و نیز ترمذی شیخ احمد بن محمد نخلی که او هم یکی از مشایخ سبعه است می باشد چنانچه نخلی در رساله اسانید خود گفته و سمعت علی شیخنا الشیخ محمّد یعنی محمّد بن علاء الدین البابلی المصری الشافعی المذکور ادام اللّه تعالی فوائده غالب الجامع الکبیر للامام الترمذی رحمه اللّه تعالی بقراءة بعض اخواننا بمکة المشرّفه و اجاز سائره قال اخبرنا به الشیخ نور الدین علی بن یحیی الزّیادی عن الشیخ احمد بن محمّد الرّملی عن الزّین زکریّا بن محمّد عن العزّ عبد الرّحیم بن محمّد بن الفرات باجازته مشافهة عن أبی حفص عمر بن حسن المراغی عن الفخر بن البخاری عن عمر بن طبرزد البغدادی قال اخبرنا ابو الفتح عبد الملک بن عبد اللّه بن أبی سهل الکروخی بفتح الکاف و ضمّ الرّاء المخفّفة و ضبطه القزوینی بالقلم بالتّشدید قال اخبرنا بجمیعه القاضی ابو عامر محمود بن القاسم بن محمّد الازدی قال اخبرنا ابو محمّد عبد الجبار بن محمّد بن عبد اللّه بن أبی الجرّاح الجرّاحی المروزی قال اخبرنا ابو العبّاس محمّد بن احمد بن محبوب المحبوبی المروزی قال اخبرنا به سماعا الامام ذو المناقب العلیّة و المواهب السّنیّة الحافظ الحجّة ابو عیسی محمّد بن عیسی بن سورة ابن موسی الترمذی انزل اللّه تعالی علیه شآبیب الرّحمة و الغفران و اسکنه فردوس الجنان آمین اما عبد اللّه بن احمد پس او شیخ ابو مهدی عیسی مغربیست و هم شیخ عجیمی و عبد اللّه بن سالم بصری کما دریته من عبارات هؤلاء الثلثة فی روایتهم مسند احمد آنفا امّا بزار پس او از مشایخ ابو مهدی عیسی مغربیست چنانچه ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات اجهوری گفته مسند البزّار و هو المسند الکبیر المروی من طریق المغابرة قرأت علیه من اوّله ما رواه عمر عن أبی بکر من مسند أبی بکر رضی اللّه عنهما الی قوله و اسماء بن الحکم مجهول لم یحدّث بغیر هذا الحدیث یعنی حدیث علیّ عن أبی بکر ما من مسلم

ص:22

یتوضّأ فیحسن الوضوء الحدیث و أجاز لی سائره عن الرّملی و العلقمیّ الاوّل عن زکریّا و الثانی عن السنباطی کلاهما عن الحافظ أبی الفضل بن حجر عن أبی یعلی احمد بن أبی بکر المقدسی إجازة عن یحیی بن محمّد بن سعد عن جعفر بن علی عن محمّد بن عبد الرحمن عن الحضرمی عبد الرحمن بن محمّد بن عتاب قال حدثنی أبی قال اخبرنا القاضی ابو ایّوب سلیمان بن خلف إجازة قال اخبرنا القاضی ابو عبد اللّه محمّد بن احمد بن یحیی بن مفرج قال حدثنا محمّد بن ایوب بن حبیب الرّقی المعروف بالصّموت قال اخبرنا مؤلّفه الامام الکبیر ابو بکر احمد بن عمر البزّار فذکره و نیز بزار از مشایخ اجازه شیخ عجیمیست چنانچه تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته المسند للحافظ أبی بکر احمد بن عمر بن عبد الخالق البزار احدهما اکبر من الآخر فالکبیر یرویه عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی بن مکرّم الطّبری المکی امام المقام عن جدّه المحبّ عن الزّین أبی بکر بن الحسین المراغی عن الرحلة أبی العبّاس احمد بن أبی طالب الحجار عن جعفر بن علی الهمدانی عن محمّد بن عبد الرحمن الحضرمی عن عبد الرّحمن بن محمّد بن عتاب قال حدثنی أبی قال اخبرنا القاضی ابو عبد اللّه محمّد بن احمد بن یحیی بن مفرّج قال حدثنا محمّد بن ایّوب بن حبیب الرّقی المعروف بالصموت البزّار سماعا لمسنده الّذی صنفه بمصر و هو الکبیر کما نقله الحافظ ابن حجر عن السّلفی و امّا الصّغیر فاخبر به عن الامام صفی الدّین احمد بن محمّد القشاشی عن الشمس محمّد بن احمد الرّملی الانصاری عن قاضی القضاة زکریّا بن محمّد الانصاری عن الحافظ احمد بن علی بن حجر العسقلانی قال قرأت علی مریم بنت احمد عن یونس بن ابراهیم الدّبوسی عن علی بن الحسین عن محمّد بن ناصر عن عبد الرّحمن بن محمّد بن اسحاق قال اخبرنا ابو الحسن علی بن یحیی بن جعفر قال اخبرنا ابو الشیخ عبد اللّه بن محمّد بن جعفر بن حبّان قال اخبرنا الحافظ ابو بکر احمد بن عمر البزّار سماعا بمسنده الّذی حدث به باصفهان و هو الاصغر کما نقله الحافظ ایضا عن السّلفی اما نسائی پس او شیخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات خود از علی بن عبد الواحد سجلماسی گفته کتاب السّنن الصّغری المسمّاة بالمجتبی للحافظ أبی عبد الرّحمن احمد بن شعیب النّسائی اختصار الحافظ أبی بکر احمد بن محمّد بن اسحاق بن السّنی و روایته عنه اخبرنا به علی نحو ما تقدّم عن مشایخه الثلثة بسندهم الی ابن غازی باجازته من أبی عبد اللّه محمّد بن یحیی البادسی باجازته من أبی زید عبد الرّحمن بن محمّد بن مخلوف الثّعالبی عن الحافظ أبی عبد اللّه محمّد بن خلفة بکسر الخاء المعجمة و فتحها و سکون اللاّم التّونسی الابّی بضمّ الهمزة و تشدید الموحّدة

ص:23

عن الامام أبی عبد اللّه محمّد بن عرفة عن الحافظ محمّد بن جابر الوادباشی الاندلسی عن أبی العبّاس الحجار قال اخبرنا ابو طالب عبد اللّطیف بن محمّد بن علی القبیطی سماعا ح و بسند الشّهاب المقری الی ابن مرزوق الخطیب؟ ؟ الحفید؟ ؟ عن زین الدین الطّبری عن امام مقام الخلیل سلیمان بن الخلیل العسقلانی أبی الفتوح الحصری قال هو و عبد اللّطیف القبیطی اخبرنا ابو زرعة طاهر بن محمّد المقدّسی سماعا بسماعه لجمیعه علی أبی محمّد عبد الرحمن بن حمد الدونی بنون بعد الواو قال اخبرنا القاضی ابو نصر احمد بن محمّد بن حسین الکسار الدّینوری سماعا قال اخبرنا ابو بکر احمد بن محمّد بن اسحاق بن السنّی قال الحافظ الحجّة ابو عبد الرّحمن احمد بن شعیب النّسائی رضی اللّه عنه فذکره و بالسّند قال الامام الضابط الناقد الثبت ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب النّسائی و هو اول السنن کتاب الطّهارة تأویل قوله تعالی إِذا قُمْتُمْ إِلَی اَلصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی اَلْمَرافِقِ

اخبرنا قتیبة بن سعید قال حدثنا سفین عن الزهری عن أبی سلمة عن أبی هریرة رضی اللّه تعالی عنه انّ النّبی صلّی اللّه علیه و سلم قال إذا استیقظ احدکم من نومه فلا یغمس یده فی وضوئه حتّی یغسلها ثلثا فان احدکم لا یدری این باتت یده و امّا السّنن الکبری له روایة ابن الاحمر عنه فاخبرنا بها عن أعلامه الثلثة بسندهم إلی ابن غازی عن أبی عبد اللّه محمد بن أبی القاسم محمّد بن أبی زکریّا یحیی السّراج عن ابیه عن جدّه عن أبی عبد اللّه محمّد بن سعید الرّعینی عن الاستاذ أبی الحسن بن سلیمان القرطبی عن أبی جعفر بن الزّبیر عن أبی الحسن علی بن محمّد الغافقی الشاری عن أبی محمّد عبد اللّه بن محمّد بن علی الحجری عن أبی جعفر احمد بن عبد الرحمن بن محمّد بطروجی عن محمّد بن فرج مولی بن طلاع عن القاضی أبی الولید یونس بن عبد اللّه محمّد بن مغیث الصّفّار عن أبی بکر محمّد بن معاویة المعروف بابن الاحمر عن مؤلّفها الحافظ أبی عبد الرحمن النّساء ح و بسند الشّهاب المقری الی ابن مرزوق الحفید عن أبی الطّیّب بن علوان التّونسی عن أبی العبّاس احمد العبرینی عن أبی عبد اللّه محمّد بن صالح عن ابن زاهر عن الحافظ أبی الربیع بن سالم الکلاعی عن الحافظ أبی القاسم بن حیش بفتح الحاء المهملة کما ضبطه فی نفخ الطّیب عن یونس بن محمّد بن مغیث عن محمّد بن فرج مولی ابن الطّلاّع بسنده و رجال الاسنادین جمیعا مالکیون الی النّسائی و نیز نسائی شیخ اجازه کردیست چنانچه او در امم گفته سنن الحافظ أبی عبد الرحمن احمد بن شعیب النّسائی رحمه اللّه تعالی سمعت طرفا منه علی شیخنا الامام صفی الدّین احمد قدّس سرّه بسنده السّابق الی التّنوخی بسماعه علی ایّوب بن نعمة اللّه النابلسی انبانا اسماعیل بن احمد العراقی عن عبد الرّزاق بن اسماعیل القوینی انا ابو محمّد عبد الرحمن بن حمد الدونی انا ابو النصر احمد بن الحسین القاضی الدّینوری المعروف بالکسار انا الحافظ ابو بکر احمد بن محمّد بن اسحاق القاضی الدّینوری المعروف بابن السنی انا النّسائی و نیز نسائی شیخ اجازه حسن عجیمیست تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته کتاب السّنن للحافظ الحجّة

ص:24

أبی عبد الرحمن احمد بن شعیب النّسائی رحمه اللّه تعالی اخبر به عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی الطبری عن الحافظ عبد العزیز بن فهد قال اخبرنا المسند ابو الیمن محمّد بن محمّد بن عبد اللّه الزّفتاوی بقراءتی علیه لجمیعه قال اخبر القاضی مجد الدّین اسماعیل بن ابراهیم الکنانی الحنفی سماعا لجمیعه قال اخبرنا به الاصیل ابو عبد اللّه محمّد بن اسماعیل بن عبد العزیز بن عیسی الایّوبی عرف بابن المملوک سماعا لجمیعه الاّ الجزء الاوّل فاجازه قال اخبرنا به شاکر اللّه بن غلام اللّه بن الشمعة سماعا لجمیعه قال اخبرنا به ضیفی ابو بکر عبد العزیز بن احمد بن باقا البغدادی سماعا قال اخبرنا أبو زرعة طاهر بن محمّد بن طاهر المقدسی سماعا و إجازة قال اخبرنا به ابو محمّد عبد الرحمن بن حمد الدّونی سماعا قال اخبرنا به ابو نصر احمد بن الحسین الکسّار قال اخبرنا به الحافظ ابو بکر احمد بن محمّد السّنّی قال اخبرنا بها مؤلّفها الحافظ ابو عبد الرّحمن احمد بن شعیب النّسائی رحمه اللّه تعالی فذکره ح قال الامام یحیی و اخبرنا به جدّی الامام محبّ الدّین عن الزّین أبی بکر بن الحسین المراغی عن أبی العبّاس احمد بن أبی طالب الحجّار فاجاز به عن عبد اللّطیف بن محمّد القبیطی سماعا لجمیعه علی أبی زرعة طاهر بن محمّد المقدّسی و نیز نسائی شیخ اجازه عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بن عبد اللّه در امداد گفته و امّا السّنن الصغری للنّسائی فیرویها عن الشیخ محمّد البابلی عن الشهاب احمد بن خلیل السّبکی و أبی النّجا سالم بن محمّد عن النّجم محمّد بن احمد عن زکریّا عن الزّین رضوان بن محمّد عن البرهان ابراهیم بن احمد التّنوخی عن أبی العبّاس احمد بن أبی طالب الحجّار عن أبی طالب عبد اللّطیف بن محمّد بن علی بن القبیطی عن أبی زرعة طاهر بن محمّد بن طاهر المقدّسی عن أبی محمّد عبد الرحمن بن حمد الدّونی عن احمد بن الحسین الکسّار عن أبی بکر احمد بن محمّد بن اسحاق بن السّنّی الدینوری عن الحافظ أبی عبد الرّحمن احمد بن شعیب النّسائی و نیز نسایی شیخ اجازه احمد بن محمد نخلیست چنانچه او در رساله مشایخ اسانید خود گفته و سمعت علی شیخنا الشیخ محمّد المذکور السّنن الصّغری للنّسائی رحمه اللّه بقراءة سیّدنا و مولانا و شیخنا خاتمة العلماء الحفّاظ الحقّقین و مرجع الفقهاء و القرّاء و المحدّثین الشیخ عیسی بن محمّد الثعالبی لجمیعه علیه عن أبی النّجا سالم بن محمّد السّنهوری عن النجم محمّد الغیطی عن شیخ الاسلام زکریّا الانصاری سماعا لبعضه و إجازة لسائره بقراءة شیخ الاسلام لجمیعه علی الزّین رضوان بن محمّد عن الشیخ البرهان ابراهیم بن احمد التنوخی إجازة مشافهة بسماعه لجمیعه علی أبی العبّاس احمد بن أبی طالب الحجار باجازته عن أبی طالب عبد اللّطیف بن محمّد بن علی بن القبیطی بسماعه لجمیعه علی أبی زرعة طاهر بن محمّد

ص:25

بن طاهر المقدسی عن أبی محمّد عبد الرحمن بن حمد الدّونی سماعا قال الدونی اخبرنا القاضی ابو نصر احمد بن الحسین الکسّار قال اخبرنا ابو بکر احمد بن محمّد الدّینوری الحافظ قال اخبرنا به مؤلّفه الامام الحجة الحافظ ابو عبد الرّحمن احمد بن شعیب بن علی النّسائی رحمه اللّه تعالی و برّد ثراه و اسکنه من الجنان اعلاه آمین امّا ابو یعلی پس او شیخ ابو مهدی عیسی مغربیست چنانچه ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات علی بن محمد اجهوری گفته مسند أبی یعلی الموصلی اخبرنا به قراءة منّی علیه من زوائده للحافظ الهیتمی من اوّله و هو کتاب الایمان الی باب فی الاسلام و الایمان و إجازة لسائره عن الشّمس الرملی و البرهان العلقمی الاوّل عن زکریّا عن الحافظ بن حجر سماعا علیه لسبعة عشر جزءا من اوّله متوالیة من تجزیة ستّة و ثلثین جزءا و إجازة لسائره و الثانی عن الشرف السّنباطی باجازته من الحافظ قال قرأت غالبه علی فاطمة بنت محمّد بن عبد الهادی الصّالحة باجازتها من أبی عبد اللّه محمّد بن احمد بن أبی الهیجاء بن الزّرادان لم یکن سماعا و لو لبعضه قال ابو عبد اللّه محمّد بن اسماعیل بن أبی الفتح المرداوی الخطیب قال قری علی فاطمة بنت سعد الاجیر الاندلسی و نحن نسمع بمصر قالت اخبرنا ابو القاسم زاهر بن طاهر الشّحّامیّ النّیسابوری ح و باجازته من النور القرافی و البدر الکرخی و السّرّاج بن الجائی و العلقمی ایضا عن الحافظ أبی الفضل السّیوطی عن المسند محمّد بن مقبل عن الصّلاح بن أبی عمر المقدّسی عن الفخر بن البخاری و أبی الفضل احمد بن هبة اللّه بن عساکر کلاهما عن أبی روح عبد العزیز بن محمّد الهروی قال اخبرنا تمیم بن أبی سعید الجردانی قال هو و الشّحّامی اخبرنا ابو سعد بن محمّد بن عبد الرّحمن الکنجرودی قال اخبرنا ابو عمر و محمّد بن احمد بن حمد ان قال انا ابو یعلی احمد بن علی بن المثنّی الموصلی رحمه اللّه فذکره و نیز ابو یعلی از مشایخ اجازۀ کردیست چنانچه در امم گفته مسند الحافظ أبی یعلی احمد بن علی التمیمی الموصلی رحمه اللّه تعالی سمعت طرفا منه علی شیخنا الامام احمد روّح اللّه روحه بسنده الی الفخر بن البخاری عن أبی روح عبد المعزّ بن محمّد الهروی انا تمیم بن أبی سعید الجرجانی انا ابو سعید محمّد بن عبد الرّحمن الکنجرودی انا محمّد بن احمد بن حمدان انا ابو یعلی اما ابو جعفر طبری پس او از مشایخ اجازه حسن عجیمیست تاج الدین دهان در کفایة المتطلّع گفته کتاب التاریخ الکبیر الامام أبی حفص محمّد بن جریر الطّبری اخبر به عن العلاّمة علی الاجهوری عن السّرّاج عمر بن الجائی عن قاضی القضاة زکریّا الانصاری عن الشّرف أبی الفتح محمّد بن القاضی أبی بکر الراغی عن أبی الحسن علی بن محمّد بن أبی المجد الدّمشقی عن أبی محمّد القاسم بن عساکر عن أبی الحسن بن المقری عن أبی الفتح

ص:26

بن البطی عن أبی عبد اللّه محمّد بن فتوح الحمیدی عن الامام أبی عمر یوسف بن عبد البرّ و الحافظ أبی محمّد علی بن احمد بن سعید بن جزم قالا اخبرنا به ابو عمر احمد بن محمّد بن الجوربی عن أبی بکر احمد بن الفضل بن العبّاس الدّینوری قال اخبرنا به مؤلّفه الامام ابو جعفر محمّد بن جریر الطّبری فذکره اما محاملی پس او شیخ ابو مهدی عیسی مغربیست چنانچه او در مقالید الاسانید در مرویات اجهوری گفته امالی المحاملی و عدّتها ستة عشر جزءا اخبرنا بها بقراءتی علیه من اوّلها الی قوله فی حدیث الشهداء و تقرئ نبیّنا منّا السّلام و تخبره ان قد رضینا عنه و رضی عنّا و إجازة لسائرها بسنده الی الحافظ ابن حجر بقراءته للجزء السّادس و ما بعده الی آخر التاسع علی أبی المعالی عبد اللّه بن عمر الحلاوی و إجازة لسائرها باجازته من زینب بنت الکمال المقدسیّة عن ضوء الصّباح زینب ابنة الحافظ أبی بکر بن أبی غالب الباقداریّة عن أبی الخیر محمّد بن احمد بن عمر الباغبان بسماعه لبعضها علی أبی عمرو عبد الوهّاب بن الحافظ أبی عبد اللّه بن مندة و إجازة لباقیها بسماعه علی أبی اسحاق ابراهیم بن عبد اللّه بن محمّد بن خرّشید قولة الاصبهانی بسماعه من مملیها القاضی أبی عبد الحسین بن اسماعیل المحاملی فذکرها اما طبرانی پس او شیخ ابو مهدی عیسی مغربیست چنانچه ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات اجهوری گفته المعجم الکبیر لابی القاسم سلیمان بن احمد بن ایّوب الطّبرانی اخبرنا به قراءة علیه من اوّل مسند نساء غیر مسمیّات ممّن لهن صحبة الی آخر الکتاب و إجازة لسائره عن الشمس الرّملی و البرهان العلقمی بسندیهما الی الحافظ ابن حجر بقراءته الکثیر منه علی فاطمة بنت محمّد بن احمد بن المنجا التنوخیّة و اجازتها لسائره عن سلیمان بن حمزة قال اخبرنا الضّیاء المقدسی ح و عن النّور القرافی و الکرخی و ابن الجائی و العلقمی ایضا عن الجلال السّیوطی قال اخبرنا به ابو الفضل بن حصن الملتوتی سماعا علیه لبعضه و إجازة لسائره قال انا به ابو العبّاس احمد بن حسن بن السویداوی سماعا علیه من اوّله الی باب السّین و إجازة لسائره قال اخبرنا الحافظان ابو الحجّاج المزّی و ابو محمّد البرزالی قالا اخبرنا اسحاق بن ابراهیم بن اسماعیل بن الدّرحی سماعا بقراءة اولهما ح قال الجلال السّیوطی و اخبرنی عالیا محمّد بن مقبل الحلبی عن الصّلاح بن أبی عمر المقدّسی عن الفخر بن البخاری المقدّسی قال هو و ابن الدّرجی و الضّیاء المقدّسی اخبرنا ابو جعفر الصّیدلانی عن أمّ ابراهیم فاطمة بنت عبد اللّه الجوزدانیّة سماعا لجمیعه قالت اخبرنا ابو بکر محمّد بن عبد اللّه بن زائدة قال اخبرنا الامام ابو القاسم الطّبرانی فذکره و نیز طبرانی از مشایخ اجازه کردیست چنانچه او

ص:27

در امم گفته المعجم الکبیر للحافظ أبی القاسم سلیمان بن احمد الطّبرانی رحمه اللّه تعالی سمعت طرفا منه علی شیخنا العارف باللّه احمد قدس سرّه بسنده الی الفخر بن البخاری عن أبی جعفر الصیدلانی عن فاطمة بنت عبد اللّه الجوزدانیّة انا ابو بکر محمّد بن عبد اللّه بن زائدة الاصبهانی انا الطّبرانی و به الی الطّبرانی ثنا الحسین بن اسحاق التّستری انا حرملة بن یحیی انا ابن وهب

اخبرنی ابن میسرة الحضرمی عن أبی هانی الخولانی عن أبی عبد الرّحمن الجبلی عن عبد اللّه بن عمر رضی اللّه عنهما قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم انّ الایمان سیخلق فی جوف احدکم کما یخلق الثوب فاسالوا اللّه تعالی ان یجدّد الایمان فی قلوبکم المعجم الاوسط له رویناه عن شیخنا الامام احمد روّح اللّه روحه بهذا السند الی الصّید لانی ابو علی الحدّاد انا ابو نعیم انا الطّبرانی و به الی الطّبرانی ثنا محمّد بن علیّ الصائغ ثنا احمد بن عمر بن العلاف الرازی ثنا ابو سعید مولی بنی هاشم عن أبی خلدة قال سمعت میمون الکردی و هو عند مالک بن دینار فقال مالک بن دینار ما للشیخ لا یحدّث عن ابیه فانّ اباک قد ادرک النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم و سمع منه قال کان أبی لا یحدّثنا عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلم مخافة ان یزید او ینقص و

قال سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول من کذب علی متعمّدا فلیتبوّأ مقعده من النّار قال الحافظ نور الدّین الهیتمی فی مجمع الزّوائد اسناده حسن ان شاء اللّه تعالی المعجم الصّغیر له سمعت طرفا منه علی شیخنا قدس سرّه بسنده السّابق الی أبی نعیم انا الطّبرانی و

به قال ثنا احمد بن القاسم البرقی ببغداد ثنا محمّد بن عبّاد المکی ثنا ابو سعید مولی بنی هاشم عن أبی خلدة عن میمون الکردی عن ابیه قال سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول أیّ رجل تزوّج امرأة علی ما قلّ من المهر او کثر لیس فی نفسه ان یؤدّی إلیها حقّها خدعها فمات و لم یودّ إلیها حقّها لقی اللّه یوم القیمة و هو زان و ایّما رجل استدان دینا لا یرید ان یودّی الی صاحبه حقّه خدعه حتّی اخذ ما له فمات و لم یودّ إلیه دینه لقی اللّه و هو سارق قال الحافظ ابن حجر فی الاصابة فی حرف الجیم جابان والد میمون

روی ابن مندة من طریق أبی سعید مولی بنی هاشم عن أبی خلدة سمعت میمون بن جابان الکردی عن ابیه انه سمع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم غیر مرّة حتّی بلغ عشرا من تزوّج امرأة و ساق الحدیث مختصرا و نیز طبرانی از مشایخ اجازه عجیمیست چنانچه تاج الدین در کفایة المتطلع گفته المعاجم الثلثة للحافظ سلیمان بن احمد الطّبرانی رحمه اللّه تعالی و هی الکبیر مرتب علی اسماء الصّحابة و الحروف و الاوسط علی اسماء شیوخه و اکثره من

ص:28

غرائبهم و کان یقول هو روحی و الصّغیر علی الحروف و اسماء الشیوخ أخبر بها سماعا للکثیر من المعجم الصّغیر و للبعض من المعجمین الثعالبی المغربیّ و إجازة منه لباقیها بروایته لها ما بین سماع و إجازة عن شیخ الاسلام نور الدّین علیّ بن محمّد الاجهوری و غیره عن الشّمس محمّد بن الشهاب احمد الرّملی الانصاری عن الرّحلة الشرف أبی الفضائل عبد الحقّ بن محمّد بن عبد الحقّ السّنباطی عن المسند محمّد بن مقبل عن الصّلاح محمّد بن احمد بن البخاری عن أبی القاسم عبد الواحد بن القاسم الصّید لانّی قال اخبرتنا فاطمة بنت عبد اللّه الجوزدانیّة قالت اخبرنا ابو بکر محمد بن عبد اللّه بن زائدة قال اخبرنا بها مؤلّفها سلیمان بن احمد الطّبرانی فذکرها و نیز طبرانی از مشایخ اجازه عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بن عبد اللّه در امداد گفته و امّا المعجم الصّغیر للطّبرانی فیرویه عن الشیخ المذکور عن الشهاب احمد بن محمّد الغنیمی الحنفی و الامام زین العابدین البکری و هما عن الشمس محمّد بن احمد الرّملی عن الشیخ زکریّا بن محمّد عن المسند محمّد بن مقبل عن الصّلاح بن أبی عمر عن الفخر بن البخاری عن عفیفة بنت احمد الفارقانیة عن فاطمة بنت عبد اللّه الجوزدانیّة عن أبی بکر بن زائدة عن مؤلّفه الحافظ أبی القاسم سلیمان بن احمد الطّبرانی امّا دارقطنی پس او شیخ ابو مهدی عیسی مغربیست ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات اجهوری گفته سنن الدّار قطنی اخبرنی قراءة منی علیه لجمیع الخماسیّات و الحدیث الاخیر منها و إجازة لسائرها عن الرملی عن زکریّا عن أبی الفتح شرف الدّین محمّد بن أبی بکر بن الحسین المراغی إجازة مشافهة باجازته من أبی طلحة محمّد بن علیّ بن یوسف الحراوی باجازته ان لم یکن سماعا من الشرف الدمیاطی ح و عن البرهان العلقمی عن عبد الحق السّنیاطی عن الحافظ أبی الفضل بن حجر عن أبی الفضل عبد الرّحیم بن الحسین العراقی قراءة علیه لجمیعها بقراءته علی المحب احمد بن یوسف الخلاّطی ح و عن ابن الجائی و الکرخی و النور القراقی و العلقمی ایضا عن الجلال السّیوطی عن تقی الدین الشمنی قراءة لبعضها و إجازة لسائرها بسماعه لجمیعها علی أبی الحسن علیّ بن محمّد بن عبد الکریم الفوّی قال المحبّ الخلاّطی ح قال الجلال السّیوطی و اخبرنی محمّد بن مقبل إجازة عن محمّد بن یوسف الحراوی قال هو و الخلاطی اخبرنا الحافظ ابو احمد شرف الدین عبد المومن بن خلف الدّمیاطی سماعا للخلاّطی قال اخبرنا الحافظ ابو الحجّاج یوسف بن خلیل الدّمشقی سماعا بسماعه من أبی الفتح ناصر بن محمّد ابن الفرج قال اخبرنا اسماعیل بن الفضل الاخشید قال اخبرنا ابو طاهر محمّد بن احمد بن عبد الرّحیم الکاتب

ص:29

ح قال الحافظ ابن حجر و اخبرنی عالیا إجازة البدر محمّد بن محمّد بن قوام ح و باجازة شیخنا ایضا من محمّد بن محمّد بن احمد الفیشی عن عمر العبادی عن ابن طریف الشاوی عن ابن قوام إجازة عن احمد بن أبی طالب الحجّار إجازة عن أبی الحسن محمّد بن احمد بن عمر القطیعی إجازة عن أبی الکرم المبارک بن الحسن الشهرزوری إجازة عن أبی الحسین محمّد بن علی المهتدی باللّه إجازة قال هو و ابو طاهر الکاتب اخبرنا بها مؤلّفها الحافظ ابو الحسن علیّ بن عمر الدّار قطنی رحمه اللّه قال الاوّل إجازة و قال ابو طاهر سماعا فذکرها قال الحافظ و الرّوایات المشهورة عن الدّار قطنی روایة ابن بشران و روایة أبی طاهر الکاتب و روایة النّوقانی و بینها تفاوت بالتقدیم و التّاخیر و الزّیادة و النّقص فی نسب بعض الرّوایة و فی الالفاظ خاصّة دون الاحادیث فهی مستوفاة الاّ کتاب السّبق فانّه لیس فی روایة ابن عبد الرّحیم انتهی و نیز دار قطنی از مشایخ عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته کتاب السّنن للحافظ أبی الحسن علی بن عمر الدّار قطنی رحمه اللّه تعالی اخبر بها عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی الطّبری عن شیخ الاسلام زکریّا الانصاری قال اخبرنا الشیخ الزاهد ابو الفتح محمّد بن الزّین أبی بکر بن الحسین المراغی مشافهة بمکّة و الحافظ ابو الفضل احمد بن حجر العسقلانی قال الاوّل اخبرنا به والدی قراءة و ابو طلحة محمّد بن علی بن یوسف الحراوی و قال الثانی قرأته علی الحافظین أبی الفضل عبد الرّحیم بن الحسین العراقی و أبی الحسن الهیتمی قالاهما و الزّین المراغی اخبرنا المشایخ الثلثة محب الدّین احمد بن یوسف الخلاّطی و شهاب الدّین احمد بن محمّد العطّار و فخر الدّین عثمان بن محمّد بن یوسف السّنباطی سماعا للثانی بقراءة الاوّل و سماعا للثالث لجمیعه الاّ الیسیر قالوا و کذا الحراوی اخبرنا الحافظ ابو احمد عبد المؤمن بن خلف الدّمیاطی سماعا الاّ الحراوی فقال اذنا ان لم یکن سماعا و باجازة المراغی ایضا من أبی العبّاس احمد بن ادریس بن مزین الحمویّ و أبی العبّاس احمد بن أبی طالب الحجار باجازة اوّلهما و سماع الحافظ الدّمیاطی من الحافظ أبی الحجّاج یوسف بن خلیل الدّمشقی اخبرنا به اسماعیل بن الفضل الاخشید قال حدثنا ابو طاهر محمّد بن احمد بن عبد الرّحیم الکاتب و قال الحجاز اخبرنا به ابو الحسن محمّد بن احمد بن عمر القطیعی إذنا بإجازته و ابن مزین ایضا من أبی الکرم المبارک بن الحسن الشهرزوری زاد القطیعی و من أبی بکر محمّد بن عبد اللّه بن نصر الزّاغونی قال الشهرزوری اخبرنا به ابو الحسین محمّد بن علی المهتدی و قال الزاغونی اخبرنا به ابو منصور محمّد بن محمّد بن عبد العزیز البکری باجازتهما و سماع ابن الکاتب من

ص:30

مؤلّفها الحافظ أبی الحسن علی بن عمر بن مهدی الدّار قطنی فذکره و قال الحافظ الدّمیاطی اخبرنا ابو الحسن علیّ بن الحسین بن المغیرة إجازة مشافهة عن أبی الکرم الشهرزوری بسنده و نیز دارقطنی از مشایخ عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بن عبد اللّه در امداد گفته و امّا السّنن الدّار قطنی فیرویه عن الشیخ المذکور عن أبی بکر بن اسماعیل الشّنوانی عن الجمال بن زکریّا عن والده عن الاستاذ أبی الفضل بن حجر عن بدر الدّین محمّد بن محمّد بن قوام عن احمد بن أبی طالب الحجّار عن أبی الحسن محمّد بن نصر بن عمر القطیعی عن أبی الکرم المبارک بن الحسن الشهرزوری عن أبی الحسین محمّد بن علی بن المهتدی باللّه عن مؤلفه الحافظ عن ابن عمر لدار قطنی و نیز دار قطنی از مشایخ کردیست چنانچه در امم بعد ذکر روایت کردن خود صحیح ابن حبان را باین عبارت صحیح الحافظ أبی حاتم محمّد بن حبان التمیمی الدارمی البستی رحمته اللّه تعالی سمعت طرفا منه علی شیخنا الامام صفی الدین احمد قدس سره بسنده الی الدمیاطی عن أبی الحسن علی بن الحسین المعروف بابن المقیر عن أبی الکرم المبارک بن الحسن الشهرزوری عن أبی الحسین محمّد بن علی بن المهتدی باللّه عن الحافظ أبی الحسن علی بن عمر الدار قطنی عن ابن حبان بصحیحه و بجمیع مصنفاته گفته سنن الحافظ الدار قطنی بهذا السند الی الدار قطنی به و بجمیع کتبه اما ابن بطّه پس شیخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست زیرا که از رساله زاد المسیر فی الفهرست الصغیر سیوطی ظاهرست که ابن بطّه از مشایخ اجازه سیوطیست و ابو مهدی تمام زاد المسیر را بسلسله خود إجازة از سیوطی روایت می کند پس ابن بطّه از مشایخ اجازه ابو مهدی باشد چنانچه سیوطی در رساله زاد المسیر که نسخه آن در کتب وقفیه جناب والد ماجد فی دار الکرامه موجودست گفته مختصر الحرقی انبانی به قاضی الحنابلة عزّ الدّین ابراهیم بن نصر اللّه الکنانی و ابن خالة الشهاب احمد بن الجمال عبد اللّه الحنبلی و البدر محمّد بن شیخ الاسلام أبی الفضل بن حجر و ابو بکر بن علی بن موسی الحارثی المکی و الکمال محمّد بن عبد الرحمن القلیوبی کلهم عن أبی بکر بن الحسین المراغی عن أبی العبّاس الحجّار عن احمد بن یعقوب المارستانی عن أبی المعالی محمّد بن النحّاس عن أبی القاسم علی بن احمد البسری عن أبی عبد اللّه عبید اللّه بن محمّد بن حمدان بن بطّة إجازة انا المؤلّف سماعا تصانیف ابن بطّة بهذا السّند إلیه إجازة ازین عبارت بودن ابن بطّه از مشایخ اجازه سیوطی و روایت نمودن سیوطی تصانیف ابن بطّه را بکمال ظهور واضح گردید امّا اینکه ابو مهدی زاد المسیر سیوطی را إجازة روایت می کند پس از ملاحظه مقالید الاسانید ظاهرست در مقالید گفته زاد المسیر فی الفهرست الصّغیر للحافظ السّیوطی قرأت علیه أی علی الاجهوری من اوّله سند المسلسل بالاولیة و متنه و سند البخاری و ناولنی جمیعه مناولة مقرونة بالاجازة بسنده إلیه فذکره اما حاکم پس شیخ ابو مهدی عیساست ابو مهدی در مقالید الاسانید گفته صحیح أبی عبد اللّه الحاکم و هو المستدرک علی الصّحیحین اخبرنا به قراءة منی علیه

ص:31

من اوّله الی حدیث ان الایمان لیخلق فی جوف احدکم کما یخلق الثوب الخلق و الحدیث الاول من کل من کتاب العلم و کتاب الطّهارة و کتاب الصّلوة و کتاب الزکاة و کتاب الصّیام و کتاب الحج و إجازة لسائره بسنده الی أبی الفضل بن حجر باجازته من أبی هریرة عبد الرحمن بن الحافظ الذّهبی باجازته من القاسم بن المظفّر ح و بسنده الی الجلال السّیوطی عن أبی الفضل الملتوتی عن أبی الفرج الغزّی عن أبی النون یونس بن ابراهیم الدّبوسی ح قال ابو الفضل السّیوطی و اخبرنی محمّد بن مقبل الحلبی عن محمّد بن علی بن یوسف الحراوی عن الشرف عبد المؤمن بن خلف الدّمیاطی باجازته هو و الدّبوسی و ابن المظفّر من أبی الحسن بن المقیر عن أبی الفضل المیهنی عن أبی بکر احمد بن علی بن خلف عن مؤلّفه أبی عبد اللّه الحاکم به و سائر کتبه فذکره و نیز حاکم از مشایخ کردیست چنانچه در امم گفته المستدرک للحاکم هو الحافظ ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه النیسابوریّ بالسّند الی ابن المقیر عن أبی الفضل احمد بن طاهر المیهنی عن أبی بکر احمد بن علی بن خلف الشیرازی عن الحاکم به و سائر کتبه و نیز حاکم از مشایخ اجازه عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته صحیح الحاکم أبی عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه النّیسابوری المستدرک علی الصحیحین اخبر به عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی الطّبری عن الحافظین النجم عبد العزیز بن النّجم عمر بن فهد و الشمس محمّد بن عبد الرّحمن السّخاوی قالا اخبرنا الحافظ شهاب الدّین احمد بن علی بن حجر العسقلانی عن أبی العبّاس احمد بن أبی بکر بن عبد الحمید قال اخبرنا به ابو الفضل محمّد بن أبی طاهر المقدسی إجازة ان لم یکن سماعا قال اخبرنا به عمر بن مکرم بن أبی الحسن الدینوری فی کتابه و هو آخر من حدث عنه قال اخبرنا به عمر بن احمد بن منصور الصّفار اذنا قال اخبرنا به ابو بکر احمد بن علی بن خلف قال اخبرنا به مؤلّفه ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه النیسابوریّ الحافظ فذکره قال الحافظ انبانا به أبو هریرة بن الذّهبی إجازة عن القاسم بن مظفر عن أبی الحسن بن المقیر عن أبی الفضل المیهنی عن أبی بکر احمد بن علی بن خلف عن الحاکم قال و هذا السند کلّه اجازات و نیز حاکم از مشایخ عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بن عبد اللّه در امداد گفته و امّا المستدرک للحاکم فبالسّند المذکور الی ابن المقیر عن أبی الفضل احمد بن طاهر المیهنی عن أبی بکر احمد بن علی بن خلف الشیرازی عن الحاکم و سائر کتبه اما ابو نعیم پس شیخ ابو مهدی عیساست ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات اجهوری گفته الحلیة لابی نعیم قرأت علیه غالب ترجمة الامام مالک و بعض ترجمة سفین الثوری

ص:32

و اجاز لی سائرها بسنده الی شیخ الاسلام زکریا الانصاری عن أبی حفص عمر بن حسن بن أمیلة المراغی ح و بسنده الی الحافظ الجلال السیوطی عن محمد بن مقبل إجازة عن الصلاح بن أبی عمر قال هو و ابن امیله اخبرنا الفخر بن البخاری عن أبی المکارم احمد بن محمّد اللّبان بسماعه لجمیعها علی أبی علی الحسن بن احمد بن الحسن الحداد سوی فوت یسیر فذکرها و نیز ابو نعیم از مشایخ اجازه کردیست چنانچه در امم گفته الحلیة للحافظ أبی نعیم بن عبد اللّه الاصفهانی بالسند الی الفخر بن البخاری عن ابن اللّبان عن الحداد عنه و نیز ابو نعیم از مشایخ اجازه عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته کتاب حلیة الاولیاء و طبقة الاصفیاء للامام الحافظ أبی نعیم احمد بن عبد اللّه الاصفهانی رحمه اللّه اخبر به عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی الطبری عن الحافظ عبد العزیق بن فهد عن والده الحافظ نجم الدین عمر سماعا لجمیعه فی مائة مجلس بالمسجد الحرام عن أبی عبد اللّه محمّد بن محمّد بن المحب عبد اللّه المقدسی الحنبلی حضورا لجمیعها عن المعمر أبی العباس احمد بن عبد الرحمن بن محمد بن جبّارة المرداوی عن النجیب أبی الفرج عبد اللطیف بن عبد المنعم الحرانی عن أبی المکارم احمد بن محمّد بن عبد اللّه بن اللّبان سماعا عن أبی علی الحسن بن احمد بن الحسن الحداد سماعا لجمیعها خلا افواتا فأجازه قال اخبرنا بها مؤلفها الحافظ ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الاصفهانی فذکرها و نیز ابو نعیم از مشایخ اجازه عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بن عبد اللّه در امداد گفته و اما الحلیة لابی نعیم فبالسند الی الفخر بن البخاری عن ابن اللبان عن الحداد عنه اما بیهقی پس او شیخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربی است ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات اجهوری بعد ذکر سنن کبری گفته کتاب معرفة السنن و الاثار للبیهقی ایضا قرأت علیه باب طلب الاجابة عند نزول الغیث من کتاب الاستسقاء و جواب الشافعی فی القدر و اجاز لی سائره بسنده الی الحافظ أبی الفضل بن أبی بکر السیوطی عن محمد بن مقبل الحلبی عن الصلاح بن أبی عمر عن الفخر بن البخاری عن أبی القاسم عبد الصمد بن محمّد الحرستانی عن محمّد بن الفضل الفراوی قال انا الحافظ ابو بکر البیهقی به و بجمیع تصانیفه فذکره و قال السیوطی و السند کله اجازات و بالسند قال البیهقی رحمه اللّه تعالی اخبرنا ابو عبد اللّه الحافظ قال حدثنی الزبیر بن عبد الواحد الحافظ قال حدثنی حمزة بن علی العطار بمصر قال حدثنا الربیع بن سلیمان قال سئل الشافعی رضی اللّه عنه عن القدر فأنشأ یقول ما شئت کان و ان لم اشاء و ما شئت ان لم تشا لم یکن خلقت

العباد علی ما علمت

و ذا لم تعن فمنهم شقی و منهم سعید و منهم قبیح و منهم حسن

انتهی و نیز بیهقی شیخ اجازه کردیست چنانچه او در امم بعد ایراد حدیث خلق افعال عباد از کتاب اسماء و صفات بیهقی بسند مسلسل گفته

ص:33

الاسماء و الصفات للبیهقی و سائر تصنیفاته کالسنن الکبری و شعب الایمان و دلائل النبوة و البعث و النشور بهذا السند إلیه و نیز بیهقی شیخ اجازه حسن عجیمیست تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته کتاب شعب الایمان للحافظ أبی بکر احمد بن الحسین البیهقی رحمه اللّه تعالی اخبر به عن حافظ عصره الشیخ محمد بن علاء الدین البابلی عن المعمر محمد حجازی الشعرانی عن المعمر محمد بن الارکماس عن الحافظ جلال الدین عبد الرحمن السیوطی قال اخبرنی به الامام تقی الدین احمد بن محمد الشمنی و ابو الفضل عبد الرحمن القمصی بقراءتی علیهما لبعضه و إجازة لسائره قالا اخبرنا الحافظ ابو الفضل عبد الرحیم بن الحسین العراقی إجازة قال اخبرنا الجمال محمد بن محمد بن بناته عن الفخر علی بن البخاری قال اخبرنا ابو سعید الصفار فی کتابه قال اخبرنا زاهر بن طاهر قال اخبرنا به مؤلفه الحافظ ابو بکر احمد بن الحسین فذکره و نیز بیهقی شیخ اجازه عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بن عبد اللّه در امداد گفته و اما دلائل النبوة للبیهقی فرواه الشیخ المذکور عن الشیخ احمد السهوری المالکی عن الشهاب احمد بن حجر المکی عن الشیخ زکریا بن محمّد عن الحافظ ابن حجر عن شیخ الاسلام سراج الدین عمر البلقینی عن الحافظ أبی الحجاج یوسف بن عبد الرحمن المزیّ عن الرشید محمّد بن أبی بکر العامری عن أبی القاسم بن الحرستانی عن أبی عبد اللّه محمد بن الفضل الفراوی عن الحافظ أبی بکر البیهقی و نیز بیهقی شیخ اجازه نخلیست چنانچه او در رساله مشایخ و اسانید خود در ذکر شیخ محمد بن شیخ علاء الدین البابلی گفته و سمعت علی شیخنا الشیخ محمد المذکور قطعة من اول السنن الکبری للامام الهمام أبی بکر احمد بن الحسین البیهقی تغمده اللّه برحمته و اسکنه فسیح جنته و اجاز سائره عن الشیخ سالم بن حسن البشتبری عن الشمس محمد الرملی عن الزّین زکریا الانصاری عن محمد بن مقبل الحلبی عن الصلاح بن عمر عن الفخر بن البخاری عن منصور بن عبد المنعم الفراوی قال اخبرنا به محمّد بن اسماعیل الفارسی قال اخبرنا به مؤلفه الحافظ الامام ابو بکر البیهقی رحمه اللّه تعالی رحمة واسعة فی الدنیا و الآخرة اما ابن عبد البر پس شیخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات اجهوری گفته الاستیعاب فی معرفة الصحاب للحافظ أبی عمر بن عبد البر اخبرنی به بقراءتی علیه لترجمة خدیجة الکبری و ترجمة أبی بکر الصدیق و اسعد بن زراره احد النقباء و الخنساء بنت عمرو بن الشرید رضی اللّه عنهم و اجاز لی سائره بسنده الی الحافظ ابن حجر بقراءته لنحو النصف منه علی أبی العباس احمد بن علی بن عبد الحق الدمشقی الحنفی و إجازة لسائره علی أبی محمد عبد اللّه بن الحسین أبی التائب إجازة مشافهة عن محمّد بن أبی بکر البلخی عن الحافظ أبی طاهر السلفی ح و بسنده الی الجلال السیوطی باجازته من اسیة بنت جار اللّه بن صالح الطبری عن ابراهیم بن محمد بن صدیق الدمشقی عن أبی العباس الحجار عن جعفر بن علی الهمدانی عن أبی القاسم بن شکوال قال هو و السّلفی

ص:34

اخبرنا ابو عمر ان موسی بن أبی تلید قال السلفی إجازة مکاتبة عن الحافظ أبی عمر بن عبد البر فذکره و نیز ابن عبد البزاز مشایخ اجازه حسن عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته کتاب الاستیعاب للحافظ أبی عمر یوسف بن عبد اللّه بن عبد البر النمری رح؟ ؟ ؟ اخبر به عن الامام علی بن الامام عبد القادر الطبری المکی عن الخطیب عبد الواحد الحصاری عن الشمس محمد بن ابراهیم العمری عن الحافظ احمد بن حجر العسقلانی قال قرأت من اوله الی من اسمه عمر و هو نحو النصف منه او اکثر علی أبی العباس احمد بن علی بن عبد الحق و اجازنی لسائره بسماعه لجمیع الکتاب علی أبی عبد اللّه بن جابر القبیسی الوادباشی قراءة علیه و هو حاضر و إجازة منه قال اخبرنا بجمیع الکتاب علی أبی عبد اللّه بن جابر القبیسی الوادباشی قراءة علیه و هو حاضر و إجازة منه قال اخبرنا بجمیع الکتاب سوی من اوله الی حرف الحاء المهملة قاضی الجماعة ابو العباس احمد بن محمد بن الغماز سماعا علیه و إجازة منه لبقیّة عن أبی الربیع سلیمان بن موسی بن سالم الکلاعی قال قرأت جمیعه علی أبی محمد عبد اللّه بن احمد بن جمهور القیسی قال قری علی أبی بکر محمد بن احمد بن طاهر القیسی و إذا اسمع بسماعه علی الحافظ ابو علی الحسین بن محمد الغسّانی الخفافی قال قرأته علی مصنّفه ابو عمر یوسف بن عبد البرّ النّمری اما خطیب بغدادی پس از مشایخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست ابو مهدی در مرویات اجهوری در مقالید الاسانید گفته تاریخ بغداد للخطیب البغدادی اخبرنی به قراءة منّی علیه من اوّل الجزء و الثانی منه فی مناقب بغداد و فضلها و ذکر الماثور من محاسن اخلاق اهلها الی ذکر نهری بغداد دجلة و الفرات و ما جعل اللّه فیهما من المنافع و البرکات و جمیع ترجمة البخاری و إجازة لسائره بسنده الی الجلال السیوطی عن أبی الفضل المرجانی إجازة عن أبی الفرج الغزیّ عن یونس بن ابراهیم الدّبوسی عن أبی الحسن بن المقیّر عن أبی الفضل بن سهل الاسفراینی باجازته من الخطیب فی جمیع تصانیفه ح و بسنده الی الحافظ ابن حجر قال قرأت من اوله الی ترجمة محمّد بن عبد الرحمن بن أبی ذئب و هو نحو ربع الکتاب علی أبی العباس احمد بن عمر بن علی بن عبد الصمد اللؤلؤی البغدادی و اجاز لی سائره باجازته ان لم یکن سماعا من الحافظ المزی قال اخبرنا یوسف بن یعقوب بن المجاور قال انا ابو الیمن زید بن الحسن الکندی قال اخبرنا ابو منصور عبد الرحمن بن محمد بن عبد الواحد القزّاز سماعا علیه لجمیعه الاّ یسیرا قال اخبرنا الحافظ ابو بکر الخطیب سماعا به فذکره انتهی و نیز خطیب از مشایخ اجازه حسن عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته تاریخ بغداد للحافظ أبی بکر احمد بن علی بن ثابت الخطیب البغدادی اخبر به عن الشیخ العلامة ابراهیم بن محمد المیمونی عن العلامة سالم بن محمد السنهوری و ابیه الشیخ محمّد بن عیسی المیمونی عن شیخ الاسلام احمد بن حجر المکی عن القاضی زکریا الانصاری عن الحافظ تقی الدین محمد بن فهد عن الحافظ شمس الدین محمد بن الجزری عن أبی حفص عمر بن أمیلة المراغی قراءة لقطعة

ص:35

من اوّله و إجازة لسائره عن أبی الحسن النجم یوسف بن یعقوب بن المجاور النیسابوریّ إجازة ان لم یکن سماعا من أبی الیمن زید بن الحسن الکندی سماعا لجمیعه عن أبی الحسن محمّد بن احمد بن صرما سماعا لجمیعه قال اخبرنا به مؤلفه الحافظ ابو بکر احمد بن علی الخطیب البغدادی اذنا فذکره اما بغوی پس از مشایخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست بیانش آنکه یغوی از مشایخ اجازه ابو زید عبد الرحمن بن محمّد بن مخلوف الثعالبیست و ابو زید او را در کتاب غنیمة الوافد و بغیة الطالب الماجد که در بیان مرویات خود تالیف نموده ذکر کرده و چون ابو مهدی کتاب غنیمة الوافد ابو زید ثعالبی را إجازة روایت می کند لهذا هر شیخی از شیوخ ابو زید که شیخ بودن او از غنیمة الوافد ثابت شود از شیوخ اجازه ابو مهدی خواهد بود پس بغوی هم از مشایخ اجازه ابو مهدی باشد اما اینکه بغوی از جمله مشایخ اجازه ابو زید عبد الرحمن ثعالبیست که در غنیمة الوافد مذکوراند پس ابو مهدی جائی که اسانید کتبی را که کتاب غنیمة الوافد ابو زید ثعالبی بر ان مشتمل است بتفصیل ذکر می نماید گفته المصابیح و شرح السنة کلاهما للبغوی قال سیدی الثعالبی اخبرنا بهما الحافظ أبو زرعة بن الحافظ أبی الفصل العراقی عن أبی الحسن الحجة العرضی عن الفخر بن البخاری عن فضل اللّه بن أبی سعد النوقانی عن محیی السنة أبی محمد الحسین بن مسعود البغوی رحمه اللّه تعالی فذکرها ازین عبارت ظاهرست که ابو زید ثعالبی مصابیح و شرح السنة بغوی را از ابو زرعه عراقی از ابو الحسن عرضی از فخر بن البخاری از فضل اللّه نوقانی از خود بغوی روایت می کند پس بودن بغوی از مشایخ اجازه ابو زید ثعالبی بصراحت تمام واضح گردید اما اینکه ابو مهدی غنیمة الوافد را اجازت روایت می کند پس در نهایت ظهورست ابو مهدی در مقالید در ضمن مرویاتی که آن را از شیخ خود ابو محمد عبد الکریم بن محمد الفکون القسطنطینی روایت نموده گفته غنیمة الوافد و بغیة الطالب الماجد للامام أبی زید الثعالبی اخبرنی به قراءة منی علیه من اولها الی ابتداء ذکر الاسانید لجمیع الحدیث العشاری الاسناد منها و مناولة بشرطها لسائرها عن سلیمان عن ابن زیّان عن أبی العباس احمد زروق الصغیر عن الاستاد العلامة أبی عبد اللّه بن عاز عن أبی عبد اللّه محمد بن یحیی البادسی قال ابن زیّان و اخبرنی عالیا ابو محمد الصخراوی عن أبی مهدی الملیکشی البجّانی و أبی زید عبد الرحمن بن موسی بن سلیمان البرسوی ح قال ابن زیّان و اخبرنی عالیا عما قبله الامام زروق الکبیر قال هو و البادسی و الملیکشی و البرسوی اخبرنا بها و بجمیع ما یحمله و جمیع ما الّفه جامعها عالم الصلحاء و صالح العلماء ابو زید عبد الرحمن بن محمد الثعالبی رحمه اللّه تعالی فذکرها و بالسند قال الجامع بین العلم و العمل ابو زید الثّعالبی طیّب اللّه ثراه الحمد للّه الذی رفع سنّة بنیّة فقرنها بالکتاب و انتخب لروایتها و درایتها من اختاره من اولی الالباب فعملوا بما علموا فربحوا یوم الحساب فصاروا انجما یهتدی بهم السائر و اعلاما یقتفی أثرهم الحائر فمن وصل حبله بحبلهم

ص:36

فقد استمسک بالعروة الوثقی و من انتظم فی سلکهم فقد ارتقی احمده سبحانه ابلغ حمد و لا یفی عدد بتحمیده و اشکره جلّ و علا اعظم الشکر و لا مکافی لمزیده و صلی اللّه علی سیدنا محمد المختار من عبیده و علی آله و صحبه و سلم یقول عبد الرحمن بن محمد الثعالبی لطف اللّه به لما تکرر سؤال السائلین منی الاجازة فی ما اجمله من الروایات و تعیین تلک الکتب المرویات و کانت مرویاتی کثیرة و طرق اسانیدها غزیرة و کان یشق علیّ تتبّع جمیعها لکل انسان اختصرت من ذلک المهم مجردا من الاسانید و من ارادها باسانیدها وجدها فی فهارسی التی علیها خطوط مشایخی و باللّه التوفیق و هو الهادی سبحانه لسلوک سبیل التحقیق و سمّیت هذه العجالة بغنیمة الوافد و بغیة الطالب الماجد انتهی و نیز بغوی از مشایخ اجازه کردیست چنانچه او در امم گفته معالم التنزیل للحافظ أبی محمد الحسین بن مسعود البغوی الملقب بمحیی الدین و السنة و سائر تصانیفه کشرح السنة و المصابیح بالاسناد الی الفخر بن البخاری عن فضل اللّه بن أبی سعد النوقانی عن البغوی و نیز بغوی از مشایخ اجازه عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته کتاب المصابیح لمحیی السنة أبی محمد الحسین بن مسعود البغوی رحمة اللّه تعالی اخبر به عن الامام صفی الدین احمد بن محمد القشاشی عن الشیخ عبد الرحمن بن عبد القادر عن عمه جار اللّه محمد بن العز عبد العزیز بن الحافظ عمر بن فهد قال اخبرنی به جماعة منهم والدی الحافظ عز الدّین عبد العزیز و قاضی القضاة بالمحرمین الشریفین نجم الدین ابو المعالی محمد بن القاضی عبد الوهاب بن محمد بن یعقوب المالکی المکی سماعا علی الاول لبعضه قال الثانی اخبرنا العلامة المحدّث ناصر الدین ابو الفرج محمد بن الزّین أبی بکر بن حسین العثمانی المراغی من اوله الی قوله باب الکبائر و مناولة لباقیه و قال الوالد اخبرنا به جماعة منهم جدّی الحافظ تقی الدین محمد بن النجم محمد بن فهد الهاشمی و العلامة شرف الدین ابو الفتح محمد بن الزین أبی بکر المراغی الاموی اذنا ان لم یکن سماعا قالوا اخبرنا قاضی القضاة زین الدین ابو بکر بن الحسین المراغی قال ولده ابو الفتح قراءة لجمیعه قال فی روایة الوالد و هی نازلة اخبرنا التقی ابو الفرج عبد الرحمن بن الحسین بن عبد اللّه بن المعمر البکری سماعا بالمدینة النبویّة قال اخبرنا ابو الفضائل یحیی بن عبد اللّه بن الحسن بن عبد الملک الواسطی قال اخبرنا ابو العباس احمد بن ابراهیم بن عمر القاروی الواسطی و قال الزین المراغی فی روایة النجم المالکی و هی اعلی اخبرنا ابو العباس احمد بن أبی طالب الحجّار قال انبانا به ابو عبد اللّه محمّد بن نصر بن أبی الفرج الحصری و عجیبة ابنة الحافظ أبی بکر محمّد بن غالب الباقداری و غیرهما و قال الوالد و کتب بهذا العلو غیر واحد منهم أمّ محمّد سارة ابنة عمر بن جماعة عن أبی طلحة الحراوی قال انبانا الحافظ شرف الدین عبد المؤمن بن خلف الدمیاطی و اخبر به العز بن فهد ایضا عن الحافظ أبی الفضل احمد بن حجر العسقلانی و قاضی القضاة عزّ الدّین عبد الرحیم

ص:37

بن الفرات الحنفی فالاول عن الرحلة أبی اسحاق ابراهیم التنوخی عن أم محمد زینب ابنة الکمال المقدسی عن عجیبة ابنة أبی بکر الباقداری عن الحافظ أبی موسی محمد بن أبی بکر المقدسی و الثانی و هو اعلی بدرجة قال اخبرنا الصلاح محمد بن أبی عمر عن الفخر أبی الحسن علی بن البخاری قال اخبرنا به فضل اللّه بن محمّد بن احمد النوقانی قال هو و الحافظان المقدسی و الدمیاطی و القاروی و عجیبة ایضا و الحصری اخبرنا به مؤلفه الامام الحجة محیی السنة ابو محمد الحسین بن مسعود البغوی قال الفاروی سماعا لبعضه و قال الباقون إجازة فذکره و نیز بغوی از مشایخ اجازه عبد اللّه بن سالم بصری بوده سالم بن عبد اللّه در امداد گفته و اما المصابیح البغوی فیرویها سیدی الوالد عن الشیخ البابلی المذکور عن علی بن یحیی الزیادی عن الشهاب احمد بن محمد الرملی عن أبی الخیر محمد بن عبد الرحمن السخاوی عن العز عبد الرحیم بن الفرات عن الصلاح بن أبی عمر عن الفخر علی بن احمد بن البخاری عن فضل اللّه بن أبی سعد النوقانی عن مؤلفه الحافظ محیی السنة البغوی اما ابن عساکر پس از مشایخ اجازه حسن عجیمیست تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته تاریخ دمشق للامام الحافظ أبی القاسم علی بن الحسن بن هبة اللّه بن عساکر الدمشقی رحمه اللّه تعالی اخبر به عن العلامة الشهان احمد الخفاجی عن الشیخ حسن الکرخی عن شیخ الاسلام زکریا بن محمّد الانصاری عن الحافظ تقی الدین محمّد بن فهد المکی عن أم عبد اللّه عایشة بنت محمّد بن عبد الهادی المقدسیة عن محمّد بن محمّد بن محمّد الشیرازی عن جده محمّد الشیرازی عن مؤلفه الامام الحافظ ابو القاسم علی بن الحسن بن عساکر فذکره اما مجد الدین المعروف بابن الاثیر پس از مشایخ اجازه حسن عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته کتاب جامع الاصول فی احادیث الرسول صلّی اللّه علیه و سلم تالیف الامام أبی السعادات المبارک بن محمّد بن الاثیر الجزری رحمه اللّه تعالی اخبر به عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی بن مکرم الطبری عن الحافظ عبد العزیز بن فهد و العلامة الرحلة شرف الدین عبد الحق بن محمّد السنباطی فالاول قال اخبرنا به المسند زین الدین عبد الرحیم بن ابراهیم الاسیوطی المکی سماعا علیه بها لبعضه و إجازة لسائره قال اخبرنا به والدی العلامة جمال الدین ابراهیم بن محمّد بن عبد الرحیم الاسیوطی قال اخبرنا به قاضی القضاة البدر محمّد بن ابراهیم بن سعد بن جماعة سماعا قال اخبرنا به ابو الفداء اسماعیل بن مرشد بن زید الهمدانی سماعا و قال الثانی هو العزّ عبد العزیز بن فهد ایضا و هو اعلی بدرجة اخبرنا به قاضی المسلمین عز الدین عبد الرحیم بن ناصر الدین محمّد بن الفرات الحنفی عن أبی عبد اللّه محمّد البیانی قال اخبرنا الفخر علی بن احمد بن البخاری قال هو و ابو الفداء اخبرنا مؤلفه الامام مجد الدین المبارک بن محمّد بن الاثیر قال ابن البخاری إجازة فذکره اما عز الدین المعروف بابن الاثیر پس از مشایخ حسن عجیمیست تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته کتاب اسد الغابة فی معرفة

ص:38

الصحابة و الکامل فی التاریخ للامام عز الدین أبی الحسن علی بن محمّد بن الاثیر الجزری اخبر بهما عن شیخ الاسلام علی الاجهوری عن البرهان ابراهیم العلقمی عن قاضی القضاة زکریّا بن محمّد الانصاری عن القاضی عبد الرحیم بن الفرات عن القاضی عبد العزیز بن جماعة عن أبی الفضل احمد بن هبة اللّه بن عساکر قال انبانا بهما مؤلفهما الامام عزّ الدین علی بن محمّد بن عبد الکریم بن الاثیر الجزری رحمه اللّه تعالی فذکر بهما اما ابن النجار پس از مشایخ اجازه حسن عجیمیست تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته تاریخ المدنیة الشریفة المسمی بالدّرة الثمینة للحافظ محبّ الدین محمّد بن محمود بن الحسن بن النجار رحمه اللّه تعالی اخبر به عن الامامین الجلیلین زین العابدین و علی ابنی الامام عبد القادر الطبری الحسنی و اختیهما الشریفة زینب و الشریفة مبارکة کلهم عن العمر عبد الواحد الحصاری عن الشمس محمّد بن ابراهیم العمری عن الحافظ احمد بن حجر العسقلانی عن القاضی ابو بکر المراغی قراءة لنحو الثلث الاول و إجازة بالباقی عن الرحلة أبی العباس احمد بن أبی طالب الحجّار قال اخبرنا به مؤلفه الحافظ محب الدین محمّد بن محمود بن الحسن بن النجار البغدادی فذکره اما سبط ابن الجوزی پس از مشایخ اجازه حسن عجیمی است تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته کتاب مرآة الزّمان للامام أبی المظفر یوسف بن قزعلی سبط الحافظ ابن الجوزی اخبر به عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی الطبری عن العلامتین قاضی القضاة زکریّا بن محمّد الانصاری و الحافظ عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی قالا اخبرنا مسند الدنیا محمّد بن مقبل الحلبی و الحافظ تقی الدین محمّد بن فهد الهاشمی المکی قال الاول اخبرنا محمّد بن علی الحراوی عن الحافظ شرف الدین عبد المومن بن خلف الدمیاطی و قال الثانی و هو التقی بن فهد اخبرنا بها الزین محمّد بن احمد بن محمّد المحبّ الطبری المکی عن الرحلة أبی العباس احمد بن علی بن الحسن الجزری قال هو و الحافظ شرف الدین الدمیاطی اخبرنا مؤلفها الامام ابو المظفر یوسف بن قزعلی سبط الحافظ ابن الجوزی فذکره اما محب طبری پس از مشایخ حسن عجیمی است تاج الدین در کفایة المتطلع گفته کتاب الریاض النضرة فی فضائل العشرة رضی اللّه عنهم اجمعین للامام احمد بن عبد اللّه الطبری اخبر به عن الشیخ صفی الدین احمد القشاشی عن الشمس محمّد بن احمد الرملی عن شیخ الاسلام زکریا بن محمّد الانصاری عن الحافظ عمر و ابیه الحافظ تقی الدین محمّد بن النجم محمّد بن فهد کلاهما عن الامام أبی الفضل محمّد بن احمد بن ظهیرة القرشی المکی عن قاضی القضاة شهاب الدین احمد بن النجم محمّد بن الطبری عن والده النجم محمّد بن الجمال محمّد بن المحب احمد الطبری عن مؤلفه جده للامّ الحافظ محب الدین احمد بن عبد اللّه الطبری فذکره اما حموینی پس از مشایخ اجازه حسن عجیمی است بیانش آنکه حموینی در سلسله که عجیمی بآن کتاب حاوی و لباب عبد الغفار بن عبد الکریم قزوینی را روایت نموده واقع است

ص:39

چنانچه تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته کتاب الحاوی و اللباب و شرحه العجاب و غیر ذلک للعلامة نجم الدین عبد الغفار بن عبد الکریم القزوینی اخبر بها عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی الطبری عن الحافظ عبد العزیز بن فهد و الحافظ عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی عن المشایخ الثلثة خاتمة الحفاظ شهاب الدین احمد بن علی بن حجر العسقلانی و القاضی کمال الدین أبی الفضل محمد و اخته أم الکمال کمالیة ابنی العلامة نجم الدین محمد بن أبی بکر المرجانی زاد العز بن فهد فقال و المسندة الاصلیة أم الفضل هاجر ابنة المحدث شرف الدین محمد بن محمّد بن أبی بکر القدسی زاد الحافظ السیوطی فقال و خلیل بن عبد القادر بن جلال الدین النابلسی و فاطمة بنت أبی القاسم بن علی البسری قالوا جمیعا اخبرنا مسند الشام زین الدین ابو هریرة عبد الرحمن عن الحافظ شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان الذهبی أبی المجامع ابراهیم بن محمّد بن حمویه الجوینی عن مؤلفه العلامة نجم الدین عبد الغفار بن عبد الکریم القزوینی اذنا ان لم یکن سماعا لبعضها فذکرها پس بعد ملاحظۀ این عبارت بودن حموینی شیخ اجازه عجیمی نهایت واضح گردید و علاوه برین ظاهر شد که حموینی از مشایخ اجازه سیوطی و ابن حجر عسقلانی بلکه ذهبی هم می باشد اما ولی الدین التبریزی الخطیب پس از مشایخ اجازۀ حسن عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته کتاب مشکاة المصابیح للامام ولی الدین أبی عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه التبریزی رحمه اللّه تعالی اخبر به عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی عن الحافظ عبد العزیز بن فهد و قاضی القضاة زکریا بن محمّد الانصاری قالا اخبرنا الشیخان العلامة الرحلة تقی الدین أبی الفضل محمّد بن محمّد بن فهد و الامام العارف باللّه تعالی شرف الدین عبد الرحیم بن عبد الکریم الجرهی قالا اخبرنا العلامة امام الدین علی بن مبارکشاه الصدیقی الساوجی زاد الثانی قال اخبرنا الامام حسام الدین حسن بن علی الاسواری سماعا علیه بشیء من اوله و إجازة لسائره قال اخبرنا به الامام صدر الدین ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه القزوینی قال هو و الصدیقی اخبرنا به مؤلفه الامام ولی الدین ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه بن الخطیب التبریزیّ قال الصدّیقی قراءة و إجازة و قال الآخر اذنا فذکره و نیز او از مشایخ اجازه عبد اللّه بن سالم بصریست کما ستسمعه عن کتب انشاء اللّه تعالی امّا ابو الحجّاج مزّی پس از مشایخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست ابو مهدی در مقالید الاسانید جایکه رفع اسانید کتب مذکوره غنیمة الوافد ابو زید ثعالبی نموده گفته مسند الامام احمد بن حنبل رضی اللّه عنه و ما معه من زیادات ولده عبد اللّه رحمه اللّه تعالی قال سیدی الثعالبی انا الحافظ ابن مرزوق عن الشرف بن الکویک عن الحافظ أبی الحجاج المزّی عن الفخر بن البخاری عن أبی علی حنبل المکبر عن أبی القاسم بن الحصین عن علی بن المذهب عن أبی بکر القطیعی عن عبد اللّه بن احمد عن ابیه الامام احمد بن حنبل فذکره

ص:40

درین عبارت ظاهرست که در سلسله که ابو زید ثعالبی بآن روایت نموده ابو الحجاج مزّی واقع ست پس هدایة ثابت شد که او شیخ اجازه ابو زید ثعالبیست و هر گاه مزّی شیخ اجازه ابو زید ثعالبی باشد شیخ اجازه ابو مهدی هم خواهد بود لما مر آنفا و نیز مزّی شیخ اجازه حسن عجیمی بوده تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته کتاب تهذیب الکمال للحافظ جمال الدین أبی الحجّاج یوسف بن الزّکی عبد الرحمن المزیّ رحمه اللّه اخبر به عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی الطبری عن الحافظ عبد العزیز بن فهد عن جده الحافظ تقی الدین محمّد بن فهد قال اخبرنا به جماعة منهم الامام ابو الیمن محمّد بن احمد بن ابراهیم الطبری المکی سماعا علیه لمنتقی منه و إجازة لجمیعه قال اخبرنا به مؤلفه الحافظ جمال الدین ابو الحجاج یوسف بن الزکی عبد الرحمن بن یوسف المزی اذنا فذکره اما ذهبی پس او شیخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست زیرا که ذهبی شیخ اجازه ابو زید ثعالبیست پس او شیخ اجازه ابو مهدی هم باشد للتقریب الماضی اما اینکه ذهبی شیخ اجازه ابو زید ثعالبیست پس باین سبب که او در سلسلۀ واقع ست که ابو زید ثعالبی بآن مسلسلات اربعینیۀ ابو الحسن بن المفضل روایت می کند چنانچه ابو مهدی در مقالید الاسانید در مقام رفع اسانید کتبی که غنیة الوافد ابو زید ثعالبی بر ان مشتمل ست می گوید المسلسلات الاربعینیة للحافظ أبی الحسن بن المفضل قال سیدی الثعالبی اخبرنی بها ابو محمّد الواحد الغریانی عن ابیه عن الحافظ أبی عبد اللّه بن جابر الوادباشی عن اثیر الدین أبی حیّان و الحافظ الذهبی کلاهما عن الحافظ شرف الدین عبد المؤمن بن خلف الدمیاطی عن الحافظ زکیّ الدین عبد العظیم المنذری عن الحافظ أبی الحسن علی بن المفضل المقدسی فذکرها و نیز ذهبی از مشایخ حسن عجیمی بوده تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته تواریخ الحافظ الکبیر شمس الدین محمّد بن احمد بن عثمان الذهبی الدمشقی اخبر بها عن الشیخ محمّد بن علاء الدین البابلی عن المعمر محمّد حجازی الشعرانی عن المعمر محمّد بن ارکماس عن الحافظ احمد بن حجر العسقلانی قال اخبرنا به جماعة منهم ابن مؤلفها المسند ابو هریرة عبد الرحمن عن والده الحافظ شمس الدّین محمّد بن احمد بن عثمان الذهبی الدمشقی سماعا لبعضها و إجازة لباقیها فذکرها اما ابن حجر عسقلانی پس او شیخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات سجلماسی گفته و اما فتح الباری و مقدمته للحافظ أبی الفضل بن حجر فاخبرنا بهما سماعا و قراءة لکثیر منهما و إجازة لسائرهما عن أعلامه الثلثة بسندهم الی ابن غازی عن الحافظ شمس الدین محمّد بن عبد الرحمن السخاوی و الحافظ أبی عمرو عثمان الدیمی ح و بسندهم الی شیخ الاسلام زکریا الانصاری قالوا ثلثتهم اخبرنا الحافظ ابو الفضل شهاب الدین احمد بن علی بن حجر العسقلانی رحمه اللّه تعالی بهما و بجمیع تصانیفه فذکرهما و نیز عسقلانی شیخ اجازه کردیست چنانچه او در کتاب الامم در ذکر روایت خود صحیح بخاری را گفته

ص:41

و قرأت طرفا من التفسیر علی الفقیه الصالح استاد القراء بالازهر الشیخ سلطان بن احمد بن سلامة بن اسماعیل المزاحی الازهری رحمه اللّه تعالی و اجاز لی روایة سائره بقراءته لجمیعه علی الشیخ شهاب الدین احمد بن خلیل السبکی بقراءته لجمیعه علی الشیخ نجم الدین محمّد بن احمد بن علی الغیطی السکندری الاصل القاهری المولد بروایته عن الشمس و ابن حجر المکی و البدر الدمشقی عن شیخ الاسلام زین الدین زکریا بن محمّد الانصاری السّبکی القاهری الازهری عن شیخ الاسلام حافظ العصر أبی الفضل احمد بن علی بن حجر الکنّانی العسقلانی ثم المصری الخ و نیز ابن حجر عسقلانی از مشایخ اجازه حسن عجیمی بوده تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته کتاب فتح الباری شرح صحیح البخاری لخاتمة الحفاظ أبی الفضل احمد بن علی بن حجر العسقلانی رحمه اللّه تعالی اخبر به عن شیخ الاسلام علی بن محمّد الاجهوری إجازة و غیره عن الشمس محمّد بن الشهاب احمد الرّملی الانصاری عن المسند شرف الدین عبد الحق بن محمّد السّنباطی عن مؤلفه الحافظ شهاب الدین أبی الفضل احمد بن علی بن حجر العسقلانی فذکره و نیز عسقلانی از مشایخ اجازه عبد اللّه بن سالم بصری بوده سالم بن عبد اللّه در امداد در ذکر شیوخ والد خود گفته و منهم العلامة الشیخ عبد اللّه بن الشیخ سعید باقشیر المکی فاجاز الوالد حفظه اللّه تعالی بجمیع مرویاته و مسموعاته عن مشایخ اجلّهم علامة الزمان السید عمر بن السید عبد الرحیم الحسینی البصری المکی الشافعی عن العلامة المتقن شمس الدین محمّد بن احمد بن حمزة الانصاری الرملی بسنده المعروف حمزة السید عمر المذکور ایضا عن الشیخ العلامة محمّد بن عبد اللّه الطبری الحسینی الشافعی خاتمة المحققین شهاب الدین احمد بن حجر الانصاری المکی عن الشیخ الرملی و اخذ الشیخ ابن حجر المذکور عن القاضی زکریا الانصاری و هو اخذ عن جماعة من الاساتذة اجلهم علی الاطلاق خاتمة الحفاظ الشیخ حجر العسقلانی و نیز عسقلانی شیخ اجازه نحلی بوده چنانچه او در رساله اسانید خود در ذکر سماع صحیح بخاری بر شیخ خود محمّد بن علاء الدین البابلی گفته قال شیخنا الشیخ محمّد البابلی نفعنا اللّه تعالی به اخبرنا به الشیخ الامام العالم الهمام جهبذ السادة الاعلام ابو النجا سالم بن محمّد السّنهوری سماعا علیه لبعضه و إجازة لسائره بقراءته للجمیع علی خاتمة الحفاظ و المحدثین المسند النجم محمّد بن احمد بن علی الغیطی بقراءته لجمیعه علی شیخ الاسلام أبی یحیی زکریّا بن محمّد الانصاری بقراءته لجمیعه علی امیر المؤمنین فی الحدیث الحافظ شیخ السنة أبی الفضل شهاب الدنیا و الدین احمد بن علی بن حجر العسقلانی الخ اما سیوطی پس شیخ اجازه تمامی مشایخ سبعه ست چنانچه شاه ولی اللّه والد ماجد مخاطب در ارشاد الی مهمات الاسناد بعد عبارت سابقه گفته فصل سند هولاء المشایخ المنبعة ینتهی الی الامامین الحافظین القدوتین الشهیرین بشیخ الاسلام زین الدین زکریّا و الشیخ جلال الدین السّیوطی

ص:42

اما البابلی فروی عن جماعة منهم السالم السنهوری عن النجم الغیطی عن الزیّن زکریّا و منهم سلیمان بن عبد الدائم البابلی عن الجمال یوسف بن زکریّا عن والده الزّین زکریّا و منهم الفوز علی بن یحیی الزّیادی عن الشهاب احمد بن محمّد الرملی عن الزّین زکریا و منهم الشیخ محمّد حجازی الواعظ عن الغیطی عن الزّین زکریّا و منهم البرهان اللقانی عن الشمس محمّد بن أحمد بن محمّد الرملی عن والده عن الزّین زکریّا و منهم احمد بن عیسی بن جمیل عن علی بن أبی بکر القرافی عن الجلال السیوطی و منهم ابو بکر بن اسماعیل عن ابراهیم بن عبد الرحمن العلقمیّ عن الجلال السیوطی و للبابلی مشایخ کثیرون غیر هؤلاء ینتهون الی ذینک الامامین و اما الشیخ عیسی فروی عن جماعة منهم ابو الارشاد نور الدین علی بن محمّد الاجهوری عن علی بن أبی بکر القرافی عن الجلال السیوطی و منهم شهاب الدین احمد بن محمّد الشهیر بالخفاجی عن البرهان ابراهیم بن أبی بکر العلقمی عن الجلال السیوطی و منهم ابو الحسن علی بن محمّد البصری و هو غیر الاجهوری عن سالم السنهوری عن النجم الغیطی عن شیخ الاسلام الزّین زکریّا و منهم الشیخ سلطان المزّاحی عن الشیخ احمد بن خلیل السّبکی عن النجم الغیطی عن شیخ الاسلام الزّین زکریّا و اما ابن سلیمان فروی عن جماعة منهم شیخ الاسلام ابو عثمان سعید بن ابراهیم الجزائری عرف بقدورة عن أبی عثمان سعید بن احمد المقری عن الحافظ أبی الحسن علی بن هارون و أبی زید عبد الرحمن بن علی بن احمد العاصمی الشهیر بسفیان عن الشیخ الزّین زکریّا و هذا اسناد مغربی و و منهم شیخه المعمر ابو مهدی السجستانی عن المنجور عن النجم الغیطی عن الزیّن زکریا و منهم ابو الارشاد علی بن محمّد الاجهوری و قاضی القضاة احمد بن محمّد الخفّاجی کلاهما عن الشمس محمّد بن احمد الرملی عن الشیخ زکریّا و منهم السراج عمر الجامی و الشیخ بدر الدین الکرخی و الشمس محمّد بن احمد العلقمی جمیعا عن الزّین زکریا و الجلال السیوطی و اما الکردی فعن الشیخ احمد القشاشی روی بالاجازة العامّة عن الشمس الرّملی عن الزّین زکریّا و اکثر اخذه قراءة و سماعا و مشافهة عن الشیخ احمد الشّناوی روی عن جماعة منهم ابوه علی بن عبد القدوس عن الشیخ احمد بن حجر المکی و الشیخ عبد الوهاب الشعراوی کلاهما عن الزّین زکریّا و عن الشیخ محمّد بن أبی الحسن البکری عن والده عن الزّین زکریّا و عن الشمس محمّد بن احمد الرملی عن والده عن الزّین زکریّا و عن الزّین زکریّا بلا واسطة و عن الشیخ حسین الدویحی عن الجلال السیوطی و روی الکردی ایضا عن الشیخ سلطان بن احمد بن سلامة اخذ عن جماعة منهم الشیخ نور الدین علی الزّیادی و شهاب الدین خلیل السّبکی و سالم السنهوری و هو من اقران البابلی و اما العجیمی فله مشایخ کثیرون سمّاهم لی ابو طاهر و لنکتف منها علی الشهر هم منهم القشاشی عن الشناوی عن والده عن الشعروی عن زکریّا و عن الشّناوی عن الحسن الانجهی عن الجلال السیوطی و منهم البابلی و الشیخ عیسی المغزلی و الامام

ص:43

زین العابدین بن عبد القادر الطبری و اما النحلی فروی عن جماعة منهم البابلی و عیسی و الکردی و قد ذکرنا اسانیدهم و منهم المنصور الطّوخی المصری عن الشیخ سلطان المزّاحی و منهم الشیخ محمّد بن علاّن المکی عن جماعة من اهل مکة و غیرهم و اما البصری فمشایخه مشایخ النحلی و اکثر الاخذ عن البابلی و عیسی و ابن سلیمان و الکردی و قد سردنا اسانیدهم اما ابن حجر مکی پس از مشایخ اجازه کردیست چنانچه در امم در ذکر روایت خود صحیح بخاری را گفته و قرأت طرفا من اوله علی الاستاد المحقق الزاهد ملا محمّد شریف بن ملا یوسف القاضی بن القاضی محمود بن ملا کمال الدین الکورانی الشّاهوی الدویسیّ الصّدیقی روّح اللّه روحه باجازته عن الفقیه محمّد بن علی الحکمی عن الشیخ شهاب الدین احمد بن حجر الهیتمی الملیّ الخ و نیز ابن حجر شیخ اجازه عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلّع گفته شرح الهمزیة للعلامة احمد بن حجر المکی رحمه اللّه تعالی اخبر به عن المعمر فقیه الحرم عبد العزیز بن محمّد الزمزمی عن مؤلفه جده لامه احمد بن محمّد بن حجر المکی فذکره و نیز در کفایة المتطلع گفته کتاب شرح الشمائل للعلامة شهاب الدین احمد بن محمّد بن حجر الهیتمی المکی رحمه اللّه اخبر به عن الشیخ عبد الباقی الدمشقی الحنبلی عن الشیخ احمد البقاعی ح و اخبر به عن العلامة الشیخ ابراهیم المیمونی و حافظ وقته الشیخ محمّد بن علاء الدین البابلی عن الشیخ احمد السنهوری ح و اخبر به عن مفتی الشافعیة بمکة الشیخ المعمر عبد العزیز بن العلامة محمّد بن عبد العزیز الزمزمی کلهم عن مؤلفه جدّ الاخیر لامّه العلاّمة شهاب الدین احمد بن محمّد بن حجر المکی فذکره و نیز ابن حجر مکی از مشایخ عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بن عبد اللّه در امداد در ذکر شیوخ والد خود گفته و منهم الشیخ العلاّمة عبد العزیز الزمزمی الشافعی فانه اجاز سیّدی الوالد بجمیع مرویاته عن الشمس محمّد الرملی و عن الشهاب احمد بن قاسم و عن الشیخ القاضی علی بن جار اللّه بن ظهیرة و الشیخ علی بن الشیخ جمال الدین العصامی و اخذ عن والده عن جدّه لامّه شهاب الدین احمد بن حجر الهیتمی و سندهم مشهور نفع اللّه تعالی بهم و امددنا بمددهم و نیز ابن حجر مکی از مشایخ نحلیست چنانچه او در رسالۀ اسانید و شیوخ خود در ذکر شیخ عبد اللّه بن سعید باقشیرۀ مکی گفته و اجازنی رحمه اللّه تعالی إجازة عامّة و خاصّة بجمیع ما رواه عن شیخه الامام الهمام الجامع بین المعقول و المنقول الغایة فی الفروع و الأصول الامام محمّد بن عبد اللّه الطبری الحسینی الشافعی رحمه اللّه تعالی رحمة واسعة فی الدنیا و الآخرة و قد اجازه بجمیع مرویّاته عن جده لامّه خاتمة المحققین و جهبذ المدققین البالغ الغایة القصوی فی تحقیق العلوم و تدقیقها شهاب الدین الشیخ احمد بن محمّد بن حجر الانصاری الهیتمی رحمه اللّه تعالی رحمة واسعة فی الدنیا و الآخرة اما علی متقی پس از مشایخ عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته کتابا التبویین للجامع الکبیر و الصغیر المذکورین مع زیادة

ص:44

فی الکبیر للامام العلاّمة قبلة اهل السلوک نور الدین علی بن حسام الدین المتقی رحمه اللّه تعالی اخبر بهما و سائر مؤلفاته عن العلاّمة علی بن الامام عبد القادر الطبری المکی عن صهره الشیخ محمّد عارف عن والده شیخ اهل العرفان عبد الوهاب بن ولی اللّه الهندی عن مؤلفها استاده العارف باللّه تعالی الشیخ علی بن حسام الدّین المتقی فذکرها اما جمال الدین محدث پس شیخ اجازه عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بن عبد اللّه در امداد گفته و اما مشکاة المصابیح فیرویها عن الشیخ احمد القشّاشی عن الشیخ أبی المواهب احمد الشّناوی عن السیّد غضنفر و ابن السیّد جعفر النهروانی و عن عبد الرحمن بن عبد القادر بن عبد العزیز بن فهد الهاشمی المکی فالاول یرویها عن شیخ الحرم المکی محمّد سعید المشهور بمیر کلان بن مولانا خواجه عن نسیم الدین مبارکشاه عن والده المحدث السیّد جمال الدین عطاء اللّه بن غیاث الدین فضل اللّه بن عبد الرحمن عن عمه السیّد اصیل الدین عبد اللّه بن عبد الرحمن بن عبد الرّحیم بن عبد اللطیف بن جلال الدین یحیی الشیرازی الحسینی عن المحدث البارع السید شرف عبد الرحیم بن عبد الکریم الجرهی الصدّیقی و الثانی و هو عبد الرحمن بن فهد عن عمه المحدث الرجال جار اللّه بن عبد العزیز بن فهد عن شیوخه الثلثة الحافظ شمس الدین أبی الخیر محمّد بن عبد الرحمن السخاوی نزیل الحرمین و شهاب الدین احمد بن عمر بن عبد اللّه الشرعبی الهمدانی الثغری و الامام العلاّمة محمّد بن عبد اللّه بامخرمة العدی فالاول قال اخبرنی به المشایخ الاربعة الحافظ تقی الدین ابو الفضل محمّد بن فهد الهاشمی المکی و الزاهد المسلک العارف عفیف الدین محمّد بن الاستاذ نور الدین محمّد بن عبد اللّه بن محمّد بن عبد اللّه بن هادی الحسینی الایجی و الورع الزاهد شرف الدین ابو الفتح محمّد بن القاضی زین الدین أبی بکر بن الحسین العثمانی المراغی المدنی الشافعیّون و الوجیه عبد الرحمن بن محمّد بن ابراهیم الغزّی الاصل المکی الحنفی قال الاول اخبرنا به الشرف ابو السعادات عبد الرحیم بن عبد الکریم الجرهی إجازة و قال الآخر قرأته بتمامه علی العفیف محمّد بن عبد الرّحیم الجرهی الصدیقی قال قرأته علی أبی و قال الثانی اخبرنا به والدی هو نور الدین و قال الثالث اخبرنا به الامام حسام الدین ابو محمّد الحسن بن علی الابیوردی قال نا به الامام صدر الدین ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه القزوینی عرف بشیخ الثانی و هو الشرعبی یرویه عن الشریف عبد الرحمن بن عبید اللّه بن محمّد الحسینی الشافعی الایجی عن استاذه جلال الدین محمّد بن اسعد الدوانی الصدّیقی عن والده اسعد بن محمّد بن عبد الرحیم بن علی الدوانی الصدیقی عن المحدث شرف الدین عبد الرحیم الجرهی الصدیقی و الثالث یرویه عن الشریف هبة اللّه المعروف بشاه میر بن السید عطاء اللّه بن نظام الدین لطف اللّه بن معز الدین سلام اللّه بن فخر الدین؟ ؟ ؟ اللّه الشیرازی عن جده لامّه الحافظ نور الدین أبی الفتوح احمد بن عبد اللّه الطاؤسی

ص:45

عن شرف الدین عبد الرحیم الجرهی قال الجرهی و العفیف بن نور الدین محمّد الاّیجی اخبرنا به العلامة امام الدین علیّ بن مبارکشاه الصدیقی السّاوجیّ قال هو و الصدر القزوینی اخبرنا به مؤلفه الامام ولی الدین محمّد بن عبد اللّه بن الخطیب التبریزی رحمه اللّه فالعجب کلّ العجب من المخاطب العالی الحسب السامی النسب الحائز لجلائل الرتب حیث انه کذب هذا الحدیث الشریف و ابطل هذا الخبر المنیف و نأی بجانبه عن تلقّیه بالقبول و اشاح بوجهه عن ان یکون له علیه حصول و لم یدر انه رواه طائفة من شیوخ مشایخ والده العظام له و حدث به جماعة من اساتذة اساتذته الفخام الّذین هم کالسّبعة السّیارة فی العداد و النظام و مشتهرون اشتهارها بین الخاصّ و العام و قد حمد اللّه المنعام ذلک الفاضل الفهام و الندس القمقام علی اتصال سنده بهؤلاء السبعة العظام و صرح بانهم الجلة الکرام الائمة القادة الاعلام المشهورون بالحرمین المحترمین المجمع علی فضلهم من بین الخافقین فلیت شعری کیف اعرض المخاطب العماد عن هذا الحدیث و حاد فابطل فخار والده النقاد باتصال سنده الی شیوخه السبعة الامجاد و اظهر انّ شیوخهم روات لموضوعات الروایات و الاخبار و مفتراة الاحادیث و الاثار و اللّه هو الصّائن عن العثار و الموفّق للتبصّر و الاستبصار

لابد ظن متاخم بیقین حاصل خواهد شد باین معنی که این حدیث شریف حق و صدقست زیرا که اجتماع و تواطؤ این همه روات طبقه بعد طبقه بر کذب محال عادیست الحق با وصف مروی بودن این حدیث شریف باین طرق وفیره و اسانید کثیره که بسبب تکثر آن نوبت بتالیفات مخصوصه و تصنیفات مفرده برسد زبان به طعن و توهین و قدح و جرح این حدیث گشودن چه قدر مهامۀ اعتساف و بوادی ترک انصاف پیمودنست از انصاف دوستیهای مخاطب والا نژاد در کمال استبعادست که با وصف اطلاع بر وجود این تصنیفات منیفه انیقه و تالیفات لطیفه رشیقه انکار این حدیث فرموده باشد همانا چون بسبب تمکن بر مسند تصدر و امامت نفس نفیس آرام طلب گشته لذلک باتعاب جان نازنین خود اصلا گرد تفتیش و تحقیق و تنقیب و تدقیق نگشته و دوم آنکه علامۀ عبد الوهاب بن علی السّبکی در طبقات شافعیه به ترجمه حاکم نیسابوری در مقام جواب از قدح ابن طاهر در حاکم گفته ثم ذکر ابن طاهر انه رأی بخط الحاکم حدیث الطیر فی جزء ضخم جمعه قال و قد کتبته للتعجب قلت و غایة جمع هذا الحدیث ان یدلّ علی ان الحاکم یحکم بصحته و لولا ذلک لما استودعه المستدرک و لا یدلّ ذلک منه علی تقدیم علیّ رضی اللّه عنه علی شیخ المهاجرین و الانصار أبی بکر الصدیق رضی اللّه عنه إذ له معارض اقوی لا یقدر علی دفعه و کیف یظن بالحاکم مع سعة حفظه تقدیم علیّ و من قدمه علی أبی بکر فقد طعن علی المهاجرین و الانصار فمعاذ اللّه ان یظن ذلک بالحاکم ازین عبارت هویداست که سبکی بتصریح تمام افاده می فرماید که غایت و مطلوب حاکم از جمع طرق حدیث طیر آنست که این جمع دلالت کند بر اینکه حاکم بصحت این حدیث شریف حکم می نماید و اگر این معنی نه بود حاکم حدیث طیر را در مستدرک درج نمی کرد پس بحمد اللّه تعالی از اینجا در کمال وضوح و ظهور شد که جمع طرق حدیثی و تالیف مخصوصی در ان دلالت می کند بر آنکه جامع آن حکم بصحتش می کند فالحمد للّه المفضل المنعام حیث ظهران هؤلاء الاعلام الجامعین طرق حدیث الطیر الطائر ذکره فی الانام یحکمون بصحته رغما لآناف الخصام و یدرؤن فی نحور المنکرین الاغثام و اللّه ولی التوفیق و الانعام سوم آنکه علی سبیل التنزّل اگر تسلیم کنیم که جمع طرق حدیثی دلالت بر ان ندارد که جامعش حکم بصحت آن حدیث می نماید لکن علی کل حال دلالت بر تکثر و توفر و تعدد و غزارت آن یقینا دارد و ظاهرست تعدد طرق حدیث را بمرتبۀ حسن می رساند هر چند هر واحد از آن طرق حسن نداشته باشد پس بنابر این اگر حدیث طیر تسلیما صحیح نباشد بلکه هر واحد از طرق آن حسن هم نباشد چون تعدد طرق آن بجای رسیده که حفاظ سابقین در مصنفات مخصوصه و اجزای مفرده آن را جمع نموده باشند نازل از درجه حسن هم نخواهد بود و فی ذلک ما یکفی لقلع اسّ المنکر الجحود و قطع لسان المبطل الحیود اما اینکه تعدد طرق حدیث را بمرتبه حسن می رساند پس بر متتبع افادات محققین اعلام و متفحص تصریحات منقدین عالی مقام مخفی نخواهد بود عبد الرؤف منادی در فیض القدیر

ص:47

بشرح

حدیث احبّ الادیان الی اللّه الحنیفیّة السمحة گفته قال الهیتمی فیه عبد اللّه بن ابراهیم الغفاری منکر

الحدیث قال قیل یا رسول اللّه أیّ الادیان احبّ الی اللّه فذکره و قال شیخنا العراقی فیه محمّد بن اسحاق رواه بالعنعنة أی و هو یدلّس عن الضعفاء فلا یحتج الا بما صرّح فیه بالتحدیث انتهی قال العلائی لکن له طرق لا ینزل عن درجة الحسن بانضمامها ازین عبارت ظاهرست که حدیث احب الادیان الی اللّه الحنیفیة السمحة هر چند در سلسلۀ آن عبد اللّه بن ابراهیم غفاری که بتصریح هیتمی منکر الحدیث می باشد واقع ست و شیخ عراقی گفته که آن را محمّد بن اسحاق بعنعنه روایت کرده و او از ضعفاء تدلیس می کند با این همه علائی گفته که چون این حدیث طرق دیگر دارد بسبب انضمام آن طرق از درجۀ حسن بودن نازل نمی شود و نیز منادی در فیض القدیر بشرح حدیث احبّ الطعام الی اللّه گفته قال الهیثمی بعد ما عزاه للطبرانی و أبی یعلی فیه عبد المجید بن أبی رواد و فیه ضعف و قال الزین العراقی اسناده حسن انتهی و لعله باعتبار تعدد طرقه و الا فقد قال البیهقی عقب تخریجه ما نصّه تفرد به عبد المجید بن عبد العزیز بن أبی رواد عن ابن جریح انتهی و عبد المجید آورده الذهبی فی الضعفاء و المتروکین و قال المنذری رواه ابو یعلی و الطبرانی و ابو الشیخ فی الثواب کلهم من روایة عبد المجید بن أبی رواد و قد وثق قال لکن فی الحدیث نکارة انتهی ازین عبارت واضحست که منادی از زین عراقی نقل می کند که اسناد

حدیث احب الطعام الی اللّه ما کثرت علیه الایدی حسنست و بعد آن افاده می فرماید که شاید این معنی یعنی حسن بودن این حدیث بسبب تعدد طرق آن باشد و الا بیهقی بعد تخریج این حدیث گفته که تفرد نموده است بآن عبد المجید بن عبد العزیز بن أبی رواد از ابن جریج و عبد المجید از ذهبی در ضعفا و متروکین وارد کرده پس ازین افاده منادی بحمد اللّه و حسن توفیقه ظاهر شد که تعدد طرق باعث حسن بودن حدیث می شود و نیز منادی در فیض القدیر بشرح

حدیث اطلبوا العلم و لو بالصّین فان طلب العلم فریضة علی کل مسلم گفته و حکم ابن الجوزی بوضعه و نوزع بقول المزّی له طرق ربما یصل مجموعها الی الحسن ازین عبارت واضح و آشکارست که حکم ابن الجوزی بموضوع بودن

حدیث اطلبوا العلم الخ منازعست بقول مزّی که گفته برای این حدیث طرقی هست که بمجموع آن بدرجه حسن می رسد پس ازینجا هم بحمد اللّه تعالی واضح گردید که تعدد طرق باعث برین معنی می شود که بان حدیث بدرجه حسن برسد و ما بعد افادة المزّی عمدة المنقدین مجال التشکیک الجاحدین و ارتیاب المرتابین و الحمد للّه المنان که بعضی از محققین اعیان بالتخصیص بر حسن حدیث طیر تنصیص نموده سبب آن کثرت طرقش ظاهر فرموده اند و سقف علی ذلک فیما بعد انشاء اللّه تعالی چهارم آنکه فرض کردیم که تعدد طرق حدیث را بدرجۀ حسن هم نمی رساند و هر واحد از طرق حدیث طیر قابلیت احتجاج ندارد لکن چون قاعدۀ ممهده اهل سنتست که تعدد طرق باعث تقویت بعض آن به بعض دیگر می شود پس بنابر این نیز حدیث طیر خالی از قوت نخواهد بود و قوی بودن آن هم برای احتجاج

ص:48

بر اهل لجاج کافی و وافیست و اما اینکه بعض طرق حدیث بعض آخر را تقویت می کند پس معلوم و متیقنست در مجلد حدیث ولایت دانستی که ابن حجر عسقلانی در فتح الباری بشرح حدیث بریده از کتاب الغزوات گفته و

اخرج احمد ایضا هذا الحدیث من طریق اجلح الکندی عن عبد اللّه بن بریدة بطوله و زاد فی آخره لا تقع فی علیّ فانه منّی و انا منه و هو ولیّکم بعدی

و اخرجه احمد ایضا و النّسائی من طریق سعد بن عبیدة عن عبد اللّه بن بریدة مختصرا و فی آخره فاذا النبیّ صلّی اللّه علیه و سلم قد احمرّ وجهه یقول من کنت ولیه فعلیّ ولیه اخرجه الحاکم من هذا الوجه مطولا و فیه قصة الجاریة نحو روایة عبد الجلیل و هذه طرق یقوی بعضها ببعض انتهی ازین عبارت بکمال وضوح ظاهرست که چون طرق حدیث ولایت متعدد بود بعض آن بعض را تقویت کرد و الحمد للّه و محمد بن ابراهیم المعروف بابن الوزیر در روض باسم فی الذبّ عن سنة أبی القاسم در ذکر

حدیث یحمل هذا العلم من کل خلف عدوله گفته و قد یکثر الطرق الضعیفة فیقوی المتن علی حسب ذلک الضعف فی القلة و الکثرة کما یعرف ذلک من عرف کلام اهل هذا العلم فی مراتب التجریح و التعدیل ازین عبارت علامۀ ابن الوزیر نهایت ظاهر و مستنیرست که بسبب تکثر طرق ضعیفه متن حدیث قوی می شود بر حسب ضعف در قلت و کثرت و این معنی از کلام اهل این علم در مراتب تجریح و تعدیل ظاهر و آشکارست و کفی بذلک و منادی در فیض القدیر بشرح

حدیث آفة العلم النسیان و اضاعته ان تحدث به غیر اهله گفته و ظاهر اقتصار المصنف علی عزوه؟ ؟ ؟ لابن أبی شیبة من طریقیه انه لا یعرف لغیره و الا لذکره تقویة لهما لکونه معلولا و الامر بخلافه فقد رواه بتمامه من هذا الوجه الدارمی فی مسنده و العسکری فی الامثال عن الاعمش و

رواه عنه ابن عدی من عدة طرق بلفظ آفة العلم النسیان و اضاعته ان تحدث به من لیس له باهل و رواه من طریق عن قیس بن الربیع بلفظ و اضاعته ان تضعه عند غیر اهله

و روی صدره عن ابن مسعود ایضا البیهقی فی المدخل قال الحافظ العراقی و رواه مطین فی مسنده من حدیث علی بلفظ آفة الحدیث الکذب و آفة العلم النسیان فکان ینبغی للمؤلف الاکثار من مخرجیه اشاره الی تقومته ازین عبارت ظاهرست که منادی افاده می نماید که ظاهر اقتصار مصنف بر نسبت این حدیث بابن أبی شیبه بدو طریق او آنست که این حدیث برای غیر ابن أبی شیبه معروف نیست یعنی کسی دیگران را روایت نکرده ور نه تقویت آن را ذکر می کرد چرا که این حدیث معلولست و حال آنکه امر بخلاف آنست که فلان و فلان روایت آن کرده اند و مناوی بعد یاد نمودن اسمای آنها می گوید که مؤلف را می بایست که برای اشارۀ تقویت اکثار در ذکر مخرجین آن می کرد پنجم آنکه تعدد طرق حدیث صیانت می کند آن را از تطرق جرح و قدح بلکه بسبب آن طعن طاعن در ان حدیث مردود می شود بیانش آنکه منادی در فیض القدیر بشرح

حدیث اتق اللّه حیثما کنت الخ گفته اکثر المصنّف رحمه اللّه من مخرجیه اشاره الی ردّ الطعن فیه ازین عبارت آشکار گردید

ص:49

که کثرت مخرجین باعث رد طعن می شود پس بنابر این افاده این همه طرق متعدده و اسانید متکثره که اکابر قوم برای حدیث طیر در تالیف مخصوصه وارد کرده اند و از ان روایت کردن بسیاری از ائمه اساطین و اجله متمهرین آن را واضح و ظاهر می شود بالحتم و الیقین مایه تخجیل و توهین مخاطب افیق فطین که لب بطعن این حدیث شریف متین گشوده خواهد شد و هر آنچه حضرت او درین باب نگاشته باشد همه مدفوع و مردود و مثلوم و مطرود خواهد بود ششم آنکه ذهبی در تذکرة اول تذکرة الحفاظ این است الحمد للّه وحده ان الحمد للّه سبحانه و تعالی و تقدست اسمائه و صفاته الحفاظ به ترجمۀ ابو زرعه احمد بن حسین بن علی بن ابراهیم بن الحکم الرازی گفته قلت له التصانیف الکثیرة یروی فیها المناکیر کغیره من الحفّاظ و لا یبین حالها و ذلک مما یزری بالحافظ ازین عبارت ظاهرست که ذهبی روایت کردن ابو زرعه احادیث مناکیر را در تصانیف خویش بی تبیین حال آن باعث عیبناکی بشأن حافظ دانسته این معنی را در مقام ازرا و تحقیر و تندید و تعییر او ذکر نموده پس هر گاه محض روایت مناکیر در تصانیف خود بی اظهار حال و تبیین آن باعث عیب و طعن و غمز و وهن باشد تالیف کتاب خاص در حدیث باطل و منکر بی اظهار موضوعیت آن خبر بالاولی سبب اعظم لحوق عیب و عار و اتسام بوصمت شین و شنار خواهد شد و هرگز احدی از ارباب انصاف و اصحاب نقد و احصاف قبول نخواهد کرد که غبار این مذلت مخزیه و خسارت مردیه بدامن ابن جریر و طبری و ابن عقده و حاکم و دیگر حضرات جامعین طرق حدیث طیر و مصنفین اجزای مفرده در ان برسد زیرا که همه شان از حفاظ اعلام و ارکان اسلام و ائمه کرام و اساطین عالی مقام هستند که مساعی شان در باب نقد احادیث و اخبار و تنقیب روایات و آثار ما به الافتخار اعاظم کبار و مایۀ نازش اجلۀ والاتبارست هفتم آنکه سبکی در طبقات شافعیه به ترجمۀ حاکم بعد عبارت ماضیه که در ان تصنیف حاکم جزء مخصوص را در حدیث طیر ذکر نموده گفته ثم ینبغی ان یتعجّب من ابن طاهر فی کتابته هذا الجزء مع اعتقاده بطلان الحدیث مع ان کتابته سبب شیاع هذا الخبر الباطل و اغترار الجهّال به اکثر مما یتعجّب من الحاکم ممن یخرجه و هو یعتقد صحّته ازین عبارت ظاهرست که علامۀ سبکی ابن طاهر را در مضیق ایرادی بس قوی انداخته حضرت او را که متجاسر بر قدح حاکم عمدة الاکابرست عرضه تعریض غریب و نکایت عجیب ساخته یعنی ظاهر فرموده که کتابت ابن طاهر جزء مؤلف حاکم را با وصف اعتقاد او ببطلان حدیث طیر از اخراج حاکم آن را با وصف اعتقاد صحت بیشتر سزاوار تعجبست چه کتابت ابن طاهر آن جزء را سبب شیاع این خبر باطل و اغترار جهال بآن هست پس هر گاه محض کتابت جزء سبب شیاع خبر باطل و اغترار جهّال باشد و سبکی باین معنی ابن طاهر را مورد الزام نماید تصنیف حضرات مذکورین اجزای مفرده در حدیث طیر اگر معتقد بطلان آن باشند بالاولی سبب شیوع خبر باطل و اغترار جهال خواهد بود و کرا تاب آنست که این منقّدین متبحّرین و محققین متمهرین را به اشاعت غیر باطل و محال و تخدیع و تغریر جهال و جدّ و جهد در اغوا و اضلال و کد و وکد در ارداء و ازلال منسوب نماید و ابواب توهین و تقبیح و تهجین و تفضیح بر روی خود گشاید

ص:50

فهذه سبعة من الوجوه الزواهر عداد جامعی طرق حدیث الطیر الطائر وافیة لاثبات هذا الحدیث الجلیّ الظاهر کافیة لدفع شبهات کل مرتاب خاسر و قائدة لکل ناکب جائر الی منهج الحق الفاخر و حادیة لکل تائه حائر علی سلوک مسلک الصدق الباهر تعجب بجودتها السابق الماهر و یحسن موقعها عند الناقد السّابر و لا یروغ بعدها الا الجاحد المکابر و لا ینکص عن اذعانها الا المباهت القاصر و اللّه هو المعین الناصر الموفق لتشیید المبانی و احصاف الاواصر

حدیث یا ذکر آن نماید این امر که نظر کند پس اگر آن حدیث صحیح یا حسن بوده باشد بگوید قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم کذا او فعل کذا یا مثل آن از صیغهای جزم و اگر ضعیف باشد پس نگوید قال او فعل او امر او نهی و مثل آن را از صیغ جزم بلکه بگوید روی عنه کذا او جاء عنه کذا او یروی او یذکر او یجلی او یقال او بلغنا یا چیزیکه مشابه آن باشد و سیوطی در تدریب الراوی شرح تقریب النواوی در ذکر تعلیقات صحیحین گفته فما کان منه بصیغة الجزم کقال او فعل او امر و روی و ذکر فلان فهو حکم بصحته عن المضاف إلیه لأنّه لا یستجیز ان یجزم بذلک عنه الا و قد صحّ عنده عنه ازین عبارت واضحست که از تعلیقات آنچه بصیغۀ جزمست محکوم بصحتست از مضاف إلیه زیرا که او یعنی بخاری جائز نمی داند که جزم کند باین تعلیق از آن کس مگر آنکه ازو نزدش صحیح شده باشد پس هر گاه بخاری در نسبت تعلیقی به شخصی بی صحت آن تعلیق ازو جزم نمی نماید چه طور نزدش جائز خواهد بود که کسی حدیثی را بجناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلم یا باحدی از صحابه بی صحت آن حدیث بصیغۀ حتم و جزم نسبت نماید که بالاولی او ارتکاب امر غیر جائز بجسارت عظیمه کرده است و نیز سیوطی در تدریب بعد ذکر موضوع بودن حدیث مروی از أبی بن کعب در فضل قرآن سورة سورة گفته و قد اخطأ من ذکره من المفسرین فی تفسیره کالثعلبی و الواحدیّ و الزمخشری و البیضاوی قال العراقی لکن من ابرز اسناده منهم کالاولین فهو ابسط لعذره إذا حال ناظره علی الکشف عن سنده و ان کان لا یجوز له السکوت علیه و اما من لم یبرز سنده و آورده بصیغة الجزم فخطاؤه أفحش ازین عبارت آشکارست که حدیث مروی از أبی بن کعب را هر که از مفسرین در تفسیر خود وارد نموده خطا کرده است و حافظ عراقی افاده نموده که هر که از ایشان اسناد آن را ظاهر کرده پس او ابسطست برای عذر خود زیرا که ناظر آن را احاله کرد بر کشف سند آن هر چند برای او سکوت بر ان جائز نه بود یعنی با وصف اظهار و ابراز سند نیز تنصیص بر مقدوحیت آن لازم بود و اما کسی که سند آن را ظاهر نکرده و آن را بصیغه جزم ذکر نموده پس خطای او افحشست پس بعد درک افادات این ائمه عالی درجات قدری تامل باید کرد و بدیدۀ انصاف باید دید که هر گاه نزد علما ذکر بصیغۀ جزم مخصوص بحدیث صحیح و حسن باشد و ذکر حدیث ضعیف هم چه جای موضوع بآن صیغه جائز نباشد بلکه بخاری گذشته از حدیث و خبر در تعلیقات هم نسبت تعلیقی به کسی نکند تا آنکه ازو صحت آن نزدش معلوم نباشد و حافظ عراقی ایراد حدیث موضوع را بصیغۀ جزم خطای فاحش داند چگونه ممکنست که حدیث طیر نزد علامۀ مسعودی و حافظ بن عبد البرّ و محمد بن طلحه شافعی و صفوری و ابن روزبهان و فاضل حفری و شاه ولی اللّه صحیح یا حسن نباشد یا ایشان و العیاذ باللّه با وصف علم بموضوعیّت و مقدوحیت و مطعونیت و مجروحیت آن بصیغۀ حتم و جزم آن را وارد کرده مرتکب خطای

ص:52

فاحش شده باشند فوا عجباه که فاضل مخاطب عالی تبار در باب دوم همین کتاب خرافت آثار خود و او نشاط و فخار و انبساط و استبشار داده افتخار دور از کار بذوات عالیة المقداریة؟ ؟ ؟ و علمای کبار خود آغاز نهاده ایشان را نقاد احوال رجال و مجاهرین بمدح ممدوح و قدح مقدوح و محتاط در نقل احادیث نبویه وا می نماید و بمزید حسن فهم این مطلب را در معرض اسکات و افحام اهل حق ثبت می فرماید و در وقت ابطال و ردّ حدیث طیر بسبب استیلای تعصب اصلا بخیال مبارکش نمی آرد که جد و جهد او در ابطال این حدیث شریف و اثبات او موضوعیت این خبر منیف بنای فخار او را بآب می رساند و سیلاب فنا بکاخ مفاخرت و مجافخت او می دواند زیرا که جماعتی از علمای طائفه اش که بمحتاط بودنشان در نقل احادیث نبویه کمال تبجح و فرح ظاهر فرموده بود این حدیث را بصیغۀ جزم و حتم وارد نموده کمال ثبوت و صحت آن ظاهر کرده اند پس اگر این حدیث موضوع باشد احتیاطشان مبدل باختباط و ضبطشان معوض بخبط گردد و عجب نیست از مباهتت و مکابرت مخاطب با مفاخرت که هرگز تن باعتراف صحت حدیث طیر ندهند و حیلۀ خلاص و طریقۀ مناص ازین اشکال شدید الاعتیاص؟ ؟ ؟ تسلیم خروج این حضرات از جماعت نقاد با احتیاط و دخول در زمرۀ هائمین پر استیاط و خابطین کثیر الالتباط داند لکن درین صورت نیز جان ملازمان والاش از کشاکش تعییر و تعنیف وا نمی رهد بلکه آفتی عظمی و مصیبتی کبری بر سرش می رسد زیرا که درین جماعت والد ماجد او نیز هست که حسب تفریحش آیتی از آیات الهی و معجزه از معجزات نبوی می باشد پس چگونه راست می آید که آیتی از آیات الهی و معجزه از معجزات نبوی خبری باطل و موضوع و حدیثی مفتعل و مصنوع را بحتم و جزم نسبت بجناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلم نماید و راه متارکت حزم و احتیاط و ارتکاب جسارت موحیة الاعتباط پیماید و خویش را با این رفعت مرتبت بخطای فاحش آلاید و اگر درین مقام عبارات متضمنه افتخارات اعیان این حضرات به علمای عالی صفات خود و مساعی مبهرة الآیات و معجبة السمات شان را نقل کرده اید ناظر لبیب را حیرت بر حیرت افزاید لکن ما خوفا من التطویل طریق اعراض از آن می سپاریم و اختصار را بکار می آریم اگر منصف متامل محض عظمت و جلالت این حضرات که حدیث طیر را بصیغۀ جزم وارد نموده در نظر آرد هرگز همت را بر توهین و تضعیف این حدیث نگمارد لأنّه کیف یمکن ان هذه الاعلام الجلّة و الاساطین المشیّدین للملة قطعوا بهذا الخبر و ذکروه بصیغة الجزم عن سید البشر علیه و آله سلام الرّب الاکبر ما سطع فجر و طلع قمر مع انهم کانوا معتقدین لبطلانه او واقفین علی وهن بنیانه فمن و ظنّ بهم ذلک فقد اوقع نفسه فی المهالک حیث اثبت لهم التجری العظیم و التجاسر الفخیم و عدم الاعتناء فی الدّین و قلة الورع و الیقین و عزوا؟ ؟ ؟ قول الباطل الی سید المرسلین و الکذب علی

ص:53

اشرف من مشی علی الارضین علیه و آله الانجبین سلام الملک الحقّ المبین

مرویات جلال الدین سیوطی و ابو مهدی عیسی ثعالبی و ابراهیم کردی و حسن عجیمی و عبد اللّه بن سالم بصری و احمد نخلی و محمد و امیر محمد بن علی شوکانی و شاه ولی اللّه والد ماجد مخاطبست عبارات ثعالبی و کردی و عجیمی و بصری و نخلی سابقا شنیدی سیوطی در زاد المسیر گفته الجامع الترمذی اخبرنی به السیدان ابو العباس احمد بن عبد القادر بن محمد بن طریف السّاوی بقراءتی علیه لبعضه و إجازة لباقیه و ابو الفضل محمّد بن عمر بن حصین الازهری إجازة قالا انابه ابو اسحاق التنوخی قال الاول إجازة و الثانی سماعا لبعضه و إجازة لباقیه قال انا به ابو الحسن علی بن محمد بن محمود بن جامع البندنیجی انا ابو منصور محمد بن علی بن عبد الصمد البغدادی المعروف بابن الهنیی انا الحافظ ابو محمد عبد العزیز بن محمود بن الاخضر انا ابو الفتح عبد الملک بن أبی سهل بن أبی القاسم الکروخی قال البندنیجی و انابه؟ ؟ ؟ عالیا ابو محمد عبد الخالق بن الانجب البشتبری إجازة عن الکروخیّ قال انا ابو عامر محمود بن القاسم الازدی و ابو بکر احمد بن عبد الصمد الغورجی قالا انا ابو محمّد عبد الجبار بن محمد بن عبد اللّه بن الجرّاح المروزی انا ابو العباس محمّد بن احمد بن محبوب انا الترمذیّ و محمّد امیر در رسالۀ اسانید خود گفته و اما الجامع للحافظ أبی عیسی الترمذی فارویه مسلسلا بالصوفیة عن شیخنا الشیخ عن الصمیدی الصوفی عن شیخه الشیخ عقیلة المکی الصوفی عن الشیخ حسن العجیمی الصوفی عن الشیخ احمد بن محمد القشاشی الصّوفی عن شیخه الشیخ احمد بن علی الشناوی الصوفی عن والده الشیخ علی بن عبد القدوس الشناوی الصوفی عن الشیخ عبد الوهاب الشعرانی الصوفی عن الشیخ زکریّا بن محمد الفقیه الصوفی عن العارف باللّه تعالی زین الدین المراغی العثمانی الصوفی عن استاد الصوفیة شرف الدین اسماعیل بن ابراهیم الجبرتی العقیلی الصوفی عن المسند أبی الحسن علی بن عمر الدابی الصوفی عن استاذ اهل التحقیق الشیخ محب الدین محمد بن علی بن عربی الطائی الحاتمی الصوفی عن شیخ الشیوخ عبد الوهاب بن علی بن سکینة البغدادی الصوفی عن أبی الفتح عبد الملک بن عبد اللّه الکروخی الصوفی عن شیخه المحقق الحافظ أبی اسماعیل عبد اللّه بن محمّد الانصاری الهروی شیخ الاسلام الصوفی عن عبد الجبّار الجرّاحی عن أبی العباس محمد بن احمد بن محبوب المحبوبی عن مؤلّفه الترمذیّ أبی عیسی محمّد بن سورة بن موسی الضحّاک السلمی الضریر البوغی و شوکانی در اتحاف الاکابر باسناد الدفاتر گفته سنن الترمذی ارویها بالسّماع لجمیعها من لفظ شیخنا السیّد العلاّمة عبد القادر بن احمد باسناده المتقدم فی تفسیر الثعلبی الی الشماخی عن احمد بن محمد السّراجی الیمنی عن زاهر بن رستم الاصفهانی عن القاسم بن أبی سهیل الهروی عن محمود بن القاسم الازدی عن عبد الجبّار بن محمد المروزی عن محمد بن احمد بن محبوب المروزی عن المؤلّف ح و ارویها عن شیخنا المذکور باسناده المتقدم فی اول هذا المختصر

ص:55

الی محمد البابلی عن النور علی بن یحیی الزیادیّ عن الرّملی باسناده المتقدم قریبا الی ابن طبرزد عن عبد الملک بن أبی سهل الکروخی عن محمود بن القاسم الازدی عن عبد الجبار بن محمّد المروزی عن محمد بن محبوب عن المؤلف ح و ارویها عن شیخنا المذکور عن محمد بن طیب المغربی عن ابراهیم بن محمد المراغی عن احمد بن محمّد العجل عن یحیی بن مکرم الطبریّ عن جدّه المحب الطبری عن الزیّن المراغی عن أبی العباس احمد بن أبی طالب الحجار عن أبی النجا التی عن أبی الوقت عن أبی عامر الازدی عن أبی محمد الجرّاحی عن أبی العباس المحبوبی عن المؤلف ح و ارویها عن شیخنا السّید علی بن ابراهیم بن عامر باسناده السابق فی سنن أبی داود الی التربیع عن السخاوی عن ابن حجر عن البرهان التنوخی عن القاسم بن عساکر عن عبد الرحمن بن محمد بن مسعود عن محمّد بن علی بن صالح عن أبی عامر الازدی عن أبی محمد الجرّاحی عن أبی العباس محمد بن احمد المحبوبی عن المؤلف ح و ارویها عن شیخنا الحسن بن اسماعیل المغربیّ بالاسناد المتقدم فی سنن أبی داود الی علی بن احمد المرحومی عن ابراهیم الدماوی عن الشهاب القلیوبی عن النور الزیادیّ عن الشمس الرملی عن زکریا الانصاری عن الشمس اللقانی عن احمد بن أبی زرعة عن ابیه الزّین عبد الرحیم العراقی عن عمر العراقی عن علی بن البخاری عن ابن طبرزد باسناده السابق الی المؤلف ح و ارویها عن شیخنا یوسف بن محمد بن علاء الدّین المزجاجی عن ابیه عن جدّه عن ابراهیم الکردی باسناده المتقدم فی سنن أبی داود الی ابن طبرزد باسناده المذکور ههنا الی المؤلف و شاه ولی اللّه در ارشاد الی مهمات الاسناد بعد اتصال سند خود بمشایخ سبعه و انتهای سند مشایخ سبعه بزین الدین زکریا و جلال الدین سیوطی و رسیدن سند این هر دو بشهاب الدین احمد بن أبی طالب الحجّار المعروف بابن شحنه و فخر الدین ابو الحسن علی بن احمد بن عبد الواحد المعروف بابن البخاری و شرف الدین عبد المؤمن بن خلف الدمیاطی گفته و اما جامع الترمذی فرواه ابن البخاری عن عمر بن طبرزد انا ابو الفتح عبد الملک بن أبی القاسم عبد اللّه بن أبی سهل الکروخی عن أبی عامر محمود بن القاسم الازدی و أبی بکر احمد بن عبد الصمد التاجر الغورجی و أبی نصر عبد العزیز بن احمد الهروی التریاقی الا الجزو الاخیر و هو من اول مناقب ابن عباس الی آخر الکتاب فسمعه الکروخی من أبی المظفر عبید اللّه بن علی بن یاسین الدهان الهروی قالوا جمیعا انا ابو محمّد عبد الجبّار بن محمّد عبد اللّه بن أبی الجرّاح الجرّاحی المروزی انا الشیخ الثقة الامین أبی العباس محمّد بن احمد بن محبوب بن فضیل التاجر المحبوبی عن الترمذیّ اما زوائد کتاب المناقب عبد اللّه بن احمد پس از مرویات سیوطیست زیرا چه او تمامی مصنفات عبد اللّه را روایت نموده چنانچه از عبارت زاد المسیر

ص:56

آنفا واضح و لائح گردید و چون زاد المسیر را ابو مهدی ثعالبی هم روایت می کند زوائد کتاب المناقب نیز از مرویات او باشد اما مسند ابو یعلی پس داخل اجازۀ سیوطی و ابو مهدی ثعالبی و کردی و محمّد امیر و شوکانی و شاه ولی اللّه ست عبارات ثعالبی و کردی شنیدی سیوطی در زاد المسیر گفته مسند أبی یعلی انبانی به محمّد بن مقبل عن الصلاح بن أبی عمر عن أبی الحسن بن البخاری و أبی الفضل احمد بن هبة اللّه بن عساکر کلاهما عن أبی روح عبد المعز بن محمّد الهروی انا تمیم بن أبی سعید الجرجانی انا ابو سعید محمّد بن عبد الرحمن الکنجرودی انا ابو عمرو بن حمدان انا ابو یعلی به و محمد امیر در رسالۀ اسانید خود گفته مسند الحافظ أبی یعلی احمد بن علی التمیمی الموصلی ارویه بالسند المتقدم الی الفخر بن البخاری عن أبی روح عبد المعز بن محمّد الهروی حدثنا تمیم بن أبی سعید الجرجانی حدثنا ابو سعید محمّد بن عبد الرحمن الکنجرودی حدثنا محمّد بن احمد بن حمدان حدثنا ابو یعلی و شوکانی در اتحاف الاکابر گفته مسند أبی یعلی ارویه بالاسناد المتقدم الی الفخر بن البخاری عن أبی روح عبد العزیز بن محمّد الهروی عن تمیم بن أبی سعید الجرجانی عن أبی سعید محمّد بن عبد الرحمن الکنجرودی عن محمّد بن حمدان عن المؤلف و شاه ولی اللّه در ارشاد گفته و اما مسند أبی یعلی فرواه ابن البخاری عن أبی روح عبد المعز بن محمّد الهروی انا تمیم بن أبی سعید الجرجانی انا ابو سعید محمّد بن عبد الرحمن الکنجرودی انا محمّد بن احمد بن حمدان انا ابو یعلی اما کتاب العلل دارقطنی پس از مرویات کردیست زیرا که آنفا از عبارت ماضیه کتاب الامم و دانستی که او جمیع تصانیف دارقطنی را روایت می کند اما کتاب الابانة ابن بطه پس از مرویات سیوطیست چه او جمیع تصانیف ابن بطه را روایت می کند کما دریت سابقا من عبارة زاد المسیر و چون زاد المسیر سیوطی در مرویات ابو مهدی ثعالبی داخلست کتاب الابانة نیز از مرویات ثعالبی خواهد بود اما مستدرک علی الصحیحین حاکم پس داخل اجازه سیوطی و ثعالبی و کردی و عجیمی و بصری و محمّد امیر و شوکانی و شاه ولی اللّه ست عبارت ثعالبی و کردی و عجیمی و بصری سابقا گوش کردی و سیوطی در زاد المسیر گفته المستدرک للحاکم بالاسناد السابق و المتأخر الی ابن المقیر عن أبی الفضل المیهنی عن أبی بکر احمد بن علی بن خلف عن الحاکم به و سائر کتبه و السند کله اجازات و محمّد امیر در رسالۀ اسانید خود گفته المستدرک للحاکم أبی عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه النیسابوریّ و یقال له ابن البیّع بفتح الموحدة و کسر المثناة التحتیة و تشدیدها بعدها عین مهملة الی ان قال بعد ذکر نبذة من ترجمة الحاکم ارویه بالسند السابق الی ابن المقیر عن أبی الفضل احمد بن طاهر المیهنی عن أبی بکر احمد بن علی بن خلف الشیرازی عن الحاکم إجازة بسائر کتبه و شوکانی در اتحاف الاکابر گفته مستدرک الحاکم ارویه عن شیخنا یوسف بن محمّد بن علاء الدین المزجاجی عن ابیه عن جدّه عن الشیخ ابراهیم الکردی ح و ارویه عن شیخنا

ص:57

السیّد عبد القادر بن احمد عن شیخه عبد الخالق بن أبی بکر المزجاجی عن محمد بن ابراهیم الکردی عن ابیه ح و ارویه عن شیخنا السید المذکور عن الشیخ علاء الدین بن عبد الباقی عن محمد بن علاء الدین عن ابیه عن ابراهیم الکردی ح و ارویه عن شیخنا المذکور عن شیخه محمد حیات السندی عن سالم بن عبد اللّه بن سالم البصری عن ابیه عن ابراهیم الکردی ح و ارویه عن شیخنا السید العلامة علی بن ابراهیم بن عامر عن شیخه أبی الحسن السّندی عن شیخه محمّد حیات السّندی عن سالم بن عبد اللّه البصری عن ابیه عن ابراهیم الکردی ح و ارویه عن شیخنا صدیق بن علی المزجاجی عن شیخه سلیمان بن یحیی الاهدل عن احمد بن محمّد الاهدل عن احمد بن محمّد النخلی عن ابراهیم الکردی و ابراهیم الکردی یرویه عن شیخه احمد بن محمّد المدنی عن الشمس الرّملی عن الزین زکریّا عن عبد الرحیم بن محمّد بن الفرات عن محمود بن خلیفة المنجی عن عبد المؤمن بن خلف الدمیاطی عن علی بن الحسین بن المقیر عن احمد بن طاهر المیهنی عن احمد بن علی بن خلف الشیرازی عن المؤلّف و شاه ولی اللّه در ارشاد گفته و اما المستدرک للحاکم فرواه الدمیاطی عن ابن المقیر عن أبی الفضل احمد بن طاهر المیهنی عن أبی بکر احمد بن علی بن خلف الشیرازی عن الحاکم اما حلیة الأولیاء ابو نعیم اصفهانی پس از مرویات سیوطی و ثعالبی و کردی و عجیمی و بصری و محمّد امیر و شوکانی و شاه ولی اللّه است عبارات ثعالبی و کردی و عجیمی و بصری سابقا بگوشت خور و سیوطی در زاد المسیر گفته الحلیة لابی نعیم اخبرنی بها هاجر بنت محمّد القدسی سماعا لبعضها و إجازة لسائرها قالت انا ابراهیم بن داود الآمدی کذلک انا ابراهیم بن علی بن یوسف الزرزائی سماعا علیه لجمیع الکتاب انا الحافظ شرف الدین الدمیاطی سماعا انا الحافظ ابو الحجّاج یوسف بن خلیل انا ابو المکارم احمد بن محمّد اللّبان انا ابو علی الحداد انا ابو نعیم ح قال الزرزائی اخبرنا عالیا النجیب الحرانی سماعا عن أبی المکارم إجازة به ح و انبانی عالیا بدرجة اخری محمّد بن مقبل عن الصّلاح ابن أبی عمر عن الفخر بن البخاری عن أبی المکارم به و محمّد امیر در رسالۀ اسانید خود گفته الحلیة و المستخرج علی صحیح مسلم لابی نعیم احمد بن عبد اللّه بن احمد بن اسحاق بن موسی بن مهران الاصبهانی المتولد سنه 248 باصبهان و المتوفی سنه 328 و لم یصنف مثل کتابه حلیة الأولیاء قیل حمل فی حیاته لنیسابور فبیع باربع مائة دینار و قد اخرجه اهل اصبهان و منعوه من الجلوس فی الجامع ارویه بالسند الی الفخر بن البخاری عن أبی جعفر محمّد بن احمد بن نصر عن أبی علی حسن الحداد عن الحافظ أبی نعیم و شوکانی در اتحاف الاکابر گفته الحلیة لابی نعیم ارویها مع سائر تصانیفه

ص:58

الاسناد المتقدم الی الشماخی عن علیّ بن محمّد بن حرویه الموصلی عن مجد الدین أبی الفرح یحیی بن محمّد الثقفی عن الحسن بن علی الحداد عن المؤلّف و شاه ولی اللّه در ارشاد گفته و اما الحلیة للحافظ أبی نعیم فرواه ابن البخاری عن ابن اللیان عن الحداد عنه اما بهجة المجالس پس از مرویات سیوطیست زیرا که او جمله کتب ابن عبد البر را روایت می کند چنانچه در زاد المسیر گفته التمهید و الاستیعاب لابن عبد البرّ و سائر کتبه اخبرتنی آسیة بنت جار اللّه بن صالح الطبری إجازة عن ابراهیم بن محمّد بن صدیق عن أبی العباس الحجار عن جعفر بن علی الهمدانی عن أبی القاسم بن بشکوال عن أبی عمران موسی بن أبی تلید عن أبی عمر بن عبد البر بجمیع تصانیفه سماعا لما سمع و إجازة لسائرها و بتقریب ماضی این کتاب از مرویات ابو مهدی ثعالبی نیز هست اما تاریخ بغداد پس از مرویات سیوطی و ثعالبی و عجیمی و محمّد امیر و شوکانی و شاه ولی اللّه است بعبارت ثعالبی و عجیمی و ارسیدی و سیوطی در زاد المسیر گفته تاریخ بغداد للخطیب و سائر کتبه اخبرنی بها ابو الفضل المرجانی إجازة عن أبی الفرج الغزّی عن یونس بن ابراهیم الدّبوسی عن أبی الحسن ابن المقیر عن الفضل بن سهل الاسفرائنی عن الخطیب إجازة و محمّد امیر در رسالۀ اسانید خود گفته اما تالیف الخطیب البغدادی فمن طریق الصدفی عن القاضی أبی القاسم علی بن محمّد بن احمد المحاملی عن الخطیب البغدادی و شوکانی در اتحاف الاکابر گفته مؤلّفات أبی بکر الخطیب ارویها بالاسناد المتقدم فی تفسیر الثعلبی الی نفیس الدین العلوی عن ابیه عن محمّد بن احمد الطبری عن عبد الرحمن بن محمّد بن علی الطبری عن أبی الحسن بن المقیّر عن الامام أبی المعالی الفضل بن سهل بن بشر الاسفرائنی عن المولّف و شاه ولی اللّه در ارشاد گفته و اما تصانیف الخطیب فرواها الدمیاطی عن ابن المقیّر عن أبی المعالی الفضل بن سهل الاسفرائنی إجازة عن مؤلّفها إجازة اما مصابیح بغوی پس از مرویات سیوطی و ثعالبی و کردی و عجیمی و بصری و محمّد امیر و شوکانی و شاه ولی اللّه است عبارات ثعالبی و کردی و عجیمی و بصری سابقا مذکور شد و سیوطی در زاد المسیر گفته معالم التنزیل و شرح السنّة و المصابیح و سائر تصانیف البغوی اخبرنی بها محمّد بن مقبل إجازة عن الصلاح بن أبی عمر و هو آخر من روی عنه عن الفخر بن البخاری و هو آخر من روی عنه عن أبی المکارم فضل بن محمّد النوقانی و هو آخر من روی عنه عن البغوی و هو آخر من روی عنه و محمّد امیر در رسالۀ اسانید خود گفته و اما تالیف البغوی شرح سنّة و المصابیح و السیر و غیر ذلک فمن طریق ابن الفاری عن محیی لسنة أبی القاسم لحسین بن مسعود الفراء و شوکانی در اتحاف الاکابر گفته المصابیح للبغوی ارویها بالاسناد المتقدم فی اوّل الکتاب الی البابلی عن علی بن یحیی الزیادی عن احمد بن محمّد الرملی عن محمّد بن عبد الرحمن السحاری

ص:59

عن العز عبد الرحیم بن الفرات عن الصلاح بن أبی عمر عن الفخر بن البخاری عن فضل اللّه بن أبی سعید النوقانی عن المؤلف و شاه ولی اللّه در ارشاد گفته و اما شرح السنّة و المصابیح و معالم التنزیل للبغوی فرواها ابن البخاری عن فضل اللّه بن أبی سعد النوقانی عن مؤلفها محیی السّنة الحسین بن مسعود الفراء البغوی اما جمع بین الصحاح الستة پس از مرویات محمّد امیرست چنانچه در رسالۀ اسانید خود گفته جامع الاصول لرزین من طریق السلفی عنه اما تاریخ دمشق ابن عساکر پس از مرویات حسن عجیمیست کما دریته سابقا و نیز این تاریخ از مرویات محمّد امیرست چنانچه او در رسالۀ اسانید خود گفته و اما تالیف ابن عساکر الاربعون و غیرها فبسند شیخنا السقّاط المتقدم فی الصحیح البخاری المسلسل بالمالکیة الی أبی عبد اللّه الفریری عن المنبوذی أبی عبد اللّه محمّد بن عبد الملک القیسی عن القاضی أبی بکر احمد بن محمّد بن جزء عن أبی محمّد عبد المهیمن بن محمّد الحضرمی عن أبی الیمن بن عساکر عن نضر بن شمیل عن الحافظ أبی القاسم علی بن الحسین بن هبة اللّه بن عبد اللّه بن الحسن بن عساکر الدمشقی اما جامع الاصول مجد الدین بن الاثیر پس از مرویات عجیمی و شوکانی و شاه ولی اللّه ست عبارت عجیمی سابقا مذکور شد شوکانی در اتحاف الاکابر گفته جامع الاصول لابن الاثیر ارویه عن شیخنا السیّد عبد القادر بن احمد عن محمّد حیوة السندی عن الشیخ أبی المکارم محمّد بن محمّد عن الشیخ حسن بن علی العجیمی عن الشیخ احمد بن محمّد العجل عن الامام یحیی بن مکرم الطبری عن عز الدین بن فهد عن القاضی عبد الرحیم بن ناصر الدین بن الفرات عن محمّد البیانی عن الفخر علی بن احمد البخاری عن المؤلف و شاه ولی اللّه در ارشاد گفته و اما جامع الاصول فرواه ابن البخاری عن مؤلّفه الامام مجد الدین ابن الاثیر الجوزی اما اسد الغابة پس از مرویات حسن عجیمیست و قد اطلعت علی عبارته فیما سبق اما کتاب ریاض نضرة پس از مرویات حسن عجیمی و محمّد عابد بن علی سندیست عبارت عجیمی سابقا شنیدی محمّد عابد سندی در کتاب حصر الشارد که در اول آن گفته و بعد فیقول افقر عباد اللّه تعالی و احوجهم الی رحمته و رضوانه الایدی محمّد عابد بن احمد علی السّندی تاب اللّه تعالی علیه و علی والدیه و ستر عیوبه و غفر ذنوبه انه طلب منی بعض طلبة علم الحدیث و سألونی ان الخصّ لهم شیئا من اسانیدی فی الکتب المعتبرة و کنت لم اجد عن مسالتهم مهربا فاستخرت اللّه تعالی فی حصر بعض ما لا بد منه و استعنت به فهو خیر مستعان و علیه التکلان و لما کان کتاب اللّه تعالی مقدما لم یسعنی الا ان اذکر اسانیدی فی بعض القراءات ثم رتبت الباقی علی حروف المعجم لیسهل مراجعته للباحث و لا حول و لا قوة الا باللّه العلی العظیم می گوید و اما الریاض النضرة فی مناقب العشرة للمحب الطبری فارویه بالسند المتقدم الی أبی اسحاق التّنوخی عن محمّد بن احمد بن خلف انا المؤلف اما ذخائر العقبی پس داخل اجازۀ شوکانیست چنانچه در اتحاف الاکابر

ص:60

گفته ذخائر العقبی فی فضائل ذوی القربی للطبری ارویه بالاسناد المتقدم فی تفسیر الثعلبی الی الشماخی عن المؤلّف اما مشکاة المصابیح پس از مرویات حسن عجیمی و سالم بصری و شوکانی و محمّد عابد سندیست عبارات عجیمی و بصری سابقا گوش کردی شوکانی در اتحاف الاکابر گفته المشکوة للتبریزی ارویها بالاسناد المتقدم الی ابراهیم الکردی عن شیخه احمد بن محمّد المدنی عن احمد بن علی العباسی الشناوی عن السیّد غضنفر بن جعفر النهروانی عن محمّد بن سعید المشهور بمیر کلان عن نسیم الدین میرکشاه عن والده عطاء اللّه بن غیاث الدین عن السید عبد اللّه بن عبد الرحمن بن عبد اللطیف الشیرازی عن عبد الرحیم بن عبد الکریم الصدیقی عن علی بن مبارکشاه الصدیقی عن المؤلّف و محمّد عابد سندی در حصر الشارد گفته و اما مشکاة المصابیح للحافظ الخطیب ولی الدین محمّد بن علی التبریزی فارویه بالاسانید المتقدمة فی صحیح البخاری الی ابن الربیع أی الزین السّرجی انا محمّد بن محمّد بن محمّد الجزری انا الشیخ ابو اسحاق ابراهیم بن الشیخ تقی الدین أبی الفتح محمّد بن محمّد بن علی بن الهمام عن والده عن المولّف ح و ابن الرّبیع یرویه ایضا عن الشمس السخاوی انا ابو الفتح محمّد بن أبی بکر بن الحسین العثمانی المراغی انا ابو محمّد الحسن بن محمّد الابیوردی انا ابو عبد اللّه احمد بن نصر القزوینی المشهور بالشیخ عن مؤلّفه ح و السخاوی یرویه ایضا عن ابن حجر عن مجد الدین محمّد بن یعقوب الفیروزآبادی عن جمال الدین حسین الاخلاطی و شمس الدین المقدسی کلاهما عن مؤلّفه و کذلک یرویان کلاهما عن الطیبی شرحه المشکوة ایضا ح و ارویه عن عمی الشیخ محمّد حسین الانصاری عن ابیه محمّد مراد بن یعقوب الانصاری السندی عن الشیخ محمّد هاشم بن عبد الغفور السندی عن الشیخ عبد القادر بن أبی بکر بن عبد القادر الصدیقی نسبا مفتی الانصاف بمکة عن الشیخ احمد بن علی العباسیّ الشّناوی ثم المدنی عن السیّد غضنفر بن السید جعفر النهروانی ثم المدنی عن شیخ الحرم المکی فی القرن العاشر محمّد سعید المشهور بمیر کلان بن مولانا خواجه عن نسیم الدین میرکشاه عن والده عطاء اللّه بن غیاث الدین فضل اللّه بن عبد الرحمن عن عمه اصیل الدین عبد اللّه بن عبد الرحمن بن عبد اللطیف بن محیی الدین الشیرازی الحسینی عن عبد الرحیم بن عبد الکریم الجرهی الصدیقی عن علی بن مبارکشاه الصدیقی عن مؤلّفه اما تحفة الاشراف للمزّی پس از مرویات شوکانی و محمّد عابد سندیست شوکانی در اتحاف الاکابر گفته الاطراف للمزی ارویها بالاسناد المتقدم قریبا الی السخاوی عن عبد الرحیم بن محمّد بن الفرات عن ابن الحریر عن عائشة بنت محمّد المقدسیة عن المولّف و محمّد عابد سندی در حصر الشارد گفته و اما تحفة الاشراف فی معرفة الاطراف للحافظ المزی فارویها بالسند المتقدم فی البینات الی مؤلّفها

ص:61

أبی حجّاج المزّی ح و ارویها بالسند المتقدم فی البعث و النشور للبیهقی الی الحافظ ابن حجر عن احمد بن علی بن عبد الحق عن مؤلّفها اما تذکرة الحفاظ پس از مرویات محمّد عابد سندیست چنانچه او در حصر الشارد گفته اما تذکرة الحفاظ للحافظ شمس الدین محمّد بن احمد بن عثمان الذهبی فارویها بالاسانید المتقدمة فی الاکلیل الی الشیخ عبد اللّه بن سالم البصری عن الشمس محمّد بن علاء الدّین البابلی عن علی بن یحیی الزّیادی عن الشهاب احمد بن محمّد الرملی عن الشمس محمّد بن عبد الرحمن السخاوی عن أبی المعالی عبد الکافی بن احمد الذهبی عن أبی هریرة عبد الرحمن بن الحافظ محمّد بن احمد بن عثمان الذهبی عن ابیه المؤلّف اما لسان المیزان پس از مرویات شوکانی و سندیست شوکانی در اتحاف الاکابر گفته لسان المیزان لابن حجر ارویه بالاسناد المتقدم إلیه فی بلوغ المرام له و سندی در حصر الشارد گفته اما لسان المیزان للحافظ ابن حجر فارویه بالسند المتقدم الی مؤلّفه اما جمع الجوامع پس از مرویات محمّد امیر و شوکانیست محمّد امیر در رسالۀ اسانید خود گفته الجامع الکبیر و الصغیر للحافظ جلال الدین عبد الرحمن السیوطی و بقیّة مؤلّفاته عن شیخنا الصعیدی بالسند السابق الی السنهوری عن الشمس العلقمی عن المؤلّف و شوکانی در اتحاف الاکابر گفته الجامع الکبیر و الجامع الصغیر للسیوطی ارویها بالاسناد المتقدم فی غیر موضع الی البابلی عن علی بن یحیی الزیادی عن یوسف بن عبد اللّه الادمیونی عن المؤلّف اما منح مکیّه پس از مرویات حسن عجیمیست کما عرفته سابقا و نیز داخل مرویات محمّد امیرست چه او تمام مؤلّفات ابن حجر را روایت می کند چنانچه در رسالۀ اسانید خود گفته اما تألیف احمد بن محمّد بن حجر الهیتمی بالمثناة الفوقیة نسبة الی هیتم من قری مصر فعن الجعفی عن البدیری عن الشهاب احمد بن عبد اللطیف البشیشی عن العلامة محمّد البابلی عن الشیخ احمد السنهوری عن مؤلفها اما کنز العمال تبویب جمع الجوامع پس از مرویات حسن عجیمیست و قد دریته ایضا فیما مضی فالحمد للّه الاول الآخر حیث وضح عند کل عاقل ماهر انّ هذا الحدیث المشهور الشّائع و ذاک الخبر المعروف الذائع مرویّ فی عظائم المؤلّفات مثبت فی جلائل المصنّفات التی رواها العلماء الکبار و الکملة من الاساطین الاحبار و حدّث بها الحذّاق المعاریف فی الاقطار و السّبّاق الحائزون لفخیمة الاخطار و من البیّن الواضح و الجلی اللاّئح انّ الرّوایة لکلّ ما فی الکتاب یستلزم روایة جزئه بلا ارتیاب فثبت ان کلّ شیخ وقع فی سلسلة روایة هذه الکتب و الاسفار راو لحدیث الطیر بلا احتجاب و لا استتار و اللّه هو الموفق للاستبصار و الاعتبار و له الحمد فی الاصیل و الاشراق و العشیّ و الابکار

ص:62

الملقب بالباقر علیه الصلوة و السلام-و محمّد بن عمرو بن علقمه بن وقاص اللیثی المدنی-و محمّد بن مالک الثقفی و ابو بکر محمّد بن مسلم القرشی الزهری-و ابو حسان مسلم بن عبد اللّه الأحرد الاعرج البصری-و ابو عبد اللّه مسلم بن کیسان الملائی البرّاد الاعور و مصعب بن سلیمان الانصاری-و ابو الرجاء مطر بن طهمان الوراق السلمی الخراسانی-و مطیر بن خالد الراوی عن انس-و ابو موسی بن عبد اللّه الجهنی الکوفی-و میمون بن جابر السلمی و ابو ایوب میمون بن مهران الجزری الکوفی-و ابو خلف میمون الذی روی عن انس-و ابو عبد اللّه نافع المدنی مولی ابن عمر-و نعیم بن سالم بن قنبر الراوی عن انس و هلال بن سوید الراوی عنه-و ابو سعید یحیی بن سعید بن قیس الانصاری المدنی-و ابو داود یحیی بن هانی بن عروة المرادی الکوفی-و ابو المهزّم یزید بن سفیان التمیمی البصری-و یعلی بن مرة الکوفی-و ابو شیبة یوسف بن ابراهیم التمیمی الواسطی-و ابو الجارود بن طارق و ابو جعفر السّبّاک-و ابو حذیفة العقیلی-و ابو حمزة الواسطی-و ابو داود السبیعی-و ابو الهندی-اما ابان بن تغلب پس روایت کردن او این حدیث شریف را در ضمن حدیث شوری حاکم و کنجی ذکر نموده اند و اما أبان بن أبی عیاش پس روایت او را نیز حاکم و کنجی ذکر نموده و ابراهیم بن مهاجر الجبلی پس روایت او را نیز حاکم و کنجی نقل کرده و اما ابراهیم بن هدبه پس روایت او را نیز حاکم و کنجی مذکور نموده اما اسحاق بن عبد اللّه بن أبی طلحه پس روایت او را حاکم و ابو نعیم و ابن المغازلی و کنجی نقل نموده اما اسماعیل بن سلمان الازرق پس روایت او را ابو حاتم و بیهقی و حاکم و ابن المغازلی و عاصمی و اخطب خوارزم و کنجی واضح نموده اما اسماعیل بن سلیمان التیمی پس حاکم و کنجی روایت نمودنش را ذکر کرده اند اما اسماعیل بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب پس روایت نمودن او این حدیث شریف را حاکم و ابن المغازلی و کنجی و محمّد امیر یمانی مذکور داشته اند اما اسماعیل بن عبد الرحمن السدّی پس روایت نمودن او این حدیث را از افادۀ ترمذی و نسائی و ابو یعلی و حاکم و ابن المغازلی و ابو المظفر سمعانی و محیی السنة بغوی و رزین عبدری و اخطب خوارزم و محمّد بن علی بن الاثیر الجزری و سبط ابن الجوزی و کنجی و ولی الدین الخطیب و ابو الحجاج مزّی و سلیمان بن ابراهیم بلخی ظاهرست اما اسماعیل بن وردان پس روایت نمودن او را حاکم و کنجی ذکر کرده اند اما بریدة بن سفیان پس ابو عبد اللّه محاملی و ابن المغازلی و محمّد بن یوسف کنجی روایتش را آورده اند اما برذعة بن عبد الرحمن بنانی پس حاکم و کنجی روایت نمودن او را ذکر کرده اند و اما بسّام الصیرفی الکوفی پس روایت نمودن او را نیز حاکم و کنجی نقل نموده و اما ثابت بن اسلم بنانی پس روایت او نیز از تصریح حاکم و کنجی ظاهرست و اما ثابت بلخی پس روایت او را ابو المؤید حموینی ذکر نموده و اما ثمامه بن عبد اللّه بن انس پس روایت او را حاکم و ابن مردویه و ابن المغازلی و کنجی نقل کرده اما جعفر بن سلیمان نخعی پس روایت نمودن او این حدیث را حاکم و کنجی آورده اند و اما حرث بن محمّد

ص:64

پس اخطب خوارزم روایتش را ذکر نموده و اما حسن بن أبی الحسن البصری پس روایت او را حاکم و ابن الاثیر و کنجی ظاهر نموده اند و اما حسن بن حکم پس روایت کردنش از تصریح حاکم و ابن مردویه و کنجی لائحست و اما حمید الطویل پس روایت او را ابو محمّد عبد اللّه بن محمّد المعروف بابن السقا و حاکم و احمد بن مظفر و و ابن المغازلی و ابن الاثیر و کنجی ذکر نموده اند و اما خالد بن عبید پس ذکر روایتش حاکم و ابن المغازلی و کنجی نموده اند اما دینار پس روایت نمودن او از افادۀ ابن عساکر و ابن نجار و سیوطی و علی متقی و وصّابی و محمّد بن اسماعیل الامیر آشکارست اما زبیر بن عدی پس حاکم و ابن المغازلی و کنجی و حموینی روایت نمودن او را ذکر کرده اند اما زیاد بن ثروان پس حاکم و کنجی باظهار روایتش پرداخته اما زیاد بن محمّد الثقفی پس روایت نمودن او را نیز حاکم و کنجی ذکر نموده اما سالم بن أبی امیّه پس روایت نمودن او این حدیث را احمد بن سعید جدّی ثابت نموده اما سعید بن المسیب پس روایتش حاکم و ابن المغازلی و کنجی و محمّد بن اسماعیل الامیر و سلیمان بن ابراهیم البلخی واضح نموده اند اما سعید بن میسرة البکری پس حاکم و کنجی روایت نمودن او را ذکر کرده اند اما سلیمان بن الحجّاج الطائفی پس روایت نمودن او از تصریح حاکم و ابن المغازلی و کنجی و محمّد بن اسماعیل الامیر ظاهر می شود اما سلیمان بن طرخان التیمی پس روایت کردنش را حاکم و کنجی ذکر نموده اند و اما سلیمان بن عامر بن عبد اللّه بن عباس پس روایت نمودنش را حاکم و کنجی نقل فرموده و اما سلیمان بن مهران الاعمش پس روایت نمودن او را نیز حاکم و کنجی آورده اند اما شقیق بن أبی عبد اللّه پس روایت او این حدیث شریف را نیز حاکم و کنجی مذکور داشته اما عامر بن شراحیل پس نیز حاکم و کنجی روایت کردن او این حدیث را ذکر نموده اند اما عباد بن عبد الصمد پس روایت نمودن او را نیز حاکم و کنجی نقل کرده اند اما عبد الاعلی بن عامر الثعلبی پس روایت نمودن او نیز از تصریح حاکم و کنجی ثابتست اما عبد اللّه بن انس بن مالک پس روایت کردنش را ابو یعلی و حاکم و ابن المغازلی و کنجی ذکر کرده اند اما عبد اللّه بن سلیمان پس روایت او را ابن المغازلی وارد کرده اما عبد اللّه القشیری پس روایت نمودن او این حدیث شریف را از کلام ابن عساکر و سیوطی و علی متقی و ابراهیم وصّابی و محمّد بن اسماعیل الامیر واضحست اما عبد الرحمن بن أبی لیلی پس روایت کردنش را ابو نعیم ثابت نموده اما عبد العزیز بن زیاد پس روایت کردن او حدیث طیر را از کلام حاکم و کنجی بوضوح می رسد اما عبد الملک بن أبی سلیمان پس روایت کردن او را ابن أبی حاتم و دار قطنی و حاکم و ابن بشران نحوی و ابن المغازلی و ابن حجر عسقلانی ذکر کرده اند اما عبد الملک بن عمیر پس روایت کردن او از تصریح حاکم و ابن المغازلی و کنجی و حموینی ثابتست اما عثمان الطویل پس روایت کردن او از کلام ابن المغازلی و کنجی واضحست اما عطا بن أبی رباح پس روایت کردنش را دار قطنی و خطیب بغدادی و عقیلی و ابن حجر عسقلانی ذکر کرده اند اما عطیّه بن سعد العوفی پس روایت کردن او را حاکم و کنجی نقل کرده اند

ص:65

امّا علی بن أبی رافع پس روایت کردن او را نیز حاکم و کنجی ذکر کرده اند اما علی بن عبد اللّه بن عباس پس روایت او را یحیی بن محمّد بن صاعد الکاتب و ابو المؤید اخطب خوارزم و سلیمان بن ابراهیم بلخی وارد کرده اند اما عمار بن معاویة الدهنی پس روایت کردن او از کلام حاکم و کنجی بظهور می رسد اما عمر بن أبی حفص الثقفی پس روایت کردن او نیز از کلام حاکم و کنجی ثابتست اما عمر بن یعلی الثقفی پس روایت کردن او را نیز حاکم و کنجی آورده اند اما عمر بن سلیم البجلی پس روایت نمودن او نیز از تصریح حاکم و کنجی ظاهرست اما ابو اسحاق عمرو بن عبد اللّه السبیعی پس روایت او را ابن المغازلی ذکر نموده اما عمران بن مسلم طائی پس روایت کردن او از کلام حاکم و ابو المظفر سمعانی و کنجی پیداست اما عمران بن هیثم پس روایت کردنش را حاکم و کنجی نقل کرده اند و اما عیسی بن طهمان جشمی پس حاکم و کنجی روایت کردن او را ذکر کرده اند اما فضیل بن غزوان ضبّی پس روایت کردن او را نیز حاکم و کنجی ظاهر کرده اند اما قتاده بن دعامه سدوسی پس روایت کردنش از کلام حاکم و ابن المغازلی و کنجی آشکارست اما کلثوم بن حبر بصری پس حاکم و کنجی روایت کردنش را نقل نموده اند اما محمّد بن حجّاده کوفی پس روایت کردن او را نیز حاکم و کنجی ذکر کرده اند اما محمّد بن خالد بن المنتصر الثقفی پس روایت کردن او را نیز حاکم و کنجی آورده اند اما محمّد بن سلیم پس روایت کردن او نیز از تصریح حاکم و کنجی به ثبوت می رسد اما ابو الرجال انصاری مدنی پس روایت کردنش را حاکم و ابن المغازلی و کنجی ثابت نموده اما امام محمّد بن علی الباقر علیه السلام پس روایت فرمودن جناب ایشان این حدیث شریف را به تصریح حاکم و ابن مردویه و کنجی ثابتست اما محمّد بن عمرو بن علقمه لیثی مدنی پس روایت کردنش را حاکم و کنجی ذکر نموده اند اما محمّد بن مالک الثقفی پس روایت کردن او را نیز حاکم و کنجی نقل نموده اما محمّد بن مسلم زهری پس روایت نمودنش از کلام حاکم و ابن المعازلی و ابن النجار و کنجی و سیوطی و ملا علی متقی آشکارست اما مسلم بن عبد اللّه الأحرد؟ ؟ ؟ البصری پس روایت او را ابن مردویه و ابن المغازلی ذکر کرده اما مسلم بن کیسان الملائی پس روایت کردنش را حاکم و ابن مغازلی و کنجی نقل نموده اند اما مصعب بن سلیمان الانصاری پس روایت کردن او را حاکم و کنجی ذکر کرده اند اما ابو رجا مطر بن طهمان الوراق پس روایت کردن او از تصریح حاکم و ابن النجّار و کنجی بظهور می رسد اما مطیر بن خالد پس روایت نمودن او را حاکم و کنجی آورده اند اما موسی بن عبد اللّه الجهنی پس روایت کردن او را نیز حاکم و کنجی ذکر نموده اما میمون بن جابر السلمی پس نیز حاکم و کنجی روایت کردنش را ذکر کرده اند اما میمون بن مهران جزری پس نیز حاکم و کنجی روایت نمودنش را ظاهر کرده اند اما ابو خلف میمون پس روایت کردن او نیز از کلام حاکم و کنجی واضحست اما نافع مولی بن عمر پس روایت کردن او این حدیث را از کلام حاکم و ابن بشران و ابن المغازلی و کنجی ثابتست اما نعیم بن سالم بن قنبر پس روایت کردن او از افادۀ ابن شاهین و ابو عبد اللّه الحاکم و ابن المغازلی و ابن الاثیر و کنجی و محمّد بن اسماعیل نمایانست اما هلال بن سوید

ص:66

پس روایت کردن او حاکم و کنجی ذکر کرده اند اما یحیی بن سعید الانصاری پس روایت کردن او از کلام حاکم و کنجی بظهور می رسد اما یحیی بن هانی مرادی پس روایت کردن او نیز از تصریح حاکم و کنجی آشکارست اما یزید بن سفیان تمیمی بصری پس نیز حاکم و کنجی روایت کردنش ظاهر نموده اند اما یعلی بن مرّه کوفی پس روایت کردن او را حاکم و خطیب و کنجی ذکر نموده اند اما یوسف بن ابراهیم الواسطی پس روایت کردنش را حاکم و ابن مغازلی و کنجی آورده اند اما ابو الجارود بن طارق پس روایت او را ابن المغازلی ذکر نموده اما ابو جعفر سبّاک پس ابن المغازلی روایتش را نقل کرده اما ابو حذیفه عقیلی پس روایت کردن او را حاکم و کنجی واضح کرده اند اما ابو حمزه واسطی پس روایت نمودن او را نیز حاکم و کنجی ذکر نموده اند اما ابو داود سبیعی پس نیز حاکم و کنجی بروایت نمودن او تصریح نموده اند امّا ابو الهندی پس روایت نمودن او این حدیث را از کلام حاکم و ابن المغازلی و ابن الاثیر و کنجی و محمد بن اسماعیل الامیر بظهور می رسد و مستتر نماند که این همه تابعین والا مرتبت و متبعین صحابه سامی حاکم منزلت از اکابر اعلام و اعاظم فخام و اجلۀ حاویان صدق و صلاح و اما جد حائزان رشد و فلاح و اکارم محرزین ذخائر ارباح و افاخم جامعین اطراف نجاح حاکم می باشند اگر نبذی از مراتب عالیه و مناقب متلالیه و مناصب باذخه و مراتب شامخه و مفاخر محکمة الاواصر؟ ؟ ؟ و مآثر مثیرة البصائر هر واحد ازیشان بیان کرده اید اطناب محل رو نماید لذلک بعضی از محامد مبهرۀ شان بالعموم برای تذکیر و تنبیه ذوی الحلوم مسطور و مرقوم می شود و بنا بر ایجاز و اختصار بر همین مدائح معجبه اولی الابصار اکتفاء اقتصار می رود ابو حاتم محمد بن حبان بستی در اول کتاب التابعین از کتاب الثقات گفته

انا الحسن بن سفیان ثنا ابو بکر بن أبی شیبة ثنا ابو الاحوص عن منصور عن ابراهیم عن عبیدة عن عبد اللّه قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم خیر امتی القرن الذی انا فیه ثم الذین یلونهم ثم الذین یلونهم ثم یحیی قوم یسبق شهادة احدهم یمینه و یمینه شهادته قال خیر الناس قرنا بعد الصحابة من شاقه اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و حفظ عنهم الدین و السّنن و نیز ابو حاتم در اول کتاب اتباع التابعین گفته

حدثنا ابو یعلی احمد بن علی بن المثنی بالموصل حدثنا ابراهیم بن الحجّاج الشامی قال سمعت ابان بن زید یحدث عن أبی حمزة عن زهدم الجرمی عن عمران بن حصین عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم قال خیر امتی القرن الذی بعثت فیهم ثم الّذین یلونهم ثم الذین یلونهم ثم یفشو قوم یشهدون و لا یستشهدون و یحلفون و لا یستحلفون و یخونون و لا یؤتمنون و یفشو فیهم السمن و نیز ابن حبّان در اول کتاب الثقات گفته فاوّل ما ابدأ فی کتابنا هذا ذکر المصطفی صلّی اللّه علیه و سلم و مولده و مبعثه و هجرته الی ان قبضه اللّه تعالی الی جنته ثم نذکر بعده الخلفاء الراشدین المهذبین بایامهم الی ان قتل علیّ رحمة اللّه علیه ثم نذکر صحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم واحدا واحدا علی المعجم إذ هم خیر الناس قرنا بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم

ص:67

ثم نذکر بعدهم التابعین الّذین شافهوا اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فی الاقالیم کلها علی المعجم إذ هم خیر الناس قرنا بعد الصحابة ثم نذکر القرن الثالث الّذین رأوا التابعین فاذکرهم علی نحو ما ذکرنا الطبقتین الاولیین ثم نذکر القرن الرابع الّذین هم اتباع التابعین علی سبیل من قبلهم و هذا القرن ینتهی الی زماننا هذا و حافظ جلال الدین سیوطی در اثبات فضیلت قرون ثلاثه اعنی صحابه و تابعین و اتباع تابعین بالتخصیص رساله تصنیف فرموده و در ان حاکم می فرماید قد اجمعت الامة علی ان القرون الثلثة الاول هی الفاصلة و جعلوا لها مزیّة علی ما بعدها و اجمعوا علی انّ قرن الصّحابة افضل ثم قرن التابعین ثم قرن اتباع التابعین و ذکروا فی مناقب الامام أبی حنیفة هذا الحدیث بیانا لفضیلته التی امتاز بها علی سائر الامة و هی انه رای من رای النّبی صلّی اللّه علیه و سلم و عبد العزیز بن احمد بن محمد البخاری در کشف الاسرار شرح اصول بزروی بعد ذکر اجماع صحابه بر قبول مرسل گفته فان قیل نحن نسلّم ذلک فی الصحابة و نقبل مراسیلهم لثبوت عدالتهم قطعا بالنصوص و ان الکلام فی من بعدهم قلنا لا فرق بین صحابی یرسل و تابعی یرسل لأنّ عدالتهم ثبتت بشهادة الرسول أیضا خصوصا إذا کان ارسال من وجوه التابعین مثل عطاء ابن أبی رباح من اهل مکة و سعید بن المسیب بن اهل المدینة و بعض الفقهاء السبعة و مثل الشعبی و النخعی من اهل الکوفة و أبی العالیة و الحسن من اهل البصرة و مکحول من اهل الشام فانهم کانوا یرسلون و لا یظنّ بهم الا الصدق و خود مخاطب در کید شصت و هشتم از باب دوم این کتاب گفته و چون اهلبیت و کبرای صحابه که علو درجۀ ایشان در ایمان به نصوص قرآنی ثابتست روایتی را ادا نمایند و مؤید آن از دیگران که هنوز نفاق ایشان هم به ثبوت نرسیده مروی شود اخذ بآن روایت چه بدی دارد علی الخصوص قرن صحابه و تابعین که بشهادت امام الائمه حضرت پیغمبر صلّی اللّه علیه و سلم در

حدیث خیر القرون قرنی ثم الّذین یلونهم صدق و صلاح آنها ثابت گشته انتهی و هر گاه برین افادات معجبه و افاضات مطربه برخوردی پس بر تو واضح گردید که این حدیث شریف بلا شبهه ثابت و متحققست زیرا که چگونه ممکنست که این همه حضرات تابعین با وصف خیر القرون بودنشان بعد قرن صحابۀ با تمکین باجماع امت جناب خاتم النبییّن صلوات اللّه علیه و آله الماجدین و ثبوت عدالت و صدق و صلاح شان بشهادت خود آن امام الائمة الطاهرین علیه و آله سلام دیان یوم الدین لب بکذب و بهتان بر آن مطاع انس و جان آشنا ساخته دین و ایمان و رشاد و صدق و صلاح و سداد خویش باخته باشند و لعمری لا یدین به کل ذی عقل و دین و لا یلیط بصفر من له ادنی حظّ من الیقین و اعجباه که فاضل مخاطب از راه ختل و کید و تخدیع عمرو و زید در کید شصت و هشتم از همین کتاب محیر افهام مقابلۀ اهل حق کرام احتجاج بحدیث خیر القرون می فرماید و باین احتجاج صدق و صلاح تابعین بشهادت جناب سید المرسلین علیه و آله سلام رب العالمین ثابت وا می نماید و چون

ص:68

و چون در مقام قدح حدیث طیر می رسد غشاوه عصبیّت بر بصر بصیرت خویش می تند و اصلا با تحقیق و تفتیش کار نمی دارد و هرگز هرگز بخیال مبارک نمی آرد که این حدیث شریف را جمعی کثیر از قرن تابعین با توقیر روایت نموده زنگ شبهات از الوح ضمائر مستفیضین زدوده پس مخاطب قمقام اگر درین مقام افادات ائمه عظام در باب صدق و عدالت تابعین کرام ندیده و بکنه عظمت و جلالت شان نرسیده بود کاش افادۀ بدیعه و مقالۀ منیعۀ خود یاد می فرمود و خویش را بوصمت تناسی و تغافل و اغماض و تعالل نمی آلود و بالجملة فاحتمال صدور الکذب من هذه الجماعة علی اصول اهل السّنّة و الجماعة محض المجون و عین الخلاعة و شقّ بعضی ارباب النقد و البراعة لانهم خیر القرون بعد قرن الصّحابة و افضل الطبقات بعد تلک العصابة بنصّ خیر الانام علیه و اله الصلوة و السّلام و اجماع العلماء الاعلام و اطباق ارکان الاسلام و قد بانت بشهادة الرسول صلّی اللّه علیه و اله عدالتهم و لاخت باخباره و تبشیره نبالتهم و ظهر صدقهم و صلاحهم و وضح رشدهم و فلاحهم فلا ینکره الا معاند حاقد و لا یشاقق فیه الا جاحد مارد و اللّه الهادی الی انجح المراشد و اقصد المقاصد

و ابن النجار و سبط ابن الجوزی و کنجی و محب طبری و حموینی و ولی الدین الخطیب و ابو الحجاج مزی و محمّد بن یوسف زرندی و شهاب الدین احمد و شهاب الدین دولت آبادی و ابن حجر عسقلانی و ابن الصبّاغ و میبذی و مطیری و حافی حسینی و صفوری و سیوطی و ابن حجر مکی و علی متقی و میرزا مخدوم و وصابی و جمال الدین محدث و محمّد بن محمّد مصری و سهارنپوری و میرزا محمّد بدخشانی و محمّد صدر عالم و ولی اللّه والد مخاطب و محمّد بن اسماعیل الامیر الصنعانی و مولوی مبین لکهنوی و مولوی حسن علی محدث و نور الدین سلیمانی و مولوی ولی اللّه لکهنوی و سلیمان بن ابراهیم القندوزی البلخی نقل کرده اند هفتم سعد بن أبی وقاص که حدیث طیر را ازو ابو نعیم اصفهانی روایت نموده هشتم عمرو بن العاص که روایت کردن او این حدیث شریف را از مکتوبی که او بمعاویه نوشته و ابو المؤید موفق بن احمد المعروف باخطب خوارزم آن را نقل کرده واضح است نهم ابو مرازم یعلی بن مرّه بن وهب بن جابر الثقفی که روایت کردن او این حدیث را محمّد بن یوسف کنجی بپایۀ ثبوت رسانیده و در وضوح و ظهور و مسطوع و سقور؟ ؟ ؟ اظهر من الشمس المنیرة عند اشتداد الظهیرة می باشد که صحابۀ کرام نزد جمیع محققین سنیّه والا مقام اقطاب ملّت و اوتاد شریعت و دعائم دین و اساس الیقین و اساطین احادیث و اخبار و ارکان روایات و آثار و نجوم ثاقبه هدایت و شهب نافیۀ غوایت و اعاظم عدول و ثقات و افاخم مقبولین اثبات هستند و آنچه علمای سنّیه والاشان من البدء الی الآن از مساعی وفیره و مجاهدات غزیره در اثبات این مطلب عظیم و تحقیق این مقصد فخیم بکار برده و می برند و بزعم خویش ادلۀ بیشمار و براهین هزاران هزار از کتاب ملک علام و ارشاد و جناب سرور انام علیه و اله آلاف التحیة و السلام می آورند نه چنانست که بر ارباب الباب در حیز اختفا و احتجاب بوده باشد و هر گاه حال بر چنین منوال باشد حرفی درین باب آراستن و نشر فضائل عمومیه ایشان خواستن از قبیل اظهار واضحات و تبیین لائحات خواهد بود بنابر این درین مقام نبذی از محامد مخصوصۀ جلالت التیام این صحابه فخام باستثنای جناب امیر المؤمنین علیه السلام برای تفریح خواطر اولی الاحلام باختصار تمام بیان می نمایم و حظ وافر از تسجیل و تکمیل مطلوب جمیل خود می ربایم اما عبد اللّه بن عباس پس از اعاظم صحابۀ جلالت اساس و ملقب به ترجمان قرآن و واقف بر دقائق و رموز فرقان و عالم علم الکتاب و متضلع از حکمت و فصل الخطاب می باشند ابو حاتم محمّد بن حبان بستی در کتاب الثقات گفته عبد اللّه بن عباس بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد المطلب بن عبد مناف کنیته ابو العباس توفّی النبی صلّی اللّه علیه و سلم و هو ابن اربع عشرة سنة ولد قبل هجرة النبی صلّی اللّه علیه و سلم باربع سنین

قال له النبی صلّی اللّه علیه و سلّم اللّهمّ علمه الحکمة مات سنة ثمان و ستین بالطائف و قیل سنة سبعین و صلّی علیه محمّد بن الحنفیة و کبّر علیه اربعا فلما ادنی من الحفرة رئی طائر ابیض حتی دخل فی اکفانه ثم لم یر خارجا و دفن بعد ان ذهب بصره و قبره

ص:70

بالطائف مشهور یزار و أمّ ابن عباس أم الفضل بنت الحرث و ابو عمر یوسف بن عبد اللّه المعروف بابن عبد البر النمری القرطبی در کتاب الاستیعاب گفته عبد اللّه بن عباس بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصی الهاشمی یکنی ابا العباس ولد قبل الهجرة بثلاث سنین و کان ابن ثلاث عشرة سنة إذ توفّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم هذا قول الواقدی و الزبیر قال الزبیر و غیره من اهل العلم بالسّیر و الخبر ولد عبد اللّه بن العباس فی الشعب قبل خروج بنی هاشم منه و ذلک قبل الهجرة بثلث سنین و روینا من وجوه عن سعید بن جبیر عن ابن عباس قال توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و انا ابن عشر سنین و قد قرأت المحکم یعنی المفصل هذه روایة أبی بشر عن سعید بن جبیر و قد روی عن أبی اسحاق عن سعید بن جبیر عن ابن عباس قال قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و اناختین او قال مختون و لا یصح و اللّه اعلم و قد حدثنا عبد اللّه حدثنا احمد بن حنبل حدثنا أبی سلیمان بن داود حدثنا شعبة عن أبی اسحاق قال سمعت سعید بن جبیر یحدث عن أبی عباس قال توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و انا ابن خمس عشرة سنة قال عبد اللّه قال أبی هذا هو الصّواب قال الزهری یروی عن عبید اللّه بن عبد اللّه عن ابن عباس انه قال فی حجة الوداع و کنت یومئذ قد ناهزت الحلم قال ابو عمر ما قاله اهل السّیر و العلم بایام الناس عندی اصحّ و اللّه اعلم و قولهم ان ابن عباس کان ابن ثلاث عشرة سنة یوم توفّی النبی صلّی اللّه علیه و سلم و مات عبد اللّه بن عباس بالطائف سنة ثمان و ستین فی ایام ابن الزبیر و کان ابن الزبیر قد اخرجه من مکة فخرج عنه الی الطائف و مات بها و هو ابن احدی و سبعین سنة و صلّی علیه محمّد بن الحنفیة و کبّر علیه اربعا و قال الیوم مات ربانی هذه الامة و ضرب علی قبره فسطاطا و

روی عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم من وجوه انه قال لعبد اللّه بن عباس اللّهم علمه الحکمة و تاویل القرآن و فی بعض الروایات اللّهم فقّهه فی الدین و علّمه التاویل و فی حدیث آخر اللّهم بارک فیه و انشر منه و اجعله من عبادک الصالحین و فی حدیث آخر اللّهم زده علما وفقها و هی کلّها احادیث صحاح و

قال مجاهد عن ابن عباس رأیت جبرئیل عند النبی صلّی اللّه علیه و سلم مرتین و دعی لی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم بالحکمة مرتین و کان عمر بن الخطاب یحبّه و یدنیه و یقربه و یشاوره مع اجلة الصحابة و کان عمر بن الخطاب یقول ابن عباس فقیه الکهول له لسان سئول و قلب عقول روی مسروق عن ابن مسعود انه قال نعم ترجمان القرآن ابن عباس لو ادرک اسناننا ما عاشره منا رجل و قال ابن عیینة عن ابن نجیح عن مجاهداته قال ما سمعت فتیا ابن عباس الا ان یقول قائل قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و روی مثل هذا عن القاسم بن محمّد

ص:71

و قال طاؤس ادرکت نحو خمس مائة من اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم إذا ذاکر و ابن عباس فخالفوه لم یزل یقرّرهم حتی ینتهی الی قوله الی ان قال فی الاستیعاب و قال ابو الزناد عن عبید اللّه بن عبد اللّه قال ما رأیت احدا کان اعلم بالسنة و لا اجلد رایا و لا اثقب نظرا من ابن عباس و لقد کان عمر یعدّه للمعضلات مع اجتهاد عمر و نظره للمسلمین و قال للقاسم بن محمّد ما رایت فی مجلس ابن عباس باطلا قطّ و ما سمعت فتوی اشبه بالسنّة من فتواه و کان اصحابه یسمّونه البحر و یسمّونه الحبر قال عبد اللّه بن یزید الهلالی و نحن ولدنا الفضل و الحبر بعده عنیت ابا العباس ذا الفضل و النّدی و قال ابو عمرو بن العلاء نظر الحطیئة الی ابن عباس فی مجلس عمر بن الخطاب عالیا علیه فقال من هذا الّذی برع الناس بعلمه و نزل عنهم بسنّه قالوا عبد اللّه بن عباس فقال فیه ابیاتا منها انی وجدت بیان المرء؟ ؟ ؟ نافلة تهدی له و وجدت العیّ کالصّمم و المرء تفنی و یبقی الکلم سائرة و قد یلام الفتی یوما و لم تلم و فیه یقول حسان بن ثابت إذا ما ابن عباس بدا لک وجهه رایت له فی کل تجوالة فضلا إذا قال لم یترک مقالا لقائل بمنتظمات لا تری بینها فصلا کفی و شفی ما فی النفوس فلم یدع لذی اربة فی القول جدّا و لا هزلا سموت الی العلیاء بغیر مشقة فنلت ذراها لا دینا و لا وغلا خلقت خلیقا للمروّة و الندی ملیحا و لم تخلق کهاما و لا جبلا و یروی ان معاویة نظر الی ابن عباس یوما یتکلم فاتبعه بصره و قال متمثلا إذا قال لم یترک مقالا لقائل مصیب و لم یثن اللسان علی هجر یصرف بالقول اللسان إذا انتجی و ینظر فی اعطافه نظر الصقر روینا ان عبد اللّه بن صفوان مرّ یوما بدار عبد اللّه بن عباس بمکة فرای فیها جماعة من طالبی الفقه و مرّ بدار عبید اللّه بن عباس فرای فیها جمعا یتناولونها للطعام فدخل علی ابن الزبیر فقال له اصبحت و اللّه کما قال الشاعر فان تصبک من الامام قارعة لم تبک منک علی دینا و لا دین قال و ما ذاک یا اعرج فقال هذان ابنا عباس احدهما تفقه الناس و الآخر یطعم الناس فما أبقیا لک مکرمة فدعا عبد اللّه بن مطیع فقال انطلق الی ابنی عباس فقل لهما یقول لکما امیر المؤمنین اخرجا عنی انتما و من اصغی إلیکما من اهل العراق و الا فعلت و فعلت فقال عبد اللّه بن عباس قل لابن الزبیر و اللّه ما یأتینا من الناس إلا رجلین رجل یطلب فقها و رجل یطلب فضلا فای هذین تمنع و کان یحضر ابو الطفیل عامر بن واثلة الکنانی فجعل یقول لا درّ در اللیالیّ کیف یضحکنا منها خطوب اعاجیب و تبکینا

و مثل ما یحدث الایام من غیر فی ابن الزّبیر من الدنیا تسلینا

کنا نجی ابن عباس فیفتینا فقها و یکسبنا اجرا و یهدینا

و لا یزال عبید اللّه مترعة جفانه مطعما ضیفا و مسکینا

ص:72

فالبرّ و الدین و الدنیا بدارهما ننال منها الّذی نبغی إذا شینا

انّ النّبی هو النّور الّذی کشطت به عما یات ماضینا و باقینا

و رهطه عصمة فی دیننا و لهم فضل علینا و حقّ واجب فینا

ففیم تمنعنا منهم و تمنعهم منّا و توذیهم فینا و توذینا

و لست فاعلم له رحما و لا نسبا یا بن الزبیر و لا اولی به دینا

لن یؤتی اللّه انسانا ببغضهم فی الدّین خیر اولا فی الامر تمکینا

و کان ابن عباس رضی اللّه عنهما قد عمی فی آخر عمره و

روی انه رأی رجلا مع النبی صلّی اللّه علیه و سلم فلم یعرف فسأل النبی صلّی اللّه علیه و سلم فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم رأیته قال نعم قال ذاک جبرئیل علیه السّلام اما انک ستفقد بصرک فعمی بعد ذلک فی آخر عمره و هو الفاعل فی ذلک فیما روی عنه من وجوه ان یاخذ اللّه من عینیّ نورهما ففی لسانی و قلبی منهما نور

قلبی ذکیّ و عقلی غیر ذی دخل و فی فمی صارم کالسّیف ماثور

الخ و ابو الحسن علی بن محمّد بن المعروف بابن الاثیر الجزری در اسد الغابة گفته عبد اللّه بن عباس بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف ابو العباس القرشی الهاشمی ابن عم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم کنّی بابیه العباس و هو اکبر ولده و أمّه لبابة الکبری بنت الحارث بن حزن الهلالیّة و هو ابن خالة خالد بن الولید و کان یسمی البحر لسعة علمه و یسمی حبر الامّة ولد و النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و اهل بیته بالشعب من مکة

فاتی به النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم فحنکه بریقه و ذلک قبل الهجرة بثلث سنین و قیل غیر ذلک و رای جبرئیل عند النبی صلّی اللّه علیه و سلم

اخبرنا ابراهیم بن محمّد بن مهران الفقیه و غیره قالوا باسنادهم الی محمّد بن عیسی السلمی قال حدثنا بندار و محمود بن غیلان قالا حدثنا ابو احمد عن سفیان عن لیث عن أبی جهضم عن ابن عباس انّه رای جبرئیل علیه السّلام مرّتین و دعا له النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم مرتین قال

و حدثنا محمّد بن عیسی قال حدثنا محمّد بن بشار حدثنا عبد الوهاب الثقفی حدثنا خالد الحذاء عن عکرمة عن ابن عباس قال ضمّنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و قال اللّهمّ علمه الحکمة اخبرنا ابو یاسر بن أبی حیة و غیر واحد إجازة

قالوا اخبرنا ابو القاسم اسماعیل بن احمد اخبرنا ابو الحسین بن النفور اخبرنا المخلص حدثنا یحیی بن محمّد بن صاعد حدثنا یوسف بن محمّد بن سابق حدثنا ابو مالک الجنبی عن جویبر عن الضحاک عن ابن عباس قال نحن اهل البیت شجرة النّبوّة و مختلف الملائکة و اهل بیت الرّسالة و اهل بیت الرحمة و معدن العلم اخبرنا ابو محمّد بن أبی القاسم اخبرنا

ص:73

أبی اخبرتنا أم البهاء فاطمة بنت محمّد اخبرنا ابو طاهر الثقفی اخبرنا ابو بکر محمّد بن ابراهیم حدثنا محمّد بن جعفر الزرّاد حدثنا عبید اللّه بن سعد حدثنا شریح بن النعمان حدثنا ابن أبی الزناد عن ابیه عن عبید اللّه بن عبد اللّه بن عتبة ان عمر کان إذا جاءته الاقضیة المعضلة قال لابن عباس انها قد طرت علینا اقضیة و عضل فانت لها و لامثالها ثم یاخذ بقوله و ما کان یدعو لذلک احدا سواه قال عبید اللّه و عمر عمر یعنی فی حذقه و اجتهاده للّه و للمسلمین و قال عبید اللّه بن عبد اللّه بن عتبة کان ابن عباس قد فات الناس بخصال بعلم ما سبقه و فقه فیما احتیج إلیه من رایه و حلم و نسب و تاویل و ما رأیت احدا کان اعلم بما سبقه من حدیث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم منه و لا بقضاء أبی بکر و عمر و عثمان منه و لا افقه فی رای منه و لا اعلم بشعر و لا عربیّة و لا بتفسیر القرآن و لا بحساب و لا بفریضة منه و لا اثقب رایا فیما احتیج إلیه منه و لقد کان یجلس یوما و لا یذکر فیه الا الفقه و یوما التاویل و یوما للغازی و یوما الشعر و یوما ایام العرب و لا رأیت عالما قط جلس إلیه الا خضع له و ما رأیت سائلا قط سأله الا وجد عنده علما و قال لیث بن أبی سلیم قلت لطاوس لزمت هذا الغلام یعنی ابن عباس و ترکت الاکابر من اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قال انی رایت سبعین رجلا من اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم إذا تدارءوا فی امر صاروا الی قول ابن عباس و قال المعتمر بن سلیمان عن شعیب بن درهم قال کان هذا المکان و أومأ الی مجری الدموع من خدّیه من خدّی ابن عباس مثل الشراک البالی من کثرة البکاء و استعمله علی ابن أبی طالب علی البصرة فبقی علیها امیرا ثم فارقها قبل ان یقتل علی بن أبی طالب و عاد الی الحجاز و شهد مع علی صفین و کان احد الامراء فیها و روی ابن عباس عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و عن عمر و علی و معاذ بن جبل و أبی ذرّ روی عنه عبد اللّه بن عمر و انس بن مالک و ابو الطفیل و ابو امامة بن سهل بن حنیف و اخوه کثیر بن عباس و ولده علی بن عبد اللّه بن عباس و موالیه عکرمة و کریب و ابو معبد نافذ و عطاء بن أبی رباح و مجاهد و ابن أبی ملیکة و عمرو بن دینار و عبید بن عمیر و سعید بن المسیب و القاسم بن محمّد و عبید اللّه بن عبد اللّه بن عتبه و سلیمان بن یسار و عروة بن الزبیر و علی بن الحسین و ابو الزبیر و محمّد بن کعب و طاوس و وهب بن منبّه و ابو الضّحی و خلق کثیر غیر هؤلاء

اخبرنا غیر واحد باسنادهم الی أبی عیسی قال حدثنا احمد بن موسی حدثنا عبد اللّه حدثنا اللیث و ابن لهیعه عن قیس بن الحجاج قال الترمذی و حدثنا عبد الرّحمن حدثنا ابو الولید حدثنا اللیث حدثنی قیس بن الحجّاج المعنی واحد عن قیس الصّنعانی عن ابن عباس قال کنت خلف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فقال یا غلام انی اعلّمک کلامات

ص:74

احفظ اللّه یحفظک احفظ اللّه تجده تجاهک إذا سألت فاسأل اللّه و إذا استعنت فاستعن باللّه و و اعلم انّ الأمّة لو اجتمعت علی ان ینفعوک بشیء لم ینفعوک الا بشیء کتبه اللّه لک و ان اجتمعوا علی ان یضرّوک لم یضروک الاّ بشیء قد کتبه اللّه علیک رفعت الاقلام و جفت الصحف قال محمّد بن سعد اخبرنا محمّد بن عمر الواقدیّ حدثنی الحسین بن الحسن بن عطیة بن سعد بن جنادة العوفی القاضی عن ابیه عن جده قال لما وقعت الفتنة بین عبد اللّه بن الزبیر و عبد الملک بن مروان ارتحل عبد اللّه بن عباس و محمّد بن الحنفیة باولادهما و نسائهما حتی نزلوا مکة فبعث عبد اللّه بن الزبیر إلیهما یبایعان فابیا و قالا انت و شانک لا نعرض لک و لا لغیرک فابی و الحّ علیهما الحاحا شدیدا فقال لهما فیما یقول لتبایعن او لاحرقنکم بالنار فبعثا ابا الطفیل الی شیعتهم بالکوفة و قالا انا لانا من هذا الرجل فانتدب اربعة آلاف فدخلوا مکة فکبروا تکبیرة سمعها اهل مکة و ابن الزبیر فانطلق هاربا حتی دخل دار الندوة و یقال تعلق باستار الکعبة و قال انا عائذ بالبیت قال ثم ملنا الی ابن عباس و ابن الحنفیة و اصحابهما و هم فی دود قریبة من المسجد قد جمع الحطب فاحاط بهم حتی بلغ رؤس الجدر لو ان نارا تقع فیه ما رئی منهم احد فاخرناه عن الابواب و قلنا لابن عباس ذرنا نریح الناس منه فقال لا هذا بلد حرام حرمه اللّه ما احله اللّه عز و جل لاحد الا للنّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم ساعة فامنعونا و اجیرونا قال فتحمّلوا و ان منادیا ینادی فی الخیل ما غنمت سریّه بعد نبیها ما غنمت هذه السّریّة ان السّرایا تغنم الذهب و الفضة و انما غنمتم دماءنا فخرجوا بهم حتی انزلوهم منی فاقاموا ما شاء اللّه ثم خرجوا بهم الی الطّائف فمرض عبد اللّه بن عباس فبینما نحن عنده إذ قال فی مرضه انی اموت فی خیر عصابة علی وجه الارض احبّهم الی اللّه و اکرمهم علیه و اقربهم الی اللّه زلفی فان متّ فیکم فانتم هم فما لبث الا ثمانی لیال بعد هذا القول حتی توفی رضی اللّه عنه فصلّی علیه محمّد بن الحنفیة فاقبل طائر ابیض فدخل فی اکفانه فما خرج منها حتی دفن معه فلما سوّی علیه التراب قال ابن الحنفیة مات و اللّه الیوم حبر هذه الامة و کان له لما توفی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم ثلث عشرة سنة و قیل خمس عشرة سنة و توفی سنة ثمان و ستین بالطّائف و هو ابن سبعین سنة و قیل احدی و سبعین سنة و قیل مات سنة سبعین و قیل سنة ثلاث و سبعین و هذا القول غریب و کان یصفر لحیته و قیل کان یخضب بالحناء و کان جمیلا ابیض طویلا مشربا صفرة جسیما وسیما صبیح الوجه فصیحا و حجّ بالناس لما حصر عثمان و کان قد عمی فی آخر عمره فقال فی ذلک ان یاخذ اللّه من عینی نورهما

ففی لسانی و قلبی منهما نور قلبی ذکیّ و عقلی غیر ذی دخل و فی فمی صارم کالسیف ماثور

ص:75

اخرجه الثلثة و شمس الدین محمد بن احمد ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته عبد اللّه بن عباس بن عبد المطلب الامام البحر عالم العصر ابو العباس الهاشمی ابن عم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ابو الخلفاء مات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و لعبد اللّه ثلث عشرة سنة و

قد دعا له صلّی اللّه علیه و سلم ان یفقهه اللّه فی الدین و یعلمه التّاویل قاله الحذاء

قال عکرمة عن ابن عباس قال مسح النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم راسی و دعا لی بالحکمة ابو عاصم تلثبیب بن بشر نا

عکرمة عن ابن عباس قال دخل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم المخرج ثم خرج فاذا وضوء مغطی فقال من صنع هذا قال عبد اللّه قلت انا فقال اللّهم علمه تاویل القرآن الاعمش عن أبی الضّحی عن مسروق قال ابن مسعود نعم ترجمان القرآن ابن عباس لو ادرک اسناننا ما عشره منا احد الاعمش عن أبی وائل قال استعمل علی ابن عباس علی الحجّ فخطب یومئذ خطبة لو سمعها الترک و الروم لا سلموا ثم قرأ علیهم سورة النور فجعل یفسرها المدائنی عن نعیم بن حفص قال ابو بکر قدم ابن عباس علینا البصرة و ما فی العرب مثله جسما و علما و بیانا و جمالا و کمالا عبد الرزاق عن معمر قال عامة علم ابن عباس من ثلثة عمر و علی و ابیّ بن کعب ابو بکر بن عیاش عن محمد بن عمرو عن ابیه سلمة عن ابن عباس قال کنت اسمع بالرجل عنده الحدیث باقیه فاجلس حتی یخرج فاسئله و لو شئت ان استخرجه لفعلت زائدة نا؟ ؟ ؟ عبد الرحمن بن الاصبهانی نا؟ ؟ ؟ عبد اللّه بن شدّاد قال لی ابن عباس یا ابن شداد الا تعجب جاءنی الغلام و قد اخذت مضجعی للقیلولة فقال هذا رجل بالباب یستاذن فقلت ما جاء به الا حاجة ائذن له قال فدخل فقال الا تخبرنی عن ذلک الرجل بالباب یستاذن قلت أی رجل قال ابن أبی طالب متی یبعث قلت یا سبحان اللّه إذا بعث من فی القبور فقال لا اراک تقول کما یقول هؤلاء الحمقی فقلت اخرجوه و الا ضربته معمر عن قتادة عن مطرف سمعت ابن عباس یقول مذاکرة العلم ساعة خیر من احیاء لیلة توفی ابن عباس بالطائف فی سنة ثمان و ستین فصلّی علیه محمد بن الحنفیة و قال الیوم مات ربّانی هذه الامة رضی اللّه عنه و ابو الفضل احمد بن علی بن محمد الکنانی المعروف بابن حجر العسقلانی در کتاب الإصابة گفته عبد اللّه بن العباس بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف القرشی الهاشمی ابو العباس ابن عم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم أمّه أمّ الفضل لبابة بنت الحارث الهلالیه ولد و بنو هاشم بالشعب قبل الهجرة بثلاث و قیل بخمس و الاول اثبت و هو یقارب ما فی الصحیحین عنه اقبلت و انا راکب علی حمار انان و انا یومئذ قد ناهزت الاحتلام و النبی صلّی اللّه علیه و سلم یصلّی بمنی الی غیر جدار الحدیث و

فی الصحیح عن ابن عبّاس

ص:76

قبض النبی صلّی اللّه علیه و سلم و اناختین و فی روایة و کانوا لا یختنون الرجل حتی یدرک و فی طریق اخری قبض و انا ابن عشر سنین و هذا محمول علی الغاء الکسور روی الترمذی من طریق لیث عن أبی جهضم عن ابن عباس انه رای جبرئیل علیه السلام مرّتین و

فی الصحیح عنه ان النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم ضمه إلیه و قال اللّهم علمه الحکمة و کان یقال له خیر العرب و یقال ان الّذی لقّبه بذلک جرجیر ملک الغرب و کان قد غزا مع عبد اللّه بن أبی سرح افریقیّة فتکلّم مع جرجیر فقال له ما ینبغی الا ان تکون خیر العرب ذکر ذلک ابن درید فی الاخبار المنثورة له و قال الواقدی لا خلاف عند ائمتنا انه ولد بالشعب حین حضرت قریش بنی هاشم و کان له عند موت النبی صلّی اللّه علیه و سلم ثلث عشرة سنة و روی ابو الحسن المدائنی عن تمیم بن حفص عن أبی بکرة قال قدم علینا ابن عباس البصرة و ما فی العرب مثله جسما و علما و ثیابا و جمالا و کمالا و اخرج الطبرانی من طریق ابن أبی الزناد عن ابیه عن النعمان عن حسّان بن ثابت قال کانت لنا عند عثمان او غیره من الأمراء حاجة فطلبناها إلیه بجماعة من الصّحابة و منهم ابن عباس و کانت حاجة صعبة شدیدة فاعتل علینا فراجعوه الا انهم عذروه و قاموا الا ان ابن عباس فلم یزل یراجعه بکلام جامع حتی سدّ علیه کلّ حجّة فلم یر بدّا من ان یقضی حاجتنا فخرجنا من عنده و انا اخذ بید ابن عباس فمررنا علی اولئک الّذین کانوا عذروا و ضعفوا فقلت کان عبد اللّه اولاکم بها قالوا اجل فقلت امدحه إذا قال لم یترک مقالا لقائل بملتقطات لا تری بینها فصلا کفی و شفی اما فی الصدور فلم یدع لذی اربة فی القول جدّا و لا هزلا سموت الی العلیاء بغیر مشقة فنلت ذراها لا دنیا و لا وغلا قال ابن یونس غزا افریقیّة مع عبد اللّه بن أبی سرح سنة سبع و عشرین و قال ابن مندة کان ابیض طویلا مشربا صفرة جسیما و سیما صبیح الوجه له و قرة یخضب بالحنا و قال محمد بن عثمان بن أبی شیبة فی تاریخه ثنا أبی ثنا یحیی بن ادهم ثنا اسرائیل عن عن أبی اسحاق رأیت ابن عباس رجلا جسیما قد شاب مقدم راسه و له جمّة قال ابو عوانة عن أبی حمزة کان ابن عباس إذا قعد اخذ مقعد رجلین و

فی معجم البغوی من طریق داود بن عبد الرحمن عن زید بن اسلم عن أبی عمر انه کان یغرب ابن عباس و یقول انّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم دعاک فمسح راسک و تفل فی فیک و قال اللّهم فقهه فی الدین و علمه التاویل و رواه ابن خیثم عن سعید بن جبیر عن ابن عباس بالمرفوع نحوه

و فی فوائد أبی الطاهر الذهلی من طریق سلیمان الاحول عن سعید بن جبیر عن ابن عباس انه سکب للنّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم وضوءا عند خالته میمونة فلما فرغ قال من وضع هذا فقال ابن عباس فقال اللّهم فقهه فی الدین و علّمه التاویل و فی مسند احمد من طریق

ص:77

غانم بن أبی صغیرة عن عمرو بن دینار أن کریبا اخبره ان ابن عباس قال صلّیت خلف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فاخذ بیدی فجرّنی حتی جعلنی حذاه فلما اقبل علی صلاته خنست فلمّا انصرف قال لی ما شانک فقلت یا رسول اللّه او ینبغی لاحد ان یصلّی حذاک و انت رسول اللّه قال فدعا لی ان یزیدنی اللّه علما و فهما

و قال ابن سعد ثنا الانصاری ثنا اسماعیل بن مسلم حدثنی عمرو بن دینار عن طارق عن ابن عباس دعا لی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فمسح علی ناصیتی و قال اللّهم علمه الحکمة و تاویل الکتاب

و قال ابن سعد ثنا محمد بن عبید ثنا اسماعیل بن أبی خالد عن شعیب بن یسار عن عکرمة قال ارسل العباس عبد اللّه الی النبی صلّی اللّه علیه و سلم فانطلق ثم جاء فقال رأیت عنده رجلا لا ادری من هو فجاء العباس الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فاخبره بالّذی قال عبد اللّه فدعاه فاجلسه فی حجره و مسح راسه و دعا له بالعلم

و روی الزبیر بن بکّار من طریق داود بن عطا عن زید بن اسلم عن ابن عمر دعا النبی صلّی اللّه علیه و سلم لابن عبّاس فقال اللّهم بارک و انشر منه

و روی ابن سعد من طریق بشر بن سعید عن محمّد بن ابیّ بن کعب عن ابیه انه سمعه یقول و کان عنده ابن عباس فقام قال هذا یکون خیر هذه الامة اوفی عقلا و حشما و دعا له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ان یفقهه فی الدین

و قال ابن سعد ثنا ابن نمیر عن زکریا بن عامر هو الشعبی قال دخل العباس علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم فقال له ابنه عبد اللّه لقد رأیت عنده رجلا فقال ذاک جبرئیل

و قال الدارمی و الحارث فی مسندیهما جمیعا ثنا یزید بن هارون انا جریر بن حازم عن یعلی بن حکیم عن عکرمة عن ابن عباس قال لما قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قلت لرجل من الانصار هلم فلنسأل اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فانهم الیوم کثیر فقال وا عجبا لک أ تری الناس یفتقرون إلیک قال فترکت ذلک و اقبلت اسأل فان کان لیبلغنی الحدیث عن رجل فاتی بابه و هو قائل فاتوسّد ردای علی بابه یسفی الریح علیّ من التراب فیخرج فیرانی فیقول یا ابن عمّ رسول اللّه ما جاء بک هلا ارسلت الیّ فآتیک فاقول لا انا احق ان ءاتیک فاساله عن الحدیث فعاش الرجل الانصاری حتی رآنی و قد اجتمع الناس حولی یسألونی فقال هذا الفتی کان اعقل منّی و قال محمد بن هارون الرؤیانی فی مسنده ثنا محمد بن زیاد ثنا فضیل بن عیاض عن قائد عن عبید اللّه بن علی بن أبی رافع قال کان ابن عباس یاتی ابا رافع فیقول ما صنع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم یوم کذا و کان ابن عباس یکتب ما یقول و اخرج البغویّ من طریق عمرو بن علقمة عن أبی سلمة قال وجدت علم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم عند هذا الحیّ

ص:78

من الانصار ان کنت لا قیل بباب احدهم و لو شئت ان یؤذن لی علیه لاذن لکن ابتغی بذلک طیب نفسه و قال عبد الرّزاق انا معمر عن الزهری قال المهاجرون لعمر الا تدعو أبناءنا کما تدعو ابن عباس قال ذاکم فتی الکهول له لسان سئول و قلب عقول الی ان قال فی الاصابة و فی المجالسة من طریق المدینی قال علی فی ابن عباس انه لینظر الی الغیب من ستر رقیق لعقله و فطنته و من طریق ابن المبارک عن داود و هو ابن أبی هند عن الشعبی قال رکب زید بن ثابت فاخذ ابن عباس برکابه فقال لا تفعل یا ابن عم رسول اللّه فقال هکذا امرنا ان نفعل بعلمائنا فقبّل زید بن ثابت یده و قال هکذا امرنا ان نفعل باهل بیت نبیّنا و اخرج یعقوب بن سفیان عن سلیمان بن حرب عن جریر بن حازم عن ایوب مثل ما

اخرج احمد عن اسماعیل عن ایوب عن عکرمة ان علیّا احرق ناسا فبلغ ابن عباس فقال لم اکن لاحرقهم الحدیث و روی سلیمان عن الاعمش عن مسلم هو ابو الضحی عن مسروق قال قال عبد اللّه هو ابن مسعود اما ان ابن عباس لو ادرک اسناننا ما عاشره منا احد؟ ؟ ؟ زاد جعفر بن عوف عن الاعمش و کان یقول نعم ترجمان القرآن ابن عباس اخرجه البیهقی و اخرجه یعقوب بن سفیان عن اسماعیل بن الخلیل عن علی بن مسهر عن الاعمش کروایة أبی معاویة و زاد قال الاعمش و سمعتهم یتحدثون ان عبد اللّه قال و لنعم ترجمان القرآن ابن عباس و اخرج ابن سعد بسند حسن عن سلمة بن کهیل قال قال عبد اللّه نعم ترجمان القرآن ابن عباس و فی تاریخ محمد بن عثمان بن أبی شیبة و أبی زرعة الدمشقی جمیعا من طریق عمیر بن بشر الخثعمی عن من سال ابن عمر عن شیء فقال سل ابن عباس فانه اعلم من بقی بما انزل اللّه علی محمد و اخرجه ابن أبی خیثمه من وجه آخر عن ابن عمر لکن فیه جابر الجعفی و اخرج ابو نعیم من طریق حمزة بن أبی محمد عن عبد اللّه بن دینار ان رجلا سأل ابن عمر عن قوله تعالی کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما فقال اذهب الی ذلک الشیخ فسله ثم تعالی فاخبرنی فذهب الی ابن عباس فسأله فقال کانت السموات رتقا لا تمطروا الارض رتقا لا تنبت ففتق هذه بالمطر و هذه بالنبات فرجع الرجل فاخبر ابن عمر فقال لقد اوتی ابن عباس علما صدق هکذا لقد کنت اقول ما یعجبنی جرأة ابن عباس علی تفسیر القرآن فالان قد علمت انه اوتی علما و اخرج ابن سعد بسند صحیح عن یحیی بن سعید الانصاری لما مات زید بن ثابت قال ابو هریرة مات خیر هذه الامة و لعل اللّه ان یجعل ابن عباس خلفا و قال عمرو بن حبشی سالت ابن عمر عن آیة فقال انطلق الی ابن عباس فاسأله فانه اعلم من بقی بما انزل اللّه تعالی علی محمد و اخرج یعقوب بن سفیان من طریق أبی اسحاق عن عبد اللّه بن شبیب قال قالت عائشة هو اعلم الناس بالحج

ص:79

و فی فوائد ابن المقری من طریق ابن أبی الزناد عن ابیه عن عبید اللّه بن عبد اللّه بن عتبة انّ عمر کان یاخذ بقول ابن عباس فی العضل قال و عمر عمر و اخرج یعقوب بن سفیان من طریق ابن أبی الزناد عن هشام بن عروة سالت أبی عن ابن عباس فقال ما رایت مثل ابن عباس قط و فی معجم البغوی من طریق عبد الجبّار بن الورد عن عطا ما رأیت قط اکرم من مجلس ابن عباس اکثر فقها و اعظم خشیة ان اصحاب الفقه عنده و اصحاب الشعر عنده یصدرهم کلّهم من ورد واسع و عند ابن سعد من طریق لیث بن أبی سلیم عن طاوس رأیت سبعین من اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم إذا تدارءوا فی امر صاروا الی قول ابن عبّاس و عند البغوی من وجه آخر عن طاؤس ادرکت خمسین او سبعین من الصّحابة إذا سئلوا عن شیء فخالفوا ابن عبّاس لا یقومون حتی یقولوا هو کما قلت او صدقت و فی تاریخ عباس الدوریّ عن ابن معین عن ابن عیینة عن ابن أبی نجیح ما رایت مثل ابن عباس قط و لقد مات یوم مات و انه لحبر هذه الامة و اخرجه ابن سعد عن أبی نعیم و محمد بن عثمان بن أبی شیبة عن سعید بن عمرو و اخرجه یعقوب بن سفیان عن الحمیدی کلّهم عن سفیان و من طریق أبی أسامة عن الاعمش عن مجاهد قال ابن عباس یسمی البحر لکثرة علمه و فی الجعدیات عن شعبة عن عمرو بن دینار عن جابر بن زید سألت البحر عن لحوم الحمر و کان یسمی ابن عباس البحر الحدیث و اصله فی البخاری و اخرج ابن سعد بسند صحیح عن میمون بن مهران قال لو اتیت ابن عباس بصحیفة فیها سنون حدیثا لرجعت و لم تسأله عنها و سمعتها یسأل الناس فیکفونک و فی امالی الصّولی من طریق شریک عن الاعمش عن أبی الضحی عن مسروق کنت إذا رایت ابن عباس قلت اجمل الناس فاذا نطق قلت افصح الناس فاذا تحدث قلت اعلم الناس و قال یعقوب بن سفیان ثنا قبیصة ثنا سفیان عن الاعمش عن أبی وائل قال قرأ ابن عباس سورة النور فجعل یفسّرها فقال رجل لو سمعت هذا الدیلم لاسلمت و فی روایة أبی العباس السّراج عن طریق أبی معاویة عن الاعمش بهذا السّند خطب ابن عباس و هو علی الموسم فجعل یقرأ و یفسّر فجعلت اقول لو سمعته فارس و الروم لاسلمت و زاد ابن أبی شیبة من طریق عاصم عن أبی وائل سنة قتل عثمان و کان أمّره علی الحج تلک السنة و زاد قال ابو وائل قال رجل انی لاشتهی ان اقبّل راسه یعنی من جلاوة کلامه و قال سعید بن منصور ثنا سفیان عن عبد الکریم الجزری عن سعید بن جبیر کنت اسمع الحدیث من ابن عباس فلو یاذن لی لقبلت راسه و عند الدارمی و ابن سعد بسند صحیح عن عبد اللّه بن أبی یزید کان ابن عباس إذا سئل فان کان فی القرآن أخبر به

ص:80

Page Is Empty

ص:

بن عرفة ثنا مروان بن سجاع عن سالم الافطس عن سعید بن جبیر قال لما مات ابن عباس بالطّائف فشهدت جنازته فجاء طائر لم یر علی خلقته فدخل فی نعشه و لم یر خارجا منه فلما دفن تلی هذه الآیة یا أَیَّتُهَا اَلنَّفْسُ اَلْمُطْمَئِنَّةُ اِرْجِعِی إِلی رَبِّکِ الی آخر السورة و فی وفاته اقوال سنة خمس و ستین و قیل سبع و قیل ثمان و هو الصحیح فی قول الجمهور و قال المدائنی عن حفص بن میمون عن ابیه توفی عبد اللّه بن عباس بالطائف فجاء طائر ابیض فدخل بین النعش و السّریر فلما وضع فی قبره سمعنا تالیا یتلو یا أَیَّتُهَا اَلنَّفْسُ اَلْمُطْمَئِنَّةُ الآیة و اتفقوا علی انه مات بالطائف سنة ثمان و ستین و اختلفوا فی سنّه فقیل انه ابن احدی و سبعین و قیل ابن اثنین و قیل ابن اربع و الاول هو القویّ اما ابو سعید خدری پس از اماثل صحابۀ اخیار و افاضل و نجبای انصار و اعاظم علمای کبیر الفخار و محرز فضل عزیز المثارست حافظ ابن عبد البر النمری القرطبی در کتاب الاستیعاب گفته سعد بن مالک بن سنان بن عبید بن الابجر و الابجر جد من بنی عوف بن الحارث بن الخزرج ابو سعید الخدری هو مشهور بکنیته اول مشاهده لخندق و غزا مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم کثیرا و روی عنه علما جمّا و کان من نجباء الانصار و علمائهم و فضلائهم توفی سنة اربع و سبعین و روی عنه جماعة من الصّحابة و جماعة من التابعین و ابن حجر عسقلانی در اصابه گفته سعد بن مالک بن سنان بن عبید بن ثعلبة بن الابجر و هو عذرة بن عوف بن الحارث بن الخزرج الانصاری الخزرجی ابو سعید الخدری مشهور بکنیته استصغر باحد و استشهد ابوه بها و غزا هو ما بعدها و روی عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم الکثیر و روی عن أبی بکر و عمر و عثمان و علیّ و زید بن ثابت و غیرهم روی عنه من الصحابة ابن عباس و ابن عمر و جابر و محمود بن لبید و ابو امامة بن سهل و ابو الطفیل و من کبار التابعین ابن المسیب و ابو عثمان النهدی و طارق بن شهاب و عبیدة بن عمیر و ممن بعدهم عطا و عیاض و ابن أبی سرح و بسر بن سعید و مجاهد و ابو المتوکل الناجی و ابو نضرة سعید بن یزید و عبد اللّه بن محیرز و آخرون و هو متکثر من الحدیث قال حنظلة بن أبی سفیان عن اشیاخه کان من افقه احداث الصّحابة و قال الخطیب کان من افاضل الصّحابة و حفظ حدیثا کثیرا و روی الهیثم بن کلیب فی مسنده من طریق عبد المهیمن بن عباس بن سهل بن سعد عن ابیه عن جدّه قال بایعت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم انا و ابو ذرّ و عبادة بن الصامت و محمد بن سلمة و ابو سعید الخدری و سادس علی ان لا یأخذنا فی اللّه لومة لائم فاستقال السادس فاقاله و روی ابن سعد من طریق حنظلة بن سفیان الجمحی عن اشیاخه قال لم یکن احد من احداث اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم

ص:82

اعلم او افقه من أبی سعید الخدری و من طریق یزید بن عبد اللّه بن الشخیر قال خرج ابو سعید یوم الحرة فدخل غارا فدخل علیه شامی فقال اخرج فقال لا اخرج و ان تدخل علیّ اقتلک فدخل علیه فوضع ابو سعید السّیف و قال بوإ باثمک قال انت ابو سعید الخدری قال نعم قال استغفر لی و

روی احمد و غیره من طریق عطیّة عن أبی سعید قال قتل أبی یوم احد شهیدا و ترکنا بغیر مال فأتیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم اسأله فحین رآنی قال من استغنی اغناه اللّه و من یستعفف یعفه اللّه فرجعت و اصل هذا الحدیث

فی الصحیحین من طریق عطاء بن یزید عن أبی سعید بقصّة اخری غیر هذه و لفظه من یستغن یغنه اللّه و من یستعفف یعفه اللّه و من یتصبر یصبره اللّه الحدیث

قال شعبة عن أبی سلمة سمعت ابا نضرة عن أبی سعید رفعه لا یمنع احدکم مخافة الناس ان یتکلم بالحقّ إذا راه او علمه قال ابو سعید فحملنی ذلک علی ان رکبت الی معاویة فملأت اذنیه ثم رجعت

و قال ابن أبی خیثمة ثنا یحیی بن معین ثنا عمرو بن محمد بن عمرو بن معاذ الانصاری سمعت هند ابنة سعید بن أبی سعید الخدری عن عمّتها جاء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم عائدا لابی سعید فقد منا إلیه ذراع شاة و قال سعید بن منصور ثنا خلف بن خلیفة عن العلاء بن المسیب عن ابیه عن أبی سعید قلنا له هنیئا لک برؤیة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و صحبته قال یا اخی انک لا تدری ما اخذتنا بعده و قال علی بن الجعد ثنا شعبة عن سعید بن یزید ابا نضرة یحدث عن أبی سعید قال تحدّثوا فان الحدیث یهیج الحدیث قال الواقدی مات سنة اربع و سبعین و قیل اربع و ستّین و قال المدائنی مات سنة ثلاث و ستین و قال العسکری مات سنة خمس و ستین اما سفینه پس از خواص خدام سرور انام و اجله متحملین مشاق در خدمت آن رسول ملک علام علیه و آله آلاف السلام الی یوم البعث و القیام بوده حافظ ابن عبد البر النمریّ القرطبی در کتاب الاستیعاب گفته سفینة مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و قیل مولی أم سلمة زوج النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و قیل اعتقته أمّ سلمة و اشترطت علیه خدمة النّبی صلّی اللّه علیه و سلم ما عاش یکنی ابا عبد الرحمن و قیل یکنی ابا البحتری و الاول اکثر و اشهر ذکر عمر بن شیبة عن أبی احمد الزبیری عن حشر ح؟ ؟ ؟ بن نباته عن سعید بن جمهان قال قلت لسفینة یا ابا البحتری ما اسمک فقال سمانی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم سفینة قلت و لم سماک سفینة و ذکر تمام الخبر و قال حماد بن سلمة عن سعید بن جمهان عن سفینة أبی عبد الرحمن قال ابو عمر یقال اسمه عمیر کان یسکن بطن نخلة قال الواقدی و اسم سفینة مهران و کان من مولدی الاعراب قال ابو عمر مهران مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم

ص:83

Page Is Empty

ص:

بن جحش بن جدی بن سعد بن لیث بن بکر بن عبد مناة بن علی بن کنانة اللّیثی المکی ولد یوم احد و ادرک من هجرة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ثمان سنین نزل بالکوفة و صحب علیّا کرّم اللّه وجهه فی مشاهده کلها فلما قتل علی رضی اللّه عنه انصرف الی مکّة فاقام بها حتی مات سننه مائة و یقال اقام بالکوفة و مات بها و الاول اصحّ و اللّه اعلم و یقال انه آخر من مات ممن رای النبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و روی حماد بن زید عن سعید بن ایاس الجریری عن أبی الطفیل قال ما علی وجه الارض الیوم رجل رای النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم غیری حدثنا عبد الوارث حدثنا احمد بن زهیر حدثنا عبد اللّه حدثنا عبد الاعلی حدثنا الجریری قال حدثنی ابو الطفیل قال رایت النبی صلّی اللّه علیه و سلم و لم یبق من القوم علی وجه الارض احد راه غیری و اخبرنی عبد اللّه بن محمد حدثنا محمد بن عثمان حدثنا اسماعیل بن اسحاق القاضی حدثنا علی بن المدینی عن سلیم بن اخضر عن الجریری سمعته یقول کنت اطوف بالبیت فحدثنی و احدثه فقال لی ما بقی علی ظهر الارض عین تطرف و قد رأیت؟ ؟ ؟ النبی صلّی اللّه علیه و سلم غیری قال علیّ آخر من بقی ممن رای النبی صلّی اللّه علیه و سلم ابو الطفیل عامر بن واثلة اللّیثی و یقال الکنانی قال علی و مات بمکة ابو عمر کان ابو الطفیل شاعرا محسنا و هو القائل شعری أ یدعوننی شیخا و قد عشت حقبة و هن من الازواج نحوی نوازع و ما شاب راسی من سنین تتابعت علی و لکن شیّبتنی الوقائع و قد ذکره ابن أبی خیثمة فی شعراء الصّحابة و کان فاضلا عالما حاضر الجواب فصیحا و کان یتشیّع فی علی کرم اللّه وجهه و یفضله و یثنی علی الشیخین أبی بکر و عمر رضی اللّه عنهما و یترحم علی عثمان رضی اللّه عنه قیل قدم ابو الطفیل یوما علی معاویة فقال له کیف وجدک علی خلیلک أبی الحسن قال کوجد أمّ موسی لموسی و اشکو الی اللّه التقصیر و قال له معاویة کنت فیمن حصر عثمان قال لا و لکنّی فیمن حضره قال فما منعک من نصره قال و انت ما متعک من نصره إذ تربّصت به ریب المنون و کنت فی اهل الشام و کلهم تابع لک فیما ترید قال له معاویة او ما تری طلبی بدمه نصرة له قال بلی و لکنّک کما قال اخو بنی فلان لا ألفینک بعد الموت تندبنی و فی حیاتی ما زوّدتنی زادی و ابو الحسن المعروف بابن الاثیر الجزری در اسد الغابه گفته عامر بن واثلة بن عبد اللّه بن عمیر بن جابر بن حمیس بن جدی بن سعد بن لیث بن بکر بن عبد مناة بن کنانة الکنانی اللیثی ابو الطفیل و هو بکنیته اشهر ولد عام احد ادرک من حیاة النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم ثمان سنین و کان یسکن الکوفة ثمّ انتقل الی مکة

روی عمارة بن ثوبان عن أبی الطفیل قال رأیت النبی صلّی اللّه علیه و سلم یقسم لحما بالجعرانة فجاءت امرأة

ص:85

فبسط رواءه فقلت من هذه قالوا أمّه التی ارضعته

و روی سعید الجریری عن أبی الطفیل انه قال لا یحدثک الیوم احد علی وجه الارض انه رأی النّبی صلّی اللّه علیه و سلم غیری قال فقلت له فهل تنعت من رویته قال نعم مقصّدا ابیض ملیحا و کان ابو الطّفیل من اصحاب علی المحبّین له و شهد معه مشاهده کلها و کان ثقة مامونا یعترف بفضل أبی بکر و عمر و غیر مما الا انّه کان یقدم علیّا توفّی سنة مائة و قیل مات سنة عشرة و مائة و هو آخر من مات ممن رأی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم اخرجه الثلثة حدی بالحاء المضمومة المهملة قاله ابن ماکولا قال و وجدته فی جمهرة ابن الکلبی جدی بالجیم و اللّه اعلم و ابن حجر عسقلانی در کتاب الإصابة گفته ابو الطفیل عامر بن واثلة بن عبد اللّه بن عمرو بن جحش و یقال جهیش بن جدی بن سعد بن لیث بن بکر بن عبد مناة بن علی بن کنانة الکنانی ثم اللیثی رای النّبی صلّی اللّه علیه و سلم و هو شابّ و حفظ عنه احادیث قال ابن عدی له صحبة و روی ایضا عن أبی بکر و عمر و علی و معاذ و حذیفه و ابن مسعود و ابن عباس و نافع بن عبد الحارث و زید بن ارقم و غیرهم روی عنه الزههی و ابو الزبیر و قتادة و عبد العزیز بن رفیع و عکرمة بن خالد و عمرو بن دینار و یزید بن حبیب و معروف بن خربوذ و آخرون قال مسلم مات سنه مائة و هو آخر من مات من الصحابة و قال ابن البرقی مات سنة اثنتین و مائة و هو مشهور باسمه و کنیته جمیعا و عن مبارک بن فضاله مات سنة سبع و مائة و قال وهب بن جریر بن حازم عن ابیه کنت بمکة سنة عشر و مائة فرأیت جنازة فسألت فقال لی ابو الطفیل و قال ابن السکن جاءت عنه روایات ثابتة انه رای النبی صلّی اللّه علیه و سلم و اما سماعه عنه صلّی اللّه علیه و سلم فلم یثبت و ذکر ابن سعد عن علی بن زید بن جدعان عن أبی الطفیل قال کنت اطلب النبی صلّی اللّه علیه و سلم فیمن یطلبه اما انس بن مالک پس ازمّه فضائل را مالک و طریق صدق و سداد را سالک و فضل حضور مشاهد عظیمه را محرز و خصل ماثر فخیمه را حائز بوده و سالها اشتغال بخدمت آن جناب بجا آورده راه مطاوعت و انقیاد سپرده و مدتها شرف ملازمت حاصل نموده درک فیوض و برکات فرموده ابو عمر ابن عبد البر النمری القرطبی در کتاب الاستیعاب گفته انس بن مالک بن النضر بن ضمضم بن زید الانصاری النجّاری خادم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یکنی ابا حمزة سمی باسم عمه انس بن النضر أمّه أمّ سلیم بنت ملحان الانصاریة کان مقدم النّبی صلّی اللّه علیه و سلم ابن عشر سنین و قیل ابن ثمان سنین حدثنا خلف بن قاسم حدثنا الحسن بن رشیق حدثنا الدولابی حدثنا محمد بن منصور و ابراهیم بن سعید الجوهری قالا حدثنا سفیان عن الزهری عن انس قال قدم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و انا ابن عشر سنین و توفی و انا ابن عشرین سنة و قال محمد بن عبد اللّه الانصاری حدثنا أبی عن مولی

ص:86

لانس بن مالک انه قال لانس اشهدت بدرا قال لا أمّ لک و این غبت عن بدر قال محمّد بن عبد اللّه خرج انس بن مالک مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم حین توجّه الی بدر و هو غلام یخدمه و قال محمّد بن عمر الواقدی حدثنی ابن أبی ذویب عن اسحاق بن یزید قال رایت انس بن مالک مختوما فی عنقه ختمه الحجّاج أراد ان یذلّه بذلک و اختلف فی وقت وفاته فقیل سنة احدی و تسعین و قیل سنة تسعین قاله خلیفة ابن خیاط و غیره قال خلیفة مات انس بن مالک سنة ثلاث و تسعین و هو ابن مائة سنة و ثلث سنین و قیل کانت سنة مائة و عشرین قال محمد بن سعد سألت محمد بن عبد اللّه الانصاری ابن کم کان انس بن مالک مات فقال ابن مائة و سبع سنین و قال ابو الیقظان صلّی علیه قطن بن ملیک الکلالی و قال الحسن بن عثمان مات انس بن مالک فی قصره بالطّفّ علی فرسخین من البصرة سنه احدی و تسعین و دفن هناک و قد قیل انه مات و هو ابن بضع و تسعین سنة و اصحّ ما فیه ما حدثنا عبد اللّه بن محمد حدثنا احمد بن ملحان حدثنا عبد اللّه بن احمد بن حنبل حدثنا أبی حدثنا معمر عن حمید أن انس بن مالک عمّر مائة سنة الاسنة قال ابو عمرو یقال انه آخر من مات بالبصرة من اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و مات بعده ممن رای رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ابو الطفیل و یقال ان انس بن مالک قدم من صلبه من ولده و ولد ولده نحو مائة قبل موته و ذلک

انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم دعا له فقال اللّهم ارزقه مالا و ولدا و بارک له قال انس فانی لمن اکثر الانصار مالا و ولدا و یقال انه ولد لانس بن مالک ثمانون ولدا منهم ثمانیة و سبعون ذکر او بنتان الواحدة تسمی حفصة و الثانیة یکنّی أمّ عمرو و ابو الحسن المعروف بابن الاثیر الجزری در اسد الغابة گفته انس بن مالک بن النضر بن ضمضم بن زید بن حرام بن جندب بن عامر بن غنم بن عدی بن النجّار و اسمه تیم اللّه بن ثعلبه بن عمرو بن الخزرج بن حادثة الانصاری الخزرجی النجاری من بنی عدی بن النجّار خادم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم کان یتسمی به و یفتخر بذلک و کان یجتمع هو و أم عبد المطّلب جدّة النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و اسمها سلمی بنت عمرو بن زید بن اسد بن خداش بن عامر فی عامر بن غنم و کان یکنی ابا حمزة کناه النّبی صلّی اللّه علیه و سلم ببقلة کان یجتنیها و أمّه أم سلیم بنت ملحان و یرد نسبها عند اسمها و کان یخضب بالصفرة و قیل بالحناء و قیل بالورس و کان یخلق ذراعیه بخلوق للمعة بیاض کانت به و کانت له ذوابة فاراد ان یجزّها فنهته امه و قالت

کان النّبیّ یمدّها و یاخذ بها و داعبه النبی صلّی اللّه علیه و سلم فقال له یا ذا الاذنین و قال محمّد بن عبد اللّه الانصاری حدثنی أبی عن مولی لانس بن مالک انه قال لانس اشهدت بدرا

ص:87

قال لا أمّ لک و این غبت عن بدر قال محمد بن عبد اللّه خرج انس مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم الی بدر و هو غلام یخدمه و کان عمره لما قدم النبی صلّی اللّه علیه و سلم المدینة مهاجرا عشر سنین و قیل تسع سنین و قیل ثمان سنین و روی الزهری عن انس قال قدم النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم المدینة و انا ابن عشر سنین و توفی و انا ابن عشرین سنة و قیل خدم النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم عشر سنین و قیل خدمه ثمانیا و قیل سبعا اخبرنا اسماعیل بن عبد اللّه و ابو جعفر و ابراهیم بن محمد باسنادهم الی أبی عیسی قال حدثنا محمود بن غیلان

اخبرنا ابو داود عن أبی خلدة قال قلت لابی العالیة سمع انس من النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم قال خدمه عشر سنین و دعا له النّبی صلّی اللّه علیه و سلم و کان له بستان یحمل الفاکهة فی السنة مرتین و کان فیه ریحان یجیء منه ریح المسک ابو خلده اسمه خالد بن دینار و قد ادرک انس بن مالک و

اخبرنا ابو حفص عمر بن محمد بن معمر بن طبرزد البغدادی و غیره قالوا اخبرنا ابو القاسم هبة اللّه بن عبد الواحد اخبرنا ابو طالب محمد بن محمد بن غیلان اخبرنا ابو بکر محمد بن عبد اللّه بن ابراهیم اخبرنا عبد اللّه بن احمد بن حنبل و زهیر بن أبی زهیر قالا اخبرنا عبد اللّه بن مسلمة بن قعنب اخبرنا سلمة بن وردان قال سمعت انس بن مالک یقول ارتقی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم علی المنبر درجة فقال امین فقیل له علام آمنت یا رسول اللّه فقال اتانی جبریل فقال رغم انف من ادرک رمضان فلم یغفر له قل آمین و روی ابن أبی ذئب عن اسحاق بن یزید قال رأیت انس بن مالک مختوما فی عنقه ختمه الحجاج أراد ان یذلّه بذلک و کان سبب ختم الحجاج اعناق الصحابة ما ذکرناه فی ترجمة سهل بن سعد السّاعدیّ و هو من المکثرین فی الروایة عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم روی عنه ابن سیرین و حمید الطویل و ثابت البنانی و قتادة و الحسن البصری و الزهری و خلق کثیر و کان عنده عصیة لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فلما مات أمر أن تدفن معه فدفنت معه بین جنبه و قمیصه اخبرنا ابو یاسر عبد الوهاب بن هبة اللّه باسناده الی عبد اللّه بن احمد قال حدثنی أبی اخبرنا یزید اخبرنا حمید الطویل عن انس بن مالک قال اخذت أم سلیم بیدی فاتت بی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فقالت یا رسول اللّه هذا ابنی و هو غلام کاتب قال فخدمته تسع سنین فما قال لی شیء قطّ صنعته اسأت او بئس ما صنعت و دعا له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم بکثرة المال و الولد فولد له من صلبه ثمانون ذکرا او ابنتان احدهما حفصة و الاخری أم عمرو و مات و له من ولده و ولد ولده مائة و عشرون ولدا و قیل نحو مائة و کان نقش خاتمه صورة اسد رابض و کان یشدّ اسنانه بالذهب و کان احد الرماة المصیبین و یامر ولده ان یرموا بین یدیه و ربّما رمی معهم فیغلبهم بکثرة

ص:88

اصابته و کان یلبس الخز و یتعمّم به و اختلف فی وقت وفاته و مبلغ عمره فقیل توفی سنة احدی و تسعین و قیل سنة اثنتین و تسعین و قیل سنة ثلث و تسعین و قیل سنة تسعین و قیل کان عمره مائة سنة و ثلث سنین و قیل مائة سنة و عشر سنین فقیل مائة سنة و سبع سنین و قیل بضع و تسعون سنة قال حمید توفی انس و عمره تسع و تسعون سنة اما قول من قال مائة و عشر سنین و مائة و سبع سنین فعندی فیه نظر لانه اکثر ما قیل فی عمره عند الفجرة عشر سنین و اکثر ما قیل فی وفاته سنة ثلاث و تسعین فیکون له علی هذا مائة سنة و ثلاث سنین و اما علی قول من یقول انه کان له فی الهجرة سبع سنین او ثمان سنین فینقص عن هذا نقصا بیّنا و اللّه اعلم و هو آخر من توفی بالبصرة من الصحابة و کان موته بقصره بالطّف و دفن هناک علی فرسخین من البصرة و صلّی علیه قطّن بن مدرک الکلالی اخرجه الثلثة و شمس الدین ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته انس بن مالک بن النضر بن ضمضم الامام ابو حمزة الانصاری النجّاری المدنی خادم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و له صحبة طویلة و حدیث کثیر و ملازمة للنّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم منذ هاجر الی ان مات ثم اخذ عن أبی بکر و عمر و عثمان و ابیّ و طائفة و عمّر دهرا و کان آخر الصّحابة موتا روی عنه الحسن و الزّهری و قتادة و ثابت البنانی و حمید الطویل و سلیمان التّیمی و یحیی بن سعید الانصاری و امم سواهم اخرج له البخاری دون مسلم ثمانین حدیثا و انفرد له مسلم بسبعین حدیثا و اتفقا له علی اخراج مائة و ثمانیة و عشرین حدیثا مات فی سنة ثلاث و تسعین قاله حمید الطویل و ابن علیة و الضبعی و ابو نعیم و الفلاس و قعنب و السرّی بن یحیی و خلق و قال قتادة و الهیثم بن عدیّ و ابو عبید مات سنة احدی و تسعین و روی معن بن عیسی عن ولد الانس انه توفی سنة اثنتین و تسعین تابعه الواقدیّ و روی جریر بن حازم عن شعیب بن الحجاب انه توفّی سنة تسعین رضی اللّه عنه و ابن حجر عسقلانی در کتاب الإصابة گفته انس بن مالک بن النضر بن ضمضم بن زید بن حرام بن جندب بن عامر بن غنم بن عدی بن النجّار ابو حمزة الانصاریّ الخزرجی خادم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم واحد المکثرین من الرّوایة عنه

صحّ عنه انّه قال قدم النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم المدینة و انا ابن عشر سنین و ان أمّه أم سلیم اتت به النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم لما قدم فقالت له هذا انس غلام یخدمک فقبله و ان النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم کنّاه ابا حمزة ببقلة کان یجتنیها و مازحه النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم فقال له یا ذا الأذنین و قال محمد بن عبد اللّه الانصاری خرج انس مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم الی بدر و هو غلام یخدمه اخبرنی أبی عن مولی لانس انه قال لانس اشهدت بدرا قال و این غبت عن بدر لا أمّ لک قلت و انما لم یذکروه فی البدریّین لانه لم یکن فی سنّ من یقاتل

ص:89

و قال الترمذی ثنا محمود بن غیلان ثنا ابو داود عن أبی خلدة قلت لابی العالیة اسمع انس من النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم قال خدمه عشر سنین و دعا له النّبی صلّی اللّه علیه و سلم و کان له بستان یحمل الفاکهة فی السنة مرتین و کان فیه ریحان یجیء منه ریح المسک و کانت اقامته بعد النّبی صلّی اللّه علیه و سلم بالمدینة ثم شهد الفتوح ثم قطن البصرة و مات بها قال علیّ بن المدینی کان آخر الصّحابة موتا بالبصرة و قال البخاری ثنا موسی ثنا اسحاق بن عثمان سألت موسی بن انس کم غزا انس مع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم قال ثمانی غزوات و روی ابن السّکن من طریق صفوان بن هبیرة

عن أمیّة قال قال ثابت البنانی قال لی انس بن مالک هذه شعرة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فضعها تحت لسانی قال فوضعتها تحت لسانه و قال معمر عن ابیه سمعت انس بن مالک یقول لم یبق احد صلّی القبلتین غیری قال جریر بن حازم قلت لشعیب بن الحجاب متی مات انس قال سنة تسعین اخرجه ابن شاهین و قال سعید بن عفیر و الهیثم بن عدیّ و معتمر بن سلیمان مات سنة احدی و تسعین و قال ابن شاهین ثنا عثمان بن احمد ثنا حنبل ثنا احمد بن حنبل ثنا معتمر بن سلیمان عن حمید مثله و زاد و کان عمره مائة سنة الا سنة و قال ابن سعد عن الواقدی عن عبد اللّه بن زید الهذلی انه حضر انس بن مالک سنة اثنتین و تسعین و قال ابو نعیم الکوفی و مات سنة ثلث و تسعین و فیها ارخه المدائنی و خلیفة و زاد و له مائة و ثلث سنین و حکی ابن شاهین عن یحیی بن بکیر انه مات و له مائة سنة و سنة قال و قیل مائة و سبع سنین و رواه البغویّ عن عمر بن شبّة عن محمد بن عبد اللّه الانصاری کذلک و

قال الطبرانی ثنا جعفر الفریابی ثنا ابراهیم بن عثمان المصیصی ثنا مخلد بن الحسین بن هشام بن حسّان عن حفصة عن انس قال قالت أمّ سلیم یا رسول اللّه ادع لانس فقال اللّهمّ اکثر ماله و ولده و بارک له فیه قال انس فلقد دفنت من صلبی سوی ولد ولدی مائة و خمسة و عشرین و ان أرضی لتثمر فی السّنة مرتین

و قال جعفر بن سلیمان عن ثابت عن انس جاءت بی أم سلیم الی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و انا غلام فقالت یا رسول اللّه انس ادع اللّه له فقال النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم اللّهم اکثر ماله و ولده و ادخله الجنّة قال قد رایت اثنتین و انا ارجو الثالثة و قال جعفر ایضا عن ثابت کنت مع انس فجاء قهرمانه فقال یا ابا حمزة عطشت ارضنا قال فقام انس فتوضّا و خرج الی البریّة فصلّی رکعتین ثم دعا فرایت السّحاب یلتئم قال ثم مطرت حتی ملأت کل شیء فلما سکن المطر بعث انس بعض اهله فقال انظر این بلغت فنظر فلم تعد ارضه إلا یسیرا و ذلک فی الصّیف و قال علی بن الجعد عن شعبة عن ثابت قال ابو هریرة ما رأیت احدا

ص:90

اشبه صلاة برسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم من ابن أم سلیم یعنی انسا و

روی الطبرانی فی الاوسط من طریق عبید بن عمر و الاصبح عن أبی هریرة اخبرنی انس بن مالک ان النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم کان یشیر فی الصلوة و قال لا نعلم روی ابو هریرة عن انس غیر هذا الحدیث و قال محمد بن عبد اللّه الانصاری ثنا ابن عون عن موسی بن انس ان أبا بکر لما استخلف بعث الی انس لیوجّهه الی البحرین علی السّقایة فدخل علیه عمر فاستشاره فقال ابعثه فانه لبیب کاتب قال فبعثه و مناقب انس و فضائله کثیرة جدّا اما سعد بن أبی وقاص پس از اکابر اعلام و سابقین الی الاسلام و شاهدین مشاهد جناب خیر الانام علیه و آله آلاف السلام و یکی از عشرۀ مبشرین بالجنّه و واحد مقاتلین تحت ظلال السیوف و الأسنّة و مشهور باستجابت دعوات و مورد دعوت جناب سرور کائنات علیه و آله افضل الصلوات بوده حافظ ابن عبد البر النمری القرطبی در کتاب الاستیعاب گفته سعد بن أبی وقاص و اسم أبی وقاص مالک بن وهیب بن عبد مناف بن زهرة بن کلاب القرشی الزهری یکنی ابا اسحاق کان سابع سبعة فی اسلامه اسلم بعد سنة قال الواقدیّ حدثنی سلمة بن بحث عن عائشة بنت سعد عن سعد قال اسلمت و انا ابن تسع عشرة سنة و روی عنه انه قال اسلمت قبل ان یفرض الصلوة و شهد بدرا و الحدیبیة و سائر المشاهد و هو احد السّتة الّذین جعل عمر فیهم الشوری و اخبر ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم توفی و هو عنهم راض و احد العشرة المشهود لهم بالجنّة و کان مجاب الدعوة مشهورا بذلک تخاف دعوته و ترجی الاشتهار دعوته اجابة عندهم و ذلک

ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قال فیه اللّهم سدد سهمه واجب دعوته و هو اوّل من رمی بسهم فی سبیل اللّه و ذلک فی سرّیة عبیدة بن الحارث و کان معه یومئذ المقداد بن عمرو و عیینة بن غزوان و یروی انّ سعدا قال فی معنی انه اوّل من رمی بسهم فی سبیل اللّه الاهل و جا رسول اللّه انی حمیت صحابتی

بصدور نبلی

بسهم مع رسول اللّه قبلی

و

جمع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم له و للزبیر ابویه فقال لکل واحد منهما فیما روی عنه ارم فداک أبی و امی و لم یقل لاحد غیرهما فیما یقولون و اللّه اعلم

روی ابن عیینة عن اسماعیل بن أبی خالد عن قیس بن أبی حازم قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم سعد بن أبی وقاص اللّهمّ اجب دعوته و سدّد رمیته

و روی یحیی القطّان قال حدثنا مجادل قال حدثنا عامر عن جابر بن عبد اللّه قال کنت عند النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم فاقبل سعد فقال انت خالی و روی وکیع عن اسماعیل عن قیس قال سمعت سعدا یقول انا اول رجل من العرب

ص:91

رمی بسهم فی سبیل اللّه فی الغزاة عند القتال و کان احد الفرسان الشجعان من قریش الّذین کانوا یحرسون رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فی مغازیه و هو الّذی کوّف الکوفة و نفی الاعاجم و تولی قتال فارس أمّره عمر بن الخطاب علی ذلک ففتح اللّه علی یدیه و کان له فتح القادسیة و غیرها و کان امیرا علی الکوفة فشکاه اهلها و رموه بالباطل فدعا علی الّذی واجهه بالکذب دعوة ظهرت فیه اجابتها و الخبر بذلک مشهور ترکت ذکره لشهرته و عزله عمر و ذلک سنة احدی و عشرین حین شکاه اهل الکوفة و ولی عمّار بن یاسر الصلوة و عبد اللّه بن مسعود بیت المال و عثمان بن حنیف مساحة الارضین ثم عزل عمارا و اعاد؟ ؟ ؟ سعدا علی الکوفة ثانیا ثم عزله و ولی قبل ان یخرج إلیها المغیرة بن شعبة فلم یزل علیها حتی قتل عمر فاقرّه عثمان یسیرا و ولی سعیدا ثم عزله و ولی الولید بن عقبة و قد قیل ان عمر لما أراد ان یعید سعدا علی الکوفة أبی علیه و قال أ تأمرونی ان اعود علی قوم یزعمون انی لا احسن ان اصلّی فترکه فلما طعن عمر و جعله من اهل الشوری فقال ان ولاها سعد ذلک و الا فلیستعن به الوالی فانه لم اعزله من عجز و لا خیانة و رامه ابنه ابن سعد ان یدعو الی نفسه بعد قتل عثمان فابی و کذلک رامه ایضا ابن اخیه هاشم بن عتبة فلما أبی علیه صار هاشم الی علی و کان سعد ممن قعد و لزم بیته فی الفتنة و امر اهله ان لا یخبروه من اخبار الناس بشیء حتی تجتمع الامة علی امام فطمع معاویة فیه و فی عبد اللّه بن عمر و محمد بن مسلمة فکتب إلیهم یدعوهم الی عونه علی الطلب بدم عثمان و یقول لهم انّهم لا یکفّرون ما اتوه من قتله و خذلانه الاّ بذلک و قال ان قاتله و خاذله سواء فی نثر و نظّم کتب به إلیهم ترکت ذکره فاجابه کل واحد منهم یردّ علیه ما جاء به و ینکر علیه مقالته بانه لیس باهل لما یطلبه و کان فی جواب سعد بن أبی وقّاص له معاوی داؤک الداء العیاء و لیس بما تجیء به الدواء أیدعونی ابو حسن علیّ

فلام اردد علیه بما یشاء و قلت له اعطنی سیفا نصیرا تمیز به العداوة و الولاء

فان الشرّ اصغره کبیرا و ان الظهر ثقله الدماء أ تطمع فی الذی اعیا علیّا

علی ما قد طمعت به العفاء لیوم منه خیر منک حیّا و میتا انت للمرء الغراء

فاما امر عثمان فدعه فان الرای اذهبه البلاء

قال ابو عمر سئل علیّ عن الّذین قعدوا عن بیعته و نصرته و القیام معه قال هؤلاء قوم خذلوا الحق و لم ینصروا الباطل و مات سعد بن أبی وقاص فی قصره بالعقیق علی عشرة أمیال من المدینة و حمل الی المدینة علی رقاب الرجال

ص:92

و دفن بالبقیع و صلّی علیه مروان بن الحکم و اختلف فی وقت وفاته فقال الواقدی توفی سنة خمس و خمسین و هو ابن بضع و ستین و قال ابو نعیم مات سعد بن أبی وقاص سنة ثمان و خمسین و قال الزبیر و الحسن بن عثمان و عمر بن علی الفلاّس توفی سعد بن أبی وقاص سنة اربع و خمسین و هو ابن بضع و سبعین و قال الفلاّس و هو ابن اربع و سبعین و ذکر ابو زرعة عن احمد بن حنبل قال توفی سعد بن أبی وقاص و هو ابن ثلاث و ثمانین سنة فی امارة معاویة بعد حجته الاخری و اختلف فی صفته اختلافا متضادا فلم اذکرها لذلک و روی اللیث بن سعد عن عقیل عن ابن شهاب ان سعد بن أبی وقاص لما حضره الموت دعی بخلق جبّة من صوف فقال کفنونی فیها فانی کنت لقیت المشرکین فیها یوم بدر و هی علیّ و انما کنت أخبؤها لهذا و شمس الدین ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته سعد بن أبی وقاص مالک بن وهیب بن عبد مناف بن زهرة بن کلاب الامین ابو اسحاق الزهری البدریّ العشریّ اول من رمی بسهم فی سبیل اللّه روی عنه بنوه عامر و محمد و مصعب و ابراهیم و عمر و عایشة و قیس بن أبی حازم و سعید بن المسیب و علقمة و ابو عثمان النهدی و مجاهد و احمد المکی و خلق اسلم و هو ابن سبع عشرة سنة و کان قصیرا غلیظا جعد الشعر الجسم آدم افطس و قیل کان طویلا روی نافع القاری عن ولد لسعد عن ابیه قال اسلمت و ما فی وجهی شعرة و قال ابن المسیب سمعت سعدا یقول مکثت لیالی و انی لثالث الاسلام و

قال لی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ارم فداک أبی و امی و کان سعد مجاب الدعوة له مناقب جمّة و جهاد عظیم و فتوحات کبار و وقع فی نفوس المؤمنین اعتزل الفتنة و لم یقاتل مع علی و معاویة ثم کان علی یغبطه علی ذلک و عنّفه ابنه قال شرّ منزل نزله سعد و ابن عمر لئن کان ذنبا انّه لصغیر و لئن کان حسنا انه لعظیم قال الزهری ان سعدا لما احتضر دعا بخلق جبّة صوف و قال کفنونی فیها فانی قاتلت فیها یوم بدر انما اخباتها لهذا و قیل ترکته کانت مائتی الف درهم و خمسین الف درهم و کان قد اعتزل فی قصر بناه بالعقیق سنة خمس و خمسین و حمل فدفن بالبقیع و ابن حجر عسقلانی در کتاب الإصابة گفته سعد بن مالک بن اهیب و یقال وهیب بن عبد مناف بن زهرة بن کلاب الفهریّ الزهری ابو اسحاق بن أبی وقاص احد العشرة و آخرهم موتا و أمّه حمزة بنت سفیان بن أمیّة بنت عمّ أبی سفیان بن حرب بن أمیّة روی عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم کثیرا روی عنه بنوه ابراهیم و عامر و مصعب و عمر و محمد و عائشة و ابن عباس و ابن عمر و جابر بن سمرة و من کبار التابعین سعید بن المسیب و ابو عثمان النهدیّ و قیس بن أبی حازم و علقمة و الاحنف و آخرون و کان احد الفرسان و هو اوّل من رمی بسهم فی سبیل اللّه و هو احد ستة الشوری و قال عمران اصابته الامرة و الا فلیستعن به

ص:93

الوالی و کان راس من فتح العراق و ولی الکوفة لعمرو و هو الذی بناها ثم عزل و ولیها لعثمان و کان مجاب الدعوة مشهورا بذلک مات سنة احدی و خمسین و قیل ست و قیل سبع و قیل ثمان و الثانی اشهر و قد قیل انه مات سنة خمس و قیل سنة اربع و وقع فی صحیح البخاری عنه انه قال لقد مکثت سبعة ایام و انی لثالث الاسلام و قال ابراهیم بن المنذر کان هو و طلحة و الزبیر و علیّ عذار عام واحد أی کان سهم هم واحدا و

روی الترمذی من حدیث جابر قال اقبل سعد فقال النبیّ صلّی اللّه علیه و سلم هذا خالی فلیرنی امرء خاله و قال ابن اسحاق فی المغازی کان اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم بمکة یستخفون بصلاتهم فبینا سعد فی شعب من شعاب مکة فی نفر من الصّحابة إذ ظهر علیهم المشرکون فنافروهم و عابوا علیهم دینهم حتی قاتلوهم فضرب سعد رجلا من المشرکین بلحی جمل فشجّه فکان اول دم اریق فی الاسلام و

روی الترمذیّ من حدیث قیس بن أبی حازم عن سعد ان النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم قال اللّهم استجب لسعد إذا دعاک فکان لا یدعو الا استجیب له و روینا فی مجابی الدعوة لابن أبی الدنیا عن طریق جریر عن مغیرة عن ابیه قال کانت امرأة قامتها قامة صبیّ فقالوا هذه ابنة سعد غمست یدها فی طهورها فقال قطع اللّه یدیک فما مسته بعد و لما قتل عثمان اعتزل الفتنة و لزم بیته و

روی الشیخان و الترمذی و النّسائی من حدیث عائشة قالت لما قدم النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم المدینة ارق فقال لیت رجلا صالحا من اصحابی یحرسنی إذ سمعت صوت السّلاح فقال من هذا قال انا سعد فقام و فی روایة فدعا له مات سعد بالعقیق و حمل المدینة فصلّی علیه بالمسجد و قال الواقدیّ اثبت ما قیل فی وقت وفاته انها سنة خمس و خمسین و قال ابو نعیم مات سنة ثمان و خمسین و قال الزبیر هو الّذی فتح مدائن کسری و کان مستجاب الدعوة و هو الّذی کوّف الکوفة و اعتزل الفتنة و جاءه ابن اخیه هاشم بن عتبة فقال له ههنا مائة الف سیف یرونک احق بهذا الامر فقال ارید منها سیفا واحدا إذا ضربت به المؤمن من لم یصنع شیئا و إذا ضربت به الکافر قطع و اخرج محمد بن عثمان بن أبی شیبة فی تاریخه بسند جیّد عن أبی اسحاق قال کان اشدّ اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم اربعة عمر و علی و الزبیر و سعد الی ان قال فی الاصابة و قال ابو العباس السّراج فی تاریخه ثنا اسماعیل بن أبی الخیر ثنا ابو النصر عن مبارک بن سعید بن عبد اللّه بن بریدة عن من حدّثه عن جریر عن یعمر فسأله عن سعد بن أبی وقاص فقال ترکناه فی ولایته اکرم الناس معذرة و اقلهم بسرة و هو لهم کالام البرّة یجمع لهم کما یجمع الذرّة اشد الناس عند الباس و احبّ قریش الی الناس و قال الزبیر ثنا ابراهیم بن محمد بن عبد العزیز کان سعد فی جیش و عبیدة بن الحارث حین بعثه رسول اللّه صلّی اللّه

ص:94

علیه و سلم الی رافع فلقی عیر قریش فتراموا بالنّبل و کان سعد اوّل من رمی بسهم فی سبیل اللّه قال فحدثنی محمد بن حماد بن موسی بن سعد قال قال سعد فی ذلک الاهل جا رسول اللّه انّی

حمیت صحابتی بصدور نبلی قال و زاد فیها اذود بها اوائلهم ذیادا بکل حزونة و بکل سهل

فما یعتدّ رام من معد بسهم فی سبیل اللّه قبلی

و اخرجه یونس بن بکیر فی زیاد انه عن عثمان بن عبد الرحمن عن الزهری بنحوه و فیه الابیات الثلثة اما عمرو بن العاص پس هر چند سوء حال و خسران مال اولا سیما از محاربت نفس رسول صلّی اللّه علیه و سلم ما هبّ القبول نهایت واضح و لائحست مگر حضرات اهل سنت با این همه نیز از ایجاد جلائل فضائل و خلق غرائب مناقب برای او باز نمی آیند و کمال عظمت و جلالت او برملا می نمایند ابو حاتم المعروف بابن حبان در کتاب الثقات گفته عمرو بن العاص بن وائل بن هاشم بن سعید بن سهم بن عمرو بن هصیص بن کعب السهمی ولاّه النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم جیش ذات السّلاسل کنیته ابو محمد و یقال ابو عبد اللّه عداده فی اهل مکة و کان من دعات قریش مات بمصر و کان والیا علیها یوم الفطر سنة احدی او اثنتین و ستین فی ولایة یزید بن معاویة و صلّی علیه ابنه عبد اللّه ثم صلّی بالناس صلاة العید و کان ابو العاص من المستهزئین بالنّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم

حدثنا ابو یعلی ثنا یعقوب بن ابراهیم ثنا ابو العاص عن حیوة بن شریح حدثنی یزید بن أبی حبیب عن ابن شماسة قال حضرنا عمرو بن العاص و هو فی سیاقة الموت یبکی طویلا و وجهه الی الجدار فجعل ابنه یقول ما یبکیک یا ابتاه قال اما بشّرک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم بکذا أ ما بشرک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم بکذا قال فاقبل بوجهه فقال ان افضل ما یعدّ شهادة ان لا اله الاّ اللّه و انّ محمدا رسول اللّه و لقد رأیتنی علی اطباق ثلث رأیتنی و ما احد ابغض الیّ لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم منّی و لا اجد احبّ من ان اکون قد استمکنت منه فقتلته فلو متّ علی ذلک لکنت فی النّار فلما جعل اللّه الاسلام فی قلبی اتیت النبی صلّی اللّه علیه و سلم فقلت یا رسول اللّه اعطنی یمینک لا بایعک فاعطانی یده فقبضت یدی فقال مالک یا عمرو قال قلت اردت ان اشترط علیک قال تشترط ما ذا قلت ان یغفر لی قال اما علمت یا عمرو ان الاسلام یهدم ما کان قبله و ان الهجرة تهدم ما کان قبلها قال فبایعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فما کان احد احبّ الی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و لا اعظم فی عینی منه و ما کنت أملأ عینی منه اعظاما له فلو متّ علی ذلک لوجدت ان اکون من اهل الجنة ثم ولیت اشیاء لا ادری ما حالی فیها فاذا انا متّ فلا تتبعنی نائحة و لا نار و إذا دفنتمونی فشنّوا علی التّراب شنّا ثم اقیموا عند قبری قدر ما یخر جزور و یقسم لحمها

ص:95

اسرّ بکم و ما ادری ما ذا اراجع به رسل ربیّ و ابن عبد البر قطبی در کتاب الاستیعاب گفته عمرو بن العاص بن وائل بن هاشم بن سعید بن سهم بن عمر بن هصیص بن کعب بن لویّ القرشی السّهمی یکنی ابا عبد اللّه و قیل ابو محمد و أمّه النابغة بنت حرملة سبیّة من بنی جلاّن بن عنزة بن اسد بن ربیعة بن نزار و اخوه لامّه عمرو بن اثاثة العدوی کان من مهاجرة الحبشة و عقبة بن نافع بن عبد قیس بن لقیط من بنی الحرث بن فهر و زینب بنت عفیف بن أبی العاص أم هؤلاء و أم عمرو واحدة و هی حرملة سبیّة من عنزة و ذکروا انه جعل لرجل الف درهم علی ان یسأل عمرو بن العاص عن أمّه و هو علی المنبر فقال امی سلمی بنت حرملة یلقب النابغة من بنی عنزة ثم من بنی جلاّن اصابتها رماح العرب فبیعت لسوق بعکاظ فاشتراها الفاکهة بن المغیرة ثم اشتراها منه عبد اللّه بن جدعان ثم صارت الی العاص بن وائل فولدت فانجبت فان کان جعل لک شیء فخذه قیل ان عمرو بن العاص اسلم سنة ثمان قبل الفتح و قیل بلی اسلم بین الحدیبیّة و الخیبر و لا یصحّ و الصحیح ما ذکره الواقدی و غیره ان اسلامه کان سنة ثمان و قدم هو و خالد بن الولید و عثمان بن طلحة المدینة مسلمین

فلما دخلوا علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و نظر إلیهم قال قد رمتکم مکة بافلاذ کبدها و کان قدومهم علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم مهاجرین بین الحدیبیة و خیبر و ذکر الواقدی قال و فی سنة ثمان قدم عمرو بن العاص مسلما علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و قال قد اسلم عند النجاشی و قدم معه عثمان بن طلحة و خالد بن الولید قدموا المدینة فی صفر سنة ثمان من الهجرة و قیل انه لم یات من ارض الحبشة الا معتقدا للاسلام و ذلک ان النجاشی کان قال له یا عمر و کیف یغرب عنک امر ابن عمک فو اللّه انه لرسول اللّه قال انت تقول ذلک قال أی و اللّه فاطعنی فخرج من عنده مهاجرا الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فاسلم قبل عام خیبر و الصحیح انه قدم مسلما علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فی صفر سنة ثمان قبل الفتح بستّة اشهر هو و خالد بن الولید و عثمان بن طلحة و کان همّ بالاقبال علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فی حین انصرافه من الحبشة ثم لم یعزم له الی الوقت الّذی ذکرنا و اللّه اعلم و أمّره رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم علی سریّة نحو الشّام و قال له یا عمرو انی ارید ان ابعثک فی جیش یسلمک و یغنمک و ارغب لک من المال رغبة صالحة فبعثه نحو اخوال ابیه العاص بن وائل من بلیّ یدعوهم الی الاسلام و یستنفرهم الی الجهاد فشخص عمرو الی ذلک الوجه و کان قدومه الی المدینة فی صفر سنة ثمان و وجّهه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فی جمادی الآخرة سنة ثمان فیما ذکره الواقدیّ و غیره الی السّلاسل من بلاد قضاعة فی ثلث مائة و کانت أم والد عمرو من بلی فبعثه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم الی ارض بلی و عذرة یستالفهم بذلک

ص:96

و یدعوهم الی الاسلام فصار حتی إذا کان علی ماء بارض جذام یقال له السّلاسل و بذلک سمّیت تلک الغزوة ذات السلاسل خاف فکتب الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم من تلک الغزوة یستمدّه فامدّه بجیش مائتی فارس من المهاجرین و الانصار اهل الشرف فیهم ابو بکر و عمر رضی اللّه عنهما و أمر علیهم ابا عبیدة فلما قدموا علی عمرو قال انا امیرکم و انما انتم مددی فقال ابو عبیدة بل انت امیر من بیعک و انا امیر من معی فابی عمر و

فقال له ابو عبیدة ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم عهد الیّ ان إذا قدمت الی عمرو فتطاوعا و لا تختلفا فان خالفتنی اطعتک قال عمرو فانی اخالفک فسلم له ابو عبیدة و صلّی خلفه فی الجیش کله و کانوا خمس مائة و ولّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم عمرو بن العاص علی عمّان فلم یزل علیها حتی قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و عمل لعمر و عثمان و معاویة رضی اللّه عنهم و کان عمر بن الخطاب رضی اللّه عنه قد ولاّه بعد موت یزید بن أبی سفیان فلسطین و الاردن و ولی معاویة دمشق و بعلبک و البلقاء و ولی سعید بن عامر بن خذیم حمص ثم جمع الشام کلها بمعاویة و کتب الی عمرو بن العاص فصار الی مصر فافتتحها فلم یزل علیها والیا حتی مات عمر فاقرّه عثمان علیها اربع سنین او نحوها ثم عزله عنها و ولیها عبد اللّه بن سعد العامری حدثنا خلف بن قاسم حدثنا الحسن بن رشیق الدولابی حدثنا ابو بکر الوجیهی عن ابیه عن صالح بن الوجیه قال فی سنة خمس و عشرین انتقضت الاسکندریّة فافتتحها عمرو بن العاص فقتل المقاتلة و سبی الذرّیة و امر عثمان برد السّبی الّذی سبوا من القری الی مواضعهم للعهد الذی کان لهم و لم یصح عنده نقضهم و ولی عبد اللّه بن سعد بن أبی سرح العامری و کان ذلک بدو الشر بین عمرو و عثمان قال ابو عمر فاعتزل عمرو فی ناحیة فلسطین و کان یاتی المدینة احیانا فلما قتل عثمان صار الی معاویة باستجلاب معاویة له و شهد صفین معه و کان منه بصفّین و فی التحکیم ما هو عند اهل العلم بایام الناس معلوم ثم ولاّه مصر فلم یزل علیها الی ان مات بها امیرا علیها و ذلک یوم الفطر سنة ثلث و اربعین و قیل سنة احدی و اربعین و الاوّل اصحّ و کان له یوم مات تسعین سنة و دفن بالمقطّم من ناحیة و صلّی علیه ابنه عبد اللّه ثم رجع فصلّی بالناس صلاة العید و ولی اخاه عتبه بن أبی سفیان فمات عتبة بعد سنة او نحوها فولی مسلمة بن مخلّد و کان عمرو بن العاص من فرسان قریش و ابطالهم فی الجاهلیة مذکورا بذلک فیهم و کان شاعرا حسن الشعر حفظ منه الکثیر فی مشاهد شتّی من شعره فی ابیات له یخاطب عمارة بن الولید بن المغیرة عند النجاشی إذ المرء لم یترک طعاما یحبّه و لم ینه قلبا غاویا

حیث یمّما قضی وطرا منه و غادر سبّة إذا ذکرت امثالها یملأ الفما

و کان عمرو بن العاص احد

ص:97

الدهاة المتقدمین فی الرای و الدهاء و کان عمر بن الخطاب رضی اللّه عنه إذا استضعف رجلا فی رایه و عقله قال اشهد ان خالقک و خالقها واحد یرید خالق الاضداد و لما حضرته الوفاة قال اللّهمّ انک أمرتنی فلم ائتمر و زجرتنی فلم انزجر و وضع یده فی موضع الغلّ ثم قال اللّهم لا قوی فانتصر و لا یری فاعتذر و لا مستکبر بل مستغفر و لکن لا اله الاّ انت فلم یزل یرددها حتی مات حدثنا خلف بن قاسم حدثنا الحسن بن رشیق حدثنا الطحاوی حدثنا المزنی قال سمعت الشافعی یقول دخل ابن عباس علی عمرو فی مرضه فسلم علیه فقال کیف اصبحت یا ابا عبد اللّه قال اصبحت و قد اصلحت من دنیای قلیلا و افسدت من دینی کثیرا فلو کان الذی اصلحت هو الذی افسدت و الذی افسدت هو الذی اصلحت لفزت و لو کان ینفعنی ان اطلب طلبت و لو کان ینجینی ان اهرب هربت فصرت کالمنجنیق بین السّماء و الارض لا ارقی بیدین و لا اهبط برجلین فغطنی بعظة انتفع بها یا ابن اخی فقال له ابن عباس هیهات یا ابا عبد اللّه صار ابن اخیک اخاک و لا تشاء ان تبکی الا بکیت کیف یامر برحیل من هو مقیم فقال عمرو علی حینها حین انا ابن بضع و ثمانین تقنطنی من رحمة اللّه اللّهم ابن عباس یقنطنی من رحمتک فخذ منی حتی ترضی فقال ابن عباس هیهات یا ابا عبد اللّه اخذت جدیدا و تعطی خلقا فقال عمرو ما لی و لک یا ابن عباس ما ارسل کلمة الا ارسلت نقیضها اخبرنا عبد اللّه بن محمد بن اسد حدثنا محمد بن مسرور العسّال بالقیروان حدثنا محمد بن معقّب حدثنا الحسین بن الحسین المروزی حدثنا ابن المبارک حدثنا ابن لهیعة عن یزید بن أبی حبیب ان عبد الرحمن شماسة حدثه قال لما حضرت عمرو بن العاص الوفاة بکی فقال له ابنه عبد اللّه لم تبکی أ جزعا من الموت قال له لا و اللّه و لکن لما بعده فقال له کنت علی خیر فجعله یذکر صحبة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و فتوحه الشام فقال عمرو بن العاص ترکت افضل من ذلک شهادة ان لا اله الا اللّه انی کنت علی ثلثة اطباق و لیس منها طبق الا عرفت نفسی فیه فکنت اول شیء کافرا فکنت اشدّ النّاس علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فلو متّ یومئذ وجبت الی النار فلما بایعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم کنت اشد الناس حیاء منه فما ملأت عینیّ من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم حیاء منه فلو مت یومئذ قال الناس هنیئا لعمرو اسلم و کان علی خیر و مات علی خیر احواله فترجی له الجنّة ثم بلیت بعد ذلک بالسّلطان و اشیاء لا ادری أ علیّ أم لی فاذا متّ فلا تبکین علی باکیة و لا یتبعنی مادح و لا نار و شدوا علیّ ازاری فانی مخاصم و شنّوا علی التراب شنّا فان جنبی الایمن لیس باحق من جنبی الایسر و لا تجعلن فی قبری خشبة و لا حجرا و إذا واریتمونی فاقعدوا عندی بنحر جزور و تقطیعها بینکم و روی ابو هریرة و عمارة بن حزم جمیعا عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم

ص:98

قال ابنا العاص مؤمنان عمرو و هشام و ابو الحسن المعروف بابن الاثیر الجزری در کتاب اسد الغابه گفته عمرو بن العاص بن وائل بن هاشم بن سعید بن سهم بن عمرو بن هصیص بن کعب بن لویّ بن غالب القرشی السهمی یکنّی ابا عبد اللّه و قیل ابو محمد و امه النابغة بنت حرملة سبیة من بنی جلاّن بن عتیک بن اسلم بن نذکر بن عنزة و اخوه لامه عمرو بن اثاثة العدویّ و عقبة بن نافع بن عبد قیس الفهری و سال رجل عمرو بن العاص امه فقال سلمی بنت حرملة تلقّب النابغة من بنی عنزة اصابتها رماح العرب فبیعت بعکاظ فاشتراها الفاکهة بن المغیرة ثم اشتراها منه عبد اللّه بن جدعان ثم صارت أبی العاص بن وائل فولدت له فانجبت فان کان جعلی لک شیء فخذه و هو الّذی ارسلته قریش الی النجاشی لیسلم إلیهم من عنده من المسلمین جعفر بن أبی طالب و من معه فلم یفعل فقال له یا عمرو کیف یعرب عنک امر ابن عمک فو اللّه انّه لرسول اللّه حقا قال انت تقول ذلک قال أی و اللّه فاطعنی فخرج من عنده مهاجرا الی النّبی صلّی اللّه علیه و سلم فاسلم عام خیبر و قیل اسلم عند النّجاشی و هاجر الی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و قیل کان اسلامه فی صفر سنة ثمان قبل الفتح بستّة اشهر و کان قد همّ بالانصراف الی النبی صلّی اللّه علیه و سلم من عند النجاشی ثم توقف الی هذا الوقت و قدم الی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم هو و خالد بن الولید و عثمان بن طلحة العبدری فتقدم خالد و اسلم و بایع ثم تقدم عمرو فاسلم و بایع علی ان یغفر له ما کان قبله

فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم الاسلام و الهجرة یهدم ما قبله ثمّ بعثه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم امیرا علی سرّیة الی ذات السلاسل الی اخوال ابیه العاصی بن وائل و کانت أمّه من بلی بن عمرو بن الحاف بن قضاعة یدعوهم الی الاسلام و یستنفرهم الی الجهاد فساد فی ذلک الجیش و هم ثلث مائة فلما دخل بلادهم استمد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فامدّه انبأنا ابو جعفر بن احمد بن علی باسناده الی یونس بن بکیر عن ابن اسحاق قال حدثنی محمد بن عبد الرحمن بن عبد اللّه بن الحصین التّمیمی عن غزوة ذات السّلاسل من ارض بلی و

عذرة قال بعث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم عمرو بن العاص یستنفر الاعراب الی الاسلام و ذلک ان أمّ العاص بن وائل امرأة من بلی فبعثه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یستالفهم بذلک حتی إذا کان علی ماء بارض جذام یقال له السلاسل و بذلک سمیت تلک الغزاة ذات السّلاسل فلمّا کان علیه خاف فبعث الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یستمدّه فبعث إلیه ابا عبیدة بن الجرّاح فی المهاجرین الاولین فیهم ابو بکر و عمرو قال لابی عبیدة لا تختلفا فخرج ابو عبیدة حتی إذا قدم علیه قال له عمرو انما جئت مدد الی فقال ابو عبیدة لا و لکنی انا علی ما انا علیه و انت علی ما انت علیه و کان ابو عبیدة

ص:99

رجلا سهلا لیّنا هیّنا علیه امر الدنیا فقال له عمرو بل انت مدد لی فقال ابو عبیدة یا عمرو ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قال لی لا تختلفا و انک ان عصیتنی اطعتک فقال له عمرو فانی امیر علیک قال فدونک فصلّی عمرو بالناس و استعمله رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم علی عمان فلم یزل علیها الی ان توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم انبانا ابراهیم و اسماعیل و غیرهما باسنادهم الی أبی عیسی الترمذی

قال حدثنا قتیبة حدثنا ابن لهیعة حدثنا مشرح بن هاعان عن عقبة بن عامر قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم اسلم الناس و آمن عمرو بن العاص قال و حدثنا ابو عیسی حدثنا اسحاق بن منصور حدثنا ابو أسامة عن نافع بن عمر الجمحی عن ابن أبی ملیکة قال قال طلحة بن عبید اللّه سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یقول ان عمرو بن العاص من صالحی قریش ثم ان عمروا سیره ابو بکر امیر الی الشام فشهد فتوحه و ولی فلسطین لعمر بن الخطاب ثم سیره عمر فی جیش الی مصر فافتتحها و لم یزل والیا علیها الی ان مات عمر فأمّره علیها عثمان اربع سنین او نحوها ثم عزله عنها و استعمل عبد اللّه بن سعد بن أبی سرح فاعتزل عمرو بفلسطین و کان یأتی المدینة احیانا و کان یطعن علی عثمان فلما قتل عثمان سار الی معاویة و عاضده و شهد معه صفین و مقامه فیها مشهور و هو احد الحکمین و القصّة مشهورة ثم سیره معاویة الی مصر فاستنقذها من ید محمد بن أبی بکر و هو عامل لعلی علیها و استعمله معاویة علیها الی ان مات سنة ثلاث و اربعین و قیل سنة سبع و اربعین و قیل سنة ثمان و اربعین و قیل سنة احدی و خمسین و الاوّل اصحّ و کان یخضب بالسّواد و کان من شجعان العرب و ابطالهم و دعاتهم و کان موته بمصر لیلة عید الفطر فصلّی علیه ابنه عبد اللّه و دفن بالمقطم ثم صلّی العید و ولی بعده ابنه ثم عزله معاویة و استعمل بعده اخاه عتبة بن أبی سفیان و لعمرو شعر حسن فمنه ما یخاطب به عمارة بن الولید عند النجاشی و کان بینهما شرّ قد ذکرناه فی الکامل فی التاریخ إذ المرء لم یترک

طعاما یحبّه

تملأ الفما

و لما حضرته الوفاة قال اللّهمّ أمرتنی فلم آتمر و زجرتنی فلم اتزجر و وضع یده علی موضع الغلّ و قال اللّهم لا قویّ فانتصر و لا بریء فاعتذر و لا مستکبر بل مستغفر لا اله الا انت فلم یزل یرددها حتی مات و روی یزید بن أبی حبیب ان عبد الرحمن بن شماسة حدثه قال لما حضرت عمرو بن العاص الوفاة بکی فقال ابنه عبد اللّه لم تبکی أ جزعا من الموت قال لا و اللّه و لکن لما بعد الموت فقال له کنت علی خیر و جعل یذکر صحبته لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و فتوحه الشام و مصر فقال عمرو ترکت افضل من ذلک شهادة ان لا اله الا اللّه ان کنت علی اطباق ثلث کنت اول شیء کافرا فکنت

ص:100

اشدّ الناس علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فلو متّ حینئذ وجبت لی النار فلما بایعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم کنت اشد الناس حیاء منه فلو متّ لقال الناس هنیئا لعمرو اسلم و کان علی خیر و مات فترجی له الجنّة ثم تلبّست بالسّلطان و اشیاء فلا ادری أ علیّ أم لی فاذا متّ فلا تبکینّ علی باکیة و لا تتبعنی نائحة و لا نار و شدّوا علیّ ازاری فانّی مخاصم و شنّوا علی التّراب فان جنبی الایمن لیس باحقّ بالتراب من جنبی الایسر و لا تجعلنّ فی قبری خشبة و لا حجرا و إذا واریتمونی فاقعدوا عندی قدر نحر جزور و تقطیعه استانس بکم و انظر ما ذا راجع رسل ربی روی عنه ابنه عبد اللّه و ابو عثمان النهدی و قبیصة بن ذویب و غیرهم

انبانا ابو الفضل بن احمد الخطیب انبانا ابو محمد السّراج انبأنا ابو القاسم عبید اللّه بن عمر بن احمد بن عثمان بن شاهین انبأنا ابو محمد عبد اللّه بن ابراهیم بن ایوب بن ماسی البرار حدثنا محمد بن عثمان هو ابن أبی شیبة ثنا مصعب بن عبد اللّه الزبیری حدثنا عبد العزیز بن محمد حدثنا یزید بن الهاد عن محمد بن ابراهیم التمیمی عن بشر بن سعید عن أبی قیس مولی عمرو بن العاص عن عمرو بن العاص قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم إذا حکم الحاکم فاجتهد فأخطأ فله اجر واحد قال فحدثت بهذا الحدیث ابا بکر بن محمد بن عمرو بن حزم فقال هکذا حدثنی ابو سلمة بن عبد الرحمن عن أبی هریرة عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم بمثله و کان عمرو قصیرا و ابن حجر عسقلانی در اصابه گفته عمرو بن العاص بن وائل بن هاشم بن سعید بالتّصغیر بن سهم بن عمرو بن هصیص بن کعب بن لوی القرشیّ السهمی امیر مصر یکنّی ابا عبد اللّه و ابا محمد امه النابغة من بنی عنزة بفتح المهملة و النون اسلم قبل الفتح فی صفر سنة ثمان و قیل بین الحدیبیة و خیبر و کان یقول اذکر اللّیلة التی ولد فیها عمر بن الخطاب و قال داخر المغاقری رأیت عمرو اعلی المنیر ادعج ابلج قصیر القامة و ذکر الزبیر بن بکّار و الواقدیّ بسندین لهما ان اسلامه کان علی ید النجاشی و هو بارض الحبشة و ذکر الزبیر بن بکّار ان رجلا قال لعمرو ما ابطأ بک عن الاسلام و انت انت فی عقلک قال انا کنا مع قوم لهم علینا تقدّم و کانوا ممّن توازی قلوبهم الجبال فلما بعث النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم انکروا علیه فلذنا بهم فلمّا ذهبوا و صار الامر إلینا نظرنا و تدبّرنا فاذا حقّ بیّن فوقع فی قلبی الاسلام فعرفت قریش ذلک منّی من ابطاء عما کنت اشرع فیه من عونهم فبعثوا علی؟ ؟ ؟ سهم فناظرنی فی ذلک فقلت انشدک اللّه ربّک و ربّ من قبلک و من بعدک أ نحن أهدی أم فارس و الروم قال نحن اهدی قال فنحن اوسع عیشا أم هم قال هم قلت فما ینفعنا فضلنا علیهم ان لم یکن لنا فضل لا فی الدنیا و هم اعظم منا فیها اصرا فی کل شیء و قد وقع فی نفسی ان الّذی یقوله محمد من ان البعث بعد الموت لیجزی المحسن باحسانه و المسیء باساءته حق و لا خیر فی التّمادی

ص:101

فی الباطل و اخرج البغوی بسند جیّد عن عمر بن اسحاق احد التابعین قال استاذن جعفر بن أبی طالب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فی التوجّه الی الحبشة فاذن له قال عمیر فحدثنی عمرو بن العاص قال لما رأیت مکانه قلت و اللّه لاستقلن لهذا و لاصحابه فذکر قصّتهم مع النجاشی قال فلقیت جعفرا خالیا فاسلمت قال و بلغ ذلک اصحابی فعمونی و سلبونی کل شیء فذهبت الی جعفر فذهب معی الی النجاشی فردّوا علی کل شیء اخذوه و لما اسلم کان النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم یقرّبه و یدنیه لمعرفته و شجاعته و ولاه غزوة ذات السلاسل و امدّه بابی بکر و عمر و أبی عبیدة بن الجرّاح ثم استعمله علی عمّان فمات و هو امیرها ثم کان من امراء الاجناد فی الجهاد بالشام فی زمن عمرو هو الذی افتتح قنسرین و صالح اهل حلب و منبج و انطاکیة و ولاه عمر فلسطین اخرج ابن أبی خیثمة من طریق اللیث قال نظر عمر الی عمرو یمشی فقال ما ینبغی لابی عبد اللّه ان یمشی علی الارض الاّ امیرا و قال ابراهیم بن مهاجر عن الشعبی عن قبیصة بن جابر صحبت عمرو بن العاص فما رأیت رجلا ابین قرآنا و لا اکرم خلقا و لا اشبه سریرة بعلانیة منه و قال محمد بن سلام الجمحی کان عمر إذا رای الرجل یتلجلج فی کلامه یقول اشهد انّ خالق هذا و خالق عمرو بن العاص واحد و کان الشعبی یقول دهات العرب فی الاسلام اربعة فعدّ منهم عمروا و قال فاما عمرو فللمعضلات و قد روی عمرو عن النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم احادیث روی عنه ولداه عبد اللّه و محمد و قیس بن أبی حازم و ابو سلمة بن عبد الرحمن و ابو قیس مولی عمرو و عبد الرحمن بن شماسة و ابو عثمان النّهدی و قبیصة بن ذویب و آخرون و من مناقبه انّ النبی صلّی اللّه علیه و سلّم أمّره کما تقدّم و اخرج احمد من حدیث طلحة احد العشرة رفعه عمرو بن العاص من صالحی قریش و رجال سنده ثقات الاّ ان فیه انقطاعا بین ابن أبی ملیکة و طلحة و اخرجه البغوی و ابو یعلی من هذا الوجه و زاد نعم اهل البیت عبد اللّه و ابو عبد اللّه و أمّ عبد اللّه و اخرجه ابن سعد بسند رجاله ثقات الی ابن أبی ملیکة مرسلا لم یذکر طلحة و زاد یعنی عبد اللّه بن عمرو بن العاص و

اخرج احمد بسند حسن عن عمرو بن العاصی قال بعث الی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم فقال خذ علیک ثیابک و سلاحک ثم ائتنی فاتیته فقال انّی ارید ان ابعثک علی جیش فیسلمک اللّه و یغنمک و ارغب لک من المال رغبة صالحة فقلت یا رسول اللّه ما اسلمت من اجل المال بل اسلمت رغبة فی الاسلام قال یا عمرو نعم ما بالمال الصّالح المرء الصّالح

و اخرج احمد و النّسائی بسند حسن عن عمرو بن العاصی قال فزع اهل المدینة فزعا فتفرقوا فنظرت الی سالم مولی أبی حذیفة فی المسجد علیه سیف مختفیا ففعلت مثله فخطب النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم فقال الا یکون فزعکم الی اللّه و رسوله الا فعلتم کما فعل هذا ان الرّجلان المؤمنان و ولّی عمرو امرة

ص:102

مضر فی زمن عمر بن الخطاب و هو الذی افتتحها و ابقاه عثمان قلیلا ثم عزله و ولی عبد اللّه بن أبی سرح و کان اخا عثمان من الرضاعة قال امر عثمان بسبب ذلک الی ما اشتهر ثم لم یزل عمرو بغیر امرة الی ان کانت الفتنة بین علی و معاویة فلحق معاویة فکان معه یدبّر امره فی الحرب الی ان جری امر الحکمین ثم سار فی جیش جهّزه معاویة الی مصر فولیّها لمعاویة من صفر سنة ثمان و ثلثین الی ان مات سنة ثلث و اربعین علی الصحیح الذی جزم به ابن یونس و غیره من المتقنین و قبل قبلها بسنة و قیل بعدها ثم اختلفوا فقیل بستّ و قیل بثمان و قیل باکثر من ذلک قال یحیی بن بکیر عاش نحو تسعین سنة و ذکر ابن البرقی عن یحیی بن بکیر عن اللیث توفی و هو ابن تسعین سنة قلت قد عاش بعد عمر عشرین سنة و قال العجلی عاش تسعا و تسعین سنة و کان عمر عمرو ثلاثا و ستّین و قد ذکروا انّه کان یقول اذکر لیلة ولد عمر بن الخطاب اخرجه البیهقی بسند منقطع فکان عمره کان لما ولد عمر سبع سنین و فی صحیح مسلم من روایة عبد الرحمن بن شماسة قال لما حضرت عمرو بن العاص الوفاة بکی فقال له عبد اللّه بن عمرو ابنه ما یبکیک فذکر الحدیث بطوله فی قصة اسلامه و انه کان شدید الحیاء من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم لا یرفع طرفه إلیه و ذکرها ابن عبد الحکم فی فتوح مصر و زاد فیه اشیاء من روایة ابن لهیعة امّا یعلی بن مرّه پس از افاضل صحابۀ اخیار و اما جد اصحاب با وقار بوده ابو حاتم المعروف بابن حبان در کتاب الثقات گفته یعلی بن مرّة الثقفی المعامری جدّ عمر بن عبد اللّه بن یعلی بن مرّه کنیته ابو المرازم سکن الکوفة و من قال انه یعلی بن سیابة فقد وهم و ابن عبد البر در استیعاب گفته یعلی بن مرّة بن وهب بن جابر الثقفی و یقال العامری و اسم أمّه سیابة فربّما نسب إلیها فقیل یعلی بن سیابة یکنی ابا المرازم شهد مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم عام الحدیبیة و خیبر و الفتح و حنینا و الطّائف و روی عنه ابنه عبد اللّه بن یعلی و المنهال بن عمر و غیرهما یعدّ فی الکوفیّین و قد قیل انه بصریّ و ابو الحسن ابن الاثیر در اسد الغابه گفته یعلی بن مرّة بن وهب بن جابر بن عتاب بن مالک بن کعب بن عمرو بن سعد بن عوف بن ثقیف الثقفی و عتاب اخو معتب جدّ عروة بن مسعود بن معتب اسلم و شهد مع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم الحدیبیة و بایع بیعة الرضوان و شهد خیبر و الفتح و هوازن و الطائف و قیل انّه عامریّ قاله ابو عمر؟ ؟ ؟ و کان من افاضل اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم امره النّبی صلّی اللّه علیه و سلم یوم الطّائف بقطع اعناب ثقیف یکنّی ابا المرازم و أمّه سیابة فربّما قیل یعلی بن سیابة قاله ابن معین و کان یعلی بن مرّة من اصحاب علیّ سکن الکوفة و قیل سکن البصرة و له بها دار

روی عنه ابنه عبد اللّه و عبد اللّه بن حفص

ص:103

و سعید بن أبی راشد و غیرهم اخبرنا ابو القاسم یعیش بن صدقة بن علی الفقیه باسناده عن أبی عبد الرحمن قال اخبرنا محمود بن غیلان حدثنا ابو داود اخبرنا شعبة عن عطاء بن السائب عن أبی حفص بن عمر عن یعلی بن مرة قال انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ابصر رجلا متخلفا فقال اذهب فاغسله ثم لا تعد

و روی عفّان عن وهیب قال حدثنا ابن خیثم عن سعید بن أبی راشد عن یعلی العامری انه خرج مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم الی طعام دعی إلیه فاذا حسین یلعب مع الغلمان فی طریق فاستنتل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم امام القوم ثم بسط یده و جعل الصبیّ یفرّ هاهنا و هاهنا فاخذه فقال اللّهمّ انی احبّه و احبّ من احبّه حسین سبط من الاسباط اخرجه الثلثة و ابن حجر عسقلانی در اصابه گفته یعلی بن مرّة بن وهب بن جابر بن عتاب بن مالک بن کعب بن عمرو بن سعد بن عوف بن ثقیف الثقفی ابو المرازم بفتح المیم و الرای و کسر الزاء المنقوطة بعد الالف و هو یعلی بن سیابة و سیابة امه قال یحیی بن معین شهد خیبر و بیعة الشجرة و الفتح و هوازن و الطائف قال ابو عمر کان من افاضل الصحابة روی عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلم احادیث و عن علی روی عنه ابناه عبد اللّه و عثمان و روی عنه ایضا راشد بن سعد جدّ سعید بن راشد و عبد اللّه بن حفص بن نهیک و آخرون قال ابن سعد امره النّبی صلّی اللّه علیه و سلم بان یقطع اعناب ثقیف فقطعها انتهی و انت إذا سمعت هذه المناقب المبهرة الایات*و أصحت لتلک المحامد المعجبة السّمات*و دریت هذه المآثر السّاطعة المنار*و وعیت تلک المفاخر الفاضلة الآثار*تبیّن لک غایة التّبین*و ایقنت کلّ التّیقّن انّ حدیثا رواه من الصّحابة مثل هؤلاء العظماء*و خبرا اخبر به هذه الجلّة الکبراء*لمن ثابتات الاحادیث و الاخبار*و شائعات الروایات و الاثار*و اللّه هو الصّائن عن العثار*و جالی العمی عن البصائر و الابصار تذییل و تکمیل در ما بعد بحول اللّه و قوته خواهی دریافت که این حدیث را جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در واقعۀ شوری در ضمن فضائل خویش آورده احتجاج بر افضلیت خود فرموده و مخاطبین آن جناب که عثمان و سعد بن أبی وقاص و عبد الرحمن بن عوف و طلحه و زبیر بودند بودن این حدیث از فضائل آن جناب تسلیم کردند و ادنی شبهه در صحت و ثبوت آن ظاهر ننمودند پس علاوه بر سعد بن أبی وقاص که راوی بودن او این حدیث شریف را آنفا ثابت شد اگر عثمان و عبد الرحمن و طلحه و زبیر علی التنزل راوی این حدیث از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله نباشند محض مسلّم بودن شان این حدیث شریف را برای احتجاج اهل حق کافی و وافیست فالحمد للّه علی وضوح محجّة الحقّ لطالبها و لحوب

ص:104

سنة الصدق لراغبها فلا یتخیل بعد هذا الوضوح و الظهور عز و الحدیث الی الکذب و الزور الا من جرّ حبل الضلالة و جانب طریق النبالة فشخصه مرکوس و عقله معکوس و فهمه منکوس و افنه محسوس دالسه فی کلامه مدسوس و جناح حدسه مقصوص و بنیان دینه غیر مرصوص

ان شاء اللّه تعالی و چون بحول اللّه و قوته در مجلد حدیث تشبیه خواهی دانست که علاوه بر آنکه حدیث حسن مثل حدیث صحیح قابل احتجاجست بعض علما آن را داخل قسم صحیح می دانند پس بنا بر این افاده تصریح این حضرات بحسن حدیث طیر نیز مؤید مطلوب اهل حق که صحت این حدیث شریفست باشد چهارم آنکه در ما بعد خواهی دریافت که مامون عباسی بمخاطبه علمای وقت خود و شیخ ابو عبد اللّه حسب تصریح قاضی عبد الجبّار بحدیث طیر احتجاج بر افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السلام بر دیگر صحابه نموده اند و خود بخود واضحست که احتجاج بخبری در اثبات مثل این مطالب بی آنکه آن حدیث نزد احتجاج کننده بان صحیح و ثابت باشد چگونه تمام خواهد شد پس بحمد اللّه تعالی ظاهر گردید که حدیث طیر نزد مامون عباسی و شیخ ابو عبد اللّه نیز صحیح بوده معذلک بعون اللّه تعالی از افادات علمای اعلام سنیه نیز واضح و ظاهرست که قول اهل علم بمقتضای حدیثی مقتضی صحت آنست علامۀ سیوطی در رساله اثبات فضیلت قرون ثلاثه یعنی صحابه و تابعین و اتباع تابعین بعد کلامی گفته و یضاف الی ذلک ما قاله جمع من العلماء ان مما یقتضی صحة الحدیث قول اهل العلم بمقتضاه پس بعد سماع این افاده علامۀ سیوطی ریبی نمانده درین معنی که قول مامون عباسی و شیخ أبی عبد اللّه بمقتضای حدیث طیر که افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلامست مفید صحت و ثبوت آن می باشد پنجم آنکه نظم خبری از اخبار در سلک قصائد و اشعار نیز دلالت واضحه دارد بر کمال صحت و ثبوت و تحقق آن حدیث و شهرت در صدر اول زیرا که علامۀ سیوطی در جزء مسمی بالازدهار فیما عقده الشعراء من الاحادیث و الاثار گفته هذا جزء جمعت فیه الاشعار التی عقد فیها شیء من الاحادیث و الاثار سمیته بالازدهار و له فوائد منها الاستدلال به علی شهرة الحدیث فی الصّدر الاول و صحّته و قد وقع ذلک لجماعة من المحدثین ازین عبارت واضحست که از فوائد این اشعار که سیوطی آن را جمع کرده استدلالست بر شهرت حدیث در صدر اول و صحت آن و جماعتی از علما باشعار استدلال بر شهرت حدیث در صدر اول و صحت آن نموده اند و چون بعون اللّه تعالی در ما بعد می دانی که حدیث طیر را نیز ابو القاسم اسماعیل بن عباد المعروف بالصاحب در اشعار عدیده خود نظم نموده است و محققین کبار و منقدین والاتبار مثل ابو المؤید موفق بن احمد المعروف باخطب خوارزم و ابو عبد اللّه محمد بن یوسف بن محمد الکنجی الشافعی بنقل آن پرداخته صفحات مصنفات خویش بان اشعار گهربار مزین ساخته اند و خود اخطب نیز این حدیث را در قصیدۀ بائیه خویش بنظم آورده و امام منصور باللّه نیز آن را نظم نموده و محمد بن اسماعیل الامیر نیز آن را در تحفۀ علویّه منظوما وارد فرموده پس بر تو واضح خواهد شد که این حدیث نیز صحیح و ثابت و متحقق و مشهور و معروف در صدر اول و مصدقست سبحان اللّه حال حضرات سنیّه بغایت غریبست

ص:106

که هر گاه کسی از علمای شان حدیثی درشان خلفای عالی نزاد روایت می کند هر چند سندی برای آن پیدا نه شود و هر چند سند آن مقدوح و مجروح باشد و هر چند دواعی وضع و افتعال و قرائن جعل و انتحال آن ظاهر باشد و هر چند محقّقین و منقّدین ایشان تصریح بوضع آن کرده باشند بالراس و العین تسلیم می کنند لکنّ هر گاه اهل حق خبری از اخبار نبویه در معرض اثبات امامت وصی خیر البریّه علیه و آله آلاف السلام و التحیّة می آرند رگ عصبیّت این جماعت جوش می زند و مبتلای کمال پیچ و تاب و نهایت حرقت و التهاب گردیده لب بابطال و طعن آن می کشانید و اصلا التفاتی به تصریحات و افادات ائمه خویش در باب صحت آن حدیث نمی نمایند درین مقام بخدمت مخاطب قمقام بکمال ادب عرض می شود که هر گاه سامی مثل حدیث اقتدار را که حال سقم و سقوط آن از درجۀ اعتبار در ما بعد بحول اللّه تعالی مبین خواهد شد از جمله اخبار صحاح می شمارند و هرگز مقدوحیت و مجروحیت و موضوعیت آن را بخیال مبارک نمی آرند اگر اهل حق کرام بحدیث طیر که مثل علمای مذکورین نص بر صحت آن کرده اند احتجاج و استدلال می نمایند چرا مقبول خاطر آن معدن المفاخر نمی افتد و چرا با این نصوص صریحه متینه و وجوه محکمه زینه صحتش قدح و جرح آن منظور نظر دقت اثرست همانا باعث اعظم و سبب کلی این مطلب آنست که محبت شیوخ والا تبار و ولای آن حضرات جلیلة الاخطار چنان هوش از سر ربوده است که ابدا توجهی بحق و صدق نمی فرمایند و وقتا من الاوقات از استعمال عصبیت و عناد و محایدت و لداد باز نمی آیند و علی الجملة فمن کذب حدیث الطیر بعد ذلک فهو اخطأ من الفراش المتهالک، سألک من التیه اوعر المسالک، و موقع نفسه فی ادهی المهالک، و اللّه هو الولی المالک، المتفضّل المنجی من الظلم الحوالک،

روایات منع بیع از چار صحابه گفته فهؤلاء اربعة من الصحابة رضی اللّه عنهم فهو نقل تواتر لا تحلّ مخالفته ازین عبارت ظاهرست که نقل چهار صحابه نقل تواترست پس بعد ملاحظه این افاده ابن حزم نزد اهل بصیرت و خرم حدیث طیر بالحتم و الجزم متواتر خواهد بود لانه قد رواه تسعة اعیان من صحابة سید الانس و الجان علیه و آله السلام ما کرّ الجدیدان و قابله بالتسلیم و القبول و الاذعان اربعة غیرهم من المبشرین علی زعم القوم بالجنان حین ما احتجّ به وصی رسول اللّه المنّان علیه و آله آلاف التحیة ما تعاقب الملوان سوم آنکه هر گاه جمعی کثیر و جمی غفیر از اعیان اهل سنت و اکابر این ملت من الصحابة و التابعین و اتباعهم و تبعهم الکابرین و غیرهم من العلماء المتقدمین و المتأخّرین من الصدر الاولی الی هذا الحین که اسامی شریفه شان جاگزین خاطر نمودی بروایت این حدیث شریف مستسعد شده باشند حالت منتظره در حصول تواتر باقی نماند زیرا که این همه روات این خبر را مستندین الی الحس روایت کرده اند و در کثرت بحدی رسیده اند که این کثرت منع می کند که ایشان متفق نشده باشند و بر کذب تواطی نموده و تمامی طبقات این جماعت در اول و آخر و وسط بعدد و تواتر رسیده و همینست نزد ارباب اصول شروط صحیحه تواتر عضد الدین ایجی در شرح مختصر الاصول گفته قد ذکر فی التواتر شروط صحیحة و شروط فاسدة اما الشروط الصحیحة فثلاثة کلها فی المخبرین احدها تعددهم تعددا یبلغ فی الکثرة الی ان یمنع الاتفاق بینهم و التواطؤ علی الکذب عادة ثانیها کونهم مستندین لذلک الخبر الی الحسّ فانه فی مثل حدوث العالم لا یفید قطعا ثالثها استواء الطرفین و الواسطة اعنی بلوغ جمیع طبقات المخبرین فی الاول و الآخر و الوسط بالغا ما بلغ عدد التواتر و مستتر مباد که چون در حصول تواتر عدالت روات بلکه اسلام هم شرط نیست پس اگر این همه روات از معتبرین و معتمدین بلکه مسلمین هم نمی بودند مطلوب و مقصود حاصل می بود فکیف که کمال عظمت و جلالت و رفعت مرتبت و بنالت این حضرات عالی درجات از واضحات و لائحاتست و عدالت صحابۀ رفیعة السّمات از اجماعیات و قطعیات اما اینکه در حصول تواتر عدالت روات شرط نیست پس عضد الدین در شرح مختصر الاصول گفته ما ذکرناه هی الشروط المتفق علیها فی التواتر ما المختلف فیه فقال قوم یشترط الاسلام و العدالة کما فی الشهادة و الا افاد اخبار النصاری بقتل المسیح العلم به و انه باطل و الجواب منع حصول شرائط التواتر لاختلال فی الاصل او الوسط أی قصور الناقلین عن عدد التواتر فی المرتبة الاولی او فی شیء مما بینهم و بین الناقلین إلینا من عدد التواتر و لذلک یعلم انّ اهل قسطنطینة لو اخبروا بقتل ملکهم حصل العلم به

ص:108

و اگر بخاطر مشکّکی قاصر و مرتابی غیر ماهر خار ارتیاب خلجان کند و استبعادا للتواتر بسراید که اگر این حدیث شریف متواتر می بود لابد بعضی از علما اقلا تصریح بتواتر آن می نمودند و إذ لیس فلیس پس جوابش بچند وجهست اوّل آنکه این شهادت علی النفیست و آن حسب تصریح فحول غیر مقبول دوم آنکه قضیه مسلمه است عدم الوجدان لا یدل علی عدم الوجود اگر کسی بر تصریح تواتر مطلع نه شود حکم بعدم وجود تصریح نتوان کرد و باین سبب راه استبعاد نتوان پیمود سوم آنکه علی التسلیم ما قبول کردیم که کسی از علمای اهل سنت تصریح به تواتر آن نکرده لکن این مطلب را در تائید خود آوردن دلیل کمال حسن فهمست زیرا که تعصّب این حضرات در کتم امور حقه سیما مناقب اهلبیت علیهم السلام نه چنانست که حاجت اظهار و بیان داشته باشد این حضرات بمحض روایت فضل اهلبیت علیهم السلام کمتر دل می دهند تا به تصریح تواتر آن چه رسد نمی بینی که بعضی از متعصّبین شان در حدیث غدیر که تواترش از اجلای بدیهیّاتست قدح و جرح آغاز نهاده بنای ایمان و ایقان خود را بر باد فنا داده پس کدام مقام استعجابست که با وصف حصول شرائط تواتر حدیث طیر دیده و دانسته کتم آن نموده و دل از تصریح آن دزدیده باشند چهارم آنکه سلمنا که علمای اهل سنت بانصاف اتصاف دارند ممکنست که بسبب عدم توجه بطرق حدیث طیر تواتر آن را معلوم نکرده باشند لکن عدم علم کسی تواتر خبری را مانع حصول آن نزد دیگری نیست قاضی ابو الفضل عیاض بن موسی الحیصبی در کتاب شفا بتعریف حقوق المصطفی گفته و لا یبعد ان یحصل العلم بالتواتر عند واحد و لا یحصل عند آخر فان اکثر الناس یعلمون بالخبر کون بغداد موجودة و انها مدینة عظیمة و دار الامامة و الخلافة و آحاد من الناس لا یعلمون اسمها فضلا عن وصفها و هکذا یعلم الفقهاء من اصحاب مالک بالضرورة و تواتر النقل عنه ان مذهبه ایجاب قراءة أم القرآن فی الصلوة للمنفرد و الامام و اجزاء النّیة فی اول لیلة من رمضان عن ما سواه و ان الشافعی یری تجدید النیّة کل لیلة و الاقتصار فی المسح علی بعض الراس و ان مذهبهما القصاص فی القتل بالمحدد و غیره و ایجاب النیّة فی الوضوء و اشتراط الولی فی النکاح و ان ابا حنیفة رضی اللّه عنه یخالفهما فی هذه المسائل و غیرهم ممن لا یشتغل بمذاهبهم و لا روی اقوالهم لا یعرف هذا من مذاهبهم فضلا عمّن سوّاه پنجم آنکه پر ظاهرست که اگر متعصّبی عنید و متعنّتی ناسدید انکار تواتر خبر متواتر هم کند سخنش نزد اهل اعتبار و ارباب استبصار کی قابل اصغا و لائق التفات و اعتناست پس عدم تصریح کسی به تواتر خبری حال آنکه تواترش بادله قاهره و براهین باهره بوضوح رسیده باشد بالاولی در ثبوت تواتر آن نقصی و خللی نخواهد انداخت و ذلک من الظهور بمنزلة الصّبح إذا اقبل بالجشود مگر نشنیدی که حلیمی و اتباع او مثل والد مخاطب انکار ثبوت شق قمر نموده تا بانکار تواترش چه رسد

ص:109

لکن نزد محققین فخام و منقدین عظام بانکار منکر سراسر خسار هرگز خللی در ثبوت تواتر آن و تحقق قطعیّت آن راه نیافت قاضی ابو الفضل در شفا بعد نقل افادۀ بعض علما در باب معجزات جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله گفته و ان اقول صدعا بالحق ان کثیرا من هذه الایات الماثور عنه علیه السّلام معلومة بالقطع اما انشقاق القمر فالقرآن نص بوقوعه و اخبر عن وجوده و لا یعدل عن ظاهره الا بدلیل و جاء برفع احتماله صحیح الاخبار من طرق کثیرة فلا یوهن عزمنا خلاف اخرق منحلّ عری الدین و لا یلتفت الی سخافة مبتدع یلقی الشک علی قلوب ضعفاء المؤمنین بل یرغم بهذا انفه و ینبذنا بالعراء سخفه انتهی فالحمد للّه الذی من نعمه المتواترة و آلائه المتضافرة ان قد ظهر تواتر هذا الخبر بحیث لا یغیب عن فهم ذی بصر و انجاب ظلام التشکیک و انزاح غطاء الوهم الرکیک و لاحت تیاشیر الفلاح و أنارت لوامع الصدق الصراح و انبلج الصّبح سطوعا و سفورا و اشرقت الشمس ضوءا و نورا و استبان لقم الحق و الصّواب السدید فکشفنا عنک غطاءک فبصرک الیوم حدید

بمحض تقلید در عناد و لداد افراشته و چون قدح این حدیث شریف از قبیل انکار بدیهیات و الطاط اولیاء بود بعضی ازیشان بر رو افتاده آخرا تن بتسلیم ثبوت آن داده اند و معذلک عددشان در قلت بحدی رسیده که غالبا حضرات اهل سنت مفتخرین بسواد اعظم نظرهم بایشان نکنند و هیچ عاقل ایشان را با این قلت و ذلت بجنب مثبتین و ناقلین اساطین ملّت در شمار نخواهد آورد حال آنکه اگر نافین و جاحدین حدیث طیر از ذاکرین و مثبتین آن بیشتر هم می بودند و اکثر محدثین هم راه قدح و جرح آن جلبا للخزی و الخسار می پیمودند با این همه نیز در صحت استدلال اهل حق با کمال نقصی و خللی و دهنی و زللی راه نمی یافت و اقوال قادحین متعنتین و جارحین متفشفین با وصف کثرت نیز قابل اعتنا و التفات نمی بود زیرا که عصبیت این حضرات در باب فضائل وصی سرور کائنات علیه و آله آلاف التحیات از اوضح واضحات و ابین لائحات است فلا یترجح اقوالهم علی اقوال المثبتین لهذا الحدیث و لا یَسْتَوِی اَلْخَبِیثُ وَ اَلطَّیِّبُ وَ لَوْ أَعْجَبَکَ کَثْرَةُ اَلْخَبِیثِ دوم آنکه بالفرض اگر تکثر علمای اهل سنت و جماعت در باب روایت و ذکر و اثبات حدیث طیر بمثابۀ که بدان اشاره رفت نمی بود و مختلفین در اثبات و نفی این حدیث شریف متعادل هم می بودند معذلک چون کسی از اهل حق و ایقان شبهه در صحت این حدیث ندارد ثبوت این حدیث شریف متفق علیه می بود زیرا که مخاطب در همین باب در مقام بیان دلائل عقلیه بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السلام و جواب از ان گفته دلیل چهارم آنکه حضرت امیر رضی اللّه عنه همیشه متظلم و شاکی از خلفای ثلاثه ماند و خود را مظلوم و مقهور بیان نمود و ما ذلک الا لغصب الامامة عنه فیکون الامامة حقه دون غیره إذ امیر المؤمنین صادق بالاجماع جواب ازین دلیل منع صحت این روایاتست زیرا که نزد اهل سنت هیچ روایت درین باب نرسیده بلکه روایت موافقت و مناصحت و ثنا و دعا در حق همدگر و معاونت و امداد بتواتر انجامیده و روایات امامیه را مختلف یافته شد اکثری موافق روایات اهل سنت که حضرت با ایشان موافق و مناصح بود حین الحیوة و مشوره نیک می داد چنانچه در قصۀ عمر بن الخطاب رضی اللّه عنه از نهج البلاغة منقول شده و نیز بعد موت بر ایشان ثنا فرمود و اعمال ایشان را پسندید و شهادت بخیریت و نجات داد چنانچه در للّه بلاد أبی بکر الی آخر الخطبة نیز از نهج البلاغة منقول شده و اکثر روایات شیعه مخالف این نیز یافته شد پس اهل سنت متفق علیه را اخذ نمودند و مختلف فیه را که محض شیعه با وصف معلوم بودن حال روات ایشان روایت می کنند طرح کردند لان العاقل یاخذ بالمتفق علیه و یترک المختلف فیه انتهی ازین عبارت ظاهرست که مخاطب بعد منع صحت روایات تظلم و ادعای تواتر روایات موافقت و مناصحت و ثنا و دعا در حق همدگر و معاونت و امداد که ناشیست از کمال موافقت با صدق

ص:111

و مناصحت او دره ین و اتصاف بولا و حیا و متارکت عناد و لداد زعم نموده که روایات امامیه مختلفست اکثری موافق روایات اهل سنتست که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام با خلفای ثلاثه موافق و مناصح بود و اکثر روایات شیعه مخالف این نیز یافته شد و با وصف اظهار تعادل هر دو قسم از روایات که هر دو را بلفظ اکثر یاد نموده گفته و اهل سنت متفق علیه را اخذ نمودند و مختلف فیه را که محض شیعه روایت می کنند طرح کردند پس ظاهر گردید که امری که اهل یک فرقه بر ان متفق باشند و اهل فرقۀ دیگر در ان اگر بتعادل هم اختلاف داشته باشند متفق علیه هر دو فرقه است سوم آنکه این حدیث شریفه را جناب امیر المؤمنین علیه السلام روایت فرموده کما ستطلع علیه فیما بعد انشاء اللّه تعالی و چون آن جناب حسب افادات علمای اطیاب و محققین انجاب بلا شبهه و ارتیاب معصومست کما بینه الوالد العلام احله اللّه دار السّلام فی کتابه تشیید المطاعن و بالخصوص عصمت آن حضرت از کلام والد ماجد مخاطب در تفهیمات و افادات خود مخاطب درین کتاب و تفسیر فتح العزیز واضح و لائحست پس مجرد روایت فرمودن آن جناب حدیث طیر را نزد اهل استبصار و ایمان باعث حصول حتم و ایقان و جزم و اذعان باشد چهارم آنکه این حدیث شریف را کما سیاتی فیما بعد انشاء اللّه تعالی جناب امیر المؤمنین علیه السلام در واقعه شوری بخطاب بقیه اصحاب در معرض احتجاج و استدلال بر احقیت خود بخلافت و امامت و افضلیت خود بر ایشان بیان فرموده و ایشان به تسلیم انحصار این فضیلت عالیة السمات در ذات قدسی آیات آن جناب گردن نهادند و داد انصاف و قبول حق دادند و ظاهرست و لا کظهور النار علی العلم و النور فی الظلم که اصحاب شوری در جلالت شان و رفعت مکان و علو قدر و سموّ فخر بمرتبه رسیده بودند که خلافت ماب با آن همه رافت و شفقت که حسب مزعوم سنیّه بر امت مرحومه جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم داشت و بصیرت تامّه که او را در امور سیاست عباد و امارت بلاد حاصل بود و حضرات اهل سنت خلفا عن سلف دلداده آن هستند و طوامیر عریضه در اثبات آن سیاه می کنند کما لا یخفی علی من طلاع کتاب ازالة الخفاء و غیره ایشان را برای استخلاف پسند فرمود و تفویض امر خلافت را برای ایشان اولی و احری پنداشت و به تصریح صریح واضح نمود که جناب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم وفات فرمود در حالی که راضی بود از ایشان و نیز ظاهر نمود که اتفاق چهار صحابه او ایشان هم برای امر خلافت کافی و وافیست پس در عقل کدام عاقلی می رسد که صحابه که جلالت مقدارشان باین مثابه رسد و خلیفۀ ثانی ایشان را برای چنین امر عظیم اختیار فرماید خبری را که تعلق بخلافت و افضلیت احد منهم داشته باشد و در حقیقت از جناب رسالت ماب صلی اللّه

ص:112

علیه و آله و سلم ثابت نشود و تسلیم و قبول نمایند و در نهایت وضوحست که هر گاه اتفاق چهار صحابه از ارباب شوری برای امر خلافت حسب ارشاد خلیفۀ ثانی کافی شود و هر کرا از ارباب شوری برای خلافت تعیین و اختیار نمایند بالقطع و الحتم حق صریح و صدق نصیح باشد خبری که مسلم این حضرات باشد بالاولی حتما و جزما حق و صدق خواهد بود پنجم آنکه قاضی عیاض در شفا بعد عبارت سابقه متعلق بقطعیّت انشقاق قمر گفته و کذلک قصة نتبع الماء و تکثیر الطعام رواها الثقات و العدد الکثیر عن الجمّاء الغفیر عن العدد الکثیر من الصحابة و منها ما رواه الکافّة عن الکافّة متصلا عمّن حدّث بها من جملة الصّحابة و اخیارهم ان ذلک کان فی مواطن اجتماع الکثیر منهم فی یوم الخندق و فی غزوة بواط و عمرة الحدیبیة و غزوة تبوک و امثالها من محافل المسلمین و مجمع العساکر و لم یؤثر عن احد من الصحابة مخالفة للراوی فیما حکاه و لا انکار لما ذکر عنهم انهم رووه کما رواه فسکوت الساکت منهم کنطق الناطق إذ هم المنزهون عن السکوت علی باطل و المداهنة فی کذب و لیس هناک رغبة و لا رهبة تمنعهم و لو کان ما سمعوه منکرا عندهم غیر معروف لدیهم لانکروا کما انکر بعضهم علی بعض اشیاء رووها من السنن و السّیر و حروف القرآن و خطأ بعضهم بعضا و وهمه فی ذلک مما هو معلوم فهذا النوع کلّه مما یلحق بالقطعیّ من معجزاته لما بیّناه و ایضا فان امثال الاخبار التی لا اصل لها و بنیت علی باطل لا بد مع مرور الازمان و تداول الناس و اهل البحث من انکشاف ضعفها و خمول ذکرها کما یشاهد فی کثیر من الاخبار الکاذبة و الاراجیف الطاریة و اعلام نبیّنا هذه الواردة من الطریق الآحاد لا تزداد مع مرور الزمان إلا ظهورا و مع تداول الفرق و کثرة طعن العدوّ و حرصه علی توهینها و تضعیف اصلها و اجتهاد الملحد علی اطفاء نورها إلا قوة و قبولا و للطاعن علیها الاحسرة و غلیلا و کذلک اخباره عن الغیوب و انباؤه بما یکون و کان معلوم من آیاته علی الجملة بالضرورة و هذا حق لا غطاء علیه و قد قال به من ائمتنا القاضی و الاستاذ ابو بکر و غیرهما رحمهم اللّه و ما عندی اوجب قول القائل ان هذه القصص المشهورة من باب خبر الواحد إلا قلة مطالعته للاخبار و روایتها و شغله بغیر ذلک من المعارف و إلا فمن اعتنی بطرق النقل و طالع الحدیث و السّیر لم یرتب فی صحة هذه القصص المشهورة علی الوجه الذی ذکرناه ازین عبارت ظاهرست که قصه نبع ماء و تکثیر طعام چون آن را ثقات و عدد کثیر از جماء غفیر از عدد کثیر صحابه روایت کرده اند لذلک قطعیّت و حتمیت حاصل نموده است پس بعد استدراک این افادۀ باهره و مقالۀ زاهره و حصول اطلاع بر اسمای مبارکه علمای ثقات عالی مقام و تابعین اثبات اولی الاحترام و عدول صحابۀ کرام که روایت حدیث طیر از جناب خیر الانام علیه و آله آلاف التحیة

ص:113

و السلام نموده اند هرگز در قطعیت این حدیث شریف شبهه و ارتیابی پیرامون خاطر عاقلی لبیب که ادنی حظی از انصاف داشته باشد نمی رسد ششم آنکه ازین عبارت ظاهرست که چون صحابۀ عظام اخبار این معنی نموده اند که این معجزات جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در مواطن اجتماع بسیاری از صحابه مثل یوم خندق و غزوۀ بواط و غزوۀ حدیبیه و غزوۀ تبوک و امثال آن از محافل مسلمین و مجمع عساکر ظاهر گردیده و منقول نشد از هیچ صحابی مخالفت راوی در ان چیزی که روایت کرده است و نه انکار آنچه که آن راوی ازیشان ذکر کرده بود که ایشان هم روایت کردند چنانکه او روایت کرد پس کسی که از جمله شان سکوت ورزیده سکوت او مثل نطق ناطق است چرا که صحابه از سکوت بر امر باطل و مداهنت در کذب منزّه می باشند و هیچ رغبت و رهبتی نیست که مانعشان باشد پس اگر آنچه شنیده بودند نزدشان منکر می بود هر آئینه انکار آن می کردند چنانچه بعض ایشان بر بعض انکار نمودند چیزها را که از سنن و سیر و حروف قرآن روایت کرده اند و یکی دیگری را درین باب نسبت بخطا و وهم نمود و تمامی این گونه امور ملحق بمعجزات قطعیّه آن جنابست پس بحمد اللّه تعالی ازینجا ظاهر گردید که چون حدیث طیر را مثل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در واقعۀ شوری بمقابله باقی اصحاب احتجاجا لاحقیّته علیه السلام بالخلافة و الامامة بیان فرمود و اهل شوری هیچ یک ازیشان لب بارتیاب و تشکیک در ان چه جای انکار و ردّ آن نجنبانیده بلکه بقول اللّهمّ لا تسلیم انحصار این فضیلت ساطعة المنار عزیزة المثار در ذات عالیة الفخار جناب ابو الائمة الاطهار علیه و علیهم السلام الملک الغفار نمودند و راه قبول قول نفس رسول علیه و آله السلام ماهبّ القبول پیمودند کما ستقف علیه فیما بعد ان شاء اللّه تعالی بالاولی این حدیث شریف از قطعیات و حتمیات باشد زیرا که بجای آنکه از هیچ صحابی از اصحاب شوری مخالفت و انکار آن منقول نشود و سکوت شان مثل نطق فرض کرده اید اینجا بحمد اللّه تعالی تسلیم صریحی اصحاب شوری این حدیث را ثابتست و این اصحاب را چون جناب خلافت مآب اختیار و انتخاب فرموده بودند شان افضل از دیگران محقق نموده پس ایشان بالاولویة الظاهرة از سکوت بر امر باطل مهجور چه جای تسلیم آن و مداهنت در کذب و زور منزّه و دور هستند و این خود در کمال ظهورست که اصحاب شوری را هیچ رغبت و رهبت نبود که مانع شان از تکلم بامر حق باشد بلکه ایشان را وجوه و دواعی رد فضائل و ادله امامت امیر کل امیر بغایت بسیار بود و کثیر کما لا یخفی علی الماهر الخبیر پس اگر نزد ایشان معاذ اللّه من ذلک این خبر صحیح و ثابت نمی بود چه طور ممکن بود که با این همه دواعی کثیره و وجوه وفیره بردّ آن نمی پرداختند و تسلیم آن می ساختند و الحمد للّه الملک الغفور حیث ثبت بغایة الظهور ان هذا الحدیث الشارح للقلوب و الصدور، حتمی الثبوت و قطعی الصّدور

ص:114

من النبی الحبور علیه و آله صلاة الصمد الشکور ما دام للشمس نور و للصبح جشور هفتم آنکه از قول او و ایضا فان امثال الاخبار الّتی لا اصل لها الخ ظاهرست که قاضی عیاض در مقام اثبات قطعیت معاجز جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم این معنی را ظاهر می کند که اخباری که بی اصل و مبنی بر باطلست لابدست که بمرور ازمان و تداول مردم و اهل بحث ضعف آن منکشف و ذکر آن خامل شود چنانکه این معنی در بسیاری از اخبار کاذبه و اراجیف طاریه بمشاهده رسیده و این معجزات و کرامات جناب سرور کائنات که بطریق آحاد وارد شده با مرور زمان ظهورش زائد می شود و با وصف تداول فرق و کثرت طعن دشمن و حرص او بر توهین و تضعیف اصل آن و کوشش نمودن ملاحده بر اطفای نور آن جز قوت و قبول ازدیاد نمی گیرد و طاعن آن را جز حسرت و سوزش اندوه نمی افزاید و همچنین اخبار آن جناب از غیوب و آنگاه فرمودنش بما یکون و کان از آیات آن جناب علی الجمله بالضرورة معلومست پس بهمین تقریر متین قاضی عیاض عمدة المحققین می توان گفت که چون فضائل و مناقب عالیة المقدار و مفاخر و ماثر عزیزه المثار جناب ابو الائمة الاطهار سلام اللّه علیه و علیهم اناء اللیل و اطراف النهار با وصف حرص غیر محصور طاعنین اشرار و جدّ و جهدنا مشکور ساترین فجار در اطفاء این انوار و اخفای این آثار در کمال شیوع و انتشار می باشد و کالشمس فی رابعة النهار بر قلوب و صدور نور می پاشد لابد نزد اهل نقد و اعتبار و ارباب تبصّر و استبصار قطع و جزم و یقین و حتم بآن حاصل خواهد شد لا سیّما حدیث طیر که با وصف بذل جهد جمله از متعصّبین و متعنتین در اخفای آن و طعن شرذمه از متنطّعین و متقشفین در ثبوت آن باقصای مرتبه شائع و مشتهر و صحیح و معتبر بلکه مستفیض و متواتر بلکه مسلم و مروی جمع موفور متکاثر خارج از حصر حاصرست و لنعم ما قال زین الادباء الامجاد الصاحب بن عبّاد علیّ له فی الطیر ما طار ذکره و قامت له اعداءه و هی تشهد

هشتم آنکه شاهصاحب در باب المطاعن ازین کتاب تحفه بجواب طعن دوازدهم از مطاعن أبی بکر گفته و آنچه گفته اند که فاطمه را بجز یک کس که خودش بود جواب داد دروغ محضست زیرا که این خبر در کتب اهل سنت بروایت حذیفه بن الیمان و زبیر بن العوام و ابو دردا و ابو هریره و عباس و علی و عثمان و عبد الرحمن بن عوف و سعد بن أبی وقاص صحیح و ثابتست و اینها اجله صحابه اند و بعضی از ایشان مبشر به بهشت اند و در حق حذیفه ملا عبد اللّه مشهدی در اظهار الحق حدیث پیغمبر آورده که

ما حدثکم به حذیفة فصدّقوه و از جمله اینها مرتضی علیست که باجماع شیعه معصوم و باجماع اهل سنت صادقست و روایت عائشه و ابو بکر و عمر را درین مقام اعتبار نیست اخرج البخاری عن مالک بن اوس بن الحدثان النصری ان عمر بن الخطاب قال بمحضر من الصحابة فیهم علی و العباس و عثمان و عبد الرحمن بن عوف و الزبیر بن العوام و سعد

ص:115

بن أبی وقاص انشدکم باللّه الّذی باذنه تقوم السماء و الارض أ تعلمون

ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قال لا نورث ما ترکناه صدقة قالوا اللّهمّ نعم ثم اقبل علی علیّ و العباس و قال انشدکما باللّه هل تعلمان ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قد قال ذلک قالا اللّهمّ نعم پس معلوم شد که این خبر هم برابر آیتست در قطعیت زیرا که این جماعت که نام اینها مذکور شد خبر یکی ازیشان مفید یقینست چه حالی این جمع کثیر علی الخصوص حضرت علی مرتضی که نزد شیعه معصوم اند و روایت معصوم برابر قرآنست در افاده یقین نزد ایشان انتهی ازین عبارت بصراحت تمام ظاهرست که خبر یکی ازین جماعت که مخاطب عالی مقام سمای عظام شان بر زبان حقائق ترجمان خود آورده و از جمله شان سعد بن أبی وقاص و عثمان و عبد الرحمن بن عوف و زبیر بن العوام می باشد مفید حتم و یقین و مساوی آیۀ کتاب مبینست و چون انشاء اللّه تعالی خواهی دریافت که سعد بن أبی وقاص بروایت حدیث طیر استسعاد جسته بلکه او با عثمان و عبد الرحمن بن عوف و زبیر بن العوام تسلیم ثبوت این فضیلت جلیله برای جناب امیر المؤمنین علیه السلام نموده بلکه طلحه نیز با ایشان درین تسلیم شریک بوده پس این حدیث شریف باولویت تمام مفید حتم و یقین و مساوی آیۀ کتاب مبین باشد نهم آنکه بهر وجهی که خبر دیگر مذکورین در کلام شاه صاحب اعنی ابو دردا و ابو هریره و عباس و امثالشان مفید یقین و مساوات آن با آیۀ قرآنیه خواهد بود همان وجه یا اولی از ان برای افادۀ روایت باقی صحابه که حدیث طیر را روایت کرده اند متحقق خواهد شد و هم آنکه جناب امیر المؤمنین علیه السلام هم روایت حدیث طیر فرموده و افادۀ روایت آن حضرت قطعیّت خبر و مساوات را با آیۀ قرآنی از کلام مخاطب ظاهرست پس حدیث طیر باین وجه نیز مساوی آیۀ قرآنی و مفید نهایت قطع و ایقان و مثمر غایت حتم و اذعان باشد اما تقیید مخاطب وحید مزیت و خصوصیت امیر المؤمنین علیه السلام رب العالمین را در باب افادۀ روایت آن حضرت برای قطع و یقین و مساوات با کلام مبین احسن الخالقین باعتقاد اهل حق پس غیر سدید است زیرا که عصمت آن حضرت از کلام والد ماجد او در تفهیمات و افادات خود او درین کتاب و تفسیر واضح و آشکارست و نیز عصمت آن جناب از افادات دیگر سنیّه ظاهر کما اثبته الوالد الماجد النحریر المجید فی کتابه المسمی بالتشیید پس خصوصیت آن حضرت نزد والد مخاطب و خود او و دیگران هم ثابت باشد و لعمری انّ من استنکف عن قبول هذا الخبر و اعرض عنه بعد ذلک و تولّی و ادبر فهو هائم من الضلال فی المهامة العظیمة الخطر جالب من الموبقات ماهوا هی و امرّ روّاع عن قصد الطریق ذهّاب الی لهب الحریق یضرب فی غمره و یموج فی حیره لیس له بصر یهدیه و لا قائد رشد یخرجه عن التیه قدر أن علی قلبه الهوی و غطّی بصره العمی و جار عن الحق الصّحیح و حاد عن الصدق النّصیح فهجر لاغطا و صلّ خابطا و امعن فی البغی و اوغل فی الغیّ و اقتحم فی ولجات

ص:116

الذّل و ارتبک فی اشراک الجهل و قادته ازمّة الحین و استغلقت علی افئدته اقفال الرّین اوضع فی الزیغ و الجماح و تنکّب عن امم الرشد و الفلاح و وضع اساس العصبیّة و صدفت به عن الصّواب الحمیّه الابیّه ففتلته فاتلات الغرور و عمیت علیه واضحات الامور و ارتقی من المردیات و المهلکات رباها فهو من الضلال فی ظلمات بعضها فوق بعض إذا اخرج یده لم یکد یراها

آن امام علی الاطلاق و اجلۀ حائزین براعت و افلاق و معتمد و مصدق اساطین حذاق و مستند و موثق ناقدین سباقست بعضی از مفاخر و ماثر او باید شنید ذهبی در کاشف گفته شعیب بن اسحاق الدمشقی عن هشام بن عروة و عبید اللّه بن عمرو عنه اسحاق و دحیم قال ابو داود ثقة مزجی توفی سنة 189 و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب گفته شعیب بن اسحاق بن عبد الرحمن بن عبد اللّه بن راشد الدمشقی الاموی مولی رملة بنت عثمان اصله من البصرة روی عن ابیه و أبی حنیفة و تمذهب له و ابن جریح و الاوزاعی و سعید بن أبی عروبة و عبید اللّه بن عمر و هشام بن عروة و الثوری و غیرهم و عنه ابن ابیه عبد الرحمن بن عبد الصمد بن شعیب و داود بن رشید و الحکم بن موسی و ابو النصر الفرادیسی و عمرو بن عون و ابراهیم بن موسی الرازی و اسحاق بن راهویه و سوید بن سعید و ابو کریب محمد بن العلاء و هشام بن عمار و غیرهم و حدث عنه اللیث بن سعد و هو فی عداد شیوخه قال ابن طاهر ثقة ما اصحّ حدیثه و اوثقه و قال ابو داود ثقة و هو مرجی سمعت احمد یقول سمع من احمد بن أبی عروبة باخره فی دمشق و قال هشام بن عمار عن شعیب سمعت من عبید سنة 44 و قال ابن معین و دحیم و النّسائی ثقة و قال ابو حاتم صدوق و قال الولید بن مسلم رایت الاوزاعی یقربه و یدنیه قال دحیم ولد سنه 108 و مات سنه 189 و کذا أرّخه ابن مصفی و زاد فی رجب و فیها ارّخه غیر واحد و وقع فی الکلام سنة 98 و هو و هم قلت و فی سنه 189 ارّخه ابن حبّان فی الثقات و نقل ابو الولید الباجی عن أبی حاتم قال شعیب بن اسحاق ثقة مامون

فاکل معه ازین عبارت ظاهرست که امام احمد بن حنبل حدیث طیر را در فضائل روایت کرده و مراد از ان همان کتاب فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلامست و للّه الحمد و المنة که خود شاه صاحب هم اعتراف دارند به اینکه امام احمد بن حنبل این حدیث در مناقب روایت کرده است چنانچه در جواب سؤال سائلی که در ما بعد انشاء اللّه تعالی بالتمام منقول می شود بعد نقل حدیث طیر از ترمذی فرموده اند و امام احمد در مناقب بروایت سفینه نیز این حدیث را آورده اند الخ و مخفی نماند که مجرد روایت احمد بن حنبل حدیثی را دلیل ثبوت و تحقق و مزید اعتماد و اعتبار و قبول آن نزد محققین فحولست اخطب خوارزم در صدر مناقب جناب امیر المؤمنین علیه السلام در بیان کثرت فضائل آن جناب علیه و آله الصلوة ما نفح مسک و طاب ملاب گفته انبانی ابو العلاء الحافظ هذا قال اخبرنا الحسن بن احمد المقری اخبرنا احمد بن عبد اللّه الحافظ حدثنا احمد بن یعقوب بن المهرجان حدثنا علی بن محمد النخعی القاضی حدثنا الحسین بن الحکم حدثنا حسن بن الحسین عن عیسی بن عبد اللّه عن ابیه عن جده قال قال رجل لابن عباس سبحان اللّه ما اکثر مناقب علی و فضائله انی لاحسبها ثلث آلاف فقال ابن عباس او لا تقول انها الی ثلثین الفا اقرب قال رضی اللّه عنه و یدلّک علی ذلک ایضا ما یروی عن الامام الحافظ احمد بن حنبل و هو کما عرف اصحاب الحدیث فی علم الحدیث قریع اقرانه و امام زمانه و المقتدی به فی هذا الفنّ فی ابّانه و الفارس الّذی یکبّ فرسان الحفّاظ فی میدانه و روایته فیه رضی اللّه عنه مقبولة و علی کاهل التصدیق محمولة لما علم ان الامام احمد بن بن حنبل و من احتذی علی امثاله و نسج علی منواله و حطب فی حبله و انضوی الی حفله مالوا الی تفضیل الشیخین رضوان اللّه علیهما فجاءت روایته فیه کعمود الصباح لا یمکن ستره بالراح و هو ما رواه الشیخ الامام الزاهد فخر الائمة ابو الفضل بن عبد الرحمن الحفر بندی الخوارزمی رحمه اللّه تعالی الخ ازین عبارت سراسر رشاقت بلاغت شعار و اشارت سراپا بشارت متانت دثار بر ناظر سلیم الاعتبار و متامّل هوشیار هویدا و آشکارست که روایت احمد بن حنبل در باب جناب امیر المؤمنین علیه السلام مقبول و بر کاهل تصدیق محمولست زیرا که احمد بن حنبل و اتباع و اشیاع او از مفضلین شیخین اند پس امام همام محل ارتیاب و اتهام اصحاب وساوس و اوهام نیست پس روایت او در حق جناب امیر المؤمنین علیه السّلام من اللّه الملک العلام مثل عمود صباح در کمال وضوح و افصاحست که ممکن نیست ستر آن براح و محمد بن یوسف کنجی در کفایة الطالب گفته اخبرنا ابو اسحاق ابراهیم بن یوسف بن برکة الکتبیّ بالموصل عن الحافظ أبی العلاء الحسن بن احمد اخبرنا الحسین بن احمد المقری اخبرنا احمد بن عبد اللّه الحافظ اخبرنا الحسین بن احمد بن یعقوب بن المهرجان حدثنا علی بن محمد النخعی القاضی حدثنا الحسین بن الحکم حدثنا حسن بن الحسین عن عیسی بن عبد اللّه عن ابیه عن جدّه قال

ص:119

قال رجل لابن عباس سبحان اللّه ما اکثر مناقب علیّ و فضائله انّ لا حسبها ثلثة آلاف فقال ابن عباس او لا تقول انها الی ثلثین الفا اقرب خرّج هذا الاثر عن ابن عباس الائمة فی کتبه قلت و یدلک علی ذلک ما روینا عن امام اهل الحدیث احمد بن حنبل و هو اعرف اصحاب الحدیث فی علم الحدیث قریع اقرانه و امام زمانه و المقتدی به فی هذا الفنّ فی ابّانه و الفارس الّذی یکبّ فرسان الحفّاظ فی میدانه و روایته مقبولة و علی کاهل التصدیق محمولة ولایتهم فی دینه و لا یشک انه یقول بتفضیل الشیخین أبی بکر و عمر فجاءت روایته فیه کعمود الصّباح لا یمکن ستره بالرّاح و هو ما اخبرنا العلاّمة مفتی الشام ابو نصر محمد بن هبة اللّه بن محمد بن جمیل الشیرازی الخ و دلالت این عبارت شارقه بر مضامین عبارت سابقه نهایت واضح و آشکارست و بمزید ظهور مستغنی از ایضاح و اظهار و الحمد للّه الموفق للاعتبار و یوسف بن قزعلی سبط ابن الجوزی در تذکرۀ خواص الامّه بجواب قدح حدیث مواخات مروی از مجدوح بن زید الباهلی گفته و احمد مقلد فی الباب متی روی حدیثا وجب المصیر الی روایته لانه امام زمانه و عالم أوانه و المبرّز فی علم النقل علی اقرانه و الفارس الّذی لا یجاری فی میدانه و هذا هو الجواب عن جمیع ما یرد فی الباب فی احادیث الکتاب ازین عبارت در اقصای وضوحست که امام احمد عالی جناب در باب اخبار و آثار جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله الانجاب ما انهمر سحاب مقلد و مطاع و مقتدای واجب الاتباعست که هر گاه روایتی کند رجوع بآن واجب و لازم و ثابت و متحتّم باشد زیرا که حضرت او امام زمان و عالم اوان و در علم نقل مبرز بر امثال و اقران و فارس یکه تاز میدان رهانست و سبط ابن الجوزی عالی شأن این بیان حقائق نشان را برای جواب جمیع ایرادات منحرفین از صواب که بر احادیث این کتاب وارد نمایند کافی و وافی می داند و باین تحقیق انیق مستفیدین را از مضیق اشکال و اعضال قادحین و جارحین وامی رهاند و عبد الوهاب سبکی در شفاء الاسقام فی زیارة خیر الانام در مقام توثیق سند

حدیث من زار قبری وجبت له شفاعتی که حدیث اول از باب اول کتابست گفته و موسی بن هلال قال ابن عدی ارجو انّه لا باس به و اما قول أبی حاتم الرازی فیه انّه مجهول فلا یضرّه فانه اما ان یرید جهالة العین او جهالة الوصف فان أراد جهالة العین و هو غالب اصطلاح اهل هذا الشّأن فی هذا الاطلاق فذلک مرتفع عنه لانه قد روی عنه احمد بن حنبل و محمد بن جابر المحاربی و محمد بن اسماعیل الاحمسی و ابو أمیّة محمّد بن ابراهیم الطرسوسی و عبید بن محمد الورّاق و الفضل بن سهل و جعفر بن محمد المروزی و بروایة الاثنین ینتفی جهالة العین فکیف بروایة سبعة و ان أراد جهالة الوصف فروایة احمد عنه یرفع من شانه

ص:120

لا سیّما مع ما قاله ابن عدی فیه و ممّن ذکره فی مشایخ احمد ابو الفرج ابن الجوزی و ابو اسحاق الصریفینی و احمد رحمه اللّه لم یکن یروی الا عن ثقة و قد صرح الخصم یعنی ابن تیمیة بذلک فی الکتاب الذی صنّفه فی الرد علی البکریّ بعد عشر کراریس منه قال ان القائلین بالجرح و التعدیل من علماء الحدیث نوعان منهم من لم یرو الا عن ثقة عنده کمالک و شعبة و یحیی بن سعید و عبد الرحمن بن مهدی و احمد بن حنبل و کذلک النجاری و و امثاله و قد کفانا الخصم بهذا الکلام مئونة تبیین ان احمد لا یروی الا عن ثقة و ح لا یبقی له مطعن فیه ازین عبارت ظاهرست که حسب اعتراف ابن تیمیّة امام احمد بن حنبل روایت نمی کند مگر از ثقه و علامۀ سبکی باین اعتراف ابن تیمیّة احتجاج و استدلال بر وثوق موسی بن هلال کرده و آن را کافی مؤنت توثیق و وافی برای سلوک طریق تحقیق دانسته و هر گاه ثابت شد که احمد بن حنبل روایت نمی کند مگر از ثقه پس در ثبوت وثوق و اعتماد روات حدیث طیر که احمد بن حنبل روایت آن کرده ریبی باقی نماند زیرا که مراد از عدم روایت احمد بن حنبل مگر از ثقه یا اینست که احمد بن حنبل بی واسطه و بواسطه از غیر ثقه روایت نمی کند پس بنا برین وثوق جمیع روات حدیث طیر بلا شبهه ثابت خواهد شد و یا مراد آنست که احمد بن حنبل بی واسطه از غیر ثقه روایت نمی کند پس بنا بر این هر وجهی که سبب ترک روایت احمد بی واسطه از غیر ثقه خواهد بود همان وجه باعث ترک روایت احمد از غیر ثقه بواسطه هم خواهد بود پس باز هم وثوق جمیع روات حدیث طیر که احمد ازیشان روایت آن کرده متحقق خواهد شد و علاوه برین بعد ملاحظه نفائس مدائح و مفاخر و جلائل فضائل و ماثر احمد بن حنبل هرگز کسی از عقلا و ارباب حیا جسارت نمی تواند کرد بر آنکه روایت چنین امام انام و رکن عظیم اسلام را از قبیل مفتریات و مختلفات کذّابین اغثام قرار دهد و نبذی از مناقب و محامد احمد بن حنبل از کتاب الثقات ابو حاتم محمد بن حبّان البستی و حلیة الاولیاء ابو نعیم احمد بن عبد اللّه اصفهانی و کتاب الاکمال ابو نصر علی بن هبة اللّه المعروف بابن ماکولا و کتاب الانساب عبد الکریم بن محمد سمعانی و وفیات الأعیان ابن خلکان و تهذیب الاسماء یحیی بن شرف النووی و کتاب المختصر فی اخبار البشر تصنیف ابو الفداء اسماعیل بن علی الایوبی و تذکرة الحفاظ و سیر النبلاء ذهبی و عبر فی خبر من غبر ذهبی و مرآة الجنان یافعی و تتمة المختصر ابن الوردی و رجال مشکاة ولی الدین الخطیب و تهذیب التهذیب و تقریب التهذیب ابن حجر عسقلانی و طبقات شافعیه ابو بکر اسدی و طبقات الحفاظ جلال الدین سیوطی و کتائب اعلام الاخیار کفوی و فیض القدیر عبد الرؤف بن تاج العارفین مناوی و شرح مواهب لدنیه محمد بن عبد الباقی زرقانی و رجال مشکاة شیخ عبد الحق و انصاف شاه ولی اللّه ظاهرست و بعض عبارات این حضرات

ص:121

در جزو دوم مجلد حدیث غدیر مذکور شد و اکثر آن انشاء اللّه تعالی در مجلد حدیث تشبیه مبین خواهد شد و نهایت مدح و ثنای احمد آنست که قیام مقام انبیا برای او ثابت می سازند چنانچه از افاده نووی در تهذیب الأسماء ظاهرست که ابراهیم بن الحارث که از اولاد عبادة بن الصامت بود گفت که به بشر حافی گفتند که اگر تو هم قائم می شدی و می گفتی آنچه احمد گفت خوب می بود بشر حافی گفت که من برین امر قادر نیستم بتحقیق که احمد قائم شد مقام انبیا پس چگونه ممکنست که روایت شخصی که قائم مقام انبیا علیهم السلام باشد در فضل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام لائق احتجاج و استدلال نباشد بار إلها مگر آنکه گویند در باب فضل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ارشاد خود انبیا علیهم السلام را قبول نمی کند پس چگونه روایت کسی را که قائم مقام انبیا علیهم السلام باشد در فضل نفس رسول قبول کنیم و بیخ و بنیاد فضائل مصنوعه و مناقب منحوته مشایخ خود بر کنیم و نیز از روائع بدائع آنست که ابن المدینی امام ائمه سنیّه علی التحقیق احمد بن حنبل افیق را بر حضرت صدیق و شیخ عتیق ترجیح و تفضیل داده چنانچه شیخ عبد الحق در رجال مشکاة گفته قال المیمونی قال قال لی ابن المدینی بالبصرة بعد المحنة یا میمونیّ ما قام احد فی الاسلام ما قام احمد فعجبت من هذا و ابو بکر قد قام فی الرّدة قلت بای شیء قال انّ أبا بکر وجد انصارا و ان احمد لم یجد ناصرا پس جای سر بر سنگ زدنست اگر روایت چنین بزرگ که بر حضرت یار غار دامن کش از انواع شنار و عار ترجیح دارد بمقابلۀ اهل حق موضوع و مختلق و و مکذوب و مفتری وانمایند و حظ وافر از کمال استحیا و انصاف و شرم و آزرم ربایند و لعمری انّ المحایدة عن روایة هذا الامام و الاستنکاف بعید کل البعد عن الانصاف حیث لاح بتصریح الائمة العظماء و النقدة الکبراء ان روایته مقبولة و علی کاهل التصدیق محمولة و انها کعمود الصّباخ لا یمکن ستره بالرّاح و انه متی روی حدیثا وجب المصیر إلیه و لزم الاقبال علیه و مجرد روایته ینفی طعن القادحین و قدح الجارحین و انه لا یروی الا عن الثقات و لا یحدث الا عن المعتمدین الاثبات و هو بنفسه امام زمانه و عالم اوانه و المبرز فی علم النقل علی اقرانه و المقتدی به فی هذا الفنّ فی ابّانه و الفارس الّذی یکبّ فرسان الحفاظ فی میدانه و لا یجاریه مجار فی رهانه قد قام فی المحنة مقام الانبیاء و ترجّح فی المصابرة علی اوّل الخلفاء الی غیر ذلک من المحاسن الّذی تزیّنت بها صدور الکتب و الأسفار و حوتها بطون دفاتر العلماء و الاحبار و بلغت من الکثرة حدّ الافراد بالتالیف فاحصاها الکملة بالجمع و التصنیف

عن جدّه علی قال اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیر یقال له الحیاری فوضع بین یدیه و کان انس بن مالک یحجبه فرفع النبی صلی اللّه علیه و سلم یده الی اللّه ثم قال اللّهم ائتنی باحب خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطیر قال انس فجاء علی فاستاذن فقال له انس ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی حاجة فرجع ثم اعاد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الدعاء فجاء علی فرده انس فرجع ثم دعا الثالث فجاء فادخله فلمّا راه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قال اللّهم والیّ فاکل معه ثم خرج علی قال انس قلت یا ابا الحسن استغفر لی فانّ لی إلیک ذنبا و ان عندی بشارة فاخبرته بما کان من دعاء النّبی صلی اللّه علیه و سلم فحمد اللّه و استغفر لی و رضی عنّی و اذهب ذنبی عنده بشارتی ایّاه و محدث عبّاد حسب افادات اساطین نقاد و منقدین امجاد و محققین والا نژاد از سابقین مضمار اعتبار و اعتمادست و روایت او قابل استدلال و احتجاج و قاطع لسان اهل مرا و لجاجست بچند وجه اول آنکه او استاد و شیخ حضرت بخاری که از هر عیب و عار عاری و کتاب او نزد ائمه و اساطین قوم اصح الکتب بعد کتاب اللّه الباری و بکمال تعظیم و تفخیم متلقی و در تمام عالم دائر و جاری و شائع و ساریست بوده چنانچه عبد الکریم سمعانی در انساب گفته الرواجنی بفتح الراء و الواو و کسر الجیم و فی آخرها النون هذه النسبة سالت عنها استاذی ابو القاسم اسماعیل بن محمد بن الفضل الحافظ باصبهان فقال هذا نسبة أبی سعید عبّاد بن یعقوب شیخ البخاری و اصل هذه النسبة الدّواجن بالدّال المهملة و هی جمع داجن و هو الشاة الّتی تسمن فی الدار فجعلها الناس الرواجن بالراء و نسب عباد الی ذلک هکذا قال و لم یسند الحکایة الی احد و ظنّی ان الرّواجن بطن من بطون القبائل و اللّه اعلم و نیز شیخ بخاری بودن عبّاد بن یعقوب از مطالعۀ اصل صحیح او ظاهر و غیر محجوب چنانچه در کتاب التوحید این صحیح حمید مسطورست باب و سمی النبیّ صلی اللّه علیه و سلم الصلوة عملا و

قال لا صلاة لمن لم یقرأ بفاتحة الکتاب

حدثنی سلیمان قال حدثنا شعبة عن الولید ح و حدثنی عباد بن یعقوب الاسدی قال قال اخبرنا عباد بن العوام عن الشّیبانی عن الولید بن العیزار عن أبی عمرو الشّیبانی عن ابن مسعود ان رجلا سأل النبیّ صلی اللّه علیه و سلم أیّ الاعمال افضل قال الصلوة لوقتها و برّ الوالدین ثم الجهاد فی سبیل اللّه از ملاحظه این عبارت ظاهرست که حضرت بخاری نقل حدیث نبوی از عباد بن یعقوب اسدی نموده و آن را صدر باب مقصود و اول مرام محمود گردانیده فثبت کون عبّاد بن یعقوب شیخ البخاری الّذی هو عندهم بادنی قدح غیر مقصوب

ص:123

ولایا ضعف جرح معیوب و لا بایسر طعن مثلوب و قلب کل صغیر و کبیر عند ذکره خافق مرهوب و هو من کبار الاساطین الذین لا یشق غبارهم و لا یلحق آثارهم معدود و محسوب و لا یستطیع استقصاء ماثره و استیفاء مفاخره حیسوب و وضح ان البخاری یتمسک بذیله و یستمیح فائض نیله و یتشبث باهدابه و یتادب بآدابه و یغترف من بحره الزاخر و یستضیء من ضوءه الباهر و ناهیک به دلالة علی کمال الاعتماد و الاعتبار و الوثوق و زهوق شکوک ارباب الجحود و المروق و انهدام مبانی تسویلات المنهمکین فی الطاط الحقوق و انخرام اساس وساوس اهل الانفة و العقوق دوم آنکه فاضل عباد شیخ و اوستاد ترمذی نقاد سالک مسلک تحقیق و سداد و منتهج منهج تنقید و رشاد بوده و بعد ادراک مناقب اثیر و مدائح کثیره آن صدر اهل فقه و اجتهاد و استماع جلائل فضائل غزیره صحیح او که شائع فی اقطار البلاد و ذائع فی الاغوار و الانحاءست؟ ؟ ؟ هیچ مکابر متعسف و مجادل متصلّف در مزید اعتماد و اعتبار و نهایت جلالت فخار روایت چنین شیخ عالی تبار که استاد ترمذی عمدة الکبارست ریب و ارتیاب دور از صواب نمی تواند کرد سوم آنکه عباد بن یعقوب عمدة المحدثین شیخ و استاد ابن ماجه فخر المنقدینست پس ابا و استنکاف از قبول روایت شیخ ابن ماجه کثیر الانصاف رئیس اصحاب النقد و الاحصاف عین زیغ و اعتساف باشد لان جلالة قدر المحقق الجهبذ ابن ماجة لیس الی اظهارها فاقة و لا حاجة و اتقانه و امعانه فی صحیحه المتالق المتشعشع کالزجاجة ظاهر بحیث لا یکتمه قتام و عجاجه چهارم آنکه بسیاری از اساطین والا مرتبت و ارکان عالی منزلت ائمه سنیه از عباد بن یعقوب روایت اخبار نموده و اخذ احادیث و آثار ازو فرموده اند چنانچه عبد الغنی بن عبد الواحد المقدسی الجماعیلی الحنبلی در کتاب کمال فی معرفة الرجال گفته عباد بن یعقوب ابو سعید الرواجنی الکوفی الاسدی روی عن شریک و حاتم بن اسماعیل و الولید بن أبی ثور و علی بن هاشم بن البرید و محمد بن فضل و عمرو بن ثابت و الحسین بن زید بن علی و اسماعیل بن عیّاش و عبد اللّه بن عبد القدوس و عبد الرحمن بن محمد بن عبید اللّه العزرمی روی عنه البخاری و الترمذی و ابن ماجه و محمد بن اسحاق بن خزیمه و ابو بکر بن أبی داود و احمد بن اسحاق بن البهلول و ابو حاتم و سئل عنه فقال کوفی شیخ و الحسین بن اسحاق و جعفر بن محمد بن مالک الفزاری الکوفی مات سنه 250 خمسین و مائتین و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب گفته عباد بن یعقوب الرواجنی الاسدی ابو سعید الکوفی روی عن شریک النخعی و عباد بن الکلام و عبد اللّه بن عبد القدوس و ابراهیم بن محمد بن أبی یحیی و اسماعیل بن عیّاش و الحسین بن زید بن علی و الولید بن أبی ثور و محمد بن الفضل بن عطیه و علی بن هاشم بن البرید و یونس بن أبی یعقوب و غیرهم و عنه البخاری حدیثا واحدا مقرونا

ص:124

و الترمذی و ابن ماجه و ابو حاتم و ابو بکر البزار و علی بن سعید بن بشر الرازی و محمد بن علی الحکیم الترمذی و صالح بن محمد جزرة و ابن خزیمة و ابن صاعد و ابن أبی داود و القاسم بن زکریا المطرز و خلق و بر متتبع افادات ائمه این حضرات واضح و آشکارست که روایت اکابر و اعاظم و اخذ اجله و افاخم از کسی باعث ظهور جلالت شان و رفعت مکان و سموّ قدر و علو فخر بلکه معبّر بالتوثیق و تعدیل او بالتحقیقست سابقا در حدیث ولایت دریافتی که عمده ارباب تنقید اعنی ذهبی با تمجید در کتاب العبر روایت نمودن ابن عبد البر و ابن حزم از احمد بن عمر بن انس بن دلهاث اندلسی دلائی مثبت جلالت او وانموده و احمد بن محمد الشهیر بالمقری المغربی در کتاب نفح الطیب روایت ابن عبد البر و خطیب بغدادی از ابو الولید باجی باعث افتخار او دانسته و ابن حجر مکی در رسالۀ تطهیر الجنان و اللسان که در مناقب و فضائل و محامات معاویۀ غاویه تالیف نموده نهایت مجانبت و احتراز خویش از تحیّف و تعصب و تعسف و تصلب ظاهر فرموده مجرد روایت صحابه و تابعین از معاویه دلیل کمال براعت او در اجتهاد و فقاهت گردانیده و سیف اللّه بن اسد اللّه ملتانی در تنبیه که عین تمویه است روایت مالک و ابو حنیفه و یحیی بن معین و شعبه و سفیانین از امام جعفر بن محمد الصادق علیه و علی آبائه و ابنائه الطاهرین سلام اللّه ما ذر شارق بتوثیق آن جناب تعبیر کرده و بجنب روایت ایشان از ان حضرت قطان بی ایقان را که در حق آن جناب کلمه خبیثه اجد منه فی نفسی شیئا بر زبان خرافت ترجمان آورده هیچ میرز ظاهر ساخته بکمال توهین و تهجین او پرداخته و محمد بن أبی بکر المعروف بابن قیم الجوزیه در زاد المعاد افاده نموده که احد القولین اینست که مجرد روایت عدل از غیر خود تعدیل آن غیرست اگر چه راوی تصریح بتعدیل مروی عنه نکند و این مذهب از احمد بن حنبل مرویست پس گمان ندارم که منصفی لبیب و فطنی اریب بعد ادراک این افادات اثیله و افاضات جلیله محققین و منقدین قوم ارتیابی در امامت و براعت و جلالت و بنالت و وثوق و عدالت عباد بن یعقوب پیرامون خاطر خود می رساند یا راه استنکاف و اعراض از قبول مرویات و محدثات او مسلوک می گرداند پنجم آنکه ابو حاتم محمد بن ادریس الحنظلی الرازی توثیق او به تصریح صریح نموده چنانچه ذهبی در کاشف گفته عباد بن یعقوب الرواجنی ابو سعید شیعی جلد عن الولید بن أبی ثور و شریک و عدة و عنه خ مقرونا و ت ق و ابن خزیمة و ابن صاعد و خلق وثقه ابو حاتم توفی سنه 250 و ابن حجر عسقلانی بترجمۀ عباد در تهذیب گفته قال ابو حاتم شیخ ثقه و نیز ابن حجر عسقلانی در مقدمۀ فتح الباری گفته عباد بن یعقوب الرواجنی الکوفی ابو سعید رافضی مشهور الا انه کان صدوقا و ثقه ابو حاتم الخ و توثیق ابو حاتم عمدة الکبراء مصداق کل الصّید فی جوف الفرا؟ ؟ ؟ و کاسر ظهور ارباب لجاج و افترا و قاطع و ابر اهل اعوجاج و مراست فجری الوادی

ص:125

حتی طمّ السّیل القری ششم آنکه ابو بکر محمد بن اسحاق بن خزیمة السلمی النیسابوریّ توثیق او نموده ابن حجر عسقلانی در تهذیب به ترجمۀ عباد گفته قال الحاکم کان ابن خزیمة یقول حدثنا الثقة فی روایته المتهم فی دینه عباد بن یعقوب و نیز ابن حجر در مقدمۀ فتح الباری گفته قال الحاکم کان خزیمة إذا حدث عنه یقول حدثنا الثقة فی روایته المتهم فی دینه عباد بن یعقوب ازین دو عبارت حسب تصریح ابن حجر ظاهر و باهر گردید که ابن خزیمه عمدة النقّاد وقتی که از عباد والانژاد تحدیث می کرد می گفت حدثنا الثقة فی روایته پس بحمد اللّه تعالی وثوق عباد در روایت سرور انبیای امجاد علیه و آله سلام رب العباد و صلاته الی یوم التناد از افاده صریحه ابن خزیمه ذی السداد بابلغ و اوضح طرق ثابت و متحقق شد و اما جواب اتهام ابن یعقوب فی الدین فسیجیء عن کثب بالبیان الظاهر المبین انشاء اللّه المعین و ابن خزیمه عمدۀ ارباب سیر و تنقید و تحقیق و اسوۀ اصحاب تنقیر و تنقیب و تدقیقست و مکارم علیه باهره و محامد جلیله زاهره او بر ناظر اسفار احبار کبار در اختفا و استتار نیست ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته ابن خزیمة الحافظ الکبیر امام الائمة شیخ الاسلام ابو بکر محمد بن اسحاق بن خزیمة بن المغیرة بن صالح بن بکر السلمی النیسابوریّ ولد سنة ثلث و عشرین و مائتین و عنی بهذا الشأن فی الحداثة و سمع من اسحاق بن راهویه و محمد بن حمید و لم یحدث عنهما لصغره و نقص اتقانه إذ ذاک و سمع من محمود بن غیلان و عتبه بن عبد اللّه الیحمدی المروزی و محمد بن ابان المستملی و اسحاق بن موسی الحظیمی و علی بن حجر و احمد بن منیع و ابا قدامة السّرخسی و بشر بن معاذ و ابا کریب و عبد الجبار بن العلاء و طبقتهم فاکثر و جوّد و صنّف و اشتهر اسمه و انتهت إلیه الامامة و الحفظ فی عصره بخراسان حدّث عنه الشیخان خارج صحیحهما و محمد بن عبد اللّه بن عبد الحکم احد شیوخه و احمد بن المبارک المستملی و ابراهیم بن أبی طالب و ابو علی النیسابوریّ و اسحاق بن سعید النّسائی و ابو عمرو بن حمدان و ابو حامد احمد بن محمد بن بالویه و ابو بکر احمد بن مهران المقری و محمد بن احمد بن بصیر و حفیده محمد بن الفضل بن محمد و خلق لا یحصون قال ابو عثمان الحیری حدثنا ابن خزیمة قال کنت إذا اردت ان اصنّف الشیء دخلت فی الصلوة مستخیرا حتی یقع لی فیها ثم ابتدی ثم قال ابو عثمان الزاهد ان اللّه لیدفع البلاء عن اهل نیسابور بابن خزیمة و نیز ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته قال ابو علی النیسابوریّ لم ار مثل ابن خزیمة و قال ابو احمد حسنک سمعت امام الائمة ابا بکر یحکی عن علی بن خشرم عن ابن راهویه انه قال احفظ سبعین الف حدیث فقلت لابی بکر فکم یحفظ الشیخ فضربنی علی راسی و قال ما اکثر فضولک ثم قال یا بنیّ ما کتبت سواد فی بیاض الا و انا اعرته

ص:126

فقال ابو علی النیسابوریّ کان ابن خزیمة یحفظ الفقهیات من حدیثه کما یحفظ القاری السورة قلت هذا الامام کان فرید عصره فاخبرنی الحسن بن علی انا ابن اللتی انا ابو الوقت انا ابو اسماعیل الانصاری انا عبد الرحمن بن محمد بن محمد بن صالح انا أبی انا ابو حاتم محمد بن حبان التمیمی قال ما رأیت علی وجه الارض من یحسن صناعة السّنن و یحفظ الفاظها الصّحاح و زیاداتها حتی کان السّنن بین عینیه الا محمد بن اسحاق بن خزیمة فقط و نیز ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته قال الدار قطنی کان ابن خزیمة اماما ثبتا معدوم النظیر و حکی ابو بشر القطان قال رای جار لابن خزیمة من اهل العلم کان لوحا علیه صورة نبیّنا صلی اللّه علیه و سلم و ابن خزیمة یصقله فقال المعبر هذا رجل یحیی سنة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال ابو العباس بن شریح و ذکر ابن خزیمة فقال یستخرج النکت من حدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بالمنقاش و نیز ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته و قال الحاکم فی کتاب علوم الحدیث فضائل ابن خزیمة مجموعة عندی فی اوراق کثیرة و مصنفاته تزید علی مائة و اربعین کتابا سوی المسائل و المسائل المصنفة مائة جزء و له فقه حدیث بریدة فی ثلثة اجزاء قال احمد بن عبد اللّه المعدل سمعت عبد اللّه بن خالد الاصبهانی یقول سئل عبد الرحمن بن أبی حاتم عن أبی خزیمة فقال و یحکم و هو یسأل عنّا و لا نسأل عنه هو امام یقتدی به و قال الفقیه ابو بکر محمد بن علی الشّاشی حضرت ابن خزیمة فقال له ابو بکر النقاش المقری بلغنی انه لما وقع بین المزنی و ابن عبد الحکم قیل للمزنی انه یرد علی الشافعیّ فقال لا یمکنه الا بمحمد بن اسحاق النیسابوریّ فقال ابو بکر کذا کان و عن أبی اسحاق ابراهیم بن محمد المضارب قال رایت ابن خزیمة فی النوم فقلت جزاک اللّه عن الاسلام خیرا فقال کذا قال لی جبرئیل فی السّماء قد استوعب الحاکم سیرة ابن خزیمة و احواله و ساق انه عمل دعوة عدیمة النظیر فی بستان خرج إلیه یمرّ فی اسواق نیسابور و یعزم علی الناس و یبادرون معه فرحین مسرورین حاملین ما امکنهم من الشواء و الحلوی و الطّیّبات حتی لم یترکوا فی المدینة شیئا من ذلک و اجتمع عالم لا یحصون و هذه دعوة لم یتهیّأ مثلها الا لسلطان و کان الامام ابو علی الثقفی مع علمه و کماله قد خالف امام الائمة ابن خزیمة فی مسائل منها مسئلة التوفیق و الخذلان و مسئلة الایمان و مسئلة اللفظ بالقرآن فقام علیه الجمهور و الزم بالبیت اعنی الثقفی الی ان مات و تمّت له محن و کان الثقفی کبیر الشأن و ما زال العلماء یختلفون فی المسائل الصغار و الکبار و المعصوم من عصمه اللّه بالالتجاء الی الکتاب و السّنّة و السکوت عن الخوض

ص:127

فی ما لا یعنیه وَ اَللّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وقع لی بالاجازة عدة اجزاء من عوالی ابن خزیمة و کانت وفاته فی ثانی ذی القعدة سنه 311 احدی عشرة و ثلث مائة و هو فی تسع و ثمانین سنة و نیز ذهبی در عبر فی خبر من غبر در وقائع سنه احدی عشرة و ثلث مائة گفته و محمد بن اسحاق بن خزیمة الامام الائمة ابو بکر السلمی النیسابوریّ الحافظ صاحب التصانیف روی عن علی بن حجر و طبقته و رحل الی الحجاز و الشام و العراق و مصر و تفقّه علی المزنی و غیره قال الحافظ ابو علی النیسابوریّ لم ار مثل محمد بن اسحاق و قال ابو زکریا العنبری سمعت ابن خزیمة یقول لیس مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قول إذا صح الخبر عنه و قال ابو علی الحافظ کان ابن خزیمة یحفظ الفقهیات من حدیثه کما یحفظ القاری السورة و قال ابن حبّان لم یر مثل ابن خزیمة فی حفظ الاسناد و المتن و قال الدار قطنی کان اماما معدوم النظیر هفتم آنکه دار قطنی نص کرده بر آنکه او صدوقست چنانچه ابن حجر عسقلانی به ترجمه او در تهذیب گفته قال الدار قطنی شیعیّ صدوق انتهی و فی نص الدار قطنی قاطن دار النقد و السّبر جائز انواع الشرف و الفخر علی کون ابن یعقوب صدوقا شفاء لمشتف و کفاء لمکتف ف جاءَ اَلْحَقُّ وَ زَهَقَ اَلْباطِلُ إِنَّ اَلْباطِلَ کانَ زَهُوقاً و اما نسبت دار قطنی او را به تشیع پس موجب قدح و جرح و اسقاط از اعتبار و سبب عدم قبول آثار و اخبار مرویه ابن یعقوب والا تبار نمی تواند شد کما ظهر سابقا فی حدیث الولایة من تصریحات الاساطین الکبار هشتم آنکه در تهذیب ابن حجر عسقلانی به ترجمۀ او مذکورست و قال ابن ابراهیم بن أبی بکر بن أبی شیبة لو لا رجلان من الشیعة ما صح لهم حدیث عباد بن یعقوب و ابراهیم بن محمد بن میمون ازین عبارت ظاهرست که اگر در شیعه عباد بن یعقوب و ابراهیم بن محمد بن میمون نمی بودند حدیثی برای ایشان صحیح نمی شد فثبت بهذا التصریح انّ حدیث ابن یعقوب صحیح فاذا کان حدیث ابن یعقوب مقبولا موثوقا به صحیحا کان ردّ روایته جرما قبیحا و اثما فضیحا و کان الاعتماد علیه و الاستناد إلیه مغنما لاهل الروایة ربیحا و المنکر و الجاحد لنقله غاشا لنفسه لا نصیحا نهم آنکه ابن حجر عسقلانی در تقریب التهذیب گفته عباد بن یعقوب الرواجنی بتخفیف الواو بالجیم المکسورة و النون الخفیفة ابو سعید الکوفی صدوق رافضی حدیثه فی البخاری مقرون بالغ ابن حبّان فقال یستحق الترک من العاشرة مات سنة خمسین ازین عبارت ظاهرست که عباد بن یعقوب بنصّ ابن حجر کاسر روس اهل مروق صدوقست پس هر گاه ابن یعقوب صدوق باشد وساوس اوهام معاندین خصام از هم پاشد و نیز از ان ظاهرست

ص:128

که قول ابن حبان باستحقاق ابن یعقوب والاشان ترک و هجران را محض مبالغه و عدوان و اغراق و طغیانست پس هر گاه ابن یعقوب غیر متروک و طریق قبول روایات او مسلوک باشد در قبول روایت حدیث طیر که ابن یعقوب روایت کرده کدام مقام استنکافست و استبعاد و اللّه ولی التوفیق و الارشاد وَ مَنْ یُضْلِلِ اَللّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ اما اینکه ابن یعقوب رافضی بوده فستسمع جوابه المصیب عن قریب دهم آنکه ابن حجر عسقلانی در مقدمه فتح الباری گفته عباد بن یعقوب الرواجنی رافضی مشهور الا انه کان صدوقا و ثقه ابو حاتم الخ ازین عبارت عسقلانی عمدة الأعیان هم صدوق بودن ابن یعقوب والاشان ظاهر و عیانست و فیه کفایة لاهل الرشاد و الایقان و هدایة لارباب السداد و العرفان و حصد لنواجم وساوس اهل الزیغ و الشّنئان و قمع لاساس هواجس اصحاب الریب و العدوان و اما رافضی بودن ابن یعقوب فتلک شکاة ظاهر عنک عارها بر ممارس این شان ظاهر و عیانست که ترک روایت احدی بسبب رفض و تشیّع عین تعمق و تهوک و تهور و تنطعست مگر نشنیدی که ابن قتیبه حاوی فضائل شرایف و محاسن لطائف در کتاب المعارف گفته اسماء الغالیة من الرافضة ابو الطفیل صاحب رایة المختار و کان آخر من رای رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم موتا و المختار و ابو عبد اللّه الجدلی و زرارة بن اعین و جابر الجعفی ازین عبارت سراسر بشارت واضح و آشکارست که ابو الطفیل صحابی که خاتم اصحاب بود از غلات روافض بوده پس اگر عباد بن یعقوب بمحض رفض بلا غلو متهم شد چرا مطعون و مذموم و مثلوب گردد ازینجا بر هر متیقّظ با خبر و متنبّه ذی بصر روشن گردید که رفض بلکه غلو فی الرفض را باعث طعن و جرح و ذم و قدح دانستن سیلاب فنا باساس دعوی عدالت جمیع صحابه که خلفا عن سلف حضرات سنیه باثبات آن می نازند دوانیدن و تمامی مناقب و مفاخر متکاثره و محامد و ماثر متوافره را که در تنزیل آن بر کل صحابه چها مساعی غیر مشکوره که نمی کنند بر باد دادنست اینجا اگر قادحین و جارحین عباد بن یعقوب فارغخطی صریح از دعوی عدالت جمیع صحابه عنایت فرمایند ما هم دست از توثیق عباد بر می داریم و او را بقادحین او می گذاریم و بفرح و سرور تمام تبعا للمخاطب القمقام شعر لطیف: شادم که از رقیبان دامن کشان گذشتی

گوشت خاک ما هم بر باد رفته باشد

بر زبان می آریم و گمان ندارم از بیدار مغزیهای این حضرات که مطلوب اهل حق را باسعاف و انجاح مقرون سازند همانا تسلیم وثوق عباد را سهل و اولی از امر دیگر که داهیه دهما و نائبه فقماست خواهند دانست و باظهار و اقرار آن دل خواهند داد لکن بهر صورت مقصود مرام اهل حق حاصل و فتح و ظفر بجانب ایشان راجع وائلست و بعد ملاحظه این عبارت سراسر متانت

ص:129

ابن قتیبه با جلالت جواب از جمیع وجوه طعن و قدح و ثلب و جرح ابن یعقوب که من غیر ذنب مقصوبست ظاهر شد زیرا که حاصل آن جمیع وجوه مرضوضه و علل مدحوضه و اسباب منقوضه و خدشات مرفوضه اثبات رفضست چنانچه ابن حجر عسقلانی در تهذیب گفته و قال ابن عدی سمعت عبد ان یذکر عن أبی بکر بن أبی شیبة او هنّاد السّری انهما او احدهما فسّقه و نسبه الی انه یشتم السّلف قال ابن عدی و عباد فیه غلوّ فی التشیع و روی احادیث انکرت علیه فی الفضائل و المثالب و قال صالح بن محمد کان یشتم عثمان قال و سمعته یقول اللّه اعدل من ان یدخل طلحة و الزبیر الجنة لانهما بایعا علیّا ثم قاتلاه و قال القاسم بن ذکریا المطرّز وردت الکوفة فکتبت من شیوخها کلهم الاّ عباد بن یعقوب فلمّا فرغت دخلت علیه و کان یمتحن من یسمع منه فقال لی من جعفر البحر فقلت اللّه خلق البحر قال هو کذلک و لکن من جعفره قلت یذکر الشیخ قال علی ثم قال من افراه قلت اللّه اجری الانهار و وسع العیون قال هو کذلک لکن من افراها و من اجراها قلت یذکر الشیخ قال اجراها الحسین قال و کان مکفوفا و رایت فی بیته سیفا معلقا فقلت لمن هذا قال اعددته لاقاتل به مع المهدیّ قال فلما فرغت من سماع ما اردت و عزمت علی السّفر دخلت علیه فسألنی فقال من جعفر البحر فقلت جعفره معاویة و اجراه عمرو بن العاص ثم و ثبت فجعل یصیح ادرکوا الفاسق عدو اللّه فاقتلوه قال البخاری مات فی شوال و قال محمد بن عبد اللّه الحضرمیّ فی ذی القعدة سنه 250 از ملاحظۀ این عبارت ظاهرست که حاصل این همه وجوه و علل صریحة الاختلال اثبات رفض ابن یعقوب باکمالست و آن ضرری بقبول روایت آن عمدة الخداق و تصدیق نقل آن زبدة السّبّاق نمی رساند و نفعی بحال منکرین و جاحدین عائد نمی گرداند اما آنچه عسقلانی به ترجمۀ ابن یعقوب گفته ذکر الخطیب انّ ابن خزیمة ترک الروایة عنه آخرا پس جوابش آنست که بر تقدیر تسلیم ترک ابن خزیمه روایت را از ابن یعقوب بعد تصریح او به اینکه ابن یعقوب در روایت ثقه است این ترک قابل ترک و هجران و لائق عدم التفات و اعتنای منقدین این شان ست زیرا که توثیق او مؤید و مسدد توثیق ابو حاتم والاشان و تصریح دیگر محققین رفیع المکان بصدوق بودن ابن یعقوب بالایقانست علاوه برین آنفا از افادۀ ابن حجر عسقلانی در تقریب دریافتی که عباد را مستحق ترک وانمودن از جملۀ مبالغات و اغراقات مهجوره است پس اگر از ابن خزیمه توثیق عباد به ثبوت نمی رسید و محض ترک روایت ازو راسا ثابت می شد باز هم این معنی حسب افادۀ علامه عسقلانی قابل توجه و التفات نمی شد اما آنچه ابن حجر عسقلانی به ترجمۀ ابن یعقوب گفته قال ابن حبان کان رافضیّا

ص:130

داعیة مع ذلک یروی المناکیر عن المشاهیر فاستحق الترک

روی عن شریک عن عاصم عن زرّ عن عبد اللّه بن عوف إذا رأیتم معاویة علی منبری فاقتلوه پس جواب از طعن مرفوض برفض آنفا گوش گذار اهل رشاد و استبصار کرده شد امّا اینکه او داعیه بوده پس جوابش آنست که سمعانی فطین نفی داعیه بودن ابن یعقوب عمدة المحدثین بالحتم و الیقین نموده چنانچه سمعانی در انساب بعد نقل مقولۀ ابن حبان گفته قلت روی عنه جماعة من مشاهیر الائمة مثل أبی عبد اللّه محمد بن اسماعیل النجاری لأنّه لم یکن داعیة الی هواه با آنکه سابقا در حدیث ولایت شنیدی که داعیه بودن راوی حسب تصریحات محققین با انصاف سبب عدم قبول روایت و باعث ابا و استنکاف نمی تواند شد امّا نسبت روایت مناکیر از اقوام مشاهیر پس مجرد دعوی مستحق تندید و تعییر و مستوجب عیب و نکیرست اما زعم این حبان که ابن یعقوب مستحق ترکست پس بطلان این استحقاق از افادۀ خود عسقلانی عمدة الخداق در تقریب شائع فی الآفاق ظاهر و باهرست که آن را عین مبالغه و اغراق وانموده اهل حق را رهین منت و احسان عظیم الشأن فرموده اما اینکه ابن یعقوب روایت حکم قتل معاویه در صورت رؤیت او بر منبر خیر البشر علیه و آله السلام ما اضاء القمر نموده پس ظاهر و واضح و ساطع و لامعست که این سبب قدح قادحین و جرح جارحین و ثلب ثالبین و عیب عائبین نمی تواند شد زیرا که مطاعن و مثالب و فضائح و معایب معاویۀ عاویه افزون تر از آنست که منصفی را بعد ملاحظۀ آن استبعاد در صدق این روایت و راستی این حکایت دامنگیر شود اما آنچه سمعانی در انساب بعد عبارت سابقه گفته قال ابو حاتم بن حبان عباد بن یعقوب الرواجنی من اهل الکوفة یروی عن شریک حدثنا عنه شیوخنا مات سنة خمسین و مائتین فی شوال و کان رافضیا داعیة الی الرفض و مع ذلک یروی المناکیر عن اقوام مشاهیره فاستحق الترک

روی عن عاصم عن زرّ عن عبد اللّه بن عوف قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم إذا رأیتم معاویة علی منبری فاقتلوه پس جواب ازین عبارت سراسر بطلان ابن حبان آنفا بعون اللّه المنان بمعرض بیان آورده شد فلا حاجة الی الاعادة و التکرار و اللّه الموفق للاسترشاد و الاستبصار و خود سمعانی والاشان بعد ذکر این عبارت ابن حبّان کما سمعت انفا گفته قلت روی عنه جماعة من مشاهیر الائمة مثل أبی عبد اللّه محمد بن اسماعیل النجاری لانه لم یکن داعیة الی هواه پس این عبارت سراسر متانت در حقیقت رد و ابطال مجازفت و عدوان ابن حبانست که سمعانی والاشان روایت کردن جماعتی از مشاهیر ائمه اعیان مثل محمد بن اسماعیل النجاری حامل رایت این صناعت و جهبذ و ناقد این شان ثابت

ص:131

کرده نهایت عظمت و جلالت و رفعت و بنالت ابن یعقوب با کرامت ظاهر فرموده و آن را مبرهن و و معلل و مبین و مسجّل باین معنی نموده که ابن یعقوب داعیه نه بوده و ناهیک به مدمّر الهذر ابن حبان السّلیط اللّسان و از لطائف مقام اینست که علامۀ لا ثانی حاوی کمالات انسانی اعنی حضرت سمعانی بعد عبارت سابقه حدیث مثبت امر ابو الفصیل نبیل راشد خالد حائد معاند حاسد حاقد را بقتل ابو الائمة الاماجد علیه و آله آلاف سلام الملک الواحد الواجد ما أمّ الصلاح و الفلاح و الخیر و النجاح کلّ قاصد و صامد مع تفسیر مبین مراد ارشاد خالفه باسداد از شریف عمر بن ابراهیم الحسینی عمدة الامجاد نقل کرده و سکوت و صموت ان نموده و بر متتبع افادات این حضرات ظاهرست که سکوت بعد نقل روایتی یا کلامی دلیل تسلیم آنست که شاه صاحب در باب چهارم همین کتاب سکوت صاحب مجالس المؤمنین را بر عبارت میزان ذهبی دلیل تسلیم دانسته بمزید حسن فهم بان احتجاج و استدلال بر سوء حال زرارة بن اعین نموده و فاضل رشید نیز در جواب رساله نفاق الشیخین سکوت را بعد نقل دلیل تسلیم می داند و گمان می برد که داب تمام عقلا آنست که نقلی که غیر مرضی می باشد بعد نقل بردّ و انکارش می پردازند پس ظاهر و آشکار گردید که نزد سمعانی نخبة اهل العقول این روایت سراسر بشارت مسلّم و مقبول بوده است حالا عبارت سمعانی باید شنید و وضوح و ظهور و سطوع و سفور امر حق بچشم حقیقت بین باید دید قال السمعانی بعد العبارة السالفة و روی عنه حدیث أبی بکر رضی اللّه عنه انّه قال لا تفعل یا خالد ما أمرتک به سألت الشریف عمر بن ابراهیم الحسینی بالکوفة عن معنی هذا الاثر فقال کان امر خالد بن الولید ان یقتل علیّا ثم ندم بعد ذلک و فنهی عن ذلک

ما حبسک یا علی قال هذه آخر ثلث کرّات یردّنی انس یزعم انک علی حاجة قال ما حملک علی ما صنعت یا انس قال سمعت دعاءک فاحببت ان یکون فی رجل من قومی فقال النبی صلی اللّه علیه و سلم ان الرجل قد یحبّ قومه انتهی فهذا الامام ابو حاتم الذی اصبح لنقد الاثار و الاخبار کالخاتم المعروف بمعرفة الحدیث بین الجهابذة الافاخم، المشهور بتمییز الصحیح و السّقیم بین الجلّة الاعاظم، قد روی هذا الحدیث الشریف الراغم لانف کل متهالک علی الباطل متقاحم فایدی عجرفة المنکر المکابر العارم و اظهر مخرقة الجاحد المعاند الجارم، فلا یرتاب فی الحدیث بعد ذلک حازم، و لا یعرض عنه الا معاند لعلائق الایمان جازم، و اللّه المعین العاصم، الموفق لتبکیت کل مجادل مخاصم، و هر چند بودن علامه ابو حاتم رازی از اماثل جامعین محاسن و مکارم و افاضل حائزین مرابح و مغانم و اکابر مطوفین فی البلاد و اجلۀ بار عین در متن و اسناد و نحاریر مسلّمین در تجریح و تعدیل و مشاهیر عارفین مدارج تصحیح و تعلیل و دیگر جلائل محاسن این مقتدای نبیه در مجلد حدیث تشبیه انشاء اللّه الجلیل بتبیین و تفصیل خواهی دریافت لکن در این جا نیز بعض آن بالاختصار رفعا لمرارة الانتظار مذکور می شود عبد الکریم سمعانی در انساب گفته الجزی بفتح الجیم و کسر الزاء المشددة هذه النسبة الی جز قریة من قری اصبهان منها ابو حاتم محمد بن ادریس بن المنذر الحنظلی الرازی و کان یقول نحن من اهل اصبهان من قریة جزّ قال و کان اهلها یقدمون علینا حیاة أبی ثم انقطعوا عنّا و ابو حاتم کان اماما حافظا فهما من مشاهیر العلماء له رحلة الی الشام و مصر و العراق روی عنه ابو عمرو بن حکیم و عالم لا یحصون کثرة توفی سنة سبع و سبعین و مائتین و ابو الحسن علی بن محمد المعروف بابن الاثیر الجزری در تاریخ کامل در سنه سبع و سبعین و مائتین گفته و فیها توفی ابو حاتم الرازی و اسمه محمد بن ادریس بن المندر و هو من اقران البخاری و مسلم و نیز ذهبی در عبر فی خبر من غبر در سنه سبع و سبعین و مائتین گفته فیها توفی حافظ المشرق ابو حاتم محمد بن ادریس الحنظلی الرازی فی شعبان و هو فی عشر التسعین و کان بارع الحفظ واسع الرحلة من اوعیة العلم سمع محمد بن عبد اللّه الانصاری و ابا مسهر و خلقا لا یحصون و کان جاریا فی مضمار البخاری و أبی زرعة الرازی و نیز ذهبی در دول الاسلام گفته و فی سنة سبع أی سبع و سبعین و مائتین مات حافظ زمانه ابو حاتم محمد بن ادریس الحنظلی الرازی فی شعبان و هو فی عشر التسعین و کان جاریا فی مضمار أبی زرعة و البخاری و نیز ذهبی در کاشف گفته محمد بن ادریس بن المنذر أبی حاتم الرازی الحافظ عن عبد اللّه بن موسی الانصاری و خلائق و عشرش

ص:133

و ولده و المحاملی و خلق قال موسی بن اسحاق الانصاری ما رأیت احفظ منه و قال احمد بن سلمة ما رأیت بعد ابن راهویه و الذهلی احفظ للحدیث و لا اعلم بمعانیه من أبی حاتم مات فی شعبان سنه 277 و ابو محمد عبد اللّه بن اسعد یمنی یافعی در مرآة الجنان گفته سنة سبع و سبعین و مائتین فیها توفی حافظ المشرق ابو حاتم محمد بن ادریس الحنظلی الرازی فی شعبان و کان بارع الحفظ واسع الرحلة من اوعیة العلم جاریا فی مضمار البخاری و أبی زرعة الرازی و ابن حجر عسقلانی در تقریب التهذیب گفته محمد بن ادریس بن المنذر الحنظلی ابو حاتم الرازی احد الحفاظ من الحادیة عشر مات سنة سبع و سبعین

عن السّدیّ عن انس بن مالک قال کان عند النبی صلی اللّه علیه و سلم طیر فقال اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطائر فجاء علیّ فاکل معه قال الترمذی السّدیّ اسمه اسماعیل بن عبد الرحمن سمع من انس بن مالک و رای الحسین بن علی و وثقه سفیان الثوری و شعبة و یحیی بن سعید القطان و غیرهم قلت انما ذکر الترمذی هذا فی تعدیل السّدّی لأنّ جماعة تعصبوا علیه لیبطلوا هذا الحدیث فعدّله الترمذی و هر چند افادۀ ترمذی در توثیق و تعدیل سدی نبیل کافی و وافی و تشکیکات اهل مرا و لجاج و تعلّلات اصحاب عناد و اعوجاج را راسا مستاصل و نافیست لکن برای مزید تشیید و ابرام بعض وجوه متینة النّظام مؤید این مطلوب و مرام مذکور می دارم اول آنکه امام احمد بن محمد بن حنبل شیبانی توثیق او فرموده چنانچه ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب به ترجمه اش گفته قال ابو طالب عن احمد ثقة و توثیق امام احمد مثبت کمال اعتبار و اعتماد سدیست زیرا که هر گاه محض روایت احمد از کسی دلالت بر وثوق و اعتماد او داشته باشد تصریح به توثیق آن کس بالاولی باعث حصول جزم و حتم بوثاقت او خواهد شد دوم آنکه احمد بن عبد اللّه العجلی که محاسن باهره و معالی زاهره او در مجلد حدیث ولایت از کتاب الانساب سمعانی و کتاب سیر اعلام النبلاء و تذکرة الحفاظ و عبر ذهبی دریافتی توثیق سدی نموده چنانچه ابن حجر در تهذیب به ترجمه اش می فرماید قال العجلی ثقة عالم بالتفسیر روایة له انتهی و فی توثیق العجلی العمید للسدی السدید الرشید، و التصریح بکونه عالما بتفسیر کلام الرّب المجید، کمال التایید و نهایة التشیید، للمقصود المحمود و المطلوب الحمید، کما لا یغرب عمن القی السمع و هو شهید، سوم آنکه احمد بن شعیب النّسائی در حق سدی گفته صالح و نیز در حق او گفته لیس به باس چنانچه ابن حجر در تهذیب به ترجمه او گفته قال النّسائی فی الکنی صالح و قال فی موضع آخر لیس به باس ظاهرست که این دو افاده نسائی حق شناس برای قلع و قمع اساس ارتیاب مرتابین با وسواس در جلالت شان سدی عمدة الاکیاس کافی و وافیست زیرا که حسب افادات ارباب النقد و الدرایه کما سمعت فی مجلد حدیث الولایة شرط نسائی در رجال اشدّ از شرط شیخین با اجلالست پس هر گاه ناقدی که احتیاط او در باب رجال باین حد کمال رسیده باشد تصریح او بصالح بودن کسی و نفی باس از و لابد موجب نهایت رکون و استناد و باعث غایت ثقت و اعتماد خواهد بود خصوصا وقتی که اعتماد خود او برین کس و اخراج حدیث او در صحیح خویش ثابت باشد و ستعرف انشاء اللّه تعالی انّ السّدیّ من رواة صحیح النّسائی چهارم آنکه عبد اللّه بن محمد المعروف بابن عدی که در نقد رجال و فحص احوال ملجا و ملاذ و موئل و معاذ اهل سنتست و محامد عظیمه و مدائح فخیمه او از کتاب الکامل ابن الاثیر

ص:135

و تذکرة الحفاظ و کتاب العبر ذهبی و مرآة الجنان یافعی و طبقات الحفاظ سیوطی و فیض القدیر مناوی پیدا و آشکارست افاده کرده که سدی نزد او مستقیم الحدیث و صدوقست و نیز در حق او لا باس به گفته چنانچه ابن حجر در تهذیب به ترجمه سدی می گوید قال ابن عدی له احادیث یرویها عن عدة شیوخ و هو عندی مستقیم الحدیث صدوق لا باس به پس بعد این تصریح ابن عدی کار هیچ عاقلی نیست که اعراض از حدیث سدی کند و سدّ انصاف بمعادل جور و جفا و ظلم و اعتدا بر کند پنجم آنکه ابو حاتم محمد بن حبان بستی که فضائل جلیلة الشأن و مناقب رفیعة البنیان او در مجلد حدیث ولایت از کتاب الاکمال أبی نصر بن ماکولا و کتاب الانساب عبد الکریم سمعانی و منهاج ابن تیمیّه حرانی و عبر ذهبی و مرآة الجنان یافعی و طبقات شافعیه سبکی و طبقات شافعیه اسنوی و مقدمۀ شرح مشکاة عبد الحق و بستان المحدثین خود مخاطب و اتحاف النبلاء مولوی صدیق حسن خان معاصر شنیدی سدّی را در کتاب الثقات وارد فرموده چنانچه گفته اسماعیل بن عبد الرحمن بن أبی ذویب السدی الاعور مولی زینب بنت قیس بن محزمة؟ ؟ ؟ من بنی عبد مناف یروی عن انس بن مالک و قد رأی ابن عمر روی عنه الثوری و شعبة و زائدة مات سنة سبع و عشرین و مائة فی امارة ابن هبیرة و پر روشنست که ابن حبان در کتاب الثقات جز از ثقات ذکر نکرده و هر کسی که درین کتاب مذکورست بلا شبهه ثقه می باشد و هر چند این معنی از ملاحظۀ صدرش در کمال ظهورست لکن برای تنبیه ذاهلین بعض کلمات مصرحه این مطلب از ان منقول می شود پس مخفی نماند که ابن حبان در صدر کتاب الثقات گفته و لا اذکر فی هذا الکتاب الاول الا الشتات الّذین یجوز الاحتجاج یخبرهم و نیز در ان گفته فکلّ من اذکره فی هذا الکتاب الاول فهو صدوق یجوز الاحتجاج بخبره إذ قعدی خبره عن خصال خمس و بعد ذکر خصال خمس گفته و انما اذکر فی هذا الکتاب الشیخ بعد الشیخ و قد ضعّفه بعض المشایخ و وثقه بعضهم فمن صحّ عندی منهم انه ثقة بالدلائل النیّرة التی بینتها فی کتاب الفصل بین النقلة ادخلته فی هذا الکتاب لانه یجوز الاحتجاج بخبره و من صح عندی منهم انّه ضعیف بالبراهین الواضحة التی ذکرتها فی کتاب الفصل بین النقلة لم اذکره فی هذا الکتاب لکنّی ادخلته فی کتاب الضعفاء بالعدل لانه لا یجوز الاحتجاج بخبره فکلّ من ذکرته فی کتابی هذا إذا تعدی خبره عن الخصال الخمس التی ذکرتها فهو عدل یجوز الاحتجاج بخبره ششم آنکه عبد الکریم بن محمد السمعانی بتصریح صریح توثیق سدّی نموده بذکر بعض فضائل باهرۀ او تزیین کتاب خود فرموده چنانچه در کتاب الانساب در نسبت سدی گفته و المشهور بهذه النسبة اسماعیل بن عبد الرحمن بن أبی ذویب و قیل ابن أبی کریمة السدّی الاعور

ص:136

مولی زینب بنت قیس بن محزمة؟ ؟ ؟ من بنی عبد مناف حجازی الاصل سکن الکوفة یروی عن انس بن مالک و عبد خیر و أبی صالح و قد رای ابن عمرو هو السّدّی الکبیر ثقة مامون روی عنه الثوری و شعبة و زائدة و سماک بن حرب و اسماعیل بن أبی خالد و سلیمان التّیمی و مات سنة سبع و عشرین و مائة فی امارة ابن هبیرة و کان اسماعیل بن أبی خالد یقول السّدّی اعلم بالقرآن من الشعبی قال ابو بکر احمد بن موسی بن مردویه الحافظ اسماعیل بن عبد الرحمن السّدّی یعنی ابا محمد صاحب التفسیر انما سمی السّدّی لأنّه نزل بالسّدّة و کان ابوه من کبار اهل اصبهان توفی سنة سبع و عشرین و مائة فی ولایة بنی مروان روی عن انس بن مالک و ادرک جماعة من اصحاب النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم منهم سعد بن أبی وقاص و ابو سعید الخدری و ابن عمرو ابو هریرة و ابن عباس حدث عنه الثوری و شعبة و ابو عوانة و الحسن بن صالح قال ابن أبی حاتم اسماعیل بن عبد الرحمن السّدی الاعور مولی زینب بنت قیس بن محزمة؟ ؟ ؟ اصله حجازی یعد فی الکوفیّین و کان شریک یقول ما ندمت علی رجل لقیته ان لا اکون کتبت کل شیء لفظ به الا السّدّی قال یحیی بن سعید ما سمعت احدا یذکر السّدیّ الا بخیر و ما ترکه احد هفتم آنکه مسلم بن حجاج قشیری صاحب صحیح از سدی روایت فرموده چنانچه محمد بن طاهر مقدسی در کتاب اسماء الرجال صحیحین در افراد مسلم ممن اسمه اسماعیل گفته اسماعیل بن عبد الرحمن بن أبی کریمة الهاشمی المعروف بالسّدّی الاعور الکوفی اصله حجازی مولی زینب بنت قیس بن محزمة من بنی عبد المطلب یکنّی ابو محمد سمع انس بن مالک و لقی عبد اللّه و سعد بن عبادة و یحیی بن عباد روی عنه ابو عوانة و الثوری و الحسن بن صالح و زائدة و اسرائیل مات سنة سبع و عشرین و مائة و ظاهرست و لا کظهور النار علی العلم که تخریج مسلم از سدی از ادلّ دلائل وثاقت اوست زیرا که محمد بن طاهر مقدسی در صدر همین کتاب اسماء الرجال صحیحین افاده فرموده که حفاظ حدیث مثل ابن عدی و دار قطنی و ابن منده و حاکم و سابقین و لاحقین ایشان که بعد شیخین تا وقت محمد بن طاهر بودند نزد ایشان صحیح و ثابت شده که هر کسی که شیخین اخراج حدیث او در صحیحین کرده اند حدیث او حجتست بسبب روایت شیخین ازو در صحیح زیرا که شیخین اخراج نکرده اند مگر از ثقه عدل حافظ که احتمال کند سن او و مولد او سماع را از کسی که مقدم بر اوست پس بنا بر این یقینا و قطعا ظاهر می شود که حدیث سدّی نزد ائمه سنیه که بعد شیخین تا زمان محمد بن طاهر بودند خصوصا ابن عدی و دار قطنی و ابن منده و حاکم حجتست و خود او ثقه و عدل و حافظست و اصل عبارت مقدسی متضمن این مطلب انشاء اللّه تعالی در مجلد حدیث تشبیه در مقام توثیق عبد الرزاق خواهی شنید و علامۀ ابن حجر عسقلانی در مقدمۀ فتح الباری گفته ینبغی لکل منصف ان یعلم انّ تخریج صاحب الصحیح لایّ راو کان

ص:137

مقتض لعدالته عنده و صحة ضبطه و عدم غفلته و لا سیما ما انضاف الی ذلک من اطباق جمهور الائمة علی تسمیة الکتابین بالصحیحین و هذا معنی لم یحصل لغیر من خرج عنه فی الصحیح فهو بمثابة اطباق الجمهور علی تعدیل من ذکر فیهما ازین عبارت ظاهرست که تخریج صاحب صحیح هر راوی را که باشد مقتضی عدالت آن راوی نزد صاحب صحیح و صحت ضبط او و عدم غفلت اوست لا سیما اطباق جمهور ائمه بر تسمیه هر دو کتاب یعنی صحیح بخاری و صحیح مسلم بصحیحین معنای هست که برای غیر روات این دو کتاب حاصل نشده و این معنی بمثابۀ اطباق جمهورست بر تعدیل کسی که در ان ذکر شده پس بحمد اللّه تعالی واضح گردید که سدّی عدل صحیح الضبطست که غفلت نمی نماید و از یک جهت اطباق جمهور بر تعدیل او واقع ست و ملا علی قاری در مرقاة شرح مشکاة گفته و قد کان ابو الحسن المقدسی یقول فیمن خرّج احدهما فی الصحیح هذا جاز القنطرة یعنی لا یلتفت الی ما قیل فیه لانهما مقدمان علی ائمة عصرهما و من بعدهما فی معرفة الصحیح و العلل و نیز قاری در مرقاة گفته و لا یقدح فیهما أی فی الصحیحین اخراجهما لمن طعن فیه لان تخریج صاحب الصحیح لایّ راو کان مقتض لعدالته و صحة ضبطه و عدم غفلته ان خرج له فی الاصول فان خرج له فی المتابعات و الشواهد و التعالیق کانت درجاته متقاربة فی الضبط و غیره مع حصول وصف الصدق له فالطعن فیمن خرج له احدهما مقابل لتعدیله فلا یقبل الجرح الا مفسرا بما یقدح فی عدالته او ضبطه مطلقا او فی ضبطه الخبر بعینه لتفاوت الاسباب الحاملة للائمة علی الجرح إذ منها ما لا یقدح و منها ما یقدح ازین دو عبارت واضح و ظاهرست که ابو الحسن مقدسی در باب کسی که یکی از بخاری و مسلم ازو در صحیح اخراج نموده باشند افاده می فرمود که هذا جاز القنطرة یعنی آنچه در باب او گفته شده است قابل التفات نیست زیرا که بخاری و مسلم در معرفت صحیح و علل بر ائمه عصر خود و کسی که بعدشان باشد مقدم و فائق هستند و تخریج یکی ازیشان برای هر راویی که باشد نزد او مقتضی عدالت و صحت ضبط و عدم غفلت آن راویست فثبت ان السدّی قد عبر القنطرة و جاز و شرف روایة صاحب الصحیح احرز و حاز فهو عدل صحیح الضبط غیر مطعون بالغفلة و الخبط هشتم آنکه سدی از روات صحیح أبی داود و صحیح ترمذی و صحیح نسائی و صحیح ابن ماجه است چنانچه از رمز 4 که بر نامش در تهذیب التهذیب و تقریب و غیر آن مرقومست ظاهر و آشکارست و سابقا در مجلد حدیث ولایت حسب افاده حامی؟ ؟ ؟ مخاطب لا ثانی اعنی سیف اللّه بن اسد اللّه ملتانی دریافتی که روات صحاح اهل سنت همه معدّل و مزکی و اهل دیانت و تقوی بوده اند و روایات اهل سنت در هر عصر و هر طبقه مشهور و معروف و در محافل و مجالس و بر سر منابر مذکور و مدروس پس سدی که بودن او از روات مسلم و بخاری و ابو داود و نسائی و ترمذی و ابن ماجه مسلمست نیز معدّل و مزکّی و از جمله اهل دیانت و تقوی بوده باشد و روایات او در هر عصر و هر طبقه مشهور و معروف و در محافل و مجالس و بر سر منابر مذکور و مدروس نهم آنکه

ص:138

علی سبیل الفرض اگر تصریح شعبه بوثاقت سدی که از کلام ترمذی علی ما نقله سبط ابن الجوزی ظاهر شد ثابت ندانیم باز هم چون شعبه از سدی روایت دارد ثابت خواهد شد که او نزد شعبه ثقه می باشد زیرا که سابقا از عبارت شفاء الاسقام سبکی دریافتی که حسب افاده ابن تیمیه شعبه از جمله کسانی هست که روایت نمی کنند مگر از ثقه و از افاده ابن حجر عسقلانی در صدر لسان المیزان نیز این معنی ظاهرست کما لا یخفی علی من طالعه پس بحمد اللّه تعالی بکمال وضوح ثابت گردید که محض روایت شعبه از سدّی برای اثبات مطلوب کافی و بسندست دهم آنکه بسیاری از اعاظم علما و افاخم نبها مثل ابو عوانه و سفیان ثوری و حسن بن صالح و زائده و اسرائیل و شعبه و سماک بن حرب و اسماعیل بن أبی خالد و سلیمان تیمی و ابو بکر بن عیاش از سدی روایت کرده اند و انفا در وجه عباد بن یعقوب دانستی که روایت اکابر والا مرتبت و تحدیث اجله عالی منزلت از کسی بچه حد باعث ثبوت جلالت و عظمت آن کس هست تا آنکه به توثیق معبر می شود بلکه بنا بر افاده بعض اعلام عین تعدیلست پس بعد درک این معنی اصلا ریبی در نهایت جلالت شان سدّی و وثوق و عدالت او باقی نمی ماند یازدهم آنکه نصر اللّه کابلی با آن همه تعصب بی پایان و تعمق و تنطع صریح العوار و الشنئان که زبان را بقدح و جرح جمعی از اعیان سنّیه گشاده اعتراف صریح به ثقه بودن سدی والاشان نموده چنانچه در صواقع در مطلب سادس در بیان مکاید از مقصد اول کتاب گفته السادسة و العشرون نقل اخبار عن بعض کتب اهل السنّة مما رواه بعض محدّثیهم عن رجل یشارکه غیره فی اسمه او لقبه او کلیهما احدهما صدوق و الآخر کذوب و ترک ما یمیز به احدهما عن الآخر لیعلم انه صحیح کالسدی فانه مشترک بین رجلین احدهما الکبیر و الآخر الصغیر و الاوّل منهما ثقة و الآخر کذاب وضّاع رافضی فینخدع من لا یعرف حقیقة الامر و لیس له دربة دوازدهم آنکه خود شاه صاحب هم سدّی را از معتبرین و ثقات اهل سنت می دانند چنانچه در باب دوم این کتاب تحفه می فرمایند کید نوزدهم آنکه در اسماء و القاب رجال معتبرین اهل سنت نظر کنند و هر کرا از رجال خود شریک نام و لقب او یابند حدیث او را و روایت او را بان سنی نسبت دهند بجهت اتحاد نام و لقب امتیاز در میان هر دو حاصل نشود پس سنیان نا واقف او را امامی از ائمه خود اعتقاد کنند و روایت او را در محل اعتبار شمارند مثل سدی که دو کس اند سدّی کبیر و سدّی صغیر کبیر از معتبرین و ثقات اهل سنتست و صغیر از وضاعین و کذابینست و رافضی غالیست انتهی اما وصف حدیث طیر بغرابت که در نسخۀ حاضرۀ ترمذی مذکورست پس اولا سبط ابن الجوزی آن را نقل نکرده و ثانیا غرابت حدیث دلالت بر عدم صحت آن ندارد زیرا که حدیث غریب صحیح هم می باشد پس غریب عامست از صحیح و غیر صحیح و لا دلالة للعامّ علی الخاصّ بلکه چون ترمذی این حدیث را در صحیح خود وارد فرموده و توثیق سدی راوی آن هم بغرض ردّ تعصب مبطلین حدیث شریف نموده این معنی دلالت صریحه دارد بر آنکه این حدیث

ص:139

صحیحست گو غریب باشد و صدق یمن؟ ؟ ؟ در وی که غریب صحیح هم می باشد و محض اتصاف بغرابت دلالت بر عدم صحت ندارد پس بر متتبّع کتب درایت مخفی نیست برای دفع توهم قاصرین بعض شواهد مذکور می شود حافظ تقی الدین ابو عمرو عثمان بن عبد الرحمن الشافعی المعروف بابن الصلاح در کتاب علوم حدیث گفته النوع الحادی و الثلاثون معرفة الغریب و العزیز من الحدیث رویت عن أبی عبد اللّه بن مندة الحافظ الاصبهانی انه قال العریب من الحدیث کحدیث الزهری و قتادة و اشباههما ممن یجمع حدیثهم فاذا انفرد الرجل منهم بالحدیث یسمّی غریبا و إذا روی عنهم رجلان او ثلثة و اشترکوا فی حدیث یسمّی عزیزا فاذا روی الجماعة عنهم حدیثا یسمّی مشهورا قال یعنی ابن الصلاح الحدیث الذی یتفرد به بعضهم یوصف بالغریب و کذلک الحدیث الذی یتفرد فیه بعضهم لامر لا یذکره فیه غیره اما فی متنه او فی اسناده و لیس کل ما یعد من انواع الافراد معدود من انواع الغریب کما فی الافراد المضافة الی البلاد علی ما سبق شرحه ثم ان الغریب ینقسم الی صحیح کالافراد المخرجة فی الصحیح و الی غیر صحیح و ذلک هو الغالب علی الغرائب روینا عن احمد بن حنبل رضی اللّه عنه انه قال غیر مرة لا تکتبوا هذه الاحادیث الغرائب فانها مناکیر و عامتها من الضعفاء ازین عبارت بدو وجه ثابت می شود که وصف حدیث طیر بغرابت در عبارت ترمذی علی تقدیر التسلیم منافات با صحت آن ندارد اول آنکه در ان مذکورست که غریب صحیح مثل افراد مخرجه در صحیحست و چون ترمذی حدیث طیر را در صحیح خود وارد فرموده پس آن صحیح باشد گو غریب هم باشد دیگر آنکه از آن ظاهرست که امام احمد بن حنبل از کتابت احادیث غرائب که غیر صحیحست مکرر اتباع و اشیاع خود را منع فرموده پس اگر حدیث طیر غیر صحیح می بود چگونه امام احمد بن حنبل آن را روایت می کرد و خود را مستحق توبیخ و تعییر ایزد خبیر که ارشاد فرموده یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اَللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ و أَ تَأْمُرُونَ اَلنّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ می ساخت و خود را در کشمکش مؤاخذۀ دار و گیر و اتباع نحاریر که ایشان را از کتابت احادیث غرائب غیر صحیحه و مناکیر مرویه از ضعفا بتکرار منع و تحذیر فرموده است می انداخت و چون احمد بن حنبل حدیث طیر را روایت کرده کما علمت فی الوجه التانی پس یقینا معلوم شد که این حدیث شریف از جمله غرائب غیر صحیحه و مناکیر مرویه از ضعفا نیست بلکه حدیث صحیحست و مروی از ثقات و قدح و جرح آن غیر قابل اصغا و التفات و علاوه برین همه از تتبع افادات ائمه عالی درجات واضح و لائح می شود محض که روایت ترمذی حدیث را در صحیح خود دلالت بر مزید اعتماد و اعتبار حدیث طیر و نهایت شناعت و فظاعت تکذیب و ابطال

ص:140

ان دارد بوجوه عدیده اول آنکه جلال الدین سیوطی در طبقات الحفاء بترجمه ترمذی گفته قال ابو سعید الادریسی کان احد الائمة الذین یقتدی بهم فی علم الحدیث صنف کتاب الجامع و العلل و التاریخ تصنیف رجل عالم متقن کان یضرب به المثل فی الحفظ انتهی فهذا ابو سعید الادریسی عالمهم السعید و حاذقهم الحمید و جهبذهم المفید و تحریرهم المجید و کاملهم الرئیس قدوة اهل الافادة و التدریس یفید نهایة جلالة الشأن للصحیح الترمذی المقبول عنه الأعیان و یظهر کونه موصوفا بالاحکام و الاتقان حریا بالاعتماد و الاذعان مصونا عن مثالب اهل العد و ان محفوظا من مطاعن اهل الطغیان دوم آنکه عبد الکریم بن محمد سمعانی در انساب بنسبت ترمذی گفته ابو عیسی محمد بن عیسی بن سورة بن شداد الترمذی الضریر احد الائمة الذین یقتدی بهم فی علم الحدیث صنف کتاب الجامع و التاریخ و العلل تصنیف رجل عالم متقن و کان یضرب به المثل فی الحفظ و الضبط الخ ازین عبارت واضحست که ترمذی کتاب جامع خود که مراد از ان صحیح اوست تصنیف کرده تصنیف مرد عالم متقن فثبت ان صحیحه موصوف بالإتقان و علو الشأن فلا یقدم علی تکذیب حدیثه الا المبتلی بالخزی و الخسران و اضنو بالعمه و الحرمان سوم آنکه احمد بن محمد المعروف بابن خلکان در وفیات الأعیان گفته ابو عیسی محمد بن عیسی بن سورة بن موسی بن الضحاک السلمی الضریر البوغی الترمذی الحافظ احد الائمة الذین یقتدی بهم فی علم الحدیث صنف کتاب الجامع و العلل تصنیف رجل متقن و به یضرب المثل الخ و هذه عبارة ابن خلکان مثل عبارة محقق سمعان دلیل واضح و برهان أی برهان علی اتصاف جامع الترمذی بالاتقان و ظهور فظاعة زعم اهل الحقد و الشنئان و کون زعمهم متزعزع الارکان واهی البنیان منخرم الفروع و الاغصان منهاد الجدران چهارم آنکه این اثیر در جامع الاصول تصریح کرده که کتاب ترمذی صحیحست و فی هذا کفایة لاثبات صحة اخباره و حجّیة آثاره و دلیل واضح علی ایناع اثماره و بزوغ انواره و برهان لائح علی غایة سماجة تکذیب المخاطب و نهایة شناعة انکاره پنجم آنکه بن اثیر صحیح ترمذی را احسن کتب گفته فاذا کان صحیح الترمذی احسن الکتب و افضل الاسفار کیف یجتری احد من اولی الالباب و الابصار علی مقابلة حدیثه بالردّ و الانکار و اللّه ولی التوفیق و الاستبصار و الحافظ الصائن من الاستباک فی اشراک الخسار و البوار ششم آنکه ابن اثیر افاده نموده کم

ص:141

صحیح ترمذی اکثر کتبست از روی فائده و احسن انست از روی ترتیب و اقل انست از روی تکرار و هذا ایضا یدلک علی نهایة المدح و غایة الثناء المزری علی الازهار و یرشدک الی اقصی الاعتماد و الاعتبار و یلحق بمکذّب حدیثه کمال الصغار و الاحتقار هفتم آنکه نیز ابن اثیر در حق صحیح ترمذی گفته و فیه ما لیس فی غیره من ذکر المذاهب و وجوه الاستدلال و تبیین انواع الحدیث من الصحیح و الحسن و الغریب و فیه جرح و تعدیل انتهی فهذا صریح فی الترجیح و التفضیل و ان فیه ما لیس فی غیره من کتب ائمة هذا الشأن الجلیل و ان فیه تبیین انواع الحدیث الجمیل و اثبات الجرح و التعدیل فکیف یروج بعد ذلک وسواس طاعن یروم تکذیب حدیثه الشریف بالتخدیع و التسویل هشتم آنکه ابن اثیر در حق صحیح ترمذی گفته و فی آخره کتاب العلل قد جمع فیه فوائد حسنة لا یخفی قدرها علی من وقف علیه انتهی من الواضح البین انّ کتابا یکون مشتملا علی تعیین الاسقام و العلل جلیل المرتبة فخیم المحل و شانه عظیم و خطبه جلل و لا ینفق فی حقه تقول کل معاند محک و محل نهم آنکه قول ابن اثیر و قد جمع فیه فوائد حسنة لا یخفی قدرها علی من وقف علیه دلالت صریحه دارد بر اشتمال کتاب العلل بر فوائد حسنه جلیله و عوائد فخیمه جمیله که عظمت قدر و جلالت فخرش بر واقف آن کتاب در حیز عفا و احتجاب نیست و من الظاهر الجلی علی من له فهم ذکی و ذهن صفی ان من یبین فی النقد و التعلیل و الجرح و التعدیل فوائد حسنة حریة بالتعظیم و التبجیل لا یؤثر وصم کتابه بایراد افتراء کاذب ضئیل و اقحام بهتان واضح خسیس ذلیل دهم آنکه ابن اثیر از ترمذی نقل کرده که صنفت هذا الکتاب و عرضته علی علماء الحجاز فرضوا به انتهی و من الظاهر المستبین علی من له درایة و امتیاز و تجنب عن الاعوجاج و عن اللجاج انحیاز ان رضاء علماء الحجاز بهذا الکتاب الممتاز غایة التشریف و الاعزاز فلا یتفوه بابطال حدیثه رغما لعلماء اهل الحجاز الا من تنکب عن الحق و عن الصواب جازه و احرز قصب السّبق فی مضمار العناد و انواع اللداد حان یازدهم آنکه ترمذی علی ما نقله ابن الاثیر افاده فرموده و عرضته علی علماء العراق فرضوا به انتهی و بعد رضاء علماء الحجاز رضاء علماء العراق بهذا الکتاب الذی ابهر العقول وراق دلیل

ص:142

باهر علی حصول الاجماع الاتفاق و تحقق الاطباق و الاصفاق من الجهابذة الحذاق و المهرة السّباق علی غایة جلاته الاخبار الماثورة فیه من حبیب الرب الخلاق صلوات للّه و سلامه علیه ما وصف الصبح بالابتلاج و الایتلاق و الشمس المضیئة بالاضاءة و الاشراق فلا یکذب حدیثه الا المخذول الموکوس الخلاق الممنو بمرارة المذاق و شکاسة الاخلاق و اللّه ولی التوفیق و الارفاق و هو الحافظ الصائن من تسویلات ارباب الشقاق و اصحاب النفاق الذین لا رواج لتلمیعاتهم و لا نفاق الا علی من نکص عن الایمان و الوفاق دوازدهم آنکه نیز ترمذی فرموده و عرضته علی علماء خراسان فرضوا به انتهی فرضاء علماء خراسان بهذا الکتاب العظیم الشأن بعد رضاء علماء الحجاز و علماء العراق الأعیان اوضح دلیل و اجلّ برهان علی سموّ قدر ما فیه من الاحادیث المرویة عن سید الانس و الجان صلوات اللّه و سلامه علیه و آله ما اختلف الملوان فلا یرمیها بالکذب و البهتان الا الاعفک المنهمک فی البغض و الشنئان و اللجوج المرتبک فی الطغیان و لا یخالف جمیع علماء الحجاز و علماء العراق و علماء خراسان الا اللجوج المهان الذین شان شانه بصرم حبل الایقان و الایمان و اللّه الموفق و هو المستعان سیزدهم آنکه ترمذی بر اثبات این همه فضل و جلالت و عظمت قدرت کتاب مستطاب خود نزد اکابر و اجله اهل عصر خود اکتفا نفرموده از طرف خود در حق کتاب خود فرموده و من کان فی بیته لهذا الکتاب فکانما فی بیته نبی یتکلم انتهی و من الجلی الواضح و البین اللائح علی المتدبر الحاذق الذی له فهم صائب و ادراک فائق ان کتابا یکون کالنبی المتکلم الناطق لا یکذب حدیثه الا المکابر المائق و الماحل المماذق و الخادع المنافق و المعاند الذی هو المنوب؟ ؟ ؟ مفارق و لا یخاف ارتکاب سخط الخالق و لا یمعن فی اسرار الحقائق فهو لثوب الانصاف خارق و عن الدین القویم مارق حالا عبارت ابن الاثیر که از ان تصدیق باین وجوه ظاهر شود باید شنید قال ابن الاثیر فی جامع الاصول الترمذی هو ابو عیسی محمد بن عیسی بن منورة بن موسی بن الضحاک السلمی الترمذی ولد و توفی بترمذ لیلة الاثنین الثالث عشر سنة تسع و سبعین و مائتین و هو احد العلماء الحفاظ الاعلام و له فی الفقه ید صالحة اخذ الحدیث عن جماعة من ائمة الحدیث و لقی الصدر الاول من المشایخ مثل قتیبة بن سعید و اسحاق بن موی و محمود بن غلیلان و معبد بن

ص:143

عبد الرحمن و محمد بن بشار و علی بن حجر و احمد بن منیع و محمد بن المثنی و سفین بن وکیع و محمد بن اسماعیل البخاری و غیر هولاء عن خلق لا یحصون کثرة و اخذ عنه خلق کثیر منهم محمد بن المحبوب المروزی و من طریقه روینا کتابه الجامع و له تصانیف کثیرة فی علم الحدیث و هذا کتابه الصحیح احسن الکتب و اکثرها فائدة و احسنها ترتیبا و اقلها تکرارا و فیه ما لیس فی غیره من ذکر المذاهب و وجوه الاستدلال و تبیین انواع الحدیث من الصحیح و الحسن و الغریب و فیه جرح و تعدیل و فی آخره کتاب العلل قد جمع فیه فوائد حسنة لا یخفی قدرها علی من وقف علیها قال الترمذی رحمه اللّه صنفت هذا الکتاب فعرضته علی علماء الحجاز فرضوا به و عرضته علی علماء العراق فرضوا به و عرضته علی علماء خراسان فرضوا به و من کان فی بیته هذا الکتاب فکانما فی بیته بنی یتکلم و قال الترمذی کان جدی مروزیا انتقل من مرو ایام اللیث بن سیار چهاردهم آنکه علامة عمدة المنقدین و اوحد المحققین حافظ جمال الدین یوسف بن الزکی المزی در صدر تحفه الاشراف بمعرفة الاطراف که نسخه عتیقه آن بخط عرب پیش نظر قاصر عاثر حاضرست گفته الحمد لله رب العالمین و اشهد ان لا اله الا اللّه وحده لا شریک له اله الاولین و الآخرین و اشهد ان محمّد اعبده و رسوله امام المتقین و خاتم النبیین و حیرته من خلقه اجمعین صلی اللّه علیه و آله و صحبه اجمعین الطیبین الطاهرین و علی اخوانه من النبیین و المرسلین و التابعین لهم باحسان الی یوم الدین و سائر عباد اللّه الصالحین من اهل السموات و الارضین و سلم تسلیما اما بعد فانی قد عزمت علی ان اجمع فی هذا الکتاب ان شاء اللّه تعالی اطراف الکتب الستة التی هی عمدة کتب اهل الاسلام و علیها مداد عامة الاحکام و هی صحیح محمد بن اسماعیل البخاری و صحیح مسلم بن الحجاج النیسابوریّ و سنن أبی داود السجستانی و جامع أبی عیسی الترمذی و سنن أبی عبد الرحمن النّسائی و سنن أبی عبد اللّه بن ماجة القزوینی و ما یجری مجراها من مقدمة کتاب مسلم و کتاب المراسیل لابی داود و کتاب العلل الترمذی و هو الذی فی آخر کتاب الجامع و کتاب الشمائل له و کتاب عمل یوم و لیلة للنسائی معتمدا فی عامة ذلک علی کتاب أبی مسعود الدمشقی و کتاب خلف الواسطی فی احادیث الصحیحین و علی کتاب أبی القسم بن عساکر فی کتب السنن و ما تقدم ذکره معها و رتبته

ص:144

علی نحو ترتیب کتاب أبی القاسم فانه احسن الکل ترتیبا و اضفت الی ذلک بعض ما وقع لی من الزیادات التی اغفلوها او اغفلها بعضهم او لم یقع له من الاحادیث و من الکلام علیها و اصلحت ما عثرت علیه فی ذلک من وهم او غلط و سمیته تحفة الاشراف بمعرفة الاطراف الی ان قال فصل فی شرح الرقوم المذکورة فی هذا الکتاب علامة ما اتفق علیه الجماعة الستة ع و علامة ما اخرجه البخاری خ و علامة ما شهد به تعلیقا خت و علامة ما اخرجه مسلم م و علامة ما اخرجه ابو داود د و علامة ما اخرجه الترمذی فی الجامع ت و علامة ما اخرجه فی الشمائل تم و علامة ما اخرجه النّسائی فی السنن س و علامة ما اخرجه فی کتاب عمل یوم و لیلة س و علامة ما اخرجه ابن ماجة القزوینی ق و ما فی اوله د فمن الکلام علی الاحادیث فهو مما زدته انا و ما قبالته أبی فهو مما استدرکته علی الحافظ أبی القاسم بن عساکر رحمة اللّه علیهم اجمعین و کان الشروع یوم عاشورا سنة ست و تسعین و ستمائة و ختم فی الثالث فی ربیع الآخر سنة اثنتین و عشرین و سبعمائة ازین عبارت ظاهرست که حسب افاده مزی عالی مقام جامع ترمذی یعنی صحیح او از جمله کتب سته است که آن عمده اهل اسلامست و بر ان مدار عامه احکام پس چگونه عاقلی و منصفی که ادنی بهره از حیا و ترک جفا داشته باشد جسارت بر تکذیب حدیث طیر و حدیث ولایت و امثال آن که در صحیح ترمذی مذکورست تواند کرد لکن شاهصاحب بی سپر مضمار پر خار و ابطال و تکذیب و انکار آن گردیده هدم عماد اهل اسلام و خرم مدار عامه احکام بتقلید ناسدید اهل بعض متعصبین أعثام خواسته و اظهار کمال تدین و تورع و حق پرستی و خداترسی و نهایت حمایت اهل ایمان و اسلام و اقصای ولای اهل بیت علیهم السلام پرداخته پانزدهم آنکه شمس الدین ذهبی در تذکرة الحفاظ بترجمه ترمذی گفته عن أبی علی منصور بن عبد اللّه الخالدی قال قال ابو عیسی صنفت هذا الکتاب فعرضته علی علماء الحجاز و العراق و خراسان فرضوا به و من کان فی بیته هذا الکتاب یعنی الجامع فکانما فی بیته بنی یتکلم انتهی فالحمد للّه الذی لا یحویه مکان حیث ظهر بتصریح الذهبی البالغ فی الشنئان الذاهب عریضا فی الطغیان ان الترمذی العلی الشأن عرض الجامع الصحیح الوثیق البنیان علی علماء الحجاز و العراق و خراسان فارتضاه هؤلاء الأعیان و استحسنه تلک المهرة بهذا الشأن و لم یکتف الترمذی علی هذا المدح المبهر للاذهان حتی زاد من تلقاء نفسه حسما لمواد العدوان ان من کان فی بیته هذا السفر؟ ؟ ؟ المصان فکانما نبی من انبیاء الملک الدیان یتکلم بافصح بیان و وضح تبیان و یعرب عن

ص:145

ما انزل اللّه له من سلطان شانزدهم آنکه ولیّ الدین محمد بن عبد اللّه الخطیب در اسماء رجال مشکاة به ترجمه ترمذی گفته و له تصانیف کثیرة فی علم الحدیث و هذا کتابه الصحیح احسن الکتب و احسنها ترتیبا و اقلها تکرارا و فیه ما لیس فی غیره من ذکر المذاهب و وجوه الاستدلال و تبیین انواع الحدیث من الصحیح و الحسن و الغریب و فیه جرح و تعدیل و فی آخره کتاب العلل قد جمع فیه فوائد حسنة لا یخفی قدرها علی من وقف قال الترمذی صنّفت هذا الکتاب فعرضته علی علماء الحجاز فرضوا به و عرضته علی علماء العراق فرضوا به و عرضته علی علماء خراسان فرضوا به و من کان فی بیته هذا الکتاب فکانما فی بیته بنی یتکلم و دلالت این عبارت بر کمال عظمت و جلالت آثار و نهایت فخامت مرتبت اخبار صحیح ترمذی عالی تبار و اقصای اعتماد و اعتبار و علو شرف و فخار آن نزد علمای احبار بوجوهی که آنفا مذکور شده ظاهر و باهرست هفدهم آنکه از افادۀ ولی الدین خطیب در آخر رجال مشکاة ظاهرست که خطیب مذکور اعتماد نکرده در نقل آن چیزی که ایراد کرده آن را مگر بر کتب ائمه ثقات و عرض نموده این کتاب را بر حسین بن عبد اللّه بن محمد طیبی چنانچه عرض کرد مشکاة را بر او پس استحسان نمود آن را چنانچه استحسان نمود مشکاة را و جید شمرد آن را چنانچه جید شمرد و مشکاة را پس بنابر این استجاده و استحسان بمرتبۀ کمال ظهور و عیان رسید که این وجوه مدح و ثنا و وصف و اطراء صحیح ترمذی نزد علامۀ طیبی عمدة الفحول نیز جید و مستحسن و مقبولست قال الخطیب فی آخر رجال المشکوة ثم انی ما اعتمدت فی نقل ما اوردته الا علی کتب الائمة الثقات مثل الاستیعاب لابن عبد البرّ و حلیة الاولیاء لابی نعیم الاصفهانی و جامع الاصول و مناقب الاخیار لابی السعادات الجزری و الکاشف لابی عبد اللّه الذهبی الدمشقی و فرغت یوم الجمعة عشرین رجب سنه اربع و سبع مائة من جمعه و تهذیبه و تشذیبه و انا اضعف العباد الراجی عفو اللّه و غفرانه محمد بن عبد اللّه الخطیب بامر شیخی و مولای سلطان المفسرین شرف الملة و الدین حجة اللّه علی المسلمین الحسین بن عبد اللّه بن محمد الطیبی تغمده اللّه برحمته و اسکنه فسیح جنته ثم عرضته علیه کما عرضت المشکوة فاستحسنه کما استحسنها و استجاده کما استجادها و مخفی نماند که علامۀ طیبی از اکابر اطیاب و اجلۀ انجاب و اماثل محققین عالی نصابست و نهایت عظمت و جلالت و شرف و بنالت و علو قدر و سمو فخر او از همین عبارت خطیب لبیب؟ ؟ ؟ فطین ظاهر و مستبینست که او را شیخ و مولای خود وا می نماید و بوصف سلطان المفسرین و شرف الملة و الدین و حجة اللّه علی المسلمین می ستاید لکن نبذی از فضائل ظاهره و مناقب باهرۀ او بر زبان دیگر اکابر اعیان نیز باید شنید ابن حجر عسقلانی در درر کامنه فی اعیان المائة الثامنة گفته الحسین بن محمد بن عبد اللّه الطیبی الامام المشهور صاحب شرح المشکوة و غیره قرأت بخط بعض الفضلاء کان ذا ثروة من الارث و التجارة فلم یزل

ص:146

ینفق ذلک فی وجوه الخیرات الی ان کان فی آخر عمره فقیرا قال و کان کریما متواضعا حسن المعتقد شدید الردّ علی الفلاسفة و المبتدعة مظهر فضائحهم مع استیلائهم فی بلاد المسلمین حینئذ شدید الحب للّه و رسوله کثیر الحیاء ملازما لاشغال الطلبة فی العلوم الاسلامیة بغیر طمع بل یخدمهم و بعینهم و یعیر الکتب النفیسة لاهل بلده و غیرهم من اهل البلدان من یعرف و من لا یعرف محبّا لمن عرف منه تعظیم الشریعة مقبلا علی نشر العلم آیة فی استخراج الدقائق من القرآن و السنن شرح الکشاف شرحا کبیر او اجاب عما خالف مذهب السنة احسن جواب یعرف فضله من طالعه و صنف فی المعانی و البیان التبیان و شرحه و امر بعض تلامذته باختصار المصابیح علی طریقة نهجها له و سماه المشکوة و شرحها هو شرحا حافلا ثم شرع فی جمع کتاب فی التفسیر و عقد مجلسا عظیما لقراءة کتاب البخاری فکان یشتغل فی التفسیر من بکرة الی الظهر و من ثم الی العصر لاسماع البخاری الی ان کان یوم مات فرغ من وظیفة التفسیر و توجه الی مجلس الحدیث فدخل مسجدا عند بیته فصلی النافلة قاعدا و جلس ینتظر الاقامة للفریضة فقضی نحبه متوجها الی القبلة و ذلک یوم الثلثاء ثالث عشری شعبان سنه 743 و جلال الدین عبد الرحمن بن کمال الدین أبی بکر السیوطی در بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة گفته الحسن بن عبد اللّه الطیبی بکسر الطاء الامام المشهور العلامة فی المعقول و العربیة و المعانی و البیان قال ابن حجر کان آیة فی استخراج الدقائق من القرآن و السنن مقبلا علی نشر؟ ؟ ؟ العلم متواضعا حسن المعتقد شدید الردّ علی الفلاسفة و المبتدعة مظهرا فضائحهم مع استیلائهم حینئذ شدید الحب للّه و رسوله کثیر الحیاء ملازما لاشغال الطلبة فی العلوم الاسلامیة من غیر طمع بل یخدمهم و یعینهم و یعیر الکتب النفیسة لاهل بلده و غیرهم من یعرف و من لا یعرف محبّا لمن عرف منه تعظیم الشریعة و کان ذا ثروة من الارث و التجارة فلم یزل ینفقه فی وجوه الخیرات حتی صار فی آخر عمره فقیرا صنّف شرح الکشاف فی التفسیر و التبیان فی المعانی و البیان و شرحه و شرح المشکوة و کان یشتغل فی التفسیر من بکرة الی الظهر و من ثم الی العصر فی الحدیث الی یوم مات فانه لما فرغ من وظیفة التفسیر توجه الی مجلس الحدیث فصلی النافلة و جلس ینتظر الاقامة للفریضة فقضی نحبه متوجها الی القبلة و ذلک یوم الثلثاء ثالث عشری شعبان سنة ثلاث و اربعین و سبعمائة قلت ذکر فی شرحه علی الکشاف انه اخذ عن أبی حفص السهروردی و انه قبیل الشروع فی هذا الشرح رای النبی صلی اللّه علیه و سلم فی النوم و قد ناوله قدحا من اللین فشرب منه هیجدهم آنکه شیخ عبد الحق دهلوی در رجال مشکاة به ترجمۀ ترمذی گفته و کتابه الجامع احسن الکتب و أجمعها و اکثرها فائدة و احسنها ترتیبا و اقلها تکرارا و فیه ما لیس فی غیره

ص:147

من کتب الحدیث من ذکر المذاهب و وجوه الاستدلال و تبیین انواع الحدیث من الصحیح و الحسن و الغریب و فیه جرح و تعدیل و فی آخره کتاب العلل قد جمع فیه فوائد حسنة لا یخفی قدرها علی من وقف علیها و قال الترمذی صنفت هذا الکتاب فعرضته علی علماء الحجاز و علماء العراق و علماء خراسان فرضوا به و قال العلماء فی شان کتابه هو کاف للمجتهد و مغن للمقلد و وجوه داله بر عظمت و جلالت و مدح و ثنای کتاب ترمذی سوای یک وجه مثل وجوه عبارت جامع الاصول و عبارت ولی الدین خطیب مقبولست و علاوه بر ان از ان ظاهرست که علما در شان صحیح ترمذی گفته اند که آن کافیست برای مجتهد و مغنیست برای مقلد فکونه کافیا للمجتهدین کاف لاستدلال اهل الحق و الیقین بالحدیث المذکور فیه علی امامة امیر المؤمنین علیه صلوات رب ملک المبین و کونه مغنیا للمقلدین مغن للمسترشدین و المستبصرین فی ابطال الردّ و القدح الصادر من المبطلین المدغلین و الحمد لله رب العالمین نوزدهم آنکه مصطفی بن عبد اللّه القسطنطینی در کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون گفته الجامع الصحیح للامام الحافظ أبی عیسی الترمذی المتوفی سنه 279 تسع و سبعین و مائتین و هو ثالث الکتب الستة فی الحدیث نقل عن الترمذی انه قال صنفت هذا الکتاب فعرضته علی علماء الحجاز و العراق و خراسان فرضوا به و من کان فی بیته فکانما النبی فی بیته یتکلّم ازین عبارت ظاهر است که جامع ترمذی صحیح است و من البین ان الکتاب الصحیح لا یمکن کونه مشتملا علی الکذب القبیح فرمی الحدیث الولایة بالکذب و الوضع بهت فضیح و عدوان صریح و نیز ازین عبارت ظاهرست که علمای حجاز و عراق و خراسان این کتاب را پسندیدند و آن را به نظر رضا دیدند فثبت اجماع علماء الحجاز و العراق و خراسان علی قبول هذا الصحیح الجلیل الشأن و براءته من الاشتمال علی الکذب و البهتان و الانطواء علی مختلفات ارباب الفریة و الشنئان و نیز ازین عبارت ظاهرست تشبیه این کتاب فائق به نبی ناطق و فیه کفایة لمن له فهم صائب و تامل صادق و اللّه الموفق لادراک الحقائق و التخلص من المداحض و المضائق و التنصّل من المداجس و المزالق بستم آنکه نیز در کشف الظنون گفته و الکتب المصنفة فی علم الحدیث اکثر من ان تحصی الا ان السلف و الخلف قد اطبقوا علی ان اصح الکتب بعد کتاب اللّه سبحانه و تعالی صحیح البخاری ثم صحیح مسلم ثم الموطّا ثم بقیة الکتب الستة و هی سنن أبی داود و الترمذی و النّسائی و ابن ماجة و الدارقطنی و المسندات المشهورة ازین عبارت ظاهرست که سنن أبی داود و نسائی و ابن ماجه اصح کتب بعد موطا و صحیحینست باطباق و اتفاق سلف و خلف فثبت کون صحیح التهذی فی غایة العظمة و نهایة الشرف و لا ینکر حدیث الولایة و الطیر و ما ماثلهما مما ذکر فیه من الفضائل العالیة الشرف الا المنهمک فی المکابرة و الصلف و الجاحد المتعنت الممنو؟ ؟ ؟ فی العصبیة بالکلف بست و یکم آنکه ابو مهدی عیسی بن

ص:148

محمد الثعالبی در مقالید الاسانید گفته قال الترمذی صنفت هذا الکتاب و عرضته علی علماء الحجاز فرضوا به و عرضته علی علماء العراق فرضوا به و عرضته علی علماء خراسان فرضوا به و من کان فی بیته هذا الکتاب فکانما فی بیته نبی یتکلم انتهی قال و ما اخرجت فیه حدیثا الا و قد عمل به بعض الفقهاء ازین عبارت هم اجماع و اتفاق علمای حجاز و عراق و خراسان بر پسندیدن کتاب ترمذی و تشبیه آن به نبی متکلم معصوم واضح و معلوم و نیز از ان ظاهرست که بنص ترمذی در کتاب او حدیثی نیست مگر آنکه عمل کرده است بان بعض فقها بست و دوم آنکه از قصیدۀ که ابو مهدی از بعضی اندلسیین نقل کرده ظاهرست که کتاب ترمذی ریاض علمست که حکایت کرده ازهار آن زهر نجوم را فثبت انّ حدیث الولایة و حدیث الطیر و امثالهما من الازهار الحاکیة لزهر النجوم فرمیهما بالکذب و الوضع کذب مذموم و بهت مرجوم بست و سوم آنکه نیز ازین قصیده واضحست که بکتاب ترمذی ابانت آثار و ایضاح اخبار بالقاب ثابته مثل رسوم ثابت و معلوم گردیده و من الواضح البیّن ان ادخال الکذب و البهتان الواضح المهانة مناف للایضاح و الابانة فانه عین الغش و الخیانة و اللّه الموفق و به الاستعانة بست و چارم آنکه ازین قصیده ظاهرست که حدیث حسن ترمذی تالی احادیث صحاحست که اناره نجوم برای خصوص و عموم نموده فثبت ان حدیث الطیر الذی ذکره الترمذی مقتدی اهل الفهوم لو لم یکن صحیحا فهو حسن قال للصحاح المنیرة النجوم للخصوص و العموم فالطعن علیه هذر محموم و تقول سخیف ملوم لا یصغی إلیه احد من اهل العلوم بست و پنجم آنکه ازین قصیده ظاهرست که از کتاب ترمذی صحیح از سقیم جدا گردیده فثبت ان حدیث الطیر من الصحیح المستقیم لا من المریض السقیم کما زعمه المخاطب العلیم نعما؟ ؟ ؟ کافی التعصب الذمیم بست و ششم آنکه ازین قصیده ظاهرست که ترمذی ابانت معالم کتاب خود برای ارباب علوم نموده فوضح انّ حدیث الطیر من المعالم المبینة لارباب العلوم لا من الکذب و البهتان الذی هو بالرّد و النجه موسوم کما زعمه المخاطب تقلیدا للکابلی المشوم بست و هفتم آنکه ازین قصیده واضحست که مطرز کرده است ترمذی کتاب خود را بآثار صحاح که پسندیده اند آن را ارباب نظر سلیم از علما و فقها قدیما و پسندیده اند آن را اهل فضل و اصحاب نهج قویم فالمکذب لحدیث الطیر خارج عن ارباب النظر السلیم متنکب عن طریقة اهل الفضل و ارباب النهج القویم مخالف علی العلماء و الفقهاء قدما و جاعل بینه و بین الصواب ردما و مول للحق و الصدق هضما بست و هشتم آنکه ازین قصیده ظاهرست کتاب ترمذی علق نفیسیست که تفنن کرده اند در ان ارباب علوم فلا یکذب حدیث الطیر المذکور فی هذا العلق النفیس الا متعصب خسیس منهمک فی التخدیع و التدسیس مولع بالتلمیع و التلبیس و هو خارج عن ارباب العلوم المتفننین شاقّ عصی جماعة المنقدین المتقنین بست و نهم آنکه از آن قصیده ظاهرست که ارباب علوم اقتباس می کنند از ان نفیس علم را که افاده می کند آن علم

ص:149

نفوس این مقتبسین را أسنای رسوم فمن کذب حدیث الطیر فهو محروم عن الاستفادة و الاقتباس معرض عن نفیس العلم باستیلاء الاشتباه و الالتباس مانع نفسه عن اسنی الرسوم لابتلائه بالخبط و الوسواس تابع لازلال اول من قاس سی ام آنکه ازین قصیده واضحست که کتاب صحیح ترمذی و روایت آن سبب سیرابی از تسنیم در دار نعیمست فمن کذب حدیث الطیر لا یروی من التسنیم فی دار النعیم بل یلقی مکبوبا علی وجهه فی الحجیم سی و یکم آنکه ازین قصیده ظاهرست که غوص کرد فکر در بحر معانی کتاب ترمذی پس ادراک کرد هر معنی مستقیم را فمن ابطل حدیث الولایة و الطیر فهو بعید عن غوص هذا البحر المشحون بفرائد الدرر مشیح بوجهه عن ادراک کل معنی مستقیم الاثر صحیح فی النظر هابط فی مهاوی الردی و الغرر سی و دوم آنکه تصنیف ترمذی کتاب خود را فعل کریمست که صاحب قصیده از حق تعالی طالب خیر بعد خیر برای ترمذی می باشد فمن کذب حدیث الطیر و الولایة و مثلهما فقد بدل الفعل الکریم بالعیب السقیم و استحق الطعن الملیم و الجرح الذمیم حالا عبارت این قصیده باید شنید پس باید دانست که ابو مهدی عیسی بعد عبارت سابقه گفته و لبعض الاندلسیین فیه من قصیدة کتاب الترمذی ریاض علم حکت ازهاره زهر النجوم

به الاثار واضحة ابینت بالقاب اقیمت کالرسوم فأعلاها الصحاح و قد أنارت

نجوما للخصوص و للعموم و من حسن یلیها و غریب و قد بان الصحیح من السقیم

فعلّله ابو عیسی مبینا معالمه لارباب العلوم و طرزه بآثار صحاح

تخیّرها اول النظر السلیم من العلماء و الفقهاء قدما و اهل الفضل و النهج القویم

فجاء کتابه علقا نفیسا تفنّن فیه ارباب العوم و یقتبسون منه نفیس علم

یفید نفوسهم اسنی الرسوم کتبناه رویناه لنروی من التسنیم فی دار النعیم

و غاص الفکر فی بحر المعانی فادرک کلّ معنی مستقیم جزی الرحمن خیرا بعد خیر

ابا عیسی علی الفعل الکریم

سی و سوم آنکه عبد اللّه بن سالم البصری در ختم جامع أبی عیسی ترمذی که نسخۀ آن در کتب خانۀ حرم مکه معظمه بنظر قاصر رسیده گفته قال القاضی ابو بکر بن العربی فی اول شرح الترمذی اعلموا انار اللّه افئدتکم ان کتاب الجعفی أی البخاری هو الاصل التانی فی هذا الباب و المؤطا هو الاول و اللباب و علیهما بنی الجمیع کالقشیریّ و الترمذی فمن دونهما ما طففوا یصنعونه و لیس فی قدر کتاب أبی عیسی مثله حلاوة مقطع و نفاسة منزع و عذوبة مشرع و فیه اربعة عشر علما صنّف و ذلک اقرب الی العمل و اسند و صحح و اسقم و عدّد الطّرق و جرح و عدّل و اسمی و اکنی و وصل و قطع و اوضح المعمول به و المتروک و بیّن اختلاف العلماء فی الرّد و القبول لآثاره و ذکر اختلافهم فی تاویلیها و کل علم من هذه العلوم اصل فی بابه و فرد فی نصابه

ص:150

و القاری له لا یزال فی ریاض مونقة و علوم متفقة قال و وجدت یخطا الشیخ أبی الصّبر ایوب بن عبد ابیاتا فی شرح مصنف الترمذی غیر منسوبة و هی هذه کتاب الترمذیّ ریاض علم حکت أزهاره زهر النجوم به الاثار واضحة ابینت

بالقباب اقیمت کالرّسوم

معالمه لطلاّب العلوم و طرّزه بآثار صحاح تخیّرها اولو النّظر السّلیم

من العلماء و الفقهاء قدما و اهل الفضل و النهج القویم فجاء کتابه علقا نفیسا

ینافس فیه ارباب العلوم و یقتبسون منه نفیس علم یفید نفوسهم اسنی الرّسوم

ازین عبارت ظاهرست که ابو بکر بن العربی برای کتاب ترمذی حلاوت مقطع و نفاست منزع و عذوبت مشرع ثابت کرده پس اگر حدیث طیر و حدیث ولایت معاذ اللّه مکذوب و موضوع و منحول و مصنوع باشد این حلاوت و نفاست و عذوبت مبدل بمرارت و خساست و کدورت گردد و اللازم باطل فالملزوم مثله فالعجب ان ابن العربی المالکی الّذی قد بلغ من الإزراء و الغضّ من اهل البیت علیهم السّلام مبلغا لا یبلغه رداء و لا یقصره نداء حتّی قال فی حق ریحانة الرسول و فرخ البتول الشهید علی ید الشقی المخذول انه قتل الحسین بسیف جدّه کما فی فیض القدیر و المخ المکیة و غیرهما یظهر من کلامه مدح عظیم و ثناء فخیم علی صحیح الترمذی حیث یثبت به اعتبار الحدیث الطیر من وجوه شتّی و طرق عدیدة و المخاطب المتحذلق لا یعرج علی ذلک و یسلک افحش المسالک و یهوی بنفسه فی اوحش المهالک و یجاوز فی التعصب ابن العربی المتعصب المتعسّف الجاف حیث یرمی حدیث الطیر و الولایة المذکورین فی صحیح الترمذی بالکذب و الوضع و الارجاف فیربو بذلک و یزید علی ابن العربی المحامی لیزید و لا یرضی من فضیلة الوصیّ بما رضی به هذا الناصب المتجاسر العنود و البذی الخاسر الکنود الّذی تفوّه بما یقشعر منه الجلود و ینفجر منه الجلمود و تکاد السموات تنفطر و تنهدّ و الارض تنشق و الاکوان تحترق و تحتدّ سی و چهارم آنکه کمال الدین ابو الفضل جعفر بن تغلب که ابن حجر عسقلانی در درر کامنه ثنای او باین الفاظ نموده جعفر بن تغلب بن جعفر بن علی ابو الفضل الادفوی الادیب الفقیه الشافعی ولد بعد ستة و ثمانین و ستّ مائة و قرأت بخط الشیخ تقی الدین السّبکی انه کان یسمی وعد اللّه قال الصفدی اشتغل فی بلاده فمهر فی الفنون و لازم ابن دقیق العبد و تأدب بجماعة منهم ابو حیّان و حمل عنه کثیر او کان یقیم فی بستان له ببلده و صنّف الامتاع فی احکام السماع

ص:151

و الطالع السعید فی تاریخ الصعید و البدر السافر فی تحفة المسافر و کل مجامیعه جیدة و له النظم النثر الحسن الی ان قال و من خط البدر النابلسی کان عالما فاضلا متقللا من الدنیا و مع ذلک فکان لا یخلو من المأکل الطیّبة مات فی اوائل سنه 748 قرأت بخط السّبکی قال ورد الخبر بذلک فی ربیع الاول من السنة و فی آخر ترجمة ابراهیم بن محمّد بن عثمان من المعجم المختص للذهبی مات فی صفر سنه 48 و مات قبله بایام الادیب العالم کمال الدین جعفر بن تغلب عن نیف و ستین سنة بعد رجوعه من الحج و ابو بکر اسدی در طبقات فقهای شافعیه مدح او باین عنوان نموده جعفر بن تغلب بن جعفر بن علی الامام العلامة الادیب البارع ذو الفنون کمال الدین ابو الفضل الادفوی فی شعبان سنة خمس و ثمانین و قیل خمسین و سبعین و ست مائة و سمع الحدیث بقوص و القاهرة و اخذ المذهب و العلوم عن علماء ذلک العصر منهم ابن دقیق العید و الشیخ علاء الدین القونویّ و القاضی بدر الدین بن جماعة و الشیخ شمس الدین الجزری و تادب بجماعة منهم ابو حیّان و حمل عنه اشیاء و صحبه من سنة ثمان عشرة الی حین وفاته و ذکر فی کتابه البدر السافر فی ترجمة أبی حیّان ان ابا حیّان امتدحه بقصیدتین رائیة و لامیة قال و سمع منی جزء حدیث خرجته و الطّالع السعید تصنیفی حبّا للعلم و حرصا علیه قال الاسنوی کان مشارکا فی علوم متعددة ادیبا شاعرا ذکیّا کریما طارحا للتکلف ذا مروة کثیرة صنّف فی احکام السماع کتابا نفیسا سماه بالامتاع انبأ فیه عن اطلاع کثیر فانه کان یمیل الی ذلک میلا کثیرا و یحضره سمع و حدث و درس و افاد و لم یتزوج و لم تیسّر لفقدان داعیة ذلک عنده و قال ابو الفضل العراقی کان من فضلاء اهل العلم صنّف تاریخا للصعید و مصنّفا فی حل السّماع سماه کشف القناع و غیر ذلک و قال الصّلاح الصفدی صنف الامتاع فی احکام السماع و الطالع السعید فی تاریخ الصعید و البدر السافر فی تحفة المسافر فی التاریخ انتهی و کتابه بدر السافر فی مجلّدین فیه تراجم علی اسلوب وفیات الأعیان ابن خلّکان و غالب من ترجم فیه ممن کان فی المائة السابعة و فیه تراجم کثیرة ممن کان فی المائة الثالثة و بعض من کان فی الخامسة و فیه فوائد و غرائب و قد کتب علی مقدمة شرح المهذب اشیاء حسنة و زاد اشیاء مهمّة وقفت له علی مجموع فیه فوائد فقهیّة اعتنی فیه بالنقل و له فیها مباحث حسنة و جمع لنفسه جزء سماه الغرر الماثورة و الدرر المنظومة و المنثورة قیل انه توفی فی صفر سنة ثمان و اربعین و سبع مائة و قیل فی السنة الاتیة و قال الاسنوی قبیل الطاعون الواقع فی سنة تسع و اربعین و عمره

ص:152

ما بین السنتین و السبعین و دفن بمقابر الصوفیّة در کتاب الامتاع فی احکام السماع می فرماید قد تلقت الامة الکتب الخمسة و الستة بالقبول و اطلق علیها جماعة اسم الصحیح و رجّح بعضهم بعضها علی کتاب مسلم و غیره قال ابو سلیمان احمد الخطابی کتاب السنن لابی داود کتاب شریف لم یصنّف فی الدین کتاب مثله و قد رزق من الناس القبول کآفة فصار حکما بین فرق العلماء و طبقات الفقهاء علی اختلاف مذاهبهم و کتاب السّنن احسن وضعا و اکثر فقها من کتاب البخاری و مسلم و قال الحافظ ابو الفضل محمد بن طاهر المقدسی سمعت الامام ابا الفضل عبد اللّه بن محمد الانصاری بهراة یقول و قد جری بین یدیه ذکر أبی عیسی الترمذی و کتابه فقال کتابه عندی انفع من کتاب البخاری و مسلم و قال الامام ابو القاسم سعد بن علی الزنجانی ان لابی عبد الرحمن النّسائی شرطا فی الرّجال اشد من شرط البخاری و مسلم و قال ابو زرعة الرازی لما عرض علیه ابن ماجة السّنن کتابه اظنّ ان وقع هذا فی ایدی الناس تعطلت هذه الجوامع کلها او قال اکثرها ازین عبارت ظاهرست که عبد اللّه بن محمد انصاری نص بر بودن کتاب ترمذی انفع از کتاب بخاری و مسلم نموده ترجیح آن بر صحیحین ظاهر فرموده فاذا ثبت کون کتاب الترمذی من کتاب البخاری و مسلم انفع و فضله ارجح و مقامه اوسع کیف ینفع بعد تلک الانفعیة کلام مجادل مکابر اشنع یاتی فی رد حدیث الطیر بانکار افظع سی و پنجم آنکه محمد بن محمد الامیر در رساله اسانید خود گفته توفی الترمذی بترمذ سنه 279 قال صنّفت هذا الکتاب فعرضته علی علماء الحجاز فرضوا به و عرضته علی علماء العراق فرضوا به و عرضته علی علماء خراسان فرضوا به قال ابن الاثیر کتاب أبی عیسی احسن الکتب ترتیبا و اکثرها فائدة و اقلها تکرارا فیه ما لیس فی غیره من ذکر المذاهب و وجوه الاستدلال و تبیین انواع الحدیث من الصحیح و الحسن و الغریب و لم یخلف البخاری مثل أبی عیسی فی العلم و الحفظ و الورع و الزهد و بقی ضریرا سنین و فی المنح انه ولد اکمه و لم یقع له ثلاثی إلا حدیث واحد بالسند إلیه

قال حدثنا اسماعیل بن موسی قال حدثنا عمر بن شاکر عن انس بن مالک رضی اللّه عنه قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یاتی علی الناس زمان الصابر منهم علی دینه کالقابض علی الجمرسی و ششم آنکه طیبی در کاشف شرح مشکاة گفته خطّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أی خط لاجل تفهیمنا سبیل الاعتقاد الحق و العمل الصّالح و ذا لا یتعدد انحاؤه ثم خط خطوطا عن یمینه و شماله اشاره الی ان سبیله وسط بین الافراط و التفریط کالجبر و القدر و تلک الخطوط مذاهب اهل الأهواء اثنتین و سبعین فرقة فان قلت ما وثوقک انک علی الصّراط المستقیم فان کل فرقة تدّعی انها علیه قلت بالنقل عن الثقات المحدثین الّذین جمعوا صحاح الاحادیث فی اموره صلی اللّه علیه و سلم و احواله و افعاله و فی احوال الصحابة مثل الصحاح السّتّة التی اتفق الشرق

ص:153

و العرب علی صحتها و شرّاحها کالخطابی و البغوی و النووی اتفقوا علیه فبعد ملاحظته ینظر من الّذی تمسک بهدیهم و اقتفی اثرهم ازین عبارت ظاهرست که بر صحت صحاح ستّه اتفاق اهل شرق و غرب واقع شده و مصنفین آن ثقات محدثین اند که جمع کرده اند صحاح احادیث را در امور جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم و احوال و افعال آن حضرت و نقل این حضرات دلیل صحت مذهب اهل سنت و بودن ایشان بر صراط مستقیم هست پس صحیح ترمذی که از صحاح ستّه است باین همه اوصاف جلیله و محامد جمیله موصوف باشد فثبت ان حدیث الطیر و الولایة و غیرهما مما اتفق علی صحّته اهل الشرق و الغرب و ان تکذیبهما و ردّهما لا یصدر الا من ارباب الخبط و النّصب سی و هفتم آنکه محمد طاهر گجراتی در مجمع البحار در لغت خطط گفته ط خط رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أی خط لاجل تفهیمنا سبیل الاعتقاد الحقّ و و العمل الصّالح و ذا لا یتعدد انحاؤه ثم خطّ خطوطا عن یمینه و شماله اشاره الی ان سبیله وسط بین الافراط و التفریط کالجبر و القدر و تلک الخطوط مذاهب اهل الاهواء اثنتین و سبعین فرقة فان قلت ما وثوقک انک علی الصّراط المستقیم فان کل فرقة تدّعی انها علیه قلت بالنقل عن الثقات المحدثین الّذین جمعوا صحاح الاحادیث فی اموره صلی اللّه علیه و سلم و احواله و افعاله و فی احوال الصحابة مثل الصحاح الستّة التی اتفق الشرق و الغرب علی صحّتها و شرّاحها کالخطابیّ و البغویّ و النووی اتفقوا علیه فبعد ملاحظته ینظر من الّذین تمسّک بهداهم و اقتفی اثرهم سی و هشتم آنکه عبد الرؤف مناوی در فیض القدیر در شرح حدیث افتراق امت آن حضرت بر هفتاد و سه فرقه گفته فان قیل ما وثوقک بان تلک الفرقة الناجیة هی اهل السنة و الجماعة مع ان کل واحد من الفرق یزعم انه هی دون غیره قلنا لیس ذلک بالادعاء و التشبّث باستعمال الوهم المقاصر و القول الزاعم بل بالنّقل عن جهابذة اهل الصنعة و ائمة الحدیث الّذین جمعوا صحاح الاحادیث فی امور المصطفی صلی اللّه علیه و سلم و احواله و افعاله و حرکاته و سکناته و احوال الصّحب و التابعین کالشیخین و غیرهما من الثقات المشاهیر الّذین اتفق اهل المشرق و المغرب علی صحة ما فی کتبهم و من تکلف باستنباط معانیها و کشف مشکلاتها کالخطابی و البغویّ و النوویّ جزاهم اللّه خیرا و من اقتفی اثرهم و اهتدی بسیرتهم فی الاصول و الفروع فیحکم بانهم هم سی و نهم آنکه محمد بن شیخ علی بن شیخ منصور شنوانی در درر سنیّه فیما علا من الاسانید الشنوانیة بعد ذکر اسانید صحاح که از جملۀ آن صحیح ترمذیست گفته تنبیه هذه الکتب المذکورة اعنی البخاری و ما ذکر بعده هی الکتب الستة المشهورة بین المحدثین بالفضل المتین قالوا و ینبغی لطالب الحدیث ان یتلقّاها علی ترتیبها المذکور البخاری فمسلم فسنن أبی داود

ص:154

سواء کان ذلک التلقی قراءة منه علی شیخه او سماعا من شیخه او إجازة منه و کذا کتب الائمة الاتی ذکرها یتلقی علی ترتیبها الاتی ازین عبارت بوضوح می رسد که کتب ستّه که از جملۀ آن صحیح ترمذیست در میان محدثین بفضل متین مشهورست و برای طالب حدیث تلقی آن پر ضرور فظهر ان حدیث الطیر من الاحادیث المشهورة بین المحدثین و الاثار الماثورة الشائعة بین المنقدین و متصف بالفضل المتین و الشرف المبین و ینبغی لطالب الحدیث ان یتلقاه بالقبول و یعد تلقّیه اسنی مقصد و اشرف مامول چهلم آنکه محمد بن ابراهیم الصنعانی المعروف بابن الوزیر افاده کرده که صحیح ترمذی مفزع محدثین اهل سنت و احادیث آن مرجع ایشانست و نیز او صحیح ترمذی را قرین صحیح بخاری و مماثل آن گردانیده و افاده کرده که مسند احمد و صحیح بخاری و جامع ترمذی آن کتب هست که خضوع می کنند یعنی محدثین و اهل سنت برای نصوص آن و مقصور می سازند تعظیم را بر آن بخصوص آن چنانچه در روض باسم بعد ذکر عبارت ابن وحیه در باب شهادت امام حسین علیه السّلام گفته و فیما ذکره ابن دحیة اوضح دلیل علی براءة المحدثین و اهل السّنّة فیما افتراه علیهم المعترض من نسبتهم الی التشیع لیزید و تصویب قتله الحسین و کیف و هذه روایاتهم مفصحة بضدّ ذلک کما بیّنّاه فی مسند احمد و صحیح البخاری و جامع الترمذی و امثالها و هذه الکتب هی مفزعهم و الی ما فیها مرجعهم و هی التی یخضعون لنصوصها و یقصرون التعظیم علیها بخصوصها پس هر گاه صحیح ترمذی مثل صحیح بخاری واجب الاتباع و الانقیاد و نصوص آن مستوجب خضوع و خشوع ائمه نفّاد و ملجا و مفزع و موئل و مرجع محققین امجاد و لازم التبجیل و التعظیم و مخصوص به نهایت تفخیم و تکریم باشد در ثبوت کمال اعتبار و اعتماد و اقصای وثوق و استناد حدیث طیر و کمال شناعت و فظاعت و قبح و سماجت بطال و تکذیب آن که از بعض متعصّبین ناحق کوش سرزده و مخاطب بذکر آن نیل کمال انصاف و تدین بر روی خود کشیده باقی نماند و للّه الحمد علی ذلک و فضائل فاخره و محامد باهره ابن الوزیر نحریر فزون تر از احاطۀ تقریر و تحریرست بر بعض آن اکتفا می رود محمد بن علی بن محمد شوکانی در بدر طالع گفته السّیّد محمّد بن ابراهیم بن علی بن المرتضی بن مفضل بن المنصور بن محمد بن العفیف بن مفضل بن الحجّاج بن علی بن یحیی بن القاسم بن الامام الداعی یوسف بن الامام المنصور باللّه یحیی بن الناصر احمد بن الهادی یحیی بن الحسین بن القاسم بن ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنهم جمیعا و قد سردت نسبه ههنا و ان کان قد تقدم فی ترجمة السّیّد عبد اللّه بن علی الوزیر لکنی رأیت السخاوی ترجمه فخلط فی نسبه و قال محمّد بن ابراهیم بن علی بن المرتضی بن الهادی بن یحیی بن الحسین بن القاسم و ذکر النسب الی علی کرّم اللّه وجهه فجعل المرتضی ابن الهادی و جعل الهادی ابن یحیی بن الحسین و هذا غلط بین و صاحب الترجمة

ص:155

هو الامام الکبیر المجتهد المطلق المعروف بابن الوزیر ولد فی شهر رجب سنه 775 بهجرة الظهر فی شطب؟ ؟ ؟ و قال السخاوی انه ولد تقریبا سنه 765 و هذا التقریب بعید و الصواب الاول قرأ فی العربیة علی اخیه العلامة الهادی بن ابراهیم و علی العلامة محمّد بن حمزة بن مظفر و قرأ علم الکلام علی القاضی العلامة علی بن عبد اللّه بن أبی الخیر کشرح الاصول و الخلاصة و الغیاصة و تذکرة ابن متّویه و قرأ علم اصول الفقه علی السّید العلامة علی بن محمد بن أبی القاسم و قرأ علیه ایضا علم التفسیر و قرأ الفروع علی القاضی العلامة عبد اللّه بن الحسن الدواری و غیره من مشایخ صعدة و من مشایخه السید العلامة الناصر بن احمد بن امیر المؤمنین المطهر و قرأ علم الحدیث بمکة علی محمد بن عبد اللّه بن ظهیرة و فی غیرها علی نفیس الدین العلوی و علی جماعة عدة و الحاصل انه قرأ علی اکابر مشایخ صنعاء و صعدة و سائر المدائن الیمنیه و مکة و تبحّر فی جمیع العلوم و فاق الاقران و اشتهر صیته و بعد ذکره و طار علمه فی الاقطار قال صاحب مطلع البدور و قد ترجم له الطوائف و اقر له الموالف و المخالف ترجم له ابن حجر العسقلانی فی الدرر الکامنة و ترجم له مصنف سیرة العراقی علامة وقته بمکة انتهی و ما ذکره من ان ابن حجر ترجم له فی الدرر فلا اصل له فانه لم یترجم له فیها اصلا بل هی مختصّة لمن مات فی القرن الثامن و لم یترجم لمن تاخّر موته الی القرن التّاسع حتی اکابر مشایخه کالعراقی و البلقینی و ابن الملقّن مع انهم ماتوا فی اول القرن التاسع کما تقدم ذلک و اما صاحب الترجمة فهو تأخّر موته الی سنة 840 فکیف یترجم له بل ترجم له الحافظ ابن حجر العسقلانی فی انبائه فترجم له السخاوی کما تقدمت الاشاره الی ذلک و ترجم له التّقی بن فهد فی معجمه فقال السخاوی انه تعالی النظم فبرع فیه و صنّف فی الردّ علی الزّیدیّة العواصم و القواصم فی الذّبّ عن سنّة أبی القاسم و اختصره فی الروض الباسم و روی عن التّقی بن فهد أنه انشد لصاحب الترجمة فی معجمه قوله العلم میراث النبی

کذا اتی

میراثه

و لکل محدث بدعة احداثه

و انما اقتصر علی روایة هذا الشعر مع ان فی شعر صاحب الترجمة ما هو ارفع منه بدرجات لان لقاءه له کان فی سنه 816 و قد نظم بعد ذلک نظما جیّدا و ارتفعت طبقته فی العلم و هکذا ابن حجر فانه ذکره فی انبائه فی ترجمة اخیه الهادی لان صاحب الترجمة کان إذ ذاک صغیرا فقال و له اخ یقال له محمد مقبل علی الاشتغال بالحدیث شدید المیل الی السّنّة بخلاف اهل بیته انتهی و لو لقیه الحافظ ابن حجر بعد ان تبحّر فی العلوم لاطال عنان قلمه فی الثناء علیه فانه یثنی علی من هو دونه بمراحل و لعلّها لم تبلغ اخباره إلیه و الا فابن حجر قد عاش بعد صاحب الترجمة زیادة علی اثنی عشر سنة کما تقدّم

ص:156

فی ترجمته و کذلک السخاوی لو وقف علی العواصم و القواصم لرأی فیها ما یملأ عینیه و قلبه و لاطال عنان قلمه فی ترجمته و لکن لعلّه بلغه الاسم دون المسمّی الی ان قال بعد کلام ذکر فیه الاجتهاد و التقلید ان صاحب الترجمة لما ارتحل الی مکة و قرأ علم الحدیث علی شیخه ابن ظهیرة قال للسیّد ما احسن یا مولانا لو انتسبت الی الامام الشافعی او أبی حنیفة فغضب و قال لو احتجت الی هذه النسب و التقلیدات ما اخترت غیر القاسم بن ابراهیم او حفیده الهادی و بالجملة فصاحب الترجمة ممن یقصر القلم عن التعریف بحاله و کیف یمکن شرح حال من یزاحم ائمة المذاهب الاربعة فمن بعدهم من الائمة المجتهدین فی اجتهاداتهم و یضایق ائمة الاشعریة و المعتزلة فی مقالاتهم و یتکلم فی الحدیث بکلام ائمته المعتبرین مع احاطته بحفظ غالب المتون و معرفته لاحوال رجال الاسانید شخصا و حالا و زمانا و مکانا و تبحّره فی جمیع العلوم العقلیة و النقلیّة علی حدّ یقصر عنه الوصف و من رام ان یعرف حاله و مقدار علمه فعلیه بمطالعة مصنّفاته فانّها شاهد عدل علی علوّ طبقته فانه یسرد فی المسئلة الواحدة من الوجوه ما یبهر لبّ مطالعه و یعرفه بقصر باعه بالنسبة الی علم هذا الامام کما فعله فی العواصم و القواصم فانه یورد کلام شیخه السیّد العلاّمة علی بن محمّد بن أبی القاسم فی رسالته التی اعترض بها علیه ثم ینسفه نسفا بایراد ما یزیفه به من الحجج الکثیرة التی لا یجد العالم الکبیر فی قوته استخراج البعض منها و هو فی اربع مجلّدات یشتمل علی فوائد فی انواع من العلوم لا توجد فی شیء من الکتب و لو خرج هذا الکتاب الی غیر الدیار الیمنیّة لکان من مفاخر الیمن و اهله و لکن أبی ذلک لهم ما جبلوا علیه من غمط محاسن بعضهم لبعض و دفن مناقب افاضلهم و من مصنّفاته ترجیح اسالیب القرآن علی اسالیب الیونان و هو کتاب فی غایة الافادة و الاجادة علی اسلوب مخترع لا یقدر علی مثله إلا مثله و منها کتاب الروض الباسم فی مجلّد اختصره من العواصم و کتاب ایثار الحقّ علی الخلق و هو غریب الاسلوب مفید فی بابه و له کتاب جمعه فی التفسیر النّبوی و منها مؤلّف فی مدح الغربة و العزلة و مؤلّف فی الردّ علی المعرّی سماه نصر الأعیان علی شر العمیان و کتاب البرهان القاطع فی الصانع و له کتاب التنقیح فی علوم الحدیث و له مؤلّفات غیر هذه و مسائل افردها بالتصنیف و هو إذا تکلّم فی مسئلة لا یحتاج الناظر بعده الی النظر فی غیره من أیّ علم کانت و قد وقفت من مسائله الّتی افردها بالتصنیف علی عدد کثیر یکون فی مجلّد و ما لم اقف علیه اکثر مما وقفت علیه و کلامه لا یشبه کلام اهل عصره و لا کلام من بعده بل هو من نمط کلام ابن حزم و ابن تیمیّة و قد یاتی فی کثیر من المباحث بفوائد لم یات بها غیره کائنا من کان و دیوان شعره مجلّد و شعره غالبه فی التوسّلات و الرّقائق و تقیید الشوارد

ص:157

العلمیّة و المجاوبة لمن امتحن به من اهل عصره فان له معهم قلاقل و زلازل و کانوا یثورون علیه ثورة بعد ثورة و ینظمون القصائد فی الاعتراض علیه و افضی ذلک الی ان اعترض علیه شیخه المتقدم ذکره برسالة مستقلة فاجابها بما تقدم و کان یجاوبهم و یصاولهم و یحاولهم فیقهرهم بالحجة و لم یکن فی زمنه من یقوم له لکونه فی طبقة لیس فیها احد من شیوخه فضلا عن معاصریه و الّذی یغلب علی الظن ان شیوخه لو جمعوا جمیعا فی ذات واحدة لم یبلغ علمهم الی مقدار علمه و ناهیک بهذا ثم بعد هذا الجمع اقبل علی العبادة و تمسح و توحش فی الفلوات و انقطع عن الناس و لم یبق له شغله بغیر ذلک و تاسّف علی ما مضی من عمره فی تلک المعارک التی جرت بینه و بین معاصریه مع انه فی جمیعها مشغول بالتصنیف و التدریس و الذّبّ عن السّنّة و الدفع عن اعراض اکابر العلماء و افاضل الامة و المناضلة لاهل البدع و نشر علم الحدیث و سائر العلوم الشرعیّة فی ارض لم یالف اهلها ذلک لا سیّما فی تلک الایام فله اجر العلماء العاملین و اجر المجاهدین المجتهدین و لکنّه ذاق حلاوة العبادة و طعم لذّة الانقطاع الی جناب الحق فصغر فی عینه ما سوی ذلک و قد ترجمه بعض بنی الوزیر بکراریس و استوفی احواله و لو ترجمه فی مجلّد لم یکن وافیا بحقّه و ترجمه ایضا جماعة من علماء الزیدیة و من غیرهم غیر من قدّمنا ذکره کالوجه العطاب الیمنی و الشریف الفاسی المالکی فی کتابه العقد الثمین الّذی جعله تاریخا لمکّة و البربهی و مدحه غیر واحد من اعیان العلماء و الحاصل انه رجل عرفه الاکابر و جهله الاصاغر و لیس ذلک مختصّا بعصره بل هو کائن فیما بعده من العصور الی عصرنا هذا و لو قلت ان الیمن لم یجب مثله لم یعد عن الصّواب و فی هذا الوصف ما لا یحتاج معه الی غیره و ما احسن قوله فی معاتبة شیخه المتقدّم ذکره عرفت قدری ثمّ انکرته فما عدی باللّه ممّا بدا و کلّ یوم لک بی موقف

اسرفت فی القول بسوء بدا امسی الثنا و الیوم سوء الاذا یا لیت شعری کیف یضحی غدا

یا شیبة العترة فی وقته و منصف التعلیم و الاهتدا قد خلع العلم رداء الهدی

علیک و الشّیب ردءا الرّداء فصن رداءیک و طهّرهما عن دنس الاسراف و الاعتداء

و کانت وفاته تغمده اللّه بغفرانه فی سابع و عشرین من شهر محرم سنه 740 و مولوی صدیق حسن خان معاصر در اتحاف النّبلا گفته ابو عبد اللّه محمد بن ابراهیم بن علیّ بن المرتضی بن المفضّل الحسنی القاسمی الهادوی الیمنی المعروف بابن الوزیر الشریف بن الشریف و الامیر ابن الامیر و الامام ابن الامام المتولد فی شهر رجب سنة خمس و سبعین و سبع مائة یکی از ملوک صنعای یمن و اعلم علمای زمنست زیدیّ المذهب بود بر طریقۀ آبا چون حق تعالی او را علم وافر و انصاف متکاثر؟ ؟ ؟ بخشید سنّی متبع گشت و واصل رتبۀ اجتهاد مطلق گردید راس بود در معقول و منقول و امام بود در علم فقه و اصول در حق او گفته اند السّیّد السّند الامام العلاّمة المحدّث الاصولیّ النحویّ المتکلّم الفقیه البلیغ

ص:158

الرحلة الحجّة السّنّی الصّوفی فرید العصر نادرة الدّهر خاتمة النقّاد حامل لواء الاسناد بقیّه اهل الاجتهاد بلا خلاف و عناد کشاف اصداف الفرائد قطّاف ازهار الفوائد فاتح اقفال اللطائف مانح انفال الظرائف مصیب شواکل المشکلات بنوافذ انظاره و مطبق مفاصل المعضلات بصوارم افکاره مضحک کمائم النکت من نوادره و مفتح نواظر الظّرف فی موارده و مصادره عز الدّین محیی سنّة سیّد المرسلین ولادت او در ماه رجب در شظب که جبلی عالی در یمنست بوده تصانیف جلیله بدیعه مفیده از وی یادگارست از آنجمله کتاب العواصم فی الذب عن سنة أبی القاسمست چهار مجلد در رد زیدیّه در مسئله ختم اجتهاد و انتصار عمل به سنّت نبویّه حامل فوائد و فرائد که مثل آن در کتابی دیگر دیده نشده و کتاب البرهان القاطع فی معرفة الصّانع و جمیع ما جاءت به الشرائع صنفه فی سنة احدی و ثمانین و مختصر جلیل فی علم الاثر الّفه بعد الاطلاع علی نخبة الفکر للحافظ ابن حجر و تنقیح الانظار فی علوم الآثار صنفه فی اواخر سنه ثلث عشرة و ثمانین و کتاب التادیب الملکوتی و هو کتاب مختصر و فیه عجائب و غرائب و کتاب الامر بالعزلة فی آخر الزمان و کتاب نصر الأعیان علی نشر العیان و قبول البشری فی التیسیر للیسری و الحسام المشهور فی الذّبّ عن الامام المنصور و جمع آیات الاحکام و کتاب ایثار الحق علی الخلق و دیوان شعره مسمی بمجمع الحقائق و الرقائق فی ممادح ربّ الخلائق و غیر ذلک و ازین کتب بعضی نزد محرر سطور موجودست و بعضی را بدیار عرب دیده و مستفید گشته انشای عربی ایشان در دقّت و و بلاغت و براعت بهتر از مقامات حریری و بدیع همدانی است از اشعار او اینست منطق الاولیاء و الادیان منطق الانبیاء و القرآن الی آخر ما ذکر من اشعاره چهل و یکم آنکه فضل بن روزبهان در جواب نهج الحق گفته و لیس اخبار الصحاح الستة مثل اخبار الروافض فقد وقع اجماع الائمة علی صحتها انتهی هر گاه حسب اعتراف ابن روزبهان اجماع ائمه امت بر صحت صحاح سته واقع شده و اخبار آن مثل اخبار روافض مقدوح و مجروح و مطعون و متهم بوضع و افتعال و اختلاق نیست بلکه در نهایت مرتبه اعتبار و اعتماد و قابل احتجاج و استنادست پس بحمد اللّه صحت حدیث طیر و حدیث ولایت و امثال آن باجماع ائمه است ثابت و متحقق گردید و ظاهر شد که آن مثل اخبار روافض مطعون و متروک و مهجور و موصوف بکذب و افتراء و زور نیست پس کمال عجبست که مخاطب نحریر بمزید خدع و تزویر جسارت بر تکذیب حدیث طیر و حدیث ولایت که هر دو در صحیح ترمذی مذکورست نموده خرق اجماع ائمه امت مرحومه مکرمه و مخالفت اکابر ملت شریفه معظمه فرموده و خود را در اعلای درجات درکات رسانیده و مصداق آیۀ شریفه وَ مَنْ یُشاقِقِ اَلرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُ اَلْهُدی وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ اَلْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلّی وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً گردانیده و نیز ابن روزبهان در جواب نهج الحق گفته و صحاحنا لیس ککتب الشیعة التی اشتهر عند السنّة انها من موضوعات یهودیّ کان یرید تخریب بناء الاسلام فعملها و جعلها ودیعة عند الامام جعفر الصّادق

ص:159

فلما توفی حسب الناس انه من کلامه و اللّه اعلم بحقیقة هذا الکلام و هذا من المشهورات و معهد لا ثقة لاهل السّنّة بالمشهورات بل لابد من الإسناد الصحیح حتی تصحّ الرّوایة و اما صحاحنا فقد اتفق العلماء انّ کل ما عدّ من الصحاح سوی التعلیقات فی الصّحاح الستة لو حلف الطلاق انه من قول رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم او من فعله و تقریره لم یقع الطلاق و لم یحنث ازین عبارت ظاهرست که آنچه در صحاح سته مذکورست سوای تعلیقات بمرتبه از اعتماد و اعتبار فائزست که اگر کسی حلف کند بر ثبوت آن از جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم حانث نمی شود و ظاهرست که حدیث طیر و حدیث ولایت که در صحیح ترمذی مذکورست از جمله تعلیقات آن نیست بلکه باسناد متصل در ان مرویست پس حالف بر صحت آن نیز حانث نخواهد شد پس کمال عجبست که مخاطب قمقام چه طور هوای مخالفت علمای اعلام و معاندت اکابر اهل اسلام در سر کرده بابطال و تکذیب این هر دو حدیث شریف کمال علوّ مرتبت و سموّ منزلت خود در اسلام و ایمان و ایقان و عرفان و تسلیم و اذعان ظاهر فرموده چهل و دوم آنکه میرزا مخدوم شریفی در کتاب نواقض گفته العاشر انکارهم کتب لاحادیث الصّحاح التی اتفقت الامّة بقبولها منها صحیحا البخاری و مسلم الّذین مرّ ذکرهما رضوان اللّه علیهما الی ان قال و قد بلغ القدر المشترک ممّا ذکر فی میامنهما و برکاتهما حد التواتر و صارفی الاسلام رفیقی المصحف الکریم و القرآن العظیم فهؤلاء من کثرة جهلهم و قلّة حیائهم ینکرون الصحیحین المزبورین و سائر صحاحنا ازین عبارت ظاهرست که اتفاق امت بر قبول کتب احادیث صحاح واقع شده و چون ظاهرست که صحیح ترمذی نیز از جمله صحاحست پس اتفاق امت بر قبول صحیح ترمذی هم ثابت و متحقق باشد و نیز از قول او فهؤلاء من کثرة جهلهم الی آخره ظاهرست که انکار صحیحین و دیگر صحاح سنیّه ناشی از کثرت جهل و قلت حیا می باشد پس تکذیب و ابطال حدیث طیر و ولایت و امثال آن که در صحیح ترمذی مذکورست دلیل کثرت علم و شدت حیای مخاطب رئیس القروم حسب افادۀ میرزا مخدوم باشد و مخفی نماند که میرزا مخدوم از اکابر متکلمین و اجلۀ معتمدین مستندین حضرات سینه است و کابلی مقتدای مخدوم الفحول طریق تصنیف صواقع ازو آموخته و نبذی از هفوات او را علق نفیس پنداشته بذکر آن مایۀ تخجیل اهل نحلۀ خویش اندوخته و سید محمد بن عبد الرسول برزنجی او را در نوافض او را باین مدائح عظیمه و مناقب فخیمه ستوده و مولانا السید العلامة القاضی بالحرمین المحترمین معین الدین اشرف الشهیر بمیرزا مخدوم الحسنی الحسینی حفید السیّد السّند المحقق العلامة نور الدین علی الجرجانی شارح المواقف و غیره صاحب المولّفات العدیدة و التحقیقات المفیدة رحمه اللّه تعالی و رحمه اسلافه فانهم کلهم بیت العلم و عزّ السنّة و کهف الجماعة و محمد بن عبد الرسول ممدوح اکابر فحول و موصوف اعاظم اهل الحلوم و العقور می باشد چنانچه محمد خلیل مرادی در سلک الدرر فی اعیان القرن الثانی عشر گفته محمد البرزنجی بن عبد الرسول

ص:160

بن عبد السید بن عبد الرسول بن قلندر بن عبد السیّد المتصل النسب بسیدنا الحسن بن علی بن أبی طالب رضی اللّه تعالی عنه الشافعی البرزنجی الاصل و المولد المحقق المدقق النحریر الاوحد الهمام ولد بشهر زور لیلة الجمعة ثانی عشر ربیع الاول سنة اربعین و الف و نشأ بها و قرأ القرآن و جوّده علی والده و به تخرج فی بقیة العلوم و قرأ فی بلاده علی جماعة منهم الملا محمّد شریف الکورانی و لازم خاتمة المحققین ابراهیم بن الحسن الکورانی و انتفع بصحبته و سلک طریق القوم علی ید الصّفی احمد القشاشی و دخل همدان و بغداد و دمشق و قسطنطینیّة و مصر و اخذ عمن بها من العلماء فاخذ بماردین عن احمد السّلاحی و بحلب عن أبی الوفاء العرضی و محمد الکواکبی و بدمشق عن عبد الباقی الحنبلی و عبد القادر الصفویّ و ببغداد عن الشیخ مدلج و بمصر عن محمّد البابلی و علی الشبراملسی و سلطان المزاحی و محمد العنابی و احمد العجمیّ و بالحرمین عن الوافدین إلیهما کالشیخ اسحاق بن جعمان الزبیدی و علی الربیعی و علی العقیبیّ التغری و عیسی الجعفری و عبد الملک السّجلماسی و غیره ثم توطن المدنیة الشریفة و تصدّر للتّدریس و صار من سراة رؤسائها و الف تصانیف عجیبة منها انهار السلسبیل فی شرح تفسیر البیضاوی و الاشاعة فی اشراط الساعة و النوافض للرّوافض و شرحا علی الفیة المصطلح و العافیة شرح الشافیة لم یکمل و خالص التلخیص مختصر تلخیص المفتاح و مرقاة الصّعود فی تفسیر اوائل العقود و الضاوی علی صبح فاتحة البیضاوی و رسالة فی الجهر بالبسملة فی الصلوة و کانت له قوة اقتدار علی الاجوبة عن المسائل المشکلة فی اسرع وقت و اعذب لفظ و اسهله و اوجزه و اکمله و بالجملة فقد کان من افراد العالم علما و عملا و کانت وفاته فی غرّة محرّم سنة ثلاث و مائة و الف و دفن بالمدینة رحمه اللّه تعالی چهل و سوم آنکه شاه ولی اللّه والد ماجد مخاطب در حجة اللّه البالغه گفته الطبقة الثانیة کتب لم تبلغ مبلغ الموطّا و الصحیحین و لکنها یتلوها کان مصنّفوها معروفین بالوثوق و العدالة و الحفظ و التبحّر فی فنون الحدیث و لم یرضوا فی کتبهم هذه بالتساهل فیما اشترطوا علی انفسهم فتلقّها من بعدهم بالقبول و اعتنی بها المحدثون و الفقهاء طبقة بعد طبقة و اشتهرت فیما بین الناس و تعلق بها القوم شرحا لغریبها و فحصا عن رجالها و استنباط لفقها و علی تلک الاحادیث بناء عامّة العلوم کسنن أبی داود و جامع الترمذی و مجتبی النّسائی و هذه الکتب مع الطبقة الاولی اعنی باحادیثها رزین فی تجرید الصّحاح و ابن الاثیر فی جامع الاصول و کاد مسند احمد یکون من جملة هذه الطبقة فان الامام احمد جعله اصلا یعرف به الصحیح و السّقیم قال و ما لیس فیه فلا تقبلوه ازین عبارت ظاهرست که ترمذی معروف بوثوق و عدالت و حفظ و تمهر در فنون حدیث بوده و در کتاب خود بتساهل در چیزیکه بر نفس خود شرط کرده راضی نشده و تلقی نموده کتاب او را

ص:161

علمای که بعد او بودند بقبول و اعتنا نموده اند بآن محدثین و فقها طبقة بعد طبقة و مشتهر شده است در میان مردم و تعلق کردند بآن قوم از روی شرح غریب آن و فحص از رجال آن و استنباط فقه آن و بر احادیث این کتاب ترمذی و امثال آن بنای عامه علومست فالعجب من المخاطب الفخور المختال المتغطرس المحتال المادّ ید الاستراق و الانتحال کیف طاب نفسا لعقوق والده الماجد؟ ؟ ؟ لنا قد السابق فی مضمار الکمال فلم یصغ الی وعظه و ایضاحه و لم یعتن بنصحه و افصاحه و لم یعرج علی ندائه و لم یعول علی بنائه و لم یلتفت الی تلویحه و لم یحتفل بتصریحه و لم یکترث بتحقیقه و تنقیده و لم یتاثر بتثقیفه و تسدیده فلم یره اهلا للاقتداء و الاقتفاء و اتخذ رغم انفه و جلب حتفه و الدرء فی نحره و الدفع فی صدره سهلا و شرب من آجن عنّاده و اسن لداده علا و نهلا الا تری کیف یرفع والده الماجد الحاشد عنده و عند زرافته لاسنی المحامد عقیرته بالمدح و الثناء و التقریظ و الاطراء علی الترمذی الماهر ینفی التساهل و التسامح عن کتابه الفاخر و یثبت کونه مقتدی المنقدین المحدثین و ملاذ الفقهاء البارعین و ان علیه و علی امثاله بناء عامّة العلوم و انه فی غایة الشرف و الجلالة و القبول عند ارباب الحلوم و اصحاب الفهوم فرد المخاطب کلامه و افسد نظامه و هدم بنیانه و حط شانه و جزم جدرانه و صرم اغصانه و حزم افنانه و قطع اوداجه و غیض اثباجه و عق حقوقه و شق شقوقه و کدر نمی ره و اظلم منیره و لیس هذا باول قارورة کسرت و لا باوّل ثمرة هصرت و لا باول جور اشیع و لا باول حور اذیع و لا باول عسف ابتدع و لا باول خسف اخترع بل خالف والده البارع فی عدة مواضع و عازّه فی کثیر من المواقع کما نبّهنا علیه سابقا و نبیّنه انشاء اللّه لاحقا چهل و چهارم آنکه خود مخاطب در رسالۀ اصول حدیث فرموده در این جا نقل عبارت حضرت والد ماجد قدس سرّه نمایم تا مراتب کتب احادیث به ترتیب واضح گردد ایشان می فرمایند باید دانست که کتب احادیث باعتبار صحت و شهرت و قبول بر چند طبقه می شوند و مراد ما از صحت آنست که مصنف التزام کند ایراد احادیث صحیحه یا حسنه و غیر آن در آنجا وارد نکند مگر مقرون به بیان حال آن از ضعف و غرابت و علت و شذوذ زیرا که ایراد ضعیف و غریب و معلول با بیان حال آن قدح نمی کند و مراد ما از شهرت آنست که اهل حدیث طبقه بعد طبقه مشغول شوند بطریق روایت و ضبط مشکل و ترویج احادیث آن تا هیچ چیز از آن غیر مبین نماند و مراد ما از قبول آنست که نقاد حدیث آن کتاب را اثبات کنند و بر آن اعتراض نکنند و حکم صاحب کتاب را در بیان حال احادیث کتاب تصویب و تقریر نمایند و فقها بآن احادیث تمسک نمایند بی اختلاف و انکار پس طبقه اولی از کتب حدیث سه کتاب اند موطّأ صحیح بخاری صحیح مسلم و قاضی عیاض کتاب مشارق الاثوار را برای شرح این سه کتاب مخصوص نوشته و این مشارق الانوار غیر مشارق الانوار صفاتیست که احادیث صحیحین در ان بحذف اسناد و قصه جمع نموده بالجمله برای

ص:162

ضبط و شرح این هر سه کتاب مشارق الانوار قاضی عیاض کافی و شافیست و نسبت درین هر سه کتب آنست که موطّأ گویا اصل وام صحیحینست و در کمال شهرت رسیده هزار کس از علمای عصر امام مالک موطّأ را روایت کرده اند مثل شافعی و امام محمد و یحیی بن یحیی مصمودی و یحیی بن یحیی تمیمی و یحیی بن بکیر و ابو مصعب و قعنبی عدالت و ضبط رجال این کتاب مجمع علیه ست در مدینه و مکه و عراق و شام و یمن و مصر و مغرب مشهور شده و بنای فقهای امصار بر آنست و در زمان امام مالک و بعد از زمان ایشان نیز علما در تخریج بر موطّأ و ذکر متابعات و شواهد احادیث آن سعی بلیغ نمودند و در شرح غریب و ضبط مشکلات و بیان فقه و سائر وجوه بیان آن قدر اهتمام نموده اند که زیاده بر ان متصور نیست و صحیح بخاری و صحیح مسلم هر چند در بسط و کثرت احادیث ده چند موطّأ باشند لیکن طریق روایت احادیث و تمییز رجال و راه اعتبار و استنباط از موطا آموخته اند و معهذا این هر دو کتاب نیز مخدوم طوائف انام و جمیع علمای اسلام اند فرقه مستخرجات برای اینها نوشته اند مثل اسماعیلی و ابو عوانه و طائفه متصدی شرح غریب و ضبط مشکل و بیان فقه و احوال رواة آنها شده اند و در شهرت و تلقی بالقبول بدرجۀ علیا رسیده اند صاحب جامع الاصول از فربری نقل کرده است که صحیح بخاری از بخاری بلا واسطه نود هزار کس سماع دارند خلص کلام آنکه احادیث این هر سه کتاب اصح الاحادیث اند اگر چه بعضی احادیث این هر سه کتاب صحیح تر از بعض باشند و اگر بنظر تفحص دیده شود احادیث مرفوعه موطّأ غالبا در صحیح بخاری موجوداند پس صحیح بخاری مشتمل ست بر موطّأ باعتبار احادیث مرفوعه آری آثار صحابه و تابعین در موطّأ زیاده است پس این هر سه کتاب را در طبقۀ اولی باید داشت و طبقۀ ثانیه احادیثی که درین هر سه صفت بدرجه احادیث صحیحین نرسیده اند لکن قریب بصحیحین اند درین صفات و آن احادیث جامع ترمذی و سنن ابو داود و سنن نساییست که مصنفان این کتب مشهور و معروف اند بوثوق و عدالت و حفظ و ضبط و تبحّر در فنون حدیث و درین کتابها بتساهل و تسامح راضی نشده اند و حال حدیث و علت آن را بقدر امکان بیان نموده اند و لهذا فیما بین علمای اسلام شهرت یافته اند پس این شش کتاب را صحاح ستّه نامند انتهی پس کمال عجب و حیرتست که خود مخاطب ناقد افادۀ والد ماجد خود متضمن کمال مدح و ستایش و اطراد و نیایش صحیح ترمذی حاوی محامد برای تنبیه و تبصیر و ایقاظ و تذکیر معتقدین و مسترشدین خدام با توقیر خود نقل می کند و ایمان و ایقان و تصدیق و اذعان خود بآن ظاهر می سازد و در مقابلۀ اهل حق از نکث و غدر و نقض عهد و مکر و شق عصی و خفر و ترک حیا و خفر و ایثار مجون و هذر و ایقاع معتقدین در زلل و غرر و اقحام مقلدین در افحش خطر و ایلاج منتجعین در اوحش ضرر نمی هراسد و بر ملا مضیق طریق رد و ابطال و تکذیب حدیث ولایت و حدیث طیر که هر دو علی رغم انفه در صحیح ترمذی مذکوراند می سپارد و خوف و هول از وضوح ظهور کذب و تزویر و تبیین و تحقق تهافت و تناقض موجب تشویر در دل جسارت منزل می آرد و بخیال نه می گذراند که ازین افاده سراپا اجاده ظاهرست قرب صحیح ترمذی بصحیحین

ص:163

در صفات ثلاثه عظیمه و محامد عدیده فخیمه اعنی صحت و شهرت و قبول و دلالت قبول کتاب بر آنکه نقاد حدیث احادیث ان را اثبات کرده اند و اعتراض بر آن ننموده و حکم صاحب کتاب را در بیان حال احادیث آن تصویب فرموده و تقریر نموده و فقها باحادیث آن تمسک می نمایند بی اختلاف و انکار و نیز از ان واضحست مشهور و معروف بودن خود ترمذی بوثوق و عدالت و ضبط و حفظ و تبحّر در فنون حدیث و نیز از ان ظاهرست که ترمذی در صحیح خود بتساهل و تسامح راضی نشده و حال حدیث و علت آن را بقدر امکان بیان نموده و این کتاب مستطاب فیما بین علمای اسلام شهرت یافته و موسوم بصحیح گردیده فاین اثبات الکذب و الزور و البهتان و الوضع المدحور من نفی التسامح و التساهل و الغرور و این هذا من القبول و التصویب و التقریر و این هذا من تمسک فقهاء الجماهیر بلا اختلاف و انکار و نکیر ثُمَّ اِرْجِعِ اَلْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ اَلْبَصَرُ خاسِئاً وَ هُوَ حَسِیرٌ وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ چهل و پنجم آنکه مخاطب در بستان المحدثین گفته جامع کبیر ترمذی یعنی ابو عیسی محمد بن عیسی بن سوره بن موسی بن الضحاک سلمی ضریر بوغی بضم بای موحده و سکون واو بعد از ان غین معجمه نسبت به بوغ آن دیهیست از دیهات ترمذ بمسافت شش فرسنگ از ان و ترمذ نام شهری قدیم بر کنار آب مویه که آن را جیحون و نهر بلخ نیز گویند و در لفظ ماوراء النهر مراد همین نهر می باشد و در لفظ ترمذ اختلاف بسیارست بعضی تا و میم را مفتوح سازند و بعضی هر دو را مضموم و متداول بر زبان مردم اینجا و دیگر خلائق کسر هر دوست و جماعتی بفتح تا و کسر میم تکلم کنند و ترمذی شاگرد رشید بخاریست روش او را آموخته و از مسلم و از أبی داود و شیوخ ایشان نیز روایت دارد در بصره و کوفه و واسط و ری و خراسان و حجاز سالها در طلب علم حدیث بسر برده و تصانیف بسیار درین فن شریف از وی یادگارست و این جامع بهترین آن کتب است بلکه به بعضی وجوه و حیثیات از جمیع کتب حدیث خوبتر واقع شده اول از جهت ترتیب و عدم تکرار دوم ذکر مذاهب فقهاء و وجوه استدلال هر یک از اهل مذاهب سوم بیان انواع حدیث در صحیح و حسن و ضعیف و غریب و معلل بعلل چهارم بیان اسمای رواة و القاب و کنیتهای آنها و دیگر فوائد متعلقه بعلم رجال و ترمذی را در حفظ مثل زنند و او را خلیفۀ بخاری گفته اند و تورّع و زبد و خوف بحدی داشت که فوق آن متصور نیست بخوف الهی سالها گریه و زاری کرد و نابینا شد و از حکایات صحیحه در حفظ او آنست که در راه مکه با شیخی از شیوخ ملاقات کرد و سابق از ان شیخ دو جزو حدیث نوشته گرفته و فرصت عرض و قرائت نیافته درین وقت از شیخ استدعای استماع نمود شیخ قبول کرد و گفت که اجزای مرقومه بیار و در دست بدار تا من بخوانم و آن را مقابله کن اتفاقا آن دو جز کم کرده بود ترمذی بسبب کمال شوق سماع آن حدیث دو جزو دیگر سفید آورده بحضور شیخ بدستور تلامذه نشست و شیخ آغاز قرائت نمود ناگاه شیخ نظر کرده دید که در دست او اجزای سفیداند بسیار غضبناک شده فرموده که گویا با من استهزا می کنی ترمذی گفت یا شیخ من اجزای مکتوبه را گم کردم لیکن احادیث را محفوظ دارم بهتر از نوشته شیخ گفت که بخوان ترمذی همه آن احادیث را یاد بخواند تعجب شیخ زائد

ص:164

شد و از استبعاد گفت که مرا باور نمی آید که بمجرد شنیدن یک بار یاد گرفته باشی از سابق یاد داشته باشی ترمذی گفت امتحان باید فرمود شیخ چهل حدیث دیگر از غرائب خود که نزد دیگری نه بود خوانده رقت ترمذی آن احادیث را مع اسانید فی الفور اعاده نمود و هیچ جا خطا نیفتاد و این قسم امتحانات در باب حفظ او بارها واقع شده ترمذی گفته است که من هر گاه از تصنیف این جامع فارغ شدم اول آن را به علمای حجاز شریف نمودم ایشان همه پسند فرمودند بعد از آن پیش علمای عراق بردم ایشان نیز متفق الکلمة آن را مدح کردند بعد از آن بر علمای خراسان عرض کردم ایشان نیز رضامند شدند بعد از آن آن را ترویج و تشهیر نمودم و نیز گفته هر که در خانۀ او این کتاب باشد پس در خانۀ او گویا پیغمبریست که تکلم می کند و بعضی از علماء اندلس در مدح این کتاب نظمی دارند که مرقوم می شود کتاب الترمذیّ ریاض علم حکت ازهاره زهر النجوم به الاثار واضحة ابینت

بالفاظ اقیمت کالرسوم و اعلاها الصحاح و قد أنارت نجوما للخصوص و للعموم

و من حسن یلیها او غریب و قد بان الصّحیح من السّقیم فعلّله ابو عیسی مبینا

معالمه لارباب العلوم و طرّزه بآثار صحاح تخیّرها اولو النظر السّلیم

من العلماء و الفقهاء قدما و اهل الفضل و النهج القویم فجاء کتابه علقا نفیسا

تفنن فیه ارباب العلوم و یقتبسون منه نفیس علم یفید نفوسهم امنی الرسوم

کتبناه رویناه لنروی من التسنیم فی دار النّعیم و غاص الفکر فی بحر المعانی

فادرک کلّ معنی مستقیم جزی الرّحمن خیرا بعد خیر ابا عیسی علی الفعل الکریم

وفات او در ترمذ شب دوشنبه هفدهم رجب سال دو صد و هفتاد و نه بوده است انتهی مخاطب عالی شأن درین عبارت بستان بکمال بشاشت و ابتهاج و استبشار و غایت سرور و حبور و افتخار بلا نفاق و تقیّه و بلا خوف اذیّه و بلیّه نهایت تعظیم و تبجیل و مدح و ثنا و تکریم و اجلال و وصف و اطراء صحیح ترمذی بوجوه شتی و طرق متنوعه آغاز نهاده اولا بعد تفضیل آن بر جمیع کتب مؤلفۀ ترمذی به ترجیح آن بوجوه اربعه بر جمیع کتب که صحیح بخاری و صحیح مسلم هم در ان داخل هست زبان حقائق ترجمان وا کشاده و بعد ان از خود ترمذی پسند فرمودن جمیع اهل حجاز آن را و اتفاق کلمه علمای عراق بر مدح آن و رضامند شدن علمای خراسان از ان و ترویج و تشهیر این کتاب بعد این مدح و رضا و قبول و ثنا و نیز تشبیه خود ترمذی صحیح خود را به نبیّ متکلم نقل فرموده و نیز برای تفریح قلوب و دفع شبهات متجسّسین عیوب و اظهار کمال وثوق مطلوب و ابداء غایت اطمینان مرغوب اشعار در بهار بلاغت شعار از افکار بعض اندلسیین عالی تبار که وجوه دلالت آن بر کمال عظمت و جلالت این کتاب سابقا شنیدی ذکر فرموده لکن کمال حیفست که مخاطب عالی جناب این همه اسهاب و اطناب در وصف و مدح این کتاب مستطاب بمقابله اهل حق اطیاب بر طاق نسیان

ص:165

گذاشتند و مبالغه و اغراق در تکذیب و ابطال حدیث ولایت و حدیث طیر پیش نظر داشتند و کمال ورع و تدین و تاثم و تحرّج و نهایت صدق و جلالت و غایت حذق و مهارت و اقصای صفا و ولا و بنالت خود بر ارباب انصاف و ایقان و اصحاب تدبر و ایمان ظاهر ساختند و حق آنست که مخاطب با حیا و فاضل با صفا مذهب عبودیت مشایخ تیمیه و عددیه و انحراف از فضائل علویه و مناقب عترت نبویّه چندان گران خریده است که بجهت آن اصلا و زنی برای رد و مخالفت و مشاقت و معاندت اسلاف اعلام و مشایخ و اساتذه فخام و والد ماجد قمقام خود بلکه افادات خدام؟ ؟ ؟ عالی مقام خویش ننهاده بلا مخافت از آفت ظهور خزی و خسار و وضوح خبث و صغار از افادات اساطین کبار و والد جلیل الفخار و تحقیقات و ارشادات ذات خود آن یگانه روزگار و آن هم باکثار و تکرار سر در بیابان ابطال و تکذیب حدیث ولایت و حدیث طیر و رد و توهین دیگر فضائل و مناقب ابو الائمة الاطهار صلوات اللّه و سلامه علیه علیهم ما اتّصل اللّیل و النهار داده و بالجملة من عجائب الدهور ان یثبت المخاطب المتحذلق الجسور هذه المدائح الجلیلة و المناقب الجمیلة و المفاخر البارعة و الفضائل الناصعة و المحامد الزاهرة و العوالی الباهرة لصحیح الترمذی ثم ینسی ذلک او یتناسی و یتساهل و یغفل و یذهل و یتغافل و یتعالل و یرقص رقص الجمل و یکذب حدیث الطیر و الولایة المذکورین فی هذا الصحیح البریء حسب افادته عن الخلل جریا فی مضمار فاحش الزلل و منکر الهراء و الخطل و اللّه العاصم من دحض الاقدام فی القول و العمل

احمد بن یحیی صاحب التاریخ فی طبقة أبی داود السجستانی حافظ اخباری علامة و مخفی نماند که ابن شهرآشوب طاب ثراه را اکابر علما و اماثل محققین سنیه بمجامد سنیّه زاهره و مناقب علیه باهره که از آن غایت جلالت شان و عظمت مرتبت و علو منزلت جناب او ظاهرست ستوده اند چنانچه خلیل بن ابیک بن عبد اللّه الصفدی که ابن حجر عسقلانی مدح و ستایش او در درر کامنه باین عنوان نموده خلیل بن ابیک بن عبد اللّه الادیب صلاح الدین الصّفدی ابو الصفا ولد سنة ست او سبع و تسعین و ست مائة تقریبا و تعالی صناعة الرسم فمهر فیها ثم حبب إلیه الادب فولع به و کتب الخطّ الجیّد و ذکر عن نفسه ان اباه لم تمکنه من الاشتغال حتی استوفی عشرین سنة فطلب بنفسه ثم قال الشعر الحسن ثم اکثر جدّا من النظم و النثر و الترسّل و التواقیع و اخذ عن الشهاب محمود و ابن سید الناس و ابن نباتة و أبی حیّان و نحوهم و سمع بمصر من یونس الدّبوسی و من معه و بدمشق من المزی و جماعة فطاف مع الطلبة و کتب الطباق ثم اخذ فی التالیف فجمع تاریخه الکبیر الّذی سماه الوافی بالوفیات فی نحو ثلثین مجلّدة علی حروف المعجم و افرد منه اهل عصره فی کتاب سماه اعوان النصر و اعیان العصر فی ستّ مجلّدات و له شرح لامیّة العجم کثیر الفوائد و الحان السّواجع بین المنادی و المراجع مجلدان و من تصانیفه اللطاف النقیبة علی الکتیبة و جر الذیل فی وصف الخیل و توشیح الرشیح و و کشف الحال فی وصف الخال و جنان الجناس و غیر ذلک و اول ما ولی کتابة الدرج بصفد ثم بالقاهرة و باشر کتابه السّر بحلب وقتا و بالرّحبة وقتا و التوقیع بدمشق و وکالة بیت المال و کان مجیبا الی الناس حسن المعاشرة جمیل المودة و کان فی الآخر قد ثقل سمعه و کان قد تصدّی للافادة بالجامع و قد سمع منه من اشیاخه الذهبی و ابن کثیر و الجشیبی و غیرهم قال الذهبی فی حقه الادیب البارع الکاتب شارک فی الفنون و تقدم فی الإنشاء و جمع و صنف و قال ایضا سمع منی و سمعت منه و له توالیف و کتب و بلاغة و قال فی المعجم المختص الامام العالم الادیب البلیغ الکامل طلب العلم و شارک فی الفضائل و ساد فی الرسائل و قرأ الحدیث و جمع و صنّف و له توالیف و کتب و بلاغة و قد ترجم له السبکی و قال الجشیبی کان إلیه المنتهی فی مکارم الاخلاق و محاسن الشیم و قال ابن کثیر و کتب ما یقارب ستین من المجلدات و قال ابن سعد کان من بقایا الرؤساء الاخیار و وجد بخطه کتبت بیدی ما یقارب خمس مائة مجلدة قال و لعل الّذی کتبته فی دیوان الإنشاء ضعفا ذلک و قال ابن رافع قرأ بنفسه شیئا من الحدیث و کتب بعض الطباق و قرأ الادب علی شیخنا الشهاب محمود و لازمه مدة و من تصانیفه فیض الخدام علی التوریه و الاستخدام و خلوة المذاکرة و الروض الباسم و شرح لامیّة المعجم و غیر ذلک و کتب عنه الذهبی من شعره و ذکره فی معجمه و انشد عنه ابن رافع عدة مقاطیع من نظمه منها بسهم اجفانه رمانی و ذبت من هجره و بینه

ص:167

ان مت ما لی سواه خصم لانه قاتلی بعینه

مات بدمشق فی لیلة عاشر شوال سنة 764 در وافی بالوفیات می گوید محمد بن علی بن شهرآشوب التابیة بسین مهملة ابو جعفر السرویّ المازندرانی رشید الدین الشیعی احد شیوخ الشعیب؟ ؟ ؟ حفظ اکثر القرآن و له ثمان سنین و بلغ النهایة فی اصول الشیعة کان یرحل إلیه من البلاد ثمّ تقدم فی علم القرآن و الغریب و النحو و وعظ علی المنبر ایام المقتفی ببغداد فاعجبه و خلع علیه و کان بهی المنظر حسن الوجه و الشیبة صدوق اللّهجة ملیح المحاورة واسع العلم کثیر الخشوع و العبادة و التّهجّد لا یکون الا علی وضوء اثنی علیه ابن أبی طی فی تاریخه ثناء کثیرا توفی سنة ثمان و ثمانین و خمس مائة و جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی در بغیة الوعاة گفته محمد بن علی بن شهرآشوب ابو جعفر السرویّ المازندرانی رشید الدین الشیعی قال الصفدیّ کان مقدما فی علم القرآن و الغریب و النحو واسع العلم کثیر العبادة و الخشوع الف الفصول فی النحو اسباب نزول القرآن متشابه القرآن مناقب آل أبی طالب المکنون المائدة و الفائدة فی النوادر و الفوائد مات سنة ثمان و ثمانین و خمس مائة و علامه شمس الدین محمد بن علی بن احمد الداودی تلمیذ سیوطی در طبقات المفسرین گفته محمد بن علی بن شهرآشوب بن أبی نصر ابو جعفر السرویّ المازندرانیّ رشید الدین احد شیوخ الشیعة اشتغل بالحدیث و لقی الرجال ثم تفقه و بلغ النهایة فی فقه اهل مذهبه و نبغ فی الاصول حتی صار رحلة ثم تقدم فی علم القرآن و القراءات و التفسیر و النحو و کان امام عصره و واحد دهره و التالیف غلب علیه علم القرآن و الحدیث و هو عند الشیعة کالخطیب البغدادی لاهل السنة فی تصانیفه فی تعلیقات الحدیث و رجاله و مراسیله و متفقه و مفترقه الی غیر ذلک من انواعه واسع العلم کثیر الفنون مات فی شعبان سنة ثمان و ثمانین و خمس مائة قال ابن أبی طی ما زال الناس یحلب لا یعرفون الفرق بین ابن بطّة الحنبلی و ابن بطة الشیعیّ حتی قدم الرشید فقال ابن بطّه الحنبلی بالفتح و الشیعی بالضّمّ و ابن حجر عسقلانی در لسان المیزان گفته محمد بن علی بن شهرآشوب ابو جعفر السّروی المازندرانی من دعاة الشیعة قال ابن أبی طی فی تاریخه اشتغل بالحدیث و لقی الرجال ثم تفقّه و بلغ النهایة فی فقه اهل البیت و تتبع فی الاصول ثم تقدم فی القراءة و الغریب و التفسیر و العربیّة و کان مقبول الصّورة ملیح العرض علی المعانی و صنّف فی المتفق و المفترق و الموتلف و المختلف و الفصل و الوصل و فرق بین رجال الخاصة و رجال العامّة یعنی اهل السّنة و الشیعة و کان کثیر الخشوع مات فی شعبان سنه 588 و مجد الدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی در بلغه علی ما نقل عنه گفته محمّد بن علی بن شهرآشوب ابو جعفر المازندرانی رشید الدّین الشیعی بلغ النهایة

ص:168

فی اصول الشیعة و تقدّم فی علم القرآن و اللغة و النحو و وعظ ایام المقتفی فاعجبه و خلع علیه کان واسع العلم کثیر العبادة دائم الوضوء له کتاب الفصول فی النحو و کتاب المکنون و المخزون و کتاب اسباب نزول القرآن و کتاب متشابه القرآن و کتاب الاعلام و الطرائق فی الحدود و الحقائق و کتاب الحدیدة جمع فیها فوائد و فرائد جمّة عاش مائة سنة الا عشرة اشهر مات سنه 588 ثمان و ثمانین و خمس مائة

و التاریخ و حدیث شعبة و المقدم و المؤخر فی کتاب اللّه تعالی و الجوابات فی القرآن و المناسک الکبیر و الصغیر و حدیث الشیوخ و غیر ذلک قال و ما زلنا نری اکابر شیوخنا یشهدون له بمعرفة الرجال و علل الحدیث و الاسماء و الکنی و المواظبة علی طلب الحدیث فی العراق و غیرها و یذکرون عن اسلافهم الاقرار له بذلک حتی ان بعضهم لیسرف فی تقریظه ایاه بالمعرفة و زیادة السماع للحدیث علی ابیه اخبرنا ابو الیمن الکندی انبا ابو منصور انبا ابو بکر الخطیب حدثنی ابو یعلی محمد بن الحسین الفرّاء قال وجدت علی ظهر کتاب رواه ابو الحسن السّوسنجردی عن اسماعیل الخطبی قال بلغنی عن أبی زرعة انه قال قال لی احمد بن حنبل ابنی عبد اللّه محظوظ من علم الحدیث او من حفظ الحدیث لا یکاد یذاکرنی الا بما احفظ و به انبأ الخطیب حدثنی محمد بن علی الصوریّ انبا عبد الرحمن بن عمر المصری ثنا محمد بن اسحاق الملحمی حدثنی ابراهیم بن محمّد قال سمعت عباسا الدوری یقول کنت یوما عند أبی عبد اللّه احمد بن حنبل فدخل علیه ابنه عبد اللّه فقال لی احمد یا عباس ان ابا عبد الرحمن قد وعی علما کثیرا و قال عبد الرحمن بن أبی حاتم سمعت معه من ابراهیم بن مالک و کتب الی بمسائل ابیه و بعلل الحدیث و قال ابو احمد بن عدی عبد اللّه بن احمد بن حنبل ابو عبد الرحمن نبل بابیه و له فی نفسه محلّ فی العلم فاحیی علم ابیه من مسنده الذی قرأه علیه ابوه خصوصا فلم یقرأه علی غیره و ممّا سأل اباه عن رواة الحدیث فاخبره به ما لم یسأله غیره و لم یکتب عن احد الا من امره ابوه ان یکتب عنه و قال ابو علیّ الصّوّاف ولد عبد اللّه بن احمد سنة ثلث عشرة و مائتین و مات سنة تسعین و مائتین و قال اسماعیل الخطبی صلّی علیه زهیر بن صالح بن اخیه و دفن فی مقابر باب التّین و کان الجمع کثیرا فوق المقدار و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب گفته عبد اللّه بن احمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن اسد الشّیبانی ابو عبد الرحمن البغدادی روی عن ابیه و ابراهیم بن الحجّاج السّامی و احمد بن منیع البغوی و أبی ابراهیم اسماعیل بن ابراهیم الترجمانیّ و الحسن بن حمّاد سجّادة و الحکم بن موسی و داود بن رشید و أبی الرّبیع الزهرانیّ و داود بن عمرو الضّبی و عبد الاعلی بن حماد النرسی و عبید اللّه بن معاذ العنبری و شریح بن یونس و أبی بکر بن أبی شیبة و کامل بن طلحة الجحدری و الهیثم بن خارجة و محیی بن عبدویه مولی ابن المهدی و متصور بن أبی مزاحم و محمد بن جعفر الورکانی و محمد بن جعفر الودکانی و محمد بن الصّباح الدولابی و یحیی بن معین و خلق کثیر روی عنه النّسائی حدیثین و ابو بکر بن زیاد و ابو بکر النجار و احمد بن کامل و المحاملی و ابو القسم البغوی و یحیی بن صاعد و محمد بن مخلد و دعلج بن احمد و ابو بکر الشافعی و ابو سهل بن زیاد القطان و ابو الحسین بن المنادی و ابو القاسم الطیرانی و ابو احمد العسّال الاصبهانی و ابو عوانة الاسفراینی و ابو علیّ الصواف

ص:170

و ابو بکر القطیعی و جماعة قال عباس الدوری سمعت احمد یقول قد وعی عبد اللّه علما کثیرا و قال الخطبیّ بلغنی عن أبی زرعة قال قال الی احمد ابنی عبد اللّه محفوظ من علم الحدیث لا یکاد یذاکر الا بما احفظ و قال ابو علی الصّوّاف قال عبد اللّه بن احمد کلّ شیء اقول قال أبی فقد سمعته مرتین او ثلثة و قال ابن أبی حاتم کتب الیّ بمسائل ابیه و بعلل الحدیث و قال ابو الحسن بن المنادی لم یکن فی الدنیا احد روی عن ابیه منه لانه سمع منه المسند و هو ثلثون الفا و التفسیر و هو مائة و عشرون الفا سمع منه ثمانین الفا و الباقی و جادة و الناسخ و المنسوخ و التاریخ و حدیث شعبة و جوابات القرآن و المناسک و غیر ذلک من التصانیف و حدیث الشیوخ قال و ما زلنا نری اکابر شیوخنا یشهدون له بمعرفة الرّجال و علل الحدیث و الاسماء و الکنی و المواظبة علی الطّلب حتی ان بعضهم اسرف فی تقریظه ایاه بالمعرفة و زیادة السّماع علی ابیه و قال ابن عدی نبل بابیه و له فی نفسه محل فی العلم و لم یکتب عن احد الا من امره ابوه ان یکتب عنه و قال بدر بن أبی بدر البغدادی عبد اللّه بن احمد جهبذ أبی جهبذ و قال الخطیب کان ثقة ثبتا فهما و قال ابو علی الصّوّاف ولد سنه 213 و مات سنه 90 و کذا ارّخه اسماعیل الخطبی و زاد فی جمادی الآخرة قلت و قال النّسائی ثقة و قال السّلمی سألت الدار قطنی عن عبد اللّه بن احمد و حنبل بن اسحاق فقال ثقتان نبیلان و قال ابو بکر الخلال کان عبد اللّه رجلا صالحا صادق اللهجة کثیر الحیاء و ذهبی در عبر در وقائع سنة تسعین و مائتین گفته و فیها توفی الحافظ ابو عبد الرحمن عبد اللّه بن احمد بن محمد بن حنبل الذهلی الشیبانی ببغداد فی جمادی الآخرة و له سبع و سبعون سنة کابیه و کان اماما خبیرا بالحدیث و علّله مقدما فیه و کان من اروی الناس عن ابیه و قد سمع من صغار شیوخ ابیه و هو الّذی رتّب مسند والده و یافعی در مرآة الجنان در وقائع سنة تسعین و مائتین گفته و فی السنّة المذکورة الحافظ ابو عبد الرحمن عبد اللّه بن احمد بن حنبل الشّیبانی کان اماما خبیرا بالحدیث و علّله مقدّما فیه و سیوطی در طبقات الحفّاظ گفته عبد اللّه بن احمد بن حنبل البغدادی الحافظ روی عن ابیه و ابن معین و خلق و عنه النّسائی و ابن صاعد و ابو عوانة و الطبرانی و ابو بکر النجار و القطیعی و ابو بکر الشافعی و خلق قال ابو زرعة قال لی احمد بن حنبل ابنی عبد اللّه محظوظ من علم الحدیث لا یکاد یذاکرنی الا بما احفظ و قال ابن عدی نبل بابیه و له فی نفسه محلّ فی العلم فاحیی علم ابیه و لم یکتب عن احد الا عمّن امره ابوه ان یکتب عنه و قال الخطیب کان ثقة ثبتا فهما ولد سنة ثلث عشرة و مائتین و مات سنة تسعین و مائتین

الطبرانی و أبی یعلی و البزار بعد قوله فجاء علیّ رضی اللّه عنه فرددته ثم جاء فرددته فدخل فی الثالثة او فی الرابعة فقال له النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم ما حبسک عنّی او ما أبطأ بک یا علیّ قال جئت فردّنی انس فقال صلی اللّه علیه و سلم یا انس ما حملک علی ما صنعت قال رجوت ان یکون رجلا من الانصار فقال صلی اللّه علیه و سلم او فی الانصار خیر من علی او افضل من علیّ و ابو بکر بزار از محدثین کبار و اساطین عالی فخار و ائمه مشهورین فی الامصار و الاقطارست و جلالت شان و سموّ مکان و رفعت منزلت و علوّ مرتبت او در غایت وضوح و اشتهار محمد امیر در رسالۀ اسانید خود گفته سنن البزار الحافظ ابو بکر احمد بن عمر بن عبد الخالق البزار العتکی بفتح العین و التاء المخفّفة البصری المتوفّی سنة 292 بالرّملة قال ابن أبی خیثمة هو رکن من ارکان الاسلام و کان یشبه بابن حنبل فی زهده و ورعه له المسند الکبیر رحل فی آخر عمره الی الشام و اصبهان و نشر علمه و مات بالرّملة من الشام الخ و جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر کمال الدین سیوطی در طبقات الحفّاظ گفته البزّار الحافظ العلامة الشهیر ابو بکر احمد بن هارون بن عبد الخالق البصری صاحب المسند الکبیر المعلّل رحل بآخر عمره الی اصبهان و الشام و نشر علمه مات بالرّملة سنة 292 و ابو نعیم در تاریخ اصبهان که نسخه عتیقه آن در کتب حرم مدینۀ منوره بنظر قاصر رسیده گفته احمد بن عمر بن عبد الخالق البصری ابو بکر البزار الحافظ قدم اصبهان مرتین انتهی فهذا ابو بکر احمد بن عمر بن عبد الخالق کاشف الحقائق عارف الدقائق*الخائف حق الخوف من ربه الخالق الماهر السابر الحاذق*النحریر المتبحّر السابق*المتثبت علی النقد و التّحقیق فی المداحض و المضائق المظهر من الفوائد نفائس الشّوارق*المضیء من العوائد لوامع البوارق*الممیز المزیّل الفارق لصدق الثّقة الصادق من کذب الکاذب المائق*قد روی حدیث الطیر رغما لانف کلّ شاحن مماذق و استیصالا لشافة کلّ ملبّس مارق*و اجتیاحا لاسّ کلّ معاند رداء النصفة خارق*و ابارة لتلبیسات کل حائد مشاقق*و ارداء لتلمیعات کل جاحد منافق*فالعجب کلّ العجب کیف یکون الحدیث موضوعا و مکذوبا من اکاذیب المفترین الاغثام*و منحولات المختلقین الطغام مع انّه رواه رکن من ارکان الاسلام*المشابه لاحمد بن حنبل القائم مقام الانبیاء علیهم السّلام الفائق الراجح علی عتیقهم المجاهد الجاهد فی استیصال شافة المرتدین عن الدین المعتاد، فمن کذّب الحدیث الشریف فانما أراد و رام هدّ رکن عظیم من ارکان الاسلام و قصد الازراء بدین خیر الانام صلی اللّه علیه و آله العظام و صمد الغضّ من الانبیاء الکرام، و تجرّء علی ثلث العتیق الّذی فضله لا یرام

قال اخبرنا الحسن بن حماد قال ثنا مسهر بن عبد الملک عن عیسی بن عمر عن السّدّی عن انس بن مالک ان النبیّ صلی اللّه علیه و سلم کان عنده طائر فقال اللّهمّ ائتنی باحب خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطائر فجاء ابو بکر فردّه ثم جاء عمر فردّه ثم جاء علیّ فاذن له و مخفی نماند که رجال این سند همه از اکابر معتمدین ثقات و اعاظم مستندین اثبات و اجله اساطین عالی درجات و افاخم ارکان والا صفات هستند اما علامه نسائی پس جلالت شان و سموّ مکان و علو مراتب و شموخ مناصب و فضائل اثیله و مناقب نبیله و محاسن فخیمه و مدائح عظیمه او زائد از آنست که احاطۀ و احصای آن کرده شود اما بطور انموذج بعض آن مذکور می شود قاضی شمس الدین احمد بن محمد المعروف بابن خلکان در وفیات الأعیان گفته ابو عبد الرحمن احمد بن علی بن شعیب بن علی بن سنان بن بحر النّسائی الحافظ کان امام عصره فی الحدیث و له کتاب السّنن و سکن مصر و انتشرت بها تصانیفه و اخذ عنه الناس قال محمد بن اسحاق الاصبهانی سمعت مشایخنا بمصر یقولون انّ ابا عبد الرحمن فارق مصر فی آخر عمره و خرج الی دمشق و دخل فسئل عن معاویة و ما روی من فضائله فقال اما یرضی معاویة ان یخرج راسا برأس حتی یفضّل و فی روایة اخری ما اعرف له فضیلة الا لاشبع اللّه بطنک و کان یتشیع فما زالوا یدفعون فی خصیته حتی اخرجوه من المسجد و فی روایة اخری یدفعون فی حضینه و داسوه ثم حمل الی الرملة فمات بها و قال الحافظ ابو الحسن الدارقطنی لما امتحن النّسائی بدمشق قال احملونی الی مکة فحمل إلیها فتوفی بها و هو مدفون بین الصفا و المروة و کانت وفاته فی شعبان سنه ثلث و ثلاثمائة و قال الحافظ ابو نعیم الاصبهانی لما داسوه بدمشق مات بسبب ذلک الدوس و هو منقول قال و کان قد صنّف کتاب الخصائص فی فضل علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه و اهل البیت و اکثر روایاته فیه عن احمد بن حنبل رحمه اللّه تعالی فقیل له الا تصنّف کتابا فی فضائل الصحابة رضی اللّه عنهم فقال دخلت دمشق و المنحرف عن علیّ رضی اللّه عنه کثیر فاردت ان یهدیهم اللّه تعالی بهذا الکتاب و کان یصوم یوما و یفطر یوما و کان موصوفا بکثرة الجماع قال الحافظ ابو القاسم المعروف بابن عساکر الدمشقی کان له اربع زوجات یقسم لهن و سراری؟ ؟ ؟ ؟ و قال الدارقطنی امتحن بدمشق فادرک الشهادة رحمه اللّه تعالی توفی یوم الاثنین لثلاث عشر لیلة خلت من صفر سنة ثلث و ثلاثمائة بمکة حرسها اللّه تعالی و قیل بالرّملة من ارض فلسطین و قال ابو سعید عبد الرحمن بن احمد بن یونس صاحب تاریخ مصر فی تاریخه انّ ابا عبد الرحمن النّسائی قدم مصر قدیما و کان اماما فی الحدیث ثقة ثبتا حافظا و کان خروجه من مصر فی ذی القعدة سنة اثنتین و ثلث مائة و رأیت بخطه فی مسوداته فی مولده بنسإ فی سنة خمس عشرة و قیل اربع عشرة و مائتین و اللّه اعلم و نسبته الی نسأ بفتح النون

ص:173

و السین المهملة و بعدها همزة و هی مدینة بخراسان خرج منها جماعة من الأعیان و ابو الحجاج یوسف بن عبد الرحمن مزّی در تهذیب الکمال گفته احمد بن شعیب بن علی بن سنان بن بحر بن دینار ابو عبد الرحمن النّسائی القاضی الحافظ صاحب کتاب السّنن و غیره من المصنفات المشهورة احد الائمة المبرزین و الحفاظ المتقنین و الاعلام المشهورین طاف البلاد و سمع بخراسان و العراق و الحجاز و مصر و الشام و الجزیرة من جماعة یطول ذکرهم قد ذکرنا روایته عنهم فی تراجمهم من کتابنا هذا الخ و ولی الدین ابو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه الخطیب در اسماء رجال مشکاة گفته احمد بن شعیب النّسائی هو ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب النّسائی مات بمکة سنة ثلاث و ثلاثمائة و هو مدفون بها و هو احد الائمة الحفّاظ و العلماء الفقهاء لقی المشایخ الکبار و اخذ الحدیث عن قتیبة بن سعید و هناد بن السری و محمد بن بشّار و محمد بن غیلان و أبی داود سلیمان بن اشعث و غیر هؤلاء من المشایخ الحفاظ و اخذ الحدیث عنه خلق کثیر منهم ابو القاسم بن الطبرانی و ابو جعفر الطحاوی و ابو بکر اسحاق النسفی الحافظ و له کتب کثیرة فی الحدیث و العلل و غیر ذلک قال مامون المصری الحافظ خرجنا مع أبی عبد الرحمن الی طرطوس فاجتمع جماعة من مشایخ الاسلام و اجتمع من الحفاظ عبد اللّه بن احمد بن حنبل و محمد بن ابراهیم و غیرهما فتشاوروا من ینتقی لهم علی الشیوخ فاجمعوا علی عبد الرحمن النّسائی و کتبوا کلهم بانتخابه و قال الحاکم النیسابوریّ اما کلام أبی عبد الرحمن علی فقه الحدیث فاکثر من ان یذکر و من نظر فی کتاب السّنن له تحیر فی حسن الکلام و قال سمعت علی بن عمر الحافظ غیر مرة یقول ابو عبد الرحمن مقدم علی کل من یذکر بهذا العلم فی زمانه کان شافعی المذهب و کان ورعا متبحّرا رحمه اللّه النّسائی بفتح النّون و تخفیف السّین المهملة و بالمدّ و الهمزة منسوب الی مدینة نسأ من خراسان و عمر بن مظفّر الشهیر بابن الوردی در تتمة المختصر فی احوال البشر در وقائع ستة ثلث و ثلث مائة گفته و فیها توفی ابو عبد الرحمن احمد بن علی بن شعیب النّسائی صاحب کتاب السّنن بمکة و دفن بین الصّفا و المروة امام حافظ محدث رحل الی نیسابور ثم الی العراق ثم الی الشام و مصر و عاد الی دمشق فامتحن فی معاویة و طلب منه ان یروی شیئا من فضائله فقال ما یرضی معاویة ان یکون راسا برأس حتی یفضل فقیل انه وقع فی حقه مکروه فحمل الی مکّة و صلاح الدین خلیل بن ایبک الصفدی در وافی بالوفیات گفته احمد بن شعیب بن علی بن سنان بن بحر ابو عبد الرحمن النّسائی القاضی مصنف السّنن و غیرها بقیّة الاعلام ولد سنة خمس عشرین و مائتین و توفی سنة ثلاث و ثلاث مائة سمع قتیبة و ابن راهویه و اسحاق و هشام بن عمار و عیسی بن حماد و الحسین بن منصور السّلمی النیسابوریّ و عمر بن زرارة و محمّد بن نصر المروزی و سوید بن نصر و أبا کریب و خلقا سواهم بعد الاربعین و مائتین بخراسان و العراق و الشام

ص:174

و الحجاز و الجزیرة و روی عنه ابو بشر الدولابی و ابو علی الحسین النیسابوریّ و حمزة بن محمد الکنانی و ابو بکر احمد بن السنی و محمد بن عبد اللّه بن حبویه و ابو القاسم الطبرانی و خلق سواهم و سکن بزقاق القنادیل فی مصر و کان ملیح الوجه ظاهر الدّم مع کبر السّنّ و یلبس البرود التوبیه الخضر و یکثر الجماع مع صوم یوم و افطار یوم و له اربع زوجات یقسّم لهن و لا یخلو مع ذلک من سریة و یکثر اکل الدیوک الکبار المسمنة قال بعض الطلبة ما اظنّه الا یشرب النبیذ للنضارة التی فی وجهه و انکر علیه قومه کتاب الخصائص لعلیّ رضی اللّه عنه و ترکه تصنیفه فضائل الشیخین فذکر له ذلک فقال دخلت دمشق و المنحرف بها عن علی کثیر فصنّفت الخصائص رجاء ان یهدیهم اللّه تعالی ثم صنف بعد ذلک فضائل الصحابة فقیل له الا تخرج فضائل معاویة فقال أیّ شیء اخرج اللّهمّ لا تشبع بطنه فسکت السائل قال الشیخ شمس الدین لعلّ هذا فضیلة له

لقول النبی اللّهمّ اجعل من لعنته و سببته زکاة و رحمة قال ابو طالب احمد بن نصر الحافظ یصبر علی من یصبر علیه النّسائی کان عنده حدیث ابن لهیعة ترجمة یعنی عن قتیبة عنه فما حدث بها و قال الدار قطنی ابو عبد الرحمن مقدم علی کل من یذکر بهذا العلم من عصره و قال ابن طاهر المقدسی سألت سعد بن علی الزنجانی عن رجل فوثقه فقلت ضعّفه النّسائی فقال یا بنیّ ان لابی عبد الرحمن شرطا فی الرجال اشدّ من شرط البخاری و مسلم و قال الدار قطنی کان ابن حداد ابو بکر کثیر الحدیث و لم یحدث عن غیر النّسائی و قال قد رضیت به حجة بینی و بین اللّه و لما خرج من مصر الی دمشق فی آخر عمره سئل عن معاویة رضی اللّه عنه و ما دون من فضائله فقال لا یرضی راسا برأس حتی یفضل فما زالوا یطعنون فی خصیتیه حتی اخرج من المسجد ثم حمل الی مکة و قیل الرملة و توفی بها و کانت وفاته فی شعبان و قیل یوم الاثنین لثلاث عشر من صفر فی التاریخ المذکور و هو الصحیح و محمد بن احمد ذهبی در عبر در وقائع سنه ثلث و ثلاثمائة گفته و فیها توفی الامام احد الاعلام صاحب التصانیف ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب بن علی النّسائی فی ثالث عشر صفر و له ثمان و ثمانون سنة فسمع قتیبة و اسحاق و طبقتهما بخراسان و الحجاز و الشام و العراق و مصر و الجزیرة و کان رئیسا نبیلا حسن البزّة کبیر القدر و له اربع زوجات یقسّم لهنّ و لا یخلو من سریة لنهمته فی التمتع و مع ذلک فکان یصوم صوم داود و یتهجّد قال ابن المظفر الحافظ سمعتهم بمصر یصفون اجتهاد النّسائی فی العبادة باللیل و النهار و انه خرج الی الغزاة مع امیر مصر فوصف من شهامته و اقامته السّنن فی فداء المسلمین و احترازه عن مجالس الامیر و قال الدارقطنی خرج حاجا فامتحن بدمشق و ادرک الشهادة فقال احملونی الی مکة فحمل و توفی بها فی شعبان قال و کان افقه مشایخ مصر فی عصره و اعلمهم بالحدیث و ابو محمد عبد اللّه بن اسعد الیافعی الیمنی در مرآة الجنان در سنه مذکور گفته فیها توفی الحافظ احد الائمة الاعلام صاحب المصنفات

ص:175

ابو عبد الرحمن احمد بن علی النّسائی کان امام عصره فی الحدیث و له کتاب السنن و غیره سکن مصر و انتشرت بها تصانیفه و اخذ عنه الناس و خرج الی دمشق فسئل عن معاویة و ما روی من فضائله فقال اما یرضی معاویة ان یخرج راسا برأس حتی یفضّل و فی روایة اخری ما اعرف له فضیلة الاّ لا شبع اللّه بطنک و کان یتشیع فما زالوا یدفعون فی خصیتیه حتی اخرجوه من المسجد و فی روایة اخری یدفعون فی حضنیه و داسوه ثم حمل الی الرّملة فمات بها و قال الحافظ ابو الحسن الدار قطنی لما امتحن النّسائی بدمشق قال احملونی الی مکة فحمل إلیها فتوفی بها و هو مدفون بین الصّفا و المروة و قال الحافظ ابو نعیم لما داسوه بدمشق مات بسبب ذلک الدوس و هو مقتول قال و کان قد صنّف کتاب الخصائص فی فضل علی رضی اللّه عنه و اهل البیت فقیل له الا تصنّف کتابا فی فضائل الصحابة فقال دخلت دمشق و وجدت المنحرف عن علی کثیرا فاردت ان یهدیهم اللّه تعالی بهذا الکتاب و کان یصوم یوما و یفطر یوما و کان موصوفا بکثرة الجماع قال الحافظ بن عساکر کان له اربع زوجات یقسّم لهنّ و سراری و قال الدار قطنی ادرک الشهادة و توفی بمکة و نسبته الی نسأ مدینة بخراسان و شیخ جمال الدین عبد الرحیم بن حسن الاسنوی در طبقات شافعیة گفته الامام ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب بن علی النّسائی المشهور فی الحدیث اسمه و کتابه الجامع بین الحدیث و الفقه سکن مصر و اخذ عن یونس بن عبد الاعلی صاحب الشافعی و کان افقه مشایخ مصرفی عصره و اعلمهم بالحدیث و کان رئیسا کبیرا حسن البزّة کثیر التهجد و العبادة و کان یصوم یوما و یفطر یوما و کان موصوفا بکثرة الجماع حتی اتخذ سراری مع اربع نسوة و یقسم لهنّ ولد بنسإ مدینة بخراسان بهمزة مقصورة غیر ممدودة و خرج للحجّ فامتحن بدمشق و ادرک الشهادة فحملوه الی مکة فمات بها فی شعبان سنة ثلث و ثلاثمائة و سبب المحنة انه سئل عن معاویة ففضّل علیه علیّا و کانت الشوکة فی دمشق للّذین یفضّلون معاویة فاخرج من المسجد و حمل الی الرّملة و سبکی در طبقات شافعیة گفته احمد بن شعیب بن علی بن سنان بن بحر الامام الجلیل ابو عبد الرحمن النّسائی احد ائمة الدّنیا فی الحدیث و المشهور اسمه و کتابه ولد سنة خمس عشرة و مائتین و سمع قتیبة بن سعید و اسحاق بن راهویه و هشام بن عمار و عیسی بن حماد و الحسین بن منصور السّلمی النیسابوریّ و عمرو بن زرارة و محمد بن نضر المروزی و سوید بن نصر و ابا کریب و محمد بن نافع و علی بن حجر و ابا یزید الحربی و یزید بن عبد الأعلی

ص:176

و خلقا سواهم بخراسان و العراق و الشام و مصر و الحجاز و الجزیرة روی عنه ابو بشر الدولابی و ابو علی حسین النیسابوریّ و حمزة بن محمد الکنّاس و ابو بکر احمد بن السنّی و محمد بن عبد اللّه بن حبویه و ابو القاسم الطبرانی و خلق سواهم رحل الی قتیبة و هو ابن خمس عشرة سنة و قال اقمت عنده سنة و شهرین و سکن مصر و کان یسکن بزقاق القنادیل و کان یصوم یوما و یفطر یوما و کان کثیر الجماع و له اربع زوجات یقسّم لهنّ و لا یخلو مع ذلک من السّراری و دخل دمشق فسئل عن معاویة رضی اللّه عنه ففضّل علیه علیّا کرّم اللّه وجهه فاخرج من المسجد و حمل الی الرّملة و انکر علیه بعضهم تصنیفه کتاب الخصائص لعلی رضی اللّه عنه و قال له کیف ترکت تصنیف فضائل الشیخین فقال دخلت الی دمشق و المنحرف عن علی بها کثیر فصنّفت کتاب الخصائص رجاء ان یهدیهم اللّه ثم صنّف بعد ذلک فضائل الصّحابة رضی اللّه عنهم قال ابو علی النیسابوریّ حافظ خراسان فی زمانه حدثنا الامام فی الحدیث بلا مدافعة ابو عبد الرحمن النّسائی و قال المنصور الفقیه و ابو جعفر الطحاوی رح النّسائی امام من ائمة المسلمین و قال الدار قطنی ابو عبد الرحمن مقدم علی کل من یذکر بهذا العلم من اهل عصره و قال ابن طاهر المقدسیّ سألت سعد بن علی الزنجانی عن رجل فوثقه فقلت قد ضعفه النّسائی فقال یا بنیّ ان لابی عبد الرحمن شرطا فی الرجال اشد من شرط البخاری و مسلم و قال محمّد بن المظفر الحافظ سمعت مشایخنا بمصر یصفون اجتهاد النّسائی فی العبادة باللّیل و النّهار و انه خرج الی الغزاة مع امیر مصر فوصف من شهامته و اقامته السنن الماثورة فی محافظة المسلمین و احترازه عن مجالس السّلطان الذی خرج معه و الانبساط فی الماکل و انه لم یزل ذلک دابه الی أن استشهد بدمشق من جهة الخوارج و قال الدارقطنی کان ابن الحداد ابو بکر کثیر الحدیث و لم یحدث عن غیر النّسائی و قال رضیت به حجّة فیما بینی و بین اللّه قلت سمعت شیخنا ابا عبد اللّه الذهبی الحافظ و سالته ایهما احفظ مسلم بن الحجّاج صاحب الصحیح او النّسائی فقال النّسائی ثم ذکرت ذلک للشیخ الامام الوالد تغمده اللّه برحمته فوافق علیه و قد اختلفوا فی مکان موت النّسائی و الصحیح اخرج من دمشق لما ذکر فضائل علیّ قیل ما زالوا یدفعون فی حضنیه حتی اخرج من المسجد ثم حمل الی الرّملة فتوفی بها قال ابو سعید بن یونس توفی بفلسطین یوم الاثنین لثلاث عشرة خلت من صفر سنة ثلث و ثلاثمائة و قیل حمل الی مکة فدفن بها بین الصّفا و المروة و تقی الدین محمد بن احمد فاسی در عقد ثمین گفته احمد بن شعیب بن علی بن بحر الحافظ ابو عبد الرحمن النّسائی احد الائمة الاعلام و مؤلف السّنن و غیرها روی عن اسحاق بن راهویه و عیسی بن حمّاد و قتیبة بن سعید و خلق کثیرین

ص:177

روی عنه سننه ابن السنی و ابن الاحمر و ابن حیویه و الاسیوطی و حمزة و الکنانی و بین روایاتهم اختلاف فی اللفظ و القدر و اکثرها روایة ابن الاحمر روی عنه خلق کثیر منهم الطحاوی و الطبری و ابن الاعرابی قال ابو عبد اللّه الحاکم حدّثنی علی بن عمر الحافظ أنّ ابا عبد الرحمن خرج حاجّا فامتحن بدمشق و ادرک الشهادة فقال احملونی الی مکة فحمل و توفی بها و هو مدفون بین الصفا و المروة و کانت وفاته فی شعبان سنه ثلاث و ثلاثین قال الدارقطنی کان افقه مشایخ مصر فی عصره و اعلمهم بالحدیث و الرّجال فلما بلغ هذا المبلغ حسده و فخرج الی الرصلة فسئل عن فضائل معاویة فامسک عنه فضربوه فی الجامع فقال اخرجونی الی مکة فاخرجوه الی مکة و هو علیل و توفی بها مقتولا شهیدا و قال ابو سعید بن یونس ابو عبد الرحمن النّسائی کان اماما فی الحدیث ثقة ثبتا حافظا و کان خروجه من مصر فی ذی القعدة سنة اثنتین و ثلث مائة توفی بفلسطین فی یوم الاثنین لثلاث عشرة لیلة خلت من صفر سنة ثلث و ثلث مائة و قال الطحاوی ایضا توفی بفلسطین فی صفر تلخص من هذا انه اختلف فی سنة وفاته و موضعها فقیل فی صفر بفلسطین قاله الطحاوی و ابن یونس و قیل فی شعبان سنه ثلث و ثلاثمائة بمکة قاله الدار قطنی و کان رحمه اللّه کثیر العبادة یصوم یوما و یفطر یوما و مع ذلک یکثر الجماع و کان یکثر اکل الدّیوک تشتری له و تسمن و یذکر أن ذلک منفعة فی باب الجماع و کان یؤثر لباس البرود الخضر و ابو بکر اسدی در طبقات شافعیه گفته احمد بن شعیب بن علیّ بن سنان بن بحر الامام الجلیل الحافظ ابو عبد الرحمن المصنف السّنن و غیرها من التصانیف واحد الاعلام ولد سنة خمس و مائتین و سمع الکثیر و اخذ عن یونس بن عبد الاعلی و کان افقه مشایخ مصر و اعلمهم بالحدیث و کان کثیر التهجد و العبادة یصوم یوما و یفطر یوما قال الدار قطنی ابو عبد الرّحمن مقدم علی من یذکر بهذا العلم من اهل عصره قال القاضی تاج الدّین السّبکی سألت شیخنا الذّهبی ایهما حفظ مسلم بن الحجّاج او النّسائی فقال النّسائی ثم ذکرت ذلک لوالدی فوافق علیه توفّی بفلسطین فی صفر و قیل فی شعبان سنه ثلث و ثلاثمائة عقب محنة حصلت له و هو من نظراء اهل الطبقة الثانیة لکن تاخّرت وفاته و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب گفته احمد بن شعیب بن علی بن سنان بن بحر بن دینار ابو عبد الرحمن النّسائی القاضی الحافظ صاحب کتاب السنن سمع من خلائق لا یحصون یاتی اکثرهم فی هذا الکتاب و روی القراءة عن احمد بن نصر النیسابوریّ و أبی شعیب السوسی و عنه ابنه عبد الکریم و ابو بکر احمد بن محمد بن اسحاق بن السّنی و ابو علی الحسن بن الخضر الاسیوطی و الحسن بن رشیق العسکری و ابو القاسم حمزة بن محمد بن علی الکنانی الحافظ و ابو الحسن محمد بن عبد اللّه بن زکریّا بن حبویه و محمد بن معاویة بن الاحمر و محمد بن قاسم الاندلسی و علی بن جعفر الطحاوی و ابو بکر احمد

ص:178

بن محمد بن المهندس هؤلاء رواة کتاب السّنن عنه و ابو بشر الدولابی و هو من اقرانه و ابو عوانة فی صحیحه و ابو جعفر الطحاوی و ابو بکر بن الحدّاد الفقیه و ابو جعفر العقیلی و ابو علی بن هارون و ابو علی النیسابوریّ الحافظ و امم لا یحصون قال ابن عدی سمعت منصور الفقیه و احمد بن محمد بن سلامة الطحاوی یقولان ابو عبد الرحمن امام من ائمة المسلمین و قال محمد بن سعید الباوردی ذکرت النّسائی القاسم المطرّز فقال هو امام او یستحق ان یکون اماما و قال ابو علی النیسابوریّ سألت النّسائی و کان من ائمة المسلمین ما تقول فی نفیه و قال فی موضع آخر أن النّسائی الامام بلا مدافعة و قال فی موضع آخر رایت من ائمة الحدیث أربعة فی وطنی و اسفاری اثنان بنیسابور محمّد بن اسحاق و ابراهیم بن أبی طالب و النّسائی بمصر و عبد ان بالاهواز و قال مامون المصری خرجنا الی طرطوس و اجتمع من الحفّاظ عبد اللّه بن احمد و مربع و ابو الاذان و کیلجة و غیرهم فکتبوا کلهم بانتخاب النّسائی و قال ابو الحسین بن المظفّر سمعت مشایخنا بمصر یعترفون لابی عبد الرحمن النّسائی بالتقدم و الامامة و یصفون من اجتهاده فی العبادة باللّیل و النّهار و مواظبته علی الحج و الجهاد و اقامة السّنن الماثورة و احترازه عن مجالس السلطان و ان ذلک لم یزل دابه الی ان استشهد و قال الحاکم سمعت علی بن عمر الحافظ غیر مرّة یقول ابو عبد الرحمن مقدم علی کل من یذکر بهذا العلم من اهل عصره و قال مرّة سمعت علی بن عمر یقول النّسائی افقه مشایخ مصر فی عصره و اعرفهم بالصحیح و السّقیم و اعلمهم بالرّجال فلما بلع هذا المبلغ حسدوه فخرج الی الرّملة فسئل عن فضائل معاویة فامسک عنه فضربوه فی الجامع فقال اخرجونی الی مکة فاخرجوه و هو علیل و توفّی مقتولا شهیدا و قال الدارقطنی ایضا سمعت ابا طالب الحافظ یقول من یصبر علی ما یصبر علیه ابو عبد الرحمن کان عنده حدیث بن لهیعة ترجمة ترجمه فما حدث بها و کان لا یری ان یحدث بحدیث ابن لهیعة و قال الدار قطنی کان ابو بکر بن الحدّاد الفقیه کثیر الحدیث و لم یحدث عن احد غیر أبی عبد الرحمن النّسائی فقط و قال رضیت به حجة بینی و بین اللّه تعالی و قال ابو بکر المامونی سألته عن تصنیفه کتاب الخصائص فقال دخلت دمشق و المنحرف بها عن علی کثیر فصنفت کتاب الخصائص رجاء ان یهدیهم اللّه ثم صنّف بعد ذلک کتاب فضائل الصحابة و قرأها علی الناس و قیل له و انا حاضر الا تخرج فضائل معاویة فقال أیّ شیء اخرج اللّهمّ لا تشبع بطنه و سکت و سکت السائل و قال النّسائی یشبه ان یکون مولدی فی سنه 215 لان رحلتی الاول الی قتیبة کانت فی سنة 25 اقمت عنده سنة و شهرین و قال ابن یونس قدم مصر قدیما و کتب بها و کتب عنه و کان اماما فی الحدیث ثقة ثبتا حافظا و کان خروجه من مصر فی ذی القعدة سنة 252 و توفی بفلسطین یوم الاثنین لثلاث عشرة خلت من صفر سنة 303 قلت قال الذهبی فی مختصره عاش ثمانیا

ص:179

و ثمانین سنة و کانه بناه علی ما تقدم من مولده فهو تقریب و سیوطی در طبقات الحفاظ گفته ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب بن علی بن سنان بن بحر بن دینار الخراسانی النّسائی القاضی الامام الحافظ شیخ الاسلام احد الائمة المبرزین و الحفاظ المتقین و الاعلام المشهورین طاف البلاد و سمع من خلائق روی عنه ابن جوصا و ابن السنی و ابو سعید بن الاعرابی و الطحاوی و ابو علی النیسابوریّ و ابن عدیّ و ابو یونس و العقیلی و ابن الاخرم و ابو عوانه و آخرون قال ابو علی رأیت من ائمة الحدیث اربعة فی وطنی و اسفاری اثنان بنیسابور محمد بن اسحاق و ابراهیم بن أبی طالب و ابو عبد الرحمن النّسائی بمصر و عبدان بالاهواز و قال الحاکم کان النّسائی افقه مشایخ مصر فی عصره و اعرفهم بالصّحیح و السّقیم من الاثار و اعرفهم بالرجال و قال الذهبی هو احفظ من مسلم بن الحجّاج له من السّنن الکبری و الصّغری و خصائص علیّ و مسند علیّ و مسند مالک و غیر ذلک مات سنة 303 ثلاث و ثلاث مائة شهیدا و مولده سنه 215 و عبد الرّءوف مناوی در فیض القدیر شرح جامع صغیر گفته و النّسائی الامام احمد بن شعیب الشافعی الخراسانی ولد سنة اربع او خمس عشرة و مائتین و رجل فاجتهد الی ان انفرد فقها و حدیثا و حفظا و اتقانا و قال الزنجانیّ له شرط فی الرجال اشد من الصحیحین و قال التاج السبکی عن ابیه و الذهبی النّسائی احفظ من مسلم و قال ابو جعفر ابن الزبیر لابی داود فی استیعاب احادیث الاحکام ما لیس بغیره و للتّرمذی فی فنون الصناعة الحدیثیّة ما لم یشرکه فیه غیره و قد سلک النّسائی اغمض تلک المسالک و أجلّها و کان مبسطا فی الماکل کثیر الجماع و النساء مع کثرة التعبّد دخل دمشق فذکر فضائل علیّ فقیل له فمعاویة قال ما کفاه ان یذهب راسا برأس حتی یذکر له فضائل فدفع فی خصیته حتی اشرف علی الموت فاخرج فمات فی الرملة او فلسطین سنة ثلث و ثلاثمائة و حمل للمقدس او مکة فدفن بین الصفا و المروة و رمز له بالنّون لان نسبته اشهر من اسمه و کنیته و لم یرمز له بالسّین لئلاّ یتصحّف بابن أبی شیبة و شیخ عبد الحق در رجال مشکاة گفته النّسائی هو ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب بن بحر بن سنان النّسائی ولد فی سنة خمس عشرة و مائتین و مات بمکة سنة ثلاث و ثلاثمائة احد الائمة الحفاظ العلماء الفقهاء و کان مقدما و قدوة و مشار إلیه بین اصحاب الحدیث و الجرح و التعدیل لقی المشایخ و الاکابر و اخذ الحدیث عن قتیبة بن سعید و اسحاق بن ابراهیم و حمید بن سعد و علی بن خشرم و محمد بن اعلی و هنّاد بن السّری و محمد بن بشار و محمود بن غیلان و الحرث بن مسکین و أبی داود سلیمان بن الاشعث السّجستانی و غیرهم من المشایخ الحفّاظ و اخذ منه الحدیث خلق کثیر منهم ابو بشر الدولابی و کان من اقرانه و ابو القاسم الطیرانی و ابو جعفر الطحاوی و محمد بن هارون بن شعیب و غیرهم من المحدثین قال الحاکم ابو عبد اللّه النیسابوریّ سمعت ابا علی النیسابوریّ الحافظ غیر مرة یذکر اربعة من ائمة المسلمین فبدأ بابی عبد الرحمن و نقل ایضا من الحاکم

ص:180

انه قال سمعت عن أبی الحسن علی بن عمر الدار قطنی غیر مرة انه قال ابو عبد الرحمن مقدم علی کل من یذکر بعلم الحدیث و الجرح و التعدیل فی زماننا و کان فی غایة الورع و التحری الا تری انه إذا روی فی سننه عن الحرث بن مسکین یقول قرئ علیه و انا اسمع و لا یقول فیه حدثنا أو اخبرنا کما یقول عن باقی مشایخه و ذلک ان الحرث کان متولی القضاء بمصر و کان بینه و بین أبی عبد الرحمن خشونة لم یمکن له حضور مجلسه فکان یستتر فی موضع و یسمع حیث لا یراه فلذلک تورّع و تحرّی فلم یقل حدثنا او اخبرنا و قیل انّ الحارث کان خائفا من امور یتعلق بالسلطان فقدم ابو عبد الرحمن فدخل علیه فی زیّ انکر و قالوا کان علیه قباء طویل و قلنسوة طویله فانکر زیّه و خاف ان یکون من بعض جواسیس السلطان فمنعه من الدخول علیه فکان یجیء فیقعد خلف الباب و یسمع ما یقرأه الناس علیه من خارج و کان قد صنّف اولا السّنن الکبیر له و هو کتاب جلیل الشأن لم یصنّف مثله فی جمیع طرق الحدیث و بیان مخارجه ثم اختصره بالتماس طائفة من الشیوخ و سماه المجتنی بالنون و سبب انتخابه ان احدا من امراء وقته سأله ان جمیع احادیث کتابک و صحیحة قال لا فامر ذلک الامیر بکتاب صحیح مجرد فانتخبه و اسقط منه کل حدیث تکلم فیه و علل و المحدثون إذا قالوا رواه النّسائی أراد و المجتنی هذا الکتاب المختصر دون الکتاب الکبیر و قال الحاکم اما کلام أبی عبد الرحمن علی فقه الحدیث فاکثر من ان یذکر و من نظر فی کتاب السّنن له تحیر فی حسن کلامه و کان شافعی المذهب و له مناسک الّفها علی مذهب الشافعی قال الامیر جمال الدین المحدث عن الشیخ الامام عبد اللّه الیافعی انه ذکر فی تاریخه ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب النّسائی صاحب المصنّفات و مقتدی زمانه سکن مصر ثم جاء بدمشق فقال له اهل تلک الناحیة یوما فی المسجد ما تقول فی معاویة و ما ورد فی فضله فاجاب اما یرضی معاویة ان یخرج عنی راسا برأس حتی یفضل و فی روایة قال لا اعرف له فضیلة الا لا اشبع اللّه بطنه فقام الناس و وقعوا فیه و اهانوه و ضربوا و جرّوه من المسجد و اذهبوه برملة فمرض فمات بذلک و فی روایة اذهبوه بمکة فمرض و مات بمکة و دفنوه بین الصّفا و المروة و ایضا قال الیافعی صنّف النّسائی کتابا فی فضائل امیر المؤمنین علی و اهل البیت علیهم التحیة و السلام فقالوا له کیف لم تصنّف فی فضائل باقی الصّحابة فقال بعثنی علی ذلک انی رحلت الی دمشق فوجدت اهله منحرفین عن علی فاردت ان اهدیهم فالفت هذا الکتاب و کان رحمه اللّه یصوم یوما و یفطر یوما و کان کثیر الجماع له اربع نسوة و سراری متعددة ولد سنة خمس عشرة و مائتین و مات سنة ثلث و ثلاثمائة و میرزا محمد بن معتمدخان بدخشی در تراجم الحفاظ گفته احمد بن شعیب النّسائی ابو عبد الرحمن صاحب السّنن احد ائمة الاسلام ذکره فی نسبة النّسائی و قال بفتح النّون و السّین المهملة بعدها الهمزة المکسورة هذه النسبة الی بلدة بخراسان

ص:181

یقال لها نسا و النسبة المشهورة الی هذه البلدة النّسوی و النّسائی و سمعت اسماعیل بن محمّد بن الفضل الحافظ باصبهان یقول سمعت الادیب ابا المظفّر محمّد بن احمد الابیوردی یقول النسبة الصّحیحة الی هذه البلدة نسائی و کان الادیب جمع اجزاء فی تاریخ نسأ و ابیورد و انا دخلتها و اقمت بها اربعین یوما و کتبت عن جماعة بها ثم ذکر جماعة من المنسوبین إلیها الی ان قال و منها ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب بن علی بن بحر بن سنان النّسائی صاحب کتاب السّنن امام عصره سکن مصر مدة و انتشر بها تصانیفه حدث عن قتیبة بن سعید و علی بن حجر و غیرهما توفی سنة ثلث و ثلاثمائة قیل بمکة و قیل بالرملة و ابنه عبد الکریم بن احمد النّسائی من اهل مصر ولد بمصر فی صفر سنة سبع و سبعین و مائتین و توفی بها سنة اربع و اربعین و ثلاثمائة انتهی قلت و انما اقتصر من ترجمة أبی عبد الرحمن النّسائی علی هذا القدر مع انه احد الائمة الستة الّذین هم ارکان الحدیث استغناء بمزید شهرتها و کثرة وجودها فی الکتب المشهورة و قد ذکره الذهبی و ابن ناصر الدّین فی طبقات الحفاظ و ابو مهدی عیسی بن محمد در کتاب مقالید الاسانید گفته نغبة وارد و بغیة رائد طرف من تعریف هذا الامام الاوحد و العلم المفرد رضی اللّه تعالی عنه هو الامام الحافظ الحجة ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب بن علی بن بحر بن سنان بن دینار النّسائی بفتح النّون و السین المهملة بعدها همزة مکسورة نسبة الی نسأ مدینة بخراسان و یقال نسوی بالواو بدل الهمزة و هو القیاس و الاول اشهر احد اعلام الدّین و ارکان الحدیث ولد سنة خمس عشرة و قیل اربع عشرة و مائتین سمع خلائق بعدة من البلاد خراسان و الحجاز و العراق و الجزیرة و الشام و مصر و غیرها رحل الی قتیبة و هو ابن خمس عشرة سنة و قال اقمت عنده سنة و شهرین قال الحاکم سمعت الدار قطنی غیر مرّة یقول ابو عبد الرحمن مقدّم علی کلّ من یذکر بهذا العلم فی زمانه و قال ایضا سمعت ابا علی النیسابوریّ غیر مرة یذکر اربعة من ائمة المسلمین رآهم فیبدأ بابی عبد الرحمن و کان شافعی المذهب له مناسک الّفها علی مذهب الشافعی و کان یصوم یوما و یفطر یوما و کان کثیر الجماع و له اربع زوجات یقسّم لهنّ و لا یخلو مع ذلک من السّراری و قال الدار قطنی کان ابو بکر بن الحداد کثیر الحدیث و لم یحدث عن غیر النّسائی و قال رضیت به حجة فیما بینی و بین اللّه تعالی و قال التاج السّبکی سألت شیخنا ابا عبد اللّه الحافظ الذهبی ایّهما احفظ مسلم بن الحجاج او النّسائی فقال النّسائی ثم ذکرت ذلک للشیخ الامام الوالد تغمده اللّه برحمته فوافق علیه انتهی و قال ابن الاثیر و سأله بعض الأمراء عن کتاب السّنن الکبیر أ کلّه صحیح فقال لا قال فاکتب لنا الصحیح منه مجرّدا فصنع المجتنی فهو المجتنی من السّنن ترک کل حدیث آورده فی السّنن مما تکلّم فی اسناده

ص:182

بالتعلیل و لما دخل دمشق سئل عن معاویة و علی رضی اللّه عنهما ففضّل علیه علیّا کرّم اللّه وجهه فاخرج من المسجد و ما زالوا یدفعون فی خصیته حتی اخرج و حمل الی الرّملة فتوفی بها علی الصحیح یوم الاثنین لثلاث عشرة خلت من صفر سنة ثلث و ثلاثمائة و قیل انه حمل الی مکة باشاره منه فدفن بین الصّفا و المروة رحمة اللّه تعالی علیه و محمد بن عبد الباقی الزرقانی المالکی در شرح مواهب لدنیه گفته النّسائی ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب بن علی الخراسانی ثم المصری الحافظ احد الائمة المبرزین و الاعلام الطوّافین و الحفاظ المتقنین حتی قال الذهبی هو احفظ من مسلم مات سنة ثلث و ثلاثمائة اما زکریا بن یحیی پس از ثقات سباق و متبحرین حذاق و محرزین ورع و احتیاط و محترزین از خلط و اختباط و جامع محاسن عالیة المنار و صاحب ماثر ساطعة الانوارست ذهبی در کاشف گفته زکریا بن یحیی السجزی الحافظ ابو عبد الرحمن عن شیبان و قتیبة و عنه س رفیقه و الطبرانی ثقة ولد (195) و مات (289) و در حاشیۀ کاشف مذکورست قال س ثقة و قال من احد الثقات و قال عبد الغنی بن سعید حافظ ثقة و ابن حجر در تهذیب التهذیب گفته زکریا بن یحیی بن ایاس بن سلمة السنجری ابو عبد الرحمن المعروف بخیّاط السّنة سکن دمشق روی عن اسحاق بن راهویه و بشر بن الحکم و ابراهیم بن سعید الجوهری و داود بن رشید و أبی معمر القطیعی و صفوان بن صالح و ابن أبی شیبة و دحیم بن عبید اللّه بن مصاد و محمد بن یحیی بن أبی عمر العدنی و أبی موسی و بندار و فلاس و أبی کامل الجحدری و هارون الجمال و هدبة بن خالد و غیرهم و روی عنه النّسائی و هو من اقرانه و ابن صاعد و ابو الحسن بن جوصا و اسحاق بن ابراهیم المنجنیقی و ابو القاسم الطبرانی و ابو القاسم بن أبی العقب و أبی المیمون البجلی و غیرهم قال النّسائی ثقة و قال عبد الغنی بن سعید حافظ ثقة و قال ابن یونس قدم مصر و کتب عنه و خرج و توفی بدمشق بعد الثمانین و مائتین و قال ابو علی بن هارون کان مولده سنه 195 و کانت وفاته سنة 289 و نیز ابن حجر در تقریب گفته زکریّا بن یحیی بن ایاس بن سلمة السنجری بکسر المهملة و سکون الجیم بعدها زاء ابو عبد الرحمن نزیل دمشق یعرف بخیاط السّنة ثقة حافظ من الثانیة عشرة مات سنة تسع و ثمانین و مائتین و له اربع و تسعون اما حسن بن حماد پس از اجلّه موثقین اهل سداد و اماثل حائزین صدق و رشاد و محلّ اعتماد محققین امجاد و رکن استناد مدققین با انتقادست ابو حاتم البستی المعروف بابن حبان در کتاب الثقات گفته الحسن بن حماد الضّبّی الکوفی ابو علی الّذی یقال له سجّادة یروی عن وکیع و اهل بلدة ثنا عنه ابو یعلی و جماعة من شیوخنا مات یوم السّبت لثمان یقین من رجب سنه 241 احدی و اربعین و مائتین و ذهبی در کاشف گفته حسن بن حماد الضّبّی الکوفی عن المطلب بن زیاد المحاربی و عنه ابو یعلی و السراج و س بواسطة ثقة توفی (238) و در حاشیۀ کاشف مسطورست

ص:183

قال ابن أبی حاتم سألت موسی بن اسحاق عنه فقال ثقة مامون و قال محمد بن اسحاق الثقفی کوفی ثقة روی له س حدیثا و فی الخصائص حدیثا و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب گفته الحسن بن حماد الضبی ابو علی الوراق الکوفی الصیرفی روی عن ابن عیینة و أبی أسامة و أبی خالد الاحمر و عبد الرحمن بن محمّد المحاربی و عبدة بن سلیمان و عمرو بن محمّد العبقری و مسهر بن عبد الملک بن سلع الهمدانی و أبی معاویة الضریر و غیرهم و عنه ابن أبی عاصم و احمد بن علی بن سعید المروزی و ابو یعلی و ابو زرعة و محمد بن اسحاق السراج و محمد بن عبد اللّه الحضرمی و زکریا بن یحیی السجزی و الحسن بن سفیان و احمد بن الحسن بن عبد الجبار الصوفی و جماعة قال ابن أبی حاتم سألت موسی بن اسحاق عنه فقال ثقة مامون و قال السّراج کوفی ثقة قدم بغداد سنه 35 و حدث بها و قال مطین مات فی رجب سنه 238 له فی السنن حدیث واحد فی اعتکاف عمر قلت و ذکره ابن حبان فی الثقات و نیز ابن حجر در تقریب گفته حسن بن حماد الضّبی ابو علی الورّاق الضیر فی الکوفی ثقة من العاشرة مات سنة ثمان و ثلثین اما مسهر بن عبد الملک پس از اکابر اثبات ایقاظ و افاخم ثقات حفاظ و صدور مشاهیر و قروم نحاریرست شمس الدین ذهبی در تذهیب التهذیب گفته مسهر بن عبد الملک بن سلع الهمدانی الکوفی عن ابیه و الاعمش و عیسی بن عمر الفاری و عنه ابن راهویه و الحسن بن علی الحلوانی و ابو سعید الاشج و الحسین بن عیسی البسطامی و محمّد بن عبد اللّه بن المبارک المخزومی و جماعة وثقه الحسن بن حماد الوراق و ذکره ابن حبان فی الثّقات اما عیسی بن عمر قاری پس از عظمای موثقین با جلالت و نبهای قرای ماویان بنالت و از جمله ثقات معتبرین و ائمه مشتهرین ست ابو حاتم البتی المعروف بابن حبان در کتاب الثقات گفته عیسی بن عمر القاری الهمدانی ابو عمر الاعمی من اهل کوفة یروی عن الشعبی و الکوفیین روی عنه ابن المبارک و جریر و وکیع و ذهبی در کاشف گفته عیسی بن عمر الاسدی الکوفی المقری صاحب الحروف و یعرف بالهمدانی لا عیسی بن عمر البصری النحوی المعروف بالثقفی عن عطا و عمر بن مرة و المسیب بن عبد خیر و الطبقة و عنه لفریابی و عبید اللّه بن موسی و خلاد بن یحیی و خلق قال احمد لیس به باس مات سنه 156 و در حاشیۀ کاشف مسطورست قال یحیی و من ثقة و قال ابو حاتم لیس بحدیثه باس و قال مرة ثقة و قال ابو بکر الخطیب ثقة و ذکره ابن حبان فی الثقات و ابن حجر در تهذیب التهذیب گفته عیسی بن عمر الاسدی المعروف بالهمدانی أبی عمر الکوفی القاری الاعمی صاحب الحروف روی عن عمر بن عتبة بن فرقد مرسلا و عطا بن أبی ربّاح و عطا بن السائب و زید بن اسلم و اسماعیل السدّی و طلحة بن مصرف و عمرو بن مرة و أبی عون الثقفی و جماعة و عنه ابن المبارک و وکیع و عیسی بن یونس و ابو احمد الزبیری

ص:184

و مسهر بن عبد الملک بن سلع و جریر بن عبد الحمید و ابو نعیم و الفریابی و عبید اللّه بن موسی و خلاد بن یحیی و غیرهم قال المیمونی عن احمد لیس به باس و قال اسحاق بن منصور عن ابن معین ثقة و قال الدوری عن ابن معین عیسی بن عمر الکوفی صاحب الحروف هو همدانی و عیسی بن النحوی بصری و قال النّسائیّ ثقة و قال ابو حاتم لیس بحدیثه باس و قال ایضا ثنا مقاتل بن محمد ثنا وکیع عن عیسی بن عمر الهمدانی و کان ثقة قال الخطیب کان ثقة و ذکره ابن حبان فی الثقات قال الحضرمی مات عیسی بن عمر القاری مولی بنی اسد سنه 156 قلت و قال العجلی کوفی ثقة رجل صالح کان احد قراء الکوفة راسا فی القرآن و قال ابو بکر البزار لیس به باس و قال ابن خلفون و وثقه ابن نمیر و قال الدانی احد القراء عن عاصم بن أبی النجود و الاعمش و اخذ عنه الکسائی و خارجة بن مصعب و غیرهما و نیز ابن حجر عسقلانی در تقریب گفته عیسی بن عمر الاسدی الهمدانی بسکون المیم ابو عمر الکوفی القاری ثقة من السابعة مات سنة ست و خمسین اما سدی پس محامد جلیله و ماثر نبیله و عدالت و مناعت و وثاقت و براعت او آنفا به تفصیل جمیل بمعرض بیان آمد و چون انس بن مالک از صحابۀ کرام و خادمان با اختصاص رسول انام صلی اللّه علیه و آله الکرام است خود بخود وثاقت و عدالت او کالشمس فی رابعة النهار واضح و آشکار است و مع ذلک مفاخر معجبه و مدائح مطربه و مناقب غزیره و محاسن وفیره او انفا شنیدی و بکنه عظمت و جلالت و رفعت و بنالت او وا رسیدی پس ازینجا بحمد اللّه المنعام بوضوح تمام ظاهر گردید که تمام روات سلسله این سند جمیعا اتصاف بوثاقت و عدالت دارند و منقدین علم رجال ایشان را از ثقات و عدول می شمارند فاذا کان النّسائی عمدة اهل التحقیق و قدوة ارباب السبر و التدقیق روی هذا الحدیث الشریف الانیق و خرج ذلک الخبر اللطیف الرشیق بطریق صحیح وثیق و سند متین فی الوثاقة عریق اظهارا للحقّ الّذی هو بالاذعان حقیق و إراءة لواضح اللّقم و سوی الطریق کیف یرکن ذو خبر بصیر افیق الی ابطاله و ردّه و التمزیق و یلقی نفسه فی حلق المضیق و یعذبها بالعذاب الواصب و الیم الحریق فثبت من هنا ان ابطال المبطلین البالغین فی غریب التحدیق و انکار المنکرین الخائضین فی بدیع التشقیق اشنع مراء و اسمج شهیق و افظع عواء و انکر نهیق و اللّه ولیّ الارفاق و التوفیق و هو العالم بکلّ جلیل و دقیق

که از افادات علمای اعلام و ائمّه علمای اعلام و ائمّه کرام واضح و آشکارست که نسائی این کتاب را برای اهتدای منحرفین لئام و استبصار منکرین اغثام که از جناب امیر المؤمنین علیه السلام الملک الحق المبین اعراض و استنکاف و نکول و انحراف داشتند تصنیف فرموده چنانچه آنفا از افاده علامه ابن خلکان در وفیات الأعیان و صفدی و روافی بالوفیات و یافعی در مرآة الجنان و سبکی در طبقات شافعیه و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب و عبد الحق در اسماء الرجال مشکاه در یافتی و ابو الحجاج یوسف بن الزکی المزی در تهذیب الکمال فی اسماء الرجال در ترجمه نسائی نقلا عن محمد بن موسی بن یعقوب بن امون الهاشمی صاحب النّسائی گفته سمعت قوما ینکرون علیه کتاب الخصائص لعلی رضی اللّه عنه و ترکه تصنیف فضائل أبی بکر و عمر و عثمان رضی اللّه عنهم و لم یکن فی ذلک الوقت صنّفها فحکیت له ما سمعت فقال دخلنا الی دمشق و المنحرف عن علیّ بها کثیر فصنّفت کتاب الخصائص؟ ؟ ؟ جاء ان هذبهم اللّه ثمّ صنّف بعد ذلک فضائل اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و قرأها علی النّاس و قیل له و انا حاضر الا تخرج فضائل معاویة فقال أیّ شیء اخرج اللّهمّ لا تشبع بطنه و سکت و سکت السّائل انتهی نقلا عن نسخة من تهذیب الکمال نسخت من خطّ المزّی المصنّف و قرئت علیه و هی فی غایة؟ ؟ ؟ الوثاقة و الصّحة و اشتریتها فی حدیدة یوم الاربعاء ثامن محرّم سنة ثلث و ثمانین و مائتین بعد الالف عند رجوعی من الحج و الحمد للّه علی ذلک و محمد بن احمد ذهبی در تذهیب التهذیب بترجمۀ نسائی نقلا عن محمد بن موسی المامونی صاحب النّسائی گفته سمعت قوما ینکرون علیه کتاب الخصائص لعلی رضی اللّه عنه و ترک فضائل الثلثة رضی اللّه عنهم و لم یکن فی ذلک الوقت صنّفها فحکیت له ما سمعت فقال دخلنا دمشق و المنحرف عن علیّ بها کثیر فصنّفت کتاب الخصائص رجاء ان یهدیهم اللّه و نیز ذهبی در تذکرة الحفّاظ نقلا عن المامونی گفته سمعت قوما منکرون علی أبی عبد الرّحمن کتاب الخصائص لعلیّ رضی اللّه عنه و ترکه فضائل الشّیخین فذکرت له ذلک فقال دخلت دمشق و المنحرف عن علیّ بها کثیر فصنّفت کتاب الخصائص رجوت ان یهدیهم اللّه و مصطفی بن عبد اللّه القسطنطینی المشهور بحاجی خلیفه در کشف الظنون گفته خصائص فی فضائل علیّ بن أبی طالب رضی اللّه تعالی عنه للامام أبی عبد الرّحمن احمد بن شعیب النّسائیّ الحافظ المتوفّی سنة ثلث و ثلاثمائة ذکر انّه قیل له لم لا صنّفت فی فضائل الشّیخین قال دخلت الی دمشق و المنحرف عن علیّ بها کثیر فصنّفته رجاء ان یهدیهم اللّه سبحانه و تعالی به فانکروا علیه و اخرجوه من المسجد ثم بن دمشق الی الرّملة فمات بها و نیز حاجی خلیفه در کشف الظنون گفته مناقب علی بن أبی طالب رضی اللّه تعالی عنه للامام احمد بن حنبل ذکرها فی فضائل العشرة و لابی المؤیّد الموفق بن احمد الخوارزمی

ص:186

المتوفی سنة 568 و لابی عبد الرحمن احمد بن شعیب النّسائی الحافظ المتوفی سنة ثلاث و ثلث مائة و قد اکثر فیه الروایة عن ابن حنبل و سبیه انه دخل دمشق فوجد المنحرفین عن علی رضی اللّه تعالی عنه فاراد ان یهدیهم اللّه تعالی بهذا هر گاه علامۀ نسائی کتاب خصائص را بر جاء هدایت منحرفین اقشاب و ارشاد نواصب اوشاب تصنیف کرده باشد پس این معنی صراحت دلالت دارد بر آنکه درین کتاب احادیثی که نهایت معتبر و معتمد و بغایت مقبول و مستند باشد وارد کرده و جلالت و عظمت آن بمثابه رسیده که بملاحظۀ آن نواصب معاندین از خواب غفلت و جهالت بیدار و منحرفین جاحدین ماردین بمطالعۀ آن از سکر عصبیت و لداد هشیار توانند شد پس اگر معاذ اللّه احادیث موضوعه مکذوبه در ان مندرج و روایات مصنوعه معیوبه در ان مندمج باشد چگونه هدایت منحرفین و ارشاد متعسّفین بان حاصل شود بلکه درین صورت آن کتاب مستطاب معاذ اللّه مضحکه مستهزئین و ملعبه مخالفین و مطعن معاندین و عرضه عیب معتنتین می گردید پس بحمد اللّه و حسن توفیقه ثابت شد که حدیث ولایت و حدیث طیر و امثال آن که در خصائص نسائی مذکورست نهایت معتمد و معتبرست بحدی که قابل استناد و احتجاج و استدلال بر نواصب و منحرفین اهل ضلالست و ایشان با آن همه عناد و لجاج و لداد و اعوجاج مجال قدح و جرح در استدلال و احتجاج باین احادیث معتبره سویة المنهاج ندارند مگر حیفست و صد حیف که مخاطب با وقار با این همه محدثیت و شیخوخت کبار و ادّعای حصول ملکه در نقد و تحقیق اخبار و هم دعوی کمال صفا و ولای اهلبیت اطهار علیهم السلام مدی اللیالی و الاسحار وادی پر خار تکذیب و ابطال و انکار حدیث ولایت و حدیث طیر بتقلید کابلی جلیل الفخار می سپارد و مقام خدام عالی احتشام خود بالاتر از مقام نواصب اقزام و منحرفین اغثام در توهین و ابطال فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السلام می گرداند فیقول لسان حاله مخاطبا للنسائی الوحید انک و ان رجوت بتصنیف الخصائص ان یهدی اللّه به المنحرفین عن علی علیه السلام من اهل الشام و لکن هوای المخاطب بلغ من الانحراف و الاعتساف و حب الباطل و السفساف بحیث لا یرجی زواله و لا یخف نکاله فکتابک و ان نفع النواصب و أنقذهم من بغض علی بن أبی طالب علیه آلاف سلام ملک الواهب و لکن لا ینفع هذا الذاهب من الهوی و و الجفاء و الحقد و البغضاء الی اقصی المذاهب و بالجملة من أزری بشان حدیث الولایة و حدیث الطیر و ما ماثلهما مما ذکر فی الخصائص المصنّف لهدایة النواصب المحرزین لفظائع النقائص فهو معاند مشاحن و مکابر ضاغن للحق واقص و متعنّت مجادل مخاتل فی تیه العضیهة راقص و مکابر حائر و مباهت خاسر و لجوج قاصر لعقد الایقان ناکث و عن اتباع الصدق ناکص و علامۀ ابن حجر عسقلانی در شروع تهذیب التهذیب گفته و قد ذکر المؤلف یعنی المزیّ الرقوم فقال للستة ع و للاربعة ع

ص:187

و للبخاری خ و للمسلم م و لابی داود د و للترمذی ت و للنسائی س و لابن ماجة ق و للبخاری فی التعالیق خت و فی الادب المفرد بخ و فی جزء رفع الیدین ی و فی خلق افعال العباد عخ و فی جزء القراءة خلف الامام ر و لمسلم فی مقدمة کتابه مق و لابی داود فی المراسیل مد و فی القدر قد و فی الناسخ و المنسوخ خد و فی کتاب التفرد ف و فی فضائل الانصار ص و فی المسائل ل و فی مسند مالک کد و للترمذی فی الشمائل تم و للنسائی فی الیوم و اللیلة سی و فی مسند مالک کن و فی خصائص علی ص و فی مسند علی عس و لابن ماجة فی التفسیر فق هذا الذی ذکره المؤلّف من توالیفهم و ذکر انه ترک تصانیفهم فی التواریخ عمدا لان الاحادیث التی تورد فیها غیر مقصودة بالاحتجاج و بقی علیه من تصانیفهم التی علی الابواب عدة کتب منها برّ الوالدین للبخاری و کتاب الانتفاع باهب السباع لمسلم و کتاب الزهد و دلائل النبوّة و الدعاء و ابتداء الوحی و اخبار الخوارج من تصانیف أبی داود و کانه لم یقف علیها و اللّه الموفق و افرد عمل یوم و لیلة للنسائی عن السنن و هو من جملة کتاب السنن فی روایة ابن الاحمر و ابن سیّار و کذلک افرد خصائص علی و هو من جملة المناقب فی روایة ابن سیّار و لم یفرد التفسیر و هو فی روایة حمزة وحده و لا کتاب الملائکة و الاستعاذة و الطلب و غیر ذلک و قد تفرّد بذلک راو دون راو عن النّسائی فما تبین لی وجه افراده الخصائص و عمل الیوم و اللّیلة و اللّه الموفق انتهی ازین عبارت ظاهرست که مزّی کتاب خصائص نسائی را مثل دیگر کتب که مقصود بان احتجاجست دانسته چه از تعلیل مزّی ترک تصانیف اساطین سنیّه را در تواریخ به اینکه احادیثی که در ان وارد کرده می شود احتجاج بان مقصود نیست ظاهرست که تصانیفی را که مزّی ذکر کرده مقصود از احادیث آن احتجاج و استدلالست و چون خصائص نسائی نیز ازین جمله است پس مقصود از احادیث آن هم احتجاج و استدلال باشد و نیز از افادۀ ابن حجر ظاهرست که کتاب خصائص نسائی از جمله مناقب سنن نسائی بروایت ابن سیارست و سنن نسائی خود از صحاحست و عظمت شان و رفعت مکان صحاح اجماعی ائمه اساطین اهل سنتست و قد مرّ نبذة من فضائلها المبهرة فیما سبق علاوه برین محامد و مناقب و فضائل سنن نسائی بالتخصیص بر متتبع و متفحّص مخفی نیست و قد سبق بعضها فی ترجمة النّسائی و نیز عسقلانی در فتح الباری شرح صحیح بخاری گفته قد اخرج المصنف من مناقب علیّ اشیاء فی غیر هذا الموضع منها حدیث عمر علیّ اقضانا و سیاتی فی تفسیر البقرة و له شاهد صحیح من حدیث ابن مسعود عند الحاکم و منها حدیث قتاله البغاة و هو فی حدیث أبی سعید فی علامات النبوة و غیر ذلک مما یعرف بالتتبع و رغب فی جمع مناقبه من الاحادیث الجیاد النّسائی فی کتاب الخصائص انتهی

ص:188

فالحمد للّه ساطح المهاد و مسیّل الوهاد حیث ثبت بتصریح ابن حجر النقاد ان النّسائی السّالک مسلک السّداد رغب فی جمع مناقب أبی الائمة الامجاد علیه و علیهم سلام ربّ العباد من الاحادیث الجیاد و الاثار الحرّیة بالاعتماد فظهر ان حدیث الطیر المذکور فیه جیّد من حیث الاسناد قمین بالاحتجاج و الاستناد و ما صدر من المخاطب العماد المبطل لهذا الخبر و الرّاد محض الخبط و العناد بحت العصبیّة و اللّداد و خود شاه صاحب در رساله اصول حدیث گفته و احادیث مناقب و مثالب را علم المناقب گویند درین باب نیز تصانیف متعدّده و متنوّعه واقع شده و بعضی محدثین بالخصوص مناقب بعضی از آل و اصحاب را جدا نوشته اند برای غرضی که متعلق شد بان مثل مناقب قریش و مناقب الانصار و مناقب العشرة المبشره که تصنیف محب طبریست مسمی بریاض النضره فی مناقب العشرة و ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی و حلبة الکمیت فی مناقب اهل البیت و الدیباج فی مناقب الازواج و کتب بسیار در مناقب خلفای راشدین مصنّف شده و بالتخصیص القول الصّواب فی مناقب امیر المؤمنین عمر بن الخطاب و القول الجلی فی مناقب امیر المؤمنین علیست و نسائی در مناقب امیر المؤمنین علی رضی اللّه عنه رساله دراز نوشته و نواصب شام بجهت فرط تعصب و عداوت او را در دمشق برین عمل شهید ساختند رحمة اللّه علیه انتهی ازین عبارت ظاهرست که کتاب الخصائص نسائی که شاه صاحب آن را برساله تعبیر فرموده اند از جمله کتب مصنفه در علم مناقبست و چون عادت شاه صاحب برین امر مستقر شده که درین رساله اصول حدیث کتبی را که مطبوع خاطر عاطر جنابشان نمی باشد بمجرد هواجس نفسانی مجروح و مقدوح وا می نمایند و اصلا اعتنائی و التفاتی بتصریحات مصنفین آن در صدور و عنادین و افادات دیگر ناقدین نمی فرمایند و هرگز بخیال مبارک نمی آورند که مصنفین آن کتب در چه پایه از عظمت و جلالت رسیده اند و تبحّر و تمهر ایشان در فن حدیث و نفی کذب از آثار و اخبار جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم مرتبه است و محققین ارباب رجال زحمتهای شان را که در تمیز حق از باطل و افراز ثمین از عاطل کشیده اند بچه عبارات جزیله ظاهر نموده بلحاظ این معنی کالشمس فی رابعة النهار واضح و لائح می شود که احادیث کتاب الخصائص بدرجه بس عالیه فائز شده که شاه صاحب را با آن همه چیره دستی و کهنه مشقی که در جرح و قدح کتب احادیث حاصلست ممکن نشد که این کتاب را زیر مشق طعن و ذم فرمایند و سخنی و لو مختصر در توهین و تضعیف آن آرایند و مولوی صدیق حسن خان معاصر در حطّه فی ذکر الصّحاح الستّة بتعریب عبارت ماضیه شاه صاحب گفته و احادیث المناقب و المثالب تسمی علم المناقب فیها ایضا تصانیف عدیدة متنوّعة و قد افرز بعض المحدثین مناقب بعضهم عن بعض سیّما مناقب الآل و الاصحاب لغرض تعلق به کمناقب قریش و مناقب الانصار

ص:189

و مناقب العشرة المبشّرة المسماة بالرّیاض النضرة فی مناقب العشرة للمحب الطبریّ و ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی و حلبة الکمیت فی مناقب اهل البیت و الدیباج فی مناقب الازواج و صنّفت کتب کثیرة فی مناقب الخلفاء الراشدین کالقول الصّواب فی مناقب عمر الخطاب و القول الجلی فی مناقب علی و للنسائی رسالة طویلة الذیل فی مناقبه کرّم اللّه وجهه و علیها نال الشهادة فی دمشق من ایدی نواصب الشام لفرط تعصّبهم و عداوتهم معه رضی اللّه عنه و نیز شاه صاحب در باب دوم همین کتاب تحفه می فرمایند کید هفتادم آنکه افترا کنند بر اهل سنّت که ایشان می گویند که شخصی سنی نمی شود تا آنکه در دل او بقدر بیضۀ کبک یا ماکیان بغض امیر المؤمنین جا گیرد و اصل این افترا اینست که بعضی علمای ایشان این لفظ را از علی بن الجهم بن بدر بن الجهم القرشی روایت کرده اند و او از اشرار نواصب بود که بنابر مصلحت تسنّن ظاهر می کرد و تستّر می نمود و مقصد او تا بود تحریف مردم از امیر المؤمنین بود اگر گفته باشد دور نیست و متأخرین ایشان که خیلی بی تمیز و بی تحقیق اند این روایت او را تلقی بالقبول نموده در حق اهل سنّت هذیان سرایی می کنند لا سیّما صاحب مجالس المؤمنین در کتاب مذکور جزم کرده است بآنکه بغض امیر المؤمنین بلا شبهه و بلا شک در دل اهل سنّت می باشد مگر آنکه بعضی فضائل آن جناب را بخوف مخالفین خود ذکر می کنند و عجبست ازین مرد که خود را عاقل می داند و ادعای علم قلوب که خاصۀ خداست می نماید و بحکم المرء یقیس علی نفسه خوف و تقیه را بر اهل سنت نسبت می کند و در تواریخ هزار جا دیده باشد که علمای اهل سنّت با امرای سفاک و ظلمۀ بیباک نواصب مثل حجاج و ولید مجاهره بانکار نموده اند و جان خود را نثار خاندان بنی کرده تن به کشتن داده اند نسائی که از عمدۀ محدثین اهل سنتست بجهت تحریر رسالۀ مناقب امیر المؤمنین از دست اهل شام شربت شهادت چشیده و سعید بن جبیر که حنین را ذریت رسول می گفت و حجاج را درین مسئله الزام داد و از آیۀ وَ تِلْکَ حُجَّتُنا آتَیْناها إِبْراهِیمَ عَلی قَوْمِهِ استنباط این معنی نمود بگلگونۀ شهادت سرخرو گردیده چه بلا تعصب بیجاست دیده را نادیده و شنیده را ناشنیده کردن و اگر اهل سنت بخوف مخالفین ذکر فضائل امیر المؤمنین می نمایند چرا بخوف مخالفین مطاعن و مثالب ابو بکر و عمر را بیان نمی کنند که مخالفین ایشان بذکر فضائل امیر قناعت ندارند تا این ضمیمۀ ذمیمه همراه او نباشد انتهی کمال عجبست که مخاطب عالی تبار در مقام دفع ناصبیت از اسلاف کبار خود دست بکتاب نسائی اندازد و آن را مایۀ نازش و فخار کرده اند؟ ؟ ؟ و هر گاه بمقام جواب ادله اهل حق رسد بی محابا همت را بابطال حدیث ولایت و حدیث طیر که هر دو در کتاب خصائص نسائی مذکور و موجود گمارد و بایلام و ایجاع قلوب اهل اسلام و ارباب اتباع دین مطاع و تا زیر ظهور نواصب اهل غرور و خداع و اقرار عیون زمره همج رعاع پردازد و از ظهور تهافت شنیع و تناقض فظیع و تبائن قبیح و تناکر فضیح و تعاند صریح

ص:190

حسابی بر ندارد و از نواختن زمزمه اقشاب و همزبانی و همداستانی متعنتین اوشاب و ولوج در زرافت سراپا آفت منکرین فضائل ابو الائمة الاطیاب و لحوق بشر ذمه مبطلین مناقب اهلبیت اطهار صلوات اللّه و سلامه علیهم ما اختلف اللّیل و النهار استحیای نکند و هرگز نه ترسد و نه هراسد که هر گاه نواصب اشرار بملاحظۀ این تایید سدید آن قوم عنید و ایلام روح نسائی شهید افتخار و استبشار غیر حمید آغاز خواهند نهاد و اهل حق تشبث باین تایید نواصب و اشرار طعن و تشنیع و لوم و ملام خواهند کرد و باین سبب و امثال آن از مخائل و دلائل استدلال بر ناصبیّت او خواهند کرد چه جواب خواهد داد و بکدام حیله تمسک خواهد کرد فوا عجباه مرة یستشهد بشهادة النّسائی علی یدی النواصب الاوغاد و تصنیفه کتاب الخصائص الشائع فی الاغوار و الانجاد علی ولاء اهل نحلته لاهل البیت الامجاد صلوات اللّه و سلامه علیهم الی یوم التناد و مرة یشاقق النّسائی و یؤذی روح هذا الحاذق النقاد بتکذیب حدیث الولایة مرّة و اخری بتکذیب حدیث الطیر و یسرّ قلوب اهل النصب و العناد و هل هذا الاّ تدافع فاحش و تهافت داهش و تباین سمج و تناقض منکر یستنکف منه کل بصیر للحق مرتاد و لا یؤثر مثل هذا التنافر الواضح و التناکر اللائح و التغافل الفاضح و التجاهل الفادح الا من ضرب علی قلبه بالاسهام فهام فی کلّ واد و فاضل رشید الدین خان تلمیذ رشید مخاطب عالی شأن در کتاب ایضاح لطافة المقال بعد نقل عبارت شیخ علی حزین متضمن ذکر کتب مخالفین که در فضائل و مناقب جناب امیر المؤمنین علیه السّلام تالیف نموده اند می فرماید و سوای اشخاص مذکورین علمای دیگر از عظمای اهل سنت رسائل منفرده در فضائل اهلبیت طهارت تالیف نموده مثل رسالۀ مناقب السادات از ملک العلماء شهاب الدین بن عمر دولت آبادی و مفتاح النجا فی مناقب آل العبا و نزل الابرار بما صح من مناقب اهل البیت الاطهار از میرزا محمد بن معتمد خان بدخشی و مودة القربی از سید علی همدانی و اسنی المطالب فی مناقب علی بن أبی طالب از جزری و فضائل اهلبیت از بزار و جواهر العقدین فی فضل اهلبیت النبی و شرفهم العلی للامام السید علی السمهودی و رسالۀ امام نسائی که موجب شهادت او شده و غیر اینها از مصنفات و سوای ایشان از مصنفین و هر گاه جناب بمقابله این رسائل کتب مؤلفه در فضائل اهلبیت اطهار از طریق خود نشان خواهند داد احقر العباد بذکر مؤلفات دیگر که علمای اهل سنت درین باب تالیف کرده سرمایه سعادت اندوخته خواهد پرداخت و نیز فاضل رشید در ایضاح گفته و صاحب تحفه در مکاید در دفع کید هفتادم می فرماید که علمای اهل سنت با امرای سفّاک و ظلمه بیباک نواصب مثل حجاج و ولید مجاهره بانکار نموده اند و جان خود را نثار خاندان نبی کرده تن بکشتن داده اند نسائی

ص:191

که از عمدۀ محدثین اهل سنتست بجهت تحریر رسالۀ مناقب امیر المؤمنین از دست اهل شام شربت شهادت چشید و سعید بن جبیر که حسنین را ذریة رسول می گفت و حجاج را درین مسئله الزام داد و از آیه وَ تِلْکَ حُجَّتُنا آتَیْناها إِبْراهِیمَ عَلی قَوْمِهِ استنباط این معنی نموده بگلگونه شهادت سرخرو گردید چه بلا تعصب بیجاست دیده را نادیده و شنیده را ناشنیده کردن انتهی فیا للعجب یباهی الفاضل الرشید و یفتخر هذا النحریر المجید بکتاب الخصائص للنسائی المفید و یعدّه من مصنفات عظماء اهل التحقیق و التنقید و شیخه الصندید قد ابطل هذا الافتخار بابطال حدیث الولایة و حدیث الطیر المسرودین فی الخصائص و غیره من الاسفار المشهورة بالاعتبار الممدوحة علی السنة الحذّاق الاحبار و السّیّاق الکبار فلیت الرشید حضر فی مجلس شیخه و استاده البارع و قال له مقالة ناصح خاشع کیف تبشل؟ ؟ ؟ هذین الحدیثین و لا تبالی بانّ ذلک یهدم بنیا فخارک و فخاری و یبدی فی الخلق عوارک و عواری و ان ابطالک هذا و ان کان بزعمک جارحا قادحا لاستدلال الشیعة الفاخرة و لکنّه مع بطانه مثبت لدعواهم فی انحراف السّنّیة عن العترة الطاهرة و کیف لا و هو تایید و تشیید لاوهام الناصبة الخاسرة و اغراء و اشلاء للکلاب النابحة العاقرة و ثلب و غضّ؟ ؟ ؟ و فتّ فی عضد النّسائی الصامد هدایة المنحرفین و غیره من الاعلام الحائزین للمناقب الزاهرة

و حفاظ ذوی الفخر و الاعتلاء و اساطین اجلۀ اعلام و ثقات متورعین والا مقامست محامد عالیه معجبه مونقه و ماثر متلالیه منیره مشرقه و کمال علو مراتب و سموّ مناصب او سابقا در مجلد حدیث ولایت از کتاب الثقات ابو حاتم محمد بن حبان بستی و تذکرة الحفاظ و عبر ذهبی و وافی بالوفیات صلاح صفدی و مرآة الجنان عبد اللّه بن اسعد یافعی و طبقات الحفاظ جلال الدین سیوطی و فیض القدیر عبد الرؤف منادی و شرح مواهب محمد بن عبد الباقی زرقانی و مقالید الاسانید ابو مهدی ثعالبی و بستان المحدثین خود مخاطب و اتحاف النبلاء مولوی صدیق حسن خان معاصر شنیدی

بن یحیی بن عیسی بن هلال التمیمی الموصلی الحافظ صاحب المسند الخ و یافعی در مرآة الجنان در وقائع سنه سبع و ثلث مائة گفته و فیها توفی ابو یعلی الموصلی التمیمی الحافظ صاحب المسند و سیوطی در طبقات الحفاظ گفته ابو یعلی الموصلی الحافظ الثقة محدث الجزیرة احمد بن علی بن المثنّی بن یحیی بن عیسی بن هلال التمیمی صاحب المسند الکبیر سمع ابن معین و عنه ابن حبّان و ابو علی النیسابوریّ و ابو بکر الإسماعیلی قال السّمعانی سمعت اسماعیل بن محمد بن الفضل الحافظ یقول قرأت المسانید کمسند العدنی و ابن منیع و هی کالانهار و مسند أبی یعلی کالبحر یکون مجتمع الانهار الخ و ابو مهدی ثعالبی در مقانید الاسانید به ترجمۀ ابو یعلی گفته قال السّمعانی سمعت اسماعیل بن الفضل الحافظ یقول قرأت المسانید کمسند العدنیّ و مسند ابن منیع و هی کالانهار و مسند أبی یعلی کالبحر و خود مخاطب در بستان المحدثین به ترجمۀ ابو یعلی گفته و حافظ اسماعیل بن محمد بن الفضل گفته که من مسانید بسیار خوانده ام مثل مسند عدنی و مسند ابن منیع و غیر ذلک لیکن همه مسانید را مثل انهار یافتم و مسند أبی یعلی را مثل دریای زخّار انتهی فالحمد للّه العلی الاعلی حیث ظهر انّ الحافظ الثقة ابا یعلی روی هذا الحدیث المتقن اسنادا و متنا بسند متین صحیح اسنی و ادرجه فی مسنده الشریف الابهی و خرّجه فی کتابه المنیف الاشهی الّذی مدحه الاعلام بمدح اوفی بل اثنی علیه المخاطب ایضا بإطراء اشفی و العجب من المخاطب راس اولی النّهی و عمدة ارباب الحجی کیف استکبر و أبی و جازف و طغی و اعرض عن هذا الحدیث و تولّی و نکب جانبه و انأی و لم یبال تجری الآخرة و الأولی و لم یخف من اللّه البطشة الکبری و اعجب منه انّه نسی او تناسی فلم یذکره حین ما هجر بردّ هذا الخبر و هذی انّه ذکر مرّة بعد اخری فی المسند الّذی وصفه بما هو به احری

شمس الدین ذهبی و مرآة الجنان عبد اللّه بن اسعد یافعی و طبقات شافعیه عبد الوهاب بن علی السبکی و روض المناظر ابو الولید محمد بن محمد بن شحنه و طبقات شافعیه تقی الدین أبی بکر الاسدی و تتمّة المختصر عمر بن مظفر المعروف بابن الوردی و طبقات الحفاظ و کتاب التنبئة و منتهی العقول جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی و طبقات المفسرین محمد بن علی بن احمد داودی تلمیذ سیوطی و فیض القدیر عبد الرؤف بن تاج العارفین المناوی و شرح مواهب لدنیه از محمد بن عبد الباقی زرقانی و نسیم الریاض شهاب الدین خفاجی و کتاب الاعلام باعلام بلد اللّه الحرام تصنیف شیخ قطب الدین مکی و جنّه فی الاسوة الحسنة بالسّنة تالیف مولوی صدیق حسن خان معاصر شنیدی لذلک در این جا بعض عبارات که مشعر و منبی از کمال شرف و بنالت و اقصای عظمت و جلالت و نهایت سمو منزلت و منتهای علو مرتبت او باشد بمعرض بیان می آید پس باید دانست که یاقوت حموی به ترجمه طبری قریب یازده ورق طویل در مدح و ثنا و تقریظ و ستایش او و حال او و کتب او نوشته چون نقل تمام آن موجب اطناب بسیارست لهذا بعض عبارت او نوشته می شود ففی المعجم قال ابو محمد عبد العزیز بن محمد الطبری کان ابو جعفر من الفضل و العلم و الذکاء و الحفظ علی ما لا یجهله احد عرفه لجمعه من علوم ما لم نعلمه اجتمع لاحد من هذه الامة و لا ظهر من کتب المصنّفین و انتشر من کتب المؤلفین ما انتشر له و کان راجحا فی علوم القرآن و القرآن و علم التاریخ من الرسل و الخلفاء و الملوک و اختلاف الفقهاء مع الروایة لذلک علی ما فی کتابه البسیط و التهذیب و احکام القراءات من غیر تعویل علی المناولات و الاجازات دالاّ علی ما قیل فی الاقوال بل یذکر ذلک بالاسانید المشهورة و قد بان فضله فی علم النحو و اللغة علی ما ذکره فی کتاب التفسیر و کتاب التهذیب مخبرا عن حاله فیه و قد کان له قدم فی علم الجدل یدلّ علی ذلک مناقضاته فی کتبه علی المعارضین لمعانی ما اتی به و کان فیه من الزهد و الورع و الخشوع و الامانة و تصفیة الاعمال و صدق النیة و حقائق الافعال ما دل علیه کتابه فی آداب النفوس ازین عبارت ورای کمال فضل و جلالت و ورع و تقدس و امانت و دیانت طبری و افضلیت او از جمیع امت این هم ظاهرست که آنچه او در مصنفات خود در تاریخ و غیر آن آورده آن را باسانید مشهوره نقل کرده و بر مناولات و اجازات اعتماد ننموده و نیز یاقوت حموی در معجم در ذکر تاریخ طبری بعد بیان حال آن گفته و هذا الکتاب من الافراد فی الدنیا فضلا و متانة و هو یجمع کثیرا من علوم الدین و الدنیا و هو فی نحو خمسة الف ورقة و نیز یاقوت حموی در معجم گفته قال عبد العزیز بن محمد الطبری کان ابو جعفر یذهب فی جلّ مذاهبه الی ما علیه الجماعة من السلف و طریق اهل العلم المتمسکین بالسّنن شدیدا علیه

ص:195

مخالفتهم ماضیا علی منهاجهم لا یاخذه فی ذلک و لا فی شیء لومة لائم و نیز یاقوت حموی از عبد العزیز مذکور آورده که او گفته کان ابو جعفر یذهب فی الامامة الی امامة أبی بکر و عمر و عثمان و علیّ و ما علیه اصحاب الحدیث فی التفضیل و کان یکفر من خالفه فی کل مذهب إذا کانت ادلّة العقول تدفع کالقول فی القدر و قول من کفّر اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الروافض و الخوارج و لا یقبل اخبارهم و لا شهاداتهم و ذکر ذلک فی کتابه فی الشهادات و فی الرسالة و فی اول ذیل المذیل و نیز یاقوت حموی در معجم گفته و قد کان رجع أی الطبری الی طیرستان فوجد الرفض قد ظهر و سبّ اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بین اهلها قد انتشر فاملی فضائل أبی بکر و عمر حتی خاف ان یجری علیه ما یکرهه فخرج منها لاجل ذلک و ابو العباس احمد بن عبد الحلیم المعروف بابن تیمیّه که امام اعظم و شیخ الاسلام سنیانست و مناقب و مدائح او که علمای قوم بر زبان می آرند هوش از سر می رباید کما لا یخفی علی ناظر فوات الوفیات و الدّرر الکامنة و غیرهما در منهاج الاعوجاج و اللجاج گفته و اما قوله و لم یلتفتوا الی القول بالرای و الاجتهاد و حرموا الأخذ بالقیاس و الاستحسان فالکلام علی هذا من وجوه احدها انّ الشیعة فی هذا مثل غیرهم ففی اهل السنّة النزاع فی الرّأی و الاجتهاد و القیاس و الاستحسان کما فی الشیعة النزاع فی ذلک فالزّیدیّة تقول بذلک و تروی فیه الروایات عن الائمة الثانی ان کثیرا من اهل السّنّة العامّة و الخاصّة لا تقول بالقیاس فلیس کلّ من قال بامامة الخلفاء الثلثة قال بالقیاس بل المعتزلة البغدادیّون لا یقولون بالقیاس و ح فان کان القیاس باطلا امکن الدخول فی اهل السنّة و ترک القیاس و ان کان حقا امکن الدّخول فی اهل السنّة و الاخذ بالقیاس الثالث ان یقال القول بالرّای و الاجتهاد و القیاس خیر من الاخذ بما ینقله من یعرف بکثرة الکذب عمن یصیب و یخطی نقل غیر مصدق عن قائل غیر معصوم و لا یشکّ ان رجوع مثل مالک و ابن أبی ذئب و ابن الماجشون و اللیث بن سعد و الاوزاعی و الثوری و ابن أبی لیلی و شریک و أبی حنیفة و أبی یوسف و محمد بن الحسن و زفر و حسن بن زیاد و اللؤلوی و الشافعی و البویطی و المزنی و احمد بن حنبل و أبی داود السجستانی و ابراهیم الحربی و البخاری و عثمان بن سعید الدارمی و أبی بکر بن خزیمة و محمد بن جریر الطبری و محمد بن نصر المروزی و غیر هؤلاء الی اجتهادهم و اعتبارهم مثل ان یعلموا سنة النبیّ صلی اللّه علیه و سلم الثابتة عنه و یجتهدوا فی تحقیق مناط الاحکام و تنقیحها و تخریجها خیر لهم من ان یتمسکوا بنقل الروافض عن العسکریّین و امثالهما فان الواحد من هؤلاء اعلم بدین اللّه و رسوله من العسکریین انفسهما فلو افتاه احدهما بفتیا کان رجوعه الی اجتهاده اولی من رجوعه

ص:196

الی فتیا احدهما بل هو الواجب علیه فکیف إذا کان نقلا عنهما من مثل الرافضة و الواجب علی مثل العسکریّین و امثالهما ان یتعلّموا من الواحد من هؤلاء ازین عبارت ظاهرست که ابن تیمیّه جزاه اللّه بصنیعه بسبب غایت جسارت و خسارت و اشتغال نار نصب و عناد بکانون سینه پر ضغینه اش محمد بن جریر طبری و دیگر اسلاف نا انصاف خود را عیاذا باللّه عالم تر بدین خدا و رسول او از حضرت عسکریین یعنی امام علی نقی و امام حسن عسکری علیهما و علی آبائهما آلاف التحیّة و السلام می داند و تصریح صریح که بهیچ وجهی از وجوه تاویل و توجیه و تسویل و تحریف حضرات را در آن مساغی نیست برین کفر صراح و ضلال بواح می نماید و بمزید تاکید و تشیید این ضلال بعید تفریع شنیع بر آن مرتب ساخته یعنی گفته آنچه حاصلش اینست که اگر فتوی دهد یکی ازین مذکورین را یکی از عسکریین علیهما السلام بکدامی فتوی رجوع یکی ازین مذکورین باجتهاد خود اولی خواهد بود از رجوع او بسوی فتوی یکی از عسکریین علیهما السلام بلکه رجوع باجتهاد خود واجب خواهد بود یعنی اصغا و اعتنا بافتاء عسکریین علیهما السلام معاذ اللّه ناجائز و حرام خواهد بود و برین مقدار هم صبر و قرارش دست نداده در آخر عبارت سراسر خسارت ببانگ بی هنگام سراییده که العیاذ باللّه واجب بر مثل عسکریین علیهما السلام و امثال ایشان یعنی دیگر ائمه اهلبیت علیهم السلام آنست که تعلم کنند از یکی ازین مذکورین فالعجب کلّ العجب که پناه بخدا پایۀ فضل و علم و کمال ابن جریر ارجح و اعلی از حضرات عسکریین و دیگر اهلبیت عصمت و طهارت که حسب تصریحات قوم سفن نجات اند و تمسک بذیول این حضرات واجب و تخلف ازیشان مورث بوار و هلاک و ضلال و نکال و باز متعصبین سنیه اعتنا به تصنیف کردن او مجلدی خاص در طرق و الفاظ حدیث طیر که مفید صحت آن حدیثست نکنند و بی سپر وادی پر خار قدح و جرح شوند و إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ و ازین هم عجیب تر آنکه ابن روزبهان بمزید عجز و حیرت طبری را با این جلالت شان بدتر از یهود و نصاری حسب مزعوم اسلاف خود گرداند یعنی او را برفض ارزانی فرماید و بر احتجاج و استدلال بروایتش از جارود کما لا یخفی علی من راجع الی کتابه الباطل و ذهبی در عبر در سنه عشر و ثلث مائة گفته و فیها الحبر البحر الامام ابو جعفر محمد بن جریر الطبری صاحب التفسیر و التاریخ و المصنفات الکبیرة سمع اسحاق و ابن أبی اسرائیل و محمد بن حمید الرازی و طبقتهما و کان مجتهد الا یقلد احدا قال امام الائمة ابن خزیمة ما اعلم علی الارض اعلم من محمد بن جریر و لقد ظلمته الحنابلة قال ابو حامد الاسفراینی لو سافر رجل إلی الصّین حتی یحصل تفسیر ابن جریر لم یکن کثیرا قلت مولده بآمل بطبرستان سنة اربع عشرة و مائتین و توفّی لیومین بقیا من شوال و کان ذا زهد و قناعة و توفّی ببغداد اما آنچه ابن کثیر بعد ذکر مجلد حدیث طیر از ابن جریر

ص:197

طبری گفته ثم وقفت علی مجلد کبیر فی رده و تضعیفه سندا و متنا للقاضی أبی بکر الباقلانی المتکلم پس مخدوشست بآنکه مرتبه ابو بکر باقلانی در معرفت حدیث و رجال در ادنی مراتب ابن جریر طبری نمی رسد و این الثریّا من الثّری و این الدّر من الحصی و ادنی ممارسی بفن حدیث و رجال و ناظر افادات منقدین با کمال وزنی برای معارضۀ باقلانی با علامۀ طبری نمی نهد و منصفی و متدیّنی گوش بآن نمی دهد و قلّت ممارست باقلانی با فن حدیث شریف بمرتبۀ واضح و لائحست که شاه ولی اللّه والد ماجد مخاطب عظیم المحامد اشاره بآن کرده چنانچه در قرة العینین فرموده قوله اقوال بسیاری از متکلمان دلالت می کند بر ظنّیت این مسئله یعنی مسئله تفضیل شیخین باید دانست که جواب ازین اشکال برد وجه می توان تقریر کرد وجه اول هر چند متکلمان اشعریّه مختلف اند در قطعیّت و ظنّیت این مسئله لکن این اختلاف ایشان شاهد عدلست بر آنکه همه متفق اند بر اصل تفضیل و از سلف خود آن قدر تاکید و تصریح درین مسئله دیده اند که با وجود ورود شبهات از جانب مخالفان و تحیّر در ردّ بسیاری از این شبهات ممکن نمی شود ایشان را عدول از ان مشرب کرها و جبرا استدلالا و تقلیدا قطعا او ظنّا بدان قائل اند وجه دوم آنکه شیخ ابو الحسن اشعری که راس و رئیس اهل سنتست و الزم ایشانست بطریق صحابه و تابعین بقطعیّت رفته قال النووی و اختلف العلماء فی ان التفضیل المذکور قطعی أم لا و ممن قال بالقطع ابو الحسن الاشعریّ و قال هم فی الفضل علی ترتیبهم فی الامامة و ممن قال بانّه اجتهادی ظنی ابو بکر بن الباقلانی انتهی و چون شیخ اشعری بجانب ما شد مبالات نداریم بما دون او و لیس هذا اول قارورة کسرت این نه یک مسئله است تنها که شیخ ابو الحسن و متأخّرین با هم در ان منازعت دارند بلکه بسیاری از مسائل کلامیّه از همین جنسست مثل رویت و کلام و عینیت وجود با ماهیت و مسئله صفات و غیر آن کما لا یخفی علی متتبعی علم الکلام و ما در همه این مسائل بحول اللّه و قوته اثبات مختار شیخ می کنم بذل ذلیل او عز عزیز و در معرکۀ دار و گیر رجز حیدری می سرایم انا الّذی سمّتنی امی حیدره او فیهم بالصاع کیل السّندرة

و سبب بسیاری ازین جنس آنست که اشاعره دو قسم اند متکلمان که در مناظره و مخاصمه سهم اعلی نصیب ایشانست اما در حدیث تبحری و توسعی ندارند مثل ابو بکر الباقلانی و امام رازی و قاضی بیضاوی و قاضی عضد و ملا سعد و محدثین که در حدیث و توسع روایات قدح اوفی یافته اند اما در مناظره و مخاصمه و مراجعه غور ننموده اند مثل اجری و بیهقی و بعد ازین همه ما مردم از ریزه هر دو خوان تناول نموده ایم و کاسه سپرد و فریق لیسیده ایم پس عجب نیست که در صورت اجتماع امری ظاهر شود که در هر واحد تنها موجود نبود انتهی ازین عبارت رشک افزای بلاغت سحبانی؟ ؟ ؟ بچند وجه محکمة المبانی مطربة المعانی نهایت توهین و تهجین ابو بکر باقلانی ظاهر و باهرست اول آنکه از قول او متکلمان که در مناظره و مخاصمه سهم اعلی نصیب ایشانست اما در حدیث تبحّری و توسعی ندارند مثل ابو بکر الباقلانی واضحست

ص:198

که ابو بکر باقلانی مانند امثال خود در حدیث تبحری و توسعی نداشته بلکه قلت ممارست با این فن شریف و اعراض و اغماض از تحصیل کمال در ان داشته دوم آنکه از قول او ما در همه این مسائل بحول اللّه و قوته اثبات مختار شیخ می کنم بذل ذلیل او عز عزیز ظاهرست که شاه ولی اللّه در افادات رشیقه و تحقیقات انیقۀ خود باقلانی را ذلیل و تحقیر و معرض تشنیع و تعییر می گرداند و بحول اللّه و قوت او تعالی شانه استعانت در توهین و تهجین باقلانی فطین می نماید و کفی به خسرانا مبینا سوم آنکه در قول او و در معرکۀ دار و گیر رجز حیدری می سراییم: انا الّذی سمّتنی امی حیدره اوفیهم بالصّاع

کیل السّندرة

ظاهر و مستنیرست که این علامۀ نحریر باقلانی عزیر را در معرکۀ دار و گیر درآورده بر جزی که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بمقابلۀ کفار اشرار انشاء فرموده مخاطب ساخته او را در درک اسفل سعیر تعییر و تحقیر انداخته

بن قانع و حبیب بن الحسن الغرّاء و ابو بکر محمد بن عمر بن الجعابی و ابو حاتم البستی و ابو احمد بن عدی الحافظ و ابو بکر الاسماعیلی و ابو القاسم سلیمان بن احمد الطبرانی و ابو بکر بن المقریّ و و ابو الحسن الدارقطنی و محمد بن المظفر و خلق کثیر سوی هؤلاء و حکی احمد بن عبدان الشیرازی قال اجتاز ابو القاسم البغوی بنهر طالوت علی باب مسجد فسمع صوت مستمل فقال من هذا فقالوا ابن صاعد فقال ذلک الصّبی قالوا نعم قال و اللّه لا ابرح موضعی حتی املی ههنا قال ثنا عبد اللّه بن حنبل الشیبانی قبل ان یولد المحدثون و ثنا طالوت بن عباد قبل ان یولد المحدثون و ثنا ابو نصر التمّار قبل ان یولد المحدثون فاملی ستة عشر حدیثا عن ستة عشر شیخا من ارکان الدنیا فصعد الدکة و جلس و و روی عن عدة غیرهم قال ابو الحسن الدار قطنی کان ابو القاسم ابن بنت احمد بن منیع قل ما یتکلم علی الحدیث فاذا تکلم کان کلامه کالمسمار فی السّاج و کانت ولادته سنه 213 و مات لیلة عید الفطر سنة سبع عشر و ثلاثمائة و ابو عبد اللّه محمد بن احمد ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته البغوی الحافظ الثقة الکبیر مسند العالم ابو القاسم عبد اللّه بن محمد بن عبد العزیز بن المرزبان البغوی الاصل البغدادی ابن بنت احمد بن منیع مولده فی رمضان سنة اربع عشرة و مائتین و بکر بالسماع باعتناء عمّه علیّ بن عبد العزیز وجده فسمع من علی بن الجعد و علی بن المدینی و احمد بن حنبل و أبی نصر التمّار و شیبان بن فروخ و داود بن عمرو الضبی و یحیی بن عبد الحمید الحمّانی و سوید بن سعید و خلقا کثیرا ازید من ثلاثمائة شیخ و جمع و صنّف معجم الصحابة و الجعدیات و طال عمره و تفرد فی الدنیا حدث عنه ابن صاعد و الجعابی و القطیعی و الاسماعیلی و ابو جعفر بن شاهین و عمر الکنانی و ابن المظفر و الدار قطنی و ابو القاسم بن حبابة و ابو طاهر المخلص و عبد الرحمن بن أبی شریح الهروی و ابو مسلم الکاتب و خلق کثیرون الی الغایة و کان یقول رایت ابا عبید و رأیت جنازته و اول ما کتبت الحدیث سنة خمس و عشرین و حضرت مع عمّی مجلس عاصم بن علی قال احمد بن عبدان الحافظ سمعت البغویّ یقول کنت ضیق الصدر فخرجت الی الشط و عبرت و فی یدی جزء عن یحیی بن معین انظر فیه فاذا بموسی بن هارون فقال ایش معک قلت جزء عن یحیی بن معین فاخذه من یدی و رماه فی دجلة و قال ترید ان تجمع بین احمد بن حنبل و یحیی بن معین و علی بن المدینی قال ابن أبی حاتم ابو القاسم البغوی یدخل فی الصحیح و قال الدار قطنی کان البغوی قلّ ان یتکلم علی الحدیث فاذا تکلم کان کلامه کالمسمار فی السّاج قال ابن عدی کان البغوی صاحب حدیث و کان ورّاقا کان یورق علی جده و عمه و غیرهما و کان یبیع اصل نفسه اکل وقت و اخذ ابن عدی یضعفه ثم فی الآخر قواه و قال طال عمره و احتاجوا

ص:200

إلیه و قبله الناس و لو لا انی شرطت ان کل من تکلم فیه متکلم ذکرته و الا کنت لا اذکره قلت و قد احتج به عامة من خرج الصحیح کالاسماعیلی و الدار قطنی و البرقانی و عاش مائة سنة و ثلاث سنین قال الخطیب ابو بکر کان ثقة ثبتا فهما عارفا و قال السلمی سألت الدار قطنی عن البغوی فقال ثقة امام جبل امام اقل المشایخ خطاء و قال ابو یعلی الخلیلی البغوی معمر حضر عند مائة شیخ تفرد بهم فی زمانه منهم الحکم بن موسی و طالوت بن عباد و نعیم بن الهیثم انی ان قال و هو حافظ عارف صنّف مسند عمه و قد حسدوه فی آخر عمره فتکلموا فیه بشیء لا یقدح فیه و قال ابو احمد الحاکم سمعت البغوی یقول ورقت لالف شیخ الخ و نیز ذهبی در عبر فی خبر من غبر در وقائع سنه سبع عشرة و ثلث مائه گفته و فیها البغوی ابو القاسم عبد اللّه بن محمد بن عبد العزیز لیلة عید الفطر ببغداد و له مائة و ثلاث سنین و شهر و کان محدثا حافظا مجوّدا مصنفا انتهی إلیه علو الاسناد فی الدّنیا و انه سمع فی الصغر بعنایة جدّه لامّه احمد بن منیع و عمه علی بن عبد العزیز و حضر مجلس عاصم بن علی و روی الکثیر عن علی بن الجعد و یحیی الحمّانی و أبی نصر التمّار و علی بن المدینی و خلق و اول ما کتب الحدیث سنة خمس و عشرین و مائتین و کان ناسخا ملیح الخط نسخ الکثیر لنفسه و لجدّه و عمه و کان یبیع اصول نفسه و سیوطی در طبقات الحفاظ گفته البغوی الحافظ الکبیر الثقة مسند العالم ابو القاسم عبد اللّه بن محمد بن عبد العزیز بن المرزبان البغوی الاصل البغدادی ابن بنت احمد بن منیع ولد فی رمضان سنه 214 و سمع ابن الجعد و احمد و ابن المدینی و خلقا و صنف معجم الصحابة و الجعدیات و طال عمره و تفرد فی الدنیا قال ابن أبی حاتم ابو القاسم یدخل فی الصّحیح و قال الدار قطنی کان قل ان یتکلم علی الحدیث فاذا تکلم کان کلامه کالمسمار فی السّاج ثقة جلیل امام اقل المشایخ خطأ و قال الخطیب حافظ عارف توفی لیلة عید الفطر سنه 317 عن مائة و ثلاث سنین انتهی فالحمد للّه المنجح لبغیة کل سائل حیث بان بمنّه العام الشّامل، و لطفه التام الکامل و فضله الجم الحافل، ان هذا الحدیث الشریف الفاضل، مما رواه من الجلة الافاضل، المحرزین لجلائل الفضائل، مثل البغوی زبدة المهرة الاماثل، فلا یروغ عن قبوله الا الحیود المتحامل و العنود المکابر الماحل، الّذی هو عن وجه الصواب مائل، و الی الحق الحقیق بالقبول غیر آئل و من حاد عنه فانما یذهب الی ظل زائل و ضوء آفل و اللّه الهادی المتفضل بکل نائل و له الحمد فی الغدوات و الروحات و البکر و الاصائل

أخبرنا صمصام الائمة ابو عفّان عثمان بن احمد الصرام الخوارزمی قال اخبرنا عماد الدین ابو بکر بن الحسن النسفی قال حدثنی الشیخ الفقیه ابو القاسم میمون بن علی المیمونی قال حدثنا الشیخ الزاهد ابو محمد اسماعیل بن الحسین قال حدثنا ابو الحسن القاضی علی بن الحسن بن علی بن مطرف الجرّاحی ببغداد قال حدثنا یحیی بن صاعد قال حدثنا ابراهیم بن سعید الجوهری قال حدثنا ابو احمد الحسین بن محمد قال حدثنا سلیمان بن قرم عن محمد بن شعیب عن داود بن علی بن عبد اللّه بن عباس عن ابیه عن جده عبد اللّه بن عباس رضی اللّه عنه قال اتی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم بطائر فقال اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک فجاءه علیّ بن أبی طالب و کمال تبحر علامۀ ابن صاعد در علم احادیث و اخبار و منتهای تمهّر او در نقد روایات و آثار و بلوغ امد اقصی در حفظ و اتقان و وصول بذروۀ علیا در درایت و امعان نهایت ظاهر و واضح و بغایت مستبین و لائحست شمس الدین ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته یحیی بن محمد بن صاعد بن کاتب مولی أبی جعفر المنصور الحافظ الامام الثقة ابو محمد الهاشمی البغدادی ولد سنة ثمان و عشرین و مائتین و قال کتبت الحدیث عن الحسن بن عیسی بن سرماجس سنة تسع و ثلثین و سمع من لوین و احمد بن منیع و سوار بن عبد اللّه القاضی و یحیی بن سلیمان بن نضلة و الحسن بن حماد سجادة و ابا همام السکونی و هارون بن عبد اللّه الحمال و ابا عمار الحسین بن حریث و عبد اللّه بن عمران العائذی و محمد بن زنبور و خلق لا یحصون حدث عنه ابو القاسم البغوی مع تقدمه و محمد بن عمر الجعابی و ابن المظفر و الدار قطنی و ابن حبابة و ابو طاهر المخلص و عبد الرحمن بن أبی شریح و ابو مسلم الکاتب و ابو ذر عمار بن محمد و خلق کثیر و له اخوان یوسف و احمد قال الدار قطنی ثقة ثبت حافظ و قال احمد بن عبدان الشیرازی هو اکثر حدیثا من محمد بن محمد الباغندی و لا یتقدمه احد فی الدرایة قال ابو علی النیسابوریّ لم یکن بالعراق فی اقران ابن صاعد احد فی فهمه و الفهم عندنا اجل من الحفظ و هو فوق ابن أبی داود فی الفهم و الحفظ و سئل ابن الجعابی هل کان ابن صاعد یحفظ فتبسّم و قال لا یقال لابی محمد یحفظ کان یدری قال البعرانی قال لی الفقیه ابو بکر الابهری کنت عند ابن صاعد فجاءت امرأة فقالت ما تقول فی بئر سقطت فیها دجاجة فماتت هل الماء نجس او طاهر فقال ویحک کیف وقعت الا غطّیتها فقلت لها ان لم یکن الماء تغیر فهو طاهر قال الخطیب کان ابن صاعد ذا محل من العلم و له تصانیف فی السنن و الاحکام و لعله لم یجب المرأة تورعا فان المسئلة فیها خلاف قلت لابن صاعد کلام متین فی الرجال و العلل یدلّ علی تبحّره مات فی ذی القعدة سنة

ص:202

ثمان عشرة و ثلاثمائة و نیز ذهبی در کتاب العبر در وقائع سنه ثمان و عشرة و ثلث مائة گفته و فیها یحیی بن محمد بن صاعد الحافظ الحجة ابو محمد البغدادی مولی بنی هاشم فی ذی القعدة و له تسعون سنة عنی بالأثر و جمع و صنّف و ارتحل الی الشام و العراق و مصر و الحجاز و روی عن لوین و طبقته قال ابو علی النیسابوریّ لم یکن بالعراق فی اقران ابن صاعد احد فی فهمه و الفهم عندنا اجلّ من الحفظ و هو فوق أبی بکر بن أبی داود فی الفهم و الحفظ و عبد اللّه بن اسعد یافعی در مرآة الجنان در وقائع سنة ثمان عشرة و ثلاثمائة گفته فیها توفی الحافظ الحجة محمد بن یحیی بن صاعد البغدادی مولی بنی هاشم قال ابو علی النیسابوریّ لم یکن بالعراق فی اقران ابن صاعد احد اجلّ فی الفهم و الحفظ من ابن صاعد و هو فوق أبی بکر بن داود فیهما و سیوطی در طبقات الحفاظ گفته یحیی بن محمد بن صاعد بن کاتب مولی أبی جعفر المنصور الحافظ الامام الثقة ابو محمد الهاشمی البغدادی ولد سنة 228 و سمع ابن منیع و منه الدار قطنی و ابو القاسم البغوی قال الدار قطنی ثقة ثبت حافظ و قال احمد بن عبد ان الشیرازی هو اکثر حدیثا من الباغندی و لا یتقدمه احد فی الدرایة و قال ابو علی النیسابوریّ لم یکن بالعراق من اقرانه احد فی فهمه و الفهم عندنا اجل من الحفظ و هو فوق ابن أبی داود فی الفهم و الحفظ و سئل محمد بن عمر الجعابی هل کان ابن صاعد یحفظ فتبسم و قال لا یقال لابی محمد یحفظ کان یدری و له کلام متین فی الرجال و العلل یدل علی تجره و له تصانیف فی السنن و الاحکام مات فی ذی القعدة سنة 318 انتهی فهذا الامام یحیی بن صاعد الذی هو من النقد و التحقیق صاعد علی اعلی المدارج و المصاعد و فی هذه الصناعة مصبوغ الید و الساعد قد روی هذا الحدیث الجم الفوائد و حدّث بذاک الخبر الدثر العوائد فدسّ فی التراب کل منکر جاحد و ارغم بانف کل مکابر معاند و زعزع ارکان تسویل کلّ حاقد، و زلزل اساس تاویل کل حائد فالعجب کل العجب من المخاطب الماجد و المتبحر الناقد کیف ابطل هذا الخبر و هو من غرر الفرائد و لم یدر أنه من مرویات المحدثین الاماجد فنهض بابطاله کالممتعض الحارد، و قابله بالرّد کالمتعنت المارد، فاوقعته تقولاته المردیة فی اقوی المصاید و ذاق و بال ما ابدی لسانه من الحصائد و اللّه الهادی لکلّ قاصد الی لقم لاحب و طریق قاصد

حدیث طیر در فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السلام گفته و رواه ابن أبی حاتم عن عمار بن خالد الواسطی عن اسحاق الازرق عن عبد الملک بن أبی سلیمان عن انس فذکر الحدیث و هذا اجود من اسناد الحاکم و ابن أبی حاتم از اجلۀ اساطین افاخم و اکابر منقدین اعاظم و مشاهیر محققین ذوی المحاسن و المکارم و بحسب افادات ائمه سنیه اعتقاد و ایقان بکمال نقد و تحقیق او متحتم و لازم مفاخر مطربه و مآثر معجبه او از سیر النبلاء و تذکرة الحفاظ و عبر فی خبر من غبر تصنیف ذهبی و مرآة الجنان یافعی و طبقات الشافعیة سبکی و طبقات الشافعیة عبد الرحیم اسنوی و طبقات الشافعیه تقی الدین اسدی و طبقات الحفاظ جلال الدین سیوطی و تراجم الحفاظ میرزا محمد بدخشانی واضح و لائحست بعض عبارات در مجلّد حدیث غدیر ثبت شد و بعض آخر در این جا مذکور می شود ذهبی در عبر فی خبر من غبر در وقائع سنه سبع و عشرین و ثلث مائة گفته و فیها توفی عبد الرحمن بن أبی حاتم محمد بن ادریس بن المنذر الحافظ الجامع التمیمی الرازی بالراء و قد قارب التسعین رحل به ابوه فی سنة خمس و خمسین و مائتین فسمع ابا سعید الاشجّ و الحسن بن عرفة و طبقتهما قال ابو یعلی الخلیلی اخذ عن ابیه و أبی زرعة کان بحرا فی العلوم و معرفة الرجال صنف فی الفقه و اختلاف الصحابة و التابعین و علماء الأمصار ثم قال و کان زاهدا یعدّ من الابدال و یافعی در مرآة الجنان در وقائع سنه مذکوره گفته فیها توفی الحافظ العالم عبد الرحمن بن الحافظ الجامع محمد بن ادریس بن المنذر التمیمی الرازی بالراء قالوا و قد قارب التسعین و قال ابو علی الخلیلی اخذ علم ابیه و أبی زرعة و کان بحرا فی العلوم و معرفة الرجال صنّف فی الفقه و اختلاف الصحابة و التابعین و علماء الامصار قال و کان زاهدا یعدّ من الابدال و عبد الوهاب سبکی در طبقات شافعیه گفته عبد الرحمن بن أبی حاتم محمد بن ادریس بن المنذر بن داود بن مهران ابو محمد التمیمی الحنظلی الامام بن الامام حافظ الریّ و ابن حافظها کان بحرا فی العلم و له المصنّفات المشهورة رحل مع ابیه صغیرا و بنفسه کبیرا و سمع اباه و ابن وارة و ابا زرعة و الحسن بن عرفه و احمد بن سنان القطان و ابا سعید الاشجّ و یونس بن عبد الاعلی و خلائق بالحجاز و الشام و مصر و العراق و الجبال و الجزیره روی عنه الحسین بن علی حسینک التمیمی و ابو الشیخ و علی بن عبد العزیز بن مدرک و ابو القاسم عبد اللّه بن محمد بن اسد الفقیه و ابو علی احمد بن عبد اللّه الاصبهانی و ابراهیم بن محمد النصیرآبادی و علی بن محمد القصار و آخرون قال ابو علی الخلیلی اخذ عن ابیه و أبی زرعة و کان بحرا فی العلوم و معرفة الرجال صنف فی الفقه و اختلاف الصحابة و التابعین و علماء الامصار قال و کان زاهدا یعدّ من الابدال قلت من مصنفاته تفسیر فی اربع مجلدات و کتاب الردّ علی الجهمیة و کتاب العلل و کتاب مناقب الشافعی

ص:204

قال یحیی بن مندة صنف ابن أبی حاتم المسند فی الف جزء و کتاب الکنی و الفوائد الکبیر و فوائد الرازیین و کتاب تقدمة الجرح و التعدیل و اشیاء و قال ابو الحسن علی بن ابراهیم الرازی الخطیب المجاور بمکة و له مصنف فی ترجمة ابن أبی حاتم سمعت علی بن الحسن المصری و حضر فی جنازة ابن أبی حاتم یقول قلنسوة عبد الرحمن من السّماء و ما هو بعجب رجل من ثمانین سنة علی و تیرة واحد لم ینحرف عن الطریق قال و سمعت العباس ابن احمد یقول بلغنی ان ابا حاتم قال و من یقوی علی عبادة عبد الرحمن لا اعرف لعبد الرحمن ذنبا و قال و سمعت ابن أبی حاتم یقول لم یدعنی أبی اشتغل فی الحدیث حتی قرأت القرآن علی الفضل بن شاذان الرازی ثم کتبت الحدیث قال ابو الحسن و کان عبد الرحمن فقد کساه اللّه بهاء و نورا یسرّ به من نظر إلیه قال و سمعت ابا عبد اللّه القزوینی الواعظ یقول إذا صلّیت مع عبد الرحمن فسلم نفسک إلیه یعمل بها ما یشاء و قال عمر بن ابراهیم الزاهد الهروی حدثنا الحسین بن احمد الصفار قال سمعت عبد الرحمن بن أبی حاتم یقول وقع عندنا الغلاء فانفذ بعض اصدقا حبوبا من اصبهان فبعته بعشرین الف درهم و سالنی ان اشتری له دارا عندنا فاذا نزل علینا نزل فیها فانفقتها علی الفقراء و کتبت إلیه ما فعلت و قلت اشتریت بها قصرا فی الجنّة قال رضیت ان ضمنت ذلک لی فاکتب علی نفسک صکّا قال فقلت فرأیت فی المنام قد و فینا بما ضمنت و لا تعد لمثل هذا و قال ابو الربیع محمد بن الفضل البلخی سمعت ابا بکر محمد بن مهرویه الرازی سمعت علی بن الحسین بن الجنید سمعت یحیی بن معین یقول انّا لنطعن علی اقوام لعلّهم قد حطّوا رحالهم فی الجنة من مائتی سنة قال ابن مهرویه فدخلت علی ابن أبی حاتم و هو یقرأ علی الناس کتاب الجرح و التعدیل فحدثته بهذا فبکی و ارتعدت یداه حتی سقط الکتاب و جعل یستعید فی الحکایة و یبکی مات ابن أبی حاتم و هو فی عشر التسعین فی المحرّم سنة سبع و عشرین و ثلاثمائة انتهی فهذا ابن أبی حاتم الامام ابن الامام راس الکملة النقاد الاعلام و شرف الجلّة الحفاظ الکرام المعروفین بکمال الفضل و التمهر فی الانام المتبحرین فی علوم الاسلام، الراقین منها الی اعلی السنام قد ابان الحق لذوی العقول و الاحلام و نور الصدق لارباب الاذهان و الافهام حیث روی حدیث الطیر المنیر کالبدر التمام باسناد اجود من اسناد الحاکم الهمام فاروی من المستفیدین کلّ غلة و او أم و لحب طریق النصف لمن أمّ السلوک و رام، و اللّه الصّائن عن الارتباک فی شباک الاوهام، و المخرج الی نور الیقین من الظّلام

آن بمصر پیش این عبد عمید حاضرست و بتصریح ابن خلکان و ازنیقی و غیرهما از کتب ممتعه است و کمال مدح و اطراء آن از لسان الدین خواهی شنید که حسب افادۀ او محفوظست از عثرات نقد که مصنفش آن را مثقف القناة و مرهف الشباة ظاهر کرده و قاصرست از ان ثواقب الباب و ملاحظه می شود از ان سحر در هر باب گفته احتجاج المامون علی الفقهاء فی فضل علی اسحاق بن ابراهیم بن اسماعیل بن حماد بن زید قال بعث الیّ یحیی بن اکثم و الی عدّة من اصحابی و هو یومئذ قاضی القضاة فقال ان امیر المؤمنین امرنی ان احضر معی غدا مع الفجر اربعین رجلا کلّهم فقیه یفقه ما یقال له و یحسن الجواب فسمّوا من تظنونه یصلح لما یطلب امیر المؤمنین فسمّینا له عدة و ذکر هو عدة حتی تم العدد الذی أراد و کتب تسمیة القوم و امر بالبکور فی السحر و بعث الی من لم یحضر فامره بذلک فغدونا علیه قبل طلوع الفجر فوجدناه قد لبس ثیابه و هو جالس ینتظرنا فرکب و رکبنا معه حتی صرنا الی الباب فاذا بخادم واقف فلما نظر إلینا قال یا ابا محمد امیر المؤمنین ینتظرک فادخلنا فامرنا بالصلاة فاخذنا فیها فلم نستتمها حتی خرج الرسول فقال ادخلوا فدخلنا فاذا امیر المؤمنین جالس علی فراشه و علیه سواده و طیلسانه و الطویلة و عمامته فوقفنا و سلّمنا فردّ السلام و امر لنا بالجلوس فلما استقربنا المجلس تحدّر عن فراشه و نزع عمامته و طیلسانه و وضع قلنسوته ثم اقبل علینا فقال انّما فعلت ما رایتم لتفعلوا مثل ذلک و اما الخفّ فمنع من خلعه علة من قد عرفها منکم فقد عرفها و من لم یعرفها فسأعرفه بها و مدّ رجله و قال انزعوا قلانسکم و خفافکم و طیالستکم قال فامسکنا فقال لنا یحیی انتهی الی ما امرکم به امیر المؤمنین فتنحینا فنزعنا اخفافنا و طیالستنا و قلانسنا و رجعنا فلما استقربنا؟ ؟ ؟ المجلس قال انما بعثت إلیکم معشر القوم فی المناظرة فمن کان به شیء من الخبثین لم ینتفع بنفسه و لم یفقه ما یقول فمن أراد منکم الخلاء فهناک و اشار بیده فدعونا له ثم القی مسئلة من الفقه فقال یا ابا محمد قل و لیقل القوم من بعدک فاجابه یحیی ثم الّذی یلی یحیی ثم الّذی یلیه حتّی اجاب آخرنا فی العلة و علة العلة و هو مطرق لا یتکلم حتی إذا انقطع الکلام التفت الی یحیی فقال یا ابا محمد اصبت الجواب و ترکت الصّواب فی العلّة ثم لم یزل یردّ علی کل واحد منّا مقالته و یخطی بعضنا و یصوب بعضنا حتی اتی علی آخرنا ثم قال انّی لم ابعث فیکم لهذا و لکنّنی احببت ان ابسطکم ان امیر المؤمنین أراد مناظرتکم فی مذهبه الّذی هو علیه و الّذی یدین اللّه به قلنا فلیفعل امیر المؤمنین وفقه اللّه فقال ان امیر المؤمنین یدین اللّه علی ان علیّ بن أبی طالب خیر خلفاء اللّه بعد رسوله صلی اللّه علیه

ص:206

و سلّم و اولی الناس بالخلافة له قال اسحاق فقلت یا امیر المؤمنین ان فینا من لا یعرف ما ذکر امیر المؤمنین فی علی و قد دعانا امیر المؤمنین للمناظرة فقال یا اسحاق اختر إن شئت سألتک سألک و ان شئت ان تسأل فقل قال اسحاق فاغتنمتها منه فقلت بل اسألک یا امیر المؤمنین قال سل قلت من این قال امیر المؤمنین انّ علی بن أبی طالب افضل النّاس بعد رسول اللّه و احقّهم بالخلافة بعده قال یا اسحاق خبّرنی عن الناس بما یتفاضلون حتی یقال فلان افضل من فلان قلت بالاعمال الصالحة قال صدقت قال فاخبرنی عمّن فضل صاحبه علی عهد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ثم انّ المفضول عمل بعد وفاة رسول اللّه بافضل من عمل الفاضل علی عهد رسول اللّه یلحق به قال فاطرقت فقال لی یا ابا اسحاق لا تقل نعم فانک ان قلت نعم اوجدتک فی دهرنا هذا من هو اکثر منه جهادا و حجّا و صیاما و صلاة و صدقة فقلت اجل یا امیر المؤمنین لا یلحق المفضول علی عهد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الفاضل ابدا قال یا اسحاق فانظر ما رواه لک اصحابک و من اخذت عنهم دینک و جعلتهم قدوتک من فضائل علی بن أبی طالب فقس علیها ما اتوک به من فضائل أبی بکر فانی رأیت فضائل أبی بکر تشاکل فضائل علیّ فقل انه افضل منه لا و اللّه و لکن فقس الی فضائله ما روی لک من فضائل أبی بکر و عمر فان وجدت لهما من الفضائل ما لعلی وحده فقل انهما افضل منه لا و اللّه و لکن قس الی فضائله فضائل أبی بکر و عمر و عثمان فان وجدتها مثل فضائل علی فقل انهم افضل منه لا و اللّه و لکن قس بفضائل العشرة الّذین شهد لهم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بالجنة فان وجدتها تشاکل فضائله فقل انهم افضل منه قال یا اسحاق أی الاعمال کانت افضل یوم بعث اللّه رسوله قلت الاخلاص بالشهادة قال أ لیس السّبق الی الاسلام قلت نعم قال اقرأ ذلک فی کتاب اللّه تعالی یقول وَ اَلسّابِقُونَ اَلسّابِقُونَ أُولئِکَ اَلْمُقَرَّبُونَ انما عنی من سبق الاسلام فهل علمت احدا سبق علیّا الی الاسلام قلت یا امیر المؤمنین ان علیّا اسلم و هو حدیث السّنّ لا یجوز علیه الحکم و ابو بکر اسلم و هو مستکمل یجوز علیه الحکم قال اخبرنی ایهما اسلم قبل ثم اناظرک من بعده فی الحداثة و الکمال قلت علی اسلم قبل أبی بکر علی هذه الشریطة فقال نعم فاخبرنی عن اسلام علی حین اسلم لا یخلو من ان یکون رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم دعاه الی الاسلام او یکون الهاما من اللّه قال فاطرقت فقال لی با اسحاق لا تقل الهاما فتقدمه علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لان رسول اللّه لم یعرف الاسلام حتی اتاه جبریل عن اللّه تعالی قلت اجل بل دعاه رسول اللّه الی الاسلام قال یا اسحاق فهل یخلو رسول اللّه صلی اللّه

ص:207

علیه و سلم حین دعا الی الاسلام من ان یکون دعاه بامر اللّه او تکلف ذلک من نفسه قال فاطرقت فقال یا اسحاق لا تنسب رسول اللّه الی التکلف فانّ اللّه یقول وَ ما أَنَا مِنَ اَلْمُتَکَلِّفِینَ قلت اجل یا امیر المؤمنین بل دعاه بامر اللّه قال فهل من صفة الجبار جل ذکره ان یکلّف رسله دعاء من لا یجوز علیه حکم قلت اعوذ باللّه فقال افتراه فی قیاس قولک یا اسحاق ان علیّا اسلم صبیّا لا یجوز علیه الحکم قد کلّف رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من دعاء الصبیان ما لا یطیقون فهل یدعوهم الساعة و یرتدّون بعد ساعة فلا یجب علیهم فی ارتدادهم شیء و لا یجوز علیهم حکم الرسول علیه السّلام أ تری هذا جائزا عندک ان تنسبه الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قلت اعوذ باللّه قال یا اسحاق فاراک انما قصدت لفضیلة فضل بها رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علیّا علی هذا الخلق ابانه بها منهم لیعرفوا فضله و لو کان اللّه امره بدعاء الصبیان لدعاهم کما دعا علیّا قلت بلی قال فهل بلغک ان الرّسول صلی اللّه علیه و سلم دعا احدا من الصبیان من اهله و قرابته لئلا تقول ان علیّا ابن عمّه قلت لا اعلم و لا ادری فعل او لم یفعل قال یا اسحاق أ رأیت ما لم تدره و لم تعلمه هل تسأل عنه قلت لا قال فدع ما قد وضعه اللّه عنّا و عنک قال ثم أیّ الاعمال کانت افضل بعد السبق الی الاسلام قلت الجهاد فی سبیل اللّه قال صدقت فهل تجد لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ما تجد لعلی فی الجهاد قلت فی أی وقت قال فی أیّ الاوقات شئت قلت بدر قال لا ارید غیرها فهل تجد لاحد الادون ما تجد لعلی یوم بدر اخبرنی کم قتلی بدر قلت نیف و ستون رجلا من المشرکین قال فکم قتل علیّ وحده قلت لا ادری قال ثلثة و عشرین او اثنین و عشرین و الاربعون لسائر الناس قلت یا امیر المؤمنین کان ابو بکر مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی عریشه قال یصنع ما ذا قلت یدبّر قال و یحک یدبّر دون رسول اللّه او معه شریکا أم افتقارا من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الی رایه أیّ الثلث احب إلیک قلت اعوذ باللّه ان یدبّر ابو بکر دون رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم او یکون معه شریکا او ان یکون برسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم افتقار الی رایه قال فما الفضیلة بالعریش إذا کان الامر کذلک أ لیس من ضرب بسیفه بین یدی رسول اللّه افضل ممن هو جالس قلت یا امیر المؤمنین کل الجیش کان مجاهدا قال صدقت کل مجاهد و لکنّ الضّارب بالسّیف المحامی عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و عن الجالس افضل من الجالس اما قرأت کتاب اللّه لا یستوی القاعدون من المؤمنین غیر اولی الضرر و المجاهدون فی سبیل اللّه باموالهم و انفسهم فَضَّلَ اَللّهُ اَلْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی اَلْقاعِدِینَ دَرَجَةً وَ کُلاًّ وَعَدَ اَللّهُ اَلْحُسْنی و فضّل اللّه المجاهدین علی القاعدین اجرا عظیما قلت و کان ابو بکر و عمر مجاهدین قال فهل کان لابی بکر و عمر فضل علی من لم یشهد ذلک المشهد قلت نعم قال فکذلک سبق الباذل نفسه فضل أبی بکر و عمر قلت اجل قال یا اسحاق هل تقرا القرآن قلت نعم قال اقرأ علی هَلْ أَتی عَلَی اَلْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ اَلدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً فقرات منها حتی بلغت یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً الی قوله وَ یُطْعِمُونَ اَلطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً قال علی رسلک فیمن انزلت هذه الایات قلت فی علیّ قال فهل بلغک ان علیّا حین اطعم المسکین و الیتیم و الاسیر قال إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اَللّهِ و هل سمعت اللّه وصف فی کتابه احدا بمثل ما وصف به علیّا قلت لا قال صدقت لان اللّه جل ثناؤه عرف سیرته یا اسحاق أ لست تشهد ان العشرة فی الجنّة قلت بلی یا امیر المؤمنین قال أ رأیت لو ان رجلا قال و اللّه ما ادری هذا الحدیث صحیح أم لا و لا ادری ان کان رسول اللّه قاله أم لم یقله أ کان عندک کافرا قلت اعوذ باللّه قال أ رأیت لو انّه قال ما ادری هذه السورة من کتاب اللّه أم لا کان کافرا قلت نعم قال یا اسحاق اری بینهما فرقا یا اسحاق أ تروی الحدیث قلت نعم قال فهل تعرف حدیث الطیر قلت نعم قال فحدثنی به قال فحدثته الحدیث فقال یا اسحاق انی کنت اکلّمک و انا اظنک غیر معاند للحق فاما الان فقد بان لی عنادک انک توقن ان هذا الحدیث صحیح قلت نعم رواه من لا یمکننی ردّه قال أ فرأیت انّ من الیقین ان هذا الحدیث صحیح ثم زعم ان احدا افضل من علی لا یخلوا من احدی ثلثة من ان یکون دعوة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عنده مردودة علیه او ان یقول عرف الفاضل من خلقه و کان المفضول احبّ إلیه او ان یقول ان اللّه عز و جل لم یعرف الفاضل من المفضول فایّ الثلثة احب إلیک ان تقول فاطرقت ثم قال یا اسحاق لا تقل منها شیئا فانّک ان قلت منها شیئا استتبتک و ان کان للحدیث عندک تاویل غیر هذه الثلثة الاوجه فقله قلت لا اعلم و ان لابی بکر فضلا قال اجل لو لا انّ له فضلا لما قیل ان علیّا افضل منه فما فضله الّذی قصدت له السّاعة قلت قول اللّه عز و جل ثانِیَ اِثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی اَلْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اَللّهَ مَعَنا فنسبه الی صحبته قال یا اسحاق اما انی لا احملک علی الوعر من طریقک انی وجدت اللّه تعالی نسب الی صحبته من رضیه و رضی عنه کافرا و هو قوله ف قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوّاکَ رَجُلاً لکِنَّا هُوَ اَللّهُ رَبِّی وَ لا أُشْرِکُ بِرَبِّی أَحَداً قلت انّ ذلک صاحبا کافرا و ابو بکر مؤمن قال فاذا جاز ان ینسب الی صحبته

ص:208

آنکه ابو عمر احمد بن محمد بن عبد ربه القرطبی در کتاب عقد فرید که بعنایت ربّ مجید نسخه مطبوعۀ

ص:

من رضیه کافرا جاز ان ینسب الی صحبة نبیّه مؤمنا و لیس بافضل المؤمنین و لا الثانی و لا الثالث قلت یا امیر المؤمنین ان قدر الآیة عظیم انّ اللّه یقول ثانِیَ اِثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی اَلْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اَللّهَ مَعَنا قال یا اسحاق تابی الان الا ان اخرجک الی الاستقصاء علیک اخبرنی عن حزن أبی بکر أ کان رضا أم سخطا قلت ان ابا بکر انما حزن من اجل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خوفا علیه و غمّا ان یصل الی رسول اللّه شیء من المکروه قال لیس هذا جوابی انما کان جوابی ان تقول رضی أم سخط قلت بل کان رضا للّه قال و کان اللّه جلّ ذکره بعث إلینا رسولا ینهی عن رضا اللّه عز و جل و عن طاعته قلت اعوذ باللّه قال او لیس قد زعمت ان حزن أبی بکر رضا للّه قلت بلی قال أ و لم تجد ان القرآن یشهد

ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال لا تحزن نهیا له عن الحزن قلت اعوذ باللّه قال یا اسحاق انّ مذهبی الرفق بک لعل اللّه یردّک الی الحق و یعدل بک عن الباطل لکثرة ما تستعیذ به و حدثنی عن قول اللّه ف فَأَنْزَلَ اَللّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ من عنی بذلک رسول اللّه أم ابو بکر قلت بل رسول اللّه قال صدقت قال فحدثنی عن قول اللّه عز و جلّ وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ الی قوله ثم أَنْزَلَ اَللّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی اَلْمُؤْمِنِینَ أ تعلم من المؤمنین الّذین أراد اللّه فی هذا الموضع قلت لا ادری یا امیر المؤمنین قال الناس جمیعا انهزموا یوم حنین فلم یبق مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الا سبعة نفر من بنی هاشم علیّ یضرب بسیفه بین یدیّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و العباس اخذ بلجام بغلة رسول اللّه و الخمسة محدقون به خوفا من ان یناله من جراح القوم شیء حتی اعطی اللّه لرسوله الظفر فالمؤمنون فی هذا الموضع علی خاصّة ثم من حضره من بنی هاشم قال فمن افضل من کان مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی ذلک الوقت أم من انهزم عنه و لم یره اللّه موضعا لینزلها علیه قلت بل من انزلت علیه السکینة قال یا اسحاق من افضل من کان معه فی الغار أم من نام علی فراشه و وقاه بنفسه حتی تمّ لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ما أراد من الهجرة

ان اللّه تبارک و تعالی امر رسوله ان یامر علیّا بالنوم علی فراشه و ان یقی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بنفسه فامره رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بذلک فبکی علیّ رضی اللّه عنه فقال له رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ما یبکیک یا علی أ جزعا من الموت قال لا و الّذی بعثک بالحقّ یا رسول اللّه و لکن خوفا علیک أ فتسلم یا رسول اللّه قال نعم قال سمعا و طاعة و طیبة نفسی بالفداء لک یا رسول اللّه ثم اتی مضجعه و اضطجع و تسجی بثوبه و جاء المشرکون من قریش فحفوا به لا یشکون انه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و قد اجمعوا ان یضربه من کل

ص:210

بطن من بطون قریش رجل ضربة بالسّیف لئلاّ یطلب الهاشمیّون من البطون بطنا بدمه و علی یسمع ما القوم فیه من تلاف نفسه و لم یدعه ذلک الی الجزع کما جزع صاحبه فی الغار و لم یزل علیّ صابرا محتسبا فبعث اللّه ملائکته فمنعته من مشرکی قریش حتی اصبح فلما اصبح قام فنظر القوم إلیه فقالوا این محمد قال و ما علمی بمحمد این هو قالوا فلا نراک الا مغررا بنفسک منذ لیلتنا فلم یزل علی افضل ما بدا به یزید و لا ینقص حتی قبضه اللّه إلیه یا اسحاق هل تروی حدیث الولایة قلت نعم یا امیر المؤمنین قال اروه ففعلت قال یا اسحاق أ رأیت هذا الحدیث هل اوجب علی أبی بکر و عمر ما لم یوجب لهما علیه قلت ان الناس ذکروا ان الحدیث انما کان بسبب زید بن حارثة لشیء جری بینه و بین علی و انکر ولاء علی فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من کنت مولاه فعلی مولاه اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه قال فی أیّ موضع قال هذا لیس بعد منصرفه من حجة الوداع قلت اجل قال فان قتل زید بن حارثة قبل الغدیر کیف رضیت لنفسک بهذا اخبرنی لو رأیت ابنا لک قد اتت علیه خمسة عشر سنة یقول مولای مولی ابن عمی ایّها الناس فاعلموا ذلک أ کنت منکرا ذلک علیه تعریفه الناس ما لا ینکرون و لا یجهلون فقلت اللّهمّ نعم قال یا اسحاق أ فتنزّه ابنک عما لا تنزه عنه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ویحکم لا تجعلوا فقهاءکم اربابکم ان اللّه جل ذکره قال فی کتابه اِتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اَللّهِ و لم یصلوا لهم و لا صاموا و لا زعموا انّهم ارباب و لکن امروهم فاطاعوا امرهم یا اسحاق أ تروی

حدیث انت منّی بمنزلة هارون من موسی قلت نعم یا امیر المؤمنین قد سمعته و سمعت من صحّحه و جحده قال فمن اوثق عندک من سمعت منه فصحّحه او من جحده قلت من صححه قال فهل یمکن ان یکون الرّسول صلی اللّه علیه و سلم مزح بهذا القول قلت اعوذ باللّه قال فقال قولا لا معنی له فلا یوقف علیه قلت اعوذ باللّه قال أ فما تعلم ان هارون کان اخا موسی لابیه و امه قلت بلی قال فعلیّ رسول اللّه لابیه و امه قلت لا قال او لیس هارون نبیّا و علی غیر نبی قلت بلی قال فهذان الحالان معدومان فی علیّ و قد کانا فی هارون فما معنی

قوله انت منی بمنزلة هارون من موسی قلت له انّما أراد ان یطیب بذلک نفس علی لما قال المنافقون انّه خلّفه استثقالا له قال فاراد ان یطیّب نفسه بقول لا معنی له قال فاطرقت قال یا اسحاق له معنی فی کتاب اللّه بیّن قلت و ما هو یا امیر المؤمنین قال قوله عز و جلّ حکایة عن موسی انه قال لِأَخِیهِ هارُونَ اُخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ اَلْمُفْسِدِینَ قلت یا امیر المؤمنین ان موسی خلف هارون فی قومه و هو حیّ و مضی الی ربه و انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خلف علیّا کذلک حین خرج الی غزاته قال کلاّ لیس کما قلت اخبرنی عن موسی حین خلّف هارون هل کان معه حین ذهب الی ربه احد من اصحابه او احد من بنی اسرائیل قلت لا قال او لیس استخلفه علی جماعتهم قلت نعم قال فاخبرنی عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم حین خرج الی غزاته هل خلّف الا الضعفاء و النساء و الصّبیان فانّی یکون مثل ذلک و له عندی تاویل آخر من کتاب اللّه یدل علی استخلافه ایّاه لا یقدر احد ان یحتج فیه و لا اعلم احد احتج به و أرجو ان یکون توفیقا من اللّه قلت و ما هو یا امیر المؤمنین قال قوله عز و جل حین حکی عن موسی قوله وَ اِجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیراً وَ نَذْکُرَکَ کَثِیراً إِنَّکَ کُنْتَ بِنا بَصِیراً فانت منی یا علی بمنزلة هارون من موسی وزیری من اهلی و اخی شد اللّه به ازری و اشرکه فی امری کی نسبّح اللّه کثیرا و نذکره کثیرا فهل یقدر أحد أن یدخل فی هذا شیئا غیر هذا و لم یکن لیبطل قول النبی صلی اللّه علیه و سلم و ان یکون لا معنی له قال فطال المجلس و ارتفع النهار فقال یحیی بن اکثم القاضی یا امیر المؤمنین قد اوضحت الحق لمن أراد اللّه به الخیر و اثبت ما لا یقدر أحد أن یدفعه قال اسحاق فاقبل علینا و قال ما تقولون فقلنا کلنا نقول بقول امیر المؤمنین اعزّه اللّه فقال و اللّه لو لا انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال اقبلوا القول من الناس ما کنت لا قبل منکم القول اللّهم قد نصحت لهم القول اللّهم انّی قد اخرجت الامر من عنقی اللّهم انی ادینک بالتقرب إلیک بحبّ علی و ولایته از ملاحظه این عبارت واضحست که مامون یحیی بن اکثم را حکم کرد که حاضر کند نزد او چهل کس را که همه فقها باشند و چیزیکه بایشان گفته شود بفهمند و جواب نیکو گویند پس یحیی و چهل نفر از فقها که از جمله شان یا علاوه بر ایشان اسحاق بن ابراهیم بن اسماعیل بن حماد بن زید بود نزد مامون حاضر آمدند و مامون بخطاب ایشان اعتقاد خود با فضیلت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و اولویّت آن حضرت بخلافت ظاهر کرد و ادله قاهره برین معنی اقامت نمود از جمله آنکه از اسحاق بن ابراهیم پرسید که آیا می شناسی حدیث طیر را پس اسحاق اعتراف بمعرفت آن کرد پس مامون گفت که تحدیث کن مرا بان و اسحاق حدیث طیر را بیان کرد و مامون بعد سماع تحدیث اسحاق بحدیث طیر عتاب او آغاز نهاد و گفت بدرستی که من کلام می کردم ترا و گمان می کردم که تو غیر معاند برای حق هستی لکن الان ظاهر شد برای من عناد تو و بعد این کلام گفت که بدرستی که تو ایقان می کنی بدرستی که این حدیث صحیحست اسحاق بجواب گفت که قدسی؟ ؟ ؟ روایت کرده است آن را کسی که ممکن نیست مرا ردّ او بعد این مامون لزوم یکی از سه شنائع عظیمه بر کسی که

ص:211

قوله انت منی بمنزلة هارون من موسی قلت له انّما أراد ان یطیب بذلک نفس علی لما قال المنافقون انّه خلّفه استثقالا له قال فاراد ان یطیّب نفسه بقول لا معنی له قال فاطرقت قال یا اسحاق له معنی فی کتاب اللّه بیّن قلت و ما هو یا امیر المؤمنین قال قوله عز و جلّ حکایة عن موسی انه قال لِأَخِیهِ هارُونَ اُخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ اَلْمُفْسِدِینَ قلت یا امیر المؤمنین ان موسی خلف هارون فی قومه و هو حیّ و مضی الی ربه و انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خلف علیّا کذلک حین خرج الی غزاته قال کلاّ لیس کما قلت اخبرنی عن موسی حین خلّف هارون هل کان معه حین ذهب الی ربه احد من اصحابه او احد من بنی اسرائیل قلت لا قال او لیس استخلفه علی جماعتهم قلت نعم قال فاخبرنی عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم حین خرج الی غزاته هل خلّف الا الضعفاء و النساء و الصّبیان فانّی یکون مثل ذلک و له عندی تاویل آخر من کتاب اللّه یدل علی استخلافه ایّاه لا یقدر احد ان یحتج فیه و لا اعلم احد احتج به و أرجو ان یکون توفیقا من اللّه قلت و ما هو یا امیر المؤمنین قال قوله عز و جل حین حکی عن موسی قوله وَ اِجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیراً وَ نَذْکُرَکَ کَثِیراً إِنَّکَ کُنْتَ بِنا بَصِیراً فانت منی یا علی بمنزلة هارون من موسی وزیری من اهلی و اخی شد اللّه به ازری و اشرکه فی امری کی نسبّح اللّه کثیرا و نذکره کثیرا فهل یقدر أحد أن یدخل فی هذا شیئا غیر هذا و لم یکن لیبطل قول النبی صلی اللّه علیه و سلم و ان یکون لا معنی له قال فطال المجلس و ارتفع النهار فقال یحیی بن اکثم القاضی یا امیر المؤمنین قد اوضحت الحق لمن أراد اللّه به الخیر و اثبت ما لا یقدر أحد أن یدفعه قال اسحاق فاقبل علینا و قال ما تقولون فقلنا کلنا نقول بقول امیر المؤمنین اعزّه اللّه فقال و اللّه لو لا انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال اقبلوا القول من الناس ما کنت لا قبل منکم القول اللّهم قد نصحت لهم القول اللّهم انّی قد اخرجت الامر من عنقی اللّهم انی ادینک بالتقرب إلیک بحبّ علی و ولایته از ملاحظه این عبارت واضحست که مامون یحیی بن اکثم را حکم کرد که حاضر کند نزد او چهل کس را که همه فقها باشند و چیزیکه بایشان گفته شود بفهمند و جواب نیکو گویند پس یحیی و چهل نفر از فقها که از جمله شان یا علاوه بر ایشان اسحاق بن ابراهیم بن اسماعیل بن حماد بن زید بود نزد مامون حاضر آمدند و مامون بخطاب ایشان اعتقاد خود با فضیلت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و اولویّت آن حضرت بخلافت ظاهر کرد و ادله قاهره برین معنی اقامت نمود از جمله آنکه از اسحاق بن ابراهیم پرسید که آیا می شناسی حدیث طیر را پس اسحاق اعتراف بمعرفت آن کرد پس مامون گفت که تحدیث کن مرا بان و اسحاق حدیث طیر را بیان کرد و مامون بعد سماع تحدیث اسحاق بحدیث طیر عتاب او آغاز نهاد و گفت بدرستی که من کلام می کردم ترا و گمان می کردم که تو غیر معاند برای حق هستی لکن الان ظاهر شد برای من عناد تو و بعد این کلام گفت که بدرستی که تو ایقان می کنی بدرستی که این حدیث صحیحست اسحاق بجواب گفت که قدسی؟ ؟ ؟ روایت کرده است آن را کسی که ممکن نیست مرا ردّ او بعد این مامون لزوم یکی از سه شنائع عظیمه بر کسی که

ص:

ایقان کند بصحت حدیث طیر و بعد آن کسی دیگر را افضل از جناب امیر المؤمنین علیه السلام داند بیان کرد و باسحاق گفت بگو ازین سه امر چیزی را و اگر گفتی ازین سه چیز امری را استتابت تو خواهم کرد یعنی این هر سه امر موجب ردّت و خروج از اسلامست و نیز مامون باسحاق گفت که اگر برای این حدیث نزد تو تاویلی غیر این سه امر باشد پس بگو آن را پس اسحاق بمزید ناچاری اعتراف کرد بآنکه او تاویلی برای حدیث طیر نمی یابد پس ازین بیان منیع البنیان ثابت شد که حدیث طیر نهایت صحیح و ثابت و بغایت مشهور و معروف بود که اسحاق بن ابراهیم اعتراف بصحت و ثبوت آن نموده و قدرت ردّ آن نیافته و عدم امکان ردّ من رواه صراحة بیان کرده و مفری و مساغی برای تاویل آن هم نیافته و نیز یحیی بن اکثم و دیگر فقهای سنّیه که مع اسحاق چهل کس بودند یا علاوه بر او قدرت بر رد این حدیث شریف و تاویل آن نداشتند و یحیی بن اکثم هم مناصی و مهر بی نیافته که با آن همه بغض و عناد با اهلبیت امجاد علیهم السلام که نمونۀ آن از صواعق ابن حجر ظاهرست رجوع بآن آرد و کلام در صحت حدیث طیر آغاز نهد یا تاویلی برای آن پیدا کند بلکه در آخر بخطاب مامون گفته که واضح کردی حق را برای کسی که خدا ارادۀ خیر برای او کند و ثابت کردی آنچه که قادر نیست کسی بر اینکه دفع کند آن را و باین بیان صریحا ظاهر نمود که کسی بر دفع حدیث طیر که از جمله ما اثبته المامونست قادر نیست و نیز اسحاق در آخر تصریح کرد بآنکه ما همه یعنی خود او و دیگر عظمای فقهای سنیه که چهل یا سی و نه بودند قائل هستند بقول مامون یعنی او و دیگر فقهای سنیه جناب امیر المؤمنین علیه السلام را افضل ناس و اولای شان بخلافت می دانند و ادله مامون را صحیح و ثابت و غیر قابل ردّ و انکار و لعمری قد سدت بعد ذلک علی المنکرین المهارب و عمیت علیهم المذاهب و توالت علیهم الحوازب و رموا بشهاب ثاقب*و اتبعوا بقبس لاهب و رجعوا بسهم خائب*و لم یمیزوا بین الخاثر و الذائب و حفیت منهم الاظافیر و کسرت المخالب*و عجلت حتوفهم بالفواقر الجوالب*و اللّه المنتقم الغالب*علی کل جحود مصاول مغالب* و مخفی نماند که ابن عبد ربه از اکابر علمای سنّیه و اماثل فضلای امویه و اجله مشاهیر و اعاظم نحاریرست حافظ ابو نصر علی بن ماکولا در کتاب الاکمال فرموده احمد بن محمد بن عبد ربّه بن حبیب بن حدیر بن سالم مولی هشام بن عبد الملک بن مروان ابو عمر اندلسی مشهور بالعلم و الادب و الشعر و هو صاحب کتاب العقد فی الاخبار و شعره کثیر جدّا و هو مجید و ابن خلکان در وفیات الأعیان گفته ابو عمر احمد بن عبد ربّه بن حبیب بن حدیر بن سالم القرطبی مولی هشام بن عبد الرحمن بن معاویة بن هشام بن عبد الملک بن مروان بن الحکم الاموی کان من العلماء المکثرین من المحفوظات و الاطلاع علی اخبار الناس و صنّف کتابه العقد من الکتب و هو الممتعة حوی من کلّ شیء الخ

ص:213

و ذهبی در کتاب العبر در وقائع سنه ثمان و عشرین و ثلاثمائة فرموده و فیها ابو عمر احمد بن محمد بن عبد ربه الاموی مولاهم الاندلسی الاخباری العلامة مصنف العقد و له اثنتان و ثمانون سنة و شعره فی الذّروة العلیاء سمع من بقی بن مخلد و محمد بن وضاح و ابو الفداء در مختصر فی اخبار البشر در سنه ثمان و عشرین و ثلاثمائة گفته و فیها توفی ابو عمر احمد بن عبد ربه بن حبیب القرطبی مولی هشام بن عبد الرحمن الداخل الی الاندلس الاموی و کان من العلماء المکثرین من المحفوظات و صنّف کتاب العقد و هو من الکتب النفیسة و مولده فی سنة ست و اربعین و مائتین و عمر بن مظفر بن عمر المعروف بابن الوردی در تتمة المختصر فی اخبار البشر در سنه ثمان و عشرین و ثلاثمائة گفته و فیها توفی ابو عمر احمد بن عبد ربّه بن حبیب القرطبی مولی هشام بن عبد الرحمن الداخل من العلماء المکثرین و کتابه العقد من الکتب النفیسة و مولده سنة ست و اربعین و مائتین و عبد اللّه بن اسعد یافعی در مرآة الجنان در سنه ثمان و عشرین و ثلاثمائة گفته و فیها احمد بن محمد بن عبد ربّه القرطبی صاحب العقد الاموی مولاهم کان من العلماء المکثرین الاطلاع علی اخبار الناس حوی کتابه من کل شیء و له دیوان شعر جیّد و من شعره ان الغوانی لو رأینک طاویا

برد الشباب طوین عنک وصالا و إذا دعونک عمّهن فانه نسب یزیدک عندهن خبالا

و القرطبی نسبة الی قرطبة و هی مدینة کبیرة من بلاد الاندلس و هی دار مملکتها و سیوطی در بغیة الوعاة گفته احمد بن محمد بن عبد ربّه بن حبیب بن حدیر بن سالم مولی هشام بن عبد الرحمن بن معاویة ابو عمر القرطبی قال ابن الفرضی عالم الاندلس بالاخبار و الاشعار و ادیبها و شاعرها کتب الناس تصنیفه و شعره سمع من بقی بن مخلد و ابن وضاح و الخشنی مات یوم الاحد اثنتی عشرة بقیت من جمادی الاولی سنة ثمان و عشرین و ثلاثة مائة و هو ابن احدی ثمانین سنة و ثمانیة اشهر و ازنیقی در مدینة العلوم گفته العقد لابن عبد ربه و هو ابو عمر احمد بن محمد بن عبد ربه مولی هشام بن عبد الرحمن بن معاویة بن هشام بن عبد الملک بن مروان بن الحکم الاموی کان من العلماء المکثرین من المحفوظات و الاطلاع علی اخبار الناس و صنف کتاب العقد و هو من الکتب الممتعة حوی من کل شیء و له دیوان شعر جیّد یشتمل اشعاره کل معنی ملیح و کلّ لفظ فصیح الخ و بالاتر از همه آنست که ابو العباس احمد بن محمد المقری که جلالت و بنالت و ریاست و امامت و حذاقت او مشهور و فضائل بهیّه و محامد سنیّۀ او از ریحانة الألبّاء شیخ احمد بن محمد بن عمر قاضی القضاة ملقب بشهاب الدین الخفاجی و خلاصة الاثر محمد بن فضل اللّه بن محب اللّه المحبی واضحست در نفح الطیب عن غصن الاندلس الرطیب گفته و قال یعنی لسان الدین فی ترجمة صاحب العقد

ص:214

الفقیه العالم أبی عمر بن عبد ربه عالم ساد بالعلم و راس و اقتبس به من الخطوة ایما اقتباس و شهر بالاندلس حتی سار الی المشرق ذکره و استطار بشرر الذکاء فکره و کانت له عنایة بالعلم و ثقة و روایة له متسقة و اما الادب فهو کان حجته و به غمرت الافهام لجته مع صیانة و ورع و رد ماءها فکرع و له التالیف المشهور الذی سماه بالعقد و حماه عن عثرات النقد لانه ابرزه مثقف القناة مرهف الشباة تقصر عنه ثواقب الالباب و یبصر السحر منه فی کل باب و له شعر انتهی منتهاه و تجاوز سماک الاحسان و سماه الخ

و اول سماعه الحدیث فی سنة اربع و اربعین و مائتین و له عشر سنین و شهد عند القضاة و له عشرون سنة ولی قضاء الکوفة ستین سنة سمع یوسف بن موسی القطان و ابا هشام الرفاعی و یعقوب بن احمد الدورقی و الحسن بن الصّباح البزار و عمرو بن علی الفلاس و محمد بن المثنی العنزی و ابا الاشعث احمد بن المقدام العجلی و محمد بن اسماعیل البخاری و خلقا من هذه الطبقة و من بعد هم روی عنه دعلج بن احمد السجزی و ابو بکر بن الجعابی و محمد بن المظفر و ابو القاسم الطبرانی و ابو بکر بن المقری و ابو الحسن الدار قطنی و ابو حفص بن شاهین و آخر من روی عنه ابو عمر بن المهلبی و ابو محمد عبد اللّه بن عبید اللّه بن البیع و کان یحضر مجلس املائه عشرة آلاف رجل و کان ولادته فی سنة خمس او ست و ثلثین و مائتین و مات فی شهر ربیع الآخر سنة ثلثین و ثلاثمائة و ابن الاثیر جزری در تاریخ کامل در وقائع سنه ثلثین و ثلاثمائة گفته و فیها توفی القاضی ابو عبد اللّه الحسین بن اسماعیل بن محمد بن اسماعیل المحاملی الفقیه الشافعی و هو من المکثرین فی الحدیث و کان مولده سنة خمس و ثلثین و مائتین و کان علی قضاء الکوفة و فارس فاستعفی من القضاء و الح فی ذلک فاجیب إلیه و محمد بن احمد ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته المحاملی القاضی الامام العلامة الحافظ شیخ بغداد و محدثها ابو عبد اللّه الحسین بن اسماعیل بن محمد الضّبی البغدادی ولد فی اول سنة خمس و ثلثین و مائتین و اول سماعه فی سنة اربع و اربعین سمع ابا حذافة احمد بن اسماعیل السهمی صاحب مالک و عمرو بن علی الفلاس و زیاد بن ایوب و احمد بن المقدام العجلی و یعقوب بن ابراهیم الدّورقی و محمد بن المثنی العنزی و ابا هشام و عبد الرحمن بن یونس السّراج و الزبیر بن بکّار و طبقتهم و من بعدهم فاکثر و صنف و جمع روی عنه دعلج و الدار قطنی و ابن جمیع و ابراهیم بن جرولة الباجی و ابن الصّلت الاهوازی و ابو عمرو بن مهدی و ابو محمد بن البیع و آخرون قال الخطیب کان فاضلا دینا صادقا شهد عند القضاة و له عشرون سنة ولی قضاء الکوفة ستین سنة و قال ابن الجمیع الغسّانی عند المحاملی سبعون نفسا من اصحاب سفیان بن عیینة و قال ابو بکر الدّراوردی کان یحضر مجلس المحاملی عشرة آلاف رجل و استعفی من القضاء قبل سنة عشرین و ثلاثمائة و کان محمودا فی ولایته عقد بالکوفة سنة سبعین و مائتین فی داره مجلسا للفقه فلم یزل اهل العلم و النظر یختلفون إلیه قال محمد بن الحسین رایت فی النوم کان قائلا یقول ان اللّه لیدفع عن اهل بغداد البلاء بالمحاملی قال حمزة بن محمد بن طاهر سمعت ابا حفص بن شاهین یقول حضر معنا ابن المظفر مجلس المحاملی فقال لی یا ابا حفص ما عدمنا من أبی محمد بن صاعد الاّ غیّبته یرید ان المحاملی نظیر ابن صاعد فی العلوّ و الثقة

ص:216

املی المحاملی مجلسا کعادته فی ثانی عشر ربیع الآخر من سنة ثلثین و ثلاثمائة ثم مرض و مات بعد احد عشر یوما و نیز ذهبی در عبر در وقائع سنه ثلثین و ثلاثمائة گفته و فیها المحاملی القاضی ابو عبد اللّه الحسین بن اسماعیلی الضّبی البغدادی فی ربیع الآخر و له خمس و تسعون سنة و اول سماعه سنة اربع و اربعین من أبی هشام الرفاعی و اقدم شیخ له احمد بن اسماعیل السّهمی صاحب مالک قال ابو بکر الدّراوردی کان یحضر مجلس المحاملی عشرة آلاف رجل و عبد اللّه بن اسعد الیافعی در مرآة الجنان در وقائع سنة ثلثین و ثلاثمائة گفته و فیها الامام الکبیر القاضی ابو عبد اللّه المحاملی الشهیر الحسین بن اسماعیل الضّبی البغدادی عاش خمسا و تسعین سنة قال ابو بکر الدراوردی کان یحضر مجلس المحاملی عشرة آلاف رجل و عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی در طبقات الحفاظ گفته المحاملی القاضی الامام العلامة الحافظ شیخ بغداد و محدثها ابو عبد اللّه الحسین بن اسماعیل بن محمد الضبی البغدادی ولد سنه 235 و سمع الفلاّس و الزبیر بن بکّار و احمد بن اسماعیل السّهمی صاحب مالک و صنف و جمع روی عنه دعلج و الدار قطنی و کان فاضلا دیّنا صدوقا ولی قضاء الکوفة ستین سنة ثم استعفی و کان یحضر بمجلسه عشرة آلاف رجل مات فی ربیع الآخر سنه 330 و میرزا محمد بن معتمد خان بدخشی در تراجم الحفاظ گفته الحسین بن محمد بن اسماعیل و قیل الحسین بن اسماعیل بن محمد البغدادی المحاملی احد الائمة ذکره فی نسبة المحاملی الی ان قال بعد ذکر عبارة السّمعانی قلت ذکره الذهبی و ابن ناصر الدین فی طبقات الحفاظ و ابو مهدی عیسی بن محمد ثعالبی در مقالید الاسانید گفته لمع من تعریفه قال الذهبی هو العلامة الحافظ شیخ بغداد و محدثها ابو عبد اللّه الحسین بن اسماعیل بن محمد الضّبی البغدادی ولد فی اول سنة خمس و ثلاثین و مائتین و اول سماعه فی سنة اربع و اربعین سمع ابا حذافة احمد بن اسماعیل السّهمی صاحب مالک و عمرو بن علی الفلاس و احمد بن المقدام العجلی و یعقوب بن ابراهیم الدورقی و محمد بن المثنی العنزی و الزبیر بن بکّار و طبقتهم و من بعدهم فاکثر و صنّف و جمع روی عنه دعلج و الدار قطنی و ابن جمیع و ابن خرّشید قولة و آخرون قال الخطیب کان فاضلا دیّنا صادقا شهد عند القضاة و له عشرون سنة و ولی قضاء الکوفة ستین سنة و قال ابن جمیع الغسّانی عند المحاملی سبعون نفسا من اصحاب سفیان بن عیینة و قال ابو بکر الدراوردی کان یحضر مجلس المحاملی عشرة آلاف رجل و استعفی عن القضاء اخیرا و کان محمودا فی ولایته عقد بالکوفة فی داره مجلسا للفقه فلم یزل اهل العلم و النظر یختلفون إلیه قال محمد بن الحسین رأیت فی النوم کأنّ قائلا یقول ان اللّه لیدفع عن اهل بغداد البلاء بالمحاملی و قال ابو حفص بن شاهین حضر معنا ابن المظفر مجلس المجاملی فقال یا ابا حفص ما عدمنا من أبی محمد بن صاعد

ص:217

الا غیّبته یرید ان المحاملی نظیر ابن صاعد فی العلوّ و الثقة املی المحاملی مجلسا کعادته فی ثانی ربیع الآخر من سنة ثلثین و ثلاثمائة ثم مرض و مات بعد احد عشر یوما رحمة اللّه علیه و خود مخاطب در بستان المحدثین گفته محاملی هم از محدثان بغداد و مشایخ آن مبارک بنیادست کنیت او ابو عبد اللّه و نام او حسین بن اسماعیل بن محمد ضبی بغدادیست و او را قاضی حسین نیز گویند زیرا که بر قضاء کوفه تا مدت شصت سال ماند تولد او در اول سال دو صد و سی و پنجست و ابتدای طلب او در سال چهل و چهارست از ابو حذافۀ سهمی که صاحب نسخۀ موطا و از شاگردان امام مالکست اخذ این علم کرده و از عمر بن علی فلاس و احمد بن المقدام و یعقوب بن ابراهیم دورقی و محمد مثنی عنزی و زبیر بن بکّار و دیگر علمای آن طبقه روایت کرده و دار قطنی و ابن جمیع و دعلج و دیگر محدثان عمده اقتباس ازو نموده اند و او را قریب هفتاد کس از اصحاب سفیان بن عیینة شیخ علم حدیث بوده اند و در مجلس املای او قریب ده هزار کس حاضر می شدند و آخرها از قضا استعفا نمود مادام که در خدمت قضا بود محمود خلائق بود هیچکس انگشت اعتراض و اتهام بروی ننهاده و در کوفه خانۀ خود را مجمع اهل علم ساخته بود هر روز مردم برای شغل این حدیث شریف در خانه او جمع می شدند و فائده ها می گرفتند محمد بن الحسین که یکی از بزرگان آن عهد بود گفته است که من بخواب دیدم که گویا گوینده ای می گوید که حق تعالی از اهل بغداد ببرکت محاملی بلا را دفع می کند در دوم ربیع الثانی سال سیصد و سی بعد فراغ از مجلس درس حدیث موافق عادت خود برخاست و مریض شد و بعد از پانزده روز وفات یافت انتهی فالعجب من المخاطب الکابر کیف لا یرتدع عن تحامله علی هذا الحدیث الفاخر، مع انه رواه المحاملی الامام الفقیه الخابر المتبحر الناقد الناقب السّابر، الموصوف علی لسانه بجلائل المفاخر المذکور فی بستانه بعظائم الماثر فلینظر الناظر الی صنیع المخاطب المکابر کیف نسی ما افاده من جلالة المحاملی الماهر حین ما تصدّی لالطاط الحق الظاهر و ابتلی بالجحود و الانکار الخاسر و هام فی فیافی التسویل البائر و اللّه الموفق لاحقاق الحق الباهر و المسدد لتایید الصدق الزاهر

فی الابانة من طریقین و الخطیب ابو بکر فی تاریخ بغداد من سبعة طرق و قد صنّف احمد بن محمد بن سعید کتاب الطیر الخ فهذا الحافظ الجلیل ابن عقده الذی حلّ من علم الحدیث کلّ عقده قد اثبت بتصنیفه کتاب الطیر ما هو فی الباب عمده و لإفحام الجاحدین صفوة و زبده و لتخجیل المنکرین اکمل عدّه بحیث لا یمکنهم التخلص عن النکال و لو صرفوا کل مدّه فذهب ادراج الریاح ما کان المخاطب جمعه و اعدّه و بطل ما بیّنه و عدّه و انفصم ما شیّده و شدّه وضاع ما بذل فیه جهده و جدّه و مخفی نماند که بعضی از روایات ابن عقده در کتاب طیر اینست

ثنا محمد بن احمد بن الحسن ثنا یوسف بن عدی ثنا حماد بن المختار الکوفی ثنا عبد الملک بن عمیر عن انس قال اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طائر فوضع بین یدیه فقال اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی قال فجاء علی فدق الباب فقال من ذا فقال انا علی الخ و روایت نمودن حافظ ابن عقده حدیث طیر را در ضمن حدیث شوری از افاده ابن المغازلی نیز ظاهر و واضحست کما ستقف علیه فیما بعد انشاء اللّه تعالی

و الاعتماد و ابان نهایة الوثوق و الاستناد فو الذی سمک السبع الشداد من غیر عماد قد راغ المخاطب و حاد عن سبیل الرشد و السّداد و انهمک فی نصر الباطل باللداد و انغمس فی غمار الحقد و العناد فاللّه حسیبه یوم المعاد و مخزیه یوم القیمة علی روس الاشهاد و مخفی نماند که مسعودی را ائمه مسعودین سنیّه بمحامد سنیّه و فضائل بهیّه و مدائح جمیله و مناقب جلیله ستوده اند صلاح الدین محمد بن شاکر بن احمد الخازن در فوات الوفیات گفته علی بن الحسین بن علی ابو الحسین المسعودی المورّخ من ذریة عبد اللّه بن مسعود رضی اللّه عنه قال الشیخ شمس الدین عداده فی البغدادیین و اقام بمصر مدة و کان اخباریا علاّمة صاحب غرائب و ملح و نوادر مات سنه ست و اربعین و ثلاثمائة و له من التصانیف کتاب مروج الذهب و معادن الجوهر فی تحف الاشراف و الملوک الخ و تاج الدین عبد الوهاب سبکی در طبقات فقهای شافعیه گفته علی بن الحسین بن علی المسعودی صاحب التواریخ کتاب مروج الذهب فی اخبار الدّنیا و کتاب ذخائر العلوم و کتاب الاستذکار لما مرّ من الاعصار و کتاب التاریخ فی اخبار الامم و کتاب اخبار الخوارج و کتاب المقالات فی اصول الدیانات و کتاب الرسائل و غیر ذلک قیل من ذریّة عبد اللّه بن عبد اللّه بن مسعود رضی اللّه عنه اصله من بغداد و اقام بها زمانا و بمصر اکثر و کان اخباریا مفنّنا علاّمة صاحب ملح و غرائب سمع من نفطویه و ابن زبر القاضی و غیرهما و دخل الی البصرة فلقی بها ابا خلیفة الجمحی و لم یعمر علی ما ذکر و قیل انه کان معتزلی العقیدة مات سنة خمس و اربعین اوست و اربعین و ثلاثمائة و هو الّذی علق عن أبی العباس بن شریح رسالة البیان عن اصول الاحکام و هذه الرسالة عندی نحو خمس عشرة ورقة ذکر المسعودی فی اولها انه حضر مجلس أبی العباس ببغداد فی علته التی مات بها سنة ست و ثلاثمائة و قد حضر المجلس لعیادة أبی العباس جماعة من حذّاق الشافعیّین و المالکیین و الکوفیّین و الداودیّین و غیرهم من اصحاب المخالفین فبینما ابو العباس یکلّم رجلا من المالکیین إذ دخل علیه رجل معه کتاب مختوم فدفعه الی القاضی أبی العباس فقرأه علی الجماعة فاذا هو من جماعة الفقهاء المقیمین ببلاد الشاس یعلمونه ان الناس فی ناحیتهم او أرخو شاس و فرغانة مختلفون فی اصول فقهاء الامصار ممن لهم الکتب المصنفة و الفتیا و یسألونه رسالة یذکر فیها اصول الشافعی و مالک و سفیان الثوری و أبی حنیفة و صاحبیه و داود بن علی الاصبهانی و ان یکون ذلک بکلام واضح یفهمه العامّیّ فکتب القاضی هذه الرسالة ثم املا فیما ذکر المسعودیّ علیهم بعضها و عجز لضعفه عن املاء الباقی فقرأ علیه و المسعودی یسمع باید دانست که در آخر کتاب مروج الذهب مطبوع مصر فاضل محمد صباغ تقریظی نوشته است که از ان مزید جلالت

ص:220

و عظمت آن کتاب ظاهر و باهرست و هو هذا قال مصحح دار الطباعة کمّل اللّه بالکمال طباعه الحمد للّه الّذی اتم نظام الوجود و افاضل نعمه علی کل موجود و الصلوة و السلام علی سید الانام الّذی قصّ علیه من الاخبار انفسها و من الحکم احسنها و علی آله الّذین اتبعوا اثره و صحبه الّذین أرّخوا سیره و بعد فقد اتمّ اللّه سبحانه نعمه بطبع هذا الکتاب الازهر المسمی بمروج الذهب و معادن الجوهر و هو اسم طابق مسماه و لفظ تحقق معناه فلقد اخبر عن المخبات و دلّ علی الایات البیّنات و اخبر عما کان حتی کانه حاضر للعیان و حکی من السّیر ما فیه معتبر و اشار الی اخبار الملوک الی حسن السّیاسة و الی تعلّم کیفیة الفراسة تفجرت عن ینابیع الحکمة انهاره و فاضت بعوارف المعارف بحاره و انسجمت بالبرکات امطاره و صدحت اطیاره و تفتّحت بحسن شمائله ازهاره و طابت بنفحات عرف سیرته اثماره و هو من جملة المحاسن التی تم ظهورها و ابتهج سرورها فی ایام مصاحب السعادة و حلیف المجد و السّیادة من اشرقت شمس عدالته فی الحکومة المصریة و انتشر فی ارجائها نشر عواطفه العلیّة سعادة افندینا المحروس بعنایة ربّه العلی اسماعیل بن ابراهیم بن محمد علی لا زال جید الدهر حالیا بعقود مواکبه و فم الافق ناطقا بسعود کواکبه حفظ اللّه دولته کما حفظ رعیّته و ادام مجده و خلّد حمده و حرس اشباله الکرام و جعلهم غرّة فی جبین الایّام ثم ان هذا الطّبع الظریف و الوضع اللّطیف بدار الطباعة العامرة ببولاق مصر القاهرة ذات الشهرة الباهرة و الاحاسن الزاهرة ملحوظة بنظر ناظرها المشمر عن ساعد الجد و الاجتهاد فی تدبیر نضارها من لا تزال علیه اخلاقه باللّطف تثنی حضرة حسین بک حسنی ثم ان کمال تصحیح هذه المبانی من هذا الجزء الثانی بمعرفة الفقیر الی اللّه سبحانه محمد الصبّاغ اسبغ اللّه علیه النّعم اتم اسباغ و تضوع عرف ختامه و تم سلک نظامه فی العشر الاول من ذی القعدة الحرام من عام ثلث و ثمانین بعد الالف و المائتین من هجرته علیه الصّلوة و السّلام و علی آله و صحبه و انصاره و حزبه ما هبت نسمات و هدأت حرکات

کبار محدث سعید احمد بن سعید را متهم بوضع و اختلاق و افتعال و مرمی بافتراء و انتحال ساخته اعلام کمال جسارت سراسر خسارت و نشر عدم خوف از شدید الانتقام در عیب و اتهام شیخ اعلام روات و حاملین اخبار جناب سرور انام صلی اللّه علیه و آله الکرام افراخته لکن علامۀ لا ثانی حاوی ملکات انسانی اعنی ابن حجر عسقلانی دنبالش نگذاشته بتعقب ابن اتهام سراسر ملام او را در مهاوی تندید و تعییر و استیجاب نهایت نکیر انداخته یعنی اولا افاده فرموده که حدیث طیر را حاکم از محمد بن صالح از همین احمد بن سعید نقل فرموده و غرض ابن حجر جلیل الحظر ازین افاده مسدد اهل بصر و منور عیون اهل نظر و محرق قلوب اهل بغض و وغر و موجع صدور ارباب خدع و غرر آنست که هر گاه حاکم حازم مشیّد معالم آثار سید انبیای کرام صلی اللّه علیه و آله الا ماجد الاعاظم روایت حدیث طیر بواسطۀ محدث صالح محمد بن صالح از احمد بن سعید کرده باشد اقدام بر اتهام چنین شخص و نسبت او بوضع و افترای واجب الدفع و الوقص موجب ظهور سقوط اوست در وهدات جهل و نقص و ثانیا ارشاد نموده که احمد بن سعید از شیوخ طبرانیست پس هر گاه احمد بن سعید مشهور و معروف و بمرتبۀ شیخیّت مثل علامۀ طبرانی موصوف باشد رمی او بافترای و اختلاق از عجائب محیره افهام اعلام حذاق و غرائب مدهشه عقول ناقدین سبّاق و مظهر اقصای عناد و شقاق و مثبت منتهای لداد و نفاق و مبین غایت حقد بر فضائل شائعه فی الآفاق و مناقب مقبوله نزد جهابذه مقبولین علی الاطلاقست و اما ظن عسقلانی بسبب ابتلا بحبّ اول و ثانی دخول اسناد در اسناد بر چنین شیخ والا نژاد پس دخول در مهاوی ظن فاسد عائب و رجم غیر صائب کاشف اضغان و احقاد و دلیل عدم تمیز صواب از فساد و برهان اعراض از سلوک طریق رشاد و نکول و عدول از اتباع حق و سدادست و ظاهرست که نسبت امر باطل بشیوخ اماثل محض خدع و تسویل و ادعای بی دلیل باعث ازلال و تضلیل و ما لاحد الی قبوله من سبیل، و اللّه الهادی الصّائن عن کید کل خادع ضئیل قال الذهبی الذاهب عن الاستضاءة بشوارق الصّواب و الایقان المجتوی العائف لقبول الاثار الحقة المرویة عن سید الانس و الجان الحاقد الحاسد الممتعض الحائد عن تصدیق مناقب أمناء الرحمن المبالغ الممعن فی المجازفة و العدوان الموغل الموضع فی موامی المکابرة و الطغیان المظهر کمال الشحناء و الشنئان فی کتاب المیزان احمد بن سعید بن فرقد الجدّی روی عن أبی جمّة و عنه الطبرانی فذکر حدیث الطیر باسناد الصّحیحین فهو المتّهم بوضعه انتهی قال العسقلانی فی اللّسان بعد نقل عبارة المیزان قلت اخرجه الحاکم عن محمد بن صالح الاندلسی عن احمد هذا عن أبی جمّة محمد بن یوسف عن أبی قره موسی بن طارق عن موسی بن عقبة عن سالم أبی النضر عن انس و احمد بن سعید معروف من شیوخ الطبرانی و اظنّه دخل علیه اسناد فی اسناد پس می بینی که ابن حجر عسقلانی

ص:222

در لسان لسان حقائق ترجمان بکلام کاشف جلالت جدّی والاشان و ناسف رماد بر وجوه منکرین آثار متینة البنیان آشنا ساخته سهم صائب فاتک بسوی مقتحمین ظلم حوالک انداخته و در آخر این کلام متین النظام بدیع الانسجام مقبول فحول اعلام اگر چه رکون و میل و جنوح بسوی ظن فاسد واضح الفضوح کرده لکن آن نفعی بارباب باطل نمی رساند و ایشان را از مضض و انفجار و ارتباک در علز و جرض بیشمار نمی رهاند و لفظ شیخ اگر چه منسوب بشخص عظیم ایشان نباشد مطلقا در اصطلاح اهل حدیث دلالت بر عظمت و جلالت و رفعت و بنالت می کند و اطلاق بر هر کس که بمرتبۀ رفیعه در علم حدیث فائز نباشد نمی کنند بلکه شیخ اوستاد کامل را می گویند چنانچه حاجی محمد بلخی خلیفۀ سید علی همدانی در شرح شمائل ترمذی گفته قال الشیخ الحافظ گفت شیخی که حافظست و شیخ در اصطلاح اهل حدیث اوستاد کامل را گویند و حافظ کسی را گویند که محیط باشد علم او بصد هزار حدیث از روی متن و اسناد انتهی ازین عبارت ظاهرست که شیخ در اصطلاح اهل حدیث اوستاد کامل را می گویند پس اطلاق آن بر شخص ناقص غیر کامل و بمرتبۀ عظمت شان و علو مکان و جلالت مقام و حیازت کمال حذاق عظام غیر واصل باشد نتوان کرد پس ثابت شد که جدی اوستاد کامل و عالم فاضل و واصل بمرتبۀ افاخم اماثل و او را عظمت و جلالت اعاظم حاصل پس شک و ارتیاب در اعتبار و اعتماد او زائل و پیچ و تاب در قبول روایت او محض تعصب لا حاصل و اتهام او بوضع و افترا کذبیست از نفاق رواج عاطل لا یرکن و لا یحج إلیه الا من یتغطرس و یحج فهو معاند ذاهل و مکابر غافل و لضئولة نفسه فی زاویة الهجران و الخذلان و الخسران داخل و لا یحتمل بشأنه و لا یلتفت إلیه ذو شعور عاقل و بودن جدی ذو الجد و الاجتهاد فی نشر اخبار سید الانبیاء الامجاد صلی اللّه علیه و آله الی یوم التناد از شیوخ طبرانی نقاد چنانچه از تصریح عسقلانی واضحست همچنین از افادۀ سمعانی والا نژاد ظاهر و واضحست چنانچه در کتاب انساب در نسبت جدی گفته و احمد بن سعید بن فرقد الجدی یروی عن أبی جمّة محمد بن یوسف الزبیدی صاحب أبی قرة و روی عنه ابو القاسم سلیمان بن ایوب الطبرانی و ذکر انه سمع منه بمدینة جدّه ازین عبارت ظاهرست که طبرانی از جدّی در جدّه اخذ و سماع حدیث سرور انام صلی اللّه علیه و آله الکرام نموده پس هر گاه طبرانی از تلامذه و آخذین و مسترشدین و مستفیدین از جدی فطین باشد اتهام او بوضع و ارتکاب خلاف شرع موجب تحیّر افکار اهل تبصر و اعتبار خواهد بود لما تبیّن سابقا من ان روایة الاکابر الاعلام و اخذ الاساطین الفخام دلیل علی کمال الشرف و النبالة و مؤذن باقصی العظمة و الجلالة بل عین التوثیق و التعدیل عند بعض ائمة هذا الشأن الجلیل و اللّه الهادی و الدلیل الی قصد السّبیل

بن فرقد الجدّی قال نا ابو جمّة محمد بن یوسف الیمانی قال نا ابو قرة موسی بن طارق عن موسی بن عقبة عن أبی النضر سالم مولی عمر بن عبید اللّه عن انس بن مالک قال بینا انا واقف عند رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم إذا هدی إلیه طیر فقال اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی فجاء علی بن أبی طالب فقلت رسول اللّه علی حاجة ثم جاء فدخل فقال له رسول اللّه اللّهم والیّ اللّهم و الی؟ ؟ ؟ فاکل معه ص آنفا شنیدی که مولوی ولی اللّه لکهنوی در مرآة المؤمنین گفته

قال صلی اللّه علیه و سلم اللّهم ایتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی هذا الطیر فجاء علی فاکل معه الی ان قال و وقع فی روایة الطبرانی و أبی یعلی و البزار بعد قوله فجاء علی رضی اللّه عنه فرددته فدخل فی الثالثة او فی الرابعة فقال له النبی صلی اللّه علیه و سلم ما حبسک عنی او ما ابطأ بک عنی یا علی فقال جئت فردّنی انس ثم جئت فردنی انس فقال صلی اللّه علیه و سلم یا انس ما حملک علی ما صنعت قال رجوت ان یکون رجلا من الانصار فقال صلی اللّه علیه و سلم او فی الانصار خیر من علی او افضل من علی انتهی فهذا الطبرانی الحافظ العلم العمید مسند عصره الثقة الفرید قد اسفر عن وجه الحق السدید، و ابان نهج الصدق لمن هو للصواب مرید، فقطع بذاک کل ورید من الشاحن الحقود المرید و نفی زیغ المنکر الطرید باتم نفی و ابلغ تشرید فمنّ منّة لیس لها مزید علی خدام اخبار النبی المحمود الحمید علیه و آله ینابیع الحکم و معادن التمجید سلام اللّه الملک المجید ما اتی الجدیدان بکل جدید و فضائل بارعه و محامد ناصعه و مناقب شامخه و مدائح بادخه طبرانی و کمال حفظ و مهارت و نقد و حذاقت و اتقان و براعت و تقدم و امامت او بالاتر از آنست که محتاج به تبیین باشد ابو سعد عبد الکریم سمعانی در انساب گفته ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر اللخمی الطبرانیّ حافظ عصره صاحب الرحلة رحل الی دیار مصر و الحجاز و الیمن و الجزیرة و العراق و ادرک الشیوخ و ذاکر الحفاظ و سکن اصبهان الی آخر عمره و صنف التصانیف یروی عن اسحاق بن ابراهیم الدیریّ الصنعانی و جمع شیوخه الّذین سمع منهم و کانوا الف شیخ روی عنه ابو احمد عبد اللّه بن عدی الجرجانی و ابو نعیم الحافظ و العالم ولد سنة ستین و مائتین بطبریة مات للیلتین بقیتا من ذی القعدة سنة ستین و ثلاثمائة باصبهان و کان یقول اول ما قدمت اصبهان سنة تسعین و مائتین و قاضی شمس الدین احمد المعروف بابن خلکان در وفیات الأعیان گفته ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر اللخمی الطبرانی کان حافظ عصره رحل فی طلب الحدیث من الشام الی العراق و الحجاز و الیمن و مصر و بلاد الجزیرة الفراتیة و اقام فی الرحلة ثلثا و ثلثین سنة و سمع الحدیث الکثیر و عدد شیوخه الف شیخ و له المصنّفات المتعة النافعة الغریبة منها المعاجم الثلثة الکبیر و الاوسط و الصغیر و هی اشهر

ص:224

کتبه و روی عنه الحافظ ابو نعیم و الخلق الکثیر و مولده سنة ستین و مائتین بطبریّة الشام و سکن اصبهان الی ان توفی بها یوم السّبت للیلتین بقیتا من ذی القعدة سنة ستین و ثلاثمائة و عمره تقدیرا مائة سنة رحمه اللّه تعالی و قیل انه توفی فی شوال و اللّه اعلم و دفن الی جانب حمة الدوسی صاحب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و الطبرانی بفتح الطاء المهملة و الباء الموحدة و الراء و بعد الالف نون هذه النسبة الی طبریة و الطبری نسبة الی طبرستان و قد تقدم ذلک و اللخمی بفتح اللام و سکون الخاء و بعدها میم هذه النسبة الی لخم و اسمه مالک بن عدی و هو اخو جذام و قد تقدم القول فی تسمیتهما بهذین الاسمین لم کان و مطیر تصغیر مطر و ذهبی در عبر در سنه ستین و ثلاثمائة گفته و فیها الطبرانی الحافظ العلم مسند العصر ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب اللخمی فی ذی القعدة باصبهان و له مائة سنة و عشرة اشهر و کان ثقة صدوقا واسع الحفظ بصیرا بالعلل و الرجال و الابواب کثیر التصانیف و اوّل سماعه فی سنة ثلث و سبعین و مائتین بطبریة رحل اولا الی القدس سنة اربع و سبعین ثم رحل الی قیساریة سنة خمس و سبعین فسمع من اصحاب محمد بن ایوب اللخمی و یوسف الفریابی ثم رحل الی حمص و جبلة و مدائن الشام و حج و دخل الیمن و رد الی مصر ثم رحل الی العراق و اصبهان و فارس و روی عن أبی زرعة الدمشقی و اسحاق الدیری و طبقتهما و یافعی در مرآة الجنان در سنه مذکوره گفته و فیها الحافظ العلم مسند العصر ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب اللخمی الطبرانی فی ذی القعدة باصبهان و له مائة سنة و عشرة اشهر کان ثقة صدوقا واسع الحفظ بصیرا بالعلل و الرجال و الابواب کثیر التصانیف و اول سماعاته بطبریة ثم رحل الی القدس ثم الی حمص و جبلة و مدائن الشّام و حجّ و دخل الیمن و رد الی مصر ثم رحل الی العراق و اصفهان و فارس و روی عن أبی زرعة الدمشقی و غیره من تلک الطبقة و عبد الرحمن بن أبی بکر سیوطی در طبقات الحفاظ گفته الطبرانی الامام العلامة بقیة الحفاظ ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر اللخمی الشامی مسند الدنیا واحد فرسان هذا الشأن ولد بعکا فی صفر سنة 260 و سمع فی سنة 273 بمدائن الشام و الحجاز و الیمن و مصر و بغداد و الکوفة و بصرة و اصبهان و الجزیرة و غیر ذلک و حدث عن الف شیخ او یزیدون صنف المعجم الکبیر هو المسند و لم یسق فیه من مسند المکثرین الا ابن عباس و ابن عمر فامّا ابو هریرة و انس و جابر و ابو سعید و عائشة فلا بد و لا حدیث جماعة من المتوسطین لانه افرد لکل مسندا فاستغنی عن عامّته و له المعجم الاوسط علی شیوخه فاتی عن کل شیخ بما له من الغرائب فهو نظیر الافراد للدارقطنی و کان یقول هذا الکتاب روحی فانه تعب علیه و المعجم الصغیر و هو عن کل شیخ له حدیث و الدعاء

ص:225

مجلد و دلائل النبوة و النوادر و مسند شعبة و مسند سفیان و مسند الشامیّین و الاوائل و التفسیر الکبیر و مسند العشرة و معرفة الصحابة و مسند أبی هریرة و مسند عائشة و الطوالات و السّنة و حدیث الاوزاعی و حدیث ایّوب و حدیث الاعمش و مسند أبی ذرّ و العلم و الفرائض و فضل رمضان و مکارم الاخلاق و تفسیر الحسن و ما روی الزهری عن انس و ابن المنکدر عن جابر و الحسن عن انس و من اسمه عطا و من اسمه عمار و اخبار عمر بن عبد العزیز و مسند العبادلة و اشیاء کثیرة جدا سئل عن کثرة حدیثه فقال کنت انام علی البواری ثلثین سنة قال ابن مندة احد الحفاظ المذکورین تذاکر هو و الجعابی بحضرة الوزیر ابن العمید ثلثین سنة قال ابن مندة احد الحفاظ المذکورین تذاکر هو و الجعابی بحضرة الوزیر ابن العمید فغلب الطبرانی بکثرة حفظه و الجعابی بفطنته حتی ارتفعت اصواتهما فقال الجعابی عندی حدیث لیس فی الدنیا الا عندی فقال هات قال حدثنا ابو خلیفة ثنا سلیمان بن ایوب و حدّث بحدیث فقال الطبرانی انا سلیمان بن ایوب و منّی سمعه ابو خلیفة فاسمعه منّی عالیا فخجل الجعابی قال ابو العباس الشیرازی کتبت عن الطبرانی ثلث مائة الف حدیث و هو ثقة آخر اصحابه ابو بکر بن زبدة و بعده بالاجازة عبد الرحمن بن الذکوانی مات الطبرانی لثلاث بقین من ذی القعدة سنة 360 عن مائة عام و عشرة اشهر قال الذهبی فی المیزان و مع سعة روایته لم یتفرّد بحدیث و محمد بن محمد جزری در طبقات القرا گفته سلیمان بن احمد بن ایوب ابو القاسم الطبرانی الامام العالم صاحب المعاجم روی القراءة سماعا من علی بن عبد العزیز البغوی رواها عنه سماعا علی یحیی بن عبدکویه و ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الحافظ توفی سنة ستین و ثلاثمائة و شهاب الدین احمد در توضیح الدلائل علی ترجیح الفضائل گفته الباب الحادی و العشرون فی انّ اللّه تعالی باهی به ملائکة السموات العلی و انهم و الأنبیاء مشتاقون الی لقائه من اعتلائه غوارب المناقب و امتطائه مناکب المراتب و ارتقائه

عن فاطمة الزهراء علیها السّلام قالت قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و علی اله و بارک و سلم ان اللّه عز و جل باهی بکم و غفر لکم عامّة و لعلی خاصّة و انّ رسول اللّه غیر هائب عن قومی و لا فحام لقرابتی هذا جبرئیل یخبرنی ان السعید کل السعید من احبّ علیّا فی حیاته و بعد وفاته و ان الشقی کل الشقی من ابغض علیّا فی حیاته و بعد وفاته رواه الصّالحانی و قال آورده امام زمانه و المقدم علی سائر اقرانه الحافظ ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب الطبرانی فی معجمه باسناده و محمد بن عبد الباقی زرقانی در شرح مواهب لدنیه گفته الطبرانی الامام ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب اللّخمیّ الشّامی مسند الدنیا الحافظ المکثر صاحب التصانیف الکثیرة اخذ عن اکثر من الف شیخ کابی زرعة الرازی و طبقته و عنه ابو نعیم و غیره قال الذهبی ثقة صدوق واسع الحفظ بصیر بالعلل و الرجال و الابواب

ص:226

إلیه المنتهی فی الحدیث و علومه مات بمصر سنة ستین و ثلاثمائة عن مائة سنة و عشرة اشهر و یوسف بن احمد بن محمد بن عثمان در منظر الانسان ترجمۀ وفیات الأعیان گفته ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر لخمی طبرانی محدث عصر خود بود بجهت طلب حدیث رحلت شام و عراق و حجاز و یمن و مصر و بلاد جزیره فراتیه کرد و در رحلت سی و سه سال اقامت کرد و از بسیار علما احادیث شنید و عدد استادان او هزار اوستاد و او را مصنفات مفیده نافعه غریبه بسیارست بعضی از ان معجم کبیر و اوسط و صغیر و این معاجم ثلاثه اشهر کتب اوست حافظ ابو نعیم و خلقی ازو روایت کنند و مولد او بطبریۀ شام سنه ستین و مائتین و مسکن او اصفهان تا آنکه روز دوشنبه بست و هفتم ماه ذی القعدة سنه ستین و ثلث مائه وفات یافت صد ساله زنده بود و بروایتی در ماه شوال وفات یافت و نزدیک حممه دوسی صحابی مدفون گشت انتهی خود مخاطب در بستان المحدثین گفته کنیت طبرانی ابو القاسم و نام او سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر لخمی طبرانیست و در عکا از بلاد شام متولد شده در سنه دو صد و شصت در ماه صفر و در سنه هفتاد و سه طلب علم شروع کرد در اکثر شهرهای شام و در حرمین و یمن و مصر و بغداد و کوفه و بصره و اصفهان و جزیره و دیگر معمورهای اسلام گردید و از هزار شیخ بلکه زیاده استفاده نموده از ابو عبد الرحمن نسائی و علی بن عبد العزیز بغوی و بشیر بن موسی و ادریس عطار و ابو زرعه ثقفی و اقران ایشان سماع دارد و پدر او تحریص و تاکید بر طلب علم حدیث می نمود او را گرفته بشهرها می گشت و بحضور اساتذه می رسانید تصانیف بسیار دارد الی ان قال و او در طلب علم حدیث محنت و مشقت بسیار نموده تا سی سال بر بوریا خفته و راحت و آرام بر خود روا نداشته از اوستاد ابن العمید که وزیر مشهورست و در علم عربیت و شعر و لغت سر آمد وقت خود بود و در دولت دیالمه وزیری باین قابلیت نگذشته و صاحب ابن عباد که هم وزیر آن دولت بود شاگرد و تربیت یافته او بود منقولست که مرا چنین گمان بود که مثل وزارت در عالم منصبی و مرتبه نمی باشد و در دنیا در چیزی از لذائذ آن قدر حلاوت نیافتم که درین منصب می یافتم زیرا که مرجع طبقات مردم و گوناگون خلائق بودم تا آنکه روزی بحضور من در میان ابو بکر جعابی که از محدثین مشهورینست و ابو القاسم طبرانی مذاکرۀ حدیث واقع شد طبرانی را دیدم که بکثرت محفوظات خود غلبه می کرد و جعابی را یافتم که بفطنت و ذکا سبقت می برد و این برد و مات تا دیر کشید از طرفین آوازها بلند شد و جوش و خروش ظاهر گشت درین اثنا ابو بکر جعابی گفت که حدثنا ابو خلیفة قال حدثنا سلیمان بن ایوب ابو القاسم طبرانی گفت که سلیمان بن ایوب منم و ابو خلیفة شاگرد منست و از من روایت حدیث نموده پس چرا از من این حدیث را روایت نمی کنی که ترا علو اسناد حاصل شود در ان وقت دیدم که ابو بکر جعابی خجالتی کشید که در دنیا مثل آن متصور نیست و من در دل خود گفتم که کاش من طبرانی می بودم و فرحتی و غلبه که نصیب طبرانی شد مرا حاصل می شد و من وزیر نمی بودم که ازین قسم

ص:227

تحصیل فضائل و اسباب جاه محروم ماندم راقم حروف گوید این تمنا و آرزو هم از بقایای وزارت و ریاست او بود و الا علمای ربانیّین را بسبب این غلبه ها تغیری نمی شود و نفس ایشان بحرکت نمی آید و لکن المرء یقیس علی نفسه بالجمله طبرانی در توسع علم حدیث و کثرت روایت آن ممتاز و مستثنی بود ابو العباس احمد بن منصور شیرازی گفته است که من از طبرانی سه لکهه حدیث نوشته ام و او را در آخر عمر زنادقه یعنی فرقه قرامطه از اسماعیلیّه که در ان زمان اعدای اهل سنت بودند بجهت آنکه مذهب ایشان باحادیث رو می کردند سحر کردند هر دو چشم از بصارت ظاهری عاری گشت بست و هشتم ذی القعده سال سی صد و شصت وفات اوست و حافظ ابو نعیم اصفهانی صاحب حلیة الأولیاء بروی نماز جنازه گزارده صد سال و دو ماه عمر اوست و مولوی صدیق حسن خان معاصر در اتحاف النبلاء گفته ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر اللخمی الطبرانی در شهر عکه از بلاد شام در سنه دو صد و شصت بماه صفر پیدا شده و در سنه هفتاد و سه طلب علم شروع کرده در اکثر بلاد شام و حرمین شریفین و یمن و مصر و بغداد و کوفه و بصره و اصفهان و جزیره و دیگر معمورهای اسلام گردید و از هزار شیخ بلکه زیاده سماعت و استفاده نمود نسائی و علی بن عبد العزیز بغوی و بشر بن موسی و ادریس عطار و ابو زرعه ثقفی و اقران ایشان در شیوخ او معدوداند پدرش تحریص و تاکید بر طلب علم حدیث می نمود و او را با خود گرفته شهرها می گشت و بحضور اساتذه می رسانید تصانیف بسیار دارد معاجم ثلاثه او اشهر کتب اند حافظ ابو نعیم و خلقی کثیر از وی راویست و کتاب الدعاء مؤلفه او که صاحب حصن حصین از ان ناقلست مجلدی کلانست و کتاب المسالک و کتاب عشرة النساء و کتاب النوادر و کتاب دلائل النبوة و او را تفسیریست بسیار کلان و توالیف دیگرست که بالفعل یافته نمی شود و حافظ ابن منده آن همه را ذکر نموده و او را در طلب علم حدیث مشقت و محنت بسیار رو نمود تا سی سال بر بوریا خفته و راحت و آرام بر خود حرام کرده ابن العمید وزیر و صاحب ابن عباد که در دولت دیالمه در علم عربیت و شعر و لغت سرآمد وقت خود بودند شاگرد اویند و تربیت یافته او از ابن عباد مذکور منقول است که گفت مرا گمان آن بود که مثل وزارت در عالم منصب و مرتبۀ نمی باشد و هیچ چیزی از دنیا آن قدر حلاوت نیافتم که درین منصب یافتم زیرا که مرجع طبقات مردم و گوناگون خلائق بودم تا آنکه روزی بحضور من در میان ابو بکر جعابی محدث مشهور و ابو القاسم طبرانی مذاکرۀ حدیث واقع شد طبرانی را دیدم که بکثرت محفوظات خود غلبه می کرد و جعابی را یافتم که بفطنت و ذکا سبقت می نمود این برد و مات تا دیر کشید و از طرفین آواز بلند شد و جوش و خروش ظاهر گشت درین اثنا ابو بکر جعابی گفت حدثنا ابو خلیفة ثنا سلیمان بن ایوب منم و ابو خلیفه شاگرد منست و از من روایت حدیث نموده پس چرا این حدیث را از من روایت نمی کنی که ترا علو اسناد حاصل شود آن وقت دیدم که جعابی خجالتی

ص:228

کشید که در دنیا مثل آن متصور نیست و من در حل خود گفتم کاش طبرانی من بودمی و فرحتی و غلبۀ که نصیب او شد مرا حاصل شدی و وزیر نمی بودم که ازین قسم تحصیل فضائل و اسباب جاه محروم ماندم در بستان ان المحدثین گفته این تمنا و آرزو هم از بقایای وزارت و ریاست او بود و الا علمای ربانیین را بسبب این غلبها تغیری نمی شود و نفس ایشان بحرکت نمی آید و لکن المرء یقیس علی نفسه بالجمله طبرانی در توسع علم حدیث و کثرت روایت آن ممتاز و مستثنی بود ابو العباس احمد بن منصور شیرازی گفته من از طبرانی سه لک حدیث نوشته ام او را در آخر عمر بجهت رد مذاهب قرامطۀ اسماعیلیه که در آن زمانه اعدای اهل سنت بودند سحر کردند و هر دو بصر او از بصارت ظاهری عاری گشت وفاتش هشتم ذی قعده سنه سه صد و شصت بوده حافظ ابو نعیم اصفهانی صاحب حلیة الاولیاء بر وی نماز جنازه گزارده عمرش یکصد سال و ده ماه بود رح ابن خلکان نوشته مولّد او در سنه ستین و مائتین در طبریه شام بود و سکونت اصفهان داشت تا وفات گویند روز شنبه ماه ذی قعده یا شوال بمرد و بجانب حممه دوسی صاحب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم مدفون شد طبرانی بفتح طا و با نسبتست بسوی طبریه و لخمی بفتح لام و سکون خاء نسبتست بسوی لخم و نامش مالک بن عدیست و هو اخو جذام و مطیر تصغیر مطرست و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر در ابجد العلوم گفته ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب اللخمی الطبرانی کان حافظ عصره رحل فی طلب الحدیث من الشام الی العراق و الحجاز و الیمن و مصر و بلاد الجزیرة و اقام فی الرحلة ثلاثا و ثلاثین سنة و سمع الکثیر و عدد شیوخه الف شیخ و له المصنفات الممتعة النافعة منها المعاجم الثلاثة الکبیر و الاوسط و الصغیر و هی اشهر کتبه روی عنه الحافظ ابو نعیم و الخلق الکثیر توفی سنه 360 و الطبرانی بفتح الطاء و الباء و الراء نسبة الی طبریة و الطبری نسبة الی طبرستان و هر گاه این همه فضائل و ماثر و محامد و مفاخر طبرانی دانستی پس این هم باید دانست که ائمه و علمای قوم جابجا بروایات طبرانی در کتب و اسفار خود تمسک می نمایند و مرویات او را در معرض احتجاج آورده کمال متانت و وثاقت او ظاهر می فرمایند محمد بن أبی بکر المعروف بابن القیم الجوزیه الحنبلی در زاد المعاد فی هدی خیر العباد بعد ذکر حدیث بنی المنتفق گفته هذا حدیث جلیل ینادی جلالته و فخامته علی انه خرج من مشکاة النبوة لا یعرف الا من حدیث عبد الرحمن بن المغیرة بن عبد الرحمن المدنی رواه عنه ابراهیم بن حمزة الزبیری و هما من کبار علماء اهل المدینة ثقتان یحتج بهما فی الصحیح احتج بهما امام اهل الحدیث محمد بن اسماعیل البخاری رواه ائمة السّنة فی کتبهم و تلقوه بالقبول و قابلوه بالتسلیم و الانقیاد و لم یطعن احد منهم فیه و لا فی احد من رواته فممن رواه الامام بن الامام ابو عبد الرحمن عبد اللّه بن احمد بن حنبل فی مسند ابیه و فی کتاب السّنّة و قال کتب الی ابراهیم بن حمزة بن محمد بن حمزة

ص:229

بن مصعب بن الزبیر الزبیری کتبت إلیک بهذا الحدیث و قد عرضته و سمعته علی ما کتبت به إلیک فحدث به عنی و منهم الحافظ الجلیل ابو بکر احمد بن عمرو بن أبی عاصم النبیل فی کتاب السنة له و منهم الحافظ ابو احمد محمد بن احمد بن ابراهیم بن سلمان العسّال فی کتاب المعرفة و منهم حافظ زمانه و محدث اوانه ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب الطبرانی فی کثیر من کتبه و منهم الحافظ ابو محمد عبد اللّه بن محمد بن حیّان ابو الشیخ الاصبهانی فی کتاب السّنّة و منهم الحافظ ابن الحافظ ابو عبد اللّه محمد بن اسحاق بن محمد بن یحیی بن مندة حافظ اصبهان و منهم الحافظ ابو بکر احمد بن موسی بن مردویه و منهم حافظ عصره ابو نعیم احمد بن عبد اللّه بن اسحاق الاصبهانی و جماعة من الحفاظ سواهم یطول ذکرهم ازین عبارت کالشمس فی کبد السماء منجلی ست که طبرانی از کبار ائمه سنت و اجله شیوخ ملت و اماثل حفاظ آثار و افاخم ایقاظ اخیارست که ابن القیم بروایت او این حدیث را در کتاب خود مثل روایت دیگر ائمه مذکورین احتجاج و استدلال بر اعتماد و اعتبار و ثبوت و تحقق و خروج آن از مشکاة نبوت می نماید و ابن حجر عسقلانی در فتح الباری گفته و مما ظهر من علامات نبوته عند مولده و بعده ما

اخرج الطبرانی عن عثمان بن أبی العاص الثقفی عن أمّه انها حضرت آمنة أم النبی صلی اللّه علیه و سلم لما ضربها المخاض قالت فجعلت انظر الی النجوم تدلی حتی اقول لتقعن علیّ فلمّا ولدت خرج منها نور اضاء له البیت و الدار و نور الدین علی بن ابراهیم الحلبی در انسان العیون فی سیرة الامین المامون گفته و کان عدنان فی زمن عیسی علیه السلام و قیل فی زمن موسی علیه السلام قال الحافظ ابن حجر و هو اولی أی و مما یضعف الاول ما

فی الطبرانی عن أبی امامة الباهلی رضی اللّه تعالی عنه قال سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول لما بلغ ولد معد بن عدنان اربعین رجلا وقعوا فی عسکر موسی علیه الصلوة و السّلام فانتهبوه فدعا علیهم موسی علیه الصلوة و السلام فاوحی اللّه تعالی إلیه لا تدع علیهم فان فیهم النبی الامی النذیر البشیر الحدیث إذ یبعد بقاء معد الی زمن عیسی علیه الصلوة و السلام و محمد بن عبد الرسول در نوافض گفته

روی الطّبرانی و الحاکم عن جعدة بن هبیرة مرفوعا خیر الناس قرنی الذی انا فیه ثم الّذین یلونهم ثم الّذین یلونهم و الآخر ارذل و نیز در نوافض گفته

روی المحاملی و الطبرانی و الحاکم عن عمویم بن ساعدة مرفوعا من سبّ اصحابی فعلیه لعنة اللّه و الملائکة و الناس اجمعین لا یقبل اللّه منه یوم القیمة صرفا و لا عدلا و نیز در نوافض گفته

روی البغوی و الطبرانی و ابو نعیم فی المعرفة و ابن عساکر عن عیاض الانصاری مرفوعا احفظونی فی اصحابی و انصاری و اصهاری فمن حفظنی فیهم حفظه اللّه فی الدّنیا و الآخرة و من لم یحفظنی تجلی اللّه منه و من تجلی اللّه منه یوشک ان یاخذ و نیز در نوافض گفته

روی الطبرانی عن علی رضی اللّه عنه

ص:230

قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم من سب الانبیاء قتل و من سبّ اصحابی جلد و نیز در نوافض گفته و

فی روایة الطبرانی یا جابر الا ابشرک ببشارة من اللّه و رسوله ان اللّه أحیا اباک و عمک فعرض علیهما و سألا بهما ان یردهما الی الدنیا

و فی روایة الحاکم الصحیحة قال انّه سبق عنی انهم لا یرجعون و نصر اللّه کابلی در صواقع در مقدمۀ کتاب گفته

اخرج الطبرانی و البغوی عن علی رضی اللّه عنه انه قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم الا ادلک علی عمل إذا فعلته کنت من اهل الجنة سیکون بعدی اقوام یقال لهم الرافضة إذا ادرکتهم فاقتلهم فانهم مشرکون قال قلت ما علامة ذلک قال انهم یسبّون ابا بکر و عمر و نیز گفته

اخرج الطبرانی و الحاکم و المحاملی عن عمویم بن ساعدة قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ان اللّه اختارنی و اختار لی اصحابنا و جعل لی فیهم وزراء و انصارا و اصهارا فمن سبّهم فعلیه لعنة اللّه و الملائکة و النّاس اجمعین لا یقبل اللّه منه یوم القیمة صرفا و لا عدلا و نیز در صواقع در ذکر مکاید در مکیدت سادسه عشر گفته صلاة الضحی قد صلاها النبی صلّی اللّه علیه و سلم

فقد اخرج احمد باسناد رجاله رجال الصحیح و الطبرانی فی الدعاء عن ابن عباس قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم امرت بصلاة الضّحی و نیز در مکاید گفته الرابع عشر و المائة ان اهل السنة یحبون اعداء اهل البیت و من احب عدوا فهو عن الصداقة بمعزل و ما احسن قول الشاعر تودّ عدوی ثم تزعم اننی صدیقک ان النوک

عنک لعازب

و هو باطل لان اهل السنّة یبغضون اعداء اهل البیت و لم یکن الخلفاء بغضه لاهل البیت فان آیات الذکر الحکیم ناصّة علی انهم مبرون عن ذلک و الصحابة لا یذکرونهم الاّ بخیر و یمدحونهم و یثنون علیهم و یصلون علیهم فی الصلوات و غیرها و انما جعلهم الرافضة باغضین لهم و ذلک بهتان عظیم فانهم کانوا یبغضون اعداء اهل البیت و

یروون عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم انه قال ان من مات و هو مبغض لآل محمد دخل النار و ان صلی و صام اخرجه جمع من الحفاظ منهم الطبرانی و الحاکم

و اخرج الطبرانی ایضا انه صلّی اللّه علیه و سلم قال من ابغضنا اهل البیت فهو منافق

و انه علیه السّلام قال لا یبغضنا اهل البیت احد و لا یحسدنا احد لا زید یوم القیمة عن الحوض بسیاط من النّار

و اخرج ابن عدی و البیهقی فی الشعب انه صلّی اللّه علیه و سلم قال من لم یعرف حتی عترتی فهو احد ثلث اما منافق و اما لزنیة و اما لغیّة و اخرج الطبرانی فی الاوسط

عن جابر قال خطبنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فسمعته یقول ایها الناس من ابغضنا اهل البیت حشره اللّه یوم القیمة یهودیا و نیز در مکاید بجواب روایت سبق بلال بسوی جنت گفته و لان الحق کما یدل علیه سیاق الاخبار ان اللّه سبحانه اراه صور مثالیة امته ممن خلق و لم یخلق فی الجنة لیعلم درجاتهم

ص:231

و منازلهم فیها فاراه مرة بلال و غیره من فقراء امته و اغنیائهم

فقد اخرج الطّبرانی عن أبی امامة انه قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم دخلت الجنة فسمعت الحرکة امامی قنطرت بلال و نظرت الی اعلاها فاذا فقراء امتی و اولادهم و نظرت فی اسفلها فإذا هم الاغنیاء و اراه مرّة بعضا آخر من الصّحابة و الصحابیّات و نیز در صواقع در مطاعن أبی بکر گفته الثامن انه قطع یسار سارق و لم یعلم ان القطع للیمین و هو باطل لأنّه قطع یسار السّارق للسّرقة الثالثة کما اخرجه النّسائی عن الحارث بن حاطب اللخمی و الطبرانی و الحاکم و قال صحیح الاسناد و نیز در صواقع در مطاعن اصحاب بجواب طعن تاسع گفته

اخرج الطبرانی فی معجمه الاوسط باسناد حسن عن ابن عمر انه لما بلغه توجه الحسین الی العراق لحقه علی مسیرة ثلثة ایام فقال له این ترید فقال العراق الخ و نیز در صواقع در تعصب عشرون گفته؟ ؟ ؟ و

رووا عن النبی صلی اللّه علیه و سلم اشقی الناس ثلثة عاقر ناقة ثمود و ابن آدم الّذی قتل اخاه و قاتل علی بن أبی طالب اخرجه الطبرانی عن ابن عمر و خود مخاطب نیز بتقلید کابلی جابجا احتجاج بروایات طبرانی می فرماید و کمال تبحر و حسن فهم خویش بر ملا می نماید در کید نهم از باب دوم همین کتاب تحفه بعد کلامی گفته همچنین صلاة الضحی را مسنون می دانند در مسند امام احمد بطریق صحیح و در کتاب الدعاء طبرانی از ابن عباس روایت صحیح شده که آن جناب فرمود

امرت بصلاة الضحی انتهی و نیز در کید نود و یکم گفته و اهل سنت چه قسم دشمنان اهلبیت را دوست دارند حال آنکه در کتابهای ایشان روایات صریحه باین مضمون موجوداند که

من مات علی و هو مبغض لآل محمد دخل النار و ان صلی و صام و این روایت را طبرانی و حاکم آورده اند و نیز در طبرانیست که

من ابغضنا اهل البیت فهو منافق و نیز در طبرانیست که

لا یبغضنا اهل البیت احد الا ذید؟ ؟ ؟ یوم القیمة عن الحوض بسیاط من نار انتهی و نیز در کید صدم گفته و طبرانی در تتمۀ حدیث بلال ذکر فقرا و اولادشان نیز روایت کرده و مادۀ اشکال را قطع نموده

عن أبی امامة ان النبی صلی اللّه علیه و سلم قال دخلت الجنة فسمعت حرکة امامی فاذا بلال و نظرت الی اعلاها فاذا فقراء امتی و اولادهم و نظرت فی اسفلها فإذا هم الاغنیاء و نیز مخاطب در همین کتاب بجواب طعن پانزدهم از مطاعن أبی بکر گفته جواب ازین دلیل آنکه قطع دست چپ سارق از ابو بکر دو بار بوقوع آمده یک بار در دزدی سوم چنانچه نسائی مفصل از حارث بن حاطب لحمی و طبرانی و حاکم روایت کرده اند و حاکم گفته که صحیح الاسناد الخ و نیز بجواب طعن هشتم از مطاعن صحابه گفته و طبرانی در اوسط المعاجم روایت می کند که عبد اللّه بن عمر را چون خبر توجه امام حسین رضی اللّه عنه بسمت عراق رسید از مکه دویده بر مسیره سه شب با او ملحق گردید و گفت

این ترید فقال الحسین رضی اللّه عنه الی العراق الخ و نیز مخاطب از باب یازدهم این کتاب در ذکر تعصب چهاردهم گفته

روی الطبرانی عن ابن عمر رضی اللّه عنه عن النبی صلی اللّه

ص:232

علیه و سلم قال اشقی الناس ثلثة عاقر ناقة ثمود و ابن آدم الذی قتل اخاه و قاتل علی بن أبی طالب انتهی

و ابن زیدان بجلی و مفضل بن الجندی احادیث نبویه شنوانیده و حق تعالی در سن و علم او را برکت عطا فرموده و نیز ذهبی در تذکره قبل این عبارت گفته ابن السقّا الحافظ الامام محدث واسط ابو محمد عبد اللّه بن محمد بن عثمان الواسطی سمع ابا خلیفه الجمحی او اسحاق بن خالویه الباسری و زکریا السّاجی و ابا یعلی الموصلی و محمود بن محمد الواسطی و احمد بن یحیی التستری الحافظ و طبقتهم روی عنه الدارقطنی و ابو الفتح یوسف القواس و ابو العلاء محمد بن علی القاضی و علی بن احمد الرزاز و علی بن عبد الصّمد بن عبید اللّه الهاشمی الخطیب و القاضی ابو جعفر محمد بن اسماعیل العلوی و ابو نصر علی بن سعید بن علی الشافعی المتوفی سنة خمس و اربعین و اربع مائة خاتمة اصحابه و ابو نعیم الاصبهانی و آخرون قال ابو العلاء بن المظفر و الدار قطنی یقولون لم نرمع ابن السّقاء کتابا و انما حدثنا حفظا و قال علی بن محمد بن الطیب الجلاّبی فی تاریخه ابن السّقاء من ائمة الواسطیین و الحفاظ المتقنین توفی فی جمادی الآخرة سنة ثلث و سبعین و ثلاثمائة

اخبرنا احمد بن عبد الحمید انا عبد اللّه بن احمد الفقیه سنة ثمان عشرة و ست مائة انا علی بن جوصا انا ابو نعیم محمد بن ابراهیم الحماری انا احمد بن مظفر العطار نا عبد اللّه بن محمد بن عثمان نا ابو خلیفة نا مسددنا ابو عوانة عن زید بن جبیر سألت ابن عمر قلت من این یجوز ان اعتمر قال فرضها رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لاهل المدینة ذا الحلیفة و لاهل الشام الجحفة و لاهل نجد قرنا قال السّلفی الی آخر ما سبق و ابو سعد عبد الکریم سمعانی در انساب در نسبت سقا گفته و اشتهر به ابو محمّد عبد اللّه بن محمد بن عبد اللّه بن عثمان المختار المربّی الواسطی المعروف بابن السّقاء من اهل الفهم و الحفظ و المعرفة بالحدیث سمع ابا خلیفة الفضل بن الحباب الجمحی و زکریّا بن یحیی السّاجی و عبد ان بن احمد الاهوازی و ابا یعلی احمد بن یعلی بن زهیر التستری و موسی بن سهل الجونی و علی بن العباس المقانعی و ابا القاسم البغوی و ابا بکر بن أبی داود السّجستانی و خلقا کثیرا من الغرباء روی عنه ابو الحسن الدار قطنی و یوسف بن عمر القوّاس و ابو القاسم بن الثلاّج و ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الحافظ و القاضی ابو العلاء محمد بن علی بن یعقوب الواسطی و ابو الحسین محمد بن المظفر الحافظ و توفی سنة ثلث و سبعین و ثلث مائة و جلال الدین سیوطی در طبقات الحفاظ گفته ابن السّقاء الحافظ الامام محدث واسط ابو محمد عبد اللّه بن محمد بن عثمان سمع ابا خلیفة و ابا یعلی و منه الدار قطنی و ابو نعیم و کان من ائمة الواسطیین و الحفاظ المتقنین و ذوی المروة و الوجاهة یحدث حفظا مات فی جمادی الآخرة سنه 373 و مرزا محمد بن معتمد خان بدخشی در تراجم الحفاظ گفته عبد اللّه بن محمد بن عثمان الواسطی ذکره فی السّقاء و قال بفتح السّین المهملة و القاف المشدّدة هذا لمن یسقی الناس الماء

ص:234

و اشتهر به ابو محمد عبد اللّه بن محمد بن عثمان بن مختار المربی الواسطی المعروف بابن السّقاء من اهل الفهم و الحفظ و المعرفة بالحدیث سمع ابا خلیفة الفضل بن الجباب الجمحی و زکریّا بن یحیی السّاجی و عبد ان بن احمد الاهوازی و ابا یعلی احمد بن علی الموصلی و احمد بن یحیی بن زهیر التستری و موسی بن سهل الجونی و علی بن العباس المقانعی و ابا القاسم البغوی و ابا بکر بن أبی داود السجستانی و خلقا کثیرا من الغرباء روی عنه ابو الحسن الدار قطنی و یوسف بن عمر القواس و ابو القاسم بن الثّلاّج و ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الحافظ و القاضی ابو العلاء محمد بن علی بن یعقوب الواسطی و ابو الحسین محمد بن المظفر الحافظ و توفی سنة ثلث و سبعین و ثلاثمائة انتهی قلت ذکره الذهبیّ و ابن ناصر الدین فی الطبقات

عن أبی یوسف عن أبی حنیفة رحمه اللّه و له شرح الجامع الصغیر و محیی الدّین عبد القادر بن محمد بن نصر اللّه القرشی در جواهر مضیه فی طبقات الحنفیّه گفته نصر بن محمد بن احمد بن ابراهیم السمرقندیّ الفقیه ابو اللیث المعروف بامام الهدی تفقه علی الفقیه أبی جعفر الهندوانی و هو الامام الکبیر صاحب الاقوال المفیدة و التصانیف المشهورة توفی رحمه اللّه تعالی لیلة الثلثاء لاحدی عشرة خلت من جمادی الآخرة سنة ثلاث و سبعین و ثلاث مائة و لنا آخر یقال له ابو اللیث السمرقندی قبل هذا فی الزّمن المتقدم یاتی فی الکنی ان شاء اللّه تعالی لنصر هذا تفسیر القرآن اربع مجلدات و النوازل فی الفقه و خزانة الفقه و تنبیه الغافلین و کتاب البستان و علی قاری در اثمار جنّیه فی اسماء الحنفیه گفته نصر بن محمد بن احمد السمرقندی الفقیه ابو اللیث المعروف بامام الهدی تفقه علی أبی جعفر الهندوانی و هو صاحب الاقوال المفیدة و التصانیف الحمیدة منها تفسیر القرآن اربع مجلدات و النوازل فی الفقه و خزانة الفقه فی مجلد و تنبیه الغافلین و کتاب بستان العارفین و له ایضا کتاب سمّاه المختلف ذکر فیه مسائل الخلاف و له المقدمة المشهورة مات بکورة بلخ سنه ست و سبعین و ثلاثمائة و محمد بن احمد ذهبی در تذکرة الحفاظ در ترجمۀ ابو الفتح محمد بن الحسین الازدی در ذکر متوفین سنه خمس و سبعین و ثلث مائة گفته و ابو اللیث نصر بن محمد السّمرقندی الفقیه الحنفی صاحب تنبیه الغافلین و تاج الدین دهان در کتاب کفایة المتطلّع گفته کتاب تنبیه الغافلین للامام الکبیر أبی اللیث نصر بن محمد السّمرقندی رحمه اللّه تعالی اخبر به عن شیخ الاسلام علی الاجهوری عن النور علی القرافی عن الحافظ عبد الرحمن السیوطی عن عبد الصّمد بن عبد الرحمن الهرسانی و أبی الفضل محمد بن عبد الرحمن العقیلی کلاهما عن أبی الفرج الغزی عن أبی الحسن علی بن جابر الهاشمی عن عبد الرحیم بن تمیم بن المظفر عن أبی السّعود محمد بن محمد بن جعفر البصری عن عمر بن أبی الحسین بن أبی الفتح عن شیخ الوقت أبی عبد اللّه محمد بن احمد بن عمر السیرافی عن الخطیب أبی مالک تمیم بن علی بن زرعة الرازی البلخی قال اخبرنا به مؤلفه الامام الکبیر ابو اللیث نصر بن محمد بن احمد السمرقندی فذکره و مصطفی بن عبد اللّه در کشف الظنون گفته بستان العارفین للشیخ الامام الفقیه أبی اللیث نصر بن محمد السّمرقندی الحنفی المتوفی سنه خمس و سبعین و ثلاثمائة و هو کتاب مختصر مفید علی مائة و خمسین بابا فی الاحادیث و الاثار الواردة فی الآداب الشرعیة و الخصال و الاخلاق و بعض الاحکام الفرعیّة یروی انه ثلث نسخ الکبری و الوسطی و الصغری و الموجود فی بلاد العرب و الرّوم هو الصّغری انتهی

ص:236

فهذا الامام ابو اللیث الفقیه، المعروف بامام الهدی عند کل خامل و نبیه الثقة الثبت الغنی عن التنویه، الّذی عزّ له مثیل و شبیه یرشد بهذا الحدیث کلّ منصف و یهدیه و یجذم به اصل کل مرتاب سفیه فالعجب من المخاطب الوجیه کیف لا یخرج عن التنبیه و لا یقف عن التمویه مع انه یوجّه إلیه کل التوجیه هوادی الایقاظ و التنبیه فاللّه حسیبه و مجازیه

اول الناس صلاة جعل التقوی حلاها

و نیز اخطب در مناقب گفته و قال الصّاحب کافی الکفاة فی مدح علی هو البدر فی هیجاء بدر و غیره فرائصه من ذکره السّیف ترعد و کم خبر فی

خیبر قد رویتم

مسوّد

بابه

و قال ایضا ما لعلیّ العلی اشباه

عند التفاخر ابناه

عن شرح علیاه إذ تکساه

اداءک من

من ذا الّذی انا لک من

و اختصّه یافعا و آثره

انتهی فهذا الصاحب بن عباد الذی فاق فی الفضل و ساد قد ابان صحة هذا الحدیث لکلّ ذی سداد حیث نظمه جازما بثبوته لابی الائمة الا مجاد علیه و آله آلاف السّلام من رب العباد، فجزم اصل البهت و اللّداد و قلع اسّ المکابرة و العناد و القم الحجر فی فم کل شاحن ذی احتداد منطو علی کوامن الضغائن و الاحقاد و اللّه المتفضل بالهدایة و الارشاد، و اسماعیل بن عباد ممدوح اکابر نقاد و مقبول اعاظم امجاد علمای سنیه است که فضائل زاهره و مفاخر فاخره و محاسن باهره و ماثر جمیله و مکارم جلیله و مدائح سنیه و مفاخر علیّه برای او ثابت می کنند ابو منصور عبد الملک بن محمد بن اسماعیل ثعالبی در یتیمة الدهر در قسم ثالث از اقسام کتاب گفته الباب الثالث فی ذکر الصّاحب أبی القاسم اسماعیل بن عباد و ایراد لمع من اخباره و عزر نظمه و نثره لیست تحضرنی عبارة ارضاها للافصاح عن علو محله فی العلم و الادب و جلالة شانه فی الجود و الکرم و تفرده بغایات المحاسن و جمعه اشتات المفاخر لان همة قولی تنخفض عن بلوغ ادنی فضائله و معالیه و جهد و صفی یقصر عن ایسر فواضله و مساعیه و لکنی اقول هو صدر المشرق و تاریخ المجد و غرّة الزّمان و ینبوع العدل و الاحسان و من لا حرج فی مدحه بکل ما یمدح به مخلوق و لولاه ما قامت للفضل فی دهرنا سوق و کانت ایامه للعلویة و العلماء و الادباء و الشعراء و حضرته محط رحالهم و موسم فضلائهم و مترع آمالهم و امواله مصروفة إلیهم و صنائعه مقصورة علیهم و همته فی مجد یشیّده و انعام یجدده و فاضل یصطنعه و کلام حسن یصنعه او یسمعه و لما کان نادرة عطارد فی البلاغة

ص:238

و واسطة عقد الدهر فی السماحة جلب إلیه من الآفاق و اقاصی البلاد کل خطاب جزل و قوال فصل و و صارت حضرته مشرعا لروائع الکلام و بدائع الافهام و ثمار الخواطر و مجلسه مجمعا لصوب العقول و ذوب العلوم و درر القرائح فبلغ من البلاغة ما یعد فی السحر و یکاد یدخل فی حدّ الاعجاز و سار کلامه مسیر الشمس و نظم ناحیتی الشرق و الغرب و احتفّ به من نجوم الارض و افراد العصر و ابناء الفضل و فرسان الشعر من یربی عددهم علی شعراء الرشید و لا یقصرون عنهم فی الاخذ برقاب القوافی و ملک رق المعانی فانه لم یجتمع بباب احد من الخلفاء و الملوک مثل ما اجتمع بباب الرشید من فحولة الشعراء المذکورین کابی نواس و أبی العتاهیة و العتابی و النمری و مسلم بن الولید و أبی الشّیص و مروان بن أبی حفصة و محمد بن مناذر و جمعت حضرة الصاحب باصبهان و الرّی و جرجان مثل أبی الحسین السلامی و أبی بکر الخوارزمی و أبی طالب المامونی و أبی الحسن البدیهی و أبی سعد الرستمی و أبی القاسم الزعفرانی و أبی العبّاس الضّبی و أبی الحسن بن عبد العزیز الجرجانی و أبی القاسم ابن أبی العلاء و أبی محمد الخازن و أبی هاشم العلوی و أبی الحسن الجوهری و بنی المنجم و ابن بابک و ابن القاشانی و أبی الفضل الهمدانی و اسماعیل الشاشی و أبی العلاء الاسدی و أبی الحسن الغویری و أبی دلف الخزرجی و أبی حفص الشهر زوری و أبی معمر الإسماعیلی و أبی الفیاض الطبری و غیرهم ممن لم یبلغنی ذکرهم او ذهب عنی اسمه و مدحه مکاتبة الشریف الموسوی الرضی و ابو اسحاق الضابی و ابن حجاج و ابن سکرة و ابن نباتة و لذکر کل من هؤلاء مکان من هذا الکتاب اما متقدم او متاخر و ما احسن و اصدق قول الصّاحب انّ خیر المداح من مدحته شعراء البلاد فی کل نادی

و عماد الدین ابو الفداء اسماعیل بن نور الدین أبی الحسن علی در تاریخ خود در وقائع سنه خمس و ثمانین و ثلث مائه گفته ذکر وفاة ابن عباد فی هذه السنة مات الصاحب ابو القاسم اسماعیل بن عباد وزیر فخر الدولة علی بن رکن الدّوله بالرّی و نقل الی اصفهان و دفن بها و کان الصاحب المذکور اوحد زمانه علما و فضلا و تدبیرا و کرما و کان عالما بانواع العلوم و جمع من الکتب ما لم یجمعه غیره و هو اول من لقّب بالصاحب من الوزراء لانه کان یصحب ابا الفضل بن العمید فقیل له صاحب ابن العمید ثم اطلق علیه هذا اللّقب لما تولّی الوزارة و بقی علما علیه ثم سمی به کل من ولّی الوزارة و کان اولا وزیر المؤیّد الدّولة بن رکن الدّولة فلمّا مات مؤیّد الدولة و استولی اخوه فخر الدولة علی مملکته اقرّ الصّاحب بن عباد علی وزارته و عظمت منزلته عنده و صنّف الصّاحب عدة کتب منها المحیط فی اللّغة و الکافی فی الرسائل و کتاب الامامة یتضمن فضائل

ص:239

علیّ و صحّة امامة من تقدمه و کتاب الوزارة و له النظم الجیّد و کان مولده فی ذی القعدة سنة ستّ و عشرین و ثلاثمائة باصطخر و قیل بالطالقان و هی طالقان قزوین لا طالقان خراسان و کان عباد ابو الصاحب وزیر رکن الدولة و توفی عباد فی سنة اربع او خمس و ثلثین و ثلاثمائة و عمر بن مظفر الشهیر بابن الوردی در تتمة المختصر در وقائع سنه مذکوره گفته و فیها مات الصّاحب ابو القاسم اسماعیل بن عباد وزیر فخر الدولة علی بن بویه بالری و نقل فدفن باصبهان کان اوحد زمانه علما و و تدبیرا و کرما اوّل من لقّب بالصّاحب من الوزراء صحب أبا الفضل بن العمید فقیل له صاحب ابن عمید ثم اطلق علیه هذا اللّقب لما تولّی الوزارة و صار علما علیه ثم سمی به کل من ولی الوزارة و کان اولا وزیرا المویّد الدولة و بعده لفخر الدولة و له المحیط فی اللغة و الکافی فی الرسائل و کتاب الامامة یتضمن فضائل علیّ و صحة امامة من تقدّمه رضی اللّه عنهم و کتاب الوزراء و له النظم الجیّد ولد فی ذی القعدة سنة ستّ و عشرین و ثلاثمائة باصطخر و قیل بطالقان قزوین و عباد ابوه وزیر رکن الدولة و توفی سنة اربع او خمس و ثمانین و ثلاث مائة و شمس الدین احمد بن محمد المعروف بابن خلکان در وفیات الأعیان گفته الصاحب ابو القاسم اسماعیل بن أبی الحسین عباد بن عباس بن عباد بن احمد بن ادریس الطالقانی کان نادرة الدّهر و اعجوبة العصر فی فضائله و مکارمه و کرمه اخذ الادب عن أبی الحسین احمد بن فارس اللغوی صاحب کتاب المجمل فی اللغة و اخذ عن أبی الفضل ابن العمید و غیرهما و قال ابو منصور الثعالبی فی کتابه الیتیمة فی حقّه لیست تحضرنی عبارة ارضاها للافصاح عن علوّ محله فی العلم و الادب و جلالة شانه فی الجود و الکرم و تفرّده فی الغایات فی المحاسن و جمعه اشتات المفاخر لان همة قولی تنخفض عن بلوغ ادنی فضائله و معالیه و جهد و صفی یقصر عن ایسر فواضله و مساعیه ثم شرع فی شرح بعض محاسنه و طرف من احواله و قال ابو بکر الخوارزمی فی حقه الصاحب نشأ من الوزارة فی حجرها و دبّ و درج فی وکرها و رضع افاویق درّها و ورثها عن آبائه کما قال ابو سعید الرستمی فی حقه و هو ورث الوزارة کابرا عن کابر موصولة الاسناد بالاسناد*یروی عن العباس عباد وزا*رته و اسماعیل عن عباد*و هو اول من لقّب بالصّاحب من الوزراء لانه کان یصحب ابا الفضل بن العمید فقیل له صاحب ابن العمید ثم اطلق علیه هذا الاسم لما تولی الوزارة و بقی علما علیه و ذکر الصّابی فی کتاب التاجی انه انما قیل له الصّاحب لأنّه صحب مؤیّد الدولة ابن بویه منذ الصّبا و سمّاه الصّاحب فاستمرّ علیه هذا اللّقب و اشتهر به ثم سمی به کل من ولی الوزارة بعده و کان اولا وزیر مؤیّد الدولة

ص:240

أبی منصور بن بویه رکن الدولة بن بویه الدیلمی تولی وزارته بعد أبی الفتح علی بن أبی الفضل بن العمید المذکور فی ترجمة ابیه محمد فلما توفی مؤیّد الدولة فی شعبان سنة ثلث و سبعین و ثلاثمائة بجرجان استولی علی مملکته اخوه فخر الدولة ابو الحسن علی فاقرّ الصاحب علی وزارته و کان مبجلا عنده و معظما نافذ الامر و انشد ابو القاسم الزعفرانی یوما ابیاتا نونیة من جملتها ایا من عطایاه

تهدی الغنی

و حاشیة الدار یمشون فی صنوف من الخز الاّ انا

فقال الصاحب قرأت فی اخبار معن بن زائدة الشیبانی ان رجلا قال له احملنی ایها الامیر فامر له بناقة و فرس و بغل و حمار و جاریة ثم قال لو علمت انّ اللّه تعالی خلق مرکوبا غیر هذا لحملتک علیه و قد امرنا لک من الخزّ بجبة و قمیص و عمامة و دراعة و سراویل و مندیل و مطرف و رداء و کساء و جورب و کیس و لو علمنا لباسا آخر یتخذ من الخزّ لاعطیناکه و اجتمع عنده من الشعراء ما لم یجتمع عند غیره و مدحوه بغرب المدائح و کان حسن الاجوبة رفع الضرابون من دار الضرب إلیه رقعة فی مظلمة مترجمة بالضرابین فوقع تحتها فی حدید بارد و کتب بعضهم إلیه ورقة اغار فیها علی رسائله و سرق جملة من الفاظه فوقع فیها هذه بضاعتنا ردّت إلینا و حبس بعض عماله فی مکان ضیّق بجواره ثم صعد السّطح یوما فاطلع علیه فرآه فناداه المحبوس باعلی صوته فاطلع فرآه فی سواء الجحیم فقال الصاحب اخسئوا فیها و لا تکلّمون و نوادره کثیرة و صنف فی اللغة کتابا سماه المحیط و هو فی سبع مجلدات رتبه علی حروف المعجم کثر فیه الالفاظ و قلّل الشواهد فاشتمل من اللغة علی جزء متوفر و کتاب الکافی فی الرسائل و کتاب الاعیاد و فضائل النیروز و کتاب یذکر فیه فضائل علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه و یثبت امامة من تقدّمه و کتاب الوزراء و کتاب الکشف عن مساوی شعر المتنبّی و کتاب اسماء اللّه تعالی و صفاته و له رسائل بدیعة و نظم جیّد فمنه قوله و شادن جماله یقصر عنه صفتی اهوی لتقبیل یدی

فقلت قبّل شفتی

و له فی رقة الخمر رق الزجاج و رقت الخمر و تشابها فتشاکل الامر فکانما

خمر و لا قدح و کانما قدح و لا خمر

و له یرثی کثیر بن احمد الوزیر و کنیته ابو علی و هو یقولون

لی اودی کثیر بن احمد

فی الرّجال قلیل

و حکی ابو الحسین محمد بن الحسین الفارسی النحوی ان نوح بن منصور احد ملوک بنی سامان کتب إلیه ورقة فی السّر یستدعیه لیفوّض إلیه وزارته و تدبیر امر مملکته فکان من جملة اعذاره إلیه انه یحتاج فی نقل کتبه خاصّة الی اربع مائة جمل فما الظنّ بما یلیق به من التجمّل

ص:241

و فی هذه القدر من اخباره کفایة و کان مولده لا ربع عشرة لیلة بقیت من ذی القعدة سنة ست و عشرین و ثلاثمائة باصطخر و قیل بالطالقان و توفی لیلة الجمعة الرابع و العشرین من صفر سنة خمس و ثمانین و ثمان مائة بالری ثم نقل الی اصبهان رحمه اللّه تعالی و دفن فی قبة بمحلة تعرف بناب ذریه و هی عامرة الی الان و اولاد بنته یتعاهدونها بالتبییض قال ابو القاسم بن القیّم بن العلاء الشاعر الاصبهانی رأیت فی المنام قائلا یقول لم الم ترث الصّاحب مع فضلک و شعرک فقلت الجمتنی کثرة محاسنه فلم ادر بما ابدا منها و خفت ان اقصر و قد ظنّ بی الاستیفاء لها فقال أجز ما اقوله فقلت قل قال ثوی الجود و الکافی معا فی حفیرة

فقلت لیانس کل منهما باخیه

فقال هما

اصطحبا حیّین ثم توافقا

فقلت ضجیعین فی لحد بباب ذریه

فقال إذا ارتحل الثاوون عن مستقرهم

فقلت اقاما الی یوم القیمة فیه

ذکر هذا البیاسی فی حماسته و رأیت فی اخباره انه لم یسعد احد بعد وفاته کما کان فی حیاته غیر الصّاحب فانّه لما توفی اغلقت له مدینة الری و اجتمع الناس علی باب قصره ینظرون خروج جنازته و حضر مخدومه فخر الدولة المذکور اولا و سائر القوّاد و قد غیّروا لباسهم فلما خرج نعشه من الباب صاح الناس باجمعهم صحیحة واحدة و قبلوا الارض و مشی فخر الدّولة امام الجنازة مع الناس و قعد للعزاء ایاما ورثاه ابو سعید الرستمی بقوله ابعد ابن عباد یهش

الی الثری

و توفی والده ابو الحسن عباد بن العباس فی سنة اربع او خمس و ثلثین و ثلاثمائة رحمه اللّه تعالی و کان وزیر رکن الدولة ابن بویه و هو والد فخر الدّولة المذکور و والد عضد الدولة فناخسرو ممدوح المتنبی و توفی فخر الدولة فی شعبان سنة سبع و ثمانین و ثلاثمائة رحمه اللّه تعالی و مولده سنة احدی و اربعین و ثلاثمائة و الطالقانی بالطاء المهملة و بعد الالف لام مفتوحة و قاف و بعد الالف الثانیة نون هذه النسبة الی الطالقان و هو اسم لمدینتین إحداهما بخراسان و الاخری من اعمال قزوین و الصاحب المذکور اصله من طالقان قزوین لا طالقان خراسان و محمد بن احمد ذهبی در عبر فی خبر من غبر در وقائع سنه خمس و ثمانین و ثلاثمائة گفته و الصّاحب ابو القاسم اسماعیل بن عباد وزیر مؤیّد الدولة بویه بن رکن الدولة و فخر الدولة صحب الوزیر ابا الفضل بن العمید و اخذ عنه الادب و الشعر و الترسّل و کان من رجال التدبیر حزما و عزما و سوددا و نبلا و سخاء و حشمة و افضالا و عدلا توفی بالری و نقل و دفن باصبهان و عبد اللّه بن اسعد یافعی در مرآة الجنان گفته سنة خمس و ثمانین و ثلاث مائة فیها توفی الصّاحب المعروف بابن عباد و هو ابو القاسم اسماعیل بن أبی الحسن عباد بن احمد بن ادریس الطالقانی کان نادرة الدّهر و اعجوبة العصر

ص:242

فی فضائله و مکارمه اخذ الادب من أبی الحسین احمد بن الفارس اللّغوی صاحب کتاب المجمل فی اللغة و اخذ عن أبی الفضل بن للعمید و غیرهما و قال ابو منصور الثعالبی فی کتاب الیتیمة فی حقه لیست تحضرنی عبارة ارضاها للافصاح عن علو محله فی العلم و الادب و جلالة شانه فی الجود و الکرم و تفرده بالغایات فی المحاسن و جمعه اشتات المفاخر لان همة قولی؟ ؟ ؟ تنخفض عن بلوغ ادنی فواضله و معالیه و جهد و صفی یقصر عن ایسر فضائله و مساعیه ثم شرع فی شرح بعض محاسنه و طرف من احواله و قال ابو بکر الخوارزمی فی حقه الصاحب نشأ من الوزارة فی حجرها و دبّ و درج من وکرها و رضع افاویق درّها و ورثها عن آبائه کما قال ابو سعید الرستمی فی حقه ورث الوزارة کابرا عن کابر

موصولة الاسناد بالاسناد یروی عن العباس عباد وزا رته و اسماعیل عن عباد

و قال بعضهم رأیت فی اخباره انّه لم یسعد احد بعد وفاته کما کان فی حیاته غیر الصاحب فانه لما توفی اغلقت مدینة الریّ و اجتمع الناس علی باب قصره ینتظرون خروج جنازته و حضر مخدومه فخر الدولة و سائر القوّاد و قد غیروا لباسهم قلت یعنی لم یسعد احد بعد موته کما کان فی حیاته غیره من ارباب ولایات الدّنیا و ما یفتخرون به من المناصب الّتی هی ان لم یسلّم اللّه تعالی معاطب و هو اوّل من لقب بالصّاحب من الوزراء لأنّه کان یصحب ابا الفضل بن العمید فقیل له صاحب ابن العمید ثم اطلق علیه هذا اللّقب لما تولی الوزارة و بقی علما علیه و ذکر الصّابی فی کتاب التاجی انه انما قیل له الصّاحب لأنّه صحب مؤید الدّولة منذ الصّبی و سماه الصّاحب فاستمرّ هذا اللّقب؟ ؟ ؟ علیه و اشتهر به ثم سمّی به کل من تولّی الوزارة بعد و کان اولا وزیر مؤیّد الدولة أبی منصور بویه بضمّ الموحّدة و فتح الواو و سکون المثناة من تحت و فی آخره هاء ساکنة ابن رکن الدولة الدیلمی تولّی وزارته بعد أبی الفتح علیّ بن أبی الفضل بن العمید فلما توفی مؤید الدّولة فی سنة ثلث و سبعین و ثلاثمائة استولی علی مملکته اخوه فخر الدولة ابو الحسن فاقرّ الصاحب علی وزارته و کان مبجّلا عنده معظّما نافذ الامر و کان حسن الفطنة کتب بعضهم إلیه رقعة اغار فیها علی رسائله و سرق جملة من الفاظه فوقع تحتها هذه بضاعتنا ردّت إلینا و حبس بعض اعماله فی مکان ضیّق بجواره ثم صعد السّطح یوما فاطلع علیه فرآه فناداه المحبوس باعلی صوته فاطّلع فرآه فی سواء الجحیم فقال الصّاحب اخسئوا فیها و لا تکلمون قلت یعنی انک خاطبتنا بخطاب من هو معذّب فاجبناک بالجواب الّذی یجاب به اهل النّار و له نوادر و تصانیف کثیرة منها کتاب المحیط فی اللّغة و هو سبع مجلّدات و کتاب الکشف عن مساوی شعر المتنبّی و کتاب اسماء اللّه و صفاته و کتب اخری و له رسائل بدیعة و نظم جیّد من جملته قوله

ص:243

رق الزّجاج و رقت الخمر

قلت و هذا البیتان یتمثل بهما فی الامور المحتملة المتشابهة و ممن یتمثل بهما شیخ عصره و امام دهره شهاب الدّین السّهروردی قدس اللّه روحه و حکی ابو الحسن محمد بن الحسین الفارسی النحوی انّ نوح بن منصور احد ملوک بنی سامان کتب إلیه و رقة یستدعیه لیفوض إلیه وزارته و تدبیر اهل مملکته فکان من جملة اعتذاره إلیه انه یحتاج لنقل کتبه خاصة اربع مائة جمل فما الظن بما یلیق به من التجمل و قال الامام الحافظ ابو القاسم بن عساکر حکی لی من اثق به ان الصّاحب بن عباد کان إذا انتهی الی ذکر الباقلانی و ابن فورک و الاستاذ أبی اسحاق الاسفراینی و کانوا متعاصرین من اصحاب الشیخ أبی الحسن الاشعری قال الباقلانی بحر مغرق و ابن فورک میل؟ ؟ ؟ مطرق و الاسفرائنی نار محرق قال الحافظ ابو القاسم بن عساکر و کان روح القدس نفث فی روعه حیث اخبر عن هؤلاء الثلاثة بما هو حقیقة الحال فیهم و جلال الدین عبد الرحمن سیوطی در بغیة الوعاة گفته اسماعیل بن عباد بن العباس بن عباد الطالقانی ابو القاسم الوزیر الملقب بالصّاحب کافی الکفاة ولد فی ذی القعدة سنة اربع و عشرین و ثلاثمائة و اخذ الادب عن ابن فارس و ابن العمید و سمع من ابیه و جماعة کان نادرة عصره و اعجوبة دهره فی الفضائل و الکلام حدث و قعد للاملاء و حضر الناس الکثیر عنده بحیث کان له ستة مستملین و کان فی الصغر إذا أراد المضی الی المسجد لیقرأ تعطیه والدته دینارا فی کل یوم و درهما و تقول له تصدّق بهذا علی اول فقیر تلقاه فکان هذا دابه فی شبابه الی ان کبر و صار یقول للفرّاش کل لیلة اطرح تحت المطرح دینارا و درهما لئلاّ ینساه فبقی علی هذا مدّة ثم ان الفرّاش نسی لیلة من اللّیالی ان یطرح له الدّرهم و الدّینار فانتبه و صلّی و قلب المطرح لیاخذ الدرهم و الدینار ففقدهما فتطیر من ذلک و ظن انه لقرب اجله فقال للفرّاشین خذوا ما هنا من الفراش و اعطوا الاوّل فقیر تلقونه حتی یکون کفارة لتاخیر هذا فلقوا عمی هاشمیّا یتّکی علی ید امرأة فقالوا تقبّل هذا فقال ما هو قالوا مطرح دیباج و مخادّ دیباج فاغمی علیه فاعلموا الصّاحب بامره فاحضره و رشّ علیه ماء فلما افاق ساله فقال اسألوا هذه المرأة ان لم تصدقونی فقالوا له اشرح فقال انا رجل شریف لی ابنة من هذه المرأة خطبها رجل فزوّجناه ولی سنین اخذ القدر الّذی یفضل عن قوتنا اشتری لها به جهازا فلمّا کان البارحة قالت امها اشتهیت له مطرح دیباج و محادّ دیباج فقلت لها من این لی ذلک و جری بینی و بینها خصومة الی ان سالتها ان تاخذ بیدی و تخرجنی حتی امضی علی وجهی فلمّا قال لی هؤلاء هذا الکلام حقّ لی ان یغشی علیّ فقال لا یکون الدیباج الا مع ما یلیق به ثم اشتری له جهازا

ص:244

یلیق بذلک المطرح و احضر زوج الصبیة و دفع إلیه بضاعة سنیّة ولی الصّاحب الوزارة ثمانیة عشر سنة و شهرا لمویّد الدّولة بن رکن الدولة بن بویه و اخیه فخر الدّولة و هو اول من سمّی الصّاحب فی الوزراء لأنّه صحب مؤیّد الدولة من الصّبا و سماه الصّاحب فغلب علیه هذا اللقب و لم یعظم وزیرا مخدومه ما اعظمه فخر الدّولة و لم یجتمع بحضرة احد من العلماء و الشعراء و الاکابر ما اجتمع بحضرته و عنه انّه قال مدحت بمائة الف قصیدة عربیة و فارسیة ما سرّنی شاعر کما سرّنی ابو سعید الرستمی الاصبهانی بقوله ورث الوزارة کابرا عن کابر

اسماعیل عن عباد

و لم یکن یقوم لاحد من الناس و لا یشیر الی القیام و لا یطمع احد منه فی ذلک کائنا من کان و اما ابو حیان التوحیدی فانه املی فی ذمّه و ذم ابن العمید مجلدة سمّاها بثلب الوزیرین لنقص حظّ ناله منه و عدد فیها قبائح له و للصاحب من التصانیف المحیط باللّغة عشر مجلدات رسائله الکشف عن مساوی شعر المتنبّی جوهرة الجمهرة-دیوان شعره-و غیر ذلک مات لیلة الجمعة الرابع و العشرین من صفر سنة خمس و ثمانین و ثلاثمائة و اغلقت له مدینة الرّی و اجتمع الناس علی باب قصره ینتظرون جنازته فلما خرج نعشه صاح الناس باجمعهم صیحة واحدة و قبّلوا الارض ثم نقل بعد ذلک الی اصبهان و شهرته تغنی عن الاطناب بذلک و من شعره قال لی ان رقیبی سیئ الخلق فداره فقلت دعنی وجهک الجنّة حفت

بالمکاره

و مولوی صدیق حسن خان معاصر در ابجد العلوم گفته الصّاحب ابو القاسم اسماعیل بن عباد الطالقانی کان نادرة الدهر و اعجوبة العصر فی فضائله و مکارمه و کرمه اخذ الادب عن ابن فارس اللغوی و ابن العمید و غیرهما قال الثعالبی فی الیتیمة لیست تحضرنی عبارة ارضاها للافصاح عن علوّ محله فی العلم و الادب انتهی نشأ من الوزارة فی حجرها و دبّ و درج فی وکرها و کان وزیر ابن بویه الدیلمی و اجتمع عنده من الشعراء ما لم یجتمع عند غیره و مدحوه بغرر المدائح صنّف فی اللّغة کتابا سمّاه المحیط و هو فی سبع مجلدات اشتمل من اللغة علی جزء متوفر و له رسائل بدیعة و نظم جیّد فمنه قوله شعر و شادن جماله تقصر

عنه صفتی اهوی لتقبیل یدی فقلت قبّل شفتی

و له فی رقة الخمر شعر رقّ الزّجاج و رقت الخمر

فتشابها و تشاکل الامر فکانما خمر و لا قدح و کانما قدح و لا خمر

ولد سنه 326 و توفی سنة 385 بالری ثم نقل الی اصبهان و الطالقان اسم لمدینتین احداهما بخراسان و الاخری من اعمال قزوین و الصّاحب من الاخری

نا انس قال اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طائر و ذکر الحدیث و نیز ابن المغازلی در مناقب گفته اخبرنا ابو طالب بن محمد بن علی بن الفتح الحربیّ البغدادی فیما کتب به الی ان ابا حفص عمر بن احمد بن شاهین حدثهم قال نا نصر بن القاسم الفرضی نا عیسی بن مساور الجوهری قال قال لی نعیم بن سالم بن قنبر و لقیته سنة تسعین و مائة و قال نعیم بن سالم لی اثنی عشرة و مائة سنة

قال لی انس بن مالک اهدی الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیر مشویّ فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اللّهم ایتنی باحبّ خلقک إلیک او بمن تحبّه الشّک من عیسی بن مساور الجوهری فجاء علیّ فرددته فدخل فی الثالثة او فی الرابعة فقال له النبی صلی اللّه علیه و سلم ما حبسک او ما أبطأ بک عنّی یا علی قال جئت فردّنی انس ثم جئت فردنی انس ثم جئت فردنی انس قال یا انس ما حملک علی ما صنعت أ رجوت ان یکون رجلا من الانصار فقلت نعم فقال یا انس او فی الانصار افضل من علیّ و محب الدین طبری در ریاض نضره در ذکر حدیث طیر گفته و

خرجه الحافظ ابو حفص عمر بن عثمان بن شاهین فی جزء من حدیثه و لم یذکر زیادة الحربی و قال بعد قوله فجاء علی فرددته ثم جاء فرددته فدخل فی الثالثة او فی الرابعة فقال له النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم ما حبسک عنّی او ما ابطأ بک عنّی یا علی قال جئت فردنی انس ثم جئت فردنی انس ثم جئت فردنی انس قال یا انس ما حملک علی ما صنعت قال رجوت ان یکون رجلا من الانصار فقال اوفی الانصار خیر من علیّ او افضل من علیّ و ابن شهرآشوب طاب ثراه در کتاب مناقب در ذکر حدیث طیر فرموده و حدثنی ابو العزیز کادش العکبری عن أبی طالب الحربیّ العشاری عن ابن شاهین الواعظ فی کتابه ما قرب سنده قال حدثنی نصر بن القاسم الفرائضی قال اخبرنا ابو محمد عیسی الجوهری قال قال نعیم بن سالم بن قنبر قال قال انس بن مالک الخبر و ابن شاهین از اکابر محدثین و ائمه موثقین و اثبات مامونین و مشاهیر مفیدینست و در باب کثرت تصانیف و تعدد توالیف بر جمیع جهابذه متقدمین و متأخرین سنیه سابق و در حیازت قصب سبق درین فضیلت جمیله و مکرمت جلیله بر کل بارعین و ماهرین این حضرات فائق می باشد تا آنکه ائمه قوم منتهای کثرت تصانیف برای او بالخصوص ثابت می سازند و دیگری را از اساطین و ائمه خویش باین شرف عظیم و مجد فخیم نمی نوازند و در مقام دلیل و برهان وزن مدادی که باو این بزرگ تصانیف خود نوشته هزار و بست و هفت قنطار می نویسند و این امر غریب را از قبیل کرامت طی زمان مثل کرامت مکان می دانند و گمان می برند که این کرامت او را بوراثت از لیلة الاسراء و لیلة القدر بهم رسیده چنانچه انشاء اللّه تعالی این معنی و دیگر فضائل معرقه و مناقب مونقه و محاسن غزیره و محامد کثیره او که از کتاب الانساب عبد الکریم بن محمد السمعانی و تاریخ کامل علی بن محمد المعروف بابن الاثیر و اسماء الرجال مسند أبی حنیفه از محمد بن محمود الخوارزمی و طبقات القراء شمس الدین محمد بن محمد الجزری و عبر فی خبر من غبر

ص:246

از محمد بن احمد الذهبی و مرآة الجنان عبد اللّه بن اسعد الیافعی و طبقات الحفاظ و منتهی العقول جلال الدین السیوطی و طبقات المفسرین شمس الدین محمد بن علی الداودی المالکی و تاریخ خمس حسین بن محمد الدیاربکری و شرح مواهب لدنیه محمد بن عبد الباقی الزرقانی و رسالۀ اسانید محمد بن محمد الامیر و جنه فی الاسوة الحسنة بالسنه از مولوی صدیق حسن خان معاصر ظاهر و باهرست در مجلد حدیث تشبیه خواهی دریافت فالحمد للّه الملک العزیز العلام علی روایة ابن شاهین الحافظ الامام الحدیث الطیر الراقی الی اوج التحقق التام حیث شاهت به وجوه الخصام و نشبت بهم مخالب الالزام، و اشتبکت علیهم مصائد الافحام، و بدی انهم مرتطمون فی وحل العجز اشد ارتطام، متمسکون فی دعاویهم باضغاث الاحلام، نازحون عن التبصر و الامعان و الانعام و اللّه ولی التفضل و الانعام

المضمومة و الطاء المهملة السّاکنة و فی آخرها النّون هذه النسبة الی دار القطن و هی کانت محلة ببغداد کبیرة خربت الساعة کنت اجتاز بها بالجانب الغربیّ و ارانی صاحبنا الشیخ سعد اللّه بن محمد المقری مسجده فی دار القطن منها ابو الحسن علی بن عمر بن احمد بن مهدی بن مسعود بن النعمان بن دینار بن عبد اللّه الحافظ الدار قطنی من اهل بغداد کان احد الحفّاظ المتقنین المکثرین و کان المثل فی الحفظ سمع ابا القاسم البغوی و أبا بکر بن أبی داود السّجستانی و یحیی بن محمد بن صاعد و زید بن الهیثم القاضی الازدی و خلقا کثیرا من هذه الطبقة روی عنه ابو بکر البرقانی و ابو نعیم الاصبهانی و ابو محمد الخلال و ابو القاسم التنوخی و ابو محمد الجوهری و القاضی ابو الطیّب الطبری و ابو طالب العشاری و آخرهم الشریفان ابو الحسین بن المهتدی باللّه و ابو الغنائم بن المامون الهاشمیون ذکره ابو بکر احمد بن احمد بن علی بن ثابت الخطیب فی التاریخ و قال ابو الحسن الدار قطنی کان فرید عصره و قریع دهره و نسیج وحده و امام وقته انتهی إلیه علم الاثر و المعرفة بعلل الحدیث و اسماء الرجال و احوال الرواة مع الصّدق و الامامة و الثقة و العدالة و قبول الشهادة و صحة الاعتقاد و سلامة المذهب و الاضطلاع بعلوم سوی علم الحدیث منها القراءة جمع فیها کتابا مختصرا موجزا جمع الاصول فی ابواب عقدها فی اول الکتاب و سمعت بعض من یعتنی بعلوم القرآن یقول لم یسبق ابو الحسن الی طریقته التی سلکها فی عقد الابواب المقدمة فی اول القراءة و صار القراء بعده یسلکون طریقته فی تصانیفهم و یحذون حذوه و منها المعرفة بمذاهب الفقهاء فان کتاب السّنن الّذی صنفه یدل علی انه کان ممن اعتنی بالفقه لانه لا یقدر علی جمع ما تضمّن ذلک الکتاب الاّ من تقدمت معرفته بالاختلاف فی الاحکام و بلغنی انه درس فقه الشافعی علی أبی سعید الاصطخری و قیل بل درس الفقه علی صاحب لابی سعید و کتب الحدیث عن أبی سعید نفسه و منها ایضا المعرفة بالادب و الشعر و قیل انه کان یحفظ دواوین جماعة من الشعراء و سمعت حمزة بن محمد بن طاهر الدقاق یقول قال ابو الحسن الدار قطنی یحفظ دیوان السید الحمیری فی جملة ما یحفظ من الشعر فنسب الی التشیع لذلک قال و حدثنی الازهری ان ابا الحسن لما دخل مصر کان بها شیخ علوی من اهل المدینة یقال له مسلم بن عبد اللّه و کان عنده کتاب النسب عن الخضر بن داود عن الزبیر بن بکّار و کان مسلم احد الموصوفین بالفصاحة المطبوعین علی العربیّة فسأل الناس ابا الحسن ان یقرأ علیه کتاب النسب و رغبوا فی سماعه بقراءته فاجابهم الی ذلک و اجتمع فی المجلس من کان بمصر من اهل العلم و الادب و الفضل فخرجوا علی ان یحفظوا علی أبی الحسن لحنة او یظفروا منه بسقطة فلم یقدر و اعلی ذلک حتی جعل مسلم یتعجب و یقول له و عربیة ایضا و کان عبد الغنی بن سعید یقول احسن الناس کلاما

ص:248

علی حدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ثلثة علی بن المدینی فی وقته و موسی بن هارون فی وقته و علی بن عمر الدار قطنی فی وقته قال ابو الطیب الطبری حضرت ابا الحسن الدار قطنی و قد قرئت علیه الاحادیث الّتی جمعها فی الوضوء من مسّ الذکر فقال لو کان احمد بن حنبل حاضرا لاستفاد هذه الاحادیث ولد الدار قطنی سنة ستّ و ثلاثمائة و مات فی ذی القعدة سنة خمس و ثمانین و ثلاثمائة و دفن بمقبرة باب الدیر قریبا من قبر معروف الکرخی و قاضی شمس الدین احمد بن محمد المعروف بابن خلکان در وفیات الأعیان گفته ابو الحسن علی بن عمر بن احمد بن مهدی البغدادی الدار قطنی الحافظ المشهور کان عالما حافظا فقیها علی مذهب الامام الشافعی رضی اللّه عنه اخذ الفقه عن أبی سعید الاصطخری الفقیه الشافعی و قیل بل اخذه عن صاحب لابی سعید و اخذ القراءة عرضا و سماعا عن محمد بن الحسن النقّاش و علی بن سعید القزّاز و محمد بن الحسین الطبری و من فی طبقتهم و سمع من أبی بکر بن مجاهد و هو صغیر و تصدر للاقراء ببغداد و کان عارفا باختلاف الفقهاء و یحفظ کثیرا من دواوین العرب منها دیوان السیّد الحمیری فنسب الی التشیّع لذلک روی عنه الحافظ ابو نعیم الاصبهانی صاحب حلیة الاولیاء و جماعة کثیرة و قیل القاضی ابن معروف شهادته فی سنة ستّ و سبعین و ثلاثمائة فندم علی ذلک و قال کان یقبل قولی علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بانفرادی فصار لا یقبل قولی علی فعل الا مع آخر و صنّف کتاب السّنن و المختلف و الموتلف و غیرهما و خرج من بغداد الی مصر قاصدا ابا الفضل جعفر بن الفضل المعروف بابن حنزابة وزیر کافور الاخشیدی المذکور فی حرف الجیم فانّه بلغه ان ابا الفضل عازم علی تالیف مسند فمضی إلیه یساعده علیه و اقام عنده مدة و بالغ ابو الفضل فی اکرامه و انفق علیه نفقة واسعة و اعطاه شیئا کثیرا و حصل له بسببه مال جزیل و لم یزل عنده حتی فرغ من المسند و کان یجتمع هو و الحافظ عبد الغنی بن سعید المقدم ذکره علی تخریج المسند و کتابته الی ان نخر و قال الحافظ عبد الغنی المذکور احسن الناس کلاما علی حدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ثلثة علی بن المدینی فی وقته و موسی بن هارون فی وقته و الدار قطنی فی وقته و سأل الدار قطنی یوما اصحابه هل رای الشیخ مثل نفسه فامتنع من جوابه و قال قال اللّه تعالی فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ فألحّ علیه فقال ان کان فی فن واحد فقد رایت من هو افضل منّی و ان کان من اجتمع فیه مثل ما اجتمع فیّ فلا و کان مفنّنا فی علوم کثیرة اماما فی علوم القرآن و کانت ولادة الحافظ المذکور فی ذی القعدة سنة ست و ثلاثمائة و توفّی یوم الاربعاء لثمان خلون من ذی القعدة و قبل ذی الحجة سنة خمس و ثمانین و ثلاثمائة ببغداد

ص:249

و صلّی اللّه علیه الشیخ ابو حامد الاسفراینی الفقیه المشهور المقدم ذکره و دفن قریبا من معروف الکرخی فی مقبرة باب الدیر رحمهما اللّه و الدارقطنی بفتح الدال المهملة و بعد الالف راء مفتوحة ثم قاف مضمومة و بعدها طاء مهملة ساکنة ثم نون هذه النسبة الی دار القطن و کانت محلة کبیرة ببغداد ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته الدار قطنی الامام شیخ الاسلام حافظ الزمان ابو الحسن علی بن عمر بن احمد بن مهدی البغدادی الحافظ الشهیر صاحب السّنن مولده سنة ست و ثلاثمائة سمع البغوی و ابن أبی داود و ابن صاعد و الحضرمی و ابن درید و ابن ییرود و علی بن عبد اللّه بن مبشر و محمد بن القاسم المحاربی و ابا علی محمد بن سلیمان المالکی و ابا عمر القاضی و ابا جعفر احمد بن بهلول بن زیاد النیسابوریّ و بدر بن هیثم القاضی و احمد بن القاسم الفرائضی و ابا طالب الحافظ و خلائق ببغداد و البصرة و الکوفة و واسط و ارتحل فی کهولته الی مصر و الشام و صنف التصانیف حدث عنه الحاکم و ابو حامد الاسفراینی و تمام الرازی و الحافظ عبد الغنی الازدی و ابو بکر البرقانی و أبو ذرّ الهروی و ابو نعیم الاصبهانی و ابو محمد الخلاّل و ابو القاسم بن المحسن و ابو طاهر بن عبد الرحیم و القاضی ابو الطیّب الطبری و ابو بکر بن بشران و ابو القاسم حمزة السهمی و ابو محمد الجوهری و ابو الحسین بن الابنوسی و عبد الصمد بن المامون و ابو الحسین بن المهتدی باللّه و امم سواهم قال الحاکم صار الدار قطنی اوحد عصره فی الحفظ و الفهم و الورع و اماما فی القراء و النحویّین و اقمت فی سنة سبع و ستین ببغداد اربعة اشهر و کثر اجتماعنا فصادفته فوق ما وصف لی و سالته عن العلل و الشیوخ و له مصنفات یطول ذکرها فاشهد انه لم یخلف علی ادیم الارض مثله و قال الخطیب کان فرید عصره و امام وقته و انتهی إلیه علم الاثر و المعرفة بالعلل و اسماء الرجال مع الصدق و الثقة و صحة الاعتقاد و الاخذ من علوم کالقراءات فانّ له فیها مصنّفا سبق فیه الی عقد الابواب قبل فرش الحروف و تاسی القراء بعده و من ذلک المعرفة بمذاهب الفقهاء بلغنی انه درس الفقه علی أبی سعید الاصطخری و منها المعرفة بالآداب و الشعر فقیل کان یحفظ دواوین جماعة و حدثنی حمزة بن محمد بن طاهر انه کان یحفظ دیوان السید الحمیری و لهذا نسب الی تشیع قال ابن الذّهبی ما بعده من التشیع قال الخطیب و حدثنی الازهری قال بلغنی ان الدار قطنی حضر فی حداثته مجلس اسماعیل الصفّار و قعد ینسخ جزءا و الصّفار یملی فقال رجل لا یصح سماعک و انت تنسخ فقال فهمی للاملاء خلاف فهمک أ تحفظ کم أملی الشیخ قال لا ادری قال أملی ثمانیة عشر حدیث الحدیث الاول عن فلان عن فلان

ص:250

و متنه کذا و کذا و الثانی عن فلان عن فلان و متته کذا و کذا و مرّ فی ذلک حتی اتی علی الاحادیث فتعجب النّاس منه او کما قال قال رجا بن محمد المعدل قلت للدارقطنی هل رأیت مثل نفسک فقال قال اللّه تعالی فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ قال فالححت علیه فقال لم أر أحدا جمع ما جمعت و قال ابو ذر الحافظ قلت للحاکم هل رأیت مثل الدارقطنی فقال هو لم یر مثل نفسه فکیف أنا رواها الخطیب فی تاریخه عن أبی الولید الباجی عن أبی ذرّ و کان عبد الغنی إذا ذکر الدار قطنی قال استاذی قال القاضی ابو الطیّب الطبری الدار قطنیّ امیر المؤمنین فی الحدیث و قال الخطیب قال لی ابو القاسم الازهری کان الدار قطنی ذکیّا إذا ذکر شیئا من العلم أی نوع کان وجد عنده منه نصیب وافر لقد حدثنی محمد بن طلحة البغالی انه حضر مع الدار قطنی دعوة فجری ذکر الاکلة فاندفع الدار قطنی یورد نوادر الاکلة حتی قطع اکثر لیلته بذلک قال الازهری رأیت الدار قطنی اجاب ابن أبی الفوارس عن علة حدیث او اسم فقال یا ابا الفتح لیس بین الشرق و الغرب من یعرف هذا غیری قال الخطیب فی ترجمة الدار قطنی سالت البرقانی هل کان ابو الحسن یملی علیک العلل من حفظه قال نعم و انا الذی جمعتها و قرأها الناس من نسختی و حدثنی العتیقی حضرت مجلس الدار قطنی و جاءه ابو الحسن البیضاوی برجل غریب و ساله ان یملی علیه احادیث فاملی علیه من حفظه مجلسا یزید احادیثه علی العشرین متون جمیعها نعم الشیء الهدیة امام الحاجة فانصرف الرجل ثم جاءه بعد و قد اهدی له شیئا فقربه إلیه و املی علیه من حفظه سبعة عشر حدیثا متونها إذا جاءکم کریم قوم فاکرموه قلت هنا یخضع للدار قطنی و لسعة حفظه الجامع لقوة الحافظة و لقوة الفهم و المعرفة و إذا شئت ان تبین براعة هذا الامام فطالع العلل فانّک تندهش و یطول تعجبّک الخ و نیز ذهبی در عبر فی خبر من غبر گفته و الدار قطنی ابو الحسن علی بن عمر بن احمد البغدادی الحافظ المشهور صاحب التصانیف فی ذی القعدة و له ثمانون سنة روی عن البغوی و طبقته ذکره الحاکم فقال صار اوحد عصره فی الحفظ و الفهم و الورع و اماما فی القرّاء و النّحاة صادفته فوق ما وصف لی و له مصنفات یطول ذکرها و قال الخطیب کان فرید عصره و قریع دهره و نسیج وحده و امام وقته انتهی إلیه علم الاثر و المعرفة بالعلل و اسماء الرجال مع الصدق و صحة الاعتقاد و الاصطلاح من علوم سوی علم الحدیث منها القراءة و قد صنّف فیها مصنّفة و منه المعرفة بمذاهب الفقهاء و بلغنی انه درس فقه الشافعی علی أبی سعید الاصطخری و منها المعرفة بالادب و الشعر فقیل انه کان یحفظ دواوین جماعة و قال ابو ذرّ الهروی قلت للحاکم هل رأیت مثل الدار قطنی فقال هو امام لم یر مثل نفسه فکیف انا و قال البرقانی کان الدار قطنی یملی علیّ العلل من حفظه و قال القاضی ابو الطیب الطبری الدار قطنی امیر المؤمنین فی الحدیث و عبد الوهاب سبکی در طبقات شافعیه گفته علی بن عمر

ص:251

بن احمد بن مهدی بن مسعود بن النعمان بن دینار بن عبد اللّه الامام الجلیل ابو الحسن الدار قطنی البغدادی الحافظ المشهور صاحب المصنفات امام زمانه و سید اهل عصره و شیخ اهل الحدیث مولده فی سنة ستّ و ثلاثمائة سمع من أبی القاسم البغوی و أبی بکر بن أبی داود و ابن صاعد و محمد بن هارون الحضرمی و علی بن عبد اللّه بن مبشر الواسطی و أبی عمر محمد بن یوسف القاضی و محمد بن القاسم و الحسین بن المحاملی و أبی بکر بن زیاد النیسابوریّ و أبی روق الراحلی و بدر بن هیثم و احمد بن اسحاق بن بهلول و احمد بن القاسم الفرائضی و أبی طالب احمد بن نصر الحافظ و خلق کثیر ببغداد و الکوفة و البصرة و واسط و رحل فی الکهولة الی الشام و مصر فسمع القاضی ابا الطاهر الذهلی و هذه الطبقة روی عنه الشیخ ابو حامد الاسفراینی الفقیه و ابو عبد اللّه الحاکم و عبد الغنی بن سعید المصری و تمام الرازی و ابو بکر البرقانی و ابو داود عبد بن احمد و ابو نعیم الاصبهانی و ابو محمد الخلال و ابو القاسم التنوخی و ابو طاهر بن عبد الرحیم الکاتب و القاضی ابو الطیب الطبری و ابو الحسن الضبعی و حمزة السّهمی و ابو الغنائم بن المامون و ابو الحسین بن المهتدی باللّه و ابو محمد الجوهری و خلق کثیر قال الحاکم صار الدار قطنی احد عصره فی الحفظ و الفهم و الورع و اماما فی القراء و النحاة و فی سنة سبع و ستین اقمت ببغداد اربعة اشهر و کثر اجتماعنا باللیل و النهار فصادفته فوق ما وصف لی و سالته عن العلل و الشیوخ قال و اشهد انّه لم یخلف علی ادیم الارض مثله و قال الخطیب کان الدار قطنی فرید عصره و قریع دهره و نسیج وحده و امام وقته انتهی إلیه علم الاثر و المعرفة بعلل الحدیث و اسماء الرجال مع الصدق و الثقة و صحة الاعتقاد و الاضطلاع من علوم سوی علم الحدیث منها القراءة فان له فیها مصنفا مختصرا جمع الاصول فی ابواب عقدها فی اول الکتاب و سمعت من یعتنی بالقراءة یقول لم یسبق ابو الحسن الی طریقته الّتی سلکها فی عقد الابواب المقدمة فی اول القراءة و صار القراء بعده یسلکون ذلک و منها المعرفة بمذاهب الفقهاء فان کتابه السّنن یدل علی ذلک و بلغنی انه درس فقه الشافعی علی أبی سعید الاصطخری و قیل علی غیره و منها المعرفة بالادب و الشعر فقیل انه کان یحفظ دواوین جماعة قال و حدثنی الازهری قال بلغنی ان الدار قطنی حضر فی حداثته مجلس اسماعیل الصّفّار فجلس ینسخ جزءا و الصفار یملی فقال رجل لا یصح سماعک و انت تنسخ فقال الدار قطنی فهمی للاملاء خلاف فهمک تحفظ کم املا الشیخ قال لا قال أملی ثمانیة عشر حدیثا الحدیث الاول عن فلان عن فلان و متنه کذا و الحدیث الثانی عن فلان عن فلان و متنه کذا ثم مر فی ذلک حتی اتی علی الاحادیث فتعجب الناس منه او کما قال و قال رجا بن محمد المعدل قلت للدار قطنی هل رایت مثل نفسک فقال قال اللّه تعالی فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ فالححت علیه

ص:252

فقال لم أر أحدا جمع ما جمعت و قال ابو ذر عبد بن احمد قلت للحاکم بن البیّع هل رأیت مثل الدار قطنی فقال هو لم یر مثل نفسه فکیف انا و قال ابو الطیب القاضی الدار قطنی امیر المؤمنین فی الحدیث و قال الازهری کان الدار قطنی ذکیا إذا ذکر شیء من العلم أیّ نوع کان وجد عنده منه نصیب وافر و لقد حدثنی محمد بن طلحة البغال انه حضر مع الدار قطنی دعوة فجری ذکر الاکلة فاندفع الدار قطنی أبی یورد اخبارهم و نوادر هم حتی قطع اکثر لیلته بذلک و قال الازهری رایت الدار قطنی اجاب ابن أبی الفوارس عن علة حدیث او اسم ثم قال له یا ابا الفتح لیس بین الشرق و الغرب من یعرف هذا غیری و قال البرقانی کان الدار قطنی یملی العلل من حفظه و انا الذی جمعتها و قراها الناس من نسختی قال شیخنا الذهبی و هذا شیء عجیب مدهش فمن أراد ان یعرف قدر ذلک فلیطالع کتاب العلل للدار قطنی و جمال الدین عبد الرحیم اسنوی در طبقات شافعیه گفته ابو الحسن علی بن عمر بن احمد البغدادی المعروف بالدار قطنی الامام الجلیل قال الخطیب کان فرید عصره فی علم الحدیث عالما بعلوم اخری عارفا بمذاهب الفقهاء و بعلم القراءة و صنف فیها مختصرا علی ترتیب عجیب و عارفا بالادب و الشعر یحفظ دواوین جماعة من الشعراء قال و بلغنی انه درس علی أبی سعید الاصطخری و قال الحاکم ما رای الدار قطنی مثل نفسه توفی ببغداد یوم الأربعاء لثمان خلون من ذی القعدة و قیل فی الثانی منه سنة خمس و ثمانین و ثلاثمائة عن تسع و سبعین سنة الاولی بالتاء اولا و الثانیة بالسّین و صلّی علیه الشیخ ابو حامد و دفن قریبا من معروف الکرخی قال ابن خلکان قال و الدار قطنی براء مفتوحة و قاف مضمومة نسبة الی الدار قطن و هی محلة کبیرة ببغداد نقل عنه فی الروضة فی اثناء کتاب القضاء فی الکلام علی الروایة بالاجازة ان المجاز یجوز له ان یجیز و هو الصحیح و ابو بکر بن احمد اسدی در طبقات شافعیه گفته علی بن عمر بن احمد بن مهدی بن مسعود بن النعمان بن دینار بن عبد اللّه ابو الحسن البغدادی الدار قطنی الحافظ الکبیر صاحب المصنفات المفیدة منها کتاب السّنن و العلل الذی لم یر مثله فی فنه و کتاب الافراد تفقه بابی سعید الاصطخری و قیل علی غیره قال الحاکم صار اوحد اهل عصره فی الحفظ و الفهم و الورع و اماما فی النحو و القراءة و اشهد انه لم یخلف علی ادیم الارض مثله و قال الخطیب عن أبی الولید الباجی عن أبی ذرّ قلت للحاکم هل رأیت مثل الدار قطنی فقال هو لم یر مثل نفسه فکیف انا و قال الخطیب سمعت القاضی ابا الطیب الطبری یقول الدار قطنی امیر المؤمنین فی الحدیث توفی فی ذی القعدة سنة خمس و ثمانین و ثلاثمائة عن تسع و سبعین سنة فانّ مولده سنة ست و ثلاثمائة توفی ببغداد و دفن قریبا من معروف الکرخی قال ابن ماکولا رأیت فی المنام

ص:253

کان اسأل عن حال الدار قطنی فی الآخرة فقیل لی ذاک یدعی فی الجنة بالامام نقل عنه فی الروضة فی اثناء کتاب القضاء فی الکلام علی الروایة بالاجازة و شیخ محمد بن محمد جزری در طبقات القرّاء گفته علی بن عمر بن احمد بن مهدی بن مسعود الامام الحافظ ابو الحسن الدار قطنی البغدادی صاحب التصانیف واحد الاعلام الثقات عرض القراءات علی أبی بکر النقاش و أبی الحسن احمد بن جعفر بن المناوی و محمد بن الحسین الطبری و محمد بن عبد اللّه الحربی و ابیه عمر بن احمد و أبی القاسم علی بن محمد کاس النخعی و أبی بکر محمد بن عمران التمار و محمد بن احمد بن قطن و أبی بکر محمد بن الحسین بن محمد الدّبیلی و أبی الحسن بن بویان و احمد بن محمد الدّیباجی و علی بن سعید دودانه و سمع کتاب السّبعة من ابن مجاهد و تصدّر للقراءة فی اواخر عمره و الّف فی القراءات کتابا جلیلا لم یؤلّف مثله و هو اول من وضع ابواب الاصول قبل الفرش و لم یعرف مقدار هذا الکتاب الا من وقف علیه و لم یکمل حسن کتاب جامع البیان الا لکونه نسج علی منواله و روی عنه الحروف من کتابه هذا محمد بن ابراهیم بن احمد و قد رحل الی مصر و الشام و هو کبیر فافاد روی عنه خلق و ائمة کبار مثل العلامة أبی حامد الاسفراینی و أبی ذر الهروی و أبی عبد اللّه الحاکم و أبی بکر البرقانی و عبد الغنی الازدی و تمام الرازی و أبی نعیم الاصبهانی و أبی محمد الخلال و أبی الطیّب الطبری و أبی الحسن بن المهتدی باللّه قال الحاکم صار الدّار قطنی اوحد اهل زمانه فی الحفظ و الفهم و الورع و اماما فی القراء و النحویین سالته عن العلل و الشیوخ و صادفته فوق ما وصف لی و قال الخطیب کان الدّار قطنی فرید عصره و قریع دهره و نسیج وحده و امام وقته انتهی إلیه علم الاثر و معرفة العلل مع الصّدق و الثقة و صحة الاعتقاد و الاضطلاع من علوم سوی الحدیث منها القراءات و منها المعرفة بمذاهب الفقهاء و بلغنی انه درس فقه الشافعی علی الاصطخری و منها المعرفة بالادب و الشعر فقیل انّه کان یحفظ دواوین جماعة حتی قال و قد سأله رجل و الح علیه هل رایت مثل نفسک قال لم ار احدا جمع ما جمعت توفی ثامن ذی القعدة سنة خمس و ثمانین و ثلاثمائة عن ثمانین سنة و ولی الدین محمد بن عبد اللّه الخطیب در اسماء رجال کتاب خود مشکاة گفته الدار قطنی هو ابو الحسن علی بن عمر الدار قطنی الحافظ الامام العلاّمة المشهور کان فرید عصره و وحید دهره و امام وقته انتهی إلیه علم الحدیث و المعرفة بعلله و اسماء الرجال و معرفة الرواة مع الصّدق و الامانة و الثقة و العدالة و صحّة الاعتقاد و سلامة المذهب و القیام بعلوم اخری سوی الحدیث منها علم القرآن و معرفة مذاهب الفقهاء درس فقه الشافعی علی أبی سعید الاصطخری و کتب عنه الحدیث

ص:254

ایضا و منها معرفة الادب و الشعر قال ابو الطیب کان الدار قطنی امیر المؤمنین فی الحدیث سمع خلقا کثیرا و روی عنه الحافظ ابو نعیم و ابو بکر البرقانی و الجوهری و القاضی ابو الطیب الطبری و غیرهم ولد سنة خمس و ثلاثمائة و مات یوم الأربعاء؟ ؟ ؟ لثمان خلت من ذی القعدة سنة خمس و ثمانین و ثلاثمائة رحمه اللّه تعالی الدار قطنی بالقاف و النون منسوب الی دار القطن محلة کانت ببغداد قدیما و علی قاری در مرقاة شرح مشکاة گفته و أبی الحسن علی بن عمر الدار قطنی بفتح الراء و تسکن و ضم القاف و سکون الطاء بعده نون نسبة الی دار قطن و کانت محلة کبیرة ببغداد و هو امام عصره و حافظ دهره صاحب السّنن و العلل و غیرها انتهی إلیه علم الاثر و المعرفة بعلل الحدیث و اسماء الرجال و احوال الرواة مع الصّدق و الامانة و الثقة و و العدالة و صحة الاعتقاد و التضلع بعلوم شتّی کالقراءة و له فیها کتاب لم یسبق الی مثله احد؟ ؟ ؟ منه الائمة کابی نعیم و الحاکم أبی عبد اللّه النیسابوریّ و البرقانی و الشیخ أبی حامد الاسفراینی و القاضی أبی الطیّب الطبری و الجوهری و غیر هؤلاء ولد سنة خمس و ثلاثمائة و مات ببغداد سنة خمس و ثمانین و ثلاثمائة و جلال الدین سیوطی در طبقات الحفاظ گفته الدار قطنی الامام شیخ الاسلام حافظ الزمان ابو الحسن علی بن عمر بن احمد بن مهدی البغدادی الحافظ الشهیر صاحب السّنن و العلل و الافراد و غیر ذلک ولد سنه 306 و سمع البغوی و ابن أبی داود و ابن صاعد و ابن درید و خلائق ببغداد و البصرة و الکوفة و واسط و مصر و الشّام حدث عنه الحاکم و ابو حامد الاسفراینی و عبد الغنی و البرقانی و ابو نعیم و القاضی ابو الطیب و خلائق قال الحاکم اوحد عصره فی الفهم و الحفظ و الورع امام فی القراء و المحدثین لم یخلف علی ادیم الارض مثله و قال الخطیب کان فرید عصره و امام وقته و انتهی إلیه علم الاثر و المعرفة بالعلل و اسماء الرجال مع الصدق و الثقة و صحة الاعتقاد و الاخذ من العلوم کالقراءات فان له فیها مصنفا سبق فیه الی عقد الابواب قبل فرش الحروف و تاسّی به القراء بعده و المعرفة بمذهب الفقهاء درس الفقه علی الاصطخری و المعرفة بالادب و الشعر فقیل کان یحفظ دواوین جماعة منهم السّید الحمیری و لهذا انسب الی التشیّع و ما ابعده منه قال رجا بن محمد المعدل قلت للدار قطنی هل رأیت مثل نفسک فقال قال اللّه تعالی فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ فالححت فقال لم ار أحدا جمع ما جمعت و قال ابو ذر الحافظ قلت للحاکم هل رأیت مثل الدار قطنی فقال هو لم یر مثل نفسه فکیف انا و کان عبد الغنی إذا رای الدار قطنی قال أستاذی قال القاضی ابو الطیّب الدار قطنی امیر المؤمنین فی الحدیث الخ و فخر الدین رازی در رسالۀ فضائل شافعی و ترجیح مذهب او گفته و اما المتأخّرون من المحدثین فاکثرهم علما و اقواهم قوة و اشدّهم تحقیقا فی علم الحدیث هؤلاء

ص:255

و هم ابو الحسن الدار قطنی و الحاکم ابو عبد اللّه الحافظ و الشیخ ابو نعیم الاصفهانی و الحافظ ابو بکر البیهقی و الامام ابو بکر عبد اللّه بن محمد بن زکریا الجوزقی صاحب کتاب المتفق و الامام الخطیب صاحب تاریخ بغداد و الامام الخطّابی الّذی کان بحرا فی علم الحدیث و اللغة و قیل فی وصفه جعل الحدیث لابی سلیمان کما جعل الحدید لابی سلیمان یعنون داود النبی صلی اللّه علیه و سلم حیث قال اللّه تعالی فیه وَ أَلَنّا لَهُ اَلْحَدِیدَ فهؤلاء العلماء صدور هذا العلم بعد الشیخین و هم باسرهم متفقون علی تعظیم الشافعی و المبالغة فی الثناء علیه و لکل واحد منهم تصنیف مفرد فی مناقبه و فضائله و کل ما ذکرناه یدل علی ان علماء الحدیث قدیما و حدیثا کانوا معظمین للشافعی معترفین بتقدمه و تفرده ازین عبارت ظاهرست که دار قطنی از جمله اکثر محدثین متاخرین از روی علم و اقوای شان از روی قوت و اشدشان از روی تحقیق در علم حدیث و مثل حاکم و ابو نعیم و بیهقی و جوزقی و خطیب و خطابی از صدور این علم بعد شیخین بوده و رازی اثبات جلالت شان شافعی بمدح و تعظیم و تبجیل دار قطنی و امثال او شافعی را می نماید و محیی الدین یحیی بن شرف النووی در کتاب التقریب و التیسیر فی معرفة سنن البشیر النذیر گفته النوع الرابع فی جماعة من الحفاظ الّذین اشتهرت مصنفاتهم و عظم الانتفاع بهم منهم ابو الحسن علی بن عمر البغدادی الدار قطنی ولد فی ذی القعدة سنة ستّ و ثلاثمائة و توفی ببغداد سنة خمس و ثمانین و ثلاثمائة الخ و علی بن محمد المعروف بابن الاثیر در وقائع سنه خمس و ثمانین و ثلاثمائة در کامل گفته و فیها فی ذی القعدة توفی الامام ابو الحسن علی بن عمر بن احمد بن مهدی المعروف بالدار قطنی الامام المشهور و شیخ حسین بن محمد بن الحسن الدیاربکری در خمیس فی احوال النفس النفیس گفته و فی سنة خمس و ثمانین و ثلاثمائة مات حافظ العصر ابو الحسن علی بن عمر الدار قطنی ببغداد فی ذی القعدة و له ثمانون سنة و سالم سنهوری در شرح الفیّة الحدیث گفته و الدار قطنی هو الامام الحافظ الکبیر ابو الحسن علی بن عمر بن احمد بن مهدی بن مسعود البغدادی کان فرید عصره و نسیج وحده و امام وقته منسوب الی دار القطن محلة من محال البغداد توفی کما سیاتی فی النظم سنة خمس و ثمانین و ثلاثمائة و ابن تیمیّة در منهاج گفته الثعلبی و امثاله لا یتعمدون الکذب بل فیهم من الصّلاح و الدّین ما منعهم من ذلک لکن ینقلون ما وجدوه فی الکتب و یدوّنون ما سمعوه و لیس لاحدهم من الخبرة بالاسانید ما لائمة الحدیث کشعبة و یحیی بن سعید القطان و عبد الرحمن بن مهدی و احمد بن حنبل و علی بن المدینی و یحیی بن معین و اسحاق بن راهویه و محمد بن یحیی الذهلی و البخاری و مسلم و أبی داود و النّسائی و أبی حاتم و أبی زرعة الرازیان و أبی عبد اللّه بن مندة و الدار قطنی و عبد الغنی بن سعید و امثال هؤلاء من ائمة الحدیث و نقّاده و حکامه

ص:256

و حفاظه الّذین لهم خبرة و معرفة تامّة باقوال النبی صلی اللّه علیه و سلم و احوال من نقل العلم و الحدیث عن النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم من الصّحابة و التابعین و تابعیهم و من بعد هؤلاء من نقلة العلم و قد صنّفوا الکتب الکثیرة فی معرفة الرّجال الّذین نقلوا الاثار و اسماءهم و ذکروا اخبارهم و اخبار من اخذوا عنه و من اخذ عنهم مثل کتاب العلل و اسماء الرجال عن یحیی بن سعید القطان و علی بن المدینی و احمد بن حنبل و یحیی بن معین و البخاری و مسلم و أبی زرعة و أبی حاتم و النّسائی و الترمذیّ و أبی احمد بن عدی و أبی حاتم بن حبّان و أبی الفتح الازدی و الدار قطنی و غیرهم ازین کلام ابن تیمیّه صراحة واضحست که دار قطنی از ائمه حدیث و نقاد و حکام و حفاظ آنست که برای او خبرت و معرفت تامه باقوال جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم و اقوال ناقلین علم حدیث از جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم حاصلست و از امثال شعبه و یحیی بن سعید و عبد الرحمن بن مهدی و احمد بن حنبل و علی بن المدینی و یحیی بن معین و بخاری و مسلم و ابو داود و نسائی و دیگر اعاظم و ارکان معدودست و نیز ازین کلام ثابتست که این جماعت که مدح شان در این جا نموده مثل ثعلبی و غیره نیستند که حسب اظهار ابن تیمیه آنچه می یابند روایت می کنند پس اگر در کتب اینها هم موضوعات مندرج باشد تفرقه در میان ایشان و ثعلبی و غیره باقی نماند و شیخ عبد الحق در رجال مشکاة گفته الدار قطنی ابو الحسن علی بن عمر الدار قطنی نسبته الی دار قطن محلة کبیرة من بغداد علامة حافظ فاضل محدث کامل عالم عامل فرید دهره و وحید عصره و نسیج وحده و امام وقته عدیم النظیر فی علم الحدیث و معرفة علله و اسماء الرجال مع صدق و امانة و ثقة و عدالة و صحة اعتقاد و سلامة مذهب یقال لم یات بعده فی هذا الشأن من یعتدّ به و قد ختم علیه هذا الفن و قد نقد احادیث علی البخاری و مسلم و اجاب الناس عنه و بلغ الکمال فی علم التفسیر و الفقه و الادب و الشعر و اقسام الفضائل تفقه علی أبی سعید الاصطخری و روی الحدیث عنه و عن خلق کثیر من العلماء مثل أبی القاسم البغوی و أبی بکر بن أبی داود و أبی طالب احمد بن نصر الحافظ و یحیی بن صاعد و یزید بن ابراهیم القاضی و احمد بن اسحاق بن بهلول و أبی سعید القدوری و أبی حامد محمد بن هارون الحضرمی و اسماعیل بن العباس الوراق و ابراهیم بن حماد القاضی و روی عنه الحافظ ابو نعیم و ابو بکر البرقانی و الجوهری و الازهری و القاضی ابو الطیب الطبری و الحاکم ابو عبد اللّه النیسابوریّ و غیرهم و سألوه هل رایت مثل الدار قطنی قال هو لم یر مثله فکیف انا ولد ببغداد سنة خمس اوست و ثلاثمائة و توفی یوم الأربعاء لثمان خلون و قیل اثنین و عشرین من ذی القعدة و قیل فی ذی الحجة و الاول اصح سنة خمس و ثمانین و ثلاثمائة و قال ابو الطیب الطبری کان الدار قطنی امیر المؤمنین فی الحدیث و علامۀ ابو مهدی عیسی در کتاب مقالید الاسانید گفته

ص:257

طرف من طریف تعریفه قدس اللّه روحه هو علی بن عمر بن احمد بن مهدی بن مسعود بن النعمان بن دینار بن عبد اللّه الامام الجلیل ابو الحسن الدّار قطنی بفتح الرای و ضمّ القاف نسبة الی دار قطن محلة کبیرة ببغداد الشافعی البغدادی الحافظ المشهور امام زمانه و سیّد اهل عصره و شیخ اهل الحدیث بلا مدافع ولد سنة ستّ و ثلاثمائة و سمع من أبی القاسم البغوی و ابو داود و ابن صاعد و الحسین بن المحاملی و خلائق لا یحصون ببغداد و الکوفة و البصرة و الشام و واسط و مصر و غیرها روی عنه ابو عبد اللّه الحاکم و عبد الغنی بن سعید الحافظ و تمام الرازی و الحافظ ابو نعیم فی آخرین قال الحاکم صار الدار قطنی اوحد عصره فی الحفظ و الفهم و الورع و اماما فی القراء و النحویین و اشهد انه لم یخلف علی ادیم الارض مثله و قال الخطیب کان الدار قطنی فرید عصره و قریع دهره و نسیج وحده و امام وقته انتهی إلیه علم الاثر و المعرفة بعلل الحدیث و اسماء الرجال مع الصدق و الثقة و صحة الاعتقاد و الاضطلاع من علوم سوی علم الحدیث منها القراءة و منها المعرفة بمذاهب الفقهاء و منها المعرفة بالادب و الشعر فقیل انه کان یحفظ دواوین جماعة و حضر فی حداثته مجلس اسماعیل الصفّار فجلس ینسخ جزءا و الصّفار یملی فقال له رجل لا یصح سماعک و انت تنسخ فقال الدار قطنی فهی؟ ؟ ؟ للاملاء خلاف فهمک تحفظکم املی الشیخ قال لا قال املی ثمانیة عشر حدیثا الحدیث الاول عن فلان عن فلان و متنه کذا و الحدیث الثانی عن فلان عن فلان و متنه کذا ثم مرّ فی ذلک حتی اتی علی الاحادیث فتعجب الناس منه و سأله بعض اصحابه هل رأیت مثل نفسک فامتنع من جوابه و قال قال اللّه تعالی فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ فألحّ علیه فقال ان کان فی فن واحد فقد رایت من هو افضل منی و ان کان ممن اجتمع فیه مثل ما اجتمع فیّ فلا و قال ابو ذر عید بن احمد قلت للحاکم هل رایت مثل الدار قطنی فقال هو لم یر مثل نفسه فکیف انا و قال الخطیب جاءه ابو الحسن البیضاوی بغریب لیسمع عنه فامتنع و اعتلّ ببعض العلل فقال هذا رجل غریب و سأله ان یملی علیه احادیث فاملی علیه ابو الحسن من حفظه مجلسا تزید احادیثه علی العشرین متون احادیثها جمیعا نعم الشیء الهدیة امام الحاجة فانصرف الرجل و جاءه بعد و قد اهدی له شیئا فقرّبه و املی علیه من حفظه سبعة عشر حدیثا متون جمیعها إذا اتاکم کریم قوم فاکرموه و قال الحافظ عبد الغنی بن سعید احسن الناس کلاما علی حدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ثلثة علی بن المدینی فی وقته و موسی بن هارون فی وقته و علی بن عمر الدار قطنی فی وقته و قال رجا بن محمد المعدل کنا عند الدار قطنی یوما و القاری یقرأ علیه و هو یتنفل فمرّ حدیث فیه نسیر بالنون فقال القاری بشیر بالباء مع ضمّها فسبّح الدار قطنی فقال بشیر بفتح الموحدة فسبّح فقال یسیر بضم التحتیة

ص:258

فتلی الدار قطنی ن وَ اَلْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ و قال حمزة بن محمد بن طاهر کنت عند الدار قطنی و هو قائم یتنفّل فقرأ علیه ابو عبد اللّه بن الکاتب عمرو بن شعیب فقال عمرو بن سعید فسبّح الدار قطنی فاعاده و وقف فتلی الدار الدارقطنی یا شعیب أ صلواتک تامرک ان نترک فقال ابن شعیب انتهی توفی یوم الخمیس لثمان خلون من ذی القعدة سنة خمس و ثمانین و ثلاثمائة قال ابو نصر بن ماکولا رایت فی المنام کأنی اسال عن حال الدار قطنی فی الآخرة فقیل لی ذاک یدعی فی الجنّة الامام و خود شاه صاحب در بستان المحدثین گفته اند نام و نسب او علی بن عمر بن احمد بن مهدی بن مسعود بن دینار بن عبد اللّه ست و کنیت او ابو الحسن در مذهب شافعیست و در مسکن بغدادی دار قطنیست و دار قطن بضم قاف محلۀ کلانیست در بغداد در سال سه صد و شش متولد شده و از ابو القاسم بغوی و ابو بکر بن ابو داود و ابن صاعد و حسین محاملی و دیگر علما بسیار سماع حدیث حاصل کرده و در بغداد و کوفه و بصره و شام و واسط و مصر و دیگر بلدان اسلام گردیده و حاکم و عبد الغنی منذری صاحب ترغیب و ترهیب و تمام رازی صاحب فوائد مشهوره و ابو نعیم اصفهانی صاحب حلیة الاولیاء از وی تلمذ و شاگردی کرده اند و در علم قرأت و تجوید دستگاه تمام داشت و در فن معرفت علل حدیث و اسماء الرجال بی نظیر وقت و یگانه عصر خود بود چنانچه خطیب و حاکم و دیگر ائمه این صفت بتفوق او گواهی داده اند و مذاهب فقها و علم ادب و شعر را نیز نیکو ورزیده بود گویند که دواوین جماعت کثیر را از شعرا یاد می داشت و در نوجوانی در مجلس اسماعیل صفار می نشست روزی از املاء صفار مذکور چیزی می نوشت و صفار املا می کرد صفار باو گفت که سماع تو صحیح نیست زیرا که در نوشتن مشغولی و فهم حدیث خوب نمی کنی دار قطنی گفت حضرت را یادست که چند حدیث املا فرموده اند صفار گفت نه دار قطنی گفت تا حال هیژده حدیث املا فرموده اند حدیث اول از فلان شیخ و او از فلان تا آخر سند و متنه کذا و حدیث ثانی و متن او کذا و کذا؟ ؟ ؟ و علی هذا القیاس تمام آن احادیث را مع الطرق و الاسانید از یاد از بر خواند تمام اهل مجلس را از قوت حافظه او تعجب رو داد روزی از وی پرسیدند که مانند خود دیگری را دیدۀ هیچ جواب نگفت و این آیه را بر خواند فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ و از لطائف و ظرائف او آنست که روزی ابو الحسن بیضاوی مردی را که از دور برای طلب حدیث آمده بود بحضور او آورد و گفت این مرد غریبست از دور آمده باید که چند حدیث بروی املا فرمایی دار قطنی تعلل نمود و گفت من فراغت و فرصت ندارم تا آنکه ابو الحسن بیضاوی پر بجد؟ ؟ ؟ شد دار قطنی بر وی زیاده بربست سند املا کرد و متن آن همه همین حدیث بود

نعم الشیء الهدیة امام الحاجة آن مرد غریب روز دیگر هدیه مناسب آورد پس او را نزدیک خود نشانید و بر وی هفتده سند املا فرمود و متن آن همه این حدیث بود

إذا أتاکم کریم فاکرموه و نیز از لطائف او آنست که روزی نوافل می خواند

ص:259

و شخصی متصل او نشسته نسخۀ حدیث می خواند و در ان نسخه در اسمای بعض رواة نسیر واقع شده بود نبودن و سین مصغرا ان خواننده بشیر خوانده ببای موحده و شین معجمه دار قطنی در نماز گفت سبحان اللّه خواننده متنبه بشیر خواند مکبرا باز دار قطنی سبحان اللّه گفت خواننده یسیر خواند بضم یای تحتیه چون دار قطنی دید که پی بلفظ صحیح نمی برد بآواز بلند خواند ن وَ اَلْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ و نیز روزی در نوافل بود که خواننده حدیث عمرو بن شعیب را عمرو بن سعید خواند دار قطنی سبحان اللّه گفت خواننده حدیث اعاده سند نموده درین لفظ متوقف شد دار قطنی این آیت تلاوت نمود یا شُعَیْبُ أَ صَلاتُکَ تَأْمُرُکَ وفات او روز پنجشنبه هشتم ذی قعده سال هشتاد و پنج بعد از سه صدست ابو نصر بن ماکولا گفته است که من در خواب دیدم که گویا از فرشتگان حال دار قطنی می پرسم که در آخرت چون شد مرا گفتند در جنت امام می گویند انتهی و مولوی صدیق حسن خان معاصر در اتحاف النبلاء گفته ابو الحسن علی بن عمر بن احمد بن مهدی البغدادی الدار قطنی الحافظ المشهور عالم حافظ فقیه بر مذهب شافعی بود در سنه ستین و ثلاثمائة متولد شده فقه از أبی سعید اصطخری فقیه شافعی و قرأت عرضا و سماعا از محمد بن حسن النقاش و از أبی سعید القزاز و محمد بن الحسین الطبری و طبقه ایشان گرفت و سماعت از أبی بکر بن مجاهد نمود در حالی که صغیر بود در بغداد و کوفه و بصره و شام و واسط و مصر و دیگر بلدان اسلام گردیده و سماع حدیث از ابو القاسم بغوی و ابن صاعد و حسین محاملی و دیگر علمای بسیار نموده در عصر خود بامامت در علم حدیث منفرد بلا منازع بود در آخر عمر برای اقرا در بغداد صدر شده عارف بود باختلاف فقها و بسیاری از دواوین عرب از بر یاد داشت منها دیوان السّید الحمیری و باین جهت منسوب بسوی تشیع گشت حافظ ابو نعیم اصفهانی صاحب حلیة الأولیاء و حاکم و عبد الغنی مصری و حافظ منذری و تمام رازی و جماعت کثیره از وی روایت دارند و در فن حدیث و معرفت علل و اسماء الرجال بی نظیر و یگانۀ عصر خود بود چنانکه خطیب و حاکم و دیگر ائمه این صفت به تفوق او درین علوم گواهی داده اند و مذاهب فقها و علم ادب را نیک ورزیده بود قاضی ابن معروف شهادت او در سنه ست و سبعین و ثلاث مائه قبول کرد و نادم شد و گفت قول من بر آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم بانفراد مقبول می شد حالا قول من بر نقل من بدون دیگری پذیرا نمی شود و کتاب السنن و المختلف و الموتلف و غیر هما تصنیف اوست از بغداد بمصر آمد باین جهت که او را این خبر رسید که ابو الفضل جعفر بن الفضل معروف بابن؟ ؟ ؟ وزیر کافور اخشیدی عزم تالیف مسند دارد خواست که درین باب مساعدت او کند مدتی نزد او ماند و وی در اکرام او مبالغه نمود و در انفاق و اعطا وسعت فرمود و مال جزیل بدست او آمد تا فراغ از مسند نزدش مقیم ماند و تخریج مسند باتفاق حافظ عبد الغنی می نمود تا آنکه تمام شد حافظ عبد الغنی گفته احسن الناس کلاما علی حدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم

ص:260

ثلثة علی بن المدینی فی وقته و موسی بن هارون فی وقته و الدار قطنی فی وقته وی امام بود در علوم قران و متقن در علوم کثیره در بستان المحدثین نوشته دار قطنی در نوجوانی بمجلس اسماعیل صفار می نشست روزی صفار املا می کرد و وی می نوشت صفار گفت سماع تو صحیح نیست زیرا که در نوشتن مشغولی و فهم حدیث خوب نمی کنی دار قطنی گفت حضرت را یا دست که چند حدیث املا فرموده اند گفت نه دار قطنی گفت تا حال هیجده حدیث نویسانیده اند حدیث اول عن فلان و هو عن فلان تا آخر سند و متنه کذا و کذا و حدیث ثانی و متن او کذا و کذا تا تمام آن همه احادیث مع الطرق و الاسانید از یاد خود برخواند تمام اهل مجلس از قوت حافظه اش در حیرت ماندند از وی پرسیدند که مانند خود دیگری را دیدۀ هیچ جواب نگفت و این آیه بخواند فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ ابن خلکان گفته چون زیاده تر الحاح کردند گفت در فن واحد می پرسید پس افضل از خود دیده ام و اگر از کسی می پرسید که در وی هر آنچه در من مجتمع شده است فراهم شده باشد پس ندیده ام در بستان گفته از لطائف و ظرائف او اینست که روزی ابو الحسن بیضاوی مردی را که از دور برای طلب حدیث آمده بود بحضور او آوردند و گفت این مرد غریبست از دور آمده باید که چند حدیث بر وی املا فرمایی دار قطنی تعلل نمود و گفت مرا فرصت و فراغت نیست چون ابو الحسن پر بجد شد دار قطنی زیاده بربست سند بر وی املا کرد و متن جمله همین بود

نعم الشیء الهدیة امام الحاجة آن مرد غریب روز دیگر هدیه مناسب آورد او را نزد خود بنشانید و هفده حدیث بر وی املا کرد که متن همه این بود

إذا اتاکم کریم قوم فاکرموه همچنین روزی نوافل می خواند شخصی متصل او نشسته حدیث می خواند و در ان نسخه در اسمای بعض روات نسیر واقع شده بود بنون و سین بصیغۀ تصغیر خواننده بشیر خواند ببای موحده و شین معجمه دار قطنی در نماز سبحان اللّه گفت خواننده متنبه شده باز بشیر خواند دار قطنی باز سبحان اللّه گفت خواننده یسیر خواند بضم یای تحتیه چون دار قطنی دید که پی بلفظ صحیح نمی برد بآواز بلند خواند ن وَ اَلْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ نیز روزی در نوافل بود خواننده حدیث عمرو بن شعیب را عمرو بن سعید خواند دار قطنی سبحان اللّه گفت خوانندۀ اعادۀ سند نموده درین لفظ متوقف شد دار قطنی این آیت تلاوت نمود یا شُعَیْبُ أَ صَلاتُکَ تَأْمُرُکَ انتهی ولادت حافظ در سنه ست و ثلاثمائة بوده و وفات روز چهارشنبه هشتم یا دوم ذی قعده یا ذی حجه سنه خمس و ثمانین و ثلاث مائه در بغداد اتفاق افتاد ابو حامد اسفراینی فقیه مشهور بروی نماز گذارد و قریب معروف کرخی در مقبره باب حرب مدفون گردید حافظ ابن ماکولا گفته من او را در خواب دیدم و گویا از ملائکه حال او می پرسم که در آخرت چون شد گفتند در جنت او را امام می گویند دار قطنی بفتح دال و رای مفتوحه و قاف مضمومه نسبتست بسوی دار القطن که محلۀ کلان در بغداد بود و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر

ص:261

در ابجد العلوم گفته ابو الحسن علی بن عمر بن احمد الحافظ الدار قطنی کان عالما حافظا انفرد بالامامة فی علم الحدیث فی عصره و لم ینازعه فی ذلک احد من نظرائه و تصدر فی آخر ایامه للاقراء ببغداد و کان عارفا باختلاف الفقهاء و یحفظ کثیرا من دواوین العرب روی عنه الحافظ ابو نعیم الاصفهانی صاحب حلیة الاولیاء و قبل القاضی ابن معروف شهادته فندم علی ذلک و قال کان یقبل قولی علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بانفرادی فصار لا یقبل قولی علی نقلی الا مع آخر صنّف کتاب السّنن و المختلف و الموتلف و غیرهما و خرج من بغداد الی مصر و کان متفنّنا فی علوم کثیرة اماما فی علوم القرآن ولد سنة 306 و توفی فی سنه 385 و دفن قریبا من معروف الکرخی و دار القطن محلة کبیرة ببغداد

فیه ابو بکر البرقانی و قال لا یساوی فلسا و قال ابو القاسم الازهری هو صدوق و کان سماعه فی کتب اخیه لکن بعض اصحاب الحدیث قرأ علیه شیئا منها لم یکن فیه سماعه و الحق فیه السّماع و جاء آخرون فحکوا الالحاق و انکروه و اما الشیخ فکان فی نفسه ثقة و قال عبد العزیز الازجی الحربیّ کان صحیح السّماع و لمّا اضرّ قرأ بعض الطلبة علیه شیئا لم یکن فیه سماعه و لا ذنب له فی ذلک و کف بصره فی آخر عمره و قال العتیقی کان ثقة مامونا و کانت ولادته مستهل المحرم من سنة ست و تسعین و مائتین و مات فی شوال سنه ست و ثمانین و ثلاثمائة ببغداد و ذهبی در عبر گفته و الحربیّ ابو الحسن علی بن عمر الحمیری البغدادی و یعرف ایضا بالسّکری و بالصیرفی و بالکیّال روی عن احمد بن الحسن الصوفیّ و عباد بن علی السیرینی و الباغندی و طبقتهم ولد سنة ست و تسعین و مائتین و سمع سنة ثلاث و ثلاثمائة باعتناء اخیه و توفی فی شوال و محمد المعروف بابن الاثیر الجزری در کامل در وقائع سنه ست و ثمانین و ثلث مائه گفته و فیها توفی علی بن عمر بن محمد بن الحسن ابو اسحاق الحمیری المعروف بالسّکری و بالحربیّ و بالکیال و مولده سنة ست و تسعین و مائتین انتهی فهذا الحربی الامام العدیم المثیل الثقة الصدوق الفرد النبیل قد لحب من الحق اوضح سبیل و بیّن طریق الصدق للافادة و التنویل فروی الحدیث الشریف الجمیل بزیادة معجبة هی اجلی دلیل علی فضیلة وصی خیر سلیل من نسل ابراهیم الخلیل صلی اللّه علیهما و آلهما ما توالی الاشراق و الاصیل فلا یقابل روایة الحربی الجلیل بالرّد و الانکار و التعلیل الا من حارب الحق برایه المدخول العلیل و نابذه رواه للتلمیعی و التضلیل و عمی عنه لطرفه الخاسئ الکلیل و اشاح بوجهه للتخدیع و التسویل فرمی بنفسه فی العذاب الوبیل و اشتری لها العقاب الدائم و التنکیل و اللّه الموفق المنیل

مخاطبست که حضرت او باتصال سند خود بایشان حمد الهی بجا آورده کما دریته فیما سبق و از جمله دلائل قاهره عظمت و جلالت ابن بطه آنست که شیخ الاسلام حضرات سنیه اعنی ابن تیمیه با آن همه تعصب و تصلب بروایت او مستمسک شده چنانچه در منهاج گفته روی ابن بطة عن شیخه أبی العباس بن مسروق ثنا محمد بن حمید ثنا جریر عن سفیان عن عبد اللّه بن زید؟ ؟ ؟ بن حدیر قال قدم ابو اسحاق الشیعی من الکوفة قال لنا شمر بن عطیة فقدموا علیه فتحدثوا فقال ابو اسحاق؟ ؟ ؟ ؟ ؟ الکوفة و لیس احد یشک فی فضل أبی بکر و عمر و تقدیمهما و قدمت الان و هم یقولون و اللّه و لا ادری ما یقولون و قال ثنا النیسابوری ثنا ابو أسامة الحلبی ثنا أبی ثنا ضمرة عن سعید بن حی قال سمعت لیث بن أبی سلیم یقول ادرکت الشیعة الاولی و ما یفضلون علی أبی بکر و عمر احدا

و ان کان الجاحدون و المعاندون بالغوا فی اخفائه و اطفائه کلاّ و طرا حالا عبارت حاکم باید شنید و بر انکار منکرین و تعصب جاحدین انگشت تعجب بدندان تحیر باید گزید قال فی المستدرک

حدثنی ابو علی الحافظ انبانا ابو عبد اللّه محمد بن احمد بن ایوب الصّفّار و حمید بن یوسف بن یعقوب الزیّات قالا ثنا محمد بن احمد بن عیاض بن أبی طیبة ثنا یحیی بن حسان عن سلیمان بن بلال عن یحیی بن سعید عن انس بن مالک رضی اللّه عنه قال کنت اخدم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقدم لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فرخ مشوی فقال اللّهم ائتنی باحب خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطائر قال فقلت اللّهم اجعله رجلا من الانصار فجاء علی رضی اللّه عنه فقلت ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی حاجة ثم جاء فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم افتح فدخل فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ما حملک علی ما صنعت فقلت یا رسول اللّه سمعت دعاک فاجبت ان یکون رجلا من قومی فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ان الرجل قد یحب قومه هذا حدیث صحیح علی شرط الشیخین و لم یخرجاه و قد رواه عن انس جماعة من اصحابه زیادة علی ثلثین نفسا ثم صحت الروایة عن علی و أبی سعید الخدری و سفینة و فی حدیث ثابت البنانی عن انس زیادة الفاظ کما

حدثنا به الثقة المامون ابو القاسم الحسن بن محمد بن الحسین بن اسماعیل بن محمد بن الفضل بن علیة بن خالد السکونی بالکوفة من اصل کتابه ثنا عبید بن کثیر العامری ثنا عبد الرحمن بن دبیس و حدثنا ابو القاسم ثنا محمد بن عبد اللّه بن سلیمان الحضرمی ثنا عبد اللّه بن عمر بن أبان بن صالح قالا ثنا ابراهیم بن ثابت البصریّ القصّار ثنا ثابت البنانی ان انس بن مالک رضی اللّه عنه کان شاکیا فاتاه محمد بن الحجّاج یعوده فی اصحاب له فجری الحدیث حتی ذکروا علیّا رضی اللّه عنه فتنقّصه محمد بن الحجّاج فقال انس من هذا اقعدونی فاقعدوه فقال یا ابن الحجّاج اراک تنقّص علی بن أبی طالب و الّذی بعث محمدا صلی اللّه علیه و سلم بالحق لقد کنت خادم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بین یدیه و کان کل یوم یخدم بین یدی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم غلام من ابناء الانصار و کان ذلک الیوم یومی فاتت أم ایمن مولاة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بطیر فوضعته بین یدی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یا أم ایمن ما هذا الطائر قالت هذا الطائر اصبته فصنعته لک فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اللّهم جئنی باحبّ خلقک إلیک و الیّ یاکل معی من هذا الطائر و ضرب الباب فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یا انس انظر من علی الباب فقلت اللّهم اجعله رجلا من الانصار فذهبت فاذا علی بالباب قلت ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لی حاجة فجئت حتی قمت مقامی فلم البث ان ضرب الباب فقال یا انس انظر من علی الباب فقلت اللّهم اجعله رجلا من الانصار فذهبت فاذا علی بالباب قلت ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی حاجة

ص:265

فجئت حتی قمت مقامی فلم البث ان ضرب الباب فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یا انس اذهب فادخله فلست باوّل رجل احب قومه لیس هو من الانصار فذهبت فادخلته فقال یا انس قرّب إلیه الطیر قال فوضعته بین یدی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فاکلا جمیعا قال محمد بن الحجاج یا انس کان هذا بمحضر منک قال نعم قال اعطی باللّه عهدا ان لا انتقص علیّا بعد مقامی هذا و لا اعلم احدا ینتقصه الا اشبت له وجهه و بعد سماع نص صریح از حاکم بر صحت این حدیث شریف بطرق متعدده مجال نیست که اولیای شاه صاحب بمقابله اهل حق رگ گردن دراز سازند و بهفوات جاحدین در ابطال چنین فضیلت جلیله وصی خیر البریّه دست اندازند اگر پاره از حیا داشته باشند غرق عرق شرم کردند و بازگرد مکالمه و مقابله مقتبسان انوار ائمه اطهار سلام اللّه علیهم نگردند لان مقابلة الحدیث بعد ذاک بالجحود و ترکه بالاعراض و الصدود لیس لفظاعته حدّ محدود و لشناعته اجل ممدود لا یستاثره إلا شاحن کنود، و مضطغن عنود، و کاشح حقود، و معاند حسود و مارق حیود و طاعن میود فیبدی تبلده و الجمود، و یعرب عن غباوته و الخمود و لا یخاف اهوال یوم الموعود و لهبات النار ذات الوقود، و مخفی نماند که ابو عبد اللّه الحاکم از جمله حفاظ کبار و ائمه منقدین عالی مقدار و در تحقیق و تنقید مرجع و ملاذ ارباب استبصار و در تزبیل صحیح از سقیم موئل و ملجا اصحاب اعتبارست آنفا بتصریح فخر رازی دانستی که حاکم از جمله اکثر محدثین متاخرین از روی علم و اقوای شان از روی قوت و اشدشان از روی تحقیق در علم حدیث و مثل دار قطنی و ابو نعیم و بیهقی و جوزقی و خطیب و خطابی از صدور علم بعد شیخین بوده و رازی اثبات جلالت شان شافعی به تعظیم و تبجیل حاکم و امثال او شافعی را می نماید و دیگر محامد عالیه و ماثر غالیه حاکم از جامع الاصول مجد الدین بن اثیر و تهذیب الاسماء محیی الدین نووی و وفیات الأعیان ابن خلکان و تاریخ مختصر أبی الفداء و تتمة المختصر ابن الوردی و مرآة الجنان یافعی و طبقات شافعیه سبکی و طبقات شافعیه اسنوی و اسماء الرجال مشکاة از ولی الدین خطیب و اسماء الرجال مشکاة از عبد الحق و شرح مواهب لدنیه از محمد بن عبد الباقی زرقانی و تراجم الحفاظ مرزا محمد بدخشانی و اتحاف النبلاء مولوی صدیق حسن خان معاصر انشاء اللّه تعالی در مجلد حدیث تشبیه خواهی شنید و از افادۀ شاه ولی اللّه والد ماجد مخاطب خواهی دریافت که حاکم از جمله مجددین دین جناب ختم المرسلین صلی اللّه علیه و آله اجمعین که آن حضرت بوجودشان بشارت داده می باشد و در مائه رابعه احیای دین مبین آن جناب و احکام و اتقان علم حدیث نموده و بر بیهقی و غیر او مقدم بوده در این جا نیز بعض عبارات مشعره تبحر و تمهر و امعان او مذکور می شود علامۀ نبیل و حبر جلیل عبد الغافر بن اسماعیل در ذیل تاریخ نیسابور علی ما نقل عنه گفته ابو عبد اللّه الحاکم

ص:266

هو امام اهل الحدیث فی عصره العارف به حق معرفته یقال له الضّبی لأنّ جدّته هی سبطة عیسی بن عبد الرحمن الضّبی و والدة عیسی هذا هی مثویة بنت ابراهیم بن طهمان الفقیه و بنته بنت الصّلاح و الورع و الهادین فی الاسلام لقی ابا عبد اللّه الثقفی و ابا محمد بن الشرقی و لم یسمع منهما و سمع من أبی الطاهر المحمدآبادی و أبی بکر القطان و لم ینتفع بمسموعه منهما و تصانیفه المشهورة تطفح بذکر شیوخه و قرأ علی قراء زمانه تفقه علی أبی الولید و أبی سهل الاستاذ و اختصّ بصحبة امام وقته أبی بکر الضّبی فکان یراجعه فی السّؤال عن الجرح و التعدیل و التعلیل و ذاکر مثل الجعابی و أبی علی الماسرخسی و اتفق له من التصانیف ما لعله یبلغ قریبا من الف جزء من التخریج علی الصّحیحین و تاریخ نیسابور و کتاب مزکی الاخبار و المدخل الی علم الصّحیح و کتاب الاکلیل و فضائل الشافعی و غیر ذلک و لقد سمعت مشایخنا یذکرون ایامه و یحکون ان مقدمی عصره مثل الصّعلوکی و الامام ابن فورک و سائر الائمة یقدمونه علی انفسهم و یراعون حق فضیلته و یعرفون له الحرمة الاکیدة و بعد اطناب در تعظیم او گفته هذه جمل یسیره و هو غیض من فیض سیرته و احواله و من تامل کلامه فی تصانیفه و تصرفه فی امالیه و نظره فی طرق الحدیث اذعن بفضله و اعترف له بالمزیة علی من تقدمه و اتعابه من بعده و تعجیزه اللاحقین عن بلوغ شانه عاش حمیدا و لم یخلف فی وقته مثله و عبد الوهاب بن علی السبکی در طبقات شافعیه گفته محمد بن عبد اللّه بن محمد بن حمدویه بن نعیم بن الحکم الضبی الطهمانی النیسابوریّ الحافظ ابو عبد اللّه الحاکم المعروف بابن البیع صاحب التصانیف فی علوم الحدیث منها تاریخ نیسابور و هو عندی اعود التواریخ علی الفقهاء و من نظره عرف تفنن الرّجل فی العلوم جمیعها و له المستدرک علی الصّحیحین و علوم الحدیث و کتاب مزکّی الاخبار و کتاب الاکلیل و کتاب فضائل الشافعیّ و غیر ذلک کان اماما جلیلا و حافظا حفیلا اتفق علی امامته و جلالته و عظمة قدره ولد صبیحة الثالث من شهر ربیع الاول سنة احدی و عشرین و ثلث مائة و طلب العلم من الصّغر باعتناء والده و خاله فاول سماعه سنة ثلثین و استملی علی أبی حاتم بن حبان سنة اربع و ثلثین و رجل من نیسابور الی العراق سنة احدی و اربعین بعد موت اسماعیل الصّفّار باشهر و حجّ و جال فی بلاد خراسان و ما وراء النّهر و اکثر و شیوخه الّذین سمع منهم بنیسابور وحدها نحو من الف شیخ و ایضا روی عن محمد بن علی المذکور و محمد بن یعقوب الاصمّ و محمد بن یعقوب بن الاخرم و محمد بن عبد اللّه بن احمد الاصبهانی الصّفّار نزیل نیسابور و أبی حامد بن حسنویه المقری و أبی بکر بن اسحاق الضبعی الفقیه و أبی النصر محمد بن محمد بن یوسف الفقیه و أبی عمرو عثمان بن السّمّاک و أبی بکر النجاد و أبی علی النیسابوریّ الحافظ

ص:267

و به تخرج و أبی الولید الفقیه و عبد الباقی بن قانع الحافظ و خلق و کتب عن غیر واحد اصغر منه سنا و سندا و روی عنه ابو الحسن الدارقطنی و هو من شیوخه و ابو الفتح بن أبی الفوارس و ابو ذرّ الهروی و ابو بکر البیهقی و الاستاد ابو القاسم القشیری و ابو صالح المؤذّن و جماعة آخرهم ابو بکر احمد بن علی بن خلف الشیرازی و انتخب علی خلق کثیر و تفقه علی أبی علی أبی هریرة و أبی سهل الصّعلوکی و أبی الولید النیسابوریّ الی ان قال قال ابو حازم عمر بن احمد بن ابراهیم العبدوی الحافظ ان الحافظ ابا عبد اللّه قلد قضاء نسأ سنة تسع و خمسین فی ایام السامانیة و وزارة العتبی فدخل الخلیل بن احمد السنجری القاضی علی أبی جعفر العتبی فقال هنأ اللّه الشیخ فقد جهز الی نسأ ثلاثمائة الف حدیث لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فتهلّل وجهه قال و قلّد بعد ذلک قضاء جرجان فامتنع قال و سمعت مشیختنا یقولون کان الشیخ ابو بکر بن اسحاق و ابو الولید النیسابوریّ یرجعان الی أبی عبد اللّه الحاکم فی السّؤال عن الجرح و التعدیل و علل الحدیث و صحیحه و سقیمه قال و اقمت عند الشیخ أبی عبد اللّه العصمی قریبا من ثلث سنین و لم ار فی جملة مشایخنا اتقی منه و لا اکثر تنقیرا فکان إذا اشکل علیه شیء امرنی ان اکتب الی الحاکم أبی عبد اللّه و إذا ورد علیه جوابه حکم به و قطع بقوله و حکی القاضی ابو بکر الحیری ان شیخا من الصّالحین حکی انه رای النّبی صلی اللّه علیه و سلم فی المنام قال قلت یا رسول اللّه بلغنی انک قلت ولدت فی زمن الملک العادل و انی سألت الحاکم ابا عبد اللّه من هذا الحدیث فقال هذا کذب و لم یقله رسول اللّه فقال صدق ابو عبد اللّه قال ابو حازم اول من اشتهر بحفظ الحدیث و علله بنیسابور بعد الامام مسلم بن الحجّاج ابراهیم بن أبی طالب و کان یقابله النّسائی و جعفر الفریابی ثم ابو حامد ابن السّر فی و کان یقابله ابو بکر بن زیاد النیسابوریّ و ابو العباس بن أبی سعید ثم ابو علی الحافظ و کان یقابله ابو احمد الغسّانی و ابراهیم بن حمزة ثم الشیخان ابو الحسین الحجّاج و ابو احمد الحاکم و کان یقابلهما فی عصرهما ابن عدی و ابن المظفر و الدار قطنی و تفرد الحاکم ابو عبد اللّه فی عصرنا من غیر ان یقابله احد بالحجاز و الشام و العراقین و الجبال و الرّی و طبرستان و قومس و خراسان باسرها و ماوراء النهر هذا بعض کلام أبی حازم ذکره فی حیاة الحاکم و قال فی آخره جعلنا اللّه لهذه النعمة من الشاکرین و ذکر انه سمعه یقول شربت ماء زمزم و سالت اللّه ان یرزقنی حسن التصنیف و قال عبد الغافر الفارسی ان الحاکم اختص بصحبة امام وقته أبی بکر احمد بن اسحاق الضّبعی و انه کان یراجعه فی الجرح و التعدیل و العلل و انه اوصی إلیه فی امور مدرسة دار السّنة و فوّض إلیه تولیة اوقافه فی ذلک و سمعت مشایخنا یذکرون ایامه و یحکون ان مقدمی

ص:268

عصره مثل الامام أبی سهل الصّعلوکی و الامام ابن فورک و سائر الامة یقدمونه علی انفسهم و یراعون حق فضله و یعرفون له الحرمة الاکیدة بسبب تفرّده بحفظه و معرفته قال و کان إذا حضر مجلس سماع محتو علی مشایخ و صدور یؤنسهم بمحاضرته و تطیب اوقاتهم بحکایاته بحیث یظهر صفاء کلامه علی الحاضرین فیانسون بحضوره و قال محمد بن طاهر لقیت الحافظ سعد الزنجانی الحافظ بمکة و قلت له اربعة من الحفّاظ تعاصروا ایّهم احفظ فقال من قال الدار قطنی ببغداد و عبد الغنی بمصر و ابو عبد اللّه بن مندة باصبهان و ابو عبد اللّه الحاکم بنیسابور فسکت فالححت علیه فقال اما الدارقطنی فاعلمهم بالعلل و اما عبد الغنی فاعلمهم بالانساب و اما ابن مندة فاکثرهم حدیثا مع معرفة تامّة و اما الحاکم فاحسنهم تصنیفا انتهی بقدر الحاجة

ابو الرجال و محمد بن خالد بن المنتصر الثقفی و محمد بن سلیم و محمد بن مالک الثقفی و محمد بن جحادة و مطیر بن خالد و معلی بن هلال و میمون بن أبی خلف و میمون غیر منسوب و مسلم الملائی و مطر بن طهمان الوراق و میمون بن مهران و مسلم بن کیسان و میمون بن جابر السمی و موسی بن عبد اللّه الجهنی و مصعب بن سلیمان الانصاری و نافع مولی عبد اللّه بن عمر و نافع ابو هرمز و هلال بن سوید و یحیی بن سعید الانصاری و یحیی بن هانی و یوسف بن ابراهیم و یوسف ابو شیبه و قیل هما واحد و یزید بن سفیان و یعلی بن مرّة و نعیم بن سالم و ابو الهندی و ابو ملیح و ابو داود السّبیعی و ابو حمزة الواسطی و ابو حذیفة العقیلی و رجل من آل عقیل و شیخ غیر منسوب و از جمله روایات که حاکم در کتاب طیر وارد نموده حدیث شوری ست که مشتمل ست بر استدلال و احتجاج جناب امیر المؤمنین علیه السلام یوم شوری بحدیث طیر بر احقّیت خود بخلافت و تسلیم نمودن عثمان و طلحه و زبیر و سعد بن أبی وقاص و عبد الرحمن بن عوف آن حدیث را چنانچه محمد بن یوسف کنجی در کفایة الطالب گفته

روی عن عامر بن واثلة أبی الطفیل قال کنت یوم الشوری علی الباب و علی یناشد عثمان و طلحة و الزبیر و سعدا و عبد الرحمن بعدّة من فضائله منها ردّ الشمس کما اخبرنا ابو بکر بن الخازن اخبرنا ابو زرعة اخبرنا ابو بکر بن خلف الحاکم اخبرنا ابو بکر بن أبی دارم الحافظ بالکوفة من اصل کتابه حدثنا منذر بن محمد بن منذر حدثنا أبی حدثنا عمی حدثنا أبی عن ابان بن تغلب عن عامر بن واثلة قال کنت علی الباب یوم الشوری و علیّ فی البیت فسمعته یقول استخلف ابو بکر و انا فی نفسی احق بها منه فسمعت و اطعت و استخلف عمرو انا فی نفسی احق بها منه فسمعت و اطعت و انتم تریدون ان تستخلفوا عثمان إذا لا اسمع و لا اطیع جعل عمر فی خمسة انا سادسهم لا یعرف لهم فضل اما و اللّه لأحاجّنّهم بخصال لا یستطیع عربیّهم و لا عجمیّهم المعاهد منهم و المشرک ان ینکر منها خصلة انشدکم باللّه ایها الخمسة امنکم اخو رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم غیری قالوا لا قال امنکم احد له عمّ مثل عمی حمزة بن عبد المطلّب اسد اللّه و اسد رسوله غیری قالوا لا قال امنکم احد له اخ مثل اخی المزین بالجناحین یطیر مع الملائکة فی الجنّة قالوا لا قال امنکم احد له زوجة مثل زوجتی فاطمة سیدة نساء الامة غیری قالوا لا قال امنکم احد له سبطان مثل الحسن و الحسین سبطی هذه الامة ابنی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم غیری قالوا لا قال امنکم احد قتل مشرکی قریش قبلی قالوا لا قال امنکم احد ردّت علیه الشمس بعد غروبها حتی صلی العصر غیری قالوا لا قال امنکم احد قال له رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم حین قرب إلیه الطیر فاعجبه اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطیر فجئت

ص:270

و انا اعلم ما کان من قول النبیّ صلی اللّه علیه و سلم فدخلت قال و الیّ یا ربّ و الیّ یا ربّ غیری قالوا لا هکذا رواه الحاکم فی کتابه بجمع طرق حدیث الطیر و ناهیک به راویا انتهی فالحمد للّه الملک الخبیر الحکیم حیث ثبت من تصنیف الحاکم العلیم، جزءا مفردا فی هذا الخبر الصحیح السلیم ان الحدیث راق الی اعلی درجات الثبوت و التحقق العظیم قد رواه سنة و ثمانون رجلا من التابعین المتلقّین بکمال التکریم کلهم عن انس الحائز للفضل الفخیم، و من جملة روایات هذا الجزء الکریم خبر الشوری القاطع لاساس کل تزویر ذمیم فو الّذی یُحْیِ اَلْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ قد اصبح الجاحدون بذاک فی ذلّ شامل عمیم، و نکلوا بعذاب و اصب الیم و اصبحت نوازغ شبهاتهم کالصّریم و اللّه الموفق لتزییل الصّحیح من السّقیم

بن بندار الصوفی و ابا احمد محمد بن الحسین الشیبانی و اقرانهم روی عنه ابو محمد الحسن بن محمد الخلال و الحاکم ابو عبد اللّه الحافظ و ابو القاسم الازهری و عبد العزیز بن علی الارخی و ابو القاسم التنوخی و جماعة سواهم آخرهم ابو بکر احمد بن علی بن خلف الشیرازی تفقه فی حداثة السّن و تزهّد و جالس الزهّاد و المجرّدین الی ان جعله اللّه خلف الجماعة من بعده من العباد المجتهدین و الزهاد القانعین و تفقه بفقه الشافعی علی أبی الحسن الماسرخسی و سمع بالعراق بعد السّبعین و الثلاثمائة ثم خرج الی الحجاز و جاور حرم اللّه و أمنة مکة و صحب به العباد الصّالحین و سمع الحدیث من اهلها و الواردین و انصرف الی نیسابور و لزم منزله و بذل النفس و المال للمستورین من الغرباء و الفقراء المنقطعین منهم و بنی دارا للمرضی بعد ان خربت الدور القدیمة لهم بنیسابور و کل جماعة من اصحابه المستورین لتمریضهم و حمل میاههم الی الاطباء و شراء الادویة و صنف فی علوم الشریعة و دلائل النبوة و فی سیر العباد و الزّهاد کتبا نسخها جماعة من اهل الحدیث و سمعوها منه و سارت تلک المصنفات فی بلاد المسلمین و الّف تاریخا لنیسابور و علمائها الماضین منهم و الباقین و کانت وفاته فی سنة ست و اربع مائة بنیسابور و زدت قبره غیر مرة و ذهبی در عبر در وقائع سنه سبع و اربع مائة گفته و عبد الملک بن أبی عثمان أبی سعد النیسابوریّ الواعظ القدوة المعروف بالخرکوشی صنّف کتاب الزّهد و کتاب دلائل النبوة و غیر ذلک قال الحاکم لم ار اجمع منه علما و زهدا و تواضعا و ارشادا الی اللّه زاده اللّه توفیقا و اسعدنا بایامه قلت روی عن حامد الرفاء و طبقته و توفی فی جمادی الاولی و نیز ذهبی در تذکرة الحفاظ بعد ذکر وفات احمد بن عبد الرحمن بن موسی الفارسی الشیرازی صاحب کتاب الالقاب در سنه سبع و اربعمائة گفته قلت فیها مات ببغداد ابو عبد اللّه احمد بن محمد بن یوسف بن دوست العلاف البزار و کان یملی من حفظ سمع محمد بن جعفر المطبری و شیخ نیسابور الواعظ ابو سعد عبد الملک بن أبی عثمان الخرکوشی الزاهد صاحب التفسیر و التصانیف و ابن اثیر در کامل در سنه مذکوره گفته و فیها توفی عبد الملک بن أبی عثمان الخرکوشی الواعظ النیسابوریّ و کان صالحا خیرا و کان إذا دخل علی محمود بن سبکتکین یقوم و یلتقیه و کان محمود قد قسط علی نیسابور ما لا یاخذه منهم فقال له الخرکوشی بلغنی انک تکدّی النّاس و ضاق صدری فقال و کیف قال بلغنی انک تاخذ اموال الضعفاء و هذه کذبة فترک القسط و اطلقه و عبد الوهاب سبکی در طبقات شافعیّه گفته عبد الملک بن محمد بن ابراهیم ابو سعد بن أبی عثمان الخرکوشی و خرکوش بفتح الخاء المعجمة و سکون الراء و ضم الکاف ثم واو ساکنة ثم شین معجمة سکة

ص:272

بمدینة نیسابور ابو سعد النیسابوریّ روی عن حامد بن محمد الرفاء و یحیی بن منصور القاضی و اسماعیل بن نجید و أبی عمرو بن مطر و غیرهم روی عنه الحاکم و هو اکبر منه و الحسن بن محمّد الخلال و عبد العزیز الازجی و ابو علی التنوخی و علی بن محمد الحنای و ابو علی الاهوازی و الحافظ ابو بکر البیهقی و ابو الحسن محمد بن المهتدی باللّه و احمد بن علی بن خلف الشیرازی و آخرون و کان فقیها زاهدا من ائمة الدین و اعلام المؤمنین ترجی الرحمة بذکره قال فیه الحاکم انه الواعظ الزاهد ابن الزاهد تفقه فی حداثة سنّه و تزهّد و جالس الزهّاد و المجرّدین الی ان جعله اللّه خلف الجماعة ممن تقدّمه من العباد المجتهدین و الزّهاد القانعین قال و تفقه علی أبی الحسن الماسرخسی قال و جاور بحرم اللّه ثم عاد الی وطنه نیسابور و قد انجز اللّه له وعده علی لسان نبیه صلی اللّه علیه و سلم ان اللّه إذا احبّ عبدا نادی جبرئیل بذلک فی السماء فتحبه اهل السماء ثم یوضع له القبول فی الارض فلزم منزله و مجلسه و بذل النفس و المال و الجاه للمستورین من الغرباء و المنقطعین و الفقراء حتی صار الفقراء فی مجالسه کما حدثونا عن ابراهیم بن الحسین قال ثنا عمرو بن عون ثنا یحیی بن الیمان و قال کان الفقراء فی مجلس سفیان الثوری امراء فقد وفق لعمارة المساجد و الحیاض و القناطر و الدروب و کسوة الفقراء العراة من الغرباء و البلدیة حتی بنی دارا للمرضی بعد ان خربت الدور القدیمة بنیسابور و وکل جماعة من اصحابه لتمریضهم و حمل میاههم و اسنوی در طبقات شافعیه گفته ابو سعد عبد الملک بن أبی عثمان محمد بن ابراهیم الخرکوشی بخاء معجمة مفتوحة وراء مهملة ساکنة و کاف مضمومة و شین معجمة و خرکوش سکّة بنیسابور الاستاذ الکامل الزاهد بن الزاهد الواعظ من افراد خراسان تفقه علی أبی الحسن السّرخسی و سمع بخراسان و العراق ثم خرج الی الحجاز و جاور بمکة ثم رجع الی خراسان و ترک الجاه و لزم الزهد و العمل و کان یعمل القلانس و یامر بیعها بحیث لا یدری انها من صنعته و یاکل من کسب یده و بنی مدرسة و بیمارستان و صنّف کتبا کثیرة سائرة فی البلاد قال الحاکم لم ار اجمع منه للعلم و الزهد و التواضع و الارشاد الی اللّه تعالی و توفی بنیسابور فی جمادی الاولی سنة سبع و اربع مائة ذکره الثعلبی فی تاریخه و الذهبی فی العبر انتهی فهذا الخرکوشی الامام العالم الزاهد البرّ الخیّر الدّین العابد، الذی حوی من المکارم علی کل ابد، و ضم من الفضائل کل شارد، قد روی هذا الحدیث المضطرّ الی الحق و القائد فانال بافادته کل طالب للصواب رائد، و اروی بافاضته کل وارد، و سقاه من التحقیق العذب الزلال البارد

اخرجه النّسائی فی الخصائص و سابقا شنیدی که ابن کثیر شامی در تاریخ خود در ذکر حدیث طیر که در فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام وارد کرده گفته و قد جمع الناس فی هذا الحدیث مصنفات مفردة منهم ابو بکر ابن مردویه و ابن تیمیّه در منهاج گفته قال الحافظ ابو موسی المدینی قد جمع غیر واحد من الحفاظ طرق حدیث الطیر للاعتبار و المعرفة کالحاکم النیسابوریّ و أبی نعیم و ابن مردویه و ابن حجر مکی در شرح قصیدۀ همزیّه در ذکر حدیث طیر گفته فالحق ما سبق ان کثرة طرقه ای کثرة طرق حدیث الطیر صیّرته حسنا یحتج به و لکثرتها جدّا اخرج الحافظ ابو بکر بن مردویه فیها جزءا و ابن مردویه در کتاب طیر طرق عدیده این حدیث شریف اخراج کرده از جملۀ آن چند طریق در این جا مذکور می شود ابن مردویه در کتاب مذکور علی ما نقل عنه گفته نا

علیّ بن ابراهیم بن حماد قال نا محمد بن خلید بن الحکم قال نا محمد بن طریف قال نا مفضل بن صالح عن الحسن بن الحکم عن انس بن مالک ان النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم اتی بطیر فقال اللّهم ائتنی باحب خلقک إلیک ثلثا فدقّ علیّ فقال یا انس افتح له فدخل و نیز ابن مردویه گفته نا

فهد بن ابراهیم البصری قال نا محمد بن زکریّا قال نا العباس بن بکّار الضبی قال نا عبد اللّه بن المثنی الانصاری عن عمه ثمامة بن عبد اللّه عن انس بن مالک انّ أمّ سلمة صنعت لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیرا او اضباعا فبعثت به إلیه فلمّا وضع بین یدیه قال اللّهم جئنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّائر فجاء علی بن أبی طالب فقال له انس انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی حاجة فرجع علیّ فدعا النّبی صلی اللّه علیه و سلم فقال اللّهم جئنی باحبّ خلقک یاکل معی من هذا الطّائر فجاء علی بن أبی طالب فقال له انس ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی حاجة فرجع علی؟ ؟ ؟ و اجتهد النبی فی الدعاء قال اللّهم جئنی باحب خلقک إلیک و اوجهم عندک فجاء علی فقال له انس ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی حاجة قال انس فرفع علی یده فوکز فی صدری ثم دخل فلما نظر إلیه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قام قائما فضمّه إلیه قال یا رب و الیّ یا رب و الی ما ابطأ بک یا علی قال یا رسول اللّه قد جئت ثلثا کل ذلک یردّنی انس قال انس فرأیت الغضب فی وجه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و قال یا انس ما حملک علی ردّه قلت یا رسول اللّه سمعتک تدعو فاجبت ان تکون الدّعوة فی الانصار قال لست باوّل رجل احب قومه أبی اللّه یا انس الا ان یکون ابن أبی طالب و نیز ابن مردویه گفته

نا محمد بن الحسین قال حدثنا احمد بن محمد بن عبد الرحمن قال نا علی بن الحسن السّمّالی قال حدثنی محمد بن الحسن بن الجهم عن عبد اللّه بن میمون عن جعفر بن محمد عن ابیه عن انس قال اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیر فاعجبه فقال النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک

ص:274

و الیّ یاکل معی من هذا الطیر قال انس قلت اللّهم اجعله رجلا منّا حتی نشرف به قال فاذا علی فلمّا ان رأیته حسدته فقلت النبیّ صلی اللّه علیه و سلم مشغول فرجع قال فدعا النّبی صلی اللّه علیه و سلم الثانیة فاقبل علی کانما یضرب بالسّیاط فقال النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم افتح افتح فدخل فسمعته یقول اللّهم و الیّ حتی اکل معه من ذلک الطیر و روایت نمودن ابن مردویه حدیث شوری را که مشتمل بر احتجاج جناب امیر المؤمنین علیه السلام بحدیث طیرست از افادۀ اخطب خوارزم در ما بعد انشاء اللّه تعالی خواهی دریافت فهذا ابن مردویه طراز المحدثین و الحفاظ و وجه الاثبات المهرة الایقاظ قد الف جزءا مفردا فی هذا الخبر فجمع فیه طرقه و اکثر فاوضح المنهج، و اقام الحجج و اظهر للمنصفین الفلح، و اخرج المرتابین من اللجج فلا یرد الحدیث بعد اثبات ابن مردویه الا من مرد جلبا للوبال علیه فاثر الزیغ عن الحق و الجماح و ارتکب عظیم الوزر و الجناح و ذهب سادرا فی غلوائه و ضلّ حائرا فی بادیة العمه و تیهائه فحق فی حقه ان یقال ما قال اللّه المتعال و من اصدق من اللّه قیلا وَ مَنْ یُضْلِلِ اَللّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً و مخفی نماند که ابن مردویه از حفاظ عظام و ایقاظ متثبتین اعلامست و نبذی از ماثر مبهره افکار و شمۀ از مفاخر معجبۀ اهل ابصار که مشعر و منی؟ ؟ ؟ از عظم قدر و علو فخر اوست سابقا از تذکرة الحفاظ و عبر ذهبی و زاد المعاد ابن القیم و طبقات شافعیه سبکی و طبقات الحفاظ سیوطی و شرح مواهب لدنیه زرقانی شنیدی و بخلاصه از ان در مجلد حدیث ولایت هم و ارسیدی

فی الحال و کل من اثبته فی تلک الحال افضل قضی باستمرار هذه القضیة فیه و هکذا خبر المنزلة لانّها إذا لم یرد بها ما یتصل بالامامة فیجب ان نرید به الفضل الّذی یلی هارون فیه موسی علیهما السلام و أراد بعضهم اثباته فی غالب الظنّ بالرجوع الی امارات مخصوصة من نحو ما انتشر عنه من الزهد و العبادة و العناء فی الحرب و السّبق الی الاسلام و غیر ذلک فهذا غیر ممنوع و إلیه ذهب بعض الشیوخ الذین آثروا الموازنة و قد احال فی الکتاب علی کتاب المغنی لانه حکی هناک عمدة ما کان الشیخ ابو عبد اللّه یذکره فی هذا الباب ازین عبارت واضحست که چون اعتماد در اثبات افضلیت بر سمع لازمست لهذا شیخ ابو عبد اللّه بحدیث طیر رجوع آورده یعنی بان استدلال بر افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نموده و این معنی صریحست در آنکه شیخ ابو عبد اللّه بصری حدیث طیر را ثابت و محقق می داند که بآن در اثبات افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السلام رجوع آورده و تمسک بآن نموده و علاوه برین خود قاضی القضاة این حدیث شریف را صحیح و ثابت می دانست علامۀ ابن شهرآشوب طاب ثراه در کتاب المناقب فرموده قال القاضی عبد الجبار قد صح عندی حدیث الطیر و قال ابو عبد اللّه البصری ان طریقة أبی علی الجبائی فی تصحیح الاخبار یقتضی القول بصحة هذا الخبر لا یراده یوم الشوری فلم ینکر احد انتهی فهذا قاضی القضاة عبد الجبار قد کسر المعاندین کسرا لیس له انجبار و صیّر سعی الجاحدین کالهدر الجبار، و دمّر شبهات المدغلین و ابار، و دمدم علی نزعات المبطلین الاغمار، حیث اثبت رجوع أبی عبد اللّه شیخ الکبار الی حدیث الطیر الطائر فی الاقطار، فی اثبات افضلیّة أبی الائمة الاطهار علیه و آله سلام اللّه ما هب النسیم فی الاسحار ثم صرح تصریحا لیس علیه غبار بکون الخبر عنده صحیحا حریّا للاعتماد و الاعتبار علی ما نقل عنه الامام الحافظ النظار ابن شهرآشوب سقی اللّه ثراه بالصّیّب المدرار و محتجب نماند که قاضی عبد الجبار از اعاظم احبار و مشاهیر عالی فخار و ممدوح اساطین و محققین جلیل المقدارست ابو القاسم عبد الکریم بن محمد الرافیع در کتاب التدوین فی ذکر اهل العلم بقزوین گفته الخامس عبد الجبار بن احمد بن عبد الجبار بن احمد بن خلیل بن عبد اللّه الأسدآبادی قاضی القضاة ابو الحسن تولی القضاء بالری و قزوین و ابهر و زنجان و سهرورد و قم و دنباوند و غیرها و هذه نسخة عهده حین استقضی فی هذه البلاد انشأه الصّاحب اسماعیل بن عباد هذا ما عهد مؤیّد الدولة ابو منصور بن رکن الدولة أبی علی مولی امیر المؤمنین خلیفة الملک السید الاجل المنصور ولی النعمة عضد الدولة أبی شجاع بن رکن الدّولة أبی علی مولی امیر المؤمنین الی عبد الجبّار بن احمد بن حین ولاه قضاء القضاة بالرّی و قزوین و ابهر و زنجان و سهرورد و قم و ساوة و دنباوند و ما یجری مجراها علما بما لدیه من علم یهتدی باضوائه و ورع یستسقی بانوائه و کفایة یکنفها العلم و الحجی و امانة یبعثها النسک و التّقی و موقع فی علیّة الدّین

ص:276

ترمقه النواظر و مکان فی صفوة المسلمین تعقده الخناصر و اللّه ولیّ الارشاد و المعونة علی حسن الارتیاد امره بتقوی اللّه تعالی و مراقبته و تخوّف سطوته و معاقبته ان التقوی زمام الافعال الصالحة و امام الاعمال الرابحة من لجأ إلیها اتاه التوفیق فی مصارفه و واتاه السّداد من مواقفه و من مال عنها تحاماه الرشاد فی انحائه و تخطاه الصّواب فی آرائه وَ مَنْ یَتَّقِ اَللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ یُسْراً ذلِکَ أَمْرُ اَللّهِ أَنْزَلَهُ إِلَیْکُمْ وَ مَنْ یَتَّقِ اَللّهَ یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئاتِهِ وَ یُعْظِمْ لَهُ أَجْراً و امره ان یجعل القرآن قبلة مساعیه و وجهة مطالبه و مباغیه فینصبّ إلیه تالیا و ینصب له قاریا و یخلو به متدبّرا و یواظب علیه متبصّرا فهو حادی الحکم و هادی الامم و الجلاء عند الاشتباه و الاستعجام و الضّیاء فی مشکلات الاعضاء و الاستبهام من فزع الی ذخائره اثری من المراشد و استظهر و من عدل عن بصائره اقوی من المحامد و اعسر لو انزل علی الجبال لخشعت او علی الاطواد لتصدّعت ما فرّط فیه من شیء تنزیل من حکیم حمید و امره ان یتّخذ سنة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم مرجعا و یرضی به مرادا و مستنجعا فیردّ إلیها احکام و یلتمس فیها حلال الدّین و حرامه إذا کانت العمدة إذا استبهمت الامور و العهدة إذا اختلفت الجمهور و فیها تفصیل ما اجملته النصوص و تبیان ما اعتوره العموم و الخصوص ینکشف معها الشبهة و یؤمن معها الغمّة محجتها بیضاء ساطعة و حجّتها غرّاء قاطعة مَنْ یُطِعِ اَلرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اَللّهَ وَ مَنْ تَوَلّی فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً و امره ان یتلقّی سالف الاجماع بحسن الاستماع و الاتباع إذ کان حبل اللّه المعقود لا ینتکث عراه و ظلّه الممدود الّذی لا یستباح حماه فضل اللّه به امّتنا علی الامم و جعل کلمتنا فوق الکلم حتی وسمنا فی کتابه بالوسط و آمننا فیها من الخطأ و الغلط لا یخشی علی اتفاقها عوارض الالتباس فقد جعلها اللّه خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ فلیس لذی حکم و نظر و اخذ بتاویل آیة و خبر ان یحالف ما اطبقت علیه الامّة و سبقت إلیه الأئمة بل علیه التسلیم و الاقتفاء و التفویض و الاقتداء و من یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ اَلْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلّی وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً و امره إذا عنّ ما لم یشتمل علیه الکتاب تعیینا و لا کشف عنه الأثر تبیینا و لا سبق به الاجماع یقینا ان یعمل فیه اجتهاده طویلا و یقیّض له ارتیاده بکرة و اصیلا و یستشهد مودع النصّ و فحواه و یستنجد موجب الاثر و مقتضاه و تقیس بالاشباه و النظائر و یستنبط بالامارات و الدّلائل فذلک الجدد الذی کان السلف الصّالح یسلکونه و قد قال اللّه تعالی لَعَلِمَهُ اَلَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ و امره إذا عرض فی الاحکام ما یعضل استخراجه و یستبهم رتاجه ان یستشیر اماثل العلماء و یستمدّ و یاخذ من آراء الفقهاء و لا یستبدّ حتی إذا وضحت له القضیّة اکمل فصل الاستشارة بیمن الاستخارة و امضی من الحکم ما یامن معه الکلم وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اَللّهُ فَأُولئِکَ هُمُ اَلظّالِمُونَ و امره بان یواصل النظر بین الخصوم و الاخذ

ص:277

من الظالم للمظلوم فاتحا لذلک بابه و ملینا حجابه و مستویا فی الخصومة إذا اشتجرت و الالحاظ إذ انصرفت و الالفاظ إذا جرت بین الغنی المثری و الفقیر المقویّ و القوی الموقر و الضعیف المستحقر فلیس بالثراء تشرف المنازل و ترتفع و لا بالاقواء تضعف الوسائل و یتّضع و بعد فالکلّ عباد اللّه یسعهم فضله و شرع فی حکمه یشملهم عدله إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اَللّهِ أَتْقاکُمْ و امره ان یدرّع الهیبة و الوقار و السکینة لیغشی ما استکفیه جمالا و یوفّی ما استرعیه جلالا و یسیر بسیرة لا العنف یتخلّلها فیوهنها و لا الضّعف یتخلّلها فیهجنّها لتستمرّ احواله مکفوفة بالمحاسن محروسة عن المطاعن و یتوکل علی ربّه فی قلّ امره و کثره و صغر شانه و کبره وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اَللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ و امره بان یتخیّر لاحکامه الاوقات التی یجتمع لها لبّه و یملک فیها اربه و یا من معها منازعة الوطر و مساورة الضجر لیصدر قضایاه عن رای مجتمع و صدر متّسع و نفس مراحه و علل مزاحه ذاکرا عند القضاء یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلاّ مَنْ أَتَی اَللّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ و امره ان یتسلّم دیوان القضاء من المتولی کان قبله بمحاضره و سجلاّته و مثابت حججه و بیّناته و ذکر المحتسبین مبلغ الحقوق و اسماء الخصوم و تعرضه لفهرست یعقده فهو جامع للمسلمین حقوقا جمّة و عقودا مهمة و یوکل بها من ثقاته من یحوطه عن الایدی الممتدّة و الاطماع المشتدّة فَاللّهُ خَیْرٌ حافِظاً وَ هُوَ أَرْحَمُ اَلرّاحِمِینَ و امره ان یختار لخلافته علی قضایا البلدان المقررة فی یده المذکورة فی عهده و لکتابته و سائر ما یتولی من جهته من یجمع الی العلوم العفّة و یطالع اخبارهم و یشارف آثارهم فمن زاغ عن الطریقة المثلی و لم یخش وخیم العقبی صرفه زجرا و تحذیرا و ردعا و نکیرا و من استقر علی الحسنی و سلک المحجّة الوسطی اقره بعثا لمثله علی الاخذ بهدیه و الاقتداء بسعیه هَلْ جَزاءُ اَلْإِحْسانِ إِلاَّ اَلْإِحْسانُ و امره ان یستشف احوال الشهود و یستکشفها و یبالغ فیها حتی یتعرفها فعلیهم مدار الاحکام و بهم استقرار النقض و الابرام فمن الفاه سیدا سدیدا حرّا مسلما رشیدا احلّه محل المزکین اعمالا المقبولین اقوالا و من ارتاب فی امره و امتری فی ستره وقف فی بابه الی ان ینحسر و جهة ارتیابه و من انکشف له عن ظنّه لا یؤمن معها مضرّة علی الدّین او شهادة زور یکثر به معرّتها علی المسلمین جرحه جرحا ظاهرا و کفی الناس شره مجاهرا فقد قرن اللّه تعالی قول البهتان بعبادة الاوثان قال فَاجْتَنِبُوا اَلرِّجْسَ مِنَ اَلْأَوْثانِ الآیة و امره باقامة الحدّ علی مستحقها إذا وجبت و لزمت و قامت بها البیّنات و انتظمت و ان یدرأها بالشبهات ما طاق؟ ؟ ؟ و تحقن الدّم ما جاز الایراق و لا یاخذه فی امضائها علی حقها رافة مانعة و لا ملامة دافعة فقد نبه اللّه تعالی علی ذلک بنهیه الزاجر فقال وَ لا تَأْخُذْکُمْ بِهِما رَأْفَةٌ فِی دِینِ اَللّهِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ اَلْیَوْمِ اَلْآخِرِ و امره ان یحتاط علی الوقوف اشد الاحتیاط و اوفاه و احفظه لما لها و اوقاه و یعتمد فیها علی أمناء یعفّون عن خبثة المطاعم و یکفون عن خطة المآثم لتصل ثمراتها الی اصحابها و تنفق

ص:278

فی سبلها الصادرة عن اربابها لیؤمن عوادی التحزن؟ ؟ ؟ و ینقض ایدی الحیف و التحرّم و یحصل بذلک الزلفة عند اللّه وَ ما عِنْدَ اَللّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی و امره بمراعاة العباد فی هذه الامصار و مطالعة احوال السّکک لیجدّد فی المحرم من کل سنة علی السنة فی مثلها و یبطل محوا و کسرا ما کان منقوشا قبلها و یوغر الی صاحب العباد بالتحفظ ممن یوقع غشا او یعمل دغلا أَنَّ اَللّهَ لا یَهْدِی کَیْدَ اَلْخائِنِینَ و امره بتزویج الایامی اللاتی إلیه ولایتهن او یرید الاولیاء عضلهنّ إذا وجد الکفو و حل العقد و بذل صداق المثل کما قال اللّه تعالی وَ أَنْکِحُوا اَلْأَیامی مِنْکُمْ الآیة و امره بالاحتیاط فی مال الیتیم الحاصل فی حجره اللازم له تدبیر امره و ان ینفق علیه انفاقا قصدا حتی إذا بلغ الحلم ممیزا بین مصالحه و مفاسده و مضالّه و مراشده سلم ماله و اشهد به علیه قال تعالی وَ اِبْتَلُوا اَلْیَتامی الآیة و امره بحبس من یثبت الحق فی ذمته و یطالب الخصم حبسه علی توفیة حقه الی ان یبرأ مما حبس به او یخرج منه علی واجبه او یقوم البیّنة علی اعساره لیوخذ بحکم اللّه فی انظاره کما قال تعالی وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَةٍ الآیة و امره ان لا یفسخ حکم من تقدمه و لا ینقص ما ابرمه الا إذا کان للاجماع خارقا و للسان الامة مفارقا فاذا وجد ما قد خرج عن تاویل المتاولین و قول المختلفین فله ان ینقضه و یتعقبه فیدحضه وَ اَللّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ هذا عهدنا إلیک فاقتف دلیله و احتذ تمثیله و استهد اللّه یهدک و یرشدک و استکفه یعنک و یسدّدک إلیه نفوّض و علیه نعوّل و هو حسبنا و کفی و کتب اسماعیل بن عباد فی المحرم سنة سبع و ستین و ثلاثمائة و سمع القاضی ابا الحسن القطان و عبد اللّه بن جعفر بن احمد و الزبیر بن عبد الواحد الأسدآبادی و له امال کثیرة سمع منه بعضها بالری و بعضها بقزوین سنة تسع و اربع مائة و کان ینتحل مذهب الشافعی رضی اللّه عنه فی الفروع و قواعد المعتزلة فی الاصول و صنّف الکثیر فی التفسیر و الکلام و غیرهما الخ و ابو الموید محمد بن محمود خوارزمی در جامع مسانید أبی حنیفه گفته قاضی القضاة عبد الجبار قال الخطیب عبد الجبار ابن احمد بن عبد الجبّار ابو الحسن الأسترآبادی سمع علی بن ابراهیم بن سلمة القزوینی و عبید اللّه بن جعفر بن احمد الاصفهانی و القاسم بن صالح الهمدانی و کان ینتحل مذهب الشافعی فی الفروع و مذهب المعتزلة فی الاصول و له فی ذلک و تقی الدین ابو بکر بن احمد الاسدی در طبقات شافعیّه گفته عبد الجبار بن احمد بن عبد الجبار بن احمد بن الخلیل القاضی ابو الحسن الهمدانی قاضی الریّ و اعمالها و کان شافعی المذهب و هو مع ذلک شیخ الاعتزال و له المصنفات الکثیرة فی طریقتهم و فی اصول الفقه قال ابن کثیر فی طبقاته و من اجلّ مصنّفاته و أعظمها دلائل النبوة فی مجلّدین ابان فیه عن علم و بصیرة حمیدة و قد طال عمره و رحل الناس إلیه من الاقطار و استفادوا به مات فی ذی القعدة سنة خمس عشرة و اربع مائة و عبد الغفار بن ابراهیم العلوی العکی

ص:279

العدنانی در کتاب عجالة الرّاکب که نسخۀ آن در کتبخانۀ حرم مکه معظمه بنظر این قاصر رسیده گفته عبد الجبار بن احمد القاضی ابو الحسن الهمدانی قاضی الرّی و اعمالها کان شافعی المذهب و هو مع ذلک شیخ الاعتزال له المصنفات الکثیرة فی طریقتهم و فی اصول الفقه و من اجلّ مصنفاته کتاب دلائل النبوة ابان فیه عن علم و بصیرة حمیدة و عبد الوهاب سبکی در طبقات شافعیّه گفته عبد الجبار بن احمد بن عبد الجبّار بن احمد بن الخلیل بن عبد اللّه القاضی ابو الحسین الهمدانی الأسدآبادی و هو الّذی تلقّبه المعتزلة قاضی القضاة و لا یطلقون هذا اللّقب علی سواه و لا یعنون به عند الاطلاق غیره کان امام اهل الاعتزال فی زمانه و کان ینتحل مذهب الشافعی فی الفروع و له التصانیف السّائرة و الذکر الشائع بین الاصولیین عمّر دهرا طویلا حتّی ظهر له الاصحاب و بعد صیته و رحلت إلیه الطلاب و ولیّ قضاء الرّی و اعمالها سمع الحدیث عن أبی الحسن بن سلمة القطان و عبد الرحمن بن حمدان الجلاّب و عبد اللّه بن جعفر بن فارس و الزبیر بن عبد الواحد الأسدآبادی و غیرهم روی عنه القاضی ابو یوسف عبد السّلام بن محمد بن یوسف القزوینی المفسّر المعتزلی و ابو عبد اللّه الحسن بن علی الصّیمری و ابو القاسم علی بن الحسن التنّوخی توفی فی ذی القعدة سنة خمس عشرة و اربع مائة بالرّی و دفن فی داره و نیز سبکی در طبقات شافعیه در ذکر مذاهب در باب ایمان گفته و الرّابع انه کل طاعة فرضا کانت أم نفلا و هو رای الخوارج و إلیه ذهبت طائفة من المعتزلة منهم القاضی عبد الجبّار بن احمد الّذی یلقّبونه قاضی القضاة و کان رجلا محققا واسع النظر و عبد الرحیم بن حسن الاسنوی در طبقات شافعیه گفته القاضی ابو الحسین عبد الجبّار بن احمد بن عبد الجبّار الأسترآبادی امام المعتزلة کان مقلّدا للشافعی فی الفروع و علی رای المعتزلة فی الاصول و له فی ذلک التصانیف المشهورة تولّی قضاء القضاة بالرّی ورد بغداد حاجّا و حدّث بها عن جماعة کثیرین و توفی فی ذی القعدة سنة خمس عشرة و اربع مائة ذکره ابن الصّلاح و ذهبی در دول الاسلام در وقائع سنه خمس عشره و اربع مائة گفته و شیخ المعتزلة القاضی عبد الجبار بن احمد الهمدانی صاحب التصانیف و شمس الدین محمد بن علی بن احمد الداودی المالکی تلمیذ جلال الدین سیوطی در طبقات المفسّرین گفته عبد الجبار بن احمد بن عبد الجبار بن احمد بن الخلیل القاضی ابو الحسین الهمدانی الأسترآبادی شیخ المعتزلة و صاحب التصانیف منها التفسیر عاش دهرا طویلا و سار ذکره و کان فقیها شافعی المذهب سمع من أبی الحسن بن سلمة القطان و عبد اللّه بن جعفر بن فارس روی عنه ابو القاسم علی بن الحسین التنوخی و الحسین بن علی الصّمیری الفقیه و ابو محمد عبد السلام القزوینی المفسر المعتزلی و آخرون ولی قضاء الرّی و اعمالها و رحلت إلیه الطلبة مات فی ذی القعدة سنه 415 رایت تفسیره لطیف الحجم

ص:280

بودن او را از مرویات سیوطی و ثعالبی و کردی و عجیمی و بصری سابقا دانستی و ابن خلکان در وفیات الأعیان به ترجمۀ أبی نعیم گفته و کتابه الجلیة من احسن الکتب و محمد بن محمود خوارزمی در اسماء رجال جامع مسانید أبی حنیفه به ترجمۀ أبی نعیم گفته کتب فی الحدیث کتبا سارت فی البلاد و انتفعت بها العباد و ذهبی در عبر در ذکر او گفته صنف التصانیف الکبار المشهورة فی الاقطار و سبکی در طبقات شافعیه به ترجمۀ أبی نعیم گفته قال حمزة بن العباس العلوی کان اصحاب الحدیث یقولون بقی ابو نعیم اربع عشرة سنة بلا نظیر لا شرقا و لا غربا اعلی اسنادا منه و لا احفظ و کانوا یقولون لما صنّف کتاب الحلیة حمل الی نیسابور حال حیاته و اشتروه باربع مائة دینار و قال ابن الفضل الحافظ قد جمع شیخنا السلفی اخبار أبی نعیم و ذکر من حدث عنه و هم نحو ثمانین رجلا قال و لم یصنّف مثل کتابه حلیة الاولیاء سمعناه علی أبی المظفر القاسانی عنه سوی فوت عنه یسیر و یافعی در مرآة الجنان در ذکر أبی نعیم گفته کتاب الحلیة من احسن الکتب قلت اما طعن ابن الجوزی فیها و تنقیصه لها فهو من باب قولی لئن ذمّها جاراتها و ضرائر و عاب جمالا فی حلاها و فی الحلی فما

سلمت حسناء من ذم حاسد و صاحب حق من عداوة مبطل

مع ابیات اخری فی مدح الامام أبی حامد الغزالی و تصانیفه و کلامه العالی و صفدی در وافی بالوفیات به ترجمه أبی نعیم گفته املی فی فنون الحدیث کتبها سارت فی البلاد و انتفع بها العباد الی ان قال و صنّف مصنّفات کثیرة منها حلیة الاولیاء و المستخرج علی الصحیحین ذکر فیهما احادیث ساوی فیها البخاری و مسلم و احادیث علا علیهما فیها کأنهما سمعاها منه و ذکر فیهما حدیثا کان البخاری و مسلم سمعاه ممن سمعه منه الی ان قال و لما کتب کتاب الحلیة و حمل الی نیسابور بیع باربعمائة دینار و تقی الدین اسدی در طبقات شافعیه به ترجمۀ أبی نعیم گفته و له التصانیف المشهورة منها کتاب الحلیة و هو کتاب جلیل حفیل و منادی در فیض القدیر شرح جامع صغیر در ذکر حلیة الاولیاء گفته قالوا لما صنفه بیع فی حیاته باربع مائة دینار و اشتهرت برکته و علت فی الخافقین درجته و ناهیک بقول الامام أبی عثمان الصّابونی کما نقله عنه فی الضّوء و غیره کل بیت فیه حلیة الاولیاء لابی نعیم لا یدخل الشیطان و مصطفی بن عبد اللّه قسطنطینی در کشف الظنون گفته حلیة الاولیاء فی الحدیث للحافظ أبی نعیم احمد بن عبد اللّه الاصبهانی المتوفی سنه ثلثین و اربعمائة مجلد ضخم اوله الحمد للّه محدث الاکوان الخ و هو کتاب حسن معتبر یتضمن اسماء جماعة من الصّحابة و التابعین و من بعدهم من الائمة الاعلام المحققین و المتصوفة و النساک و بعض احادیثهم و کلامهم و نیز در کشف الظنون در ذکر مجمع الاخبار گفته ذکر فیه حلیة أبی نعیم الاصبهانی و مدحها ثم استطال

ص:282

الاسانید و التکرار و استقل اختصار ابن الجوزی فقال احببت ان اجمع کتابا یکون لمحاسنه حاویا و لما وراء ذلک طاویا مع زیادة تراجم ائمة الحدیث و اقتفی فی ترتیبه اثر الحلیة و خود مخاطب در بستان المحدثین به ترجمۀ أبی نعیم گفته و از نوادر کتب او کتاب حلیة الاولیاست که نظیر آن در اسلام تصنیف نشده و نیز در بستان گفته و کتاب حلیة الأولیاء در حضور او آن شهرت و رواج پیدا کرد که در نیسابور بچهار صد دینار خریده شد انتهی و بر مهرۀ متتبعین واضح و عیانست که ابو نعیم از حفاظ جلیل الشأن و نقاد سابقین اعیان و معتمدین محدثین ارکان و مستندین حذاق این شان ست معالی اثیره و محاسن کثیره و مفاخر وفیره و ماثر غزیره او از تاریخ کامل عز الدین المعروف بابن الاثیر الجزری و کتاب فضائل الشافعی از فخر الدین محمد بن عمر الرازی و وفیات الأعیان ابن خلکان و منهاج السنة ابن تیمیه و زاد المعاد محمد بن أبی بکر المعروف بابن القیم و اسماء الرجال جامع مسانید أبی حنیفه از محمد بن محمود خوارزمی و تاریخ مختصر أبی الفداء اسماعیل بن علی الایوبی صاحب حماة و تتمة المختصر عمر بن المظفر المعروف بابن الوردی و عبر فی خبر من غبر و دول الاسلام شمس الدین ذهبی و طبقات الشافعیه عبد الوهاب علی السبکی و وافی بالوفیات خلیل بن ایبک الصفدی و مرآة الجنان ابو محمد عبد اللّه بن اسعد یافعی و طبقات الشافعیه جمال الدین عبد الرحیم بن الحسن الاسنوی و اسماء الرجال مشکاة از ولی الدین محمد بن عبد اللّه الخطیب و توضیح الدلائل سید شهاب الدین احمد و طبقات الشافعیه ابو بکر اسدی و طبقات الحفاظ جلال الدین سیوطی و لواقح الانوار عبد الوهاب شعرانی و تاریخ خمیس حسین بن محمد دیاربکری و مقالید الاسانید ابو مهدی عیسی بن محمد الثعالبی و بستان المحدثین خود شاه صاحب و قول مستحسن مولوی حسن زمان معاصر و اتحاف النبلاء مولوی صدیق حسن خان معاصر ظاهر و باهرست بعضی از عبارات را در این جا ذکر می نمایم و باقی را انشاء اللّه تعالی در مجلد حدیث تشبیه مذکور خواهم داشت آنفا بتصریح رازی شنیدی که ابو نعیم از جمله اکثر محدثین متاخرین از روی علم و اقوایشان از روی قوت و اشدشان از روی تحقیق در علم حدیث و مثل دار قطنی و حاکم و بیهقی و جوزقی و خطیب و خطابی از صدور علم بعد شیخین بوده و رازی اثبات جلالت شان شافعی بتعظیم و تبجیل ابو نعیم و امثال او شافعی را می نماید و ابن اثیر در تاریخ کامل در حوادث سنه ثلثین و اربعمائه گفته و توفی هذه السنة ابو نعیم احمد بن عبد اللّه بن احمد بن اسحاق الاصبهانی الحافظ و ابو الفداء در تاریخ مختصر در وقائع سنه مذکوره گفته و فیها توفی ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الاصبهانی الحافظ و ابن الوردی در تتمة المختصر در وقائع سنه مذکوره گفته و فیها توفی ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الاصبهانی الحافظ و ذهبی در دول الاسلام در وقائع سنه مذکوره گفته و فیها مات حافظ اصبهان ابو نعیم احمد بن عبد اللّه بن احمد الاصبهانی الصوفی الاحول صاحب الحلیة فی المحرم و له اربع و تسعون سنة و ولی الدین الخطیب در رجال مشکاة المصابیح که در آخر

ص:283

آن تصریح کرده به اینکه عرض کرده آن را بر شیخ خود حسین بن عبد اللّه بن محمد الطیبی پس استحسان کرد آن را چنانچه استحسان نمود مشکاة را و استجاده نمود آن را چنانچه مشکاة را استجاره نمود گفته ابو نعیم الاصفهانی هو ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الاصفهانی صاحب الحلیة هو من مشایخ الحدیث الثقات المعمول بحدیثهم المرجوع الی قولهم کبیر القدر ولد سنة اربع و ثلثین و ثلاثمائة و مات فی صفر سنة ثلثین و اربعمائة باصفهان و له من العمر ستة و تسعون سنة رحمه اللّه تعالی و شهاب الدین احمد در توضیح الدلائل علی ترجیح الفضائل گفته قال الامام الهمام المتفق علی علو شانه فی العلوم و الاعمال المتسق له دراری الفضل فی سلک النظم بالسنة اهل الکمال الحافظ الورع الدارع العالم العامل العارف الکامل بلا شک و مریة ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الاصفهانی فی کتابه الفائق اللائق المسمّی بالحلیة الخ و نیز شهاب الدین در توضیح الدلائل گفته و

عن علی امیر المؤمنین رضی اللّه عنه عن النّبیّ صلی اللّه علیه و آله و بارک و سلم انه قال له لو انّ عبدا عبد اللّه عز و جلّ مثل ما قام نوح فی قومه و کان له مثل احد ذهبا فانفقه فی سبیل اللّه و مد فی عمره حتی حج الف عام علی قدمیه ثم قتل مظلوما بین الصّفا و المروة و لم یوالک یا علی لم یشم رائحة الجنة و لم یدخلها رواه الصالحانی عن الشیخ محمد بن اسماعیل بن أبی نصر معروف بدانکباد عن سید وقته و زمانه و اورع عصره و اوانه أبی علی الحسن بن احمد عن الحافظ الورع و الامام البارع أبی نعیم الاصفهانی باسناده عن زید بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب عن ابیه عن جده عن علی رضی اللّه تعالی عنه و عنهم اجمعین و مولوی صدیق حسن خان معاصر در اتحاف النبلاء گفته احمد بن عبد اللّه بن احمد بن اسحاق بن موسی بن مهران الاصفهانی الحافظ المشهور صاحب کتاب حلیة الأولیاء از اعلام محدثین و اکابر حفاظ دین و ثقات صوفیه متقینست در سنه سه صد و سی و شش متولد شد و در شش سالگی او مشایخ عمده حدیث بطریق تبرک او را اجازت دادند از آنهاست ابو العباس اصم و خیثمة بن سلیمان طرابلسی و جعفر خالدی و شیخ معمر عبد اللّه بن عمر شوذب و وی متفرد باین خصوصیتست و چون جوان شد از اجلّه مشایخ سماع کرد و حدیث حاصل نمود و تخمی که در زمین استعداد او از طفلی افشانده شده بود برگ و بار آورد از طبرانی و ابو الشیخ و جعابی و ابو علی صواف و ابو بکر اجری و ابن خلاد نصیبی بن عبد الکبیر خطابی استفاده تامه نموده و چون بشیخوخت رسید و متوجه افاده شد حفاظ فن حدیث بسوی او رجوع آوردند و بر در او هجوم کردند و استفادها نمودند و بجهت علو اسناد و وفور علم و حفظ او رغبت مردم بجناب او زیاده از اقران وی بود خطیب بغدادی از اخصّ تلامذه اوست و ابو سعید مالینی و ابو صالح مؤذن و ابو علی حسن بن احمد حداد و ابو سعید محمد بن محمد بن المطرز و ابو منصور محمد بن عبد اللّه شروطی و دیگر محدثین بسیار

ص:284

شاگرد اویند و نوبت او در اشتغال بعلم حدیث بحدی رسیده بود که او را غیر از سماع حدیث و تصنیف آن غذا نه بود الخ

بن احمد العطار الفقیه الشافعی رحمه اللّه بقراءتی علیه فاقرّ به سنه اربع و ثلثین و اربع مائة قلت اخبرکم ابو محمد عبد اللّه بن محمد بن عثمان المزنی الملقب بابن السّقاء الحافظ الواسطی رحمه اللّه

نا ابو الحسن علی بن محمد بن صدقة الجوهری الواسطی رحمه اللّه سنة ثلث و ثلاثمائة نا محمد بن زکریا بن دوید العبدی نا حمید الطویل عن انس بن مالک قال اهدی الی النّبی صلی اللّه علیه و سلم بحمامة مشویة فقال اللّهم ابعث الیّ احب خلقک إلیک و الی نبیک یاکل معنا من هذه المائدة قال فاتی علی فقال یا انس استاذن لی علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال فقلت النبی عنک مشغول فرجع علی و لم یلبث الا قلیلا ان رجع فقال یا انس استاذن لی علی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم فقلت النّبیّ عنک مشغول فرجع و لم یلبث الا قلیلا ان رجع فقال یا انس استاذن لی علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فهمت ان اقول مثل قولی الاول و الثانی فسمع النبیّ صلی اللّه علیه و سلم من داخل الحجرة کلام علی فقال ادخل یا ابا الحسن ما ابطا بک عنی قال جئت یا رسول اللّه هذه الثالثة کل ذلک یردنی انس یقول النّبیّ عنک مشغول فقال یا انس ما حملک علی هذا فقال یا رسول اللّه سمعت الدعوة فاحببت ان یکون رجلا من قومی فقال النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم یا انس کل یحبّ قومه و ابو الحسن احمد بن المظفر عطار از ائمه کبار و اجلۀ حاملین اخبار و آثارست شمس الدین ابو عبد اللّه احمد بن محمد ذهبی در کتاب العبر در وقائع سنة احدی و اربعین و اربعمائة گفته و احمد بن المظفر بن احمد بن داود الواسطی العطار ابو الحسن راوی مسند مسدد عن ابن السّقاء توفی فی شعبان انتهی فهذا ابو الحسن احمد بن المظفر العطار، الفقیه المحدث راویة الاحادیث و الاخبار، قد عطّر مشام اهل التبصّر و الاستبصار، باریج هذا الحدیث المرری با الازهار، فلا ینکل عن قبوله الا من هو کالجعل فی الخبائث غارّ، لیس له فی الجلاعة و القحة عار، قد ربح فی متاجرة الجحود و الانکار، انواع الجور و الخسار، و قادته العصبیة الی الخسر و التبار، و ساقته الانفة الی مهاوی الهلک و البوار، فهو من هوّة النّار عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ

اخبرنا اسماعیل الازرق عن انس بن مالک قال اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیر فقال اللّهمّ ائتنی باحب خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطیر فقلت اللّهم اجعله رجلا من الانصار فجاء علی فقلت ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی حاجة قال فذهب ثم جاء فقلت انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی حاجة فذهب ثم جاء فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم افتح ففتحت ثم دخل فقال ما حدیثک یا علی فقال هذه آخر ثلث کرات یردّنی انس یزعم انک علی حاجة قال ما حملک علی ما صنعت یا انس قال سمعت دعاءک فاحببت ان تکون فی رجل من قومی فقال النبیّ صلی اللّه علیه و سلم ان الرجل قد یحب قومه انتهی فهذا ابو بکر احمد بن الحسین امام بیهق، قد شیّد الصدق و ایّد الحق و ابار و ساوس اهل الزیغ و ازهق، و اردی نوازغ ارباب المحل و اوبق، و اوهن منّة اصحاب المکر بکسر رءوسهم و الدق و دمدم من تزویقاتهم علی ما جلّ و دقّ، فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ وَ اَللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ وَ اَلْقَمَرِ إِذَا اِتَّسَقَ لا یجحد الحدیث الاّ من رکب من الضلال طبقا عن طبق، و لا یروغ عنه الا من خرج و مرق و لا یحید عنه الا من ضعف عقله و رقّ و لا ینکره الا من هتک رداء النصف و خرق، و اغلق باب التدبّر و صفق، و خالف و طغی و عصی و عق و جمح و بغی و عصی المسلمین شق، و خلع عن عنقه الرّبق، و وقع من المضیق فی الحلق، و اللّه الموضح للحق کالفلق و هو المعیذ بلطفه عن شرّ کل ما خلق، و علامۀ بیهقی امام مشهور و رئیس جمهور و عمدۀ اکابر ماهرین صدور و نخبه اماثل حائزین نبل موفورست سابقا به تصریح فخر رازی دانستی که حاکم از جمله اکثر محدثین متأخرین از روی علم و اقوایشان از روی قوت و اشدشان از روی تحقیق در علم حدیث و مثل دار قطنی و حاکم و ابو نعیم و جوزقی و خطیب و خطابی صدور علم بعد شیخین بوده و رازی اثبات جلالت شان شافعی به تعظیم و تبجیل حاکم و امثال او شافعی را می نماید و دیگر مکارم جمۀ عظیمه و محاسن دثره فخیمۀ او انشاء اللّه تعالی از معجم البلدان یاقوت حموی و کتاب الانساب سمعانی و کامل ابن اثیر جزری و وفیات الأعیان ابن خلکان و سیر النبلاء و تذکرة الحفاظ و کتاب العبر و دول الاسلام ذهبی و مرآة الجنان یافعی و مختصر ابو الفداء اسماعیل ایوبیّ و تتمة المختصر ابن الوردی و طبقات شافعیه سبکی و طبقات شافعیه اسنوی و طبقات شافعیه اسدی و اسماء الرجال مشکاة ولی الدین خطیب و طبقات الحفاظ سیوطی و اسماء الرجال مشکاة شیخ عبد الحق و فیض القدیر مناوی و مرقاة ملا علی قاری و شرح مواهب زرقانی و مقالید الاسانید ابو مهدی ثعالبی و بستان المحدثین خود مخاطب و ابجد العلوم و تاج مکلل و اتحاف النبلاء مولوی صدیق حسن خان معاصر خواهی شنید در این جا اکتفا بر عبارت سبکی می رود قال فی طبقات الشافعیة احمد بن الحسین بن علی بن عبد اللّه بن موسی الحافظ ابو بکر البیهقی النیسابوریّ الخسر و جردی بضم الخاء المعجمة و سکون السّین

ص:287

المهملة و فتح الراء و سکون الواو و کسر الجیم و سکون الراء و فی آخرها الدال المهملة قریة من ناحیة بیهق کان الامام البیهقی احد ائمة المسلمین و هدایة المؤمنین و الدعاة الی حبل اللّه المتین فقیه جلیل حافظ کبیر اصولی نحریر زاهد ورع قانت اللّه قائم بنصرة المذهب اصولا و فروعا جبلا من جبال العلم الی ان قال اخذ الفقه عن ناصر العمری و قد تعلم الکلام علی ثم اشتغل بالتصنیف بعد ان صار اوحد زمانه و فارس میدانه و احذق المحدثین ذهنا و اسرعهم فهما و اجودهم قریحة و بلغت تصانیفه الف جزء و لم یتهیّا لاحد مثلها اما السّنن الکبیر فما صنّف فی علم الحدیث مثله تهذیبا و ترتیبا و جودة و اما المعرفة معرفة السّنن و الاثار فلا یستغنی عنه فقیه شافعی و سمعت الشیخ الامام ره یقول مراده معرفة الشافعی بالسّنن و الاثار و اما المبسوط فی نصوص الشافعی فما صنّف فی نوعه مثله و اما کتاب الاسماء و الصفات فلا اعرف له نظیرا و اما کتاب الاعتقاد و کتاب دلائل النبوة و کتاب شعب الایمان و کتاب مناقب الشافعی و کتاب الدعوات الکبیر فاقسم ما لواحد منها نظیر و اما کتاب الخلافیات فلم یسبق الی نوعه و لم یصنّف مثله و هو طریقة مستقلة حدیثیة لا یقدر علیها الا مبرز فی الفقه و الحدیث و له ایضا کتاب مناقب الامام احمد و کتاب احکام القرآن للشافعی و کتاب الدعوات الصغیر و کتاب البعث و النشور و کتاب الزهد الکبیر و کتاب الاعتقاد و کتاب الآداب و کتاب الاسرار و کتاب السنن الصغیر و کتاب الاربعین و کتاب فضائل الاوقات و غیر ذلک و کلها مصنفات لطاف ملیحة الترتیب و التهذیب کثیرة الفائدة یشهد من یراها من العارفین بانها لم یتهیّأ لاحد من السّابقین و فی کلام شیخنا الذهبی انّه اول من جمع نصوص الشافعی و لیس کذلک بل هو آخر من جمعها و لذلک استوعب اکثر ما فی کتب السابقین و لا اعرف احدا بعده جمع النصوص لانه سدّ الباب علی من بعده و کانت اقامته بیهق ثم استدعی استدعاه و الی نیسابور لیقرأ علیه کتاب المعرفة فحضر و قرأه علیه بحضرة علماء نیسابور و ثنائهم علیها قال عبد الغفار و کان علی سیرة العلماء قانعا من الدنیا بالیسیر متجمّلا فی زهده و ورعه عاد الی الناحیة فی آخر عمره و کانت وفاته بها قال شیخنا الذهبی کان البیهقی واحد زمانه و فرد اقرانه و حافظ اوانه قال و دائرته فی الحدیث لیست کبیرة بل بورک له فی مرویاته و حسن تصرّفه فیها لحذقه و خبرته بالابواب و الرجال و قال امام الحرمین ما من شافعی الا و للشافعی علیه منة الا البیهقی فانه له علی الشافعی منه لتصانیفه فی نصرته لمدهیة و اقاویله و قال شیخ القضاة ابو علی ولد البیهقی حدثنا والدی قال حین ابتدات بتصنیف هذا الکتاب یعنی معرفة السّنن و الاثار و فرغت من تهذیب اجزاء منه سمعت الفقیه ابا محمد

ص:288

احمد بن علی یقول و هو من صالحی اصحابی و اکثرهم تلاوة و اصدقهم لهجة یقول رایت الشافعی فی المنام و فی یده اجزاء من هذا الکتاب و هو یقول قد کتبت الیوم من کتاب الفقیه احمد سبعة اجزاء قال قرأتها قال و فی صباح ذلک الیوم رای فقیه آخر من احزابی یعرف بعمر بن محمد فی منامه الشافعی قاعدا علی سریر فی مسجد الجامع بخسروجرد و هو یقول استفدت الیوم من کتاب الفقیه احمد کذا و کذا قال شیخ القضاة حدثنا والدی قال سمعت الفقیه ابا محمد الحسین بن احمد السّمرقندی الحافظ یقول سمعت الفقیه محمد بن عبد العزیز المروزی الجنوجردی یقول رایت فی المنام کان تابوتا علا فی السماء بعلوه نور فقلت ما هذا فقیل تصانیف البیهقی قیل و کان البیهقی یصوم الدهر من قبل ان یموت بثلاثین سنة توفی البیهقی رضی اللّه عنه بنیسابور فی العاشر من جمادی الاولی سنة ثمان و خمسین و اربعمائة و حمل الی خسر و جرد و هی اکبر بلاد بیهق فدفن هناک

یا شائدا للقصور مهلا

و انما العیش مثل ظل منتقل ماله ثبات

انتهی فهذا العلامة البارع ابن بشران، شیخ العراق فی وقته و الزمان، قد روی هذا الحدیث المنور للجنان، تبشیر الاهل الیقین و العرفان، و درأ فی نحور اصحاب الخسران، و ردّ الکید ارباب الشنئان، و حسما المواد الزیغ و الطغیان، و قلعا لاساس البغی و العدوان، فمن نکل عن الانقیاد لهذا الحدیث و الاذعان، عدّ من المدهنین کل الادهان، الّذین لا یخافون یوم یاتی السّماء بالدّخان، و تکون وردة کالدّهان، یوم یقوم المیزان، و ینصب الصّراط علی لهبات النیران،

علی فقه الحدیث مثله فکیف احسن منه و له کتاب الاستدراک لمذاهب الاعصار و کتاب الاستیعاب و کتاب جامع بیان العلم و فضله و ما ینبغی فی روایته و حمله و غیر ذلک و کان موفقا فی التالیف معانا علیه نفع اللّه به و کان له بسطة کثیرة فی علم النسب و فارق قرطبة و جال فی غرب الاندلس مدّة ثم سکن دانیة و بلنسیة و شاطبة فی اوقات مختلفة و تولی قضاء الاشبونة و شنترین توفی فی سنة 463 بمدینة شاطبة و کان مولده سنة 368 و هو حافظ المغرب کما کان الخطیب البغدادی حافظ المشرق و قد ماتا فی سنة واحدة و هما امامان فی هذا الفن وَ کانَ أَمْرُ اَللّهِ قَدَراً مَقْدُوراً و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر در تاج مکلل گفته یوسف بن عبد البر بن محمد بن عبد البر بن عاصم النمری القرطبی الحافظ جمال الدّین ابو عمر امام عصره فی الحدیث و الاثر و ما یتعلق بهما روی بقرطبة عن أبی القاسم خلف بن القاسم الحافظ و عبد الوارث بن سفیان و أبی سعید نصر و أبی محمد بن عبد المؤمن و أبی عمرو الباجی و أبی عمر الطلمنکی و أبی الولید بن الفرضی و غیرهم و کتب إلیه من اهل المشرق ابو القاسم السقطی المکّی و عبد الغنی بن سعید الحافظ و ابو ذرّ الهروی و ابو محمد النحاس المصری و غیرهم قال القاضی ابو علی بن سکرة سمعت شیخنا القاضی ابا الولید الباحی یقول لم یکن بالاندلس مثل أبی عمرو بن عبد البرّ فی الحدیث و قال الباجی ایضا ابو عمرو احفظ اهل المغرب و قال ابو علی الغسّانی الاندلسی انّ ابن عبد البرّ اخذ کثیرا من علم الادب و الحدیث و دأب فی طلب العلم و افتن به و برع براعة فاق فیها من تقدمه من رجال الاندلس و الف فی المؤطا کتبا مفیدة منها کتاب التمهید لما فی الموطا من المعانی و الاسانید و رتّبه علی اسماء شیوخ مالک علی حروف المعجم و هو کتاب لم یتقدمه احد الی مثله و هو سبعون جزء قال ابو محمد بن حزم لا اعلم فی الکلام علی فقه الحدیث مثله فکیف احسن منه ثم صنع کتاب الاستدراک لمذاهب الاعصار فیما تضمنه الموطّا من معانی الرای و الاثار شرح فیه الموطا علی وجهه و نسق ابوابه جمع فی اسماء الصحابة رضی اللّه عنهم کتابا مفیدا جلیلا سمّاه الاستیعاب و له کتاب جامع بیان العلم و فضله و ما ینبغی فی روایته و حمله و غیر ذلک من تالیفه و کان موفقا فی التالیف معانا علیه و نفع اللّه به و کان مع تقدمه فی علم الاثر و بصره بالفقه و معانی الحدیث له بسطه کثیرة فی علم النسب تولی قضاء الاشبونة؟ ؟ ؟ و شنترین فی ایّام ملکها المظفر بن الافطس توفی یوم الجمعة آخر یوم من شهر ربیع الآخر سنة 463 بمدینة شاطبة من شرق الاندلس و ولد یوم الجمعة و الامام یخطب لخمس بقین من شهر ربیع الآخر سنة 368 و تقدم فی ترجمة الخطیب أبی بکر احمد بن علی بن ثابت البغدادی الحافظ انه کان حافظ المشرق و ابن عبد البر حافظ المغرب و ماتا فی سنة واحدة و هما امامان فی هذا الفنّ و النمری بالفتح نسبة الی نمرین قاسط و هی قبیلة

ص:291

کبیرة مشهورة رحمه اللّه تعالی و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر در اتحاف النبلاء گفته یوسف بن عبد البر بن محمد بن عبد البر بن عاصم النمری القرطبی از کبار علمای مغربست امام عصر بود در حدیث و اثر و ما یتعلق بهما روز جمعه که امام در خطبه بود در سنه ثمان و ستین و ثلث مائة در ربیع الاول متولد شد وی اگر چه معاصر خطیب بغدادیست اما طلبش علم حدیث را قبل از تولد خطیبست از أبی القاسم خلف ابن القاسم الحافظ و عبد الوارث بن سفیان و أبی سعید نصر و أبی محمد بن عبد المؤمن و أبی عمرو الباجی و أبی عمر الطلمنکی و أبی الولید بن الفرضی و اقران ایشان در قرطبه اخذ علم و روایت نموده و علمای دور دست او را اجازتها نوشتند از مشرق ابو القاسم السقطی المکی و عبد الغنی بن سعید الحافظ و ابو ذر الهروی و ابو محمد النحاس المصری و غیرهم در حفظ و اتقان سرامد اهل زمان خود بود قاضی ابو علی بن سکره گفته شیخ خود ابو الولید باجی را شنیدم می گفت در اندلس مثل وی در حدیث نبوده وی احفظ اهل مغربست و ابو علی غسانی گفته وی بسیاری از علم ادب و حدیث فرا گرفته و در طلب علم مؤدب بود فتوی داد و بارع شد بر رجال متقدمین اندلس و در مؤطا کتب مفیده تالیف نمود از آنجمله است کتاب التمهید مرتب بر اسمای شیوخ مالک و هو کتاب لم یتقدمه أحد إلی مثله و هو سبعون جزءا این کتاب از نادرۀ روزگار و سرمایۀ مجتهد ان اولی الایدی و الابصارست و از تصانیف اوست کافی در مذهب مالک پانزده مجلد و در جمع اسمای اصحابه کتابی مفید جلیل نوشته مسمی باستیعاب و له کتاب جامع بیان العلم و فضله و ما ینبغی فی روایته و حمله و غیر ذلک و بود موفق در تالیف معان بر آن و حق تعالی بدان نفع بخلق بخشیده و با تقدم خود در علم اثر و تبصر بفقه و معانی حدیث بسطی کثیر در علم نسب داشت در بلاد مغرب گردیده و بیشتر عمر در اندلس گذرانیده بلکه اکثر مؤرخین نوشته اند که از اندلس نه برآمده و جزء هفتاد کس را از علمای وقت خود ندیده و از غیر ایشان علم نیاموخته و با این همه در علم کمتر از خطیب و بیهقی بلکه ابن حزم نیست بلکه بعض چیزها نزد اوست که نزد دیگران نیست و صدق و دیانت و حسن اعتقاد و اتباع سنت که او را نصیب بود کم کسی را از علما روزی شده از عوالی اسنادش سنن ابو داودست که از عبد اللّه بن محمد بن عبد المؤمن دوی از ابن داسه و وی از ابو داود مصنف روایت می کند در اول امر ظاهری بود بعده مالکی شده و معهذا میلان بفقه شافعی هم دارد کتاب الدرر فی اختصار المغازی و السّر و کتاب العقل و العقلاء و ما جاء فی اوصافهم و کتاب جمهرة الانساب و کتاب بهجة المجالس و غیرها تصنیف اوست بانشای شعر میلی داشت ازوست اشعار تذکرت من یبکی علیّ مداوما فلم ار الا العلم بالدین و الخیر علوم

کتاب اللّه و السنن التی

العلم بالرّای و النظر

و له مقالة ذی تصح و ذات فوائد إذا من ذوی الالباب کان استماعها

ص:292

علیکم بآثار النبی فانه من افضل اعمال الرشاد اتباعها

چون در شهر حمص که از مشاهیر بلاد مغربست داخل شد و از اهل آن شهر حسن سلوک و تفقد ندید گفت اشعار تنکر من کنا نسر بقربه و صار زعاقا بعد

ما کان سلسلا

طویلا لعمری مخلق یورث البلاء

الامثال الا لعالم و ما عوتب الانسان الا لیعقلا

در ایام ملک مظفر بن الافطس متولی قضای اشبونه و شنترین شده بود روز جمعه آخر یوم از ربیع الآخر سنه ثلث و ستین و اربع مائة بمدینة شاطبه شرقی اندلس بمرو انتقال خطیب بغدادی نیز در همین سالست این حافظ مغرب بود و او حافظ مشرق و درین فن امام وقت خود بودند نمری بفتح نسبتست بسوی نمر بن قاسط که قبیلۀ کبیره مشهور است انتهی فالحمد للّه علی سطوح لقم الحق و ابتلاج منهاجه، وضوح لاحب الصدق و سفور فجاجه، حیث ثبت بروایة الثقة البرّ الحافظ ابن عبد البر انّ حدیث الطیر من الاخبار الثابتة المحققة، و الاحادیث الشهیرة المصدقة، فانه لا یظنّ بمثل ذلک المحدث المنقد المنقب العلام، الّذی لا تفی الاقلام، بشرح مدائحه المحیّرة للافهام، و المدهشة للاحلام، ان یتساهل فی روایة خبر موضوع و یتسامح فی اخراج اثر مصنوع، فیکون کمن اضاع سعیه فی هذا الشأن، و دیّثه؟ ؟ ؟ بالصغار و القماءة و الهوان فعادت له تلک الماثر و المناقب افضح المعائب و المثالب و صارت له هذه المفاخر و المحاسن اشنع المطاعن و المشائن و اللّه الحافظ عن العثار و الصّائن

ابن محارب عن عمر بن عبد اللّه بن یعلی بن مرّة عن ابیه عن جدّه عن انس بن مالک قال اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیر ما نراه إلا حباری فقال اللّهم ابعث الی احبّ اصحابی إلیک یواکلنی هذا الطیر الحدیث و از افادۀ سید شهاب الدین احمد در توضیح الدلائل نیز واضحست که خطیب این حدیث شریف را روایت نموده کما ستقف علیه فیما بعد انشاء اللّه تعالی فالحمد للّه الحافظ المهیمن الرقیب المتفضل بالادناء و التقریب، المتکرم بالتوفیق و التسبیب، حیث ثبت انّ الحافظ ابا بکر الخطیب قد روی هذا الحدیث الفائح الطیب، المتضوع کالمندل الرطیب فاظهر الحق لکل عاقل مصیب و اوضح الصدق لمن کان له من النصف ایسر نصیب، و صرم أوداج زیغ کل مشکک مریب بصارم باتر قضیب؟ ؟ ؟ ، و عفی اساس الجاحدین الملفقین للاکاذیب، بالقلع و الخرم و التخریب، و فرق جموع المعاندین الآتین بالطامات و الاعاجیب بالکسر و الفلّ و التنکیب، فاصبحوا مقموعین بمقارع التانیب و التثریب، و ما اغنت عنهم آلهتهم التی یدعون من دون اللّه لما جاء امر ربّک و ما زاد و هم غیر تتبیب و محتجب نماند که کتاب تاریخ بغداد از مصنفات مستنده کل الاستناد و مؤلفات معروفه فی الاغوار و الانجاد و اسفار مشهوره فی اقطار البلادست و از جمله تصانیف خطیب والا نژاد که همه ممدوح اعاظم نقادست بالخصوص موصوف به نهایت اعتبار و اعتماد ابو علی یحیی بن عیسی بن جزلة البغدادی در مختار مختصر تاریخ بغداد گفته و قد صنف الناس فی ذلک أی فی علم الحدیث و معرفة الرجال و اکثروا و عنوا و بالغوا و میّز و الثقة من المتّهم و الضّعیف من القویّ و ما اعظم فائدته و احمد موقعه لکثرة ما دسّ الملحدة و الزنادقة من الاحادیث الموضوعة البشعة المنفرة الّتی فسد بسماعها خلق من الناس و اعتقد الغرّ عند سماعها انّها من قول صاحب الشرع فهلک و تسرّع الی الکذب و مال الی الخلاعة نعوذ باللّه من الشقاء و البلاء و هذا الکتاب الّذی صنّفه الشیخ ابو بکر احمد بن علی بن ثابت الخطیب الحافظ البغدادی رحمه اللّه و سماه تاریخ بغداد کتاب جلیل فی هذا العلم نفیس قد تعب فیه و سهر و اطال الزمان و اللّه تعالی یثیبه و یحسن إلیه الا انه طویل و للاطالة افات اقربها الملل و الملل داعیة الترک و قد استخرت اللّه تعالی و اختصرته و ذکرت اسماء الرجال الذین ذکرهم علی ترتیبه و ما استحسنته من خبر و حکایة و شعر و حدیث نقلته فالاغراض تختلف و هوی القلوب سریرة لا تعلم الخ و علاوه برین انشاء اللّه تعالی عنقریب دیگر جلائل فضائل مبهره عقول و غرائب مناقب محیّره افهام فحول برای این تاریخ مقبول مسطور و منقول می شود فلتکن مترقبا للوصول الی المطلوب و المامول اما خود خطیب پس حافظ ثقه ماهر اریب و حاذق ثبت ناقد لبیب

ص:294

و حاوی محاسن و مفاخر عجیب و حائز محامد و ماثر غریبست سابقا به تصریح فخر رازی دانستی که خطیب از جمله اکثر محدثین متاخرین از روی علم و اقوای شان از روی قوت و اشدشان از روی تحقیق در علم حدیث و مثل دارقطنی و حاکم و ابو نعیم و بیهقی و جوزقی و خطابی از صدور این علم بعد شیخین بوده و رازی اثبات جلالتشان شافعی به تعظیم و تبجیل خطیب و امثال او شافعی را می نماید و ابو سعد عبد الکریم سمعانی در کتاب الانساب در نسبت ثابتی گفته و الامام ابو بکر احمد بن علی بن ثابت بن احمد بن مهدی الخطیب الحافظ الثابتی البغدادی صاحب التصانیف فی الحدیث منها کتاب تاریخ مدینة السّلام بغداد اشهر من ان یذکر رحل الی العراق و الحجاز و اصبهان و خراسان و الشام و شیوخه تفوت الاحصاء ادرکت قریبا من خمسة عشر نفسا من اصحابه و توفی ببغداد فی شوال سنه 463 و نیز سمعانی در کتاب الانساب گفته الخطیب بفتح الخاء المعجمة و کسر الطاء المهملة و بعدها الیاء المنقوطة باثنتین من تحتها و فی آخرها الباء المنقوطة بواحدة هذه النسبة الی الخطابة علی المنابر و فیهم کثرة من العلماء و المحدثین و المشهور منهم ابو بکر احمد بن علی بن ثابت بن احمد بن مهدی الخطیب الحافظ من اهل بغداد و کان امام عصره بلا مدافعة و حافظ وقته بلا منازعة صنّف قریبا من مائة مصنّف صارت عمدة لاصحاب الحدیث منها التاریخ الکبیر لمدینة السّلام بغداد سمع ببلده ثم رحل الی البصرة و اصبهان و خراسان و الحجاز و الشام و شیوخه اکثر من ان یذکر و ادرکت من اصحابه قریبا من خمسة عشر نفسا و کانت ولادته سنة اثنتین و تسعین و ثلاثمائة و وفاته فی سنة ثلاث و ستین و اربعمائة و دفن بجنب بشر بن الحارث الحافی رحمهما اللّه و نیز سمعانی در ذیل تاریخ بغداد علی ما نقل عنه گفته و الخطیب فی درجة القدماء من الحفاظ و الائمة الکبار کیحیی بن معین و علی بن المدینی و احمد بن أبی خیثمة و طبقتهم و کان علامة العصر اکتسی به هذا الشّأن غضارة و بهجة و نضارة و کان مهیبا وقورا بلیلا خطیرا ثقة صدوقا متبحّرا حجّة فیما یصنفه و یقوله و یجمعه حسن النّقل و الخطّ کثیر الشکل و الضبط قاریا للحدیث فصیحا و کان فی درجة الکمال و الرتبة العلیاء خلقا و خلقا و هیئة و منظرا انتهی إلیه علم الحدیث و حفظه و ختم به الحفاظ رحمهم اللّه بدأ بسماع الحدیث سنة ثلث و اربعمائة و قد بلغ احدی عشرة سنة من عمره و احمد بن محمد المعروف بابن خلکان در وفیات الأعیان گفته الحافظ ابو بکر احمد بن علی بن ثابت بن احمد بن مهدی البغدادی المعروف بالخطیب صاحب تاریخ بغداد و غیره من المصنفات المفیدة کان من الحفاظ المتقنین و العلماء المتبحّرین و لو لم یکن له سوی التاریخ

ص:295

لکفاه فانه یدل علی اطلاع عظیم و صنّف قریبا من مائة مصنف و فضله اشهر من ان یوصف و اخذ الفقه عن أبی الحسن المحاملی و القاضی أبی الطیّب الطبری و غیرهما و کان فقیها فغلب علیه الحدیث و التاریخ ولد فی جمادی الآخرة سنة اثنتین و تسعین و ثلاثمائة یوم الخمیس لستّ بقین من الشهر و توفّی فی یوم الاثنین سابع ذی الحجة سنة ثلث و ستین و اربع مائة ببغداد رحمه اللّه تعالی و قال السّمعانی توفی فی شوال و سمعت انّ الشیخ ابا اسحاق الشیرازی رحمه اللّه کان من جملة من حمل نعشه لانه انتفع به کثیرا و کان یراجعه فی تصانیفه و العجب انه کان فی وقته حافظ المشرق و ابو عمر یوسف بن عبد البرّ صاحب کتاب الاستیعاب حافظ المغرب و ماتا فی سنة واحدة کما سیاتی فی حرف الیاء ان شاء اللّه تعالی و ذکر محب الدین بن النجار فی تاریخ بغداد ان ابا البرکات اسماعیل بن أبی سعد الصوفی قال ان الشیخ ابا بکر بن زهراء الصّوفی کان قد اعد لنفسه قبرا الی جانب قبر بشر الحافی رحمه اللّه تعالی و کان یمضی إلیه فی کل اسبوع مرة و ینام فیه و یقرأ فیه القرآن کلّه فلما مات ابو بکر الخطیب و کان قد اوصی ان یدفن الی جانب قبر بشر الحافی فجاء اصحاب الحدیث الی أبی بکر بن زهراء و سألوه ان یدفن الخطیب فی القبر الذی کان اعدّه لنفسه و ان یؤثره به فامتنع من ذلک امتناعا شدیدا و قال موضع قد اعددته لنفسی منذ سنین یؤخذ منّی فلما رأوا ذلک جاؤا الی والدی الشیخ أبی سعد و ذکر و اله ذلک فاحضر الشیخ ابا بکر بن زهراء و قال له انا لا اقول لک اعطهم القبر و لکن اقول لک لو انّ بشر الحافی فی الاحیاء و انت الی جانبه فجاء ابو بکر الخطیب یقعد دونک کان یحسن بک ان تقعد اعلی منه قال لا بل کنت اقوم و اجلسه مکانی قال فهکذا ینبغی ان یکون السّاعة قال فطاب قلب الشیخ أبی بکر و اذن له فی دفنه فدفنوه الی جانبه بباب حرب و کان قد تصدّق بجمیع ماله و هو مائتا دینار فرقها علی ارباب الحدیث و الفقهاء و الفقراء فی مرضه و اوصی ان یتصدق عنه بجمیع ما علیه من الثیاب و وقف جمیع کتبه علی المسلمین و لم یکن له عقب و صنف اکثر من ستّین کتابا و کان الشیخ ابو اسحاق الشیرازی احد من حمل جنازته و قیل انه ولد فی سنة احدی و تسعین و ثلاثمائة و اللّه اعلم و رؤیت له منابت صالحة بعد موته و کان قد انتهی إلیه علم الحدیث و حفظه فی وقته هذا آخر ما نقلته من کتاب ابن النجار و ابو عبد اللّه محمد بن احمد بن عثمان ذهبی در سیر النبلاء گفته الخطیب الامام الاوحد العلامة المفتی الحافظ الناقد محدث الوقت ابو بکر احمد بن علی بن ثابت بن احمد بن مهدی البغدادی صاحب التصانیف و خاتمة الحفاظ ولد سنة اثنتین و تسعین و ثلاثمائة و کان ابوه ابو الحسن خطیبا

ص:296

بقریة در زیجان و ممّن تلی القرآن علی أبی حفص الکنانی فحضّ ولده احمد علی السّماع و الفقه فسمع و هو ابن احدی عشرة سنة و ارتحل الی البصرة و هو ابن عشرین سنة و الی نیسابور و هو ابن ثلث و عشرین سنة و الی الشام و هو کهل و الی مکة و غیر ذلک و کتب الکثیر و تقدم فی هذا الشأن و بذّ الاقران و جمع و صنّف و صحح و علّل و جرح و عدّل و اوضح و صارا حفظا اهل عصره علی الاطلاق الی ان قال الذهبی بعد ذکر اسماء شیوخ الخطیب و الرواة عنه و کان من کبار الشافعیّة تفقّه علی أبی الحسن المحاملی و القاضی أبی الطیب الطبری قال ابو منصور بن خیرون نا الخطیب انه ولد فی جمادی الآخرة سنه 392 و اول ما سمع فی المحرم سنة ثلث و اربعمائة قال احمد بن صالح الحنبلی تفقه الخطیب و قرأ بالقراءات و ارتحل و قرب من رئیس الرّؤساء فلما قبض علیه البساسیری استتر الخطیب و خرج الی صور و بها عز الدّولة اجود الاجواد فاعطاه ما لا کثیرا عمل نیفا و خمسین مصنّفا و انتهی إلیه الحفظ شیّعه خلق عظیم و تصدق بمائتی دینار و اوقف کتبه و احرق کثیر منها بعده بخمسین سنة و قال الخطیب استشرت البرقانی فی الرحلة الی أبی محمّد بن النحاس بمصر او الی نیسابور الی الاصمّ فقال انک ان خرجت الی مصر انما تخرج الی واحد ان فاتک ضاعت رحلتک و ان خرجت الی نیسابور ففیها جماعة ان فاتک واحد ادرکت من بقی فخرجت الی نیسابور قال الخطیب فی تاریخه کنت اذاکر أبا بکر البرقانی بالاحادیث فیکتبها عنّی و یضمنها جموعه و حدث عنّی و انا اسمع و لقد حدثنی عیسی بن احمد الهمدانی انا ابو بکر الخوارزمی سنة عشرین و اربع مائة نا احمد بن علی بن ثابت نا محمد بن موسی الصیرفی نا الاصم فذکر حدیثا قال ابن مأکولا کان ابو بکر آخر الأعیان ممّن شاهدناه معرفة و حفظا و اتقانا و ضبطا لحدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و تفنّنا فی علله و اسانیده و علما بصحیحه و غریبه و فرده و منکره و مطروحه و لم یکن للبغدادیین بعد أبی الحسن الدار قطنی مثله سالت ابا عبد اللّه الصوری عن الخطیب و أبی نصر السّنجری ایّهما احفظ ففضّل الخطیب تفضیلا بیّنا قال المؤتمن السّاجی ما اخرجت بغداد بعد الدار قطنی احفظ من أبی بکر الخطیب و قال ابو علی البردانی لعل الخطیب لم یر مثل نفسه انبأنی بالقولین مسلم بن محمّد

ص:297

عن القاسم بن عساکر نا أبی نا اخی هبة اللّه نا ابو طاهر السّلفی عنهما و قال ابو اسحاق الشیرازی الفقیه ابو بکر الخطیب یشبه الدار قطنی و نظرائه فی معرفة الحدیث و حفظه و قال ابو الفتیان الحافظ کان الخطیب امام هذه الصّنعة ما رأیت مثله قال ابو القاسم النسیب سمعت الخطیب یقول کتب معی ابو بکر البرقانی کتابا الی أبی نعیم الحافظ یقول فیه و قد رحل الی ما عندک اخونا ابو بکر ایّده اللّه و سلّمه لیقتبس من علومک و هو بحمد اللّه ممّن له فی هذا الشّأن سابقة حسنة و قدم ثابت و قد رحل فیه و فی طلبه و حصل له منه ما لم یحصل لکثیر من امثاله و سیظهر منه عند الاجتماع من ذلک مع التورع و الحفظ ما یحسن لدیک موقعه قال عبد العزیز بن احمد الکنانی سمع من الخطیب شیخه ابو القاسم عبید اللّه الازهری فی سنة اثنتی عشرة و اربع مائة و کتب عنه شیخه البرقانی و روی عنه و علق الفقه عن أبی الطیب الطبری و أبی نصر بن الصبّاغ و کان یذهب الی مذهب أبی الحسن الاشعری رحمه اللّه قلت صدق فقد صرّح الخطیب فی اخبار الصّفات انها تمرّ کما جاءت بلا تاویل قال الحافظ ابو سعد السّمعانی فی الذیل کان الخطیب مهیبا وقورا ثقة متحریّا حجّة حسن الخط کثیر الضبط فصیحا ختم به الحفاظ رحل الی الشام حاجّا و لقی بصور ابا عبد اللّه القضاعی و قرأ لصحیح فی خمسة ایام علی کریمة المروزیّة و رجع الی بغداد ثم خرج منها بعد فتنة البساسیری لتشوش الوقت الی الشام سنة احدی و خمسین فاقام بها الی صفر سنة سبع و خمسین و خرج الی صور فاقام بها و کان یزور بیت المقدس و یعود الی صور الی سنة اثنتین و ستین فتوجّه الی طرابلس ثم منها الی حلب ثم الی الرحبة ثم الی بغداد فدخلها فی ذی الحجّة و حدّث بحلب و غیرها السمعانی سمعت الخطیب مسعود بن محمد بمرو سمعت الفضل بن النسوی یقول کنت بجامع صور عند أبی بکر الخطیب فدخل علوی و فی کمّه دنانیر فقال هذا الذهب تصرفه فی مهماتک فقطب فی وجهه و قال لا حاجة لی فیه فقال کانک تستقله و ارسله من کمّه علی سجادة الخطیب و قال هذه ثلاثمائة دینار فقام الخطیب خجلا محمّرا وجهه و اخذ سجّادته و رمی الدنانیر و راح فما انسی غرّه و ذلّ العلوی و هو یلتقط الدنانیر من شقوق الحصیر ابن ناصرنا ابو زکریّا التبریزی اللّغوی قال دخلت دمشق فکنت اقرأ علی الخطیب بحلقته بالجامع کتب الادب المسموعة و کنت اسکن منارة الجامع فصعد الیّ و قال احببت ان ازورک فی بیتک فتحدثنا ساعة ثم اخرج ورقة و قال الهدیة مستحبّة تشتری بهذا قلاما و نهض فاذا خمسة دنانیر مصریة ثم صعد مرة اخری و وضع نحوا من ذلک و کان إذا قرأ الحدیث فی جامع دمشق سمع صوته فی آخر الجامع و کان یقرأ معربا صحیحا قال السّمعانی سمعت من ستة عشر نفسا

ص:298

من اصحابه و نا عنه یحیی بن علی الخطیب سمع منه بالانبار قرأت بخط أبی سمعت ابا محمد بن الابنوسی سمع الخطیب یقول کلما ذکرت فی التاریخ رجلا اختلف فیه اقاویل الناس فی الجرح و التعدیل فالتعویل علی ما اخرت و ختمت به الترجمة قال ابن شافع خرج الخطیب الی صور و قصدها و بها عز الدولة الموصوف بالکرم فتقرب منه فانتفع به و اعطاه مالا کثیرا قال و انتهی إلیه الحفظ و الاتقان و القیام بعلوم الحدیث قال الحافظ ابن عساکر سمعت الحسین بن محمد یحکی عن ابن خیرون او غیره ان الخطیب ذکر انه لما حجّ شرب من ماء زمزم ثلاث شربات و سأل اللّه تعالی ثلث حاجات ان یحدث بتاریخ بغداد بها و ان یملی الحدیث بجامع المنصور و ان یدفن عند بشر الحافی فقضیت له الثلث قال غیث بن علی نا ابو الفرج الاسفرائنی قال کان الخطیب معنا فی الحجّ و کان یختم کل یوم ختمة قراءة ترتیل ثم یجتمع الناس علیه و هو راکب و یقولون حدثنا فیحدثهم او کما قال قال المؤتمن سمعت عبد المحسن السّنجی یقول کنت عدیل أبی بکر الخطیب من دمشق الی بغداد و کان له کل یوم و لیلة ختمة قال الخطیب فی ترجمة اسماعیل بن احمد النیسابوریّ الضر یرجّح و حدث و نعم الشیخ کان و لما حجّ کان معه حمل کتب لیجاور منه صحیح البخاری سمعه من الکشمیهنی فقرات علیه جمیعه فی ثلثة مجالس فکان المجلس الثالث من اول النهار الی اللّیل ففرغ طلوع الفجر قلت هذه و اللّه القراءة التی لم تسمع قط باسرع منها و فی تاریخ محمد بن عبد الملک الهمدانی توفی الخطیب فی کذا و مات العلم بوفاته و قد کان رئیس الرؤساء تقدم الی الخطباء و الوعاظ ان لا یرووا حدیثا حتی یعرضوه علیه فما صحّحه اوردوه و ما ردّه لم یذکروه و اظهر بعض الیهود کتابا ادعی انه کتاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم باسقاط الجزیة عن اهل خیبر و فیه شهادة الصحابة و ذکروا ان خط علی رضی اللّه عنه فیه و حمل الکتاب الی رئیس الروساء فعرضه علی الخطیب فتامّله و قال هذا مزوّر قیل من این قال فیه شهادة معاویة و هو اسلم عام الفتح و فتحت خیبر سنة سبع و شهادة سعد بن معاذ و مات یوم بنی قریظة قبل خیبر بسنتین فاستحسن ذلک منه قال السّمعانی سمعت یوسف بن ایوب بمرو یقول حضر الخطیب درس شیخنا أبی اسحاق فروی ابو اسحاق حدیثا من روایة بحر بن کثیر السقاء ثم قال للخطیب ما تقول فیه فقال ان اذنت لی ذکرت حاله فانحرف ابو اسحاق و قعد کالتّلمیذ و شرع الخطیب احواله و شرح احواله شرحا حسنا فاثنی الشیخ علیه و قال هذا دار قطنی عصرنا قال ابو علی البردانی نا حافظ وقته ابو بکر الخطیب و ما رأیت مثله و لا اظنّه رای مثل نفسه و قال السلفی سألت شجاعا الذهلی عن الخطیب فقال امام مصنف حافظ لم یدرک

ص:299

مثله و عن سعید المؤدب قال قلت لابی بکر الخطیب عند قدومی انت الحافظ ابو بکر قال انتهی الحفظ الی الدار قطنی قال ابن الابنوسی کان الحافظ الخطیب یمشی و فی یده جزء یطالعه و قال المؤتمن کان الخطیب یقول من صنّف فقد جعل عقله علی طبق یعرضه علی الناس محمد بن طاهر نا مکی بن عبد السلام الرمیلی قال کان سبب خروج الخطیب من دمشق الی صور انه کان یختلف إلیه صبی ملیح فتکلم الناس فی ذلک و کان امیر البلد رافضیّا متعصّبا فبلغته القصّة فجعل ذلک سببا الی الفتک به فامر صاحب شرطته ان یاخذ الخطیب باللیل فیقتله و کان صاحب الشرطة سنیّا فقصده تلک اللیلة فی جماعة و لم یمکنه ان یخالف الامر فاخذه و قال قد امرت فیک بکذا و کذا و لا اجد لک حیلة الا انی اعبر بک عند دار الشریف بن أبی الحسن فاذا حاذیت الدار افقروا دخل فانی لا اطلبک و ارجع الی الامیر و اخبره بالقصّة ففعل ذلک و دخل دار الشریف فارسل الامیر الی الشریف ان یبعث به فقال یا ایها الامیر انت تعرف اعتقادی فیه و فی امثاله و لیس فی قتله مصلحة هذا المشهور بالعراق ان قتلته قتل به جماعة من الشیعة و خربت المشاهد قال فما تری قال اری ان ینزح من بلدک فامر باخراجه فراح الی صور و بقی بهامدة قال ابو القاسم بن عساکر سعی بالخطیب حسین بن علی الدمسیسی الی امیر الجیوش فقال هو ناصبی یروی فضائل الصحابة و فضائل العباس فی الجامع و روی ابن عساکر عمن ذکره ان الخطیب دفع إلیه جزء فیه سماع القائم بامر اللّه فاخذه و قصد دار الخلافة و طلب الاذن فی قراءته فقال الخلیفة هذا رجل کبیر فی الحدیث و لیس له فی السماع حاجة فلعل له حاجة أراد ان یتوصل إلیها بذلک فسألوه ما حاجته فقال حاجتی ان یؤذن ان املی بجامع المنصور فاذن له فاملی قال ابن طاهر سالت هبة اللّه بن عبد الوارث الشیرازی هل کان الخطیب کتصانیفه فی الحفظ قال لا کنا إذا سالناه عن شیء اجابنا بعد ایام و ان الححنا علیه غضب کانت له بادرة وحشة و لم یکن حفظه علی قدر تصانیفه و قال ابو الحسین بن الطیوری اکثر کتب الخطیب سوی تاریخ بغداد مستفادة من کتب الصوریّ کان الصوری ابتدأ بها و کانت له اخت بصور خلف اخوها عندها اثنی عشر عدلا من الکتب فحصّل الخطیب من کتبه اشیاء و کان الصوری قد قسّم اوقاته فی نیف و ثلثین شیئا قلت ما الخطیب بمفتقر الی الصوری هو احفظ و اوسع رحلة و حدیثا و معرفة اخبرنا ابو علی بن الخلال نا ابو الفضل الهمدانی انا ابو طاهر السّلفی انا محمد بن مرزوق الزعفرانی نا الحافظ ابو بکر الخطیب قال اما الکلام فی الصّفات فان ما روی فی السّنن الصحاح مذهب السّلف اثباتها و إجراؤها علی ظواهرها و نفی الکیفیّة

ص:300

و التشبیه عنها و قد نفاها قوم فابطلوا ما اثبته اللّه و حققها قوم من المثبتین فخرجوا فی ذلک الی ضرب من التشبیه و التکییف و القصد انما هو سلوک الطریقة المتوسطة بین الامرین و دین اللّه تعالی بین الغالی فیه و المقصر عنه و الاصل فی هذا ان الکلام فی الصفات فرع الکلام فی الذات و یحتذی فی ذلک حذوه و مثاله فاذا کان المعلوم ان اثبات ربّ العالمین انما هو اثبات وجود لا اثبات کیفیة فکذلک اثبات صفاته انما هو اثبات وجود لا اثبات تحدید و تکییف فاذا قلنا للّه ید و سمع و بصر فانما هو صفات اثبتها اللّه لنفسه و لا تقول ان معنی الید القدرة و لا ان معنی السّمع و البصر العلم و لا نقول انها جوارح و لا نشبّهها بالایدی و الاسماع و الابصار التی هی جوارح و ادوات للفعل و نقول انما وجب اثباتها لان التوقیف ورد بها و وجب نفی التشبیه عنها لقوله تعالی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ قال ابن النجار ولد الخطیب بقریة من اعمال نهر الملک و کان ابوه خطیبا بدر زیجان و نشأ هو ببغداد و قرأ القراءات بالروایات و تفقّه علی الطبری و علق عنه شیئا من الخلاف الی ان قال و روی عنه محمد بن عبد الملک بن خیرون و ابو سعد احمد بن محمد الزوزنی و مفلح بن احمد الدومی و القاضی محمد بن عمر الارموی و هو آخر من حدث عنه یعنی بالسّماع الی ان قال الذهبی و قال مکی الرمیلی مرض الخطیب فی نصف رمضان الی ان اشتد الحال به فی غرّة ذی الحجة و اوصی الی ابن خیرون و اوقف کتبه علی یده و فرق جمیع ماله فی وجوه البر و علی المحدثین و توفی فی رابع ساعة من یوم الاثنین سابع ذی الحجة من سنة ثلث و ستین ثم اخرج بکرة الثلاثا و عبروا به الی الجانب الغربیّ و حضره القضاة و الاشراف و الخلق و تقدم فی الامامة ابو الحسین بن المهتدی باللّه و کبّره اربعا و دفن بجنب قبر بشر الحافی و قال ابن خیرون مات ضحوة الاثنین و دفن بباب حرب و تصدق بماله و هو مائتا دینار و اوصی بان یتصدّق بجمیع ثیابه و وقف جمیع کتبه و اخرجت جنازته من حجرة تلی النظامیّة و شیّعه الفقهاء و الخلق و حملوه الی جامع المنصور و کان بین یدی الجنازة جماعة ینادون هذا الذی کان یذب عن النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم الکذب هذا الذی کان یحفظ حدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و ختم علی قبره عدّة ختمات و قال ابن الکنانی فی الوفیات و رد کتب جماعة ان الحافظ ابا بکر توفی فی سابع ذی الحجة و حمل جنازته الامام ابو اسحاق الشیرازی و کان ثقة حافظا متقنا متحریّا منصفا قال ابو البرکات اسماعیل بن أبی سعد الصّوفی کان الشیخ ابو بکر بن زهراء الصوفی قد اعدّ لنفسه قبرا الی جانب قبر بشر الحافی و کان یمضی إلیه کل اسبوع مرة و ینام فیه و یتلو فیه القرآن کله فلما مات ابو بکر الخطیب کان قد اوصی

ص:301

ان یدفن الی جنب قبر بشر فجاء اصحاب الحدیث الی ابن زهراء و سالوه ان یدفنوا الخطیب فی قبره و ان یؤثره به فامتنع و قال موضع قد اعددته لنفسی یؤخذ منی فجاءوا الی والدی و ذکروا له ذلک فاحضر ابن زهراء و هو ابو بکر بن احمد بن علی الطرابلسی فقال انا لا اقول لک اعطهم القبر و لکن اقول لک لو ان بشر الحافی فی الاحیاء و انت الی جانبه فجاء ابو بکر الخطیب لیقعد دونک أ کان یحسن بک ان تقعد أعلی منه قال لا بل کنت اجلسه مکانی قال فهکذا ینبغی ان یکون السّاعة قال فطاب قلبه فاذن قال ابو الفضل بن خیرون جاءنی بعض الصالحین و اخبرنی لما مات الخطیب انّه راه فی النوم فقال له کیف حالک قال انا فی روح و ریحان و جنّة نعیم و قال ابو الحسن علی بن الحسین بن الحذّاء رایت بعد الموت کان شخصا قائما بخدای فاردت ان اساله عن أبی بکر الخطیب فقال لی ابتداء انزل وسط الجنة حیث یتعارف الابرار رواها البردانی فی کتاب المنامات عنه قال غیث الارمنازی قال مکی الرّمیلی کنت نائما ببغداد فی ربیع الاول سنة ثلاث و ستین و اربعمائة فرأیت کانا اجتمعنا عند أبی بکر الخطیب فی منزله لقراءة التاریخ علی العادة فکأنّ الخطیب جالس و الشیخ ابو الفتح نصر بن ابراهیم المقدسی عن یمینه و عن یمین نصر رجل لم اعرفه فسألت عنه فقیل هذا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم جاء لیسمع التاریخ فقلت فی نفسی هذه جلالة لابی بکر إذ یحضر رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم مجلسه و قلت هذا ردّ لقول من یعیب التاریخ و یذکر ان فیه تحاملا علی اقوام قال ابو الحسن محمد بن مزروق الزعفرانی حدثنی الفقیه الصّالح حسن بن احمد البصری قال رایت الخطیب فی المنام و علیه ثیاب بیض حسان و عمامة و هو فرحان یتبسّم فلا ادری قلت ما فعل اللّه بک او هو یدانی فقال غفر اللّه لی او رحمنی و کل من یجیء فوقع لی انه یعنی بالتوحید إلیه یرحمه او یغفر له فابشروا و ذلک بعد وفاته بایام قال المؤتمن تحاملت الحنابلة علی الخطیب حتی مال الی ما مال إلیه قلت یتاکد بان ابن الجوزی رحمه اللّه قد غضّ من الخطیب و نسبه الی انّه یتعصّب علی اصحابنا الحنابلة قلت لیت الخطیب ترک بعض الحطّ علی الکبار فلم یروه قال ابو سعد السّمعانی للخطیب ستة و خمسون مصنّفا التاریخ مائة جزء و ستة اجزاء شرف اصحاب الحدیث ثلاثة اجزاء الجامع خمسة عشر جزءا الکفایة ثلثة عشر جزءا السّابق و اللاّحق عشرة اجزاء المتفق و المفترق ثمانیة عشر جزءا تلخیص المتشابه ستة عشر جزءا الفصل للوصل تسعة اجزاء المکمل فی المهمل ستة اجزاء غنیة المقتبس فی تمییز الملتبس من وافقت کنیته اسم ابیه الاسماء المبهمة مجلد الموضح اربعة عشر جزءا من حدث و نسی جزء التطفیل ثلثة اجزاء القنوت ثلثة اجزاء الرّواة عن مالک ستة اجزاء الفقیه و المتفقه مجلد تمییز متصل الاسانید مجلد الخیل ثلثة اجزاء الانباء عن الابناء جزء الرحلة جزء الاحتجاج بالشافعی جزء البخلاء فی اربعة اجزاء الموتنف فی تکملة الموتلف کتاب البسملة و انها من الفاتحة الجهر بالبسملة جزان

ص:302

مقلوب الاسماء و الانساب مجلد الیمین مع الشاهد جزءا اسماء المدلسین اقتضاء العلم العمل تقیید العلم ثلثة اجزاء القول فی النجوم جزء روایة الصّحابة عن تابعی جزء صلاة التسبیح جزء مسند نعیم بن حماد جزء النهی عن صوم الشک إجازة المعدوم و المجهول جزء ما فیه ستة تابعیّون جزء و قد سرد ابن النجار اسماء توالیف الخطیب و زاد ایضا له معجم الرواة عن شعبة ثمانیة اجزاء الموتلف و المختلف اربعة و عشرون جزءا حدیث محمد بن سورة اربعة اجزاء المسلسلات ثلثة اجزاء الرباعیّات ثلثة اجزاء طرق قبض العلم ثلثة اجزاء غسل الجمعة ثلثة اجزاء الاجازة للمجهول انشدنی ابو الحسین الحافظ انشدنا جعفر بن منیر انشدنا السّلفی لنفسه تصانیف ابن ثابت الخطیب ألذّ من الصّبی الغضّ الرطیب تراها إذ رواها من حواها

ریاضا للفتی الیقظ اللبیب و یاخذ حسن ما قد صاغ منها بقلب الحافظ الفطن الاریب

و ایّة راحة و نعیم عیش یوازی کتبها بل أیّ طیب

رواها السّمعانی فی تاریخه عن یحیی بن سعدون عن السّلفی اخبرنا ابو الغنائم مسلم بن محمد و مؤمّل بن محمد قالا انا زید بن الحسن انا ابو منصور القزاز انا ابو بکر الخطیب انا احمد بن محمد بن احمد الاهوازی انا محمد بن جعفر المطیری انا الحسن بن عرفة نا یحیی بن زکریّا عن أبی زائدة عن عبد اللّه بن عمر عن اسامه بن زید عن عراک بن مالک عن أبی هریرة عن النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم قال لیس فی الخیل و الرقیق زکاة الاّ انّ فی الرقیق صدقة الفطرویه قال الخطیب نا علی بن القاسم الشاهد من حفظه نا أبو روق الهرابی نا ابو حفص عمرو بن علی سنة سبع و اربعین و مائتین نا معتمر عن ابیه عن انس قال کانت أم سلیم مع نسوة من نساء النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم فی سفر و کان حادیهم یقال له الحشة فناداه النبی صلی اللّه علیه و سلم رویدا یا لحشة سوقک بالقواریر قال ابو الخطاب بن الجراح المقری یرثی الخطیب بابیات منها: فاق الخطیب الوری صدقا و معرفة و اعجز الناس فی تصنیفه الکتبا حمی الشریعة من غاو یدنّسها

بوصفه و نفی التدلیس و الکذبا حلا محاسن بغداد فاودعها تاریخه مخلصا للّه محتسبا

و قال فی الناس بالقسطاس منحرفا عن الهوی و ازال الشک و الرّیبا سقی ثراک ابا بکر علی ظمأ

جون رکام تسحّ الواکف الشربا و نلت فوزا و رضوانا و مغفرة إذا تحقّق وعد اللّه و اقتربا

یا احمد بن علی طبت مضطجعا و باء شانیک بالاوزار محتقبا

و للخطیب نظم جید فروی المنازل بن الطیوری عنه لنفسه تغیب الخلق عن عینی سوی قمر حسبی من الخلق طرّا ذلک القمر

مخلّد فی فوادی قد تملّکه و حاز روحی فما لی عنه مصطبر و الشمس اقرب منه فی تناولها

و غایة الحظّ منه للوری نظر وددت تقبیله یوما مخالسة فصار من خاطری فی خدّه اثر

و کم حلیم راه ظنّه ملکا و ردد الفکر فیه انّه بشر قال غیث بن علی انشدنا الخطیب لنفسه

ص:303

ان کنت تبغی الرشاد محضا لامر دنیاک و المعاد فخالف النفس فی هواها

انّ الهوی جامع الفساد ابو القاسم النسیب انشدنا ابو بکر الخطیب لنفسه

لا تغبطن اخا الدّنیا لزخرفها و لا للّذّة وقت عجلت فرحا فالدهر اسرع شیء فی تقلّبه

و فعله بیّن للخلق قد وضحا کم شارب عسلا فیه منیته و کم تقلد سیفا من به ذبحا

و نیز ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته الخطیب الحافظ الکبیر الامام محدث الشام و العراق ابو بکر احمد بن علی بن ثابت بن احمد بن مهدی البغدادی صاحب التصانیف ولد سنة اثنتین و تسعین و ثلاثمائة و کان والده خطیب قریة در زیجان من سواد العراق ممن سمع و قرأ القرآن علی الکنانی فحرض ولده علی هذا و اسمعه فی الصّغر سنة ثلث و اربع مائة ثم الهم طلب هذا الشأن و رحل فیه الی الاقالیم و برع و صنّف و جمع و سارت بتصانیفه الرکبان و تقدّم فی عامة فنون الحدیث الی ان قال بعد ذکر اسماء شیوخ الخطیب و الرّواة عنه و کان من کبار الشافعیّة تفقه بابی الحسن بن المحاملی و بالقاضی أبی الطیّب و قال اول ما سمعت فی المحرم سنة ثلث و استشرت البرقانی فی الرّحلة الی عبد الرحمن بن النحاس بمصر و اخرج الی نیسابور فقال ان خرجت الی مصر انما تخرج الی رجل واحد فان فاتک ضاعت رحلتک و ان خرجت الی نیسابور ففیها جماعت فخرجت الی نیسابور و کنت کثیرا اذاکر البرقانی بالاحادیث فیکتبها عنی و یضمنها جماعت و حدّث عنی و انا اسمع قال ابن ماکولا کان ابو بکر الخطیب آخر الأعیان ممّن شاهدناه معرفة و حفظا و اتقانا و ضبطا للحدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و تفتیشا فی علله و اسانیده و علما بصحیحه و غریبه و فرده و منکره و مطروحه ثم قال و لم یکن للبغدادیین بعد الدار قطنی مثله و سألت الصوری عن الخطیب و ابو نصر السنجری ففضّل الخطیب و تفضیلا بیّنا و قال مؤتمن السّاجی ما اخرجت بغداد بعد الدار قطنی مثل الخطیب و قال ابو علی البردانی لعل الخطیب لم یر مثل نفسه و قال ابو اسحاق الشیرازی الفقیه ابو بکر الخطیب یشبه بالدار قطنی و نظرائه فی معرفة الحدیث و حفظه قال ابو سعد السمعانی کان الخطیب مهیبا وقورا ثقة متحریّا حسن الخط کثیر الضّبط فصیحا ختم به الحفاظ قال و قرأ بمکة علی کریمة الصّحیح فی خمسة ایام و خرج من بغداد بعد فتنة البساسیری لتشوش الحال الی الشام سمعت الخطیب مسعود بن محمد بمرو سمعت الفضل بن عمر النسوی یقول کنت بجامع صور عند الخطیب فدخل علیه علوی و فی کمّه دنانیر فقال هذا الذهب تصرفه فی مهمّاتک فقطّب و قال لا حاجة لی فیه فقال کانک تستقلّه و نفض کمّه علی سجّادة الخطیب و قال هی ثلاثمائة دینار فخجل الخطیب و قام و اخذ سجّادته و راح فما انسی عز خروجه و ذلّ العلوی و هو یجمع الدّنانیر قال ابو زکریّا التبریزی کنت اقرأ علی الخطیب بحلقته بجامع دمشق

ص:304

کتب الادب المسموعة له و کنت اسکن منارة الجامع فصعد الیّ و قال احببت ان أزورک فحدثنا ساعة ثم اخرج ورقة و قال الهدیة مستحبّة اشتر بهذه اقلاما فاذا خمسة دنانیر ثم صعد نوبة اخری و وضع نحوا من ذلک و کان إذا قرأ الحدیث یسمع صوته فی آخر الجامع کان یقرأ معربا صحیحا قال السّمعانی سمعت من ستة عشر من اصحابه سمعوا منه ببغداد سوی نصر اللّه المصیصی فسماعه منه بدمشق و سوی یحیی بن علی الخطیب فسماعه منه بالانبار ابو محمد الآبنوسی سمعت الخطیب یقول کل من ذکرت فیه اقاویل الناس من جرح و تعدیل فالتعویل علی ما اخّرت قال ابن شافع خرج الخطیب فقصد صور و بها عزّ الدّولة و احد الاجواد و تقرّب منه فانتفع به و اعطاه مالا کثیرا انتهی إلیه الحفظ و الاتقان فی علوم الحدیث قال ابن عساکر سمعت الحسین بن محمد یحدث عن أبی الفضل بن خیرون او غیره انّ الخطیب ذکر انه لما حجّ شرب من ماء زمزم ثلث شربات و سأل اللّه ثلث حاجات اخذا بالحدیث ماء زمزم لما شرب له فالحاجة الاولی ان یحدث بتاریخ بغداد بها الثانیة ان یملی الحدیث بجامع المنصور الثالثة ان یدفن عند بشر الحافی فقضی اللّه له ذلک قال غیث الارمنازی نا ابو الفرج الاسفراینی قال کان الخطیب معنا فی الحج فکان یختم کل یوم قریب الغیاب قراءة ترتیل ثم یجتمع علیه الناس و هو راکب فیقولون حدثنا فیحدث و قال عبد المحسن السنجی عادلت الخطیب من دمشق الی بغداد فکان له فی کلّ یوم و لیلة ختمة قال السّمعانی له ستة و خمسون مصنفا التاریخ الجامع الکفایة السّابق و اللاّحق شرف أصحاب الحدیث مجلد المتفق و المفترق مجلد کبیر تلخیص المتشابه مجلد کبیر تالی التلخیص فی اجزاء الفصل للوصل مجلد المکمل فی المهمل مجلد الموضح مجلد التطفیل النجلاء مجیلد الفنون مجیلد کتاب البسملة و انّها من الفاتحة جزء الجهر بها جزان غنیة المقتبس فی تمییز الملتبس مجلد من وافقت کنیته اسم ابیه ثلثة اجزاء من حدث و نسی جزء الحیل ثلثة اجزاء الاسماء المبهمة جزء روایة الابناء عن آبائهم جزء الموتف لتکملة الموتلف و المختلف الرحلة جزء اقتضاء العلم جزء الاحتجاج بالشافعی جزء مبهم المراسیل مجلد مقلوب الاسماء مجلد العمل بشاهد و یمین جزء اسماء المدلّسین اربعة اجزاء تقیید العلم ثلثة اجزاء القول فی النجوم جزء ما روی الصحابة عن التابعین جزء صلاة التسبیح جزء صوم یوم الشک جزء قلت و معجم الرواة عن شعبة الموتلف و المختلف مجلد کبیر مسند محمد بن سوقة اربعة اجزاء المسلسلات ثلثة اجزاء الرباعیّات ثلثة اجزاء طرق قبض العلم ثلثة اجزاء غسل الجمعة ثلثة اجزاء و غیر ذلک انشدنی ابو الحسن الیونینی انشدنا ابو الفضل الهمدانی انشدنا السّلفی لنفسه و قد رواه السمعانی فی الذیل عن یحیی بن سعدون عن السّلفی تصانیف ابن ثابت الخطیب ألذّ من الصّبا

الغضّ الرطیب

ص:305

بقلب الحافظ الفطن الاریب فایّة راحة و نعیم عیش توازی کتبها بل أی طیب

قال ابو الحسن الهمدانی مات هذا العلم بوفاة الخطیب و قد کان رئیس الرّؤساء تقدم الی الوعّاظ و الخطّاب ان لا یرووا حدیثا حتی یعرضوه علی أبی بکر و اظهر بعض الیهود کتابا باسقاط النبی صلی اللّه علیه و سلم الجزیة عن الخیابرة و فیه شهادة الصّحابة فعرضه الوزیر علی أبی بکر فقال هذا مزور قیل من این قلت هذا قال فیه شهادة معاویة و هو اسلم عام الفتح بعد خیبر و فیه شهادة سعد بن معاذ و مات قبل خیبر بسنتین قال شجاع الذهلی و الخطیب امام مصنّف حافظ لم یدرک مثله قال سعید المؤدب قلت للخطیب عند لقائی له انت الحافظ ابو بکر فقال انا احمد بن علی الخطیب انتهی الحفظ الی الدار قطنی قال ابن الابنوسی کان الخطیب یمشی و فی یده جزء یطالعه و قیل کان الخطیب یقول من صنّف فقد جعل عقله علی طبق یعرضه علی الناس قال ابن طاهر فی المنثور نا مکی الرملی قال کان سبب خروج الخطیب من دمشق انه کان یختلف إلیه صبیّ ملیح فتکلّم النّاس فیه و کان امیر البلد رافضیّا متعصّبا فجعل ذلک سببا للفتک بالخطیب فامر صاحب شرطته ان یاخذ الخطیب باللّیل و یقتله و کان سنیّا فقصده تلک اللّیلة فی جماعة فاخذه و قال له بما امر به و قال لا اجد لک حیلة الاّ انک تفرّ منّا و تهجم دار الشریف بن أبی الحسن العلویّ فانا لا اطلبک و ارجع الی الامیر فاخبره ففعل ذلک فارسل الامیر الی الشریف ان یبعث به فقال له ایّها الامیر انت تعرف اعتقادی فیه و فی امثاله و لیس فی قتله مصلحة و هو مشهور بالعراق ان قتلته قتل به جماعة من الشیعة و خربت المشاهد قال فما ذا تری قال اری ان تخرجه من بلدک فامر باخراجه فذهب الی صور و اقام بها مدّة و قال ابن السّمعانی خرج من دمشق فی صفر سنة سبع و خمسین فقصد صور و کان یزور بها أیاما و قال المؤتمن السّاجی تحاملت الحنابلة علی الخطیب حتی مال الی ما مال إلیه و قال ابن عساکر سعی بالخطیب حسین الدمسیسی الی امیر الجیوش و قال هو ناصبی یروی فضائل الصحابة و العباس فی جامع دمشق و قیل ان الخطیب قدم بغداد و ظفر بجزء فیه سماع القائم بامر اللّه فاتی دار الخلافة یستاذن فی قراءة الجزء فقال الخلیفة هذا رجل کبیر و لیس غرضه السماع فانظروا هل له حاجة فسألوه ما حاکیته قال ان یؤذن الی ان املی بجامع المنصور و ذکر القصة قال ابن طاهر سألت هبة اللّه بن عبد الوارث الشیرازی هل کان الخطیب کتصانیفه فی الحفظ قال لا کنّا إذا سألنا عن شیء اجابنا بعد ایام و ان الححنا علیه غضب کانت له بادرة وحشة اخبرنا ابو علی بن الخلال انا جعفر انا ابو طاهر الحافظ حدثنا محمد بن مرزوق الزعفرانی نا الحافظ ابو بکر الخطیب قال امّا الکلام فی الصّفات فان ما روی منها فی السنن الصّحاح مذهب السّلف اثباتها و اجراؤها علی ظواهرها و نفی الکیفیة و التشبیه عنها و قد نقاها

ص:306

قوم فابطلوا ما اثبته اللّه و حققها قوم من المثبتین فخرجوا فی ذلک الی ضرب من التشبیه و التکییف و الفصل انما هو سلوک الطریقة المتوسطة بین الامرین و دین اللّه بین الغالی فیه و المقصر عنه و الاصل فی هذا ان الکلام فی الصّفات فرع الکلام فی الذات و یحتذی فی ذلک حذوه و مثاله فاذا کان معلوما ان اثبات رب العالمین انما هو اثبات وجود لا اثبات کیفیة و کذلک اثبات صفاته انما هو اثبات تحدید و تکییف فاذا قلنا للّه ید و سمع و بصر فانما هی صفات اثبت اللّه تعالی لنفسه و لا نقول ان معنی الید القدرة و لا ان معنی السّماع و البصر العلم و لا نقول انها جوارح و لا نشبّهها بالایدی و الاسماع و الابصار التی هی جوارح و ادوات الفعل و نقول انما وجب اثباتها لان التوقیف ورد بها و وجب نفی التشبیه عنها لقوله تعالی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ قال ابن النجار فی ترجمة الخطیب نشأ ببغداد و قرأ القرآن بالروایات و علق شیئا من الخلاف و آخر من حدث عنه بالسماع محمد بن عمر الارموی القاضی قلت و آخر من حدث عنه بالاجازة مسعود بن الحسن الثقفی الذی انفردت باجازته عجیبة بنت الباقداری ثم طعن ابو موسی المدینی فی نقل إجازة الخطیب لمسعود فتورع الرجل عنها قال ابو منصور علی بن علی الامیر کتب الخطیب الی القائم انی إذا مت یکون ما لی لبیت المال فلیأذن لی حتی افرّقه علی من شئت فاذن له ففرقها علی المحدثین قال ابن ناصر حدثتنی امی ان أبی حدثها قال دخلت علی الخطیب فی مرضه فقلت له یوما یا سیدی ان ابن خیرون لم یعطنی من الذهب شیئا الّذی امرته ان یفرقه علی اصحاب الحدیث فرفع الخطیب راسه من المخدّة و قال خذ هذه بارک اللّه لک فیها فکان فیها اربعون دینارا قال مکی الرمیلی مرض الخطیب فی رمضان من سنة ثلث و ستین فی نصفه الی ان اشتدّ به الحال فی اول ذی الحجة و مات یوم سابعه و اوصی الی أبی الفضل بن خیرون و وقف کتبه علی یده و فرق ماله فی وجوه البرّ و شیّعه القضاة و الخلق و امّهم ابو الحسین بن المهتدی باللّه و دفن بجنب بشر الحافی قال ابن خیرون دفن بباب حرب و تصدق بماله و هو مائتا دینار و اوصی بان یتصدق بثیابه و کان بین یدی جنازته جماعة ینادون هذا الّذی کان یذبّ عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم هذا الذی کان ینفی الکذب عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم هذا الذی کان یحفظ حدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و ختم علی قبره عدة ختمات و قال العز ابن الکنانی ورد کتاب جماعة ان الحافظ ابا بکر مات فی سابع ذی الحجة و کان ابو اسحاق الشیرازی ممن حمل جنازته قال اسماعیل بن أبی سعد الصوفی کان ابو بکر بن نعراء الصوفی برباطنا قد اعد لنفسه قبرا الی جنب قبر بشر الحافی و کان یمضی إلیه فی کل اسبوع و ینام فیه و یقرأ فیه القرآن کله فلما مات الخطیب و کان اوصی ان یدفن الی جنب

ص:307

قبر بشر الحافی فجاء المحدثون الی ابن زهراء؟ ؟ ؟ و سالوه ان یدفنوا الخطیب فی قبره و ان یؤثر به فامتنع فجاءوا الی أبی فاحضره و قال انا لا اقول لک اعطهم القبر و لکن لو ان بشر الحافی فی الاحیاء و انت الی جانبه فجاء ابو بکر الخطیب یقعد دونک کان یحسن بک ان تقعد اعلی منه قال لا بل کنت اقوم و اجلسه قال فکذا ینبغی ان یکون الساعة فطاب قلبه و اذن لهم قال علی بن الحسین بن الحذّاء رایت بعد موت الخطیب کان شخصا قائما بحذای فأردت ان أسأله عن الخطیب فقال لی ابتداء انزل وسط الجنة حیث یتعارف الابرار قال غیث الارمنازی قال مکی الرمیلی کنت ببغداد نائما فی لیلة الثانی عشر من ربیع الاول سنة ثلاث و ستین فرایت کانّا عند الخطیب لقراءة تاریخه علی العادة و الشیخ نصر بن ابراهیم المقدّسی عن یمینه و عن یمین نصر رجل فسألت عنه فقیل هذا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم جاء لیسمع التاریخ فقلت فی نفسی هذه جلالة لابی بکر قال غیث انشدنا الخطیب لنفسه ان کنت تبغی الرشاد محضا فی امر دنیاک و المعاد فخالف النفس فی هواها

ان الهوی جامع الفساد

و ذهبی در عبر فی خبر من غبر در ذکر کسانی که در سنه ثلث و ستین و اربع مائه وفات یاختند گفته و ابو بکر الخطیب احمد بن علی بن ثابت بن احمد بن مهدی البغدادی الحافظ احد الائمة الاعلام و صاحب التوالیف المنتشرة فی الاسلام قال ولدت سنة اثنتین و تسعین و ثلاث مائة و سمعتا فی اول سنة ثلث و اربعمائة قال ابن ماکولا لم یکن للبغدادیین بعد الدار قطنی مثل الخطیب قلت روی عن أبی عمر بن مهدی و ابن الصلت؟ ؟ ؟ الاهوازی و طبقتهما و رحل الی البصرة و نیسابور و اصبهان و دمشق و الکوفة و الری و توفی ببغداد فی سابع ذی الحجة رحمه اللّه و نیز ذهبی در دول الاسلام در وقائع سنه ثلث و ستین و اربعمائه گفته و فیها مات حافظ الدنیا ابو بکر احمد بن علی بن ثابت الخطیب البغدادی صاحب التصانیف و له احدی و سبعون سنة و ابو الحسن علی بن محمد المعروف بابن الاثیر الجزری در کامل در ذکر سنة ثلث و ستین و اربعمائه گفته و فی هذه السنة فی ذی الحجة توفی الخطیب ابو بکر احمد بن علی بن ثابت البغدادی صاحب التاریخ و المصنفات الکثیرة ببغداد و کان امام الدنیا فی زمانه و ممن حمل جنازته الشیخ ابو اسحاق الشیرازی و ابو الفداء اسماعیل بن علی در مختصر فی اخبار البشر در وقائع سنه ثلث و ستین و اربعمائة گفته و فیها فی ذی الحجة توفی ببغداد الخطیب ابو بکر احمد بن علی بن ثابت البغدادی صاحب المصنفات الکثیرة و کان امام الدنیا فی زمانه و ممن حمل جنازته الشیخ ابو اسحاق الشیرازی و صنف تاریخ بغداد الّذی ینبئ عن اطلاع عظیم و کان من الحفّاظ المتبحّرین و کان فقیها و غلب علیه الحدیث و التاریخ و مولده فی جمادی الاخری سنة اثنتین و تسعین و ثلاثمائة و کان الخطیب المذکور فی وقته حافظ الشرق و ابو عمر یوسف بن عبد البر صاحب الاستیعاب حافظ الغرب و ماتا فی هذه السنة و لم یکن للخطیب عقب و صنّف اکثر من ستین کتابا و وقف جمیع کتبه

ص:308

رحمه اللّه و ابو المؤید محمد بن محمود خوارزمی در اسماء رجال جامع مسانید أبی حنیفه گفته احمد الخطیب بن علی بن ثابت بن احمد بن مهدی الخطیب ابو بکر الحافظ صاحب تاریخ بغداد قال الحافظ ابو عبد اللّه بن النجار ولد بقریة من اعمال نهر الملک و کان ابوه یخطب بدریجان و نشأ هو ببغداد و سمع بها من شیوخها و رحل الی البصرة و سمع بها و رحل الی خراسان و سمع بها من اصحاب ابن الاصم و سمع بالعراق ثم عاد الی بغداد و سمع من شیوخه الباقین بها ثم خرج الی الشام و کان یتردد صور دمشق و بیت المقدس ثم عاد الی بغداد فی آخر عمره و اقام بها الی آخر عمره و حدث بها بالتاریخ و غیر ذلک من مصنّفاته قال ابن النجار له ستة و خمسون مصنّفا منها تاریخ بغداد مائة و ستة اجزاء قال ابن النجار قال الفراز فقال انا الخطیب ولدت سنة اثنتین و تسعین و ثلث مائة و مات فی ذی الحجة سنة ثلث و ستین و اربعمائة و یافعی در مرآة الجنان گفته و الحافظ احد الائمة الاعلام صاحب التوالیف المنتشرة فی الاسلام ابو بکر الخطیب احمد بن علی بن ثابت البغدادی روی عن أبی عمر بن مهدی و ابن الصّلت الاهوازی و طبقتهما و رحل الی البصرة و نیسابور و اصبهان و دمشق و الکوفة و الرّی و صنّف قریبا من مائة مصنف و فضله اشهر من ان یوصف و اخذ الفقه عن أبی الحسین المحاملی و القاضی أبی الطیب الطّبری و کان فقیها غلب علیه الحدیث و التاریخ توفی فی یوم الاثنین سابع ذی الحجة و قال السّمعانی فی شوال و کان الشیخ ابو اسحاق الشیرازی من جملة من حمل نعشه و کان یراجعه فی تصانیفه قلت لعلّه یعنی فیما یتعلّق بالحدیث و ذکر محب الدین النّجار بسنده ان ابا بکر بن زهراء الصّوفی کان قد اعد لنفسه قبرا الی جانب قبر بشر الحافی و کان یمضی إلیه فی کل اسبوع مرة و ینام فیه و یقرأ فیه القرآن کله فلما مات الخطیب و کان قد اوصی ان یدفن الی جانب قبر بشر جاء اصحاب الخطیب الی ابن زهراء و سالوه ان یدفن الخطیب فی القبر الّذی اعدّه لنفسه و ان یؤثره به فامتنع من ذلک امتناعا شدیدا و قال موضع اعددته لنفسی منذ ستین یؤخذ منی فلمّا رأوا ذلک جاؤا الی الشیخ أبی سعد الصوفی و ذکر و اله ذلک فاستحضره و قال له انا لا اقول اعطهم القبر و لکن اقول لک لو ان بشر الحافی فی الاحیاء و انت الی جانبه فجاء ابو بکر الخطیب و یقعد دونک أ کان یحسن بک ان تقعد أعلی منه قال لا بل کنت اقوم و اجلسه فی مکانی قال و هکذا ینبغی ان یکون الا ان قال فطاب قلبه و اذن لهم فی دفنه فی القبر المذکور فی باب حرب و کان الخطیب قد تصدّق بجمیع ماله و هو مائتا دینار و فرقها علی ارباب الحدیث و الفقهاء و الفقراء فی مرضه و اوصی ان یتصدّق عنه بجمیع ما علیه من الثیاب و وقف جمیع کتبه علی المسلمین و لم یکن له عقب و رئیت له منا مات صالحة بعد موته و کان قد انتهی إلیه علم الحدیث و حفظه کان قال ابن ماکولا لم یکن

ص:309

للبغدادیین بعد الدار قطنی مثل الخطیب و عمر بن مظفر الشهیر بابن الوردی در تتمة المختصر فی احوال البشر در وقائع سنة ثلث و ستین و اربعمائة گفته و فیها فی ذی الحجة توفی ببغداد الخطیب ابو بکر احمد بن علی بن ثابت البغدادی امام زمانه و عمن حمل جنازته الشیخ ابو اسحاق الشیرازی و له تاریخ بغداد ینبئ عن اطلاع عظیم کان من الحفّاظ المتحبّرین فقیها غلب علیه الحدیث و التاریخ مولده فی جمادی الاخری سنة اثنتین و تسعین و ثلاثمائة هو حافظ الشرق و ابو عمر یوسف بن عبد البرّ صاحب الاستیعاب حافظ الغرب و ماتا فی هذه السنة و لا عقب للخطیب و صنّف اکثر من ستین کتابا و وقف جمیع کتبه و عبد الوهاب سبکی در طبقات فقهای شافعیه گفته احمد بن علی بن ثابت بن احمد بن مهدی ابو بکر الخطیب الحافظ الکبیر احد الاعلام الحفاظ و مهرة الحدیث صاحب التصانیف المنتشرة ولد یوم الخمیس لست بقین من جمادی الآخرة سنة اثنتین و تسعین و ثلاثمائة و کان لوالده الخطیب أبی الحسن علی المام بالعلم کان یخطب بقریة در زیجان احدی قری العراق فحضّ ولده علی السماع فی صغره فسمع و له احدی عشر سنة و رحل الی البصرة و هو ابن عشرین سنة والی نیسابور ابن ثلاث و عشرین سنة ثم الی اصبهان و رحل فی الکهولة الی الشام یسمع عمر بن مهدی الفارسی و ابا الحسن بن زرقویه و ابا سعید المالینی و ابا الفتح بن أبی الفوارس و هلال الحفار و ابا الحسن بن بشران و غیرهم ببغداد و ابا عمر الهاشمی راوی السّنن و جماعة بالبصرة و ابا بکر الحیری را با حازم العبدوی و غیرهما بنیسابور و ابا نعیم الحافظ و غیره باصبهان و احمد بن الحسین الکمار و غیره بالدّینور و بالکوفة و الری و همدان و الحجاز و قدم الشام سنة خمس و اربعین حاجّا فسمع خلقا کثیرا و توجه الی الحج ثم قدمها سنة احدی و خمسین فسکنها و اخذ یصنف فی کتبه و حدّث بها تالیفه روی عنه من شیوخه ابو بکر البرقانی و ابو القاسم الازهری و غیرهما من اقاربه عبد العزیز بن احمد الکنانی و غیره و ابن ماکولا و عبد اللّه بن احمد السمرقندی و محمد بن مرزوق الزعفرانی و ابو بکر بن الحاضنة و خلائق یطول سردهم حدث الحافظ ابو القاسم بن عساکر عن اربعة و عشرین شیخا حدثوه عن الخطیب منهم ابو منصور بن زریق و القاضی ابو بکر الانصاری و ابو القاسم السمرقندی و غیرهم و کان من کبار الفقهاء تفقه علی أبی الحسن المحاملی و القاضی أبی الطیب الطبری و علق عنه الخلاف و أبی نصر بن الصباغ و کان یذهب فی الکلام الی مذهب أبی الحسن الاشعری و قرأ صحیح البخاری بمکة فی خمسة ایام علی کریمة المروزیة و أراد الرّحلة الی ابن النّحاس الی مصر قال فاستشرت البرقانی هل ارحل الی ابن النحاس الی مصر او اخرج الی نیسابور الی اصحاب الاصمّ فقال انک ان خرجت الی مصر انما تخرج الی رجل واحد ان فاتک ضاعت رحلتک و ان خرجت الی نیسابور ففیها جماعة ان فاتک واحد ادرکت من بقی فخرجت الی نیسابور ثم اقام ببغداد و القی عصی السّفر

ص:310

الی حین وفاته فما طاف سورها علی نظیره یروی عن افصح من نطق بالضّاد و لا احاطت جوانبها بمثله و ان طفح ماء دجلتها و روّی کل صاد عرفته اخبارها و اطلعته علی اسرار ابنائها و اوقفته علی کل موقف من بنائها و خاطبته بشقائق الوانها ذات لسان و مصنفاته تزید علی السّتین مصنّفا قال ابن ماکولا کان ابو بکر آخر الأعیان ممّن شاهدناه معرفة و حفظا و اتقانا و ضبطا الحدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و نصا مقبوله و مطروحة قال و لم یکن فی البغدادیین بعد أبی الحسن الدار قطنی مثله و قال المؤتمن السّاجی ما اخرجت بغداد بعد الدار قطنی احفظ من الخطیب و قال ابو علی البردانی لعل الخطیب لم یر مثل نفسه و قال الشیخ ابو اسحاق الشیرازی الخطیب یشبه بالدار قطنی و نظرائه فی معرفة الحدیث و حفظه و قال ابو الفتیان الرّواسی کان الخطیب امام هذه الصنعة ما رایت مثله و قال عبد العزیز الکنانی انه اعنی الخطیب اسمع الحدیث و هو ابن عشر سنین قال و علق الفقه عن القاضی أبی الطیب و عن أبی نصر بن الصباغ قلت و هو من اقران ابن الصّباغ قال و کان یذهب الی مذهب أبی الحسن الاشعری قلت و هو مذهب المحدثین قدیما و حدیثا الا من ابتدع فقال بالتشبیه و عزاه الی السنة و من لم یدر مذهب الاشعری فردّه بناء علی ظن فیه و الفریقان من اصاغر المحدثین و ابعد هم عن الفطنة و قال شیخنا الذهبی هنا عقیب قول الکنانی ان الخطیب کان یذهب الی مذهب الاشعری ما نصه قلت مذهب الخطیب فی الصفات انها تمرّ کما جاءت صرّح بذلک فی تصانیفه قلت و هذا مذهب الاشعری و للاشعری قول آخر بالتاویل و قال ابو سعد بن السمعانی کان مهیبا وقورا ثقة متحریا حجة حسن الخطّ کثیر الضبط فصیحا ختم به الحفاظ قال و له ستة و خمسون مصنّفا و قال ابن النجار هی نیف و ستون قلت و الجمع بین الکلامین ان ابن السمعانی اسقط ذکر ما لم یوجد منها فان بعضها احترق بعد موته قبل ان تخرج الی الناس و فیها یقول السلفی تصانیف

ابن ثابت الخطیب

و تاخذ حسن ما قد صاغ منها

بل أیّ طیب

و کانت للخطیب ثروة ظاهرة و صدقات علی طلاب العلم دائرة یهب الذهب الکثیر للطلبة قال المؤتمن الساجی تحاملت الحنابلة علیه قلت و ابتلی منهم بوضع اکاذیب علیه لا ینبغی شرحها و قال غیر واحد من وافق الخطیب فی الحج انه کان یختم کل یوم ختمة الی قریب الغیاب قراءة ترتیل ثم یجتمع علیه الناس و هو راکب یقولون حدثنا فیحدثهم قال ابو سعد السمعانی سمعت مسعود بن محمد بن أبی نصر الخطیب یقول سمعت الفضل بن عمر النسوی یقول کنت فی جامع صور عند الخطیب فدخل علیه بعض العلویّة و فی کمّه دنانیر فقال للخطیب فلان یسلّم علیک و یقول لک اصرف هذا فی بعض مهمّاتک

ص:311

فقال الخطیب لا حاجة لی فیه و قطّب وجهه فقال العلوی کانک تستقلّه و نفض کمّه علی سجّادة الخطیب و طرح الدنانیر علیها و قال هذه ثلاثمائة دینار فقام الخطیب محمّرا وجهه و اخذ السّجادة و صبّ الدنانیر علی الارض و خرج من المسجد قال الفضل ما انسی عزّ خروج الخطیب و ذلّ ذلک العلوی و هو قاعد علی الارض یلتقط الدنانیر من شقوق الحصیر و یجمعها و یذکر انّه لما حج شرب من ماء زمزم ثلث شربات و سال اللّه ثلاث حاجات الاولی ان یحدّث بتاریخ بغداد و الثانی ان یملی بجامع المنصور و الثالثة ان یدفن إذا مات عند بشر الحافی فحصلت الثلثة و حکی ان بعض الیهود اظهر کتابا و ادّعی انه کتاب رسول اللّه صلی اللّه علیه باسقاط الجزیة عن اهل خیبر و فیه شهادات الصحابة رضی اللّه عنهم و ذکر ان خطّ علیّ فیه فعرض علی الخطیب فتامّله و قال هذا مزوّر لان فیه شهادة معاویة و هو اسلم عام الفتح و خیبر فتحت قبل ذلک و لم یکن مسلما فی ذلک الوقت و لا حضر ما جری و فیه شهادة سعد بن معاذ مات فی بنی قریظة بسهم اصابه فی حلقه یوم الخندق و ذلک قبل فتح خیبر بسنتین و لما مرض وقف جمیع کتبه و فرق جمیع ماله فی وجوه البر و علی اهل العلم و الحدیث و کان ذا ثروة و مال کثیر فاستاذن امیر المؤمنین القائم بامر اللّه فی تفریقها فاذن له و سبب استیذانه انه لم یکن له وارث إلا بیت المال و حضر ابو بکر الخطیب مرّة درس الشیخ أبی اسحاق الشیرازی فروی الشیخ حدیثا من روایة بحر بن کثیر السقاء ثم قال للخطیب ما تقول فیه فقال ان اذنت لی ذکرت حاله فاستوی الشیخ و قعد مثل التلمیذ بین یدی الاستاذ یسمع کلام الخطیب فی شرح احواله و بسط الکلام کثیرا الی ان فرغ فقال الشیخ هو دارقطنی عهدنا قال السلفی سالت ابا علی احمد بن محمد بن احمد البردانی الحافظ ببغداد هل رایت مثل الخطیب فقال ما اظنّ ان الخطیب رای مثل نفسه قال المؤتمن بن احمد السّاجی ما اخرجت بغداد بعد الدار قطنی احفظ من الخطیب و قال ابو الفرج؟ ؟ ؟ الاسفرائنی و اسنده عنه الحافظ ابن عساکر فی التبیین قال ابو القاسم مکّی بن عبد السّلام المقدسی کنت نائما فی منزل الشیخ أبی الحسن الزعفرانی ببغداد فرایت فی المنام عند السّحر کانّا اجتمعنا عند الخطیب لقراءة التاریخ فی منزله علی العادة و کأنّ الخطیب جالس عن یمینه الشیخ نصر المقدسی و عن یمین الفقیه نصر رجل لا اعرفه فقلت من هذا الذی لم تجر عادته بالحضور معنا فقیل لی هذا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم جاء یسمع التاریخ فقلت فی نفسی هذه جلالة الشیخ أبی بکر إذ حضر النبی صلی اللّه علیه و سلم مجلسه و قلت فی نفسی هذا ایضا ردّ لمن یعیب التاریخ و یذکر ان فیه تحاملا علی اقوام و شغلنی التفکر فی هذا عن النهض الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم سؤاله عن اشیاء کنت قد قلت فی نفسی اسأله عنهما فانتبهت فی الحال و لم اکلّمه صلی اللّه علیه و سلم توفی الخطیب

ص:312

فی السّابع من ذی الحجة سنة ثلث و ستین و اربع مائة ببغداد و دفن عند باب حرب الی جانب بشر بن الحرث و وقف جمیع کتبه علی المسلمین و تصدّق بمال جزیل و فعل معروفا کثیرا فی مرض موته و شیّع جنازته الجم الغفیر و کان لدیها جماعة ینادون هذا الذی کان یذبّ عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم هذا الذی کان ینفی الکذب عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم هذا الذی کان یحفظ حدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و کان الشیخ ابو اسحاق الشیرازی ممن یحمل جنازته و راه بعض اصحابه فی المنام و ساله عن حاله فقال انا فی روح و ریحان و جنة نعیم و رئی له منامات کثیرة تدل علی مثل هذا و من شعره: الشمس تشبهه فالبدر یحکیه و الدّر یضحک و المرجان من فیه و من سری و ظلام اللّیل معتکر

فوجهه عن ضیاء البدر یغنیه

فی ابیات أخر و عبد الرحیم اسنوی در طبقات شافعیّة گفته الحافظ ابو بکر احمد بن علی الخطیب البغدادی کان فی الروایة بحرا زاخرا و فی المعرفة و الدرایة روضا زاهرا و بدرا باهرا ولد ببغداد فی جمادی الآخرة سنة ثنتین و تسعین و ثلاثمائة و تفقه علی المحاملی و القاضی أبی الطیب و استفاد من الشیخ أبی اسحاق و ابن الصّبّاغ و برع فی الحدیث حتی صار حافظ زمانه بلغت مصنفاته نیفا و خمسین مصنفا منها الجهر بالبسملة اثنی علیه الائمة و العلماء و کان ورعا زاهدا متعبّدا یتلو فی کل یوم و لیلة ختمة و کان حسن القراءة جهوریّ الصوت حسن الخطّ خرج من بغداد فی فتنة ارسلان الترکی مقدم الاتراک ببغداد المعروف بالبساسیری الخارج علی الخلیفة فورد دمشق سنة احدی و خمسین و اربع مائة و اقام بها الی سنة سبع و ذلک فی دولة العبیدیین خلفاء مصر المعروفین بالفاطمیین و الاذان بدمشق یومئذ حیّ علی خیر العمل فضاقوا و همّ متولّی البلد بقتله ثم اتفقوا الحال علی اخراجه فذهب الی صور بلد بساحل دمشق فاقام بها الی سنة ثنتین و ستّین فرجع الی بغداد من طریق السّاحل فتلقوه و اکرموه و اسمع و املی فی جامع المنصور باذن الخلیفة و لم تطل اقامته بها و مات یوم الاثنین سابع ذی الحجّة سنة ثلث و ستین و اربع مائة و دفن الی جانب بشر الحافی و قال السمعانی ان وفاته کانت فی شوال ذکره ابن خلکان قال و سمعت ان الشیخ ابا اسحاق ممن حمل جنازته لأنّه انتفع به کثیر او کان یراجعه فی الاحادیث التی یودعها کتبه تکرّر النقل عنه فی اوائل القضاء من الروضة و تقی الدین ابو بکر بن احمد بن قاضی شهبه در طبقات شافعیه گفته احمد بن علی بن ثابت بن احمد بن مهدی الحافظ ابو بکر الخطیب البغدادی احد حفاظ الحدیث و ضابطیه المتقنین ولد فی جمادی الآخرة سنة اثنتین و تسعین و ثلاثمائة و تفقّه علی القاضی أبی الطیب الطبری و أبی الحسن المحاملی و استفاد من الشیخ أبی اسحاق الشیرازی و أبی نصر بن الصّبّاغ و شهرته فی الحدیث یغنی عن الاطناب فی ذکر مشایخه فیه و تعداد البلدان الّذی رحل

ص:313

إلیها و سمع فیها و ذکر مصنفاته فی ذلک فانها تزید علی ستین مصنفا منها تاریخ بغداد و قال ابن ماکولا کان آخر الأعیان ممن شاهدناه معرفة و حفظا و اتقانا و ضبطا لحدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و تفننا فی علله و اسانیده و علما بصحیحه و غریبه و فرده و منکره و قال و لم یکن للبغدادیین بعد الدارقطنی مثله و قال الشیخ ابو اسحاق الشیرازی کان ابو بکر الخطیب یشبه بالدار قطنی و نظرائه فی معرفة الحدیث و حفظه و قال ابن السّمعانی کان مهیبا وقورا ثقة متحریّا حجّة حسن الخط کثیر الضبط فصیحا ختم به الحفاظ و قال غیره کان یتلو فی کلّ یوم و لیلة ختمة و کان حسن القراءة جهوریّ الصوت توفی فی ذی الحجة سنة ثلث و ستین و اربع مائة و دفن الی جانب بشر الحافی و قال ابن خلکان سمعت ان الشیخ ابا اسحاق ممّن حمل جنازته لانه انتفع به کثیر او کان یراجعه فی الاحادیث التی یودعها کتبه تکرر النقل عنه فی اوائل القضاء من الروضة و حسین دیاربکری در تاریخ خمیس گفته و فی سنة ثلاث و ستین و اربع مائة فی ذی الحجة توفی ببغداد الخطیب ابو بکر احمد بن علی بن ثابت البغدادی صاحب التاریخ و المصنفات الکثیرة و کان امام الدنیا فی زمانه و ممّن حمل جنازته الشیخ ابو اسحاق الشیرازی و سیوطی در طبقات الحفاظ گفته الخطیب الحافظ الکبیر محدّث الشام و العراق ابو بکر احمد بن علی بن ثابت بن احمد بن مهدی البغدادی صاحب التصانیف ولد سنة 392 و کان والده خطیب در زیجان قریة من سواد العراق فحرضه والده علی هذا و اسمعه فی صفر سنه 403 ثم طلب بنفسه و رحل الی الاقالیم و برع و تقدم فی فنون الحدیث و صنّف و سارت بتصانیفه الرکبان و تفقه بابی الحسن المحاملی و القاضی أبی الطیب و کان من کبار الشافعیّة آخر الأعیان معرفة و حفظا و اتقانا و ضبطا للحدیث و تفنّنا فی علله و اسانیده و علما بصحیحه و غریبه و فرده و منکره و مطروحه و لم یکن ببغداد بعد الدار قطنی مثله قال فیه الشیخ ابو اسحاق الشیرازی الفقیه ابو بکر الخطیب یشبه بالدار قطنی و نظرائه فی معرفة الحدیث و حفظه و عنه انه لما حج شرب ماء زمزم لثلاث انّه یحدث بتاریخ بغداد و انه یملی بجامع المنصور و انه یدفن عند بشر الحافی فقضی له بذلک و من مصنفاته التاریخ الجامع الکفایة السّابق اللاّحق شرف اصحاب الحدیث الفصل فی الدّرج المتفق و المفترق تلخیص المتشابه و الذّیل المکمل فی المهمل الموضح المهمات الرواة عن مالک تمییز متصل الاسانید الجهر بها المقتبس فی تبیین الملتبس الرحلة المراسیل مقلوب الاسماء اسماء المدلّسین طرق قبض العلم من وافقت کنیته اسمه و غیر ذلک قال ابو الحسن الهمدانی مات هذا العلم بوفاة الخطیب و قد کان رئیس الرّؤساء تقدم الی الوعاظ و الخطباء ان لا یرووا حدیثا حتی یعرضوا علیه و اظهر بعض الیهود کتابا فی اسقاط النبی صلی اللّه علیه و سلم الجزیة عن الخیابرة و فیه شهادة الصّحابة فعرضه الوزیر

ص:314

علی الخطیب فقال هذا مزوّر قیل من این قال فیه شهادة معاویة و هو اسلم عام الفتح بعد خیبر و فیه شهادة سعد بن معاذ و مات قبل خیبر بسنتین قال ابن طاهر سألت هبة اللّه بن عبد الوارث الشیرازی هل کان الخطیب کتصانیفه فی الحفظ قال کنا إذا سألناه عن شیء اجابنا بعد ایام أخر من حدث عنه بالاجازة مسعود بن الحسین الثقفی الّذی انفردت باجازته عجیبة بنت الباقداری مات سابع ذی الحجة سنه 463 و محمد بن عبد الباقی الزرقانی المالکی در شرح مواهب لدنیه گفته الخطیب البغدادی الحافظ ابو بکر احمد بن علی بن ثابت صاحب التصانیف الامام الکبیر محدث الشام و العراق المتقن الضابط العالم بصحیح الحدیث و سقیمه المتفنن فی علله و اسانیده ولد سنة اثنتین و تسعین و ثلاثمائة و عنی بالحدیث و رحل فیه الی الاقالیم و سمع ابا الصّلت الاهوازی و ابا عمر بن مهدی و خلقا و حدث عنه البرقانی احد شیوخه و ابن ماکولا و خلقا و قرأ البخاری علی کریمة بمکة فی خمسة ایام و علی اسماعیل الحیری فی ثلثة مجلس ذکره الذهبی و قال هو امر عجب و توفی ببغداد سابع ذی الحجة سنة ثلاث و ستین و اربع مائة و دفن عند بشر الحافی لانه شرب ماء زمزم علی ذلک و املائه بجامع المنصور و تحدیثه بتاریخ بغداد فقضی له بالثلاثة و مناوی در فیض القدیر گفته خط للخطیب الحافظ احمد بن علی ابو بکر البغدادی الفقیه الشافعی احد الاعلام الحفاظ و مهرة الحدیث له نحو خمسین مؤلفا ولد سنة ثنتین و تسعین و ثلاثمائة و سمع خلائق اخذ الفقه عن المحاملی و أبی الطیب قال ابن السمعانی کان مهیبا وقورا ثقة حجّة حسن الحظ کثیر الضبط فصیحا ختم به الحفاظ له ثروة ظاهرة و صدقات طائلة مات سنة ثلاث و ستین و اربع مائة ببغداد و حمل جنازته صاحب المهذب و دفن بجانب بشر الحافی و کان شرب من ماء زمزم لذلک و ان یحدّث بتاریخه بجامع بغداد و ان یملی بجامع المنصور فاجیب کان سریع القراءة جدّا قرأ البخاری علی کریمة المروزیّة فی خمسة ایام و سمع علی اسماعیل الضریر البخاری فی ثلثة مجالس و له نظم حسن منه قوله الشمس تشبهه و البدر یحکیه و الدّر یضحک و المرجان من فیه و من سری و ظلام اللیل معتکر

فوجهه عن ضیاء البدر یغنیه

فان کان الحدیث الذی اعزوه له فی التاریخ تاریخ بغداد المشهور اطلق العزو إلیه و الا فان کان فی غیره من تالیفه المشتهرة المنتشرة ابیّنه بان اعین الکتاب الّذی هو فیه قال الحضرمی و غیره و لعمری ان تاریخه من المصنّفات التی سارت القابها بخلاف مضمونها سماه تاریخ بغداد و هو تاریخ العالم کالاغانی للاصبهانی سماه الاغانی و فیه من کل شیء و ابو مهدی عیسی المالکی در مقالید الاسانید گفته فوائد من تعریفه منتخبة من الحافظ الذهبی و تلمیذ التاج السّبکی هو الامام الحافظ الکبیر محدث الشام و العراق ابو بکر احمد بن علی بن ثابت بن احمد

ص:315

بن مهدی احد اعلام الحفاظ و مهرة الحدیث ولد یوم الخمیس لستّ بقین من جمادی الآخر سنة اثنتین و سبعین و ثلاثمائة و کان لوالده المام بالعلم فحضّ ولده علی السماع فسمع و له احدی عشرة سنة و رحل الی البصرة و الکوفة و نیسابور و اصبهان و الدینور و همدان و الری و الحجاز سمع ابا نعیم الحافظ و ابا الحسن بن بشران و احمد بن الحین الکسّار و ابا سعد المالینی و امما سواهم روی عنه البرقانی و هو من شیوخه و ابن ماکولا و محمد بن مرزوق الزعفرانی فی آخرین قرأ صحیح البخاری بمکة فی خمسة ایام علی کریمة و قرأ علی أبی عبد الرحمن اسماعیل بن احمد الحیری النیسابوریّ الضریر فی ثلث مجالس و قد سمعه من الکشمیهنی قال الخطیب اثنان منها فی لیلتین کنت أبتدئ بالقراءة وقت المغرب و اقطعها عند صلاة الفجر و الثالث قراءة عن ضحوة النهار الی المغرب ثم من المغرب الی طلوع الفجر ففرغ الکتاب قال الذهبی و هذا شیء لا اعلم احدا فی زماننا یستطیعه ثم طوی شقة الاسفار و اقام ببغداد الی حین وفاته فما طاف سورها علی نظیره یروی عن افصح من نطق بالضاد و لا احاطت جوانبها بمثله و ان طفح ماء دجلتها و روی کل صاد مصنفاته تزید علی الستّین مصنفا الجامع و التاریخ و الکفایة و شرف اصحاب الحدیث و السابق و اللاحق و المتفق و المفترق و الموتلف و المختلف و تلخیص المتشابه و الرواة عن مالک و غنیة المقتبس فی تمییز الملتبس و تمییز متصل الاسانید و روایة الابناء عن الاباء و غیر ذلک و فی تصانیفه یقول ابو طاهر السّلفی رضی اللّه عنه تصانیف ابن ثابت الخطیب الذّ من الصّبی الغضّ الرّطیب یراها إذ رواها

من حواها

فایّة راحة و نعیم عیش یوازی عیشها بل أی طیب

و قال غیر واحد ممن رافقه فی الحج کان یختم کل یوم ختمة قراءة ترتیل و کانت له ثروة ظاهرة و صدقات علی طلاب العلم دائرة و یذکر انّه لمّا حجّ شرب من ماء زمزم ثلاث شربات و سأل اللّه ثلثا ان یحدث بتاریخ بغداد و ان یملی بجامع المنصور و ان یدفن عند بشر الحافی و کان رئیس الرّؤساء تقدّم الی الوعاظ و الخطباء ان لا یرووا حدیثا حتی یعرضوه علی أبی بکر و اظهر بعض الیهود کتابا و ادّعوا انه کتاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم باسقاط الجزیة عن اهل خیبر و فیه شهادات الصحابة رضی اللّه عنهم و ذکروا ان خطّ علی فیه فعرض علی الخطیب فقال هذا مزوّر لان فیه شهادة معاویة و هو اسلم عام الفتح و خیبر فتحت قبل ذلک و فیه شهادة سعد بن معاذ و قد مات بعد قریظة بسهم اصابه یوم الخندق و ذلک قبل خیبر بسنتین و لما مرض و وقف جمیع کتبه و فرّق جمیع ماله فی وجوه البرّ بعد استیذان الخلیفة لکونه لیس له وارث توفی سابع ذی الحجة سنة ثلاث و ستین و اربع مائة و کان ابو اسحاق الشیرازی ممّن حمل جنازته و راه بعض الصّالحین

ص:316

فی المنام فساله عن حاله فقال انا فی روح و ریحان و جنة نعیم و قال مکی الرّمیلی کنت نائما ببغداد فرأیت کانا عند الخطیب لقراءة تاریخه علی العادة و الشیخ نصر بن ابراهیم المقدّسی عن یمینه و عن یمین نصر رجل فسالت عنه فقیل هذا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم جاء لیسمع التاریخ فقلت فی نفسی هذه جلالة لابی بکر و من نظمه رحمه اللّه تعالی ان کنت تبغی الرشاد محضا

ایضا الشمس تشبهه و البدر یحکیه و الدر یضحک و المرجان من فیه و من سری و ظلام اللیل معتکر

فوجهه عن ضیاء البدر یغنیه و له ایضا تغیب الخلق عن عینی سوی قمر حسبی من الخلق طرّا ذلک القمر

محلّه فی فوادی قد تملّکه

النّظر

فیه انّه بشر

و فعله بیّن للخلق قد وضحا کم شارب عسلا فیه منیّته و کم تقلّد سیفا من به ذبحا

و خود شاه صاحب در بستان المحدثین فرموده اند کنیت خطیب ابو بکر و نام احمد بن علی بن ثابت بن احمد بن مهدی روز پنجشنبه بست و چهارم ذی قعدۀ سال سه صد و هفتاد و دو متولد شده پدرش نیز مناسبتی بعلم حدیث داشت او را تحریص بر طلب این فن شریف نموده یازده ساله بود که در طلب قدم نهاد و سماع شروع کرد بعد از ان سفر کرد و در بصره و کوفه و نیشاپور و اصفهان و دینور و همدان و ری و حجاز شریف از ابو نعیم حافظ صاحب حلیة الاولیاء و ابو سعید مالینی و ابو الحسن بن بشران و دیگران استفاده نموده و ابن ماکولا که محدث مشهورست از شاگردان اوست و محمد بن فرزدق زعفرانی و دیگر اجلّه این فن از ترغیب او سر سبز شده اند صحیح بخاری در مکّه معظّمه برستی کریمه که از مشاهیر رواة بخاریست در پنج روز ختم کرده بر ابو عبد الرحمن اسماعیل بن احمد الحیری نیشاپوری که معروف بضریریست نیز بخاری را در سه مجلس ختم کرده و از کشمیهنی نیز بخاری را سماع نموده وقت مغرب شروع خواندن بخاری می کرد و متصل نماز فجر بس می کرد دو شب همین قسم گذرانیده و روز سوم از چاشت تا مغرب و از مغرب تا صبح خوانده رفت و تمام نمود ذهبی گفته است که این قوت دماغ و مهارت در قراءت از نوادرست و بعد از ان که ازین سفر با فارغ شد در بغداد رحل اقامت انداخت و به تصنیف و روایت حدیث اوقات خود را معمور ساخت تا آنکه بدار الرضوان شتافت مصنفات او زیاده بر شصت کتابست از آنجمله است جامع خطیب و از آنجمله است تاریخ بغداد و کفایه و شرف اصحاب الحدیث و السابق و اللاحق و المتّفق و المفترق و الموتلف و المختلف و تلخیص المتشابه و کتاب الرّواة عن مالک و غنیة المقتبس فی تمیز الملتبس و تمیز متصل الاسانید و روایة الابناء عن الآباء و غیر ذلک من التصانیف المفیدة التی هی بضاعة المحدثین و عروتهم فی فنهم حافظ ابو طاهر سلفی در حق تصانیف او گفته است تصانیف ابن ثابت الخطیب

ص:317

ألذ من الصّبی الغضّ الرّطیب

صاغ منها

و هر روز ختم قرآن می کرد و ترتیل و تجوید قرأت می نمود در سفر حج مردم بلفظ بلفظ از وی می شنیدند و با وجود تعب سفر این ورد را ناغه نمی گردد او را حق تعالی ثروت طاهره بوفور بخشیده بود بر طالبان این علم شریف صدقات و خیرات او بسیار جاری بود و در حج چون متصل آب زمزم رسید سه بار از آب مبارک سیر خورد و سه چیز را از خدای تعالی درخواست کرد که در آنحالت دعا مستجابست اول آنکه تاریخ بغداد را روایت کند و منتشر سازد دوم آنکه در جامع منصور که بهترین بقاع بغدادست باملا و تعلیم حدیث مشغول شود سوم آنکه مدفن او متصل بشر حافی باشد هر سه حاجت او روا شد و الحمد للّه و مرتبه او در بغداد بحدی انجامیده بود که خلیفه وقت حکم کرد که هیچکس از واعظان و خطیبان و دیگر اصناف علما حدیثی را ذکر نکنند تا آنکه آن حدیث بر خطیب نگذرانند و او اجازت ندهد و در زمان او بعضی یهودیان که در خیبر سکونت داشتند در وقت حضرت عمر رضی اللّه عنه از آنجا برخاسته در اطراف و جوانب شام منتشر شدند بحضور خلیفه نامه پیغمبر ظاهر نمودند و بخط حضرت علی رضی اللّه عنه و مهر جناب رسالت ماب علیه الصّلوة و السّلام و شهادت جمعی کثیر از صحابه مضمون آن نامه آنکه از فلان و فلان قبیله یهود جزیه ساقط کردم و معاف نمودم خلیفه آن را نزد خطیب فرستاد خطیب بعد از تامل گفت که این همه زور و جعلست زیرا که در وی شهادت معاویه و سعد بن معاذ ثبت بود حال آنکه معاویه در وقت فتح خیبر مسلمان نبود و شرف صحبت حاصل نکرده و سعد بن معاذ در غزوه خندق زخم تیر خورده بود متصل غزوة قریضه وفات اوست در وقت فتح خیبر زنده نبود چون بیمار شد بخلیفه گفته فرستاد که من هیچ وارث ندارم مال من به بیت المال می رسد اگر اذن باشد من آن را بطور خود للّه صرف نمایم خلیفه فرمود مبارکست همه کتابها را وقف کرد و جمیع اجناس مال را در راه خدا صرف نمود و هفتم ذی حجه سنه چهار صد و شصت و سه وفات یافت و شیخ ابو اسحاق شیرازی که از مشاهیر مشایخ شافعیه است و در علم ظاهر و باطن جامع جنازه او را خود برداشت و بعد از وفات او بعض صالحین بغداد او را بخواب دیدند و از حال او پرسیدند گفت انا فی روح و ریحان و جنّة نعیم و یکی از بزرگان آن عهد گفت که من روزی در بغداد بخواب بودم دیدم که گویا نزد خطیب حاضریم و می خواهیم که تاریخ بغداد بنا بر عادت نزد او بخوانیم و بر دست راست شیخ نصر بن ابراهیم مقدسی نشسته اند و بر دست راست ایشان بزرگی دیگر نشسته بسیار بجلالت و هیبت که چشم از جمالش خیره می شود گفتم این بزرگ کیست گفتند که ایشان حضرت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم برای شنیدن این تاریخ تشریف آورده اند و این شرف عظیمست خطیب را رحمة اللّه علیه و او را بشعر هم الفت بود و این چند قطعه از دست ان کنت تبغی الرشاد محضا لامر دنیاک و المعاد

ص:318

فخالف النفس فی هویها ان الهوی جامع الفساد

و له ایضا الشمس تشبهه و البدر یحکیه و الدّر یضحک و المرجان

من فیه و من سری و ظلام اللیل معتکر فوجهه عن ضیاء البدر یغنیه

و له ایضا تغیب الخلق عن عیسی سوی قمری حسبی

من الخلق طرّا ذلک القمر

الحظّ منه للوری النظر

فیه انّه بشر

و له ایضا لا تغبطنّ اخا الدنیا لزخرفها

قد وضحا کم شارب عسلا فیه منیته و کم تقلّد سیفا من به ذبحا

و مولوی صدیق حسن خان معاصر در اتحاف النبلاء گفته احمد بن علی بن ثابت بن احمد بن مهدی بن ثابت البغدادی المعروف بخطیب از حفاظ متقنین و علمای متبحرین بود گفته اند اگر او را کتابی غیر از تاریخ نمی بود همین کتاب کفایت می کرد زیرا که دلالت دارد بر عظیم اطلاع او و لیکن مصنفات او زیاده بر شصت کتابست قریب صد و فضل وی اشهر از وصفست از آنجمله است کفایه و شرف اصحاب الحدیث و السابق و اللاحق و المتفق و المفترق و الموتلف و المختلف و تلخیص المتشابه و کتاب الرّواة عن مالک و غنیة المقتبس فی تمییز الملتبس و تمییز متصل الاسانید و روایة الابناء عن الآباء و غیر ذلک من التّصنیفات المفیدة التی هی بضاعة المحدثین و عروتهم فی فنهم حافظ ابو طاهر سلفی در حق تالیفاتش گفته تصانیف

ابن ثابت الخطیب

قد صاغ منها

ولادت او روز پنجشنبه بست و چهارم ذی قعده سنه سه صد و نود و دو بوده و قیل ششم جمادی الآخرة پدرش نیز مناسبتی بعلم حدیث داشت او را تحریص بر طلب این فن شریف می کرد یازده ساله بود که در طلب علم شروع کرد و سفر گزیدند در بصره و کوفه و نیشاپور و اصفهان و دینور و همدان و ری و حجاز از ابو نعیم صاحب حلیه و ابو سعید مالینی و ابو الحسن بن بشران و دیگر علما استفاده نموده و فقه را از ابو الحسن محاملی و قاضی ابو الطیب طبری و غیرهما حاصل کرده با آنکه فقیه بود حدیث و تاریخ بروی غالب آمده ابن ماکولا که محدث مشهورست از شاگردان اوست و محمد بن مرزوق زعفرانی و دیگر اجلّه این فن از ترغیب او سر سبز شده اند صحیح بخاری در مکّه معظّمه برستی کریمه از مشاهیر روات بخاریست در پنجروز ختم کرده و بر ابو عبد الرحمن اسماعیل بن احمد الحیری النیشابوری المعروف بضریر نیز بخاری را در سه مجلس خوانده و از کشمیهنی نیز سماع بخاری نموده وقت مغرب شروع خواندن آن می کرد و متصل نماز فجر بس می نمود همین قسم شبها گذرانید روز سوم از چاشت تا مغرب و از مغرب تا صبح خوانده رفت و تمام نمود ذهبی گفته این قوت دماغ و مهارت در قراءت از نوادرست و بعد از فراغ ازین اسفار در بغداد رحل اقامت انداخت و به تصنیف و روایت حدیث اوقات خود معمور نمود تا آنکه بدار الرضوان شتافت هر روز ختم قرآن شریف می کرد و به ترتیل و تجوید قراءت می نمود در سفر حج مردم لفظ بلفظ از وی می شنیدند و با وجود تعب سفر این ورد را ناغه نمی کرد او را حق تعالی ثروت ظاهره بوفور بخشیده بود بر طالبان این فن شریف صدقات و خیرات بسیار جاری داشت در حج چون متصل آب زمزم رسید سه بار از ان آب مبارک سیر خورد و سه چیز را از خدای تعالی درخواست کرد زیرا که دعا را نه حالت؟ ؟ ؟ مستجابست

ص:319

اول آنکه تاریخ بغداد را روایت کند و منتشر شود دوم آنکه در جامع منصور که بهترین بقاع بغدادست باملا تعلیم حدیث مشغول شود سوم آنکه مدفن او متصل بشر حافی باشد هر سه حاجت او روا شد و مرتبه او در بغداد بحدی انجامیده بود که خلیفه وقت حکم کرد که هیچکس از واعظان و خطیبان و دیگر اصناف علما حدیثی ذکر نکنند تا آنکه آن حدیث بر خطیب نگذرانند و او را اجازت ندهد و در زمان او بعض یهودان که در خیبر سکونت داشتند در وقت حضرت عمر رضی اللّه عنه از آنجا برخاسته در اطراف و جوانب شام منتشر شدند بحضور خلیفه نامه پیغمبر صلی اللّه علیه و سلم ظاهر نمودند بخط حضرت علی و مهر نبوی و شهادت جمعی کثیر از صحابه مرقوم بود مضمون آنکه از فلان و فلان قبیله یهود جزیه ساقط کردم و معاف نمودم خلیفه آن را نزد خطیب فرستاد خطیب بعد از تامل گفت این همه زور و جعلست زیرا که در وی شهادت معاویه و سعد بن معاذست و معاویه در وقت فتح خیبر مسلمان نبود و شرف صحبت حاصل نکرده و سعد در غزوه خندق زخم تیر خورده و متصل غزوه قریضه وفات یافت در وقت فتح خیبر زنده نبود و این حکایت در بستان المحدثینست و سید علاّمه محمّد بن اسماعیل امیر یمنی در افادة الامّه بذکر احوال الذّمه آن را بتفصیل آورده خطیب بشعر هم الفت داشت این قطعهما از دست ان کنت تبغی الرشاد محضا

الشمس تشبهه و البدر یحکیه

تغیب الخلق عن عینی سوی قمر

و الشمس اقرب منه فی تناولها

و کم حکیم رآه ظنّه ملکا

شیء فی تقلّبه

چون بیمار شد بخلیفه گفته فرستاد که من هیچ وارث ندارم مال من به بیت المال می رسد اگر اذن باشد من آنرا بطور خود للّه صرف نمایم خلیفه فرمود مبارکست همه کتابها را وقف کرد و جمیع اجناس مال را در راه خدا صرف نمودم و هفتم ذی حجه سنه چهار صد و شصت و سه در بغداد وفات یافت و سمعانی گفته در شوال؟ ؟ ؟ انتقال نمود شیخ ابو اسحاق شیرازی که از مشاهیر مشایخ شافعیه جامع علوم ظاهر و باطن بود جنازه او را بر دوش خود گرفت گویند از وی انتفاع بسیار حاصل ساخته بود و در تصانیفش مراجعت می کرد خطیب در وقت خود حافظ مشرق بود و این عبد البر حافظ مغرب لطف آنست که هر دو در یکسال انتقال کردند محبّ الدین بن النجّار در تاریخ بغداد گفته که ابو البرکات اسماعیل بن أبی سعد صوفی گفته که شیخ ابو بکر بن زهراء صوفی گوری در جانب قبر بشر حافی برای خود ساخته بود و هر هفته آنجا رفته در در وی خواب می کرد و قرآن می خواند چون خطیب انتقال کرد وصیت نمود بدفن خود بجانب قبر بشر حافی اصحاب حدیث نزد ابن زهراء آمده درخواست و فن خطیب در آن قبر نمودند وی سخت ممتنع شد و گفت جائی که از سالها برای خود ساخته ام چه قسم از من گرفته شود و چون این حال دیدند نزد پدر من أبی سعد آمده ماجرا باز گفتند والدم او را نزد خوانده گفت ما نمی گوییم که شما این موضع قبر را بایشان بدهید و لیکن این می گوئیم که اگر بشر حافی زنده بودی و شما در پهلوی او بودی و ابو بکر خطیب می آمد و در جای فروتر از شما می نشست آیا شما را

ص:320

خوش آمدی که از وی بالاتر می نشستید گفت نه بلکه برخاستمی و بجای خود را می نشانید می گفت همچنین در این وقت نیز می باید قلب شیخ ازین حرف خوش گردید و اذن دفن داد پس او را در جانب قبر بشر بباب حرب دفن کردند بعض از صلحای بغداد بعد از وفات او را در خواب دیدند و از حالش پرسیدند گفت انا فی روح و ریحان و جنّة نعیم و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر در ابجد العلوم گفته الحافظ ابو بکر احمد بن علی بن ثابت البغدادی المعروف بالخطیب صاحب تاریخ بغداد کان من الحفاظ المتقنین و العلماء المتبحرین و لو لم یکن له سوی التاریخ لکفاه فانه یدلّ علی اطلاع عظیم و صنف قریبا من مائة مصنف و فضله اشهر من ان یوصف اخذ الفقه عن أبی الحسن المحاملی و القاضی أبی الطیب الطبری و غیرهما و کان فقیها فغلب علیه الحدیث و التاریخ ولد یوم الخمیس فی سنة 392 و توفی یوم الاثنین سابع ذی الحجة و قیل فی شوال سنة 463 ببغداد و حکایته فی ابطال خط النبی صلی اللّه علیه و سلم الذی اخرجه الیهود لاسقاط الجزیة عنهم و احتجوا به مشهورة و ان الشیخ ابا اسحاق الشیرازی من جملة من حمل نعشه لانه انتفع به کثیر او کان یراجعه فی تصانیفه و العجب انه کان فی وقته حافظ المشرق و ابو عمر و یوسف بن عبد البر صاحب کتاب الاستیعاب حافظ المغرب و ماتا فی سنة واحدة و قد کان تصدق بجمیع ماله و هو مائتا دینار فرّقها علی ارباب الحدیث و الفقهاء و الفقراء فی مرضه و اوصی ان یتصدق عنه بجمیع ماله و ما علیه من الثیاب و وقف جمیع کتبه علی المسلمین و لم یکن له عقب و صنف اکثر من ستین کتابا و رؤیت له منامات حسنة صالحة بعد موته و کان قد انتهی إلیه علم الحدیث و حفظه فی وقته هذا خر ما نقلته من کتاب ابن النجار رحمه اللّه تعالی و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر در تاج مکلل گفته الحافظ ابو بکر احمد بن علی بن ثابت بن احمد بن مهدی بن ثابت البغدادی المعروف بالخطیب صاحب تاریخ بغداد و غیره من المصنّفات کان من الحفاظ المتقنین و العلماء المتبحرین و لو لم یکن له سوی التاریخ لکفاه فانّه یدل علی اطلاع عظیم و صنّف قریبا من مائة مصنّف و فضله اشهر من ان یوصف و اخذ الفقه عن أبی الحسن المحاملی و القاضی أبی الطیب الطبری و غیرهما و کان فقیها فغلب علیه الحدیث و التاریخ ولد فی جمادی الآخرة سنة 392 یوم الخمیس لستّ بقین من الشّهر و توفی یوم الاثنین سابع ذی الحجّة سنة 463 ببغداد رح و قال السمعانی توفی فی شوال و سمعت ان الشّیخ ابا اسحاق الشیرازی رح کان من جملة من حمل نعشه لانه انتفع به کثیرا و کان یراجعه فی تصانیفه و العجب انّه کان فی وقته حافظ المشرق و ابو عمر و یوسف بن عبد البر صاحب کتاب الاستیعاب حافظ المغرب و ماتا فی سنة واحدة کما سیاتی ان شاء اللّه تعالی و ذکر محب الدین بن النجار فی تاریخ بغداد ان ابا البرکات اسماعیل بن سعد الصوفی قال انّ الشیخ ابا بکر بن زهراء الصوفی کان قد اعد لنفسه قبرا الی جانب قبر بشر الحافی رح و کان یمضی إلیه فی کل اسبوع مرة و ینام فیه و یقرأ*فیه القرآن کلّه فلمّا مات ابو بکر الخطیب و کان قد اوصی ان یدفن الی جانب قبر بشر الحافی فجاء اصحاب الحدیث الی أبی بکر بن زهراء و سالوه ان یدفن الخطیب فی القبر الّذی کان قد اعده لنفسه و ان یؤثره به فامتنع من ذلک امتناعا شدیدا و قال موضع قد اعددته لنفسی منذ سنین یؤخذ منّی فلما راو ذلک جاؤا

ص:321

الی والدی الشیخ الی سعد و ذکروا له ذلک فاحضر الشّیخ ابا بکر بن زهراء و قال له انا لا اقول لک اعطهم القبر و لکن اقول لک لو ان بشر الحافی فی الاحباء و انت الی جانبه فجاء ابو بکر الخطیب یقعد دونک أ کان یحسن بک ان تقعد أعلی منه قال لا بل کنت اقوم و اجلسه مکانی قال فهکذا ینبغی ان یکون السّاعة قال فطاب قلب الشّیخ أبی بکر و اذن لهم فی دفنه فدفنوه الی جانبه بباب حرب و قد کان تصدق بجمیع ماله و هو مائتا دینار فرقها علی ارباب الحدیث و الفقهاء و الفقراء فی مرضه و اوصی ان یتصدق عنه بجمیع ما علیه من الثیاب و وقف جمیع کتبه علی المسلمین و لم یکن له عقب و صنف اکثر من ستّین کتابا و کان الشیخ ابو اسحاق الشیرازی احد من حمل جنازته و قیل انّه ولد سنة 391 و اللّه اعلم و رئیت له منامات صالحة بعد موته و کان قد انتهی إلیه علم الحدیث و حفظه فی وقته هذا آخر ما نقلته من کتاب ابن النجار رحمه اللّه تعالی رحمة واسعة

سمعت الدّعوة فاحببت ان یکون رجلا من قومی فقال النّبی صلی اللّه علیه و سلم یا انس کلّ یحبّ قومه اخبرنا ابو بکر احمد بن محمّد بن عبد الوهّاب بن طاوان السمسار بقراءتی علیه فاقربه سنة تسع و اربعین و اربع مائة قلت له حدّثکم القاضی ابو الفرج احمد بن علی بن جعفر بن محمّد بن المعلّی الحنوطی الحافظ الواسطی و اخبرنا القاضی ابو علی اسماعیل بن محمّد بن الطیّب الفقیه العرّاف الواسطی بقراءتی علیه فاقربه قلت له اخبرکم ابو بکر احمد بن عبید بن المفضّل بن سهل بن بری الواسطی و اخبرنا ابو غالب محمّد بن احمد بن سهل النحوی سنة اربع و خمسین و اربعمائة نا ابو الحسن علی بن الحسن الجاذری الطحّان قالوا نا محمد بن عثمان بن سمعان المعدل الحافظ الواسطی نا ابو الحسن اسلم بن سهل الرزاز المعروف بنخشل الواسطی نا وهب بن بقیّة ابو محمّد الواسطی نا اسحاق بن یوسف الازرق و هو واسطی

عن عبد الملک بن أبی سلیمان عن انس بن مالک قال دخلت علی محمّد بن الحجّاج فقال یا ابا حمزة حدثنا عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم حدیثا لیس بینک و بینه فیه احد فقلت تحدثوا فان الحدیث شجون یجرّ بعضه بعضا فذکر انسان حدیثا عن علیّ بن أبی طالب فقال له محمّد بن الحجّاج عن أبی تراب تحدّثنا دعنا من أبی تراب فغضب انس و قال أ لعلیّ تقول هذا أ فلا حدثتک حدیثا فیه سمعت عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لیس بینی و بینه احد اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یعاقیب فاکل منها و فضلت فضلة و شیء من خبز فلمّا اصبح اتیته به فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّائر فجاء رجل فضرب الباب فرجوت ان یکون بل من الانصار فاذا بعلی فقلت أ لیس انما جئت السّاعة فرجع ثم قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطیر فجاء رجل فضرب الباب و إذا به علی فسمعه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ایذن له فلما رآه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال اللّهم و الیّ اللّهمّ و الیّ قال اسلم روی هذا الحدیث عن انس بن مالک یوسف بن ابراهیم الواسطی و اسماعیل بن سلیمان الازرق و الزهری و اسماعیل السّدی و اسحاق بن عبد اللّه بن أبی طلحة و ثمامة بن عبد اللّه بن انس و سعید بن زربی قال ابن سمعان سعید بن زربی انما حدث به عن انس و قد روی جماعة عن انس منهم سعید بن المسیّب و عبد الملک بن عمیر و مسلم الملای و سلیمان بن الحجّاج الطائفی و ابن أبی الرجال المدنی و ابو الهندی و اسماعیل بن عبد اللّه بن جعفر و نعیم بن سالم بن قنبر و غیرهم قال ابن سمعان و وهم ابن اسلم فی قوله سعید بن زربی لأنّ سعید بن زربی انما حدث به عن ثابت البنانی عن انس اخبرنا ابو طالب محمّد بن احمد بن عثمان قلت له اخبرکم ابو بکر احمد بن ابراهیم بن الحسن بن شاذان البزّاز؟ ؟ ؟ البغدادی اذنا انّ محمد بن الحسین بن حمید بن الرّبیع حدثهم نا جدّی نا عبد اللّه بن موسی نا اسماعیل بن أبی المغیرة عن انس بن مالک قال اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اطیار فقسّمها بین نسائه فاصاب کلّ امرأة منهنّ ثلاثة فاصبح عند بعض نسائه طیران فبعث بهما الی النّبی صلی اللّه علیه و سلّم فقال اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک إلیک و الی رسولک یاکل

ص:323

معی من هذا الطعام فقلت اللّهمّ اجعله من الانصار فجاء علیّ فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم انظر من علی الباب فنظرت فاذا علیّ فقلت له رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی حاجة ثم جئت فقمت بین یدی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فجاء علیّ فقال یا انس انظر من بالباب فنظرت فاذا علیّ ففتحت له فدخل یمشی و انا خلفه فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم ما حبسک فقال هذا آخر ثلاث مرات یردّنی انس یزعم انّک علی حاجة فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم ما حملک علی ما صنعت قلت یا رسول اللّه سمعت دعاک فاحببت ان یکون رجلا من قومی فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم انّ الرّجل قد یحبّ قومه ان الرّجل قد یحبّ قومه اخبرنا محمّد بن احمد بن عثمان انّ ابا الحسین محمّد بن المظفّر بن موسی بن عیسی الحافظ البغدادی اخبرهم اذنا نا محمّد بن موسی الحضرمی بمصر نا محمّد بن سلیمان نا احمد بن یزید نا زهیر نا عثمان الطّویل عن انس بن مالک قال اهدی للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم طیر کان یعجبه اکله فقال اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل من هذا الطّائر معی فجاء علیّ و استأذن علی النبی صلی اللّه علیه و سلّم فقلت ما علیه اذن و کنت احبّ ان یکون رجلا من الانصار فذهب ثم رجع فقال استاذن لی علیه فسمع النبی صلی اللّه علیه و سلّم صوته فقال ادخل یا علی ثم قال و الیّ و اخبرنا محمّد بن احمد بن عثمان نا ابو عمر و محمّد بن العباس بن حبویه الحراز و ابو بکر احمد بن ابراهیم بن الحسن بن شاذان البزّاز البغدادیان اذنا ان الحسین بن محمّد حدّثهم قال ثنا الحجّاج بن یوسف بن قتیبه الاصفهانی نا بشیر بن الحسین حدثنی الزبیر بن عدیّ عن انس قال اهدی الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم طیر مشویّ فلمّا وضع بین یدیه قال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّائر قال فقلت فی نفسی اللّهمّ اجعله رجلا من الانصار قال فجاء علیّ فقرع الباب قرعا خفیّا فقلت من هذا فقال علیّ فقلت ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم علی حاجة فانصرف قال فرجعت الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فسمعته یقول الثانیة اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّائر فقلت فی نفسی اللّهمّ اجعله رجلا من الانصار قال فجاء علیّ فقرع الباب قرعا خفیّا فقلت الم اخبرک ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم علی حاجة فانصرف و رجعت الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فسمعته یقول الثالثة اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّیر فجاء علی فضرب الباب ضربا شدیدا فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم افتح افتح افتح قال فلما نظر إلیه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم قال اللّهم و الیّ اللّهمّ و الیّ قال فجلس مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فاکل معه الطّیر اخبرنا محمّد بن علی إجازة انّ ابا حفص عمر بن احمد بن شاهین الواعظ حدثهم نا محمّد بن الحسین الحوارنی نا ابراهیم بن صدقة نا نعیم بن سالم نا انس قال اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم طائر و ذکر الحدیث اخبرنا ابو طالب محمّد بن احمد بن عثمان البغدادی قدم علینا واسطا قلت له اخبرکم عمر بن احمد بن شاهین ابو حفص اذنا نا محمّد بن یحیی بن صاعد نا ابراهیم

ص:324

بن سعید الجوهری نا حسین بن محمّد نا سلیمان بن قرم عن محمّد بن شعیب عن داود بن علی بن عبد اللّه بن عباس عن ابیه عن جدّه ابن عباس قال اتی النبی صلی اللّه علیه و سلّم بطائر فقال اللّهمّ ائتنی برجل یحبه اللّه و رسوله فجاء علی فقال اللّهمّ و الیّ هذا حدیث غریب تفرد به حسین المروزی عن سلیمان بن قرم و لم یحدث به الا ابراهیم بن سعید أخبرنا ابو طالب محمّد بن علی بن الفتح الحربی البغدادی فیما کتب به الی ان ابا حفص عمر بن احمد بن شاهین حدثهم قال نا نصر بن القسم الفرضی نا عیسی بن مساور الجوهری قال قال لی نعیم بن سالم بن قنبر و لقیته سنة تسعین و مائة

وقال نعیم بن سالم لی اثنتا عشرة و مائة سنة قال لی انس بن مالک اهدی الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم طیر مشویّ فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک او بمن تحبّه الشّک من عیسی بن مساور الجوهری فجاء علی فرددته فدخل فی الثالثة او فی الرّابعة فقال له النبی صلی اللّه علیه و سلّم ما حبسک او ما ابطأ بک عنی یا علیّ قال جئت فردّنی انس ثم جئت فردّنی انس ثم جئت فردنی انس قال یا انس ما حملک علی ما صنعت أ رجوت ان یکون رجلا من الانصار فقلت نعم فقال یا انس او فی الانصار افضل من علیّ اخبرنا ابو القسم عبد الواحد بن علی بن العبّاس البزّار الواسطی انا ابو القسم عبد اللّه بن محمّد بن احمد بن اسد البزّاز نا محمّد بن العباس بن محمّد بن محمّد بن مقاتل نا العبّاس نا ابو عاصم عن أبی الهندی عن انس انّ النبی صلی اللّه علیه و سلّم اتی بطیر فقال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّیر قال فجاء علیّ بن أبی طالب فقال اللّهمّ و الیّ اللّهمّ و الیّ اخبرنا محمّد بن احمد بن سهل النّحوی رحمه اللّه تعالی اذنا انّ ابا نصر احمد بن محمّد بن سهل بن مردویه البزّاز حدّثهم املاء فی صفر سنه 400 اربعمائة نا احمد بن عیسی النّاقد نا صالح بن مسمار نا بن أبی فدیک نا الحسن بن عبد اللّه عن نافع عن انس بن مالک انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم قرّب إلیه طیر فقال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّیر قال فجاء علیّ بن أبی طالب فاکل معه حدّثنی ابو غالب محمّد بن الحسین بن أبی صالح المعرّی العدل رحمه اللّه تعالی نا ابو نصر احمد بن محمّد بن مردویه البزّاز نا ابو بکر احمد بن عیسی النّاقد نا ابراهیم بن محمّد بن الهیثم نا عبید اللّه بن عمر القواریری نا یونس بن ارقم نا مسلم بن کیسان عن انس بن مالک قال اتی النّبی صلی اللّه علیه و سلّم باطیار فوضعت بین یدیه فقال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک فقال اللّهمّ ان شئت جعلته امرأ من الانصار فقال یعنی النبی صلی اللّه علیه و سلّم انّک لست باوّل من احبّ قومه فجاء علی فضرب الباب فاذنت له فلما دخل قال اللّهمّ و الیّ اخبرنا الحسن بن موسی نا هلال بن محمّد بن جعفر بن سعدان ابو الفتح نا اسماعیل بن علی بن زین بن عثمان بن عبد الرحمن بن عبد اللّه بن یزید و رقاء الخزاعی البزّاز نا وهب بن بقیّة عن أبی جعفر السّبّاک عن انس بن مالک قال اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم طائر مشویّ اهدته له امرأة من الانصار فدخل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فوضعت ذلک بین یدیه فقال اللّهمّ ادخل علیّ احبّ خلقک الیّ من الاولین و الآخرین یاکل معی من هذا الطّائر قال انس

ص:325

فقلت فی نفسی اللّهمّ اجعله رجلا من الانصار من قومی فجاء علی فطرق الباب فرددته فقلت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم متشاغل و لم یعلم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم بذلک فقال اللّهمّ ادخل علیّ احبّ خلقک من الاولین و الآخرین یاکل معی من هذا الطّائر قلت اللّهمّ اجعله رجلا من قومی الانصار فجاء علیّ فرددته فلمّا جاء الثالثة قال لی رسول اللّه قم یا انس فافتح الباب لعلی فقمت ففتحت الباب فاکل معه فکانت الدّعوة له اخبرنا ابو الحسن علی بن الحسین بن الطّیب الصّوفی الواسطی بقراءتی علیه فی المحرّم سنة خمس و ثلاثین و اربعمائة قلت له اخبرکم ابو القسم عبید اللّه بن احمد بن جعفر بن محمّد الصفّار نا قاضی القضاة ابو محمّد عبید اللّه بن احمد بن معروف باقرائی علی أبی بکر محمّد بن ابراهیم بن زنبور الانماطی و انا اسمع حدّثکم محمّد بن عمر بن نافع نا علی بن الحسن نا خلید و هو ابن دعلج عن قتادة عن انس قال قدمت الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم طیرا مشویّا فسمّی و اکل منه ثم قال اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک إلیک و الیّ قال فاتی علیّ فضرب الباب فقلت من انت فقال انا علیّ قال قلت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم علی حاجة قال ثم اکل منه لقمة ثم قال مثل قوله الاوّل فضرب الباب فقلت من انت فقال انا علیّ قال قلت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم علی حاجة قال ثم اکل منه لقمة ثم قال مثل قوله الاول فضرب الباب فقلت من انت فقال انا علیّ قال قلت ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم علی حاجة قال ثم اکل منه لقمة ثم قال مثل قوله الاوّل و الثانی فضرب الباب و رفع صوته فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم یا انس افتح الباب فلمّا رآنا تبسّم ثم قال الحمد للّه الّذی جعلک فانّی ادعو فی کل لقمة ان یاتینی اللّه باحبّ الخلق إلیه و الیّ فکنت انت قال فو الّذی بعثک بالحق انی لا ضرب الباب ثلاث مرات یردّنی انس فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم لا یلام الرّجل علی حبّ قومه و اخبرنا ابو بکر احمد بن محمّد بن عبد الوهّاب بن طاوان السّمسار إجازة انّ ابا محمّد عمر بن عبد اللّه بن عمر بن احمد بن شوذب المقری الواسطی اخبرهم قال انا ابو عبد اللّه محمّد بن الحسین بن سعید الزعفرانی العدل الواسطی قال نا ابو الاحوص محمّد بن الهیثم نا یوسف بن عدی قال نا حمّاد بن المختار رجل من اهل الکوفة عن عبد الملک بن عمیر عن انس و اخبرنا عمر بن عبد اللّه بن عمر بن شوذب نا محمّد بن الحسن بن زیاد یعنی النقاش نا ابو الجارود مسعود بن محمّد بالرّملة نا عمران بن هارون نا نعیم نا انس و انبأ عمر بن عبد اللّه بن شوذب نا احمد بن عیسی نا ابراهیم بن محمّد بن الهیثم نا عبید اللّه بن عمر القواریری نا یونس بن ارقم نا مسلم بن کیسان عن انس و اخبرنا عمر بن عبد اللّه قال حدثنی عیسی بن محمّد بن احمد بن جریح یعنی الطّوماری نا محمّد بن عبد اللّه بن سلیمان نا حسین بن حمّاد نا مسهر بن عبد الملک عن عیسی بن عمر عن السّدیّ و اخبرنا عمر بن عبد اللّه نا احمد بن محمّد بن عبد اللّه بن زیادنا احمد بن الحسین نا الحسن بن حماد نا مسهر بن عبد الملک بن مسلّم الهمدانی عن عیسی بن عمر عن السّدّی و اخبرنا عمر بن عبد اللّه انا أبی رحمه اللّه نا احمد بن عمّارنا قطن بن نسیر الزّارع ابو عباد نا جعفر و هو ابن سلیمان الضّبعی نا عبد اللّه بن عبد اللّه بن المثنی عن عبد اللّه بن انس عن انس و اخبرنا عمر بن عبد اللّه نا

ص:326

محمّد بن اسحاق السّوسی نا الحسین بن اسحاق الدّقیقی نا بشر بن هلال نا جعفر بن سلیمان عن عبد اللّه بن عبد اللّه بن المثنّی عن عبد اللّه بن انس قال قال انس و اخبرنا عمر بن عبد اللّه نا محمّد بن عثمان بن سمعان المعدل نا اسلم بن سهل نا وهب بن بقیة انا اسحاق بن یوسف الازرق عن عبد اللّه بن سلیمان عن انس بن ملک و اخبرنا عمر بن عبد اللّه نا ابراهیم بن محمّد نا صالح بن مسمار انا بن أبی فدیک عن الحسن بن عبد اللّه عن نافع عن انس بن ملک و اخبرنا عمر بن عبد اللّه نا محمّد بن یونس بن الحسن نا ابو جعفر الحسن بن علیّ بن الولید الفسوی نا ابراهیم بن مهدی المصیصی نا علی بن مسهر عن مسلم بن عبد اللّه عن انس بن ملک و انا عمر بن عبد اللّه نا محمّد بن الحسن بن زیاد نا احمد بن روح المروزی بمروز نا العلاء بن عمران نا خالد بن عبید قال قال انس بن ملک انا ذات یوم بباب النّبی صلی اللّه علیه و سلم إذ جاءه رجل بطبق مغطّی فقال هل من اذن فقلت نعم فوضع الطّبق بین یدی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و علیه طائر مشویّ فقال احبّ ان یملأ بطنک من هذا یا رسول اللّه قال غطّ علیه ثم شال یدیه فقال اللّهمّ ادخل علی احبّ خلقک إلیک ینازعنی هذا الطّعام قال انس فلمّا سمعت ذلک قلت اللّهم اجعل هذه الدّعوة فی رجل من الانصار فخرجت اشوف رجلا من الانصار بینا انا کذلک إذ دخل علیّ فقال هل من اذن فقلت لا و لم یحملنی علی ذلک الاّ الحسه فانصرف فجعلت انظر یمینا و شمالا هل من انصاری فلم اجد احدا ثم عاد علی فقال هل من اذن فقلت لا انصرف فنظرت یمینا و شمالا و لا انصاریّ إذ عاد علیّ فقال هل من اذن إذ نادی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم ان ائذن له فدخل فجعل ینازع النّبی صلی اللّه علیه و سلّم فیومئذ ثبتت مودّة علیّ فی قلبی قال عمر بن عبد اللّه هذا لفظ النّقاش فی حدیث المروزی و فی حدیث محمّد بن یونس قال انس اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم طیر مشویّ فوضع بین یدیه فقال اللّهمّ ادخل علیّ من تحبّه و احبّه فجاء علیّ و ذکر الحدیث

اخبرنا ابو طالب محمّد بن علی بن احمد البیّع البغدادی رحمه اللّه قدم علینا واسطا ثنا ابو عبد اللّه محمّد بن أبی بکر ان قال حدّثنا الحسین بن اسماعیل المحاملی نا عبد الاعلی بن واصل ثنا عون بن سلام ثنا سهل بن شعیب عن بریدة بن سفین عن سفینة و کان خادما لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال اهدی لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم طوائر قال فرفعت له أم ایمن بعضها فلمّا اصبح اتته به فقال ما ذا یا أم ایمن فقالت هذا بعض ما اهدی إلیک امس قال او لم انهک ان ترفعی لغد طعاما ان لکلّ غد رزقه ثم قال اللّهمّ ادخل احبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّائر فدخل علیّ فقال اللّهمّ و الیّ هذا حدیث غریب من هذا الطّریق و نیز مغازلی در کتاب المناقب گفته

اخبرنا ابو طاهر محمّد بن علیّ بن محمّد البیّع البغدادی انا احمد بن محمّد بن سعید المعروف بابن عقدة الحافظ حدثنا جعفر بن محمّد بن سعید الاحمسی نا نصر و هو ابن مزاحم نا الحکم بن مسکین نا ابو الجارود بن طارق عن عامر بن واثلة و ابو ساسان و ابو حمزة عن أبی اسحاق السّبیعی عن عامر بن واثلة قال کنت مع علی فی البیت یوم الشوری فسمعت علیّا یقول لهم لاحتجن علیکم بما لا یستطبع عربیّکم و لا عجمیّکم

ص:327

یغیر ذلک ثم قال انشدکم باللّه ایّها النفر جمیعا أ فیکم احد و حدّ اللّه قبلی قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد له اخ مثل اخی جعفر الطّیار فی الجنّة مع الملائکة غیری قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد له زوجة مثل زوجتی فاطمة بنت محمّد قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد له سبطان مثل سبطی الحسن و الحسین سیّدی شباب اهل الجنّة غیری قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد ناجی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم عشر مرّات یقدّم بین یدی نجواه صدقة قبلی قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه فهل فیکم احد قال له رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم من کنت مولاه فعلیّ مولاه اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه لیبلغ الشاهد منکم الغائب غیری قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد قال له رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک إلیک و الیّ و اشدّهم حبّا لک و حبّا لی یاکل معی من هذا الطّائر فاتاه فاکل معه غیری قالوا اللّهمّ لا فانشدکم باللّه هل فیکم احد قال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لأعطینّ الرّایة رجلا یحب اللّه و رسوله و یحبّه اللّه و رسوله لا یرجع حتّی یفتح اللّه علی یدیه إذا رجع منهزما غیری قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لبنی لهیعة لتنتهن أو لأبعثن إلیکم رجلا کنفسی طاعته کطاعتی و معصیته کمعصیتی یعضّکم بالسّیف غیری قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد قال له رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم کذب من زعم انه یحبّنی و یبغض هذا غیری قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد سلّم علیه فی ساعة واحدة ثلثة آلاف من الملائکة فیهم جبرئیل و میکائیل و اسرافیل حیث جئت بالماء الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم من القلیب غیری قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد قال له جبرئیل هذه هی المواساة فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم انّه منّی و انا منه فقال جبریل و انا منکما غیری قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد نودی به من السّماء لا فتی الاّ علیّ لا سیف الاّ ذو الفقار قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد قال له رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم انّی قاتلت علی تنزیل القرآن و تقاتل انت یا علیّ علی تاویل القرآن غیری قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد ردّت علیه الشمس حتّی صلی العصر فی وقتها غیری قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد امره رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم بان یاخذ براءة من أبی بکر فقال له ابو بکر انزل فیّ شیء فقال له انّه لا یودّی عنّی الاّ علیّ غیری قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد قال له رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم انت منّی بمنزلة هارون من موسی الاّ انّه لا بنی بعدی غیری قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد قال له رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم الا یحبّک الاّ مؤمن و لا یبغضک الاّ منافق غیری قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه أ تعلمون انّه امر بسدّ ابوابکم و فتح بابی فقلتم فی ذلک فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم ما انا سددت ابوابکم و لا انا فتحت بابه بل اللّه سدّ ابوابکم و فتح بابه غیری قالوا اللّهمّ نعم قال فانشدکم باللّه أ تعلمون انّه ناجانی یوم الطّائف دون الناس فاطال ذلک

ص:328

فقلتم ناجاه دوننا فقال ما انا انتجیته بل اللّه انتجاه غیری قالوا اللّهمّ نعم قال فانشدکم باللّه تعلمون انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم قال انّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی لن تضلّوا ما استمسکتم بهما و لن یفترقا حتّی یردا علی الحوض قالوا اللّهمّ نعم قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد وقی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بنفسه من المشرکین فاضطجع مضجعه غیری قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد بارز عمرو بن عبدودّ حیث دعاکم الی البراز غیری قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد انزل اللّه فیه آیة التّطهیر حیث یقول إِنَّما یُرِیدُ اَللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ اَلرِّجْسَ أَهْلَ اَلْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً غیری قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد قال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم انت سید العرب غیری قالوا اللّهمّ لا قال فانشدکم باللّه هل فیکم احد قال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ما سالت اللّه شیئا الاّ سالت لک مثله غیری قالوا اللّهمّ لا و بعد از ملاحظۀ این همه روایات متوافرۀ عدیده و طرق متکاثرۀ سدیده که علامۀ ابن المغازلی برای حدیث طیر بمعرض بیان آورده طریق تحقیق و اثبات و احکام و مسلک تشیید و اتقان و ابرام سپرده گمانم نیست که احدی از منصفین در بلوغ آن باقصای مراتب ثبوت و تحقق مرتاب باشد و بتشکیک رکیک خود قلوب اهل ایمان و ایقان بخراشد فلا و اللّه لا ینقبض عن هذه الانوار و لا ینحاش الاّ من هو عامش عاش ذاهب البصر کالخفاش آلف الظلام و الغشاش قد اطبق عیونه علی الاسداف و الاغباش و اسبل جفونه فی حوالک الاغطاش و اللّه ولیّ الانجاء و الانتیاش عن کید کل غادر و غاش و محتجب نماند که ابن المغازلی از اعاظم محدثین مشاهیر و افاخم مصنفین نجاریر و افاضل نقاد معتمدین و اکابر حفاظ مستندینست محقق لا ثانی عبد الکریم بن محمد سمعانی که مدائح شامخه و محامد باذخۀ او از تاریخ کامل ابن الاثیر و تاریخ وفیات الأعیان ابن خلکان و تاریخ مختصر أبی الفداء و تتمّة المختصر ابن الوردی و تذکرة الحفاظ و عبر فی خبر من غبر و دول الاسلام ذهبی و مرآة الجنان یافعی و طبقات شافعیه اسدی و طبقات الحفاظ سیوطی و مدینة العلوم ازنیقی و تاریخ خمیس دیاربکری و تراجم الحفاظ میرزا محمّد بدخشانی انشاء اللّه تعالی در بعض مجلدات آتیه خواهی شنید در کتاب الانساب افاده فرموده که ابن المغازلی عالم معروف و عارف برجال واسط و حریص بر سماع حدیث و طلب آن بوده و علاّمۀ سمعانی ذیل او را بر تاریخ واسط دیده و بمطالعه و انتخاب از آن مشرف گردیده برای سمعانی پسر ابن المغازلی و علی بن طراد الوزیر روایت احادیث از ابن المغازلی کردند پس ابن المغازلی شیخ سمعانیست بیک واسطه و هذه کلّها دلائل زاهرة و براهین باهرة علی کمال وثوقه و اعتماده و نهایة اعتباره و استناده و مرزا محمّد بدخشانی که حسب تصریح مخاطب مورخ مشهور و بنا بر تصریح فاضل رشید از عظمای علمای اهل سنتست در تراجم الحفاظ همین افادات سمعانی را بحق ابن المغازلی بعینها نقل نموده و بهمین سبب حضرت او را از جمله حفاظ حدیث و نقاد اثر شمار فرموده و اجلۀ منقدین اعیان و اماثل محققین والاشان سنیه جابجا بافادات ابن المغازلی تمسک می نمایند و در کتب و اسفار عظمت آثار خویش بروایات او تشبث می فرمایند آنفا در وجه بست و سوم دانستی که فاضل رئیس و حائز شرف نفیس علاّمۀ خمیس که محامد جلالت تأسیس او از تذکرة الحفاظ و عبر ذهبی و مرآة الجنان یافعی و طبقات الحفاظ سیوطی

ص:329

واضح و لائحست نبذی از حالات ابن السقا و املا نمودن او حدیث طیر را بر اهل واسط از ابن المغازلی نقل نموده او را بلقب جلیل شیخنا یاد فرموده و نیز دانستی که علامۀ ذهبی که بنصّ شاه صاحب بجواب همین حدیث امام اهل حدیثست و دیگر مفاخر عالیه و ماثر سامیۀ او انشاء اللّه تعالی عنقریب خواهی شنید در تذکرة الحفاظ بودن ابن السقا از ائمّه واسطیین و حفاظ متقنین از تاریخ ابن المغازلی نقل کرده و نور الدین علی بن عبد اللّه السمهودی در جواهر العقدین و احمد بن محمّد المعروف بابن حجر المکی در صواعق محرقه و کمال الدین جهرمی در براهین قاطعه و ملاّ مبارک در احسن الاخبار و سیّد محمود بن محمّد بن علی شیخانی قادری در صراط سوی فی مناقب آل النبی و احمد بن الفضل بن محمّد باکثیر در وسیلة المال و سیّد محمّد برزنجی در نوافض الروافض و محمّد بن اسماعیل الامیر الیمانی الصنعانی در روضۀ ندیه و مولوی ولیّ اللّه بن حبیب اللّه لکهنوی در مرآة المؤمنین و شیخ سلیمان بن ابراهیم بلخی قندوزی در ینابیع المودة بروایات او جابجا احتجاج نموده اند و علاوه برین همه خود شاه صاحب در حاشیه تعصب سیزدهم از باب یازدهم می فرمایند ابن یونس که از عمده مجتهدین شیعه است در صراط المستقیم آورده که ابن جریر آورده است کتاب یوم الغدیر را و ابن شاهین کتاب المناقب را و ابن أبی شیبه کتاب اخبار و فضائل آن حضرت را و ابو نعیم اصفهانی کتاب منقبة المطهرین را و ما انزل من القرآن فی فضل امیر المؤمنین و ابو المحاسن رویانی شافعی کتاب جعفریات را و موفق مکی کتاب الاربعین فی فضائل امیر المؤمنین و ابن مردویه کتاب ردّ الشمس فی فضائل علی و شیرازی نزول القرآن فی شان امیر المؤمنین و امام احمد بن حنبل کتاب مناقب اهل البیت را و نسائی کتاب مناقب امیر المؤمنین را و نطنزی کتاب خصائص علویه را و ابن المغازلی شافعی کتاب مناقب امیر المؤمنین و یسمی کتاب المراتب ایضا و بصری کتاب درجات امیر المؤمنین را و خطیب کتاب حدائق را و سیّد مرتضی گفته که از عمر بن شاهین شنیدم که می گفت جمع کرده ام از فضائل علی هزار جزأ انتهی نقلا عن ترجمة المسمی بانوار العرفان للمعین القزوینی الاثنا عشری پس انصاف باید داد که از شیعه تصنیف این تصانیف در عالم نیست که متضمّن فضائل امیر المؤمنین و اهل بیت باشند بلکه هر که تتبع کتب شیعه نماید یقین می داند که تمام علمای شیعه در نقل فضائل و مناقب امیر المؤمنین و زهراء و حسنین کاسه لیس و خوشه چین اهل سنت اند در هر جا از همین کتب نقل می آرند آری در حال ائمّه ما بعد اگر چیزی داشته باشند محتملست یدلّ علی ذلک کتاب کشف الغمّة و الفصول المهمّة و غیرهما من کتب هذا الفنّ انتهی ازین عبارت واضح که شاه صاحب هم بتصنیف ابن المغازلی کتاب مناقب جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را مثل تصنیف دیگر ائمه سنیه کتب مناقب اهلبیت علیهم السّلام را افتخار و مباهات می کنند و آن را دلیل ولای اهل سنت باهلبیت علیهم السّلام وا می نمایند و شیعه را بسبب نقل از ان کاسه لیس و خوشه چین اهل سنت می پندارند و ناهیک به دلیلا زاهرا و برهانا باهرا علی کمال جلالة شان ابن المغازلی و عظمة مقامه و علوّ فخره و سموّ قدره و فاضل رشید الدین خان تلمیذ رشید شاه صاحب ابن المغازلی را از علمای اهل سنت می داند و بتصنیف او کتاب مناقب جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را مثل تصنیف دیگر اکابر علمای سنیه رسائل مناقب

ص:330

آن حضرت ابتهاج و استبشار و افتخار تمام دارد و آن را مثبت ولای سنیه با اهلبیت علیهم السّلام و نافی خلاف ولا ازیشان می پندارد چنانچه در عزة الراشدین گفته و از آنجا که روایت فضائل اهلبیت پایانی ندارد و قصد احصای آن بتعداد ریگ بیابان و برگ درختان می ماند لهذا بحکم ما لا یدرک کلّه بر همین قدر اکتفا نموده بذکر رسائلی که علمای اهل سنت تالیف کرده اند و علمای امامیه ذکر آنها در کتب خود فرموده اند پرداخته می شود پس مخفی نماند که علی بن عیسی اردبیلی در کتاب کشف الغمّه عن معرفة الائمّه اکثر فضائل ائمه اطهار از رسائل و کتب اهل سنت و جماعت و شیخ علی حزین در بعض رسائل خود که درین فن تالیف کرده گفته است بر متتبّع پوشیده نیست آنچه را مخالفین و معاندین از فضائل و مناقب و معجزات باهرات و آیات واضحات آن سرور یعنی حضرت امیر علیه السّلام ذکر نموده و کتب مطوّله منفرده در آن پرداخته اند چنانکه ابن شیبه کتاب اخبار علی و فضائله و جاحظ کتاب علویّه و اصفهانی کتاب ما انزل من القرآن فی امیر المؤمنین علیه السّلام و کتاب منقبة المطهّرین و ابن جریر کتاب غدیر و ابن شاهین کتاب المناقب و موفق کتاب الاربعین فی فضائل امیر المؤمنین علیه السّلام و ابن مردویه کتاب رد الشمس و کتاب فضائل امیر المؤمنین علیه السّلام و ابن حنبل مسند اهلبیت و ابن مغازلی کتاب المناقب و الخوارزمی کتاب المناقب و بستی کتاب المراتب و نطنزی کتاب خصائص العلویة علی سائر البریّة و خطیب کتاب حدائق و بصری کتاب الدّرجات و غیر آنها از مصنفات و غیر ایشان از مصنّفین که ذکر آنها باعث طول مقالست انتهی کلامه و سوای او دیگر علمای امامیه نیز ذکر اکثر کتب و رسائل که علمای اهل سنّت در فضائل اهلبیت تالیف کرده اند نموده اند بخوف طوالت تعرض ببیان اسامی آنها نموده شد و نیز فاضل رشید در ایضاح لطافة المقال گفته و شیخ علی حزین در رساله که درین فن تالیف کرده است گفته بر متتبّع پوشیده نیست آنچه را مخالفین و معاندین از فضائل و مناقب و معجزات باهرات و آیات واضحات آن سرور یعنی حضرت امیر علیه السّلام ذکر نموده اند و کتب مطوّله منفرده در ان پرداخته اند چنانکه ابن شیبه کتاب اخبار علی و فضائله و جاحظ کتاب علویه و اصفهانی کتاب ما انزل من القرآن فی امیر المؤمنین علیه السلام و کتاب منقبة المطهّرین و ابن جریر کتاب غدیر و ابن شاهین کتاب المناقب و موفق کتاب الاربعین فی فضائل امیر المؤمنین علیه السّلام و ابن مردویه کتاب رد الشمس و کتاب فضائل امیر المؤمنین علیه السّلام و ابن حنبل مسند اهل البیت و ابن المغازلی کتاب المناقب و الخوارزمی کتاب المناقب و بستی کتاب المراتب و نطنزی کتاب خصائص العلویة علی سائر البریّه و خطیب کتاب حدائق و بصری کتاب الدّرجات و غیر اینها از مصنّفات و غیر ایشان از مصنفین که ذکر آنها باعث طول مقالست انتهی کلامه و سوای اشخاص مذکورین علمای دیگر از عظمای اهل سنت رسائل منفرده در فضائل اهلبیت طهارت تالیف نموده مثل رساله مناقب السادات از ملک العلماء شهاب الدین بن عمر دولت آبادی و مفتاح النجا فی مناقب آل العباد و نزل الابرار بما صح من مناقب اهل البیت الاطهار از میرزا محمّد بن معتمد خان بدخشی و مودة القربی از سیّد علی همدانی و اسنی المطالب فی مناقب علی بن أبی طالب از جزری و فضائل اهلبیت از هزار و جواهر العقدین فی فضل اهلبیت النبی و شرفهم العلی للامام السیّد علی السمهودی و رسالۀ امام نسائی که موجب شهادت او شده و غیر اینها از مصنّفات و سوای ایشان از مصنفین و هر گاه جناب بمقابل این رسائل

ص:331

و کتب همین قدر رسائل و کتب مؤلّفه در فضائل اهلبیت اطهار از طریق خود نشان خواهند داد احقر العباد بذکر مؤلفات دیگر که علمای اهل سنت درین باب تالیف کرده سرمایه سعادت اندوخته خواهد پرداخت انتهی ازین دو عبارت هم بنهایت وضوح و ظهور لامع و ساطع ست که فاضل رشید عبارت شیخ علی حزین را که در ان ذکر تصنیف ابن المغازلی کتاب مناقب جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را و تصنیف دیگر اکابر سنیّه کتب مناقب اهلبیت علیهم السّلام را نموده برای اثبات ولای سنیه با اهلبیت علیهم السّلام و دفع نقیصه مخالف ولای این حضرات وارد می کند و تایید آن بذکر تصنیف دیگر عظمای سنیه رسائل منفرده در فضائل اهلبیت علیهم السّلام می نماید و بالاتر از همه آنست که فاضل معاصر مولوی حیدر علی با آن همه تعصّب و تصلّب و اظهار مزید خبرت و تدرّب در کتاب ازالة الغین بواسطه صاحب نوافض تمسک بروایت مغازلی کرده است و او را به تعظیم و تبجیل یاد نموده حیث قال و فقیه ابو الحسن در کتاب مناقب از عبد اللّه بن محمّد بن عمر بن علی بن أبی طالب رضی اللّه عنهم روایت می نماید بهمین نهج از رضا و خوشنودی اهلبیت چنانکه گذشت

الرّوایة و کثر اصحابه و تلامذته و شاع ذکره سمع بمرو اباه و ابا غانم احمد بن الحسین الکراعی و أبا بکر محمّد بن عبد الصّمد الترابی المعروف بابن أبی الهیثم و جماعة کثیرة بخراسان و العراق و جرجان و الحجاز و قد جمع الاحادیث الالف الحسان عن مسموعاته عن مائة شیخ له عن کلّ شیخ عشرة احادیث ادرکت جماعة من اصحابه و تفقهت علی صاحبیه أبی حفص عمر بن محمّد بن علی السّرخسی و أبی اسحاق ابراهیم بن احمد بن محمّد المروروذی و اللّه یرحمهما و روی لی عنه الحدیث ابو نصر محمّد بن محمّد بن یوسف القاشانی بمرو و ابو القاسم الجنید بن محمّد بن علیّ القائنی بهراة و ابو طاهر محمّد بن أبی بکر السنحی ببلخ و ابو بکر احمد بن محمّد بن بشار الجرجردی بنیسابور و ابو البدر حسان بن کامل بن صخر القاضی بطوس و ابو منصور محمود بن احمد بن عبد المنعم بن ماشادة باصبهان و جماعة کثیرة تزید علی خمسین نفرا و کانت ولادته فی ذی الحجّة سنة ستّ و عشرین و اربعمائة و توفّی یوم الجمعة الثالث و العشرین من شهر ربیع الاول سنة تسع و ثمانین و اربعمائة و دفن باقصی سنجدان احدی مقابر مرو و رزق من الاولاد خمسة ابو بکر محمّد والدی و ابو محمّد الحسن و ابو القاسم احمد و ابن مراهق و بنت ماتا عقیب موته بمدة یسیرة و نیز ذهبی در عبر فی خبر من غبر در ذکر کسانی که در سنه تسع و ثمانین و اربعمائة وفات یافتند گفته و ابو المظفر السّمعانی منصور بن محمّد بن عبد الجبّار التمیمی المروزی العلامة الحنفی ثم الشافعی برع علی والده أبی منصور فی المذهب و سمع ابا غانم الکراعی و طائفة ثم تحوّل شافعیا و صنّف التصانیف و خرج له الاصحاب توفی فی ربیع الاول عن ثلاث و ستین سنة و نیز ذهبی در دول الاسلام در ذکر کسانی که در سنة تسع و ثمانین و اربعمائة وفات یافتند گفته و عالم مرو ابو المظفر منصور بن محمّد بن عبد الجبّار السّمعانیّ الشافعی و له ثلاث و ستون سنة و عبد اللّه بن اسعد یافعی در مرآة الجنان گفته و فیها الامام العلامة ابو المظفر السّمعانی منصور بن محمّد التمیمی المروزی الحنفیّ ثم الشّافعی برع علی والده أبی منصور فی المذهب و سمع ابا غانم الکراعی و طائفة و کان امام عصره بلا مدافعة اقر له بذلک الموافق و المخالف و کان حنفیّ المذهب متعیّنا عند ائمّتهم فلمّا حجّ ظهر له بالحجاز ما اقتضی انتقاله الی مذهب الامام الشافعی رضی اللّه عنه فلمّا عاد الی مرو لقی بسبب انتقاله محنا و تعصّبا عظیما فصبر علی ذلک فصار اماما للشافعیّة بعد ذلک یدرّس و یفتی و صنّف فی مذهب الشافعی و غیره من العلوم تصانیف کثیرة منها منهاج اهل السنّة و الانتصار و الردّ علی القدریّة و غیرها و صنّف فی الاصول القواطع و فی الخلاف البرهان یشتمل علی قریب من الف مسئلة خلافیّة و الاوسط و الاصطلام و ردّ فیه علی أبی زید الدّبوسی و اجاب عن الاسرار الّتی جمعها و له تفسیر القرآن العزیز کتاب نفیس و جمع فی الحدیث الف حدیث عن مائة شیخ و تکلّم علیها فاحسن و له وعظ مشهور بالجودة و السّمعانی بفتح السّین المهملة نسبة الی سمعان و هو بطن من تمیم و قیل یجوز بکسر السّین ایضا و عبد الوهاب سبکی در طبقات شافعیّه گفته منصور بن احمد بن عبد الجبّار بن احمد بن احمد بن جعفر بن احمد بن عبد الجبّار بن الفضل بن الرّبیع بن مسلم بن عبد اللّه

ص:333

التمیمی الامام الجلیل العالم الزّاهد الورع احد ائمّة الدّنیا ابو المظفّر بن الامام أبی منصور بن السّمعانیّ الرفیع القدر العظیم المحلّ المشهور الذکر احد من طبّق الارض ذکره و عبّق الکون نشره ولد فی ذی الحجّة سنة ستّ و عشرین و اربعمائة و سمع الحدیث فی صغره و کبره سمع اباه و ابا غانم احمد بن علیّ بن الحسین الکراعی و ابا بکر محمّد بن عبد الصّمد الترابی المعروف بابی الهیثم و ابا صالح المؤذّن و ابا صاحب محمّد بن اسماعیل الأسترآبادی و ابا الحسین المهتدی و ابا الغنائم بن المأمون و ابا جعفر بن المسلمة و ابن هزارمرد الصّریفینی و سعد الزّنجانی و صباحا الخطیبی و خلقا بخراسان و العراقین و الحجاز روی عنه اولاده و ابو طاهر السّنجی و ابراهیم المروروذی و عمر بن محمّد السّرخسی و محمّد بن أبی بکر السّنجی و اسماعیل محمّد التمیمی الحافظ و خلق شرح ابتداء حاله و ابتهاجه فی اشتغاله کان الامام ابو منصور والده من الحنفیّة فولد له ولدان احدهما ابو المظفر هذا و الثانی ابو القاسم علی و تفقها علیه و برعا فی مذهب أبی حنیفة رضی اللّه عنه و راس ابو القاسم و حصل علی جاه عظیم و نعمة زائدة و ولد له ابو العلاء عالی بن علی بن الامام أبی منصور محمّد و تفقّه و برع ایضا فی مذهب أبی حنیفة و دخل ابو المظفر بغداد فی سنة احدی و ستّین و اربعمائة و ناظر بها الفقهاء و جرت بینه و بین أبی نصر بن الصّباغ مناظرة اجاد فیها الکلام و اجتمع بالشیخ أبی اسحاق الشیرازی و هو إذ ذاک حنفیّ ثم خرج الی الحجاز علی غیر الطّریق المعتاد فان الطّریق کان قد انقطع بسبب استیلاء العرب فقطع علیه و علی رفیقه الطّریق و اسرا و استمرّ ابو المظفر ما مأسورا فی ایدی عرب البادیة مصابرا الی ان خاصّه اللّه تعالی فحکی انّه لما دخل البادیة و اخذته العرب کان یخرج جمالهم الی الرّعی قال و لم اقل لهم انّی اعرف شیئا من العلم فاتفق انّ مقدّم العرب أراد ان یتزوّج فقال نخرج الی بعض البلاد لیعقد هذا العقد بعض الفقهاء فقال احد الاسراء هذا الرجل الّذی یخرج مع اجمالکم الی الصّحراء فقیه خراسان فاستدعونی و سألونی عن اشیاء فاجبتهم و کلّمتهم بالعربیّة فخجلوا و اعتذروا و عقدت لهم العقد ففرحوا و سألونی ان اقبل منهم شیئا متنعت و سالتهم فحملونی الی مکّة فی وسط السّنة و بقیت بها مجاورا و صحبت فی تلک المدة سعد الزنجانی و قال الحسن بن الحسن الصّور فی رفیق أبی المظفّر الی الحجّ اکترینا حمارا رکبه الامام ابو المظفّر من مرو الی خرق و هی ثلثة فراسخ من مرو فنزلنا بها و قلت ما معنا الا ابریق خزف فلو اشترینا خزفا فاخرج من جیبه خمسة دراهم و قال یا حسین لیس معی الاّ هذا اخذ و اشتر ما شئت و لا تطلب منی بعد هذا شیئا قال فخرجنا علی التجرید و فتح اللّه لنا ثم لمّا قضی ابو المظفر حجّه و اتم نسکه بها عاد الی خراسان و دخل مرو فی سنة ثمان و ستّین و اربعمائة فلما القی عصی السّفر بها و استقر قلّد الشّافعی و رجع عن مذهب أبی حنیفة رحمهما اللّه و ترک طریقته الّتی ناظر علیها اکثر من ثلثین سنة ذکر ابتداء ذلک و ما کان من مقدّمات هذه النتیجة الّتی تمّت هنالک قال ابو المظفّر فیما یحکیه عن نفسه لمّا اختلج فی ذهنی تقلید الشّافعی و زاد التردّد عندی رایت ربّ العزّة جل جلاله فی النام فقال عد إلینا

ص:334

ابا المظفّر فانتبهت و علمت انّه یرید مذهب الشّافعیّ فرجعت إلیه و عن أبی المظفّر کنت فی الطّواف بمکّة فوصلت الی الحجر و الملتزم و المقام و الزّمزم فاذا انا برجل قد اخذ بطرف ردائی من ورائی فالتفت فاذا بالشیخ الامام سعد الزنجانی فتبسّمت إلیه فقال اما تری این انت قلت لا قال اعزّ مکان و اشرفه هذا المقام مقام الانبیاء و الاولیاء ثم رفع راسه الی السّماء و قال اللّهمّ کما اوصلته الی اعزّ مکان فاعطه اشرف عزّ فی کلّ مکان و حین و زمان ثم ضحک الیّ و قال لا تخالفنی فی سرّک و ارفع معی یدیک الی ربّک و لا تقولنّ البتة شیئا و اجمع لی همّتک حتی ادعو لک و أمّن انت فبکیت و رفعت معه یدی و حرّک شفتیه و أمّنت معه ثم ارسل یدی و قال لی مرّ فی حفظ اللّه فقد اجیب فیک دعاء صالح الامّة فمضیت من عنده و ما شیء فی الدّنیا ابغض الیّ من مذهب المخالفین و عن الحسین بن احمد المروزی قال خرجت مع الشیخ أبی المظفّر الی الحجّ فکلّما دخلنا بلدة نزل علی الصوفیة و طلب الحدیث من المشیخة و لم یزل یقول فی دعائه اللّهمّ بیّن لی الحقّ من الباطل فلمّا دخلنا مکّة نزل علی احمد بن علی بن اسد الکرخی و دخل فی صحبة سعد الزّنجانی و لم یزل معه حتی صار ببرکته من اصحاب الحدیث و عن أبی نصر الابیوردی کنت قد قمت لیلة علی وردی فرکعت ما کتب اللّه لی فغلبنی النّوم فرایت فیما یری النّائم کانّی علی سطح عال بمدینة مرو و إذا ابواب السّماء قد فتحت و رأیت الملائکة قد جاءوا بزینة عظیمة و رأیت نورا سطع من ذلک الباب و خرج حتّی صار کانّه طریق مستقیم فوصل الی السّطح و رأیت الخلائق متمسّکین به یصعدون الی السّماء و النّور یسطع فوقهم فقلت لرجل کان معی ما هذه العلامات فقال اما تری ما نحن فیه منذ اللّیلة هذا سطح دار ابن السّمعانی الّذی انت فیه و هذا الطریق الّذی قد اخذ به الی الحق و هذا الخلق یتبعونه یطلمون معه الحقّ فقلت هل و صلوا او هم بعد فی السّیر فقال بل و صلوا و اعطاه اللّه عزّ و جلّ السّبیل المستقیم فانتبهت فزعا فاصبحت و اکتریت دابّة و جئت الی مرو فوجدته قد انتقل الی مذهب اصحاب الحدیث و عن سعد بن أبی الخیر المیهنی کنت بمیهنة بین النائم و الیقظان فرایت نورا ساطعا من السّماء الی الارض فقلت ما هذا فقال لی قائل من المهینة هذا نور بیّنه اللّه لعباده من بین المراوزة فرایت خراسان باسرها قد اصابها ذلک النّور فلمّا اصبحنا حکیت للصوفیة و إذا بابن السّمعانی قد انتقل من مذهبه و عن أبی بکر محمّد بن احمد بن سعید الامام النّسوی رایت لیلة فی المنام کانّی امشی فی الصّحراء فانتهیت الی موضع یتشعب منه طرق مختلفة فاذا انا بالامام أبی المظفّر بن السّمعانی و هو واقف علی راس الطریق کالمتحیّر یلتفت یمنة و یسرة فسمعت صائحا یصیح یا ابا المظفّر اقبل الیّ فانّ الجادة هذا فمضی الامام ابو المظفّر علی یمینه نحو الصّوت و تبعته و هو یترنم ببیت من الشعر الطّرق شتی طریق الحقّ منفرد و السالکون

سبیل الحقّ افراد

فانتهیت الی موضع برّة فاذا نحن بشاب حسن الوجه طیب الرّائحة واقف علی بستان فیه اشجار و انهار ما رأیت احسن منه و إذا حوالی البستان قصور فی نهایة الحسن فدخل الامام ابو المظفّر البستان و

ص:335

استقبله جوار و غلمان و اظهر و السّرور بقدومه فسألت بعض من یلینی من هذا الواقف علی الباب فقال رضوان خازن الجنّة و هذه القصور و البساتین لابی المظفّر ابن السّمعانی فانتبهت فبعد ذلک بایّام بلغنا انتقاله الی مذهب الشافعی و لما استقرّ انتقاله الی مذهب الشافعی و انفصاله عن الرای النّعمانیّ قامت الحرب علی ساق و اضطرمت بین الفریقین نیران کادت تملأ ما بین الخراسان و العراق و اضطرب اهل مرو لذلک اضطرابا و فتح المخالفون للمشاقة ابوابا و تعلق اهل الرای باهل الحدیث و ساروا الی باب السلطان السیر الحثیث و لم یرجعوا الی ذوی الرّأی و النّهی و لا وقفوا عند مقالة من امر و نهی و عدلوا و ما عدلوا و حملوا حملة رجل واحد و عن الصّواب عدلوا و راموا اخفاء ضوء البدر و قد برزت ضمائره و قصدوا کتم الصباح و کوکبه یجوب علی یده محلّق یملأ الدنیا بشائره و الشیخ ابو المظفّر ثابت علی رجوعه غیر ملتفت الی محمول الکلم و موضوعه مستقر علی الانتقال مستمر علی الارتحال هجره لذلک اخوه ابو القاسم فزجره و لم یلو علی لوم اللائم و کتب إلیه کیف خالفت مذهب الوالد فی کلمات کان غیر ناظر اناها و لا قائل فی جوابها الاّ و کنت امرأ لا اسمع الدّهر سبة اسبّ بها

الاّ کشفت غطاها

و تعاتبا و لم یزد احدهما اخاه الاّ امتناعا و کان کما قال الشاعر بلیت بصاحب ان ادن

شبرا

ثم قبل ابو القاسم رای أبی المظفّر و وجّه إلیه ابنه ابو العلاء عالی بن علی بن محمّد للتفقه علیه و صارت السّمعانیّة شافعیّة بعد ان کانوا حنفیة فالحنفیة من السمعانیّة الامام ابو منصور و ولده ابو القاسم علیّ و ولده ابو العلاء عالی و الشافعیّة الامام ابو المظفر و اولاده و اولاد اولاده و کل سمعانیّ جاء بعده و من ثناء الائمّة علی الشیخ ابو المظفر قال امام الحرمین لو کان الفقه ثوبا طاویا لکان ابو المظفر طرازه و قال ابو القسم بن امام الحرمین ابو المظفر بن السّمعانی شافعی وقته و قال ابو علیّ بن أبی القاسم الصّفار إذ ناظرت ابا المظفر فکانی أناظر رجلا من التّابعین و قال عبد الغافر الفارسی ابو المظفر وحید عصره فی وقته فضلا و طریقة و زهدا و ورعا و قال ابن انبه الحافظ ابو سعد بن الامام أبی بکر بن أبی المظفر السّمعانی هو امام عصره بلا مدافعة و عدیم النّظیر فی وقته و لا اقدر علی ان اصف بعض مناقبه و من طالع تصانیفه و انصف عرف محلّه من العلم صنّف التفسیر الحسن الملیح الّذی استحسنه کل من طالعه و املی المجالس فی الحدیث مثل منهاج السّنّة و الانتصار و الردّ علی القدریّة و غیرها و صنّف فی اصول الفقه القواطع و هو یغنی عن کل ما صنّف فی ذلک الفن و فی الخلاف البرهان و هو یشتمل علی قریب من الف مسئلة خلافیّة و الاوسط و المختصر الّذی سار فی الاقطار المسمّی بالاصطلام ردّ فیه علی أبی زید الدّبوسی و اجاب عن الاسرار التی جمعها انتهی ما ذکره فی الانساب قلت و لا اعرف فیه اجل و لا افحل من برهان امام الحرمین فبینهما فی الحسن عموم و خصوص و کان رجوع أبی المظفّر عن مذهب أبی حنیفة فی دار و الی البلد میکائیل بحضور ائمّة

ص:336

الفریقین فی شهر ربیع الاول سنة ثمان و ستین و اربعمائة و اضطرب اهل مرو و ادّی الامر الی تشویش العوام و الخصومة بین اهل المذهبین و اغلق باب الجامع الاقدم و ترک الشافعیّة الجمعة الی ان وردت الکتب من جهة ملکاییل من بلخ فی شانه و التشدید علیه فخرج من مرو لیلة الجمعة اوّل لیلة من شهر رمضان سنة ثمان و ستّین و اربعمائة و صحبه الشیخ الاجلّ ذو المجد ابن أبی القاسم الموسوی و طائفة من الاصحاب و سار الی طوس ثمّ قصد نیسابور و استقبلوه استقبالا عظیما حسنا و کان فی نوبة نظام الملک و عمید الحضرة أبی سعد محمّد بن منصور فاکرم مورده و انزل فی عزّ و حشمة و عقد له مجلس التذکیر و کان بحذاقته حافظا لکثیر من الحکایات و النکت و الاشعار فظهر له القبول عند الخاص و العامّ و استحکم امره فی مذهب الشّافعی و التذکیر و علا شأنه و قدّمه نظام الملک علی اقرانه و کان خلیقا بذلک من ائمّة المسلمین و اعلام الدّین یقول ما حفظت شیئا نسیته و جمیع تصانیفه علی مذهب الشّافعی رض و لم یوجد له شیء علی مذهب أبی حنیفة توفی یوم الجمعة ثالث عشری ربیع الاول سنة تسع و ثمانین و اربعمائة بمرو الی ان قال السکی قال ابن السّمعانی فی الرسالة القوامیّة و کانّه صنّفها لنظام الملک فی تقدیم ادلّة الامامة قال اهل السنة ابو بکر رض افضل الصحابة فی جمیع الاشیاء قال و جملة من وسم بالنفاق علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم نیف و ثمانون رجلا و جمال الدین عبد الرحیم بن حسن بن علی الاسنوی در طبقات شافعیّه گفته ابو المظفّر منصور بن محمّد التّمیمی السّمعانی المروزی الحنفی ثم الشافعی کان والده اماما من ائمة الحنفیّة تفقّه علیه ولده ابو المظفّر هذا حتّی برع فی مذهب أبی حنیفة و صار من ارکانهم و من فحول النّظر و مکث کذلک ثلثین سنة ثم صار الی مذهب الشافعی لامر ظهر له حین حج یقظة و مناما و اظهر ذلک فی دار الامارة بحضور ائمة الفریقین فی شهر ربیع الاول سنة ثمان و ستّین و اربعمائة فاضطرمت؟ ؟ ؟ لذلک و ماجت العوام و قامت الحرب علی ساق و اضطرمت نار فتنة شررها یملا الآفاق و ابو المظفّر ثابت علی رجوعه الی ان وردت الکتب من جهة السّلطان بالتشدید علیه فخرج و صحبته جماعة من العلماء الی طوس فاستقبله علماؤها و رؤساء لها و انزلوه عندهم و صار له فیها شان عظیم و عزّ و حشمة ثم قصد نیسابور فاستقبلوه ایضا بنحو ذلک ثم عاد عند استقامة الامور الی بلده و هی مرو فی اعزّ ما یکون و اجتمعت علیه النّاس و خرج من نسله علماء أئمّة الشافعیّة ولد فی ذی الحجّة سنة ستّ و عشرین و اربعمائة و توفی فی یوم الجمعة الثالث و العشرین من شهر ربیع الاوّل سنة تسع و ثمانین و اربعمائة ذکره حفیده ابو سعد و کذلک عبد الغافر الفارسی فی الذّیل و الذهبی فی العبر و السّمعانی منسوب الی سمعان بفتح السّین و هو بطن من تمیم قال ابن خلّکان و سمعت بعض العلماء یقول انّه یجوز فیه الکسر ایضا و ابو بکر بن احمد بن محمّد الاسدی در طبقات شافعیه گفته منصور بن محمّد بن عبد الجبّار بن احمد بن محمّد بن جعفر و بن احمد بن عبد الجبّار بن الفضل بن الرّبیع بن مسلم الامام ابو المظفّر السّمعانی التّمیمی

ص:337

المروزیّ الحنفی ثم الشّافعی تفقه علی والده حتّی برع فی مذهب أبی حنیفة و صار من فحول النّظر و مکث کذلک ثلثین سنة ثم صار الی مذهب الشّافعی و اظهر ذلک فی سنة ثمان و ستّین و اربعمائة فاضطرب اهل مرو لذلک و تشوش العوام فخرج منها و خرج معه طائفة من الفقهاء و قصد نیسابور فاستقبله الاصحاب استقبالا عظیما فاکرموا مورده و عقد له التذکیر فی مدرسة الشّافعیّة فظهر له القبول عند الخاصّ و العامّ و استحکم امره فی مذهب الشّافعی ثم عاد الی مرو و درس بها فی مدرسة اصحاب الشّافعی و علا امره و ظهر له الاصحاب و قد دخل بغداد فی سنة احدی و ستّین و سمع الکثیر بها و اجتمع بالشّیخ أبی اسحاق الشّیرازی و ناظر ابن الصبّاغ فی مسئلة قال حفیده ابو سعد السّمعانی صنّف فی التّفسیر و الفقه و الحدیث و الاصول فالتفسیر فی ثلث مجلّدات و کتاب البرهان و الاصطلام الذی شاع فی الاقطار و کتاب القواطع فی اصول الفقه و کتاب الانتصار فی الرّد علی المخالفین و کتاب المنهاج لاهل السنة و کتاب القدر و املی قریبا من تسعین مجلسا قال السّبکی و لا اعرف فی اصول الفقه احسن من کتاب القواطع و لا اجمع کما لا اعرف فیه اجلّ و لا افحل من برهان امام الحرمین و بینهما فی الحسن عموم و خصوص و قال امام الحرمین لو کان الفقه ثوبا طاویا لکان ابو المظفّر السّمعانی طرازة عن أبی المظفّر انّه قال ما حفظت شیئا قطّ فنسیته ولد فی ذی الحجّة سنة ستّ و عشرین و اربعمائة و مات فی ربیع الاوّل سنة تسع و ثمانین و اربعمائة انتهی و لا ریب ان روایة هذا الطّود الاشتم الحائز لمناقب تعادل الطّم لهذا الحدیث الکاشف دوالس إلیهم*المنیر کالبدر التم* یوصله الی درجة الثبوت الاتمّ*و یظهر انّه ذو خطر و عظم*فالحمد للّه ولی الفضل و الکرم*المانح للآلاء و النّعم*حیث لحب من الصّدق الطّریق الامم*و احق الحق إحقاقا ذا عمم

عدل عن العدل پس تعدید حدیث طیر از حسان منافات با صحت آن ندارد قال فی اوّل المصابیح امّا بعد فهذه الفاظ صدرت عن صدر النّبوّة و سنن سارت عن معدن الرّسالة و احادیث جاءت عن سیّد المرسلین و خاتم النّبیین هن مصابیح خرجت عن مشکاة التّقوی ممّا اوردها الائمة فی کتبهم جمعتها للمنقطعین الی العبادة لیکون لهم بعد کتاب اللّه تعالی حظّا من السّنن و عونا علی ما هم فیه من الطاعة ترکت ذکر اسانیدها حذرا من الاطالة علیهم و اعتمادا علی نقل الائمّة و ربّما سمّیت فی بعضها الصحابی الّذی یرویه عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم لمعنی دعا إلیه و تجد احادیث کلّ باب منها تنقسم الی صحاح و حسان و اعنی بالصّحاح ما اخرجه الشیخان ابو عبد اللّه محمّد بن اسماعیل الجعفی البخاری و ابو الحسن مسلم بن الحجاج القشیری النّیسابوری رحمهما اللّه فی جامعهما او احدهما و اعنی بالحسان ما آورده ابو داود و سلیمان بن الاشعث السجستانی و ابو عیسی محمّد بن عیسی التّرمذی و غیرهما من الائمّة فی تصانیفهم و اکثرها صحاح بنقل العدل عن العدل غیر انّها لم تبلغ غایة شرط الشیخین فی علو الدّرجة من صحّة الاسناد إذ اکثر الاحکام ثبوتها بطریق حسن و ما کان فیها من ضعیف او غریب اشرت إلیه و اعرضت عن ذکر ما کان منکرا او موضوعا وَ اَللّهُ اَلْمُسْتَعانُ و علیه التکلان و ازین عبارت علاوه بر ما ذکر ظاهرست که اخبار این کتاب الفاظیست که صادر شده است از صدر نبوت و سنتیست که سائر گردیده از معدن رسالت و احادیثیست که آمده است از سیّد مرسلین و خاتم نبیین و آن مصابیحیست که خارج شده است از مشکاة تقوی و وارد کرده اند ائمّه آنرا در کتب خود و بغوی جمع کرده آن را برای منقطعین بسوی عبادت تا که برای ایشان بعد کتاب خدا حظ از سنن و عون بر طاعت باشد فثبت انّ حدیث الطیر بتلک السّمات الفخیمة موسوم*و اتصافه بهذه الصفات العظیمة متیقن معلوم*و المنکر له بالعناد موصوف موصوم*و الرادّ علیه مردود مطرود مرجوم*و الطاعن فیه مطعون موهون مذموم*و العائب ایّاه معیوب مدحور ملوم*و القادح فیه بقوادح الازراء مکلوم و الجارح له بفوادح التعییر مثلوم*و المعرض عنه خارج عن اهل الفطن و الفهوم*و الحائد عنه ناکل عن ارباب العقول و الحلوم*و الجاحد له من الغاوین الذین موعدهم جهنّم الحطوم*لها سبعة ابواب لکلّ باب منهم جزء مقسوم*و علامه بغوی از اعاظم مفیدین بغات علم و اجله اماثل موصوفین بمزید زهد و فهم و اکابر مشهورین معروفین و افاخم اساطین معتمدینست صیت مزید اعتماد و اعتبار و وضوح کمال عظمت و اشتهار او باطراف و اصقاع و اکناف و بقاع و وهاد و تلاع رسیده و نهایت تمهّر و تبحر و ریاست و غایت نقد و حذق و براعت او مشهور بلاد و امصار و نواحی و اقطار و انجاد و اغوار گردیده و برای اثبات جلالت مرتبت فرّا بمفاد کلّ الصّید فی جوف القرا لقب محیی السنه که بنابر مزعوم این حضرات از کلام جناب خیر الانام صلّی اللّه علیه و آله الکرام در عالم منام آن عمده اهل الاحلام مستفاد شده کافی و بسندست فکیف که بدیگر محامد عالیه و ماثر

ص:339

متلالیه نیز مقرون و منضم باشد ابن خلکان در وفیات الأعیان گفته ابو محمّد الحسین بن مسعود بن محمّد المعروف بالفرّاء البغوی الفقیه الشافعی المحدّث المفسّر کان بحرا فی العلوم و اخذ الفقه عن القاضی حسین بن محمّد کما تقدم فی ترجمته و صنّف فی تفسیر کلام اللّه تعالی و اوضح المشکلات من قول النّبی صلی اللّه علیه و سلم و روی الحدیث و درس و کان لا یلقی الدرس الاّ علی الطّهارة و صنّف کتبا کثیرة منها کتاب التهذیب فی الفقه و کتاب شرح السنّة فی الحدیث و معالم التنزیل فی تفسیر القرآن الکریم و کتاب المصابیح و الجمع بین الصحیحین و غیر ذلک توفی فی شوّال سنة عشر و خمس مائة بمرو و دفن عند شیخه القاضی حسین بمقبرة الطّالقان و قبره مشهور هناک رحمه اللّه تعالی و رایت فی کتاب الفوائد السفریة الّتی جمعها الشیخ الحافظ زکی الدّین عبد العظیم المنذری انّه توفّی فی سنة ستّ عشرة و خمس مائة و من خطّه نقلت هذا و اللّه اعلم و نقل ایضا عنه انّه ماتت له زوجة فلم یأخذ من میراثها شیئا و انّه کان یاکل الخبز البحت فعذل فی ذلک فصار یاکل الخبز مع الزیت و الفرّاء نسبة الی عمل الفراء و بیعها و البغوی بفتح الباء الموحّدة و الغین المعجمة و بعدها واو هذه النّسبة الی بلدة بخراسان بین مرو و هراة یقال لها بغ و بغشور بفتح الباء الموحّده و سکون العین المعجمة و ضمّ الشین المعجمة و بعدها واو ساکنة ثم راء و هذه النّسبة شاذة علی خلاف الاصل هکذا قال السّمعانی فی کتاب الانساب ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته البغوی الامام الحافظ المجتهد محیی السّنة ابو محمّد الحسین بن مسعود بن محمّد بن الفرّاء الشافعی صاحب معالم التّنزیل و شرح السنّة و التّهذیب و المصابیح و غیر ذلک تفقه علی القاضی حسین صاحب التّعلیقة و حدّث عنه و عن أبی عمر عبد الواحد بن احمد الملیحی و أبی الحسن عبد الرّحمن بن محمّد الدّاؤدی و یعقوب بن احمد الصّیرفیّ و علیّ بن یوسف الجرینی و أبی الحسن محمّد بن محمّد الشیرازی روی عنه ابو منصور محمّد بن اسعد العطاردی المعروف بحفدة و ابو الفتوح محمّد بن محمّد الطّائی و اهل مرو و بورک له فی تصانیفه لقصده الصّالح فانّه کان من العلماء الرّبّانیین کان ذا تعبّد و نسک و قناعة بالیسیر و کان یاکل کسرة وحدها فعذلوه فصار یاکلها بزیت و کان ابوه یعمل الفرّاء و یبیعها و لعل محیی السّنة بلغ ثمانین سنة و یلقبوه ایضا روی عنه بالاجازة ابو المکارم فضل اللّه بن محمّد النوقانی شیخ حیّ الی حدود الستّمائة و اجاز شیخفا الفخر علی المقدّسی توفی محیی السّنة بمرو الرّود فی شوال سنّة ستّ عشرة و خمس مائة و دفن عند شیخا القاضی حسین و نیز ذهبی در عبر در سنه ست عشر و خمس مائة گفته و البغویّ محیی السّنة ابو محمّد الحسین بن مسعود بن الفراء الشافعی المحدّث المفسّر صاحب التصانیف و عالم اهل خراسان روی عن أبی عمر الملح و أبی الحسن الدّاودی و طبقتهما و کان سیّدا زاهدا قانعا یاکل الخبز وحدة فلم فی ذلک فصار یاکله بالزّیت و کان ابوه یصنع الفراء

ص:340

توفّی رکن الدّین محیی السّنّة بمروالرّوذ فی شوّال و دفن عند شیخه القاضی حسین و نیز ذهبی در دول الاسلام گفته توفی محیی السّنّة ابو محمّد الحسین بن مسعود البغوی الشافعی صاحب التّصانیف و قد نیف علی السّبعین و عبد اللّه بن اسعد الیافعی الیمنی در مرآة الجنان در وقائع سنة ست عشر و خمس مائة گفته توفّی الامام محیی السّنة ابو محمّد الحسین بن مسعود الفراء البغوی الشافعی المحدّث المفسّر صاحب التصانیف و عالم اهل خراسان کان سیّدا زاهدا قانعا یاکل الخبز وحده فلیم فی ذلک فصار یاکله بالزّیت و کان ابوه یصنع الفراء توفّی بمرورود و دفن عند شیخه القاضی حسین اخذ الفقه عنه و صنّف فی تفسیر کلام اللّه تعالی و اوضح المشکلات من قوله صلی اللّه تعالی علیه و سلّم و روی الحدیث و درس و کان لا یلقی الدّرس الاّ علی الطّهارة و صنّف کتبا کثیرة منها کتاب التهذیب فی الفقه و شرح السّنة فی الحدیث و معالم التنزیل فی تفسیر القرآن الکریم و کتاب المصابیح و الجمع بین الصحیحین و غیر ذلک و البغویّ نسبة الی بلدة بخراسان بین مرو و هراة یقال لها بغ بالباء الموحّدة و الغین المعجمة هو ابو الفداء اسماعیل بن علی الایوبی در تاریخ مختصر در ذکر سنه خمس عشرة و ست خمس مائة گفته و فیها و قیل بل فی سنة ستّ عشرة و خمس مائة توفّی بمروالروذ محمّد الحسین بن مسعود بن محمّد المعروف بالفراع البغوی الفقیه المحدّث کان بحرا فی العلوم صنّف کتبا عدة منها التهذیب فی الفقه و المصابیح فی الحدیث و الجمع بین الصحیحین و غیر ذلک و الفراء نسبة الی عمل الفراء و البغوی نسبة الی بلدة بخراسان یقال لها بغ و بغشور ایضا و علاء الدین علی بن محمّد بن ابراهیم البغدادی المعروف بالخازن در لباب التاویل فی معانی التنزیل گفته و لما کان کتاب معالم التنزیل الّذی صنّفه الشیخ الجلیل و الحبر النّبیل الامام العالم الکامل محیی السّنة مدره الامة و امام الائمة مفتی الفرق ناصر الحدیث ظهیر الدین ابو محمّد الحسین بن مسعود البغوی قدس اللّه روحه و نوّر ضریحه من اجلّ المصنّفات فی علم التّفسیر و اعلاها و انبلها و اسناها جامعا للصحیح من الاقاویل عاریا عن الشبه و التصحیف و التبدیل محلّی بالاحادیث النبویّة مطرّزا بالاحکام الشرعیّة مشوبا بالقصص الغریبة و اخبار الماضین العجیبة مرصّعا باحسن الاشارات مخرّجا باوضح العبارات مفرغا فی قالب الجمال بافصح مقال فرحم اللّه تعالی مصنّفه و اجزل ثوابه و جعل الجنّة منقلبه و ما به و لما کان هذا الکتاب کما و صفت احببت ان انتخب من غرر فوائده ورد فرائده و جواهر نصوصه مختصرا جامعا لمعانی التفسیر و لباب التنزیل الخ و عبد الوهاب سبکی در طبقات شافعیّه گفته الحسین بن مسعود

ص:341

الفراء ابو محمّد البغوی صاحب التّهذیب الملقب بمحیی السّنة و من مصنّفاته شرح السّنّة و المصابیح و التفسیر المسمّی بمعالم التنزیل و له فتاوی مشهورة لنفسه غیر فتاوی القاضی الحسین الّتی علّقها هو عنه کان اماما جلیلا ورعا زاهدا فقیها محدّثا مفسّرا جامعا بین العلم و العمل سالکا سبیل السّلف له فی الفقه الید الباسطة تفقه علی القاضی الحسین و هو اخص تلامذته و کان رجلا مخشوشنا یاکل الخبز وحده فعدل فی ذلک فصار یاکله بالزّیت و کان لا یلقی الدّرس الاعلی طهارة سمع الحدیث من جماعة منهم ابو عمر عبد الواحد الملیحی و ابو الحسن عبد الرّحمن بن محمّد الداودی و ابو بکر یعقوب بن احمد الصّیرفیّ و ابو الحسن علی بن یوسف الجوینی و ابو الفضل زیاد بن محمّد الحنفی و احمد بن أبی نصر الکوفانی و حسان بن محمّد المنیعی و ابو بکر بن أبی الهیثم الترابی و ابو الحسن محمّد بن محمّد الشیرازی و شیخه القاضی الحسین و غیرهم و سماعاته بعد الستّین و اربعمائة و روی عنه ابو منصور و محمّد بن سعد العطاردی المعروف بحفده و ابو الفتوح محمّد بن محمّد الطّائی و جماعة آخرهم ابو المکارم فضل اللّه بن محمّد النوقانی روی عنه بالاجازة و بقی الی سنة ست مائة و اجاز الشیخ الفخر بن البخاری فلنا روایة تصانیف البغوی عن اصحاب الفخر عنه و کان البغوی یلقب بمحیی السّنة و برکن الدّین و لم یدخل بغداد و لو دخلها لاتسعت ترجمته و قدره عال فی الدّین و فی التفسیر و فی الحدیث و فی الفقه متسع الدّائرة نقلا و تحقیقا کان الشیخ الامام یجلّ مقداره جدّا و یصفه بالتحقیق مع کثرة النّقل و قال فی باب الرّهن من تکملة شرح المهذّب اعلم انّ صاحب التهذیب قلّ ان رأیناه یختار شیئا الاّ و إذا بحث عنه وجد اقوی من غیره هذا مع اختصار کلامه و هو یدل علی نبل کبیر و هو حریّ بذلک فانّه جامع لعلوم القراءات و السّنّة و الفقه رحمه اللّه و رحمنا إذا صرنا الی ما صار إلیه انتهی توفی فی شوال سنه ستّ عشرة و خمس مائة بمرو الرّود و بها کانت اقامته و دفن عند شیخه القاضی حسین قال شیخنا الذّهبی و لم یحجّ قال و اظنّه جاوز الثمانین قلت هما امامان من تلامذة القاضی صاحب التتمّة لم یتجاوزا ثلثین و خمسین سنة و صاحب التّهذیب اظنّه اشرف علی التّسعین و عبد الرحیم اسنوی در طبقات شافعیه گفته ابو محمّد الحسین بن مسعود البغوی المعروف بابن الفرّاء تارة و بالفراء اخری الملقب بمحیی السّنة مصنّف التهذیب الامام فی التّفسیر و الحدیث و الفقه تفقه علی القاضی الحسین و من تعلیقاته لخص التهذیب و کان دیّنا ورعا قانعا بالیسیر یاکل الخبز وحده فعذل فی ذلک فصار یاکله بالزّبیب و کان لا یلقی الدّرس لا علی

ص:342

علی الطّهارة قال ابن خلکان توفی بمرو الرّود فی شوال سنة ستّ عشرة و خمس مائة و دفن عند شیخه قال و البغویّ منسوب الی بغا بفتح الباء و هی قریة بخراسان بین هراة و مرو تقی الدّین ابو بکر بن احمد بن قاضی شهبه در طبقات شافعیه گفته الحسین بن مسعود بن محمّد العلاّمة محیی الدّین ابو محمّد البغوی و یعرف بابن الفراء تارة و بالفراء اخری احد الائمة تفقّه علی القاضی الحسین و کان دیّنا عالما عاملا علی طریقة السّلف و کان لا یلقی الدّرس الاّ علی طهارة و کان قانعا بالیسیر یاکل الخبز وحده فعذل فی ذلک فصار یاکله بالزّیت قال السّبکی فی تکملة شرح المهذّب قلّ ان رأیناه لا یختار شیئا الاّ و إذا بحث عنه وجد اقوی من غیره هذا مع اختصار کلامه و هو یدل علی نبل کثیر و هو حریّ بذلک فانّه جامع لعلوم القراءات و السّنة و الفقه توفی بمرو الرّود فی شوّال سنة ستّ عشرة و خمس مائة و دفن عند شیخه قال الذّهبی و لم یحج قال و اظنّه جاوز الثّمانین و البغوی منسوب الی بغا بفتح الباء قریة بین هراة و مرو و من تصانیفه التهذیب لخصه من تعلیق شیخه و هو تصنیف متین محرر عار عن الادلّة غالبا و شرح المختصر و هو کتاب نفیس اکثر الأذرعی من النقل عنه و لم یقف علیه الاسنوی و الفتاوی و کتاب شرح السّنّة و معالم التّنزیل فی التّفسیر و المصابیح و الجمع بین الصّحیحین و غیر ذلک و ولی الدین خطیب در اسماء رجال مشکاة گفته الحسین بن مسعود البغوی هو ابو محمّد الحسین بن مسعود البغوی الفقیه الشافعی صاحب کتاب المصابیح و شرح السنّة و کتاب التّهذیب فی الفقه و معالم التّنزیل فی التّفسیر له التّصانیف الحسان کان اماما فی الفقه و الحدیث و کان متورعا صحیح العقیدة فی الدّین مات بعد المائة الخامسة فی سنة ستّ عشرة و خمس مائة رحم اللّه تعالی البغوی بفتح الباء و فتح الغین المعجمة منسوب الی مدینة تسمی بغشور من مدن خراسان نسبوا إلیها علی غیر قیاس کما نوی و قیل هو اسم الولایة و قیل اسم المدینة بغ و جلال الدین سیوطی در طبقات الحفّاظ گفته محیی السّنة البغوی الامام الفقیه الحافظ المجتهد ابو محمّد الحسین بن مسعود بن محمّد الفراء الشافعی و یلقب ایضا رکن الدّین صاحب معالم التّنزیل و شرح السّنة و التّهذیب و المصابیح و غیر ذلک تفقه علی القاضی حسین و حدث عنه و عن أبی عمر عبد الرحمن الملیحی و بورک له فی تصانیفه لقصده الصّالح فانّه کان من العلماء الرّبانیّین ذا تعبد و نسک و قناعة بالیسیر و آخر من روی عنه بالاجازة ابو المکارم فضل اللّه بن محمّد النوقانی الّذی اجاز للفخر ابن البخاری مات بمروالرود فی شوّال سنة ستّ عشرة و خمس مائة عن ثمانین و علامه شمس الدین محمّد بن علی بن احمد الداودی المالکی تلمیذ جلال الدّین سیوطی در طبقات المفسّرین گفته الحسین بن مسعود بن محمّد العلاّمة ابو محمّد البغوی الشافعی یعرف بابن الفراء و یلقب محیی السّنة و رکن الدین ایضا کان اماما فی التفسیر اماما فی الحدیث اماما فی الفقه تفقه علی القاضی حسین و سمع الحدیث منه و من

ص:343

أبی عمر عبد الواحد الملیحی و أبی الحسن الدّاودی و طائفة و روی عنه ابو منصور حفدة و ابو الفتوح الطائی و جماعة آخرهم ابو المکارم فضل اللّه بن محمّد النّوقانی روی عنه بالاجازة و بقی الی سنة ست مائة و اجاز للفخر علی بن البخاری و له من التّصانیف معالم التّنزیل فی التّفسیر و شرح السنّة و المصابیح و الجمع بین الصحیحین و التّهذیب فی الفقه و قد بورک له فی تصانیفه و رزق فیها القبول لحسن نیّته و کان لا یلقی الدّرس الاّ علی طهارة و کان قانعا ورعا یاکل الخبز وحده ثم عذل فی ذلک فصار یاکله بزیت فی شوّال سنة ستّ عشرة و خمس مائة و قد جاوز الثمانین و لم یحج و ولی الدین الخطیب در شروع مشکاة نیز بغوی را بتعظیم و تبجیل تمام یاد نموده چنانچه گفته امّا بعد فان التّمسّک بهدیه لا یستتبّ الا بالاقتفاء لما صدر من مشکاته و الاعتصام بحبل اللّه لا یتم الا ببیان کشفه و کان کتاب المصابیح الّذی صنفه الامام محیی السّنّة قامع البدعة ابو محمد الحسین بن مسعود الفراء البغوی رفع اللّه درجته اجمع کتاب صنّف فی بابه و اضبط لشوارد الاحادیث و اوابدها الخ و ملا علی قاری در مرقاة شرح مشکاة گفته و کان کتاب المصابیح قیل احادیثه اربعة آلاف و اربعمائة و اربع و ثلاثون حدیثا و زاد صاحب المشکوة الفا و خمس مائة و احد عشر حدیثا فالمجموع خمسة آلاف و تسع مائة و خمس مائة و اربعون و ینضبط بستة آلاف الاّ کسر خمس و خمسین الّذی صنّفه أی الّفه و جمعه الامام أی المقتدای فی جمیع الاحکام فانّه کان مفسّرا محدّثا فقیها من اصحاب الوجوه قال بعض مشایخنا لیس له قول ساقط و کان ماهرا فی علم القراءة عابدا زاهدا جامعا بین العلم و العمل علی طریقة السّلف الصّالحین کان یاکل الخبز وحده بلا ادام فعدل عن ذلک لکبره و عجزه فصار یاکله بالزّیت و قیل بالزّبیب و قد روی عنه الحدیث جماعة من الاکابر کالحافظ أبی موسی المدینی و الشیخ أبی النجیب السّهروردی عمّ صاحب العوارف له غیر المصابیح تصانیف مشهورة کشرح السّنة فی الحدیث و کتاب التّهذیب فی الفقه و معالم التّنزیل فی التّفسیر محیی السنّة أی الادلّة الحدیثیّة المستندة الی اقواله و افعاله و تقریره و احواله صلّی اللّه علیه و سلّم روی انّه لمّا جمع کتابه المسمّی بشرح السّنة رای النّبی صلّی اللّه علیه و سلم فی المنام فقال له احیاک اللّه احییت سنّتی فصار هذا اللّقب علما له بطریق الغلبة توفّی سنة ستّ عشرة و خمس مائة بمرو و دفن عنه شیخه و استاذه القاضی حسین المروزی فقیه خراسان قامع البدعة أی قاطعها و دافع اهلها و مبطلها و متمیتها؟ ؟ ؟ ابو محمّد کنیته الحسین اسمه و هو مرفوع علی انّه بدل او عطف بیان ابن مسعود الخ و فضل بن روزبهان الحنجی در شرح شمائل گفته ابو محمّد الحسین بن مسعود الفراء البغوی رحمه اللّه تعالی و رضی عنه و هو امام زمانه و شیخ عصره و اوانه مفتی المسلمین و امام المفسّرین و شیخ المحدّثین و مؤلّف التّهذیب فی مذهب الشافعی و صاحب التفسیر المشهور بمعالم التنزیل و مصنّف کتاب شرح السّنّة الّذی لیس له مثل و الکفایة و جمع الجامعین و له فتاوی مشهورة و جمع فتاوی

ص:344

شیخه قاضی حسین و هی ممّا علیه عنه و کان اماما کبیرا واحدا ورعا فقیها محدّثا مفسّرا مطرحا للتکلّف علی طریقة السّلف خشن العیش کان یاکل الخبز وحده فقیل له فی ذلک فبقی یاکله بالزّیت و کان جامعا بین العلم و العمل قیل له محیی السنّة لأنّه لما الّف کتابه شرح السّنّة رای النّبی صلی اللّه علیه و سلم فی النّوم فقال له احیاک اللّه کما احییت سنّتی فسمّی بعد ذلک محیی السّنّة تفقه علی القاضی حسین و هو اخصّ اصحابه و سمع الحدیث من جماعة کابی الحسن عبد الرّحمن بن محمّد الدّاودی و أبی عمر عبد الواحد الملیحی و أبی بکر یعقوب بن احمد الصّیرفیّ و أبی الحسن علیّ بن یوسف الجوینی فقرأ القراءات العشر علی أبی نصر محمّد بن احمد بن علی المروزی عن الصّیرفیّ عن ابن مهران و روی عنه جماعة منهم حفدة العطّاری و الحافظ ابو موسی المدینی الاصبهانی و الامام الزاهد ابو النجیب السّهروردی و الشّریف ابو المحاسن محمّد بن أبی نصر عبد الخالق الاصبهانی و فضل اللّه النّوقانی و هو آخرهم موتا توفی البغوی سنة ستّ عشرة و خمس مائة من شوال و قد جاوز الثمانین بمدینة مرو الرّود من خراسان و کان دار اقامته و دفن بها عند شیخه القاضی حسین رحمهما اللّه تعالی و البغوی نسبة الی بغوشان من عمل الرّی و قیل هو من اعمال مرو و هی بلیدة کانت مسکنا للعلماء و الصّلحاء و الزّهاد و حسین بن محمّد بن حسن الدیاربکری در تاریخ خمیس گفته و فی سنة ستّ عشر و خمس مائة توفّی محیی السّنّة ابو محمّد الحسین بن مسعود البغوی الشافعی صاحب التصانیف و قد نیف علی السّبعین و ازنیقی در مدینة العلوم گفته و منهم أی من متاخری المحدثین ابو محمّد الحسین بن مسعود البغوی الفقیه الشافعی صاحب کتاب المصابیح و شرح السّنّة و معالم التّنزیل فی التّفسیر و کتاب التّهذیب فی الفقه و نسبته الی بغو بلدة بفارس مات فی سنة ستّ عشرة و خمس مائة و شیخ عبد الحق در شرح مشکاة گفته و مجمل احوال محیی السنه این ست که وی پیشوای زمان و مقتدای عصر و اوان خود بود و مفتی اهل اسلام و قدوه ارباب تفسیر و اسوۀ اصحاب حدیث حضرت سیّد انام علیه الصلوة و السّلام صاحب تفسیر مسمّی بمعالم التنزیل و مصنّف کتاب شرح السنّة و او را فتاویست و مذهب شافعیه مشهور بفتاوی بغوی و در مؤلفی دیگر فتاوی شیخ خود را قاضی حسین نیز جمع کرده و در زمان خود بغایت بزرگ و مقتدا و پیشوا و فقیه و محدّث و مفسّر بوده در علم قرائت مهارتی تمام داشته و بی تکلیفی و خشونت عیش و فقر می گذرانید در اول حال پیوسته در اکل بنان خشک اکتفا کردی چون اصحاب و تلامذه وی تکلیف کردند و گفتند که نان خشک خوردن مورث ضعف بدنست قدری از زیت و بروایتی زبیب نان خورش می ساخت جامع بود میان علم و عمل و موفق بسلوک طریقه سلف صالحین و در وجه تلقیب او بمحیی السنّة آورده اند که چون کتاب شرح السنّه را تالیف نمود آن حضرت را صلی اللّه علیه و سلّم در واقعه دید که فرمود احیاک اللّه کما احییت سنتی زنده دارد ترا خدای تعالی چنانکه زنده داشتی تو سنت مرا و وی فقه را بر قاضی حسین که از مشاهیر علمای شافعیه است خوانده و روایت حدیث از مشایخ اعلام که در زمان وی بودند داشته و جماعت از مشایخ و علما روایت حدیث از وی کرده شیخ ابو النجیب سهروردی

ص:345

یکی ازیشانست وفات او در شوال سال پانصد و شانزده از هجرت بوده و سن وی از هشتاد تجاوز نموده و قبر وی در دار اقامت وی در مرو و نزد قبر استاد وی قاضی حسین واقع شده رحمهما اللّه رحمة واسعة و علاّمه ابو مهدی عیسی در مقالید الاسانید گفته صبابة من تعریفه رح هو الامام الجلیل الحافظ الفقیه المجتهد ابو محمّد الحسین بن مسعود البغوی المعروف بابن الفراء نسبة لعمل الفراء و بیعها البغوی بفتح الموحّدة و الغین المعجمة نسبة الی بلدة بخراسان بین مرو و هراة یقال لها بغشور بفتح الموحّدة و سکون الغین المعجمة و ضمّ الشّین المعجمة و بعد الواو راء نسبة شاذّة علی خلاف الاصل قاله السّمعانی فی الانساب الفقیه الشافعی المحدّث المفسّر کان بحرا فی العلوم و صنّف التّفسیر و اوضح المشکل من قول النّبی صلی اللّه علیه و سلم و روی الحدیث و درس و کان لا یلقی الدّرس الاّ علی طهارة قال الذّهبی تفقه علی القاضی حسین صاحب التّعلیقة و حدث عنه و عن أبی الحسن عبد الرّحمن بن محمّد الداودی و یعقوب بن احمد الصّیرفیّ و علی بن یوسف الجوینی فی آخرین روی عنه ابو الفتوح محمّد بن محمّد الطائی و اهل مرو و بورک له فی تصانیفه لقصده الصّالح فانّه کان من العلماء الرّبانیّین کان ذا تعبّد و نسک و قناعة بالیسیر کان یاکل کسرة وحدها فعذلوه فصاریا کلها بزیت و کان ابوه یعمل الفراء و یبیعها و یلقب ایضا رکن الدّین توفی بمدینة مرو فی شوال سنة ست عشرة و خمس مائة و دفن عند؟ ؟ ؟ القاضی حسین انتهی و شاه صاحب در بستان المحدثین فرموده اند کتاب شرح السنة بغوی اول کتاب

حدیث انّما الاعمال بالنیّات واقع ست روایت حضرت عمر غالبا بده واسطه بآنحضرت صلی اللّه علیه و سلم می رسد و گاهی به نه و هشت نیز کنیت ابو ابو محمّد و نام او حسین بن مسعودست و او را فرا و ابن فرا نیز گویند زیرا که یکی از آباء او پوستین می دوخت و می فروخت و پوستین را در لغت عرب فروه گویند و نسبت بوطن او بغویست و اصل این مقام بغشورست معرب باغ کور که در میان مرو و هراة واقع ست و شهریست معمور و آباد در وقت نسبت شور را حذف کردند و بسوی بغ نسبت نمودند بغوی شد زیرا که بغ ثنائیست بزیادت و او ثلاثی گشت وی جامع ست در سه فن و هر یک را بکمال رسانیده محدث بی نظیر و مفسّر بیعدیلیست و فقیه شافعی صاحب فقه ست و تمام عمر در تصنیف و درس حدیث و تفسیر و فقه مشغول ماند و درس بی طهارت نمی گفت در فقه شاگرد قاضی حسین صاحب تعلیقه است که یکی از اجلّه شافعیه است و در حدیث شاگرد ابو الحسن داودیست که نام او عبد الرحمن بن محمّد و از سائر محدثینست و از یعقوب بن احمد صیرفی و علی بن یوسف جوینی و دیگر محدثان نیز فوائد حاصل کرده و صاحب تعبّد و فتوّت بود و بسیار بقناعت و زهد می گذرانید بر یک پارچه نان خشک در وقت افطار اکتفا می کرد چون مردم بسیار بجد شدند و گفتند که نان خشک موجب خشکی دماغ خواهد شد نان خورش آن زیت مقرر کرد و وفات او در شهر مرو واقع شد در سنه پانصد و شانزده و در مقبره استاد خود شیخ حسین مدفون گشت انتهی و نیز شاه صاحب در رساله اصول حدیث گفته و امر ثانی یعنی احتیاط در فهم معانی احادیث پس موادّ آن نیز از تحقیق امر اوّل معلوم شد زیرا که مشارق الانوار در توضیح معانی احادیث

ص:346

صحیحین و موطّأ کافیست و جامع الاصول در کتب سته مغنیست و مجمع البحار شیخ محمّد طاهر در تحقیق جمیع کتب حدیث یعنی طبقات اربعه مذکوره کافیست و شرع عبد الرّءوف منادی بر جامع صغیر شیخ جلال الدّین سیوطی نیز اکثر احادیث را کفایت می کند لکن این قدر باید دانست که در شرح و توجیه احادیث کلام گوناگون و رطب و یابس بسیار بوقوع آمده حالا آن اشخاص که درین باب محل اعتماداند باید شناخت و از کتب و تصانیف اینها بهره باید برداشت امام نووی و محیی السنّة بغوی و ابو سلیمان خطّابی از جملۀ علمای شافعیّه خیلی معتمد علیه و سخن ایشان متین و مضبوط واقع ست خصوصا شرح السنة بغوی در فقه حدیث و توجیه مشکلات کافی و شافیست و گویا شرح مصابیح و مشکاة از آن کتاب حاصلست و شرح صحیح مسلم از امام نوویست و معالم السّنن شرح أبی داود از خطابیست و طحاوی از جمله علمای حنفیه در شرح احادیث سرآمد و پیشواست معانی الاثار کتاب او درین باب دستاویز حنفیانست و ابن عبد البر از مالکیه مقدم انجماعه است کتاب استذکار تمهید درین باب یادگار اوست انتهی و مولوی صدیق حسن خان در اتحاف النبلاء المتّقین گفته ابو محمّد الحسین بن مسعود بن محمّد المعروف بالضراء البغوی الفقیه الشافعی بحر العلوم بود فقه از قاضی حسین گرفته بر کلام اللّه تفسیری نوشته موضح مشکلات او از قول نبی صلی اللّه علیه و سلم و حدیث را روایت کرده و درس گفته بغیر طهارت درس نمی گفت کتابهای بسیار از وی یادگارست منها کتاب التّهذیب فی الفقه و کتاب شرح السنة فی الحدیث و معالم التنزیل فی تفسیر القرآن الکریم و کتاب المصابیح و الجمع بین الصحیحین و غیر ذلک از وی منقولست که چون زوجۀ او بمرد هیچ از میراث وی نگرفت و نان را بی نانخورش خوردمی چون باین امر ملامتش کردند نان را با روغن خوردن گرفت علی قاری گفته این فراء بغوی غیر فراء نحویست انتهی و او را فرا ابن الفرا نیز گویند زیرا که یکی از ابای او پوستین می دوخت و می فروخت پوستین را در عربی فروه خوانند و نسبت بوطن او بغویست و اصل این مقام بغشورست معرب باغ کور که در میان مرو و هراة واقع ست و شهریست معمور و آباد و در وقت نسبت شور را حذف کرده نسبت ببغ بغوی گویند زیرا که بغ ثنائیست بزیادت و او ثلاثی گشت ابن خلکان گفته این نسبت شاذست علی خلاف الاصل قاله السّمعانی فی کتاب الانساب وی در سه فن بی نظیر بود زیرا که هر یک را بکمال رسانیده یکی حدیث دوم تفسیر سوم فقه و تمام عمر در تصنیف و درس حدیث و تفسیر و فقه گذرانیده در حدیث شاگرد ابو الحسن عبد الرحمن بن محمّد داودیست و از یعقوب بن احمد صیرفی و علی بن یوسف الجوینی و دیگر محدثان نیز فوائد حاصل کرده صاحب تعبّد و فتوّت بود بزهد و قناعت می گذرانید در وقت افطار بر پارۀ نان خشک اکتفا می کرد وفاتش در شهر مرورود اتفاق افتاده بماه شوال در سنه پانصد و ده و منذری در کتاب الفوائد السّفریه بجای ده شانزده گفته ابن خلکان گفته این را از خط حافظ منذری نقل کرده ام انتهی بعد وفات بمقبره طالقانی شیخ خود قاضی حسین دفن گردیده قبر وی در آنجا مشهورست یزار و یتبرّک به و مولوی صدیق حسن خان معاصر در تاج مکلل گفته ابو محمّد حسین بن مسعود بن محمّد المعروف بالفراء البغوی الفقیه الشافعی المحدث المفسّر کان بحرا فی العلوم و اخذ الفقه عنی القاضی حسین بن محمد و صنّف فی تفسیر کلام اللّه تعالی

ص:347

و اوضح المشکلات من قول النّبی صلی اللّه علیه و سلم و روی الحدیث و درس و کان لا یلقی الدّرس الاعلی الطّهارة و صنّف کتبا کثیرة منها کتاب التّهذیب فی الفقه و کتاب شرح السنّة فی الحدیث و معالم التنزیل فی تفسیر القرآن الکریم و کتاب المصابیح و الجمع بین الصحیحین و غیر ذلک و توفی فی شوال سنة 510 بمرورود دفن عند شیخه القاضی حسین بمقبرة الطالقانی و قبره مشهور هنالک و رأیت فی کتاب الفوائد السّفریة الّتی جمعها الشیخ الحافظ زکی الدّین عبد العظیم المنذری انّه توفی فی سنة ست عشرة و خمس مائة و من خطه نقلت هذا و اللّه اعلم و نقل عنه ایضا انّه ماتت له زوجة فلم یاخذ من میراثها شیئا و انّه کان یاکل الخبز البحت فعذل فی ذلک فصار یاکل الخبز مع الزیت و الفراع نسبة الی عمل الفراء و بیعها و البغوی نسبة الی بلدة بخراسان بین مرو و هراة یقال لها بغ و بغشور بفتح الباء و ضم الشین و هذه النسبة شاذة علی خلاف الاصل قاله السّمعانی فی کتاب الانساب

بن یزید بن ماجة القزوینی و أبی محمّد عبد اللّه بن عبد الرّحمن الدّارمی و أبی الحسن علیّ بن عمر الدّار قطنی و أبی بکر احمد بن الحسین البیهقی و أبی الحسن زین بن معاویة العبدری و غیرهم و قلیل ما هو و انّی إذا نسبت الحدیث إلیهم کانّی اسندت الی النّبی صلی اللّه علیه و سلّم لانّهم قد فرغوا منه و اغنونا عنه و سردت الکتب و الابواب کما سردها و اقتفیت اثره فیها و قسمت کلّ باب غالبا علی فصول ثلثة اوّلها ما اخرجه الشیخان او احدهما و اکتفیت بهما و ان اشترک فیا لغیر لعلو درجتهما فی الرّوایة و ثانیها ما آورده غیرهما من الائمة المذکورین و ثالثها ما اشتمل علی معنی الباب من ملحقات مناسبة مع محافظة علی الشریطة و ان کان ماثورا عن السلف و الخلف ازین عبارت ظاهر و واضحست که علاّمه زرین از ائمّه متقنین و ثقات راسخین و هم جنب اکابر محدّثین و اعاظم اساطین مثل بیهقی و دار قطنی و دارمی و ابن ماجه قزوینی و نسائی و ابو داود و ترمذی و امثال ایشانست و اسناد حدیث باو و امثال او مثل اسناد حدیث بجناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلمست و ناهیک به من فخر لا یباری و عظمة لا تجاری و وثوق لا یشق غباره و اعتماد لا یلحق آثاره و سناء عظیم تکلّ عنه الافهام و ارتفاع فخیم یقصر عنه افاخم الافاخم الاعلام و شیخ عبد الحق در شرح مشکاة گفته کما رواه الائمّة المتقنون و الثقات الرّاسخون چنانچه روایت کرده اند آن را در مصنّفات خود امامان که استوارکنندگان کاراند و معتمدان و استوار داشته شدگان که ثابت و استوار و پای برجااند در علم حدیث مثل أبی عبد اللّه محمّد بن اسماعیل البخاری و أبی الحسین مسلم بن الحجّاج القشیری و أبی عبد اللّه مالک بن انس الاصبحی و أبی عبد اللّه محمّد بن ادریس الشافعی و أبی عبد اللّه احمد بن محمّد حنبل الشّیبانی و أبی عیسی محمّد بن عیسی التّرمذی و أبی داود سلیمان بن الاشعث السجستانی و أبی عبد الرّحمن احمد بن شعیب النّسائی و أبی عبد اللّه بن یزید بن ماجة القزوینی و أبی محمّد عبد اللّه بن عبد الرّحمن الدارمی و أبی الحسن علی بن عمر الدّارقطنی و أبی بکر احمد بن الحسین البیهقی و أبی الحسن رزین بن معاویه العبدری این سیزده تن انداز ائمّه حدیث که احادیث را باسانیدی که دارند در مصنّفات خود ایراد نموده اند و صاحب مشکاة احادیث را بایشان نسبت کرده اند کیست بغیرشان نیز نسبت کرده چنانچه گفت و غیرهم و قلیل ما هو و غیر ایشان و بسیار اندکست ذکر غیر ایشان و چون جای آن بود که کسی گوید سخن نقاد بر صاحب مصابیح از جهت ترک ذکر اسناد آمده بود و آن خود هنوز باقیست چه بذکر یکی ازین مصنّفان اسناد ذکر نیافت از برای دفع این توهم می گوید و انّی إذا نسبت الحدیث إلیهم کانّی اسندت الی النبی صلی اللّه علیه و سلم و بدرستی که چون نسبت کردم بسوی این ائمّه گوییا که من اسناد کردم و برداشتم حدیث بسوی آن حضرت انتهی و ابن اثیر جرزی در جامع الاصول گفته و امّا کتاب رزین فاخبرنا به الشیخ الامام العالم ابو جعفر المبارک بن احمد بن رزین الجدّد المقری الواسطی إجازة فی سنة تسع و ثمانین و خمس مائة قال اخبرنا الامام الحافظ ابو الحسن رزین بن معاویة العبدری کتابه فی سنة ثلث و عشرین و خمس مائة و ذهبی در عبر در سنة خمس و ثلثین و خمس مائة گفته و رزین بن معاویة ابو الحسن العبدری الاندلسی السرقسطی مصنّف تجرید الصّحاح روی کتاب البخاری عن أبی مکتوم بن أبی ذر و کتاب مسلم عن الحسین الطّبری و جاور بمکة دهرا و توفّی فی المحرّم و نیز ذهبی در دول الاسلام در سنه مذکوره گفته و فیها مات حافظ الوقت ابو القاسم اسماعیل بن محمّد بن الفضل التیمی الاصبهانی صاحب التصانیف و له ثمان و سبعون سنة و الحافظ رزین بن معاویة العبدری بمکّة و نیز ذهبی در تذکرة الحفاظ در ذکر کسانی که در سته مذکوره وفات یافتند گفته المحدث ابو الحسن رزین بن معاویة بن عمّار العبدری السرقسطی مولف جامع الصّحاح جاور

ص:349

بمکة و سمع من الطبری و أبی ذر و یافعی در مرآة الجنان در وقائع سنه مذکوره گفته و فیها رزین بن معاویة الاندلسی مصنّف تجرید الصحاح و ولی الدین در اسماء رجال مشکاة گفته رزین معاویة العبدری هو ابو الحسن رزین بن معاویة العبدری الحافظ صاحب کتاب التجرید فی الجمع بین الصّحاح مات بعد العشرین و خمس مائة رحمه اللّه تعالی و شیخ عبد الحق در مقدمه شرح مشکاة گفته ابو الحسن رزین بن معاویة العبدری صاحب کتاب تجرید فی الجمع بین الصّحاح وفات یافت از سال پانصد و بست بود و ملاّ علی قاری در مرقاة شرح مشکاة در شرح قول صاحب مشکاة و أبی الحسن رزین بن معاویة العبدری گفته و أبی الحسن رزین بفتح الرّاء و کسر الزّای بن معاویة العبدری بفتح العین المهملة و سکون الموحدة و فتح الدّال المهملة و بالرّاء المخففة منسوب الی عبد الدّار بن قصیّ بطن من قریش و هو الحافظ الجلیل صاحب کتاب التجرید فی الجمع بین الصّحاح مات بعد العشرین و خمس مائة و نیز ملا علی قاری در رساله الحظّ الأوفر فی الحجّ الاکبر گفته و امّا اطلاق الحجّ الاکبر علی حجّ مخصوص بطریق العموم علی یوم عرفة إذا وافق یوم الجمعة علی ما اشتهر علی الالسنة و السنة الخلق اقلام الحق فانّما هو امر آخر و صار اصطلاحا عرفیّا فی الاثر لکن ما راه المسلمون حسنا فهو عند اللّه حسن و مقصودنا فی هذه الرّسالة ما یدل علی تلک المسئلة و ما یترتب علیها من الاجوبة و الاسئلة فنقول و باللّه التّوفیق و بیده ازمّة التحقیق انّه ذکر الامام الرّیلعی فی شرح کنز الحقائق و هو من جملة الائمّة الحنفیّة من اجلة المحدّثین فی الملّة الحنیفیة عن طلحة بن عبد اللّه و هو احد العشرة المبشّرة تغمدهم اللّه بالرضوان و المغفرة انّه صلی اللّه علیه و سلم قال افضل الایام یوم عرفة إذا وافق یوم الجمعة و هو افضل من سبعین حجّة فی غیر جمعة رواه رزین بن معاویة فی تجرید الصّحاح و امّا ما ذکر بعض المحدّثین فی اسناد هذا الحدیث بانّه ضعیف فعلی تقدیر صحّته لا یغیر فی المقصود فان الحدیث الضعیف معتبر فی فضائل الاعمال عند جمیع العلماء من ارباب الکمال و اما قول بعض الجهال بان هذا الحدیث موضوع فهو باطل مصنوع مردود علیه و منقلب إلیه لان الامام رزین بن معاویة العبدری من کبراء المحدّثین و من علماء المحرجین و نقله سند معتمد عند المحققین قد ذکره فی تجرید صحاح السّت فان لم یکن روایته صحیحة فلا اقل من انها ضعیفة کیف و قد اعتضد بما ورد من ان العبادة تضاعف فی یوم الجمعة مطلقا بسبعین ضعفا بل بمائة ضعف علی ما سیأتی انتهی فالحمد للّه الملک الحقّ المبین*المتفضل المنعم الناصر المعین*حیث لاح لکل عاقل متدبّر فطین*و ظهر لکلّ متامّل خبیر بالیقین*ان حدیث الطیر رواه الحافظ الثقة الثبت الامین*الامام العلامة ابو الحسن رزین*و هو حدیث صحیح ثابت رزین*سامک مرصوص اثیر متین*محصد موجد حصیف حصین محکم مبرم رصیف رصین*معجب مطرب غال ثمین*فاخر زاهر عال یمین*و رده و انکاره امر باطل مهین*و النکول و الصدود عنه مخسر مذل مهین*لا یهم به الا من هو مأوف الرای أفین*و لا یریده الا من ألسه و خبطه ظاهر ستبین*و لا یحوم حوله إلا تائه ضال باضالیله رهین*و لا یدانیه الا من نفض یده عن الصّدق و الدّین

ص:350

و لا یاتیه الا من هو غادر خائن اثم یمین*و لا یرتکبه الا من زاغ و راغ فهو بالهتک و القمع قمین*و لا یتعامی عنه الاّ من هو حائر جائر ناکب عن الحق و الیقین* وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ اَلرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ *

قال کان عند النّبی صلی اللّه علیه و سلم طیر فقال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّیر فجاء علیّ فاکل معه قال رض اخرج ابو عیسی الترمذی هذا الحدیث فی جامعه و نیز اخطب در کتاب المناقب گفته

اخبرنا الشّیخ الزّاهد الحافظ ابو الحسن علیّ بن احمد العاصمی الخوارزمی قال اخبرنا القاضی الامام شیخ القضاة اسماعیل بن احمد الواعظ قال اخبرنا والدی ابو بکر احمد بن الحسین البیهقی قال اخبرنا ابو علی الحسین بن محمّد بن علیّ الرّود باری اخبرنا ابو بکر محمّد بن مهرویه بن عبّاس بن سنان الرازی حدثنا ابو حاتم الرازی اخبرنا عبد اللّه بن موسی اخبرنا اسماعیل الازرق عن انس بن مالک قال اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیر فقال اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّیر فقلت اللّهمّ اجعله رجلا من الانصار فجاء علیّ بن أبی طالب فقلت انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم علی حاجة قال فذهب ثم جاء فقلت انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی حاجة قال فذهب ثم جاء فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم افتح ففتحت ثم دخل فقال ما حدیثک یا علیّ قال هذه آخر ثلث کرّات یردّنی انس یزعم انّک علی حاجة قال ما حملک علی ما صنعت یا انس قال سمعت دعاءک فاحببت ان یکون فی رجل من قومی فقال النّبی انّ الرّجل قد یحبّ قومه و نیز اخطب خوارزم در کتاب المناقب مکتوب عمرو بن العاص بنام معاویه بن أبی سفیان که در ان عمرو بحدیث طیر و دیگر فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام احتجاج نموده نقل کرده چنانچه شطری از ان این ست و امّا ما

نسبت ابا الحسن اخا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم و وصیّه الی الحسد و البغی علی عثمان و سمیت الصحابة فسقة و زعمت انّه اشلاهم علی قتله فهذا غوایة ویحک یا معاویة اما علمت انّ ابا الحسن بذل نفسه بین یدی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و بات علی فراشه و هو صاحب السبق الاسلام و الهجرة و قد قال فیه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم هو منی بمنزلة هارون من موسی الاّ انّه لا نبیّ بعدی و قد قال فیه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم الا من کنت مولاه فعلیّ مولاه اللّهمّ قال من والاه عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله و هو الّذی قال فیه علیه السّلام یوم خیبر لأعطینّ الرایة غدا رجلا یحب اللّه و رسوله و یحبّه اللّه و رسوله و هو الّذی قال فیه علیه السّلام یوم الطّیر اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک فلما دخل علیه قال و الیّ و الیّ و قد قال فیه یوم النضیر علی امام البررة و قاتل الفجرة منصور من نصره مخذول من خذله و قد قال فیه علی ولیّکم من بعدی و ذلک علیک و علیّ جمیع المسلمین و قال انّی مخلف فیکم الثّقلین کتاب اللّه عزّ و جلّ و عترتی و قد قال انا مدینة العلم و علیّ بابها *و نیز اخطب خوارزم در کتاب المناقب حدیث شوری که از ان احتجاج فرمودن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بحدیث طیر ثابتست روایت کرده چنانچه گفته

اخبرنی الشیخ الامام شهاب الدین افضل الحفاظ ابو النجیب سعد بن عبد اللّه بن الحسن الهمدانی المعروف بالمروزی فیما کتب الیّ من همدان اخبرنا الحافظ ابو علی الحسن بن احمد بن الحسن الحداد باصبهان فیما اذن لی فی الرّوایة عنه قال اخبرنا الشیخ الادیب

ص:352

ابو یعلی عبد الرزّاق بن عمر بن ابراهیم الطّهرانی سنة ثلث و سبعین و اربعمائة قال اخبرنا الامام الحافظ طراز المحدّثین ابو بکر احمد بن موسی بن مردویه الاصبهانی قال الشیخ شهاب الدّین ابو النجیب سعد بن عبد اللّه الهمدانی و اخبرنا بهذا الحدیث عالیا الامام الحافظ سلیمان بن ابراهیم الاصبهانی فی کتابه الیّ من اصفهان سنة ثمان و ثمانین و اربعمائة عن أبی بکر احمد بن موسی بن مردویه قال حدثنا سلیمان بن عبد الواحد قال حدثنا علی بن سعید الرازی قال حدّثنا محمّد بن حمید حدثنا زافر بن سلیمان قال حدثنا الحرث بن محمّد عن أبی الطّفیل عامر بن واثلة قال کنت علی الباب یوم الشوری فارتفعت الاصوات بینهم فسمعت علیّا یقول بایع الناس ابا بکر و انا و اللّه اولی بالامر منه و احقّ فسمعت و اطعت مخافة ان یرجع الناس کفّارا یضرب بعضهم رقاب بعض بالسّیف ثم بایع ابو بکر لعمر و انا و اللّه اولی بالامر منه فسمعت و اطعت مخافة ان یرجع الناس کفّارا ثم انتم تریدون ان تبایعوا عثمان إذا لا اسمع و لا اطبع انّ عمر جعلنی فی خمسة نفرانا سادسهم لا یعرف لی فضل فی الصّلاح و لا یعرفونه لی کما نحن فیه شرع سواء و ایم اللّه لو اشاء ان التکلّم ثم لا یستطیع عربیهم و لا عجمیهم و لا المعاهد منهم و لا المشرک ردّ خصلة منها قال انشدکم اللّه ایّها الخمسة امنکم اخو رسول اللّه غیری قالوا لا قال امنکم احد له عمّ مثل عمّی حمزة بن عبد المطّلب اسد اللّه و اسد رسوله غیری قالوا لا قال امنکم له این عمّ مثل ابن عمّی رسول اللّه قالوا لا قال امنکم احد له اخ مثل اخی المزیّن بالجناحین یطیر مع الملائکة فی الجنّة قالوا لا قال امنکم احد له زوجة مثل زوجتی فاطمة بنت رسول اللّه سیّدة نساء هذه الامّة قالوا لا قال امنکم احد له سبطان مثل الحسن و الحسین سبطا هذه الامّة ابنی رسول اللّه غیری قالوا لا قال امنکم احد قتل مشرکی قریش غیری قالوا لا قال امنکم احد وحّد اللّه قبلی قالوا لا قال امنکم احد صلّی القبلتین غیری قالوا لا قال امنکم احد امر اللّه بمودّته غیری قالوا لا قال أ منکم احد غسّل رسول اللّه قبلی قالوا لا قال أ منکم احد سکن المسجد یمر فیه جنبا غیری قالوا لا قال أ فیکم احد ردّت له الشمس بعد غروبها حتّی صلی العصر غیری قالوا لا قال أ فیکم احد قال له رسول اللّه حین قرب إلیه الطّیر فاعجبه اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّیر فجئت و انا لا اعلم ما کان من قوله فدخلت قال و الیّ یا ربّ و الیّ یا ربّ غیری قالوا لا قال أ فیکم احد کان قتل للمشرکین عند کلّ شدیدة تنزل برسول اللّه منّی قالوا لا قال أ فیکم احد کان اعظم غناء عن رسول اللّه منّی حتّی اضطجعت علی فراشه و وقیته بنفسی و بذلت مهجتی غیری قالوا لا قال أ فیکم احد کان یاخذ الخمس غیری و غیر فاطمة قالوا لا قال أ فیکم احد کان له سهم فی الخاصّ و منهم فی العامّ غیری قالوا لا قال أ فیکم احد یطهّره کتاب اللّه غیری حتّی سدّ النّبی ابواب المهاجرین جمیعا و فتح بابی حتّی قام إلیه عمّاه حمزة و العبّاس و قالا یا رسول اللّه سددت ابوابنا و فتحت باب علیّ فقال النّبی ما أنا فتحت بابه و لا سددت ابوابکم بل اللّه فتح بابه و سد ابوابکم قالوا لا قال أ فیکم احد تم اللّه نوره من السّماء حین قال وَ آتِ ذَا اَلْقُرْبی حَقَّهُ قالوا اللّهمّ لا قال أ فیکم احد ناجی رسول اللّه

ص:353

ستّ عشر مرّة غیری حین قال یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ اَلرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً قالوا اللّهمّ لا قال أ فیکم احد ولیّ غمض رسول اللّه غیری قالوا اللّهمّ لا قال أ فیکم احد آخر عهد برسول اللّه حین وضعته فی حفرته غیری قالوا لا و سابقا در وجه بست و پنجم دانستی که اخطب خوارزم مقاطیع عدیده صاحب بن عباد که در ان بضمن دیگر فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام حدیث طیر را نیز نظم فرموده است جابجا در کتاب المناقب نقل کرده و خود اخطب خوارزم نیز این حدیث شریف را در قصیده بلیغه خود که در آخر کتاب المناقب ذکر کرده نظم فرموده است چنانچه می فرماید هل ابصرت عیناک

فی المحراب

هو مطعم و جفانه کجواب

مدافع

مشکل

الی آخر القصیدة فهذا الامام العلامة الثبت المتقن الطبّ ابو المویّد موفق بن احمد المعروف بالاخطب*قد صرم حبال الشکوک من المرتابین و تبّ*بسیف من تحقیقه ذی شطب*و افاض من روایاته مطرا استاصل و احتطب*اصول شبهات المنکرین الجالبین للعطب*فیا له من حبر ثبت لا ثبات الحق و رتب*و افاد ما هو احلی فی المذاق من الرطب*و روی الکبود بافاضاته و ارطب*و اعجب بافاداته المونقة و اطرب*و قضی من اثبات هذا الخبر غایة الارب*و بلغ منه نهایة المرام و الطلب* و ترک الجاحد یرتمض لمضضه و النّصب*و صیّره یصلی نارا ذات لهب*و غایت تبحر و تمهر و اتقان و نهایت تدرب و تفنن و امعان و کمال بزوغ نیز فضل و جلالت و اقصای شروق طالع شرف و نبالت علامه اخطب الخطباء نه چنانست که شرح آن بحیطۀ تحریر و تسطیر در آید نبذی از محامد جلیلة الاثار و مفاخر عظیمة الاخطال؟ ؟ ؟ و انشاء اللّه تعالی در ما بعد از زبان اکابر ائمّه اعلام و اعاظم ثقات فخام مثل ابو حامد محمود بن محمّد بن حسین بن یحیی الصالحانی و عماد الدّین ابو عبد اللّه محمّد بن محمّد الکاتب الاصفهانی و ابو الفتح ناصر بن أبی المکارم عبد السّید بن علی المطرزی و محمّد بن محمود بن الحسن بن هبة اللّه بن المحاسن المعروف بابن النجار و ابو الولید محمّد بن محمود بن محمّد الخوارزمی و شمس الدین ابو عبد اللّه محمّد بن احمد الذهبی و ابو الصّفا صلاح الدین خلیل بن ایبک الصفدی و ابو الوفا عبد القادر بن محمّد بن محمّد بن نصر اللّه بن سالم القرشی و تقی الدّین احمد ابو الطّیب محمّد بن أبی العباس احمد بن علی الفاسی المکی و جلال الدین عبد الرحمن بن کمال الدین السیوطی و شهاب الدین احمد صاحب توضیح الدلائل علی ترجیح الفضائل و محمود بن سلیمان الکفوی خواهی شنید و خواهی دانست که اجلّۀ منقدین اعیان و افاخم محقّقین ارکان مثل محمّد بن یوسف الکنجی و محمّد بن یوسف الررندی و محمّد بن ابراهیم بن علی المعروف بابن الوزیر الصنعانی و نور الدین علی بن محمّد بن احمد بن عبد اللّه المعروف بابن الصّباغ المالکی و ابو الحسن علی بن عبد اللّه السّمهودی الحسنی و شمس الدین محمّد بن علی بن یوسف الدمشقی الصالحی و شهاب الدّین احمد بن حجر الهیتمی المکی و کمال الدین بن فخر الدین

ص:354

الجهرمی و احمد بن الفضل بن محمّد باکثیر و عبد اللّه بن محمّد المطیری و مولوی ولی اللّه بن حبیب اللّه اللکهنوی بافادات او متمسک می شوند و روایات او را ملجا و ملاذ خود می گردانند و خود مخاطب نیز در حاشیه کید هشتاد و چهارم باب المکائد همین کتاب تحفه نقل اهل سنت از اخطب خوارزم ثابت می فرماید و حمایت روایت او مثل روایت دیگر اساطین سنیه می نماید و نیز مخاطب در هفوه اولی از هفوات خود که در باب یازدهم این کتاب وارد کرده احتجاج نمودن اهل سنت بروایت اخطب بتوسط صاحب بحر المناقب افاده فرموده و سابقا در وجه چهل و چهارم دانستی که مخاطب در حاشیه تعصب سیزدهم از باب یازدهم این کتاب تصنیف نمودن اخطب کتاب الاربعین را مثل تصنیف نمودن دیگر ائمّه سنّیه کتب مناقب اهلبیت علیهم السّلام را افتخار و مباهات فرموده و آنرا دلیل ولای اهل سنت با اهلبیت علیهم السّلام وانموده و از غایت سرور و تبجّج اهل سنت را بتصنیف آن و امثال ان متفرد انگاشته شیعه را بسبب نقل از ان کاسه لیس و خوشه چین اهل سنت پنداشته و باین افاده رزینه تسنن اخطب و اقصای جلالت مرتبت او بر ارباب الباب ظاهر ساخته اعلام کمال تدین و نصفت شعاری افراخته و نیز در وجه مسطور دریافتی که فاضل رشید هم در عزّة الراشدین و هم در ایضاح اخطب را از علمای اهل سنت می داند و بتصنیف نمودن او کتاب الاربعین و کتاب المناقب را مثل تصنیف نمودن دیگر اکابر علمای سینه کتب مناقب اهل البیت علیهم السّلام را نهایت افتخار و استبشار دارد و آن را مثبت ولای سنیه با اهلبیت علیهم السّلام و نافی خلاف ولا می پندارد و از عجائب آنست که فاضل معاصر مولوی حیدر علی با آن همه تعصبات مذمومه مدحوره و تجاهلات شنیعه مبتوره در ازالة الغین عبارت علامه محمّد بن یوسف دمشقی صالحی که در ان اشعار بلاغت اشعار اخطب والاتبار در مدح امام اعظم عالی فخار مذکورست بکمال ابتهاج و انبساط وارد می فرماید و از غایت فرح و نشاط بودن اخطب از فقهای متبحرین و ائمّه محدّثین بر ملا می نماید

قال الشافعی رحمه اللّه تعالی المحدثات من الامور ضربان احدهما ما احدث مما یخالف کتابا او سنّة او اثرا او اجماعا فهذه البدعة هی الضلالة و الثانی ما احدث من الخیر لا خلاف فیه لاحد من هذا فهی محدثة غیر مذمومة قال عمر رضی اللّه عنه فی قیام رمضان نعمت البدعة هذه یعنی انها محدثة لم تکن و إذا کانت فلیس فیها رد لما مضی فالبدع الحسنة متفق علی جواز فعلها و الاستحباب لها و رجاء الثواب لمن حسنت نیّته فیها و هی کل مبتدع موافق لقواعد الشرعیة غیر مخالف لشیء منها و لا یلزم من فعله محذور شرعی و ذلک نحو بناء المنائر و الربط و المدارس و خانات السبیل و غیر ذلک من انواع البر الّتی لم تعهد فی الصدر الاوّل فانّه موافق لما جاءت به السنّة من اصطناع المعروف و المعاونة علی البرّ و التقوی و من احسن البدع ما ابتدع فی زماننا هذا من هذا القبیل ما کان یفعل بمدینة اربل کل عام فی الیوم الموافق یوم موحد النّبی صلی اللّه علیه و سلم من الصدقات و المعروف و اظهار الزینة و السرور فان ذلک مع ما فیه من الاحسان الی الفقراء یشعر بمحبة النّبی صلی اللّه علیه و سلم و تعظیمه و اجلاله فی قلب فاعله و شکر اللّه تعالی علی ما منّ به من ایجاد رسوله الّذی هو رحمة للعالمین صلی اللّه علیه و سلم و کان اوّل من فعل بالموصل عمر بن محمّد الملاّ احد الصالحین المشهورین و به اقتدی فی ذلک صاحب اربل و غیره رحمهم اللّه تعالی ازین افاده علامه ابو شامه که صاحب سبل الهدی و الرّشاد نقل فرموده ظاهرست که عمر ملا یکی از صالحین مشهورینست و او اول کسیست که احراز شرف فعل عمل مولد شریف نموده و باو درین باب صاحب اربل و دیگر اکابر اقتدا کرده اند و ظاهرست که کسانی که تجویز این عمل حمید و فعل سعید کرده اکابر و اعاظم و اجلّه و افاخم علما و فقهای سنّیه اند مثل علامه سخاوی و ابن الجزری و حافظ ابو شامه و علامه ابن طغریل صاحب در منتظم و شیخ ابن فضل و یوسف حجار و علامه ابن البطاح و امام جمال الدّین و امام ظهیر الدین و شیخ نصیر الدین و امام حافظ ابو محمد و امام علامه صدر الدین و علامه سیوطی و غیر ایشان همه متبع و مقتدی و مقتفی اثر ملا عمراند و ناهیک به من فضیلة جلیلة و منقبة جمیلة لا یبلغ مداها العقول و ینحسر عن ادراک کنهها افهام الفحول و مولوی سلامة اللّه نیز در اشباع الکلام افاده بلیغه علاّمه ابو شامه را بضمن عبارت طولانی سبل الهدی و الرشاد نقل نموده و اثبات این منقبت عظیمه برای ملا عمر بتحقیق تمام فرموده و تصریح کرده که او از صلحای مشهورین و سلف صالحین بوده و اعاظم محققین سنیه مثل محبّ الدین طبری و نور الدّین سمهودی جابجا بافادات ملا عمر تمسک می نمایند بلکه خواجه نصر اللّه کابلی در صواقع و خود شاه صاحب در همین کتاب بروایت او تشبث می فرمایند و بمزید انصاف او را بلقب عظیم حافظ می ستایند و مخفی نماند که کتاب سیرت ملا عمر از مشاهیر کتب مصنّفه اوست علاوه بر آنکه افاخم منقدین اهل سنت بنقل از ان مستفید می شوند خود شاه صاحب آن را در رساله اصول حدیث در کتب سیرت مذکور داشته بسیرت ابن اسحاق و ابن هشام قرین فرموده و فاضل معاصر مولوی صدیق حسن خان نیز این افاده شاه صاحب در حطّه ذکر نموده و ستطلع علی ذلک کلّه فی مجلّد حدیث التشبیه انشاء اللّه تعالی

المعروف بابن عساکر حدیث طیر را بطرق متعدّده روایت کرده چنانچه در ما بعد انشاء اللّه تعالی می دانی که سیوطی در جمع الجوامع و علی متقی در کنز العمال و ابراهیم وصابی در کتاب الاکتفاء و محمّد بن اسماعیل الامیر در روضه ندیه بتفصیل آن را مذکور داشته در نیجاروما للاختصار بر ذکر یک طریق اکتفا می رود ملا علی متقی در کنز العمال گفته

عن انس انّ أمّ سلیم اتت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بحجلات قد شرکتهنّ باضباعهنّ و خمرهنّ فقال النّبی صلی اللّه علیه و سلّم اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی هذا الطّائر قال انس فجاء علیّ بن أبی طالب فقال استاذن علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فقلت هو علی حاجة فاحببت ان یجیء رجل من الانصار ثمّ رجع فعاد فسمع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم صوته فقال ادخل علیّ اللّهمّ و الیّ اللّهمّ و الیّ اللّهمّ والیّ کر أی اخرجه ابن عساکر فهذا الامام العلامة القائد لعساکر المفاخر*ابو القاسم علیّ بن الحسن المعروف بابن عساکر*قد اقبل علی احقاق الحق بالشراشر*و بذل لاثباته من علمه الکنوز و الذخائر*ممطرا من یراعه الصیّب الهامر مجریا من روایته البحر الزاخر*فروی حدیث الطائر بعدّة طرق ثاقبة زواهر فاودت بعد ذا شبهات کلّ منکر خاسر*و طاحت تسویلات کل جاحد بائر*و الحمد للّه ما برد الا بردین و اشتدت الهواجر*و تتابعت الضحی و اختلفت الظهائر*و علاّمه ابن عساکر از محققین منقدین اکابر و مشایخ حذاق عالی ماثر و اجلّه معتمدین والا مفاخر و محدث مشهور و عارف ماهر و حائز فضل مستبین ظاهرست یاقوت حموی در معجم الأدباء در ترجمه ابن عساکر نقلا عن جزء عمله ولده ابو محمّد می فرماید هو ابو القسم علی بن الحسن بن هبة اللّه بن عبد اللّه بن الحسین ابو القسم بن أبی محمّد بن أبی الحسن بن أبی محمّد بن أبی علی الشافعی الحافظ احد ائمّة الحدیث المشهورین و العلماء المذکورین ولد فی المحرّم سنة تسع و تسعین و اربعمائة و مات فی الحادی عشر من رجب سنة احدی و سبعین و خمس مائة و قد بلغ من السّنّ اثنتین و سبعین سنة و ستة اشهر و عشرة ایام و حضر جنازته بالمیدان للصّلوة علیه الملک الناصر صلاح الدّین یوسف بن ایّوب رحمه اللّه قال العماد و کان الغیث قد احتبس فی هذه السنة فدرّ و سمح عند ارتفاع جنازته فکان السّماء بکت علیه بدمع و بله و طشّه اسمعه اخوه سنة خمس و خمس مائة و سمع هو بنفسه من والده و أبی محمّد اللاّلکائی و ذکر خلقا من شیوخ دمشق و رحل الی العراق فی سنة عشرین و خمس مائة و اقام بها خمس سنین و سمع ببغداد من أبی القسم بن الحصین و حجّ فی سنة احدی و عشرین و سمع بمکة و منی و المدینة و بالکوفة و اصفهان القدیمة و الیهودیّة و مرو و الشاهیجان و نیسابور و هراة و سرخس و ابیورد و طوس و بسطام و الرّی و زنجان و ذکر بلادا کثیرة یطول علیّ ذکرها من العراق و خراسان و الجزیرة و الشام و الحجاز قال و عدة شیوخه الف و ثلاث مائة شیخ و من النّساء بضع و ثمانون امرأة و حدث ببغداد و مکّة و نیسابور و اصبهان و سمع منه جماعة من الحفاظ ممن هو اسنّ منه و روی عنه ابو سعد السّمعانی فاکثر و روی هو عنه و لما دخل ببغداد سمع الدّرس بالنّظامیّة مدّة مقامه بها و علق مسائل الخلاف علی الشیخ أبی سعد

ص:357

اسماعیل بن أبی صالح الکرمانی و انتفع بصحبة جدّه أبی الفضل فی النحو و العربیّة و جمع و صنّف فمن ذلک کتاب تاریخ مدینة دمشق و اخبارها و اخبار من حلّها او وردها فی خمس مائة و سبعین جزء من تجزیة الاصل و النسخة الجدیدة ثمان مائة جزء و کتاب الموافقات علی شیوخ الائمّة الثقات اثنان و سبعون جزء کتاب الاشراف علی معرفة الاطراف ثمانیة و اربعون جزء کتاب تهذیب للملتمس من عوالی مالک بن انس احد و ثلثون جزء کتاب النال لحدیث مالک العال تسعة عشر جزء کتاب مجموع الرّغائب ممّا وقع من احادیث مالک الغرائب عشرة اجزاء کتاب المعجم لمن سمع منه و اجاز له اثنا عشر جزء کتاب من سمع هذا منه من النّسوان جزء واحد کتاب معجم اسماء القری و الامصار الّتی سمع بها جزء واحد کتاب مناقب الشبّان خمسة عشر جزء کتاب فضل اصحاب الحدیث احد عشر جزء کتاب تبیین کذب المفتری علی الاشعری عشرة اجزاء کتاب المسلسلات عشرة اجزاء کتاب تشریف یوم الجمعة سبعة اجزاء کتاب الاحادیث السباعیّة الاسانید سبعة اجزاء کتاب تجرید السباعیّة الاسانید اربعة اجزاء کتاب السداسیّات جزء واحد کتاب الاحادیث الخماسیّات و اخبار أبی الدّنیا جزء واحد کتاب تقویة المنّة علی انشاء دار السنّة ثلثة اجزاء کتاب الاحادیث المتخیّرة فی فضائل العشرة جزان کتاب من وافق کنیته کنیة زوجته اربعة اجزاء کتاب الاربعین الطّوال ثلاثة اجزاء کتاب اربعین حدیثا عن اربعین شیخا من اربعین مدینة جزءان کتاب الجواهر و اللّآلی فی الابدال العوالی ثلاثة اجزاء کتاب فضل عاشورا و المحرّم ثلاثة اجزاء کتاب الاعتزاز بالهجرة جزء واحد کتاب المقالة الفاضحة للرسالة الواضحة جزء واحد ضخم کتاب دفع التخلیط عن حدیث الاطیط جزء واحد کتاب الجواب المبسوط لمن انکر حدیث الهبوط جزء واحد کتاب القول فی حملة الاسانید فی حدیث لا یکون موذنا جزء واحد کتاب الموید ثلثة اجزاء کتاب طرق حدیث عبد اللّه بن عمر جزء واحد کتاب من لا یکون مؤتمنا جزء واحد کتاب ذکر التّبیان عن فضل کتابة القرآن جزء کتاب دفع التّثریب علی من فسّر معنی التّثویب جزء کتاب فضل الکرم علی اهل الحرم جزء واحد کتاب الاقتداء بالصّادق فی حفر الخندق جزء واحد کتاب الانذار بحدث و الزلازل ثلثة اجزاء کتاب ثواب الصّبر علی المصاب بالولد جزء ان کتاب معنی قول عثمان ما تعنّیت و لا تمنّیت جزء واحد کتاب ترتیب الصّحابة الّذین فی مسند احمد جزء واحد کتاب مسلسل العیدین جزء واحد کتاب حلول المحنة بحصول الانّه جزء واحد کتاب ترتیب الصّحابة الّذین فی مسند أبی یعلی جزء کتاب معجم الشیوخ النبلاء جزء واحد کتاب اخبار أبی عمرو الاوزاعی و فضائله جزء واحد کتاب ما وقع للاوزاعی من العوالی جزء کتاب اخبار أبی محمّد سعید بن عبد العزیز و عوالیه جزء واحد کتاب عوالی حدیث سفین الثوری اربعة اجزاء کتاب اجابة السّؤال فی احادیث شعبة جزء واحد کتاب روایات ساکنی داریا ستة اجزاء کتاب من نزل المزة و حدّث فیما؟ ؟ ؟ جزء واحد کتاب احادیث جماعة من کفر و؟ ؟ ؟ کتاب احادیث صنعاء الشام جزان کتاب

ص:358

احادیث أبی الاشعث الصّنعانی ثلثة اجزاء کتاب احادیث جیش و المطعم و حفص الصّنعانیّین جزء کتاب فضل الربوة و النیسرب و من حدث بها جزء و کتاب حدیث اهل قریة الحمریین و قتیبه جزء واحد کتاب حدیث اهل فدایا و بیت أرانس و بیت قونا جزء کتاب حدیث اهل قریة البلاط جزء کتاب حدیث سلمة بن علی الحسن البلاطی جز آن و من حدیث بسرة بن صفوان و ابنه و ابن ابنه جزء واحد و من حدیث سعید بن عبادة جزء واحد و من حدیث اهل رندین و جسرین جزء واحد و من حدیث اهل بیت سواء جزء و من حدیث دومة و مسرایا و القصر جزء و من حدیث جماعة من اهل حرستا جزء و من حدیث اهل بطنا جزء و من حدیث اهل دفاینه و حجرا و عین توما و حدبا و طرمیس جزء واحد و جزء قری بقریة بعقوبا و من حدیث أبی عون الحریری جزء واحد و من حدیث جماعة من اهل جوبر جزء واحد و من حدیث جماعة من اهل بیت لهیا جزء واحد و من حدیث یحیی بن حمزة البتاهی و عوالیه جزء و مجموع من حدیث محمّد بن یحیی بن حمزة الحضرمی البتلهی جزء ان و فضائل مقام ابراهیم و من حدیث اهل برزا جزء و من حدیث أبی بکر محمّد بن رزق اللّه المنینی المقری جزء و مجموع من احادیث جماعة من اهل بعلبکّ جزءان قال و املی رحمه اللّه اربعمائة مجلس و ثمانیة مجالس فی فنّ واحد و خرج لشیخه أبی غالب بن البنّاء أحد عشر مشیخة و مشیخة لشیخه أبی المعالی عبد اللّه بن احمد الحلوانی الاصولی فی جزئین و جمع اربعین حدیثا مساواة للامام أبی عبد اللّه الفراوی فی جزء و مصافحة لابی سعد السّمعانی اربعین حدیثا فی جزء و خرّج لشیخه الامام أبی الحسن السّلمی سبعة مجالس و تکلم علیها فی جزء آخر ما صنّفه تکمیل الانصاف و العدل بتعجیل الاسعاف بالعزل کتاب فیه ذکر ما وجدت فی سماعی ممّا یلتحق بالجزء الرّباعی و وجدت فی اصوله علامات له علی مصنّفات عدة منها کتاب الابدال و لو تم کان مقداره مائتی جزء و اکثر کتاب فضل الجهاد و مسند مکحول و أبی حنیفة کتاب فضل مکّة کتاب فضل المدینة کتاب فضل البیت المقدس کتاب فضل قریش و اهل البیت و الانصار و الاشعریین و ذمّ الرّافضة کتاب کبیر فی الصّفات و اشیاء غیر ذلک بلغ عدتها اربعین مصنّفا و ابن خلکان در وفیات الأعیان گفته الحافظ ابو القاسم علیّ بن أبی محمّد الحسن بن هبة اللّه بن الحسین بن عبد اللّه بن الحسین المعروف بابن عساکر الدّمشقی الملقب ثقة الدّین کان محدث الشام فی وقته و من اعیان الفقهاء الشافعیّة غلب علیه الحدیث فاشتهر به و بالغ فی طلبه الی ان جمع منه ما لم یتفق لغیره و رحل و طوّف و جاب البلاد و لقی المشایخ و کان رفیق الحافظ أبی سعد عبد الکریم بن السّمعانی فی الرّحلة و کان حافظا دیّنا جمع بین معرفة المتون و الاسانید سمع ببغداد سنة عشرین و خمس مائة من اصحاب البرمکی و التّنوخی و الجوهریّ ثم رجع الی دمشق ثم رحل الی خراسان و دخل نیسابور و هراة و اصبهان و الجبال و صنّف التّصانیف المفیدة و خرّج التّخاریج و کان حسن الکلام علی محظوظا فی الجمع و التالیف صنّف التاریخ الکبیر لدمشق فی ثمانین مجلدة اتی فیه بالعجائب و هو علی نسق تاریخ بغداد قال لی شیخنا الحافظ العلاّمة ابو

ص:359

محمّد عبد العظیم المنذری حافظ مصر ادام اللّه به النّفع و قد جری ذکر هذا التاریخ و اخرج لی منه مجلّد او طال الحدیث فی امره و استعظامه ما اظنّ هذا الرّجل الاعزم علی وضع هذا التاریخ من یوم عقل علی نفسه و شرع فی الجمع من ذلک الوقت و الاّ فالیقصر عن ان یجمع الانسان فیه مثل هذا الکتاب بعد الاشتغال و التنبّه و لقد قال الحق من وقف علیه عرف حقیقة هذا القول و متی یتسع للانسان الوقت حتّی یضع مثله و هذا الّذی ظهر هو الّذی اختاره و ما صحّ له هذا الاّ بعد مسوّدات ما یکاد ینضبط حصرها و له غیره توالیف حسنة و اجزاء ممتعة و له شعر لا باس به فمن ذلک قوله علی ما قیل: الا انّ الحدیث اجل علم و اشرفه الاحادیث العوالی و انفع کل نوع منه عندی

و احسنه الفوائد و الامالی

الرّجل بلا ملال

ویحک جاء المشیب

علی غرّة

و قد التزم فیها ما لا یلتزم و هو الزّای قبل اللاّم و البیت الثانی هو بیت علیّ بن جبلة المعکوک و هو قوله* شباب کان لم یکن و شیب کان لم یزل

و لیس بینهما الاّ تغیّر لیسیر کما تراه و هذا البیت من جملة ابیات و سیاتی ذکر قائله بعد هذا ان شاء اللّه تعالی و کانت ولادة الحافظ المذکور فی اوّل المحرّم سنة تسع و تسعین و اربعمائة و توفّی لیلة الاثنین الحادی عشر من رجب سنة احدی و سبعین و خمس مائة بدمشق المحروسة رحمه اللّه تعالی و صلّی علیه الشیخ قطب الدّین النیسابوریّ و حضر الصّلوة علیه صلاح الدّین رحمه اللّه تعالی و دفن عند والده و اهله بمقابر باب الصّغیر و علاّمه ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته ابن عساکر الامام الحافظ الکبیر محدث الشام فخر الائمّة ثقة الدّین ابو القسم علیّ بن الحسن بن هبة اللّه بن عبد اللّه بن الحسین الدّمشقی الشافعی صاحب التّصانیف و الکتب ولد فی اول سنة تسع و تسعین و اربعمائة و سمع فی سنة خمس و خمس مائة باعتناء ابیه و اخیه ضیاء الدّین فسمع ابا القاسم النّسیب و قوام بن زید و سبیع بن قیراط و ابا طاهر الجبّائی و ابا الحسن بن الموازینی و طبقتهم بدمشق و رحل فی سنة عشرین فسمع ابا القسم بن الحصین و ابا الحسین الدّینوری و ابا العزیز کادش و ابا غالب بن البنّاء و ابا عبد اللّه البارع و قاضی المرستان و طبقتهم ببغداد و عبد اللّه بن محمّد الغزال بمکة و عمر بن ابراهیم الزّیدی بالکوفة و ابا عبد اللّه الفراوی و هبة اللّه السّندی و عبد المنعم بن القشیری و سعید بن أبی الرّجاء و الحسین بن عبد الملک الخلاّل و طبقتهما باصبهان و یوسف بن ایّوب الهمدانی الزّاهد بمرو و تمیم بن أبی سعید الجرجانی و طبقته بهراة و عمل الاربعین البلدانیّة و عدد شیوخه الف و ثلث مائة شیخ و نیف و ثمانون امرأة سمع منه معمر بن الفاخر و ابو العلاء الهمدانی و ابو سعد السّمعانی و الکبار و حدث عنه ولده القاسم و ابو جعفر القرطبی و زین الأمناء ابو البرکات بن عساکر و اخوه الشیخ فخر الدّین و ابن اخیه عزّ الدّین بن النّسّابة و الحافظ عبد القادر الرّهاوی

ص:360

و ابو القسم العصری و یونس بن محمّد الفارقی الخطیب و ابو نصر الشیرازی و محمّد بن اخی أبی البیان و ابو اسحاق ابراهیم بن الخشوعی و عبد المعزّ اخوه و یونس بن منصور السّفیانی و محمّد بن الحردانی و محمّد بن غسان الحمصی و مسلم بن احمد المازنی و ذاکر اللّه السّعتری و عبد الرّحمن بن راشد الثبت السّوائی و عمر بن عبد الوهّاب البرذعی و عتیق السّلمانی و الشیخ بهاء الدّین علی بن الحمیری و رشید الدین بن المسلمة و سدید الدین مکّی بن علان و خلق کثیر و قد روی عنه ابو سعد السّمعانی و مات قبل ابن علان سبعین سنة عمل تاریخ دمشق فی ثمانین مجلّد او الموافقات فی ستّ مجلّدات و الاطراف الاربعة اربع مجلّدات و عوالی مالک فی خمسین جزء و غرائب مالک عشرة اجزاء و المعجم مجلّد و مناقب الشبّان خمسة عشر جزء و فضل اصحاب الحدیث مجلّد و فضل الجمعة اربعة اجزاء و الاربعون الطوال ثلاثة اجزاء و عوالی شعبة مجلّد و الزّهادة فی الشّهادة مجلّد و عوالی الثوری مجلّد و اربعی الجهاد و اربعی البلدان و اربعی المساواة و مسند اهل داریا مجلّد و من وافقت کنیته کنیة زوجته مجلّد و شیوخ النّیل مجلّد و حدیث صنعاء اهل الشام مجلّد و حدیث اهل البلاط کذلک و کتاب الزّلازل ثلاثة اجزاء و المصاب بالولدان جزان و قبض العلم جزء و فضل مکّة و فضل المدینة و فضل عسقلان و تاریخ المزّة و فضل الرّقوة و فضل مقام ابراهیم و فضل الجمرتین و جزء کفرسوسیة و کفربطنا و جزء المنیحة و سعد و عدة اجزاء القری هکذا و جزء حدیث الهبوط الجواهر فی الابدال ثلثة اجزاء و املی فی ابواب العلم اربعمائة مجلس و ثمانیة و خرج لجماعة منهم رفیقه ابو سعد السّمعانی خرّج له اربعین المصافحات و للفراوی اربعین المساواة و عمل بعض کتاب الابدال لنفسه و لو تمّ لجاء فی عشرین مجلّدا قال السّمعانی ابو القسم حافظ ثقة متقن دیّن خیّر حسن السمت جمع بین معرفة المتن و الاسناد کان کثیر العلم غزیر الفضل صحیح القراءة مثبتا رحل و تعب و بالغ فی الطّلب و جمع ما لم یجمعه غیره و اربی علی الاقران دخل نیسابور قبل بشهر سمعت معجمه و المجالسة للدّینوری و کان قد شرع فی التّاریخ الکبیر لدمشق قال ابن الحاجب فیما قرأت بخطّه حدثنی زین الأمناء قال حدّثنا ابن القزوینی عن والده مدرّس النظامیّة أبی الخیر قال حکی لنا الفراوی قال قدم علی شخص فقال انا رسول رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم إلیک فقلت مرحبا بک فقال قال لی فی النّوم امض الی الفراوی و قل قدم بلدکم رجل اسمر اللّون یطلب حدیثی فلا تملّ منه قال القزوینی فو اللّه ما کان الفراوی یقوم حتّی یقوم الحافظ و قال المحدّث بهاء الدّین القسم کان أبی رحمه اللّه مواظبا علی الجماعة و التلاوة یختم کلّ لیلة ختمة و یختم فی رمضان کلّ یوم و یعتکف فی المنارة الشرقیّة و کان کثیر النّوافل و الاذکار یحیی لیله العیدین بالصّلاة و الذّکر و کان یحاسب نفسه علی لحظة تذهب قال لی لما حملت بی أمّی قیل لها فی منامها تلدین غلاما یکون له شان و حدّثنی انّ اباه رای رویا معناه یولد لک ابن یحیی به السّنّة و حدّثنی انّه کان یقرأ علی شیخ فقال قدم علینا ابو علیّ بن الوزیر فقلنا ما راینا مثله ثم قدم علینا ابن السّمعانی فقلنا ما راینا مثله

ص:361

حتّی قدم علینا هذا فلم نر مثله قال سعد الخیر ما رایت فی سنن ابن عساکر مثله قال القسم بن عساکر سمعت التاج المسعودی یقول سمعت ابا العلاء الهمدانی یقول لرجل استاذنه فی الرّحلة ان عرفت احدا افضل منّی حینئذ اذن لک ان تسافر إلیه الا ان تسافر الی ابن عساکر فانّه حافظ کما یجب حدّثنی ابو المواهب بن صصری قال لما دخلت همدان قال لی الحافظ انا اعلم انّه لا یساجل الحافظ ابا القسم فی شانه احد فلو خالق الناس و مازحهم کما اصنع اذا لاجتمع علیه الموافق و المخالف و قال لی یوما أیّ شیء فتح له و کیف الناس قلت هو بعید من هذا کلّه لم یشتغل منذ اربعین سنة الاّ بالجمع و التّسمیع حتّی فی نزهه و خلواته قال الحمد للّه هذا ثمرة العلم الا انّا حصل لنا هذا المسجد و الدّار و الکتب تدلّ علی قلّة حظّ اهل العلم فی بلادکم ثم قال ما کان یسمّی ابو القسم الا بشعلة نار ببغداد من ذکائه و توقّده و حسن ادراکه قال ابو المواهب کنت اذاکر ابا القسم الحافظ عن الحفاظ الّذین لقیهم فقال امّا بغداد فابو عامر العبدری و امّا اصبهان فابو نصر الیونارتی لکن اسماعیل بن محمّد الحافظ کان اشهر فقلت فعلی هذا ما کان رای سیّدنا مثل نفسه فقال لا تقل هذا قال اللّه فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ قلت فقد قال امّا بنعمة ربّک فحدث فقال لو قال قائل ان عینی لم تر مثلی لصدق ثم قال ابو المواهب لم ار مثله و لا من اجتمع فیه ما اجتمع فیه من لزوم طریقة واحده مدة اربعین سنة من لزوم الصّلوة فی الصفّ الاول الا من عذر و الاعتکاف فی رمضان و عشر ذی الحجة و عدم التطلع الی تحصیل الاملاک و بناء الدّور قد اسقط ذلک عن نفسه و اعرض عن طلب المناصب من طلب الامامة و الخطابة و اباها بعد ان عرضت علیه و اخذ نفسه بالامر بالمعروف و النهی عن المنکر لا تاخذه فی اللّه لومة لائم قال لی لما عزمت علی التحدیث و اللّه المطلع انی ما حملنی علی ذلک حبّ الریاسة و التقدم بلی قلت متی أروی ما سمعت و أیّ فائدة فی کونی اخلفه صحائف فاستخرت اللّه و استاذنت اعیان شیوخی رؤساء البلد و طفت علیهم فکلهم قال من احق بهذا منک فشرعت فی ذلک منذ ثلاث و ثلثین و خمس مائة قال القسم حدثنی أبی قال قال لی جدّی القاضی ابو الفضل یحیی بن علی القرشی اجلس الی ساریة حتی اجلس إلیک فلما عزمت علی ذلک مرض و عجز عن المجیء سمعت ابا الحسن علی بن محمّد الحافظ سمعت الحافظ ابا محمّد المنذری یقول سالت شیخنا ابا الحسین علی بن المفضّل عن اربعة تعاصروا ایّهم احفظ فقال من قلت الحافظ ابن ناصر و ابن عساکر فقال ابن عساکر احفظ قلت الحافظ ابو العلاء و ابن عساکر قال ابن عساکر احفظ قلت الحافظ ابو طاهر السلفی و ابن عساکر فقال السلفی شیخنا السلفی شیخنا قلت یعنی انّه و ما احبّ ان یصرح بتفضیل ابن عساکر علی السلفی فانّه شیخه ثم ابو موسی احفظ من السلفی مع ان السلفی من بحور الحدیث و علمائه و کان شیخنا ابو الحجّاج یمیل الی ابن عساکر و یقول ما رای حافظا مثل نفسه قال الحافظ عبد القادر ما رایت احفظ من ابن عساکر و قال ابن النّجار ابو القسم امام المحدثین فی وقته انتهت إلیه الرّیاسة فی الحفظ و الاتقان و النّقل و المعرفة التّامّة و به

ص:362

ختم هذا الشّأن فقرات بخط الحافظ معمر بن الفاخر فی معجمه ثنا الحافظ ابو القسم الدّمشقی بمنی و کان احفظ من رایت من طلبة الحدیث و الشّأن و کان شیخنا اسماعیل بن محمّد الامام یفضّله علی جمیع من لقیناهم قدم اصبهان و نزل فی داری و ما رایت شابّا اورع و لا احفظ و لا اتقن منه و کان مع ذلک فقیها ادیبا سنّیّا جزاه اللّه خیرا و کثر فی الاسلام مثله فانی کثیرا سالته عن تاخّره عن المجیء الی اصبهان فقال لم تاذن لی أمّی قال القسم توفّی أبی فی حادی عشر رجب سنة احدی و سبعین و خمس مائة و رئی له منافات حسنة و رثی بقصائد و قبره یزار بباب الصغیر و نیز ذهبی در عبر فی خبر من عبر در قالع سنه احدی و سبعین و خمس مائة گفته و فیها توفّی الحافظ ابن عساکر صاحب التّاریخ الثمانین مجلّدا ابو القاسم علی بن الحسن بن هبة اللّه الدّمشقی محدّث الشّام ثقة الدّین ولد فی اوّل سنة تسع و تسعین و اربعمائة و سمع سنة خمس و خمس مائة و بعدها من النسیب و أبی طاهر الجبائی و طبقتهما ثم عنی بالحدیث و رحل فیه الی العراق و خراسان و اصبهان و ساد اهل زمانه فی الحدیث و رجاله و بلغ فی ذلک الذّروة العلیاء و من تصفح تاریخه علم منزلة الرّجل فی الحفظ توفّی فی حادی عشر رجب و نیز ذهبی در دول الاسلام در سنه مذکوره گفته و فی رجب مات حافظ الشّام ابو القاسم علیّ بن الحسن بن عساکر صاحب التّاریخ الکبیر و له ثلث و سبعون سنة و عبد اللّه بن اسعد الیافعی در مرآة الجنان گفته الفقیه الامام المحدّث البارع الحافظ المتقن الضابط ذو العلم الواسع شیخ الاسلام و محدّث الشّام ناصر السّنّة قامع البدعة زین الحفاظ و بحر العلوم الزّاخر رئیس المحدّثین المقر له بالتقدّم العارف الماهر ثقة الدّین ابو القاسم علی بن الحسن بن هبة اللّه بن عساکر الّذی اشتهر فی زمانه بعلو شانه و لم یر مثله فی اقرانه الجامع بین المعقول و المنقول و الممیّز بین الصّحیح و المعلول کان محدّث زمانه و من اعیان الفقهاء الشّافعیّة غلب علیه الحدیث و اشتهر به و بالغ فی طلبه الی ان جمع منه ما لم یتفق لغیره رحل و طوّف و جاب البلاد و لقی المشایخ و کان رفیق الحافظ أبی سعد عبد الکریم بن السّمعانی فی الرّحلة و کان ابو القاسم المذکور حافظا دیّنا جمع بین معرفة المتون و الاسانید سمع ببغداد فی سنة عشر و خمس مائة من اصحاب البرمکی و التّنوحی و الجوهری ثم رحل الی خراسان و دخل نیسابور و هراة و اصبهان و الجبال و صنّف التّصانیف المفیدة و خرج التخاریج و کان حسن الکلام علی الاحادیث محفوظا فی الجمع و التّالیف صنّف التّاریخ الکبیر لدمشق فی ثمانین مجلّد اتی فیه العجائب و هو علی نسق تاریخ بغداد قال الامام ابن خلکان قال لی شیخنا الحافظ العلاّمة زکی الدّین ابو محمّد عبد العظیم المنذری

ص:363

رحمه اللّه و قد جری ذکر تاریخ ابن عساکر المذکور و اخرج لی منه مجلّدا و طال الحدیث فی امره و استعظامه ما اظنّ هذا الرّجل الاّ عزم علی وضع هذا التاریخ من یوم عقل علی نفسه و شرع فی الجمع من ذلک الوقت و الاّ فالعمر یقصر عن ان یجمع الانسان فیه مثل هذا الکتاب بعد الاشتغال و التّنبّه قال و لقد قال الحقّ و من وقف عرف حقیقة هذا القول و متی بتسع للانسان الوقت حتّی یصنع مثله و هذا الّذی ظهر هو الّذی اختاره و ما صحّ له الاّ بعد مسوّدات ما کاد ینضبط حصرها و له توالیف حسنة غیره و اخری ممتعة قال و له شعر لا باس به فمن ذلک قوله علی ما قیل الا انّ الحدیث اجلّ علم و اشرفه الاحادیث العوالی و انفع کل نوع منه

عندی

علیه

إلیه ایضا

مشیبی کان لم یزل

فی الازل

و قد التزم فی هذه الابیات ما لا یلزم و هو اطراد الزاء قبل اللام و البیت الثانی هو بیت علیّ بن جبلة حیث یقول: شباب کان لم یکن و شیب کان لم یزل

و لیس بینهما الاّ تغییر یسیر کما تراه و قال بعض اهل العلم بالحدیث و التواریخ ساد اهل زمانه فی الحدیث و رجاله و بلغ فیه الی الذروة العلیاء و من تصفح تاریخه علم منزلة الرّجل فی الحفظ قلت بل من تامّل تصانیفه من حیث الجمله علم مکانه فی الحفظ و الضّبط للعلم و الاطلاع و جودة الفهم و البلاغة و التحقیق و الاتّساع فی العلوم و فضائل تحتها من المنافع و المحاسن کل طائل و من توالیفه الشهیرة المشتملة علی الفضائل الکثیرة کتاب تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الشیخ الامام أبی الحسن الاشعریّ جمع فیه بین حسن العبارة و البلاغة و الایضاح و التّحقیق و استیعاب الادلّة النقلیّة و طرقها مع اسناد کل طریق و ذکر فیه طبقات اعیان اصحابه من زمان الشیخ أبی الحسن الی زمانه و اوضح ماله من المناقب و المکارم و الفضائل و العزآئم و ردّ علی من رماه و افتری علیه بالعظائم قلت و کتابه المذکور الّذی وفّق لإنشائه و وضعه قد اختصرته انا فی محو من ربعه و سمینه الشاش المعلم شاوش کتاب المرهم المعلم بشرف المفاخر العلیّة فی مناقب الائمّة الاشعریّة و وفیته فیما اختصرته مائة من الائمّة الجلة النّقیّة و اختصاری له بحذف الاسانید اختصارا علی ما هو المقصود و المراد من ذکر اعیان الائمّة المشهورین بالموافقة فی الاعتقاد و الرّد علی المبتدعین اولی الزّیغ و الالحاد و کان ابن عساکر المذکور رضی اللّه عنه حسن السّیرة و السّریرة قال الحافظ الرّئیس ابو المواهب لم ار مثله و لا من اجتمع فیه ما اجتمع فیه من لزمهم طریقة واحدة منذ اربعین سنة من لزوم الصّلوة فی الصّفّ الاول الا من عذر و الاعتکاف فی رمضان و عشر

ص:364

ذی الحجّة و عدم التّطلّع و تحصیل الاملاک و بناء الدّور و قد اسقط ذلک عن نفسه و اعرض عن طلب المناصب من الامارة و الخطابة اباها بعد ما عرضت علیه و قلة الالتفات او قال عدم الالتفات الی الامراء و اخذ نفسه بالامر بالمعروف و النّهی عن المنکر لا تاخذه فی اللّه لومة لائم ذکره الامام الحافظ ابن النّجار فی تاریخه فقال امام المحدّثین فی وقته و من انتهت إلیه الرّیاسة فی الحفظ و الاتقان و المعرفة التّامّة و الثقة و به ختم هذا الشأن و قال ابنه الحافظ ابو محمّد القاسم کان أبی رحم اللّه مواظبا علی صلاة الجماعة و تلاوة القرآن یختم فی کل جمعة و فی رمضان فی کل یوم و یحیی لیلة النّصف و العیدین و کان کثیر النوافل و الاذکار یحاسب نفسه علی کل لحظة تذهب فی غیر طاعة سمع من جماعة کثیرین نحو امن الف و ثلث مائة شیخ و ثمانین امرأة و حدّث باصبهان و خراسان و بغداد و غیرها من البلاد و سمع منه جماعة من کبار الحفّاظ و خلق کثیر و جمّ غفیر و قال الحافظ عبد القاهر الرّهاوی رایت الحافظ السّلفی و الحافظ ابو العلاء الهمدانی و الحافظ ابو موسی المدنیّ فما رایت فیهم مثل ابن عساکر و عبد الوهاب سبکی در طبقات فقهای شافعیّه گفته علی بن الحسن بن هبة اللّه بن عبد اللّه بن الحسین الامام الجلیل حافظ الامّة ابو القاسم بن عساکر و لا نعلم احدا من جدوده یسمّی عساکر و انّما هو اشتهر بذلک هو الشیخ الامام ناصر السّنّة و خادمها و هازم جند الشّیطان بعساکر اجتهاده و هادمها امام اهل الحدیث فی زمانه و ختام الجهابذة الحفّاظ و لا ینکر احد منهم مکین مکانه محطّ رحال الطّالبین و موئل ذوی الهمم من الرّاغبین الاوحد الّذی اجمعت الامّة علیه و الواصل الی ما لا تطمح الآمال إلیه و البحر الذی لا ساحل له و الحبر الّذی حمل اعباء السّنّة کاهله قطع اللّیل و النّهار دائبین فی دربه و جمع نفسه علی اشتات العلوم لا یتّخذ غیر العلم و العمل صاحبین و هما منتهی اربه حفظه لا یغیب عنه شارده و ضبطه استوت له یدا الطریقة و التالدة و اتقان ساوی به من سبقه ان لم یکن فاقة و سعة علم اثری بها و ترک النّاس کلّهم بین یدیه ذوی فاقة له تاریخ الشّام فی ثمانین مجلّدة و اکثر ابان فیه عمّا ما لم یکتمه غیره و انّما عجز عنه و من طالع هذا الکتاب عرف الی أیّ مرتبة و صل هذا الامام و استقل الثریّا و ما رضی بدر التمام و له الاطراف و تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام أبی الحسن الاشعری و عدة تصانیف و تخاریج و فوائد ما الحفّاظ إلیها الاّ محاویج و مجالس املاء من صدره یخرّ لها البخاری و یسلم مسلم و لا یرتدّ او یعمل فی الرّحلة إلیها الهزل المهاری ولد فی مستهلّ رجب سنة تسع و تسعین و اربعمائة و سمع خلائق و عدّة شیوخه الف و ثلاث مائة شیخ و من النّساء بضع و ثمانون امرأة و ارتحل الی العراق و مکّة و المدینة و ارتحل الی بلاد العجم فسمع باصبهان و نیسابور و مرو و تبریز و میهنة و خسروجرد و بسطام و دامغان و الرّی و زنجان و همدان و أسدآباد و جی و هراة و بون و بغ و بوشنج و سرخس و بوقان و قهستان و ابهر و مربد و خوی و جرفادقان

ص:365

و مسکان و دودزاور و حلوان و ارجیش و سمع بالانبار و الرافغة و الرّحبة و ماردین و ماکیسین و غیرها من البلاد الکثیرة و المدن الشاسعة و الاقالیم المتفرّقة لا ینفک فالی الدّیار یعمل المطیة فی اقاصی القفار وحیدا لا یصحبه الاتقی اتخذه انیسه و عزم لا یری غیر بلوغ المارب درجة نفیسة و لا یظلّه الاّ سمرة فی رباع قفرا و لا یرد غیر اداوة لعلّه یرتشف منها الماء و سمع منه جماعة من الحفاظ کابی العلاّء الهمدانی و أبی سعد السّمعانی و روی عنه الجمّ الغفیر و العدد الکثیر و رویت عنه مصنّفاته و هو حیّ بالاجازة فی مدن خراسان و غیرها و انتشر اسمه فی الارض ذات الطول و العرض و کان قد تفقّه فی حداثته بدمشق علی الفقیه أبی الحسن السّلمی و لما دخل بغداد لزم بها التفقّه و سماع الدروس بالمدرسة النّظامیّة و قرأ الخلاف و النّحو و لم یزل طول عمره مواظبا علی صلاة الجماعة ملازما لقراءة القرآن مکثرا من النّوافل و الاذکار و التسبیح آناء اللیل و اطراف النّهار و له فی العشرین من شهر رمضان فی کل یوم ختمة غیر ما یقرؤه فی الصّلوة و کان یختم کل جمعة و لم یر الاّ فی اشتغال یحاسب نفسه علی ساعة تذهب فی غیر طاعة و لما حملت به أمّه رای والده فی المنام یولد لک ولد یحیی اللّه به السّنّة و لعمر اللّه هکذا کان أحیا اللّه به السّنّة و امات البدعة یصدع بالحقّ لا یخاف فی اللّه لومة لائم و یسطو علی اعداء اللّه المبتدعة و لا یبالی و ان رغم انف الرّاغم لا تاخذه رافة فی دین اللّه و لا یقوم لفصیة احد إذا خاض الباغی فی صفات اللّه قال له شیخه ابو الحسن بن قبیس و قد عزم علی الرّحلة انّی لأرجو أن یحیی اللّه تعالی بک هذا الشّأن فکان کما قال وعدت کرامة للشیخ و بشارة للحافظ و لما دخل بغداد عجب به العراقیّون و قالوا ما راینا مثله و کذلک قال مشیخة الخراسانیین و قال شیخه ابو الفتح المختار بن عبد الحمید قدم علینا ابو علیّ بن الوزیر فقلنا ما راینا مثله ثم قدم علینا ابو سعد ابن السّمعانی فقلنا ما راینا مثله حتّی قدم علینا هذا فلم نر مثله و قال الحافظ ابو العلاء الهمدانی لبعض تلامذته و قد استاذنه ان یسافر ان عرفت استاذا اعلم منّی او یکون فی الفضل مثلی فحینئذ اذن لک ان تسافر إلیه اللّهمّ الاّ ان تسافر الی الشیخ الحافظ ابن عساکر فانه حافظ کما یجب و قال شیخه الخطیب ابو الفضل الطّوسی ما یعرف من یستوجب هذا اللّقب الیوم سواه یعنی لفظة الحافظ و کان یسمّی ببغداد شعلة نار من توقده و ذکائه و حسن ادراکه لم یجتمع فی شیوخه ما اجتمع فیه من لزوم طریقة واحدة منذ اربعین سنة یلازم الجماعة فی الصّفّ المقدّم الاّ من عذر مانع و الاعتکاف و المواظبة علیه فی الجامع و اخراج حق اللّه و عدم التطلع الی اسباب الدّنیا و اعراضه عن المناصب الدّینیّة کالامامة و الخطابة بعد ان عرضتا علیه قال ولده الحافظ بهاء الدّین ابو محمّد القاسم قال أبی لما حملت بی أمّی رأت فی منامها قائلا یقول لها تلدین غلاما یکون له شان فاذا ولدته فاحملیه الی المغارة یعنی مغارة الدّم بجبل؟ ؟ ؟

ص:366

قاسیون یوم الاربعین من ولادته و تصدّقی بشیء فان اللّه تعالی یبارک لک و للمسلمین فیه ففعلت ذلک کلّه و صدّقت الیقظه منامها و نبهه السّعد فاسهر اللّیالی فی طلب العلم و غیره سهرها فی الشهوات أو نامها و کان له الشأن العظیم و الثناء الّذی یجل به عن التّعظیم و ذکره الحافظ ابن الدبیثی فی ذیله علی ابن السّمعانی لأنّ وفاته تاخّرت عن وفاة ابن السّمعانی و مدحه ایضا مدحا کثیرا و قال ابن النجّار هو امام المحدّثین فی وقته و من انتهت إلیه الریاسة فی الحفظ و الاتقان و المعرفة التّامّة بعلوم الحدیث و الثقة و النّبل و حسن التصنیف و التجرید و به ختم هذا الشأن قال و سمعت شیخنا عبد الوهاب بن الاثیر یقول کنت یوما مع الحافظ أبی القاسم بن عساکر و أبی سعد بن السّمعانی نمشی فی طلب الحدیث و لقاء الشّیوخ فلقینا شیخا فاستوقفه ابن السّمعانی لیقرأ علیه شیئا و طاف علی الجزء الّذی هو سماعه من خریطته فلم یجده و ضاق صدره فقال له ابن عساکر ما الجزء الّذی هو سماعه فقال کتاب البعث و النّشور لابن أبی داود سمعه من أبی نصر الزّینبی فقال له لا تحزن و قرأه علیه من حفظه او بعضه قال ابن النّجار الشکّ من شیخنا و صحّ انّ ابا عبد اللّه محمّد بن الفضل الفراوی قال قدم ابن عساکر یعنی الحافظ فقرأ علی ثلثة ایّام فاکثر و اضجرنی فآلیت علی نفسی ان اغلق بابی فلمّا اصبحنا قدم علی شخص فقال انا رسول رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم إلیک فقلت مرحبا بک فقال قال لی الیوم امض الی الفراوی و قل له قدم بلدکم شخص شاهی اسمر اللّون یطلب حدیثی فلا تملّ منه قال الحاکی فو اللّه ما کان الفراوی یقوم حتّی یقوم الحافظ و قال فیه الشیخ محیی الدّین النووی و من خطه نقلت هو حافظ الشام بل هو حافظ الدّنیا الامام مطلقا الثقة الثبت و حکی ولده الحافظ ابو محمّد القاسم قال کان أبی قد سمع کتبا کثیرة لم یحصل منها نسخا اعتمادا علی نسخ رفیقه الحافظ أبی علی بن الوزیر و کان ما حصّله ابن الوزیر لا یحصّله أبی و ما حصّله أبی لا یحصّله ابن الوزیر فسمعته لیلة من اللّیالی و هو یتحدّث مع صاحب له فی ضوء القمر فی الجامع فقال رحلت و ما کانی رحلت و حصّلت و ما کانی حصّلت کنت احسب ان رفیقی ابن الوزیر یقدم بالکتب الّتی سمعها مثل صحیح مسلم و البخاری و کتب البیهقی و عوالی الاجزاء فاتفقت سکناه بمرو و اقامته بها و کنت أؤمّل حصول رفیق آخر یقال له یوسف بن قاروا الجیّانی و وصول رفیقنا أبی الحسن المرادی فانّه کان یقول لی انّی ربّما وصلت الی دمشق و توجّهت منها الی بلدی بالاندلس و ما اری احدا منهم جاء الی دمشق فلا بدّ من الرّحلة ثانیا و تحصیل الکتب الکبار و المهمّات من الاجزاء العوالی فلم یمض الا ایام یسیرة حتّی جاء انسان من اصحابه إلیه و دقّ علیه الباب و قال هذا ابو الحسن المرادی قد جاء فمشی بی إلیه و تلقاه و انزله فی منزله و قدم علینا باربعة اسفاط مملوّة من الکتب المسموعات

ص:367

ففرح أبی بذلک فرحا شدیدا و شکر اللّه سبحانه علی ما یسّر له من وصول مسموعاته إلیه من غیر تعب و کفاه مؤنة السّفر و اقبل علی تلک الکتب فنسخ و استنسخ حتّی اتی علی مقصوده منها و کان لما حصل له جزء منها کانّه حصل علی ملک الدّنیا قال الحافظ ابو محمّد عبد العظیم بن عبد اللّه المنذری رسالت شیخنا الحافظ ابا الحسن علیّ بن المفضّل المقدّسی فقلت له اربعة من الحفاظ تعاصروا ایّهم احفظ قال من هم قلت الحافظ ابن عساکر و ابن ناصر قال ابن عساکر احفظ قلت الحافظ ابو العلاء و ابن عساکر قال ابن عساکر احفظ قلت الحافظ ابو طاهر السّلفی و ابن عساکر قال السّلفی استاذنا السّلفی استاذنا قال الحافظ زکی الدّین و غیره من الحفّاظ الاثبات کشیخنا الذّهبی و أبی العبّاس المظفّر هذا دلیل علی انّ عنده ابن عساکر احفظ الاّ انّه و قرّ شیخه ان یصرّح بان ابن عساکر احفظ منه قال الذّهبی و الا فابن عساکر احفظ منه و قال و ما اری ابن عساکر رای مثل نفسه قلت و قد کنت اتعجّب من المنذری فی ذکره هؤلاء و اهماله السّؤال عن الحافظ أبی سعد بن السّمعانی ثم لاح لی انه اقتدی بالحافظ أبی الفضل محمّد بن طاهر حیث یقول فیما اخبرنا الحافظ ابن المظفّر بقراءتی انا الحافظ ابو الحسین بن الیونینی انا الحافظ المنذری انا الحافظ ابن المفضّل قال سمعت الحافظ السّلفی یقول سمعت الحافظ ابن طاهر یقول سالت سعد الزنجانی الحافظ بمکّة و ما رایت مثله قلت له اربعة من الحفّاظ تعاصروا ایّهم احفظ قال من قلت الدار قطنی ببغداد و عبد الغنی بمصر و ابو عبد اللّه بن مندة باصبهان و ابو عبد اللّه الحاکم بنیسابور فسکت فالححت علیه فقال امّا الدارقطنی فاعلمهم بالعلل و امّا عبد الغنی فاعلمهم بالانساب و امّا ابن مندة فاکثرهم حدیثا مع معرفة تامّة و اما الحاکم فاحسنهم تصنیفا و لکن بقی علی هذا انّه لم اهمل ذکر ابن السّمعانی و ذکر غیره کابن ناصر و أبی العلاء و الذی نراه ان ابن السّمعانی اجلّ منهما و قد یقال فی جواب هذا انّ ابن السّمعانی لم یکن حین سؤال المنذری قد عرف المنذری قدره فانّ تصانیفه فیما یغلب علی الظّنّ إذ ذاک لم تصل الی هذه الدّیار بخلاف هؤلاء الاربعة فانّهم متقاربون ابن عساکر بالشّام و السّلفی بالاسکندریّة و ابن ناصر ببغداد و ابو العلاء بهمدان و اما ابن السّمعانی ففی مرو و هی من اقاصی بلاد خراسان و ابو العلاء المشار إلیه هو الحسن بن احمد بن الحسن العطّار الهمدانی الحافظ توفّی سنة تسع و ستّین و خمس مائة بهمدان و لیس هو ابو العلاء احمد بن محمّد بن المفضّل الاصفهانّی الحافظ المتوفّی سنة ثلاث و اربعین و خمس مائة باصبهان فلیعلم ذلک و قال ابو المواهب بن صصری امّا انا فکنت اذاکره یعنی الحافظ فی خلواته عن الحفّاظ الذین لقیهم فقال امّا ببغداد فابو عامر العبدری و امّا باصبهان فابو نصر الیونارتی لکن اسماعیل الحافظ کان اشهر منه فقلت له علی هذا ما رای سیّدنا مثله فقال لا تقل هذا قال اللّه تعالی فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ قلت و قد قال تعالی وَ أَمّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ قال نعم لو قال قائل انّ عینی لم تر مثلی لصدق قلت انا لا شکّ انّ عینه لم تر مثله و لا من یدانیه و للحافظ شعر کثیر قلّ ما املی مجلسا الاّ و ختمه بشیء من شعره و کان بینه و بین حافظ خراسان أبی سعد

ص:368

ابن السّمعانی مودة اکیده کتب إلیه ابو سعد کتابا سمّاه فرط الغرام الی ساکنی الشام و کتب هو الی ابن السّمعانی یعاتبه فی انفاذ کتاب إلیه ما کنت احسب انّ حاجاتی إلی ک و ان نأت داری مضاعه أنسیت ثدی مودّتی

بینی و بینک و ارتضاعه و لقد عهدتک فی الوفا

أخا تمیم لا قضاعه البیت الاوّل من هذه فیه زیادة جزء و لعلّه قال: ما کنت احسب حاجتی لک ان نأت داری مضاعه أ توفی الحافظ فی حادی عشر شهر رجب الفرد سنة احدی و سبعین و خمس مائة بدمشق و دفن بمقبرة باب الصّغیر و کان الملک العادل محمود بن زنکی نور الدّین قد بنی له دار الحدیث النّوریّة فدرس بها الی حین وفاته غیر ملتفت الی غیرها و لا یتطلع الی زخرف الدّنیا و لا ناظر الی محاسن دمشق و نزهها بل لم یزل مواظبا علی خدمة السّنة و التعبّد باختلاف انواعه صلاة و صیاما و صدقة و اعتکافا و نشر علم و تشییع جنازة و صلة رحم الی حین قبض رحمه اللّه و رضی عنه و عبد الرّحیم اسنوی در طبقات شافعیه گفته و منهم الحافظ ابو القاسم علی اخو الصّائن المتقدّم ذکره امام الشّافعیّة صاحب تاریخ دمشق فی ثمانین مجلّدة و غیر ذلک من المصنّفات ولد فی مستهلّ سنة تسع و تسعین و اربعمائة و سمعه اخوه الصّائن هبة اللّه فی سنة خمس و خمس مائة ثم رحل الی بغداد سنة عشرین ثم رجع إلیها و اقام بها خمس سنین یحصّل و یتفقّه بالنّظامیّة ثم رجع الی دمشق بعلم کثیر و سماعات ثم رحل سنة تسع و عشرین الی خراسان و بقی نحو عدّة سنین و رجع بسماعات غزیرة و کتب عظیمة لم تدخل الشّام قبله منها مسند الامام احمد و مسند أبی یعلی الموصلی و حدث ایضا فی تلک الرّحلة فسمع منه ائمّة و کان رحمة اللّه دیّنا خیّرا حسن السمت مواظبا علی الاعتکاف فی رمضان و عشر ذی الحجّة و علی الجماعة فی الصّفّ الاوّل و علی ختم القرآن فی کلّ جمعة و امّا فی رمضان ففی کلّ یوم کثیر النوافل و الذکر و یحیی لیلة النّصف من شعبان و العیدین معرضا عن المناصب بعد عرضها علیه کثیر الامر بالمعروف و النّهی عن المنکر قلیل الالتفات الی الأمراء و ابناء الدّنیا و له شعر جیّد و منه ایا نفس ویحک جاء المشیب فما ذا التّصابی و ما ذا الغزل تولّی شبابی کان

لم یکن

توفّی رحمه اللّه حادی عشر رجب سنة احدی و سبعین و خمس مائة قاله فی العبر و حضر السّلطان صلاح الدّین للصّلوة علیه و ابو بکر بن احمد بن قاضی شهبة در طبقات شافعیّه گفته علی بن الحسن بن هبة اللّه بن عبد اللّه بن الحسین الحافظ الکبیر ثقة الدّین ابو القسم بن عساکر فخر الشافعیّة و امام اهل الحدیث فی زمانه و حامل لوائهم صاحب تاریخ دمشق و غیر ذلک من المصنّفات المفیدة المشهورة مولده فی؟ ؟ ؟ سنة تسع و تسعین و اربعمائة و رحل الی بلاد کثیرة و سمع الکثیر من نحو الف و ثلاثمائة شیخ و ثمانین امرأة و تفقّه بدمشق و بغداد و کان دیّنا خیّرا یختم فی کلّ جمعة و امّا فی رمضان ففی کلّ یوم معرضا عن المناصب بعد عرضها علیه

ص:369

کثیر الامر بالمعروف و النهی عن المنکر قلیل الالتفات الی الأمراء و ابناء الدّنیا قال الحافظ ابو سعد السّمعانی فی تاریخه هو کثیر العلم غزیر الفضل حافظ ثقة متقن دیّن خیّر حسن السّمت جمع بین معرفة المتون و الاسانید صحیح القراءة متثبّت محتاط رحل و بالغ فی الطّلب الی ان جمع ما لم یجمع غیره و اربی علی اقرانه و صنّف التّصانیف و خرّج التّخاریج و شرع فی تاریخ لدمشق و قال ابو محمّد عبد القادر الرّهاوی رایت الحافظ السّلفی و الحافظ ابا العلاء الهمدانی و الحافظ ابا موسی المدینی ما رایت فیهم مثل ابن عساکر توفّی فی رجب سنة احدی و سبعین و خمس مائة و دفن بمقبرة باب الصّغیر شرقی الحجرة الّتی فیها قبر معاویة رضی اللّه عنه و من تصانیفه المشهورة التاریخ الکبیر ثمان مائة جز و فی ثمانین مجلّدة الموافقات اثنان و سبعون جزء الاطراف للسّنن الاربعة ثمانیة و اربعون معجم شیوخه اثنا عشر جزء فضل اصحاب الحدیث احد عشر جزء تبیین کذب المفتری علی الشیخ أبی الحسن الاشعریّ مجلّد و سیوطی در طبقات الحفاظ گفته ابن عساکر الامام الکبیر حافظ الشام بل حافظ الدّنیا الثقة الثبت الحجة ثقة الدّنیا ابو القاسم علی بن الحسین بن هبة اللّه بن الحسین الدّمشقی الشافعی صاحب تاریخ دمشق و اطراف السّنن الاربعة و عوالی مالک و غریب مالک و فضل اصحاب الحدیث و مناقب الشبان و عوالی النووی و من وافقت کنیته کنیة زوجته و مسند اهل داریا و تاریخ المزّة و غیر ذلک ولد سنة 499 و سمع فی سنه 505 باعتناء والده و رحل الی بغداد و الکوفة و نیسابور و مرو و هراة و غیرها و عمل الاربعین البلدانیّة و عدد شیوخه الف و ثلاثمائة شیخ و نیف و ثمانون امرأة سمع من الکبار و کان من کبار الحفّاظ المتقنین من اهل الدّین و الخیر غزیر العلم کثیر الفضل جمع بین معرفة المتن و الاسناد و املی مجالس متینه قال التاج المسعودی سمعت ابا العلاء الهمدانی یقول لرجل استاذنه فی الرّحلة ان رایت احد اعرف منّی فح اذن لک ان تسافر إلیه الاّ ان تسافر الی ابن عساکر فانه حافظ کما یجب و قال ابو المواهب بن صصری قال الحافظ ابو العلاء انا اعم انّه لا یساجل الحافظ ابو القاسم فی شانه احد و لو خالط الناس و ما زحمهم لاجتمع علیه الموافق و المخالف قال و کنت اذاکر ابا القاسم الحافظ عن الحفاظ الّذین لقیتهم فقال امّا ببغداد فابو عامر العبدری و امّا باصبهان فابو نصر الیونارتی و لکن اسماعیل بن محمّد الحافظ کان اشهر فقلت فعلی هذا ما رای سیّدنا مثل نفسه قال لا تقل هذا قال اللّه تعالی فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ قلت فقد قال وَ أَمّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ فقال لو قال قائل لم ترعینی مثلی لصدق و قال المنذری سالت شیخنا الحافظ ابا الحسن بن المفضل عن اربعة تعاصروا ایّهم احفظ قال من قلت الحافظ ابن ناصر و ابن عساکر فقال ابن عساکر فقلت الحافظ ابو موسی المدینی و ابن عساکر فقال ابن عساکر فقلت الحافظ ابو طاهر السّلفی و ابن عساکر فقال السّلفی شیخنا قال الذّهبی یعنی انّه ما احبّ ان یصرّح بتفضیل ابن عساکر تادیبا مع شیخه ثم ابو موسی احفظ من السّلفی مع انّ السّلفی من بحور الحدیث و علمائه و قال الحافظ عبد القادر الرّهاوی

ص:370

ما رایت احفظ من ابن عساکر و قال ابن النّجار هو امام المحدثین فی وقته انتهت إلیه الریاسة فی الحفظ و الاتقان و الثقة و المعروفة التّامّة و به ختم هذا الشأن مات فی حادی عشر رجب سنه 571 و ابو الفداء اسماعیل بن علی الایوبی در تاریخ مختصر در وقائع سنه احدی و سبعین و خمس مائة گفته و فیها توفّی الحافظ ابو القاسم علی بن الحسن بن هبة اللّه المعروف بابن عساکر الدمشقی الملقب نور الدین کان اماما فی الحدیث من اعیان الفقهاء الشّافعیّة صنّف تاریخ دمشق فی ثمانین مجلّدة علی وضع تاریخ بغداد اتی فیه بالغرائب و مولد المذکور فی اول سنة تسع و تسعین و اربعمائة و عمر بن مظفر الشهیر یا بن الوردی در تتمه المختصر در سنة مذکوره گفته و فیها توفی الحافظ ابو القاسم علی بن الحسن بن هبة اللّه بن عساکر الدمشقی نور الدّین من اعیان الشافعیّة و المحدّثین له تاریخ دمشق ثمانون مجلّدا فیه غرائب و ولد سنة تسع و تسعین و اربعمائة قلت و من شعره و لا باس به الا ان الحدیث اجلّ علم و اشرفه

الاحادیث العوالی

کافواه؟ ؟ ؟ الرّجال

بالداء العضال

و حسین بن محمّد بن حسن الدّیاربکری در تاریخ خمیس گفته و فی سنة احدی و سبعین و خمس مائة مات حافظ الشام علیّ بن الحسین بن عساکر صاحب التّاریخ الکبیر و له ثلاث و سبعون سنة و ابو المویّد محمّد بن محمود بن محمّد الخوارزمی در جامع مسانید أبی حنیفه گفته علی بن عساکر الدّمشقی قال الحافظ ابن النجار فی تاریخه علی بن الحسن بن هبة اللّه بن عبد اللّه بن الحسین الشافعی المعروف بابن عساکر من اهل دمشق امام المحدّثین فی وقته سمع بافادة اخیه الاکبر و هو صغیر فی سنة خمسین و خمس مائة من أبی الحسن الموازینی و أبی القاسم و أبی النّسیب و أبی الوحش سبع بن قیراط و أبی طاهر الجبّائی و سمع بنفسه من والده و أبی محمّد الاکفانی و أبی الحسین بن قبیس و أبی الحسین السّلمی و عبد الکریم بن حمزة ثم انه رحل الی العراق فی سنة عشرین و خمس مائة و سمع الکثیر ببغداد من أبی القاسم الحصین و أبی الحسن الدینوری و قرأ علی کثیر بن الاسعد بن المذکور و أبی غالب بن البنّاء و محمّد بن عبد الباقی الانصاری و من خلق کثیر سواهم و سمع بمکّة محمّد بن عبد اللّه بن محمّد بن اسماعیل بن الغزال و رزین بن معاویة العبدری و بالمدینة ابا الفتوح عابد الخلاق بن عبد الواسع بن عبد الهادی الانصاری الهروی و بالکوفة الشریف ابا البرکات عمر بن ابراهیم الزینبی و عاد الی بغداد و اقام بها یسمع الحدیث و یقرأ الخلاف و الفقه و عاذ الی دمشق و رحل الی خراسان علی طریق اذربیجان و دخل نیسابور سنة تسع و عشرین و سمع بها ابا عبد اللّه الفراوی و ابا محمّد السّندی و زاهر بن طاهر الشحامی و اخاه وجها و ابو المظفر العشیری و سمع ببوشنج و سرخس و طوس و مرو و اصبهان و همدان و بسطام و دامغان و سمنان و الری و زنجان و غیرها من البلاد الی بغداد سنة ثلث و ثلثین و خمس مائة و کتب عن جماعة و عاد الی

ص:371

دمشق یحدّث و یملی و یصنّف علی اکمل سیر و احسن طریقه الی آخر عمره جمع تاریخ دمشق فی خمس مائة و سبعین جزء و الموافقات عن شیوخ الائمّة الثقات اثنین و تسعین جزء و الاشراف علی معرفة الاطراف ثمانیة و اربعون جزء و المعجم لاسماء شیوخه الّذین سمع منهم و اجازوا له و عدّتهم الف و ثلث مائة شیخ و غیر ذلک من التصانیف ولد فی محرّم سنة تسع و تسعین و اربعمائة و توفّی فی رجب سنة احدی و سبعین و خمس مائة و دفن فی مقابر باب الصّغیر یقول اضعف عباد اللّه فقد حدّثنی عنه الشیخ المعمّر رشید الدّین احمد بن الفرج بن مسلمة الدّمشقی بدمشق قال اخبرنا الامام الحافظ ابو القاسم علیّ بن الحسن بن هبة اللّه المعروف بابن عساکر قراءة علیه و انا اسمع سنه ستّ و ستّین و خمس مائة و مولد هذا الشیخ سنة خمس و خمسین و خمس مائة و ازنیقی در مدینة العلوم گفته و من التّواریخ تاریخ الحافظ ابن عساکر سبعة و خمسون مجلّدا و هو الحافظ ابو القاسم علیّ بن أبی محمد الحسن بن هبة اللّه المعروف بابن عساکر الدّمشقی الملقّب ثقة الدّین کان محدث الشام و من اعیان فقهاء الشافعیّة غلب علیه الحدیث فاشتهر به و بالغ فی طلبه الی ان جمع منه ما لم یتّفق لغیره و رحل و طوّف و جاب البلاد و لقی المشایخ و کان رفیق الحافظ أبی سعه السّمعانی فی الرّحلة جمع بین المتون و الاسانید سمع ببغداد ثمّ رحل الی دمشق ثم الی خراسان و نیسابور و هراة و اصبهان صنّف التّصانیف المعتبرة صنّف التاریخ الکبیر لدمشق فی ثمانین مجلدة بخطه اتی فیه بالعجائب قیل انّه جمع هذا منذ عقل و الاّ فالعمر لا یتّسع لوضعه بعد الاشتغال ولد فی اوّل المحرّم سنة تسع و تسعین و اربعمائة و توفّی فی الحادی و العشرین من رجب سنة احدی و سبعین و خمس مائة بدمشق و مولوی صدیق حسن خان معاصر در ابجد العلوم گفته ثقة الدّین الحافظ ابو القاسم علی بن الحسن بن هبة اللّه المعروف بابن عساکر الدّمشقی کان محدّث الشام فی وقته و من اعیان الفقهاء الشّافعیّة غلب علیه الحدیث فاشتهر به و بالغ فی طلبه الی ان جمع منه ما لم یتفق لغیره و رحل و طوّف و جاب البلاد و لقی المشایخ و کان رفیق الحافظ أبی سعد السّمعانی فی الرّحلة و کان حافظا دیّنا جمع بین المتون و الاسانید سمع ببغداد ثم رجع الی دمشق ثم الی خراسان و دخل نیسابور او هراة و اصبهان و الجبال و صنّف التّصانیف المفیدة و خرّج التّخاریج و کان حسن الکلام علی الاحادیث محظوظا فی الجمع و التالیف صنّف التّاریخ الکبیر لدمشق فی ثمانین مجلّدا بخطه اتی فیه بالعجائب قیل انه جمع هذا منذ عقل نفسه و الا فالعمر لا یتسع لوضعه بعد الاشتغال ولد فی اوّل المحرّم سنة 499 و توفّی فی رجب سنة 571 بدمشق و حضر للصّلوة علیه السّلطان صلاح الدّین و له شعر لا باس به و توالیف حسنة و اجزاء ممتعة و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر در تاج مکلّل گفته الحافظ ابو القاسم علی بن أبی محمّد الحسن بن هبة اللّه بن عبد اللّه بن الحسین المعروف بابن عساکر الدّمشقی الملقب ثقة الدّین کان محدث الشام فی وقته و من اعیان الفقهاء الشافعیّة غلب علیه الحدیث فاشتهر به و بالغ فی طلبه الی ان جمع منه ما لم یتفق لغیره و رحل و طوف و جاب البلاد و لقی المشایخ و کان رفیق الحافظ

ص:372

أبی سعید عبد الکریم السّمعانی فی الرحلة و کان حافظا دینا جمع بین المتون و الاسانید سمع ببغداد فی سنة 520 من اصحاب البرمکی و التنوخی و الجوهری ثم رجع الی دمشق ثم رحل الی خراسان و دخل نیسابور و هراة و اصبهان و الجبال و صنف التّصانیف المفیدة و خرّج التخاریج و کان حسن الکلام علی الاحادیث محفوظا فی الجمع و التالیف صنّف التّاریخ الکبیر لدمشق فی ثمانین مجلدا اتی فیه بالعجائب و هو علی نسق تاریخ بغداد و له غیره توالیف حسنة و اجزاء ممتعة و له شعر لا باس به فمن ذلک قوله: الا انّ الحدیث اجلّ علم

و اشرفه الاحادیث العوالی

شیئا

صحف فترمی من التصحیف بالدّاء العضال

و من المنسوب إلیه ایا نفس و یحک جاء المشیب

فما ذا التصابی و ما ذا الغزل

المنون بها قد نزل فیا لیت شعری ممّا اکون و ما قدّر اللّه لی بالازل

قال فی الاثار و له کتاب الاجتهاد فی اقامة فرض الجهاد و کتاب تبیین الوهم و التغلیط الواقع فی حدیث الاطیط و هو رسالة فی جزء ردّ فیه الحدیث الّذی اخرجه ابو داود و هو انّ اعرابیا اتی النّبی صلعم فاستشفع للمطر و فیه لفظا طیط الرّحل بالراکب ذکره ابن کثیر و له کتاب تبیین کذب المفتری فیما نسب الی أبی الحسن الاشعری قال ابن السبکی و هو من اجلّ الکتب فائدة فیقال کل سنّی لا یکون عنده ذلک الکتاب فلیس من نفسه علی بصیرة و لا یکون الفقیه شافعیا علی الحقیقة حتی یحصل له ذلک اختصره الامام الیافعی و کتاب مبهمات القرآن و غیر ذلک انتهی و کانت ولادته فی اول المحرم سنة 799 و توفّی لیلة الاثنین الحادی و العشرین من رجب سنه 471 بدمشق و حضر الصلوة علیه السلطان صلاح الدّین رحمه اللّه و نیز مولوی صدیق حسن خان در اتحاف النبلاء المتّقین باحباء اثر الفقهاء و المحدثین گفته علی بن أبی محمّد الحسن بن هبة اللّه بن عبد اللّه بن الحسین المعروف بابن عساکر الدمشقی الملقب ثقة الدین در وقت خود محدث شام و از اعیان فقهای شافعیّه بود حدیث بروی غالب آمده و بدان شهرت گرفته و در طلبش مبالغه نموده چیزی جمع نمود که غیر او را اتفاق نیفتاد رحلت و طواف وجوب بلاد و ملاقات مشایخ کرد رفیق حافظ أبی سعد عبد الکریم بن السّمعانی بود در رحلت میان متون و اسانید جمع کرد حافظ دینا شد سماعتش در بغداد در سنه عشرین خمس مائة از اصحاب بر مکی و تنوخی و جوهریست بدمشق رجوع کرد و بخراسان شتافت و داخل نیسابور و هرات و اصبهان و جبال شد و تصانیف مفیده تالیف کرد و تخریج تخاریج نموده بود حسن الکلام بر احادیث محظوظ در جمع و تالیف تاریخ کبیر دمشق در هشتاد مجلّد تالیف اوست بر نسق تاریخ بغداد در وی عجائب آورده و او را جزین تالیف دیگرست و شعرست که لا باس به منها قوله: الا انّ الحدیث اجلّ علم

ص:373

و الامالی

و لا تاخذه من صحف فترمی من التّصحیف بالدّاء العضال

و من المنسوب إلیه نظم ایا نفس ویحک

جاء المشیب

علی غرّة

ابن خلکان گفته التزم فیها ما لا یلزم و هو الزای قبل اللاّم ولادتش در اول محرّم سنة تسع و تسعین و اربعمائة بوده و وفات بست و یکم رجب سنة احدی و سبعین و خمس مائة بدمشق و نزد پدر و اهل خود بمقابر باب الصّغیر مدفون شد سلطان صلاح الدین و شیخ قطب الدین نیسابوری در نماز جنازه او حاضر شدند

ذکره و سمع الحدیث متاخّرا و لم تتقدّم روایته و له المصنّفات البدیعة و الرسائل الوسیعة منها جامع الاصول فی احادیث الرسول جمع فیه بین الصّحاح السّتة و هو علی وضع کتاب رزین الاّ ان فیه زیادة کثیرة علیه و منها کتاب النّهایة فی غریب الحدیث فی خمس مجلّدات و کتاب الانصاف فی الجمع بین الکشف و الکشاف فی تفسیر القرآن الکریم اخذه من تفسیر الثعلبی و الزمخشری و له کتاب المصطفی و المختار فی الادعیة و الاذکار و له کتاب لطیف فی صنعة الکتابة و کتاب البدیع فی شرح الاصول فی النّحو لابن الدهّان و له دیوان رسائل و کتاب الشافعی فی شرح مسند الشافعی رضی اللّه عنه و غیر ذلک من التصانیف کانت ولادته بجزیرة ابن عمر فی احد الرّبیعین سنة اربع و اربعین و خمس مائة و نشأ بها ثم انتقل الی الموصل فی سنة خمس و ستین و خمس مائة ثم عاد الی الجزیرة ثم عاد الی الموصل و تنقل فی الولایات بها و اتّصل بخدمة الامیر مجاهدین قیماز بن عبد اللّه بن الخادم الزینی المقدّم ذکره فی حرف القاف و کان نائب المملکة فکتب بین یدیه منشیا الی ان قبض علیه کما سبق ذکره فاتصل بخدمة عزّ الدّین مسعود بن مودود صاحب الموصل و تولّی دیوان رسائله و کتب له الی ان توفّی ثمّ اتّصل بولده نور الدّین ارسلان شاه و قد سبق ذکره فحظی عنده و توفرت حرمته لدیه و کتب له مدّة ثم عرض له مرض کفّ یدیه و رحلیه فمنعه من الکتابة مطلقا و اقام فی داره یغشاه الاکابر و العلماء و انشأ رباطا بقریة من قری الموصل قصر حرب و وقف املاکه علیها و علی داره التی کان یسکنها بالموصل و بلغنی انّه صنّف هذه الکتب کلّها فی مدّة العطلة فانه تفرغ لها و کان عنده جماعة یعینونه علیها فی الاختیار و الکتابة الخ و ذهبی در عبر در سنة ست و ست مائة گفته و العلاّمة مجد الدّین ابو السّعادات ابن الاثیر المبارک بن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم الشّیبانیّ الجزری ثم الموصلی الکاتب مصنّف جامع الاصول و النّهایة فی غریب الحدیث و له سنة اربع و اربعین و نیز ذهبی در دول الاسلام در سنه مذکوره گفته و فیها مات العلامة مجد الدّین ابو السّعادات المبارک بن محمّد بن محمّد الاثیر الشیبانیّ الجزری ثم الموصلی صاحب جامع الاصول و غریب الحدیث فی آخر العام و له اثنتان و ستون سنة و تسعة اشهر و عماد الدین ابو الفداء در مختصر فی اخبار البشر در سنه مذکوره گفته و فیها فی سلخ ذی الحجة توفی مجد الدّین ابو السّعادات المبارک بن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم و مولده سنة اربع و اربعین و خمس مائة المعروف بابن الاثیر اخو عز الدّین علی المورّخ مولف الکامل فی التاریخ و کان مجد الدّین المذکور عالما بالفقه و الاصولین و النّحو و الحدیث و اللّغة و له تصانیف مشهورة و کان کاتبا مفلقا و عبد اللّه بن اسعد الیافعی در مرآة الجنان گفته العلاّمة مجد الدّین ابو السّعادات مبارک بن محمّد بن محمّد المعروف بابن الاثیر الشیبانی الجزری ثم الموصلی الکاتب قال ابو البرکات ابن المستوفی فی حقّه اشهر العلماء ذکرا و اکثر النبلاء قدرا و أحد الافاضل المشار إلیهم و فرد الاماثل المعتمد فی الامور علیهم اخذ النّحو عن شیخه أبی محمّد اسماعیل بن المبارک و

ص:375

سمع الحدیث متاخّر او لم یتقدم له روایة و له المصنّفات البدیعة و الرسائل الوسیعة منها جامع الاصول فی احادیث الرّسول جمع فیه بین الصّحاح الستّة و هو علی وضع کتاب رزین الاّ انّ فیه زیادات کثیرة و منها کتاب النهایة فی غریب الحدیث فی خمس مجلّدات و کتاب الانصاف فی الجمع بین الکشف و الکشاف فی تفسیر القرآن اخذه من تفسیر الثعلبی و الزمخشری و له کتاب المصطفی و المختار فی الادعیة و الاذکار و کتاب لطیف فی صنعة الکتابة و کتاب البدیع فی شرح الفصول فی النّحو لابن الدّهان و دیوان رسائل و کتاب الشّافی فی شرح مسند الامام الشّافعی و غیر ذلک من التصانیف ولی دیوان الانشاء لصاحب الموصل مسعود بن مودود أرسلان شاه و خطی عنده و توفرت حرمته لدیه و کتب له مدة ثم عرض له مرض الفالج فکفّ یده من الکتابة و رجلیه من الحرکة فاقام فی داره تغشاه الاکابر و العلماء و انشأ رباطا و وقف املاکه علی رباطه المذکور و علی داره الّتی سکنها قال ابن خلکان صنّف کتبه کلّها فی مدّة تعطّله فانّه تفرغ لها و کان عنده جماعة یعینونه علیها فی الاختیار و الکتابة الخ و عبد الرحیم بن حسن اسنوی در طبقات شافعیه گفته مجد الدّین ابو السّعادات المبارک بن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم الشیبانی الجزری ثم الموصلی المعروف بابن الاثیر ذکره ابن خلکان هو و من یاتی من اهل بیته فلنقتصر علی ما ذکره فانّه اعرف بهم لکونه من بلادهم فقال کان المذکور فقیها محدّثا ادیبا نحویا عالما بصنعة الحساب و الانشاء ورعا عاقلا مهیبا ذا برّ و احسان ولد سنة اربع و اربعین و خمس مائة بجزیرة ابن عمر و سمع بها الحدیث و ببغداد و انتقل الی الموصل فسمع بها و اشتغل و انتفع النّاس به و صنّف تصانیفه المشهورة النافعة کجامع الاصول و النّهایة فی غریب الحدیث و شرح مسند الامام الشافعی و غیر ذلک و انتقلت بها الاحوال حتی باشر کتابة السرّ و صار رئیسا یرجع إلیه فی الامور ثم حصل له فالج ابطل حرکة یدیه و رجلیه فأنشأ رباطا بقریة من قری الموصل و وقف املاکه علیه و اقام به الی ان توفّی آخر یوم من سنة ستّ و ست مائة روی عنه جماعة و عمر بن مظفر الشهیر بابن الوردی در تتمّة المختصر فی اخبار البشر در سنه ست و ست مائة گفته و فیها فی سلخ ذی الحجّة توفی مجد الدّین ابو السّعادات المبارک بن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم المعروف بابن الاثیر اخو عزّ الدّین علیّ مؤلّف الکامل فی التاریخ و کان عالما بالفقه و الاصولین و النحو و الحدیث و اللّغة و کتابته مفلقة و مولده سنة اربع و اربعین و خمس مائة و ابو الولید محمّد بن محمّد المعروف بابن متحنه در روض المناظر در وقائع سنه مذکوره گفته و فیها توفّی مجد الدین ابو السعادات المبارک بن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم المعروف بابن الاثیر و لهذا هو اخو عزّ الدّین علی المورخ صاحب الکامل و مولده سنة اربع و اربعین و خمس مائة و کان فقیها اصولیا لغویّا نحویّا محدّثا و ولی الدین محمّد عبد اللّه الخطیب در اسماء رجال مشکاة گفته المبارک بن محمّد الجزری هو ابو السعادات المبارک بن محمّد الجزری المشهور بابن الاثیر

ص:376

صاحب کتاب جامع الاصول و مناقب الاخیار و النّهایة کان عالما محدثا لغویّا روی عن خلق من الائمّة الکبار کان بالجزیرة و انتقل الی الوصل و مات بها یوم الخمیس سلخ ذی الحجّة سنة ست و ست مائة رحمه اللّه تعالی و تقی الدّین ابو بکر بن احمد بن قاضی شهبه در طبقات شافعیه گفته المبارک بن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم بن عبد الواحد الشیبانی العلامة مجد الدّین ابو السّعادات ابن الاثیر الجزری ثم الموصلی الفقیه المحدّث اللّغوی البارع فی العلم ولد فی احدی الرّبیعین سنة اربع و اربعین و خمس مائة بجزیرة ابن عمر و نشأ بها ثم انتقل الی الموصل و سمع الحدیث و قرأ الفقه و الحدیث و الادب و النحو ثم اتصل بخدمة السّلطان و ترقّت بها المنازل حتّی باشر کتابة السرّ ثمّ انّه حصل له نقرس ابطل حرکة یدیه و رجلیه و صار یحمل فی محفّة فاقام بداره و انشأ رباطا بقریة من قری الموصل و وقف املاکه علیها قال ابن خلکان کان فقیها محدثا ادیبا نحویّا عالما بصنعة الحساب و الانشاء ورعا عاقلا مهیبا ذا برّ و احسان توفّی فی آخر یوم من سنة ستّ و ستّ مائة و دفن برباطه و من تصانیفه کتاب جامع الاصول و کتاب النّهایة فی غرایب؟ ؟ ؟ الحدیث و کتاب شرح مسند الشافعی و الانصاف فی الجمع بین الکاشف و الکشاف تفسیری الثعلبی و الزّمخشری و کتاب البدیع فی شرح الفصول فی النحو لابن الدّهان و له دیوان رسائل و کتاب لطیف فی صناعة الکتابة و کتاب المصطفی المختار فی الادعیة و الاذکار و کتاب المختار فی مناقب الاخیار و جلال الدّین عبد الرّحمن بن أبی بکر السیوطی در بغیة الوعاة گفته المبارک بن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم بن عبد الواحد الشّیبانی العلاّمة مجد الدّین ابو السّعادات الجزری الاربلی المشهور بابن الاثیر من مشاهیر العلماء و اکابر النّبلاء و اوحد الفضلاء ولد سنة اربع و اربعین و خمس مائة بالجزیرة و انتقل الی الموصل و اخذ النّحو عن ابن الدّهان و یحیی بن سعدون القرطبی و سمع الحدیث متاخّرا من عبد الوهّاب و غیره و تنقل فی الولایات و کتب فی الانشاء ثم عرض له مرض کفّ یدیه و رجلیه و منعه الکتابة فانقطع فی بیته یغشاه الاکابر و العلماء فجاءه مغربی فالتزم انّه یداویه و لا یاخذ اجرة الا بعد برئه و اخذ فی معالجته بدهن صنعه و لانت رجلاه و اشرف علی البرء فارضی المغربیّ بشیء و صرفه فلامه اخوه عزّ الدّین فقال انا کنت فی راحة ممّا کنت فیه من صحبة هؤلاء و التزام اخطارهم و قد سکنت روحی الی الانقطاع و الدعة فاذا طرأت لهم امور ضروریّة جاؤنی بانفسهم لیاخذ ورائی و له من التّصانیف النّهایة فی غریب الحدیث جامع الاصول فی احادیث الرّسول البدیع فی النحو الباهر فی الفروق فی النحو تهذیب فصول ابن الدّهان الانصاف بین الثعلبی و صاحب الکشاف شرح مسند الشافعی البنین و البنات و الاباء و الامّهات و الأذواء و الذّوات وقفت علیه و لخّصت منه الکنی فی کراسة مات یوم الخمیس سلخ ذی القعدة سنة ست و ستّ مائة و ازنیقی در مدینة العلوم گفته و ممّا یختص بغریب الحدیث نهایة ابن الاثیر الجزری و هو المبارک بن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم بن عبد الواحد الشّیبانی العلاّمة مجد الدّین ابو السّعادات الجزری الاربلی المشهور بابن الاثیر من مشاهیر العلماء و اکابر النبلاء

ص:377

و اوحد الفضلاء ولد فی سنة اربع و اربعین و خمس مائة بالجزیرة و انتقل من الموصل و اخذ النحو عن ابن الدّهان و یحیی بن سعدون القرطبی و سمع الحدیث متاخرا من عبد الوهاب بن سکینة و غیره و تنقل فی الولایات و کتب فی الانشاء و له من التّصانیف النّهایة فی غریب الحدیث و جامع الاصول فی احادیث الرسول و البدیع فی النّحو و الباهر فی الفروق فی النحو و غیر ذلک مات فی سلخ ذی الحجة سنة ست و ست مائة و مولوی صدیق حسن خان معاصر در ابجد العلوم گفته مبارک بن محمّد بن محمّد مجد الدّین ابو السّعادات الجزری الاربلی المشهور بابن الاثیر اشهر العلماء ذکرا و اکبر النبلاء قدرا احد الافاضل المشار إلیهم و فردا لأماثل المعتمد فی الامور علیهم کان نائب المملکة ولد سنه 544 بالجزیرة و انتقل الی الموصل و اخذ النحو عن ابن دهان و یحیی بن سعدون القرطبی و سمع الحدیث متاخّرا و تنقل فی الولایات و کتب فی الانشاء و له النّهایة فی غریب الحدیث و جامع الاصول فی احادیث الرّسول و البدیع فی النحو و کتاب الانصاف فی الجمع بین الکشف و الکشّاف فی التفسیر و کتاب المصطفی و المختار فی الادعیة و الاذکار و کتاب فی صفة الکتابة صنّف هذه الکتب و کان عنده جماعة یعینونه علیها فی الاختیار و الکتابة و له شعر یسیر مات سنه 606 رحمه اللّه تعالی و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر در تاج مکلّل گفته ابو السّعادات المبارک بن أبی الکریم محمّد بن محمّد بن عبد الکریم بن عبد الواحد الشیبانی المعروف بابن الاثیر الجزری الملقب مجد الدّین قال ابو البرکات بن المستوفی فی تاریخه فی حقه اشهر العلماء ذکرا و اکبر النبلاء قدرا و أحد الأفاضل المشار إلیهم و فرد الأماثل المعتمد فی الامور إلیهم اخذ النحو عن شیخه أبی محمّد سعید بن المبارک بن الدّهان و سمع الحدیث متاخّرا و لم تتقدم روایته و له المصنّفات البدیعة و الرسائل الوسیعة منها جامع الاصول فی احادیث الرّسول جمع بین الصحاح الستة و هو علی وضع کتاب رزین الا ان فیه زیادات کثیرة علیه و منها کتاب النّهایة فی غریب الحدیث فی خمس مجلّدات و له کتاب المصطفی و المختار فی الادعیة و الاذکار و کتاب الشافی فی شرح مسند الامام الشافعی و غیر ذلک من التصنیفات کانت ولادته بجزیرة ابن عمر فی احد الرّبیعین سنة اربع و اربعین و خمس مائة و کانت وفاته بالموصل یوم الخمیس سلخ ذی الحجّة سنة ست و ستّ مائة رحمه اللّه تعالی و نیز مولوی صدیق حسن خان در اتحاف النبلاء گفته المبارک بن أبی الکرم محمّد بن محمّد بن عبد الکریم بن عبد الواحد الشیبانی المعروف بابن الاثیر الجزری الملقب مجد الدّین ابو البرکات بن المستوفی در تاریخ خود بحق وی گفته اشهر العلماء ذکرا و اکبر النبلاء قدرا و احد الافاضل المشار إلیهم و فرد الاماثل المعتمد فی الامور علیهم علم نحو از شیخ أبی محمّد سعید بن المبارک بن الدهان گرفته و سماعت حدیث متاخر کرده مصنفات بدیعه و رسائل وسیعه دارد منها جامع الاصول فی احادیث الرسول و کتاب النّهایة فی غریب الحدیث در پنج مجلد و کتاب الانصاف فی الجمع بین الکشف و الکشاف در تفسیر قرآن کریم در وی از تفسیر ثعلبی و زمخشری اخذ نموده و له کتاب المصطفی و المختار فی الادعیة و الاذکار و کتاب فی صنعة الکتابة و کتاب البدیع فی شرح الفصول فی النّحو

ص:378

لابن الدّهان و له دیوان رسائل و کتاب الشافی فی شرح مسند الامام الشافعی و غیر ذلک ولادتش در جزیرۀ ابن عمر در سنۀ اربع و اربعین و خمس مائة بوده و همانجا نشو و نما یافته بموصل نقل کرد و بخدمت امیر مجاهد الدین قائماز بن عبد اللّه الخادم الزینی رسیده نائب مملکت گردیده مدت تا قضای او روبرویش نوشت خواند کرد بعده بخدمت عزّ الدین مسعود بن مودود صاحب موصل متولی دیوان رسائل گشت و تا وفات او کتابت نمود بعده بخدمت ولدش نور الدین ارسلان منشی ماند و حرمت و حظ وافر یافت تا آنکه بمرضی گرفتار شده دست و پای او بیکار شد و از نوشت و خواند باز ماند و خانه نشین گردید اکابر و علما نزد او می آمدند در قریه از قرای موصل رباطی بنا کرد که نامش قصر حربست املاک خود را بر آن رباط و بر خانه خود که در موصل بود وقف ساخت ابن خلکان گفته مرا رسیده است که این همه کتب در ایام عطلت خود تصنیف نمود زیرا که برای آن فارغ شده بود و نزدش جماعتی بود که اعانت او برین کار می کردند در اختیار و کتابت شعر یسیر دارد از آنجمله این دو بیتست که وقت لغزش بغله سواری اتابک صاحب موصل انشاد کرد ان زلّت البغلة من تحته

و این معنی مطروقست در اشعار بسیار آمده برادرش عزّ الدین ابو الحسن علی حکایت کرده که چون وی خانه نشین گشت مردی از مغرب آمده گفت که مداوات او می کنم و التزام کرد که تا صحّت هیچ اجرت نستاند چنانکه بگفته او شروع در معالجه کنانیدم آن مرد روغنی ساخت و مالش نمود تا آنکه اثر علاجش نمایان شدن گرفت و پای دراز شدن یافت و صورت صحّت نمودار گردید ابن اثیر گفت این مرد را چیزی داده و خوشنود ساخته رخصت کنید گفتم چرا و نجح معانات او ظاهر شده گفت سخن همینست که تو گویی لیکن من الحال از صحبت این قوم و التزام اخطار ایشان در راحتم و جان من بانقطاع و دعت ساکن گشته دیروز که تندرست بودم نفس خود را برفتن نزد ایشان خوار و زبون می ساختم و امروز بخانه خود نشسته ام و ایشان را چون امور ضروریه پیش می آیند خود برای گرفتن برای من نزد من می آیند و میان این هر دو فرق بسیارست و برای حصول این غرض هیچ سبب جز این مرض نیست لهذا زوال او بمعالجه نمی خواهم و از عمر هم قلیلی بیش نمانده است پس مرا باید گذاشت که باقی عمر حر و سلیم از ذلّ زندگی کنم چه از دنیا حظ وافر گرفته ام عزّ الدین می گوید که قول او قبول کرده آن مرد را باحسان و انعام رخصت نمودم وفاتش در موصل روز پنجشنبه سلخ ذی الحجّه سنه ستّ دست مائة اتفاق افتاده در رباط خود مدفون گشت جزیره ابن عمر شهری فوق موصل بر دجله است بجهت احاطه دجله آن را بجزیره مسمی شد واقدی گفته مردی از اهل برقعید که او را عبد العزیز بن عمر می گفتند آن را بنا ساخته است و اللّه اعلم

ذکروا فی الکتب الاربعة المصنّفة فی معرفة الصّحابة و هی کتاب ابن مندة و کتاب أبی نعیم و کتاب أبی موسی الاصبهانیین و هو ذیل کتاب ابن مندة و کتاب ابن عبد البرّ و زیادة المصنّف علیهم بترجمة جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در ذکر فضائل آن حضرت گفته

انبانا المنصور بن أبی الحسن الفقیه باسناده الی أبی یعلی قال حدثنا الحسن بن حماد حدّثنا مسهر بن عبد الملک حدثنا عیسی بن عمر عن السّدّی عن انس بن مالک انّ النبی صلی اللّه علیه و سلّم کان عنده طائر فقال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطائر فجاء ابو بکر فردّه فجاء عمر فردّه فجاء عثمان فردّه فجاء علیّ فاذن له ذکر أبی بکر و عمر و عثمان فی هذا الحدیث غریب جدّا و قد روی من غیر وجه عن انس و رواه غیر انس من الصّحابة انا ابو الفرج الثقفی أنبأنا الحسن بن عیسی حدّثنا الحسن بن احمد و انا حاضر اسمع انبانا احمد بن عبد اللّه الحافظ ثنا محمّد بن اسحاق بن ابراهیم الاهوازی حدثنا الحسن بن عیسی ثنا الحسن بن السّمیدع ثنا موسی بن أبی ایوب عن شعیب بن اسحاق عن أبی حنیفة عن مسعر عن حمّاد عن ابراهیم عن انس قال اهدی الی النّبی صلی اللّه علیه و سلم طیر فقال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک فجاء علیّ فاکل معه تفرد به شعیب عن أبی حنیفة اخبرنا محمّد بن أبی الفتح بن الحسن النقاش الواسطی ثنا ابو روح عبد المعزّ بن محمّد بن أبی الفضل البزاز أنبأنا زاهر بن طاهر الشحامی انا ابو سعید الکنجرودی أخبرنا الحاکم ابو احمد انا عبد اللّه محمّد بن عمرو بن الحسین الاشعری بحمص نا محمّد بن مصفی نا حفص بن عمر المعری نا موسی بن سعد البصری قال سمعت الحسن یقول سمعت انس بن مالک یقول اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیر فقال اللّهمّ ائتنی برجل یحبّه اللّه و یحبّه رسوله قال انس فاتی علیّ فقرع الباب فقلت ان رسول اللّه مشغول و کنت احبّ ان یکون رجلا من الانصار ثم ان علیا فعل مثل ذلک ثم اتی الثالثة فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم یا انس ادخله فقد عیته فلمّا اقبل قال اللّهمّ و الیّ اللّهمّ و الیّ و قد رواه عن انس غیر من ذکرنا حمیدا الطّویل و ابو الهندی و یغنم بن سالم یغنم بالیاء تحتها نقطتان و الغین المعجمة و النّون و آخره میم و هو اسم مفرد و اللّه اعلم انتهی نقلا عن نسخة قلمیة و قبالا عن نسخة مطبوعة بمصر فهذا الامام العلاّمة الحائز للفضل الدثر الکثیر*الحافظ ابو الحسن المعروف بابن الاثیر*قد شمّر لاثبات هذا الحدیث کلّ التشمیر*و شدّ ازراره لتازیره و التسمیر*فروی له عدّة طرق عن اماثل الناقدین المشاهیر*و اکابر الماهرین فی هذا الشأن الخطیر*و عدّة من فضائل مولانا علی امیر کلّ امیر علیه و آله اصحاب التّطهیر*سلام اللّه الملک القدیر*مادام للحمام هدیل و هدیر*فلم یبق و الحمد للّه مجال لوساوس ارباب التغریر*و لا حاجز لهم عن منکبات التنکیل و التعنیف و التعییر*و اللّه ولی الارشاد و الایقاظ و التبصیر*و هو المتفضل المنعم بکلّ صغیر و کبیر*و ابو الحسن علی المعروف بابن الاثیر هم مثل برادر خود از اجله حذاق مشاهیر و اعاظم سبّاق نحاریر و صاحب باغ غیر قصیر و محرز تدرّب متکاثر وفیرست ابن خلکان در وفیات الأعیان گفته ابو الحسن علی بن أبی الکرم محمّد بن محمّد بن عبد الکریم بن عبد الواحد الشیبانی المعروف بابن الاثیر الجزری الملقب عزّ الدّین

ص:380

ولد بالجزیرة و نشأ بها ثم صار الی الموصل مع والده و اخویه الاتی ذکرهما ان شاء اللّه تعالی و سکن الموصل و سمع بها من أبی الفضل عبد اللّه بن احمد الخطیب الطّوسی و من فی طبقته و قدم بغداد مرارا حاجّا و رسولا من صاحب الموصل و سمع بها من الشیخین أبی القاسم یعیش بن صدقة الفقیه الشافعی و أبی احمد عبد الوهّاب بن علی الصّوفی و غیرهما ثم رحل الی الشام و القدس و سمع هناک من جماعة ثم عاد الی الموصل و لزم بیته منقطعا الی التّوفر علی النظر فی العلم و التّصنیف و کان بیته مجمع الفضل لاهل الموصل و الواردین علیها و کان اماما فی حفظ الحدیث و معرفته و ما یتعلق به و حافظا للتواریخ المتقدّمة و المتأخّرة و خبیرا بانساب العرب و اخبارهم و ایامهم و وقائعهم صنّف فی التاریخ کتابا کبیرا سمّاه الکامل ابتدأ فیه من اول الزمان الی آخر سنة ثمان و عشرین و ست مائة و هو من خیار التواریخ و اختصر کتاب الانساب لابی سعد عبد الکریم بن السّمعانی و استدرک علیه فی مواضع و نبّه علی اغلاط و زاد اشیاء اهملها و هو کتاب مفید جدّا و اکثر ما یوجد الیوم بایدی الناس هذا المختصر و هو فی ثلث مجلّدات و الاصل فی ثمان و هو عزیز الوجود و لم اره سوی مرّة واحدة بمدینة حلب و لم یصل الی الدّیار المصریّة سوی المختصر المذکور و له کتاب اخبار الصّحابة رضوان اللّه علیهم فی ستّ مجلّدات کبار و لما وصلت الی حلب فی اواخر سنة ستّ و عشرین و ست مائة کان عزّ الدین المذکور مقیما بها فی صورة الضّیف عند الطواشی شهاب الدّین طغریل الخادم اتابک الملک العزیز بن الملک الظّاهر صاحب حلب و کان الطّواشی کثیر الاقبال علیه حسن الاعتقاد فیه مکرما له فاجتمعت به فوجدته رجلا مکمّلا فی الفضائل و کرم الاخلاق و کثرة التّواضع فلازمت التّردد فیه و کان بینه و بین الوالد رحمه اللّه مؤانسة اکیدة فکان بسببها یبالغ فی الرّعایة و الاکرام ثم انّه سافر الی دمشق فی سنة سبع و عشرین ثم عاد الی حلب فی اثناء سنة ثمان و عشرین فجزیت معه علی عادة الترداد و الملازمة و اقام قلیلا ثم توجّه الی الموصل و کانت ولادته فی رابع جمادی الاولی سنة خمس و خمسین و خمس مائة بجزیرة ابن عمرو هم من اهلها و توفّی فی شعبان سنة ثلاثین و ست مائة رحمه اللّه تعالی بالموصل و سیاتی ذکر اخویه مجد الدّین ابو السّعادات المبارک و ضیاء الدّین أبی الفتح نصر اللّه ان شاء اللّه تعالی و الجزیرة المذکورة اکثر النّاس یقولون انّها جزیرة ابن عمر و لا ادری من ابن عمر ثم انّی ظفرت بالصّواب فی ذلک و هو ان رجلا من اهل برقعید من اعمال الموصل بناها و هو عبد العزیز بن عمر فاضیفت إلیه و رایت فی بعض التواریخ انّها جزیرة ابنی عمراوس و کامل و لا ادری ایضا من هما ثم رایت فی تاریخ ابن المستوفی فی ترجمة أبی السّعادات المبارک بن محمّد بن محمّد اخی أبی الحسن المذکور انه من جزیرة اوس و کامل ابنی عمر بن اوس الثعلبی و علامه ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته ابن الاثیر الامام العلاّمة الحافظ فخر العلماء عزّ الدّین ابو الحسن علیّ بن الاثیر أبی الکرم محمّد بن محمّد بن عبد الکریم بن عبد الواحد النّیسابوری الجزری المحدّث اللّغوی صاحب

ص:381

التاریخ و معرفة الصّحابة و الانساب و غیر ذلک و اخو العلاّمة مجد الدّین صاحب جامع الاصول و الوزیر ضیاء الدین نصر اللّه صاحب کتاب المثل السّائر مولده بجزیرة ابن عمر سنة خمس و خمسین و خمس مائة و سمع من خطیب الموصل أبی الفضل الطّوسی و یحیی الثقفی و غیرهما بالموصل و من عبد المنعم بن کلیب و یعیش بن صدقة و ابن سکینة ببغداد و أبی القسم بن صصری و زین الامناء بدمشق و حلب روی عنهم فی تصانیفه و حدّث بالموصل و دمشق و حلب روی عنه ابن الزینبی و القوصی و مجد الدّین العقیلی و شرف الدّین بن عساکر و سنقر الفضای و آخرون و کانت داره مجمع الفضلاء و کان مکمّلا فی الفضائل علاّمة نسّابة اخباریّا عارفا بالرّجال و انسابهم و لا سیّما الصّحابة مع الامانة و التواضع و الکرم قدم الشام رسولا و قد شرع فی تاریخ کبیر لموصل و لم یتمّه و مدینة جزیرة ابن عمر هی منسوبة الی الاجل الرّئیس عبد العزیز بن عمر البرقعیدی الّتی بناها قاله ابن خلکان و قیل انشأها اوس و کامل ابنا عمرو بن اوس الثعلبی نقله ابن المستوفی فی تاریخ اربل و قیل منسوبة الی امیر العراق یوسف بن عمر الثقفی مات ابن الاثیر فی اواخر شهر شعبان سنة ثلاثین و ست مائة و نیز ذهبی در عبر فی خبر من غبر در سنه ثلثین و ست مائة گفته و ابن الاثیر الامام عزّ الدّین ابو الحسن علیّ بن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم الجزری الحافظ صاحب التّاریخ و معرفة الصّحابة و غیر ذلک کان صدرا معظّما کثیر الفضائل و بیته مجمع الفضلاء روی عن خطیب الموصل أبی الفضل و غیره و توفّی فی الخامس و العشرین من شعبان و له خمس و سبعون سنة و نیز ذهبی در دول الاسلام در سنه ثلثین و ست مائة گفته و فی شعبان مات العلاّمة عزّ الدّین علی بن محمّد بن محمّد بن الاثیر الجزری صاحب التّاریخ المسمّی بالکامل و معرفة الصّحابة و عماد الدین ابو الفداء اسماعیل در مختصر فی اخبار البشر در سنه ثلثین و ست مائة گفته و فیها فی شعبان توفّی الشیخ عزّ الدّین علی بن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم بن عبد الواحد الشیبانی المعروف بابن الاثیر الجزری ولد بجزیرة ابن عمر فی رابع جمادی الاولی سنة خمس و خمسین و خمس مائة و نشأ بها ثم صار الی الموصل مع والده و اخوته و سمع بها من أبی الفضل عبد اللّه بن احمد الخطیب الطّوسی و من فی طبقته و قدم بغداد مرارا حاجّا و رسولا من صاحب الموصل و سمع من الشیخین یعیش بن صدقة و عبد الوهّاب بن علی الصّوفی و غیرهما ثم رحل الی الشام و القدس و سمع هناک من جماعة ثم عاد الی الموصل و انقطع فی بیته للتوفیر علی العلم و کان اماما فی علم الحدیث و حافظا للتواریخ المقدمة و المتأخّرة و خبیرا بانساب العرب و اخبارهم و صنّف فی التاریخ کتابا کبیرا سمّاه الکامل و هو المنقول منه غالب هذا المختصر ابتدأ فیه من اوّل الزمان الی سنة ثمان و عشرین و ست مائة و له کتاب اخبار الصّحابة فی ست مجلّدات و اختصر کتاب الانساب للسّمعانی و هو الموجود فی ایدی الناس دون کتاب السّمعانی و ورد الی حلب فی سنة ست و عشرین و ست مائة و نزل عند الطّواشی طغریل الاتابک بحلب فاکرمه اکراما زائدا ثم سافر الی دمشق سنة

ص:382

سبع و عشرین ثم عاد الی حلب فی سنة ثمان و عشرین ثم توجّه الی الموصل فتوفّی بها فی التاریخ المذکور و نسبة الجزیرة الی ابن عمر و هو رجل من اهل برقعیه من اعمال الموصل اسمه عبد العزیز بن عمر بنی هذه المدینة فاضیفت إلیه و عبد اللّه بن اسعد الیافعی در مرآة الجنان در سنة ثلثین و ست مائة گفته الامام الحافظ ابن الاثیر ابو الحسن علی بن محمّد الجزری صاحب التاریخ فی معرفة الصّحابة و غیر ذلک کان صدرا معظما کثیر الفضائل کان بیته مجمع الفضل لاهل الموصل و حافظ للتاریخ و خبیر بانساب العرب و اخبارهم و ایامهم و وقائعهم صنّف فی التّاریخ کتابا کبیرا و اختصر کتاب الانساب لابن السّمعانی و استدرک علیه فی مواضع و نبّه علی اغلاط و زاد اشیاء اهملها و هو مفید جدّا فی ثلث مجلّدات و الاصل فی ثمان قال ابن خلکان و الموجود الیوم فی ایدی الناس هذا هو المختصر و له کتاب اخبار الصّحابة فی ست مجلّدات کبار و کان قد تنقل فی بلدان کثیرة سمع بها من الشیوخ منها الموصل و بغداد و شام و القدس و الجزری نسبة الی جزیرة ابن عمر رجل من اهل برقعید من اعمال موصل و هو عبد العزیز و ابو الولید محمد بن محمد الحلبی المعروف بابن شحنه در روض المناظر در وقائع سنه مذکوره گفته و فیها توفی بالموصل الشیخ عزّ الدّین علی بن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم بن عبد الواحد الشّیبانی المعروف بابن الاثیر الجزری ولد بجزیرة عبد العزیز بن عمر فی رابع جمادی الاولی سنة خمس و خمسین و خمس مائة و نشأ بها و هو مصنّف الکامل فی التّاریخ الذی بدءوه من هبوط آدم و انتهاءه فی سنة ثمان و عشرین و ست مائة و عبد العزیز بن عمر رجل من اهل برقعید من عمل الموصل بنی هذه المدینة و نسبت إلیه و جمال الدین عبد الرحیم بن حسن الاسنوی در طبقات شافعیه بترجمه مبارک بن محمد المعروف بابن الاثیر گفته و کان له اخوان عزّ الدّین علیّ و ضیاء الدّین فاما عزّ الدّین فکان محدثا حافظا و مورّخا ولد بالجزیرة سنة خمس و خمسین و خمس مائة صنف الکامل فی التاریخ و اختصر الانساب للسّمعانی و صنّف کتابا فی معرفة الصّحابة سمع و حدّث و توفی سنة ثلثین و ست مائة و تقی الدین ابو بکر بن احمد بن قاضی شهبه در طبقات شافعیه گفته علی بن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم بن عبد الواحد العلاّمة عزّ الدین ابو الحسن الشیبانی الجزری المورّخ الحافظ المعروف بابن الاثیر اخو مجد الدّین صاحب النهایة ولد بالجزیرة سنة خمس و خمسین و خمس مائة اشتغل و سمع فی بلاد متعددة و کان اماما نسّابة مورّخا اخباریّا ادیبا نبیلا محتشما و صنّف التاریخ المشهور بالکامل علی الحوادث و السّنین فی عشر مجلّدات و اختصر الانساب لابی سعد السّمعانی و هذّبه و افاد فیه اشیاء و هو مقدار النّصف او اقل و صنّف کتابا حافلا فی معرفة الصّحابة جمع فیه بین کتاب ابن مندة و کتاب أبی نعیم و کتاب ابن عبد البر و کتاب أبی موسی فی ذلک و افاد سمّاه اسد الغابة فی معرفة الصّحابة و شرع فی تاریخ الموصل قال ابن خلکان کان بیته بالموصل مجمع الفضلاء اجتمعت به فی حلب فوجدته مکمل الفضائل و التواضع و کرم الاخلاق فتردّدت إلیه توفّی فی شعبان و قیل رمضان سنة ثلثین و ست مائة و جلال الدین عبد الرحمن بن کمال الدین السیوطی در طبقات الحفاظ گفته ابن الاثیر الامام العلاّمة الحافظ عزّ الدّین ابو الحسن علی

ص:383

بن الاثیر أبی الکرم بن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم بن عبد الواحد الشیبانی الجزری المحدّث اللّغوی صاحب التاریخ و معرفة الصّحابة و الانساب و غیر ذلک ولد بجزیرة ابن عمر سنه 555 و سمع من عبد المنعم بن کلیب و عدة روی عنه الدیلمی و خلق و کان مکمّلا فی الفضائل اخباریّا عارفا بالرّجال و اسمائهم و لأسماء الصّحابة و له تاریخ الموصل و لم یتم مات فی شعبان سنه 630 و ازنیقی در مدینة العلوم گفته و من التواریخ تاریخ ابن الاثیر الجزری سمّاه الکامل و هو کتاب لطیف و صاحبه عزّ الدّین ابو الحسن علی بن أبی الکرم محمّد بن عبد الکریم المعروف بابن الاثیر و قد تقدم اثنان منهم و هذا عزّ الدّین ولد بالجزیرة المشهورة بجزیرة ابن عمر و نشأ بها ثم صار الی الموصل مع اخویه مجد الدّین ابو السّعادات المبارک و ضیاء الدین أبی الفتح نصر اللّه و والده مجد الدین و سکن موصل و سمع بها و قدم بغداد و سمع من فضلائها ثم دخل الی الشام و القدس و سمع هناک من جماعة ثم الی الموصل و لزم بیته منقطعا الی التوفّر علی النظر فی العلم و کان بیته مجمع فضلاء الموصل و الواردین علیها و کان اماما فی حفظ الحدیث و معرفته و ما یتعلق به و حافظا للتواریخ المتقدمة و خبیرا بانساب العرب و وقائعهم و اخبارهم و ایامهم صنّف فی التاریخ کتابا کبیرا سماه الکامل ابتدأ فیه من اول الزّمان الی آخر سنة ثمان و عشرین و سبع مائة و هو من خیار التواریخ و اختصر کتاب الانساب لابی سعد عبد الکریم السّمعانی و زاد علیه اشیاء و استدرک علیه فی مواضع و له کتاب اخبار الصّحابة فی ست مجلّدات ولد فی رابع جمادی الاولی سنة خمس و خمسین و خمس مائة و توفّی فی شعبان سنة ثلثین و ست مائة و نیز ازنیقی در مدینة العلوم بعد ذکر ضیاء الدین بن اثیر صاحب مثل سائر گفته و کان له اخوان احدهما مجد الدّین ابو السّعادات المبارک صاحب کتاب نهایة الحدیث و الاثر و قد تقدم ذکره فی علم اللغة و الآخر ابو الحسن الملقب عز الدین و سنذکره عند ذکر التواریخ لأنّه صنّف کتاب الکامل و هو اجلّ التواریخ و احسنها و انفعها و کان الاخوة الثلثة کلهم فضلاء نجباء ذو و التصانیف المقبولة فلما یتفق الاخوة مثل هؤلاء و مولوی صدیق حسن خان در ابجد العلوم گفته عزّ الدّین ابو الحسن علی بن محمّد المعروف بابن الاثیر الجزری صاحب التاریخ المسمی بالکامل المطبوع بمصر حالا ولد بالجزیرة و نشأ بها ثم صار الی الموصل مع والده و اخویه و سمع بها و قدم بغداد مرارا حاجّا و رسولا من صاحب الموصل و سمع من فضلائها ثم رحل الی الشام و القدس و سمع هناک من جماعة ثم عاد الی الموصل و لزم بیته منقطعا الی التوفّر علی النظر فی العلم و التّصنیف و کان بیته مجمع الفضل لاهل الموصل و الواردین علیها و کان اماما فی حفظ الحدیث و معرفته و ما یتعلق به حافظا للتواریخ المتقدمة و المتأخّرة خبیرا بانساب العرب و وقائعهم و اخبارهم و ایّامهم صنّف فی التاریخ کتابا کبیرا سمّاه الکامل ابتدأ فیه من اوّل الزّمان الی آخر سنة ثمان و عشرین و ست مائة و هو من خیار التاریخ وقفت علیه و اختصر کتاب الانساب لابی سعد السّمعانی و زاد علیه اشیاء اهملها و نبّه علی اغلاط و استدرک علیه فیه فی مواضع و له کتاب اخبار الصّحابة فی ستّ مجلّدات ولد فی سنة 555 و مات فی سنه 630 قال ابن خلکان اجتمعت

ص:384

به فوجدته رجلا مکمّلا فی الفضائل و کرم الاخلاق و کثرة التواضع؟ ؟ ؟ فلازمت الترداد إلیه و کان بینه و بین الوالد مؤانسة اکیدة فکان بسببها یبالغ فی الرّعایة و الاکرام انتهی و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر در تاج مکلّل گفته ابو الحسن علی بن أبی الکریم محمّد بن محمّد بن عبد الکریم بن عبد الواحد الشیبانی المعروف بابن الاثیر الجزری الملقب عزّ الدّین ولد بالجزیرة و نشأ بها ثم صار الی الموصل و سکن بها و سمع بها من أبی الفضل الخطیب الطّوسی و من فی طبقته و قدم بغداد مرارا حاجّا و رسولا من صاحب الموصل ثم رحل الی الشام و القدس و سمع هناک من جماعة ثم عاد الی الموصل و لزم بیته منقطعا الی التوفر علی النظر فی العلم و التّصنیف و کان بیته مجمع الفضل لاهل الموصل و الواردین علیها و کان اماما فی حفظ الحدیث و معرفته و ما یتعلق به و حافظا للتواریخ المتقدّمة و المتأخرة و خبیرا بانساب العرب و ایّامهم و وقائعهم و اخبارهم و له کتاب اخبار الصّحابة فی ست مجلدات کبار قال ابن خلکان و اجتمعت به فوجدته رجلا مکملا فی الفضائل و کرم الاخلاق و کثرة التواضع فلازمت الترداد إلیه و کانت ولادته سنة 555 بجزیرة ابن عمرو هو من اهلها و توفّی فی سنة 630 بالموصل رحمه اللّه تعالی و نیز مولوی صدیق حسن خان در اتحاف النبلاء گفته ابو الحسن علی بن أبی الکرم محمّد بن محمّد بن عبد الکریم بن عبد الواحد الشیبانی المعروف بابن الاثیر الجزری الملقب عز الدین در جزیره پیدا شد و همانجا نشو و نما یافت و یا پدر و برادران خود بموصل آمد و سکونت گزید و در آنجا از أبی الفضل عبد اللّه بن احمد الخطیب الطّوسی و طبقه او سماعت کرد بارها ببغداد بطریق حج و رسالت از طرف صاحب موصل آمد و از شیخین أبی القاسم یعیش بن صدقة الفقیه الشافعی و أبی احمد عبد الوهاب بن علی الصّوفی و غیر هما سماعت حدیث نمود و بسوی شام و قدس رحلت کرده از جماعتی در آنجا شنید و بموصل عود نمود و منقطع شده خانه نشین گردید با توفر نظر در علم و تصنیف خانه او مجمع اهل فضل موصل بود و وی امام بود در حفظ حدیث و معرفت متعلقات او و حافظ تواریخ متقدمه و متاخره و خبیر بانساب عرب و وقائع ایشان در تاریخ کتابی کلان نوشته مسمی بکامل در وی از ابتدای زمان هدایت نموده تا سنه ثمان و عشرین و ست مائة ابن خلکان گوید هو من خیار التواریخ و کتاب الانساب أبی سعد عبد الکریم سمعانی را مختصر نموده بر اغلاطش تنبیه کرده و اهمالات او را افزوده کتابی مفید جیدست و امروز در دست مردم همین مختصرست در سه جلد واصل که در هشت جلدست عزیز الوجودست ابن خلکان گفته آنرا جز یک بار بمدینه حلب ندیده ام و در دیار مصریه جز مختصر مذکور نرسیده است و او راست کتاب اخبار الصّحابة در شش مجلد کلان و چون در آخر سنه ست و عشرین و ست مائة بحلب رسیدم عزّ الدّین مذکور در آنجا بصورت ضیف نزد طواشی شهاب الدین طغریل خادم اتابک ملک عزیزین ملک ظاهر صاحب حلب مقیم بود و طواشی بسیار توجّه داشت برد و نیک اعتقاد بود دری و اکرام می کرد او را چون بوی مجتمع شدم مردی مکمل در فضائل کریم الاخلاق کثیر التواضع یافتم لاجرم آمد و شد نزد او جاری و میان او و والدم مؤانست اکیده بود باین جهت در رعایت و اکرام مبالغه می کرد بعده وی بدمشق رفت و از آنجا بحلب برگشت باز عادت تر داد خود جاری ساختم وی قلیلی اقامت کرده متوجه موصل شد ولادتش در سنه خمس و خمسین و خمس مائة بجزیره ابن عمر اتفاق افتاده و وی از اهل این جزیره است وفاتش در شعبان سنه ثلثین و ست مائة

ص:385

بموصل بود و اکثر مردم می گویند که آن جزیره ابن عمرست لیکن من نمی دانم که این کدام ابن عمرست و گفته اند که منسوب بسوی یوسف بن عمر ثقفی امیر عراقینست معلوم شد که مردی از اهل برقعید از اعمال موصل آن را بنا کرده نامش عبد العزیز بن عمرست و بوی مضاف گشته و در بعض تواریخ دیدم که آن جزیره ابنای عمر اوس و کاملست و این هر دو را نیز نمی دانم که کیستند سپس در تاریخ ابن المستوفی در ترجمه برادر عزّ الدّین دیدم که آن جزیره اوس و کامل پسران عمر بن اوس ثعلبیست و اللّه اعلم

البالس قال ابن السّاعی کانت رحلة ابن النّجار سبعا و عشرین و اشتملت مشیخته علی ثلثة آلاف شیخ الّف کتاب القمر المنیر فی المسند الکبیر ذکر کلّ صحابیّ و ما له من الحدیث و کتاب کنز الانام فی السّنن و الاحکام و کتاب الموتلف و المختلف ذیل به علی ابن ماکولا و کتاب المتفق و المفترق و کتاب انساب المحدّثین الی الآباء و البلدان و کتاب العوالی و کتاب المعجم و کتاب جنّة الناظرین فی معرفة التابعین و کتاب العقد الفائق و کتاب الکمال فی الرّجال و قرأت علیه ذیل التاریخ عمله فی ستة عشر مجلّد و له کتاب الدّرر الثمینة فی اخبار المدینة و کتاب روضة الاولیاء فی مسجد ایلیا و کتاب نزهة الوری فی ذکر أمّ القری و کتاب الازهار فی انواع الاشعار و کتاب عیون الفوائد ستة اسفار و کتاب مناقب الشافعی الی ان قال و اوصی الی وقف کتبه بالنّظامیّة منفذ الی الستر لتحمل جنازته ورثاه جماعة و کان رحمه اللّه من محاسن الدنیا توفّی فی خامس شعبان سنة ثلاث و اربعین و ست مائة و نیز ذهبی در عبر فی خبر من غبر در سنة ثلث و اربعین و ست مائة گفته و ابن النّجار الحافظ الکبیر محبّ الدّین ابو عبد اللّه محمّد بن محمود بن الحسن بن هبة اللّه بن محاسن البغدادی صاحب تاریخ بغداد ولد سنة ثمان و سبعین و خمس مائة و سمع من ذاکر بن کامل و ابن یونس و ابن کلیب و رحل الی اصبهان و خراسان و الشّام و مصر و کتب ما لا یوصف و کان ثقة متقنا واسع الحفظ تام المعرفة بالفن توفّی فی خامس شعبان و نیز ذهبی در دول الاسلام در وقائع سنه مذکوره گفته و حافظ بغداد محبّ الدّین ابو عبد اللّه محمّد بن محمود ابن النّجار و صلاح الدّین بن محمّد بن شاکر بن احمد الخازن در فوات الوفیات گفته محمّد بن محمود بن الحسن بن هبة اللّه بن محاسن الحافظ الکبیر محبّ الدّین بن النجّار البغدادی صاحب التاریخ ولد فی ذی القعدة سنة ثمان و سبعین و خمس مائة سمع من ابن کلیب و ابن الجوزی و اصحاب ابن الحصین و جماعة و له الرّحلة الواسعة الی الشام و مصر و الحجاز و اصبهان و خراسان و مرو و هراة و نیسابور و سمع الکثیر و حصّل الاصول و المسانید و صنّف التّاریخ الّذی ذیّل به علی تاریخ الخطیب و استدرک فیه علی الخطیب فجاء فی ثلاثین مجلّدا دلّ علی تبحّره فی هذا الشّأن و سعة حفظه و کان اماما ثقة حجّة مقریا مجوّدا حسن المحاضرة کیّسا متواضعا اشتملت مشیخته علی ثلثة آلاف شیخ و رحل سبعا و عشرین سنة یقال انّه حضر مع تاج الدین الکندی فی مجلس المعظم عیسی و الاشرف موسی لانه ذکره و اثنی علیه فقال له الاشرف احضره فساله السّلطان عن وفاة الشافعی متی کانت فبهت و هذا من التعجیز لمثل هذا الحافظ الکبیر المقدار فسبحان من له الکمال و له کتاب القمر المنیر فی المسند الکبیر ذکر کلّ صحابی و ماله من الحدیث و له کتاب کنز الانام فی معرفة السّنن و الاحکام و المختلف و الموتلف ذیل به علی ابن مأکولا و المتفق و المفترق و نسبة المحدّثین علی الآباء و البلدان کتاب عوالیه کتاب معجمه جنّة الناظرین فی معرفة التابعین الکمال فی معرفة الرّجال العقد الفائق فی عیون اخبار الدنیا و محاسن تواریخ الخلائق الدّرّة الثمینة فی اخبار المدینة نزهة الوری فی اخبار أمّ القری روضة الأولیاء فی مسجد ایلیا

ص:387

الازهار فی انواع الاشعار سلوة الوحید غرر الفوائد ست مجلّدات مناقب الشافعی و وقف کتبه بالنّظامیّة و الزهر فی محاسن شعراء اهل العصر کتاب نحا فیه نحو نشوان المحاضرة ممّا النقطه من افواه الرّجال نزهة الطرف فی اخبار اهل الظّرف اخبار المشتاق الی اخبار العشّاق الشافی فی الطّبّ الخ و صلاح الدین خلیل بن لیبک الصّفدی در وافی بالوفیات گفته محمّد بن محمود بن الحسن بن هبة اللّه بن محاسن الحافظ الکبیر محبّ الدّین ابو عبد اللّه ابن النّجار البغدادی صاحب التاریخ ولد فی ذی القعدة سنة ثمان و سبعین و خمس مائة و سمع من عبد المنعم بن کلیب و یحیی بن یونس و ذاکر بن کامل و أبی الفرج بن الجوزی و اصحاب ابن الحسین و القاضی أبی بکر فاکثر و اوّل سماعه و له عشر سنین و له الرّحلة الواسعة الی الشّام و مصر و الحجاز و اصبهان و خراسان و مرو و هراة و نیسابور و سمع الکثیر و حصّل الاصول و المسانید و خرّج لنفسه و الجماعة و جمع التاریخ الّذی ذیل به علی تاریخ الخطیب لبغداد و استدرک فیه علی الخطیب فجاء فی ثلثین مجلّدا دل علی تبحّره فی هذا الشأن و سعة حفظه و کان اماما ثقة حجّة مقریا مجوّدا حلو المحاضرة کیّسا متواضعا اشتملت مشیخته علی ثلاث آلاف شیخ و رحل سبعا و عشرین سنة یقال انّه حضر مع الشیخ تاج الدین الکندی لیلة فی مجلس المعظم عیسی و الاشرف موسی لانه کان ذکره و اثنی علیه فقال له احضره فساله السّلطان عن وفاة الشافعی متی کانت فبهت و هذا من التّعجیز لمثل هذا الحافظ الکبیر القدر فسبحان من له الکمال و له کتاب القمر المنیر فی المسند الکبیر ذکر کلّ صحابیّ و ماله من الحدیث و له کتاب کنز الانام فی معرفة السّنن و الاحکام و المختلف و الموتلف ذیل به علی ابن ماکولا و المتفق و المفترق علی منهاج کتاب الخطیب نسب المحدثین الی الآباء و البلدان کتاب عوالیه کتاب معجمه جنة الناظرین فی معرفة التابعین الکمال فی معرفة الرّجال العقد الفائق فی عیون اخبار الدّنیا و محاسن تواریخ الخلائق الدّرّة الثمینة فی اخبار المدینة نزهة الوری فی اخبار أمّ القری روضة الأولیاء فی مسجد ایلیا الازهار فی انواع الاشعار سلوة الوحید غرر الفوائدست مجلّدات مناقب الشافعی و انوار الزّهر فی محاسن شعر شعراء العصر کتاب نحا فیه نحو نشوان المحاضرة ممّا التقطه من افواه الرّجال و منثور در القلائد نزهة الطّرف فی اخبار اهل الظّرف اخبار المشتاق الی اخبار العشاق الکافی فی الصّلاح الشافی فی الطّبّ و وقف کتبه بالنّظامیّة و توفّی سنة ثلاث و اربعین و ست مائة و عبد اللّه بن اسعد یافعی در مرآة الجنان گفته الحافظ الکبیر محبّ الدّین ابو عبد اللّه محمّد بن محمود بن الحسن البغدادی المعروف بابن النّجار صاحب تاریخ بغداد ولد سنة ثمان و سبعین و خمس مائة و رحل الی اصفهان و خراسان و الشام و مصر و سمع من جماعة و کتب شیئا کثیرا و کان ثقة متقنا واسع الحفظ تام المعرفة و جمال الدین عبد الرّحیم بن حسن الاسنوی در طبقات شافعیه گفته ابو عبد اللّه محمّد بن محمود بن الحسن بن هبة اللّه الشهیر بابن النّجار کان اماما حافظا ولد ببغداد سنة ثمان و سبعین و خمس مائة و سمع و هو ابن عشرة سنین و قرأ بنفسه و هو

ص:388

ابن خمس عشرة سنة ثم رحل رحلة عظیمة الی الحجاز و مصر و الشّام و حرّان و اصبهان و مرو و هراة و نیسابور و ادرک سماعات عالیات ثم تنازل و کتب عن من دبّ و درج و عن من نزل و عرج و اعتنی بهذا الشأن عنایة کثیرة و صنّف التّصانیف الکثیرة المفیدة منها تاریخ بغداد الّذی ذیل به علی تاریخ الخطیب و استدرک فیه علیه و هو نحو ثلثین مجلّدات و منها المسند الکبیر الّذی جمع فیه کل صحابی و ما رواه کتاب کنز الانام فی السّنن و الاحکام و الکمال فی معرفة الرّجال و صنّف معجما لشیوخه اشتمل علی نحو ثلثة آلاف شیخ و کتاب مناقب الشافعی توفی رحمه اللّه فی خامس شعبان سنة ثلث و اربعین و ست مائة ذکره الذهبی فی العبر و التاریخ و تقی الدّین ابو بکر بن احمد بن قاضی شهبه در طبقات شافعیه گفته محمّد بن محمود بن الحسن بن هبة اللّه بن محاسن الحافظ الکبیر محبّ الدّین ابو عبد اللّه بن النّجار البغدادی ولد فی ذی القعدة سنة ثمان و سبعین بتقدیم السّین و خمس مائة و اوّل سماعه و هو ابن عشرة سنین و طلب بنفسه و هو ابن خمس عشرة سنة و سمع الکثیر و قرأ بالسّبع و رحل رحلة عظیمة الی الشام و مصر و الحجاز و اصبهان و حرّان و مرو و هراة و نیسابور و استمرّ فی الرّحلة سبعا و عشرین سنة و کتب عن من دبّ و درج عن من نزل و عرج و عنی بهذا الشّأن عنایة تامّة و کتب الکثیر و حصّل و جمع قال الذّهبی و کان اماما ثقة حجّة مقرئا مجوّدا کیّسا متواضعا ظریفا صالحا خیّرا متنسّکا اثنی علیه ابن نقطه الدبیثی و الضّیاء المقدّسی و هم من صغار شیوخه من حیث السّند مات ببغداد فی شعبان سنة ثلث و اربعین و ست مائة و من تصانیفه کتاب القمر المنیر فی المسند الکبیر ذکر کلّ صحابیّ و ماله من الحدیث و کتاب کنز الانام فی السّنن و الاحکام و کتاب جنّة النّاظرین فی معرفة التّابعین و کتاب الکمال فی معرفة الرّجال و ذیل علی تاریخ بغداد للخطیب فی ستة مجلّدات و کتاب المستدرک علی تاریخ الخطیب فی عشر مجلّدات و کتاب فی المتفق و المفترق علی منهاج کتاب الخطیب و کتاب فی الموتلف و المختلف ذیّل به علی ابن ماکولا و کتاب المعجم له اشتمل علی نحو من ثلثة آلاف شیخ و کتاب العقد الفائق فی عیون اخبار الدّنیا و محاسن الخلائق و کتاب الدّرة الثمینة فی اخبار المدینة و کتاب نزهة الوری فی اخبار أمّ القری و کتاب روضة الأولیاء فی مسجد ایلیا و کتاب مناقب الشافعی و کتاب غرر الفوائد فی ستة مجلّدات و غیر ذلک من المصنّفات رحمه اللّه و ازنیقی در مدینة العلوم گفته و من التواریخ ذیل تاریخ بغداد للحافظ محبّ الدّین ابن النّجار تجاوز ثلثین مجلّدا و هو محمّد بن محمود بن الحسن بن هبة اللّه الحافظ الکبیر الثقة محبّ الدّین ابو عبد اللّه بن النّجار البغدادی و تاریخه دالّ علی سعة حفظه و علوّ شانه و له مصنّف حافل فی مناقب الشّافعی و له تصنیفات أخر فی السّنن و الاحکام ولد فی ذی القعدة سنة ثمان و سبعین و خمس مائة و له الرّحلة الواسعة الی الشّام و مصر و حجاز و مرو و اصبهان و هراة و نیسابور و کانت رحلته سبعا و عشرین سنة و توفّی ببغداد خامس شعبان سنة ثلث و اربعین و ست مائة و مولوی صدیق حسن خان در ابجد العلوم گفته الحافظ محبّ الدّین ابن النّجار صاحب

ص:389

ذیل تاریخ بغداد جاوز ثلثین مجلّدا و ذیله دال علی سعة حفظه و علوّ شأنه و هو محمّد بن محمود بن الحسن بن هبة اللّه الحافظ الکبیر الثقة له مصنّف حافل فی مناقب الشّافعی و تصانیف أخر فی السّنن و الاحکام ولد فی سنة 578 و له الرّحلة الواسعة الی الشّام و مصر و حجاز و مرو و اصبهان و هراة و نیسابور و کانت رحلته سبعا و عشرین سنة توفّی ببغداد فی سنة ثلث و اربعین و ست مائة و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر در تاج مکلّل گفته محمّد بن محمود بن الحسن بن هبة اللّه الحافظ الکبیر محبّ الدّین ابن النّجار البغدادی صاحب التاریخ ولد سنة 578 سمع من ابن الجوزی و جماعة و له رحلة واسعة الی الشام و مصر و الحجاز و اصبهان و خراسان و مرو و هراة و نیسابور و سمع الکثیر و حصل الاصول و المسانید و استدرک فی التاریخ علی الخطیب دلّ علی تبحره فی هذا الشأن و سعة حفظه اشتملت مشیخته علی ثلاثة آلاف شیخ و رجل سبعا و عشرین سنة یقال ان السّلطان سأله عن وفاة الشافعی متی کانت فبهت و هذا من التعجیز لمثل هذا الحافظ الکبیر فسبحان من له الکمال و له کتاب القمر المنیر فی المسند الکبیر ذکر کلّ صحابی و ما له من الحدیث و من شعره و قائل قال یوم العید لی و رأی تمللی و دموع العین تنهمر ما لی اراک حزینا

باکیا اسفا

و نیز مولوی صدیق حسن خان در اتحاف النّبلا گفته محمّد بن محمود بن الحسن بن هبة اللّه بن محاسن هو الحافظ الکبیر محبّ الدّین بن النّجار البغدادی صاحب التّاریخ در ذی قعده سنة ثمان و سبعین و خمس مائة ولادت یافته سماع از ابن کلیب و ابن الجوزی و اصحاب ابن الحسین و جماعته از اهل علم دارد او را رحلت واسعه است بسوی شام و مصر و حجاز و اصبهان و خراسان و مرو و هرات و نیاز و سماع بسیار نموده و اصول و مسانید فراهم آورده و بر تاریخ خطیب ذیلی نوشته و در ان بروی استدراک نموده و این تاریخ او در سی مجلّدست دلالت دارد بر تبحّر او درین شان وسعت حفظ وی و بود امام ثقه حجت مقری مجوّد حسن المحاضره کیس متواضع مشیخت او مشتمل ست بر سه هزار شیخ بست و هفت سال در سفر گذرانید و او راست کتاب القمر المنیر فی المسند الکبیر در وی ذکر هر اصحابی با عدد مرویات او ذکر نموده و موتلف و مختلف و بر ان ذیل بر ابن ماکولا نوشته و متفق و مفترق و نسبة المحدّثین الی الآباء و البلدان و کتاب عوالی و کتاب معجم و جنة الناظرین فی معرفة التابعین و الکمال فی معرفة الرّجال و الدّرة الثمینة فی اخبار المدینة و نزهة الوری فی اخبار أمّ القری و غرر الفوائد در شش مجلد و مناقب الشّافعی یاقوت در معجم الأدباء گفته انشدنی لنفسه و

قائل قال یوم العیدلی و رأی

فقلت انّی بعید الدار عن وطنی و مملق الکفّ و الاحباب قد هجروا

وفاتش در سنه 643 اتفاق افتاد

بن ابراهیم العلوی العکی العدثانی و کفایة الطالب ابو عبد اللّه محمّد بن یوسف الکنجی الشافعی و مفتاح النجا میرزا محمّد بن معتمد خان البدخشانی ظاهر و آشکارست این حدیث شریف را حتما و جزما و قطعا و بتّا بجناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم نسبت کرده و در ضمن کلامی مبسوط و انیق و بیانی مشبع و رشیق استدلال و احتجاج بآن بر اثبات فضیلت جلیله برای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نموده روی جاحدین معاندین و منکرین حائدین سیاه و حال زار ایشان را خراب و تباه ساخته تمام کلام آن عمدة الاعلام که بوجوه عدیده کاشف از نهایت ثبوت بالغ و تحقق تام این حدیث عظیم المقامست انشاء اللّه تعالی در ما بعد خواهی شنید در این جا اکتفا بر محض الفاظ حدیث می رود در مطالب السّئول فی مناقب آل الرّسول می فرماید و

قال صلّی اللّه علیه و سلم یوما و قد احضر إلیه طیر لیاکله اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی هذا الطّیر فجاء علیّ فاکل معه منه و کان انس حاضرا یسمع قول النّبی صلی اللّه علیه و سلّم قبل المجیء فبعد ذلک جاء انس الی علیّ فقال استغفر لی و لک عندی بشارة ففعل فاخبره بقول النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم انتهی فالحمد للّه الواهب لکل مسئول*المنجح لکلّ مامول*حیث ثبت من صنیع صاحب مطالب السئول*صحة هذا الحدیث الشریف المقبول*و وضح انّه فی غایة الثبوت و الظهور عند الثقات العدول*و نهایة الوضوح و الجلاء عند المهرة الفحول*و انّ المبطل لهذا الفضل الشائع الذائع الطالع کالنیّر الّذی لا یعتریه افول*حیود میود عنود لدود و قح من النذول*و المکذّب لهذا الشرف المحصف الفروع و الاصول*متعصب متصلّب لزیغه و جماحه متروک مخذول*مرتبک مشتبک فی شباک الذهول*تائه حائر فی سباسب الغفول و انّ کلامه فی هذا الخبر مغشوش غیر منخول*و تفوهه فیه مخدوش موهون منجول*بل مراء باطل مدخول*و تقوّل سمج معلول*بل هذر قبیح مسحول*و هجر فضیح مرذول*و اللّه ولی الصون عن کید کلّ معاند جهول*و باید دانست که کتاب مطالب السّئول از جمله کتب و اسفار مشهوره معروفه و مصنّفات و مؤلفات ممدوحه موصوفه است محمّد محبوب عالم که از اکابر اولیا و عرفا و مشاهیر علما و فضلای سنّیه است در تفسیر شاهی که نهایت جلالت مرتبت و عظمت منزلت آن از کلام شاه صاحب در باب سوم همین کتاب تحفه و افاده تلمیذ رشیدشان در ایضاح ظاهر و واضحست جابجا نقل از مطالب السئول می آرد و همت والا نهمت بر ایراد روایات آن بالاکثار می گمارد و از صدر خود کتاب مطالب السئول مزید اعتماد و اعتبار و کمال وثاقت و اشتهار احادیث و اخبار و روایات و آثار آن بوضوح می رسد قال فی مطالب المسئول و بعد فاحسن ما نظمته اقلام الافهام من اقسام الکلام فی سلک الحسنات المستحسنات و حملته بطون اوراق الانام من نطف میاه الاقلام من سلالة الباقیات الصّالحات و حرّرته فذلک جرائد الحاسبین لتکمیل مراشد الطّالبین من جمل سجایا النفوس الزّاکیات و سطرته ایدی الکرام الکاتبین لمن نصب نفسه للقیام به فی صحائف الحسنات و اعدّه ذخیرة یجدها إذا نفخ فی الصّور فصعق من فی الارض و السّماوات تالیف آلاء آل المصطفی ائمة الهدی اهل المیامن و النّهی ذوی الایات و البیّنات و تصنیف مناقب صفاتهم و تعریف مراتب طاعاتهم و توظیف مذاهب عباداتهم فی الاعمال و النّیّات فشرفهم باذخ و قدم تقدمهم

ص:391

راسخ فهم علی الحقیقة قرابات السّادات و سادات القرابات و هم العروة الوثقی و محبّهم لا یضلّ و لا یشقی و سینال باقتفائهم اقرب القربات و لهم الفضائل الناطقة و المنازل السّامقة و کیف لا و قد رفع قدرهم الدّرجات فمناقبهم ابدا تتلی و محاسنهم علی الابد تجلّی و مودّتهم منزلة فی السّور و الایات فالمقدّمون لانفسهم ذخر العاملون بلا أسئلکم علیه اجرا ستنعّمون فی روضات الجنّات و قد کنت من زمن جریان قلم التّکلیف علی کلفا الی الغایة بمودّتهم معترفا بانّ صفاتهم المشفوعة باتصالهم بالمصطفی صلوات اللّه علیه و آله تقضی بمحبّتهم و التزمت ایّام الاغتراب تالیف کتاب تطلع مطالعه دراری فضلهم فشرعت فیه و وضعت کیفیة ترتیبه فی مبادیه و جعلت عدّة ابوابه عدة ائمّتهم فسطرته و رتبته و حرّرته و قمت فی حقهم بمفروض خدمتهم و سمّیته زبدة المقال فی فضائل الآل و ضمّنته غرائب الفنون من غصون شجرتهم و جعلته لنفسی انیسا تطالعه حالتی مقامها و رحلتها و جلیسا تراجعه فی وقتی سکونها و حرکتها فاجرت ادوار الاقدار من اخطار الاسفار بعض اقضیتها فسلبته و غیّرته ید الاغتیال و جرّعت النفس بفقده مرارة حسرتها فلمّا ازلفتنی الرافة الرّبانیّة من الالطاف الالهیّة بعنایتها و اعرضت عن متاع الدّنیا من جاهها و مالها و ولایتها رای بعض الصّالحین امیر المؤمنین علیا علیه السّلام فساله مسائل تتعلّق بالمعارف القدسیّة و ربوبیّتها فاجابه علیه السّلام بکلمات فقال یا امیر المؤمنین لم احط علما بمعرفتها فاحاله علیّ فی ان اشرح ذلک له و افصّل منه ما اجمله و ابیّن تفاصیل قوله و جمله فلمّا حضر لدیّ و قصّ علیّ حقیقة الحوالة فی جواب ما سأله قابلت امره علیه السّلام بالامتثال و بادرت فی الوقت و الحال الی استخراج الجواب عن ذلک السّؤال و بعد قیامی بواجب الحوالة و قضائها و امتثال امره المطاع باستخراج اجوبتها و شرح اسمائها الزمت نفسی تالیف هذا الکتاب قیاما بحقّه علیه السّلام إذ خصّنی باحسانه و جعلنی اهلا لاستنابته ایای فی شرح اشکال من العلم اللاّهوتی و بتیانه و لیکون خلفا عن ذلک الّذی غاله الدّهر بید عدوانه فشرعت فی تصنیفه و جمعت همّتی لتالیفه و سمّیته مطالب السّئول فی مناقب الرّسول و لحبت جدد المطالب و استخرجت زبد المناقب بمخض المعقول و المنقول فجاء جامعا للفضائل صادعا بالدّلائل شارعا مناهج الوصول الی السّئول یکفیه مؤنة تلقین المناقب و کونه بترتیب مراتب الائمّة الاطائب قید العیون و العقول من قدر قدره قدّمه و من خبر خبره خدمه و تلقی وجهه بالتقبیل و القبول و لما اسری القلب بعزمه لادراک هذه المطالب و اجری قلم فکره الصّائب فی تالیفه هذه المناقب ناجته نفسه المهتدیة بالقول الثابت و النّور الثاقب بانّ هذا التالیف الجامع اشتات هذه الفضائل و الرافع مراتب صفات الائمّة الافاضل و ان کانت جواهر مضمونه مشرقة و انوار مکنونه متالّقة و انهار عیونه مغدقة و اشجار فنونه مورقة و اثمار غصونه مونقة فلا یستضیء بنور افقها الاّ من یعتقد وجوب القیام بحقّها و لا یرقی فی معارج فضائلها و طرقها الاّ من حکم التایید الالهی لنفسه بتقدمها و سبقها فان

ص:392

الدرة الموسومة بالیتیمة و الجوهرة الثمینة ذات القیمة و العقود المنضودة من اللّآلی النّظیمة و الجونة العبق نشرها بارجاء اللّطیمة بل جهات الخیر المتّصفة بالمکانة العلیّة و المنزلة العظیمة لا یعظم محلّها الاّ من استبان فضلها و علم قدرها و نبلها و عرف فرعها و اصلها و کان احقّ بها و اهلها لیتلو سور اخبارها و یبلو سیر آثارها و یتنسّک بشعائر شعارها و یتمسّک بشریعة نصرها و یسلک شعب انصارها و انا و ان امتطیت نفسی مطی اجتهادها فی سلوک سبیلها و اعطیت رائد اجتهادها سئوله فی اقامة وظیفتی فی تالیف مزایاهم التی لا یستطیع المدرة المقوّمة حصر تفصیلها و تصنیف سجایاهم الّتی یقصر لسانی مع بسطته عن تلاوة آیاتها و ترتیبها و جمعت منها کلّما وصلت إلیه مطیّة الجدّ و الاجتهاد بوخدها و ذمیلها و نظمت شوارد فرائدها الممدوحة و فرائد شواردها الممنوحة فی عقد تفضیلها کنت و اللّه مقصرا فی جنب ما اولانیه امیر المؤمنین علیه السّلام من مبارّ ارفاده و ما خصّنی به من شریف نظره و کمال اعتقاده و ما استندبنی له من استخراج اسرار من الغیب لا یمنحها اللّه تعالی الاّ من یجتبیه من عباده و ما شرفنی به فی المقام النّبویّ من اقباله حتی کسانی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من ابراده و دعانی دعوة ما ظفر بها الاّ من اسعفه اللّه تعالی باسعاده و اسعده فی معاده فلم اجد شیئا اتمسّک به فی مقابلة هذا الاحسان ذی المحاسن الحسان الاّ الاستبصار بالمسعفین البنان و البیان و الاستظهار بالمسعدین القلم و اللّسان فی نشر معالی مناقبهم العظیمة الشأن الکریمة علی الثقلین الانس و الجان و نثر لا لی فضائلهم المستخرجة من بحر جواهر القرآن المزریة عند اهل الایمان بمنثور الجمان من اللؤلؤ و المرجان المستخرج من بحر کشّ و عمّان و اشاعتها فی اشیاع العباد و اذاعتها فی الاصقاع و البلاد و جعلها اجنّة فی بطون الاوراق من نطف المداد لیستخرجها من هو من اهلها فینتفع بها فی المعاد یوم قیام الاشهاد فانّ مصنّفات الامّة إذا جلیت علی اهلها تصوّعت و لم تضع و صفات الائمّة إذا تلیت علی المسامع لا یستمتع بها غیر المستمع فما کلّ من دعاه الهادی الی سبیل الهدی یمتنع و لا کل من وعی سمعه ما یتلی علیه ما لم یوفّقه اللّه ینتفع فان ظفر بها من حباه اللّه باسعاف الاسعاد و هداه الی سبیل الرّشاد فتاملها بفکره الوقّاد و فهمه النقّاد و قلبه المنقاد الی سداد الاعتقاد فاقتفی سنن سنّتهم و اقتدی بنهج طریقتهم و تقرّب الی اللّه تعالی و تقدّس بمحبّتهم و عدّ نفسه من انصار اسرتهم و اعدّ لما له ما یصرفه من ماله فی مبرّتهم رزقه اللّه الاهتداء بمصباحهم و الارتداء بجلباب صلاحهم و وقاه حر کلّ جناح یخشاه بوارف جناحهم و سقاه یوم العطش الاکبر بکأس اغتباقهم و اصطباحهم و انا بقیامی هذا فی رفع منارهم و شرع شعارهم و جمع ماثرهم و آثارهم

ص:393

و ان کان غایة ما وصلت إلیه قوی البشریّة باستطاعتها و نهایة؟ ؟ ؟ ما قدرت علیه ببذل جهدها و طاقتها کمن قابلت نفسه انوار شمس الظهیرة بذبالتها و عدلت السّحاب المدرار و العباب التّیار ببلّة قطرتها ثم لما کان هذه الصّدقة الّتی منّ امیر المؤمنین علیه السّلام بإسدائها و المنّة الّتی تصدق بإهدائها و الحوالة الّتی تکررت منه باعادتها و ابدائها لم یصدرها الاّ بامر الهی احاط به علما فاتاه و اتی ما اتاه إذ کل حادث لا یدخل فی الوجود الاّ و قد قدّمه اللّه تعالی و قضاه و انفذ حکمه سبحانه فیه و امضاه فیجب حمده جلّ و علا دائما علی ما اولاه و یتعین شکره سرمدا علی ما منحه و اقناه حمدا لا تنفصم عراه و شکر الا یدرک منتهاه و انا اسأل کلّ من وقف علی کتابی هذا ان یخصّنی بدعوة ینفعنی اللّه بها یوم القاه لیکون من اعتماد لمداد یَوْمَ یَنْظُرُ اَلْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ و إذا بلغ القلم مما رقم کنه مطاویه فاقتطع علیه جریه فی ایضاعه و تقریبه و اسرع به الی مطالب الکتاب و اسالیبه فاشرع الان فی ترتیبه و اجمع موادّ تهذیبه واضع قواعد تفصیله و تبویبه

اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّائر فجاء علیّ فاکل معه قال الترمذی السّدی اسمه اسماعیل بن عبد الرّحمن سمع من انس بن مالک و رای الحسین بن علی و وثقه سفین الثوری و شعبة و یحیی بن سعید القطّان و غیرهم قلت انما ذکر الترمذی هذا فی تعدیل السّدی لان جماعة تعصبّوا علیه لیبطلوا هذا الحدیث فعدّ له الترمذی و قال الحاکم ابو عبد اللّه النیسابوریّ حدیث الطّائر صحیح یلزم البخاری و مسلما اخراجه فی صحیحیهما لانه من شرطهما انتهی قدر الحاجة من کلام سبط ابن الجوزی فهذا العلاّمة سبط ابن الجوزی الحائز للفضل و الرشد الحافظ المحقق المحرز للصّواب و السّدد*و قد تصدّی لاحقاق الحق و جدّ و سعی فی ایضاح الصّدق وجهه فابان منه السّبیل الواضح الجدد*و احرز خصل السّبق فی مضمار التحقیق و المنتقد*و ارغم انف من أبی و ردّ و فلق هام من انکر و جحد*و اجتاح اسّ من غوی و مرد*و استاصل شافة من طغی و حرد*و ربط کلّهم فی قرن النّکال و شدّ و جعل بینهم و بین الخلاص امنع سدّ و اللّه الموفّق لسلوک منهج الصدق الاسدّ*و محتجب مباد که علاّمۀ سبط ابن الجوزی از کبرای حفاظ متسنّنین و کملای اعلام اساطین و نبهاء مهره بارعین و عظماء نقده سابقین و افاضل محدثین ناقدین و اماثل مورخین سابرینست بسیاری از اعاظم نقاد معتبرین و افاخم حذاق مشتهرین مثل ابو المؤیّد محمّد بن محمود الخوارزمی و ابو عبد اللّه محمّد بن یوسف بن محمّد الکنجی الشافعی و شمس الدّین ابو العباس احمد بن محمّد المعروف بابن خلکان البرمکی و یوسف بن احمد بن محمّد بن عثمان و سوی بن محمّد بن أبی الحسین الیونینی البعلبک و ابو الفداء اسماعیل بن علی بن محمود الأیوبی و عمر بن مظفر الشهیر بابن الوردی و شمس الدّین محمّد بن احمد الذهبی و عبد اللّه بن اسعد الیافعی و محمّد بن علی الدّاودی المالکی تلمیذ جلال الدّین السّیوطی و محمود بن سلیمان الکفوی و ازنیقی صاحب مدینة العلوم و علی بن سلطان محمّد القاری و میرزا محمّد بن معتمد خان البدخشانی و غیر ایشان حضرتش را به مآثر بارعة الاوصاف و مفاخر محصفة الاطراف ستوده اند و اکابر ائمّه معروفین و اجلّۀ ارکان مشهورین مثل ابو المؤیّد محمّد بن محمود خوارزمی در جامع مسانید أبی حنیفه و صلاح الدّین خلیل بن ابیک الصفدی در وافی بالوفیات و تقی الدّین ابو بکر بن احمد الاسدی المعروف بابن قاضی شهبه در طبقات شافعیه و نجم الدّین عمر بن فهد المکی در اتحاف الوری باخبار أمّ القری و عزّ الدین عبد العزیز بن عمر بن فهد المکی در غایة المرام باخبار سلطنة البلد الحرام و جلال الدّین سیوطی در حسن المقصد و شمس الدّین محمّد بن عبد الرّحمن سخاوی در قول مبنی و نور الدّین علیّ بن عبد اللّه سمهودی در جواهر العقدین و نور الدّین علی بن ابراهیم الحلبی در انسان العیون و محمّد بن علی بن محمد بن علی الحصکفی در درّ مختار جا بجا بافادات سبط ابن الجوزی متمسک می شوند و راه اقتفا و اتباع مرویات او می روند و از عجائب آنست که کابلی مکبول و خود مخاطب مخدوم الفحول و سناء اللّه صاحب سیف مسلول نیز بجواب طعن درء حدّ از مغیره بروایت او تمسک نموده نهایت عظمت و جلالت و وثاقت و بنالت او ظاهر فرموده اند و فاضل رشید نیز در ایضاح بافاداتش جابجا تمسک آغاز نهاده بلکه بتصریح بودن او از ائمّه دین و قدمای معتمدین نزد اهل سنت و جماعت داد کمال انصاف داده و فاضل معاصر مولوی حیدر علی نیز در ازالة الغین افاده اش را در حمایت امام اعظم غنیمت بارده شمرده مکرّر راه تمسّک بان سپرده نهایت اعتبار و اعتماد و وثوق و استناد او فراروی ارباب ابصار آورده

ص:395

ما حبسک قال هذه ثلاث مرات قد جئتها فحجبنی انس قال لم یا انس قال سمعت دعوتک یا رسول اللّه فاحببت ان یکون رجل من قومی فقال النبی صلی اللّه علیه و سلم الرجل یحب قومه قلت رزقناه عالیا ذکره ابن نجیح البزار فی الاول من المنتقی عن أبی حفص البصری و قد رواه ایضا سفینة مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم کما اخبرتنا الشیخة الصّالحة شرف النساء ابنة الامام أبی الحسن احمد بن عبد اللّه بن علی الابنوسی إجازة و حدثنی عنها الامام الحافظ ابو محمّد الحسین بن الحافظ عبد اللّه بن الحافظ عبد الغنی من لفظه قالت اخبرنا والدی ابو الحسن اخبرنا ابو الغنائم محمد بن علی بن الحسن الدقّاق اخبرنا محمّد بن البیع اخبرنا ابو عبد اللّه المحاملی حدثنا عبد الاعلی بن واصل حدثنا عون بن سلام حدثنا سهل بن شعیب عن بریدة بن سفیان عن سفینة و کان خادما لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طوائر قال فرفعت له أم ایمن بعضها فلما اصبح اتته بها فقال ما هذا یا أم ایمن فقالت هذا بعض ما اهدی لک امس قال أ و لم انهک ان ترفعی لاحد او لغد طعاما ان لکل غد رزقه ثم قال اللّهم ادخل احبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطائر فدخل علیّ فقال اللّهم و الیّ قلت رواه المحاملی فی الجزء التاسع من امالیه کما اخرجناه سواء و فیه دلالة واضحة علی انّ علیّا احب الخلق الی اللّه و ادلّ الدلالة علی ذلک اجابة دعاء النبیّ صلی اللّه علیه و سلم فیما دعی به و قد وعد اللّه تعالی من دعاه بالاجابة حیث قال عزّ و جل اُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ فامر بالدّعاء و وعد بالاجابة و هو عزّ و جل لا یخلف المیعاد و ما کان اللّه عزّ و جلّ لیخلف وعده رسله و لا یردّ دعاء رسوله صلی اللّه علیه و سلم لاحب الخلق إلیه و من اقرب الوسائل الی اللّه محبّته و محبّة من یحبّه لحبّه کما انشدنی بعض اهل العلم فی معناه: ؟ ؟ ؟ بالخمسة الغرّ من قریش

العدد الموسوم بالستة فی هذا البیت أراد بهم اهل البیت اصحاب العباء الّذین قال اللّه تعالی فی حقهم لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ اَلرِّجْسَ أَهْلَ اَلْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً و هم محمد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین صلاة اللّه علیهم و سادس القوم جبرئیل و حدیث انس الّذی صدرته فی اول الباب خرجه الحاکم ابو عبد اللّه الحافظ النیسابوریّ عن ستة و ثمانین رجلا کلهم رووه عن انس و هذا ترتیبهم علی حروف المعجم ابراهیم بن هدیة ابو هدبة و ابراهیم بن مهاجر ابو اسحاق البجلی و اسماعیل بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب و اسماعیل بن عبد الرحمن السّدّی و اسماعیل بن سلیمان بن المغیرة الازرق و اسماعیل بن وردان و اسماعیل بن سلیمان و اسماعیل غیر منسوب من اهل الکوفة و اسماعیل بن سلیمان التیمی و اسحاق بن عبد اللّه بن أبی طلحة و أبان بن أبی عیاش ابو اسماعیل و بسّام الصیر فی الکوفی و برذعة بن عبد الرحمن و ثابت بن اسلم البنانیان و ثمامة بن عبد اللّه بن انس و جعفر بن سلیمان النخعی

ص:397

و حسن بن أبی الحسن البصری و حسن بن الحکم البجلی و حمید بن تیرویه الطویل و خالد بن عبید ابو عصام و الزبیر بن عدی و زیاد بن محمد الثقفی و زیاد بن ثروان و سعید بن المسیب و سعید بن میسرة البکری و سلیمان بن طرخان التیمی و سلیمان بن مهران الاعمش و سلیمان بن عامر بن عبد اللّه بن عباس و سلیمان بن الحجاج الطائفی و شقیق بن أبی عبد اللّه و عبد اللّه بن انس بن مالک و عبد الملک بن عمیر و عبد الملک بن أبی سلیمان و عبد العزیز بن زیاد و عبد الاعلی بن عامر الثعلبی و عمر بن أبی حفص الثقفی و عمر بن سلیم البجلی و عمر بن یعلی الثقفی و عثمان الطویل و علی بن أبی رافع و عامر بن شراحیل الشعبی و عمران بن مسلم الطائی و عمران بن هیثم و عطیة بن سعد العوفی و عباد بن عبد الصمد و عیسی بن طهمان و عمار بن معاویة الدهنی و فضیل بن غزوان و قتادة بن دعامة و کلثوم بن حبر و محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب الباقر و محمد بن مسلم الزهری و محمد بن عمر بن علقمة و محمد بن عبد الرحمن ابو الرجال و محمد بن خالد بن منتصر الثقفی و محمد بن سلیم و محمد بن مالک الثقفی و محمد بن جحادة و مطیر بن خالد و معلی بن هلال و میمون خلف و میمون غیر منسوب و مسلم الملای و مطر بن طهمان الوراق و میمون بن مهران و مسلم بن کیسان و میمون بن جابر السلمی و موسی بن عبد اللّه الجهنی و مصعب بن سلیمان الانصاری و نافع مولی عبد اللّه بن عمرو نافع ابو هرمز و هلال بن سوید و یحیی بن سعید الانصاری و یحیی بن هانی و یوسف بن ابراهیم و یوسف ابو شیبة و قیل هما واحد و یزید بن سفیان و یعلی بن مرة و نعیم بن سالم و ابو الهندی و ابو ملیح و ابو داود السبیعی و ابو حمزة الواسطی و ابو حذیفة العقیلی و رجل من آل عقیل و شیخ غیر منسوب و

رواه عن انس و سفینة الامام امیر المؤمنین علی بن أبی طالب اخبرناه ابو بکر محمد بن سعید بن الموفق اخبرنا ابو زرعة اخبرنا ابو بکر بن خلف اخبرنا الحاکم ابو عبد اللّه اخبرنا ابو القاسم الحسن بن محمد بن الحسن السّکونی بالکوفة حدثنی محمد بن ابراهیم الفزاری حدثنا احمد بن موسی بن اسحاق حدثنا أبی حدثنا عیسی بن عبد اللّه قال الحاکم و اخبرنا علی بن عبد الرحمن بن عیسی حدثنا محمد بن ابراهیم العامری حدثنا محمد بن راشد حدثنا عیسی بن عبد اللّه بن محمد بن عمر بن علی بن أبی طالب عن ابیه عن جدّه عمر عن علی بن أبی طالب قال اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیر یقال له الحباری و کان انس بن مالک یحجبه فلما وضع بین یدیه قال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک یاکل معی من هذا الطائر قال انس کنت ارید ان یاکله رسول اللّه وحده فجاء علی فقلت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم نائم ثم قال فرفع یده ثانیة و قال اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطیر فجاء علی فقلت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم نائم قال فرفع یده ثالثة فقال اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطیر قال انس کم اردّ علی رسول اللّه عزّ و جل ادخل فدخل علی فلمّا راه قال

ص:398

اللّهم و الیّ قال فاکلا جمیعا قال انس فخرج فتبعته فقلت استغفر لی یا ابا الحسن فان لی إلیک ذنبا و لک عندی بشارة فاخبرته بما کان من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فحمد اللّه و اثنی علیه و غفر لی ذنبی عنده ببشارتی ایاه و روی من وجه آخر و فیه رد الشمس علیه ذکرته فی فصل ردّ الشمس و رواه عبد اللّه بن عباس و ابو سعید الخدری و یعلی بن مرة الثقفی کلهم عن النبی صلی اللّه علیه و سلم و من الرواة عدة کثیرة من کبار التابعین المتفق علی ثقتهم و عدالتهم المخرج حدیثهم فی الصحاح من لا ارتیاب فی واجد منهم و الحدیث مشهور و بالصحة مذکور و نیز در کفایة الطالب در فصل حدیث رد شمس گفته روی عن عامر بن واثلة أبی الطفیل قال کنت یوم الشوری علی الباب و علی یناشد عثمان و طلحة و الزبیر و سعد او عبد الرحمن بعدّة من فضائله منها ردّ الشمس کما

اخبرنا ابو بکر بن الخازن اخبرنا ابو زرعة اخبرنا ابو بکر بن خلف الحاکم اخبرنا ابو بکر بن أبی دارم الحافظ بالکوفة من اصل کتابه حدثنا منذر بن محمد بن منذر حدثنا أبی حدثنا عمّی حدثنا أبی عن ابان بن تغلب عن عامر بن واثلة قال کنت علی الباب یوم الشوری و علی فی البیت فسمعته یقول استخلف ابو بکر و انا فی نفسی احق بها منه فسمعت و اطعت و استخلف عمر و انا فی نفسی احق بها منه فسمعت و اطعت و انتم تریدون ان تستخلفوا عثمان إذا لا اسمع و لا اطیع جعل عمر فی خمسة انا سادسهم لا یعرف لهم فضل اما و اللّه لأحاجنهم بخصال لا یستطیع عربیّهم و لا عجمیّهم المعاهد منهم و المشرک ان ینکر منها خصلة انشدکم باللّه ایها الخمسة امنکم اخو رسول اللّه غیری قالوا لا قال امنکم احد له عم مثل عمی حمزة بن عبد المطلّب اسد اللّه و اسد رسوله غیری قالوا لا قال امنکم احد له اخ مثل اخی المزین بالجناحین یطیر مع الملائکة فی الجنة قالوا لا قال امنکم احد له زوجة مثل زوجتی فاطمة سیّدة نساء الامّة غیری قالوا لا قال امنکم احد له سبطان مثل الحسن و الحسین سبطی هذه الامة ابنی رسول اللّه غیری قالوا لا قال امنکم احد قتل مشرکی قریش قبلی قالوا لا قال امنکم احد ردّت علیه الشمس بعد غروبها حتی صلّی العصر غیری قالوا لا قال امنکم احد قال له رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم حین قرب إلیه الطیر فاعجبه اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک یأکل معی من هذا الطیر فجئت و انا اعلم ما کان من قول النبی صلی اللّه علیه و سلم فدخلت قال و الی یا رب و الی یا رب غیری قالوا لا هکذا رواه الحاکم فی کتابه بجمع طرق حدیث الطیر و ناهیک به راویا ازین افادات متینة النظام بر ارباب عقول و احلام نهایت اعتناء و اهتمام و غایت جد و جهد تمام کنجی عمدة الاعلام در اثبات و احکام و تحقیق و ابرام این خبر عظیم المقام پیدا و آشکارست بچند وجه اول آنکه این حدیث شریف را بسند متصل از سدی از انس روایت کرده دوم آنکه آن را بسند متصل از عبد الملک از انس روایت نموده سوم آنکه آن را بسند متصل عالی از ابو الهندی از انس روایت کرده چهارم

ص:399

آنکه آن را بسند متصل از سفینه صحابی روایت نموده پنجم آنکه آن را بسند متصل از جناب امیر المؤمنین علیه السّلام روایت کرده ششم آنکه مروی بودن این حدیث شریف بوجه آخر که مراد از ان حدیث شوری ست ثابت کرده هفتم آنکه گفته من آن را در فصل رد شمس مذکور نموده ام هشتم آنکه حدیث شوری را که مشتمل بر حدیث طیرست در فصل رد شمس وارد نموده نهم آنکه گفته حدیث طیر را ترمذی در جامع خود که یکی از صحاح سته است اخراج نموده دهم آنکه برای سدّی که راوی حدیث طیرست و در سند ترمذی واقع شده ثابت کرده که ترمذی تصحیح سماع او از انس کرده و احمد بن حنبل و سفیان ثوری و شعبه و عبد الرحمن بن مهدی و یحیی بن سعید قطان توثیقش کرده اند یازدهم آنکه ذکر نمودن ابن نجیح بزار این حدیث شریف را در منتقی ثابت نموده دوازدهم آنکه روایت نمودن محاملی در امالی خویش حدیث طیر را از طریق سفینه محقق فرموده سیزدهم آنکه صراحة از حاکم نقل کرده که اخراج بخاری و مسلم حدیث طیر را در صحیحین خود لازمست که رجال آن ثقات هستند چهاردهم آنکه گفته حدیث انس را حاکم از هشتاد و شش تابعی اخراج کرده که همه شان از انس روایت کرده اند پانزدهم آنکه گفته حدیث طیر را عبد اللّه بن عباس از جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم روایت کرده اند شانزدهم آنکه گفته ابو سعید خدری این حدیث را از ان جناب روایت کرده هفدهم آنکه گفته یعلی بن مره ثقفی این حدیث را از ان حضرت روایت نموده هیجدهم آنکه عود اعلی بدر افاده فرموده که این حدیث را عددی کثیر از کبار تابعین روایت نموده که ثقت و عدالت شان متفق علیه و حدیث شان در صحاح مخرج و در هیچ یکی ازیشان شک و ریب نیست نوزدهم آنکه بکمال صراحت ارغاما للجاحدین فرموده که این حدیث مشهورست بستم آنکه قلعا لاساس المعاندین تصریح صریح نموده بآنکه این حدیث بصحت مذکورست و لعمری ان الحافظ الکنجی قد بالغ فی الافاده، و بلغ النهایة فی الاحسان و الاجاده، و اصاب من التحقیق و الاثبات مراده، و اوری من التدقیق و الامعان زناده، و رفع من الصدق و الحق عماده و اتی بما هو لکمال تجره و نقده اصدق شهادة

فی شانهم و تحریفه بعد

قوله صلی اللّه علیه و سلم لو انفق احدکم مثل احد ذهبا ما بلغ مد أحدهم و لا نصیفه فالحمد للّه ان عصمنا من هذه الورطة العظیمة و وفقنا بحبّ جملتهم الی سلوک الطریقة المستقیمة ثم الحمد للّه ان الهم جمع هذا المؤلف فی مناقبهم و الاعلام بما وجب من التعریف بشرف قدرهم و علوّ مراتبهم و تدوین بعض ما روی من عظیم ماثرهم و ابراز طرف ما ذکر من عمیم مفاخرهم من کتب ذوات عدد علی وجه الاختصار و حذف السند لیسهل علی الناظر تناوله و یقرب علی الطالب فیه ما یحاوله عازیا؟ ؟ ؟ کل حدیث الی الکتاب المخرج منه منبّها علی مؤلّفه و من اخذ عنه تفصّیا عن عهدة الارتیاب فی النقل و اعتمادا علی اولی السابقة من اهل العلم و الفضل مبتدیا بذکر ما شملهم علی طریقة التضمّن ثم بما اختص بهم علی وجه المطابقة و التعیّن ثم بما ورد فیما دون العشرة و ان انضم إلیهم من لیس منهم ثم بما اختص بالاربعة الخلفاء و لم یخرج عنهم ثم بما زاد علی الاربعة علی واحد ثم بما ورد فی فضائل کل واحد واحد و ادرجت جملة ذلک فی قسمین می فرماید

عن انس بن مالک قال کان عند النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم طیر فقال اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی هذا الطیر فجاء علی بن أبی طالب فاکل معه خرّجه الترمذی و قال غریب و البغوی فی المصابیح فی الحسان و خرّجه الحربیّ و زاد بعد قوله اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیر و کان مما یعجبه اکله و زاد بعد قوله فجاء علی بن أبی طالب فقال استاذن علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقلت ما علیه اذن و کنت احب ان یکون رجلا من الانصار و خرّجه عمر بن شاهین و لم یذکر زیادة الحربی و قال بعد قوله فجاء علی فرددته ثم جاء فرددته فدخل فی الثالثة اوفی الرابعة فقال له النبی صلی اللّه علیه و سلم ما حبسک عنی او ما أبطأ بک عنی یا علی قال جئت فردنی انس قال یا انس ما حملک علی ما صنعت قال رجوت ان یکون رجلا من الانصار فقال یا انس او فی الانصار خیر من علی او افضل من علی و خرّجه النّجار عنه قال قدمت لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیرا فسمّی فاکل لقمة و قال اللّهم ائتنی باحب خلقک إلیک و الیّ فاتی علی فضرب الباب فقلت من انت قال علی قلت ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی حاجة ثم اکل لقمة و قال مثل الاول فضرب علی فقلت من انت قال علی قلت ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی حاجة ثم اکل لقمة و قال مثل ذلک قال فضرب علی و رفع صوته فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یا انس افتح الباب قال فدخل فلما راه النبی صلی اللّه علیه و سلم تبسّم و قال الحمد للّه الّذی جعلک فانی ادعو فی کل لقمة ان یاتینی اللّه باحبّ الخلق إلیه و الی فکنت انت قال فو الّذی بعثک بالحق نبیّا انی لاضرب الباب ثلث مرّات و یردّنی انس قال فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لم رددته قال کنت احبّ معه رجلا من الانصار فتبسّم النبیّ صلی اللّه علیه و سلم و قال ما یلام

ص:401

الرجل علی حب قومه و عن سفینة قال اهدت امرأة من الانصار الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیرین بین رغیفین فقدّمت إلیه الطیرین فقال صلی اللّه علیه و سلم اللّهم ائتنی باحب خلقک إلیک و الی رسولک ثم ذکر معنی حدیث النجار و قال فی آخره فاکل مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علیّ من الطیرین حتی فنیا خرّجه احمد فی المناقب و باید دانست که کتاب ریاض نضره فی فضائل العشره از جلائل کتب معروفه مستنده و عظائم اسفار مشهوره معتمده است سابقا دانستی که این کتاب را تاج الدین دهان در کفایة المتطلع ذکر کرده بودن آن از مرویات شیخ خود حسن عجیمی مبرهن نموده و محمد عابد سندی آن را در حصر الشارد که در ان اسانید کتب معتبره ذکر کرده درج نموده و مصطفی بن عبد اللّه قسطنطینی آن را در کشف الظنون ذکر کرده و حسین بن محمد دیاربکری آن را در خمیس از جمله ماخذ کتاب خود ذکر نموده از کتب معتبره شمرده و خود مخاطب نیز در رساله اصول حدیث در کتب مناقب آن را ذکر نموده بلکه بمزید اعتبارش در همین کتاب تحفه در مقام اثبات رضای حضرت فاطمه علیها السلام از أبی بکر خلافا لما فی صحیح البخاری و غیره دست بروایت ریاض نضره و امثال آن زده و شاه ولی اللّه والد ماجد مخاطب نیز جابجا در ازالة الخفا بغرض باطل اثبات فضائل شیخین نقل روایات از ان کرده احتجاج و استدلال بان نموده و مولوی حیدر علی معاصر نیز با آن جهت تعصب بی نهایت در منتهی الکلام احتجاج بروایات آن می کند بلکه آن را مثل صحیح بخاری شاهد عادل بر مطلوب خود قرار می دهد فلا ادری کیف یرد المخاطب حدیث الطیر المذکور فی الریاض النضرة مع انها سفر عظیم من الاسفار الشهیرة المنتشرة و تالیف فخیم من التّالیف المعتمدة المعتبرة مذکور بالثناء العظیم علی السن کبار النقدة و السّبرة لا سیّما و قد تمسّک بروایاته والده المحدق بصره انتقاء و ارتضاء و خیره بل المخاطب بنفسه جعل روایته حجة مختبرة ما هذا الا صنیع من نسی یوم القیام و غیره وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ تَرْهَقُها قَتَرَةٌ، أُولئِکَ هُمُ اَلْکَفَرَةُ اَلْفَجَرَةُ

فی مناقب ذوی القربی من کتب ذوات اعداد علی وجه الاختصار و جدف الاسناد عازیا کل حدیث الی کتابه تفصیا عن عهدة الارتیاب و تسهیلا علی طلاّبه و اللّه اسأل ان یجعل ذلک وسیلة الی جنات النعیم و ذریعة الی درک الفوز العظیم و تحقیق الامل فیه لدیه فانه ولی ذلک و القادر علیه و رتبته علی قسمین قسم یتضمن ما جاء فیهم علی وجه العموم و الاجمال و قسم یتضمن ذلک علی وجه التخصیص و تفصیل الاحوال می فرماید ذکر انه احب الخلق الی اللّه تعالی بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم

عن انس بن مالک رضی اللّه عنه قال کان عند رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیر فقال اللّهم ائتنی باحب خلقک إلیک یاکل معی هذا الطیر فجاء علی بن أبی طالب فاکل معه اخرجه الترمذی و البغوی فی المصابیح فی الحسان و اخرجه الحربی و قال اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیر و کان مما یعجبه اکله ثم ذکر الحدیث و اخرجه الإمام ابو بکر محمد بن عمیر بن بکیر النجّار و قال عن انس بن مالک قدمت لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیرا فسمی و اکل لقمة و قال اللّهم ائتنی باحبّ الخلق إلیک و الیّ فجاء علی رضی اللّه عنه فضرب الباب فقلت من انت فقال علیّ فقلت ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی حاجة قال ثم اکل لقمة و قال مثل الاولی فضرب علی رضی اللّه عنه الباب فقلت من انت قال علیّ فقلت ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی حاجة قال ثم اکل لقمة و قال مثل ذلک قال فضرب علی رضی اللّه عنه الباب و رفع صوته فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یا انس افتح الباب قال فدخل فلما راه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم تبسّم ثم قال الحمد للّه الذی جعلک فانی ادعو فی کل لقمة ان یاتینی اللّه احب الخلق إلیه و الیّ فکنت انت قال علی و الذی بعثک بالحق نبیا انی لاضرب الباب ثلث مرات و یردنی انس قال فقال النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم لم رددته قلت کنت احبّ معه رجلا من الانصار فتبسّم النبی صلی اللّه علیه و سلم و قال لا یلام الرجل علی حبّ قومه و محتجب نماند که کتاب ذخائر العقبی از عقائل کتب ممدوحة معتبره و نفائس صحف مقبوله مشتهره است محمد بن ابراهیم الوزیر در روض باسم آنرا شاهد مناقب اهلبیت علیهم السلام دانسته و حسین بن محمد دیاربکری آنرا در جمله ماخذ کتاب خود ذکر نموده از کتب معتبره و شمرده و احمد بن الفضل بن محمد باکثیر آن را در وسیله المال از جمله مصنفاتی وانموده که علما در ان جمع کرده اند از از جواهر مناقب اهل البیت علیهم السلام آنچه بدان تجمیل جید زمان کرده می شود و افاده فرموده که لائق ذخائر العقباست که باب زر نوشته شود و محمد بن اسماعیل الامیر در روضۀ ندیه آن را اجل معتمد خود گفته و احمد بن عبد القادر عجیلی در ذخیرة المال بودن آن از مصنّفات اجله علما افاده نموده و محمد عابد سندی آن را در حصر الشارد که در ان اسانید مرویات معتبرۀ خود جمع نموده مندرج ساخته و علامۀ شوکانی نیز آن را در اتحاف الاکابر ذکر نموده بودن ان از مرویات خود ظاهر فرموده و مصطفی بن عبد اللّه قسطنطینی آن را در کشف الظنون ذکر کرده و فاضل مخاطب نیز در رسالۀ اصول حدیث آن را از کتب مصنفه در علم مناقب شمار فرموده فاذا کان کتاب ذخائر العقبی من معاریف الکتب المعتبرة عند

ص:403

اهل النّهی*و اجل المولفات المعتمدة عند ارباب الحجی*و حقیقا بان یکتب بماء العین لقرة عین الوری*لا یجحد حدیثه الا من لم ینه نفسه عن الهوی*فتردی فی هوّة الضلال و هوی* فَکَذَّبَ وَ عَصی *و ثُمَّ أَدْبَرَ یَسْعی فَأَخَذَهُ اَللّهُ نَکالَ اَلْآخِرَةِ وَ اَلْأُولی إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِمَنْ یَخْشی و مخفی نماند که محبّ طبری مصنّف ریاض نفرمود؟ ؟ ؟ حائر العقبی از اعاظم حفاظ مشاهیر و افاخم نقاد نحاریر و اجله محدثین ناقدین و اکابر شیوخ راشدین و صدر ارباب تدریس و افتاد عظمای علما و فقها بوده محامد مبهره و مفاخر مبهره؟ ؟ ؟ او انشاء اللّه تعالی در مجلد حدیث تشبیه از تذکرة الحفاظ و معجم و عبر فی خبر من غبر و دول الاسلام ذهبی و تتمة المختصر ابن الوردی و طبقات شافعیه سبکی و طبقات شافعیه اسنوی و وافی بالوفیات صفدی و طبقات الحفاظ سیوطی و توضیح الدلائل سید شهاب الدّین احمد و عجالة الراکب عبد الغفار عکی شافعی و وسیلة المال احمد بن الفضل بن محمّد باکثیر و روضه ندیه محمد بن اسماعیل الامیر و ذخیرة المال عبد القادر عجیلی خواهی شنید

العلاّمة تاج الدّین ابو المفاخر محمّد بن أبی القاسم محمود السّدیدی کتابة الیّ من کرمان فی رجب سنة اربع و ستّین و ستّ مائة قال انبأ الصّدر الکبیر رکن الاسلام امام الائمّة مفتی الشرق و الغرب ابن ثابت عبد العزیز بن عبد الجبّار بن علی الکوفی إجازة فی رجب سنة اثنتین و ثمانین و خمس مائة قال انبا قاضی القضاة عماد الدّین شیخ الاسلام ذو المعالی ابو سعید محمّد بن احمد بن محمّد بن صاعد إجازة انبأ الشیخ یعقوب بن احمد بن محمّد صاحب التخریج للاحادیث

قال نبا الشیخ الصّالح ابو بکر محمّد بن اسماعیل بن محمّد بن ابراهیم المؤذّن فی شوال سنة عشر و اربعمائة نبا ابو العباس الفضل بن عبّاس الکندی الهمدانی الامام فی جامع همدان حدثنی ابو یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم بن بهرام الزّنجانی سنة ستّ و تسعین و مائتین نبّا الحجاج بن یوسف بن قتیبة بن مسلم الاصفهانی قال نبا بشر بن الحسین بن أبی محمّد الاصفهانی نبا الزبیر بن عدیّ عن انس بن مالک قال اهدی الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیر مشویّ فلمّا وضع بین یدیه قال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی هذا الطّیر قال فقلت فی نفسی اللّهمّ اجعله رجلا من الانصار فجاء علیّ فقرع الباب قرعا خفیفا فقلت من هذا فقال علیّ فقلت ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فانصرف قال فرجعت الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و هو یقول الثانیة اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی هذا الطّیر فقلت فی نفسی اللّهمّ اجعله رجلا من الانصار فجاء علی فقرع الباب فقلت الم اخبرک انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی حاجة فانصرف قال فرجعت الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و هو یقول الثالثة اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی هذا الطّیر فجاء علی فضرب الباب ضربا شدیدا فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم افتح افتح فلمّا نظر إلیه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم قال اللّهمّ و الیّ اللّهمّ و الیّ قال فجلس مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم و اکل معه الطّیر و اخبرنا الشیخ الامام نجم الدّین عثمان بن الموفق الادکانی عن والدی شیخ الاسلام سعد الحقّ و الدّین محمّد بن المویّد الحموانی بقراءته أنه علیه بمدینة اسفراین فی جمادی الآخرة سنة خمس و ستین إجازة کتبها له فی سنة اربعین و ست مائة بروایته

عن شیخ الاسلام نجم الدّین أبی الجناب احمد بن عمر بن محمّد الخیوقی إجازة قال انبا محمد بن عمر بن علی الطوسی انبا ابو العباس احمد بن أبی الفضل الشعابی ابنا ابو سعید محمّد بن طلحة الجنابذی قال انبا والدی ابو منصور طلحة ابنا محمّد بن عبد الرّحمن الذهلی ببغداد نبا عبد اللّه بن عمر بن عبد العزیز البغوی نبا عبد اللّه بن عمر القواریری نبا یونس بن ارقم نبا بکیر عن ثابت البلخی عن سفینة مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم قال اهدت امرأة من الانصار الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طائرین بین رغیفین و لم یکن فی البیت غیری و غیر انس فجاء رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فدعا بغدائه فقلت یا رسول اللّه قد اهدت إلینا امرأة من الانصار هدیة فقدمت الطّائر إلیه فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک إلیک و الی رسولک فجاء علیّ بن

ص:405

أبی طالب فضرب الباب ضربا خفیفا فقلت من هذا فقال ابو الحسن ثم ضرب الباب فرفع صوته فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم افتح له ففتحت له فاکل مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم من الطیرین حتّی فنیا انتهی فهذا الحموی الامام صدر الدّین ابو المجامع*الّذی قصرت دون فضله و مجده المطامع*قد روی هذا الحدیث الزّاهر اللامع*لعدة طرق ساطعة لوامع*مشنّفه للاذان و المسامع*ناجعة نافعه لکل شاهد سامع*فاوجع اروس الجاهدین بالمقامع*و نکّل زرافة الحائدین باثقل الجوامع*و رمی خضراءهم بادهی البواقع و الازامع و صیّر دهماءهم اکلة للذوبان و الخوامع*فلیندب المخاطب و اصحابه اصحاب المشامع*باعین مقروحة دوامع*و ماق دامیة روامع*و ادمع ساجمه ساکبة هوامع*و ابو المجامع صدر الدین حموی از اکابر صدور ثقات و اجلّه مشایخ عالی درجات و جامع محاسن صفات و حائز مکارم سماتست ذهبی در معجم مختص گفته ابراهیم بن محمّد بن المویّد بن عبد اللّه بن علی بن محمّد بن حمویه الامام الکبیر المحدّث شیخ المشایخ صدر الدین ابو المجامع الخراسانی الجوینی الصّوفی ولد سنة اربع و اربعین و ست مائة و سمع بخراسان و بغداد و الشام و الحجاز و کان ذا اعتناء بهذا الشأن و علی یده اسلم الملک غازان توفی بخراسان فی سنة اثنتین و عشرین و سبعمائة قرأنا علی أبی المجامع ابراهیم بن حمویه سنة خمسین و تسعین و ست مائة انا ابو عمرو عثمان بن موفق الادکانی بقراءتی سنة اربع و ستّین

انا المویّد بن محمّد الطوسی ح و انا احمد بن هبة اللّه عن المویّد انا هبة اللّه بن سهل انا سعید بن محمّد البحری انا زاهر بن احمد الفقیه انا ابراهیم بن عبد الصّمد نبا ابو مصعب نبا مالک عن سمی مولی أبی بکر بن عبد الرّحمن عن أبی صالح السّمّان عن أبی هریرة ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم قال العمرة الی العمرة کفّارة لما بینهما و الحج المبرور لیس له جزاء الا الجنّة متفق علیه و اخرجه ابن ماجة عن أبی مصعب الزّهری فوافقناه بعلو ازین عبارت ظاهرست که صدر الدین ابراهیم بن محمّد امام کبیر و محدّث و شیخ المشایخ و صاحب اعتنا بفن حدیث بوده و ببرکت او ملک غازان اسلام آورده و ذهبی اخذ روایت ازو نموده و بعلو آن مفاخرت فرموده پس ظاهر شد که حموی شیخ ذهبی هم بوده و کفاک به عظمة و جلالة و سناء و نبالة و نیز ذهبی در تذکرة الحفاظ در ذکر شیوخ خود گفته و سمعت من الامام المحدّث الاوحد الاکمل فخر الاسلام صدر الدّین ابراهیم بن محمّد بن المویّد بن حمویه الخراسانی الجوینی شیخ الصّوفیّة قدم علینا حدّث و روی لنا عن رجلین من اصحاب المویّد الطوسی و کان شدید الاعتناء بالرّوایة و تحصیل الاجزاء علی یده اسلم غازان الملک مات سنة اثنتین و عشرین و سبع مائة و له ثمان و سبعون سنة و عبد الرّحیم بن الحسن الاسنوی در طبقات شافعیّه گفته صدر الدّین ابراهیم بن سعد الدّین محمّد بن المویّد المعروف بالحموی نسبة الی مدینة حماة لأنّ جدّه کان من ابناء ملوکها کان المذکور اماما فی علوم الحدیث و الفقه کثیر الاسفار فی طلب العلم طویل المراجعة مشهورا بالولایة هو و ابوه سکن بقریة من قری نیسابور و توفی بها حوالی السبعمائة و محمّد بن یوسف بن الحسن زرندی

ص:406

در درر السّمطین گفته

نقل الشیخ الامام العالم صدر الدّین ابراهیم بن محمّد بن المویّد الحموی رحمه اللّه فی کتابه فضل اهل البیت علیهم السّلام بسنده الی عبد اللّه بن مسعود رضی اللّه عنه قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لما اسری بی الی السّماء امر بعرض الجنّة و النّار علیّ فرایتهما جمیعا فرایت الجنّة و الوان نعیمها و رایت النّار و انواع عذابها الخ و سیّد شهاب الدین احمد در کتاب توضیح الدّلائل علی ترجیح الفضائل روایت متضمن نوشته بودن اسم مبارک جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم و نام نامی جناب امیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السّلام بر ابواب جنّت و خواندن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم آن را بشب اسر گفته رواه الزرندی و قال نقله الشیخ العالم صدر الدّین ابراهیم بن محمّد بن المویّد رحمه اللّه تعالی فی کتابه فضل اهل البیت و نور الدّین سمهودی در جواهر العقدین گفته و اخرج الصّدر ابراهیم بن المویّد الحموی فی فضل اهل البیت فیما نقله الجمال الزرندی عن ابن مسعود رضی اللّه عنه حدیثا یتضمّن وصف ما اراه جبرئیل للنّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فی لیلة الإسراء مکتوبا علی ابواب الجنّة و النار

قال فیه و علی الرّابع منها أی من ابواب النّار مکتوب اذلّ اللّه من اهان الاسلام اذل اللّه من اهان اهل بیت نبی اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم اذل اللّه من اعان الظّالمین علی المظلومین ازین عبارات عدیده علاوه بر علو مفاخر و سموّ مآثر و نهایت عظمت مرتبت و فخامت منزلت علاّمه حموی این نیز ظاهرست که علمای فخام و اساطین عظام سنّیه بروایات حموی تمسک می کنند و در نقل روایات و اخبار و ایراد احادیث و آثار ملجا و ملاذ می گردانند و فیه من عظیم الفخر* و جلاء الامر*ما لا یخفی علی متتبعی افاداتهم و ناظری دراساتهم*

فلا یروغ عنه الاّ من وقع فی شباک النوازغ و الشبهات*و لا یعدل عنه الا من ران علیه الهوی و حبّ الشّهوات و لا یحید عنه الا من غشّ نفسه بافحش الخیانات*و لا ینکص عنه الا من احتقب عظیم الوزر و ارتکب اعظم الجنابات*و اللّه العاصم عن الاضالیل و الغوایات*و الکاشف اسداف الفتن و العمایات*و مخفی نماند که فخر الدین بانسوی از اکابر علمای معروفین و اجلّه کبرای مشهورین و افاضل و اصلین مراتب عالیه و اماثل محرزین مفاخر عالیه است و کتاب او دستور الحقائق نیز او جمله مصنفات مقبوله معتمده است ملک العلماء شهاب الدّین الدولت آبادی در هدایة السّعدا گفته فی دستور الحقائق للامام فخر الحقّ و الدّین الهانسوی رحمه اللّه الفضل المطلق فی العالم لاهل الایمان و فیهم لبنی آدم و فیهم لذکور الاحرار و فیهم للانبیاء و الرّسل و فیهم لنبیّنا صلی اللّه علیه و سلّم ثم للملائکة ثم لهذه الامّة و ان کان غیرهم اعلمهم ثم للخلفاء الاربعة علی ترتیب الخلافة و ان کان غیرهم اعلم و اسنّ من الغیر

لقوله علیه السّلام و اللّه ما طلعت شمس و لا غربت علی احد بعد النّبیّین افضل من أبی بکر

و قال صلی اللّه علیه و سلّم لم یفضلکم ابو بکر بکثرة صلاته و لا صیامه و لا علمه و زهادته و انّما هو شیء وقر فی قلبه ثم لعمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه ثم لعثمان بن عفّان الاّ انّ

روایة عن أبی حنیفة رضی اللّه عنه انّه فضّل علیّا علی عثمان ثم لعلیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنهم و نیز در هدایة السّعدا گفته و فی التشریح للامام فخر الحقّ و الذین الرّازی الفضل المطلق لفاطمة علی عائشة و لعائشة فضل مقیّد علی فاطمة و نیز در هدایة السّعدا گفته در تشریح الفقهاء امام فخر الدّین رازی می گوید عداوت علوی کفرست از آنکه معرفت اولاد رسول شرط مودّت و مودّت شرط ایمان پس حصول ایمان بعد مودّت و حصول مودّت بعد معرفت و معرفت فَضْلُ اَللّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ و نیز در هدایة السّعدا گفته سؤال بیعه و کنیسه قدیم بشکنند یا نی جواب فی تشریح الفقهاء للامام فخر الحقّ و الدّین الهانسوی رح سئل الاستاد رح عن هدم الکنیسة قال من حکم بهدمها فقد سهی و من حکم ببقائها فقد غوی الاّ انّه یحتاج بالتفسیر و هو کلّ ارض فتحت بعد القهر ثم صارت من دارنا و فیها کنائس قدیمة یمنع الذمی بالتعزیر عن الصّلوة فیها و إذا ملکها الذّمّی بتملیک الامام او بسبب آخر یجبر أن یمحو علامتها و یؤمر ان یجعلها مسکنا و کل ارض صلحت قبل الظّهور علیهم یترک الذّمّی ان یصلی فی کنائسه القدیمة بالانفراد لا بالاجتماع لأنّ فیها اظهار شعار الکفر و کلّ کنیسة کانت علی الارض الصّلحیّة فی ملک صاحبها فحکمها سائر اماکنه لا یجوز لنا ان نتعرضه بها و إذا فقد صاحبها فحکمها حکم مال لا وارث لها و ان کان صاحبها لا یعرف من فحکمها حکم اللّقطة لان السابیة فی اللّمین حرام و نیز جلالت و عظمت شان فخر الدّین هانسوی از ترجمه فخر الدّین زرادی که شاگرد او بوده ظاهرست شیخ عبد الحق دهلوی در اخبار الأخیار گفته مولانا فخر الدّین زراحی وی از خلفای شیخ نظام الدین اولیاست بزرگ بود جامع علم و تقوی و ذوق عشق در امور دین صلابتی تمام داشت و عظمتی وافر؟ ؟ ؟ حال پیش مولانا

ص:408

فخر الدّین هانسوی در شهر دهلی تعلیم کرد بخوش طبعی و دقت سخن و فصاحت عبارت از ممتازان اهل شهر بود عاقبت مرید شیخ المشایخ شیخ نظام الدین شد و مخلوق گشت و از میان متعلمان بر آمد و در سلک درویشان منسلک گشت الخ و عبد الرّحمن بن عبد الرّسول بن قاسم الچشتی در مرآة الاسرار گفته ذکر آن عالم بعلوم ربّانی آن عاشق بمشاهدۀ سبحانی آن ممتاز بترک و آزادی فرد کامل شیخ فخر الدّین زرادی قدس سرّه از جمیع فضائل و کمالات انسانی موصوف بود و میان خلفای سلطان المشایخ در علم و حکمت و سخاوت و شجاعت و عشق و سماع و تجرید و تفرید نظیری نداشت و هرگز برسم مشیخت و مقتدایی و دیگر اسباب صورت مثل زن و فرزند میل نکرده مجرّدانه زندگانی نموده و سبب ارادت آوردن او بخدمت سلطان المشایخ در سیر الأولیاء شیخ نصیر الدین محمود اودهی می فرماید که در آنگه که من در شهر دهلی بمجلس مولانا فخر الدّین هانسوی رحمة اللّه علیه تعلم می کردم شیخ فخر الدین زرادی نیز بخدمت وی هدایت فقه را می خواند الخ و فاضل معاصر مولوی حیدر علی هم صاحب کتاب دستور الحقائق را از جمله علمای سنّیه که لاعن یزیداند شمرده ازین کتاب بر دعوی خود سند آورده چنانچه در ازالة الغین در ذکر لاعنین یزید از علمای سنّیه گفته و از آنجمله است مولانا جلال الدین بخاری و از آنجمله است مولف کتاب دستور الحقائق چنانچه از وی منقولست قال المعتمدون انّه کان راضیا بحرب الحسین رضی اللّه عنه و امر بقتله و اهان راسه و أهل بیته بانواع الاهانة و هو المشهور بتفاصیل مختلفة فلا یمنع اللّعن علیه و من اعانه لانه کفر باللّه حین امر بقتل الحسین و حربه و اهانة اهل البیت و الامّة اجتمعت و الائمّة اتفقت علی کفره و اللّعن علی آمره و قاتله لأنّ الامر و الراضی بالکفر یکفر قبل ان یفعله المامور انتهی

مشکاة المصابیح الّذی الّفه مولانا الحبر العلاّمة و البحر الفهّامة مظهر الحقائق و موضح الدقائق الشیخ التقی النّقی ولیّ الدّین محمّد بن عبد اللّه الخطیب التبریزی اجمع کتاب فی الاحادیث النبویة و انفع لباب من الاسرار المصطفویة و للّه درّ من قال من ارباب الحال*لئن کان فی المشکوة یوضع مصباح*فذلک مشکاة و فیها مصابیح*و فیها من الانوار ما شاع نفعها*لهذا علی کتب العلوم تراجیح*ففیه اصول الدین و الفقه و الهدی*حوائج اهل الصدق منه مناجیح*تعلق الخاطر الفاتر بقراءة و تصحیح لفظه و روایته و الاهتمام ببعض معاینه و درایته رجاء ان اکون عاملا بما فیه من العلوم فی الدّنیا و داخلا فی زمرة العلماء العاملین فی العقبی فقرأت هذا الکتاب المعظم علی مشایخ الحرم المحترم نفعنا اللّه بهم و ببرکات علومهم منهم فرید عصره و وحید دهره مولانا العلاّمة الشیخ عطیّة السّلمی تلمیذ شیخ الاسلام و مرشد الانام مولانا الشیخ أبی الحسن البکری و منهم زبدة الفضلاء و عمدة العلماء مولانا السّید زکریّا تلمیذ العالم الرّبانی مولانا اسماعیل الشّروانی من اصحاب قطب العارفین و غوث السّالکین خواجه عبید اللّه السّمرقندی احد اتباع خواجه بهاء الدّین النقشبندی روح اللّه روحهما و رزقنا فتوحهما و منهم العالم العامل و الفاضل الکامل العارف باللّه الولی مولانا الشیخ علی المتقی افاض اللّه علینا من مدده العلی لکن لکون هؤلاء الاکابر غیر حفاظ للحدیث الشریف و لم یکن فی ایدیهم اصل صحیح یعتمد علیه العبد الضعیف و الشراح ما اعتنوا الا بضبط بعض الکلمات و کانت البقیّة عندهم من الواضحات ما اطمأن قلبی و لا انشرح صدری الاّ بان جمعت النّسخ المصحّحة المقروة المسموعة المصرّحة الّتی تصلح للاعتماد و تصح عند الاختلاف للاستناد فمنها نسخة هی اصل السّیّد اصیل الدین و السّیّد جمال الدین و نجله السّعید میرکشاه المحدّثین المشهورین و سابقا از افاده خود ولی الدین الخطیب در کتاب اسماء الرجال دانستی که کتابش مشکاة المصابیح مستحسن و مستجاد علامه طیبی طیب نزادست و نیز دریافتی که مشکاة از مرویات شیخ حسن عجیمی و عبد اللّه بن سالم بصری که از مشایخ سبعه هستند می باشد و مصطفی بن عبد اللّه القسطنطینی در کشف الظنون در ذکر کتاب مصابیح گفته ثم انّ الشیخ ولی الدّین ابا عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه الخطیب کمل المصابیح و ذیل ابوابه فذکر الصّحابی الذی روی الحدیث عنه و ذکر الکتاب الّذی اخرجه منه و زاد علی کل باب من صحاحه و حسانه الاّ نادرا فصلا ثالثا و سماه مشکاة المصابیح فصار کتابا کاملا فرغ من جمعه آخر یوم الجمعة من رمضان سنة سبع و ثلاثین و سبعمائة و له اسماء رجال المشکوة و خود مخاطب در رساله اصول حدیث گفته باید دانست که این فقیر این علم و جمیع علوم را محض از خدمت والد ماجد خود اخذ کرده است و بعضی کتب این علم را مثل مصابیح و مشکاه مسوی شرح موطا که از تصانیف ایشانست و حصن حصین و شمائل ترمذی از خدمت ایشان قراءة و سماعا بتحقیق و تفتیش اخذ نموده انتهی و نیز در رسالۀ اصول حدیث گفته مشکاة المصابیح حضرت شیخ ابو طاهر از شیخ ابراهیم کردی و ایشان از شیخ احمد قشاشی و ایشان از شیخ احمد بن عبد القدوس شناوی و ایشان از سید غضنفر بن سید جعفر نهر و الی و ایشان از شیخ محمّد سعید معروف بمیر کلان که در وقت

ص:410

خود شیخ مکه بودند و ایشان از سید نسیم الدّین میرکشاه و ایشان از والد بزرگوار خود سیّد جمال الدّین عطاء اللّه بن سیّد غیاث الدّین فضل اللّه بن سیّد عبد الرحمن و ایشان از عم عالیمقدار خود سید اصیل الدّین عبد اللّه بن عبد الرّحمن بن عبد اللطیف بن جلال الدّین یحیی الشیرازی الحسینی و ایشان از مسند وقت و محدّث عصر شرف الدّین عبد الرّحیم بن عبد الکریم الجرهی الصدیقی و ایشان از علامه عصر امام الدّین مبارکشاه ساوجی صدیقی و ایشان از مؤلّف الکتاب ولی الدّین محمّد بن عبد اللّه بن الخطیب التبریزی انتهی و ملک العلماء شهاب الدّین الدولت آبادی در هدایة السّعدا گفته و

فی المصابیح و المشکوة عن زید بن ارقم قال قام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قال انّی تارک فیکم ما ان تمسّکتم به لن تضلوا من بعدی احدهما اعظم من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء الی الارض و عترتی اهل بیتی و لن یفترقا حتی یردا علی الحوض ینظروا کیف تخلفونی فیهما

الکلبی القضاعی الدّمشقی شیخنا و استادنا و قدوتنا الشیخ جمال الدّین ابو الحجّاج المزّی حافظ زماننا حامل رایة السّنّة و الجماعة و القائم باعباء هذه الصّناعة و المتدرّع جلباب الطاعة امام الحفاظ کلمة لا یجحدونها و شهادة علی انفسهم یودّونها و رتبة لو بشر بها اکابر الأعداء لکانوا یؤدونها واحد عصره بالاجماع و شیخ زمانه الّذی یصغی لما یقوله الاسماع و الّذی ما جاء بعد ابن عساکر مثله و ان تکاثرت جیوش هذا العلم فملأت البقاع جدّ طول حیاته فاستوعب اعوامها و استغرق بالطلب لیالیها و ایّامها و سهر الدّیاجی فی العلم إذا اسهرها غیره فی الشهوات او نامها ذکره شیخنا الذّهبی فی تذکرة الحفّاظ و اطنب محامده و قال نظر فی اللّغة و مهر فیها و فی التّصریف و قرأ العربیّة و امّا معرفة الرّجال فهو حامل لوائها و القائم باعبائها لم تر العیون مثله انتهی و ذکره فی المعجم المختصّ و اطنب ثم قال یشارک فی الفقه و الاصول و یخوض فی مضایق المعقول و یدری الحدیث کما فی النفس متنا و اسنادا و إلیه المنتهی فی معرفة الرّجال و طبقاتهم انتهی و لا احسب شیخنا المزّی یدری المعقولات فضلا عن الخوض فی مضایقها فسامح اللّه شیخنا الذّهبی و قد قدّمنا فی ترجمة الشیخ الامام الوالد انّی سمعت شیخنا الذّهبی یقول ما رایت احفظ منه و انه بلغنی عنه انّه قال ما رأیت احفظ من أربعة ابن دقیق العید و الدّمیاطی و ابن تیمیّة و المزّی و مرتبتهم حسب ما قدمناه و انا لم ار من هولاء الاربعة غیر المزّی و لکنی اقول ما رایت احفظ من ثلثة المزّی و الذّهبی و الوالد علی التفصیل الّذی قدّمته فی ترجمة الوالد و عاصرت اربعا لا خامس لهم هولاء الثلثة و البرزالی فانّی لم ار البرزالی و البرزالی یفوقهم فی معرفة الاجزاء و رواتها الاحیاء و کانت الثلثة تعظم المزّی و تذعن له و یقرءون علیه و یعترفون بتقدیمه و بالجملة کان شیخنا المزّی اعجوبة زمانه یقرئ علیه القاری نهارا کاملا و الطّرق تضطرب و الاسانید تختلف و ضبط الاسماء یشکل و هو لا یسهو و لا یغفل یبیّن وجه الاختلاف و یوضح ضبط المشکل و یعیّن المبهم یقظ لا یغفل عند الاحتیاج إلیه و لو شاهدته الطّلبة ینعس فاذا اخطأ القاری ردّ علیه کأنّ شخصا أیقظه و قال له قال هذا القاری کیت و کیت هل هو صحیح و هذا من عجائب الامور و کان قد انتهت إلیه ریاسة المحدّثین فی الدّنیا و من ذکرناه من الثلثة قد عرفناک انّهم مع علوّ رتبتهم یعترفون له امّا الذّهبی فثناؤه علیه قد انبأناک به و قد ملأ تصانیفه و امّا البرزالی فتلمیذه و قاریه فی دار الحدیث الاشرفیّة و غیرها و امّا الشیخ الامام فلقد کان کثیر الاجلال له کان الشیخ الحافظ یجیء فی کثیر من الایّام و معه جماعة من الطّلبة و جزء من سماع الشیخ الامام و؟ ؟ ؟ کان ممّا اشترک معه فی سماعه فیقرء علی الشّیخ الامام و الشیخ الامام مع ذلک یعطیه من التّعظیم ما هو مستحق له الخ

و نیز افاده فرموده که مجموع این طرق موجب این معناست که این حدیث را اصلی هست ذهبی در تذکرة الحفّاظ در ترجمة حاکم گفته و امّا حدیث الطّیر فله طرق کثیرة جدّا قد افردتها بمصنّف و مجموعها یوجب ان یکون الحدیث له اصل و امّا

حدیث من کنت مولاه فله طرق جیّدة و قد افردت ذلک ایضا انتهی فالحمد للّه الّذی لم یکن له احد ضدّا و لا ندّا*علی ظهور خزی الجاحدین الآتین شیئا ادّا*حیث اصبح الحافظ الذّهبی مؤیّدا للحقّ ممدّا سالکا طریق النّصف مسدّا*جاهدا لتایید الصّدق معدّا*مسیلا من زاخر علمه و حفظه عدّا*فافاد انّ طرق حدیث الطیر کثیرة جدّا*حتّی انّ ذلک الحبر افردها بمصنّف مجدّا*ثم صرّح شاحذا شفرة التحقیق محدّا*بانّ مجموعها یوجب ان یکون الحدیث ذا اصل مستقدّا*فساق الی ربقة الاذعان من کان محجما مکدّا*و قاد من کان علی التمسّک به مغضبا مضدّا*و عن قبول الحقّ صارفا و مصدّا*و برایه فی غوایته منفردا مستبدا* و جلائل فضائل و عوالی معالی و ذخائر مفاخر و محاسن ماثر و بواهر مکارم و زواهر مناقب و در محامد و غرر مدائح علامه ذهبی بر متتبع بصیر مخفی و محتجب نیست خود شاه صاحب او را بجواب همین حدیث امام اهل حدیث گفته اند کما سمعت و همچنین کابلی در صواقع او را بشیخ علاّمه امام اهل الحدیث ملقب نموده کما ستدریه انشاء اللّه تعالی فیما بعد و خود ذهبی ترجمه خود را در معجم مختص باین عنوان ذکر کرده محمّد بن احمد بن عثمان بن قائماز بن الشیخ عبد اللّه الترکمانی الفارقی ثم الدّمشقی الشافعی المقری المحدّث مخرج هذا المعجم ولد سنة ثلاث و سبعین و أجاز له ابو زکریا بابن المصری و ابن أبی الخیر و القطب ابن عصرون و القاسم الاربلی و عدّة و سمع بدمشق من عمر بن أبی الفوارس و ببعلبک من التاج بن علوان و بالقاهرة من الدّمیاطی و بالفراقة من الابرقوهی و بالثغر من الغرّافی و بمکة من التّوزری و بحلب من سنقر الزینی و بنابلس من العماد ابن بدر ان و جمع توالیف یقال مفیدة و الجماعة یتفضّلون و یثنون علیه و هو اخبر بنفسه و ینقصه فی العلم و العمل فاللّه المستعان و لا قوة الا به و إذا سلم لی ایمانی فیافوزی و تاج الدّین عبد الوهاب بن علی السبکی در طبقات شافعیّه وسطی گفته محمّد الذّهبی بن احمد بن عثمان بن قیماز الشیخ الامام الحافظ شمس الدّین ابو عبد اللّه الذّهبی الترکمانی محدّث العصر و خاتمة الحفّاظ القائم باعباء هذه الصّناعة و حامل رایة اهل السّنة و الجماعة امام اهل العصر حفظا و اتقانا و فرد الدهر الّذی یذعن له اهل العصر و یقولون لا ننکر انک احفظنا و انقانا شیخنا و استاذنا و مخرجنا و هو علی الخصوص شیخی و سیّدی و معتمدی و له علی من الجمیل ما اجمل وجهی و ملأ یدی جزاه اللّه عنی افضل الجزاء و جعل حظه من غرفات الجنان موفر الاجزاء و سعده بدرا طالعا فی سماء العلوم یذعن له الکبیر و الصّغیر من الکتب و العالی و النازل من الاجزاء ولد رحمه اللّه فی سنة ثلاث و سبعین و ستمائة و طلب الحدیث و هو ابن ثمان عشرة سنة فسمع بدمشق من عمر بن أبی الفوارس و غیره و من غیرها من جماعة و لا زال یخدم هذا الفن حتی رسخت فیه قدمه و تعب اللّیل و النّهار و ما تعب لسانه و قلمه حتّی ضربت الامثال و سار اسمه

ص:413

مسیر الشمس الاّ انّه لا یتقاطر إذا انزل المطر و لا یغیب عند اقبال اللّیال و اقام بدمشق یرحل إلیه من سائر البلاد و تناوبه السؤالات من کل ناد و هو بین اکنافها کنف لاهلیها و شرف تفتخر و تزدهی به الدّنیا و ما فیها طور أ تراها تضحک عن تبسّم ازهارها و تقهقه غدرانها و تارة تلبس ثوب الفخار و الوقار بما اشتملت علیه من امامها المعدود من سکّانها و صنّف التاریخ الکبیر و الاوسط و الصغیر المسمّی دول الاسلام و کتاب النّبلاء و مختصر تهذیب الکمال للمزّی و الکاشف مختصر ذلک و هو مجلّد نفیس و المیزان فی الضّعفاء و هو من اجلّ الکتب و المغنی فی ذلک و کتابا آخر فی ذلک و مختصر سنن البیهقی و مختصر الاطراف للمزّی و طبقات الحفاظ و طبقات القرّاء و کتابا فی الوفیات و مختصرا آخر فیها مسمّی بالاعلام و التجرید فی اسماء الصّحابة و المجرّد فی اسماء رحال الکتب الستّة و مختصر المستدرک للحاکم و مختصر تاریخ نیسابور للحاکم و مختصر ذیل ابن الدبیثی و المعجم الکبیر و الصّغیر و المختصّ بمحدّثی العصر و مختصر المحلّی لابن حزم و مختصرات کثیرة و له کتاب الرّوع و الاوجال فی نبإ المسیح الدّجال و هو حسن قرأته علیه و قرأ القرآن العظیم جلّ منزله بالسّبع و اذعن له الناس فیه و قالوا هذا الفرد فی الجمع توفی لیلة الاثنین ثالث ذی القعدة سنة ثمان و اربعین و سبع مائة بالمدرسة المنسوب لامّ الصّالح فی قاعة سکنه و زاره والدی اطال اللّه بقاه قبل المغرب فقال له کیف تجدک فقال فی السّیاق ثم سأله عن المغرب فقال له والدی الم تصلّ العصر قال بلی و لکن لم اصل المغرب الی الان و سأله عن الجمع بینها و بین العشاء تقدیما فافتاه بذلک ففعله و مات بعد العشاء قبل نصف اللّیل و دفن بباب الصّغیر حضرت الصّلوة علیه و دفنه و صلاح الدین محمّد بن شاکر بن احمد الخازن در فوات الوفیات گفته محمّد بن احمد بن عثمان بن قائماز الشیخ الامام العلاّمة الحافظ شمس الدّین ابو عبد اللّه الذّهبی حافظ لا یجاری و لافظ لا یباری اتقن الحدیث و رجاله و نظر علله و احواله و عرف تراجم الناس و ازال الابهام فی تواریخهم و الا لباس جمع الکثیر و نفع الجمّ الغفیر و اکثر من التصنیف و وفّر بالاختصار مؤنه التّطویل فی التّالیف وقف الشیخ کمال الدّین بن الزّملکانی رحمه اللّه تعالی علی تاریخه الکبیر المسمی بتاریخ الاسلام جزء بعد جزء الی ان انهاه مطالعة و قال هذا کتاب جلیل و من تصانیفه کتاب تاریخ الاسلام عشرین مجلّدا و کتاب تاریخ النبلاء عشرین مجلّدا و الدّول الاسلامیّة و طبقات القراء و طبقات الحفّاظ مجلّدان و میزان الاعتدال ثلاث مجلّدات المشتبه فی الاسماء و الانساب مجلد نبأ الرجال مجلّد تهذیب التهذیب اختصار تهذیب الکمال ثلث مجلّدات اختصار کتاب الاطراف مجلدان الکاشف اختصار التهذیب مجلّد اختصار سنن البیهقی خمس مجلّدات تنقیح احادیث التّعلیق لابن الجوزی المستحلی اختصار المحلّی المقتنی فی الکنی المغنی فی الضّعفاء العبر فی خبر من غبر مجلّدان اختصار المستدرک للحاکم مجلّدان اختصار تاریخ ابن عساکر عشر مجلّدات اختصار تاریخ الخطیب مجلّدان

ص:414

اختصار تاریخ نیسابور مجلّد الکبائر جزوان تحریم الادبار جزءان اخبار السّدّ احادیث مختصر ابن الحاجب توقیف اهل التوفیق علی مناقب الصدّیق مجلّد نعم السّمر فی سیرة عمر مجلّد التبیان فی مناقب عثمان مجلّد فتح للطالب فی اخبار علی بن أبی طالب مجلّد معجم اشیاخه و هم الف و ثلاثمائة شیخ اختصار کتاب الجهاد لابن عساکر مجلد ما بعد الموت مجلّد اختصار کتاب القدر للبیهقی ثلاثة اجزاء هالة البدر فی عدد اهل بدر اختصار تقویم البلدان لصاحب حماة نفض الجعبه فی اخبار شعبه قضّ نهارک باخبار ابن المبارک اخبار أبی مسلم الخراسانی و له فی تراجم الأعیان لکل واحد منهم مصنّف قائم الذّات مثل الائمّة الاربعة و من یجری مجراهم لکنه ادخل الکلّ فی تاریخ العلماء و النّبلاء و کان مولده فی ربیع الاوّل سنة ثلث و سبعین و ستّ مائة و وفاته فی سنة ثمان و اربعین و سبع مائة و من شعره إذا قرأ الحدیث علیّ شخص

و اخلی موضعا لوفاة مثلی

بعض همّی نسی الماضی نفسی و عرسی ثم ضرسی سعوا فی غربتی و الشیخ و القاضی

و منه: ؟ ؟ ؟ العلم قال اللّه قال

رسوله

و شیخ جمال الدین عبد الرّحیم بن الحسن بن علی الاسنوی در طبقات شافعیّه گفته شمس الدّین ابو عبد اللّه محمّد بن احمد بن عثمان الترکمانی المعروف بالذّهبی حافظ زمانه و له بدمشق سنة ثلث*سبعین و ستّ مائة و سمع بالشام و مصر و الحجاز و الاسکندریة و قرأ القراءات السّبع و صنّف التصانیف الکثیرة المشهورة النافعة و اضرّ قبل موته بمدّة یسیرة و مات بدمشق لمسکنه تربة أم الصّالح لیلة الاثنین ثالث ذی القعدة سنة ثمان و اربعین و سبع مائة و من شعره تولی شبابی کان لم یکن و اقبل

شیب علینا تولّی و من عاین المنحنی و النّقا فما بعد هذین الاّ المصلّی

و تقی الدّین ابو بکر بن احمد بن قاضی شهبه در طبقات شافعیه گفته محمّد بن احمد بن عثمان بن قائماز الامام العلاّمة الحافظ المقری المورّخ شیخ الاسلام ابو عبد اللّه الترکمانی الفارقی الدّمشقی المعروف بالذّهبی ولد فی ربیع الآخر سنة ثلث و سبعین بتقدیم السین و ستّ مائة و اجاز له طائفة و طلب و له ثمان عشرة سنة و سمع ببلاد کثیرة من خلائق یزیدون علی الف و مائتین و اخذ الفقه عن المشایخ کمال الدّین الزملکانی و برهان الدّین الفزاری و کمال الدّین بن قاضی شهبة و غیرهم و قرأ القراءات و اتقنها و شارک فی بقیّة العلوم و اقبل علی صناعة الحدیث فاتقنها و تخرج به حفّاظ العصر و صنّف التّصانیف الکثیرة المشهورة مع الدّین المتین و الورع و الزّهد و باشر مشیخه أمّ الصّالح و غیرها و أراد أن؟ ؟ ؟ یلی بعد موت المزّی دار الحدیث الاشرفیّة فلم یتمکن من ذلک لفقد شرط الوقف فی اعتقاد للشیخ فیه قال السّبکی محدّث العصر و خاتم الحفّاظ القائم باعباء هذه الصّناعة و حامل رایة اهل السنّة و الجماعة امام اهل عصره حفظا و اتقانا و فرد الدّهر الّذی یذعن له اهل عصره و یقولون لا ننکر انّک احفظنا و أتقانا شیخنا و استاذنا و مخرجنا و هو علی الخصوص سیّدی و معتمدی و له علیّ من الجمیل ما اجمل وجهی و ملأ یدی جزاه اللّه

ص:415

عنّی افضل الجزاء و جعل حظّه من غرفات الجنان موفّر الاجزاء توفّی فی ذی القعدة سنة ثمان و اربعین و سبع مائة و دفن بباب الصّغیر و ابن حجر عسقلانی در درر کامنه گفته محمّد بن احمد بن عثمان بن قائماز بن عبد اللّه الترکمانی الاصل الفارقی ثم الدّمشقی الحافظ ابو عبد اللّه شمس الدّین الذّهبی ولد فی ثالثة ربیع الآخر سنة 673 و اجاز له فی تلک السّنة لعنایة اخیه من الرّضاعة الشیخ علاء الدّین بن العطّار احمد بن أبی الخیر و ابن الدّرجی و و ابن علاّن و ابن أبی الیسر و ابن أبی عمر و الفخر علی و جمع جمّ فطلب نفسه بعد تسعین فاکثر عن ابن غدیر و ابن عساکر و یوسف العسولی و من بقی من تلک الطّبقة و من بعدها ثم رحل الی القاهرة و اخذ عن الابرقوهی و الدّمیاطی و ابن الصّواف و العراقی و اجاز لغیرهم ثلثین بلدانیة و مهر فی فن الحدیث و جمع فیه المجامیع المفیدة الکثیرة حتّی کان اکثر اهل عصره تصنیفا و جمع تاریخ الاسلام فاربی فیه علی من تقدمه بتحریر اخبار المحدّثین خصوصا و قطعه من سنة سبع مائة و اختصر منه مختصرات کثیرة منها العبر و سیر النبلاء و ملخّص التاریخ قدر نصفه و طبقات الحفّاظ و طبقات القرّاء و الاشاره و غیر ذلک و اختصر السّنن الکبیر للبیهقی فهذبه و اجاد فیه و له المیزان فی نقد الرّجال اجاد فیه و اکثر تهذیب الکمال لشیخه المزّی و خرج لنفسه المعجم الکبیر و الصّغیر و المختص بالمحدّثین لذکر فیه غالب الطّلبة من اهل ذلک العصر و عاش الکثیر منهم بعده الی نحو اربعین سنة و خرّج لغیره من شیوخه و من اقرانه و من تلامذته و رغب الناس فی توالیفه و رحلوا إلیه بسببها و تداولوها قراءة و نسخا و سماعا و ولّی تدریس الحدیث بتربة أمّ الصّالح و بالمدرسة النفیسیة و قدم بیان تولیته فی ترجمة تنکر نائب الشام قال الصّفدی لم یکن عنده جمود المحدّثین و لا یؤذیه السّائل کان فقیه النّفس له دربة باقوال الناس و هو القائل: ؟ ؟ ؟ إذا قرأ الحدیث علیّ شخص و اخلی موضعا لوفاة مثلی فما جازی باحسان

لانّی ارید حیاته و یرید قتلی

قال الصّفدی فانشدته لنفسه خلیلک ما له فی ذا مراد فدم کالشمس فی

اعلی محلّ و حظّی ان تعیش مدی اللّیالی و انّک لا تملّ و انت تملی

قال فاعجبه قولی خلیلک لأنّ فیه اشاره الی بقیّة البیت الّذی ضمنه هو مع الاتفاق فی اسم خلیل قرأت بخطّ البدر النّابلسی فی مشیخته کان علامة زمانه فی الرّجال و احوالهم حدید الفهم ثاقب الذهن و شهرته تغنی عن الاطناب فیه و اول ما ولّی تصدر حلقة الاقراء بجامع دمشق فی اول رواق زکریا عوضا عن شمس الدّین العراقی الضریر المقری سنه 99 بعد رجوعه من رحلته من مصر بقلیل و کان قد اضرّ قبل موته بسنوات و کان یغضب إذا قیل له لو قدحت عینیک لأبصرت لأنّه کان نزل فیها ماء و یقول لیس هذا الاّ ما زلت اعرف بصری ینقص قلیلا قلیلا الی ان تکامل عدمه و مات فی لیلة الثالث من ذی القعدة سنه 748 و علامه سیوطی در طبقات الحفاظ گفته الذّهبی الامام الحافظ محدث العصر و خاتمة الحفّاظ و مورّخ الاسلام و فرد الدّهر و القائم بإعباء هذه الصناعة شمس الدّین ابو عبد اللّه

ص:416

محمّد بن احمد بن عثمان بن قایماز الترکمانی ثم الدّمشقی المقری ولد سنه 673 و طلب الحدیث و له ثمان عشر سنة فسمع الکثیر و رحل و عنی بهذا الشأن و تعب فیه و خدمه الی ان رسخت فیه قدمه و تلا بالسبع و اذعن له الناس حکی عن شیخ الاسلام أبی الفضل بن حجر انّه قال شربت ماء زمزم لاصل الی مرتبة الذّهبی فی الحفظ ولّی تدریس الحدیث بتربة أم الصّالح و غیرها و له من المصنّفات تاریخ الاسلام التاریخ الاوسط الصّغیر سیر النّبلاء طبقات الحفّاظ الّتی لخّصناها فی هذا الکتاب و ذیّلنا علیها طبقات القراء مختصر تهذیب الکمال الکاشف مختصر ذلک المجرّد فی اسماء رجال الکتب السّتة التجرید فی اسماء الصّحابة المیزان فی الضّعفاء المغنی فی الضّعفاء و هو مختصر نفیس و قد ذیّلت علیه بذیل مشتبه النسبة مختصر الاطراف لشیخه المزّی تلخیص المستدرک مع تعقب علیه مختصر سنن البیهقی مختصر المحلّی و غیر ذلک و له معجم کبیر و صغیر و مختص بالمحدّثین و الّذی اقول ان المحدّثین عیال الان فی الرّجال و غیرها من فنون الحدیث علی اربعة المزّی و الذهبی و العراقی و ابن حجر توفی الذّهبی یوم الاثنین ثالث ذی القعدة سنه 740 بدمشق و اضرّ قبل موته بیسیر و رثاه التّاج السّبکی بقصیدة اوّلها من للحدیث و للاسناد فی الطّلب من بعد موت الامام الحافظ الذّهبی من الرّوایة للاخبار ینشرها

بین البریّة من عجم و من عرب

یدری رحل معضلها

ثبت صدوق حافظ یقظ

مرتقب

و غیاث الدّین بن همام الدّین المدعو بخواندامیر حبیب السّیر فی اخبار افراد البشر گفته و در سنه 748 محدث شام و مورّخ اسلام شمس الدّین محمّد بن احمد بن عثمان الذّهبی نقد حیات بقابض ارواح سپرد و او را تصانیف مفیده است انتهی و ازنیقی در مدینة العلوم گفته و من اجل التّواریخ تاریخ الذّهبی ثلث کتب صنّف التاریخ الکبیر الکبیر ثم الوسیط المسمی بالعیر و الصّغیر المسمّی دول الاسلام و الذّهبی هو محمّد بن احمد بن عثمان شمس الدّین ابو عبد اللّه الذّهبی محدث العصر امام الوجود حفظا و ذهبی العصر لفظا و معنی ولد سنة ثلث و سبعین و سبع مائة و طلب الحدیث و هو ابن ثمان عشرة سنة سمع بدمشق و مصر و بعلبک و بالاسکندریّة و سمع منه الجمع الکثیر الاّ انه کان شدید المیل الی رای الحنابلة کثیر الإزراء باهل السنّة فلذلک لا یصفهم فی التّراجم و له التّصانیف الجزیلة فی الحدیث و اسماء الرّجال و التّواریخ قرأ القرآن و اقرأ بالرّوایات توفی لیلة الاثنین ثالث ذی القعدة سنة ثمان و اربعین و سبع مائة و نیز ازنیقی در مدینة العلوم در ذکر صنف ثانی از ائمة شافعیه که تالیان متشرفین بصحبت شافعی گفته و منهم محمّد بن احمد بن عثمان الحافظ شمس الدّین ابو عبد اللّه الترکمانی کان امام الوجود حفظا و ذهبی العصر معنی و لفظا شیخ الجرح و التعدیل ولد سنة ثلث و سبعین و ستّ مائة و فی شیوخه کثرة

ص:417

لا تقبل التّعداد و سمع منه الجمع الکثیر مادام یخدم هذا الفنّ الی ان رسخ فیه قدمه و تعب اللّیل و النّهار و ما تعب لسانه و قلمه و کان شافعی المذهب و حنبلی المعتقد و لذا اکثر الإزراء للاشاعرة فی تصانیفه سیّما فی تاریخه الکبیر و له تاریخ اوسط مسمّی بالعبر و صغیر یسمی بدول الاسلام و کتاب النّبلاء و مختصر تهذیب الکمال للمزّی و الکاشف مختصر ذلک و المیزان فی الضّعفاء و هو من اجلّ الکتب و المغنی فی ذلک و کتابا ثالثا فی ذلک و مختصر سنن البیهقی و هو حسن و مختصر الاطراف الممزّی و طبقات الحفّاظ طبقات القراء و کتاب فی الوفیات و مختصر آخر فیها یسمی بالاعلام و التجرید فی اسماء الصّحابة و المجرّد فی اسماء رجال الکتب الستّة و مختصر المستدرک للحاکم و مختصر تاریخ نیسابور للحاکم و مختصر ذیل ابن الزیعلی و المعجم الکبیر و الصّغیر و قرأ القرآن بالرّوایات و اقرأه توفی سنة ثمان و اربعین و سبع مائة و فاضل مخاطب در بستان المحدثین در ذکر کتاب الزهد و الرّقاق تصنیف عبد اللّه بن المبارک گفته و ذهبی که از مشایخ حدیث و خیلی بزرگ کسیست گفته که مرا تا ابن المبارک از راه اجازت شش واسطه بهمرسیده و این کمال علو سند منست انتهی و نیز مخاطب در بستان المحدّثین در ذکر کتاب المائتین سابونی بعد نقل حکایتی گفته راقم حروف گوید از شیخ تقی الدّین ابن تیمیه حنبلی بطریق تواتر و شهرت به ثبوت پیوسته که زیاده بر یک سال در تفسیر سورۀ نوح گذرانیده و سبحان اللّه چه وسعت علم در این امت محمّدیه بتصدق قائل رَبِّ زِدْنِی عِلْماً علیه الصّلوة و التّحیة کرامت فرموده اند که عقل خیره می شود و قصّه ابن تیمیه را ذهبی که معتبرترین مورخان اسلامست در تاریخ خود آورده انتهی و نیز مخاطب در بستان المحدّثین در ذکر کتاب سلاح المومن تقی الدّین عسقلانی گفته و از حسن قبول این کتاب آنست که در زمان مصنفش اشتهار عظیم پیدا کرد و علمای اجلّه آن را پسند فرمودند و ذهبی که از عمده محدّثین آن زمان بود او را اختصار فرموده یاد گرفت و بخط خود چند نسخه از ان نوشت انتهی و مولوی صدیق حسن خان معاصر در ابجد العلوم گفته محمّد بن احمد بن عثمان بن قائماز شمس الدّین ابو عبد اللّه الذّهبی محدّث العصر امام الوجود حفظا و ذهبی العصر معنی و لفظا ولد سنه 673 و طلب الحدیث و هو ابن ثمان عشرة سمع بدمشق و مصر و بعلبک و الاسکندریّة و سمع منه الجمع الکثیر و کان شدید المیل الی رای الحنابلة کثیر الازراء بأهل الرای فلذلک لا یصفهم فی التراجم له التّصانیف الجزیلة فی الحدیث و اسماء الرجال قرأ القرآن و اقرأه بالرّوایات صنّف التاریخ الکبیر ثم الاوسط المسمی بالعبر و الصّغیر المسمی بدول الاسلام و تاریخه من اجل التّواریخ موقف الشیخ کمال الدّین بن الزملکا فی علی تاریخ الاسلام له جزء بعد جزء الی ان انهاه مطالعة فقال هذا کتاب جلیل و تاریخه المذکور عشرون مجلّدات کتاب تاریخ النّبلاء عشرون مجلّدا و له طبقات القراء و طبقات الحفّاظ مجلّدان و میزان الاعتدال ثلث مجلّدات و المثبت فی الاسماء و الانساب مجلّد و نبأ الرّجال مجلّد و تهذیب التّهذیب مجلّد و اختصار سنن البیهقی خمس مجلّدات و تنقیح احادیث التعلیق لابن الجوزی و المستحلی اختصار المحلّی و المقتنی فی الضّعفاء و اختصار المستدرک للحاکم مجلدان و اختصار تاریخ ابن عساکر

ص:418

مجلّدان و اختصار تاریخ الخطب مجلّدان و توقیف اهل التوفیق علی مناقب الصّدیق مجلّد و نعم السّمر فی سیرة عمر مجلّد و التّبیان فی مناقب عثمان مجلّد و فتح الطالب فی اخبار علیّ بن أبی طالب مجلّد و معجم اشیاخه و هو الف و ثلث مائة شیخ و اختصار کتاب الجهاد لابن عساکر مجلّد و ما بعد الموت مجلّد و هالة البدر فی عدد اهل بدر و له فی تراجم الأعیان مصنّف لکلّ واحد منهم قائم الذّات مثل الائمّة الاربعة و من یجری مجراهم لکن ادخل الکل فی تاریخ النّبلاء و من شعره إذا قرأ

الحدیث علی شخص

و له: ؟ ؟ ؟ للعلم قال اللّه قال رسوله ان صحّ و الاجماع فاجهد فیه و حذار من نصب الخلاف جهالة

بین الرّسول و بین رای فقیه

توفّی لیله الاثنین ثالث ذی القعدة سنة 748 ذکر له ابن شاکر الکتبی ترجمة حسنة فی فوات الوفیات ان شئت فراجعه

و عنه ایضا قال اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیر نضیج فاعجبه فقال النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم اللّهمّ ائتنی باحبّ الخلق إلیک و الیّ یاکل معی من هذا الطّیر فجاء علی فاکل معه انتهی فهذا الزرندی الحافظ الّذی علا رفعة و سمّوا*قد روی حدیث الطّائر المستنیر سناء او علوّا*و آورده بوجوه ساطعة معلما مجلوّا*و ساق منه عیونا مرزیة بالذهب الابریز صفوّا*فاقرّ عیون المستبصرین المائلین الی الحق دنّوا و اوجع قلوب المعاندین الراکنین الی الباطل صغوّا*فبارت و الحمد للّه تسویلات الزائغین عنه تجبّرا و عتوّا*و اصبحت تزویقات الجاحدین له کصفوة هفت الرّیح بها هفوّا*

الکوفیّ القاری وثقه یحیی بن معین و غیره و لم یتکلّم فیه و عبد اللّه بن موسی مشهور من رجال الصّحیحین و قد تابعه علی روایته عن عیسی بن عمر مسهر بن عبد الملک اخرجه النّسائی فی خصائص علیّ و مسهر هذا وثقه ابن حبّان الی ان نقل السیوطی عن العلائی بعد ذکره الحسن بن حمّاد و طریق الحاکم لحدیث الطّیر فهذان الطریقان أی طریق النّسائی و الحاکم امثل ما روی فیه و قد ساق ابن الجوزی فی العلل المتناهیة للحدیث طرقا کثیرة عن انس واهیة و قال الحاکم فی المستدرک رواه عن انس جماعة اکثر من ثلثین نفسا ثم صحّت الروایة عن علی و أبی سعید و سفینة و لم یذکر طرق احادیث هؤلاء و خرّج ابو بکر بن مردویه فی طرق هذا الحدیث جزء و قال ابن طاهر الحافظ کل طرقه باطلة معلولة و هو غلوّ منه فی مقابلة تساهل الحاکم و الحکم علی الحدیث بالوضع بعید جدّا و لذلک لم یذکره ابو الفرج فی کتاب الموضوعات انتهی و علامه خلیل حافظ حاذق جلیل و جهبذ سابق مضمار فضل جمیل و محدّث بی نظیر و عدیل و کامل بارع نبیل و حائز شرف ناصع اثیل و حاوی فخر غزیر اصیلست ذهبی در آخر تذکرة الحفاظ در ذکر شیوخ خود گفته و سمعت من الامام المفتی المحدّث صلاح أبی سعید العلائی سمع من القاضی تقی الدّین سلیمان و طبقته فاکثر و حصّل و خرّج و صنّف مولده سنة اربع و تسعین و ستمائة و توفّی سنة احدی و سبع مائة و هو عالم ثبت مقدّس الیوم و نیز ذهبی در معجم مختص گفته خلیل بن کیکلدی الامام الحافظ الفقیه البارع المفتی صلاح الدّین ابو سعید العلائی الدّمشقی الشّافعی ولد سنة اربع و تسعین و ست مائة و حفظ کتبا و قرأ و افاد و انتقی و نظر فی الرّجال و العلل و تقدّم فی هذا الشأن مع صحّة الذّهن و سرعة الفهم سمع من ابن مشرّف دست الوزراء و القاضی أبی بکر الدّشتی و الرضی الطّبری و طبقتهم انشدنا عن ابن مرداس و الشهاب محمود و یتاتی درسه عن جماعة و عبد الرّحیم بن حسن اسنوی در طبقات شافعیه گفته صلاح الدّین خلیل بن کیکلدی المعروف بالعلائی منسوبا الی بعض الأمراء کان المذکور حافظ زمانه اماما فی الفقه و الاصول و غیرهما ذکیّا نظّارا فصیحا کریما ذا ریاسة و حشمة ولد بدمشق سنة اربع و تسعین و ست مائة و اشتغل بها علی ابن الزّملکانی و غیره و صنّف فی الحدیث تصانیف نافعة فی النظائر الفقهیة کتابا کبیرا نفیسا و درس بالمدرسة الصّلاحیّة بالقدس الشّریف و انقطع فیها للاشتغال و الافتاء و التصانیف ان توفی سنة ستین و سبع مائة و ابن حجر عسقلانی در درر کامنه گفته خلیل بن کیکلدی العلائی ولد فی ربیع سنه 694 و اوّل سماعه الحدیث فی سنة ثلاث و سبع مائة سمع فیها صحیح مسلم علی شرف الدّین النزاری و سمع البخاری علی ابن شرف سنة اربع و ذلک بافادة جدّة لامّه برهان الدّین ابراهیم بن عبد الکریم الذهبی و اشتغل فی الفقه و العربیّة و طلب الحدیث بنفسه من سنة احدی عشرة فجدّ و قرأ و سمع فاکثر عن التقی سلیمان و الدّشتی و أبی بکر بن احمد بن عبد الدّائم و عیسی المطعم و اسماعیل بن مکتوم و القسم بن عساکر و قرینه اسماعیل بن عساکر و ابراهیم بن عبد الرّحمن الشیرازی و قرینه أبی نصر بن الشیرازی و عبد الاحد بن تیمیّة ابن مشرف دست الوزراء و الطبقة فمن بعدهم و بالقدس من زینب بنت سکر و بمکة من الرضی الطّبری و بمصر من جماعة من اصحاب النّجیب و بلغ عدد شیوخه بالسّماع سبع مائة و جمع شیوخ مسموعاته فی کتاب سماه الفوائد المجموعة فی الفرائد المسموعة و صنّف التّصانیف فی الفقه و الاصول و الحدیث کالقواعد الّتی جوّدها و تحفة الرّائض بعلوم آیات الفرائض و الاربعین فی اعمال الیقین و شرح حدیث ذی الیدین فی مجلّد

ص:422

و الوشی المعلم فیمن روی عن ابیه عن جدّه عن النبی صلی اللّه علیه و سلم و کتب کثیرة جدّا سائرة مشهورة نافعة متقنة محرّرة و کان بزیّ الجند ثم لبس زیّ الفقهاء و حفظ التنبیه و مختصر ابن الحاجب و مقدّمته فی النحو التصریف و کتاب الاربعین للاموی و الالمام و رحل صحبة ابن الزّملکانی الی القدس و لازمه و تخرج به و علق عنه کثیرا و لازم البرهان الفراری و خرّج له مشیخه و ولیّ تدریس الحدیث بالناصریّة سنة ثمان عشرة ثمّ الاسدیة سنة ثلاث و عشرین ثم خلّفه صاحب حمص سنة ثمان و عشرین نزل له عنها المزی شیخه ثمّ الصلاحیة بالقدس سنة 31 و قطن به الی ان مات انتزعها من علاء الدین علی بن ایوب بن منصور المقدسی و وفر علاء الدین فی وظائف العلائی بدمشق و اضیف الی العلائی درس الحدیث بالتنکزیة بالقدس و حجّ مرارا و جاور و کان ممتّعا فی کل باب فتح و یحفظ تراجم اهل العصر و من قبلهم و کان له ذوق فی الادب و نظم حسن مع الکرم و طلاقة الوجه و کان یکتب فی الاجازات اجازهم المسئول فیه بشرط خلیل بن کیکلدی العلائی کاتبه و وصفه بالحفظ شیخه الذهبی فی مشیخه*و قال فی المختصّ یستحضر الرجال و العلل و تقدم فی هذا الشأن مع صحّة الذهن و سرعة الفهم و قال الحسینی کان اماما فی الفقه و النحو و الاصول مفننا فی علوم الحدیث و فنونه حتّی صار بقیة الحفاظ عارفا بالرجال علامة فی المتون و الاسانید بقیة الحفاظ و مصنفاته تنبئ عن امامته فی کل فن و لم یخلّف بعده مثله و قال شیخنا فی الوفیات درس و افتی و جمع بین العلم و الدین و الکرم و المروة و لم یخلف بعده مثله و قال الاسنوی فی الطبقات کان حافظ زمانه اماما فی الفقه و الاصول و غیرهما ذکیا نضارا فصیحا کریما ذا ریاسة و ولی فی القدس التدریس و الإفتاء و التصنیف و اطنب فی وصفه و ذکر ان السبکی سئل من یخلف بعدک قال العلائی و لکنه و هم فی وفاته فقال مات سنة ستین و تبعه شیخنا فزاد فی ذی الحجّة منها و الصحیح انه مات ببیت المقدس فی لیلة خامس او ثالث المحرم و قال الصّفدی عاشر المحرم سنه 461 و ذکره ابن رافع فی معجمه و قال سمع الحدیث من سنة احدی عشرة و هلمّ جرّا و اخذ عن غالب الموجودین و اتقن الفن و تفقه و ناظر و له ذوق فی معرفة الرجال و ذکا او فهم و انتقی علی جماعة من شیوخه و قرأ بنفسه و کتب بخطه و نظم الشعر و درس باماکن و کتبت عنه قصیدة من نظمه رثی بها شیخه ابن الزملکانی و قرأت بخط شیخنا العراقی توفی حافظ المشرق و المغرب صلاح الدّین فی ثالث المحرم و تقی الدّین ابو بکر اسدی در طبقات شافعیه گفته خلیل بن کیکلدی بن عبد اللّه الامام البارع المحقّق بقیّة الحفاظ صلاح الدّین ابو سعید العلائی الدمشقی ثمّ المقدسی ولد بدمشق فی ربیع الاول سنة اربع و تسعین بتقدیم التاء و ستّمائة و سمع الکثیر و رجل و بلغ عدد شیوخه بالسّماع سبع مائة و اخذ علم الحدیث عن المزّی و غیره و اخذ الفقه عن الشیخین برهان الدّین الفزاری و لازمه و خرّج له مشیخة و کمال الدین بن الزّملکانی و تخرج به و علق عنه کثیرا و اجیز بالفتوی و اخذ و اجتهد حتّی فاق اهل عصره

ص:423

فی الحفظ و الاتقان و درس بدمشق بالاسدیة و بحلقة صاحب حمص ثمّ انتقل الی القدس مدرسا بالصّلاحیة سنة احدی و ثلثین فاقام بالقدس مدة طویلة یدرس و یفتی و یحدّث و یصنّف الی آخره عمره ذکره الذّهبی فی معجمه و اثنی علیه و قال الحسینی فی معجمه و ذیله کان اماما فی الفقه و النحو و الاصول مفنّنا فی علوم الحدیث و معرفة الرّجال علاّمة فی معرفة المتون و الاسانید بقیّة الحفاظ و مصنّفاته تنبی عن امامته فی کلّ فن درس و افتی و ناظر و لم یخلف بعده مثله و قال الاسنوی فی طبقاته کان حافظ زمانه اماما فی الفقه و الاصول و غیرهما ذکیّا نظّارا فصیحا کریما ذا ریاسة و حشمة و صنّف فی الحدیث تصانیف نافعه و فی النظایر الفقهیة کتابا کبیرا نفیسا و درس بالصّلاحیّة بالقدس الشّریف و انقطع فیها للاشتغال و الافناء و التصنیف و قال السّبکی فی الطبقات الکبری کان حافظا ثبتا ثقة عارفا بأسماء الرّجال و العلل و المتون فقیها متکلّما ادیبا شاعرا ناظما ناثرا متفننا اشعریا صحیح العقیدة سنیا لم یخلف بعده فی الحدیث مثله الی ان قال امّا الحدیث فلم یکن فی عصره من یدانیه و امّا بقیة علومه فی فقه و نحو و تفسیر و کلام فکان فی کلّ واحد منها حسن المشارکة توفّی بالقدس فی المحرّم سنة احدی و ستّین و سبعمائة و قال الاسنوی توفّی سنة ستّین و هو وهم و دفن بمقبرة باب الرّحمة الی جانب سور المسجد و من تصانیفه القواعد المشهورة و هو کتاب نفیس مشتمل علی علمی الاصول و الفروع و الوشی المعلم فیمن روی عن ابیه عن جدّه عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم مجلد عقیلة الطّالب فی ذکر اسرار الصّفات و المناقب فی مجلد لطیف و جمع الاحادیث الواردة فی زیارة قبر النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم کتبه لشیخه برهان الدّین فی قضیة ابن تیمیة و المراسیل و الکلام علی حدیث ذی الیدین فی مجلد و منحة الرّائض بعلوم آیات الفرائض و کتابا فی المدلسین و کتابا سماه تنقیح المفهوم فی صیغ العموم و شرع فی احکام کبری عمل منها قطعة نفیسة و غیر ذلک و سیوطی در طبقات الحفاظ گفته العلائی الشّیخ الام العلامة الحافظ الفقیه ذو الفنون صلاح الدّین ابو سعید خلیل بن کیکلدی الشّافعی عالم بیت المقدس ولد فی ربیع الاول سنة 693 و سمع التّقی سلیمان و طبقته و لازم البرهان الفزاری و الکمال الزملکانی و تخرج به و برع فی الفنون و کان اماما محدّثا حافظا متقنا جلیلا فقیها اصولیا نحویّا قال الذّهبی فی المختصر حافظ مستحضر الرّجال و العلل تقدّم فی هذا الشّأن مع صحّة الذهن و سرعة الفهم و قال الحسینی کان اعلم

ص:424

فی الفقه و الاصول و النحو مفتنّا فی علوم الحدیث و فنونه علاّمة فیه عارفا بالرّجال علاّمة فی المتون و الاسانید و لم یخلف بعده مثله و قال الاسنوی کان حافظ زمانه اماما فی الفقه و غیره ذکیّا نظّارا سئل السّبکی من یخلف بعدک قال العلائی الف فی الحدیث و غیره مصنفات منها الوشی المعلم فیمن روی عن ابیه عن جدّه و الاربعین فی اعمال المتّقین و القواعد المشهورة و علوم آیات الفرائض و اشیاء کثیرة محرره متقنة نافعة و خرّج و درّس باماکن منها النّاصریّة و الاسدیّة و الصّلاحیّة بالقدس و التنکزیه اخذ عنه العراقی و قال مات حافظ المشرق و المغرب صلاح الدّین فی ثالث المحرم سنة 761 و مجیر الدین ابو الیمن عبد الرحمن علیمی حنبلی در انس جلیل گفته شیخ الاسلام صلاح الدّین ابو سعید خلیل بن کیکلدی بن عبد اللّه العلائی الدمشقی ثمّ المقدسی الامام البارع المحقق بقیّة الحفّاظ ولد بدمشق فی ربیع الاول سنة اربع و تسعین و ستمائة و سمع الکثیر و رحل و بلغ عدة شیوخه بالسّماع سبعمائة و اخذ عن مشایخ الدّنیا و اجیز بالفتوی و جدّ و اجتهد حتّی فاق اهل عصره و درس بدمشق ثمّ انتقل الی القدس مدرسا بالصّلاحیّة سنة احدی و ثلثین و سبعمائة انتزعها من الشّیخ علاء الدّین بن ایوب المذکور قبله و اضیف إلیه درس الحدیث بالتنکزیة بالقدس الشّریف و حجّ مرارا و اقام بالقدس مدّة طویلة یدرس و یفتی و یحدّث و یصنّف الی آخر عمره و من تصانیفه القواعد المشهورة و هو کتاب نفیس یشتمل علمی الاصول و الفروع و الوشی المعلم فیمن روی عن ابیه عن جدّه عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم مجلد و عقیلة الطّالب فی ذکر اشرف الصّفات و المناقب فی مجلد لطیف و جمع الاحادیث الواردة فی زیارة قبر النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و المراسیل و الکلام علی حدیث ذی الیدین فی مجلد و منحة الرّائض بعلوم آیات الفرائض و کتاب فی المدلسین و کتاب سمّاه تنقیح المفهوم فی صیغ العموم و شرع فی احکام کبری علق منها قطعة نفیسة و غیر ذلک من المصنّفات النفیسة المحرّرة توفّی بالقدس الشّریف فی المحرّم سنة احدی و ستّین و سبعمائة و دفن بمقبرة باب الرّحمة الی جانب سور المسجد و نزل عن الصّلاحیّة لزوج ابنته الشّیخ تقی الدّین اسماعیل القرقشندی علاّمة الزّمان فلم یتمّ له ذلک و محمد بن علی بن محمد الشوکانی در بدر طالع گفته خلیل بن کیکلدی العلائی ولد فی ربیع الاول سنة 694 و اول سماعه للحدیث فی سنه 703 سمع علی شرف الدّین الفزاری و برهان الدّین الذّهبی و ابن عبد الدائم و القسم بن عساکر و جماعة کثیرة

ص:425

بلغوا الی سبعمائة و رحل الی الاقطار و اشتغل قبل ذلک بالفقه و العربیّة و مهر و صنّف التّصانیف فی الفقه و الاصول و الحدیث و منها تحفة الرّائض فی علم الفرائض و الاربعین فی اعمال المتّقین و شرح حدیث ذی الیدین فی مجلد و الوشی المعلم فیمن روی عن ابیه عن جدّه عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم قال ابن حجر فی الدّرر انّه صنّف کتبا کثیرة جدّا سائرة مشهورة نافعة و کان بزیّ الجند ثمّ لبس زیّ الفقهاء و حفظ التنبیه و مختصر ابن الحاجب و مقدمته فی النّحو و الصّرف و ولی تدریس الحدیث بالنّاصریّة ثمّ الصّلاحیّة بالقدس و قطن به الی ان مات و حجّ مرارا و جاور و کان ممتّعا فی کلّ باب یحفظ تراجم اهل عصره و من قبلهم و وصفه الذهبی بالحفظ و قال استحضر الرّجال و العلل و تقدّم فی هذا الشّأن مع صحة الذّهن و سرعة الفهم و قال غیره و کان اماما فی الفقه و النّحو و الاصول و الحدیث و فنونه حتّی صار بقیة الحفّاظ عارفا بالرّجال علامة فی المتون و الاسانید و مصنّفاته تنبئ عن امامته فی کلّ فنّ و قال الاسنوی کان حافظ زمانه اماما فی الفقه و الاصول و غیرهما زکیّا نظّارا فصیحا کریما و له نظم حسن و استمرّ علی حاله حتّی مات فی القدس خامس المحرّم سنة 761

ثم درس و افتی انتهی و قد کتب میرزا محمّد بن معتمد خان البدخشی فی الهامش هکذا و کانت وفاة العلامة تاج الدّین عبد الوهّاب السّبکی فی سنة احدی و سبعین و سبعمائة ارّخه المقریزی و السّیوطی و غیرهما و ابن حجر عسقلانی در درر کامنه گفته عبد الوهّاب بن علی بن عبد الکافی بن علی بن تمام السّبکی ابو نصر تاج الدّین ابن تقی الدّین ولد سنه 727 و اجاز له ابن الشحنة و یونس الدّبوسی و اسمع علی یحیی بن المصری و عبد المحسن الصّابونی و ابن سیّد النّاس و صالح بن مختار و عبد القادر بن الملول و غیرهم ثمّ قدم مع والده دمشق سنة 39 فسمع بها من زینب بنت الکمال و ابن أبی الیسر و غیرهما و قرأ بنفسه علی المزّی و لازم الذّهبی و تخرج بتقی الدّین بن رافع و امعن فی طلب الحدیث و کتب الاجزاء و الطّباق مع ملازمة الاشتغال بالفقه و الاصول و العربیّة حتّی مهر و هو شابّ و خرّج له ابن سعد مشیخه و حدث بها و اجاد فی الخطّ و النّظم و النّثر و شرح مختصر ابن حاجب و منهاج البیضاوی و عمل فی الفقه التوشیح و الترشیح و لخص فی الاصول جمع الجوامع و عمل علیه منع الموانع و عمل القواعد المشتملة علی الاشباه و النّظائر و کان ذا بلاغة و طلاقة لسان عارفا بالامور و انتشرت تصانیفه فی حیاته و رزق فیها السّعد و عمل الطبقات الکبری و الصغری و الوسطی و کان جیّد البدیهة طلق اللّسان اذن له ابن النّقیب بالافتاء و التّدریس و درّس فی غالب مدارس دمشق و ناب عن ابیه فی الحکم ثمّ استقلّ به باختیار ابیه و ولی دار الحدیث الأشرفیة بتعیین ابیه و ولی توقیع الدّست فی سنه 754 و ولّی خطابة الجامع و انتهت إلیه ریاسة القضاء و المناصب بالشّام و حصل له بسبب القضاء محنة شدیدة مرّة بعد مرة و هو مع ذلک فی غایة الثبات و لمّا عاد الی منصبه صفح عن کلّ من اساء إلیه و کان جوادا مهیبا الی ان قال قال الشیخ شهاب الدین بن حجّی اخبرنی انّ الشّیخ شمس الدّین بن النّقیب اجاز له بالافتاء و التّدریس و لم یکمل العشرین لأنّ عمره لمّا مات ابن النّقیب کان له ثمانیة عشر عاما و اوّل ما ناب فی الحکم بعد وفاة اخیه حسین قال و قد صنّف تصانیف کثیرة جدّا علی صغر سنّه قرئت علیه و انتشرت فی حیاته و بعد موته و قال ابن کثیر جری علیه من المحن و الشّدائد ما لم یجر علی قاض قبله و حصل له من المناصب و الرّیاسة ما لم یحصل لاحد قبله و انتهت إلیه الرّیاسة بالشّام و ابان فی ایّام محنته عن شجاعة و قوّة علی المناظرة حتّی افحم خصومه مع کثرتهم ثم لما عاد عفا و صفح عمّن قام علیه و کان کریما مهیبا و مات فی سابع ذی الحجّة سنه 771 خطب

ص:427

یوم الجمعة فطعن لیلة السّبت رابعه و مات لیلة الثلثاء و ابو بکر اسدی در طبقات شافعیه گفته عبد الوهّاب بن علی بن عبد الکافی بن علی بن تمام بن یوسف بن موسی بن تمام العلاّمه قاضی القضاة تاج الدّین ابو نصر بن الشّیخ الامام شیخ الاسلام تقی الدّین أبی الحسن الانصاری الخزرجی السّکی مولده بالقاهرة سنة سبع بتقدیم السّین و عشرین و سبعمائة و قیل سنة ثمان و حضر و سمع بمصر من جماعة ثمّ قدم دمشق مع والده فی جمادی الآخرة سنة تسع و ثلثین و سمع بها من جماعة و اشتغل علی والده و علی غیره و قرأ علی الحافظ المزّی و لازم الذّهبی و تخرج به و طلب بنفسه و دأب قال الحافظ شهاب الدّین بن حجّی اخبرنی انّ الشّیخ شمس الدّین بن النّقیب اجازه بالافتاء و التّدریس و لمّا مات ابن النّقیب کان عمر القاضی تاج الدّین ثمانیة عشر سنة و افتی و درّس و حدّث و صنّف و اشتغل و ناب عن ابیه بعد وفات اخیه القاضی الحسین ثمّ استقل بالقضاء بسؤال والده فی شهر ربیع الاوّل سنة ستّ و خمسین ثمّ عزل مدة لطیفه ثمّ اعید ثمّ عزل باخیه بهاء الدین و توجّه الی مصر علی وظائف اخیه ثم عاد الی القضاء علی عادته و ولّی الخطابة بعد وفاة ابن جملة ثم عزل و حصل له محنة شدیدة و سجن بالقلعة نحو ثمانین یوما ثمّ عاد الی القضاء و قد درس بمصر و الشّام بمدارس کبار الغریزیّة و العادلیّة الکبری و القرالیّة و العذراویّة و الشّامیّین و النّاصریّة و الامینیة و مشیخة دار الحدیث الاشرفیّة و تدریس الشّافعی بمصر و الشیخونیة و المیعاد بالجامع الطّولونی و غیر ذلک و قد ذکره الذّهبی فی المعجم المختص و اثنی علیه و قال ابن کثیر جری علیه من المحن و الشّدائد ما لم یجر علی قاض قبله و حصل له من المناصب ما لم یحصل لاحد قبله و قال الحافظ شهاب الدّین بن حجّی خرج له ابن سعد مشیخة و مات قبل تکمیلها و حصّل فنونا من العلم من الفقه و الاصول و کان ماهرا فیه و الحدیث و الادب و برع و شارک فی العربیّة و کان له ید فی النّظم و النّثر جید البدیهة ذا بلاغة و طلاقة لسان و جرأة جنان و ذکاء مفرط و ذهن وقّاد و کان له قدرة علی المناظرة صنّف تصانیف عدیدة فی فنون علی صغر سنّه و کثرة اشتغاله قرئت علیه و انتشرت فی حیاته و بعد موته قال و انتهت إلیه ریاسة القضاء و المناصب بالشام و حصلت له محنة بسبب القضاء و اوذی فصبر و سجن فثبت و عقدت له مجالس فابان عن شجاعة و افحم خصومه مع تواطئهم علیه ثمّ عاد الی مرتبته و عفا و صفح عمن قام علیه و کان سیّدا جوادا کریما مهیبا یخضع له

ص:428

ارباب المناصب من القضاة و غیرهم توفّی شهیدا بالطّاعون فی ذی الحجّة سنة احدی و سبعین و سبعمائة خطب یوم الجمعة و طعن لیلة السّبت رابعه و مات لیلة الثلثاء و دفن بتربتهم بالشّفح عن اربع و اربعین سنة و من تصانیفه شرح مختصر ابن الحاجب فی مجلدین سمّاه رفع الحاجب عن مختصر ابن الحاجب و شرح المنهاج البیضاوی و کان والده قد بدأ فیه فکتب منه قطعة یسیرة فبنی علیها ولده و القواعد المشتملة علی الاشباه و النّظائر و طبقات الفقهاء الکبری فی ثلثة اجزاء فیه عجائب و غرائب و الطبقات الوسطی مجلد ضخم و الطبقات الصّغری مجلد لطیف و الترشیح فی اختیارات والده و فیه فوائد غریبة و هو اسلوب غریب و الترشیح علی التنبیه و التّصحیح و المنهاج و جمع مختصرا فی الاصول سمّاه جمع الجوامع و کتب علیه کتابا سمّاه منع الموانع و جلب جلب جواب اسئلة سأله عنها الأذرعی و غیر ذلک و فاضل ابراهیم پسر جار بردی در رساله سیف صارم فی قطع عضد الظالم گفته امّا بعد فیقول الفقیر الی اللّه تعالی ابراهیم الجاربردی بینما کنت اقرأ کتاب الکشاف فی سنة ستّین و سبع مائه بین یدی من هو افضل الزّمان لا بالدعاوی بل هو باتفاق اهل العلم و العرفان اعنی من خصّه اللّه تعالی باوفر حظّ من العلی و الاحسان مولانا و سیّدنا الامام العالم العلامة شیخ الاسلام و المسلمین الدّاعی الی ربّ العالمین قامع المبتدعین و سیف المناظرین امام المحدّثین حجة اللّه علی اهل زمانه و القائم بنصرة دینه فی سرّه و اعلانه بقلمه و لسانه خاتمة المجتهدین برکة المؤمنین استاذ الاستاذین قاضی القضاة تاج الدّین عبد الوهّاب السّبکی لا زالت رباع الشّرع معمورة بوجوده و ریاض الفضل مغمورة بجوده و یرحم اللّه عبدا قال آمینا الخ

و قال اهدی لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم طیر و کان ممّا یعجبه اکله ثمّ ذکر الحدیث و خرّجه الامام ابو بکر محمّد بن عمر بن بکیر النجّار و قال عن انس قدّمت لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و علی اله و بارک و سلّم طیرا فسمّی و اکل لقمة و قال اللّهمّ ائتنی باحبّ الخلق إلیک و الیّ فاتی علی رحمه اللّه تعالی علیه فضرب الباب فقلت من انت فقال علی فقلت انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و علی آله و بارک و سلّم علی حاجة قال ثمّ اکل لقمة و قال صلّی اللّه علیه و علی آله و سلّم و بارک و سلّم مثل و ذلک فضرب علیّ رضی اللّه عنه و رفع صوته فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و علی آله و بارک و سلّم یا انس افتح الباب قال فدخل علی فلمّا رآه النّبیّ صلّی اللّه علیه و علی اله و بارک و سلّم تبسّم ثمّ قال الحمد الّذی جعلک فانّی ادعو فی کل لقمة ان یاتینی اللّه باحبّ الخلق إلیه و الیّ فکنت انت قال رضی اللّه عنه و الّذی بعثک بالحقّ انّی لا ضرب الباب ثلث مرّات و یردّنی انس قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و بارک و سلّم لم رددته قلت کنت احبّ معه رجلا من الانصار فتبسّم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و علی اله و بارک و سلّم و قال ما یلام الرّجل علی حبّ قومه

و عن انس رضی اللّه تعالی عنه قال اهدی لرسول اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و علی آله و بارک و سلّم طیر فقال اللّهمّ ایتنی باحب الخلق إلیک و فی روایة برجل یحبّه اللّه و رسوله قال انس فجاء علی فقرع الباب فقلت انّ رسول اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و علی آله و بارک و سلّم مشغول و کنت احبّ ان یکون لرجل من الانصار ثمّ اتی علی رضی اللّه عنه فقرع الباب فقلت انّ رسول اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و علی آله و بارک و سلّم مشغول ثمّ اتی الثالثة فقال رسول اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و بارک و سلّم ادخله فقد عنّیته فلمّا ان اقبل قال صلّی اللّه تعالی علیه و علی آله و بارک و سلّم اللّهمّ و الی

و عنه رضی اللّه تعالی عنه قال اهدی لرسول اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و علی آله و بارک و سلّم طیر نضیج فاعجبه فقال النّبیّ صلّی اللّه تعالی علیه و علی آله و بارک و سلّم اللّهمّ ایتنی باحبّ الخلق إلیک و الیّ یاکل معی من هذا الطّیر فجاء علی رحمه اللّه تعالی علیه فاکل معه رواه الزّرندی

و عنه رضی اللّه تعالی عنه قال اهدی لرسول اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و علی آله و بارک و سلّم طائر فوضع بین یدیه فقال صلّی اللّه تعالی علیه و علی آله

ص:430

و بارک و سلّم اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی قال فجاء علی بن أبی طالب رضی اللّه تعالی عنه فدق الباب فقلت من هذا قال انا علی فقلت انّ النّبیّ صلّی اللّه تعالی علیه و علی اله و بارک و سلّم علی حاجة حتی فعل ذلک ثلثا فجاء الرّابعة فضرب الباب برجله فدخل فقال النّبیّ صلّی اللّه تعالی علیه و علی اله و بارک و سلّم ما حبسک قال جئت ثلاث مرّات یمنعنی انس فقال النّبیّ صلّی اللّه تعالی علیه و علی اله و بارک و سلّم ما حملک علی ذلک قلت کنت احبّ ان یکون رجلا من قومی رواه الحافظ ابو بکر الخطیب البغدادی انتهی فالحمد فی الغدوات و الأصائل للّه المتفضّل بالنّعم الجلائل علی احسانه و منّه الکامل و فضله و طوله الشامل حیث انّ الشّهاب صاحب توضیح الدّلائل*الحائز لمحاسن الخصائل المحرز لعظائم الفضائل الجامع لفاخرات الشّمائل*قد اوضح الحقّ بساطعات الدّلائل و احکم الصّدق بامتن الذّرائع و اوثق الوسائل*و اوری قبسا لکلّ قابس الی الصّواب مائل و انار شهابا ثاقبا لرجم الوساوس و جزم الحبائل*فزعزع اساس کل مکابر مجادل*و اوهن کید کلّ مکاید مخاتل

صحیح عن انس بن مالک لما قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم هذا الحدیث جاء ابو بکر فردّه فجاء عمر فرده ثمّ جاء علیّ فاذن له و اکل معه یعنی مصطفی صلّی اللّه علیه و سلم علی رضی اللّه عنه را احب الخلق گفت انتهی ما فی هدایة السّعدا و نیز در هدایة السّعدا در جلوه سابعه هدایه اولی گفته اعلم انّ احادیث فضیلة علیّ کرم اللّه وجهه من الصّحاح و لکن احتجاجهم علی الخطاء احتج الشّیعة بخبر الطّیر و تمام الخبر ذکرناه فی الجلوة الحادیة عشر من الهدایة التاسعة و هو

قوله فی علیّ کرم اللّه وجهه احبّ الخلق الی اللّه و المحبّة من اللّه کثرة الثّواب و التّعظیم فمن کان احبّ الی اللّه کان اکثر ثوابا و لا ارید بالافضل الاّ ذلک و المراد ممّن یاکل معی فخرج النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم لأنّ النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم لم یاکل معه بل انّه اکل معی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و خرج الملائکة لانّهم لا یاکلون اصلا فلا یقال انه منزوک الظّاهر و لو سلم فلا یلزم من التخصیص علیهما التخصیص فی غیره لانتفاء المخصّص و هو الاجماع فی الغیر قال اهل السّنة هذا الحدیث لا یدل علی انّه احبّ فی کلّ شیء من أبی بکر رضی اللّه تعالی عنه لعل المراد خیر الاکل هذا الطّیر و نیز در همین جلوه بعد فاصله یسیره گفته آنچه شیعه بر احادیث احتجاج می کنند احادیث صحیحست و احتجاج و قیاس ایشان خلافست انتهی فهذا شهاب الدّین علامة دولت آبادی قد اهلک غضراء الجاحدین و اباد و رماهم بشهاب منیر ذات لهب و احتداد*و انزل علیهم صاعقة مثل صاعقة ثمود و عاد* حیث روی الحدیث و نقل کونه مرویا لجماعة عن جماعات ذات احتشاد*ثمّ اثبت و حقّق و افاد ان النّسائی رواه بصحیح الاسناد*ثمّ صرح تصریحا ما له ازدیاد*ان ما تمسک به اهل الحقّ و السّلاد فی اثبات افضلیة أبی الائمّة الامجاد من الاحادیث المرویّة عن خیر العباد علیه و علیهم آلاف السّلام الی یوم المعاد*و من جملتها هذا الحدیث الشّائع فی الاغوار و الانجاد*اخبار صحاح عند هذا النقاد، فالحمد للّه ساطح المهاد، و رافع السّبع الشّداد*علی وضوح سبل الحقّ و الجواد، و لزوم الحجة کلّ مذعن و عاد، و محتجب نماند که کتاب هدایة السعدا از محاسن کتب معتمده سدیده و عظائم اسفار مستنده مفیده است فاضل محمد محبوب عالم در تفسیر شاهی که ممدوح مخاطب وحید و تلمیذا و فاضل رشیدست بان کتاب احتجاج می نماید و از صدر هدایة السّعدا نیز نهایت جلالت و عظمت و علو رتبت و منزلت آن ظاهر می شود زیرا که خود مصنفش در ان آنکتاب را رساله معتبره خوانده و گفته که ان منقولست از درون سیصد کتب لِیُحِقَّ اَلْحَقَّ وَ یُبْطِلَ اَلْباطِلَ وَ لَوْ کَرِهَ اَلْمُجْرِمُونَ و نیز آن را مرکب باقوال سلف و مقبول آرای خلف وانموده و نیز آنرا رساله میمون و کتاب مبارک گفته الی غیر ذلک من المحامد و هذه عبارته اما بعد عرضه می دارد

ص:432

بنده درگاه نبوی و مولای بارگاه مصطفوی که این رساله معتبر و فضاله مختصر منقولست از درون سیصد کتب لیحق الحق و یبطل الباطل و لو کره الکافرون و از شبهه و اعتراض بعید و باعتقاد قریب باشد و مرکبست باقوال سلف و مقبول آرای خلف در بیان هدایة السعدا که

السّعید من سعد فی بطن أمّه و جلوه شرفا که حبّ ایشان شرط ایمان و خطبه و درود ایشان بر زبان هر مصلّی در قعده اخیره هر نماز فریضه تا قیام قیامت جاری و برای اجابت دعا و آمرزش مرده در هر فاتحه روانست و در بیان معرفت فضائل و درجات اصحاب سیادت و دریافت کرامات ارباب سعادت زادهم اللّه و ابقاهم الی یوم البقاء که فضل ایشان لاجل فضل حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و سلم پس فضل ایشان فضل مصطفاست و اعتراض فضل ایشان اعتراض حضرتست و شناختن ایشان در دین اصلی محققست از اصول طاعت و فضلی مدققست از فضل عبادت و شعاریست از شعار دینداری و دثاریست از دثار نیکوکاری و علامتیست از علامات حلال زادگان و عادت حلال خوارگیست و آن بر همه مؤمنان نیک خلق و امتیان خوب بخت که بخلعت

امّتی ابنائی و انا ابوهم مخصوص و بخطاب اوالی کلّ مؤمن تقیّ منصوص اند لازم بلکه واجبست که چهره نسب با پای خود که خیر الاباء و افضل الانبیاست بزیور فضائل جلوه دهند و شمع خاندان مصطفوی و چراغ دودمان مرتضوی بروغن مناقب و مدائح دم بدم روشن نمایند و مالامال دارند تا نور رجحان و اکرام و روشنائی رونق و اعظام گرد بر گرد خاندان علی الدوام باشد و از باد فف دهن طاعتان اغیار و خارجیان نابکار که یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اَللّهِ بِأَفْواهِهِمْ اسیب نرسد و جملگی اهل ایمان باعتقاد و خلوص یقین معتصم بحبل متین و متمسک باهل بیت طاهرین شوند و بحکم

حدیث صحیح انّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی ان تمسّکتم بهما لن تضلّوا من بعدی ابدا از گمراهی و ضلالت و تباهی و بطالت در امن و امان باشند ذلِکَ فَضْلُ اَللّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ هر کرا برگزیده توفیق در کار او رفیق گردانیده ان یریدا اصلاحا یوفّق اللّه بینهما التّوفیق شیء عزیز لا یعطی الا لعبد عزیز بیت نیکخواهان دهند پند ولیک نیکبختان شوند پند پذیر

و فی الحدیث و لو أراد اللّه بانسان خیرا جعل شغله و همّه کلّه فیما یحمد به غدا و هر خلقی که با وجود دعوی فرزندی در اهانت و بعض نسب پدر خود ذره میل خاطر کند از آل بیزار و حرامزاده و حرامخوار تواند بود

لا یبغض اولادی الا ولد الزّنا سر این معنی و الشّاهد علیه قول الشّاعر بیت آن کس که زند طعنه باولاد نبی عیبش ز پدر مدان که مادر بسگست

عاتی بی باک و شقی ناپاک و حرامخواره بدخو و حرامزاده شوم رو هرگز از ضلالت بهدایت رجوع ننماید وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِها

الشقی من شقی فی بطن أمّه سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ خداوند تعالی فقل کرده است دلها و چشمها و گوشهای ایشان را اگر چه آیات فضائل خاندان بشوند و ببیند و باندیشند ذرّ هدایت نشود خَتَمَ اَللّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ

ص:433

سخن با کور مادرزاد گویی عیان در چشم نابینا چه جویی

تعظیم و تکریم خاندان و شناخت ایشان جز از نیکبختان طمع مدار قیمت زر صرّاف داند و گوهر را جوهری شناسد بیت نادیده کی شناسد خورشید را خبر*خود کوزه گر چه داند یاقوت را بها پند نیک با نیکبخت و فضل خاندان با آشنا بگو بیت دم مزن با هر که او بیگانه باشد با نبی*گر نفس خواهی زدن با اشنا باید زدن از معترض زنیم و مروانی اثیم فضل خاندان چه پرسی و چه گویی بیت حشمت احمد بمغروران بو جهلی مگو*عزت حیدر ز مردودان مروانی مجو*فضل خاندان کسی شناسد که نسبت

اوالی کلّ مؤمن تقیّ صحت پذیرفته باشد بیت حلال زاده شناسد نبی و آلش را*از آنکه نور بچشم حلال ز آل نبی است فالمقصود چون فضیلت خاندان نبوی بر روی روزگار باقی و پایدار و تا قیام قیامت قائم و ثابتست و بر اهل ایمان آن بیان واجبست هر کسی از ابرار و اخیار و مردمان نیک کردار بقدر استطاعت و اندازه فهم و امکان خود را وصاف و فضائل ایشان نیازمندی نموده اند لان من احبّ شیئا اکثر ذکره بیت ادب انست چنان دل بشود منزل یار

هیچ اندیشه اغیار بدان ره ندهد

بنا بر این در تالیف این رساله میمون و فضاله همایون مبادرت و مسارعت نموده و از نیل غنایم سعادات و وسائل کرامات تصوّر کرده و این کتاب مبارک هدیّة السعدا فی جلوة الشعرا نامبرده الجلوة من باب نصر بفتح الجیم و ضمّها و کسرها معا عروسی آراسته اول یار پیش شوی فرستادن و از پرده بیرون آوردن و فهرست آن را بر سبیل هدایات و تحت بر هدایت بجلوات باز نموده و ابتدا از عقائد سنت و جماعت کرده و عبارت عربی بترجمه حاصل پارسی شرح داده اند تا باشد بَیانٌ لِلنّاسِ وَ هُدیً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِینَ و در دیباچه این کتاب اسم و نام خود ذکر کرده نشد از آنکه چون این کتاب در بیان فضل ساداتست روا داشته نشد که نام مولف مقدم بر بیان ایشان شود و نیز هر گاه که این کتاب از کتب منقولست باسم و نام مولف احتیاج نماند و ایضا مولف نحیف چند بار این رساله بعبارت و ترتیب مختلف سواد کرده بعضی یاران مسودات مذکوره قبل البیاض نسخه گرفتند بدان سبب کالقدوری و الضریری این نسخه گشت از همه نسخها درین نسخه بسیار نقلست از آنکه متاخرست امید واثق درین آن تواند بود که این گناهکار شرمسار را بوسیله و سبب طفیل این تالیف در زمره نیکخواهان اولاد شاه انبیا در شمرند مانند ان پیر زنی شکسته و زالکی خسته که ریسمان چند بر هم ریسیده بر دست پیچیده در بازار مصر میان خریداران مهتر یوسف بایستاد و گفت نیکو می دانم که قیمت این گوهر پاک از خراج مملکت افزوده من کور نه ام که دسته ریسمان قیمت او کنم لیکن بیت این قدر باشد که دشمن یا که دوست گوید این زن از خریداران

اوست

وگرنه این بیچاره که در نظر علما مانند مورچه پیش سلیمان و یا زیره در کرمانست در فضائل خاندان کجا دم زند لا سیما فضل خاندان که در قلم تحریر و کلم تقریر نگنجد چنانچه شاعر گوید شعر صفت کمال حسنت چو منی چگونه گوید

که هزار همچو خسرو برخ تو بیزبان شد

در جای ثابت آنست که هر که این کتاب میمون بخواند و بداند و بر موجب

ص:434

ان کار کند راه خانه بابای خیر الاباسر در انبیا نیکو شناسد و عقیده اهل سنت و جماعت نیکو دریابد و طریق و روش اسلام بتحقیق و یقین پی برد و در سلوک عارف شود و ختم کار او با ایمان باشد بحکم

حدیث صحیح الا من مات علی حبّ آل محمّد مات مؤمنا و در قیامت بمرتبه سرور انبیا صلّی اللّه علیه و سلم انگیخته شود و جای او در جوار رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم شد

من احبّ اولادی کان معی فی درجتی یوم القیامة و اسکنه اللّه معی عند ملیک مقتدر شاهد صادقست هر کرا ارادت و مشیّت در دفتر نیکبخت نوشته اند او را بدین عادات سادات و سادات عادات مخصوص کرده تا فردا در زمرۀ صدیقان جای یابد فَأُولئِکَ مَعَ اَلَّذِینَ أَنْعَمَ اَللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ اَلنَّبِیِّینَ وَ اَلصِّدِّیقِینَ وَ اَلشُّهَداءِ وَ اَلصّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً فطوبی لمن له هذه النّعمة و الویل ثمّ الویل لمن ابطأ عن هذه السّعادة العظیمة و اللّه اعلم بالصّواب و إلیه المرجع و المآب انتهی اما خود ملک العلماء شهاب الدین پس از اکابر علمای دین و اعاظم کملاء مستندین و اجلّه حذاق اکابرین و افاخم سباق ماهرین بوده سابقا دریافتی که فاضل رشید در ایضاح او را از عظمای علمای اهل سنت وانموده بتصنیف نمودن او رساله مناقب السادات اظهار کمال ابتهاج و نشاط فرموده ذکر آن را مثل ذکر دیگر مصنّفات علمای اهل تسنن دافع عار اخفای فضائل از اهل نحله خود دیده بلکه آن را در ذکر بر دیگر مؤلفات اکابر مذهب خویش مثل فضائل اهلبیت از بزار و کتاب الخصائص نسائی و غیر ان تقدیم بخشیده و علاوه برین دیگر مفاخر معرقه و ماثر مشرقه و علوّ مراتب و سموّ مناصب او انشاء اللّه تعالی در مجلد نور از کشف الظنون مصطفی بن عبد اللّه قسطنطینی و اخبار الاخیار شیخ عبد الحق و مقدمه سنیه شاه ولی اللّه والد مخاطب و سبحة المرجان و تسلیة الفواد غلام علی آزاد بلگرامی و ایضاح لطافة المقال و عزّة الراشدین فاضل رشید تلمیذ مخاطب و ابجد العلوم مولوی صدیق حسن خان معاصر خواهی شنید در اینجا محض عبارت ابجد العلوم مذکور می شود و هی هذه*القاضی شهاب الدّین بن شمس الدّین بن عمر الزّاولی ولد بدولةآباد دهلی و تلمّذ علی القاضی عبد المقتدر و مولانا خواجکی الدّهلوی و هو من تلامذة مولانا معین الدّین العمرانی و فاق اقرانه و سبق اخوانه و کان استاذه القاضی یقول فی حقّه اتانی من الطّلبة من جلده علم و لحمه علم و عظمه علم و لما توجّه موکب تیمور الی الهند خرج الشّهاب فی صحبة استاذه خواجگی الی کالبی فاقام هو بها و ذهب الشهاب الی جونفور بلدة من صوبة اله باد و کانت دار الخلافة للسّلاطین الشّرقیة خرج منها جمع جم من اهل العلم و الشیخوخة فاغتنم السّلطان ابراهیم الشّرقی قدومة و لقبه بملک العلماء و هو درس ههناک و الف و افاد و حرر و اجاد و من مؤلفاته البحر المواج بالفارسیّة تفسیر و الحواشی علی کافیة النحو و الارشاد متن فیه التزم فیه تمثیل المسئلة فی ضمن تعریف ها و بدیع المیزان فی البلاغة و شرح البزدوی فی اصول الفقه و شرح قصیده بانت سعاد

ص:435

و رسالة فی تقسیم العلوم و مناقب السّادات و غیر ذلک توفی فی سنة 839 و دفن بجونفور فی الجانب الجنوبی من مجید السّلطان ابراهیم الشرقی

الاعلام قاضی القضاة ابو الفضل شهاب الدّین احمد بن علی بن محمّد بن محمّد بن علی بن محمود بن احمد بن حجر الکنانی العسقلانی المفری الشافعی قال فی الجواهر هو الفرد ولد فی الثّالث و العشرین من شعبان سنة ثلاث و سبعین و سبعمائة بمصر و رحل الی الاسکندریة و القدس و الشّام و حلب و الحجاز و الیمن و صنف و خرج و نظم و نثر و طلبت مصنّفاته من کثیر من الاقطار و شهد له مشایخه بالتّقدیم و الانفراد و لم عدل؟ ؟ ؟ علی جلالته الی ان مات لیلة السّبت الثّامن و العشرین من ذی الحجّة سنة 852 اثنتین و خمسین و ثمانمائة بالقاهرة و دفن بالقرافة الصّغری بتربة بنی الخروبی و لم یر مثل جنازته و لا ما یقاربها حملها السّلطان فمن دونه انتهی و قال الحافظ السّخاوی یسّر اللّه تعالی لشیخنا الحافظ أبی الفضل بن حجر القراءة فقرأ سنن ابن ماجة فی اربعة مجالس و صحیح مسلم فی اربعة مجالس سوی مجلس الختم و ذلک فی نحو یومین و شیء قال ما وقع لشیخنا فی قراءة صحیح مسلم اجلّ ممّا وقع لشیخه المجد اللّغوی صاحب القاموس فانّه قرأه بدمشق بین بابی الفرج و النّصر تجاه نعل النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم علی ناصر الدّین أبی عبد اللّه محمّد بن جهبل فی ثلثة ایّام و تبجّح؟ ؟ ؟ بذلک فقال*قرأت بحمد اللّه جامع مسلم بجوف دمشق الشّام فی کرش اسلام*علی ناصر الدّین الامام ابن جهبل*بحضرة حفّاظ مجادیح اعلام و تمّ بتوفیق الاله و فضله*قراءة ضبط فی ثلثة ایّام*و کذا قرأ شیخنا کتاب النّسائی الکبیر علی الشّرف بن الکویک فی عشرة مجالس کلّ مجلس منها نحو اربع ساعات و اسرع شیء وقع له انّه قرأ فی الرّحلة الشّامیّة معجم الطّبرانی الصّغیر فی مجلس واحد بین صلاتی الظّهر و العصر و هذا الکتاب فی مجلّد یشتمل علی نحو الف حدیث و خمسمائة حدیث و قرأ صحیح البخاری فی عشر مجالس کلّ مجلس منها اربع ساعات و کان لا یجلس خالیا بل اما یشتغل بالمطالعة او التّصنیف او العبادة انتهی و قال الحافظ تقی الدّین بن فهد فی ذیله علی طبقات الحفاظ بلغ الحافظ ابن حجر فی سرعة الکتابة و الکشف و القراءة الی غایة لا تلحق فمن ذلک انّه قرأ البخاریّ فی عشرة مجالس من بعد صلاة الظّهر الی العصر ثمّ ذکر ما تقدّم قال و فی مدّة اقامته بدمشق و کانت شهرین و عشرة ایّام قرأ فیها قریبا من مائة مجلد مع ما یعلّقه و یقضیه من اشغاله انتهی فائدة قال الحافظ السّخاوی و اللّه ما رأیت احفظ من شیخنا یعنی ابن حجر و هو ما رای احفظ من شیخه أبی الفضل العراقی و هو ما رأی احفظ من شیخه أبی الفضل العلائی و هو ما رأی احفظ من النذری و هو ما رأی احفظ من أبی الفضل و هو ما رأی احفظ من

ص:437

عبد الغنی بن عبد الواحد المقدّسی و هو ما رأی احفظ من أبی موسی المدینی الاّ ان یکون ابا القسم ابن عساکر لکنّه لم یسمع منه و انّما راه و هما ما رأیا احفظ من اسماعیل التیمی و هو ما رای احفظ من الحمید و هو ما رای احفظ من الخطیب البغدادی و هو ما رای احفظ من أبی نعیم الاصبهانی و هو ما رای احفظ من أبی اسحاق بن حمزة و هو ما رای احفظ من ابن زهیر التستری و هو ما رای احفظ من أبی زرعة الرّازی و هو ما رای احفظ من أبی بکر بن أبی شیبة و هو ما رای احفظ من وکیع و هو ما رای احفظ من سفین و هو ما رای احفظ من مالک و هو ما رای احفظ من الزهری و هو ما رای احفظ من سعید بن المسیّب و هو ما رای احفظ من أبی هریرة رضی اللّه تعالی عنه و عن الصّحابة اجمعین قال و قد بشّر الشّیخ الصنافیری ذو الکرامات المشهورة بشیخنا و ذلک انه خاطب والد شیخنا قائلا یخرج من ظهرک ولد یملأ الارض علما ثمّ قال لا یکون الولیّ ولیّا حتّی یری ما فی اللوح المحفوظ و یولّی و یعزل و یکون الدنیا فی یده کالصّحفة انتهی قال شیخ شیوخنا عبد الرّءوف المناوی فی شرحه لشرح النخبة لما عزل الحافظ ابن حجر عن القضاء بالشّمس أبی عبد اللّه محمّد بن علی الفایائی سلّم کلّ منها علی الآخر و انشده الحافظ ابن حجر عندی حدیث ظریف بمثله یتغنی* من قاضیین یعزی هذا و هذا یهنی*یقول ذا اکرهونی و ذا یقول استرحنا*و یکذبان جمیعا فمن یصدّق منّا قال و لمّا عمر السّلطان الموید المویّدیة و اتمها مالت المنارة الّتی بنیت علی البرج الشّمالی فخیف سقوطها فهدمها فقال الحافظ فیها بیتین و انشدهما فی مجلس المویّد معرضا بالعینی شارح البخاری لجامع مولانا المؤیّد رونق منارته بالحسن تزهو و بالزین تقول و

قد مالت عن القصد امهلوا فلیس علی جسمی اضرّ من العین

قال فی الانباء فاراد بعض الجلساء العبث بالشّیخ بدر الدّین العینی فقال انّ فلانا غرض بک فغضب و استعان بمن نظم له بیتین ینقض هذین البیتین و نسبهما لنفسه و عرف کلّ من یذوق الادب انّهما لیساله لأنّه لم یقع له قریب من ذلک و هما منارة کعروس الحسن إذ جلیت و هدمها بقضاء اللّه و القدر

قالوا اصیبت بعین قلت ذا غلط ما اوجب الهدم الاخسّة الحجر

قال الحافظ و البیتان عملهما له النّواجی بارک اللّه فیه انتهی و اما تصانیفه فهی علی ابداعها و کثرة فوائدها کثیرة و قد عدّ منها شیخ شیوخنا المناوی ما یزید علی مائة و خمسین و قال ان عمله فیها اضعاف ما عمله أی الجلال السّیوطی فان الجلال و ان کانت تصانیفه اکثر عدد فاکثرها صغار و الحافظ اکثر تصانیفه کبار فمن عیونها الفتح الذی ارتحلت به فی اعماق الآفاق نجائب الرّفاق و تطاولت

ص:438

الی تناول طوله حذاق السباق و سبّاق الحذّاق و لما تم جعل لختمه ولیمة انفق فیها نحو خمسمائة و اخر اکبر منه یسمی هدی الساری و مختصره و لم یتماد تعلیق التعلیق و اللباب فی شرح قول الترمذی و فی الباب و اتحاف المهرة باطراف العشرة و اطراف المسند المعتلی باطرف المسند الحنبلی و تهذیب التهذیب و التقریب و الاحتفال ببیان احوال الرّجال و طبقات الحفاظ و الکافی الشّاف فی تخریج احادیث الکشاف و نصب الرایة فی تخریج احادیث الهدایة و هدایة الرواة فی تخریج احادیث المصابیح و المشکاة و تخریج احادیث الاذکار و الإصابة فی تمییز الصحابة و الاحکام لبیان ما فی القرآن من الابهام و النخبة و شرحها و الایضاح بنکت ابن الصّلاح و لسان المیزان و بتصیر المنتبه بتحریر المشتبه و نزهة السّامعین فی روایة الصحابة عن التّابعین و المجموع العام فی آداب الشّراب و الطّعام و دخول الحمام و الخصال المکفرة للذنوب المتقدّمة و المتأخرة و توالی التّانیس بمثانی ابن ادریس و فهرست المرویات و معجم الشّیوخ و الانوار بخصائص المختار و انبا الغمر بابناء العمر و الدرة الکامنة فی اعیان المائة الثّامنة و بلوغ المرام فی احادیث الاحکام و قوّة الحجاج فی عموم المغفرة للّجاج و الخصال الموصلة للظلال و بذل الماعون فی فضل الطّاعون و الامتاع بالاربعین المتبائنة بشرط السماع و مناسک الحجّ و الاحادیث العشاریة و الاربعون العالیة لمسلم علی النجاری و دیوان الشّعر و دیوان الخطب الازهریة و الامالی الحدیثیة و عدّتها اکثر من الف مجلس و قد نظم قبل موته فیها ابیات فقال یقول راجی اله الخلق احمد من ، املی حدیث بنی الخلق متّصلا ، تدنو من الالف ان عدّت مجالسه

تخریج اذکار ربّ قد دنا و علا دنی برحمته للخلق یرزقهم کما علا عن سمات المحدثات علا

فی مدة نحو کج قد مضت هملا ، ولی من العمر فی ذا الیوم قد کملا ، ست و سبعون عاما رحت احسبها

من سرعة السّیر ساعات و یا خجلا ، إذا رأیت خطایا اوبقت عملی ، فی موقف الحشر لو لا ان لی عملا

توحید ربّی و الرّجاء له ، و خدمتی و لاکثار الصّلاة علی محمّد فی صباحی و المساء و فی

خطّی و نطقی عساها تمحق الزّللا ، فاقرب النّاس منه فی قیامته ، من بالصّلاة علیه کان مشتغلا

یا ربّ حقّق رجائی و الاولی سمعوا ، منی جمیعا بعفو منه قد شملا

، و ساله الشّمس المصری بما صورته: ؟ ؟ ؟ یا حافظ العصر و یا من له ، تشد من اقصی البلاد الرّحال ، و یا اماما للوری انه

محط امال الثقات الرجال

انّه

ص:439

بین رعاک اللّه یا سیدی

و الماضی کذا فی المال

، فاجابه بقوله: ؟ ؟ ؟ اهلا بها بیضاء ذات اکتحال ، بالنقش یزهو ثوبها

بالصّقال

مسندا

اراذل الاموات غرامکم

الرّجال من طرق فیها اضطراب و لا تخلو من الضّعف علی کل حال

، و خود شاه صاحب در بستان المحدثین گفته فتح الباری شرح بخاری و مقدمه فتح الباری هر دو تصنیف قاضی القضاة خاتمة الحفاظ ابو الفضل شهاب الدین احمد بن علی بن محمد بن محمد بن علی بن محمود بن احمد بن حجر الکتانی العسقلانی المصری الشافعی تولد او در بست و سوم شعبان سال هفصد و سه است در مصر و از آنجا برای طلب علم باسکندریه رحلت نموده و در قدس و شام و حلب و حجاز و یمن گردش کرده سیراب گردید در نظم و نثر قدرت تمام داشت و تصانیف او همه مقبول افتاد و در حیات او از دور دست مردم طلب تصانیف او می کردند و اساتذه و مشایخ او قائل بجلالت و عظمت او درین فن یعنی علم حدیث شدند و او را بر خود تقدیم و و ترجیح دادند وفات او شب شنبه بست و هشتم ذی حجّه سال هشتصد و پنجاه و دو در قاهره مصر اتفاق افتاد و در قرافه صغری متصل مزار نبی الحروبی مدفون گشت و در جنازه او ازدحام مردم بسیار شد و پادشاه بنفس نفیس جنازه او را تبرکا برداشت بعد از ان أمرا و رؤسا دست بدست تا مزار بردند و در قرأت حدیث اعاجیب بسیار از وی بظهور رسید سنن ابن ماجه را در چهار مجلس خوانده و صحیح مسلم را در چهار مجلس سوای مجلس ختم در عرصه دو روز چند ساعت تمام فرمود شیخ شیخ ابن حجر که مجد الدین لغوی صاحب قاموسست نیز صحیح مسلم را بسرعت تمام خوانده در دمشق برای شنوانیدن ناصر الدین ابو عبد اللّه محمد بن جهل در سه روز در میان باب النصر و باب الفرج مقابل مزار فعل شریف نبوی که در آنجاست در سه روز ختم نموده و بان افتخار فرموده می گوید قرأت بحمد اللّه جامع مسلم بجوف دمشق الشّام فی کرش اسلام علی ناصر الدّین الامام ابن جهبل بحضرة حفّاظ مجادیح اعلام و تمّ بتوفیق الا له و فضله قراءة ضبط فی ثلثة ایّام و سنن کبیر نسائی؟ ؟ ؟ را نیز شیخ ابن حجر در ده مجلس خوانده بر شرف الدین بن کویک هر مجلس قریب چهار ساعت نجومی می شد که بعرف هندوستان ده دقیقه می شود و در رحلت ثانیۀ معجم صغیر طبرانی را در یک مجلس تمام کرده بین الظهر و العصر و این کتاب یک هزار و پانصد حدیث دارد مع الاسناد و صحیح بخاری را در رده مجلس تمام کرده هر مجلس قریب چهار ساعت می بود بالجمله اوقات او معمور بود هرگز خالی نمی نشست از سه شغل یک چیز می کرد مطالعه یا تصنیف

ص:440

یا عبادت و در مدّت اقامت خود بدمشق که قریب دو ماه و ده روز بود برای افاده مردم قریب صد جلد از کتب حدیث خوانده بود و شغل تصنیف و عبادت و دیگر ضروریات سوای این اوقات می شد و این برکت در علم و اوقات و قبول تصانیف او را از دعای شیخ صنافیری که ولی صاحب کرامات مشهوره است حاصل بود نقل می کنند که والد شیخ ابن حجر را فرزند نمی زیست کبیده خاطر بحضور شیخ رسید شیخ فرمود از پشت تو فرزندی خواهد بر آمد که بعلم خود دنیا را پر خواهد کرد و از لطائف و ظرائف شیخ آنست که چون ایشان از قضا معزول شدند و شمس الدین ابو عبد اللّه محمد بن علی فایائی بجای ایشان منصوب شد با یکدیگر در خوردند و حافظ ابن حجر این قطعه خواند عندی حدیث ظریف بمثله یتغنّی من قاضیین یعزی هذا و ذا یهنّا یقول ذا أکرهونی و ذا یقول

استرحنا و یکذبان جمیعا فمن یصدق منّا

و نیز از لطائف او آنست که چون سلطان مدرسه مؤیّدیّه را بنا کرده تمام نمود منارۀ از منارهای آن مدرسه که بر برج شمالی بنا شده بود میلان کرد و قریب بسقوط شد پادشاه حکم فرمود که آن را هدم کرده باز بنا نمایند و اتفاقا عینی شارح بخاری در زیر آن منار نشسته درس می گفت حافظ ابن حجر این قطعه نظم نموده بحضور بادشاه خوانده لجامع مولانا المؤیّد رونق منارته بالحسن تزهو و بالزّین تقول

و قد مالت عن القصد امهلوا فلیس علی جسمی اضرّ من العین

مردم در انداز این قطعه را بعینی رسانیدند و گفتند که حافظ ابن حجر بتو تعریض نموده بدر الدین عینی ازین معنی خشمناک شد و نواجی شاعر مشهور را طلبید و یک قطعه در تعریض ابن حجر نظم کنانید و شائع ساخت و بدر الدین عینی خود قدرت شعر چندان نداشت و آن قطعه این ست و خالی از لطائف نیست منارة کعروس الحسن قد جلیت و هدمها بقضاء اللّه

و القدر قالوا اصیبت بعین قلت ذا غلط ما اوجب الهدم الاّ خسّة الحجر

تصانیف ابن حجر زیاده بر یکصد و پنجاه کتابست و بهتر و محکم تر از تصانیف جلال الدین سیوطی زیرا که تصانیف جلال الدین سیوطی هر چند در عدد بیشترست اما تصانیف ابن حجر اکثر کلان و کبیر الحجم واقع اند و مضامین جدیده و فوائد مفیده دارند بخلاف تصانیف جلال الدین سیوطی چنانچه بر عالم متبحّر پوشیده نمی ماند و اتقان و ضبط در علم حافظ ابن حجر بیشتر از علم جلال الدین سیوطیست هر چند در عبور و اطلاع فی الجمله جلال الدین سیوطی را زیاده باشد و از عمدۀ تصانیف ایشان این کتاب یعنی فتح الباری فی شرح البخاریست که بعد از اتمام آن شادی کرد و قریب به پانصد دینار در ولیمه آن صرف نمود و شرح دیگر هم بر بخاری دارد و کلان تر از فتح الباری مسمی بهدی الساری و مختصر ان شرح نیز دارد لیکن هر دو با تمام نرسیده اند و از تصانیف او تعلیق التعلیقست و لباب فی شرح قول الترمذی و فی الباب و اتحاف المهره باطراف العشره و اطراف المسند المعتلی باطراف المسند الحنبلی و تهذیب التهذیب و تقریب و احتفال ببیان احوال الرّجال و طبقات الحفاظ و الکاف الشاف فی تخریج احادیث الکشاف و نصب الرّایه

ص:441

فی تخریج احادیث الهدایه و هدایة الرّواة فی تخریج احادیث المصابیح و المشکوة و تخریج احادیث الاذکار و اصابه فی تمییز الصحابة و الاطعام البیان، فی القرآن من الابهام و نخبة الفکر فی مصطلح اهل الاثر و شرح النخبة و الایضاح بنکت ابن الصّلاح و لسان المیزان و تبصیر المنتبه بتحریر المشتبه و نزهة السامعین فی روایة الصّحابة عن التابعین و المجموع العام فی آداب الشراب و الطعام و دخول الحمام و الخصال المکفرة للذنوب المتقدمة و المتأخرة و توالی التانیس بمناقب ابن ادریس و فهرس المرویات و معجم الشیوخ و الانوار بخصائص المختار و انباء الغمر بابناء العمر و الدرة الکامنة فی اعیان المائة الثامنة و بلوغ المرام فی احادیث الاحکام و قوة الحجاج فی عموم المغفرة للحجاج و الخصال الموصلة للضلال و بذل الماعون فی فضل من صبر فی الطاعون و الامتاع بالاربعین المتباینة بشرط السماع و مناسک الحج و الاحادیث العشاریة و الاربعون العالیة لمسلم علی البخاری و دیوان شعر و دیوان خطب ازهریة و امالی حدیثه که عدد آنها زیاده بر هزار مجلسست و قبل از موت خود در حق آن کتاب این ابیات نظم نموده بود یقول راجی اله الخلق احمد من املی حدیث نبیّ الخلق منتقلا یدنو من آلاف ان عدت مجالسه

تخریج اذکار ربّ قد دنا و علا دنی برحمته للخلق یرزقهم کما علا عن سمات المحدثات علا

فی مدّة نحو کج قد مضت هملا و لی من العمر فی ذا الیوم قد کملا ستّ و سبعون عاما رحت احسبها

من سرعة السّیر ساعات و یا خجلا إذ رایت الخطایا اوبقت عملی فی موقف الحشر لو لا انّ لی املا

توحید ربّی نصیحا و الرّجاء له و خدمتی و لإکثار الصّلوة علی محمّد فی صباحی و المساء و فی

خطّی و نطقی عساها یمحق الزللا فاقرب النّاس منه فی قیامته من بالصّلاة علیه کان مشتغلا

یا ربّ حقّق رجائی و الاولی سمعوا منّی جمیعا بعفو منک قد شملا

و شیخ شمس الدین مصری بجانب حافظ ابن حجر سؤال منظومی نوشت که صورتش این ست یا حافظ العصر و یا من له تشدّ من اقصی البلاد الرّحال

و یا اماما للوری بابه محطّ امال الثقات الرّجال ابن العماد الشّافعیّ ادّعی

ورود ما فاه به فی المقال شرارکم عزابکم انه من الخبر المرویّ حقا یقال

فهل اتی فی مسنده ما ادّعی او اثر یرویه اهل الکمال بیّن رعاک اللّه یا سیّدی

جواب ما ضمّنته فی السّؤال لا زلت یا مولی لنا دائما فی الحال و الماضی کذا فی المآل

و حافظ ابن حجر در جواب آن بدیهة این چند بیت نوشته فرستاد اهلا بها بیضاء ذات الکحال

بالنّقش یزهو ثوبها بالصّقال منت بوصل بعد فصل شفی من الم الفرقة بعد اعتلال

تسأل هل جاء لنا مسندا عمن له المجد سما و الکمال ذم اولی العزبة قلنا نعم

من مال عن الف و فی الکفّ مال اراذل الاموات عزابکم شرارکم عزابکم یا رجال

ص:442

اخرجه احمد و الموصلی

من الضّعف علی کلّ حال

و محمد بن علی بن محمد الشوکانی الصنعانی در بدر طالع بمحاسن من القرن السابع گفته احمد بن علی بن محمّد بن علی بن احمد الشّهاب ابو الفضل الکنانی العسقلانی القاهری الشّافعی المعروف بابن حجر و هو لقب لبعض آبائه الحافظ الکبیر الشّهیر الامام المتفرّد بمعرفة الحدیث و علله فی الازمنة المتأخّرة ولد فی ثانی عشر شعبان سنه 773 بمصر و نشأ بها یتیما فی کنف احد اوصیائه فحفظ القرآن و هو ابن تسع ثم حفظ العمدة و الفیة الحدیث للعراقی و الحاوی الصّغیر و مختصر ابن الحاجب فی الاصول و الملحة و بحث فی ذلک علی الشّیوخ و تفقّه بالبلقینی و البرماوی و ابن الملقن و العزّ بن جماعة و علیه اخذ غالب العلوم الالیة و الاصولیّة کالمنهاج و جمع الجوامع و شرح المختصر و المطوّل ثم حبّب اللّه إلیه فنّ الحدیث فاقبل علیه بکلیّته و طلبه من سنة 93 و ما بعدها فعکف علی الزّین العراقی و حمل عنه جملة نافعة من علم الحدیث سندا و متنا و عللا و اصطلاحا و ارتحل الی بلاد الشّام و الحجاز و الیمن و مکّة و ما بین هذه النّواحی و اکثر جدّا من المسموع و الشیوخ و سمع العالی و النّازل و اجتمع له من ذلک ما لم یجتمع لغیره و ادرک من الشّیوخ جماعة کلّ واحد راس فی فنّه الّذی اشتهر به فالتنوخی فی معرفة القراءات و العراقی فی الحدیث و البلقینی فی سعة الحفظ و کثرة الاطلاع و ابن الملقّن فی کثرة التّصانیف و المجد صاحب القاموس فی حفظ اللّغة و العزّ بن جماعة فی تفنّنه فی علوم کثیرة بحیث کان یقول انا اقرئ فی خمسة عشر علما لا یعرف علما عصری اسمائها ثم تصدّی لنشر الحدیث و قصر نفسه علیه مطالعة و إقراء و تصنیفا و افتاء و تفرّد بذلک و شهد له بالحفظ و الاتقان القریب و البعید و العدوّ و الصّدیق حتّی صار اطلاق لفظ الحافظ علیه کلمة اجماع و رحل إلیه الطّلبة من الاقطار و طارت مؤّفاته فی حیاته و انتشرت فی البلاد و تکاتب الملوک من قطر الی قطر فی شانها و منها ما هو فی متون الحدیث و هو کثیرة جدّا منها ما کمل و منها ما لم یکمل و قد عدّدها السّخاوی فی الضّوء اللاّمع و کذلک عدد مصنفاته فی الاربعینیات و المعاجم و تخریج الشّیوخ و الاطراف و الطّرق و الشّروح و علوم الحدیث و فنونه و رجاله فی اوراق من ترجمته و نقل

ص:443

عنه انّه قال لست راضیا عن شیء من تصانیفی لانّی عملتها فی ابتداء الامر ثم لم یتهیّا لی من یحرّرها معی سوی شرح البخاری و مقدّمته و المشتبه و التّهذیب و لسان المیزان و روی عنه فی موضع آخر انه اثنی علی شرح البخاری و التّعلیق و النّخبة و لا ریب انّ اجلّ مصنّفاته فتح الباری و کان شروعه فی تصنیفه سنه 817 علی طریق الاملاء ثم صار یکتب من خطّه مداولة بین الطّلبة شیئا فشیئا و الاجتماع فی یوم من الاسبوع للمقابلة و المباحثة الی ان انتهی فی اوّل یوم من رجب سنه 832 سوی ما الحقّ فیه بعد ذلک و جاء بخطّه فی ثلثة عشر سفرا و بیّض فی عشرة و عشرین و ثلاثین اقلّ و اکثر و قد سبقه الی هذه التسمیة شیخه صاحب القاموس فانّه وجد له فی اسماء مصنّفاته انّ من جملتها فتح الباری فی شرح صحیح البخاری و انّه کمل ربعه فی عشرین مجلدا و له مؤلفات فی الفقه و اصوله و العروض و الادب سردها السّخاوی و قال بعد ذلک انها تهادت تصانیفه الملوک بسؤال علمائهم لهم فی ذلک حتّی ورد کتاب فی سنه 833 من شاه رخ بن تیمور ملک الشّرق یستدعی من السّلطان الاشرف برسبای؟ ؟ ؟ هدایا من جملتها فتح الباری فجهز له صاحب الترجمة ثلاث مجلّدات من اوائله ثم اعاد الطّلب فی سنه 839 و لم یتّفق انّ الکتاب قد کمل فارسل إلیه ایضا قطعة اخری ثم فی زمن الظاهر جقمق جهزت له نسخة کاملة و کذا وقع لسلطان الغرب ابن فارس عبد العزیز الحفصی فانّه ارسل یستدعیه فجهز له ما کمل من الکتاب و کان یجهز لکتبه الشرح و لجماعة مجلس الاملاء ذهبا یفرق علیهم هذا و مصنّفه رحمه اللّه لمّا کمل شرح البخاری تصنیفا و قراءة عمل ولیمة عظیمة بالمکان الّذی بناه المویّد خارج القاهرة فی یوم السّبت ثامن شعبان سنه 846 و قری المجلس الاخیر هنالک و جلس المصنّف علی الکرسیّ قال تلمیذه السّخاوی و کان یوما مشهود الم یعهد اهل العصر مثله بمحضر من العلماء و القضاة و الرّؤساء و الفضلاء و قال الشعراء فی ذلک فاکثروا و فرق علیهم الذّهب و کان المستغرق فی الولیمة خمسمائة دینار و وقعت فی ذلک الیوم مطارحة ادبیة فمنها انّ المقام النّاصری قال للمصنّف یا مولانا شیخ الاسلام هذا یوم طیّب فلعلّ ان تبعثونا فیه ببیت من مفرداتکم لعلّ ان نمشی خلفکم فیه فقال المترجم له اخشی ان ابتدأت أن لا یکون موافقا لما وقع بخاطر و الاحسن ان تبتدی انت فقال هویتها بیضاء رعبوبة

قد شغفت قلبی خود رواح

فقال صاحب التّرجمة سالتها الوصل فضنّت به

ص:444

انّ قلیلا فی الملاح السّماح

، فقال علی الدّوشانی قد جرحت قلبی لما رنت عیونها

السّود المراض الصّحاح

فهمهم الشّرف الطنوبی و لم یمکنه ان یقول شیئا فقال صاحب التّرجمة ما للطنوبی غدا حائرا

فقال النّاصری العلی المتقدّم اجزه فقال و حیاة ابیک السلاری و الفرس فقال هنالک من غیر مهلة و تراخ و خرّب البیت و خلّی و راح

و کان للمترجم له ید طولی فی الشّعر قد اورد منه جماعة من الادباء المصنّفین اشیاء حسنة جدّا کابن حجّة فی شرح البدیعیّة و غیره و هم معترفون بعلوّ درجته فی ذلک و ممّا احفظه الآن حال تحریر هذه الکلمات قوله بنده الازرق لمّا شدّه من قد

سبانی جدول فوق کثیب دار تسقی غصن بان

و هذا غایة فی الحسن لا تلحق و اورد له السّخاوی فی الضّوء اللاّمع قوله خلیلی ولّی العمر منا و لم نتب

و ننوی فعال الصالحات و لکنّا فحتّی متی نبنی بیوتا مشیدة و اعمارنا منا تهدّ و ما

تبنی

و قد کان رحمه اللّه مصمما علی عدم الدّخول فی القضاء ثمّ قدّر ان المؤید ولاّه الحکم فی بعض القضایا ثم عرض علیه الاستقلال به و الزم من احبابه بقبوله فقبل و استقرّ فی المحرم سنه 737 بعد ان کان عرض علیه قبل ذلک و هو یابی و تزاید ندمه علی القبول لعدم فرق ارباب الدّولة بین العلماء و غیرهم و مبالغتهم فی اللّوم لردّ اشاراتهم و ان لم تکن علی وفق الحقّ و احتیاجه لمداراة کبیرهم و صغیرهم بحیث لا یمکنه مع ذلک القیام بما یرومونه و صرّح بانّه جنی علی نفسه بذلک و لم یلبث ان صرف ثم اعید و لا زال کذلک الی ان اخلص فی الاقلاع عنه عقب صرفه فی جمادی الآخرة سنة 852 و جمیع مدّة قضائه احدی و عشرین سنة و زهد فی القضاء زهدا کثیرا لکثرة ما توالی علیه من المحن و الافکار بسببه و صرّح بانّه لم یبق فی بدنه شعرة تقبل اسمه و قد درس بمواطن متعدّدة و اشتهر ذکره و بعد صیته و ارتحل إلیه العلماء و تبجح الأعیان بلقائه و الاخذ عنه و اخذ النّاس عن طبقة بعد طبقة و الحق الاصاغر بالاکابر و امتدحه الکبار و تبجح فحول الشّعراء بمطارحته و استمرّ علی طریقته حتّی مات فی اواخر ذی الحجّة سنه 852 و کان له مشهد لم یر من حضره من الشیوخ فضلا عمّن دونهم مثله و شهده امیر المؤمنین و السّلطان فمن دونهما و قدّم الخلیفة للصّلوة علیه و دفن تجاه تربة الدّیلمی بالقرافة و تزاحم الامراء و الاکابر علی حمل نعشه و مولوی صدیق حسن خان معاصر در تاج مکلل گفته الحافظ ابن حجر العسقلانی هو احمد بن علی بن محمّد شهاب الدّین المصری الشافعی قال سلیم الخوری

ص:445

فی آثار الادهار و ینعت بشیخ الاسلام ولد بمصر سنه 774 و نشا بها یتیما و حفظ القرآن و هو ابن تسع سنین و تفقه علی الابناسی و البلقینی و لازمهما مدّة و اشتغل بالعلم و حصل و ارتحل الی الشّام و الحجاز فاخذ عن جماعة ثمّ اقتصر علی الحدیث و صنّف کثیر اوله نظم جیّد و خطب بلیغة انتهی و ذکر من تصانیفه شیئا کثیرا سمّاها باسمائها قال و توفی بمصر سنه 852 و قد ترجمه تلمیذه السّخاوی فی کتاب سمّاه الجواهر و الدّرر فی ترجمه شیخ الاسلام ابن حجر و ترجمه البلقینی ایضا فی کتاب وقف علیه فی حیاته و قال المعلم بطرس البستانی فی دائرة المعارف جدّ فی الفنون حتّی بلغ الغایة و عکف علی الزین العراقی و انتفع به و اخذ عن الشّیوخ و اذن له فی الافتاء و التّدریس و تصدّی لنشر الحدیث و قصّر نفسه علیه مطالعة و قراءة و إقراء و تصنیفا و شهد له اعیان شیوخه بالحفظ و زادت تصانیفه الّتی معظمها فی فنون الحدیث و فنون الادب و الفقه و غیر ذلک علی مائة و خمسین تصنیفا و رزق فیها السّعد و القبول خصوصا فتح الباری فی شرح البخاری الّذی لم یسبق لنظیره و قد بیع بثلاثمائة دینار و له النظم البلیغ الّذی افحم الشّعراء و الخطب البلیغة انتهی قال الشّوکانی فی البدر الطالع فی ترجمته نقل عنه انّه قال لست راضیا عن شیء من تصانیفی لانّی عملتها فی ابتداء الامر ثمّ لم یتهیأ لی من یحرّرها معی سوی شرح البخاری و مقدمته و المشتبه و التّهذیب و لسان المیزان و روی عنه فی موضع آخر انّه اثنی علی شرح البخاری و التّعلیق و النخبة و لا ریب انّ اجلّ مصنّفاته فتح الباری و کان تصنیفه علی طریق الاملاء ثمّ صار یکتب من خطه مداولة بین الطلبة شیئا فشیئا و الاجتماع فی یوم من الاسبوع للمقابلة و المباحثة الی ان انتهی فی سنه 832 سوی ما الحق فیه بعد ذلک و قد سبقه الی هذه التسمیته شیخه صاحب القاموس فانّه وجد له فی اسماء مصنّفاته انّ من جملتها فتح الباری فی شرح صحیح البخاری و انّه کمل اربعه فی عشرین مجلدا انتهی ثمّ قال فی البدر الطالع و لما کمل شرح البخاری تصنیفا و قراءة عمل مصنّفه رحمه اللّه تعالی ولیمة عظیمة و قرء المجلس الاخیر و جلس المصنف علی الکرسی قال تلمیذه السخاوی و کان یوما مشهودا لم یعهد اهل العصر مثله بمحضر من العلماء و القضاة و الرّؤساء و الفضلاء و قال الشّعراء فی ذلک فاکثروا و فرق علیهم الذّهب و کان المستغرق فی الولیمة خمس مائة دینار و وقعت فی ذلک الیوم مطارحة ادبیة الی آخر ما قال انتهی و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر در ابجد العلوم گفته شیخ الاسلام ابو الفضل احمد بن شیخ الاسلام علاء الدین علی بن حجر العسقلانی صاحب فتح الباری شرح صحیح البخاری الامام العلامة الحجّة هادی الناس الی المحجة له تصانیف

ص:446

علی اکفّ القبول مرفوعة و آثار حسنة لا مقطوعة و لا ممنوعة جمع من العلوم و الفضائل و الحسنات و الکمالات و المبرّات و التّصنیفات و التّالیفات ما لا یاتی علیه الحصر کان حافظا دیّنا ورعا زاهدا عابدا مفسرا شاعرا فقیها اصولیا متکلّما ناقدا بصیرا جامعا حرّر ترجمته جمع من الأعیان و عدّوه فی جملة البالغین الی درجة الاجتهاد فی هذا الشّأن منها کتاب الجواهر و الدّرر فی ترجمة شیخ الاسلام الحافظ ابن حجر تشهد بفضائله و غزارة علومه و کثرة فواضله تالیفه الموجودة بایدی النّاس و قد رزق السّعادة التّامة و الاتقان الکبیر و الانصاف الکامل فیها منها بلوغ المرام من ادلّة الاحکام و هو کتاب لو خطّ بماء الذّهب و بیع بالارواح و المهج لما ادّی حقّه و قد شرحته بالفارسیّة و سمّیته مسک الختام و منها الدّرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة و کتاب تلخیص الخبیر فی تخریج احادیث الرّافعی الکبیر و تعجیل المنفعة فی رجال الاربعة الی غیر ذلک من الرّسائل المختصرة و الدّفاتر المطوّلة و اللّه یختصّ برحمته من یشاء و قد ذکرت له ترجمة فی اوّل مسک الختام و فی اتحاف النّبلاء المتّقین و هو الامام العلامة حافظ العصر قاضی القضاة شیخ الاسلام ولد سنة ثلث و سبعین و سبع مائة و توفی لیلة السّبت المسفر صاحبها عن ثامن عشر ذی الحجة سنة ثمان و خمسین و ثمان مائة و کان عمره إذ ذاک تسعة و سبعین سنة و اربعة اشهر و عشرة ایّام و صلّی علیه خلق کثیر قال فی مدینة العلوم و من جملتهم ابو العبّاس الخضر علیه السّلام رآه عصابة من الاولیاء انتهی قلت و فیه نظر واضح عند من یقتدی باهل الحدیث و تصانیفه اکثر من ان تحصی و کلّها اتقن من تالیفات السّیوطی و شهرته تغنی عن اکثار المدح له و اطالة ترجمته و هو من مشایخی فی علم الحدیث و قد انتفعت بکتبه کثیرا و للّه الحمد و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر در اتحاف النبلاء گفته شهاب الدّین أبی الفضل احمد بن علی بن محمد بن علی بن محمود بن حجر الکنانی العسقلانی ثم المصری الشافعی قاضی القضاة تولد او بست و سوم شعبان سنه هفتصد و هفتاد و سه بوده گویند پدر او را فرزندی نمی زیست کبیده خاطر بحضور شیخ ضاقیری که از اولیای کرام بود رسید شیخ فرمود از پشت تو پسری براید که تمام دنیا را بعلم خود پر کند این برکت که در علم و اوقات وی بوجود آمد از دعای شیخ بود از شهر مصر بطلب علم باسکندریه رفت و شام و قبرس و حلب و حجاز و یمن گردش نموده سیراب عیون علوم شد و در نظم و نثر قدرت تمام و پایه عالی داشت سیوطی گفته تعلّم الشّعر فبلغ فیه الغایة ثمّ طلب الحدیث فسمع الکثیر و رحل و تخرج بالحافظ أبی الفضل العراقی و برع فیه و تقدّم فی جمیع

ص:447

فنونه و انتهت إلیه الرّحلة و الرّیاسة فی الحدیث فی الدّنیا باسرها فلم یکن فی عصره حافظ سواه انتهی و تصانیف او همه مقبول افتاده و در حیات او مردم دور دست تصانیف او طلبیدند و اساتذه و مشایخ او قائل شدند بعظمت و جلالت وی درین علم شریف او را بر خود تقدیم و ترجیح دادند در قراءت حدیث اعاجیب بسیار از وی بظهور رسیده سنن ابن ماجه را در چهار مجلس خوانده و صحیح بخاری را در چهار مجلس جز مجلس ختم در دو روز و چند ساعت تمام کرد و سنن کبیر نسائی را در ده مجلس بر شرف الدین بن کویک خوانده هر مجلس قریب چهار ساعت نجومی بود که بعرف هندیان ده دقیقه می شود و در رحلت ثانیه معجم صغیر طبرانی را در یک مجلس ما بین الظهر و العصر ختم کرده و این کتاب یک هزار و پانصد حدیث مع الاسناد دارد و صحیح بخاری را در ده مجلس تمام نموده هر مجلس قریب چهار ساعت بوده و اوقات خود معمور می داشت بیکی از سه شغل و هرگز خالی نمی نشست مطالعه یا تصنیف یا عبادت و در مدّت اقامت خود بدمشق که قریب دو ماه بود صد مجلد از کتب حدیث برای افاده مردم خوانده و شغل تصنیف و عبادت و دیگر ضروریات سوای این اوقات می شد سیوطی گفته و املی اکثر من الف مجلس انتهی تصانیف او زیاده بر یکصد و پنجاه کتابست و همه بهتر و محکم تر از تصانیف سیوطیست و مضامین جدیده و فوائد عدیده دارد و ضبط و اتقان در علم وی بیشتر از علم اوست اگر چه فی الجمله عبور و اطلاع و کثرت تصانیف در علم سیوطی زیاده باشد از عمده مؤلفات ایشان فتح الباریست که بعد اتمام آن ولیمه کرد و پانصد دینار صرف نمود و شرح دیگر دارد بر بخاری کلان تر ازین شرح اما تمام نشده و هم مختصر آن شرح دارد ناتمام سیوطی گفته الّف کتبا کثیرة کتعلیق التّعلیق و تهذیب التّهذیب و تقریب التّهذیب و لسان المیزان و الاصابة فی معرفة الصّحابة و الایضاح بنکت ابن الصّلاح و رجال الاربعة و النّخبة و شرحها و الالقاب و تبصیر المنتبه بتحریر المشتبه و تقریب المنهج بترتیب المدرج انتهی و در بستان المحدثین زیاده کرده و لباب فی شرح قول الترمذی و فی الباب و اتحاف المهره باطراف العشرة و اطراف المسند المعتلی باطراف المسند الحنبلی و احتفال ببیان احوال الرّجال و طبقات الحفاظ و الکاف الشّاف فی تخریج احادیث الکشّاف و نصب الرایة فی تخریج احادیث الهدایة و هدایة الرواة فی تخریج احادیث المصابیح و المشکوة و تخریج احادیث الاذکار و الاطعام لبیان ما فی القرآن من الابهام و نزهة السامعین فی روایة الصّحابة عن التابعین و المجموع العام فی آداب الشرب و الطّعام و دخول الحمّام و توالی التانیس بمناقب محمد بن ادریس و نعم السنوح و الانوار بخصائص المختار و انباء الغمر بانباء العمر و الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة و بلوغ المرام فی احادیث الاحکام وقوف الحاج فی عموم المغفرة للحجاج و الخصال المکفرة للذنوب

ص:448

و المتأخرة و الخصائل الموجبة للضلال و بذل الماعون فی فضل الطاعون و الامتاع بالاربعین المتبانیة بشرط السماع و مناسک الحج و الاحادیث العشاریة و الاربعون العالیة لمسلم علی البخاری و دیوان خطب از هریّة و دیوان شعر انتهی الی ان قال فی الاتحاف وفات ابن حجر شب شنبه بست و هشتم ذی حجه سنه هشتصد و پنجاه و دو در قاهره مصر اتفاق افتاد و در قرافه صغری متصل مزار بنی الجزولی مدفون گشت در جنازه او ازدحام مردم بسیار شد پادشاه بنفس نفیس خود جنازه او را تبرکا برداشت بعده أمرا و رؤسا دست بدست تا مزار بردند و بمردن او فن حدیث ختم شد الخ

خاسرة یتامّل ما الفّته و یستعرض ما جمعته و لخّصته فیحمله طرفه المریض و قلبه المهیض الی ان ینسبنی فی ذلک الی التّرفیض حکی الشّیخ الامام العلاّمة المحدّث بالحرم الشّریف النّبویّ جمال الدّین محمّد بن یوسف الزرندی فی کتابه المسمّی بدرر السّمطین فی فضائل المصطفی و المرتضی و السّبطین انّ الامام المعظم و الحبر المکرّم احد الایمّة الاعلام المتّبعین المقتدی بهم فی امور الدّین محمّد بن ادریس الشّافعی المطلبی رضی اللّه عنه و ارضاه و جعل الجنّة منقبله و مثواه لمّا صرح بمحبّته لاهل البیت و انّه من شیعتهم قیل فیه ما قیل و هو السّید الجلیل فقال عن ذلک مجیبا: ؟ ؟ ؟ إذا نحن فضّلنا علیّا فاننا روافض بالتفضیل عند ذوی الجهل و فضل أبی بکر

إذا ما ذکرته

فی الرّمل

و قال ایضا رضی اللّه عند: ؟ ؟ ؟ قالوا ترفّضت قلت کلاّ ، ما الرّفض دینی و لا اعتقادی لکن

تولّیت من غیر شکّ

و قال ایضا: ؟ ؟ ؟ یا راکبا قف بالمحصب من منی و اهتف بساکن خیفها و النّاهض سحرا إذا فاض الحجیج

الی منی

قاضی القضاة تاج الدّین عبد الوهّاب السّبکی فی طبقاته الکبری عن السّیّد الجلیل و الامام الحفیل أبی عبد الرّحمن النّسائی احد ائمّة الحدیث المشهور اسمه و کتابه انّه لمّا دخل دمشق و صنّف بها کتاب الخصائص فی فضل علیّ کرّم اللّه وجهه انکر علیه ذلک و قیل له لم لا صنّفت فی فضائل الشّیخین فقال دخلت دمشق و المنحرف عن علیّ بها کثیر فصنّفت کتاب الخصائص رجاء ان یهدیهم اللّه تعالی به فدفعوا فی خصیته و اخرجوه من المسجد ثمّ ما زالوا حتّی اخرجوه من دمشق الی الرّملة فمات بها رحمه اللّه تعالی قال قاضی القضاة تاج الدّین السّبکی المشار إلیه رحمه اللّه علیه سالت شیخنا ابا عبد اللّه الذهبی الحافظ ایّهما احفظ مسلم بن الحجّاج صاحب الصّحیح او النّسائی فقال النّسائی ثمّ ذکرت ذلک للشیخ الامام الوالد تغمده اللّه برحمته فوافق علیه و کان ابن الحدّاد احد الائمّة الشافعیّة کثیر الحدیث و الحفظ له و لم یحدّث عن غیر النّسائی و قال رضیت به حجّة بینی و بین اللّه تعالی انتهی ملخّصا و حکی الامام ابو بکر البیهقی رحمه اللّه تعالی فی الکتاب الّذی صنّفه فی مناقب الامام الشّافعی رضی اللّه عنه انّ الامام الشّافعی رحمه اللّه تعالی قیل له انّ أناسا لا یصبرون علی سماع منقبة او فضیلة لاهل البیت و إذا رأوا احدا یذکر شیئا من ذلک قالوا تجاوزوا

ص:450

عن هذا فهذا رافضی فأنشأ الشافعی رضی اللّه عنه یقول: ؟ ؟ ؟ إذا فی مجلس تذکر علیّا و سبطیه

و فاطمة الزّکیّة

أناس یرون الرّفض حبّ الفاطمیّة

می فرماید فصل فی محبّة اللّه تعالی و رسوله له و ذلک انّه صحّ النّقل فی کتب الاحادیث الصّحیحة و الاخبار الصّریحة

عن انس بن مالک رضی اللّه عنه قال اهدی الی النّبی صلی اللّه علیه و سلم طیر مشوی یسمی الحجل و فی روایة ما اراه الاّ الحباری فقال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطیر فجاء علی فحجبته و قلت انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم مشغول رجاء ان یکون الدّعوة لرجل من قومی ثمّ جاء علیّ ثانیة فحجبته ثمّ جاء الثّالثة فقرع الباب فقال النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم ادخله فقد عنّیته فلمّا دخل قال له النّبی صلی اللّه علیه و سلّم ما حبسک عنّا یرحمک اللّه قال هذه آخر ثلث مرّات و انس یقول انّک مشغول فقال یا انس ما حملک علی ذلک قال سمعت دعوتک فاحببت ان تکون لرجل من قومی فقال صلّی اللّه علیه و سلّم لا یلام الرّجل علی حبّه لقومه رواه التّرمذیّ انتهی فهذا الشّیخ الامام الفقیه ابن الصبّاغ*قد صرّح بصحة هذا الخبر الّذی فاح طیب نشره و فاغ*و اظهر الحقّ تمّ اظهار لمن ارتاده و ارتاغ*و دقّ عنق من حاد عنه و زاغ*و کسر ظهر من مال عنه و راغ*و افاد بکونه منقولا فی کتب الاحادیث الصّحیحة ما هو فوق البلاغ*فیا للّه کیف جاز للمخاطب و ساغ*ان یبطله فیشین دینه بالایتاغ*و یضاهی السفلة الارفاغ*و یماثل الانکاس الاملاغ*و اللّه ولی النّعمة بالاتمام و الاسباغ*و هو المفیض لآلائه بالاکمال و الاصباغ*و مخفی نماند که ابن الصّباغ از اکابر علمای مصبوغی الایدی بالفضل و البراعة و اجلّه فقهای مالکیه اهل السنه و الجماعة است عمر بن فهد مکّی در اتحاف الوری باخبار أم القری حسب داب خود که در وقائع هر سال علمای مکه را که در آن سال وفات یافته اند ذکر می کند در ذکر اسمای متوفین سنه خمس و خمسین و ثمان مائه گفته و نور الدین علی بن محمّد بن احمد بن عبد اللّه بن الصبّاغ المکی ظهر یوم الاربعاء سابع ذی القعدة و احمد بن عبد القادر شافعی که محامد عظیمه و مدائح فخیمه او از ابجد العلوم و تاج مکلل مولوی صدیق حسن خان معاصر واضح و لائحست در ذخیرة المال بعد بیان مسئله خنثی که علامت مرد و زن هر دو داشته باشد گفته قلت و هذه المسألة وقعت فی زمننا هذا ببلاد الجبرت علی ما اخبرنی به سیدی العلاّمة نور بن خلف الجبرتی و ذکر لی ان الخنثی الموصوفة توفّیت عن ولدین ولد لبطنها و ولد لظهرها و خلفت ترکة کثیرة و انّ علماء

ص:451

تلک الجهة تحیّروا فی المیراث و اختلف احکامهم فمنهم من قال یرث ولد لظهر دون ولد البطن و منهم من قال بعکس هذا و منهم من قال یقتسمان التّرکة و منهم من قال توقف التّرکة حتّی یصطلح الوالدان علی تساو او علی مفاضلة و اخبرنی انّ الخصام قائم و التّرکة موقوفه و انّه خرج لسوال علماء المغرب خصوصا علماء الحرمین عن ذلک و بعد الاتفاق به بسنتین وجدت حکم امیر المؤمنین فی کتاب الفصول المهمّة فی فضل الائمّة تصنیف الشّیخ الامام علی بن محمّد الشّهیر بابن الصبّاغ من علماء المالکیّة ازین عبارت ظاهرست که ابن الصّباغ شیخ و امام و از علمای مالکیه است و از عبارت شرح شمائل حاجی محمد بلخی دریافتی که شیخ استاد کامل را می گویند و علوّ مرتبه و مقام لفظ امام خود بالاتر از انست که محتاج بشرح و بیان باشد و عبد اللّه بن محمد المطیری در صدر کتاب خود ریاض زاهره گفته الحمد لله رب العالمین و الشّکر للملهم بالهدی الی صراط المتّقین و الصّلوة و السّلام علی سیّدنا و نبیّنا محمّد عبده و رسوله الّذی یصلّی علی خلقه عجما و عربا و انزل علیه قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِی اَلْقُرْبی و علی اله و اصحابه نجوم الاقتداء و بدور الاهتداء صلاة و سلامة یدومان بدوام المنزه وجوده عن الانتهاء و الابتداء اما بعد فیقول العبد الفقیر الی اللّه تعالی عبد اللّه بن محمّد المطیری شهرة المدنی حالا هذا کتاب سمّیته بالرّیاض الزّاهرة فی فضل آل بیت النّبیّ و عترته الطّاهرة جمعت فیه ما اطلعت علیه ممّا ورد فی هذا الشأن و اعتنی بنقله العلماء العاملون الأعیان و اکثره من الفصول المهمّة لابن الصبّاغ و من الجوهر الشّفاف للخطیب ازین عبارت ظاهرست که ابن صباغ از علمای عاملین اعیانست و مطیری استمطار رشحات فوائد او نموده که کتاب فصول مهمه او را ماخذ کتاب خود قرار داده و اعتماد بر آن فرموده و استناد بان کرده و کفی به برهانا علی عظم خطر ابن الصبّاغ و سموّ شانه و ناهیک به دلیلا علی جلالة قدره و ارتفاع مکانه و فاضل رشید ابن الصّباغ را بلقب عظیم شیخ یاد فرموده کتاب فصول مهمه او را در مقام ذکر تصانیف اهل سنت در فضائل اهلبیت علیهم السّلام ذکر نموده بسبب آن و امثال آن اثبات ولای سنّیه با این حضرات و دفع نسبت ناصبیّت و انحراف از اسلاف با انصاف خود خواسته حیث قال فی ایضاح لطافة المقال شیخ نور الدین علی بن محمد بن الصبّاغ المکی در فصول مهمه فی معرفة الائمه از کتب اهل سنت فضائل آن حضرات نقل کرده انتهی و نیز مخفی نماند که سوای عجیلی و مطیری دیگر اساطین محققین سنّیه و افاخم معتمدینشان در مصنّفات دینیّه خود از ابن الصّباغ نقل می نماید و باقوال و افادات او تمسّک و تشبث می فرمایند بعض عبارات

ص:452

این حضرات در این جا مذکور می شود و نبدی از ان انشاء اللّه تعالی در مجلد حدیث تشبیه خواهی شنید علی بن عبد اللّه السمهودی الشافعی در جواهر العقدین گفته و فی تاریخ نیسابور کما فی الفصول المهمّة ان علیّا الرّضی بن موسی الکاظم بن جعفر الصّادق بن محمّد الباقر بن علی زین العابدین بن الحسین رضوان اللّه علیهم لما دخل نیسابور کان فی قبّة مستورة بالسّقلاط علی بغلة شهبا و قد شقّ سوق نیسابور فعرض له الامامان الحافظان للاحادیث النّبویّة و العاثران علی السّنة المحمّدیّة ابو زرعة الرّازی و محمّد بن اسلم الطّوسی و معهما خلائق لا یحصون من طلبة العلم و الحدیث و اهل الرّوایة و الدّرایة فقالا له ایّها السّید الجلیل بن السّادة الائمّة بحق آبائک الاطهرین و اسلافک الاکرمین الاّ ما اریتنا وجهک المیمون و رویت لنا حدیثا عن آبائک عن جدّک محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم نذکرک به فاستوقف البغلة و امر غلمانه بکشف المظلّة و اقرّ عیون تلک الخلائق برویة طلعته المبارکة فکانت له ذؤابتان مدلیتان علی عاتقه و النّاس کلّهم قیام علی طبقاتهم ینظرون إلیه و هم ما بین صارخ و باک و متمرّغ فی التّراب و مقبّل لحافر بغلته و علا الضّجیج فصاحت الائمّة و الفقهاء و العلماء معاشر النّاس اسمعوا و عوا و انصتوا لسماع ما ینفعکم و لا توذونا بکثرة صراخکم و بکائکم و کان المستعلی

ابو زرعة الرّازی و محمّد بن اسلم الطوسی فقال علی بن موسی حدّثنی أبی موسی الکاظم عن ابیه جعفر الصّادق عن ابیه محمّد الباقر عن ابیه زین العابدین عن ابیه الحسین شهید کربلاء عن ابیه علیّ بن أبی طالب کرم اللّه وجهه قال حدّثنی حبیبی و قرة عینی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال حدّثنی جبرئیل قال سمعت ربّ العزّة سبحانه و تعالی یقول کلمة لا اله الاّ اللّه حصنی فمن قالها دخل حصنی و من دخل حصنی امن من عذابی ثمّ القی السّتر علی القبّة و سار قال فعدّ اهل المحابر و الدّوی الّذین کانوا یکتبون فانافوا علی عشرین الفا و قال الاستاذ ابو القاسم القشیری اتّصل هذا الحدیث بهذا السّند ببعض امراء السّامانیّة فکتبه بالذّهب و اوصی ان یدفن معه فی قبره فرئی فی النّوم بعد موته فقیل له ما فعل اللّه بک قال غفر لی بتلطفی بلا اله الاّ اللّه و تصدیقی بانّ محمّدا رسول اللّه و سید محمود بن محمد بن علی الشیخانی القادری در صراط سوی فی مناقب آل النبی گفته و فی الفصول المهمّة قال ابو محمّد عبد اللّه بن محمّد الامام بعد أبی محمّد الحسن الخالص ابنه محمّد المهدی و لم یخلف ابوه ولدا غیره و کان عمره عند وفات ابیه خمس سنین و ولد ابو القاسم محمّد المهدی

ص:453

بن الحسن الخالص بسرّمن رأی لیلة النّصف من شعبان سنة خمس و خمسین و مائتین من الهجرة و محمد محبوب عالم بن جعفر بدر عالم در تفسیر شاهی در تفسیر آیه فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ گفته

فی الفصول المهمّة قال الحسن بن علی رضوان اللّه تعالی علیهما هلاک النّاس فی ثلث فی الکبر و الحرص و الحسد فالکبر هلاک الدّین و به لعن ابلیس و الحرص عدوّ النّفس و به اخرج آدم علیه السّلام من الجنّة و الحسد رائد السّوء و منه قتل قابیل هابیل و نیز در تفسیر شاهی در تفسیر آیه ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ لا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ اَلْمُضِلِّینَ عَضُداً گفته و

فی الفصول المهمة کتب علی رضی اللّه تعالی عنه الی معاویة بن أبی سفیان کتابا یستقدمه فیه و کان صورة الکتاب من امیر المؤمنین علی أبی معاویة بن أبی سفیان امّا بعد فان کان عثمان ذا حقّ و قرابة فانّی ذو حقّ و قرابة الا و ان اللّه قد قلّدنی امر النّاس عن مشورة من المهاجرین و الانصار الا و ان النّاس تبع لهم فیما رأوا و عملوا و احبّوا و کرهوا فالعجل علیّ ثمّ العجل فانّی قد بعث الی جمیع العمال لا عهد علیهم و اقلّدهم من ذلک ما قلدنی أشتری ذلک دینی و امانتی لانی لم اجد من ذلک بدّا فاقدم علی فی اشراف اصحابک عند وقوفک علی کتابی ان شاء اللّه تعالی فعند فراغه من الکتاب جاء المغیرة بن شعبة فقال ما هذا یا امیر المؤمنین علی قال کتاب کتبته الی معاویة استقدمه فیه و ارید ان ابعث به إلیه رسولا فقال یا امیر المؤمنین عندی لک نصیحة فاقبلها قال هات قال انّه لیس احد ینبعث علیک غیر معاویة و فی یده الشّام و هو عمّ عثمان و عامله فابعث إلیه بعهده تلزمه طاعتک فاذا استقرت قدماک رایت فیه برأیک فقال کرم اللّه تعالی وجهه یمنعنی من ذلک قول اللّه عزّ و جلّ وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ اَلْمُضِلِّینَ عَضُداً

و افاخم نبهای معروفینست انشاء اللّه تعالی در حدیث تشبیه بتفصیل خواهی دریافت که غیاث الدین بن همام الدین المدعو بخواند امیر در کتاب حبیب السّیر که بتصریح حسام الدین سهارنپوری در مرافض و مصطفی بن عبد اللّه قسطنطینی در کشف الظنون از کتب معتبره است و نیز اعتماد و اعتبار ان از افادات خود شاهصاحب در باب المطاعن این کتاب واضح و آشکار است میبذی را از افاضل علمای عراق بل اعظم دانشمندان آفاق شمرده مدائح جلیله مفاخر اصیله او بتفصیل آورده و محمود بن سلیمان کفوی در کتائب اعلام الاخیار او را بلقب مولانا یاد فرموده جابجا از کتاب فواتح او نقل نموده و فاضل مصطفی بن عبد اللّه قسطنطینی نیز در کشف الظنون او را بلفظ مولانا مذکور ساخته بذکر مصنفات عدیده او در کتاب خود پرداخته و شاه ولی اللّه والد ماجد مخاطب که حسب تصریح مخاطب آیتی از آیات الهی و معجزۀ از معجزات نبوی بوده نیز در رساله نوادر من حدیث سیّد الاوائل و الاواخر بنقل از کتاب فواتح او مستفید گشته

که نسخه آن بعنایت رب الارباب در سفر عراق بدست اقل الطّلاب افتاده در فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید

فی روایة قدمت لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم طیرا فسمّی و اکل لقمة و قال اللّهمّ ائتنی باحبّ الخلق إلیک و الیّ فاتی علیّ فضرب الباب فقلت من انت قال علیّ قلت انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم علی حاجة ثمّ اکل لقمة و قال مثل الاولی فضرب علی فقلت من انت قال علیّ قلت انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم علی حاجة ثمّ اکل لقمة و قال مثل مقالته فضرب علی و رفع صوته فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یا انس افتح الباب ففتحته فدخل علی فلمّا راه النّبیّ تبسّم ثمّ قال الحمد للّه الّذی جعلک هو فانّی ادعو فی کل لقمة ان یاتینی اللّه باحب الخلق الی اللّه و الیّ فکنت انت فقال و الذی بعثک بالحق نبیّا انّی لاضرب الباب ثلاث مرّات و یدرأنی انس قال لم رددته قال کنت احبّ معه رجلا من الانصار فتبسّم النّبی و قال ما یلام الرّجل علی حبّ قومه انتهی فهذا الحافی الحسینی صاحب التبر المذاب، قد روی هذا الحدیث لاولی الافهام و الالباب، فنورّ صدور المؤمنین الاطیاب، و سرّ افئدة الموقنین الأنجاب، و احرق قلوب المعاندین النّصاب و جعل دهماءهم معرضا للتبار و التباب

و قوت مطالب مقاصد کتاب نزهة المجالس از اول ان ظاهرست حیث قال فیه اعلم وفّقنی اللّه و ایّاک لما یرضی و اعاذنی و ایّاک من سوء اقضاء انّی اقدّم قبل الشروع فی المقصود ما نقل عن أبی القاسم الجنید رحمه اللّه تعالی انّه سئل عن حکایات الصّالحین فقال هی جند من جنود اللّه تعالی یقوم بها احوال المریدین و یحیی بها معالم اسرار العارفین و یهیج بها خواطر المحتبین و یجری بها دموع المشتاقین قیل فهل علی ذلک من دلیل قال نعم قوله تعالی وَ کُلاًّ نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْباءِ اَلرُّسُلِ ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَکَ فاحببت لقول النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم عند ذکر الصّالحین تتنزّل الرّحمة ان اجمع ما تیسّر من اخبارهم و ما اشتمل علیه من العبادة فی لیلهم و نهارهم و ان اطّرز ذلک باللّطائف و الفوائد السّنیّة و الزّواجر للنّفوس الغویّة من المواعظ القویّة مع ما اذکره من المسائل الفقهیّة و المنافع الطبّیة و قطرة من مناقب خیر البریّة من هو حیّ فی قبره حیاة حقیقیّة و ذاته فی ضریحة المکرّم علی العرش طریّة و ازواجه و اصحابه و امته المرضیّة و قد جعلته ابوابا و فصولا حوت معانی قویّة و سمّیته نزهة المجالس و منتخب النّفائس و ختمته بذکر الجنّة رجاء ان نؤل إلیها بالفضل و المنّة و منه التوفیق و به الاعانة و نیز نهایت قدح و ثنا و وصف و اطراء کتاب نزهة المجالس و امامت و بنالت و جلالت و غزارت علم مصنف آن از تقریظ فاضل محمد حسین خشاب که در آخر نسخه مطبوعه مذکورست واضح و لائحست و هذه عبارته الحمد للّه و الصّلوة و السّلام علی رسول اللّه امّا بعد فیقول المتوکل علی ربّه الوهّاب محمّد حسین الخشاب لما کان کتاب نزهة المجالس و منتخب النّفائس للشّیخ الامام العالم العلامة عبد الرّحمن الصفوری الشّافعی تغمده اللّه برحمته من اجل الکتب الّتی یتّعظ بها و یستانس بها قد تکرر طبعه لکثرة الشّوق إلیه لما حواه من النّوادر و النّفائس و المواعظ التی لم تجتمع فی امثاله الا انه لم یعتن فی تصحیحه فلمّا صار طبعه هذه المرّة بالمطبعة الکستلیة بمحروسة مصر المحمّیة و الزمت بتصحیحه من ابتداء ملزمة (10) من الجزء الاوّل و من ملزمة (7) من الجزء الثّانی و وجدت فی اثناء التصحیح نسخة بالخطّ فی مجلدین فحصلت بها المقابلة مع النّسخة المطبوعة اوّلا و ما وجدت فی النّسخة الّتی بالخطّ من زیادة یتوقّف الکلام علیها یوضع منها بتمامه الخ

و لکن لا تدلّ علی النّصّ فللّه الحمد و المنة که ابن روزبهان با این همه بغض و عدوان کو در انکار واضحات مبالاتی ندارد تا آنکه انکار روایت تهدید ثانی حضرت فاطمه زهراء علیها السّلام را باحراق خانه ملایک کاشانه آنجناب که ثقات اهل سنت روایت کرده اند می نماید و طبری را که از اعاظم اهل سنتست رافضی قرار می دهد رد و انکار این حدیث شریف نکرده بلکه تسلم و قبول آن نموده گفته که این حدیث مشهورست و ان فضیلت عظیمه و منقبت جسمیه است و پر ظاهرست که این کلام دلالت تامّه دارد بر اعتبار و اعتماد این حدیث شریف و اینکه ان لائق انکار و ابطال نیست جیرانم که کابلی را چه سکر رو داده که باد صفیکه جاها فضله خواری و کاسه لیسی فضل بن روزبهان نموده در این جا از اقتفای آثارش سر تافته علم عناد و مخالفت حق و صواب برافراخته قطعا و حتما چنین حدیث شریف را موضوع گفته و بنقل خرافت ذهبی ذهب اللّه بنوره که خود تکذیب آن از کلامش ظاهرست و ذکر هدز جزری جزّر اللّه شراشیفه که محض شذ و ندرست دل خوش کرده و آخرها این جسارت و وقاحت کابلی این نتیجه داد که شاه صاحب هم باتباع او بهمین ترّهات لب گشودند و قصب سبق در اطفاء انوار فضل مرتضوی ربودند و همان خرافات کابلی را اعاده نمودند و برین مهملات دست انداختند فاستغفر اللّه من القول بالاباطیل و التّعلل بالاضالیل و الجسارة علی ردّ احادیث خیر النّبیّین و رمیها بالکذب اقتفاء لوساوس ابلیس اللّعین و فاضل فضل بن روزبهان از اکابر متکلمین اعیان سنّیان داخله متعصبین و متعنتین والاشان ایشانست شمس الدین محمد بن عبد الرحمن السخاوی الشافعی در ضوء لامع لاهل القرن التاسع می فرماید فضل اللّه بن روزبهان بن فضل اللّه الامین ابو الخیر بن القاضی باصبهان امین الدّین الخنجی الاصل الشّیرازی الشّافعی الصّوفی و یعرف بخواجه ملاّ لازم جماعة کعمید الدین الشّیرازی و تسلک بالجمال الاردستانی و تجرّد معه و تفدم فی فنون من عربیّة و معان و اصلین و غیرها مع حسن سلوک و توجّه و تقشّف و لطف عشرة و انطراح و ذوق و تقنع قدم القاهرة فتوفیت أمّه بها و زار بیت المقدّس و الخلیل و مات شیخه الجمال ببیت المقدس فشهد دفنه و سافر الی المدینة النبویة فجاور بها اشهرا من سنة سبع و ثمالین و لقینی بها فسر بعد ان تکدّر حین لم یجدنی بالقاهرة مع انّه حسّن له الاجتماع بالخیضری فما انشرح بها؟ ؟ ؟ و قرأ علیّ البخاری و غیره بالرّوضة و سمع دروسا فی الاصطلاح و اغتبط بذلک کلّه و کان یبالغ فی المدح بحیث عمل قصیدة بدیعة یوم ختمه انشدت بحضرتنا فی الرّوضة اولها: روی النسیم حدیثا للاحبّاء فصحّ ممّا روی اسقام أحشائی

و هی عندی بخطّه الحسن مع ما قیل نظما من غیره و کذا عمل اخری فی ختم مسلم و قد قرأه علی أبی عبد اللّه محمّد بن

ص:458

ابن الفرج المراغی حینئذ اولها: صحّحت عنکم حدیثا فی الهوی حسنا ان لیس یعشق من لم

یهجر او سنا

و هی بخطّه ایضا فی ترجمته من التّاریخ الکبیر و کتبت له إجازة حافلة افتتحتها بقولی احمد اللّه ففضل اللّه لا یجحد و اشکره فحقّ له ان یشکر و یحمد و اصلّی علی عبده المصطفی سیّدنا محمّد و وصفته بما اثبته؟ ؟ ؟ ایضا فی التّاریخ المذکور و قال لی انّه جمع مناقب شیخه الادستانی؟ ؟ ؟ و انّ مولده فیما بین الخمسین الی ستّین ثمّ لقینی بمکّة فی موسمها فحجّ و رجع الی بلاده مبلّغا ان شاء اللّه تعالی سائر مقاصده و مراده و بلغنی فی سنة سبع و تسعین انّه کان کاتبا فی دیوان السّلطان یعقوب لبلاغته و حسن اشارته و فاضل رشید فضل بن روزبهان را بتعظیم و تبجیل یاد می نماید و احتجاج و استدلال بکلام او می فرماید چنانچه در ایضاح لطافة المقال جائی که بصدد حمایت ابن روزبهان در آمده گفته خطائی که جناب قاضی نور اللّه شوشتری بطرف فضل بن روزبهان قدس؟ ؟ ؟ سرّه نسبت کرده اند وقوع لفظ رجس بجای لفظ رجزست در کریمه یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ اَلشَّیْطانِ و ان مستلزم استعجاب نیست الخ و نیز فاضل رشید در ایضاح گفته اقول آنفا معلوم ارباب بصیرت شده که تحریف بکلام الهی از فضل بن روزبهان قدس سرّه غیر متحقق بل احتمالات کثیرة در تغییر مبحوث عنه بتأیید اقوال علمای امامیّة متطرق الخ و نیز فاضل رشید در غرّة الرّاشدین گفته و خلیفة دانستن معاویه مسلم نیست چنانکه مصنف مد ظله که مغرض را روی سخن بان جنابست تحقیق این مبحث در تحفه اثنا عشریه در غایت جودت و وقت فرموده است و صاحب هدایه فرموده ثمّ یجوز التقلید من السّلطان الجائر کما یجوز من العادل لان اصحابه رضی اللّه عنهم تقلّدوا من معاویة و الحقّ کان بید علیّ فی نوبته و علامه سعید الدین تفتازانی در شرح عقائد فرموده فمعاویة و من بعده لا یکونون خلفاء بل مملوکا و امراء و در تهذیب الکلام فرموده ثم آل الامر الی الحسن رضی اللّه عنه و بعد ستة اشهر من بیعته سلم الامر لمعویة تسکینا للفتنة فانقلب الامامة بعد ثلثین الی الملک و السّلطنة و فضل بن روزبهان در ابطال الباطل فرموده و لا فائدة فی ذکره من مطاعن معاویة فلا اهتمام لنا اصلا بالذب عنه فانّه لم یکن من الخلفاء الراشدین؟ ؟ ؟ حتی یکون الذبّ عنه موجبا لاقامة الخلفاء و ذبّ الطعن عن حریمهم لیقتدی بهم؟ ؟ ؟ الناس و لا یشک فی کونهم الائمة لان معظّم الاسلام منوط برایهم فانّهم کانوا خلفاء النّبوة و وارثی العلم و الولایة و امّا معاویة فانّه کان من ملوک الاسلام و ملوک الاسلام فی اعمالهم لا یحلون عن المطاعن الی آخر ما قال و نیز می فرماید اقول من یرضی بمتابعة معاویة و یجعله اماما حتّی یشنع علیه ابن المطهر و قد ذکرنا انّه من الملوک و لیس علینا ان نذبّ عنه انتهی و فاضل معاصر مولوی حیدر علی فضیل آبادی

ص:459

نیز بتفخیمشان فضل بن روزبهان و لو بتسمیته بروزبهان پرداخته بذکر جسارت او بمقابله جناب علامه حلّی اعلی اللّه مقامه فی فرادیس الجنان دل خود مسرور ساخته چنانچه در مسلک ثانی منتهی الکلام بعد ذکر حدیث حوض که علامه حلّی از حمیدی نقل کرده می گوید باز طرق دیگر این حدیث و مانند آنرا تتبّع کرده قریب پانزده روایت بر زبان قلم سپرده و فاصل روزبهان انار اللّه برهانه و ثقل بالحسنات میزانه در تجهیل امام اعظم امامیّه مساعی بلیغ بتقدیم رسانیده

علی بن حسام الدّین الهندی الشّهیر المتّقی المتوفی سنه 975 رتّب هذا الکتاب الکبیر کما رتّب الجامع الصّغیر و سمّاه کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال ذکر فیه انّه وقف علی کثیر ممّا دوّنه الائمّة من کتب الحدیث فلم یر فیها اکثر جمعا منه حیث جمع فیه بین الاصول السّتّة و اجاد مع کثرة الجدوی و حسن الافادة و جعله قسمین لکن کان عاریا عن فوائد جلیلة منها انّه لا یمکن کشف الحدیث الا إذا حفظ راس الحدیث ان کان قولیّا و اسم راویه ان کان فعلیا و من لا یکون کذلک یعسر علیه ذلک فبوّب اوّلا کتاب الجامع الصّغیر و زوائده و سمّاه منهج العمّال فی سنن الاقوال ثمّ بوب بقیّة قسم الاقوال و سمّاه غایة العمّال فی سنن الاقوال ثمّ بوب قسم الافعال من جمع الجوامع و سمّاه مستدرک الاقوال ثم جمع الجمیع فی ترتیب کترتیب جامع الاصول و سمّاه کنز العمّال ثم انتخبه و لخّصه فصار کتابا حافلا فی اربع مجلدات و مولوی صدیق حسن خان معاصر در اتحاف النبلاء گفته جمع الجوامع للشیخ عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی المتوفی سنه احدی عشر و تسعمائة اوّله سبحان الّذی مبدئ الکواکب للّوامع و این کتابی کلانست در وی قصد استیعاب احادیث نبویه کرده و دو قسم نموده اول در سوق لفظ حدیث بنصّه با ذکر مخرج و راوی از یک تا ده یا زیاده بترتیب لغت بر حروف معجم ثانی در احادیث فعلیه محضه یا مشتمله بر قول و فعل یا سبب یا مراجعه و نحوها مرتب بر مسانید صحابه و عشره را در ان مقدم کرده بر حروف معجم در اسما پستر در کنی پستر در مبهمات پستر در مراسیل و برای این کتاب کتب بسیار مطالعه کرده در جامع صغیر گوید قصدت فی جمع الجوامع جمع الاحادیث النّبویة باسرها قال المناوی هذا بحسب ما اطلع علیه المؤلّف لا باعتبار ما فی نفس الامر لتعذّر الاحاطة بها و انافتها علی جمعه الجامع المذکور لو تمّ و قد اخترمته المنیة قبل اتمامه و فی تاریخ ابن عساکر عن احمد صحّ من الحدیث سبع مائة الف و کسر و قال ابو زرعة کان احمد یحفظ الف الف حدیث و قال البخاری احفظ مائة الف حدیث صحیح و مائتی الف حدیث غیر صحیح و قال مسلم صنّفت الصّحیح من ثلاثمائة الف حدیث انتهی در کشف الظنون گفته مراد باین عدد حقیقت نیست بلکه کثرتست و مع ذلک مجال دعوی احاطه و استیعاب نیست اگر چه از کتاب باشد زیرا که وصول بجمیع مرویات و مسموعات دشوارست و شیخ علامه علاء الدین علی بن حسام الدین الهندی الشهیر بالمتقی این کتاب را مرتب کرده و کنز العمّال فی سنن الاقوال و الافعال نام نهاده و ذکر کرده که بر مدونات بسیار در کتب حدیث از تالیف ائمه واقف شدم لیکن هیچ کتابی در انها اکثر الجمع ازین کتاب ندیدم زیرا که جامع اصول سته و جز آنست با کثرت جدوی و حسن افاده و اجاده اما عاریست از فوائد جلیله مثل عدم امکان کشف حدیث تا وقتی که سر حدیث یاد نباشد اگر قولیست و نام راوی اگر فعلیست و هر که این یاد ندارد بروی

ص:461

استخراج حدیث متعذر پس اول جامع صغیر و زوائد آنرا مبوّب نموده و بمنهج العمّال فی سنن الاقوال نام کرده بعده بقیه قسم او را تبویب نموده غایة العمال فی سنن الاقوال نام نهادم پستر قسم دوم افعال را مبوّب ساخته بمستدرک الاقوال مسمّی ساختم بعده همه را بر یک ترتیب بر اسلوب جامع الاصول مرتب کرده مجموع را کنز العمال نامیده شد بعده انتخاب و تلخیص آن کرد پس کتابی حافل در چار مجلد آمد انتهی و عبد القادر بن شیخ بن عبد اللّه العیدروس در نور سافر بترجمه سیوطی گفته و حکی عنه انّه قال رأیت فی المنام کانّی بین یدی النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم فذکرت له کتابا شرعت فی تالیفه فی الحدیث و هو جمع الجوامع فقلت له اقرأ علیکم شیئا منه فقال هات یا شیخ الحدیث قال هذه البشری عندی اعظم من الدّنیا بحذافیرها و شیخ ابو مهدی عیسی بن محمد الثعالبی در مقالید الاسانید گفته و حکی عنه انّه قال رأیت فی المنام کانّنی بین یدیه صلّی اللّه علیه و سلّم فذکرت له کتابا شرعت فی تالیفه فی الحدیث و هو جمع الجوامع فقلت له اقرأ علیکم شیئا منه فقال لی هات یا شیخ الحدیث قال هذه البشری عندی اعظم من الدّنیا بحذافیرها و جلال الدین سیوطی مجدد دین سنیّه در مائة تاسعه است و شیخ مشایخ فاضل مخاطبست و مخاطب در رساله اصول حدیث بعد ذکر انتهای سند والد خود بزین الدین زکریا و جلال الدین سیوطی و سخاوی و سنباطی و محمد بن صخره تصریح کرده بآنکه هر یکی ازین مذکورین مستند و حافظ وقت بود و تصانیف اینها دائر و سائر و اسانید اینها در افاق مشهور و معروفست و نیز عوالی و مناقب و فضائل و مآثر و محاسن و مدائح و محامد و مفاخر او از لواقح الانوار فی طبقات السادة الاخیار عبد الوهاب بن احمد بن علی الشعرانی و نور سافر فی اخبار القرن العاشر عبد القادر بن شیخ العیدروس و مقالید الاسانید ابو مهدی بن محمد المغربی ظاهر و باهرست فهذا السّیوطی الحافظ القرم العلاّم، المجدد بزعمهم علی راس المائة التاسعة لدین خیر الانام، علیه و علی اله الطّاهرین الکرام، آلاف التحیّة و السّلام، الملقب بشیخ الحدیث علی لسانه فی المنام، المخصوص بمناقب حصرها لا یرام، قد روی هذا الحدیث بطرق عدیدة اثباتا للمرام، و ابداء لمزید العنایة و الاهتمام، و ردعا لطغیان المنکرین الاغثام، و دحرا لنوازغ شکوکهم و الاوهام، فلا ادری هل یبقی بعد ذاک للمخاطب الماجد الحمام، بابطال الحدیث و ردّه ولوع او غرام، أم یندم علی هفواته الحاکیة للرّمام، و یکفّ نفسه عنها باوثق زمام

طیر فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی هذا الطّیر فجاء علیّ فاکل معه رواه التّرمذی و المعتمد عند محقّقی الحفاظ فیه انّه لیس بموضوع بل له طرق کثیرة قال الحاکم فی المستدرک رواه عن انس اکثر من ثلاثین نفسا انتهی و حینئذ فیقوی کلّ من تلک الطّرق بمثله و یصیر سنده حسنا لغیره و المحققون ایضا علی ان الحسن بغیره یحتج به کالحسن لذاته و فی جملة طرقه طریق رواتها کلّهم ثقات الاّ واحد قال بعض الحفاظ لم ار من وثقه و لا من جرحه و له طریق اخری رواتها کلهم ثقات ایضا الا واحد قال النّسائی فیه لیس بالقویّ و هو معارض بانّ غیر واحد وثقه و ذکر الحاکم انّه صحّ عن علیّ و أبی سعید و سفینة انّه صحیح لکن تساهله فی التّصحیح معلوم فالحقّ ما سبق ان کثرة طرقه صیّرته حسنا یحتج به و لکثرتها جدّا اخرج الحافظ ابو بکر بن مردویه فیها جزءا و امّا قول بعضهم انّه موضوع و قول ابن طاهر طرقه کلّها باطلة معلولة فهو الباطل و ابن طاهر معروف بالغلو الفاحش و ابن الجوزی مع تساهله فی الحکم بالوضع کما هو معلوم ذکر فی کتابه العلل المتناهیة له طرقا کثیرة واهیة و لذلک لم یذکره فی موضوعاته فالحقّ ما تقرّر اوّلا انّه حسن یحتج به انتهی نقلا عن نسخة نقلت من اصل نسخة الشّارح ازینجا بحمد اللّه کالشمس فی رابعة النهار أو کالصبح عند الاسفار ظاهر گردید که این حدیث نزد مثل ابن حجر متعصب که خود را در ابطال مثل

حدیث انّه ولیّکم بعدی که صحت ان مجمع علیه قومست و خود روایت و تصحیح آن کرده معذور نداشته معتمد و معتبر و حسنست و لائق احتجاج و استدلالست و این هم ظاهر که قول ابن طاهر که بر خلاف اسم پدر خود موصوف بوده که غلو فاحش داشت و همچنین جسارت دیگر متعصبین بر حکم به وضع آن باطل محضست و این هم ثابت گردید که این حدیث بمرتبه قویست که ابن الجوزی با وصفی که مساهلت تمام دارد در حکم بوضع احادیث تا آنکه جمله از احادیث صحیحه را در فضائل مرتضویه رد و ابطال نموده کما فی فتح الباری بلکه بسیاری از احادیث صحاح خود را هم در موضوعات داخل ساخته کما لا یخفی علی المتتبعین مجال آن نیافته که این حدیث را از موضوعات شمارد و همت خود را بابطال آن برگمارد فالعجب من المخاطب الحدید النّظر*الممعن المنعم الصّحیح البصر*کیف ابطل هذا الخبر و ردّه من غیر عثور و خبر*و خاطر بنفسه فی موارد الهلک و الخطر*و اعرب عن وقوعه فی شباک الخدع و الغرر*و لم یقف علی افادة علامته العظیم الخطر*المحرز لمناقب واضحة الحجول و الغر و* الناقد للحدیث و الاثر*شیخ الاسلام الحافظ ابن حجر* کَلاّ وَ اَلْقَمَرِ* وَ اَللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ* وَ اَلصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ* إِنَّها لَإِحْدَی اَلْکُبَرِ *و علی الجملة فقد جاءالمنکرین من الانباء ما فیه مزدجر*و بلغتهم

ص:463

النّذر و من انذر فقد اعذر*فلئن لم ینتهوا فالسّاعة موعدهم وَ اَلسّاعَةُ أَدْهی وَ أَمَرُّ یَقُولُ اَلْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ أَیْنَ اَلْمَفَرُّ کَلاّ لا وَزَرَ* إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ اَلْمُسْتَقَرُّ *و مناقب باهره و فضائل فاخره و معالی زاهره و محاسن ظاهره و مدائح جلیله و محامد جمیله و مفاخر اثیله و ماثر اصیله ابن حجر مکی بحمد اللّه المنعام بتفصیل تمام در مجلد حدیث ولایت از لواقح الانوار فی طبقات السّادة الاخیار عبد الوهاب بن احمد بن علی بن الشعرانی و ریحانه الالیا و زهرة الحیوة الدنیا شهاب الدین احمد بن محمد خفاجی و نور سافر عن اخبار القرن العاشر عبد القادر بن شیخ بن عبد اللّه العیدروس و مرقاة شرح مشکاة ملا علی قاری و تحفه بهیة فی طبقات الشافعیه عبد اللّه بن حجازی الشرقاوی و براهین قاطعه کمال الدین بن فخر الدین جهرمی و شرح شمائل ترمذی حاجی محمد بلخی و نوافض الروافض سید محمد بن عبد الرّسول البرزنجی و کفایة المتطلع تاج الدّین بن احمد الدّهان المکی و امداد بمعرفة الاسناد سالم بن عبد اللّه البصری و درر سنیه فیما علا من الاسانید الشنوانیة محمد بن علی بن منصور الشنوانی و ثبت عبد الرحمن بن محمد الکربزی و ذخیرة المال احمد بن عبد القادر العجیلی و ما ثبت بالسّنة شیخ عبد الحق دهلوی و رساله اصول حدیث خود مخاطب شنیدی

یا رسول اللّه جئت لادخل فحجبنی انس قال یا انس لم حجبته قال یا رسول اللّه لمّا سمعت الدّعوة احببت ان یجیء رجل من قومی فتکون له فقال النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم لا یضرّ الرّجل محبّة قومه ما لم یبغض سواهم کر و مدائح وضیئه و محامد بهیّه و مناقب سنیّه و محاسن علیّه علی متقی از لواقح الانوار فی طبقات السادة الاخیار شعرانی و مجمع البحار محمد طاهر گجراتی و نور سافر عن اخبار القرن العاشر عبد القادر بن شیخ بن عبد اللّه العیدروس و کفایة المتطلع تاج الدین دهّان و اخبار الاخبار و مدارج النبوة شیخ عبد الحق و سجة المرجان فی آثار هندوستان از غلام علی آزاد بلگرامی و اتحاف النبلاء و ابجد العلوم مولوی صدیق حسن خان معاصر واضح و لائحست عبد الوهاب بن علی الشعرانی در لواقح الانوار فی طبقات السادات الاخیار گفته منهم الشیخ الصّالح الورع الزّاهد سیّدی علی الهندی رضی اللّه عنه اجتمعت به فی سنة سبع و اربعین بمکة المشرّفة مدة اقامتی بها للحج و انتفعت برویته و لحظه و کان رضی اللّه عنه قلیل اللّحم بل جلد علی عظم و کان کثیر الصّمت و العبادة هو و جماعته دخلت علیهم فی حوش قریبا من دار الشریف برکات فوجدت اصحابه نحو خمسین نفسا کل واحد حجر علیه بابراش من خوص و هم یتعبّدون لا یخرجون الاّ للصّلوة فی الحرم ثم یرجعون لا یخالط احد منهم صاحبه الاّ للضّرورة باذن الشیخ فاعجبنی حالهم و اعطانی نصفین و قال ضیافتک فانّا متجردون و غرباء فلا تؤاخذنا فوسع اللّه علیّ فی الرجعة ببرکته و لم یکن مع شیء لکلفة الرّجعة و اعطیت فیهما اربعین دینارا فی مکة فلم ارض و قالوا ما فرح منه بهذا احد غیرک فلما وقفت تجاه قبر النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم جاء شخص و مدح النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم بقصیدة فاعطیتهما له و کان له عدة مؤلفات منها ترتیب الجامع الصغیر للجلال السیوطی فرتبها کلّها علی ابواب الفقه و احادیث الکتاب انّما هی علی حروف المعجم فلا یکاد انسان یجد حدیثا فی باب من الابواب الاّ ان یطالع الکتاب کاملا فبوب لکل نوع بابا و ردّ الاحادیث إلیه و اختصر نهایة ابن الاثیر فی غریب الحدیث و اطلعنی علی مصحف فی ورقة ستین سطر اکل سطر حرب و دعی لی بدعوات حول البیت و قال اللّهمّ اجعل حرکاته و سکناته کلّها مرضیّة عندک یا ارحم الرّاحمین فلمّا حججت سنة اثنتین و خمسین وجدته رجع الی بلاد الهند رضی اللّه تعالی عنه آمین و محمد طاهر گجراتی در خطبه مجمع البحار در ذکر تصنیف آن گفته و إذا ما یسّر اللّه تعالی اتمامه علی هذا المنهج اتوسّل به الی خدمة ذلک الجناب العالی شیخی الشّفیق المشفق ذی المفاخر و المعالی قطب الاوان و غوث الزمان و صفوة الرّحمن نزیل الحرمین مجاور بیت اللّه الحرام مربیّ الانام و مرشد الکرام اعنی الشیخ علی المتّقی بن حسام افاض اللّه فیض تقواه علی الدّانی و القاصی علی الدوام لیکون ذریعة لشفاعته یوم الفزع الاکبر فی ذلک المقام الخ و عبد القادر بن شیخ بن عبد اللّه

ص:465

در نور سافر عن اخبار القرن العاشر گفته فی لیلة الثّلثه اوقات السّحر توفّی العالم الصّالح الولی الشّهیر العارف باللّه تعالی علی المتّقی بن حسام الدّین بن القاضی عبد الملک بن قاضیخان القرشی بمکّة المشرّفة بعد مجاورته بها مدّة طویلة و دفن فی صبح تلک اللّیلة و مدفنه بالمعلاة بسفح جبل محاذی تربة الفضیل بن عیاض بین قبریهما الطّریق المسلوک عند محلّ یقال له ناظر الخیش و عمره سبعة و ثمانون سنة و قیل تسعون سنة رحمه اللّه تعالی و کان من العلماء العاملین و عباد اللّه الصّالحین علی جانب عظیم من الورع و التّقوی و الاجتهاد فی العبادة و رفض السوی و له مصنّفات عدیدة و ذکروا عنه اخبارا حمیدة رحمه اللّه تعالی امین و من مناقبه العظیمة انّه رای النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم فی المنام و کانت لیلة جمعة و سبعة و عشرین فی شهر رمضان فساله عن افضل النّاس فی زمانه قال انت قال ثمّ من فقال محمّد بن طاهر بالهند و رای تلمیذه الشّیخ عبد الوهّاب فی تلک اللّیلة النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و ساله مثل ذلک فقال شیخک ثمّ محمّد بن طاهر بالهند فجاء الی الشّیخ علی المتّقی لیخبره بالرّویا فقال له قبل ان یتکلّم قد رایت مثل الّذی رایت و کان ببالغ فی الرّیاضة حتّی نقل عنه انّه کان یقول فی آخر عمره وددت ان لم افعل ذلک لما وجده من الضّعف فی جسده عند الکبر قال الفاکهی و کان لا یتناول من الطّعام الا شیئا یسیرا جدّا علی غایة من التّقلل فیه بحیث یستبعد من البشر الاقتصار علی ذلک القدر و ما ذاک الاّ لملکة حصلت له فیه و طول ریاضة وصل بها إلیه حتّی کان إذا زید فی غذائه المعتادة و لو قدر فوقلة لم یقدر علی هضمه قال و کذا کان قلیل الکلام جدّا قال غیره و کان قلیل المنام موثرا للعزلة من الانام الی ان قال و کانت ولادته ببرها نفور سنة ثمان و ثمانین و ثمانمائة و قیل خمس و ثمانین و ثمانمائة و مؤلفاته کثیرة نحو مائة مؤلّف ما بین صغیر و کبیر و محاسنه جمة و مناقبه ضخمة و قد افردها العلاّمة عبد القادر بن احمد الفاکهی فی تالیف لطیف سماه القول النّقی فی مناقب المتّقی ذکر فیه من سیرته الحمیدة و ریاضة العظیمة و مجاهداته الشّاقّة ما یبهر العقول و لعمری ما احسن قوله فیه حیث یقول طابق اسم شیخنا علی و لقبه المتّقی موضع علیاه و مسماه و قال فی موضع آخر من الکتاب المذکور ما اجتمع به احد من العارفین و العلماء العاملین و اجتمع هو علیهم الاّ اثنوا علیه ثناء بلیغا کشیخنا تاج العارفین أبی الحسن البکری و شیخنا الفقیه العارف الزّاهد الوجیه العمودی و شیخنا امام الحرمین الشهاب بن حجر الشّافعی و صاحبنا فقیه مصر شمس الدّین الرّملی الانصاری و شیخنا فصیح علماء عصره شمس البکری و لکلّ من هؤلاء الجلّة عندی ما دلّ علی کمال مدحه

ص:466

شیخنا المتّقی بحسن استقامته و الاستقامة اجل کرامة و قول کلّ من هؤلاء معتمدی فی شهادته إذا قالت حذام فصدّقوها فانّ القول ما قالت حذام*قال و من ثمّ اشتهر باقلیم مکة المشرقة اشهر من قضا و صار یقصده وفود بیت اللّه کما یقصد المشعر الحرام و الصّفا حتی بلغ صیته لسلطان الاسلام المرحوم المقدّس سلیمان بعد ان کان یفرغ علی یدیه بل قدمیه ماء الطّهارة محمود عظیم سلاطین الهند اعتقادا فیا له من شان قال و شهرته فی الهند و جهاتها اضعاف شهرته بمکّة کما لا یحتاج فی ذلک الی اقامة برهان قال و من مناقبه ان بعض اصحابه رأی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فی المنام فی حیاة الشّیخ علی و کانت الرّؤیا بمکّة المشرفة قائلا یا رسول اللّه بما ذا تامرنی حتی افعله قال تابع الشیخ علی المتقی فما فعله افعله انتهی و فی هذا ادلّ دلیل علی انّ الشّیخ علی المتقی نفعنا اللّه ببرکاته کان له النصیب الاوفر من متابعته صلّی اللّه علیه و سلّم و لذا خصّه صلی اللّه علیه و سلّم بالذکر دون غیره من اهل زمانه و امر الرّائی بملاحظة افعاله و متابعته صلی اللّه علیه و سلّم بالذکر دون غیره من اهل زمانه و امر الرّائی بملاحظة افعاله و متابعته فیها الی غیر ذلک من الاشاره کتسمیته شیخا و کان الشیخ ابو اسحاق الشیرازی نفعنا اللّه به یفتخر بمنام نبویّ فیه تسمیته النّبیّ شیخا قلت و رایت فی بعض التعالیق رسالة من املاء الشّیخ نفعنا اللّه ببرکاته تشتمل علی نبذة من احواله الّتی لا تتلقی الاّ عنه کالمشیرة الی کمال مبدئه و مآله فرایت ان اذکر منها هنا ما دعت إلیه الحاجة قال بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ و الصّلوة و السّلام علی سیّدنا محمّد و اله و صحبه اجمعین امّا بعد فیقول الفقیر الی اللّه تعالی علیّ بن حسام الدّین الشهیر بالمتّقی انّه خطر فی خاطری ان ابیّن للاصحاب من اوّل امری الی آخره فاعلموا رحمکم اللّه ان الفقیر لما وصل عمری الی ثمان سنین جاء فی خاطر والدی رحمه اللّه ان یجعلنی مریدا لحضرة الشیخ باجن قدس اللّه سرّه فجعلنی مریدا و کان طریقه طریق السّماع و اهل الذوق و الصّفا فبایعنی علی طریق المشایخ الصّوفیّة و اخذت عنه و انا ابن ثمان سنین و لقننی الذکر الشّیخ عبد الحکیم بن الشّیخ باجن قدّس سرّه و کنت فی بدایة امری اکتسب بصنعة الکتابة لقوتی و قوت عیالی و سافرت البلدان فلمّا وصلت الی الملتان صحبت الشیخ حسام الدّین و کان طریقة طریق المتّقین فصحبته ما شاء اللّه ثم لما وصلت مکة المشرفة صحبت الشّیخ ابا الحسن البکری الصّدّیقی قدس اللّه سره و کان له طریق التّعلم و التّعلیم و کان شیخا عارفا کاملا فی الفقه و التّصوف فصحبته ما شاء اللّه و لقّننی الذکر و حصل لی من هذین الشیخان الجلیلین علیهما الرّحمة و الغفران من الفوائد العلمیّة و الذوقیة التی تتعلّق بعلوم

ص:467

الصّوفیة فصنّفت بعد ذلک کتبا و رسائل فاوّل رسالة صنّفتها فی الطّریق سمّیتها تبیین الطریق الی اللّه تعالی و آخر رسالة صنّفتها سمیتها غایة الکمال فی بیان افضل الاعمال فمن من الطّلبة حصل منهما رسالة ینبغی له ان یحصّل الاخری لیلازم بینهما فی القصد انتهی قلت و بالجملة فما کان هذا الرّجل الاّ من حسنات الدّهر و خاتمة اهل الورع و مفاخر الهند و شهرته تغنی عن ترجمته و تعظیمه فی القلوب یغنی عن مدحته انتهی و شیخ عبد الحق بن سیف الدین الدّهلوی البخاری در اخبار الاخیار گفته شیخ علی بن حسام الدین بن عبد الملک بن قاضیخان المتّقیّ القادری الشاذلی المدینی الچشتی رحمة اللّه علیه کاملة واسعة تامّة آبای کرام او از جونپوراند و تولد شریف وی در برهان پور وهم در اوان صغر در هفت و هشت سالگی پدر ویرا در خدمت شاه باجن چشتی که در برهانپور بوده بر ده مرید ساخته بود دور قریب ان ایام بسفر آخرت خرامیده وی بعد از فوت پدر بمقتضای طبیعت بشری چند گاهی بلذات حسیّه مشغول بوده قریب ایام شباب در ملازمت بعضی از ملوک هند آمده قدری از اموال و اشیای دنیا بدست آورد هم در آن اثنا آن جاذبه عنایت و هدایت در رسید و حقارت متاع دنیا و فنای اهل آن در نظر آمد و در خدمت شیخ عبد الحکیم بن شاه باجن رسیده خرقه خلافت مشایخ چشتیه پوشید و چون در اصل فطرت وی نشئۀ عزیمت تقوی و ورع غالب بود بجانب دیار ملتان؟ ؟ ؟ سفر کرد و بصحبت شیخ حسام الدین متقی رحمه اللّه رسید و سلوک طریقه و ورع و تقوی را بامداد و تعاون برکات صحبت ایشان بیش گرفت و در مدت دو سال تفسیر بیضاوی و کتاب عین العلم را در ملازمت ایشان مطالعه کرده همراه زاد تقوی و راحله توفیق عزیمت حرمین شرفین زادهما اللّه تعظیما و تشریفا یافت و در آنجا با شیخ ابو الحسن بکری رحمة اللّه علیه که بالاجماع از اولیاء زمان خود بود صحبت داشت و تلمذ نموده و دیگر علما و مشایخ عصر را که در ان دیار شریف بودند دریافت و استفاده نمود و در آنجا بزرگی بود که او را شیخ محمد بن محمد بن محمد السخاوی می گفتند از وی خرقهای خلافت سلسلۀ علیّه قادریّه و شاذلیّه که بقطب الوقت شیخ نور الدین ابو الحسن علی الحشتی الشاذلی منتهی می شود و مدینیّة که بحضرت شیخ ابو مدین شعیب المغربی قدس اللّه اسرارهم پوشید و در مکه معظمه رخت اقامت و استقامت نهاده عالم را بانوار طاعات و مجاهدات و بآثار افاضت علوم دینی و افادت معارف یقینی مستنیر و مستفید ساخت و بجمع و تصانیف کتب و رسائل در علم حدیث و تصوّف اشتغال فرمود بعد از مشاهدۀ آثار خیر ایشان از توالیف و غیر ان عقل حیران می شود و بجزم حکم می کند که اینها بی توفیق کامل و برکت شامل که ناشی از کمال مرتبه استقامت و رسوخ درجه ولایت باشد وجود نگیرد و جامع صغیر و کتاب جمع الجوامع شیخ جلال الدین سیوطی را که احادیث

ص:468

بترتیب حروف تهجی جمع کرده و ادعای احاطه جمیع احادیث نبوی از اقوال و افعال انحضرت کرده صلی اللّه علیه و سلم تبویب فرمود و بر ابواب فقهیه ترتیب داده و الحق بنطر در ان کتابها ظاهر می شود که چه کارها کرده و چه تصرفات نموده و بار دیگر منتخبی از ان گرفته و اکثر مکررات را انداخته آن نیز کتابی مهذب و منقح آمده گویند که شیخ ابو الحسن بکری می فرمودند للسّیوطی منّة علی العالمین و للمتّقی منّة علیه و دیگر رسائل و کتب تصنیف کرده که سالکان طریقت و طالبان آخرت را سرمایۀ وقت و مددکار حال باشد مجموع تصانیف و توالیف وی از صغیر و کبیر و عربی و فارسی از صد متجاوزست و اول تصانیف او رساله تبیین الطرقست که بتصنیف آن از غیب ملهم شدند دیگر مجموعه حکم کبیر کتابیست نافع شامل خلاصه هر چه در تمامه کتب تصوفست بیاران خود می فرمود که علامت فهم کردن شما این کتاب را آنست که هر چه از و وقائع این راه مشکل شود از آنجا حل کنید و هر مسئله از مسائل این علم که پرسند از وی جواب دهید و اشتغال وی به تتبع سنن و احادیث نبوی صلّی اللّه علیه و سلم تا آخر وقت حیات بود که در آن وقت به مقتضای عادت بشری جنبیدن ممکن نباشد شب و روز بتالیف کتب احادیث و تصحیح و مقابله آن مشغول بودی گویند که در فهم دقائق و استنباط معانی و نکات بمرتبه رسیده بود که علمای کبار که در ان دیار شریف بودند غیر از تحیر و تحسین نمی نمودند و شیخ ابن حجر که در زمان خود اعظم فقها و اعلم علمای مکه معظمه بود و در ابتدای حال اوستاد شیخ بود اگر در معانی بعض احادیث متوقف و متردد شدی بشیخ گفته می فرستاد که این حدیث را در تبویب جمع الجوامع در کدام باب نهاده اند تا بقرینه قیاس ان بمعنی ان پی می برد و بارها خود را نسبت بخدمت شیخ تلمیذ حقیقی می خواند و در آخر مرید شد و خرقه خلافت پوشید و علی هذا القیاس جمیع مشایخ و اکابر آن وقت بکمال فضل و ولایت وی معترف و در رعایت تعظیم و تکریم وی متفق بودند و الان نیز خواص و عوام آن دیار چنانچه مشایخ سلف را یاد کنند او را نیز یاد می کنند و با قطع نظر از تصانیف کتب و نشر علوم که علمای ظاهر را نیز بعد از حصول توفیق و برکت میسّر باشد آنچه از ریاضات و مجاهدات و کرامات و محاسن اخلاق و محامد اوصاف و رزانت افعال و متانت احوال و رعایت آداب ظاهر و باطن و تقوی و ورع از وی نقل می کنند اول دلیلست بر کمالات باطنی و احوال حقیقی وی الخ و نیز شیخ عبد الحق در مدارج النبوة گفته و شیخ اجل علی متقی در تبویب جمع الجوامع سیوطی که آنرا جامع کبیر نام کرده برای اشراق نماز عنوانی جدا نهاده الخ و غلام علی از او بلگرامی در سحبة المرجان فی آثار هندوستان گفته مولانا الشیخ علی المتقی هو من اعاظم الاولیاء و اکابر الاتقیاء آباؤه من جونفور و مسقط راسه برهانفور من بلاد الدّکن تلمّذ علی الشیخ حسام الدّین الملتانی و غیره من العلماء ثمّ سافر سنة ثلاث و خمسین و تسعمائة الی الحرمین الشریفین زادهما اللّه شرفا و صحب الشیخ أبا الحسن البکری

ص:469

و تلمّذ علیه و تدیّر المکة المعظمة و اشتغل بالتّدریس و التّالیف و رتب جمع الجوامع للسّیوطی علی الابواب الفقهیّة و کان الشیخ ابو الحسن البکری یقول للسّیوطی منّة علی العالمین و للمتّقی منّة علیه و تصانیفه المطولات و المختصرات من العربیّة و الفارسیّة متجاوزة عن المائة و کان الشّیخ ابن حجر صاحب الصّواعق المحرقة استاذ للمتّقی و فی الآخر تلمّذ علی المتّقی و لبس الخرقة منه قضی نحبه فی الثانی من جمادی الاولی سنة خمس و سبعین و تسعمائه و تاریخ وفاته قضی نحبه و کتب یوم وفاته وصیّة نسختها هذه بسم الله الرحمن الرحیم و الصّلوة و السّلام علی سیّدنا محمّد و علی اله و صحبه اجمعین هذا ما اوصی به الفقیر الی اللّه علی بن حسام الدّین الشهیر المتّقی فی یوم خروجه من الدّنیا و دخوله فی الآخرة انّ هذا الفقیر لما کان صغیرا جعلنی والدی رضی اللّه عنه مریدا للشّیخ الاجل باجن قدس سرّه و کان طریقه رحمه اللّه طریق السّماع و الصّفا و الوجد و الهیمان فلمّا وصلت الی سنّ التّمیز بین الحقّ و الباطل اخترته و رضیت به شیخا عملا بما قالوا انّ الصّبی إذا جعل مرید الشیخ فهو بالخیار بعد البلوغ ان شاء جعله شیخا و ان شاء اتخذ لنفسه شیخا آخر و موافقة لوالدی فیما اختار لی فلمّا مات والدی و شیخی رضی اللّه عنهما لبست خرقة مشایخ چشت من الشیخ عبد الحکیم بن الشیخ باجن قدس سره ثم اردت صحبة شیخ یرشدنی و یدلّنی علی ما اهمّنی من طریق الحقّ فقصدت بلاد ملتان و صحبت الشیخ العارف باللّه حسام الدّین المتّقی رحمة اللّه علیه و الغفران مدة ثم سافرت الی الحرمین الشّریفین و صحبت الشّیخ العارف باللّه ابا الحسن البکری قدس سره و اخذت عنه الخرقة القادریّة و الشّاذلیّة و المدینیة و لبست هذه الخرق الثّلاث من الشیخ محمّد بن محمّد السّخاوی قدس سرّه و تاج الدین احمد دهّان در کفایة المتطلع کما سمعت سابقا گفته کتاب التبویین للجامع الکبیر و الصّغیر المذکورین مع زیادة فی الکبیر للامام العلامة قبلة اهل السّلوک نور الدّین علی بن حسام الدّین المتّقی رحمه اللّه تعالی اخبر بهما و سائر مؤلفاته عن العلاّمة علی بن الامام عبد القادر الطبری المکی عن صهره الشیخ محمّد عارف عن والده شیخ اهل العرفان عبد الوهّاب بن ولی اللّه الهندی عن مؤلّفها استاذه العارف باللّه تعالی الشیخ علیّ بن حسام الدّین المتّقی فذکر بها و مولوی صدیق حسن خان معاصر در ابجد العلوم گفته الشیخ علی المتّقی بن حسام الدّین عبد الملک بن فاضیخان القادری الشاذ الی المدنی الچشتی اصله من جونفور و مولده برهانفور من بلاد الدّکن تلمّذ علی الشیخ حسام الدّین الملتانی و غیره من العلماء ثم سافر فی سنة 952 الی الحرمین الشریفین و صحب الشیخ ابا الحسن البکری و تلمّذ علیه یقول البکری للسّیوطی منة علی العالمین و للمتّقی منّة علیه اشتغل بالتّدریس و التالیف و رتب جمع الجوامع

ص:470

للسّیوطی علی الفقه تزید مؤلفاته علی المائة و کان الشیخ ابن حجر المکی الفقیه الشافعی صاحب الصّواعق المحرقة استاذه و فی الآخر تلمّذ علیه و لبس الخرقة منه توفّی رح فی سنه 975 تاریخ وفاته قضی نحبه ذکر له الشیخ عبد الحق الدّهلوی ترجمة حافلة فی المقصد الاوّل من کتابه زاد المتقین فی سلوک طریق الیقین و اثنی علیه کثیر او حرّر احواله الشریفة فی ابواب خمسة بایضاح تامّ و للشّیخ عبد الوهّاب المتّقی کتاب سمّاه اتحاف التّقی فی فضل الشیخ علی المتّقی ابان فیه عن فضائله الکثیرة و هو حقیق بذلک و قد وقفت علی توالیفه فوجدتها نافعة مفیدة ممتعة تامّة و نیز مولوی صدیق حسن خان در اتحاف النبلاء گفته علی بن حسام الدین بن عبد الملک بن قاضی خان المتقی جونپوری الاصل برهانپوری المولد بود در سنه ثلث و خمسین و تسعمائه بحرمین شریفین خرامید و در مکه معظمه رحل اقامت افکند از کثرت ریاضت و تقوی و نشر علوم ظاهر و باطن غلغله بملاء اعلی رسانید خواص و عوام آن بقعه مقدسه بکمال فضل و ولایت او اعتراف داشتند شیخ ابن حجر هیتمی مکی مفتی حرم محترم مولف صواعق محرقة در ابتدای حال استاد او بود آخر خود را تلمیذش می خواند و رسم ارادت بجا آورد و خرقه خلافت پوشید عدد تصانیفش از صد متجاوزست شیخ عبد الحق دهلوی که مرید شیخ عبد الوهاب خلیفه اوست ذکرش در اکثر تصانیف خود آورده در زاد المتقین و اخبار الاخیار اطالت در بیان احوالش بسیار نموده و گفته شیخ عبد الوهاب در مجملی از احوال ایشان رساله نوشته مسمی باتحاف التقی فی فضل الشیخ علی المتقی و از وی نقل کرده که گفت خانه دیدم بغایت آراسته و پیراسته بر صفت بهشت پر انوار و انهار روی شیخ علی متقی نشسته اند و انهار و جداول مختلف در صغر و کبر در صحن خانه جاری بودند اشارت نبهری کردند که این جامع کبیرست و بنهری دیگر که این جامع صغیرست و بجدولی؟ ؟ ؟ اشارت می کند که این فلان رساله است و بجدول دیگر که این فلان همچنین کتب و رسائل را نام می برند و هر یکی را بنهری و جدولی تعیین می نمایند می گفتند که آنچه از وجه حلال کسب کنند هرگز ضایع نشود و اگر آن را گم کنند باز یابند انتهی فهذا علی المتّقی راس علمائهم فی الزّهد و التّقی الحائز لمدائح تعحب اهل النّهی الّذی اشار بزعمهم الی اتباعه المصطفی، و صرّح بکونه افضل اهل زمانه فیما یبصره النّائم و یری، قد اورد فی کتابه هذا الحدیث الوثیق العری، و ذکر منه عدّة طرق و روی، فلا ادری کیف یسوغ لاحد من اهل الحجی، ان یبطل هذا الخبر اتباعا للهوی، فیهلک و یخسر و یردی، و یبدی انّه ضلّ و غوی، و لزیغه نسی الحقّ فسوف ینسی و کتاب کنز العمال از کتب مشهوره بین اهل الفضل و الکمال و داخل اجازۀ مشایخ اقیال و روایات مذکور در معرض احتجاج و استدلالست انفا دانستی که تاج الدین احمد الدّهان در کفایة المتطلع آنرا ذکر نموده بودن آن از مرویات شیخ خود حسن عجیمی

ص:471

که یکی از ان مشایخ سبعه است که شاه ولی اللّه باتصال سند خود بایشان حمد الهی بجا آورده ظاهر فرموده و مصطفی ابن عبد اللّه القسطنطینی المشهور بحاجی خلیفه نیز در کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون بعد ذکر جمع الجوامع آن را ذکر نموده کما سبق و مولوی حیدر علی معاصر در ازالة الغین گفته نه بینی که قدوة المحدثین یعنی مسلم رحمه اللّه تعالی در صحیح خود که از ماخذ جامع الاصول است احادیثی که مدلولش حکم نکیر بر خلفا و امراست روایت می نماید وزیر همین احادیث که مخاطب از غایت نصب آن را مستلزم حرمت خروج امام حسین قرار داده می نهد و تفصیل بین قسم احادیث از کتب دیگر که جامع احادیث باشند زیاده تر دریافت تواند شد صاحب کنز العمال بعد ذکر احادیث مذکوره و مانند آن فصلی منعقد می کند و می گوید الفرع الثالث فی جواز مخالفة الامیر و عدم اطاعته و بعد ازین احادیثی که جمع کرده و از کتب محدثین آورده بعضی از ان این ست لا طاعة لاحد فی معصیة انّما الطّاعة فی المعروف قدن

عن علی رضی اللّه عنه لا طاعة لمخلوق فی معصیة الخالق حم ک عن عمران و الحکم بن عمرو الغفاری سیکون علیکم ایمّة یملکون ارزاقکم یحدثونکم فیکذبونکم و یعلمون فیسیئون العمل و لا یرضون منکم حتّی تحسّنوا قبیحهم و تصدّقوا کذبهم فاعطوهم الحقّ ما رضوا به فاذا تجاوزوا فمن قتل علی ذلک فهو شهید طب عن أبی سلالة السّمع و الطّاعة حق علی المرء المسلم فیما احبّ او کره ما لم یؤمر بمعصیة فلا سمع علیه و لا طاعة حم ق ع

عن ثوبان من ارضی سلطانا بما یسخط ربّه خرج عن دین اللّه ک عن جابر اسمعوا هل سمعتم انه سیکون بعدی امراء فمن دخل علیهم فصدّقهم بکذبهم و اعانهم علی ظلمهم فلیس منّی و لست منه و لیس بوارد علی الحوص و من لم یدخل علیهم و لم یعنهم علی ظلمهم و لم یصدّقهم بکذبهم فهو منّی و انا منه و هو وارد علی الحوض ت صحیح غریب ن حب عن کعب بن عجرة انّ اللّه لم یبعث نبیّا إلا و له حواریّون فیمکث بین اظهرهم ما شاء اللّه یعمل فیهم بکتاب اللّه و سنّة نبیّه فاذا انقرضوا کان من بعدهم امراء یرکبون روس المنابر یقولون ما تعرفون و یعلمون ما تنکرون فاذا رأیتم اولئک فحقّ علی کل مؤمن یجاهدهم بیده فان لم یستطع فبلسانه فان لم یستطع بلسانه فبقلبه لیس وراء ذلک الاسلام عن علی رضی اللّه عنه قال بعث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم معرّبة و استعمل علیهم رجلا من الانصار فامرهم ان یسمعوا له و یطیعوا فلمّا خرجوا اوجد علیهم فی شیء فقال أ لیس قد امرکم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ان تطیعونی قالوا بلی قال اجمعوا حطبا ثم دعا بنار فاضرمها فیه ثم قال عزمت علیکم لتدخلنّها فهمّ القوم ان یدخلوها فقال لهم شابّ منهم انّما فررتم الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من النّار فلا تعجلوا حتّی نلقی النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم فان امرکم ان تدخلوها فادخلوا فرجعوا الی النّبی صلی اللّه علیه و سلم فاخبروه فقال لو دخلتموها ما خرجتم منها ابدا و

فی لفظ لو دخلوها لم یزالوا فیها الی یوم القیمة لا طاعة فی معصیة اللّه انّما الطّاعة فی المعروف

ص:472

طحم ش خ م د ن ع محصل معانی این روایات آنست که سمع و طاعت تا وقتیست که حکام و امرا امر معروف نمایند و هر گاه فسق و فجور ورزند و خلاف شریعت بعمل آرند انقیاد و امتثال نیست و قریبست که حکام جور فراهم آیند و طالب خوشامد باشند و درباره عمل قبیح و دروغ خود طمع تصدیق و تحسین دارند و کلمه حق روبروی شان بگوئید تا که راضی باشند و هر گاه تجاوز نمایند و نوبت بقتل و قتال انجامد هر کسی که بر اظهار حق گشته شود او شهید خواهد شد و برضوان و همسایگی حق خواهد پیوست و کسی که راضی کند حاکم را بچیزی که خدا بر آن خشم فرماید از دین خارج شد و کسی که داخل شود بر حکام جور و دروغ آنها را تصدیق کند و بر ظلم شان اعانت نماید مرا با وی کاری نیست و او را با من و هرگز وارد نشود بر حوض کوثر و هر که بر خلاف مذکور عمل نماید من ازویم و او از من و بر حوض کوثر وارد خواهد شد و بدرستی که خدای عز و جل مبعوث نکرد هیچ نبی را مگر بودند خواص اصحاب او که شریعت را بر پا دارند هر گاه ملازمین نبی منقرض شوند امرا بهمرسند و منکرات بعمل آرند در این وقت بر هر مؤمن حسب طاقت جهاد می یابد بدست خود و اگر نتواند جهاد لسانی کند و اگر برین هم قدرت نیابد اعمال آنها را بد بداند و این کمترین مرتبه اسلامست و در صحیح بخاری هم مرویست که حضرت صلی اللّه علیه و سلم لشکری فرستاد و مردی را از جمله انصار رئیس گردانید و امر فرمود که اطاعت او کنند چون روانه شدند قضا را آن رئیس در امری متغیر شد و گفت که آیا حضرت نفرموده بود که اطاعت بکنید گفتند چنینست که تو می گوئی فرمود تا هیزم جمع کردند و آتش افروختند باز امتحانا یا بوجوه دیگر گفت که داخل شوید اهل لشکر قصد کردند که در آتش درآیند و خاکستر شوند جوانی از آن میان گفت که پناه بکنف پیغمبر صلی اللّه علیه و سلم گرفته بودیم که از آتش نجات یابیم بعد اسلام دخول در آتش چه معنی داشته باشد تعجیل نکنید و نزد حضرت صلی اللّه علیه و سلم بروید اگر حکم فرماید بطیب خاطر در آتش درآئید حضرت فرمود اگر داخل می شدند باز هرگز از آتش بیرون تا قیامت نمی آمدند طاعت حکام تا همان وقتست که بمعروف حکم کنند نه بمعصیت الی غیر ذلک من الاحادیث انتهی و نیز مولوی حیدر علی در منتهی الکلام گفته مخفی نماند که حضرت أم المؤمنین عائشه بسیاری از مناقب حضرت امیر و بتول زهراء و ذریت طاهرۀ ایشان بارها بر زبان آورده چنانچه بر محدثین محتجب نمی ماند درین مقام ناگزیر بر بعضی از احادیث اکتفا می رود و از آنجمله روایت امام احمد در مسند خویشست از أم المؤمنین مذکور که

من کنت مولاه فعلیّ مولاه و ابن ماجه قزوینی نیز این حدیث را روایت کرده و از آنجمله روایت طبرانی در کبیر از آنجنابست که

النّظر الی وجه علیّ عبادة و این روایت را حاکم هم در مستدرک خویش آورده از آن جمله حدیث اوست

عن عائشة

ص:473

عن فاطمة یا فاطمة لا ترضین ان تکونی سیّدة نساء العالمین و سیّدة نساء المؤمنین و سیّدة نساء هذه الامة و از آنجمله روایت ابن أبی شیبه است عن عائشة فاطمة سیّدة نساء العالمین بعد مریم ابنة عمران و اسیة امرأة فرعون و خدیجة ابنة خویلد و از آنجمله روایت ابو داود و حاکمست

عن عائشة اتانی جبرئیل فاخبرنی انّ امّتی ستقتل ابنی هذا یعنی لحسین و اتانی بتربة من تربته حمراء چنانچه بر ناظر تالیفات شیخ سیوطی و متقی مخفی نیست

رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقالوا إذا لقینا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم اخبرناه بما صنع علیّ و کان المسلمون إذا رجعوا من سفر بدأ و برسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ثم انصرفوا الی رحالهم فلمّا قدمت السّریة فسلّموا علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقام احد الاربعة فقال الم تر الی علیّ بن أبی طالب فعل کذا و کذا فاعرض عنه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ثم قام الثانی فقال مثل ما قال فاعرض عنه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ثم قام الثّالث فقال مثل مقالتهما ثم قام الرّابع فقال ما قالوا فاقبل إلیهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و الغضب یعرف فی وجهه فقال ما تریدون من علیّ ثلثا انّ علیّا منی و انا منه و هو ولیّ کل مؤمن بعدی اخرجه التّرمذی

و عن حبشی بن جنادة انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال علی منّی و انا من علیّ و لا یودّی عنّی الاّ انا او علیّ اخرجه الترمذی

و عن انس قال کان عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم طیر فقال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی هذا الطّیر فجاء علیّ فاکل معه اخرجه التّرمذی ازین عبارت ظاهرست که صاحب نواقض حدیث طیر را در جمله فضائل ثابته برای جناب امیر المؤمنین علیه السلام داخل ساخته همت باثبات آن گماشته و بسبب نقل آن از ترمذی بتخجیل منکرین کما ینبغی پرداخته فالحمد للّه الّذی انطق صاحب النّواقض بما ینقض ظهر المنکرین الحائدین و یحدو علی رفض عناد المبطلین الجاحدین و یدرأ فی صدور المتعنّتین الکاشحین و یذر القذی فی عیون الغاشّین الغیر النّاصحین و یبدی شین المائنین و اَللّهَ لا یَهْدِی کَیْدَ اَلْخائِنِینَ و العجب من الکابلی الکابّ کاس الدّین کیف لم یحتفل بافادة صاحب النّواقض الّذی عنده هو بمکان رزین و مع التّقلید له و الاقتداء به و احتقاب اصاره و تحمّل اوزاره و اقتصاص آثاره فی مخالفة الحقّ و الیقین لم یعرج علی اتباعه و وفاقه فی ایثار الصّدق المبین

فضرب علی الباب فقلت من انت قال علیّ فقلت انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم علی الحاجة ثم اکل لقمة فقال مثل ذلک فضرب علیّ فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یا انس افتح الباب فدخل فلمّا راه النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم تبسّم ثم قال الحمد للّه الّذی جعلک ممّن یحبّه اللّه و رسول فانّی دعوت اللّه فی کل لقمة ان یاتینی باحبّ الخلق إلیه و الیّ فکنت انت قال فو الّذی بعثک بالحقّ انّی لأضرب الباب ثلث مرّات و یردّنی انس فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لم رددته قال کنت أحبّ معه رجلا من الانصار فتبسم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و قال ما یلام الرّجل علی حبّ قومه اخرجه ابن عساکر و الحافظ محبّ الدّین بن البخار فی تاریخیهما و نیز در اکتفا گفته و عنه أی

عن انس رضی اللّه عنه ان أمّ سلمة اتت النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم بحجلات قد شوتهن فقال النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک و یاکل معی من هذا الطّیر قال انس فجاء علیّ بن أبی طالب فقال استاذن لی علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقلت هو علی حاجة و احببت ان یجیء رجل من الانصار فرجع ثمّ دعا فسمع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقال ادخل یا علیّ اللّهمّ و الیّ اللّهم و الیّ اللّهم و الیّ اخرجه ابن عساکر فی تاریخه و نیز در اکتفا گفته

عن عبد اللّه القشیری قال حدثنی انس رضی اللّه عنه قال کنت احجب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فسمعته بقول اللّهمّ اطعمنا من طعام الجنّة فاتی بلحم طیر مشوی فوضع بین یدیه فقال اللّهمّ ائتنا بمن تحبّه و یحبّک و یحبّ نبیّک و یحبّه نبیّک فاذا علیّ بن أبی طالب علی الباب فاستاذننی فلم اذن له احسب انّه قال ثلث مرّات فدخل بغیر اذنی فقال النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم ما بطأ بک یا علی قال یا رسول اللّه جئت لادخل فحجبنی انس فقال لم حجبت قال یا رسول اللّه لمّا سمعت الدّعوة احببت ان یجیء رجل من قومی فتکون له فقال النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم لا یضرّ الرّجل محبّه الرّجل قومه ما لم یبغض سواهم اخرجه ابن عساکر فی تاریخه انتهی فظهر و سطع و وضح و لمع بعون المنعم المتفضّل بجمیل المواهب ان فی تخریج صاحب الاکتفاء حدیث الطّیر من عدّة طرق و تعدیده من اسنی المطالب*و ابهی المناقب*و روایته فی کتابه الّذی یظهر من صدره کونه فی رفیع المراتب*و منیع المناصب*اکتفاء و اقتناعنا لکلّ منصف للحقّ طالب*و هدایة و إرشادا لکلّ مستبصر عن الرّشد غیر راغب*

گردید که او از مشایخ اجازه اعاظم و کبراء متسننین مثل سالم بن عبد اللّه بصری و علی بن محمد شوکانی و محمد بن علی شنوانی و محمد عابد سندی و ابو علی محمد صفوی جوفاموی و شاه ولی اللّه والد مخاطب و خود شاه صاحب می باشد و کفی بذلک شرفا لا یدرک غایته*و فخرا لا یرام نهایته

مقبول السّمعة وافر الحرمة ولد بقریة تریس بالسّین المهملة و حفظ القرآن و اخذ عن جماعة من العارفین ثمّ دخل بلاد الهند و السّواحل و اخذ عن اجلاء لقیهم من العلماء الاعلام و ضبط و قیّد و رحل الی الحرمین و فاق فی العلوم النقلیّة و العقلیّة ثم تدیّر بندر الشحر فاشتهر بها و علاصیته و اقبل علیه اهلها و عظّموه و اجلّوه و ولّی بها مشیخة التّدریس بالمدرسة السّلطانیّة فدرس فی العلوم الشّرعیّة و افاد و انتفع به خلق کثیر و ولّی خطابة الجامع ثم ولّی القضاء و جمع بین اطراف الرّیاسة و المراتب و بالجملة فقد کان من صدور العلماء الاعلام و کانت وفاته ببندر الشحر فی صفر سنه ثلاث و ستّین و الف و مخفی نماند که محمد امین صاحب خلاصة الاثر از اجلۀ عالی فخر و اعاظم جلیل القدرست محمد افندی بن علی افندی بن بها و الدین محمد افندی المرادی البخاری الدمشقی النقشبندی مفتی الحنفیة در سلک الدر فی اعیان القرن الثانی عشر گفته محمّد امین المحبّی بن فضل اللّه بن محب اللّه بن محمّد محبّ الدّین بن أبی بکر تقی الدّین بن داود المحبّی الحموی الاصل الدّمشقی المولد و الدار الحنفی العلامة الادیب فرید العصر و یتیمة الدّهر المورّخ الدّهر العقول بانشائه البدیع الفاضل الزکی اللوذعی الالمعی الشاعر الماهر الفائق الحاذق النبیه اعجوبة الزّمان مع لطافة عجیبة و طلاقة غریبة و نکات ظریفة و شواهد لطیفة ولد بدمشق فی سنة احدی و ستین و الف و نشأ بها فی کنف والده و اشتغل بطلب العلم فقرأ علی العلامة الشیخ ابراهیم الفتال و الشّیخ رمضان العطیفی و الاستاذ الشّیخ عبد الغنی النابلسی و الشیخ علاء الدّین الحصکفی مفتی دمشق و الشّیخ عبد القادر العمری بن عبد الهادی و الشیخ نجم الدّین الفرضی و أخذ طریق الخلوتیة عن الشیخ محمّد العبّاسی الخلوتی و اخذ بعض العلوم عن الشیخ محمود البصیر الصّالحی الدّمشقی و اخذ عن الشیخ عبد الحی العسکری الدّمشقی و أجاز له الشیخ یحیی الشماوی و الشیخ محمّد بن سلیمان المغربی و اخذ بالحرمین عن جماعة من علمائهما منهم الشیخ حسن العجیمی المکی و الشیخ احمد النخلی المکی و الشیخ ابراهیم الخیاری المدنی حین ورد من الشام و غیرهم و مهر و برع و تفوق فی فنون العلم و فاق فی صناعة الانشاء البلیغ و نظم الشعر و ظهر فضله و کان یکتب الخطّ الحسن العجیب و ألف مؤلفات حسنة بعد ان جاوز العشرین منها الذیل علی ریحانة الشهاب الخفاجی سماه نفحة الریحانه و رشحة طلاء الحانه و التاریخ لاهل القرن الحادی عشر سماه خلاصة الاثر فی تراجم اهل القرن الحادی عشر ترجم فیه زهاء ستة آلاف و هو مشهور و المعوّل علیه فی المضاف و المضاف إلیه و المثنی الّذی لا یکاد یتثنی و قصد السّبیل فیما فی لغة العرب من الدّخیل و الدر المرصوف فی الصّفة

ص:478

و الموصوف و کتب حصة علی دیوان المتنبی و حاشیة علی القاموس سماها بالنّاموس صادفته المنیة قبل ان تکمل و کتاب أمالی و دیوان الشعر و غیرها من درر غرره و تحائف فکره و رحل للرّوم و للدّیار الحجازیة و ناب فی القضاء بمکّة و رحل للدّیار المصریة و ناب فی القضاء بمصر و حج بیت اللّه الحرام و ولی تدریس المدرسة الأمینیة بدمشق و بقیت علیه الی وفاته قال الشّمس الغزی فی کتابه لطائف المنّة اجتمعت به مرتین فی خدمة والدی فانّه کان بینه و بین المترجم مودّة اکیدة و سمعت من فوائدة و شعره و کان قد ادرکه الهرم بسبب استیلاء الامراض علیه انتهی الی ان قال المرادی بعد ذکر نبذة من اشعار المحبّی له غیر ذلک من النّظام و النثار المزری بکاسات العقار و کانت وفاته فی ثامن عشر جمادی الاولی سنة احدی عشرة و مائة و ألف و دفن بتربة الذهبیة من مرج الدّحداح قبالة قبر العارف أبی شامة و کثر الاسف علیه و قامت عند الادباء ماتمه فرثی بالقصائد العدیدة منها ما قاله الشیخ صادق أفندی الخراط من قصیدة مطلعها هذا المصاب الّذی کنا نحادره القلب من هو له شقت مرائره

بئس الصّیاح صباح البین لاطلعت شموسه بل و لا لاحت بشائره اهدی لنا جمل الاکدار مطلقة

فلا رعی اللّه ما اهدت بوادره

و هی طویلة جدا و ترجمة الامین حقیقة بالتّدوین و فی هذا القدر کفایة لاهل الدّرایة

محمد امین بن فضل اللّه المحبی در خلاصة الاثر گفته عیسی بن محمّد بن محمّد بن احمد بن عامر جار اللّه ابو مکتوم المغربی الجعفری الثعالبی الهاشمی نزیل المدینة المنوّرة ثم مکّة المشرفة امام الحرمین و عالم المغربین و المشرقین الامام العالم العامل الورع الزّاهد المفنّن فی کلّ العلوم الکثیر الاحاطة و التّحقیق ولد بمدینة زواوة من ارض المغرب و بها نشاء و حفظ متونا فی العربیة و الفقه و المنطق و الاصلین و غیرها و عرض محفوظاته علی شیوخ بلده منهم الشیخ عبد الصّادق و عنه اخذ الفقه ثم رحل الی الجزائر و اخذ بها عن المفتی الکبیر الشهیر الشیخ سعید قدّ و ره و حضر دروسه و روی عنه الحدیث المسلسل بالاولویّة و الضّیافة علی الاسودین الماء و التّمر و تلقین الذّکر و لبس الخرقة و المصافحة و المشابکة و لازم دروس الامام الشهیر و الصّدر الکبیر أبی الصّلاح علی بن عبد الواحد الانصاری السّجلماسی مدّة تزید علی عشر سنین فشارک ببرکته فی فنون عدیدة و اخذ عنه صحیح البخاری الی نحو الربع منه علی وجه من الدّرایة بدیع التزم الکلام فیه علی اسناده بتعریف رجاله من ذکر سیرهم و مناقبهم و موالیدهم و وفیاتهم و ما فی الاسناد من اللّطائف من کونه مکیّا او مدنیّا فیه روایة الاکابر عن الاصاغر و الصّحابی عن الصّحابی و نحو ذلک و علی متنه بتفسیر غریب و بیان محلّ الاستدلال منه و مطابقته للترجمة و ما یحتاج إلیه من اعراب و تصریف و ما فیه من القواعد الاصولیّة و ما یبنی علیها من الفروع و الالماع بما فیه من الاشارات الصّوفیة و غیر ذلک ممّا یبهر العقول و سمع علیه جمیع الصّحیح غیر مرة علی طریق مختصر بین الدّرایة و الرّوایة و سمع علیه طرفا من الشّفاء تفقها فیه بمراجعة شروحه التلمسانی و الدّلجی و الشّمنی و غیرهم و اخذ عنه فی علوم الحدیث الفیّة العراقی تفقّها فیها و فی شرحها للمصنّف و شیخ الاسلام و فی الفقه جمیع مختصر خلیل تفقها فیه بمطالعة شروحه بهرام و التّتائی و المواق و ابن الغازی و الحطاب و غیرهم و الرّسالة الی نحو النّصف منها تفقّها فیها کذلک بمراجعة شروحها الجزولی و أبی الحسن و غیرهما و نبذة من تحفة الحکّام فی نکت العقود و الاحکام لابن عاصم و فی اصول الفقه جمیع جمع الجوامع للسّبکی مرّتین قراءة بحث و طرفا من اصول ابن الحاجب مع نبذة من شرحه للعقبانی و شرحه للقاضی عضد الدّین و حاشیة المحقّق التّفتازانی علیه و فی اصول الدین أمّ البراهین بشرحها للسّنوسی من قوله و یجمع معانی هذه العقائد لا إِلهَ إِلاَّ اَللّهُ الی آخره و جمیع المقدّمات بشرحها له و طرفا من الکبری له و طرفا من اختصار الطّوالع للبیضاوی و فی النّحو الالفیة لابن مالک سماعا من لفظه من اوّلها الی ترجمة الکلام و ما یتالف منه مع الالماع بلطائف نکت و اللامیّة من اوّلها الی باب ابنیة الفعل المجرّد و تصاریفه و فی فنّ البلاغة جمیع تلخیص الفتاح

ص:480

بشرحه المختصر و فی المنطق جمیع الجمل للخونجی مرّتین بمراجعة شروحه التلمسانی و ابن مرزوق الحفید و ابن الخطیب القسطینی و جمیع مختصر السّنوسی و من ایساغوجی من القیاس الخ و من البردة من اوّلها الی قوله نبیّنا الامر المناهی و کان یاتی فیها بالعجائب و الغرائب و ربّما یمر علیه الایام فی البیت الواحد منها بمراجعة شرحها لابن مرزوق الحفید و غیره و فی التّصوف المباحث الاصلیّة نظم ابن البناء فی آداب السّلوک و غیر ذلک ممّا لا یحصی فی فنون شتّی کالرّسم و الضّبط و البدیع و العروض و القوافی و التّفسیر و اجازه مرّات بل انابه عنه فی مباشرة وظیفة تدریس له و زوّجه ابنته و اختصّ به و لم یفارقه حتّی مات و ماتت زوجته فرحل عن الجزائر و تبعه للقراءة علیه فی المنطق شیخنا العلاّمة لمحقّق المدقّق یحیی بن محمّد بن محمّد بن محمّد بن عیسی بن أبی البرکات الشّهیر بالشّاوی و قال انّه سار معه ثمان مراحل حتّی اکمل قرأته علیه و دخل تونس و اخذ عمّن بها من اجلائها کالشّیخ زین العابدین و غیره و لمّا دخل الی قسطینة اخذ بها عن الشیخ المعمّر عبد الکریم السکونی و لم یزل علی ذلک کلّما اجتمع بأحد من العلماء استفاد منه و افاده حتّی وصل الی مکّة المشرفة و حجّ سنة اثنتین و ستّین و الف و جاور بها سنة ثلاث و ستّین و سکن بخلوة فی رباط الداودیة و اخذ عنه إذا ذاک الشیخ علی باجاج و قرأ علیه الصّحیحین و المؤطا ثم رحل الی مصر و اخذ بها عن اکابر علمائها کالنّور علی الاجهوری و القاضی الشهاب احمد الخفاجی و الشّمس محمّد الشوبری و اخیه الشهاب و البرهان المامونی و الشّیخ سلطان المزاحی و النّور الشیر املسی و غیرهم ممّن یطول ذکر اسمائهم و اجازوه بمرویّاتهم و اثنوا علیه بما هو اهله بل اتفق مع شیخ الشّافعیّة محمّد الشّوبری و اخیه شیخ الحنفیّة احمد انه اجتمع بهما فی ولیمة عند بعض الکبراء فقدم إلیهما استدعاء بخطه فلمّا راه الکبیر منهما و هو الشّمس محمّد قال معتذرا عن کتابة الاجازة

قد جاء فی الحدیث انّ اللّه کتب الاحسان علی کلّ شیء الخ و انّی لا احسن کتابة إجازة تناسب هذا الاستدعاء الحسن فطلب من اخیه الکتابة علیه فقال امام علی مذهب الاخ و کتب له البرهان المامونی فی اجازته انّه ما رای منذ زمان من یماثله بل من یقاربه و رحل الی سنة ابن الخصیب و اخذ بها عن الشیخ علی المصری و هو الشّیخ العارف باللّه تعالی الورع الزّاهد المشهور الولایة العظیم القدر الجامع بین الشّریعة و الحقیقة صاحب التّصانیف منها تحفة الاکیاس فی حسن الظنّ بالنّاس و رسالة الانوار و مشارق الانوار فی بیان فضل الورع من السّنة و کلام الاخیار و غیر ذلک ثم رحل الی مکّة شرفها اللّه تعالی و اخذ بها عن اجلائها کالقاضی تاج الدّین المالکی و الامام زین العابدین الطبری و الشّیخ عبد العزیز

ص:481

الزّمزی و الشیخ علی بن جمّال المکیّین و اجازوه بمرویاتهم و لازم بها خاتمة المحدّثین الشمس البابلی و خرج له فهرستا بمقرواته و اشتغل بالتّدریس فی المسجد الحرام فی فنون کثیرة و کان یزور النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فی اثناء کل سنة و یتردّد علی الاستاذ الصّفی احمد القشاشی و یاخذ عنه و کان یقول ما رایت مثل سیّدی الشّیخ احمد یکتب ما أراد من غیر احتیاج الی تفکّر قال و کان شیخنا علی بن عبد الواحد یقول مادام القلم فی یدی و مدّته فیه کتبت به فاذا جف احتجت الی التّامل و الاستحضار و امّا سیّدی الشیخ احمد فلا یقف وارده عند جفاف قلمه و مکث بمکة سنین عزبا ثم ابتنی له دارا و اشتری جاریة رومیّة و استولدها و حصل کتبا کثیرة و کان للنّاس فیه اعتقاد عظیم حتی انّ العارف باللّه السّید محمّد بن علوی کان یقول فی شانه انّه زرّوق زمانه و کان السّیّد عمر باحسن باعلوی یقول من أراد ان ینظر الی شخص لا یشکّ فی ولایته فلینظر إلیه و کفی بذلک فخر اله و من شهد له خزیمة فحسب و قد شوهرت له کرامات و کانت سائر اوقاته معمورة بانواع العبادة و انتفع به جماعة من العلماء الکبار منهم الاستاذ الکبیر ابراهیم بن حسن الکورانی و شیخنا الحسن بن علیّ العجیمی شیخنا احمد بن محمّد النخلی فسح اللّه تعالی فی اجلهما و السّیّد محمّد الشّلی باعلوی و السّیّد احمد بن أبی بکر شیخان و السّیّد محمّد بن شیخنا عمر شیخان و الشّیخ عبد اللّه الطّاهر العبّاسی و غیرهم و له مؤلّفات منها مقالید الاسانید ذکر فیه شیوخه المالکیین و اسماء رواة الامام أبی حنیفة و فهرست البابلی و کانت وفاته یوم الاربعاء لست بقین من رجب سنة ثمانین بعد الالف و دفن بالحجون؟ ؟ ؟ عند قبر الاستاذ المشهور الشّیخ محمّد بن عراق و احمد بن محمد بن احمد بن علی الشهیر بالنخلی المکی که او هم از مشایخ اجازه شاه ولی اللّه ست در رساله اسانید خود در ذکر مشایخ خویش گفته و منهم الشّیخ الامام الجبهذا الهمام حبر لا یباری فی تحقیق العلوم و بحر لا یجاری فی تدقیق الفهوم من وصف بحسن التّقریر و التّالیف اطباق الآفاق و وضعها بلطف التّرصیف الحذّاق علی الاحداق الشّیخ عیسی بن محمّد بن محمّد الثّعالبی الجعفری المالکی رحمه اللّه تعالی رحمة واسعة فی الدّنیا و الآخرة امین حضرت درسه فی مجاورته بمکّة المشرقة و قد جاوز فیها سنین کثیرة و لازمت درسه الی ان مات بها و دفن بالمعلاّة و نیز نخلی در رساله اسانید در ذکر مسموعات خود از شیخ محمد بابلی گفته و سمعت علی شیخنا الشیخ محمّد المذکور السّنن الصغری النّسائی رحمه اللّه تعالی بقراءة سیّدنا و مولانا و شیخنا خاتمة العلماء الحفّاظ المحققین و مرجع الفقهاء و القراء و المحدّثین الشّیخ عیسی بن محمّد الثّعالبی الخ و سابقا شنیدی که شاه ولی اللّه در رساله ارشاد

ص:482

الی مهمات الاسناد گفته فصل قد اتّصل سندی بحمد اللّه بسبعة من المشایخ الجلّة الکرام الائمّة القادة الاعلام من المشهورین بالحرمین المحترمین المجمع علی فضلهم من بین الخافقین الشّیخ محمّد بن العلاء البابلی و الشّیخ عیسی المغربیّ الجعفری و الشّیخ محمّد بن سلیمان الرّندانی المغربی و الشّیخ ابراهیم بن الحسن الکردی المدنیّ و الشّیخ حسن بن علی العجیمی المکّی و الشّیخ احمد بن محمّد النخلی المکّی و الشیخ عبد اللّه بن سالم البصری ثم المکّی و لکل واحد منهم رسالة جمع هو فیها او جمع له فیها اسانیده المتنوّعة فی علوم شتّی الخ

ان شاء اللّه الجلیل بما یروی الغلیل و یشفی العلیل و یقطع لسان القال و القیل و از غرائب امور آنست که شاهصاحب با وصفی که در مقامات عدیده کاسه لیسی و لحس فضلات صاحب مرافض اختیار ساخته و جائی که انبان کابلی را خالی یافته بسوی اخذ و انتحال تلفیقات و تلمیعات مرفوضه صاحب مرافض شتافته باز در این مقام باثبات او حدیث طیر را اعتبار نفرموده قصب السّبق در اظهار کمال انصاف و ولای خود برد و ابطال ان ربوده و صدق دعوی فقیر که شاهصاحب اخذ و انتحال تلفیقات و تلمیعات مرافض نموده اند بر کسی که مباحث طعن عدم اجرای ابو بکر حدّ بر خالد و طعن تخلف از جیش اسامه و طعن منع فدک در تحفه و مرافض دیده مخفی نیست و دلیل مزید اعتبار و اعتماد صاحب مرافض انست که مولوی حیدر علی معاصر با آن همه تعصب و تصلب که شهره آفاقست در ازالة الغین روایت کتاب مرافض را روایت اهل سنت وا نموده تمسک و استدلال بان نموده چنانچه گفته اما روایت اهل سنت پس کسی که خواهش دیدنش دارد بکتاب مرافض الرّوافض و کتاب مستطاب تحفه اثنا عشریّة رجوع نماید و دریابد که ابو بکر صدیق در باب رفع انقباض جناب سیدة النساء که بوجوه مذکوره رو داده و مردم بدستور اهل عرف حمل بر غیظ و غضب می کرده باشند کوشش بلیغ کرده و میانه این هر دو جناب کلام طویلی بانبساط هم ابتداء و هم انتها جاری شده و نقد مدعا که رضای جناب سیّده بود بدست صدیق افتاد انتهی

صدر عالم و مقبولیّت تصنیف او سابقا در مجلد حدیث ولایت از افادۀ شاه ولی اللّه که جواهر زواهر در مدح و ثناء ابو بمثقب بیان سفته، یعنی اشعار، بلاغت شعار، در تخیل و اطراء او گفته، ظاهر شده و درین جا خطبه معارج العلی ذکر می نمایم که از آن عظمت مرتبة مروّیات آن ظاهر می شود و هی هذه بسم الله الرحمن الرحیم الحمد للّه الّذی هدانا برسوله الکریم، و وفّقنا بمتابعة حبیبه العظیم، و أتمّ علینا نعمته بعث خلیل القدیم، و جعله حریصا علینا فهو بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ ، و اختار له وصیّا من اهل بیته متاسّا به فی خلقه العظیم، الّذی کان عینه فی حضرة العلم تلو عینه القدیم، فصار بابا لمدینة العلم و مهبطا للحکم من لدن حکیم علیم، و جعله اللّه هادیا لکلّ قوم الی المنهج القویم، صلّی اللّه علیه و سلّم علیهما و علی آلهما برحمة الخصیص و العمیم، و بعد فیقول افقر العباد الی اللّه ذی الکرم، محمّد صدر العالم، لمّا انعم اللّه علیّ انّی رایت فی مبشّرة کانّی دخلت فی حجرة فیها سریر موضوع جالس علیه امیر المؤمنین، و یعسوب الموحّدین، و مقتدی العارفین، ابو الحسن علیّ بن أبی طالب کرم اللّه وجهه فحیّانی و طلبنی، و ادنانی إلیه و اجلسنی، علی سریرة تلطّفا منه و تعطّفا و قال لی ترید ان تتعلّم منّی فقلت یا فضلا و سعادة الی ان فزت بذلک المقصد الجلیل

فقال کرم اللّه وجهه علّمتک بلا تعلیم و تعلّم و جعلتک بحرا و ساجعلک بحرا ففرحت بانعامه و احسانه و قررت باکرامه و امتنانه و وجدت العلوم حاضرة لدیّ و الحقائق طالعة علیّ والحمد لله رب العالمین و رایت فی اخری کانّی دخلت دارا فیها جالس جنابه المعظّم کرم اللّه وجهه فقلت للحاضرین بایعوا معه و ان لم تفعلوا فالقرآن یذهب من ایدیکم و توجّهت إلیه لأبایع معه فمدّ الیّ یده الکریمة فاخذتها و تمسکت و اعتصمت و بایعت معه کما یبایع مع الشّیوخ فارشدنی و اخذ منّی المواثیق الجلیلة فصرت تلمیذا له و مریدا فبعثنی حبّ التّلمیذ لاستاذه و المرید لشیخه بل العبد لمولاه و العاشق لعشیقه ان امدحه و اذکر مناقبه العلیاء، و اقرّا عین المحبّین، ببیان فضائله الفضلی و ماثره السّمیا، لکی ادخل فی زمرة المداحین له و المثنین علیه، و احسب فی شیعته المقربین لدیه، ثمّ انّی ما اردت بکلمة الشیعة، الفرقة الرّافضة الشّنیعة و لکنّی قصدت بها الامّة العارفة المحقّقة الصّوفیة، الّتی هی الشیعة علی الحقیقة فشرعت فی تالیف مختصر مسمّی بمعارج العلی، فی مناقب المرتضی، اورد فیه ما اطّلعت علیه من الایات و الذّکر الحکیم، فی فضائل الوصیّ العلیم، و سنن النّبیّ الکریم، فی مدائح الحبیب الفخیم، و اشهدوا معشر المحقّقین انّی متاس؟ ؟ ؟ فی العقائد و المشارب للصّوفیة العلیّة اعتقد ما یعتقدون، و اشرب من کاس هم منه

ص:485

یشربون، و مؤمن لفضائل الصّحابة رضوان اللّه علیهم و مصدّق لما اعطاهم اللّه و رسوله من المنازل و المقامات عنده لا اقدح فی احد و لا انکر فضیلة واحد منهم و افوّض امر منازعتهم و مجادلتهم فیما بینهم الی اللّه تعالی و لا اذکر احدا منهم الا بخیر و أتیقّن انّی لو اتفقت کلّ یوم مثل احد ذهبا ما بلغت مد أحدهم و لا نصیفه و اقوال اللّهمّ انّی محبّ لک و لرسولک و لاهل بیته و لمن احبّک و رسولک و اهل بیته و ابغض من ابغضک و رسولک و اهل بیته بحبّک احببت من احببت و فیک ابغضت من ابغضت و لکن لمّا کان هذا الکتاب موضوعا لفضائل الوصیّ المرتضی، جرّدت فیها مناقبه القصوی، و افردت بالذّکر مناصبه العلیاء، الاّ الاحادیث الّتی وردت فیه کرّم اللّه وجهه مع غیره فاوردتها لیکون الکتاب، حاویا لجمیع ما فی الباب، و اللّه الملهم للصّواب، و إلیه المتاب و المآب

فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لم رددته قال کنت احبّ معه رجل ممن الانصار فتبسّم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال لا یلام الرّجل علی حبّ قومه قلت

و فی الجامع الکبیر فی مسند انس قال انّ أمّ سلمة اتت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بحجلان قد شرکتهن باصابعهنّ و خمرهنّ فقال النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّائر قال انس فجاء علی بن أبی طالب فقال استاذن لی علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقلت هو علی حاجة و احببت ان یجیء رجل من الانصار فرجع ثم عاد فسمع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم صوته فقال ادخل یا علیّ اللّهمّ و الیّ اللّهمّ و الیّ اللّهمّ و الیّ اخرجه ابن عساکر و اخرج ابن عساکر ایضا عن دینار عن انس قال کنت مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی بستان فاهدی له طائر مشویّ فقال اللّهمّ ایتنی باحبّ الخلق إلیک فجاء علی بن أبی طالب فقلت رسول اللّه مشغول فرجع ثمّ جاء بعد سلمة فدقّ الباب و رددته مثل ذلک ثمّ قال رسول اللّه یا انس افتح له فطال ما رددته قلت یا رسول اللّه کنت اطمع ان یکون رجلا من الانصار فدخل علی بن أبی طالب فاکل معه من الطّیر فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم المرء یحب قومه

و اخرج ابن عساکر ایضا عن عبد اللّه القلشیری قال حدّثنی انس بن مالک قال کنت احجب النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فسمعته یقول اللّهمّ اطعمنا من طعام الجنّة فاتی بلجم طیر مشویّ فوضع بین یدیه فقال اللّهمّ ائتنا بمن تحبّه و یحبّک و یحبّ نبیّک و یحبّه نبیّک قال انس فخرجت و إذا علی بالباب فاستاذننی فلم اذن له ثمّ عدت فسمعت من النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم مثل ذلک فخرجت فاذا علی بالباب فاستاذننی فلم اذن له احسب انّه قال ثلثا فدخل بغیر اذنی فقال النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم ما الذی ابطأ بک یا علیّ قال یا رسول اللّه جئت لادخل فحجبنی انس قال یا انس لم حجبته قال یا رسول اللّه لمّا سمعت الدّعوة أحببت أن یجیء رجل من قومی فیکون له فقال النبیّ صلی اللّه علیه و سلّم لا یضر الرجل محبة قومه ما لم یبغض سواهم

و اخرج عبد اللّه بن احمد بن حنبل من حدیث سفینة مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قالت اهدت امرأة من الانصار طیرین بین رغیفین فقدمت إلیه الطّیرین فقال اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک إلیک و الی رسولک فجاء علیّ فرفع صوته فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من هذا قلت علیّ قال فافتح له ففتحت له فاکلا من الطّیرین حتّی فنیا

و اخرج ابن المغازلی فی مناقبه بسنده الی انس قال اهدی لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم طیر مشوی فلمّا وضع بین یدیه قال اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک الیّ یاکل معی من هذا الطّائر قال فقلت فی نفسی اللّهمّ اجعله رجلا من الانصار

ص:487

قال فجاء علی فقرع الباب قرعا خفیفا فقلت من هذا قال علی قلت انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم علی حاجة فانصرف فرجعت الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و هو یقول الثانیة اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّائر فقلت فی نفسی اللّهمّ اجعله رجلا من الانصار قال فجاء علی فقرع الباب فقلت الم اخبرک انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم علی حاجة فانصرف قال فرجعت الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و هو یقول الثّالثة اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّائر فجاء علی فضرب الباب ضربا شدیدا فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم افتح افتح افتح فلمّا نظر إلیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال اللّهمّ و الیّ اللّهمّ و الیّ قال فجلس مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یاکل معه من الطّیر انتهی قلت و هذا الخبر رواه جماعة عن انس منهم سعید بن المسیّب و عبد الملک بن عمیر و شیبة بن الحجّاج الطّائفی و ابن أبی الرجال الکوفی و ابو الهندی و اسماعیل بن عبد اللّه بن جعفر و یغنم بن سالم بن قنبر و غیرهم الی آخر ما ستسمعه انشاء اللّه فیما بعد فهذا الامام الثقة الثّبت الجلیل الفرد المتوحّد محمّد بن اسماعیل قد بذل جهده فی تشیید هذا الحدیث الاثیل، و لقد؟ ؟ ؟ وسعه فی تایید هذا الخبر الاصیل و احقه احقاقا مؤیدا بالبرهان و الدّلیل و اثبته اثباتا فلما یوجد له مثیل فمن لکل عنه بعد ذا یقع فی مولمات التنکیل، و من حاد عنه و ازور یکن کیده فی تضلیل و محمد بن اسماعیل الامیر محقق ماجد شهیر و مدقق ناقد عدیم النظیر و مجتهد بارع تحریر و محدّث عارف کبیرست محمد بن علی بن محمد الشوکانی الیمنی الصنعانی که جلائل فضائل و عوالی معالی و احاسن مفاخر و زواهر ماثرا و از اتحاف النبلاء و ابجد العلوم و تاج مکلل مولوی صدیق حسن خان معاصر ظاهر و باهرست در بدر طالع بمحاسن من بعد القرن السابع گفته السّیّد محمّد بن اسماعیل بن صلاح بن محمّد بن علی بن حفظ الدّین بن شرف الدّین بن صلاح بن الحسن بن المهدی بن محمّد بن ادریس بن علی بن محمّد بن احمد بن یحیی بن حمزة بن سلیمان بن حمزة بن الحسن بن عبد الرّحمن بن یحیی بن عبد اللّه بن الحسن بن القاسم بن ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بن الحسن بن الحسن بن علی بن أبی طالب رضی اللّه عنهم الکحلانی ثم الصّنعانی المعروف بالامیر الامام الکبیر المجتهد المطلق صاحب التّصانیف ولد لیلة الجمعة نصف جمادی الآخرة سنه 1099 بکحلان ثم انتقل مع والده الی مدینة صنعاء سنه 1107 و اخذ عن علمائها کالسّید العلامة زید بن الحسن و السّیّد العلاّمة صلاح بن الحسین الاخفش و السّیّد العلاّمة عبد اللّه بن علی الوزیر و القاضی العلاّمة علی بن محمّد العبسی و رحل الی مکّة وقر الحدیث علی اکابر علمائها و علماء المدینة و برع فی جمیع العلوم و فاق الاقران و تفرد بریاسة العلم

ص:488

فی صنعاء و تظهر بالاجتهاد و عمل بالادلة و نفر عن التّقلید و زیّف مالا دلیل علیه من الآراء الفقهیة و جرت له مع اهل عصره خطوب و محن الی ان قال و له مصنّفات جلیلة حافلة منها سبل السّلام اختصره من البدر التّمام للمغربیّ و منها منحة الغفّار جعلها حاشیة علی ضوء النّهار للجلال و منها العدّة جعلها حاشیة علی شرح العمدة لابن دقیق العید و منها شرح الجامع الصّغیر للسّیوطی فی اربع مجلدات شرحه قبل ان یقف علی شرح المناوی و منها شرح التنقیح فی علوم الحدیث للسّیّد الامام محمّد بن ابراهیم الوزیر سمّاه التوضیح و منها منظومة الکافل لابن بهران فی الاصول و شرحها شرحا مفیدا و له مصنّفات غیر هذه و قد افرد کثیرا من المسائل بالتّصنیف بما یکون جمیعه فی مجلدات و له شعر فصیح منسجم جمعه ولده العلاّمة عبد اللّه بن محمّد فی مجلد و غالبه فی المباحث العلمیّة و التوجع من ابناء عصره و الرّدود علیهم و بالجملة فهو من الائمّة المجدّدین لمعالم الدّین و قد رایته فی المنام فی سنه 1206 و هو یمشی راجلا و انا راکب فی جماعة معی فلمّا رایته نزلت فسلّمت علیه فدار بینی و بینه کلام حفظت منه انّه قال لی دقق الاسناد و تانّق فی تفسیر کلام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فخطر ببالی عند ذلک انّه یشیر الی ما اصنعه فی قراءة البخاری فی الجامع و کان یحضر تلک القراءة جماعة من العلماء و یجتمع من العوام عالم لا یحصون فکنت فی بعض الاوقات افسّر الالفاظ الحدیثیّة بما یفهمه اولئک العوام الحاضرون فاردت ان اقول له انّه یحضر جماعة لا یفهمون بعض الالفاظ العربیّة فبادر و قال قبل ان اتکلّم قد علمت انّه یقرأ علیک جماعة و فیهم عامّة و لکن دقق الاسناد و تانّق فی تفسیر کلام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ثم سالته عند ذلک عن اهل الحدیث ما لهم فی الآخرة فقال بلغوا بحدیثهم الجنّة او بلغوا بحدیثهم بین یدی الرّحمن الشّک منّی ثمّ بکی بکاء عالیا و ضمنی إلیه و فارقنی فقصصت ذلک علی بعض من له ید فی التّعبیر و سالته عن تعبیر الرکاء و الضّم فقال لا بدّ ان یجری لک شیء ممّا جری له من الامتحان فوقع من ذلک بعد تلک الرّؤیا عجائب و غرائب کفی اللّه شرّها و توفی رحمه اللّه فی یوم الثلثاء ثالث شهر شعبان سنه 1183 و نظم بعضهم فکان هکذا محمّد فی جنان الخلد قد نزلا و مولوی صدیق حسن خان معاصر در ابجد العلوم گفته السّیّد العلاّمة بدر الملة المنیر المرید باللّه محمّد بن الامام المتوکّل علی اللّه اسماعیل بن صلاح الامیر الصّنعانی الیمنی و هو الامام الکبیر المحدّث الاصولیّ المتکلّم الشّهیر قرأ کتب الحدیث و برع فیها و کان اماما فی الزّهد و الورع یعتقده العامّة و الخاصّة و یاتونه بالنّذور فیردّها و یقول ان قبولها تقریر لهم علی اعتقادهم انه من الصّالحین و هو یخاف انّه من الهالکین حکی بعض اولاده انّه قرأ و هو

ص:489

یصلّی بالناس صلاة الصّبح هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ اَلْغاشِیَةِ فبکی و غشی علیه و کان والده ولی اللّه بلا فزاع من اکابر الائمة اهل الزّهد و الورع استوی عنده الذهب و الحجر و خلّف أولادا هم اعیان الحکماء و العلماء اعظمهم ولده هذا قال الشیخ احمد بن عبد القادر الحفظی الشافعی فی ذخیرة المال فی شرح عقد جواهر اللّآل الامام السّیّد المجتهد الشّهیر المحدث الکبیر السّراج المنیر محمّد بن اسماعیل الامیر مسند الدّیار و مجدّ الدّین فی الاقطار صنّف اکثر من مائة مؤلّف و هو لا ینسب الی مذهب بل مذهبه الحدیث قال اخذ عن علماء الحرمین و استجاز منهم و ارتبط باسانیدهم و قراء علی الشیخ عبد الخالق بن الزین المزجاجی و الشیخ علیه و استجاز منه و اسند عنه مع تمکنه من علوم الآل و تاصّله انتهی علی ما نقله السّیّد حامد حسین المعاصر فی کتابه عبقات الانوار فی امامة الائمّة الاطهار و من شیوخه الشیخ عبد القادرین علی البدری و الشیخ محمّد طاهر بن ابراهیم الکردی و الشیخ سالم بن عبد اللّه البصری و غیرهم و تلمذ علیه ایضا خلق کثیر منهم الشیخ عبد الخالق المزجاجی الزبیدی و هو ایضا استاده کما تقدم و ایضا ولده السّیّد العلاّمة عبد اللّه بن محمّد الامیر و غیرهما له مصنّفات جلیله ممتعة تنبئ عن سعة علمه و غزارة اطلاعه علی العلوم النقلیّة و العقلیّة و کان ذا علم کبیر و ریاسة عالیة و له فی النّظم الید الطولی بلغ رتیة الاجتهاد المطلق و لم یقلد احدا من اهل المذاهب و صار اماما کاملا مکملا بنفسه و قد من اللّه تعالی علیّ باکثر مصنفاته و هی ازید من ان تذکر منها سبل السّلام شرح بلوغ المرام و هو عندی بخطّ ولده السّید عبد اللّه و فیه خطّه الشریف ایضا و منها منحة الغفّار حاشیة ضوء النّهار و اسبال المطر علی قصب السّکر و جمع التّشتیت فی شرح ابیات التثبیت و توضیح الافکار فی شرح تنقیح الانظار الی غیر ذلک من الرّسائل و المسائل التی لا تحصی و کلّها فریدة فی بابها خطیب فی محراب ها حجّ و زاد و استفاد من علماء الحرمین الشّریفین و غیرهم من فضلاء الامصار فهو اکرم من ان یصفه مثلی وقفت له علی قصائد بدیعة و نظم رائق و کان له صولة فی الصّدع بالحقّ و اتباع السّنّة و ترک البدعة لم یر مثله فی هذا الامر و هو من مشایخی فی سند الکتب الحدیثیّة علی ما صرّحت به فی سلسلة العسجد من ذکر مشایخ السند الخ و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر محمد بن اسماعیل امیر را باوصاف جلیله عالیه و محامد جمیله سامیه بترجمه عبد القادر یاد کرده چنانچه در ابجد العلوم گفته السّیّد عبد القادر بن احمد بن عبد القادر الحسنی الکوکبانی له العلوم الزّاخرة و الاحوال الشّریفة الفاخرة اخذ العلوم عن الجهابذة من اهل الصّنعاء و زبید و الحرمین الشّریفین و من مشایخه

ص:490

سلطان روی الاجتهاد و عمدة المحدّثین النّقاد السّیّد الامام محمّد بن اسماعیل الامیر الصّنعانی الخ و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر او را در ترجمه احمد بن محمد بن قاطن به تبجیل و تعظیم تمام یاد نموده چنانچه در ابجد العلوم گفته صفی الاسلام الشّیخ احمد بن محمّد قاطن کان من اجلّ الاعلام الأعیان کبیر المقدار عظیم الشأن اخذ العلوم العقلیّة و النقلیّة من علماء صنعاء و غیرهم منهم السّیّد العلاّمة الامام محمّد بن اسماعیل الامیر الخ و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر محمد بن اسماعیل امیر را در حطّه فی ذکر الصحاح الستّة از مجدّدین شمار نموده در کمال وصف و ثنا و مدح و اطراد او بلاغت بیانی و فصاحت لسانی داده چنانچه گفته و المراد برأس المائة اولها من الهجرة فیاتی اللّه من الخلف بعوض من السّلف اما واحدا او متعدّدا فی مکان واحدا و امکنة متعدّدة کما وقع فی راس هذه المائة الحاضرة و قبلها بقلیل زمان فی الهند و العرب و غیرها من البلدان و هم امثال الشاه ولی اللّه المحدّث الدّهلوی و الموی محمّد اسماعیل الشّهید و الشیخ محمّد فاخر الإله آبادی و الشّیخ محمّد حیاة السّندی المدنی المتوفی سنة ثلث و ثلثین و الف و السّیّد العلاّمة محمّد بن اسماعیل الامیر الیمنی و الامام محمّد بن علی الشوکانی و الشیخ صالح بن عمر الفلاّنی و السّیّد محمّد بن قاصر الجازمی و من حذا حذوهم من الاقاصی و الادانی فاولئک فرسان هل المیدان و من لهم فی السّباحة یدان فمن یستطیع ان ینقص طریقهم فی هذا الشّأن او یسبقهم یوم الرّهان جزاهم اللّه تعالی علی صنیعهم عنّا و عن جمیع المسلمین جزاء وفاقا و سقاهم من الرّحیق المختوم کاسا دهاقا و رزقنا و جمیع المتّبعین اتباع طریقهم الحقّ و سلول منهاجهم الصّدق علی وجه الانصاف و جنّبنا و جملة المسلمین عن الزّیغ و الزّلل و التّعصب و التقشّف و الضّلال و الاعتساف و اللّه ولیّ التوفیق و قد بدا لی ان اختم هذا الفصل المستطاب بذکر قصیدة بدیعة نظمها المولی الامام تاج المسلمین و الاسلام محمّد بن اسماعیل الامیر رحمه اللّه القدیر فی الحثّ علی العمل بالسّنة و الکتاب تتمیما للکلام و تقریعا للطغام و للّه درّه و علی اللّه اجره فقد اتی فیها بالعجب العجائب و ادخل جنات الفوائد من کلّ باب الح و نیز باید دانست که محمد بن اسماعیل الامیر الیمانی الصنعانی از اساتذه اعلام و مشایخ فخام و موالی عظام و نبلای کرام شیخ عبد الحق محدثست چنانچه مولوی صدیق حسن خان معاصر در اتحاف النّبلا گفته و مشایخ فقیر در علوم حدیث متعدد بوده اند که ذکر انها در حطه با نقل اجازاتشان نوشته شده حاجت اعاده نیست آخرین این جماعت در اجازت مولانا شیخ ابو الفضل عبد الحق بن شیخ فضل اللّه المحدث نزیل مکّة معظمه حالا فسح اللّه فی مدته هستند که معمرترین جماعتند و نسخه اجادت ایشان این ست حمد المن الاوه متصلة

ص:491

و فی الدّهور کلّها مسلسلة اسنادها صحّ بلا اعتلال من غیر تدلیس و لا اعضال

ثمّ الصّلوة دائما ابدا مع سلام لا یزال سرمدا علی النّبیّ المصطفی و عترته

و صحبه متّبعی طریقته

و بعد فانّ الشیخ الفطن الزّکی مولانا السّیّد صدیق حسن نجل مولانا السّیّد اولاد حسن المحدّث القنّوجی نفع اللّه بعلومه کل ذکّی و غبی طلب منّی إجازة عامّة و مثلی منه یطلب و لست باهل ان اجاز فکیف ان اجیز و لکن الحقائق قد تخفّی و قد من اللّه تعالی علی بالمثول عند ائمّة السّنّة النبویة و السّماع منهم الاثار و الاحادیث المصطفویّة و اخذ الاجازات عنهم فاوّلهم و اجلّهم الامام الهمام فخر الاسلام العالم الرّبانی مولانا القاضی محمد بن علی محمّد الشّوکانی الحقه اللّه تعالی بالسّلف الصّالحین و متّعنا ببرکاته امین و هو یروی عن عدّة مشایخ و اسامی اکل مع اختلاف الطرق مندرجة فی اتحاف الاکابر باسناد الدّفاتر فلا حاجة الی اعادتها و الثانی وجیه الاسلام الورع التقی مولانا القاضی عبد الرّحمن بن احمد بن حسن البهکلی رضی اللّه عنه و ارضاه و جعل الجنّة مثواه و له عدة مشایخ منهم الشیخ العلامة الجلیل علی بن عبد اللّه بن احمد الجلال و منهم الشیخ العلاّمة ابو بکر بن عبد الهادی القدیمی و الثالث العلامة النحریر شیخنا و مولانا السّیّد عبد اللّه بن السّیّد محمّد بن اسماعیل الامیر رضی اللّه عنهما و جعل الجنّة سکنهما و هو یروی ایضا عن عدة مشایخ اجدّهم و اکرمهم والده المجتهد الشهیر بالسّیّد محمّد بن اسماعیل الامیر و الامام الهمام المشهور عند الخاصّ و العامّ ابو الحسن بن محمّد صادق السّندی المدنی و الرّابع و العلاّمة البهی وارث أحادیث النّبیّ الامیّ الشیخ العلاّمة محمّد عابد بن احمد علی المواعظ الانصاری الخزرجی السّندی سقی اللّه ثراه و جعل الفردوس مثوالا الخ و مخفی نماند که کتاب روضة ندیّه از جمله کتب عالیة الفخار و اسفار عظیمة المقدار و ممدوح اجلّه کبار و موصوف بمدائح ساطعة المنارست خود مصنف آن در آخر کتاب گفته قال سیّدی الوالد ضیاء الاسلام اسماعیل بن صلاح الامیر حفظه اللّه یفرض هذا الشرح الفائق المتضمّن لفضائل امیر المؤمنین و سیّد الوصیّین علیّ بن أبی طالب کرم اللّه وجهه فی الجنّة الّذی

لا یحبّه الا مؤمن و لا یبغضه الا منافق علیه بعد رسول اللّه صلوات اللّه و سلامه علیه افضل الصّلوة و السّلام و علی الهم الکرام المطهّرین من الاثام و جزی اللّه مؤلفه خیرا بنشر خصائص هذا الامام و ابقاه غرة شادخة فی وجه الایّام و ملجأ و ملاذا ابد الدهور و الاعوام بحقّ محمّد سیّد الانام و اله علیه و علیهم افضل الصلوة و السّلام قال حماه اللّه ؟ ؟ ؟ الطرف فی الرّیاض النّدیّة و اقتطف من زهورها الوردیّة و اسمع سمعا لما حوته و قل

ص:492

للّه ملشی؟ ؟ ؟ عقودها اللؤلؤیّه مدح من زین المعالی علاه فالمعالی جمیعها علویّة

شرح الصّدر ذلک الشّرح

کان طوته العصابة الامویة راویا مسندا لها عن ثقات علما من اکابر السّنیّة

و دع المسندات من آل طه فهی کالشّمس فی النّهار مضیّه صاغها فرع حیدر مفخر الآل

و بذر الکواکب الزّیدیّة من غدا فی العلوم و احد هذا ال عصر یدعی لکشف کلّ قضیّة

اتقن النحو و الاصول مع ال تفسیر حقّا و السّنة النّبویة فاق اهل الزّمان علما و فهما

و ارتقی رتبة الکمال العلیّة و لکم من مسائل مشکلات حدّها فکره فاضحت جلیّة

تابعا للدلیل قولا و فعلا رافضا للتقلید و العصبیّة فجزاه الا له خیرا و أبقی

لا لسانا للعترة الفاطمیّة و صلاة الاله یبقی مع التّس لیم فی کلّ بکرة و عشیّة

تتغشّی المختار و طه و تغشّی آله الاکرمین امن البریّه

در شکست پای حق بخشد پری هم ز قعر چاه بگشاید دری فهم و خاطر تیز کردن نیست راه

جز شکسته می نگیرد فضل شاه بی عنایات حق و خاصان حق کر ملک باشد سپاهستش ردق

انتهی فهذا العالم المعروف محمّد مبین، قد اورد حدیث الطّیر بطریق مستقیم متین، ثم افاد انه مذکور فی المشکوة بروایة التّرمذی رئیس المحدّثین، ثمّ ترجمه بکلام محکم رصین، مذنبا ایّاه باشعار مطربة کلّ متدبر فطین، فابان الحق باثبات هذا الحدیث لکلّ عاق و زین، و ذرّ القذی فی عین کلّ معاند قلق الوضین و فری ادیم شبهاته بعد السّلخ و التّمحین و مخفی نماند که مولوی محمد مبین در صدر کتاب وسیلة النجاة نهایت عظمت و جلالت مرویات آن ثابت کرده چنانچه بعد ذکر قصه می فرماید و بهذه القصة حد اتی صدق النّیة و انا اضعف الخلیقة بل لا شیء فی الحقیقة خادم العلماء الرّاسخین و تراب اقدام العرفاء و الکاملین المدعو بمحمّد مبین نور اللّه قلبه بنور الصّدق و الیقین و رزقه شفاعة سیّد المرسلین و اله الطّیّبین الطّاهرین علیهم الصّلوة و السّلام من ربّ العالمین علی ان اؤلّف رسالة مشتملة علی الایات النازلة و الاحادیث الواردة فی مودّة القربی متضمّنة لبیان الشمائل و الخصائل الّتی کانت لهم فی الدّنیا و ما ثبت بالآیات القرآنیّة و الاحادیث النّبویّة من مقاماتهم و درجاتهم الرّفیعة فی العقبی و قد وشّح به المحدّثون صحائفهم و الاولیاء تصانیفهم و العلماء کتبهم فاستخرجت من الصّحاح بعد کتاب اللّه صحیح البخاری و صحیح مسلم و صحیح التّرمذی و الکتب الموثوقة کجامع الاصول لابن الاثیر و الصّواعق المحرقة لشهاب الدّین بن حجر المکیّ و الاشاعة فی أشراط الساعة للعلوی الموسوی المدنی و فصل الخطاب لقدوة العرفاء خواجه محمّد پارسا النقشبندی و ازالة الخفاء لرئیس العلماء و عمدة الفضلاء شاه ولیّ اللّه المحدّث الدهلوی و مدارج النّبوة للشّیخ الکمال عبد الحق المحدّث الدّهلوی و شواهد النّبوة لعبد الرّحمن الجامی و غیرها من الکتب المعتبرة فی الاحادیث الشّریفة و القصص الصحیحة و جمعتها فی هذه الرّسالة و اعرضت عن الضّعاف المتروکة و الموضوعات المطروحة و تمسّکت بذیل العدل و الانصاف و تجنّبت عن مذهب البغی و الاعتساف فیما جری بین اصحاب النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و عملت

بحدیث ایّاکم و ما شجر بین اصحابی و اقتصرت علی ما کان ثابتا و حقّا و ما التفت الی ما کان باطلا و ضعیفا و اوردت ما کان فی کتب المحدثین من تحقیق الواجبات و رفضت ما کان فی کتب المورخین من الواهیات و سمیتها بوسیلة النجاة فی مناقب الحضرات من استمسک بها فَقَدِ اِسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ اَلْوُثْقی و من شکّ فقد ضلّ و غوی ان هی الا تذکرة لمن اتقی سَیَذَّکَّرُ مَنْ یَخْشی و أرجو أن تکون بضاعتی للشّفاعة

ص:494

و المغفرة فی العقبی و وسیلتی للنجاة و الفوز بالدّرجات العلی ازین عبارت ظاهرست که مولوی محمد مبین این کتاب را از کتب معتبره جمع نموده و از متروکات و موضوعات اعراض ورزیده و تمسک نموده بدامن عدل و انصاف و تجنّب نموده از مذهب بغی و اعتساف و بر آنچه ثابت و حق بود اکتفا کرده و بسوی چیزیکه باطل و ضعیف بود التفات نفرموده و آنچه در کتب محدّثین از تحقیق واجبات بود وارد نموده و ترک کرده آنچه در کتب مورخین از واهیات بود و بالآخر افاده فرموده که هر که مستمسک بآن شود پس بعروۀ وثقی مستمسک می شود و هر که شک در ان آرد پس گمراه می گردد فثبت و الحمد للّه ان حدیث الطّیر لیس من الاخبار المتروکات و لا من الاحادیث الموضوعات بل هو حقّ ثابت من الواجبات خارج عما فی کتب المورّخین من الواهیات و من تمسّک به فَقَدِ اِسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ اَلْوُثْقی و من شکّ فیه فقد ضلّ و غوی فالویل کلّ الویل للمخاطب الحائز لجلائل المکرمات حیث اثبت کونه من الموضوعات فضلا من الواهیات و المتروکات فاصبح فی زمرة الضّالّین و الغاوین و المتردین فی هوّة الردی و الهاوین

لنا قال علی منهم یقول ذلک ثلثا و ابو ذر و مقداد و سلمان امرنی یحبّهم و اخبرنی انّه یحبّهم انتهی ازین عبارت ظاهرست که این برادر زاده و تلمیذ رشید مخاطب وحید اعتنای بتصلب و تمرد و تعنت و تشدد عمّ فرید نکرده حدیث طیر را حتما و جزما ثابت می گرداند و بذکر ان در ادلّه محبوبیت که شعبه وجاهت اجتبائیست شاه صاحب را در زمره ارباب زیغ و عسف و اصحاب مکابره و حیف می گنجاند فالحمد للّه الملک المهیمن القادر*حیث رمی المخاطب المکابر*بادهی الدواهی و الفواقر*و اخزاه علی ید ابن اخیه العلامة الکابر و مخفی نماند که محمد اسماعیل عالم بس جلیل و محدث حائز مجد اثیل بوده مولوی صدیق حسن خان معاصر در ابجد العلوم در ذکر اصحاب شاه عبد العزیز گفته و منهم ابن اخیه اسماعیل بن عبد الغنی کان من اذکی النّاس بایامه و کان اشدهم فی دین اللّه و احفظهم للسنّة یغضب لها و یندب إلیها و یشنع علی البدع و اهلها و من مصنّفاته کتاب الصّراط المستقیم فی التّصوف و الایضاح فی بیان حقیقة السّنة و البدعة و مختصر فی اصول الفقه و تنویر العینین قال فی البائع الجنی انفرد فیها بمسائل عن جمهور اصحابه و اتبعه علیها أناس من المشرق و من نیحالة و غیرها اکثر عددا من حصی البطحاء و له کتاب آخر فی التّوحید و الاشراک فیه امور فی حلاوة التّوحید و العسل و اخری فی مرارة الحنظل فمن قائل انّها دسّت فیه و قائل انّه تعمّدها و اللّه عالم بالسّرائر انتهی و اقول لیس فی کتابه الّذی اشاد إلیه و هو المسمّی بردّ الاشراک فی العربیّة و بتقویة الایمان بالهندیّة شیء ممّا یشان به عرضه العلی و یهان به فضله الجلی و انّما هذه المقالة المصادرة عن صاحب الیانع الجنی مصدرها تلمذه بالشّیخ فضل حق الخیرآبادی فانّه اول من قام بضدّه و تصدّی لردّه فی رسائله التی لیست علیها اثارة من علم الکتاب و السّنة و ان شئت زیادة الاطلاع علی حاله و ما له فارجع الی کتابنا اتحاف النبلاء یتضح علیک ما تذهب به الشحناء من صدرک انشاء اللّه تعالی و نیز مولوی صدیق حسن خان در اتحاف النبلاء گفته محمد اسماعیل بن الشیخ عبد الغنی العمری بن مستند الوقت الشاه ولی اللّه المحدث دهلوی رحمهم اللّه تعالی یکی از ائمه دین و فقهای متقنین و نبلائی محدثین بود پدرش بعمر بست و هشت سالگی دنیائی فانی را بدرود کرد مردی متقی ذکی الطبع لوذعی المعی بود بسبب اخترام منیّه او را شهرت مثل دیگر اخوان خود دست بهم نداد وی رح بعد وفات پدر بزرگوار در کنار عم نامدار شاه عبد القادر دهلوی مولف موضح قران تربیت ظاهری و باطنی یافت و بجای فرزند او بود و هم زانوی ادب در تحصیل کمالات علمیه و عملیه و فضائل خاندان خود بخدمت اعمام کرام خود ته نموده بذروۀ اعلی از علم و فضل رسید جوهر ذکائی او بغایت عالی افتاده بود مقدمات عویصه و مشکلات علوم را زودتر ادراک می کرد و بمغز سخن می رسید حکایات دهانت و فطانت وی هنوز نقل هر مجلس و زیب هر محفل اهل علمست ولادت او تقریبا در سنه اثنین و مائتین و الف واقع شده بیعت جهاد با سید احمد بریلوی مرید شاه عبد العزیز دهلوی بجا آورده بود

ص:496

و سر خیل قافله حجّاج و مجاهدین وی بود این همه ترویج شریعت از شرق تا غرب و رفع بدع و محدثات که می بینی و این همه مذاکرۀ علوم و کثرت صوم صلاة و زکاة و آبادی مساجد که در مردم هند مشاهده می کنی هم بدولت جد و اجتهاد او و مولوی عبد الحی مرحومست گویی در سرزمین هند مثل این دو بزرگوار که بجای دو وزیر شیخ خود بودند درین کار درین دوازده صد سال کسی نه برخاسته اسلام را بعهد ایشان رونقی دیگر حاصل شده و سنن مأثوره محو شده را بعرق ریزی ایشان حیاتی تازه دست بهم داده لا سیما حکایات برکات وعظ و نصائح محمد اسماعیل و کثرت اهتدای مردم به پند و اندرز آن ربانی جلیل چیزیست که موافق و مخالف در آن یکزبانست نتوان گفت که چه قدر رسوم اشراک و بدع از هم متلاشی شد و محدثات و کفریات از عالم بدر رفت نظم ماتت به بدع تمادی عمرها ، دهرا و کاد ظلامها لا ینجلی ، فعلی به الاسلام ارفع هضبة

و رسا سواه فی الحضیض الاسفل

من لفظه لعرته هزّة افکل و لو انّهم جمعوا لدیه یتقنوا ان الفضیلة لم تکن للاول

تخم اتباع سنت و اجتناب از بدعت که جد وی شاه ولی اللّه محدث رضی اللّه عنه درین دیار کاشته بود در عهد وی برگ و بار آورد و بدایت او از وی نهایت پذیرفت در علوم معقول و منقول یاد پیشینیان از خاطر می برد و در علم فروع و اصول ائمۀ آن را دورتر می نشاند در هر علم که با او سخن رانی دانی که وی امام این فنست و در هر فن که با وی مناظره کنی شناسی که وی حافظ این علمست اصول فقه بر نوک زبان داشت و علم حساب در انگشتان قرآن و حدیث خود محفوظ سینۀ او بود و فقه و منقول مشق دیرینه او هر چند مثل دیگر علما اشتغال بتدریس و تعلیم نکرده و عمری در کسب آن نه گذرانیده مگر در میدان امتحان بزور ذکای خدا داد و جودت طبع نقاد سبقت بر ممتحنین و اکابر علمای مشهورین می برد بتقریب حج و جهاد سفرهای عرب و عجم کرده و در هر دو جا در بعض مسائل علمای عصر مثل شیخ محمد عابد سندی و مولوی فضل حق هندی با او طرف شده هر جا رایت فتح و اقبال بدست او ماند و خصم شکست بر شکست خورد مسائل و رسائل این مناظره مشهور عالمست احتیاج ذکر ندارد تمام عمر خود را در اعلای کلمة اللّه و احیای سنن رسول اللّه و جهاد فی سبیل اللّه و هدایت خلق اللّه گذرانید و دمی بآرام در جائی از بلاد اسلام نیاسود تصانیف او که بضرورت تمام و التماس جمعی از اعلام بوجود آمده غالب در اسفار تحریر پذیرفته و نوبت نظر ثانی در ان صورت نه بسته مع ذلک در بلاغت انشا و فصاحت املا و لطافت مبانی و تحقیق معانی روکش مؤلفات اقران و امثال بلکه بعض سابقین اعیانست اگر در رنگ دیگر اهل علم فرصت تالیف می یافت و باطمینان خاطر در جائی نشسته مشغول بتصنیف می شد خداوند چه کار می کرد و همین ذکاوت طبع و جودت خاطر و علو پایه تفاوت او در دین و کمال تشرع بآداب شرع مبین سبب حسد اهل زمان و افترای عداوت مبتدعان شد گاهی تهمت ترک حنفیت نمودند و گاهی رمی بوهابیت کردند بلکه نوبت بآن رسید که منسوب بمذهب اعتزال و خروج ساختند و باین افراط روی خود چون نامۀ اعمال خویش سیاه کردند اینک کتب

ص:497

مؤلّفه او موجود و مشهودست نشان دهند کجا معتزلی شده و کجا خارجی گشته مقصود این دنیا طلبان ازین دروغ تنفیر خلق اللّه از تعبد خالص معبود حقیقی و سرگرمی بازار بدعت خود بود تا پرده از روی کار ایشان نیفتد و آبروی بزرگان که از عمری دراز در اذهان عوام کالانعام نشسته است بدر یافت بطلان طریقۀ ایشان و مجانبت از اوضاع شریعت حقه نرود و لیکن شور و غوغای این فریق کاری از پیش نبرد و آنچه حق تعالی از هدایت بعض افراد بلکه اکثر عباد خواسته بود از ممکن عدم بعرصۀ وجود آمد و خلقی بیشمار استقامت به صراط مستقیم و توبه از سلوک طریق جحیم اختیار نمود و للّه الحمد تا آنکه برکات آن هدایت هنوز از در و دیوار هند نمایانست و در مثل باران بر دلهای صاحبدلان ریزان مخالفین او اگر دمی بانصاف گرایند زود فهم توانند کرد که این همه اعتنا بصوم و صلاة که فی الحال حاصل روزگار ایشانست هم بدولت اوست و الا احوال مشایخ و علمای هندوستان الاّ ما شاء اللّه تعالی معلوم همگناست که کار و باری از احکام اسلام و ابتاع دین نمی داشتند و سری بسوی هدایت نفوس خود و تقیید بدرس و تعلیم فقه و حدیث و فنون شرعیه و علوم دینیه نمی برداشتند کل و جل کمالات ایشان منحصر در تحصیل معقولات و کسب جاه فضیلت و مشیخت با ترک امر بمعروف و نهی عن المنکر بود با دعاوی طویله و عریضه و مفاخر و مناقب جلیله و چون حق تعالی وجود با جود او را برای هدایت خلق منتصب نمود و داعیۀ حق گویی و صواب نمائی در دل او انداخت از جاهل تا عالم و از فقیر تا امیر همه ها گویا از خواب بیدار شدند و حق را از باطل و صواب را از خطا و حرام را از حلال باز شناختند اگر چه در بعض یا اکثر مسائل با وی مخالف بوده اند تعصبا لا انصافا و مع ذلک حق این ست که وی بلکه جمله علمای متقدمین و متاخرین را در عام تقلید حکم واحدست هیچیکی از خلق باقوال و افعال ایشان متعبد نیست و نه هر پیچکی اطاعت و سمع ایشان واجبست آنکه متعبد به ست شارع علیه السلامست سخن سخن اوست و حکم حکم او از معاینه کتب متقدمین فقها و محدثین ظاهر می شود که آنچه آنها در نصرت سنن و ردّ بدع و اشراک گفته و نوشته اند عشر عشیر آن از مولوی محمد اسماعیل بر روی کار نیامده و لیکن چو نظر ابنای زمان مقصور بر کتب مذهب خود خصوصا متاخرین ایشانست و با مؤلفات اهل مذاهب سنت و جماعت و تواریخ و سیر و طبقات ایشان کاری ندارند بر حقائق امور و وقائع دهور ایشان را اطلاع حاصل نیست امروز اگر یکی حرفی از اتباع می راند یا در مسئله از مسائل فروع خلاف مذهب ملتزم خود می کند می دانند که ایجاد مذهبی کرده است و از دائره اسلام بدر رفته و خلاف جمهور نموده و حاشاه عن ذلک بلکه وی درین باب مقتدای سلف و آخذ احوط و عامل بر سنتست و لیکن مفاسد جهل و تعصب بسیارست حق تعالی برادران دینی ما را انصاف روزی کند بالجمله از مؤلفات وی رح در فقه و حدیث و اصول و جز آن بعض رسائل موجودست و همه نافع و نزد اهل حق مقبول از آن جمله ردّ الاشراکست مشتمل بر دو باب در نفی اشراک و رسوم کفر و بدعات از احادیث و تقویة الایمان ترجمه یک باب اوست هم از مؤلف و تنویر العینین فی اثبات

ص:498

رفع الیدین و اصول فقه در کرّاسۀ واحده و صراط المستقیم و رساله امامت و ایضاح الحق الصریح فی احکام المیت و الضریح و این هر دو ناتمامست و مثنوی سلک نور ناتمام و تنقید الجواب در اثبات رفع الیدین و جز آن گاهی میل بنظم هم می کرد الی ان قال بعد ذکر قصیدة لمحمد اسماعیل انتقال ایشان در معرکۀ بالاکوب در ولایت افغانستان بزخم تفنگ شد و بدرجه شهادت عظمی فائز شدند و کان ذلک تقریبا فی سنة سبع و اربعین و مائتین و الف رحمه اللّه تعالی رحمة واسعة

احجب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فسمعت یقول اللّهم اطعمنا من طعام الجنّة فاتی بلحم طیر مشوی فوضع بین یدیه فقال اللّهمّ ائتنا بمن تحبّه و یحبّک و یحبّ نبیّک فاذا علیّ بن أبی طالب علی الباب فاستاذننی فلم آذن له احسب انّه قال ثلث مرّات فدخل بغیر اذنی فقال النّبی صلی اللّه علیه و سلّم ما ابطأ بک یا علیّ قال یا رسول اللّه جئت لا دخل فحجبنی انس فقال یا انس لم حجبت قال یا رسول اللّه لما سمعت الدّعوة احببت ان یجیء رجل من قومی فتکون له فقال النّبی صلی اللّه علیه و سلّم لا یضرّ الرّجل محبّة الرجل قومه ما لم یبغض سواهم اخرجه ابن عساکر فی تاریخه انتهی فهذا العلم الفرد النورانی*نور الدّین بن اسماعیل السلیمانی*قد اورد طرقا عدیدة من هذا الحدیث المبهر المعانی*و بذل جهده فی احصاف الاصول و تشیید المبانی*و ابان لکلّ من القاضی و الدّانی* انّ انکار الحدیث من اشنع المدانی*و اللّه الموهن لکید کلّ ضاغن شانی*

معتبره صحاح و تواریخ جمع نموده و از احادیثی که نزد علمای حدیث ضعاف متروکه بود اعراض فرموده و بر احادیث متواتره و مشتهره و حسان اکتفا و اقتصار کرده و نیز واضحست که ولی اللّه این کتاب را وسیلۀ وصول بجناب رسول می گرداند و نیز آن را وسیلۀ نجات و مناط شفاعت می داند فظهر بالیقین لارباب الایمان*انّ حدیث الطّیر حریّ و قمین بکمال الاذعان*و هو اما من الاحادیث المتواترة او المشهورة و الحسان*و اللّه ولیّ التوفیق للایقان*و نیز ولیّ اللّه در آخر مرآة المؤمنین بعد ذکر ماخذ این کتاب گفته و در مقام استنباط بر ایراد عبارات کتب مذکوره بالفاظها من غیر تغییر و ترجمه اکتفا نموده شد و بطرف احادیث موضوعه یا ضعیفه نزد مصنّفین آنها بیشتر التفات نکردم و بالفرض اگر تعرض بعضی از ان واقع شده باشد بر تضعیف آن نص و تصریح نموده شد تا کسی را مقام اتهام و مجال نسبت افترا و بهتان باقی نماند غرض که این رساله منتخب کتب صحاح که در آن هیچ وجه مجال ریب و اشتباه نیست از افضال الهی و تایید ایزدیست انتهی فوضح و ظهر لاهل التیقظ و الانتباه ان حدیث الطیر عند ولیّ اللّه لیس بموضوع و لا بضعیف و لا واه*و انّه لا مجال فیه للرّیب و الاشتباه*بل هو راق فی الثبوت و التحقق الی اقصی ذراه*ملقّی بالتکریم و التفخیم عند المحققین النّباه*

و اکّد بالمفعول المطلق و لما کانت مودتهم علی طریق التحقیق و البصیرة موقوفة علی معرفة فضائلهم و مناقبهم و هی موقوفة علی مطالعة کتب التفاسیر و الاحادیث التی هی المعتمد بین اهل السنّة و الجماعة و هی الکتب الصحاح السّتّة من البخاری و مسلم و النّسائی و الترمذی و أبی داود باتفاق المحدثین المتأخرین و امّا السادس من الصّحاح فابن ماجه او الدارمی او الموطا فبالاختلاف فجمع مناقب اهل البیت کثیر من المحدّثین و الفوها کتبا مفردة منهم احمد بن حنبل و النّسائی و سمیاه المناقب و منهم ابو نعیم الحافظ الاصفهانی و سمّاه بنزول القرآن فی مناقب اهل البیت و منهم الشیخ محمّد بن ابراهیم الجوینی الحموینی الشافعی الخراسانی و سمّاه فرائد السمطین فی فضائل المرتضی و الزهراء و السبطین و منهم علی بن عمر الدار قطنی سمّاه مسند فاطمة و منهم ابو المؤید موفق بن احمد اخطب خطباء خوارزم الحنفی سمّاه فضائل اهل البیت و منهم علی بن محمّد الخطیب الفقیه الشافعی المعروف بابن المغازلی سماه المناقب رحمهم اللّه و هؤلاء اخذوا الاحادیث عن مشایخهم لسیاحة و الاسفار و بالجد و الجهد فی طلب الحدیث من اهل القری و الامصار فکتبوا فی کتبهم اسناد الحدیث الی الصّحابی السامع الرّاوی بقولهم حدّثنا او اخبرنا فلان مثل اصحاب الصحاح الستّة و منهم من جمع فضائل اهل البیت فی کتاب مفرد و سماه المناقب و لکن لم یظهر اسم المؤلّف و منهم من جمعها و کتب فیها کتابا مفردا اخذا عن کتب المفسرین و المحدّثین المتقدمین کصاحب جواهر العقدین و هو الشریف العلامة السمهودی المصری رفع اللّه درجاته و وهب لنا برکاته و صاحب ذخائر العقبی و صاحب مودّة القربی و هو جامع الانساب الثلثة میر سید علی بن شهاب الهمدانی قدس اللّه سرّه و وهب لنا برکاته و فتوحه و منهم من ذکر فضائلهم فی کتبهم من غیر افراد کتاب لها کصاحب الصواعق المحرقة و هو المحدّث الفقیه الفاضل الشیخ ابن حجر الهیتمی الشافعی الثقة و المعتمد بین علماء الشافعیة و صاحب کتاب الاصابة و هو الشیخ الحافظ ابن حجر العسقلانی الشافعی رحمهما اللّه و صاحب کتاب جمع الفوائد الّذی جمع فیه من الکتابین الکبیرین احدهما جامع الاصول الّذی جمع فیه ما فی الصّحاح الستّة للشیخ الحافظ مجد الدّین أبی السعادات المبارک بن محمّد الاثیر الجزری الموصلی و ثانیهما کتاب مجمع الزوائد للحافظ نور الدّین أبی الحسن علیّ بن أبی بکر بن سلیمان الهیثمی جمع فیه ما فی مسند الامام احمد بن حنبل و أبی یعلی الموصلی و أبی بکر البزار و معاجم الطبرانی الثلاثة و صاحب کنوز الدقائق و هو الشیخ عبد الرؤف المناوی المصری و صاحب الجامع الصغیر و هو الشیخ جلال الدّین السّیوطی المصری و منهم من جمع الاحادیث الواردة فی قیام القائم المهدی علیه الصلوة و السّلام کعلی القاری الخراسانی الهروی و غیره فالمؤلف الفقیر الی اللّه المنان سلیمان بن ابراهیم المعروف بخواجه کلان ابن محمّد معروف المشتهر ببابا خواجه ابن ابراهیم بن محمّد معروف ابن الشیخ السیّد ترسون الباقی الحسینی البلخی القندوزی غفر اللّه لی و لهم و لآبائهم و امّهاتهم ولدوا بلطفه و منّه الّف

ص:502

هذا الکتاب اخذا من هؤلاء الکتب المذکورین و من کتب علماء الحروف ملحّا الی اللّه و مستعیذا به من التعصّب و الجهل المرکب و کتم الحق و انکار الصدق و اظهار الباطل و قبول ما لا طائل تحته و سائلا متضرعا ملتجئا الی اللّه الهادی ان یلهمنا الحق و الصدق و یهب لنا البصیرة و الرشد و یهدینا صراطه المستقیم بفضله العظیم و منّه العمیم اللّهمّ ارنا الحق حقّا و ارزقنا اتباعه و ارنا الباطل باطلا و ارزقنا اجتنابه یا مجیب یا قریب آمین یا ربّ العالمین بعز ذاتک و جمیل صفاتک و باسمک الاعظم و رسولک الاکرم سیّدنا محمّد صلّی اللّه علیه و علی آله و سلّم و سمّاه ینابیع المودة لذی القربی و هم اهل العبا و وسائل السّعادة العظمی و معادن البرکات الکبری طلبا لرضاء اللّه و شفاعة رسوله صلی اللّه علیه و سلم و شفاعة أهل بیته و لیکون معهم فی جنات عدن بحدیث المرء مع من احبّ فاللّه تبارک و تعالی اکرم المسئولین و اجود الجوادین و ارحم الرّاحمین و هو حسبنا و نِعْمَ اَلْوَکِیلُ و فَنِعْمَ اَلْمَوْلی وَ نِعْمَ اَلنَّصِیرُ و هر چند بعد این وجوه کافیه و ادلّه شافیه و حجج قاطعه و براهین ساطعه و بینات مزهره و تبیینات مبهره که برای حجیّت این حدیث شریف و ابطال مزعوم مخاطب منیف بر زبان قلم رفت بحمد للّه تعالی حاجتی بسوق و سرد و ثبت و رقم دیگر وجوه باقی نیست لکن اگر شاه صاحب و اولیایشان را بسبب مزید عصبیت و عناد و غایت توغر و لداد هنوز هم در حجیّت ان ریبی بوده باشد ناچار در وجوه آتیه کمال اعتماد و اعتبار و غایت وثاقت و اشتهار آن از کلام والد ماجد مخاطب باثبات رسانم و سهمی جگر دوز بسوی قلب مخاطب و اولیای او رهانم و نیشتری خونین در رگ جانشان خلانم پس بدانکه

ما یرتفع عن الوصف و یفوق*و مخفی نماند که کتاب ازالة الخفا از کتب معتمده جلیلة الاخطار و اسفار مستنده عظیمة الاقدارست خود مخاطب راه کمال مدح و ثنا و وصف و اطرای آن پیموده در اظهار عظمت و جلالتش گوی سبق در میدان فصاحت و بلاغت ربوده از غایت مبالغه مصنّف آن شاه ولی اللّه را آیتی از آیات الهی و معجزه از معجزات نبوی وانموده بکدامی مصلحت سانحه از اظهار علاقت ابوّت آن آیه الهی برای حضرت او طیّ کشح فرموده چنانچه در عقیده ششم از باب هفتم همین کتاب تحفه گفته و دلائل کتاب و اقوال عترت برین عقیده نزد ایشان موجودست چنانچه در کتاب ازالة الخفا عن خلافة الخلفاء هزاران دلائل را از کتاب و سنت و اجماع امّت یعنی اهل سنت و اقوال عترت بتقریبی و سوقی که پیرایه گوش دانشمندان روزگار و سرمایه جمعیت خواطر متبحران این اسرارست درج یافته و مصنّف این کتاب مستطاب را که در شهر دهلی کهنه سکونت داشت آیتی از آیات الهی و معجزه از معجزات نبوی توان گفت راقم این رساله نیز بارها بزیارت او مشرف شده و از گلهای تقریرات رنگینش کنار و دامن پر کرده جزاه اللّه خیرا انتهی بغایت غریبست که شاه صاحب با این افاده خود در اطرای مصنّف و مصنّف قدم در وادی عقوق والد ماجد خویش نهاده زبان بابطال حدیث طیر که حضرت او در ازالة الخفا روایت کرده گشاده داد؟ ؟ ؟ کمال انصاف و حیا و نهایت ولا و صفا داده و در جنب انکار فضل امیر المؤمنین علیه السّلام از مخالفت و معاندت کسی که بحسب اعترافش آیتی از آیات الهی و معجزه از معجزات نبویست نترسیده و ردّ اهل حق را سهل تر از اظهار غایت رشد و صلاح و اقصای فوز و فلاح خود فهمیده و نیز مخاطب در عقیده ششم بعد ذکر بعض آیات گفته و هر که را تفصیل این استدلالات و تکمیل این بحث و احاطه جوانب آن و استدلالات دیگر که بآیات بسیار درین مطلب واقع اند منظور باشد در کتاب ازالة الخفا عن خلافة الخلفاء باید دید که درین باب کلام را بنهایت رسانیده و محذّرات معانی کتاب اللّه را خلعت ظهور پوشانیده للّه در مصنّفها انتهی پس کمال عجبست که مخاطب با صفا با وصف تکریر اطرای ازالة الخفا متصدی رد و ابطال و دفع و اخمال حدیث طیر که در آن کتاب مثبتست می شود و ابدا در باب این حدیث شریف راه اتباع و اقتفای افاده والد ماجد خود نمی رود و با آنکه دیگران را حکم مراجعت بکتاب او می دهد رو بحدیث مثبت آن کتاب نمی آرد بلکه شقاقا و عنادا همت بر قدح و جرح آن می گمارد و ظاهرا این همه مدح و ثنائی که جناب مخاطب در باره ازالة الخفا بکار برده رجما بالغیب بمحض حسن عقیدت بخدمت شریف والد خود آغاز نهاده و از مطالعۀ آن مشرف نشده ورنه با وصف اشتمال آن بر چنین احادیث که آن را موضوع و مفتری می داند و اطلاع برین معنی چه قسم مدح آن می کرده و اگر طوعا و کرها مدح هم می کرد از ردّ و ابطال این قسم احادیث خود را باز می داشت

افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نقل کرده گفته

قوله خبر الطیر عن انس قال کان عند النّبی صلی اللّه علیه و سلم طیر فقال اللّهم ایتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی هذا الطیر فجاءه علی فاکل معه اخرجه الترمذی باید دانست که در باب شیخین نیز مثل این فضائل وارد شده انتهی فهذا ولی اللّه فی قرة العینین*تارة ینسب هذا الحدیث بالجزم الی سید الثقلین*و یعدّه من فضائل وصیّه المنوّرة للقلب و العین*علیهما و آلهما صلوات اللّه ربّ المشرقین*و اخری یسوق الفاظه نقلا عن الترمذی البری عن الوهم و المین*و یسلّمه شاء او أبی من فضائل مولانا أبی الحسنین علیه و آله سلام اللّه ربّ المغربین*فیا للّه کیف ساغ للمخاطب المعرض المستنکف المشیخ بوجهه عن الشین*ان یعاند والده الصادع ملاءة الرین*و یخالف من هو عنده آیة من آیات اللّه رب الخافقین و معجزة من معجزات النبی علیه و اله السلام ما استنیر بالقمرین*و اللّه ولی الانجاء فی النشأتین*و هو الموفق للانحیاز عمّا یعقب الحین*

ترجمة الحاکم در بسیاری از احادیث مستدرک که او یعنی حاکم حکم بصحّت آنها نموده مثل احادیث صحیحین انگاشته علماء اجلّه او را تخطیه کرده اند و بر وی انکار نموده از آنجمله است حدیث طیر که در مناقب مرتضی علی مشهور و معروفست و لهذا ذهبی گفته است که حلال نیست کسی را که بر تصحیح حاکم غرّه شود تا وقتی که تعقبات و تلحیقات مرا نبیند و نیز گفته است احادیث بسیار در مستدرک بر شرط صحّت نیست بلکه بعضی از احادیث موضوعه نیز هست که تمام مستدرک بآنها معیوب گشته اما حدیث طیر را طرق بسیارست که ذهبی در رساله جداگانه جمع نموده از مجموع آن طرق این قدر ثابت می شود که حدیث را فی الجمله اصلی هست انتهی و این کلام نصفت نظام مخاطب قمقام بچند وجه مفید مقصود و مرام اهل حق کرامست اوّل آنکه از ان ظاهرست که مخاطب عالی تبار ایثارا للانصاف و ترکا للزیغ و الاعتساف اقرار و اعتراف نموده به اینکه حدیث طیر را طرق بسیارست و فی ذلک کفایة لاثبات الحدیث و احقاقه*و اکفاء الباطل و اهراقه*و تعنیة الجاحد الغریر و إرهاقه و قطع اسباب المنکر و اوهاقه*و ارغام انف المبطل و ازهاقه*و جرّه الی حینه و ارداءه و ایباقه*دوم آنکه از آن واضحست که ذهبی طرق آن را بسبب کثرت در رساله جداگانه جمع نموده و قد علمت فیما سبق انّ جمع الاجزاء المخصوصة فی الخبر*یفید کمال ثبوته عند اهل البصر*و یؤذن باقصی تحققه لمن نقد و سبر*و ان هذا واضح لمن امعن النظر*و سلک فی هذا المسلک علی صحیح الاثر*و تجنّب العصبیّة فیما شجر*و اجتوی الحمیّة المردیة القائدة الی سقر*سوم آنکه از آن آشکارست که نزد مخاطب از مجموع آن طرق ثابت می شود که حدیث طیر را اصلی هست و هذا واف بالمطلوب*منور للصدور و القلوب*کاف فی جمیع الخطوب*کاشف لبهم النوازغ و الکروب*فالحمد للّه المطلع علی النیات و الغیوب*حیث بان کالسبیل الملحوب*انّ الجارح لهذا الحدیث المتأصل مطعون مقصوب*و القادح له مقدوح مجروح مثلوب*و الصارف بوجهه عنه بوادی الجهل یجوب*و هو لعمهه عن الفوز بالحق ممنوع محجوب*پس همه حیرتم که هر گاه حدیث را حسب افاده خود مخاطب طرق بسیار بود و ذهبی که بنص مخاطب امام اهل الحدیثست بسبب تکثر ان آن را در رساله جداگانه جمع نموده بود و از مجموع آن برای مخاطب ثابت شده بود که حدیث طیر را اصلی هست پس از چه رو جائز آمد که مخاطب آن را در قبال اهل حقّ موضوع و مکذوب وا نماید و بدعوی این معنی که اکثر محدّثین آن را موضوع گفته اند در اظهار وهن و رکاکت و سخافت و صفاقت خویش افزاید و طرفه تر باید شنید که مخاطب در باب المکاید می فرماید و اعجب عجائب آنست که اجلّه علمای ایشان روایات غسل رجلین را در کتب خود روایت می کند و هیچ جواب از ان نمی نویسند و عذر راویان خود نیز بیان نمی کنند که چرا این روایات را آورده اند عذر بهتر از طرف ایشان همینست که گوییم دروغگو را حافظه نمی باشد و النسیان عذر شرعی بالاجماع انتهی پس از اعجب عجائب و اغرب غرائب و ابدع بدائع و افظع شنائع و اشنع فظائع و اوحش عنائعست که مخاطب با این همه ستم ظریفی و چشمک زنی و تعریض پر زلل و تشنین و سراسر خلل حدیث طیر را در تحفه موضوع وا می نماید و قدح ذهبی را نقل می کند و در بستان المحدّثین

ص:506

تکثر طرق آن حدیث ثابت می فرماید و تصنیف نمودن ذهبی رساله جداگانه در آن افاده می نماید بلکه اثبات اصل هم برای آن می کند و هیچ تنبهی باین معنی ندارد که اگر اهل حقّ باین افادات او متمسک شوند و حضرتش را در مضیق حیص بیص اندازند چه جوابی برایشان مهیّا می دارد و ابدا عذر خود به بیان نمی آرد که چرا باین افادات اهل حق را تایید و تازیر می بخشد عذر بهتر از ظرف او حسب افاده خودش همینست که گوییم دروغ گو را حافظه نمی باشد و النسیان عذر شرعی بالاجماع*لکن اولیاء المخاطب المطاع*و المحامین له و الاتباع*و المناضلین عنه و الاشیاع*لا یرضون بذلک للاستشناع*و لا یحتملونه للاستفظاع*فقد عدّوه قدما فی الحفظ طویل الباع*غیر مستمتع من الکذب بایسر استمتاع* و علی الجملة فقد ظهر بالالتماع*ان قد اتسع الخرق علی المخاطب کل الاتساع*بحیث لا یحاص بالوصل و الرقاع و لا محیص من ان یعذر عنه دفعا للنزاع*انه الضف و اذعن للحق الحقیق بالاتباع*

مشتمل بر اعترافات عدیده سدیده است که هر یکی از ان برای تعنیف و تعییر و تحجیل و تشویر او کافی و بسند می باشد نخستین آنکه افاده فرموده که حدیث طیر بجمیع طرقه و وجوهه مدار آن بر ذات انس بن مالکست و بس و این اعتراف عند النظر مشتمل بر دو اعترافست اعتراف اول آنکه تعدد طرق و وجوه حدیث طیر قطعا و بتّا ثابتست اعتراف دوم آنکه مدار جمیع آن طرق و وجوه بر ذات انس بن مالک بالحتم و الجزم متحقق و این هر دو اعتراف مخاطب با انصاف برای توهین و ابطال و تهجین و اخمال آن با کمال برای حدیث طیر درین کتاب محیّر محققین اقیال کافی و وافی و بعد ادراک آن نهایت سماجت و فظاعت و غایت قبح و شناعت حکم بوضع حدیث طیر غیر خافی با آنکه از عبارت علمای اعلام و تنصیصات محققین رفیع المقام کما سبق ظاهر و باهرست که حصر جمیع طرق و وجوه حدیث طیر بر ذات انس بن مالک کذب و زور مالک و مدعی آن مسلک خدع و تغریر را سالک و طریق تثبّت و تدبّر و تاثم و تحرّج را تارک اعتراف سوم آنکه فرموده و در صحاح غیر از ترمذی وجود ندارد و این تصریح صریح و اقرار صحیحست بوجود حدیث طیر در صحیح ترمذی و هر گاه حدیث طیر در صحیح ترمذی موجود باشد انصاف باید کرد که جسارت بر ابطال و تکذیب و ردّ و قدح معیب آن چرا نمک بر جراحت اهل انصاف نباشد و چگونه صدور ارباب فهم و عقل را نخراشد و للّه الحمد که خود مخاطب مکین نبذی از محامد و مفاخر و مناقب و ماثر صحیح ترمذی ملجا اساطین متسننین در بستان المحدّثین بطوری بیان کرده که بعد ملاحظه یکی از ان فضائل محیّره ناظرین هر منصف فطین ابطال و تکذیب مهین حدیث طیر مروی الصحیح مبین را سبب غایت ازرا و توهین و باعث کمال تعییر و تهجین بالجزم و الیقین می داند و مخاطب عالیمقام و فاضل ملاذ الاعلام را باسفل درکات تعنیف و تحقیر و ارذل مهاوی تندید و تشویر می رساند امّا ادعای این معنی که حدیث طیر در صحاح غیر از ترمذی وجودی ندارد پس اگر مراد از صحاح درین کلام صحاح سته است پس مردودست با آنکه سابقا در وجه دهم دانستی که خصائص نسائی حسب روایت ابن سیار از جمله مناقب صحیح نسائیست پس بنا برین حدیث طیر که در خصائص موجودست در صحیح نسائی نیز موجود باشد و نفی وجود آن در صحاح غیر ترمذی باطل محض و اگر مراد مخاطب از صحاح عموما کتب صحیحه است پس بطلان کلام مخاطب اوضح و اجلاست چه در کمال ظهورست که حاکم آن را در صحیح خود که عبارت از مستدرک علی الصحیحینست روایت کرده حکم بصحت طرق و وجوه عدیده آن کرده کما سبق بحمد اللّه فی الوجه الحادی و الثلاثین پس چگونه مستقیم خواهد شد که حدیث طیر غیر از صحیح ترمذی در دیگر صحاح موجود نیست اعتراف رابع آنکه فرموده و آن هم مجمل و مختصر پس می بینی که این اعتراف رابع مخاطب ذی الفضل النّاصع دلیل واضح لامعست بر ثبوت حدیث طیر و بطلان ابطال آن بسبب انهماک در زیغ جالب ضرر و ضیر و بعد و انحیاز از طرق ثواب و خیر امّا دعوی غایت اجمال و اختصار پس غایت تخدیع اتباع اغمارست زیرا که اصل محل احتجاج و استدلال اهل حق و کمال

اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک ست و صدق آن بر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و آن از صحیح ترمذی در غایت وضوح و ظهورست و هذه الفاظ الخیر المذکور فیه کما

سمعت کان عند النّبی صلی اللّه علیه و سلم

ص:508

طیر فقال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی هذا الطیر فجاء علی فاکل معه پس دعوی اختصار و اجمال ضرری بمقصود و مرام اهل حق کرام نمی رساند و ارباب مرا و لجاج و اصحاب مکابره و اعوجاج را از شکال اشکال و عقال اعضال احتجاج و استدلال مصون از اختلال و بری از اعتلال نمی رهاند اعتراف خامس آنکه گفته چنانچه معلوم سامی خواهد بود پس اعتراف خامس مخاطب کثیر النوازغ و الوساوس غزیر النوافث و الهواجس دلیل لائحست بر اینکه بودن این حدیث در صحیح ترمذی امریست مشهور و معروف و معلوم و چیزیست متیقن ارباب عقول و حلوم اعتراف سادس آنکه فرموده امام احمد در مناقب بروایت سفینه نیز این حدیث را آورده اند پس این اعتراف سادس مخاطب مکایس و فاضل حرون شامس نسبت باین حدیث رائس ادل دلیلست بر بطلان مزعوم جاحد ناحس و وهن کید هر خادع و خائس اعتراف سابع آنکه گفته لکن از ان معلوم می شود که سفینه نیز این قصّه را از انس بن مالک شنیده و این کلام مخاطب بیباک غریق بحر تزویر و الباک نزد ارباب فهم و ادراک دلیل زاهرست بر ثبوت حدیث صاحب لولاک و حجت متینه است بر تحقق ارشاد صائن سفینه امت از هلاک فلیتک کنت صاحب ادنی تدبّر و ما اراک او حائز ایسر تامّل و ما عساک و پر ظاهرست که دعوی معلوم شدن از روایت احمد در مناقب که سفینه نیز این قصّه را از انس بن مالک شنیده کذبیست صریح البطلان و زوریست واضح الهوان و افترائیست عظیم الخسران و اختلاقیست مظهر خزی و خذلان و اختراعیست مبدی کمال مجازفت و عدوان و ابتداعیست مثبت غایت مکابرت و طغیان اینک روایت احمد بنابر نقل سبط ابن الجوزی و محب الدین طبری موجودست ملاحظه باید کرد و دریافت باید فرمود که در ان روایت ازین ادعای کاذب و افترای خاسر خائب و تفوه و رجم غیر صائب اثری نیست قال سبط ابن الجوزی فی تذکرة خواص الامّة کما سمعت سابقا حدیث الطّائر و قد اخرجه احمد فی الفضائل و الترمذی

فی السنن فاما احمد فاسنده الی سفینة مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و اسمه مهران قال اهدت امرأة من الانصار الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم طیرا بین رغیفین فقدمته الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم و فی روایة طیرین بین رغیفین فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک فاذا بالباب یفتح فدخل علی فاکل معه

و قال المحب الطبری فی الریاض النضرة و عن سفینة قال اهدت امرأة من الانصار الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیرین بین رغیفین فقدمت إلیه الطیرین فقال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک و الی رسولک ثم ذکر معنی حدیث النّجّار و قال فی آخره فاکل مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی من الطّیرین حتّی فینا خرّجه احمد فی المناقب بلکه از ملاحظه روایتی که عبد اللّه فرزند امام احمد در زوائد کتاب المناقب آن را از والد خود روایت کرده و سابقا در وجه هفتم مذکور شد در کمال وضوحست که سفینه بنفس خود حاضر واقعه طیر بود چه از آن آشکارست که هر گاه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام آواز را بلند فرمود جناب رسالت مآب

ص:509

صلی اللّه علیه و سلم فرمود کیست این سفینه عرض کرد که علی علیه السّلامست جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم بعد دریافت فرمودن این معنی ارشاد فرمودند که در باز کن و سفینه حسب ارشاد آن جناب در را باز کرد بلکه اگر از جمله فقدمته الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یا فقدمت إلیه الطیرین که در روایت احمد کما سمعت سابقا و آنفا واقعست لفظ قدّمت را بصیغۀ متکلم قراءت کنند از خود روایت احمد بکمال ظهور پیدا خواهد شد که سفینه حاضر و شاهد واقعه طیر بود و او بود که تقدیم طیر یا طیرین بخدمت آن جناب صلی اللّه علیه و سلم بجا آورد و از روایات دیگر علما که حدیث طیر را بروایت سفینه آورده اند نیز بنهایت وضوح ثابت و متحققست که سفینه بنفسه حاضر واقعه طیر بود ابو القاسم بغوی در معجم خود چنانچه در وجه چهاردهم دانستی از سفینه آورده آنچه حاصلش این ست که هدیه فرستاد زنی از انصار دو طائر را در میان دو رغیف بسوی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و در خانه غیر من و غیر انس کس نبود پس رسول خدا صلی اللّه علیه و سلم تشریف آورد پس نهار خود را طلب فرمود پس من گفتم یا رسول اللّه برای تو زنی از انصار هدیه آورده است پس هر دو طائر را بسوی آن جناب تقدیم نمودم پس بفرمود

اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک و الی رسولک پس علی علیه السّلام بیامد پس در را زد زدنی خفیف پس گفتم من کیست این پس او فرمود ابو الحسن هستم باز در را زد و آواز خویش بلند فرمود پس رسول خدا صلی اللّه علیه و سلم فرمود کیست این عرض کردم علی بن أبی طالب علیه السّلامست فرمود در باز کن برای او پس باز کردم برای او پس تناول فرمود همراه آن جناب از دو طیر تا آنکه تمام شد و همچنین حموی نیز در فرائد السمطین بسند خود از سفینه آورده چنانچه در وجه شصتم دریافتی بالجمله در وهن و رکاکت مزعوم مخاطب با جلالت و اتصاف ذات با برکات او بکمال تهور و جسارت و حیازت مراتب تهوک و تنطع سراسر خسارت شبه نیست اعتراف ثامن آنکه فرموده بهر حال این قدر خود در روایت نجّار از انس آمده که دو بار حضرت علی را رد کرد پس این اعتراف ثامن مخاطب شاحن و فاضل معاند ضاغن دلیل بس قویست بر ثبوت این حدیث شریف مصون از قوادح و مطاعن و تحقق این خبر منیف محفوظ از معایب و مشائن و هیچ بنظر نمی آید که هر گاه بتصریح مخاطب والا تبار علامه نجّار عالی نجار بروایت این حدیث استسعاد نموده بود و روایتش نزد مخاطب چنان وثیق بود که بان احتجاج و استدلال فرمود چگونه حضرتش در تحفه غیر مرضیّه بر دو قدح آن برخاست و بهره و افراز دین و یقین خود بکاست اعتراف نهم آنکه فرموده و بهانه کرد که آن حضرت بر سر حاجت اند و وقت بر آمدن نیست و این اعتراف تاسع مخاطب دلیل واضحست بر این معنی که واقعه طیر امریست صحیح و ثابت و انس بن مالک در آن واقعه بسبب حسد با جناب امیر المؤمنین علیه السّلام راه بهانه و تزویر پیش گرفت و مرتکب کذب صریح و دروغ فضیح گردید اما ادعای مخاطب این معنی را که انس گفت وقت بر آمدن نیست پس در روایت بخاری بلکه دیگر روایات علمای کبار اثری از ان نیست و غالبا این جمله مخصوص از طبع مبارک مخاطب که موجد وقت اند بر آمده است اعتراف دهم آنکه گفته و غرض انس این بود که شخصی از انصار باین مرتبه مشرف شود و این اعتراف عاشر مخاطب کابر نیز مثل اعتراف سابق دلیل ثبوت و صحّت واقعه طیرست و صراحة از ان بوضوح می رسد که انس بمزید انس بقوم خود خیال محال

ص:510

انصاری بودن احب الخلق در سر کرد و بمفاد

حبّ الشیء یعمی و یصم چنان حب قوم بر او غالب و مستولی آمد که مرّة بعد مرّة و کرّة تلو کرّة جسارت بر ردّ نفس رسول و ارتکاب کذب فضیح مسحول نمود و در احکام بنیان عدالت و وثاقت خود افزود اعتراف یازدهم آنکه فرموده چنانچه بعد از تفتیش نزد آن حضرت ظاهر کرد و این اعتراف حادی عشر مخاطب وسیع المنظر نیز مشیّد صحت واقعه طیرست و از ان بکمال وضوح آشکارست که انس آن صحابی راست گفتار بعد تفتیش و استفسار جناب سرور مختار علیه و اله و سلام اللّه بالعشی و الابکار سبب ردّ جناب حیدر کرار علیه سلام اللّه ما نبت الورد و البهار دوست داشتن تشریف مردی از انصار بحیز ایضاح و اظهار آورد و باید دانست که هر چند انس در حضور جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله ما انهمر سحاب بعذر جسارت بر ردّ ابو الائمة الاطیاب علیه و علیهم السّلام ما نفح مسک و طاب ملاب همین امر جالب انواع عتاب بیان کرده لکن فی الحقیقة باعث اصل و عمده اسباب عدم فتح باب و ردّ جناب ولایت ماب اضطرام و احتدام و التهاب نار حسد عداوت او با جناب ابو تراب علیه آلاف سلام الملک الوهاب بود چنانچه خود او این معنی را بکمال صراحت روبروی مستفیدین بیان کرده کما مرّ فی الوجه الرابع و الثلاثین و الرابع و الاربعین اعتراف دوازدهم آنکه فرموده چون بار سوم حضرت علی آواز را بلند کردند و دروازه را کوفتند و این اعتراف ثانی عشر مخاطب والا گهر نیز دلیل روشن بر تحقق واقعه طیرست و از ان بنهایت وضوح واضحست که بعد رد نمودن انس جناب امیر المؤمنین علیهم السّلام را دو بار باز اثر دعای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم ظاهر شد و جناب امیر المؤمنین علیه السّلام تشریف آورد و بسبب ناشایستگی انس آن جناب را حاجت جمع در میان ضرب باب و رفع صوت افتاد اعتراف سیزدهم آنکه فرموده بسمع مبارک آن حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلم رسید و خود ایشان را طلبیدند و این اعتراف ثالث عشر مخاطب عالی خطر نیز منبی و مخبر از ثبوت تام واقعه طیرست و از ان بکمال لمعان پیداست که هر گاه ندای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسمع مبارک جناب سرور کائنات علیه و آله آلاف التحیات و التسلیمات رسید خود آن جناب جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را طلب فرمود اعتراف چهاردهم آنکه فرموده و نسائی در رساله خود همین قصه را بروایت سدّی از انس آورده و این اعتراف رابع عشر مخاطب کثیر البطر صریحست درین معنی که مخاطب مروی بودن حدیث طیر در خصائص نسائی تسلیم می نماید و هرگز تشکیکی و لو رکیک در صحت و ثبوت آن ظاهر نمی فرماید و چگونه حرفی در تشکیک آن بر زبان می آورد حال آنکه علاوه بر مزایای عظیمه خصائص که از کلام دیگر علما ظاهرست و به نبذی از ان در وجه دهم وارسیدی خود مخاطب در باب المکاید تحفه کما سبق خصائص را مایۀ نازش و فخار گردانیده و بتصنیف نمودن نسائی آن را احتجاج بر کمال ولای اهل سنت با اهلبیت علیهم السّلام فرموده اعتراف پانزدهم آنکه فرموده و گفته

فجاء ابو بکر فردّه ثم جاء عمر فردّه ثم جاء علی فاذن له و ازین اعتراف خامس عشر مخاطب عظیم الاشر کالشمس فی رابعة النهار واضح و آشکار گردید که حدیث طیر مروی در خصائص مشتمل بر واقعه هائله ردّ ابو بکر و عمر ازین فضل عظیم می باشد و خاک خزی و خسار بر رؤس محامین آن دو شیخ جلیل الفخار می پاشد و صدور ارباب مودتشان را بناخن تعییر و تفضیح می خراشد اما آنچه مخاطب بمزید حمایت حمامی

ص:511

شیخین افاده فرموده که نسائی در رساله خود قصه رد نمودن انس جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را آورده و آن را بعبارت

فجاء ابو بکر فردّه ثم جاء عمر فردّه ثم جاء علی فاذن له ادا نموده پس دعوی باطل بیدلیل و تهجس و تحکم غیر قابل تعویل و بحت تلمیع و تسویل و صرف تخدیع و تضلیلست و همچنین نسبت سدّی باوهام از عجائب اغلاط و اوهام و غرائب خیالات خام و بدائع هواجس نافرجامست سابقا در وجه پنجم علاوه بر نصوص صریحه وثاقت و شواهد صحیحه عدالت او دانستی که حسب افاده یحیی بن سعید القطان علی ما فی الانساب للسمعانی سدّی را احدی ترک نگفته و کسی او را جز بخیر یاد نکرده و نیز دریافتی که علاّمه ابن عدی او را مستقیم الحدیث دانسته و نیز وارسیدی که او از روات صحیح مسلمست و حسب تصریح علامه ابن عسقلانی اخراج نمودن صاحب صحیح حدیث را از کسی مقتضی عدالت و صحت ضبط و عدم غفلت آنکسست نزد صاحب صحیح پس محلّ انصاف ست که هر گاه سدّی عالیشان حسب افاده قطان سلیط اللسان متروک احدی نبود و جز بخیر او را کسی یاد ننموده باشد و ابن عدی که ملاذ و مرجع اکابر در علم جرح و تعدیلست او را مستقیم الحدیث گوید و نزد مسلم که علو پایه اش در علوم حدیث مسلم کلست صحیح الضبط و عدیم الغفله باشد گمان نمی کنم که احدی از ارباب ابصار و احلام و کسی از اصحاب الباب و افهام بمقابله این همه تصریحات اکابر محققین اعلام و افادات اعاظم منقدین فخام برای مجازفت مخاطب قمقام در نسبت سدّی باوهام وزنی خواهد گذاشت و آن را قابل التفات و اعتنا و احتفال و اصغا خواهد انگاشت بالجمله بر سر اصل مطلب باید رسید و نقشی عجب بر صفحه خاطر باید دید و دست تعجب بدندان تحیر باید گزید و بهره وافی از عبرت و حیرت باید گزید که مخاطب با این همه اعترافات مکرّره و تصریحات محرّره و افادات مشیّده و تبیینات موکّده خود نسبت به ثبوت این حدیث بردّ و قدح این حدیث شریف برمیخیزد و خاک مذلت و رسوایی بر سر خویش و اتباع خویش می ریزد و توهین و تضعیف فضل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را عمده مقاصد و مطالب و زبده مهام و مارب می پندارد و بسبب استیلای این هوای باطل خبری از سلوک خود در وادی تناقض و تهافت هم نمی دارد و در هنگام مقابله اهل حقّ حضرتش را اطفای انوار فضائل ابو الائمة الاطهار صلوات اللّه و سلامه علیه ما سار الفلک و دار چنان مهمتر می نماید که بجنب آن از تسفیه و تجهیل و تحمیق و تضلیل اساطین دین و حفاظ منقدین بلکه والد ماجد آن رئیس المحدثین بلکه خود آن محدّث محقق فطین اجتوا و احتراز نمی فرماید لکن بعون اللّه تعالی باین ابطال و اخمال سراپا ضلال أبی؟ ؟ ؟ بر روی کارش نمی آید و این ابطال سراسر اهمال جز خزی و خسارش نمی افزاید فالحمد للّه الّذی کان مذ کان بالعزّ مذکورا*علی ما بان لاحب الحق سناء و ضیاء و وضوحا و ظهورا*و استنار منهج الصدق التماعا و ایتلاقا و اشراقا و نورا*و طلع صبح الصواب جهرا و سطوعا و جشورا و سفورا*و ثبت ان الجاحدین الّذین ولّوا علی ادبارهم نفورا*قد خَتَمَ اَللّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ و جعل بینهم و بین الحق حجابا مستورا*فهم یسلکون لغیّهم و جماحهم سبیلا مهجورا*و یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ زُخْرُفَ اَلْقَوْلِ غُرُوراً *و سیندمون حِینَ یَرَوْنَ اَلْعَذابَ إِنَّ عَذابَ رَبِّکَ کانَ مَحْذُوراً *ثم لا ینفعهم فکلّهم یلقی فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً *فلیندب المخاطب و احزابه و لیدعوا ویلا و ثبورا*و لیبکوا علی سوء صنیعهم و خاسر عملهم احقابا و دهورا*فقد افحمناهم و خصمناهم و کانَ ذلِکَ فِی اَلْکِتابِ مَسْطُوراً * وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ اَلْقِیامَةِ کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُوراً

ص:512

ظاهر نموده که این حدیث جز از انس از دیگری مروی نیست حال آنکه سابقا ثابت شد که این حدیث شریف را سوای انس بن مالک خود جناب امیر المؤمنین علیه السلام و عبد اللّه بن عباس و ابو سعید خدری و سفینه و ابو الطفیل و سعد بن أبی وقاص و عمرو بن العاص و یعلی بن مرّة روایت کرده اند و محتمل نشود که نسبت مخاطبین حدیث را بمحض انس بنابر آنست که این حدیث از انس نسبت بدیگران زیاده تر مرویست نه آنکه سوای انس کسی دیگر آن را روایت نکرده زیرا که مخاطب بجواب سؤال سائلی کما عرفت سابقا صراحة فرموده که حدیث طیر بجمیع طرقه و وجوهه مدار آن بر ذات انس بن مالکست و بس پس مثل چنین حدیث را که علاوه بر انس هشت صحابی راوی ان باشند محض روایت انس وانمودن چقدر داد حق پوشی دادنست و بالاتر ازین باید شفقت که از مخاطب عماد بسبب کمال احتداد و غلیان مواد احقاد اینهم نیامد که از روایات انس روایتی کامل را ذکر می کرد بلکه بادنی تامل در عبارت او واضح می شود که حضرتش در نقل این حدیث مرتکب قطع و فصل و بتر و فصل عجیب گشته الفاظ عدیده مفیده را که در بسیاری از طرق مرویه از انس واردست بر انداخته خویش را عرضه تعییر و تانیب و لوم و تثریب ساخته و ظاهرست که از جانب اهل حق طریق مختصر ذکر کردن و طریق کامل را گذاشتن چقدر دلالت بر کتمان حق و فرار از میدان داری اهل حق دارد پس أی کاش اگر حضرت او این روایت را محض روایت انس وا نموده بود طریقی کامل از روایت انس ذکر می کرد و خویش را بوصمت کتمان و الطاط و فرار و التباط موصوم نمی فرمود سبحان اللّه مخاطب با انصاف با وصف ادعای کمال تنقیح و تهذیب کلام اهل حق در تمسک بحدیث منزلت از جانب خود که از راه نهایت تورع آغاز نهاده و حال صدقش در مجلد همان حدیث بخوبی دریافتی در ایراد این حدیث چه طرفه دستبردها که نفرموده بجای آنکه تواتر و قطعیت صدور آن در تقریر اهل حقّ ذکر نماید و لو بتعقیبه بالرّد و الانکار از ذکر تکثر طرق انهم دل دزدیده بلکه بمزید کتم حق این حدیث را محض روایت انس وانموده و بر این مقدار نیز اکتفا نفرموده در روایت انس نیز قطع کلمات و حذف جملات را مرتکب گردیده و از غرائب این ست که آنچه مخاطب قمقام از الفاظ حدیث نقل فرموده است بترتیبها المعلوم من غیر زیادة و لا نقصان الی الحال در کتابی از کتب فریقین بنظر نرسیده است وا عجباه که مخاطب والا مقام را با وصف کمال اطلاع عام و تمهّر تام میسر نشد که هنگام نقل این حدیث الفاظ آن را با طریقی از طرق اهل حقّ یا اهل سنت مطابقت فرماید و خویش را عرضه سهام ملام ابداع و اختراع نظام ننماید درین مقام اگر اتباع آن قمقام عذر آورند که سبب این عثرت تقلید کابلیست و خود حضرتش را مسند آرای کی می گذاشت تا زحمت تحقیق و تفتیش بر می داشت نظر بسهولت متاع کابلی را غنیمت بارده شمرده بکار افادت و افاضت اتباع خویش برده پس این عذر هم پیش رفتنی نیست زیرا که عبارت حضرت او در ایراد الفاظ حدیث با عبارت کاهلی هم اتّحاد تام ندارد عبارت کابلی متعلق بحدیث طیر این ست الرابع ما

رواه انس بن مالک انه کان عند النبی صلی اللّه علیه و سلم طائر قد طبخ له فقال اللّهمّ ایتنی باحبّ الناس إلیک یاکل معی فجاء علی فاکله معه و هو باطل لان الخبر موضوع قال الشیخ العلامة امام اهل الحدیث شمس الدین ابو عبد اللّه محمد بن احمد الدمشقی الذهبی فی تلخیصه لقد کنت زمنا طویلا اظنّ ان حدیث الطیر لم یحسن الحاکم ان یودعه فی مستدرکه فلما علقت

ص: 514

هذا الکتاب رایت القول من الموضوعات التی فیه و ممن صرح بوضعه الحافظ شمس الدین الجزری و لانه لیس بناص علی المدعی فان احبّ الخلق الی اللّه تعالی لا یحب ان یکون صاحب الزعامة الکبری کاکثر الرسل و الانبیاء و لانه یحتمل ان یکون الخلفاء غیر حاضرین فی المدینة ح و الکلام یشتمل الحاضرین فیها دون غیرهم و دون اثبات حضورهم خرط قتاد هو بر و لانه یحتمل ان یکون المراد بمن هو من احبّ الناس إلیک کما فی قولهم فلان اعقل الناس و افضلهم أی من اعقل الناس و افضلهم و لانه اختلف الروایات فی الطّیر المشوی ففی روایة هو النحام و فی روایة انه الحباری و فی اخری انه الحجل و لانه لا یقاوم الاخبار الصحاح لو فرضت دلالته علی المدعی پس می بینی که کابلی بر محض

کان عند النبی صلی اللّه علیه و سلم طائر قد طبخ له اکتفا می کند و مخاطب بمزید اظهار تدرب و وسعت نظر جمله او

اهدی إلیه را هم اضافه می فرماید و جمله

یاکل معی را باضافه هذا الطیر تتمیم می نماید و بکدامی مصلحت سانحه که می داند جمله

فجاء علی فاکله معه را مبدل بجمله فجاءه علی می گرداند پس با وصف این تصرفات عدیده چه طور راست می شود که مخاطب عمدة الاعلام در ایراد الفاظ حدیث باین نظام راه اتباع تام کابلی الدّ الخصام رفته محض تقلید و تباعت او پیش گرفته و از لطائف این ست که مخاطب بجواب سؤال سائل کما عرفت سابقا عبارت صحیح ترمذی را که مشتمل برین حدیثست بغایت مجمل و مختصر فرموده لکن آن عبارت با وصف اجمال و اختصار مشتمل ست بر ذکر اکل جناب امیر المؤمنین علیه السلام با جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم و مخاطب آن را حذف فرموده پس حذف مخاطب ذکر اکل را حسب افاده خودش اختصار در اختصارست اما تبدیل مخاطب وحید بتقلید کابلی عنید لفظ احب الخلق را باحب الناس پس عین مخالفت ائمه جلالت اساس و مشاقت اساطین حائزین فضل بی قیاسست زیرا که در هیچ طریقی از طرق حدیث طیر که از علماء سابقین و لاحقین و کملای متقدمین و متاخرین سنیه آنفا منقول شد لفظ احب الناس وارد نیست و نه کسی از علمائی اهل حقّ طریق مشتمل بر لفظ احب الناس را قبال اهل خصومت و جدال در معرض احتجاج و استدلال بر امامت وصی رسول رب متعال صلی اللّه علیه و اله ما رجع الحق الی اهله و آل آورده پس اختراع کابلی مهان و اتباع مخاطب والاشان بعید از صواب و عین ابداع و اغراب باشد و لعمری ان مثل هذا التبدیل و التغییر و الحذف و الاختصار بل التحریف الصریح الجالب لانواع الاحتقار لا یلیق بمثل المخاطب عمدة الکبار بل هو داب المحرفین الاغمار*و دیدن المسولین الاشرار*مورث لکمال القماءة و الصغار قائد الی غایة الخسف و البوار سائق الی منتهی الحور و الخسار* باعث علی اقصی التباب و التبار و اللّه الصائن الواقی عن العثار قوله و اختلفت الروایات فی الطّیر المشوی

ففی روایة انه النحام و فی روایة انه حباری و فی روایة انه حجل اقول نمی دانم مقصود مخاطب محمود از ذکر اختلاف روایات در باب طیر چه چیزست اگر اظهار این معنی می نماید که شیعه این اختلاف را در تقریر خود ذکر می کنند فهو محض الکذب و الافتراء و صریح الافک بلا امتراء و اگر نهایت وسعت نظر و کثرت تتبع خویش را ظاهر می فرماید پس آن هم جالب کمال

ص: 515

تعییر و تصنیف بر آن فاضل بدیع التشریفست زیرا که آشکار خواهد شد که حضرت او با وصف اطلاع بر طرق کثیره این حدیث دیده و دانسته الفاظ عدیده و جملات نفیسه سدیده آن را عناد الحق حذف فرموده کما سبقت إلیه الاشاره و اگر عیث عبث آن را ذکر کرده و هیچ فائده از ان تصور نفرموده پس خلافشان علماست که امری زائد را بی وجه و بی سبب در کلام آرند و نیز منافی صفت ایجاز و اختصارست که اتباع و اشیاع مخاطب مطاع بر اتصاف این کتاب او بان منضما الی المتانة کمال نازش و فخار دارند و اصل اینست که کابلی فاقد الفهم در وجوه ابطال تمسک بحدیث طیر این اختلاف را هم ذکر نموده حیث قال کما دریت انفا و لانه اختلفت الروایات فی الطیر المشوی

ففی روایة هو النحام

و فی روایة انه الحباری

و فی اخری انه الحجل انتهی و چون سخافت این وجه در کمال ظهور بود غالبا مخاطب از استراق آن استحیا کرده در وجوه ابطال ذکر نکرده لکن کفّ نفس از تعرض بان راسا هم نتوانسته این اختلاف را در تقریر شیعه ذکر کرده طرفه خلط و خبط را کار بند گردیده بالجمله ذکر کابلی اختلاف روایات را در باب طیر مشوی بمعرض قدح و جرح حدیث طیر عین جهل یا تجاهلست از داب خدام اخبار و آثار سرور مختار علیه و آله سلام اللّه الملک الغفار زیرا که ایشان هنگام اختلاف اخبار بطرق شتی جمع آن می فرمایند و هرگز بسبب محض اختلاف تکذیب اصل واقعه نمی نمایند از جمله آن طرق حمل اختلاف بر تعدد واقعه است که محققین اعلام و منقدین فخام سنیه جابجا اختلاف روایات را بان جمع کرده اند و در ما نحن فیه هم ممکنست که واقعه طیر چند بار بوقوع آمده باشد و در یک واقعه آن طیر نحام باشد و در دیگری حباری و در دیگری حجل اما سند این معنی که محققین ائمه سنیه اختلاف روایات را محمول بر تعدد واقعه می نمایند پس بر متتبع کلامشان مخفی نیست تنبیها للقاصرین بعض شواهد مذکور می شود ابن حجر عسقلانی در فتح الباری بعد ذکر احادیث متعدده که بعض آن دلالت دارد بر رمی آن جناب وجوه کفار را روز حنین بسنگریزه و بعض بر رمی به خاک و از بعض آن ظاهر می شود که آن حضرت خاک را خود بنفس نفیس از بغله فرود آمده از زمین گرفت و از بعض لائح می شود که آن حضرت خاک را از ابن مسعود طلب فرمود و از بعض آشکار می شود که خاک را امیر المؤمنین علیه السلام بآنجناب داد گفته و یجمع بین هذه الاحادیث انه صلی اللّه علیه و سلم اوّلا قال لصاحبه ناولنی فناوله فرماهم ثم نزل عن البغلة فاخذ بیده فرماهم ایضا فیحتمل ان الحصی فی احدی المرتین و فی الاخری التراب و اللّه اعلم ازین عبارت بصراحت ظاهرست که ابن حجر برای جمع این اخبار مختلفه اختیار نموده که آن حضرت دو مرتبه رمی مشرکین فرمود که در یکی ازین دو مرتبه سنگریزه و در دیگری خاک بود و اولا از دیگری گرفت و بعد از ان خود بنفس نفیس از بغله فرود آمده از زمین برداشت و نیز ابن حجر عسقلانی در فتح الباری بشرح قول براء بن عازب و ابو سفیان بن الحرث اخذ برأس بغلته البیضاء که در حدیث ثانی باب غزوه حنین از صحیح بخاری واقع ست گفته

وفی حدیث العباس عند مسلم شهدت مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم حنین فلزمته انا و ابو سفین بن الحرث فلم نفارقه الحدیث

و فیه ولیّ المسلمون مدبرین فطفق رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم

ص: 516

یرکض بغلته قبل الکفار قال العبّاس و انا اخذ بلجام بغلة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اکفها إرادة ان لا یسرع و ابو سفیان اخذ برکابه و یمکن الجمع بان ابا سفین اخذ اولا بزمامها

فلما رکضها النبی صلی اللّه علیه و سلم الی جهة المشرکین خشی العباس فاخذ بلجام البغلة یکفها و اخذ ابو سفین بالرکاب و ترک اللجام للعباس اجلالا له لأنّه کان عمه ازین عبارت واضحست که جمع در میان قول براء و ابو سفین بن الحرث اخذ برأس بغلته البیضاء و قول عباس و انا آخذ بلجام بغلة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اکفها إرادة ان لا یسرع و ابو سفین اخذ برکابه باین طریق ممکنست که اولا ابو سفیان زمام بغله را گرفت و هر گاه آن جناب آن را بسوی مشرکین رکض فرمود عباس خوف نمود و برای باز داشتن آن لجامش گرفت و ابو سفیان اجلالا للعباس لجام را ترک کرده رکاب را گرفت و شهاب الدین احمد بن محمد القسطلانی در ارشاد الساری بشرح قول براء و

لقد رایت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی بغلته البیضاء که در حدیث چهارم باب غزوه حنین از صحیح بخاری واقع ست گفته عند مسلم من حدیث سلمة علی بغلته الشهباء و عند ابن سعد و من تبعه علی بغلته دلدل قال الحافظ ابن حجر و فیه نظر لان دلدل اهداها له المقوقس یعنی لانه ثبت فی صحیح مسلم من حدیث العباس و کان علی بغلة له بیضاء اهداها له فروة بن نفاثة الجذامی قال القطب الحلبی فیحتمل ان یکون یومئذ رکب کلا من البغلتین ان ثبت انها کانت صحبته و الا فما فی الصحیح اصح انتهی و محمد بن یوسف شامی در سبل الهدی و الرشاد گفته السّابع البغلة البیضاء و فی مسلم عن سلمة بن الاکوع الشهباء التی کان علیها یومئذ اهداها له فروة بفتح الفاء و سکون الراء و فتح الواو و بالتاء بن نفاثة بنون مضمومة ففاء مخففة فالف فثاء مثلثة و وقع فی بعض الروایات عند مسلم فروة بن نعامة بالعین و الهیم؟ ؟ ؟ و الصحیح المعروف الاول و وقع عند ابن سعد و تبعه جماعة ممن الف

فی المغازی انه صلی اللّه علیه و سلم کان علی بغلته دلدل و فیه نظر لان دلدل اهداها له المقوقس قال القطب و یحتمل ان یکون النبی صلی اللّه علیه و سلم رکب یومئذ کلا من البغلتین و الا فما فی الصحیح اصح ازین دو عبارت بکمال وضوح ظاهرست که روایات وارده در باب بغله که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم بر آن روز حنین سوار بود مختلفست و قطب حلبی برای جمع آن گفته که محتملست که آن جناب درین روز بر هر دو بغله سوار شده باشد و نیز قسطلانی در ارشاد الساری گفته حدثنی بالافراد عمرو بن علی بفتح العین و سکون المیم ابن بحر ابو حفص الباهلی البصری الصیرفی قال حدثنا ابو عاصم النبیل الضحاک بن مخلد قال حدثنا سفین الثوری قال حدثنا ابو صخرة جامع بن شداد بالمعجمة و تشدید الدال المهملة الاولی المحاربی قال حدثنا صفوان بن محرز بضم المیم و سکون الحاء المهملة و کسر الراء بعدها زاء المازنی

قال حدثنا عمر ان بن حصین قال جاء بنو تمیم الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقال لهم ابشر و الهمزة قطع بالجنة یا بنی تمیم قالوا اما إذا بشرتنا فاعطنا من المال

ص: 517

فتغیر وجه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فجاء ناس من اهل الیمن و هم الاشعریون فقال النبی صلی اللّه علیه و سلم لهم اقبلوا البشری یا اهل الیمن إذ لم یقبلها بنو تمیم قالوا قد قبلناها یا رسول اللّه کذا اورد هذا الحدیث هنا مختصرا و سبق تاما فی بدء الخلق و مراده منه هنا قوله فجاء ناس من اهل الیمن قال فی الفتح و استشکل بان قدوم و قد بنی تمیم کان سنة تسع و قدوم الاشعریین کان قبل ذلک عقب فتح خیبر سنة سبع و اجیب باحتمال ان یکون طائفة من الاشعریین قدموا بعد ذلک ازین عبارت ظاهرست که حدیث بخاری دلالت دارد بر قدوم اشعریین بعد وفد بنی تمیم و از دیگر روایات ثابت شده که قدوم وفد بنی تمیم در سال نهمست و قدوم اشعریین در سال هفتم یعنی قدوم اشعریین مقدمست بر قدوم وفد بنی تمیم و بعض مجیبین دفع اشکال باین احتمال نموده اند که طائفه از اشعریین بعد از قدوم وفد بنی تمیم هم آمده باشند و نیز قسطلانی در ارشاد الساری گفته حدثنی بالافراد و لابی ذر حدثنا محمد بن العلاء بن کریب الهمدانی الکوفی قال حدثنا ابو أسامة حماد بن أسامة عن یرید عن عبد اللّه بضم الموحدة و فتح الراء ابن أبی بردة بضم الموحدة و سکون الراء

عن جده أبی بردة عامر بن أبی موسی عن أبی موسی عبد اللّه بن قیس الاشعری رضی اللّه عنه انه قال ارسلنی اصحابی الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اساله الحملان لهم بضم الحاء المهملة و سکون المیم أی ما یرکبون علیه و یحملهم إذ هم معه فی جیش العسرة و هی غزوة تبوک فقلت یا نبی اللّه ان اصحابی ارسلونی إلیک لتحملهم فقال و اللّه لا احملکم علی شیء و وافقته أی صادقته و هو غضبان و لا أشعر أی و الحال ان لم اکن اعلم غضبه و رجعت الی اصحابی حال کونه حزینا من منع النبی صلی اللّه علیه و سلم ان یحملنا و من مخافة ان یکون النبی صلی اللّه علیه و سلم وجد فی نفسه أی غضب علی فرجعت الی اصحابی فاخبرتهم الذی قال النبی صلی اللّه علیه و سلم فلم البث بفتح الهمزة و الموحدة بینهما لام ساکنة آخره مثلثة إلا سویعة بضم السین المهملة و فتح الواو مصغر ساعة و هی جزء من الزمان او من اربعة و عشرین جزءا من الیوم و اللیلة إذ سمعت بلا لا ینادی أی عبد اللّه بن قیس یعنی یا عبد اللّه و لابی ذر این عبد اللّه بن قیس فاجبته فقال اجب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یدعوک فلمّا اتیته قال خذ هذین القرینین تثنیة قرین و هو البعیر المقرون بآخر و هذین القرینین و لابی ذر عن الحموی و المستملی هاتین القرینتین و هاتین القرینتین أی الناقتین لستة ابعرة لعله قال هذین القرینین ثلاثا فذکر الراوی مرتین اختصار الکن قوله فی الروایة الاخری فامر لنا بخمس ذود مخالف لما هنا فیحمل علی التعدد او یکون زادهم واحدا علی الخمس و العدد لا ینفی الزائد ازین عبارت واضح ست که قول ابو موسی در روایت دیگر

فامر لنا بخمس ذود با مضمون این روایت که

فلما اتیته قال خذ

ص: 518

هذین القرینین و هذین القرینین لستة ابعرة می باشد مخالفت دارد پس محمول بر تعدد واقعه خواهد بود و بعد سماع این نصوص زاهره بر عدم بطلان حدیث بسبب اختلاف روایات و امکان جمع بحمل بر تعدد واقعه گمانم نیست که منصفی اختلاف روایات را در باب طیر سبب قدح و جرح اصل حدیث انکار دو همت را بر خلاف و شقاق ائمه با جلالت بر گمارد فالعجب من الکابلی المتتبع النظار*کیف عرض الحدیث للقدح و الانکار بمجرد اختلاف الروایات فی الطّیر المشوی*و لم یقف علی داب خدام الحدیث النّبویّ*حیث انهم حملوا اختلاف کثیر من الاحادیث علی تعدد الواقعه*و جعلوه حجّة نافیة للشبهات قاطعة*فلیت شعری هل یقف الکابلی عن مقالته السمجة الشنیعة*و یتوب عن هفوته الغثة الفظیعة*أم یصرّ علی ذنبه*و یدع النصفة فی جنبه*فیبطل شطرا عظیما من الروایات و الاخبار*و یعاند جمعا کثیرا من العلماء و الاحبار قوله و این حدیث را اکثر محدثین موضوع گفته اند اقول ادعای مخاطب فطین حکم اکثر محدثین بوضع این حدیث شریف متین کذبیست ظاهر و مستبین و افکیست واضح و مبین و بهتانیست مذل و مهین و تقولست باطل و مهین زیرا که بحمد اللّه تعالی از بیان سابق ظاهر گردید که روات و مثبتین این حدیث شریف در هر قرن بحدی کثرت داشتند که بسبب آن در حصول تواترش شکی نیست پس چه طور راست خواهد شد که اکثر محدثین این حدیث را موضوع گفته اند و نیز چون دانستی که این حدیث را ترمذی در صحیح خود که از جمله صحاح سته است روایت کرده و حسب افادات اکابر قوم کما عرفت سابقا صحاح ستة باتفاق شرق و غرب صحیحست و بر صحت آن اجماع ائمّه واقع شده و امت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم باسرها بر قبول آن متفقست و باین تقریب حدیث طیر نیز باتفاق شرق و غرب صحیح و اجماع ائمه و علمای دین بر صحت آن و اتفاق امت آن جناب بر قبول آن واقع ست پس بالبداهة ثابت خواهد شد که اکثریت حاکمین بوضع این حدیث حرفیست بی اصل و واهی جالب انواع خسار و تباهی سبحان اللّه مخاطب با جلالت بسبب مزید میلان و رکون و طمأنینت و سکون بطبع ذو فنون خود اصلا نظری بر افادات ائمه خویش نینداخته انهماکا فی نصر الباطل حکم وضع این حدیث را باکثر محدثین منسوب ساخته نهایت طول باع و توسع اطلاع خویش بر همگنان ظاهر نموده احراز خصل سبق در میادین تبحر و تمهّر فرموده و محل عجب این ست که مخاطب با وصفی که ادعای حکم اکثر محدثین بوضع حدیث طیر آغاز نهاده داد تهویل عوام و تخدیع انعام و ازلال اغثام و ادحاض لئام داده لکن در مقام تبیین و تصریح و اظهار و توضیح دل از تفصیل و تشریح دزدیده جز از احالت تصریح وضع بجزری و نقل قول ذهبی دیگر نچاویده پس أی کاش اگر حضرت او تعب ذکر اسمای تمامی آن محدثین که حسب زعم او این حدیث را موضوع گفته اند بر جان نازنین خود گوارا نفرموده بود لا اقل اسمای بعض دیگر از ایشان ذکر می نمود و در مقام شرح و تفصیل دعوی پر تهویل محضر بر

ص: 519

ذکر غیر جمیل دو نفر از مکابرین با تسویل اقتصار نمی ورزید و بابداء نهایت عجز در نظر اتباع و مقلدین فضلا عن الخصماء و المؤاخذین ذلیل و خوار نمی گردید و نحیف درین آرزو بس غلط کردم زیرا که حضرتش بمزید تعود رفه و ترف بر آنچه کابلی مکبّل از مجمل و مفصل ذکر کرده اقتصار فرموده اند و چون او از طاعنین جز جزری و ذهبی احدی را ذکر نکرده بود ایشان هم ذکر ننمودند بلی کابلی جرات بر نسبت حکم وضع باکثر محدثین نیافته بود و مخاطب بکمال ترعرع موضوع گفتن این حدیث را بر اکثر محدثین بر بستند و قلوب اهل نصفت و یقین باین افتراء عظیم خستند و بسبب عجز قدم در وادی اثبات این دعوی شناعت آیات ننهادند و در مضیق تعییر و تشویر ارباب نظر افتادند و قطع نظر ازین همه ذکر جارحین و قادحین اکثر باشند یا اقل و اعزّ باشند یا اذل سراسر ناسزا و بی محل و مورث نهایت شرم و خجل است زیرا که بحمد اللّه تعالی ظاهر شد که هر کسی که این حدیث را موضوع گفته غشاوه عصبیّت بر بصر بی بصیرت تنیده و بغلبه عناد دست از اتباع حق کشیده و بهواجس و وساوس نفسانی مرتکب قدح در این حدیث گردیده و چون کلام چنین معاندین حاقدین قابلیت ذکر ندارد می بایستی آن را مخفی داشتن و همت بستر و کتمان این مجازفت و عدوان گماشتن لیکن چون شاه صاحب حظ وافر از استحیا و ولا دارند بلا محابا چنین اقوال سخیفه در مقابله اهل حق می آرند و نمی دانند که ذکر قدح قادحین و جارحین ضرری بمطلوب اهل حقّ نمی رساند و گلوی شاه صاحب و اتباع شان از ربقه اذعان باین حدیث نمی رهاند بلکه سراسر مثبت نهایت تعنت و لداد و موضح غایت توغر و عناد با ائمه امجاد و اساطین والا نزاد خودست فقد ظهر و الحمد للّه مما سبق غایة الظّهور*و سیسفر مما سیاتی انشاء اللّه کل السفور* انّ من ردّ هذا الحدیث الشریف*و رمی بالکذب هذا الخبر المنیف*قد خبط فی الظلماء*و عمه فی الطخیة الطخیاء*و رکب متن العشواء*و امتطی صهوة العمیاء*و بالغ فی الاعتداء*و صرم حبل الحیاء*و خبّ و اوضع فی هجر الوفاء*و قرب و اسرع فی تیهاء الجفاء*و اوغل فی التهور و التهوّک*و اوجف فی التنطع و التهتک و خاض غمار الخدع و ظلم التزویر*و نصب لاتباعه فخاخ الازلال و شباک التغریر*و نفض إلیه عن الانصاف و نبذه و راءه ظهریّا*و مال بشراشره الی الاعتساف و جعل عهد اللّه نسیا منسیّا

بسند خویش وارد کرده صحیح الاسناد بودن آن از حاکم نقل فرموده نیل تکذیب بر ناصیۀ کابلی و مخاطب با جلالت قبل جسارتشان از راه کرامت گذاشته چنانچه گفته

اخبرنا الحسن بن احمد بن هلال قراءة علیه عن علی بن احمد بن عبد الواحد اخبرنا احمد بن محمّد بن محمّد فی کتابه من اصبهان اخبرنا الحسن بن احمد بن الحسین المقری اخبرنا احمد بن عبد اللّه بن احمد الحافظ اخبرنا ابو احمد محمّد بن احمد الجرجانی اخبرنا الحسن بن سفیان اخبرنا عبد الحمید بن بحر اخبرنا شریک عن سلمة بن کهیل عن الصّنابحی عن علی رضی اللّه عنه قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم انا دار الحکمة و علیّ بابها رواه التّرمذی فی جامعه عن اسماعیل بن موسی حدّثنا محمد بن رومی حدثنا شریک عن سلمة بن کهیل عن سوید بن غفلة عن الصّنابحی عن علی و قال حدیث غریب و روی بعضهم عن شریک و لم یذکروا فیه عن الصّنابحی قال و لا یعرف هذا الحدیث عن واحد من الثقات غیر شریک و فی الباب عن ابن عبّاس انتهی قلت و رواه بعضهم عن شریک عن سلمة و لم یذکر فیه عن سوید و رواه الاصبغ بن نباته و الحارث عن علی نحوه و

رواه الحاکم من طریق مجاهد عن ابن عبّاس عن النّبی صلی اللّه علیه و سلم و لفظه انا مدینة العلم و علیّ بابها فمن أراد العلم فلیأتها من بابها و قال الحاکم صحیح الاسناد و لم یخرجاه و

رواه ایضا من حدیث جابر بن عبد اللّه و لفظه انا مدینة العلم و علیّ بابها فمن أراد العلم فلیات الباب پس هر گاه منصف لبیب و عاقل اریب برین بیان متین برمیخورد و ببطلان این افادۀ غریبه کابلی و مخاطب می رسد باعتضاد این قرینه رزینه خواهد دانست که نسبت تصریح بوضع حدیث طیر هم بجزری محض کذب و افترا و صرف مجازفت و اعتداست و ثالثا بفرض غیر واقع اگر جزری چنین یاوه سراییده و این هفوه درآییده باشد که مقابل تصریحات اساطین محققین و افادات حذاق معتمدین بصحت و ثبوت و تحقق این حدیث لائق التفات و اصغا و قابل احتفال و اعتناست بلکه این خرافت سراسر خسارت ثبت غلو فاحش مذموم و مظهر تعصب فضیح ملومست کما اشرنا إلیه انفا و رابعا آنکه سابقا دانستی که علامه سبکی در طبقات شافعیه بترجمه حاکم گفته و اما الحکم علی حدیث الطیر بالوضع فغیر جیّد و محقق ابن حجر مکی در منح مکیه گفته و اما قول بعضهم انّه موضوع و قول ابن طاهر طرقه کلّها باطله معلولة فهو الباطل و ازین دو افاده بصراحت تمام ظاهرست که حکم بوضع این حدیث شریف از هر کسی که باشد حکمیست باطل و از حلیه جودت عاطل پس اگر جزری علی الفرض تصریح بوضع این حدیث شریف نموده است قول او تقول شنیع و معلول و توهم قظیع و مدخول خواهد بود و خامسا آنکه جزری بجزر و مد طعن و تشنیع اکابر سنیه بشدّ و مدّ گرفتار و بر السنه مقدسه اینها موصوف بعیب و عارست علامه سخاوی بترجمه او در ضوء لامع می فرماید و قال شیخنا فی معجمه انّه حدّث بسنن أبی داود و التّرمذی عن ابن أمیلة سماعا و مسند احمد عن الصّلاح بن أبی عمر سماعا و انّ من احسن ما عنده الکامل

ص: 521

فی القراءات لابن خبّاز و ساق سنده و انّه سمع علی ابن أمیلة امالی ابن سمعون قال و خرج لنفسه اربعین عشاریة لفظها من اربعی شیخنا العراقی و غیّر فیها اشیاء و وهم فیها کثیرا و خرج جزء فیه مسلسلات بالمصافحة و غیرها جمع اوهامه فیه فی جزء الحافظ ابن ناصر الدّین وقفت علیه و هو مفید و کذا انتقد علیه شیخنا فی مشیخة الجنید البلبانی من تخریجه قال و قد اجاز لی و لوالدی و کتب فی الاستدعاء ما نصّه و نقلته من خطّه انّی اجزت لهم روایة کل ما*ارویه من سنن الحدیث و مسند*و کذا الصّحاح الخمس ثمّ معاجم و المشیخات و کل جزء مفرد*و جمیع نظم لی و نثر و الّذی*الّفت کالنشر الذکی و منجد فاللّه یحفظهم و یبسط فی حیا*ة الحافظ الحبر المحقّق احمد*و انا المقصّر فی الوری العبد الفقیر محمّد بن محمّد بن محمّد قال و کنت لقیته فی سنة سبع و تسعین و حرّضنی علی الرّحلة الی دمشق و قد حدّثت عنه فی حیاته بکتابه الحصن الحصین یعنی بالوجادة فقال قال صاحبنا فلان لکونه لم تکن سبقت له منه إجازة و حصل له فی البلاد الیمنیّة بسبب ذلک رواج عظیم و تنافسوا فی تحصیله و روایته ثم دخل بعد نیف و عشرین و قد مات کثیر ممّن سمعه فسمعه الباقون و اولادهم علیه و لما اقام بمکّة نسخ بخطّه من اوّل المقدّمة التی جمعتها اوّل شرح البخاری و استعان بجماعة حتی اکملها تحصیلا و کان ارسل الی صاحبنا التّقی الفاسی فی مکّة من شیراز یسأله عن تعلیق التعلیق الّذی خرجته فی وصل تعالیق البخاری فاتّفق وصول کتابه و انا بمکّة و معی نسخة من الکتاب فجهزتها إلیه فجاء کتابه یذکر ابتهاجه و فرحه بها و انه شهر الکتاب بتلک البلاد و اهدی الیّ بعد ذلک کتابه النشر المذکور قلت و هو فی مجلّدین و کتب علی کلّ مجلّد منهما بالاجازة لشیخنا قال و التمس ان ینشر فی الدّیار المصریّة و قدّر مجیئه هو فنشره و علما کثیرا ثم ارسل الیّ من شیراز بالمقدّمة و التعلیق فالحقت بهما ما کان تجدّد لی بعد حصولهما له و کتب عنّی شیئا من اوّل ما علّقته متعقّبا علی جمع رجال مسند احمد و بالغ فی استحسان ما وقع لی من ذلک قلت حسب ما اوردته مع کتابته علی مجلدی النشر فی الجواهر و لما قدم القاهرة انثال النّاس للسّماع علیه و القراءة و کان قد ثقل سمعه قلیلا و لکن بصره صحیح یکتب الخطّ الدّقیق علی عادته و لیس له فی الفقه ید بل فنّه الذی مهر فیه القراءات و له عمل فی الحدیث و نظم وسط و وصفه فی الانباء بالحافظ الامام المقری و قال انّه لهج بطلب الحدیث و القراءات و تبرّز فی القراءات و انّه کان مثریا و شکلا حسنا و فصیحا بلیغا کثیر الاحسان لاهل الحجاز انتهت إلیه ریاسة علم القراءات فی الممالک و قال عن طبقات القرّاء انّه اجاد فیه و عن النشر انه جوّده و عن الحصن انه لهج به اهل الیمن و استکثروا منه ثمّ قال و ذکر انّ ابن الخبّاز اجاز له و اتهم فی ذلک

ص: 522

و قرأت بخط العلاء بن خطیب الناصریّة انه سمع الحافظ ابا اسحاق البرهان سبط ابن العجمی یقول ما رحلت الی دمشق قال الی الحافظ الصدر الیاسوفی لا تسمع من ابن الجزری شیئا انتهی و بقیة ما عند ابن خطیب الناصریّة انه کان یتهم فی اوّل الامر بالمجازفة و انّ البرهان قال له اخبرنی الجلال ابن خطیب داریا انّ ابن الجزری مدح ابا البقاء السّبکی بقصیدة زعم انّها له بل و کتب خطّه بذلک ثمّ ثبت للممدوح الهافی دیوان قلاقش قال شیخنا و قد سمعت بعض العلماء یتّهمه بالمجازفة فی القول و امّا الحدیث فما اظنّ به ذلک الاّ انّه کان إذا رای للعصریین شیئا اغار علیه و نسبه لنفسه و هذا امر قد اکثر المتأخّرون منه و لم ینفرد به قال و کان یلقّب فی بلاده الامام الاعظم و لم یکن محمود السّیرة فی القضاء و اوقفنی بعض الطّلبة من اهل تلک البلاد علی جزء فیه اربعون حدیثا عشاریات فتامّلتها فوجدته خرجها باسانیده من جزء الانصاری و غیره و اخذ کلام شیخنا فی اربعینه العشاریّات بقضّه فکانّه عمل علیها مستخرجا بعضه بالسّماع و اکثره بالاجازة و منه ما خرّجه شیخنا من جزء ابن عرفة فانه رواه عن ابن الخباز بالقراءة فاخرجه ابن الجزری عن ابن الخبّاز بالاجازة قلت امّا إجازة ابن الخباز فمحتملة فقد کان خال جدّه فیما رایته فی مشیخة الطّاوسی و امّا سرقة النّظم فلم یکن بمدفوع عن النظم فکم له من تصنیف نظما

که حاکم ازیشان روایت کرده تصریح نموده و گفته که جمیع رجال آن ثقه اند مگر یک کس که من او را متهم بوضع حدیث طیر کردم لیکن من بعد ظاهر شد که بدرستی که او صدوقست و این ست اصل عبارت ذهبی در میزان محمّد بن احمد بن عیاض بن أبی طیبة المصری عن یحیی بن حسّان فذکر حدیث الطّیر و قال الحاکم هذا علی شرط البخاری و مسلم قلت الکل ثقات الاّ هذا فانه اتّهمته به ثمّ ظهر لی انّه صدوق روی عنه الطّبرانیّ و علی بن محمّد الواعظ و محمّد بن جعفر الرافقی و حمید بن یونس الزّیّات و عدة یروی عن حرملة و طبقته و یکنّی ابا علاثة مات فی سنة احدی و تسعین و مائتین و کان راسا فی الفرائض و قد یروی ایضا عن مکّی بن عبد اللّه الرعینی و محمّد بن سلمة المرادی و عبد اللّه بن یحیی بن معبد صاحب ابن لهیعة فامّا ابوه فلا اعرفه ازین عبارت ظاهرست که رجال حاکم که ازیشان حدیث طیر روایت کرده همه نزد ذهبی ثقه اند و محمد بن احمد بن عیاض را اگر چه ذهبی قبل انکشاف حقیقت حال متهم بوضع حدیث طیر کرده بود لیکن من بعد ذهبی را ظاهر شد که او هم صدوقست و ائمه سنیه مثل طبرانی و علی بن محمد الواعظ و محمد بن جعفر و حمید بن یونس و غیر ایشان ازو روایت کرده اند و در علم فرائض که نصف علمست راس و رئیس بوده پس بحمد اللّه امر حق یعنی صحت حدیث طیر و ثقت و اعتماد جمیع روات آن بر زبان خود ذهبی ظاهر گردید و خرافت او در حکم بوضع ان و فظاعت شور و شغب و شناعت غیظ و غضب او درباره ذکر حاکم آن را در مستدرک که شاه صاحب نقل کرده اند بوضوح تمام انجامید و علاوه برین گرفتیم که ذهبی در باب حدیث طیر هرگز بحرف حق گویا نشده و جز حکم بوضع آن هرگز سخنی دیگر بر زبان نیاورده لیکن از نقل کلامش چه می کشاید و خرافت او بچه کار می آید زیرا که محققین اهل سنت تصریح نموده اند به اینکه ذهبی آنقدر تعصّب مفرط داشت که بحدّ تمسخر باو رسیده و سلیط اللّسان و کثیر التعصّب و کاذب و دروغ گو بود و از راه بیدینی قدح در علمای دین می نمود و ائمه دین که واسطه رسانیدن شرع نبوی اند روز قیامت خصماء او خواهند بود و قول او را اعتباری نه و جرح و قدح او را اعتمادی نیست و سبکی در طبقات شافعیه احمد بن صالح مصری گفته و مما ینبغی ان یتفقه عند الجرح حال العقائد و اختلافها بالنسبة الی الجارح و المجروح فربّما خالف الجارح المجروح فی العقیدة فجرحه لذلک و إلیه اشار الرافعی بقوله و ینبغی ان یکون المزکون براء من الشحناء و العصبیة فی المذهب خوفا من ان یحملهم ذلک علی جرح عدل او تزکیة فاسق و قد وقع هذا الکثیر من الائمة جرحوا بناء علی معتقدهم و هم المخطؤن و المجروح مصیب و قد اشار شیخ الاسلام سیّد المتأخّرین تقی الدّین بن دقیق العید فی کتابه الاقتراح الی هذا و قال اعراض المسلمین حفرة من حفر النّار وقف علی شفیرها طائفتان من الناس المحدّثون و الحکّام قلت و من امثلته قول بعضهم فی البخاری ترکه ابو زرعة و ابو حاتم من اجل مسئلة اللّفظ فیا للّه و المسلمین أ یجوز لاحد ان یقول البخاری متروک و هو حامل لواء الصّناعة و مقدّم اهل السّنّة و الجماعة و یا للّه و المسلمین

ص: 524

أ تجعل ممادحه مذام فانّ الحقّ فی مسئلة اللّفظ معه إذ لا یستریب عاقل من المخلوقین فی انّ تلفّظه من افعاله الحادثة الّتی هی مخلوقة للّه تعالی و انّما انکرها الامام احمد البشاعة لفظها و من ذلک قول بعض المجسّمة فی ابن حاتم بن حبّان لم یکن له کثیر دین نحن اخرجناه من سجستان لانه انکر الحد للّه فلیت شعری من احق بالاخراج من یجعل ربّه محدودا او من ینزهه عن الجسمیة و امثلة هذا تکثر و هذا شیخنا الذّهبی من هذا القبیل له علم و دیانة و عنده علی اهل السنة تحامل مفرط فلا یجوز ان یعتمد علیه و نقلت من خطّ الحافظ صلاح الدّین خلیل بن کیکلدی العلائی رحمه اللّه ما نصّه الشیخ الحافظ شمس الدین الذّهبی لا شک فی دینه و ورعه و تحرّیه فیما یقوله فی الناس و لکنّه غلب علیه مذهب الاثبات و منافرة التاویل و الغفلة عن التّنزیه حتی اثر ذلک فی طبعه انحرافا شدیدا عن اهل التنزیه و میلا قویّا الی اهل الاثبات فاذا ترجم واحدا منهم یطنب فی وصفه بجمیع ما قیل فیه من المحاسن و یبالغ فی وصفه و یتغافل عن غلطاته و یتاوّل له ما امکن و إذا ذکر احدا من الطّرف الآخر کإمام الحرمین و الغزّالی و نحوهما لا یبالغ فی وصفه و یکثر من قول من طعن فیه و یعید ذلک و یبدیه و یعتقده دینا و هو لا یشعر و یعرض عن محاسنهم الطافحة فلا یستوعبها و إذا ظفر لاحد منهم بغلطة ذکرها و کذلک فعله فی اهل عصرنا إذا لم یقدر علی احد منهم بتصریح یقول فی ترجمته و اللّه یصلحه و نحو ذلک و سببه المخالفة فی العقائد انتهی و الحال فی شیخنا الذّهبی ازید مما وصف هو شیخنا و معلّمنا غیر انّ الحقّ احقّ ان یتّبع و قد وصل من التّعصّب المفرط الی حد یسخر منه و انا اخشی علیه یوم القیامة من غالب علماء المسلمین و ائمتهم الدین حملوا لنا الشریعة النّبویّة فانّ غالبهم اشاعرة و هو إذا وقع باشعریّ لا یبقی و لا یذر و الذی اعتقده انهم خصماؤه یوم القیمة عند من ادناهم عنده اوجه منه فاللّه المسئول ان یخفف عنه و ان یلهمهم العفو عنه و ان یشفعهم فیه و الّذی ادرکنا علیه المشایخ النهی عن النظر فی کلامه و عدم اعتبار قوله و لم یکن یستجری ان یظهر کتبه التّاریخیّة الاّ لمن یغلب علی ظنّه انّه لا ینقل عنه ما یعاب علیه و اما قول العلائی لا شکّ فی دینه و ورعه و تحرّیه فیما یقوله فقد کنت اعتقد ذلک و اقول عند هذه الاشیاء انه ربّما اعتقدها دینا و منها امورا قطع بانّه یعرف انها کذب و اقطع بانّه لا یختلقها و اقطع بانّه یحبّ وضعها فی کتبه لیثبت؟ ؟ ؟ و اقطع بانّه یحبّ ان یعتقد سامعها صحتها بغضا للمتحدّث فیه و تنفیرا للناس عنه مع قلّة معرفته بمدلولات الالفاظ و مع اعتقاده انی هذا ممّا یوجب نصر العقیدة الّتی یعقدها هو حقّا مع عدم ممارسته بعلوم الشّریعة غیر انی لمّا اکثرت بعد دونه النّظر فی کلامه

ص: 525

عند الاحتیاج الی النظر فیه توقفت فی تحرّیه فیما یقوله و لا ازید علی هذا غیر الاحالة علی کلامه فلینظر کلامه من شاء ثم یبصر هل الرّجل متحرّ عند غضبه او غیر متحرّ و اعنی بغضبه وقت ترجمته لواحد من علماء المذاهب الثلثة المشهورین من الحنفیّة و المالکیّة و الشافعیّة فانی اعتقد انّ الرجل کان إذا مدّ القلم لترجمة احدهم غضب غضبا مفرطا ثمّ قرطم الکلام و مزّقه و فعل من التعصّب ما لا یخفی علی ذی بصیرة ثمّ هو مع ذلک غیر خبیر بمدلولات الالفاظ کما ینبغی فربما ذکر لفظة من الذّم لو عقل معناها لما نطق بها و دائما اتعجّب من ذکره الامام فخر الدّین الرّازی فی کتاب المیزان و فی الضّعفاء و کذلک السّیف الآمدی و اقول باللّه العجب هذان لا روایة لهما و لا جرحهما احد و لا سمع عن احد انّه ضعّفهما فی ما ینقلانه من علومهما فایّ مدخل لهما فی هذین الکتابین ثم انا لم نسمع احدا سمّی الامام فخر الدّین بالفخر بل إمّا الامام و امّا ابن الخطیب و إذا ترجم کان فی المحمّدین فجعله فی حرف الفاء و سمّاه الفخر ثمّ حلف فی آخر الکتاب انّه لم یتعمّد فیه هوی نفس فایّ هوی نفس اعظم من هذا فامّا ان یکون ورّی فی یمینه او استثنی غیر الرّواة فیقال له فلم ذکرت غیرهم و امّا ان یکون اعتقد انّ هذا لیس هوی نفس و إذا وصل الی هذا الحدّ و العیاذ باللّه فهو مطبوع علی قلبه پس هر گاه ذهبی تعصب مفرط که موجب سخریّه و استهزا باو شود داشته باشد و در کلامش نظر جائز نباشد و قولش را اعتباری و اعتمادی نبود و دعاوی کاذبه را دیده و دانسته در کتب خویش ذکر کند و دوست دارد که دیگران آن را صحیح پندارند و با این شنائع و فظائع ممارست بعلوم شرعیّه هم ندارد و مغلوب الغضب و کثیر التعصب بحدّی باشد که رازی و آمدی را از ضعفا قرار دهد کلام چنین کاذب دروغگو متعصب مفرط را در حکم بوضع احادیث صحیحه و روایات ثابته معتمده بمقابله اهل حقّ چه اعتبارست و نیز سبکی در طبقات شافعیه بترجمه احمد بن صالح گفته قاعدة فی المورخین نافعة جدّا فانّ اهل التاریخ قد وضعوا من أناس او رفعوا أناسا امّا لتعصب او لجهل او المجرد اعتماد علی نقل من لا یوثق به او غیر ذلک من الاسباب و الجهل فی المورخین اکثر منه فی اهل الجرح و التعدیل و کذلک التعصب قل ان رایت تاریخا خالیا من ذلک و امّا تاریخ شیخنا الذهبی غفر اللّه له فانه علی جمعه و حسنه مشحون بالتعصب المفرط لا و اخذه اللّه فلقد اکثر الوقیعة فی اهل الدین اعنی الفقراء الذین هم صفوة الخلق و استطال بلسانه علی کثیر من ائمة الشافعیین و الحنفیین و مال فافرط علی الأشاعرة و مدح فزاد فی المجسّمه هذا و هو الحافظ المدره و الامام المبجل فما ظنک بعوام المورخین و نیز سبکی در طبقات شافعیّة در ترجمه حسین بن علی بن یزید الکرابیسی بعد کلام در مسئله لفظ گفته فاذا تامّلت ما سطرناه و نظرت قول شیخنا فی غیر موضع من تاریخه انّ مسئلة اللفظ

ص: 526

ممّا ترجع الی قول جهم عرفت انّ الرّجل لا یدری فی هذه المضائق ما یقول و قد اکثر هو و اصحابه من ذکر جهم بن صفوان و لیس قصدهم الاّ جعل الاشاعرة الّذین قدر اللّه لقدرهم ان یکون مرفوعا و للزومهم للسنّة ان یکون مجزوما به و مقطوعا فرقة جهمیّة و اعلم انّ جهم اشرّ من المعتزلة کما یدریه من ینظر الملل و النّحل و یعرف عقائد الفرق و القائلون بخلق القرآن هم المعتزلة جمیعا و جهم لا خصوص له بمسألة خلق القرآن بل هو شر من القائلین بالمشارکة ایّاهم فیما قالوه و زیادته علیهم بطامّات فما کفی الذهبی ان یشیر الی اعتقاد ما یتبرأ العقلاء عن قوله من قدم الالفاظ الجاریة علی لسانه حتی ینسب هذه العقیدة الی مثل الامام احمد بن حنبل و غیره من السّادات و یدّعی انّ المخالف فیها یرجع الی قول جهم فلیته دری ما یقول و اللّه یغفر لنا و له و یتجاوز عمن کان السّبب فی خوض مثل الذهبی فی مسائل هذا الکلام و انّه لیعزّ علیّ الکلام فی ذلک و لکن کیف یسعنا السّکوت و قد ملأ شیخنا تاریخه بهذه العظائم التی لو وقف علیها العامّی لأضلّته ضلالا مبینا و لقد یعلم اللّه منّی کراهیة الإزراء لشیخنا فانه مفیدنا و معلمنا و هذا النزر الیسیر الحدیثی الّذی عرفناه منه استفدناه و لکن اری ان التنبیه علی ذلک حتم لازم فی الدین و نیز سبکی در طبقات شافعیه گفته زکریّا بن یحیی بن عبد الرحمن بن بحر بن عدی بن عبد الرحمن البصری ابو یحیی السّاجی الحافظ کان من الثقات الائمّة اخذ عن المزنی و الربیع و سمع من عبد اللّه بن معاذ العنبری و محمّد بن بشّار و هدبة بن خالد و أبی الرّبیع الزّهرانیّ و طالوت بن عباد و أبی کامل الجحدری و غیرهم و رحل الی الکوفة و الحجاز و مصر روی عنه الشیخ ابو الحسن الاشعری قال شیخنا الذّهبی و اخذ عنه مذهب اهل الحدیث قلت سبحان اللّه هنا تجعل الاشعری علی مذهب اهل الحدیث و فی مکان آخر لو لا خشیتک سهام الاشاعرة لصرّحت بانه جهمیّ و ما کان ابو الحسن الاّ شیخ السنّة و ناصر الحدیث و قامع المعتزلة و المجسمة و غیرهم و نیز سبکی در طبقات بترجمه ابو الحسن اشعری گفته و انت إذا نظرت بترجمة هذا الشیخ الذی هو شیخ السنّة و امام الطّائفة فی تاریخ شیخنا الذّهبی و رأیت کیف مزّقها و حار کیف یضع من قدره و لم یمکنه البوح بالغضّ منه خوفا من سیف اهل الحق و لا الصّبر عن السّکوت لما جبلت علیه طوّیته من نقصه بحیث اختصر ما شاء اللّه ان یختصر فی مدحه ثم قال فی آخر الترجمة من أراد ان یتبحر فی معرفة الاشعری فعلیه بکتاب تبیین کذب المفتری لابی القسم بن عساکر اللّهمّ توفّنا علی السّنّة و ادخلنا الجنّة و اجعل انفسنا مطمئنّة نحبّ فیک اولیاءک و نبغض فیک اعداءک و نستغفر للعصاة من عبادک و نعمل بمحکم کتابک و نؤمن بمتشابه ما وصفت به نفسک انتهی فعند ذلک یقضی العجب من هذا الذّهبی و یعلم الی ما ذا یشیر المسکین فویحه ثم ویحه و انا قد قلت غیر مرّة ان الذهبی استاذی و به تخرّجت

ص: 527

فی علم الحدیث الاّ انّ الحقّ احق ان یتبع و یجب علیّ تبیین الحقّ فاقول امّا حوالتک علی تبیین کذب المفتری و تقصیرک فی مدح الشیخ فکیف یسعک ذلک مع کونک لم تترجم مجسّما یشبه اللّه بخلقه الاّ استوفیت ترجمته حتی انّ کتابک مشتمل علی ذکر جماعة من اصاغر المتأخّرین من الحنابلة الذین لا یوبه بهم قد ترجمت کل واحد منهم باوراق عدیدة فهل عجزت ان تعطی ترجمة هذا الشیخ حقّها و تترجمه کما ترجمت من هو دونه بالف الف طبقة فایّ غرض و هوی نفس ابلغ من هذا و اقسم باللّه یمینا برّة ما بک الاّ انّک لا تحبّ شیاع اسمه بالخیر و لا تقدر فی بلاد المسلمین علی ان تفصح فیه بما عندک من امره و ما تضمره من البغض له فانک لو اظهرت لتناولتک سیوف اللّه و امّا دعاؤک بما دعوت به فهل هذا ینسأ به یا مسکین و اما اشارتک بقولک و نبغض اعدائک الی انّ الشیخ من اعداء اللّه و انک تبغضه فسوف تقف مع بین یدی اللّه تعالی یوم تاتی بین یدیه طوائف العلماء من المذاهب الاربعة و الصّالحین من الصوفیّة و الجهابذة الحفّاظ من المحدثین و تاتی انت تسکّع فی ظلم التجسیم الذی تدّعی انّک بریء منه و انت من اعظم الدّعاة إلیه و تزعم انک تعرف هذا الفنّ و انت لا تفهم منه نقیرا و لا قطمیرا و لیت شعری من احق بالبغض الذی یصف اللّه بما وصف به من یشبهه بخلقه أم من قال لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَ هُوَ اَلسَّمِیعُ اَلْبَصِیرُ و الاولی فی علی الخصوص امساک عنان الکلام فی هذا المقام فقد ابلغت ثم احفظ شیخنا حقّه و امسک و قد عرفناک ان الاوراق لا تنهض بترجمة الشیخ و احلناک علی کتاب التبیین لا کاحالة الذهبی إذ نحن نحیل احالة طالب یحرّض علی الازدیاد من عظمته و ذاک یحیل احالة مجهّل لقدره و متندّم بذکر محامد من لا یحبّه و نیز سبکی در طبقات بترجمه عبد الملک بن عبد اللّه الجوینی النیسابوریّ المعروف بامام الحرمین بعد نقل کلام عبد الغافر فارسی گفته انتهی کلام عبد الغافر و قد ساقه بکماله الحافظ ابن عساکر فی کتاب التبیین و اما شیخنا الذهبی غفر اللّه له فانه حار کیف یصنع فی ترجمة هذا الامام الذی هو من محاسن هذه الامة المحمدیة و کیف یمزّقها فقرطم ما امکنه ثم قال و قد ذکره عبد الغافر و اسهب و اطنب الی ان قال و کان یذکر دروسا و ساق نحو ثلاثة اسطر من اخریات کلام عبد الغافر ثم کانّه سئم و ملّ لأنّه مثله مثل محمول علی تقریظ عدوّ له فقال بعد ان انتهی ذکر السطور الثلاثة التی حکاها ما نصّه و ذکر الترجمة بطولها فیقال له هلاّ زینت کتابک بها و طرّزته بمحاسنها فانّها اولی من خرافات تحکیها لاقوام لا یعبأ انّه بهم الی ان قال السبکی و قد حکی شیخنا الذهبی کسر المنبر و الاقلام و المحابر و انّهم اقاموا علی ذلک حولا ثم قال و هذا من فعل الجاهلیة و الاعاجم لا من فعل اهل السنة و الاتباع قلت و قد حار هذا الرجل ما الذی یؤذی به هذا الامام و هذا لم یفعله الامام و لا اوصی به بان یفعل

ص: 528

حتی یکون غضّا منه و انما حکاه الحاکون اظهار العظمة الامام عند اهل عصره و انه حصل لاهل العلم علی کثرتهم فقد کانوا نحو اربع مائة تلمیذ ما لم یتمالکوا معه الصبر بل ادّاهم الی هذا الفعل و لا یخفی انه لو لم تکن المصیبة عندهم بالغة اقصی الغایات لما وقعوا فی ذلک و فی هذا اوضح دلالة لمن وقفه اللّه علی حال هذا الامام رضی اللّه عنه و کیف کان شانه فیما بین اهل العلم فی ذلک العصر المشحون بالعلماء و الزهاد و نیز سبکی در طبقات بترجمه اش گفته ذکر ما وقع من التخبیط فی کلام شیخنا الذهبی و التحامل من هذا الامام العظیم فی امر هذا الامام الذی هو من اساطین هذه الملّة المحمّدیّة نصرها اللّه قد قدّمنا لک تحامل الذّهبی علیه فی تهزیقه کلام عبد الغافر و انکاره ما فعل تلامذة الامام عند موته و انت إذا عرفت حال الذهبی لم تحتج الی دلیل یدل علی انّه قد تحامل علیه و لیس یصح فی الاذهان شیء*إذا احتاج النّهار الی دلیل* فمن کلام الذهبی و کان ابو المعالی مع تبحّره فی الفقه و اصوله لا یدری الحدیث ذکر فی کتاب البرهان حدیث معاذ فی القیاس و هو مدوّن فی الصّحاح متفق علی صحّته کذا قال و انّی له الصّحة و مداره علی الحارث بن عمرو مجهول عن رجال من اهل حمص لا یدری من هم عن معاذ انتهی امّا قوله کان لا یدری الحدیث فاساءة علی هذا الامام لا تتبع و قد تقدّم فی کلام عبد الغافر اعتماده الاحادیث فی مسائل الخلاف و ذکره الجرح و التعدیل فیها و عبد الغافر اعرف بشیخه من الذّهبی و من یکون بهذه المثابة کیف یقال عنه لا یدری الحدیث وهب انه زلّ فی حدیث او حدیثین او کثیرا یوجب ذلک ان تقول لا یدری الفنّ و ما هذا الحدیث وحده ادّعی الامام صحّته و لیس بصحیح بل ادّعی ذلک فی احادیث غیره و لم یوجب ذلک الفضّ منه و لا انزاله عن مرتبته الصّاعدة فوق افاق السّماء ثم الحدیث رواه ابو داود و الترمذی و هما من دواوین الاسلام و الفقهاء لا یتحاشون من اطلاق لفظ الصحاح علیهما لا سیما سنن أبی داود فلیس هذا کبیر امر و نیز سبکی در طبقات بترجمه أبی حامد محمد بن محمد غزالی گفته ذکر کلام عبد الغافر و انا اری ان اسوقه بکماله علی نصّه حرفا حرفا فانّ عبد الغافر ثقة معاصر عارف و قد تحزّب الحاکون لکلامه حزبین فمن ناقل لبعض الممادح و تال لجمیع ما آورده مما عیب علی حجة الاسلام و ذلک صنیع من یتعصّب علی حجة الاسلام و هو شیخنا الذهبی فانّه ذکر بعض الممادح نقلا معجرف اللفظ محکیّا بالمعنی غیر مطابق فی الاکثر و لما انتهی الی ما ذکره عبد الغافر مما عیب علیه استوفاه ثم زاد و وشح و بسط و رشح و من ناقل لکل الممادح ساکت عن ذکر ما عیب به و هو الحافظ ابو القاسم بن عساکر و ما بحث عن سبب فعله ذلک و اما انا فاورد جمیعه ثم اتکلّم و اسال اللّه التوفیق و الحمایة من المیل و نیز سبکی در طبقات بترجمه محمد بن الموقف بن سعید بن علی بن حسن بن عبد اللّه الخبوشانی گفته و کان ابن الکیزانی رجل من

ص: 529

المشبهة مدفونا عند الشافعی رضی اللّه عنه فقال الخبوشانی لا یکون صدیق و زندیق فی موضع واحد و جعل ینبش و یرمی عظامه و عظام الموتی الذین حوله من اتباعه و تعصبت المشبّهة علیه و لم یبال بهم و ما زال حتی بنی القبر و المدرسة و درس بها و لعلّ الناظر یقف علی کلام شیخنا الذهبی فی هذا الموضع من ترجمة الخبوشانی فلا یحتفل به و بقوله فی ابن الکیزانی انّه من اهل السّنّة فالذهبی رحمه اللّه متعصّب جدّا و هو شیخنا و له علینا حقوق الاّ انّ حقّ اللّه مقدّم علی حقّه و الذی نقوله انه لا ینبغی ان یسمع کلامه فی حنفی و لا شافعی و لا توخذ تراجمهم من کتبه فانه یتعصّب علیهم کثیرا و من ورع الخبوشانی انه کان یرکب الحمار و یجعل تحته اکسیة لئلا یصل إلیه عرفه و جاء الملک العزیز الی زیارته و صافحه فاستدعی بماء و غسل یدیه و قال یا ولدی انت تمسک العنان و لا یتوقا الغلمان فقال غسل وجهک فانّک بعد المصافحة لمست وجهک فقال نعم و غسل وجهه و لما خرج صلاح الدین الی الافرنج نوبة الرّملة جاء الشیخ الخبوشانی الی وداعه و التمس منه امورا من المکوس یسقطها عن الناس فلم یفعل فقال له الشیخ محمّد قم لانصرک اللّه و وکزه بعصا فوقعت قلنسوة السّلطان عن راسه فوجهم لها ثم توجّه الی الحرب فکسر و عاد الی الشیخ و قبّل یده و عرف انّ ذلک بسبب دعوته فانظر الی کلام الذهبی هنا فی تاریخه و قوله ظنّ السلطان ان ذلک بدعوته و لو کانت هذه الحکایة لمن هو علی معتقده من المبتدعة هوّل امرها و قال جری علی صلاح الدین بدعائه ما جری فاستقرأ کلامه یثبت عندک ما نقوله و ابو محمد عبد اللّه بن اسعد یافعی در مرآة الجنان در ذکر سنة خمس و تسعین و خمسمائة می فرماید قال الذهبی و فیها کانت فتنة الفخر الرازی صاحب التّصانیف و ذلک انّه قدم هراة و نال اکراما عظیما من الدولة فاشتدّ ذلک علی الکرامیّة فاجتمع یوما هو و القاضی مجد الدین بن القدوة فناظر ثم استطال فخر الدین علی ابن القدوة و شتمه و نال منه ما خرج فیه الی الإهانة له فلمّا کان من الغد جلس ابن عم مجد الدّین فوعظ الناس و قال ربّنا آمنّا بما انزلت و اتبعنا الرسول فاکتبنا مع الشاهدین ایّها الناس ما نقول الاّ ما صحّ عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و امّا قول ارسطو و کفریّات ابن سینا و فلسفة الفارابی فلا نعلمها فلای شیء شتم بالامس شیخ من شیوخ الاسلام یذبّ عن دین اللّه و بکی فابکی الناس و ضجّت الکرامیة و ثاروا من کل ناحیة و حمیت الفتنة فارسل السلطان الجند و سکنهم و امر الرازی بالخروج قلت هکذا ذکر من المورّخین من له غرض فی الطعن علی الائمّة الاشعریّة ثم اتبع ذلک بقوله و فیها کانت بدمشق فتنة الحافظ عبد الغنی و کان أمّارا بالمعروف داعیا الی السّنّة فقامت علیه الاشعریّة و افتوا بقتله فاخرج من دمشق مطرودا انتهی کلامه بحروفه فی القصّتین معا و مذهب الکرامیّة و الظاهریة معروف و الکلام علیهما الی کتب الاصول

ص: 530

الدینیة مصروف فهنالک یوضح الحق البراهین القواطع و یظهر الصّواب عند کشف النّقاب للبصر و السامع ازین عبارات ظاهرست که یافعی ذهبی را از جمله کسانی که برایشان غرضی در طعن بر ائمه اشعریه هست وانموده کمال تعصب و عناد و تعنت و لداد و او ظاهر و واضح فرموده و سیوطی در قمع المعارض فی نصرة ابن الفارض گفته و ان غرّک دندنة الذّهبی فقد دندن علی الامام فخر الدّین ابن الخطیب ذی الخطوب و علی اکبر من الامام و هو ابو طالب المکی صاحب قوت القلوب و علی اکبر من أبی طالب و هو الشیخ ابو الحسن الاشعری الّذی یجول ذکره فی الآفاق و یجوب و کتبه مشحونة بذلک المیزان و التّاریخ و سیر النّبلاء فقابل انت کلامه فی هؤلاء کلاّ و اللّه لا یقابل کلامه فیهم بل نوصلهم حقّهم و نوفّیهم و از ادلّ دلائل تعصب و عناد و محایدت و لداد ذهبی آنست که با وصفی که در کتاب خود میزان الاعتدال ایراد صحابه مجروحین و مقدوحین را که بخاری و ابن عدی و غیر ایشان بمحض علو حق ذکر ایشان در ضعفا کرده اند سوء ادب دانسته و بسبب جلالت و عظمت مزعومی شان از ذکر ایشان در ضعفا و لو بمحض النقل و الحکایة و لو مع تعقیبه بالردّ و الانکار اشمیز از تمام و تحاشی بی غایت آغاز نهاده بلکه ادخال ائمه سنیه که متبوع فی الفروع اند نیز بسبب جلالت شأنشان در اسلام و عظمت ایشان در نفوس استنکاف کلی ظاهر نموده کما لا یخفی علی من طالع صدره بمزید استعار و احتداد نیران ضغائن و احقاد حضرت امام جعفر صادق و حضرت امام موسی کاظم و حضرت امام رضا علیهم الصلوة و السلام را درین کتاب خود که موضوعست برای مقدوحین و مجروحین ذکر نموده فوا عجباه که نزد ذهبی رفعت مرتبت و عظمت منزلت این حضرات که ارکان دین و اساس یقین و سفن نجات و آیات بیّنات و حجج اللّه فی البریات و براهینه اللامعات الزاهرات بودند بمنزله رفعت و جلالت صحابه غیر مشهورین که زیر مشق جرح و قدح بخاری و ابن عدی بوده اند بلکه منزله عظمت و نبالت ائمه سنیه که اتباعشان در فروع می کنند هم نبود که مانع از ذکر این حضرات درین کتاب عصبیت انتساب می شد ازینجا و امثال آن بحقیقت حال دعاوی اهل سنت و جماعت که در باب تمسک خود باهلبیت طهارت علیهم الصلوة و السلام بر السنه خود می رانند بخوبی پی می توان برد علی الجمله هر گاه حال خسارت مآل ذهبی باین حد رسیده باشد ایراد او در ان کتاب اکابر اولاد امجاد اهلبیت شافع یوم التناد و نقل اقوال قادحین تارکین رشاد کدام محلّ استعجابست لکن از غرائب تعصبات او متعلق باین باب آنست که بکمال تعنت صرف روایت کردن حسن بن محمد بن یحیی بن الحسن بن جعفر بن عبد اللّه بن الحسین بن زین العابدین علی که از مکرمین اولاد امام سجادست

حدیث علی خیر البشر

و حدیث علی و ذرّیته یختمون الأوصیاء الی یوم القیمة را دلیل کذب آن بزرگوار معاذ اللّه گردانیده بنهایت تجاسر و جرات ایشان را بقلّت حیاء منسوب نموده کمال غایت نصب و ازراء و بغض و شحناء خود با اولاد اهل اصطفا علیهم آلاف التحیة و الثنا ظاهر کرده چنانچه در میزان گفته

الحسن بن محمّد بن یحیی بن الحسن بن جعفر بن عبد اللّه بن الحسین بن زین العابدین علی بن الشّهید الحسین العلوی ابن اخی أبی طاهر النّسّابة عن

ص: 531

اسحاق الدیری روی بقلّة حیاء عن الدیری عن عبد الرزّاق باسناد؟ ؟ ؟ کالشمس علیّ خیر البشر و عن الدّیری عن عبد الرزّاق عن معمر عن محمّد بن عبد اللّه بن الصّامت عن أبی ذرّ مرفوعا قال علیّ و ذرّیته یختمون الأوصیاء الی یوم القیمة فهذان دالاّن علی کذبه و رفضه عفا اللّه عنه و ازین هم حرفی عظیم تر بس نغز و بدیع بسمع اصغا باید شنید که بعد سماع آن هرگز کسی که ادنی رائحه ایمان بمشامش رسیده و ایسر فائحه از فوائح اسلام بدماغ او دمیده در کمال تعصّب و خسران و اقصای حقد و شنان و منتهای بغض و عدوان و غایت توغّر و طغیان ذهبی والاشان ریبی نخواهد ورزید و سقوط مجازفاتش را از پایه اعتبار و اعتماد و هبوط مکابراتش از مقام رفیع التفات و استناد طشت از بام افتاده خواهد دید علی الخصوص وزنی برای ابطال معیب و ردّ غیر مصیب او فضائل اهلبیت علیهم السلام را نخواهد نهاد و ابدا گوش بخرافات و هفوات تجاسرات و تهورات آن سبط اللسان بذیّ البیان درین باب نخواهد داد بیانش آنکه ذهبی ذهب اللّه بنوره این همه ظلم عنیف و شدید و جور عظیم و عنید و حیف بی پایان موجع قلب هر قریب و بعید که در واقعه شهادت سبط شهید علیه و علی آبائه و ابنائه المعصومین سلام الملک الحمید از یزید مرید بر اهلبیت رسول ربّ مجید رفته و در استفاضه و تواتر حتمی و شیوع و ظهور جزمی و تحقق و وضوح قطعی و تبیّن و اشتهار بتی آن مکابرین اوشاب و مجادلین اقشاب هم شک و ارتیاب نمی توانند کرد بلکه مخالف و موافق و منابذ و مصادق چاره جز از اعتراف بآن ندارد و چار و ناچار همت بتصدیق و تحقیق آن می گمارد کان لم یکن شیئا انگاشته و ادنی التفاتی بآن نساخته همه را امور سهله خفیفه و افعال جزئیه طفیفه پنداشته دعای مسامحت برای آن معدن کفر و معاندت از قاهر ذو الانتقام و منتقم ذو البطش الشدید و الاصطلام و عادل عظیم الغضب علی المعاندین اللئام و منصف کثیر الانتصاف الاهل البیت الکرام نموده طریق اظهار اسلام و ایمان آن مبغض اهلبیت رسول ربّ منان صلی اللّه علیه و آله با اختلف الملوان و امکان دخول او در جنان و مصاحبت و اقتران در ان بزمره مؤمنان پیموده چنانچه در کتاب تذهیب التهذیب که در آخر نسخۀ حاضره آن این عبارت مسطورست نجز بحمد اللّه و عونه و حسن توفیقه فی شهر جمادی الاولی سنة ثلاث و سبعین و سبعمائة احسن اللّه تقضّیها فی خیر و ختم اللّه بخیر لکاتبه و لصاحبه و للنّاظر فیه و للدّاعی لهما و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله و صحبه و سلم گفته یزید بن معاویة ابو شیبة کوفی عن عبد الملک بن عمیر و عنه سعید بن منصور ذکر للتمییز قلت و یزید بن معاویة الاموی الّذی ولیّ الخلافة و فعل الافاعیل سامحه اللّه و اخباره مستوفاة فی تاریخ دمشق و لا روایة له مات فی نصف ربیع الاول سنة اربع و ستّین و خلافته اقلّ من اربع سنین و عمره تسع و ثلثون سنة قال نوفل بن أبی الفرات کنت عند عمر بن عبد العزیز فذکر رجل یزید بن معاویة فقال قال امیر المؤمنین یزید فقال عمر تقول امیر المؤمنین یزید و امر فضرب عشرین سوطا رواها یحیی بن عبد الملک بن أبی عتبة احد الثقات عن نوفل ذکرته للتمییز

ص: 532

و فاضل نحریر ملا محمد معین بن محمد امین معاصر شاه ولی اللّه و تلمیذ عبد القادر مفتی مکّه در کتاب دراسات اللبیب فی الاسوة الحسنة بالحبیب بعد اثبات عصمت ائمه اهلبیت علیهم السلام گفته و ممّا یجب ان انبّه علیه ان هذا الکلام فی عصمة الائمة انما جرینا فیها علی جری الشیخ الاکبر قدّس سرّه فیها فی المهدی رضی اللّه تعالی عنه من حیث ان مقصودنا منه ان قوله صلی اللّه علیه و سلّم فیه یقفو اثری لا یخطئ لما دلّ عند الشیخ علی عصمته فحدیث الثقلین یدلّ علی عصمة الائمّة الطاهرین رضی اللّه عنهم کما مر تبیانه و لست عقدة الانامل علی انّ العصمة الثابتة فی الانبیاء علیهم الصّلوة و السّلام توجد فی غیرهم و انّما اعتقد فی اهل الولایة قاطبة العصمة بمعنی الحفظ و عدم صدور الذّنب لا استحالة صدوره و الائمّة الطّاهرون اقدم من الکلّ فی ذلک و بذلک یطلق علیهم الائمّة المعصومون فمن رمانی من هذا المبحث باتباع مذهب غیر السّنّة ممّا یعلم اللّه سبحانه براءتی منه فعلیه اثم فریته و اللّه خصیمه و کیف لا اخاف الاتهام من هذا الکلام و قد خاف شیخ ارباب السّیر فی السّیرة الشامیة من الکلام علی طرق حدیث ردّ الشمس بدعائه صلی اللّه تعالی علیه و سلّم لصلوة علیّ و توثیق رجالها ان یرمی بالتّشیّع حیث رای الحافظ الحسکانیّ فی ذلک سلفا له و لننقل ذلک بعین کلامه قال رحمه اللّه تعالی لما فرغ من توثیق رجال سنده لیحذر من یقف علی کلامی هذا هنا ان یظن بی انّی امیل الی التشیّع و اللّه تعالی اعلم انّ الامر لیس کذلک قال و الحامل علی هذا الکلام یعنی قوله و لیحذر الی آخره انّ الذّهبی ذکر فی ترجمة الحسکانی انه کان یمیل الی التشیّع لانه املا جزءا فی طرق حدیث ردّ الشمس قال و هذا الرّجل یعنی الحسکانی ترجمه تلمیذه الحافظ عبد القادر الفارسی فی ذیل تاریخ نیسابور فلم یصفه بذلک بل اثنی علیه حدیثا حسنا و کذلک غیره من المورّخین فنسأل اللّه تعالی السّلامة من الخوض فی اعراض الناس بما لا نعلم و اللّه تعالی اعلم انتهی اقول و هذا الجرح فی الحافظ الحسکانی انّما نشأ من کمال صعوبة الجارح و انحرافه من مناهج العدل و الانصاف و الاّ فالحافظ من خدمة الحدیث بذل جهده فی تصحیح الحدیث و جمع طرقه و اسناده و اثبت بذلک معجزة من اعظم علامات النّبوّة و اکملها ممّا یقرّ بصحّته عین کلّ من یؤمن باللّه تعالی و رسوله صلی اللّه تعالی علیه و سلم و کیف یتّهم و ینسب الی التشیّع بملابسة القضیّة لعلی رضی اللّه عنه و لو صحّح حافظ حدیثا متمحّضا فی فضله لا یتهم بذلک و لو کان کذلک لترک احادیث فضائل اهل البیت راسا و من مثل هذه المؤاخذات الباطلة طعن کثیر من المشایخ العظام و مولع هذا الفنّ الشریف إذا صحّ عنده حدیث فی ادنی شیء من العادات کاد ان یتّخذ لذلک طعاما فرحا بصحّة قول الرّسول صلی اللّه تعالی علیه و سلّم عنده و این هذا

ص: 533

من ذاک و لما اطّلع هذا الفقیر علی صحّته کانه ازداد سمنا من سرور ذلک و لذّته اقرّ اللّه سبحانه و تعالی عیوننا بامثاله و الحمد لله رب العالمین قوله نقلا عن الذّهبی لقد کنت زمنا طویلا اظنّ انّ حدیث الطیر لم یحسن الحاکم ان یودعه فی مستدرکه فلمّا علقت هذا الکتاب رایت القول من الموضوعات التی فیه اقوال اوّلا انّ المخاطب الجسور صحّف لفظ لم یجسر بلفظ لم یحسن فأساء الفهم و لم یحسن النّقل و هذا دلیل علی طول باعه فی العربیّة و شدّة حذقه و مهارته فی الفنون الادبیّة و ثانیا نقول خطابا للذهبی الذاهب عریضا فی سباسب التعصّب و الحنق*المرتوی من الاجن الکدر و الرّنق* ان قولک لقد کنت زمنا طویلا الخ اعتراف منک فی غایة الظهور*بانّک تهت زمنا طویلا فی مهامة الجهل و عدم العثور*و لم تقف علی کتاب المستدرک السّائر فی البلدان و الامصار*المتداول بین خدمة الاخبار و الاثار*فیا ایّها المحدث الناقد النبیل*المعترف بجهله الی زمن طویل*المجهّل لنفسه کل التجهیل*المسجّل لخطائه کل التسجیل*لم کنت زاعما انّ ادخال حدیث الطیر فی المستدرک جسارة*و هل هذا الزعم منک إلا خسارة أی خساره*و مع ذلک فکیف تحکم وقت التعلیق* بالوضع علی مثل هذا الحدیث الشریف الانیق*و لا تاخذ بطرف من التحقیق*و لا تقبل قول الحاکم الافیق*و لا تحتفل بانّه من مرویات اکابر الاساطین*و اجلّة المحدّثین*و اعاظم المنقدین* و افاخم المعتمدین*و اماثل المشهورین*و صدور المعروفین*فالعجب منک و من نقدک*و استعارک بالذکاء و وقدک*کیف رمیت الحدیث بالوضع من غیر دلیل*فاردیت اتباعک بالاضلال و التضلیل*و اغویتهم بنوازغ التلمیع و التسویل*و ابدیت انّک مشغوف بالتهجس و التهور* مغری بالامتعاض و التوغر*یتخبطک الشیطان من المسّ*و یوسوسک باللحس و الجسّ* و لعمری لیس کلامک إلا صریح الهذر و الهذیان*و فاحش الزیغ و الطغیان*و اتباع خطوات الشیطان*و القول بما لم ینزل اللّه به من سلطان*و للّه الحمد حیث افقت من سکر التعصّب و الشّنئان* و غلبة البغی و العدوان*فاعترفت فی کتاب المیزان*بالحقّ الصریح الواضح البرهان*و سجّلت علی نفسک بالرّمی بالظنّ و البهتان*و اوضحت ان رواة هذا الحدیث الشّریف کلهم ثقات اعیان* غیر واحد کنت لا تدری حاله لقلّة العرفان*ثم ظهر لک انّه صدوق روی عنه ائمة هذا الشأن* ثم کرّرت الاعتراف*و ترکت الهذر و السفساف*حیث صرّحت للتنبیه و الایقاظ*فی کتاب تذکرة الحفاظ*انّ طرق هذا الحدیث کثیرة جدّا*حتی افردتها بمصنّف مجدّا*و مجموعها یوجب ان یکون الحدیث له اصل*و هذا ناف لجمیع الشبهات بالصرم و القصل*و ثالثا

ص: 534

نقول یا اساطین العلم*و مراجیح الحلم*انظروا بعین الانصاف*تارکین للاعتساف*کیف سفر الحق غایة السّفور*و وضح نهایة الظهور*و بانت الطریقة الواضحه*و استنارت المحجّة اللائحة*و قام عمود الامر*و ذهب اختلاف البخر*حیث اقرّ مثل هذا الجاحد الغریر*بتفریطه و التقصیر*فی امر هذا الخبر الرفیع الاثیر*و ظهر صدق قوله تعالی فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقاً لِأَصْحابِ اَلسَّعِیرِ *و هر گاه بر نهایت بطلان و شناعت و غایت اختلال و بشاعت تعلّلات سخیفه مخاطب منیف در ابطال حدیث طیر که در متن ذکر فرموده مطّلع شدی حالا بعض تمسّکات واهیه که برای ابطال این حدیث شریف در حاشیه کتاب جنابش مذکورست نیز باید شنید و کمال سماجت و فظاعت آن بعین بصیرت باید دید قال فی الحاشیة نواصب گفته اند که انس سه بار دروغ گفت که رسول خدا صلی اللّه علیه و سلم لجاجت خودست چنانچه در کتاب مجالس شیخ مفید آمده پس چگونه حدیث او را قبول کرده آید انتهی و این کلام محیر افهام کاشف از مقدار غور و عقل و فهم و ولا و صفای مخاطب قمقامست و بخدمت خدام والا مقام او عرض می شود که این کلام نواصب لئام و معاندین اغثام که ملازمان عالی احتشام نقل فرموده اند نزد حضرت خود ایشان صحیحست یا باطل اگر شق اول اختیار کردند اتباع و اقتفا و تقلید نواصب عنید بر نفس مبارک ثابت فرمودند و خود را مع اتباع و اشیاع خود باسفل سافلین درکات و خفض درجات هبوطات رسیدند و معین همین شقست زیرا که نقل کلامی و سکوت بر آن نزد مخاطب مسلم الثبوت و تلمیذ رشیدش دلیل تسلیم و حجیّت آن بر نافلست پس هر گاه این کلام نواصب نقل فرمودند و جوابی از ان ندادند حسب افادۀ شان ظاهر شد که آن کلام نزد آن عمدة الفحول مسلمست و مقبول و کفی به دلیلا علی سلوکه طریق النّصب المرذول و خیطه فی تیهاء العناد المغسول و ذهابه عریضا فی مهامه البغض المعلول و ایغاله شدیدا فی سباسب الحقد المدخول و علاوه برین چون در متن کتاب اهتمام تمام در اثبات وضع این حدیث شریف دارند پس نقل کلام نواصب در قدح این حدیث شریف بهر وجهی که باشد با وصف عدم ردّ و نکیر برین تقریر و تزویر دلیل صریح بر طیب نفس و رضا باین تغریرست و اگر بهول و خوف مؤاخذه و دار و گیر متسننین؟ ؟ ؟ مظهرین ولای اهل بیت طاهرین سلام اللّه علیهم اجمعین ناچار تن باختیار شق ثانی دادند وارد می شود بر آن که هر گاه این کلام نواصب لئام نزد آن علاّم باطل و فاسد النظامست پس باز چرا تصدیع نقل کلام فاسد و باطل و زحمت ذکر خرافت لا حاصل کشیدند و تضیع وقت شریف و ایقاع اتباع و اشیاع در خبط عنیف پسندیدند و این صنیع بدیع از مخاطب منیع در مقامات عدیده سر زده که بسیاری از کلمات را نیابة عن النواصب الاقشاب بمخاطبۀ اهل حق اطباب می درآید و نغمات بغض و عناد بآهنگ اغیار می سراید خوشتر آن باشد که سرّ دلبران گفته آید در حدیث دیگران

و اصلی این ست که این کلام مختل النظام صریح الانثلام را اعور ابتر بر زبان خرافت ترجمان آورده است پس اگر مراد مخاطب افخر از نواصب اعور ابترست فمرحبا بالانصاف و حبّذا الایتلاف و اطلاق نواصب که صیغه جمعست

ص: 535

بر اعور بلحاظ شدّت نصب او جای مضایقه و محل مشاکسه نیست و چون پرده از روی کار افتاد در ناصبیت؟ ؟ ؟ اعور حسب افادۀ مخاطب والا گهر هرگز شکی باقی نماند وَ لا یَحِیقُ اَلْمَکْرُ اَلسَّیِّئُ إِلاّ بِأَهْلِهِ بالجمله بطلان این استدلال صریح الاختلال ظاهرست بچند وجه اول آنکه گفتن انس این دروغ را در روایات اهل سنت هم ثابتست اختصاصی بروایات شیعه ندارد چنانچه سابقا در ذکر وجوه مفصله صحت احتجاج باین حدیث دانستی و شیخ بن عبد اللّه العیدروس الیمنی در عقد نبوی و سر مصطفوی گفته

روی عن انس قال کنت احجب النبیّ صلی اللّه علیه و سلم فسمعته یقول اللّهمّ اطعمنا من طعام الجنّة فاتی بلحم طیر مشویّ فوضع بین یدیه فقال اللّهمّ ائتنا بمن تحبّه و یحبّک و یحبّ نبیّک قال انس فخرجت فاذا علیّ بالباب فاستاذننی فلم اذن له ثم عدت فسمعت النبی صلی اللّه علیه و سلّم مثل ذلک فخرجت فاذا علیّ بالباب فاستاذننی فلم اذن له احسب انه قال ثلثا فدخل بغیر اذن فقال النبی صلّی اللّه علیه و سلم ما الّذی ابطأ بک یا علیّ قال یا رسول اللّه جئت لادخل فحجبنی انس فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم لم حجبته فقلت یا رسول اللّه لما سمعت الدّعوة احببت ان یجیء رجل من قومی فتکون له فقال صلی اللّه علیه و سلم ما یضرّ الرّجل محبّة قومه ما لم یبغض سواهم اخرجه ابن عساکر و الحمد للّه که خود مخاطب بجواب سؤال سائلی کما عرفت سابقا بدو بار ردّ نمودن انس جناب امیر المؤمنین علیه السلام را و بهانه کردن او اعتراف نموده حیث قال بهر حال این قدر خود در روایت نجار از انس آمده که دو بار حضرت علی را ردّ کرد و بهانه کرد که آن حضرت بر سر حاجت اند و دقت بر آمدن نیست و غرض انس این بود که شخصی از انصار باین مرتبه مشرف شود چنانچه بعد از تفتیش نزد آن حضرت ظاهر کرد چون بار سوم حضرت علی آواز را بلند کردند و دروازه را کوفتند بسمع مبارک آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم رسید و خود ایشان را طلبیدند انتهی دوم آنکه نزد اهل سنت روایت انس مقبولست احتجاج شیعه بروایت او الزاما علیهم و افحاما لهم صحیحست و کذب و فسق او نزد شیعه قادح در استدلال و مفسد احتجاج ایشان نمی تواند شد سوم آنکه کذب راوی وقتی مضر می باشد که فضیلتی برای دوست خود روایت کرده باشد و هر گاه برای دشمن خود فضیلت جلیله و منقبت جمیله که دلش نمی داد که آن فضیلت برای او حاصل شود روایت کند در صحت آن روایت هرگز شکی نمی ماند بلکه موجب نهایت قوت صحت آن روایت می گردد و ازینجا گفته اند ع الفضل ما شهدت به الأعداء*و ظاهرست که اگر عمر یا ابو بکر این حدیث را روایت می کردند با آنکه نزد اهل حق اصل ایمانشان ثابت نیست زیاده تر موجب اعتبار و اعتماد می گشت و ادخل فی الالزام و الافحام می شد و تصدیق مخبر در مثل این موارد ماناست باعتقاد کذب حدیث بسبب اعتراف واضح آن بوضع که انهم مؤاخذه است بموجب اقرار واضع نه قبول قول او با وصف فسق او شیخ رحمة اللّه در مختصر تنزیه الشریعه در بیان امارات حدیث موضوع گفته منها اقرار واضعه به و لیس هذا

ص: 536

قبولا لقوله مع فسقه و انما هو مؤاخذة بموجب اقراره کما یؤخذ بالاعتراف بالزنا او القتلی و لذا جعل اقراره امارة لانّا لا نقطع علی حدیثه بالوضع لاحتمال کذبه فی اقراره بفسقه نعم إذا انضم الی اقراره قرائن تقتضی صدقه فیه قطعنایه سیّما بعد التوبة وا عجباه که شاهصاحب چنان در مقابله اهل حقّ سراسیمه و حیران گشته اند که هرگز بر دأب مناظره و افادات ائمه خود بلکه امثال شائعه هم نظر نمی کنند و از امور ظاهره بر هر کس و ناکس غفلت می ورزند چهارم آنکه این حدیث را صرف انس روایت نکرده است بلکه دیگر صحابه هم روایت کرده اند مثل ابن عباس و ابو سعید خدری و سفینه مولای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم و ابو الطفیل عامر بن واثله و سعد بن أبی وقاص و عمرو بن العاص و ابو مرازم یعلی بن مرّة و جناب امیر علیه السّلام خود در حدیث مناشده بر اصحاب شوری باین حدیث احتجاج فرموده پس اگر بفرض غیر واقع احتجاج بروایت انس بهیچ وجه جائز نباشد حدیث طیر مروی از انس بسبب تاید آن بروایت دیگر صحابه خصوصا تایّد آن باحتجاج جناب امیر المؤمنین علیه السلام که مفید قطع و یقین و ثبوت آنست بالجزم و الحتم قابل احتجاج و استدلال و قاطع لسان قیل و قال ارباب تسویل و ازلال خواهد بود

علیه السلام طائر را از جنت آورده باشد و بار دیگر حضرت أمّ ایمن حاضر کرده باشد بالجمله اگر اختلاف در مجی طیر موجب بطلان اصل حدیث گردد می باید که بسیاری از احادیث صحیحه اهل سنت که نازش و فخار ایشان برانست بسبب محض اختلاف باطل شود اگر مخاطب و اولیای او ابطال احادیث خود منظور دارند بسم اللّه این حرف را بر زبان آرند و الا دم درکشند و این هوس باطل را از سر بدر کنند سوم آنکه جناب والد ماجد طیّب اللّه رمسه در جواب این کلام افاده فرموده اقول لا منافاة بین مجیء أم ایمن بالطیر وقت الاکل و بین مجیء جبرئیل علیه السّلام به لانه یمکن ان یکون النبیّ صلی اللّه علیه و سلم سلّمه ایّاها بعد مجیء جبرئیل علیه السّلام به و هی جاءت به بعد ذلک و اما ما وقع

فی روایة المستدرک للحاکم من ان أم ایمن لما سئلها رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عن الطیر قالت هذا الطائر اصبته فصنعته لک فلیس بمناف لما ذکرنا لان کلامنا مسوق للجمع بین ما ورد فی طرق اهل الحق لا للجمع بین ما ورد من طرق اهل الخلاف و لم یقع فی روایة من روایات اهل الحق ان الطائر قد صنعته أم ایمن انتهی چهارم آنکه شعر صاحب بن عباد که بعد شعر سید حمیری نقل کرده ظاهر نمی گردد که آن را با این مناقضت و اختلاف چه مناسبت و بما نحن فیه کدام ربط حاصلست ازینجا و امثال آن می توان دریافت که مخاطب را در مقابله اهل حقّ چگونه اختلال حواس و سراسیمگی بیقیاس رو می دهد که بسبب آن اصلا ربط کلام خود را ملحوظ نمی دارد و جملاتی را که هرگز با مطلوبش مماس نیست بیوجه می آرد و بغایت عجیب این ست که با این همه تقریرات اهل حقّ را پراکنده و بی نظم می انگارد و بدعوی آوردن آن در کتاب خود بنظم و ترتیب و تنقیح و تهذیب می خواهد منتی عظیم بر ایشان بگزارد و ذلک من عجائب الدهر و غرائب العصر

نماند زیرا که خود ابن حجر متعصّبیست شدید و متعنّتیست عنید که بخلافت معاویه غاویه قائلست و بجمیع فضائل منحوله موضوعه او مائل چنانچه بتصنیف رساله خاصه درین باب خبر از کمال ولا با محارب نفس رسول داده بمزید بغض و شنان و مجازفت و عدوان تطهیر اللّسان و الجنان عن الخطور و التفوّه بثلب معاویة بن أبی سفیان نامش نهاده و اشتمال کتاب صواعق او بر تعصب حسب افادۀ عبد الحق ثابت و محققست و فاضل رشید این معنی را در ایضاح بمقابله اهل حقّ و ایقان بابتهاج و نشاط تمام ذکر می کند و هر گاه مثل این متعصّب مجاهر قول ابن طاهر را ابطال و توهین و تزییف و تهجین نماید می توان دانست که بچه حد واهی و باطل و از حیله صحّت و واقعیّت عاطلست و گمان مبر که ازین افادۀ ابن حجر صرف بطلان قول ابن طاهر واضح و ظاهرست بلکه قول او امّا قول بعضهم انّه موضوع الخ برای رد و ابطال و تضعیف و اعلال قول هر کسی که این حدیث شریف را موضوع گفته باشد کافی و وافی و آثار عصبیّت و عناد او را ماحی و عافیست کما سبقت إلیه الاشاره و الحمد للّه علی ذلک حمدا جزیلا و هر چند اتصاف ابن طاهر بغلوّ فاحش و تعصب مدهش از همین افادۀ ابن حجر پیدا و آشکارست لکن درین مقام نبذی دیگر از معایب فاحشه و مثالب موحشه او بر زبان اساطین سنیه باید شنید ذهبی در کتاب مغنی که برای معرفت ضعفا تصنیف کرده گفته محمد بن طاهر المقدسی الحافظ لیس بالقوی فانّ له اوهام فی توالیفه و قال ابن ناصر کان لحنة و کان یصحف و قال ابن عساکر جمع اطراف الکتب الستة رایته بخطّه و اخطأ فیه فی مواضع خطأ فاحشا و نیز ذهبی در میزان الاعتدال گفته محمد بن طاهر المقدسی الحافظ لیس بالقوی فان له اوهام کثیرة فی توالیفه و قال ابن ناصر کان لحنة و کان یصحف و قال ابن عساکر جمع اطراف الکتب الستة فرایته بخطه و قد اخطأ فیه فی مواضع خطأ فاحشا قلت و له انحراف عن السنة الی تصوف غیر مرضی و هو فی نفسه صدوق لم یتهم و له حفظ و رحلة واسعة و ابن حجر عسقلانی در لسان المیزان بترجمه ابن طاهر گفته قال الدقاق فی رسالته کان ابن طاهر صوفیا ملامتیا له ادنی معرفة بالحدیث فی باب شیوخ البخاری و مسلم و ذکر لی عنه حدیث الاباحة اسأل اللّه ان یعافینا منها و ممن یقول بها من صوفیة وقتنا و قال ابن ناصر ابن طاهر یقرأ و یلحن فکان الشیخ یحرّک راسه و یقول لا حول و لا قوة الاّ باللّه و قال ابن عساکر له شعر حسن مع انه کان لا یعرف النحو و سیوطی در طبقات الحفاظ بترجمه ابن طاهر گفته و کان ظاهریا یری اباحة السماع و النظر الی المرد و صنّف فی ذلک کتابا و کان لحنة لا یحسن النحو و از غرائب این مقام و عجائب محیّره افهام این ست که بعضی از اکابر این حضرت بمزید تحرّج و تدیّن و علو صفات حسبة للّه نسبت اظهار وضع حدیث شریف بابن الجوزی عنیف نموده طریق کمال صدق و دیانت و ورع امانت پیموده شعرانی در یواقیت گفته البحث الثالث و الاربعون فی بیان انّ افضل الأولیاء المحمّدیین بعد الأنبیاء و المرسلین ابو بکر ثم عمر ثم عثمان ثم علیّ رضی اللّه تعالی عنهم اجمعین و هذا الترتیب بین هؤلاء الخلفاء قطعیّ

ص: 539

عند الشیخ أبی الحسن الاشعری ظنّی عند القاضی أبی بکر الباقلانی و ممّا تشبّث به الرّافضة فی تقدیمهم علیّا رضی اللّه عنه علی أبی بکر رضی اللّه عنه

حدیث انه صلی اللّه علیه و سلم اتی بطیر مشوی فقال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یأکل معی من هذا الطّیر فاتاه علیّ رضی اللّه عنه و هذا الحدیث ذکره ابن الجوزی فی الموضوعات و افرد له الحافظ الذّهبی جزء و قال انّ طرقه کلّها باطلة و اعترض الناس علی الحاکم حیث ادخله فی المستدرک و شناعت و فظاعت کلام شعرانی لا شعور بر هر نزدیک و دور در کمال وضوح و ظهورست زیرا که اولا ادعای ذکر ابن الجوزی این حدیث را در موضوعات از اقبح افتراءات و اسمج اختلاقات و اوضح کذبات و افضح خزعبلاتست و قطع نظر از آنکه از تفحّص و تتبع نام کتاب الموضوعات ابن الجوزی که نسخه عتیقه آن بحمد اللّه الغافر پیش قاصر موجودست هرگز اثری ازین حدیث پیدا نمی شود سابقا دریافتی که حافظ علای تصریح نموده باین معنی که ابو الفرج یعنی ابن الجوزی این حدیث را در کتاب الموضوعات ذکر نکرده و ابن حجر نیز صراحة افاده فرموده که ابن الجوزی در موضوعات خود آن را ذکر ننموده پس اگر شعرانی اصل کتاب الموضوعات ندیده و بر تصریح حافظ علای هم مطلع نگردیده بود کاش بر افادۀ ابن حجر که در لواقح الانوار نهایت مدحت سرایی او نموده مطلع می گردید و خوفا من الخزی و الخسران گرد این کذب و بهتان نمی گردید و لکن انّی له ذلک و قد سلک من حبّ شیوخه الثلثة اوعر المسالک و ثانیا آنچه از ذهبی نقل کرده که طرق این حدیث بکلها باطلست پس عین تهمت فظیعه و فریت شنیعه ست زیرا که از افادۀ ذهبی در باب طرق حدیث طیر که خودش جمع کرده ظاهرست که این طرق دلالت دارد بر آنکه برای این حدیث شریف اصلیست و این تصریح ذهبی از تذکره ذهبی و مقالید الاسانید ابو مهدی و بستان المحدثین شاه صاحب سابقا نقل شد و نیز ظاهر شد که ذهبی در میزان اعتراف نموده که رجال سند حاکم جمیعا معتمد و معدل می باشند پس بر خلاف تصریح خودش این افترا و بهتان بر وی بستن ارواح مسیلمه و سجاح را باقصی المرتبه مسرور ساختن و علم وقاحت و جلاعت و صفاقت بآسمان افراختن و غلغله کمال تدین و تورّع و ادای حق جان نثاری در خدمت نواصب منکرین فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السلام در عالم انداختنست

بمزید انهماک در ابطال فضل وصی بر حق هوش و حواس خویش باخته دست بذیل ابن الجوزی و ان هم بمحض تخییل باطل ذکر او این حدیث شریف را در موضوعات انداخته و اعجب از ان این ست که خود محمد طاهر در دیگر جاها حکم ابن الجوزی را بوضع احادیث باین معنی تعقب کرده که ترمذی آن را اخراج کرده بلکه بعض جا حکم وضع حدیث را باخراج ترمذی آن را گو ترمذی تضعیف آن حدیث هم کرده باشد تعقّب فرموده پس اگر ابن الجوزی بفرض غیر واقع این حدیث شریف را در موضوعات ذکر می کرد باز هم حسب داب خود بلکه باولی از ان می بایست که تعقّب این حکم غیر محکم می کرد با آنکه ترمذی این حدیث شریف را در صحیح خود روایت کرده و اصلا حرف تضعیف بر زبان نه آورده تعصب هم چه بلایست که بجوش آن محمد طاهر در این جا حکم وضع این حدیث را باخراج ترمذی که بغیر تضعیفست تعقّب نفرمود و تعقّب در کنار حسبة للّه بر ابن الجوزی افترا نمود که او این حدیث را در موضوعات ذکر کرده است و ملا علی قاری نیز حکم وضع را بابن الجوزی منسوب ساخته بلکه قاری عاری از ولای وصی حبیب باری و مبتلا بحبّ جهول غاری از طاهر عائر پا را فراترک نهاده بر محض اسناد ذکر این حدیث در موضوعات بابن الجوزی راضی نشده بمفاد زاد فی الطنبور نغمه چنان سراییده که ابن الجوزی در باب این حدیث شریف کلمه موضوع بر زبان آورده یعنی بدلالت مطابقی بغیر دخل تضمّن و التزام بصراحت تمام وضع آن ظاهر نموده چنانچه در مرقاة شرح مشکاة در آخر این روایت مذکورست رواه التّرمذی و قال هذا حدیث غریب أی اسنادا او متنا و لا منع من الجمع قال ابن الجوزی موضوع انتهی و من القطعی الیقینی الباهر السّطوع انّ ادّعاء القاری الهلوع انه قال ابن الجوزی موضوع افتراء مدحور مدفوع و بهت محظور ممنوع و جزاف ملوم مردوع و اسّ متقوّله و المتفوّه به مقلوع و راس المتجاسر علیه بدلیل الفحص مقموع و فاضل صبّان با وصف اظهار اعتنا بذکر فضائل امنای رحمان صلوات اللّه و سلامه علیهم ما اختلف الجدیدان؟ ؟ ؟ نیز تقلیدنا سدید شعرانی عمدة اهل العرفان پیش گرفته بافترا و بهتان ادّعای ذکر ابن الجوزی این حدیث را در موضوعات بر زبان آورده در کتاب اسعاف الراغبین فی سیرة المصطفی و فضائل اهل بیته الطاهرین گفته و امّا ما

اخرجه الحاکم فی مستدرکه من انه صلی اللّه علیه و سلّم اتی بطیر مشویّ فقال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّیر فاتاه علیّ فهو و ان کان ممّا تشبث به الرّافضة فی تفضیلهم علیّا حدیث باطل ذکره ابن الجوزی فی الموضوعات و افرده الحافظ الذهبی بجزء و قال انّ طرقه کلها باطلة و اعترض النّاس علی الحاکم حیث ادخله فی المستدرک و این کلام سخافت نظام خالی از عثرات بادیة الهوان و سقطات ناشیه من الطغیان نیست زیرا که اولا حکم جزمی صاحب معاف ببطلان این حدیث کاشف الاسداف محض جراف و سفساف و بحت عناد و اعتساف و سراسر خلاف نقد و احصاف و عین اسعاف رغبات جاحدین اجلاف و انهماک در تعصب و اسفاف و اضرار و اجحاف بطلب متدینین اهل انصافست و ثانیا ادّعای ذکر ابن الجوزی این حدیث را در موضوعات

ص: 541

از شنائع هنات و فظائع تقوّلات و قبائح هفوات و مناکیر تجاسرات است و ثالثا نسبت قول ببطلان جمیع طرق حدیث سیر بسوی ذهبی بهتانیست که پایانی ندارد فی الحقیقه بسبب اجتماع تعصب با تصلب و تقلید غیر سدید و تجاسر پر تهور و عدم نقد و اتقان و فقدان تحقیق و امعان در ذات عالیة الصفات فاضل صبّان غرائب افادات جالبه خسران و عجائب تفوهات مورثه شنان از ان صدر الأعیان بظهور رسیده اعظم اسباب حیرت اولی الالباب گردیده و علاّمه معروف فی الاقاصی و الادانی اعنی محمد بن علی الشوکانی نیز با آن همه دعوی کمال تحری و اجتهاد و سلوک منهج رشد و سداد بتقلید غیر رشید محمد طاهر عنید ادعای باطل ذکر ابن الجوزی این حدیث شریف را در موضوعات آغاز نهاده در پی تفضیح و توهین خویش فتاده چنانچه در فوائد مجموعه فی الاحادیث الموضوعه میسر آید

حدیث اللّهمّ ائتنی باحبّ الخلق إلیک یاکل معی هذا الطّیر قال فی المختصر له طرق کثیرة کلها ضعیفه و قد ذکره ابن الجوزی فی الموضوعات و اما الحاکم فاخرجه فی المستدرک و صحّحه و اعترض علیه کثیر من اهل العلم و من أراد استیفاء البحث فلینظر ترجمة الحاکم فی النبلاء و افترائی که ازین حضرات بر ابن الجوزی صادر شده وجهش هیچ پیدا نمی شود که چیست ظاهرا چون دانسته اند که ابن الجوزی بسیاری از احادیث فضیلت مرتضوی را در موضوعات وارد کرده و خصوصا این قسم احادیث را که اهل حق بان تمسک می نمایند حتی الوسع قطعا در اکاذیب داخل ساخته لهذا این حدیث را هم داخل موضوعات کرده باشد پس رجما بالغیب من دون مراجعة کتابه گفتند که ابن الجوزی آن را موضوع گفته حال آنکه بنص حافظ علای و محقق ابن حجر دانستی که ابن الجوزی این حدیث را در موضوعات داخل نکرده و خود کتاب الموضوعات شاهد عدل این معنیست اینک نسخه عتیقه آن بحمد اللّه تعالی حاضرست هر کسی که ادعای ذکر ابن الجوزی این حدیث را در ان کتاب دارد بسم اللّه قدم در وادی تفحص نهد و اندک زحمتی برداشته حدیث طیر را از ان بر آرد و منت بر جان اسلاف نا انصاف خود نهد بالجمله ادعای ذکر ابن الجوزی این حدیث شریف را در کتاب الموضوعات حرفیست بغایت بی اصل و پوچ بلی ابن الجوزی در کتاب علل متناهیه که موضوع آن احادیثیست که من حیث السند ضعیفست و الفاظ آن دلالت بر کذب و افترای آن ندارد طرق کثیره از حدیث طیر وارد ساخته کلام در انها اغاز نهاده و آن بمطلوب اهل حقّ مضرتی نمی رساند بچند وجه اول آنکه چون تعصب و عناد و توغر و لداد ابن الجوزی و افراط و عجلت او در حکم بالوضع و مبادرت بآن باندک توهمی و شائبه و همی حسب تصریح محققین ثابتست و نیز عصبیت او در قدح اکابر معلوم ارباب بصائر و ستسمع تفصیله انشاء اللّه فی المجلد الاتی پس شمار کردن او حدیثی را با وصف کثرت طرق آن از احادیث واهیه و آغاز نهادن قدح و جرح در اسانید و طرق آن هرگز نزد ارباب الباب قابل اعتنا و التفات نخواهد بود دوم آنکه ابن الجوزی با وصف کلام در اکثر طرق مذکوره راه قدح و جرح در بعض آن مسدود یافته با آن همه تعصّب در رجال سلسله آن بوجه من الوجوه قدح نکرده و بحال خود گذاشته پس هر گاه بعض طرق مذکوره بحدّی متینست که ابن الجوزی

ص: 542

با وصف تعنت بی پایان خود قدح آن نتوانسته پس ادخال آن در زمره واهیات از جمله خرافات و جزافات باشد سوم آنکه قدح و جرح ابن الجوزی در اکثر طرق محلّ مناقشه بلکه مناقشات کثیره است بلکه دهن و رکاکت آن بر عارف فنون جرح و تعدیل غیر مخفیست چون فائده زیادی در شرح آن نیست در این مقام از تفصیل آن اعراض می نمایم چهارم آنکه اگر قدح ابن الجوزی در طرق مذکوره تسلیم هم کنیم منتهای آن ضعف این طرقست و سابقا حسب افادات ائمه قوم دریافتی که اجتماع طرق ضعیفه برای حدیثی سبب تقوی و تاید بعض آن ببعض می شود و حدیث را بدرجه حسن می رساند پس بحمد اللّه تعالی بوضوح انجامید که صرف همین طرق کثیره که ابن الجوزی ذکر کرده و از راه عناد در ان قدح آغاز نهاده مع قطع النظر عن غیرها بسبب تاید و تقوی بعض آن ببعض سبب ارتقاء حدیث بدرجه حسنست پنجم آنکه چون در ما سبق بحمد اللّه المنعام صحت و حسن طرق عدیده این حدیث بادلّه قاطعه بمعرض بیان آمده است پس این طرق کثیره اگر چه مقدوح هم باشد تایید و تسدید و توکید و تشیید آن طرق صحیحه و حسنه خواهد کرد و قوتی عظیم بحدیث شریف خواهد بخشید و هر گاه ازین بیان متین و تبیان رزین معلوم کردی که حواله حکم وضع بجزری خود بی سر و پاست که نام کتاب در آن غیر مذکور و نه کتابی ازو در موضوعات معروف و مشهور و جسارت پر خسارت ذهبی ذهب الی الزّیغ خود مصداق إِنّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ می باشد که بعد تسلیم صحت نقل کابلی از کتاب تلخیص بطلان آن بعبارت تذکره ذهبی بلکه عبارت میزان واضح و لائحست و ابن طاهر که برین فظیعت اقدام کرده خودش مطعون و معیوب و مقدوح و مثلوب و مجروح و مقصوبست و نسبت تعدید ابن الجوزی این حدیث را از موضوعات محض افترا و بهتان و کذب و عدوانست بر تو واضح گردید که موضوع گفتن حدیث طیر از هیچ محدّثی که قابل ادنی اعتنا و التفات باشد بپایه ثبوت نمی رسد چه جا موضوع گفتن جمعی از محدثین و چه جا موضوع گفتن اکثر محدثین آری بعض متکلمین متعصبین و مجادلین متصلبین و مکابرین متعسفین و معاندین متصلفین بلا شاهد و دلیل بمحض هوای نفس پر تسویل باین خرافات سراپا آفت زبان گشاده و چون رد دلائل اهل حقّ پیش نظر نهاده اند ابواب اختراع صنوف مجازفات و هفوات گشاده داد عناد و لداد کما ینبغی داده

سبحان اللّه این حدیث در صحیح ترمذی و صحیح حاکم موجودست و چون نسائی آن را در خصائص روایت کرده و حسب روایت ابن سیّار خصائص از جمله صحیح نسائی می باشد پس بنابر آن این حدیث در صحیح نسائی هم مرویست و این متعصب متجاهل ناحق کوش می گوید که احدی از اصحاب صحیح آن را روایت نکرده و غالبا این متحامل مامون عباسی و قاضی القضاة یحیی بن اکثم و اسحاق بن ابراهیم بن حماد بن زید و چهل یا سی و نه نفر از کبار علمای زمان مامون و ابو عمر احمد بن عبد ربّه قرطبی و ابو عبد اللّه الحاکم و قاضی القضاة عبد الجبار اسدآبادی و ابو عبد اللّه محمد یوسف کنجی را که بعضی ازین حضرات مصححین این حدیث شریف و بعضی مسلّمین تصحیح آن هستند و جلالت و تبحرشان در علوم حدیث محلّ ارتیاب نیست از ائمه حدیث نمی گیرد که می گوید و لا صححه ائمة الحدیث آری هر کسی که بکلمه حق قلوب متعصبین حزا شد چگونه نزدشان از ائمّه حدیث اهل سنت باشد و گمان مبر که ابن تیمیه بر اخراج این حضرات از ائمه حدیث اکتفا نموده و توجه بایلام ارواح دیگر اکابر نفرموده بلکه او بمزید تعصب بائر و تعنت خاثر بقول خود و لکن هو مما رواه بعض النّاس الخ چنان ظاهر کرده که تمامی روات و مخرجین این حدیث از آحاد ناس و عوام ناحق شناس بودند عاقل منصف را باید که غور این کلمه خبیثه اش دریابد و انصاف نماید که ابو حنیفه و احمد بن حنبل و عباد بن یعقوب و ابو حاتم رازی و ترمذی و بلاذری و عبد اللّه بن احمد و ابو بکر بزار و نسائی و ابو یعلی و محمد بن جریر طبری و ابو القاسم بغوی و یحیی بن صاعد بغدادی و ابن أبی حاتم و ابو عمر بن عبدربه و قاضی حسین محاملی و ابن عقده و مسعودی و احمد بن سعید جدّی و طبرانی و ابن السقا و ابو اللّیث فقیه و ابن شاهین و دار قطنی و ابن شاذان حربی و ابن بطه عکبری و ابو بکر نجار و ابو عبد اللّه الحاکم و خرکوشی و ابن مردویه و ابو نعیم و ابن حمدان و ابن مظفر عطار و بیهقی و ابن بشران و ابن عبد البر و خطیب بغدادی و ابن المغازلی و ابو المظفر سمعانی و محیی السنة بغوی و رزین عبدری و نطنزی و اخطب خوارزم و عمر ملاّ و ابن عساکر و مجد الدین بن اثیر و عزّ الدّین بن اثیر و ابن نجار و ابن طلحة و سبط ابن الجوزی و محمد بن یوسف کنجی و محبّ طبری و ابراهیم حموی و غیر ایشان آیا از جمله عوام و غافلین از نقد کلام سید الانام علیه و آله السّلام بودند یا از اساطین دین و اعاظم منقدین و اکابر حفاظ محدثین و اجلّه نقاد محققین و حیرتم بسوی خود می کشد که چگونه ابن تیمیّه فخور این همه مهر و صدور را بدرک اسفل توهین و تهجین رسانیده و این همه اکابر مشهور را در زمرۀ جاهلین و ذاهلین و غافلین و مغفلین گنجانیده و کاش اگر مصادمت نقل و مجانبت عقل اختیار نموده دیگران را ازین زمره ناهنجار معدود فرموده بود ابو حنیفه و احمد بن حنبل و ابو حاتم رازی و نسائی و محمد بن جریر طبری و دار قطنی را باین منقصت شنیعه نمی آلود زیرا که احمد و ابو حاتم و نسائی و دار قطنی حسب افاده خودش در همین کتاب ائمه و نقاد و حکام و حفاظ حدیث اند و خبرت و معرفت تامه باقوال نبی و احوال صحابه و تابعین و دیگر ناقلین حدیث طبقة بعد طبقة دارند و کتب کثیره در معرفت حال رجال ناقلین آثار و اسماءشان تصنیف کرده اند و ابو حنیفه و احمد بن حنبل و محمد بن جریر طبری حسب اظهارش چنان علوّ مرتبه

ص: 544

و کمال دارند که معاذ اللّه از جناب عسکریین علیهما السلام عالمتر بدین خدا و رسول هستند و پناه خدا جلالتشان بحدی رسیده ست که اگر یکی از عسکریین علیهما السّلام بواحدی از ایشان فتوی دهد رجوع او باجتهاد خود اولی خواهد بود بلکه واجب خواهد بود یعنی اعتنا بفتوی یکی از عسکریین علیهما السلام ناجائز و حرام خواهد بود بلکه عیاذا باللّه واجب بر مثل عسکریین و امثال ایشان یعنی دیگر ائمه اهلبیت علیهم السلام آنست که تعلم کنند از یکی ازین مذکورین پس وای بر ابن تیمیّه که با وصف مدح عظیم این حضرات و تبجیل و تعظیمشان بکلمات حیرت آیات و مرتبه ایشان را بالاتر از مرتبه ائمه اهلبیت علیهم السلام نهادن و در ستایش ایشان داد ناصبیت و حروریت دادن درین مقام بمزید عصبیّت شامت انجام ایشان را از آحاد ناس می شمارد و وزنی برایشان و مرویاتشان نمی گزارد اما آنچه ابن تیمیّه درین کلام خرافت نظام سراییده که اهل علم بحدیث نه تصحیح فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السلام می کنند و نه تصحیح فضائل معاویه پس هر چند بظاهر اهل سنت را باعث انبساط و فرحست لکن فی الواقع جالب انواع الم و ترح زیرا که ازینجا آشکار شد که ادعاهای متاخرین سنیه که اهل سنت از قدیم الایّام در تصحیح فضائل اهلبیت علیهم السّلام اعتنا و اهتمام دارند و همت بر جمع و تدوین آن می گمارند و بتصنیف کتب و دفاتر عظام می پردازند و بایراد آن کتب و اسفار خویش مزین می سازند و اینکه معاذ اللّه من ذلک اهل حقّ و یقین در فضائل امیر المؤمنین علیه آلاف سلام ربّ العالمین کاسه لیس و خوشه چین ائمه و محدثین متسننین می باشند و هنگام نقل این فضائل عظام بر قلوب نواصب لئام نمک از نمکدان اهل سنت می باشند الی غیر ذلک من الدعاوی العریضة الطویلة و المجازفات المهولة المهیلة جمله مهمل و باطل و از قبیل تطویل بلا طائلست و هرگز اهل علم بالحدیث ازیشان تصحیح فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السلام نمی نمایند و ابدا تکثیر سواد مثبتین مناقب آن جناب نمی فرمایند وَ لا یَحِیقُ اَلْمَکْرُ اَلسَّیِّئُ إِلاّ بِأَهْلِهِ و علاوه برین آفتی عظیم بر سر اهل سنت رسید اعنی سقوط روایات شان از پایه اعتماد و اعتبار ظاهر و واضح گردید زیرا که هر گاه ایشان در حق معاویه احادیث کثیره وضع نموده نوبت بجمع مصنفات و ساختن مؤلفات رسانیده باشند و باین صنیع شنیع دیگران را گول داده پس چگونه روایات شان در دیگر ابواب محلّ اعتماد ارباب احلام و الباب باشد و ازین کلام ابن تیمیّه گلی دیگر شگفت چه ظاهر شد که کسانی که روایت فضائل معاویه می کنند و تصدیق آن می نمایند از اهل علم بالحدیث نیستند بلکه ایشان از جمله جهال واهی و بسبب تصدیق موضوعات جالبین انواع خسار و تباهی می باشند پس ازینجا آنچه در حق والد ماجد جناب شاه صاحب که در ازالة الخفا تشمیر ذیل در اثبات مناقب جلیله برای معاویه کرده و همچنین ابن حجر که رساله مفرده در مناقب معاویه و دفع مثالب او تصنیف نموده و امثالشان لازم می آید خود ظاهرست مستبین وَ أَنَّ اَللّهَ لا یَهْدِی کَیْدَ اَلْخائِنِینَ

و أبی نعیم و ابن مردویه و سئل الحاکم عن حدیث الطیر فقال لا یصح هذا مع انّ الحاکم منسوب الی التشیّع و قد طلب منه ان یروی حدیثا فی فضل معاویة فقال ما یجیء من قلبی ما یجیء من قلبی و قد خوصم علی ذلک فلم یفعل و هو یروی فی المستخرج و الاربعین احادیث ضعیفة بل موضوعة عند ائمّة الحدیث کقوله تقاتل الناکثین و القاسطین و المارقین لکن تشیّعه و تشیّع امثاله من اهل العلم بالحدیث کالنّسائی و ابن عبد البر و امثالهما لا یبلغ الی تفضیله علی أبی بکر و عمر فلا یعرف فی علماء الحدیث من یفضّله علیهما بل غایة التشیع منهم ان یفضله علی عثمان او یحصل منه کلام او اعراض عن ذکر محاسن من قاتله و نحو ذلک لأنّ علماء الحدیث قد عصمهم و قیّدهم ما یعرفون من الاحادیث الصحیحة الدّالة علی فضیلة الشیخین و من ترفض ممن له نوع اشتغال بالحدیث کابن عقدة و امثاله فهذا غایته ان یجمع ما یروی فی فضائله من المکذوبات و الموضوعات لا یقدر ان یدفع ما تواتر من فضائل الشیخین فانها باتفاق اهل العلم بالحدیث اکثر مما صحّ من فضائل علی و اصحّ و اصرح فی الدّلالة و احمد بن حنبل لم یقل انه صح لعلی من الفضائل ما لم یصحّ لغیره بل احمد اجل من ان یقول مثل هذا الکذب بل نقل عنه انه قال روی له ما لم یرو لغیره مع ان فی نقل هذا عن احمد کلام لیس هذا موضعه و این کلام خرافت نظام ابن تیمیّه اوّل دلیل بر اختلال حواس و جنون و وسواس اوست زیرا که ادعای این معنی که حدیث طیر نزد اهل معرفت بحقائق نقل از مکذوبات و موضوعاتست ادعائیست بی دلیل و تخرّصی و توهمیست غیر قابل تعویل و همانا سببش جز نصب و عناد و وغر و لداد و عصبیّت و شحناء و حروریّت و بغضاء و مجازفت و عدوان و حیف و شنآن و جور و طغیان و زیغ و عدوان دگر چیزی نیست مقام کمال حیرتست که چگونه ابن تیمیّه با وصف آن همه تدرب و تمهر و تحذلق و تبحّر و عروج بمعارج شیوخت اسلام و وصول بمدارج تصدر انام لب باین دعوی باطل گشوده و زبان باین هجر و هذیان آلوده و هرگز دلیلی بر ان اقامت ننموده و اصلا بارتکاب این کذب صریح و بذر قبیح مبالاتی نفرموده بالجمله هر کسی که بادنی رائحه از روائح امعان و انعام تعطیر مشام خویش کرده ابدا تصدیق این دعوی باطل شیخ الاسلام نخواهد نمود و هرگز باخراج اکابر و اساطین اهل سنت که راوی و مثبت این حدیث شریف هستند از زمرۀ عارفین بحقائق نقل راضی نخواهد بود و عجب این ست که ابن تیمیّه با این همه بالاخوانی و دراز نفسی در مقام تشریح و توضیح نام احدی از ان عارفین بحقائق نقل که حسب مرتکز متخیله اش این حدیث شریف را از مکذوبات موضوعات دانسته اند ذکر ننموده راه اغفال و اهمال و اخلال صریح پیموده حال آنکه مناسب این دعوی عظیم آن بود که اسمای جمع ازین جماعت را بر زبان می آورد گو آن هم جز افتضاح مفادی نداشت زیرا که سابقا از افادات حافظ علای و علامه سبکی و محقق ابن حجر مکی دانستی که حکم بوضع این حدیث شریف از هر کسی که باشد سراسر باطل و نامقبول و نهایت فظیع و شنیع و مدخولست و نمی دانم قول ابو موسی مدینی را که ابن تیمیّه نقل کرده باثبات مکذوبیّت و موضوعیت

ص: 546

این حدیث کدام ربط حاصلست زیرا که مفادش جز این نیست که حفاظ اهل سنت مثل حاکم و ابو نعیم و ابن مردویه طرق احادیث طیر را بغرض شناختن حال آن جمع کرده احراز سعادت کرده اند و این کلام بنحو من انحاء الدلاله بر موضوع بودن این حدیث دلالت ندارد بلکه سابقا دانستی که جمع نمودن علمای اهل تسنن اجزای مفرده را در طرق این حدیث شریف بوجوه عدیده دال بر کمال ثبوت و تحقق این حدیث شریف می باشد اینست حال اکابر متکلمین حضرات سنیّه که هنگام مناظره اهل حقّ چنان دست و پا گم می کنند که ضار را از نافع و مثبت را از مانع در نمی یابند و آنچه ابن تیمیّه از حاکم نقل کرده که او گفته حدیث طیر صحیح نیست پس این نقل از اکاذیب و مفتریات نواصبست بر بیچاره حاکم او چگونه بعدم صحت این حدیث حکم می کرد حال آنکه خود در مستدرک علی رغم الجاحدین القاصرین و النواصب الخاسرین اثبات صحت این حدیث شریف بزور و شور نموده انوف ایشان بخاک مذلّت سوده و معهذا نقل حکم بعدم صحت حدیث طیر غایتش آنست که ظنی باشد و حکم بصحت آن در مستدرک قطعی و ظنی معارض قطعی نمی تواند شد و بر فرض قطعیت این نقل چون بتصریح ذهبی کما ستعلم حاکم ازین رای فاسد رجوع کرده قابل احتجاج نیست و اگر رجوع هم نمی کرد پس بر ما قول بوضع حجّت نمی شد بلکه قول بصحّت برای الزام و افحام مخالفین کافی بود بلکه اگر اخراج حاکم این حدیث شریف را در مستدرک از سر غیر ثابت و قدح و جرح آن از او متحقق می شد باز هم مضرتی بأهل حق نمی رسید که بحمد اللّه تعالی ادلّه دیگر بس قوی بر ثبوت و تحقق این حدیث شریف موجودست و قول بوضع آن حسب افاده علای و سبکی و ابن حجر قول زائف باطل مطرود و الحمد للّه الملک الحق الودود و محتجب نماند که ذهبی هم در تذکرة الحفاظ بحاکم این قول را نسبت کرده و علامه محمد بن اسماعیل الامیر در روضه ندبه شرح تحفه علویه جوابش بطول و اشباع نوشته چنانچه بعد ذکر حدیث طیر در کتاب مذکور گفته قلت هذا الخبر رواه جماعة عن انس منهم سعید بن المسیّب و عبد الملک بن عمیر و سلیمان بن الحجاج الطّائفی و ابن أبی الرجال الکوفی و ابو الهندی و اسماعیل بن عبد اللّه بن جعفر و یغنم بن سالم بن قنبر و غیرهم و امّا ما قال الحافظ الذّهبی فی التذکرة فی ترجمة الحاکم أبی عبد اللّه المعروف بابن البیّع الحافظ المشهور مولف المستدرک و غیره بعد ان ساق حکایة و سئل الحاکم ابو عبد اللّه عن حدیث الطّیر فقال لا یصحّ و لو صح لما کان احد افضل من علی بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال الذهبی قلت ثم تغیر رای الحاکم فاخرج حدیث الطّیر فی مستدرکه قال الذّهبی و اما حدیث الطّیر فله طرق کثیرة قد افردتها بمصنف و مجموعها یوجب ان الحدیث له اصل انتهی کلام الذّهبی فاقول کلام الحاکم هذا لا یصح عنه او انّه قاله ثمّ رجع عنه کما قال الذّهبی ثم تغیر رایه و انّما قلنا ذلک لامرین احدهما و هو اقواهما ان القول بافضلیة علیّ بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم هو مذهب الحاکم کما نقله الذّهبی ایضا فی ترجمته عن ابن طاهر قال الذّهبی قال ابن طاهر کان یعنی الحاکم شدید التعصّب للشیعة فی الباطن و کان یظهر التسنن فی التقدیم

ص: 547

و الخلافة و کان منحرفا عن معاویة و انّه یتظاهر بذلک و لا یتعذّر منه انتهی کلام ابن طاهر و قرّره الذّهبی بقوله قلت اما انحرافه عن خصوم علیّ فظاهر و اما الشیخان فمعظم لهما بکل حال فهو شیعی لا رافضی انتهی قلت إذا عرفت هذا فکیف یطعن الحاکم فی شیء هو رایه و مذهبه و من ادلّة ما یجنح إلیه فان صحّ عنه نفی صحة حدیث الطّائر فلا بدّ من تاویله بانّه أراد نفی اعلی درجات الصّحة إذا الصّحة عند ائمة الحدیث درجات سبع او انّ ذلک وقع منه قبل الاحاطة بطرق الحدیث ثم عرفها بعد ذلک فاخرجه فیما جعله مستدرکا علی الصحیحین و الثانی ان اخراجه فی المستدرک دلیل صحته عنده فلا یصح نفی الصحة عنه الا بالتاویل المذکور و علی کل حال فقدح الحاکم فی الحدیث لا یتم ثمّ هذا الذّهبی مع تعادیه و ما یعزی إلیه من النّصب الّف فی طرقه جزء فعلی کل تقدیر قول الحاکم لا یصح لا بدّ من تاویله و لأنّه علل عدم صحته بامر قد ثبت من غیر حدیث الطّیر و هو انّه إذا کان احب الخلق الی اللّه کان افضل الناس بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقد ثبت انّه احب الخلق الی اللّه من غیر حدیث الطّائر و بعد ذکر بعض احادیث دالّه بر احبیّت آن جناب گفته و إذا ثبت انّه احب الخلق الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فانّه احبّ الخلق الی اللّه سبحانه فان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لا یکون الاحبّ إلیه الاّ الاحب الی اللّه سبحانه و انه قد ثبت انه احب الخلق الی اللّه من ادلّة غیر حدیث الطّائر فما ذا ینکر من دلالة حدیث الطّیر علی الاحبیّة الدّالة علی الافضلیة و انّها تجعل هذه الدلالة قادحة فی صحة الحدیث کما نقل علی الحاکم و یقرب ان الحافظ ابا عبد اللّه الحاکم ما أراد الاّ الاستدلال علی ما یذهب إلیه من افضلیته علی بتعلیق الافضلیة علی صحة حدیث الطّیر و قد عرف انّه صحیح فاراد استنزال الخصم الی الاقرار بما یذهب إلیه الحاکم فقال لا یصح و لو صحّ لما کان احد افضل من علی بعده و قد تبین صحته عنده و عند خصمه فیلزم تمام ما اراده من الدّلیل علی مذهبه اما آنچه ابن تیمیّه بمزید سلاطت لسان گفته هذا مع انّ الحاکم منسوب الی التشیع پس اگر مقصود از ان اینست که حاکم را بعض متعصبین بتشیّع منسوب کرده اند اگر چه فی الواقع او تشیع نبوده فمسلّم لکن ایش یجدی هذا و اگر مراد ابن تیمیّه آنست که این نسبت واقعیت دارد و حاکم متشیع بوده فباطل محض و بر ادنی متتبعی که کتب رجال را بنظر انصاف دیده در کمال وضوح خواهد بود که هیچ دلیلی متین بر تشیع حاکم قائم نیست و از همین جاست که بسیاری از علما بترجمه حاکم اصلا ذکر نسبت تشیع باو ننموده اکتفا بر اظهار کمال حذق و براعت و نقد و اتقان او فرموده اند و هر عاقلی می داند که محض ادعای باطل بعض متعنتین در شان حاکم رئیس المحدثین چه می کشاید و امثال این هفوات باطله و تفوهات لا طائله بچه کار می آید و علاوه برین چون سابقا در مجلد حدیث ولایت دانستی که تشیع هرگز قادح در عدالت نیست بلکه در همین مجلد در وجه سوم دریافتی که رفض هم منافی وثاقت نیست پس اگر حاکم متشیع بلکه رافضی هم می بود در وثاقت و عدالت و جلالت و نبالت و ریاست و امامت او که مثل آفتاب روشنست خللی راه نمی یافت فکیف و هو من کبار اهل السنة بل اساطینهم و صدور علمائهم بل سلاطینهم و اما آنچه گفته که از حاکم روایت

ص: 548

حدیثی در فضل معاویه خواستند او نکرد و این امر را گویا دلیل تشیع او ساخته پس اعجب العجابست چه قبل ازین خود گفته است که اهل العلم بالحدیث تصحیح فضائل معاویه نمی کنند اگر بیچاره حاکم هم شریکشان شد و روایت فضل موضوع او نکرد چه قسم شیعی گردید مگر آنکه بگوید که اهل علم بالحدیث با وصف عدم تصحیح فضائل معاویه تصحیح فضائل جناب امیر علیه السّلام هم نمی کنند و چونکه حاکم تصحیح بعض فضائل جناب امیر علیه السّلام کرده است و از روایت فضائل معاویه امتناع کرده شیعی باشد و ذلک ممّا یضحک الثکلی و مع ذلک علامه سبکی این حکایت امتناع حاکم را کذب دانسته برد بلیغ آن پرداخته چنانچه در طبقات شافعیه کبری بعد نقل آن از ابن طاهر باین الفاظ سمعت ابا الفتح سمکویه بهراة یقول سمعت عبد الواحد الملیحی یقول سمعت ابا عبد الرحمن السّلمی یقول دخلت علی أبی عبد اللّه الحاکم و هو فی داره لا یمکنه الخروج الی المسجد من اصحاب أبی عبد اللّه و ذلک انهم کسروا منبره و منعوه من الخروج فقلت له لو خرجت و املیت فی فضائل هذا الرجل حدیثا لاسترحت من هذه الفتنة فقال لا یجیء من قلبی یعنی معاویة در مقام جواب از ان گفته و الغالب علی ظنّی انّ ما عزی الی أبی عبد الرحمن السلمی کذب علیه و لم یبلغنا ان الحاکم ینال من معاویة و لا یظن ذلک فیه و غایة ما قیل فیه الافراط فی ولاء علیّ کرم اللّه وجهه و مقام الحاکم عندنا اجل من ذلک اما حکم ابن تیمیّه بموضوع بودن حدیث تقاتل الناکثین و القاسطین و المارقین پس کمال بیحیاییست و داعی نشده برین وقاحت مگر آنکه چون در اعتقاد خبیثش تخطیۀ جناب امیر علیه السّلام در قتال اهل جمل و صفین مکنون گشته چنانچه در خرافات خود بعض جا باظهار آن هم پرداخته لهذا از غایت ناصبیّت می خواهد که احادیثی را که دالست بر محق بودن آن جناب در قتال این ناکسان بدون دلیل موضوع گوید حال آنکه این احادیث بمرتبه صحیح و ثابت گشته که متعصبین اهل سنت هم چاره جز اقرار بصحت آن نیافته اند چنانکه والد مخاطب با وصف میلان بتخطیه جناب امیر علیه السّلام این حدیث را و امثال آن را در کتب خویش ذکر کرده بل تصریح بثبوت آن نموده و خود مخاطب این حدیث را در مطاعن عثمان ثابت دانسته پس اگر تصحیح مثل این احادیث موجب تشیعست پس والد مخاطب و خود مخاطب هم شیعی باشد و بحمد اللّه تعالی برای کمال ثبوت این حدیث شریف و بطلان مجازفت ابن تیمیّه عنیف افادات دیگر اعلام سنیّه نیز موجودست ابو عمر یوسف بن عبد اللّه المعروف بابن عبد البرّ در استیعاب بترجمه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته و

روی من حدیث علیّ کرم اللّه وجهه و من حدیث ابن مسعود و من حدیث أبی ایّوب الانصاری انه امر بقتال الناکثین و القاسطین و المارقین و ابو الموید موفق بن احمد المعروف باخطب خوارزم در کتاب المناقب بعد روایت حدیثی باین اسناد اخبرنی الشیخ الامام شهاب الدین ابو النجیب سعد بن عبد اللّه بن الحسن الهمدانی المعروف بالمروزی فیما کتب الیّ من همدان قال اخبرنا الحافظ ابو علی الحسن بن احمد بن الحسن الحداد باصبهان فیما اذن أی فی الروایة عنه قال اخبرنا الشیخ الادیب ابو یعلی عبد الرزاق بن عمر بن ابراهیم الطهرانی سنة ثلث و سبعین و اربع مائة قال

ص: 549

اخبرنا الامام الحافظ طراز المحدّثین ابو بکر احمد بن موسی بن مردویه الاصبهانی الخ گفته و بهذا الاسناد

عن الحافظ أبی بکر احمد بن موسی بن مردویه هذا قال حدثنا محمد بن علی بن دحیم قال حدثنا احمد بن حازم قال حدثنا عثمان بن محمد قال حدّثنا یونس بن أبی یعقوب قال حدثنا حماد بن عبد الرحمن الانصاری عن أبی سعید التیمی عن علیّ علیه السّلام قال عهد الیّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ان اقاتل الناکثین و القاسطین و المارقین فقیل له یا امیر المؤمنین من الناکثون قال الناکثون اهل الجمل و المارقون الخوارج و القاسطون اهل الشام و ابن اثیر جزری در اسد الغابه بترجمه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته

انبأنا ارسلان بن بعان الصوفی حدثنا ابو الفضل احمد بن طاهر بن سعید بن أبی سعید المیهنی انبأنا ابو بکر احمد بن خلف الشیرازی انبأنا الحاکم ابو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه الحافظ انبأنا ابو جعفر محمّد بن علی بن دحیم الشیبانی حدثنا الحسین بن الحکم الحیری حدثنا اسماعیل بن ابان حدثنا اسحاق بن ابراهیم الازدی عن أبی هارون العبدی عن أبی سعید الخدری قال امرنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بقتال الناکثین و القاسطین و المارقین فقلنا یا رسول اللّه أمرتنا بقتال هؤلاء فمع من فقال مع علیّ بن أبی طالب معه یقتل عمار بن یاسر و اخبر الحاکم انبأنا ابو الحسن علی بن ممشاد العدل حدثنا ابراهیم بن الحسین بن دیرک حدثنا عبد العزیز بن الخطاب حدثنا محمد بن کثیر عن الحارث بن حصیرة عن أبی صادق عن مخنف بن سلیم قال اتینا ابا ایوب الانصاری فقلنا قاتلت بسیفک المشرکین مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم ثم جئت تقاتل المسلمین قال امرنی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بقتل الناکثین و القاسطین و المارقین و انبأنا ابو الفضل بن أبی الحسن باسناده عن أبی یعلی حدثنا اسماعیل بن موسی حدثنا الربیع بن سهل عن سعید بن عبید عن علی بن ربیعة قال سمعت علیّا علی منبرکم هذا یقول عهد الیّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ان اقاتل الناکثین و القاسطین و المارقین و شهاب الدّین احمد در توضیح الدلائل علی ترجیح الفضائل گفته

عن أبی سعید رضی اللّه عنه قال ذکر رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و بارک و سلم لعلیّ رضوان اللّه تعالی علیه ما یلقی من بعده فبکی و قال أسألک بقرابتی و صحبتی الا دعوة اللّه تعالی ان یقبضنی قال صلی اللّه علیه و آله و بارک و سلم یا علی تسألنی ان ادعو اللّه لاجل مؤجّل فقال یا رسول اللّه علی ما اقاتل القوم قال صلی اللّه علیه و سلم و بارک و سلم علی الاحداث فی الدّین و عن أبی سعید رضی اللّه تعالی عنه عن علیّ کرم اللّه تعالی وجهه قال عهد الیّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و بارک و سلم ان اقاتل الناکثین و القاسطین و المارقین فقیل له یا امیر المؤمنین من الناکثون قال کرم اللّه تعالی وجهه الناکثون اهل الجمل و القاسطون اهل الشام و المارقون الخوارج رواهما الصالحانی و قال رواهما الامام المطلق روایة

ص: 550

و درایة ابو بکر بن مردویه و خطیب خوارزم الموفق ابو المؤید ادام اللّه جمال العلم بماثور اسانیدهما و مشهور مسانیدهما و محمد صدر عالم در معارج العلی فی مناقب المرتضی گفته و

اخرج ابن أبی شیبة و ابن عدی و الطبرانی و عبد الغنی بن سعید فی ایضاح الاشکال و الاصبهانی فی الحجة و ابن مندة فی غرائب شعبة و ابن عساکر عن علی قال امرت بقتل الناکثین و القاسطین و المارقین و نیز محمد صدر عالم در معارج العلی گفته و

اخرج الحاکم فی الاربعین و ابن عساکر عن علی قال امرت بقتال ثلثة القاسطین و الناکثین و المارقین فاما القاسطون فاهل الشام و اما الناکثون فذکرهم و اما المارقون فاهل النهر یعنی الحروریة و محمد بن اسماعیل الامیر در روضه ندیه شرح تحفه علویه بشرح شعر: ؟ ؟ ؟ و سل الناکث و القاسط و ال مارق الاخذ بالایمان غیّا

گفته و البیت اشاره الی قتال امیر المؤمنین علیه السّلام ثلاث طوائف بعد امامته و هم الناکثون و القاسطون و المارقون قال ابن حجر و

قد ثبت عند النّسائی فی الخصائص و البزار و الطبرانی من حدیث علی علیه السّلام امرت بقتال الناکثین و القاسطین و المارقین ذکره الحافظ بن حجر فی تلخیص الخبیر ثم قال و الناکثین اهل الجمل لانهم نکثوا بیعتهم و القاسطین اهل الشام لانهم جاروا عن الحق فی عدم مبایعته و المارقین اهل النهروان لثبوت الخبر الصحیح انهم یمرقون من الدین کما یمرق السّهم من الرمیّة انتهی بلفظه و ظاهرست و لا کظهور النار علی العلم که هر گاه حسب افاده اعاظم محدثین مثل ابن أبی شیبه و ابو بکر بزار و نسائی و ابو یعلی و طبرانی و ابن عدی و ابن منده و عبد الغنی بن سعید و ابن مردویه و ابن عبد البرّ و ابو القاسم اسماعیل اصبهانی صاحب کتاب الحجه و اخطب خوارزم و ابن عساکر و صالحانی و ابن اثیر جزری و سید شهاب الدین احمد و حافظ ابن حجر و محمد صدر عالم و علامه محمد بن اسماعیل الامیر این حدیث مردی از جناب امیر المؤمنین علیه السلام ثابت باشد در ثبوت حدیث تقاتل الناکثین و القاسطین و المارقین که از جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم مروی شده هرگز نزد ارباب خبرت و بصیرت شکی و ریبی نخواهد ماند لا سیّما که تایّد آن از حدیث ابن مسعود و ابو ایّوب انصاری و ابو سعید خدری هم ظاهرست بالجمله موضوع گفتن ابن تیمیّه این حدیث را گویا باین وجه خیلی مناسبست که او و احزاب او قائل بمضامین این گونه احادیث نیستند و بتسلیم مدلول صریحی آن که ضلال و خسار و هلاک و بوار و تباب و تبار محاربین جناب امیر المؤمنین علیه السلامست تن نمی دهند لکن فی الحقیقه اعراض و انحراف ازین حدیث از شنائع عظیمه و فضائع جسمیه و بوائق مهلکات و عظائم موبقات و صریح مشاقت حفاظ اعلام و عین معاندت حافظین سنت خیر الانام علیه و آله آلاف التحیة و السّلامست اما ادعای ابن تیمیّه تشیع نسائی را پس از عجائبست زیرا که سابقا دانستی که او امام عظیم الشأن از ائمه اساطین ارکان اهل تسنن می باشد و صحیح او داخل صحاح سته است که مدام اهل سنت آن را مرجع و ملاذ و موئل و معاذ خود در امور دین می سازند و باظهار بودن آن دلیل حقیقت مذهب خویش اعلام افتخار می افرازند و بوجود آن در کتب اهل نحله خویش بارها می نازند

ص: 551

و بسبب عدم اعتماد اهل حقّ بر آن ایشان را بمزید طعن و لوم می نوازند سبحان اللّه گاهی نسائی را از ارکان اهل نحله خویش وا نمودن و کتاب او را جزء دلیل حقیقت نحله خود فرمودن و گاهی حضرتش را شیعه ظاهر ساختن و در زمره مذمومه متشیعین انداختن کار اهل سنتست و بس و دعوی تشیع ابن عبد البرّ از ادعای تشیع نسائی عجیب ترست و بی حقیقتی آن نزد ارباب خبرت و تتبع ظاهر بلکه اظهر سابقا در مجلد حدیث ولایت دانستی که او از کبار علما و حفاظ مغرب زمین و اجلّه فقهای مالکیینست و مآثر طویله الاذیال و مفاخر عدیمة المثال او اعاظم نقاد رجال و افاخم دانایان احوال مثل عبد الکریم بن محمد السمعانی در کتاب الانساب و ابن خلکان در وفیات الأعیان و شمس الدین ذهبی در سیر النبلاء و تذکرة الحفاظ و کتاب العبر و ابو الفداء اسماعیل بن علی ایوبی در تاریخ مختصر و ابن الوردی در تتمة المختصر و عبد اللّه بن اسعد یافعی در مرآة الجنان و محمد بن محمد المعروف بابن شحنه در روض المناظر و جلال الدین سیوطی در طبقات الحفاظ و سید شهاب الدین احمد در توضیح الدلائل و محمد بن عبد الباقی زرقانی در شرح مواهب و ابو مهدی ثعالبی در مقالید الاسانید و شاهصاحب دریستان المحدثین ذکر کرده اند و آنفا در وجه چهل و دوم نبذی از محامد مشرقه و مدائح مونقه او از ابجد العلوم و تاج مکلل و اتحاف النبلاء مولوی صدیق حسن خان معاصر شنیدی و بکمال وثاقت او وارسیدی و هر گاه تعصب و یاوه گوی ابن تیمیّه باینجا رسیده که مثل نسائی و حاکم و ابن عبد البر را که اساطین مذهب اند شیعه می گوید پس از نسبت او ترفض را بابن عقده کدام محل عجبست بلکه هر گاه حسب افاده ابن تیمیّه نسائی و حاکم و ابن عبد البرّ شیعه باشند اگر این عقده رافضی بلکه کافر باشد مقام تحیر نیست لیکن بحمد اللّه تعالی بطلان این وهم فاسد بر ادنی متتبع افادات ائمه رجال ظاهر و باهرست محمد طاهر گجراتی در تذکرة الموضوعات گفته حدیث اسماء فی ردّ الشمس فیه فضیل بن مرزوق ضعیف و له طریق آخر فیه ابن عقدة رافضی رمی بالکذب و رافضی کاذب قلت فضیل صدوق احتج به مسلم و الاربعة و ابن عقدة من کبار الحفاظ وثقه الناس و ما ضعّفه إلا عصریّ متعصّب ازین عبارت را کمال وضوحست که ابن عقده از کبار حفاظ و موثق ارباب نقد و اتقانست و جسارت بر تضعیف او ننموده مگر عصریّ متعصب پس بحمد اللّه تعالی در ثبوت کمال تعصب ابن تیمیّه جسور ارتیابی نماند و الحمد للّه و نحیف بعون اللّه تعالی در مجلد حدیث غدیر شبه رفض ابن عقده را بادله قاهره و براهین باهره دیگر استیصال نموده ام و نهایت وثاقتش بپایه کمال ثبوت رسانیده من شاء فلیرجع إلیه اما ادعای ابن تیمیه صحت و تواتر فضائل شیخین را و اظهار این معنی که آن باتفاق اهل علم بالحدیث اکثر و اصحّ از فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلامست پس محض دعوی بیدلیل و صرف زور غیر لائق تعویل و عین تهور و تجاسر باطل و از حلیه صحت و واقعیت عاطلست سبحان اللّه روایات واهیه متناقضه را که بیخردان چند بسبب خوشامد ملوک و سلاطین و ظلمه تسلطین بوضع آن پرداختند و حاملین علم این فرقه آن را در کتب و اسفار خرافت آثار خود داخل ساختند اکثر و اصحّ وانمودن جز آنکه مصادمت بداهتست دیگر چه توان گفت اما قول ابن تیمیّه

ص: 552

و احمد بن حنبل لم یقل انّه صح لعلی من الفضائل ما لم یصح لغیره الخ که خاتمه خرافات و ذنابه جزافات این وجه نا موجه می باشد پس از غرائب هفواتست ملاحظه باید کرد که چون ناصب شقی دیده که کلام احمد نصست بر افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام چه هر گاه برای امیر المؤمنین علیه السلام از فضائل آن قدر صحیح شده باشد که برای دیگران بآن مقدار صحیح نشده بالضرورة افضلیت آن جناب ثابت خواهد شد که افضلیت جز اکثریت فضائل معنای ندارد لهذا از غایت وقاحت و بی آزرمی انکار این کلام می نماید و می گوید که احمد این نگفته که صحیح شده از فضائل آن جناب آنچه برای غیر آن جناب صحیح نشده بلکه احمد این گفته که مروی شده برای آن جناب قدری که مروی نشده برای غیر آن جناب حال آنکه بحمد اللّه تعالی در ثبوت و تحقق کلام احمد به نهجی که ابن تیمیه در صدد نفی آنست شکی و ریبی نیست علاّمه ابو الولید محمد بن محمد الحلبی المعروف بابن شحنه در روض المناظر بترجمه جناب امیر المؤمنین علیه السلام گفته و فضائله کثیرة مشهورة شهیرة قال احمد بن حنبل رحمه اللّه لم یصح فی فضل احمد من الصّحابة ما صح فی فضل علیّ رضی اللّه عنه و کرّم وجهه و ناهیک به ازین عبارت واضحست که علامه ابن شحنه این کلام را که صراحة مشتمل بر ذکر صحتست بالحتم و الجزم کلام احمد می داند و نهایت حتمیّت و کمال قطعیّت آن از کلمه و ناهیک به بر ارباب فهم ظاهر و واضح می گرداند و باید دانست که جمله از علما مثل ابن عبد البر و ابن حجر عسقلانی و سیوطی و سمهودی و ابن حجر مکی و عبد الحق و نظام الدین و مولوی محمد مبین و مولوی ولی اللّه کلام احمد را باین الفاظ که لم یرو فی فضائل احد من الصحابة بالاسانید الجیاد ما روی فی فضائل علی و لم یرد فی حق احد من الصّحابة بالاسانید الجیاد اکثر مما جاء فی علی ثابت می دانند و ظاهرست که اسانید جیاد هم مثل اسانید صحیحه قابل نهایت رکون و استناد و ثبت کمال ثبوت و اعتمادست و از همین جاست که بعض علما کما ستسمع انشاء اللّه تعالی عن قریب در ترجمه این کلام اسانید جیاد را بمعنی اسانید صحیحه گرفته اند ابن عبد البرّ در استیعاب بترجمه جناب امیر المؤمنین علیه السلام گفته قال احمد بن حنبل و اسماعیل بن اسحاق القاضی لم یرو فی فضائل احد من الصحابة بالاسانید الجیاد ما روی فی فضائل علی بن أبی طالب کرم اللّه وجهه و کذلک قال احمد بن علی بن شعیب النّسائی و نور الدین سمهودی در جواهر العقدین گفته قال الحافظ ابن حجر قال احمد و اسماعیل القاضی و النّسائی و ابو علی النیسابوریّ لم یرد فی حق احد من الصّحابة بالاسانید الجیاد اکثر مما جاء فی علیّ و شیخ محقق عبد الحق دهلوی در اسماء الرجال مشکاة بترجمه جناب امیر المؤمنین علیه السلام گفته قال السیوطی قال احمد و النّسائی و غیرهما لم یرد فی حق احد من الصحابة بالاسانید الجیاد اکثر مما جاء فی علی رضی اللّه عنه انتهی و سهارنپوری در مرافض گفته امام احمد و نسائی و غیر ایشان گفته اند که احادیث باسانید جیاد در مناقب علی کرم اللّه وجهه زیاده از آنچه در فضائل صحابه دیگر آمده مروی شده انتهی و ملا نظام الدین در تحفة المحبین گفته قال احمد و النّسائی و غیرهم لم یرد فی حق احد من الصحابة بالاسانید الجیاد اکثر مما جاء فی علی و اخرج عن احمد بن حنبل ما ورد لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم

ص: 553

من الفضائل ما ورد لعلی گفت احمد و نسائی و غیر ایشان که وارد نشده و احادیث باسانید صحیحه در هیچ یکی از صحابه بیشتر از آنکه وارد شده در حق علی بن أبی طالب انتهی و مولوی محمد مبین در کتاب وسیلة النجاة گفته فصل در بیان فضائل علی بن أبی طالب صلوات اللّه علیه فی الصّواعق و غیره قال احمد و النّسائی و غیرهما لم یرد فی حق احد من الصحابة بالاسانید الجیاد اکثر مما جاء فی علی و اخرج عن احمد بن حنبل قال ما ورد لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ما ورد لعلی گفت احمد و نسائی و غیر ایشان که وارد نشده احادیث باسناد صحیحه در حق هیچ یکی از صحابه بیشتر از آن که وارد شده در حق علی بن أبی طالب انتهی و مولوی ولی اللّه لکهنوی در مرآة المؤمنین فی مناقب آل سید المرسلین گفته بدان ایّدک اللّه فی الدارین هر قدر احادیث که در شان حضرت مرتضی واقع شده اند در حق و شان هیچیک از صحابه واقع نشده قال احمد و النّسائی و غیرهما لم یرد فی حق احد من الصحابة بالاسانید الجیاد اکثر ممّا جاء فی علیّ انتهی و زمره از علما مثل حاکم و ثعلبی و بیهقی و اخطب خوارزم و ابن عساکر و ابن اثیر جزری و محمد بن یوسف کنجی و محمد بن یوسف زرندی و جلال الدین سیوطی و نور الدین سمهودی و ابن حجر مکی و شیخ سلیمان جمل و عبد الوهاب شعرانی و شیخ بن عبد اللّه العیدروس و کمال الدین جهرمی و مبارک هروی و محمود بن محمد قادری و مرزا محمد بدخشانی و ملاّ نظام الدین و شیخ عبد الحق و شاه ولیّ اللّه و محمد مبین لکهنوی و ولی اللّه لکهنوی و رشید الدین خان کلام احمد را باین الفاظ که ما جاء لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الفضائل ما جاء لعلی و ما ورد لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم من الفضائل ما ورد لعلی و امثال آن اثبات می فرمایند و بر ارباب تبصر و تامل مخفی نیست که لفظ ما جاء و ما ورد نیز موذن اقصای ثبوت و تحققست ابو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه الحاکم النیسابوریّ در مستدرک علی الصحیحین گفته سمعت القاضی ابا الحسن علی بن الحسن الجراحی و ابا الحسین محمد بن المظفر الحافظ یقولان سمعنا ابا حامد محمد بن هارون الحضرمی یقول سمعت احمد بن حنبل یقول ما جاء لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الفضائل ما جاء لعلی بن أبی طالب رضی اللّه عنه و ابو الموید موفق بن احمد المعروف باخطب خوارزم در کتاب المناقب در بیان کثرت فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته و یدلّک علی ذلک ایضا ما یروی عن الامام الحافظ احمد بن حنبل و هو کما عرفت اصحاب الحدیث فی علم الحدیث قریع اقرانه و امام زمانه و المقتدی به فی هذا الفنّ فی ابّانه و الفارس الّذی یکبّ فرسان الحفاظ فی میدانه و روایته فیه رضی اللّه عنه مقبولة و علی کاهل التصدیق محمولة لما علم ان الامام احمد بن حنبل و من احتذی علی مثاله و نسج علی منواله و حطب فی حبله و انضوی الی حفله مالوا الی تفضیل الشیخین رضوان اللّه علیهما فجاءت روایته فیه کعمود الصّیاح لا یمکن ستره بالرّاح و هو ما رواه الشیخ الامام الزاهد فخر الائمّة ابو الفضل بن عبد الرحمن الحفر بندی الخوارزمی رحمه اللّه إجازة قال اخبرنا الشیخ الامام ابو محمد الحسن بن احمد السّمرقندی قال اخبرنا ابو القاسم عبد الرحمن بن احمد

ص: 554

بن محمد بن عبد ان العطّار و اسماعیل بن أبی نصر عبد الرحمن الصّابونی و احمد بن الحسین البیهقی قالوا جمیعا اخبرنا ابو عبد اللّه الحافظ قال سمعت القاضی الامام ابا الحسن علی بن الحسین و ابا الحسن محمد بن مظفر الحافظ یقولان سمعنا ابا حامد محمد بن هارون الحضرمی یقول سمعت محمد بن منصور الطوسی یقول سمعت احمد بن حنبل یقول ما جاء لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الفضائل ما جاء لعلیّ بن أبی طالب علیه السّلام و ابو الحسن علی بن محمد المعروف بابن الاثیر الجزری در تاریخ کامل گفته قال احمد بن حنبل ما جاء لاحد من اصحاب النبی صلی اللّه علیه و سلم ما جاء لعلی بن أبی طالب و محمد بن یوسف کنجی در کفایة الطالب در بیان کثرت فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السلام گفته و یدلک علی ذلک ما روینا عن امام اهل الحدیث احمد بن حنبل و هو اعرف اصحاب الحدیث فی علم الحدیث قریع اقرانه و امام زمانه و المقتدی به فی هذا الفن فی ابانه و الفارس الذی یکبّ فرسان الحفاظ فی میدانه و روایته مقبولة و علی کاهل التصدیق محمولة و لا یتهم فیدینه و لا یشک انه یقول بتفضیل الشیخین أبی بکر و عمر فجاءت روایته فیه کعمود الصّباح لا یمکن ستره بالرّاح و هو ما اخبرنا العلامة مفتی الشام ابو نصر محمد بن هبة اللّه بن محمد بن جمیل الشیرازی اخبرنا الحافظ ابو القسم علی بن الحسن الشافعی اخبرنا ابو المظفر عبد المنعم بن الامام عبد الکریم اخبرنا الامام الحافظ علی التحقیق احمد بن الحسین البیهقی قال سمعت محمد بن عبد اللّه الحافظ یقول سمعت القاضی ابا الحسن علیّ بن الحسن الجرّاحی و ابا الحسین محمّد بن المظفر الحافظ یقولان سمعنا ابا حامد محمد بن هارون الحضرمی یقول سمعت محمّد بن منصور الطوسی یقول سمعت الامام احمد بن حنبل یقول ما جاء لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ما جاء لعلیّ بن أبی طالب علیه السّلام قال الحافظ البیهقی و هو اهل کل فضیلة و منقبة و مستحق لکل سابقة و مرتبة و لم یکن احد فی وقته احق بالخلافة منه قلت هکذا اخرجه الحافظ الدمشقی فی ترجمته من التاریخ و محمد بن یوسف زرندی در نظم درر السمطین گفته قال الامام احمد بن حنبل رحمه اللّه ما جاء لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الفضائل ما جاء لعلی بن أبی طالب و جلال الدین سیوطی در تاریخ الخلفاء گفته فصل فی الاحادیث الواردة فی فضله قال الامام احمد بن حنبل ما ورد لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الفضائل ما ورد لعلی رضی اللّه عنه اخرجه الحاکم و نور الدین سمهودی در جواهر العقدین گفته و مناقب علی رضی اللّه عنه عظیمة جلیلة شهیرة کثیرة حتی قال الامام احمد بن حنبل رحمه اللّه ما جاء لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم رضی اللّه عنهم من الفضائل ما جاء لعلیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه اخرجه الامام الثعلبی فی تفسیره عقب ذکر قصّة سبب نزول قوله تعالی إِنَّما وَلِیُّکُمُ اَللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا الآیة و ابن حجر مکی در صواعق گفته الفصل الثانی فی فضائل

ص: 555

علی کرم اللّه وجهه و هی کثیرة عظیمة شهیرة حتی قال احمد ما جاء لاحد من الفضائل ما جاء لعلی و قال اسماعیل القاضی و النّسائی و ابو علی النیسابوریّ لم یرو فی حق احد من الصحابة بالاسانید الحسان اکثر مما جاء فی علیّ و نیز ابن حجر مکی در منح مکیه شرح قصیده همزیه بشرح شعر*صنو النّبی و من دین فوادی و داده و الولاء گفته صنو النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم أی مثله من حیث اجتماعهما فی اصل واحد و هو عبد المطّلب فهما کنخلتین و اصلهما واحد و فی حدیث التّرمذی فانّما عمّ الرّجل صنو ابیه و هو من هذا القبیل و من أی الّذی دین أی اعتقاد فوادی أی قلبی و داده ای حبّه و الولاء أی مناصرته و الذّب عنه و الردّ علی من نازع فی خلافته و لم یبال بوقوع الاجماع علیها و علی من خرجوا علیه و نازعوه فی الامر و رموه بما هو بریء منه و ذلک عملا بما

صحّ عنه صلی اللّه علیه و سلم و هو اللّهمّ و آل من والاه و عاد من عاداه انّ علیّا منی و انا منه و هو ولیّ کلّ مؤمن بعدی و لتاکّد الذّبّ عنه لکثرة اعدائه من بنی أمیّة و الخوارج الذین بالغوا فی سبّه و تنقیصه حتی علی المنابر خصّه النّاظم بذلک و لهذا اشتغل جهابذة الحفاظ ببثّ فضائله رضی اللّه عنه نصحا للامة و نصرة للحقّ و من ثم قال احمد بن حنبل ما جاء لاحد من الفضائل ما جاء لعلی و قال اسماعیل القاضی و النّسائی و ابو علی النیسابوریّ لم یرد فی حق احد من الصحابة بالاسانید الحسان اکثر ما ورد فی حقّ علیّ و شیخ سلیمان جمل در فتوحات احمدیّه بشرح شعر مذکور گفته و قوله و الولاء بفتح الواو أی موالاته أی مناصرته و الذبّ عنه و الرّد علی من نازع فی خلافته و لتاکد الذّبّ عنه لکثرة اعدائه من بنی أمیّة و الخوارج الذین بالغوا فی سبّه و تنقیصه حتی علی المنابر خصّه الناظم بذلک و لهذا اشتغل اکابر الحفاظ بنشر فضائله نصحا للامة و نصرة للحق و من ثم قال احمد ما جاء لاحد من الصحابة من الفضائل ما جاء لعلیّ و عبد الوهاب شعرانی در لواقح الانوار بترجمۀ احمد بن حنبل گفته و کان یعنی احمد بن حنبل رضی اللّه عنه یقول لم یجیء لاحد من الصحابة فی الفضائل ما جاء لعلی بن أبی طالب رضی اللّه عنه و شیخ بن عبد اللّه بن شیخ بن عبد اللّه العیدروس با علوی در کتاب العقد النّبویّ و السّرّ المصطفوی گفته و فضائله رضی اللّه عنه و کرّم اللّه وجهه کثیرة عظیمة شهیرة حتی قال احمد ما جاء لاحد من الفضائل ما جاء لعلی و قال اسماعیل القاضی و النّسائی و ابو علی النیسابوریّ لم یرد فی حق احد من الصحابة بالاسانید الحسان اکثر ما جاء فی علیّ و کمال الدین بن فخر الدین جهرمی در براهین قاطعة ترجمه صواعق گفته فصل دوم در فضائل علی رضی اللّه عنه و آن کثیر مشهورست چنانچه امام احمد رحمه اللّه گفته که در احادیث و اخبار فضائل هیچ کس مثل فضل علی رضی اللّه عنه وارد نشده و اسماعیل قاضی و نسائی و ابو علی نیسابوری گفته اند که این مقدار احادیث باسانید حسنه که در حق علی رضی اللّه عنه وارد شده در حق هیچ یک از اصحاب رضی اللّه عنهم وارد نشده انتهی و ملا مبارک در احسن الاخبار بترجمه صواعق گفته فصل سوم در بیان فضائل امیر المؤمنین رضی اللّه عنه بدانکه احمد گفت آن مقدار آیات و احادیث که در فضیلت علی رضی اللّه عنه مذکورست در فضیلت هیچ احدی از اصحاب

ص: 556

رضی اللّه عنهم مذکور نیست و قاضی اسماعیل و نسائی و ابو یعلی نیسابوری گفتند که بیشتر از فضائل علی رضی اللّه عنه فضائل هیچ یکی از اصحاب رضی اللّه عنهم باسناد نیکو واقع نشد انتهی و محمود بن محمد بن علی شیخانی قادری در صراط هوی؟ ؟ ؟ گفته قال احمد بن حنبل ما ورد لاحد من اصحاب النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم ما ورد لعلیّ رضی اللّه عنه اخرجه الحاکم و مزار محمد بدخشانی در نزل الابرار بما صحّ من مناقب اهل البیت الاطهار گفته الباب الاول فیما اختص به من المناقب اسد اللّه الغالب کرم اللّه وجهه و قال النّسائی لم یرد فی حق احد من الصحابة بالاسانید الجیاد اکثر مما جاء فی حق علی کرم اللّه وجهه و اخرج الحاکم عن احمد بن حنبل قال ما ورد لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الفضائل ما ورد لعلی و نیز مرزا محمد بدخشانی در مفتاح النجا گفته قال النّسائی لم یرد فی حق احد من الصحابة بالاسانید الجیاد اکثر مما جاء فی علی رضی اللّه عنه و اخرج الحاکم عن احمد بن حنبل قال ما ورد لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الفضائل ما ورد فی علی و شیخ عبد الحق در اسماء الرجال مشکاة بترجمه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته و له رضی اللّه عنه فی کل باب مناقب و ماثر اکثر من ان تحصی قال احمد بن حنبل رحمه اللّه ما ورد لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الفضائل ما ورد لعلی رضی اللّه عنه اخرجه الحاکم و شاه ولی اللّه در ازالة الخلفاء گفته اخرج الحاکم عن احمد بن حنبل قال ما جاء لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ما جاء لعلیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه و نیز ولی اللّه در قرة العینین گفته باید دانست که امام احمد بن حنبل گفته است ما جاء لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الفضائل ما جاء لعلی بن أبی طالب و مولوی ولی اللّه لکهنوی در مرآة المؤمنین گفته قال فی ازالة الخفاء بعد ما ذکر حدیث ما جاء لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الفضائل ما جاء لعلیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه الخ و فاضل رشید در حق مبین گفته و از آنجمله است آنچه صاحب صواعق در فصل ثانی از باب خامس می فرماید قال احمد ما جاء لاحد من الفضائل ما جاء لعلی و از آنجمله است آنچه در همین فصل می فرماید قال اسماعیل القاضی و النّسائی و ابو علی النّیسابوری لم یرد فی حق واحد من الصحابة بالاسانید الحسان اکثر ممّا جاء فی علی و نیز در ایضاح لطافة المقال گفته کسانی که احادیث لا تعد و لا تحصی در شان امیر المؤمنین علی مرتضی اخراج نموده تصریح کرده باشند به اینکه هر قدر احادیث در شان ایشان وارد شده در حق دیگری از صحابه وارد نشده چنانکه در صواعق می فرماید و فضائله رضی اللّه عنه و کرم وجهه کثیرة عظیمة شهیرة حتی قال احمد ما جاء لاحد من الفضائل ما جاء لعلی و قال اسماعیل القاضی و النّسائی و ابو علی النّیسابوری لم یرد فی حقّ واحد من الصّحابة بالاسانید الحسان اکثر ممّا جاء فی علیّ الخ

ص: 557

ثمّ قال ابن تیمیّة اخزاه اللّه الثّالث انّ اکل الطیر لیس فیه امر عظیم یناسب ان یجیء احبّ الخلق الی اللّه لیاکل معه فانّ اطعام الطّعام مشروع للبرّ و الفاجر و لیس فی ذلک زیادة قربة لعند اللّه لهذا الاکل و لا معونة علی مصلحة دین و لا دنیا فایّ امر عظیم هنا یناسب جعل احبّ الخلق الی اللّه بفعله و این کلام خرافت نظام در رکاکت و سخافت بذروه علیا رسیده است و صدور آن از شیخ الاسلام سنیان بغایت بعید بود لکن سببش آنست که اهل سنت اگر چه از اکابر متکلمین اهل نحله خود بوده باشند همانا چون در قبال استدلالات متینه اهل حقّ دست و پا گم می کنند و در لجّه اندهاش و تحیّر فرو می روند و هم عرق عصبیّتشان بملاحظه فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السلام جوش می زند لا جرم بمفاد الغریق یتشبث بکل حشیش هر رطب و یابس را دست آویز خود می سازند و بابر از غرائب عجر و بجر نقد نصفت و حقیقت سنجی از دست خویش می بازند بالجمله تفوه باین معنی که اکل طیر امر عظیمی نبود که برای آن مجیء احب الخلق الی اللّه مناسب باشد نهایت غریبست زیرا که پر ظاهرست که نزد تمامی عقلا مواکلت با عظما و کبرا دلیل شرفست فکیف مواکلت با جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم که هیچ مسلمی در شرف عظیم بودن آن شک و ریب نخواهد آورد پس اگر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم برای این شرف عظیم احبّ الخلق را بخواهد نهایت مناسبت دارد و از همین جاست که بوقت سماع دعای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم درین واقعه حضرت عائشه مجتهده دعا کرد اللّهم اجعله أبی و حفصه گفت اللّهم اجعله أبی و انس گفت اللّهم اجعله سعد بن عبادة و بروایت دیگر اللّهم اجعله رجلا منّا حتّی نشرّف به و حیرتم می رباید که مشروعیت اطعام طعام را که شیخ الاسلام افاده فرموده بما نحن فیه چه ربطست زیرا که کلام در اختیار برای مواکلتست و از مشروعیت اطعام طعام برای هر برّ و فاجر لازم نمی آید که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم برای شرف مواکلت خود احب الخلق را اختیار نفرماید و نفی شیخ الاسلام زیادت قربت را بسوی خدا برای کسی که آن جناب او را برای مواکلت اختیار فرماید خطای فاحش و کمال سوء ادب آن جناب و نفی مصلحت دین و دنیا از ان هم افحش زیرا که نزد هر عاقل روشنست که از تخصیص شخصی برای مواکلت که شرف عظیمست و طلب او بتکریر دعا و ردّ دیگران بر شاهدین این حال و سامعین این مقال کمال فضل آن شخص ظاهر می گردد و این مصلحتی عظیم از مصالح دینست و اگر ازین همه در گذریم و حسب ارشاد شیخ الاسلام قبول کنیم که مواکلت با آن جناب امری عظیم نیست و موجب زیادت قربت بسوی خدا هم نمی باشد و اعانت بر مصلحتی دینی و دنیاوی متصور نمی شود لکن معذلک طلب جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم برای آن احبّ الخلق را حرام یا مکروه هم نیست که قرینه وضع حدیث شود انصاف باید کرد و اعتساف را ترک باید داد اگر مثل این حدیث را در حق ابو بکر یا عمر شیوخ اهل سنت می تراشیدند آیا حضراتشان بقدح آن این کلام را بر زبان می آورند لا و اللّه هرگز متفوه بان نمی شدند بلکه از اعظم مفاخر و بزرگترین ماثر می شمردند و بکمال سلاطت لسان افاده می فرمودند که محض مواکلت آن جناب با کسی دلیل افضلیت اوست چه جا که با دیگران مواکلت نکردن و او را بالخصوص طلب نمودن و بغایت

ص: 558

مناسب آمد که آن جناب احبّ الخلق الی اللّه را باین شرف مشرف فرموده بالجمله محض تعصّب و عناد و تصلّب و لداد ابن تیمیّه را ملجأ کرده به اینکه بچنین شبهات رکیکه و وساوس سخیفه و تسویلات شیطانیه و هواجس ظلمانیه در صحت این حدیث صحیح و ثابت قدح می کند و در حقیقت خود را در معرض رسوایی و فضیحت می اندازد و معهذا در روایات شیعه ثابت شده است که طیر را جبرئیل از جنت آورده بود و در روایات اهل سنت هم این معنی ثابتست پس بنا بر این این شبه در کمال فساد و بطلان خواهد بود زیرا که اکل طیر جنّت بلا شبه امر عظیمست که مناسبست که احب الخلق الی اللّه بیاید و با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بخورد و این هم در غایت ظهورست که خوردن طعام جنت دلیل زیادت قربت اکل بسوی خداوند عالمست و هرگز خداوند عالم اطعام طعام جنت را برای هر برّ و فاجر مبذول نکرده است بلکه نزد اهل حقّ خوردن آن دلیل عصمت آکلست علاّمه مجلسی طاب ثراه در حق الیقین می فرماید بدانکه از بعض احادیث شیعه ظاهر می شود که آن مرغ بریان جبرئیل از بهشت آورده بود و قرینه بر آن آنست که آن حضرت بان سخاوت و فتوت انس و غیر او حاضران را شریک نکرد و حصه بایشان نداد باعتبار آنکه طعام بهشت در دنیا بغیر معصوم روانیست خوردن و بنا بر این فضیلت آن حضرت در واقعه مضاعف می گردد و دلیل بر عصمت و امامت هر دو می تواند شد انتهی و این کلام علامه مجلسی طاب ثراه مؤیّدست بحدیثی که آن را علامه اسعد بن ابراهیم بن الحسن الاربلی در اربعین خود روایت کرده و هذه عبارته الحدیث الثانی و العشرون

یرفعه عبد اللّه التنوخی الی صعصعة بن صوحان قال امطرت المدنیة مطرا فخرج رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و معه ابو بکر و التحق به علی فساروا مسیر فرحة بالمطر بعد جذب فرفع النبی صلی اللّه علیه و سلم طرفه الی السّماء و قال اللّهم اطعمنا شیئا من فاکهة الجنّة فاذا هو برمّانة تهوی من السّماء فاخذها النبی صلی اللّه علیه و سلم و مصّها حتی روی منها و ناولها علیّا فمصّها حتی روی منها و التفت الی أبی بکر و قال لولا انّه لا یاکل من ثمار الجنّة فی الدنیا إلا نبی او وصیّه لاطعمتک منها فقال ابو بکر هنیئا لک یا علی بالجمله در حصول کمال قربت خداوند عالم برای اکل اطعمه جنت در دنیا شبه و ریبی نیست همانا اعراض و عدول و نکوص و نکول از آن عین معاندت حق حقیق بالقبولست و ابن تیمیّه بعد ازین کلام کلامی بغایت لغو گفته که مایه فراوان حیرتست حیث قال الرّابع انّ هذا الحدیث یناقض مذهب الرّافضة فانّهم یقولون انّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم کان یعلم انّ علیّا احبّ الخلق الی اللّه و انه جعله خلیفة من بعده و هذا الحدیث یدلّ علی انّه ما کان یعرف احبّ الخلق الی اللّه نمی دانم شیخ الاسلام را چه بلا زده است که دیده بصیرتش در این مقام ادراک واضحات و جلیّات هم نمی کند و بسبب غشیان غشاوه عصبیت و عناد و اشتغال نیران ضغائن و احقاد بعجائب هفوات و منکرات متفوه می شود للّه اهل تسنن درین مقام در صدد حمایت شیخ الاسلام برآیند و ارشاد فرمایند که در این حدیث کدام لفظ دلالت دارد بر آنکه جناب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نمی دانست که احبّ الخلق بسوی خدا کیست

ص: 559

گفتن کلّمه

اللّهم ائتنی باحبّ الخلق إلیک که هرگز باحدی از دلالات ثلاثه برین معنی دلالت ندارد و اهل لغت و عرف و شرع هرگز این مطلب را ازین کلام نمی فهمند بلکه اهل خبرت بیقین می دانند که جناب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم می دانست که احب الخلق الی اللّه جناب امیر المؤمنین علیه السلامست و مراد باحب الخلق در وقت دعا جناب امیر علیه السّلام بود و جز این نیست که طلب باین عنوان برای اظهار فضیلت آن جناب بود چنانچه این معنی را علاّمه ابن طلحه شافعی نیز در مطالب السئول بکمال بلاغت و متانت بیان فرموده و انشاء اللّه تعالی عنقریب عبارتش بنظرت خواهد رسید و بحمد اللّه تعالی از بعض اخبار اهل حقّ چنان واضح می شود که خود جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در خصوص همین واقعۀ طیر ظاهر فرمود که نزد آن جناب پیش از دعا احب الخلق متعین بود و آن جناب امیر المؤمنین علیه السلام را مصداق آن می دانست و اگر امیر المؤمنین علیه السلام در مرّة ثالثه دعا بحضور جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم حاضر نمی شد آن جناب صراحة بنام نامی جناب امیر المؤمنین علیه السلام دعا می فرمود و از خداوند آوردن آن جناب را می خواست جناب صدوق طاب ثراه در کتاب امالی می فرماید

حدثنا أبی ره قال حدّثنا علیّ بن ابراهیم بن هاشم عن ابیه عن أبی هدبة قال رایت انس بن مالک معصوبا بعصابة فسالته عنها فقال هی دعوة علیّ بن أبی طالب فقلت له و کیف یکون ذلک فقال کنت خادما لرسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم فاهدی الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم طائر مشویّ فقال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک و الیّ یأکل معی هذا الطّائر فجاء علیّ فقلت له رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم عنک مشغول و احببت ان یکون رجلا من قومی فرفع رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم یده الثّانیة فقال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک و الیّ یأکل معی من هذا الطّائر فجاء علیّ فقلت رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم عنک مشغول و احببت ان یکون رجلا من قومی فرفع رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم یده الثالثة فقال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک و إلیّ یاکل معی من هذا الطائر فجاء علیّ فقلت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم عنک مشغول و أحببت ان یکون رجلا من قومی فرفع علیّ صوته فقال و ما یشغل رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم عنی فسمعه رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم فقال یا انس من هذا فقلت علیّ بن أبی طالب قال ائذن له فلما دخل قال له یا علی انّی قد دعوت اللّه عزّ و جل ثلاث مرات ان یأتینی باحبّ خلقه إلیه و الیّ یأکل معی من هذا الطّائر و لو لم تجیئنی فی الثالثة لدعوت اللّه باسمک ان یأتینی بک فقال علیه السّلام یا رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم انّی قد جئت ثلاث مرات کلّ ذلک یردنی انس و یقول رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم عنک مشغول فقال لی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم یا انس ما حملک علی هذا فقلت یا رسول اللّه سمعت الدعوة فاحببت ان یکون رجلا من قومی فلمّا کان یوم الدّار استشهدنی علیّ علیه السلام فکتمته فقلت انّی نسیته قال فرفع علیّ علیه السّلام یده

ص: 560

الی السّماء فقال اللّهمّ ارم انسا بوضح لا یستره من الناس ثم کشف العصابة عن رأسه فقال هذه دعوة علی هذه دعوة علیّ هذه دعوة علی پس محل کمال عجبست که چگونه شیخ الاسلام این حدیث را مناقض مذهب اهل حقّ می داند و علاوه بر غضّ بصر از مدلولات الفاظ اصلا طرق این حدیث را که در کتب و اسفارشان مضبوطست بنظر نمی آرد هل هذا الاّ رمی للسّهام فی الظلام*و اتباع الوساوس و الهواجس و الاوهام*و التمسک بشبهات اوهن و اوهی من الرّمام و التشبّث بنزعات ارق و اضعف من طرق الثمام*و گمان مبر که ابن تیمیّه بر همین هفوات و سقطات و عثرات اکتفا کرده باشد بلکه حضرت او بمزید و غرو و وحر چنان در گرداب عناد فرو رفته که از عود تشنیع بر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم هم نیندیشیده بی محابا در وادی تشدق و تفهیق دویده حیث قال الخامس ان یقال اما ان یکون النبی صلی اللّه علیه و سلم کان یعرف انّی علیّا احبّ الخلق الی اللّه او ما کان یعرف فان کان یعرف ذلک کان یمکنه ان یرسل بطلبه کما کان یطلب الواحد من اصحابه او یقول اللّهمّ ائتنی بعلیّ فانه احبّ الخلق إلیک فایّ حاجة الی الدّعاء و الابهام فی الدّعاء و لو سمّی علیا لاستراح انس من الرّجاء الباطل و لم یغلق الباب فی وجه علی و ان کان النّبی صلی اللّه علیه و سلم لم یعرف ذلک بطل ما یدّعونه من کونه کان یعرف ذلک ثم انّ فی لفظة احبّ الخلق إلیک و الیّ فکیف لا یعرف احبّ الخلق إلیه و مثل شمس آشکارست که این کلام جالب ملام و این وجه مسود وجه شیخ الاسلام سراسر پوچ و نامربوط و نازل بسوی اسفل درکات هبوطست و نزد ارباب فهم معیّنست که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم احب الخلق را که مصداق آن امیر المؤمنین علیه السلام بودند می دانست لکن آن جناب اجمال و ابهام را در دعا برای این کاربند شد که تا بسبب آمدن جناب امیر المؤمنین علیه السلام و مصداق دعای آن حضرت شدن ظاهر شود که غیر آن حضرت مصداق این دعا نمی تواند شد و حق تعالی جناب امیر المؤمنین علیه السلام را مصداق احب الخلق الی اللّه و رسوله گردانیده نه آنکه آن حضرت از جانب خود حضرت امیر المؤمنین علیه السلام را احب الخلق الی اللّه و رسوله گردانیده و اگر این معامله نمی فرمود و بطلب جناب امیر المؤمنین علیه السلام کس می فرستاد و ابتداء می فرمود که جناب امیر المؤمنین علیه السلام احب الخلق الی اللّه و رسوله ست این نکته حاصل نمی شد و متعنتین و منافقین و مشککین را می رسید که تعنتا بگویند که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم از طرف خود آن حضرت را احب الخلق الی اللّه و رسوله گفته و نهایت مشابه ست این اهتمام جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در اظهار احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بکمال عنایت انبیا علیهم السلام در اظهار افضلیت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در روز قیامت در باب شفاعت که اوّلا مردم بخدمت حضرت آدم علیه السّلام حاضر خواهند شد و درخواست شفاعت از آن حضرت خواهند کرد و آن حضرت ابا از شفاعت فرموده حواله بحضرت ابراهیم علیه السلام خواهد کرد و حضرت ابراهیم علیه السلام بحضرت موسی و حضرت موسی بحضرت عیسی و در آخر حضرت عیسی بجناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم حواله خواهد کرد پس اگر اوّلا مردم حاضر خدمت جناب رسالت مآب می شدند و آن حضرت شفاعت می فرمود یا حضرت آدم اوّلا حواله آن حضرت می فرمود وسائط حضرت ابراهیم

ص: 561

و موسی و عیسی علیهم السلام از میان بر می خواست اجلال هر یک مرتبه شفاعت را و تنصل از ان و مخصوصیت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بان ظاهر نمی شد و در واقعه طیر هم سؤال جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و اله و سلم مجی احبّ الخلق را از خداوند عالم و تکریر دعا و ردّ شیخین کمال عظمت و جلالت مرتبت جناب امیر المؤمنین علیه السلام ظاهر و باهر کرد و بر تمامی مردم آشکار گردید که جز جناب امیر المؤمنین علیه السلام کسی احبّ الخلق نیست و ثبوت این معنی برای جناب امیر المؤمنین علیه السلام از جانب جناب احدیتست و معاذ اللّه من ذلک جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم آن را از جانب خود ثابت نفرموده است احمد بن عطاء اللّه اسکندری در لطائف المنن گفته امّا المقدّمة فاعلم انّ اللّه سبحانه و تعالی لمّا أراد اتمام عموم نعمته و افاضة فیض رحمته و اقتضی فضله العظیم ان یمنّ علی العباد بوجود معرفته و علم سبحانه و تعالی عجز عقول عموم العباد عن التلقی من ربوبیّته جعل الانبیاء و الرّسل لهم الاستعداد العام لقبول ما یرد من الهیته یتلقون منه بما اودع فیهم من سرّ خصوصیّته و یلقون عنه جمعا للعباد علی احدیّته فهم برازخ الانوار و معادن الاسرار رحمة مهداة و منّة مصفاة حرّر اسرارهم فی ازله من رقّ الاغیار و صانهم بوجود عنایته من الرکون الی الاثار لا یحبّون الاّ ایّاه و لا یعبدون ربّا سواه یلقی الرّوح من امره علیهم و یواصل الامداد بالتّایید إلیهم و ما زال فلک النّبوة و الرسالة دائر الی ان عاد الامر من حیث الابتداء و ختم بمن له کمال الاصطفاء و هو نبیّنا محمّد صلی اللّه علیه و سلم هو السیّد الکامل القائم الفاتح الخاتم نور الانوار و سرّ الاسرار و المبجّل فی هذه الدّار و فی تلک الدّار و علی المخلوقات اعلی المخلوقات منارا و اتمّهم فخارا دلّ علی ذلک الکتاب المبین قال اللّه سبحانه وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ و من رحم به غیره فهو افضل من غیره و العالم کلّ موجود سوی اللّه تعالی و امّا تفضیله علی بنی آدم خصوصا فمن

قوله صلّی اللّه علیه و سلم انّی سیّد بنی آدم و لا فخر و امّا تفضیله علی آدم علیه السّلام فمن

قوله صلی اللّه علیه و سلّم کنت نبیا و آدم بین الماء و الطّین و من

قوله آدم فمن دونه من الانبیاء یوم القیمة تحت لوائی

و بقوله انّی اوّل شافع و انّی اوّل مشفع و انا اوّل من تنشق الارض عنه و حدیث الشفاعة المشهور الذی اخبرنا به الشیخ الامام الحافظ بقیّة المحدّثین شرف الدّین ابو محمّد عبد المومن بن خلف بن أبی الحسن الدّمیاطی بقراءتی علیه او قرئ علیه و انا اسمع قال اخبرنا الشّیخان الامام فخر الدّین و فخر القضاة ابو الفضل احمد بن محمّد بن عبد العزیز الحبّاب التمیمی و ابو التّقی صالح بن شجاع بن سیّد هم المدلجی الکنانی قالا اخبرنا الشّریف ابو المفاخر سعید بن الحسین بن محمّد بن سعید العبّاسی المامونی قال اخبرنا ابو عبد اللّه الفراوی قال اخبرنا عبد الغافر الفارسی قال اخبرنا ابو احمد محمّد بن عیسی بن عمرویه الجلودی قال اخبرنا ابو اسحاق ابراهیم بن محمّد بن سفیان الفقیه قال حدثنا ابو الحسین مسلم بن الحجّاج بن مسلم القشیری النّیسابوری قال حدثنا ابو الرّبیع العتکی

ص: 562

قال حدثنا حمّاد بن زید قال حدثنا معبد بن هلال الغنوی و حدثنا سعید بن منصور و اللّفظ له قال حدثنا حمّاد بن زید قال حدثنا معبد بن هلال الغنوی قال انطلقنا الی انس بن مالک و تشفعنا بثابت فانتهینا إلیه و هو یصلی الضحی فاستأذن لنا ثابت فدخلنا علیه و اجلس ثابتا معه علی سریره فقال له یا ابا حمزة انّ اخوانک من اهل البصرة یسألونک ان تحدثهم حدیث الشّفاعة

قال حدّثنا محمّد صلی اللّه علیه و سلم قال إذا کان یوم القیمة ماج النّاس بعضهم الی بعض فیأتون آدم صلی اللّه علیه و سلم فیقولون اشفع لذرّیّتک فیقول لست لها و لکن علیکم بابراهیم علیه السّلام فانّه خلیل اللّه فیأتون ابراهیم علیه السّلام فیقول لست لها و لکن علیکم بموسی علیه السّلام فانّه کلیم اللّه فیأتون موسی فیقول لست لها و لکن علیکم بعیسی علیه السّلام فانّه روح اللّه و کلمته فیأتون عیسی علیه السّلام فیقول لست لها و لکن علیکم بمحمّد صلی اللّه علیه و سلم فیاتونی فاقول أنا لها فأنطلق فأستأذن علی ربّی فیؤذن لی فأقوم بین یدیه فأحمده بمحامد لا اقدر علیه الاّ ان یلهمنیه اللّه عزّ و جل ثم اخرّ له ساجدا فیقال لی یا محمّد ارفع راسک و قل نسمع لک و سل تعطه و اشفع تشفع فاقول ربّی امّتی فیقال انطلق فمن کان فی قلبه مثقال حبّة من برّة او شعیرة من ایمان فأخرجه منها فأنطلق فأفعل ثمّ أرجع الی ربّی فأحمده بتلک المحامد ثمّ اخرّ له ساجدا فیقال لی یا محمّد ارفع راسک و قل نسمع لک و سل تعطه و اشفع تشفع فاقول امّتی امّتی فیقال انطلق فمن کان فی قلبه ادنی ادنی من مثقال حبّة من خردل من الایمان فأخرجه من النار فأنطلق فأفعل هذا حدیث انس الّذی انبأنا به فخرجنا من عنده فلمّا کنّا بظهر الجبانة قلنا لو دخلنا الی الحسن نسلم علیه و هو مستخف فی دار أبی خلیفة فدخلنا و سلمنا علیه قلنا له یا ابا سعید خرجنا من عند اخیک أبی حمزة فلم نسمع بمثل حدیث حدثنا به فی الشّفاعة قال هیه فحدّثناه الحدیث فقال هیه قلنا ما زادنا قال قد حدّثنا به من مذ عشرین سنة و هو یومئذ جمع و لقد ترک شیئا ما ادری انسی الشیخ أم کره ان یحدّثکم به قلنا له حدثنا فضحک و قال خُلِقَ اَلْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ ما ذکرت لکم هذا الاّ و انا ارید ان احدّثکموه ثمّ قال ارجع الی ربّی فی الرّابعة فاحمده بتلک المحامد فاخّر له ساجدا فیقول لی مثل ما قال فی الاوّل فاقول یا ربّ ائذن لی فیمن قال لا اله الاّ اللّه قال لیس ذلک لک او قال لیس ذلک إلیک و لکن و عزّتی و کبریائی و عظمتی لاخرجنّ من النّار من قال لا اله الاّ اللّه فاشهد علی الحسن انّه حدّثنا به انّه سمع انس بن مالک قراءة قبل عشرین سنة و هو یومئذ جمع فانظر رحمک اللّه ما تضمّنه هذا الحدیث من فخامة قدره صلی اللّه علیه و سلم و جلالة امره و ان اکابر الرّسل و الأنبیاء لم ینازعوه فی هذه الرتبة الّتی هی مختصّة به و هی الشفاعة العامّة فی کلّ من ضمّه المحشر فان قلت فما بال آدم احال علی نوح فی حدیث و علی ابراهیم فی هذا و دلّ نوح

ص: 563

علی ابراهیم و ابراهیم علی موسی و موسی علی عیسی و عیسی علی محمّد صلی اللّه علیه و سلم و لم تکن الدّلالة علی محمّد صلی اللّه علیه و سلم من الاوّل فاعلم انّه لو وقعت الدّلالة علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الاوّل لم یتبیّن من نفس هذا الحدیث انّ غیره لا یکون له هذه الرتبة فاراد اللّه سبحانه و تعالی ان یدل کلّ واحد علی من بعده و کل واحد یقول لست لها مسلما للرتبة غیر مدّع لها حتی اتوا عیسی علیه السّلام فدلّ علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقال انا لها اما قول ابن تیمیّه و لو سمّی علیّا لاستراح انس من الرجاء الباطل و لم یغلق الباب فی وجه علی پس عین تشنیع و تفظیع فعل جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلمست و جز ابن تیمیه که باکی بازای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم ندارد کرا تابست که متفوه بآن شود علی الجمله در کمال ظهورست که وزر و وبال رجای باطل و خیال محال انس برگردان خود اوست که چرا قلت توجه بمراتب جناب امیر المؤمنین علیه السّلام داشت و بسبب آن ندانست که جز آن جناب کدام کس احب الخلق خواهد بود و همچنین عقاب ردّ و غلق باب که منشأش حسب تصریح خودش حسد و عناد با جناب ابو ترابست و هرگز احدی از عقلا تجویز نخواهد کرد که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم را می بایست که بخیال رجای باطل انس تفویت مصلحت خود فرماید و اگر فتح باب این گونه ایرادات کرده اید بادی بدا ایراد عظیم بر خود حق تعالی وارد می گردد که چرا آیات متشابهات را نازل فرمود که ارباب زیغ بسبب آن گمراه شدند و اگر تفصیل و تبیین می کرد این مفسدهها بر پا نمی شد الی غیر ذلک من الطامّات العظیمة و الرزایا الجسیمة پس هر چند ابن تیمیه بکمال سرور دل بر این ایراد نهاده بزعم خود داد افحام اهل حقّ داده لکن فی الحقیقة تائید عظیم معاندین دین اسلام و معارضین ربّ منعام نموده حمایت بلیغ این زرافه اغثام نموده فمثله فی هذا الباب*کمثل هارب من المطر وقف تحت المیزاب*و اللّه الموفق لتمییز الباطل من الصّواب*و تزییل القشر من اللباب

و در نهایت فظاعت و هوانست وجه اوّل محض دعوی مکذوبیّت حدیث بلا شاهد و بیّنه و بلا دلیل محض ازلال و اضلال و تضلیلست و اگر صرف همین لفظ برای ردّ احادیث کافی و وافی باشد پس جمیع احادیث و آثار بهمین کلمه که هر کس قادر بر اجرای آن بر زبانست باطل توانکرد و اما وجه ثانی پس بطلان آن از ما سبق باوضح بیان دانستی و دریافتی که نهایت شناعت آن بمرتبه رسیده که مخاطب از ذکر آن در متن دم درکشیده و کذا الکابلی و غیره من متکلمی انسیّه و لکن مخاطب را چون صبر و قرار بر عدم ذکر آن هم دست نداده و ذکر آن را از طرف خود و از طرف اسلاف خود فظیع و شنیع دانسته ناچار آن را بنواصب منسوب ساخته و در حقیقت ناصبیت اعور بوجه بلیغ ظاهر کرده اما وجه ثالث پس بطلان آن بدلائل زاهره و براهین قاهره بعون اللّه المنعام در ما بعدی می شنوی فتربّص و قال فی التّوضیح الانور بالحجج الواردة لدفع شبه الاعور و امّا الثّالث فلانّا لا نسلّم لزوم ما توهّمه ممّا ارادوه فانّ المعنی به کما سبق احبّ ممن یاتی النبی صلی اللّه علیه و سلم و النّبی لیس ممّن یاتی فکیف یلزم ان یکون احبّ منه علی ذلک التقدیر بل انما یلزم ذلک علی تاویله الفاسد و قوله الوهمی الکاسد من انّ معنی

احبّ خلقک یاکل معی الّذی احببت ان یاکل منه حیث کتبته رزقا له لانه صلی اللّه علیه و سلم اکل منه و کتب رزقا له ما اعمی قلب الخارجیّ الخارج عن طریق الصّواب و الابتر النّاصبیّ الهارب عن المطر الجالس تحت المیزاب

سپرده بایراد خرافات و جزافات او رونق انصاف و نقد و محدّثیت مزعومی مقلدینش ربوده بادی بدا تقلید کابلی تبدیل احبّ الخلق باحبّ النّاس نموده و با وصف آنکه خودش تصریح کرده که این حدیث شریف را ترمذی روایت کرده باز بلا التفات بان در صدد اثبات کذب و وضع آن بنقل حاصل قول ذهبی در تلخیص گرائیده و در عبارت تلخیص چون لم یجسر را لم یحسن گمان کرده بسبب این وهم در گرداب تحریف و تصحیف افتاده و هم بسبب ترجمه کردن جمله رایت القول من الموضوعات التی فیه باین الفاظ دانستم قول محدثین که این حدیث موضوعست از احادیث این کتاب داد کمال حسن فهم داده و باز نسبت حکم بوضع آن به شمس الدّین جزری بلا ذکر کتاب نموده راه اغفال و اهمال بتقلید خواجه خود پیموده و در نفی دلالت حدیث شریف بر ادامت بر محض دعوی و ایراد کلمه کما لا یخفی که هر کس بجواب هر دلیلی می تواند گفت اکتفا نموده و با وصف انهماک و اغراق در اثبات وضع و کذب حدیث شریف حتما و جزما ادعا کرده که مراد از

احبّ الناس من احبّ الناس إلیک ست حال آنکه هر گاه بزعم او این حدیث موضوعست پس حتمیت این اراده از کجا ثابت توانکرد می بایست که از منافات مقدوح بودن حدیث با حتمیت مراد بودن من احبّ الناس می اندیشید و این تاویل علیل را بطور احتمال ذکر می کرد و پانی پتی بعد قطع و جزم باین تاویل علیل احتمال کثیر الاختلال عدم حضور دیگر خلفا نیز ذکر کرده و از غرابت آن و ظهور بطلان آن بروایت نسائی و غیر او کما سیاتی انشاء اللّه تعالی حسابی بر نداشته و با این مکابرات و مجازفات فظیعه بمفاد زاد فی الطنبور نغمة بر کابلی و ابن تیمیه و اعور و جمیع من تقدم در مجادله و مکابره گوی سبق برده حدیثی که وضّاعین برای خوشامد جائرین عباسیّه بمقابله حدیث طیر وضع کرده اند وارد کرده مقابله یواقیت و درر با خزف و حجر خواسته و از آنجا که ظلمت را در قبال نور قیامی نیست بحمد اللّه تعالی خودش بالجای حق سند آن حدیث موضوع را واهی وانموده کمال بطلان این معارضه و مقابله سریعة الانحلال و نهایت سخافت خود در ایراد آن با این حال ظاهر کرده اهل حق را از مؤنت ردّ و ابطال و اظهار اختلال آن فارغ البال ساخته و از طرائف امور و عجائب عصور و غرائب دهور آنست که فاضل معاصر جسور که متکلم پر مغرور و متغطرس فخورست با آن همه بلند پروازی و تکبّر و غنج و دلال و اظهار نهایت حذق و مهارت و کمال بلاف و گزاف و اعتساف و جزاف کابلی و مخاطب رئیس الاشراف گول خورده آهنگ قدح صحّت و ثبوت حدیث طیر برداشته ابداء غایت توغل و تدرّب و تغلغل خود در فن حدیث و اطلاع بر تحقیقات و تنصیصات حذاق مهره ساخته در منتهی الکلام می سراید چون امثال این احادیث یعنی احادیث امامت أبی بکر در صلاة که اکثر فقهای صحابه بلکه خلفای راشدین ملازمین صحبت خاتم النبیین و اهل بیت طاهرین راوی آن باشند و بتواتره و استفاضه رسند بحدّی که قاطع نزاع منازعین در مجمع مهاجرین و انصار شوند و بمرتبه استدلال جناب مرتضوی و حضرت زبیر فائز شوند برای استحقاق صدیق و تائید خلافتش بکار نیایند پس از خبر طیر که پای صحت و ثباتش هم در هواست و

حدیث انا مدینة العلم و علیّ بابها دروازه مقصود شیعه نمی گشاید و چگونه مفید مدعای مخالفین شود حال آنکه امامت را در حقیقت اصل الاصول گردانیده اند و هزاران بار گفته اند که غیر روایات متواتره درین باب زنهار بکار نمی آید بخلاف جمهور اهل سنت که از فروع می دانند اختی و این کلام شامت انجام آنچنانست که احدی را از ارباب عقول و احلام در سخافت و رکاکت و وهن آن شبهه بوده باشد سبحان اللّه احادیث موضوعه

ص: 566

جان نثاران اوّل را که این قابلیّت پیدا شد که بادنی مراتب ثبوت برسد پس تا باستفاضه و تواتر چه رسدهان اگر بعکس موضوع و قلب مشروع وضع را صحت و خمول را شهرت و منکریت را استفاضه و بطلان را تواتر نامیده آید شاید دعوی فاضل معاصر حقیقی هم رساند ور نه در صورتی که این اخبار حرافت آثار را بر میزان نقد و اعتبار برکشند جز آنکه هَباءً مَنْثُوراً و کان لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً گردد اصلیتی برای آن بدست نمی آید و امّا ادلّه امامت و افضلیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام پس هر کسی که تتبع کتب و اسفار ائمّه کبار و اساطین احبار اهل خلاف نموده است می داند که بکدام حدّ استحکام و متانت و استحصان و حصانت و وثوق و رزانت و تحقق و رصانت رسیده است که ابدا قدح قادحین و جرح جارحین و جحد جاحدین و عناد معاندین را اثری در آن پیدا نمی شود و از همین جاست که نزد ناظر بصیر و ماهر خبیر بلند پروازی فاضل معاصر در باب حدیث طیر محض باد پیمای و صرف اتباع هوی و ایثار تبار و تبابست و احتجاج و استدلال اهل حق بان در نهایت صحت و کمال قوت و عین حق و صواب و چگونه در ثبوت و تحقق این حدیث شریف و بطلان مزعوم جاحد عنیف ریبی پیرامون خاطر عاقل رسد حال آنکه اجلّه ارکان دین و اکابر اساطین متسننین و اعاظم فقهای بارعین و افاخم منهای؟ ؟ ؟ تابعین و معاریف صحابه راشدین ملازمین صحبت خاتم النبیّین بلکه راس و رئیس اهلبیت طاهرین خود جناب امیر المؤمنین علیه و علی اخیه و اهل بیته الاطیبین سلام اللّه ربّ العالمین روایت فرموده اند و صحت آن چنان محققست که جمعی از علمای اعلام و محققین عظام بان تصریح کرده اند بلکه پایه صحت و ثباتش چنان منیع ست که در زمان مامون عباسی قاطع نزاع منازعین در مجمع فقهای کابرین آمده بلکه در واقعه شوری بمرتبه استدلال جناب مرتضوی فائز شده و بمحل تسلیم زبیر و طلحه و عثمان و عبد الرحمن بن عوف و سعد بن أبی وقاص رسیده بلکه بدرجه احتجاج عمرو بن عاص بر معاویه معتاص نیز مترقی گردیده و چگونه قابل احتجاج و استدلال اهل حق اقیال بر ارباب تسویل و ازلال نشود حال آنکه جمهور اهل سنت امامت را از فروع می دانند و بنا بر این لازمشان خواهد بود که اگر چه غیر متواتر بوده باشد بمفاد آن اذعان نمایند و بتسلیم و تصدیق آن گرایند فکیف که متواتر بودنش نزد اهل حق مقطوعست بالیقین و تواتر آن از افادات حذاق محققین و سباق منقدین و نقاد متسننین بلکه مساوات آن با آیه کتاب مبین از کلام شاه صاحب رئیس المحدثین نیز ظاهرست و متسننین فظهر بحمد اللّه تعالی لکل عاقل بالخصوص ان حدیث الطیر حدیث ذو بنیان مرصوص*حری بکمال الاذعان من بین النصوص*فمن رام العدول عنه و النکوص*و اصبح یحید عنه و یلوص*فهو فی دینه لا بدّ مغموص*و حظّه من العلم و الیقین موکوس منقوص و جناح فهمه و حدسه مکسور مقصوص*و بناء عقله و درکه مقوّض مفروض*قد غلبه الشیطان فباض و فرخ فی صدره المهصوص*و استحوذ علیه الجهل فهو یخوض فی لجج الطغیان و یغوص*

و الاحلام و ارباب بصائر و افهام گردیده و علی الجمله فطاعت و هوان این منع ظاهر البطلان بر اصحاب اذهان واضح و مستبین و استدلال اهل حق و ایقان باین حدیث رفیع الشأن منیع المکان باقصای مرتبه رزین و متین و منتهای درجه حصیف و رصینست بیانه ان علیّا علیه السّلام حسب دلالة الحدیث الشریف احبّ جمیع الخلق الی اللّه تعالی او الی رسوله و کل من کان احبّ الخلق الی اللّه تعالی و رسوله فهو افضل من جمیع الخلق عند اللّه و رسوله و کل من کان افضل من جمیع الخلق عند اللّه و رسوله فهو متعیّن للخلافة عند اللّه و رسوله فینتج ان علیّا علیه السّلام متعین للخلافة عند اللّه و رسوله اما اینکه احبیّت مستلزم افضلیّتست پس نهایت ظاهرست لیکن بخوف انکار متعسّفین و مکابره جاحدین اثبات آن از افادات و تصریحات اکابر اعلام و اساطین محققین فخام می فایم و حظ وافر از ایضاح محبت و اتمام حجّت می ربایم فاضل قسطلانی در مواهب لدنیّه گفته فان قلت من اعتقد فی الخلفاء الاربعة الافضلیّة علی الترتیب المعلوم و لکن محبّته لبعضهم تکون اکثر هل یکون آثما به أم لا اجاب شیخ الاسلام الولی بن العراقی انّ المحبّة قد تکون لامر دینیّ و قد تکون لامر دنیویّ فالمحبّة الدینیة لازمة للافضلیّة فمن کان افضل کانت محبّته الدّینیّة له اکثر فمتی اعتقدنا فی واحد منهم انّه افضل ثم احببنا غیره من جهة الدّین اکثر کان تناقضا نعم ان احببنا غیر الافضل اکثر من محبّة الافضل لامر دنیوی کقرابة و احسان و نحوه فلا تناقض فی ذلک و لا امتناع فمن اعترف بانّ افضل هذه الامة بعد نبیّها ابو بکر ثم عمر ثم عثمان ثم علیّ لکنه احبّ علیّا اکثر من أبی بکر مثلا فان کانت المحبّة المذکورة محبّة دینیّة فلا معنی لذلک إذ المحبّة الدّینیة لازمة للافضلیّة کما قررناه و هذا لم یعترف بافضلیّة أبی بکر الاّ بلسانه و امّا بقلبه فهو مفضّل لعلی لکونه یحبّه محبّة دینیّة زائدة علی محبّة أبی بکر و هذا لا یجوز و ان کانت المحبّة المذکورة محبّة دنیویّة لکونه من ذریّة علی او لغیر ذلک من المعانی فلا امتناع فیه و اللّه اعلم ازین کلام پر ظاهرست که احبیّت شخصیت مستلزم افضلیّت اوست هر گاه محبّت دینی باشد و پر ظاهرست که محبّت خدا و رسول دینی می باشد نه دنیوی پس هر که نزدشان احبّ باشد لابد افضل خواهد بود و عبد الوهاب بن علی سبکی در طبقات فقهای شافعیّه گفته محمّد بن احمد بن نصر الشیخ الامام ابو جعفر التّرمذی شیخ الشافعیّة بالعراق قبل ابن شریح رحل و سمع یحیی بن بکیر و یوسف بن عدی و ابراهیم بن المنذر الحزامی و القواریری و طبقتهم روی عنه عبد الباقی و احمد بن کامل و ابو القاسم الطّبرانیّ و غیرهم تفقّه علی اصحاب الشافعی و کان اماما زاهدا ورعا قانعا بالیسیر حکی ابو اسحاق ابراهیم بن السرّی الزجاج انه کان مجری علیه فی الشهر اربعة دراهم قال و کان لا یسال احدا شیئا و قال محمد موسی بن حماد اخبرنی انه تقوت بضعة عشر یوما بخمس حبات و قال و لم اکن املک غیرها فاشتریت بها لفتا و کنت اکل منه قال احمد بن کامل لم یکن للشّافعیّة بالعراق ارأس منه و لا اورع و لا اکثر نقلا و قال الدّار قطنی ثقة مامون ناسک توفّی ابو جعفر فی المحرّم سنة خمس و تسعین و مائتین و قد کمل اربعا و تسعین سنة و نقل

ص: 568

انه اختلط فی آخر عمره و له کتاب فی المقالات سماه کتاب اختلاف اهل الصّلوة فی الاصول وقف علیه ابن الصّلاح و انتفی منه فقال و من خطّه نقلت انّ ابا جعفر قلّ ما تعرّض فی هذا الکتاب لما یختار هو و انّه

روی فی اوّله حدیث تفترق امّتی علی ثلث و سبعین فرقة عن أبی بکر بن أبی شیبة و انّه بالغ فی الرّدّ علی من فضل الغنی علی الفقیر و انّه نقل انّ فرقة من الشّیعة قالوا ابو بکر و عمر افضل الناس بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم غیر انّ علیّا احبّ إلینا قال ابو جعفر فلحقوا باهل البدع حیث ابتدعوا خلاف من مضی این عبارت نیز دلالت صریحه دارد بر آنکه احبّیت غیر افضل وجهی از جواز ندارد و از آثار علوّ حق آنست که دلالت احبیّت بر افضلیت از نصوص صریحه والد ماجد مخاطب که نزدش آیتی از آیات الهی و معجزه از معجزات نبوی می باشد ظاهرست چنانچه حضرت او در ازالة الخفا که نهایت مدح و اطرای آن سابقا از زبان مخاطب شنیدی گفته در ذکر افضلیّت شیخین گفته اما افضلیّت ایشان مطلقا بدون اعتبار چیزی و آن مبهمست راجع بیکی از خصائص اربع پس ثابتست باحادیث بسیار از ان جمله حدیث عمرو بن العاص و آن چهل دومست از احادیث این مسلک

عن عمرو بن العاص ان النّبی صلی اللّه علیه و سلم بعثه علی جیش ذات السّلاسل فاتیته فقلت أیّ النّاس احبّ إلیک قال عائشة فقلت من الرجال فقال ابوها قلت ثم من قال عمر بن الخطاب و آن کنایه ست از افضلیّت مطلقا انتهی و نیز در جای دیگر در ازالة الخفا گفته از ضروریات دینست که مقصود از عبادات و طاعات و اشغال صوفیّه و غیر آن نیست الا حصول منزلت نزدیک خدای تعالی و انبیا فاضل نشدند بر غیر خویش و اولیا بهتر نشدند از غیر خود بجهت منزلت عند اللّه و شیخین احب بودند از سائر صحابه نزدیک آن حضرت پس احق بالخلافة باشند اما مقدّمه اولی پس بجهت حدیث مستفیض از عائشه قیل لها أیّ اصحاب النّبی صلی اللّه علیه و سلم کان احبّ إلیه قالت ابو بکر ثم عمر و از عمرو بن العاص قال عائشة و من الرجال ابوها ثم عمر و از انس مثله و مراد از حبّ اینجا حب مقاربتست در منزلت بدلیل قول عائشه لو کان مستخلفا لاستخلف ابا بکر ثم عمر مقدمه ثانیه از ان جهت که آن حضرت صلی اللّه و سلم نطق بهوی نمی کند حبّ او خصوصا از جهت کمال هوی نیست پس احبیّت دلالت می کند بر بر افضلیت شیخین انتهی پس ازین بیان بدیع العنوان والد ماجد مخاطب عالیشان ثابت گردید که احبیّت مستلزم افضلیت ست و مجال نیست که متعصبین و متعسّفین بعد ازین راه انکار واضحات پویند و خرافات و هفوات شنیعه در ابطال این امر واضح گویند و نیز ولی اللّه در قرة العینین در بیان وجوه دالّه بر افضلیّت شیخین گفته نوع پانزدهم احب بودن صدیق از سائر صحابه از حدیث عائشه عن عمر بن الخطاب قال ابو بکر سیّدنا و خیرنا و احبنا الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اخرجه الترمذی و از حدیث ابن عباس عن عمر فی قصة البیعة نحوه رواه البخاری این عبارت هم دلالت صریحه دارد برینکه احب افضلست و از عجائب آنست که حسب افاده خود مخاطب نیز مطلوب و مرام اهل حق کرام در نهایت وضوح و ظهورست مجموع فتاوای مخاطب مذکورست فائده کثرت محبّت دینی دو معنی دارد اول آنکه در محبوب خود زیادتی امور دینیّه را معتقد

ص: 569

شود این معنی البته مستلزم اعتقاد افضلیتست دوم آنکه این کس را از محبوب نفعی عظیم دینی رسیده است که از غیر او نرسیده و این معنی مستلزم اعتقاد افضلیّت نیست زیرا که هر مرید را با شیخ خود و تلمیذ را با استاد خود کثرت محبّت باین معنی می باشد حال آنکه معتقد تفضیلش نمی گردد انتهی و چون ظاهرست که محبّت خدا و رسول از قسم ثانی نیست پس از قسم اول باشد و قسم اوّل حسب افادۀ خود مخاطب اصیل مثبت تفضیلست پس افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسبب احبیّت آن حضرت حسب افادۀ مخاطب باهر هم نهایت واضح و ظاهرست و از افادات دیگر اساطین محققین سنیه نیز دلالت احبیّت بر افضلیّت ظاهرست ابو حامد محمّد بن محمّد غزالی در احیاء العلوم گفته بیان محبة اللّه للعبد و معناها اعلم ان شواهد القرآن متظاهرة علی ان اللّه تعالی یحب عبده فلا بدّ من معرفة معنی ذلک و لنقدم الشواهد علی محبته فقد قال اللّه تعالی یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ و قال تعالی إِنَّ اَللّهَ یُحِبُّ اَلَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا و قال تعالی إِنَّ اَللّهَ یُحِبُّ اَلتَّوّابِینَ وَ یُحِبُّ اَلْمُتَطَهِّرِینَ و لذلک رد سبحانه علی من ادعی انه حبیب اللّه فقال قُلْ فَلِمَ یُعَذِّبُکُمْ بِذُنُوبِکُمْ

و قد روی انس عن النبی صلی اللّه علیه و سلم انه قال إذا احب اللّه تعالی عبدا لم یضره ذنب و التائب من الذنب کمن لا ذنب له ثم تلی ان اللّه یحب التوابین و معناه انه إذا احبه تاب علیه قبل الموت فلم تضره الذنوب الماضیة و ان کثرت کما لا یضر الکفر الماضی بعد الاسلام و قد اشترط اللّه تعالی للمحبة غفران الذنب فقال قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اَللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اَللّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ

و قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ان اللّه تعالی یعطی الدنیا من یحب و من لا یحب و لا یعطی الایمان الا من یحب

و قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من تواضع للّه رفعه اللّه و من تکبر وضعه اللّه و من اکثر ذکر اللّه احبه اللّه

و قال علیه السّلام قال اللّه تعالی لا یزال العبد یتقرب الیّ بالنّوافل حتی احبّه فاذا احببته کنت سمعه الذی یسمع به و بصره الذی یبصر به الحدیث و قال زید بن اسلم ان اللّه لیحب العبد حتی یبلغ من حبّه له ان یقول اعمل ما شئت فقد غفرت لک و ما ورد من الفاظ المحبة خارج عن الحصر و قد ذکرنا ان محبة العبد للّه تعالی حقیقة و لیست بمجاز إذ المحبة فی وضع اللسان عبارة عن میل النفس الی الشیء الموافق و العشق عبارة عن المیل الغالب المفرط و قد بینا ان الاحسان موافق للنفس و الجمال موافق ایضا و ان الجمال و الاحسان تارة یدرک بالبصر و تارة یدرک بالبصیرة و الحب یتبع کل واحد منهما فلا یختص بالبصر فاما حب اللّه للعبد فلا یمکن ان یکون بهذا المعنی اصلا بل الاسامی کلها إذا اطلقت علی اللّه تعالی و علی غیر اللّه لم تطلق علیهما بمعنی واحد اصلا حتی ان اسم الوجود الذی هو اعم الاسماء اشتراکا لا یشمل الخالق و الخلق علی وجه واحد بل کل ما سوی اللّه تعالی فوجوده مستفاد من وجود اللّه تعالی فالوجود التابع لا یکون مساویا للوجود المتبوع و انما الاستواء فی اطلاق الاسم نظیره اشتراک الفرس و الشجر فی اسم الجسم إذ معنی الجسمیة و حقیقتها متشابه فیهما من غیر استحقاق احدهما لان یکون فیه اصلا فلیست الجسمیة لاحدهما مستفادة من الآخر و لیس کذلک اسم الوجود للّه و لخلقه و هذا التباعد

ص: 570

فی سائر الاسامی اظهر کالعلم و الارادة و القدرة و غیرها فکل ذلک لا یشبه فیه الخالق الخلق و واضع اللغة انما وضع هذه الاسامی اولا للخلق فان الخلق اسبق الی العقول و الافهام من الخالق فکان استعمالها فی حق الخالق بطریق الاستعارة و التجوّز و النقل و المحبة فی وضع اللسان عبارة عن میل النفس الی موافق ملائم و هذا انما یتصور فی نفس ناقصة فالّها ما یوافقها فتستفید بنیله کمالا فتلتذ بنیله و هذا محال علی اللّه تعالی فان کل کمال و جمال و بهاء و جلال ممکن فی حق الالهیة فهو حاضر و حاصل و واجب الحصول ابدا و ازلا و لا یتصور تجدده و لا زواله فلا یکون له الی غیره نظر من حیث انه غیره بل نظره الی ذاته و افعاله فقط و لیس فی الوجود الا ذاته و افعاله و لذلک قال الشیخ ابو سعید المیهنی رحمه اللّه تعالی لما قرئ علیه قوله تعالی یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ فقال بحق یحبهم فانه لیس یحب الا نفسه علی معنی انه الکل و ان لیس فی الوجود غیره فمن لا یحب الا نفسه و افعال نفسه و تصانیف نفسه فلا یجاوز حبه ذاته و توابع ذاته من حیث هی متعلقة بذاته فهو إذا لا یحب الا نفسه و ما ورد من الالفاظ فی حبّه لعباده فهو مأوّل و یرجع معناه الی کشف الحجاب عن قلبه حتی یراه بقلبه و الی تمکینه ایاه من القرب منه و الی ارادته ذلک به فی الازل فحبه لمن احبّه ازلی مهما اضیف الی الارادة الازلیة التی اقتضت تمکین هذا العبد من سلوک طریق هذا القرب و إذا اضیف الی فعله الذی یکشف الحجاب عن قلب عبده فهو حادث یحدث بحدوث السبب المقتضی له کما

قال تعالی لا یزال عبد نسمی یتقرب الی بالنوافل حتی احبّه فیکون تقربه بالنوافل سببا لصفاء باطنه و ارتفاع الحجاب عن قلبه و حصوله فی درجة القرب من ربّه فکل ذلک فعل اللّه تعالی و لطفه به فهو معنی حبّه و لا یفهم هذا الا بمثال و هو ان الملک قد یقرب عبده من نفسه و یاذن له فی کل وقت فی حضور بساطه لمیل الملک إلیه اما لینصره بقوته او لیستریح بمشاهدته او لیستشیره فی رایه او لیهیّئ اسباب طعامه و شرابه فیقال ان الملک یحبه و یکون معناه میله إلیه لما فیه من المعنی الموافق الملائم له و قد یقرب عبد اولا یمنعه من الدخول علیه لا للانتفاع به و لا للاستنجاد و لکن لکون العبد فی نفسه موصوفا من الاخلاق الرضیة و الخصال الحمیدة بما یلیق به ان یکون قریبا من حضرة الملک وافر الحظ من قربه مع ان الملک لا غرض له فیه اصلا فاذا ارفع الملک الحجاب بینه و بینه یقال قد احبّه و إذا اکتسب من الخصال الحمیدة ما اقتضی رفع الحجاب یقال قد توصّل و حبّب نفسه الی الملک فحب اللّه للعبد انّما یکون بالمعنی الثانی لا بالمعنی الاول و انما یصح تمثیله بالمعنی الثانی بشرط ان لا یسبق الی فهمک دخول تغیر علیه عند تجدد القرب فان الحبیب هو القریب من اللّه تعالی و القرب من اللّه فی البعد من صفات البهائم و السباع و الشیاطین و التخلق بمکارم الاخلاق التی هی الاخلاق الالهیة فهو قرب بالصفة لا بالمکان و من لم یکن قریبا فصار قریبا فقد تغیر فیما یظن بهذا ان القرب لما تجدد فقد تغیّر وصف العبد و الربّ جمیعا إذ صار قریبا بعد ان لم یکن و هو محال فی حق اللّه تعالی إذ التغیر علیه محال بل لا یزال فی نعوت الکمال و الجلال علی ما کان علیه

ص: 571

فی ازل الازلال و لا ینکشف هذا الا بمثال فی القرب بین الاشخاص فان الشخصین قد یتقاربان بتحرکهما جمیعا و قد یکون احدهما ثابتا فیتحرک الآخر فیحصل القرب بتغیر فی احدهما من غیر تغیر فی الآخر بل القرب فی الصفات ایضا کذلک فان التلمیذ یطلب القرب من درجة استاذه فی کمال العلم و جماله و الاستاذ واقف فی کمال علمه غیر متحرک بالنزول الی درجة تلمیذه و التلمیذ متحرک مترق من حضیض الجهل الی یفاع العلم فلا یزال دائبا فی التغیر و الترقی الی ان یقرب من استاذه و الاستاذ ثابت غیر متغیر فکذلک ینبغی ان یفهم ترقی العبد فی درجات القرب فکلما صار اکمل صفة و اتمّ علما و احاطة بحقائق الامور و اثبت قوة فی قهر الشیطان و قمع الشهوات و اظهر نزاهة عن الرذائل صار اقرب من درجة الکمال و منتهی الکمال للّه و قرب کل واحد من اللّه تعالی بقدر کماله نعم قد یقدر التلمیذ علی القرب من الاستاذ و علی مساواته و علی مجاوزته و ذلک فی حق اللّه محال فانه لا نهایة لکماله و سلوک العبد فی درجات الکمال متناه و لا ینتهی الا الی حد محدود فلا مطمع له فی المساواة ثم درجات القرب تتفاوت تفاوتا لا نهایة له ایضا لاجل انتفاء النهایة عن ذلک الکمال فاذا محبة اللّه للعبد تقریبه من نفسه بدفع الشواغل و المعاصی عنه و تطهیر باطنه عن کدورات الدنیا و رفع الحجاب عن قلبه حتی یشاهده کانه یراه بقلبه و اما محبة العبد للّه فهو میله الی درک هذا الکمال الذی هو مفلس عنه فاقد له فلا جرم یشتاق الی ما فاته و إذا ادرک منه شیئا یلتذ به و الشوق و المحبة بهذا المعنی محال علی اللّه تعالی ازین عبارت در کمال وضوحست که معنای محبت خداوند عالم بنده را راجع می شود بسوی کشف حجاب از قلب او تا آنکه آن بنده ببیند خدا را بقلب خود و بسوی تمکین او از قرب خویش و بسوی اراده خداوند عالم این معنی را بان عبد در ازل و نیز از ان ظاهرست که محبت خداوند عالم برای بنده قریب کردن اوست بسوی نفس خود بدفع شواغل و معاصی از هوا و تطهیر باطن اوست از کدورات دنیا و رفع حجابست از قلب او تا آنکه مشاهده کند او را گویا می بیند او را بقلب خود پس ظاهر گردید که محبوب خداوند عالم بودن سبب این همه مراتب عالیه است و هر گاه صرف محبوب بودن موجب این مزایای عظیمه باشد لابدّ در احبیّت این همه مراتب و مزایا بحدّ کمال خواهد رسید پس احدی را در افضلیت احبّ الی اللّه شبه نخواهد ماند و قاضی عیاض بن موسی الیحصبی در شفا گفته و اصل المحبة المیل الی ما یوافق المحبّ و لکن هذا فی حق من یصحّ المیل منه و الانتفاع بالوفق و هی درجة المخلوق فاما الخالق جلّ جلاله فمنزه عن الاغراض فمحبته لعبده تمکینه من سعادته و عصمته و توفیقه و تهیئة اسباب القرب و افاضه رحمته علیه و قصواها کشف الحجب عن قلبه حتی یراه قلبه و ینظر إلیه ببصیرته فیکون کما

قال فی الحدیث فاذا احببته کنت سمعه الذی یسمع به و بصره الذی یبصر به و لسانه الذی ینطق به و لا ینبغی ان یفهم من هذا سوی التجرد للّه و الانقطاع الی اللّه و الاعراض عن غیر اللّه و صفاء القلب للّه و اخلاص الحرکات للّه ازین عبارت ظاهرست که محبت خدا برای عبد این ست که ممکّن می گرداند از سعادت و عصمت و توفیق کرامت می نماید و تهیه اسباب قرب و افاضه رحمت خود بر او می فرماید و منتهای آن کشف حجبست از قلب او

ص: 572

تا اینکه آن عبد خداوند عالم را بقلب خود می بیند و بسوی او از بصیرت خویش نظر می کند و واضحست که در صورت احبیت عبد تشرف او باین مراتب عظیمة الاخطار و منازل فخیمه الاقدار بنهج اتم صورت خواهد گرفت پس بداهة ثابت و متحقق شد که احبیّت سبب افضلیتست و نووی در منهاج شرح صحیح مسلم بشرح حدیث خلّت نقلا عن القاضی گفته و محبة اللّه تعالی لعبده تمکینه من طاعته و عصمته و توفیقه و تیسیر الطافه و هدایته و افاضة رحمته علیه هذه مبادیها و امّا غایتها فکشف الحجب عن قلبه حتی یراه ببصیرته فیکون کما

قال فی الحدیث الصّحیح فاذا اجبته کنت سمعه الّذی یسمع به و بصره الی آخره ازین عبارت ظاهرست که مراد از محبّت حق تعالی با عبد آنست که حق تعالی قادر می گرداند عبد را از طاعت خود و مشرف می سازد او را بعصمت از معاصی و نواهی و موفق می سازد او را بامتثال اوامر و سهل می سازد در حق او الطاف خود را و هدایت می نماید او را براه صواب و افاضه رحمت خود بر او می نماید و این همه خصائص فخیمه و ماثر عظیمه مبادی محبّت الهیست و غایت آن کشف حجب از قلب اوست پس یقینا و قطعا و حتما و جزما ثابت گردید که احبیّت بسوی حق تعالی دلیل افضلیت و اکرمیت و اشرفیت می باشد و احمد بن عطاء اللّه اسکندری در لطائف المنن گفته قال الشیخ ابو الحسن المحبة اخذة من اللّه لقلب عبده عن کل شیء سواه فتری النفس مائلة لطاعته و العقل متحصّنا بمعرفته و الروح مأخوذة فی حضرته و السّر مغمورا فی مشاهدته و العبد یستزید فیزاد و یفاتح بما هو اعذب من لذیذ مناجاته فیکسی حلل التقریب علی بساط القربة و یمسّ ابکار الحقائق و ثیّبات العلوم فمن اجل ذلک قالوا اولیاء اللّه عرائس اللّه و لا یری العرائس المجرمون ازین عبارت آشکارست که مراد از محبت گرفتن خداوند عالمست قلب بنده خود را از هر چیزی که سوای اوست و نفس باین گرفتن بسوی طاعت او مائل می شود و عقل بمعرفت او متحصن می گردد و روح بحضرت او ماخوذ می نماید و سرّ در مشاهده او مغمور می باشد و بنده استزادت می کند و زیادت بخشیده می شود و بچیزی که از لذیذ مناجات او اعذبست مفاتحه کرده می آید پس بر بساط قربت حلل تقریب او را می پوشانند و او بمسّ ابکار حقائق و ثیبات علوم محفوظ می گردد و ظاهرست که مجرد فوز باین مراتب دلیل کمال علو منزلتست فکیف که این مراتب بسبب احبیت بحد اقصی رسد که آن بلا شبهه دلیل افضلیت و اکملیت و اکرمیت و اعظمیتست و مقام هیچ ارتیابی در آن نیست و فخر الدین رازی در مفاتیح الغیب تفسیر آیه قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اَللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّه گفته و المراد من محبة اللّه تعالی له اعطاءه الثواب ازین عبارت واضحست که مراد از محبت خداوند عالم اعطاء ثوابست پس احبیّت الی اللّه تعالی مستلزم اکثریت ثواب خواهد بود و آن بلا شبهه افضلیتست و اگر چه این همه افادات منقدین اعلام و تصریحات محققین فخام در ظهور و وضوح مقصود اهل حق کافی و وافی و شبهات و خطرات قاصرین و مقصرین را مزیل و نافیست لکن بحمد اللّه المنعام از کلام جناب خیر الانام علیه و آله آلاف الصلوة و السّلام نیز اثبات این مرام می سازم و باتمام و ابرام و احکام آن حجج متینة النظام می پردازم علامه خطیب لبیب در مشکاة روایت کرده

عن أسامة قال کنت جالسا إذا جاء علیّ و العبّاس یستاذنان

ص: 573

فقالا لاسامة استاذن لنا علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقلت یا رسول اللّه علیّ و العبّاس یستاذنان فقال أ تدری ما جاء بهما قلت لا فقال لکنّی ادری ائذن لهما فدخلا فقالا یا رسول اللّه جئناک نسألک أیّ اهلک احبّ إلیک قال فاطمة بنت محمّد قالا ما جئناک نسألک عن اهلک قال احبّ اهلی الیّ من قد انعم اللّه علیه و انعمت علیه أسامة بن زید قالا ثم من قال ثم علیّ بن أبی طالب فقال العبّاس یا رسول اللّه جعلت عمّک آخرهم قال ان علیّا سبقک بالهجرة رواه التّرمذی ازین حدیث صراحة واضحست که مدار احبیّت و افضلیت دینیست نه بر میل طبعی زیرا که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم تقدیم جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر عباس موجه فرموده به آنکه آن حضرت سابق شد بر عباس بهجرت پس معلوم شد که مدارج حبّ جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و اله و سلم مترتب بود بر مدارج فضل دینی پس هر گاه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام حسب مدلول حدیث طیر احبّ خلق بسوی حق تعالی و جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلّم بوده آن حضرت در فضل دینی هم اکمل و اعلای خلق باشد و افضلیّت آن حضرت قطعا و حتما بسبب احبیّت آن حضرت ثابت گردد و تقدیم اسامه که درین روایت یافته اند قابلیّت احتجاج بر اهل حقّ ندارد که از متفردات خصمست و هر چند بعد ثبوت دلالت احبیّت بر افضلیت از کلام جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در دلالت حدیث طیر بر خلافت امیر المؤمنین علیه السّلام جای کلام باقی نمانده است لکن افاده پس نغز متعلق این مبحث از کلام حضرت ثانی عظیم المقام نیز باید شنید و سطوع و لمعان امر حق الی اقصی الغایة باید دید محمّد بن اسماعیل بخاری در تاریخ خود گفته

حدّثنا اسماعیل بن أبی اویس حدثنی سلیمان بن بلال عن هشام بن عروة اخبرنی عروة عن الزّبیر عن عائشه زوج النبیّ صلی اللّه علیه و سلم انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم مات و ابو بکر بالسخ قال اسماعیل یعنی بالعالیة و اجتمعت الانصار الی سعد بن عبادة فی سقیفة بنی ساعدة فقال ابو بکر نحن الأمراء و انتم الوزراء فقال عمر نبایعک انت فانت سیّدنا و خیرنا و احبّنا الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فبایعه فبایعه الناس ازین روایت ظاهرست که حضرت ثانی در سقیفه استدلال بر تعیّن اول برای خلافت شریفه بادعای احبیت او بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم نموده پس هر گاه حضرت ثانی بنای استدلال بر تعین خلافت أبی بکر با صبیّت ادعائی او در سقیفه نموده داد سقیفه پردازی و حیله سازی داده باشد حالا در دلالت حدیث طیر که باعتراف مخالف و موالف صحیح و ثابتست بر خلاف جناب امیر المؤمنین علیه السّلام کدام مقام اشتباه و ارتیاب و چه جای تشکیک و انکار ارباب تبار و تبابست که بعد تمسک و احتجاج و استدلال فظ غلیظ عمدة الاقبال ابواب قیل و قال و تخدیع و احتیال و تسویل و اعتلال و تغریر و اضلال بحمد اللّه تعالی مسدود و چاره جز اعتراف بحق واضح و اقرار بصدق لائح و تسلیم امر ثابت و محقق و مبین و انقیاد برای برهان متین و روشن مفقود ست و حرفی عجب باید شنفت که حضرت ثانی شانی محض حبّ خداوند عالم حقا من القلب باشد ید الحبّ للّه بودن را سبب استحقاق خلافت و ترجیح بر اعاظم اصحاب می داند حافظ ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الاصفهانی در حلیة الاولیاء گفته

ص: 574

حدثنا ابو حامد بن جبلة نا محمّد بن اسحاق الثقفی السّراج نا محمود بن خداش نا مروان بن معاویة نا سعید قال سمعت شهر بن حوشب یقول قال عمر بن الخطّاب لو استخلفت سالما مولی أبی حذیفة فسالنی عنه ربی ما حملک علی ذلک لقلت ربّی

سمعت نبیّک صلی اللّه علیه و سلم و هو یقول انّه یحب اللّه حقّا من قلبه و محمّد بن جریر طبری در تاریخ خود گفته لمّا طعن عمر قیل له لو استخلفت فقال لو کان ابو عبیدة حیّا لاستخلفته و قلت لربّی ان سالنی سمعت نبیّک یقول ابو عبیدة امین هذه الامّة و لو کان سالم مولی أبی حذیفة حیّا استخلفته و قلت لربّی ان سالنی سمعت نبیّک انّ سلک الشدید الحبّ للّه و شیخ عزّ الدّین علی بن محمّد المعروف بابن الاثیر الجزری در کامل گفته قال عمرو بن میمون انّ عمر بن الخطّاب لما طعن قیل له یا امیر المؤمنین لو استخلفت قال لو کان ابو عبیدة حیّا لاستخلفته و قلت لربّی ان سالنی سمعت نبیّک یقول انّه امین هذه الامّة و لو کان سالم مولی أبی حذیفة حیّا لاستخلفته و قلت لربّی ان سالنی سمعت نبیّک یقول ان سالما شدید الحبّ للّه ازین عبارات ظاهرست که خلافت مآب النازل عندهم علی رایه الکتاب محبّت سالم مولی أبی حذیفه را با حق تعالی حقا من القلب یا شدید الحبّ بودن او برای خدا با آنکه او از قریش نیست و شرط اعظم خلافت که بسبب آن حضرت عتیق دفع انصار از خلافت کردند در او مفقود بوده موجب استخلاف او و ترجیح او بر ارباب شوری که از جمله شان ثالث کثیر الحیاء بلکه جناب امام الاتقیاء علیه و آله آلاف التحیة و الثنا هم بوده گردانیده پس لابد احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسوی خدا و رسول او که بهزار درجه فاضل و کاملتر از صفت ادعائی در حق سالم و از خدشات و توهّمات و تطرق منع و جرح قابل التفات سالم و قدحی و طعنی بنیان مرصوص آن را غیر خارم و بثبوت آن یقین جازمست باولویت تمام که عقل بکنه آن نتواند رسید حسب اعتراف خلافت مآب مثبت خلافت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و افضلیّت و احقیّت آن حضرت از سائر انام بنیابت سرور انبیای کرام صلی اللّه علیه و آله ما انار فجر و انقشع ظلام خواهد بود

نمائی چنانچه کلام اللّه و کلام الرسول را نیز بر ظاهر آن حمل باید کرد چه امام بحق نائب پیغمبرست و نصوص پیغمبر همه محمول بر ظاهرست پس آنچه مرتضی از تفضیل بعض اصحاب بر خود در مدائح و مناقب سائر اصحاب گو مخالفان و مقاتلان او باشند بیان فرماید بی شبهه و بیشک یقین باید کرد و ماخذ اعتقاد و عمل سنت مصطفویه را که بروایت جمیع صحابه ثابت شده است باید دانست که مرتضی هر همه را تصویب فرموده و جمیع صحابه کرام را پایه بپایه ستوده کما سیجیء تفصیله ان شاء اللّه تعالی و لهذا آن فرقه ملقب باهل سنّت و جماعت شد و لهذا این طائفه در حق صحابه موافق ظواهر کلمات مرتضی می روند و هر همه را مرتبه مرتبه معتقداند انتهی این عبارت بلیغه شاه صاحب که بنهایت مباهات و افتخار و کمال ابتهاج و استبشار بر زبان حقائق ترجمان رانده اند دنیا را در انظار اولیایشان تیره و تار و گلستان تسویلات دور از کار را بیابان خارزار ساخته چه از ان این تاویل و جمیع تاویلات علیلات مخاطب رفیع الدّرجات و دیگر اسلاف و اخلاف با کمالات سنیّه عالی مقامات که برای این حدیث و دیگر احادیث امامت و خلافت و افضلیّت و احقیّت جناب امیر المؤمنین علیه السلام و دیگر مطالب و مآرب و مقاصد اهل حق کرام اختراع کرده اند همه نقش بر آب و خدع سراب و محض مخالفت حق و صواب و بغایت مستهجن و مستقبح و مستبشع و بغایت نا مستحسن و مستکره و مستشنع گردید و نهایت هوان و ضعف و بی حقیقتی آن نزد ارباب الباب با علی مدارج تحقق و ثبوت رسید

بنت أبی بکر الصدیق ما حلفت الا بالنهار و صوّب قوله بعض المتسمین بالفقه فقال ابو المطرف ذکر هذا لابنة أبی بکر رضی اللّه عنها یوجب علیه الضرب الشدید و الحبس الطویل و الفقیه الذی صوّب قوله هو احقّ باسم الفسق من اسم الفقه فیتقدم إلیه فی ذلک و یؤخر و لا یقبل فتواه و لا شهادته و هی جرحة تامة و یبغض فی اللّه انتهی فاذا کان هذا فیمن لم یسبّ و لم یعرض بل اقر علی قول من عرّض فما ظنک بمن عرّض او صرّح بالسّب و الغرض عن هذا کلّه تقریر انّه فاسق مرتکب لعظیم من الکبائر لا مخلص له الی العدالة بسبیل

غیره من الصحابة لیس افضل منه و منعوا اطلاق الافضل علی غیره منهم و ذهب الشیعة الی علیّا افضلهم و اثبتوا ذلک بما لهم من الدلائل و بنوا علی اثبات ذلک انّ غیره من الصّحابة لیس افضل منه و منعوا ان یطلق الافضل علی آخر من الصّحابة و استمرّ الخلاف بینهما و فی کل من الطّائفتین علماء کبار عارفون باللّغة حق المعرفة فلو کان معنی الصّیغة ما ظنّه هذا القائل لصحّ ان یکون کل واحد منهما افضل من الآخر و لم یتمشّ هذا الخلاف و البناء و المنع و کیف یجوز ان یکون معناها ذلک و لم یتنبه به احد من هذه الجماعات الکثیرة و نفی الخلاف و البناء و المنع المذکورة بین الطّائفتین من قریب ثمان مائة سنة ازین عبارت ظاهر ست که اطلاق صیغه تفضیل بمعنی زیادت فی الجمله اصلا وجهی از صحت ندارد چه اگر اطلاق اسم تفضیل بمعنی زیادت فی الجمله صحیح می بود شیعه و سنّی منع از اطلاق افضل بر غیر من یعتقدون کونه افضل نمی کردند حال آنکه هر دو فریق بالقطع و التحقیق منع می کنند که اطلاق لفظ افضل بر شخص دیگر که افضلیّت او ثابت کرده اند کرده شود پس بداهة معلوم شد که هر گاه احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بدلالت حدیث طیر و دیگر احادیث کثیره ثابت و متحقق شد اطلاق احبّ بر کسی دیگر هرگز وجهی از جواز ندارد اخبار موضوعه و روایات منحوته در احبیّت اوّل و غیر او سراسر باطل و تاویل احبّ بحمل بر احبیّت فی الجمله و احبیت من جهة خاصّه جزئیه تاویل رکیک و مریض علیل و تسویل فاسد غیر قابل التعویل و الحمد الجمیل للرّب الجلیل علی انخرام اساس الخدع و التضلیل

و تشیید مبانی عدم جواز حمل صیغۀ تفضیل بر زیادت فی الجمله ظاهر و واضح و اندفاع شبهه واهیه دوانی روشن و لائحست زیرا که کلام در حمل افعل التفضیل مطلق بر زیادت من وجه بوده آن را قیاس کردن بر صیغه تفضیل مقید به من وجه قیاس مع الخارق و فرار صریح از جواب اصل کلامست چه اگر در جواب سؤال سائل از اعلمیت احد الابنین بگویند که کلاهما اعلم من وجه از ان لازم نمی آید صحّت جواب باین طور که بگویند کلاهما اعلم پس از اثبات صحّت این جواب و جواب ظهور بطلان آن چشم پوشیدن و بسوراخ دیگر یعنی دعوای صحّت جواب مقید بلفظ من وجه خزیدن دلیل صریحست بر عجز و توانی علامه دوانی و انهماک در غفلت از محاورات لسانی

صلّی اللّه علیه و سلم ارتدّت العرب فقال بعضهم نصلّی و لا نزکّی فاتیته لا آلوه نصحا فقلت یا خلیفة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم تالّف النّاس و ارفق بهم فقال لی أ جبّار فی الجاهلیة خوّار فی الاسلام فیما ذا أتألفهم قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و ارتفع الوحی فو اللّه لو منعونی عقالا کانوا یعطونه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم القائلتهم علیه قال فقاتلنا علیه فکان و اللّه رشید الامر فهذا یومه ثم کتب الی أبی موسی یلومه ازین عبارت ظاهرست که ضبّه عنزی ترک نمودن ابو موسی اشعری ذکر ابو بکر را بعد حمد و صلاة و انشاء دعا برای خلافت مآب تفضیل خلافت مآب بر أبی بکر فهمید و این معنی موجب غیظ و غضب او گردید که بفرط آن صولت و هیبت امارت اشعری بی شعور را کان لم یکن شیئا انگاشته مجاهرة آهنگ انکار بر آن شیخ فاقد الاستبصار برداشت تا آنکه ابو موسی شکایت این انکار و اجهار بلوم آن والاتبار بخدمت خلافت مآب نوشت و خلافت مآب در جواب باشعری نوشتند که اشخاص ضبّه کن و هر گاه ضبّه بعد اشخاص بخانه فظاظت کاشانه خلافت مآب رسید حضرتشان مزید غلظت را کاربند شدند و بیساخته کلمه لا مرحبا و لا اهلا بر زبان خلاعت ترجمان راندند و ضبّه بعد اظهار سخافت خلافت ماب درین کلام جالب ملام؟ ؟ ؟ سبب استحلال اشخاص و اقلاق و ازعاج و ارهاق بلا استیجاب و استحقاق استفسار ساخت و حضرتشان را در مضیق تعنیف و تعییر و تخجیل و تشویر انداخت خلافت ماب در اعراض از جواب آن مصلحت خود دیدند و با استفسار کیفیت نزاع و شجار در میان ضبّه و عامل با وقار خود گردیدند ضبّه همان حکایت سراسر شکایت ترک اشعری ذکر أبی بکر را و انشای دعا برای خلافت ماب و انکار خود بر او از کمال غیظ و غضب و هیچ و تاب بمعرض بیان آورد خلافت ماب از استماع این قصه پر غصّه زار زار گریستن آغاز نهادند و باظهار اوفقیت و ارشدیت ضبّه از اشعری داد نصفت شعار می دادند و بمزید اظهار تدین و تورع اعتراف صریح بخطیئه خود فرمودند و طلب عفو و صفح و غفران از ضبّه نمودند بعد از ان بحالت گریه و بکا یک روز و یک شب أبی بکر را بهتر از خود و از آل خود ظاهر کردند و قصّه غار و قصّه قتال مرتدین را که علاوه بر فضائل غریبه أبی بکر ماثر عجیبه خود خلافت ماب نیز از ان ظاهرست بمزید حسن فهم شاهد مطلوب آوردند و من بعد کتابی مشتمل بر عزل و ملام بسوی اشعری سخیف الکلام انفاذ ساختند و باظهار برائت کلی خود از فعل آن بی شعور پرداختند پس ازینجا بکمال ظهور ظاهر گردید که قطع نظر از عدم جواز اطلاق صیغه افعل التفضیل بر مفضول و بطلان حمل آن بر افضلیت جزئیه غیر معتبره فعل مشعر بر تفضیل مفضول هم جائز نیست و قابل این معنی نیست که توجیه و تاویل آن باراده تفضیل جزئی یا تفضیل من وجه کرده شود چه اگر این معنی سمتی از جواز می داشت چرا خلافت ماب بگریه و زاری تمام فعل ابو موسی اشعری را بدوامی نمود و بذریعه مکتوب بلاغت اسلوب خود او را مورد ملام می فرمود بلکه می بایست که بتاویل فعل اشعری بر خیزد و بگوید که سبب این فعل آنست که من از أبی بکر ببعض وجوه جزئیه افضل هستم مثلا از أبی بکر اقوی می باشم و ظاهرست که صفت اقوی بودن عمر را علی مزعومهم خود أبی بکر تسلیم نموده بود و اهل سنت چنان دلداده این صفت هستند که برای اثبات آن اکاذیب عدیده مثل روایت منام سرور انام صلّی اللّه علیه و آله الکرام مشتمل بر ابکشی شیخین بدئورسن؟ ؟ ؟ و غیر آن از روایات که جمله حاکی اضغاث احلام و در وهن مثل تفاریق ایامست؟ ؟ ؟ بر تافته اند

مسطورست

عن ضبة بن محصن العنزی قال قلت لعمر بن الخطاب انت خیر من أبی بکر فبکی و قال و اللّه للیلة من أبی بکر و یوم خیر من عمر عمر هل لک ان احدّثک بلیلته و یومه قلت نعم یا امیر المؤمنین قال امّا لیلته فلمّا خرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم هاربا من اهل مکّة و خرج لیلا تبعه ابو بکر فجعل یمشی مرّة امامه و مرّة خلفه و مرّة عن یمینه و مرّة عن یساره فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ما هذا یا ابا بکر ما اعرف هذا من فعلک فقال یا رسول اللّه اذکر الرّصد فلکون امامک و اذکر الطلب فاکون خلفک و مرة عن یمینک و مرة عن یسارک لا امن علیک فمشی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم لیلته علی اطراف اصابعه حتّی حفیت رجلاه فلمّا راه ابو بکر قد حفیت حمله علی کاهله یشتدّ به حتّی اتی به فم الغار فانزله ثم قال و الّذی بعثک بالحقّ لا تدخله حتّی ادخله فان کان فیه شیء نزل بی قبلک فدخل فلم یر شیئا فحمله فادخله و کان فی الغار خرق فیه حیات و افاع فخشی ابو بکر ان یخرج منهن شیء یؤذی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فالقمه قدمه فجعل یضربنه و یلسعنه الحیّات و الافاعی و جعلت دموعه تنحدر و رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یقول یا ابا بکر لا تَحْزَنْ إِنَّ اَللّهَ مَعَنا فَأَنْزَلَ اَللّهُ سَکِینَتَهُ طمانینة لابی بکر فهذه لیلة و اما یومه فلمّا توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و ارتدّ العرب فقال بعضهم نصلّی و لا نزکّی و قال بعضهم لا نصلّی و لا نزکّی فاتیته و لا آلوه نصحا فقلت یا خلیفة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم تالف النّاس و ارفق بهم فقال جبّار فی الجاهلیة خوّار فی الاسلام فبما ذا اتالفهم بشعر مفتعل أم بسحر مفتری قبض النبی صلّی اللّه علیه و سلم و ارتفع الوحی فو اللّه لو منعونی عقالا مما کانوا یعطون رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم لقاتلتهم علیه فقاتلنا معه و کان و اللّه رشید الامر فهذا یومه الدّینوری فی المجالسة و ابو الحسن بن بشران فی فوائدة وق فی الدّلائل و اللالکائی فی السّنّة ازین عبارت ظاهرست که هر گاه ضبّه بن محصن عنزی بخطاب خلافت ماب گفت انت خیر من أبی بکر خلافت ماب بمزید رقت قلب گریه آغاز کردند و ارشاد فرمودند که قسم بخدا هر آئینه یک شب و یک روز أبی بکر بهتر از عمر و از آل عمرست و بعد آن بمقام شاهد قصه غار و قتال مرتدین را بیان نمودند پس ظاهرست که اگر استعمال صیغ تفضیل در تفضیل جزئی نا معتبر سائغ می بود خلافت ماب این همه تحاشی و تبری و تنصل از فضیلت خود نمی جست و ممکن بود که برای اثبات افضلیت خود بعضی وجوه مثل شدّت و غلظت و فظاظت را بمعرض اظهار می آورد

صادقین صالحین بودند نسبت بکذب کرد و قسم شرعی یاد کرده گفت ما دیدیم کسی را که بهتر ازو یعنی خلافت ماب بود بعد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلم خلافت ماب و ما للتبیین از عوف تعیین آن کس خواست عوف نام حضرت خالفه بر زبان راند خلافت ماب بسماع آن نام که راحت جان شان بود بتصدیق عوف و تکذیب آن جماعت بیخوف اساس نصفت نهادند و بضم قسم شرعی بودن ابو بکر پاکیزه تر از بوی مشک و بودن خود گمراه تر از شتر اهل خویش افاده فرموده داد فصاحت و بلاغت دادند و بر ناظر سلیم النظر پوشیده نیست که اگر اطلاق الفاظ تفضیل ببعض وجوه نامعتبر صورتی از جواز می داشت لازم بود که عوف و خلافت ماب قول شان را بحمل بر بعض حیثیات مأول سازند و بتکذیب و تفضیح آن جماعت مکرّمه نپردازند

علیه و سلم امرنا ان لا نقوم لاحد من خلق اللّه و لا یکون قیامنا الاّ للّه فی الصّلوة و العبادة و الرّغبة إلیه فلیس قیامی هذا لکم و لکنّی قمت اعظاما للمشی علی هذا البسط و الجلوس علی هذه النّمارق التی استاثرتم بها علی ضعفائکم و اهل ملتکم و انّما هی من زینة الدّنیا و غرورها و قد زهّد اللّه فی الدّنیا و نهی عن البغی و السّرف فیها فانا اجلس ههنا علی الارض و کلّمونی انتم بحاجتکم من ثمّ و اقیموا التّرجمان بینی و بینکم فلیفهمنی ما تقولون و لیفهمکم ما اقول ثم امسک برأس فرسه و جلس علی الارض عند طرف البساط فقالوا له لو دنوت فجلست معنا کان اکرم لک انّ جلوسک مع هذه الملوک علی هذه المجالس مکرمة لک و انّ جلوسک علی الارض منتحیا صنیع العبد بنفسه فلا نراک الا قد ازریت بنفسک فاخبره الترجمان بمقالتهم فجثا معاذ علی رکبتیه و استقبل القوم بوجهه و قال للتّرجمان قل لهم ان کانت هذه المکرمة الّتی تدعوننی إلیها استاثرتم بها علی من هو مثلکم انما هی للدّنیا التی زهد اللّه فیها و هی عندکم مکرمة فی الدّنیا فهذه المکرمة لکم لا حاجة لنا فی شرف الدّنیا و لا فی فخرها و لا فی شیء یباعدنا من ربّنا و ان زعمتم انّ هذه المجالس و الدّنیا الّتی فی ایدی عظمائکم فانتم بها مستاثرون علی ضعفائکم مکرمة لمن کانت فی یدیه منکم عند اللّه فهذا خطاء من قولکم و جور من فعلکم و انه لا یدرک ما عند اللّه بالخطاء و لا بخلاف ما جاءت به الانبیاء صلّی اللّه علیه و سلم عن اللّه من الزّهادة فی الدّنیا و امّا قولهم انّ جلوسی علی الارض منتحیا صنیع العبد بنفسه الا فصنیع العبد بنفسه صنعت و انا عبد من عبید اللّه جلست علی بساط اللّه و لا استاثر لشیء من مال اللّه علی اخوانی من اولیاء اللّه و امّا قولکم انّی ازریت بنفسی من مجلسی فان کان ذلک انما هو عندکم و لیس ذلک عند اللّه کذلک فلست ابالی کیف کانت منزلتی عندکم إذا کانت عند اللّه علی غیر ذلک و ان قلتم انّما دخل علی ذلک عباد اللّه فقد اخطاتم خطأ بیّنا لان احبّ عباد اللّه إلیه المتواضعون للّه القریبون من عباد اللّه الّذین لا یشغلون انفسهم بالدنیا و لا یدعون التماس نصیبهم من الآخرة قال فلمّا فسّر هذا الترجمان لهم نظر بعضهم الی بعض و تعجّبوا ممّا سمعوا منه و قالوا لترجمانهم قل له انت افضل اصحابک فقال معاذ عند ذلک معاذ اللّه ان اقول ذلک و لیتنی لا اکون شرّهم ازین عبارت ظاهرست که هر گاه کفّار مواعظ بلیغه از معاذ بن جبل شنیدند و بعض محاسن اخلاق او دیدند در حق او گفتند که تو افضل اصحاب خود هستی پس معاذ بن جبل ازین تفضیل و بترجیح استنکاف شدید آغاز نهاد و آن را بنهایت مرتبه شنیع و قبیح دانست که استعاذه بحق تعالی از ان آغاز نهاد پس اگر اطلاق صیغه تفضیل بر مفضول باعتبار بعض حیثیات خارجه جائز می بود معاذ بن جبل چرا از اطلاق افضل بر خود این قدر اظهار اشمیزاز می کرد

مگر اثبات این معنی که شخص مدعو احبّ الخلق بسوی خدا و رسول او علی العموم و الاطلاق و نهج الشّمول و الاستغراق رغما لآناف اهل الشقاق و جدع المعاطس ارباب النفاق می باشد و اگر افادۀ این معنی جلیل الخطر مطمح نظر شریف جناب خیر البشر صلّی اللّه علیه و آله ما غسق لیل و اقبل سحر نمی بود هرگز عدول از عبارت طویله نمی فرمود که تطویل بیکار منافی شان آحاد ادبا و فصحای بلاغت شعارست چه جا افضل فصحا و اکمل بلغای جمیع اعصار صلّی اللّه علیه و آله الاطهار که هرگز عاقلی تجویز نخواهد کرد که آن حضرت با آن همه فصاحت مزریه بشان سحبان و بلاغت فاضله بر بلاغت عدنان عبارت مختصره مودّیه مرا و ترک فرموده بغیر حاصل تطویل غیر جمیل اختیار فرماید حاشاه عن ذلک و عبارتی که آن جناب ارشاد فرموده از جوامع کلم عجیبه و سواطع حکم غریبه است و نکات عدیده و لطائف سدیده در آن منطویست که مجموع آن دلالت دارد بر نهایت اهتمام آن حضرت باظهار کمال فضل و علوّ منزلت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام اول آنکه ندای حق تعالی باسم ذات او فرموده که آن احبّ اسمای او تعالی شانه ست دوم آنکه ایثار اللّهمّ بر لفظ یا اللّه باین جهتست که در اللّهمّ تفخیم و تعظیم بسبب دو تشدید زیاده ترست از لفظ یا اللّه و این نکته مماثل نکته اختیار ضمّ ضمیر مجرور کلمه علیه اللّه ست و سوم آنکه در اللّهمّ بسبب آنکه میم عوض حرف ندا در آخرست اهتمام زیاده است بنسبت یا اللّه که در یا اللّه یا قبل لفظ اللّه می آید و در اللّهمّ ابتدا بلفظ اللّه حاصل می شود و ابتدا بلفظ اللّه ادخل در تعظیم و تبرّکست چهارم آنکه بنا بر اکثر طرق لفظ ائتنی را اختیار فرمود بر لفظ ارسل الیّ و ابعث الیّ و مثل آن زیرا که اتیان در صورت تعدیه آن ببا دلالت دارد بر مزید اعتنا و احتفال بشان ماتی به که گویا مرسل مصاحب ماتی به ست چنانچه مبرّد در تبین معنای ذهب فلان بزید گفته است که آن دلالت دارد بر آنکه فاعل همراه زید رفته پنجم آنکه ائتنی را بر محض لفظ ائت اختیار فرمود تا دلالت کند که مطلوب آن جناب اتیان احبّ الخلق نزد آن حضرتست نه مطلق اتیان احبّ الخلق ششم آنکه لفظ احبّ را اختیار فرمود بر دیگر الفاظ دالّه بر تفضیل و ترجیح زیرا که کثرت محبّت حق تعالی با کسی دلالت بر جمع جمیع صفات کمال و مجد و احتوای تمام نعوت فضل و حمد دارد که مقام محبّت اعلای مقامات و اسنای درجاتست هفتم آنکه چون لفظ احبّ بمعنی محبوب ترست آن دلالت واضحه دارد که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نهایت محبّت حق تعالی داشته زیرا که محبوبیّت فرع محبّیتست قال اللّه تعالی إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اَللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اَللّهُ هشتم آنکه لفظ احبّ را مضاف فرموده بسوی خلق تا دلالت صریحه کند بر آنکه آن حضرت احبّ خلق خدا بود اگر چه لفظ الاحبّ معرّف باللاّم هم دلالت بر تفضیل آن حضرت می کرد مگر پر ظاهرست که ذکر مضاف إلیه عام ابلغ و اصرحست در دلالت بر افضلیّت از جمیع خلق نهم آنکه خلق را مضاف فرموده بضمیر خطاب تا واضح شود که آن حضرت احبّ جمیع آن خلقست که قابلیّت اضافت بحق تعالی داشته باشد و مراد از ان خلق مخلصین خواهد بود پس احبیّت از غیر مخلصین باولویّت ظاهر خواهد شد قطعا دهم آنکه خلق اسم جنسست و اسم جنس مضاف مفید عمومست حسب تصریحات اکابر علما پس مراد جمیع خلق مخلصین باشند یازدهم آنکه لفظ إلیک فرموده تا صراحة دلالت کند بر آنکه احبیّت آن حضرت بسوی حق تعالیست و اگر لفظ إلیک نمی فرمود احبیّت جناب

ص: 584

امیر المؤمنین علیه السّلام یا بدلالت لفظ مقدّر ظاهر می شد یا بدلالت التزام زیرا که بنابر حذف إلیک لفظ الیّ مذکور می شد یا نه پس اگر لفظ الیّ مذکور می شد احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسوی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بدلالت مطابقیه ثابت می شد و آن مستلزم دلالت بر احبیّت آن حضرت بسوی حق تعالی بود زیرا که بلا شبهه احبّ بسوی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلم احبّست بسوی حق تعالی و اگر لفظ الیّ مذکور نمی شد و لفظ إلیک مقدّر می شد احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از حق تعالی بلفظ مقدّر ثابت می شد نه بلفظ مذکور دوازدهم آنکه لفظ و الی رسولک یا و الی هم فرمود تا واضح شود که آن حضرت احبّ بسوی جناب رسالت ماب صلّی اللّه علیه و آله و سلم بوده و هر چند پر ظاهرست که احبیّت آن حضرت بسوی حضرت رسالت ماب صلّی اللّه علیه و آله و سلم از احبیّت آن حضرت بسوی حق تعالی ثابت می شود که در میان هر دو تلازم قطعی و حتمیست لکن بنا بر مزید اهتمام تصریح هم بان فرموده پس افادۀ احبیّت آن حضرت بسوی خود بدو وجه فرموده یکی بدلالت التزام و دیگر بدلالت مطابقت سیزدهم آنکه متعلق خاص برای احبّ ذکر نفرموده تا آنکه دلالت فرماید بر آنکه احبّیت آن حضرت عام و شامل جمیع انواع و حاوی کلّ اقسام و اصنافست زیرا که حذف متعلق در مقام بیان دلیل عموم و شمولست چهاردهم آنکه فقرۀ

یاکل معی من هذا الطائر ارشاد نموده تا ثابت شود که سبب طلب جناب امیر المؤمنین علیه السّلام برای اکل احبیّت آن حضرت بسوی حق تعالی و رسول اوست نه امری نفسانی پانزدهم آنکه درین فقره لفظ معی را نیز آورد تا دلالت کند که اکل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام طائر را بانفراد واقع نخواهد شد بلکه چون مقصود از طلب برای اکل اظهار کمال فضل آن جنابست لذلک بمزید اعتنا و توجه جناب رسالت ماب صلّی اللّه علیه و آله و سلم نیز در اکل شریک آن جناب خواهد بود و باین شرکت ظاهر خواهد فرمود که آن حضرت خواهش مواکلت آن حضرت نفرموده مگر باین سبب که آن حضرت در مراتب دین و معارج یقین و محبوبیّت رب العالمین و رسول امین افضل جمیع خلق بوده پس کلامی که در آن این نکات عدیده منطوی باشد آن را بر معنای کم رتبه که محصّلی قابل التفات ندارد حمل کردن نهایت اعتساف و مخالف انصافست

میل الطّباع و انّما هی الثواب کما انّ بغضه و غضبه لیستا باهتیاج الطّباع و انّما هما العقاب و لفظ افعل فی احبّ و ابغض لا یتوجّه الاّ و معناهما من الثّواب و العقاب و لا معنی علی هذا الاصل لقول من زعم انّ احبّ الخلق الی اللّه یاکل معی رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم توجّه الی محبّة الاکل و المبالغة فی ذلک بلفظ افعل لأنّه یخرج اللفظ ممّا ذکرناه من الثواب الی میل الطّبّاع و ذلک محال فی صفة اللّه تعالی

رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم

اللّهمّ ائتنا بخیر خلقک ارشاد فرموده و ظاهرست که لفظ خیر خلقک دلیل صریح بر خیریت و اشرافیّت و اکرمیّت و اعظمیّت و احبیّت و افضلیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلامست پس حمل احبیّت نیز بر معنای مفید افضلیّت بمفاد

الحدیث یفسّر بعضه بعضا واجب و لازم و این ارشاد صریح اساس جمیع تاویلات علیله ضئیله و تعلیلات مخترعه مبتدعه و توجیهات مغسوله مزدوله و تحریفات فاسده کاسده غیر رائقه و غیر نافقه را خارم و کلّ هفوات و عثرات و تقوّلات و تفوّهات و تهورات و تجاسرات و تبجّحات و تغطرسات متقدّمین و متاخّرین و سابقین و لاحقین و متکلّمین و محدّثین و متعمّقین و متعنّتین و متشدّدین و متنطّعین که از مزید عجز و سراسیمگی و حیرت و دهش و قصور و فتور از خود رفتگی در آن گرفتار و از سکر عصبیت مانعه از ادراک بطلان و شناعت و قبح و فظاعت و هوان و رداءت و فساد و سماجت آن غیر صاوحی هوشیار و از نوم تغافل و تساهل رادع از فرق در میان ضارّ و نافع و شهد حالی و سمّ ناقع و تمیز در مهلک مردی و منجی شافع و تزییل صحیح از غیر واقع غیر بیدار حاسم و اللّه الصّائن العاصم من زیغ حیف کل غادر آثم

و تحامل و تعاص مخاطب رئیس المسوّلین و دیگر محرفین متعصبین باقصای مراتب رسانیده چه هیچ انسانی که ادنی حظی از شعور له و ادراک دارد بعد این توضیح و تبیین و تفسیر نمی تواند گفت که مراد از احبیّت بسبب فی الاکل بسبب حاضرین منصور می شود نیست؟ ؟ ؟ له أو لیّن و آخرین و نیز تقدیر من بعد این تبیین و تفسیر محض ازلال و تزویر و تحریف و تعزیرست و نیز اختراع دیگر حیثیّات مبتدعه و تقییدات مخترعه همه خدع سراب و نقش بر آب و سراسر مخالفت حق و صوابست و نیز اخراج اوّل بلکه ثلاثه از مدینه نفعی بحال خوارج نمی رساند و گلوی ایشان را از داء عضال اشکال نمی رهاند مگر آنکه بگویند که احبیّت از اولین و آخرین مستلزم احبیّت از حاضرین و موجودین نیست و ذلک ما یضحک الثکلی

آنکه حافظ ابو بکر بن مردویه اصبهانی در کتاب الطیر علی ما نقل عنه گفته

نا محمّد بن الحسین قال حدثنا احمد بن محمّد بن عبد الرّحمن قال نا علی بن الحسن السّمالی قال حدثنی محمّد بن الحسن بن الجهم عن عبد اللّه بن میمون عن جعفر بن محمّد عن ابیه عن انس قال اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طائر فاعجبه فقال النّبی صلّی اللّه علیه و سلم اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک و الیّ یاکل معی من هذا الطّیر قال انس قلت اللّهمّ اجعله رجلا منّا حتّی نشرّف به قال فاذا علیّ فلمّا ان رایته حسدته فقلت النّبی مشغول فرجع قال فدعا النّبی صلی اللّه علیه و سلم الثانیة فاقبل علی کانما یضرب بالسّیّاط فقال النّبی صلی اللّه علیه و سلم افتح افتح فدخل فسمعته یقول اللّهمّ و الیّ حتّی اکل معه من ذلک الطّیر ازین روایت سراسر هدایت واضح و ظاهر و لائح و باهرست که انس بن مالک بعد سماع ارشاد منوّر ظلم حوالک صلی اللّه علیه و آله ما انتهج مناهج الخیر کل موفق سالک دعا از ربّ خالق مالک نموده که مصداق این ارشاد مروی از قوم آن والا نزاد گرداند تا این مصداقیّت سبب تشریف انس بلکه سائر قوم او گردد چنانچه قول او حتّی نشرف به بصیغه جمع دلالت بر آن دارد پس حمل احبیّت بر احبیّت مبتذله عاریه از فضل دین که موجب راحت قلوب نواصب ملحدین و حزازت قلوب مؤمنین با یقین ست نهایت زیغ و جور و حیف عنیف و تبعید این فضل جلیل و مجد جمیل از تعظیم و تکریم و تفخیم و تشریفست کما لا یخفی علی کل و ضیع و شریف و لا یستریب فیه عاقل منصف و لا جاحد سخیف و لنعم ما افاد الشیخ المفید طاب ثراه حیث قال انّ الذی یسقط ما اعترض به السّائل فی تاویل

قول النّبی صلی اللّه علیه و آله سلم اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک علی المحبة فی الاکل معه دون محبّته فی نفسه باعظام ثوابه بعد الذی ذکرناه فی اسقاطه

ان الرّوایة جاءت عن انس بن مالک انه قال لما دعا رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم ان یاتیه تعالی باحبّ الخلق إلیه قلت اللّهمّ اجعله رجلا من الانصار لتکون لی الفضیلة بذلک فجاء علی فرددته قلت له ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی شغل فمضی ثم عاد ثانیة فقال لی استاذن لی علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم فقلت له انّه علی شغل ثم عاد ثالثة فاستاذنت له و دخل فقال له النبی صلی اللّه علیه و سلم قد کنت سالت اللّه تعالی ان یاتینی بک دفعین و لو ابطات علی الثالثة لا قسمت علی اللّه ان یاتینی بک و لولا ان النّبی صلی اللّه علیه و سلم سال اللّه تعالی ان یاتیه باحبّ خلقه إلیه فی نفسه و اعظمهم ثوابا عنده و کانت هذه من اجلّ الفضائل لما اثر انس ان یختص بها قومه و لولا ان انسافهم ذلک من معنی کلام النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم ما دافع امیر المؤمنین علیه السّلام عن الدّخول لیکون ذلک الفضل لرجل من الانصار فیحصل له جز و منه

الواحد دلیل صریح و برهان صحیحست بر آنکه این احبیّت جلیلة الفخر عظیمة القدر موجب کمال اشرفیّت و اکرمیّت و افضلیت بوده و الا حسد بر حیازت احبیّت ناقصه عاریه از فضل و اکرام و محموله بر محض زیادت لذت طعام از چنین صحابی عظیم المقام باعث تحیر الباب و افهام و سبب سراسیمگی ارباب عقول و احلامست

او باشد نه آنکه آن جناب با وصف اظهار این اهتمام و اجتهاد در طلب او از احبیتش احبیّت جزئیه که بنابر مزعوم مخالفین سبب فضل هم نیست مراد گرفته باشد

أبی اللّه یا انس الا ان یکون ابن أبی طالب دلیل روشن و ثاقب و برهان بس محکم و راتبست بر اینکه احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام تشریف خاص از جانب جناب احدیّت بود و میل طبعی جناب سرور کائنات علیه و آله آلاف التحیات را در ان مدخلی نبود چه پر ظاهرست که اگر احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسبب میل طبعی آن جناب بود می بایست که بجای جمله

أبی اللّه یا انس الا ان یکون ابن أبی طالب جمله اما علمت ان علیا احبّ الی فی الاکل لکونه منّی بمنزلة ولدی فلا یکون الدّعاء الا فیه ارشاد نماید که درین صورت فی الواقع گو از دیگر محذورات این کلام بری نمی بود الاّ آنکه بحسب ظاهر مثبت مطلوب مخاطب معلوم می شد بالجمله ازین ارشاد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بکمال ظهور واضحست که احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام محض از جانب جناب احدیت عطا شده و میل طبع و تضاعف لذت طعام و غیره را در آن دخلی نیست و علاوه برین ازین ارشاد باسداد این هم بقطعیت ظاهرست که لائق این احبیّت شریفه و قابل این منزلت منیفه جز از جناب امیر المؤمنین علیه السّلام کسی نبوده و این مرتبت عالیه و منقبت سامیه در ذات با برکات جناب امیر المؤمنین علیه السّلام محصورست و اتصاف باین خیر الاوصاف بر نفس نفیس رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله ماهبّ القبول مقصور فظهر بطلان ما سنذکره من تاویل المخاطب الفخور بکمال الوضوح و الجلاء و الظهور وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اَللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ فَإِنَّها لا تَعْمَی اَلْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی اَلْقُلُوبُ اَلَّتِی فِی اَلصُّدُورِ

فقال رسول اللّه ما حملک علی ما صنعت فقلت یا رسول اللّه سمعت دعاءک فاحببت ان یکون رجلا من قومی فقال رسول اللّه: ؟ ؟ ؟ الرّجل قد یحب قومه و فی بعض الرّوایات ذلِکَ فَضْلُ اَللّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اَللّهُ ذُو اَلْفَضْلِ اَلْعَظِیمِ و هذا الحدیث فی المشکاة ایضا بروایة الترمذی ترجمه روایتست از انس که خدمت می کردم رسول خدا صلی اللّه علیه و سلم را و روزی بهدیه آوردند نزد آن حضرت پرنده کباب کرده پس فرمود آن جناب خدایا برسان نزد من در این وقت کسی را که دوست تر باشد از جمیع خلق نزد تو که بخورد با من این کباب را پس دعا کرد انس که بگرداند خدای تعالی مدعو له یکی مرد از انصار را که بیاید و همراه رسول خدا صلی اللّه علیه و سلم بخورد پس آمد علی مرتضی گفت انس که رسول خدا در کاریست و وقت ملاقات نیست بعد از ان باز آمد علی مرتضی پس فرمود رسول خدا صلی اللّه علیه و سلم بگشا در را تا در آید علی مرتضی و پرسید رسول خدا صلی اللّه علیه و سلم از انس که چه چیز برداشت ترا بر چیزیکه کردی با علی مرتضی و حیله نمودی و مانع آمدی عرض کرد انس که تا شنیدم این دعا از تو دوست داشتم که مشرف شود باین دعا یکی از برادران و قوم من فرمود رسول خدا بدرستی که هر مردی دوست می دارد قوم خود را این فضل خداست هر کرا می خواهد می دهد انتهی ازین عبارت ظاهرست که هر گاه انس سبب جسارت خود را دوست داشتن تشرف مردی از انصار بیان کرد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بخطاب او آیه وافی هدایه ذلِکَ فَضْلُ اَللّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اَللّهُ ذُو اَلْفَضْلِ اَلْعَظِیمِ تلاوت فرمود پس ازینجا بنای فاسد مزعوم مخاطب عمدة القروم بآب رسید و بحمد اللّه تعالی کالشمس فی رابعة النهار واضح و آشکار گردید که مصداق احبّ شدن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام درین واقعه امری بس جلیل و فخری بغایت اثیل و محض فضل و کرم خداوند واهب النعم بود و میل طبعی جناب سرور انام صلی اللّه علیه و آله الکرام و قصد تضاعف لذت طعام در آن دخلی نداشت

منهاج و منتهجین نهج واضح الفجاج موجب مزید قلق و حیرت و انزعاجست و سبب غایت علز و مضض و اختلاج و مظهر کمال مرا و اعوجاج و مبدی نهایت مکابره و لجاج و لا یرکن و لا یجنح إلیه و لا یقبله و لا یستحسنه الاّ من ألسه ماج و خطبه هاج و تسلّط الوسواس الخنّاس علیه راج و سیلان فهمه و ذهنه ساج و لیل ضلاله و عمهه غاسق و داج و باب هداه مغلق قد صفق بالارتاج فهو عن مهمه التعصّب المردی و التّصلّب المغوی غیر ناج و للتخلّص و التنصّل عن سبسب الهوی المخزی و العمی المطغی غیر راج

الملوان بوده و قطع نظر از ادلّه متکاثره عصمت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در کمال ظهورست که هیچ مسلمی مجال آن ندارد که معاذ اللّه من ذلک تطرق غلط را در استدلال آن جناب تجویز نماید و شناعت و فظاعت آن بحدّیست که والد ماجد و خود مخاطب نیز ادعای غلط را در استدلال آن جناب شاهد جهل و حمق وا نموده اند و علاوه برین از حدیث شوری ثابتست که دلالت حدیث طیر بحدی واضح و ظاهر و لائح و باهر بود که کسی از مخاصمین و مجادلین و مخالفین و مکابرین ارباب شوری که از جمله شان ثالث ثلاثه هم بوده نیز تاب و یارای کلام و قیل و قال درین نداشتند بلکه طوعا و کرها قلاده قبول آن در اعناق انداختند گو بسبب تظاهر علی العدوان از عمل بر مفاد ان اعتراض نموده خلافت حقه را از مرکز برانداختند وَ سَیَعْلَمُ اَلَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ پس تاویلات علیله این حضرات برای حدیث طیر که مراد احبیّت فی الاکلست یا آنکه ثلاثه حاضر مدینه نبودند پس کلام ایشان را شامل نباشد یا آنکه من مقدرست و مثل ذلک همه خرافتهای لا حاصل و تعللات باطلست و عجب که اگر از ایجاد این مهمات از مخالفت وصی معصوم بر حق شرم و استحیا نکرده تن باعتراف جهل و حمق داده بودند کاش از معاندت ثالث ثلاثه و ذکر اصحاب شوری که شوری بصرف خلافت حقه در بلاد و عباد انداختند و مقتدای قلبی حضرات سنیه بودند و کلام در دلالت حدیث طیر بر افضلیت و احقیت آن حضرت بخلافت نتوانستند کرد مبالاتی می داشتند و باختراع چنین هفوات باطل و زاهق سوق عسف و حیف را نافق نمی ساختند و لنعم ما قال الشیخ المفید طاب ثراه و شیء آخر و هو انه لو احتمل معنی آخر لا یقتضی الفضیلة لامیر المؤمنین علیه السّلام لما احتج به امیر المؤمنین علیه السّلام یوم الدار و لا جعله شاهده علی انّه افضل من الجماعة و ذلک انّه لو لم یکن الامر علی ما وصفناه و کان محتملا لما ظنّه المخالفون من انّه ساله ربّه تعالی ان یاتیه باحبّ الخلق إلیه فی الاکل معه لما امن امیر المؤمنین علیه السّلام من ان یتعلق بذلک بعض خصومه فی الحال او یشتبه ذلک علی انسان فلمّا احتج به امیر المؤمنین علیه السّلام علی القوم و اعتمده فی البرهان دلّ علی انّه لم یکن مفهوما منه إلا فضله علیه السّلام و کان اعراض الجماعة ایضا بتسلیم ادّعائه دلیلا علی صحة ما ذکرناه و هذا بعینه یسقط قول من زعم انه یجوز مع اطلاق النّبی علیه السّلام ما یقتضی فضله عند اللّه تعالی علی الکافّة وجود من هو افضل منه فی المستقبل لانه لو جاز ذلک لما عدل القوم عن الاعتماد علیه و لجعلوه شبهة فی منعه مما ادعاه من القطع علی نقصانهم عنه فی الفضل و فی عدول القوم عن ذلک دلیل علی ان القول مفید باطلاقه فضله و مؤمن بلوغ احد منزلته فی الثواب بشیء من الاعمال و هذا بیّن لمن تدبّره

متحقق نبود که اعادی آن جناب نیز خواهی نخواهی اعتراف بآن می نمودند چگونه ازو تمسّک باین حدیث ظاهر شد بالجمله ازینجا بنهایت لمعان و وضوح آشکار گردید که دلالت حدیث طیر بر کمال فضل جناب امیر المؤمنین علیه آلاف سلام الملک الحق المبین بحدّیست که اعادی و معاندین و محاربین و منابذین آن جناب را نیز جای صدود و عدول و نکوص و نکول از اعتراف بآن نیست و کسانی که بتاویلات بارده و تسویلات شارده و تلمیعات بتنوره و تخدیعات مکسوره دلالت این حدیث را از وجه خود مصروف می دارند و بر احبیّت ناقصه جزئیه عاریه فرود می آرند کار را در مباهتت و مکابرت از معادین و باغضین آن جناب نیز گذرانیده به سر حد تفوق و تزاید بر آن زمره پر تدابر و تحاسد رسانیده اند و هر چند بعد ملاحظه این همه وجوه مبرمه رزینه و دلائل محکمه متینه و براهین محصفه رصینه و حجج دامغه حصینه در عموم احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و بطلان تاویل سراسر تسویل مخاطب قمقام نزد ارباب عقول و احلام شکی و ریبی باقی نخواهد ماند لکن بعون اللّه تعالی در وجوه آتیه تشییدا للمرام و تاکیدا للإبرام نبذی از احادیث و اخبار سرور انام علیه و آله آلاف سلام الملک المنعام که دلالت واضحه بر احبیّت عامّه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام دارد می نگارم و بطلان مزعومات مخاطب غفول و فساد تخیلات دیگر مسوّلین عظیم الغفول علی النهج المقبول بمعرض بیان می آرم

و اخو بعلک و منا سبطا هذه الامة و هما ابناک الحسن و الحسین و هما سیدا شباب اهل الجنة و ابوهما و الذی بعثنی بالحق خیر منهما یا فاطمة و الذی بعثنی بالحق ان منهما مهدی هذه الامة إذا صارت الدنیا هرجا و مرجا و تظاهرت الفتن و تقطعت السبل و اغار بعضهم بعضا فلا کبیر یرحم صغیر اولا صغیر یوقر کبیرا یبعث اللّه عند ذلک منها من یفتح حصون الضلالة و قلوبا غلفا یقوم بالدین فی آخر الزمان کما قمت به فی اول الزمان و یملأ عدلا کما ملئت جورا یا فاطمة لا تحزنی و لا تبکی فان اللّه ارحم بک و أرأف علیک منّی و ذلک لمکانک و موقعک من قلبی و زوجک اللّه زوجک و هو اشرف اهل بیتک حسبا و اکرمهم منصبا و ارحمهم بالرعیة و اعدلهم بالسویة و ابصرهم بالقضیة و قد سالت ربی ان تکونی اول من یلحقنی من اهل بیتی

قال علی علیه السّلام فلمّا قبض رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لم تبق فاطمة بعده صلی اللّه علیهما إلا خمسة و سبعین یوما حتّی الحقها اللّه به صلی اللّه علیهما و سلم قلت هکذا ذکره صاحب حلیة الاولیاء فی کتابة المترجم بذکر نعت المهدی علیه السّلام و اخرجه الطبرانی شیخ اهل الصّنعة فی معجمه الکبیر و محب الدین طبری در کتاب ذخائر العقبی گفته

عن علی بن الهلال عن ابیه عن علی رضی اللّه عنه قال دخلت علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی الحالة التی قبض فیها فاذا فاطمة رضی اللّه عنها عند راسه فبکت حتی ارتفع صوتها فرفع صلی اللّه علیه و سلم طرفه إلیها و قال حبیبتی فاطمه ما الذی یبکیک فقالت اخشی الصنیعة من بعدک فقال یا حبیبتی اما علمت انّ اللّه تعالی اطلع علی اهل الارض اطلاعة فاختار منها اباک فبعثه برسالته ثم اطلع اطلاعة علی الارض فاختار منها بعلک و اوحی الی ان انکحک ایاه یا فاطمة و نحن اهل بیت قد اعطانا اللّه سبع خصال لم یعط احدا قبلنا و لا یعطی احدا بعدنا انا خاتم النبیین و اکرمهم علی اللّه عز و جلّ و احب المخلوقین الی اللّه تعالی و انا ابوک و وصیی خیر الاوصیاء و احبهم الی اللّه عز و جل و هو بعلک و شهیدنا خیر الشهداء و احبهم الی اللّه عز و جل و هو حمزة بن عبد المطلب عم ابیک و عم بعلک و منا من له جناحان اخضران یطیر بهما فی الجنّة حیث یشاء مع الملائکة و هو ابن عم ابیک و اخو بعلک و منا سبطا هذه الامة و هما ابناک الحسن و الحسین و هما سیدا شباب اهل الجنة و ابوهما و الذی بعثنی بالحق خیر منهما یا فاطمة و الذی بعثنی بالحق ان منهما مهدیّ هذه الامة إذا صارت الدنیا هرجا و مرجا و تظاهرت الفتن و تقطعت السبل و اغار بعضهم علی بعض فلا کبیر یرحم صغیرا و لا صغیر یوقر کبیرا یبعث اللّه عز و جلّ عند ذلک منها من یفتح حصون الضلالة و قلع یا غلفا یقوم بالدین فی آخر الزمان کما قمت به فی اوّل الزمان و یملأ الارض عدلا کما ملئت جوار اخرجه الحافظ ابو العلاء الهمدانی فی اربعین حدیثا فی المهدی انتهی این حدیث شریف دلالت واضحه دارد بر آنکه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام وصی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلمست و خیر اوصیا و احب ایشان بسوی حق تعالی ست و ظاهرست که اوصیاء سابقین انبیاء بودند چنانچه عبارات اکابر سنیّه در ذکر بعض اوصیاء خلفای انبیای سابقین در مجلّد

ص: 597

حدیث منزلت گذشته است پس احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از اوصیای سابقین که انبیا بودند بدلالت مطابقی حدیث شریف بلا ریب ثابت و محقق شد و هر گاه احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از انبیا علیهم السّلام ثابت باشد در ثبوت احبیّت آن حضرت از شیخین و ثالث ثلاثه چه جای اشتباه و التباسست و الحمد للّه تعالی که ازینجا حسب قاعده الحدیث یفسر بعضه بعضا بکمال ظهور ظاهر گردید که احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام که از حدیث طیر مبرهن می شود احبیّت تامه عامه است و آن جناب بحسب آن حدیث نیز احبّ و افضل از جمیع خلق بعد خاتم الانبیاء علیه و آله آلاف التحیة و الثنا می باشد و جمیع تاویلات فاسده و توجیهات کاسده و تعللات زائغه و تحریفات زائفه این حضرات که مراد از احبیّت در حدیث طیر احبیت فی الاکلست یا من مقدرست یا ثلاثه در مدینه حاضر نبودند و دعا ایشان را غیر شامل با احبیت نیست غیر ثلاثه است یا احبیّت فی الجمله مرادست و امثال هذه من الخرافات و الجزافات محض خدع سراب و نقش بر آب و نهایت بعید از صواب و بمراحل شاسعه دور از التفات ارباب البابست

من نورک فاطلعت علی سرائر قلبک فلم اجد احدا فی قلبک احبّ إلیک من علی بن أبی طالب فخاطبتک بلسانه کیما یطمئن قلبک و نور الدین جعفر بدخشی المعروف بمیر ملاّ در خلاصة المناقب گفته

قال صلی اللّه علیه و سلم ان اللّه خاطبنی لیلة المعراج بلغة علی فقلت یا ربّ خاطبتنی أم علیّ فقال انا شیء لست کالاشیاء لا أقاس بالناس و لا اوصف بالشبهات خلقتک من نوری و خلقت علیّا من نورک فاطلعت علی سرائر قلبک فلم اجد فی قلبک احد احبّ إلیک من علی بن أبی طالب فخاطبتک بلغته و لسانه کیما یطمئن قلبک این حدیث شریف صریحست در آنکه حق تعالی کسی را احبّ بسوی قلب اقدس جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم از جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نیافته پس تقیید احبیّت باحبیّت فی الاکل و تقدیر من و احتمال پر اختلال غیبوبت اول بلکه ثلاثه از مدینه و اخراجشان از مفضل علیهم باین حیله غیر جمیله و امثال آن از تاویلات رکیکه علیله همه هباء منبث و نهایت رکیک و غث بر آمد و للّه الحمد علی ذلک و نیز متفرع فرمودن حق تعالی نفی احبیّت غیر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بخلق آن حضرت از نور نبوی و مسبب فرمودن خطاب جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در شب معراج بلغت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام باحبیّت آن حضرت و اطمینان قلب جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم باین خطاب عالی نصاب همه دلائل صریحه قاطعه و براهین واضحه ساطعه است بر افضلیت و احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از سائر خلق بسوی افضل خلائق صلی اللّه علیه و آله ما ذر شارق و برق بارق پس مقصود اهل حق بحمد اللّه تعالی باحسن وجوه حاصل و شبهات مسوّلین و مأوّلین باطل و تخدیعات و تلمیعات مدغلین مندفع و زائل گردید و حق واجب الانقیاد و الاذعان بنهایت مرتبۀ وضوح و عیان رسید و از لطائف مقام آنست که سیّد علیخان مدنی این حدیث شریف را بسندی روایت فرموده که اکثر آن روایت ابناء عن الاباء می باشد حیث قال فی کتاب التذکرة حدثنا والدی السیّد الاجلّ احمد نظام الدّین عن والده السّیّد الجلیل محمّد معصوم عن شیخه المحقق المولی محمّد امین الأسترآبادی عن شیخه طراز المحدثین المیرزا محمّد الأسترآبادی عن السیّد أبی محمّد محسن قال حدثنی أبی علی شرف الآباء عن ابیه منصور غیاث الدین استاذ البشر عن ابیه محمّد صدر الحقیقة

عن ابیه منصور غیاث الدین عن ابیه محمد صدر الدین عن ابیه ابراهیم شرف الملة عن ابیه محمد صدر الدین عن ابیه اسحاق عزّ الدین عن ابیه علی ضیاء الدین عن ابیه عربشاه زین الدّین عن ابیه أبی الحسن الامیر نجیب الدین عن ابیه الامیر خطیر الدین عن ابیه أبی علی الحسن جمال الدین عن ابیه أبی جعفر الحسین العزیزی عن ابیه أبی سعید علی عن ابیه أبی ابراهیم زید الاعثم عن ابیه أبی شجاع علی عن ابیه أبی عبد اللّه محمّد عن ابیه علی عن ابیه أبی عبد اللّه جعفر عن ابیه احمد السّکین عن ابیه جعفر عن ابیه أبی جعفر محمد عن ابیه زید الشهید عن ابیه علی زین العابدین عن ابیه الحسین سیّد الشّهداء عن ابیه امیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام قال سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول و قد سئل بایّ لغة خاطبک ربّک لیلة المعراج قال خاطبنی بلسان علیّ فالهمنی ان قلت یا ربّ خاطبتنی أم علیّ فقال یا احمد انا شیء لیس کالاشیاء لا أقاس بالناس و لا

ص: 599

اوصف بالشبهات خلقتک من نوری و خلقت علیا من نورک فاطلعت علی سرائر قلبک فلم اجد فی قلبک احبّ من علی بن أبی طالب فخاطبتک بلسانه کیما یطمئن قلبک توضیح اقول هذا الحدیث الشریف رواه ایضا ابو المویّد الموفق بن احمد الخوارزمی المعروف باخطب خوارزم فی الباب السّادس من کتاب مناقب امیر المؤمنین علیه السّلام بسند آخر و تغییر یسیر فی متنه و نصّه

اخبرنا ابو القسم نصر بن محمّد بن علی بن زیرک المقری حدثنا والدی ابو بکر محمّد قال حدثنا ابو علی عبد الرحمن بن محمّد بن احمد النّیسابوری حدثنا احمد بن محمّد بن عبد اللّه الناینجی البغدادی من حفظه بدینور حدثنا محمّد بن جریر الطبری حدثنا محمّد بن حمید الرازی حدثنا العلاء بن الحسین الهمدانی حدثنا ابو مخنف لوطین یحیی الازدی عن عبد اللّه بن عمر قال سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و سئل بایّ لغة خاطبک ربّک لیلة المعراج قال خاطبنی بلغة علیّ فالهمنی ان قلت یا ربّ خاطبتنی أم علیّ فقال یا محمّد انا شیء لا کالاشیاء لا أقاس بالناس و لا اوصف بالشبهات خلقتک من نوری و خلقت علیا من نورک فاطّلعت علی سرائر قلبک فلم اجد احدا الی قلبک احبّ من علیّ بن أبی طالب فخاطبتک بلسانه کیما یطمئن قلبک انتهی و اللّغة کاللّسان کما تطلق علی ما یعبّر به کلّ قوم من أغراضهم کلغة العرب و لغة العجم تطلق علی ما یعبّر به الانسان الواحد من غرضه من النّطق و تقطیع الصّوت الّذین تمتاز بهما الاشخاص بعضها عن بعض و یعبر عنها باللّهجة فقول السّائل فی الحدیث بایّ لغة خاطبک ربّک یحتمل المعنیین و

قوله خاطبنی بلسان علیّ او بلغة علیّ کما فی روایة الخوارزمی مراد به المعنی الثانی و هو یتضمّن الجواب عن المعنی الاول ایضا ان کان مرادا لان لغة علی علیه السّلام کانت عربیة و قاس الشیء بالشیء قدره به أی جعله علی مقداره و الشّبهات جمع شبهة کغرفة و غرفات قال فی القاموس الشبهة بالضمّ الالتباس و المثل انتهی و إرادة المعنی الثانی هنا اظهر أی لا اوصف بالامثال و ان کان المعنی الاوّل ایضا ظاهرا

صلی اللّه علیه و سلم و هو رافع یدیه یقول اللّهمّ لا تمتنی حتی ترینی علیّا قلت هذا حدیث عال اخرجه ابو عیسی محمّد بن عیسی الترمذی فی صحیحه و وقع إلینا عالیا من غیر هذا الطریق لکن اقتصرنا علی هذا لشهرته عند اهل النقل و رزندی در نظم در السمطین گفته و

عن أم عطیّة ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بعث علیّا فی سریّة فسمعته یقول اللّهم لا تمتنی حتی ترینی علیّا و قمر الدین در نور الکریمتین گفته مبین آن جناب وقتی که حضرت امیر را همراه جیشی می فرستاد هر دو دست برداشته دعا می کرد

اللّهمّ لا تمتنی حتی ترینی علیّا و اسامه را با وجود رحبیّت و شیخین را با وصف افضلیّت و اکملیّت و قرب و معیّت در معرض موت بسوی موته فرستاد و می دانست که درین بیماری ازین عالم می روم و ملحق برفیق اعلی می شوم اگر چه ظاهر آنست که حکم برفتن صدیق اکبر بامر

مروا ابا بکر فلیصلّ بالناس منسوخ شده باشد لکن در خصوصیت مذکوره قدحی ندارد و انتهی و حسام الدین در مرافض گفته و

عن أمّ عطیّة قالت بعث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم جیشا فیهم علی کرم اللّه وجهه قالت فسمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و هو رافعی یدیه یقول اللّهمّ لا تمتنی حتی ترینی علیّا رواه الترمذی أمّ عطیّه که از کبار صحابیاتست همراه آن حضرت علیه الصّلوة و التحیة بغزا می رفت و بیمار داری بیماران می کرد می گفت فرستاد پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و سلم لشکری را که در انها علی بود کرم اللّه وجهه گفت أم عطیه بس شنیدم پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و سلم را و حال آنکه آن حضرت بردارنده بود هر دو دست خود را بدعا که می گفت خداوندا نمیران مرا تا آنکه بنمائی مرا علی را روایت کرد این حدیث را ترمذی این دلالت می کند بر کمال محبّت سرور انبیا با علی مرتضی و تالم بفراق و جدائی آن شیر خدا انتهی و مرزا محمد بن معتمد خان بدخشی در مفتاح النجا گفته و

اخرج عن أم عطیّة رضی اللّه عنها قالت بعث رسول اللّه جیشا فیهم علی قالت فسمعت رسول اللّه و هو رافع یدیه یقول اللّهم لا تمتنی حتی ترینی علیا و نیز میرزا محمّد بن معتمد خان بدخشی در رساله رد البدعه در فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته و هم ترمذی از أم عطیه رضی اللّه عنها آورده که رسول صلی اللّه علیه و سلم را که دست بدعا برداشته می گفت

اللّهم لا تمتنی حتی ترینی علیا انتهی ازین روایت که اعلام سنیه روایت آن کرده اند و در صحاح شان موجودست بکمال وضوح و ظهور ظاهرست که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم با جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بحدّی محبّت می فرمود که هر گاه آن جناب آن حضرت را در بعض جیوش فرستاده بود بدرگاه خداوند عالم دعا فرمود که نمیران مرا تا آنکه بنمای مرا علی را و بلاغت این کلام سرور انام صلی اللّه علیه و آله الکرام در اظهار احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بذروه علیا رسیده است و ظهور احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از ان بکمال ثبوت متحقق و از همین جاست که قمر الدین صاحب نور الکریمتین این حدیث را در معرض اثبات این معنی که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را با جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم خصوصیتی بود که دیگری در آن شرکت نداشت آورده کما لا یخفی علی من راجع کتابه و نیز قمر الدین متصل بهمین حدیث چنانچه شنیدی بقول خود و اسامه را با وصف حبیّت و شیخین را با وصف افضلیّت و اکملیت و قرب و معیّت الخ صراحة ظاهر کرده که اسامه و شیخین با وصف آنکه حسب مزعوم او اسامه بحبیّت و شیخین بافضلیّت و اکملیّت و قرب و معیّت اتصاف داشتند باین مرتبت فائز نشدند زیرا که آن حضرت ایشان را در مرض موت خود بسوی موته فرستاد و حسام الدین صاحب مرافض نیز افاده نموده که این حدیث دلالت می کند بر کمال محبّت سرور انبیا با علی مرتضی او تالم بفراق و جدائی آن شیر خدا بالجمله در دلالت این حدیث شریف بر احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام اولو الالباب را

ص: 601

محل و مقام ارتیاب نیست و هر گاه احبیّت عامه تامّه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بحیث لا مساغ فیه للتاویل ثابت گردید بطلان تاویلات مخاطب رفیع الدرجات بکمال وضوح و ظهور رسید

رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الدقّ فانکرته أم سلمة فقال لها رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قومی فافتحی له الباب فقالت یا رسول اللّه من هذا الذی بلغ من خطره ما افتح له الباب فاتلقاه بمعاصمی و قد نزلت فی آیة من کتاب اللّه بالامس فقال کالمغضب ان طاعة الرسول طاعة اللّه و من عصی الرسول فقال عصی اللّه ان بالباب رجلا لیس بالنزق و لا الخرق یحبّ اللّه و رسوله و یحبّه اللّه و رسوله ففتحت له الباب حتّی إذا لم یسمع حسّا و لا حرکة و صرت الی خدری استاذن فدخل فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أ تعرفینه قلت نعم هذا علی بن أبی طالب قال صدقت سجیّته من سجیّتی و لحمه من لحمی و دمه من دمی و هو عیبة علمی اسمعی و اشهدی هو قاتل الناکثین و القاسطین و المارقین من بعدی اسمعی و اشهدی لو ان عبدا عبد اللّه الف عام من بعد الف عام بین الرکن و المقام ثم لقی اللّه مبغضا لعلّی لاکبّه اللّه یوم القیمة علی منخریه فی نار جهنّم ازین روایت سراسر هدایت در کمال وضوحست که هر گاه حضرت أم سلمه رضی اللّه عنها در فتح باب برای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام تامل و تثبط کرد و گفت یا رسول اللّه من هذا الذی بلغ من خطره ما افتح له الباب فاتلقاه بمعاصمی و قد نزلت فیّ آیة من کتاب اللّه بالامس جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم پس از اظهار وجوب طاعت خود ارشاد فرمود

انّ بالباب رجلا لیس بالترق و لا الخرق یحبّ اللّه و رسوله و یحبّه اللّه و رسوله و پر ظاهرست که فرمودن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم این کلام را درین مقام دلیل واضح بر احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسوی خدا و رسول می باشد زیرا که مقام مقام این معناست که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بر حضرت أم سلمه رضی اللّه عنها عظم خطر و علو شأن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نسبت بدیگر اصحاب ثابت فرماید پس اگر مقصود آن جناب ازین کلام اثبات محض محبت خدا و رسول بآنجناب باشد مناسب مقام نخواهد شد چه محض محبّت خدا و رسول برای دیگر مؤمنین هم ثابتست پس لابدّ این محبّت خدا و رسول که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم برای جناب امیر المؤمنین ثابت فرموده زائد از محبت خدا و رسول برای دیگر مؤمنین و بمعنی احبیّتست و هذا هو المطلوب و نیز چون ازین حدیث شریف ظاهرست که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بعد ورود جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از جمله مفاخر عظیمه آن حضرت بخطاب حضرت أم سلمه رضی اللّه عنها منقبتی چند بیان فرموده که هر یکی از ان بر افضلیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و مساوات آن جناب با جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم دلیلی قاطع و برهانی ساطع ست پس باین قرینه رزینه نیز بلا شبهه مراد از محبوبیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نزد خدا و رسول احبیّت مستلزمه افضلیّت خواهد بود و حیث ثبت بحمد اللّه الوهاب*من هذا الحدیث الشریف المستطاب*انّ امیر المؤمنین علیه السّلام احبّ الی اللّه و الی الرسول من جمیع الاصحاب*آضت قاطبة التاویلات الی التباب*و طاحت کل التسویلات بلا ارتیاب*

المندیل و وضعته علی منکبی الایمن و أومأت الی الماء فإذ الماء یفیض علی کفّی فتطهّرت و اسبغت الطّهر و لقد وجدته فی لین الزبد و طعم الشهد و رائحة المسک ثم التفتّ و لا ادری من وضع السطل و المندیل و لا ادری من اخذه فتبسّم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی وجهه و ضمّه الی صدره فقبّل ما بین عینیه ثم قال یا ابا الحسن الا ابشّرک ان السّطل من الجنّة و الماء و المندیل من الفردوس الاعلی و الّذی هیّأک للصّلوة جبرئیل و الذی مندلک میکائیل و الّذی نفس محمّد بیده ما زال اسرافیل قابضا بیده علی رکبتی حتی لحقت معی الصلوة اقیلو منی النّاس علی حبّک و اللّه تعالی و ملائکته یحبّونک فوق السّماء این روایت شریفه دلالت صریحه دارد بر آنکه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم نهایت محبّت با جناب امیر المؤمنین علیه السّلام داشت و شناعت لوم لائمین بر محبّت آن حضرت بحبّ حق تعالی و ملائکه آن حضرت را ظاهر می فرمود و ظاهرست که مراد ازین حب حب اکمل و ابلغست که برای دیگری ثابت نشده چنانچه سیاق و سباق روایت بر آن دلالت دارد پس احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نزد حق تعالی و ملائکه و جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم صراحة ازین روایت ثابت گردید و تاویلات زائغه و توجیهات کاسده متنطعین که بمزید حیص و بیص در حدیث طیر آورده بودند از هم پاشید

صلی اللّه علیه و سلم ثم وضع راسه ثم قال ادعوا لی حبیبی فقلت ویلکم ادعوا له علی بن أبی طالب فو اللّه ما یرید غیره فلمّا راه اخرج الثوب الذی کان علیه ثم ادخله فیه فلم یزل یحتضنه حتی قبض و یده علیه و محمد بن یوسف الکنجی الشافعی در کفایة الطالب گفته

اخبرنا ابو محمد عبد العزیز بن محمد بن الحسن الصّالحی اخبرنا الحافظ ابو القاسم الدمشقی اخبرنا ابو غالب بن البنّاء اخبرنا ابو الغنائم بن المامون اخبرنا امام اهل الحدیث ابو الحسن الدّار قطنی اخبرنا ابو القسم حسن بن محمّد بن بشر الحلی حدثنا علی بن الحسین بن عبید بن کعب حدثنا اسماعیل بن ابان حدّثنا عبد اللّه بن مسلم الملائی عن ابیه عن ابراهیم عن علقمة و الاسود عن عائشة رضی اللّه عنها قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و هو فی بیتها لما حضره الموت ادعوا لی حبیبی فدعوت له ابا بکر فنظر إلیه ثم وضع راسه ثم قال ادعوا لی حبیبی فدعوت له عمر فلما نظر إلیه وضع راسه ثم قال ادعوا لی حبیبی فقلت ویلکم ادعوا له علیّا فو اللّه ما یرید غیره فلما راه اخرج الثوب الذی کان علیه ثم ادخله فیه فلم یزل یحتضنه حتی قبض و یده علیه قلت رواه محدث الشام فی کتابه کما اخرجناه قال قال الدّارقطنی تفرد به مسلم الملائی و هو قریب فی مثل هذا و ابو یعلی در مسند خود گفته

ثنا ابو یعلی ثنا کامل بن طلحة ثنا ابن لهیعة حدثنی حی بن عبد اللّه المغازلی عن أبی عبد الرحمن الحلبی عن عبد اللّه بن عمرو انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال فی مرضه ادعوا لی اخی فدعوا له ابا بکر فاعرض عنه ثم قال ادعوا لی اخی فدعوا له عمر فاعرض عنه ثم قال ادعوا لی اخی فدعی له عثمان فاعرض عنه ثم قال ادعوا لی اخی فدعی له علیّ بن أبی طالب فستره بثوب و اکبّ علیه فلمّا خرج من عنده قیل له ما قال قال علمنی الف باب کل باب یفتح الف باب و محب الدین طبری در ریاض نضره در فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته ذکر اختصاصه بادخال النبی صلی اللّه علیه و سلم ایاه معه فی ثوب یوم توفّی صلی اللّه علیه و سلم و احتضانه ایّاه الی ان قبض

عن عائشه رضی اللّه عنها قالت قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لما حضرته الوفاة ادعوا لی حبیبی فدعوا له ابا بکر فنظر ثم وضع راسه ثم قال ادعوا لی حبیبی فدعوا له عمر فلمّا نظر إلیه وضع راسه ثم قال ادعوا لی حبیبی فدعوا له علیّا فلمّا رآه ادخله معه فی الثوب الّذی کان علیه فلم یزل یحتضنه حتی قبض و یده علیه خرجه الرازی و نیز محب طبری در ذخائر العقبی در فضائل آن حضرت گفته

ذکر انه ادخله النبی صلی اللّه علیه و سلم فی ثوبه یوم توفّی و احتضنه الی ان قبض عن عائشة قالت قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لما حضرته الوفاة ادعوا لی حبیبی فدعوا له ابا بکر فنظر إلیه ثمّ وضع راسه فقال ادعوا لی حبیبی فدعوا له عمر فلمّا نظر إلیه وضع راسه ثم قال ادعوا لی حبیبی فدعوا له علیّا رضی اللّه عنه فلمّا رآه صلی اللّه علیه و سلم ادخله فی الثوب الّذی کان علیه فلم یزل یحتضنه حتی قبض صلی اللّه علیه و سلم و یده علیه رضی اللّه عنه اخرجه الرّازی و شهاب الدین احمد در توضیح الدلائل گفته

عن عائشة رضی اللّه عنها قالت قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و علی آله و سلم و بارک و سلم لما حضرته الوفاة ادعوا لی حبیبی فدعوا له أبا بکر فنظر إلیه ثم وضع راسه ثم قال ادعوا لی حبیبی فدعوا له عمر فلمّا نظر إلیه وضع راسه ثم قال ادعوا لی حبیبی فدعوا علیّا فلمّا رآه ادخله فی الثوب

ص: 605

الذی کان علیه فلم یزل یحتضنه حتی قبض و یده علیه رواه الطبری و قال اخرجه الرازی و رواه الصالحانی باسناده عن سلیمان الحافظ و عن ابن مردویه باسناده و لفظه عن عائشة رضی اللّه عنها قالت قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و علی آله و بارک و سلّم و هو فی بیتی لما حضره الموت ادعوا لی حبیبی فدعوت ابا بکر فنظر إلیه رسول اللّه صلی اللّه علیه و علی آله و بارک و سلّم ثم وضع ثم قال ادعوا لی حبیبی فقلت ویلکم ادعوا له علی بن أبی طالب فو اللّه ما یریده غیره فلمّا رآه اخرج الثوب الّذی کان علیه ثم ادخله فیه فلم یزل یحتضنه حتی قبض و یده علیه و ابراهیم بن عبد اللّه یمنی وصابی در کتاب الاکتفاء گفته

عن عائشة رضی اللّه عنها قالت قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لما حضرته الوفاة ادعوا لی حبیبی فدعوا له ابا بکر فنظر إلیه ثم وضع راسه ثم قال ادعوا لی حبیبی فدعوا له عمر فلمّا نظر إلیه وضع راسه ثم قال ادعوا لی حبیبی فدعوا له علیّا فلمّا راه ادخله معه فی الثوب الذی کان علیه فلم یزل یحتضنه حتی قبض و یده علیه اخرجه التمام الرازی فی فوائده و احمد بن الفضل بن محمد باکثیر در وسیلة المال گفته عن عائشة رضی اللّه عنها قالت قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لما حضرته الوفاة ادعوا لی حبیبی فدعوا له ابا بکر فنظر إلیه ثم وضع راسه فقال ادعوا لی حبیبی فدعوا له عمر فلمّا نظر إلیه وضع راسه ثم قال ادعوا لی حبیبی فدعوا علیّا فلمّا راه ادخله معه فی الثوب الذی کان علیه فلم یزل یحتضنه حتی قبض و یده علیه اخرجه الدار قطنی و این روایت سراپا هدایت بعد جمع طرق دلالت صریحه دارد بر آنکه جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم وقت حضور وفات ارشاد فرمود

ادعوا لی حبیبی پس حاضرین عتیق را طلب کردند و هر گاه نظر مبارک جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم بر عتیق افتاد اعراض ازو فرموده سر مبارک را بزیر نهاد و بار دیگر کلمه ادعوا لی حبیبی ارشاد فرمود تا ظاهر گردد که آن حضرت ابو بکر را از حبیبی نخواسته و او را درین حالت نازک طلب نداشته باز مردم عمر را طلب کردند بزعم آنکه شاید مراد از حبیبی صدیق عتیق باشد و این زعمشان هم باطل و بی اصل بر آمد که هر گاه آن حضرت ثانی را دید روی مبارک ازو درهم کشید که سر مبارک بزیر نهاد و اجازت جلوس او را هم مثل اوّل نداد بلکه بوضع راس شریف اظهار مزید کراهت و اعراض و تعنیف فرمود چون این معامله که دلالت صریحه بر حط مرتبت و نقض منزلت فلان و بهمان دارد حضرت عائشه ملاحظه فرمود بی طاقت گردیده داعین غیر را عین و سامعین غیر و اعین را که مراد ارشاد باسداد سرور انبیای امجاد صلی اللّه علیه و آله الی یوم التناد ندر یافتند و بر خلاف مقصود سرور کائنات علیه و آله آلاف التّحیات در وقت حضور وفات دو بار امر ناگوار بر روی کار آوردند معاتب بکلمه ویلکم که مثبت ذم و لوم عظیم در حق ایشانست مخاطب ساخته پرده از روی کار برگشاد و بمراد و مقصود اصلی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم از لفظ حبیبی تصریح فرمود و ارشاد نمود که طلب کنید برای او یعنی جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و سلم علی را و برین هم اکتفا نفرموده حلف شرعی بنام ایزد قهّار یاد کرده ارشاد فرمود که اراده نمی کند یعنی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم غیر او را یعنی غیر علی را پس قطعا و حتما بکمال صراحت و بداهت واضح و لائح گردید که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام احبّ بود از شیخین بسوی جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم بلکه ثابت و متحقق شد که ابو بکر و عمر چه جا ثالث ثلاثه مصداق حبیب حبیب ربّ العالمین

ص: 606

هم نبودند تا بمصداق احبیّت چه رسد و چون این واقعه دالّه بر احبیّت و افضلیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام قرب وفات جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم ظاهر و واقعشده پس در استقرار و قطعیت مفاد آن که احبیّت و افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السلامست شکی و ریبی و قال و قیل منابذین پر تسویل و تضلیل را در ان مجالی و موقعی نیست و الحمد للّه تعالی که از ملاحظه این حدیث شریف جمیع تاویلات واهیه فظیعه و توجیهات رکیکه شنیعه شاه صاحب و اسلافشان در باب حدیث طیر مثل تاویل احبیّت باحبیّت فی الاکل یا تقدیر من یا احتمال خروج شیخین و مثل آن همه مدفوع و مردود و مقموع و مطرود گردید و للّه الحمد علی ذلک حمدا جمیلا و مخفی نماند که چنانچه این احادیث و اخبار جناب سرور مختار صلی اللّه علیه و آله ما تغردت الاطیار دلالت صریحه بر احبیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسوی خدا و رسول علی العموم و الاستغراق دارد همچنین بسیاری از افادات صریحه و تصریحات صحیحه صحابه کرام و مصاحبین جناب خیر الانام صلی اللّه علیه و آله الکرام که نبذی از ان انشاء اللّه المنعام در وجوه آتیه مبین می شود نیز نص برین مقصود محمود می باشد پس اگر حضرات اهل تسنن بمزید عصبیّت و عناد افهام اهل حق و سداد را در فهم احادیث و اخبار جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم با آنکه هیچ شک و شبهه در دلالت آن بر احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نیست متهم بوهم و خطا نمایند و دیده و دانسته مدافعت عیان و مصادمت بداهت را کار فرمایند در قبول ارشادات صریحه صحابه کرام کدام محل کلامست

الا تخبرنی باحبّ النّاس إلیک فانّی اعرف انّ احبّ النّاس إلیک احبّهم الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال أی و ربّ الکعبة انّ احبّهم الیّ احبّهم الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم هو ذلک الشیخ و اشار الی علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه اخرجه الملاّ فی سیرته و شهاب الدین احمد در توضیح الدلائل علی ترجیح الفضائل گفته

عن معاویة بن ثعلبة قال جاء رجل الی أبی ذرّ رضی اللّه عنه و هو فی مسجد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و بارک و سلم فقال یا ابا ذرّ الا تخبرنی باحبّ الناس إلیک فانی اعرف انّ احبّ النّاس إلیک احبّهم الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال أی و ربّ الکعبة احبّهم الیّ احبّهم الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم هو ذاک الشیخ و اشار الی علیّ بن أبی طالب کرّم اللّه وجهه رواه الطّبری و قال خرجه الملاّ فی سیرته این روایت شریفه دلالت واضحه دارد بر آنکه حسب تصریح صریح حضرت ابو ذر غفاری بجواب سؤال سائلی که سؤال از احبّ ناس بسوی حضرت ابو ذر نموده و جزم و حتم نموده بآنکه احبّ ناس بسوی حضرت أبی ذر احبّ ناس بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم خواهد بود جناب امیر المؤمنین علیه السّلام احبّ ناس بسوی جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم بوده و بهمین جهت آن جناب نزد حضرت أبی ذر احبّ ناس بود و ظاهرست که مراد درین حدیث شریف احبیّت عامّه مطلقه است زیرا که اوّلا قرینه تخصیص این احبّ باحبّ فی الاکل و مثل آن مفقودست و ثانیا پر ظاهرست که غرض سائل سؤال از احبّ عام مطلق بود و الا سؤال از احبّ فی الجملة سؤال مهمل و بیفائده است و اگر غرض سائل سؤال از احبیّت خاصه می بود می بایست که ذکر آن قسم خاص می کرد و با وصف آنکه غرض سائل سؤال از قسم خاص باشد و باز کلام بی قید گفتن بدان می ماند که غرض شخصی سؤال باشد ازین که اعلم ناس در نحو کیست و باز پرسد که اعلم کیست که بلا شبهه درین صورت این سؤال صریح الاختلال خواهد بود و سؤال از اعلم فی الجمله حاصلی ندارد و پس معلوم شد که بلا شبهه غرض سائل سؤال از احبّ مطلق غیر مقیّد بوده و بالفرض اگر سائل در ادای مقصود خطا کرده پس حضرت ابو ذر بآن همه جلالتشان و معرفت حقائق چگونه مماشات با او می فرمود و جواب سؤال از احبّ غیر مقیّد می داد بلکه ارشاد می فرمود که اگر غرض تو از احبّ احبّ خاص ست پس فلان کس در فلان صفت احبّ بوده و فلان کس در فلان صفت تا هدایت سائل و ایقاظ غافل و تنبیه ذاهل و تعلیم جاهل بوجه بلیغ حاصل و شبهه و ارتیاب زائل می شد پس عدول از ان نمودن و تخصیص احبیّت بجناب امیر المؤمنین علیه السّلام روبروی آن جناب نمودن دلیل صریحست بر آنکه احبّ ناس اوّل و بعد او ثانی و بعد او ثالث نبودند بلکه احبّ ناس وصی حضرت خیر النّاس صلی اللّه علیه و آله صلاة بعدت عن الوهم و القیاس بوده و للّه الحمد و المنّة که ازین تقریر متین باطل شد تاویل احبیّت در کلام حضرت أبی ذر با احبیّت فی الجمله یا احبیّت ببعض حیثیات و اعتبارات که مفید افضلیّت عامّه نباشد پس بحمد اللّه تعالی ظاهر شد که تاویلات علیه و تسویلات غیر جمیله متغطرسین باغضین در حدیث طیر مبنی بر نهایت تعصّب و ناحق کوشی و ناشی از تعامی صریح از حق و چشم پوشیست

آنکه حاکم در مستدرک گفته

حدّثنا ابو العبّاس محمّد بن یعقوب حدّثنا العبّاس بن محمّد الدوری حدّثنا شاذان الاسود ابن عامر حدثنا جعفر بن زیاد الاحمر عن عبد اللّه بن عطا عن عبد اللّه بن بریدة عن ابیه قال کان احبّ النّساء الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فاطمة و من الرّجال علی هذا حدیث صحیح الاسناد و لم یخرجاه و میرزا محمد بن معتمد خان در مفتاح النجا گفته و

اخرج الی الترمذی عن بریدة قال کان احبّ الناس الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فاطمة و من الرّجال علیّ و مولوی مبین در وسیلة النجاة گفته

عن بریدة قال کان احبّ النساء الی رسول اللّه فاطمة و من الرجال علی الی ان قال بعد ذکر روایة جمیع بن عمیر الآتیة اخرج هذه الاحادیث الحاکم فی المستدرک ازین حدیث صحیح ظاهرست که بریده بتصریح تمام افاده کرده که احبّ الرّجال بسوی جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام بوده پس افاده بریده مفید برد یقین باحبیّت جناب امیر المؤمنین علیه آلاف سلام ربّ العالمین و دافع تشکیکات معاندین و رافع تسویلات جاحدین و مزیل تخدیعات حائدینست و اگر هنوز هم با این همه تصریحات بالغة الظهور شفای صدور مبدعین غرائب امور نشده باشد ناچار در وجوه آتیه احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام باعترافات مکرّر و تصریحات محرّر و ارشادات مقرر حضرت عائشه پاره جگر و نور بصر و ضیاء نظر حضرت اول جلیل الخطر که در هوای او و حلیف و سمیرش امثال این تاویلات علیله و تسویلات ضئیله و خرافات رکیکه و خزعبلات مضحکه بل مبکیه اختراع می نمایند نمایم و قصب السّبق در تبکیت و اسکات و الزام و افحام الدّ الخصام بعون الرّبّ المنعام ربایم

ترمذی در صحیح خود گفته

حدثنا حسین بن یزید الکوفی نا عبد السّلام بن حرب عن أبی الحجّاف عن جمیع بن عمیر التیمی قال دخلت مع عمتی علی عائشة فسئلت أی النّاس کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قالت فاطمة فقیل من الرّجال قالت زوجها ان کان ما علمت صواما قواما هذا حدیث حسن غریب و حاکم در مستدرک گفته

حدّثنی ابو بکر بن أبی دارم حدّثنا ابراهیم بن عبد اللّه العبسی حدثنا مالک بن اسماعیل النّهدی حدثنا عبد السّلام بن حرب عن أبی الجحّاف عن جمیع بن عمیر قال دخلت مع عمّتی علی عائشة فسألت أیّ النّاس کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قالت فاطمة قیل فمن الرّجال قالت زوجها ان کان ما علمته صوّاما قوّاما هذا حدیث صحیح الاسناد و لم ینحر جاه؟ ؟ ؟ و ابو الحسن بن الاثیر در اسد الغابه گفته

اخبرنا ابراهیم بن محمّد و غیرهم باسنادهم عن الترمذی حدثنا حسین بن یزید الکوفی حدثنا عبد السّلام بن حرب عن أبی الحجّاف عن جمیع بن عمیر التیمی قال دخلت مع عمّتی علی عائشة فسألت أیّ النّاس کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قالت فاطمة قیل من الرّجال قالت زوجها ان کان ما علمت صوّاما قوّاما و محب طبری در ریاض نضره گفته ذکر اختصاصه باحبیّة النّبی صلی اللّه علیه و سلم

عن عائشة سئلت أی الناس احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قالت فاطمة فقیل من الرّجال قالت زوجها ان کان ما علمت صواما قواما خرجه الترمذی و قال حسن غریب و نیز در ذخائر العقبی گفته

ذکر انه رضی اللّه عنه کان احبّ النّاس الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عن عائشة سئلت أیّ النّاس کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قالت فاطمة قیل من الرّجال قالت زوجها اخرجه الترمذی و قال هذا حدیث حسن غریب و شهاب الدین احمد در توضیح الدلائل علی ترجیح الفضائل گفته

عن عائشة رضی اللّه عنها سئلت أی الناس احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و بارک و سلم قالت فاطمة قیل من الرّجال قالت زوجها ان کان ما علمت صوّاما قوّاما رواه الطّبری و قال اخرجه الترمذی و قال حسن غریب و شیخ بن عبد اللّه العیدروس در عقد نبوی و سر مصطفوی گفته و

اخرج التّرمذی عن عائشة رضی اللّه عنها قالت کانت فاطمة احبّ النّساء الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و زوجها علیّ احبّ الرّجال إلیه و ابراهیم بن عبد اللّه الوصابی در کتاب الاکتفاء گفته

عن عائشة رضی اللّه عنها و قد سئلت أیّ الناس احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قالت فاطمة قیل من الرجال قالت زوجها ان کان ما علمت صوّاما قواما اخرجه الترمذی فی جامعه و قال حسن غریب و میرزا محمد بن معتمد خان بدخشی در مفتاح النّجا گفته

اخرج الترمذی عن جمیع بن عمیر رضی اللّه عنه قال دخلت مع عمّتی علی عائشة فسألت أیّ النّاس کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قالت فاطمة قیل من الرّجال قالت زوجها و قمر الدّین در نور الکریمتین گفته و نیز جمیع بن عمیر روایت می کند

دخلت مع عمّتی علی عائشة فسألت أیّ النّاس کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قالت فاطمة فقیل من الرّجال قالت زوجها رواه الترمذی و شاه ولی اللّه در مقدمه سنیّه گفته و

سئلت عائشة رضی اللّه عنها أیّ النّاس کان احبّ

ص: 610

الی رسول اللّه قالت فاطمة فقیل من الرّحال قالت زوجها ازین روایت بوضوح تمام ظاهرست که اولا حضرت عائشه مجتهده بتصریح صریح احبیّت جناب فاطمه علیها السّلام بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم ظاهر فرمود و هر گاه حضرتش را از احب رجال بسوی آن جناب سؤال کردند مزید انصاف و حق پژوهی را کارفرما شد و تصریح فرمود که احب الناس بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم از رجال زوج جناب فاطمه علیها السّلام بود پس بحمد اللّه تعالی بعد این اقرار صریح و اعتراف صحیح در ثبوت احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از شیخین و دیگر اصحاب جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم شبهه باقی نماند و واضح گردید که اگر کسی دیگر احب می بود لابد حضرت عائشه او را ذکر می کرد و بذکر احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام خلاف عادت خود نمی کرد چه عدم استطاعت او ذکر امیر المؤمنین علیه السّلام را بخیر حسب شهادت ابن عباس واضح و دیگر شواهد کثیره عداوت او با جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر ناظر کتب و اسفار لائح پس چگونه امکان داشت که حضرت او با وصف علم باحبیّت دیگری خاصّه احبیت والد ماجد خود در مثل این مقام اعراض از ان فرماید و احبیّت کسی که ذکرش را بخیر استطاعت ندارد ثابت نماید این نیست مگر از آثار علوم حق که خداوند عالم بر زبان عائشه این کلمه حق جاری فرمود و امر واقع را بشهادت مثل این عنوده کنوده کفلق الصبح روشن نمود

احبیّت اول و ثانی صریح تکذیب حضرت صدّیقه است العیاذ باللّه من ذلک و التورّط فیما هو من افحش المهالک و نسائی در خصائص گفته

اخبرنی محمد بن آدم المصیصی قال ثنا ابن أبی عتبه عن ابیه عن أبی اسحاق عن جمیع و هو ابن عمیر قال دخلت مع أمّی علی عائشة و انا غلام فذکرت لها علیّا فقالت ما رایت رجلا کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم منه و لا امرأة احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من امرأته و نیز نسائی در خصائص گفته

اخبرنا عمرو بن علیّ البصری قال ثنی عبد العزیز بن الخطّاب قال ثنا محمد بن اسماعیل بن رجاء الزبیدی عن أبی اسحاق الشیبانی عن جمیع بن عمیر قال دخلت مع أمّی علی عائشة رضی اللّه عنها فسمعتها تسألها من وراء الحجاب عن علی فقالت سالتنی عن رجل ما اعلم احدا کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم منه و لا احبّ من امرأته و ابو یعلی در مسند خود گفته

نبا الحسن بن حمّاد الکوفی نبا ابن عتبه عن ابیه عن الشیبانی عن جمیع بن عمیر قال دخلت مع أمّی علی عائشة فسألتها عن علی فقالت ما رایت رجلا احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم منه و لا امرأة کانت احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من امرأته و ابن عبد ربّه اندلسی در کتاب العقد گفته ابو الحسن

قال ذکر علی عند عائشة فقالت ما رأیت رجلا احبّ الی رسول اللّه منه و لا رایت امرأة کانت احبّ إلیه الحدیث الخامس و الثلاثون

یرفعه الی جمیع بن عمیر قال دخلت علی عائشة مع أبی و انا غلام فذکرنا لها علیّا فقالت ما رایت رجلا احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم منه و اخطب خوارزم در مناقب گفته و

اخبرنا الشیخ الامام عین الائمة ابو الحسن علی بن احمد الکراسی الخوارزمی رحمه اللّه قال حدثنا القاضی الامام الاجلّ شمس القضاة جمال الدین احمد قال اخبرنا محمّد بن علی الزینبی قال حدثنا محمد بن علی بن عبد الرحمن قال ثنا ابو الطیب محمّد بن الحسین النمیلی قال حدثنا زید ان قال حدثنا یوسف بن سابق قال حدثنا ابن عتبة عن ابیه عن أبی اسحاق الشیبانی عن جمیع بن عمیر عن عائشة قال دخلت علیها و انا غلام فذکرت لها علیّا فقالت ما رأیت رجلا قطّ احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من علی و لا امرأة احبّ إلیه من امرأته و محبّ الدّین طبری در ریاض نضره گفته و عنها أی

عن عائشة و قد ذکر عندها علی فقالت ما رایت رجلا کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم منه و لا امرأة احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من امرأته خرجه المخلّص و الحافظ الدمشقی و نیز در ذخائر العقبی گفته و

عن عائشة رضی اللّه عنها و قد ذکر عندها علی رضی اللّه عنه فقالت ما رایت رجلا کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم منه و لا امرأة احبّ إلیه من امرأته اخرجه المخلص الذهبی و الحافظ ابو القاسم الدّمشقی و شهاب الدّین احمد در توضیح الدلائل علی ترجیح الفضائل گفته

عن عائشة رضی اللّه عنها و قد ذکر عندها علیّ کرم اللّه وجهه فقالت ما رأیت رجلا کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و بارک و سلم منه و لا امرأة احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و بارک و سلم من امرأته رواه الطّبری و قال اخرجه المخلص الذهبی و الحافظ ابو القسم الدمشقی و ابراهیم وصابی در کتاب الاکتفاء گفته و عنها أی

ص: 612

عن عائشة رضی اللّه عنها و قد ذکر عندها علی بن أبی طالب فقالت ما رأیت رجلا کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم منه و لا امرأة کانت احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من امرأة خرّجه ابو طاهر محمّد بن عبد الرحمن المخلص الذهبی فی المخلصیات و الحافظ الدمشقی فی امالیه و مولوی ولی اللّه در کتاب مرآة المؤمنین گفته

اخرج ایضا عن ابن عمیر انه قال دخلت مع أمّی علی عائشة و انا غلام فذکرت لها علیّا فقالت ما رأیت رجلا کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم منه و امرأة من زوجته

و فیه ایضا عن ابن عمیر انّه قال دخلت مع أمّی علی عائشة فسمعتها تسألها من وراء الحجاب عن علی رضی اللّه عنه فقالت سالتنی عن رجل ما اعلم احدا احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم منه و لا امرأة احبّ إلیه من امرأته

رواه الزرندی و محمد بن احمد المعروف بالخطیب الابشیهی در مستطرف گفته و

قال جمیع بن عمیر دخلت علی عائشة رضی اللّه عنها فقلت لها اخبرینی من کان احبّ الناس الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قالت فاطمة قلت انّما اسألک عن الرّجال قالت زوجها فو اللّه لقد کان صواما قوّاما و لقد سألت نفس رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی یده فردها الی فیه قلت فما حملک علی ما کان فأرسلت خمارها علی وجهها و بکت و قالت امر قضی علیّ ازین روایت ظاهرست که جمیع بن عمیر بخدمت حضرت عائشه فائز شده استفسار از احبّ ناس بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم کرد و حضرت او ذکر حضرت فاطمه علیها السّلام نمود و چون جمیع باز سؤال از احبّ رجال بسوی رسول رب متعال صلی اللّه علیه و آله ما تتابع النهر و اللیال کرد حضرت عائشه ذکر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نمود پس احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از جمیع رجال ثابت فرموده و چون جمیع من جمیع الوجوه این اعتراف سراسر انصاف حضرت عائشه را بعید از تاویلات اهل جزاف یافت ناچار بکلمه بلیغه ما حملک علی ما کان تقریع بلیغ آن مجتهده دوران و اظهار مخالفت عمل آن أمّ الصبیان باعتراف آن متورّعه زمان نمود پس آن فریده روزگار بسبب مزید عجز و اضطرار و انسداد ابواب تاویل دور از کار ناچار بسوراخ سکوت و صموت از تفوه به تعلل ناهنجار خزید و خمار مبارک بر روی مقدس کشید و قطرات اشک درر رشک از چشمهای سرش بارید و زلل و خلل سو عمل در ارتکاب حرب جمل مثل شمس تابان روشن و نمایان گردانید و باز بهوس دفع عدو شنار ارتکاب این عظیمه صریحة العوار بتقلید غیر سدید جبریه غدار حواله این کار بقضای پروردگار بر زبان گهربار روان ساخت و خود را در ورطه استحقاق جمیع تشنیعات که شیخ الاسلام ابن تیمیه در منهاج و غیر او در غیر آن بر جبریه متعللین بقضا و قدر در اقتحام معاصی منکر یاد کرده اند انداخت

عروه نبیل بذکر ما در آن تابعی جلیل رسید و پرسید که چرا تزویج کرد پدر تو مادر ترا عروه نهایت حلم و رعایت ادب کار فرما شده ملالی و کلالی از جواب طاهر نکرده تزویج مادر خود را حواله بقدر الهی نمود پس حضرت عائشه خروج خود را هم مماثل تزویج مادر عروه در تقدیر ایزد خبیر بمفاد مصراع: قومی دگر حواله بتقدیر می کنند

فرمود و باین تمثیل علیل و تسویل غیر اصیل دامن مبارک خود از دست عروه خلاص ساخت و باظهار هیچ جوابی شافی و دافی نپرداخت پس اگر احبیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام احبیّت عامه نمی بود بلکه احبیّت آن حضرت معاذ اللّه بعد احبیّت اول بلکه ثانی بلکه ثالث می بود حضرت عائشه بسؤال عروه این همه زحمت عجز و تشویر نمی کشید و احاله خروج بتقدیر و ولوج در سوراخ تخجیل و تعییر عروه نحریر نمی گزید و بر همین قدر اقتصار می ورزید که معاذ اللّه احبیت جناب علی بن أبی طالب علیه السّلام احبیّت عامه نیست بلکه این احبیت جزئیه است و اقدم رجال در احبیت والد ماجد آن مجتهده با کمالست و تالی اول ثانی و لاحق ثانی ثالثة الأثافی ثالث عائث جانی مربی زرافه مروانی پس هر گاه احبیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام معاذ اللّه باین مرتبه از درجه تقدم منحط سخط و نازل و در حقیقت بعدم اعتنا آئل گردید پس در خروج بر آن حضرت کدام مقام استعجاب و استغرابست و حضرت عائشه هر گاه حضرت ثالث را بلعن و طعن و تشنیع و ملام نواخته باشد و حکم بقتلش داده و کلمه اقتلوا نعثلا قتل اللّه نعثلا بر زبان هدایت ترجمان رانده پس اگر احبیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام متاخر از وی بود حضرت عائشه را در اعتذار از خروج خود بر آن حضرت چرا حیرت و انتشار و عجز و اضطرار در می گرفت

صلی اللّه علیه و سلم یقول النظر الی علی عبادة اخرجه البرهان الخجندی فی الماء المعین این روایت سراپا هدایت که تحریر ارجمند علامه خجند اخراج فرموده و طبری و وصابی از و نقل می کنند دلالت صریحه دارد بر آنکه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام احبّ بود از جمیع صحابه ثلاثة و غیر ایشان بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم زیرا که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بخطاب عائشه والا مقام بعد تشریف بردن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از نزد سرور انام علیه و آله آلاف التحیة و السّلام ارشاد فرمود که أی عائشه بدرستی که این یعنی علی علیه السّلام احبّ رجال بسوی من و اکرم ایشان بر منست پس لفظ الرّجال جمع محلّی باللام مفید شمول و استغراق جمیع رجالست و مخاطبه عائشه بحرف ندا و تصدیر کلام بلاغت نظام بحرف تاکید مثبت مزید اهتمام سرور انام صلی اللّه علیه و آله الکرام درین حکم حصیف النظامست پس احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از جمیع رجال بکمال صراحت و تاکید و اهتمام ثابت شد و نیز جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم بر اثبات محض احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام اکتفا نفرموده این هم بصراحت تمام ارشاد فرموده که آن جناب اکرم رجال بر آن حضرتست پس احتمال کثیر الاختلال تاویل احبیّت باحبیّت خاصّه غیر عامّه باین ارشاد با سداد کلیّة مندفع و سحاب تشکیکات سمجه قطعا و حتما منقشع گردید و نیز جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم بعد اثبات احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از جمیع رجال و اکرمیت آن حضرت از همه کس بخطاب عائشه مکرمت ماب بطریق تفریع برین حکم با صواب و اظهار مقصود ازین ارشاد با سداد اتماما للحجة و ایضاحا للمحجة امر فرمود آن جلالت نصاب را بآنکه بشناسد حق حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام را و اکرام کند مثوای آن حضرت را و دلالت این حدیث بر مرام بحدّی واضح و ظاهر بود که معاذه غفاریه هم پی بان برد و طریق تبکیت و تقریع و تعنیف و توبیخ آن مجتهده حاذقه و فقیهه خارقه سپرد یعنی باظهار منافات ماجرای حیرت افزای اقدام آن مخدره عالیمقام بر محاربه نفس سرور انام صلی اللّه علیه و آله الکرام با عمل بر ارشاد با سداد سرور انبیای امجاد علیه و آله آلاف التحیة و الصّلوة الی یوم التناد که حضرت عائشه بگوش حق نیوش بلا واسطه و حجاب از زبان اقدس جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم ما نفح مسک و طاب ملاب روبروی غفاریه عفت ماب شنیده بود گوی سبق در لوم و عذل آن حائزه خصل فضل ربود و حضرت او را با آن همه سقیفه سازی و حیله پردازی و بلاغت نوازی و آتش اندازی و ایقاع فتنه عظیمه ز قوم عراقی و حجازی بجواب کلام بدیع النظام غفاریه الجاریه علی نهج الثلم و الحزم و الجرئیة علی الجدع و الصلم چاره جز اعتراف بحق نظر نیامد و بالجاء حق فضیلت بارعه جناب امیر المؤمنین علیه السلام از زبان حقائق ترجمان والد ماجد آن مجتهده دوران که ادامت نظر بسوی روی مبارک امیر مؤمنان علیه سلام الملک المنان علی الدوام و الاستمرار عند الدخول علی ابنتها المکرمة و کون علی فی بیتها می کرد نقل فرمود و تشیید مبانی احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بروایت سراپا هدایت حضرت عتیق و عمل آن حلیم رقیق برین روایت داله بر آنکه نظر بسوی جناب امیر المؤمنین علیه السّلام عبادتست نمود فلله درّها و علیه اجرها که اساس جمیع تاویلات علیله و تسویلات دخیله و تلمیعات ضئیله و تخدیعات غیر اصیله ارباب تزویق و زیغ و اصحاب عسف و حیف مضمحل و پای تشکیکات رکیکه و تلبیسات سخیفه مماذقین و ملفقین و تمویهات فظیعه و تشویهات شنیعه متشدقین

ص: 616

و متنطعین متزلزل ساخت و آتش شرربار در خرمن کالای معاندین و حائدین و متکلفین و متعسفین انداخت زیرا که اگر احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام احبیّت مطلقه عامّه مستغرقه جمیع رجال نمی بود حضرت عائشه بجواب تقریع و تانیب و شکایت و تعییب غفاریه دارید چرا سر بجیب ندامت و ترک تایید و تصویب محاربه جمل می انداخت و چرا دست بنقص و نقض و توجیه و تاویل علیل نمی انداخت و ارشاد می ساخت که این احبیّت جزئیّه غیر عامّه و فضیلت ناقصه غیر تامّه بود و حقیقة احبّ جمیع رجال والد ماجد آن مخدّره فی الحجال المتصدّرة للنّزال و المکافحة للابطال بوده و احبّ جمیع نساء خود آن باهرة السنّاست پس با وصف حصول این شرف جلیل و فضل نبیل برای من و والد من که بمقابله آن احبیّت جزئیّه وقعی ندارد بلکه مثل عدم محضست چرا تذکیر باین احبیّت غیر خطیر می نمایی که محاربه و مقابله با آن غیر منافی و اگر در قلبش چیزی بلکه چیزها باشد وجهش غیر خافی و چون ازین بیان دم در کشیدند و معجر سکوت و صموت از ان بر سر مبارک کشیدند بلکه بر خلاف آن بسوی نقل اقصای تعظیم و تبجیل والد نبیل خود جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را که آن هم دلیل احبیّت آن حضرتست گردیدند صراحة واضح شد که تاویل احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام باحبیّت جزئیّه و دیگر تاویلات متعنتین درین باب همه از جمله تسویلات فاسده و تزویقات اکاسده است و اگر بعد سماع این همه ارشادات حضرت عائشه نیز سجیه نامرضیّه تاویل و تحریف ترک نکنند بلکه اساس حیا و آزرم و انصاف بمعادل تسویل و تخدیع باز کنند ناچار در وجه اتی نصّ صریح از زیان حقائق ترجمان آن مجتهده زمان بر احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از والد ماجد آن عالیشان و آن هم موکد بحلف شرعی باسم ایزد منان و آن هم باسناد صحیح حسب تصریح اساطین رفیع الشأن بحمد اللّه المستعان ثابت نمایم

عن النّعمان بن بشیر انّ ابا بکر استاذن علی المصطفی فسمع صوت عائشة عالیا و هی تقول و اللّه لقد عرفت ان فاطمة و علیّا احبّ إلیک منّی و من أبی مرّتین او ثلاثا فاستاذن ابو بکر فاهوی علیها فقال یا بنت فلان لا أسمعنّک ترفعین صوتک علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم رواه الامام احمد و رجاله رجال الصّحیح و مولوی ولی اللّه در مرآة المؤمنین گفته بالجمله محبت و مودت جناب مصطفوی با حضرت مرتضی زیاده از حد بود چنانچه آن حضرت همیشه کلمات دالّه بر وفور محبّت بر زبان مبارک می آورد و

اخرج النّسائی فی الخصائص عن النعمان بن بشیر قال استاذن ابو بکر علی النبی صلی اللّه علیه و سلم فسمع صوت عائشة عالیا و هی تقول و اللّه لقد علمت انّ علیّا احبّ إلیک من أبی فاهوی ابو بکر لیلطمها و قال یا بنت فلانة اراک ترفعین صوتک علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فامسکه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و خرج ابو بکر مغضبا فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم کیف رأیتنی انقذتک من الرّجل ثم استاذن ابو بکر بعد ذلک و قد اصطلح رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و عائشة فقال ادخلا فی السّلم کما ادخلتمانی فی الحرب فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قد فعلنا پس بعون الهی و اعانت جناب رسالت پناهی از شهادت حضرت صدیقه ام المؤمنین که موکّدست بهمین بنام پاک ربّ العالمین ظاهر و مستنیر شد که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام احبّ بود بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم از پدر عالی گهر آن مجتهده جلیلة الخطر و الفضل ما شهدت به الأعداء حالا توجیهات بارده رکیکه و تسویلات فاسده ردیّه که اهل سنّت بهزار جد و کد و سعی و کوشش در حدیث طیر اختراع می کردند و در آفتاب روشن خاک می ریختند و اخفای حق و صدق و اشاعت باطل می خواستند بعنایت جناب أمّ المؤمنین از سر باطل و از حلیه صحت عاطل بر آمد و محتجب مباد که چون دلالت این احادیث قاطعه و آثار ساطعه بر احبیّت مطلقه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در نهایت وضوح و ظهور و غایت سطوع و سفور بود بهمین سبب علاّمه جلال الدین احمد خجندی نسبت بحدیث عائشه و معاذه و حضرت أبی ذر تصریح صریح فرمود که آن بسبب دلالت بر احب بودن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم معاضد و مؤیّد حدیث طیر می باشد و نیز علاّمه محمّد بن اسماعیل الامیر در روضه ندیّه صراحة افاده فرمود که اخبار مذکوره ادلّه احبّ الخلق بودن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسوی جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و سلم می باشد کما ستقف علیه فیما بعد انشاء اللّه تعالی لکن کمال عجبست از محبّ طبری که با آن همه تبحر و تمهر چسان مرتکب تلمیع و تسویل گردید و با وصف صریح بودن حدیث عائشه و معاذه و حضرت أبی ذرّ در احبیّت عنادا بر سر تحریف و تاویل رسید در ریاض نضره محب طبری مذکورست ذکر اختصاصه باحبیّة النبیّ صلّی اللّه علیه و سلم

عن عائشة سئلت أیّ النّاس حبّ الی رسول اللّه صلی اللّه

ص: 618

علیه و سلم قالت فاطمة فقیل من الرّجال قالت زوجها ان کان ما علمت صواما قواما خرّجه التّرمذی و قال حسن غریب

وعنها و قد ذکر عندها علی فقلت ما رأیت رجلا کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و لا امرأة احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من امرأته خرّجه المخلص و الحافظ الدمشقی و عن معاذة الغفاریّة قالت کانت لی انس بالنّبی صلی اللّه علیه و سلم اخرج معه فی الاسفار و اقوم علی المرضی و اداوی الجرحی فدخلت الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی بیت عائشة و علی رضی اللّه عنه خارج من عنده فسمعته یقول یا عائشة انّ هذا احبّ الرّجال الیّ و اکرمهم علیّ فاعرفی له حقه و اکرمی مثواه خرّجه الخجندی

و عن مجمع قال دخلت مع أمّی علی عائشة فسألتها عن امرها یوم الجمل فقالت کان قدرا من اللّه

و سألتها عن علیّ فقالت سألت عن احبّ النّاس الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و زوجته احبّ النّاس کان إلیه

و عن معاویة بن ثعلبة قال جاء رجل الی أبی ذرّ و هو فی مسجد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقال یا ابا ذرّ الا تخبرنی باحبّ النّاس إلیک فانی اعلم انّ احبّ الناس إلیک احبّهم الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال أی و ربّ الکعبة احبّهم الیّ احبّهم الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم هو ذاک الشیخ و اشار الی علیّ خرّجه الملاء فی سیرته و قد تقدّم لابی بکر مثل هذه فی المتفق علیه فیحمل هذا علی انّ علیّا احبّ النّاس إلیه من اهل بیته و عائشة احبّ إلیه مطلقا جمعا بین الحدیثین و یؤیّده ما

رواه الدّولابی فی الذّرّیّة الطّاهرة انّ النّبی صلی اللّه علیه و سلم قال لفاطمة انکحتک احبّ اهل بیتی الیّ خرّجه عبد الرزّاق و لفظه انکحتک احبّ اهلی الیّ و وصّابی نیز در کتاب الاکتفاء بتقلید محبّ طبری بعد ذکر احادیث عدیده در احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته و

عن معاویة بن ثعلبة قال جاء رجل الی أبی ذرّ و هو فی مسجد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقال یا ابا ذرّ الا تخبرنی باحبّ الناس إلیک فانی اعرف انّ احبّ الناس إلیک احبّهم الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال أی و ربّ الکعبة انّ احبّهم الیّ احبّهم الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم هو ذلک الشیخ و اشار الی علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه اخرجه الملا فی سیرته و تقدّم لابی بکر مثل هذا فی المتفق علیه فیحمل هذا علی انّ علیّا کان احبّ النّاس إلیه من اهل بیته و عائشة احبّ الناس إلیه مطلقا جمعا بین الحدیثین و یؤیّده ما

رواه الدولابی فی الذّرّیة الطّاهرة ان النّبی صلی اللّه علیه و سلم قال لفاطمة انکحتک احبّ اهل بیتی الیّ اخرجه عبد الرّزاق فی جامعه و لفظه انکحتک احبّ اهلی الیّ باید دانست که هر چند بطلان تاویل احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام باحبیّت خاصّه جزئیّه که مفید افضلیت آن حضرت از أبی بکر و غیر او نباشد در ارشاد حضرت أبی ذر و حدیث عائشه و معاذه به بیانی که در تقریر دلالت هر یک وارد کردم پر ظاهرست و نیز دیگر وجوه سابقه برای اظهار بطلان و فظاعت آن کافی و وافیست لیکن بنابر اتمام حجّت و ایضاح محبّت باز می گویم که تخصیص احبیّت آن حضرت بنسبت اهلبیت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بر تقدیر تسلیم مضرّتی بما نمی رساند زیرا که از احادیث بسیار مثل حدیث ثقلین و حدیث

ص: 619

و حدیث سفینه و مثل آن که جمله از ان را خود محب طبری در مصنفات خرد آورده و احادیث افضلیّت بنی هاشم از سائر قریش که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در مقام افتخار و اثبات افضلیّت خود فرموده کما فی الجامع الصحیح للترمذی و دلائل النبوة لابی نعیم و غیره ثابتست که اهل بیت علیهم السّلام افضل انداز جمیع ناس علی العموم پس هر گاه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام احب اهلبیت باشد احبیّت انحضرت از سائر ناس و افضلیت عامه انحضرت قطعا ثابت شود و بحمد اللّه چنانچه احادیث متکثره صحیحه و اخبار متوفره صریحه دلالت واضحه بر افضلیت اهلبیت علیهم السّلام بر سائر خلق و قبح تفضیل احدی بر ایشان دارد همچنین افادات علمای اعلام و کبرای عظام سنیه نیز شاهد برین مقصودست ملک العلماء شهاب الدین دولت آبادی در کتاب هدایة السّعدا گفته فی شرح ذخائر العقبی فی مناقب اولی القربی قال القاضی عزّ الحق و الدّین الزرندی المدنی الحنفی نقل عن أبی حنیفة الکوفی رح انّه مرّ یوما فی سکّة من سکک بغداد فرأی بعض اولاد السّادات یلعب بالجوز فنزل من بغلته و امر اصحابه بالنزول و مشی اربعین خطوة ثم رکب و توجّه الی اصحابه فقال من جال فی قلبه او ظهر علی لسانه انه خیر من صبیّ او من غلام اهل بیت رسول اللّه فهو عندی زندیق و ترجمه این عبارت باین نهج نموده حاصله روزی امام اعظم رضی اللّه عنه در راهی درون بغداد می رفت دید سیدزادۀ خورد کی درون راه جوز بازی می کند امام از استر فرود آمد و گفت أی یاران از اسپان فرود آیید و چهل قدم علوی گذاشت بعده سوار شد گفت أی یاران من هر کرا در دل گذرد یا بر زبان آرد که من از فرزند رسول بهترم او نزدیک من زندیقست انتهی پس بحمد اللّه حسب این افادۀ مئینه امام اعظم ظاهر شد که هر کسی که در خاطرش جولان کند یا بر زبانش ظاهر و عیان گردد که او بهترست از کودکی یا غلامی از اهل بیت جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم او زندیقست یعنی کافر و خارج از اسلام و مستحق عذاب دوام پس اگر در قلوب حضرات ثلثه افضلیّت خودشان از جناب امیر المؤمنین علیه السّلام که افضل اهلبیتست و لان یا این معنی بر زبانشان روان بود کما هو مزعوم للتعنتین پس حسب ارشاد صدق بنیاد امام اعظم زندقه این حضرات و خروج از اسلام و دخول در کفره لئام ثابت گردید و بنای تبجیل و تعظیم و اجلال و تفخیمشان باب رسید و نیز بکمال ظهور واضح شد که کسانی که بصراحت تمام السنه خود را به تفضیل این حضرات بر آن نفس رسول می آلایند بنا بر این حکم قصب السّبق در تشیید مبانی زندقه می ربایند و کمال اسلام و ایمان خود بر منصفین ظاهر می نمایند اما حدیث عمرو بن عاص که محب طبری آن را حیله خلاص و ذریعه مناص از لزوم اشکال شدید الاعتیاص مگردانیده و بقول خود و قد تقدم لابی بکر مثل هذه فی المتفق علیه بان اشاره کرده پس ذکر آن عین مکر و الباس و ازلال و تضلیل اشباه ناس و ایقاعشان در مهاوی خبط و وسواسست و هرگز این حدیث قابلیت آن ندارد که اهل سنت بمقابله اهل حق بان دم زنند و حرفی از ان بر زبان سلاطت ترجمان آورده اساس انصاف برکنند و هر چند نبذی از وجوه سابقا مرقوم شد بر بطلان این خرافت سراسر افت دلالت واضحه دارد لکن درین مقام علاوه بر آن بعضی از وجوه که اسقاط احتجاج بان مرقوم می شود اول آنکه این روایت موضوعه و فریه مصنوعه را محض اهل سنت نقل می کنند و روایت ایشان هرگز بر اهل حقّ حجت نیست و اگر احادیث و روایات ایشان بر اهل حق حجت گردد چرا احادیث اهل حقّ بر ایشان

ص: 620

حجت نگردد و الحمد للّه که از سر انصاف شاه ولی اللّه ولد مخاطب در قرة العینین تصریح فرموده که مناظره با امامیه و زیدیه باحادیث صحیحین و مانند آن فضلا عن غیرها نباید کرد پس این حدیث موضوع اگر چه در صحیحین مذکورست اما قابل احتجاج نباشد و علاوه بر آن حسب افاده فاضل رشید تلمیذ مخاطب بلکه افادات عدیده خود مخاطب که انشاء اللّه تعالی در ما بعد مذکور می شود این حدیث قابل استدلال بر اهل حق و ایقان نیست دوم آنکه مدار این عضیهه واضحة الافتراء در روایات بخاری و مسلم بر خالد بن مهران حذاء می باشد بخاری در صحیح خود در مناقب أبی بکر گفته

حدثنا معلّی بن أسد ثنا عبد العزیز بن مختار ثنا خالد الحذّاء عن أبی عثمان ثنی عمرو بن العاص ان النبی صلی اللّه علیه و سلم بعثه علی جیش ذات السلاسل فاتیته فقلت أیّ الناس احبّ إلیک قال عائشة فقلت من الرجال قال ابوها قال فقلت ثم من قال ثم عمر بن الخطاب فعدّ رجالا و نیز بخاری در صحیح خود در غزوه ذات السّلاسل گفته

حدثنا اسحاق قال حدثنا خالد بن عبد اللّه عن خالد الحذاء عن أبی عثمان ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بعث عمرو بن العاص علی جیش ذات السّلاسل قال فاتیته فقلت أی الناس احبّ إلیک قال عائشة قلت من الرجال قال ابوها قلت ثم من قال عمر فعدّ رجالا فسکتّ مخافة ان یجعلنی فی آخرهم و مسلم در صحیح خود در مناقب أبی بکر گفته

حدثنا یحیی بن یحیی قال انا خالد بن عبد اللّه عن خالد عن أبی عثمان قال اخبرنی عمرو بن العاص ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بعثه علی جیش ذات السلاسل فاتیته فقلت أی الناس احبّ إلیک قال عائشة قلت من الرّجال قال أبوها قلت ثم من قال عمر فعد رجالا و خالد حذاء مقدوح و مجروح اجلّه کبراء و مطعون و مثلوب اعاظم بصراءست ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب بترجمه او گفته قال ابو حاتم یکتب حدیثه و لا یحتج به و نیز ابن حجر در تقریب بترجمه او گفته قد اشار حماد بن زید الی ان حفظه تغایر لما قدم من الشّام و عاب علیه بعضهم دخوله فی عمل السلطان سوم آنکه از عبارات بحاری و مسلم ظاهرست که خالد این حدیث مصنوع را از ابو عثمان روایت نموده حال آنکه حسب افاده امام احمد بن حنبل خالد از ابو عثمان چیزی نشنیده پس ظاهر شد که این خبر مفتعل صریح الانقطاعست ابن حجر در تهذیب بترجمه خالد گفته و قال عبد اللّه بن احمد ابن حنبل فی کتاب العلل عن ابیه لم یسمع خالد الحذاء عن أبی عثمان النهدی شیئا چهارم آنکه این روایت دلالت وارد بر احبیّت عائشه از جناب فاطمه علیها السّلام پس مبطل آن خواهد بود احادیث کثیره صحیحه که در حق جناب فاطمه علیها السلام ثابت شده و دلالت واضحه بر احبیّت و افضلیّت آن جناب بر عائشه وارد مثل

حدیث فاطمة سیدة نساء اهل الجنة

و حدیث فاطمة بضعة منّی فمن اغضبها فقد اغضبنی

و حدیث انما هی بضعة منّی یریبنی ما ارابها و یؤذینی ما آذاها و حدیث مسارّه و حدیث قیام و اعظام آن جناب برای آن حضرت الی غیر ذلک من الاحادیث التی لا تحصی کثرة و بغایت عجیبست که محب طبری پرده حیا از رخ کشیده بلا محابا معاندت این اخبار سرور مختار صلی اللّه علیه و آله الاطهار ورزیده بمزید تعصب درین کلام شامت نظام خود دعوی باطل احبیّت عائشه مطلقا آغاز نهاده حال آنکه احبیّت مطلقه عائشه بر اصول اهل سنّت نیز مستقیم نمی شود زیرا که احبیت دلیل افضلیّتست پس لازم خواهد آمد که عائشه از والد ماجد خود هم بهتر باشد و هو کما تری پنجم آنکه ولی اللّه و ما زالة الخفا گفته

ص: 621

ابو بکر

عن اسلم باسناد صحیح علی شرط الشیخین إذ حین بویع لابی بکر بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و کان علیّ و الزّبیر یدخلان علی فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فیشاورونها و یرتجعون فی امرهم فلمّا بلغ ذلک عمر بن الخطاب خرج حتی دخل علی فاطمة فقال یا بنت رسول اللّه و اللّه ما من الخلق احد احب إلینا من ابیک و ما من احد احبّ إلینا بعد ابیک منک و ایم اللّه ما ذاک بما نعی ان اجتمع هؤلاء النّفر عندک ان أمر بهم ان یحرق علیهم البیت قال فلمّا خرج عمر جاؤها فقالت تعلمون ان عمر قد جاءنی و قد حلف باللّه لئن عدتم لیحرقن علیکم البیت و ایم اللّه لیمضینّ لما حلف علیه فانصرفوا راشدین فرأوا رأیکم و لا ترجعوا الیّ فانصرفوا عنها فلم یرجعوا إلیها حتی بایعوا لابی بکر ازین روایت صحیحه ظاهرست که خلیفه ثانی بقسم شرعی نفی احبیّت کسی کائنا من کان از حضرت فاطمه علیها السّلام بعد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بسوی خود پا نموده پس اگر حدیث عمرو عاص اصلی می داشت این ارشاد باسداد حضرت لا ثانی را وجهی نبود چه اگر حضرت عائشه احب ناس بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم می بود می بایست که نزد حضرت او هم عائشه احب ناس می بود نه حضرت فاطمه و هذا ظاهر جدّا ششم آنکه اگر این روایت که مفاد آن بودن عائشه احب نساء و بودن ابو بکر احبّ رجال بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلمست اصلی می داشت چرا حضرت عائشه اعتراف باحبیّت جناب فاطمه و جناب امیر المؤمنین علیهما السّلام می فرمود و چرا با وصف تعییر و تشویر جمیع بن عمیر و عروه بن زبیر و معاذه غفاریه بذکر یوم جمل باحبیّت خود و احبیّت والد ماجد خود جواب نداد و چون ثابتست که حضرتش با وصف این تندیدات عدیده و تعییرات شدیده اصلا ذکر احبیّت خود و احبیّت والد ماجد خود در میان نیاورد بلکه با کمال حیرت و انتشار دوچار گردیده بمزید عجز و اضطرار خروج خود را بمیدان کار زار بقضاء و قدر ایزد قهار حواله کرد پس معلوم شد که حدیث عمرو بن عاص ساخته و پرداخته خود ابن عاص یا بعض دگر از مفتریان عثمانیه و مروانیه است و اصلا حظی از صحت و واقعیت ندارد والا حضرت عائشه اعرف بان می بود و ذکر آن درین مقامات حاجت و مواضع فاقت می نمود إذ لا عطر بعد عروس و لا مخبأ بعد بوس هفتم آنکه سابقا در

عمرو لکن یرجح حدیث عمرو انه من قول النّبی صلی اللّه علیه و سلم و هذا من تقریره و یمکن الجمع باختلاف جهة المحبة فیکون فی حق أبی بکر علی عمومه بخلاف علی و یصحّ حینئذ دخوله فیمن ابهمه عمرو و معاذ اللّه ان نقول کما یقول الرافضة من ابهام عمرو فیما روی لما کان بینه و بین علی رضی اللّه عنهما فقد کان النعمان مع معاویة علی علی و لم یمنعه ذلک من الحدیث بمنقب علی و لا ارتیاب فی ان عمرا افضل من النعمان و اللّه اعلم بر ارباب افهام بکمال وضوح واضحست که ترجیح حدیث عمرو بن عاص بر حدیث نعمان بن بشیر بسبب بودن حدیث عمرو از قول جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم و بودن حدیث نعمان از تقریر آن جناب معاندت بحت با حق لازم الاذعانست و صدور این چنین کلام از شیخ الاسلام سنیان که تحقیقاتش در علم حدیث مایه افتخارشانست بس مستبعد زیرا که اوّلا مرجح بودن قول بر تقریر در امثال این مقامات ممنوعست و ثانیا بنابر اصول اهل سنت بسیاری از مرجحات برای حدیث نعمان حاصلست مثل کبرشان عائشه صاحب قضیّه و واقفتر بودنش به حالات جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم و زیادت اطلاع او بحال پدر خود من حیث الفضیلة الی غیر ذلک مما لا یخفی عند الامعان پس حدیث نعمان را با وصف این مرجحات ترک نمودن و بحدیث عمرو عاص تمسک جستن اظهار کمال مجانبت از انصافست و از اکبر مرجحات حدیث نعمان بر حدیث عمرو بن عاص اینست که نعمان بن بشیر آن را با وصف بودن خود با معاویه نقل کرده: ؟ ؟ ؟ و الفضل ما شهدت به الاعداء*و نیز عائشه صاحب قضیه آن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را کمال دشمن می داشت بخلاف عمرو بن عاص که با عائشه و ابو بکر و عمر عداوت نداشت بلکه این جمله از ملّت واحده بودند و نیز در ان زمان بحکم معاویه احادیث بسیار در فضائل شیخین و غیر ایشان از اعداء اهل بیت علیهم السّلام وضع می شد کما علمت تفصیله فی مجلد حدیث الولایة و عمرو بن عاص وزیر خاص معاویه بود و ظاهرست که اگر کسی فضیلتی برای دشمن خود ظاهر کند یا نقل نماید قولش یقینا لائق تسلیم و قبولست بخلاف قول کسی که فضیلتی برای دوست خود نقل کند و در نقل آن بحیثیات متعدّده متهم هم باشد اما دعوی ابن حجر این معنی را که جمع بین الروایتین باختلاف جهت محبّت ممکنست پس بطلان آن سابقا بکمال تفصیل شنیدی و دانستی که اطلاق صیغه افعل التفضیل بر مفضول بلحاظ وجه غیر معتنی به هرگز سمتی از جواز ندارد هشتم آنکه ترمذی در جامع خود گفته

حدثنا سفیان بن وکیع نا محمّد بن بکر عن ابن جریح عن زید بن اسلم عن ابیه عن عمر انه فرض لاسامة فی ثلاثة آلاف و خمس مائة و فرض العبد اللّه بن عمر فی ثلاثة آلاف فقال عبد اللّه بن عمر لابیه لم فضلت أسامة علیّ فو اللّه ما سبقنی الی مشهد قال لأنّ زیدا کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من ابیک و کان أسامة احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم منک فاثرت حبّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی حبّی هذا حدیث حسن غریب و ابو العباس محمّد بن یزید المعروف بالمبرد در کامل گفته

وقال عبد اللّه بن عمر لابیه لم فضلت أسامة بن زید علیّ و انا و هو سیّان فقال کلاّ کان ابوه احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من ابیک و کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم منک پس می بینی که صراحة خلافت مآب

ص: 623

بخطاب پسر خود می گوید که زید از پدر تو بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم احبّ بود پس واضح شد که حدیث عمرو بن عاص که دالست بر احبیّت عمر بعد ابو بکر زوریست بغایت بی اصل و امریست که خود خلافت مآب از ان خبر نداشتند بلکه بر خلاف آن زید را از خویشتن احبّ می انگاشتند و حمل این کلام خلافت مآب بر هضم نفس جائز نیست زیرا که آن را در محل جواب ایراد و اشکال عسیر الانحلال پور خود بر زبان آورده اند پس لابدست که آن را بر حقیقت حمل باید کرد و بالجمله چون خود کرده را علاجی نیست پس لازمست که اهل سنت یا خلافت مآب را در اظهار احبیّت زید از خود کاذب و مفتری بدانند یا آنکه دست از حدیث عمر بن عاص بردارند و غالبا بمفاد ان الانسان إذا ابتلی ببلیتین اختار اهونهما ایشان را التزام تکذیب عمرو بن عاص نسبت بتکذیب خلافت ماب انسب اولی خواهد بود نهم آنکه ملا علی متقی در کنز العمال گفته

عمرو بن العاص قال قیل یا رسول اللّه أی الناس احبّ إلیک قال؟ ؟ ؟ عائشة فقال من الرجال قال ابو بکر قال ثم من قال ثم ابو عبیده کر أی اخرجه ابن عساکر ازین روایت ظاهرست که عمرو بن عاص از جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم احبیّت ابو عبیده بعد ابو بکر بسوی آن جناب نقل کرده و در حدیثی که بخاری و مسلم آورده اند احبیّت عمر بعد ابو بکر نقل کرده پس معلوم شد که از عمرو بن عاص معتاص در نقل این کذب تهافت عجیب و تناقض غریب واقع شده که گاهی عمر را بعد ابو بکر احبّ نقل می کند و گاهی بمفاد آنکه دروغ گو را حافظه نباشد احبیّت ابو عبیده بعد ابو بکر ثابت می نماید و ذلک اصدق شاهد علی کذبه دهم آنکه در کنز العمال مذکورست

عن عمرو بن العاص قال لما قدمت من غزوة السلاسل و کنت اظنّ ان لیس احد احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم منی فقلت یا رسول اللّه أی الناس احبّ إلیک قال عائشة قال انی لست اسألک عن النساء قال ابوها اذن قلت فایّ الناس احبّ إلیک بعد أبی بکر قال حفصة قلت لست اسألک عن النّساء قال فابوها اذن قلت یا رسول اللّه فاین علیّ فالتفت الی اصحابه فقال انّ هذا یسألنی عن النّفس ابن النجّار ازین روایت ظاهرست که واضع مدحور قبح اللّه وجهه یوم النشور بعد از آنکه در باب احبیّت فلان و بهمان مسلک افترا و بهتان بر سید الانس و الجان علیه و آله سلام اللّه الملک المنّان پیموده بالجاء حق در آخر بودن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نفس جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز ذکر نموده و هر چند بمفاد اقرار العقلاء علی انفسهم مقبول و علی غیرهم مردود تسلیم صدر این روایت بر اهل حق هرگز لازم نیست و بمصداق خذ ما صفی و دع ما کدر احتجاج و استدلالشان درین مقام بآخر روایت بر احبیّت مطلقه حقیقیّه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام سالم و بی عیبست لکن اگر علی سبیل فرض المحال افترای واضع کثیر الازلال در باب شیخین و غیر ایشان از ارباب ضلال تسلیم هم کرده شود چون از آخر روایت ظاهرست که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم وقت سؤال سائل از جناب امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود

هذا یسألنی عن النفس معلوم خواهد شد که فضل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از دیگران بمراتب کثیره لا تحصی بالاترست و جز آن جناب هیچکس احبیّت حقیقیه نداشت و آن جناب از جمیع نساء و رجال و ازدواج و اقارب و اجانب و اول و ثانی افضل و احبّ بود و الحمد للّه الذی اجری الحق علی لسانهم

ص: 624

و خرب بایدیهم بنیانهم و مستتر مباد که محب طبری در احبیت حضرت فاطمه علیها السّلام هم تاویل علیل سابق ذکر نموده و بظهور بطلان آن اعتنائی و التفاتی نفرموده حیث

قال فی ذخائر العقبی ذکر انها رضی اللّه عنها کانت احب الناس الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم عن أسامة بن زید رضی اللّه عنه قالوا یا رسول اللّه من احبّ إلیک قال فاطمة قالوا نسألک عن الرجال قال اما انت یا جعفر و ذکر حدیثا سیاتی ان شاء اللّه تعالی فی مناقب جعفر رضی اللّه عنه و

فیه ان احبّهم إلیه زید بن حارثة رضی اللّه عنه اخرجه احمد و عن عائشة رضی اللّه عنها قالت انها سئلت أیّ النّاس کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقالت فاطمة فقیل من الرجال قالت زوجها ان کان ما علمت صواما قواما اخرجه الترمذی و قال حدیث حسن غریب و اخرجه ابو عمر بن عبید و زاد بعد قوله قواما جدیرا بقول الحق

و عن بریدة رضی اللّه عنه قال احبّ النّساء الی رسول اللّه علیه و سلم فاطمة رضی اللّه عنها و من الرّجال علی رضی اللّه عنه اخرجه ابو عمر قال ابراهیم یعنی من اهل بیته و یؤیّد تاویل ابراهیم الحدیث المتقدّم

انّه صلی اللّه علیه و سلم قال لفاطمة رضی اللّه عنها انکحتک احبّ اهل بیتی الیّ و فی المصیر إلیه جمع بینه و بین ما روی فی الصحیح

عن عمرو بن العاص رضی اللّه عنه انّه سئل عن احبّهم إلیه قال عائشة قالوا من الرجال قال ابوها و قد ذکرنا ذلک فی مناقب أبی بکر رضی اللّه عنه فی کتاب ریاض النّضرة فی فضائل العشرة المبشرة و ذکرناه فی مناقب عائشة رضی اللّه عنها فی کتاب السّمط الثمین فی مناقب امّهات المؤمنین و ما عطف

اخرجه الحافظ ابو القسم الدّمشقی عن أسامة انّ علیّا رضی اللّه عنه قال یا رسول اللّه أیّ اهل بیتک احبّ إلیک قال فاطمة قال علی رضی اللّه عنه و اللّه لا نسألک عن اهلک قال فاحبّ اهلی الی من انعم اللّه علیه و انعمت علیه أسامة بن زید قال فقال العبّاس و من یا رسول اللّه قال علیّ ثم انت قال فقال العبّاس یا رسول اللّه جعلت عمّک آخرهم قال قال انّ علیّا سبقک بالهجرة سبحان اللّه محب طبری را با وصف این همه تبحر هنوز اطلاعی برین مطلب هم حاصل نیست که احادیث کثیره شائعه و اخبار وفیره ذائعه که بسیاری از ان را خود او را در همین کتاب ذخائر العقبی وارد کرده دلالت صریحه بر افضلیت و احبیّت اهلبیت علیهم السّلام از دیگران دارد تا بادراک این معنی از تاویل احبیّت باحبیّت از اهلبیت باز می ایستاد و بنقل چنین تاویل و توجیه غیر نافع داد تناسی صریح و تغافل فضیح نمی داد و عجیب تر از ان این ست که ثمر این تاویل علیل را حصول جمع در میان حق مصاص و افترای عمرو عاص بیان می کند و بذکر این کذب و ز در مهجور اساس انصاف بمعاول جور و اعتساف بر می کند و قطع نظر از دیگر امور نمی داند که بمقابل احادیث حضرت أبی ذر و دیگر صحابه حدیث عمرو بن عاص را با آن همه مثالب و معایب فاحشه که بسماع آن مو بر تن می خیزد ذکر کردن و بمؤدای آن قائل شدن کار هیچ مؤمنی بلکه عاقلی نیست اما حدیثی که محب طبری در صدر این کلام خود بآن اشاره کرده و گفته که از ان احبیّت زید بن حارثه ظاهر می شود پس ظاهرست که چون آن حدیث از مرویات اهل سنتست پس بر ما حجت نباشد و نیز چون تلازم بین الاحبیة و الافضلیة

ص: 625

قطعا و حتما سابقا دریافتی پس این حدیث منافی اجماع شیعه و سنّی که بر مفضولیت زید از جناب امیر المؤمنین علیه السّلام واقع ست خواهد شد و از همین جا به یقین می توان دانست که تقدیم اسامه در احبیّت بر جناب امیر المؤمنین علیه السلام در حدیثی که در آخر این کلام محب طبری مذکورست نیز تافته و بافته شیوخ مغفلین این حضرات بدیعة السّمات می باشد و از غرائب مطربه و عجائب مغربه آنست که شیخ عبد الحق در لمعات شرح مشکاة در شرح حدیث جمیع بن عمیر که در وجه چهل و هفتم مذکور شد گفته قوله قالت زوجها انظر الی انصاف الصّدیقة و صدقها علی رغم من یزعم من الزائغین خلاف ذلک و لقد استحیت ان تذکر نفسها و اباها و لا یبعد ان لو سئلت فاطمة عن ذلک لقالت عائشة و ابوها و قد ورد کذلک فی روایة عن غیر فاطمة رضی اللّه عنها و من ههنا یعلم انّ الوجوه مختلفة و الحیثیات متعددة و بهذا ینحلّ الشبهات و یتخلص عن الورطات محتجب نماند که چون در اعتراف صریح حضرت عائشه که جمیع بن عمیر آن را نقل کرده محل کلام و مجال قیل و قال نبود بسیاری از شرّاح مصابیح و مشکاة مصلحت در سکوت و صموت دیدند و لب تسویل و تاویل در آن فرو بسته دم در کشیدند لکن شیخ عبد الحق را فرط تعصبش نگذاشت که ساکت و صامت باشد ناچار بمزید اضطراب و اضطرار این حرفی چند که قابل هزار ریشخندست بر زبان بشاعت ترجمان آورد و ظاهرست و لا کظهور النار علی العلم که اگر از عائشه درین مقام یا یکدو مقام دیگر کلمۀ انصاف صادر شده باشد مبطل اتصاف او بجور و اعتساف و رادّ اتسام او بوصمت ترک صدق و انصاف نمی تواند شد زیرا که اگر دشمن شخصی هزار جا اظهار عداوت آنشخص کرده باشد و در نقششان او بارها راه کذب و افترا رفته اگر در یک دو مقام بالجای حق کلمه انصاف در حق آن شخص بر زبانش جاری شود دلیل صدق و محبّت او بآن شخص نمی تواند شد و تعجبست از شیخ عبد الحق که آیا با وصف این همه تبحّر که معتقدینش مثل فاضل رشید و غیر او برایش ثابت می نمایند بر جملۀ الکذوب قد یصدق و قضیّه الفضل ما شهدت به الأعداء له از امثال شائعه ذائعه است هم اطلاعی حاصل نیامد تا بتامل آن از تفوه بچنین حرف باطل کفّ لسان می کرد آری راست گفته اند

حبّک الشیء یعمی و یصمّ بالجمله اگر ناظری غیر ماهر را بملاحظه این اعتراف عائشه و امثال آن در ثبوت عداوت و مخالفت او با اهلبیت خاصة با جناب امیر المؤمنین علیه و علیهم السّلام خلجانی رو دهد باید که با کتاب مستطاب تشیید المطاعن و امثال آن رجوع کند و ببیند که مرتبۀ عائشه در این امور بچه حد رسیده و کافی خواهد بود او را ملاحظه این معنی که آن رئیسه اهل نصب و عناد بسبب کوامن اضغان و احقاد خود با جناب ابو الائمة الامجاد علیه و علیهم آلاف سلام ربّ العباد اظهار کمال سرور و حبور بر ارتحال و انتقال آن جناب ازین دار غرور و حظه و ثور آغاز نهاد و بانشاد شعر: ؟ ؟ ؟ فالقت عصاها و استقرّ بها النوی کما وقر علینا بالایاب

المسافر

داد غایت عروج بر معارج نصب و خروج بداء اما ادعای عبد الحق که عائشه بجواب سؤال از احبّ ناس از ذکر خود و والد ماجد خود استحیاء نمود پس ضحکه بیش نیست چه حال استحیاء و شرم و آزرم آن راکبۀ مهالک زلل از تبرجات و تکلمات جنگ جمل و امثال آن بر اهل سائر ملل بنهایت وضوح تابان و نمایانست پس ذکر استحیاء جز آنکه سبب خنده سرشار اهل نقد و استبصار گردد دیگر چه خواهد بود و ازین عذر بارد عبد الحق چنان بگمان می رسد که او جز این روایت بر دیگر افادات حضرت عائشه متعلق بمسألۀ احبیّت جناب

ص: 626

فاطمه و جناب امیر المؤمنین علیهما السّلام مطلع نشده یا آنکه دیده و دانسته بآن اعتنائی ننموده ور نه هر کسی که ادنی بهره از عقل داشته باشد و روایات سابقه که متضمن اعترافات حضرت عائشه است بنظر آرد بطلان این عذر شنیع را بنهایت ظهور و وضوح خواهد دید چه از روایت کفایة الطالب ظاهرست که عائشه گفت ما خلق اللّه خلقا احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من علی بن أبی طالب پس اینجا که کسی سؤال از احبّ ناس نکرده بود کدام مقام استحیا بود که عائشه بایراد لفظ منکّر خلق در سیاق نفی که مفید عموم و استغراقست خود و والد ماجد خود و دیگران را درین عموم داخل نمود و احبیت عامۀ جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را بلا الجا ثابت فرمود و نیز از روایات مکالمات جمیع و عروه و معاذه ظاهرست که ایشان بتذکیر محاربۀ حمل نهایت تعنیف تعییر حضرت عائشه نمودند و حضرتش بجواب شان سکوت محض هم نفرمود بلکه بخطاب جمیع و عروه عذر بدتر از گناه قضا و قدر پیش نمود و بخطاب معاذه حدیثی از والد ماجد خود در فضل عظیم جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نقل فرمود و ظاهرست که هر گاه نوبت بتعنیف و تعییر و آن هم بنحو مذکور و آن هم بمرّات و کرات رسد محل استحیاء کذائی باقی نمی ماند پس حضرت عائشه را در مقامات مذکوره چنانچه گذشت پر لازم بود که احبیّت خویش و احبیّت والد ماجد خود بمعرض بیان آرد و باین حیله از شکال اشکال و اعضال نجات یابد و علاوه برین اگر حضرت عائشه را پارۀ از شرم نصیب شده بود کاش بخطاب عروه که تابعی جلیل بود ذکر مادرش بمیان نمی آورد و توهین و تخجیل او را باین ذکر بغایت قصوی نمی رسانید و نیز اگر عائشه را از ذکر احبیّت خود و والد ما خود استحیاء مانع بود پس چه چیز حمل کرد او را که احبیّت جناب فاطمه و جناب امیر المؤمنین علیهما السّلام را بیان کند چه ممکنش بود که سکوت محض اختیار کند و به بیان احبیّت جناب فاطمه و جناب امیر المؤمنین علیهما السّلام ایهام امریکه حسب مزعوم مخالفین بی حقیقت محضست ننماید و نیز از روایت مستدرک و غیر آن ظاهرست که عائشه بخطاب ما در جمیع بن عمیر گفت و اللّه ما اعلم رجلا کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم منه و لا امرأة من الارض کانت احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من امرأته و کار احدی از اهل ایمان نیست که استحیاء امری غیر واقع را و آن هم موکّد بحلف شرعی بنام ایزد قهار ذکر نماید و از وعید شدید وَ لا تَجْعَلُوا اَللّهَ عُرْضَةً لِأَیْمانِکُمْ نترسد و نیز از روایت نعمان بن بشیر که بسند صحیح واردست آشکارست که عائشه بخطاب جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بصوت عالی می گفت

و اللّه لقد علمت انّ علیّا احبّ إلیک من أبی که درین اثنا ابو بکر داخل شد و قصد زدن عائشه کرد و تهدید شدید بر عائشه بسبب رفع صوت بر رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم نمود و مغضبا خارج شد پس اگر عائشه را عموما یا در خصوص مسئله احبیّت استحیاء بود کاش در حضور جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم استحیا را کار فرما می شد و مرتکب شکایت بیجا از احبّ بودن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و آن هم برفع صوت بر رسول که موجب حبط اعمالست نمی گردید و از زجر و تهدید و غضب شدید والد ماجد با تمجید خود محفوظ می ماند امّا قول عبد الحق که و لا یبعد ان لو سئلت فاطمة عن ذلک لقالت عائشة و ابوها پس تخمین محضست که عبد الحق آن را برای تسکین قلب خود و اتباع خود بر زبان سلاطت ترجمان آورده و چگونه امکان داشت که حضرت فاطمه علیها السلام العیاذ باللّه امریرا

ص: 627

که هیچ اصلی برای آن نبود بلکه خلاف آن نزد آن جناب قطعی الثبوت بود ظاهر فرماید و مبغوضین والد ماجد خود را احبّ النّاس بسوی آن جناب ثابت نماید ذلک ظنّ الذین لا یوقنون اما آنچه گفته و قد ورد کذلک فی روایة عن غیر فاطمة رضی اللّه عنها پس اگر مراد از ان افترای عمرو بن عمروعاصست پس وجوه بطلان تمسک بآن آنفا بحمد اللّه الجلیل بتفصیل شنیدی و بنهایت رکاکت و سخافت آن وا رسیدی و اگر ورای آن چیزی دیگرست پس آن هم نیز بسبب مروی بودن آن از طرق اهل خلاف حجت بر ما نیست و دلائل قاطعۀ کثیره و براهین ساطعۀ غزیره که سابقا مذکور شد و لاحقا هم نبذی از آن انشاء اللّه تعالی سمت ذکر خواهد یافت موهن و مبطل آن خواهد بود و اما ما قال و من هنا یعلم ان الوجوه مختلفة و الحیثیات متعددة و بهذا ینحل الشبهات و یتخلص عن الورطات انتهی فقد سبق وجوه الجواب عنه سابقا*ستاتی انشاء اللّه دلائل اخری لاحقا*و من هنا یعلم ان وجوه ازلال القوم مختلفة متبدّدة*و حیثیات اضلالهم للهمج الرّعاع متشتّتة متعدّدة*فتارة یذهبون یمینا و تارة یمیلون شمالا*و مرة یصبحون حیاری و اخری یمسون ضلاّلا*و علی کل حال فلیس لهم لزیغهم خلاص عن الشبهات*و لا مناص عن الورطات*فهم فیها تائهون حائرون جاهلون مفتونون*و فَمَأْواهُمُ اَلنّارُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِیها وَ قِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ اَلنّارِ اَلَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ و باید دانست که چنانچه احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السلام از احادیث و اخبار کثیره جناب خیر الانام و اقوال و آثار وفیره صحابه عظام ثابت و متحققست همچنین از افادات بعض تابعین فخام و تصریحات صحیحه بعض خلفای اعلام اهل سنت نیز احب بودن آن جناب ساطع و لامعست

تکلمه بهواه و تقاربه فی رایه ویحک یا عامر هلا اتقیت ان سألت فصدّقت او سکت فسلمت قال عامر یا ابا سعید قلتها و انا اعلم ما فیها قال الحسن فذاک اعظم فی الحجّة علیک و اشدّ فی التّبعة ازین عبارت ظاهرست که حسن بصری تصریح صریح نموده به اینکه جناب امیر المؤمنین علیه السلام بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم احبّ الناس بوده و پر روشنست که تاویل احبیّت فی الاکل را در کلام حسن بصری مجال نیست و نیز چون کلام او برای اثبات عظیمه جناب امیر المؤمنین علیه السلام و تقریع و تبکیت مبغض و منقض آن جناب مسوقست پس راه دادن دیگر تاویلات در ان که محصل ان حمل احبیت بر احبیت جزئیه ناقصه باشد وجهی از جواز نخواهد داشت

و لا یؤمّر علیه اشدّ النّاس وطاءة علی المشرکین و اعظمهم بهاء فی اللّه و أفقههم فی دین اللّه و اقرأهم لکتاب اللّه و اعرفهم بالحلال و الحرام و هو صاحب الولایة فی حدیث غدیر خمّ و صاحب

قوله صلی اللّه علیه و اله انت منّی بمنزلة هارون من موسی الا انّه لا نبی بعدی و صاحب یوم الطائف و کان احبّ الخلق الی اللّه و الی رسوله و صاحب الباب فتح له و سدّ سائر الابواب فی المسجد و هو صاحب الرایة یوم خیبر و صاحب عمرو بن عبدودّ فی المبارزة و هو اخو رسول اللّه صلوات اللّه علیه و آله حین آخی بین المسلمین و هو تبع جبرئیل و هو صاحب الآیة وَ یُطْعِمُونَ اَلطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً و هو زوج فاطمة سیّدة نساء العالمین و هو ختن خدیجة و هو ابن رسول اللّه لما کفّله و ربّاه و هو ابن أبی طالب فی نصرته و جهاده و هو نفس رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم المباهلة و هو الذی لم یکن ابو بکر و عمر ینفذان حکما حتی یسألانه عنه فلمّا رأی انفاذه انفذاه و ما لم یره ردّاه و هو رجل من بنی هاشم فی الشوری و لعمری لو قدر اصحابه علی دفعه عنها کما دفع العباس او وجدوا الی ذلک سبیلا لدفعوه فامّا تقدیمکم العبّاس علیه فانّ اللّه تعالی یقول أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ اَلْحاجِّ وَ عِمارَةَ اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ اَلْیَوْمِ اَلْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اَللّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اَللّهِ وَ اَللّهُ لا یَهْدِی اَلْقَوْمَ اَلظّالِمِینَ و اللّه لو کان ما فی امیر المؤمنین من المناقب و الفضائل و الایات المسفرة فی القرآن خلّة واحدة فی رجل واحد من رجالکم غیره لکان مستاهلا للخلافة مقدّما علی اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله بتلک الخلّة ثم لم تزل الامور تتراقی به الی ان ولی امور المسلمین فلم یستعن باحد من بنی هاشم الاّ بعبد اللّه بن عبّاس تعظیما بحقّه وصلة لرحمه و ثقة به و کان من امره الذی کان یغفر اللّه له ثم نحن و هم ید واحدة کما زعمتم حتی افضی اللّه بالامر إلینا فاخفناهم و ضیّقنا علیهم و قتلناهم اکثر من قتل بنی أمیّة ایّاهم و یحکم انّ بنی أمیّة انما قتلوا منهم من سلّ سیفا و انا معشر بنی العبّاس قتلناهم جملا فلتسألن اعظم الهاشمیّة بایّ ذنب قتلت و لتسالنّ نفوس القیت فی دجلة و الفرات و نفوس دفنت فی البغداد و الکوفة احیاء هیهات انه فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ و امّا ما وصفتهم فی امر المخلوع و ما کان فیه من لبس فلعمری ما لبس علیه امره غیرکم إذ هوّنتم علیه النّکث و زیّنتم له الغدر و قلتم له ما عسی ان یکون من امر اخیک و هو رجل مقتر و معک الاموال و الرّجال تبعث إلیه فیؤتی به فکذبتم و دبرتم و نسیتم قول اللّه تعالی و من بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اَللّهُ و امّا ما ذکرتم من استبصار امیر المؤمنین فی البیعة لابی الحسن الرّضی فما بایع له امیر المؤمنین الا مستبصرا فی امره عالما بانّه لم یبق احد علی امرها ابین فضلا و لا اظهر عفة و لا اورع ورعا و لا ازهد فی الدّنیا و لا اطلق نفسا و لا ارضی فی الخاصّة و العامّة و لا اشدّ فی ذات اللّه منه و ان البیعة له لموافقة لرضی الرّب عزّ و جلّ و لقد جهدت و ما اخذنی فی اللّه لومة لائم و لعمری لو کانت بیعته بیعة محاباة لکان

ص: 630

العبّاس بن امیر المؤمنین و سائر ولد امیر المؤمنین احبّ الی قلبه و احلی فی عینه و لکن امیر المؤمنین أراد امرا و أراد اللّه تعالی امرا فلم یسبق امره امر اللّه و امّا ما ذکرتم ممّا مسّکم من الجفاء فی ولایة امیر المؤمنین فلعمری ما کان ذلک الاّ منکم بمظافرتکم المخلوع علیه و مما یلتکم علی امیر المؤمنین فلمّا قتله اللّه تعالی تفرّقتم عبادید فطور اتباعا لابن أبی خالد و طورا اتباعا النعیم بن حازم و طور اتباعا لاعرابی و طورا اتباعا لابن شکلة ثم لکل من سلّ سیفا علی امیر المؤمنین و لو لا انّ امیر المؤمنین شیمته العفو و طبعه التّجاوز ما ترک علی ظهرها منکم احدا فکلکم حلال الدّم محل بنفسه و امّا ما سألتم من البیعة للعبّاس بن امیر المؤمنین أ تستبدلون الذی هو ادنی بالذی هو خیر ویلکم انّ العباس غلام حدث السّنّ لم یانس رشده و لم یمهل وحده و لم یحکمه التّجارب تدبّره النساء و تکفله الاماء لم یتفقّه فی الدّین و لم یعرف حلالا من حرام الا معرفة لا تساس فیه رعیّة و لا تقوم به حجّة و لو کان مستاهلا قد احکمته التّجارب و تفقّه فی الدّین و بلغ مبلغ ائمّة العدل فی الزهد فی الدّنیا و عزف النفس عنها ما کان له عندی فی الخلافة الا ما کان لرجل من عک و حمیر فلا تکثروا فی هذا المقال فان لسان امیر المؤمنین لم یزل مخزونا عن امور و انباء کراهیة ان تخبث النّفوس عند ما تنکشف علما بانّ اللّه تعالی بالغ امره و مظهر قضاءه یوما فامّا ان ابیتم الا کشف الغطاء و قشر العصا فان الرّشید اخبرنی عن آبائه و عمّا وجد فی کتاب الدّولة و غیرها انّ السّابع من ولد العباس هو الّذی لا یقوم لبنی العبّاس بعده قائمة و لا تزال النّعمة متعلقة علیهم بحیاته فاذا ودّع فودّعوها و إذا فقد تم شخصی فاطلبوا لانفسکم معقلا و هیهات ما لکم الا السّیف یاتیکم الحسینی الثائر فیحصدکم حصدا و السّفیانی المرغم و القائم المهدی و عند القائم المهدی تحقّن دماؤکم الا بحقها و امّا ما کنت اردت من البیعة لعلی بن موسی بعد استحقاق منه لها فی نفسه و اختیارا منی له فما کان ذلک منّی الا ان اکون الحاقن لدمائکم و الذائد عنکم باستدامة المودّة بیننا و بینهم و هی الطریق الّتی اسلکها فی اکرام آل ابن أبی طالب و مواساتهم فی الفیء بیسیر ما یصیبهم منه و ان تزعموا انّی أردتّ ان یؤل إلیهم عاقبته و منفعته فانا فی تدبیرکم و النظر لکم و لعقبکم و أبنائکم من بعدکم و انتم ساهون لاهون فی غمرة تعمهون لا تعلمون ما یراد بکم و ما اظللتم علیه من النقمة و ابتزاز النعمة همة احدکم یمشی مرکوبا و یصبح مخمورا تتلهون بالمعاصی و تتباهجون بها الهتکم الخمور و البرابط مخنّثون مونّثون لا یتفکّر متفکّر منکم فی صلاح معیشة و لا استدامة نعمة و لا اصطناع مکرمة و لا کسب حسنة یمد بها عنقه یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلاّ مَنْ أَتَی اَللّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ اضعتم الصلوة و اتبعتم الشهوات و کنتم الی اللّذّات نمتم عن العتمات فسوف تلقون غیّا و ایم اللّه لربّما تفکر امیر المؤمنین فی امرکم فلا یجد امة من الامم استحقوا العذاب حتی نزل بهم بخلة من الخلال الاّ اصاب تلک الخلة بعینها فیکم و خلائل کثیرة لم یظن امیر المؤمنین ابلیس اهتدی إلیها و لا امر بالعمل علیها و قد اخبر اللّه فی کتابه العزیز عن قوم صالح انه کان فیهم تِسْعَةُ

ص: 631

رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی اَلْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ فایّکم لیس معه تسعة و تسعون من المفسدین قد اتخذتموهم شعارا أو دثارا استخفافا بالمعاد و قلّة یقین بالحساب و ایّکم له رای یتبع او رویة تنفع فشاهت الوجوه و عثرت الخدود و امّا ما ذکرتم من العثرة فی أبی الحسن نوّر اللّه وجهه فلعمری انّها عندی النّهضة و الاستقلال الّذی أرجو به قطع الصّراط و الامن و النّجاة من الخوف یوم الفزع الاکبر و لا اظنّ عملت عملا هو ازکی عندی من هذه البیعة الا ان عود بمثلها الی مثله و انّی لی بذلک و انی لکم تلک السّعادة و قولکم انّی سفهت آراء آبائکم و احلام اسلافکم فکذلک قال مشرکو قریش إِنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ وَ إِنّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ ویلکم انّ الدّین لا یؤخذ من الاباء و انما یؤخذ من الانبیاء فافقهوا و ما اریکم تعقلون و اما تعییرکم امیر المؤمنین بسیاسة المجوس ایّاکم فما دهتکم الانفة من ذلک و لو ساستکم القردة و الخنازیر و ما اردتم الاّ امیر المؤمنین و لعمری لقد کانوا مجوسا فاسلموا کما کان آباؤنا و امهاتنا فی القدیم فهم المجوس الذین اسلموا و انتم المسلمون الّذین ارتدّوا فمجوسی اسلم خیر من مسلم ارتدّ یحثنا علیه یتناهون عن المنکر و یامرون بالمعروف و یتقرّبون من الخیر و یتباعدون من الشرّ یذبّون عن حرم المسلمین و یتباهجون بما زال الشرک و اهله من النکث و یتباشرون بما نال الاسلام و اهله من الشرّ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلاً و لیس منکم الاّ لاعب بنفسه مافون فی عقله و تدبیره امّا مغنّ او ضارب دفّ او زامر و اللّه لو انّ بنی أمیّة الّذین قتلتموهم بالامس نشروا فقیل لهم تانّقوا فی معایب تنالونهم بها ما ازدادوا علی ما صیرتموه لکم شعارا و دثارا و صناعة و اخلاقا لیس فیکم الا من إذا مسّه الشرّ جزع و إذا مسّه الخیر منع و لا تانفون و لا ترجعون الی خشیة و کیف یانف من یبیت مرکوبا و یصبح نائما معجبا کانه قد اکتسب حمدا غایته بطنه و فرجه لا یبالی ان ینال شهوته بقتل الف بنیّ مرسل او ملک مقرب و احبّ الناس إلیه من زیّن له معصیة اولاده فی فاحشة نطف الخمار و تربیة المطمورة و اشباه الاخوال فان ارتدعتم و کفیتم امیر المؤمنین ما انتم فیه من السموات و الفضائح و ما تهذرون به من غرب السنتکم و الاّ فدونکم تعالوا بالحدود و لا قوة لامیر المؤمنین الا باللّه و علیه توکّلت و هو حسبی ازین عبارت ظاهرست که مامون بفقره و کان احبّ الخلق عند اللّه عزّ و جلّ و رسوله احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از جمیع خلق بسوی خدا و رسول ثابت کرده و ظاهرست که درین قول مامون تاویلات غرائب مشحون مسوّلین ذو فنون مساغی ندارد بلکه سباق و سیاق کلامش که در اوّل و آخر دلائل افضلیّت عامّه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ذکر کرده این تاویلات را هباء منثورا می سازد و سیلاب فنا باساس آن می دواند و بطلان و فظاعت آن را کالشمس فی رابعة النهار واضح و ظاهر می گرداند و اگر چه بعد این همه ادلّه باهره رزینه و شواهد قاهره متینه شبیۀ درین معنی باقی نماند که احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در حدیث طیر احبیّت مطلقه عامه است و بوضوح تمام واضح گردید که این تاویل مخاطب نبیل بلکه دیگر تاویلات آن محدث جلیل و دیگر ماولین پر تسویل عین ازلال و تضلیلست لکن نحیف

ص: 632

قوله صلی اللّه علیه و اله انت منّی بمنزلة هارون من موسی الا انّه لا نبی بعدی و صاحب یوم الطائف و کان احبّ الخلق الی اللّه و الی رسوله و صاحب الباب فتح له و سدّ سائر الابواب فی المسجد و هو صاحب الرایة یوم خیبر و صاحب عمرو بن عبدودّ فی المبارزة و هو اخو رسول اللّه صلوات اللّه علیه و آله حین آخی بین المسلمین و هو تبع جبرئیل و هو صاحب الآیة وَ یُطْعِمُونَ اَلطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً و هو زوج فاطمة سیّدة نساء العالمین و هو ختن خدیجة و هو ابن رسول اللّه لما کفّله و ربّاه و هو ابن أبی طالب فی نصرته و جهاده و هو نفس رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم المباهلة و هو الذی لم یکن ابو بکر و عمر ینفذان حکما حتی یسألانه عنه فلمّا رأی انفاذه انفذاه و ما لم یره ردّاه و هو رجل من بنی هاشم فی الشوری و لعمری لو قدر اصحابه علی دفعه عنها کما دفع العباس او وجدوا الی ذلک سبیلا لدفعوه فامّا تقدیمکم العبّاس علیه فانّ اللّه تعالی یقول أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ اَلْحاجِّ وَ عِمارَةَ اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ اَلْیَوْمِ اَلْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اَللّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اَللّهِ وَ اَللّهُ لا یَهْدِی اَلْقَوْمَ اَلظّالِمِینَ و اللّه لو کان ما فی امیر المؤمنین من المناقب و الفضائل و الایات المسفرة فی القرآن خلّة واحدة فی رجل واحد من رجالکم غیره لکان مستاهلا للخلافة مقدّما علی اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله بتلک الخلّة ثم لم تزل الامور تتراقی به الی ان ولی امور المسلمین فلم یستعن باحد من بنی هاشم الاّ بعبد اللّه بن عبّاس تعظیما بحقّه وصلة لرحمه و ثقة به و کان من امره الذی کان یغفر اللّه له ثم نحن و هم ید واحدة کما زعمتم حتی افضی اللّه بالامر إلینا فاخفناهم و ضیّقنا علیهم و قتلناهم اکثر من قتل بنی أمیّة ایّاهم و یحکم انّ بنی أمیّة انما قتلوا منهم من سلّ سیفا و انا معشر بنی العبّاس قتلناهم جملا فلتسألن اعظم الهاشمیّة بایّ ذنب قتلت و لتسالنّ نفوس القیت فی دجلة و الفرات و نفوس دفنت فی البغداد و الکوفة احیاء هیهات انه فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ و امّا ما وصفتهم فی امر المخلوع و ما کان فیه من لبس فلعمری ما لبس علیه امره غیرکم إذ هوّنتم علیه النّکث و زیّنتم له الغدر و قلتم له ما عسی ان یکون من امر اخیک و هو رجل مقتر و معک الاموال و الرّجال تبعث إلیه فیؤتی به فکذبتم و دبرتم و نسیتم قول اللّه تعالی و من بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اَللّهُ و امّا ما ذکرتم من استبصار امیر المؤمنین فی البیعة لابی الحسن الرّضی فما بایع له امیر المؤمنین الا مستبصرا فی امره عالما بانّه لم یبق احد علی امرها ابین فضلا و لا اظهر عفة و لا اورع ورعا و لا ازهد فی الدّنیا و لا اطلق نفسا و لا ارضی فی الخاصّة و العامّة و لا اشدّ فی ذات اللّه منه و ان البیعة له لموافقة لرضی الرّب عزّ و جلّ و لقد جهدت و ما اخذنی فی اللّه لومة لائم و لعمری لو کانت بیعته بیعة محاباة لکان

ص: 633

بعون اللّه المنعام اتماما للحجه و تنویرا للمحجة در وجوه آتیه اسکات و افحام را بدرجه بس عالی و منیع؟ ؟ ؟ و بلطف ایزدی و عنایت سرمدی بکمال وضوح و ظهور ثابت می نمایم که حدیث طیر حسب تصریحات صریحه اکابر مقبولین و افادات صحیحه اعاظم مبجلین سنیه دلیل افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و مثبت احبیّت مطلقه آن وصی رسول ملک علام علیهما و آلهما آلاف التحیّة و السّلام می باشد پس بدانکه

کردی آنچه که قادر نیست کسی برینکه دفع کند آن را و باین اعتراف سراسر انصاف واضح نمود که کسی بر دفع استدلال مامون بحدیث طیر بر افضلیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و اولویت آن جناب بخلافت قادر نیست و نیز اسحاق در آخر تصریح کرد بآنکه ما همه یعنی خود او و دیگر عظمای فقهای سنیه که چهل یا سی و نه بودند قائل هستند بقول مامون یعنی او و دیگر فقهای سنیه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را افضل ناس و اولای شان بخلافت می دانند و ادله مامون را صحیح و ثابت و غیر قابل ردّ و انکار تسلیم می کنند پس کمال عجبست که چگونه مخاطب و دیگر متعصبین اهل نحله اش از حالات اعتراف اسلاف سراسر اعتساف خود خبری نگرفته بی محابا در صدد ابداع تاویلات عجیبه و اختراع تسویلات غریبه می روند و بلا تحاشی در وادی پر خار تخدیع انکاس اغمار بایجاد توجیهات ابرد من الخیار می دوند و نمی دانند که ایجاد چنین غرائب مضحکه در تاویل این حدیث شریف سراسر معاندت و اثبات جهل اسلاف خودست که صراحة تسلیم و اعتراف بعدم وجدان و امکان تاویل درین حدیث شریف اثیل فرموده بودن آن مفید افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و اولویت آن جناب بخلافت وانموده اند

متحذلق و دیگر اسلاف و اخلاف متتطعین و متعصّبین متهوّکین السنۀ خود را بآن آلوده اند بوضوح تمام انجامید و امّا تشکیک رازی در صحّت این خبر و ادّعای بودن آن از اخبار آحاد پس فساد و بطلان آن بعون اللّه و حسن توفیقه از بیان سابق ظاهرست که هم صحّت حدیث شریف حسب افادات اساطین سنیّه ثابت و حاکم سنّیه که ممدوح خود رازیست باهتمام تمام صحّت آن ثابت ساخته و هم صحّت و جودت سند ان و ثقت رجال آن از افادات دیگر ائمه سنّیه واضح و لائح و نیز تواتر و قطعیت آن حسب افادات محققین قوم ثابت و محقق

الان چیزی از ان باقی نمی ماند پس از غرائب مضحکاتست چه پر ظاهرست که همواره علمای اهل سنت در صدد تعییر اهل حق خمول شان را در قرون سالفه بمعرض بیان می آرند بلکه قلت و ذلت و مغلوبیت له ایشان در هر عصر نهایت سلاطت لسان تقریر می کنند بمزید خوش فهمی این معنی را دلیل ضعف مذهب شان قرار می دهند پس چگونه نزد عاقلی مجرد عدم تاثیر طعن چنین زمره مغلوبه در فضائل بزرگان دین سواد اعظم و طائفه کبری دلیل قوت فضائل ایشان خواهد شد سبحان اللّه گاهی در اظهار مغلوبیت و مقهوریت اهل حق تقریرات مسهبه آغاز نهادن و داد چشمک زنی و ستم ظریفی و طعن و تشنیع دادن و گاهی ایشان را از قدیم الایام قادح فضائل صحابه وانمودن و عدم تاثیر این قدح را دلیل قوت آن فضائل در ابتدا فرمودن کار همین حضراتست و بس و هر گاه دلالت حدیث طیر بر افضلیّت حسب افادۀ رازی دریافتی حالا نبذی از فضائل و محامد فاخره و مناقب و مدائح باهره او بر السنه مقدسه ائمه سنّیه باید شنید تا معلوم شود که کلامش اوقع فی قلوب اهل السنّة و الجماعة و احری بالقبول و الاطاعة می باشد ابو محمّد عبد اللّه بن اسعد یافعی در مرآة الجنان در سنه خمس و ستّ مائة گفته الامام الکبیر العلامة النّحریر الاصولی المتکلم المناظر المفسّر صاحب التصانیف المشهورة فی الآفاق الحظیة فی سوق الافادة بالتعلق فخر الدّین الرّازی ابو عبد اللّه محمّد بن عمر بن حسین القرشی التّیمی البکری الملقّب بالامام عند علماء الاصول المقرر لشبه المذاهب الفرق المخالفین و المبطل لها باقامة البراهین الطبرستانیّ الاصل الرازی المولد المعروف الشافعی المذهب فرید عصره و نسیج دهره الّذی قال فیه بعض العلماء خصّه اللّه برای

حدّ الطبیعه

و قدحه الامام سراج الدّین یوسف بن أبی بکر بن محمّد السکّاکی الخوارزمی بقوله: ؟ ؟ ؟ اعلمن علما

یقینا

؟ ؟ ؟ فاق اهل زمانه فی الاصلین و المعقولات و علم الاوائل صنّف التّصانیف المفیدة فی فنون عدیدة منها تفسیر القرآن الکبیر جمع فیه من الغرائب و العجائب ما یطرب کلّ طالب و هو کبیر حدّ الکنه لم یکمله و شرح سورة الفاتحة فی مجلّد و منها فی علم الکلام المطالب العالیة و نهایة العقول و کتاب الاربعین و المحصّل و کتاب البیان و البرهان فی الرّد علی اهل الزّیغ و الطغیان و کتاب المباحث المشرقیّة و کتاب المباحث العمادیة فی المطالب المعادیة و کتاب تهذیب الدلائل و عیون المسائل و کتاب ارشاد النظّار الی الطائف الاسرار و کتاب اجوبة المسائل النجاریة و کتاب تحصیل الحق و کتاب الزبدة و المعالم و غیر ذلک و فی اصول الفقه المحصول و المعالم و فی الحکمة الملخّص و شرح الاشارات لابن سینا و شرح عیون الحکمة و غیر ذلک و فی الطلسمات السرّ المکتوم و شرح اسماء اللّه الحسنی و یقال ان له تبرح المفصّل فی النّحو للزمخشری و شرح الوجیز فی الفقه للغزّالی و شرح سقط الزند للمعرّی و له مختصر فی الاعجار و مؤاخذات جیّدة علی النّحاة و له طریقة فی الخلاف و له فی الطّبّ شرح الکلّیات للقانون و صنف فی علم الفراسة و له مصنّف فی مناقب الشّافعی و کل کتبه مفیدة و انتشرت تصانیفه فی البلاد دورنق فیها

ص: 637

سعادة عظیمة بین العباد فانّ الناس اشتغلوا بها و هو اوّل من اخترع هذا الترتیب فی کتبه و اتی فیها بما لم یسبق إلیه و له فی الوعظ الید البیضاء و یعظ باللّسانین العربی و العجمی و کان یلحقه الوجد حال الوعظ و یکثر البکاء و کان یحضر مجلسه بمدینة هراة ارباب المذاهب و المقالات و یسألونه و هو یجیب کل سائل باحسن الاجوبة و المجادلات و یحضره الناس علی اختلاف اصنافهم و مذاهبهم و یجیء الی مجلسه الاکابس و الأمراء و الملوک و کان صاحب وقار و حشمة و ممالیک و ثروة و بزة حسنة و هیئة جمیلة إذا رکب مشی معه نحو ثلاثمائة مشتغل علی اختلاف مطالبهم فی التفسیر و الفقه و الکلام و الاصول و الطّبّ و غیر ذلک و رجع بسببه خلق کثیر من الکرامیّة و غیرهم الی مذهب اهل السّنّة کان یلقّب بهراة شیخ الاسلام و کان مبتدأ شغله علی والده الی ان مات ثم قصد الکمال السّمنانی بالسّین المهملة و النون مکررة قبل الالف و بعدها و اشتغل علیه مدّة ثم عاد الی الریّ و اشتغل علی المجد الجیلی صاحب محمّد بن یحیی الفقیه احد تلامذة الامام حجة الاسلام أبی حامد الغزالی و لما طلب المجد الی مراغة لیدرّس بها صحبه و قرأ علیه مدّة طویلة علم الکلام و الحکمة و یقال انه کان یحفظ الشامل لامام الحرمین فی اصول الدّین و المستصفی فی اصول الفقه للغزّالی و کذا المعتمد لابی الحسین البصری ثم قصد خوارزم و قد تمهّر فی العلوم فجری بینه و بین اهلها کلام فیما یرجع الی المذهب و الاعتقاد فاخرج من البلد فقصد ما وراء النّهر فجری له ایضا هنالک کذلک فعاد الی الرّی و کان بها طبیب حاذق له ثروة و نعمة و کان للطبیب ابنتان و لفخر الدّین ابنان فمرض الطبیب و ایقن بالموت فزوّج ابنتیه لولدی فخر الدّین و مات الطبیب فاستولی فخر الدّین علی جمیع امواله کذا قاله ابن خلکان قلت و علی تقدیر صحّة ذلک یحمل علی استیلاء شرعی من نحو وصایة او وکالة قال و لازم الاسفار و عامل شهاب الدّین الغوری صاحب غزنة بالغین المعجمة و الزّای و النّون فی جملة من المال ثم مضی إلیه لاستیفائه فبالغ فی اکرامه و الانعام علیه و حصل له من جهته ما اطال؟ ؟ ؟ و عاد الی خراسان و اتصل بالسلطان محمّد المعروف بخوارزم شاه فحظی عنده و نال اسمی المراتب و لم یبلغ احد منزلته عنده و لما قدم الی هراة نال من الدولة اکراما عظیما فاشتدّ ذلک علی الکرامیّة فاجتمع یوما مع القاضی مجد الدین ابن القدوة فتناظر اثم استطال فخر الدّین علی ابن القدوة و نال منه و اهانه فعظم ذلک علی الکرامیّة و ثاروا من کل ناحیة فقامت بینهم فتنة فامر السلطان الجند بتسکینها و ذلک فی سنة خمس و تسعین و خمس مائة و لم یزل بینه و بین الکرامیّة السّیف الاحمر فینال منهم و ینالون منه سبّا و تکفیرا حتّی قیل افهم سمّوه فمات من ذلک و کان موته بهراة یوم الاثنین عید الفطر من السنة المذکورة رحمه اللّه تعالی و مناقبه اکثر من ان تعدّ و فضائله لا تحصی و لا تحد و کان له مع ما جمع من العلوم شیء من الکلام المنظوم من ذلک قوله نهایة اقدام العقول عقال و اکثر سعی العالمین ضلال

ص: 638

و ارواحنا فی وحشة من جسومنا

قیل و قالوا

جمیعا مسرعین و زالوا

و کان العلماء یقصدونه من البلاد و تشدّ إلیه الرحال من الاقطار و حکی شرف الدّین بن عنین انه حضر درسه یوما و هو یلقی الدروس فی مدرسة و درسه حفل بالافاضل و الیوم شات و قد سقط ثلج کثیر فسقطت بالقرب منه حمامة و قد طردها بعض الجوارح فلما وقعت رجع عنها خوفا من الحاضرین فی المجلس فلم یقدر الحمامة علی الطیران من خوفها و شدّة البرد فلمّا قام فخر الدین من الدّرس وقف علیها و رقّ لها و اخذها قلت هکذا حکی و الذی حکوا فی علم المعانی و البیان انها وقعت فی حجر الامام فخر الدین فانشده ابن عنین فی الحال یا ابن الکرام المطعمین إذا شتوا فی کلّ مسغبة و ثلج خاشف الغائصین إذا النفوس تطایرت

بین الصوارم و الوشیج الرّاعف من نبأ الورقاء أن محلکم حرم و انک ملجأ للخائف

مع ابیات اخری منها قوله جاءت

سلیمان الزّمان لشکوها و الموت یلمع من جناحی خاطف

و هذا البیت مع البیت الثالث هما المذکوران فی علم المعانی من المبدعات إذا افتتحا بقوله جاءت سلیمان الزمان حمامة الی آخره ثم اتبع بقوله من نبأ الورقاء ان محلکم الی آخره کانا من الموجز المبدع قوله خاشف هو بالخاء و الشین المعجمتین یقال خشف الثلج إذا تحرّک و منه قول الشاعر یصف البرد إذا کبد النّجم السّماء بشتوة علی حین هر الکلب و الثلج خاشف

و قال ابو عبد اللّه الحسین الواسطی سمعت فخر الدین بهراة ینشد علی المنبر عقب کلام عاتب فیه اهل البلد المرء مادام حیّا یستهان به و یعظم الزرء فیحین یفتقد

و ذکر فخر الدین فی کتابه الموسوم بتحصیل الحق انّه اشتغل فی علم الاصول علی والده ضیاء الدّین عمر و والده علی أبی القاسم سلیمان بن ناصر الانصاری و هو علی امام الحرمین أبی المعالی و هو علی الاستاذ أبی اسحاق الاسفراینی و هو علی الشیخ أبی الحسن الباهلی و هو علی شیخ السّنّة أبی الحسن علی بن اسماعیل الاشعری الناصر لمذهب اهل السّنّة و الجماعة و امّا اشتغاله فی فروع المذهب فانّه اشتغل علی والده المذکور و والده علی أبی محمّد الحسین بن مسعود الفرّاء البغوی و هو علی القاضی حسین المرورودی و هو علی القفال المروزی و هو علی أبی زید المروزی و هو علی أبی العباس بن شریح و هو علی أبی القسم الانماطی و هو علی أبی ابراهیم المزلی و هو علی الامام الشافعی المطلبی رضی اللّه عنه و کانت ولادة فخر الدّین فی الخامس و العشرین من شهر رمضان سنة اربع و اربعین و قیل ثلث و اربعین و خمس مائة بالرّی و توفّی یوم الاثنین یوم عید الفطر من السنّة المذکورة کما تقدّم رحمه اللّه تعالی

کلامی پس لطیف و بلیغ و متین و نهایت شریف و فصیح و رزین افاده فرموده و در مضمار احقاق حق و ازهاق باطل بحسن بیان و رشاقت تبیان و احراق و ایجاع قلوب ارباب اضغان و اذاقت حتف و شجب باصحاب شنان قصب السّبق از امثال و اقران ربوده چنانچه در کتاب مطالب السّول در باب اوّل گفته الفصل الخامس فی محبّة اللّه تعالی و رسوله صلی اللّه علیه و سلم له و مواخاة الرّسول ایّاه و امتزاجه به و تنزیله ایّاه منزلة نفسه و میله إلیه و ایثاره ایّاه و قبل الشروع فی المعاقد المقصودة و المقاصد المعقودة فی هذا الفصل لا بدّ من شرح حقیقة المحبّة و کیفیة اضافتها الی اللّه تعالی و الی العبد فانّ العقل إذا لم یحط بتصور ذاتها لم ینتظم قضاؤه علیها لا بنفیها و لا اثباتها و لم یستقم حکمه لها بشیء من نعوتها و صفاتها فاقول المحبة حالة شریفة اخبر اللّه عزّ و جلّ بوجودها منه لعبده و من عبده له فقال جلّ و علا فَسَوْفَ یَأْتِی اَللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ و قال انّ اللّه یُحِبُّ اَلتَّوّابِینَ وَ یُحِبُّ اَلْمُتَطَهِّرِینَ و قال إِنَّ اَللّهَ یُحِبُّ اَلَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ و قال إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اَللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اَللّهُ و نقل الثقات

انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اخبر عن اللّه عزّ و جلّ انّه قال لا یزال عبدی یتقرب الیّ بالنّوافل حتّی احبّه فاذا احببته کنت سمعه الذی یسمع به و بصره الذی یبصر به و یده الّتی یبطش بها و رجله الّتی یمشی بها و ان سألنی أعطیته و ان استعاذنی أعذته

و قال صلی اللّه علیه و سلم إذا احبّ اللّه تعالی عبدا دعا جبرئیل فقال انّی احبّ فلانا فاحبّه قال فیحبّه جبرئیل ثم ینادی فی السّماء انّ اللّه یحبّ فلانا فاحبّوه فیحبه اهل السّماء فقال انّی احبّ فلانا فاحبّه قال فیحبّه جبرئیل ثم ینادی فی السّماء ان اللّه یحبّ فلانا فاحبّوه فیحبه اهل السّماء ثم یوضع له القبول فی الارض و قال فی البغض کذلک فقد صرح کتاب اللّه عزّ و جلّ و رسوله بثبوت المحبّة و وجودها غیر ان اسم المحبّة و ان کان واحدا عند الاطلاق فهو یختلف بتفاوت متعلّقه فمحبّة اللّه سبحانه و تعالی لعبده تغایر محبّة العبد لربّه تعالی و ایضاح ذلک انّ حقیقة محبّة اللّه تعالی لعبده ارادته سبحانه لانعام مخصوص یفیضه علی ذلک العبد من تقریبه و ازلافه من محال الطهارة و القدس و قطع شواغله و تطهیر باطنه عن کدورات الدّنیا و رفع الحجاب عن قلبه حتّی یشاهده کانّه یراه فارادته بان یخصّ عبده بهذه الاحوال الشریفة هی محبّته له فان کانت إرادته لان یخصّه بما هو دون هذه الاحوال من الانعام کارادته ان یثیبه و یدفع عقابه فتسمّی هذه الارادة لهذا المعنی القاصر عن المقام الاوّل رحمة فالمحبّة اخصّ من الرّحمة و کل واحد منهما إرادة لخیر لکن یتفاوتان بتفاوت متعلق کل واحد منهما فهذا معی محبّة اللّه تعالی لعبده و امّا محبّة العبد للّه تعالی فهی میله الی نیل هذا الکمال و ارادته درک هذه الفضائل فیکون اضافة المحبّة الی اللّه تعالی جلّ و علا و اضافتها الی العبد مختلفین نظرا الی الاعتبارین المذکورین فاذا وضح معناها فمن خصّه اللّه عز و علا بمحبته علی ما تقدّم من ارادته بقربه و ازلافه من مقرّ التّقدیس و التّطهیر و قطع شواغله عنه و تطهیر قلبه من کدورات الدّنیا و رفع الحجاب فقد احرز قصاب السّابقین و ارتد بجلباب الفائزین

ص: 640

المقربین و هذه المحبّة ثابتة لامیر المؤمنین علی بتصریح رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فانه صحّ النّقل فی المسانید الصّحیحة و الاخبار الصّریحة مسندی البخاری و مسلم و غیرهما

انه صلی اللّه علیه و سلم قال یوم خیبر لاعطین الرّایة غدا رجلا یفتح اللّه علی یدیه یحبّ اللّه و رسوله و یحبّه اللّه و رسوله فبات الناس یخوضون لیلتهم ایّهم یعطاها فلمّا اصبح الناس غدوا علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم کلّهم یرجو ان یعطاها فقال این علی بن أبی طالب فقیل هو یا رسول اللّه یشتکی عینیه قال فارسلوا إلیه فاتی به فبصق فی عینیه و دعا له فبرأ حتی کان لم یکن به وجع فاعطاه الرایة قال علی یا رسول اللّه اقاتلهم حتی یکونوا مثلنا قال انقذ علی رسلک حتی تنزل بساحتهم ثم ادعهم الی الاسلام و اخبرهم بما یجب علیهم من حقّ اللّه تعالی فیه فو اللّه لان یهدی اللّه تعالی رجلا واحدا خیر لک من حمر النّعم فسار علیّ ففتح اللّه تعالی علی یده و سیاتی کیفیة الفتح علی یده فی فصل شجاعته و وقائعه مشروحا انشاء اللّه تعالی و

قال صلّی اللّه علیه و سلم یوما و قد احضر إلیه طیر لیاکله اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یأکل معی هذا الطیر فجاء علی فاکل معه منه و کان انس حاضرا یسمع قول النّبی صلی اللّه علیه و سلم قبل مجی علیّ فبعد ذلک جاء انس الی علیّ فقال استغفر لی و لک عندی بشارة ففعل فاخبره بقول النبی صلی اللّه علیه و سلم ایقاظ و تنبیه اعلم ایّدک اللّه بروح منه انّ اخبار النّبی صلی اللّه علیه و سلم صدق و اقواله حقّ فاذا اخبر عن شیء فهو محقق لا یرتاب فی صحّته ذووا الایمان و لا احد من المهتدین فکان صلوات اللّه علیه قد اطلع بنور النّبوّة علی انّ علیّا ممّن یحبّه اللّه تعالی و أراد ان یتحقّق النّاس ثبوت هذه المتقیة السّنیّة و الصّفة العلیّة الّتی هی اعلی درجات المتّقین لعلیّ و کان بین الصّحابة یومئذ منهم حدیثو عهد بالاسلام و منهم سمّاعون لاهل الکتاب و من فیهم شیء من نفاق فاحبّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ان یثبت ذلک لعلی فی نفوس الجمیع فلا یتوقّف فیه احد فقرن صلی اللّه علیه و سلم فی خبره بثبوت هذه الصّفة و هی المحبّة الموصوفة من الجانبین لعلی الّتی هی صفة معیّنة معنویّة لا تدرک بالعیان بصفة محسوسة تدرک بالابصار اثبتها له و هی فتح خیبر علی یدیه فجمع قوله صلی اللّه علیه و سلم فی وصف علیّ بین المحبّة و الفتح بحیث یظهر لکلّ ناظر صورة الفتح و یدرکه بحاسّته فلا یبقی عنده توقّف فی ثبوت الصّفة الاخری المقترنة بهذه الصّفة المحسوسة فیترسخ فی نفوس الجمیع ثبوت هذه الصّفة الشریفة العظیمة لعلی و هکذا فی حدیث الطّیر جعل اتیانه و اکله معه و هو امر محسوس مرئیّ مثبتا عند کلّ احد من علمه انّ علیّا متّصف بهذه الصّفة العظیمة و زیادة الاحبیّة علی اصل المحبّة و فی ذلک دلالة واضحة علی علو مکانة علیّ و ارتفاع درجته و سموّ منزلته و اتصافه بکون اللّه تعالی یحبّه و انّه احبّ خلقه إلیه و کانت حقیقة هذه المحبّة قد ظهرت علیه آثارها و انتشرت لدیه انوارها فانه کان قد ازلفه اللّه تعالی من مقرّ التّقدیس

فانّه نقل التّرمذی فی صحیحه ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم دعا علیّا یوم الطّائف فانتجاه فقال

ص: 641

الناس لقد طال نجواه مع ابن عمّه فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ما انتجیته و لکن اللّه انتجاه و نقل عن علی سلونی عن طرق السّموات فانّی اعلم بها من طرق الارض و کان قد افاض اللّه علیه لباس التطهیر فانه ما جری علیه قلم التّکلیف الا و قد طهره اللّه تعالی حتّی اعتنی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بترتیبه و تهذیبه ثم بعد ذلک جاءته الطاف اللّه تعالی بدعوة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم

فانّه صلی اللّه علیه و سلم قال و قد ادخل علیّا و فاطمة و ولدیهما تحت کساء اللّهمّ طهّرهم تطهیرا و قد تقدّم ذکر الحدیث و کان قد صرف عن قلبه اقذار اکدار الدنیا و طهّر نفسه عنها فانه نقل عنه الثّقات انّه فی مقام عبادته و مقرّ مناجاته قال یا دنیا أبی تعرّضت فقد طلقتک ثلثا و سیأتی تمام ذلک مستقصی ان شاء اللّه تعالی و کان قد قطع عنه ما یشغله عن اللّه جل و علا و رفع الحجاب عن قلبه و ذهب بقلبه الی ربّه و صرف وجهه إلیه تعالی حتّی

قال فی بعض کلامه المروی لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا و سیاتی تمام بیانه ان شاء اللّه تعالی و فی هذه النّبذة المختصرة من الدّلالة علی حصول حقیقة هذه المنقبة الشریفة له و اتصافه بها غنیة و مقنع عن زیادة علیها

رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم له تقدّم فی الخصائص ذکر احبیّته الی اللّه و رسوله و هی متضمّنة للمحبّة مع الترجیح فیها علی الغیر ازین عبارت صراحة واضحست که احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسوی خدا و رسول او که در خصائص آن حضرت مذکور شده است ثبت محبّت خدا و رسول بآن حضرتست با وصف ترجیح آن حضرت بر اغیار فلیمت المنکرون و الجاعدون حنقا و غیظا یذیقهم امرّ الدّمار و ادهی التّبار فان المحبّ الطبری یثبت مقصود و بعد این اعترافات صریحه حیرتم بسوی خود می کشد که هر گاه نزد محب طبری حدیث طیر دال بر احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسوی جناب احدیت بود و آنجناب بمفاد آن در محبوب خدا بودن ترجیح بر اغیار داشت و این معنی را محبّ طبری از خصائص آن جناب شمرده بود باز چرا بعد احادیثی که بر احبیّت آن جناب بسوی جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم دلالت دارد مثل حدیث عائشه و معاذه و حضرت أبی ذر رضی اللّه عنه تاب و قرار نیاورد کما دریت آنفا و بی امعان نظر و تحدیق بصر تاویلی علیل و تسویلی غیر جمیل بر آن ذکر نموده در میدان مصادمت بداهت قصب سبق از دیگران برد بار الها مگر آنکه محب طبری بمزید حسن فهم انفکاک احبیّت الی الرسول از احبیّت الی اللّه تجویز نموده احبیّت الی الرسول را در مرتبه افضل و اعلی از احبیّت الی اللّه دانسته باشد و باین سبب احبیّت الی اللّه را برای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام تسلیم فرموده و احبیّت الی الرسول را زیغا و اعتسافا برای عائشه و پدرش ادعا نموده و ذلک مما یضحک الثکلی

المسئلة مبسوطة فی غیر هذا الموضع فقد تقدم بعض ذلک لکن ذکر هذا لتبیین ان حدیث الطیر من الموضوعات ازین کلام تجبر نظام ابن تیمیّه بغایت صراحت واضحست که حدیث طیر دلالت بر احبیّت و افضلیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام دارد زیرا که او فضائل منحوته و مناقب منحوله فلان و بهمان را مناقض این حدیث شریف وانموده و بزعم ثبوت آن اثبات موضوعیت و افترای این حدیث خواسته و پر ظاهرست که اگر حدیث طیر ممکن التاویل و محتمل التّوجیه می بود و این توجیهات و تقییدات که مخاطب از انبان بزرگان خود بر آورده مساغی می داشت باین فضائل موضوعه موضوعیّت این حدیث چه قسم ثابت می شد زیرا که بنا بر این اصلا بان منافاتی و مناقضتی نمی داشت و نیز برین تقدیر ابن تیمیه را حاجتی نمی بود به اینکه بتقدیم صحابه عثمان را احتجاج و استدلال بر وضع این حدیث نماید پس کار حضرات اهل سنت بس عجیب و غریب افتاده که چون ابطال حق و ترویج باطل پیش نظر نهاده و در پی ردّ و نقض دلائل متینه و ابطال براهین رزینه اهل حق افتاده اند لذلک با تشویش و حیرت در ان دست و بغل گردیده بکلمات متهافته و ترّهات متناقضه متفوّه می شوند بعضی از متقدمین متکلمین شان مثل رازی در نهایة العقول و ابن تیمیه درین کتاب منهاج اولین بسبب عجز و قصور و این دیگر بسبب گونه مناسبت داشتن بمجاورات و استعمالات کلام عرب از ابداء و ابداع تاویلات رکیکه بارده و ایجاد و اختراع تسویلات سخیفه شارده باز ماندند و بمزید عصبیّت و عناد نبذی از اکاذیب و خرافات شیوخ خود را که در احبیّت و افضلیت ابو بکر و عمر بربافته پیش عوام بی بصیرت ترویج ساخته بودند معارض و مناقض حدیث طیر وانموده وقاحة و جسارة حکم بمطروح و موضوع بودن آن کردند و اصلا باکی بتکذیب اساطین دین خود که همواره حدیث طیر را بطرق صحیحة متکاثره و اسانید جیّده متوافره اثبات می نمایند نکردند و هرگز از معاندت و مشاقّت و معازّت شان نیندیشیدند و نبذی از متاخرین متکلمین اهل سنت تارک این مسلک گردیدند و بتاویل و تسویل گردیدند و گفتند که این حدیث مفید مدعای اهل حق نیست و دلالت بر احبیّت مطلقه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ندارد و از نهایت ناحق کوشی بهواجس نفسانیّه و وساوس ظلمانیّه تاویلات سخیفه برای آن انگیختند و تقییدات رکیکه را در ان راه دادند و بخیال نیاوردند که ادّعای امکان تاویل این حدیث و برگردانیدن آن بمذهب سخیف خود مبطل دعوی قطعی و جزمی کذب و افتراء این حدیث که اسلافشان بسبب معارضت با فضائل مزعومه شیخین بر زبان آورده اند می باشد چه این حدیث بزعم اینها مفید مدعای اهل حق نیست و محتمل توجیهات و تقییداتست پس باز حکم بطرح و وضع آن که از مشایخ شان بخیال مناقضت با مناقب منحوته شیخین سرزده از چه راه درست خواهد شد و حکم بکذب و دروغ بودن آن بسبب مذکور چگونه صورت خواهد بست بالجمله جمع بین المتناقضات امکان ندارد یا از حکم بطرح و وضع این حدیث شریف بگمان معارضت و مناقضت با محامد موضوعه شیخین دست باید برداشت و یا قلاده اعتقاد دلالت حدیث طیر بر احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از شیخین در گردن خود باید انداخت و لوح خیال را از نقوش تاویلات سمجه غثه و صور تسویلات موهونه رثه پاک باید ساخت و امّا لا هذا و لا ذاک فهذا من وساوس الخناس الافّاک و اللّه ولّی التفضّل بالفهم و الادراک

به بیان شافی و کافی نموده و روایات عدیده و براهین سدیده برین مقصود مشرق للنار وارد فرموده آتش شرر بار در خرمن تاویلات فظیعه جاحدین و منکرین شمس نهار انداخته السنه مأوّلین و مسوّلین لال و قیل و قال اهل مکابره و جدال را ضیق المجال و افحش من کلّ باطل و محال ساخته چنانچه در روضه ندیّه شرح تحفه علویه بشرح شعر و غداة الطیر من شارکه فیه إذ جاء له الطیر شویّا

بعد ذکر طرق حدیث طیر گفته قلت هذا الخبر رواه جماعة عن انس منهم سعید بن المسیب و عبد الملک بن عمیر و سلیمان بن الحجاج الطائفی و ابو الرّجال الکوفی و ابو الهندی و اسماعیل بن عبد اللّه بن جعفر و یغنم بن سالم بن قنبر و غیرهم و اما ما قال الحافظ الذهبی فی التذکرة فی ترجمة الحاکم أبی عبد اللّه المعروف بابن البیّع الحافظ المشهور مولف المستدرک و غیره بعد انساق حکایة و سئل الحاکم ابو عبد اللّه عن حدیث الطیر فقال لا یصح و لو صح لما کان احد افضل من علی بعد رسول اللّه صلعم قال الذهبی قلت ثم تغیر رای الحاکم فاخرج حدیث الطیر فی مستدرکه قال الذهبی و امّا حدیث الطیر فله طرق کثیرة قد افردتها بمصنف و مجموعها یوجب ان الحدیث له اصل انتهی کلام الذهبی فاقول کلام الحاکم هذا لا یصح عنه او انه قاله ثم رجع عنه کما قال الذهبی ثم تغیّر رایه و انّما قلنا ذلک لامرین احدهما و هو اقواهما ان القول بافضلیة علی رضی اللّه عنه بعد رسول اللّه صلعم هو مذهب الحاکم کما نقله الذهبی ایضا فی ترجمته عن ابن طاهر قال الذهبی قال ابن طاهر کان یعنی الحاکم شدید التعصب للشیعة فی الباطن و کان یظهر التسنن فی التقدیم و الخلافة و کان منحرفا عن معاویة و انه یتظاهر بذلک و لا یعتذر منه انتهی کلام ابن طاهر و قرره الذهبی بقوله قلت اما انحرافه عن خصوم علی فظاهر و اما الشیخان فمعظم لهما بکل حال فهو شیعی لا رافضی انتهی قلت إذا عرفت هذا فکیف یطعن الحاکم فی شیء هو رایه و مذهبه و من ادلة ما یجنح إلیه فان صحّ عنه نفی صحة حدیث الطائر فلا بدّ من تاویله بانه أراد نفی اعلی درجات الصحّة إذ الصحة عند ائمة الحدیث درجات سبع او ان ذلک وقع منه قبل الاحاطة بطرق الحدیث ثم عرفها بعد ذلک فاخرجه فیما جعله مستدرکا علی الصحیحین و الثانی ان اخراجه فی المستدرک دلیل صحته عنده فلا یصح نفی الصحة عنه الا بالتاویل المذکور فعلی کل حال فقدح الحاکم فی الحدیث لا یتم ثم هذا الذهبی مع تعادیه و ما یعزی إلیه من النّصب الف فی طرقه جزءا فعلی کل تقدیر قول الحاکم لا یصح لا بد من تاویله و لانه علل عدم صحته بامر قد ثبت من غیر حدیث الطیر و هو انه إذا کان احبّ الخلق الی اللّه سبحانه کان افضل الناس بعد رسول اللّه صلعم فقد ثبت انه احبّ الخلق الی اللّه من غیر حدیث الطائر کما

اخرجه ابو الخیر القزوینی من حدیث ابن عباس ان علیا رضی اللّه عنه دخل علی النبی صلعم فقام إلیه و عانقه و قبل بین عینیه فقال له العباس أ تحب هذا یا رسول اللّه فقال و اللّه للّه اشدّ حبّا منی ذکره المحبّ الطبری رحمه اللّه قلت و فی حدیث خیبر الماضی و

قوله صلی اللّه علیه و سلم ساعطی الرایة غدا رجلا یحب اللّه و رسوله و یحبّه اللّه و رسوله ما یدل لذلک

ص: 645

فانه لیس المراد من وصفه بحبّ اللّه ایاه ادنی مراتبها و لا اوسطها بل اعلاها لما علم ضرورة من ان اللّه یحبّ جماعة من الصّحابة غیر علی رضی اللّه عنه قد ثبت ذلک بالنّص علی افراد منهم و ثبت ان اللّه یحبّهم جملة قوله تعالی إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اَللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اَللّهُ و قد اخبر اللّه عنهم فی عدة آیات انّهم اتّبعوا رسوله کقوله تعالی لَقَدْ تابَ اَللّهُ عَلَی اَلنَّبِیِّ وَ اَلْمُهاجِرِینَ وَ اَلْأَنْصارِ اَلَّذِینَ اِتَّبَعُوهُ فِی ساعَةِ اَلْعُسْرَةِ و غیرها من الایات للثنیة علیهم الدالة علی اتباعهم لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و قد علق محبّته تعالی باتباع رسوله فدل انّهم محبوبون اللّه تعالی و ان رتبتهم فی المحبّة متفاوتة فلما خصّ علیّا یوم خیبر بتلک الصّفة من بینهم و قد علم انّه قد شارکهم فی محبّة اللّه لهم لأنّه راس المتّبعین لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علم انه أراد انه اعلاهم محبّة للّه

کانه صلی اللّه علیه و سلم قال لأعطینّ الرایة احبّ النّاس الی اللّه و لهذا تطاول لها الصّحابة و امتدّت إلیها الاعناق و احبّ کلّ و ترجی ان یخصّ بها و قد ثبت ایضا ان علیّا احبّ الخلق الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم کما اخرجه الترمذی و قال حسن غریب

من حدیث عائشة انّها سئلت أیّ الناس احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قالت فاطمة قیل فمن الرّجال قالت زوجها انه کان ما علمت صواما قواما و اخرج المخلص الذهبی و الحافظ ابو القاسم الدمشقی

من حدیث عائشة و قد ذکر عندها علی رضی اللّه عنه قالت ما رأیت رجلا احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم منه و لا امرأة احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من امرأته و اخرج الخجندی عن معاذة الغفاریّة قالت دخلت علی النبی صلی اللّه علیه و سلم فی بیت عائشة و علیّ خارج من عنده فسمعته یقول یا عائشة انّ هذا احبّ الرّجال الیّ و اکرمهم علیّ فاعرفی له حقّه و اکرمی مثواه

و اخرج الملا فی سیرته عن معاویة بن ثعلبة قال جاء رجل الی أبی ذرّ و هو فی مسجد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال یا أبا ذرّ الا تخبرنی باحبّ النّاس إلیک فانّی اعرف انّ احبّ الناس إلیک احبّهم الی رسول اللّه صلی اللّه علیهم و سلم قال أی و ربّ الکعبة احبّهم الیّ احبّهم الی رسول اللّه صلعم هو ذاک الشیخ و اشار الی علی رضی اللّه عنه ذکر هذه الاحادیث المحبّ الطبری رحمه اللّه و إذا ثبت انّه احبّ الخلق الی رسول اللّه فانه احبّ الخلق الی اللّه سبحانه فانّ رسول اللّه لا یکون الاحبّ إلیه الاّ الاحبّ الی اللّه سبحانه و انه قد ثبت انّه احبّ الخلق الی اللّه من ادلّة غیر حدیث الطائر هذا فما ذا ینکر من دلالة حدیث الطیر علی الاحبیّة الدّالة علی الافضلیّة و انها تجعل هذه الدلالة قادحة فی صحّة الحدیث کما نقل عن الحاکم و یقرب انّ الحافظ ابا عبد اللّه الحاکم ما أراد الا الاستدلال علی ما یذهب إلیه من افضلیة علی رضی اللّه عنه بتعلیق الافضلیة علی صحّة حدیث الطیر و قد عرف انه صحیح فاراد استنزال الخصم الی الاقرار بما یذهب إلیه الحاکم فقال لا یصحّ و لو صحّ لما کان احد افضل من علی رضی اللّه عنه بعده صلعم و قد تبین صحّته عنده و عند خصمه فیلزم تمام ما اراده عن الدلیل علی مذهبه هذا و فی حدیث الطیر معجزة لرسول اللّه صلعم باستجابة دعائه فی اتیانه صلعم باحبّ الخلق و فیه دلالة علی انّ احبّ الخلق الی اللّه علی فانه مقتضی استجابة الدعوة و انه لا ارفع منه درجة فی الاحبیّة عنده تعالی بعد رسوله صلعم لانه صلعم دعا ثلاث مرّات و کلها یاتی فیها علی رضی اللّه عنه لا غیره و یرجع من طریقه مرّة بعد مرة یردّه امر اللّه و الدعوة النبویّة و القی فی قلب انس رده له رضی اللّه عنه مرة بعد مرة لیظهر الامر الالهی و الدعوة النبویة إذ لو فتح له عند اول مرة لربّما قیل تفق انه وصل الی رسول اللّه اتفاقا فما وقع التردید من انس و التردد منه رضی اللّه عنه الا لیعلم اختصاصه و انه لو

ص: 646

کان غیره فی رتبته رضی اللّه عنه لجاء به له او معه إذ لیست الدعوة مقصورا علی واحد و قد قدمنا فی حدیث المحبّة بحثا نفیسا فی حدیث خیبر فلا تکرره و اشار الامام المنصور باللّه الی حدیث الطیر بقوله: و من غداة الطیر کان الذی اخص باکل الطائر المشتوی و نیز محمد بن اسماعیل در روضه ندیه یشرح شعره؟ ؟ ؟ *: و نفاق بغضه صح کما حبّه عنوان من کان تقیا

گفته و البیت اشاره الی ما ثبت عنه صلی علیه و سلم من الاخبار بانه

لا یحبّ علیّا الاّ مؤمن و لا یبغضه الاّ منافق و من انّ حبّه ایمان و بغضه نفاق و یستطرد مع ذلک انه احبّ الخلق الی اللّه سبحانه بعد رسوله و انه احبّ الخلق الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و ان اللّه جعل له فی قلوب المؤمنین ودّا الی ان قال محمد بن اسماعیل و اما الثانی و هو انّه احبّ الخلق الی اللّه تعالی بعد رسوله صلی اللّه علیه و سلم و هو اول من استطردناه فی شرح البیت قال المحبّ الطبری ذکر انه احبّ الخلق الی اللّه تعالی بعد رسوله صلی اللّه علیه و سلم و ساق حدیث الطیر و قد قدّمنا بطرقه فی شرح قوله و غداة الطیر من شارکه الخ و

زاد من حدیث ابن عباس رضی اللّه عنهما انّ علیّا دخل علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقام إلیه و عانقه و قبّل بین عینیه فقال له العبّاس أ تحبّ هذا یا رسول اللّه فقال یا عمّ و اللّه للّه اشدّ حبّا له منّی اخرجه ابو الخیر القزوینی و اما الثالث و هو انه علیه السّلام احبّ الخلق الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقد قدّمنا حدیث عائشة عند الترمذی و حدیث معاذة و حدیث معاویة بن ثعلبة

قوله و بی شبیه حضرت امیر درین وصف احب ناس بوده بسوی خدا اقول بی شبهه حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام درین وصف بلکه سائر اوصاف فاضله و محامد کامله احبّ خلق بود بسوی حق تعالی پس اگر بالفرض دلالت این حدیث مقصور باشد بر احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در اکل مع النبی صلی اللّه علیه و سلم باز هم افضلیت انحضرت ثابت خواهد شد و زیرا که محبت خدا ناشی از میل طبعی نیست بلکه محبّت حق تعالی دائرست بر مدار فضیلت دینی پس هر که فضل دینی او زائدست او در محبوبیّت زائدست و محالست که حق تعالی اکل مفضول را دوست تر دارد از اکل افضل چه بدیهیست که ایزد متعال حکیم مطلقست و افعال و احکام او همه مبنی بر مصالح عظیمه در حکم فخیمه است و عبث و لغو و ترجیح مرجوح یا ترجیح بلا مرجح در افعال او تعالی شانه اصلا مساغی و مجالی نیست پس اگر شخصی که در دنیا مفضول باشد و نزد حق تعالی احب باشد در کل با جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم صریح بلکه جور قبیح و ترجیح مرجوح که بطلان آن نهایت صریحست لازم آید تعالی شانه عمّا یقول الظالمون علوّا کبیرا پس احبیت جناب امیر المؤمنین علیه السلام در اکل با جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلّم هم مثبت افضلیّت انحضرت در دین و تقدم آن جناب بر سائر مقبولین چه جا مردودین خواهد بودفاستبصر وَ لا تَکُنْ مِنَ اَلْغافِلِینَ پس تقیید احبیت فی الاکل هم بعد اندک امعان و تدبر و ترک غفلت و تهور فائده بحال پر اختلال اهل تسویل و ازلال و مبطلین فضائل وصی رسول ربّ متعال صلوات اللّه و سلامه علیه و آله ما اتصل النهر باللّیال نمی تواند شد قوله زیرا که همکاسه شدن فرزند یا کسی که در حکم فرزند باشد موجب تضاعف لذّت طعام می شود اقول این مضمون غرابت مشحون را کابلی ذو فنون که مخاطب متکائس مفتون کاسه لیس اوست ذکر نکرده لکن جناب او بمفاد کاسه گرمتر از آش بخیال محال دفع استراق و انتحال بعض چنین مضامین سراسر اختلال واضح الاعتلال بر تقریرات کابلی محتال می افزاید و زبان گهرفشان بلاغت ترجمان خود را با مثال این ترهات معجبه و خزعبلات مطربه می آلاید و کمال جدّ و جهد خود در اختراعات واهیه بعیده و تسویلات بارده غیر سدیده طاهر می فرماید و ابدا هراسی از مؤاخذۀ ارباب نقد و تحقیق و اصحاب سبر و تدقیق نمی نماید چه پر ظاهرست که همکاسه شدن فرزند یا کسی که در حکم فرزند باشد موجب تضاعف لذّت طعام نزد سرور انام صلی اللّه علیه و آله و سلم وقتی خواهد بود که آن کس افضل از دیگران باشد و الاّ ظاهرست که اگر کسی دیگر افضل ازو باشد هرگز همکاسه شدن شخص مفضول محبوب تر نزد آن حضرت نخواهد بود که حبّ آن حضرت و زیادت و نقض آن از راه دین و مبنی بر تفاوت مدارج قرب نزد ربّ العالمین بوده و آحاد صلحا و متشرّعین را تقدیم افضل فی الدین در معاشرات و مکالمات و محاورات و ملاطفات ملحوظ می باشد و مخالفت آن را پسند نمی کنند پس جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله که شارع محاسن آداب و کرایم اخلاق بوده چگونه عمل بر میل طبعی فرماید و مفضول را در مواکلت دوست تر گرداند و افضل فی الدین را مرجوع و مؤخّر سازد هل هذا الاّ سوء الظّنّ الکاذب و الرّجم بالوهم الخائب و از همین جاست آنچه طراز المحدثین و عمدة المستندین ابن مردویه در مناقب جناب امیر المؤمنین علیه السّلام علی ما نقل عنه باسناد خود روایت کرده

عن رافع مولی عائشة قال کنت غلاما اخدمها فکنت إذ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عندها ذات یوم إذ جاء جاء فدقّ الباب فخرجت إلیه فاذا جاریة مع آناء مغطّی فرجعت الی عائشة فاخبرتها فقالت ادخلها فدخلت فوضعته بین یدی عائشة فوضعته عائشة بین یدی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فجعل یاکل و خرجت الجاریة فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه

ص: 648

و سلم لیت امیر المؤمنین و سیّد المسلمین و امام المتقین یأکل معی فجاء جاء فدق الباب فخرجت إلیه فاذا هو علی بن أبی طالب قال فرجعت فقلت هذا علیّ فقال النّبی صلی اللّه علیه و سلم مرحبا و اهلا فقد عنیتک مرتین حتی ابطات علیّ سالت اللّه عزّ و جل ان یاتی بک اجلس فکل معی ازین روایت صراحة ظاهرست که طلب جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم حضور جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و شرکت انحضرت در اکل طعام مبنی بر محض میل طبعی حسب عادت عوام و العیاذ باللّه من ذلک نبوده بلکه چون جناب علی بن أبی طالب علیه السّلام امیر مؤمنین و سید مسلمین و امام متقین بوده لهذا بسبب این اوصاف جلیله که هر یکی برای امامت بیفاصله و خلافت فاضله کامله آن حضرت کافی و وافیست جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم تمنای حضور آن حضرت و شرکت در اکل مورث سرور موفور فرموده پس اگر در حدیث طیر تسلیم کرده شود که از احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام احبیّت فی الاکل مراد بود باز هم ثابت خواهد شد که منشأ آن احبیّت حقیقیه و افضلیت مطلقه آن جناب بوده و بحمد اللّه ازینجا در کمال وضوح و ظهور شد که انکار دلالت حدیث طیر بر احبیّت و تخصیص آن بمحض احبیّت فی الاکل که غیر مفید زیادت فی الفضل باشد و اختراع دیگر خرافات و مهملات و تقییدات غیر سدیدات خلاف عقل و نقل و محض جزاف و هزلست و الحمد للّه علی قطع دابر اصحاب التعصّب الرّذل و تناول اغصان تلمیعاتهم؟ ؟ ؟ بالجزّ و القصل و افناء اساس تسویلاتهم بالهدم و الفصل قوله و اگر احبّ مطلقا مراد باشد نیز مفید مدّعا نیست اقول للّه الحمد و المنة که بادلّه مّاهره و براهین باهره و حجج زهره و شواهد فاخره و بیانات ساطعه و استدلالات قاطعه و احتجاجات لامعه باثبات رسانیدیم که مراد احبیّت نفس رسول علی الاطلاق و الاستغراق بلا توهّم تقیید و تخصیص مخترع اهل الکید و الشقاقست و هیچ عاقلی بعد ملاحظه آن تخییل باطل نفی اطلاق و شمول و عموم و تجویز تقیید و تخصیص و تضییق مذموم و موهوم نمی کند بس تشکیک و ارتیاب مخاطب عالیجناب در اطلاق ناشی از کمال استغراق در ایثار آثار صدق و وفاق و ترک تقلید مبتغین فتنه و اهل نفاقست امّا اینکه بعد اراده اطلاق و ترک تقیید نیز دلیل مطلوب و مفید مدّعای حق سدید نیست پس تفوه بان از مخاطب عمید با این همه تحقیق و تنقید و دعوی سبر و تمییر دو تسدید نهایت بعید أ لیس فیکم رجل رشید چه انفا بحمد اللّه المستعان بکمال وضوح و عیان حسب افادات ائمه اعیان کالشمس الطالعة المضیئة للاعیان بر ارباب تدبّر و امعان و اصحاب ثواقب اذهان ثابت و واضح و محقق و لائح کردیم که احبیّت دلیل افضلیّتست و افضلیّت موجب امامت و ریاست و خلافت و این هر دو مقدّمه بمرتبه بداهت و صراحت رسیده و خود خلیفه ثانی احبیّت را سبب و علّت خلافت و امامت دانسته اند پس ردّ و ابطال آن در حقیقت نهایت توهین و تهجین پور خطّابست که تمام تلمیعات و تسویلات کتاب مخاطب و الانصار برای حمایت او و امثال او از ارباب تغلّب و انتهاب می باشد قوله زیرا که احبّ الخلق الی اللّه چه لازمست که صاحب ریاست عام باشد اقول کمال عجبست که جناب مخاطب منمهمک فی ابطال الحق الشاهق و تنفیق الباطل انّ راهق نظری نانداخته بر افاده والد ماجد عمدة الاعاظم خود که مثبت این لازم و محقق این مرام خارم بنیان خلافت شیوخ افاخمست و بلا تدبّر و تامّل خارم عقوقا و شقاقا اقدام بر ردّ واهی

ص: 649

و نفی جازم نموده و کاش اگر مخالفت و عقوق والد ماجد خود را بسبب اخفای علاقه نبوت خود با او سهل انگاشته بود از شقاق و خلاف خلافت ماب که جد اعلای اوست می ترسید و قدری امعان نظر را کار بند شده می دریافت که حضرت او هنگام سقیفه پردازی بنهایت جرات و جسارت احبّ بودن أبی بکر بسوی جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم ادعا نموده بان استدلال و احتجاج بر اولویت او بخلافت و امامت فرموده و هرگز بخیال نمی رسد که اگر مخاطب روز سقیفه حاضر می بود زبان بردّ و انکار بر ان جد عالی تبار خود می گشاده بتفوه این معنی که احبّ الخلق الی اللّه را فضلا عن احبّ الناس الی رسول اللّه چه لازمست که صاحب ریاست عام باشد داد اظهار خلل و زلل صریح در قیاس آن تلمیذ رشید اول من قاس می داد بالجمله از بیان سابق بحمد اللّه تعالی بکمال وضوح و ظهور ثابت و متیقّن و محقق و مبرهن شد که بلا شبهه لازمست که احبّ الخلق الی اللّه و الی رسوله صاحب ریاست عام و مرجع انام و منفذ احکام حلال و حرام و خلیفه بی فضل و نائب سرور انام علیه و آله الکرام آلاف التّحیّة و السّلام باشد و چگونه کسی از عقلا که بحلیه تدبّر و انصاف متحلّی و از عار زیغ و اعتساف متخلّی و متجنجل؟ ؟ ؟ ضمیرش بتنویر تبصیر متجلی باشد تجویز تواند کرد که کسی که احبّ الخلق الی اللّه و رسوله باشد معاذ اللّه از ریاست عامه و سیاست تامّه محروم و بوصمت دخول در آحاد رعایا موسوم و غیر احبّ که خدا و رسول او را کمتر دوست می دارند یا مطلقا او را دوست ندارند برین احب خلق و سائر خلق متقدم و حاکم گردد و ترویج معالم و اصلاح مناظم و انتصاف مظلوم از ظالم باو مفوّض و بنیان انصاف و عدل مقوض گردد قوله بسا اولیای کبار و انبیای عالی مقدار که احبّ الخلق الی اللّه بوده اند و صاحب ریاست عامّه نبوده اند اقول مخاطب جلیل الفخار بلا تدبّر و تامّل در الفاظ گهربار قبل ذکر انبیای عالیمقدار ذکر اولیای کبار نموده و مفادش آنست که بسی از اولیای کبار احبّ الخلق الی اللّه بوده اند و صاحب ریاست عامّه نبوده اند پس برای اثبات این دعوی تبیین دو امر ضرور بود یکی آنکه بسیاری از اولیای کبار احبّ الخلق الی اللّه بودند و دیگر آنکه ریاست عامّه نداشتند و عجب که با وصف دعوی بسیاری از اولیای موصوفین باثبات و نفی ذکر یکی ازیشان نفرموده فضلا عن جمع منهم فضلا عن کثیر منهم فضلا عن اثبات الاحبیّة لهم و نفی الرّیاسة عنهم بدلیل قابل للاصغاء و برهان صالح للاعتناء و غالبا مراد او از اولیا مقتدایان حضرت صوفیه باشند که حضرات اهل سنّت ادعای کمالات غریبه برای ایشان دارند و بهواجس نفسانی و تخیلات ظلمانی اوشان را اولیائی ربانی پندارند و بدیهی اولاست که دعوی بودن احبّ الخلق این زرافت سراسر آفت نزد حق تعالی صریح البطلان و در غایت وهن و هوانست زیرا که با وصف وجود ائمّۀ معصومین علیهم السّلام کسی دیگر کائنا من کان احبّ الخلق نبوده و اهل سنّت هم با وصف آن مکابره و مباهته دعوی احبیّت غیر ثلاثه از ائمّه معصومین علیهم السّلام نتوانند کرد پس وجود کسی از اولیا غیر ائمّه علیهم السّلام که احبّ خلق باشد و صاحب ریاست عامّه نباشد افحش دعاوی باطله و اوحش اکاذیب فاضحه است قوله مثل حضرت زکریا و حضرت یحیی اقول مخاطب با وقار بعد ادعای نفی ریاست عامّه از بسیاری از انبیای عالی مقدار با وصف بودن ایشان احبّ الخلق الی الرّبّ الجبّار ذکر حضرت یحیی و زکریا علیهما السّلام نموده و غرضش آنست که این هر دو حضرت با آنکه احبّ الخلق الی اللّه بودند لکن ریاست عامّه نداشتند و ظاهرست که نفی ریاست عامّه

ص: 650

ازین هر دو نبی جلیل آفت عامه و کذبه تامّه و هفوه طامّه ست چه هر گاه نبوت اینها ثابت باشد حالتی منتظره در ثبوت ریاست عامّه برای این حضرات نیست پس نفی آن در حقیقت نفی نبوّت ایشانست زیرا که معنای نبوّت همینست که حق تعالی شخص معصوم را برای هدایت خلق مبعوث سازد و اطاعت او در جمیع امور دین و دنیا لازم و واجب گرداند و همینست معنای ریاست عامّه لا غیر و شاه ولی اللّه والد ماجد مخاطب در ازالة الخفا گفته و از لوازم خلافت خاصّه آنست که خلیفه افضل امّت باشد در زمان خلافت خود عقلا و نقلا از آنجهت که در نکته اولی تقریر کردیم که چون خلافت ظاهره همدوش خلافت حقیقت باشد وضع شیء در محل خود ثابت گردد لیکن اینجا نکته باید شناخت که غیر خدا اخص خواص ریاست خواص را لائق نیست پس خلافت او مطلق نباشد و نصب او غیر افضل حکم رخصت دارد به نسبت عزیمت و رخصت خالی از ضعفی نیست و مورد مدح مطلق نمی تواند شد و از آنجهت که در خلافت خاصّه تمکین دین مرتضی من کل وجه مطلوبست و آن بغیر استخلاف افضل صورت نمی بندد چنانکه حضرت مرتضی نزدیک استخلاف حضرت امام حسن فرمود

ان یرد اللّه بالنّاس خیرا فسیجمعهم بعدی علی خیرهم رواه الحاکم بخلاف خلافت عامّه که آنجا تمکین دین مرتضی من وجه دون وجه مطلوبست لا من کلّ الوجوه و از ان جهت که خلافت خاصّه مقیسست بر نبوّت زیرا که در حدیث آمده

خلافة علی منهاج النبوّة و نیز آمده

یکون نبوّة و رحمة ثم خلافة و رحمة و جامع هر دو ریاست عامّه است در دین و دنیا و ظاهرا و باطنا پس چنانکه استنباء شخصی دلالت می کند بر افضلیّت وی بر امت تا قبح از مستنبی جلّ ذکره مرتفع گردد همچنان استخلاف شخصی بر امت دلالت می کند بر افضلیّت وی بر امّت انتهی ازین عبارت ظاهرست که در نبوّت ریاست عامّه در دین و دنیا ظاهرا و باطنا متحققست و بسبب همین ریاست عامّه استنباء شخصی دلالت بر افضلیّت وی می کند تا قبح از مستنبی مرتفع گردد و نبوّت در ریاست عامّه اصلست و خلافت فرع آن پس هر گاه نبوت حضرت زکریا و حضرت یحیی ثابتست ریاست عامّه نیز برای این حضرات متحقق باشد و نفی ریاست عامّه ازیشان معاذ اللّه نفی نبوّت ازیشانست پس مخاطب با حیا بنفی ریاست عامّه از حضرت زکریا و حضرت یحیی علیهما السّلام معاذ اللّه نفی نبوت ازیشان کرده و او کمال حسن اسلام و اعتقاد و نهایت انهماک در حیازت صلاح و رشاد داده و نیز ولی اللّه در ازالة الخفا گفته و معنی حقیقت خلافت خاصّه وقتی واضح گردد که حقیقت تشریع را اولا دانسته شود بعد از ان حقیقت نبوّت را زیرا که خلافت خاصّه نمونه نبوتست و تشبه ست باو پس لابد می باید که نکته چند بنویسم و بعد بیان دو نکته گفته نکته ثالثه خلافت ظهری دارد و بطنی ظهر خلافت سلطنت و فرمانرواییست برای اقامت دین و بطن آن تشبه ست با پیغمبر در اوصافی که به پیغامبری دارد پس نبوت آنست که ارادۀ الهیّه متعلق بصلاح عالم و کبت مفسدین و کفّار و ترویج شریعت در ضمن افعال و اقوال پیغامبر و خلافت آنست که متعلق شود ارادۀ الهیّه به تکمیل افعال پیغامبر و ضبط اقوال و اشاعت نور او و غلبۀ دین او در ضمن قیام شخصی از امّت بخلافت پیغامبر و داعیه اعلاء دین پیغامبر در خاطر شخصی ریزند و از آنجا منعکس شود بسائر امّت و این عزیز از قوت عاقله و قوّت عامله نسبتی دارد با نفس پیغامبر

ص: 651

پس محدث باشد و فراست او موافق وحی افتد و انواع کرامات و مقامات که بان کمال نفس او باعتبار قوت عامله شناخته شود و درین عزیز موجود باشد و لا بد صورت خلیفه می باید که موافق باشد با صورت پیغامبر اگر پیغامبر باد شاه است خلیفه لا محاله بادشاه خواهد بود و اگر حبرست و زاهد لابد خلیفه بهمان صفت خواهد بود در پیغامبر خصوص صورت از پیغامبری خارجست و در خلیفه خصوص صورت داخل خلافتست که بمشابهت صورت و معنی هر دو استحقاق نام خلیفه پیدا کرده است انتهی ازین عبارت ظاهرست که معنای نبوّت آنست که ارادۀ الهیّه متعلق شود بصلاح عالم و کبت مفسدین و کفار و ترویج شریعت در ضمن افعال و اقوال پیغمبر پس کار نبی اصلاح عالم و کبت مفسدین و کفّار و ترویج شریعت باشد و این عین ریاست عامه است پس کمال عجبست که مخاطب با وصف دعوی ریاست اسلام چگونه بنفی ریاست عام نفی ثبوت از حضرت زکریا و یحیی علیه السّلام نموده راه مخالفت صریح با افادات والد علام خود پیموده نهایت علو مقام خدام عالی احتشام خود در تعظیم و تبجیل انبیای کرام علیهم الصّلوة و السّلام ظاهر نموده و نیز ولی اللّه در ازالة الخفا گفته نکته چهارم آنچه تقریر کردیم معنی خلیفه خاص پیغمبر بود مطلقا الحال می خواهیم که بیان کنیم خلیفه خاص پیغامبر ما صلی اللّه علیه و سلم بحسب صورت بچه اوصاف می باید که متّصف باشد بدانکه پیغامبر ما صلی اللّه علیه و سلم افضل انبیا بود و شریعت او افضل شرائع الهیّه و کتاب نازل بروی افضل کتب سماویّه پیغامبران گاهی بصورت بادشاهان بروز می کردند مانند حضرت و داود و سلیمان علیهما السّلام و گاهی بصورت احبار مانند حضرت زکریّا علیه السّلام و گاهی بصورت زهّاد مانند حضرت یونس و حضرت یحیی علیهما السّلام و در هر صورتی خدای تعالی ایشان را جاهی و غلبه و عزتی کرامت می فرمود و امت را توفیق انقیاد و عطا می نمودن غلبه و ان انقیاد بمنزله بدن لحمی انسان می بود و عنایت الهی در میان آن بمنزله نفس ناطقه چنانکه بدن آشیانه نفس می باشد صورت این غلبه و عزّت و جاه و آن انقیاد قوم و نیایش ایشان بدن نبوتست و عنایت الهی و فتح غیبی که إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اَللّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ روح نبوت گویا حقیقت نبوّت در پس پرده حرکت می فرماید مانند ظهور حرکت باو در ضمن حرکت شیر و ما هی که از ثواب می سازند ما همه شیران ولی شیر علم جنبشش از باد باشد دمبدم ظهور نبوّت بهترین پیغامبران جمع بود در بادشاهی و حبریّت و زهد الخ ازین عبارت ظاهرست که حضرت زکریّا و حضرت یحیی اگر چه بصورت بادشاهان نبودند لکن حق تعالی حضرت زکریا را در صورت حبریّت و حضرت یحیی را در صورت زهدهم جاهی و غلبه و عزّتی کرامت فرموده بود مثل جاه و غلبه و عزّت حضرت داود و سلیمان و امت را توفیق انقیاد ایشان حاصل بود و این انقیاد بمنزله بدن لحمی انسان بود و عنایت الهی دریشان بمنزله نفس ناطقه و غلبه و عزّت و جاه این حضرات و انقیاد قوم و نیایش ایشان بدن نبوت بوده و عنایت الهی و فتح غیبی روح نبوّت پس کمال حیرتست که مخاطب عالیمقام افادۀ والد علام خود هم در ازالة الخفا که در مدح و اطرای آن مبالغه و ابرام فرموده بنظر بصیرت ندیده رجما بالغیب نفی ریاست عامّه از حضرت زکریّا و یحیی می نماید حال آنکه ثبوت ریاست عامّه برای حضرت زکریّا و حضرت یحیی علیهما السّلام ازین افادۀ والدش نهایت ظاهرست چه هر گاه امّت منقاد ایشان باشند ایشان بلا شبه رئیس عام باشند

ص: 652

و لنعم ما افاد صاحب الحجج الباهرة طاب ثراه فی هذا المقام حیث قال و نبودن حضرت زکریا و حضرت یحیی علیهما السّلام صاحب ریاست عامّه نیز ظاهر البطلان است چه رئیس عام عبارت از کسی است که اطاعت او در جمیع امور دینی و دنیوی بحکم الهی فرض باشد و بی شبهه که آن هر دو پیغمبر بزرگوار صلوات اللّه علیهما چنین بوده اند و تسلط بعضی از جبابره در زمان ایشان نقصی برپاست عامه ایشان نمی رساند در زمان حضرت سید البشر نیز جمعی از سلاطین کفار هر قل و پرویز و امثالهما و خواقین مؤمنین مثل نجاشی و غیره تسلط می داشتند با این همه هیچکس از مسلمین انکار عموم ریاست آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم نمی کند قوله بلکه حضرت شمویل که در زمان ایشان طالوت بنصّ الهی ریاست عام داشت اقول تهویل مخاطب نبیل بذکر نمودن ریاست عامّه طالوت در زمان حضرت شمویل محض تلمیع و تسویل و صرف تخدیع و تضلیلست زیرا که سابقا بحمد اللّه تعالی او در منهج اول دانستی که اوّلا حصول ریاست عامه برای طالوت متفق علیه اهل سنت نیست بلکه مجاهد که از کبرای مفسرین و اساطین دین ایشانست در تفسیر آیه إِنَّ اَللّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکاً افاده نموده که طالوت امیر جیش بوده پس بنا بر این افاده ثابت می شود که منتهای ریاست طالوت نفاذ حکم بر جنود و لشکریان بنی اسرائیل بود و بس و ثانیا علی تقدیر عموم الریاسة از افادات محققین سنیّه چنان ظاهر می شود که طالوت در بنی اسرائیل بنیابت و خلافت حضرت شمویل حکمرانی می کرد و در اصل فرمانروای حقیقی حضرت شمویل بود کما صرح به غیر واحد منهم و منهم والد المخاطب فی ازالة الخفاء پس بحمد اللّه تعالی علی کلا التقدیرین انفکاک ریاست عامه از احبّ الخلق الی اللّه ثابت نشد و صیاح و عویل مخاطب جلیل بذکر طالوت و حضرت شمویل نفعی بحضرتش نبخشید قوله و نیز محتمل ست که ابو بکر در مدینه منوّره حاضر نباشد اقول این کلام جالب ملام که مخاطب قمقام بتقلید کابلی خلیع الزمام بر زبان آورده مردود ست بچند وجه اوّل آنکه بر ارباب فهم و شعور در کمال وضوح و ظهورست که حضور و عدم حضور ابو الشرور در مدینه منوّره دار السرور صلا نفیا و اثباتا دخلی در تمامیّت استدلال و احتجاج اهل حق ندارد و بوجه من الوجوه آن را تعلقی و ارتباطی بان نیست زیرا که مناط استدلال لفظ احبّ خلقک إلیک و الی ست و آن دلالت صریحه دارد بر آنکه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از جمیع حاضرین و غائبین و سابقین و لاحقین و هر کسی که داخل خلقست احبّ الی اللّه و الی الرّسول بود غائب بودن ابو بکر مستلزم خروج او از خلق و ولوج در غیر مخلوقات نمی تواند شد آری اگر ابو بکر غائب می بود و هم عمر و هم عثمان و می فرمود اللّهمّ ائتنی باحبّ من حضر الان و فی المدینة إلیک و الی او یماثله در این صورت مخاطب با کمال تخیّل عود فائده بحال پر اختلال خود می کرد بالجمله اخراج رئیس الخوارج از مدینه کافی نیست فکر اخراج او بلکه ثانی و ثالث هم از جمله خلق باید نمود و بعد از ان هوس قدح در استدلال و احتجاج اهل حق در سر باید داشت و ظاهرست که اگر ثلاثه از مصداق خلق هم خارج شوند باز هم در صحّت استدلال و احتجاج اهل حق قصوری و فتوری راه نمی یابد که اخراج اینها از خلق نمی تواند شد مگر باین سبب که کارهایی که ایشان کردند کار هیچ مخلوقی از مخلوقات نبود پس ایشان قابلیت اطلاق خلق خصوصا خلق مضاف بسوی خالق نداشتند فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلاً وَ لْیَبْکُوا کَثِیراً دوم آنکه دلیل پس قاطع و برهان پس ساطع بر ابطال این احتمال کثیر الاختلال و اعتلال صریح الاهمال و الاغفال

ص: 653

آنست که سابقا از روایت ابو یعلی در مسند ظاهر شده که هر گاه جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و سلم فرمود اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّعام حضرت حمیرا او خدا در خواست کرد که مصداق این دعا پدر او را گرداند و حفصه درخواست کرد که حق تعالی مصداق این دعا پدر او را نماید پس اگر اول و ثانی از مدینه خارج و در جمله خوارج والج بودند و دعا خاص بحاضرین بوده چرا این هر دو معظمه و مکرّمه به آنهمه فهم و فراست و عقل و کیاست و حدس و فطانت و ذکا و رزانت این درخواست لا طائل و هوس لا حاصل در سر کردند و کمال بعد خود از دقیقه رشیقه که مخاطب افاده کرده ظاهر نموده خود را در زمرۀ سفیهات نافهم و بلیدات بی سهم و جاهلات بی ادراک و شعور و ذاهلات غیر ممیّزات بین الصحیح المقبول و الباطل المهجور داخل ساختند پس هر چند کابلی و مخاطب وحید باختراع و ابتداع احتمال غیبت حسب ظاهر کمال حمایت خلقا نمودند و داد جان نثاری و وفاداری باظهار نهایت تعمق و تنطّع و تکیّس و تحذلق دادند لکن در حقیقت عائشه طائشه ملفوظه و حفصه مرفوضه غیر محظوظه را بحضیض کمال توهین و تهجین و از را و تحقیر و تانیب و تعییر انداختند و این هر دو مخدّره مکرّمه را باقصی الغایات رسوا و خجل و نادان و حیران مثل خرد گل ساختند سوم آنکه چون مخاطب خرق احتمالات باطله و اختراع اعتراضات بارده بتقلید خواجه کابلی بر خود لازم کرده و از تصفّح کتب خویش بالکل اعراض ورزیده بلکه گویا قسم یاد کرده که کلام خود را با احادیث و کلام علمای خویش مطابق نباید ساخت در این جا هم رجما بالغیب احتمال نبودن ابو بکر در مدینه اختراع فرموده و اصلا نظر بر طرق این حدیث نفرموده حال آنکه سابقا شنیدی که ابو یعلی در مسند خود گفته

ثنا الحسن بن حمّاد الورّاق ثنا مسهر بن عبد الملک بن سلع ثقة ثنا عیسی بن عمر عن اسماعیل السّدّی عن انس بن مالک انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم کان عنده طائر فقال اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک یاکل معی من هذا الطّیر فجاء ابو بکر فردّه ثمّ جاء عمر فردّه ثمّ جاء عثمان فردّه ثم جاء علیّ فاذن له و نسائی در رسالۀ مناقب جناب امیر المؤمنین علیه السلام که مشهورست بخصائص می فرماید

اخبرنی زکریّا بن یحیی قال ثنا الحسن بن حمّاد قال ثنا مسهر بن عبد الملک ثنا عیسی بن عمر عن السّدّی عن انس بن مالک انّ النبیّ صلّی اللّه علیه و سلم کان عنده طائر فقال اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطّائر فجاء ابو بکر فردّه ثم جاء عمر فردّه ثم جاء علیّ فاذن له و ملک العلماء شهاب الدین دولت آبادی در هدایة السّعدا گفته و فی النّسائی باسناد صحیح

عن انس بن مالک لما قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم هذا الحدیث فجاء ابو بکر فردّه فجاء عمر فردّه ثم جاء علیّ فاذن له و اکل معه پس للّه الحمد و اللّه که از این حدیث شریف این احتمال بیّن الاختلال که مخاطب بتقلید کابلی بر آورده بود و آن را مایۀ تفصّی از اشکال و اعضال پنداشته حیله جان بسلامت بردن از ظهور مفضولیت شیخین انگاشته باطل گردید و از هم پاشید زیرا که از ان ظاهر شد که جناب سرور کائنات صلی اللّه علیه و اله و سلم هر گاه از درگاه الهی درخواست که احبّ خلق بسوی او فرستد و از مساوی اتفاقات اقل ورود نمود او را آن حضرت مردود نمود و همچنین ثانی را که باثر اوّل آمد تالی او در مردودیّت فرمود و بنابر روایت ابو یعلی چون بعد ثانی ثالث در رسید او را هم بکره خاسره ارجاع کرد و چون حضرت امیر المؤمنین علیه السلام آمد آن جناب را اذن داد و در این جا قدری با تدبّر کار باید کرده باندک تامل باید دریافت که اگر الحال هم از واقعه طیر افضلیّت حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام

ص: 654

ثابت نشود مقام آنست که گر بیان اهل انصاف تا بدامن چاک گردد و سرها حواله سنگ گردد چه قطع نظر ازین که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام درین واقعه مصداق احبّ الخلق گردیده این معامله که در مردود نمودن هر دو مقتدای سنیّه بلکه هر سه پیشوای این فرقه سنّیه و ماذون فرمودن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام اتفاق افتاد چه کمست که احتیاج بدلیلی دیگر افتد سبحان اللّه در اثبات افضلیّت مردود اوّل بچه هفوات که دست نزنند و در اثبات افضلیّت جناب مرتضوی چنین دلائل صریحه قبول نکنند بالجمله بعد ملاحظه این روایت احتمال خارج بودن ابو بکر از مدینه بنهایت مرتبۀ بطلان رسید و ظاهر شد که اگر چه شاه صاحب در باب المکائد بسبب تصنیف نمودن نسائی خصائص را افتخار تمام آغاز نهادند و آن را مثبت ولای اهل نحله خود با اهلبیت علیهم السّلام دانستند و در رساله اصول حدیث نیز آن را در کتب مناقب ذکر کردند لکن درین مقام بابدای این احتمال غریب مخالفت صریحه با روایت مرویه آن فرمودند و درین مقام نسبت بمخاطب قمقام که از ولای باب مدینة العلم علیه السّلام خارج شده و احتمالست یکی آنکه حضرتش با آن همه افتخار بتصنیف خصائص بملاحظه روایت طیر که در ان مرویست مستسعد و مشرف نشده باشد دیگر آنکه دیده و دانسته از مودای آن انحراف و عدول و نکوص و نکول فرموده باشد و هر چند احتمال اول نظر بقرائن عایده اقواست لکن درین احتمال آخر ارباب بصائر نحیف را مورد طعن و لوم نمی توانند فرمود زیرا که قطع نظر از دیگر تعامی های شاه صاحب سابقا در وجه صدم ظاهر شد که هر گاه مسائل از جنابشان در باب همین روایت طیر که در خصائص واردست سؤال کرد چون دیدند که سبب مسرور بودن حواله بخصائص نسائی ابواب انکار و جحود مغلق و مسدودست ناچار بمزید حمایت حمای شیخین عظیم المقام ادعای ادهام برای سدّی موثق اکابر اعلام فرمودند و خویش را بابداع تاویل غیر جمیل بل تسویل ضئیل مصداق یُحَرِّفُونَ اَلْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وانمودند چهارم آنکه اگر حصول نفعی بمخاطب ازین تاویل تسلیم هم کرده شود نفعش تمام نمی شود تا وقتی که احتمال خارج بودن عمر و عثمان هم از مدینه نباید کرد و آن هم در وقائع متعدّده چه از احادیث تعدّد قضیّه طیر ظاهر می شود و لغایت عجیبست که اصحاب ثلاثه از مدینه خارج شده باشند و آن هم بمرات عدیده و کسی از اصحاب سیر که نهایت اهتمام و اعتنا بضبط احوال صحابه خصوصا ثلاثه دارند اصلا نقل نکنند و عدم نقل دلیل عدم وقوعست چنانچه ابن تیمیّه در منهاج جابجا باین دلیل تمسک جسته و نصر اللّه کابلی که بغایت پهن چشمست در صواقع ادعا نموده که محتملست که هر سه خلفا در مدینه حاضر نباشند حیث قال و یحتمل ان یکون الخلفاء غیر حاضرین فی المدینة و الکلام یشمل الحاضرین فیها دون غیرهم و دون اثبات حضورهم خرط القتاد انتهی و چونکه مخاطب این احتمال را بغایت مستبعد بلکه باطل دانسته از ذکر آن شرم کرده صرف بر ذکر احتمال نبودن ابو بکر در مدینه اکتفا نموده و هر گاه باعتراف خواجه کابلی کلام جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم شامل جمیع حاضرین مدینه بود و حضور شیخین بلکه عثمان نیز بدلائل ساطعه و براهین قاطعه ثابتست پس احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام به نسبت شیخین و عثمان ثابت شد و الحمد للّه علی ذلک حمدا جزیلا محتجب نماند که حضرات اهل سنت در باب خروج شیخین از مدینه منوّره تهافت و تناقض عجیب و تناکر و تنافر غریب که یاد از رقص جمل می دید ظاهر می سازند که گاهی عدم خروج ایشان را از مدینه چندان لازم و واجب و ضروری و متحتّم می گردانند که اماطت شوکت نقیصت عدم تولیت اعمال از جانب رسول ربّ متعال صلی اللّه علیه و آله خیر آل که هر دو

ص: 655

بزرگ از تولیت اعمال محروم بودند و دیگر صحابه را از ان حظّی بوده چه جا نفس رسول باین حیله می خواهند که العیاذ باللّه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم که در هر امر جزئی و کلی مؤیّد بتأیید الهی بوده مفتاق و محتاج رای خداج ابن هر دو بزرگ بوده و در حالی از احوال مستغنی و بی نیاز از شیخین ممتاز نبوده باین سبب اینها را گاهی بیرون مدینه نفرستاده و ایشان را؟ ؟ ؟ متولی عمل نساخته و هر گاه حدیث طیر را می شنوند این افاده بدیعه را که از ان صراحة عدم جواز خروج شیخین از مدینه ظاهرست بغفلت زده بمجرد احتمال تجویز عروج اینها بر معارج خروج از مدینه می نمایند تا باین حیله خارجه از دائره متانت شیخین از امکان مصداقیت دعای نبوی خارج شوند و احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ازیشان بزعم اینها ثابت نشود و نمی دانند که خود انفصال شیخین را محال و باب این احتمال مسدود و حیله خروج را خارج از احاطه جواز و در ممتنعات معدود ساخته اند پس چگونه غفلت ازین افاده فرموده دست بدامان این احتمال سراسر اختلال می اندازند و شیخین را بعد آن همه تعظیم و تکریم و اجلال باخراج و ابعاد و اقصا بی قدر و بی وقع و طفیف الوزن و خفیف المرتبه می سازند ع ما هکذا نورد یا سعد الابل قوله و دعا خاص بحاضرین بود نه بغائبین اقول مخاطب عمدة المکابرین رئیس القاصرین بعد ذکر احتمال عدم حضور افضل الجائرین ادعای اختصاص دعا بحاضرین ذکر فرموده و دلیلی که بر ان ذکر کرده ضحکه ضاحکین و لعبه لاعبین و مخدوش و موهون و نهایت غیر متینست چه بنای آن بر عدم جواز طلب خرق در غیر وقت تحدّی کفارست و بطلان آن بغایت هویدا و آشکار و نیز کسی ادعای اختصاص دعای نبوی بغائبین نکرده و نه کسی از اهل عقل و فهم شیعی باشد یا سنّی این توهّم را قابل التفات تواند دانست پس نفی آن بقول خود نه به غائبین نهایت بعید از بلاغت و رشاقت بیان مخاطب فطینست فاستبصر وَ لا تَکُنْ مِنَ اَلْغافِلِینَ الذاهلین آری اگر می گفت که دعا خاص بحاضرین بود نه شامل غائبین ازین ایراد مصون و کلامش باین اعتراض غیر مقرون می بود قوله بدلیل این

قول اللّهمّ ائتنی اقول اگر می گفت که بدلیل ایتنی اخضر می بود کما لا یخفی علی من له ذوق سلیم و هذا التطویل غریب ممّن یدّعی التمییز و الفهم لمستعلم؟ ؟ ؟ و یرمی کلمات علی علیه السّلام بما ینبو عنه الاسماع لوهمه السقیم قوله زیرا که غائب را از مسافت دور آوردن درین یک لمحه که مجلس اکل و شرب بود بطریق خرق عادت متصورست اقول لفظ بیک لمحه لامحست به آنکه مطلوب آوردن مدعو در یک لمحه بود حال آنکه این تخصیص از لفظی از الفاظ حدیث شریف ظاهر نیست خداوندا که مخاطب فصیح اللسان ملیح البیان این قصر بی بنیان تخصیص یک لمحه از کدام تصریح یا تلمیع حدیث شریف استفاده کرده آری غرض او ذکر اموریست که نزد او ادخل عند العوام فی ابطال غرض اهل الحق الکرام باشد و اول وهله ناظر غیر متدبّر را در شبه و ریب و زلل و عیب اندازد گو در آخر عند المتامّلین و المستبصرین ملازمان او را مستحق طعن و ملام و عذل و الزام گرداند و نیز اگر تخصیص یک لمحه از حدیث نزد او مستفادست پس تجشم مؤنت ایجاد احتمال غیبت ابو بکر از مدینه چرا نموده دائره بحث و منع را وسیعتر گردانیده اکتفا بر ذکر احتمال بعد ابو بکر از مجلس اکل بمسافتی که آمدن از آنجا در یک لمحه بغیر خرق عادت متصور نباشد چرا ننموده تا از تکلف اختراع این احتمال کثیر الاختلال که در بادی نظر فضلا عن الامعان نهایت شناعت و فظاعت و غرابت و رکاکت آن ظاهر می شود و محفوظ و بنظر کمال استحقار و استنکار اولی الابصار در ذکر چنین تعلل دور از کار ملحوظ نمی شد قوله و انبیا خرق عادت از حق تعالی طلب نمی کنند مگر در وقت

ص: 656

تحدی با کفار اقول مخاطب با افادات بخرق عادت این فقره عظیمة المفاخرة و امثال آن از کلمات جائره باهره بر خرافات و جزافات خاسره کابلی فخر الاشاعرة الحائره افزوده و در مقام تحدی اهل حق قصب السبق بر اوائل و اواخر در تشدق و تحدیق و تنطع و تهوّک ربوده نهایت عجبست که شاه صاحب با وصف رسوخ قدم در علم باطن حالات حضرات صوفیه هم درین مقام فراموش کردند و ندریافتند که این حضرات عالی تبار بی تحدّی باکفار امور غریبه خرق عادت و انواع عجیبه کرامت برای خود و برای اسلاف خود ثابت نموده و خلفا عن سلف بنقل و اثبات آن در حسن عقیده معتقدین خود افزوده بلکه درین باب من غیر مراقبة چنان در گرداب جهل یا تجاهل سر فرو برده اند که مزخرفات طهیه و خزعبلات واهیه را نیز کرامات عظیمه و مناقب جسیمه شمرده کما لا یخفی علی من طالع کتاب لواقح الانوار و غیره من الکتب و الاسفار المولفة فی احوال المشایخ الکبار المعجبة لاهل النقد و الاستبصار و ظاهرست که هر گاه صوفیه بی تحدّی باکفار بکرّات و مرّات خرق عادت از خالق کائنات خواسته باشند و بسبب آن کرامات عجیبه و غریبه خود را ظاهر نموده اگر انبیا که بهزاران هزار مرتبه ازیشان افضل اند خرق عادت از خدا طلب کنند کدام مانعست بار إلها مگر آنکه اهل سنت بر سر مباهتت؟ ؟ ؟ صریحه رسیده افاده کنند که هرگز مشایخ صوفیه از حق تعالی خرق عادت طلب نمی کنند بلکه بی استکانت از حق سبحانه و تعالی امور خارقه عادت ظاهر می نمایند و لکن حینئذ یتسع الخرق علی الراقع و معاند حاقد شانی اعنی ابن تیمیه حرانی بمزید عداوت با وصی سرور کائنات علیه و آله آلاف التحیات و التسلیمات در اثبات کرامات و خرق عادات برای آحاد ناس چنان خلیع العذار رفته که قابل تماشای اولی الابصارست چنانچه در منهاج الاعوجاج بجواب قصه ثعبان که جناب علامه حلّی اعلی اللّه مقامه آن را باین الفاظ وارد فرموده

روی جماعة اهل السیر بان علیا کان یخطب علی منبر الکوفة فظهر ثعبان فرقی المنبر و خاف الناس و أرادوا قتله فمنعهم فخاطبه ثم نزل فسال الناس عنه فقال انّه حاکم الجنّ التبست علیه قضیة فاوضحتها له و کان اهل الکوفة یسمون الباب الذی دخل فیه باب الثعبان فاراد بنو أمیّة اطفاء هذه الفضیلة فنصبوا علی ذلک الباب قتلی مدّة طویلة حتی سمی باب القتلی و الجواب انّه لا ریب ان من دون علی بکثیر تحتاج الجنّ إلیه و تستفتیه و تسأله و هذا معلوم قدیما و حدیثا فان کان هذا قد وقع فقدره اجلّ من ذلک و هذا من ادنی فضائل من هو دون علی و ان لم یکن وقع لم ینقص فضله بذلک و انّما یحتاج ان یثبت فضیلة علی بمثل هذه الامور من یکون مجانبا منها فاما من باشر اهل الخیر و الذین لهم اعظم من هذه الخوارق او رای من نفسه ما هو اعظم من هذه الخوارق لم تکن هذه مما توجب ان یفضل بها علیا و نحن لو ذکرنا ما باشرناه من هذا الجنس مما هو اعظم من ذلک لذکرنا شیئا کثیرا و نحن نعلم انّ من هو دون علی بکثیر من الصّحابة خیر منا بکثیر فکیف یمکن مع هذا ان یجعل مثل هذا حجّة علی فضیلة علیّ علی الواحد منّا فضلا عن أبی بکر و عمر و لکنّ الرّافضة اجهلهم و ظلمهم و بعدهم عن طریق اولیاء اللّه لیس لهم من کرامات الأولیاء المتقین ما یعتدّ به فهم لا فلا سهم منها إذا سمعوا شیئا من خوارق العادات عظّموه تعظیم المفلس لا قلیل

ص: 657

من النقد و الجائع للکسرة من الخیر و الرافضة لفرط جهلهم و بعدهم عن ولایة اللّه و تقوّاه لیس لهم نصیب کثیر من کرامات الأولیاء فاذا سمعوا مثل هذا عن علیّ ظنّوا انّ هذا لا یکون الا لافضل الخلق و لیس الامر کذلک بل هذه الخوارق المذکورة و ما هو اعظم منها یکون لخلق کثیر من امّة محمد المعترفین بان ابا بکر و عمر و عثمان و علیّا خیر منهم الّذین یتولّون الجمیع و یحبونهم و یقدّمون من قدم اللّه و رسوله لا سیّما الّذین یعرفون قدر الصّدیق و یقدّمونه فانّه اخصّ هذه الامّة بولایة اللّه و تقواه و اللّبیب یعرف ذلک بطرق اما ان یطالع الکتب المصنّفة فی اخبار الصّالحین و کرامات الاولیاء مثل کتاب این أبی الدّنیا و کتاب الخلاّل و کتاب اللاّلکائی و غیرهم و مثل ما یوجد من ذلک فی اخبار الصّالحین مثل کتاب الحلیة لابی نعیم و صفوة الصّفوة و غیر ذلک و امّا ان یکون قد باشر من رأی منه ذلک و اما ان یخبره بذلک من هو عنده صادق فما زال الناس فی کلّ عصر یقع لهم من ذلک شیء کثیر و یحکی ذلک بعضهم لبعض و هذا کثیر فی کثیر من المسلمین و امّا ان یکون نفسه وقع له بعض ذلک و هذه جیوش أبی بکر و عمر و رعیتهما لهم من ذلک ما هو اعظم من ذلک مثل العلاء بن الحضرمی و عبوره علی الماء کما تقدّم ذکره فانّ هذا اعظم من نضوب الماء و مثل استسقائه و تغییب قبره و مثل النفر الّذین کلّمهم البقر و کانوا جیش سعد بن أبی وقّاص فی وقعة القادسیّة و مثل نداء عمر یا ساریة الجیل و هو بالمدینة و ساریة بنهاوند و مثل شرب خالد بن الولید السّمّ و مثل القاء أبی مسلم الخولانی فی النار فصارت علیه بردا و سلاما لما القاه فیها الاسود العنسی المتنبّی الکذّاب و کان قد استولی علی الیمن فلما امتنع ابو مسلم من الایمان به القاه فی النار فجعلها اللّه علیه ردا و سلاما فخرج منها یمسح جبینه و غیر ذلک ممّا یطول وصفه ازین عبارت سراسر هزل و خرافت که از اول تا بآخر مملو از دعاوی بیدلیل و موضوعات سراپا تسویلست ظاهر و اشکار می شود که حسب مزعوم ابن تیمیه خرق عادت بر دست اکثر مردمست جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بکثرت واقع شده و در هر زمان این سلسله جاری مانده و از جمله طرق ثبوت این معنی مطالعه کتب مصنفه درین بابست و ابن تیمیه تمثیلا از جمله کرامات ادعائیه جیوش و رعیّت أبی بکر و عمر ذکر قصص عدیده بمیان آورده و هر چند بعد تجویز خرق عادت بر دست ادانی مسلمین بلا تحدّی ادعای بیدلیل این معنی که انبیا خرق عادت از حق تعالی طلب نمی کنند به نهایت بطلان و هوان رسید و رکاکت و سخافت آن بر جمله ارباب عقول واضح و لائح گردید لکن اگر هنوز اولیای شاه صاحب را در بطلان این ادعا خلجانی بخاطر باشد بشنوند که فاضل المعی سیّد باقر علیخان طاب ثراه در حجج باهره بجوابش کلامی بس مسکت فرموده حیث قال که عدم طلب خرق عادت بخروقت تحدّی مع الکفار نیز باطلست معجزات کثیره از حضرت خیر البشر در غیر وقت تحدّی نیز بظهور رسیده بعد از ان احادیث رد شمس برای جناب امیر المؤمنین علیه السلام و صحیح شدن آن جناب یوم خیبر ببرکت بصاق مبارک آن سرور و نیز شفا یافتن آن جناب ببرکت جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم بار دیگر از صواعق محرقه و خصائص نسائی و غیر آن نقل نموده و بعد از ان می فرماید ازین قبیل اخبار بسیارست اگر احصای آن نموده آید کتابی علیحده تصنیف باید نمود پس ازین

ص: 658

روایات صحیحه لائح گردید که ظهور خرق عادات از سرور کائنات علیه و آله افضل الصّلوات و التّحیات بی تحدّی مع الکفار نیز ظاهر می گردید انتهی کلامه الشریف قدس اللّه سرّه اللطیف حقیر می گویم که ازینجا و امثال آن واضح می شود که شاه صاحب در ردّ دلائل اهل حق محض تکثیر سواد اجوبه باطله و خلق تقریرات زائغه پیش نظر داشته از تفوّه بهر رطب و یابس که خواسته استحیای نکرده اند تا آنکه چندان گسسته مهار رفته اند که بر سر دفع واضحات و ثابتات رسیده انکار این قسم خرق عادات و ظهور معجزات که از آن سرور واقع شده آغاز نهادند و اصلا از اتجاه لوم و ملام نه ترسیدند که آخرها نوبت بکجا می رسد و بوقت مؤاخذه اهل حق چهار بر سر می افتد گو باین خرافات معتقدین و اولیا در اول وهله خوشدل شدند لیکن آخر ندیدند که انجام آن بکجا کشید و چه بلای عظیم بر سر رسید و جناب والد ماجد قدس اللّه نفسه در جواب ادّعای عدم وقوع سؤال خرق عادت بی تحدّی جوابی بس لطیف بطریق الزام که موجب نهایت ندامت اولیای شاه صاحبست افاده فرموده حیث قال اول ما می پرسیم که دلیل این مقدمه چیست و بر تقدیر تسلیم علی سبیل التنزل می گوئیم که چنانکه نبودن ابو بکر در مدینه منوّره در وقت دعا محتملست همچنین وقوع تحدّی با کفار نیز محتملست انتهی قوله و الاّ جنگ و قتال و تهیّه اسباب ظاهر نمی کردند و بخرق عادت کار خود از پیش می بردند اقول جناب شاه صاحب را باین تهوّر و تشدّق و تنطع و تحذلق و تمعلم و تعمّق و اظهار مزید منطقیت و ابداء نهایت معقولیّت تا حال این هم مفهوم نشده که ایجاب جزی منافی سلب جزئی نیست پس اگر در بعض اوقات انبیا علیهم السّلام استعمال اسباب ظاهر فرمودند از ان مداومت آن کی لازمست و اگر در بعض اوقات خرق عادت طلب نفرمودند از ان عدم جواز طلب خرق عادت کلیّه لازم نمی آید و جنگ و جدال و تهیۀ اسباب مکافحه و نزال با ارباب کفر و ضلال بوجه من الوجوه دلالت بر عدم جواز طلب خرق عادت بغیر تحدّی با ارباب ضلالت ندارد چه انبیا علیهم السّلام تابع مصالح ایزد منعام بودند بهر چه مامور شدند امتثال آن فرمودند اگر چه این حضرات را رتبه جلیله استجابت دعوات و جواز طلب خرق عادات و اظهار معجزات باهرات فی جمیع الاوقات سواء تحدّی اهل الکفر و الضلالات او لم یتحدّ احدا من جماعة الجاحدین المنکرین للنّبوّات حاصل بوده مگر حق تعالی بسبب مصالح جمّه و حکم مهمّه ابتلا و اختبار و امتحان و تمییز اخیار از اشرار بنابر خرق عادت در جمیع حالات و عامه اوقات نگذاشته در اکثر اوقات این حضرات را مامور بتعاطی اسباب ظاهریه و اعداد وسائل عادیه و استعمال ذرائع مرسومه و تهیۀ اسباب معلومه فرموده قوله و یحتمل ان یکون المراد بمن هو من احبّ الناس إلیک اقول بر ارباب امعان و انعام مخفی و محتجب نیست که نحیف بعون اللّه المنعام قبل ازین مقام در مقام قلع و قمع تاویل اول مخاطب قمقام بسیاری از سواطع حجج بالغه و لوامع براهین دامغه بر احبیّت مطلقه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام هم از ارشادات جناب سرور انام صلی اللّه علیه و آله الکرام و هم از تصریحات صحابه عالیمقام و هم از افادات صریحه علمای عظام اقامت نموده ام و پر ظاهرست که بعد ثبوت احبیّت مطلقه آن جناب هر تاویلی که درین باب باشد خود بخود باطل و مضمحلست و حاجتی بسوی اظهار بطلان و هوان آن نیست خاصه این تاویل که بسیاری از ادلّه ؟ ؟ ؟ بطلان آن را بالخصوص بکمال وضوح و ظهور رسانیده پس بنا بر این مناسب آن بود که درین مقام ناظر بصیر را حوالت بر همان

ص: 659

دلائل نمایم و قلم حقائق رقم بردّ دیگر کلمات مخاطب بدیع السمات فرسایم لکن تنشیطا للخواطر بجواب همین تسویل صیل مخاطب نبیل عرض می کنم که جناب مخاطب و مقتدایشان کابلی و من تفوّه بهذا التاویل العلیل با آن همه جان نثاری و وفاداری حضرت عتیق از افادات ائمّه و اساطین خود را اثبات اتقی بودن او از آیه کریمه خبر بر نداشتند و بلا محابا در وادی تلمیع پا در هوا و محض کذب و افترا شتافتند مگر ندانی که اجلّه سنّیه لفظ اتقی را در آیه سَیُجَنَّبُهَا اَلْأَتْقَی اَلَّذِی یُؤْتِی مالَهُ یَتَزَکّی له بگمان شان در حق ابو بکر وارد شده است صریح در اتقی بودن او از جمیع امّت دانند قال ابن حجر فی الصّواعق فی الایات الدّاکة بزعمه علی فضل أبی بکر امّا الایات فالاولی قوله تعالی وَ سَیُجَنَّبُهَا اَلْأَتْقَی اَلَّذِی یُؤْتِی مالَهُ یَتَزَکّی وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزی إِلاَّ اِبْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ اَلْأَعْلی وَ لَسَوْفَ یَرْضی قال ابن الجوزی اجمعوا علی انّها نزلت فی أبی بکر ففیها التّصریح بانّه اتقی من سائر الامّة و الاتقی هو الاکرم عند اللّه لقوله تعالی إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اَللّهِ أَتْقاکُمْ و الاکرم عند اللّه هو الافضل فینتج انّه افضل من بقیّة الامّة پس هر گاه لفظ اتقی دلیل صریح باشد بر آنکه کسی که این آیه در حق او نازل شده اتقاست از سائر امّت بال ریب و بلا شبهه و بلا امترا لفظ احبّ نیز در حدیث طیر و لیل؟ ؟ ؟ صریح خواهد بود بر آنکه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از جمیع امّت احبّست و تاویلات علیله و توجیهات ضئیله خواه بتقدیر من باشد خواه بغیر آن نهایت باطل و فاسد و نار و او مستحق غایت طعن و تشنیع و تحقیر و ازراء خواهد بود وا عجباه که لفظ الاتقی را نصّ صریح در اتقی بودن اوّل از جمیع امّت دانند و لفظ احبّ الخلق را در احبیّت جناب امیر المؤمنین علیّه السلام از شیخین و از جمیع خلق صریح ندانند با آنکه مؤیّدست بدیگر احادیث دالّه بر احبیت آن جناب بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم از جمیع خلق حال آنکه غایت لفظ اتقی نیست که صیغه افعل التفضیلست و پر ظاهرست که لفظ احبّ نیز صیغه تفضیلست پس درین هر دو لفظ جز تعصّب و عناد کدام فارقست للّه انصاف باید کرد و از اعتساف باید گذشت آری فارق بیّن آنست که دلالت حدیث طیر بر احبیّت از جمیع خلق بسوی خدا و رسول زیاده ترست باین سبب که در آن لفظ احبّ مضاف بسوی خلقست پس لفظ احبّ خلقک إلیک و الیّ زیاده تر صریحست از لفظ اتقی در احبیّت آن جناب از جمیع خلق پس اگر زیادت تصریح را مانع دلالت گردانند ناچاریست که بمقابله چنین مکابره و معانده و دفع صراحت و بداهت چارۀ جز سکوت و صموت نیست و علاوه برین غرض این حضرات ازین تخصیص جزین نیست که احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از شیخین لازم نیاید و حال آنکه در صورت تخصیص هم مطلوب ما از دست نمی رود و علو رتبه شیخین زیاده تر ظاهر می شود بیانش آنکه از روایت امام نسائی و ابو یعلی و غیر آن ظاهر می شود که شیخین قبل تشریف آوری جناب امیر المؤمنین علیه السّلام آمده بودند لیکن باذن دخول مشرّف نشدند پس معلوم شد که شیخین احبّ من بعض الخلق الی اللّه و رسوله هم نبودند یعنی نسبت ببعض خلق هم احب نبودند تا که مصداق قول جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم می شدند و در صورت عدم تخصیص ناس صرف همین قدر ازین حدیث ثابت می شد که شیخین مصداق احبّ الخلق کلهم الی اللّه و رسوله نمی توانند شد یعنی از جمیع خلق احبّ الی اللّه و رسوله نباشند لیکن صاحب صواقع و تحفه از دانشمندی خودها از مصداق احبّ بعض الخلق هم خارج ساختند پس این تخصیص هیچ مضرّنی بما نرساند گو ازین حدیث

ص: 660

برین تقدیر احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از بعض خلق ثابت خواهد شد لیکن تکریم شیخین بمرتبۀ نهایت از ان ظاهر ست و احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از جمیع خلق بعد جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم از احادیث عترت طاهره و دیگر احادیث ائمّه سنیّه که بعض آن سابقا گذشته ثابتست احبیّت از شیخین ثابت کردن پیش نظر داشتیم و آن بحمد اللّه خود ثابت شد و هیچ خللی در ان راه نیافت و نیز روایات کثیره و احادیث شهیره دیگر در کتب معتبره و اسفار معتمده اهل سنت که بعض آن سابقا مذکور شد وارد شده است که از ان بصراحت تمام احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از شیخین ظاهر و باهر می شود پس حمل این حدیث بر صریح معنایش واجب و لازم باشد و احتمال تقدیر من صریح الفساد و البطلانست و جلال الدین سیوطی در اتقان گفته تنبیه قد علمت ممّا ذکر ان فرض المسئلة فی لفظ له عموم امّا آیة نزلت فی معین و لا عموم للفظها فانّها تقصر علیه قطعا کقوله تعالی وَ سَیُجَنَّبُهَا اَلْأَتْقَی اَلَّذِی یُؤْتِی مالَهُ یَتَزَکّی فانها نزلت فی أبی بکر الصّدیق رضی اللّه عنه بالاجماع و قد استدل بها الامام فخر الدّین الرازی مع قوله تعالی إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اَللّهِ أَتْقاکُمْ علی انه افضل الناس بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم وهم من ظنّ انّ الآیة عامّة فی کل من عمل عمله إجراء له علی القاعدة و هذا غلط فانّ هذه الآیة لیس فیها صیغة عموم إذ الالف و اللام انما تفید العموم إذا کانت موصولة او معرفة فی جمع زاد قوم او مفرد بشرط ان لا یکون هناک عهد و اللام فی الاتقی لیست موصولة لانها لا توصل بافعل التّفضیل اجماعا و الاتقی لیس جمعا بل هو مفرد و العهد موجود خصوصا مع ما تفیده صیغة افعل من التمییز و قطع المشارکة فبطل القول بالعموم و تعیّن القطع بالخصوص و القصر علی من نزلت فیه رضی اللّه عنه این عبارت دلالت صریحه دارد بر آنکه صیغه افعل افادۀ تمییز و قطع مشارکت می نماید و باب تعیّن قطع بخصوص و بطلان عموم بر ارباب الباب می کشاید پس هر گاه لفظ الاتقی که غیر مضافست مفید تمییز و قطع مشارکت و مانع دخول غیر در مدلول آن باشد و بسبب آن یقین حاصل شود بر آنکه مراد از اتقی غیر شخص متعین نمی تواند شد و غیر واحد در مصداق آن ممکن الدخول نیست پس لفظ احب مضاف بسوی خلق معرف باللاّم بالاولی قطعا و حتما مفید تمییز و قاطع مشارکت غیر و مانع دخول غیر واحد در مدلول و مصداق آن قطعا و حتما خواهد بود پس احتمال تقدیر من که فاضل نحریر بتقلید کابلی غریر ذکر کرده دلیل کمال عربیّت دانی آن علاّمه با تمییز ست که از افاده افعل تمییز و قطع مشارکت را قطع نظر کرده داد کمال حسن فهم و تمییز داده در حقیقت در قدح و جرح دلیل افضلیت بکریه گشاده از قطع و یقین بمدلول حتمی کلام جناب سرور انام صلی اللّه علیه و آله و سلم بمراحل دورتر افتاده فلم یمیز الضّارّ من النّافع و لم یزیل الشهد الحالی من السّمّ النافع و انحرف عن القطع بالقطع و حرّف الحدیث تقلید المن هو معزول عن السمع و محتجب نماند که هر چند حضرات اهل سنت در استدلال بایه سَیُجَنَّبُهَا اَلْأَتْقَی بر افضلیت أبی بکر داد اسهاب و اطناب داده حسب مزعوم مشوم خویش برای افضلیت خالفه اوّل بنیادی بس قوی نهاده لکن بحمد اللّه تعالی بر ناظر افادات اهل حق کرام که در محلّ و مقام خود بتفصیل و تبیین تمام مبین شده کالشمس فی رابعة النّهار واضح و

ص: 661

آشکارست که جمله کلماتشان درین باب نهایت بی اصل و واهی بلکه موجب انواع خسار و تباهیست و فی الحقیقة اتقای ناس بعد جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم جناب امیر المؤمنین علیه السّلام که نفس آن جناب بود می باشد و از جله دلائل صریحه و حجج صحیحه عین مطلبست آنچه عالم ربانی سید علی همدانی در مودّة القربی روایت فرموده

عن الامام الباقر محمّد بن علی عن آبائه علیهم السّلام انه سئل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عن الناس فقال خیرها و اتقاها و افضلها و اقربها الی الجنّة اقربها منّی و لا فیکم اتقی و لا اقرب الاّ علیّ بن أبی طالب ازین روایت ظاهرست که جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم ارشاد فرمود که خیر ناس و اتقایشان و افضلشان و اقربشان بجنّت؟ ؟ ؟ کسیست که بسوی من اقرب باشد و در آخر بمزید ایضاح حق و اظهار صدق بتصریح تمام ارشاد فرمود که در میان شما هیچ کسی اتقی و اقرب نیست مگر علی ابن أبی طالب پس بحمد اللّه تعالی کالشمس فی وسط السّماء ظاهر گردید که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را تمامی مردم بهتر و افضل و اتقی و اقرب الی الجنّة و اقرب بسوی جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم می باشد و ادعای باطل اتقی بودن أبی بکر حسب ارشاد جناب سرور کائنات صلی اللّه علیه و آله و سلم قطعی البطلان و ادّعای خیریت و افضلیّت و اقربیّت غیر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در جمیع صور شرعا و عرفا صریح الاختلال و الهوانست و هر گاه بتوفیق ایزد بر حق جلّ و علا ثابت شد که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام اتقای ناس و خیر و افضل و اقربشان بوده پس در ثبوت احبیّت مطلقه تامه آن جناب و بطلان تاویلات ثلاثه مخاطب عالی نصاب نزد ارباب احلام و الباب کدام محل اشتباه و ارتیابست و اللّه الموفق للصّواب قوله و این استعمال بسیار رائج و معروفست کما فی قولهم فلان اعقل الناس و افضلهم اقول آری تسویل و تلمیع در حضرات سنّیه بسیار رائج و ماده انکار و ابطال فضل وصی و حبیب ربّ متعال صلی اللّه علیه و آله ما تتابع النهر و اللیال در صدور این حضرات بائج و افهام اینها وقت سماع فضائل زاهره و مناقب باهره عترت طاهره مضطرب و مائج و بقول نقول و عقول اکابر فحولشان در ردّ حقائق فروع و اصول دین رسول مقبول بائج می گردد ناچار متهوسانه دست باین سو و آن سو می زنند و حصون صنیعه حق بمعاول کلیله تاویلات علیله می خواهند بر کنند: ؟ ؟ ؟ و فی تعب من یحسد الشمس نورها و یجهد ان یاتی لها بضریب اوّلا می بایست که مخاطب از کلام معتمدی از معتمدان اهل عربیّت ثابت کند که او در حق فلان گفته هو اعقل الناس و افضلهم و اراده کرده که هو من اعقل الناس و افضلهم و باز وجه حجّیت قول آن معتمد بحیثیتی که در تاویل حدیث بکار آید و باز محبیّت قول آن کس بمقابله اهل حق و باز وجه ضرورت جریان این تاویل درین حدیث شریف بیان کند انگاه دعوی او قابل التفات و جواب و لائق اعتنا و اصغا و نقض و رد می بود و بدون طی این مراحل شاسعه و قطع این منازل متوعّره محض تفوّه بمعروفیت و رواج این استعمال خداج کمال مکابره و لجاج و نهایت اعتساف و اعوجاج ست و لکن دار عضال تدلیس و احتیال را چه علاج و هر گاه بحمد اللّه تعالی از بیان وهن و رکاکت و بطلان و سخافت تاویلات مخاطب رفیع الدرجات فراغ حاصل آمد مناسب چنان می نماید که بعضی از هفوات و خزعبلات سنّیه که هنگام شرح این حدیث دست پاچه شده بر زبان بشاعت ترجمان آورده اند نیز مذکور سازم و باظهار خلل و زلل و تهافت و تساقط آن شعله جان سوز در خرمن

ص: 662

تسویلات و ثقولاتشان اندازم پس مخفی نماند که فضل اللّه توربشتی در شرح مصابیح گفته و منه حدیث انس رضی اللّه عنه قال کان عند النبی علیه السّلام طیر الحدیث قلت نحن و ان کنا لا نجهل بحمد اللّه فضل علی رضی اللّه عنه و قدمه و بلاءه و سوابقه و اختصاصه برسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بالقرابة القریبة و مواخاته ایاه فی الدین و نتمسک من حبّه باقوی و اولی مما یدعیه الفالون فیه فلسنا نری ان نضرب عن تقریر امثال هذه الاحادیث فی نصابها صفحا لما نخشی فیها من تحریف الغالین و تاویل الجاهلین و انتحال المبطلین و هذا باب امرنا بمحافظته و حمی امرنا بالذب عنه فحقیق علینا ان ننصر فیه الحق و نقدم فیه الصدق و هذا حدیث یریش به المبتدع سهامه و یوصل به المنتحل جناحه فیتخذه ذریعة الی الطعن فی خلافة أبی بکر رضی اللّه عنه التی هی اول حکم اجمع علیه المسلمون فی هذه الامة و اقوم عماد اقیم به الدین بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فاقول و باللّه التّوفیق هذا الحدیث لا یقاوم ما اوجب تقدیم أبی بکر و القول بخیریته من الاخبار الصحاح منضما إلیها اجماع الصحابة لمکان سنده فان فیه لاهل النقل مقالا و لا یجوز حمل امثاله علی ما یخالف الاجماع لا سیما و الصحابی الذی یرویه ممن دخل فی هذا الاجماع و استقام علیه مدة عمره و لم ینقل عنه خلافه فلو ثبت عنه هذا الحدیث فالسبیل ان یاول علی وجه لا ینقض علیه ما اعتقده و لا یخالف ما هو اصحّ منه متنا و اسنادا و هو ان یقال یحمل

قوله باحبّ خلقک علی ان المراد منه ائتنی بمن هو من احبّ خلقک إلیک فیشارکه فیه غیره و هم المفضلون باجماع الامة و هذا مثل قولهم فلان اعقل الناس و افضلهم أی من اعقلهم و افضلهم و مما یبین لک ان حمله علی العموم غیر جائز هو ان النبی صلی اللّه علیه و سلم من جملة خلق اللّه و لا جائز ان یکون علیّ احبّ الی اللّه منه فان قیل ذاک شیء عرف باصل الشرع قلت و الذی نحن فیه عرف ایضا بالنصوص الصحیحة و اجماع الامة فیؤول هذا الحدیث علی الوجه الذی ذکرناه او علی انه أراد به احبّ خلقه إلیه من بنی عمه و ذویه و قد کان النبی صلی اللّه علیه و سلم یطلق القول و هو یرید تقییده و یعم به و هو یرید تخصیصه فیعرفه ذو الفهم بالنظر الی الحال او الوقت او الامر الذی هو فیه

کلام و مقال هم باشد بجبر نهایت؟ ؟ ؟ مردودیت و موهونیت خواهد رسید و عجبست ازین فاضل متبحر که با این همه تبحر هنوز این قدر هم نفهمیده که اخبار فرقه سنیه گو در صحت و ثبوت نزدشان با علی مدارج رسیده باشد نزد دیگران حجت نیست پس ذکر معارضت آن با حدیث طیر که متفق علیه فریقینست چه قدر دال بر سخافت عقل خواهد بود امّا ادعای اجماع بر امامت أبی بکر پس از اغراب غرائبست و نهایت وهن و تشبث و تمسک بان در کتب اهل حق کرام مثل تشیید المطاعن و غیر آن بتفصیل تمام مسطور و مذکور و کار هیچ مؤمنی نیست که چنین اجماع بادی الاستشناع را بمعارض ارشاد صریح جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم گرداند و شقاق و خلاف آن جناب را بر مخالفت اجماع متهالکین اختیار کند اما دعوی این معنی که صحابی راوی این حدیث در اجماع خلافت أبی بکر داخل بود و بر آن مدت عمر مستقیم ماند و خلاف آن ازو منقول نشد پس مردودست به اینکه روایت این حدیث منحصر در انس نیست تا این ادعای توربشتی در حق او حظی از واقعیت داشته باشد بلکه ثابتست که دیگر صحابه مثل خود جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و ابن عباس و ابو الطفیل و غیر ایشان نیز روایت این حدیث کرده اند و ظاهرست که دخول جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و ابن عباس در اجماع خلافت أبی بکر در حیّز منع و امتناعست و همچنین نه منقول بودن خلاف آن باطل محضست بلکه از دلائل بیشمار در محل خود ثابت شده که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و ابن عباس و دیگر بنی هاشم بلکه غیر ایشان نیز بمواقع عدیده بطلان خلافت أبی بکر را مرارا بصراحت تمام آشکار کرده اند و سابقا از کتاب المعارف ابن قتیبه دانستی که ابو الطفیل از غلات روافض بوده پس چگونه توان گفت که او مدت عمر خود بر اجماع مستقیم بود و هر گاه حال بر چنین منوال باشد کدام کس می تواند گفت که معاذ اللّه حدیث طیر مخالف عقیده جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و ابن عباس و ابو الطفیل می باشد و از جمله مبطلات این مزعوم شوم آنست که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در واقعه شوری بحدیث طیر بر احقیت خود بخلافت احتجاج فرموده و ارباب شوری که طلحه و زبیر و عثمان و عبد الرحمن بن عوف و سعد بن أبی وقاص بودند جمیعا تسلیم آن نمودند و با وصف آن همه بواعث ردّ و انکار حرفی در باب آن بر زبان نیاوردند پس اگر عیاذا باللّه این حدیث منافی عقیده جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بود چرا آن جناب آن را در معرض احتجاج بر احقیت خود بخلافت بیان فرمود و چگونه ارباب شوری بر این احتجاج انکار نکردند و نگفتند که این حدیث موافق عقیده شما نیست پس چرا آن را در معرض احتجاج می آرید و علاوه برین جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در واقعه شوری قبل از بیان فضائل و مناقب خود کما سبق بتصریح صریح ارشاد فرموده

بایع الناس ابا بکر و انا و اللّه اولی بالامر منه و احق فسمعت و اطعت مخافة ان یرجع الناس کفّارا یضرب بعضهم رقاب بعض بالسیف ثم بایع ابو بکر لعمر و انا و اللّه اولی بالامر منه فسمعت و اطعت مخافة ان یرجع الناس کفارا ثم انتم تریدون ان تبایعوا عثمان إذ لا اسمع و لا اطیع انّ عمر جعلنی فی خمسة نفرانا سادسهم لا یعرف لی فضل فی الصلاح و لا یعرفونه لی کما نحن فیه شرع سواء و ایم اللّه لو اشاء ان اتکلم ثم لا یستطیع عربیهم و لا عجمیهم و لا المعاهد منهم و لا المشرک ردّ خصلة منها پس بحمد اللّه تعالی از همین حدیث شوری بتصریح تمام ظاهر شد که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام خویش را

ص: 664

از اوّل و ثانی و ثالث اولی و احق بخلافت و امامت می دانست و خلافت همه ایشان را نا جائز و ناصواب وامی نمود پس الحال هم اگر کسی ادعای مخالفت حدیث طیر با عقیده آن جناب آغاز نهد عصبیّت و عناد و تعامی و لداد او را علاجی نیست و قطع نظر ازین همه اگر تسلیم هم کرده شود که روات حدیث طیر همان کسان هستند که داخل در اجماع بودند و ازیشان مخالفت اجماع منقول نشده و جمله ایشان معتقد خلافت أبی بکر بودند پس چه لازمست که این حدیث مروی ایشان را بر وجهی تاویل کنیم که منافی عقیده شان نباشد زیرا که بسا اوقات شخص بمصداق الحق یعلو و لا یعلی امر حق را با وصفی که معتقد آن نمی باشد ظاهر می کند و اگر این هم تسلیم کنیم که هیچ گاه شخصی کلام را خلاف عقیده خود نمی گوید پس می توان گفت که از جمله قائلین بخلافت أبی بکر کسانی که حدیث طیر را روایت کرده اند آن را منافی عقیده خود نمی دانستند بلکه بر یکی از محامل بعیده و معانی غیر سدیده که نزد خودشان بسبب زیغ و اعوجاج خوب بنظر می آمد محمول می نمودند لکن چه لازم کرده است که شما هم بلحاظ این معنی مرتکب تاویل علیل شوید و بمزید عصبیّت کلام سرور انام علیه و آله الکرام آلاف التحیّة و السّلام را از ظاهر خود مصروف و بارتکاب این صنیع شنیع آن کلام حقائق نظام را بهخبت و رکاکت موصوف کنید و با وصف قطع نظر ازین معنی هر کسی که ادنی بهره از عقل داشته باشد یا نبذی از افادات ائمه محققین و اساطین منقدین را بنظر آورده باشد نزدش بغایت وضوح خواهد بود که صرف الفاظ شارع بسوی چیزهای که از ان الفاظ بافهام سبقت نمی کند از ظواهر آن بلا ضرورت شرعیه حرام محضست منادی در فیض القدیر در شرح حدیث

اتقوا الحدیث عنی الا بما علمتم الحدیث گفته قال الغزالی و من الطامات صرف الفاظ الشارع عن ظاهرها الی امور لم تسبق منها الی الافهام کداب الباطنة فان الصرف عن مقتضی ظواهرها من غیر اعتصام فیه بالنقل عن الشارع و بغیر ضرورة تدعو إلیه من دلیل عقلی حرام ازین عبارت ظاهرست که حجة الاسلام سنیه اعنی غزالی بکمال صراحتا افاده فرموده که صرف الفاظ شارع از ظاهر آن بسوی اموری که از آن الفاظ بافهام سبقت نمی کند از طامّاتست و داب باطنیه ملاحده می باشد و نیز افاده فرموده که صرف آن الفاظ از مقتضای ظواهر آن بی اعتصام بنقل از شارع و بلا ضرورت داعیه از قبیل دلیل عقلی حرامست و پر روشنست که تاویل جمله

اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک به اینکه مقصود از ان ایتنی بمن هو من احبّ خلقک می باشد صراحة صرف از مقتضای ظاهر آنست و هرگز از جمله

ایتنی باحبّ خلقک ایتنی بمن هو من احبّ خلقک متبادر الی الافهام نمی شود و هیچ اعتصامی بنقل از شارع هم درین باب بنظر نمی آید و ادعای ضرورت در نهایت بطلان و عین مصادره علی المطلوبست پس بحمد اللّه تعالی ظاهر شد که توربشتی و اتباع او که لب باین تاویل علیل گشوده اند جمله اتباع باطنیه لئام و ملاحده طغام مد نظر دارند و همّت والا نهمت بر اصدار طامات عظام و ارتکاب امر محظور و حرام بر می گمارند اما گمان توربشتی که حدیث طیر مخالفست با چیزی که ان چیز این حدیث متنا و اسنادا صحیح ترست پس محض دعوی نا مقبولست زیرا که بمرّات و کرّات بر زبان قلم حقائق رقم رفته که فضائل موضوعه و مناقب مصنوعه شیوخ سنّیه اوّلا موهونیت و مطعونیت آن بر اصول خودشان واضح و آشکارست کما فصل فی کتاب شوارق النصوص و ثانیا اگر نزد اهل سنت باعلای مدارج صحت هم رسد نزد خصمشان کی قابلیت التفات پیدا خواهد کرد

ص: 665

پس بحمد اللّه واضح گردید که ذکر آن بهرنج که باشد جالب نهایت افتضاحست و عجبست و نهایت عجب از تمهر و تبجر؟ ؟ ؟ توربشتی که حضرتش را با وصف آنکه در بیان ضرورت تاویل و صرف این حدیث از ظاهر خود این همه جدّ و جهدنا مشکور بکار برده میسر نشد که تاویلی صحیح که خالی از منوع و ایرادات باشد وارد نماید و گذشتم ازین کاش تاویلی که ادنی وقعتی می داشت ذکر می کرد گو خالی از منوع و ایرادات نباشد اما آنچه درین مقام از تقدیر من ذکر کرده پس نه بحدی سخیفست که حاجت باظهار داشته باشد و بحمد اللّه تعالی عنقریب سخف و رکاکت آن بجواب کلام شاهصاحب بالتفصیل دانستی و علاوه بر آن هر گاه بنا بر این تاویل علیل در مفاد این ارشاد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم ابو بکر و عمر و عثمان که حسب مزعوم توربشتی مفضلین باجماع امت اند داخل بودند و هر یکی ازیشان من احبّ الخلق الی اللّه بود پس چرا خداوند عالم مصداق دعا جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را کرد حال آنکه مناسب آن بود که مصداق آن یکی از ثلاثه شود که معاذ اللّه حسب مزعوم توربشتی هر یکی ازیشان از آن جناب بهتر بود و نیز هرگز مناسب نبود که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم ایشان را بعد رسیدن ایشان یکی بعد دیگری رد فرماید کما ثبت من روایة أبی یعلی بار خدایا مگر آنکه اولیای توربشتی بسرایند که رسیدن مشایخ ثلاثه یکی بعد دیگری از جانب خدا بود و معاذ اللّه من ذلک آن جناب خلافا لمرضاة ربّه ایشان را رد فرمود و لکن ذلک مما یهدم ارکان الایمان و عجب نیست از بعض متعصبین که بمزید حمایت حمای ثلاثه عالیمقام در تصحیح این تاویل توربشتی التزام این شنیعه مزلزله قواعد اسلام بکنند مگر ندیدی که شاهصاحب بجواب طعن قرطاس از کمال عناد انکار بودن جمیع افعال و اقوال جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم مطابق وحی نموده بنهایت مرتبه تا زیر ظهور ملحدین طغام فرموده لکن ستم اینست که با وصف این التزام شنیع نیز از راه دادن چنین تاویل آفتی عظمی و مصیبتی کبری بر سر سنّیه می رسد و عمده متمسکات و عروه متشبثات ایشان که استدلال بآیه سَیُجَنَّبُهَا اَلْأَتْقَی ست از دست می رود پس نمی دانم که توربشتی بعد ادراک این معنی هم برین تاویل سراسر تسویل باقی خواهد ماند یا آنکه بمزید خوف و هراس دست از اصرار برین خطیئه واضحة العوار خواهد افشاند اما آنچه توربشتی سراییده که حمل حدیث بر عموم جائز نیست بلحاظ این معنی که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز از جمله خلق خداوند عالمست و جائز نیست که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسوی خداوند عالم از ان جناب احبّ بوده باشد پس نزد اولو الالباب مایه فراوان حیرت و استعجابست و حقیر را در باب بسیاری از اجوبه رکیکه متاخرین و متسننین و معاصرین متعنتین خیال آن بود که این گونه اغلاط و عثرات و خطایا و سقطات و اوهام و هفوات و عمایات و کبوات که ناشی از قلت ممارست در کلام عرب و فرط مجانبت از فن ادبست مختص بهمین حضراتست و بس لکن بر عاقل بصیر از ملاحظه این هفوات توربشتیه و امثال آن کالشمس واضح و آشکار می شود که متقدمین این بزرگواران نیز درین باب سابق الاقدام می باشند و بسبب ارتساخ در حب اشیاخ و اتساخ باین وسخ انتن الاوساخ بترّهات و شگرف متفوه شده

ص: 666

خاک مذلت بر سر معتقدین خود می پاشند بالجمله جواب این ایراد رکیک بچند وجه است اول آنکه احبیّت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بسوی خداوند عالم از جناب امیر المؤمنین علیه السّلام امریست که در اصل شرع از ادله قطعیه ثابتست و بر آن اهل حق و اهل خلاف هر دو اجماع دارند پس ضرورست که عموم این کلام را تا بحدی که شامل آن جناب باشد ندانیم و چون برای تخصیص غیر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم دلیلی نیست پس عموم این کلام نسبت بان سالم باشد و ادعای توربشتی که ما نحن فیه نیز از نصوص صحیحه و اجماع امت معروف شده باطل محضست زیرا که ابو بکر و عمر و عثمان که حسب مزعومش باجماع امت مفضل اند احبیتشان بسوی ربّ الارباب یا جناب رسالت مآب هرگز در نصوص صحیحه وارد نشده و آنچه ارباب کذب و افترا و اصحاب زیغ و مرا در باب احبیّت شیخین بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بر آن جناب بربسته اند کمال بطلان و هوان آن بحمد اللّه المنان سابقا شنیدی و با این همه در باب احبیّت عثمان کسی از ارباب بغی و عدوان حدیثی و لو مفتری هم باشد نقل نکرده اما ادعای اجماع امت بر احبیّت این حضرات پس آن هم از اعاجیب طامات و غرائب مزخرفاتست چه پر ظاهرست که تمامی اهل حق بلکه جمهور فرق شیعه نافی اصل محبوبیت این حضرات هستند تا باحبیّت چه رسد پس چه طور درست خواهد شد که اجماع امت بر احبیّت این حضرات واقع شده بار إلها مگر آنکه توربشتی مباهتة اهل حق و دیگر فرق شیعه را از امت آن جناب هم خارج داند و بحصر مصداق امت در اهل نحله خود ممارات و ملاحات را باقصی المدارج و المراتب رساند لکن با این همه نیز حضرتش را از مضیق تعنیف و تعییر رهای حاصل نخواهد شد زیرا که می گویم که اوّلا دلیل بر وقوع اجماع اهل سنت بر احبیّت این حضرات چیست و اگر محض دعوی اجماع کفایت کند هر کس بر هر مطلب ادعای اجماع می تواند کرد ثانیا اگر تسلیم هم شود که اجماع اهل سنت بر احبیت این حضرات واقع شده پس دلیل حجیت آن بر اهل حق چیست و آن را بجواب تقریر اهل حقّ ذکر کردن بکدام قانون مناظره موافقت دارد ثالثا از بیانات سابقه واضح گردید که أبی ذر رضی اللّه عنه و بریده باحبیّت عامه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام قائل بودند و عائشه نیز مرة بعد اخری اعترافات صریحه و تصریحات صحیحه باحبیّت عامه آن جناب نموده تا آنکه یک وقت بصراحت تمام بمخاطبه سرور انام علیه آلاف التحیة و السّلام گفته و اللّه لقد علمت ان علیّا احبّ إلیک من أبی و خلافت مآب اسامه را از خود احب بسوی جناب رسالت مآب می دانست و نیز خلافت مآب ظاهر می کرد که کسی بسوی او بعد جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم از جناب فاطمه علیها السّلام احبّ نیست پس بحمد اللّه تعالی ظاهر شد که این جمله حضرات از اجماع بر احبیت ابو بکر و عمر و عثمان خارج بودند و هر گاه حضرت أبی ذر و بریده با عائشه و خود خلافت ماب ازین اجماع خارج باشند باز این اجماع را اجماع امت نامیدن عجیب و غریبست مگر آنکه توربشتی و اولیای او جرأت و جسارت را با علی مراتب رسانیده این حضرات را هم از امت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم ندانند لیکن باز هم برای اعتراف صریح خلافت ماب باحبیّت اسامه از خود علاجی نیست زیرا که

ص: 667

اینجا همان مشهور صادق خواهد آمد که مدعیست و گواه چست و مستتر نخواهد بود که چنانچه عدم انعقاد این اجماع ظاهر الانقشاع بسبب عدم دخول جمله از صحابه ثابتست همچنین فساد آن ازین وهم بوضوح می رسد که از تابعین حسن بصری و از خلفای سنیه مامون عباسی و از علما قاضی القضاة یحیی بن اکثم و چهل یا سی و نه نفر از علمای زمان مامون و شیخ ابو عبد اللّه بصری و ابو عبد اللّه الحاکم و قاضی القضاة عبد الجبّار و محمد بن طلحه شافعی و محمد بن یوسف کنجی و جلال الدین احمد خجندی و سید شهاب الدین احمد و محمد بن اسماعیل الامیر معترف باحبیّت مطلقه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بودند و نیز چون بسیاری از اصحاب و تابعین و علمای ملت اسلام قائل بافضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از سائر اصحاب بودند و تلازم بین الافضلیة و الاحبیة سابقا معلوم شد پس باین وجه ایشان نیز قائل باحبیت مطلقه آن جناب باشند و هر گاه ایشان نیز قائل باحبیت مطلقه آن جناب باشند فساد دعوی اجماع امت بر احبیّت ابو بکر و عمر و عثمان بنهایت وضوح خواهد رسید و نیز بسیاری از اسلاف سنّیه هر چند بافضلیت شیخین بر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام قائل بودند لکن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را از عثمان افضل می دانستند پس خروج ایشان نیز ازین اجماع باطل ثابت باشد لما سبق من التلازم بین الافضلیة و الاحبیّة و نیز جمعی از علمای سنیه در تفضیل شیخین بر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و عکس؟ ؟ ؟ آن و جمع آخر در تفضیل عثمان بر آن جناب و عکس آن توقف دارند پس دخول ایشان نیز درین اجماع فاسد متحقق نباشد و کلّ ذلک دال علی فساد ما ادعاه التوربشتی باظهر الدلالة و اللّه ولیّ الانقاذ من تیه الجهالة و الضلاله دوم آنکه حسب افاده اکابر محققین و اعاظم منقدین ثابتست که متکلم از عموم کلام خود خارج می باشد پس بنا بر این قاعده جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم از سر در عموم احبّ الخلق داخل نیست و هر گاه چنین باشد پس ادعای این معنی که حدیث طیر بر عموم خود نیست در کمال بطلان خواهد بود شیخ الاسلام عبد اللّه بن حسن الدّین بن جمال الدین الانصاری المعروف بمخدوم الملک در کتاب عصمة الانبیاء گفته اتفق الملیّون؟ ؟ ؟ و اجتمعت علی انهم معصومون قبل البعثة و بعدها من الکفر الحقیقی الاختیاری غیر ان الازارقة و الفضلیة من الخوارج یجوزون صدور ذلک منهم لا بمعنی فساد العقیدة فی التوحید و الجهل فی معرفة الذات و الصّفات بل باعتبار ان کل ذنب کفر عندهم و صدور الذنب عنهم جائز فوقوع الکفر عنهم یکون کذلک و عن الاضطراری أی اظهاره تقیه خلافا للشیعة فانهم یجوزون اظهار الکفر تقیّة بل اوجبه بعضهم و معصومون عن الکفر الحکمی ایضا بمعنی انه لا یحکم علیهم فی صباهم بالکفر تبعا للابوین و لا تبعا للدار فانهم مولودون علی الفطرة و المعرفة باللّه و صفاته و توحیده و هم نشأوا علی المعرفة من بدو خلقتهم و اوّل فطرتهم و من طالع سیرتهم مذ صباهم الی مبعثهم یعلم ذلک یقینا ثم لم یقدر آباءهم ان یغووهم عن الفطرة لکونهم عرفاء باللّه تعالی عقلاء لدینه مختارین لتوحیده بتأییده و اسلام الصبی الذی یعقل دینا صحیح و عقلهم فی هذه الحالة من فضله و رحمة علیهم وَ اَللّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ فلا یکونون اتباعا للآباء و

قوله ما من مولود الا یولد علی فطرة الاسلام و ابواه یهوّدانه او ینصّرانه او یمجسانه فلیس علی عمومه علی ما لا یخفی مع انّ المتکلم لا یدخل تحت الحکم صرح به ائمة الحدیث سوم آنکه مقام کمال استغرابست که توربشتی با وصف آن همه تقدم و مهارت و طول؟ ؟ ؟ در نصوص الفاظ این حدیث شریف هم نظر نفرموده زبان بلاغت ترجمان

ص: 668

خود را بچنین ایراد رکیک آلوده و کاش حضرتش لفظ دوم کلام سرور انام علیه و آله آلاف السّلام اعنی ایتنی را بغور ملاحظه می فرمود و بادراک مضمون بلاغت مشحون آن لب بمثل این اعتراض سخیف نمی گشود زیرا که بادنی تامّل در آن واضح می شود که آن جناب از خداوند عالم درخواست فرموده که احبّ خلق را بنزد آن جناب رساند نه نزد کسی دیگر و پر ظاهرست که دخول جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم درین عموم از سر متحقق نیست چه اتیان بآنجناب نزد خود آن جناب معنای ندارد پس چگونه آن جناب درین عموم داخل خواهد بود هذا ظاهر کل الظهور و لکن مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اَللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ چهارم آنکه چنانچه برای قلع این ایراد رکیک ملاحظه لفظ ایتنی کافی و وافیست همچنین ارشاد آن جناب

یاکل معی هذا الطیر نیز نهایت مبطل و موهن آنست چه از ملاحظه آن بکمال وضوح واضح می شود که جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله از خداوند عالم احبّ الخلق را خواسته است که با آن جناب مواکلت طیر بکند و ظاهرست که مصداق این معنی خود جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم نمی تواند شد چه مواکلت آن جناب با خود آن جناب معنای ندارد پس بحمد اللّه تعالی ظاهر شد که عموم احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در حدیث طیر منافی با احبیّت جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم نیست و ذات قدسی صفات جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم در عموم کلام معجز نظام آن جناب درین حدیث خود آن جناب داخل نمی تواند شد پنجم آنکه در بسیاری از طرق حدیث طیر بعد

احبّ خلقک إلیک یا

احبّ الخلق إلیک لفظ و الی رسولک یا و الی نبیّک و مثل آن نیز وارد شده و ظاهرست که هر گاه در کلام آن جناب تصریح صریح باین معنی باشد که مطلوب آن جناب کسیست که او بسوی خداوند عالم و بسوی آن جناب هر دو احبّ بوده باشد پس بعد این صراحت هم عموم کلام آن جناب را شامل خود آن جناب دانستن در اظهار سفاهت و بلاهت خویش از حد گذشتنست و لنعم ما افاد العلاّمة ابن بطریق طاب ثراه ناصّا علی هذا المعنی فی کلامه الشریف حیث قال فی کتاب العمدة بعد نقل شطر من طرق حدیث الطیر فاذا کان النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم قد سال اللّه تعالی ان یاتیه باحبّ خلقه إلیه و الی رسوله و تردد السّؤال من النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم فی ذلک و فی الجمیع لم یات الاّ امیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السّلام فثبت انه دعوة الرّسول و إذا کانت المحبة من اللّه تعالی له هی إرادة تعظیمه و رفعته و دنوه منه و قربه من طاعته و قد سالها النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم بلفظة افعل و هی مما یبالغ به فی المدح

لانه قال اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک و الاحبّ علی وزن افعل فصارت هذه غایة المدحة له و إذا کان اللّه تعالی یرید قربه و رفعته و تعظیمه زیادة علی کافة خلقه فقد ثبت مزیته علی سائر الخلق بدلیل ثابت و هو سؤال النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم لذلک و إذا کان احب خلق اللّه تعالی إلیه وجب الاقتداء به دون غیره و هذا غایة التنویه بذکره و دعاء الخلق الی اتباعه و فی هذه المدحة ایضا قطع النظارة له لانه إذا کان احبّ خلق اللّه تعالی و لا مماثل له فی ذلک احد و النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم خارج من هذه الدعوة یدل علی ذلک قوله حین راه الاهم و الیّ و فی الخبر الآخر یقول و الی رسولک ثبت ان السّؤال لمن عداه لئلاّ یعترض معترض علی هذا الکلام و من کان احبّ خلق اللّه تعالی إلیه و احبّ خلق اللّه الی رسوله فقد

ص: 669

عدم نظیره و وجب تفرّده بعلو المنزلة عند اللّه تعالی و عند رسوله صلی اللّه علیه و آله و سلم: ؟ ؟ ؟ ان عدّ اهل التقی کانوا ائمتهم

او قیل من خیر اهل الارض قیل هم لا یستطیع جواد بعد غایتهم و لا یدانیهم خلق و ان کرموا

اما آنچه توربشتی در آخر کلام خرافت التیام خویش تاویل احبّ الخلق باحبّ الخلق از بنی عم و اهل جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم نموده پس آن هم ناشی از کمال عصبیتست و ابدا مطلوب توربشتی از ان بحیز ثبوت رسیدنی نیست زیرا که اوّلا هیچ وجهی از وجوه و لو کان سخیفا برای تاویل این حدیث داعی نیست و ادعای این معنی که افضلیت شیخین بر این معنی داعیست عین مصادره علی المطلوبست کما مرّ پس راه دادن توجیه و تاویل درین حدیث شریف اثیل ناشی از نهایت ازلال و تضلیل و غایت تخدیع و تلمیع ضئیل باشد و ثانیا آنکه بی اعتصام بنقل از شارع و بی ضرورت داعیه از دلیل عقلی حرام محضست کما سبق پس ارتکاب این تاویل عین اقتراف حرام و صریح مخالف ارشاد شارع علیه و آله آلاف الصلوة و السّلام خواهد بود و ثالثا منادی در فیض القدیر در شرح

حدیث اتقوا الحدیث عنّی الا بما علمتم فمن کذب علی متعمدا فلیتبوّأ مقعده من النار گفته و قال الطیبی الامر بالتبوّء تهکّم و تغلیظ إذ لو قیل کان مقعده فی النار لم یکن کذلک و الکذب علیه صلی اللّه علیه و سلم من الکبائر الموبقة و العظائم المهلکة لا ضراره بالدین و افساده اصل الایمان و الکاذبون علیه کثیرون و قد اختلفت طرق کذبهم کما هو مبین فی مبسوطات اصول کتب الحدیث قال بعضهم و عموم الخبر یشمل الکذب فی غیر الدین و من خص به فعلیه الدلیل ازین عبارت ظاهرست که عموم خبر

من کذب علی متعمدا فیتبوأ مقعده من النار کذب را در غیر دین نیز شامل می باشد و کسی که تخصیص آن بکذب در دین نماید پس بر او بیان دلیل لازمست پس هر گاه بحمد اللّه تعالی ثابت شد که تخصیص بدون دلیل صحیح نیست متحقق شد که تخصیص احبّ الخلق باحبّ الخلق از بنی اعمام و اهل سراسر فاسد و مضمحلست لکونه عاریا خالیا عن الدلیل و لیس لاثباته الی آخر الدهر سبیل و رابعا آنکه بسیاری از احادیث که جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم آن را در معرض افتخار ذکر فرموده صراحة بر تفضیل بنی هاشم بر غیر ایشان دلالت دارد و در بعضی از ان بکمال تصریح وارد شده که هیچ دو شعبه انشعاب نمی یافت مگر آنکه جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله در افضل آن می بود پس اگر بالفرض تسلیم هم کرده شود که مراد از احب الخلق بودن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام این ست که آن جناب از بنی عم جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم احبّ بود باز هم مطلوب اهل حق از دست نمی رود زیرا که هر گاه بنی عم جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم از دیگر مردم بهتر باشند و جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ازیشان احبّست پس ثابت خواهد شد که آن جناب از همه مردم احبّست و محب طبری در فضائل العقبی گفته ذکر ما جاء فی انّه افضل من رکب الکور بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم

عن أبی هریرة رضی اللّه عنه قال ما احتذی النعال و لا انتعل و لا رکب المطایا و لا رکب الکور بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم افضل من جعفر خرّجه الترمذی و قال حسن صحیح ازین روایت ظاهرست که ابو هریره بشدّ و مدّ تمام ثابت نموده که احدی بعد جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم افضل از حضرت جعفر نبوده چون آنفا بمعرض بیان آمده که احبیّت تابع افضلیّتست پس کسی دیگر از جناب جعفر احبّ هم نبوده باشد و پر ظاهرست که حضرت

ص: 670

جعفر نیز از بنی عم جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم بود پس اگر احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در حدیث طیر باحبیت از بنی اعمام جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم تاویل کنیم باز هم احبیّت آن جناب از جمیع خلق ثابت خواهد شد و خامسا آنکه بسیاری از احادیث صحیحه و اخبار صریحه بر افضلیت اهلبیت علیهم السّلام از تمامی خلق دلالت دارد پس لابدّ ایشان از دیگران احبّ الی اللّه و الی الرسول هم باشند و در کمال ظهورست که بنا برین تاویل احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام باحبیّت از اهلبیت علیهم السّلام بهیچ وجه منافی مطلوب اهل حق نیست چه هر گاه اهلبیت آن جناب از تمامی مردم احبّ باشند و جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از همه اهلبیت احبّ باشد لابدّ احبیّت آن جناب از تمامی مردم ثابت خواهد بود و تحریف غالین و تاویل جاهلین و انتحال مبطلین هیچ اثری در وضوح و ظهور و سطوع و سفور امر حق نخواهد کرد وَ یُحِقُّ اَللّهُ اَلْحَقَّ بِکَلِماتِهِ بالجمله را ازین بیان مناعت اقتران کالشمس واضح و لائح گردید که تاویل ضئیل توربشتی متضمن تخصیص و تقیید این حدیث شریف نهایت مهمل و باطل و از حلیه صحت و ثبات عاری و عاطلست و بهیچ وجهی نافع متخیلات ظلمانیه و هواجس نفسانیه او نیست اما آنچه توربشتی در خاتمة الکلام گفته که جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم اطلاق قول می کرد و اراده آن جناب تقیید بود و تعمیم می کرد و اراده تخصیص می داشت و آن را صاحب فهم نظر بحال و وقت و امر دریافت می کرد پس بعد تسلیم آن می گوییم که در خصوص واقعه طیر بیان باید کرد که کدام دلیلست از حال وقت و امر که باعث فهم تخصیص آمد و کدام کس از صحابه مقبولین اهل حق یا غیر مقبولین این معنی را از کلام آن جناب فهمیده و اگر اولیای توربشتی از نشان دادن چنین صحابی عاجز آیند خودشان بیان فرمایند که ایشان و مقتدایشان توربشتی از کدام دلیل حال و وقت و امر درین کلام سرور انام صلی اللّه علیه و آله الکرام تخصیص بنی عم و اهل فهمیدند و بدین فهم عجیب و غریب مشاقت و معاندت ارباب نصفت و اعتدال برگزیدند همانا اگر متاملی ادنی توجه کند بیقین می داند که این حضرات صراحة محایدت و اعراض از قرائن حالیه و مقالیه این واقعه اختیار نموده اند و در صدد تاویل و تصریف بر آمده و راه زیغ و اعتساف بترک مسلک تدبر و انصاف پیموده فاللّه حسیبهم و حسیب امثالهم و هو مجازیهم بسوء صنیعهم و قبح فعالهم و محتجب نماند که حسین بن عبد اللّه طیبی نیز در شرح حدیث طیر سالک مسلک تاویل و تسویل گردیده چنانچه در کاشف شرح مشکاة گفته

قوله باحبّ خلقک إلیک توربشتی نحن و ان کنّا لا نجهل بحمد اللّه فضل علی رضی اللّه عنه و قدمه و سوابقه فی الاسلام و اختصاصه برسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بالقرابة القریبة و مواخاته فی الدین ایاه و نتمسّک بحبّه باقوی و اولی مما یدعیه الغالون فیه فلسنا نری ان نضرب عن تقریر امثال هذه الاحادیث فی نصابها صفحا لما نخشی فیها من تحریف الغالین و تاویل الجاهلین و انتحال المبطلین و هذا باب امرنا بمحافظته و حمی امرنا بالذب عنه فحقیق علینا ان ننصر فیه الحقّ و نقدم فیه الصدق و هذا حدیث یریش به المبتدع سهامه و یوصل به المنتحل جناحه فیتخذه ذریعة الی الطعن فی خلافة أبی بکر التی هی اول حکم اجمع علیه المسلمون فی هذه الامة و اقوم عماد اقیم به الدّین بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فنقول و باللّه التوفیق هذا الحدیث لا یقاوم ما اوجب تقدیم أبی بکر و القول بخیریته من الاخبار الصحاح منضمّا إلیها اجماع الصّحابة لمکان سنده فان فیه لاهل النقل مقالا

ص: 671

و لا یجوز حمل امثاله علی ما یخالف الاجماع لا سیّما ان الصّحابی الذی یرویه ممّن دخل فی هذا الاجماع و استقام علیه مدة عمره و لم ینقل عنه خلافه فلو ثبت عنه هذا الحدیث فالسبیل ان یاوّل علی وجه لا ینتقض علیه ما اعتقده و لا یخالف ما هو اصح منه متنا و اسنادا و هو ان یقال یحمل

قوله باحبّ خلقک علی ان المراد منه ایتنی بمن هو من احبّ خلقک إلیک فیشارک فیه غیره و هم المفضلون باجماع الامة و هذا مثل قولهم فلان اعقل الناس و افضلهم أی من عقلهم و افضلهم و مما یبین لک ان حمله علی العموم غیر جائز هو ان النّبی صلی اللّه علیه و آله و سلم من جملة خلق اللّه و لا جائز ان یکون علی رضی اللّه عنه احبّ الی اللّه منه فان قیل ذاک شیء عرف باصل الشرع قلنا و الذی نحن فیه عرف ایضا بالنصوص الصحیحة و اجماع الامة فیؤول هذا الحدیث علی الوجه الذی ذکرناه او علی انه أراد به احبّ خلقه إلیه من بنی عمه و ذویه و قد کان النبی صلی اللّه علیه و سلم یطلق القول و هو یرید التقیید و یعمّ به و یرید تخصیصه فیعرفه ذو الفهم بالنظر الی الحال و الوقت او الامر الدسی هو فیه اقول و الوجه الذی یقتضیه المقام هو الوجه الثانی لانه صلی اللّه علیه و سلم کان یکره ان یاکل وحده لانه لیس من شیمة اهل المروة فطلب من اللّه ان یتیح له من یواکله و کان ذلک برّا و احسانا منه إلیه و ابرّ المبرّات برّ ذی الرّحم و صلته کانه

قال باحبّ خلقک إلیک من ذوی القرابة القریبة و من اولی باحسانی و برّی إلیه ازین عبارت ظاهرست که طیبی در تاویل این حدیث شریف اولا کلام توربشتی والا مقام را بنصوص الفاظه نقل نموده و من بعد چون وجه اول تاویل توربشتی را در کمال وهن و رکاکت و اقصای بطلان و سخافت دیده ناچار از تایید آن اعراض ورزیده بر سر تایید و تشدید مبانی فاسده وجه ثانی تاویل رسیده لکن کمال عجبست که چگونه طیبی را با آن همه مهارت و دربت بر فساد و بطلان این وجه که در نهایت وضوح و ظهورست اطلاعی حاصل نشد تا خویشتن را از تایید چنین تاویل واهی باز می داشت و در صدد تشیید و تسدید آن بر آمده این همه کلمات خرافت آیات نمی نگاشت بالجمله آنچه طیبی در تایید تاویل دوم توربشتی تفوّه نموده سراسر باطل و مخدوشست بچند وجه اول آنکه بکمال تحقق ثابتست که انس و سفیه در واقعه طیر حاضر حضور جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بودند پس اگر مقصود آن جناب دفع وحدت در اکل بود تشریک یکی ازیشان کفایت می کرد باستدعای حضور من یواکل از درگاه رب العباد و آن هم بتکرار و اجتهاد حاجت نبود دوم آنکه از روایات نسائی و ابو یعلی ثابتست که درین واقعه بعد دعای جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم ابو بکر و عمر و عثمان یکی بعد دیگری بر در دولت آن جناب حاضر شدند و آن جناب ایشان را با آن همه وسعت خلق رد فرمود پس اگر مقصود از دعا محض حضور من یواکل بود آن جناب ایشان را رد نمی فرمود مگر آنکه اولیای طیبی اضطرار اعتراف نمایند که ایشان با وصف طول صحبت با آن جناب هنوز از آداب شرعیه اکل هم واقف نبودند و باین سبب قابلیت مواکلت با آن جناب نداشتند و ذلک مما یوصلهم الی اسفل درکات الجهل سوم آنکه اگر مقصود جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم از طلب مواکل آن بود که وحدت در اکل مندفع شود و من حیث الاطعام باو بر و احسان هم صورت گیرد پس مناسب آن بود که دعا در حق یکی از جائعین و مضرورین و اهل حاجات که افتقارشان شدید بود واقع شود نه در حق جناب امیر المؤمنین علیه السّلام زیرا که آن جناب اگر چه از قرابت داران و اولی الارحام آن جناب بود و ابر المبرّات برّ ذی رحم و صله اوست لکن ایشان

ص: 672

بسبب شدت افتقار ببر و احسان اطعامی اولی و احق بودند رابعا تسلیم کردیم که با وصف شدّت افتقار جائعین و مضرورین غیر ذوی الارحام نیز بر و احسان اطعامی نسبت بذی رحم اولی بود لکن بنا بر این نیز نمی بایست که دعا در حق جناب امیر المؤمنین علیه السّلام واقع شود زیرا که اولی بالبرّ و احسان از ذوی القرابة القریبة جناب فاطمه علیها السّلام بود پس می بایست که آن جناب مصداق دعای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم گردد پنجم آنکه اگر مراد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم از احبّ خلقک إلیک احبّ خلقک إلیک من ذوی القرابة القریبة و من هو اولی باحسانی و برّی إلیه می بود چرا انس رجای رسیدن مردی از انصار می کرد مگر انس نمی دانست که انصار قرابت داران آن جناب نیستند و اولی باحسان و برّ آن جناب نمی باشند سبحان اللّه طرفه تماشاست که خود طیبی نقلا عن التوربشتی ثابت می فرماید که اراده تقیید و تخصیص را از کلام جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم ذو فهم نظر بحال و وقت و امر می شناخت و با وصف این معنی بسوی رجای انس که یقینا نزد سنیه از ذوی الافهام بوده توجه نمی کند و در نمی یابد که فهم انس درین واقعه صراحة مخالف این تاویل سراسر تسویلست پس چگونه درست خواهد شد که تقیید بذوی القرابة القریبة و تخصیص باهل آن جناب مطابق فهم صحابه عارفین کلام رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله ماهبّ الدبور و القبول می باشد و علاوه برین همه باید دانست که بسیاری از ارشادات جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم درین حدیث مبطل این تاویل سراسر تسویلست مثل ارشاد آن جناب

اللّهمّ جئنی باحبّ خلقک و اوجههم عندک و اللّهمّ ائتنا بخیر خلقک و اللّهمّ ادخل علیّ احبّ خلقک الی من الاولین و الآخرین و الحمد للّه الذی جعلک فانی ادعو فی کل لقمة ان یاتینی اللّه احبّ الخلق إلیه و الیّ فکنت انت و أبی اللّه یا انس الا ان یکون علی بن أبی طالب و ذلِکَ فَضْلُ اَللّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اَللّهُ ذُو اَلْفَضْلِ اَلْعَظِیمِ و اوفی الانصار خیر من علی او افضل من علی و غیر ان چنانچه سابقا بمعرض بیان آمد پس ازینجا بکمال وضوح و ظهور می توان دانست که چنانچه مأوّلین مسوّلین در اثبات این تاویل علیل مخالفت فهم اصحاب را مرتکب شده اند همچنین ارتکاب معاندت صریحه ارشادات جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله ما همر سحاب را نیز فرموده اند و کفی به خزیا و خسارا و ناهیک به هلکا و بوارا و شمس الدین محمد بن مظفر خلخالی نیز در مفاتیح شرح مصابیح بشرح حدیث طیر هر دو تاویل علیل توربشتی را ذکر کرده حیث

قال قوله اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک إلیک اوّل بعضهم هذا الحدیث علی ان المراد بمن هو من احبّ خلقک إلیک فیشارکه فیه غیره و هم المفضلون باجماع الامة و هو کقولهم فلان اعقل الناس و افضلهم أی من اعقلهم و افضلهم و مما یدلّ علی ان جمله علی العموم غیر جائز انه علیه السّلام من جملة خلقک و لا جائز ان یکون علی احبّ الی اللّه منه فان قیل ذلک شیء عرف باصل الشرع اجیب بانّ ما نحن فیه ایضا عرف بالنصوص الصحیحة و الاجماع او یقول أراد احبّ خلقه من بنی عمّه قد کان علیه السّلام یطلق و یرید به التقیید فیعرفه ذو الفهم بالنظر الی الحال او الوقت او الامر الذی هو فیه و عجب آنست که جلال الدین سیوطی نیز با وصف ادعای مجددیت مائة تاسعه و حصول آلات اجتهاد و مطلق و دیگر مفاخره مهره و مآثر مزهره بکمال توربشتی عالیمقام رکون و سکون نموده بنقل آن در مقام تاویل حدیث طیر کمال اتصاف خود بانصاف ظاهر فرموده چنانچه در قوت المغتذی علی جامع الترمذی در شرح حدیث طیر گفته قال التوربشتی قوله باحبّ

ص: 673

خلقک إلیک أی من هو من احبّ خلقک فیشارک غیره و هم المفضلون باجماع الامة و هذا مثل قولهم فلان افضل الناس و اعقلهم أی من افضلهم و اعقلهم و مما یبین لک ان حمله علی العموم غیر جائز انه صلی اللّه علیه و سلم من جملة خلق اللّه و لا جائز ان یکون علی احبّ الی اللّه منه او یاوّل علی انه أراد به احبّ خلقه إلیه من بنی عمه و ذویه و قد کان صلی اللّه علیه و سلم یطلق القول و هو یرید تقییده و یعم به و یرید تخصیصه فیعرفه ذو الفهم بالنظر الی الحال و الوقت او الامر الذی هو فیه و علی بن سلطان محمد قاری نیز در شرح حدیث طیر داد تحریف و تاویل و تلمیع و تسویل داده ابواب عذل؟ ؟ ؟ و ملام منصفین کرام برای خود گشاده چنانچه در مرقاة شرح مشکاة گفته قال الامام التوربشتی نحن و ان کنا لا نجهل بحمد اللّه فضل علی رضی اللّه عنه و قدمه و سوابقه فی الاسلام و اختصاصه برسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بالقرابة القریبة و مواخاته ایاه فی الدین و نتمسک من حبه باقوی و اولی مما یدعیه الغالون فیه فلسنا نری ان نضرب عن تقریر امثال هذه الاحادیث فی نصابها صفحا لما نخشی فیه من تحریف الغالین و تاویل الجاهلین فانتحال المبطلین و هذا باب امرنا بمحافظته و حمی امرنا بالذّب عنه فحقیق علینا ان ننصر فیه الحق و تقدم فیه الصدق و هذا حدیث یریش به المبتدع سهامه و یوصل به المنتحل جناحه لیتخذه ذریعه الی الطعن فی خلافه أبی بکر رضی اللّه عنه التی هی اول حکم اجمع علیه المسلمون فی هذه الامة و اقوم عماد اقیم به الدین بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فنقول و باللّه التوفیق هذا الحدیث لا یقاوم ما اوجب تقدیم أبی بکر و القول بخیریته من الاخبار الصحاح منضما إلیها اجماع الصحابة لمکان سنده فان فیه لاهل النقل مقالا و لا یجوز حمل امثاله علی ما یخالف الاجماع لا سیما و الصحابی الذی یرویه ممن دخل فی هذا الاجماع و استقام علیه مدة عمره و لم ینقل عنه خلافه فلو ثبت عنه هذا الحدیث فالسبیل ان یاول علی وجه لا ینتقض علیه ما اعتقده و لا یخالف ما هو اصح منه متنا و اسنادا و هو ان یقال هو ان یحمل قوله باحبّ خلقک علی ان المراد منه ایتنی بمن هو من احبّ خلقک إلیک فیشارکه فیه غیره و هم المفضلون باجماع الامة و هذا مثل قولهم فلان اعقل الناس و افضلهم أی من اعقلهم و افضلهم و ممّا یبین لک ان حمله علی العموم غیر جائز هو ان النبی صلی اللّه علیه و سلم من جملة خلق اللّه و لا جائز ان یکون علیّ احبّ الی اللّه منه فان قیل ذلک شیء عرف باصل الشرع قلنا و الذی نحن فیه عرف ایضا بالنصوص الصحیحة و اجماع الامة فیؤول هذا الحدیث علی الوجه الذی ذکرناه او علی انه أراد به احبّ خلقه إلیه من بنی عمه و ذویه و قد کان النبی صلی اللّه علیه و سلم یطلق القول و هو یرید تقییده و یعم به و هو یرید تخصیصه فیعرفه ذوو الفهم بالنظر الی الحال او الوقت او الامر الذی هو فیه قال الطیبی و الوجه الذی یقتضیه المقام هو الوجه الثانی لانه صلی اللّه علیه و سلم کان یکره ان یاکل وحده لانه لیس من شیمة اهل المروات فطلب من اللّه تعالی ان یتیح له من یواکله و کان ذلک برا و احسانا منه إلیه و ابر المبرات بر ذوی الرّحم و صلته کانه قال باحبّ خلقک إلیک من ذوی القرابة و من اولی باحسانی و برّی إلیه انتهی و فیه انه لا شک ان العلم اولی من ابنه و کذا البنت و اولادها فی امر البر و الاحسان علی ان قول الطیبی هذا انما یتم إذا لم یکن احد هناک ممن یواکله و لا شک فی وجوده لا سیما و انس حاضر و هو خادمه و لم یکن من عادته ان لا یاکل معه فالوجه الاوّل هو المعول و نظیره ما ورد من الاحادیث بلفظ

ص: 674

افضل الاعمال فی امور لا یمکن جمعها الا ان یقال فی بعضها ان التقدیر من افضلها ازین عبارت ظاهرست که علی قاری اولا کلام توربشتی رفیع المقام مع کلام طیبی عمدة الاعلام نقل می کند و من بعد بمزید تدقیق نظر و تحدیق بصر کلام طیبی را که در تقویت تاویل دوم توربشتیست مخدوش و مردود و موهون و مطرود می نماید و افاده می فرماید که شک نیست که عم از ابن العم اولاست و همچنین بنت و اولاد او در امر بر و احسان از ابن العم اولی هستند و مراد قاری این ست که اگر مقصود از

احبّ خلقک إلیک احبّ خلقک إلیک من ذوی القرابة القریبة و من هو اولی باحسانی و برّی إلیه می بود می بایست که مصداق دعا عباس شود که بنا بر مزعومش از جناب امیر المؤمنین علیه السّلام اقرب در قرابت بود یا آنکه در حق جناب فاطمه زهراء سلام اللّه علیها و اولاد امجاد آن جناب دعا واقع شود که آن جناب و اولاد آن جناب در امر بر و احسان اولی از جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بودند و نیز قاری تقریع و تعنیف طیبی را باقصی الغایه می رساند و افاده می نماید که کلام طیبی یعنی قول او لانه صلی اللّه علیه و سلم کان یکره ان یاکل وحده لانه لیس من شیمة اهل المروة فطلب من اللّه ان یتیح له من یواکله تمام نمی شود مگر وقتی که در حضور جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم کسی از مواکلین موجود نباشد حال آنکه در وجود آن شک نیست خاصه نظر باین معنی که انس خادم آن جناب حاضر بود و از عادت آن جناب نبود که با او مواکلت نفرماید پس بحمد اللّه تعالی ازینجا در کمال ظهور شد که سخافت کلام طیبی بحدّی رسیده است که خود اهل تسنن در مقام تحقیق وهن و رکاکت آن ظاهر می سازند و بالاجهار و الاعلان بردّ و ابطال و دفع و اخمال آن می پردازند اما آنچه قاری بعد از نقض کلام طیبی تاویل اول توربشتی را معول ظاهر نموده پس سابقا بحمد اللّه الجلیل بتفصیل جمیل دانستی که این تاویل علیل هرگز قابل اعتماد و تعویل نیست بلکه تمسک و تشبث بان هادم اساس فضیلت خالفه نبیل و باین سبب برای جان نثارانش جالب عذاب وبیل و مورث اصناف قلق و انزعاج و نحیب و عویلست اما آنچه قاری در آخر کلام بتأیید تاویل اول توربشتی رفیع المقام سراییده که احادیث عدیده بلفظ افضل الاعمال در اموری وارد شده که جمع آن بی تقدیر من ممکن نمی شود پس جوابش این ست که اگر اهل سنت را برای رفع تهافت احادیث خود راه دادن چنین تاویل لازم افتاده باشد از ان لازم نمی آید که اهل حق هم این تاویل را در حدیث طیر از ایشان قبول کنند و بقلع و قمع آن اساس تسویل ضئیل شان بر نکنند و شیخ عبد الحق نیز در لمعات شرح مشکاة بتاویل این حدیث شریف گردید با بدای غرائب هفوات مصدر عجائب منکرات گردیده قال فی اللمعات

قوله باحبّ خلقک اوّل الشارحون بان المراد من احبّ خلقک او احبّ خلق اللّه من بنی عمه او باحبّ خلقک إلیک من ذوی القرابة القریبة او من هو اولی و اقرب و احق باحسانی إلیه و هذا الوجه الاخیر اقرب و اوفق بالمقام هکذا قالوا و پر ظاهرست که این تاویلات فاسده و تسویلات کاسده و تقولات بارده و تفوهات شارده همان مموّهات توربشتی و طیبیست که سابق برین علی سبیل التفضیل بوهن و بطلان و سخف و هوان آن وارسیدی و نسف و قصف آن بعواصف بیان مناعت ترجمان بچشم حقیقت بین دیدی فلا حاجة بنا الی العنایة بابطالها و لا فاقة لنا الی تکرار البیان باظهار اختلالها و از معجبات مستغربه این ست که شیخ عبد الحق بعد این کلمات مهانت آیات کلام سخافت نظام توربشتی والا مقام را که در بیان لزوم تاویل این حدیث شریف سرد نموده و بحمد اللّه

ص: 675

تعالی آنفا بطلان آن بنهایت تحقق رسید بکمال تبجج و سرور و اقصای مرح و حبور دارد می نماید و از نسبت نمودن آن بابن حجر مکی و دعوی ایراد ان در صواعق غایت سرگردانی خود در مهامه غفلت و ذهول و سباسب بلاهت و غفول ظاهر می فرماید حیث قال و لقد اتی الشیخ ابن حجر فی کتاب الصواعق فی الاعتذار عن التاویل لهذا الحدیث بکلام ملیح فصیح طویل قال نحن و ان کنا لا نجهل بحمد اللّه فضل علی رضی اللّه عنه و قدمه و سوابقه فی الاسلام و اختصاصه برسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بالقرابة القریبة و مواخاته ایّاه فی الدّین و نتمسک من حبّه باقوی و اولی مما یدعیه الغالون فیه فلسنا نری ان نضرب عن تقریر امثال هذه الاحادیث فی نصابها صفحا لما نخشی فیها من تحریف الغالین و تاویل الجاهلین و انتحال المبطلین و هذا باب امرنا بمحافظته و حمی امرنا بالذب عنه فحقیق علینا ان ننصر فیه الحق و نقدم فیه الصدق و هذا حدیث یریش به المبتدع سهامه و یوصل به المنتحل جناحه فیتخذه ذریعة الی الطعن فی خلافة أبی بکر التی هی اول حکم اجمع علیه المسلمون فی هذه الامة و اقوم عماد اقیم به الدّین بعد رسول اللّه فنقول و باللّه التوفیق هذا الحدیث لا یقاوم ما اوجب تقدیم أبی بکر و القول بخیریته من الاخبار الصحاح منضما إلیها اجماع الصحابة لمکان سنده فان فیه لاهل النقل مقالا و لا یجوز حمل امثاله علی ما یخالف الاجماع لا سیما و الصحابی الذی یرویه ممن دخل فی هذا الاجماع و استقام علیه مدة عمره و لم ینقل عنه خلافه فلو ثبت عنه هذا الحدیث فالسبیل ان یاول علی وجه لا ینتقض علیه ما اعتقده و لا یخالف ما هو اصح متنا و اسنادا و هو ان یحمل علی احد الوجوه المذکورة و در کمال وضوحست که این کلام کلام توربشتی می باشد که سابقا بمعرض بیان آمده الا آنکه عبد الحق درین مقام مرتکب حذف و تغییر یسیر در آخر آن گردیده و هر کسی که ادنی انسی بکلمات عربیه داشته باشد و بکتاب صواعق برخورد بنهایت تحقق خواهد دانست که در ان ازین کلام سخافت نظام هیچ عینی و اثری نیست و کاش اگر عبد الحق این کلام را باین حجر نسبت کرده بود محض بر نسبتش باو اکتفا می کرد و ادعای ایراد آن را در صواعق آغاز نمی نهاد زیرا که درین صورت اتباعش را می رسید که بناچاری بگویند که هر چند این کلام کلام توربشتی ست مگر محتملست که عبد الحق آن را در کتابی از کتب ابن حجر دیده آن را از خود او گمان کرده باشد اگر چه این عذر بارد نیز مستوجب اضغاف مضاعفه زجر و ملام برای شان بود لکن چون حضرت عبد الحق درین مقام با وصف نسبت این کلام بابن حجر مدعی ایراد آن در صواعق هم گردیده باین تسویل غیر جمیل نیز دست اتباعش نمی رسد چه آنفا دانستی که از مراجعت اصل صواعق بطلان این ادعای فاسد بر اطفال ممیزین هم آشکارست فضلا عن غیر هم و بخاطر نباید داشت که شیخ عبد الحق در تاویل این حدیث شریف بر همین صنیع فظیع اکتفا کرده بلکه حضرتش بمزید ترعرع و تحذلق و تنطع و تفهیق چنان خواسته که درین وادی پر خار از دیگر مسولین تعصب شعار قدمی بالاتر گذارد و همت والای خود بر بلوغ اقصی غایت تلمیع و تسویل بر گمارد چنانچه در لمعات بعد عبارت سابقه گفته قال العبد الضعیف عصمه اللّه عما یصمه و صانه عما شانه ان من الظاهر ان الحدیث غیر محمول علی الظاهر لان النبی صلی اللّه علیه و سلم من جملة خلق اللّه و هو احبّ الخلق الی اللّه من جمیع الوجوه و الحیثیات فالمراد اهل زمان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الصحابة و غیره

ص: 676

انما یکون من وجه واحد خاص او وجوه متعددة مخصوصة فلا حاجة الی تخصیص الخلق بل الی تخصیص الوجه و الوجوه لانه لیس احبّ و افضل من جمیع الوجوه سوی سید المحبوبین و افضل المخلوقین صلی اللّه علیه و سلم ثم الکلام فی الصحابة انّما هو فی الافضلیة من جهة کثرة الثواب و الاحبیة و المخلص فی هذه المسئلة اعتبار الوجوه و الحیثیات و اللّه اعلم و هر چند این کلام رکاکت التیام نه چنانست که حاجتی باظهار بطلان و فساد آن بوده باشد و بحمد اللّه تعالی نهایت سخف آن بر متامل تقریرات سابقه و ناظر تبیینات سابقه خود بخود روشن و مبرهنست لیکن و ما للتوضیح و جلبا للتفریح می گویم که ادعای عبد الحق این معنی را که این حدیث بسبب بودن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم از جمله خلق و بودن آن جناب احبّ الخلق الی اللّه من جمیع الوجوه و الحیثیات محمول بر ظاهر نیست همان دعوی پایه است که توربشتی و اتباع او آغاز نهاده اند مگر آنکه عبد الحق ین مقام بضم ضمیمه من جمیع الوجوه و الحیثیّات بزعم خود آن را آب و رنگ تازه بخشیده و بعون اللّه النعام در ما سبق دریافتی که این حدیث شریف هرگز از ظاهر خود معدول و بر غیر ظاهر محمول نیست و زعم امکان دخول جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در عموم آن بغایت واهی و فاسدست و هر کسی که امکان شمول آن جناب را ادعا می کند اصلا نظر بمفاد الفاظ حدیث آن جناب هم ندارد تا بلحاظ دیگر امور ممهده و قواعد مبیّنه چه رسد پس عجبست که چگونه عبد الحلق با وصف آن همه مهارت و براعت و تدرّب و تنبه و تیقظ صرف لحظ و قطع نظر و غضّ بصر از مدلولات صریحه نصوص صحیحه ارشاد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم نموده بدعوی غیر محمول بودن حدیث بر ظاهر خود راه کمال اغفال و اهمال پیموده اما آنچه گفته فالمراد اهل زمان رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم من الصّحابة پس بطلان آن در کمال ظهورست زیرا که اگر تسلیم هم کنیم که بسبب لزوم احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم حدیث بر ظاهر خود محمول نیست پس ازین دلیل غایة ما فی الباب آنچه لازم خواهد آمد این ست که از عموم حدیث محض جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم از جمله خلق مستثنی باشد نه آنکه دیگر انبیا و اوصیا علیهم السّلام و ملائکه و غیر ایشان هم مستثنی باشند و مقصود از احبّ صرف احبّ صحابه بوده باشد کما هو مزعوم عبد الحق و هر چند وجوه بطلان این مزعوم مشوم بسیار از بسیارست لکن از جمله مبطلات واضحه آن ارشاد صریح خود جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلمست در همین حدیث اعنی فرمودن آن جناب

اللّهمّ ادخل علی احبّ الخلق من الاولین و الآخرین چنانچه در روایت ابن مغازلی واقع شده و قد مرت کاملة فی الوجه الثامن عشر من الوجوه الماضیة و پر ظاهرست که هر گاه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بصراحت تمام

احبّ الخلق من الاولین و الآخرین را طلب فرموده باشد باز ادعای باطل این معنی که مراد آن جناب از احبّ الخلق محض احب از صحابه است چه قدر جرأت و جسارت بر مخالفت و معاندت و مشاقت صریحه آن جناب خواهد بود اما آنچه گفته و غیره انما یکون من وجه واحد خاص أو وجوه معددة مخصوصة فلا حاجة الی تخصیص الخلق بل الی تخصیص الوجه او الوجوه فانّه لیس احبّ و افضل من جمیع الوجوه سوی سیّد المحبوبین و افضل المخلوقین صلی اللّه علیه و سلم پس عین دعوی بیدلیل و صرف تمویه و تدلیس ضئیلست و اجتماع جمیع وجوه احبیّت معتبره فی الافضلیة در غیر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم هرگز ممنوع نیست و ممنوع صرف

ص: 677

همینست که کمال جمیع وجوه موجوده در غیر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم زائد از کمال جمیع وجوه موجوده در ذات آن جناب باشد تا احبیّت غیر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم از آن جناب که محذورست لازم نیاید پس ثابت شد که اجتماع جمیع وجوه احبیّت در ذات قدسی صفات جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و احب بودن آن جناب من جمیع الوجوه هرگز وجهی از منع ندارد و هر گاه حال بر چنین منوال باشد چه چیز لازم کرده است که در احبیّت عامه آن جناب تخصیص وجه یا وجوه کرده آید و کلام جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بی سبب از صریح مفاد آن مصروف شود و اگر در تخصیص احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بوجه یا وجوه جز صرف کلام جناب از ظاهر آن چیزی دیگر لازم نمی آمد در شناعت و فظاعت آن کافی و وافی بود فکیف که بطلان و فساد آن بوجوه کثیره از بیان منیع البنیان ما که در رد تاویل اول شاه صاحب بمعرض عرض آوردیم مستفاد و مستحقست فکن من المستیقظین و عجبست از عبد الحق که خودش در همین کلام در مقام نفی محمولیت حدیث بر ظاهر تخصیص خلق بما عدای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم نموده و صراحة گفته فالمراد اهل زمان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الصحابة و باز بلا فاصله معتد بها بلکه بفصل یک جمله گفته فلا حاجة الی تخصیص الخلق پس این صنیع بدیع و تهافت فظیع عبد الحق قابل دیدست که اولا خودش تخصیص خلق بما عدای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم می نماید و باز بفاصله یک جمله می گوید که حاجت بتخصیص خلق نیست بلکه تخصیص وجه یا وجوه باید کرد پس اگر در نفی احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از خلفا ضرورت بتخصیص خلق نبود در نفی احبیّت آن جناب از جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز حاجت بتخصیص خلق نبود پس چرا در نفی احبیّت آن جناب از جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم تخصیص خلق کرد مناسب آن بود که در آنجا نیز تخصیص وجه یا وجوه می کرد و می گفت ان من الظاهر ان الحدیث غیر محمول علی الظاهر لان احبّ الخلق الی اللّه من جمیع الوجوه و الحیثیات هو النبی صلی اللّه علیه و سلم فالمراد من

قوله احبّ خلقک إلیک احبّ الخلق من وجه او وجوه متعددة مخصوصة لا من جمیع الوجوه و الحیثیات اما آنچه گفته ثم الکلام فی الصحابة انما هو فی الافضلیة من جهة کثیرة الثواب و الاحبیّة غیرها کما فی القول المشهور من بعض العلماء فی الفرق بین الافضلیة و الاحبیّة پس عجب عجابست زیرا که سابقا بتصریح فخر رازی در تفسیر مفاتیح الغیب دانستی که معنی محبّت خداوند عالم اعطاء ثوابست پس احبیّت شخص بسوی خداوند عالم بلا شبهه موجب اکثریت ثواب اوست و انشاء اللّه تعالی در ما بعد نیز خواهی دانست که اکابر متکلمین سنّیه مثل فخر رازی و شمس الدین اصفهانی و قاضی عضد الدین ایجی و سید شریف جرجانی و ملک العلماء دولت آبادی احبیّت را بمعنی اکثریت ثواب قبول کرده اند پس این افاده بدیعه عبد الحق که از بعض علما نقل کرده قابل انواع استعجاب و جالب اصناف استغرابست و اما ما قال و المخلص فی هذه المسئلة اعتبار الوجوه و الحیثیات*فلعمری تلک القالة من عجائب التقولات و غرائب التفوهات؟ ؟ ؟ *لانه قد تبیّن مما سبق من الحجج و البینات الباهرات*و تحقق مما مضی من الدلائل و البراهین الزاهرات*ان ذلک الاعتبار من اوهن المستمسکات*و اوهن المتشبثات*لیس لمن تمسک به مخلص من الشّبهات بل الاذعان به قائد الی ادهی الورطات*و اللّه العاصم عن سلوک مسلک الغوایات*و انتهاج منهج العمایات*و هر گاه

ص: 678

بعون اللّه المنان ازین بیان مناعت اقتران کمال ضعف و هوان و فساد و بطلان تسویلات ضئیله و تاویلات علیله شراح حدیث متسننین واضح و آشکار گردید پس الحال هجنت و رکاکت و ضعت و سخافت تقولات و تفوهات متکلمینی که جرأت بر ردّ و ابطال این حدیث شریف نیافته اند نیز باید دید و فضائح و قبائح تقریرات و تزویراتشان بسمع اصغا باید شنید

بجواب تاویل اول مخاطب قمقام بحمد اللّه المنعام بتفصیل تمام بسیاری از دلائل وثیقه کثیره و براهین حصیفه اثیره دانستی که حدیث طیر بر احبیّت عامه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام دلالت دارد و احبیّت آن جناب مخصوص بوجه من الوجوه نیست و هر چند بعد ملاحظه آن همه حجج باهره و ادلّه زاهره حاجت بنقض این کلام نیست لکن نظر بمناسبت مقام می گویم که اولا تخصیص احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ببعض امور صرف از ظاهرست و آن بلا شبهه حرام محضست کما سبق و سیاتی فیما بعد ایضا ما یدلّ علی ذلک انشاء اللّه تعالی و ثانیا قاعده صحة الاستثناء دلیل العموم که در حدیث منزلت بتفصیل جمیل اثبات آن نموده ایم این تقریر موهون را هباء منبثّا می نماید زیرا که از جملۀ

اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک استثنا صحیحست مثلا ممکنست که بگویند

باحبّ خلقک إلیک الا فی کذا و هر گاه استثنا ازین کلام صحیح شد در عموم آن هیچ شبهه باقی نماند و الحمد للّه علی ظهور الحق الابلج و زهوق الباطل الجلج ثالثا آنکه علی سبیل الفرض اگر تسلیم هم بکنیم که مدلول حدیث طیر آنست که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در امری خاص احب و از روی ثواب اکثر بود لکن با این همه بحمد اللّه تعالی افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر ثلاثه ثابت خواهد شد نه ویرا که هیچ وجه اهل سنت بر اهل حقّ ثابت نمی توانند کرد که احد من الثلاثه در فلان امر محبوب خدا و رسول و مستحق ثواب بودند فضلا عن الاحبیّة و اکثریة الثواب و فضلا عن ان یکون احدهم احبّ و اکثر ثوابا منه علیه السّلام پس بحمد اللّه تعالی ازینجا ظاهر گردید که این تقریر رکیک رازی بر فرض تسلیم نیز نفعی باو نمی بخشد بلکه عند الامعان جالب ضرر عظیم بمقصود اوست فلیضحک قلیلا و لیبک کثیرا و شمس الدین محمد بن اشرف الحسنی السمرقندی با وصف آنکه بر تصانیف رازی واقفیت دارد و جابجا تقریرات او را و لو بالتفریق و التوزیع بمقابله اهل حق می آرد لکن بجواب حدیث طیر و دیگر ادلّه افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام اتباع و تقلید او را یکسر ترک نموده بمزید حیرت و اندهاش و نهایت اضطراب و ارتعاش بجواب آن همه دلائل دو سه حرف غریب بر زبان آورده چنانچه در کتاب صحائف علی ما نقل عنه گفته الفصل الثالث فی افضل الناس بعد النّبی المراد بالافضل ههنا ان یکون اکثر ثوابا عند اللّه و اختلفوا فیه فقال اهل السنّة و قدماء المعتزلة انّه ابو بکر و قال الشیعة و اکثر المتأخرین من المعتزلة هو علی استدلال اهل السّنة بوجهین الاول قوله تعالی سَیُجَنَّبُهَا اَلْأَتْقَی اَلَّذِی یُؤْتِی مالَهُ السورة و المراد هو ابو بکر رضی اللّه عنه عند اکثر المفسرین و الاتقی اکرم عند اللّه تعالی لقوله تعالی إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اَللّهِ أَتْقاکُمْ و الاکرم عند اللّه افضل الثانی

قوله صلی اللّه علیه و سلم و اللّه ما طلعت شمس و لا غربت علی احد بعد النبیین و المرسلین افضل من أبی بکر و اجاب الشّیعة بان هذا لا یدلّ علی انه افضل بل بان غیره لیس افضل منه و احتجت الشیعة بان الفضیلة اما عقلیة او نقلیة و العقلیة اما بالنسب او بالحسب و کان علیّ اکمل الصّحابة فی جمیع ذلک فهو افضل اما النسب فلانه اقرب الی رسول اللّه و العباس و ان کان عمّ رسول اللّه لکنّه کان اخا عبد اللّه من الاب و کان ابو طالب اخا منهما و کان علی هاشمیا من الاب و الام لأنّه علی بن أبی طالب بن عبد المطلب

ص: 680

بن هاشم و علی بن فاطمة بنت اسد بن هاشم و الهاشمی افضل

لقوله صلی اللّه علیه و سلم اصطفی من ولد اسماعیل قریشا و اصطفی من قریش هاشما و اما الحسب فلان اشرف الصفات الحمیدة الزهد و العلم و الشّجاعة و هو فیه اتم و اکمل من الصحابة اما العلم فلانه ذکر فی خطبه من اسرار التوحید و العدل و النبوة و القضاء و القدر و احوال المعاد ما لم یوجد فی الکلام لاحد من الصحابة و جمیع الفرق ینتهی نسبتهم فی علم الاصول إلیه فان المعتزلة ینسبون انفسهم إلیه و الاشعری ایضا منتسب إلیه لانه کان تلمیذ الجبائی المنتسب الی علی و انتساب الشیعة بین و الخوارج مع کونهم ابعد الناس عنه اکابرهم تلامذته و ابن عباس رئیس المفسرین کان تلمیذا له و علم منه تفسیر کثیر من المواضع التی تتعلق بعلوم دقیقة مثل الحکمة و الحساب و الشعر و النجوم و الرمل و اسرار الغیب و کان فی علم الفقه و الفصاحة فی الدرجة العلیاء و علم النحو منه و ارشد ابا الاسود الدئلی إلیه و کان عالما بعلم السلوک و تصفیة الباطن الذی لا یعرفه الا الأنبیاء و الاولیاء حتّی اخذه جمیع المشایخ منه او من اولاده او من تلامذتهم و

روی انه قال لو کسرت الوسادة ثم جلست علیها لقضیت بین اهل التوریة بتوراتهم و بین اهل الانجیل بانجیلهم و بین اهل الزبور بزبورهم و بین اهل الفرقان بفرقانهم و اللّه ما من آیة انزلت فی برّ او بحر او سهل او جبل او سماء او ارض او لیل او نهار الا و انا اعلم فیمن نزلت و فی أیّ شیء نزلت

و روی انه قال لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا

و قال صلی اللّه علیه و سلم اقضاکم علی و القضاء یحتاج الی جمیع العلوم و اما الزهد فلما علم منه بالتواتر من ترک اللذّات الدنیا ویة و الاحتراز عن المحظورات من اول العمر الی آخره مع القدرة و کان زهاد الصحابة کابی ذرّ و سلمان الفارسی و أبی الدرداء تلامذته و اما الشجاعة فغنیّة عن الشرح حتی

قال النّبی صلی اللّه علیه و سلم لا فتی الاّ علی لا سیف الاّ ذو الفقار

و قال صلی اللّه علیه و سلم یوم الاحزاب لضربة علی خیر من عبادة الثقلین و کذا السخاء فانه بلغ فیها الدرجة القصوی حتی اعطی ثلاثة اقواص ما کان له و لا لاولاده غیرها عند الافطار فانزل اللّه تعالی وَ یُطْعِمُونَ اَلطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً و کان اولاده افضل اولاد الصّحابة کالحسن و الحسین و

قال النبی صلی اللّه علیه و سلم هما سیدا شباب اهل الجنة ثم اولاد الحسن مثل الحسن المثنی و الحسن المثلث و عبد اللّه بن المثنی و النفس الزکیة و اولاد الحسین مثل الائمة المشهورة و هم اثنا عشر و کان ابو حنیفة و مالک رحمهما اللّه آخذا الفقه من جعفر الصادق و الباقون منهما و کان ابو یزید البسطامی من مشایخ الاسلام سقاء فی دار جعفر الصّادق و المعروف الکرخی اسلم علی ید علیّ الرّضا و کان بواب داره و ایضا اجتماع الاکابر من الامة و علمائها علی شیعیته دالّ علی انه افضل و لا عبرة بقول العوام و اما الفضائل النقلیة فما

روی عن النبی صلی اللّه علیه و سلم الاولی خبر الطیر و هو

قوله صلی اللّه علیه و سلم اللّهمّ ائتنی باحبّ

ص: 681

خلقک إلیک یاکل معی هذا الطیر فجاء علی و اکل معه الثانیة خبر المنزلة و هو

قوله صلی اللّه علیه و سلم انت منی بمنزلة هارون من موسی الا انه لا بنی بعدی و هذا اقوی من

قوله فی حق أبی بکر و اللّه ما طلعت شمس و لا غربت بعد النبیین علی افضل من أبی بکر لانه انما یدل علی ان غیره لیس افضل منه لا علی انه افضل من عیره و ایضا یدل علی ان الغیر ما کان افضل منه لا علی انّه ما یکون فجاز ان لا یکون عند ورود هذا الخبر و یکون بعده و ایضا خبر المنزلة یدلّ علی ان له مرتبة الانبیاء

لقوله صلی اللّه علیه و سلم الا انه لا بنی بعدی و خبر أبی بکر انّما یدلّ علی ان غیره ممن هو اولی من مراتب الانبیاء لیس افضل منه

لقوله صلی اللّه علیه و سلم بعد النّبیّین و المرسلین فجاز ان یکون علی افضل منه الثالثة خبر الرایة

روی انه صلی اللّه علیه و سلم بعث ابا بکر الی خیبر فرجع منهزما ثم بعث عمر فرجع منهزما فبات رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم مغتما فلما اصبح خرج الی الناس و معه الرایة و قال لاعطین الرایة رجلا یحبّ اللّه و رسوله و یحبّه اللّه و رسوله کرارا غیر فرار فتعرض له المهاجرون و الانصار فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم این علیّ فقیل انه ارمد العینین فتفل فی عینیه ثم دفع إلیه الرایة الرابعة خبر السّیادة

قالت عائشة کنت جالسة عند النّبی صلی اللّه علیه و سلم إذا قبل علیّ فقال هذا سید العرب فقلت بابی انت و امی أ لست سید العرب فقال انا سید العالمین و هو سید العرب الخامسة خبر المولی

قال النّبی صلی اللّه علیه و سلم من کنت مولاه فعلیّ مولاه

و روی احمد و البیهقی فی فضائل الصحابة انه قال صلی اللّه علیه و سلم من أراد ان ینظر الی آدم فی علمه و الی یوشع فی تقواه و الی ابراهیم فی حلمه و الی موسی فی هیبته و الی عیسی فی عبادته فلینظر الی وجه علیّ السادسة

روی عن انس بن مالک رضی اللّه عنه قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و ان اخی و وزیری و خیر من اترکه بعدی یقضی دینی و ینجز و عدی علی بن أبی طالب السابعة

روی عن ابن مسعود انه قال صلی اللّه علیه و سلم علی خیر البشر من أبی فقد کفر الثامنة

روی انه قال صلی اللّه علیه و سلم فی ذی الثدیة و کان رجلا منافقا یقتله خیر الخلق

و فی روایة خیر هذه الامة و کان قاتله علی بن أبی طالب

و قال صلی اللّه علیه و سلم لفاطمة انّ اللّه تعالی اطلع علی اهل الدنیا و اختار منهم اباک و اتخذه نبیّا ثم اطلع ثانیا فاختار منهم بعلک هذا ما قالوا و الحق ان کلّ واحد من الخلفاء الاربعة بل جمیع الصحابة مکرم عند اللّه موصوف بالفضائل الحمیدة ازین عبارت سراسر بشارت واضح و آشکارست که شمس الدین سمرقندی گو در بیان بعض اجوبه اهل حقّ تغییری نموده و در نقل احتجاجات رزینه و استدلالات متینه اهل حقّ بر افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السلام بعضی از جملات و نبذی از کلمات که از ایشان صادر نشده بود کیاسة یا جهلا اضافه فرموده لکن هنگام جواب چون اختراع تمویهات بعیده و ابتداع تاویلات غیر سدیده را موجب ظهور تعصب فاحش العوار و سبب وضوح مجازفت واضحة الشنار و جالب کمال عذل و ملام صغار و کبار

ص: 682

و باعث بر نهایت استهزاء و استنکار و استحقار یافته ناچار بسوی ادعای مکرمیت هر واحد از خلفای اربعه و جمیع صحابه عند اللّه و موصوفیت شان بفضائل حمیده شتافته و پر ظاهرست که این ادّعای فاسد علامه سمرقند علاوه بر آنکه محض دعوی لسانی و صرف تقول فاسد المبانیست هیچ وجهی و لو سخیف برای ایراد آن درین مقام پیدا نمی شود زیرا که بلا شبهه کلام اهل حق کرام در افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السلام بود و مفاد حدیث طیر و دیگر احادیث هم همینست پس اگر بالفرض خلفای ثلاثه و جمیع صحابه مکرم عند اللّه و متصف بصفات حمیده هم بوده باشند این معنی منافی افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السلام نیست نمی دانم سمرقندی را درین مقام از فرط تحیر چه حالتی رو داده بود که باین چنین کلام محلول النظام صریح الانثلام زبان حقیقت ترجمان خود آلود و نهایت اتصاف خود باحصاف مبانی کلام ظاهر فرمود و قاضی ناصر الدین عبد اللّه بن عمر بیضاوی نیز از جواب حدیث طیر و دیگر براهین باهره اهل حق که در معرض اثبات افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السلام می آرند بیضه در طاس انداخته درین معرکه مرد آز ما از کمال دانشمندی آیه اتقی و جمله از موضوعات اهل نحله خود که بمزید بیباکی در فضائل خالفه اول بربافته اند سپر خود ساخته چنانچه در طوالع الانوار اولا در بیان وجوه استدلال اهل حق بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته السّادس ان علیّا کرم اللّه وجهه کان افضل الناس بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لانه ثبت بالاخبار الصّحیحة ان المراد من قوله تعالی حکایة أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ علی و لا شکّ انه لیس نفس محمد صلی اللّه علیه و سلم بعینه بل المراد به امّا انّه بمنزلته او هو اقرب الناس إلیه و کل من کان کذلک کان افضل الخلق بعده و لانه اعلم الصحابة لانه کان اشدهم ذکاء و فطنة و اکثرهم تدبیر او رویة و کان حرصه علی التعلم اکثر و اهتمام الرّسول علیه السّلام بارشاده و تربیته اتم و ابلغ و کان مقدما فی فنون العلوم الدینیّة اصولها و فروعها فان اکثر فرق المتکلمین ینتسبون إلیه و یسندون اصول قواعدهم الی قوله و الحکماء یعظمونه غایة التعظیم و الفقهاء یاخذون برایه و

قد قال علیه السّلام اقضاکم علی و ایضا فأحادیث کثیرة کحدیث الطیر و حدیث خیبر وردت شاهدة علی کونه افضل و الافضل یجب ان یکون اماما و در مقام جواب از ان گفته و عن السادس انه معارض بمثله و الدلیل علی افضلیة أبی بکر قوله تعالی وَ سَیُجَنَّبُهَا اَلْأَتْقَی فانّ المراد به امّا ابو بکر او علی وفاقا و الثانی مدفوع لقوله تعالی وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزی لأنّ علیّا نشأ فی تربیّته و انفاقه و ذلک نعمة تجزی و کل من کان اتقی کان اکرم عند اللّه و افضل لقوله تعالی إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اَللّهِ أَتْقاکُمْ

و قوله علیه السّلام ما طلعت الشمس و لا غربت علی احد بعد النّبیین و المرسلین افضل من أبی بکر و

قوله علیه السّلام ما طلعت الشمس و لا غربت علی احد بعد النّبیین و المرسلین افضل من أبی بکر

و قوله علیه السّلام لابی بکر و عمرهما سیّد کهول اهل الجنة و ما خلا النبیین و المرسلین و پر ظاهرست که استدلال بایه سَیُجَنَّبُهَا اَلْأَتْقَی خلل و زال صریح دارد و علاوه بر آنکه در محلّ خود شناعت و فظاعت استدلال بان بتفصیل تمام ذکر یافته است بحمد اللّه کمال بطلان آن بروایت مودّة القربی در همین مجلّد دریافتی اما این دو حدیث موضوع که بیضاوی ذکر نموده پس خبر از نهایت واقفیت و عبور او بر آداب مناظره می دهد سبحان اللّه مگر حضرت

ص: 683

بیضاوی را با وصف آن همه تبحر و تصدر و تمهر بخاطر نرسید که اهل حق هرگز این گونه اخبار و احادیث اهل سنت را و لو نزد خود اهل سنت باعلی مدارج صحت هم رسیده باشد قبول ندارند بلکه بدتر از خرق مرتملات الاعقاب می شمارند پس ذکر آن بمقابله اهل حقّ و آن هم بمعارضه حدیث طیر و امثال آن سمتی از جواز نخواهد داشت و شمس الدّین محمود بن عبد الرحمن اصفهانی نیز متبع و مقتفی آثار بیضاوی عالی تبار گردیده با آن همه براعت در علم معقول و منقول و احتواء برد قائق فروع و اصول بجواب حدیث طیر و دیگر ادلّه افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام راه معارضت با فضائل موهومه و مناقب مزعومه ابو بکر گزیده چنانچه در مطالع الانظار شرح طوالع الانوار در بیان وجوه احتجاج اهل حقّ بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته السادس ان علیا کان افضل الناس بعد النّبی لانه ثبت بالاخبار الصحیحة ان المراد من قوله تعالی فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ علیّ و لا شک ان علیا لیس نفس محمد صلی اللّه علیه و سلم بعینه بل المراد ان علیا بمنزلة النبی او ان علیا هو اقرب الناس الی النبی فضلا و إذا کان کذلک کان افضل الخلق بعده و لان علیا کان اعلم الصحابة لانه کان اشهرهم ذکاء و فطنة و اکثرهم تدبیرا و رویّة و کان حرصه علی العلم اکثر و اهتمام الرسول صلی اللّه علیه و سلم بارشاده و تربیته اتمّ و ابلغ و کان مقدما فی فنون العلوم الدّینیة اصولها و فروعها فان اکثر فرق المتکلمین ینتسبون إلیه و یسندون اصول قواعدهم الی قوله و الحکماء یعظمونه غایة التعظیم و الفقهاء یاخذون برایه و

قد قال النبی صلی اللّه علیه و سلم اقضاکم علی و الاقضی اعلم لاحتیاجه الی جمیع انواع العلم و ایضا احادیث کثیرة وردت شاهدة علی ان علیّا افضل منها حدیث الطیر و هو

انّه علیه السّلام اهدی له طیر مشوی فقال علیه السّلام اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی فجاءه علی و اکل معه و الاحبّ الی اللّه تعالی هو من أراد اللّه تعالی زیادة ثوابه و لیس فی ذلک ما یدل علی کونه علیه السّلام افضل من النبی و الملائکة لانه

قال ایتنی باحبّ خلقک إلیک و الماتی به الی النبی یجب ان یکون غیر النبی فکانه

قال احبّ خلقک إلیک غیری

و لقوله علیه السّلام یاکل معی و تقدیره ایتنی باحبّ خلقک إلیک ممن یاکل فیاکل معی و الملائکة لا یاکلون و بتقدیر عموم اللفظ للکل فلا یلزم من تخصیصه بالنسبة الی النبی علیه السّلام و الملائکة تخصیصه بالنسبة الی غیرهما و منها حدیث خبیر

فان النبی علیه السّلام بعث ابا بکر الی خیبر فرجع منهزما ثم بعث عمر فرجع منهزما فغضب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لذلک فلمّا اصبح خرج الی الناس و معه رایة و قال لاعطین الرایة الیوم رجلا یحب اللّه و رسوله و یحبّه اللّه و الرّسول کرارا غیر فرار فعرض له المهاجرون و الانصار فقال علیه السّلام این علی فقیل له انه ارمد العینین فتقل فی عینیه ثم دفع الرّایه إلیه و ذلک یدل علی ان ما وصفه به مفقود فیمن تقدم فیکون افضل منهما و یلزم ان یکون افضل من جمیع الصحابة و الافضل یجب ان یکون اماما و در مقام جواب از ان گفته و عن السادس ان ما ذکرنا من الدّلائل الدالّة علی انّ علیّا افضل معارض بما یدلّ علی ان ابا بکر افضل و الدلیل علی افضلیّة أبی بکر قوله تعالی وَ سَیُجَنَّبُهَا اَلْأَتْقَی اَلَّذِی الآیة فان المراد اما ابو بکر او علی بالاتفاق و الثانی و هو ان یکون المراد به علیّا مدفوع لانه تعالی ذکر فی وصف الاتقی

ص: 684

قوله اَلَّذِی یُؤْتِی مالَهُ یَتَزَکّی و ما لاحد عنده من نعمة تجزی و علیّ غیر موصوف بهما لأنّه ما اتفق لعلی ان اتی مالَهُ یَتَزَکّی و لان علیّا نشا فی تربیة النّبی صلّی اللّه علیه و سلم و انفاقه و ذلک نعمة تجزی و إذا لم یکن المراد بالاتقی علیا تعین ان یکون المراد ابا بکر فیکون ابو بکر هو الاتقی و کل من کان اتقی کان اکرم لقوله تعالی إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اَللّهِ أَتْقاکُمْ و کل من کان اکرم فهو عند اللّه افضل فابو بکر افضل و

قوله علیه السّلام ما طلعت الشمس و لا غربت بعد النبیین و المرسلین علی رجل افضل من أبی بکر لانه یدل علی انه لیس احد افضل من أبی بکر رضی اللّه عنه فلا یکون علی افضل من أبی بکر رضی اللّه عنه و إذا لم یکن علی افضل من أبی بکر فاما ان یکون مساویا لابی بکر فی الفضل او یکون ابو بکر افضل من علی و الاول منتف بالاجماع فتعین الثانی و

قوله صلی اللّه علیه و سلم لابی بکر و عمر هما سیدا کهول اهل الجنة ما خلا النبیّین و المرسلین

و قوله صلی اللّه علیه و سلم لیؤمّ الناس ابو بکر و تقدیمه فی الصلوة مع انها افضل العبادات یدل علی انه افضل و

قوله صلی اللّه علیه و سلم و قد ذکر ابو بکر عنده و این مثل أبی بکر کذبنی الناس و صدقنی و امن بی و زوجنی ابنته و جهزنی بماله و واسانی بنفسی و جاهد معی ساعة الخوف

و قول علی خیر النّاس بعد النبیین ابو بکر ثم عمر ثم اللّه اعلم ازین عبارت ظاهر ست که اصفهانی بجواب حدیث طیر و دیگر ادلّه افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام اقتفاء للبیضاوی بسوی اظهار معارضت آن با ادلّه وهمیّه افضلیت أبی بکر رفته بعضی از اکاذیب و خرافات که بیضاوی بر ایراد آن اقدام نکرده بود بمزید اظهار توسع و تضلّع وارد نموده نهایت حسن فهم و دقت نظر وحدت بصر و امعان عام و اطلاع تام خود بر آداب مناظره واضح و آشکار فرموده و هر چند اصفهانی بمزید عجز و ناتوانی در شرح طوالع بر همین معارضت سخیفه اکتفا ورزیده مصلحت در تسلیم دلالت حدیث طیر و امثال آن بر مطلوب اهل حق دیده لکن در تشیید القواعد شرح تجرید العقائد باتباع و تقلید فخر رازی مرتکب تاویل علیل درین حدیث شریف گردیده چنانچه اولا در بیان وجوه استدلال اهل حق بر افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته و منها خبر الطائر بیان ذلک

انه اهدی له طائر مشوی فقال اللّهم ایتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی فجاء علی و اکل معه و الاحبّ الی اللّه تعالی هو من أراد اللّه تعالی زیادة ثوابه و لیس فی ذلک ما یدلّ علی کونه افضل من النبی و الملائکة لانه

قال ائتنی باحبّ خلقک إلیک و الماتی به الی النّبی یجب ان یکون غیر النبی فکانه قال احبّ خلقک إلیک غیری و

لقوله یاکل معی و تقدیره ایتنی باحبّ خلقک ممن یاکل معی و الملائکة لا یاکلون و بتقدیر عموم اللفظ للکلّ لا یلزم من تخصیصه بالنسبة الی النبی و الملائکة تخصیصه بالنسبة الی غیرهما و در مقام جواب از ان گفته و حدیث الطیر لا یدل علی انه احبّ الخلق مطلقا بل امکن ان یکون احبّ الخلق بالنظر الی شیء دون شیء إذ یصحّ الاستفسار بان یقال احبّ خلقک فی کل شیء او فی بعضه و عند ذلک لا یلزم من زیادة ثوابه فی بعض الاشیاء علی غیره الزیادة فی کلّ شیء بل جاز ان یکون غیره ازید ثوابا فی شیء آخر فان قیل فعلی هذا التقدیر أی فائدة فی

قوله ایتنی باحبّ خلقک إلیک قلنا الفائدة فیه تخصیصه عمّن لیس احبّ عند اللّه من وجه

ص: 685

ازین عبارت سراسر غرابت واضح و اشکار است که اصفهانی در منع دلالت حدیث طیر بر احبیّت مطلقه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام تقلید صریح رازی اختیار کرده تقریر سراسر تزویر او را بتغییر یسیر وارد نموده و چون بحمد اللّه تعالی علاوه بر ادلّه سابقه که بکمال وضوح مبطل این شبه واهیه ست عنقریب بجواب رازی نهایت فساد و بطلان آن دانستی لهذا حاجتی بایضاح وهن آن نیست امّا آنچه اصفهانی در آخر کلام خود بمزید تنبّه گفته فان قیل فعلی هذا التقدیر أیّ فائدة فی

قوله ائتنی باحبّ خلقک إلیک قلنا الفائدة فیه تخصیصه عمّن لیس احبّ عند اللّه من وجه پس نگفتن این کلام از گفتن بهتر بود چه بعد استماع آن بی اختیار عرض خواهد شد که چون ثلاثه و احزابشان کما قرّر فی محلّه هرگز نزد خداوند عالم محبوب من وجه هم نبودند فضلا عن الاحبیّة پس بنابر افادۀ خود اصفهانی افضلیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر ایشان ثابت باشد و قطع نظر ازین ملاحظه باید کرد که چون مردودیت شیخین بلکه ثلاثه از واقعه طیر ثابتست و بنابر افاده اصفهانی فائده کلام جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم درین واقعه تخصیص و افراز مصداق دعاست از کسانی که احبّ من وجه هم نباشند پس بی ضم ضمیمه دیگر از خود حدیث طیر ثابت خواهد شد که ثلاثه نزد جناب احدیت احبّ من وجه هم نبودند و قاضی عضد الدین عبد الرحمن بن احمد ایجی و سید شریف علی بن محمد جرجانی نیز در تاویل حدیث طیر اتباع و تقلید نا سدید رازی عنید پیش گرفته راه تخدیع اغمار و اغراء اشراء و اثارت قتام تهییج عوام بدلالت او رفته اند در شرح مواقف در بیان وجوهی که بر افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام اجمالا دلالت دارد مسطورست الثانی خبر الطّیر و هو

قوله علیه السّلام حین اهدی إلیه طائر مشوی اللّهمّ ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی هذا الطّیر فاتی علی و اکل معه الطّیر و المحبّة من اللّه کثرة الثواب و التعظیم فیکون هو افضل و اکثر ثوابا و اجیب بانه لا یفید کونه احبّ إلیه فی کل شیء لصحة التقسیم و ادخال لفظ الکل و البعض الا تری انه یصح ان یستفسر و یقال احبّ خلقه إلیه فی کل شیء او فی بعض الاشیاء و ح جاز ان یکون اکثر ثوابا فی شیء دون آخر فلا یدل علی الافضلیّة مطلقا و در کمال ظهورست که این کلام فاقد النظام از تقریر رکاکت انضمام رازی ماخوذست و چون بعون اللّه تعالی انخرام و انثلام آن باحسن وجوه آنفا دریافتی پس در بطلان آن ارتیابی نیست و الحمد للّه و سعد الدین مسعود بن عمر تفتازانی نیز با آن همه مرجعیت اقاصی و ادانی و غایت تدرب و تمهر و همه دانی بجواب حدیث طیر جز سلوک مسلک اهمال و اغفال راهی نیافته چنانچه در شرح مقاصد گفته تمسکت الشّیعة القائلون بافضلیة علی رضی اللّه تعالی عنه بالکتاب و السنّة و المعقول اما الکتاب فقوله تعالی فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ الآیة عنی بانفسنا علیّا رضی اللّه تعالی عنه و ان کان صیغه جمع لانه علیه الصلوة و السّلام حین دعاءه و قد نجران الی المباهلة و هو الدعاء علی الظالم من الفریقین خرج و معه الحسن و الحسین و فاطمة و علی و هو یقول لهم إذا انا دعوت فأمنوا و لم یخرج معه من بنی عمّه غیر علی و لا شک ان من کان بمنزلة نفس النبی کان افضل و قوله تعالی قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِی اَلْقُرْبی

قال سعید بن جبیر لما نزلت هذه الآیة قالوا یا رسول اللّه من هؤلاء الّذین نودهم قال علی و فاطمة و ولداها و لا خفاء

ص: 686

فی ان من وجب محبّته بحکم نص الکتاب کان افضل و کذا من ثبت نصرته الرسول علیه الصّلوة و السّلام بالعطف فی کلام اللّه تعالی علی اسم اللّه و جبرئیل مع التعبیر عنه بصالح المؤمنین و ذلک قوله تعالی فَإِنَّ اَللّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ اَلْمُؤْمِنِینَ فعن ابن عباس رضی اللّه عنه تعالی عنهما ان المراد به علی و اما السنة

فقوله صلی اللّه علیه و سلم من أراد ان ینظر الی آدم فی علمه و الی نوح فی تقواه و الی ابراهیم فی حلمه و الی موسی فی هیبته و الی عیسی فی عبادته فلینظر الی علی بن أبی طالب و لا خفاء فی ان من یساوی هذه الانبیاء فی هذه الکمالات کان افضل و

قوله علیه الصّلوة و السّلام اقضاکم علی و الاقضی اعلم و اکمل و

قوله صلی اللّه علیه و آله و سلم اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطیر فجاءه علی فاکل معه و الاحبّ الی اللّه اکثر ثوابا و هو معنی الافضل و

کقوله صلی اللّه علیه و آله و سلم انت منّی بمنزلة هارون من موسی و لم یکن عند موسی افضل من هارون و

کقوله علیه الصّلوة و السّلام من کنت مولاه فعلی مولاه الحدیث و

قوله علیه الصّلوة و السّلام یوم خیبر لاعطین هذه الرایة غدا رجلا عدلا یفتح اللّه علی یده یحبّ اللّه و رسوله و یحبه اللّه و رسوله فلمّا اصبحوا غدوا علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم کلهم یرجون ان یعطاها فقال ابن علی بن أبی طالب قالوا یا رسول اللّه یشتکی عینیه قال فارسلوا إلیه فاتی به فبصق رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و برأ حتی کانه لم یکن به وجع فاعطاه الرایة

و قوله علیه الصّلوة و السّلام انا دار الحکمة و علی بابها و قوله علیه الصّلوة و السّلام لعلی انت اخی فی الدّنیا و الآخرة و ذلک حین اخی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بین الصحابة فجاء علی قد مع عیناه فقال آخیت بین اصحابک و لم تواخ بینی و بین احد

و قوله صلی اللّه علیه و سلم لمبارزة علی عمرو بن عبدود افضل من عمل امتی الی یوم القیمة

و قوله صلی اللّه علیه و سلم لعلی انت سیّد فی الدنیا سید فی الآخرة و من احبک فقد احبنی و من احبّنی هو حبیب اللّه و من ابغضک فقد ابغضنی و بغیضی بغیض اللّه فالویل لمن ابغضک بعدی و اما المعقول فهو انه اعلم الصّحابة لقوة حدسه و ذکائه و شدة ملازمته للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم و استفاده منه و

قد قال النبی صلی اللّه علیه و سلم حین نزل قوله تعالی وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَةٌ اللّهمّ اجعلها اذن علی قال ما نسیت بعد ذلک شیئا و قال علمنی رسول اللّه علیه و سلم الف باب من العلم فانفتح لی من کل باب الف باب و لهذا رجعت الصّحابة إلیه فی کثیر من الوقائع و استند العلماء فی کثیر من العلوم إلیه کالمعتزلة و الاشاعرة فی علم الاصول و المفسرین فی علم التفسیر فان رئیسهم ابن عباس تلمیذ له و المشایخ فی علم السّر و تصفیة الباطن فان المرجع فیه الی العترة الطاهرة و علم النحو انّما ظهر منه و لهذا

قال لو کسرت الی الوسادة ثم جلست علیها لقضیت بین اهل التوریة بتوراتهم و بین اهل الانجیل بانجیلهم و بین اهل الزبور بزبورهم و بین اهل الفرقان بفرقانهم و اللّه ما من آیة نزلت فی بر او بحر او سهل او جبل او سماء او ارض او لیل او نهار الا انا اعلم فیمن نزلت و فی أیّ شیء نزلت و ایضا هو اشجعهم یدل علیه کثرة جهاده فی سبیل اللّه و حسن بلاءه فی الغزوات و هی مشهورة غنیة عن البیان و لهذا

قال النّبی صلی اللّه علیه و سلم لا فتی إلا علی و لا سیف الا ذو الفقار

و قال صلی اللّه علیه و سلم یوم الاحزاب لضرب علی خیر من عبادة الثقلین و ایضا هو ازهدهم لما تواتر من اعراضه عن لذات

ص: 687

الدنیا مع اقتداره علیها لاتساع ابواب الدنیا و لهذا

قال یا دنیا یا دنیا إلیک عنّی أ بی تعرضت أم الیّ تشوقت لا حان حینک هیهات عزی غیری لا حاجة لی فیک قد طلقتک ثلاثا لا رجعة فیها فعیشک قصیر و خطرک یسیر و أملک حقیر

و قال و اللّه لدنیاکم هذه اهون فی عینی من عراق خنزیر فی ید مجذوم

و قال لا اقسم دنیاکم هذه ازهد عندی من عفطة عنز و ایضا هو اکثرهم عبادة حتی

روی ان جبهته صارت کرکبة البعیر لطول سجوده و اکثرهم سخاوة حتی نزل فیه و فی اهل بیته و یُطْعِمُونَ اَلطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً و اشرفهم خلقا و طلاقة وجه حتی نسب الی دعابة و احلمهم حتی ترک ابن ملجم فی دیاره و جواره یعطیه العطاء مع علمه بحاله و عفی عن مروان حین اخذ یوم الجمل مع شدة عداوته له و

قوله فیه سیلقی الامة منه و من ولده یوما احمر و ایضا هو افصحهم لسانا علی ما یشهد به کتاب نهج البلاغة و اسبقهم اسلاما علی ما

روی انه بعث النبی صلی اللّه علیه و سلم یوم الاثنین و اسلم علی یوم الثلثاء و بالجملة فمناقبه اظهر من ان یخفی و اکثر من ان یحصی فالجواب انه لا کلام فی عموم مناقبه و وفور فضائله و اتصافه بالکمالات و اختصاصه بالکرامات الا انه لا یدل علی الافضلیة بمعنی زیادة الثواب و الکرامة عند اللّه تعالی بعد ما ثبت من الاتفاق الجاری مجری الاجماع علی افضلیة أبی بکر ثم عمر و الاعتراف من علی رضی اللّه عنه بذلک علی ان فیما ذکر مواضع بحث لا یخفی علی المحصل مثل ان المراد بانفسنا نفس النبی صلی اللّه علیه و سلم کما یقال دعوت نفسی الی کذا و ان وجوب المحبة و ثبوت النصرة علی تقدیر تحققه فی حق علی رضی اللّه عنه لا اختصاص به و کذا الکمالات الثابتة للمذکورین من الانبیاء و ان احبّ خلقک یحتمل تخصیص أبی بکر و عمر رضی اللّه تعالی عنهما عملا بادلة افضلیتهما و یحتمل ان یراد احبّ الخلق إلیک فی ان یاکل منه الخ و بر ارباب افهام تخصیص أبی بکر و عمر رضی اللّه تعالی عنهما عملا بادلة افضلیتهما و یحتمل ان یراد احبّ الخلق إلیک فی ان یاکل منه الخ و بر ارباب افهام محتجب نخواهد بود که از قول تفتازانی فالجواب انّه لا کلام فی عموم مناقبه و وفور فضائله و اتصافه بالکمالات و اختصاصه بالکرامات الا انّه لا یدلّ علی الافضلیة بمعنی زیادة الثواب و الکرامة عند اللّه تعالی بحسب سیاق و سباق بنهایت ظهور ظاهرست که این همه حجج و ادلّه که تفتازانی از جانب شیعه نقل کرده هیچ یک از ان بنابر مزعوم او بر زیادت ثواب جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و کرامت آن جناب عند اللّه دلالت ندارد و هر چند این مزعوم مشوم عند الامعان مورد خدشات بسیارست لکن بلحاظ خصوص حدیث طیر بطلان و هوان آن در کمال تحققست زیرا که سابقا بعون اللّه تعالی از افاده فخر رازی در تفسیر کبیر دریافتی که محبّت حق تعالی با عبد بمعنی اعطاء ثوابست پس بلا شبهه احبیّت عبد بمعنی اکثریت ثواب او خواهد بود و هر گاه احبیّت بمعنی اکثریت ثواب باشد در دلالت حدیث طیر بر افضلیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام کدام حالت منتظره باقیست و الحمد للّه که فخر رازی در نهایة العقول و اربعین و شمس الدین اصفهانی در شرح تجرید و قاضی عضد الدین ایجی در مواقف و سید شریف جرجانی در شرح آن و ملک العلماء دولت آبادی در هدایة السعدا در خصوص حدیث طیر بمقابله اهل حق احبیّت را بمعنی اکثریت ثواب تسلیم کرده اند پس هر گاه امثال این اکابر و اعاظم در خصوص حدیث طیر و آن هم بمقابله اهل حق احبیّت را بمعنی اکثریت ثواب قبول کرده باشند عاقل بصیر بخوبی می توان دریافت که انکار دلالت حدیث طیر بر اکثریت ثواب جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بچه حدّ صریح البطلان و الاستنکار خواهد بود و از غرائب معجبه این ست که خود تفتازانی در همین کتاب شرح مقاصد قبل ازین افاده بدیعه خود بیک ورق یا قدری بیشتر حدیث

ص: 688

موضوع عمرو بن عاص را که متضمن احبیّت او بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلمست در ادله افضلیت أبی بکر آورده و ظاهرست که چون نزد تفتازانی افضلیت بمعنی اکثریت ثوابست پس لابد نزد او حدیث عمرو بن عاص بر اکثریت ثواب أبی بکر دلالت خواهد داشت فوا عجباه که خود تفتازانی حدیث عمرو بن عاص را دلیل افضلیت أبی بکر شمرده دلالت آن بر اکثریت ثواب او وا می نماید و بجواب احتجاج اهل حق بحدیث طیر از کمال تعنت و عناد عدم دلالت آن بر اکثریت ثواب جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ظاهر می فرماید و علاوه بر مشاقت و معاندت افادات صریحه اجلّه اعلام و مهره فخام تناقض صریح با افاده خود فرموده و حیرت ارباب نظر می افزاید إِنَّ هذا لَشَیْءٌ عُجابٌ اما آنچه تفتازانی سراییده که اتفاق جاری مجرای اجماع بر افضلیت ابو بکر و عمر ثابت شد و پس مدخولست بچند وجه اول آنکه این ادعا محض دعوی عاری از دلیلست پس هرگز قابل التفات نیست چه اگر محض دعوی اتفاق کافی باشد هر شخص در هر مطلب دعوی اتفاق و اجماع می تواند کرد دوم آنکه ابن عبد البر در استیعاب گفته قال ابو عمر من قال بحدیث ابن عمر کنا نقول علی عهد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ابو بکر ثم عمر ثم عثمان ثم نسکت یعنی فلا نفاضل فهو الذی انکر ابن معین و تکلم فیه بکلام غلیظ لان القائل بذلک قد قال خلاف ما اجتمع علیه اهل السنة من السلف و الخلف من اهل الفقه و الاثار ان علیا کرم اللّه وجهه افضل الناس بعد عثمان هذا مما لم یختلفوا فیه و انما اختلفوا فی تفضیل علی و عثمان و اختلف السلف ایضا فی تفضیل علی رضی اللّه عنه و أبی بکر رضی اللّه عنه و فی اجماع الجمیع الذی وصفنا دلیل علی ان حدیث ابن عمر وهم و غلط و انه لا یصح معناه و ان کان اسناده صحیحا و یلزم من قال به ان یقول بحدیث جابر و حدیث أبی سعید کنا نبیع امهات الاولاد علی عهد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و هم لا یقولون بذلک فقد ناقضوا و باللّه التوفیق ازین عبارت در کمال وضوحست که سلف سنیه در تفضیل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و ابو بکر اختلاف داشتند و پر ظاهرست که هر گاه سلف سنیه در تفضیل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و ابو بکر اختلاف داشته باشند ادعای اتفاق جاری مجرای اجماع بر تفضیل ابو بکر و عمر در کمال فساد و بطلان خواهد بود سوم آنکه جماعتی از صحابه کبار و مصاحبین جناب سرور مختار صلی اللّه علیه و آله و سلم قائل بافضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از دیگر صحابه بودند و در کمال ظهورست که هر گاه جمعی از اصحاب بافضلیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام قائل باشند ادعای اتفاق بدرجه مصادمت بداهت خواهد بود اما اینکه جمعی از اصحاب قائل بافضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بودند پس باید دانست که ابن عبد البر در کتاب استیعاب بترجمه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته

روی عن سلمان و أبی ذر و المقداد و حذیفة و خباب و جابر و أبی سعید الخدری و زید بن اسلم ان علی بن أبی طالب اول من اسلم و فضله هؤلاء علی غیره پس این افاده قطعیه علامه ابن عبد البر چنانچه می بینی صریحست درین معنی که حضرت سلمان و أبی ذر و مقداد و حذیفه و خباب و جابر و أبی سعید خدری و زید بن اسلم که نزد اهل سنت از اکابر اصحاب جلیل المرتبه عظیم الشأن هستند مفضل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر غیر آن جناب بودند و ابن عمر نیز قائل بافضلیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر تمام اصحاب بوده چنانچه سید علی همدانی در کتاب مودة القربی گفته

عن أبی وائل عن عبد اللّه بن عمر رضی اللّه عنه قال کنا إذا عددنا اصحاب النبی صلی اللّه علیه و سلم قلنا ابو بکر و عمر و عثمان فقال

ص: 689

رجل با ابا عبد الرّحمن فعلیّ قال علیّ من اهل البیت لا یقاس به احد مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی درجته ان اللّه یقول اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ اِتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ ففاطمة مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی درجته و علی معهما ازین روایت ظاهر ست که پور خلافت مآب هر گاه ارشاد فرمود که وقتی که ما اصحاب نبی صلی اللّه علیه و آله و سلم را شمار می کردیم می گفتیم که ابو بکر و عمر و عثمان مردی از و سبب ترک ذکر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام سؤال کرد پس حضرتش بمزید انصاف ارشاد کرد که علی از اهلبیتست و با او کسی قیاس کرده نمی شود و او با جناب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم و در درجه آن جنابست بتحقیق که خداوند عالم می فرماید وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ اِتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ پس فاطمه همراه رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در درجه اوست و علی با آن دو بزرگوارست و عباس عم جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم نیز تا دم مرگ جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را افضل اصحاب می دانست ابو علی یحیی بن عیسی بن جزلة الحکیم البغدادی در مختار مختصر تاریخ بغداد در ترجمه شریک آورده دخل شریک علی المهدی فقال له ما ینبغی ان تقلد الحکم بین المسلمین قال و لم قال بخلافک علی الجماعة و قولک بالامامة قال اما قولک بخلافک علی الجماعة فمن الجماعة اخذت دینی فکیف اخالفهم و هم اصلی فی دینی و اما قولک قولک بالامامة فما اعرف الا کتاب اللّه و سنة رسوله و اما قولک مثلک لا یقله الحکم بین المسلمین فهذا شیء انتم فعلتموه فان کان خطاء فاستغفروا اللّه منه و ان کان صوابا فامسکوا عنه قال ما تقول فی علی بن أبی طالب قال ما قال فیه ابوک العباس و عبد اللّه قال و ما قالا قال اما العباس فمات و علی عنده افضل الصحابة و قد کان یری کبراء المهاجرین یسالونه عما نزل من النوازل و ما احتاج هو الی احد حتّی لحق باللّه و اما عبد اللّه فانّه کان یضرب بین یدیه و کان فی حروبه راسا متّبعا و قائدا مطاعا فلو کانت امامة علی جوار کان اولی ان یقعد عنها ابوک لعلمه بدین اللّه و فقهه فی احکام اللّه فسکت المهدی و اطرق و لم یمض بعد هذا المجلس الا قلیل حتی عزل شریک ازین عبارت بکمال وضوح واضحست که شریک صراحة بمقابله مهدی گفت که عباس وفات کرد در حالی که نزد او علی افضل صحابه بود و شاه صاحب بجواب سؤال رابع از اسئله بخاریه می فرمایند تفضیلیه دو قسم اند اول کسانی که حضرت مرتضی علی را بر شیخین تفضیل می دهند و در محبّت شیخین و تعظیم اینها و مناقب و مدائح اینها و اتباع روش و طریقه و تمسّک باقوال و افعال اینها سرگرم و راسخ قدم اند مانند آنکه اهل سنت با وجود تفضیل شیخین بر جناب مرتضی رضی اللّه عنه بوجهی که مذکور شد نسبت بجناب مرتضوی کمال رسوخ و محبّت و اتباع و طریقه تمسک بقول و فعل آن جناب سرگرم و این قسم تفضیلیه داخل سنّیان اند لکن درین مسئله خطا کرده اند و خلاف ایشان را با جمهور اهل سنت از قبیل خلاف اشعریّه با ماتریدیه باید فهمید و امامت این قسم تفضیلیه جائزست و نبذی از علماء اهل سنت و صوفیّه این ها بر این روش بوده اند مثل عبد الرزاق محدّث و سلمان فارسی و حسّان بن ثابت و بعضی صحابه دیگر الخ این عبارت شاه صاحب صراحة دلالت دارد بر آنکه حضرت سلمان و حسّان بن ثابت و دیگر صحابه قائل بافضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر شیخین بودند فالحمد للّه که ازین بیان وثاقت اقتران قائل بودند بسیاری از صحابه بافضلیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر شیخین واضح و متحقق گردید و فساد و بطلان دعوی باطل تفتازانی بنهایت وضوح رسید چهارم آنکه خود حضرت أبی بکر نفی خیریت خود فرموده و اعتراف بافضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نموده

ص: 690

و بر ملا بالای منبر گفته اقیلونی فلست بخیرکم و علی فیکم چنانچه ابن روزبهان با آن همه تعصب بی پایان در کتاب ابطال الباطل باین معنی اعتراف کرده و ظاهر نموده که این قول أبی بکر در صحاح مرویست پس هر گاه و حضرت أبی بکر نفی افضلیت خود فرماید ملاحظه باید کرد که ادعای اتفاق بر افضلیت او چه قدر درست خواهد بود اینجا بی ریب و اشتباه همان مثل مشهور صادقست که مدعی سست و گواه چیست پنجم آنکه جمعی از علما نیز بافضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر شیخین قائل بودند چنانچه قائل بودن شریک قاضی و عبد الرزاق بافضلیت آنجناب از عبارت تاریخ بغداد و افاده شاه صاحب بجواب مسائل بخاریه آنفا دانستی و نیز دریافتی که شاه صاحب اعتراف فرموده اند بآنکه نبذی از علمای اهل سنت و صوفیه اینها برین روش بوده اند پس هر گاه شریک قاضی بافضلیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام قائل باشد و عبد الرزاق هم شریک او شود و صوفیه اهل سنت که نزدشان صفوه خلق اند نیز برین روش رفته باشند پس چاره ازین نیست که یا ببطلان ادعای اتفاق قائل شوند یا آنکه این همه اعلام خود را مفارق جماعت و مرتکب مشاقت خدا و رسول و متبع غیر سبیل مؤمنین و قابل تولیت ما تولوا و اصلا؟ ؟ ؟ جهنم العیاذ باللّه بدانند ششم آنکه اگر تسلیم هم شود که اتفاق اسلاف اهل خلاف بر افضلیت ابو بکر و عمر واقع شده پس چون این اتفاق ردی الاعراق مخالف ارشادات صریحه و احادیث صحیحه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم که خودشان روایت کرده اند می باشد لذلک نهایت مدحور و مطرود و بر وجوه مشومه مدعین آن مقلوب و مردود خواهد بود هفتم آنکه اگر این اتفاق بر فرض وقوع منافی ارشادات جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم که نزد اهل خلاف ثابت و متحقق شده است نمی بود باز هم وجهی برای ذکر آن بمقابله اهل حقّ نبود زیرا که حجیّت چنین اتفاق هرگز نزد اهل حق ثابت نشده پس ذکر اهل شقاق آن را برای الزام اهل حق و وفاق دلیل نهایت دانشمندیشانست اما آنچه تفتازانی بمزید خرافت ادعا کرده که معاذ اللّه من ذلک اعتراف جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بافضلیت شیخین ثابتست پس بملاحظه آن بی اختیار آیه شریفه کَبُرَتْ کَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْواهِهِمْ إِنْ یَقُولُونَ إِلاّ کَذِباً بر زبان می آید سبحان اللّه کار مباهتت این حضرات تا باین جا رسیده است که امثال این خرافات و جزافات و هفوات و طامات را بکمال خوشدلی بمقابله اهل حقّ می آرند و اصلا از مؤاخذه و مناقشه و دار و گیر ایشان و ظهور ذلّ و افتضاح و وضوح کذب صراح خود نمی ترسند آری راست گفته اند إذا لم تستحی فاصنع ما شئت بالجمله هرگز ثابت نشده است که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گاهی اعتراف بافضلیّت شیخین او احد منهما بر خود فرموده باشد و آنچه اسلاف نا انصاف اهل خلاف درین باب وضع نموده نامه عمل خود سیاه فرموده اند جمله افک محض و افتعال صریحست قاتَلَهُمُ اَللّهُ أَنّی یُؤْفَکُونَ وَ سَیَعْلَمُ اَلَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ اما آنچه تفتازانی در باب آیه مباهله و آیه موت و آیه صالح المؤمنین بحث رکیک آغاز نهاده پس کمال وهن و سخافت آن بر ناظر مجلدات منهج اول مختفی نیست و همچنین سخف و رکاکت کلام او در باب حصول کمالات انبیا برای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام انشاء اللّه تعالی در مجلد حدیث تشبیه بظهور خواهد پیوست اما تفوه تفتازانی در باب حدیث طیر که احبّ خلقک محتمل تخصیص ابو بکر و عمرست پس ضحکه بیش نیست و شناعت آن در کمال ظهورست چه درین مجلد سابقا بادلّه کثیره باهره و حجج غزیره زاهره دانستی که حدیث طیر هرگز محتمل تخصیص نیست و عموم آن علاوه بر وجوه دیگر بنصوص صریحه خود جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم ثابت و متحققست و علاوه برین ادلّه افضلیّت شیخین که بزعم تفتازانی

ص: 691

حامل بر تخصیص حدیث طیرست نزد شیعه کی ثابت شده است تا برایشان چنین تخصیص ناجائز که معاندت صریحه ارشاد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلمست از حرمت منقلب شده حکم اباحت پیدا کند اما احتمال بودن احبیّت در حدیث طیر بمعنی احبیّت فی الاکل پس بحمد اللّه سابقا بجواب شاه صاحب بقلع و قمع آن رسیدی و تزویرات متعلقه آن را مصداق فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ دیدی و علاء الدین علی بن محمد القوشجی نیز باتباع تفتازانی حدیث طیر و دیگر ادلّه افضلیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را عاری از دلالت بر اکثریت ثواب وا نموده بادعای باطل اتفاق جاری مجرای اجماع بر افضلیّت ابو بکر و عمر کمال اتصاف خود بانصاف ظاهر فرموده و از غایت و له و شره باثبات افضلیت شیخین تحویل عبارت شرح مقاصد تفتازانی که بر مناقب مصنوعه و مفاخر موضوعه شیخین بلکه ثلاثه مشتمل ست مرتکب گردیده سرد ادلّه داحضه و حجج غیر ناهضه آغاز نهاده و بسوق حدیث احبیّت شیخین منقول از عمرو بن عاص در ضمن آن ادلّه با وصف اظهار عدم دلالت حدیث طیر بر اکثریت ثواب داد تناقض و تهافت فظیع و تباین و تناکر شنیع داده چنانچه در شرح تجرید اولا در مقام بیان ادله افضلیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته و خبر الطائر اهدی الی النّبی صلی اللّه علیه و سلم طائر مشوی

فقال اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک إلیک حتی یاکل معی فجاء علی و اکل و الاحبّ الی اللّه تعالی افضل و در مقام جواب از ادلّه مذکوره گفته و اجیب بانه لا کلام فی عموم مناقبه و وفور فضائله و اتصافه بالکمالات و اختصاصه بالکرامات الا انه لا یدل علی الافضلیة بمعنی زیادة الثواب و الکرامة عند اللّه بعد ما ثبت من الاتفاق الجاری مجری الاجماع علی افضلیة أبی بکر رضی اللّه عنه ثم عمر رضی اللّه عنه و دلالة الکتاب و السنته و الامارات علی ذلک اما الکتاب فقول وَ سَیُجَنَّبُهَا اَلْأَتْقَی اَلَّذِی یُؤْتِی مالَهُ یَتَزَکّی وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزی فالجمهور علی انها نزلت فی أبی بکر رضی اللّه عنه الخ و شهاب الدین دولت آبادی بجواب حدیث طیر تاویل سخیف احبیّت فی الاکل که ابطال آن سابقا باحسن وجوه بمعرض بیان آمد از انبان اسلاف خود بر آورده بمزید حسن فهم آن را در جواب اهل حق کافی و وافی شمرده چنانچه عبارت او سابقا در وجه هفتادم ملاحظه کردی و اسحاق هروی سبط میرزا مخدوم که هفوات تفتازانی را علق نفیس می انگارد و همت را بر اخذ و انتهاب آن مهما امکن بر می گمارد بجواب حدیث طیر مقتفی و متبع او گردیده بمزید ضیق عطن بر ایراد آن دو احتمال صریح الاختلال که او ذکر کرده بود اقتصار ورزیده چنانچه در بیان احادیث دالّه بر افضلیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و جواب از ان گفته و منها حدیث الطیر و هو

قوله علیه الصّلوة و السّلام الاهم ایتنی باحبّ الخلق إلیک یاکل معی هذا الطّیر فجاء علی رضی اللّه تعالی عنه و اکل معه و الاحبّ الی اللّه هو الافضل و الجواب انه یحتمل تخصیص أبی بکر و عمر رضی اللّه تعالی عنهما عملا بادلّة افضلیتهما و ایضا یحتمل ان یکون احبّ الخلق إلیک فی ان یاکل لا مطلق الاحبّ و بحمد اللّه تعالی نهایت وهن و بطلان این دو احتمال سراسر اضلال از بیان سابق واضح و آشکار گردید و حسام الدین سهارنپوری در مرافض هر چند حدیث طیر را در مناقب جناب امیر المؤمنین علیه السّلام آورده لکن چون کتابش در رد اهل حق بود و احتجاج ایشان باین حدیث بر افضلیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام شائع و ذائع لذلک باقتفاء شیخ عبد الحق بعض تاویلات اسلاف خود درین حدیث که سابقا بطلان آن گوش کردی نقل کرده بزعم خود از جواب احتجاج اهل حق فارغ نشسته و ندانسته که وهن و هوان این تاویلات بحدیست که ادنی طلبه هم بان پی می برند و هذه عبارته بعد نقل حدیث الطّیر گفته اند که مراد باحبّ الخلق درین حدیث احبّ الخلق از بنی الاعمامست یا ذوی القرابة القریبة

ص: 692

از ان حضرت علیه السّلام نه مطلق خلق زیرا که آن حضرت نیز از جمله خلق اند پس احبّ الخلق علی الاطلاق آن جناب باشند نه کس دیگر از اصحاب انتهی و چون بنهایت رکاکت و سخافت این شبهات واهیه در ما سبق بعون اللّه تعالی کالشمس فی رابعة النهار ساطع و لامع شده است لذلک حاجتی در این مقام برد و ابطال آن نیست و از لطائف آنست که مرزا محمد بن معتمد خان بدخشی نیز هوس جواب استدلال اهل حقّ بحدیث طیر در سر کرده چنانچه در رساله رد البدعه که در حقیقت شد البدعه است در بیان ادلّه اهل حقّ بر امامت و افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و جواب از ان گفته ششم آنکه رسول صلی اللّه علیه و سلم دعا کرد

اللّهمّ ایتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی هذا الطّیر پس علی رضی اللّه عنه آمد و با رسول صلی اللّه علیه و سلم آن مرغ بخورد حاصل آنکه احبّ خلق خدا افضلست از ما سوی جواب آنست که مثل این حدیث در باب عمر رضی اللّه عنه نیز وارد شده

ما طلعت الشمس علی رجل خیر من عمر و خاص بعلی نیست انتهی ازین عبارت ظاهرست که مرزا محمد چون تاویل و تسویل را درین حدیث خلافا لاسلافه بغایت مستهجن و مستنکر دیده ناچار بمفاد الغریق یتشبث بکلّ حشیش در جواب آن بحدیث موضوع ما طلعت الشمس متمسک گردیده و در کمال ظهورست که استدلال بامثال این احادیث بمقابله اهل حقّ جز آنکه از بیحواسی و اضطرار و هول و هرب و جهل و نادانی متمسکین خبر دهد کاری نمی گشاید و بتمسک و تشبث آن هیچگاه آبی بر روی کار نمی آید سبحان اللّه با وصفی که اهل حقّ از بدو کلام این حضرات را تنبیه کرده اند و همواره در هر عصر ایقاظشان بعمل می آورند و بندای جهوری جار می زنند که تمسک شما باخبار خویش در مقابله ما هرگز بر قانون مناظره منطبق نیست و بوجه من الوجوه صورت جواز ندارد لکن این حضرات تا بحال بمطابق عادت خود هر چه می سرایند سراسر اضغاث احلام خویش می باشد بالجمله احتجاج باین حدیث هرگز جائز نیست و اگر حسب اصولشان در اعلای مراتب صحت هم بود ذکر آن بمقابله اهل حقّ نهایت ناسزا بود فکیف که حال بطلان و هوان آن بر ناظر کتاب شوارق النصوص مخفی و محتجب نیست و از جمله طرائف مبدعه اینست که شاه ولی اللّه والد ماجد مخاطب نیز قاصد جواب حدیث طیر گردیده برای اضلال و تخدیع اتباع غرایب هفوات و اباطیل ترهات چاویده چنانچه در قرة العینین جائی که بزعم خویش جواب از عبارت تجرید محقق طوسی اعلی اللّه مقامه متضمن اثبات افضلیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام داده می گوید قوله

وخبر الطّیر عن انس قال کان عند النبی صلی اللّه علیه و سلم طیر فقال اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک یأکل معی هذا الطّیر فجاء علی فاکل معه اخرجه الترمذی باید دانست که در باب شیخین نیز مثل این فضائل وارد شده

یتجلّی اللّه تعالی لابی بکر خاصة و للناس عامة و ما طلعت الشمس علی رجل خیر من عمر و نیز باید دانست که لفظ احبّ در حق بسیاری از صحابه وارد شده است و قطع معارضه بیکی از سه وجه می تواند شد یا اینست که گوییم حب بچند نوع می باشد حبّ مرد نساء خود را و گاهی احبّ خوانند و این حبّ اراده کنند و حبّ مرد اولاد و اقارب خود را و حبّ مرد یتیم را و حبّ مرد شیخ خود را و حبّ مرد مشارک خود را در فضل و حبّی که در احادیث آمده بتامل و فکر می توان بر یکی ازین معانی فرود آورد چنانکه عائشه صدیقه گفت کان ابو بکر احبّ النّاس الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ثم عمر بعد از ان خود عائشه صدیقه گفت لو استخلف رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم لاستخلف ابا بکر ثم عمر بعد از ان خود گفت

عن جمیع بن عمیر قال دخلت مع عمتی علی عائشة فسالت أیّ الناس کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قالت فاطمة فقیل من الرّجال قالت زوجها اخرجه الترمذی پس دانسته شد که مراد از احبیّت در حدیث اول حبّ تشبّه در فضائلست که مناط استخلاف می شود و در حدیث ثانی حبّ اولاد و اقارب یا این ست که گوییم حبّ متعلق می شود بصفات محموده که بسبب آن

ص: 693

نزدیک خدای تعالی و رسول او محبوب و مرضی گردد و هر صفت را مقامیست از رضا و حبّ پس جائزست که یکی احبّ باشد بصفتی مثل صفت پهلوانی و مبارزت اعداء و دیگر احبّ باشد بصفت دیگر مثل حل و عقد خلافت یا این ست که احبّ بمعنی من الاحبّ باشد پس صنفی از محبوبان برجحان بر سائر محبوبین موصوف باشند و احبّ لفظیست که بازاء هر فردی ازین صنف اطلاق می توان کرد انتهی و بر ناظرین منصفین محتجب نیست که این کلام نامربوط باقصای مراتب فساد و بطلان رسیده است و بر ممعن تبیینات سابقه و ایضاحات فائقه ما رکاکت و هوان آن مثل شمس طالعه سطوع و سفور دارد لکن اگر درین مقام رد ما لمزید التوضیح حرفی چند متعلق بنقض و رضّ ان برنگاریم غیر مناسب نخواهد بود پس مستتر نماند که آنچه ولی اللّه درین عبارت سراسر خسارت تفوه نموده که در باب شیخین نیز مثل این فضائل وارد شده یتجلّی اللّه تعالی لابی بکر خاصة و للناس عامّة و ما طلعت الشمس علی رجل خیر من عمر پس مایۀ صد حیرت و استعجابست یا للّه مگر چه شده است این بزرگ را که با وصف آن همه ادعاهای لا طائل و خودستائیهای باطل و اظهار عبور تام و عثور عام و دعوی وقوف بر علوم محدثین عظام و اطلاع بر فنون مناظره و کلام درین مقام هر دو سلسله را از دست رها نموده بی محابا از سر غفلت یا تغافل و از ره جهل یا تجاهل زبان باین دو خبر موضوع مصنوع آلوده و ندانسته که تمسّک بآن هرگز بر اصول موضوعه خود هم درست نیست فضلا عن اهل الحق زیرا که خبر تجلّی از اشهر موضوعات فضائل ابو بکرست و از مفتریاتیست که بطلان آن ببداهت عقل معلومست علامه مجد الدین فیروزآبادی در سفر السعادة گفته در باب فضائل أبی بکر صدیق رضی اللّه عنه آنچه مشهورتر از موضوعات

حدیث ان اللّه یتجلّی یوم القیامة للناس عامّة و لابی بکر خاصة

و حدیث ما صبّ اللّه فی صدری شیئا الا و صببته فی صدر أبی بکر

و حدیث کان رسول اللّه إذا اشتاق الی الجنّة قبل شیبته

و حدیث انا و ابو بکر کفرسی هان

و حدیث ان اللّه تعالی لما اختار الارواح اختار روح أبی بکر و امثال این از مفتریاتیست که بطلان آن ببداهت عقل معلومست انتهی پس بعد ملاحظه این عبارت سراسر بشارت می باید که اولیای شاه ولی اللّه از جیب تا بدامن چاک زنند و جامه صبر و قرار پاره کنند و نعره وا ویلاه و وا ثبوراه تا بفلک هفتمین سر دهند و بر عقل مبارک شاه صاحب زار زار گریه آغاز نهند چه ازین عبارت بکمال ظهور ظاهر گردید که این حدیث از اشهر موضوعات فضائل ابو بکرست و از جمله مفتریاتیست که بطلان آن ببداهت عقل معلومست فوا عجباه که شاه ولی اللّه را با آن همه تبحر و تمهر در علوم دینیه و فنون یقینیه لا سیما غزارت مهارت در علم حدیث برین معنی اطلاع نشد که خبر تجلی از اشهر موضوعات فضائل أبی بکر می باشد بلکه عقل حضرتش درین مقام چنان بغشاوه عصبیت و عناد مغمور و مستور بود که با وصف ظهور بطلان این خبر ببداهت عقل ببطلانش پی نبردند و بی تحرّج و تکلف مسلک ذهول و اغفال و غفول و اهمال سپردند و گمان مبر که وضع این خبر شنیع محض از افاده فیروزآبادی متحققست بلکه ابن الجوزی که امام ائمة التحقیقست نیز در کتاب الموضوعات این حدیث را از موضوعات شمرده باظهار بطلان و فساد آن ببسط تمام گوی سبق درین مضمار از اعیان کبار برده بلکه علامه حافظ ابن عدی نیز که جلالت مرتبت و عظمت شأن او در باب نقد احادیث و آثار و جرح و تعدیل روات اخبار مسلمست و نبذی از مفاخر مبهره و محامد مزهره او در مجلد حدیث ولایت شنیدی این خبر را بتصریح صریح باطل گفت و علاّمه ذهبی نیز این حدیث را در مقامات عدیده از میزان وارد نموده کمال وهن و هوان آن بنهایت وضوح ظاهر فرموده و قد فضل ذلک کلّه و الحمد للّه فی کتابنا شوارق النصوص و خبر ما طلعت الشمس نیز موضوع و مفتعلست و کذب و بطلان آن ابین من الامس و اگر چه بحمد اللّه

ص: 694

المنعام ادلّه متینه و براهین رزینه موضوعیت آن بتفصیل و اشباع تمام در کتاب شوارق النصوص مذکور داشته ایم لکن تنشیطا الخواطر اهل الکمال و قطعا لالسن اصحاب المراء و الجدال درین مقام نیز حرفی چند مذکور می داریم علاّمه عبد الرؤف مناوی در فیض القدیر شرح جامع صغیر گفته

ما طلعت الشمس علی رجل خیر من عمر اخرجه الترمذی فی المناقب و الحاکم فی فضائل الصّحابة عن أبی بکر قال الترمذی غریب و لیس اسناده بذاک انتهی و قال الذهبی فیه عبد اللّه بن داود الواسطی ضعفوه و عبد الرحمن بن اخی محمد المنکدر لا یکاد یعرف و فیه کلام و الحدیث شبه الموضوع انتهی و قال فی المیزان فی ترجمة عبد اللّه بن داود الواسطی فی احادیثه مناکیر و ساق هذا منها ثم قال هذا کذب و اقرّه فی اللسان علیه ازین عبارت در کمال ظهورست که هر چند ترمذی و حاکم روایت این خبر موضوع کرده اند لکن ترمذی بمزید انصاف اسناد آن را مقدوح و مجروح وانموده کما ینبغی وهن و هوان آن ظاهر فرموده و ذهبی نیز بقدح و جرح سند این حدیث پرداخته از رجال آن عبد اللّه بن داود را ضعیف و عبد الرحمن را مجهول و متکلم فیه واضح ساخته و در آخر تصریح کرده که این حدیث شد موضوعست و چون احتمال می رفت که مجادلین بعد این کلام هم قدری گفتگو داشته باشند خداوند عالم ملجاش کرد که در میزان بترجمه عبد اللّه بن داود واسطی بکذب بودن این خبر تصریح صریح نمود پس بحمد اللّه تعالی بعد سماع این افادات ابواب قیل و قال مسدود گردید و وضع و افتعال این هر دو خبر و فظاعت و شناعت تمسک بان بغایت اتضاح و شهود رسید و آنچه حیرت بر حیرت می افزاید این ست که شاه ولی اللّه در همین کتاب قرة العینین کما ستعلم فیما بعد انشاء اللّه تعالی احادیث صحیحین را هم فضلا عن غیرها قابل احتجاج بر امامیه بلکه زیدیه هم ندانسته و باز درین مقام این دو خبر موضوع را در جواب شیعه آورده و ذلک لعمری تهافت و تناقض غریب بتحیّر فی مثله لب اللبیب بالجمله بعد این بیان اگر اولیای شاه ولی اللّه مدّة العمر دماغ خود سوزند هیچ وجهی برای صحت تمسک باین دو افترای باطل رخ نخواهد نمود و تعمق و تنقیبشان جز حیرت و حسرت نخواهد افزود اما آنچه گفته و نیز باید دانست که لفظ احبّ در حق بسیاری از صحابه وارد شده است و قطع معارضه بیکی از سه وجه می تواند شد پس مخدوشست بآنکه اولا ورود لفظ احبّ مطلق در حق بسیاری از صحابه ممنوعست چه اگر بامعان ملاحظه کنی خواهی دریافت که اخبار دالّه برین معنی که جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم غیر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را احبّ مطلق گفته قابل احتجاج نیست روایت عمرو بن عاص که در آن نسبت بعائشه و ابو بکر این لفظ وارد شده قدح و جرحش سابقا دانستی اما روایت انس که در ان نیز لفظ احب نسبت بعائشه و ابو بکر وارد شده پس آن هم لائق احتجاج نیست اولا عبارات ابن ماجه و ترمذی که راوی این روایت هستند باید شنید و من بعد بحرف مطلب باید رسید ابن ماجه در سنن خود گفته

حدثنا احمد بن عبدة و الحسین بن الحسن المروزی قال ثنا المعتمر بن سلیمان عن حمید عن انس قال قیل یا رسول اللّه أی الناس حبّ إلیک قال عائشة قیل من الرجال قال ابوها و ترمذی در صحیح خود گفته

حدثنا احمد بن عبدة الضبی نا المعتمر بن سلیمان عن حمید عن انس قال قیل یا رسول اللّه من احبّ الناس إلیک قال عائشة قیل من الرجال قال ابوها هذا حدیث حسن صحیح غریب من هذا الوجه من حدیث انس ازین دو عبارت ابن ماجه و ترمذی بکمال وضوحست که این خبر را از انس حمید روایت نموده و لکن تصریح بتحدیث انس نکرده و بر متتبع افادات ائمّه رجال مختفی نیست که حدیث حمید از انس تا وقتی که او تصریح بتحدیث انس ننماید حجّت نیست ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب بترجمه حمید گفته قال ابو بکر البردیجی و اما حدیث حمید فلا نحتج منه الا بما قال حدثنا انس پس بحمد اللّه تعالی ازین افاده سدیده واضح گردید که این

ص: 695

روایت هرگز حجّت نیست و احتجاج را نشاید و چون باین استدلال ثابت شد که این خبر قابل احتجاج نیست پس تصریح ترمذی بحسن و صحت این حدیث ضرری بمطلوب ما نخواهد رسانید و با این همه ترمذی این حدیث را غریب هم گفته و علاوه برین چون این خبر را شیخین در صحیحین خود روایت نکرده اند پس باین سبب نیز قابلیت حجیّت نخواهد داشت چه در ما بعد انشاء اللّه تعالی خواهی دانست که با وصف اخراج مسلم محض اعراض بخاری از حدیثی موجب قدح و جرح آنست فکیف که بخاری و مسلم هر دو از آن اعراض ورزند و هر گاه ثابت شد که اخبار کاشفه از اطلاق جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم لفظ احبّ مطلق را بر غیر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام مقدوح و مجروحست و قابل احتجاج نیست پس احادیث داله بر احبیّت مطلقه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام سالم از معارض خواهد بود و معارضه از سر متحقق نخواهد شد تا احتیاج بقطع معارضه افتد و ثانیا آنکه اگر در اخبار متناقضه متکاذبه اهل سنت لفظ احبّ در حق بسیاری از صحابه وارد هم شده باشد اهل حقّ را چه لازمست که توجه بسوی قطع معارضه آن باختراع و ابداع تاویلات نمایند زیرا که اخبار اخبارشان نیست تا جمع آن بذمه شان افتد پس درین مقام آنچه ایشان را مناسب بلکه لازمست اینست که بمحض احادیث دالّه بر احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام تمسک کنند و دیگر احادیث را اگر چه باعلای مدارج صحّت رسیده باشد بالمرّه مطروح گردانند و ثالثا آنکه اگر چه بوجه من الوجوه تاویل و جمع اخبار اهل سنت بگردن شیعه افتد اهل حقّ را کدام امر باعث خواهد شد برینکه در صدد حمایت ابو بکر و عمر و أحزابهم برآیند و اخباری که در آن نسبت بایشان احبّ وارد شده آن را با ادلّه احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام جمع کنند بلکه اگر بنظر انصاف دیده شود ملاحظه اخبار خود اهل سنت ادلّه غیر محصوره کفر و نفاق و فسق و فجورشان بدست اهل حقّ خواهد داد که نظر بآن هرگز ایشان را در میان روایات احبیّت ایشان و ادلّه احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام جمع کردن جائز نخواهد بود بلکه علم یقینی بوضع و افتعال این روایات و دیگر روایات فضائلشان بهم خواهد رسید اما آنچه گفته یا این ست که گویم حبّ بچند نوع می باشد حبّ مرد نساء خود را گاهی احبّ خوانند و این حبّ اراده کنند و حبّ مرد اولاد و اقارب خود را و حبّ مرد یتیم را و حبّ مرد شیخ خود را و حبّ مرد مشارک خود را در فضل و حبّی که در احادیث آمده بتامل و فکر می توان بر یکی ازین معانی فروه اورد انتهی پس منقوضست بآنکه اولا در کمال تحقق می باشد که تنوع حبّ خداوند عالم باین انواع قطعا و حتما باطلست و مفاد حدیث طیر صراحة احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلامست بسوی خداوند عالم پس بحمد اللّه تعالی ظاهر گردید که اگر تا قیامت تامل و فکر کرده شود حدیث طیر بر هیچ یک ازین معانی فرود نمی آید پس افاده شاه ولی اللّه که این تقریرشان برای قطع معارضه جمیع آن احادیث که در آن لفظ احبّ وارد شده کافی و وافیست باطل محض بر آمد و ثانیا اگر اولیای شاه ولی اللّه عاجز آمده بمزید اضطرار بگویند که مراد حضرتش آنست که این تقریر او برای قطع معارضه احادیث دیگر غیر حدیث طیرست و از ان احادیث احبیّت احبّ بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم مفهوم می شود نه احبیّت بسوی خداوند عالم پس آن هم صحیح نیست زیرا که بتصریح علمای سنّیه کما مضی سابقا احبّ الی الرسول همان کسی ست که احبّ الی اللّه باشد پس بنا بر این در اخبار هر کسی را که احبّ الی الرسول گفته اند احبّ الی اللّه مرادست و بطلان تنوع حبّ خداوند عالم باین انواع کما علمت آنفا از قطعیاتست پس این تقریر شاه ولی اللّه برای قطع معارضه آن احادیث نیز لائق نیست و ثالثا اگر قطع نظر از ما ذکر نمایم انقسام حبّ جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بچندین نوع محل مناقشات

ص: 696

بسیارست بلکه تجویز بعضی ازین انواع نسبت بجناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم صریح الفسادست چه صبیان هم می دانند که جناب رسالت مآب صلعم را شیخی نبود که آن جناب محبوبش می داشت و اطلاق احبّ بر او باین حیثیت می کرد و رابعا بر هر عاقلی که ادلّه ماضیه و حجج سابقه ملاحظه کرده باشد روشنست که حبّ جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم نسبت هر کس که باشد مبنی بر سبقت در امور دینیه بوده پس چگونه نظر بان ادله جائز خواهد بود که نزد آن حضرت از یتامی یا از اولاد یا ازواج آن حضرت کسی که افضل فی الدّین نباشد اطلاق احبّ باشد و خامسا اگر احبیّت بعضی نسوان یا اولاد بحیثیت زوجیت یا ولدیت با وصف نبودن شان افضل فی الدین جائز هم باشد اطلاق احبّ مطلق بر او جائز نخواهد بود زیرا که سابقا بحمد اللّه تعالی بتفصیل دانستی که اطلاق صیغه افعل التفضیل بر مفضول بلحاظ بعض حیثیات جزئیه غیر معتبره جائز نیست پس چگونه تجویز می توان کرد که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بلحاظ این جزئیات نا معتبره فی التفصیل اطلاق صیغه تفضیل بر مفضول و آن هم در حق بسیاری از صحابه فرمود پس بحمد اللّه تعالی ظاهر و واضح گردید که فرمود آوردن احادیث احبیّت دیگران بر یکی ازین معانی هرگز سمتی از جواز ندارد و جز اینکه این احادیث شنیعه موضوعه و اخبار فظیعه مصنوعه بر وجوه واضعین و مفتعلین آن مردود شود لائق هیچ امری نیست اما آنچه گفته چنانکه عائشه صدیقه گفت کان ابو بکر احبّ الناس الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ثم عمر بعد از آن خود عائشه صدیقه گفت لو استخلف رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لاستخلف ابا بکر ثم عمر بعد از ان خود گفت

عن جمیع بن عمیر قال دخلت مع عمتی علی عائشة فسالت أی الناس کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قالت فاطمة فقیل من الرّجال قالت زوجها اخرجه الترمذی پس دانسته شد که مراد از احبیّت در حدیث اول حبّ تشبّه در فضائل ست که مناط استخلاف می شود و در حدیث ثانی حبّ اولاد و اقارب انتهی پس این تزویر غریب بچند وجه مطعونست اول آنکه اگر در اخبار مفتعله اهل سنت دو قول اول عائشه وارد شده باشد نزد اهل حقّ کی ثابت خواهد شد که عائشه آن را گفته است زیرا که اخبار اهل سنت را نزدشان وقعی دو زنی نیست دوم آنکه اگر ثابت هم شود که از عائشه این دو قول صادر شده پس عائشه را کی اهل حقّ مقبول داشته اند تا از کلام وی استدلال بر ایشان حجّت باشد سوم آنکه عائشه در قول احبیّت ابو بکر و عمر بعد بیان احبّ بودن ابو بکر و عمر احبّ بودن ابو عبیده هم بعدشان ثابت نموده و همچنین در قول خود در باب استخلاف نیز بعد قابل استخلاف بودن ابو بکر و عمر قابل استخلاف بودن ابو عبیده واضح کرده چنانچه خود شاه ولی اللّه در همین کتاب قرة العینین گفته نوع چهل و دوم شیخین احبّ صحابه اند نزدیک آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم از جمیع صحابه از

حدیث عمرو بن العاص ان النبی صلی اللّه علیه و سلم بعثه علی جیش ذات السّلاسل فاتیته فقلت أی النّاس احبّ إلیک قال عائشة فقلت من الرّجال قال ابوها قلت ثم من قال عمر بن الخطاب فعدّ رجالا اخرجه البخاری و مسلم و از

حدیث عائشه رضی اللّه عنها قیل لها أی اصحاب النبی صلی اللّه علیه و سلم کان احبّ إلیه قالت ابو بکر قیل ثم من قالت عمر قیل ثم من قالت ثم ابو عبیدة اخرجه الترمذی و ابن ماجة و نیز در ان گفته نوع چهل و چهارم اگر آن حضرت صلعم استخلاف بنص جلی می کرد شیخین را خلیفه می ساخت از حدیث عائشه رضی اللّه عنها سئلت من کان رسول اللّه مستخلفا لو استخلفه قالت ابو بکر فقیل لها ثم من بعد أبی بکر قالت عمر ثم قیل لها من بعد عمر قالت ابو عبیدة ابن الجراح ثم انتهت الی هذا اخرجه البخاری و المسلم و پر ظاهرست که نزد اهل سنت احبیّت ابو عبیده بعد شیخین باطل محضست زیرا که نزد

ص: 697

ایشان بناء علی مذهبهم فی التفضیل باید بعد شیخین یا عثمان احبّ بود یا امیر المؤمنین علیه السّلام پس چاره ازین نیست که یا اهل تسنن عائشه را درین باب کاذب دانند یا خاطی و در هر صورت این دو قول او قابل اعتبار باقی نمی ماند چهارم آنکه اقرار العقلاء علی انفسهم مقبول و علی غیرهم مردود پس قول اول عائشه بمقابله قول ثالث او که بخطاب جمیع بن عمیر گفته مقبول نیست و همچنین قول دوم او پنجم آنکه قطع نظر ازین چون این دو قول عائشه مشتمل بر فضیلت پدرش هست پس لابد او نزد عقلا درین باب متهمست بخلاف قول او در باب احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام که برای کاذب بودن او در آن وجهی بنظر نمی آید ششم آنکه بلا شبهه عائشه ابو بکر را دوست می داشت بخلاف جناب امیر المؤمنین علیه السّلام که عداوتش با آن جناب بمرتبه قصوی رسیده بود پس چگونه عاقلی قول او را در باب فضل دوست خود بمقابل قول او در فضل دشمن خود قبول خواهد کرد هفتم آنکه قول اول عائشه که در باب احبیّت پدر خودست قول واحدست و در باب احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام اقوال کثیره ازو ثابتست پس این قول واحد او بمقابله اقوال کثیره او چگونه مقبول خواهد شد هشتم آنکه اقوال عائشه در باب جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بمقابله قول او در باب احبیّت أبی بکر زیاده تر صریح الدّلالةست زیرا که از جمله آن اقوالست قول او

ما خلق اللّه خلقا احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من علی بن أبی طالب و از آنجمله است قول او و اللّه ما اعلم رجلا کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من علی و لا فی الارض امرأة کانت احب الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من امرأته و مثل آن پس کدام عاقلیست که بمقابله این اقوال صریحة الدلاله قول عائشه را در باب پدر خود قبول خواهد کرد نهم آنکه بعضی از اقوال عائشه در باب احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام مؤید بقسمست بخلاف قول او در باب پدر خود پس بدین وجه نیز قول او در باب احبیّت پدر خود مقابل اقوال او در باب احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نخواهد شد دهم آنکه عائشه اقوال خود را در باب احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام مؤید بدلائل و براهین هم نموده چنانچه در همین قول خود که شاه ولی اللّه نقل کرده عائشه صوامیت و قوامیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را بمعرض تایید احبیّت آن جناب بیان کرده و شاه ولی اللّه با وصفی که این قول عائشه را از ترمذی نقل کرده لکن ذکر صوامیت و قوامیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بمزید عناد حذف نموده اصل عبارت ترمذی کما سمعت سابقا این ست

حدثنا حسین بن برید الکوفی نا عبد السّلام بن حرب عن أبی الحجّاف عن جمیع بن عمیر التیمی قال دخلت مع عمتی علی عائشة فسئلت أی الناس کان احبّ الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قالت فاطمة فقیل من الرّجال قالت زوجها ان کان ما علمت صواما قواما هذا حدیث حسن غریب و نیز عائشه سابقا کما مر عن المستطرف هر گاه بخطاب جمیع بن عمیر باحبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام اعتراف نمود گفت فو اللّه لقد کان صواما قواما و لقد سالت نفس رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی یده فردها الی فیه بخلاف قول عائشه در باب احبیّت ابو بکر و عمر که بهیچ وجه آن را مؤید نکرده پس چگونه می تواند شد که قول عاری از دلیل بمقابله اقوالی که مؤید بدلائل و براهینست مترجح شود یازدهم آنکه گرفتن احبیّت در قول عائشه بمعنی احبّ بحیثیت تشبه در فضائل فرع آنست که محبوبیت شیخین بسوی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم باین معنی از قبل ثابت باشد و چون نزد اهل حقّ محبوبیت شان باین معنی بلکه بهیچ معنی ثابت نیست بلکه مبغوضیتشان بجمیع المعانی متحققست پس هرگز این تاویل را خطی از صحت نخواهد بود دوازدهم آنکه اگر احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسوی جناب رسالت مآب

ص: 698

صلعم نزد عائشه صرف بمعنی حبّ اولاد و اقارب بود چرا وقتی که زنی از انصار از و سؤال کرد أیّ اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم احب الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم جواب گفت علی ابن أبی طالب زیرا که صحابه منحصر در اولاد و اقارب آن جناب نبودند پس بکمال تحقق معلوم شد که در سؤال و جواب مقصود احبّ از احبّ بحبّ اولاد و اقارب نبود فالحمد للّه که زعم این معنی که نزد عائشه احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسوی آن جناب بمعنی حبّ اولاد و اقارب بود بنهایت لمعان باطل محض بر آمد سیزدهم آنکه عائشه کما سمعت سابقا بتصریح صریح احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از پدر خود بخطاب جناب رسالت مآب صلعم ثابت نموده و گفته

و اللّه لقد علمت ان علیّا احبّ إلیک من أبی پس تاویل کلامش بمخاطبه عمّه جمیع بن عمیر به اینکه مراد از احبیّت آن جناب محض بمعنی حبّ اولاد و اقاربست از قبیل تاویل القول بما لا یرضی به قائله می باشد چهاردهم آنکه بارها عائشه را مؤاخذین بعد گرفتن اقرار باحبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام یا تذکیر ارشاد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم متضمن آن تعییر و تشویر و تانیب و تثریب بواقعه جمل کرده اند چنانچه از روایات تعنیف جمیع بن عمیر و عروه بن زبیر و معاذه غفاریّه عائشه را سابقا بتفصیل تمام مبین و مبرهن شد پس اگر بنا بر مزعوم ولی اللّه والد عائشه بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم احبّ بحبّ تشبه در فضائل و جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسوی آنجناب احب بحب اولاد و اقارب می بود لابد عائشه این معنی را بجواب معیّرین و معنفین بیان می کرد و تفصی از اشکال و اعضالشان می جست آخر آن را برای کدام روز سیاه واگذاشت پس بحمد اللّه ازینجا بخوبی تمام دریافت شد که این توجیه غیر وجیه که شاه ولی اللّه بمزید زیغ و اعوجاج آغاز نهاده است بخیال خود عائشه هم نرسیده بود پانزدهم آنکه اگر حسب اقترل شاه ولی اللّه تسلیم هم کنیم که مراد عائشه از احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم صرف احبیّت بحبّ اولاد و اقارب بود باز هم کاری نمی گشاید زیرا که بلا شبهه کما سمعت سابقا ارشادات کثیره صریحه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم که از جمله آن ارشاد آنجناب

یا عائشة ان هذا احبّ الرّجال الی و اکرمهم علی فاعرفی له حقه و اکرمی مثواه که بخطاب خود عائشه است دلالت واضحه بر احبیّت عامّه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام دارد پس کلام عائشه بمقابله آن هرگز مقبول نخواهد شد بلکه متحقق خواهد شد که آن مجتهده زمان مخالفت و معاندت ارشادات صریحه جناب سید الانس و الجان علیه و آله آلاف السّلام من الملک المنّان گزیده مرتکب و محتقب خطب جسیم و وزر عظیم گردیده پس بحمد اللّه تعالی ازینجا بتمام وضوح ظاهر گردید که اگر چه شاه ولی اللّه در مقام اثبات احبیّت پدر بزرگوار عائشه کلام صدق نظام او را در باب احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از حقیقت خود مصرف نموده بظاهر منّت عظیم بر گردنش نهاده لکن فی الحقیقة کمال مخالفت او با ارشادات صریحه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم ثابت فرموده داد توهین و تهجین بلکه تکفیر و تضلیل حضرتش داده اما آنچه گفته یا اینست که گوییم حبّ متعلق می شود بصفات محموده که بسبب آن نزدیک خدای تعالی و رسول او محبوب و مرضی گردد و هر صفت را مقامیست از رضا و حبّ پس جائزست که یکی احبّ باشد بصفتی مثل صفت پهلوانی و مبارزت اعدا و دیگر احبّ باشد بصفت دیگر مثل حلّ و عقد خلافت انتهی پس وهن و رکاکت این کلام نیز بغایت واضحست زیرا که اوّلا اهل حقّ کی تسلیم کرده اند که جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم غیر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را بنحوی احبّ گفته که معارض احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام باشد تا حاجت باین تاویل علیل و غیر آن بیفتد و ثانیا آنکه حسب دلالت بسیاری از ادلّه سابقه واضح شده که اطلاق احبّ مطلق بر احبّ جزئی جائز نیست

ص: 699

پس چگونه می توان گفت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم لفظ احبّ مطلق ارشاد فرموده و مراد آن جناب احبّ من وجه بود ثالثا آنکه بحمد اللّه تعالی بسیاری از ادلّه قاهره و براهین زاهره دلالت دارد بر آنکه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسوی خدا و رسول از تمام خلق حتی الملائکة و النّبیین و الوصیین احبّ بود و جمیع وجوه معتبره در احبیّت و افضلیّت در ذات قدسی صفات آن جناب اجتماع یافته بود پس نظر باین ادلّه در ثبوت احبیّت عامّه تامّه کامله فاضله آن جناب ریبی نیست و هر گاه بچنین ادلّه مبرمه و حجج محکمه احبیّت عامّه آن جناب ثابت شد پس هیچ شبهه در بطلان این تاویل ضئیل شاه ولی اللّه باقی نماند و ایمای او به اینکه معاذ اللّه من ذلک جناب امیر المؤمنین علیه السّلام صرف بلحاظ پهلوانی و مبارزت اعدا احبّ بود باقصی هوان و سخافت رسید رابعا آنکه عائشه کما سمعت انفا اعتراف خود را باحبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام مؤید نموده بکلام خود إن کان ما علمت صوّاما قوّاما چنانچه ترمذی و غیر او روایت کرده اند و شاه ولی اللّه اگر چه روایت اعتراف عائشه را کما علمت از ترمذی نقل کرده لکن این کلام را بمزید تیقظ حذف نموده و بر ارباب فهم مختفی نیست که تایید نمودن عائشه احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را بقول خود إن کان ما علمت صوّاما قوّاما ابای صریح دارد ازین معنی که مقصود عائشه از احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام احبیّت بصفت پهلوانی و مبارزت اعدا باشد زیرا که درین صورت می بایست که بگوید إن کان ما علمت بطلا مقداما و مثل آن و ذلک ظاهر کلّ الظهور و مسفر با وضح ما یکون من السّفور خامسا ایمای شاه ولی اللّه باین که ابو بکر احبّ بود بصفت حل و عقد خلافت مبنی بر آنست که محبوبیت او برین وجه محقق باشد و هر گاه محبوبیت ابو بکر و اصحاب او و لو بوجه من الوجوه ثابت نیست بلکه مبغوضیتشان بسوی خدا و رسول بادلّه غیر محصوره متحقق کما نبهنا علیه انفا پس چگونه ادعای احبیّت او باین صفت مقبول ارباب عقول خواهد بود سادسا اگر ابو بکر و عمر بسوی آن جناب بصفت حل و عقد خلافت محبوب می بودند چرا آن جناب از ذکر استخلافشان که ابن مسعود لیلة الجنّ عرض کرده بود اعراض و استنکاف و اشمیز از می فرمود کما فی اکام المرجان لبدر الدین محمّد بن عبد اللّه الشبلی و غیره سابعا اگر احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام محض بصفت پهلوانی و مبارزت اعدا می بود و احبیّت ابو بکر بصفت حل و عقد و خلافت می بایست که در واقعه طیر بجای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ابو بکر مصداق دعای جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم شود چه احبیّت ابو بکر بنابر فرض مذکور اعلی و اشرفست از احبیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ثامنا بنابر فرض مذکور ردّ فرمودن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم ابو بکر و عمر و عثمان را یکی بعد دیگری در واقعه طیر نیز بوقوع نمی آمد زیرا که احبّ بصفت حلّ و عقد خلافت را به اخفاق و حرمان تمام ردّ نمودن و احبّ بصفت پهلوانی و مبارزت اعدا را بفضل عظیم تشریف دادن اشفع صور ترجیح مرجوحست تاسعا بفرض بودن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام احبّ بصفت پهلوانی و بودن ابو بکر و عمر احبّ بصفت حل و عقد خلافت حضرت عائشه چرا داد و بیداد می کرد و برفع صوت بر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم می گفت

و اللّه لقد علمت ان علیّا احبّ إلیک من أبی زیرا که بلا شبهه احبیّت بصفت حل و عقد خلافت نزد شاه ولی اللّه و دیگر اسلاف و اخلاف سنّیه بهزار درجه از احبیّت بصفت پهلوانی و مبارزت اعدا بهترست پس برای حصول درجه بس خفیف و طفیف برای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام این همه شور و شغب آغاز نهادن و داد خلاعت و جلاعت و بی اندامی و بی حجابی دادن تا آنکه مستحق لطم و حطم پدر بزرگوار گردیدن و باقصای مدارج جرأت و جسارت رسیدن از شان عائشه ابعد بعیدست عاشرا در این صورت عائشه را خلاص از دست معیرین

ص: 700

و معنفین مثل جمیع بن عمیر و عروه بن زبیر و معاذه غفاریه بغایت سهل بود پس چرا حضرتش بذکر این جواب متین پیش پا افتاده اسکات و افحام و تبکیت و الزام خصام ننمود و چرا مؤنت تمسک بقضا و قدر الهی و تشبث بشبهات جبریه جالبین و واهی تحمل فرمود هل هذا الا رمی تلک المجتهدة بالعجز و القصور و وسمها بسمة العیّ و الحسور اما آنچه در خاتمه خرافات گفته یا این ست که احبّ بمعنی من الاحبّ باشد پس صنفی از محبوبان برجحان بر سائر محبوبین موصوف باشد و احبّ لفظیست که بازاء هر فنری ازین صنف اطلاق می توان کرد انتهی پس بغایت رکیکست و نهایت وهن و سخافت و هجنت و سماجت آن هم بجواب مخاطب و هم بجواب توربشتی و دیگر مقامات دریافتی و دانستی که بهیچ وجه اطلاق احبّ مطلق بر غیر احبّ حقیقی جائز نیست خواه بتقدیر من باشد یا غیر آن و قطع نظر ازین اگر بنابر مزعوم شاه ولی اللّه فرض کرده شود که صنفی که در حق هر فرد آن احب وارد شده بر سائر محبوبین رجحان داشت مصیبتی عظیم بر سر شاه ولی اللّه و احزاب او خواهد رسید زیرا که نبودن عثمان ازین صنف در کمال تحققست چه در هیچ حدیثی نسبت باو لفظ احبّ وارد نشده پس ثابت خواهد شد که عثمان از عائشه و اسامه هم مرجوح بود فضلا عن امیر المؤمنین و سیّد الوصیّین علیه و آله آلاف سلام من الملک الحقّ المبین پس بحمد اللّه تعالی ظاهر گردید که این تقریر بعوض تخلیص اشکال و اعضال را دو بال می سازد و علاوه برین این تاویل علیل که بر تقدیر من مبنیست بنای استدلال بایه اتقی که مایه نازش و افتخار قومست بآب می رساند پس اگر شاه ولی اللّه و اولیای او تن باین دهیه دهیا می دهند بسم اللّه این حرف بر زبان آرند گویا این همه نیز خلاص شان از اشکال اشکال و خناق اعضال ممکن نیست زیرا که وجوه غیر محصوره بطلان و فساد آن بحمد اللّه تعالی نزد اهل حقّ مهیاست و موجود و ابواب خلاص و مناص و مفرّ و مهرب مغلق و مسدود

و سقط به منفعة کلام اللّه تعالی و کلام رسوله صلی اللّه علیه و سلم فان ما یسبق منه الی الفهم لا یوثق به و الباطن لا ضبط له بل تتعارض فیه الخواطر و یمکن تنزیله علی وجوه شتی و هذا ایضا من البدع الشائعة العظیمة الضّرر و انما قصد اصحابها الاغراب لان النفوس مائلة الی الغریب و مستلذة له و بهذا الطّریق توصل الباطنیّة الی هدم جمیع الشریعة بتاویل ظواهرها و تنزیلها علی رأیهم کما حکیناه من مذاهبهم فی کتاب المستظهری المصنّف فی الرّد علی الباطنیّة و مثال تاویل اهل الطّامّات قول بعضهم فی تاویل قوله تعالی اذهب الی فرعون انّه طغی انّه اشاره الی قلبه و قال هو المراد بفرعون و هو الطاغی علی کلّ انسان و فی قوله تعالی و ان الق عصاک أی کلّ ما یتوکّأ علیه و یعتمده ممّا سوی اللّه عزّ و جلّ فینبغی ان یلقیه و فی قوله صلی اللّه علیه و سلم تسحّروا فانّ فی السّحور برکة أراد به الاستغفار فی الاسحار و امثال ذلک حتی یحرّفون القرآن من اوّله الی آخره عن ظاهره و عن تفسیره المنقول عن ابن عبّاس و سائر العلماء و بعض هذه التّاویلات یعلم بطلانها قطعا کتنزیل فرعون علی القلب فان فرعون شخص محسوس تواتر إلینا وجوده و دعوة موسی له و کابی جهل و أبی لهب و غیرهما من الکفّار و لیس من جنس الشیاطین و الملائکة مما لم یدرک بالحسّ حتّی یتطرق التاویل الی الفاظه و کذلک حمل السّحور علی الاستغفار فانّه کان صلی اللّه علیه و سلم یتناول الطّعام و یقول تسحّروا و هلّموا الی الغداء المبارک فهذه امور تدرک بالتّواتر و الحسّ بطلانها و بعضها یعلم بغالب الظّن و ذلک فی امور لا یتعلق بها الاحساس فکلّ ذلک حرام و ضلالة و افساد للدین علی الخلق و لم ینقل شیء من ذلک عن الصّحابة و لا عن التابعین و لا عن الحسن البصری مع اکبابهم علی دعوة الخلق و وعظهم و لا یظهر لقوله صلی اللّه علیه و سلم من فسّر القرآن برایه فلیتبوّأ مقعده من النّار معنی الاّ هذا النّمط و هو ان یکون غرضه و رایه تقریر امر و تحقیقه فیستجرّ شهادة القرآن إلیه و یحمله علیه من غیر ان یشهد لتنزیله علیه دلالة لفظیّة لغویّة و نقلیّة و لا ینبغی ان یفهم منه انّه یجب ان لا یفسّر القرآن بالاستنباط و الفکر فان من الایات ما نقل فیها عن الصّحابة و المفسّرین خمسة معان و ستة و سبعة و یعلم انّ جمیعها غیر مسموعة عن النّبی صلی اللّه علیه و سلم فانها قد تکون متنافیة لا تقبل الجمع فیکون ذلک مستنبطا بحسن الفهم و طول الفکر و لهذا قال صلی اللّه علیه و سلم الابن عبّاس رضی اللّه عنه اللّهمّ فقّهه فی الدّین و علمه التاویل و من یستجیز من اهل الطّامّات مثل هذه التاویلات مع علمه بانها غیر مرادة بالالفاظ و یزعم انه یقصد بها دعوة الخلق الی الخالق یضاهی من یستجیز الاختراع و الوضع علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لما هو فی نفسه حقّ و لکن لم ینطق به الشّرع کمن یضع فی کلّ مسئلة یراها حقّا حدیثا عن النّبی صلی اللّه علیه و سلم فذلک ظلم و ضلال و دخول فی الوعید المفهوم من قوله صلی اللّه علیه و سلم من کذب علیّ متعمّدا فلیتبوّأ مقعده من النار بل الشّر فی تاویل هذه الالفاظ اطمّ و اعظم لانّها مبطلة للثقة بالالفاظ و قاطعة طریق الاستفادة و الفهم من القرآن بالکلیّة فقد عرفت کیف صرف الشیطان دواعی الخلق من العلوم المحمودة الی المذمومة فکلّ ذلک من تلبیس علماء السّوء بتبدیل الاسامی فان اتبعت هؤلاء اعتمادا علی الاسم المشهور من غیر التفات الی ما عرف فی العصر الاوّل کنت کمن طلب الشّرف بالحکمة باتباع من یسمی حکیما فی هذا العصر و ذلک بالغفلة عن تبدیل الالفاظ و محمّد بن أبی بکر المعروف بابن القیم در اعلام الموقعین عن ربّ العالمین علی ما نقل عنه گفته

ص: 702

إذا سئل عن تفسیر آیة من کتاب اللّه و سنّة عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و اصحابه و سلم فلیس ان یخرجها عن ظاهرها بوجوه التاویلات الفاسدة الموافقة نحلته و هواه و من فعل ذلک استحق المنع من الافتاء و الحجر علیه و هذا الذی ذکرناه هو الذی صرح به ائمة الکلام قدیما و حدیثا و نیز در اعلام الموقعین علی ما نقل عنه گفته و قال بعض اهل العلم کیف لا یخشی الکذب علی اللّه و رسوله ممن یحمل کلامه علی التّاویلات المستنکرة و المجازات المستکرهة التی هی بالالغاز و الاحاجی اولی منها بالبیان و الهدایة و هل یا من علی نفسه ان یکون ممّن قال اللّه فیهم و لکم الویل ممّا تصفون قال الحسن هی و اللّه لکل واصف کذبا الی یوم القیمة و هل یامن ان یتناوله قوله تعالی وَ کَذلِکَ نَجْزِی اَلْمُفْتَرِینَ قال ابن عیینة هی لکلّ مفتر من هذه الامّة الی یوم القیمة و قد نزه اللّه سبحانه نفسه عن کلّ ما یصف به خلقه الاّ المرسلین فانّهم انّما یصفونه بما اذن لهم ان یصفوه به فقال تعالی سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ اَلْعِزَّةِ عَمّا یَصِفُونَ وَ سَلامٌ عَلَی اَلْمُرْسَلِینَ و قال تعالی سُبْحانَ اَللّهِ عَمّا یَصِفُونَ إِلاّ عِبادَ اَللّهِ اَلْمُخْلَصِینَ و یکفی المتاوّلین کلام اللّه و رسوله بالتاویلات الّتی لم یردها و لم یدلّ علیها کلامه انّهم قالوا برأیهم علی اللّه و قدموا آراءهم علی نصوص الوحی و جعلوا آراءهم عیارا علی کلام اللّه و رسوله و لو علموا علموا أی باب شرّ فتحوا علی الامّة بالتّاویلات الفاسدة و أیّ بناء الاسلام هدموا بها و أیّ معاقل و حصون استباحوها و کان احدهم لان یخرّ من السّماء الی الارض احبّ إلیه من ان یتعاطی شیئا من ذلک فکل صاحب باطل قد جعل ما تاوّله المتاوّلون عذرا له فیما تاوّله هو و قال ما الّذی حرّم علی التّاویل و اباحه لکم فتاوّلت الطائفة المنکرة للمعاد نصوص المعاد و کان تاویلهم من جنس تاویل منکری الصّفات بل اقوی منه بوجوه عدیدة یعرفها من وازن بین التّاویلین و قالوا کیف نعاقب علی تاویلنا و توجرون انتم علی تاویلکم قالوا و نصوص الوحی بالصّفات اظهر و اکثر من نصوصه بالمعاد و دلالة النصوص علیها بیّن فکیف یسوغ تاویلها بما یخالف ظاهرها و لا یسوغ تاویل نصوص المعاد و کذلک فعلت الرّافضة فی احادیث فضائل الخلفاء الراشدین و غیرهم من الصّحابة و کذلک فعلت المعتزلة فی تاویل احادیث الرویة و الشّفاعة و کذلک القدریة فی نصوص القدر و کذلک الحروریّة و غیرهم من الخوارج فی النّصوص التی تخالف مذهبهم و کذلک القرامطة و الباطنیّة طردت الباب و حملت الوادی علی القرا و تاوّلت الدّین کلّه فاصل خراب الدّنیا و الدّین انّما هو من التّاویل الّذی لم یرده اللّه و رسوله من کلامه و لا اذن علیه انّه مراده و هل اختلف الامم علی انبیائهم الاّ بالتّاویل و هل وقعت فی الامّة فتنة کبیرة و صغیرة الاّ بالتّاویل فمن بابه دخل إلیها و هل اریقت دماء المسلمین فی الفتن الاّ بالتّاویل و لیس هذا مختصّا بدین الاسلام فقط بل سائر ادیان الرسل لم تزل علی الاستقامة و السّداد حتّی دخلها التّاویل فدخل علیها من الفساد ما لا یعلمه الاّ الرّبّ و قد تواترت البشارات بصحّة نبوّة محمّد صلی اللّه علیه و آله و اصحابه و سلّم فی الکتب المتقدّمة و لکن سلّطوا علیها التّاویلات فافسدوها کما اخبر سبحانه عنهم بالتّحریف و التبدیل و الکتمان و التّحریف تحریف المعانی بالتّاویلات الّتی لم یردها المتکلّم و التّبدیل تبدیل لفظة بلفظ آخر و الکتمان جحده و هذه الادوات

ص: 703

الثلثة منها غیّرت الادیان و الملل و إذا تامّلت دین المسیح وجدت النّصاری انّما تطرّقوا الی فساده بالتّاویل بما لا یکاد یوجد مثله فی شیء من الادیان و دخلوا الی ذلک من باب التّاویل و کذلک زنادقة الامم جمیعهم انّما تطرّقوا الی فساد دیانات الرّسل بالتّاویل و من بابه دخلوا و علی اساسه بنوا و علی نقطه عظّوا و المتاوّلون اصناف عدیده بحسب الباعث لهم علی التّاویل و بحسب قصور افهامهم و وقودها و اعظمهم توغّلا فی التّاویل الباطل من فسد قصده و فهمه فمن ساء قصده و قصر فهمه کان تاویله اشدّ انحرافا فمنهم من یکون تاویله لنوع هواء من غیر شبهة بل یکون علی بصیرة من الحقّ و منهم من یکون تاویله لنوع شبهة عرضت له اخفت علیه الحقّ و منهم من یجتمع له الامران الهواء فی القصد و الشبهة فی العلم و بالجملة فافتراق اهل الکتابین و افتراق هذه الامّة علی ثلاث و سبعین فرقة انّما اوجبه التّاویل و انّما اریقت دماء المسلمین یوم الجمل و صفّین و الحرّة و فتنة ابن الزّبیر و هلم جرّا بالتّاویل و انّما دخل اعداء الاسلام من المتفلسفة و القرامطة و الاسماعیلیّة و النّصریة من باب التاویل فما امتحن الاسلام بمحنة قطّ الاّ و سببها التّاویل فان محنته امّا من المتاوّلین و امّا ان یسلط علیهم الکفّار بسبب ما ارتکبوا من التّاویل و خالفوا فی طاهر التنزیل و تعلّلوا بالاباطیل و هل الّذی اراق دماء بنی جذیمة و قد اسلموا غیر التّاویل حتی رفع رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و اصحابه و سلم یدیه فبرأ الی اللّه من فعل المتاوّل لقتلهم و اخذ اموالهم و ما الّذی اوجب تاخّر الصّحابة رضی اللّه عنهم یوم الحدیبیّة عن موافقة رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و اصحابه و سلم غیر التّاویل حتّی اشتدّ غضبه لتأخّرهم عن طاعته حتّی رجعوا عن ذلک التّاویل و ما الّذی سفک دم امیر المؤمنین عثمان ظلما و عدوانا و اوقع الامّة فی ما اوقعها فیه حتی الان غیر التّاویل و ما الّذی سفک دم عمّار بن یاسر و اصحابه غیر التاویل و ما الّذی اراق دم ابن الزّبیر و حجر بن عدی و سعید بن جبیر و غیرهم من سادات الامّة غیر التّاویل و ما الّذی اریقت علیه دماء العرب فی فتنة أبی مسلم غیر التّاویل و ما الّذی جرّد الامام احمد بین العقابین و ضرب السیاط حتی عجّت الخلیقة الی ربّها غیر التّاویل و ما الّذی قتل الامام احمد بن نصر الخزاعی و خلقا من العلماء فی السّجون حتّی ماتوا غیر التّاویل و ما الّذی سلّط سوق التّتار علی دار الاسلام حتّی ردّوا اهلها غیر التّاویل و هل دخلت طائفة الالحاد من اهل الحلول و الاتّحاد الاّ من باب التاویل و هل فتح باب التّاویل الاّ مضادة و مناقضة الحکم اللّه تعالی فی تعلیمه عباده البیان الّذی امتنّ فی کتابه علی الانسان بتعلیمه ایّاه فالتّاویل بالالغاز و الاحاجی و الاغلوطات اولی منه بالبیان و هی فرق بین دفع حقائق ما اخبرت به الرّسل عن اللّه و امرت به بالتّاویلات الباطلة مخالفة و بین ردّه و عدم قبوله و لکن هذا ردّ جحود و معاندة و ذاک ردّ خداع و مصابغة و فاضل نحریر ملا محمد معین خلف ملا محمد امین تلمیذ رشید عبد القادر مفتی مکه معظمه که معاصر و ممدوح شاه ولی اللّه ست فصول طویله در ذم و توهین منحرفین از حدیث بسوی رامی و عیب و تهجین مسوّلین و مأوّلین آثار و اخبار که اکابر و اساطین سنیه اند نوشته اگر ایراد آن بالتمام یا ذکر اکثر آن کرده آید نوبت باسهاب و اطناب بسیار رسد ناچار اکتفا بر بعض فصول آن عمدة الفحول که برای اظهار مزید فظاعت و سماجت تشبث شاه صاحب و دیگر اسلاف

ص: 704

و اخلاف سنیّه درین مقام بتاویلات و تسویلات کافی و وافیست ذکر می نمایم پس آنرا بگوش حق نیوش باید شنید و بحقیقت تدین و تورع این حضرات عالی مقام بنابر افادات اساطین فخام سنیه حسب جمع و تدوین ملا محمد معین ممدوح والد مخاطب فطین باید شنید پس مخفی نماند که محمد معین در دراسات اللبیب در رزائیه؟ ؟ ؟ ثامنه گفته و من اشنع ما یخرجون کلام الشارع صلی اللّه تعالی علیه و سلم عن الحقیقة و المجاز و یفتحون فیه باب التاویل فهو فعلهم ذلک إذا حملهم علیه نصرة امامهم علی غیره من الائمّة فحفظ رایه اهمّ علیهم من اخراج کلام نبیّهم صلی اللّه تعالی علیه و سلم عن الحقیقة فما یتحاشون عما یتلاعبون به بامداد التاویلات البعیدة المجوجة من سمع کل من لا صمم له مع ان امامهم رفیع الذیل عن مثل هذه التّاویلات التی یستحیی عنها ادنی فطن و لعله لم یبلغه هذا الحدیث و لو بلغه لرجع عن قوله او بلغه و له عن ذلک جواب بحدیث آخر مرجح علیه ببعض الوجوه لا بالتزام هذا التّاویل و التحریف الباطل و الامام لعین بمعصوم حتّی ناول له کلمات الشریعة و نترک حقیقة الکلام و لم یاذن اللّه تعالی و رسوله لاحد بهذه النصرة لاحد و ما امرنا باتباع مذهب من المذاهب راسا فضلا عن اتباع مذهب معین و ارتکاب التمحلات لصحّته ثمّ لیهتم ان یعرف ههنا ان ظواهر الاحادیث لها حکم حقیقة الکلام و حکم المنصوصات فی مدلولاتها فلا تترک الا بدلیل آخر من الحدیث اقوی من المتروک و ذلک الترک حرام اتفق الامّة علی حرمته من قرن الصحابة رضی اللّه عنهم الی طبقة اهل التصانیف کحرمة ترک النص و نحن نرید ان نبین ذلک من کلام الحنفیة المتأخرین الذین تدور علیهم رحی مذهبهم لیکون ابکت فی الحجة علی اهل دیارنا و دیار الهند و لنبدأ الکلام فیما إذا خالف ظاهر الحدیث تاویل الصّحابی الراوی لذلک الحدیث فنقول قال ابن الهمام فی التحریر و ننقل کلامه مبیّنا من کلام الشارح العلامة ابن امیر الحاج من عین کلامه بالحاصل و المعنی و إذا حمل الصّحابی مرویّة الظاهر فی حکم علی غیر الظاهر حکمه فذهب الاکثر من العلماء منهم الشافعی و الکرخی ان المعمول به هو الظاهر دون ما حمل علیه المراوی من تاویله و قال الشافعی کیف اترک الحدیث بقول من لو عاصرته لحاججته أی الصّحابی قال الشارح لحاججته بظاهر الحدیث و قیل یجب حمله علی ما عیّنه الراوی و فی شرح البدائع و هو قول بعض اصحابنا و هو اختیار المصنّف یعنی ابن الهمام و قال عبد الجبّار و ابو حسین البصری ان علم ان الصّحابی انما صار الی تاویله المذکور لعلمه بقصد النّبی صلّی اللّه تعالی علیه و سلم له وجب العمل به و ان جهل انّه لذلک یجوز ان یکون لدلیل ظهر له من نصّ او قیاس او غیرهما وجب النظر فی ذلک الدلیل فان اقتضی ما ذهب إلیه صیر إلیه و الا وجب العمل بظاهر الخبر لان الحجة کلام النّبی صلی اللّه تعالی علیه و سلم دون تاویل الصّحابی و اختار الآمدی انه ان علم ما اخذ الراوی فی المخالفة و کان الماخذ مما یوجب حمل الخبر علی ذلک المحمل وجب المصیر اتباعا لذلک الدلیل الا حمل الراوی علیه و علمه به لان عمل احد المجتهدین لیس بحجة علی الباقی و ان جهل ماخذه عمل بالظاهر لان الراوی عدل و قد جزم بالروایة عن النّبی صلی اللّه تعالی علیه و سلم و الاصل فی خبر العدل وجوب العمل ما لم یقم دلیل اقوی منه یوجب ترک العمل به و لم یثبت و یحتمل ان یکون لنسیان طرء علیه أو لاح له دلیل اجتهد فیه و هو مخطئ فیه فلا یترک الظّاهر بالشک

ص: 705

انتهی ثم قال الشارح ما حاصله یرد علی ما اختاره بعض اصحابنا و اختاره المصنّف من ان العمل بمحمل الصحابی و ترک الظاهر حرام و اعتذر عنه المصنّف فی الکتاب بما حاصله انّ الصّحابی لا یخفی علیه ان ترک الظاهر حرام فلو لا یتقنه بما یوجب ترکه لم یترکه و لو سلم انتفاء تیقنه فلو لا اغلبیته الظّن بما یوجب ترکه لم یترکه و لو سلم انتفاء تلک الاغلبیة بل انما ظن ذلک ظنا فشهود الراوی ما هناک من حال النّبی صلی اللّه تعالی علیه و سلم عند مقالة یرجح ظنّه بالمراد لقیام قرینة حالیة او مقالیة عنده بذلک و بشهوده ذلک یندفع تجویز خطئه بظن ما لیس دلیلا دلیلا فانه بعید انتهی کلام المتن و الشرح محصّلا اقول و قد علم منه ان اکثر العلماء من الشّافعیة و الحنفیه قائلون بعدم ترک ظاهر النصوص بتاویل الصّحابة بخلافه فضلا عن تاویل تابعی او من تبعه او من دونه من طبقات العلماء و علم ان ذلک کان حراما فی زمن الصحابة و من بعدهم مستفاضا مشهورا فیهم و لهذا قال ابن الهمام لیس یخفی علی الصّحابی تحریم ترک الظاهر و علم ایضا ان خلاف هذا المذهب ممرض و لهذا قال الشارح و قیل بحب حمله علی ما عینه الراوی و هو قول من بعض اصحاب المذهب غیر ثابت من امامهم و انه اختیار ابن الهمام لکن بتسلیم ان ترک الظاهر حرام فی غیر تاویل الصحابی لاستثناء عن ذلک الترک بتاویل الصّحابی فحسب و ذلک لاتیانه فی بیانه بما یخص حال الصّحابی و لا یوجد فی غیره و ان کان ذلک فی حین الانظار الاتیة انشاء اللّه تعالی و علم ایضا انّه إذا صحّ کلام النّبی صلی اللّه تعالی علیه و سلم بخبر الواحد وجب العمل به و لا یترک الا بحدیث آخر اقوی من ذلک و ذلک فی قول الآمدی و الاصل فی خبر العدل الخ و علم ایضا ان الظاهر یقین و حمل تاویل الصحابی علی انه من امر مشاهد مشکوک و لا یترک الیقین بالشک و هو فی قول الآمدی ایضا فلا یترک الظاهر بالشک و هو اصل شریف یرد به النظر علی ما ذکره ابن الهمام و حاصل ذلک ان الامام ان ادعی ان الصّحابی لا یجوز علیه ترک الظّاهر الاّ من حیث ما یسمع من الرسول صلی اللّه تعالی علیه و سلم او فهم منه فهما مطابقا للواقع فذاک و ینظر فیه مقدمات دلیله علیه و الا فکونه مسموعا عن النّبی صلی اللّه تعالی علیه و سلم او مفهوما فهما مطابقا مشکوک فلا یترک به الظاهر بمجرد ثبوت التاویل عنه هذا و قوله ترک الظاهر حرام فلو لا تیقنه الخ نقول فیه فرق بین تیقّنه بشیء و بین کون الشیء متیقّنا فی نفس الامر فتیقن الصحابی بما یوجب ترک الظاهر یحتمل ان یکون بحدیث آخر فهم منه ما اوجب ترکه او بقیاس تقوی به عنده الجانب الغیر الظاهر و لیس الظاهر فی تقویة احد احتمالیه الغیر الظاهر بالقیاس و ترجیحه علی الظاهر کالنص الغیر المجوّز خلافه بالقیاس فان الاول لیس بخلاف کلام الشارع صلی اللّه تعالی علیه و سلم بخلاف الثانی او بقرینة حالیة او مقالیة عند سماع الحدیث و کلّ ذلک یرجع الی فهمه و اجتهاده و رایه فهو معذور فی ترک الظاهر بل یجب علیه من حیث انه البادی له ببذل و سعه و لیس رای مجتهد غیر معصوم حجّة علی احد امّا ابتداء فعند الکلّ من اهل المذاهب و اما بعد التقلید فعند محققیهم و إذا لم یکن ذلک حجّة علی العامی البحت فما کلامک فی العالم الذی یحل له ترک المجتهد بعد التقلید بل یجب علیه إذا لاح له قوة الدّلیل علی خلافه فلا یحل ترک ظاهر الحدیث الواجب علینا

ص: 706

العمل به لا برای احد و ان کان راوی الحدیث قوله و سلم انتفاء تیقنه فلو لا اغلبیة الظنّ الخ اقول البحث الجاری فی تیقن الصّحابی علی ما مرّ تقریره یجری فی غالب ظنّه من باب الاولی فلا نعیده قوله و لو سلم انتفاء ذلک الاغلبیة بل انّما ظن ذلک ظنا فشهود الرّاوی ما هناک الخ نقول قد مرّ أن ذلک کلّه یرجع الی فهمه و اجتهاده و رایه و هو لیس بحجة علی غیره قوله و بشهوده ذلک یندفع الخ اقول اندفاع ذلک علی حسن الظن لا بطریق العلم فلا یترک فما وجب علینا اتباعه من الظاهر و ههنا بحث لطیف قویّ و هو ان العمل بظاهر الحدیث عمل بالدلیل و لهذا یحرم ترکه فوصف الظهور کوصف التنصیص فی کونه دلیلا علی القوة دون الثانی و ما اصرح بکونه دلیلا قول الشافعی رح حیث قال فی ترک الظاهر بتاویل الصحابی کیف اترک قول الرّسول صلی اللّه تعالی علیه و سلم بقول من الخ فجعل وصف الظهور المتروک نفس القول و ترکه ترکه و علی تفسیر قول الشافعی من الشارح بقوله لحاججته بظاهر الحدیث افاد ان الظهور کالنص یصیر به التارک محجوجا کما یصیر محجوجا بترک النص ما لم یاوله بدلیل آخر من الحدیث قوی منه فی الدلالة و قد اقرّ ابن الهمام بان وجوب تاویل الصّحابة و تقلیدهم حکم لازم الا إذا لم یترجح بالدلیل خلافه فظهر ان تاویل الصحابی علی خلاف الظاهر تاویل مع ترجح الجانب المخالف عندنا بالدلیل المحرم ترکه و هو وصف الظهور و لیس ذلک محلّ الخلاف بین الحنفیة و الشافعیة فی وجوب العمل بتاویل الصّحابة و تقلیدهم و عدمه فانه لا یجب عند الشافعیة مطلقا و عند بعض المشهورین من الحنفیّة کالکرخی و امثاله ایضا و عند جمهور الحنفیة یجب قبول تاویلهم و یلزم تقلیدهم إذا لم یترجح خلاف ذلک عند المستدلّ علی ما صرّح به فی التحریر و إذا کان کذلک فامعن النظر فی مسئلة الباب و انصف و تفطن ثمّ تیقن انّه لا یتصور خلاف بین الشافعیة و الحنفیة فی انّ تاویل الراوی علی خلاف الظاهر مما یجب ترکه و ان ذلک مما اتفق علیه علماء المذهبین و اللّه تعالی شانه هو المتولی للهدی الی ما هو الحق و لا یذهب علیک ان هذا کلّه فی تاویل الصحابی علی خلاف الظاهر فی مرویّه الّذی اخذه عن النبی صلی اللّه تعالی علیه و سلم و علمه قطعا و نظر فیه و امّا إذا عارض قولا موقوفا علی الصّحابی ظاهر حدیث مرفوع فضلا عن منصوصه فلا یترک الظاهر به اصلا لجواز انّه لم یبلغه هذا الحدیث راسا ثم مما یهتم تیقظک له ههنا و هو من اجلّ ما یشهد لمطلوب هذا الکتاب من وجوب ترک الراویة بالحدیث ان هذا إذا کان تصریح الحنفیة فی تاویل الصّحابة و حکمهم فی ارتکابهم خلاف ظواهر الاحادیث فما ظنک بحکمهم فی مخالفة الفقهاء بنصوص الاحادیث فی فروعهم هل یحلّ عندهم ترک النّص و الاخذ بقول الفقیه مطلقا من غیر ثبوت تاویل منه للنص مع ان ترک الظواهر فضلا من ترک النصوص حرام عند اکثرهم بتاویل من الصحابی الواقع منه فی تلک الظواهر کما عرفت و الاقل المجوزون انما جوزوه فی التاویل الصّحابة خاصة لتعلیل تجویزهم ذلک بما یختص للصّحابة فحسب ثمّ فی تاویل الظواهر دون النصوص کلاّ لا یحلون ذلک ابدا لعالم یعلم من الدّین اصولا ثلاثة احدها ان قول المعصوم حجّة و ثانیها انّه إذا ثبت وجب العمل به فورا

ص: 707

و ثالثها انه لا یترک بقول غیره إذا لم یکن عنده دلیل من السّنة یعارضه و یترجح علیه حتی لا یبقی إذ ذاک قول الغیر قوله و احتمال ان یکون عنده دلیل من السنة لا سیما إذا کان من امثال الفتاوی مع احاطة علم کل احد بان کتبهم مشحونة بآلاف من الفروع التمثیلیّة بل و من التی تبنی علی مناسبات تشبه الشعر و الخطابة امر مشکوک فی آیة درجة من الشّک فکیف یترک به الیقین المنتهض علینا من الشارع صلی اللّه تعالی علیه و سلم و الی اللّه سبحانه و تعالی الشکوی من احتمال الدلیل من السنة کما عرفت لا یتحمل من الصحابة عند ترکهم و الا لما قالوا بوجوب ترک تاویلهم و یتحمل من صاحب القنیة و الحمادیة و امثالهما عند ترکهم النصوص لا یقول به الا من لم یدخل فی زمرة العقلاء عندنا فضلا عن الفقهاء و حسبه هو ان الخلاف الحنفیة فیما صرحوا به کما عرفت و افتضاحه عند من له ادنی شعور بقواعد الشریعة اذاقنا اللّه تعالی سبحانه من رحیق تحقیقها فی جلیّها و دقیقها و نیز محمد معین در دراسات اللّبیب در دراسه تاسعه گفته و امّا اصحاب الظواهر فهم اهل الحدیث خیر اهل الحدیث خیر اهل العمل علی الارض و خیار العلماء و سادات هذه الامّة و الفرقة الناجیة ان شاء اللّه تعالی و اهل السنة یقولون بوجوه الاستنباط جمیعها الا بالقیاس الخفی الذی یقول به اکثر الفقهاء یبدی فیه احدهم العلّة من الاصل من عند نفسه ثم یعدّیها الی الفروع علی خفائها فیها فیتجاسرون علی الشریعة فی موضعین من هذا القیاس الذی هو التشریع کملا و فی انکار هذا التجاسر منهم یوافق اهل الحدیث الصوفیة الکرام و هم خیر اهل العقائد علی الارض و خیار العرفاء و سادات العقلاء و انّما سموا اهل الظواهر لعدم رؤیتهم صرف النصوص عن ظواهرها بتاویل لا یحوج الی ذلک رفع التعارض عن کلام المعصوم صلی اللّه تعالی علیه و سلم او حصول الجمع بین الکتاب و التاویل سوی الحاجة المذکورة حرام عندهم و توافقهم فی تحریم ذلک الصوفیة الکرام رحمهم اللّه تعالی و حمل کلام اللّه تعالی و کلام رسول صلی اللّه تعالی علیه و سلم علی محامل الاسرار الباطنة منهم لیس رفضا للمعنی الظاهر و تاویل الکلمات القدسیة منها الی غیرها بل انهم یؤمنون بظواهرها من غیر تاویل و یفاض علیهم بواطنها من غیر اخراج عمّا هو حقه من لسانه و من أراد العثور علی تحقیقه فی تفصیله فلیرجع الی کتابنا انوار الوجد من منح المجد فان فیه مغنی انشاء اللّه تعالی عن غیره ثم ان حرمة التاویل بناء علی ان الظاهر عند مشایخ الصوفیة و الحدیث کالنص فکما انّ النّص الصّریح النّاطق یحرم اخراجه عن مدلوله فکذا الظاهر فمعنی کونهم اصحاب الظّواهر انّهم یعتقدون الظّواهر نصوصا شرعته فی ظواهرها فکما لا یبالی غیرهم من طوائف العلماء برای من لا یوافق رایه النص فهولاء لا یبالون بآراء الرجال إذا خالفت الظواهر فان قلت کون الظاهر المتبادر فی معنی کالنص الناطق فیه من غیر فرق حتی یلزم اتحاد اللوازم دعوی علی خلاف اهل الاصول فلا یقبل من غیر دلیل قلت قد الهمنی اللّه جلت نعمائه بالنور الفائض من الحضرة الافصاحیة الکبری صلی اللّه تعالی علیه و سلم ان ذلک الدلیل هو

الحدیث الصّحیح فی الحج عن علی رضی اللّه تعالی عنه قال و لما نزلت وَ لِلّهِ عَلَی اَلنّاسِ حِجُّ اَلْبَیْتِ مَنِ اِسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً قالوا یا رسول اللّه الحجّ فی کل عام فسکت ثم قالوا الحج فی کل عام فسکت ثم قالوا الحج فی کل عام فقال لا و لو قلت نعم لوجب فنزلت یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ وجه الاستدلال علی الدعوی ان قوله تعالی وَ لِلّهِ عَلَی اَلنّاسِ حِجُّ اَلْبَیْتِ مَنِ اِسْتَطاعَ الآیة معناها ایجاب مضمون المصدر المضاف و هو حج البیت ظاهرة الاکتفاء بمجرد وقوع ذلک المضمون و الخروج عن العهدة و مجرد الوقوع لا یقتضی الا مرة واحدة و هذا الظّاهر لو لم یکن کالنص الغیر المحتمل لجریان السّؤال فیه ممن علم اللسان لکان ما سألوا تفتیشا عما یحتمله کلام الشارع فکان واجبا علیهم مهما فی امر دینهم فما کان لنهیهم عن ذلک علی مرقی؟ ؟ ؟ نزل فیه القرآن وجها فلما نهوا عن السؤال علم انه کان فضولا خارجا عما دل علیه الکلام و سؤالا لا یحتمله کلامه و إذا علم ذلک و لا شک فی کون الکلام فی المرة الواحدة ظاهر الانصار علم قطعا ان الظاهر فی تعین معناه کالنص و ان التکلیف مدلول الظاهر کالتکلیف بمدلول النّص من غیر فرق حتی ان من سأل بقوله الحج فی کل عام کانّه سال ذلک بعد التصریح و التنصیص بانه فی العمر مرة و هذا ظاهر لا سترة به و به ینحل بحمد اللّه تعالی و حسن توفیقه امثال هذا من الاحادیث مما وقع فیه المنع عن السؤال بعد صدور کلام ظاهر فی معناه عن النبی صلی اللّه تعالی علیه و سلم و وجه ذلک مع احتمال الکلام للسؤال ربما یعسر علی اکثر اهل العلم فضلا عن المترسمین و قد کنت مختلج الصدر بذلک مدة طویلة و جلیة الامر ما قد الهمناه و الحمد للّه رب العالمین و لا یذهب علیک ان النظر و التفتیش فی الکلام له حکم السؤال عن ذلک الکلام فاذا نهوا عن السؤال الواقع فی کلام ظاهر؟ ؟ ؟ ؟ بقوله جل ذکره و لا تسألوا او ما سألوا الا عن قید زائد لم یذکر و هو لهم فی کل عالم فقد نهوا عن محض القیود بکلام مطلق صادر عن الشارع صلی اللّه تعالی علیه و سلم حتی یوافق مذهب امامهم فتفتیشهم هذا صنیع منهم یشمله قوله اجلّ ذکره إِنْ تُبْدَ لَکُمْ بهذا التفتیش قیود زائدة علی کلام المعصوم صلی اللّه تعالی علیه و سلّم من غیر حاجة تمس إلیه ناشیة من کلام آخر له صلی اللّه تعالی علیه و سلم یحجر علیکم الواسع المفاد من اطلاق کلامه الظّاهر فی معناه و انتم من تباع نبی الرحمة المبعوث بالسمحة الیسری صلی اللّه تعالی علیه و سلم و أی سوء اعظم من هذا و اشنع و اللّه سبحانه یهدینا و اخواننا سواء السبیل و تباع الواضح من الدلیل

ص: 708

و عجب ماجرائیست و درین بحث غیر از کتب معتبره شیعه منقول عنه نخواهد بود چنانچه در تمام رساله از ملتزماتست انتهی کمال عجبست که مخاطب درین کلام نیز بتصریح صریح ادعا می فرماید که در تمام رساله اش التزام نقل از کتب معتبره شیعه کرده است و غیر از کتب معتبره شیعه در تمام رساله اش منقول عنه نیست و باز وقاحة و جسارة در این مقام و بسیاری از مقامات اخلاف و اخفاء را باعلان و اجهار کار بند می شود و راه ترک ملتزمات و نقض مشترطات خود عیانا و جهارا می رود

و افادۀ والد ماجدش و تلمیذ رشید او ظاهر و باهر گردید

فیکم فاقتدوا بالّذین من بعدی و اشار أبی بکر و عمر و اهتدوا بهدی عمّار و ما حدّثکم ابن مسعود فصدّقوه هذا حدیث حسن و روی ابراهیم بن سعد هذا الحدیث عن سفیان الثوری عن عبد الملک بن عمیر عن هلال مولی ربعی عن ربعی عن حذیفة عن النبی صلی اللّه علیه و سلم نحوه و ابن ماجه در سنن خود آورده

حدّثنا علیّ بن محمّد ثنا وکیع ح و ثنا محمّد بن بشار ثنا مؤمّل قال ثنا سفیان عن عبد الملک بن عمیر عن مولی لربعیّ بن حراش عن ربعی بن حراش عن حذیفة بن الیمان قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم انّی لا ادری ما قدر بقائی فیکم فاقتدوا بالّذین من بعدی و اشار الی أبی بکر و عمر و حاکم در مستدرک گفته حدّثنا ابو بکر بن اسحاق الفقیه و علیّ بن جمشاد العدل و ابو محمد عبد اللّه بن محمّد الصّید لانی و ابو محمد عبد اللّه بن اسحاق البغوی ببغداد و ابو احمد بکر بن محمّد الصّیرفیّ بمرو قالوا

حدّثنا ابو بکر محمد بن سلیمان بن الحرث الواسطی حدّثنا ابو اسماعیل حفص بن عمر الایلی حدثنا مسعر بن کدام عن عبد الملک بن عمیر عن ربعی بن حراش عن حذیفة بن الیمان قال سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم یقول اقتدوا بالّذین من بعدی أبی بکر و عمر و اهتدوا بهدی عمّار و بعهد ابن أمّ عبد حدّثنا ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه الصّفّار و ابو محمّد عبد اللّه بن محمد بن اسحاق العدل ببغداد قال حدثنا ابراهیم بن اسماعیل السّوطی حدّثنا یحیی بن عبد الحمید حدّثنا أبی عن سفیان بن سعد و مسعر بن کدام عن عبد الملک بن عمیر عن ربعی بن حراش عن حذیفة قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اقتدوا بالّذین من بعدی أبی بکر و عمر و اهتدوا بهدی عمّار و تمسکوا بعهد ابن أمّ عبد و اخبرنی احمد بن الحسن بن عبد اللّه حدّثنا محمّد بن عبدوس بن کامل حدّثنا هنّاد بن السّری حدّثنا وکیع حدّثنا مسعر عن عبد الملک بن عمیر عن ربعی بن حراش عن حذیفة قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اقتدوا بالّذین من بعدی أبی بکر و عمر و اهتدوا بهدی عمّار و إذا حدّثکم ابن أمّ عبد فصدّقوه

و حدّثنا ابو بکر بن اسحاق و علیّ بن جمشاد قالا حدثنا بشر بن موسی حدثنا الحمیدی حدّثنا سفیان عن عبد الملک بن عمیر عن هلال مولی ربعی عن ربعی بن حراش عن حذیفة انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال اقتدوا بالّذین من بعدی أبی بکر و عمر

و قد حدثنیه ابو بکر محمد بن عبید اللّه الفقیه حدّثنا محمّد بن حمدون بن خالد حدثنا علیّ بن عثمان النّفیلی حدثنا اسحاق بن عیسی بن الطّبّاع حدثنا سفیان بن عیینة عن مسعر عن عبد الملک بن عمیر عن ربعی بن حراش عن حذیفة بن الیمان انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال اقتدوا بالّذین من بعدی أبی بکر و عمر و اهتدوا بهدی عمّار و تمسکوا بعهد ابن أمّ عبد هذا حدیث من اجلّ ما روی فی فضائل الشیخین و قد اقام هذا الاسناد عن الثوری و مسعر ابو یحیی الحمّانی و اقامه ایضا عن مسعر وکیع و حفص بن عمر الایلی ثمّ قصر بروایته عن ابن عیینة الحمیدی و غیره و اقام الاسناد عن ابن عیینة اسحاق بن عیسی بن الطّبّاع فثبت بما ذکرنا صحّة هذا الحدیث و ان لم یخرجاه و خلل و زلل و عثار این طرق صریحة؟ ؟ ؟ بر ناقد هوشیار و مستیقظه سلیم الاعتبار واضح و آشکارست بچند وجه وجه اول آنکه در همه این طرق عبد الملک بن عمیر واقع شده و ظاهرست که

ص: 712

بن عمیر*مطعون موافق و غیر*و مجروح اساطین حائزین انواع خیر*و مقابله حدیث او با حدیث طیر*جالب انواع ضرر و ضیر*ست بچند وجه اوّل آنکه امام احمد بن حنبل ابن عمیر را زیر مشق قدح و جرح ساخته او را در مهاوی تبار و خسار و عدم اعتماد و اعتبار انداخته چنانچه عبد الغنی در کتاب کمال بترجمه ابن عمیر پر اختلال گفته و قال احمد بن حنبل عبد الملک بن عمیر مضطرب الحدیث جدّا مع قلّة حدیثه ما اری له خمس مائة حدیث و قد غلط فی کثیر منها و ذهبی در تذهیب التهذیب گفته عبد الملک بن عمیر بن سوید القرشی اللخمی ابو عمرو و یقال ابو عمر الکوفی المعروف بالقبطی قال علی بن الحسین الهجانی سمعت احمد بن حنبل یقول عبد الملک بن عمیر مضطرب الحدیث جدّا مع قلّة روایته ما اری له خمسمائة احادیث غلط فی کثیر منها و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب بترجمه ابن عمیر گفته و قال علیّ بن الحسین الهجانی عن احمد عبد الملک مضطرب الحدیث جدّا مع قلة روایته ما اری له خمسمائة حدیث و قد غلط فی کثیر منها و در حاشیه کاشف که شیخ عبد الحق در رجال مشکاة از ان نقلها آورده و ماخوذست تهذیب الکمال کما صرّح به عبد الحق فی حاشیة رجال المشکوة بعد قول کاشف عبد الملک بن عمیر مذکورست بن سوید بن حارثة القرشی و یقال اللّخمی ابو عمرو و یقال ابو عمر المعروف بالقبطی قال احمد مضطرب الحدیث جدّا مع قلة روایته ما اری له خمسمائة حدیث و قد غلط فی کثیر منها و هر گاه ابن عمیر حسب افاده احمد بن حنبل عالی جناب عامردار اضطراب و واهم بکثرت و وفور بیحساب باشد پس خواری و بیکاری و طعن و قدح و عیب و جرح این خبر مزوّق ثابت و محقق نزد ارباب الباب باشد و بثبوت اضطراب ابن عمیر معرض از صواب متمسّک ارباب مرا و لجاج و متشبّث سالکین مسلک مکابرت و اعوجاج از هم پاشد و نیز تغلیط احمد بن حنبل ابن عمیر را در بسیاری از اخبار صراحة و بداهة مسقط او از اعتبار و اعتمادست فانّ هذا التّغلیط مثبت لاقتحامه فی سهامه التّخبیط*فلا یرکن الی روایته الاّ من یروّج الباطل بقلب نشیط* و یتفوه بالکذب بلسان سلیط*فهو لانواع التعصّب و المجازفة و اقسام التعسّف و المکابرة محیط*و له فی مراقد الذهول و الغفول اعجب غطیط*و نیز عبد الغنی در کمال بترجمه ابن عمیر گفته و قال اسحاق بن منصور عن احمد بن حنبل انّه ضعّفه جدّا و ذهبی در تذهیب التهذیب بترجمه ابن عمیر گفته و ذکر اسحاق بن منصور عن احمد بن حنبل انه ضعّفه جدّا و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب بترجمه او گفته و قال اسحاق بن منصور ضعّفه احمد جدّا و در حاشیه کاشف که ذکرش آنفا شنیدی مذکورست و ذکر اسحاق بن منصور عن احمد انّه ضعّفه یعنی ابن عمیر جدّا و نیز ذهبی در میزان بترجمه ابن عمیر گفته و ذکر الکوسج عن احمد انّه ضعفه جدّا و نیز در میزان بترجمه او گفته قال احمد ضعیف یغلط و ظاهرست که هر گاه امام احمد بن حنبل تضعیف ابن عمیر کرده باشد جدّا فلا یرکن الی خبره الا من یجدّ فی ترویح الباطل جدّا و یثبت کونه فی تنفیق الکذب جاهدا مکدّا و یاتی فی الخدع و الاضلال شیئا ادّا و کمال عجبست از امام احمد بن حنبل که هر گاه حضرتش عبد الملک بن عمیر را بکمال مرتبه تضعیف فرموده باسفل درکات وهن و ضعف رسانیده بود باز چرا این خبر باطل را ازو در مسند مستند خویش روایت فرمود و در تشیید مبانی تناسق اقوال و افعال و اظهار نهایت حزم و تدرّب و کمال افزود همانا محبت شیخین ناحق شناس چنان قوی

ص: 713

و حواس این امام جلالت اساس را در تفرق و توزع و انتشار آورد که در روایت فضیلتشان با وصف اتصاف بتمییز حق از باطل و افراز حالی از عاطل از ساقط الاعتبار و مضطرب الحدیثی که خودش در تضعیف و جرح آن کوشیده بود اخراج حدیث نمود و راه نقد و امعان و تامل و تدبّر را ترک گفته مسلک خلط و خبط را پیمود بار الها مگر آنکه اولیای آن امام عالیمقام از جا در آیند و از کمال مبالغه در حمایت حضرتش و ذبّ مسند او بسرایند که حضرتش پس از تالیف و تصنیف مسند منیف بر اوهام و اغلاط و اضطراب و اختلاط و زیغ و اختباط ابن عمیر اطلاع یافت و برای نصح اسلام و اهل اسلام باعلان و اعلام تضعیف و توهینش پرداخت لکن نحیف را در این مقام نیز یارای ضبط نخواهد ماند و گستاخانه خواهم گفت که این عذر بدتر از گناه ست و از قبیل تاویل القول بما لا یرضی به قائله می باشد و هرگز راست نمی آید زیرا که سابقا در مجلد حدیث ولایت دانستی که حسب افادۀ محققین سنّیه تنقید و تحقیق و احتیاط امام احمد بآن مرتبه بود که در قرب زمان ارتحال خود حدیث اعتزال را با آنکه رجال سند آن همه ثقات و عدول بودند چون با احادیث شهیره مخالف یافت از مسند خود بیرون ساخت پس اگر مقدوحیت عبد الملک بن عمیر پس از تالیف و تصنیف مسند معلوم آن امام شده بود چرا این حدیث اعنی حدیث اقتدا را که قطع نظر از مخالف بودن با بسیاری از احادیث صفت مطعونیت سند را هم جامع آمده بود از مسند خود خارج نکرد ازینجا محقق شد که برای درج این حدیث در مسند جز فرط محبت مردیه شیخین سببی دیگر نبود علی الجمله چون خود کرده را علاجی نیست باید که امام احمد و اولیای او بسبب عبد الملک بن عمیر چار و ناچار بمقدوحیت و مطعونیت این طرق قائل و شاؤا أم ابوا بسوی قول بالحق و اذعان المصدق راجع وائل گردند دوم آنکه عبد الغنی در کمال بترجمۀ ابن عمیر گفته و قال محیی بن معین هو مخلّط و ذهبی در میزان بترجمۀ ابن عمیر گفته قال ابن معین مخلّط و نیز ذهبی در مغنی بترجمۀ ابن عمیر گفته قال ابن معین مخلّط و عسقلانی در تهذیب التهذیب بترجمه او گفته و قال اسحاق بن منصور عن ابن معین مخلّط و در حاشیه کاشف بترجمه ابن عمیر مذکورست و قال یحیی مخلّط ازین عبارات ظاهرست که یحیی بن معین ابن عمیر غیر رزین را به تخلیط مهین موصوف ساخته و ظاهرست که ثبوت تخلیط ابن عمیر مطعون از ارشاد ابن معین ذی فنون کافی و وافیست در ازراء و اذراء این خبر موهون و اسقاط این زور و مجون از مرتبه رفیعه و منزلت منیعه اعتبار و رکون سوم آنکه ذهبی در میزان بترجمۀ ابن عمیر گفته قال ابن خراش کان شعبة لا یرضاه هر گاه شعبه سالک شعب نقد و تحقیق و شاعب صدوع سبر و تدقیق ابن عمیر را از مرتبۀ قبول و رضا دورتر اندازد یعنی بمرتبه عتب و هجران و ترک و خذلان رساند پس از هوان و خسار این خبر واضح الصغار و سقوط آن از درجۀ اعتماد و اعتبار چه باید پرسید بلکه حضرات مخالفین را که بملاحظۀ آن در وجد و طرب می آیند بلکه از مزید فرح واشر و غایت مرح و بطر بحالت بیخودی و از خود رفتگی می روند و بسوی ارتکاب رقص جملیها می دوند مشتغل بکمال گریه و زاری و ناله و بیقراری و از سکون و قرار عاری و لابس لباس ذلّ و خواری باید گردید چهارم آنکه ذهبی در میزان الاعتدال بترجمۀ ابن عمیر گفته قال ابو حاتم لیس بحافظ تغیّر حفظه هر گاه حسب ارشاد علاّمه ابو حاتم که از کمال نقد و تحقیق جاری در مضمار مسلم و بخاری بوده ابن عمیر غیر حافظ بلکه متغیر الحفظ باشد خیال محال و توهّم سراسر اختلال وثوق خبر

ص: 714

ابن عمیر کثیر الاهمال عظیم الاغفال شدید الاهمال بکمال انحلال از هم باشد پنجم آنکه نیز ذهبی در کتاب مغنی بترجمۀ ابن عمیر گفته قال ابو حاتم لیس بحافظ انتهی و إذا ثبت ان ابن عمیر لیس یحافظ فکیف یعتمد علی روایته ذو ورع علی الدین محافظ ششم آنکه ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب بترجمۀ ابن عمیر گفته و قال ابن أبی حاتم ثنا صالح بن احمد ثنا علیّ بن المدینی سمعت ابن مهدی یقول کان الثوری یعجب من حفظ عبد الملک قال صالح فقلت لابی هو عبد الملک بن عمیر قال نعم قال ابن أبی حاتم فذکرت ذلک لابی فقال هذا و هم انما هو عبد الملک بن أبی سلیمان و عبد الملک بن عمیر أم یوصف بالحفظ ازین عبارت ظاهرست که حسب ارشاد ابو حاتم عمدة الاعاظم زبدة الافاخم پدر صالح که عبارت از امام احمدست در اثبات حفظ برای ابن عمیر غیر حازم غالط و واهم می باشد و ابن عمیر بحفظ غیر موصوف پس هر گاه ابن عمیر بحفظ غیر موصوف بلکه بفقدان آن معروف باشد بر حدیث او اعتبار و اعتماد نه می باید بلکه طرح و قدح و جرح را می شاید هفتم آنکه سمعانی در انساب در نسبت قبطی گفته عبد الملک بن عمیر القبطی القرشی و انما قیل له القبطی لأنّه کان له فرس سبّاق یقال له القبطی فنسب عبد الملک إلیه رای علیّا و المغیرة بن شعبة یروی عن جندب و جابر بن سمرة و روی عنه الثوری و شعبة ولد الثلاث و تسعین من خلافة عثمان و مات سنة ست و ثلثین و مائة و کان مدلسا هشتم آنکه ذهبی در میزان بترجمۀ ابن عمیر گفته و کان من اوعیة العلم ولی قضاء الکوفة بعد الشعبی لکنّه طال عمره و ساء حفظه و کان یدلّس نهم آنکه ابن حجر عسقلانی در تهذیب بترجمۀ ابن عمیر گفته قلت ذکره ابن حبّان فی الثقات ولد لثلاث سنین بقین من خلافة عثمان و مات سنة 136 و له یومئذ مائة و ثلاث سنین و کان مدلّسا ازین عبارت ثلاثه ظاهرست که ابن عمیر مدلس بوده و پر واضحست که ارتکاب تدلیس محض تلبیس ابلیس و عین خیانت در شرع مطهر پر تقدیس و مورث قدح و جرح و طعن و عیب رسیسست علاّمه ابن الجوزی در کتاب تلبیس ابلیس گفته و من تلبیس ابلیس علی علماء المحدّثین دهم آنکه ذهبی در میزان در ترجمۀ ابن عمیر گفته قلت لم یورده ابن عدیّ و لا العقیلی و لا ابن حبّان و قد ذکروا من هو اقوی حفظا منه و امّا ابن الجوزی فذکره فحکی الجرح و ما ذکر التّوثیق ازین عبارت ظاهرست که ابن الجوزی ابن عمیر را ذکر کرده و حکایت جرح او نموده و توثیق او ذکر نفرموده پس هر گاه ابن الجوزی که بنصّ ابو المؤیّد خوارزمی امام ایمه تحقیقست و ابن تیمیّه و صاحب صواقع و مخاطب بارع باقوال او متشبث و متمسک می باشند و بذکر کلمات او بمقابله اهل حق قلوب اهل انصاف می خراشند ابن عمیر بمحض طعن و جرح و عیب و قدح نوازد و حرفی از توثیق او بر زبان حقایق ترجمان روان نسازد باز مجال نیست که احدی از ارباب انصاف و حیا و اصحاب تدبّر و ذکا بروایت ابن عمیر پر غلط و خطا دست اندازد و آن را در معرض احتجاج و استدلال مذکور سازد وجه دوم آنکه حدیث اقتدا بروایت عبد الملک بن عمیر حسب افادۀ علاّمه ابو حاتم معلول و مدخولست و چون جمیع طرق مذکوره بعبد الملک می رسد پس حسب این افاده همه آن معلول و مدخول و مزدول و ساقط و از درجۀ اعتماد و استناد و اعتبار و التفات نازل و هابط باشد اما سند این معنی که حسب افاده علامه ابو حاتم این حدیث معلولست پس باید دانست که سیوطی در جامع صغیر گفته

اقتدوا

ص: 715

بالذین من بعدی أبی بکر و عمر حم ت ه؟ ؟ ؟ عن حذیفة و مناوی در فیض القدیر شرح جامع صغیر گفته حم ت فی المناقب و حسّنه ه من حدیث عبد الملک عن حذیفة و اعلّه ابو حاتم و ظاهرست که بعد اعلال ابو حاتم با کمال زبان قیل و قال ارباب تسویل و ازلال لال و بملاحظه آن صدور و قلوب اصحاب تخدیع و اضلال مجروح و مقروح بالنبال و کفی اللّه المؤمنین القتال وجه سوم آنکه ابو بکر بزار که حسب افاده ابن أبی خیثمه رکنی از ارکان اسلام و بنابر تصریح مخاطب عمده محدثین اهل سنتست صراحة نفی صحت از حدیث عبد الملک فرموده زنگ شبه و ارتیاب از خواطر مستفیدین و مستفیضین زدوده چنانچه انشاء اللّه تعالی عنقریب بتصریح علامه مناوی میدانی پس بحمد اللّه تعالی حسب افادۀ حافظ بزار عمدة الکبار ظاهر و آشکار گردید که جمیع طرق مذکوره چون بحدیث عبد الملک متصل می شود پس تمام آن از حیله صحت عاطل و عاری و حکم نفی صحت در جمیع آن نافذ و جاریست وجه چهارم آنکه علام ابن حزم که کمال علو پایه او در علوم اسلام مسلم ناقدینست و سابقا در مجلد حدیث ولایت بعضی از محامد مبهره او شنیدی نیز نفی صحت از حدیث عبد الملک نموده کمال هوان و بطلان آن ظاهر فرموده کما ستقف علیه انشاء اللّه عن کتب و چون اتصال جمیع طرق مذکوره بحدیث عبد الملک متحققست پس جمیع آن حسب افاده علامه ابن حزم منفی الصحة بوده باشد و قابلیت اعتماد و استناد بان از هم پاشد و غیر خفی انّ نفی هذین العالمین الصحّة من غیر مریه یثبت ان الحدیث محض عضیهه و صرد فریه لأنّه لیس بعد عبّادان قریه وجه پنجم آنکه در جمیع این طرق دلخراش واضحة الاغتشاش صریحة الانخداش لائحة الارتعاش راوی از حذیفه ربعی بن حراشست حال آنکه بحمد اللّه تعالی بکمال تحقق ثابتست که ربعی بسماع این حدیث از حذیفه فائز نگردیده پس جمیع طرق مذکوره از انقطاع و انفصال و انبتار که مسقط استناد و اعتماد و اعتبارست خالی نباشد و إذا حصل الانقطاع و الانفصال و ذهب التناسق و الاتصال لم یبق للحدیث صلاحیة الاحتجاج و الاستدلال و بان فیه کمال الوهن و الاختلال کما هو غیر خاف علی من جاس خلال هذه الدّیار الواسعة المجال و وقع علی تصریحات المحققین الکبراء بالرکون و الاقبال اما سند این معنی که ربعی بن حراش سماع این حدیث از حذیفه ننموده پس باید دانست که علاّمه مناوی در فیض القدیر بعد عبارت ماضیه در باب حدیث عبد الملک گفته و قال البزار کابن حزم لا یصحّ لأنّ عبد الملک لم یسمعه من ربعی و ربعی لم یسمع من حذیفة لکنّ له شاهد انتهی ازین عبارت سراسر متانت واضحست که بزار و ابن حزم نفی صحت صراحة ازین خبر کرده اند و در توجیه و تعلیل نفی صحت ازین خبر علیل و سمر غیر جمیل و هذر مدخول دخیل و منحول اهل ازلال و تضلیل افاده نموده که عبد الملک آن را از ربعی سماع ننموده و ربعی آن را از حذیفه سماع نکرده اما ادعای شاهد برای حدیث عبد الملک که از نقل مناوی آشکارست پس چون ادعای مجملست قابل التفات و اعتنا و لائق احتفال و اصغا نیست مع ذلک می گویم اگر مراد از شاهد حدیث عمرو بن هرم از ربعی از حذیفه است پس اوّلا نصوص عبارات علمای سنیّه متضمن این شاهد باید شنید و من بعد بقوادح و مثالب آن باید رسید ابو بکر بن أبی شیبه در مصنف خود بعد عبارت ماضیه گفته حدثنا وکیع عن سالم المرادی أبی العلاء عن عمرو بن هرم عن ربعی بن حراش و أبی عبد اللّه رجل من اصحاب

ص: 716

حذیفة عن حذیفة قال کنا جلوسا عند النبی صلی اللّه علیه و سلم فذکر مثل

حدیث عبد الملک بن عمیر الا انّه قال تمسّکوا بعهد ابن أمّ عبد و ترمذی در جامع خود بعد عبارت ماضیه در مناقب أبی بکر گفته و قد روی هذا الحدیث من غیر هذا الوجه ایضا

عن ربعی عن حذیفة عن النبی صلی اللّه علیه و سلم حدثنا سعید بن یحیی بن سعید الاموی نا وکیع عن سالم أبی العلاء المرادی عن عمرو بن هرم عن ربعی بن حراش عن حذیفة قال کنا جلوسا عند النبی صلی اللّه علیه و سلم فقال انی لا ادری ما بقائی فیکم فاقتدوا بالذین من بعدی و اشار الی أبی بکر و عمر و نیز ترمذی در جامع خود بعد عبارت ماضیه در مناقب عمار بن یاسر رضی اللّه عنه گفته و قد روی سالم المرادی الکوفی عن عمرو بن هرم عن ربعی بن حراش عن حذیفة عن النبی صلی اللّه علیه و سلم نحو هذا و نزد ارباب احلام و افهام روشنست که رکون باین شاهد محذور اثم فظیع محظور و خطای مورث ویل و ثبور و تمسک و تشبث بآن از بدائع امور و عجائب دهور و غرائب عصور بلکه طرائف شرورست زیرا که اسناد این کذب و زور نهایت موهون و مبتور و بغایت مطعون و مهجور و عیب و ثلب آن در کمال وضوح و ظهورست چه در ان اوّلا وکیع لکیع واقع ست و او حسب افاده امام احمد بن حنبل صاحب مقام رفیع و غیر او از ایمه حائزین شرف منیع مقدوح و مجروحست ذهبی در میزان الاعتدال گفته وکیع بن الجراح بن ملیح ابو سفین الرّواسی الکوفی الحافظ احد الایمّة الاعلام قال ابن المدینی کان وکیع یلحن و لو حدثت بالفاظه لکانت عجبا کان یقول ثنا مشعبی عن علبشة و سئل احمد بن حنبل إذا اختلف وکیع و عبد الرّحمن أی ابن مهدی بقول من نأخذ فقال عبد الرّحمن یوافق اکثر و خاصّة فی سفین و عبد الرحمن یسلم منه السّلف و یجتنب شرب المسکر و کان لا یری ان یزرع فی ارض الفرات قال المدینی فی التهذیب وکیع کان فیه تشیع قلیل قال حنبل سمعت یحیی بن معین یقول رایت عند مروان بن معاویة لوحا فیه فلان کذا و فلان رافضی و وکیع رافضیّ فقلت له وکیع خیر منک قال منّی قلت نعم فما قال لی شیئا و لو قال شیئا لوثب علیه اصحاب الحدیث فبلغ ذلک وکیعا فقال یحیی صاحبنا و نیز ذهبی در تذکرة الحفاظ بترجمۀ وکیع گفته قلت ما فیه إلا شربة لنبیذ الکوفیین و ملازمته له جاء ذلک من غیر وجه عنه قال یحیی بن معین سال رجل وکیعا انّه شرب نبیذا فرأی فی النوم کان من یقول له انک شربت خمرا فقال وکیع ذلک شیطان و سالم بن علاء مرادی نیز درین سند واقع ست و سالم ضعیف و غیر سالم و قدح ابن معین عمدة الاساطین و جرح نسائی بیعدیل و قرین اساس وثوق و اعتبارش را ثالم و عیب و قصب این هر دو نقّاد فخر الامجاد بنای غیر مرصوص اعتبار و اعتماد او را خارم ذهبی در میزان الاعتدال گفته سالم بن العلاء ابو العلاء المرادی و قیل سالم بن عبد اللّه عن ربعی بن حراش و عطیّة العوفی و عنه یعلی بن عبد اللّه و جماعة ضعّفه ابن معین و النّسائی الخ و نیز ذهبی در کاشف گفته سالم بن عبد الواحد ابو العلاء المرادی الکوفی عن ربعی بن حراش و الحسن و عنه وکیع و یعلی ضعّف و در حاشیه کاشف مسطورست قال یحیی ضعیف و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب گفته

ص: 717

سالم بن عبد الواحد المرادیّ الأبکمی ابو العلاء الکوفی روی عن الحسن و ربعی بن حراش و عمرو بن هرم و عطیة العوفی و عنه مروان بن معاویة و وکیع و محمد بن عبید و غیرهم قال الدّوری عن ابن معین ضعیف الحدیث الخ و نیز درین اسناد مجروح مخروم و طریق مقدوح و مثلوم عمرو بن هرم واقع شده و محقق و معلومست که عمرو بن هرم را قطّان کثیر الحزم تضعیف نموده ذهبی در میزان الاعتدال گفته عمرو بن هرم عن ربعی بن خراش ضعّفه یحیی القطّان الخ و نیز ذهبی در مغنی بترجمۀ عمرو بن هرم گفته ضعّفه یحیی القطان و محتجب نماند که از افادات بعض متسننین چنان بظهور می رسد که رویانی و ابو یعلی و ابن حبان نیز حدیث اقتدا را از حذیفه روایت کرده اند لکن چون معلوم نیست که این حضرات بکدام سند این حدیث را از حذیفه آورده اند پس تمسک بآن نزد ارباب عقول و احلام از قبیل تمسک باضغاث احلام خواهد بود و هر گاه اکابر حفاظ مشاهیر و اعاظم اساطین نحاریر اهل سنت مثل ابو بکر بن أبی شیبه و امام احمد و ابن ماجه و ترمذی و حاکم با وصف آن همه تبحر و تمهر در حدیث حذیفه طریقی خالی از قدح و جرح نیافته باشند کما دریت آنفا بالتفصیل پس رویانی و ابو یعلی و ابن حبان را بدست آمدن طریق سالم از خدشات ولو در عالم رویا هم باشد خالی از غرابت بنظر نمی آید اما حدیث اقتدا بروایت قلق مکروب منجود مظلوم حضرت ثالث حیود مبود اعنی ابن مسعود پس ترمذی در صحیح خود گفته

حدثنا ابراهیم بن اسماعیل بن یحیی بن سلمة بن کهیل ثنی أبی عن ابیه عن سلمة بن کهیل عن أبی الزعراء عن ابن مسعود قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اقتدوا بالّذین من بعدی من اصحابی أبی بکر و عمر اهتدوا بهدی عمّار و تمسکوا بعهد ابن مسعود هذا حدیث غریب من هذا الوجه من حدیث ابن مسعود لا نعرفه الا من حدیث یحیی بن سلمة بن کهیل و یحیی بن سلمة یضعف فی الحدیث و ابو الزعراء اسمه عبد اللّه بن هانی و ابو الزعراء الذی روی عنه شعبة و الثوری و ابن عیینة اسمه عمرو بن عمرو و هو ابن اخی أبی الاحوص صاحب ابن مسعود و حاکم در مستدرک علی الصحیحین بعد عبارتی که سابقا شنیدی گفته و قد وجدنا له شاهدا باسناد صحیح

عن عبد اللّه بن مسعود حدثنا ابو بکر بن اسحاق انبا عبد اللّه بن احمد بن حنبل ثنا ابراهیم بن اسماعیل بن یحیی بن سلمة بن کهیل ثنا أبی عن ابیه عن أبی الزعراء عن عبد اللّه بن مسعود رضی اللّه عنه قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اقتدوا بالذین من بعدی أبی بکر و عمرو اهتدوا بهدی عمّار و تمسکوا بعهد ابن مسعود و بر ارباب افهام کبدر التمام ظاهر و مستنیرست که سند حاکم از اسماعیل بن ابراهیم تا آخر با سند ترمذی متحدست

ص: 718

و این سند نهایت مطعون و مقدوح و بغایت موهون و مجروحست چه خود ترمذی اولا تصریح صریح به غرابت این حدیث و حصر آن در یحیی بن سلمه بن کهیل فرموده و بعد آن بتضعیف یحیی بن سلمه طریق احیاء حق کامل و ازهاق زور باطل پیموده و علاوه برین ابراهیم بن اسماعیل که ترمذی بلا واسطه و حاکم بوسائط ازو راوی این خبر پر تسویلست نیز مقدوح و ضئیل و مطعون ناقدین با تبجیلست علامه ابو زرعه زارع ارض نقد و تحقیق و بارع در سبر و تدقیق او را بتلیین و غمز و تضعیف و همز نواخته و حسب افاده نقل ابن أبی حاتم ابو زرعه ارشاد کرده که چنان نقل می کنند که او حدیثی چند از پدر خود روایت می کرد و من بعد روایت آن احادیث از پدر خود ترک کرده و آن را بکذب و زور بر عمّ خود بربست چرا که نزد مردم مشهور و معروفتر بود و ابو حاتم عمدة الاعاظم بترک او را در هوّه صغار و خسار انداخته و ابن نمیر نحریر شارب نمیر تنقیب و تنقیر او را نمی پسندید بلکه سالک طریق تضعیف و توهین و جرح و تهجین او می گردید و اثبات روایت مناکیر برای آن منخدع غریر نموده و عقیلی با عقل و شعور حائز عثور موفور بارشاد کلمه بلیغه لم یکن ابراهیم هذا بقیّم الحدیث اثبات کمال قصور و فتور آن مغرور نموده و نیز برای توهین او قصّه ادغال و ادخال او حدیثی را در حدیثی دیگر ذکر فرموده و ابن حبّان اگر چه او را در ثقات وارد کرده مگر اینهم ارشاد کرده که در روایت او از پدرش بعض مناکیرست ذهبی در میزان الاعتدال گفته ابراهیم بن اسماعیل بن یحیی بن سلمة بن کهیل لیّنه ابو زرعة و ترکه ابو حاتم یروی عن ابیه تأخّر و نیز ذهبی در مغنی گفته ابراهیم بن اسماعیل بن یحیی بن سلمة بن کهیل غمزه ابو زرعه و ترکه ابو حاتم و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب گفته ابراهیم بن اسماعیل بن یحیی بن سلمة بن کهیل الحضرمی ابو اسحاق الکوفی عن ابیه و أبی نعیم و عنه التّرمذی و ابنه سلمة بن ابراهیم و ابن صاعد و یعقوب بن سفین و ابن وارة و السّرّاج و غیرهم قال ابن أبی حاتم کتب أبی حدیثه و لم یاته و لم یذهب بی إلیه و لم یسمع منه زهادة فیه و سالت ابا ذرعة عنه فقال یذکر عنه انه کان یحدّث باحادیث عن ابیه ثم ترک اباه فجعلها عن عمّه لأنّ عمّه اجلی عند الناس و قال العقیلی عن مطین کان ابن نمیر لا یرضاه و یضعّفه و قال روی احادیث مناکیر قال العقیلی و لم یکن ابراهیم هذا بقیّم الحدیث قال مطین مات سنه 258 قلت و بقیّة کلام العقیلی

روی عن ابیه عن جدّه عن سلمة عن ابراهیم عن علقمة عن ابن مسعود کنا مع النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم فی غزوة خیبر و کان إذا أراد ان یتبرّز تباعد الحدیث و فیه قصة الشاتین و بیع الماء

ص: 719

و قصة الأدوات و قصة الجمل مطوّلا قال العقیلی امّا قصة الأدوات و الطّهور فجاء عن ابن مسعود من غیر وجه و امّا ما عدا ذلک فجاء عن غیر ابن مسعود فادخل ابراهیم حدیثا فی حدیث و روی عنه ابن خزیمة فی صحیحه و ذکره ابن حبّان فی الثقات فقال فی روایته عن ابیه بعض المناکیر و امّا اسماعیل بن یحیی پس حسب ارشاد دار قطنی متروک یعنی بعید از قبول و رضا و قریب بزمرۀ اهل دغل و دغا می باشد و حسب نقل ابن الجوزی امام ائمه تحقیق از ازدی افیق نیز ثابت و محققست که او متروکست و مهجور پس تمسّک بروایت او محض تهور محذور و اللّه هو المخرج من ظلمات الزّور الی الصّدق و النّور ذهبی در میزان گفته اسماعیل بن یحیی بن سلمة بن کهیل عن ابیه و عمّه و عنه ابراهیم قال الدّار قطنی متروک و نیز در مغنی گفته اسماعیل بن یحیی بن سلمة بن کهیل قال الدّار قطنی متروک و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب گفته اسماعیل بن یحیی بن سلمة بن کهیل الحضرمی الکوفی روی عن ابیه و عمّه محمّد و عنه ابنه ابراهیم و ابو العوام احمد بن یزید الرّیاحی قال الدّار قطنی متروک و تقدّم الکلام علیه فی ترجمة ابنه قلت و نقل ابن الجوزی عن الازدی انّه قال متروک و اما یحیی بن سلمه بن کهیل پس او هم بمیل قدح و جرح ناقدین فحول مکحول پس روایاتش همه مدخول و معلول عبد الغنی بن سعید در کمال گفته یحیی بن سلمة بن کهیل الحضرمی الکوفی ابو جعفر عن ابیه و بیان بن بشر و جماعة و عنه ابنه اسماعیل و قبیصة بن عقبة و یحیی الحمانی و ابو غسّان النهدی و اسید بن زید الحمال و محمد بن عبد الواهب الحارثی و آخرون ضعفه ابن معین و قال ابو حاتم لیس بالقوی و قال البخاری فی حدیثه مناکیر و قال النّسائی لیس بثقة و قال الترمذی ضعیف و اما ابن حبّان فذکره فی الثقات قال مطین مات سنة اثنتین و سبعین و مائة و ذهبی در کاشف گفته یحیی بن سلمة بن کهیل عن ابیه و بیان بن بشر و عنه قبیصة و یحیی الحمّانی ضعیف مات سنة 172 و در حاشیه کاشف مذکورست قال یحیی لیس بشیء و قال مرّة ضعیف الحدیث و قال خ فی حدیثه مناکیر و قال س لیس بثقة و ذکره ابن حبّان فی الثقات و قال ابو حاتم منکر الحدیث لیس بالقوی و نیز ذهبی در میزان الاعتدال گفته یحیی بن سلمة بن کهیل عن ابیه قال ابو حاتم و غیره منکر الحدیث و قال النّسائی متروک و قال عباس لیس بشیء لا یکتب حدیثه پس ازین بیان مناعت اقتران بنهایت وضوح واضح شد که حکم حاکم بصحت این سند حیف صرف شدید و جور محض مدید و عین معازّت و مشاقت و معاندت افادات ائمه و اساطین

ص: 720

با تمجیدست و هرگز حدیث ابن مسعود که باین سند سراسر قدح و جرح مرویست شاهد حدیث حذیفه نمی تواند شد بلی ادعای شاهد بودن آن شاهد اختلال حواس بلا شبهه می باشد و از همین جاست که ذهبی داهی این سند حاکم را جدّا واهی فرموده تمسک و تشبث را بآن موجب نهایت خسار و تباهی وانموده کما ستعرف عن قریب انشاء اللّه تعالی و از عجائب مضحکه و غرائب ملهیه آنست که مناوی نیز حدیث ابن مسعود را شاهد حدیث حذیفه قرار داده بر ذکر نمودن سیوطی آن را بعد حدیث حذیفه کمال استبشار و سرور و نهایت ابتهاج و جسور آغاز نهاده و با این همه مرتکب تجاسری عظیم گردیده بی محابا بر سر ادعای بی اصل رسیده چنانچه در فیض القدیر بعد عبارتی که سابقا شنیدی گفته و قد احسن المصنف رحمه اللّه حیث عقبه بذکر شاهد فقال اقتدوا بالذین بفتح الذال

من بعدی من اصحابی أبی بکر و عمر و اهتدوا بهدی عمّار بن یاسر أی سیروا بسیرته و استرشدوا بارشاده فانّه ما عرض علیه أمران الا اختار اشدّهما کما یاتی

فی حدیث و تمسکو بعهد ابن مسعود عبد اللّه أی ما یوصیکم به قال التوربشتی اشبه الاشیاء بما یراد من عهده امر الخلافة فانّه اول من شهد بصحتها و اشار الی استقامتها قائلا کیف لا نرضی لدنیانا من رضی نبیّنا لدیننا کما یومی إلیه المناسبة بین مطلع الخبر و تمامه ت و حسنه

عن ابن مسعود المذکور الرویانی فی مسنده عن حذیفة قال بینما نحن عند رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم إذ قال لا ادری ما قدر بقای فیکم ثم ذکره عد عن انس و رواه ک عن ابن مسعود باللفظ المذکور قال الذهبی و سنده واه جدّا ازین عبارت ظاهرست که مناوی حدیث ابن مسعود را که سیوطی از ترمذی نقل کرده شاهد حدیث سابق که از حذیفه منقولست می گرداند بکمال جسارت ادعا می کند که ترمذی آن را تحسین نموده حال آنکه از بیان نیّر البرهان سابق به نهایت موهونیت و مطعونیت سند آن رسیدی و دریافتی که هرگز حدیث ابن مسعود صلاحیت شاهدیت ندارد و بر هر کسی که ادنی مراجعتی بکتاب ترمذی نماید واضح خواهد شد که هرگز ترمذی حدیث ابن مسعود را تحسین ننموده بلکه از نص عبارت جامع ترمذی که آنفا منقول شد بنهایت لمعان آشکارست که ترمذی اولا این حدیث را غریب گفته و به منحصر بودن آن در یحیی بن سلمه بن کهیل تصریح نموده و ثانیا بتضعیف یحیی بن سلمه مقدوحیت و مجروحیت این حدیث بغایت ظهور رسانیده پس کمال عجبست که چگونه مناوی این حدیث را با وصف ظهور مطعونیت سند آن شاهد حدیث حذیفه قرار داده شاهدی صادق بر جهل خویش آورده و اگر حضرتش را بسبب قلت عثور و عبور بر افادات ائمه علم رجال علی سبیل التفصیل بر احوال رجال این حدیث اطلاعی نبود کاش باصل صحیح ترمذی مراجعت می کرد و می دریافت که ترمذی در ان حکم بغرابت این حدیث

ص: 721

و انحصار آن در یحیی بن سلمه بن کهیل نموده و بتضعیف یحیی بن سلمه کمال و هن و هوان این خبر صریح البطلان ظاهر فرموده و نیز مناوی بر فرض اطلاع بر روات سند مستدرک حاکم ازین مراجعت بصحیح ترمذی می دریافت که سند حاکم که خود مناوی از ذهبی واهی بودن آن جدّا نقل کرده از ابراهیم بن اسماعیل تا آخر با سند ترمذی متحدست پس سند ترمذی هم همین حکم داشته باشد و اگر مناوی را مراجعت و استسعاد بصحیح ترمذی هم ممکن نبود پس کاش دعوی تحسین ترمذی این حدیث ابن مسعود را نمی نمود و باین جسارت سراسر خسارت در اظهار تخرص و تخمین خود نمی افزود این ست حال اکابر محققین اهل سنت که در امثال چنین امور واضحه تامل و تدبر را کار نمی فرمایند و بمزید تشهی نفس السنه خود را بآنچه می خواهند می آلایند و مناوی نحریر در تیسیر شرح جامع صغیر که نسخه قلمیّه آن در زمان سابق بدست حقیر افتاده و فی الحال نسخۀ مطبوعه مصریّه ان بنظر قاصر رسیده هر چند در باب حدیث ابن مسعود بر دعوی بی اصل تحسین ترمذی آن را مستقر مانده با وصف آن همه دعاوی تمهر و تبحر دست ازین ادعای کاذب و تجاسر خائب نیفشانده لکن از ره انصاف و تحقیق و تامل و تدقیق حدیث حذیفه را بحکم حتمی و تصریح جزمی منقطع السند وانموده صراحة این خبر ظاهر الاستشناع واضح الاستبشاع صریح الاندفاع لائح الانقطاع را بمهاوی عدم اعتماد و اعتبار واصل فرموده و هذه عبارته

اقتدوا بالّذین بفتح الذال أی بالخلیفتین الذین

یقومان من بعدی أبی بکر و عمر لحسن سیرتهما و صدق سریرتهما و فیه اشاره لامر الخلافة حم ت ه عن حذیفة و فیه انقطاع اقتدوا بالذین بفتح الذال

من بعدی من اصحابی أبی بکر و عمر لما فطرا علیه من الاخلاق المرضیّة و الطبیعة القابلة للخیور السنیة و المواهب السبحانیة و

اهتدوا بهدی عمّار بالفتح و التشدید ابن یاسر ای سیروا بسیرته

و تمسکوا بعهد عبد اللّه بن مسعود أی ما یوصیکم به أی من امر الخلافة ت عن ابن مسعود و حسنه الترمذی الرویانی ابو المحاسن فی مسنده عن حذیفة بن الیمان عد عن انس بن مالک و اسناده حسن اما حدیث اقتدا بروایت انس بن مالک پس آن را ابن عدی متهالک در کتاب کامل اخراج نموده چنانچه سیوطی در جامع صغیر می گوید

اقتدوا بالّذین من بعدی من اصحابی أبی بکر و عمر و اهتدوا بهدی عمّار و تمسکوا بعهد ابن مسعودت عن ابن مسعود الرویانی عن حذیفة عد عن انس و پر ظاهرست که این حدیث قابلیت احتجاج ندارد زیرا که شاه صاحب مرویات کتاب کامل ابن عدی را بغایت توهین و تهجین فرموده ازراء و تحقیر آن را الی اقصی المراتب رسانیده چنانچه در رسالۀ اصول حدیث در ذکر طبقات احادیث ناقلا عن والده گفته و طبقه رابعه احادیثی که نام و نشان آنها در قرون سابقه

ص: 722

معلوم نبود و متاخران آن را روایت کرده اند پس حال آنها از دو شق خالی نیست یا سلف تفحص کردند و آنها را اصلی نیافتند تا مشغول بروایت آنهای شدند یا یافتند و در آن قدحی و علتی دیدند که باعث شد همه آنها را بر ترک روایت آنها و علی کل تقدیر این احادیث قابل اعتماد نیستند که در اثبات عقیده یا عملی بآنها تمسک کرده شود و لنعم ما قال بعض الشیوخ فی امثال هذا شعر فان کنت لا تدری فتلک مصیبة و ان کنت تدری فالمصیبة اعظم

و این قسم احادیث راه بسیاری از محدثین زده است و بجهت کثرت طرق این احادیث که درین قسم کتب موجوداند مغرور شده حکم بتواتر آنها نموده و در مقام قطع و یقین بدان تمسک جسته بر خلاف احادیث طبقات اولی و ثانیه و ثالثه مذهبی بر آورده اند و درین قسم احادیث کتب بسیار مصنف شده اند برخی را بشماریم کتاب الضعفاء لابن حبان و تصانیف الحاکم کتاب الضعفاء للعقیلی کتاب الکامل لابن عدی الخ پس بحمد اللّه تعالی ظاهر شد که حدیث اقتدا بروایت انس بن مالک حدیثیست که نام و نشان آن در قرون سابقه معلوم نبود و حال آن از دو شق خالی نیست یا سلف تفحص کردند و برای آن اصلی نیافتند تا مشغول بروایت آن می شدند یا آنکه یافتند و در ان قدحی و علتی دیدند که باعث شد همه آنها را بر ترک روایت آن و علی کل تقدیر این حدیث قابل اعتماد نیست که در اثبات عقیده یا عملی بآن تمسک کرده شود و تمسک بان بی علم حال آن مصیبتست و در حالی که شخص با وصف علم بحال آن تمسک نماید مصیبت اعظم می شود و بعد استماع و ادراک این همه فضائح کار احدی از ارباب بصائر نیست که بسوی تمسک باین حدیث ادنی رکون و رغبت خود ظاهر نماید و اللّه الموفق اما آنچه مناوی ناوی در تیسر بمزید وقاحت و جلاعت ادعا نموده که سند روایت ابن عدی حسنست پس هرگز قابل اعتنا و التفات نیست زیرا که دعوی بی دلیلست می بایست که رجال سند آن را مفصلا بیان کند و من بعد توثیق آن رجال از افادات ائمه جرح و تعدیل ثابت نماید و إذ لیس فلیس و چگونه عاقلی برین حکم مناوی گوش خواهد نهاد حال آنکه جسارت او در باب ادعای تحسین ترمذی حدیث ابن مسعود را آنفا بمعرض بیان آمده و نهایت علو مرتبتش بآن در تحقیق و تنقید کالشمس ظاهر و باهر گردیده اما حدیث اقتدا بروایت أبی الدرداء پس اخراج آن بطبرانی منسوبست چنانچه ابن حجر در صواعق گفته الحدیث الثانی و السبعون

اخرج الطبرانی عن أبی الدرداء اقتدوا بالذین من بعدی أبی بکر و عمر فانهما حبل اللّه الممدود من تمسک بهما فقد تمسّک بالعروة الوثقی التی لا انفصام لها و له طرق اخری مرّت فی احادیث الخلافة و نزد ارباب بصیرت

ص: 723

متعینست که این حدیث را بمعرض احتجاج نتوان آورد بچند وجه اول آنکه معلوم نیست که طبرانی این حدیث را بکدام سند روایت کرده و تا بوقتی که سند برای حدیث پیدا نشود آن حدیث حسب افاده شاه صاحب نزد اهل سنت شتر بی مهارست که اصلا گوش بآن نمی کنند چنانچه شاهصاحب در همین کتاب تحفه بجواب طعن دوم از مطاعن أبی بکر گفته و جمله لعن اللّه من تخلف عنها هرگز در کتب اهل سنت موجود نیست و بالفرض اگر صحیح باشد معنیش آنست که اسامه را تنها گذاشتن و از مهم رومیان برای انتقام زید بن حارثه پهلو تهی کردن حرامست و چون ابو بکر رضی اللّه عنه بخدمت امامت متعین شد ازین همه امور او را استثنا واقع ست بلا شبه قال الشهرستانی فی الملل و النحل انّ هذه الجملة موضوعة مفتراة و بعضی فارسی نویسان که خود را از محدثین اهل سنت شمرده اند و در سیر خود این جمله را آورده برای الزام اهل سنت کفایت نمی کند زیرا که اعتبار حدیث نزد اهل سنت بیافتن حدیث در کتب مسنده محدثینست مع الحکم بالصحة و حدیث بی سند نزد ایشان شتری مهارست که اصلا گوش بآن نمی کنند انتهی پس ظاهر شد که این حدیث تا وقتی که سند آن ظاهر نشود مثل شتر بی مهارست و اهل سنت اصلا گوش بآن نمی کنند دوم آنکه اگر سند این حدیث ظاهر هم شود چون شاه صاحب افاده کرده اند که اعتبار حدیث نزد اهل سنت بیافتن آن در کتب مسنده محدثینست مع الحکم بالصحة و این حدیث هرگز محکوم بصحت نیست پس نزد ارباب ابصار از حیّز اعتماد و اعتبار دور و بر کنار باشد سوم آنکه شاهصاحب در همین کتاب باب امامت تحفه بجواب حدیث تشبیه می فرمایند و قاعده مقرره اهل سنتست که حدیثی را که بعض ائمه فن حدیث در کتابی روایت کنند و صحّت ما فی الکتاب را التزام نکرده باشند مثل بخاری و مسلم و بقیه اصحاب صحاح و بصحت آن حدیث بالخصوص صاحب آن کتاب یا غیر او از محدثین ثقات تصریح نکرده باشد قابل احتجاج نیست انتهی و ظاهرست که حدیث اقتدا را بروایت أبی الدرداء هر چند طبرانی در معجم کبیر خود وارد کرده کما فی کنز العمال لکن طبرانی در معجم کبیر صحت ما فی الکتاب را مثل بخاری و مسلم و بقیه ارباب صحاح التزام نکرده و نه طبرانی یا غیر او از محدثین ثقات بصحت آن تصریح نموده بلکه هیچ کسی ثقه یا غیر ثقه از محدثین باشد یا از غیر ایشان لب باین ادعای باطل نگشوده پس متحقق شد که این حدیث باولویت تمام حسب افاده مخاطب علام قابل احتجاج نیست چهارم آنکه شاهصاحب در رسالۀ اصول حدیث در ذکر طبقه ثالثه احادیث نقلا عن والده تصانیف طبرانی را از جمله آن کتب شمار فرموده که مصنفین آنها التزام صحت ننموده اند و آن کتب در شهرت و قبول در مرتبه طبقه اولی و ثانیه نرسیده و در ان کتب احادیث صحیحه و حسن و ضعیف بلکه متهم بالوضع نیز یافته می شود و رجال آن کتب بعضی موصوف بعدالت اند و بعضی مستور و بعضی مجهول و اکثر احادیث آن کتب معمول به نزد فقها نشده اند بلکه اجماع بر خلاف آنها منعقد گشته پس هر گاه حسب افاده شاهصاحب حال تصانیف طبرانی برین منوال باشد نزد اولیایشان محض وجود حدیث ابو دردا در ان کی دلیل اعتبار و اعتماد و مجوّز تمسک و استناد خواهد بود و اللّه الموفق لعروج معارج السعود اما حدیث اقتدا

ص: 724

بروایت ابن عمر پس قدح و جرح آن روشنست کسفور الصبح و لمعان لقمر شمس الدین محمد بن احمد ذهبی که نبذی از محامد مبهره و مدائح مزهره او آنفا شنیدی و دانستی که کابلی و شاهصاحب او را بجواب همین حدیث طیر امام اهل الحدیث گفته اند در کتاب میزان الاعتدال که چار تا نسخ آن بخط عرب پیش این تشتت البال بفضل رب متعال موجودست می فرماید محمّد بن عبد اللّه بن عمر بن القاسم بن عبد اللّه بن عبید اللّه بن عاصم بن عمر بن الخطّاب العدویّ العمریّ ذکره العقیلی و قال لا یصح حدیثه و لا یعرف بنقل الحدیث

أنبأه احمد بن الخلیل حدثنا ابراهیم محمد الحلبی حدثنی محمد بن عبد اللّه بن عمر بن القسم اخبرنا مالک عن نافع عن ابن عمر مرفوعا اقتدوا بالّذین من بعدی فهذا لا اصل له من روایة مالک بل هو معروف من حدیث حذیفة بن الیمان و قال الدارقطنی العمری هذا یحدث عن مالک باباطیل و قال ابن مندة له مناکیر فالحمد و المنّة لخالق القوّة و المنة که ازین افادۀ علاّمه ذهبی واضح و ظاهر شد که این هذر و هزل محض بی اصلست و محمد بن عبد اللّه عدوی عمری غمزدی غمر که راوی آن از مالک جلیل الفخرست حسب افاده عقیلی حدیثش صحیح نمی شود و او معروف به نقل حدیث نیست و کفی به خزیا و خسارا و دار دارقطنی قاطن دار تحقیق این عمری غمری بی توفیق را نهایت تقبیح و تهجین و تفضیح و توهین نموده که تحدیث و از مالک نبیل باکاذیب و اباطیل ثابت فرموده و ابن منده نحریر نیز از اثبات مناکیر برای این عمری غریر قاصر نمانده و فی کلّ ذلک کفایة لاهل الدّرایة و ابن حجر علامه عسقلان در لسان المیزان بعد نقل عبارت میزان برای احراق قلوب اهل شنان و سرور ارباب ایقان این عبارت متینة البنیان رزینة الارکان فرموده قال العقیلی بعد تخریجه هذا حدیث منکر لا اصل له و اخرجه الدّار قطنی من روایة احمد بن الخلیل البصری بسنده و ساق نسبه کذلک ثم قال لا یثبت و العمری هذا ضعیف ثم اخرجه عن أبی العبّاس بن عقده عن یونس بن سابق ثنا محمّد بن خالد العمری ثنا مالک به و قال کذا قال محمد بن خالد العمری و اشار الی انّه واحد اختلف فی اسم ابیه و یحتمل ان یکون آخر و سیاتی القول فی یونس بن سابق شیخ ابن عقدة و اخرج له الدار قطنی ایضا من طریق عبد العزیز بن محمد بن عبد اللّه بن عبید بن عقیل عنه عن مالک بهذا السند حدیثا فی الغدو الی العید ماشیا و الرجوع راکبا و کان إذا أراد الغدو جلس فی المسجد فجاء من شاء اللّه من اصحابه حتی إذا طلعت الشمس خرج فکبّر و کبر من معه تکبیرا لیس بالعالی الحدیث و قال محمّد بن عبد اللّه العمری هذا منکر الحدیث یحدث عن مالک باباطیل و ذهبی والاشان بمزید نقد و اتقان و کمال سبر و امعان در مقام دیگر از همین کتاب میزان نیز نهایت وهن و هوان این افترا و بهتان ثابت فرموده حیث قال مظهر الکمال اختلال هذا البهت و المحال

احمد بن صلیح عن ذی النون المصری عن مالک عن نافع عن ابن عمر بحدیث اقتدوا بالذین من بعدی و هذا غلط من احمد لا یعتمد علیه ازین عبارت ظاهرست که ذهبی عارف بالمدارک روایت

ص: 725

نمودن احمد بن صلیح متهالک این حدیث را از ذی النون از مالک غلط صریح احمد بن صلیح وانموده صراحة عدم قابلیت آن برای اعتماد و استناد ظاهر فرموده و این عبارت ذهبی را ابن حجر عسقلانی نیز در لسان المیزان وارد فرموده طریق احقاق حق و ازهاق باطل پیموده حیث

قال احمد بن صلیح عن ذی النون المصری عن مالک عن نافع عن ابن عمر رضی اللّه عنهما أ بحدیث اقتدوا بالذین من بعدی أبی بکر و عمر و هذا غلط من احمد لا یعتمد علیه و علاوه برین مقام نیز ذهبی در میزان این حدیث را مقدوح و مجروح و بی اصل شمرده موضوعیت آن را ببلاغت تمام ظاهر کرده حیث قال احمد بن محمّد بن غالب الباهلی غلام خلیل عن اسماعیل بن أبی اویس و شیبان و قرّة بن حبیب و عنه ابن کامل و ابن السّماک و طائفة و کان من کبار الزّهاد ببغداد قال ابن عدی سمعت ابا عبد اللّه النهاوندی یقول قلت لغلام خلیل ما هذه الرقائق التی تحدث بها قال اوضعناها لیرقق بها قلوب العامّة و قال ابو داود اخشی ان یکون دجّال بغداد و قال الدار قطنی متروک و قال الخطیب مات فی رجب سنة خمس و سبعین و مائتین و حمل فی تابوت الی البصرة و بنیت علیه قبّة و کان یحفظ علما کثیرا و یخضب بالحنّاء و یقتات بالباقلا صرفا قال ابن عدیّ امره بیّن حدّثنا ابو جعفر القاضی قال حدثنا احمد بن محمّد بن شیبان ثنا الربیع بن بدر عن أبی هارون عن أبی سعید قال من قبّل غلاما بشهوة لعنه اللّه و من عانقه ضرب بسیاط من نار فان فسق به دخل النّار و من مصائبه

قال حدثنا محمّد بن عبد اللّه العمری ثنا مالک عن نافع عن ابن عمر قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اقتدوا بالّذین من بعدی أبی بکر و عمر فهذا ملصق بمالک و قال ابو بکر النقّاش و هو واه قال ابو جعفر الشعیری لما حدث غلام خلیل عن بکر بن عیسی عن أبی عوانة قلت له یا ابا عبد اللّه ما هذا الرّجل هذا حدّث عنه احمد بن حنبل و هو قدیم لم یدرکه ففکّر فی هذا ثمّ خفته فقلت لعلّه آخر کاسمه فسکت فلما کان من الغد قال یا ابا جعفر علمت انّی نظرت البارحة فیمن سمعت بالبصرة ممن یقال له بکر بن عیسی فوجدتهم ستّین رجلا ازین عبارت ظاهرست که ذهبی بعد نقل جمله از فضائح و قبائح احمد بن محمد بن غالب روایت کردنش این خبر کاذب را از محمد بن عبد اللّه عمری خائب از جمله بلایا و مصائب و رزایا و نوائب او می داند و با وصف این افادۀ بلیغه باظهار بودن آن ملصق بمالک توهین و تهجین این خبر مفتعل باقصی المراتب و المدارج می رساند و ابن حجر عسقلانی در لسان المیزان گفته احمد بن محمّد بن غالب الباهلی غلام خلیل عن اسماعیل بن اویس و شیبان و قرّة بن حبیب و عنه ابن کامل و ابن السّمّاک و طائفة و قال ابو داود اخشی ان یکون دجّال بغداد و قال الدار قطنی متروک و قال الخطیب مات

ص: 726

فی رجب سنة خمس و سبعین و مائتین و حمل فی تابوت الی البصرة و بنیت علیه قبّة و کان یحفظ علما کثیرا و یخضب بالحنّاء و یقتات بالباقلا صرفا و قال ابن عدیّ امره بیّن حدثنا ابو جعفر القاضی حدثنا احمد بن محمد حدثنا شیبان حدثنا الربیع بن بدر عن أبی هارون عن أبی سعید رضی اللّه عنه قال من قبّل غلاما بشهوة لعنه اللّه فان عانقه ضرب بسیاط من نار فان فسق به دخل النار و من مصائبه

قال حدثنا محمّد بن عبد اللّه العمری حدثنا مالک عن نافع عن ابن عمر رضی اللّه عنهما قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اقتدوا بالذین من بعدی أبی بکر و عمر فهذا ملصق بمالک و قال ابو بکر النقّاش و هو واه قال ابو جعفر الشعیری لما حدث غلام ابن خلیل عن أبی بکر بن عیسی عن أبی عوانة قلت له یا ابا عبد اللّه ما هذا الرّجل هذا حدّث عنه احمد بن حنبل و هو قدیم لم یدرکه ففکّر فی هذا ثم خفته فقلت لعله آخر باسمه فسکت فلما کان من الغد قال لی یا ابا جعفر علمت انّی نظرت البارحة فیمن سمعت علیه بالبصرة ممّن یقال له بکر بن عیسی فوجدتهم ستین رجلا انتهی و قال الحاکم سمعت الشیخ ابا بکر بن اسحاق یقول احمد بن محمّد بن غالب ممّن لا اشکّ فی کذبه و قال احمد الحاکم احادیثه کثیرة لا تحصی کثرة و هو بیّن الامر فی الضعف و قال ابو داود قد عرض علیّ من حدیثه فنظرت فی اربع مائه حدیث اسانیدها و متونها کذب کلّها و قال الحاکم روی عن جماعة من الثقات احادیث موضوعة علی ما ذکره القاضی احمد بن کامل من زهده و ورعه فنعوذ باللّه من شانه الخ

که تواترش قطعی و یقینیست و مخالفین را نیز جز اعتراف بآن چاره نیست سبب قدح و جرح باشد پس بهزار اولویت می توان گفت که اعراض بخاری و مسلم از روایت حدیث اقتدا دلیل صریح موضوعیت و مصنوعیت آنست و محتجب نماند که باتباع رازی دیگر اجله سنیه نیز عدم اخراج بخاری را در معرض قدح و جرح حدیث غدیر ذکر نموده نهایت اتصاف خود بانصاف ثابت فرموده اند تفتازانی در شرح مقاصد بعد ذکر استدلال اهل حقّ بحدیث غدیر گفته و الجواب منع تواتر الخبر فان ذلک من مکابرات الشیعة کیف و قد قدح فی صحته کثیر من ائمة الحدیث و لم ینقله المحققون منهم کالبخاری و مسلم و الواقدی الخ و سید شریف در شرح مواقف گفته الجواب منع صحة الحدیث و دعوی الضرورة فی صحته لکونه متواترا مکابرة کیف و لم ینقله اکثر اصحاب الحدیث کالبخاری و مسلم و اضرابهما و قد طعن بعضهم فیه کابن أبی داود السجستانی و ابو حاتم الرازی و غیرهما من ائمة الحدیث الخ و علاء الدین قوشجی در شرح تجرید بجواب حدیث غدیر گفته و اجیب بانه غیر متواتر بل هو خبر واحد فی مقابلة الاجماع کیف و قد قدح فی صحته کثیر من اهل الحدیث و لم ینقله المحققون منهم کالبخاری و مسلم و الواقدی الخ و اسحاق هروی در سهام ثاقبه بجواب حدیث غدیر گفته قلنا اوّلا لا نسلم تواتر الخبر کیف و لم یذکره الثقات من المحدثین کالبخاری و مسلم و الواقدی و قد قدح فی صحة الحدیث کثیر من ائمة الحدیث کابی داود و الواقدی و ابن خزیمة و غیرهم من الثقات الخ و ابو المؤید محمد بن محمود خوارزمی نیز نه مخرّج بودن حدیث را در صحیحین دلیل عدم اعتبار آن دانسته چنانچه در جامع مسانید أبی حنیفه گفته و اما قوله عفا اللّه عنه حاکیا عن الفضل بن موسی الشیبانی قلت لابی حنیفة حدیث القلتین مشهور قال لا اعتمد علیه فالجواب عنه من وجوه ثلاثة احدها ان ما قاله حق بدلیل ان حدیث القلتین لم یخرج فی الصحیحین و لا فی احدهما و حدیث الاغتسال من الماء الدائم بعد البول فیه اخرجه مسلم بلفظ الغسل و البخاری بلفظ الوضوء الخ و شیخ الاسلام سنیه اعنی ابن تیمیه نیز عدم وجدان حدیث را در صحیحین قادح و جارح می داند چنانچه در منهاج السنّه بجواب

حدیث ما اقلّت الغبراء و لا اظلّت الخضراء علی ذی لهجة اصدق من أبی ذر گفته هذا الحدیث لم یروه الجماعة کلهم و لا هو فی الصحیحین و لا فی السنن و نیز ابن تیمیه در منهاج السنّه بجواب

حدیث ستفرق امّتی علی ثلث و سبعین فرقة الخ گفته الوجه الرابع ان یقال اولا انتم قوم لا تحتجون بمثل هذه الاحادیث فان هذا الحدیث انما یروونه اهل السنة باسانید اهل السنة و الحدیث نفسه لیس فی الصحیحین بل قد طعن فیه بعض اهل الحدیث کابن حزم و غیره و لکن قد آورده اهل السنن کابی داود و الترمذی و ابن ماجة و رواه اهل المسانید کالامام احمد و غیره فمن این لکم علی اصولکم ثبوته حتی تحتجوا فی اصل الدین و اضلال جمیع المسلمین الا فرقة واحدة باخبار الآحاد التی لا تحتجون بها فی الفروع العملیة

ص: 728

و متاخرین سنیه نیز درین مزعوم غرابت منظوم شریک متقدمین می باشند و بابدای این قدح و جرح عجیب قلوب متمسکین بحدیث اقتدا می خراشند چنانچه شاه سلامة اللّه در معرکة الآراء گفته ثالثا استنادی که با مفهوم کرار غیر فرار نموده درین مقام موجب الزام نمی تواند شد چه این از اخبار آحادست و در امثال این چنین مقامات موافق تصریح مجتهد متوفی کما سیجیء عنقریب باخبار آحاد عمل و تشبث جائز نباشد معهذا وقوع زیادت مذکوره در روایات صحیحین نیست

فی صحیح البخاری لاعطین الرایة غدا او لیاخذن الرایة غدا رجل یحبه اللّه و رسوله و ایضا فیه لأعطینّ هذه الرایة غدا رجلا یفتح اللّه علی یدیه یحب اللّه و رسوله و یحب اللّه و رسوله

قال یوم خیبر لاعطین هذه الرایة رجلا یحب اللّه و رسوله یفتح اللّه علی یدیه و ایضا فیه لاعطین الرایة او لیاخذن الرایة غدا رجل یحبه اللّه و رسوله او قال یحب اللّه و رسوله یفتح اللّه علیه و هر گاه در روایتی از روایات صحیحین لفظ کرار غیر فرار وارد نیست و زیادت غیر ثقه مقابل ثقه و ثقه مقابل اوثق محل کلامست پس تشبث با زیادت کذائی مقبول ارباب عقول نیست انتهی و فاضل معاصر مولوی حیدر علی در منتهی الکلام بجواب حدیث عائشه لما احضرت قیل لها ندفنک مع رسول اللّه فقالت ادفنونی مع اخواتی بالبقیع فانی قد احدثت امورا بعده که ابو عبد اللّه محمد بن یوسف بن الحسن بن محمد بن محمود بن الحسن الزرندی در کتاب الاعلام بسیرة النبی علیه السّلام روایت کرده گفته لا نسلم که لفظ احداث از جناب أم المؤمنین صحیح باشد و سند منع روایت بخاریست که از لفظ مذکور عاری و هی هذه عن هشام بن عروة عن ابیه عن عائشة رضی اللّه عنها انّها اوصت عبد اللّه بن الزبیر لا تدفنی معهم و ادفنی مع صواحبی بالبقیع لا ازکی به ابدا فلا یدلّ علی صدور الاحداث عن أم المؤمنین و روایت صاحب اعلام در باب سیزدهم از کتاب مذکور بی سند مرویست انتهی و از طرائف آنست که شیخ الإسلام سنیه اعنی ابن تیمیّه اعراض محض بخاری از حدیثی اگر چه مسلم آن را روایت کرده باشد در مقام قدح و جرح ذکر می کند و باین افاده بدیعه بنیان استدلال و احتجاج بحدیث اقتدا از بیخ و بن بر می کند چنانچه در منهاج السنه بجواب برهان رابع عشر از براهین داله بر امامت جناب امیر علیه السّلام که ماخوذ از کتاب غریزت گفته السادس انه

قد ثبت فی الصحیح عن النبی صلی اللّه علیه و سلم انه قال آیة الایمان حبّ الانصار و آیة النفاق بغض الانصار

و قال لا یبغض الانصار رجل یؤمن باللّه و الیوم الآخر فکان معرفة المنافقین فی لحنهم لبغض الانصار اولی فان هذه الاحادیث اصح مما

روی عن علی رضی اللّه عنه انه قال لعهد النبی الامی الی لا یحبنی الا مؤمن و لا یبغضنی الا منافق فان هذا من افراد مسلم و هو من روایة عدی بن ثابت عن زر بن جیش علی علی و البخاری اعرض عن هذا الحدیث بخلاف احادیث الانصار فانها مما اتفق علیه اهل الصحیح کلّهم البخاری و غیره و اهل العلم یعلمون یقینا ان النبی صلی اللّه علیه و سلم قاله و حدیث علی قد شک فیه بعضهم

ص: 729

ازین عبارت ظاهرست که ابن تیمیه اعراض محض بخاری را از

حدیث لعهد النبی الامی الی لا یحبّنی الا مؤمن و لا یبغضنی الا منافق با وصف آنکه مسلم آن را روایت کرده بمقام قدح و جرح آن ذکر نموده و آن را العیاذ بالله موثر در توهین آن گمان کرده و در کمال ظهورست که هر گاه اعراض محض بخاری از حدیثی اگر چه مسلم راوی آن در صحیح خود باشد موثر در وهن آن باشد و در مقام قدح و جرح مذکور گردد پس اعراض بخاری و مسلم هر دو از حدیثی چنانچه در حدیث اقتدا بظهور آمده باولویت تمام موثر در وهن و هوان بلکه دلیل نهایت فساد و بطلان آن خواهد بود و ابن القیم تلمیذ رشید ابن تیمیه در کتاب زاد المعاد گفته فان قیل فما تصنعون بما رواه مسلم فی صحیحه عن جابر بن عبد اللّه قال کنا نستمتع بالقبضة من التمر و الدقیق الایام علی عهد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و أبی بکر حتی نهی عنه عمر فی شان عمرو بن حریث و فیما

ثبت عن عمر انه قال متعتان کانتا علی عهد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم انا انهی عنهما متعة النساء و متعة الحج قیل الناس فی هذا طائفتان طائفة تقول ان عمر هو الذی حرمها و نهی عنها و قد امر رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم باتباع ما سنّه الخلفاء الراشدون و لم تر هذه الطائفة تصحیح حدیث سبرة بن معبد فی تحریم المتعة عام الفتح فانه من روایة عبد الملک بن الربیع بن سبرة عن ابیه عن جده و قد تکلم فیه ابن معین و لم یر البخاری اخراج حدیثه فی صحیحه مع شدة الحاجة إلیه و کونه اصلا من اصول الاسلام و لو صحّ عنده لم یصبر عن اخراجه و الاحتجاج به ازین عبارت ظاهرست که طائفه از علما بر نفی صحت حدیث سبره بن معبد در باب تحریم متعه در عام الفتح که آن را مسلم در صحیح خود روایت کرده کما لا یخفی علی من راجعه استدلال کرده اند به آنکه بخاری آن را با وصف شدت حاجت بآن و بودن ان اصلی از اصول اسلام در صحیح خود اخراج نکرده و اگر این حدیث نزد بخاری صحیح می بود از اخراج آن و احتجاج بآن صبر نمی کرد پس هر گاه نزد طائفه از اجلّه علمای اهل تسنّن اعراض محض بخاری از اخراج حدیث سبره بن معبد با وصف آنکه مسلم آن را در صحیح خود وارد کرده دلیل قدح و جرح آن نزد او باشد اعراض بخاری و مسلم هر دو از اخراج حدیث اقتدا بالاولی کاشف از مقدوحیت و مجروحیت و مطعونیت و موهونیت آن نزد این دو شیخین صناعت خواهد شد و از عجائب محیّره افهام و عقول و غرائب مثبثه سراسیمگی و غفول و ذهول حضرات سنیّه انست که قاری عاری از خوف باری و عذاب ناری بسبب مزید ابتلا بحب شیخین حدیث اقتدار با آن همه ذل و خواری و قدح و جرح سائر و ساری و عیب و طعن طاری نسبت بصحیحین نموده طریق اظهار کمال افترا و بهتان و نهایت کذب و عدوان و غایت وقاحت و خذلان و اقصای جلاعت و خسران خود پیموده در شرح فقه اکبر اولا از قونوی نقل کرده که او گفته و مذهب عثمان و عبد الرحمن بن عوف انّ المجتهد یجوز له انّ یقلد غیره إذا کان اعلم منه و اعلم بطریق الدّین و ان یترک

ص: 730

اجتهاد نفسه و یتبع اجتهاد غیره و بعد آن گفته و هو المروی عن أبی حنیفة لا سیّما و

قد ورد فی الصّحیحین اقتدوا بالّذین من بعدی أبی بکر و عمر فاخذ عثمان و عبد الرحمن بعموم هذا الحدیث و ظاهره و نهایت عجیب و غایت استغراب غریب و اقصای تحیّر موجب تحسّر و قلق و وجیب آنکه شاه ولی اللّه که مخاطب او رایتی از آیات الهی و معجزه از معجزات جناب رسالت پناهی می داند با آن همه تبحّر و تمهّر و طول باع و کثرت اطلاع و بروز و شب اوراق صحیحین گردانیدن و متن و شروح آن باسماع متلمذین همج رعاع رسانیدن بسبب مزید انهماک در کذب و افترا این خبر ظاهر الاتضاع واضح الاستشناع لائح الاستبشاع را متفق علیه نامیده یعنی آن را بصحیحین نسبت داده ابواب کمال لوم و ملام و عذل و ایلام محققین اعلام بر روی مبارک خود گشاده و نفس نفیس را فرا روی استهزا و استسخار جهابذه کبار نهاده در قرة العینین بجهت مزید ولوع و شغف و تهالک و شعف باثبات افضلیت شیخین گفته نوع چهل و پنجم فرمودن آن حضرت

اقتدوا بالذین من بعدی أبی بکر و عمر از

حدیث حذیفه قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اقتدوا بالذین من بعدی أبی بکر و عمر متفق علیه و از

حدیث ابن مسعود قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اقتدوا بالّذین من بعدی من اصحابی أبی بکر و عمرو اهتدوا بهدی عمّار و تمسکوا بعهد ابن مسعود اخرجه التّرمذی و هر چند عدم اخراج بخاری و مسلم والاشان این حدیث ظاهر الهوان را در صحیحین وثیق البنیان بر اهل تفحّص و تتبع غیر مخفی و غیر مستور بلکه صیانت این هر دو کتاب ازین کذب و زور در کمال وضوح و ظهور است لکن بعد جسارت سراسر خسارت این دو بزرگوار لازم افتاد که نصّ صریح بر عدم اخراج شیخین این کذب فضیح و زور قبیح نیز بسمع ناظرین رسانم و سنان جانستان در جگر ارباب افترا و بهتان و اصحاب مکابره و عدوان خلانم و نهایت سماجت و شناعت و قبح و فظاعت این نسبت مظهر کمال وقاحت و رقاعت و مبدی اقصای صفاقت و خلاعت واضح و ظاهر و لائح و باهر گردانم پس باید دانست که حاکم در مستدرک بعد ذکر خبر حذیفه چنانچه سابقا شنیدی گفته هذا حدیث من اجلّ ما روی فی فضائل الشیخین و قد اقام هذا الاسناد عن الثوری و مسعر ابو یحیی الحمّانی و اقامه ایضا عن مسعر وکیع و حفص بن عمر الایلی ثم قصر بروایته عن ابن عیینة الحمیدی و غیره و اقام الاسناد عن ابن عیینة اسحاق بن عیسی بن الطّباع فثبت بما ذکرنا صحّة هذا الحدیث و ان لم یخرجاه پس کلمۀ و ان لم یخرجاه تصریح صریح بآنست که شیخین اخراج این خبر نکرده اند پس با وصف برائت شیخین از تخریج این خبر خداج نسبت ان بشیخین کذب فاحش مورث کمال قلق و انزعاج و سبب نهایت مضض و اختلاج و مظهر غایت مراد لجاج و منتهای افترا و اعوجاج و دلیل واضح بر اختلال دماغ و اعتلال مزاج و دلیل باهر بر ابتلا بمرض تعصب لا علاج و اعراض و صدود از ایثار صدق سویّ المنهاج و اخفاق و حرمان از اختبار حق واضح الفجاجست

ص: 731

و نیز عبد اللّه علقمی علقم تفضیح و تثریب و تعییر و تانیب بذکر تصریح حاکم اریب بعدم اخراج شیخین این حدیث معیب را در حلاقم ناسبین و عازین آن بصحیحین ریخته خاک تقبیح و تفضیح بر سر این ناسبین غیر صائبین ریخته و بلیه عظمی و قیامت کبری و داهیه دهیا و رزیه فقماء برای ایشان بر انگیخته چنانچه در کوکب منیر شرح جامع صغیر که نسخه عتیقه آن بخطّ عرب ربّ قدیر باین حقیر لطف فرموده گفته

حدیث اقتدوا بالّذین من بعدی أبی بکر و عمر و اوّله کما

فی ابن ماجة عن حذیفة بن الیمان قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم انّی لا ادری قدر بقائی فیکم فاقتدوا بالذین من بعدی و اشار الی أبی بکر و عمر و رواه التّرمذی و قال حسن و صحّحه ابن حبّان و اخرجه الحاکم ثمّ قال و هذا من اجلّ ما روی فی فضائل الشیخین و ثبت بما ذکرنا صحّته و ان لم یخرجاه ذکره التّرمذی انتهی و از افادۀ ابن تیمیه نیز ظاهر می شود که حدیث اقتدا در صحیحین موجود نیست زیرا که آن را بسنن نسبت کرده نه بصحیحین چنانچه در منهاج واضح الاعوجاج مملو از غرائب لجاج گفته و

فی السّنن عنه صلی اللّه علیه و سلم انه قال اقتدوا بالّذین من بعدی أبی بکر و عمر و لهذا کان احد قولی العلماء و هو احدی الرّوایتین عن احمد انّ قولهما إذا اتفقا حجة لا یجوز العدول عنها و هذا اظهر القولین کما الاظهر ایضا ان اتفاق الخلفاء الاربعة حجّة لا یجوز خلافه لامر النبی صلی اللّه علیه و سلم باتباع سنتهم

و لا نعنی بحجیّة اجماعهم سوی ذلک و الجواب انّ الحدیث موضوع لما بیّنّا فی شرح الطّوالع و لو سلم صحّته فمعارض

بقوله صلی اللّه علیه و سلم اصحابی کالنّجوم بایّهم اقتدیتم اهتدیتم فانه یدلّ علی وجوب متابعة کلّ منهم لکنّها لیست بواجب اجماعا ازین عبارت سراسر بشارت در کمال وضوح و ظهورست که علامه عبری عظیم العبور کثیر العثور برای کسر ظهور ارباب شر و شور و درء نحور اصحاب تلفیق و زور تصریح صریح بوضع این کذب سراسر موضوع و مهجور و تنصیص صحیح بر افتعال این بهت مصنوع و مدحور می نماید و از غایت انصاف و نهایت اتصاف بمتارکت اعتساف مردودیت و مطرودیت و موهونیّت و مطعونیت و مقدوحیّت و مجروحیت این فریه شنیعه و کذبه فظیعه بنهایت صراحت جاگزین خاطر مستفیدین می فرماید فجزاه اللّه عنا و عن جمیع المسلمین خیر الجزاء حیث اوصل الی اسفل الدرکات هذا الکذب و الافتراء اوّل شرح منهاج الاصول عبری این ست الحمد للّه الّذی اعلی معالم الاسلام و بیّن لطرق المعاش و المعاد قوانین الشرع و الاحکام و در آخر نسخه حاضره این عبارت مرقومست و لقد وقع الفراغ من اتمام هذا الکتاب یوم الخمیس بعید الظّهر آخر اخری الجمادیین سنة ثلث و تسعین و سبع مائة هجریّة حالا نبذی از فضائل فاخره و مدائح باهره و مناقب زاهره و مکارم ظاهره و محامد اثیله و مفاخر جزیله و مآثر جمیله و محاسن جلیله عبری باید شنید و ازهار نافحه استبصار و استرشاد بدست استهدا و استصلاح باید چید شیخ جمال الدین عبد الرحیم بن الحسن بن علی الاسنوی الشافعی در طبقات الشافعیه گفته الشریف برهان الدین عبید اللّه الهاشمی الحسینی المعروف بالعبری بعین مکسورة ثمّ باء موحّدة ساکنة کان احد الاعلام فی علم الکلام و المعقولات ذا حظّ وافر من باقی العلوم و له التّصانیف المشهورة منها شرح کتب البیضاوی و هی الغایة القصوی فی الفقه و المنهاج و المصباح و الطّوالع سکن السّلطانیة ثم ارتحل الی التّبریز و توفی بها فی ثالث عشر رجب سنة ثلث و اربعین و سبع مائة ازین عبارت ظاهرست که عبری یکی از اعلام در علم کلام و معقولات و صاحب حظّ وافر در باقی علوم بوده و تصانیف او مشهورست و ابن حجر عسقلانی در درر کامنه فی اعیان المائة الثامنه گفته عبید اللّه بن محمّد الهاشمی الحسینی الفریابی المعروف بالعبری بکسر المهملة و سکون الموحّدة کان عارفا بالاصلین و شرح مصنّفات القاضی ناصر الدین البیضاوی المنهاج و المطالع و الغایة القصوی فی الفقه و المصباح و سکن السّلطانیّة ثمّ تبریز و ولّی قضاءها ذکره الاسنوی فی طبقات الشافعیّة و یقال انّه کان یقری المذهبین و کان اوّلا حنفیّا و ذکره الذّهبی فی المشتبه فی العبری فقال عالم کبیر فی وقتنا و تصانیفه سائرة و مات فی شهر رجب سنه 743 قلت رأیت بخطّ بعض فضلاء العجم انه مات فی غرّة ذی الحجّة

ص: 733

منها و هو اثبت و وصفه فقال هو الشریف المرتضی قاضی القضاة کان مطاعا عند السلاطین مشهورا فی الآفاق مشارا إلیه فی جمیع الفنون ملاذ الضعفاء کثیر التواضع و الانصاف و مال فی اواخر عمره الی الاشتغال فی العلوم الدّینیّة و شرح کتاب المصابیح فی المسجد الجامع بحضرة الخاص و العام بعبارات عذبة فصیحة قریبة من الافهام و کانت وفاته بتبریز و فیها کان الغلاء المفرط بخراسان و العراق و فارس و اذربیجان و دیار بکر حتی جاوز الوصف و اکل الرّجل ابوه و الابن اباه و بیعت لحوم الآدمیین فی الاسواق جهرا و دام ستة اشهر و کان اخفّ البلاء فی ذلک اهل تبریز ازین عبارت می توان دانست که عبری عارف باصلین بوده و شرح مصنفات قاضی بیضاوی نموده و بسبب کمال مهارت کتب هر دو مذهب یعنی حنفیه و شافعیه را درس می داد و ابواب هدایت و ارشاد بر طالبین فضل و سداد می گشاد و ذهبی او را در کتاب مشتبه النسبة ذکر فرموده طریق تبجیل و تعظیم و تفخیم پیموده یعنی ارشاد کرده که او عالم کبیرست در وقت ما و تصانیف او سائرست و نیز از ان ظاهرست که بعضی فضلای عجم بعد ذکر تاریخ وفات عبری در مدح و ثنا و وصف و اطراء او افاده فرموده که او شریف مرتضی و قاضی القضاة و مطاع نزدیک سلاطین و مشهور در آفاق و مشار إلیه در جمیع فنون و ملاذ ضعفا و کثیر التواضع و الانصاف بوده و در آخر عمر خود بسوی اشتغال در امور دینیه مائل گردیده و بمرتبۀ رفیعه تکمیل علوم یقینیّه و اصل و شرح کتاب مصابیح در مسجد جامع بحضرت خاص و عام بعبارات عذبه فصیحه قریبة من الافهام نموده و ابو محمد عبد اللّه بن اسعد الیافعی در مرآة الجنان گفته سنة ثلث و اربعین و سبعمائة فیها توفّی الامام العلاّمة قاضی القضاة عبید اللّه بن محمّد العبری الفرغانیّ الحنفی البارع العلاّمة المناظر یضرب بذکائه و مناظرته المثل کان اماما بارعا متفننا تخرّج به الاصحاب یعرف المذهبین الحنفی و الشافعی و اقرأهما و صنّف فیهما و امّا الاصول و المعقول فتفرّد فیهما بالامامة و له تصانیف منها شرح الغایة فی الفقه فی مذهب الشافعیّ و شرح الطوالع و شرح المصباح و شرح المنهاج للبیضاوی و غیر ذلک من التّصانیف و الامالی و التعالیق و ولی تبریز و اعمالها الی ان توفی و کان استاذ الاستاذین فی وقته ازین عبارت می توان فهمید که عبری امام علاّمه و قاضی القضاة حائز فضل ناصع و فاضل بارع و علامه مناظر و فهامه ماهر بوده و به ذکا و مناظره او مثل می زدند و مقتدای کامل جلیل الشأن و ملاذ حائز استحصان و اتقان بوده و اصحاب فرقه سنیه با ان استاد حاذق متحرج فاضل و متخرج گردیدند یعنی از حدّ دخول در طلاّب بحدّ استقلال و کمال رسیدند و کتب مذهب حنفیه و شافعیّه را درس داده و بتصنیف اسفار در هر دو مذهب منت بر اهل آن نهاده و در اصول و معقول بامامت متفرّد و درین هر دو علم جلیل الشأن متوحّد و در وقت خود استاذ اساتذه و در زمان خود راس جهابذه بوده و تقی الدین ابو بکر بن احمد بن قاضی شهبه در طبقات شافعیه گفته عبید اللّه بن محمّد الشّریف برهان الدین

ص: 734

الحسینی الفرغانی المعروف بالعبری قاضی تبریز کان جامعا لعلوم شتی من الاصلین و المعقولات و له تصانیف مشهورة و سکن السّلطانیة مدّة ثمّ انتقل الی تبریز و شرح کتب البیضاوی المنهاج و الغایة القصوی و المصباح و المطالع ذکره الاسنوی فی طبقاته لکن قال الحافظ ابن العراقی فی ذیل العبر کان حنفیّا یقری مذهب أبی حنیفة و الشافعی و صنف فیهما و قال الذّهبی فی مشتبه النسبة العبری عالم کبیر فی وقتنا توفّی بتبریز فی رجب سنة ثلث و اربعین و سبع مائة و العبری بکسر العین المهملة و سکون الباء الموحدة لا ادری نسبته الی ما ذا ازین عبارت توان دانست که علامه عبری جامع علوم متفرقه و حائز فنون متعدده بوده و علامه ذهبی افاده کرده که او عالم کبیرست در وقت ما و ناهیک به اثباتا لجلیل الثناء و محمد بن محمد الامام بالدرسة الکاملیة در شرح منهاج که نسخه آن مزیّنه بخط او پیش نظر فقیر حاضرست گفته و اصول هذا الکتاب الذی جمعته و أصلته منها کتب الائمة الاعلام الشیخ جمال الدّین الاسنوی و العبری و الحلوائی و القاضی عضد الدین فی شرح مختصر ابن الحاجب و الشیخ سعد الدین و الشیخ سیف الدین الابهری و الشیخ ولی الدین العراقی فی شرح جمع الجوامع و الشیخ بدر الدّین الزرکشی فی تخریج احادیث المنهاج و المختصر و غیر ذلک رضی اللّه عنهم اجمعین و عنّابهم فی الدنیا و الآخرة امین و الحمد لله رب العالمین ازین عبارت ظاهرست که علامه عبری والا مقام از ائمه اعلام و از امثال اسنوی و حلوائی و قاضی عضد الدین و شیخ سعد الدین و شیخ سیف الدین ابهری و شیخ ولی الدین عراقی و شیخ بدر الدین زرکشی بوده و ابن الامام بالکاملیة بسبب کمال حسن اعتقاد رضای ربّ عباد را برای خود بسبب عبری والا نژاد و دیگر محققین امجاد طالب و باین طلب و استشفاع بسوی اثبات کمال جلالت و ارتفاع برای عبری هاتک استار همج رعاع راغب مخفی نماند که در آخر شرح منهاج از ابن الامام بالکاملیة این اجازه شریفه که از ان نهایت رفعت منزلت و علو مرتبت این شرح و غایت متانت و رزانت و وثاقت و رصانت آن و غایت مدح و ثنا و تعظیم و وصف و اطرا و تفخیم شارح با جلالت تکریم ظاهر و باهرست مرقومست الحمد للّه الّذی سهّل لخلّص عباده بالصّدق و الوفا القیام بمواجب الاتباع علی طریق الاقتفا لاوصاف افضل الخلائق باحسن الخلائق محمد المصطفی صلی اللّه علیه و علی اصحابه و آله اهل البیان و الصّفا و علی الائمة المهدیّین الذین حصل تبیان بیانهم من کل سقم الشفاء و علی من قام بنصرته بالسّیوف القاطعة و البراهین السّاطعة فحصل لهم الاکتفاء و سلّم و شرف و کرّم و بعد فقد تشرّفت بالنظر فی هذا الکتاب و اطلعت علی بعض ما ادرج فی مطاویه من اللّطائف علی طریق السّداد

ص: 735

و الصّواب فشاهدت من حسن وضعه دقة نظر مؤلفه و من لطف ترصیفه ذکاوة مصنّفه و علمت انّ اللّه سبحانه بلطفه الحکیم و فضله العظیم وفقه لنکات لطیفة المسالک و زیادات طریفة المدارک و لا غرو من المسلک ان یفوح و من البدر ان یبوح و کیف و مؤلّفه ممّن خصّه اللّه تعالی بانواع الفضائل و انعم علیه بلطائف الفواضل و جمع له بین علم المشروع و المعقول و کشف له دقائق الفروع و الاصول و منحه الید الطّولی فی مدارک العلی و انظارا دقیقه فی مسالک الهدی و قد اجزت له احسن اللّه تعالی إلیه ان یقری کتب هذا الفن کشرح اصول ابن الحاجب تغمده اللّه بغفرانه للعلامة القاضی عضد الملة و الدّین و ما علیه من شروح و غیر ذلک من کتب هذه الصّناعة مختصرها و مطولها لمن أراد ذلک فی أی وقت أراد لعلمی باهلیته لذلک و تاهله و قد أجزت له ان یبسط قلمه بالاملاء و التصنیف سالکا فی ذلک المسلک المعتبر فانّه جدیر بذلک حقیق طالبا منه ان لا یخلینی فی اوقات خلواته و انفاس جلواته من الدعاء حشرنی اللّه تعالی و ایّاه فی زمر المتقین فهو نعم المولی و نعم النّصیر و کتب فقیر رحمة اللّه تعالی محمّد بن علی القایائی الشافعی غفر اللّه تعالی ذنوبه حامد اللّه سبحانه و مصلّیا و مسلّما علی خیر خلقه محمّد و اله و صحبه و علاّمه سدید الدین الگازرونی در مغنی شرح موجز القانون که مصطفی بن عبد اللّه القسطنطینی در کشف الظّنون ذکر آن در شروح موجز القانون باین نهج نموده و من شروحه الشرح السّدیدی الکازرونی جمع فیه من القانون و شروحه گفته و لما تصوّرت ما تصوّرت من فضیلة هذه الصناعة اشفت بقراءة الکتب المصنّفة فیها و ولهت بتحصیل جملها و تفصیلها فخدمت حکماء الامصار و تلمّذت اطبّاء الاقطار حتی بلغت ادراک معانی قانون الشّیخ الرئیس لقّاه اللّه تعالی رضوانه الذی هو خلاصه کلام الامام المقدّم ابقراط و فاضل الاطبّاء جالینوس و شارحی کلامهما مثل الحنین و الثابت و الرازی و غیرهم و ظفرت بشروح القانون سیّما الشرحین الذین احدهما لاستاد الوری شیخ الکلّ فی الکل مولانا قطب الحقّ و الدّین المعروف بالقطب الشیرازی و هو کازرونیّ الاصل لما قال فی شرح القانون و کنت من اهل بیت مشهورین بهذه الصناعة لکونهم موفّقین فی العلاج و اصلاح المزاج بانفاس عیسویّة و اید موسویّة ابن الامام الهمام ضیاء الدّین مسعود الکازرونی و ثانیهما شرح خلاصة الحکماء و زبدة الاطباء علاء الدین علی بن أبی الحزم القرشی المعروف بابن النفیس فانهما قد اوردا فی شرحیهما جمیع ما فی کلام المتقدمین و المتأخرین مع فوائد کثیرة و فرائد

ص: 736

نفیسة قد خلت عنها تلک الکتب بابین تفسیر و اوضح تقریر هذا و ما استفدت من مجالس درس سلطان الحکماء و امام العلماء المرتضی الاعظم الاجلّ النّحریر المفخّم المبجّل برهان الحق و الدین العبری الحسینی ایّده اللّه مقررا موضحا مر بعضا فی اثناء قراءة کتاب القانون و استماع ما قرأ الاصحاب ازین عبارت ظاهرست که علامه عبری سلطان حکما و امام علما و مرتضی اعظم اجل و نحریر مفخم مبجل و برهان حق و دین بوده بالجمله بعد ادراک این همه عظمت مراتب رفیعه و رفعت مناصب منیعه و سمو مدارج عالیه و علو منازل سامیه عبری والاشان السنة متنطعین متعنتین مبتور و مقطوع و اروس متهوکین متفیهقین مکسور و مقموع گردید و حق حقیق بالاتباع و الانقیاد و صدق حری بالاذعان و الاعتقاد کالصبح عند الاسفار او کالشمس فی رابعة النهار بوضوح و ظهور تام رسید فالحمد للّه علی ما بادر المبطلین المدغلین بقواصف الافحام و الاسکات و التبکیت*و عاجلهم بعواصف التندید و التعییر و التشویر و التشتیت*فمحا اخبارهم*و عفا آثارهم*و حطّ من قاعات الاسفار و مظانها منارهم*و اصطلم تمویهات المکابرین و احلّ علیهم بوارهم*فلم یبق لهم دعامة لناجم*و لا مشق لراقم*و لا منار لقاصد*و لا علم لصامد*و لا ملجأ لرائد* خناقهم قد اشتدّ و وبالهم قد احتدّ*عقولهم تنکّرت*و البابهم تغیّرت* و افهامهم حارت*و انهارهم غارت*و رماحهم انکسرت*و جننهم انهصرت* و عمیت علیهم المهارب*و سدّت علیهم المسارب*لا یدرون یمینا عن لا شمال*و لا یعرفون صلاحا من اختلال*و لا یمیّزون بین البرء و الاعتلال*تراطموا فی غمّة ما اسلفوا* و قرّعوا بما وعدوا فاخلفوا*و طولبوا بما احتقبوا*و حوسبوا علی ما ارتکبوا*لیس لهم حیلة و انفکاک و خلاص*و لا ملجأ و لا مغارات و لا مناص*قد لزمتهم الحجّة*و ضلّوا فی حیرة المحجّة*و همس الضّجّة*و سقطوا من الهلاک فی اللّجّة*کبّوا لمناخرهم*و ابیدوا من اوّلهم الی آخرهم*و ردّ کیدهم فی نحورهم*و دفعوا فی صدورهم* و بودروا بالنقم و الاذلال*و عوجلوا بالاجتیاح و الاستیصال*و غصّوا بریقهم*و ارتبکوا فی مضیقهم*و حیل بینهم و بین تسویلاتهم* بشغل شاغل*و سقم دائم هائل*و عزّ اصطبارهم*و سلب قرارهم* و اخذ منهم بالمخانق*و اقحموا فی مردیات المداحض و موبقات المزالق* و حشر ج فی صدورهم*و الحدوا احیاء فی قبورهم*ما ثبت لهم قدم*

ص: 737

و دام لهم الالم*انکلوا و نکّلوا*و اجتثّوا و استوصلوا*فلم یبق لهم ذکر*و لم یعقب من مستخلف اجر*قعدوا فما نهضوا و ما قاموا* و ثرّبوا انفسهم و لاموا*ضلت حیلهم*و خاب املهم*و تصوّحت زروعهم*و سقطت منوعهم*و هربت جموعهم*و حمدت شموعهم* و نضبت میاههم*و ذبلت شفاههم*و نکست روسهم*و احفظت نفوسهم*و وهت مرائرهم*و تبلبلت ضمائرهم*و عمیت بصائرهم*و انخرمت جدرانهم*و انهدمت ارکانهم* و خاب سعیهم*و عزّ رعیهم*و انجزمت مکایدهم* و انفصمت مصایدهم*و انقضّت اشراکهم و حبائلهم* و دغت عیونهم و مناهلهم*و قصرت همهم* و تراکمت غممهم*و دام سدمهم*و طال ندمهم* تفرّقت زرافتهم ایادی سبا*و وهل و فشل و خزی و افتضح من مال إلیهم و صبا*بانت نقائصهم* و ارتعدت فرائصهم*و وضح غفولهم*و طاشت عقولهم*و ذهلت البابهم*و سمجت احسابهم* و انکسفت انوارهم*و انکشفت اسرارهم*و تبیّن عارهم*و تحقّق عوارهم*و هدر ثارهم* و حاق علیهم تبابهم و تبارهم*فاصبحوا فی دیارهم جاثمین*و سقط بین ایدیهم نادمین*و رمسوا فی عقور بیوتهم سادمین*و صاروا علی خسرانهم و خذلانهم نائحین باکین و من تبر القائد و المضلّ شاکین*فاخذهم لحظات سخط بیاتا و هم نائمون*و نهارا و هم غافلون*و جهرة و هم یلعبون*و بغتة و هم ساهون*

ص: 738