عبقات الانوار فی امامه الائمه الاطهار - جلد13

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم الحمد للّه الّذی ابان احبّیّة الوصیّ إلیه و الی النّبیّ فی قصّة الطّیر المشویّ و اظهر بالحجج الدّامغة و البراهین السّابغة عیث کلّ قاصر دنیّ و عجز کل خاسر ونیّ و طیّب لنا ببرکة موالاة اهل البیت علیهم السّلام العیش الرّافغ الهنی، و صلّی اللّه علی نبیّه المعتام لإنقاذ الخلق من اشراک الضّلال الرّدی، و الدّالّ لهم علی اقتفاء الحقّ و الصّواب المنجی من اضلال کلّ غویّ و آله الکرام السّادة القادة الاقیال الّذین لا یزورّ و لا یحید عن التّمسّک بحبلهم الاّ کلّ شقی و لا سیّما ابن عمّه و وزیره الّذی لا یبلغ إلیه الطّیر و ان طار کل مطیر و سعی فی مجاراته بالابکار و العشیّ و بعد فیقول القاصر العاثر حامد حسین بن العلاّمة السّیّد محمّد قلی الموسویّ النیسابوریّ عفا اللّه عن جرائمه و تجاوز برحمته عن عظائمه هذا هو المجلّد الرّابع من المنهج الثانی من کتاب عبقات الانوار فی امامة الائمّة الاطهار و هو مؤسّس لحصد نواجم شبهات صاحب التحفة علی حدیث الطّیر الشّائع بین الخاصّ و العامّ و قد جعله هذا المتحذلق القمقام الحدیث الرّابع من الاحادیث الدالّة علی امامة علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و ذکر فی الفصیة عنه ما یحیّر الاذهان و الافهام و بدهش افکار اولی الاحلام و یقضی علی صاحبه بالانحیار التّامّ عن التدبّر و الامعان و الانعام و هذا و ان الاخذ و الشّروع فی المرام و من اللّه

ص:2

الاستعانة فی المبدأ و الختام

و سجاح و جمیع نواصب منهمکین در کذب صراح بادراک آن فرحان و شادان مقام کمال استعجاب و محل اقصای استغرابست که مخاطب عالی نصاب با آن همه افتخار محیّر افهام و الباب که در رسالۀ اصول حدیث بحصول ملکه معتد بها در فهم معانی احادیث و ادراک دقائق اسانید آغاز نهاده داد اظهار علو مرتبت و سمو منزلت و عظمت شان و رفعت مکان خویش بر اتباع آن مطاع و دیگر همج رعاع داده ادنی اطلاعی و عثوری و ایسر تتبعی و مروری بر افادات علمای اعلام و افاضات منقّدین والا مقام و تحقیقات ناقدین فخام و تنقیدات سابرین عظام دست نداد تا کبح عنان خود از ایضاع و ایغال در مهامه بغی و عدوان و سباسب حقد و شنآن و شومی؟ ؟ ؟ و غر و طغیان می فرمود و لسان فصیح البیان و زبان بلاغت ترجمان خود باین هجر و هذیان نمی آلود و الحمد للّه المنّان که استدلال اهل حق و ایقان باین خبر حصیف البنیان مشید الارکان متصف بکمال رزانت و اتقان و صحت احتجاج بآن در نهایت ظهور و لمعانست و قبل از این که بذکر وجوه مفصله و دلائل مکمّله ابطال وسواس مخاطب جلالت اساس و توبین و تهجین حکم آن مقتدای اشباه الناس بوضع حدیث حضرت خیر الناس صلّی اللّه علیه و آله الواقین من کل بوس و باس نمایم چند فائده سراسر عائده بعون المفیض لحقائق الصدق و النور مرقوم و مسطور و مثبت و مزبور و مشرح و مذکور می گردد

و ابو العبّاس احمد بن محمّد بن سعید الکوفی المعروف بابن عقدة رواه فی کتاب الطّیر و ابو الحسین علی بن الحسین بن علیّ المسعودی اثبته فی کتاب مروج الذّهب و احمد بن سعید بن فرقد الجدّی ذکر روایته لهذا الحدیث الذّهبی فی المیزان و العسقلانی فی لسان المیزان و ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایّوب الطّبرانی ذکر روایته هذا الحدیث ولیّ اللّه السّهالی فی مرآة المؤمنین و ابو محمّد عبد اللّه بن محمّد بن عثمان الواسطی المعروف بابن السقا ذکر روایته لهذا الحدیث ابن المغازلی فی کتاب المناقب و الذّهبی فی تذکرة الحفّاظ و ابو اللّیث نصر بن محمّد السّمر قندی رواه فی المجالس و ابو حفص عمر بن احمد الواعظ الشاهینی المعروف بابن شاهین رواه فی جزء من حدیثه و ذکر روایته ابن المغازلی فی کتاب المناقب و ابو الحسن علیّ بن عمر بن احمد الدّار قطنی اثبته فی کتاب العلل و ابو الحسن علی بن عمر بن محمّد بن الحسن بن شاذان بن ابراهیم بن اسحاق السّکریّ الحربیّ اخرجه فی اجزاء من حدیثه و ذکر روایته لهذا الحدیث المحبّ الطّبری فی الریاض النّضرة و ابو عبد اللّه عبید اللّه بن محمّد بن محمّد بن حمدان بن بطّة العکبری البطّی رواه فی کتاب الابانة و ابو بکر محمّد بن عمیر بن بکیر النّجّار رواه فی جزء له و ذکر روایته المحبّ الطّبریّ فی الرّیاض النّضرة و ذخائر العقبی و محمّد بن اسماعیل الامیر فی الرّوضة النّدیّة و ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه بن محمّد الضبّی النّیسابوری الحاکم المعروف بابن البیّع رواه فی المستدرک علی الصحیحین و فی کتاب له جمع فیه طرق هذا الحدیث و ابو سعه عبد الملک بن محمّد النّیسابوری الخرکوشی رواه فی شرف المصطفی و ابو بکر احمد بن موسی بن مردویه الاصبهانی رواه فی کتاب جمع فیه طرق هذا الحدیث و ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الاصبهانی رواه فی حلیة الاولیاء و فی کتاب الطّیر و ابو طاهر محمّد بن احمد بن حمدان الخراسانی رواه فی کتاب طرق حدیث الطّیر و احمد بن مظفر بن احمد العطّار الفقیه الشافعی ذکر روایته لهذا الخبر ابن المغازلی فی کتاب المناقب و ابو بکر احمد بن الحسین بن علی البیهقی ذکر روایته لهذا الحدیث ابو المؤیّد الخوارزمی فی کتاب المناقب و محمّد بن احمد بن سهل النّحوی المعروف بابن بشران ذکر روایته هذا الحدیث ابن المغازلی فی کتاب المناقب و ابو عمر یوسف بن عبد اللّه المعروف بابن عبد البرّ النّمری القرطبی رواه فی کتاب بهجة المجالس و ابو بکر احمد بن علی بن ثابت الخطیب البغدادی رواه فی تاریخ بغداد و ابو الحسن علیّ بن محمّد بن الطّیّب الجلاّبیّ المعروف بابن المغازلی رواه فی کتاب المناقب و ابو المظفّر منصور بن محمّد السّمعانی رواه فی فضائل الصّحابة و محیی السّنة ابو محمّد الحسین بن مسعود بن الفرّاء البغوی رواه فی المصابیح و ابو الحسن رزین بن معاویة العبدری

ص:5

رواه فی کتاب الجمع بین الصّحاح السّتّة و محمّد بن علیّ بن ابراهیم النّطنزی رواه فی کتاب الخصائص و ابو المؤیّد موفّق بن احمد المعروف باخطب خوارزمی رواه فی کتاب المناقب و عمر بن محمّد بن خضر الاردبیلی المعروف بملاّ رواه فی وسیلة المتعبدین و ابو القاسم علیّ بن الحسن بن هبة اللّه المعروف بابن عساکر رواه فی تاریخه و ابو السّعادات مبارک بن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم المعروف بابن الاثیر الجزری رواه فی جامع الاصول و ابو الحسن علیّ بن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم المعروف بابن الاثیر الجزری رواه فی کتاب اسد الغابة فی معرفة الصّحابة و ابو عبد اللّه محمّد بن محمود بن الحسن بن هبة اللّه المعروف بابن النّجّار رواه فی تاریخه و ابو سالم محمّد بن طلحة القرشی النّصیبیّ آورده فی مطالب السؤل فی مناقب آل الرّسول و شمس الدّین ابو المظفّر یوسف بن قزعلی الحنفی سبط ابن الجوزی آورده فی کتاب تذکرة خواصّ الامّة فی معرفة الائمّة و ابو عبد اللّه محمّد بن یوسف بن محمّد الکنجی الشّافعی رواه فی کتابة الطالب فی مناقب امیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب و محبّ الدّین احمد بن عبد اللّه بن محمّد الطّبریّ الشّافعی المکیّ اثبته فی کتابه الرّیاض النّضرة فی فضائل العشرة و ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی و ابراهیم بن محمّد بن المؤیّد بن عبد اللّه بن علیّ بن محمّد بن حمویه الحموینی رواه فی فرائد السّمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السّبطین و فخر الدّین الهانسوی اثبته فی دستور الحقائق و ولیّ الدّین ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه التّبریزی الخطیب رواه فی مشکاة المصابیح و ابو الحجّاج یوسف بن عبد الرّحمن بن یوسف المزّی رواه فی تحفة الاشراف بمعرفة الاطراف و شمس الدّین ابو عبد اللّه محمّد بن احمد الذّهبی ذکره فی تذکرة الحفّاظ و میزان الاعتدال و رواه فی مصنّف جمع فیه طرق هذا الحدیث و محمّد بن یوسف الزّرندی رواه فی نظم درر السّمطین فی فضائل المصطفی و المرتضی و البتول و السّبطین و معارج الوصول الی معرفة فضل آل الرّسول و شهاب الدّین احمد رواه فی توضیح الدلائل علی ترجیح الفضائل و شهاب الدّین بن شمس الدّین بن عمر الزّاولی الدّولتابادی الملقّب بملک العلماء ذکره فی هدایة السّعداء و احمد بن علیّ بن محمّد المعروف بابن حجر العسقلانی اثبته فی لسان المیزان و علیّ بن محمّد بن احمد المعروف بابن الصّبّاغ المالکی رواه فی الفصول المهمّة فی معرفة الائمّة و حسین بن معین الدّین البزدی المیبذی ذکره فی الفواتح و عبد اللّه بن محمّد المطیری رواه

ص:6

فی الرّیاض الزّاهرة فی فضل آل بیت النّبی و عترته الطّاهرة و احمد بن محمّد الحافیّ الحسینی الشافعی ذکره فی کتاب التّبر المذاب فی بیان ترتیب الاصحاب و عبد الرحمن بن عبد السّلام بن عبد الرّحمن بن عثمان الصّفوری اثبته فی نزهة المجالس و منتخب النّفائس و فضل اللّه بن روزبهان بن فضل اللّه الخنجی الشیرازی اثبته فی کتابه الباطل و عبد الرّحمن بن أبی بکر السّیوطی المعروف بجلال الدّین رواه فی جمع الجوامع و احمد بن محمّد بن علیّ بن حجر الهیثمی المکّی ذکره فی المنح المکیّة و علی بن حسام الدّین بن عبد الملک المتّقی رواه فی کنز العمّال و عبّاس الشّهیر بمیرزا مخدوم بن معین الدّین الحسنی الحسینی الشّریف الجرجانی ثمّ الشّیرازی آورده فی نواقض الروافض و ابراهیم بن عبد اللّه الوصّابی الیمنی الشّافعی رواه فی الاکتفاء فی فضل الاربعة الخلفاء و عطاء اللّه بن فضل اللّه الشّیرازیّ المعروف بجمال الدّین المحدث رواه فی الاربعین و شیخ بن علی بن محمّد بن عبد اللّه بن علوی بن أبی بکر بن جعفر بن محمّد بن علی بن محمّد بن احمد الجعفری اثبته فی کنز البراهین الکسبیّة و ابو مهدی عیسی بن محمّد الثّعالبی ذکره فی مقالید الاسانید نقلا عن الذّهبی و حسام الدّین بن محمّد بایزید السّهار نفوری اثبته فی مرافض الرّوافض و المیرزا محمّد بن معتمد خان البدخشانی نقله فی مفتاح النجا عن التّرمذی و محمّد صدر عالم سبط الشیخ أبی الرّضا نقله فی معارج العلی عن التّرمذی و ولیّ اللّه احمد بن عبد الرّحیم العمری و اله المخاطب اثبته فی قرّة العینین و ذکره فی ازالة الخفا و محمّد بن اسماعیل بن صلاح الأمیر الیمانیّ الصنعانی اثبته فی الرّوضة الندیّة و المولوی مبین بن محبّ اللّه بن ملا احمد عبد الحق السّهالیّ اللکهنوی رواه فی وسیلة النجاة و عبد العزیز بن ولیّ اللّه العمری نزیل دهلی الّذی هو مخاطبنا الجلیل ذکره فی الرّسالة الّتی موضوعها بیان عقیدة والده و اثبته فی بستان المحدّثین و فی فتاویه بجواب بعض السّائلین و محمّد بن اسماعیل بن عبد الغنی العمری ابن اخ ذاک الفاضل النّبیل آورده فی منصب الامامة و المولوی حسن علی المحدّث نقله فی تفریح الاحباب عن الترمذی و نور الدّین السّلیمانی نزیل رامفور رواه فی الدّرّ الیتیم و المولوی ولیّ اللّه بن حبیب اللّه بن محبّ اللّه السّهالی اللکهنوی رواه فی مرآة المؤمنین و سلیمان بن ابراهیم بن محمّد بن ابراهیم بن محمّد الحسنیّ البلخی القندوزی رواه فی ینابیع المودّة و من هنا ظهر انّ حدیث الطّائر قد رواه الائمة الثّقات و خرّجه الاطواد الاثبات و اقبل علیه العلماء الماهرون

ص:7

و رکن إلیه الحذّاق العارفون و تمسّک به الجهابذة الناقدون و تشبث به الکلمة البارعون و اثبته المحنکون الّذین لا یشقّ لهم غبار و لا یدانی؟ ؟ ؟ لهم فی آثار و لا یغمز لهم قناتهم و لا یرضّ صفاتهم و لا یوهن شانهم و لا یزعزع ارکانهم قد اصفقت کلمات السنیة علی عظمة اقدارهم و نباهة اخطارهم فمن خالفهم فقد بالغ فی القحة و الجلاعة و مخالفة اهل النّقد و البراعة و شقاق اعلام السّنّة و الجماعة و عناد اساطین الصّناعة و معازّة ائمّة الفضل و السّبر و الاختبار و مناواة المحرزین قصب السّبق فی فنّ الآثار و المروق من اطاعة الخذّاق فی علم الاخبار و خلع ربقة الدّین من عنقه بالرّدّ و الانکار و الطّ ما هو واضح کالشّمس فی رابعة النّهار او کالصّبح فی الاسفار

حسام الدین المتّقی و عطا و اللّه بن فضل اللّه الشیرازی المعروف بجمال الدین المحدث و باید که ما اولا عبارت والد ماجد مخاطب متضمن تصریح اسمای آن شیوخ سبعه و کیفیت اتصال سند او بایشان و بجا آوردن حضرت او حمد الهی را برین اتصال ذکر کنیم و بعد از ان هر گاه بودن حضرات مذکورین از مشایخ تمامی شیوخ سبعه یا بعضی از ان ثابت می کنیم بودن ایشان از مشایخ اجازه والد مخاطب به بداهت ظاهر خواهد شد قال ولیّ اللّه والد المخاطب فی الارشاد فصل قد اتّصل سندی و الحمد للّه بسبعة من المشایخ الجلّة الکرام الائمّة القادة الاعلام من المشهورین بالحرمین المحترمین المجمع علی فضلهم من بین الخافقین الشیخ محمّد بن العلاء البابلی و الشیخ عیسی المغربی الجعفری و الشیخ محمّد بن محمّد بن سلیمان الرّدانی المغربی و الشیخ ابراهیم بن الحسن الکردی المدنی و الشیخ حسن بن علی العجیمی المکی و الشیخ احمد بن محمّد النّخل المکّی و الشیخ عبد اللّه بن سالم البصری ثمّ المکّی و لکل واحد منهم رسالة جمع هو فیها او جمع له فیها اسانیده المتنوّعة فی علوم شتّی امّا البابلی فاجازنی بجمیع ما فی منتخب الاسانید الذی جمعه الشیخ عیسی له شیخنا الثقة الامین ابو طاهر محمّد بن ابراهیم الکردی عن ابیه و عن مشایخه الثلثة الذین سردنا أسماءهم بعد ابیه کلّهم عن البابلی و امّا الشّیخ عیسی فناولنی مقالید الاسانید تالیفه شیخنا ابو طاهر و اجازنی جمیع ما فیه ابو طاهر عن الاربعة المذکورین عنه امّا ابن سلیمان فاجازنی بجمیع ما فی صلة الخلف تالیفه شیخنا ابو طاهر مشافهة عن المصنّف مکاتبه و اجازنی بجمیع ما فیه ولده محمّد وفد اللّه عنه و اجازنی بجمیعه السّیّد عمر ابن بنت الشیخ عبد اللّه بن سالم عن جدّه عنه و امّا الکردیّ فاخبرنی بجمیع الامم تالیفه سماعا علیه ابو طاهر بقراءته علی ابیه المذکور و امّا العجیمیّ فالّف الشیخ تاج الدّین الدّهان رسالة بسط فیها اسانیده اجازنی بجمیع ما رواه العجیمی ابو طاهر عنه و کان ابو طاهر قاری دروسه و اخصّ تلامذته و قرأ علیه السنة بکمالها ح سمعت من الشیخ تاج الدّین القلعی الحنفی مفتی مکّة اوائل السّتّة و شیئا من مسند الدّارمی و مؤطّا محمّد و آثاره و اجازنی بسائرها و بجمیع ما تصحّ له روایته عن العجیمی امّا النّخلیّ فله رسالة جمع فیها اسانیده اجازنی بها ابو طاهر عنه ح ناولنیها الشّیخ عبد الرحمن النّخل ابن الشیخ احمد المذکور و اجازنی بها عن ابیه و امّا البصری فالّف ولده الشیخ سالم رسالة اجازنی بها و بجمیع ما تصحّ له روایته السّیّد عمر عن جدّه الشیخ عبد اللّه المذکور و سمعت عنه اوائل الکتب اجازنی ابو طاهر عنه و قد سمع منه

ص:9

ابو طاهر مسند الامام احمد بکماله عند قبر النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم و قرأ علیه سمائل الترمذی بکماله الاّ حدیث سمر النّساء فانه سمعه منه امّا ابو حنیفه پس او از مشایخ اجازه ابراهیم بن الحسن الکردی الکورانی که یکی از مشایخ سبعه مذکورینست می باشد کردی در کتاب الامم لایقاظ الهمم که در ان اسانید خود جمع فرموده گفته مسند الامام أبی حنیفة رضی اللّه عنه للحسین بن محمّد بن خسرو البلخی بالسّنة الی الفخر بن البخاری عن أبی طاهر برکات بن ابراهیم الخشوعی الدمشقی عن مؤلفه امّا امام احمد بن حنبل پس او از مشایخ اجازه ابو مهدی عیسی بن محمد الثعالبی الجعفری المالکی المغربی که از مشایخ سبعه مذکورینست می باشد چنانچه ابو مهدی مذکور در مقالید الاسانید در مرویات خود از شیخ نور الدین علی بن زین العابدین محمد بن زین الدین عبد الرحمن الاجهوری که مدائح جمیله و مناقب جزیله او باین عبارت رشیقه در مقالید ذکر کرده و منهم الامام الاوحد و الهمام الجهیذ المفرد علم الارشاد الموطا المنهاج و عیلم الاهتداع المتلاطم الامواج و المحصل من منتقی العرفان منتهی السؤل و الامل و الحائز من تمهید مقدّمات الاتقان الشامل و الاکمل و الباذل لطلاب الافادات من مدون التهذیب موائد التوضیح و البیان و الناشر لهم من ذخیرة التنقیح و معونة التلقین الطراز المعلم بجواهر التّبیان علامة العصر باعتراف الموالف و المخالف و انسان عین المصر بوفاق عین المضاد و للساعف و ناظورة دیوان المعارف فی فکّ رموزها و ازاحة اشکالها و الواقف من مقاصد مواقفها و مواقف مقاصدها علی عین الاصابة من نتائج اشکالها شیخ المشایخ الائمّة الاعلام و الآیة المأثورة باقلام الالسنة و السنة الاقلام ملحق الاصاغر بالاکابر و وارث اعلاق السّیادة کابرا عن کابر مسند الدنیا علی الاطلاق و برکة الوقت المنتجع إلیها من اعماق الآفاق ابو الارشاد نور الدّین علی ابن الامام الفقیه النّظّار المشاق المحدث المسند أبی عبد اللّه زین العابدین محمّد بن الامام الکبیر العلاّمة الشهیر خاتمة الفقهاء المحققین و حامل رایة المذهب علی کاهل التحقیق و التّبیین الحائز من فریضة الاثر اوفر نصیب و الضّارب فی سائر الفنون الاسلامیة بسهم مصیب أبی محمّد زین الدّین عبد الرحمن الاجهوری بضمّ الهمزة و سکون الجیم و ضمّ الهاء نسبة الی قریة من ریف مصر القاهری سقی اللّه بغوارق الرحمة ثراه و اجزل فی فرادیس الجنان قراه ولد رحمه اللّه بتصر سنة خمس و سبعین و تسعمائة و نشأ بها علی الاشتغال و الملازمة و الحرص علی طلب العلم حفظا للمتون و تفهّما فیها و تقییدا للفوائد و وقوفا علی الغرائب

ص:10

و بکر للسّماع علی شیوخ الوقت و الاستجازة منهم ممّن لهم علوّ الاسناد کالشمس العلامة محمّد بن احمد الرملی الشافعی و الحافظ نور الدّین علی بن أبی بکر القرافی الشافعی و البرهان ابراهیم بن عبد الرحمن بن علی بن أبی بکر العلقمیّ الشافعی و العلاّمة شمس الدّین محمّد بن محمّد بن احمد الفیشی بفاء مکسورة بعدها مثناة تحتیّة فشین معجمة المالکی و امام المالکیة فی عصره الجامع بین العلم و العمل شمس الدّین بن سلامة البنوفری و قاضی المالکیة بدر الدّین محمّد بن یحیی بن عمر القرافی المالکی و المسند الکبیر سراج الدین عمر بن الجائی بهمزة مضمومة و لام ساکنة الحنفی و العلاّمة المسند أبی محمّد بدر الدّین حسین الکرخی الحنفی و علامة المحقّق الشیخ صالح البلقینی الشافعی و علاّمة التحقیق و شیخ الفنون العقلیّة الشهاب احمد بن قاسم العبادی الشافعی و تفقّه بالبنوفری و البدر القرافی و الشیخ کریم الدّین البرموی و الشیخ عثمان الغربی فی آخرین و جدّ و برع فی الفنون فقها و عربیّة و اصلین و بلاغة و منطقا و غیرها و درس و أفتی و صنّف و الّف و شرح و قیّد و نظم النّظائر و نثر الجواهر و طار صیته و عمر ارجاء المعمور ذکره و نفع اللّه به طبقة بعد طبقة من سائر المذاهب و انتهب إلیه ریاسة مذهب مالک علی الاطلاق و عمر حتّی صار العلم المفرد فی علوّ الاسناد و رحل الناس إلیه من سائر الآفاق للاخذ عنه فالحق الاحفاد بالاجداد و طوّق النّازل فضیلة علوّ الاسناد هذا مع ماله من متانة الدّین و کمال النزاهة و وثاقة التّعفّف و رصانة الصّیانة و سعة البال و حسن الخلق و لین الجانب و مزید الاحتمال و سلامة الصّدر و نهایة التّواضع مع الکبیر و الصّغیر و الجلیل و الحقیر الی غیر ذلک من اوصافه الحسنة و شمائله المستحسنة و صیب آخرا فی بصره بسبب غریب و هو انّ بعض الطّلبة ممّن أراد اللّه به شرّا کان یحضر مجلس الشیخ و کان ممّن له سمة الصّلاح فی ظاهر حاله فاتفق ان تزوج بنته و وقع بینه و بین اهله مشاجرة فطلّقها ثلاثة ثم ادرکه النّدم فاستفتی الشیخ فافتاه بانّها لا تحلّ له الا بعد زوج فتوعّده بانّه یقتله ان لم یردها له فلم یکترث الشیخ بکلامه فترک الشیخ یوما حتی جلس للتّدریس علی عادته فجاء و تحته سیف فاستلّه فضرب الشیخ علی راسه فقام إلیه اهل الحلقة و من حضرهم من اهل الجامع فناولوه یمینا و شمالا بالثّیاب و النّعال حتی حالوا بینه و بین الشیخ و قد شجه فی راسه و ما زالوا به حتّی قتلوه دوسا بالارجل و ضربا بالایدی و النّعال و العصیّ و غیر ذلک و رفع الشیخ لداره فاثرت تلک الشجاج

ص:11

فی بصره و لا حول و لا قوّة الاّ باللّه رحلت إلیه سنة اربع و ستّین و الف فلازمته مدة سنتین الاّ کسرا اخذت عنه فی الفقه و الحدیث و العربیّة و غیر ذلک و رویت عنه عدة جوامع و مسانید و اجزاء و اربعینیّات یاتی انشاء اللّه تفصیلها و سمعت من لفظه الحدیث المسلسل بالاولیة و المسلسل بسورة الصف و لقننی الذکر و أجاز لی غیر مرّة کلّ ما یجوز له و عنه روایته و له التّصانیف العدیدة المحکمة المفیدة منها شروحه الثلثة علی مختصر الخلیل کبیر فی اثنی عشر مجلد او وسط فی خمسة و صغیر فی مجلّدین و حاشیة علی شرح التتائی للرّسالة و شرح عقیدة الرسالة و شرح الفیة السّیرة للزّین العراقی و مجلد لطیف فی المعراج و شرح الفیّة النحو لابن مالک و لم یخرجه من المسودّة و شرح التّهذیب لسعد الدّین التّفتازانی فی المنطق و حاشیة علی شرح النّخبة لابن حجر و منسک صغیر و جزء فی مسئلة الدّخان و کتابة علی الشّمائل لم تخرج من المسودّة و عقیدة منظومة و غیر ذلک من فرائد افاداته و موائد امداداته تو فی رحمه اللّه سنة ستّ و ستّین و الف عن نیف و تسعین سنة می فرماید مسند الامام احمد بن حنبل قال الحافظ ابن حجر و فیه زیادات ولده عبد اللّه و شیء یسیر من زیادات أبی بکر القطیعی الراوی عن عبد اللّه و هو یشتمل علی ثمانیة عشر مسندا مسند العشرة و ما معه و مسند اهل البیت و مسند ابن مسعود و مسند ابن عمر و مسند عبد اللّه بن عمرو بن العاصی و أبی رمثة و مسند العبّاس و بنیه و مسند عبد اللّه عبّاس و مسند أبی هریرة و مسند انس و مسند أبی سعید و مسند جابر و مسند المکیّین و مسند المدنیین و مسند الکوفیین و مسند البصریین و مسند الشامیین و مسند الانصار و مسند عائشة و مسند النساء انتهی و هی مشتملة علی مائة جزء و اثنین و سبعین جزء بتجزیة الحسن بن علی المذهب الرّازی عن القطیعی قال الحافظ ابن حجر و کان الامام احمد رحمه اللّه لمّا جمع هذا المسند لم یرتب اسانید المقلین فرتّبها ولده عبد اللّه فوقع فیه اغفال کثیر من جعل المدنی فی الشامی و نحو ذلک و رتّبه بعض الحفاظ الاصبهانیین علی الابواب و لم اقف علیه و رتّبه من اهل عصرنا الحافظ ناصر الدّین بن زریق علی الابواب و اظنّه عدم فی الکائنة العظمی بدمشق انتهی و رتبه بعض من تاخّر عنه ایضا فی ما بلغنی و رتّبه علی حروف المعجم فی اسماء المقلین الحافظ ابو بکر بن المحبّ و رتّب الاحادیث الزائدة فیه علی الکتب الستّة شیخنا الحافظ ابو الحسن الهیتمی و عملت انا اطراف المسند کلّه فی مجلّدین انتهی قرأت

ص:12

علیه ما انتخبته من مسند العشرة من مسند واحد منهم رضی اللّه عنهم و اجاز لی سائره باجازته من الرّملی عن زکریّا و اجازته من العلقمی عن السّنباطی قال هو و زکریّا اخبرنا الحافظ ابو الفضل بن حجر قال قرأته کلّه علی أبی المعالی عبد اللّه بن عمر الازهری المسعودی فی ثلثة و خمسین مجلسا لسماعه لجمیعه سوی فوت علی أبی العبّاس احمد بن محمّد بن عمر الحلبی بسماعه لما قرئ علیه علی النّجیب أبی الفرج عبد اللّطیف بن عبد المنعم بن علی بن نصر الحرانی قال اخبرنا بجمیعه ابو محمّد عبد اللّه بن احمد بن أبی المجد الحربی ح قال زکریّا و السّنباطی و اخبرنا عالیا ابو محمّد عبد الرّحیم بن الفرات عن أبی العبّاس احمد بن محمّد بن الجوخی ح و باجازته من الثلثة مع العلقمی ایضا عن الحافظ أبی الفضل السّیوطی بقراءته لنحو الثلث علی التقی الشمنی و اجازته لسائره بسماعه لجمیعه علی الجمال عبد اللّه بن علی الکنانی الحنبلی عن أبی الحسن علیّ بن احمد العرضی قال هو و ابن الجوخی اخبرتنا به أمّ احمد زینب بنت مکّی بن علی بن کامل الحرانیة سماعا ح قال ابو الفضل السّیوطی و اخبرنی به عالیا المسند محمّد بن مقبل عن الصّلاح بن أبی عمر المقدسی عن الفخر بن البخاری قال هو و زینب بنت مکّی اخبرنا ابو علی حنبل بن عبد اللّه بن الفرج الرّصافی قال هو و ابو محمّد الحربی اخبرنا ابو القاسم هبة اللّه بن محمّد بن عبد الواحد بن الحصین الشّیبانی قال اخبرنا ابو علی الحسن بن علی التّمیمی المذهب الواعظ قال اخبرنا ابو بکر احمد بن جعفر بن حمدان القطیعی قال اخبرنا ابو عبد الرحمن عبد اللّه بن احمد بن حنبل قال حدّثنی أبی ح قال الجلال السّیوطی و بالسّند الی ابن البخاری عن أبی الیمن الکندی عن أبی بکر محمّد بن عبد الباقی الانصاری عن الحسن هو ابو محمّد بن علیّ الجوهری عن أبی بکر القطیعی عن عبد اللّه عن ابیه قال السّراج القزوینی نروی بهذا الإسناد جمیع مصنّفات الامام و مصنّفات ولده سماعا لبعضها و إجازة لسائرها من کل شیخ لمن روی عنه من المذکورین انتهی و نیز احمد از مشایخ اجازه ابراهیم کردیست چنانچه او در رساله امم لایقاظ الهمم گفته مسند الامام احمد بن محمّد بن حنبل الشّیبانی رضی اللّه عنه و شکر سعیه سمعت طرفا منه علی شیخنا الامام صفی الدّین احمد روّح اللّه روحه بسنده السّابق الی الفخر بن البخاری انا ابو علی حنبل بن عبد اللّه بن الفرج المکبر انا ابو القاسم هبة اللّه بن محمّد بن عبد الواحد بن الحصین انا ابو علی الحسن بن علی التمیمی المذهب الواعظ انا ابو بکر احمد بن جعفر القطیعی ثنا عبد اللّه بن الامام احمد ثنی أبی و نیز احمد بن حنبل از مشایخ شیخ ابو البقاء حسن بن علی العجیمیست که او هم از مشایخ سبعه مذکورین می باشد چنانچه تاج الدین دهّان مکی حنفی در کتاب خود که موسوم ساخته آن را

ص:13

بکفایة المتطلع لما ظهر و خفی من غالب مرویات شیخنا العلامة الحسن بن علی العجیمی الحنفی گفته مسند الامام الرّبّانی أبی عبد اللّه احمد بن حنبل الشّیبانی رضی اللّه عنه و فیه من زیادات ولده عبد اللّه و شیء نزیر من زیادات أبی بکر القطیعی الرّاوی عن عبد اللّه رحمهما اللّه تعالی أخبر به عن حافظ وقته محمّد بن علاء الدّین البابلی عن المعمر محمّد حجازی الشعرانی عن المعمر محمّد بن ارکماس عن الحافظ شهاب الدّین احمد بن حجر العسقلانی قال قرأته من اوّله الی آخره فی ثلثة و خمسین مجلسا علی الشیخ المسند الکبیر أبی المعالی عبد اللّه بن عمر بن علی بن مبارک الهندی الاصل نزیل القاهرة الازهری المسعودی بسماعه لجمیعه سوی مواضع منه علی أبی العبّاس احمد بن محمّد بن عمر بن أبی الفرج الحلبی المعروف بحفنجله بفتح المهملة و الفاء و سکون النّون بعدها جیم ثمّ لام خفیفة بسماعه لما قرأ علیه سوی مسند أبی سعید فبالاجازة علی النّجیب أبی الفرج عبد اللّطیف بن عبد المنعم بن علی بن نصر الحرانی الاصل نزیل القاهرة قال اخبرنا بجمیعه ابو محمّد عبد اللّه بن احمد بن أبی المجد الحزنی و ببعضه ابو طاهر المبارک بن المعطوش قالا انبانا ابو القاسم هبة اللّه بن محمّد بن عبد الواحد بن الحصین قال اخبرنا ابو علی الحسن بن علی التّمیمی المذهب الواعظ قال اخبرنا ابو بکر احمد بن جعفر بن حمدان بن مالک القطیعی قال اخبرنا عبد اللّه بن الامام احمد بن محمّد بن حنبل قال اخبرنی أبی و غیره کما بیّن فیه قال الحافظ ابن حجر و ذکر ابو بکر بن نقطة انّ القطعی فانه علی عبد اللّه بن الامام احمد بن حنبل خمسة اوراق من مسند عبد اللّه بن مسعود فرواها عنه بالاجازة و انّ ابا علی المذهب فانه علی القطیعی مسند عوف بن مالک و فضالة بن عبید و ذکر بعض الحفّاظ انّه فانه علی القطیعی ایضا خمسة و ثلثون حدیثا من حدیث جابر ثمّ قال الحافظ و بسماع شیخنا المسند العشرة و ما معه و بمسند اهل البیت علی أبی نعیم احمد بن الحافظ تقی الدّین عبید الاشعری و ابراهیم بن عبد الصّمد التزمنتی قال الاول اخبرنا النّجیب بسنده و قال التزمنتی سماعا لجمیعه علی عبد الرحیم بن یوسف بن یحیی بن خطیب المزّة و لبعضه علی غازی بن أبی الفضل الحلاّوی قالا اخبرنا ابو علی حنبل بن عبد اللّه الرّصافی فی المکبر قال اخبرنا ابن الحصین و بسماعه لمسند اهل البیت خاصّة علی علیک بن عبد اللّه الحرنداری و أبی العبّاس احمد بن أبی بکر الزّبیری و بدر الدّین محمّد بن احمد بن خالد الفارقی و عزّ الدّین محمّد بن محمّد بن عبد الحق بن الرّصّاص و محمّد بن عالی بن نجم الدمیاطی و بهاء؟ ؟ ؟ الدّین محمّد بن محمّد بن حمویه الضّریر و فتح الدّین محمّد بن أبی الفتح محمّد بن

ص:14

محمّد القلانسی بسماع علیک من العز عبد العزیز بن عبد المنعم الحرانی باجازته من أبی محمّد بن أبی المجد بسنده و بسماع الباقین من ابن خطیب المزّة سوی ابن حمویه و القلانسی فبالاجازة ح و اخبر به عالیا عن الامام صفی الدّین احمد القشاشی و المسند برهان الدّین ابراهیم المیمونی کلاهما عن الشّمس محمّد بن احمد الرّملی عن القاضی زکریا بن محمّد الانصاری عن محمّد بن مقبل عن الصّلاح محمّد بن احمد بن أبی عمر عن الفخر علی بن احمد بن البخاری عن أبی الیمن یزید بن الحسن الکندی عن أبی بکر محمّد بن عبد الباقی الانصاری عن الحسن بن علی الجوهری عن القطیعی و نیز احمد از مشایخ اجازه شیخ عبد اللّه بن سالم بصری که او هم از مشایخ سبعه مذکورینست می باشد چنانچه سالم بصری در امدادی بمعرفة علو الاسناد که در ان مرویات والد خود عبد اللّه بن سالم بصری جمع نموده گفته و امّا مسند الامام احمد بن حنبل فیرویه الشیخ الوالد عن البابلی عن علی بن محیی الزّیادی عن الشهاب احمد بن محمّد الرملی عن الشّمس محمّد بن عبد الرّحمن السّخاوی عن العزّ عبد الرّحیم بن محمّد الحنفی عن أبی العبّاس احمد بن محمّد الجوخی عن أمّ احمد زینب بنت مکّی الحرانیّة عن أبی علی حنبل بن عبد اللّه بن الفرج الرصافی عن أبی القاسم هبة اللّه بن محمّد بن عبد الواحد الشّیبانی عن أبی علی الحسن بن علی التّمیمی عن أبی بکر احمد بن جعفر بن حمدان القطیعی عن أبی عبد الرّحمن عبد اللّه بن الامام احمد بن حنبل امّا ترندی صاحب جامع صحیح پس او هم از مشایخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست چنانچه ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات خود از شیخ علی بن عبد الواحد السجلماسی که مدائح جمیله و مفاخر جزیله او باین عبارت رشیقه ذکر نموده انّ اوّل من غمرتنی عوائد افاداته و عمّتنی موائد امداداته و حلّی جسدی العاطل بفوائد علومه و اجبی ربعی الماحل بدوافق فهومه و جلیّ حنادس شکوکی بانوار عرفانه و هدی حیران افکاری بواضح بیانه و تبیانه و فتح لی بحسن القائه مغالق الفروع و الاصول و قیّد لی بجیّد املائه شوارد المنقول و المعقول و عادت علیّ برکته ظاهرا و باطنا و شملتنی لحظاته ظاعنا و قاطنا سیّدی و مولای الامام الشّهیر الصّدر الکبیر خاتمة الحفاظ الاعلام و واسطة قلادة ائمّة الاسلام جامع تفاریق العلوم و محیی دارس المنثور منها و المنظوم و مشیّد ما نسجت علیه منها عناکب الانقطاع و مونس ما ذهبت بالقته منها وحشة المضاع و مستخرج دفائن کنوزها من خبایاها و موضح دقائق رموزها من قضایاها العلاّمة النّقّاد جهبذ اهل الرّوایة و الاسناد بغیة الدالج و السّاری و نهایة رغبة الرّوایة و القاری سیّدی

ص:15

و مولای ابو الصّلاح و ابو الحسن الشیخ علی بن عبد الواحد بن محمّد بن عبد اللّه بن عبد اللّه بن یحیی بن أبی یحیی بن احمد بن السّراج الانصاری السجلمارسی النّبعة الجزائری النّجعة طیّب اللّه بعوارف الحسنی تربته و اعلی فی فرادیس المقر الاسنی رتبته هکذا املی علیّ نسبه رضی اللّه فی إجازة کتبتها لبعض فضلاء اصحابه و رایت بخطّه قدّس اللّه روحه نسبه مرفوعا الی سعه بن عبادة الصّحابی سیّد الخزرج نشأ رحمه اللّه ببلدة سجلماسة علی الاشتغال فقرأ بها القرآن العظیم و عدة متون و ظهرت براعة حافظته ثم رحل الی فاس فادرک بها جلّة العلماء فاخذ عنهم بها فی فنون و خاض فی مفروض منها و مسنون حدیثا و تفسیر اوفقها و اصلین و عربیّة و بلاغة و منطقا و سیرا و تاریخا و ادبا و تقریضا و انشاء و غیر ذلک و نجمت تجابته و بهرت براعته و کان جلّ اخذه عن الثلثة الاعلام الجهابذة الفخام اولهم الاستاد الکبیر و نخبة الشّرف الخطیر السّیّد السّنّة ابو محمّد عفیف الدّین عبد اللّه بن علی بن ظاهر الحسنی السّجاماسی و ثانیهم العالم الولی بقیة السلف و برکة الخلف ابو عبد اللّه محمّد بن أبی بکر الدلائلی الصّهناجی اخذ عنه کما اخبرنی به الجامع الصحیح للبخاری نحو احدی عشرة مرة کلّها قراءة بحث و تحقیق و کشف و تدقیق جلّها سماع من لفظه مع شروحه و حواشیه فتح الباری و الکرمانیّ و القسطلانیّ و الزّکریّا و السّیوطی و الدّمامینی و الزّرکشی و المشارق فی غرائب الصحیحین و الموطی لیحیی و الکلاباذی فی تعریف الرّجال و الاستیعاب فی تعریف الصحاب و جمیع المسند الصّحیح لمسلم مع شروحه و الموطّا بشروحه منها المختار الجامع بین المنتقی و الاستذکار و الشّفاء بشروحه و تفاسیر کل من الواحدی و ابن عطیّة و الکشاف للزّمخشری مع حاشیة الطّیبی علیه و الغزنوی و ابن جزی و جواهر الحسان للثعالبی و البیضاوی و الجلالین و غیر ذلک و سمع علیه فی طریق القوم رسالة القشیری و لطائف المنن لابن عطاء اللّه و التّنویر و الحکم له و شرحها لابن عباد و مجد الدّنیا و الآخرة للسّهروردی و ثالث الائمّة الاکابر ذوی المناقب العلیّة و المآثر حافظ العصر ابو العبّاس شهاب الدّین احمد بن محمّد بن احمد المقریّ التلمسانی اخذ عنه الموطّا و الرّسالة بتقایید الجزولی و التّهذیب للبرذعی بتقیید أبی الحسن الصغیر و مختصر ابن الحاجب الفرعی و مختصر خلیل و الفیة ابن مالک و عقائد السّنوسی و البردة و شرحها لابن مرزوق و غیر ذلک و اجاز له کالاوّلین جمیع مرویّاته و مؤلّفاته و کتب خطّهم بذلک و کانت ملازمته للثانی اکثر ذکر لی انّه لازمه ثلاثا و عشرین سنة ثمّ توجّه

ص:16

بعد الاربعین نحو الدیار المشرقیّة لأداء فریضة الحجّ فادّی مفترضه و بلغ من اسنی المطالب غرضه و لقی بها اعلام الامّة و اساطین الائمة منهم عالم المعقولات و مذلّل ما تغاصی منها من المشکلات شهاب الدّین احمد بن محمّد بن علی الغنیمی الانصاری القاهری الحنفی کتب له إجازة بخطّه فی جمیع ماله من مرویّ و مؤلّف و منهم فارس التّفسیر و استاد الاتقان فیه و التحبیر شهاب الدّین احمد بن عبد الوارث البکری القاهریّ المالکی کتب له ایضا بخطّه إجازة فیما له من مرویّ و مؤلّف و منهم شیخنا علم الارشاد و من جمع اهل الرّوایة و الاسناد نور الدّین علی بن محمّد بن عبد الرحمن الاجهوری إجازة کالاوّلین بماله و غیر هؤلاء من الفحول الأعیان و فرسان الضّبط و الاتقان ثمّ عاد الی الجزائر و استقرّ بها لافادة العلم و نشر مطارفه و بذل تالده و طارفه الی ان وافاه الحمام المحتوم و بدّد شمل ذلک العقد المنظوم فانتقل الی رحمة اللّه تعالی مولاه شهیدا بالطّاعون اواخر شعبان سنة سبع و خمسین و الف و کان رحمه اللّه بالمکان المکین من الحرص علی العلم و الرّغبة فی نشره و الادمان علی تلاوة القرآن و التّواضع و الخشیة و سرعة الدّمعة و رقة القلب و الصبر و الاحتمال و قوّة الجاش فی اللّه تعالی و السّخاء و الایثار و الحنو علی الطلبة و الاشفاق علیهم و الحرص علی ایصال النّفع إلیهم مواظبا علی قیام اللّیل لا یوافیه آخر اللّیل الاّ و هو قائم بتهجّد کلّما مرّ بآیة تحذیر او تبشیر ردّدها و بکی و استغرق فی البکاء حتی یرحمه من یسمعه هذه حاله فی غالب لیالیه کثیر الزیارة للصّالحین الاحیاء و الاموات مبالغا فی محبّتهم و تعظیمهم کثیر الانتصار للفقراء المنتسبین للطّریق ناشرا لمحاسنهم معرضا عمّا سوی ذلک ملتمسا لهم احسن المخارج حسن التربیة لاصحابه متفقّدا لأحوالهم شدیدا لاعتنائهم لم یخلف بعده مثله و امّا حاله فی القاء العلوم و نشر مطارف المنثور منها و المنظوم فکان فارس میدانها و ناظورة دیوانها و مشکاة اضوائها و عارض انوائها و سهم اصابتها و طراز عصابتها قد تانّس به معقولها و مسموعها و قرّت به عینا اصولها و فروعها یجری علی طرف لسانه حدیثها و تفسیرها و ینقاد لقلم بیانه تنقیحها و تحریرها و طوع یدیه تواریخها و سیرها و نصب عینیه انشاؤها و خبرها کلّما اقرأ فنّا من الفنون ظنّ السّامع انّه لا یحسن غیره لازمته بتوفیق اللّه تعالی مدّة تزید علی عشر سنین ارتفع بها حضیضی الی اوج الکمال و انتظمت بما اولانی فی سلک الرّجال و ادخلنی علی عقائل المعرفة من باب الاعراب و متّعنی بالنّظر الی

ص:17

وجوهها المسفرة بعد ان کانت فی حجاب فشارکت ببرکة نظره المیمون فی فنون و کرعت من معین زلالها فی انهار و عیون اخذت عنه صحیح البخاری الی نحو الرّبع منه علی وجه من الدّرایة بدیع التزم الکلام فیه علی اسناده بتعریف رجاله من ذکر سیرهم و مناقبهم و موالیدهم و وفیاتهم و ما فی الاسناد من اللّطائف من کونه مکّیّا او مدنیّا او فیه روایة الاکابر عن الاصاغر او الصّحابی عن الصّحابی و نحو ذلک و علی متنه بتفسیر غریبه و بیان محلّ الاستدلال منه و مطابقته للترجمة و ما یحتاج إلیه من اعراب و تصریف و ما فیه من القواعد الاصولیّة و ما یبتنی علیها من الفروع و ذکر ما اخذ المذهب و ترجیح ما یقتضیه المقام منها و استنباط ما فیه من الفروع و الالماع بما فیه من الاشارات الصّوفیّة و غیر ذلک ممّا یبهر العقول و تقف عن السّباحة فی بحره اکابر الفحول کلّ ذلک بمراجعة شروحه و حواشیه من المشارق لعیاض و الکرمانی و ابن حجر العسقلانی و القسطلانی و الزّرکشی و الدّمامینی و البرماوی و السّنوسی و زروق و ابن غازی و سمعت علیه ایضا جمیع الصّحیح غیر مرّة علی طریق مختصر بین الدّرایة و الرّوایة من الاقتصار علی الکلام فیما لا بدّ منه من تفسیر غریب او بیان مطابقة الحدیث للترجمة او غیر هذا ممّا یحتاج إلیه و سمعت علیه طرفا من الشفاء للقاضی تفقها فیه بمراجعة شروحه التّلمسانی و الدلجی و الشمنی و غیرهم و اخذت عنه فی علوم الحدیث الفیة العراقی تفقها فیها و فی شرحیها للمصنّف و شیخ الاسلام زکریّا و فی الفقه مختصر ابن الخلیل تفقها فیه بمطالعة شروحه بهرام و التتآئی و الموات و ابن غازی و الخطاب و غیرهم و الرّسالة الی نحو النّصف منها تفقها فیها کذلک بمراجعة شروحها الجزولی و أبی الحسن و غیرهما و نبذة من تحفة ابن عاصم فی مسائل القضاء و فی اصول الفقه جمیع جمع الجوامع للسّبکی مرّتین قراءة بحث و تحقیق بمطالعة شروحه للولی العراقی و الجلال المحلی و الکورانی و غیرهم و طرفا من اصول ابن الحاجب مع نبذة صالحة من شرحه للعقبانی و شرحه للقاضی العضد و حاشیة المحقّق التّفتازانی علیه و غیر ذلک و فی اصول الدّین أمّ البراهین شرحها من قوله و یجمع معانی هذه العقائد کلها قول لا إِلهَ إِلاَّ اَللّهُ الی آخره و جمیع المقدّمات بشرحها و طرفا من الکبری جمیعها للامام المحقق السّنوسی و طرفا من المصباح اختصار الطّوالع للبیضاوی و فی النّحو الالفیة لجمال الدّین بن مالک سماعا من لفظه من اوّلها الی ترجمة الکلام و ما یتالّف منه مع الالماع

ص:18

بلطائف نکت و ابحاث و مذاکرة اکثر ابیاتها و اللامیّة له من اوّلها الی باب ابنیة الفعل المجرّد و تصاریفه و فی فن البلاغة جمیع تلخیص المفتاح للقزوینی بشرحه المختصر للسعه التفتازانی قراءة بحث و تدقیق و فی المنطق جمیع الجمل للخونجی مرتین بمراجعة شروحه الشریف التّلمسانی و ابن مزروق الحفید و ابن الخطیب القسطنطینی و جمیع المختصر للسّنوسی و من ایساغوجی من القیاس الی آخره و من البردة من اولها الی قوله نبیّنا الامر النّاهی و کان یاتی فیها بالعجائب و الغرائب و ربّما تمرّ علیه الایّام فی البیت الواحد منها بمراجعة شرحها لابن مرزوق الحفید و غیره و فی التّصوّف المباحث الاصلیة نظم ابن البنّاء فی آداب السّلوک بشرحها للشیخ زروق و طرفا من الحکم لابن عطاء اللّه و السّینیّة نظم ابن بادیس فی کرامات الاولیاء بشرحها لابن الحاج البیدری و فی الرّسم نظم الخرّاز المسمّی بمورد الظمآن الی قوله و القول فیما سلبوا الیاء بکسرة ما قبلها اکتفاء و التزم لنا رحمه اللّه حین قرأته ایراد سورة من قصار المفصّل فسأل لنا اوّلا عن رسمها بما تقتضیه قواعد الرّسم ثمّ عن ضبطها کذلک ثمّ عن اعرابها و کلّ ذلک تمرین للطّالب و تشحیذ لذهنه و فی علم القراءة طرفا من الشاطبیّة و الدّرر اللّوامع و فی الادب المقامات للحریری من اوّلها الی تمام احدی عشرة مقامة بشرحها للشریشی و فی التّاریخ طرفا من تاریخ ابن خلدون و فی العروض طرفا من الخزرجیّة مذاکرة و سمعت من لفظه غیر مرّة جمیع الاحزاب الثلثة الحزب الکبیر و حزب البحر کلاهما للقطب الغوث سیّدی أبی الحسن الشاذلی و حزب الحفظ للامام محیی الدّین النّووی و امرنی بقراءتها و اخذت عنه من مؤلّفاته جمیع نظم السّیرة النّبویّة له تفقّها و استیعابا لجمیع قضایاها و کان یاتی فی تقریرها بالعجب العجاب و الکثیر من منظومته جامعة الاسرار فی قواعد الاسلام الخمس و غیر ذلک و له رحمه اللّه مؤلفات کثیرة غالبها نظم غیر ما تقدّم شرح التّحفة لابن عاصم و تقیید علی مختصر خلیل لم یکمل و المنح لاحسانیّة فی الاجوبة التلمسانیة و الیواقیت الثمینة فی القواعد و النّظائر فی فقه عالم المدینة و هو نظم و عقد الجواهر فی نظم النّظائر لم یتم و السّیرة الصّغری نظم ایضا و النّظم المسمّی بمسالک الوصول الی مدارک الاصول نظم فیه اصول الشریف التّلمسانی و شرحه و منظومة فی تاریخ وفیات الأعیان و اخری فی علم التّفسیر و اخری فی مصطلح الحدیث و اخری فی الاصول غیر ما تقدّم و اخری فی النّحو و اخری فی التّصریف و اخری فی المعانی و البیان و اخری فی الجدل و اخری فی المنطق و اخری فی الفرائض و اخری فی التّصوف و اخری فی الطّب و اخری فی التّشریح و شرح علی الاجرومیّة

ص:19

و شرح علی الدّرر اللوامع لابی الحسن بن بری و دیوان منظوم و تفسیر القرآن بلغ فیه الی قوله تعالی و لکن البرّ من اتّقی و نظم مسألة القطب و الاوتاد و الابدان و غیر ذلک و اجازنی غیر مرة فی جمیع مرویاته و مؤلفاته تغمّده اللّه برحمته گفته کتاب الجامع الکبیر لابی عیسی الترمذی اخبرنا به إجازة مع ما بآخره من العلل عن شیوخه الثلثة بسندهم الی ابن غازی عن أبی عبد اللّه محمّد بن محمّد بن یحیی السّرّاج عن ابیه عن جدّه عن أبی العبّاس احمد بن قاسم بن عبد الرّحمن القبّا بفتح القاف و تشدید الموحّدة عن یحیی بن محمّد بن عمر بن رشید عن ابیه عن شرف الدّین محمّد بن عبد الخالق بن طرخان القرشی الاموی عن أبی الحسن علی بن نصر بن المبارک الانصاری المکی المشهور بابن البنّاء لأنّ اباه کان بنّاء بالحرم الشّریف ح و بسند الشّهاب المرزوق الی ابن مرزوق الحفید عن أبی طیّب محمّد بن علوان التّونسی عن أبی العبّاس احمد العبرینی عن أبی عبد اللّه محمّد بن صالح عن القاضی أبی قطران عن أبی الحسن بن کوثر قال هو و ابن البنّاء اخبرنا ابو الفتح عبد الملک بن أبی سهل الکروخی سماعا بسماعه من القاضی عامر بن محمود بن القاسم الازدی قال اخبرنا به ابو محمّد عبد الجبّار بن محمّد الجراحی المروزیّ قال حدثنا ابو العبّاس محمّد بن احمد بن محبوب المحبوبی المروزی قال اخبرنا به الحافظ ابو عیسی محمّد بن عیسی بن سورة الترمذی فذکره و نیز ترمذی از مشایخ اجازه کردیست چنانچه او در امم گفته الجامع للحافظ أبی عیسی محمّد بن عیسی بن سورة الترمذی رحمه اللّه تعالی قرأت طرفا منه علی الفقیه الصّالح استاذ الإقراء بالازهر الشیخ أبی العزآئم سلطان بن احمد المزّاحی رحمه اللّه تعالی سنه 1061؟ ؟ ؟ و اجاز لی سائره و سمعت طرفا منه علی شیخنا العارف باللّه صفی الدّین احمد بن محمّد المدنی روّح اللّه روحه بسندهما الی ابن طبرزد انا ابو الفتح عبد الملک بن أبی القاسم عبد اللّه بن أبی سهل الکروخی عن أبی عامر محمود بن القاسم الازدی و أبی بکر احمد بن عبد الصّمد التاجر العورجی و أبی نصر عبد العزیز بن احمد الهروی التّریاقی الاّ الجزو الاخیر و هو من اوّل مناقب ابن عبّاس الی آخر الکتاب فسمعه الکروخی من أبی الظّفر عبید اللّه بن علی بن یاسین الدّهّان الهروی قالوا جمیعا انا ابو محمّد عبد الجبّار بن محمّد بن عبد اللّه بن أبی الجرّاح الجراحی المروزی انا الشیخ الثقة الامین ابو العبّاس محمّد بن احمد بن محبوب بن فضیل التاجر المحبوبی عن التّرمذی

وبه الی التّرمذی ثنا اسماعیل بن موسی الفزاری ابن بنت السّدی الکوفی ثنا عمر بن شاکر عن انس بن مالک رضی اللّه عنه قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یاتی علی الناس زمان الصّابر

ص:20

فیهم علی دینه کالقابض علی الجمر قال ابو عیسی هذا حدیث غریب من هذا الوجه و عمر بن شاکر شیخ بصری و قد روی عنه غیر واحد من اهل العلم انتهی و هذا وقع له ثلاثیا و هو اعلی ما عنده و رویناه مسلسلا بالصّوفیة فی اکثره انا شیخنا العارف باللّه صفی الدّین احمد بن محمّد المدنی الصوفی عن شیخه العارف باللّه أبی المواهب احمد بن علی بن عبد القدوس العبّاسی الشناوی ثم المدنی الصوفی عن والده علی بن عبد القدوس العباسی الشبناوی الصوفی عن شیخه العارف باللّه عبد الوهّاب بن احمد الشّعراوی الصّوفی عن شیخه ولیّ اللّه زین الدّین زکریّا بن محمّد القاهری الفقیه الصّوفی عن العارف باللّه أبی الفتح محمّد بن زین الدّین العثمانی المراغ المدنی الصّوفی عن شیخه العارف باللّه شرف الدّین اسماعیل بن ابراهیم بن عبد الصّمد الهاشمی العقیلی الجبرتی الزبیدی الصّوفی عن المسند العمر أبی الحسن علی بن عمر الوافی الصّوفی عن استاد التّحقیق أبی عبد اللّه محی الدّین محمّد بن علی بن الغربی الحاتمی الطّائی الاندلسی ثمّ المکی ثمّ الدّمشقی الصّوفی عن لامام القطب الشیخ الثقة الامین شیخ الشیوخ ببغداد عبد الوهّاب بن علی بن علی بن سکینة البغدادی الصّوفی عن أبی الفتح عبد الملک بن عبد اللّه الکروخی الصّوفی عن شیخه المحقّق الحافظ أبی اسماعیل عبد اللّه بن محمّد الانصاری الهروی الصّوفی عن عبد الجبّار الجرّاحی بسنده و نیز ترمذی شیخ عجیمیست تاج الدین دهّان در کفایة المتطلع گفته الجامع الکبیر و العلل للامام الحافظ أبی عیسی محمّد بن عیسی بن سورة التّرمذی رحمه اللّه تعالی اخبر به عن شیخه الامام صفی الدّین احمد بن محمّد القشاشی قراءة لبعضه و إجازة لباقیه عن الشیخ عبد الرحمن بن عبد القادر بن فهد إجازة ان لم یکن سماعا قال اخبرنی به والدی الحافظ عبد العزیز بن النّجم عمر بن فهد و ابن عمّته الخطیب البلیغ محبّ الدّین ابو البرکات احمد بن الشرف أبی القاسم النویری سماعا من لفظ الاول لجمیعه و قراءة علی الثانی لجمیعه و لبعضه علیهما غیر مرة قالا اخبرنا الحافظ تقی الدین محمّد بن محمّد بن فهد سماعا قال الخطیب الاّ افواتا قال اخبرنا الحافظ کمال الدّین ابو حامد محمّد بن عبد اللّه بن ظهیرة سماعا غیر مرّة عودا علی بدء قال اخبرنا الامام فخر الدّین ابو عمرو عثمان بن محمّد الثوری سماعا لجمیعه قال اخبرنا الامام تاج الدین علیّ بن احمد بن علی بن محمّد بن الحسین القسطلانی بقراءتی لجمیعه قال اخبرنا ابو القاسم عبد الملک بن زید بن یاسین الخطیب الدّونقی قال اخبرنا ابو محمّد عبد الجبّار بن محمّد بن عبد اللّه الجراح المروزی قال اخبرنا ابو العبّاس محمّد بن احمد بن محبوب المحبوبی قال اخبرنا به مؤلّفه الحافظ ابو عیسی محمّد بن عیسی التّرمذی ح و أخبر به عالیا بدرجة عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی عن جدّه

ص:21

المحبّ عن الزین أبی بکر المراغی قال اخبرنا ابو العبّاس احمد بن أبی طالب الحجّار قال اخبرنا ابو النّجا عبد اللّه بن عمر اللتی عن أبی الوقت عبد الاول بن عیسی السّنجری قال اخبرنا القاضی ابو تمام محمود بن القاسم الازدی قال اخبرنا ابو محمّد عبد الجبّار بن محمّد الجرّاحی المروزی بسنده و نیز ترمذی شیخ عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بصری در امداد گفته و امّا سنن الترمذی فیرویه عن الشیخ المکتبی المذکور عن النجم الغزی عن والده البدر الغزی عن القاضی زکریّا عن العزّ بن الفرات عن أبی حفص بن أمیلة و شیخه المتقی بن قاضی عجلون عن أبی الحسن بن بروس بن القاسم الکروخی عن الفضل القاضی أبی عامر محمّد بن القاسم الازدی و أبی نصر عبد العزیز بن محمّد التریاقی و أبی بکر احمد بن عبد الصّمد کلّهم عن أبی محمّد عبد الجبّار بن محمّد الجراحی عن العبّاس محمّد بن احمد المحبوبی المروزی عن أبی عیسی محمّد بن عیسی الترمذی و نیز ترمذی شیخ احمد بن محمد نخلی که او هم یکی از مشایخ سبعه است می باشد چنانچه نخلی در رساله اسانید خود گفته و سمعت علی شیخنا الشیخ محمّد یعنی محمّد بن علاء الدین البابلی المصری الشافعی المذکور ادام اللّه تعالی فوائده غالب الجامع الکبیر للامام الترمذی رحمه اللّه تعالی بقراءة بعض اخواننا بمکة المشرّفه و اجاز سائره قال اخبرنا به الشیخ نور الدین علی بن یحیی الزّیادی عن الشیخ احمد بن محمّد الرّملی عن الزّین زکریّا بن محمّد عن العزّ عبد الرّحیم بن محمّد بن الفرات باجازته مشافهة عن أبی حفص عمر بن حسن المراغی عن الفخر بن البخاری عن عمر بن طبرزد البغدادی قال اخبرنا ابو الفتح عبد الملک بن عبد اللّه بن أبی سهل الکروخی بفتح الکاف و ضمّ الرّاء المخفّفة و ضبطه القزوینی بالقلم بالتّشدید قال اخبرنا بجمیعه القاضی ابو عامر محمود بن القاسم بن محمّد الازدی قال اخبرنا ابو محمّد عبد الجبار بن محمّد بن عبد اللّه بن أبی الجرّاح الجرّاحی المروزی قال اخبرنا ابو العبّاس محمّد بن احمد بن محبوب المحبوبی المروزی قال اخبرنا به سماعا الامام ذو المناقب العلیّة و المواهب السّنیّة الحافظ الحجّة ابو عیسی محمّد بن عیسی بن سورة ابن موسی الترمذی انزل اللّه تعالی علیه شآبیب الرّحمة و الغفران و اسکنه فردوس الجنان آمین اما عبد اللّه بن احمد پس او شیخ ابو مهدی عیسی مغربیست و هم شیخ عجیمی و عبد اللّه بن سالم بصری کما دریته من عبارات هؤلاء الثلثة فی روایتهم مسند احمد آنفا امّا بزار پس او از مشایخ ابو مهدی عیسی مغربیست چنانچه ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات اجهوری گفته مسند البزّار و هو المسند الکبیر المروی من طریق المغابرة قرأت علیه من اوّله ما رواه عمر عن أبی بکر من مسند أبی بکر رضی اللّه عنهما الی قوله و اسماء بن الحکم مجهول لم یحدّث بغیر هذا الحدیث یعنی حدیث علیّ عن أبی بکر ما من مسلم

ص:22

یتوضّأ فیحسن الوضوء الحدیث و أجاز لی سائره عن الرّملی و العلقمیّ الاوّل عن زکریّا و الثانی عن السنباطی کلاهما عن الحافظ أبی الفضل بن حجر عن أبی یعلی احمد بن أبی بکر المقدسی إجازة عن یحیی بن محمّد بن سعد عن جعفر بن علی عن محمّد بن عبد الرحمن عن الحضرمی عبد الرحمن بن محمّد بن عتاب قال حدثنی أبی قال اخبرنا القاضی ابو ایّوب سلیمان بن خلف إجازة قال اخبرنا القاضی ابو عبد اللّه محمّد بن احمد بن یحیی بن مفرج قال حدثنا محمّد بن ایوب بن حبیب الرّقی المعروف بالصّموت قال اخبرنا مؤلّفه الامام الکبیر ابو بکر احمد بن عمر البزّار فذکره و نیز بزار از مشایخ اجازه شیخ عجیمیست چنانچه تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته المسند للحافظ أبی بکر احمد بن عمر بن عبد الخالق البزار احدهما اکبر من الآخر فالکبیر یرویه عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی بن مکرّم الطّبری المکی امام المقام عن جدّه المحبّ عن الزّین أبی بکر بن الحسین المراغی عن الرحلة أبی العبّاس احمد بن أبی طالب الحجار عن جعفر بن علی الهمدانی عن محمّد بن عبد الرحمن الحضرمی عن عبد الرّحمن بن محمّد بن عتاب قال حدثنی أبی قال اخبرنا القاضی ابو عبد اللّه محمّد بن احمد بن یحیی بن مفرّج قال حدثنا محمّد بن ایّوب بن حبیب الرّقی المعروف بالصموت البزّار سماعا لمسنده الّذی صنفه بمصر و هو الکبیر کما نقله الحافظ ابن حجر عن السّلفی و امّا الصّغیر فاخبر به عن الامام صفی الدّین احمد بن محمّد القشاشی عن الشمس محمّد بن احمد الرّملی الانصاری عن قاضی القضاة زکریّا بن محمّد الانصاری عن الحافظ احمد بن علی بن حجر العسقلانی قال قرأت علی مریم بنت احمد عن یونس بن ابراهیم الدّبوسی عن علی بن الحسین عن محمّد بن ناصر عن عبد الرّحمن بن محمّد بن اسحاق قال اخبرنا ابو الحسن علی بن یحیی بن جعفر قال اخبرنا ابو الشیخ عبد اللّه بن محمّد بن جعفر بن حبّان قال اخبرنا الحافظ ابو بکر احمد بن عمر البزّار سماعا بمسنده الّذی حدث به باصفهان و هو الاصغر کما نقله الحافظ ایضا عن السّلفی اما نسائی پس او شیخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات خود از علی بن عبد الواحد سجلماسی گفته کتاب السّنن الصّغری المسمّاة بالمجتبی للحافظ أبی عبد الرّحمن احمد بن شعیب النّسائی اختصار الحافظ أبی بکر احمد بن محمّد بن اسحاق بن السّنی و روایته عنه اخبرنا به علی نحو ما تقدّم عن مشایخه الثلثة بسندهم الی ابن غازی باجازته من أبی عبد اللّه محمّد بن یحیی البادسی باجازته من أبی زید عبد الرّحمن بن محمّد بن مخلوف الثّعالبی عن الحافظ أبی عبد اللّه محمّد بن خلفة بکسر الخاء المعجمة و فتحها و سکون اللاّم التّونسی الابّی بضمّ الهمزة و تشدید الموحّدة

ص:23

عن الامام أبی عبد اللّه محمّد بن عرفة عن الحافظ محمّد بن جابر الوادباشی الاندلسی عن أبی العبّاس الحجار قال اخبرنا ابو طالب عبد اللّطیف بن محمّد بن علی القبیطی سماعا ح و بسند الشّهاب المقری الی ابن مرزوق الخطیب؟ ؟ الحفید؟ ؟ عن زین الدین الطّبری عن امام مقام الخلیل سلیمان بن الخلیل العسقلانی أبی الفتوح الحصری قال هو و عبد اللّطیف القبیطی اخبرنا ابو زرعة طاهر بن محمّد المقدّسی سماعا بسماعه لجمیعه علی أبی محمّد عبد الرحمن بن حمد الدونی بنون بعد الواو قال اخبرنا القاضی ابو نصر احمد بن محمّد بن حسین الکسار الدّینوری سماعا قال اخبرنا ابو بکر احمد بن محمّد بن اسحاق بن السنّی قال الحافظ الحجّة ابو عبد الرّحمن احمد بن شعیب النّسائی رضی اللّه عنه فذکره و بالسّند قال الامام الضابط الناقد الثبت ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب النّسائی و هو اول السنن کتاب الطّهارة تأویل قوله تعالی إِذا قُمْتُمْ إِلَی اَلصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی اَلْمَرافِقِ

اخبرنا قتیبة بن سعید قال حدثنا سفین عن الزهری عن أبی سلمة عن أبی هریرة رضی اللّه تعالی عنه انّ النّبی صلّی اللّه علیه و سلم قال إذا استیقظ احدکم من نومه فلا یغمس یده فی وضوئه حتّی یغسلها ثلثا فان احدکم لا یدری این باتت یده و امّا السّنن الکبری له روایة ابن الاحمر عنه فاخبرنا بها عن أعلامه الثلثة بسندهم إلی ابن غازی عن أبی عبد اللّه محمد بن أبی القاسم محمّد بن أبی زکریّا یحیی السّراج عن ابیه عن جدّه عن أبی عبد اللّه محمّد بن سعید الرّعینی عن الاستاذ أبی الحسن بن سلیمان القرطبی عن أبی جعفر بن الزّبیر عن أبی الحسن علی بن محمّد الغافقی الشاری عن أبی محمّد عبد اللّه بن محمّد بن علی الحجری عن أبی جعفر احمد بن عبد الرحمن بن محمّد بطروجی عن محمّد بن فرج مولی بن طلاع عن القاضی أبی الولید یونس بن عبد اللّه محمّد بن مغیث الصّفّار عن أبی بکر محمّد بن معاویة المعروف بابن الاحمر عن مؤلّفها الحافظ أبی عبد الرحمن النّساء ح و بسند الشّهاب المقری الی ابن مرزوق الحفید عن أبی الطّیّب بن علوان التّونسی عن أبی العبّاس احمد العبرینی عن أبی عبد اللّه محمّد بن صالح عن ابن زاهر عن الحافظ أبی الربیع بن سالم الکلاعی عن الحافظ أبی القاسم بن حیش بفتح الحاء المهملة کما ضبطه فی نفخ الطّیب عن یونس بن محمّد بن مغیث عن محمّد بن فرج مولی ابن الطّلاّع بسنده و رجال الاسنادین جمیعا مالکیون الی النّسائی و نیز نسائی شیخ اجازه کردیست چنانچه او در امم گفته سنن الحافظ أبی عبد الرحمن احمد بن شعیب النّسائی رحمه اللّه تعالی سمعت طرفا منه علی شیخنا الامام صفی الدّین احمد قدّس سرّه بسنده السّابق الی التّنوخی بسماعه علی ایّوب بن نعمة اللّه النابلسی انبانا اسماعیل بن احمد العراقی عن عبد الرّزاق بن اسماعیل القوینی انا ابو محمّد عبد الرحمن بن حمد الدونی انا ابو النصر احمد بن الحسین القاضی الدّینوری المعروف بالکسار انا الحافظ ابو بکر احمد بن محمّد بن اسحاق القاضی الدّینوری المعروف بابن السنی انا النّسائی و نیز نسائی شیخ اجازه حسن عجیمیست تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته کتاب السّنن للحافظ الحجّة

ص:24

أبی عبد الرحمن احمد بن شعیب النّسائی رحمه اللّه تعالی اخبر به عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی الطبری عن الحافظ عبد العزیز بن فهد قال اخبرنا المسند ابو الیمن محمّد بن محمّد بن عبد اللّه الزّفتاوی بقراءتی علیه لجمیعه قال اخبر القاضی مجد الدّین اسماعیل بن ابراهیم الکنانی الحنفی سماعا لجمیعه قال اخبرنا به الاصیل ابو عبد اللّه محمّد بن اسماعیل بن عبد العزیز بن عیسی الایّوبی عرف بابن المملوک سماعا لجمیعه الاّ الجزء الاوّل فاجازه قال اخبرنا به شاکر اللّه بن غلام اللّه بن الشمعة سماعا لجمیعه قال اخبرنا به ضیفی ابو بکر عبد العزیز بن احمد بن باقا البغدادی سماعا قال اخبرنا أبو زرعة طاهر بن محمّد بن طاهر المقدسی سماعا و إجازة قال اخبرنا به ابو محمّد عبد الرحمن بن حمد الدّونی سماعا قال اخبرنا به ابو نصر احمد بن الحسین الکسّار قال اخبرنا به الحافظ ابو بکر احمد بن محمّد السّنّی قال اخبرنا بها مؤلّفها الحافظ ابو عبد الرّحمن احمد بن شعیب النّسائی رحمه اللّه تعالی فذکره ح قال الامام یحیی و اخبرنا به جدّی الامام محبّ الدّین عن الزّین أبی بکر بن الحسین المراغی عن أبی العبّاس احمد بن أبی طالب الحجّار فاجاز به عن عبد اللّطیف بن محمّد القبیطی سماعا لجمیعه علی أبی زرعة طاهر بن محمّد المقدّسی و نیز نسائی شیخ اجازه عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بن عبد اللّه در امداد گفته و امّا السّنن الصغری للنّسائی فیرویها عن الشیخ محمّد البابلی عن الشهاب احمد بن خلیل السّبکی و أبی النّجا سالم بن محمّد عن النّجم محمّد بن احمد عن زکریّا عن الزّین رضوان بن محمّد عن البرهان ابراهیم بن احمد التّنوخی عن أبی العبّاس احمد بن أبی طالب الحجّار عن أبی طالب عبد اللّطیف بن محمّد بن علی بن القبیطی عن أبی زرعة طاهر بن محمّد بن طاهر المقدّسی عن أبی محمّد عبد الرحمن بن حمد الدّونی عن احمد بن الحسین الکسّار عن أبی بکر احمد بن محمّد بن اسحاق بن السّنّی الدینوری عن الحافظ أبی عبد الرّحمن احمد بن شعیب النّسائی و نیز نسایی شیخ اجازه احمد بن محمد نخلیست چنانچه او در رساله مشایخ اسانید خود گفته و سمعت علی شیخنا الشیخ محمّد المذکور السّنن الصّغری للنّسائی رحمه اللّه بقراءة سیّدنا و مولانا و شیخنا خاتمة العلماء الحفّاظ الحقّقین و مرجع الفقهاء و القرّاء و المحدّثین الشیخ عیسی بن محمّد الثعالبی لجمیعه علیه عن أبی النّجا سالم بن محمّد السّنهوری عن النجم محمّد الغیطی عن شیخ الاسلام زکریّا الانصاری سماعا لبعضه و إجازة لسائره بقراءة شیخ الاسلام لجمیعه علی الزّین رضوان بن محمّد عن الشیخ البرهان ابراهیم بن احمد التنوخی إجازة مشافهة بسماعه لجمیعه علی أبی العبّاس احمد بن أبی طالب الحجار باجازته عن أبی طالب عبد اللّطیف بن محمّد بن علی بن القبیطی بسماعه لجمیعه علی أبی زرعة طاهر بن محمّد

ص:25

بن طاهر المقدسی عن أبی محمّد عبد الرحمن بن حمد الدّونی سماعا قال الدونی اخبرنا القاضی ابو نصر احمد بن الحسین الکسّار قال اخبرنا ابو بکر احمد بن محمّد الدّینوری الحافظ قال اخبرنا به مؤلّفه الامام الحجة الحافظ ابو عبد الرّحمن احمد بن شعیب بن علی النّسائی رحمه اللّه تعالی و برّد ثراه و اسکنه من الجنان اعلاه آمین امّا ابو یعلی پس او شیخ ابو مهدی عیسی مغربیست چنانچه ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات علی بن محمد اجهوری گفته مسند أبی یعلی الموصلی اخبرنا به قراءة منّی علیه من زوائده للحافظ الهیتمی من اوّله و هو کتاب الایمان الی باب فی الاسلام و الایمان و إجازة لسائره عن الشّمس الرملی و البرهان العلقمی الاوّل عن زکریّا عن الحافظ بن حجر سماعا علیه لسبعة عشر جزءا من اوّله متوالیة من تجزیة ستّة و ثلثین جزءا و إجازة لسائره و الثانی عن الشرف السّنباطی باجازته من الحافظ قال قرأت غالبه علی فاطمة بنت محمّد بن عبد الهادی الصّالحة باجازتها من أبی عبد اللّه محمّد بن احمد بن أبی الهیجاء بن الزّرادان لم یکن سماعا و لو لبعضه قال ابو عبد اللّه محمّد بن اسماعیل بن أبی الفتح المرداوی الخطیب قال قری علی فاطمة بنت سعد الاجیر الاندلسی و نحن نسمع بمصر قالت اخبرنا ابو القاسم زاهر بن طاهر الشّحّامیّ النّیسابوری ح و باجازته من النور القرافی و البدر الکرخی و السّرّاج بن الجائی و العلقمی ایضا عن الحافظ أبی الفضل السّیوطی عن المسند محمّد بن مقبل عن الصّلاح بن أبی عمر المقدّسی عن الفخر بن البخاری و أبی الفضل احمد بن هبة اللّه بن عساکر کلاهما عن أبی روح عبد العزیز بن محمّد الهروی قال اخبرنا تمیم بن أبی سعید الجردانی قال هو و الشّحّامی اخبرنا ابو سعد بن محمّد بن عبد الرّحمن الکنجرودی قال اخبرنا ابو عمر و محمّد بن احمد بن حمد ان قال انا ابو یعلی احمد بن علی بن المثنّی الموصلی رحمه اللّه فذکره و نیز ابو یعلی از مشایخ اجازۀ کردیست چنانچه در امم گفته مسند الحافظ أبی یعلی احمد بن علی التمیمی الموصلی رحمه اللّه تعالی سمعت طرفا منه علی شیخنا الامام احمد روّح اللّه روحه بسنده الی الفخر بن البخاری عن أبی روح عبد المعزّ بن محمّد الهروی انا تمیم بن أبی سعید الجرجانی انا ابو سعید محمّد بن عبد الرّحمن الکنجرودی انا محمّد بن احمد بن حمدان انا ابو یعلی اما ابو جعفر طبری پس او از مشایخ اجازه حسن عجیمیست تاج الدین دهان در کفایة المتطلّع گفته کتاب التاریخ الکبیر الامام أبی حفص محمّد بن جریر الطّبری اخبر به عن العلاّمة علی الاجهوری عن السّرّاج عمر بن الجائی عن قاضی القضاة زکریّا الانصاری عن الشّرف أبی الفتح محمّد بن القاضی أبی بکر الراغی عن أبی الحسن علی بن محمّد بن أبی المجد الدّمشقی عن أبی محمّد القاسم بن عساکر عن أبی الحسن بن المقری عن أبی الفتح

ص:26

بن البطی عن أبی عبد اللّه محمّد بن فتوح الحمیدی عن الامام أبی عمر یوسف بن عبد البرّ و الحافظ أبی محمّد علی بن احمد بن سعید بن جزم قالا اخبرنا به ابو عمر احمد بن محمّد بن الجوربی عن أبی بکر احمد بن الفضل بن العبّاس الدّینوری قال اخبرنا به مؤلّفه الامام ابو جعفر محمّد بن جریر الطّبری فذکره اما محاملی پس او شیخ ابو مهدی عیسی مغربیست چنانچه او در مقالید الاسانید در مرویات اجهوری گفته امالی المحاملی و عدّتها ستة عشر جزءا اخبرنا بها بقراءتی علیه من اوّلها الی قوله فی حدیث الشهداء و تقرئ نبیّنا منّا السّلام و تخبره ان قد رضینا عنه و رضی عنّا و إجازة لسائرها بسنده الی الحافظ ابن حجر بقراءته للجزء السّادس و ما بعده الی آخر التاسع علی أبی المعالی عبد اللّه بن عمر الحلاوی و إجازة لسائرها باجازته من زینب بنت الکمال المقدسیّة عن ضوء الصّباح زینب ابنة الحافظ أبی بکر بن أبی غالب الباقداریّة عن أبی الخیر محمّد بن احمد بن عمر الباغبان بسماعه لبعضها علی أبی عمرو عبد الوهّاب بن الحافظ أبی عبد اللّه بن مندة و إجازة لباقیها بسماعه علی أبی اسحاق ابراهیم بن عبد اللّه بن محمّد بن خرّشید قولة الاصبهانی بسماعه من مملیها القاضی أبی عبد الحسین بن اسماعیل المحاملی فذکرها اما طبرانی پس او شیخ ابو مهدی عیسی مغربیست چنانچه ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات اجهوری گفته المعجم الکبیر لابی القاسم سلیمان بن احمد بن ایّوب الطّبرانی اخبرنا به قراءة علیه من اوّل مسند نساء غیر مسمیّات ممّن لهن صحبة الی آخر الکتاب و إجازة لسائره عن الشمس الرّملی و البرهان العلقمی بسندیهما الی الحافظ ابن حجر بقراءته الکثیر منه علی فاطمة بنت محمّد بن احمد بن المنجا التنوخیّة و اجازتها لسائره عن سلیمان بن حمزة قال اخبرنا الضّیاء المقدسی ح و عن النّور القرافی و الکرخی و ابن الجائی و العلقمی ایضا عن الجلال السّیوطی قال اخبرنا به ابو الفضل بن حصن الملتوتی سماعا علیه لبعضه و إجازة لسائره قال انا به ابو العبّاس احمد بن حسن بن السویداوی سماعا علیه من اوّله الی باب السّین و إجازة لسائره قال اخبرنا الحافظان ابو الحجّاج المزّی و ابو محمّد البرزالی قالا اخبرنا اسحاق بن ابراهیم بن اسماعیل بن الدّرحی سماعا بقراءة اولهما ح قال الجلال السّیوطی و اخبرنی عالیا محمّد بن مقبل الحلبی عن الصّلاح بن أبی عمر المقدّسی عن الفخر بن البخاری المقدّسی قال هو و ابن الدّرجی و الضّیاء المقدّسی اخبرنا ابو جعفر الصّیدلانی عن أمّ ابراهیم فاطمة بنت عبد اللّه الجوزدانیّة سماعا لجمیعه قالت اخبرنا ابو بکر محمّد بن عبد اللّه بن زائدة قال اخبرنا الامام ابو القاسم الطّبرانی فذکره و نیز طبرانی از مشایخ اجازه کردیست چنانچه او

ص:27

در امم گفته المعجم الکبیر للحافظ أبی القاسم سلیمان بن احمد الطّبرانی رحمه اللّه تعالی سمعت طرفا منه علی شیخنا العارف باللّه احمد قدس سرّه بسنده الی الفخر بن البخاری عن أبی جعفر الصیدلانی عن فاطمة بنت عبد اللّه الجوزدانیّة انا ابو بکر محمّد بن عبد اللّه بن زائدة الاصبهانی انا الطّبرانی و به الی الطّبرانی ثنا الحسین بن اسحاق التّستری انا حرملة بن یحیی انا ابن وهب

اخبرنی ابن میسرة الحضرمی عن أبی هانی الخولانی عن أبی عبد الرّحمن الجبلی عن عبد اللّه بن عمر رضی اللّه عنهما قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم انّ الایمان سیخلق فی جوف احدکم کما یخلق الثوب فاسالوا اللّه تعالی ان یجدّد الایمان فی قلوبکم المعجم الاوسط له رویناه عن شیخنا الامام احمد روّح اللّه روحه بهذا السند الی الصّید لانی ابو علی الحدّاد انا ابو نعیم انا الطّبرانی و به الی الطّبرانی ثنا محمّد بن علیّ الصائغ ثنا احمد بن عمر بن العلاف الرازی ثنا ابو سعید مولی بنی هاشم عن أبی خلدة قال سمعت میمون الکردی و هو عند مالک بن دینار فقال مالک بن دینار ما للشیخ لا یحدّث عن ابیه فانّ اباک قد ادرک النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم و سمع منه قال کان أبی لا یحدّثنا عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلم مخافة ان یزید او ینقص و

قال سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول من کذب علی متعمّدا فلیتبوّأ مقعده من النّار قال الحافظ نور الدّین الهیتمی فی مجمع الزّوائد اسناده حسن ان شاء اللّه تعالی المعجم الصّغیر له سمعت طرفا منه علی شیخنا قدس سرّه بسنده السّابق الی أبی نعیم انا الطّبرانی و

به قال ثنا احمد بن القاسم البرقی ببغداد ثنا محمّد بن عبّاد المکی ثنا ابو سعید مولی بنی هاشم عن أبی خلدة عن میمون الکردی عن ابیه قال سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول أیّ رجل تزوّج امرأة علی ما قلّ من المهر او کثر لیس فی نفسه ان یؤدّی إلیها حقّها خدعها فمات و لم یودّ إلیها حقّها لقی اللّه یوم القیمة و هو زان و ایّما رجل استدان دینا لا یرید ان یودّی الی صاحبه حقّه خدعه حتّی اخذ ما له فمات و لم یودّ إلیه دینه لقی اللّه و هو سارق قال الحافظ ابن حجر فی الاصابة فی حرف الجیم جابان والد میمون

روی ابن مندة من طریق أبی سعید مولی بنی هاشم عن أبی خلدة سمعت میمون بن جابان الکردی عن ابیه انه سمع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم غیر مرّة حتّی بلغ عشرا من تزوّج امرأة و ساق الحدیث مختصرا و نیز طبرانی از مشایخ اجازه عجیمیست چنانچه تاج الدین در کفایة المتطلع گفته المعاجم الثلثة للحافظ سلیمان بن احمد الطّبرانی رحمه اللّه تعالی و هی الکبیر مرتب علی اسماء الصّحابة و الحروف و الاوسط علی اسماء شیوخه و اکثره من

ص:28

غرائبهم و کان یقول هو روحی و الصّغیر علی الحروف و اسماء الشیوخ أخبر بها سماعا للکثیر من المعجم الصّغیر و للبعض من المعجمین الثعالبی المغربیّ و إجازة منه لباقیها بروایته لها ما بین سماع و إجازة عن شیخ الاسلام نور الدّین علیّ بن محمّد الاجهوری و غیره عن الشّمس محمّد بن الشهاب احمد الرّملی الانصاری عن الرّحلة الشرف أبی الفضائل عبد الحقّ بن محمّد بن عبد الحقّ السّنباطی عن المسند محمّد بن مقبل عن الصّلاح محمّد بن احمد بن البخاری عن أبی القاسم عبد الواحد بن القاسم الصّید لانّی قال اخبرتنا فاطمة بنت عبد اللّه الجوزدانیّة قالت اخبرنا ابو بکر محمد بن عبد اللّه بن زائدة قال اخبرنا بها مؤلّفها سلیمان بن احمد الطّبرانی فذکرها و نیز طبرانی از مشایخ اجازه عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بن عبد اللّه در امداد گفته و امّا المعجم الصّغیر للطّبرانی فیرویه عن الشیخ المذکور عن الشهاب احمد بن محمّد الغنیمی الحنفی و الامام زین العابدین البکری و هما عن الشمس محمّد بن احمد الرّملی عن الشیخ زکریّا بن محمّد عن المسند محمّد بن مقبل عن الصّلاح بن أبی عمر عن الفخر بن البخاری عن عفیفة بنت احمد الفارقانیة عن فاطمة بنت عبد اللّه الجوزدانیّة عن أبی بکر بن زائدة عن مؤلّفه الحافظ أبی القاسم سلیمان بن احمد الطّبرانی امّا دارقطنی پس او شیخ ابو مهدی عیسی مغربیست ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات اجهوری گفته سنن الدّار قطنی اخبرنی قراءة منی علیه لجمیع الخماسیّات و الحدیث الاخیر منها و إجازة لسائرها عن الرملی عن زکریّا عن أبی الفتح شرف الدّین محمّد بن أبی بکر بن الحسین المراغی إجازة مشافهة باجازته من أبی طلحة محمّد بن علیّ بن یوسف الحراوی باجازته ان لم یکن سماعا من الشرف الدمیاطی ح و عن البرهان العلقمی عن عبد الحق السّنیاطی عن الحافظ أبی الفضل بن حجر عن أبی الفضل عبد الرّحیم بن الحسین العراقی قراءة علیه لجمیعها بقراءته علی المحب احمد بن یوسف الخلاّطی ح و عن ابن الجائی و الکرخی و النور القراقی و العلقمی ایضا عن الجلال السّیوطی عن تقی الدین الشمنی قراءة لبعضها و إجازة لسائرها بسماعه لجمیعها علی أبی الحسن علیّ بن محمّد بن عبد الکریم الفوّی قال المحبّ الخلاّطی ح قال الجلال السّیوطی و اخبرنی محمّد بن مقبل إجازة عن محمّد بن یوسف الحراوی قال هو و الخلاطی اخبرنا الحافظ ابو احمد شرف الدین عبد المومن بن خلف الدّمیاطی سماعا للخلاّطی قال اخبرنا الحافظ ابو الحجّاج یوسف بن خلیل الدّمشقی سماعا بسماعه من أبی الفتح ناصر بن محمّد ابن الفرج قال اخبرنا اسماعیل بن الفضل الاخشید قال اخبرنا ابو طاهر محمّد بن احمد بن عبد الرّحیم الکاتب

ص:29

ح قال الحافظ ابن حجر و اخبرنی عالیا إجازة البدر محمّد بن محمّد بن قوام ح و باجازة شیخنا ایضا من محمّد بن محمّد بن احمد الفیشی عن عمر العبادی عن ابن طریف الشاوی عن ابن قوام إجازة عن احمد بن أبی طالب الحجّار إجازة عن أبی الحسن محمّد بن احمد بن عمر القطیعی إجازة عن أبی الکرم المبارک بن الحسن الشهرزوری إجازة عن أبی الحسین محمّد بن علی المهتدی باللّه إجازة قال هو و ابو طاهر الکاتب اخبرنا بها مؤلّفها الحافظ ابو الحسن علیّ بن عمر الدّار قطنی رحمه اللّه قال الاوّل إجازة و قال ابو طاهر سماعا فذکرها قال الحافظ و الرّوایات المشهورة عن الدّار قطنی روایة ابن بشران و روایة أبی طاهر الکاتب و روایة النّوقانی و بینها تفاوت بالتقدیم و التّاخیر و الزّیادة و النّقص فی نسب بعض الرّوایة و فی الالفاظ خاصّة دون الاحادیث فهی مستوفاة الاّ کتاب السّبق فانّه لیس فی روایة ابن عبد الرّحیم انتهی و نیز دار قطنی از مشایخ عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته کتاب السّنن للحافظ أبی الحسن علی بن عمر الدّار قطنی رحمه اللّه تعالی اخبر بها عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی الطّبری عن شیخ الاسلام زکریّا الانصاری قال اخبرنا الشیخ الزاهد ابو الفتح محمّد بن الزّین أبی بکر بن الحسین المراغی مشافهة بمکّة و الحافظ ابو الفضل احمد بن حجر العسقلانی قال الاوّل اخبرنا به والدی قراءة و ابو طلحة محمّد بن علی بن یوسف الحراوی و قال الثانی قرأته علی الحافظین أبی الفضل عبد الرّحیم بن الحسین العراقی و أبی الحسن الهیتمی قالاهما و الزّین المراغی اخبرنا المشایخ الثلثة محب الدّین احمد بن یوسف الخلاّطی و شهاب الدّین احمد بن محمّد العطّار و فخر الدّین عثمان بن محمّد بن یوسف السّنباطی سماعا للثانی بقراءة الاوّل و سماعا للثالث لجمیعه الاّ الیسیر قالوا و کذا الحراوی اخبرنا الحافظ ابو احمد عبد المؤمن بن خلف الدّمیاطی سماعا الاّ الحراوی فقال اذنا ان لم یکن سماعا و باجازة المراغی ایضا من أبی العبّاس احمد بن ادریس بن مزین الحمویّ و أبی العبّاس احمد بن أبی طالب الحجار باجازة اوّلهما و سماع الحافظ الدّمیاطی من الحافظ أبی الحجّاج یوسف بن خلیل الدّمشقی اخبرنا به اسماعیل بن الفضل الاخشید قال حدثنا ابو طاهر محمّد بن احمد بن عبد الرّحیم الکاتب و قال الحجاز اخبرنا به ابو الحسن محمّد بن احمد بن عمر القطیعی إذنا بإجازته و ابن مزین ایضا من أبی الکرم المبارک بن الحسن الشهرزوری زاد القطیعی و من أبی بکر محمّد بن عبد اللّه بن نصر الزّاغونی قال الشهرزوری اخبرنا به ابو الحسین محمّد بن علی المهتدی و قال الزاغونی اخبرنا به ابو منصور محمّد بن محمّد بن عبد العزیز البکری باجازتهما و سماع ابن الکاتب من

ص:30

مؤلّفها الحافظ أبی الحسن علی بن عمر بن مهدی الدّار قطنی فذکره و قال الحافظ الدّمیاطی اخبرنا ابو الحسن علیّ بن الحسین بن المغیرة إجازة مشافهة عن أبی الکرم الشهرزوری بسنده و نیز دارقطنی از مشایخ عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بن عبد اللّه در امداد گفته و امّا السّنن الدّار قطنی فیرویه عن الشیخ المذکور عن أبی بکر بن اسماعیل الشّنوانی عن الجمال بن زکریّا عن والده عن الاستاذ أبی الفضل بن حجر عن بدر الدّین محمّد بن محمّد بن قوام عن احمد بن أبی طالب الحجّار عن أبی الحسن محمّد بن نصر بن عمر القطیعی عن أبی الکرم المبارک بن الحسن الشهرزوری عن أبی الحسین محمّد بن علی بن المهتدی باللّه عن مؤلفه الحافظ عن ابن عمر لدار قطنی و نیز دار قطنی از مشایخ کردیست چنانچه در امم بعد ذکر روایت کردن خود صحیح ابن حبان را باین عبارت صحیح الحافظ أبی حاتم محمّد بن حبان التمیمی الدارمی البستی رحمته اللّه تعالی سمعت طرفا منه علی شیخنا الامام صفی الدین احمد قدس سره بسنده الی الدمیاطی عن أبی الحسن علی بن الحسین المعروف بابن المقیر عن أبی الکرم المبارک بن الحسن الشهرزوری عن أبی الحسین محمّد بن علی بن المهتدی باللّه عن الحافظ أبی الحسن علی بن عمر الدار قطنی عن ابن حبان بصحیحه و بجمیع مصنفاته گفته سنن الحافظ الدار قطنی بهذا السند الی الدار قطنی به و بجمیع کتبه اما ابن بطّه پس شیخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست زیرا که از رساله زاد المسیر فی الفهرست الصغیر سیوطی ظاهرست که ابن بطّه از مشایخ اجازه سیوطیست و ابو مهدی تمام زاد المسیر را بسلسله خود إجازة از سیوطی روایت می کند پس ابن بطّه از مشایخ اجازه ابو مهدی باشد چنانچه سیوطی در رساله زاد المسیر که نسخه آن در کتب وقفیه جناب والد ماجد فی دار الکرامه موجودست گفته مختصر الحرقی انبانی به قاضی الحنابلة عزّ الدّین ابراهیم بن نصر اللّه الکنانی و ابن خالة الشهاب احمد بن الجمال عبد اللّه الحنبلی و البدر محمّد بن شیخ الاسلام أبی الفضل بن حجر و ابو بکر بن علی بن موسی الحارثی المکی و الکمال محمّد بن عبد الرحمن القلیوبی کلهم عن أبی بکر بن الحسین المراغی عن أبی العبّاس الحجّار عن احمد بن یعقوب المارستانی عن أبی المعالی محمّد بن النحّاس عن أبی القاسم علی بن احمد البسری عن أبی عبد اللّه عبید اللّه بن محمّد بن حمدان بن بطّة إجازة انا المؤلّف سماعا تصانیف ابن بطّة بهذا السّند إلیه إجازة ازین عبارت بودن ابن بطّه از مشایخ اجازه سیوطی و روایت نمودن سیوطی تصانیف ابن بطّه را بکمال ظهور واضح گردید امّا اینکه ابو مهدی زاد المسیر سیوطی را إجازة روایت می کند پس از ملاحظه مقالید الاسانید ظاهرست در مقالید گفته زاد المسیر فی الفهرست الصّغیر للحافظ السّیوطی قرأت علیه أی علی الاجهوری من اوّله سند المسلسل بالاولیة و متنه و سند البخاری و ناولنی جمیعه مناولة مقرونة بالاجازة بسنده إلیه فذکره اما حاکم پس شیخ ابو مهدی عیساست ابو مهدی در مقالید الاسانید گفته صحیح أبی عبد اللّه الحاکم و هو المستدرک علی الصّحیحین اخبرنا به قراءة منی علیه

ص:31

من اوّله الی حدیث ان الایمان لیخلق فی جوف احدکم کما یخلق الثوب الخلق و الحدیث الاول من کل من کتاب العلم و کتاب الطّهارة و کتاب الصّلوة و کتاب الزکاة و کتاب الصّیام و کتاب الحج و إجازة لسائره بسنده الی أبی الفضل بن حجر باجازته من أبی هریرة عبد الرحمن بن الحافظ الذّهبی باجازته من القاسم بن المظفّر ح و بسنده الی الجلال السّیوطی عن أبی الفضل الملتوتی عن أبی الفرج الغزّی عن أبی النون یونس بن ابراهیم الدّبوسی ح قال ابو الفضل السّیوطی و اخبرنی محمّد بن مقبل الحلبی عن محمّد بن علی بن یوسف الحراوی عن الشرف عبد المؤمن بن خلف الدّمیاطی باجازته هو و الدّبوسی و ابن المظفّر من أبی الحسن بن المقیر عن أبی الفضل المیهنی عن أبی بکر احمد بن علی بن خلف عن مؤلّفه أبی عبد اللّه الحاکم به و سائر کتبه فذکره و نیز حاکم از مشایخ کردیست چنانچه در امم گفته المستدرک للحاکم هو الحافظ ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه النیسابوریّ بالسّند الی ابن المقیر عن أبی الفضل احمد بن طاهر المیهنی عن أبی بکر احمد بن علی بن خلف الشیرازی عن الحاکم به و سائر کتبه و نیز حاکم از مشایخ اجازه عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته صحیح الحاکم أبی عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه النّیسابوری المستدرک علی الصحیحین اخبر به عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی الطّبری عن الحافظین النجم عبد العزیز بن النّجم عمر بن فهد و الشمس محمّد بن عبد الرّحمن السّخاوی قالا اخبرنا الحافظ شهاب الدّین احمد بن علی بن حجر العسقلانی عن أبی العبّاس احمد بن أبی بکر بن عبد الحمید قال اخبرنا به ابو الفضل محمّد بن أبی طاهر المقدسی إجازة ان لم یکن سماعا قال اخبرنا به عمر بن مکرم بن أبی الحسن الدینوری فی کتابه و هو آخر من حدث عنه قال اخبرنا به عمر بن احمد بن منصور الصّفار اذنا قال اخبرنا به ابو بکر احمد بن علی بن خلف قال اخبرنا به مؤلّفه ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه النیسابوریّ الحافظ فذکره قال الحافظ انبانا به أبو هریرة بن الذّهبی إجازة عن القاسم بن مظفر عن أبی الحسن بن المقیر عن أبی الفضل المیهنی عن أبی بکر احمد بن علی بن خلف عن الحاکم قال و هذا السند کلّه اجازات و نیز حاکم از مشایخ عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بن عبد اللّه در امداد گفته و امّا المستدرک للحاکم فبالسّند المذکور الی ابن المقیر عن أبی الفضل احمد بن طاهر المیهنی عن أبی بکر احمد بن علی بن خلف الشیرازی عن الحاکم و سائر کتبه اما ابو نعیم پس شیخ ابو مهدی عیساست ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات اجهوری گفته الحلیة لابی نعیم قرأت علیه غالب ترجمة الامام مالک و بعض ترجمة سفین الثوری

ص:32

و اجاز لی سائرها بسنده الی شیخ الاسلام زکریا الانصاری عن أبی حفص عمر بن حسن بن أمیلة المراغی ح و بسنده الی الحافظ الجلال السیوطی عن محمد بن مقبل إجازة عن الصلاح بن أبی عمر قال هو و ابن امیله اخبرنا الفخر بن البخاری عن أبی المکارم احمد بن محمّد اللّبان بسماعه لجمیعها علی أبی علی الحسن بن احمد بن الحسن الحداد سوی فوت یسیر فذکرها و نیز ابو نعیم از مشایخ اجازه کردیست چنانچه در امم گفته الحلیة للحافظ أبی نعیم بن عبد اللّه الاصفهانی بالسند الی الفخر بن البخاری عن ابن اللّبان عن الحداد عنه و نیز ابو نعیم از مشایخ اجازه عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته کتاب حلیة الاولیاء و طبقة الاصفیاء للامام الحافظ أبی نعیم احمد بن عبد اللّه الاصفهانی رحمه اللّه اخبر به عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی الطبری عن الحافظ عبد العزیق بن فهد عن والده الحافظ نجم الدین عمر سماعا لجمیعه فی مائة مجلس بالمسجد الحرام عن أبی عبد اللّه محمّد بن محمّد بن المحب عبد اللّه المقدسی الحنبلی حضورا لجمیعها عن المعمر أبی العباس احمد بن عبد الرحمن بن محمد بن جبّارة المرداوی عن النجیب أبی الفرج عبد اللطیف بن عبد المنعم الحرانی عن أبی المکارم احمد بن محمّد بن عبد اللّه بن اللّبان سماعا عن أبی علی الحسن بن احمد بن الحسن الحداد سماعا لجمیعها خلا افواتا فأجازه قال اخبرنا بها مؤلفها الحافظ ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الاصفهانی فذکرها و نیز ابو نعیم از مشایخ اجازه عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بن عبد اللّه در امداد گفته و اما الحلیة لابی نعیم فبالسند الی الفخر بن البخاری عن ابن اللبان عن الحداد عنه اما بیهقی پس او شیخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربی است ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات اجهوری بعد ذکر سنن کبری گفته کتاب معرفة السنن و الاثار للبیهقی ایضا قرأت علیه باب طلب الاجابة عند نزول الغیث من کتاب الاستسقاء و جواب الشافعی فی القدر و اجاز لی سائره بسنده الی الحافظ أبی الفضل بن أبی بکر السیوطی عن محمد بن مقبل الحلبی عن الصلاح بن أبی عمر عن الفخر بن البخاری عن أبی القاسم عبد الصمد بن محمّد الحرستانی عن محمّد بن الفضل الفراوی قال انا الحافظ ابو بکر البیهقی به و بجمیع تصانیفه فذکره و قال السیوطی و السند کله اجازات و بالسند قال البیهقی رحمه اللّه تعالی اخبرنا ابو عبد اللّه الحافظ قال حدثنی الزبیر بن عبد الواحد الحافظ قال حدثنی حمزة بن علی العطار بمصر قال حدثنا الربیع بن سلیمان قال سئل الشافعی رضی اللّه عنه عن القدر فأنشأ یقول ما شئت کان و ان لم اشاء و ما شئت ان لم تشا لم یکن خلقت

العباد علی ما علمت

و ذا لم تعن فمنهم شقی و منهم سعید و منهم قبیح و منهم حسن

انتهی و نیز بیهقی شیخ اجازه کردیست چنانچه او در امم بعد ایراد حدیث خلق افعال عباد از کتاب اسماء و صفات بیهقی بسند مسلسل گفته

ص:33

الاسماء و الصفات للبیهقی و سائر تصنیفاته کالسنن الکبری و شعب الایمان و دلائل النبوة و البعث و النشور بهذا السند إلیه و نیز بیهقی شیخ اجازه حسن عجیمیست تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته کتاب شعب الایمان للحافظ أبی بکر احمد بن الحسین البیهقی رحمه اللّه تعالی اخبر به عن حافظ عصره الشیخ محمد بن علاء الدین البابلی عن المعمر محمد حجازی الشعرانی عن المعمر محمد بن الارکماس عن الحافظ جلال الدین عبد الرحمن السیوطی قال اخبرنی به الامام تقی الدین احمد بن محمد الشمنی و ابو الفضل عبد الرحمن القمصی بقراءتی علیهما لبعضه و إجازة لسائره قالا اخبرنا الحافظ ابو الفضل عبد الرحیم بن الحسین العراقی إجازة قال اخبرنا الجمال محمد بن محمد بن بناته عن الفخر علی بن البخاری قال اخبرنا ابو سعید الصفار فی کتابه قال اخبرنا زاهر بن طاهر قال اخبرنا به مؤلفه الحافظ ابو بکر احمد بن الحسین فذکره و نیز بیهقی شیخ اجازه عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بن عبد اللّه در امداد گفته و اما دلائل النبوة للبیهقی فرواه الشیخ المذکور عن الشیخ احمد السهوری المالکی عن الشهاب احمد بن حجر المکی عن الشیخ زکریا بن محمّد عن الحافظ ابن حجر عن شیخ الاسلام سراج الدین عمر البلقینی عن الحافظ أبی الحجاج یوسف بن عبد الرحمن المزیّ عن الرشید محمّد بن أبی بکر العامری عن أبی القاسم بن الحرستانی عن أبی عبد اللّه محمد بن الفضل الفراوی عن الحافظ أبی بکر البیهقی و نیز بیهقی شیخ اجازه نخلیست چنانچه او در رساله مشایخ و اسانید خود در ذکر شیخ محمد بن شیخ علاء الدین البابلی گفته و سمعت علی شیخنا الشیخ محمد المذکور قطعة من اول السنن الکبری للامام الهمام أبی بکر احمد بن الحسین البیهقی تغمده اللّه برحمته و اسکنه فسیح جنته و اجاز سائره عن الشیخ سالم بن حسن البشتبری عن الشمس محمد الرملی عن الزّین زکریا الانصاری عن محمد بن مقبل الحلبی عن الصلاح بن عمر عن الفخر بن البخاری عن منصور بن عبد المنعم الفراوی قال اخبرنا به محمّد بن اسماعیل الفارسی قال اخبرنا به مؤلفه الحافظ الامام ابو بکر البیهقی رحمه اللّه تعالی رحمة واسعة فی الدنیا و الآخرة اما ابن عبد البر پس شیخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات اجهوری گفته الاستیعاب فی معرفة الصحاب للحافظ أبی عمر بن عبد البر اخبرنی به بقراءتی علیه لترجمة خدیجة الکبری و ترجمة أبی بکر الصدیق و اسعد بن زراره احد النقباء و الخنساء بنت عمرو بن الشرید رضی اللّه عنهم و اجاز لی سائره بسنده الی الحافظ ابن حجر بقراءته لنحو النصف منه علی أبی العباس احمد بن علی بن عبد الحق الدمشقی الحنفی و إجازة لسائره علی أبی محمد عبد اللّه بن الحسین أبی التائب إجازة مشافهة عن محمّد بن أبی بکر البلخی عن الحافظ أبی طاهر السلفی ح و بسنده الی الجلال السیوطی باجازته من اسیة بنت جار اللّه بن صالح الطبری عن ابراهیم بن محمد بن صدیق الدمشقی عن أبی العباس الحجار عن جعفر بن علی الهمدانی عن أبی القاسم بن شکوال قال هو و السّلفی

ص:34

اخبرنا ابو عمر ان موسی بن أبی تلید قال السلفی إجازة مکاتبة عن الحافظ أبی عمر بن عبد البر فذکره و نیز ابن عبد البزاز مشایخ اجازه حسن عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته کتاب الاستیعاب للحافظ أبی عمر یوسف بن عبد اللّه بن عبد البر النمری رح؟ ؟ ؟ اخبر به عن الامام علی بن الامام عبد القادر الطبری المکی عن الخطیب عبد الواحد الحصاری عن الشمس محمد بن ابراهیم العمری عن الحافظ احمد بن حجر العسقلانی قال قرأت من اوله الی من اسمه عمر و هو نحو النصف منه او اکثر علی أبی العباس احمد بن علی بن عبد الحق و اجازنی لسائره بسماعه لجمیع الکتاب علی أبی عبد اللّه بن جابر القبیسی الوادباشی قراءة علیه و هو حاضر و إجازة منه قال اخبرنا بجمیع الکتاب علی أبی عبد اللّه بن جابر القبیسی الوادباشی قراءة علیه و هو حاضر و إجازة منه قال اخبرنا بجمیع الکتاب سوی من اوله الی حرف الحاء المهملة قاضی الجماعة ابو العباس احمد بن محمد بن الغماز سماعا علیه و إجازة منه لبقیّة عن أبی الربیع سلیمان بن موسی بن سالم الکلاعی قال قرأت جمیعه علی أبی محمد عبد اللّه بن احمد بن جمهور القیسی قال قری علی أبی بکر محمد بن احمد بن طاهر القیسی و إذا اسمع بسماعه علی الحافظ ابو علی الحسین بن محمد الغسّانی الخفافی قال قرأته علی مصنّفه ابو عمر یوسف بن عبد البرّ النّمری اما خطیب بغدادی پس از مشایخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست ابو مهدی در مرویات اجهوری در مقالید الاسانید گفته تاریخ بغداد للخطیب البغدادی اخبرنی به قراءة منّی علیه من اوّل الجزء و الثانی منه فی مناقب بغداد و فضلها و ذکر الماثور من محاسن اخلاق اهلها الی ذکر نهری بغداد دجلة و الفرات و ما جعل اللّه فیهما من المنافع و البرکات و جمیع ترجمة البخاری و إجازة لسائره بسنده الی الجلال السیوطی عن أبی الفضل المرجانی إجازة عن أبی الفرج الغزیّ عن یونس بن ابراهیم الدّبوسی عن أبی الحسن بن المقیّر عن أبی الفضل بن سهل الاسفراینی باجازته من الخطیب فی جمیع تصانیفه ح و بسنده الی الحافظ ابن حجر قال قرأت من اوله الی ترجمة محمّد بن عبد الرحمن بن أبی ذئب و هو نحو ربع الکتاب علی أبی العباس احمد بن عمر بن علی بن عبد الصمد اللؤلؤی البغدادی و اجاز لی سائره باجازته ان لم یکن سماعا من الحافظ المزی قال اخبرنا یوسف بن یعقوب بن المجاور قال انا ابو الیمن زید بن الحسن الکندی قال اخبرنا ابو منصور عبد الرحمن بن محمد بن عبد الواحد القزّاز سماعا علیه لجمیعه الاّ یسیرا قال اخبرنا الحافظ ابو بکر الخطیب سماعا به فذکره انتهی و نیز خطیب از مشایخ اجازه حسن عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته تاریخ بغداد للحافظ أبی بکر احمد بن علی بن ثابت الخطیب البغدادی اخبر به عن الشیخ العلامة ابراهیم بن محمد المیمونی عن العلامة سالم بن محمد السنهوری و ابیه الشیخ محمّد بن عیسی المیمونی عن شیخ الاسلام احمد بن حجر المکی عن القاضی زکریا الانصاری عن الحافظ تقی الدین محمد بن فهد عن الحافظ شمس الدین محمد بن الجزری عن أبی حفص عمر بن أمیلة المراغی قراءة لقطعة

ص:35

من اوّله و إجازة لسائره عن أبی الحسن النجم یوسف بن یعقوب بن المجاور النیسابوریّ إجازة ان لم یکن سماعا من أبی الیمن زید بن الحسن الکندی سماعا لجمیعه عن أبی الحسن محمّد بن احمد بن صرما سماعا لجمیعه قال اخبرنا به مؤلفه الحافظ ابو بکر احمد بن علی الخطیب البغدادی اذنا فذکره اما بغوی پس از مشایخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست بیانش آنکه یغوی از مشایخ اجازه ابو زید عبد الرحمن بن محمّد بن مخلوف الثعالبیست و ابو زید او را در کتاب غنیمة الوافد و بغیة الطالب الماجد که در بیان مرویات خود تالیف نموده ذکر کرده و چون ابو مهدی کتاب غنیمة الوافد ابو زید ثعالبی را إجازة روایت می کند لهذا هر شیخی از شیوخ ابو زید که شیخ بودن او از غنیمة الوافد ثابت شود از شیوخ اجازه ابو مهدی خواهد بود پس بغوی هم از مشایخ اجازه ابو مهدی باشد اما اینکه بغوی از جمله مشایخ اجازه ابو زید عبد الرحمن ثعالبیست که در غنیمة الوافد مذکوراند پس ابو مهدی جائی که اسانید کتبی را که کتاب غنیمة الوافد ابو زید ثعالبی بر ان مشتمل است بتفصیل ذکر می نماید گفته المصابیح و شرح السنة کلاهما للبغوی قال سیدی الثعالبی اخبرنا بهما الحافظ أبو زرعة بن الحافظ أبی الفصل العراقی عن أبی الحسن الحجة العرضی عن الفخر بن البخاری عن فضل اللّه بن أبی سعد النوقانی عن محیی السنة أبی محمد الحسین بن مسعود البغوی رحمه اللّه تعالی فذکرها ازین عبارت ظاهرست که ابو زید ثعالبی مصابیح و شرح السنة بغوی را از ابو زرعه عراقی از ابو الحسن عرضی از فخر بن البخاری از فضل اللّه نوقانی از خود بغوی روایت می کند پس بودن بغوی از مشایخ اجازه ابو زید ثعالبی بصراحت تمام واضح گردید اما اینکه ابو مهدی غنیمة الوافد را اجازت روایت می کند پس در نهایت ظهورست ابو مهدی در مقالید در ضمن مرویاتی که آن را از شیخ خود ابو محمد عبد الکریم بن محمد الفکون القسطنطینی روایت نموده گفته غنیمة الوافد و بغیة الطالب الماجد للامام أبی زید الثعالبی اخبرنی به قراءة منی علیه من اولها الی ابتداء ذکر الاسانید لجمیع الحدیث العشاری الاسناد منها و مناولة بشرطها لسائرها عن سلیمان عن ابن زیّان عن أبی العباس احمد زروق الصغیر عن الاستاد العلامة أبی عبد اللّه بن عاز عن أبی عبد اللّه محمد بن یحیی البادسی قال ابن زیّان و اخبرنی عالیا ابو محمد الصخراوی عن أبی مهدی الملیکشی البجّانی و أبی زید عبد الرحمن بن موسی بن سلیمان البرسوی ح قال ابن زیّان و اخبرنی عالیا عما قبله الامام زروق الکبیر قال هو و البادسی و الملیکشی و البرسوی اخبرنا بها و بجمیع ما یحمله و جمیع ما الّفه جامعها عالم الصلحاء و صالح العلماء ابو زید عبد الرحمن بن محمد الثعالبی رحمه اللّه تعالی فذکرها و بالسند قال الجامع بین العلم و العمل ابو زید الثّعالبی طیّب اللّه ثراه الحمد للّه الذی رفع سنّة بنیّة فقرنها بالکتاب و انتخب لروایتها و درایتها من اختاره من اولی الالباب فعملوا بما علموا فربحوا یوم الحساب فصاروا انجما یهتدی بهم السائر و اعلاما یقتفی أثرهم الحائر فمن وصل حبله بحبلهم

ص:36

فقد استمسک بالعروة الوثقی و من انتظم فی سلکهم فقد ارتقی احمده سبحانه ابلغ حمد و لا یفی عدد بتحمیده و اشکره جلّ و علا اعظم الشکر و لا مکافی لمزیده و صلی اللّه علی سیدنا محمد المختار من عبیده و علی آله و صحبه و سلم یقول عبد الرحمن بن محمد الثعالبی لطف اللّه به لما تکرر سؤال السائلین منی الاجازة فی ما اجمله من الروایات و تعیین تلک الکتب المرویات و کانت مرویاتی کثیرة و طرق اسانیدها غزیرة و کان یشق علیّ تتبّع جمیعها لکل انسان اختصرت من ذلک المهم مجردا من الاسانید و من ارادها باسانیدها وجدها فی فهارسی التی علیها خطوط مشایخی و باللّه التوفیق و هو الهادی سبحانه لسلوک سبیل التحقیق و سمّیت هذه العجالة بغنیمة الوافد و بغیة الطالب الماجد انتهی و نیز بغوی از مشایخ اجازه کردیست چنانچه او در امم گفته معالم التنزیل للحافظ أبی محمد الحسین بن مسعود البغوی الملقب بمحیی الدین و السنة و سائر تصانیفه کشرح السنة و المصابیح بالاسناد الی الفخر بن البخاری عن فضل اللّه بن أبی سعد النوقانی عن البغوی و نیز بغوی از مشایخ اجازه عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته کتاب المصابیح لمحیی السنة أبی محمد الحسین بن مسعود البغوی رحمة اللّه تعالی اخبر به عن الامام صفی الدین احمد بن محمد القشاشی عن الشیخ عبد الرحمن بن عبد القادر عن عمه جار اللّه محمد بن العز عبد العزیز بن الحافظ عمر بن فهد قال اخبرنی به جماعة منهم والدی الحافظ عز الدّین عبد العزیز و قاضی القضاة بالمحرمین الشریفین نجم الدین ابو المعالی محمد بن القاضی عبد الوهاب بن محمد بن یعقوب المالکی المکی سماعا علی الاول لبعضه قال الثانی اخبرنا العلامة المحدّث ناصر الدین ابو الفرج محمد بن الزّین أبی بکر بن حسین العثمانی المراغی من اوله الی قوله باب الکبائر و مناولة لباقیه و قال الوالد اخبرنا به جماعة منهم جدّی الحافظ تقی الدین محمد بن النجم محمد بن فهد الهاشمی و العلامة شرف الدین ابو الفتح محمد بن الزین أبی بکر المراغی الاموی اذنا ان لم یکن سماعا قالوا اخبرنا قاضی القضاة زین الدین ابو بکر بن الحسین المراغی قال ولده ابو الفتح قراءة لجمیعه قال فی روایة الوالد و هی نازلة اخبرنا التقی ابو الفرج عبد الرحمن بن الحسین بن عبد اللّه بن المعمر البکری سماعا بالمدینة النبویّة قال اخبرنا ابو الفضائل یحیی بن عبد اللّه بن الحسن بن عبد الملک الواسطی قال اخبرنا ابو العباس احمد بن ابراهیم بن عمر القاروی الواسطی و قال الزین المراغی فی روایة النجم المالکی و هی اعلی اخبرنا ابو العباس احمد بن أبی طالب الحجّار قال انبانا به ابو عبد اللّه محمّد بن نصر بن أبی الفرج الحصری و عجیبة ابنة الحافظ أبی بکر محمّد بن غالب الباقداری و غیرهما و قال الوالد و کتب بهذا العلو غیر واحد منهم أمّ محمّد سارة ابنة عمر بن جماعة عن أبی طلحة الحراوی قال انبانا الحافظ شرف الدین عبد المؤمن بن خلف الدمیاطی و اخبر به العز بن فهد ایضا عن الحافظ أبی الفضل احمد بن حجر العسقلانی و قاضی القضاة عزّ الدّین عبد الرحیم

ص:37

بن الفرات الحنفی فالاول عن الرحلة أبی اسحاق ابراهیم التنوخی عن أم محمد زینب ابنة الکمال المقدسی عن عجیبة ابنة أبی بکر الباقداری عن الحافظ أبی موسی محمد بن أبی بکر المقدسی و الثانی و هو اعلی بدرجة قال اخبرنا الصلاح محمد بن أبی عمر عن الفخر أبی الحسن علی بن البخاری قال اخبرنا به فضل اللّه بن محمّد بن احمد النوقانی قال هو و الحافظان المقدسی و الدمیاطی و القاروی و عجیبة ایضا و الحصری اخبرنا به مؤلفه الامام الحجة محیی السنة ابو محمد الحسین بن مسعود البغوی قال الفاروی سماعا لبعضه و قال الباقون إجازة فذکره و نیز بغوی از مشایخ اجازه عبد اللّه بن سالم بصری بوده سالم بن عبد اللّه در امداد گفته و اما المصابیح البغوی فیرویها سیدی الوالد عن الشیخ البابلی المذکور عن علی بن یحیی الزیادی عن الشهاب احمد بن محمد الرملی عن أبی الخیر محمد بن عبد الرحمن السخاوی عن العز عبد الرحیم بن الفرات عن الصلاح بن أبی عمر عن الفخر علی بن احمد بن البخاری عن فضل اللّه بن أبی سعد النوقانی عن مؤلفه الحافظ محیی السنة البغوی اما ابن عساکر پس از مشایخ اجازه حسن عجیمیست تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته تاریخ دمشق للامام الحافظ أبی القاسم علی بن الحسن بن هبة اللّه بن عساکر الدمشقی رحمه اللّه تعالی اخبر به عن العلامة الشهان احمد الخفاجی عن الشیخ حسن الکرخی عن شیخ الاسلام زکریا بن محمّد الانصاری عن الحافظ تقی الدین محمّد بن فهد المکی عن أم عبد اللّه عایشة بنت محمّد بن عبد الهادی المقدسیة عن محمّد بن محمّد بن محمّد الشیرازی عن جده محمّد الشیرازی عن مؤلفه الامام الحافظ ابو القاسم علی بن الحسن بن عساکر فذکره اما مجد الدین المعروف بابن الاثیر پس از مشایخ اجازه حسن عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته کتاب جامع الاصول فی احادیث الرسول صلّی اللّه علیه و سلم تالیف الامام أبی السعادات المبارک بن محمّد بن الاثیر الجزری رحمه اللّه تعالی اخبر به عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی بن مکرم الطبری عن الحافظ عبد العزیز بن فهد و العلامة الرحلة شرف الدین عبد الحق بن محمّد السنباطی فالاول قال اخبرنا به المسند زین الدین عبد الرحیم بن ابراهیم الاسیوطی المکی سماعا علیه بها لبعضه و إجازة لسائره قال اخبرنا به والدی العلامة جمال الدین ابراهیم بن محمّد بن عبد الرحیم الاسیوطی قال اخبرنا به قاضی القضاة البدر محمّد بن ابراهیم بن سعد بن جماعة سماعا قال اخبرنا به ابو الفداء اسماعیل بن مرشد بن زید الهمدانی سماعا و قال الثانی هو العزّ عبد العزیز بن فهد ایضا و هو اعلی بدرجة اخبرنا به قاضی المسلمین عز الدین عبد الرحیم بن ناصر الدین محمّد بن الفرات الحنفی عن أبی عبد اللّه محمّد البیانی قال اخبرنا الفخر علی بن احمد بن البخاری قال هو و ابو الفداء اخبرنا مؤلفه الامام مجد الدین المبارک بن محمّد بن الاثیر قال ابن البخاری إجازة فذکره اما عز الدین المعروف بابن الاثیر پس از مشایخ حسن عجیمیست تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته کتاب اسد الغابة فی معرفة

ص:38

الصحابة و الکامل فی التاریخ للامام عز الدین أبی الحسن علی بن محمّد بن الاثیر الجزری اخبر بهما عن شیخ الاسلام علی الاجهوری عن البرهان ابراهیم العلقمی عن قاضی القضاة زکریّا بن محمّد الانصاری عن القاضی عبد الرحیم بن الفرات عن القاضی عبد العزیز بن جماعة عن أبی الفضل احمد بن هبة اللّه بن عساکر قال انبانا بهما مؤلفهما الامام عزّ الدین علی بن محمّد بن عبد الکریم بن الاثیر الجزری رحمه اللّه تعالی فذکر بهما اما ابن النجار پس از مشایخ اجازه حسن عجیمیست تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته تاریخ المدنیة الشریفة المسمی بالدّرة الثمینة للحافظ محبّ الدین محمّد بن محمود بن الحسن بن النجار رحمه اللّه تعالی اخبر به عن الامامین الجلیلین زین العابدین و علی ابنی الامام عبد القادر الطبری الحسنی و اختیهما الشریفة زینب و الشریفة مبارکة کلهم عن العمر عبد الواحد الحصاری عن الشمس محمّد بن ابراهیم العمری عن الحافظ احمد بن حجر العسقلانی عن القاضی ابو بکر المراغی قراءة لنحو الثلث الاول و إجازة بالباقی عن الرحلة أبی العباس احمد بن أبی طالب الحجّار قال اخبرنا به مؤلفه الحافظ محب الدین محمّد بن محمود بن الحسن بن النجار البغدادی فذکره اما سبط ابن الجوزی پس از مشایخ اجازه حسن عجیمی است تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته کتاب مرآة الزّمان للامام أبی المظفر یوسف بن قزعلی سبط الحافظ ابن الجوزی اخبر به عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی الطبری عن العلامتین قاضی القضاة زکریّا بن محمّد الانصاری و الحافظ عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی قالا اخبرنا مسند الدنیا محمّد بن مقبل الحلبی و الحافظ تقی الدین محمّد بن فهد الهاشمی المکی قال الاول اخبرنا محمّد بن علی الحراوی عن الحافظ شرف الدین عبد المومن بن خلف الدمیاطی و قال الثانی و هو التقی بن فهد اخبرنا بها الزین محمّد بن احمد بن محمّد المحبّ الطبری المکی عن الرحلة أبی العباس احمد بن علی بن الحسن الجزری قال هو و الحافظ شرف الدین الدمیاطی اخبرنا مؤلفها الامام ابو المظفر یوسف بن قزعلی سبط الحافظ ابن الجوزی فذکره اما محب طبری پس از مشایخ حسن عجیمی است تاج الدین در کفایة المتطلع گفته کتاب الریاض النضرة فی فضائل العشرة رضی اللّه عنهم اجمعین للامام احمد بن عبد اللّه الطبری اخبر به عن الشیخ صفی الدین احمد القشاشی عن الشمس محمّد بن احمد الرملی عن شیخ الاسلام زکریا بن محمّد الانصاری عن الحافظ عمر و ابیه الحافظ تقی الدین محمّد بن النجم محمّد بن فهد کلاهما عن الامام أبی الفضل محمّد بن احمد بن ظهیرة القرشی المکی عن قاضی القضاة شهاب الدین احمد بن النجم محمّد بن الطبری عن والده النجم محمّد بن الجمال محمّد بن المحب احمد الطبری عن مؤلفه جده للامّ الحافظ محب الدین احمد بن عبد اللّه الطبری فذکره اما حموینی پس از مشایخ اجازه حسن عجیمی است بیانش آنکه حموینی در سلسله که عجیمی بآن کتاب حاوی و لباب عبد الغفار بن عبد الکریم قزوینی را روایت نموده واقع است

ص:39

چنانچه تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته کتاب الحاوی و اللباب و شرحه العجاب و غیر ذلک للعلامة نجم الدین عبد الغفار بن عبد الکریم القزوینی اخبر بها عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی الطبری عن الحافظ عبد العزیز بن فهد و الحافظ عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی عن المشایخ الثلثة خاتمة الحفاظ شهاب الدین احمد بن علی بن حجر العسقلانی و القاضی کمال الدین أبی الفضل محمد و اخته أم الکمال کمالیة ابنی العلامة نجم الدین محمد بن أبی بکر المرجانی زاد العز بن فهد فقال و المسندة الاصلیة أم الفضل هاجر ابنة المحدث شرف الدین محمد بن محمّد بن أبی بکر القدسی زاد الحافظ السیوطی فقال و خلیل بن عبد القادر بن جلال الدین النابلسی و فاطمة بنت أبی القاسم بن علی البسری قالوا جمیعا اخبرنا مسند الشام زین الدین ابو هریرة عبد الرحمن عن الحافظ شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان الذهبی أبی المجامع ابراهیم بن محمّد بن حمویه الجوینی عن مؤلفه العلامة نجم الدین عبد الغفار بن عبد الکریم القزوینی اذنا ان لم یکن سماعا لبعضها فذکرها پس بعد ملاحظۀ این عبارت بودن حموینی شیخ اجازه عجیمی نهایت واضح گردید و علاوه برین ظاهر شد که حموینی از مشایخ اجازه سیوطی و ابن حجر عسقلانی بلکه ذهبی هم می باشد اما ولی الدین التبریزی الخطیب پس از مشایخ اجازۀ حسن عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته کتاب مشکاة المصابیح للامام ولی الدین أبی عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه التبریزی رحمه اللّه تعالی اخبر به عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی عن الحافظ عبد العزیز بن فهد و قاضی القضاة زکریا بن محمّد الانصاری قالا اخبرنا الشیخان العلامة الرحلة تقی الدین أبی الفضل محمّد بن محمّد بن فهد و الامام العارف باللّه تعالی شرف الدین عبد الرحیم بن عبد الکریم الجرهی قالا اخبرنا العلامة امام الدین علی بن مبارکشاه الصدیقی الساوجی زاد الثانی قال اخبرنا الامام حسام الدین حسن بن علی الاسواری سماعا علیه بشیء من اوله و إجازة لسائره قال اخبرنا به الامام صدر الدین ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه القزوینی قال هو و الصدیقی اخبرنا به مؤلفه الامام ولی الدین ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه بن الخطیب التبریزیّ قال الصدّیقی قراءة و إجازة و قال الآخر اذنا فذکره و نیز او از مشایخ اجازه عبد اللّه بن سالم بصریست کما ستسمعه عن کتب انشاء اللّه تعالی امّا ابو الحجّاج مزّی پس از مشایخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست ابو مهدی در مقالید الاسانید جایکه رفع اسانید کتب مذکوره غنیمة الوافد ابو زید ثعالبی نموده گفته مسند الامام احمد بن حنبل رضی اللّه عنه و ما معه من زیادات ولده عبد اللّه رحمه اللّه تعالی قال سیدی الثعالبی انا الحافظ ابن مرزوق عن الشرف بن الکویک عن الحافظ أبی الحجاج المزّی عن الفخر بن البخاری عن أبی علی حنبل المکبر عن أبی القاسم بن الحصین عن علی بن المذهب عن أبی بکر القطیعی عن عبد اللّه بن احمد عن ابیه الامام احمد بن حنبل فذکره

ص:40

درین عبارت ظاهرست که در سلسله که ابو زید ثعالبی بآن روایت نموده ابو الحجاج مزّی واقع ست پس هدایة ثابت شد که او شیخ اجازه ابو زید ثعالبیست و هر گاه مزّی شیخ اجازه ابو زید ثعالبی باشد شیخ اجازه ابو مهدی هم خواهد بود لما مر آنفا و نیز مزّی شیخ اجازه حسن عجیمی بوده تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته کتاب تهذیب الکمال للحافظ جمال الدین أبی الحجّاج یوسف بن الزّکی عبد الرحمن المزیّ رحمه اللّه اخبر به عن الشیخ احمد العجل عن الامام یحیی الطبری عن الحافظ عبد العزیز بن فهد عن جده الحافظ تقی الدین محمّد بن فهد قال اخبرنا به جماعة منهم الامام ابو الیمن محمّد بن احمد بن ابراهیم الطبری المکی سماعا علیه لمنتقی منه و إجازة لجمیعه قال اخبرنا به مؤلفه الحافظ جمال الدین ابو الحجاج یوسف بن الزکی عبد الرحمن بن یوسف المزی اذنا فذکره اما ذهبی پس او شیخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست زیرا که ذهبی شیخ اجازه ابو زید ثعالبیست پس او شیخ اجازه ابو مهدی هم باشد للتقریب الماضی اما اینکه ذهبی شیخ اجازه ابو زید ثعالبیست پس باین سبب که او در سلسلۀ واقع ست که ابو زید ثعالبی بآن مسلسلات اربعینیۀ ابو الحسن بن المفضل روایت می کند چنانچه ابو مهدی در مقالید الاسانید در مقام رفع اسانید کتبی که غنیة الوافد ابو زید ثعالبی بر ان مشتمل ست می گوید المسلسلات الاربعینیة للحافظ أبی الحسن بن المفضل قال سیدی الثعالبی اخبرنی بها ابو محمّد الواحد الغریانی عن ابیه عن الحافظ أبی عبد اللّه بن جابر الوادباشی عن اثیر الدین أبی حیّان و الحافظ الذهبی کلاهما عن الحافظ شرف الدین عبد المؤمن بن خلف الدمیاطی عن الحافظ زکیّ الدین عبد العظیم المنذری عن الحافظ أبی الحسن علی بن المفضل المقدسی فذکرها و نیز ذهبی از مشایخ حسن عجیمی بوده تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته تواریخ الحافظ الکبیر شمس الدین محمّد بن احمد بن عثمان الذهبی الدمشقی اخبر بها عن الشیخ محمّد بن علاء الدین البابلی عن المعمر محمّد حجازی الشعرانی عن المعمر محمّد بن ارکماس عن الحافظ احمد بن حجر العسقلانی قال اخبرنا به جماعة منهم ابن مؤلفها المسند ابو هریرة عبد الرحمن عن والده الحافظ شمس الدّین محمّد بن احمد بن عثمان الذهبی الدمشقی سماعا لبعضها و إجازة لباقیها فذکرها اما ابن حجر عسقلانی پس او شیخ اجازه ابو مهدی عیسی مغربیست ابو مهدی در مقالید الاسانید در مرویات سجلماسی گفته و اما فتح الباری و مقدمته للحافظ أبی الفضل بن حجر فاخبرنا بهما سماعا و قراءة لکثیر منهما و إجازة لسائرهما عن أعلامه الثلثة بسندهم الی ابن غازی عن الحافظ شمس الدین محمّد بن عبد الرحمن السخاوی و الحافظ أبی عمرو عثمان الدیمی ح و بسندهم الی شیخ الاسلام زکریا الانصاری قالوا ثلثتهم اخبرنا الحافظ ابو الفضل شهاب الدین احمد بن علی بن حجر العسقلانی رحمه اللّه تعالی بهما و بجمیع تصانیفه فذکرهما و نیز عسقلانی شیخ اجازه کردیست چنانچه او در کتاب الامم در ذکر روایت خود صحیح بخاری را گفته

ص:41

و قرأت طرفا من التفسیر علی الفقیه الصالح استاد القراء بالازهر الشیخ سلطان بن احمد بن سلامة بن اسماعیل المزاحی الازهری رحمه اللّه تعالی و اجاز لی روایة سائره بقراءته لجمیعه علی الشیخ شهاب الدین احمد بن خلیل السبکی بقراءته لجمیعه علی الشیخ نجم الدین محمّد بن احمد بن علی الغیطی السکندری الاصل القاهری المولد بروایته عن الشمس و ابن حجر المکی و البدر الدمشقی عن شیخ الاسلام زین الدین زکریا بن محمّد الانصاری السّبکی القاهری الازهری عن شیخ الاسلام حافظ العصر أبی الفضل احمد بن علی بن حجر الکنّانی العسقلانی ثم المصری الخ و نیز ابن حجر عسقلانی از مشایخ اجازه حسن عجیمی بوده تاج الدین دهان در کفایة المتطلع گفته کتاب فتح الباری شرح صحیح البخاری لخاتمة الحفاظ أبی الفضل احمد بن علی بن حجر العسقلانی رحمه اللّه تعالی اخبر به عن شیخ الاسلام علی بن محمّد الاجهوری إجازة و غیره عن الشمس محمّد بن الشهاب احمد الرّملی الانصاری عن المسند شرف الدین عبد الحق بن محمّد السّنباطی عن مؤلفه الحافظ شهاب الدین أبی الفضل احمد بن علی بن حجر العسقلانی فذکره و نیز عسقلانی از مشایخ اجازه عبد اللّه بن سالم بصری بوده سالم بن عبد اللّه در امداد در ذکر شیوخ والد خود گفته و منهم العلامة الشیخ عبد اللّه بن الشیخ سعید باقشیر المکی فاجاز الوالد حفظه اللّه تعالی بجمیع مرویاته و مسموعاته عن مشایخ اجلّهم علامة الزمان السید عمر بن السید عبد الرحیم الحسینی البصری المکی الشافعی عن العلامة المتقن شمس الدین محمّد بن احمد بن حمزة الانصاری الرملی بسنده المعروف حمزة السید عمر المذکور ایضا عن الشیخ العلامة محمّد بن عبد اللّه الطبری الحسینی الشافعی خاتمة المحققین شهاب الدین احمد بن حجر الانصاری المکی عن الشیخ الرملی و اخذ الشیخ ابن حجر المذکور عن القاضی زکریا الانصاری و هو اخذ عن جماعة من الاساتذة اجلهم علی الاطلاق خاتمة الحفاظ الشیخ حجر العسقلانی و نیز عسقلانی شیخ اجازه نحلی بوده چنانچه او در رساله اسانید خود در ذکر سماع صحیح بخاری بر شیخ خود محمّد بن علاء الدین البابلی گفته قال شیخنا الشیخ محمّد البابلی نفعنا اللّه تعالی به اخبرنا به الشیخ الامام العالم الهمام جهبذ السادة الاعلام ابو النجا سالم بن محمّد السّنهوری سماعا علیه لبعضه و إجازة لسائره بقراءته للجمیع علی خاتمة الحفاظ و المحدثین المسند النجم محمّد بن احمد بن علی الغیطی بقراءته لجمیعه علی شیخ الاسلام أبی یحیی زکریّا بن محمّد الانصاری بقراءته لجمیعه علی امیر المؤمنین فی الحدیث الحافظ شیخ السنة أبی الفضل شهاب الدنیا و الدین احمد بن علی بن حجر العسقلانی الخ اما سیوطی پس شیخ اجازه تمامی مشایخ سبعه ست چنانچه شاه ولی اللّه والد ماجد مخاطب در ارشاد الی مهمات الاسناد بعد عبارت سابقه گفته فصل سند هولاء المشایخ المنبعة ینتهی الی الامامین الحافظین القدوتین الشهیرین بشیخ الاسلام زین الدین زکریّا و الشیخ جلال الدین السّیوطی

ص:42

اما البابلی فروی عن جماعة منهم السالم السنهوری عن النجم الغیطی عن الزیّن زکریّا و منهم سلیمان بن عبد الدائم البابلی عن الجمال یوسف بن زکریّا عن والده الزّین زکریّا و منهم الفوز علی بن یحیی الزّیادی عن الشهاب احمد بن محمّد الرملی عن الزّین زکریا و منهم الشیخ محمّد حجازی الواعظ عن الغیطی عن الزّین زکریّا و منهم البرهان اللقانی عن الشمس محمّد بن أحمد بن محمّد الرملی عن والده عن الزّین زکریّا و منهم احمد بن عیسی بن جمیل عن علی بن أبی بکر القرافی عن الجلال السیوطی و منهم ابو بکر بن اسماعیل عن ابراهیم بن عبد الرحمن العلقمیّ عن الجلال السیوطی و للبابلی مشایخ کثیرون غیر هؤلاء ینتهون الی ذینک الامامین و اما الشیخ عیسی فروی عن جماعة منهم ابو الارشاد نور الدین علی بن محمّد الاجهوری عن علی بن أبی بکر القرافی عن الجلال السیوطی و منهم شهاب الدین احمد بن محمّد الشهیر بالخفاجی عن البرهان ابراهیم بن أبی بکر العلقمی عن الجلال السیوطی و منهم ابو الحسن علی بن محمّد البصری و هو غیر الاجهوری عن سالم السنهوری عن النجم الغیطی عن شیخ الاسلام الزّین زکریّا و منهم الشیخ سلطان المزّاحی عن الشیخ احمد بن خلیل السّبکی عن النجم الغیطی عن شیخ الاسلام الزّین زکریّا و اما ابن سلیمان فروی عن جماعة منهم شیخ الاسلام ابو عثمان سعید بن ابراهیم الجزائری عرف بقدورة عن أبی عثمان سعید بن احمد المقری عن الحافظ أبی الحسن علی بن هارون و أبی زید عبد الرحمن بن علی بن احمد العاصمی الشهیر بسفیان عن الشیخ الزّین زکریّا و هذا اسناد مغربی و و منهم شیخه المعمر ابو مهدی السجستانی عن المنجور عن النجم الغیطی عن الزیّن زکریا و منهم ابو الارشاد علی بن محمّد الاجهوری و قاضی القضاة احمد بن محمّد الخفّاجی کلاهما عن الشمس محمّد بن احمد الرملی عن الشیخ زکریّا و منهم السراج عمر الجامی و الشیخ بدر الدین الکرخی و الشمس محمّد بن احمد العلقمی جمیعا عن الزّین زکریا و الجلال السیوطی و اما الکردی فعن الشیخ احمد القشاشی روی بالاجازة العامّة عن الشمس الرّملی عن الزّین زکریّا و اکثر اخذه قراءة و سماعا و مشافهة عن الشیخ احمد الشّناوی روی عن جماعة منهم ابوه علی بن عبد القدوس عن الشیخ احمد بن حجر المکی و الشیخ عبد الوهاب الشعراوی کلاهما عن الزّین زکریّا و عن الشیخ محمّد بن أبی الحسن البکری عن والده عن الزّین زکریّا و عن الشمس محمّد بن احمد الرملی عن والده عن الزّین زکریّا و عن الزّین زکریّا بلا واسطة و عن الشیخ حسین الدویحی عن الجلال السیوطی و روی الکردی ایضا عن الشیخ سلطان بن احمد بن سلامة اخذ عن جماعة منهم الشیخ نور الدین علی الزّیادی و شهاب الدین خلیل السّبکی و سالم السنهوری و هو من اقران البابلی و اما العجیمی فله مشایخ کثیرون سمّاهم لی ابو طاهر و لنکتف منها علی الشهر هم منهم القشاشی عن الشناوی عن والده عن الشعروی عن زکریّا و عن الشّناوی عن الحسن الانجهی عن الجلال السیوطی و منهم البابلی و الشیخ عیسی المغزلی و الامام

ص:43

زین العابدین بن عبد القادر الطبری و اما النحلی فروی عن جماعة منهم البابلی و عیسی و الکردی و قد ذکرنا اسانیدهم و منهم المنصور الطّوخی المصری عن الشیخ سلطان المزّاحی و منهم الشیخ محمّد بن علاّن المکی عن جماعة من اهل مکة و غیرهم و اما البصری فمشایخه مشایخ النحلی و اکثر الاخذ عن البابلی و عیسی و ابن سلیمان و الکردی و قد سردنا اسانیدهم اما ابن حجر مکی پس از مشایخ اجازه کردیست چنانچه در امم در ذکر روایت خود صحیح بخاری را گفته و قرأت طرفا من اوله علی الاستاد المحقق الزاهد ملا محمّد شریف بن ملا یوسف القاضی بن القاضی محمود بن ملا کمال الدین الکورانی الشّاهوی الدویسیّ الصّدیقی روّح اللّه روحه باجازته عن الفقیه محمّد بن علی الحکمی عن الشیخ شهاب الدین احمد بن حجر الهیتمی الملیّ الخ و نیز ابن حجر شیخ اجازه عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلّع گفته شرح الهمزیة للعلامة احمد بن حجر المکی رحمه اللّه تعالی اخبر به عن المعمر فقیه الحرم عبد العزیز بن محمّد الزمزمی عن مؤلفه جده لامه احمد بن محمّد بن حجر المکی فذکره و نیز در کفایة المتطلع گفته کتاب شرح الشمائل للعلامة شهاب الدین احمد بن محمّد بن حجر الهیتمی المکی رحمه اللّه اخبر به عن الشیخ عبد الباقی الدمشقی الحنبلی عن الشیخ احمد البقاعی ح و اخبر به عن العلامة الشیخ ابراهیم المیمونی و حافظ وقته الشیخ محمّد بن علاء الدین البابلی عن الشیخ احمد السنهوری ح و اخبر به عن مفتی الشافعیة بمکة الشیخ المعمر عبد العزیز بن العلامة محمّد بن عبد العزیز الزمزمی کلهم عن مؤلفه جدّ الاخیر لامّه العلاّمة شهاب الدین احمد بن محمّد بن حجر المکی فذکره و نیز ابن حجر مکی از مشایخ عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بن عبد اللّه در امداد در ذکر شیوخ والد خود گفته و منهم الشیخ العلاّمة عبد العزیز الزمزمی الشافعی فانه اجاز سیّدی الوالد بجمیع مرویاته عن الشمس محمّد الرملی و عن الشهاب احمد بن قاسم و عن الشیخ القاضی علی بن جار اللّه بن ظهیرة و الشیخ علی بن الشیخ جمال الدین العصامی و اخذ عن والده عن جدّه لامّه شهاب الدین احمد بن حجر الهیتمی و سندهم مشهور نفع اللّه تعالی بهم و امددنا بمددهم و نیز ابن حجر مکی از مشایخ نحلیست چنانچه او در رسالۀ اسانید و شیوخ خود در ذکر شیخ عبد اللّه بن سعید باقشیرۀ مکی گفته و اجازنی رحمه اللّه تعالی إجازة عامّة و خاصّة بجمیع ما رواه عن شیخه الامام الهمام الجامع بین المعقول و المنقول الغایة فی الفروع و الأصول الامام محمّد بن عبد اللّه الطبری الحسینی الشافعی رحمه اللّه تعالی رحمة واسعة فی الدنیا و الآخرة و قد اجازه بجمیع مرویّاته عن جده لامّه خاتمة المحققین و جهبذ المدققین البالغ الغایة القصوی فی تحقیق العلوم و تدقیقها شهاب الدین الشیخ احمد بن محمّد بن حجر الانصاری الهیتمی رحمه اللّه تعالی رحمة واسعة فی الدنیا و الآخرة اما علی متقی پس از مشایخ عجیمیست تاج الدین در کفایة المتطلع گفته کتابا التبویین للجامع الکبیر و الصغیر المذکورین مع زیادة

ص:44

فی الکبیر للامام العلاّمة قبلة اهل السلوک نور الدین علی بن حسام الدین المتقی رحمه اللّه تعالی اخبر بهما و سائر مؤلفاته عن العلاّمة علی بن الامام عبد القادر الطبری المکی عن صهره الشیخ محمّد عارف عن والده شیخ اهل العرفان عبد الوهاب بن ولی اللّه الهندی عن مؤلفها استاده العارف باللّه تعالی الشیخ علی بن حسام الدّین المتقی فذکرها اما جمال الدین محدث پس شیخ اجازه عبد اللّه بن سالم بصریست سالم بن عبد اللّه در امداد گفته و اما مشکاة المصابیح فیرویها عن الشیخ احمد القشّاشی عن الشیخ أبی المواهب احمد الشّناوی عن السیّد غضنفر و ابن السیّد جعفر النهروانی و عن عبد الرحمن بن عبد القادر بن عبد العزیز بن فهد الهاشمی المکی فالاول یرویها عن شیخ الحرم المکی محمّد سعید المشهور بمیر کلان بن مولانا خواجه عن نسیم الدین مبارکشاه عن والده المحدث السیّد جمال الدین عطاء اللّه بن غیاث الدین فضل اللّه بن عبد الرحمن عن عمه السیّد اصیل الدین عبد اللّه بن عبد الرحمن بن عبد الرّحیم بن عبد اللطیف بن جلال الدین یحیی الشیرازی الحسینی عن المحدث البارع السید شرف عبد الرحیم بن عبد الکریم الجرهی الصدّیقی و الثانی و هو عبد الرحمن بن فهد عن عمه المحدث الرجال جار اللّه بن عبد العزیز بن فهد عن شیوخه الثلثة الحافظ شمس الدین أبی الخیر محمّد بن عبد الرحمن السخاوی نزیل الحرمین و شهاب الدین احمد بن عمر بن عبد اللّه الشرعبی الهمدانی الثغری و الامام العلاّمة محمّد بن عبد اللّه بامخرمة العدی فالاول قال اخبرنی به المشایخ الاربعة الحافظ تقی الدین ابو الفضل محمّد بن فهد الهاشمی المکی و الزاهد المسلک العارف عفیف الدین محمّد بن الاستاذ نور الدین محمّد بن عبد اللّه بن محمّد بن عبد اللّه بن هادی الحسینی الایجی و الورع الزاهد شرف الدین ابو الفتح محمّد بن القاضی زین الدین أبی بکر بن الحسین العثمانی المراغی المدنی الشافعیّون و الوجیه عبد الرحمن بن محمّد بن ابراهیم الغزّی الاصل المکی الحنفی قال الاول اخبرنا به الشرف ابو السعادات عبد الرحیم بن عبد الکریم الجرهی إجازة و قال الآخر قرأته بتمامه علی العفیف محمّد بن عبد الرّحیم الجرهی الصدیقی قال قرأته علی أبی و قال الثانی اخبرنا به والدی هو نور الدین و قال الثالث اخبرنا به الامام حسام الدین ابو محمّد الحسن بن علی الابیوردی قال نا به الامام صدر الدین ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه القزوینی عرف بشیخ الثانی و هو الشرعبی یرویه عن الشریف عبد الرحمن بن عبید اللّه بن محمّد الحسینی الشافعی الایجی عن استاذه جلال الدین محمّد بن اسعد الدوانی الصدّیقی عن والده اسعد بن محمّد بن عبد الرحیم بن علی الدوانی الصدیقی عن المحدث شرف الدین عبد الرحیم الجرهی الصدیقی و الثالث یرویه عن الشریف هبة اللّه المعروف بشاه میر بن السید عطاء اللّه بن نظام الدین لطف اللّه بن معز الدین سلام اللّه بن فخر الدین؟ ؟ ؟ اللّه الشیرازی عن جده لامّه الحافظ نور الدین أبی الفتوح احمد بن عبد اللّه الطاؤسی

ص:45

عن شرف الدین عبد الرحیم الجرهی قال الجرهی و العفیف بن نور الدین محمّد الاّیجی اخبرنا به العلامة امام الدین علیّ بن مبارکشاه الصدیقی السّاوجیّ قال هو و الصدر القزوینی اخبرنا به مؤلفه الامام ولی الدین محمّد بن عبد اللّه بن الخطیب التبریزی رحمه اللّه فالعجب کلّ العجب من المخاطب العالی الحسب السامی النسب الحائز لجلائل الرتب حیث انه کذب هذا الحدیث الشریف و ابطل هذا الخبر المنیف و نأی بجانبه عن تلقّیه بالقبول و اشاح بوجهه عن ان یکون له علیه حصول و لم یدر انه رواه طائفة من شیوخ مشایخ والده العظام له و حدث به جماعة من اساتذة اساتذته الفخام الّذین هم کالسّبعة السّیارة فی العداد و النظام و مشتهرون اشتهارها بین الخاصّ و العام و قد حمد اللّه المنعام ذلک الفاضل الفهام و الندس القمقام علی اتصال سنده بهؤلاء السبعة العظام و صرح بانهم الجلة الکرام الائمة القادة الاعلام المشهورون بالحرمین المحترمین المجمع علی فضلهم من بین الخافقین فلیت شعری کیف اعرض المخاطب العماد عن هذا الحدیث و حاد فابطل فخار والده النقاد باتصال سنده الی شیوخه السبعة الامجاد و اظهر انّ شیوخهم روات لموضوعات الروایات و الاخبار و مفتراة الاحادیث و الاثار و اللّه هو الصّائن عن العثار و الموفّق للتبصّر و الاستبصار

لابد ظن متاخم بیقین حاصل خواهد شد باین معنی که این حدیث شریف حق و صدقست زیرا که اجتماع و تواطؤ این همه روات طبقه بعد طبقه بر کذب محال عادیست الحق با وصف مروی بودن این حدیث شریف باین طرق وفیره و اسانید کثیره که بسبب تکثر آن نوبت بتالیفات مخصوصه و تصنیفات مفرده برسد زبان به طعن و توهین و قدح و جرح این حدیث گشودن چه قدر مهامۀ اعتساف و بوادی ترک انصاف پیمودنست از انصاف دوستیهای مخاطب والا نژاد در کمال استبعادست که با وصف اطلاع بر وجود این تصنیفات منیفه انیقه و تالیفات لطیفه رشیقه انکار این حدیث فرموده باشد همانا چون بسبب تمکن بر مسند تصدر و امامت نفس نفیس آرام طلب گشته لذلک باتعاب جان نازنین خود اصلا گرد تفتیش و تحقیق و تنقیب و تدقیق نگشته و دوم آنکه علامۀ عبد الوهاب بن علی السّبکی در طبقات شافعیه به ترجمه حاکم نیسابوری در مقام جواب از قدح ابن طاهر در حاکم گفته ثم ذکر ابن طاهر انه رأی بخط الحاکم حدیث الطیر فی جزء ضخم جمعه قال و قد کتبته للتعجب قلت و غایة جمع هذا الحدیث ان یدلّ علی ان الحاکم یحکم بصحته و لولا ذلک لما استودعه المستدرک و لا یدلّ ذلک منه علی تقدیم علیّ رضی اللّه عنه علی شیخ المهاجرین و الانصار أبی بکر الصدیق رضی اللّه عنه إذ له معارض اقوی لا یقدر علی دفعه و کیف یظن بالحاکم مع سعة حفظه تقدیم علیّ و من قدمه علی أبی بکر فقد طعن علی المهاجرین و الانصار فمعاذ اللّه ان یظن ذلک بالحاکم ازین عبارت هویداست که سبکی بتصریح تمام افاده می فرماید که غایت و مطلوب حاکم از جمع طرق حدیث طیر آنست که این جمع دلالت کند بر اینکه حاکم بصحت این حدیث شریف حکم می نماید و اگر این معنی نه بود حاکم حدیث طیر را در مستدرک درج نمی کرد پس بحمد اللّه تعالی از اینجا در کمال وضوح و ظهور شد که جمع طرق حدیثی و تالیف مخصوصی در ان دلالت می کند بر آنکه جامع آن حکم بصحتش می کند فالحمد للّه المفضل المنعام حیث ظهران هؤلاء الاعلام الجامعین طرق حدیث الطیر الطائر ذکره فی الانام یحکمون بصحته رغما لآناف الخصام و یدرؤن فی نحور المنکرین الاغثام و اللّه ولی التوفیق و الانعام سوم آنکه علی سبیل التنزّل اگر تسلیم کنیم که جمع طرق حدیثی دلالت بر ان ندارد که جامعش حکم بصحت آن حدیث می نماید لکن علی کل حال دلالت بر تکثر و توفر و تعدد و غزارت آن یقینا دارد و ظاهرست تعدد طرق حدیث را بمرتبۀ حسن می رساند هر چند هر واحد از آن طرق حسن نداشته باشد پس بنابر این اگر حدیث طیر تسلیما صحیح نباشد بلکه هر واحد از طرق آن حسن هم نباشد چون تعدد طرق آن بجای رسیده که حفاظ سابقین در مصنفات مخصوصه و اجزای مفرده آن را جمع نموده باشند نازل از درجه حسن هم نخواهد بود و فی ذلک ما یکفی لقلع اسّ المنکر الجحود و قطع لسان المبطل الحیود اما اینکه تعدد طرق حدیث را بمرتبه حسن می رساند پس بر متتبع افادات محققین اعلام و متفحص تصریحات منقدین عالی مقام مخفی نخواهد بود عبد الرؤف منادی در فیض القدیر

ص:47

بشرح

حدیث احبّ الادیان الی اللّه الحنیفیّة السمحة گفته قال الهیتمی فیه عبد اللّه بن ابراهیم الغفاری منکر

الحدیث قال قیل یا رسول اللّه أیّ الادیان احبّ الی اللّه فذکره و قال شیخنا العراقی فیه محمّد بن اسحاق رواه بالعنعنة أی و هو یدلّس عن الضعفاء فلا یحتج الا بما صرّح فیه بالتحدیث انتهی قال العلائی لکن له طرق لا ینزل عن درجة الحسن بانضمامها ازین عبارت ظاهرست که حدیث احب الادیان الی اللّه الحنیفیة السمحة هر چند در سلسلۀ آن عبد اللّه بن ابراهیم غفاری که بتصریح هیتمی منکر الحدیث می باشد واقع ست و شیخ عراقی گفته که آن را محمّد بن اسحاق بعنعنه روایت کرده و او از ضعفاء تدلیس می کند با این همه علائی گفته که چون این حدیث طرق دیگر دارد بسبب انضمام آن طرق از درجۀ حسن بودن نازل نمی شود و نیز منادی در فیض القدیر بشرح حدیث احبّ الطعام الی اللّه گفته قال الهیثمی بعد ما عزاه للطبرانی و أبی یعلی فیه عبد المجید بن أبی رواد و فیه ضعف و قال الزین العراقی اسناده حسن انتهی و لعله باعتبار تعدد طرقه و الا فقد قال البیهقی عقب تخریجه ما نصّه تفرد به عبد المجید بن عبد العزیز بن أبی رواد عن ابن جریح انتهی و عبد المجید آورده الذهبی فی الضعفاء و المتروکین و قال المنذری رواه ابو یعلی و الطبرانی و ابو الشیخ فی الثواب کلهم من روایة عبد المجید بن أبی رواد و قد وثق قال لکن فی الحدیث نکارة انتهی ازین عبارت واضحست که منادی از زین عراقی نقل می کند که اسناد

حدیث احب الطعام الی اللّه ما کثرت علیه الایدی حسنست و بعد آن افاده می فرماید که شاید این معنی یعنی حسن بودن این حدیث بسبب تعدد طرق آن باشد و الا بیهقی بعد تخریج این حدیث گفته که تفرد نموده است بآن عبد المجید بن عبد العزیز بن أبی رواد از ابن جریج و عبد المجید از ذهبی در ضعفا و متروکین وارد کرده پس ازین افاده منادی بحمد اللّه و حسن توفیقه ظاهر شد که تعدد طرق باعث حسن بودن حدیث می شود و نیز منادی در فیض القدیر بشرح

حدیث اطلبوا العلم و لو بالصّین فان طلب العلم فریضة علی کل مسلم گفته و حکم ابن الجوزی بوضعه و نوزع بقول المزّی له طرق ربما یصل مجموعها الی الحسن ازین عبارت واضح و آشکارست که حکم ابن الجوزی بموضوع بودن

حدیث اطلبوا العلم الخ منازعست بقول مزّی که گفته برای این حدیث طرقی هست که بمجموع آن بدرجه حسن می رسد پس ازینجا هم بحمد اللّه تعالی واضح گردید که تعدد طرق باعث برین معنی می شود که بان حدیث بدرجه حسن برسد و ما بعد افادة المزّی عمدة المنقدین مجال التشکیک الجاحدین و ارتیاب المرتابین و الحمد للّه المنان که بعضی از محققین اعیان بالتخصیص بر حسن حدیث طیر تنصیص نموده سبب آن کثرت طرقش ظاهر فرموده اند و سقف علی ذلک فیما بعد انشاء اللّه تعالی چهارم آنکه فرض کردیم که تعدد طرق حدیث را بدرجۀ حسن هم نمی رساند و هر واحد از طرق حدیث طیر قابلیت احتجاج ندارد لکن چون قاعدۀ ممهده اهل سنتست که تعدد طرق باعث تقویت بعض آن به بعض دیگر می شود پس بنابر این نیز حدیث طیر خالی از قوت نخواهد بود و قوی بودن آن هم برای احتجاج

ص:48

بر اهل لجاج کافی و وافیست و اما اینکه بعض طرق حدیث بعض آخر را تقویت می کند پس معلوم و متیقنست در مجلد حدیث ولایت دانستی که ابن حجر عسقلانی در فتح الباری بشرح حدیث بریده از کتاب الغزوات گفته و

اخرج احمد ایضا هذا الحدیث من طریق اجلح الکندی عن عبد اللّه بن بریدة بطوله و زاد فی آخره لا تقع فی علیّ فانه منّی و انا منه و هو ولیّکم بعدی

و اخرجه احمد ایضا و النّسائی من طریق سعد بن عبیدة عن عبد اللّه بن بریدة مختصرا و فی آخره فاذا النبیّ صلّی اللّه علیه و سلم قد احمرّ وجهه یقول من کنت ولیه فعلیّ ولیه اخرجه الحاکم من هذا الوجه مطولا و فیه قصة الجاریة نحو روایة عبد الجلیل و هذه طرق یقوی بعضها ببعض انتهی ازین عبارت بکمال وضوح ظاهرست که چون طرق حدیث ولایت متعدد بود بعض آن بعض را تقویت کرد و الحمد للّه و محمد بن ابراهیم المعروف بابن الوزیر در روض باسم فی الذبّ عن سنة أبی القاسم در ذکر

حدیث یحمل هذا العلم من کل خلف عدوله گفته و قد یکثر الطرق الضعیفة فیقوی المتن علی حسب ذلک الضعف فی القلة و الکثرة کما یعرف ذلک من عرف کلام اهل هذا العلم فی مراتب التجریح و التعدیل ازین عبارت علامۀ ابن الوزیر نهایت ظاهر و مستنیرست که بسبب تکثر طرق ضعیفه متن حدیث قوی می شود بر حسب ضعف در قلت و کثرت و این معنی از کلام اهل این علم در مراتب تجریح و تعدیل ظاهر و آشکارست و کفی بذلک و منادی در فیض القدیر بشرح

حدیث آفة العلم النسیان و اضاعته ان تحدث به غیر اهله گفته و ظاهر اقتصار المصنف علی عزوه؟ ؟ ؟ لابن أبی شیبة من طریقیه انه لا یعرف لغیره و الا لذکره تقویة لهما لکونه معلولا و الامر بخلافه فقد رواه بتمامه من هذا الوجه الدارمی فی مسنده و العسکری فی الامثال عن الاعمش و

رواه عنه ابن عدی من عدة طرق بلفظ آفة العلم النسیان و اضاعته ان تحدث به من لیس له باهل و رواه من طریق عن قیس بن الربیع بلفظ و اضاعته ان تضعه عند غیر اهله

و روی صدره عن ابن مسعود ایضا البیهقی فی المدخل قال الحافظ العراقی و رواه مطین فی مسنده من حدیث علی بلفظ آفة الحدیث الکذب و آفة العلم النسیان فکان ینبغی للمؤلف الاکثار من مخرجیه اشاره الی تقومته ازین عبارت ظاهرست که منادی افاده می نماید که ظاهر اقتصار مصنف بر نسبت این حدیث بابن أبی شیبه بدو طریق او آنست که این حدیث برای غیر ابن أبی شیبه معروف نیست یعنی کسی دیگران را روایت نکرده ور نه تقویت آن را ذکر می کرد چرا که این حدیث معلولست و حال آنکه امر بخلاف آنست که فلان و فلان روایت آن کرده اند و مناوی بعد یاد نمودن اسمای آنها می گوید که مؤلف را می بایست که برای اشارۀ تقویت اکثار در ذکر مخرجین آن می کرد پنجم آنکه تعدد طرق حدیث صیانت می کند آن را از تطرق جرح و قدح بلکه بسبب آن طعن طاعن در ان حدیث مردود می شود بیانش آنکه منادی در فیض القدیر بشرح

حدیث اتق اللّه حیثما کنت الخ گفته اکثر المصنّف رحمه اللّه من مخرجیه اشاره الی ردّ الطعن فیه ازین عبارت آشکار گردید

ص:49

که کثرت مخرجین باعث رد طعن می شود پس بنابر این افاده این همه طرق متعدده و اسانید متکثره که اکابر قوم برای حدیث طیر در تالیف مخصوصه وارد کرده اند و از ان روایت کردن بسیاری از ائمه اساطین و اجله متمهرین آن را واضح و ظاهر می شود بالحتم و الیقین مایه تخجیل و توهین مخاطب افیق فطین که لب بطعن این حدیث شریف متین گشوده خواهد شد و هر آنچه حضرت او درین باب نگاشته باشد همه مدفوع و مردود و مثلوم و مطرود خواهد بود ششم آنکه ذهبی در تذکرة اول تذکرة الحفاظ این است الحمد للّه وحده ان الحمد للّه سبحانه و تعالی و تقدست اسمائه و صفاته الحفاظ به ترجمۀ ابو زرعه احمد بن حسین بن علی بن ابراهیم بن الحکم الرازی گفته قلت له التصانیف الکثیرة یروی فیها المناکیر کغیره من الحفّاظ و لا یبین حالها و ذلک مما یزری بالحافظ ازین عبارت ظاهرست که ذهبی روایت کردن ابو زرعه احادیث مناکیر را در تصانیف خویش بی تبیین حال آن باعث عیبناکی بشأن حافظ دانسته این معنی را در مقام ازرا و تحقیر و تندید و تعییر او ذکر نموده پس هر گاه محض روایت مناکیر در تصانیف خود بی اظهار حال و تبیین آن باعث عیب و طعن و غمز و وهن باشد تالیف کتاب خاص در حدیث باطل و منکر بی اظهار موضوعیت آن خبر بالاولی سبب اعظم لحوق عیب و عار و اتسام بوصمت شین و شنار خواهد شد و هرگز احدی از ارباب انصاف و اصحاب نقد و احصاف قبول نخواهد کرد که غبار این مذلت مخزیه و خسارت مردیه بدامن ابن جریر و طبری و ابن عقده و حاکم و دیگر حضرات جامعین طرق حدیث طیر و مصنفین اجزای مفرده در ان برسد زیرا که همه شان از حفاظ اعلام و ارکان اسلام و ائمه کرام و اساطین عالی مقام هستند که مساعی شان در باب نقد احادیث و اخبار و تنقیب روایات و آثار ما به الافتخار اعاظم کبار و مایۀ نازش اجلۀ والاتبارست هفتم آنکه سبکی در طبقات شافعیه به ترجمۀ حاکم بعد عبارت ماضیه که در ان تصنیف حاکم جزء مخصوص را در حدیث طیر ذکر نموده گفته ثم ینبغی ان یتعجّب من ابن طاهر فی کتابته هذا الجزء مع اعتقاده بطلان الحدیث مع ان کتابته سبب شیاع هذا الخبر الباطل و اغترار الجهّال به اکثر مما یتعجّب من الحاکم ممن یخرجه و هو یعتقد صحّته ازین عبارت ظاهرست که علامۀ سبکی ابن طاهر را در مضیق ایرادی بس قوی انداخته حضرت او را که متجاسر بر قدح حاکم عمدة الاکابرست عرضه تعریض غریب و نکایت عجیب ساخته یعنی ظاهر فرموده که کتابت ابن طاهر جزء مؤلف حاکم را با وصف اعتقاد او ببطلان حدیث طیر از اخراج حاکم آن را با وصف اعتقاد صحت بیشتر سزاوار تعجبست چه کتابت ابن طاهر آن جزء را سبب شیاع این خبر باطل و اغترار جهال بآن هست پس هر گاه محض کتابت جزء سبب شیاع خبر باطل و اغترار جهّال باشد و سبکی باین معنی ابن طاهر را مورد الزام نماید تصنیف حضرات مذکورین اجزای مفرده در حدیث طیر اگر معتقد بطلان آن باشند بالاولی سبب شیوع خبر باطل و اغترار جهال خواهد بود و کرا تاب آنست که این منقّدین متبحّرین و محققین متمهرین را به اشاعت غیر باطل و محال و تخدیع و تغریر جهال و جدّ و جهد در اغوا و اضلال و کد و وکد در ارداء و ازلال منسوب نماید و ابواب توهین و تقبیح و تهجین و تفضیح بر روی خود گشاید

ص:50

فهذه سبعة من الوجوه الزواهر عداد جامعی طرق حدیث الطیر الطائر وافیة لاثبات هذا الحدیث الجلیّ الظاهر کافیة لدفع شبهات کل مرتاب خاسر و قائدة لکل ناکب جائر الی منهج الحق الفاخر و حادیة لکل تائه حائر علی سلوک مسلک الصدق الباهر تعجب بجودتها السابق الماهر و یحسن موقعها عند الناقد السّابر و لا یروغ بعدها الا الجاحد المکابر و لا ینکص عن اذعانها الا المباهت القاصر و اللّه هو المعین الناصر الموفق لتشیید المبانی و احصاف الاواصر

حدیث یا ذکر آن نماید این امر که نظر کند پس اگر آن حدیث صحیح یا حسن بوده باشد بگوید قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم کذا او فعل کذا یا مثل آن از صیغهای جزم و اگر ضعیف باشد پس نگوید قال او فعل او امر او نهی و مثل آن را از صیغ جزم بلکه بگوید روی عنه کذا او جاء عنه کذا او یروی او یذکر او یجلی او یقال او بلغنا یا چیزیکه مشابه آن باشد و سیوطی در تدریب الراوی شرح تقریب النواوی در ذکر تعلیقات صحیحین گفته فما کان منه بصیغة الجزم کقال او فعل او امر و روی و ذکر فلان فهو حکم بصحته عن المضاف إلیه لأنّه لا یستجیز ان یجزم بذلک عنه الا و قد صحّ عنده عنه ازین عبارت واضحست که از تعلیقات آنچه بصیغۀ جزمست محکوم بصحتست از مضاف إلیه زیرا که او یعنی بخاری جائز نمی داند که جزم کند باین تعلیق از آن کس مگر آنکه ازو نزدش صحیح شده باشد پس هر گاه بخاری در نسبت تعلیقی به شخصی بی صحت آن تعلیق ازو جزم نمی نماید چه طور نزدش جائز خواهد بود که کسی حدیثی را بجناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلم یا باحدی از صحابه بی صحت آن حدیث بصیغۀ حتم و جزم نسبت نماید که بالاولی او ارتکاب امر غیر جائز بجسارت عظیمه کرده است و نیز سیوطی در تدریب بعد ذکر موضوع بودن حدیث مروی از أبی بن کعب در فضل قرآن سورة سورة گفته و قد اخطأ من ذکره من المفسرین فی تفسیره کالثعلبی و الواحدیّ و الزمخشری و البیضاوی قال العراقی لکن من ابرز اسناده منهم کالاولین فهو ابسط لعذره إذا حال ناظره علی الکشف عن سنده و ان کان لا یجوز له السکوت علیه و اما من لم یبرز سنده و آورده بصیغة الجزم فخطاؤه أفحش ازین عبارت آشکارست که حدیث مروی از أبی بن کعب را هر که از مفسرین در تفسیر خود وارد نموده خطا کرده است و حافظ عراقی افاده نموده که هر که از ایشان اسناد آن را ظاهر کرده پس او ابسطست برای عذر خود زیرا که ناظر آن را احاله کرد بر کشف سند آن هر چند برای او سکوت بر ان جائز نه بود یعنی با وصف اظهار و ابراز سند نیز تنصیص بر مقدوحیت آن لازم بود و اما کسی که سند آن را ظاهر نکرده و آن را بصیغه جزم ذکر نموده پس خطای او افحشست پس بعد درک افادات این ائمه عالی درجات قدری تامل باید کرد و بدیدۀ انصاف باید دید که هر گاه نزد علما ذکر بصیغۀ جزم مخصوص بحدیث صحیح و حسن باشد و ذکر حدیث ضعیف هم چه جای موضوع بآن صیغه جائز نباشد بلکه بخاری گذشته از حدیث و خبر در تعلیقات هم نسبت تعلیقی به کسی نکند تا آنکه ازو صحت آن نزدش معلوم نباشد و حافظ عراقی ایراد حدیث موضوع را بصیغۀ جزم خطای فاحش داند چگونه ممکنست که حدیث طیر نزد علامۀ مسعودی و حافظ بن عبد البرّ و محمد بن طلحه شافعی و صفوری و ابن روزبهان و فاضل حفری و شاه ولی اللّه صحیح یا حسن نباشد یا ایشان و العیاذ باللّه با وصف علم بموضوعیّت و مقدوحیت و مطعونیت و مجروحیت آن بصیغۀ حتم و جزم آن را وارد کرده مرتکب خطای

ص:52

فاحش شده باشند فوا عجباه که فاضل مخاطب عالی تبار در باب دوم همین کتاب خرافت آثار خود و او نشاط و فخار و انبساط و استبشار داده افتخار دور از کار بذوات عالیة المقداریة؟ ؟ ؟ و علمای کبار خود آغاز نهاده ایشان را نقاد احوال رجال و مجاهرین بمدح ممدوح و قدح مقدوح و محتاط در نقل احادیث نبویه وا می نماید و بمزید حسن فهم این مطلب را در معرض اسکات و افحام اهل حق ثبت می فرماید و در وقت ابطال و ردّ حدیث طیر بسبب استیلای تعصب اصلا بخیال مبارکش نمی آرد که جد و جهد او در ابطال این حدیث شریف و اثبات او موضوعیت این خبر منیف بنای فخار او را بآب می رساند و سیلاب فنا بکاخ مفاخرت و مجافخت او می دواند زیرا که جماعتی از علمای طائفه اش که بمحتاط بودنشان در نقل احادیث نبویه کمال تبجح و فرح ظاهر فرموده بود این حدیث را بصیغۀ جزم و حتم وارد نموده کمال ثبوت و صحت آن ظاهر کرده اند پس اگر این حدیث موضوع باشد احتیاطشان مبدل باختباط و ضبطشان معوض بخبط گردد و عجب نیست از مباهتت و مکابرت مخاطب با مفاخرت که هرگز تن باعتراف صحت حدیث طیر ندهند و حیلۀ خلاص و طریقۀ مناص ازین اشکال شدید الاعتیاص؟ ؟ ؟ تسلیم خروج این حضرات از جماعت نقاد با احتیاط و دخول در زمرۀ هائمین پر استیاط و خابطین کثیر الالتباط داند لکن درین صورت نیز جان ملازمان والاش از کشاکش تعییر و تعنیف وا نمی رهد بلکه آفتی عظمی و مصیبتی کبری بر سرش می رسد زیرا که درین جماعت والد ماجد او نیز هست که حسب تفریحش آیتی از آیات الهی و معجزه از معجزات نبوی می باشد پس چگونه راست می آید که آیتی از آیات الهی و معجزه از معجزات نبوی خبری باطل و موضوع و حدیثی مفتعل و مصنوع را بحتم و جزم نسبت بجناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلم نماید و راه متارکت حزم و احتیاط و ارتکاب جسارت موحیة الاعتباط پیماید و خویش را با این رفعت مرتبت بخطای فاحش آلاید و اگر درین مقام عبارات متضمنه افتخارات اعیان این حضرات به علمای عالی صفات خود و مساعی مبهرة الآیات و معجبة السمات شان را نقل کرده اید ناظر لبیب را حیرت بر حیرت افزاید لکن ما خوفا من التطویل طریق اعراض از آن می سپاریم و اختصار را بکار می آریم اگر منصف متامل محض عظمت و جلالت این حضرات که حدیث طیر را بصیغۀ جزم وارد نموده در نظر آرد هرگز همت را بر توهین و تضعیف این حدیث نگمارد لأنّه کیف یمکن ان هذه الاعلام الجلّة و الاساطین المشیّدین للملة قطعوا بهذا الخبر و ذکروه بصیغة الجزم عن سید البشر علیه و آله سلام الرّب الاکبر ما سطع فجر و طلع قمر مع انهم کانوا معتقدین لبطلانه او واقفین علی وهن بنیانه فمن و ظنّ بهم ذلک فقد اوقع نفسه فی المهالک حیث اثبت لهم التجری العظیم و التجاسر الفخیم و عدم الاعتناء فی الدّین و قلة الورع و الیقین و عزوا؟ ؟ ؟ قول الباطل الی سید المرسلین و الکذب علی

ص:53

اشرف من مشی علی الارضین علیه و آله الانجبین سلام الملک الحقّ المبین

مرویات جلال الدین سیوطی و ابو مهدی عیسی ثعالبی و ابراهیم کردی و حسن عجیمی و عبد اللّه بن سالم بصری و احمد نخلی و محمد و امیر محمد بن علی شوکانی و شاه ولی اللّه والد ماجد مخاطبست عبارات ثعالبی و کردی و عجیمی و بصری و نخلی سابقا شنیدی سیوطی در زاد المسیر گفته الجامع الترمذی اخبرنی به السیدان ابو العباس احمد بن عبد القادر بن محمد بن طریف السّاوی بقراءتی علیه لبعضه و إجازة لباقیه و ابو الفضل محمّد بن عمر بن حصین الازهری إجازة قالا انابه ابو اسحاق التنوخی قال الاول إجازة و الثانی سماعا لبعضه و إجازة لباقیه قال انا به ابو الحسن علی بن محمد بن محمود بن جامع البندنیجی انا ابو منصور محمد بن علی بن عبد الصمد البغدادی المعروف بابن الهنیی انا الحافظ ابو محمد عبد العزیز بن محمود بن الاخضر انا ابو الفتح عبد الملک بن أبی سهل بن أبی القاسم الکروخی قال البندنیجی و انابه؟ ؟ ؟ عالیا ابو محمد عبد الخالق بن الانجب البشتبری إجازة عن الکروخیّ قال انا ابو عامر محمود بن القاسم الازدی و ابو بکر احمد بن عبد الصمد الغورجی قالا انا ابو محمّد عبد الجبار بن محمد بن عبد اللّه بن الجرّاح المروزی انا ابو العباس محمّد بن احمد بن محبوب انا الترمذیّ و محمّد امیر در رسالۀ اسانید خود گفته و اما الجامع للحافظ أبی عیسی الترمذی فارویه مسلسلا بالصوفیة عن شیخنا الشیخ عن الصمیدی الصوفی عن شیخه الشیخ عقیلة المکی الصوفی عن الشیخ حسن العجیمی الصوفی عن الشیخ احمد بن محمد القشاشی الصّوفی عن شیخه الشیخ احمد بن علی الشناوی الصوفی عن والده الشیخ علی بن عبد القدوس الشناوی الصوفی عن الشیخ عبد الوهاب الشعرانی الصوفی عن الشیخ زکریّا بن محمد الفقیه الصوفی عن العارف باللّه تعالی زین الدین المراغی العثمانی الصوفی عن استاد الصوفیة شرف الدین اسماعیل بن ابراهیم الجبرتی العقیلی الصوفی عن المسند أبی الحسن علی بن عمر الدابی الصوفی عن استاذ اهل التحقیق الشیخ محب الدین محمد بن علی بن عربی الطائی الحاتمی الصوفی عن شیخ الشیوخ عبد الوهاب بن علی بن سکینة البغدادی الصوفی عن أبی الفتح عبد الملک بن عبد اللّه الکروخی الصوفی عن شیخه المحقق الحافظ أبی اسماعیل عبد اللّه بن محمّد الانصاری الهروی شیخ الاسلام الصوفی عن عبد الجبّار الجرّاحی عن أبی العباس محمد بن احمد بن محبوب المحبوبی عن مؤلّفه الترمذیّ أبی عیسی محمّد بن سورة بن موسی الضحّاک السلمی الضریر البوغی و شوکانی در اتحاف الاکابر باسناد الدفاتر گفته سنن الترمذی ارویها بالسّماع لجمیعها من لفظ شیخنا السیّد العلاّمة عبد القادر بن احمد باسناده المتقدم فی تفسیر الثعلبی الی الشماخی عن احمد بن محمد السّراجی الیمنی عن زاهر بن رستم الاصفهانی عن القاسم بن أبی سهیل الهروی عن محمود بن القاسم الازدی عن عبد الجبّار بن محمد المروزی عن محمد بن احمد بن محبوب المروزی عن المؤلّف ح و ارویها عن شیخنا المذکور باسناده المتقدم فی اول هذا المختصر

ص:55

الی محمد البابلی عن النور علی بن یحیی الزیادیّ عن الرّملی باسناده المتقدم قریبا الی ابن طبرزد عن عبد الملک بن أبی سهل الکروخی عن محمود بن القاسم الازدی عن عبد الجبار بن محمّد المروزی عن محمد بن محبوب عن المؤلف ح و ارویها عن شیخنا المذکور عن محمد بن طیب المغربی عن ابراهیم بن محمد المراغی عن احمد بن محمّد العجل عن یحیی بن مکرم الطبریّ عن جدّه المحب الطبری عن الزیّن المراغی عن أبی العباس احمد بن أبی طالب الحجار عن أبی النجا التی عن أبی الوقت عن أبی عامر الازدی عن أبی محمد الجرّاحی عن أبی العباس المحبوبی عن المؤلف ح و ارویها عن شیخنا السّید علی بن ابراهیم بن عامر باسناده السابق فی سنن أبی داود الی التربیع عن السخاوی عن ابن حجر عن البرهان التنوخی عن القاسم بن عساکر عن عبد الرحمن بن محمد بن مسعود عن محمّد بن علی بن صالح عن أبی عامر الازدی عن أبی محمد الجرّاحی عن أبی العباس محمد بن احمد المحبوبی عن المؤلف ح و ارویها عن شیخنا الحسن بن اسماعیل المغربیّ بالاسناد المتقدم فی سنن أبی داود الی علی بن احمد المرحومی عن ابراهیم الدماوی عن الشهاب القلیوبی عن النور الزیادیّ عن الشمس الرملی عن زکریا الانصاری عن الشمس اللقانی عن احمد بن أبی زرعة عن ابیه الزّین عبد الرحیم العراقی عن عمر العراقی عن علی بن البخاری عن ابن طبرزد باسناده السابق الی المؤلف ح و ارویها عن شیخنا یوسف بن محمد بن علاء الدّین المزجاجی عن ابیه عن جدّه عن ابراهیم الکردی باسناده المتقدم فی سنن أبی داود الی ابن طبرزد باسناده المذکور ههنا الی المؤلف و شاه ولی اللّه در ارشاد الی مهمات الاسناد بعد اتصال سند خود بمشایخ سبعه و انتهای سند مشایخ سبعه بزین الدین زکریا و جلال الدین سیوطی و رسیدن سند این هر دو بشهاب الدین احمد بن أبی طالب الحجّار المعروف بابن شحنه و فخر الدین ابو الحسن علی بن احمد بن عبد الواحد المعروف بابن البخاری و شرف الدین عبد المؤمن بن خلف الدمیاطی گفته و اما جامع الترمذی فرواه ابن البخاری عن عمر بن طبرزد انا ابو الفتح عبد الملک بن أبی القاسم عبد اللّه بن أبی سهل الکروخی عن أبی عامر محمود بن القاسم الازدی و أبی بکر احمد بن عبد الصمد التاجر الغورجی و أبی نصر عبد العزیز بن احمد الهروی التریاقی الا الجزو الاخیر و هو من اول مناقب ابن عباس الی آخر الکتاب فسمعه الکروخی من أبی المظفر عبید اللّه بن علی بن یاسین الدهان الهروی قالوا جمیعا انا ابو محمّد عبد الجبّار بن محمّد عبد اللّه بن أبی الجرّاح الجرّاحی المروزی انا الشیخ الثقة الامین أبی العباس محمّد بن احمد بن محبوب بن فضیل التاجر المحبوبی عن الترمذیّ اما زوائد کتاب المناقب عبد اللّه بن احمد پس از مرویات سیوطیست زیرا چه او تمامی مصنفات عبد اللّه را روایت نموده چنانچه از عبارت زاد المسیر

ص:56

آنفا واضح و لائح گردید و چون زاد المسیر را ابو مهدی ثعالبی هم روایت می کند زوائد کتاب المناقب نیز از مرویات او باشد اما مسند ابو یعلی پس داخل اجازۀ سیوطی و ابو مهدی ثعالبی و کردی و محمّد امیر و شوکانی و شاه ولی اللّه ست عبارات ثعالبی و کردی شنیدی سیوطی در زاد المسیر گفته مسند أبی یعلی انبانی به محمّد بن مقبل عن الصلاح بن أبی عمر عن أبی الحسن بن البخاری و أبی الفضل احمد بن هبة اللّه بن عساکر کلاهما عن أبی روح عبد المعز بن محمّد الهروی انا تمیم بن أبی سعید الجرجانی انا ابو سعید محمّد بن عبد الرحمن الکنجرودی انا ابو عمرو بن حمدان انا ابو یعلی به و محمد امیر در رسالۀ اسانید خود گفته مسند الحافظ أبی یعلی احمد بن علی التمیمی الموصلی ارویه بالسند المتقدم الی الفخر بن البخاری عن أبی روح عبد المعز بن محمّد الهروی حدثنا تمیم بن أبی سعید الجرجانی حدثنا ابو سعید محمّد بن عبد الرحمن الکنجرودی حدثنا محمّد بن احمد بن حمدان حدثنا ابو یعلی و شوکانی در اتحاف الاکابر گفته مسند أبی یعلی ارویه بالاسناد المتقدم الی الفخر بن البخاری عن أبی روح عبد العزیز بن محمّد الهروی عن تمیم بن أبی سعید الجرجانی عن أبی سعید محمّد بن عبد الرحمن الکنجرودی عن محمّد بن حمدان عن المؤلف و شاه ولی اللّه در ارشاد گفته و اما مسند أبی یعلی فرواه ابن البخاری عن أبی روح عبد المعز بن محمّد الهروی انا تمیم بن أبی سعید الجرجانی انا ابو سعید محمّد بن عبد الرحمن الکنجرودی انا محمّد بن احمد بن حمدان انا ابو یعلی اما کتاب العلل دارقطنی پس از مرویات کردیست زیرا که آنفا از عبارت ماضیه کتاب الامم و دانستی که او جمیع تصانیف دارقطنی را روایت می کند اما کتاب الابانة ابن بطه پس از مرویات سیوطیست چه او جمیع تصانیف ابن بطه را روایت می کند کما دریت سابقا من عبارة زاد المسیر و چون زاد المسیر سیوطی در مرویات ابو مهدی ثعالبی داخلست کتاب الابانة نیز از مرویات ثعالبی خواهد بود اما مستدرک علی الصحیحین حاکم پس داخل اجازه سیوطی و ثعالبی و کردی و عجیمی و بصری و محمّد امیر و شوکانی و شاه ولی اللّه ست عبارت ثعالبی و کردی و عجیمی و بصری سابقا گوش کردی و سیوطی در زاد المسیر گفته المستدرک للحاکم بالاسناد السابق و المتأخر الی ابن المقیر عن أبی الفضل المیهنی عن أبی بکر احمد بن علی بن خلف عن الحاکم به و سائر کتبه و السند کله اجازات و محمّد امیر در رسالۀ اسانید خود گفته المستدرک للحاکم أبی عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه النیسابوریّ و یقال له ابن البیّع بفتح الموحدة و کسر المثناة التحتیة و تشدیدها بعدها عین مهملة الی ان قال بعد ذکر نبذة من ترجمة الحاکم ارویه بالسند السابق الی ابن المقیر عن أبی الفضل احمد بن طاهر المیهنی عن أبی بکر احمد بن علی بن خلف الشیرازی عن الحاکم إجازة بسائر کتبه و شوکانی در اتحاف الاکابر گفته مستدرک الحاکم ارویه عن شیخنا یوسف بن محمّد بن علاء الدین المزجاجی عن ابیه عن جدّه عن الشیخ ابراهیم الکردی ح و ارویه عن شیخنا

ص:57

السیّد عبد القادر بن احمد عن شیخه عبد الخالق بن أبی بکر المزجاجی عن محمد بن ابراهیم الکردی عن ابیه ح و ارویه عن شیخنا السید المذکور عن الشیخ علاء الدین بن عبد الباقی عن محمد بن علاء الدین عن ابیه عن ابراهیم الکردی ح و ارویه عن شیخنا المذکور عن شیخه محمد حیات السندی عن سالم بن عبد اللّه بن سالم البصری عن ابیه عن ابراهیم الکردی ح و ارویه عن شیخنا السید العلامة علی بن ابراهیم بن عامر عن شیخه أبی الحسن السّندی عن شیخه محمّد حیات السّندی عن سالم بن عبد اللّه البصری عن ابیه عن ابراهیم الکردی ح و ارویه عن شیخنا صدیق بن علی المزجاجی عن شیخه سلیمان بن یحیی الاهدل عن احمد بن محمّد الاهدل عن احمد بن محمّد النخلی عن ابراهیم الکردی و ابراهیم الکردی یرویه عن شیخه احمد بن محمّد المدنی عن الشمس الرّملی عن الزین زکریّا عن عبد الرحیم بن محمّد بن الفرات عن محمود بن خلیفة المنجی عن عبد المؤمن بن خلف الدمیاطی عن علی بن الحسین بن المقیر عن احمد بن طاهر المیهنی عن احمد بن علی بن خلف الشیرازی عن المؤلّف و شاه ولی اللّه در ارشاد گفته و اما المستدرک للحاکم فرواه الدمیاطی عن ابن المقیر عن أبی الفضل احمد بن طاهر المیهنی عن أبی بکر احمد بن علی بن خلف الشیرازی عن الحاکم اما حلیة الأولیاء ابو نعیم اصفهانی پس از مرویات سیوطی و ثعالبی و کردی و عجیمی و بصری و محمّد امیر و شوکانی و شاه ولی اللّه است عبارات ثعالبی و کردی و عجیمی و بصری سابقا بگوشت خور و سیوطی در زاد المسیر گفته الحلیة لابی نعیم اخبرنی بها هاجر بنت محمّد القدسی سماعا لبعضها و إجازة لسائرها قالت انا ابراهیم بن داود الآمدی کذلک انا ابراهیم بن علی بن یوسف الزرزائی سماعا علیه لجمیع الکتاب انا الحافظ شرف الدین الدمیاطی سماعا انا الحافظ ابو الحجّاج یوسف بن خلیل انا ابو المکارم احمد بن محمّد اللّبان انا ابو علی الحداد انا ابو نعیم ح قال الزرزائی اخبرنا عالیا النجیب الحرانی سماعا عن أبی المکارم إجازة به ح و انبانی عالیا بدرجة اخری محمّد بن مقبل عن الصّلاح ابن أبی عمر عن الفخر بن البخاری عن أبی المکارم به و محمّد امیر در رسالۀ اسانید خود گفته الحلیة و المستخرج علی صحیح مسلم لابی نعیم احمد بن عبد اللّه بن احمد بن اسحاق بن موسی بن مهران الاصبهانی المتولد سنه 248 باصبهان و المتوفی سنه 328 و لم یصنف مثل کتابه حلیة الأولیاء قیل حمل فی حیاته لنیسابور فبیع باربع مائة دینار و قد اخرجه اهل اصبهان و منعوه من الجلوس فی الجامع ارویه بالسند الی الفخر بن البخاری عن أبی جعفر محمّد بن احمد بن نصر عن أبی علی حسن الحداد عن الحافظ أبی نعیم و شوکانی در اتحاف الاکابر گفته الحلیة لابی نعیم ارویها مع سائر تصانیفه

ص:58

الاسناد المتقدم الی الشماخی عن علیّ بن محمّد بن حرویه الموصلی عن مجد الدین أبی الفرح یحیی بن محمّد الثقفی عن الحسن بن علی الحداد عن المؤلّف و شاه ولی اللّه در ارشاد گفته و اما الحلیة للحافظ أبی نعیم فرواه ابن البخاری عن ابن اللیان عن الحداد عنه اما بهجة المجالس پس از مرویات سیوطیست زیرا که او جمله کتب ابن عبد البر را روایت می کند چنانچه در زاد المسیر گفته التمهید و الاستیعاب لابن عبد البرّ و سائر کتبه اخبرتنی آسیة بنت جار اللّه بن صالح الطبری إجازة عن ابراهیم بن محمّد بن صدیق عن أبی العباس الحجار عن جعفر بن علی الهمدانی عن أبی القاسم بن بشکوال عن أبی عمران موسی بن أبی تلید عن أبی عمر بن عبد البر بجمیع تصانیفه سماعا لما سمع و إجازة لسائرها و بتقریب ماضی این کتاب از مرویات ابو مهدی ثعالبی نیز هست اما تاریخ بغداد پس از مرویات سیوطی و ثعالبی و عجیمی و محمّد امیر و شوکانی و شاه ولی اللّه است بعبارت ثعالبی و عجیمی و ارسیدی و سیوطی در زاد المسیر گفته تاریخ بغداد للخطیب و سائر کتبه اخبرنی بها ابو الفضل المرجانی إجازة عن أبی الفرج الغزّی عن یونس بن ابراهیم الدّبوسی عن أبی الحسن ابن المقیر عن الفضل بن سهل الاسفرائنی عن الخطیب إجازة و محمّد امیر در رسالۀ اسانید خود گفته اما تالیف الخطیب البغدادی فمن طریق الصدفی عن القاضی أبی القاسم علی بن محمّد بن احمد المحاملی عن الخطیب البغدادی و شوکانی در اتحاف الاکابر گفته مؤلّفات أبی بکر الخطیب ارویها بالاسناد المتقدم فی تفسیر الثعلبی الی نفیس الدین العلوی عن ابیه عن محمّد بن احمد الطبری عن عبد الرحمن بن محمّد بن علی الطبری عن أبی الحسن بن المقیّر عن الامام أبی المعالی الفضل بن سهل بن بشر الاسفرائنی عن المولّف و شاه ولی اللّه در ارشاد گفته و اما تصانیف الخطیب فرواها الدمیاطی عن ابن المقیّر عن أبی المعالی الفضل بن سهل الاسفرائنی إجازة عن مؤلّفها إجازة اما مصابیح بغوی پس از مرویات سیوطی و ثعالبی و کردی و عجیمی و بصری و محمّد امیر و شوکانی و شاه ولی اللّه است عبارات ثعالبی و کردی و عجیمی و بصری سابقا مذکور شد و سیوطی در زاد المسیر گفته معالم التنزیل و شرح السنّة و المصابیح و سائر تصانیف البغوی اخبرنی بها محمّد بن مقبل إجازة عن الصلاح بن أبی عمر و هو آخر من روی عنه عن الفخر بن البخاری و هو آخر من روی عنه عن أبی المکارم فضل بن محمّد النوقانی و هو آخر من روی عنه عن البغوی و هو آخر من روی عنه و محمّد امیر در رسالۀ اسانید خود گفته و اما تالیف البغوی شرح سنّة و المصابیح و السیر و غیر ذلک فمن طریق ابن الفاری عن محیی لسنة أبی القاسم لحسین بن مسعود الفراء و شوکانی در اتحاف الاکابر گفته المصابیح للبغوی ارویها بالاسناد المتقدم فی اوّل الکتاب الی البابلی عن علی بن یحیی الزیادی عن احمد بن محمّد الرملی عن محمّد بن عبد الرحمن السحاری

ص:59

عن العز عبد الرحیم بن الفرات عن الصلاح بن أبی عمر عن الفخر بن البخاری عن فضل اللّه بن أبی سعید النوقانی عن المؤلف و شاه ولی اللّه در ارشاد گفته و اما شرح السنّة و المصابیح و معالم التنزیل للبغوی فرواها ابن البخاری عن فضل اللّه بن أبی سعد النوقانی عن مؤلفها محیی السّنة الحسین بن مسعود الفراء البغوی اما جمع بین الصحاح الستة پس از مرویات محمّد امیرست چنانچه در رسالۀ اسانید خود گفته جامع الاصول لرزین من طریق السلفی عنه اما تاریخ دمشق ابن عساکر پس از مرویات حسن عجیمیست کما دریته سابقا و نیز این تاریخ از مرویات محمّد امیرست چنانچه او در رسالۀ اسانید خود گفته و اما تالیف ابن عساکر الاربعون و غیرها فبسند شیخنا السقّاط المتقدم فی الصحیح البخاری المسلسل بالمالکیة الی أبی عبد اللّه الفریری عن المنبوذی أبی عبد اللّه محمّد بن عبد الملک القیسی عن القاضی أبی بکر احمد بن محمّد بن جزء عن أبی محمّد عبد المهیمن بن محمّد الحضرمی عن أبی الیمن بن عساکر عن نضر بن شمیل عن الحافظ أبی القاسم علی بن الحسین بن هبة اللّه بن عبد اللّه بن الحسن بن عساکر الدمشقی اما جامع الاصول مجد الدین بن الاثیر پس از مرویات عجیمی و شوکانی و شاه ولی اللّه ست عبارت عجیمی سابقا مذکور شد شوکانی در اتحاف الاکابر گفته جامع الاصول لابن الاثیر ارویه عن شیخنا السیّد عبد القادر بن احمد عن محمّد حیوة السندی عن الشیخ أبی المکارم محمّد بن محمّد عن الشیخ حسن بن علی العجیمی عن الشیخ احمد بن محمّد العجل عن الامام یحیی بن مکرم الطبری عن عز الدین بن فهد عن القاضی عبد الرحیم بن ناصر الدین بن الفرات عن محمّد البیانی عن الفخر علی بن احمد البخاری عن المؤلف و شاه ولی اللّه در ارشاد گفته و اما جامع الاصول فرواه ابن البخاری عن مؤلّفه الامام مجد الدین ابن الاثیر الجوزی اما اسد الغابة پس از مرویات حسن عجیمیست و قد اطلعت علی عبارته فیما سبق اما کتاب ریاض نضرة پس از مرویات حسن عجیمی و محمّد عابد بن علی سندیست عبارت عجیمی سابقا شنیدی محمّد عابد سندی در کتاب حصر الشارد که در اول آن گفته و بعد فیقول افقر عباد اللّه تعالی و احوجهم الی رحمته و رضوانه الایدی محمّد عابد بن احمد علی السّندی تاب اللّه تعالی علیه و علی والدیه و ستر عیوبه و غفر ذنوبه انه طلب منی بعض طلبة علم الحدیث و سألونی ان الخصّ لهم شیئا من اسانیدی فی الکتب المعتبرة و کنت لم اجد عن مسالتهم مهربا فاستخرت اللّه تعالی فی حصر بعض ما لا بد منه و استعنت به فهو خیر مستعان و علیه التکلان و لما کان کتاب اللّه تعالی مقدما لم یسعنی الا ان اذکر اسانیدی فی بعض القراءات ثم رتبت الباقی علی حروف المعجم لیسهل مراجعته للباحث و لا حول و لا قوة الا باللّه العلی العظیم می گوید و اما الریاض النضرة فی مناقب العشرة للمحب الطبری فارویه بالسند المتقدم الی أبی اسحاق التّنوخی عن محمّد بن احمد بن خلف انا المؤلف اما ذخائر العقبی پس داخل اجازۀ شوکانیست چنانچه در اتحاف الاکابر

ص:60

گفته ذخائر العقبی فی فضائل ذوی القربی للطبری ارویه بالاسناد المتقدم فی تفسیر الثعلبی الی الشماخی عن المؤلّف اما مشکاة المصابیح پس از مرویات حسن عجیمی و سالم بصری و شوکانی و محمّد عابد سندیست عبارات عجیمی و بصری سابقا گوش کردی شوکانی در اتحاف الاکابر گفته المشکوة للتبریزی ارویها بالاسناد المتقدم الی ابراهیم الکردی عن شیخه احمد بن محمّد المدنی عن احمد بن علی العباسی الشناوی عن السیّد غضنفر بن جعفر النهروانی عن محمّد بن سعید المشهور بمیر کلان عن نسیم الدین میرکشاه عن والده عطاء اللّه بن غیاث الدین عن السید عبد اللّه بن عبد الرحمن بن عبد اللطیف الشیرازی عن عبد الرحیم بن عبد الکریم الصدیقی عن علی بن مبارکشاه الصدیقی عن المؤلّف و محمّد عابد سندی در حصر الشارد گفته و اما مشکاة المصابیح للحافظ الخطیب ولی الدین محمّد بن علی التبریزی فارویه بالاسانید المتقدمة فی صحیح البخاری الی ابن الربیع أی الزین السّرجی انا محمّد بن محمّد بن محمّد الجزری انا الشیخ ابو اسحاق ابراهیم بن الشیخ تقی الدین أبی الفتح محمّد بن محمّد بن علی بن الهمام عن والده عن المولّف ح و ابن الرّبیع یرویه ایضا عن الشمس السخاوی انا ابو الفتح محمّد بن أبی بکر بن الحسین العثمانی المراغی انا ابو محمّد الحسن بن محمّد الابیوردی انا ابو عبد اللّه احمد بن نصر القزوینی المشهور بالشیخ عن مؤلّفه ح و السخاوی یرویه ایضا عن ابن حجر عن مجد الدین محمّد بن یعقوب الفیروزآبادی عن جمال الدین حسین الاخلاطی و شمس الدین المقدسی کلاهما عن مؤلّفه و کذلک یرویان کلاهما عن الطیبی شرحه المشکوة ایضا ح و ارویه عن عمی الشیخ محمّد حسین الانصاری عن ابیه محمّد مراد بن یعقوب الانصاری السندی عن الشیخ محمّد هاشم بن عبد الغفور السندی عن الشیخ عبد القادر بن أبی بکر بن عبد القادر الصدیقی نسبا مفتی الانصاف بمکة عن الشیخ احمد بن علی العباسیّ الشّناوی ثم المدنی عن السیّد غضنفر بن السید جعفر النهروانی ثم المدنی عن شیخ الحرم المکی فی القرن العاشر محمّد سعید المشهور بمیر کلان بن مولانا خواجه عن نسیم الدین میرکشاه عن والده عطاء اللّه بن غیاث الدین فضل اللّه بن عبد الرحمن عن عمه اصیل الدین عبد اللّه بن عبد الرحمن بن عبد اللطیف بن محیی الدین الشیرازی الحسینی عن عبد الرحیم بن عبد الکریم الجرهی الصدیقی عن علی بن مبارکشاه الصدیقی عن مؤلّفه اما تحفة الاشراف للمزّی پس از مرویات شوکانی و محمّد عابد سندیست شوکانی در اتحاف الاکابر گفته الاطراف للمزی ارویها بالاسناد المتقدم قریبا الی السخاوی عن عبد الرحیم بن محمّد بن الفرات عن ابن الحریر عن عائشة بنت محمّد المقدسیة عن المولّف و محمّد عابد سندی در حصر الشارد گفته و اما تحفة الاشراف فی معرفة الاطراف للحافظ المزی فارویها بالسند المتقدم فی البینات الی مؤلّفها

ص:61

أبی حجّاج المزّی ح و ارویها بالسند المتقدم فی البعث و النشور للبیهقی الی الحافظ ابن حجر عن احمد بن علی بن عبد الحق عن مؤلّفها اما تذکرة الحفاظ پس از مرویات محمّد عابد سندیست چنانچه او در حصر الشارد گفته اما تذکرة الحفاظ للحافظ شمس الدین محمّد بن احمد بن عثمان الذهبی فارویها بالاسانید المتقدمة فی الاکلیل الی الشیخ عبد اللّه بن سالم البصری عن الشمس محمّد بن علاء الدّین البابلی عن علی بن یحیی الزّیادی عن الشهاب احمد بن محمّد الرملی عن الشمس محمّد بن عبد الرحمن السخاوی عن أبی المعالی عبد الکافی بن احمد الذهبی عن أبی هریرة عبد الرحمن بن الحافظ محمّد بن احمد بن عثمان الذهبی عن ابیه المؤلّف اما لسان المیزان پس از مرویات شوکانی و سندیست شوکانی در اتحاف الاکابر گفته لسان المیزان لابن حجر ارویه بالاسناد المتقدم إلیه فی بلوغ المرام له و سندی در حصر الشارد گفته اما لسان المیزان للحافظ ابن حجر فارویه بالسند المتقدم الی مؤلّفه اما جمع الجوامع پس از مرویات محمّد امیر و شوکانیست محمّد امیر در رسالۀ اسانید خود گفته الجامع الکبیر و الصغیر للحافظ جلال الدین عبد الرحمن السیوطی و بقیّة مؤلّفاته عن شیخنا الصعیدی بالسند السابق الی السنهوری عن الشمس العلقمی عن المؤلّف و شوکانی در اتحاف الاکابر گفته الجامع الکبیر و الجامع الصغیر للسیوطی ارویها بالاسناد المتقدم فی غیر موضع الی البابلی عن علی بن یحیی الزیادی عن یوسف بن عبد اللّه الادمیونی عن المؤلّف اما منح مکیّه پس از مرویات حسن عجیمیست کما عرفته سابقا و نیز داخل مرویات محمّد امیرست چه او تمام مؤلّفات ابن حجر را روایت می کند چنانچه در رسالۀ اسانید خود گفته اما تألیف احمد بن محمّد بن حجر الهیتمی بالمثناة الفوقیة نسبة الی هیتم من قری مصر فعن الجعفی عن البدیری عن الشهاب احمد بن عبد اللطیف البشیشی عن العلامة محمّد البابلی عن الشیخ احمد السنهوری عن مؤلفها اما کنز العمال تبویب جمع الجوامع پس از مرویات حسن عجیمیست و قد دریته ایضا فیما مضی فالحمد للّه الاول الآخر حیث وضح عند کل عاقل ماهر انّ هذا الحدیث المشهور الشّائع و ذاک الخبر المعروف الذائع مرویّ فی عظائم المؤلّفات مثبت فی جلائل المصنّفات التی رواها العلماء الکبار و الکملة من الاساطین الاحبار و حدّث بها الحذّاق المعاریف فی الاقطار و السّبّاق الحائزون لفخیمة الاخطار و من البیّن الواضح و الجلی اللاّئح انّ الرّوایة لکلّ ما فی الکتاب یستلزم روایة جزئه بلا ارتیاب فثبت ان کلّ شیخ وقع فی سلسلة روایة هذه الکتب و الاسفار راو لحدیث الطیر بلا احتجاب و لا استتار و اللّه هو الموفق للاستبصار و الاعتبار و له الحمد فی الاصیل و الاشراق و العشیّ و الابکار

ص:62

الملقب بالباقر علیه الصلوة و السلام-و محمّد بن عمرو بن علقمه بن وقاص اللیثی المدنی-و محمّد بن مالک الثقفی و ابو بکر محمّد بن مسلم القرشی الزهری-و ابو حسان مسلم بن عبد اللّه الأحرد الاعرج البصری-و ابو عبد اللّه مسلم بن کیسان الملائی البرّاد الاعور و مصعب بن سلیمان الانصاری-و ابو الرجاء مطر بن طهمان الوراق السلمی الخراسانی-و مطیر بن خالد الراوی عن انس-و ابو موسی بن عبد اللّه الجهنی الکوفی-و میمون بن جابر السلمی و ابو ایوب میمون بن مهران الجزری الکوفی-و ابو خلف میمون الذی روی عن انس-و ابو عبد اللّه نافع المدنی مولی ابن عمر-و نعیم بن سالم بن قنبر الراوی عن انس و هلال بن سوید الراوی عنه-و ابو سعید یحیی بن سعید بن قیس الانصاری المدنی-و ابو داود یحیی بن هانی بن عروة المرادی الکوفی-و ابو المهزّم یزید بن سفیان التمیمی البصری-و یعلی بن مرة الکوفی-و ابو شیبة یوسف بن ابراهیم التمیمی الواسطی-و ابو الجارود بن طارق و ابو جعفر السّبّاک-و ابو حذیفة العقیلی-و ابو حمزة الواسطی-و ابو داود السبیعی-و ابو الهندی-اما ابان بن تغلب پس روایت کردن او این حدیث شریف را در ضمن حدیث شوری حاکم و کنجی ذکر نموده اند و اما أبان بن أبی عیاش پس روایت او را نیز حاکم و کنجی ذکر نموده و ابراهیم بن مهاجر الجبلی پس روایت او را نیز حاکم و کنجی نقل کرده و اما ابراهیم بن هدبه پس روایت او را نیز حاکم و کنجی مذکور نموده اما اسحاق بن عبد اللّه بن أبی طلحه پس روایت او را حاکم و ابو نعیم و ابن المغازلی و کنجی نقل نموده اما اسماعیل بن سلمان الازرق پس روایت او را ابو حاتم و بیهقی و حاکم و ابن المغازلی و عاصمی و اخطب خوارزم و کنجی واضح نموده اما اسماعیل بن سلیمان التیمی پس حاکم و کنجی روایت نمودنش را ذکر کرده اند اما اسماعیل بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب پس روایت نمودن او این حدیث شریف را حاکم و ابن المغازلی و کنجی و محمّد امیر یمانی مذکور داشته اند اما اسماعیل بن عبد الرحمن السدّی پس روایت نمودن او این حدیث را از افادۀ ترمذی و نسائی و ابو یعلی و حاکم و ابن المغازلی و ابو المظفر سمعانی و محیی السنة بغوی و رزین عبدری و اخطب خوارزم و محمّد بن علی بن الاثیر الجزری و سبط ابن الجوزی و کنجی و ولی الدین الخطیب و ابو الحجاج مزّی و سلیمان بن ابراهیم بلخی ظاهرست اما اسماعیل بن وردان پس روایت نمودن او را حاکم و کنجی ذکر کرده اند اما بریدة بن سفیان پس ابو عبد اللّه محاملی و ابن المغازلی و محمّد بن یوسف کنجی روایتش را آورده اند اما برذعة بن عبد الرحمن بنانی پس حاکم و کنجی روایت نمودن او را ذکر کرده اند و اما بسّام الصیرفی الکوفی پس روایت نمودن او را نیز حاکم و کنجی نقل نموده و اما ثابت بن اسلم بنانی پس روایت او نیز از تصریح حاکم و کنجی ظاهرست و اما ثابت بلخی پس روایت او را ابو المؤید حموینی ذکر نموده و اما ثمامه بن عبد اللّه بن انس پس روایت او را حاکم و ابن مردویه و ابن المغازلی و کنجی نقل کرده اما جعفر بن سلیمان نخعی پس روایت نمودن او این حدیث را حاکم و کنجی آورده اند و اما حرث بن محمّد

ص:64

پس اخطب خوارزم روایتش را ذکر نموده و اما حسن بن أبی الحسن البصری پس روایت او را حاکم و ابن الاثیر و کنجی ظاهر نموده اند و اما حسن بن حکم پس روایت کردنش از تصریح حاکم و ابن مردویه و کنجی لائحست و اما حمید الطویل پس روایت او را ابو محمّد عبد اللّه بن محمّد المعروف بابن السقا و حاکم و احمد بن مظفر و و ابن المغازلی و ابن الاثیر و کنجی ذکر نموده اند و اما خالد بن عبید پس ذکر روایتش حاکم و ابن المغازلی و کنجی نموده اند اما دینار پس روایت نمودن او از افادۀ ابن عساکر و ابن نجار و سیوطی و علی متقی و وصّابی و محمّد بن اسماعیل الامیر آشکارست اما زبیر بن عدی پس حاکم و ابن المغازلی و کنجی و حموینی روایت نمودن او را ذکر کرده اند اما زیاد بن ثروان پس حاکم و کنجی باظهار روایتش پرداخته اما زیاد بن محمّد الثقفی پس روایت نمودن او را نیز حاکم و کنجی ذکر نموده اما سالم بن أبی امیّه پس روایت نمودن او این حدیث را احمد بن سعید جدّی ثابت نموده اما سعید بن المسیب پس روایتش حاکم و ابن المغازلی و کنجی و محمّد بن اسماعیل الامیر و سلیمان بن ابراهیم البلخی واضح نموده اند اما سعید بن میسرة البکری پس حاکم و کنجی روایت نمودن او را ذکر کرده اند اما سلیمان بن الحجّاج الطائفی پس روایت نمودن او از تصریح حاکم و ابن المغازلی و کنجی و محمّد بن اسماعیل الامیر ظاهر می شود اما سلیمان بن طرخان التیمی پس روایت کردنش را حاکم و کنجی ذکر نموده اند و اما سلیمان بن عامر بن عبد اللّه بن عباس پس روایت نمودنش را حاکم و کنجی نقل فرموده و اما سلیمان بن مهران الاعمش پس روایت نمودن او را نیز حاکم و کنجی آورده اند اما شقیق بن أبی عبد اللّه پس روایت او این حدیث شریف را نیز حاکم و کنجی مذکور داشته اما عامر بن شراحیل پس نیز حاکم و کنجی روایت کردن او این حدیث را ذکر نموده اند اما عباد بن عبد الصمد پس روایت نمودن او را نیز حاکم و کنجی نقل کرده اند اما عبد الاعلی بن عامر الثعلبی پس روایت نمودن او نیز از تصریح حاکم و کنجی ثابتست اما عبد اللّه بن انس بن مالک پس روایت کردنش را ابو یعلی و حاکم و ابن المغازلی و کنجی ذکر کرده اند اما عبد اللّه بن سلیمان پس روایت او را ابن المغازلی وارد کرده اما عبد اللّه القشیری پس روایت نمودن او این حدیث شریف را از کلام ابن عساکر و سیوطی و علی متقی و ابراهیم وصّابی و محمّد بن اسماعیل الامیر واضحست اما عبد الرحمن بن أبی لیلی پس روایت کردنش را ابو نعیم ثابت نموده اما عبد العزیز بن زیاد پس روایت کردن او حدیث طیر را از کلام حاکم و کنجی بوضوح می رسد اما عبد الملک بن أبی سلیمان پس روایت کردن او را ابن أبی حاتم و دار قطنی و حاکم و ابن بشران نحوی و ابن المغازلی و ابن حجر عسقلانی ذکر کرده اند اما عبد الملک بن عمیر پس روایت کردن او از تصریح حاکم و ابن المغازلی و کنجی و حموینی ثابتست اما عثمان الطویل پس روایت کردن او از کلام ابن المغازلی و کنجی واضحست اما عطا بن أبی رباح پس روایت کردنش را دار قطنی و خطیب بغدادی و عقیلی و ابن حجر عسقلانی ذکر کرده اند اما عطیّه بن سعد العوفی پس روایت کردن او را حاکم و کنجی نقل کرده اند

ص:65

امّا علی بن أبی رافع پس روایت کردن او را نیز حاکم و کنجی ذکر کرده اند اما علی بن عبد اللّه بن عباس پس روایت او را یحیی بن محمّد بن صاعد الکاتب و ابو المؤید اخطب خوارزم و سلیمان بن ابراهیم بلخی وارد کرده اند اما عمار بن معاویة الدهنی پس روایت کردن او از کلام حاکم و کنجی بظهور می رسد اما عمر بن أبی حفص الثقفی پس روایت کردن او نیز از کلام حاکم و کنجی ثابتست اما عمر بن یعلی الثقفی پس روایت کردن او را نیز حاکم و کنجی آورده اند اما عمر بن سلیم البجلی پس روایت نمودن او نیز از تصریح حاکم و کنجی ظاهرست اما ابو اسحاق عمرو بن عبد اللّه السبیعی پس روایت او را ابن المغازلی ذکر نموده اما عمران بن مسلم طائی پس روایت کردن او از کلام حاکم و ابو المظفر سمعانی و کنجی پیداست اما عمران بن هیثم پس روایت کردنش را حاکم و کنجی نقل کرده اند و اما عیسی بن طهمان جشمی پس حاکم و کنجی روایت کردن او را ذکر کرده اند اما فضیل بن غزوان ضبّی پس روایت کردن او را نیز حاکم و کنجی ظاهر کرده اند اما قتاده بن دعامه سدوسی پس روایت کردنش از کلام حاکم و ابن المغازلی و کنجی آشکارست اما کلثوم بن حبر بصری پس حاکم و کنجی روایت کردنش را نقل نموده اند اما محمّد بن حجّاده کوفی پس روایت کردن او را نیز حاکم و کنجی ذکر کرده اند اما محمّد بن خالد بن المنتصر الثقفی پس روایت کردن او را نیز حاکم و کنجی آورده اند اما محمّد بن سلیم پس روایت کردن او نیز از تصریح حاکم و کنجی به ثبوت می رسد اما ابو الرجال انصاری مدنی پس روایت کردنش را حاکم و ابن المغازلی و کنجی ثابت نموده اما امام محمّد بن علی الباقر علیه السلام پس روایت فرمودن جناب ایشان این حدیث شریف را به تصریح حاکم و ابن مردویه و کنجی ثابتست اما محمّد بن عمرو بن علقمه لیثی مدنی پس روایت کردنش را حاکم و کنجی ذکر نموده اند اما محمّد بن مالک الثقفی پس روایت کردن او را نیز حاکم و کنجی نقل نموده اما محمّد بن مسلم زهری پس روایت نمودنش از کلام حاکم و ابن المعازلی و ابن النجار و کنجی و سیوطی و ملا علی متقی آشکارست اما مسلم بن عبد اللّه الأحرد؟ ؟ ؟ البصری پس روایت او را ابن مردویه و ابن المغازلی ذکر کرده اما مسلم بن کیسان الملائی پس روایت کردنش را حاکم و ابن مغازلی و کنجی نقل نموده اند اما مصعب بن سلیمان الانصاری پس روایت کردن او را حاکم و کنجی ذکر کرده اند اما ابو رجا مطر بن طهمان الوراق پس روایت کردن او از تصریح حاکم و ابن النجّار و کنجی بظهور می رسد اما مطیر بن خالد پس روایت نمودن او را حاکم و کنجی آورده اند اما موسی بن عبد اللّه الجهنی پس روایت کردن او را نیز حاکم و کنجی ذکر نموده اما میمون بن جابر السلمی پس نیز حاکم و کنجی روایت کردنش را ذکر کرده اند اما میمون بن مهران جزری پس نیز حاکم و کنجی روایت نمودنش را ظاهر کرده اند اما ابو خلف میمون پس روایت کردن او نیز از کلام حاکم و کنجی واضحست اما نافع مولی بن عمر پس روایت کردن او این حدیث را از کلام حاکم و ابن بشران و ابن المغازلی و کنجی ثابتست اما نعیم بن سالم بن قنبر پس روایت کردن او از افادۀ ابن شاهین و ابو عبد اللّه الحاکم و ابن المغازلی و ابن الاثیر و کنجی و محمّد بن اسماعیل نمایانست اما هلال بن سوید

ص:66

پس روایت کردن او حاکم و کنجی ذکر کرده اند اما یحیی بن سعید الانصاری پس روایت کردن او از کلام حاکم و کنجی بظهور می رسد اما یحیی بن هانی مرادی پس روایت کردن او نیز از تصریح حاکم و کنجی آشکارست اما یزید بن سفیان تمیمی بصری پس نیز حاکم و کنجی روایت کردنش ظاهر نموده اند اما یعلی بن مرّه کوفی پس روایت کردن او را حاکم و خطیب و کنجی ذکر نموده اند اما یوسف بن ابراهیم الواسطی پس روایت کردنش را حاکم و ابن مغازلی و کنجی آورده اند اما ابو الجارود بن طارق پس روایت او را ابن المغازلی ذکر نموده اما ابو جعفر سبّاک پس ابن المغازلی روایتش را نقل کرده اما ابو حذیفه عقیلی پس روایت کردن او را حاکم و کنجی واضح کرده اند اما ابو حمزه واسطی پس روایت نمودن او را نیز حاکم و کنجی ذکر نموده اند اما ابو داود سبیعی پس نیز حاکم و کنجی بروایت نمودن او تصریح نموده اند امّا ابو الهندی پس روایت نمودن او این حدیث را از کلام حاکم و ابن المغازلی و ابن الاثیر و کنجی و محمد بن اسماعیل الامیر بظهور می رسد و مستتر نماند که این همه تابعین والا مرتبت و متبعین صحابه سامی حاکم منزلت از اکابر اعلام و اعاظم فخام و اجلۀ حاویان صدق و صلاح و اما جد حائزان رشد و فلاح و اکارم محرزین ذخائر ارباح و افاخم جامعین اطراف نجاح حاکم می باشند اگر نبذی از مراتب عالیه و مناقب متلالیه و مناصب باذخه و مراتب شامخه و مفاخر محکمة الاواصر؟ ؟ ؟ و مآثر مثیرة البصائر هر واحد ازیشان بیان کرده اید اطناب محل رو نماید لذلک بعضی از محامد مبهرۀ شان بالعموم برای تذکیر و تنبیه ذوی الحلوم مسطور و مرقوم می شود و بنا بر ایجاز و اختصار بر همین مدائح معجبه اولی الابصار اکتفاء اقتصار می رود ابو حاتم محمد بن حبان بستی در اول کتاب التابعین از کتاب الثقات گفته

انا الحسن بن سفیان ثنا ابو بکر بن أبی شیبة ثنا ابو الاحوص عن منصور عن ابراهیم عن عبیدة عن عبد اللّه قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم خیر امتی القرن الذی انا فیه ثم الذین یلونهم ثم الذین یلونهم ثم یحیی قوم یسبق شهادة احدهم یمینه و یمینه شهادته قال خیر الناس قرنا بعد الصحابة من شاقه اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و حفظ عنهم الدین و السّنن و نیز ابو حاتم در اول کتاب اتباع التابعین گفته

حدثنا ابو یعلی احمد بن علی بن المثنی بالموصل حدثنا ابراهیم بن الحجّاج الشامی قال سمعت ابان بن زید یحدث عن أبی حمزة عن زهدم الجرمی عن عمران بن حصین عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم قال خیر امتی القرن الذی بعثت فیهم ثم الّذین یلونهم ثم الذین یلونهم ثم یفشو قوم یشهدون و لا یستشهدون و یحلفون و لا یستحلفون و یخونون و لا یؤتمنون و یفشو فیهم السمن و نیز ابن حبّان در اول کتاب الثقات گفته فاوّل ما ابدأ فی کتابنا هذا ذکر المصطفی صلّی اللّه علیه و سلم و مولده و مبعثه و هجرته الی ان قبضه اللّه تعالی الی جنته ثم نذکر بعده الخلفاء الراشدین المهذبین بایامهم الی ان قتل علیّ رحمة اللّه علیه ثم نذکر صحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم واحدا واحدا علی المعجم إذ هم خیر الناس قرنا بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم

ص:67

ثم نذکر بعدهم التابعین الّذین شافهوا اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فی الاقالیم کلها علی المعجم إذ هم خیر الناس قرنا بعد الصحابة ثم نذکر القرن الثالث الّذین رأوا التابعین فاذکرهم علی نحو ما ذکرنا الطبقتین الاولیین ثم نذکر القرن الرابع الّذین هم اتباع التابعین علی سبیل من قبلهم و هذا القرن ینتهی الی زماننا هذا و حافظ جلال الدین سیوطی در اثبات فضیلت قرون ثلاثه اعنی صحابه و تابعین و اتباع تابعین بالتخصیص رساله تصنیف فرموده و در ان حاکم می فرماید قد اجمعت الامة علی ان القرون الثلثة الاول هی الفاصلة و جعلوا لها مزیّة علی ما بعدها و اجمعوا علی انّ قرن الصّحابة افضل ثم قرن التابعین ثم قرن اتباع التابعین و ذکروا فی مناقب الامام أبی حنیفة هذا الحدیث بیانا لفضیلته التی امتاز بها علی سائر الامة و هی انه رای من رای النّبی صلّی اللّه علیه و سلم و عبد العزیز بن احمد بن محمد البخاری در کشف الاسرار شرح اصول بزروی بعد ذکر اجماع صحابه بر قبول مرسل گفته فان قیل نحن نسلّم ذلک فی الصحابة و نقبل مراسیلهم لثبوت عدالتهم قطعا بالنصوص و ان الکلام فی من بعدهم قلنا لا فرق بین صحابی یرسل و تابعی یرسل لأنّ عدالتهم ثبتت بشهادة الرسول أیضا خصوصا إذا کان ارسال من وجوه التابعین مثل عطاء ابن أبی رباح من اهل مکة و سعید بن المسیب بن اهل المدینة و بعض الفقهاء السبعة و مثل الشعبی و النخعی من اهل الکوفة و أبی العالیة و الحسن من اهل البصرة و مکحول من اهل الشام فانهم کانوا یرسلون و لا یظنّ بهم الا الصدق و خود مخاطب در کید شصت و هشتم از باب دوم این کتاب گفته و چون اهلبیت و کبرای صحابه که علو درجۀ ایشان در ایمان به نصوص قرآنی ثابتست روایتی را ادا نمایند و مؤید آن از دیگران که هنوز نفاق ایشان هم به ثبوت نرسیده مروی شود اخذ بآن روایت چه بدی دارد علی الخصوص قرن صحابه و تابعین که بشهادت امام الائمه حضرت پیغمبر صلّی اللّه علیه و سلم در

حدیث خیر القرون قرنی ثم الّذین یلونهم صدق و صلاح آنها ثابت گشته انتهی و هر گاه برین افادات معجبه و افاضات مطربه برخوردی پس بر تو واضح گردید که این حدیث شریف بلا شبهه ثابت و متحققست زیرا که چگونه ممکنست که این همه حضرات تابعین با وصف خیر القرون بودنشان بعد قرن صحابۀ با تمکین باجماع امت جناب خاتم النبییّن صلوات اللّه علیه و آله الماجدین و ثبوت عدالت و صدق و صلاح شان بشهادت خود آن امام الائمة الطاهرین علیه و آله سلام دیان یوم الدین لب بکذب و بهتان بر آن مطاع انس و جان آشنا ساخته دین و ایمان و رشاد و صدق و صلاح و سداد خویش باخته باشند و لعمری لا یدین به کل ذی عقل و دین و لا یلیط بصفر من له ادنی حظّ من الیقین و اعجباه که فاضل مخاطب از راه ختل و کید و تخدیع عمرو و زید در کید شصت و هشتم از همین کتاب محیر افهام مقابلۀ اهل حق کرام احتجاج بحدیث خیر القرون می فرماید و باین احتجاج صدق و صلاح تابعین بشهادت جناب سید المرسلین علیه و آله سلام رب العالمین ثابت وا می نماید و چون

ص:68

و چون در مقام قدح حدیث طیر می رسد غشاوه عصبیّت بر بصر بصیرت خویش می تند و اصلا با تحقیق و تفتیش کار نمی دارد و هرگز هرگز بخیال مبارک نمی آرد که این حدیث شریف را جمعی کثیر از قرن تابعین با توقیر روایت نموده زنگ شبهات از الوح ضمائر مستفیضین زدوده پس مخاطب قمقام اگر درین مقام افادات ائمه عظام در باب صدق و عدالت تابعین کرام ندیده و بکنه عظمت و جلالت شان نرسیده بود کاش افادۀ بدیعه و مقالۀ منیعۀ خود یاد می فرمود و خویش را بوصمت تناسی و تغافل و اغماض و تعالل نمی آلود و بالجملة فاحتمال صدور الکذب من هذه الجماعة علی اصول اهل السّنّة و الجماعة محض المجون و عین الخلاعة و شقّ بعضی ارباب النقد و البراعة لانهم خیر القرون بعد قرن الصّحابة و افضل الطبقات بعد تلک العصابة بنصّ خیر الانام علیه و اله الصلوة و السّلام و اجماع العلماء الاعلام و اطباق ارکان الاسلام و قد بانت بشهادة الرسول صلّی اللّه علیه و اله عدالتهم و لاخت باخباره و تبشیره نبالتهم و ظهر صدقهم و صلاحهم و وضح رشدهم و فلاحهم فلا ینکره الا معاند حاقد و لا یشاقق فیه الا جاحد مارد و اللّه الهادی الی انجح المراشد و اقصد المقاصد

و ابن النجار و سبط ابن الجوزی و کنجی و محب طبری و حموینی و ولی الدین الخطیب و ابو الحجاج مزی و محمّد بن یوسف زرندی و شهاب الدین احمد و شهاب الدین دولت آبادی و ابن حجر عسقلانی و ابن الصبّاغ و میبذی و مطیری و حافی حسینی و صفوری و سیوطی و ابن حجر مکی و علی متقی و میرزا مخدوم و وصابی و جمال الدین محدث و محمّد بن محمّد مصری و سهارنپوری و میرزا محمّد بدخشانی و محمّد صدر عالم و ولی اللّه والد مخاطب و محمّد بن اسماعیل الامیر الصنعانی و مولوی مبین لکهنوی و مولوی حسن علی محدث و نور الدین سلیمانی و مولوی ولی اللّه لکهنوی و سلیمان بن ابراهیم القندوزی البلخی نقل کرده اند هفتم سعد بن أبی وقاص که حدیث طیر را ازو ابو نعیم اصفهانی روایت نموده هشتم عمرو بن العاص که روایت کردن او این حدیث شریف را از مکتوبی که او بمعاویه نوشته و ابو المؤید موفق بن احمد المعروف باخطب خوارزم آن را نقل کرده واضح است نهم ابو مرازم یعلی بن مرّه بن وهب بن جابر الثقفی که روایت کردن او این حدیث را محمّد بن یوسف کنجی بپایۀ ثبوت رسانیده و در وضوح و ظهور و مسطوع و سقور؟ ؟ ؟ اظهر من الشمس المنیرة عند اشتداد الظهیرة می باشد که صحابۀ کرام نزد جمیع محققین سنیّه والا مقام اقطاب ملّت و اوتاد شریعت و دعائم دین و اساس الیقین و اساطین احادیث و اخبار و ارکان روایات و آثار و نجوم ثاقبه هدایت و شهب نافیۀ غوایت و اعاظم عدول و ثقات و افاخم مقبولین اثبات هستند و آنچه علمای سنّیه والاشان من البدء الی الآن از مساعی وفیره و مجاهدات غزیره در اثبات این مطلب عظیم و تحقیق این مقصد فخیم بکار برده و می برند و بزعم خویش ادلۀ بیشمار و براهین هزاران هزار از کتاب ملک علام و ارشاد و جناب سرور انام علیه و اله آلاف التحیة و السلام می آورند نه چنانست که بر ارباب الباب در حیز اختفا و احتجاب بوده باشد و هر گاه حال بر چنین منوال باشد حرفی درین باب آراستن و نشر فضائل عمومیه ایشان خواستن از قبیل اظهار واضحات و تبیین لائحات خواهد بود بنابر این درین مقام نبذی از محامد مخصوصۀ جلالت التیام این صحابه فخام باستثنای جناب امیر المؤمنین علیه السلام برای تفریح خواطر اولی الاحلام باختصار تمام بیان می نمایم و حظ وافر از تسجیل و تکمیل مطلوب جمیل خود می ربایم اما عبد اللّه بن عباس پس از اعاظم صحابۀ جلالت اساس و ملقب به ترجمان قرآن و واقف بر دقائق و رموز فرقان و عالم علم الکتاب و متضلع از حکمت و فصل الخطاب می باشند ابو حاتم محمّد بن حبان بستی در کتاب الثقات گفته عبد اللّه بن عباس بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد المطلب بن عبد مناف کنیته ابو العباس توفّی النبی صلّی اللّه علیه و سلم و هو ابن اربع عشرة سنة ولد قبل هجرة النبی صلّی اللّه علیه و سلم باربع سنین

قال له النبی صلّی اللّه علیه و سلّم اللّهمّ علمه الحکمة مات سنة ثمان و ستین بالطائف و قیل سنة سبعین و صلّی علیه محمّد بن الحنفیة و کبّر علیه اربعا فلما ادنی من الحفرة رئی طائر ابیض حتی دخل فی اکفانه ثم لم یر خارجا و دفن بعد ان ذهب بصره و قبره

ص:70

بالطائف مشهور یزار و أمّ ابن عباس أم الفضل بنت الحرث و ابو عمر یوسف بن عبد اللّه المعروف بابن عبد البر النمری القرطبی در کتاب الاستیعاب گفته عبد اللّه بن عباس بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصی الهاشمی یکنی ابا العباس ولد قبل الهجرة بثلاث سنین و کان ابن ثلاث عشرة سنة إذ توفّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم هذا قول الواقدی و الزبیر قال الزبیر و غیره من اهل العلم بالسّیر و الخبر ولد عبد اللّه بن العباس فی الشعب قبل خروج بنی هاشم منه و ذلک قبل الهجرة بثلث سنین و روینا من وجوه عن سعید بن جبیر عن ابن عباس قال توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و انا ابن عشر سنین و قد قرأت المحکم یعنی المفصل هذه روایة أبی بشر عن سعید بن جبیر و قد روی عن أبی اسحاق عن سعید بن جبیر عن ابن عباس قال قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و اناختین او قال مختون و لا یصح و اللّه اعلم و قد حدثنا عبد اللّه حدثنا احمد بن حنبل حدثنا أبی سلیمان بن داود حدثنا شعبة عن أبی اسحاق قال سمعت سعید بن جبیر یحدث عن أبی عباس قال توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و انا ابن خمس عشرة سنة قال عبد اللّه قال أبی هذا هو الصّواب قال الزهری یروی عن عبید اللّه بن عبد اللّه عن ابن عباس انه قال فی حجة الوداع و کنت یومئذ قد ناهزت الحلم قال ابو عمر ما قاله اهل السّیر و العلم بایام الناس عندی اصحّ و اللّه اعلم و قولهم ان ابن عباس کان ابن ثلاث عشرة سنة یوم توفّی النبی صلّی اللّه علیه و سلم و مات عبد اللّه بن عباس بالطائف سنة ثمان و ستین فی ایام ابن الزبیر و کان ابن الزبیر قد اخرجه من مکة فخرج عنه الی الطائف و مات بها و هو ابن احدی و سبعین سنة و صلّی علیه محمّد بن الحنفیة و کبّر علیه اربعا و قال الیوم مات ربانی هذه الامة و ضرب علی قبره فسطاطا و

روی عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم من وجوه انه قال لعبد اللّه بن عباس اللّهم علمه الحکمة و تاویل القرآن و فی بعض الروایات اللّهم فقّهه فی الدین و علّمه التاویل و فی حدیث آخر اللّهم بارک فیه و انشر منه و اجعله من عبادک الصالحین و فی حدیث آخر اللّهم زده علما وفقها و هی کلّها احادیث صحاح و

قال مجاهد عن ابن عباس رأیت جبرئیل عند النبی صلّی اللّه علیه و سلم مرتین و دعی لی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم بالحکمة مرتین و کان عمر بن الخطاب یحبّه و یدنیه و یقربه و یشاوره مع اجلة الصحابة و کان عمر بن الخطاب یقول ابن عباس فقیه الکهول له لسان سئول و قلب عقول روی مسروق عن ابن مسعود انه قال نعم ترجمان القرآن ابن عباس لو ادرک اسناننا ما عاشره منا رجل و قال ابن عیینة عن ابن نجیح عن مجاهداته قال ما سمعت فتیا ابن عباس الا ان یقول قائل قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و روی مثل هذا عن القاسم بن محمّد

ص:71

و قال طاؤس ادرکت نحو خمس مائة من اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم إذا ذاکر و ابن عباس فخالفوه لم یزل یقرّرهم حتی ینتهی الی قوله الی ان قال فی الاستیعاب و قال ابو الزناد عن عبید اللّه بن عبد اللّه قال ما رأیت احدا کان اعلم بالسنة و لا اجلد رایا و لا اثقب نظرا من ابن عباس و لقد کان عمر یعدّه للمعضلات مع اجتهاد عمر و نظره للمسلمین و قال للقاسم بن محمّد ما رایت فی مجلس ابن عباس باطلا قطّ و ما سمعت فتوی اشبه بالسنّة من فتواه و کان اصحابه یسمّونه البحر و یسمّونه الحبر قال عبد اللّه بن یزید الهلالی و نحن ولدنا الفضل و الحبر بعده عنیت ابا العباس ذا الفضل و النّدی و قال ابو عمرو بن العلاء نظر الحطیئة الی ابن عباس فی مجلس عمر بن الخطاب عالیا علیه فقال من هذا الّذی برع الناس بعلمه و نزل عنهم بسنّه قالوا عبد اللّه بن عباس فقال فیه ابیاتا منها انی وجدت بیان المرء؟ ؟ ؟ نافلة تهدی له و وجدت العیّ کالصّمم و المرء تفنی و یبقی الکلم سائرة و قد یلام الفتی یوما و لم تلم و فیه یقول حسان بن ثابت إذا ما ابن عباس بدا لک وجهه رایت له فی کل تجوالة فضلا إذا قال لم یترک مقالا لقائل بمنتظمات لا تری بینها فصلا کفی و شفی ما فی النفوس فلم یدع لذی اربة فی القول جدّا و لا هزلا سموت الی العلیاء بغیر مشقة فنلت ذراها لا دینا و لا وغلا خلقت خلیقا للمروّة و الندی ملیحا و لم تخلق کهاما و لا جبلا و یروی ان معاویة نظر الی ابن عباس یوما یتکلم فاتبعه بصره و قال متمثلا إذا قال لم یترک مقالا لقائل مصیب و لم یثن اللسان علی هجر یصرف بالقول اللسان إذا انتجی و ینظر فی اعطافه نظر الصقر روینا ان عبد اللّه بن صفوان مرّ یوما بدار عبد اللّه بن عباس بمکة فرای فیها جماعة من طالبی الفقه و مرّ بدار عبید اللّه بن عباس فرای فیها جمعا یتناولونها للطعام فدخل علی ابن الزبیر فقال له اصبحت و اللّه کما قال الشاعر فان تصبک من الامام قارعة لم تبک منک علی دینا و لا دین قال و ما ذاک یا اعرج فقال هذان ابنا عباس احدهما تفقه الناس و الآخر یطعم الناس فما أبقیا لک مکرمة فدعا عبد اللّه بن مطیع فقال انطلق الی ابنی عباس فقل لهما یقول لکما امیر المؤمنین اخرجا عنی انتما و من اصغی إلیکما من اهل العراق و الا فعلت و فعلت فقال عبد اللّه بن عباس قل لابن الزبیر و اللّه ما یأتینا من الناس إلا رجلین رجل یطلب فقها و رجل یطلب فضلا فای هذین تمنع و کان یحضر ابو الطفیل عامر بن واثلة الکنانی فجعل یقول لا درّ در اللیالیّ کیف یضحکنا منها خطوب اعاجیب و تبکینا

و مثل ما یحدث الایام من غیر فی ابن الزّبیر من الدنیا تسلینا

کنا نجی ابن عباس فیفتینا فقها و یکسبنا اجرا و یهدینا

و لا یزال عبید اللّه مترعة جفانه مطعما ضیفا و مسکینا

ص:72

فالبرّ و الدین و الدنیا بدارهما ننال منها الّذی نبغی إذا شینا

انّ النّبی هو النّور الّذی کشطت به عما یات ماضینا و باقینا

و رهطه عصمة فی دیننا و لهم فضل علینا و حقّ واجب فینا

ففیم تمنعنا منهم و تمنعهم منّا و توذیهم فینا و توذینا

و لست فاعلم له رحما و لا نسبا یا بن الزبیر و لا اولی به دینا

لن یؤتی اللّه انسانا ببغضهم فی الدّین خیر اولا فی الامر تمکینا

و کان ابن عباس رضی اللّه عنهما قد عمی فی آخر عمره و

روی انه رأی رجلا مع النبی صلّی اللّه علیه و سلم فلم یعرف فسأل النبی صلّی اللّه علیه و سلم فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم رأیته قال نعم قال ذاک جبرئیل علیه السّلام اما انک ستفقد بصرک فعمی بعد ذلک فی آخر عمره و هو الفاعل فی ذلک فیما روی عنه من وجوه ان یاخذ اللّه من عینیّ نورهما ففی لسانی و قلبی منهما نور

قلبی ذکیّ و عقلی غیر ذی دخل و فی فمی صارم کالسّیف ماثور

الخ و ابو الحسن علی بن محمّد بن المعروف بابن الاثیر الجزری در اسد الغابة گفته عبد اللّه بن عباس بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف ابو العباس القرشی الهاشمی ابن عم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم کنّی بابیه العباس و هو اکبر ولده و أمّه لبابة الکبری بنت الحارث بن حزن الهلالیّة و هو ابن خالة خالد بن الولید و کان یسمی البحر لسعة علمه و یسمی حبر الامّة ولد و النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و اهل بیته بالشعب من مکة

فاتی به النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم فحنکه بریقه و ذلک قبل الهجرة بثلث سنین و قیل غیر ذلک و رای جبرئیل عند النبی صلّی اللّه علیه و سلم

اخبرنا ابراهیم بن محمّد بن مهران الفقیه و غیره قالوا باسنادهم الی محمّد بن عیسی السلمی قال حدثنا بندار و محمود بن غیلان قالا حدثنا ابو احمد عن سفیان عن لیث عن أبی جهضم عن ابن عباس انّه رای جبرئیل علیه السّلام مرّتین و دعا له النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم مرتین قال

و حدثنا محمّد بن عیسی قال حدثنا محمّد بن بشار حدثنا عبد الوهاب الثقفی حدثنا خالد الحذاء عن عکرمة عن ابن عباس قال ضمّنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و قال اللّهمّ علمه الحکمة اخبرنا ابو یاسر بن أبی حیة و غیر واحد إجازة

قالوا اخبرنا ابو القاسم اسماعیل بن احمد اخبرنا ابو الحسین بن النفور اخبرنا المخلص حدثنا یحیی بن محمّد بن صاعد حدثنا یوسف بن محمّد بن سابق حدثنا ابو مالک الجنبی عن جویبر عن الضحاک عن ابن عباس قال نحن اهل البیت شجرة النّبوّة و مختلف الملائکة و اهل بیت الرّسالة و اهل بیت الرحمة و معدن العلم اخبرنا ابو محمّد بن أبی القاسم اخبرنا

ص:73

أبی اخبرتنا أم البهاء فاطمة بنت محمّد اخبرنا ابو طاهر الثقفی اخبرنا ابو بکر محمّد بن ابراهیم حدثنا محمّد بن جعفر الزرّاد حدثنا عبید اللّه بن سعد حدثنا شریح بن النعمان حدثنا ابن أبی الزناد عن ابیه عن عبید اللّه بن عبد اللّه بن عتبة ان عمر کان إذا جاءته الاقضیة المعضلة قال لابن عباس انها قد طرت علینا اقضیة و عضل فانت لها و لامثالها ثم یاخذ بقوله و ما کان یدعو لذلک احدا سواه قال عبید اللّه و عمر عمر یعنی فی حذقه و اجتهاده للّه و للمسلمین و قال عبید اللّه بن عبد اللّه بن عتبة کان ابن عباس قد فات الناس بخصال بعلم ما سبقه و فقه فیما احتیج إلیه من رایه و حلم و نسب و تاویل و ما رأیت احدا کان اعلم بما سبقه من حدیث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم منه و لا بقضاء أبی بکر و عمر و عثمان منه و لا افقه فی رای منه و لا اعلم بشعر و لا عربیّة و لا بتفسیر القرآن و لا بحساب و لا بفریضة منه و لا اثقب رایا فیما احتیج إلیه منه و لقد کان یجلس یوما و لا یذکر فیه الا الفقه و یوما التاویل و یوما للغازی و یوما الشعر و یوما ایام العرب و لا رأیت عالما قط جلس إلیه الا خضع له و ما رأیت سائلا قط سأله الا وجد عنده علما و قال لیث بن أبی سلیم قلت لطاوس لزمت هذا الغلام یعنی ابن عباس و ترکت الاکابر من اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قال انی رایت سبعین رجلا من اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم إذا تدارءوا فی امر صاروا الی قول ابن عباس و قال المعتمر بن سلیمان عن شعیب بن درهم قال کان هذا المکان و أومأ الی مجری الدموع من خدّیه من خدّی ابن عباس مثل الشراک البالی من کثرة البکاء و استعمله علی ابن أبی طالب علی البصرة فبقی علیها امیرا ثم فارقها قبل ان یقتل علی بن أبی طالب و عاد الی الحجاز و شهد مع علی صفین و کان احد الامراء فیها و روی ابن عباس عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و عن عمر و علی و معاذ بن جبل و أبی ذرّ روی عنه عبد اللّه بن عمر و انس بن مالک و ابو الطفیل و ابو امامة بن سهل بن حنیف و اخوه کثیر بن عباس و ولده علی بن عبد اللّه بن عباس و موالیه عکرمة و کریب و ابو معبد نافذ و عطاء بن أبی رباح و مجاهد و ابن أبی ملیکة و عمرو بن دینار و عبید بن عمیر و سعید بن المسیب و القاسم بن محمّد و عبید اللّه بن عبد اللّه بن عتبه و سلیمان بن یسار و عروة بن الزبیر و علی بن الحسین و ابو الزبیر و محمّد بن کعب و طاوس و وهب بن منبّه و ابو الضّحی و خلق کثیر غیر هؤلاء

اخبرنا غیر واحد باسنادهم الی أبی عیسی قال حدثنا احمد بن موسی حدثنا عبد اللّه حدثنا اللیث و ابن لهیعه عن قیس بن الحجاج قال الترمذی و حدثنا عبد الرّحمن حدثنا ابو الولید حدثنا اللیث حدثنی قیس بن الحجّاج المعنی واحد عن قیس الصّنعانی عن ابن عباس قال کنت خلف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فقال یا غلام انی اعلّمک کلامات

ص:74

احفظ اللّه یحفظک احفظ اللّه تجده تجاهک إذا سألت فاسأل اللّه و إذا استعنت فاستعن باللّه و و اعلم انّ الأمّة لو اجتمعت علی ان ینفعوک بشیء لم ینفعوک الا بشیء کتبه اللّه لک و ان اجتمعوا علی ان یضرّوک لم یضروک الاّ بشیء قد کتبه اللّه علیک رفعت الاقلام و جفت الصحف قال محمّد بن سعد اخبرنا محمّد بن عمر الواقدیّ حدثنی الحسین بن الحسن بن عطیة بن سعد بن جنادة العوفی القاضی عن ابیه عن جده قال لما وقعت الفتنة بین عبد اللّه بن الزبیر و عبد الملک بن مروان ارتحل عبد اللّه بن عباس و محمّد بن الحنفیة باولادهما و نسائهما حتی نزلوا مکة فبعث عبد اللّه بن الزبیر إلیهما یبایعان فابیا و قالا انت و شانک لا نعرض لک و لا لغیرک فابی و الحّ علیهما الحاحا شدیدا فقال لهما فیما یقول لتبایعن او لاحرقنکم بالنار فبعثا ابا الطفیل الی شیعتهم بالکوفة و قالا انا لانا من هذا الرجل فانتدب اربعة آلاف فدخلوا مکة فکبروا تکبیرة سمعها اهل مکة و ابن الزبیر فانطلق هاربا حتی دخل دار الندوة و یقال تعلق باستار الکعبة و قال انا عائذ بالبیت قال ثم ملنا الی ابن عباس و ابن الحنفیة و اصحابهما و هم فی دود قریبة من المسجد قد جمع الحطب فاحاط بهم حتی بلغ رؤس الجدر لو ان نارا تقع فیه ما رئی منهم احد فاخرناه عن الابواب و قلنا لابن عباس ذرنا نریح الناس منه فقال لا هذا بلد حرام حرمه اللّه ما احله اللّه عز و جل لاحد الا للنّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم ساعة فامنعونا و اجیرونا قال فتحمّلوا و ان منادیا ینادی فی الخیل ما غنمت سریّه بعد نبیها ما غنمت هذه السّریّة ان السّرایا تغنم الذهب و الفضة و انما غنمتم دماءنا فخرجوا بهم حتی انزلوهم منی فاقاموا ما شاء اللّه ثم خرجوا بهم الی الطّائف فمرض عبد اللّه بن عباس فبینما نحن عنده إذ قال فی مرضه انی اموت فی خیر عصابة علی وجه الارض احبّهم الی اللّه و اکرمهم علیه و اقربهم الی اللّه زلفی فان متّ فیکم فانتم هم فما لبث الا ثمانی لیال بعد هذا القول حتی توفی رضی اللّه عنه فصلّی علیه محمّد بن الحنفیة فاقبل طائر ابیض فدخل فی اکفانه فما خرج منها حتی دفن معه فلما سوّی علیه التراب قال ابن الحنفیة مات و اللّه الیوم حبر هذه الامة و کان له لما توفی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم ثلث عشرة سنة و قیل خمس عشرة سنة و توفی سنة ثمان و ستین بالطّائف و هو ابن سبعین سنة و قیل احدی و سبعین سنة و قیل مات سنة سبعین و قیل سنة ثلاث و سبعین و هذا القول غریب و کان یصفر لحیته و قیل کان یخضب بالحناء و کان جمیلا ابیض طویلا مشربا صفرة جسیما وسیما صبیح الوجه فصیحا و حجّ بالناس لما حصر عثمان و کان قد عمی فی آخر عمره فقال فی ذلک ان یاخذ اللّه من عینی نورهما

ففی لسانی و قلبی منهما نور قلبی ذکیّ و عقلی غیر ذی دخل و فی فمی صارم کالسیف ماثور

ص:75

اخرجه الثلثة و شمس الدین محمد بن احمد ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته عبد اللّه بن عباس بن عبد المطلب الامام البحر عالم العصر ابو العباس الهاشمی ابن عم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ابو الخلفاء مات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و لعبد اللّه ثلث عشرة سنة و

قد دعا له صلّی اللّه علیه و سلم ان یفقهه اللّه فی الدین و یعلمه التّاویل قاله الحذاء

قال عکرمة عن ابن عباس قال مسح النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم راسی و دعا لی بالحکمة ابو عاصم تلثبیب بن بشر نا

عکرمة عن ابن عباس قال دخل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم المخرج ثم خرج فاذا وضوء مغطی فقال من صنع هذا قال عبد اللّه قلت انا فقال اللّهم علمه تاویل القرآن الاعمش عن أبی الضّحی عن مسروق قال ابن مسعود نعم ترجمان القرآن ابن عباس لو ادرک اسناننا ما عشره منا احد الاعمش عن أبی وائل قال استعمل علی ابن عباس علی الحجّ فخطب یومئذ خطبة لو سمعها الترک و الروم لا سلموا ثم قرأ علیهم سورة النور فجعل یفسرها المدائنی عن نعیم بن حفص قال ابو بکر قدم ابن عباس علینا البصرة و ما فی العرب مثله جسما و علما و بیانا و جمالا و کمالا عبد الرزاق عن معمر قال عامة علم ابن عباس من ثلثة عمر و علی و ابیّ بن کعب ابو بکر بن عیاش عن محمد بن عمرو عن ابیه سلمة عن ابن عباس قال کنت اسمع بالرجل عنده الحدیث باقیه فاجلس حتی یخرج فاسئله و لو شئت ان استخرجه لفعلت زائدة نا؟ ؟ ؟ عبد الرحمن بن الاصبهانی نا؟ ؟ ؟ عبد اللّه بن شدّاد قال لی ابن عباس یا ابن شداد الا تعجب جاءنی الغلام و قد اخذت مضجعی للقیلولة فقال هذا رجل بالباب یستاذن فقلت ما جاء به الا حاجة ائذن له قال فدخل فقال الا تخبرنی عن ذلک الرجل بالباب یستاذن قلت أی رجل قال ابن أبی طالب متی یبعث قلت یا سبحان اللّه إذا بعث من فی القبور فقال لا اراک تقول کما یقول هؤلاء الحمقی فقلت اخرجوه و الا ضربته معمر عن قتادة عن مطرف سمعت ابن عباس یقول مذاکرة العلم ساعة خیر من احیاء لیلة توفی ابن عباس بالطائف فی سنة ثمان و ستین فصلّی علیه محمد بن الحنفیة و قال الیوم مات ربّانی هذه الامة رضی اللّه عنه و ابو الفضل احمد بن علی بن محمد الکنانی المعروف بابن حجر العسقلانی در کتاب الإصابة گفته عبد اللّه بن العباس بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف القرشی الهاشمی ابو العباس ابن عم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم أمّه أمّ الفضل لبابة بنت الحارث الهلالیه ولد و بنو هاشم بالشعب قبل الهجرة بثلاث و قیل بخمس و الاول اثبت و هو یقارب ما فی الصحیحین عنه اقبلت و انا راکب علی حمار انان و انا یومئذ قد ناهزت الاحتلام و النبی صلّی اللّه علیه و سلم یصلّی بمنی الی غیر جدار الحدیث و

فی الصحیح عن ابن عبّاس

ص:76

قبض النبی صلّی اللّه علیه و سلم و اناختین و فی روایة و کانوا لا یختنون الرجل حتی یدرک و فی طریق اخری قبض و انا ابن عشر سنین و هذا محمول علی الغاء الکسور روی الترمذی من طریق لیث عن أبی جهضم عن ابن عباس انه رای جبرئیل علیه السلام مرّتین و

فی الصحیح عنه ان النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم ضمه إلیه و قال اللّهم علمه الحکمة و کان یقال له خیر العرب و یقال ان الّذی لقّبه بذلک جرجیر ملک الغرب و کان قد غزا مع عبد اللّه بن أبی سرح افریقیّة فتکلّم مع جرجیر فقال له ما ینبغی الا ان تکون خیر العرب ذکر ذلک ابن درید فی الاخبار المنثورة له و قال الواقدی لا خلاف عند ائمتنا انه ولد بالشعب حین حضرت قریش بنی هاشم و کان له عند موت النبی صلّی اللّه علیه و سلم ثلث عشرة سنة و روی ابو الحسن المدائنی عن تمیم بن حفص عن أبی بکرة قال قدم علینا ابن عباس البصرة و ما فی العرب مثله جسما و علما و ثیابا و جمالا و کمالا و اخرج الطبرانی من طریق ابن أبی الزناد عن ابیه عن النعمان عن حسّان بن ثابت قال کانت لنا عند عثمان او غیره من الأمراء حاجة فطلبناها إلیه بجماعة من الصّحابة و منهم ابن عباس و کانت حاجة صعبة شدیدة فاعتل علینا فراجعوه الا انهم عذروه و قاموا الا ان ابن عباس فلم یزل یراجعه بکلام جامع حتی سدّ علیه کلّ حجّة فلم یر بدّا من ان یقضی حاجتنا فخرجنا من عنده و انا اخذ بید ابن عباس فمررنا علی اولئک الّذین کانوا عذروا و ضعفوا فقلت کان عبد اللّه اولاکم بها قالوا اجل فقلت امدحه إذا قال لم یترک مقالا لقائل بملتقطات لا تری بینها فصلا کفی و شفی اما فی الصدور فلم یدع لذی اربة فی القول جدّا و لا هزلا سموت الی العلیاء بغیر مشقة فنلت ذراها لا دنیا و لا وغلا قال ابن یونس غزا افریقیّة مع عبد اللّه بن أبی سرح سنة سبع و عشرین و قال ابن مندة کان ابیض طویلا مشربا صفرة جسیما و سیما صبیح الوجه له و قرة یخضب بالحنا و قال محمد بن عثمان بن أبی شیبة فی تاریخه ثنا أبی ثنا یحیی بن ادهم ثنا اسرائیل عن عن أبی اسحاق رأیت ابن عباس رجلا جسیما قد شاب مقدم راسه و له جمّة قال ابو عوانة عن أبی حمزة کان ابن عباس إذا قعد اخذ مقعد رجلین و

فی معجم البغوی من طریق داود بن عبد الرحمن عن زید بن اسلم عن أبی عمر انه کان یغرب ابن عباس و یقول انّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم دعاک فمسح راسک و تفل فی فیک و قال اللّهم فقهه فی الدین و علمه التاویل و رواه ابن خیثم عن سعید بن جبیر عن ابن عباس بالمرفوع نحوه

و فی فوائد أبی الطاهر الذهلی من طریق سلیمان الاحول عن سعید بن جبیر عن ابن عباس انه سکب للنّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم وضوءا عند خالته میمونة فلما فرغ قال من وضع هذا فقال ابن عباس فقال اللّهم فقهه فی الدین و علّمه التاویل و فی مسند احمد من طریق

ص:77

غانم بن أبی صغیرة عن عمرو بن دینار أن کریبا اخبره ان ابن عباس قال صلّیت خلف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فاخذ بیدی فجرّنی حتی جعلنی حذاه فلما اقبل علی صلاته خنست فلمّا انصرف قال لی ما شانک فقلت یا رسول اللّه او ینبغی لاحد ان یصلّی حذاک و انت رسول اللّه قال فدعا لی ان یزیدنی اللّه علما و فهما

و قال ابن سعد ثنا الانصاری ثنا اسماعیل بن مسلم حدثنی عمرو بن دینار عن طارق عن ابن عباس دعا لی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فمسح علی ناصیتی و قال اللّهم علمه الحکمة و تاویل الکتاب

و قال ابن سعد ثنا محمد بن عبید ثنا اسماعیل بن أبی خالد عن شعیب بن یسار عن عکرمة قال ارسل العباس عبد اللّه الی النبی صلّی اللّه علیه و سلم فانطلق ثم جاء فقال رأیت عنده رجلا لا ادری من هو فجاء العباس الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فاخبره بالّذی قال عبد اللّه فدعاه فاجلسه فی حجره و مسح راسه و دعا له بالعلم

و روی الزبیر بن بکّار من طریق داود بن عطا عن زید بن اسلم عن ابن عمر دعا النبی صلّی اللّه علیه و سلم لابن عبّاس فقال اللّهم بارک و انشر منه

و روی ابن سعد من طریق بشر بن سعید عن محمّد بن ابیّ بن کعب عن ابیه انه سمعه یقول و کان عنده ابن عباس فقام قال هذا یکون خیر هذه الامة اوفی عقلا و حشما و دعا له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ان یفقهه فی الدین

و قال ابن سعد ثنا ابن نمیر عن زکریا بن عامر هو الشعبی قال دخل العباس علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم فقال له ابنه عبد اللّه لقد رأیت عنده رجلا فقال ذاک جبرئیل

و قال الدارمی و الحارث فی مسندیهما جمیعا ثنا یزید بن هارون انا جریر بن حازم عن یعلی بن حکیم عن عکرمة عن ابن عباس قال لما قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قلت لرجل من الانصار هلم فلنسأل اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فانهم الیوم کثیر فقال وا عجبا لک أ تری الناس یفتقرون إلیک قال فترکت ذلک و اقبلت اسأل فان کان لیبلغنی الحدیث عن رجل فاتی بابه و هو قائل فاتوسّد ردای علی بابه یسفی الریح علیّ من التراب فیخرج فیرانی فیقول یا ابن عمّ رسول اللّه ما جاء بک هلا ارسلت الیّ فآتیک فاقول لا انا احق ان ءاتیک فاساله عن الحدیث فعاش الرجل الانصاری حتی رآنی و قد اجتمع الناس حولی یسألونی فقال هذا الفتی کان اعقل منّی و قال محمد بن هارون الرؤیانی فی مسنده ثنا محمد بن زیاد ثنا فضیل بن عیاض عن قائد عن عبید اللّه بن علی بن أبی رافع قال کان ابن عباس یاتی ابا رافع فیقول ما صنع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم یوم کذا و کان ابن عباس یکتب ما یقول و اخرج البغویّ من طریق عمرو بن علقمة عن أبی سلمة قال وجدت علم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم عند هذا الحیّ

ص:78

من الانصار ان کنت لا قیل بباب احدهم و لو شئت ان یؤذن لی علیه لاذن لکن ابتغی بذلک طیب نفسه و قال عبد الرّزاق انا معمر عن الزهری قال المهاجرون لعمر الا تدعو أبناءنا کما تدعو ابن عباس قال ذاکم فتی الکهول له لسان سئول و قلب عقول الی ان قال فی الاصابة و فی المجالسة من طریق المدینی قال علی فی ابن عباس انه لینظر الی الغیب من ستر رقیق لعقله و فطنته و من طریق ابن المبارک عن داود و هو ابن أبی هند عن الشعبی قال رکب زید بن ثابت فاخذ ابن عباس برکابه فقال لا تفعل یا ابن عم رسول اللّه فقال هکذا امرنا ان نفعل بعلمائنا فقبّل زید بن ثابت یده و قال هکذا امرنا ان نفعل باهل بیت نبیّنا و اخرج یعقوب بن سفیان عن سلیمان بن حرب عن جریر بن حازم عن ایوب مثل ما

اخرج احمد عن اسماعیل عن ایوب عن عکرمة ان علیّا احرق ناسا فبلغ ابن عباس فقال لم اکن لاحرقهم الحدیث و روی سلیمان عن الاعمش عن مسلم هو ابو الضحی عن مسروق قال قال عبد اللّه هو ابن مسعود اما ان ابن عباس لو ادرک اسناننا ما عاشره منا احد؟ ؟ ؟ زاد جعفر بن عوف عن الاعمش و کان یقول نعم ترجمان القرآن ابن عباس اخرجه البیهقی و اخرجه یعقوب بن سفیان عن اسماعیل بن الخلیل عن علی بن مسهر عن الاعمش کروایة أبی معاویة و زاد قال الاعمش و سمعتهم یتحدثون ان عبد اللّه قال و لنعم ترجمان القرآن ابن عباس و اخرج ابن سعد بسند حسن عن سلمة بن کهیل قال قال عبد اللّه نعم ترجمان القرآن ابن عباس و فی تاریخ محمد بن عثمان بن أبی شیبة و أبی زرعة الدمشقی جمیعا من طریق عمیر بن بشر الخثعمی عن من سال ابن عمر عن شیء فقال سل ابن عباس فانه اعلم من بقی بما انزل اللّه علی محمد و اخرجه ابن أبی خیثمه من وجه آخر عن ابن عمر لکن فیه جابر الجعفی و اخرج ابو نعیم من طریق حمزة بن أبی محمد عن عبد اللّه بن دینار ان رجلا سأل ابن عمر عن قوله تعالی کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما فقال اذهب الی ذلک الشیخ فسله ثم تعالی فاخبرنی فذهب الی ابن عباس فسأله فقال کانت السموات رتقا لا تمطروا الارض رتقا لا تنبت ففتق هذه بالمطر و هذه بالنبات فرجع الرجل فاخبر ابن عمر فقال لقد اوتی ابن عباس علما صدق هکذا لقد کنت اقول ما یعجبنی جرأة ابن عباس علی تفسیر القرآن فالان قد علمت انه اوتی علما و اخرج ابن سعد بسند صحیح عن یحیی بن سعید الانصاری لما مات زید بن ثابت قال ابو هریرة مات خیر هذه الامة و لعل اللّه ان یجعل ابن عباس خلفا و قال عمرو بن حبشی سالت ابن عمر عن آیة فقال انطلق الی ابن عباس فاسأله فانه اعلم من بقی بما انزل اللّه تعالی علی محمد و اخرج یعقوب بن سفیان من طریق أبی اسحاق عن عبد اللّه بن شبیب قال قالت عائشة هو اعلم الناس بالحج

ص:79

و فی فوائد ابن المقری من طریق ابن أبی الزناد عن ابیه عن عبید اللّه بن عبد اللّه بن عتبة انّ عمر کان یاخذ بقول ابن عباس فی العضل قال و عمر عمر و اخرج یعقوب بن سفیان من طریق ابن أبی الزناد عن هشام بن عروة سالت أبی عن ابن عباس فقال ما رایت مثل ابن عباس قط و فی معجم البغوی من طریق عبد الجبّار بن الورد عن عطا ما رأیت قط اکرم من مجلس ابن عباس اکثر فقها و اعظم خشیة ان اصحاب الفقه عنده و اصحاب الشعر عنده یصدرهم کلّهم من ورد واسع و عند ابن سعد من طریق لیث بن أبی سلیم عن طاوس رأیت سبعین من اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم إذا تدارءوا فی امر صاروا الی قول ابن عبّاس و عند البغوی من وجه آخر عن طاؤس ادرکت خمسین او سبعین من الصّحابة إذا سئلوا عن شیء فخالفوا ابن عبّاس لا یقومون حتی یقولوا هو کما قلت او صدقت و فی تاریخ عباس الدوریّ عن ابن معین عن ابن عیینة عن ابن أبی نجیح ما رایت مثل ابن عباس قط و لقد مات یوم مات و انه لحبر هذه الامة و اخرجه ابن سعد عن أبی نعیم و محمد بن عثمان بن أبی شیبة عن سعید بن عمرو و اخرجه یعقوب بن سفیان عن الحمیدی کلّهم عن سفیان و من طریق أبی أسامة عن الاعمش عن مجاهد قال ابن عباس یسمی البحر لکثرة علمه و فی الجعدیات عن شعبة عن عمرو بن دینار عن جابر بن زید سألت البحر عن لحوم الحمر و کان یسمی ابن عباس البحر الحدیث و اصله فی البخاری و اخرج ابن سعد بسند صحیح عن میمون بن مهران قال لو اتیت ابن عباس بصحیفة فیها سنون حدیثا لرجعت و لم تسأله عنها و سمعتها یسأل الناس فیکفونک و فی امالی الصّولی من طریق شریک عن الاعمش عن أبی الضحی عن مسروق کنت إذا رایت ابن عباس قلت اجمل الناس فاذا نطق قلت افصح الناس فاذا تحدث قلت اعلم الناس و قال یعقوب بن سفیان ثنا قبیصة ثنا سفیان عن الاعمش عن أبی وائل قال قرأ ابن عباس سورة النور فجعل یفسّرها فقال رجل لو سمعت هذا الدیلم لاسلمت و فی روایة أبی العباس السّراج عن طریق أبی معاویة عن الاعمش بهذا السّند خطب ابن عباس و هو علی الموسم فجعل یقرأ و یفسّر فجعلت اقول لو سمعته فارس و الروم لاسلمت و زاد ابن أبی شیبة من طریق عاصم عن أبی وائل سنة قتل عثمان و کان أمّره علی الحج تلک السنة و زاد قال ابو وائل قال رجل انی لاشتهی ان اقبّل راسه یعنی من جلاوة کلامه و قال سعید بن منصور ثنا سفیان عن عبد الکریم الجزری عن سعید بن جبیر کنت اسمع الحدیث من ابن عباس فلو یاذن لی لقبلت راسه و عند الدارمی و ابن سعد بسند صحیح عن عبد اللّه بن أبی یزید کان ابن عباس إذا سئل فان کان فی القرآن أخبر به

ص:80

Page Is Empty

ص:

بن عرفة ثنا مروان بن سجاع عن سالم الافطس عن سعید بن جبیر قال لما مات ابن عباس بالطّائف فشهدت جنازته فجاء طائر لم یر علی خلقته فدخل فی نعشه و لم یر خارجا منه فلما دفن تلی هذه الآیة یا أَیَّتُهَا اَلنَّفْسُ اَلْمُطْمَئِنَّةُ اِرْجِعِی إِلی رَبِّکِ الی آخر السورة و فی وفاته اقوال سنة خمس و ستین و قیل سبع و قیل ثمان و هو الصحیح فی قول الجمهور و قال المدائنی عن حفص بن میمون عن ابیه توفی عبد اللّه بن عباس بالطائف فجاء طائر ابیض فدخل بین النعش و السّریر فلما وضع فی قبره سمعنا تالیا یتلو یا أَیَّتُهَا اَلنَّفْسُ اَلْمُطْمَئِنَّةُ الآیة و اتفقوا علی انه مات بالطائف سنة ثمان و ستین و اختلفوا فی سنّه فقیل انه ابن احدی و سبعین و قیل ابن اثنین و قیل ابن اربع و الاول هو القویّ اما ابو سعید خدری پس از اماثل صحابۀ اخیار و افاضل و نجبای انصار و اعاظم علمای کبیر الفخار و محرز فضل عزیز المثارست حافظ ابن عبد البر النمری القرطبی در کتاب الاستیعاب گفته سعد بن مالک بن سنان بن عبید بن الابجر و الابجر جد من بنی عوف بن الحارث بن الخزرج ابو سعید الخدری هو مشهور بکنیته اول مشاهده لخندق و غزا مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم کثیرا و روی عنه علما جمّا و کان من نجباء الانصار و علمائهم و فضلائهم توفی سنة اربع و سبعین و روی عنه جماعة من الصّحابة و جماعة من التابعین و ابن حجر عسقلانی در اصابه گفته سعد بن مالک بن سنان بن عبید بن ثعلبة بن الابجر و هو عذرة بن عوف بن الحارث بن الخزرج الانصاری الخزرجی ابو سعید الخدری مشهور بکنیته استصغر باحد و استشهد ابوه بها و غزا هو ما بعدها و روی عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم الکثیر و روی عن أبی بکر و عمر و عثمان و علیّ و زید بن ثابت و غیرهم روی عنه من الصحابة ابن عباس و ابن عمر و جابر و محمود بن لبید و ابو امامة بن سهل و ابو الطفیل و من کبار التابعین ابن المسیب و ابو عثمان النهدی و طارق بن شهاب و عبیدة بن عمیر و ممن بعدهم عطا و عیاض و ابن أبی سرح و بسر بن سعید و مجاهد و ابو المتوکل الناجی و ابو نضرة سعید بن یزید و عبد اللّه بن محیرز و آخرون و هو متکثر من الحدیث قال حنظلة بن أبی سفیان عن اشیاخه کان من افقه احداث الصّحابة و قال الخطیب کان من افاضل الصّحابة و حفظ حدیثا کثیرا و روی الهیثم بن کلیب فی مسنده من طریق عبد المهیمن بن عباس بن سهل بن سعد عن ابیه عن جدّه قال بایعت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم انا و ابو ذرّ و عبادة بن الصامت و محمد بن سلمة و ابو سعید الخدری و سادس علی ان لا یأخذنا فی اللّه لومة لائم فاستقال السادس فاقاله و روی ابن سعد من طریق حنظلة بن سفیان الجمحی عن اشیاخه قال لم یکن احد من احداث اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم

ص:82

اعلم او افقه من أبی سعید الخدری و من طریق یزید بن عبد اللّه بن الشخیر قال خرج ابو سعید یوم الحرة فدخل غارا فدخل علیه شامی فقال اخرج فقال لا اخرج و ان تدخل علیّ اقتلک فدخل علیه فوضع ابو سعید السّیف و قال بوإ باثمک قال انت ابو سعید الخدری قال نعم قال استغفر لی و

روی احمد و غیره من طریق عطیّة عن أبی سعید قال قتل أبی یوم احد شهیدا و ترکنا بغیر مال فأتیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم اسأله فحین رآنی قال من استغنی اغناه اللّه و من یستعفف یعفه اللّه فرجعت و اصل هذا الحدیث

فی الصحیحین من طریق عطاء بن یزید عن أبی سعید بقصّة اخری غیر هذه و لفظه من یستغن یغنه اللّه و من یستعفف یعفه اللّه و من یتصبر یصبره اللّه الحدیث

قال شعبة عن أبی سلمة سمعت ابا نضرة عن أبی سعید رفعه لا یمنع احدکم مخافة الناس ان یتکلم بالحقّ إذا راه او علمه قال ابو سعید فحملنی ذلک علی ان رکبت الی معاویة فملأت اذنیه ثم رجعت

و قال ابن أبی خیثمة ثنا یحیی بن معین ثنا عمرو بن محمد بن عمرو بن معاذ الانصاری سمعت هند ابنة سعید بن أبی سعید الخدری عن عمّتها جاء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم عائدا لابی سعید فقد منا إلیه ذراع شاة و قال سعید بن منصور ثنا خلف بن خلیفة عن العلاء بن المسیب عن ابیه عن أبی سعید قلنا له هنیئا لک برؤیة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و صحبته قال یا اخی انک لا تدری ما اخذتنا بعده و قال علی بن الجعد ثنا شعبة عن سعید بن یزید ابا نضرة یحدث عن أبی سعید قال تحدّثوا فان الحدیث یهیج الحدیث قال الواقدی مات سنة اربع و سبعین و قیل اربع و ستّین و قال المدائنی مات سنة ثلاث و ستین و قال العسکری مات سنة خمس و ستین اما سفینه پس از خواص خدام سرور انام و اجله متحملین مشاق در خدمت آن رسول ملک علام علیه و آله آلاف السلام الی یوم البعث و القیام بوده حافظ ابن عبد البر النمریّ القرطبی در کتاب الاستیعاب گفته سفینة مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و قیل مولی أم سلمة زوج النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و قیل اعتقته أمّ سلمة و اشترطت علیه خدمة النّبی صلّی اللّه علیه و سلم ما عاش یکنی ابا عبد الرحمن و قیل یکنی ابا البحتری و الاول اکثر و اشهر ذکر عمر بن شیبة عن أبی احمد الزبیری عن حشر ح؟ ؟ ؟ بن نباته عن سعید بن جمهان قال قلت لسفینة یا ابا البحتری ما اسمک فقال سمانی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم سفینة قلت و لم سماک سفینة و ذکر تمام الخبر و قال حماد بن سلمة عن سعید بن جمهان عن سفینة أبی عبد الرحمن قال ابو عمر یقال اسمه عمیر کان یسکن بطن نخلة قال الواقدی و اسم سفینة مهران و کان من مولدی الاعراب قال ابو عمر مهران مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم

ص:83

Page Is Empty

ص:

بن جحش بن جدی بن سعد بن لیث بن بکر بن عبد مناة بن علی بن کنانة اللّیثی المکی ولد یوم احد و ادرک من هجرة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ثمان سنین نزل بالکوفة و صحب علیّا کرّم اللّه وجهه فی مشاهده کلها فلما قتل علی رضی اللّه عنه انصرف الی مکّة فاقام بها حتی مات سننه مائة و یقال اقام بالکوفة و مات بها و الاول اصحّ و اللّه اعلم و یقال انه آخر من مات ممن رای النبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و روی حماد بن زید عن سعید بن ایاس الجریری عن أبی الطفیل قال ما علی وجه الارض الیوم رجل رای النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم غیری حدثنا عبد الوارث حدثنا احمد بن زهیر حدثنا عبد اللّه حدثنا عبد الاعلی حدثنا الجریری قال حدثنی ابو الطفیل قال رایت النبی صلّی اللّه علیه و سلم و لم یبق من القوم علی وجه الارض احد راه غیری و اخبرنی عبد اللّه بن محمد حدثنا محمد بن عثمان حدثنا اسماعیل بن اسحاق القاضی حدثنا علی بن المدینی عن سلیم بن اخضر عن الجریری سمعته یقول کنت اطوف بالبیت فحدثنی و احدثه فقال لی ما بقی علی ظهر الارض عین تطرف و قد رأیت؟ ؟ ؟ النبی صلّی اللّه علیه و سلم غیری قال علیّ آخر من بقی ممن رای النبی صلّی اللّه علیه و سلم ابو الطفیل عامر بن واثلة اللّیثی و یقال الکنانی قال علی و مات بمکة ابو عمر کان ابو الطفیل شاعرا محسنا و هو القائل شعری أ یدعوننی شیخا و قد عشت حقبة و هن من الازواج نحوی نوازع و ما شاب راسی من سنین تتابعت علی و لکن شیّبتنی الوقائع و قد ذکره ابن أبی خیثمة فی شعراء الصّحابة و کان فاضلا عالما حاضر الجواب فصیحا و کان یتشیّع فی علی کرم اللّه وجهه و یفضله و یثنی علی الشیخین أبی بکر و عمر رضی اللّه عنهما و یترحم علی عثمان رضی اللّه عنه قیل قدم ابو الطفیل یوما علی معاویة فقال له کیف وجدک علی خلیلک أبی الحسن قال کوجد أمّ موسی لموسی و اشکو الی اللّه التقصیر و قال له معاویة کنت فیمن حصر عثمان قال لا و لکنّی فیمن حضره قال فما منعک من نصره قال و انت ما متعک من نصره إذ تربّصت به ریب المنون و کنت فی اهل الشام و کلهم تابع لک فیما ترید قال له معاویة او ما تری طلبی بدمه نصرة له قال بلی و لکنّک کما قال اخو بنی فلان لا ألفینک بعد الموت تندبنی و فی حیاتی ما زوّدتنی زادی و ابو الحسن المعروف بابن الاثیر الجزری در اسد الغابه گفته عامر بن واثلة بن عبد اللّه بن عمیر بن جابر بن حمیس بن جدی بن سعد بن لیث بن بکر بن عبد مناة بن کنانة الکنانی اللیثی ابو الطفیل و هو بکنیته اشهر ولد عام احد ادرک من حیاة النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم ثمان سنین و کان یسکن الکوفة ثمّ انتقل الی مکة

روی عمارة بن ثوبان عن أبی الطفیل قال رأیت النبی صلّی اللّه علیه و سلم یقسم لحما بالجعرانة فجاءت امرأة

ص:85

فبسط رواءه فقلت من هذه قالوا أمّه التی ارضعته

و روی سعید الجریری عن أبی الطفیل انه قال لا یحدثک الیوم احد علی وجه الارض انه رأی النّبی صلّی اللّه علیه و سلم غیری قال فقلت له فهل تنعت من رویته قال نعم مقصّدا ابیض ملیحا و کان ابو الطّفیل من اصحاب علی المحبّین له و شهد معه مشاهده کلها و کان ثقة مامونا یعترف بفضل أبی بکر و عمر و غیر مما الا انّه کان یقدم علیّا توفّی سنة مائة و قیل مات سنة عشرة و مائة و هو آخر من مات ممن رأی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم اخرجه الثلثة حدی بالحاء المضمومة المهملة قاله ابن ماکولا قال و وجدته فی جمهرة ابن الکلبی جدی بالجیم و اللّه اعلم و ابن حجر عسقلانی در کتاب الإصابة گفته ابو الطفیل عامر بن واثلة بن عبد اللّه بن عمرو بن جحش و یقال جهیش بن جدی بن سعد بن لیث بن بکر بن عبد مناة بن علی بن کنانة الکنانی ثم اللیثی رای النّبی صلّی اللّه علیه و سلم و هو شابّ و حفظ عنه احادیث قال ابن عدی له صحبة و روی ایضا عن أبی بکر و عمر و علی و معاذ و حذیفه و ابن مسعود و ابن عباس و نافع بن عبد الحارث و زید بن ارقم و غیرهم روی عنه الزههی و ابو الزبیر و قتادة و عبد العزیز بن رفیع و عکرمة بن خالد و عمرو بن دینار و یزید بن حبیب و معروف بن خربوذ و آخرون قال مسلم مات سنه مائة و هو آخر من مات من الصحابة و قال ابن البرقی مات سنة اثنتین و مائة و هو مشهور باسمه و کنیته جمیعا و عن مبارک بن فضاله مات سنة سبع و مائة و قال وهب بن جریر بن حازم عن ابیه کنت بمکة سنة عشر و مائة فرأیت جنازة فسألت فقال لی ابو الطفیل و قال ابن السکن جاءت عنه روایات ثابتة انه رای النبی صلّی اللّه علیه و سلم و اما سماعه عنه صلّی اللّه علیه و سلم فلم یثبت و ذکر ابن سعد عن علی بن زید بن جدعان عن أبی الطفیل قال کنت اطلب النبی صلّی اللّه علیه و سلم فیمن یطلبه اما انس بن مالک پس ازمّه فضائل را مالک و طریق صدق و سداد را سالک و فضل حضور مشاهد عظیمه را محرز و خصل ماثر فخیمه را حائز بوده و سالها اشتغال بخدمت آن جناب بجا آورده راه مطاوعت و انقیاد سپرده و مدتها شرف ملازمت حاصل نموده درک فیوض و برکات فرموده ابو عمر ابن عبد البر النمری القرطبی در کتاب الاستیعاب گفته انس بن مالک بن النضر بن ضمضم بن زید الانصاری النجّاری خادم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یکنی ابا حمزة سمی باسم عمه انس بن النضر أمّه أمّ سلیم بنت ملحان الانصاریة کان مقدم النّبی صلّی اللّه علیه و سلم ابن عشر سنین و قیل ابن ثمان سنین حدثنا خلف بن قاسم حدثنا الحسن بن رشیق حدثنا الدولابی حدثنا محمد بن منصور و ابراهیم بن سعید الجوهری قالا حدثنا سفیان عن الزهری عن انس قال قدم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و انا ابن عشر سنین و توفی و انا ابن عشرین سنة و قال محمد بن عبد اللّه الانصاری حدثنا أبی عن مولی

ص:86

لانس بن مالک انه قال لانس اشهدت بدرا قال لا أمّ لک و این غبت عن بدر قال محمّد بن عبد اللّه خرج انس بن مالک مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم حین توجّه الی بدر و هو غلام یخدمه و قال محمّد بن عمر الواقدی حدثنی ابن أبی ذویب عن اسحاق بن یزید قال رایت انس بن مالک مختوما فی عنقه ختمه الحجّاج أراد ان یذلّه بذلک و اختلف فی وقت وفاته فقیل سنة احدی و تسعین و قیل سنة تسعین قاله خلیفة ابن خیاط و غیره قال خلیفة مات انس بن مالک سنة ثلاث و تسعین و هو ابن مائة سنة و ثلث سنین و قیل کانت سنة مائة و عشرین قال محمد بن سعد سألت محمد بن عبد اللّه الانصاری ابن کم کان انس بن مالک مات فقال ابن مائة و سبع سنین و قال ابو الیقظان صلّی علیه قطن بن ملیک الکلالی و قال الحسن بن عثمان مات انس بن مالک فی قصره بالطّفّ علی فرسخین من البصرة سنه احدی و تسعین و دفن هناک و قد قیل انه مات و هو ابن بضع و تسعین سنة و اصحّ ما فیه ما حدثنا عبد اللّه بن محمد حدثنا احمد بن ملحان حدثنا عبد اللّه بن احمد بن حنبل حدثنا أبی حدثنا معمر عن حمید أن انس بن مالک عمّر مائة سنة الاسنة قال ابو عمرو یقال انه آخر من مات بالبصرة من اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و مات بعده ممن رای رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ابو الطفیل و یقال ان انس بن مالک قدم من صلبه من ولده و ولد ولده نحو مائة قبل موته و ذلک

انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم دعا له فقال اللّهم ارزقه مالا و ولدا و بارک له قال انس فانی لمن اکثر الانصار مالا و ولدا و یقال انه ولد لانس بن مالک ثمانون ولدا منهم ثمانیة و سبعون ذکر او بنتان الواحدة تسمی حفصة و الثانیة یکنّی أمّ عمرو و ابو الحسن المعروف بابن الاثیر الجزری در اسد الغابة گفته انس بن مالک بن النضر بن ضمضم بن زید بن حرام بن جندب بن عامر بن غنم بن عدی بن النجّار و اسمه تیم اللّه بن ثعلبه بن عمرو بن الخزرج بن حادثة الانصاری الخزرجی النجاری من بنی عدی بن النجّار خادم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم کان یتسمی به و یفتخر بذلک و کان یجتمع هو و أم عبد المطّلب جدّة النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و اسمها سلمی بنت عمرو بن زید بن اسد بن خداش بن عامر فی عامر بن غنم و کان یکنی ابا حمزة کناه النّبی صلّی اللّه علیه و سلم ببقلة کان یجتنیها و أمّه أم سلیم بنت ملحان و یرد نسبها عند اسمها و کان یخضب بالصفرة و قیل بالحناء و قیل بالورس و کان یخلق ذراعیه بخلوق للمعة بیاض کانت به و کانت له ذوابة فاراد ان یجزّها فنهته امه و قالت

کان النّبیّ یمدّها و یاخذ بها و داعبه النبی صلّی اللّه علیه و سلم فقال له یا ذا الاذنین و قال محمّد بن عبد اللّه الانصاری حدثنی أبی عن مولی لانس بن مالک انه قال لانس اشهدت بدرا

ص:87

قال لا أمّ لک و این غبت عن بدر قال محمد بن عبد اللّه خرج انس مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم الی بدر و هو غلام یخدمه و کان عمره لما قدم النبی صلّی اللّه علیه و سلم المدینة مهاجرا عشر سنین و قیل تسع سنین و قیل ثمان سنین و روی الزهری عن انس قال قدم النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم المدینة و انا ابن عشر سنین و توفی و انا ابن عشرین سنة و قیل خدم النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم عشر سنین و قیل خدمه ثمانیا و قیل سبعا اخبرنا اسماعیل بن عبد اللّه و ابو جعفر و ابراهیم بن محمد باسنادهم الی أبی عیسی قال حدثنا محمود بن غیلان

اخبرنا ابو داود عن أبی خلدة قال قلت لابی العالیة سمع انس من النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم قال خدمه عشر سنین و دعا له النّبی صلّی اللّه علیه و سلم و کان له بستان یحمل الفاکهة فی السنة مرتین و کان فیه ریحان یجیء منه ریح المسک ابو خلده اسمه خالد بن دینار و قد ادرک انس بن مالک و

اخبرنا ابو حفص عمر بن محمد بن معمر بن طبرزد البغدادی و غیره قالوا اخبرنا ابو القاسم هبة اللّه بن عبد الواحد اخبرنا ابو طالب محمد بن محمد بن غیلان اخبرنا ابو بکر محمد بن عبد اللّه بن ابراهیم اخبرنا عبد اللّه بن احمد بن حنبل و زهیر بن أبی زهیر قالا اخبرنا عبد اللّه بن مسلمة بن قعنب اخبرنا سلمة بن وردان قال سمعت انس بن مالک یقول ارتقی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم علی المنبر درجة فقال امین فقیل له علام آمنت یا رسول اللّه فقال اتانی جبریل فقال رغم انف من ادرک رمضان فلم یغفر له قل آمین و روی ابن أبی ذئب عن اسحاق بن یزید قال رأیت انس بن مالک مختوما فی عنقه ختمه الحجاج أراد ان یذلّه بذلک و کان سبب ختم الحجاج اعناق الصحابة ما ذکرناه فی ترجمة سهل بن سعد السّاعدیّ و هو من المکثرین فی الروایة عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم روی عنه ابن سیرین و حمید الطویل و ثابت البنانی و قتادة و الحسن البصری و الزهری و خلق کثیر و کان عنده عصیة لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فلما مات أمر أن تدفن معه فدفنت معه بین جنبه و قمیصه اخبرنا ابو یاسر عبد الوهاب بن هبة اللّه باسناده الی عبد اللّه بن احمد قال حدثنی أبی اخبرنا یزید اخبرنا حمید الطویل عن انس بن مالک قال اخذت أم سلیم بیدی فاتت بی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فقالت یا رسول اللّه هذا ابنی و هو غلام کاتب قال فخدمته تسع سنین فما قال لی شیء قطّ صنعته اسأت او بئس ما صنعت و دعا له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم بکثرة المال و الولد فولد له من صلبه ثمانون ذکرا او ابنتان احدهما حفصة و الاخری أم عمرو و مات و له من ولده و ولد ولده مائة و عشرون ولدا و قیل نحو مائة و کان نقش خاتمه صورة اسد رابض و کان یشدّ اسنانه بالذهب و کان احد الرماة المصیبین و یامر ولده ان یرموا بین یدیه و ربّما رمی معهم فیغلبهم بکثرة

ص:88

اصابته و کان یلبس الخز و یتعمّم به و اختلف فی وقت وفاته و مبلغ عمره فقیل توفی سنة احدی و تسعین و قیل سنة اثنتین و تسعین و قیل سنة ثلث و تسعین و قیل سنة تسعین و قیل کان عمره مائة سنة و ثلث سنین و قیل مائة سنة و عشر سنین فقیل مائة سنة و سبع سنین و قیل بضع و تسعون سنة قال حمید توفی انس و عمره تسع و تسعون سنة اما قول من قال مائة و عشر سنین و مائة و سبع سنین فعندی فیه نظر لانه اکثر ما قیل فی عمره عند الفجرة عشر سنین و اکثر ما قیل فی وفاته سنة ثلاث و تسعین فیکون له علی هذا مائة سنة و ثلاث سنین و اما علی قول من یقول انه کان له فی الهجرة سبع سنین او ثمان سنین فینقص عن هذا نقصا بیّنا و اللّه اعلم و هو آخر من توفی بالبصرة من الصحابة و کان موته بقصره بالطّف و دفن هناک علی فرسخین من البصرة و صلّی علیه قطّن بن مدرک الکلالی اخرجه الثلثة و شمس الدین ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته انس بن مالک بن النضر بن ضمضم الامام ابو حمزة الانصاری النجّاری المدنی خادم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و له صحبة طویلة و حدیث کثیر و ملازمة للنّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم منذ هاجر الی ان مات ثم اخذ عن أبی بکر و عمر و عثمان و ابیّ و طائفة و عمّر دهرا و کان آخر الصّحابة موتا روی عنه الحسن و الزّهری و قتادة و ثابت البنانی و حمید الطویل و سلیمان التّیمی و یحیی بن سعید الانصاری و امم سواهم اخرج له البخاری دون مسلم ثمانین حدیثا و انفرد له مسلم بسبعین حدیثا و اتفقا له علی اخراج مائة و ثمانیة و عشرین حدیثا مات فی سنة ثلاث و تسعین قاله حمید الطویل و ابن علیة و الضبعی و ابو نعیم و الفلاس و قعنب و السرّی بن یحیی و خلق و قال قتادة و الهیثم بن عدیّ و ابو عبید مات سنة احدی و تسعین و روی معن بن عیسی عن ولد الانس انه توفی سنة اثنتین و تسعین تابعه الواقدیّ و روی جریر بن حازم عن شعیب بن الحجاب انه توفّی سنة تسعین رضی اللّه عنه و ابن حجر عسقلانی در کتاب الإصابة گفته انس بن مالک بن النضر بن ضمضم بن زید بن حرام بن جندب بن عامر بن غنم بن عدی بن النجّار ابو حمزة الانصاریّ الخزرجی خادم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم واحد المکثرین من الرّوایة عنه

صحّ عنه انّه قال قدم النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم المدینة و انا ابن عشر سنین و ان أمّه أم سلیم اتت به النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم لما قدم فقالت له هذا انس غلام یخدمک فقبله و ان النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم کنّاه ابا حمزة ببقلة کان یجتنیها و مازحه النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم فقال له یا ذا الأذنین و قال محمد بن عبد اللّه الانصاری خرج انس مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم الی بدر و هو غلام یخدمه اخبرنی أبی عن مولی لانس انه قال لانس اشهدت بدرا قال و این غبت عن بدر لا أمّ لک قلت و انما لم یذکروه فی البدریّین لانه لم یکن فی سنّ من یقاتل

ص:89

و قال الترمذی ثنا محمود بن غیلان ثنا ابو داود عن أبی خلدة قلت لابی العالیة اسمع انس من النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم قال خدمه عشر سنین و دعا له النّبی صلّی اللّه علیه و سلم و کان له بستان یحمل الفاکهة فی السنة مرتین و کان فیه ریحان یجیء منه ریح المسک و کانت اقامته بعد النّبی صلّی اللّه علیه و سلم بالمدینة ثم شهد الفتوح ثم قطن البصرة و مات بها قال علیّ بن المدینی کان آخر الصّحابة موتا بالبصرة و قال البخاری ثنا موسی ثنا اسحاق بن عثمان سألت موسی بن انس کم غزا انس مع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم قال ثمانی غزوات و روی ابن السّکن من طریق صفوان بن هبیرة

عن أمیّة قال قال ثابت البنانی قال لی انس بن مالک هذه شعرة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فضعها تحت لسانی قال فوضعتها تحت لسانه و قال معمر عن ابیه سمعت انس بن مالک یقول لم یبق احد صلّی القبلتین غیری قال جریر بن حازم قلت لشعیب بن الحجاب متی مات انس قال سنة تسعین اخرجه ابن شاهین و قال سعید بن عفیر و الهیثم بن عدیّ و معتمر بن سلیمان مات سنة احدی و تسعین و قال ابن شاهین ثنا عثمان بن احمد ثنا حنبل ثنا احمد بن حنبل ثنا معتمر بن سلیمان عن حمید مثله و زاد و کان عمره مائة سنة الا سنة و قال ابن سعد عن الواقدی عن عبد اللّه بن زید الهذلی انه حضر انس بن مالک سنة اثنتین و تسعین و قال ابو نعیم الکوفی و مات سنة ثلث و تسعین و فیها ارخه المدائنی و خلیفة و زاد و له مائة و ثلث سنین و حکی ابن شاهین عن یحیی بن بکیر انه مات و له مائة سنة و سنة قال و قیل مائة و سبع سنین و رواه البغویّ عن عمر بن شبّة عن محمد بن عبد اللّه الانصاری کذلک و

قال الطبرانی ثنا جعفر الفریابی ثنا ابراهیم بن عثمان المصیصی ثنا مخلد بن الحسین بن هشام بن حسّان عن حفصة عن انس قال قالت أمّ سلیم یا رسول اللّه ادع لانس فقال اللّهمّ اکثر ماله و ولده و بارک له فیه قال انس فلقد دفنت من صلبی سوی ولد ولدی مائة و خمسة و عشرین و ان أرضی لتثمر فی السّنة مرتین

و قال جعفر بن سلیمان عن ثابت عن انس جاءت بی أم سلیم الی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و انا غلام فقالت یا رسول اللّه انس ادع اللّه له فقال النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم اللّهم اکثر ماله و ولده و ادخله الجنّة قال قد رایت اثنتین و انا ارجو الثالثة و قال جعفر ایضا عن ثابت کنت مع انس فجاء قهرمانه فقال یا ابا حمزة عطشت ارضنا قال فقام انس فتوضّا و خرج الی البریّة فصلّی رکعتین ثم دعا فرایت السّحاب یلتئم قال ثم مطرت حتی ملأت کل شیء فلما سکن المطر بعث انس بعض اهله فقال انظر این بلغت فنظر فلم تعد ارضه إلا یسیرا و ذلک فی الصّیف و قال علی بن الجعد عن شعبة عن ثابت قال ابو هریرة ما رأیت احدا

ص:90

اشبه صلاة برسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم من ابن أم سلیم یعنی انسا و

روی الطبرانی فی الاوسط من طریق عبید بن عمر و الاصبح عن أبی هریرة اخبرنی انس بن مالک ان النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم کان یشیر فی الصلوة و قال لا نعلم روی ابو هریرة عن انس غیر هذا الحدیث و قال محمد بن عبد اللّه الانصاری ثنا ابن عون عن موسی بن انس ان أبا بکر لما استخلف بعث الی انس لیوجّهه الی البحرین علی السّقایة فدخل علیه عمر فاستشاره فقال ابعثه فانه لبیب کاتب قال فبعثه و مناقب انس و فضائله کثیرة جدّا اما سعد بن أبی وقاص پس از اکابر اعلام و سابقین الی الاسلام و شاهدین مشاهد جناب خیر الانام علیه و آله آلاف السلام و یکی از عشرۀ مبشرین بالجنّه و واحد مقاتلین تحت ظلال السیوف و الأسنّة و مشهور باستجابت دعوات و مورد دعوت جناب سرور کائنات علیه و آله افضل الصلوات بوده حافظ ابن عبد البر النمری القرطبی در کتاب الاستیعاب گفته سعد بن أبی وقاص و اسم أبی وقاص مالک بن وهیب بن عبد مناف بن زهرة بن کلاب القرشی الزهری یکنی ابا اسحاق کان سابع سبعة فی اسلامه اسلم بعد سنة قال الواقدیّ حدثنی سلمة بن بحث عن عائشة بنت سعد عن سعد قال اسلمت و انا ابن تسع عشرة سنة و روی عنه انه قال اسلمت قبل ان یفرض الصلوة و شهد بدرا و الحدیبیة و سائر المشاهد و هو احد السّتة الّذین جعل عمر فیهم الشوری و اخبر ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم توفی و هو عنهم راض و احد العشرة المشهود لهم بالجنّة و کان مجاب الدعوة مشهورا بذلک تخاف دعوته و ترجی الاشتهار دعوته اجابة عندهم و ذلک

ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قال فیه اللّهم سدد سهمه واجب دعوته و هو اوّل من رمی بسهم فی سبیل اللّه و ذلک فی سرّیة عبیدة بن الحارث و کان معه یومئذ المقداد بن عمرو و عیینة بن غزوان و یروی انّ سعدا قال فی معنی انه اوّل من رمی بسهم فی سبیل اللّه الاهل و جا رسول اللّه انی حمیت صحابتی

بصدور نبلی

بسهم مع رسول اللّه قبلی

و

جمع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم له و للزبیر ابویه فقال لکل واحد منهما فیما روی عنه ارم فداک أبی و امی و لم یقل لاحد غیرهما فیما یقولون و اللّه اعلم

روی ابن عیینة عن اسماعیل بن أبی خالد عن قیس بن أبی حازم قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم سعد بن أبی وقاص اللّهمّ اجب دعوته و سدّد رمیته

و روی یحیی القطّان قال حدثنا مجادل قال حدثنا عامر عن جابر بن عبد اللّه قال کنت عند النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم فاقبل سعد فقال انت خالی و روی وکیع عن اسماعیل عن قیس قال سمعت سعدا یقول انا اول رجل من العرب

ص:91

رمی بسهم فی سبیل اللّه فی الغزاة عند القتال و کان احد الفرسان الشجعان من قریش الّذین کانوا یحرسون رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فی مغازیه و هو الّذی کوّف الکوفة و نفی الاعاجم و تولی قتال فارس أمّره عمر بن الخطاب علی ذلک ففتح اللّه علی یدیه و کان له فتح القادسیة و غیرها و کان امیرا علی الکوفة فشکاه اهلها و رموه بالباطل فدعا علی الّذی واجهه بالکذب دعوة ظهرت فیه اجابتها و الخبر بذلک مشهور ترکت ذکره لشهرته و عزله عمر و ذلک سنة احدی و عشرین حین شکاه اهل الکوفة و ولی عمّار بن یاسر الصلوة و عبد اللّه بن مسعود بیت المال و عثمان بن حنیف مساحة الارضین ثم عزل عمارا و اعاد؟ ؟ ؟ سعدا علی الکوفة ثانیا ثم عزله و ولی قبل ان یخرج إلیها المغیرة بن شعبة فلم یزل علیها حتی قتل عمر فاقرّه عثمان یسیرا و ولی سعیدا ثم عزله و ولی الولید بن عقبة و قد قیل ان عمر لما أراد ان یعید سعدا علی الکوفة أبی علیه و قال أ تأمرونی ان اعود علی قوم یزعمون انی لا احسن ان اصلّی فترکه فلما طعن عمر و جعله من اهل الشوری فقال ان ولاها سعد ذلک و الا فلیستعن به الوالی فانه لم اعزله من عجز و لا خیانة و رامه ابنه ابن سعد ان یدعو الی نفسه بعد قتل عثمان فابی و کذلک رامه ایضا ابن اخیه هاشم بن عتبة فلما أبی علیه صار هاشم الی علی و کان سعد ممن قعد و لزم بیته فی الفتنة و امر اهله ان لا یخبروه من اخبار الناس بشیء حتی تجتمع الامة علی امام فطمع معاویة فیه و فی عبد اللّه بن عمر و محمد بن مسلمة فکتب إلیهم یدعوهم الی عونه علی الطلب بدم عثمان و یقول لهم انّهم لا یکفّرون ما اتوه من قتله و خذلانه الاّ بذلک و قال ان قاتله و خاذله سواء فی نثر و نظّم کتب به إلیهم ترکت ذکره فاجابه کل واحد منهم یردّ علیه ما جاء به و ینکر علیه مقالته بانه لیس باهل لما یطلبه و کان فی جواب سعد بن أبی وقّاص له معاوی داؤک الداء العیاء و لیس بما تجیء به الدواء أیدعونی ابو حسن علیّ

فلام اردد علیه بما یشاء و قلت له اعطنی سیفا نصیرا تمیز به العداوة و الولاء

فان الشرّ اصغره کبیرا و ان الظهر ثقله الدماء أ تطمع فی الذی اعیا علیّا

علی ما قد طمعت به العفاء لیوم منه خیر منک حیّا و میتا انت للمرء الغراء

فاما امر عثمان فدعه فان الرای اذهبه البلاء

قال ابو عمر سئل علیّ عن الّذین قعدوا عن بیعته و نصرته و القیام معه قال هؤلاء قوم خذلوا الحق و لم ینصروا الباطل و مات سعد بن أبی وقاص فی قصره بالعقیق علی عشرة أمیال من المدینة و حمل الی المدینة علی رقاب الرجال

ص:92

و دفن بالبقیع و صلّی علیه مروان بن الحکم و اختلف فی وقت وفاته فقال الواقدی توفی سنة خمس و خمسین و هو ابن بضع و ستین و قال ابو نعیم مات سعد بن أبی وقاص سنة ثمان و خمسین و قال الزبیر و الحسن بن عثمان و عمر بن علی الفلاّس توفی سعد بن أبی وقاص سنة اربع و خمسین و هو ابن بضع و سبعین و قال الفلاّس و هو ابن اربع و سبعین و ذکر ابو زرعة عن احمد بن حنبل قال توفی سعد بن أبی وقاص و هو ابن ثلاث و ثمانین سنة فی امارة معاویة بعد حجته الاخری و اختلف فی صفته اختلافا متضادا فلم اذکرها لذلک و روی اللیث بن سعد عن عقیل عن ابن شهاب ان سعد بن أبی وقاص لما حضره الموت دعی بخلق جبّة من صوف فقال کفنونی فیها فانی کنت لقیت المشرکین فیها یوم بدر و هی علیّ و انما کنت أخبؤها لهذا و شمس الدین ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته سعد بن أبی وقاص مالک بن وهیب بن عبد مناف بن زهرة بن کلاب الامین ابو اسحاق الزهری البدریّ العشریّ اول من رمی بسهم فی سبیل اللّه روی عنه بنوه عامر و محمد و مصعب و ابراهیم و عمر و عایشة و قیس بن أبی حازم و سعید بن المسیب و علقمة و ابو عثمان النهدی و مجاهد و احمد المکی و خلق اسلم و هو ابن سبع عشرة سنة و کان قصیرا غلیظا جعد الشعر الجسم آدم افطس و قیل کان طویلا روی نافع القاری عن ولد لسعد عن ابیه قال اسلمت و ما فی وجهی شعرة و قال ابن المسیب سمعت سعدا یقول مکثت لیالی و انی لثالث الاسلام و

قال لی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ارم فداک أبی و امی و کان سعد مجاب الدعوة له مناقب جمّة و جهاد عظیم و فتوحات کبار و وقع فی نفوس المؤمنین اعتزل الفتنة و لم یقاتل مع علی و معاویة ثم کان علی یغبطه علی ذلک و عنّفه ابنه قال شرّ منزل نزله سعد و ابن عمر لئن کان ذنبا انّه لصغیر و لئن کان حسنا انه لعظیم قال الزهری ان سعدا لما احتضر دعا بخلق جبّة صوف و قال کفنونی فیها فانی قاتلت فیها یوم بدر انما اخباتها لهذا و قیل ترکته کانت مائتی الف درهم و خمسین الف درهم و کان قد اعتزل فی قصر بناه بالعقیق سنة خمس و خمسین و حمل فدفن بالبقیع و ابن حجر عسقلانی در کتاب الإصابة گفته سعد بن مالک بن اهیب و یقال وهیب بن عبد مناف بن زهرة بن کلاب الفهریّ الزهری ابو اسحاق بن أبی وقاص احد العشرة و آخرهم موتا و أمّه حمزة بنت سفیان بن أمیّة بنت عمّ أبی سفیان بن حرب بن أمیّة روی عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم کثیرا روی عنه بنوه ابراهیم و عامر و مصعب و عمر و محمد و عائشة و ابن عباس و ابن عمر و جابر بن سمرة و من کبار التابعین سعید بن المسیب و ابو عثمان النهدیّ و قیس بن أبی حازم و علقمة و الاحنف و آخرون و کان احد الفرسان و هو اوّل من رمی بسهم فی سبیل اللّه و هو احد ستة الشوری و قال عمران اصابته الامرة و الا فلیستعن به

ص:93

الوالی و کان راس من فتح العراق و ولی الکوفة لعمرو و هو الذی بناها ثم عزل و ولیها لعثمان و کان مجاب الدعوة مشهورا بذلک مات سنة احدی و خمسین و قیل ست و قیل سبع و قیل ثمان و الثانی اشهر و قد قیل انه مات سنة خمس و قیل سنة اربع و وقع فی صحیح البخاری عنه انه قال لقد مکثت سبعة ایام و انی لثالث الاسلام و قال ابراهیم بن المنذر کان هو و طلحة و الزبیر و علیّ عذار عام واحد أی کان سهم هم واحدا و

روی الترمذی من حدیث جابر قال اقبل سعد فقال النبیّ صلّی اللّه علیه و سلم هذا خالی فلیرنی امرء خاله و قال ابن اسحاق فی المغازی کان اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم بمکة یستخفون بصلاتهم فبینا سعد فی شعب من شعاب مکة فی نفر من الصّحابة إذ ظهر علیهم المشرکون فنافروهم و عابوا علیهم دینهم حتی قاتلوهم فضرب سعد رجلا من المشرکین بلحی جمل فشجّه فکان اول دم اریق فی الاسلام و

روی الترمذیّ من حدیث قیس بن أبی حازم عن سعد ان النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم قال اللّهم استجب لسعد إذا دعاک فکان لا یدعو الا استجیب له و روینا فی مجابی الدعوة لابن أبی الدنیا عن طریق جریر عن مغیرة عن ابیه قال کانت امرأة قامتها قامة صبیّ فقالوا هذه ابنة سعد غمست یدها فی طهورها فقال قطع اللّه یدیک فما مسته بعد و لما قتل عثمان اعتزل الفتنة و لزم بیته و

روی الشیخان و الترمذی و النّسائی من حدیث عائشة قالت لما قدم النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم المدینة ارق فقال لیت رجلا صالحا من اصحابی یحرسنی إذ سمعت صوت السّلاح فقال من هذا قال انا سعد فقام و فی روایة فدعا له مات سعد بالعقیق و حمل المدینة فصلّی علیه بالمسجد و قال الواقدیّ اثبت ما قیل فی وقت وفاته انها سنة خمس و خمسین و قال ابو نعیم مات سنة ثمان و خمسین و قال الزبیر هو الّذی فتح مدائن کسری و کان مستجاب الدعوة و هو الّذی کوّف الکوفة و اعتزل الفتنة و جاءه ابن اخیه هاشم بن عتبة فقال له ههنا مائة الف سیف یرونک احق بهذا الامر فقال ارید منها سیفا واحدا إذا ضربت به المؤمن من لم یصنع شیئا و إذا ضربت به الکافر قطع و اخرج محمد بن عثمان بن أبی شیبة فی تاریخه بسند جیّد عن أبی اسحاق قال کان اشدّ اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم اربعة عمر و علی و الزبیر و سعد الی ان قال فی الاصابة و قال ابو العباس السّراج فی تاریخه ثنا اسماعیل بن أبی الخیر ثنا ابو النصر عن مبارک بن سعید بن عبد اللّه بن بریدة عن من حدّثه عن جریر عن یعمر فسأله عن سعد بن أبی وقاص فقال ترکناه فی ولایته اکرم الناس معذرة و اقلهم بسرة و هو لهم کالام البرّة یجمع لهم کما یجمع الذرّة اشد الناس عند الباس و احبّ قریش الی الناس و قال الزبیر ثنا ابراهیم بن محمد بن عبد العزیز کان سعد فی جیش و عبیدة بن الحارث حین بعثه رسول اللّه صلّی اللّه

ص:94

علیه و سلم الی رافع فلقی عیر قریش فتراموا بالنّبل و کان سعد اوّل من رمی بسهم فی سبیل اللّه قال فحدثنی محمد بن حماد بن موسی بن سعد قال قال سعد فی ذلک الاهل جا رسول اللّه انّی

حمیت صحابتی بصدور نبلی قال و زاد فیها اذود بها اوائلهم ذیادا بکل حزونة و بکل سهل

فما یعتدّ رام من معد بسهم فی سبیل اللّه قبلی

و اخرجه یونس بن بکیر فی زیاد انه عن عثمان بن عبد الرحمن عن الزهری بنحوه و فیه الابیات الثلثة اما عمرو بن العاص پس هر چند سوء حال و خسران مال اولا سیما از محاربت نفس رسول صلّی اللّه علیه و سلم ما هبّ القبول نهایت واضح و لائحست مگر حضرات اهل سنت با این همه نیز از ایجاد جلائل فضائل و خلق غرائب مناقب برای او باز نمی آیند و کمال عظمت و جلالت او برملا می نمایند ابو حاتم المعروف بابن حبان در کتاب الثقات گفته عمرو بن العاص بن وائل بن هاشم بن سعید بن سهم بن عمرو بن هصیص بن کعب السهمی ولاّه النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم جیش ذات السّلاسل کنیته ابو محمد و یقال ابو عبد اللّه عداده فی اهل مکة و کان من دعات قریش مات بمصر و کان والیا علیها یوم الفطر سنة احدی او اثنتین و ستین فی ولایة یزید بن معاویة و صلّی علیه ابنه عبد اللّه ثم صلّی بالناس صلاة العید و کان ابو العاص من المستهزئین بالنّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم

حدثنا ابو یعلی ثنا یعقوب بن ابراهیم ثنا ابو العاص عن حیوة بن شریح حدثنی یزید بن أبی حبیب عن ابن شماسة قال حضرنا عمرو بن العاص و هو فی سیاقة الموت یبکی طویلا و وجهه الی الجدار فجعل ابنه یقول ما یبکیک یا ابتاه قال اما بشّرک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم بکذا أ ما بشرک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم بکذا قال فاقبل بوجهه فقال ان افضل ما یعدّ شهادة ان لا اله الاّ اللّه و انّ محمدا رسول اللّه و لقد رأیتنی علی اطباق ثلث رأیتنی و ما احد ابغض الیّ لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم منّی و لا اجد احبّ من ان اکون قد استمکنت منه فقتلته فلو متّ علی ذلک لکنت فی النّار فلما جعل اللّه الاسلام فی قلبی اتیت النبی صلّی اللّه علیه و سلم فقلت یا رسول اللّه اعطنی یمینک لا بایعک فاعطانی یده فقبضت یدی فقال مالک یا عمرو قال قلت اردت ان اشترط علیک قال تشترط ما ذا قلت ان یغفر لی قال اما علمت یا عمرو ان الاسلام یهدم ما کان قبله و ان الهجرة تهدم ما کان قبلها قال فبایعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فما کان احد احبّ الی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و لا اعظم فی عینی منه و ما کنت أملأ عینی منه اعظاما له فلو متّ علی ذلک لوجدت ان اکون من اهل الجنة ثم ولیت اشیاء لا ادری ما حالی فیها فاذا انا متّ فلا تتبعنی نائحة و لا نار و إذا دفنتمونی فشنّوا علی التّراب شنّا ثم اقیموا عند قبری قدر ما یخر جزور و یقسم لحمها

ص:95

اسرّ بکم و ما ادری ما ذا اراجع به رسل ربیّ و ابن عبد البر قطبی در کتاب الاستیعاب گفته عمرو بن العاص بن وائل بن هاشم بن سعید بن سهم بن عمر بن هصیص بن کعب بن لویّ القرشی السّهمی یکنی ابا عبد اللّه و قیل ابو محمد و أمّه النابغة بنت حرملة سبیّة من بنی جلاّن بن عنزة بن اسد بن ربیعة بن نزار و اخوه لامّه عمرو بن اثاثة العدوی کان من مهاجرة الحبشة و عقبة بن نافع بن عبد قیس بن لقیط من بنی الحرث بن فهر و زینب بنت عفیف بن أبی العاص أم هؤلاء و أم عمرو واحدة و هی حرملة سبیّة من عنزة و ذکروا انه جعل لرجل الف درهم علی ان یسأل عمرو بن العاص عن أمّه و هو علی المنبر فقال امی سلمی بنت حرملة یلقب النابغة من بنی عنزة ثم من بنی جلاّن اصابتها رماح العرب فبیعت لسوق بعکاظ فاشتراها الفاکهة بن المغیرة ثم اشتراها منه عبد اللّه بن جدعان ثم صارت الی العاص بن وائل فولدت فانجبت فان کان جعل لک شیء فخذه قیل ان عمرو بن العاص اسلم سنة ثمان قبل الفتح و قیل بلی اسلم بین الحدیبیّة و الخیبر و لا یصحّ و الصحیح ما ذکره الواقدی و غیره ان اسلامه کان سنة ثمان و قدم هو و خالد بن الولید و عثمان بن طلحة المدینة مسلمین

فلما دخلوا علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و نظر إلیهم قال قد رمتکم مکة بافلاذ کبدها و کان قدومهم علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم مهاجرین بین الحدیبیة و خیبر و ذکر الواقدی قال و فی سنة ثمان قدم عمرو بن العاص مسلما علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و قال قد اسلم عند النجاشی و قدم معه عثمان بن طلحة و خالد بن الولید قدموا المدینة فی صفر سنة ثمان من الهجرة و قیل انه لم یات من ارض الحبشة الا معتقدا للاسلام و ذلک ان النجاشی کان قال له یا عمر و کیف یغرب عنک امر ابن عمک فو اللّه انه لرسول اللّه قال انت تقول ذلک قال أی و اللّه فاطعنی فخرج من عنده مهاجرا الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فاسلم قبل عام خیبر و الصحیح انه قدم مسلما علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فی صفر سنة ثمان قبل الفتح بستّة اشهر هو و خالد بن الولید و عثمان بن طلحة و کان همّ بالاقبال علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فی حین انصرافه من الحبشة ثم لم یعزم له الی الوقت الّذی ذکرنا و اللّه اعلم و أمّره رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم علی سریّة نحو الشّام و قال له یا عمرو انی ارید ان ابعثک فی جیش یسلمک و یغنمک و ارغب لک من المال رغبة صالحة فبعثه نحو اخوال ابیه العاص بن وائل من بلیّ یدعوهم الی الاسلام و یستنفرهم الی الجهاد فشخص عمرو الی ذلک الوجه و کان قدومه الی المدینة فی صفر سنة ثمان و وجّهه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فی جمادی الآخرة سنة ثمان فیما ذکره الواقدیّ و غیره الی السّلاسل من بلاد قضاعة فی ثلث مائة و کانت أم والد عمرو من بلی فبعثه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم الی ارض بلی و عذرة یستالفهم بذلک

ص:96

و یدعوهم الی الاسلام فصار حتی إذا کان علی ماء بارض جذام یقال له السّلاسل و بذلک سمّیت تلک الغزوة ذات السلاسل خاف فکتب الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم من تلک الغزوة یستمدّه فامدّه بجیش مائتی فارس من المهاجرین و الانصار اهل الشرف فیهم ابو بکر و عمر رضی اللّه عنهما و أمر علیهم ابا عبیدة فلما قدموا علی عمرو قال انا امیرکم و انما انتم مددی فقال ابو عبیدة بل انت امیر من بیعک و انا امیر من معی فابی عمر و

فقال له ابو عبیدة ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم عهد الیّ ان إذا قدمت الی عمرو فتطاوعا و لا تختلفا فان خالفتنی اطعتک قال عمرو فانی اخالفک فسلم له ابو عبیدة و صلّی خلفه فی الجیش کله و کانوا خمس مائة و ولّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم عمرو بن العاص علی عمّان فلم یزل علیها حتی قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و عمل لعمر و عثمان و معاویة رضی اللّه عنهم و کان عمر بن الخطاب رضی اللّه عنه قد ولاّه بعد موت یزید بن أبی سفیان فلسطین و الاردن و ولی معاویة دمشق و بعلبک و البلقاء و ولی سعید بن عامر بن خذیم حمص ثم جمع الشام کلها بمعاویة و کتب الی عمرو بن العاص فصار الی مصر فافتتحها فلم یزل علیها والیا حتی مات عمر فاقرّه عثمان علیها اربع سنین او نحوها ثم عزله عنها و ولیها عبد اللّه بن سعد العامری حدثنا خلف بن قاسم حدثنا الحسن بن رشیق الدولابی حدثنا ابو بکر الوجیهی عن ابیه عن صالح بن الوجیه قال فی سنة خمس و عشرین انتقضت الاسکندریّة فافتتحها عمرو بن العاص فقتل المقاتلة و سبی الذرّیة و امر عثمان برد السّبی الّذی سبوا من القری الی مواضعهم للعهد الذی کان لهم و لم یصح عنده نقضهم و ولی عبد اللّه بن سعد بن أبی سرح العامری و کان ذلک بدو الشر بین عمرو و عثمان قال ابو عمر فاعتزل عمرو فی ناحیة فلسطین و کان یاتی المدینة احیانا فلما قتل عثمان صار الی معاویة باستجلاب معاویة له و شهد صفین معه و کان منه بصفّین و فی التحکیم ما هو عند اهل العلم بایام الناس معلوم ثم ولاّه مصر فلم یزل علیها الی ان مات بها امیرا علیها و ذلک یوم الفطر سنة ثلث و اربعین و قیل سنة احدی و اربعین و الاوّل اصحّ و کان له یوم مات تسعین سنة و دفن بالمقطّم من ناحیة و صلّی علیه ابنه عبد اللّه ثم رجع فصلّی بالناس صلاة العید و ولی اخاه عتبه بن أبی سفیان فمات عتبة بعد سنة او نحوها فولی مسلمة بن مخلّد و کان عمرو بن العاص من فرسان قریش و ابطالهم فی الجاهلیة مذکورا بذلک فیهم و کان شاعرا حسن الشعر حفظ منه الکثیر فی مشاهد شتّی من شعره فی ابیات له یخاطب عمارة بن الولید بن المغیرة عند النجاشی إذ المرء لم یترک طعاما یحبّه و لم ینه قلبا غاویا

حیث یمّما قضی وطرا منه و غادر سبّة إذا ذکرت امثالها یملأ الفما

و کان عمرو بن العاص احد

ص:97

الدهاة المتقدمین فی الرای و الدهاء و کان عمر بن الخطاب رضی اللّه عنه إذا استضعف رجلا فی رایه و عقله قال اشهد ان خالقک و خالقها واحد یرید خالق الاضداد و لما حضرته الوفاة قال اللّهمّ انک أمرتنی فلم ائتمر و زجرتنی فلم انزجر و وضع یده فی موضع الغلّ ثم قال اللّهم لا قوی فانتصر و لا یری فاعتذر و لا مستکبر بل مستغفر و لکن لا اله الاّ انت فلم یزل یرددها حتی مات حدثنا خلف بن قاسم حدثنا الحسن بن رشیق حدثنا الطحاوی حدثنا المزنی قال سمعت الشافعی یقول دخل ابن عباس علی عمرو فی مرضه فسلم علیه فقال کیف اصبحت یا ابا عبد اللّه قال اصبحت و قد اصلحت من دنیای قلیلا و افسدت من دینی کثیرا فلو کان الذی اصلحت هو الذی افسدت و الذی افسدت هو الذی اصلحت لفزت و لو کان ینفعنی ان اطلب طلبت و لو کان ینجینی ان اهرب هربت فصرت کالمنجنیق بین السّماء و الارض لا ارقی بیدین و لا اهبط برجلین فغطنی بعظة انتفع بها یا ابن اخی فقال له ابن عباس هیهات یا ابا عبد اللّه صار ابن اخیک اخاک و لا تشاء ان تبکی الا بکیت کیف یامر برحیل من هو مقیم فقال عمرو علی حینها حین انا ابن بضع و ثمانین تقنطنی من رحمة اللّه اللّهم ابن عباس یقنطنی من رحمتک فخذ منی حتی ترضی فقال ابن عباس هیهات یا ابا عبد اللّه اخذت جدیدا و تعطی خلقا فقال عمرو ما لی و لک یا ابن عباس ما ارسل کلمة الا ارسلت نقیضها اخبرنا عبد اللّه بن محمد بن اسد حدثنا محمد بن مسرور العسّال بالقیروان حدثنا محمد بن معقّب حدثنا الحسین بن الحسین المروزی حدثنا ابن المبارک حدثنا ابن لهیعة عن یزید بن أبی حبیب ان عبد الرحمن شماسة حدثه قال لما حضرت عمرو بن العاص الوفاة بکی فقال له ابنه عبد اللّه لم تبکی أ جزعا من الموت قال له لا و اللّه و لکن لما بعده فقال له کنت علی خیر فجعله یذکر صحبة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و فتوحه الشام فقال عمرو بن العاص ترکت افضل من ذلک شهادة ان لا اله الا اللّه انی کنت علی ثلثة اطباق و لیس منها طبق الا عرفت نفسی فیه فکنت اول شیء کافرا فکنت اشدّ النّاس علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فلو متّ یومئذ وجبت الی النار فلما بایعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم کنت اشد الناس حیاء منه فما ملأت عینیّ من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم حیاء منه فلو مت یومئذ قال الناس هنیئا لعمرو اسلم و کان علی خیر و مات علی خیر احواله فترجی له الجنّة ثم بلیت بعد ذلک بالسّلطان و اشیاء لا ادری أ علیّ أم لی فاذا متّ فلا تبکین علی باکیة و لا یتبعنی مادح و لا نار و شدوا علیّ ازاری فانی مخاصم و شنّوا علی التراب شنّا فان جنبی الایمن لیس باحق من جنبی الایسر و لا تجعلن فی قبری خشبة و لا حجرا و إذا واریتمونی فاقعدوا عندی بنحر جزور و تقطیعها بینکم و روی ابو هریرة و عمارة بن حزم جمیعا عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم

ص:98

قال ابنا العاص مؤمنان عمرو و هشام و ابو الحسن المعروف بابن الاثیر الجزری در کتاب اسد الغابه گفته عمرو بن العاص بن وائل بن هاشم بن سعید بن سهم بن عمرو بن هصیص بن کعب بن لویّ بن غالب القرشی السهمی یکنّی ابا عبد اللّه و قیل ابو محمد و امه النابغة بنت حرملة سبیة من بنی جلاّن بن عتیک بن اسلم بن نذکر بن عنزة و اخوه لامه عمرو بن اثاثة العدویّ و عقبة بن نافع بن عبد قیس الفهری و سال رجل عمرو بن العاص امه فقال سلمی بنت حرملة تلقّب النابغة من بنی عنزة اصابتها رماح العرب فبیعت بعکاظ فاشتراها الفاکهة بن المغیرة ثم اشتراها منه عبد اللّه بن جدعان ثم صارت أبی العاص بن وائل فولدت له فانجبت فان کان جعلی لک شیء فخذه و هو الّذی ارسلته قریش الی النجاشی لیسلم إلیهم من عنده من المسلمین جعفر بن أبی طالب و من معه فلم یفعل فقال له یا عمرو کیف یعرب عنک امر ابن عمک فو اللّه انّه لرسول اللّه حقا قال انت تقول ذلک قال أی و اللّه فاطعنی فخرج من عنده مهاجرا الی النّبی صلّی اللّه علیه و سلم فاسلم عام خیبر و قیل اسلم عند النّجاشی و هاجر الی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و قیل کان اسلامه فی صفر سنة ثمان قبل الفتح بستّة اشهر و کان قد همّ بالانصراف الی النبی صلّی اللّه علیه و سلم من عند النجاشی ثم توقف الی هذا الوقت و قدم الی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم هو و خالد بن الولید و عثمان بن طلحة العبدری فتقدم خالد و اسلم و بایع ثم تقدم عمرو فاسلم و بایع علی ان یغفر له ما کان قبله

فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم الاسلام و الهجرة یهدم ما قبله ثمّ بعثه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم امیرا علی سرّیة الی ذات السلاسل الی اخوال ابیه العاصی بن وائل و کانت أمّه من بلی بن عمرو بن الحاف بن قضاعة یدعوهم الی الاسلام و یستنفرهم الی الجهاد فساد فی ذلک الجیش و هم ثلث مائة فلما دخل بلادهم استمد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فامدّه انبأنا ابو جعفر بن احمد بن علی باسناده الی یونس بن بکیر عن ابن اسحاق قال حدثنی محمد بن عبد الرحمن بن عبد اللّه بن الحصین التّمیمی عن غزوة ذات السّلاسل من ارض بلی و

عذرة قال بعث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم عمرو بن العاص یستنفر الاعراب الی الاسلام و ذلک ان أمّ العاص بن وائل امرأة من بلی فبعثه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یستالفهم بذلک حتی إذا کان علی ماء بارض جذام یقال له السلاسل و بذلک سمیت تلک الغزاة ذات السّلاسل فلمّا کان علیه خاف فبعث الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یستمدّه فبعث إلیه ابا عبیدة بن الجرّاح فی المهاجرین الاولین فیهم ابو بکر و عمرو قال لابی عبیدة لا تختلفا فخرج ابو عبیدة حتی إذا قدم علیه قال له عمرو انما جئت مدد الی فقال ابو عبیدة لا و لکنی انا علی ما انا علیه و انت علی ما انت علیه و کان ابو عبیدة

ص:99

رجلا سهلا لیّنا هیّنا علیه امر الدنیا فقال له عمرو بل انت مدد لی فقال ابو عبیدة یا عمرو ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قال لی لا تختلفا و انک ان عصیتنی اطعتک فقال له عمرو فانی امیر علیک قال فدونک فصلّی عمرو بالناس و استعمله رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم علی عمان فلم یزل علیها الی ان توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم انبانا ابراهیم و اسماعیل و غیرهما باسنادهم الی أبی عیسی الترمذی

قال حدثنا قتیبة حدثنا ابن لهیعة حدثنا مشرح بن هاعان عن عقبة بن عامر قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم اسلم الناس و آمن عمرو بن العاص قال و حدثنا ابو عیسی حدثنا اسحاق بن منصور حدثنا ابو أسامة عن نافع بن عمر الجمحی عن ابن أبی ملیکة قال قال طلحة بن عبید اللّه سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یقول ان عمرو بن العاص من صالحی قریش ثم ان عمروا سیره ابو بکر امیر الی الشام فشهد فتوحه و ولی فلسطین لعمر بن الخطاب ثم سیره عمر فی جیش الی مصر فافتتحها و لم یزل والیا علیها الی ان مات عمر فأمّره علیها عثمان اربع سنین او نحوها ثم عزله عنها و استعمل عبد اللّه بن سعد بن أبی سرح فاعتزل عمرو بفلسطین و کان یأتی المدینة احیانا و کان یطعن علی عثمان فلما قتل عثمان سار الی معاویة و عاضده و شهد معه صفین و مقامه فیها مشهور و هو احد الحکمین و القصّة مشهورة ثم سیره معاویة الی مصر فاستنقذها من ید محمد بن أبی بکر و هو عامل لعلی علیها و استعمله معاویة علیها الی ان مات سنة ثلاث و اربعین و قیل سنة سبع و اربعین و قیل سنة ثمان و اربعین و قیل سنة احدی و خمسین و الاوّل اصحّ و کان یخضب بالسّواد و کان من شجعان العرب و ابطالهم و دعاتهم و کان موته بمصر لیلة عید الفطر فصلّی علیه ابنه عبد اللّه و دفن بالمقطم ثم صلّی العید و ولی بعده ابنه ثم عزله معاویة و استعمل بعده اخاه عتبة بن أبی سفیان و لعمرو شعر حسن فمنه ما یخاطب به عمارة بن الولید عند النجاشی و کان بینهما شرّ قد ذکرناه فی الکامل فی التاریخ إذ المرء لم یترک

طعاما یحبّه

تملأ الفما

و لما حضرته الوفاة قال اللّهمّ أمرتنی فلم آتمر و زجرتنی فلم اتزجر و وضع یده علی موضع الغلّ و قال اللّهم لا قویّ فانتصر و لا بریء فاعتذر و لا مستکبر بل مستغفر لا اله الا انت فلم یزل یرددها حتی مات و روی یزید بن أبی حبیب ان عبد الرحمن بن شماسة حدثه قال لما حضرت عمرو بن العاص الوفاة بکی فقال ابنه عبد اللّه لم تبکی أ جزعا من الموت قال لا و اللّه و لکن لما بعد الموت فقال له کنت علی خیر و جعل یذکر صحبته لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و فتوحه الشام و مصر فقال عمرو ترکت افضل من ذلک شهادة ان لا اله الا اللّه ان کنت علی اطباق ثلث کنت اول شیء کافرا فکنت

ص:100

اشدّ الناس علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فلو متّ حینئذ وجبت لی النار فلما بایعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم کنت اشد الناس حیاء منه فلو متّ لقال الناس هنیئا لعمرو اسلم و کان علی خیر و مات فترجی له الجنّة ثم تلبّست بالسّلطان و اشیاء فلا ادری أ علیّ أم لی فاذا متّ فلا تبکینّ علی باکیة و لا تتبعنی نائحة و لا نار و شدّوا علیّ ازاری فانّی مخاصم و شنّوا علی التّراب فان جنبی الایمن لیس باحقّ بالتراب من جنبی الایسر و لا تجعلنّ فی قبری خشبة و لا حجرا و إذا واریتمونی فاقعدوا عندی قدر نحر جزور و تقطیعه استانس بکم و انظر ما ذا راجع رسل ربی روی عنه ابنه عبد اللّه و ابو عثمان النهدی و قبیصة بن ذویب و غیرهم

انبانا ابو الفضل بن احمد الخطیب انبانا ابو محمد السّراج انبأنا ابو القاسم عبید اللّه بن عمر بن احمد بن عثمان بن شاهین انبأنا ابو محمد عبد اللّه بن ابراهیم بن ایوب بن ماسی البرار حدثنا محمد بن عثمان هو ابن أبی شیبة ثنا مصعب بن عبد اللّه الزبیری حدثنا عبد العزیز بن محمد حدثنا یزید بن الهاد عن محمد بن ابراهیم التمیمی عن بشر بن سعید عن أبی قیس مولی عمرو بن العاص عن عمرو بن العاص قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم إذا حکم الحاکم فاجتهد فأخطأ فله اجر واحد قال فحدثت بهذا الحدیث ابا بکر بن محمد بن عمرو بن حزم فقال هکذا حدثنی ابو سلمة بن عبد الرحمن عن أبی هریرة عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم بمثله و کان عمرو قصیرا و ابن حجر عسقلانی در اصابه گفته عمرو بن العاص بن وائل بن هاشم بن سعید بالتّصغیر بن سهم بن عمرو بن هصیص بن کعب بن لوی القرشیّ السهمی امیر مصر یکنّی ابا عبد اللّه و ابا محمد امه النابغة من بنی عنزة بفتح المهملة و النون اسلم قبل الفتح فی صفر سنة ثمان و قیل بین الحدیبیة و خیبر و کان یقول اذکر اللّیلة التی ولد فیها عمر بن الخطاب و قال داخر المغاقری رأیت عمرو اعلی المنیر ادعج ابلج قصیر القامة و ذکر الزبیر بن بکّار و الواقدیّ بسندین لهما ان اسلامه کان علی ید النجاشی و هو بارض الحبشة و ذکر الزبیر بن بکّار ان رجلا قال لعمرو ما ابطأ بک عن الاسلام و انت انت فی عقلک قال انا کنا مع قوم لهم علینا تقدّم و کانوا ممّن توازی قلوبهم الجبال فلما بعث النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم انکروا علیه فلذنا بهم فلمّا ذهبوا و صار الامر إلینا نظرنا و تدبّرنا فاذا حقّ بیّن فوقع فی قلبی الاسلام فعرفت قریش ذلک منّی من ابطاء عما کنت اشرع فیه من عونهم فبعثوا علی؟ ؟ ؟ سهم فناظرنی فی ذلک فقلت انشدک اللّه ربّک و ربّ من قبلک و من بعدک أ نحن أهدی أم فارس و الروم قال نحن اهدی قال فنحن اوسع عیشا أم هم قال هم قلت فما ینفعنا فضلنا علیهم ان لم یکن لنا فضل لا فی الدنیا و هم اعظم منا فیها اصرا فی کل شیء و قد وقع فی نفسی ان الّذی یقوله محمد من ان البعث بعد الموت لیجزی المحسن باحسانه و المسیء باساءته حق و لا خیر فی التّمادی

ص:101

فی الباطل و اخرج البغوی بسند جیّد عن عمر بن اسحاق احد التابعین قال استاذن جعفر بن أبی طالب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فی التوجّه الی الحبشة فاذن له قال عمیر فحدثنی عمرو بن العاص قال لما رأیت مکانه قلت و اللّه لاستقلن لهذا و لاصحابه فذکر قصّتهم مع النجاشی قال فلقیت جعفرا خالیا فاسلمت قال و بلغ ذلک اصحابی فعمونی و سلبونی کل شیء فذهبت الی جعفر فذهب معی الی النجاشی فردّوا علی کل شیء اخذوه و لما اسلم کان النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم یقرّبه و یدنیه لمعرفته و شجاعته و ولاه غزوة ذات السلاسل و امدّه بابی بکر و عمر و أبی عبیدة بن الجرّاح ثم استعمله علی عمّان فمات و هو امیرها ثم کان من امراء الاجناد فی الجهاد بالشام فی زمن عمرو هو الذی افتتح قنسرین و صالح اهل حلب و منبج و انطاکیة و ولاه عمر فلسطین اخرج ابن أبی خیثمة من طریق اللیث قال نظر عمر الی عمرو یمشی فقال ما ینبغی لابی عبد اللّه ان یمشی علی الارض الاّ امیرا و قال ابراهیم بن مهاجر عن الشعبی عن قبیصة بن جابر صحبت عمرو بن العاص فما رأیت رجلا ابین قرآنا و لا اکرم خلقا و لا اشبه سریرة بعلانیة منه و قال محمد بن سلام الجمحی کان عمر إذا رای الرجل یتلجلج فی کلامه یقول اشهد انّ خالق هذا و خالق عمرو بن العاص واحد و کان الشعبی یقول دهات العرب فی الاسلام اربعة فعدّ منهم عمروا و قال فاما عمرو فللمعضلات و قد روی عمرو عن النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم احادیث روی عنه ولداه عبد اللّه و محمد و قیس بن أبی حازم و ابو سلمة بن عبد الرحمن و ابو قیس مولی عمرو و عبد الرحمن بن شماسة و ابو عثمان النّهدی و قبیصة بن ذویب و آخرون و من مناقبه انّ النبی صلّی اللّه علیه و سلّم أمّره کما تقدّم و اخرج احمد من حدیث طلحة احد العشرة رفعه عمرو بن العاص من صالحی قریش و رجال سنده ثقات الاّ ان فیه انقطاعا بین ابن أبی ملیکة و طلحة و اخرجه البغوی و ابو یعلی من هذا الوجه و زاد نعم اهل البیت عبد اللّه و ابو عبد اللّه و أمّ عبد اللّه و اخرجه ابن سعد بسند رجاله ثقات الی ابن أبی ملیکة مرسلا لم یذکر طلحة و زاد یعنی عبد اللّه بن عمرو بن العاص و

اخرج احمد بسند حسن عن عمرو بن العاصی قال بعث الی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم فقال خذ علیک ثیابک و سلاحک ثم ائتنی فاتیته فقال انّی ارید ان ابعثک علی جیش فیسلمک اللّه و یغنمک و ارغب لک من المال رغبة صالحة فقلت یا رسول اللّه ما اسلمت من اجل المال بل اسلمت رغبة فی الاسلام قال یا عمرو نعم ما بالمال الصّالح المرء الصّالح

و اخرج احمد و النّسائی بسند حسن عن عمرو بن العاصی قال فزع اهل المدینة فزعا فتفرقوا فنظرت الی سالم مولی أبی حذیفة فی المسجد علیه سیف مختفیا ففعلت مثله فخطب النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم فقال الا یکون فزعکم الی اللّه و رسوله الا فعلتم کما فعل هذا ان الرّجلان المؤمنان و ولّی عمرو امرة

ص:102

مضر فی زمن عمر بن الخطاب و هو الذی افتتحها و ابقاه عثمان قلیلا ثم عزله و ولی عبد اللّه بن أبی سرح و کان اخا عثمان من الرضاعة قال امر عثمان بسبب ذلک الی ما اشتهر ثم لم یزل عمرو بغیر امرة الی ان کانت الفتنة بین علی و معاویة فلحق معاویة فکان معه یدبّر امره فی الحرب الی ان جری امر الحکمین ثم سار فی جیش جهّزه معاویة الی مصر فولیّها لمعاویة من صفر سنة ثمان و ثلثین الی ان مات سنة ثلث و اربعین علی الصحیح الذی جزم به ابن یونس و غیره من المتقنین و قبل قبلها بسنة و قیل بعدها ثم اختلفوا فقیل بستّ و قیل بثمان و قیل باکثر من ذلک قال یحیی بن بکیر عاش نحو تسعین سنة و ذکر ابن البرقی عن یحیی بن بکیر عن اللیث توفی و هو ابن تسعین سنة قلت قد عاش بعد عمر عشرین سنة و قال العجلی عاش تسعا و تسعین سنة و کان عمر عمرو ثلاثا و ستّین و قد ذکروا انّه کان یقول اذکر لیلة ولد عمر بن الخطاب اخرجه البیهقی بسند منقطع فکان عمره کان لما ولد عمر سبع سنین و فی صحیح مسلم من روایة عبد الرحمن بن شماسة قال لما حضرت عمرو بن العاص الوفاة بکی فقال له عبد اللّه بن عمرو ابنه ما یبکیک فذکر الحدیث بطوله فی قصة اسلامه و انه کان شدید الحیاء من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم لا یرفع طرفه إلیه و ذکرها ابن عبد الحکم فی فتوح مصر و زاد فیه اشیاء من روایة ابن لهیعة امّا یعلی بن مرّه پس از افاضل صحابۀ اخیار و اما جد اصحاب با وقار بوده ابو حاتم المعروف بابن حبان در کتاب الثقات گفته یعلی بن مرّة الثقفی المعامری جدّ عمر بن عبد اللّه بن یعلی بن مرّه کنیته ابو المرازم سکن الکوفة و من قال انه یعلی بن سیابة فقد وهم و ابن عبد البر در استیعاب گفته یعلی بن مرّة بن وهب بن جابر الثقفی و یقال العامری و اسم أمّه سیابة فربّما نسب إلیها فقیل یعلی بن سیابة یکنی ابا المرازم شهد مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم عام الحدیبیة و خیبر و الفتح و حنینا و الطّائف و روی عنه ابنه عبد اللّه بن یعلی و المنهال بن عمر و غیرهما یعدّ فی الکوفیّین و قد قیل انه بصریّ و ابو الحسن ابن الاثیر در اسد الغابه گفته یعلی بن مرّة بن وهب بن جابر بن عتاب بن مالک بن کعب بن عمرو بن سعد بن عوف بن ثقیف الثقفی و عتاب اخو معتب جدّ عروة بن مسعود بن معتب اسلم و شهد مع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم الحدیبیة و بایع بیعة الرضوان و شهد خیبر و الفتح و هوازن و الطائف و قیل انّه عامریّ قاله ابو عمر؟ ؟ ؟ و کان من افاضل اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم امره النّبی صلّی اللّه علیه و سلم یوم الطّائف بقطع اعناب ثقیف یکنّی ابا المرازم و أمّه سیابة فربّما قیل یعلی بن سیابة قاله ابن معین و کان یعلی بن مرّة من اصحاب علیّ سکن الکوفة و قیل سکن البصرة و له بها دار

روی عنه ابنه عبد اللّه و عبد اللّه بن حفص

ص:103

و سعید بن أبی راشد و غیرهم اخبرنا ابو القاسم یعیش بن صدقة بن علی الفقیه باسناده عن أبی عبد الرحمن قال اخبرنا محمود بن غیلان حدثنا ابو داود اخبرنا شعبة عن عطاء بن السائب عن أبی حفص بن عمر عن یعلی بن مرة قال انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ابصر رجلا متخلفا فقال اذهب فاغسله ثم لا تعد

و روی عفّان عن وهیب قال حدثنا ابن خیثم عن سعید بن أبی راشد عن یعلی العامری انه خرج مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم الی طعام دعی إلیه فاذا حسین یلعب مع الغلمان فی طریق فاستنتل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم امام القوم ثم بسط یده و جعل الصبیّ یفرّ هاهنا و هاهنا فاخذه فقال اللّهمّ انی احبّه و احبّ من احبّه حسین سبط من الاسباط اخرجه الثلثة و ابن حجر عسقلانی در اصابه گفته یعلی بن مرّة بن وهب بن جابر بن عتاب بن مالک بن کعب بن عمرو بن سعد بن عوف بن ثقیف الثقفی ابو المرازم بفتح المیم و الرای و کسر الزاء المنقوطة بعد الالف و هو یعلی بن سیابة و سیابة امه قال یحیی بن معین شهد خیبر و بیعة الشجرة و الفتح و هوازن و الطائف قال ابو عمر کان من افاضل الصحابة روی عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلم احادیث و عن علی روی عنه ابناه عبد اللّه و عثمان و روی عنه ایضا راشد بن سعد جدّ سعید بن راشد و عبد اللّه بن حفص بن نهیک و آخرون قال ابن سعد امره النّبی صلّی اللّه علیه و سلم بان یقطع اعناب ثقیف فقطعها انتهی و انت إذا سمعت هذه المناقب المبهرة الایات*و أصحت لتلک المحامد المعجبة السّمات*و دریت هذه المآثر السّاطعة المنار*و وعیت تلک المفاخر الفاضلة الآثار*تبیّن لک غایة التّبین*و ایقنت کلّ التّیقّن انّ حدیثا رواه من الصّحابة مثل هؤلاء العظماء*و خبرا اخبر به هذه الجلّة الکبراء*لمن ثابتات الاحادیث و الاخبار*و شائعات الروایات و الاثار*و اللّه هو الصّائن عن العثار*و جالی العمی عن البصائر و الابصار تذییل و تکمیل در ما بعد بحول اللّه و قوته خواهی دریافت که این حدیث را جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در واقعۀ شوری در ضمن فضائل خویش آورده احتجاج بر افضلیت خود فرموده و مخاطبین آن جناب که عثمان و سعد بن أبی وقاص و عبد الرحمن بن عوف و طلحه و زبیر بودند بودن این حدیث از فضائل آن جناب تسلیم کردند و ادنی شبهه در صحت و ثبوت آن ظاهر ننمودند پس علاوه بر سعد بن أبی وقاص که راوی بودن او این حدیث شریف را آنفا ثابت شد اگر عثمان و عبد الرحمن و طلحه و زبیر علی التنزل راوی این حدیث از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله نباشند محض مسلّم بودن شان این حدیث شریف را برای احتجاج اهل حق کافی و وافیست فالحمد للّه علی وضوح محجّة الحقّ لطالبها و لحوب

ص:104

سنة الصدق لراغبها فلا یتخیل بعد هذا الوضوح و الظهور عز و الحدیث الی الکذب و الزور الا من جرّ حبل الضلالة و جانب طریق النبالة فشخصه مرکوس و عقله معکوس و فهمه منکوس و افنه محسوس دالسه فی کلامه مدسوس و جناح حدسه مقصوص و بنیان دینه غیر مرصوص

ان شاء اللّه تعالی و چون بحول اللّه و قوته در مجلد حدیث تشبیه خواهی دانست که علاوه بر آنکه حدیث حسن مثل حدیث صحیح قابل احتجاجست بعض علما آن را داخل قسم صحیح می دانند پس بنا بر این افاده تصریح این حضرات بحسن حدیث طیر نیز مؤید مطلوب اهل حق که صحت این حدیث شریفست باشد چهارم آنکه در ما بعد خواهی دریافت که مامون عباسی بمخاطبه علمای وقت خود و شیخ ابو عبد اللّه حسب تصریح قاضی عبد الجبّار بحدیث طیر احتجاج بر افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السلام بر دیگر صحابه نموده اند و خود بخود واضحست که احتجاج بخبری در اثبات مثل این مطالب بی آنکه آن حدیث نزد احتجاج کننده بان صحیح و ثابت باشد چگونه تمام خواهد شد پس بحمد اللّه تعالی ظاهر گردید که حدیث طیر نزد مامون عباسی و شیخ ابو عبد اللّه نیز صحیح بوده معذلک بعون اللّه تعالی از افادات علمای اعلام سنیه نیز واضح و ظاهرست که قول اهل علم بمقتضای حدیثی مقتضی صحت آنست علامۀ سیوطی در رساله اثبات فضیلت قرون ثلاثه یعنی صحابه و تابعین و اتباع تابعین بعد کلامی گفته و یضاف الی ذلک ما قاله جمع من العلماء ان مما یقتضی صحة الحدیث قول اهل العلم بمقتضاه پس بعد سماع این افاده علامۀ سیوطی ریبی نمانده درین معنی که قول مامون عباسی و شیخ أبی عبد اللّه بمقتضای حدیث طیر که افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلامست مفید صحت و ثبوت آن می باشد پنجم آنکه نظم خبری از اخبار در سلک قصائد و اشعار نیز دلالت واضحه دارد بر کمال صحت و ثبوت و تحقق آن حدیث و شهرت در صدر اول زیرا که علامۀ سیوطی در جزء مسمی بالازدهار فیما عقده الشعراء من الاحادیث و الاثار گفته هذا جزء جمعت فیه الاشعار التی عقد فیها شیء من الاحادیث و الاثار سمیته بالازدهار و له فوائد منها الاستدلال به علی شهرة الحدیث فی الصّدر الاول و صحّته و قد وقع ذلک لجماعة من المحدثین ازین عبارت واضحست که از فوائد این اشعار که سیوطی آن را جمع کرده استدلالست بر شهرت حدیث در صدر اول و صحت آن و جماعتی از علما باشعار استدلال بر شهرت حدیث در صدر اول و صحت آن نموده اند و چون بعون اللّه تعالی در ما بعد می دانی که حدیث طیر را نیز ابو القاسم اسماعیل بن عباد المعروف بالصاحب در اشعار عدیده خود نظم نموده است و محققین کبار و منقدین والاتبار مثل ابو المؤید موفق بن احمد المعروف باخطب خوارزم و ابو عبد اللّه محمد بن یوسف بن محمد الکنجی الشافعی بنقل آن پرداخته صفحات مصنفات خویش بان اشعار گهربار مزین ساخته اند و خود اخطب نیز این حدیث را در قصیدۀ بائیه خویش بنظم آورده و امام منصور باللّه نیز آن را نظم نموده و محمد بن اسماعیل الامیر نیز آن را در تحفۀ علویّه منظوما وارد فرموده پس بر تو واضح خواهد شد که این حدیث نیز صحیح و ثابت و متحقق و مشهور و معروف در صدر اول و مصدقست سبحان اللّه حال حضرات سنیّه بغایت غریبست

ص:106

که هر گاه کسی از علمای شان حدیثی درشان خلفای عالی نزاد روایت می کند هر چند سندی برای آن پیدا نه شود و هر چند سند آن مقدوح و مجروح باشد و هر چند دواعی وضع و افتعال و قرائن جعل و انتحال آن ظاهر باشد و هر چند محقّقین و منقّدین ایشان تصریح بوضع آن کرده باشند بالراس و العین تسلیم می کنند لکنّ هر گاه اهل حق خبری از اخبار نبویه در معرض اثبات امامت وصی خیر البریّه علیه و آله آلاف السلام و التحیّة می آرند رگ عصبیّت این جماعت جوش می زند و مبتلای کمال پیچ و تاب و نهایت حرقت و التهاب گردیده لب بابطال و طعن آن می کشانید و اصلا التفاتی به تصریحات و افادات ائمه خویش در باب صحت آن حدیث نمی نمایند درین مقام بخدمت مخاطب قمقام بکمال ادب عرض می شود که هر گاه سامی مثل حدیث اقتدار را که حال سقم و سقوط آن از درجۀ اعتبار در ما بعد بحول اللّه تعالی مبین خواهد شد از جمله اخبار صحاح می شمارند و هرگز مقدوحیت و مجروحیت و موضوعیت آن را بخیال مبارک نمی آرند اگر اهل حق کرام بحدیث طیر که مثل علمای مذکورین نص بر صحت آن کرده اند احتجاج و استدلال می نمایند چرا مقبول خاطر آن معدن المفاخر نمی افتد و چرا با این نصوص صریحه متینه و وجوه محکمه زینه صحتش قدح و جرح آن منظور نظر دقت اثرست همانا باعث اعظم و سبب کلی این مطلب آنست که محبت شیوخ والا تبار و ولای آن حضرات جلیلة الاخطار چنان هوش از سر ربوده است که ابدا توجهی بحق و صدق نمی فرمایند و وقتا من الاوقات از استعمال عصبیت و عناد و محایدت و لداد باز نمی آیند و علی الجملة فمن کذب حدیث الطیر بعد ذلک فهو اخطأ من الفراش المتهالک، سألک من التیه اوعر المسالک، و موقع نفسه فی ادهی المهالک، و اللّه هو الولی المالک، المتفضّل المنجی من الظلم الحوالک،

روایات منع بیع از چار صحابه گفته فهؤلاء اربعة من الصحابة رضی اللّه عنهم فهو نقل تواتر لا تحلّ مخالفته ازین عبارت ظاهرست که نقل چهار صحابه نقل تواترست پس بعد ملاحظه این افاده ابن حزم نزد اهل بصیرت و خرم حدیث طیر بالحتم و الجزم متواتر خواهد بود لانه قد رواه تسعة اعیان من صحابة سید الانس و الجان علیه و آله السلام ما کرّ الجدیدان و قابله بالتسلیم و القبول و الاذعان اربعة غیرهم من المبشرین علی زعم القوم بالجنان حین ما احتجّ به وصی رسول اللّه المنّان علیه و آله آلاف التحیة ما تعاقب الملوان سوم آنکه هر گاه جمعی کثیر و جمی غفیر از اعیان اهل سنت و اکابر این ملت من الصحابة و التابعین و اتباعهم و تبعهم الکابرین و غیرهم من العلماء المتقدمین و المتأخّرین من الصدر الاولی الی هذا الحین که اسامی شریفه شان جاگزین خاطر نمودی بروایت این حدیث شریف مستسعد شده باشند حالت منتظره در حصول تواتر باقی نماند زیرا که این همه روات این خبر را مستندین الی الحس روایت کرده اند و در کثرت بحدی رسیده اند که این کثرت منع می کند که ایشان متفق نشده باشند و بر کذب تواطی نموده و تمامی طبقات این جماعت در اول و آخر و وسط بعدد و تواتر رسیده و همینست نزد ارباب اصول شروط صحیحه تواتر عضد الدین ایجی در شرح مختصر الاصول گفته قد ذکر فی التواتر شروط صحیحة و شروط فاسدة اما الشروط الصحیحة فثلاثة کلها فی المخبرین احدها تعددهم تعددا یبلغ فی الکثرة الی ان یمنع الاتفاق بینهم و التواطؤ علی الکذب عادة ثانیها کونهم مستندین لذلک الخبر الی الحسّ فانه فی مثل حدوث العالم لا یفید قطعا ثالثها استواء الطرفین و الواسطة اعنی بلوغ جمیع طبقات المخبرین فی الاول و الآخر و الوسط بالغا ما بلغ عدد التواتر و مستتر مباد که چون در حصول تواتر عدالت روات بلکه اسلام هم شرط نیست پس اگر این همه روات از معتبرین و معتمدین بلکه مسلمین هم نمی بودند مطلوب و مقصود حاصل می بود فکیف که کمال عظمت و جلالت و رفعت مرتبت و بنالت این حضرات عالی درجات از واضحات و لائحاتست و عدالت صحابۀ رفیعة السّمات از اجماعیات و قطعیات اما اینکه در حصول تواتر عدالت روات شرط نیست پس عضد الدین در شرح مختصر الاصول گفته ما ذکرناه هی الشروط المتفق علیها فی التواتر ما المختلف فیه فقال قوم یشترط الاسلام و العدالة کما فی الشهادة و الا افاد اخبار النصاری بقتل المسیح العلم به و انه باطل و الجواب منع حصول شرائط التواتر لاختلال فی الاصل او الوسط أی قصور الناقلین عن عدد التواتر فی المرتبة الاولی او فی شیء مما بینهم و بین الناقلین إلینا من عدد التواتر و لذلک یعلم انّ اهل قسطنطینة لو اخبروا بقتل ملکهم حصل العلم به

ص:108

و اگر بخاطر مشکّکی قاصر و مرتابی غیر ماهر خار ارتیاب خلجان کند و استبعادا للتواتر بسراید که اگر این حدیث شریف متواتر می بود لابد بعضی از علما اقلا تصریح بتواتر آن می نمودند و إذ لیس فلیس پس جوابش بچند وجهست اوّل آنکه این شهادت علی النفیست و آن حسب تصریح فحول غیر مقبول دوم آنکه قضیه مسلمه است عدم الوجدان لا یدل علی عدم الوجود اگر کسی بر تصریح تواتر مطلع نه شود حکم بعدم وجود تصریح نتوان کرد و باین سبب راه استبعاد نتوان پیمود سوم آنکه علی التسلیم ما قبول کردیم که کسی از علمای اهل سنت تصریح به تواتر آن نکرده لکن این مطلب را در تائید خود آوردن دلیل کمال حسن فهمست زیرا که تعصّب این حضرات در کتم امور حقه سیما مناقب اهلبیت علیهم السلام نه چنانست که حاجت اظهار و بیان داشته باشد این حضرات بمحض روایت فضل اهلبیت علیهم السلام کمتر دل می دهند تا به تصریح تواتر آن چه رسد نمی بینی که بعضی از متعصّبین شان در حدیث غدیر که تواترش از اجلای بدیهیّاتست قدح و جرح آغاز نهاده بنای ایمان و ایقان خود را بر باد فنا داده پس کدام مقام استعجابست که با وصف حصول شرائط تواتر حدیث طیر دیده و دانسته کتم آن نموده و دل از تصریح آن دزدیده باشند چهارم آنکه سلمنا که علمای اهل سنت بانصاف اتصاف دارند ممکنست که بسبب عدم توجه بطرق حدیث طیر تواتر آن را معلوم نکرده باشند لکن عدم علم کسی تواتر خبری را مانع حصول آن نزد دیگری نیست قاضی ابو الفضل عیاض بن موسی الحیصبی در کتاب شفا بتعریف حقوق المصطفی گفته و لا یبعد ان یحصل العلم بالتواتر عند واحد و لا یحصل عند آخر فان اکثر الناس یعلمون بالخبر کون بغداد موجودة و انها مدینة عظیمة و دار الامامة و الخلافة و آحاد من الناس لا یعلمون اسمها فضلا عن وصفها و هکذا یعلم الفقهاء من اصحاب مالک بالضرورة و تواتر النقل عنه ان مذهبه ایجاب قراءة أم القرآن فی الصلوة للمنفرد و الامام و اجزاء النّیة فی اول لیلة من رمضان عن ما سواه و ان الشافعی یری تجدید النیّة کل لیلة و الاقتصار فی المسح علی بعض الراس و ان مذهبهما القصاص فی القتل بالمحدد و غیره و ایجاب النیّة فی الوضوء و اشتراط الولی فی النکاح و ان ابا حنیفة رضی اللّه عنه یخالفهما فی هذه المسائل و غیرهم ممن لا یشتغل بمذاهبهم و لا روی اقوالهم لا یعرف هذا من مذاهبهم فضلا عمّن سوّاه پنجم آنکه پر ظاهرست که اگر متعصّبی عنید و متعنّتی ناسدید انکار تواتر خبر متواتر هم کند سخنش نزد اهل اعتبار و ارباب استبصار کی قابل اصغا و لائق التفات و اعتناست پس عدم تصریح کسی به تواتر خبری حال آنکه تواترش بادله قاهره و براهین باهره بوضوح رسیده باشد بالاولی در ثبوت تواتر آن نقصی و خللی نخواهد انداخت و ذلک من الظهور بمنزلة الصّبح إذا اقبل بالجشود مگر نشنیدی که حلیمی و اتباع او مثل والد مخاطب انکار ثبوت شق قمر نموده تا بانکار تواترش چه رسد

ص:109

لکن نزد محققین فخام و منقدین عظام بانکار منکر سراسر خسار هرگز خللی در ثبوت تواتر آن و تحقق قطعیّت آن راه نیافت قاضی ابو الفضل در شفا بعد نقل افادۀ بعض علما در باب معجزات جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله گفته و ان اقول صدعا بالحق ان کثیرا من هذه الایات الماثور عنه علیه السّلام معلومة بالقطع اما انشقاق القمر فالقرآن نص بوقوعه و اخبر عن وجوده و لا یعدل عن ظاهره الا بدلیل و جاء برفع احتماله صحیح الاخبار من طرق کثیرة فلا یوهن عزمنا خلاف اخرق منحلّ عری الدین و لا یلتفت الی سخافة مبتدع یلقی الشک علی قلوب ضعفاء المؤمنین بل یرغم بهذا انفه و ینبذنا بالعراء سخفه انتهی فالحمد للّه الذی من نعمه المتواترة و آلائه المتضافرة ان قد ظهر تواتر هذا الخبر بحیث لا یغیب عن فهم ذی بصر و انجاب ظلام التشکیک و انزاح غطاء الوهم الرکیک و لاحت تیاشیر الفلاح و أنارت لوامع الصدق الصراح و انبلج الصّبح سطوعا و سفورا و اشرقت الشمس ضوءا و نورا و استبان لقم الحق و الصّواب السدید فکشفنا عنک غطاءک فبصرک الیوم حدید

بمحض تقلید در عناد و لداد افراشته و چون قدح این حدیث شریف از قبیل انکار بدیهیات و الطاط اولیاء بود بعضی ازیشان بر رو افتاده آخرا تن بتسلیم ثبوت آن داده اند و معذلک عددشان در قلت بحدی رسیده که غالبا حضرات اهل سنت مفتخرین بسواد اعظم نظرهم بایشان نکنند و هیچ عاقل ایشان را با این قلت و ذلت بجنب مثبتین و ناقلین اساطین ملّت در شمار نخواهد آورد حال آنکه اگر نافین و جاحدین حدیث طیر از ذاکرین و مثبتین آن بیشتر هم می بودند و اکثر محدثین هم راه قدح و جرح آن جلبا للخزی و الخسار می پیمودند با این همه نیز در صحت استدلال اهل حق با کمال نقصی و خللی و دهنی و زللی راه نمی یافت و اقوال قادحین متعنتین و جارحین متفشفین با وصف کثرت نیز قابل اعتنا و التفات نمی بود زیرا که عصبیت این حضرات در باب فضائل وصی سرور کائنات علیه و آله آلاف التحیات از اوضح واضحات و ابین لائحات است فلا یترجح اقوالهم علی اقوال المثبتین لهذا الحدیث و لا یَسْتَوِی اَلْخَبِیثُ وَ اَلطَّیِّبُ وَ لَوْ أَعْجَبَکَ کَثْرَةُ اَلْخَبِیثِ دوم آنکه بالفرض اگر تکثر علمای اهل سنت و جماعت در باب روایت و ذکر و اثبات حدیث طیر بمثابۀ که بدان اشاره رفت نمی بود و مختلفین در اثبات و نفی این حدیث شریف متعادل هم می بودند معذلک چون کسی از اهل حق و ایقان شبهه در صحت این حدیث ندارد ثبوت این حدیث شریف متفق علیه می بود زیرا که مخاطب در همین باب در مقام بیان دلائل عقلیه بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السلام و جواب از ان گفته دلیل چهارم آنکه حضرت امیر رضی اللّه عنه همیشه متظلم و شاکی از خلفای ثلاثه ماند و خود را مظلوم و مقهور بیان نمود و ما ذلک الا لغصب الامامة عنه فیکون الامامة حقه دون غیره إذ امیر المؤمنین صادق بالاجماع جواب ازین دلیل منع صحت این روایاتست زیرا که نزد اهل سنت هیچ روایت درین باب نرسیده بلکه روایت موافقت و مناصحت و ثنا و دعا در حق همدگر و معاونت و امداد بتواتر انجامیده و روایات امامیه را مختلف یافته شد اکثری موافق روایات اهل سنت که حضرت با ایشان موافق و مناصح بود حین الحیوة و مشوره نیک می داد چنانچه در قصۀ عمر بن الخطاب رضی اللّه عنه از نهج البلاغة منقول شده و نیز بعد موت بر ایشان ثنا فرمود و اعمال ایشان را پسندید و شهادت بخیریت و نجات داد چنانچه در للّه بلاد أبی بکر الی آخر الخطبة نیز از نهج البلاغة منقول شده و اکثر روایات شیعه مخالف این نیز یافته شد پس اهل سنت متفق علیه را اخذ نمودند و مختلف فیه را که محض شیعه با وصف معلوم بودن حال روات ایشان روایت می کنند طرح کردند لان العاقل یاخذ بالمتفق علیه و یترک المختلف فیه انتهی ازین عبارت ظاهرست که مخاطب بعد منع صحت روایات تظلم و ادعای تواتر روایات موافقت و مناصحت و ثنا و دعا در حق همدگر و معاونت و امداد که ناشیست از کمال موافقت با صدق

ص:111

و مناصحت او دره ین و اتصاف بولا و حیا و متارکت عناد و لداد زعم نموده که روایات امامیه مختلفست اکثری موافق روایات اهل سنتست که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام با خلفای ثلاثه موافق و مناصح بود و اکثر روایات شیعه مخالف این نیز یافته شد و با وصف اظهار تعادل هر دو قسم از روایات که هر دو را بلفظ اکثر یاد نموده گفته و اهل سنت متفق علیه را اخذ نمودند و مختلف فیه را که محض شیعه روایت می کنند طرح کردند پس ظاهر گردید که امری که اهل یک فرقه بر ان متفق باشند و اهل فرقۀ دیگر در ان اگر بتعادل هم اختلاف داشته باشند متفق علیه هر دو فرقه است سوم آنکه این حدیث شریفه را جناب امیر المؤمنین علیه السلام روایت فرموده کما ستطلع علیه فیما بعد انشاء اللّه تعالی و چون آن جناب حسب افادات علمای اطیاب و محققین انجاب بلا شبهه و ارتیاب معصومست کما بینه الوالد العلام احله اللّه دار السّلام فی کتابه تشیید المطاعن و بالخصوص عصمت آن حضرت از کلام والد ماجد مخاطب در تفهیمات و افادات خود مخاطب درین کتاب و تفسیر فتح العزیز واضح و لائحست پس مجرد روایت فرمودن آن جناب حدیث طیر را نزد اهل استبصار و ایمان باعث حصول حتم و ایقان و جزم و اذعان باشد چهارم آنکه این حدیث شریف را کما سیاتی فیما بعد انشاء اللّه تعالی جناب امیر المؤمنین علیه السلام در واقعه شوری بخطاب بقیه اصحاب در معرض احتجاج و استدلال بر احقیت خود بخلافت و امامت و افضلیت خود بر ایشان بیان فرموده و ایشان به تسلیم انحصار این فضیلت عالیة السمات در ذات قدسی آیات آن جناب گردن نهادند و داد انصاف و قبول حق دادند و ظاهرست و لا کظهور النار علی العلم و النور فی الظلم که اصحاب شوری در جلالت شان و رفعت مکان و علو قدر و سموّ فخر بمرتبه رسیده بودند که خلافت ماب با آن همه رافت و شفقت که حسب مزعوم سنیّه بر امت مرحومه جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم داشت و بصیرت تامّه که او را در امور سیاست عباد و امارت بلاد حاصل بود و حضرات اهل سنت خلفا عن سلف دلداده آن هستند و طوامیر عریضه در اثبات آن سیاه می کنند کما لا یخفی علی من طلاع کتاب ازالة الخفاء و غیره ایشان را برای استخلاف پسند فرمود و تفویض امر خلافت را برای ایشان اولی و احری پنداشت و به تصریح صریح واضح نمود که جناب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم وفات فرمود در حالی که راضی بود از ایشان و نیز ظاهر نمود که اتفاق چهار صحابه او ایشان هم برای امر خلافت کافی و وافیست پس در عقل کدام عاقلی می رسد که صحابه که جلالت مقدارشان باین مثابه رسد و خلیفۀ ثانی ایشان را برای چنین امر عظیم اختیار فرماید خبری را که تعلق بخلافت و افضلیت احد منهم داشته باشد و در حقیقت از جناب رسالت ماب صلی اللّه

ص:112

علیه و آله و سلم ثابت نشود و تسلیم و قبول نمایند و در نهایت وضوحست که هر گاه اتفاق چهار صحابه از ارباب شوری برای امر خلافت حسب ارشاد خلیفۀ ثانی کافی شود و هر کرا از ارباب شوری برای خلافت تعیین و اختیار نمایند بالقطع و الحتم حق صریح و صدق نصیح باشد خبری که مسلم این حضرات باشد بالاولی حتما و جزما حق و صدق خواهد بود پنجم آنکه قاضی عیاض در شفا بعد عبارت سابقه متعلق بقطعیّت انشقاق قمر گفته و کذلک قصة نتبع الماء و تکثیر الطعام رواها الثقات و العدد الکثیر عن الجمّاء الغفیر عن العدد الکثیر من الصحابة و منها ما رواه الکافّة عن الکافّة متصلا عمّن حدّث بها من جملة الصّحابة و اخیارهم ان ذلک کان فی مواطن اجتماع الکثیر منهم فی یوم الخندق و فی غزوة بواط و عمرة الحدیبیة و غزوة تبوک و امثالها من محافل المسلمین و مجمع العساکر و لم یؤثر عن احد من الصحابة مخالفة للراوی فیما حکاه و لا انکار لما ذکر عنهم انهم رووه کما رواه فسکوت الساکت منهم کنطق الناطق إذ هم المنزهون عن السکوت علی باطل و المداهنة فی کذب و لیس هناک رغبة و لا رهبة تمنعهم و لو کان ما سمعوه منکرا عندهم غیر معروف لدیهم لانکروا کما انکر بعضهم علی بعض اشیاء رووها من السنن و السّیر و حروف القرآن و خطأ بعضهم بعضا و وهمه فی ذلک مما هو معلوم فهذا النوع کلّه مما یلحق بالقطعیّ من معجزاته لما بیّناه و ایضا فان امثال الاخبار التی لا اصل لها و بنیت علی باطل لا بد مع مرور الازمان و تداول الناس و اهل البحث من انکشاف ضعفها و خمول ذکرها کما یشاهد فی کثیر من الاخبار الکاذبة و الاراجیف الطاریة و اعلام نبیّنا هذه الواردة من الطریق الآحاد لا تزداد مع مرور الزمان إلا ظهورا و مع تداول الفرق و کثرة طعن العدوّ و حرصه علی توهینها و تضعیف اصلها و اجتهاد الملحد علی اطفاء نورها إلا قوة و قبولا و للطاعن علیها الاحسرة و غلیلا و کذلک اخباره عن الغیوب و انباؤه بما یکون و کان معلوم من آیاته علی الجملة بالضرورة و هذا حق لا غطاء علیه و قد قال به من ائمتنا القاضی و الاستاذ ابو بکر و غیرهما رحمهم اللّه و ما عندی اوجب قول القائل ان هذه القصص المشهورة من باب خبر الواحد إلا قلة مطالعته للاخبار و روایتها و شغله بغیر ذلک من المعارف و إلا فمن اعتنی بطرق النقل و طالع الحدیث و السّیر لم یرتب فی صحة هذه القصص المشهورة علی الوجه الذی ذکرناه ازین عبارت ظاهرست که قصه نبع ماء و تکثیر طعام چون آن را ثقات و عدد کثیر از جماء غفیر از عدد کثیر صحابه روایت کرده اند لذلک قطعیّت و حتمیت حاصل نموده است پس بعد استدراک این افادۀ باهره و مقالۀ زاهره و حصول اطلاع بر اسمای مبارکه علمای ثقات عالی مقام و تابعین اثبات اولی الاحترام و عدول صحابۀ کرام که روایت حدیث طیر از جناب خیر الانام علیه و آله آلاف التحیة

ص:113

و السلام نموده اند هرگز در قطعیت این حدیث شریف شبهه و ارتیابی پیرامون خاطر عاقلی لبیب که ادنی حظی از انصاف داشته باشد نمی رسد ششم آنکه ازین عبارت ظاهرست که چون صحابۀ عظام اخبار این معنی نموده اند که این معجزات جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در مواطن اجتماع بسیاری از صحابه مثل یوم خندق و غزوۀ بواط و غزوۀ حدیبیه و غزوۀ تبوک و امثال آن از محافل مسلمین و مجمع عساکر ظاهر گردیده و منقول نشد از هیچ صحابی مخالفت راوی در ان چیزی که روایت کرده است و نه انکار آنچه که آن راوی ازیشان ذکر کرده بود که ایشان هم روایت کردند چنانکه او روایت کرد پس کسی که از جمله شان سکوت ورزیده سکوت او مثل نطق ناطق است چرا که صحابه از سکوت بر امر باطل و مداهنت در کذب منزّه می باشند و هیچ رغبت و رهبتی نیست که مانعشان باشد پس اگر آنچه شنیده بودند نزدشان منکر می بود هر آئینه انکار آن می کردند چنانچه بعض ایشان بر بعض انکار نمودند چیزها را که از سنن و سیر و حروف قرآن روایت کرده اند و یکی دیگری را درین باب نسبت بخطا و وهم نمود و تمامی این گونه امور ملحق بمعجزات قطعیّه آن جنابست پس بحمد اللّه تعالی ازینجا ظاهر گردید که چون حدیث طیر را مثل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در واقعۀ شوری بمقابله باقی اصحاب احتجاجا لاحقیّته علیه السلام بالخلافة و الامامة بیان فرمود و اهل شوری هیچ یک ازیشان لب بارتیاب و تشکیک در ان چه جای انکار و ردّ آن نجنبانیده بلکه بقول اللّهمّ لا تسلیم انحصار این فضیلت ساطعة المنار عزیزة المثار در ذات عالیة الفخار جناب ابو الائمة الاطهار علیه و علیهم السلام الملک الغفار نمودند و راه قبول قول نفس رسول علیه و آله السلام ماهبّ القبول پیمودند کما ستقف علیه فیما بعد ان شاء اللّه تعالی بالاولی این حدیث شریف از قطعیات و حتمیات باشد زیرا که بجای آنکه از هیچ صحابی از اصحاب شوری مخالفت و انکار آن منقول نشود و سکوت شان مثل نطق فرض کرده اید اینجا بحمد اللّه تعالی تسلیم صریحی اصحاب شوری این حدیث را ثابتست و این اصحاب را چون جناب خلافت مآب اختیار و انتخاب فرموده بودند شان افضل از دیگران محقق نموده پس ایشان بالاولویة الظاهرة از سکوت بر امر باطل مهجور چه جای تسلیم آن و مداهنت در کذب و زور منزّه و دور هستند و این خود در کمال ظهورست که اصحاب شوری را هیچ رغبت و رهبت نبود که مانع شان از تکلم بامر حق باشد بلکه ایشان را وجوه و دواعی رد فضائل و ادله امامت امیر کل امیر بغایت بسیار بود و کثیر کما لا یخفی علی الماهر الخبیر پس اگر نزد ایشان معاذ اللّه من ذلک این خبر صحیح و ثابت نمی بود چه طور ممکن بود که با این همه دواعی کثیره و وجوه وفیره بردّ آن نمی پرداختند و تسلیم آن می ساختند و الحمد للّه الملک الغفور حیث ثبت بغایة الظهور ان هذا الحدیث الشارح للقلوب و الصدور، حتمی الثبوت و قطعی الصّدور

ص:114

من النبی الحبور علیه و آله صلاة الصمد الشکور ما دام للشمس نور و للصبح جشور هفتم آنکه از قول او و ایضا فان امثال الاخبار الّتی لا اصل لها الخ ظاهرست که قاضی عیاض در مقام اثبات قطعیت معاجز جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم این معنی را ظاهر می کند که اخباری که بی اصل و مبنی بر باطلست لابدست که بمرور ازمان و تداول مردم و اهل بحث ضعف آن منکشف و ذکر آن خامل شود چنانکه این معنی در بسیاری از اخبار کاذبه و اراجیف طاریه بمشاهده رسیده و این معجزات و کرامات جناب سرور کائنات که بطریق آحاد وارد شده با مرور زمان ظهورش زائد می شود و با وصف تداول فرق و کثرت طعن دشمن و حرص او بر توهین و تضعیف اصل آن و کوشش نمودن ملاحده بر اطفای نور آن جز قوت و قبول ازدیاد نمی گیرد و طاعن آن را جز حسرت و سوزش اندوه نمی افزاید و همچنین اخبار آن جناب از غیوب و آنگاه فرمودنش بما یکون و کان از آیات آن جناب علی الجمله بالضرورة معلومست پس بهمین تقریر متین قاضی عیاض عمدة المحققین می توان گفت که چون فضائل و مناقب عالیة المقدار و مفاخر و ماثر عزیزه المثار جناب ابو الائمة الاطهار سلام اللّه علیه و علیهم اناء اللیل و اطراف النهار با وصف حرص غیر محصور طاعنین اشرار و جدّ و جهدنا مشکور ساترین فجار در اطفاء این انوار و اخفای این آثار در کمال شیوع و انتشار می باشد و کالشمس فی رابعة النهار بر قلوب و صدور نور می پاشد لابد نزد اهل نقد و اعتبار و ارباب تبصّر و استبصار قطع و جزم و یقین و حتم بآن حاصل خواهد شد لا سیّما حدیث طیر که با وصف بذل جهد جمله از متعصّبین و متعنتین در اخفای آن و طعن شرذمه از متنطّعین و متقشفین در ثبوت آن باقصای مرتبه شائع و مشتهر و صحیح و معتبر بلکه مستفیض و متواتر بلکه مسلم و مروی جمع موفور متکاثر خارج از حصر حاصرست و لنعم ما قال زین الادباء الامجاد الصاحب بن عبّاد علیّ له فی الطیر ما طار ذکره و قامت له اعداءه و هی تشهد

هشتم آنکه شاهصاحب در باب المطاعن ازین کتاب تحفه بجواب طعن دوازدهم از مطاعن أبی بکر گفته و آنچه گفته اند که فاطمه را بجز یک کس که خودش بود جواب داد دروغ محضست زیرا که این خبر در کتب اهل سنت بروایت حذیفه بن الیمان و زبیر بن العوام و ابو دردا و ابو هریره و عباس و علی و عثمان و عبد الرحمن بن عوف و سعد بن أبی وقاص صحیح و ثابتست و اینها اجله صحابه اند و بعضی از ایشان مبشر به بهشت اند و در حق حذیفه ملا عبد اللّه مشهدی در اظهار الحق حدیث پیغمبر آورده که

ما حدثکم به حذیفة فصدّقوه و از جمله اینها مرتضی علیست که باجماع شیعه معصوم و باجماع اهل سنت صادقست و روایت عائشه و ابو بکر و عمر را درین مقام اعتبار نیست اخرج البخاری عن مالک بن اوس بن الحدثان النصری ان عمر بن الخطاب قال بمحضر من الصحابة فیهم علی و العباس و عثمان و عبد الرحمن بن عوف و الزبیر بن العوام و سعد

ص:115

بن أبی وقاص انشدکم باللّه الّذی باذنه تقوم السماء و الارض أ تعلمون

ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قال لا نورث ما ترکناه صدقة قالوا اللّهمّ نعم ثم اقبل علی علیّ و العباس و قال انشدکما باللّه هل تعلمان ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قد قال ذلک قالا اللّهمّ نعم پس معلوم شد که این خبر هم برابر آیتست در قطعیت زیرا که این جماعت که نام اینها مذکور شد خبر یکی ازیشان مفید یقینست چه حالی این جمع کثیر علی الخصوص حضرت علی مرتضی که نزد شیعه معصوم اند و روایت معصوم برابر قرآنست در افاده یقین نزد ایشان انتهی ازین عبارت بصراحت تمام ظاهرست که خبر یکی ازین جماعت که مخاطب عالی مقام سمای عظام شان بر زبان حقائق ترجمان خود آورده و از جمله شان سعد بن أبی وقاص و عثمان و عبد الرحمن بن عوف و زبیر بن العوام می باشد مفید حتم و یقین و مساوی آیۀ کتاب مبینست و چون انشاء اللّه تعالی خواهی دریافت که سعد بن أبی وقاص بروایت حدیث طیر استسعاد جسته بلکه او با عثمان و عبد الرحمن بن عوف و زبیر بن العوام تسلیم ثبوت این فضیلت جلیله برای جناب امیر المؤمنین علیه السلام نموده بلکه طلحه نیز با ایشان درین تسلیم شریک بوده پس این حدیث شریف باولویت تمام مفید حتم و یقین و مساوی آیۀ کتاب مبین باشد نهم آنکه بهر وجهی که خبر دیگر مذکورین در کلام شاه صاحب اعنی ابو دردا و ابو هریره و عباس و امثالشان مفید یقین و مساوات آن با آیۀ قرآنیه خواهد بود همان وجه یا اولی از ان برای افادۀ روایت باقی صحابه که حدیث طیر را روایت کرده اند متحقق خواهد شد و هم آنکه جناب امیر المؤمنین علیه السلام هم روایت حدیث طیر فرموده و افادۀ روایت آن حضرت قطعیّت خبر و مساوات را با آیۀ قرآنی از کلام مخاطب ظاهرست پس حدیث طیر باین وجه نیز مساوی آیۀ قرآنی و مفید نهایت قطع و ایقان و مثمر غایت حتم و اذعان باشد اما تقیید مخاطب وحید مزیت و خصوصیت امیر المؤمنین علیه السلام رب العالمین را در باب افادۀ روایت آن حضرت برای قطع و یقین و مساوات با کلام مبین احسن الخالقین باعتقاد اهل حق پس غیر سدید است زیرا که عصمت آن حضرت از کلام والد ماجد او در تفهیمات و افادات خود او درین کتاب و تفسیر واضح و آشکارست و نیز عصمت آن جناب از افادات دیگر سنیّه ظاهر کما اثبته الوالد الماجد النحریر المجید فی کتابه المسمی بالتشیید پس خصوصیت آن حضرت نزد والد مخاطب و خود او و دیگران هم ثابت باشد و لعمری انّ من استنکف عن قبول هذا الخبر و اعرض عنه بعد ذلک و تولّی و ادبر فهو هائم من الضلال فی المهامة العظیمة الخطر جالب من الموبقات ماهوا هی و امرّ روّاع عن قصد الطریق ذهّاب الی لهب الحریق یضرب فی غمره و یموج فی حیره لیس له بصر یهدیه و لا قائد رشد یخرجه عن التیه قدر أن علی قلبه الهوی و غطّی بصره العمی و جار عن الحق الصّحیح و حاد عن الصدق النّصیح فهجر لاغطا و صلّ خابطا و امعن فی البغی و اوغل فی الغیّ و اقتحم فی ولجات

ص:116

الذّل و ارتبک فی اشراک الجهل و قادته ازمّة الحین و استغلقت علی افئدته اقفال الرّین اوضع فی الزیغ و الجماح و تنکّب عن امم الرشد و الفلاح و وضع اساس العصبیّة و صدفت به عن الصّواب الحمیّه الابیّه ففتلته فاتلات الغرور و عمیت علیه واضحات الامور و ارتقی من المردیات و المهلکات رباها فهو من الضلال فی ظلمات بعضها فوق بعض إذا اخرج یده لم یکد یراها

آن امام علی الاطلاق و اجلۀ حائزین براعت و افلاق و معتمد و مصدق اساطین حذاق و مستند و موثق ناقدین سباقست بعضی از مفاخر و ماثر او باید شنید ذهبی در کاشف گفته شعیب بن اسحاق الدمشقی عن هشام بن عروة و عبید اللّه بن عمرو عنه اسحاق و دحیم قال ابو داود ثقة مزجی توفی سنة 189 و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب گفته شعیب بن اسحاق بن عبد الرحمن بن عبد اللّه بن راشد الدمشقی الاموی مولی رملة بنت عثمان اصله من البصرة روی عن ابیه و أبی حنیفة و تمذهب له و ابن جریح و الاوزاعی و سعید بن أبی عروبة و عبید اللّه بن عمر و هشام بن عروة و الثوری و غیرهم و عنه ابن ابیه عبد الرحمن بن عبد الصمد بن شعیب و داود بن رشید و الحکم بن موسی و ابو النصر الفرادیسی و عمرو بن عون و ابراهیم بن موسی الرازی و اسحاق بن راهویه و سوید بن سعید و ابو کریب محمد بن العلاء و هشام بن عمار و غیرهم و حدث عنه اللیث بن سعد و هو فی عداد شیوخه قال ابن طاهر ثقة ما اصحّ حدیثه و اوثقه و قال ابو داود ثقة و هو مرجی سمعت احمد یقول سمع من احمد بن أبی عروبة باخره فی دمشق و قال هشام بن عمار عن شعیب سمعت من عبید سنة 44 و قال ابن معین و دحیم و النّسائی ثقة و قال ابو حاتم صدوق و قال الولید بن مسلم رایت الاوزاعی یقربه و یدنیه قال دحیم ولد سنه 108 و مات سنه 189 و کذا أرّخه ابن مصفی و زاد فی رجب و فیها ارّخه غیر واحد و وقع فی الکلام سنة 98 و هو و هم قلت و فی سنه 189 ارّخه ابن حبّان فی الثقات و نقل ابو الولید الباجی عن أبی حاتم قال شعیب بن اسحاق ثقة مامون

فاکل معه ازین عبارت ظاهرست که امام احمد بن حنبل حدیث طیر را در فضائل روایت کرده و مراد از ان همان کتاب فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلامست و للّه الحمد و المنة که خود شاه صاحب هم اعتراف دارند به اینکه امام احمد بن حنبل این حدیث در مناقب روایت کرده است چنانچه در جواب سؤال سائلی که در ما بعد انشاء اللّه تعالی بالتمام منقول می شود بعد نقل حدیث طیر از ترمذی فرموده اند و امام احمد در مناقب بروایت سفینه نیز این حدیث را آورده اند الخ و مخفی نماند که مجرد روایت احمد بن حنبل حدیثی را دلیل ثبوت و تحقق و مزید اعتماد و اعتبار و قبول آن نزد محققین فحولست اخطب خوارزم در صدر مناقب جناب امیر المؤمنین علیه السلام در بیان کثرت فضائل آن جناب علیه و آله الصلوة ما نفح مسک و طاب ملاب گفته انبانی ابو العلاء الحافظ هذا قال اخبرنا الحسن بن احمد المقری اخبرنا احمد بن عبد اللّه الحافظ حدثنا احمد بن یعقوب بن المهرجان حدثنا علی بن محمد النخعی القاضی حدثنا الحسین بن الحکم حدثنا حسن بن الحسین عن عیسی بن عبد اللّه عن ابیه عن جده قال قال رجل لابن عباس سبحان اللّه ما اکثر مناقب علی و فضائله انی لاحسبها ثلث آلاف فقال ابن عباس او لا تقول انها الی ثلثین الفا اقرب قال رضی اللّه عنه و یدلّک علی ذلک ایضا ما یروی عن الامام الحافظ احمد بن حنبل و هو کما عرف اصحاب الحدیث فی علم الحدیث قریع اقرانه و امام زمانه و المقتدی به فی هذا الفنّ فی ابّانه و الفارس الّذی یکبّ فرسان الحفّاظ فی میدانه و روایته فیه رضی اللّه عنه مقبولة و علی کاهل التصدیق محمولة لما علم ان الامام احمد بن بن حنبل و من احتذی علی امثاله و نسج علی منواله و حطب فی حبله و انضوی الی حفله مالوا الی تفضیل الشیخین رضوان اللّه علیهما فجاءت روایته فیه کعمود الصباح لا یمکن ستره بالراح و هو ما رواه الشیخ الامام الزاهد فخر الائمة ابو الفضل بن عبد الرحمن الحفر بندی الخوارزمی رحمه اللّه تعالی الخ ازین عبارت سراسر رشاقت بلاغت شعار و اشارت سراپا بشارت متانت دثار بر ناظر سلیم الاعتبار و متامّل هوشیار هویدا و آشکارست که روایت احمد بن حنبل در باب جناب امیر المؤمنین علیه السلام مقبول و بر کاهل تصدیق محمولست زیرا که احمد بن حنبل و اتباع و اشیاع او از مفضلین شیخین اند پس امام همام محل ارتیاب و اتهام اصحاب وساوس و اوهام نیست پس روایت او در حق جناب امیر المؤمنین علیه السّلام من اللّه الملک العلام مثل عمود صباح در کمال وضوح و افصاحست که ممکن نیست ستر آن براح و محمد بن یوسف کنجی در کفایة الطالب گفته اخبرنا ابو اسحاق ابراهیم بن یوسف بن برکة الکتبیّ بالموصل عن الحافظ أبی العلاء الحسن بن احمد اخبرنا الحسین بن احمد المقری اخبرنا احمد بن عبد اللّه الحافظ اخبرنا الحسین بن احمد بن یعقوب بن المهرجان حدثنا علی بن محمد النخعی القاضی حدثنا الحسین بن الحکم حدثنا حسن بن الحسین عن عیسی بن عبد اللّه عن ابیه عن جدّه قال

ص:119

قال رجل لابن عباس سبحان اللّه ما اکثر مناقب علیّ و فضائله انّ لا حسبها ثلثة آلاف فقال ابن عباس او لا تقول انها الی ثلثین الفا اقرب خرّج هذا الاثر عن ابن عباس الائمة فی کتبه قلت و یدلک علی ذلک ما روینا عن امام اهل الحدیث احمد بن حنبل و هو اعرف اصحاب الحدیث فی علم الحدیث قریع اقرانه و امام زمانه و المقتدی به فی هذا الفنّ فی ابّانه و الفارس الّذی یکبّ فرسان الحفّاظ فی میدانه و روایته مقبولة و علی کاهل التصدیق محمولة ولایتهم فی دینه و لا یشک انه یقول بتفضیل الشیخین أبی بکر و عمر فجاءت روایته فیه کعمود الصّباح لا یمکن ستره بالرّاح و هو ما اخبرنا العلاّمة مفتی الشام ابو نصر محمد بن هبة اللّه بن محمد بن جمیل الشیرازی الخ و دلالت این عبارت شارقه بر مضامین عبارت سابقه نهایت واضح و آشکارست و بمزید ظهور مستغنی از ایضاح و اظهار و الحمد للّه الموفق للاعتبار و یوسف بن قزعلی سبط ابن الجوزی در تذکرۀ خواص الامّه بجواب قدح حدیث مواخات مروی از مجدوح بن زید الباهلی گفته و احمد مقلد فی الباب متی روی حدیثا وجب المصیر الی روایته لانه امام زمانه و عالم أوانه و المبرّز فی علم النقل علی اقرانه و الفارس الّذی لا یجاری فی میدانه و هذا هو الجواب عن جمیع ما یرد فی الباب فی احادیث الکتاب ازین عبارت در اقصای وضوحست که امام احمد عالی جناب در باب اخبار و آثار جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله الانجاب ما انهمر سحاب مقلد و مطاع و مقتدای واجب الاتباعست که هر گاه روایتی کند رجوع بآن واجب و لازم و ثابت و متحتّم باشد زیرا که حضرت او امام زمان و عالم اوان و در علم نقل مبرز بر امثال و اقران و فارس یکه تاز میدان رهانست و سبط ابن الجوزی عالی شأن این بیان حقائق نشان را برای جواب جمیع ایرادات منحرفین از صواب که بر احادیث این کتاب وارد نمایند کافی و وافی می داند و باین تحقیق انیق مستفیدین را از مضیق اشکال و اعضال قادحین و جارحین وامی رهاند و عبد الوهاب سبکی در شفاء الاسقام فی زیارة خیر الانام در مقام توثیق سند

حدیث من زار قبری وجبت له شفاعتی که حدیث اول از باب اول کتابست گفته و موسی بن هلال قال ابن عدی ارجو انّه لا باس به و اما قول أبی حاتم الرازی فیه انّه مجهول فلا یضرّه فانه اما ان یرید جهالة العین او جهالة الوصف فان أراد جهالة العین و هو غالب اصطلاح اهل هذا الشّأن فی هذا الاطلاق فذلک مرتفع عنه لانه قد روی عنه احمد بن حنبل و محمد بن جابر المحاربی و محمد بن اسماعیل الاحمسی و ابو أمیّة محمّد بن ابراهیم الطرسوسی و عبید بن محمد الورّاق و الفضل بن سهل و جعفر بن محمد المروزی و بروایة الاثنین ینتفی جهالة العین فکیف بروایة سبعة و ان أراد جهالة الوصف فروایة احمد عنه یرفع من شانه

ص:120

لا سیّما مع ما قاله ابن عدی فیه و ممّن ذکره فی مشایخ احمد ابو الفرج ابن الجوزی و ابو اسحاق الصریفینی و احمد رحمه اللّه لم یکن یروی الا عن ثقة و قد صرح الخصم یعنی ابن تیمیة بذلک فی الکتاب الذی صنّفه فی الرد علی البکریّ بعد عشر کراریس منه قال ان القائلین بالجرح و التعدیل من علماء الحدیث نوعان منهم من لم یرو الا عن ثقة عنده کمالک و شعبة و یحیی بن سعید و عبد الرحمن بن مهدی و احمد بن حنبل و کذلک النجاری و و امثاله و قد کفانا الخصم بهذا الکلام مئونة تبیین ان احمد لا یروی الا عن ثقة و ح لا یبقی له مطعن فیه ازین عبارت ظاهرست که حسب اعتراف ابن تیمیّة امام احمد بن حنبل روایت نمی کند مگر از ثقه و علامۀ سبکی باین اعتراف ابن تیمیّة احتجاج و استدلال بر وثوق موسی بن هلال کرده و آن را کافی مؤنت توثیق و وافی برای سلوک طریق تحقیق دانسته و هر گاه ثابت شد که احمد بن حنبل روایت نمی کند مگر از ثقه پس در ثبوت وثوق و اعتماد روات حدیث طیر که احمد بن حنبل روایت آن کرده ریبی باقی نماند زیرا که مراد از عدم روایت احمد بن حنبل مگر از ثقه یا اینست که احمد بن حنبل بی واسطه و بواسطه از غیر ثقه روایت نمی کند پس بنا برین وثوق جمیع روات حدیث طیر بلا شبهه ثابت خواهد شد و یا مراد آنست که احمد بن حنبل بی واسطه از غیر ثقه روایت نمی کند پس بنا بر این هر وجهی که سبب ترک روایت احمد بی واسطه از غیر ثقه خواهد بود همان وجه باعث ترک روایت احمد از غیر ثقه بواسطه هم خواهد بود پس باز هم وثوق جمیع روات حدیث طیر که احمد ازیشان روایت آن کرده متحقق خواهد شد و علاوه برین بعد ملاحظه نفائس مدائح و مفاخر و جلائل فضائل و ماثر احمد بن حنبل هرگز کسی از عقلا و ارباب حیا جسارت نمی تواند کرد بر آنکه روایت چنین امام انام و رکن عظیم اسلام را از قبیل مفتریات و مختلفات کذّابین اغثام قرار دهد و نبذی از مناقب و محامد احمد بن حنبل از کتاب الثقات ابو حاتم محمد بن حبّان البستی و حلیة الاولیاء ابو نعیم احمد بن عبد اللّه اصفهانی و کتاب الاکمال ابو نصر علی بن هبة اللّه المعروف بابن ماکولا و کتاب الانساب عبد الکریم بن محمد سمعانی و وفیات الأعیان ابن خلکان و تهذیب الاسماء یحیی بن شرف النووی و کتاب المختصر فی اخبار البشر تصنیف ابو الفداء اسماعیل بن علی الایوبی و تذکرة الحفاظ و سیر النبلاء ذهبی و عبر فی خبر من غبر ذهبی و مرآة الجنان یافعی و تتمة المختصر ابن الوردی و رجال مشکاة ولی الدین الخطیب و تهذیب التهذیب و تقریب التهذیب ابن حجر عسقلانی و طبقات شافعیه ابو بکر اسدی و طبقات الحفاظ جلال الدین سیوطی و کتائب اعلام الاخیار کفوی و فیض القدیر عبد الرؤف بن تاج العارفین مناوی و شرح مواهب لدنیه محمد بن عبد الباقی زرقانی و رجال مشکاة شیخ عبد الحق و انصاف شاه ولی اللّه ظاهرست و بعض عبارات این حضرات

ص:121

در جزو دوم مجلد حدیث غدیر مذکور شد و اکثر آن انشاء اللّه تعالی در مجلد حدیث تشبیه مبین خواهد شد و نهایت مدح و ثنای احمد آنست که قیام مقام انبیا برای او ثابت می سازند چنانچه از افاده نووی در تهذیب الأسماء ظاهرست که ابراهیم بن الحارث که از اولاد عبادة بن الصامت بود گفت که به بشر حافی گفتند که اگر تو هم قائم می شدی و می گفتی آنچه احمد گفت خوب می بود بشر حافی گفت که من برین امر قادر نیستم بتحقیق که احمد قائم شد مقام انبیا پس چگونه ممکنست که روایت شخصی که قائم مقام انبیا علیهم السلام باشد در فضل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام لائق احتجاج و استدلال نباشد بار إلها مگر آنکه گویند در باب فضل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ارشاد خود انبیا علیهم السلام را قبول نمی کند پس چگونه روایت کسی را که قائم مقام انبیا علیهم السلام باشد در فضل نفس رسول قبول کنیم و بیخ و بنیاد فضائل مصنوعه و مناقب منحوته مشایخ خود بر کنیم و نیز از روائع بدائع آنست که ابن المدینی امام ائمه سنیّه علی التحقیق احمد بن حنبل افیق را بر حضرت صدیق و شیخ عتیق ترجیح و تفضیل داده چنانچه شیخ عبد الحق در رجال مشکاة گفته قال المیمونی قال قال لی ابن المدینی بالبصرة بعد المحنة یا میمونیّ ما قام احد فی الاسلام ما قام احمد فعجبت من هذا و ابو بکر قد قام فی الرّدة قلت بای شیء قال انّ أبا بکر وجد انصارا و ان احمد لم یجد ناصرا پس جای سر بر سنگ زدنست اگر روایت چنین بزرگ که بر حضرت یار غار دامن کش از انواع شنار و عار ترجیح دارد بمقابلۀ اهل حق موضوع و مختلق و و مکذوب و مفتری وانمایند و حظ وافر از کمال استحیا و انصاف و شرم و آزرم ربایند و لعمری انّ المحایدة عن روایة هذا الامام و الاستنکاف بعید کل البعد عن الانصاف حیث لاح بتصریح الائمة العظماء و النقدة الکبراء ان روایته مقبولة و علی کاهل التصدیق محمولة و انها کعمود الصّباخ لا یمکن ستره بالرّاح و انه متی روی حدیثا وجب المصیر إلیه و لزم الاقبال علیه و مجرد روایته ینفی طعن القادحین و قدح الجارحین و انه لا یروی الا عن الثقات و لا یحدث الا عن المعتمدین الاثبات و هو بنفسه امام زمانه و عالم اوانه و المبرز فی علم النقل علی اقرانه و المقتدی به فی هذا الفنّ فی ابّانه و الفارس الّذی یکبّ فرسان الحفاظ فی میدانه و لا یجاریه مجار فی رهانه قد قام فی المحنة مقام الانبیاء و ترجّح فی المصابرة علی اوّل الخلفاء الی غیر ذلک من المحاسن الّذی تزیّنت بها صدور الکتب و الأسفار و حوتها بطون دفاتر العلماء و الاحبار و بلغت من الکثرة حدّ الافراد بالتالیف فاحصاها الکملة بالجمع و التصنیف

عن جدّه علی قال اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طیر یقال له الحیاری فوضع بین یدیه و کان انس بن مالک یحجبه فرفع النبی صلی اللّه علیه و سلم یده الی اللّه ثم قال اللّهم ائتنی باحب خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطیر قال انس فجاء علی فاستاذن فقال له انس ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی حاجة فرجع ثم اعاد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الدعاء فجاء علی فرده انس فرجع ثم دعا الثالث فجاء فادخله فلمّا راه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قال اللّهم والیّ فاکل معه ثم خرج علی قال انس قلت یا ابا الحسن استغفر لی فانّ لی إلیک ذنبا و ان عندی بشارة فاخبرته بما کان من دعاء النّبی صلی اللّه علیه و سلم فحمد اللّه و استغفر لی و رضی عنّی و اذهب ذنبی عنده بشارتی ایّاه و محدث عبّاد حسب افادات اساطین نقاد و منقدین امجاد و محققین والا نژاد از سابقین مضمار اعتبار و اعتمادست و روایت او قابل استدلال و احتجاج و قاطع لسان اهل مرا و لجاجست بچند وجه اول آنکه او استاد و شیخ حضرت بخاری که از هر عیب و عار عاری و کتاب او نزد ائمه و اساطین قوم اصح الکتب بعد کتاب اللّه الباری و بکمال تعظیم و تفخیم متلقی و در تمام عالم دائر و جاری و شائع و ساریست بوده چنانچه عبد الکریم سمعانی در انساب گفته الرواجنی بفتح الراء و الواو و کسر الجیم و فی آخرها النون هذه النسبة سالت عنها استاذی ابو القاسم اسماعیل بن محمد بن الفضل الحافظ باصبهان فقال هذا نسبة أبی سعید عبّاد بن یعقوب شیخ البخاری و اصل هذه النسبة الدّواجن بالدّال المهملة و هی جمع داجن و هو الشاة الّتی تسمن فی الدار فجعلها الناس الرواجن بالراء و نسب عباد الی ذلک هکذا قال و لم یسند الحکایة الی احد و ظنّی ان الرّواجن بطن من بطون القبائل و اللّه اعلم و نیز شیخ بخاری بودن عبّاد بن یعقوب از مطالعۀ اصل صحیح او ظاهر و غیر محجوب چنانچه در کتاب التوحید این صحیح حمید مسطورست باب و سمی النبیّ صلی اللّه علیه و سلم الصلوة عملا و

قال لا صلاة لمن لم یقرأ بفاتحة الکتاب

حدثنی سلیمان قال حدثنا شعبة عن الولید ح و حدثنی عباد بن یعقوب الاسدی قال قال اخبرنا عباد بن العوام عن الشّیبانی عن الولید بن العیزار عن أبی عمرو الشّیبانی عن ابن مسعود ان رجلا سأل النبیّ صلی اللّه علیه و سلم أیّ الاعمال افضل قال الصلوة لوقتها و برّ الوالدین ثم الجهاد فی سبیل اللّه از ملاحظه این عبارت ظاهرست که حضرت بخاری نقل حدیث نبوی از عباد بن یعقوب اسدی نموده و آن را صدر باب مقصود و اول مرام محمود گردانیده فثبت کون عبّاد بن یعقوب شیخ البخاری الّذی هو عندهم بادنی قدح غیر مقصوب

ص:123

ولایا ضعف جرح معیوب و لا بایسر طعن مثلوب و قلب کل صغیر و کبیر عند ذکره خافق مرهوب و هو من کبار الاساطین الذین لا یشق غبارهم و لا یلحق آثارهم معدود و محسوب و لا یستطیع استقصاء ماثره و استیفاء مفاخره حیسوب و وضح ان البخاری یتمسک بذیله و یستمیح فائض نیله و یتشبث باهدابه و یتادب بآدابه و یغترف من بحره الزاخر و یستضیء من ضوءه الباهر و ناهیک به دلالة علی کمال الاعتماد و الاعتبار و الوثوق و زهوق شکوک ارباب الجحود و المروق و انهدام مبانی تسویلات المنهمکین فی الطاط الحقوق و انخرام اساس وساوس اهل الانفة و العقوق دوم آنکه فاضل عباد شیخ و اوستاد ترمذی نقاد سالک مسلک تحقیق و سداد و منتهج منهج تنقید و رشاد بوده و بعد ادراک مناقب اثیر و مدائح کثیره آن صدر اهل فقه و اجتهاد و استماع جلائل فضائل غزیره صحیح او که شائع فی اقطار البلاد و ذائع فی الاغوار و الانحاءست؟ ؟ ؟ هیچ مکابر متعسف و مجادل متصلّف در مزید اعتماد و اعتبار و نهایت جلالت فخار روایت چنین شیخ عالی تبار که استاد ترمذی عمدة الکبارست ریب و ارتیاب دور از صواب نمی تواند کرد سوم آنکه عباد بن یعقوب عمدة المحدثین شیخ و استاد ابن ماجه فخر المنقدینست پس ابا و استنکاف از قبول روایت شیخ ابن ماجه کثیر الانصاف رئیس اصحاب النقد و الاحصاف عین زیغ و اعتساف باشد لان جلالة قدر المحقق الجهبذ ابن ماجة لیس الی اظهارها فاقة و لا حاجة و اتقانه و امعانه فی صحیحه المتالق المتشعشع کالزجاجة ظاهر بحیث لا یکتمه قتام و عجاجه چهارم آنکه بسیاری از اساطین والا مرتبت و ارکان عالی منزلت ائمه سنیه از عباد بن یعقوب روایت اخبار نموده و اخذ احادیث و آثار ازو فرموده اند چنانچه عبد الغنی بن عبد الواحد المقدسی الجماعیلی الحنبلی در کتاب کمال فی معرفة الرجال گفته عباد بن یعقوب ابو سعید الرواجنی الکوفی الاسدی روی عن شریک و حاتم بن اسماعیل و الولید بن أبی ثور و علی بن هاشم بن البرید و محمد بن فضل و عمرو بن ثابت و الحسین بن زید بن علی و اسماعیل بن عیّاش و عبد اللّه بن عبد القدوس و عبد الرحمن بن محمد بن عبید اللّه العزرمی روی عنه البخاری و الترمذی و ابن ماجه و محمد بن اسحاق بن خزیمه و ابو بکر بن أبی داود و احمد بن اسحاق بن البهلول و ابو حاتم و سئل عنه فقال کوفی شیخ و الحسین بن اسحاق و جعفر بن محمد بن مالک الفزاری الکوفی مات سنه 250 خمسین و مائتین و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب گفته عباد بن یعقوب الرواجنی الاسدی ابو سعید الکوفی روی عن شریک النخعی و عباد بن الکلام و عبد اللّه بن عبد القدوس و ابراهیم بن محمد بن أبی یحیی و اسماعیل بن عیّاش و الحسین بن زید بن علی و الولید بن أبی ثور و محمد بن الفضل بن عطیه و علی بن هاشم بن البرید و یونس بن أبی یعقوب و غیرهم و عنه البخاری حدیثا واحدا مقرونا

ص:124

و الترمذی و ابن ماجه و ابو حاتم و ابو بکر البزار و علی بن سعید بن بشر الرازی و محمد بن علی الحکیم الترمذی و صالح بن محمد جزرة و ابن خزیمة و ابن صاعد و ابن أبی داود و القاسم بن زکریا المطرز و خلق و بر متتبع افادات ائمه این حضرات واضح و آشکارست که روایت اکابر و اعاظم و اخذ اجله و افاخم از کسی باعث ظهور جلالت شان و رفعت مکان و سموّ قدر و علو فخر بلکه معبّر بالتوثیق و تعدیل او بالتحقیقست سابقا در حدیث ولایت دریافتی که عمده ارباب تنقید اعنی ذهبی با تمجید در کتاب العبر روایت نمودن ابن عبد البر و ابن حزم از احمد بن عمر بن انس بن دلهاث اندلسی دلائی مثبت جلالت او وانموده و احمد بن محمد الشهیر بالمقری المغربی در کتاب نفح الطیب روایت ابن عبد البر و خطیب بغدادی از ابو الولید باجی باعث افتخار او دانسته و ابن حجر مکی در رسالۀ تطهیر الجنان و اللسان که در مناقب و فضائل و محامات معاویۀ غاویه تالیف نموده نهایت مجانبت و احتراز خویش از تحیّف و تعصب و تعسف و تصلب ظاهر فرموده مجرد روایت صحابه و تابعین از معاویه دلیل کمال براعت او در اجتهاد و فقاهت گردانیده و سیف اللّه بن اسد اللّه ملتانی در تنبیه که عین تمویه است روایت مالک و ابو حنیفه و یحیی بن معین و شعبه و سفیانین از امام جعفر بن محمد الصادق علیه و علی آبائه و ابنائه الطاهرین سلام اللّه ما ذر شارق بتوثیق آن جناب تعبیر کرده و بجنب روایت ایشان از ان حضرت قطان بی ایقان را که در حق آن جناب کلمه خبیثه اجد منه فی نفسی شیئا بر زبان خرافت ترجمان آورده هیچ میرز ظاهر ساخته بکمال توهین و تهجین او پرداخته و محمد بن أبی بکر المعروف بابن قیم الجوزیه در زاد المعاد افاده نموده که احد القولین اینست که مجرد روایت عدل از غیر خود تعدیل آن غیرست اگر چه راوی تصریح بتعدیل مروی عنه نکند و این مذهب از احمد بن حنبل مرویست پس گمان ندارم که منصفی لبیب و فطنی اریب بعد ادراک این افادات اثیله و افاضات جلیله محققین و منقدین قوم ارتیابی در امامت و براعت و جلالت و بنالت و وثوق و عدالت عباد بن یعقوب پیرامون خاطر خود می رساند یا راه استنکاف و اعراض از قبول مرویات و محدثات او مسلوک می گرداند پنجم آنکه ابو حاتم محمد بن ادریس الحنظلی الرازی توثیق او به تصریح صریح نموده چنانچه ذهبی در کاشف گفته عباد بن یعقوب الرواجنی ابو سعید شیعی جلد عن الولید بن أبی ثور و شریک و عدة و عنه خ مقرونا و ت ق و ابن خزیمة و ابن صاعد و خلق وثقه ابو حاتم توفی سنه 250 و ابن حجر عسقلانی بترجمۀ عباد در تهذیب گفته قال ابو حاتم شیخ ثقه و نیز ابن حجر عسقلانی در مقدمۀ فتح الباری گفته عباد بن یعقوب الرواجنی الکوفی ابو سعید رافضی مشهور الا انه کان صدوقا و ثقه ابو حاتم الخ و توثیق ابو حاتم عمدة الکبراء مصداق کل الصّید فی جوف الفرا؟ ؟ ؟ و کاسر ظهور ارباب لجاج و افترا و قاطع و ابر اهل اعوجاج و مراست فجری الوادی

ص:125

حتی طمّ السّیل القری ششم آنکه ابو بکر محمد بن اسحاق بن خزیمة السلمی النیسابوریّ توثیق او نموده ابن حجر عسقلانی در تهذیب به ترجمۀ عباد گفته قال الحاکم کان ابن خزیمة یقول حدثنا الثقة فی روایته المتهم فی دینه عباد بن یعقوب و نیز ابن حجر در مقدمۀ فتح الباری گفته قال الحاکم کان خزیمة إذا حدث عنه یقول حدثنا الثقة فی روایته المتهم فی دینه عباد بن یعقوب ازین دو عبارت حسب تصریح ابن حجر ظاهر و باهر گردید که ابن خزیمه عمدة النقّاد وقتی که از عباد والانژاد تحدیث می کرد می گفت حدثنا الثقة فی روایته پس بحمد اللّه تعالی وثوق عباد در روایت سرور انبیای امجاد علیه و آله سلام رب العباد و صلاته الی یوم التناد از افاده صریحه ابن خزیمه ذی السداد بابلغ و اوضح طرق ثابت و متحقق شد و اما جواب اتهام ابن یعقوب فی الدین فسیجیء عن کثب بالبیان الظاهر المبین انشاء اللّه المعین و ابن خزیمه عمدۀ ارباب سیر و تنقید و تحقیق و اسوۀ اصحاب تنقیر و تنقیب و تدقیقست و مکارم علیه باهره و محامد جلیله زاهره او بر ناظر اسفار احبار کبار در اختفا و استتار نیست ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته ابن خزیمة الحافظ الکبیر امام الائمة شیخ الاسلام ابو بکر محمد بن اسحاق بن خزیمة بن المغیرة بن صالح بن بکر السلمی النیسابوریّ ولد سنة ثلث و عشرین و مائتین و عنی بهذا الشأن فی الحداثة و سمع من اسحاق بن راهویه و محمد بن حمید و لم یحدث عنهما لصغره و نقص اتقانه إذ ذاک و سمع من محمود بن غیلان و عتبه بن عبد اللّه الیحمدی المروزی و محمد بن ابان المستملی و اسحاق بن موسی الحظیمی و علی بن حجر و احمد بن منیع و ابا قدامة السّرخسی و بشر بن معاذ و ابا کریب و عبد الجبار بن العلاء و طبقتهم فاکثر و جوّد و صنّف و اشتهر اسمه و انتهت إلیه الامامة و الحفظ فی عصره بخراسان حدّث عنه الشیخان خارج صحیحهما و محمد بن عبد اللّه بن عبد الحکم احد شیوخه و احمد بن المبارک المستملی و ابراهیم بن أبی طالب و ابو علی النیسابوریّ و اسحاق بن سعید النّسائی و ابو عمرو بن حمدان و ابو حامد احمد بن محمد بن بالویه و ابو بکر احمد بن مهران المقری و محمد بن احمد بن بصیر و حفیده محمد بن الفضل بن محمد و خلق لا یحصون قال ابو عثمان الحیری حدثنا ابن خزیمة قال کنت إذا اردت ان اصنّف الشیء دخلت فی الصلوة مستخیرا حتی یقع لی فیها ثم ابتدی ثم قال ابو عثمان الزاهد ان اللّه لیدفع البلاء عن اهل نیسابور بابن خزیمة و نیز ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته قال ابو علی النیسابوریّ لم ار مثل ابن خزیمة و قال ابو احمد حسنک سمعت امام الائمة ابا بکر یحکی عن علی بن خشرم عن ابن راهویه انه قال احفظ سبعین الف حدیث فقلت لابی بکر فکم یحفظ الشیخ فضربنی علی راسی و قال ما اکثر فضولک ثم قال یا بنیّ ما کتبت سواد فی بیاض الا و انا اعرته

ص:126

فقال ابو علی النیسابوریّ کان ابن خزیمة یحفظ الفقهیات من حدیثه کما یحفظ القاری السورة قلت هذا الامام کان فرید عصره فاخبرنی الحسن بن علی انا ابن اللتی انا ابو الوقت انا ابو اسماعیل الانصاری انا عبد الرحمن بن محمد بن محمد بن صالح انا أبی انا ابو حاتم محمد بن حبان التمیمی قال ما رأیت علی وجه الارض من یحسن صناعة السّنن و یحفظ الفاظها الصّحاح و زیاداتها حتی کان السّنن بین عینیه الا محمد بن اسحاق بن خزیمة فقط و نیز ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته قال الدار قطنی کان ابن خزیمة اماما ثبتا معدوم النظیر و حکی ابو بشر القطان قال رای جار لابن خزیمة من اهل العلم کان لوحا علیه صورة نبیّنا صلی اللّه علیه و سلم و ابن خزیمة یصقله فقال المعبر هذا رجل یحیی سنة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال ابو العباس بن شریح و ذکر ابن خزیمة فقال یستخرج النکت من حدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بالمنقاش و نیز ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته و قال الحاکم فی کتاب علوم الحدیث فضائل ابن خزیمة مجموعة عندی فی اوراق کثیرة و مصنفاته تزید علی مائة و اربعین کتابا سوی المسائل و المسائل المصنفة مائة جزء و له فقه حدیث بریدة فی ثلثة اجزاء قال احمد بن عبد اللّه المعدل سمعت عبد اللّه بن خالد الاصبهانی یقول سئل عبد الرحمن بن أبی حاتم عن أبی خزیمة فقال و یحکم و هو یسأل عنّا و لا نسأل عنه هو امام یقتدی به و قال الفقیه ابو بکر محمد بن علی الشّاشی حضرت ابن خزیمة فقال له ابو بکر النقاش المقری بلغنی انه لما وقع بین المزنی و ابن عبد الحکم قیل للمزنی انه یرد علی الشافعیّ فقال لا یمکنه الا بمحمد بن اسحاق النیسابوریّ فقال ابو بکر کذا کان و عن أبی اسحاق ابراهیم بن محمد المضارب قال رایت ابن خزیمة فی النوم فقلت جزاک اللّه عن الاسلام خیرا فقال کذا قال لی جبرئیل فی السّماء قد استوعب الحاکم سیرة ابن خزیمة و احواله و ساق انه عمل دعوة عدیمة النظیر فی بستان خرج إلیه یمرّ فی اسواق نیسابور و یعزم علی الناس و یبادرون معه فرحین مسرورین حاملین ما امکنهم من الشواء و الحلوی و الطّیّبات حتی لم یترکوا فی المدینة شیئا من ذلک و اجتمع عالم لا یحصون و هذه دعوة لم یتهیّأ مثلها الا لسلطان و کان الامام ابو علی الثقفی مع علمه و کماله قد خالف امام الائمة ابن خزیمة فی مسائل منها مسئلة التوفیق و الخذلان و مسئلة الایمان و مسئلة اللفظ بالقرآن فقام علیه الجمهور و الزم بالبیت اعنی الثقفی الی ان مات و تمّت له محن و کان الثقفی کبیر الشأن و ما زال العلماء یختلفون فی المسائل الصغار و الکبار و المعصوم من عصمه اللّه بالالتجاء الی الکتاب و السّنّة و السکوت عن الخوض

ص:127

فی ما لا یعنیه وَ اَللّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وقع لی بالاجازة عدة اجزاء من عوالی ابن خزیمة و کانت وفاته فی ثانی ذی القعدة سنه 311 احدی عشرة و ثلث مائة و هو فی تسع و ثمانین سنة و نیز ذهبی در عبر فی خبر من غبر در وقائع سنه احدی عشرة و ثلث مائة گفته و محمد بن اسحاق بن خزیمة الامام الائمة ابو بکر السلمی النیسابوریّ الحافظ صاحب التصانیف روی عن علی بن حجر و طبقته و رحل الی الحجاز و الشام و العراق و مصر و تفقّه علی المزنی و غیره قال الحافظ ابو علی النیسابوریّ لم ار مثل محمد بن اسحاق و قال ابو زکریا العنبری سمعت ابن خزیمة یقول لیس مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قول إذا صح الخبر عنه و قال ابو علی الحافظ کان ابن خزیمة یحفظ الفقهیات من حدیثه کما یحفظ القاری السورة و قال ابن حبّان لم یر مثل ابن خزیمة فی حفظ الاسناد و المتن و قال الدار قطنی کان اماما معدوم النظیر هفتم آنکه دار قطنی نص کرده بر آنکه او صدوقست چنانچه ابن حجر عسقلانی به ترجمه او در تهذیب گفته قال الدار قطنی شیعیّ صدوق انتهی و فی نص الدار قطنی قاطن دار النقد و السّبر جائز انواع الشرف و الفخر علی کون ابن یعقوب صدوقا شفاء لمشتف و کفاء لمکتف ف جاءَ اَلْحَقُّ وَ زَهَقَ اَلْباطِلُ إِنَّ اَلْباطِلَ کانَ زَهُوقاً و اما نسبت دار قطنی او را به تشیع پس موجب قدح و جرح و اسقاط از اعتبار و سبب عدم قبول آثار و اخبار مرویه ابن یعقوب والا تبار نمی تواند شد کما ظهر سابقا فی حدیث الولایة من تصریحات الاساطین الکبار هشتم آنکه در تهذیب ابن حجر عسقلانی به ترجمۀ او مذکورست و قال ابن ابراهیم بن أبی بکر بن أبی شیبة لو لا رجلان من الشیعة ما صح لهم حدیث عباد بن یعقوب و ابراهیم بن محمد بن میمون ازین عبارت ظاهرست که اگر در شیعه عباد بن یعقوب و ابراهیم بن محمد بن میمون نمی بودند حدیثی برای ایشان صحیح نمی شد فثبت بهذا التصریح انّ حدیث ابن یعقوب صحیح فاذا کان حدیث ابن یعقوب مقبولا موثوقا به صحیحا کان ردّ روایته جرما قبیحا و اثما فضیحا و کان الاعتماد علیه و الاستناد إلیه مغنما لاهل الروایة ربیحا و المنکر و الجاحد لنقله غاشا لنفسه لا نصیحا نهم آنکه ابن حجر عسقلانی در تقریب التهذیب گفته عباد بن یعقوب الرواجنی بتخفیف الواو بالجیم المکسورة و النون الخفیفة ابو سعید الکوفی صدوق رافضی حدیثه فی البخاری مقرون بالغ ابن حبّان فقال یستحق الترک من العاشرة مات سنة خمسین ازین عبارت ظاهرست که عباد بن یعقوب بنصّ ابن حجر کاسر روس اهل مروق صدوقست پس هر گاه ابن یعقوب صدوق باشد وساوس اوهام معاندین خصام از هم پاشد و نیز از ان ظاهرست

ص:128

که قول ابن حبان باستحقاق ابن یعقوب والاشان ترک و هجران را محض مبالغه و عدوان و اغراق و طغیانست پس هر گاه ابن یعقوب غیر متروک و طریق قبول روایات او مسلوک باشد در قبول روایت حدیث طیر که ابن یعقوب روایت کرده کدام مقام استنکافست و استبعاد و اللّه ولی التوفیق و الارشاد وَ مَنْ یُضْلِلِ اَللّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ اما اینکه ابن یعقوب رافضی بوده فستسمع جوابه المصیب عن قریب دهم آنکه ابن حجر عسقلانی در مقدمه فتح الباری گفته عباد بن یعقوب الرواجنی رافضی مشهور الا انه کان صدوقا و ثقه ابو حاتم الخ ازین عبارت عسقلانی عمدة الأعیان هم صدوق بودن ابن یعقوب والاشان ظاهر و عیانست و فیه کفایة لاهل الرشاد و الایقان و هدایة لارباب السداد و العرفان و حصد لنواجم وساوس اهل الزیغ و الشّنئان و قمع لاساس هواجس اصحاب الریب و العدوان و اما رافضی بودن ابن یعقوب فتلک شکاة ظاهر عنک عارها بر ممارس این شان ظاهر و عیانست که ترک روایت احدی بسبب رفض و تشیّع عین تعمق و تهوک و تهور و تنطعست مگر نشنیدی که ابن قتیبه حاوی فضائل شرایف و محاسن لطائف در کتاب المعارف گفته اسماء الغالیة من الرافضة ابو الطفیل صاحب رایة المختار و کان آخر من رای رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم موتا و المختار و ابو عبد اللّه الجدلی و زرارة بن اعین و جابر الجعفی ازین عبارت سراسر بشارت واضح و آشکارست که ابو الطفیل صحابی که خاتم اصحاب بود از غلات روافض بوده پس اگر عباد بن یعقوب بمحض رفض بلا غلو متهم شد چرا مطعون و مذموم و مثلوب گردد ازینجا بر هر متیقّظ با خبر و متنبّه ذی بصر روشن گردید که رفض بلکه غلو فی الرفض را باعث طعن و جرح و ذم و قدح دانستن سیلاب فنا باساس دعوی عدالت جمیع صحابه که خلفا عن سلف حضرات سنیه باثبات آن می نازند دوانیدن و تمامی مناقب و مفاخر متکاثره و محامد و ماثر متوافره را که در تنزیل آن بر کل صحابه چها مساعی غیر مشکوره که نمی کنند بر باد دادنست اینجا اگر قادحین و جارحین عباد بن یعقوب فارغخطی صریح از دعوی عدالت جمیع صحابه عنایت فرمایند ما هم دست از توثیق عباد بر می داریم و او را بقادحین او می گذاریم و بفرح و سرور تمام تبعا للمخاطب القمقام شعر لطیف: شادم که از رقیبان دامن کشان گذشتی

گوشت خاک ما هم بر باد رفته باشد

بر زبان می آریم و گمان ندارم از بیدار مغزیهای این حضرات که مطلوب اهل حق را باسعاف و انجاح مقرون سازند همانا تسلیم وثوق عباد را سهل و اولی از امر دیگر که داهیه دهما و نائبه فقماست خواهند دانست و باظهار و اقرار آن دل خواهند داد لکن بهر صورت مقصود مرام اهل حق حاصل و فتح و ظفر بجانب ایشان راجع وائلست و بعد ملاحظه این عبارت سراسر متانت

ص:129

ابن قتیبه با جلالت جواب از جمیع وجوه طعن و قدح و ثلب و جرح ابن یعقوب که من غیر ذنب مقصوبست ظاهر شد زیرا که حاصل آن جمیع وجوه مرضوضه و علل مدحوضه و اسباب منقوضه و خدشات مرفوضه اثبات رفضست چنانچه ابن حجر عسقلانی در تهذیب گفته و قال ابن عدی سمعت عبد ان یذکر عن أبی بکر بن أبی شیبة او هنّاد السّری انهما او احدهما فسّقه و نسبه الی انه یشتم السّلف قال ابن عدی و عباد فیه غلوّ فی التشیع و روی احادیث انکرت علیه فی الفضائل و المثالب و قال صالح بن محمد کان یشتم عثمان قال و سمعته یقول اللّه اعدل من ان یدخل طلحة و الزبیر الجنة لانهما بایعا علیّا ثم قاتلاه و قال القاسم بن ذکریا المطرّز وردت الکوفة فکتبت من شیوخها کلهم الاّ عباد بن یعقوب فلمّا فرغت دخلت علیه و کان یمتحن من یسمع منه فقال لی من جعفر البحر فقلت اللّه خلق البحر قال هو کذلک و لکن من جعفره قلت یذکر الشیخ قال علی ثم قال من افراه قلت اللّه اجری الانهار و وسع العیون قال هو کذلک لکن من افراها و من اجراها قلت یذکر الشیخ قال اجراها الحسین قال و کان مکفوفا و رایت فی بیته سیفا معلقا فقلت لمن هذا قال اعددته لاقاتل به مع المهدیّ قال فلما فرغت من سماع ما اردت و عزمت علی السّفر دخلت علیه فسألنی فقال من جعفر البحر فقلت جعفره معاویة و اجراه عمرو بن العاص ثم و ثبت فجعل یصیح ادرکوا الفاسق عدو اللّه فاقتلوه قال البخاری مات فی شوال و قال محمد بن عبد اللّه الحضرمیّ فی ذی القعدة سنه 250 از ملاحظۀ این عبارت ظاهرست که حاصل این همه وجوه و علل صریحة الاختلال اثبات رفض ابن یعقوب باکمالست و آن ضرری بقبول روایت آن عمدة الخداق و تصدیق نقل آن زبدة السّبّاق نمی رساند و نفعی بحال منکرین و جاحدین عائد نمی گرداند اما آنچه عسقلانی به ترجمۀ ابن یعقوب گفته ذکر الخطیب انّ ابن خزیمة ترک الروایة عنه آخرا پس جوابش آنست که بر تقدیر تسلیم ترک ابن خزیمه روایت را از ابن یعقوب بعد تصریح او به اینکه ابن یعقوب در روایت ثقه است این ترک قابل ترک و هجران و لائق عدم التفات و اعتنای منقدین این شان ست زیرا که توثیق او مؤید و مسدد توثیق ابو حاتم والاشان و تصریح دیگر محققین رفیع المکان بصدوق بودن ابن یعقوب بالایقانست علاوه برین آنفا از افادۀ ابن حجر عسقلانی در تقریب دریافتی که عباد را مستحق ترک وانمودن از جملۀ مبالغات و اغراقات مهجوره است پس اگر از ابن خزیمه توثیق عباد به ثبوت نمی رسید و محض ترک روایت ازو راسا ثابت می شد باز هم این معنی حسب افادۀ علامه عسقلانی قابل توجه و التفات نمی شد اما آنچه ابن حجر عسقلانی به ترجمۀ ابن یعقوب گفته قال ابن حبان کان رافضیّا

ص:130

داعیة مع ذلک یروی المناکیر عن المشاهیر فاستحق الترک

روی عن شریک عن عاصم عن زرّ عن عبد اللّه بن عوف إذا رأیتم معاویة علی منبری فاقتلوه پس جواب از طعن مرفوض برفض آنفا گوش گذار اهل رشاد و استبصار کرده شد امّا اینکه او داعیه بوده پس جوابش آنست که سمعانی فطین نفی داعیه بودن ابن یعقوب عمدة المحدثین بالحتم و الیقین نموده چنانچه سمعانی در انساب بعد نقل مقولۀ ابن حبان گفته قلت روی عنه جماعة من مشاهیر الائمة مثل أبی عبد اللّه محمد بن اسماعیل النجاری لأنّه لم یکن داعیة الی هواه با آنکه سابقا در حدیث ولایت شنیدی که داعیه بودن راوی حسب تصریحات محققین با انصاف سبب عدم قبول روایت و باعث ابا و استنکاف نمی تواند شد امّا نسبت روایت مناکیر از اقوام مشاهیر پس مجرد دعوی مستحق تندید و تعییر و مستوجب عیب و نکیرست اما زعم این حبان که ابن یعقوب مستحق ترکست پس بطلان این استحقاق از افادۀ خود عسقلانی عمدة الخداق در تقریب شائع فی الآفاق ظاهر و باهرست که آن را عین مبالغه و اغراق وانموده اهل حق را رهین منت و احسان عظیم الشأن فرموده اما اینکه ابن یعقوب روایت حکم قتل معاویه در صورت رؤیت او بر منبر خیر البشر علیه و آله السلام ما اضاء القمر نموده پس ظاهر و واضح و ساطع و لامعست که این سبب قدح قادحین و جرح جارحین و ثلب ثالبین و عیب عائبین نمی تواند شد زیرا که مطاعن و مثالب و فضائح و معایب معاویۀ عاویه افزون تر از آنست که منصفی را بعد ملاحظۀ آن استبعاد در صدق این روایت و راستی این حکایت دامنگیر شود اما آنچه سمعانی در انساب بعد عبارت سابقه گفته قال ابو حاتم بن حبان عباد بن یعقوب الرواجنی من اهل الکوفة یروی عن شریک حدثنا عنه شیوخنا مات سنة خمسین و مائتین فی شوال و کان رافضیا داعیة الی الرفض و مع ذلک یروی المناکیر عن اقوام مشاهیره فاستحق الترک

روی عن عاصم عن زرّ عن عبد اللّه بن عوف قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم إذا رأیتم معاویة علی منبری فاقتلوه پس جواب ازین عبارت سراسر بطلان ابن حبان آنفا بعون اللّه المنان بمعرض بیان آورده شد فلا حاجة الی الاعادة و التکرار و اللّه الموفق للاسترشاد و الاستبصار و خود سمعانی والاشان بعد ذکر این عبارت ابن حبّان کما سمعت انفا گفته قلت روی عنه جماعة من مشاهیر الائمة مثل أبی عبد اللّه محمد بن اسماعیل النجاری لانه لم یکن داعیة الی هواه پس این عبارت سراسر متانت در حقیقت رد و ابطال مجازفت و عدوان ابن حبانست که سمعانی والاشان روایت کردن جماعتی از مشاهیر ائمه اعیان مثل محمد بن اسماعیل النجاری حامل رایت این صناعت و جهبذ و ناقد این شان ثابت

ص:131

کرده نهایت عظمت و جلالت و رفعت و بنالت ابن یعقوب با کرامت ظاهر فرموده و آن را مبرهن و و معلل و مبین و مسجّل باین معنی نموده که ابن یعقوب داعیه نه بوده و ناهیک به مدمّر الهذر ابن حبان السّلیط اللّسان و از لطائف مقام اینست که علامۀ لا ثانی حاوی کمالات انسانی اعنی حضرت سمعانی بعد عبارت سابقه حدیث مثبت امر ابو الفصیل نبیل راشد خالد حائد معاند حاسد حاقد را بقتل ابو الائمة الاماجد علیه و آله آلاف سلام الملک الواحد الواجد ما أمّ الصلاح و الفلاح و الخیر و النجاح کلّ قاصد و صامد مع تفسیر مبین مراد ارشاد خالفه باسداد از شریف عمر بن ابراهیم الحسینی عمدة الامجاد نقل کرده و سکوت و صموت ان نموده و بر متتبع افادات این حضرات ظاهرست که سکوت بعد نقل روایتی یا کلامی دلیل تسلیم آنست که شاه صاحب در باب چهارم همین کتاب سکوت صاحب مجالس المؤمنین را بر عبارت میزان ذهبی دلیل تسلیم دانسته بمزید حسن فهم بان احتجاج و استدلال بر سوء حال زرارة بن اعین نموده و فاضل رشید نیز در جواب رساله نفاق الشیخین سکوت را بعد نقل دلیل تسلیم می داند و گمان می برد که داب تمام عقلا آنست که نقلی که غیر مرضی می باشد بعد نقل بردّ و انکارش می پردازند پس ظاهر و آشکار گردید که نزد سمعانی نخبة اهل العقول این روایت سراسر بشارت مسلّم و مقبول بوده است حالا عبارت سمعانی باید شنید و وضوح و ظهور و سطوع و سفور امر حق بچشم حقیقت بین باید دید قال السمعانی بعد العبارة السالفة و روی عنه حدیث أبی بکر رضی اللّه عنه انّه قال لا تفعل یا خالد ما أمرتک به سألت الشریف عمر بن ابراهیم الحسینی بالکوفة عن معنی هذا الاثر فقال کان امر خالد بن الولید ان یقتل علیّا ثم ندم بعد ذلک و فنهی عن ذلک

ما حبسک یا علی قال هذه آخر ثلث کرّات یردّنی انس یزعم انک علی حاجة قال ما حملک علی ما صنعت یا انس قال سمعت دعاءک فاحببت ان یکون فی رجل من قومی فقال النبی صلی اللّه علیه و سلم ان الرجل قد یحبّ قومه انتهی فهذا الامام ابو حاتم الذی اصبح لنقد الاثار و الاخبار کالخاتم المعروف بمعرفة الحدیث بین الجهابذة الافاخم، المشهور بتمییز الصحیح و السّقیم بین الجلّة الاعاظم، قد روی هذا الحدیث الشریف الراغم لانف کل متهالک علی الباطل متقاحم فایدی عجرفة المنکر المکابر العارم و اظهر مخرقة الجاحد المعاند الجارم، فلا یرتاب فی الحدیث بعد ذلک حازم، و لا یعرض عنه الا معاند لعلائق الایمان جازم، و اللّه المعین العاصم، الموفق لتبکیت کل مجادل مخاصم، و هر چند بودن علامه ابو حاتم رازی از اماثل جامعین محاسن و مکارم و افاضل حائزین مرابح و مغانم و اکابر مطوفین فی البلاد و اجلۀ بار عین در متن و اسناد و نحاریر مسلّمین در تجریح و تعدیل و مشاهیر عارفین مدارج تصحیح و تعلیل و دیگر جلائل محاسن این مقتدای نبیه در مجلد حدیث تشبیه انشاء اللّه الجلیل بتبیین و تفصیل خواهی دریافت لکن در این جا نیز بعض آن بالاختصار رفعا لمرارة الانتظار مذکور می شود عبد الکریم سمعانی در انساب گفته الجزی بفتح الجیم و کسر الزاء المشددة هذه النسبة الی جز قریة من قری اصبهان منها ابو حاتم محمد بن ادریس بن المنذر الحنظلی الرازی و کان یقول نحن من اهل اصبهان من قریة جزّ قال و کان اهلها یقدمون علینا حیاة أبی ثم انقطعوا عنّا و ابو حاتم کان اماما حافظا فهما من مشاهیر العلماء له رحلة الی الشام و مصر و العراق روی عنه ابو عمرو بن حکیم و عالم لا یحصون کثرة توفی سنة سبع و سبعین و مائتین و ابو الحسن علی بن محمد المعروف بابن الاثیر الجزری در تاریخ کامل در سنه سبع و سبعین و مائتین گفته و فیها توفی ابو حاتم الرازی و اسمه محمد بن ادریس بن المندر و هو من اقران البخاری و مسلم و نیز ذهبی در عبر فی خبر من غبر در سنه سبع و سبعین و مائتین گفته فیها توفی حافظ المشرق ابو حاتم محمد بن ادریس الحنظلی الرازی فی شعبان و هو فی عشر التسعین و کان بارع الحفظ واسع الرحلة من اوعیة العلم سمع محمد بن عبد اللّه الانصاری و ابا مسهر و خلقا لا یحصون و کان جاریا فی مضمار البخاری و أبی زرعة الرازی و نیز ذهبی در دول الاسلام گفته و فی سنة سبع أی سبع و سبعین و مائتین مات حافظ زمانه ابو حاتم محمد بن ادریس الحنظلی الرازی فی شعبان و هو فی عشر التسعین و کان جاریا فی مضمار أبی زرعة و البخاری و نیز ذهبی در کاشف گفته محمد بن ادریس بن المنذر أبی حاتم الرازی الحافظ عن عبد اللّه بن موسی الانصاری و خلائق و عشرش

ص:133

و ولده و المحاملی و خلق قال موسی بن اسحاق الانصاری ما رأیت احفظ منه و قال احمد بن سلمة ما رأیت بعد ابن راهویه و الذهلی احفظ للحدیث و لا اعلم بمعانیه من أبی حاتم مات فی شعبان سنه 277 و ابو محمد عبد اللّه بن اسعد یمنی یافعی در مرآة الجنان گفته سنة سبع و سبعین و مائتین فیها توفی حافظ المشرق ابو حاتم محمد بن ادریس الحنظلی الرازی فی شعبان و کان بارع الحفظ واسع الرحلة من اوعیة العلم جاریا فی مضمار البخاری و أبی زرعة الرازی و ابن حجر عسقلانی در تقریب التهذیب گفته محمد بن ادریس بن المنذر الحنظلی ابو حاتم الرازی احد الحفاظ من الحادیة عشر مات سنة سبع و سبعین

عن السّدیّ عن انس بن مالک قال کان عند النبی صلی اللّه علیه و سلم طیر فقال اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطائر فجاء علیّ فاکل معه قال الترمذی السّدیّ اسمه اسماعیل بن عبد الرحمن سمع من انس بن مالک و رای الحسین بن علی و وثقه سفیان الثوری و شعبة و یحیی بن سعید القطان و غیرهم قلت انما ذکر الترمذی هذا فی تعدیل السّدّی لأنّ جماعة تعصبوا علیه لیبطلوا هذا الحدیث فعدّله الترمذی و هر چند افادۀ ترمذی در توثیق و تعدیل سدی نبیل کافی و وافی و تشکیکات اهل مرا و لجاج و تعلّلات اصحاب عناد و اعوجاج را راسا مستاصل و نافیست لکن برای مزید تشیید و ابرام بعض وجوه متینة النّظام مؤید این مطلوب و مرام مذکور می دارم اول آنکه امام احمد بن محمد بن حنبل شیبانی توثیق او فرموده چنانچه ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب به ترجمه اش گفته قال ابو طالب عن احمد ثقة و توثیق امام احمد مثبت کمال اعتبار و اعتماد سدیست زیرا که هر گاه محض روایت احمد از کسی دلالت بر وثوق و اعتماد او داشته باشد تصریح به توثیق آن کس بالاولی باعث حصول جزم و حتم بوثاقت او خواهد شد دوم آنکه احمد بن عبد اللّه العجلی که محاسن باهره و معالی زاهره او در مجلد حدیث ولایت از کتاب الانساب سمعانی و کتاب سیر اعلام النبلاء و تذکرة الحفاظ و عبر ذهبی دریافتی توثیق سدی نموده چنانچه ابن حجر در تهذیب به ترجمه اش می فرماید قال العجلی ثقة عالم بالتفسیر روایة له انتهی و فی توثیق العجلی العمید للسدی السدید الرشید، و التصریح بکونه عالما بتفسیر کلام الرّب المجید، کمال التایید و نهایة التشیید، للمقصود المحمود و المطلوب الحمید، کما لا یغرب عمن القی السمع و هو شهید، سوم آنکه احمد بن شعیب النّسائی در حق سدی گفته صالح و نیز در حق او گفته لیس به باس چنانچه ابن حجر در تهذیب به ترجمه او گفته قال النّسائی فی الکنی صالح و قال فی موضع آخر لیس به باس ظاهرست که این دو افاده نسائی حق شناس برای قلع و قمع اساس ارتیاب مرتابین با وسواس در جلالت شان سدی عمدة الاکیاس کافی و وافیست زیرا که حسب افادات ارباب النقد و الدرایه کما سمعت فی مجلد حدیث الولایة شرط نسائی در رجال اشدّ از شرط شیخین با اجلالست پس هر گاه ناقدی که احتیاط او در باب رجال باین حد کمال رسیده باشد تصریح او بصالح بودن کسی و نفی باس از و لابد موجب نهایت رکون و استناد و باعث غایت ثقت و اعتماد خواهد بود خصوصا وقتی که اعتماد خود او برین کس و اخراج حدیث او در صحیح خویش ثابت باشد و ستعرف انشاء اللّه تعالی انّ السّدیّ من رواة صحیح النّسائی چهارم آنکه عبد اللّه بن محمد المعروف بابن عدی که در نقد رجال و فحص احوال ملجا و ملاذ و موئل و معاذ اهل سنتست و محامد عظیمه و مدائح فخیمه او از کتاب الکامل ابن الاثیر

ص:135

و تذکرة الحفاظ و کتاب العبر ذهبی و مرآة الجنان یافعی و طبقات الحفاظ سیوطی و فیض القدیر مناوی پیدا و آشکارست افاده کرده که سدی نزد او مستقیم الحدیث و صدوقست و نیز در حق او لا باس به گفته چنانچه ابن حجر در تهذیب به ترجمه سدی می گوید قال ابن عدی له احادیث یرویها عن عدة شیوخ و هو عندی مستقیم الحدیث صدوق لا باس به پس بعد این تصریح ابن عدی کار هیچ عاقلی نیست که اعراض از حدیث سدی کند و سدّ انصاف بمعادل جور و جفا و ظلم و اعتدا بر کند پنجم آنکه ابو حاتم محمد بن حبان بستی که فضائل جلیلة الشأن و مناقب رفیعة البنیان او در مجلد حدیث ولایت از کتاب الاکمال أبی نصر بن ماکولا و کتاب الانساب عبد الکریم سمعانی و منهاج ابن تیمیّه حرانی و عبر ذهبی و مرآة الجنان یافعی و طبقات شافعیه سبکی و طبقات شافعیه اسنوی و مقدمۀ شرح مشکاة عبد الحق و بستان المحدثین خود مخاطب و اتحاف النبلاء مولوی صدیق حسن خان معاصر شنیدی سدّی را در کتاب الثقات وارد فرموده چنانچه گفته اسماعیل بن عبد الرحمن بن أبی ذویب السدی الاعور مولی زینب بنت قیس بن محزمة؟ ؟ ؟ من بنی عبد مناف یروی عن انس بن مالک و قد رأی ابن عمر روی عنه الثوری و شعبة و زائدة مات سنة سبع و عشرین و مائة فی امارة ابن هبیرة و پر روشنست که ابن حبان در کتاب الثقات جز از ثقات ذکر نکرده و هر کسی که درین کتاب مذکورست بلا شبهه ثقه می باشد و هر چند این معنی از ملاحظۀ صدرش در کمال ظهورست لکن برای تنبیه ذاهلین بعض کلمات مصرحه این مطلب از ان منقول می شود پس مخفی نماند که ابن حبان در صدر کتاب الثقات گفته و لا اذکر فی هذا الکتاب الاول الا الشتات الّذین یجوز الاحتجاج یخبرهم و نیز در ان گفته فکلّ من اذکره فی هذا الکتاب الاول فهو صدوق یجوز الاحتجاج بخبره إذ قعدی خبره عن خصال خمس و بعد ذکر خصال خمس گفته و انما اذکر فی هذا الکتاب الشیخ بعد الشیخ و قد ضعّفه بعض المشایخ و وثقه بعضهم فمن صحّ عندی منهم انه ثقة بالدلائل النیّرة التی بینتها فی کتاب الفصل بین النقلة ادخلته فی هذا الکتاب لانه یجوز الاحتجاج بخبره و من صح عندی منهم انّه ضعیف بالبراهین الواضحة التی ذکرتها فی کتاب الفصل بین النقلة لم اذکره فی هذا الکتاب لکنّی ادخلته فی کتاب الضعفاء بالعدل لانه لا یجوز الاحتجاج بخبره فکلّ من ذکرته فی کتابی هذا إذا تعدی خبره عن الخصال الخمس التی ذکرتها فهو عدل یجوز الاحتجاج بخبره ششم آنکه عبد الکریم بن محمد السمعانی بتصریح صریح توثیق سدّی نموده بذکر بعض فضائل باهرۀ او تزیین کتاب خود فرموده چنانچه در کتاب الانساب در نسبت سدی گفته و المشهور بهذه النسبة اسماعیل بن عبد الرحمن بن أبی ذویب و قیل ابن أبی کریمة السدّی الاعور

ص:136

مولی زینب بنت قیس بن محزمة؟ ؟ ؟ من بنی عبد مناف حجازی الاصل سکن الکوفة یروی عن انس بن مالک و عبد خیر و أبی صالح و قد رای ابن عمرو هو السّدّی الکبیر ثقة مامون روی عنه الثوری و شعبة و زائدة و سماک بن حرب و اسماعیل بن أبی خالد و سلیمان التّیمی و مات سنة سبع و عشرین و مائة فی امارة ابن هبیرة و کان اسماعیل بن أبی خالد یقول السّدّی اعلم بالقرآن من الشعبی قال ابو بکر احمد بن موسی بن مردویه الحافظ اسماعیل بن عبد الرحمن السّدّی یعنی ابا محمد صاحب التفسیر انما سمی السّدّی لأنّه نزل بالسّدّة و کان ابوه من کبار اهل اصبهان توفی سنة سبع و عشرین و مائة فی ولایة بنی مروان روی عن انس بن مالک و ادرک جماعة من اصحاب النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم منهم سعد بن أبی وقاص و ابو سعید الخدری و ابن عمرو ابو هریرة و ابن عباس حدث عنه الثوری و شعبة و ابو عوانة و الحسن بن صالح قال ابن أبی حاتم اسماعیل بن عبد الرحمن السّدی الاعور مولی زینب بنت قیس بن محزمة؟ ؟ ؟ اصله حجازی یعد فی الکوفیّین و کان شریک یقول ما ندمت علی رجل لقیته ان لا اکون کتبت کل شیء لفظ به الا السّدّی قال یحیی بن سعید ما سمعت احدا یذکر السّدیّ الا بخیر و ما ترکه احد هفتم آنکه مسلم بن حجاج قشیری صاحب صحیح از سدی روایت فرموده چنانچه محمد بن طاهر مقدسی در کتاب اسماء الرجال صحیحین در افراد مسلم ممن اسمه اسماعیل گفته اسماعیل بن عبد الرحمن بن أبی کریمة الهاشمی المعروف بالسّدّی الاعور الکوفی اصله حجازی مولی زینب بنت قیس بن محزمة من بنی عبد المطلب یکنّی ابو محمد سمع انس بن مالک و لقی عبد اللّه و سعد بن عبادة و یحیی بن عباد روی عنه ابو عوانة و الثوری و الحسن بن صالح و زائدة و اسرائیل مات سنة سبع و عشرین و مائة و ظاهرست و لا کظهور النار علی العلم که تخریج مسلم از سدی از ادلّ دلائل وثاقت اوست زیرا که محمد بن طاهر مقدسی در صدر همین کتاب اسماء الرجال صحیحین افاده فرموده که حفاظ حدیث مثل ابن عدی و دار قطنی و ابن منده و حاکم و سابقین و لاحقین ایشان که بعد شیخین تا وقت محمد بن طاهر بودند نزد ایشان صحیح و ثابت شده که هر کسی که شیخین اخراج حدیث او در صحیحین کرده اند حدیث او حجتست بسبب روایت شیخین ازو در صحیح زیرا که شیخین اخراج نکرده اند مگر از ثقه عدل حافظ که احتمال کند سن او و مولد او سماع را از کسی که مقدم بر اوست پس بنا بر این یقینا و قطعا ظاهر می شود که حدیث سدّی نزد ائمه سنیه که بعد شیخین تا زمان محمد بن طاهر بودند خصوصا ابن عدی و دار قطنی و ابن منده و حاکم حجتست و خود او ثقه و عدل و حافظست و اصل عبارت مقدسی متضمن این مطلب انشاء اللّه تعالی در مجلد حدیث تشبیه در مقام توثیق عبد الرزاق خواهی شنید و علامۀ ابن حجر عسقلانی در مقدمۀ فتح الباری گفته ینبغی لکل منصف ان یعلم انّ تخریج صاحب الصحیح لایّ راو کان

ص:137

مقتض لعدالته عنده و صحة ضبطه و عدم غفلته و لا سیما ما انضاف الی ذلک من اطباق جمهور الائمة علی تسمیة الکتابین بالصحیحین و هذا معنی لم یحصل لغیر من خرج عنه فی الصحیح فهو بمثابة اطباق الجمهور علی تعدیل من ذکر فیهما ازین عبارت ظاهرست که تخریج صاحب صحیح هر راوی را که باشد مقتضی عدالت آن راوی نزد صاحب صحیح و صحت ضبط او و عدم غفلت اوست لا سیما اطباق جمهور ائمه بر تسمیه هر دو کتاب یعنی صحیح بخاری و صحیح مسلم بصحیحین معنای هست که برای غیر روات این دو کتاب حاصل نشده و این معنی بمثابۀ اطباق جمهورست بر تعدیل کسی که در ان ذکر شده پس بحمد اللّه تعالی واضح گردید که سدّی عدل صحیح الضبطست که غفلت نمی نماید و از یک جهت اطباق جمهور بر تعدیل او واقع ست و ملا علی قاری در مرقاة شرح مشکاة گفته و قد کان ابو الحسن المقدسی یقول فیمن خرّج احدهما فی الصحیح هذا جاز القنطرة یعنی لا یلتفت الی ما قیل فیه لانهما مقدمان علی ائمة عصرهما و من بعدهما فی معرفة الصحیح و العلل و نیز قاری در مرقاة گفته و لا یقدح فیهما أی فی الصحیحین اخراجهما لمن طعن فیه لان تخریج صاحب الصحیح لایّ راو کان مقتض لعدالته و صحة ضبطه و عدم غفلته ان خرج له فی الاصول فان خرج له فی المتابعات و الشواهد و التعالیق کانت درجاته متقاربة فی الضبط و غیره مع حصول وصف الصدق له فالطعن فیمن خرج له احدهما مقابل لتعدیله فلا یقبل الجرح الا مفسرا بما یقدح فی عدالته او ضبطه مطلقا او فی ضبطه الخبر بعینه لتفاوت الاسباب الحاملة للائمة علی الجرح إذ منها ما لا یقدح و منها ما یقدح ازین دو عبارت واضح و ظاهرست که ابو الحسن مقدسی در باب کسی که یکی از بخاری و مسلم ازو در صحیح اخراج نموده باشند افاده می فرمود که هذا جاز القنطرة یعنی آنچه در باب او گفته شده است قابل التفات نیست زیرا که بخاری و مسلم در معرفت صحیح و علل بر ائمه عصر خود و کسی که بعدشان باشد مقدم و فائق هستند و تخریج یکی ازیشان برای هر راویی که باشد نزد او مقتضی عدالت و صحت ضبط و عدم غفلت آن راویست فثبت ان السدّی قد عبر القنطرة و جاز و شرف روایة صاحب الصحیح احرز و حاز فهو عدل صحیح الضبط غیر مطعون بالغفلة و الخبط هشتم آنکه سدی از روات صحیح أبی داود و صحیح ترمذی و صحیح نسائی و صحیح ابن ماجه است چنانچه از رمز 4 که بر نامش در تهذیب التهذیب و تقریب و غیر آن مرقومست ظاهر و آشکارست و سابقا در مجلد حدیث ولایت حسب افاده حامی؟ ؟ ؟ مخاطب لا ثانی اعنی سیف اللّه بن اسد اللّه ملتانی دریافتی که روات صحاح اهل سنت همه معدّل و مزکی و اهل دیانت و تقوی بوده اند و روایات اهل سنت در هر عصر و هر طبقه مشهور و معروف و در محافل و مجالس و بر سر منابر مذکور و مدروس پس سدی که بودن او از روات مسلم و بخاری و ابو داود و نسائی و ترمذی و ابن ماجه مسلمست نیز معدّل و مزکّی و از جمله اهل دیانت و تقوی بوده باشد و روایات او در هر عصر و هر طبقه مشهور و معروف و در محافل و مجالس و بر سر منابر مذکور و مدروس نهم آنکه

ص:138

علی سبیل الفرض اگر تصریح شعبه بوثاقت سدی که از کلام ترمذی علی ما نقله سبط ابن الجوزی ظاهر شد ثابت ندانیم باز هم چون شعبه از سدی روایت دارد ثابت خواهد شد که او نزد شعبه ثقه می باشد زیرا که سابقا از عبارت شفاء الاسقام سبکی دریافتی که حسب افاده ابن تیمیه شعبه از جمله کسانی هست که روایت نمی کنند مگر از ثقه و از افاده ابن حجر عسقلانی در صدر لسان المیزان نیز این معنی ظاهرست کما لا یخفی علی من طالعه پس بحمد اللّه تعالی بکمال وضوح ثابت گردید که محض روایت شعبه از سدّی برای اثبات مطلوب کافی و بسندست دهم آنکه بسیاری از اعاظم علما و افاخم نبها مثل ابو عوانه و سفیان ثوری و حسن بن صالح و زائده و اسرائیل و شعبه و سماک بن حرب و اسماعیل بن أبی خالد و سلیمان تیمی و ابو بکر بن عیاش از سدی روایت کرده اند و انفا در وجه عباد بن یعقوب دانستی که روایت اکابر والا مرتبت و تحدیث اجله عالی منزلت از کسی بچه حد باعث ثبوت جلالت و عظمت آن کس هست تا آنکه به توثیق معبر می شود بلکه بنا بر افاده بعض اعلام عین تعدیلست پس بعد درک این معنی اصلا ریبی در نهایت جلالت شان سدّی و وثوق و عدالت او باقی نمی ماند یازدهم آنکه نصر اللّه کابلی با آن همه تعصب بی پایان و تعمق و تنطع صریح العوار و الشنئان که زبان را بقدح و جرح جمعی از اعیان سنّیه گشاده اعتراف صریح به ثقه بودن سدی والاشان نموده چنانچه در صواقع در مطلب سادس در بیان مکاید از مقصد اول کتاب گفته السادسة و العشرون نقل اخبار عن بعض کتب اهل السنّة مما رواه بعض محدّثیهم عن رجل یشارکه غیره فی اسمه او لقبه او کلیهما احدهما صدوق و الآخر کذوب و ترک ما یمیز به احدهما عن الآخر لیعلم انه صحیح کالسدی فانه مشترک بین رجلین احدهما الکبیر و الآخر الصغیر و الاوّل منهما ثقة و الآخر کذاب وضّاع رافضی فینخدع من لا یعرف حقیقة الامر و لیس له دربة دوازدهم آنکه خود شاه صاحب هم سدّی را از معتبرین و ثقات اهل سنت می دانند چنانچه در باب دوم این کتاب تحفه می فرمایند کید نوزدهم آنکه در اسماء و القاب رجال معتبرین اهل سنت نظر کنند و هر کرا از رجال خود شریک نام و لقب او یابند حدیث او را و روایت او را بان سنی نسبت دهند بجهت اتحاد نام و لقب امتیاز در میان هر دو حاصل نشود پس سنیان نا واقف او را امامی از ائمه خود اعتقاد کنند و روایت او را در محل اعتبار شمارند مثل سدی که دو کس اند سدّی کبیر و سدّی صغیر کبیر از معتبرین و ثقات اهل سنتست و صغیر از وضاعین و کذابینست و رافضی غالیست انتهی اما وصف حدیث طیر بغرابت که در نسخۀ حاضرۀ ترمذی مذکورست پس اولا سبط ابن الجوزی آن را نقل نکرده و ثانیا غرابت حدیث دلالت بر عدم صحت آن ندارد زیرا که حدیث غریب صحیح هم می باشد پس غریب عامست از صحیح و غیر صحیح و لا دلالة للعامّ علی الخاصّ بلکه چون ترمذی این حدیث را در صحیح خود وارد فرموده و توثیق سدی راوی آن هم بغرض ردّ تعصب مبطلین حدیث شریف نموده این معنی دلالت صریحه دارد بر آنکه این حدیث

ص:139

صحیحست گو غریب باشد و صدق یمن؟ ؟ ؟ در وی که غریب صحیح هم می باشد و محض اتصاف بغرابت دلالت بر عدم صحت ندارد پس بر متتبّع کتب درایت مخفی نیست برای دفع توهم قاصرین بعض شواهد مذکور می شود حافظ تقی الدین ابو عمرو عثمان بن عبد الرحمن الشافعی المعروف بابن الصلاح در کتاب علوم حدیث گفته النوع الحادی و الثلاثون معرفة الغریب و العزیز من الحدیث رویت عن أبی عبد اللّه بن مندة الحافظ الاصبهانی انه قال العریب من الحدیث کحدیث الزهری و قتادة و اشباههما ممن یجمع حدیثهم فاذا انفرد الرجل منهم بالحدیث یسمّی غریبا و إذا روی عنهم رجلان او ثلثة و اشترکوا فی حدیث یسمّی عزیزا فاذا روی الجماعة عنهم حدیثا یسمّی مشهورا قال یعنی ابن الصلاح الحدیث الذی یتفرد به بعضهم یوصف بالغریب و کذلک الحدیث الذی یتفرد فیه بعضهم لامر لا یذکره فیه غیره اما فی متنه او فی اسناده و لیس کل ما یعد من انواع الافراد معدود من انواع الغریب کما فی الافراد المضافة الی البلاد علی ما سبق شرحه ثم ان الغریب ینقسم الی صحیح کالافراد المخرجة فی الصحیح و الی غیر صحیح و ذلک هو الغالب علی الغرائب روینا عن احمد بن حنبل رضی اللّه عنه انه قال غیر مرة لا تکتبوا هذه الاحادیث الغرائب فانها مناکیر و عامتها من الضعفاء ازین عبارت بدو وجه ثابت می شود که وصف حدیث طیر بغرابت در عبارت ترمذی علی تقدیر التسلیم منافات با صحت آن ندارد اول آنکه در ان مذکورست که غریب صحیح مثل افراد مخرجه در صحیحست و چون ترمذی حدیث طیر را در صحیح خود وارد فرموده پس آن صحیح باشد گو غریب هم باشد دیگر آنکه از آن ظاهرست که امام احمد بن حنبل از کتابت احادیث غرائب که غیر صحیحست مکرر اتباع و اشیاع خود را منع فرموده پس اگر حدیث طیر غیر صحیح می بود چگونه امام احمد بن حنبل آن را روایت می کرد و خود را مستحق توبیخ و تعییر ایزد خبیر که ارشاد فرموده یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اَللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ و أَ تَأْمُرُونَ اَلنّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ می ساخت و خود را در کشمکش مؤاخذۀ دار و گیر و اتباع نحاریر که ایشان را از کتابت احادیث غرائب غیر صحیحه و مناکیر مرویه از ضعفا بتکرار منع و تحذیر فرموده است می انداخت و چون احمد بن حنبل حدیث طیر را روایت کرده کما علمت فی الوجه التانی پس یقینا معلوم شد که این حدیث شریف از جمله غرائب غیر صحیحه و مناکیر مرویه از ضعفا نیست بلکه حدیث صحیحست و مروی از ثقات و قدح و جرح آن غیر قابل اصغا و التفات و علاوه برین همه از تتبع افادات ائمه عالی درجات واضح و لائح می شود محض که روایت ترمذی حدیث را در صحیح خود دلالت بر مزید اعتماد و اعتبار حدیث طیر و نهایت شناعت و فظاعت تکذیب و ابطال

ص:140

ان دارد بوجوه عدیده اول آنکه جلال الدین سیوطی در طبقات الحفاء بترجمه ترمذی گفته قال ابو سعید الادریسی کان احد الائمة الذین یقتدی بهم فی علم الحدیث صنف کتاب الجامع و العلل و التاریخ تصنیف رجل عالم متقن کان یضرب به المثل فی الحفظ انتهی فهذا ابو سعید الادریسی عالمهم السعید و حاذقهم الحمید و جهبذهم المفید و تحریرهم المجید و کاملهم الرئیس قدوة اهل الافادة و التدریس یفید نهایة جلالة الشأن للصحیح الترمذی المقبول عنه الأعیان و یظهر کونه موصوفا بالاحکام و الاتقان حریا بالاعتماد و الاذعان مصونا عن مثالب اهل العد و ان محفوظا من مطاعن اهل الطغیان دوم آنکه عبد الکریم بن محمد سمعانی در انساب بنسبت ترمذی گفته ابو عیسی محمد بن عیسی بن سورة بن شداد الترمذی الضریر احد الائمة الذین یقتدی بهم فی علم الحدیث صنف کتاب الجامع و التاریخ و العلل تصنیف رجل عالم متقن و کان یضرب به المثل فی الحفظ و الضبط الخ ازین عبارت واضحست که ترمذی کتاب جامع خود که مراد از ان صحیح اوست تصنیف کرده تصنیف مرد عالم متقن فثبت ان صحیحه موصوف بالإتقان و علو الشأن فلا یقدم علی تکذیب حدیثه الا المبتلی بالخزی و الخسران و اضنو بالعمه و الحرمان سوم آنکه احمد بن محمد المعروف بابن خلکان در وفیات الأعیان گفته ابو عیسی محمد بن عیسی بن سورة بن موسی بن الضحاک السلمی الضریر البوغی الترمذی الحافظ احد الائمة الذین یقتدی بهم فی علم الحدیث صنف کتاب الجامع و العلل تصنیف رجل متقن و به یضرب المثل الخ و هذه عبارة ابن خلکان مثل عبارة محقق سمعان دلیل واضح و برهان أی برهان علی اتصاف جامع الترمذی بالاتقان و ظهور فظاعة زعم اهل الحقد و الشنئان و کون زعمهم متزعزع الارکان واهی البنیان منخرم الفروع و الاغصان منهاد الجدران چهارم آنکه این اثیر در جامع الاصول تصریح کرده که کتاب ترمذی صحیحست و فی هذا کفایة لاثبات صحة اخباره و حجّیة آثاره و دلیل واضح علی ایناع اثماره و بزوغ انواره و برهان لائح علی غایة سماجة تکذیب المخاطب و نهایة شناعة انکاره پنجم آنکه بن اثیر صحیح ترمذی را احسن کتب گفته فاذا کان صحیح الترمذی احسن الکتب و افضل الاسفار کیف یجتری احد من اولی الالباب و الابصار علی مقابلة حدیثه بالردّ و الانکار و اللّه ولی التوفیق و الاستبصار و الحافظ الصائن من الاستباک فی اشراک الخسار و البوار ششم آنکه ابن اثیر افاده نموده کم

ص:141

صحیح ترمذی اکثر کتبست از روی فائده و احسن انست از روی ترتیب و اقل انست از روی تکرار و هذا ایضا یدلک علی نهایة المدح و غایة الثناء المزری علی الازهار و یرشدک الی اقصی الاعتماد و الاعتبار و یلحق بمکذّب حدیثه کمال الصغار و الاحتقار هفتم آنکه نیز ابن اثیر در حق صحیح ترمذی گفته و فیه ما لیس فی غیره من ذکر المذاهب و وجوه الاستدلال و تبیین انواع الحدیث من الصحیح و الحسن و الغریب و فیه جرح و تعدیل انتهی فهذا صریح فی الترجیح و التفضیل و ان فیه ما لیس فی غیره من کتب ائمة هذا الشأن الجلیل و ان فیه تبیین انواع الحدیث الجمیل و اثبات الجرح و التعدیل فکیف یروج بعد ذلک وسواس طاعن یروم تکذیب حدیثه الشریف بالتخدیع و التسویل هشتم آنکه ابن اثیر در حق صحیح ترمذی گفته و فی آخره کتاب العلل قد جمع فیه فوائد حسنة لا یخفی قدرها علی من وقف علیه انتهی من الواضح البین انّ کتابا یکون مشتملا علی تعیین الاسقام و العلل جلیل المرتبة فخیم المحل و شانه عظیم و خطبه جلل و لا ینفق فی حقه تقول کل معاند محک و محل نهم آنکه قول ابن اثیر و قد جمع فیه فوائد حسنة لا یخفی قدرها علی من وقف علیه دلالت صریحه دارد بر اشتمال کتاب العلل بر فوائد حسنه جلیله و عوائد فخیمه جمیله که عظمت قدر و جلالت فخرش بر واقف آن کتاب در حیز عفا و احتجاب نیست و من الظاهر الجلی علی من له فهم ذکی و ذهن صفی ان من یبین فی النقد و التعلیل و الجرح و التعدیل فوائد حسنة حریة بالتعظیم و التبجیل لا یؤثر وصم کتابه بایراد افتراء کاذب ضئیل و اقحام بهتان واضح خسیس ذلیل دهم آنکه ابن اثیر از ترمذی نقل کرده که صنفت هذا الکتاب و عرضته علی علماء الحجاز فرضوا به انتهی و من الظاهر المستبین علی من له درایة و امتیاز و تجنب عن الاعوجاج و عن اللجاج انحیاز ان رضاء علماء الحجاز بهذا الکتاب الممتاز غایة التشریف و الاعزاز فلا یتفوه بابطال حدیثه رغما لعلماء اهل الحجاز الا من تنکب عن الحق و عن الصواب جازه و احرز قصب السّبق فی مضمار العناد و انواع اللداد حان یازدهم آنکه ترمذی علی ما نقله ابن الاثیر افاده فرموده و عرضته علی علماء العراق فرضوا به انتهی و بعد رضاء علماء الحجاز رضاء علماء العراق بهذا الکتاب الذی ابهر العقول وراق دلیل

ص:142

باهر علی حصول الاجماع الاتفاق و تحقق الاطباق و الاصفاق من الجهابذة الحذاق و المهرة السّباق علی غایة جلاته الاخبار الماثورة فیه من حبیب الرب الخلاق صلوات للّه و سلامه علیه ما وصف الصبح بالابتلاج و الایتلاق و الشمس المضیئة بالاضاءة و الاشراق فلا یکذب حدیثه الا المخذول الموکوس الخلاق الممنو بمرارة المذاق و شکاسة الاخلاق و اللّه ولی التوفیق و الارفاق و هو الحافظ الصائن من تسویلات ارباب الشقاق و اصحاب النفاق الذین لا رواج لتلمیعاتهم و لا نفاق الا علی من نکص عن الایمان و الوفاق دوازدهم آنکه نیز ترمذی فرموده و عرضته علی علماء خراسان فرضوا به انتهی فرضاء علماء خراسان بهذا الکتاب العظیم الشأن بعد رضاء علماء الحجاز و علماء العراق الأعیان اوضح دلیل و اجلّ برهان علی سموّ قدر ما فیه من الاحادیث المرویة عن سید الانس و الجان صلوات اللّه و سلامه علیه و آله ما اختلف الملوان فلا یرمیها بالکذب و البهتان الا الاعفک المنهمک فی البغض و الشنئان و اللجوج المرتبک فی الطغیان و لا یخالف جمیع علماء الحجاز و علماء العراق و علماء خراسان الا اللجوج المهان الذین شان شانه بصرم حبل الایقان و الایمان و اللّه الموفق و هو المستعان سیزدهم آنکه ترمذی بر اثبات این همه فضل و جلالت و عظمت قدرت کتاب مستطاب خود نزد اکابر و اجله اهل عصر خود اکتفا نفرموده از طرف خود در حق کتاب خود فرموده و من کان فی بیته لهذا الکتاب فکانما فی بیته نبی یتکلم انتهی و من الجلی الواضح و البین اللائح علی المتدبر الحاذق الذی له فهم صائب و ادراک فائق ان کتابا یکون کالنبی المتکلم الناطق لا یکذب حدیثه الا المکابر المائق و الماحل المماذق و الخادع المنافق و المعاند الذی هو المنوب؟ ؟ ؟ مفارق و لا یخاف ارتکاب سخط الخالق و لا یمعن فی اسرار الحقائق فهو لثوب الانصاف خارق و عن الدین القویم مارق حالا عبارت ابن الاثیر که از ان تصدیق باین وجوه ظاهر شود باید شنید قال ابن الاثیر فی جامع الاصول الترمذی هو ابو عیسی محمد بن عیسی بن منورة بن موسی بن الضحاک السلمی الترمذی ولد و توفی بترمذ لیلة الاثنین الثالث عشر سنة تسع و سبعین و مائتین و هو احد العلماء الحفاظ الاعلام و له فی الفقه ید صالحة اخذ الحدیث عن جماعة من ائمة الحدیث و لقی الصدر الاول من المشایخ مثل قتیبة بن سعید و اسحاق بن موی و محمود بن غلیلان و معبد بن

ص:143

عبد الرحمن و محمد بن بشار و علی بن حجر و احمد بن منیع و محمد بن المثنی و سفین بن وکیع و محمد بن اسماعیل البخاری و غیر هولاء عن خلق لا یحصون کثرة و اخذ عنه خلق کثیر منهم محمد بن المحبوب المروزی و من طریقه روینا کتابه الجامع و له تصانیف کثیرة فی علم الحدیث و هذا کتابه الصحیح احسن الکتب و اکثرها فائدة و احسنها ترتیبا و اقلها تکرارا و فیه ما لیس فی غیره من ذکر المذاهب و وجوه الاستدلال و تبیین انواع الحدیث من الصحیح و الحسن و الغریب و فیه جرح و تعدیل و فی آخره کتاب العلل قد جمع فیه فوائد حسنة لا یخفی قدرها علی من وقف علیها قال الترمذی رحمه اللّه صنفت هذا الکتاب فعرضته علی علماء الحجاز فرضوا به و عرضته علی علماء العراق فرضوا به و عرضته علی علماء خراسان فرضوا به و من کان فی بیته هذا الکتاب فکانما فی بیته بنی یتکلم و قال الترمذی کان جدی مروزیا انتقل من مرو ایام اللیث بن سیار چهاردهم آنکه علامة عمدة المنقدین و اوحد المحققین حافظ جمال الدین یوسف بن الزکی المزی در صدر تحفه الاشراف بمعرفة الاطراف که نسخه عتیقه آن بخط عرب پیش نظر قاصر عاثر حاضرست گفته الحمد لله رب العالمین و اشهد ان لا اله الا اللّه وحده لا شریک له اله الاولین و الآخرین و اشهد ان محمّد اعبده و رسوله امام المتقین و خاتم النبیین و حیرته من خلقه اجمعین صلی اللّه علیه و آله و صحبه اجمعین الطیبین الطاهرین و علی اخوانه من النبیین و المرسلین و التابعین لهم باحسان الی یوم الدین و سائر عباد اللّه الصالحین من اهل السموات و الارضین و سلم تسلیما اما بعد فانی قد عزمت علی ان اجمع فی هذا الکتاب ان شاء اللّه تعالی اطراف الکتب الستة التی هی عمدة کتب اهل الاسلام و علیها مداد عامة الاحکام و هی صحیح محمد بن اسماعیل البخاری و صحیح مسلم بن الحجاج النیسابوریّ و سنن أبی داود السجستانی و جامع أبی عیسی الترمذی و سنن أبی عبد الرحمن النّسائی و سنن أبی عبد اللّه بن ماجة القزوینی و ما یجری مجراها من مقدمة کتاب مسلم و کتاب المراسیل لابی داود و کتاب العلل الترمذی و هو الذی فی آخر کتاب الجامع و کتاب الشمائل له و کتاب عمل یوم و لیلة للنسائی معتمدا فی عامة ذلک علی کتاب أبی مسعود الدمشقی و کتاب خلف الواسطی فی احادیث الصحیحین و علی کتاب أبی القسم بن عساکر فی کتب السنن و ما تقدم ذکره معها و رتبته

ص:144

علی نحو ترتیب کتاب أبی القاسم فانه احسن الکل ترتیبا و اضفت الی ذلک بعض ما وقع لی من الزیادات التی اغفلوها او اغفلها بعضهم او لم یقع له من الاحادیث و من الکلام علیها و اصلحت ما عثرت علیه فی ذلک من وهم او غلط و سمیته تحفة الاشراف بمعرفة الاطراف الی ان قال فصل فی شرح الرقوم المذکورة فی هذا الکتاب علامة ما اتفق علیه الجماعة الستة ع و علامة ما اخرجه البخاری خ و علامة ما شهد به تعلیقا خت و علامة ما اخرجه مسلم م و علامة ما اخرجه ابو داود د و علامة ما اخرجه الترمذی فی الجامع ت و علامة ما اخرجه فی الشمائل تم و علامة ما اخرجه النّسائی فی السنن س و علامة ما اخرجه فی کتاب عمل یوم و لیلة س و علامة ما اخرجه ابن ماجة القزوینی ق و ما فی اوله د فمن الکلام علی الاحادیث فهو مما زدته انا و ما قبالته أبی فهو مما استدرکته علی الحافظ أبی القاسم بن عساکر رحمة اللّه علیهم اجمعین و کان الشروع یوم عاشورا سنة ست و تسعین و ستمائة و ختم فی الثالث فی ربیع الآخر سنة اثنتین و عشرین و سبعمائة ازین عبارت ظاهرست که حسب افاده مزی عالی مقام جامع ترمذی یعنی صحیح او از جمله کتب سته است که آن عمده اهل اسلامست و بر ان مدار عامه احکام پس چگونه عاقلی و منصفی که ادنی بهره از حیا و ترک جفا داشته باشد جسارت بر تکذیب حدیث طیر و حدیث ولایت و امثال آن که در صحیح ترمذی مذکورست تواند کرد لکن شاهصاحب بی سپر مضمار پر خار و ابطال و تکذیب و انکار آن گردیده هدم عماد اهل اسلام و خرم مدار عامه احکام بتقلید ناسدید اهل بعض متعصبین أعثام خواسته و اظهار کمال تدین و تورع و حق پرستی و خداترسی و نهایت حمایت اهل ایمان و اسلام و اقصای ولای اهل بیت علیهم السلام پرداخته پانزدهم آنکه شمس الدین ذهبی در تذکرة الحفاظ بترجمه ترمذی گفته عن أبی علی منصور بن عبد اللّه الخالدی قال قال ابو عیسی صنفت هذا الکتاب فعرضته علی علماء الحجاز و العراق و خراسان فرضوا به و من کان فی بیته هذا الکتاب یعنی الجامع فکانما فی بیته بنی یتکلم انتهی فالحمد للّه الذی لا یحویه مکان حیث ظهر بتصریح الذهبی البالغ فی الشنئان الذاهب عریضا فی الطغیان ان الترمذی العلی الشأن عرض الجامع الصحیح الوثیق البنیان علی علماء الحجاز و العراق و خراسان فارتضاه هؤلاء الأعیان و استحسنه تلک المهرة بهذا الشأن و لم یکتف الترمذی علی هذا المدح المبهر للاذهان حتی زاد من تلقاء نفسه حسما لمواد العدوان ان من کان فی بیته هذا السفر؟ ؟ ؟ المصان فکانما نبی من انبیاء الملک الدیان یتکلم بافصح بیان و وضح تبیان و یعرب عن

ص:145

ما انزل اللّه له من سلطان شانزدهم آنکه ولیّ الدین محمد بن عبد اللّه الخطیب در اسماء رجال مشکاة به ترجمه ترمذی گفته و له تصانیف کثیرة فی علم الحدیث و هذا کتابه الصحیح احسن الکتب و احسنها ترتیبا و اقلها تکرارا و فیه ما لیس فی غیره من ذکر المذاهب و وجوه الاستدلال و تبیین انواع الحدیث من الصحیح و الحسن و الغریب و فیه جرح و تعدیل و فی آخره کتاب العلل قد جمع فیه فوائد حسنة لا یخفی قدرها علی من وقف قال الترمذی صنّفت هذا الکتاب فعرضته علی علماء الحجاز فرضوا به و عرضته علی علماء العراق فرضوا به و عرضته علی علماء خراسان فرضوا به و من کان فی بیته هذا الکتاب فکانما فی بیته بنی یتکلم و دلالت این عبارت بر کمال عظمت و جلالت آثار و نهایت فخامت مرتبت اخبار صحیح ترمذی عالی تبار و اقصای اعتماد و اعتبار و علو شرف و فخار آن نزد علمای احبار بوجوهی که آنفا مذکور شده ظاهر و باهرست هفدهم آنکه از افادۀ ولی الدین خطیب در آخر رجال مشکاة ظاهرست که خطیب مذکور اعتماد نکرده در نقل آن چیزی که ایراد کرده آن را مگر بر کتب ائمه ثقات و عرض نموده این کتاب را بر حسین بن عبد اللّه بن محمد طیبی چنانچه عرض کرد مشکاة را بر او پس استحسان نمود آن را چنانچه استحسان نمود مشکاة را و جید شمرد آن را چنانچه جید شمرد و مشکاة را پس بنابر این استجاده و استحسان بمرتبۀ کمال ظهور و عیان رسید که این وجوه مدح و ثنا و وصف و اطراء صحیح ترمذی نزد علامۀ طیبی عمدة الفحول نیز جید و مستحسن و مقبولست قال الخطیب فی آخر رجال المشکوة ثم انی ما اعتمدت فی نقل ما اوردته الا علی کتب الائمة الثقات مثل الاستیعاب لابن عبد البرّ و حلیة الاولیاء لابی نعیم الاصفهانی و جامع الاصول و مناقب الاخیار لابی السعادات الجزری و الکاشف لابی عبد اللّه الذهبی الدمشقی و فرغت یوم الجمعة عشرین رجب سنه اربع و سبع مائة من جمعه و تهذیبه و تشذیبه و انا اضعف العباد الراجی عفو اللّه و غفرانه محمد بن عبد اللّه الخطیب بامر شیخی و مولای سلطان المفسرین شرف الملة و الدین حجة اللّه علی المسلمین الحسین بن عبد اللّه بن محمد الطیبی تغمده اللّه برحمته و اسکنه فسیح جنته ثم عرضته علیه کما عرضت المشکوة فاستحسنه کما استحسنها و استجاده کما استجادها و مخفی نماند که علامۀ طیبی از اکابر اطیاب و اجلۀ انجاب و اماثل محققین عالی نصابست و نهایت عظمت و جلالت و شرف و بنالت و علو قدر و سمو فخر او از همین عبارت خطیب لبیب؟ ؟ ؟ فطین ظاهر و مستبینست که او را شیخ و مولای خود وا می نماید و بوصف سلطان المفسرین و شرف الملة و الدین و حجة اللّه علی المسلمین می ستاید لکن نبذی از فضائل ظاهره و مناقب باهرۀ او بر زبان دیگر اکابر اعیان نیز باید شنید ابن حجر عسقلانی در درر کامنه فی اعیان المائة الثامنة گفته الحسین بن محمد بن عبد اللّه الطیبی الامام المشهور صاحب شرح المشکوة و غیره قرأت بخط بعض الفضلاء کان ذا ثروة من الارث و التجارة فلم یزل

ص:146

ینفق ذلک فی وجوه الخیرات الی ان کان فی آخر عمره فقیرا قال و کان کریما متواضعا حسن المعتقد شدید الردّ علی الفلاسفة و المبتدعة مظهر فضائحهم مع استیلائهم فی بلاد المسلمین حینئذ شدید الحب للّه و رسوله کثیر الحیاء ملازما لاشغال الطلبة فی العلوم الاسلامیة بغیر طمع بل یخدمهم و بعینهم و یعیر الکتب النفیسة لاهل بلده و غیرهم من اهل البلدان من یعرف و من لا یعرف محبّا لمن عرف منه تعظیم الشریعة مقبلا علی نشر العلم آیة فی استخراج الدقائق من القرآن و السنن شرح الکشاف شرحا کبیر او اجاب عما خالف مذهب السنة احسن جواب یعرف فضله من طالعه و صنف فی المعانی و البیان التبیان و شرحه و امر بعض تلامذته باختصار المصابیح علی طریقة نهجها له و سماه المشکوة و شرحها هو شرحا حافلا ثم شرع فی جمع کتاب فی التفسیر و عقد مجلسا عظیما لقراءة کتاب البخاری فکان یشتغل فی التفسیر من بکرة الی الظهر و من ثم الی العصر لاسماع البخاری الی ان کان یوم مات فرغ من وظیفة التفسیر و توجه الی مجلس الحدیث فدخل مسجدا عند بیته فصلی النافلة قاعدا و جلس ینتظر الاقامة للفریضة فقضی نحبه متوجها الی القبلة و ذلک یوم الثلثاء ثالث عشری شعبان سنه 743 و جلال الدین عبد الرحمن بن کمال الدین أبی بکر السیوطی در بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة گفته الحسن بن عبد اللّه الطیبی بکسر الطاء الامام المشهور العلامة فی المعقول و العربیة و المعانی و البیان قال ابن حجر کان آیة فی استخراج الدقائق من القرآن و السنن مقبلا علی نشر؟ ؟ ؟ العلم متواضعا حسن المعتقد شدید الردّ علی الفلاسفة و المبتدعة مظهرا فضائحهم مع استیلائهم حینئذ شدید الحب للّه و رسوله کثیر الحیاء ملازما لاشغال الطلبة فی العلوم الاسلامیة من غیر طمع بل یخدمهم و یعینهم و یعیر الکتب النفیسة لاهل بلده و غیرهم من یعرف و من لا یعرف محبّا لمن عرف منه تعظیم الشریعة و کان ذا ثروة من الارث و التجارة فلم یزل ینفقه فی وجوه الخیرات حتی صار فی آخر عمره فقیرا صنّف شرح الکشاف فی التفسیر و التبیان فی المعانی و البیان و شرحه و شرح المشکوة و کان یشتغل فی التفسیر من بکرة الی الظهر و من ثم الی العصر فی الحدیث الی یوم مات فانه لما فرغ من وظیفة التفسیر توجه الی مجلس الحدیث فصلی النافلة و جلس ینتظر الاقامة للفریضة فقضی نحبه متوجها الی القبلة و ذلک یوم الثلثاء ثالث عشری شعبان سنة ثلاث و اربعین و سبعمائة قلت ذکر فی شرحه علی الکشاف انه اخذ عن أبی حفص السهروردی و انه قبیل الشروع فی هذا الشرح رای النبی صلی اللّه علیه و سلم فی النوم و قد ناوله قدحا من اللین فشرب منه هیجدهم آنکه شیخ عبد الحق دهلوی در رجال مشکاة به ترجمۀ ترمذی گفته و کتابه الجامع احسن الکتب و أجمعها و اکثرها فائدة و احسنها ترتیبا و اقلها تکرارا و فیه ما لیس فی غیره

ص:147

من کتب الحدیث من ذکر المذاهب و وجوه الاستدلال و تبیین انواع الحدیث من الصحیح و الحسن و الغریب و فیه جرح و تعدیل و فی آخره کتاب العلل قد جمع فیه فوائد حسنة لا یخفی قدرها علی من وقف علیها و قال الترمذی صنفت هذا الکتاب فعرضته علی علماء الحجاز و علماء العراق و علماء خراسان فرضوا به و قال العلماء فی شان کتابه هو کاف للمجتهد و مغن للمقلد و وجوه داله بر عظمت و جلالت و مدح و ثنای کتاب ترمذی سوای یک وجه مثل وجوه عبارت جامع الاصول و عبارت ولی الدین خطیب مقبولست و علاوه بر ان از ان ظاهرست که علما در شان صحیح ترمذی گفته اند که آن کافیست برای مجتهد و مغنیست برای مقلد فکونه کافیا للمجتهدین کاف لاستدلال اهل الحق و الیقین بالحدیث المذکور فیه علی امامة امیر المؤمنین علیه صلوات رب ملک المبین و کونه مغنیا للمقلدین مغن للمسترشدین و المستبصرین فی ابطال الردّ و القدح الصادر من المبطلین المدغلین و الحمد لله رب العالمین نوزدهم آنکه مصطفی بن عبد اللّه القسطنطینی در کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون گفته الجامع الصحیح للامام الحافظ أبی عیسی الترمذی المتوفی سنه 279 تسع و سبعین و مائتین و هو ثالث الکتب الستة فی الحدیث نقل عن الترمذی انه قال صنفت هذا الکتاب فعرضته علی علماء الحجاز و العراق و خراسان فرضوا به و من کان فی بیته فکانما النبی فی بیته یتکلّم ازین عبارت ظاهر است که جامع ترمذی صحیح است و من البین ان الکتاب الصحیح لا یمکن کونه مشتملا علی الکذب القبیح فرمی الحدیث الولایة بالکذب و الوضع بهت فضیح و عدوان صریح و نیز ازین عبارت ظاهرست که علمای حجاز و عراق و خراسان این کتاب را پسندیدند و آن را به نظر رضا دیدند فثبت اجماع علماء الحجاز و العراق و خراسان علی قبول هذا الصحیح الجلیل الشأن و براءته من الاشتمال علی الکذب و البهتان و الانطواء علی مختلفات ارباب الفریة و الشنئان و نیز ازین عبارت ظاهرست تشبیه این کتاب فائق به نبی ناطق و فیه کفایة لمن له فهم صائب و تامل صادق و اللّه الموفق لادراک الحقائق و التخلص من المداحض و المضائق و التنصّل من المداجس و المزالق بستم آنکه نیز در کشف الظنون گفته و الکتب المصنفة فی علم الحدیث اکثر من ان تحصی الا ان السلف و الخلف قد اطبقوا علی ان اصح الکتب بعد کتاب اللّه سبحانه و تعالی صحیح البخاری ثم صحیح مسلم ثم الموطّا ثم بقیة الکتب الستة و هی سنن أبی داود و الترمذی و النّسائی و ابن ماجة و الدارقطنی و المسندات المشهورة ازین عبارت ظاهرست که سنن أبی داود و نسائی و ابن ماجه اصح کتب بعد موطا و صحیحینست باطباق و اتفاق سلف و خلف فثبت کون صحیح التهذی فی غایة العظمة و نهایة الشرف و لا ینکر حدیث الولایة و الطیر و ما ماثلهما مما ذکر فیه من الفضائل العالیة الشرف الا المنهمک فی المکابرة و الصلف و الجاحد المتعنت الممنو؟ ؟ ؟ فی العصبیة بالکلف بست و یکم آنکه ابو مهدی عیسی بن

ص:148

محمد الثعالبی در مقالید الاسانید گفته قال الترمذی صنفت هذا الکتاب و عرضته علی علماء الحجاز فرضوا به و عرضته علی علماء العراق فرضوا به و عرضته علی علماء خراسان فرضوا به و من کان فی بیته هذا الکتاب فکانما فی بیته نبی یتکلم انتهی قال و ما اخرجت فیه حدیثا الا و قد عمل به بعض الفقهاء ازین عبارت هم اجماع و اتفاق علمای حجاز و عراق و خراسان بر پسندیدن کتاب ترمذی و تشبیه آن به نبی متکلم معصوم واضح و معلوم و نیز از ان ظاهرست که بنص ترمذی در کتاب او حدیثی نیست مگر آنکه عمل کرده است بان بعض فقها بست و دوم آنکه از قصیدۀ که ابو مهدی از بعضی اندلسیین نقل کرده ظاهرست که کتاب ترمذی ریاض علمست که حکایت کرده ازهار آن زهر نجوم را فثبت انّ حدیث الولایة و حدیث الطیر و امثالهما من الازهار الحاکیة لزهر النجوم فرمیهما بالکذب و الوضع کذب مذموم و بهت مرجوم بست و سوم آنکه نیز ازین قصیده واضحست که بکتاب ترمذی ابانت آثار و ایضاح اخبار بالقاب ثابته مثل رسوم ثابت و معلوم گردیده و من الواضح البیّن ان ادخال الکذب و البهتان الواضح المهانة مناف للایضاح و الابانة فانه عین الغش و الخیانة و اللّه الموفق و به الاستعانة بست و چارم آنکه ازین قصیده ظاهرست که حدیث حسن ترمذی تالی احادیث صحاحست که اناره نجوم برای خصوص و عموم نموده فثبت ان حدیث الطیر الذی ذکره الترمذی مقتدی اهل الفهوم لو لم یکن صحیحا فهو حسن قال للصحاح المنیرة النجوم للخصوص و العموم فالطعن علیه هذر محموم و تقول سخیف ملوم لا یصغی إلیه احد من اهل العلوم بست و پنجم آنکه ازین قصیده ظاهرست که از کتاب ترمذی صحیح از سقیم جدا گردیده فثبت ان حدیث الطیر من الصحیح المستقیم لا من المریض السقیم کما زعمه المخاطب العلیم نعما؟ ؟ ؟ کافی التعصب الذمیم بست و ششم آنکه ازین قصیده ظاهرست که ترمذی ابانت معالم کتاب خود برای ارباب علوم نموده فوضح انّ حدیث الطیر من المعالم المبینة لارباب العلوم لا من الکذب و البهتان الذی هو بالرّد و النجه موسوم کما زعمه المخاطب تقلیدا للکابلی المشوم بست و هفتم آنکه ازین قصیده واضحست که مطرز کرده است ترمذی کتاب خود را بآثار صحاح که پسندیده اند آن را ارباب نظر سلیم از علما و فقها قدیما و پسندیده اند آن را اهل فضل و اصحاب نهج قویم فالمکذب لحدیث الطیر خارج عن ارباب النظر السلیم متنکب عن طریقة اهل الفضل و ارباب النهج القویم مخالف علی العلماء و الفقهاء قدما و جاعل بینه و بین الصواب ردما و مول للحق و الصدق هضما بست و هشتم آنکه ازین قصیده ظاهرست کتاب ترمذی علق نفیسیست که تفنن کرده اند در ان ارباب علوم فلا یکذب حدیث الطیر المذکور فی هذا العلق النفیس الا متعصب خسیس منهمک فی التخدیع و التدسیس مولع بالتلمیع و التلبیس و هو خارج عن ارباب العلوم المتفننین شاقّ عصی جماعة المنقدین المتقنین بست و نهم آنکه از آن قصیده ظاهرست که ارباب علوم اقتباس می کنند از ان نفیس علم را که افاده می کند آن علم

ص:149

نفوس این مقتبسین را أسنای رسوم فمن کذب حدیث الطیر فهو محروم عن الاستفادة و الاقتباس معرض عن نفیس العلم باستیلاء الاشتباه و الالتباس مانع نفسه عن اسنی الرسوم لابتلائه بالخبط و الوسواس تابع لازلال اول من قاس سی ام آنکه ازین قصیده واضحست که کتاب صحیح ترمذی و روایت آن سبب سیرابی از تسنیم در دار نعیمست فمن کذب حدیث الطیر لا یروی من التسنیم فی دار النعیم بل یلقی مکبوبا علی وجهه فی الحجیم سی و یکم آنکه ازین قصیده ظاهرست که غوص کرد فکر در بحر معانی کتاب ترمذی پس ادراک کرد هر معنی مستقیم را فمن ابطل حدیث الولایة و الطیر فهو بعید عن غوص هذا البحر المشحون بفرائد الدرر مشیح بوجهه عن ادراک کل معنی مستقیم الاثر صحیح فی النظر هابط فی مهاوی الردی و الغرر سی و دوم آنکه تصنیف ترمذی کتاب خود را فعل کریمست که صاحب قصیده از حق تعالی طالب خیر بعد خیر برای ترمذی می باشد فمن کذب حدیث الطیر و الولایة و مثلهما فقد بدل الفعل الکریم بالعیب السقیم و استحق الطعن الملیم و الجرح الذمیم حالا عبارت این قصیده باید شنید پس باید دانست که ابو مهدی عیسی بعد عبارت سابقه گفته و لبعض الاندلسیین فیه من قصیدة کتاب الترمذی ریاض علم حکت ازهاره زهر النجوم

به الاثار واضحة ابینت بالقاب اقیمت کالرسوم فأعلاها الصحاح و قد أنارت

نجوما للخصوص و للعموم و من حسن یلیها و غریب و قد بان الصحیح من السقیم

فعلّله ابو عیسی مبینا معالمه لارباب العلوم و طرزه بآثار صحاح

تخیّرها اول النظر السلیم من العلماء و الفقهاء قدما و اهل الفضل و النهج القویم

فجاء کتابه علقا نفیسا تفنّن فیه ارباب العوم و یقتبسون منه نفیس علم

یفید نفوسهم اسنی الرسوم کتبناه رویناه لنروی من التسنیم فی دار النعیم

و غاص الفکر فی بحر المعانی فادرک کلّ معنی مستقیم جزی الرحمن خیرا بعد خیر

ابا عیسی علی الفعل الکریم

سی و سوم آنکه عبد اللّه بن سالم البصری در ختم جامع أبی عیسی ترمذی که نسخۀ آن در کتب خانۀ حرم مکه معظمه بنظر قاصر رسیده گفته قال القاضی ابو بکر بن العربی فی اول شرح الترمذی اعلموا انار اللّه افئدتکم ان کتاب الجعفی أی البخاری هو الاصل التانی فی هذا الباب و المؤطا هو الاول و اللباب و علیهما بنی الجمیع کالقشیریّ و الترمذی فمن دونهما ما طففوا یصنعونه و لیس فی قدر کتاب أبی عیسی مثله حلاوة مقطع و نفاسة منزع و عذوبة مشرع و فیه اربعة عشر علما صنّف و ذلک اقرب الی العمل و اسند و صحح و اسقم و عدّد الطّرق و جرح و عدّل و اسمی و اکنی و وصل و قطع و اوضح المعمول به و المتروک و بیّن اختلاف العلماء فی الرّد و القبول لآثاره و ذکر اختلافهم فی تاویلیها و کل علم من هذه العلوم اصل فی بابه و فرد فی نصابه

ص:150

و القاری له لا یزال فی ریاض مونقة و علوم متفقة قال و وجدت یخطا الشیخ أبی الصّبر ایوب بن عبد ابیاتا فی شرح مصنف الترمذی غیر منسوبة و هی هذه کتاب الترمذیّ ریاض علم حکت أزهاره زهر النجوم به الاثار واضحة ابینت

بالقباب اقیمت کالرّسوم

معالمه لطلاّب العلوم و طرّزه بآثار صحاح تخیّرها اولو النّظر السّلیم

من العلماء و الفقهاء قدما و اهل الفضل و النهج القویم فجاء کتابه علقا نفیسا

ینافس فیه ارباب العلوم و یقتبسون منه نفیس علم یفید نفوسهم اسنی الرّسوم

ازین عبارت ظاهرست که ابو بکر بن العربی برای کتاب ترمذی حلاوت مقطع و نفاست منزع و عذوبت مشرع ثابت کرده پس اگر حدیث طیر و حدیث ولایت معاذ اللّه مکذوب و موضوع و منحول و مصنوع باشد این حلاوت و نفاست و عذوبت مبدل بمرارت و خساست و کدورت گردد و اللازم باطل فالملزوم مثله فالعجب ان ابن العربی المالکی الّذی قد بلغ من الإزراء و الغضّ من اهل البیت علیهم السّلام مبلغا لا یبلغه رداء و لا یقصره نداء حتّی قال فی حق ریحانة الرسول و فرخ البتول الشهید علی ید الشقی المخذول انه قتل الحسین بسیف جدّه کما فی فیض القدیر و المخ المکیة و غیرهما یظهر من کلامه مدح عظیم و ثناء فخیم علی صحیح الترمذی حیث یثبت به اعتبار الحدیث الطیر من وجوه شتّی و طرق عدیدة و المخاطب المتحذلق لا یعرج علی ذلک و یسلک افحش المسالک و یهوی بنفسه فی اوحش المهالک و یجاوز فی التعصب ابن العربی المتعصب المتعسّف الجاف حیث یرمی حدیث الطیر و الولایة المذکورین فی صحیح الترمذی بالکذب و الوضع و الارجاف فیربو بذلک و یزید علی ابن العربی المحامی لیزید و لا یرضی من فضیلة الوصیّ بما رضی به هذا الناصب المتجاسر العنود و البذی الخاسر الکنود الّذی تفوّه بما یقشعر منه الجلود و ینفجر منه الجلمود و تکاد السموات تنفطر و تنهدّ و الارض تنشق و الاکوان تحترق و تحتدّ سی و چهارم آنکه کمال الدین ابو الفضل جعفر بن تغلب که ابن حجر عسقلانی در درر کامنه ثنای او باین الفاظ نموده جعفر بن تغلب بن جعفر بن علی ابو الفضل الادفوی الادیب الفقیه الشافعی ولد بعد ستة و ثمانین و ستّ مائة و قرأت بخط الشیخ تقی الدین السّبکی انه کان یسمی وعد اللّه قال الصفدی اشتغل فی بلاده فمهر فی الفنون و لازم ابن دقیق العبد و تأدب بجماعة منهم ابو حیّان و حمل عنه کثیر او کان یقیم فی بستان له ببلده و صنّف الامتاع فی احکام السماع

ص:151

و الطالع السعید فی تاریخ الصعید و البدر السافر فی تحفة المسافر و کل مجامیعه جیدة و له النظم النثر الحسن الی ان قال و من خط البدر النابلسی کان عالما فاضلا متقللا من الدنیا و مع ذلک فکان لا یخلو من المأکل الطیّبة مات فی اوائل سنه 748 قرأت بخط السّبکی قال ورد الخبر بذلک فی ربیع الاول من السنة و فی آخر ترجمة ابراهیم بن محمّد بن عثمان من المعجم المختص للذهبی مات فی صفر سنه 48 و مات قبله بایام الادیب العالم کمال الدین جعفر بن تغلب عن نیف و ستین سنة بعد رجوعه من الحج و ابو بکر اسدی در طبقات فقهای شافعیه مدح او باین عنوان نموده جعفر بن تغلب بن جعفر بن علی الامام العلامة الادیب البارع ذو الفنون کمال الدین ابو الفضل الادفوی فی شعبان سنة خمس و ثمانین و قیل خمسین و سبعین و ست مائة و سمع الحدیث بقوص و القاهرة و اخذ المذهب و العلوم عن علماء ذلک العصر منهم ابن دقیق العید و الشیخ علاء الدین القونویّ و القاضی بدر الدین بن جماعة و الشیخ شمس الدین الجزری و تادب بجماعة منهم ابو حیّان و حمل عنه اشیاء و صحبه من سنة ثمان عشرة الی حین وفاته و ذکر فی کتابه البدر السافر فی ترجمة أبی حیّان ان ابا حیّان امتدحه بقصیدتین رائیة و لامیة قال و سمع منی جزء حدیث خرجته و الطّالع السعید تصنیفی حبّا للعلم و حرصا علیه قال الاسنوی کان مشارکا فی علوم متعددة ادیبا شاعرا ذکیّا کریما طارحا للتکلف ذا مروة کثیرة صنّف فی احکام السماع کتابا نفیسا سماه بالامتاع انبأ فیه عن اطلاع کثیر فانه کان یمیل الی ذلک میلا کثیرا و یحضره سمع و حدث و درس و افاد و لم یتزوج و لم تیسّر لفقدان داعیة ذلک عنده و قال ابو الفضل العراقی کان من فضلاء اهل العلم صنّف تاریخا للصعید و مصنّفا فی حل السّماع سماه کشف القناع و غیر ذلک و قال الصّلاح الصفدی صنف الامتاع فی احکام السماع و الطالع السعید فی تاریخ الصعید و البدر السافر فی تحفة المسافر فی التاریخ انتهی و کتابه بدر السافر فی مجلّدین فیه تراجم علی اسلوب وفیات الأعیان ابن خلّکان و غالب من ترجم فیه ممن کان فی المائة السابعة و فیه تراجم کثیرة ممن کان فی المائة الثالثة و بعض من کان فی الخامسة و فیه فوائد و غرائب و قد کتب علی مقدمة شرح المهذب اشیاء حسنة و زاد اشیاء مهمّة وقفت له علی مجموع فیه فوائد فقهیّة اعتنی فیه بالنقل و له فیها مباحث حسنة و جمع لنفسه جزء سماه الغرر الماثورة و الدرر المنظومة و المنثورة قیل انه توفی فی صفر سنة ثمان و اربعین و سبع مائة و قیل فی السنة الاتیة و قال الاسنوی قبیل الطاعون الواقع فی سنة تسع و اربعین و عمره

ص:152

ما بین السنتین و السبعین و دفن بمقابر الصوفیّة در کتاب الامتاع فی احکام السماع می فرماید قد تلقت الامة الکتب الخمسة و الستة بالقبول و اطلق علیها جماعة اسم الصحیح و رجّح بعضهم بعضها علی کتاب مسلم و غیره قال ابو سلیمان احمد الخطابی کتاب السنن لابی داود کتاب شریف لم یصنّف فی الدین کتاب مثله و قد رزق من الناس القبول کآفة فصار حکما بین فرق العلماء و طبقات الفقهاء علی اختلاف مذاهبهم و کتاب السّنن احسن وضعا و اکثر فقها من کتاب البخاری و مسلم و قال الحافظ ابو الفضل محمد بن طاهر المقدسی سمعت الامام ابا الفضل عبد اللّه بن محمد الانصاری بهراة یقول و قد جری بین یدیه ذکر أبی عیسی الترمذی و کتابه فقال کتابه عندی انفع من کتاب البخاری و مسلم و قال الامام ابو القاسم سعد بن علی الزنجانی ان لابی عبد الرحمن النّسائی شرطا فی الرّجال اشد من شرط البخاری و مسلم و قال ابو زرعة الرازی لما عرض علیه ابن ماجة السّنن کتابه اظنّ ان وقع هذا فی ایدی الناس تعطلت هذه الجوامع کلها او قال اکثرها ازین عبارت ظاهرست که عبد اللّه بن محمد انصاری نص بر بودن کتاب ترمذی انفع از کتاب بخاری و مسلم نموده ترجیح آن بر صحیحین ظاهر فرموده فاذا ثبت کون کتاب الترمذی من کتاب البخاری و مسلم انفع و فضله ارجح و مقامه اوسع کیف ینفع بعد تلک الانفعیة کلام مجادل مکابر اشنع یاتی فی رد حدیث الطیر بانکار افظع سی و پنجم آنکه محمد بن محمد الامیر در رساله اسانید خود گفته توفی الترمذی بترمذ سنه 279 قال صنّفت هذا الکتاب فعرضته علی علماء الحجاز فرضوا به و عرضته علی علماء العراق فرضوا به و عرضته علی علماء خراسان فرضوا به قال ابن الاثیر کتاب أبی عیسی احسن الکتب ترتیبا و اکثرها فائدة و اقلها تکرارا فیه ما لیس فی غیره من ذکر المذاهب و وجوه الاستدلال و تبیین انواع الحدیث من الصحیح و الحسن و الغریب و لم یخلف البخاری مثل أبی عیسی فی العلم و الحفظ و الورع و الزهد و بقی ضریرا سنین و فی المنح انه ولد اکمه و لم یقع له ثلاثی إلا حدیث واحد بالسند إلیه

قال حدثنا اسماعیل بن موسی قال حدثنا عمر بن شاکر عن انس بن مالک رضی اللّه عنه قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یاتی علی الناس زمان الصابر منهم علی دینه کالقابض علی الجمرسی و ششم آنکه طیبی در کاشف شرح مشکاة گفته خطّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أی خط لاجل تفهیمنا سبیل الاعتقاد الحق و العمل الصّالح و ذا لا یتعدد انحاؤه ثم خط خطوطا عن یمینه و شماله اشاره الی ان سبیله وسط بین الافراط و التفریط کالجبر و القدر و تلک الخطوط مذاهب اهل الأهواء اثنتین و سبعین فرقة فان قلت ما وثوقک انک علی الصّراط المستقیم فان کل فرقة تدّعی انها علیه قلت بالنقل عن الثقات المحدثین الّذین جمعوا صحاح الاحادیث فی اموره صلی اللّه علیه و سلم و احواله و افعاله و فی احوال الصحابة مثل الصحاح السّتّة التی اتفق الشرق

ص:153

و العرب علی صحتها و شرّاحها کالخطابی و البغوی و النووی اتفقوا علیه فبعد ملاحظته ینظر من الّذی تمسک بهدیهم و اقتفی اثرهم ازین عبارت ظاهرست که بر صحت صحاح ستّه اتفاق اهل شرق و غرب واقع شده و مصنفین آن ثقات محدثین اند که جمع کرده اند صحاح احادیث را در امور جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم و احوال و افعال آن حضرت و نقل این حضرات دلیل صحت مذهب اهل سنت و بودن ایشان بر صراط مستقیم هست پس صحیح ترمذی که از صحاح ستّه است باین همه اوصاف جلیله و محامد جمیله موصوف باشد فثبت ان حدیث الطیر و الولایة و غیرهما مما اتفق علی صحّته اهل الشرق و الغرب و ان تکذیبهما و ردّهما لا یصدر الا من ارباب الخبط و النّصب سی و هفتم آنکه محمد طاهر گجراتی در مجمع البحار در لغت خطط گفته ط خط رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أی خط لاجل تفهیمنا سبیل الاعتقاد الحقّ و و العمل الصّالح و ذا لا یتعدد انحاؤه ثم خطّ خطوطا عن یمینه و شماله اشاره الی ان سبیله وسط بین الافراط و التفریط کالجبر و القدر و تلک الخطوط مذاهب اهل الاهواء اثنتین و سبعین فرقة فان قلت ما وثوقک انک علی الصّراط المستقیم فان کل فرقة تدّعی انها علیه قلت بالنقل عن الثقات المحدثین الّذین جمعوا صحاح الاحادیث فی اموره صلی اللّه علیه و سلم و احواله و افعاله و فی احوال الصحابة مثل الصحاح الستّة التی اتفق الشرق و الغرب علی صحّتها و شرّاحها کالخطابیّ و البغویّ و النووی اتفقوا علیه فبعد ملاحظته ینظر من الّذین تمسّک بهداهم و اقتفی اثرهم سی و هشتم آنکه عبد الرؤف مناوی در فیض القدیر در شرح حدیث افتراق امت آن حضرت بر هفتاد و سه فرقه گفته فان قیل ما وثوقک بان تلک الفرقة الناجیة هی اهل السنة و الجماعة مع ان کل واحد من الفرق یزعم انه هی دون غیره قلنا لیس ذلک بالادعاء و التشبّث باستعمال الوهم المقاصر و القول الزاعم بل بالنّقل عن جهابذة اهل الصنعة و ائمة الحدیث الّذین جمعوا صحاح الاحادیث فی امور المصطفی صلی اللّه علیه و سلم و احواله و افعاله و حرکاته و سکناته و احوال الصّحب و التابعین کالشیخین و غیرهما من الثقات المشاهیر الّذین اتفق اهل المشرق و المغرب علی صحة ما فی کتبهم و من تکلف باستنباط معانیها و کشف مشکلاتها کالخطابی و البغویّ و النوویّ جزاهم اللّه خیرا و من اقتفی اثرهم و اهتدی بسیرتهم فی الاصول و الفروع فیحکم بانهم هم سی و نهم آنکه محمد بن شیخ علی بن شیخ منصور شنوانی در درر سنیّه فیما علا من الاسانید الشنوانیة بعد ذکر اسانید صحاح که از جملۀ آن صحیح ترمذیست گفته تنبیه هذه الکتب المذکورة اعنی البخاری و ما ذکر بعده هی الکتب الستة المشهورة بین المحدثین بالفضل المتین قالوا و ینبغی لطالب الحدیث ان یتلقّاها علی ترتیبها المذکور البخاری فمسلم فسنن أبی داود

ص:154

سواء کان ذلک التلقی قراءة منه علی شیخه او سماعا من شیخه او إجازة منه و کذا کتب الائمة الاتی ذکرها یتلقی علی ترتیبها الاتی ازین عبارت بوضوح می رسد که کتب ستّه که از جملۀ آن صحیح ترمذیست در میان محدثین بفضل متین مشهورست و برای طالب حدیث تلقی آن پر ضرور فظهر ان حدیث الطیر من الاحادیث المشهورة بین المحدثین و الاثار الماثورة الشائعة بین المنقدین و متصف بالفضل المتین و الشرف المبین و ینبغی لطالب الحدیث ان یتلقاه بالقبول و یعد تلقّیه اسنی مقصد و اشرف مامول چهلم آنکه محمد بن ابراهیم الصنعانی المعروف بابن الوزیر افاده کرده که صحیح ترمذی مفزع محدثین اهل سنت و احادیث آن مرجع ایشانست و نیز او صحیح ترمذی را قرین صحیح بخاری و مماثل آن گردانیده و افاده کرده که مسند احمد و صحیح بخاری و جامع ترمذی آن کتب هست که خضوع می کنند یعنی محدثین و اهل سنت برای نصوص آن و مقصور می سازند تعظیم را بر آن بخصوص آن چنانچه در روض باسم بعد ذکر عبارت ابن وحیه در باب شهادت امام حسین علیه السّلام گفته و فیما ذکره ابن دحیة اوضح دلیل علی براءة المحدثین و اهل السّنّة فیما افتراه علیهم المعترض من نسبتهم الی التشیع لیزید و تصویب قتله الحسین و کیف و هذه روایاتهم مفصحة بضدّ ذلک کما بیّنّاه فی مسند احمد و صحیح البخاری و جامع الترمذی و امثالها و هذه الکتب هی مفزعهم و الی ما فیها مرجعهم و هی التی یخضعون لنصوصها و یقصرون التعظیم علیها بخصوصها پس هر گاه صحیح ترمذی مثل صحیح بخاری واجب الاتباع و الانقیاد و نصوص آن مستوجب خضوع و خشوع ائمه نفّاد و ملجا و مفزع و موئل و مرجع محققین امجاد و لازم التبجیل و التعظیم و مخصوص به نهایت تفخیم و تکریم باشد در ثبوت کمال اعتبار و اعتماد و اقصای وثوق و استناد حدیث طیر و کمال شناعت و فظاعت و قبح و سماجت بطال و تکذیب آن که از بعض متعصّبین ناحق کوش سرزده و مخاطب بذکر آن نیل کمال انصاف و تدین بر روی خود کشیده باقی نماند و للّه الحمد علی ذلک و فضائل فاخره و محامد باهره ابن الوزیر نحریر فزون تر از احاطۀ تقریر و تحریرست بر بعض آن اکتفا می رود محمد بن علی بن محمد شوکانی در بدر طالع گفته السّیّد محمّد بن ابراهیم بن علی بن المرتضی بن مفضل بن المنصور بن محمد بن العفیف بن مفضل بن الحجّاج بن علی بن یحیی بن القاسم بن الامام الداعی یوسف بن الامام المنصور باللّه یحیی بن الناصر احمد بن الهادی یحیی بن الحسین بن القاسم بن ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنهم جمیعا و قد سردت نسبه ههنا و ان کان قد تقدم فی ترجمة السّیّد عبد اللّه بن علی الوزیر لکنی رأیت السخاوی ترجمه فخلط فی نسبه و قال محمّد بن ابراهیم بن علی بن المرتضی بن الهادی بن یحیی بن الحسین بن القاسم و ذکر النسب الی علی کرّم اللّه وجهه فجعل المرتضی ابن الهادی و جعل الهادی ابن یحیی بن الحسین و هذا غلط بین و صاحب الترجمة

ص:155

هو الامام الکبیر المجتهد المطلق المعروف بابن الوزیر ولد فی شهر رجب سنه 775 بهجرة الظهر فی شطب؟ ؟ ؟ و قال السخاوی انه ولد تقریبا سنه 765 و هذا التقریب بعید و الصواب الاول قرأ فی العربیة علی اخیه العلامة الهادی بن ابراهیم و علی العلامة محمّد بن حمزة بن مظفر و قرأ علم الکلام علی القاضی العلامة علی بن عبد اللّه بن أبی الخیر کشرح الاصول و الخلاصة و الغیاصة و تذکرة ابن متّویه و قرأ علم اصول الفقه علی السّید العلامة علی بن محمد بن أبی القاسم و قرأ علیه ایضا علم التفسیر و قرأ الفروع علی القاضی العلامة عبد اللّه بن الحسن الدواری و غیره من مشایخ صعدة و من مشایخه السید العلامة الناصر بن احمد بن امیر المؤمنین المطهر و قرأ علم الحدیث بمکة علی محمد بن عبد اللّه بن ظهیرة و فی غیرها علی نفیس الدین العلوی و علی جماعة عدة و الحاصل انه قرأ علی اکابر مشایخ صنعاء و صعدة و سائر المدائن الیمنیه و مکة و تبحّر فی جمیع العلوم و فاق الاقران و اشتهر صیته و بعد ذکره و طار علمه فی الاقطار قال صاحب مطلع البدور و قد ترجم له الطوائف و اقر له الموالف و المخالف ترجم له ابن حجر العسقلانی فی الدرر الکامنة و ترجم له مصنف سیرة العراقی علامة وقته بمکة انتهی و ما ذکره من ان ابن حجر ترجم له فی الدرر فلا اصل له فانه لم یترجم له فیها اصلا بل هی مختصّة لمن مات فی القرن الثامن و لم یترجم لمن تاخّر موته الی القرن التّاسع حتی اکابر مشایخه کالعراقی و البلقینی و ابن الملقّن مع انهم ماتوا فی اول القرن التاسع کما تقدم ذلک و اما صاحب الترجمة فهو تأخّر موته الی سنة 840 فکیف یترجم له بل ترجم له الحافظ ابن حجر العسقلانی فی انبائه فترجم له السخاوی کما تقدمت الاشاره الی ذلک و ترجم له التّقی بن فهد فی معجمه فقال السخاوی انه تعالی النظم فبرع فیه و صنّف فی الردّ علی الزّیدیّة العواصم و القواصم فی الذّبّ عن سنّة أبی القاسم و اختصره فی الروض الباسم و روی عن التّقی بن فهد أنه انشد لصاحب الترجمة فی معجمه قوله العلم میراث النبی

کذا اتی

میراثه

و لکل محدث بدعة احداثه

و انما اقتصر علی روایة هذا الشعر مع ان فی شعر صاحب الترجمة ما هو ارفع منه بدرجات لان لقاءه له کان فی سنه 816 و قد نظم بعد ذلک نظما جیّدا و ارتفعت طبقته فی العلم و هکذا ابن حجر فانه ذکره فی انبائه فی ترجمة اخیه الهادی لان صاحب الترجمة کان إذ ذاک صغیرا فقال و له اخ یقال له محمد مقبل علی الاشتغال بالحدیث شدید المیل الی السّنّة بخلاف اهل بیته انتهی و لو لقیه الحافظ ابن حجر بعد ان تبحّر فی العلوم لاطال عنان قلمه فی الثناء علیه فانه یثنی علی من هو دونه بمراحل و لعلّها لم تبلغ اخباره إلیه و الا فابن حجر قد عاش بعد صاحب الترجمة زیادة علی اثنی عشر سنة کما تقدّم

ص:156

فی ترجمته و کذلک السخاوی لو وقف علی العواصم و القواصم لرأی فیها ما یملأ عینیه و قلبه و لاطال عنان قلمه فی ترجمته و لکن لعلّه بلغه الاسم دون المسمّی الی ان قال بعد کلام ذکر فیه الاجتهاد و التقلید ان صاحب الترجمة لما ارتحل الی مکة و قرأ علم الحدیث علی شیخه ابن ظهیرة قال للسیّد ما احسن یا مولانا لو انتسبت الی الامام الشافعی او أبی حنیفة فغضب و قال لو احتجت الی هذه النسب و التقلیدات ما اخترت غیر القاسم بن ابراهیم او حفیده الهادی و بالجملة فصاحب الترجمة ممن یقصر القلم عن التعریف بحاله و کیف یمکن شرح حال من یزاحم ائمة المذاهب الاربعة فمن بعدهم من الائمة المجتهدین فی اجتهاداتهم و یضایق ائمة الاشعریة و المعتزلة فی مقالاتهم و یتکلم فی الحدیث بکلام ائمته المعتبرین مع احاطته بحفظ غالب المتون و معرفته لاحوال رجال الاسانید شخصا و حالا و زمانا و مکانا و تبحّره فی جمیع العلوم العقلیة و النقلیّة علی حدّ یقصر عنه الوصف و من رام ان یعرف حاله و مقدار علمه فعلیه بمطالعة مصنّفاته فانّها شاهد عدل علی علوّ طبقته فانه یسرد فی المسئلة الواحدة من الوجوه ما یبهر لبّ مطالعه و یعرفه بقصر باعه بالنسبة الی علم هذا الامام کما فعله فی العواصم و القواصم فانه یورد کلام شیخه السیّد العلاّمة علی بن محمّد بن أبی القاسم فی رسالته التی اعترض بها علیه ثم ینسفه نسفا بایراد ما یزیفه به من الحجج الکثیرة التی لا یجد العالم الکبیر فی قوته استخراج البعض منها و هو فی اربع مجلّدات یشتمل علی فوائد فی انواع من العلوم لا توجد فی شیء من الکتب و لو خرج هذا الکتاب الی غیر الدیار الیمنیّة لکان من مفاخر الیمن و اهله و لکن أبی ذلک لهم ما جبلوا علیه من غمط محاسن بعضهم لبعض و دفن مناقب افاضلهم و من مصنّفاته ترجیح اسالیب القرآن علی اسالیب الیونان و هو کتاب فی غایة الافادة و الاجادة علی اسلوب مخترع لا یقدر علی مثله إلا مثله و منها کتاب الروض الباسم فی مجلّد اختصره من العواصم و کتاب ایثار الحقّ علی الخلق و هو غریب الاسلوب مفید فی بابه و له کتاب جمعه فی التفسیر النّبوی و منها مؤلّف فی مدح الغربة و العزلة و مؤلّف فی الردّ علی المعرّی سماه نصر الأعیان علی شر العمیان و کتاب البرهان القاطع فی الصانع و له کتاب التنقیح فی علوم الحدیث و له مؤلّفات غیر هذه و مسائل افردها بالتصنیف و هو إذا تکلّم فی مسئلة لا یحتاج الناظر بعده الی النظر فی غیره من أیّ علم کانت و قد وقفت من مسائله الّتی افردها بالتصنیف علی عدد کثیر یکون فی مجلّد و ما لم اقف علیه اکثر مما وقفت علیه و کلامه لا یشبه کلام اهل عصره و لا کلام من بعده بل هو من نمط کلام ابن حزم و ابن تیمیّة و قد یاتی فی کثیر من المباحث بفوائد لم یات بها غیره کائنا من کان و دیوان شعره مجلّد و شعره غالبه فی التوسّلات و الرّقائق و تقیید الشوارد

ص:157

العلمیّة و المجاوبة لمن امتحن به من اهل عصره فان له معهم قلاقل و زلازل و کانوا یثورون علیه ثورة بعد ثورة و ینظمون القصائد فی الاعتراض علیه و افضی ذلک الی ان اعترض علیه شیخه المتقدم ذکره برسالة مستقلة فاجابها بما تقدم و کان یجاوبهم و یصاولهم و یحاولهم فیقهرهم بالحجة و لم یکن فی زمنه من یقوم له لکونه فی طبقة لیس فیها احد من شیوخه فضلا عن معاصریه و الّذی یغلب علی الظن ان شیوخه لو جمعوا جمیعا فی ذات واحدة لم یبلغ علمهم الی مقدار علمه و ناهیک بهذا ثم بعد هذا الجمع اقبل علی العبادة و تمسح و توحش فی الفلوات و انقطع عن الناس و لم یبق له شغله بغیر ذلک و تاسّف علی ما مضی من عمره فی تلک المعارک التی جرت بینه و بین معاصریه مع انه فی جمیعها مشغول بالتصنیف و التدریس و الذّبّ عن السّنّة و الدفع عن اعراض اکابر العلماء و افاضل الامة و المناضلة لاهل البدع و نشر علم الحدیث و سائر العلوم الشرعیّة فی ارض لم یالف اهلها ذلک لا سیّما فی تلک الایام فله اجر العلماء العاملین و اجر المجاهدین المجتهدین و لکنّه ذاق حلاوة العبادة و طعم لذّة الانقطاع الی جناب الحق فصغر فی عینه ما سوی ذلک و قد ترجمه بعض بنی الوزیر بکراریس و استوفی احواله و لو ترجمه فی مجلّد لم یکن وافیا بحقّه و ترجمه ایضا جماعة من علماء الزیدیة و من غیرهم غیر من قدّمنا ذکره کالوجه العطاب الیمنی و الشریف الفاسی المالکی فی کتابه العقد الثمین الّذی جعله تاریخا لمکّة و البربهی و مدحه غیر واحد من اعیان العلماء و الحاصل انه رجل عرفه الاکابر و جهله الاصاغر و لیس ذلک مختصّا بعصره بل هو کائن فیما بعده من العصور الی عصرنا هذا و لو قلت ان الیمن لم یجب مثله لم یعد عن الصّواب و فی هذا الوصف ما لا یحتاج معه الی غیره و ما احسن قوله فی معاتبة شیخه المتقدّم ذکره عرفت قدری ثمّ انکرته فما عدی باللّه ممّا بدا و کلّ یوم لک بی موقف

اسرفت فی القول بسوء بدا امسی الثنا و الیوم سوء الاذا یا لیت شعری کیف یضحی غدا

یا شیبة العترة فی وقته و منصف التعلیم و الاهتدا قد خلع العلم رداء الهدی

علیک و الشّیب ردءا الرّداء فصن رداءیک و طهّرهما عن دنس الاسراف و الاعتداء

و کانت وفاته تغمده اللّه بغفرانه فی سابع و عشرین من شهر محرم سنه 740 و مولوی صدیق حسن خان معاصر در اتحاف النّبلا گفته ابو عبد اللّه محمد بن ابراهیم بن علیّ بن المرتضی بن المفضّل الحسنی القاسمی الهادوی الیمنی المعروف بابن الوزیر الشریف بن الشریف و الامیر ابن الامیر و الامام ابن الامام المتولد فی شهر رجب سنة خمس و سبعین و سبع مائة یکی از ملوک صنعای یمن و اعلم علمای زمنست زیدیّ المذهب بود بر طریقۀ آبا چون حق تعالی او را علم وافر و انصاف متکاثر؟ ؟ ؟ بخشید سنّی متبع گشت و واصل رتبۀ اجتهاد مطلق گردید راس بود در معقول و منقول و امام بود در علم فقه و اصول در حق او گفته اند السّیّد السّند الامام العلاّمة المحدّث الاصولیّ النحویّ المتکلّم الفقیه البلیغ

ص:158

الرحلة الحجّة السّنّی الصّوفی فرید العصر نادرة الدّهر خاتمة النقّاد حامل لواء الاسناد بقیّه اهل الاجتهاد بلا خلاف و عناد کشاف اصداف الفرائد قطّاف ازهار الفوائد فاتح اقفال اللطائف مانح انفال الظرائف مصیب شواکل المشکلات بنوافذ انظاره و مطبق مفاصل المعضلات بصوارم افکاره مضحک کمائم النکت من نوادره و مفتح نواظر الظّرف فی موارده و مصادره عز الدّین محیی سنّة سیّد المرسلین ولادت او در ماه رجب در شظب که جبلی عالی در یمنست بوده تصانیف جلیله بدیعه مفیده از وی یادگارست از آنجمله کتاب العواصم فی الذب عن سنة أبی القاسمست چهار مجلد در رد زیدیّه در مسئله ختم اجتهاد و انتصار عمل به سنّت نبویّه حامل فوائد و فرائد که مثل آن در کتابی دیگر دیده نشده و کتاب البرهان القاطع فی معرفة الصّانع و جمیع ما جاءت به الشرائع صنفه فی سنة احدی و ثمانین و مختصر جلیل فی علم الاثر الّفه بعد الاطلاع علی نخبة الفکر للحافظ ابن حجر و تنقیح الانظار فی علوم الآثار صنفه فی اواخر سنه ثلث عشرة و ثمانین و کتاب التادیب الملکوتی و هو کتاب مختصر و فیه عجائب و غرائب و کتاب الامر بالعزلة فی آخر الزمان و کتاب نصر الأعیان علی نشر العیان و قبول البشری فی التیسیر للیسری و الحسام المشهور فی الذّبّ عن الامام المنصور و جمع آیات الاحکام و کتاب ایثار الحق علی الخلق و دیوان شعره مسمی بمجمع الحقائق و الرقائق فی ممادح ربّ الخلائق و غیر ذلک و ازین کتب بعضی نزد محرر سطور موجودست و بعضی را بدیار عرب دیده و مستفید گشته انشای عربی ایشان در دقّت و و بلاغت و براعت بهتر از مقامات حریری و بدیع همدانی است از اشعار او اینست منطق الاولیاء و الادیان منطق الانبیاء و القرآن الی آخر ما ذکر من اشعاره چهل و یکم آنکه فضل بن روزبهان در جواب نهج الحق گفته و لیس اخبار الصحاح الستة مثل اخبار الروافض فقد وقع اجماع الائمة علی صحتها انتهی هر گاه حسب اعتراف ابن روزبهان اجماع ائمه امت بر صحت صحاح سته واقع شده و اخبار آن مثل اخبار روافض مقدوح و مجروح و مطعون و متهم بوضع و افتعال و اختلاق نیست بلکه در نهایت مرتبه اعتبار و اعتماد و قابل احتجاج و استنادست پس بحمد اللّه صحت حدیث طیر و حدیث ولایت و امثال آن باجماع ائمه است ثابت و متحقق گردید و ظاهر شد که آن مثل اخبار روافض مطعون و متروک و مهجور و موصوف بکذب و افتراء و زور نیست پس کمال عجبست که مخاطب نحریر بمزید خدع و تزویر جسارت بر تکذیب حدیث طیر و حدیث ولایت که هر دو در صحیح ترمذی مذکورست نموده خرق اجماع ائمه امت مرحومه مکرمه و مخالفت اکابر ملت شریفه معظمه فرموده و خود را در اعلای درجات درکات رسانیده و مصداق آیۀ شریفه وَ مَنْ یُشاقِقِ اَلرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُ اَلْهُدی وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ اَلْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلّی وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً گردانیده و نیز ابن روزبهان در جواب نهج الحق گفته و صحاحنا لیس ککتب الشیعة التی اشتهر عند السنّة انها من موضوعات یهودیّ کان یرید تخریب بناء الاسلام فعملها و جعلها ودیعة عند الامام جعفر الصّادق

ص:159

فلما توفی حسب الناس انه من کلامه و اللّه اعلم بحقیقة هذا الکلام و هذا من المشهورات و معهد لا ثقة لاهل السّنّة بالمشهورات بل لابد من الإسناد الصحیح حتی تصحّ الرّوایة و اما صحاحنا فقد اتفق العلماء انّ کل ما عدّ من الصحاح سوی التعلیقات فی الصّحاح الستة لو حلف الطلاق انه من قول رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم او من فعله و تقریره لم یقع الطلاق و لم یحنث ازین عبارت ظاهرست که آنچه در صحاح سته مذکورست سوای تعلیقات بمرتبه از اعتماد و اعتبار فائزست که اگر کسی حلف کند بر ثبوت آن از جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم حانث نمی شود و ظاهرست که حدیث طیر و حدیث ولایت که در صحیح ترمذی مذکورست از جمله تعلیقات آن نیست بلکه باسناد متصل در ان مرویست پس حالف بر صحت آن نیز حانث نخواهد شد پس کمال عجبست که مخاطب قمقام چه طور هوای مخالفت علمای اعلام و معاندت اکابر اهل اسلام در سر کرده بابطال و تکذیب این هر دو حدیث شریف کمال علوّ مرتبت و سموّ منزلت خود در اسلام و ایمان و ایقان و عرفان و تسلیم و اذعان ظاهر فرموده چهل و دوم آنکه میرزا مخدوم شریفی در کتاب نواقض گفته العاشر انکارهم کتب لاحادیث الصّحاح التی اتفقت الامّة بقبولها منها صحیحا البخاری و مسلم الّذین مرّ ذکرهما رضوان اللّه علیهما الی ان قال و قد بلغ القدر المشترک ممّا ذکر فی میامنهما و برکاتهما حد التواتر و صارفی الاسلام رفیقی المصحف الکریم و القرآن العظیم فهؤلاء من کثرة جهلهم و قلّة حیائهم ینکرون الصحیحین المزبورین و سائر صحاحنا ازین عبارت ظاهرست که اتفاق امت بر قبول کتب احادیث صحاح واقع شده و چون ظاهرست که صحیح ترمذی نیز از جمله صحاحست پس اتفاق امت بر قبول صحیح ترمذی هم ثابت و متحقق باشد و نیز از قول او فهؤلاء من کثرة جهلهم الی آخره ظاهرست که انکار صحیحین و دیگر صحاح سنیّه ناشی از کثرت جهل و قلت حیا می باشد پس تکذیب و ابطال حدیث طیر و ولایت و امثال آن که در صحیح ترمذی مذکورست دلیل کثرت علم و شدت حیای مخاطب رئیس القروم حسب افادۀ میرزا مخدوم باشد و مخفی نماند که میرزا مخدوم از اکابر متکلمین و اجلۀ معتمدین مستندین حضرات سینه است و کابلی مقتدای مخدوم الفحول طریق تصنیف صواقع ازو آموخته و نبذی از هفوات او را علق نفیس پنداشته بذکر آن مایۀ تخجیل اهل نحلۀ خویش اندوخته و سید محمد بن عبد الرسول برزنجی او را در نوافض او را باین مدائح عظیمه و مناقب فخیمه ستوده و مولانا السید العلامة القاضی بالحرمین المحترمین معین الدین اشرف الشهیر بمیرزا مخدوم الحسنی الحسینی حفید السیّد السّند المحقق العلامة نور الدین علی الجرجانی شارح المواقف و غیره صاحب المولّفات العدیدة و التحقیقات المفیدة رحمه اللّه تعالی و رحمه اسلافه فانهم کلهم بیت العلم و عزّ السنّة و کهف الجماعة و محمد بن عبد الرسول ممدوح اکابر فحول و موصوف اعاظم اهل الحلوم و العقور می باشد چنانچه محمد خلیل مرادی در سلک الدرر فی اعیان القرن الثانی عشر گفته محمد البرزنجی بن عبد الرسول

ص:160

بن عبد السید بن عبد الرسول بن قلندر بن عبد السیّد المتصل النسب بسیدنا الحسن بن علی بن أبی طالب رضی اللّه تعالی عنه الشافعی البرزنجی الاصل و المولد المحقق المدقق النحریر الاوحد الهمام ولد بشهر زور لیلة الجمعة ثانی عشر ربیع الاول سنة اربعین و الف و نشأ بها و قرأ القرآن و جوّده علی والده و به تخرج فی بقیة العلوم و قرأ فی بلاده علی جماعة منهم الملا محمّد شریف الکورانی و لازم خاتمة المحققین ابراهیم بن الحسن الکورانی و انتفع بصحبته و سلک طریق القوم علی ید الصّفی احمد القشاشی و دخل همدان و بغداد و دمشق و قسطنطینیّة و مصر و اخذ عمن بها من العلماء فاخذ بماردین عن احمد السّلاحی و بحلب عن أبی الوفاء العرضی و محمد الکواکبی و بدمشق عن عبد الباقی الحنبلی و عبد القادر الصفویّ و ببغداد عن الشیخ مدلج و بمصر عن محمّد البابلی و علی الشبراملسی و سلطان المزاحی و محمد العنابی و احمد العجمیّ و بالحرمین عن الوافدین إلیهما کالشیخ اسحاق بن جعمان الزبیدی و علی الربیعی و علی العقیبیّ التغری و عیسی الجعفری و عبد الملک السّجلماسی و غیره ثم توطن المدنیة الشریفة و تصدّر للتّدریس و صار من سراة رؤسائها و الف تصانیف عجیبة منها انهار السلسبیل فی شرح تفسیر البیضاوی و الاشاعة فی اشراط الساعة و النوافض للرّوافض و شرحا علی الفیة المصطلح و العافیة شرح الشافیة لم یکمل و خالص التلخیص مختصر تلخیص المفتاح و مرقاة الصّعود فی تفسیر اوائل العقود و الضاوی علی صبح فاتحة البیضاوی و رسالة فی الجهر بالبسملة فی الصلوة و کانت له قوة اقتدار علی الاجوبة عن المسائل المشکلة فی اسرع وقت و اعذب لفظ و اسهله و اوجزه و اکمله و بالجملة فقد کان من افراد العالم علما و عملا و کانت وفاته فی غرّة محرّم سنة ثلاث و مائة و الف و دفن بالمدینة رحمه اللّه تعالی چهل و سوم آنکه شاه ولی اللّه والد ماجد مخاطب در حجة اللّه البالغه گفته الطبقة الثانیة کتب لم تبلغ مبلغ الموطّا و الصحیحین و لکنها یتلوها کان مصنّفوها معروفین بالوثوق و العدالة و الحفظ و التبحّر فی فنون الحدیث و لم یرضوا فی کتبهم هذه بالتساهل فیما اشترطوا علی انفسهم فتلقّها من بعدهم بالقبول و اعتنی بها المحدثون و الفقهاء طبقة بعد طبقة و اشتهرت فیما بین الناس و تعلق بها القوم شرحا لغریبها و فحصا عن رجالها و استنباط لفقها و علی تلک الاحادیث بناء عامّة العلوم کسنن أبی داود و جامع الترمذی و مجتبی النّسائی و هذه الکتب مع الطبقة الاولی اعنی باحادیثها رزین فی تجرید الصّحاح و ابن الاثیر فی جامع الاصول و کاد مسند احمد یکون من جملة هذه الطبقة فان الامام احمد جعله اصلا یعرف به الصحیح و السّقیم قال و ما لیس فیه فلا تقبلوه ازین عبارت ظاهرست که ترمذی معروف بوثوق و عدالت و حفظ و تمهر در فنون حدیث بوده و در کتاب خود بتساهل در چیزیکه بر نفس خود شرط کرده راضی نشده و تلقی نموده کتاب او را

ص:161

علمای که بعد او بودند بقبول و اعتنا نموده اند بآن محدثین و فقها طبقة بعد طبقة و مشتهر شده است در میان مردم و تعلق کردند بآن قوم از روی شرح غریب آن و فحص از رجال آن و استنباط فقه آن و بر احادیث این کتاب ترمذی و امثال آن بنای عامه علومست فالعجب من المخاطب الفخور المختال المتغطرس المحتال المادّ ید الاستراق و الانتحال کیف طاب نفسا لعقوق والده الماجد؟ ؟ ؟ لنا قد السابق فی مضمار الکمال فلم یصغ الی وعظه و ایضاحه و لم یعتن بنصحه و افصاحه و لم یعرج علی ندائه و لم یعول علی بنائه و لم یلتفت الی تلویحه و لم یحتفل بتصریحه و لم یکترث بتحقیقه و تنقیده و لم یتاثر بتثقیفه و تسدیده فلم یره اهلا للاقتداء و الاقتفاء و اتخذ رغم انفه و جلب حتفه و الدرء فی نحره و الدفع فی صدره سهلا و شرب من آجن عنّاده و اسن لداده علا و نهلا الا تری کیف یرفع والده الماجد الحاشد عنده و عند زرافته لاسنی المحامد عقیرته بالمدح و الثناء و التقریظ و الاطراء علی الترمذی الماهر ینفی التساهل و التسامح عن کتابه الفاخر و یثبت کونه مقتدی المنقدین المحدثین و ملاذ الفقهاء البارعین و ان علیه و علی امثاله بناء عامّة العلوم و انه فی غایة الشرف و الجلالة و القبول عند ارباب الحلوم و اصحاب الفهوم فرد المخاطب کلامه و افسد نظامه و هدم بنیانه و حط شانه و جزم جدرانه و صرم اغصانه و حزم افنانه و قطع اوداجه و غیض اثباجه و عق حقوقه و شق شقوقه و کدر نمی ره و اظلم منیره و لیس هذا باول قارورة کسرت و لا باوّل ثمرة هصرت و لا باول جور اشیع و لا باول حور اذیع و لا باول عسف ابتدع و لا باول خسف اخترع بل خالف والده البارع فی عدة مواضع و عازّه فی کثیر من المواقع کما نبّهنا علیه سابقا و نبیّنه انشاء اللّه لاحقا چهل و چهارم آنکه خود مخاطب در رسالۀ اصول حدیث فرموده در این جا نقل عبارت حضرت والد ماجد قدس سرّه نمایم تا مراتب کتب احادیث به ترتیب واضح گردد ایشان می فرمایند باید دانست که کتب احادیث باعتبار صحت و شهرت و قبول بر چند طبقه می شوند و مراد ما از صحت آنست که مصنف التزام کند ایراد احادیث صحیحه یا حسنه و غیر آن در آنجا وارد نکند مگر مقرون به بیان حال آن از ضعف و غرابت و علت و شذوذ زیرا که ایراد ضعیف و غریب و معلول با بیان حال آن قدح نمی کند و مراد ما از شهرت آنست که اهل حدیث طبقه بعد طبقه مشغول شوند بطریق روایت و ضبط مشکل و ترویج احادیث آن تا هیچ چیز از آن غیر مبین نماند و مراد ما از قبول آنست که نقاد حدیث آن کتاب را اثبات کنند و بر آن اعتراض نکنند و حکم صاحب کتاب را در بیان حال احادیث کتاب تصویب و تقریر نمایند و فقها بآن احادیث تمسک نمایند بی اختلاف و انکار پس طبقه اولی از کتب حدیث سه کتاب اند موطّأ صحیح بخاری صحیح مسلم و قاضی عیاض کتاب مشارق الاثوار را برای شرح این سه کتاب مخصوص نوشته و این مشارق الانوار غیر مشارق الانوار صفاتیست که احادیث صحیحین در ان بحذف اسناد و قصه جمع نموده بالجمله برای

ص:162

ضبط و شرح این هر سه کتاب مشارق الانوار قاضی عیاض کافی و شافیست و نسبت درین هر سه کتب آنست که موطّأ گویا اصل وام صحیحینست و در کمال شهرت رسیده هزار کس از علمای عصر امام مالک موطّأ را روایت کرده اند مثل شافعی و امام محمد و یحیی بن یحیی مصمودی و یحیی بن یحیی تمیمی و یحیی بن بکیر و ابو مصعب و قعنبی عدالت و ضبط رجال این کتاب مجمع علیه ست در مدینه و مکه و عراق و شام و یمن و مصر و مغرب مشهور شده و بنای فقهای امصار بر آنست و در زمان امام مالک و بعد از زمان ایشان نیز علما در تخریج بر موطّأ و ذکر متابعات و شواهد احادیث آن سعی بلیغ نمودند و در شرح غریب و ضبط مشکلات و بیان فقه و سائر وجوه بیان آن قدر اهتمام نموده اند که زیاده بر ان متصور نیست و صحیح بخاری و صحیح مسلم هر چند در بسط و کثرت احادیث ده چند موطّأ باشند لیکن طریق روایت احادیث و تمییز رجال و راه اعتبار و استنباط از موطا آموخته اند و معهذا این هر دو کتاب نیز مخدوم طوائف انام و جمیع علمای اسلام اند فرقه مستخرجات برای اینها نوشته اند مثل اسماعیلی و ابو عوانه و طائفه متصدی شرح غریب و ضبط مشکل و بیان فقه و احوال رواة آنها شده اند و در شهرت و تلقی بالقبول بدرجۀ علیا رسیده اند صاحب جامع الاصول از فربری نقل کرده است که صحیح بخاری از بخاری بلا واسطه نود هزار کس سماع دارند خلص کلام آنکه احادیث این هر سه کتاب اصح الاحادیث اند اگر چه بعضی احادیث این هر سه کتاب صحیح تر از بعض باشند و اگر بنظر تفحص دیده شود احادیث مرفوعه موطّأ غالبا در صحیح بخاری موجوداند پس صحیح بخاری مشتمل ست بر موطّأ باعتبار احادیث مرفوعه آری آثار صحابه و تابعین در موطّأ زیاده است پس این هر سه کتاب را در طبقۀ اولی باید داشت و طبقۀ ثانیه احادیثی که درین هر سه صفت بدرجه احادیث صحیحین نرسیده اند لکن قریب بصحیحین اند درین صفات و آن احادیث جامع ترمذی و سنن ابو داود و سنن نساییست که مصنفان این کتب مشهور و معروف اند بوثوق و عدالت و حفظ و ضبط و تبحّر در فنون حدیث و درین کتابها بتساهل و تسامح راضی نشده اند و حال حدیث و علت آن را بقدر امکان بیان نموده اند و لهذا فیما بین علمای اسلام شهرت یافته اند پس این شش کتاب را صحاح ستّه نامند انتهی پس کمال عجب و حیرتست که خود مخاطب ناقد افادۀ والد ماجد خود متضمن کمال مدح و ستایش و اطراد و نیایش صحیح ترمذی حاوی محامد برای تنبیه و تبصیر و ایقاظ و تذکیر معتقدین و مسترشدین خدام با توقیر خود نقل می کند و ایمان و ایقان و تصدیق و اذعان خود بآن ظاهر می سازد و در مقابلۀ اهل حق از نکث و غدر و نقض عهد و مکر و شق عصی و خفر و ترک حیا و خفر و ایثار مجون و هذر و ایقاع معتقدین در زلل و غرر و اقحام مقلدین در افحش خطر و ایلاج منتجعین در اوحش ضرر نمی هراسد و بر ملا مضیق طریق رد و ابطال و تکذیب حدیث ولایت و حدیث طیر که هر دو علی رغم انفه در صحیح ترمذی مذکوراند می سپارد و خوف و هول از وضوح ظهور کذب و تزویر و تبیین و تحقق تهافت و تناقض موجب تشویر در دل جسارت منزل می آرد و بخیال نه می گذراند که ازین افاده سراپا اجاده ظاهرست قرب صحیح ترمذی بصحیحین

ص:163

در صفات ثلاثه عظیمه و محامد عدیده فخیمه اعنی صحت و شهرت و قبول و دلالت قبول کتاب بر آنکه نقاد حدیث احادیث ان را اثبات کرده اند و اعتراض بر آن ننموده و حکم صاحب کتاب را در بیان حال احادیث آن تصویب فرموده و تقریر نموده و فقها باحادیث آن تمسک می نمایند بی اختلاف و انکار و نیز از ان واضحست مشهور و معروف بودن خود ترمذی بوثوق و عدالت و ضبط و حفظ و تبحّر در فنون حدیث و نیز از ان ظاهرست که ترمذی در صحیح خود بتساهل و تسامح راضی نشده و حال حدیث و علت آن را بقدر امکان بیان نموده و این کتاب مستطاب فیما بین علمای اسلام شهرت یافته و موسوم بصحیح گردیده فاین اثبات الکذب و الزور و البهتان و الوضع المدحور من نفی التسامح و التساهل و الغرور و این هذا من القبول و التصویب و التقریر و این هذا من تمسک فقهاء الجماهیر بلا اختلاف و انکار و نکیر ثُمَّ اِرْجِعِ اَلْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ اَلْبَصَرُ خاسِئاً وَ هُوَ حَسِیرٌ وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ چهل و پنجم آنکه مخاطب در بستان المحدثین گفته جامع کبیر ترمذی یعنی ابو عیسی محمد بن عیسی بن سوره بن موسی بن الضحاک سلمی ضریر بوغی بضم بای موحده و سکون واو بعد از ان غین معجمه نسبت به بوغ آن دیهیست از دیهات ترمذ بمسافت شش فرسنگ از ان و ترمذ نام شهری قدیم بر کنار آب مویه که آن را جیحون و نهر بلخ نیز گویند و در لفظ ماوراء النهر مراد همین نهر می باشد و در لفظ ترمذ اختلاف بسیارست بعضی تا و میم را مفتوح سازند و بعضی هر دو را مضموم و متداول بر زبان مردم اینجا و دیگر خلائق کسر هر دوست و جماعتی بفتح تا و کسر میم تکلم کنند و ترمذی شاگرد رشید بخاریست روش او را آموخته و از مسلم و از أبی داود و شیوخ ایشان نیز روایت دارد در بصره و کوفه و واسط و ری و خراسان و حجاز سالها در طلب علم حدیث بسر برده و تصانیف بسیار درین فن شریف از وی یادگارست و این جامع بهترین آن کتب است بلکه به بعضی وجوه و حیثیات از جمیع کتب حدیث خوبتر واقع شده اول از جهت ترتیب و عدم تکرار دوم ذکر مذاهب فقهاء و وجوه استدلال هر یک از اهل مذاهب سوم بیان انواع حدیث در صحیح و حسن و ضعیف و غریب و معلل بعلل چهارم بیان اسمای رواة و القاب و کنیتهای آنها و دیگر فوائد متعلقه بعلم رجال و ترمذی را در حفظ مثل زنند و او را خلیفۀ بخاری گفته اند و تورّع و زبد و خوف بحدی داشت که فوق آن متصور نیست بخوف الهی سالها گریه و زاری کرد و نابینا شد و از حکایات صحیحه در حفظ او آنست که در راه مکه با شیخی از شیوخ ملاقات کرد و سابق از ان شیخ دو جزو حدیث نوشته گرفته و فرصت عرض و قرائت نیافته درین وقت از شیخ استدعای استماع نمود شیخ قبول کرد و گفت که اجزای مرقومه بیار و در دست بدار تا من بخوانم و آن را مقابله کن اتفاقا آن دو جز کم کرده بود ترمذی بسبب کمال شوق سماع آن حدیث دو جزو دیگر سفید آورده بحضور شیخ بدستور تلامذه نشست و شیخ آغاز قرائت نمود ناگاه شیخ نظر کرده دید که در دست او اجزای سفیداند بسیار غضبناک شده فرموده که گویا با من استهزا می کنی ترمذی گفت یا شیخ من اجزای مکتوبه را گم کردم لیکن احادیث را محفوظ دارم بهتر از نوشته شیخ گفت که بخوان ترمذی همه آن احادیث را یاد بخواند تعجب شیخ زائد

ص:164

شد و از استبعاد گفت که مرا باور نمی آید که بمجرد شنیدن یک بار یاد گرفته باشی از سابق یاد داشته باشی ترمذی گفت امتحان باید فرمود شیخ چهل حدیث دیگر از غرائب خود که نزد دیگری نه بود خوانده رقت ترمذی آن احادیث را مع اسانید فی الفور اعاده نمود و هیچ جا خطا نیفتاد و این قسم امتحانات در باب حفظ او بارها واقع شده ترمذی گفته است که من هر گاه از تصنیف این جامع فارغ شدم اول آن را به علمای حجاز شریف نمودم ایشان همه پسند فرمودند بعد از آن پیش علمای عراق بردم ایشان نیز متفق الکلمة آن را مدح کردند بعد از آن بر علمای خراسان عرض کردم ایشان نیز رضامند شدند بعد از آن آن را ترویج و تشهیر نمودم و نیز گفته هر که در خانۀ او این کتاب باشد پس در خانۀ او گویا پیغمبریست که تکلم می کند و بعضی از علماء اندلس در مدح این کتاب نظمی دارند که مرقوم می شود کتاب الترمذیّ ریاض علم حکت ازهاره زهر النجوم به الاثار واضحة ابینت

بالفاظ اقیمت کالرسوم و اعلاها الصحاح و قد أنارت نجوما للخصوص و للعموم

و من حسن یلیها او غریب و قد بان الصّحیح من السّقیم فعلّله ابو عیسی مبینا

معالمه لارباب العلوم و طرّزه بآثار صحاح تخیّرها اولو النظر السّلیم

من العلماء و الفقهاء قدما و اهل الفضل و النهج القویم فجاء کتابه علقا نفیسا

تفنن فیه ارباب العلوم و یقتبسون منه نفیس علم یفید نفوسهم امنی الرسوم

کتبناه رویناه لنروی من التسنیم فی دار النّعیم و غاص الفکر فی بحر المعانی

فادرک کلّ معنی مستقیم جزی الرّحمن خیرا بعد خیر ابا عیسی علی الفعل الکریم

وفات او در ترمذ شب دوشنبه هفدهم رجب سال دو صد و هفتاد و نه بوده است انتهی مخاطب عالی شأن درین عبارت بستان بکمال بشاشت و ابتهاج و استبشار و غایت سرور و حبور و افتخار بلا نفاق و تقیّه و بلا خوف اذیّه و بلیّه نهایت تعظیم و تبجیل و مدح و ثنا و تکریم و اجلال و وصف و اطراء صحیح ترمذی بوجوه شتی و طرق متنوعه آغاز نهاده اولا بعد تفضیل آن بر جمیع کتب مؤلفۀ ترمذی به ترجیح آن بوجوه اربعه بر جمیع کتب که صحیح بخاری و صحیح مسلم هم در ان داخل هست زبان حقائق ترجمان وا کشاده و بعد ان از خود ترمذی پسند فرمودن جمیع اهل حجاز آن را و اتفاق کلمه علمای عراق بر مدح آن و رضامند شدن علمای خراسان از ان و ترویج و تشهیر این کتاب بعد این مدح و رضا و قبول و ثنا و نیز تشبیه خود ترمذی صحیح خود را به نبیّ متکلم نقل فرموده و نیز برای تفریح قلوب و دفع شبهات متجسّسین عیوب و اظهار کمال وثوق مطلوب و ابداء غایت اطمینان مرغوب اشعار در بهار بلاغت شعار از افکار بعض اندلسیین عالی تبار که وجوه دلالت آن بر کمال عظمت و جلالت این کتاب سابقا شنیدی ذکر فرموده لکن کمال حیفست که مخاطب عالی جناب این همه اسهاب و اطناب در وصف و مدح این کتاب مستطاب بمقابله اهل حق اطیاب بر طاق نسیان

ص:165

گذاشتند و مبالغه و اغراق در تکذیب و ابطال حدیث ولایت و حدیث طیر پیش نظر داشتند و کمال ورع و تدین و تاثم و تحرّج و نهایت صدق و جلالت و غایت حذق و مهارت و اقصای صفا و ولا و بنالت خود بر ارباب انصاف و ایقان و اصحاب تدبر و ایمان ظاهر ساختند و حق آنست که مخاطب با حیا و فاضل با صفا مذهب عبودیت مشایخ تیمیه و عددیه و انحراف از فضائل علویه و مناقب عترت نبویّه چندان گران خریده است که بجهت آن اصلا و زنی برای رد و مخالفت و مشاقت و معاندت اسلاف اعلام و مشایخ و اساتذه فخام و والد ماجد قمقام خود بلکه افادات خدام؟ ؟ ؟ عالی مقام خویش ننهاده بلا مخافت از آفت ظهور خزی و خسار و وضوح خبث و صغار از افادات اساطین کبار و والد جلیل الفخار و تحقیقات و ارشادات ذات خود آن یگانه روزگار و آن هم باکثار و تکرار سر در بیابان ابطال و تکذیب حدیث ولایت و حدیث طیر و رد و توهین دیگر فضائل و مناقب ابو الائمة الاطهار صلوات اللّه و سلامه علیه علیهم ما اتّصل اللّیل و النهار داده و بالجملة من عجائب الدهور ان یثبت المخاطب المتحذلق الجسور هذه المدائح الجلیلة و المناقب الجمیلة و المفاخر البارعة و الفضائل الناصعة و المحامد الزاهرة و العوالی الباهرة لصحیح الترمذی ثم ینسی ذلک او یتناسی و یتساهل و یغفل و یذهل و یتغافل و یتعالل و یرقص رقص الجمل و یکذب حدیث الطیر و الولایة المذکورین فی هذا الصحیح البریء حسب افادته عن الخلل جریا فی مضمار فاحش الزلل و منکر الهراء و الخطل و اللّه العاصم من دحض الاقدام فی القول و العمل

احمد بن یحیی صاحب التاریخ فی طبقة أبی داود السجستانی حافظ اخباری علامة و مخفی نماند که ابن شهرآشوب طاب ثراه را اکابر علما و اماثل محققین سنیه بمجامد سنیّه زاهره و مناقب علیه باهره که از آن غایت جلالت شان و عظمت مرتبت و علو منزلت جناب او ظاهرست ستوده اند چنانچه خلیل بن ابیک بن عبد اللّه الصفدی که ابن حجر عسقلانی مدح و ستایش او در درر کامنه باین عنوان نموده خلیل بن ابیک بن عبد اللّه الادیب صلاح الدین الصّفدی ابو الصفا ولد سنة ست او سبع و تسعین و ست مائة تقریبا و تعالی صناعة الرسم فمهر فیها ثم حبب إلیه الادب فولع به و کتب الخطّ الجیّد و ذکر عن نفسه ان اباه لم تمکنه من الاشتغال حتی استوفی عشرین سنة فطلب بنفسه ثم قال الشعر الحسن ثم اکثر جدّا من النظم و النثر و الترسّل و التواقیع و اخذ عن الشهاب محمود و ابن سید الناس و ابن نباتة و أبی حیّان و نحوهم و سمع بمصر من یونس الدّبوسی و من معه و بدمشق من المزی و جماعة فطاف مع الطلبة و کتب الطباق ثم اخذ فی التالیف فجمع تاریخه الکبیر الّذی سماه الوافی بالوفیات فی نحو ثلثین مجلّدة علی حروف المعجم و افرد منه اهل عصره فی کتاب سماه اعوان النصر و اعیان العصر فی ستّ مجلّدات و له شرح لامیّة العجم کثیر الفوائد و الحان السّواجع بین المنادی و المراجع مجلدان و من تصانیفه اللطاف النقیبة علی الکتیبة و جر الذیل فی وصف الخیل و توشیح الرشیح و و کشف الحال فی وصف الخال و جنان الجناس و غیر ذلک و اول ما ولی کتابة الدرج بصفد ثم بالقاهرة و باشر کتابه السّر بحلب وقتا و بالرّحبة وقتا و التوقیع بدمشق و وکالة بیت المال و کان مجیبا الی الناس حسن المعاشرة جمیل المودة و کان فی الآخر قد ثقل سمعه و کان قد تصدّی للافادة بالجامع و قد سمع منه من اشیاخه الذهبی و ابن کثیر و الجشیبی و غیرهم قال الذهبی فی حقه الادیب البارع الکاتب شارک فی الفنون و تقدم فی الإنشاء و جمع و صنف و قال ایضا سمع منی و سمعت منه و له توالیف و کتب و بلاغة و قال فی المعجم المختص الامام العالم الادیب البلیغ الکامل طلب العلم و شارک فی الفضائل و ساد فی الرسائل و قرأ الحدیث و جمع و صنّف و له توالیف و کتب و بلاغة و قد ترجم له السبکی و قال الجشیبی کان إلیه المنتهی فی مکارم الاخلاق و محاسن الشیم و قال ابن کثیر و کتب ما یقارب ستین من المجلدات و قال ابن سعد کان من بقایا الرؤساء الاخیار و وجد بخطه کتبت بیدی ما یقارب خمس مائة مجلدة قال و لعل الّذی کتبته فی دیوان الإنشاء ضعفا ذلک و قال ابن رافع قرأ بنفسه شیئا من الحدیث و کتب بعض الطباق و قرأ الادب علی شیخنا الشهاب محمود و لازمه مدة و من تصانیفه فیض الخدام علی التوریه و الاستخدام و خلوة المذاکرة و الروض الباسم و شرح لامیّة المعجم و غیر ذلک و کتب عنه الذهبی من شعره و ذکره فی معجمه و انشد عنه ابن رافع عدة مقاطیع من نظمه منها بسهم اجفانه رمانی و ذبت من هجره و بینه

ص:167

ان مت ما لی سواه خصم لانه قاتلی بعینه

مات بدمشق فی لیلة عاشر شوال سنة 764 در وافی بالوفیات می گوید محمد بن علی بن شهرآشوب التابیة بسین مهملة ابو جعفر السرویّ المازندرانی رشید الدین الشیعی احد شیوخ الشعیب؟ ؟ ؟ حفظ اکثر القرآن و له ثمان سنین و بلغ النهایة فی اصول الشیعة کان یرحل إلیه من البلاد ثمّ تقدم فی علم القرآن و الغریب و النحو و وعظ علی المنبر ایام المقتفی ببغداد فاعجبه و خلع علیه و کان بهی المنظر حسن الوجه و الشیبة صدوق اللّهجة ملیح المحاورة واسع العلم کثیر الخشوع و العبادة و التّهجّد لا یکون الا علی وضوء اثنی علیه ابن أبی طی فی تاریخه ثناء کثیرا توفی سنة ثمان و ثمانین و خمس مائة و جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی در بغیة الوعاة گفته محمد بن علی بن شهرآشوب ابو جعفر السرویّ المازندرانی رشید الدین الشیعی قال الصفدیّ کان مقدما فی علم القرآن و الغریب و النحو واسع العلم کثیر العبادة و الخشوع الف الفصول فی النحو اسباب نزول القرآن متشابه القرآن مناقب آل أبی طالب المکنون المائدة و الفائدة فی النوادر و الفوائد مات سنة ثمان و ثمانین و خمس مائة و علامه شمس الدین محمد بن علی بن احمد الداودی تلمیذ سیوطی در طبقات المفسرین گفته محمد بن علی بن شهرآشوب بن أبی نصر ابو جعفر السرویّ المازندرانیّ رشید الدین احد شیوخ الشیعة اشتغل بالحدیث و لقی الرجال ثم تفقه و بلغ النهایة فی فقه اهل مذهبه و نبغ فی الاصول حتی صار رحلة ثم تقدم فی علم القرآن و القراءات و التفسیر و النحو و کان امام عصره و واحد دهره و التالیف غلب علیه علم القرآن و الحدیث و هو عند الشیعة کالخطیب البغدادی لاهل السنة فی تصانیفه فی تعلیقات الحدیث و رجاله و مراسیله و متفقه و مفترقه الی غیر ذلک من انواعه واسع العلم کثیر الفنون مات فی شعبان سنة ثمان و ثمانین و خمس مائة قال ابن أبی طی ما زال الناس یحلب لا یعرفون الفرق بین ابن بطّة الحنبلی و ابن بطة الشیعیّ حتی قدم الرشید فقال ابن بطّه الحنبلی بالفتح و الشیعی بالضّمّ و ابن حجر عسقلانی در لسان المیزان گفته محمد بن علی بن شهرآشوب ابو جعفر السّروی المازندرانی من دعاة الشیعة قال ابن أبی طی فی تاریخه اشتغل بالحدیث و لقی الرجال ثم تفقّه و بلغ النهایة فی فقه اهل البیت و تتبع فی الاصول ثم تقدم فی القراءة و الغریب و التفسیر و العربیّة و کان مقبول الصّورة ملیح العرض علی المعانی و صنّف فی المتفق و المفترق و الموتلف و المختلف و الفصل و الوصل و فرق بین رجال الخاصة و رجال العامّة یعنی اهل السّنة و الشیعة و کان کثیر الخشوع مات فی شعبان سنه 588 و مجد الدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی در بلغه علی ما نقل عنه گفته محمّد بن علی بن شهرآشوب ابو جعفر المازندرانی رشید الدّین الشیعی بلغ النهایة

ص:168

فی اصول الشیعة و تقدّم فی علم القرآن و اللغة و النحو و وعظ ایام المقتفی فاعجبه و خلع علیه کان واسع العلم کثیر العبادة دائم الوضوء له کتاب الفصول فی النحو و کتاب المکنون و المخزون و کتاب اسباب نزول القرآن و کتاب متشابه القرآن و کتاب الاعلام و الطرائق فی الحدود و الحقائق و کتاب الحدیدة جمع فیها فوائد و فرائد جمّة عاش مائة سنة الا عشرة اشهر مات سنه 588 ثمان و ثمانین و خمس مائة

و التاریخ و حدیث شعبة و المقدم و المؤخر فی کتاب اللّه تعالی و الجوابات فی القرآن و المناسک الکبیر و الصغیر و حدیث الشیوخ و غیر ذلک قال و ما زلنا نری اکابر شیوخنا یشهدون له بمعرفة الرجال و علل الحدیث و الاسماء و الکنی و المواظبة علی طلب الحدیث فی العراق و غیرها و یذکرون عن اسلافهم الاقرار له بذلک حتی ان بعضهم لیسرف فی تقریظه ایاه بالمعرفة و زیادة السماع للحدیث علی ابیه اخبرنا ابو الیمن الکندی انبا ابو منصور انبا ابو بکر الخطیب حدثنی ابو یعلی محمد بن الحسین الفرّاء قال وجدت علی ظهر کتاب رواه ابو الحسن السّوسنجردی عن اسماعیل الخطبی قال بلغنی عن أبی زرعة انه قال قال لی احمد بن حنبل ابنی عبد اللّه محظوظ من علم الحدیث او من حفظ الحدیث لا یکاد یذاکرنی الا بما احفظ و به انبأ الخطیب حدثنی محمد بن علی الصوریّ انبا عبد الرحمن بن عمر المصری ثنا محمد بن اسحاق الملحمی حدثنی ابراهیم بن محمّد قال سمعت عباسا الدوری یقول کنت یوما عند أبی عبد اللّه احمد بن حنبل فدخل علیه ابنه عبد اللّه فقال لی احمد یا عباس ان ابا عبد الرحمن قد وعی علما کثیرا و قال عبد الرحمن بن أبی حاتم سمعت معه من ابراهیم بن مالک و کتب الی بمسائل ابیه و بعلل الحدیث و قال ابو احمد بن عدی عبد اللّه بن احمد بن حنبل ابو عبد الرحمن نبل بابیه و له فی نفسه محلّ فی العلم فاحیی علم ابیه من مسنده الذی قرأه علیه ابوه خصوصا فلم یقرأه علی غیره و ممّا سأل اباه عن رواة الحدیث فاخبره به ما لم یسأله غیره و لم یکتب عن احد الا من امره ابوه ان یکتب عنه و قال ابو علیّ الصّوّاف ولد عبد اللّه بن احمد سنة ثلث عشرة و مائتین و مات سنة تسعین و مائتین و قال اسماعیل الخطبی صلّی علیه زهیر بن صالح بن اخیه و دفن فی مقابر باب التّین و کان الجمع کثیرا فوق المقدار و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب گفته عبد اللّه بن احمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن اسد الشّیبانی ابو عبد الرحمن البغدادی روی عن ابیه و ابراهیم بن الحجّاج السّامی و احمد بن منیع البغوی و أبی ابراهیم اسماعیل بن ابراهیم الترجمانیّ و الحسن بن حمّاد سجّادة و الحکم بن موسی و داود بن رشید و أبی الرّبیع الزهرانیّ و داود بن عمرو الضّبی و عبد الاعلی بن حماد النرسی و عبید اللّه بن معاذ العنبری و شریح بن یونس و أبی بکر بن أبی شیبة و کامل بن طلحة الجحدری و الهیثم بن خارجة و محیی بن عبدویه مولی ابن المهدی و متصور بن أبی مزاحم و محمد بن جعفر الورکانی و محمد بن جعفر الودکانی و محمد بن الصّباح الدولابی و یحیی بن معین و خلق کثیر روی عنه النّسائی حدیثین و ابو بکر بن زیاد و ابو بکر النجار و احمد بن کامل و المحاملی و ابو القسم البغوی و یحیی بن صاعد و محمد بن مخلد و دعلج بن احمد و ابو بکر الشافعی و ابو سهل بن زیاد القطان و ابو الحسین بن المنادی و ابو القاسم الطیرانی و ابو احمد العسّال الاصبهانی و ابو عوانة الاسفراینی و ابو علیّ الصواف

ص:170

و ابو بکر القطیعی و جماعة قال عباس الدوری سمعت احمد یقول قد وعی عبد اللّه علما کثیرا و قال الخطبیّ بلغنی عن أبی زرعة قال قال الی احمد ابنی عبد اللّه محفوظ من علم الحدیث لا یکاد یذاکر الا بما احفظ و قال ابو علی الصّوّاف قال عبد اللّه بن احمد کلّ شیء اقول قال أبی فقد سمعته مرتین او ثلثة و قال ابن أبی حاتم کتب الیّ بمسائل ابیه و بعلل الحدیث و قال ابو الحسن بن المنادی لم یکن فی الدنیا احد روی عن ابیه منه لانه سمع منه المسند و هو ثلثون الفا و التفسیر و هو مائة و عشرون الفا سمع منه ثمانین الفا و الباقی و جادة و الناسخ و المنسوخ و التاریخ و حدیث شعبة و جوابات القرآن و المناسک و غیر ذلک من التصانیف و حدیث الشیوخ قال و ما زلنا نری اکابر شیوخنا یشهدون له بمعرفة الرّجال و علل الحدیث و الاسماء و الکنی و المواظبة علی الطّلب حتی ان بعضهم اسرف فی تقریظه ایاه بالمعرفة و زیادة السّماع علی ابیه و قال ابن عدی نبل بابیه و له فی نفسه محل فی العلم و لم یکتب عن احد الا من امره ابوه ان یکتب عنه و قال بدر بن أبی بدر البغدادی عبد اللّه بن احمد جهبذ أبی جهبذ و قال الخطیب کان ثقة ثبتا فهما و قال ابو علی الصّوّاف ولد سنه 213 و مات سنه 90 و کذا ارّخه اسماعیل الخطبی و زاد فی جمادی الآخرة قلت و قال النّسائی ثقة و قال السّلمی سألت الدار قطنی عن عبد اللّه بن احمد و حنبل بن اسحاق فقال ثقتان نبیلان و قال ابو بکر الخلال کان عبد اللّه رجلا صالحا صادق اللهجة کثیر الحیاء و ذهبی در عبر در وقائع سنة تسعین و مائتین گفته و فیها توفی الحافظ ابو عبد الرحمن عبد اللّه بن احمد بن محمد بن حنبل الذهلی الشیبانی ببغداد فی جمادی الآخرة و له سبع و سبعون سنة کابیه و کان اماما خبیرا بالحدیث و علّله مقدما فیه و کان من اروی الناس عن ابیه و قد سمع من صغار شیوخ ابیه و هو الّذی رتّب مسند والده و یافعی در مرآة الجنان در وقائع سنة تسعین و مائتین گفته و فی السنّة المذکورة الحافظ ابو عبد الرحمن عبد اللّه بن احمد بن حنبل الشّیبانی کان اماما خبیرا بالحدیث و علّله مقدّما فیه و سیوطی در طبقات الحفّاظ گفته عبد اللّه بن احمد بن حنبل البغدادی الحافظ روی عن ابیه و ابن معین و خلق و عنه النّسائی و ابن صاعد و ابو عوانة و الطبرانی و ابو بکر النجار و القطیعی و ابو بکر الشافعی و خلق قال ابو زرعة قال لی احمد بن حنبل ابنی عبد اللّه محظوظ من علم الحدیث لا یکاد یذاکرنی الا بما احفظ و قال ابن عدی نبل بابیه و له فی نفسه محلّ فی العلم فاحیی علم ابیه و لم یکتب عن احد الا عمّن امره ابوه ان یکتب عنه و قال الخطیب کان ثقة ثبتا فهما ولد سنة ثلث عشرة و مائتین و مات سنة تسعین و مائتین

الطبرانی و أبی یعلی و البزار بعد قوله فجاء علیّ رضی اللّه عنه فرددته ثم جاء فرددته فدخل فی الثالثة او فی الرابعة فقال له النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم ما حبسک عنّی او ما أبطأ بک یا علیّ قال جئت فردّنی انس فقال صلی اللّه علیه و سلم یا انس ما حملک علی ما صنعت قال رجوت ان یکون رجلا من الانصار فقال صلی اللّه علیه و سلم او فی الانصار خیر من علی او افضل من علیّ و ابو بکر بزار از محدثین کبار و اساطین عالی فخار و ائمه مشهورین فی الامصار و الاقطارست و جلالت شان و سموّ مکان و رفعت منزلت و علوّ مرتبت او در غایت وضوح و اشتهار محمد امیر در رسالۀ اسانید خود گفته سنن البزار الحافظ ابو بکر احمد بن عمر بن عبد الخالق البزار العتکی بفتح العین و التاء المخفّفة البصری المتوفّی سنة 292 بالرّملة قال ابن أبی خیثمة هو رکن من ارکان الاسلام و کان یشبه بابن حنبل فی زهده و ورعه له المسند الکبیر رحل فی آخر عمره الی الشام و اصبهان و نشر علمه و مات بالرّملة من الشام الخ و جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر کمال الدین سیوطی در طبقات الحفّاظ گفته البزّار الحافظ العلامة الشهیر ابو بکر احمد بن هارون بن عبد الخالق البصری صاحب المسند الکبیر المعلّل رحل بآخر عمره الی اصبهان و الشام و نشر علمه مات بالرّملة سنة 292 و ابو نعیم در تاریخ اصبهان که نسخه عتیقه آن در کتب حرم مدینۀ منوره بنظر قاصر رسیده گفته احمد بن عمر بن عبد الخالق البصری ابو بکر البزار الحافظ قدم اصبهان مرتین انتهی فهذا ابو بکر احمد بن عمر بن عبد الخالق کاشف الحقائق عارف الدقائق*الخائف حق الخوف من ربه الخالق الماهر السابر الحاذق*النحریر المتبحّر السابق*المتثبت علی النقد و التّحقیق فی المداحض و المضائق المظهر من الفوائد نفائس الشّوارق*المضیء من العوائد لوامع البوارق*الممیز المزیّل الفارق لصدق الثّقة الصادق من کذب الکاذب المائق*قد روی حدیث الطیر رغما لانف کلّ شاحن مماذق و استیصالا لشافة کلّ ملبّس مارق*و اجتیاحا لاسّ کلّ معاند رداء النصفة خارق*و ابارة لتلبیسات کل حائد مشاقق*و ارداء لتلمیعات کل جاحد منافق*فالعجب کلّ العجب کیف یکون الحدیث موضوعا و مکذوبا من اکاذیب المفترین الاغثام*و منحولات المختلقین الطغام مع انّه رواه رکن من ارکان الاسلام*المشابه لاحمد بن حنبل القائم مقام الانبیاء علیهم السّلام الفائق الراجح علی عتیقهم المجاهد الجاهد فی استیصال شافة المرتدین عن الدین المعتاد، فمن کذّب الحدیث الشریف فانما أراد و رام هدّ رکن عظیم من ارکان الاسلام و قصد الازراء بدین خیر الانام صلی اللّه علیه و آله العظام و صمد الغضّ من الانبیاء الکرام، و تجرّء علی ثلث العتیق الّذی فضله لا یرام

قال اخبرنا الحسن بن حماد قال ثنا مسهر بن عبد الملک عن عیسی بن عمر عن السّدّی عن انس بن مالک ان النبیّ صلی اللّه علیه و سلم کان عنده طائر فقال اللّهمّ ائتنی باحب خلقک إلیک یاکل معی من هذا الطائر فجاء ابو بکر فردّه ثم جاء عمر فردّه ثم جاء علیّ فاذن له و مخفی نماند که رجال این سند همه از اکابر معتمدین ثقات و اعاظم مستندین اثبات و اجله اساطین عالی درجات و افاخم ارکان والا صفات هستند اما علامه نسائی پس جلالت شان و سموّ مکان و علو مراتب و شموخ مناصب و فضائل اثیله و مناقب نبیله و محاسن فخیمه و مدائح عظیمه او زائد از آنست که احاطۀ و احصای آن کرده شود اما بطور انموذج بعض آن مذکور می شود قاضی شمس الدین احمد بن محمد المعروف بابن خلکان در وفیات الأعیان گفته ابو عبد الرحمن احمد بن علی بن شعیب بن علی بن سنان بن بحر النّسائی الحافظ کان امام عصره فی الحدیث و له کتاب السّنن و سکن مصر و انتشرت بها تصانیفه و اخذ عنه الناس قال محمد بن اسحاق الاصبهانی سمعت مشایخنا بمصر یقولون انّ ابا عبد الرحمن فارق مصر فی آخر عمره و خرج الی دمشق و دخل فسئل عن معاویة و ما روی من فضائله فقال اما یرضی معاویة ان یخرج راسا برأس حتی یفضّل و فی روایة اخری ما اعرف له فضیلة الا لاشبع اللّه بطنک و کان یتشیع فما زالوا یدفعون فی خصیته حتی اخرجوه من المسجد و فی روایة اخری یدفعون فی حضینه و داسوه ثم حمل الی الرملة فمات بها و قال الحافظ ابو الحسن الدارقطنی لما امتحن النّسائی بدمشق قال احملونی الی مکة فحمل إلیها فتوفی بها و هو مدفون بین الصفا و المروة و کانت وفاته فی شعبان سنه ثلث و ثلاثمائة و قال الحافظ ابو نعیم الاصبهانی لما داسوه بدمشق مات بسبب ذلک الدوس و هو منقول قال و کان قد صنّف کتاب الخصائص فی فضل علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه و اهل البیت و اکثر روایاته فیه عن احمد بن حنبل رحمه اللّه تعالی فقیل له الا تصنّف کتابا فی فضائل الصحابة رضی اللّه عنهم فقال دخلت دمشق و المنحرف عن علیّ رضی اللّه عنه کثیر فاردت ان یهدیهم اللّه تعالی بهذا الکتاب و کان یصوم یوما و یفطر یوما و کان موصوفا بکثرة الجماع قال الحافظ ابو القاسم المعروف بابن عساکر الدمشقی کان له اربع زوجات یقسم لهن و سراری؟ ؟ ؟ ؟ و قال الدارقطنی امتحن بدمشق فادرک الشهادة رحمه اللّه تعالی توفی یوم الاثنین لثلاث عشر لیلة خلت من صفر سنة ثلث و ثلاثمائة بمکة حرسها اللّه تعالی و قیل بالرّملة من ارض فلسطین و قال ابو سعید عبد الرحمن بن احمد بن یونس صاحب تاریخ مصر فی تاریخه انّ ابا عبد الرحمن النّسائی قدم مصر قدیما و کان اماما فی الحدیث ثقة ثبتا حافظا و کان خروجه من مصر فی ذی القعدة سنة اثنتین و ثلث مائة و رأیت بخطه فی مسوداته فی مولده بنسإ فی سنة خمس عشرة و قیل اربع عشرة و مائتین و اللّه اعلم و نسبته الی نسأ بفتح النون

ص:173

و السین المهملة و بعدها همزة و هی مدینة بخراسان خرج منها جماعة من الأعیان و ابو الحجاج یوسف بن عبد الرحمن مزّی در تهذیب الکمال گفته احمد بن شعیب بن علی بن سنان بن بحر بن دینار ابو عبد الرحمن النّسائی القاضی الحافظ صاحب کتاب السّنن و غیره من المصنفات المشهورة احد الائمة المبرزین و الحفاظ المتقنین و الاعلام المشهورین طاف البلاد و سمع بخراسان و العراق و الحجاز و مصر و الشام و الجزیرة من جماعة یطول ذکرهم قد ذکرنا روایته عنهم فی تراجمهم من کتابنا هذا الخ و ولی الدین ابو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه الخطیب در اسماء رجال مشکاة گفته احمد بن شعیب النّسائی هو ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب النّسائی مات بمکة سنة ثلاث و ثلاثمائة و هو مدفون بها و هو احد الائمة الحفّاظ و العلماء الفقهاء لقی المشایخ الکبار و اخذ الحدیث عن قتیبة بن سعید و هناد بن السری و محمد بن بشّار و محمد بن غیلان و أبی داود سلیمان بن اشعث و غیر هؤلاء من المشایخ الحفاظ و اخذ الحدیث عنه خلق کثیر منهم ابو القاسم بن الطبرانی و ابو جعفر الطحاوی و ابو بکر اسحاق النسفی الحافظ و له کتب کثیرة فی الحدیث و العلل و غیر ذلک قال مامون المصری الحافظ خرجنا مع أبی عبد الرحمن الی طرطوس فاجتمع جماعة من مشایخ الاسلام و اجتمع من الحفاظ عبد اللّه بن احمد بن حنبل و محمد بن ابراهیم و غیرهما فتشاوروا من ینتقی لهم علی الشیوخ فاجمعوا علی عبد الرحمن النّسائی و کتبوا کلهم بانتخابه و قال الحاکم النیسابوریّ اما کلام أبی عبد الرحمن علی فقه الحدیث فاکثر من ان یذکر و من نظر فی کتاب السّنن له تحیر فی حسن الکلام و قال سمعت علی بن عمر الحافظ غیر مرة یقول ابو عبد الرحمن مقدم علی کل من یذکر بهذا العلم فی زمانه کان شافعی المذهب و کان ورعا متبحّرا رحمه اللّه النّسائی بفتح النّون و تخفیف السّین المهملة و بالمدّ و الهمزة منسوب الی مدینة نسأ من خراسان و عمر بن مظفّر الشهیر بابن الوردی در تتمة المختصر فی احوال البشر در وقائع ستة ثلث و ثلث مائة گفته و فیها توفی ابو عبد الرحمن احمد بن علی بن شعیب النّسائی صاحب کتاب السّنن بمکة و دفن بین الصّفا و المروة امام حافظ محدث رحل الی نیسابور ثم الی العراق ثم الی الشام و مصر و عاد الی دمشق فامتحن فی معاویة و طلب منه ان یروی شیئا من فضائله فقال ما یرضی معاویة ان یکون راسا برأس حتی یفضل فقیل انه وقع فی حقه مکروه فحمل الی مکّة و صلاح الدین خلیل بن ایبک الصفدی در وافی بالوفیات گفته احمد بن شعیب بن علی بن سنان بن بحر ابو عبد الرحمن النّسائی القاضی مصنف السّنن و غیرها بقیّة الاعلام ولد سنة خمس عشرین و مائتین و توفی سنة ثلاث و ثلاث مائة سمع قتیبة و ابن راهویه و اسحاق و هشام بن عمار و عیسی بن حماد و الحسین بن منصور السّلمی النیسابوریّ و عمر بن زرارة و محمّد بن نصر المروزی و سوید بن نصر و أبا کریب و خلقا سواهم بعد الاربعین و مائتین بخراسان و العراق و الشام

ص:174

و الحجاز و الجزیرة و روی عنه ابو بشر الدولابی و ابو علی الحسین النیسابوریّ و حمزة بن محمد الکنانی و ابو بکر احمد بن السنی و محمد بن عبد اللّه بن حبویه و ابو القاسم الطبرانی و خلق سواهم و سکن بزقاق القنادیل فی مصر و کان ملیح الوجه ظاهر الدّم مع کبر السّنّ و یلبس البرود التوبیه الخضر و یکثر الجماع مع صوم یوم و افطار یوم و له اربع زوجات یقسّم لهن و لا یخلو مع ذلک من سریة و یکثر اکل الدیوک الکبار المسمنة قال بعض الطلبة ما اظنّه الا یشرب النبیذ للنضارة التی فی وجهه و انکر علیه قومه کتاب الخصائص لعلیّ رضی اللّه عنه و ترکه تصنیفه فضائل الشیخین فذکر له ذلک فقال دخلت دمشق و المنحرف بها عن علی کثیر فصنّفت الخصائص رجاء ان یهدیهم اللّه تعالی ثم صنف بعد ذلک فضائل الصحابة فقیل له الا تخرج فضائل معاویة فقال أیّ شیء اخرج اللّهمّ لا تشبع بطنه فسکت السائل قال الشیخ شمس الدین لعلّ هذا فضیلة له

لقول النبی اللّهمّ اجعل من لعنته و سببته زکاة و رحمة قال ابو طالب احمد بن نصر الحافظ یصبر علی من یصبر علیه النّسائی کان عنده حدیث ابن لهیعة ترجمة یعنی عن قتیبة عنه فما حدث بها و قال الدار قطنی ابو عبد الرحمن مقدم علی کل من یذکر بهذا العلم من عصره و قال ابن طاهر المقدسی سألت سعد بن علی الزنجانی عن رجل فوثقه فقلت ضعّفه النّسائی فقال یا بنیّ ان لابی عبد الرحمن شرطا فی الرجال اشدّ من شرط البخاری و مسلم و قال الدار قطنی کان ابن حداد ابو بکر کثیر الحدیث و لم یحدث عن غیر النّسائی و قال قد رضیت به حجة بینی و بین اللّه و لما خرج من مصر الی دمشق فی آخر عمره سئل عن معاویة رضی اللّه عنه و ما دون من فضائله فقال لا یرضی راسا برأس حتی یفضل فما زالوا یطعنون فی خصیتیه حتی اخرج من المسجد ثم حمل الی مکة و قیل الرملة و توفی بها و کانت وفاته فی شعبان و قیل یوم الاثنین لثلاث عشر من صفر فی التاریخ المذکور و هو الصحیح و محمد بن احمد ذهبی در عبر در وقائع سنه ثلث و ثلاثمائة گفته و فیها توفی الامام احد الاعلام صاحب التصانیف ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب بن علی النّسائی فی ثالث عشر صفر و له ثمان و ثمانون سنة فسمع قتیبة و اسحاق و طبقتهما بخراسان و الحجاز و الشام و العراق و مصر و الجزیرة و کان رئیسا نبیلا حسن البزّة کبیر القدر و له اربع زوجات یقسّم لهنّ و لا یخلو من سریة لنهمته فی التمتع و مع ذلک فکان یصوم صوم داود و یتهجّد قال ابن المظفر الحافظ سمعتهم بمصر یصفون اجتهاد النّسائی فی العبادة باللیل و النهار و انه خرج الی الغزاة مع امیر مصر فوصف من شهامته و اقامته السّنن فی فداء المسلمین و احترازه عن مجالس الامیر و قال الدارقطنی خرج حاجا فامتحن بدمشق و ادرک الشهادة فقال احملونی الی مکة فحمل و توفی بها فی شعبان قال و کان افقه مشایخ مصر فی عصره و اعلمهم بالحدیث و ابو محمد عبد اللّه بن اسعد الیافعی الیمنی در مرآة الجنان در سنه مذکور گفته فیها توفی الحافظ احد الائمة الاعلام صاحب المصنفات

ص:175

ابو عبد الرحمن احمد بن علی النّسائی کان امام عصره فی الحدیث و له کتاب السنن و غیره سکن مصر و انتشرت بها تصانیفه و اخذ عنه الناس و خرج الی دمشق فسئل عن معاویة و ما روی من فضائله فقال اما یرضی معاویة ان یخرج راسا برأس حتی یفضّل و فی روایة اخری ما اعرف له فضیلة الاّ لا شبع اللّه بطنک و کان یتشیع فما زالوا یدفعون فی خصیتیه حتی اخرجوه من المسجد و فی روایة اخری یدفعون فی حضنیه و داسوه ثم حمل الی الرّملة فمات بها و قال الحافظ ابو الحسن الدار قطنی لما امتحن النّسائی بدمشق قال احملونی الی مکة فحمل إلیها فتوفی بها و هو مدفون بین الصّفا و المروة و قال الحافظ ابو نعیم لما داسوه بدمشق مات بسبب ذلک الدوس و هو مقتول قال و کان قد صنّف کتاب الخصائص فی فضل علی رضی اللّه عنه و اهل البیت فقیل له الا تصنّف کتابا فی فضائل الصحابة فقال دخلت دمشق و وجدت المنحرف عن علی کثیرا فاردت ان یهدیهم اللّه تعالی بهذا الکتاب و کان یصوم یوما و یفطر یوما و کان موصوفا بکثرة الجماع قال الحافظ بن عساکر کان له اربع زوجات یقسّم لهنّ و سراری و قال الدار قطنی ادرک الشهادة و توفی بمکة و نسبته الی نسأ مدینة بخراسان و شیخ جمال الدین عبد الرحیم بن حسن الاسنوی در طبقات شافعیة گفته الامام ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب بن علی النّسائی المشهور فی الحدیث اسمه و کتابه الجامع بین الحدیث و الفقه سکن مصر و اخذ عن یونس بن عبد الاعلی صاحب الشافعی و کان افقه مشایخ مصرفی عصره و اعلمهم بالحدیث و کان رئیسا کبیرا حسن البزّة کثیر التهجد و العبادة و کان یصوم یوما و یفطر یوما و کان موصوفا بکثرة الجماع حتی اتخذ سراری مع اربع نسوة و یقسم لهنّ ولد بنسإ مدینة بخراسان بهمزة مقصورة غیر ممدودة و خرج للحجّ فامتحن بدمشق و ادرک الشهادة فحملوه الی مکة فمات بها فی شعبان سنة ثلث و ثلاثمائة و سبب المحنة انه سئل عن معاویة ففضّل علیه علیّا و کانت الشوکة فی دمشق للّذین یفضّلون معاویة فاخرج من المسجد و حمل الی الرّملة و سبکی در طبقات شافعیة گفته احمد بن شعیب بن علی بن سنان بن بحر الامام الجلیل ابو عبد الرحمن النّسائی احد ائمة الدّنیا فی الحدیث و المشهور اسمه و کتابه ولد سنة خمس عشرة و مائتین و سمع قتیبة بن سعید و اسحاق بن راهویه و هشام بن عمار و عیسی بن حماد و الحسین بن منصور السّلمی النیسابوریّ و عمرو بن زرارة و محمد بن نضر المروزی و سوید بن نصر و ابا کریب و محمد بن نافع و علی بن حجر و ابا یزید الحربی و یزید بن عبد الأعلی

ص:176

و خلقا سواهم بخراسان و العراق و الشام و مصر و الحجاز و الجزیرة روی عنه ابو بشر الدولابی و ابو علی حسین النیسابوریّ و حمزة بن محمد الکنّاس و ابو بکر احمد بن السنّی و محمد بن عبد اللّه بن حبویه و ابو القاسم الطبرانی و خلق سواهم رحل الی قتیبة و هو ابن خمس عشرة سنة و قال اقمت عنده سنة و شهرین و سکن مصر و کان یسکن بزقاق القنادیل و کان یصوم یوما و یفطر یوما و کان کثیر الجماع و له اربع زوجات یقسّم لهنّ و لا یخلو مع ذلک من السّراری و دخل دمشق فسئل عن معاویة رضی اللّه عنه ففضّل علیه علیّا کرّم اللّه وجهه فاخرج من المسجد و حمل الی الرّملة و انکر علیه بعضهم تصنیفه کتاب الخصائص لعلی رضی اللّه عنه و قال له کیف ترکت تصنیف فضائل الشیخین فقال دخلت الی دمشق و المنحرف عن علی بها کثیر فصنّفت کتاب الخصائص رجاء ان یهدیهم اللّه ثم صنّف بعد ذلک فضائل الصّحابة رضی اللّه عنهم قال ابو علی النیسابوریّ حافظ خراسان فی زمانه حدثنا الامام فی الحدیث بلا مدافعة ابو عبد الرحمن النّسائی و قال المنصور الفقیه و ابو جعفر الطحاوی رح النّسائی امام من ائمة المسلمین و قال الدار قطنی ابو عبد الرحمن مقدم علی کل من یذکر بهذا العلم من اهل عصره و قال ابن طاهر المقدسیّ سألت سعد بن علی الزنجانی عن رجل فوثقه فقلت قد ضعفه النّسائی فقال یا بنیّ ان لابی عبد الرحمن شرطا فی الرجال اشد من شرط البخاری و مسلم و قال محمّد بن المظفر الحافظ سمعت مشایخنا بمصر یصفون اجتهاد النّسائی فی العبادة باللّیل و النّهار و انه خرج الی الغزاة مع امیر مصر فوصف من شهامته و اقامته السنن الماثورة فی محافظة المسلمین و احترازه عن مجالس السّلطان الذی خرج معه و الانبساط فی الماکل و انه لم یزل ذلک دابه الی أن استشهد بدمشق من جهة الخوارج و قال الدارقطنی کان ابن الحداد ابو بکر کثیر الحدیث و لم یحدث عن غیر النّسائی و قال رضیت به حجّة فیما بینی و بین اللّه قلت سمعت شیخنا ابا عبد اللّه الذهبی الحافظ و سالته ایهما احفظ مسلم بن الحجّاج صاحب الصحیح او النّسائی فقال النّسائی ثم ذکرت ذلک للشیخ الامام الوالد تغمده اللّه برحمته فوافق علیه و قد اختلفوا فی مکان موت النّسائی و الصحیح اخرج من دمشق لما ذکر فضائل علیّ قیل ما زالوا یدفعون فی حضنیه حتی اخرج من المسجد ثم حمل الی الرّملة فتوفی بها قال ابو سعید بن یونس توفی بفلسطین یوم الاثنین لثلاث عشرة خلت من صفر سنة ثلث و ثلاثمائة و قیل حمل الی مکة فدفن بها بین الصّفا و المروة و تقی الدین محمد بن احمد فاسی در عقد ثمین گفته احمد بن شعیب بن علی بن بحر الحافظ ابو عبد الرحمن النّسائی احد الائمة الاعلام و مؤلف السّنن و غیرها روی عن اسحاق بن راهویه و عیسی بن حمّاد و قتیبة بن سعید و خلق کثیرین

ص:177

روی عنه سننه ابن السنی و ابن الاحمر و ابن حیویه و الاسیوطی و حمزة و الکنانی و بین روایاتهم اختلاف فی اللفظ و القدر و اکثرها روایة ابن الاحمر روی عنه خلق کثیر منهم الطحاوی و الطبری و ابن الاعرابی قال ابو عبد اللّه الحاکم حدّثنی علی بن عمر الحافظ أنّ ابا عبد الرحمن خرج حاجّا فامتحن بدمشق و ادرک الشهادة فقال احملونی الی مکة فحمل و توفی بها و هو مدفون بین الصفا و المروة و کانت وفاته فی شعبان سنه ثلاث و ثلاثین قال الدارقطنی کان افقه مشایخ مصر فی عصره و اعلمهم بالحدیث و الرّجال فلما بلغ هذا المبلغ حسده و فخرج الی الرصلة فسئل عن فضائل معاویة فامسک عنه فضربوه فی الجامع فقال اخرجونی الی مکة فاخرجوه الی مکة و هو علیل و توفی بها مقتولا شهیدا و قال ابو سعید بن یونس ابو عبد الرحمن النّسائی کان اماما فی الحدیث ثقة ثبتا حافظا و کان خروجه من مصر فی ذی القعدة سنة اثنتین و ثلث مائة توفی بفلسطین فی یوم الاثنین لثلاث عشرة لیلة خلت من صفر سنة ثلث و ثلث مائة و قال الطحاوی ایضا توفی بفلسطین فی صفر تلخص من هذا انه اختلف فی سنة وفاته و موضعها فقیل فی صفر بفلسطین قاله الطحاوی و ابن یونس و قیل فی شعبان سنه ثلث و ثلاثمائة بمکة قاله الدار قطنی و کان رحمه اللّه کثیر العبادة یصوم یوما و یفطر یوما و مع ذلک یکثر الجماع و کان یکثر اکل الدّیوک تشتری له و تسمن و یذکر أن ذلک منفعة فی باب الجماع و کان یؤثر لباس البرود الخضر و ابو بکر اسدی در طبقات شافعیه گفته احمد بن شعیب بن علیّ بن سنان بن بحر الامام الجلیل الحافظ ابو عبد الرحمن المصنف السّنن و غیرها من التصانیف واحد الاعلام ولد سنة خمس و مائتین و سمع الکثیر و اخذ عن یونس بن عبد الاعلی و کان افقه مشایخ مصر و اعلمهم بالحدیث و کان کثیر التهجد و العبادة یصوم یوما و یفطر یوما قال الدار قطنی ابو عبد الرّحمن مقدم علی من یذکر بهذا العلم من اهل عصره قال القاضی تاج الدّین السّبکی سألت شیخنا الذّهبی ایهما حفظ مسلم بن الحجّاج او النّسائی فقال النّسائی ثم ذکرت ذلک لوالدی فوافق علیه توفّی بفلسطین فی صفر و قیل فی شعبان سنه ثلث و ثلاثمائة عقب محنة حصلت له و هو من نظراء اهل الطبقة الثانیة لکن تاخّرت وفاته و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب گفته احمد بن شعیب بن علی بن سنان بن بحر بن دینار ابو عبد الرحمن النّسائی القاضی الحافظ صاحب کتاب السنن سمع من خلائق لا یحصون یاتی اکثرهم فی هذا الکتاب و روی القراءة عن احمد بن نصر النیسابوریّ و أبی شعیب السوسی و عنه ابنه عبد الکریم و ابو بکر احمد بن محمد بن اسحاق بن السّنی و ابو علی الحسن بن الخضر الاسیوطی و الحسن بن رشیق العسکری و ابو القاسم حمزة بن محمد بن علی الکنانی الحافظ و ابو الحسن محمد بن عبد اللّه بن زکریّا بن حبویه و محمد بن معاویة بن الاحمر و محمد بن قاسم الاندلسی و علی بن جعفر الطحاوی و ابو بکر احمد

ص:178

بن محمد بن المهندس هؤلاء رواة کتاب السّنن عنه و ابو بشر الدولابی و هو من اقرانه و ابو عوانة فی صحیحه و ابو جعفر الطحاوی و ابو بکر بن الحدّاد الفقیه و ابو جعفر العقیلی و ابو علی بن هارون و ابو علی النیسابوریّ الحافظ و امم لا یحصون قال ابن عدی سمعت منصور الفقیه و احمد بن محمد بن سلامة الطحاوی یقولان ابو عبد الرحمن امام من ائمة المسلمین و قال محمد بن سعید الباوردی ذکرت النّسائی القاسم المطرّز فقال هو امام او یستحق ان یکون اماما و قال ابو علی النیسابوریّ سألت النّسائی و کان من ائمة المسلمین ما تقول فی نفیه و قال فی موضع آخر أن النّسائی الامام بلا مدافعة و قال فی موضع آخر رایت من ائمة الحدیث أربعة فی وطنی و اسفاری اثنان بنیسابور محمّد بن اسحاق و ابراهیم بن أبی طالب و النّسائی بمصر و عبد ان بالاهواز و قال مامون المصری خرجنا الی طرطوس و اجتمع من الحفّاظ عبد اللّه بن احمد و مربع و ابو الاذان و کیلجة و غیرهم فکتبوا کلهم بانتخاب النّسائی و قال ابو الحسین بن المظفّر سمعت مشایخنا بمصر یعترفون لابی عبد الرحمن النّسائی بالتقدم و الامامة و یصفون من اجتهاده فی العبادة باللّیل و النّهار و مواظبته علی الحج و الجهاد و اقامة السّنن الماثورة و احترازه عن مجالس السلطان و ان ذلک لم یزل دابه الی ان استشهد و قال الحاکم سمعت علی بن عمر الحافظ غیر مرّة یقول ابو عبد الرحمن مقدم علی کل من یذکر بهذا العلم من اهل عصره و قال مرّة سمعت علی بن عمر یقول النّسائی افقه مشایخ مصر فی عصره و اعرفهم بالصحیح و السّقیم و اعلمهم بالرّجال فلما بلع هذا المبلغ حسدوه فخرج الی الرّملة فسئل عن فضائل معاویة فامسک عنه فضربوه فی الجامع فقال اخرجونی الی مکة فاخرجوه و هو علیل و توفّی مقتولا شهیدا و قال الدارقطنی ایضا سمعت ابا طالب الحافظ یقول من یصبر علی ما یصبر علیه ابو عبد الرحمن کان عنده حدیث بن لهیعة ترجمة ترجمه فما حدث بها و کان لا یری ان یحدث بحدیث ابن لهیعة و قال الدار قطنی کان ابو بکر بن الحدّاد الفقیه کثیر الحدیث و لم یحدث عن احد غیر أبی عبد الرحمن النّسائی فقط و قال رضیت به حجة بینی و بین اللّه تعالی و قال ابو بکر المامونی سألته عن تصنیفه کتاب الخصائص فقال دخلت دمشق و المنحرف بها عن علی کثیر فصنفت کتاب الخصائص رجاء ان یهدیهم اللّه ثم صنّف بعد ذلک کتاب فضائل الصحابة و قرأها علی الناس و قیل له و انا حاضر الا تخرج فضائل معاویة فقال أیّ شیء اخرج اللّهمّ لا تشبع بطنه و سکت و سکت السائل و قال النّسائی یشبه ان یکون مولدی فی سنه 215 لان رحلتی الاول الی قتیبة کانت فی سنة 25 اقمت عنده سنة و شهرین و قال ابن یونس قدم مصر قدیما و کتب بها و کتب عنه و کان اماما فی الحدیث ثقة ثبتا حافظا و کان خروجه من مصر فی ذی القعدة سنة 252 و توفی بفلسطین یوم الاثنین لثلاث عشرة خلت من صفر سنة 303 قلت قال الذهبی فی مختصره عاش ثمانیا

ص:179

و ثمانین سنة و کانه بناه علی ما تقدم من مولده فهو تقریب و سیوطی در طبقات الحفاظ گفته ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب بن علی بن سنان بن بحر بن دینار الخراسانی النّسائی القاضی الامام الحافظ شیخ الاسلام احد الائمة المبرزین و الحفاظ المتقین و الاعلام المشهورین طاف البلاد و سمع من خلائق روی عنه ابن جوصا و ابن السنی و ابو سعید بن الاعرابی و الطحاوی و ابو علی النیسابوریّ و ابن عدیّ و ابو یونس و العقیلی و ابن الاخرم و ابو عوانه و آخرون قال ابو علی رأیت من ائمة الحدیث اربعة فی وطنی و اسفاری اثنان بنیسابور محمد بن اسحاق و ابراهیم بن أبی طالب و ابو عبد الرحمن النّسائی بمصر و عبدان بالاهواز و قال الحاکم کان النّسائی افقه مشایخ مصر فی عصره و اعرفهم بالصّحیح و السّقیم من الاثار و اعرفهم بالرجال و قال الذهبی هو احفظ من مسلم بن الحجّاج له من السّنن الکبری و الصّغری و خصائص علیّ و مسند علیّ و مسند مالک و غیر ذلک مات سنة 303 ثلاث و ثلاث مائة شهیدا و مولده سنه 215 و عبد الرّءوف مناوی در فیض القدیر شرح جامع صغیر گفته و النّسائی الامام احمد بن شعیب الشافعی الخراسانی ولد سنة اربع او خمس عشرة و مائتین و رجل فاجتهد الی ان انفرد فقها و حدیثا و حفظا و اتقانا و قال الزنجانیّ له شرط فی الرجال اشد من الصحیحین و قال التاج السبکی عن ابیه و الذهبی النّسائی احفظ من مسلم و قال ابو جعفر ابن الزبیر لابی داود فی استیعاب احادیث الاحکام ما لیس بغیره و للتّرمذی فی فنون الصناعة الحدیثیّة ما لم یشرکه فیه غیره و قد سلک النّسائی اغمض تلک المسالک و أجلّها و کان مبسطا فی الماکل کثیر الجماع و النساء مع کثرة التعبّد دخل دمشق فذکر فضائل علیّ فقیل له فمعاویة قال ما کفاه ان یذهب راسا برأس حتی یذکر له فضائل فدفع فی خصیته حتی اشرف علی الموت فاخرج فمات فی الرملة او فلسطین سنة ثلث و ثلاثمائة و حمل للمقدس او مکة فدفن بین الصفا و المروة و رمز له بالنّون لان نسبته اشهر من اسمه و کنیته و لم یرمز له بالسّین لئلاّ یتصحّف بابن أبی شیبة و شیخ عبد الحق در رجال مشکاة گفته النّسائی هو ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب بن بحر بن سنان النّسائی ولد فی سنة خمس عشرة و مائتین و مات بمکة سنة ثلاث و ثلاثمائة احد الائمة الحفاظ العلماء الفقهاء و کان مقدما و قدوة و مشار إلیه بین اصحاب الحدیث و الجرح و التعدیل لقی المشایخ و الاکابر و اخذ الحدیث عن قتیبة بن سعید و اسحاق بن ابراهیم و حمید بن سعد و علی بن خشرم و محمد بن اعلی و هنّاد بن السّری و محمد بن بشار و محمود بن غیلان و الحرث بن مسکین و أبی داود سلیمان بن الاشعث السّجستانی و غیرهم من المشایخ الحفّاظ و اخذ منه الحدیث خلق کثیر منهم ابو بشر الدولابی و کان من اقرانه و ابو القاسم الطیرانی و ابو جعفر الطحاوی و محمد بن هارون بن شعیب و غیرهم من المحدثین قال الحاکم ابو عبد اللّه النیسابوریّ سمعت ابا علی النیسابوریّ الحافظ غیر مرة یذکر اربعة من ائمة المسلمین فبدأ بابی عبد الرحمن و نقل ایضا من الحاکم

ص:180

انه قال سمعت عن أبی الحسن علی بن عمر الدار قطنی غیر مرة انه قال ابو عبد الرحمن مقدم علی کل من یذکر بعلم الحدیث و الجرح و التعدیل فی زماننا و کان فی غایة الورع و التحری الا تری انه إذا روی فی سننه عن الحرث بن مسکین یقول قرئ علیه و انا اسمع و لا یقول فیه حدثنا أو اخبرنا کما یقول عن باقی مشایخه و ذلک ان الحرث کان متولی القضاء بمصر و کان بینه و بین أبی عبد الرحمن خشونة لم یمکن له حضور مجلسه فکان یستتر فی موضع و یسمع حیث لا یراه فلذلک تورّع و تحرّی فلم یقل حدثنا او اخبرنا و قیل انّ الحارث کان خائفا من امور یتعلق بالسلطان فقدم ابو عبد الرحمن فدخل علیه فی زیّ انکر و قالوا کان علیه قباء طویل و قلنسوة طویله فانکر زیّه و خاف ان یکون من بعض جواسیس السلطان فمنعه من الدخول علیه فکان یجیء فیقعد خلف الباب و یسمع ما یقرأه الناس علیه من خارج و کان قد صنّف اولا السّنن الکبیر له و هو کتاب جلیل الشأن لم یصنّف مثله فی جمیع طرق الحدیث و بیان مخارجه ثم اختصره بالتماس طائفة من الشیوخ و سماه المجتنی بالنون و سبب انتخابه ان احدا من امراء وقته سأله ان جمیع احادیث کتابک و صحیحة قال لا فامر ذلک الامیر بکتاب صحیح مجرد فانتخبه و اسقط منه کل حدیث تکلم فیه و علل و المحدثون إذا قالوا رواه النّسائی أراد و المجتنی هذا الکتاب المختصر دون الکتاب الکبیر و قال الحاکم اما کلام أبی عبد الرحمن علی فقه الحدیث فاکثر من ان یذکر و من نظر فی کتاب السّنن له تحیر فی حسن کلامه و کان شافعی المذهب و له مناسک الّفها علی مذهب الشافعی قال الامیر جمال الدین المحدث عن الشیخ الامام عبد اللّه الیافعی انه ذکر فی تاریخه ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب النّسائی صاحب المصنّفات و مقتدی زمانه سکن مصر ثم جاء بدمشق فقال له اهل تلک الناحیة یوما فی المسجد ما تقول فی معاویة و ما ورد فی فضله فاجاب اما یرضی معاویة ان یخرج عنی راسا برأس حتی یفضل و فی روایة قال لا اعرف له فضیلة الا لا اشبع اللّه بطنه فقام الناس و وقعوا فیه و اهانوه و ضربوا و جرّوه من المسجد و اذهبوه برملة فمرض فمات بذلک و فی روایة اذهبوه بمکة فمرض و مات بمکة و دفنوه بین الصّفا و المروة و ایضا قال الیافعی صنّف النّسائی کتابا فی فضائل امیر المؤمنین علی و اهل البیت علیهم التحیة و السلام فقالوا له کیف لم تصنّف فی فضائل باقی الصّحابة فقال بعثنی علی ذلک انی رحلت الی دمشق فوجدت اهله منحرفین عن علی فاردت ان اهدیهم فالفت هذا الکتاب و کان رحمه اللّه یصوم یوما و یفطر یوما و کان کثیر الجماع له اربع نسوة و سراری متعددة ولد سنة خمس عشرة و مائتین و مات سنة ثلث و ثلاثمائة و میرزا محمد بن معتمدخان بدخشی در تراجم الحفاظ گفته احمد بن شعیب النّسائی ابو عبد الرحمن صاحب السّنن احد ائمة الاسلام ذکره فی نسبة النّسائی و قال بفتح النّون و السّین المهملة بعدها الهمزة المکسورة هذه النسبة الی بلدة بخراسان

ص:181

یقال لها نسا و النسبة المشهورة الی هذه البلدة النّسوی و النّسائی و سمعت اسماعیل بن محمّد بن الفضل الحافظ باصبهان یقول سمعت الادیب ابا المظفّر محمّد بن احمد الابیوردی یقول النسبة الصّحیحة الی هذه البلدة نسائی و کان الادیب جمع اجزاء فی تاریخ نسأ و ابیورد و انا دخلتها و اقمت بها اربعین یوما و کتبت عن جماعة بها ثم ذکر جماعة من المنسوبین إلیها الی ان قال و منها ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب بن علی بن بحر بن سنان النّسائی صاحب کتاب السّنن امام عصره سکن مصر مدة و انتشر بها تصانیفه حدث عن قتیبة بن سعید و علی بن حجر و غیرهما توفی سنة ثلث و ثلاثمائة قیل بمکة و قیل بالرملة و ابنه عبد الکریم بن احمد النّسائی من اهل مصر ولد بمصر فی صفر سنة سبع و سبعین و مائتین و توفی بها سنة اربع و اربعین و ثلاثمائة انتهی قلت و انما اقتصر من ترجمة أبی عبد الرحمن النّسائی علی هذا القدر مع انه احد الائمة الستة الّذین هم ارکان الحدیث استغناء بمزید شهرتها و کثرة وجودها فی الکتب المشهورة و قد ذکره الذهبی و ابن ناصر الدّین فی طبقات الحفاظ و ابو مهدی عیسی بن محمد در کتاب مقالید الاسانید گفته نغبة وارد و بغیة رائد طرف من تعریف هذا الامام الاوحد و العلم المفرد رضی اللّه تعالی عنه هو الامام الحافظ الحجة ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب بن علی بن بحر بن سنان بن دینار النّسائی بفتح النّون و السین المهملة بعدها همزة مکسورة نسبة الی نسأ مدینة بخراسان و یقال نسوی بالواو بدل الهمزة و هو القیاس و الاول اشهر احد اعلام الدّین و ارکان الحدیث ولد سنة خمس عشرة و قیل اربع عشرة و مائتین سمع خلائق بعدة من البلاد خراسان و الحجاز و العراق و الجزیرة و الشام و مصر و غیرها رحل الی قتیبة و هو ابن خمس عشرة سنة و قال اقمت عنده سنة و شهرین قال الحاکم سمعت الدار قطنی غیر مرّة یقول ابو عبد الرحمن مقدّم علی کلّ من یذکر بهذا العلم فی زمانه و قال ایضا سمعت ابا علی النیسابوریّ غیر مرة یذکر اربعة من ائمة المسلمین رآهم فیبدأ بابی عبد الرحمن و کان شافعی المذهب له مناسک الّفها علی مذهب الشافعی و کان یصوم یوما و یفطر یوما و کان کثیر الجماع و له اربع زوجات یقسّم لهنّ و لا یخلو مع ذلک من السّراری و قال الدار قطنی کان ابو بکر بن الحداد کثیر الحدیث و لم یحدث عن غیر النّسائی و قال رضیت به حجة فیما بینی و بین اللّه تعالی و قال التاج السّبکی سألت شیخنا ابا عبد اللّه الحافظ الذهبی ایّهما احفظ مسلم بن الحجاج او النّسائی فقال النّسائی ثم ذکرت ذلک للشیخ الامام الوالد تغمده اللّه برحمته فوافق علیه انتهی و قال ابن الاثیر و سأله بعض الأمراء عن کتاب السّنن الکبیر أ کلّه صحیح فقال لا قال فاکتب لنا الصحیح منه مجرّدا فصنع المجتنی فهو المجتنی من السّنن ترک کل حدیث آورده فی السّنن مما تکلّم فی اسناده

ص:182

بالتعلیل و لما دخل دمشق سئل عن معاویة و علی رضی اللّه عنهما ففضّل علیه علیّا کرّم اللّه وجهه فاخرج من المسجد و ما زالوا یدفعون فی خصیته حتی اخرج و حمل الی الرّملة فتوفی بها علی الصحیح یوم الاثنین لثلاث عشرة خلت من صفر سنة ثلث و ثلاثمائة و قیل انه حمل الی مکة باشاره منه فدفن بین الصّفا و المروة رحمة اللّه تعالی علیه و محمد بن عبد الباقی الزرقانی المالکی در شرح مواهب لدنیه گفته النّسائی ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب بن علی الخراسانی ثم المصری الحافظ احد الائمة المبرزین و الاعلام الطوّافین و الحفاظ المتقنین حتی قال الذهبی هو احفظ من مسلم مات سنة ثلث و ثلاثمائة اما زکریا بن یحیی پس از ثقات سباق و متبحرین حذاق و محرزین ورع و احتیاط و محترزین از خلط و اختباط و جامع محاسن عالیة المنار و صاحب ماثر ساطعة الانوارست ذهبی در کاشف گفته زکریا بن یحیی السجزی الحافظ ابو عبد الرحمن عن شیبان و قتیبة و عنه س رفیقه و الطبرانی ثقة ولد (195) و مات (289) و در حاشیۀ کاشف مذکورست قال س ثقة و قال من احد الثقات و قال عبد الغنی بن سعید حافظ ثقة و ابن حجر در تهذیب التهذیب گفته زکریا بن یحیی بن ایاس بن سلمة السنجری ابو عبد الرحمن المعروف بخیّاط السّنة سکن دمشق روی عن اسحاق بن راهویه و بشر بن الحکم و ابراهیم بن سعید الجوهری و داود بن رشید و أبی معمر القطیعی و صفوان بن صالح و ابن أبی شیبة و دحیم بن عبید اللّه بن مصاد و محمد بن یحیی بن أبی عمر العدنی و أبی موسی و بندار و فلاس و أبی کامل الجحدری و هارون الجمال و هدبة بن خالد و غیرهم و روی عنه النّسائی و هو من اقرانه و ابن صاعد و ابو الحسن بن جوصا و اسحاق بن ابراهیم المنجنیقی و ابو القاسم الطبرانی و ابو القاسم بن أبی العقب و أبی المیمون البجلی و غیرهم قال النّسائی ثقة و قال عبد الغنی بن سعید حافظ ثقة و قال ابن یونس قدم مصر و کتب عنه و خرج و توفی بدمشق بعد الثمانین و مائتین و قال ابو علی بن هارون کان مولده سنه 195 و کانت وفاته سنة 289 و نیز ابن حجر در تقریب گفته زکریّا بن یحیی بن ایاس بن سلمة السنجری بکسر المهملة و سکون الجیم بعدها زاء ابو عبد الرحمن نزیل دمشق یعرف بخیاط السّنة ثقة حافظ من الثانیة عشرة مات سنة تسع و ثمانین و مائتین و له اربع و تسعون اما حسن بن حماد پس از اجلّه موثقین اهل سداد و اماثل حائزین صدق و رشاد و محلّ اعتماد محققین امجاد و رکن استناد مدققین با انتقادست ابو حاتم البستی المعروف بابن حبان در کتاب الثقات گفته الحسن بن حماد الضّبّی الکوفی ابو علی الّذی یقال له سجّادة یروی عن وکیع و اهل بلدة ثنا عنه ابو یعلی و جماعة من شیوخنا مات یوم السّبت لثمان یقین من رجب سنه 241 احدی و اربعین و مائتین و ذهبی در کاشف گفته حسن بن حماد الضّبّی الکوفی عن المطلب بن زیاد المحاربی و عنه ابو یعلی و السراج و س بواسطة ثقة توفی (238) و در حاشیۀ کاشف مسطورست

ص:183

قال ابن أبی حاتم سألت موسی بن اسحاق عنه فقال ثقة مامون و قال محمد بن اسحاق الثقفی کوفی ثقة روی له س حدیثا و فی الخصائص حدیثا و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب گفته الحسن بن حماد الضبی ابو علی الوراق الکوفی الصیرفی روی عن ابن عیینة و أبی أسامة و أبی خالد الاحمر و عبد الرحمن بن محمّد المحاربی و عبدة بن سلیمان و عمرو بن محمّد العبقری و مسهر بن عبد الملک بن سلع الهمدانی و أبی معاویة الضریر و غیرهم و عنه ابن أبی عاصم و احمد بن علی بن سعید المروزی و ابو یعلی و ابو زرعة و محمد بن اسحاق السراج و محمد بن عبد اللّه الحضرمی و زکریا بن یحیی السجزی و الحسن بن سفیان و احمد بن الحسن بن عبد الجبار الصوفی و جماعة قال ابن أبی حاتم سألت موسی بن اسحاق عنه فقال ثقة مامون و قال السّراج کوفی ثقة قدم بغداد سنه 35 و حدث بها و قال مطین مات فی رجب سنه 238 له فی السنن حدیث واحد فی اعتکاف عمر قلت و ذکره ابن حبان فی الثقات و نیز ابن حجر در تقریب گفته حسن بن حماد الضّبی ابو علی الورّاق الضیر فی الکوفی ثقة من العاشرة مات سنة ثمان و ثلثین اما مسهر بن عبد الملک پس از اکابر اثبات ایقاظ و افاخم ثقات حفاظ و صدور مشاهیر و قروم نحاریرست شمس الدین ذهبی در تذهیب التهذیب گفته مسهر بن عبد الملک بن سلع الهمدانی الکوفی عن ابیه و الاعمش و عیسی بن عمر الفاری و عنه ابن راهویه و الحسن بن علی الحلوانی و ابو سعید الاشج و الحسین بن عیسی البسطامی و محمّد بن عبد اللّه بن المبارک المخزومی و جماعة وثقه الحسن بن حماد الوراق و ذکره ابن حبان فی الثّقات اما عیسی بن عمر قاری پس از عظمای موثقین با جلالت و نبهای قرای ماویان بنالت و از جمله ثقات معتبرین و ائمه مشتهرین ست ابو حاتم البتی المعروف بابن حبان در کتاب الثقات گفته عیسی بن عمر القاری الهمدانی ابو عمر الاعمی من اهل کوفة یروی عن الشعبی و الکوفیین روی عنه ابن المبارک و جریر و وکیع و ذهبی در کاشف گفته عیسی بن عمر الاسدی الکوفی المقری صاحب الحروف و یعرف بالهمدانی لا عیسی بن عمر البصری النحوی المعروف بالثقفی عن عطا و عمر بن مرة و المسیب بن عبد خیر و الطبقة و عنه لفریابی و عبید اللّه بن موسی و خلاد بن یحیی و خلق قال احمد لیس به باس مات سنه 156 و در حاشیۀ کاشف مسطورست قال یحیی و من ثقة و قال ابو حاتم لیس بحدیثه باس و قال مرة ثقة و قال ابو بکر الخطیب ثقة و ذکره ابن حبان فی الثقات و ابن حجر در تهذیب التهذیب گفته عیسی بن عمر الاسدی المعروف بالهمدانی أبی عمر الکوفی القاری الاعمی صاحب الحروف روی عن عمر بن عتبة بن فرقد مرسلا و عطا بن أبی ربّاح و عطا بن السائب و زید بن اسلم و اسماعیل السدّی و طلحة بن مصرف و عمرو بن مرة و أبی عون الثقفی و جماعة و عنه ابن المبارک و وکیع و عیسی بن یونس و ابو احمد الزبیری

ص:184

و مسهر بن عبد الملک بن سلع و جریر بن عبد الحمید و ابو نعیم و الفریابی و عبید اللّه بن موسی و خلاد بن یحیی و غیرهم قال المیمونی عن احمد لیس به باس و قال اسحاق بن منصور عن ابن معین ثقة و قال الدوری عن ابن معین عیسی بن عمر الکوفی صاحب الحروف هو همدانی و عیسی بن النحوی بصری و قال النّسائیّ ثقة و قال ابو حاتم لیس بحدیثه باس و قال ایضا ثنا مقاتل بن محمد ثنا وکیع عن عیسی بن عمر الهمدانی و کان ثقة قال الخطیب کان ثقة و ذکره ابن حبان فی الثقات قال الحضرمی مات عیسی بن عمر القاری مولی بنی اسد سنه 156 قلت و قال العجلی کوفی ثقة رجل صالح کان احد قراء الکوفة راسا فی القرآن و قال ابو بکر البزار لیس به باس و قال ابن خلفون و وثقه ابن نمیر و قال الدانی احد القراء عن عاصم بن أبی النجود و الاعمش و اخذ عنه الکسائی و خارجة بن مصعب و غیرهما و نیز ابن حجر عسقلانی در تقریب گفته عیسی بن عمر الاسدی الهمدانی بسکون المیم ابو عمر الکوفی القاری ثقة من السابعة مات سنة ست و خمسین اما سدی پس محامد جلیله و ماثر نبیله و عدالت و مناعت و وثاقت و براعت او آنفا به تفصیل جمیل بمعرض بیان آمد و چون انس بن مالک از صحابۀ کرام و خادمان با اختصاص رسول انام صلی اللّه علیه و آله الکرام است خود بخود وثاقت و عدالت او کالشمس فی رابعة النهار واضح و آشکار است و مع ذلک مفاخر معجبه و مدائح مطربه و مناقب غزیره و محاسن وفیره او انفا شنیدی و بکنه عظمت و جلالت و رفعت و بنالت او وا رسیدی پس ازینجا بحمد اللّه المنعام بوضوح تمام ظاهر گردید که تمام روات سلسله این سند جمیعا اتصاف بوثاقت و عدالت دارند و منقدین علم رجال ایشان را از ثقات و عدول می شمارند فاذا کان النّسائی عمدة اهل التحقیق و قدوة ارباب السبر و التدقیق روی هذا الحدیث الشریف الانیق و خرج ذلک الخبر اللطیف الرشیق بطریق صحیح وثیق و سند متین فی الوثاقة عریق اظهارا للحقّ الّذی هو بالاذعان حقیق و إراءة لواضح اللّقم و سوی الطریق کیف یرکن ذو خبر بصیر افیق الی ابطاله و ردّه و التمزیق و یلقی نفسه فی حلق المضیق و یعذبها بالعذاب الواصب و الیم الحریق فثبت من هنا ان ابطال المبطلین البالغین فی غریب التحدیق و انکار المنکرین الخائضین فی بدیع التشقیق اشنع مراء و اسمج شهیق و افظع عواء و انکر نهیق و اللّه ولیّ الارفاق و التوفیق و هو العالم بکلّ جلیل و دقیق

که از افادات علمای اعلام و ائمّه علمای اعلام و ائمّه کرام واضح و آشکارست که نسائی این کتاب را برای اهتدای منحرفین لئام و استبصار منکرین اغثام که از جناب امیر المؤمنین علیه السلام الملک الحق المبین اعراض و استنکاف و نکول و انحراف داشتند تصنیف فرموده چنانچه آنفا از افاده علامه ابن خلکان در وفیات الأعیان و صفدی و روافی بالوفیات و یافعی در مرآة الجنان و سبکی در طبقات شافعیه و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب و عبد الحق در اسماء الرجال مشکاه در یافتی و ابو الحجاج یوسف بن الزکی المزی در تهذیب الکمال فی اسماء الرجال در ترجمه نسائی نقلا عن محمد بن موسی بن یعقوب بن امون الهاشمی صاحب النّسائی گفته سمعت قوما ینکرون علیه کتاب الخصائص لعلی رضی اللّه عنه و ترکه تصنیف فضائل أبی بکر و عمر و عثمان رضی اللّه عنهم و لم یکن فی ذلک الوقت صنّفها فحکیت له ما سمعت فقال دخلنا الی دمشق و المنحرف عن علیّ بها کثیر فصنّفت کتاب الخصائص؟ ؟ ؟ جاء ان هذبهم اللّه ثمّ صنّف بعد ذلک فضائل اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و قرأها علی النّاس و قیل له و انا حاضر الا تخرج فضائل معاویة فقال أیّ شیء اخرج اللّهمّ لا تشبع بطنه و سکت و سکت السّائل انتهی نقلا عن نسخة من تهذیب الکمال نسخت من خطّ المزّی المصنّف و قرئت علیه و هی فی غایة؟ ؟ ؟ الوثاقة و الصّحة و اشتریتها فی حدیدة یوم الاربعاء ثامن محرّم سنة ثلث و ثمانین و مائتین بعد الالف عند رجوعی من الحج و الحمد للّه علی ذلک و محمد بن احمد ذهبی در تذهیب التهذیب بترجمۀ نسائی نقلا عن محمد بن موسی المامونی صاحب النّسائی گفته سمعت قوما ینکرون علیه کتاب الخصائص لعلی رضی اللّه عنه و ترک فضائل الثلثة رضی اللّه عنهم و لم یکن فی ذلک الوقت صنّفها فحکیت له ما سمعت فقال دخلنا دمشق و المنحرف عن علیّ بها کثیر فصنّفت کتاب الخصائص رجاء ان یهدیهم اللّه و نیز ذهبی در تذکرة الحفّاظ نقلا عن المامونی گفته سمعت قوما منکرون علی أبی عبد الرّحمن کتاب الخصائص لعلیّ رضی اللّه عنه و ترکه فضائل الشّیخین فذکرت له ذلک فقال دخلت دمشق و المنحرف عن علیّ بها کثیر فصنّفت کتاب الخصائص رجوت ان یهدیهم اللّه و مصطفی بن عبد اللّه القسطنطینی المشهور بحاجی خلیفه در کشف الظنون گفته خصائص فی فضائل علیّ بن أبی طالب رضی اللّه تعالی عنه للامام أبی عبد الرّحمن احمد بن شعیب النّسائیّ الحافظ المتوفّی سنة ثلث و ثلاثمائة ذکر انّه قیل له لم لا صنّفت فی فضائل الشّیخین قال دخلت الی دمشق و المنحرف عن علیّ بها کثیر فصنّفته رجاء ان یهدیهم اللّه سبحانه و تعالی به فانکروا علیه و اخرجوه من المسجد ثم بن دمشق الی الرّملة فمات بها و نیز حاجی خلیفه در کشف الظنون گفته مناقب علی بن أبی طالب رضی اللّه تعالی عنه للامام احمد بن حنبل ذکرها فی فضائل العشرة و لابی المؤیّد الموفق بن احمد الخوارزمی

ص:186

المتوفی سنة 568 و لابی عبد الرحمن احمد بن شعیب النّسائی الحافظ المتوفی سنة ثلاث و ثلث مائة و قد اکثر فیه الروایة عن ابن حنبل و سبیه انه دخل دمشق فوجد المنحرفین عن علی رضی اللّه تعالی عنه فاراد ان یهدیهم اللّه تعالی بهذا هر گاه علامۀ نسائی کتاب خصائص را بر جاء هدایت منحرفین اقشاب و ارشاد نواصب اوشاب تصنیف کرده باشد پس این معنی صراحت دلالت دارد بر آنکه درین کتاب احادیثی که نهایت معتبر و معتمد و بغایت مقبول و مستند باشد وارد کرده و جلالت و عظمت آن بمثابه رسیده که بملاحظۀ آن نواصب معاندین از خواب غفلت و جهالت بیدار و منحرفین جاحدین ماردین بمطالعۀ آن از سکر عصبیت و لداد هشیار توانند شد پس اگر معاذ اللّه احادیث موضوعه مکذوبه در ان مندرج و روایات مصنوعه معیوبه در ان مندمج باشد چگونه هدایت منحرفین و ارشاد متعسّفین بان حاصل شود بلکه درین صورت آن کتاب مستطاب معاذ اللّه مضحکه مستهزئین و ملعبه مخالفین و مطعن معاندین و عرضه عیب معتنتین می گردید پس بحمد اللّه و حسن توفیقه ثابت شد که حدیث ولایت و حدیث طیر و امثال آن که در خصائص نسائی مذکورست نهایت معتمد و معتبرست بحدی که قابل استناد و احتجاج و استدلال بر نواصب و منحرفین اهل ضلالست و ایشان با آن همه عناد و لجاج و لداد و اعوجاج مجال قدح و جرح در استدلال و احتجاج باین احادیث معتبره سویة المنهاج ندارند مگر حیفست و صد حیف که مخاطب با وقار با این همه محدثیت و شیخوخت کبار و ادّعای حصول ملکه در نقد و تحقیق اخبار و هم دعوی کمال صفا و ولای اهلبیت اطهار علیهم السلام مدی اللیالی و الاسحار وادی پر خار تکذیب و ابطال و انکار حدیث ولایت و حدیث طیر بتقلید کابلی جلیل الفخار می سپارد و مقام خدام عالی احتشام خود بالاتر از مقام نواصب اقزام و منحرفین اغثام در توهین و ابطال فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السلام می گرداند فیقول لسان حاله مخاطبا للنسائی الوحید انک و ان رجوت بتصنیف الخصائص ان یهدی اللّه به المنحرفین عن علی علیه السلام من اهل الشام و لکن هوای المخاطب بلغ من الانحراف و الاعتساف و حب الباطل و السفساف بحیث لا یرجی زواله و لا یخف نکاله فکتابک و ان نفع النواصب و أنقذهم من بغض علی بن أبی طالب علیه آلاف سلام ملک الواهب و لکن لا ینفع هذا الذاهب من الهوی و و الجفاء و الحقد و البغضاء الی اقصی المذاهب و بالجملة من أزری بشان حدیث الولایة و حدیث الطیر و ما ماثلهما مما ذکر فی الخصائص المصنّف لهدایة النواصب المحرزین لفظائع النقائص فهو معاند مشاحن و مکابر ضاغن للحق واقص و متعنّت مجادل مخاتل فی تیه العضیهة راقص و مکابر حائر و مباهت خاسر و لجوج قاصر لعقد الایقان ناکث و عن اتباع الصدق ناکص و علامۀ ابن حجر عسقلانی در شروع تهذیب التهذیب گفته و قد ذکر المؤلف یعنی المزیّ الرقوم فقال للستة ع و للاربعة ع

ص:187

و للبخاری خ و للمسلم م و لابی داود د و للترمذی ت و للنسائی س و لابن ماجة ق و للبخاری فی التعالیق خت و فی الادب المفرد بخ و فی جزء رفع الیدین ی و فی خلق افعال العباد عخ و فی جزء القراءة خلف الامام ر و لمسلم فی مقدمة کتابه مق و لابی داود فی المراسیل مد و فی القدر قد و فی الناسخ و المنسوخ خد و فی کتاب التفرد ف و فی فضائل الانصار ص و فی المسائل ل و فی مسند مالک کد و للترمذی فی الشمائل تم و للنسائی فی الیوم و اللیلة سی و فی مسند مالک کن و فی خصائص علی ص و فی مسند علی عس و لابن ماجة فی التفسیر فق هذا الذی ذکره المؤلّف من توالیفهم و ذکر انه ترک تصانیفهم فی التواریخ عمدا لان الاحادیث التی تورد فیها غیر مقصودة بالاحتجاج و بقی علیه من تصانیفهم التی علی الابواب عدة کتب منها برّ الوالدین للبخاری و کتاب الانتفاع باهب السباع لمسلم و کتاب الزهد و دلائل النبوّة و الدعاء و ابتداء الوحی و اخبار الخوارج من تصانیف أبی داود و کانه لم یقف علیها و اللّه الموفق و افرد عمل یوم و لیلة للنسائی عن السنن و هو من جملة کتاب السنن فی روایة ابن الاحمر و ابن سیّار و کذلک افرد خصائص علی و هو من جملة المناقب فی روایة ابن سیّار و لم یفرد التفسیر و هو فی روایة حمزة وحده و لا کتاب الملائکة و الاستعاذة و الطلب و غیر ذلک و قد تفرّد بذلک راو دون راو عن النّسائی فما تبین لی وجه افراده الخصائص و عمل الیوم و اللّیلة و اللّه الموفق انتهی ازین عبارت ظاهرست که مزّی کتاب خصائص نسائی را مثل دیگر کتب که مقصود بان احتجاجست دانسته چه از تعلیل مزّی ترک تصانیف اساطین سنیّه را در تواریخ به اینکه احادیثی که در ان وارد کرده می شود احتجاج بان مقصود نیست ظاهرست که تصانیفی را که مزّی ذکر کرده مقصود از احادیث آن احتجاج و استدلالست و چون خصائص نسائی نیز ازین جمله است پس مقصود از احادیث آن هم احتجاج و استدلال باشد و نیز از افادۀ ابن حجر ظاهرست که کتاب خصائص نسائی از جمله مناقب سنن نسائی بروایت ابن سیارست و سنن نسائی خود از صحاحست و عظمت شان و رفعت مکان صحاح اجماعی ائمه اساطین اهل سنتست و قد مرّ نبذة من فضائلها المبهرة فیما سبق علاوه برین محامد و مناقب و فضائل سنن نسائی بالتخصیص بر متتبع و متفحّص مخفی نیست و قد سبق بعضها فی ترجمة النّسائی و نیز عسقلانی در فتح الباری شرح صحیح بخاری گفته قد اخرج المصنف من مناقب علیّ اشیاء فی غیر هذا الموضع منها حدیث عمر علیّ اقضانا و سیاتی فی تفسیر البقرة و له شاهد صحیح من حدیث ابن مسعود عند الحاکم و منها حدیث قتاله البغاة و هو فی حدیث أبی سعید فی علامات النبوة و غیر ذلک مما یعرف بالتتبع و رغب فی جمع مناقبه من الاحادیث الجیاد النّسائی فی کتاب الخصائص انتهی

ص:188

فالحمد للّه ساطح المهاد و مسیّل الوهاد حیث ثبت بتصریح ابن حجر النقاد ان النّسائی السّالک مسلک السّداد رغب فی جمع مناقب أبی الائمة الامجاد علیه و علیهم سلام ربّ العباد من الاحادیث الجیاد و الاثار الحرّیة بالاعتماد فظهر ان حدیث الطیر المذکور فیه جیّد من حیث الاسناد قمین بالاحتجاج و الاستناد و ما صدر من المخاطب العماد المبطل لهذا الخبر و الرّاد محض الخبط و العناد بحت العصبیّة و اللّداد و خود شاه صاحب در رساله اصول حدیث گفته و احادیث مناقب و مثالب را علم المناقب گویند درین باب نیز تصانیف متعدّده و متنوّعه واقع شده و بعضی محدثین بالخصوص مناقب بعضی از آل و اصحاب را جدا نوشته اند برای غرضی که متعلق شد بان مثل مناقب قریش و مناقب الانصار و مناقب العشرة المبشره که تصنیف محب طبریست مسمی بریاض النضره فی مناقب العشرة و ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی و حلبة الکمیت فی مناقب اهل البیت و الدیباج فی مناقب الازواج و کتب بسیار در مناقب خلفای راشدین مصنّف شده و بالتخصیص القول الصّواب فی مناقب امیر المؤمنین عمر بن الخطاب و القول الجلی فی مناقب امیر المؤمنین علیست و نسائی در مناقب امیر المؤمنین علی رضی اللّه عنه رساله دراز نوشته و نواصب شام بجهت فرط تعصب و عداوت او را در دمشق برین عمل شهید ساختند رحمة اللّه علیه انتهی ازین عبارت ظاهرست که کتاب الخصائص نسائی که شاه صاحب آن را برساله تعبیر فرموده اند از جمله کتب مصنفه در علم مناقبست و چون عادت شاه صاحب برین امر مستقر شده که درین رساله اصول حدیث کتبی را که مطبوع خاطر عاطر جنابشان نمی باشد بمجرد هواجس نفسانی مجروح و مقدوح وا می نمایند و اصلا اعتنائی و التفاتی بتصریحات مصنفین آن در صدور و عنادین و افادات دیگر ناقدین نمی فرمایند و هرگز بخیال مبارک نمی آورند که مصنفین آن کتب در چه پایه از عظمت و جلالت رسیده اند و تبحّر و تمهر ایشان در فن حدیث و نفی کذب از آثار و اخبار جناب رسالت ماب صلی اللّه علیه و آله و سلم مرتبه است و محققین ارباب رجال زحمتهای شان را که در تمیز حق از باطل و افراز ثمین از عاطل کشیده اند بچه عبارات جزیله ظاهر نموده بلحاظ این معنی کالشمس فی رابعة النهار واضح و لائح می شود که احادیث کتاب الخصائص بدرجه بس عالیه فائز شده که شاه صاحب را با آن همه چیره دستی و کهنه مشقی که در جرح و قدح کتب احادیث حاصلست ممکن نشد که این کتاب را زیر مشق طعن و ذم فرمایند و سخنی و لو مختصر در توهین و تضعیف آن آرایند و مولوی صدیق حسن خان معاصر در حطّه فی ذکر الصّحاح الستّة بتعریب عبارت ماضیه شاه صاحب گفته و احادیث المناقب و المثالب تسمی علم المناقب فیها ایضا تصانیف عدیدة متنوّعة و قد افرز بعض المحدثین مناقب بعضهم عن بعض سیّما مناقب الآل و الاصحاب لغرض تعلق به کمناقب قریش و مناقب الانصار

ص:189

و مناقب العشرة المبشّرة المسماة بالرّیاض النضرة فی مناقب العشرة للمحب الطبریّ و ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی و حلبة الکمیت فی مناقب اهل البیت و الدیباج فی مناقب الازواج و صنّفت کتب کثیرة فی مناقب الخلفاء الراشدین کالقول الصّواب فی مناقب عمر الخطاب و القول الجلی فی مناقب علی و للنسائی رسالة طویلة الذیل فی مناقبه کرّم اللّه وجهه و علیها نال الشهادة فی دمشق من ایدی نواصب الشام لفرط تعصّبهم و عداوتهم معه رضی اللّه عنه و نیز شاه صاحب در باب دوم همین کتاب تحفه می فرمایند کید هفتادم آنکه افترا کنند بر اهل سنّت که ایشان می گویند که شخصی سنی نمی شود تا آنکه در دل او بقدر بیضۀ کبک یا ماکیان بغض امیر المؤمنین جا گیرد و اصل این افترا اینست که بعضی علمای ایشان این لفظ را از علی بن الجهم بن بدر بن الجهم القرشی روایت کرده اند و او از اشرار نواصب بود که بنابر مصلحت تسنّن ظاهر می کرد و تستّر می نمود و مقصد او تا بود تحریف مردم از امیر المؤمنین بود اگر گفته باشد دور نیست و متأخرین ایشان که خیلی بی تمیز و بی تحقیق اند این روایت او را تلقی بالقبول نموده در حق اهل سنّت هذیان سرایی می کنند لا سیّما صاحب مجالس المؤمنین در کتاب مذکور جزم کرده است بآنکه بغض امیر المؤمنین بلا شبهه و بلا شک در دل اهل سنّت می باشد مگر آنکه بعضی فضائل آن جناب را بخوف مخالفین خود ذکر می کنند و عجبست ازین مرد که خود را عاقل می داند و ادعای علم قلوب که خاصۀ خداست می نماید و بحکم المرء یقیس علی نفسه خوف و تقیه را بر اهل سنت نسبت می کند و در تواریخ هزار جا دیده باشد که علمای اهل سنّت با امرای سفاک و ظلمۀ بیباک نواصب مثل حجاج و ولید مجاهره بانکار نموده اند و جان خود را نثار خاندان بنی کرده تن به کشتن داده اند نسائی که از عمدۀ محدثین اهل سنتست بجهت تحریر رسالۀ مناقب امیر المؤمنین از دست اهل شام شربت شهادت چشیده و سعید بن جبیر که حنین را ذریت رسول می گفت و حجاج را درین مسئله الزام داد و از آیۀ وَ تِلْکَ حُجَّتُنا آتَیْناها إِبْراهِیمَ عَلی قَوْمِهِ استنباط این معنی نمود بگلگونۀ شهادت سرخرو گردیده چه بلا تعصب بیجاست دیده را نادیده و شنیده را ناشنیده کردن و اگر اهل سنت بخوف مخالفین ذکر فضائل امیر المؤمنین می نمایند چرا بخوف مخالفین مطاعن و مثالب ابو بکر و عمر را بیان نمی کنند که مخالفین ایشان بذکر فضائل امیر قناعت ندارند تا این ضمیمۀ ذمیمه همراه او نباشد انتهی کمال عجبست که مخاطب عالی تبار در مقام دفع ناصبیت از اسلاف کبار خود دست بکتاب نسائی اندازد و آن را مایۀ نازش و فخار کرده اند؟ ؟ ؟ و هر گاه بمقام جواب ادله اهل حق رسد بی محابا همت را بابطال حدیث ولایت و حدیث طیر که هر دو در کتاب خصائص نسائی مذکور و موجود گمارد و بایلام و ایجاع قلوب اهل اسلام و ارباب اتباع دین مطاع و تا زیر ظهور نواصب اهل غرور و خداع و اقرار عیون زمره همج رعاع پردازد و از ظهور تهافت شنیع و تناقض فظیع و تبائن قبیح و تناکر فضیح و تعاند صریح

ص:190

حسابی بر ندارد و از نواختن زمزمه اقشاب و همزبانی و همداستانی متعنتین اوشاب و ولوج در زرافت سراپا آفت منکرین فضائل ابو الائمة الاطیاب و لحوق بشر ذمه مبطلین مناقب اهلبیت اطهار صلوات اللّه و سلامه علیهم ما اختلف اللّیل و النهار استحیای نکند و هرگز نه ترسد و نه هراسد که هر گاه نواصب اشرار بملاحظۀ این تایید سدید آن قوم عنید و ایلام روح نسائی شهید افتخار و استبشار غیر حمید آغاز خواهند نهاد و اهل حق تشبث باین تایید نواصب و اشرار طعن و تشنیع و لوم و ملام خواهند کرد و باین سبب و امثال آن از مخائل و دلائل استدلال بر ناصبیّت او خواهند کرد چه جواب خواهد داد و بکدام حیله تمسک خواهد کرد فوا عجباه مرة یستشهد بشهادة النّسائی علی یدی النواصب الاوغاد و تصنیفه کتاب الخصائص الشائع فی الاغوار و الانجاد علی ولاء اهل نحلته لاهل البیت الامجاد صلوات اللّه و سلامه علیهم الی یوم التناد و مرة یشاقق النّسائی و یؤذی روح هذا الحاذق النقاد بتکذیب حدیث الولایة مرّة و اخری بتکذیب حدیث الطیر و یسرّ قلوب اهل النصب و العناد و هل هذا الاّ تدافع فاحش و تهافت داهش و تباین سمج و تناقض منکر یستنکف منه کل بصیر للحق مرتاد و لا یؤثر مثل هذا التنافر الواضح و التناکر اللائح و التغافل الفاضح و التجاهل الفادح الا من ضرب علی قلبه بالاسهام فهام فی کلّ واد و فاضل رشید الدین خان تلمیذ رشید مخاطب عالی شأن در کتاب ایضاح لطافة المقال بعد نقل عبارت شیخ علی حزین متضمن ذکر کتب مخالفین که در فضائل و مناقب جناب امیر المؤمنین علیه السّلام تالیف نموده اند می فرماید و سوای اشخاص مذکورین علمای دیگر از عظمای اهل سنت رسائل منفرده در فضائل اهلبیت طهارت تالیف نموده مثل رسالۀ مناقب السادات از ملک العلماء شهاب الدین بن عمر دولت آبادی و مفتاح النجا فی مناقب آل العبا و نزل الابرار بما صح من مناقب اهل البیت الاطهار از میرزا محمد بن معتمد خان بدخشی و مودة القربی از سید علی همدانی و اسنی المطالب فی مناقب علی بن أبی طالب از جزری و فضائل اهلبیت از بزار و جواهر العقدین فی فضل اهلبیت النبی و شرفهم العلی للامام السید علی السمهودی و رسالۀ امام نسائی که موجب شهادت او شده و غیر اینها از مصنفات و سوای ایشان از مصنفین و هر گاه جناب بمقابله این رسائل کتب مؤلفه در فضائل اهلبیت اطهار از طریق خود نشان خواهند داد احقر العباد بذکر مؤلفات دیگر که علمای اهل سنت درین باب تالیف کرده سرمایه سعادت اندوخته خواهد پرداخت و نیز فاضل رشید در ایضاح گفته و صاحب تحفه در مکاید در دفع کید هفتادم می فرماید که علمای اهل سنت با امرای سفّاک و ظلمه بیباک نواصب مثل حجاج و ولید مجاهره بانکار نموده اند و جان خود را نثار خاندان نبی کرده تن بکشتن داده اند نسائی

ص:191

که از عمدۀ محدثین اهل سنتست بجهت تحریر رسالۀ مناقب امیر المؤمنین از دست اهل شام شربت شهادت چشید و سعید بن جبیر که حسنین را ذریة رسول می گفت و حجاج را درین مسئله الزام داد و از آیه وَ تِلْکَ حُجَّتُنا آتَیْناها إِبْراهِیمَ عَلی قَوْمِهِ استنباط این معنی نموده بگلگونه شهادت سرخرو گردید چه بلا تعصب بیجاست دیده را نادیده و شنیده را ناشنیده کردن انتهی فیا للعجب یباهی الفاضل الرشید و یفتخر هذا النحریر المجید بکتاب الخصائص للنسائی المفید و یعدّه من مصنفات عظماء اهل التحقیق و التنقید و شیخه الصندید قد ابطل هذا الافتخار بابطال حدیث الولایة و حدیث الطیر المسرودین فی الخصائص و غیره من الاسفار المشهورة بالاعتبار الممدوحة علی السنة الحذّاق الاحبار و السّیّاق الکبار فلیت الرشید حضر فی مجلس شیخه و استاده البارع و قال له مقالة ناصح خاشع کیف تبشل؟ ؟ ؟ هذین الحدیثین و لا تبالی بانّ ذلک یهدم بنیا فخارک و فخاری و یبدی فی الخلق عوارک و عواری و ان ابطالک هذا و ان کان بزعمک جارحا قادحا لاستدلال الشیعة الفاخرة و لکنّه مع بطانه مثبت لدعواهم فی انحراف السّنّیة عن العترة الطاهرة و کیف لا و هو تایید و تشیید لاوهام الناصبة الخاسرة و اغراء و اشلاء للکلاب النابحة العاقرة و ثلب و غضّ؟ ؟ ؟ و فتّ فی عضد النّسائی الصامد هدایة المنحرفین و غیره من الاعلام الحائزین للمناقب الزاهرة

و حفاظ ذوی الفخر و الاعتلاء و اساطین اجلۀ اعلام و ثقات متورعین والا مقامست محامد عالیه معجبه مونقه و ماثر متلالیه منیره مشرقه و کمال علو مراتب و سموّ مناصب او سابقا در مجلد حدیث ولایت از کتاب الثقات ابو حاتم محمد بن حبان بستی و تذکرة الحفاظ و عبر ذهبی و وافی بالوفیات صلاح صفدی و مرآة الجنان عبد اللّه بن اسعد یافعی و طبقات الحفاظ جلال الدین سیوطی و فیض القدیر عبد الرؤف منادی و شرح مواهب محمد بن عبد الباقی زرقانی و مقالید الاسانید ابو مهدی ثعالبی و بستان المحدثین خود مخاطب و اتحاف النبلاء مولوی صدیق حسن خان معاصر شنیدی

بن یحیی بن عیسی بن هلال التمیمی الموصلی الحافظ صاحب المسند الخ و یافعی در مرآة الجنان در وقائع سنه سبع و ثلث مائة گفته و فیها توفی ابو یعلی الموصلی التمیمی الحافظ صاحب المسند و سیوطی در طبقات الحفاظ گفته ابو یعلی الموصلی الحافظ الثقة محدث الجزیرة احمد بن علی بن المثنّی بن یحیی بن عیسی بن هلال التمیمی صاحب المسند الکبیر سمع ابن معین و عنه ابن حبّان و ابو علی النیسابوریّ و ابو بکر الإسماعیلی قال السّمعانی سمعت اسماعیل بن محمد بن الفضل الحافظ یقول قرأت المسانید کمسند العدنی و ابن منیع و هی کالانهار و مسند أبی یعلی کالبحر یکون مجتمع الانهار الخ و ابو مهدی ثعالبی در مقانید الاسانید به ترجمۀ ابو یعلی گفته قال السّمعانی سمعت اسماعیل بن الفضل الحافظ یقول قرأت المسانید کمسند العدنیّ و مسند ابن منیع و هی کالانهار و مسند أبی یعلی کالبحر و خود مخاطب در بستان المحدثین به ترجمۀ ابو یعلی گفته و حافظ اسماعیل بن محمد بن الفضل گفته که من مسانید بسیار خوانده ام مثل مسند عدنی و مسند ابن منیع و غیر ذلک لیکن همه مسانید را مثل انهار یافتم و مسند أبی یعلی را مثل دریای زخّار انتهی فالحمد للّه العلی الاعلی حیث ظهر انّ الحافظ الثقة ابا یعلی روی هذا الحدیث المتقن اسنادا و متنا بسند متین صحیح اسنی و ادرجه فی مسنده الشریف الابهی و خرّجه فی کتابه المنیف الاشهی الّذی مدحه الاعلام بمدح اوفی بل اثنی علیه المخاطب ایضا بإطراء اشفی و العجب من المخاطب راس اولی النّهی و عمدة ارباب الحجی کیف استکبر و أبی و جازف و طغی و اعرض عن هذا الحدیث و تولّی و نکب جانبه و انأی و لم یبال تجری الآخرة و الأولی و لم یخف من اللّه البطشة الکبری و اعجب منه انّه نسی او تناسی فلم یذکره حین ما هجر بردّ هذا الخبر و هذی انّه ذکر مرّة بعد اخری فی المسند الّذی وصفه بما هو به احری

شمس الدین ذهبی و مرآة الجنان عبد اللّه بن اسعد یافعی و طبقات شافعیه عبد الوهاب بن علی السبکی و روض المناظر ابو الولید محمد بن محمد بن شحنه و طبقات شافعیه تقی الدین أبی بکر الاسدی و تتمّة المختصر عمر بن مظفر المعروف بابن الوردی و طبقات الحفاظ و کتاب التنبئة و منتهی العقول جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی و طبقات المفسرین محمد بن علی بن احمد داودی تلمیذ سیوطی و فیض القدیر عبد الرؤف بن تاج العارفین المناوی و شرح مواهب لدنیه از محمد بن عبد الباقی زرقانی و نسیم الریاض شهاب الدین خفاجی و کتاب الاعلام باعلام بلد اللّه الحرام تصنیف شیخ قطب الدین مکی و جنّه فی الاسوة الحسنة بالسّنة تالیف مولوی صدیق حسن خان معاصر شنیدی لذلک در این جا بعض عبارات که مشعر و منبی از کمال شرف و بنالت و اقصای عظمت و جلالت و نهایت سمو منزلت و منتهای علو مرتبت او باشد بمعرض بیان می آید پس باید دانست که یاقوت حموی به ترجمه طبری قریب یازده ورق طویل در مدح و ثنا و تقریظ و ستایش او و حال او و کتب او نوشته چون نقل تمام آن موجب اطناب بسیارست لهذا بعض عبارت او نوشته می شود ففی المعجم قال ابو محمد عبد العزیز بن محمد الطبری کان ابو جعفر من الفضل و العلم و الذکاء و الحفظ علی ما لا یجهله احد عرفه لجمعه من علوم ما لم نعلمه اجتمع لاحد من هذه الامة و لا ظهر من کتب المصنّفین و انتشر من کتب المؤلفین ما انتشر له و کان راجحا فی علوم القرآن و القرآن و علم التاریخ من الرسل و الخلفاء و الملوک و اختلاف الفقهاء مع الروایة لذلک علی ما فی کتابه البسیط و التهذیب و احکام القراءات من غیر تعویل علی المناولات و الاجازات دالاّ علی ما قیل فی الاقوال بل یذکر ذلک بالاسانید المشهورة و قد بان فضله فی علم النحو و اللغة علی ما ذکره فی کتاب التفسیر و کتاب التهذیب مخبرا عن حاله فیه و قد کان له قدم فی علم الجدل یدلّ علی ذلک مناقضاته فی کتبه علی المعارضین لمعانی ما اتی به و کان فیه من الزهد و الورع و الخشوع و الامانة و تصفیة الاعمال و صدق النیة و حقائق الافعال ما دل علیه کتابه فی آداب النفوس ازین عبارت ورای کمال فضل و جلالت و ورع و تقدس و امانت و دیانت طبری و افضلیت او از جمیع امت این هم ظاهرست که آنچه او در مصنفات خود در تاریخ و غیر آن آورده آن را باسانید مشهوره نقل کرده و بر مناولات و اجازات اعتماد ننموده و نیز یاقوت حموی در معجم در ذکر تاریخ طبری بعد بیان حال آن گفته و هذا الکتاب من الافراد فی الدنیا فضلا و متانة و هو یجمع کثیرا من علوم الدین و الدنیا و هو فی نحو خمسة الف ورقة و نیز یاقوت حموی در معجم گفته قال عبد العزیز بن محمد الطبری کان ابو جعفر یذهب فی جلّ مذاهبه الی ما علیه الجماعة من السلف و طریق اهل العلم المتمسکین بالسّنن شدیدا علیه

ص:195

مخالفتهم ماضیا علی منهاجهم لا یاخذه فی ذلک و لا فی شیء لومة لائم و نیز یاقوت حموی از عبد العزیز مذکور آورده که او گفته کان ابو جعفر یذهب فی الامامة الی امامة أبی بکر و عمر و عثمان و علیّ و ما علیه اصحاب الحدیث فی التفضیل و کان یکفر من خالفه فی کل مذهب إذا کانت ادلّة العقول تدفع کالقول فی القدر و قول من کفّر اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الروافض و الخوارج و لا یقبل اخبارهم و لا شهاداتهم و ذکر ذلک فی کتابه فی الشهادات و فی الرسالة و فی اول ذیل المذیل و نیز یاقوت حموی در معجم گفته و قد کان رجع أی الطبری الی طیرستان فوجد الرفض قد ظهر و سبّ اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بین اهلها قد انتشر فاملی فضائل أبی بکر و عمر حتی خاف ان یجری علیه ما یکرهه فخرج منها لاجل ذلک و ابو العباس احمد بن عبد الحلیم المعروف بابن تیمیّه که امام اعظم و شیخ الاسلام سنیانست و مناقب و مدائح او که علمای قوم بر زبان می آرند هوش از سر می رباید کما لا یخفی علی ناظر فوات الوفیات و الدّرر الکامنة و غیرهما در منهاج الاعوجاج و اللجاج گفته و اما قوله و لم یلتفتوا الی القول بالرای و الاجتهاد و حرموا الأخذ بالقیاس و الاستحسان فالکلام علی هذا من وجوه احدها انّ الشیعة فی هذا مثل غیرهم ففی اهل السنّة النزاع فی الرّأی و الاجتهاد و القیاس و الاستحسان کما فی الشیعة النزاع فی ذلک فالزّیدیّة تقول بذلک و تروی فیه الروایات عن الائمة الثانی ان کثیرا من اهل السّنّة العامّة و الخاصّة لا تقول بالقیاس فلیس کلّ من قال بامامة الخلفاء الثلثة قال بالقیاس بل المعتزلة البغدادیّون لا یقولون بالقیاس و ح فان کان القیاس باطلا امکن الدخول فی اهل السنّة و ترک القیاس و ان کان حقا امکن الدّخول فی اهل السنّة و الاخذ بالقیاس الثالث ان یقال القول بالرّای و الاجتهاد و القیاس خیر من الاخذ بما ینقله من یعرف بکثرة الکذب عمن یصیب و یخطی نقل غیر مصدق عن قائل غیر معصوم و لا یشکّ ان رجوع مثل مالک و ابن أبی ذئب و ابن الماجشون و اللیث بن سعد و الاوزاعی و الثوری و ابن أبی لیلی و شریک و أبی حنیفة و أبی یوسف و محمد بن الحسن و زفر و حسن بن زیاد و اللؤلوی و الشافعی و البویطی و المزنی و احمد بن حنبل و أبی داود السجستانی و ابراهیم الحربی و البخاری و عثمان بن سعید الدارمی و أبی بکر بن خزیمة و محمد بن جریر الطبری و محمد بن نصر المروزی و غیر هؤلاء الی اجتهادهم و اعتبارهم مثل ان یعلموا سنة النبیّ صلی اللّه علیه و سلم الثابتة عنه و یجتهدوا فی تحقیق مناط الاحکام و تنقیحها و تخریجها خیر لهم من ان یتمسکوا بنقل الروافض عن العسکریّین و امثالهما فان الواحد من هؤلاء اعلم بدین اللّه و رسوله من العسکریین انفسهما فلو افتاه احدهما بفتیا کان رجوعه الی اجتهاده اولی من رجوعه

ص:196

الی فتیا احدهما بل هو الواجب علیه فکیف إذا کان نقلا عنهما من مثل الرافضة و الواجب علی مثل العسکریّین و امثالهما ان یتعلّموا من الواحد من هؤلاء ازین عبارت ظاهرست که ابن تیمیّه جزاه اللّه بصنیعه بسبب غایت جسارت و خسارت و اشتغال نار نصب و عناد بکانون سینه پر ضغینه اش محمد بن جریر طبری و دیگر اسلاف نا انصاف خود را عیاذا باللّه عالم تر بدین خدا و رسول او از حضرت عسکریین یعنی امام علی نقی و امام حسن عسکری علیهما و علی آبائهما آلاف التحیّة و السلام می داند و تصریح صریح که بهیچ وجهی از وجوه تاویل و توجیه و تسویل و تحریف حضرات را در آن مساغی نیست برین کفر صراح و ضلال بواح می نماید و بمزید تاکید و تشیید این ضلال بعید تفریع شنیع بر آن مرتب ساخته یعنی گفته آنچه حاصلش اینست که اگر فتوی دهد یکی ازین مذکورین را یکی از عسکریین علیهما السلام بکدامی فتوی رجوع یکی ازین مذکورین باجتهاد خود اولی خواهد بود از رجوع او بسوی فتوی یکی از عسکریین علیهما السلام بلکه رجوع باجتهاد خود واجب خواهد بود یعنی اصغا و اعتنا بافتاء عسکریین علیهما السلام معاذ اللّه ناجائز و حرام خواهد بود و برین مقدار هم صبر و قرارش دست نداده در آخر عبارت سراسر خسارت ببانگ بی هنگام سراییده که العیاذ باللّه واجب بر مثل عسکریین علیهما السلام و امثال ایشان یعنی دیگر ائمه اهلبیت علیهم السلام آنست که تعلم کنند از یکی ازین مذکورین فالعجب کلّ العجب که پناه بخدا پایۀ فضل و علم و کمال ابن جریر ارجح و اعلی از حضرات عسکریین و دیگر اهلبیت عصمت و طهارت که حسب تصریحات قوم سفن نجات اند و تمسک بذیول این حضرات واجب و تخلف ازیشان مورث بوار و هلاک و ضلال و نکال و باز متعصبین سنیه اعتنا به تصنیف کردن او مجلدی خاص در طرق و الفاظ حدیث طیر که مفید صحت آن حدیثست نکنند و بی سپر وادی پر خار قدح و جرح شوند و إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ و ازین هم عجیب تر آنکه ابن روزبهان بمزید عجز و حیرت طبری را با این جلالت شان بدتر از یهود و نصاری حسب مزعوم اسلاف خود گرداند یعنی او را برفض ارزانی فرماید و بر احتجاج و استدلال بروایتش از جارود کما لا یخفی علی من راجع الی کتابه الباطل و ذهبی در عبر در سنه عشر و ثلث مائة گفته و فیها الحبر البحر الامام ابو جعفر محمد بن جریر الطبری صاحب التفسیر و التاریخ و المصنفات الکبیرة سمع اسحاق و ابن أبی اسرائیل و محمد بن حمید الرازی و طبقتهما و کان مجتهد الا یقلد احدا قال امام الائمة ابن خزیمة ما اعلم علی الارض اعلم من محمد بن جریر و لقد ظلمته الحنابلة قال ابو حامد الاسفراینی لو سافر رجل إلی الصّین حتی یحصل تفسیر ابن جریر لم یکن کثیرا قلت مولده بآمل بطبرستان سنة اربع عشرة و مائتین و توفّی لیومین بقیا من شوال و کان ذا زهد و قناعة و توفّی ببغداد اما آنچه ابن کثیر بعد ذکر مجلد حدیث طیر از ابن جریر

ص:197

طبری گفته ثم وقفت علی مجلد کبیر فی رده و تضعیفه سندا و متنا للقاضی أبی بکر الباقلانی المتکلم پس مخدوشست بآنکه مرتبه ابو بکر باقلانی در معرفت حدیث و رجال در ادنی مراتب ابن جریر طبری نمی رسد و این الثریّا من الثّری و این الدّر من الحصی و ادنی ممارسی بفن حدیث و رجال و ناظر افادات منقدین با کمال وزنی برای معارضۀ باقلانی با علامۀ طبری نمی نهد و منصفی و متدیّنی گوش بآن نمی دهد و قلّت ممارست باقلانی با فن حدیث شریف بمرتبۀ واضح و لائحست که شاه ولی اللّه والد ماجد مخاطب عظیم المحامد اشاره بآن کرده چنانچه در قرة العینین فرموده قوله اقوال بسیاری از متکلمان دلالت می کند بر ظنّیت این مسئله یعنی مسئله تفضیل شیخین باید دانست که جواب ازین اشکال برد وجه می توان تقریر کرد وجه اول هر چند متکلمان اشعریّه مختلف اند در قطعیّت و ظنّیت این مسئله لکن این اختلاف ایشان شاهد عدلست بر آنکه همه متفق اند بر اصل تفضیل و از سلف خود آن قدر تاکید و تصریح درین مسئله دیده اند که با وجود ورود شبهات از جانب مخالفان و تحیّر در ردّ بسیاری از این شبهات ممکن نمی شود ایشان را عدول از ان مشرب کرها و جبرا استدلالا و تقلیدا قطعا او ظنّا بدان قائل اند وجه دوم آنکه شیخ ابو الحسن اشعری که راس و رئیس اهل سنتست و الزم ایشانست بطریق صحابه و تابعین بقطعیّت رفته قال النووی و اختلف العلماء فی ان التفضیل المذکور قطعی أم لا و ممن قال بالقطع ابو الحسن الاشعریّ و قال هم فی الفضل علی ترتیبهم فی الامامة و ممن قال بانّه اجتهادی ظنی ابو بکر بن الباقلانی انتهی و چون شیخ اشعری بجانب ما شد مبالات نداریم بما دون او و لیس هذا اول قارورة کسرت این نه یک مسئله است تنها که شیخ ابو الحسن و متأخّرین با هم در ان منازعت دارند بلکه بسیاری از مسائل کلامیّه از همین جنسست مثل رویت و کلام و عینیت وجود با ماهیت و مسئله صفات و غیر آن کما لا یخفی علی متتبعی علم الکلام و ما در همه این مسائل بحول اللّه و قوته اثبات مختار شیخ می کنم بذل ذلیل او عز عزیز و در معرکۀ دار و گیر رجز حیدری می سرایم انا الّذی سمّتنی امی حیدره او فیهم بالصاع کیل السّندرة

و سبب بسیاری ازین جنس آنست که اشاعره دو قسم اند متکلمان که در مناظره و مخاصمه سهم اعلی نصیب ایشانست اما در حدیث تبحری و توسعی ندارند مثل ابو بکر الباقلانی و امام رازی و قاضی بیضاوی و قاضی عضد و ملا سعد و محدثین که در حدیث و توسع روایات قدح اوفی یافته اند اما در مناظره و مخاصمه و مراجعه غور ننموده اند مثل اجری و بیهقی و بعد ازین همه ما مردم از ریزه هر دو خوان تناول نموده ایم و کاسه سپرد و فریق لیسیده ایم پس عجب نیست که در صورت اجتماع امری ظاهر شود که در هر واحد تنها موجود نبود انتهی ازین عبارت رشک افزای بلاغت سحبانی؟ ؟ ؟ بچند وجه محکمة المبانی مطربة المعانی نهایت توهین و تهجین ابو بکر باقلانی ظاهر و باهرست اول آنکه از قول او متکلمان که در مناظره و مخاصمه سهم اعلی نصیب ایشانست اما در حدیث تبحّری و توسعی ندارند مثل ابو بکر الباقلانی واضحست

ص:198

که ابو بکر باقلانی مانند امثال خود در حدیث تبحری و توسعی نداشته بلکه قلت ممارست با این فن شریف و اعراض و اغماض از تحصیل کمال در ان داشته دوم آنکه از قول او ما در همه این مسائل بحول اللّه و قوته اثبات مختار شیخ می کنم بذل ذلیل او عز عزیز ظاهرست که شاه ولی اللّه در افادات رشیقه و تحقیقات انیقۀ خود باقلانی را ذلیل و تحقیر و معرض تشنیع و تعییر می گرداند و بحول اللّه و قوت او تعالی شانه استعانت در توهین و تهجین باقلانی فطین می نماید و کفی به خسرانا مبینا سوم آنکه در قول او و در معرکۀ دار و گیر رجز حیدری می سراییم: انا الّذی سمّتنی امی حیدره اوفیهم بالصّاع

کیل السّندرة

ظاهر و مستنیرست که این علامۀ نحریر باقلانی عزیر را در معرکۀ دار و گیر درآورده بر جزی که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بمقابلۀ کفار اشرار انشاء فرموده مخاطب ساخته او را در درک اسفل سعیر تعییر و تحقیر انداخته

بن قانع و حبیب بن الحسن الغرّاء و ابو بکر محمد بن عمر بن الجعابی و ابو حاتم البستی و ابو احمد بن عدی الحافظ و ابو بکر الاسماعیلی و ابو القاسم سلیمان بن احمد الطبرانی و ابو بکر بن المقریّ و و ابو الحسن الدارقطنی و محمد بن المظفر و خلق کثیر سوی هؤلاء و حکی احمد بن عبدان الشیرازی قال اجتاز ابو القاسم البغوی بنهر طالوت علی باب مسجد فسمع صوت مستمل فقال من هذا فقالوا ابن صاعد فقال ذلک الصّبی قالوا نعم قال و اللّه لا ابرح موضعی حتی املی ههنا قال ثنا عبد اللّه بن حنبل الشیبانی قبل ان یولد المحدثون و ثنا طالوت بن عباد قبل ان یولد المحدثون و ثنا ابو نصر التمّار قبل ان یولد المحدثون فاملی ستة عشر حدیثا عن ستة عشر شیخا من ارکان الدنیا فصعد الدکة و جلس و و روی عن عدة غیرهم قال ابو الحسن الدار قطنی کان ابو القاسم ابن بنت احمد بن منیع قل ما یتکلم علی الحدیث فاذا تکلم کان کلامه کالمسمار فی السّاج و کانت ولادته سنه 213 و مات لیلة عید الفطر سنة سبع عشر و ثلاثمائة و ابو عبد اللّه محمد بن احمد ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته البغوی الحافظ الثقة الکبیر مسند العالم ابو القاسم عبد اللّه بن محمد بن عبد العزیز بن المرزبان البغوی الاصل البغدادی ابن بنت احمد بن منیع مولده فی رمضان سنة اربع عشرة و مائتین و بکر بالسماع باعتناء عمّه علیّ بن عبد العزیز وجده فسمع من علی بن الجعد و علی بن المدینی و احمد بن حنبل و أبی نصر التمّار و شیبان بن فروخ و داود بن عمرو الضبی و یحیی بن عبد الحمید الحمّانی و سوید بن سعید و خلقا کثیرا ازید من ثلاثمائة شیخ و جمع و صنّف معجم الصحابة و الجعدیات و طال عمره و تفرد فی الدنیا حدث عنه ابن صاعد و الجعابی و القطیعی و الاسماعیلی و ابو جعفر بن شاهین و عمر الکنانی و ابن المظفر و الدار قطنی و ابو القاسم بن حبابة و ابو طاهر المخلص و عبد الرحمن بن أبی شریح الهروی و ابو مسلم الکاتب و خلق کثیرون الی الغایة و کان یقول رایت ابا عبید و رأیت جنازته و اول ما کتبت الحدیث سنة خمس و عشرین و حضرت مع عمّی مجلس عاصم بن علی قال احمد بن عبدان الحافظ سمعت البغویّ یقول کنت ضیق الصدر فخرجت الی الشط و عبرت و فی یدی جزء عن یحیی بن معین انظر فیه فاذا بموسی بن هارون فقال ایش معک قلت جزء عن یحیی بن معین فاخذه من یدی و رماه فی دجلة و قال ترید ان تجمع بین احمد بن حنبل و یحیی بن معین و علی بن المدینی قال ابن أبی حاتم ابو القاسم البغوی یدخل فی الصحیح و قال الدار قطنی کان البغوی قلّ ان یتکلم علی الحدیث فاذا تکلم کان کلامه کالمسمار فی السّاج قال ابن عدی کان البغوی صاحب حدیث و کان ورّاقا کان یورق علی جده و عمه و غیرهما و کان یبیع اصل نفسه اکل وقت و اخذ ابن عدی یضعفه ثم فی الآخر قواه و قال طال عمره و احتاجوا

ص:200

إلیه و قبله الناس و لو لا انی شرطت ان کل من تکلم فیه متکلم ذکرته و الا کنت لا اذکره قلت و قد احتج به عامة من خرج الصحیح کالاسماعیلی و الدار قطنی و البرقانی و عاش مائة سنة و ثلاث سنین قال الخطیب ابو بکر کان ثقة ثبتا فهما عارفا و قال السلمی سألت الدار قطنی عن البغوی فقال ثقة امام جبل امام اقل المشایخ خطاء و قال ابو یعلی الخلیلی البغوی معمر حضر عند مائة شیخ تفرد بهم فی زمانه منهم الحکم بن موسی و طالوت بن عباد و نعیم بن الهیثم انی ان قال و هو حافظ عارف صنّف مسند عمه و قد حسدوه فی آخر عمره فتکلموا فیه بشیء لا یقدح فیه و قال ابو احمد الحاکم سمعت البغوی یقول ورقت لالف شیخ الخ و نیز ذهبی در عبر فی خبر من غبر در وقائع سنه سبع عشرة و ثلث مائه گفته و فیها البغوی ابو القاسم عبد اللّه بن محمد بن عبد العزیز لیلة عید الفطر ببغداد و له مائة و ثلاث سنین و شهر و کان محدثا حافظا مجوّدا مصنفا انتهی إلیه علو الاسناد فی الدّنیا و انه سمع فی الصغر بعنایة جدّه لامّه احمد بن منیع و عمه علی بن عبد العزیز و حضر مجلس عاصم بن علی و روی الکثیر عن علی بن الجعد و یحیی الحمّانی و أبی نصر التمّار و علی بن المدینی و خلق و اول ما کتب الحدیث سنة خمس و عشرین و مائتین و کان ناسخا ملیح الخط نسخ الکثیر لنفسه و لجدّه و عمه و کان یبیع اصول نفسه و سیوطی در طبقات الحفاظ گفته البغوی الحافظ الکبیر الثقة مسند العالم ابو القاسم عبد اللّه بن محمد بن عبد العزیز بن المرزبان البغوی الاصل البغدادی ابن بنت احمد بن منیع ولد فی رمضان سنه 214 و سمع ابن الجعد و احمد و ابن المدینی و خلقا و صنف معجم الصحابة و الجعدیات و طال عمره و تفرد فی الدنیا قال ابن أبی حاتم ابو القاسم یدخل فی الصّحیح و قال الدار قطنی کان قل ان یتکلم علی الحدیث فاذا تکلم کان کلامه کالمسمار فی السّاج ثقة جلیل امام اقل المشایخ خطأ و قال الخطیب حافظ عارف توفی لیلة عید الفطر سنه 317 عن مائة و ثلاث سنین انتهی فالحمد للّه المنجح لبغیة کل سائل حیث بان بمنّه العام الشّامل، و لطفه التام الکامل و فضله الجم الحافل، ان هذا الحدیث الشریف الفاضل، مما رواه من الجلة الافاضل، المحرزین لجلائل الفضائل، مثل البغوی زبدة المهرة الاماثل، فلا یروغ عن قبوله الا الحیود المتحامل و العنود المکابر الماحل، الّذی هو عن وجه الصواب مائل، و الی الحق الحقیق بالقبول غیر آئل و من حاد عنه فانما یذهب الی ظل زائل و ضوء آفل و اللّه الهادی المتفضل بکل نائل و له الحمد فی الغدوات و الروحات و البکر و الاصائل

أخبرنا صمصام الائمة ابو عفّان عثمان بن احمد الصرام الخوارزمی قال اخبرنا عماد الدین ابو بکر بن الحسن النسفی قال حدثنی الشیخ الفقیه ابو القاسم میمون بن علی المیمونی قال حدثنا الشیخ الزاهد ابو محمد اسماعیل بن الحسین قال حدثنا ابو الحسن القاضی علی بن الحسن بن علی بن مطرف الجرّاحی ببغداد قال حدثنا یحیی بن صاعد قال حدثنا ابراهیم بن سعید الجوهری قال حدثنا ابو احمد الحسین بن محمد قال حدثنا سلیمان بن قرم عن محمد بن شعیب عن داود بن علی بن عبد اللّه بن عباس عن ابیه عن جده عبد اللّه بن عباس رضی اللّه عنه قال اتی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم بطائر فقال اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک فجاءه علیّ بن أبی طالب و کمال تبحر علامۀ ابن صاعد در علم احادیث و اخبار و منتهای تمهّر او در نقد روایات و آثار و بلوغ امد اقصی در حفظ و اتقان و وصول بذروۀ علیا در درایت و امعان نهایت ظاهر و واضح و بغایت مستبین و لائحست شمس الدین ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته یحیی بن محمد بن صاعد بن کاتب مولی أبی جعفر المنصور الحافظ الامام الثقة ابو محمد الهاشمی البغدادی ولد سنة ثمان و عشرین و مائتین و قال کتبت الحدیث عن الحسن بن عیسی بن سرماجس سنة تسع و ثلثین و سمع من لوین و احمد بن منیع و سوار بن عبد اللّه القاضی و یحیی بن سلیمان بن نضلة و الحسن بن حماد سجادة و ابا همام السکونی و هارون بن عبد اللّه الحمال و ابا عمار الحسین بن حریث و عبد اللّه بن عمران العائذی و محمد بن زنبور و خلق لا یحصون حدث عنه ابو القاسم البغوی مع تقدمه و محمد بن عمر الجعابی و ابن المظفر و الدار قطنی و ابن حبابة و ابو طاهر المخلص و عبد الرحمن بن أبی شریح و ابو مسلم الکاتب و ابو ذر عمار بن محمد و خلق کثیر و له اخوان یوسف و احمد قال الدار قطنی ثقة ثبت حافظ و قال احمد بن عبدان الشیرازی هو اکثر حدیثا من محمد بن محمد الباغندی و لا یتقدمه احد فی الدرایة قال ابو علی النیسابوریّ لم یکن بالعراق فی اقران ابن صاعد احد فی فهمه و الفهم عندنا اجل من الحفظ و هو فوق ابن أبی داود فی الفهم و الحفظ و سئل ابن الجعابی هل کان ابن صاعد یحفظ فتبسّم و قال لا یقال لابی محمد یحفظ کان یدری قال البعرانی قال لی الفقیه ابو بکر الابهری کنت عند ابن صاعد فجاءت امرأة فقالت ما تقول فی بئر سقطت فیها دجاجة فماتت هل الماء نجس او طاهر فقال ویحک کیف وقعت الا غطّیتها فقلت لها ان لم یکن الماء تغیر فهو طاهر قال الخطیب کان ابن صاعد ذا محل من العلم و له تصانیف فی السنن و الاحکام و لعله لم یجب المرأة تورعا فان المسئلة فیها خلاف قلت لابن صاعد کلام متین فی الرجال و العلل یدلّ علی تبحّره مات فی ذی القعدة سنة

ص:202

ثمان عشرة و ثلاثمائة و نیز ذهبی در کتاب العبر در وقائع سنه ثمان و عشرة و ثلث مائة گفته و فیها یحیی بن محمد بن صاعد الحافظ الحجة ابو محمد البغدادی مولی بنی هاشم فی ذی القعدة و له تسعون سنة عنی بالأثر و جمع و صنّف و ارتحل الی الشام و العراق و مصر و الحجاز و روی عن لوین و طبقته قال ابو علی النیسابوریّ لم یکن بالعراق فی اقران ابن صاعد احد فی فهمه و الفهم عندنا اجلّ من الحفظ و هو فوق أبی بکر بن أبی داود فی الفهم و الحفظ و عبد اللّه بن اسعد یافعی در مرآة الجنان در وقائع سنة ثمان عشرة و ثلاثمائة گفته فیها توفی الحافظ الحجة محمد بن یحیی بن صاعد البغدادی مولی بنی هاشم قال ابو علی النیسابوریّ لم یکن بالعراق فی اقران ابن صاعد احد اجلّ فی الفهم و الحفظ من ابن صاعد و هو فوق أبی بکر بن داود فیهما و سیوطی در طبقات الحفاظ گفته یحیی بن محمد بن صاعد بن کاتب مولی أبی جعفر المنصور الحافظ الامام الثقة ابو محمد الهاشمی البغدادی ولد سنة 228 و سمع ابن منیع و منه الدار قطنی و ابو القاسم البغوی قال الدار قطنی ثقة ثبت حافظ و قال احمد بن عبد ان الشیرازی هو اکثر حدیثا من الباغندی و لا یتقدمه احد فی الدرایة و قال ابو علی النیسابوریّ لم یکن بالعراق من اقرانه احد فی فهمه و الفهم عندنا اجل من الحفظ و هو فوق ابن أبی داود فی الفهم و الحفظ و سئل محمد بن عمر الجعابی هل کان ابن صاعد یحفظ فتبسم و قال لا یقال لابی محمد یحفظ کان یدری و له کلام متین فی الرجال و العلل یدل علی تجره و له تصانیف فی السنن و الاحکام مات فی ذی القعدة سنة 318 انتهی فهذا الامام یحیی بن صاعد الذی هو من النقد و التحقیق صاعد علی اعلی المدارج و المصاعد و فی هذه الصناعة مصبوغ الید و الساعد قد روی هذا الحدیث الجم الفوائد و حدّث بذاک الخبر الدثر العوائد فدسّ فی التراب کل منکر جاحد و ارغم بانف کل مکابر معاند و زعزع ارکان تسویل کلّ حاقد، و زلزل اساس تاویل کل حائد فالعجب کل العجب من المخاطب الماجد و المتبحر الناقد کیف ابطل هذا الخبر و هو من غرر الفرائد و لم یدر أنه من مرویات المحدثین الاماجد فنهض بابطاله کالممتعض الحارد، و قابله بالرّد کالمتعنت المارد، فاوقعته تقولاته المردیة فی اقوی المصاید و ذاق و بال ما ابدی لسانه من الحصائد و اللّه الهادی لکلّ قاصد الی لقم لاحب و طریق قاصد

حدیث طیر در فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السلام گفته و رواه ابن أبی حاتم عن عمار بن خالد الواسطی عن اسحاق الازرق عن عبد الملک بن أبی سلیمان عن انس فذکر الحدیث و هذا اجود من اسناد الحاکم و ابن أبی حاتم از اجلۀ اساطین افاخم و اکابر منقدین اعاظم و مشاهیر محققین ذوی المحاسن و المکارم و بحسب افادات ائمه سنیه اعتقاد و ایقان بکمال نقد و تحقیق او متحتم و لازم مفاخر مطربه و مآثر معجبه او از سیر النبلاء و تذکرة الحفاظ و عبر فی خبر من غبر تصنیف ذهبی و مرآة الجنان یافعی و طبقات الشافعیة سبکی و طبقات الشافعیة عبد الرحیم اسنوی و طبقات الشافعیه تقی الدین اسدی و طبقات الحفاظ جلال الدین سیوطی و تراجم الحفاظ میرزا محمد بدخشانی واضح و لائحست بعض عبارات در مجلّد حدیث غدیر ثبت شد و بعض آخر در این جا مذکور می شود ذهبی در عبر فی خبر من غبر در وقائع سنه سبع و عشرین و ثلث مائة گفته و فیها توفی عبد الرحمن بن أبی حاتم محمد بن ادریس بن المنذر الحافظ الجامع التمیمی الرازی بالراء و قد قارب التسعین رحل به ابوه فی سنة خمس و خمسین و مائتین فسمع ابا سعید الاشجّ و الحسن بن عرفة و طبقتهما قال ابو یعلی الخلیلی اخذ عن ابیه و أبی زرعة کان بحرا فی العلوم و معرفة الرجال صنف فی الفقه و اختلاف الصحابة و التابعین و علماء الأمصار ثم قال و کان زاهدا یعدّ من الابدال و یافعی در مرآة الجنان در وقائع سنه مذکوره گفته فیها توفی الحافظ العالم عبد الرحمن بن الحافظ الجامع محمد بن ادریس بن المنذر التمیمی الرازی بالراء قالوا و قد قارب التسعین و قال ابو علی الخلیلی اخذ علم ابیه و أبی زرعة و کان بحرا فی العلوم و معرفة الرجال صنّف فی الفقه و اختلاف الصحابة و التابعین و علماء الامصار قال و کان زاهدا یعدّ من الابدال و عبد الوهاب سبکی در طبقات شافعیه گفته عبد الرحمن بن أبی حاتم محمد بن ادریس بن المنذر بن داود بن مهران ابو محمد التمیمی الحنظلی الامام بن الامام حافظ الریّ و ابن حافظها کان بحرا فی العلم و له المصنّفات المشهورة رحل مع ابیه صغیرا و بنفسه کبیرا و سمع اباه و ابن وارة و ابا زرعة و الحسن بن عرفه و احمد بن سنان القطان و ابا سعید الاشجّ و یونس بن عبد الاعلی و خلائق بالحجاز و الشام و مصر و العراق و الجبال و الجزیره روی عنه الحسین بن علی حسینک التمیمی و ابو الشیخ و علی بن عبد العزیز بن مدرک و ابو القاسم عبد اللّه بن محمد بن اسد الفقیه و ابو علی احمد بن عبد اللّه الاصبهانی و ابراهیم بن محمد النصیرآبادی و علی بن محمد القصار و آخرون قال ابو علی الخلیلی اخذ عن ابیه و أبی زرعة و کان بحرا فی العلوم و معرفة الرجال صنف فی الفقه و اختلاف الصحابة و التابعین و علماء الامصار قال و کان زاهدا یعدّ من الابدال قلت من مصنفاته تفسیر فی اربع مجلدات و کتاب الردّ علی الجهمیة و کتاب العلل و کتاب مناقب الشافعی

ص:204

قال یحیی بن مندة صنف ابن أبی حاتم المسند فی الف جزء و کتاب الکنی و الفوائد الکبیر و فوائد الرازیین و کتاب تقدمة الجرح و التعدیل و اشیاء و قال ابو الحسن علی بن ابراهیم الرازی الخطیب المجاور بمکة و له مصنف فی ترجمة ابن أبی حاتم سمعت علی بن الحسن المصری و حضر فی جنازة ابن أبی حاتم یقول قلنسوة عبد الرحمن من السّماء و ما هو بعجب رجل من ثمانین سنة علی و تیرة واحد لم ینحرف عن الطریق قال و سمعت العباس ابن احمد یقول بلغنی ان ابا حاتم قال و من یقوی علی عبادة عبد الرحمن لا اعرف لعبد الرحمن ذنبا و قال و سمعت ابن أبی حاتم یقول لم یدعنی أبی اشتغل فی الحدیث حتی قرأت القرآن علی الفضل بن شاذان الرازی ثم کتبت الحدیث قال ابو الحسن و کان عبد الرحمن فقد کساه اللّه بهاء و نورا یسرّ به من نظر إلیه قال و سمعت ابا عبد اللّه القزوینی الواعظ یقول إذا صلّیت مع عبد الرحمن فسلم نفسک إلیه یعمل بها ما یشاء و قال عمر بن ابراهیم الزاهد الهروی حدثنا الحسین بن احمد الصفار قال سمعت عبد الرحمن بن أبی حاتم یقول وقع عندنا الغلاء فانفذ بعض اصدقا حبوبا من اصبهان فبعته بعشرین الف درهم و سالنی ان اشتری له دارا عندنا فاذا نزل علینا نزل فیها فانفقتها علی الفقراء و کتبت إلیه ما فعلت و قلت اشتریت بها قصرا فی الجنّة قال رضیت ان ضمنت ذلک لی فاکتب علی نفسک صکّا قال فقلت فرأیت فی المنام قد و فینا بما ضمنت و لا تعد لمثل هذا و قال ابو الربیع محمد بن الفضل البلخی سمعت ابا بکر محمد بن مهرویه الرازی سمعت علی بن الحسین بن الجنید سمعت یحیی بن معین یقول انّا لنطعن علی اقوام لعلّهم قد حطّوا رحالهم فی الجنة من مائتی سنة قال ابن مهرویه فدخلت علی ابن أبی حاتم و هو یقرأ علی الناس کتاب الجرح و التعدیل فحدثته بهذا فبکی و ارتعدت یداه حتی سقط الکتاب و جعل یستعید فی الحکایة و یبکی مات ابن أبی حاتم و هو فی عشر التسعین فی المحرّم سنة سبع و عشرین و ثلاثمائة انتهی فهذا ابن أبی حاتم الامام ابن الامام راس الکملة النقاد الاعلام و شرف الجلّة الحفاظ الکرام المعروفین بکمال الفضل و التمهر فی الانام المتبحرین فی علوم الاسلام، الراقین منها الی اعلی السنام قد ابان الحق لذوی العقول و الاحلام و نور الصدق لارباب الاذهان و الافهام حیث روی حدیث الطیر المنیر کالبدر التمام باسناد اجود من اسناد الحاکم الهمام فاروی من المستفیدین کلّ غلة و او أم و لحب طریق النصف لمن أمّ السلوک و رام، و اللّه الصّائن عن الارتباک فی شباک الاوهام، و المخرج الی نور الیقین من الظّلام

آن بمصر پیش این عبد عمید حاضرست و بتصریح ابن خلکان و ازنیقی و غیرهما از کتب ممتعه است و کمال مدح و اطراء آن از لسان الدین خواهی شنید که حسب افادۀ او محفوظست از عثرات نقد که مصنفش آن را مثقف القناة و مرهف الشباة ظاهر کرده و قاصرست از ان ثواقب الباب و ملاحظه می شود از ان سحر در هر باب گفته احتجاج المامون علی الفقهاء فی فضل علی اسحاق بن ابراهیم بن اسماعیل بن حماد بن زید قال بعث الیّ یحیی بن اکثم و الی عدّة من اصحابی و هو یومئذ قاضی القضاة فقال ان امیر المؤمنین امرنی ان احضر معی غدا مع الفجر اربعین رجلا کلّهم فقیه یفقه ما یقال له و یحسن الجواب فسمّوا من تظنونه یصلح لما یطلب امیر المؤمنین فسمّینا له عدة و ذکر هو عدة حتی تم العدد الذی أراد و کتب تسمیة القوم و امر بالبکور فی السحر و بعث الی من لم یحضر فامره بذلک فغدونا علیه قبل طلوع الفجر فوجدناه قد لبس ثیابه و هو جالس ینتظرنا فرکب و رکبنا معه حتی صرنا الی الباب فاذا بخادم واقف فلما نظر إلینا قال یا ابا محمد امیر المؤمنین ینتظرک فادخلنا فامرنا بالصلاة فاخذنا فیها فلم نستتمها حتی خرج الرسول فقال ادخلوا فدخلنا فاذا امیر المؤمنین جالس علی فراشه و علیه سواده و طیلسانه و الطویلة و عمامته فوقفنا و سلّمنا فردّ السلام و امر لنا بالجلوس فلما استقربنا المجلس تحدّر عن فراشه و نزع عمامته و طیلسانه و وضع قلنسوته ثم اقبل علینا فقال انّما فعلت ما رایتم لتفعلوا مثل ذلک و اما الخفّ فمنع من خلعه علة من قد عرفها منکم فقد عرفها و من لم یعرفها فسأعرفه بها و مدّ رجله و قال انزعوا قلانسکم و خفافکم و طیالستکم قال فامسکنا فقال لنا یحیی انتهی الی ما امرکم به امیر المؤمنین فتنحینا فنزعنا اخفافنا و طیالستنا و قلانسنا و رجعنا فلما استقربنا؟ ؟ ؟ المجلس قال انما بعثت إلیکم معشر القوم فی المناظرة فمن کان به شیء من الخبثین لم ینتفع بنفسه و لم یفقه ما یقول فمن أراد منکم الخلاء فهناک و اشار بیده فدعونا له ثم القی مسئلة من الفقه فقال یا ابا محمد قل و لیقل القوم من بعدک فاجابه یحیی ثم الّذی یلی یحیی ثم الّذی یلیه حتّی اجاب آخرنا فی العلة و علة العلة و هو مطرق لا یتکلم حتی إذا انقطع الکلام التفت الی یحیی فقال یا ابا محمد اصبت الجواب و ترکت الصّواب فی العلّة ثم لم یزل یردّ علی کل واحد منّا مقالته و یخطی بعضنا و یصوب بعضنا حتی اتی علی آخرنا ثم قال انّی لم ابعث فیکم لهذا و لکنّنی احببت ان ابسطکم ان امیر المؤمنین أراد مناظرتکم فی مذهبه الّذی هو علیه و الّذی یدین اللّه به قلنا فلیفعل امیر المؤمنین وفقه اللّه فقال ان امیر المؤمنین یدین اللّه علی ان علیّ بن أبی طالب خیر خلفاء اللّه بعد رسوله صلی اللّه علیه

ص:206

و سلّم و اولی الناس بالخلافة له قال اسحاق فقلت یا امیر المؤمنین ان فینا من لا یعرف ما ذکر امیر المؤمنین فی علی و قد دعانا امیر المؤمنین للمناظرة فقال یا اسحاق اختر إن شئت سألتک سألک و ان شئت ان تسأل فقل قال اسحاق فاغتنمتها منه فقلت بل اسألک یا امیر المؤمنین قال سل قلت من این قال امیر المؤمنین انّ علی بن أبی طالب افضل النّاس بعد رسول اللّه و احقّهم بالخلافة بعده قال یا اسحاق خبّرنی عن الناس بما یتفاضلون حتی یقال فلان افضل من فلان قلت بالاعمال الصالحة قال صدقت قال فاخبرنی عمّن فضل صاحبه علی عهد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ثم انّ المفضول عمل بعد وفاة رسول اللّه بافضل من عمل الفاضل علی عهد رسول اللّه یلحق به قال فاطرقت فقال لی یا ابا اسحاق لا تقل نعم فانک ان قلت نعم اوجدتک فی دهرنا هذا من هو اکثر منه جهادا و حجّا و صیاما و صلاة و صدقة فقلت اجل یا امیر المؤمنین لا یلحق المفضول علی عهد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الفاضل ابدا قال یا اسحاق فانظر ما رواه لک اصحابک و من اخذت عنهم دینک و جعلتهم قدوتک من فضائل علی بن أبی طالب فقس علیها ما اتوک به من فضائل أبی بکر فانی رأیت فضائل أبی بکر تشاکل فضائل علیّ فقل انه افضل منه لا و اللّه و لکن فقس الی فضائله ما روی لک من فضائل أبی بکر و عمر فان وجدت لهما من الفضائل ما لعلی وحده فقل انهما افضل منه لا و اللّه و لکن قس الی فضائله فضائل أبی بکر و عمر و عثمان فان وجدتها مثل فضائل علی فقل انهم افضل منه لا و اللّه و لکن قس بفضائل العشرة الّذین شهد لهم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بالجنة فان وجدتها تشاکل فضائله فقل انهم افضل منه قال یا اسحاق أی الاعمال کانت افضل یوم بعث اللّه رسوله قلت الاخلاص بالشهادة قال أ لیس السّبق الی الاسلام قلت نعم قال اقرأ ذلک فی کتاب اللّه تعالی یقول وَ اَلسّابِقُونَ اَلسّابِقُونَ أُولئِکَ اَلْمُقَرَّبُونَ انما عنی من سبق الاسلام فهل علمت احدا سبق علیّا الی الاسلام قلت یا امیر المؤمنین ان علیّا اسلم و هو حدیث السّنّ لا یجوز علیه الحکم و ابو بکر اسلم و هو مستکمل یجوز علیه الحکم قال اخبرنی ایهما اسلم قبل ثم اناظرک من بعده فی الحداثة و الکمال قلت علی اسلم قبل أبی بکر علی هذه الشریطة فقال نعم فاخبرنی عن اسلام علی حین اسلم لا یخلو من ان یکون رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم دعاه الی الاسلام او یکون الهاما من اللّه قال فاطرقت فقال لی با اسحاق لا تقل الهاما فتقدمه علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لان رسول اللّه لم یعرف الاسلام حتی اتاه جبریل عن اللّه تعالی قلت اجل بل دعاه رسول اللّه الی الاسلام قال یا اسحاق فهل یخلو رسول اللّه صلی اللّه

ص:207

علیه و سلم حین دعا الی الاسلام من ان یکون دعاه بامر اللّه او تکلف ذلک من نفسه قال فاطرقت فقال یا اسحاق لا تنسب رسول اللّه الی التکلف فانّ اللّه یقول وَ ما أَنَا مِنَ اَلْمُتَکَلِّفِینَ قلت اجل یا امیر المؤمنین بل دعاه بامر اللّه قال فهل من صفة الجبار جل ذکره ان یکلّف رسله دعاء من لا یجوز علیه حکم قلت اعوذ باللّه فقال افتراه فی قیاس قولک یا اسحاق ان علیّا اسلم صبیّا لا یجوز علیه الحکم قد کلّف رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من دعاء الصبیان ما لا یطیقون فهل یدعوهم الساعة و یرتدّون بعد ساعة فلا یجب علیهم فی ارتدادهم شیء و لا یجوز علیهم حکم الرسول علیه السّلام أ تری هذا جائزا عندک ان تنسبه الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قلت اعوذ باللّه قال یا اسحاق فاراک انما قصدت لفضیلة فضل بها رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علیّا علی هذا الخلق ابانه بها منهم لیعرفوا فضله و لو کان اللّه امره بدعاء الصبیان لدعاهم کما دعا علیّا قلت بلی قال فهل بلغک ان الرّسول صلی اللّه علیه و سلم دعا احدا من الصبیان من اهله و قرابته لئلا تقول ان علیّا ابن عمّه قلت لا اعلم و لا ادری فعل او لم یفعل قال یا اسحاق أ رأیت ما لم تدره و لم تعلمه هل تسأل عنه قلت لا قال فدع ما قد وضعه اللّه عنّا و عنک قال ثم أیّ الاعمال کانت افضل بعد السبق الی الاسلام قلت الجهاد فی سبیل اللّه قال صدقت فهل تجد لاحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ما تجد لعلی فی الجهاد قلت فی أی وقت قال فی أیّ الاوقات شئت قلت بدر قال لا ارید غیرها فهل تجد لاحد الادون ما تجد لعلی یوم بدر اخبرنی کم قتلی بدر قلت نیف و ستون رجلا من المشرکین قال فکم قتل علیّ وحده قلت لا ادری قال ثلثة و عشرین او اثنین و عشرین و الاربعون لسائر الناس قلت یا امیر المؤمنین کان ابو بکر مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی عریشه قال یصنع ما ذا قلت یدبّر قال و یحک یدبّر دون رسول اللّه او معه شریکا أم افتقارا من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الی رایه أیّ الثلث احب إلیک قلت اعوذ باللّه ان یدبّر ابو بکر دون رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم او یکون معه شریکا او ان یکون برسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم افتقار الی رایه قال فما الفضیلة بالعریش إذا کان الامر کذلک أ لیس من ضرب بسیفه بین یدی رسول اللّه افضل ممن هو جالس قلت یا امیر المؤمنین کل الجیش کان مجاهدا قال صدقت کل مجاهد و لکنّ الضّارب بالسّیف المحامی عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و عن الجالس افضل من الجالس اما قرأت کتاب اللّه لا یستوی القاعدون من المؤمنین غیر اولی الضرر و المجاهدون فی سبیل اللّه باموالهم و انفسهم فَضَّلَ اَللّهُ اَلْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی اَلْقاعِدِینَ دَرَجَةً وَ کُلاًّ وَعَدَ اَللّهُ اَلْحُسْنی و فضّل اللّه المجاهدین علی القاعدین اجرا عظیما قلت و کان ابو بکر و عمر مجاهدین قال فهل کان لابی بکر و عمر فضل علی من لم یشهد ذلک المشهد قلت نعم قال فکذلک سبق الباذل نفسه فضل أبی بکر و عمر قلت اجل قال یا اسحاق هل تقرا القرآن قلت نعم قال اقرأ علی هَلْ أَتی عَلَی اَلْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ اَلدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً فقرات منها حتی بلغت یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً الی قوله وَ یُطْعِمُونَ اَلطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً قال علی رسلک فیمن انزلت هذه الایات قلت فی علیّ قال فهل بلغک ان علیّا حین اطعم المسکین و الیتیم و الاسیر قال إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اَللّهِ و هل سمعت اللّه وصف فی کتابه احدا بمثل ما وصف به علیّا قلت لا قال صدقت لان اللّه جل ثناؤه عرف سیرته یا اسحاق أ لست تشهد ان العشرة فی الجنّة قلت بلی یا امیر المؤمنین قال أ رأیت لو ان رجلا قال و اللّه ما ادری هذا الحدیث صحیح أم لا و لا ادری ان کان رسول اللّه قاله أم لم یقله أ کان عندک کافرا قلت اعوذ باللّه قال أ رأیت لو انّه قال ما ادری هذه السورة من کتاب اللّه أم لا کان کافرا قلت نعم قال یا اسحاق اری بینهما فرقا یا اسحاق أ تروی الحدیث قلت نعم قال فهل تعرف حدیث الطیر قلت نعم قال فحدثنی به قال فحدثته الحدیث فقال یا اسحاق انی کنت اکلّمک و انا اظنک غیر معاند للحق فاما الان فقد بان لی عنادک انک توقن ان هذا الحدیث صحیح قلت نعم رواه من لا یمکننی ردّه قال أ فرأیت انّ من الیقین ان هذا الحدیث صحیح ثم زعم ان احدا افضل من علی لا یخلوا من احدی ثلثة من ان یکون دعوة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عنده مردودة علیه او ان یقول عرف الفاضل من خلقه و کان المفضول احبّ إلیه او ان یقول ان اللّه عز و جل لم یعرف الفاضل من المفضول فایّ الثلثة احب إلیک ان تقول فاطرقت ثم قال یا اسحاق لا تقل منها شیئا فانّک ان قلت منها شیئا استتبتک و ان کان للحدیث عندک تاویل غیر هذه الثلثة الاوجه فقله قلت لا اعلم و ان لابی بکر فضلا قال اجل لو لا انّ له فضلا لما قیل ان علیّا افضل منه فما فضله الّذی قصدت له السّاعة قلت قول اللّه عز و جل ثانِیَ اِثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی اَلْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اَللّهَ مَعَنا فنسبه الی صحبته قال یا اسحاق اما انی لا احملک علی الوعر من طریقک انی وجدت اللّه تعالی نسب الی صحبته من رضیه و رضی عنه کافرا و هو قوله ف قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوّاکَ رَجُلاً لکِنَّا هُوَ اَللّهُ رَبِّی وَ لا أُشْرِکُ بِرَبِّی أَحَداً قلت انّ ذلک صاحبا کافرا و ابو بکر مؤمن قال فاذا جاز ان ینسب الی صحبته

ص:208

آنکه ابو عمر احمد بن محمد بن عبد ربه القرطبی در کتاب عقد فرید که بعنایت ربّ مجید نسخه مطبوعۀ

ص:

من رضیه کافرا جاز ان ینسب الی صحبة نبیّه مؤمنا و لیس بافضل المؤمنین و لا الثانی و لا الثالث قلت یا امیر المؤمنین ان قدر الآیة عظیم انّ اللّه یقول ثانِیَ اِثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی اَلْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اَللّهَ مَعَنا قال یا اسحاق تابی الان الا ان اخرجک الی الاستقصاء علیک اخبرنی عن حزن أبی بکر أ کان رضا أم سخطا قلت ان ابا بکر انما حزن من اجل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خوفا علیه و غمّا ان یصل الی رسول اللّه شیء من المکروه قال لیس هذا جوابی انما کان جوابی ان تقول رضی أم سخط قلت بل کان رضا للّه قال و کان اللّه جلّ ذکره بعث إلینا رسولا ینهی عن رضا اللّه عز و جل و عن طاعته قلت اعوذ باللّه قال او لیس قد زعمت ان حزن أبی بکر رضا للّه قلت بلی قال أ و لم تجد ان القرآن یشهد

ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال لا تحزن نهیا له عن الحزن قلت اعوذ باللّه قال یا اسحاق انّ مذهبی الرفق بک لعل اللّه یردّک الی الحق و یعدل بک عن الباطل لکثرة ما تستعیذ به و حدثنی عن قول اللّه ف فَأَنْزَلَ اَللّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ من عنی بذلک رسول اللّه أم ابو بکر قلت بل رسول اللّه قال صدقت قال فحدثنی عن قول اللّه عز و جلّ وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ الی قوله ثم أَنْزَلَ اَللّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی اَلْمُؤْمِنِینَ أ تعلم من المؤمنین الّذین أراد اللّه فی هذا الموضع قلت لا ادری یا امیر المؤمنین قال الناس جمیعا انهزموا یوم حنین فلم یبق مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الا سبعة نفر من بنی هاشم علیّ یضرب بسیفه بین یدیّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و العباس اخذ بلجام بغلة رسول اللّه و الخمسة محدقون به خوفا من ان یناله من جراح القوم شیء حتی اعطی اللّه لرسوله الظفر فالمؤمنون فی هذا الموضع علی خاصّة ثم من حضره من بنی هاشم قال فمن افضل من کان مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی ذلک الوقت أم من انهزم عنه و لم یره اللّه موضعا لینزلها علیه قلت بل من انزلت علیه السکینة قال یا اسحاق من افضل من کان معه فی الغار أم من نام علی فراشه و وقاه بنفسه حتی تمّ لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ما أراد من الهجرة

ان اللّه تبارک و تعالی امر رسوله ان یامر علیّا بالنوم علی فراشه و ان یقی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بنفسه فامره رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بذلک فبکی علیّ رضی اللّه عنه فقال له رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ما یبکیک یا علی أ جزعا من الموت قال لا و الّذی بعثک بالحقّ یا رسول اللّه و لکن خوفا علیک أ فتسلم یا رسول اللّه قال نعم قال سمعا و طاعة و طیبة نفسی بالفداء لک یا رسول اللّه ثم اتی مضجعه و اضطجع و تسجی بثوبه و جاء المشرکون من قریش فحفوا به لا یشکون انه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و قد اجمعوا ان یضربه من کل

ص:210

بطن من بطون قریش رجل ضربة بالسّیف لئلاّ یطلب الهاشمیّون من البطون بطنا بدمه و علی یسمع ما القوم فیه من تلاف نفسه و لم یدعه ذلک الی الجزع کما جزع صاحبه فی الغار و لم یزل علیّ صابرا محتسبا فبعث اللّه ملائکته فمنعته من مشرکی قریش حتی اصبح فلما اصبح قام فنظر القوم إلیه فقالوا این محمد قال و ما علمی بمحمد این هو قالوا فلا نراک الا مغررا بنفسک منذ لیلتنا فلم یزل علی افضل ما بدا به یزید و لا ینقص حتی قبضه اللّه إلیه یا اسحاق هل تروی حدیث الولایة قلت نعم یا امیر المؤمنین قال اروه ففعلت قال یا اسحاق أ رأیت هذا الحدیث هل اوجب علی أبی بکر و عمر ما لم یوجب لهما علیه قلت ان الناس ذکروا ان الحدیث انما کان بسبب زید بن حارثة لشیء جری بینه و بین علی و انکر ولاء علی فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من کنت مولاه فعلی مولاه اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه قال فی أیّ موضع قال هذا لیس بعد منصرفه من حجة الوداع قلت اجل قال فان قتل زید بن حارثة قبل الغدیر کیف رضیت لنفسک بهذا اخبرنی لو رأیت ابنا لک قد اتت علیه خمسة عشر سنة یقول مولای مولی ابن عمی ایّها الناس فاعلموا ذلک أ کنت منکرا ذلک علیه تعریفه الناس ما لا ینکرون و لا یجهلون فقلت اللّهمّ نعم قال یا اسحاق أ فتنزّه ابنک عما لا تنزه عنه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ویحکم لا تجعلوا فقهاءکم اربابکم ان اللّه جل ذکره قال فی کتابه اِتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اَللّهِ و لم یصلوا لهم و لا صاموا و لا زعموا انّهم ارباب و لکن امروهم فاطاعوا امرهم یا اسحاق أ تروی

حدیث انت منّی بمنزلة هارون من موسی قلت نعم یا امیر المؤمنین قد سمعته و سمعت من صحّحه و جحده قال فمن اوثق عندک من سمعت منه فصحّحه او من جحده قلت من صححه قال فهل یمکن ان یکون الرّسول صلی اللّه علیه و سلم مزح بهذا القول قلت اعوذ باللّه قال فقال قولا لا معنی له فلا یوقف علیه قلت اعوذ باللّه قال أ فما تعلم ان هارون کان اخا موسی لابیه و امه قلت بلی قال فعلیّ رسول اللّه لابیه و امه قلت لا قال او لیس هارون نبیّا و علی غیر نبی قلت بلی قال فهذان الحالان معدومان فی علیّ و قد کانا فی هارون فما معنی

قوله انت منی بمنزلة هارون من موسی قلت له انّما أراد ان یطیب بذلک نفس علی لما قال المنافقون انّه خلّفه استثقالا له قال فاراد ان یطیّب نفسه بقول لا معنی له قال فاطرقت قال یا اسحاق له معنی فی کتاب اللّه بیّن قلت و ما هو یا امیر المؤمنین قال قوله عز و جلّ حکایة عن موسی انه قال لِأَخِیهِ هارُونَ اُخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ اَلْمُفْسِدِینَ قلت یا امیر المؤمنین ان موسی خلف هارون فی قومه و هو حیّ و مضی الی ربه و انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خلف علیّا کذلک حین خرج الی غزاته قال کلاّ لیس کما قلت اخبرنی عن موسی حین خلّف هارون هل کان معه حین ذهب الی ربه احد من اصحابه او احد من بنی اسرائیل قلت لا قال او لیس استخلفه علی جماعتهم قلت نعم قال فاخبرنی عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم حین خرج الی غزاته هل خلّف الا الضعفاء و النساء و الصّبیان فانّی یکون مثل ذلک و له عندی تاویل آخر من کتاب اللّه یدل علی استخلافه ایّاه لا یقدر احد ان یحتج فیه و لا اعلم احد احتج به و أرجو ان یکون توفیقا من اللّه قلت و ما هو یا امیر المؤمنین قال قوله عز و جل حین حکی عن موسی قوله وَ اِجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیراً وَ نَذْکُرَکَ کَثِیراً إِنَّکَ کُنْتَ بِنا بَصِیراً فانت منی یا علی بمنزلة هارون من موسی وزیری من اهلی و اخی شد اللّه به ازری و اشرکه فی امری کی نسبّح اللّه کثیرا و نذکره کثیرا فهل یقدر أحد أن یدخل فی هذا شیئا غیر هذا و لم یکن لیبطل قول النبی صلی اللّه علیه و سلم و ان یکون لا معنی له قال فطال المجلس و ارتفع النهار فقال یحیی بن اکثم القاضی یا امیر المؤمنین قد اوضحت الحق لمن أراد اللّه به الخیر و اثبت ما لا یقدر أحد أن یدفعه قال اسحاق فاقبل علینا و قال ما تقولون فقلنا کلنا نقول بقول امیر المؤمنین اعزّه اللّه فقال و اللّه لو لا انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال اقبلوا القول من الناس ما کنت لا قبل منکم القول اللّهم قد نصحت لهم القول اللّهم انّی قد اخرجت الامر من عنقی اللّهم انی ادینک بالتقرب إلیک بحبّ علی و ولایته از ملاحظه این عبارت واضحست که مامون یحیی بن اکثم را حکم کرد که حاضر کند نزد او چهل کس را که همه فقها باشند و چیزیکه بایشان گفته شود بفهمند و جواب نیکو گویند پس یحیی و چهل نفر از فقها که از جمله شان یا علاوه بر ایشان اسحاق بن ابراهیم بن اسماعیل بن حماد بن زید بود نزد مامون حاضر آمدند و مامون بخطاب ایشان اعتقاد خود با فضیلت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و اولویّت آن حضرت بخلافت ظاهر کرد و ادله قاهره برین معنی اقامت نمود از جمله آنکه از اسحاق بن ابراهیم پرسید که آیا می شناسی حدیث طیر را پس اسحاق اعتراف بمعرفت آن کرد پس مامون گفت که تحدیث کن مرا بان و اسحاق حدیث طیر را بیان کرد و مامون بعد سماع تحدیث اسحاق بحدیث طیر عتاب او آغاز نهاد و گفت بدرستی که من کلام می کردم ترا و گمان می کردم که تو غیر معاند برای حق هستی لکن الان ظاهر شد برای من عناد تو و بعد این کلام گفت که بدرستی که تو ایقان می کنی بدرستی که این حدیث صحیحست اسحاق بجواب گفت که قدسی؟ ؟ ؟ روایت کرده است آن را کسی که ممکن نیست مرا ردّ او بعد این مامون لزوم یکی از سه شنائع عظیمه بر کسی که

ص:211

قوله انت منی بمنزلة هارون من موسی قلت له انّما أراد ان یطیب بذلک نفس علی لما قال المنافقون انّه خلّفه استثقالا له قال فاراد ان یطیّب نفسه بقول لا معنی له قال فاطرقت قال یا اسحاق له معنی فی کتاب اللّه بیّن قلت و ما هو یا امیر المؤمنین قال قوله عز و جلّ حکایة عن موسی انه قال لِأَخِیهِ هارُونَ اُخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ اَلْمُفْسِدِینَ قلت یا امیر المؤمنین ان موسی خلف هارون فی قومه و هو حیّ و مضی الی ربه و انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خلف علیّا کذلک حین خرج الی غزاته قال کلاّ لیس کما قلت اخبرنی عن موسی حین خلّف هارون هل کان معه حین ذهب الی ربه احد من اصحابه او احد من بنی اسرائیل قلت لا قال او لیس استخلفه علی جماعتهم قلت نعم قال فاخبرنی عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم حین خرج الی غزاته هل خلّف الا الضعفاء و النساء و الصّبیان فانّی یکون مثل ذلک و له عندی تاویل آخر من کتاب اللّه یدل علی استخلافه ایّاه لا یقدر احد ان یحتج فیه و لا اعلم احد احتج به و أرجو ان یکون توفیقا من اللّه قلت و ما هو یا امیر المؤمنین قال قوله عز و جل حین حکی عن موسی قوله وَ اِجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیراً وَ نَذْکُرَکَ کَثِیراً إِنَّکَ کُنْتَ بِنا بَصِیراً فانت منی یا علی بمنزلة هارون من موسی وزیری من اهلی و اخی شد اللّه به ازری و اشرکه فی امری کی نسبّح اللّه کثیرا و نذکره کثیرا فهل یقدر أحد أن یدخل فی هذا شیئا غیر هذا و لم یکن لیبطل قول النبی صلی اللّه علیه و سلم و ان یکون لا معنی له قال فطال المجلس و ارتفع النهار فقال یحیی بن اکثم القاضی یا امیر المؤمنین قد اوضحت الحق لمن أراد اللّه به الخیر و اثبت ما لا یقدر أحد أن یدفعه قال اسحاق فاقبل علینا و قال ما تقولون فقلنا کلنا نقول بقول امیر المؤمنین اعزّه اللّه فقال و اللّه لو لا انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال اقبلوا القول من الناس ما کنت لا قبل منکم القول اللّهم قد نصحت لهم القول اللّهم انّی قد اخرجت الامر من عنقی اللّهم انی ادینک بالتقرب إلیک بحبّ علی و ولایته از ملاحظه این عبارت واضحست که مامون یحیی بن اکثم را حکم کرد که حاضر کند نزد او چهل کس را که همه فقها باشند و چیزیکه بایشان گفته شود بفهمند و جواب نیکو گویند پس یحیی و چهل نفر از فقها که از جمله شان یا علاوه بر ایشان اسحاق بن ابراهیم بن اسماعیل بن حماد بن زید بود نزد مامون حاضر آمدند و مامون بخطاب ایشان اعتقاد خود با فضیلت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و اولویّت آن حضرت بخلافت ظاهر کرد و ادله قاهره برین معنی اقامت نمود از جمله آنکه از اسحاق بن ابراهیم پرسید که آیا می شناسی حدیث طیر را پس اسحاق اعتراف بمعرفت آن کرد پس مامون گفت که تحدیث کن مرا بان و اسحاق حدیث طیر را بیان کرد و مامون بعد سماع تحدیث اسحاق بحدیث طیر عتاب او آغاز نهاد و گفت بدرستی که من کلام می کردم ترا و گمان می کردم که تو غیر معاند برای حق هستی لکن الان ظاهر شد برای من عناد تو و بعد این کلام گفت که بدرستی که تو ایقان می کنی بدرستی که این حدیث صحیحست اسحاق بجواب گفت که قدسی؟ ؟ ؟ روایت کرده است آن را کسی که ممکن نیست مرا ردّ او بعد این مامون لزوم یکی از سه شنائع عظیمه بر کسی که

ص:

ایقان کند بصحت حدیث طیر و بعد آن کسی دیگر را افضل از جناب امیر المؤمنین علیه السلام داند بیان کرد و باسحاق گفت بگو ازین سه امر چیزی را و اگر گفتی ازین سه چیز امری را استتابت تو خواهم کرد یعنی این هر سه امر موجب ردّت و خروج از اسلامست و نیز مامون باسحاق گفت که اگر برای این حدیث نزد تو تاویلی غیر این سه امر باشد پس بگو آن را پس اسحاق بمزید ناچاری اعتراف کرد بآنکه او تاویلی برای حدیث طیر نمی یابد پس ازین بیان منیع البنیان ثابت شد که حدیث طیر نهایت صحیح و ثابت و بغایت مشهور و معروف بود که اسحاق بن ابراهیم اعتراف بصحت و ثبوت آن نموده و قدرت ردّ آن نیافته و عدم امکان ردّ من رواه صراحة بیان کرده و مفری و مساغی برای تاویل آن هم نیافته و نیز یحیی بن اکثم و دیگر فقهای سنّیه که مع اسحاق چهل کس بودند یا علاوه بر او قدرت بر رد این حدیث شریف و تاویل آن نداشتند و یحیی بن اکثم هم مناصی و مهر بی نیافته که با آن همه بغض و عناد با اهلبیت امجاد علیهم السلام که نمونۀ آن از صواعق ابن حجر ظاهرست رجوع بآن آرد و کلام در صحت حدیث طیر آغاز نهد یا تاویلی برای آن پیدا کند بلکه در آخر بخطاب مامون گفته که واضح کردی حق را برای کسی که خدا ارادۀ خیر برای او کند و ثابت کردی آنچه که قادر نیست کسی بر اینکه دفع کند آن را و باین بیان صریحا ظاهر نمود که کسی بر دفع حدیث طیر که از جمله ما اثبته المامونست قادر نیست و نیز اسحاق در آخر تصریح کرد بآنکه ما همه یعنی خود او و دیگر عظمای فقهای سنیه که چهل یا سی و نه بودند قائل هستند بقول مامون یعنی او و دیگر فقهای سنیه جناب امیر المؤمنین علیه السلام را افضل ناس و اولای شان بخلافت می دانند و ادله مامون را صحیح و ثابت و غیر قابل ردّ و انکار و لعمری قد سدت بعد ذلک علی المنکرین المهارب و عمیت علیهم المذاهب و توالت علیهم الحوازب و رموا بشهاب ثاقب*و اتبعوا بقبس لاهب و رجعوا بسهم خائب*و لم یمیزوا بین الخاثر و الذائب و حفیت منهم الاظافیر و کسرت المخالب*و عجلت حتوفهم بالفواقر الجوالب*و اللّه المنتقم الغالب*علی کل جحود مصاول مغالب* و مخفی نماند که ابن عبد ربه از اکابر علمای سنّیه و اماثل فضلای امویه و اجله مشاهیر و اعاظم نحاریرست حافظ ابو نصر علی بن ماکولا در کتاب الاکمال فرموده احمد بن محمد بن عبد ربّه بن حبیب بن حدیر بن سالم مولی هشام بن عبد الملک بن مروان ابو عمر اندلسی مشهور بالعلم و الادب و الشعر و هو صاحب کتاب العقد فی الاخبار و شعره کثیر جدّا و هو مجید و ابن خلکان در وفیات الأعیان گفته ابو عمر احمد بن عبد ربّه بن حبیب بن حدیر بن سالم القرطبی مولی هشام بن عبد الرحمن بن معاویة بن هشام بن عبد الملک بن مروان بن الحکم الاموی کان من العلماء المکثرین من المحفوظات و الاطلاع علی اخبار الناس و صنّف کتابه العقد من الکتب و هو الممتعة حوی من کلّ شیء الخ

ص:213

و ذهبی در کتاب العبر در وقائع سنه ثمان و عشرین و ثلاثمائة فرموده و فیها ابو عمر احمد بن محمد بن عبد ربه الاموی مولاهم الاندلسی الاخباری العلامة مصنف العقد و له اثنتان و ثمانون سنة و شعره فی الذّروة العلیاء سمع من بقی بن مخلد و محمد بن وضاح و ابو الفداء در مختصر فی اخبار البشر در سنه ثمان و عشرین و ثلاثمائة گفته و فیها توفی ابو عمر احمد بن عبد ربه بن حبیب القرطبی مولی هشام بن عبد الرحمن الداخل الی الاندلس الاموی و کان من العلماء المکثرین من المحفوظات و صنّف کتاب العقد و هو من الکتب النفیسة و مولده فی سنة ست و اربعین و مائتین و عمر بن مظفر بن عمر المعروف بابن الوردی در تتمة المختصر فی اخبار البشر در سنه ثمان و عشرین و ثلاثمائة گفته و فیها توفی ابو عمر احمد بن عبد ربّه بن حبیب القرطبی مولی هشام بن عبد الرحمن الداخل من العلماء المکثرین و کتابه العقد من الکتب النفیسة و مولده سنة ست و اربعین و مائتین و عبد اللّه بن اسعد یافعی در مرآة الجنان در سنه ثمان و عشرین و ثلاثمائة گفته و فیها احمد بن محمد بن عبد ربّه القرطبی صاحب العقد الاموی مولاهم کان من العلماء المکثرین الاطلاع علی اخبار الناس حوی کتابه من کل شیء و له دیوان شعر جیّد و من شعره ان الغوانی لو رأینک طاویا

برد الشباب طوین عنک وصالا و إذا دعونک عمّهن فانه نسب یزیدک عندهن خبالا

و القرطبی نسبة الی قرطبة و هی مدینة کبیرة من بلاد الاندلس و هی دار مملکتها و سیوطی در بغیة الوعاة گفته احمد بن محمد بن عبد ربّه بن حبیب بن حدیر بن سالم مولی هشام بن عبد الرحمن بن معاویة ابو عمر القرطبی قال ابن الفرضی عالم الاندلس بالاخبار و الاشعار و ادیبها و شاعرها کتب الناس تصنیفه و شعره سمع من بقی بن مخلد و ابن وضاح و الخشنی مات یوم الاحد اثنتی عشرة بقیت من جمادی الاولی سنة ثمان و عشرین و ثلاثة مائة و هو ابن احدی ثمانین سنة و ثمانیة اشهر و ازنیقی در مدینة العلوم گفته العقد لابن عبد ربه و هو ابو عمر احمد بن محمد بن عبد ربه مولی هشام بن عبد الرحمن بن معاویة بن هشام بن عبد الملک بن مروان بن الحکم الاموی کان من العلماء المکثرین من المحفوظات و الاطلاع علی اخبار الناس و صنف کتاب العقد و هو من الکتب الممتعة حوی من کل شیء و له دیوان شعر جیّد یشتمل اشعاره کل معنی ملیح و کلّ لفظ فصیح الخ و بالاتر از همه آنست که ابو العباس احمد بن محمد المقری که جلالت و بنالت و ریاست و امامت و حذاقت او مشهور و فضائل بهیّه و محامد سنیّۀ او از ریحانة الألبّاء شیخ احمد بن محمد بن عمر قاضی القضاة ملقب بشهاب الدین الخفاجی و خلاصة الاثر محمد بن فضل اللّه بن محب اللّه المحبی واضحست در نفح الطیب عن غصن الاندلس الرطیب گفته و قال یعنی لسان الدین فی ترجمة صاحب العقد

ص:214

الفقیه العالم أبی عمر بن عبد ربه عالم ساد بالعلم و راس و اقتبس به من الخطوة ایما اقتباس و شهر بالاندلس حتی سار الی المشرق ذکره و استطار بشرر الذکاء فکره و کانت له عنایة بالعلم و ثقة و روایة له متسقة و اما الادب فهو کان حجته و به غمرت الافهام لجته مع صیانة و ورع و رد ماءها فکرع و له التالیف المشهور الذی سماه بالعقد و حماه عن عثرات النقد لانه ابرزه مثقف القناة مرهف الشباة تقصر عنه ثواقب الالباب و یبصر السحر منه فی کل باب و له شعر انتهی منتهاه و تجاوز سماک الاحسان و سماه الخ

و اول سماعه الحدیث فی سنة اربع و اربعین و مائتین و له عشر سنین و شهد عند القضاة و له عشرون سنة ولی قضاء الکوفة ستین سنة سمع یوسف بن موسی القطان و ابا هشام الرفاعی و یعقوب بن احمد الدورقی و الحسن بن الصّباح البزار و عمرو بن علی الفلاس و محمد بن المثنی العنزی و ابا الاشعث احمد بن المقدام العجلی و محمد بن اسماعیل البخاری و خلقا من هذه الطبقة و من بعد هم روی عنه دعلج بن احمد السجزی و ابو بکر بن الجعابی و محمد بن المظفر و ابو القاسم الطبرانی و ابو بکر بن المقری و ابو الحسن الدار قطنی و ابو حفص بن شاهین و آخر من روی عنه ابو عمر بن المهلبی و ابو محمد عبد اللّه بن عبید اللّه بن البیع و کان یحضر مجلس املائه عشرة آلاف رجل و کان ولادته فی سنة خمس او ست و ثلثین و مائتین و مات فی شهر ربیع الآخر سنة ثلثین و ثلاثمائة و ابن الاثیر جزری در تاریخ کامل در وقائع سنه ثلثین و ثلاثمائة گفته و فیها توفی القاضی ابو عبد اللّه الحسین بن اسماعیل بن محمد بن اسماعیل المحاملی الفقیه الشافعی و هو من المکثرین فی الحدیث و کان مولده سنة خمس و ثلثین و مائتین و کان علی قضاء الکوفة و فارس فاستعفی من القضاء و الح فی ذلک فاجیب إلیه و محمد بن احمد ذهبی در تذکرة الحفاظ گفته المحاملی القاضی الامام العلامة الحافظ شیخ بغداد و محدثها ابو عبد اللّه الحسین بن اسماعیل بن محمد الضّبی البغدادی ولد فی اول سنة خمس و ثلثین و مائتین و اول سماعه فی سنة اربع و اربعین سمع ابا حذافة احمد بن اسماعیل السهمی صاحب مالک و عمرو بن علی الفلاس و زیاد بن ایوب و احمد بن المقدام العجلی و یعقوب بن ابراهیم الدّورقی و محمد بن المثنی العنزی و ابا هشام و عبد الرحمن بن یونس السّراج و الزبیر بن بکّار و طبقتهم و من بعدهم فاکثر و صنف و جمع روی عنه دعلج و الدار قطنی و ابن جمیع و ابراهیم بن جرولة الباجی و ابن الصّلت الاهوازی و ابو عمرو بن مهدی و ابو محمد بن البیع و آخرون قال الخطیب کان فاضلا دینا صادقا شهد عند القضاة و له عشرون سنة ولی قضاء الکوفة ستین سنة و قال ابن الجمیع الغسّانی عند المحاملی سبعون نفسا من اصحاب سفیان بن عیینة و قال ابو بکر الدّراوردی کان یحضر مجلس المحاملی عشرة آلاف رجل و استعفی من القضاء قبل سنة عشرین و ثلاثمائة و کان محمودا فی ولایته عقد بالکوفة سنة سبعین و مائتین فی داره مجلسا للفقه فلم یزل اهل العلم و النظر یختلفون إلیه قال محمد بن الحسین رایت فی النوم کان قائلا یقول ان اللّه لیدفع عن اهل بغداد البلاء بالمحاملی قال حمزة بن محمد بن طاهر سمعت ابا حفص بن شاهین یقول حضر معنا ابن المظفر مجلس المحاملی فقال لی یا ابا حفص ما عدمنا من أبی محمد بن صاعد الاّ غیّبته یرید ان المحاملی نظیر ابن صاعد فی العلوّ و الثقة

ص:216

املی المحاملی مجلسا کعادته فی ثانی عشر ربیع الآخر من سنة ثلثین و ثلاثمائة ثم مرض و مات بعد احد عشر یوما و نیز ذهبی در عبر در وقائع سنه ثلثین و ثلاثمائة گفته و فیها المحاملی القاضی ابو عبد اللّه الحسین بن اسماعیلی الضّبی البغدادی فی ربیع الآخر و له خمس و تسعون سنة و اول سماعه سنة اربع و اربعین من أبی هشام الرفاعی و اقدم شیخ له احمد بن اسماعیل السّهمی صاحب مالک قال ابو بکر الدّراوردی کان یحضر مجلس المحاملی عشرة آلاف رجل و عبد اللّه بن اسعد الیافعی در مرآة الجنان در وقائع سنة ثلثین و ثلاثمائة گفته و فیها الامام الکبیر القاضی ابو عبد اللّه المحاملی الشهیر الحسین بن اسماعیل الضّبی البغدادی عاش خمسا و تسعین سنة قال ابو بکر الدراوردی کان یحضر مجلس المحاملی عشرة آلاف رجل و عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی در طبقات الحفاظ گفته المحاملی القاضی الامام العلامة الحافظ شیخ بغداد و محدثها ابو عبد اللّه الحسین بن اسماعیل بن محمد الضبی البغدادی ولد سنه 235 و سمع الفلاّس و الزبیر بن بکّار و احمد بن اسماعیل السّهمی صاحب مالک و صنف و جمع روی عنه دعلج و الدار قطنی و کان فاضلا دیّنا صدوقا ولی قضاء الکوفة ستین سنة ثم استعفی و کان یحضر بمجلسه عشرة آلاف رجل مات فی ربیع الآخر سنه 330 و میرزا محمد بن معتمد خان بدخشی در تراجم الحفاظ گفته الحسین بن محمد بن اسماعیل و قیل الحسین بن اسماعیل بن محمد البغدادی المحاملی احد الائمة ذکره فی نسبة المحاملی الی ان قال بعد ذکر عبارة السّمعانی قلت ذکره الذهبی و ابن ناصر الدین فی طبقات الحفاظ و ابو مهدی عیسی بن محمد ثعالبی در مقالید الاسانید گفته لمع من تعریفه قال الذهبی هو العلامة الحافظ شیخ بغداد و محدثها ابو عبد اللّه الحسین بن اسماعیل بن محمد الضّبی البغدادی ولد فی اول سنة خمس و ثلاثین و مائتین و اول سماعه فی سنة اربع و اربعین سمع ابا حذافة احمد بن اسماعیل السّهمی صاحب مالک و عمرو بن علی الفلاس و احمد بن المقدام العجلی و یعقوب بن ابراهیم الدورقی و محمد بن المثنی العنزی و الزبیر بن بکّار و طبقتهم و من بعدهم فاکثر و صنّف و جمع روی عنه دعلج و الدار قطنی و ابن جمیع و ابن خرّشید قولة و آخرون قال الخطیب کان فاضلا دیّنا صادقا شهد عند القضاة و له عشرون سنة و ولی قضاء الکوفة ستین سنة و قال ابن جمیع الغسّانی عند المحاملی سبعون نفسا من اصحاب سفیان بن عیینة و قال ابو بکر الدراوردی کان یحضر مجلس المحاملی عشرة آلاف رجل و استعفی عن القضاء اخیرا و کان محمودا فی ولایته عقد بالکوفة فی داره مجلسا للفقه فلم یزل اهل العلم و النظر یختلفون إلیه قال محمد بن الحسین رأیت فی النوم کأنّ قائلا یقول ان اللّه لیدفع عن اهل بغداد البلاء بالمحاملی و قال ابو حفص بن شاهین حضر معنا ابن المظفر مجلس المجاملی فقال یا ابا حفص ما عدمنا من أبی محمد بن صاعد

ص:217

الا غیّبته یرید ان المحاملی نظیر ابن صاعد فی العلوّ و الثقة املی المحاملی مجلسا کعادته فی ثانی ربیع الآخر من سنة ثلثین و ثلاثمائة ثم مرض و مات بعد احد عشر یوما رحمة اللّه علیه و خود مخاطب در بستان المحدثین گفته محاملی هم از محدثان بغداد و مشایخ آن مبارک بنیادست کنیت او ابو عبد اللّه و نام او حسین بن اسماعیل بن محمد ضبی بغدادیست و او را قاضی حسین نیز گویند زیرا که بر قضاء کوفه تا مدت شصت سال ماند تولد او در اول سال دو صد و سی و پنجست و ابتدای طلب او در سال چهل و چهارست از ابو حذافۀ سهمی که صاحب نسخۀ موطا و از شاگردان امام مالکست اخذ این علم کرده و از عمر بن علی فلاس و احمد بن المقدام و یعقوب بن ابراهیم دورقی و محمد مثنی عنزی و زبیر بن بکّار و دیگر علمای آن طبقه روایت کرده و دار قطنی و ابن جمیع و دعلج و دیگر محدثان عمده اقتباس ازو نموده اند و او را قریب هفتاد کس از اصحاب سفیان بن عیینة شیخ علم حدیث بوده اند و در مجلس املای او قریب ده هزار کس حاضر می شدند و آخرها از قضا استعفا نمود مادام که در خدمت قضا بود محمود خلائق بود هیچکس انگشت اعتراض و اتهام بروی ننهاده و در کوفه خانۀ خود را مجمع اهل علم ساخته بود هر روز مردم برای شغل این حدیث شریف در خانه او جمع می شدند و فائده ها می گرفتند محمد بن الحسین که یکی از بزرگان آن عهد بود گفته است که من بخواب دیدم که گویا گوینده ای می گوید که حق تعالی از اهل بغداد ببرکت محاملی بلا را دفع می کند در دوم ربیع الثانی سال سیصد و سی بعد فراغ از مجلس درس حدیث موافق عادت خود برخاست و مریض شد و بعد از پانزده روز وفات یافت انتهی فالعجب من المخاطب الکابر کیف لا یرتدع عن تحامله علی هذا الحدیث الفاخر، مع انه رواه المحاملی الامام الفقیه الخابر المتبحر الناقد الناقب السّابر، الموصوف علی لسانه بجلائل المفاخر المذکور فی بستانه بعظائم الماثر فلینظر الناظر الی صنیع المخاطب المکابر کیف نسی ما افاده من جلالة المحاملی الماهر حین ما تصدّی لالطاط الحق الظاهر و ابتلی بالجحود و الانکار الخاسر و هام فی فیافی التسویل البائر و اللّه الموفق لاحقاق الحق الباهر و المسدد لتایید الصدق الزاهر

فی الابانة من طریقین و الخطیب ابو بکر فی تاریخ بغداد من سبعة طرق و قد صنّف احمد بن محمد بن سعید کتاب الطیر الخ فهذا الحافظ الجلیل ابن عقده الذی حلّ من علم الحدیث کلّ عقده قد اثبت بتصنیفه کتاب الطیر ما هو فی الباب عمده و لإفحام الجاحدین صفوة و زبده و لتخجیل المنکرین اکمل عدّه بحیث لا یمکنهم التخلص عن النکال و لو صرفوا کل مدّه فذهب ادراج الریاح ما کان المخاطب جمعه و اعدّه و بطل ما بیّنه و عدّه و انفصم ما شیّده و شدّه وضاع ما بذل فیه جهده و جدّه و مخفی نماند که بعضی از روایات ابن عقده در کتاب طیر اینست

ثنا محمد بن احمد بن الحسن ثنا یوسف بن عدی ثنا حماد بن المختار الکوفی ثنا عبد الملک بن عمیر عن انس قال اهدی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم طائر فوضع بین یدیه فقال اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی قال فجاء علی فدق الباب فقال من ذا فقال انا علی الخ و روایت نمودن حافظ ابن عقده حدیث طیر را در ضمن حدیث شوری از افاده ابن المغازلی نیز ظاهر و واضحست کما ستقف علیه فیما بعد انشاء اللّه تعالی

و الاعتماد و ابان نهایة الوثوق و الاستناد فو الذی سمک السبع الشداد من غیر عماد قد راغ المخاطب و حاد عن سبیل الرشد و السّداد و انهمک فی نصر الباطل باللداد و انغمس فی غمار الحقد و العناد فاللّه حسیبه یوم المعاد و مخزیه یوم القیمة علی روس الاشهاد و مخفی نماند که مسعودی را ائمه مسعودین سنیّه بمحامد سنیّه و فضائل بهیّه و مدائح جمیله و مناقب جلیله ستوده اند صلاح الدین محمد بن شاکر بن احمد الخازن در فوات الوفیات گفته علی بن الحسین بن علی ابو الحسین المسعودی المورّخ من ذریة عبد اللّه بن مسعود رضی اللّه عنه قال الشیخ شمس الدین عداده فی البغدادیین و اقام بمصر مدة و کان اخباریا علاّمة صاحب غرائب و ملح و نوادر مات سنه ست و اربعین و ثلاثمائة و له من التصانیف کتاب مروج الذهب و معادن الجوهر فی تحف الاشراف و الملوک الخ و تاج الدین عبد الوهاب سبکی در طبقات فقهای شافعیه گفته علی بن الحسین بن علی المسعودی صاحب التواریخ کتاب مروج الذهب فی اخبار الدّنیا و کتاب ذخائر العلوم و کتاب الاستذکار لما مرّ من الاعصار و کتاب التاریخ فی اخبار الامم و کتاب اخبار الخوارج و کتاب المقالات فی اصول الدیانات و کتاب الرسائل و غیر ذلک قیل من ذریّة عبد اللّه بن عبد اللّه بن مسعود رضی اللّه عنه اصله من بغداد و اقام بها زمانا و بمصر اکثر و کان اخباریا مفنّنا علاّمة صاحب ملح و غرائب سمع من نفطویه و ابن زبر القاضی و غیرهما و دخل الی البصرة فلقی بها ابا خلیفة الجمحی و لم یعمر علی ما ذکر و قیل انه کان معتزلی العقیدة مات سنة خمس و اربعین اوست و اربعین و ثلاثمائة و هو الّذی علق عن أبی العباس بن شریح رسالة البیان عن اصول الاحکام و هذه الرسالة عندی نحو خمس عشرة ورقة ذکر المسعودی فی اولها انه حضر مجلس أبی العباس ببغداد فی علته التی مات بها سنة ست و ثلاثمائة و قد حضر المجلس لعیادة أبی العباس جماعة من حذّاق الشافعیّین و المالکیین و الکوفیّین و الداودیّین و غیرهم من اصحاب المخالفین فبینما ابو العباس یکلّم رجلا من المالکیین إذ دخل علیه رجل معه کتاب مختوم فدفعه الی القاضی أبی العباس فقرأه علی الجماعة فاذا هو من جماعة الفقهاء المقیمین ببلاد الشاس یعلمونه ان الناس فی ناحیتهم او أرخو شاس و فرغانة مختلفون فی اصول فقهاء الامصار ممن لهم الکتب المصنفة و الفتیا و یسألونه رسالة یذکر فیها اصول الشافعی و مالک و سفیان الثوری و أبی حنیفة و صاحبیه و داود بن علی الاصبهانی و ان یکون ذلک بکلام واضح یفهمه العامّیّ فکتب القاضی هذه الرسالة ثم املا فیما ذکر المسعودیّ علیهم بعضها و عجز لضعفه عن املاء الباقی فقرأ علیه و المسعودی یسمع باید دانست که در آخر کتاب مروج الذهب مطبوع مصر فاضل محمد صباغ تقریظی نوشته است که از ان مزید جلالت

ص:220

و عظمت آن کتاب ظاهر و باهرست و هو هذا قال مصحح دار الطباعة کمّل اللّه بالکمال طباعه الحمد للّه الّذی اتم نظام الوجود و افاضل نعمه علی کل موجود و الصلوة و السلام علی سید الانام الّذی قصّ علیه من الاخبار انفسها و من الحکم احسنها و علی آله الّذین اتبعوا اثره و صحبه الّذین أرّخوا سیره و بعد فقد اتمّ اللّه سبحانه نعمه بطبع هذا الکتاب الازهر المسمی بمروج الذهب و معادن الجوهر و هو اسم طابق مسماه و لفظ تحقق معناه فلقد اخبر عن المخبات و دلّ علی الایات البیّنات و اخبر عما کان حتی کانه حاضر للعیان و حکی من السّیر ما فیه معتبر و اشار الی اخبار الملوک الی حسن السّیاسة و الی تعلّم کیفیة الفراسة تفجرت عن ینابیع الحکمة انهاره و فاضت بعوارف المعارف بحاره و انسجمت بالبرکات امطاره و صدحت اطیاره و تفتّحت بحسن شمائله ازهاره و طابت بنفحات عرف سیرته اثماره و هو من جملة المحاسن التی تم ظهورها و ابتهج سرورها فی ایام مصاحب السعادة و حلیف المجد و السّیادة من اشرقت شمس عدالته فی الحکومة المصریة و انتشر فی ارجائها نشر عواطفه العلیّة سعادة افندینا المحروس بعنایة ربّه العلی اسماعیل بن ابراهیم بن محمد علی لا زال جید الدهر حالیا بعقود مواکبه و فم الافق ناطقا بسعود کواکبه حفظ اللّه دولته کما حفظ رعیّته و ادام مجده و خلّد حمده و حرس اشباله الکرام و جعلهم غرّة فی جبین الایّام ثم ان هذا الطّبع الظریف و الوضع اللّطیف بدار الطباعة العامرة ببولاق مصر القاهرة ذات الشهرة الباهرة و الاحاسن الزاهرة ملحوظة بنظر ناظرها المشمر عن ساعد الجد و الاجتهاد فی تدبیر نضارها من لا تزال علیه اخلاقه باللّطف تثنی حضرة حسین بک حسنی ثم ان کمال تصحیح هذه المبانی من هذا الجزء الثانی بمعرفة الفقیر الی اللّه سبحانه محمد الصبّاغ اسبغ اللّه علیه النّعم اتم اسباغ و تضوع عرف ختامه و تم سلک نظامه فی العشر الاول من ذی القعدة الحرام من عام ثلث و ثمانین بعد الالف و المائتین من هجرته علیه الصّلوة و السّلام و علی آله و صحبه و انصاره و حزبه ما هبت نسمات و هدأت حرکات

کبار محدث سعید احمد بن سعید را متهم بوضع و اختلاق و افتعال و مرمی بافتراء و انتحال ساخته اعلام کمال جسارت سراسر خسارت و نشر عدم خوف از شدید الانتقام در عیب و اتهام شیخ اعلام روات و حاملین اخبار جناب سرور انام صلی اللّه علیه و آله الکرام افراخته لکن علامۀ لا ثانی حاوی ملکات انسانی اعنی ابن حجر عسقلانی دنبالش نگذاشته بتعقب ابن اتهام سراسر ملام او را در مهاوی تندید و تعییر و استیجاب نهایت نکیر انداخته یعنی اولا افاده فرموده که حدیث طیر را حاکم از محمد بن صالح از همین احمد بن سعید نقل فرموده و غرض ابن حجر جلیل الحظر ازین افاده مسدد اهل بصر و منور عیون اهل نظر و محرق قلوب اهل بغض و وغر و موجع صدور ارباب خدع و غرر آنست که هر گاه حاکم حازم مشیّد معالم آثار سید انبیای کرام صلی اللّه علیه و آله الا ماجد الاعاظم روایت حدیث طیر بواسطۀ محدث صالح محمد بن صالح از احمد بن سعید کرده باشد اقدام بر اتهام چنین شخص و نسبت او بوضع و افترای واجب الدفع و الوقص موجب ظهور سقوط اوست در وهدات جهل و نقص و ثانیا ارشاد نموده که احمد بن سعید از شیوخ طبرانیست پس هر گاه احمد بن سعید مشهور و معروف و بمرتبۀ شیخیّت مثل علامۀ طبرانی موصوف باشد رمی او بافترای و اختلاق از عجائب محیره افهام اعلام حذاق و غرائب مدهشه عقول ناقدین سبّاق و مظهر اقصای عناد و شقاق و مثبت منتهای لداد و نفاق و مبین غایت حقد بر فضائل شائعه فی الآفاق و مناقب مقبوله نزد جهابذه مقبولین علی الاطلاقست و اما ظن عسقلانی بسبب ابتلا بحبّ اول و ثانی دخول اسناد در اسناد بر چنین شیخ والا نژاد پس دخول در مهاوی ظن فاسد عائب و رجم غیر صائب کاشف اضغان و احقاد و دلیل عدم تمیز صواب از فساد و برهان اعراض از سلوک طریق رشاد و نکول و عدول از اتباع حق و سدادست و ظاهرست که نسبت امر باطل بشیوخ اماثل محض خدع و تسویل و ادعای بی دلیل باعث ازلال و تضلیل و ما لاحد الی قبوله من سبیل، و اللّه الهادی الصّائن عن کید کل خادع ضئیل قال الذهبی الذاهب عن الاستضاءة بشوارق الصّواب و الایقان المجتوی العائف لقبول الاثار الحقة المرویة عن سید الانس و الجان الحاقد الحاسد الممتعض الحائد عن تصدیق مناقب أمناء الرحمن المبالغ الممعن فی المجازفة و العدوان الموغل الموضع فی موامی المکابرة و الطغیان المظهر کمال الشحناء و الشنئان فی کتاب المیزان احمد بن سعید بن فرقد الجدّی روی عن أبی جمّة و عنه الطبرانی فذکر حدیث الطیر باسناد الصّحیحین فهو المتّهم بوضعه انتهی قال العسقلانی فی اللّسان بعد نقل عبارة المیزان قلت اخرجه الحاکم عن محمد بن صالح الاندلسی عن احمد هذا عن أبی جمّة محمد بن یوسف عن أبی قره موسی بن طارق عن موسی بن عقبة عن سالم أبی النضر عن انس و احمد بن سعید معروف من شیوخ الطبرانی و اظنّه دخل علیه اسناد فی اسناد پس می بینی که ابن حجر عسقلانی

ص:222

در لسان لسان حقائق ترجمان بکلام کاشف جلالت جدّی والاشان و ناسف رماد بر وجوه منکرین آثار متینة البنیان آشنا ساخته سهم صائب فاتک بسوی مقتحمین ظلم حوالک انداخته و در آخر این کلام متین النظام بدیع الانسجام مقبول فحول اعلام اگر چه رکون و میل و جنوح بسوی ظن فاسد واضح الفضوح کرده لکن آن نفعی بارباب باطل نمی رساند و ایشان را از مضض و انفجار و ارتباک در علز و جرض بیشمار نمی رهاند و لفظ شیخ اگر چه منسوب بشخص عظیم ایشان نباشد مطلقا در اصطلاح اهل حدیث دلالت بر عظمت و جلالت و رفعت و بنالت می کند و اطلاق بر هر کس که بمرتبۀ رفیعه در علم حدیث فائز نباشد نمی کنند بلکه شیخ اوستاد کامل را می گویند چنانچه حاجی محمد بلخی خلیفۀ سید علی همدانی در شرح شمائل ترمذی گفته قال الشیخ الحافظ گفت شیخی که حافظست و شیخ در اصطلاح اهل حدیث اوستاد کامل را گویند و حافظ کسی را گویند که محیط باشد علم او بصد هزار حدیث از روی متن و اسناد انتهی ازین عبارت ظاهرست که شیخ در اصطلاح اهل حدیث اوستاد کامل را می گویند پس اطلاق آن بر شخص ناقص غیر کامل و بمرتبۀ عظمت شان و علو مکان و جلالت مقام و حیازت کمال حذاق عظام غیر واصل باشد نتوان کرد پس ثابت شد که جدی اوستاد کامل و عالم فاضل و واصل بمرتبۀ افاخم اماثل و او را عظمت و جلالت اعاظم حاصل پس شک و ارتیاب در اعتبار و اعتماد او زائل و پیچ و تاب در قبول روایت او محض تعصب لا حاصل و اتهام او بوضع و افترا کذبیست از نفاق رواج عاطل لا یرکن و لا یحج إلیه الا من یتغطرس و یحج فهو معاند ذاهل و مکابر غافل و لضئولة نفسه فی زاویة الهجران و الخذلان و الخسران داخل و لا یحتمل بشأنه و لا یلتفت إلیه ذو شعور عاقل و بودن جدی ذو الجد و الاجتهاد فی نشر اخبار سید الانبیاء الامجاد صلی اللّه علیه و آله الی یوم التناد از شیوخ طبرانی نقاد چنانچه از تصریح عسقلانی واضحست همچنین از افادۀ سمعانی والا نژاد ظاهر و واضحست چنانچه در کتاب انساب در نسبت جدی گفته و احمد بن سعید بن فرقد الجدی یروی عن أبی جمّة محمد بن یوسف الزبیدی صاحب أبی قرة و روی عنه ابو القاسم سلیمان بن ایوب الطبرانی و ذکر انه سمع منه بمدینة جدّه ازین عبارت ظاهرست که طبرانی از جدّی در جدّه اخذ و سماع حدیث سرور انام صلی اللّه علیه و آله الکرام نموده پس هر گاه طبرانی از تلامذه و آخذین و مسترشدین و مستفیدین از جدی فطین باشد اتهام او بوضع و ارتکاب خلاف شرع موجب تحیّر افکار اهل تبصر و اعتبار خواهد بود لما تبیّن سابقا من ان روایة الاکابر الاعلام و اخذ الاساطین الفخام دلیل علی کمال الشرف و النبالة و مؤذن باقصی العظمة و الجلالة بل عین التوثیق و التعدیل عند بعض ائمة هذا الشأن الجلیل و اللّه الهادی و الدلیل الی قصد السّبیل

بن فرقد الجدّی قال نا ابو جمّة محمد بن یوسف الیمانی قال نا ابو قرة موسی بن طارق عن موسی بن عقبة عن أبی النضر سالم مولی عمر بن عبید اللّه عن انس بن مالک قال بینا انا واقف عند رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم إذا هدی إلیه طیر فقال اللّهم ائتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی فجاء علی بن أبی طالب فقلت رسول اللّه علی حاجة ثم جاء فدخل فقال له رسول اللّه اللّهم والیّ اللّهم و الی؟ ؟ ؟ فاکل معه ص آنفا شنیدی که مولوی ولی اللّه لکهنوی در مرآة المؤمنین گفته

قال صلی اللّه علیه و سلم اللّهم ایتنی باحبّ خلقک إلیک یاکل معی هذا الطیر فجاء علی فاکل معه الی ان قال و وقع فی روایة الطبرانی و أبی یعلی و البزار بعد قوله فجاء علی رضی اللّه عنه فرددته فدخل فی الثالثة او فی الرابعة فقال له النبی صلی اللّه علیه و سلم ما حبسک عنی او ما ابطأ بک عنی یا علی فقال جئت فردّنی انس ثم جئت فردنی انس فقال صلی اللّه علیه و سلم یا انس ما حملک علی ما صنعت قال رجوت ان یکون رجلا من الانصار فقال صلی اللّه علیه و سلم او فی الانصار خیر من علی او افضل من علی انتهی فهذا الطبرانی الحافظ العلم العمید مسند عصره الثقة الفرید قد اسفر عن وجه الحق السدید، و ابان نهج الصدق لمن هو للصواب مرید، فقطع بذاک کل ورید من الشاحن الحقود المرید و نفی زیغ المنکر الطرید باتم نفی و ابلغ تشرید فمنّ منّة لیس لها مزید علی خدام اخبار النبی المحمود الحمید علیه و آله ینابیع الحکم و معادن التمجید سلام اللّه الملک المجید ما اتی الجدیدان بکل جدید و فضائل بارعه و محامد ناصعه و مناقب شامخه و مدائح بادخه طبرانی و کمال حفظ و مهارت و نقد و حذاقت و اتقان و براعت و تقدم و امامت او بالاتر از آنست که محتاج به تبیین باشد ابو سعد عبد الکریم سمعانی در انساب گفته ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر اللخمی الطبرانیّ حافظ عصره صاحب الرحلة رحل الی دیار مصر و الحجاز و الیمن و الجزیرة و العراق و ادرک الشیوخ و ذاکر الحفاظ و سکن اصبهان الی آخر عمره و صنف التصانیف یروی عن اسحاق بن ابراهیم الدیریّ الصنعانی و جمع شیوخه الّذین سمع منهم و کانوا الف شیخ روی عنه ابو احمد عبد اللّه بن عدی الجرجانی و ابو نعیم الحافظ و العالم ولد سنة ستین و مائتین بطبریة مات للیلتین بقیتا من ذی القعدة سنة ستین و ثلاثمائة باصبهان و کان یقول اول ما قدمت اصبهان سنة تسعین و مائتین و قاضی شمس الدین احمد المعروف بابن خلکان در وفیات الأعیان گفته ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر اللخمی الطبرانی کان حافظ عصره رحل فی طلب الحدیث من الشام الی العراق و الحجاز و الیمن و مصر و بلاد الجزیرة الفراتیة و اقام فی الرحلة ثلثا و ثلثین سنة و سمع الحدیث الکثیر و عدد شیوخه الف شیخ و له المصنّفات المتعة النافعة الغریبة منها المعاجم الثلثة الکبیر و الاوسط و الصغیر و هی اشهر

ص:224

کتبه و روی عنه الحافظ ابو نعیم و الخلق الکثیر و مولده سنة ستین و مائتین بطبریّة الشام و سکن اصبهان الی ان توفی بها یوم السّبت للیلتین بقیتا من ذی القعدة سنة ستین و ثلاثمائة و عمره تقدیرا مائة سنة رحمه اللّه تعالی و قیل انه توفی فی شوال و اللّه اعلم و دفن الی جانب حمة الدوسی صاحب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و الطبرانی بفتح الطاء المهملة و الباء الموحدة و الراء و بعد الالف نون هذه النسبة الی طبریة و الطبری نسبة الی طبرستان و قد تقدم ذلک و اللخمی بفتح اللام و سکون الخاء و بعدها میم هذه النسبة الی لخم و اسمه مالک بن عدی و هو اخو جذام و قد تقدم القول فی تسمیتهما بهذین الاسمین لم کان و مطیر تصغیر مطر و ذهبی در عبر در سنه ستین و ثلاثمائة گفته و فیها الطبرانی الحافظ العلم مسند العصر ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب اللخمی فی ذی القعدة باصبهان و له مائة سنة و عشرة اشهر و کان ثقة صدوقا واسع الحفظ بصیرا بالعلل و الرجال و الابواب کثیر التصانیف و اوّل سماعه فی سنة ثلث و سبعین و مائتین بطبریة رحل اولا الی القدس سنة اربع و سبعین ثم رحل الی قیساریة سنة خمس و سبعین فسمع من اصحاب محمد بن ایوب اللخمی و یوسف الفریابی ثم رحل الی حمص و جبلة و مدائن الشام و حج و دخل الیمن و رد الی مصر ثم رحل الی العراق و اصبهان و فارس و روی عن أبی زرعة الدمشقی و اسحاق الدیری و طبقتهما و یافعی در مرآة الجنان در سنه مذکوره گفته و فیها الحافظ العلم مسند العصر ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب اللخمی الطبرانی فی ذی القعدة باصبهان و له مائة سنة و عشرة اشهر کان ثقة صدوقا واسع الحفظ بصیرا بالعلل و الرجال و الابواب کثیر التصانیف و اول سماعاته بطبریة ثم رحل الی القدس ثم الی حمص و جبلة و مدائن الشّام و حجّ و دخل الیمن و رد الی مصر ثم رحل الی العراق و اصفهان و فارس و روی عن أبی زرعة الدمشقی و غیره من تلک الطبقة و عبد الرحمن بن أبی بکر سیوطی در طبقات الحفاظ گفته الطبرانی الامام العلامة بقیة الحفاظ ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر اللخمی الشامی مسند الدنیا واحد فرسان هذا الشأن ولد بعکا فی صفر سنة 260 و سمع فی سنة 273 بمدائن الشام و الحجاز و الیمن و مصر و بغداد و الکوفة و بصرة و اصبهان و الجزیرة و غیر ذلک و حدث عن الف شیخ او یزیدون صنف المعجم الکبیر هو المسند و لم یسق فیه من مسند المکثرین الا ابن عباس و ابن عمر فامّا ابو هریرة و انس و جابر و ابو سعید و عائشة فلا بد و لا حدیث جماعة من المتوسطین لانه افرد لکل مسندا فاستغنی عن عامّته و له المعجم الاوسط علی شیوخه فاتی عن کل شیخ بما له من الغرائب فهو نظیر الافراد للدارقطنی و کان یقول هذا الکتاب روحی فانه تعب علیه و المعجم الصغیر و هو عن کل شیخ له حدیث و الدعاء

ص:225

مجلد و دلائل النبوة و النوادر و مسند شعبة و مسند سفیان و مسند الشامیّین و الاوائل و التفسیر الکبیر و مسند العشرة و معرفة الصحابة و مسند أبی هریرة و مسند عائشة و الطوالات و السّنة و حدیث الاوزاعی و حدیث ایّوب و حدیث الاعمش و مسند أبی ذرّ و العلم و الفرائض و فضل رمضان و مکارم الاخلاق و تفسیر الحسن و ما روی الزهری عن انس و ابن المنکدر عن جابر و الحسن عن انس و من اسمه عطا و من اسمه عمار و اخبار عمر بن عبد العزیز و مسند العبادلة و اشیاء کثیرة جدا سئل عن کثرة حدیثه فقال کنت انام علی البواری ثلثین سنة قال ابن مندة احد الحفاظ المذکورین تذاکر هو و الجعابی بحضرة الوزیر ابن العمید ثلثین سنة قال ابن مندة احد الحفاظ المذکورین تذاکر هو و الجعابی بحضرة الوزیر ابن العمید فغلب الطبرانی بکثرة حفظه و الجعابی بفطنته حتی ارتفعت اصواتهما فقال الجعابی عندی حدیث لیس فی الدنیا الا عندی فقال هات قال حدثنا ابو خلیفة ثنا سلیمان بن ایوب و حدّث بحدیث فقال الطبرانی انا سلیمان بن ایوب و منّی سمعه ابو خلیفة فاسمعه منّی عالیا فخجل الجعابی قال ابو العباس الشیرازی کتبت عن الطبرانی ثلث مائة الف حدیث و هو ثقة آخر اصحابه ابو بکر بن زبدة و بعده بالاجازة عبد الرحمن بن الذکوانی مات الطبرانی لثلاث بقین من ذی القعدة سنة 360 عن مائة عام و عشرة اشهر قال الذهبی فی المیزان و مع سعة روایته لم یتفرّد بحدیث و محمد بن محمد جزری در طبقات القرا گفته سلیمان بن احمد بن ایوب ابو القاسم الطبرانی الامام العالم صاحب المعاجم روی القراءة سماعا من علی بن عبد العزیز البغوی رواها عنه سماعا علی یحیی بن عبدکویه و ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الحافظ توفی سنة ستین و ثلاثمائة و شهاب الدین احمد در توضیح الدلائل علی ترجیح الفضائل گفته الباب الحادی و العشرون فی انّ اللّه تعالی باهی به ملائکة السموات العلی و انهم و الأنبیاء مشتاقون الی لقائه من اعتلائه غوارب المناقب و امتطائه مناکب المراتب و ارتقائه

عن فاطمة الزهراء علیها السّلام قالت قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و علی اله و بارک و سلم ان اللّه عز و جل باهی بکم و غفر لکم عامّة و لعلی خاصّة و انّ رسول اللّه غیر هائب عن قومی و لا فحام لقرابتی هذا جبرئیل یخبرنی ان السعید کل السعید من احبّ علیّا فی حیاته و بعد وفاته و ان الشقی کل الشقی من ابغض علیّا فی حیاته و بعد وفاته رواه الصّالحانی و قال آورده امام زمانه و المقدم علی سائر اقرانه الحافظ ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب الطبرانی فی معجمه باسناده و محمد بن عبد الباقی زرقانی در شرح مواهب لدنیه گفته الطبرانی الامام ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب اللّخمیّ الشّامی مسند الدنیا الحافظ المکثر صاحب التصانیف الکثیرة اخذ عن اکثر من الف شیخ کابی زرعة الرازی و طبقته و عنه ابو نعیم و غیره قال الذهبی ثقة صدوق واسع الحفظ بصیر بالعلل و الرجال و الابواب

ص:226

إلیه المنتهی فی الحدیث و علومه مات بمصر سنة ستین و ثلاثمائة عن مائة سنة و عشرة اشهر و یوسف بن احمد بن محمد بن عثمان در منظر الانسان ترجمۀ وفیات الأعیان گفته ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر لخمی طبرانی محدث عصر خود بود بجهت طلب حدیث رحلت شام و عراق و حجاز و یمن و مصر و بلاد جزیره فراتیه کرد و در رحلت سی و سه سال اقامت کرد و از بسیار علما احادیث شنید و عدد استادان او هزار اوستاد و او را مصنفات مفیده نافعه غریبه بسیارست بعضی از ان معجم کبیر و اوسط و صغیر و این معاجم ثلاثه اشهر کتب اوست حافظ ابو نعیم و خلقی ازو روایت کنند و مولد او بطبریۀ شام سنه ستین و مائتین و مسکن او اصفهان تا آنکه روز دوشنبه بست و هفتم ماه ذی القعدة سنه ستین و ثلث مائه وفات یافت صد ساله زنده بود و بروایتی در ماه شوال وفات یافت و نزدیک حممه دوسی صحابی مدفون گشت انتهی خود مخاطب در بستان المحدثین گفته کنیت طبرانی ابو القاسم و نام او سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر لخمی طبرانیست و در عکا از بلاد شام متولد شده در سنه دو صد و شصت در ماه صفر و در سنه هفتاد و سه طلب علم شروع کرد در اکثر شهرهای شام و در حرمین و یمن و مصر و بغداد و کوفه و بصره و اصفهان و جزیره و دیگر معمورهای اسلام گردید و از هزار شیخ بلکه زیاده استفاده نموده از ابو عبد الرحمن نسائی و علی بن عبد العزیز بغوی و بشیر بن موسی و ادریس عطار و ابو زرعه ثقفی و اقران ایشان سماع دارد و پدر او تحریص و تاکید بر طلب علم حدیث می نمود او را گرفته بشهرها می گشت و بحضور اساتذه می رسانید تصانیف بسیار دارد الی ان قال و او در طلب علم حدیث محنت و مشقت بسیار نموده تا سی سال بر بوریا خفته و راحت و آرام بر خود روا نداشته از اوستاد ابن العمید که وزیر مشهورست و در علم عربیت و شعر و لغت سر آمد وقت خود بود و در دولت دیالمه وزیری باین قابلیت نگذشته و صاحب ابن عباد که هم وزیر آن دولت بود شاگرد و تربیت یافته او بود منقولست که مرا چنین گمان بود که مثل وزارت در عالم منصبی و مرتبه نمی باشد و در دنیا در چیزی از لذائذ آن قدر حلاوت نیافتم که درین منصب می یافتم زیرا که مرجع طبقات مردم و گوناگون خلائق بودم تا آنکه روزی بحضور من در میان ابو بکر جعابی که از محدثین مشهورینست و ابو القاسم طبرانی مذاکرۀ حدیث واقع شد طبرانی را دیدم که بکثرت محفوظات خود غلبه می کرد و جعابی را یافتم که بفطنت و ذکا سبقت می برد و این برد و مات تا دیر کشید از طرفین آوازها بلند شد و جوش و خروش ظاهر گشت درین اثنا ابو بکر جعابی گفت که حدثنا ابو خلیفة قال حدثنا سلیمان بن ایوب ابو القاسم طبرانی گفت که سلیمان بن ایوب منم و ابو خلیفة شاگرد منست و از من روایت حدیث نموده پس چرا از من این حدیث را روایت نمی کنی که ترا علو اسناد حاصل شود در ان وقت دیدم که ابو بکر جعابی خجالتی کشید که در دنیا مثل آن متصور نیست و من در دل خود گفتم که کاش من طبرانی می بودم و فرحتی و غلبه که نصیب طبرانی شد مرا حاصل می شد و من وزیر نمی بودم که ازین قسم

ص:227

تحصیل فضائل و اسباب جاه محروم ماندم راقم حروف گوید این تمنا و آرزو هم از بقایای وزارت و ریاست او بود و الا علمای ربانیّین را بسبب این غلبه ها تغیری نمی شود و نفس ایشان بحرکت نمی آید و لکن المرء یقیس علی نفسه بالجمله طبرانی در توسع علم حدیث و کثرت روایت آن ممتاز و مستثنی بود ابو العباس احمد بن منصور شیرازی گفته است که من از طبرانی سه لکهه حدیث نوشته ام و او را در آخر عمر زنادقه یعنی فرقه قرامطه از اسماعیلیّه که در ان زمان اعدای اهل سنت بودند بجهت آنکه مذهب ایشان باحادیث رو می کردند سحر کردند هر دو چشم از بصارت ظاهری عاری گشت بست و هشتم ذی القعده سال سی صد و شصت وفات اوست و حافظ ابو نعیم اصفهانی صاحب حلیة الأولیاء بروی نماز جنازه گزارده صد سال و دو ماه عمر اوست و مولوی صدیق حسن خان معاصر در اتحاف النبلاء گفته ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر اللخمی الطبرانی در شهر عکه از بلاد شام در سنه دو صد و شصت بماه صفر پیدا شده و در سنه هفتاد و سه طلب علم شروع کرده در اکثر بلاد شام و حرمین شریفین و یمن و مصر و بغداد و کوفه و بصره و اصفهان و جزیره و دیگر معمورهای اسلام گردید و از هزار شیخ بلکه زیاده سماعت و استفاده نمود نسائی و علی بن عبد العزیز بغوی و بشر بن موسی و ادریس عطار و ابو زرعه ثقفی و اقران ایشان در شیوخ او معدوداند پدرش تحریص و تاکید بر طلب علم حدیث می نمود و او را با خود گرفته شهرها می گشت و بحضور اساتذه می رسانید تصانیف بسیار دارد معاجم ثلاثه او اشهر کتب اند حافظ ابو نعیم و خلقی کثیر از وی راویست و کتاب الدعاء مؤلفه او که صاحب حصن حصین از ان ناقلست مجلدی کلانست و کتاب المسالک و کتاب عشرة النساء و کتاب النوادر و کتاب دلائل النبوة و او را تفسیریست بسیار کلان و توالیف دیگرست که بالفعل یافته نمی شود و حافظ ابن منده آن همه را ذکر نموده و او را در طلب علم حدیث مشقت و محنت بسیار رو نمود تا سی سال بر بوریا خفته و راحت و آرام بر خود حرام کرده ابن العمید وزیر و صاحب ابن عباد که در دولت دیالمه در علم عربیت و شعر و لغت سرآمد وقت خود بودند شاگرد اویند و تربیت یافته او از ابن عباد مذکور منقول است که گفت مرا گمان آن بود که مثل وزارت در عالم منصب و مرتبۀ نمی باشد و هیچ چیزی از دنیا آن قدر حلاوت نیافتم که درین منصب یافتم زیرا که مرجع طبقات مردم و گوناگون خلائق بودم تا آنکه روزی بحضور من در میان ابو بکر جعابی محدث مشهور و ابو القاسم طبرانی مذاکرۀ حدیث واقع شد طبرانی را دیدم که بکثرت محفوظات خود غلبه می کرد و جعابی را یافتم که بفطنت و ذکا سبقت می نمود این برد و مات تا دیر کشید و از طرفین آواز بلند شد و جوش و خروش ظاهر گشت درین اثنا ابو بکر جعابی گفت حدثنا ابو خلیفة ثنا سلیمان بن ایوب منم و ابو خلیفه شاگرد منست و از من روایت حدیث نموده پس چرا این حدیث را از من روایت نمی کنی که ترا علو اسناد حاصل شود آن وقت دیدم که جعابی خجالتی

ص:228

کشید که در دنیا مثل آن متصور نیست و من در حل خود گفتم کاش طبرانی من بودمی و فرحتی و غلبۀ که نصیب او شد مرا حاصل شدی و وزیر نمی بودم که ازین قسم تحصیل فضائل و اسباب جاه محروم ماندم در بستان ان المحدثین گفته این تمنا و آرزو هم از بقایای وزارت و ریاست او بود و الا علمای ربانیین را بسبب این غلبها تغیری نمی شود و نفس ایشان بحرکت نمی آید و لکن المرء یقیس علی نفسه بالجمله طبرانی در توسع علم حدیث و کثرت روایت آن ممتاز و مستثنی بود ابو العباس احمد بن منصور شیرازی گفته من از طبرانی سه لک حدیث نوشته ام او را در آخر عمر بجهت رد مذاهب قرامطۀ اسماعیلیه که در آن زمانه اعدای اهل سنت بودند سحر کردند و هر دو بصر او از بصارت ظاهری عاری گشت وفاتش هشتم ذی قعده سنه سه صد و شصت بوده حافظ ابو نعیم اصفهانی صاحب حلیة الاولیاء بر وی نماز جنازه گزارده عمرش یکصد سال و ده ماه بود رح ابن خلکان نوشته مولّد او در سنه ستین و مائتین در طبریه شام بود و سکونت اصفهان داشت تا وفات گویند روز شنبه ماه ذی قعده یا شوال بمرد و بجانب حممه دوسی صاحب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم مدفون شد طبرانی بفتح طا و با نسبتست بسوی طبریه و لخمی بفتح لام و سکون خاء نسبتست بسوی لخم و نامش مالک بن عدیست و هو اخو جذام و مطیر تصغیر مطرست و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر در ابجد العلوم گفته ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب اللخمی الطبرانی کان حافظ عصره رحل فی طلب الحدیث من الشام الی العراق و الحجاز و الیمن و مصر و بلاد الجزیرة و اقام فی الرحلة ثلاثا و ثلاثین سنة و سمع الکثیر و عدد شیوخه الف شیخ و له المصنفات الممتعة النافعة منها المعاجم الثلاثة الکبیر و الاوسط و الصغیر و هی اشهر کتبه روی عنه الحافظ ابو نعیم و الخلق الکثیر توفی سنه 360 و الطبرانی بفتح الطاء و الباء و الراء نسبة الی طبریة و الطبری نسبة الی طبرستان و هر گاه این همه فضائل و ماثر و محامد و مفاخر طبرانی دانستی پس این هم باید دانست که ائمه و علمای قوم جابجا بروایات طبرانی در کتب و اسفار خود تمسک می نمایند و مرویات او را در معرض احتجاج آورده کمال متانت و وثاقت او ظاهر می فرمایند محمد بن أبی بکر المعروف بابن القیم الجوزیه الحنبلی در زاد المعاد فی هدی خیر العباد بعد ذکر حدیث بنی المنتفق گفته هذا حدیث جلیل ینادی جلالته و فخامته علی انه خرج من مشکاة النبوة لا یعرف الا من حدیث عبد الرحمن بن المغیرة بن عبد الرحمن المدنی رواه عنه ابراهیم بن حمزة الزبیری و هما من کبار علماء اهل المدینة ثقتان یحتج بهما فی الصحیح احتج بهما امام اهل الحدیث محمد بن اسماعیل البخاری رواه ائمة السّنة فی کتبهم و تلقوه بالقبول و قابلوه بالتسلیم و الانقیاد و لم یطعن احد منهم فیه و لا فی احد من رواته فممن رواه الامام بن الامام ابو عبد الرحمن عبد اللّه بن احمد بن حنبل فی مسند ابیه و فی کتاب السّنّة و قال کتب الی ابراهیم بن حمزة بن محمد بن حمزة

ص:229

بن مصعب بن الزبیر الزبیری کتبت إلیک بهذا الحدیث و قد عرضته و سمعته علی ما کتبت به إلیک فحدث به عنی و منهم الحافظ الجلیل ابو بکر احمد بن عمرو بن أبی عاصم النبیل فی کتاب السنة له و منهم الحافظ ابو احمد محمد بن احمد بن ابراهیم بن سلمان العسّال فی کتاب المعرفة و منهم حافظ زمانه و محدث اوانه ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایوب الطبرانی فی کثیر من کتبه و منهم الحافظ ابو محمد عبد اللّه بن محمد بن حیّان ابو الشیخ الاصبهانی فی کتاب السّنّة و منهم الحافظ ابن الحافظ ابو عبد اللّه محمد بن اسحاق بن محمد بن یحیی بن مندة حافظ اصبهان و منهم الحافظ ابو بکر احمد بن موسی بن مردویه و منهم حافظ عصره ابو نعیم احمد بن عبد اللّه بن اسحاق الاصبهانی و جماعة من الحفاظ سواهم یطول ذکرهم ازین عبارت کالشمس فی کبد السماء منجلی ست که طبرانی از کبار ائمه سنت و اجله شیوخ ملت و اماثل حفاظ آثار و افاخم ایقاظ اخیارست که ابن القیم بروایت او این حدیث را در کتاب خود مثل روایت دیگر ائمه مذکورین احتجاج و استدلال بر اعتماد و اعتبار و ثبوت و تحقق و خروج آن از مشکاة نبوت می نماید و ابن حجر عسقلانی در فتح الباری گفته و مما ظهر من علامات نبوته عند مولده و بعده ما

اخرج الطبرانی عن عثمان بن أبی العاص الثقفی عن أمّه انها حضرت آمنة أم النبی صلی اللّه علیه و سلم لما ضربها المخاض قالت فجعلت انظر الی النجوم تدلی حتی اقول لتقعن علیّ فلمّا ولدت خرج منها نور اضاء له البیت و الدار و نور الدین علی بن ابراهیم الحلبی در انسان العیون فی سیرة الامین المامون گفته و کان عدنان فی زمن عیسی علیه السلام و قیل فی زمن موسی علیه السلام قال الحافظ ابن حجر و هو اولی أی و مما یضعف الاول ما

فی الطبرانی عن أبی امامة الباهلی رضی اللّه تعالی عنه قال سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول لما بلغ ولد معد بن عدنان اربعین رجلا وقعوا فی عسکر موسی علیه الصلوة و السّلام فانتهبوه فدعا علیهم موسی علیه الصلوة و السلام فاوحی اللّه تعالی إلیه لا تدع علیهم فان فیهم النبی الامی النذیر البشیر الحدیث إذ یبعد بقاء معد الی زمن عیسی علیه الصلوة و السلام و محمد بن عبد الرسول در نوافض گفته

روی الطّبرانی و الحاکم عن جعدة بن هبیرة مرفوعا خیر الناس قرنی الذی انا فیه ثم الّذین یلونهم ثم الّذین یلونهم و الآخر ارذل و نیز در نوافض گفته

روی المحاملی و الطبرانی و الحاکم عن عمویم بن ساعدة مرفوعا من سبّ اصحابی فعلیه لعنة اللّه و الملائکة و الناس اجمعین لا یقبل اللّه منه یوم القیمة صرفا و لا عدلا و نیز در نوافض گفته

روی البغوی و الطبرانی و ابو نعیم فی المعرفة و ابن عساکر عن عیاض الانصاری مرفوعا احفظونی فی اصحابی و انصاری و اصهاری فمن حفظنی فیهم حفظه اللّه فی الدّنیا و الآخرة و من لم یحفظنی تجلی اللّه منه و من تجلی اللّه منه یوشک ان یاخذ و نیز در نوافض گفته

روی الطبرانی عن علی رضی اللّه عنه

ص:230

قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم من سب الانبیاء قتل و من سبّ اصحابی جلد و نیز در نوافض گفته و

فی روایة الطبرانی یا جابر الا ابشرک ببشارة من اللّه و رسوله ان اللّه أحیا اباک و عمک فعرض علیهما و سألا بهما ان یردهما الی الدنیا

و فی روایة الحاکم الصحیحة قال انّه سبق عنی انهم لا یرجعون و نصر اللّه کابلی در صواقع در مقدمۀ کتاب گفته

اخرج الطبرانی و البغوی عن علی رضی اللّه عنه انه قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم الا ادلک علی عمل إذا فعلته کنت من اهل الجنة سیکون بعدی اقوام یقال لهم الرافضة إذا ادرکتهم فاقتلهم فانهم مشرکون قال قلت ما علامة ذلک قال انهم یسبّون ابا بکر و عمر و نیز گفته

اخرج الطبرانی و الحاکم و المحاملی عن عمویم بن ساعدة قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ان اللّه اختارنی و اختار لی اصحابنا و جعل لی فیهم وزراء و انصارا و اصهارا فمن سبّهم فعلیه لعنة اللّه و الملائکة و النّاس اجمعین لا یقبل اللّه منه یوم القیمة صرفا و لا عدلا و نیز در صواقع در ذکر مکاید در مکیدت سادسه عشر گفته صلاة الضحی قد صلاها النبی صلّی اللّه علیه و سلم

فقد اخرج احمد باسناد رجاله رجال الصحیح و الطبرانی فی الدعاء عن ابن عباس قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم امرت بصلاة الضّحی و نیز در مکاید گفته الرابع عشر و المائة ان اهل السنة یحبون اعداء اهل البیت و من احب عدوا فهو عن الصداقة بمعزل و ما احسن قول الشاعر تودّ عدوی ثم تزعم اننی صدیقک ان النوک

عنک لعازب

و هو باطل لان اهل السنّة یبغضون اعداء اهل البیت و لم یکن الخلفاء بغضه لاهل البیت فان آیات الذکر الحکیم ناصّة علی انهم مبرون عن ذلک و الصحابة لا یذکرونهم الاّ بخیر و یمدحونهم و یثنون علیهم و یصلون علیهم فی الصلوات و غیرها و انما جعلهم الرافضة باغضین لهم و ذلک بهتان عظیم فانهم کانوا یبغضون اعداء اهل البیت و

یروون عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم انه قال ان من مات و هو مبغض لآل محمد دخل النار و ان صلی و صام اخرجه جمع من الحفاظ منهم الطبرانی و الحاکم

و اخرج الطبرانی ایضا انه صلّی اللّه علیه و سلم قال من ابغضنا اهل البیت فهو منافق

و انه علیه السّلام قال لا یبغضنا اهل البیت احد و لا یحسدنا احد لا زید یوم القیمة عن الحوض بسیاط من النّار

و اخرج ابن عدی و البیهقی فی الشعب انه صلّی اللّه علیه و سلم قال من لم یعرف حتی عترتی فهو احد ثلث اما منافق و اما لزنیة و اما لغیّة و اخرج الطبرانی فی الاوسط

عن جابر قال خطبنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فسمعته یقول ایها الناس من ابغضنا اهل البیت حشره اللّه یوم القیمة یهودیا و نیز در مکاید بجواب روایت سبق بلال بسوی جنت گفته و لان الحق کما یدل علیه سیاق الاخبار ان اللّه سبحانه اراه صور مثالیة امته ممن خلق و لم یخلق فی الجنة لیعلم درجاتهم

ص:231

و منازلهم فیها فاراه مرة بلال و غیره من فقراء امته و اغنیائهم

فقد اخرج الطّبرانی عن أبی امامة انه قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم دخلت الجنة فسمعت الحرکة امامی قنطرت بلال و نظرت الی اعلاها فاذا فقراء امتی و اولادهم و نظرت فی اسفلها فإذا هم الاغنیاء و اراه مرّة بعضا آخر من الصّحابة و الصحابیّات و نیز در صواقع در مطاعن أبی بکر گفته الثامن انه قطع یسار سارق و لم یعلم ان القطع للیمین و هو باطل لأنّه قطع یسار السّارق للسّرقة الثالثة کما اخرجه النّسائی عن الحارث بن حاطب اللخمی و الطبرانی و الحاکم و قال صحیح الاسناد و نیز در صواقع در مطاعن اصحاب بجواب طعن تاسع گفته

اخرج الطبرانی فی معجمه الاوسط باسناد حسن عن ابن عمر انه لما بلغه توجه الحسین الی العراق لحقه علی مسیرة ثلثة ایام فقال له این ترید فقال العراق الخ و نیز در صواقع در تعصب عشرون گفته؟ ؟ ؟ و

رووا عن النبی صلی اللّه علیه و سلم اشقی الناس ثلثة عاقر ناقة ثمود و ابن آدم الّذی قتل اخاه و قاتل علی بن أبی طالب اخرجه الطبرانی عن ابن عمر و خود مخاطب نیز بتقلید کابلی جابجا احتجاج بروایات طبرانی می فرماید و کمال تبحر و حسن فهم خویش بر ملا می نماید در کید نهم از باب دوم همین کتاب تحفه بعد کلامی گفته همچنین صلاة الضحی را مسنون می دانند در مسند امام احمد بطریق صحیح و در کتاب الدعاء طبرانی از ابن عباس روایت صحیح شده که آن جناب فرمود

امرت بصلاة الضحی انتهی و نیز در کید نود و یکم گفته و اهل سنت چه قسم دشمنان اهلبیت را دوست دارند حال آنکه در کتابهای ایشان روایات صریحه باین مضمون موجوداند که

من مات علی و هو مبغض لآل محمد دخل النار و ان صلی و صام و این روایت را طبرانی و حاکم آورده اند و نیز در طبرانیست که

من ابغضنا اهل البیت فهو منافق و نیز در طبرانیست که

لا یبغضنا اهل البیت احد الا ذید؟ ؟ ؟ یوم القیمة عن الحوض بسیاط من نار انتهی و نیز در کید صدم گفته و طبرانی در تتمۀ حدیث بلال ذکر فقرا و اولادشان نیز روایت کرده و مادۀ اشکال را قطع نموده

عن أبی امامة ان النبی صلی اللّه علیه و سلم قال دخلت الجنة فسمعت حرکة امامی فاذا بلال و نظرت الی اعلاها فاذا فقراء امتی و اولادهم و نظرت فی اسفلها فإذا هم الاغنیاء و نیز مخاطب در همین کتاب بجواب طعن پانزدهم از مطاعن أبی بکر گفته جواب ازین دلیل آنکه قطع دست چپ سارق از ابو بکر دو بار بوقوع آمده یک بار در دزدی سوم چنانچه نسائی مفصل از حارث بن حاطب لحمی و طبرانی و حاکم روایت کرده اند و حاکم گفته که صحیح الاسناد الخ و نیز بجواب طعن هشتم از مطاعن صحابه گفته و طبرانی در اوسط المعاجم روایت می کند که عبد اللّه بن عمر را چون خبر توجه امام حسین رضی اللّه عنه بسمت عراق رسید از مکه دویده بر مسیره سه شب با او ملحق گردید و گفت

این ترید فقال الحسین رضی اللّه عنه الی العراق الخ و نیز مخاطب از باب یازدهم این کتاب در ذکر تعصب چهاردهم گفته

روی الطبرانی عن ابن عمر رضی اللّه عنه عن النبی صلی اللّه

ص:232

علیه و سلم قال اشقی الناس ثلثة عاقر ناقة ثمود و ابن آدم الذی قتل اخاه و قاتل علی بن أبی طالب انتهی

و ابن زیدان بجلی و مفضل بن الجندی احادیث نبویه شنوانیده و حق تعالی در سن و علم او را برکت عطا فرموده و نیز ذهبی در تذکره قبل این عبارت گفته ابن السقّا الحافظ الامام محدث واسط ابو محمد عبد اللّه بن محمد بن عثمان الواسطی سمع ابا خلیفه الجمحی او اسحاق بن خالویه الباسری و زکریا السّاجی و ابا یعلی الموصلی و محمود بن محمد الواسطی و احمد بن یحیی التستری الحافظ و طبقتهم روی عنه الدارقطنی و ابو الفتح یوسف القواس و ابو العلاء محمد بن علی القاضی و علی بن احمد الرزاز و علی بن عبد الصّمد بن عبید اللّه الهاشمی الخطیب و القاضی ابو جعفر محمد بن اسماعیل العلوی و ابو نصر علی بن سعید بن علی الشافعی المتوفی سنة خمس و اربعین و اربع مائة خاتمة اصحابه و ابو نعیم الاصبهانی و آخرون قال ابو العلاء بن المظفر و الدار قطنی یقولون لم نرمع ابن السّقاء کتابا و انما حدثنا حفظا و قال علی بن محمد بن الطیب الجلاّبی فی تاریخه ابن السّقاء من ائمة الواسطیین و الحفاظ المتقنین توفی فی جمادی الآخرة سنة ثلث و سبعین و ثلاثمائة

اخبرنا احمد بن عبد الحمید انا عبد اللّه بن احمد الفقیه سنة ثمان عشرة و ست مائة انا علی بن جوصا انا ابو نعیم محمد بن ابراهیم الحماری انا احمد بن مظفر العطار نا عبد اللّه بن محمد بن عثمان نا ابو خلیفة نا مسددنا ابو عوانة عن زید بن جبیر سألت ابن عمر قلت من این یجوز ان اعتمر قال فرضها رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لاهل المدینة ذا الحلیفة و لاهل الشام الجحفة و لاهل نجد قرنا قال السّلفی الی آخر ما سبق و ابو سعد عبد الکریم سمعانی در انساب در نسبت سقا گفته و اشتهر به ابو محمّد عبد اللّه بن محمد بن عبد اللّه بن عثمان المختار المربّی الواسطی المعروف بابن السّقاء من اهل الفهم و الحفظ و المعرفة بالحدیث سمع ابا خلیفة الفضل بن الحباب الجمحی و زکریّا بن یحیی السّاجی و عبد ان بن احمد الاهوازی و ابا یعلی احمد بن یعلی بن زهیر التستری و موسی بن سهل الجونی و علی بن العباس المقانعی و ابا القاسم البغوی و ابا بکر بن أبی داود السّجستانی و خلقا کثیرا من الغرباء روی عنه ابو الحسن الدار قطنی و یوسف بن عمر القوّاس و ابو القاسم بن الثلاّج و ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الحافظ و القاضی ابو العلاء محمد بن علی بن یعقوب الواسطی و ابو الحسین محمد بن المظفر الحافظ و توفی سنة ثلث و سبعین و ثلث مائة و جلال الدین سیوطی در طبقات الحفاظ گفته ابن السّقاء الحافظ الامام محدث واسط ابو محمد عبد اللّه بن محمد بن عثمان سمع ابا خلیفة و ابا یعلی و منه الدار قطنی و ابو نعیم و کان من ائمة الواسطیین و الحفاظ المتقنین و ذوی المروة و الوجاهة یحدث حفظا مات فی جمادی الآخرة سنه 373 و مرزا محمد بن معتمد خان بدخشی در تراجم الحفاظ گفته عبد اللّه بن محمد بن عثمان الواسطی ذکره فی السّقاء و قال بفتح السّین المهملة و القاف المشدّدة هذا لمن یسقی الناس الماء

ص:234

و اشتهر به ابو محمد عبد اللّه بن محمد بن عثمان بن مختار المربی الواسطی المعروف بابن السّقاء من اهل الفهم و الحفظ و المعرفة بالحدیث سمع ابا خلیفة الفضل بن الجباب الجمحی و زکریّا بن یحیی السّاجی و عبد ان بن احمد الاهوازی و ابا یعلی احمد بن علی الموصلی و احمد بن یحیی بن زهیر التستری و موسی بن سهل الجونی و علی بن العباس المقانعی و ابا القاسم البغوی و ابا بکر بن أبی داود السجستانی و خلقا کثیرا من الغرباء روی عنه ابو الحسن الدار قطنی و یوسف بن عمر القواس و ابو القاسم بن الثّلاّج و ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الحافظ و القاضی ابو العلاء محمد بن علی بن یعقوب الواسطی و ابو الحسین محمد بن المظفر الحافظ و توفی سنة ثلث و سبعین و ثلاثمائة انتهی قلت ذکره الذهبیّ و ابن ناصر الدین فی الطبقات

عن أبی یوسف عن أبی حنیفة رحمه اللّه و له شرح الجامع الصغیر و محیی الدّین عبد القادر بن محمد بن نصر اللّه القرشی در جواهر مضیه فی طبقات الحنفیّه گفته نصر بن محمد بن احمد بن ابراهیم السمرقندیّ الفقیه ابو اللیث المعروف بامام الهدی تفقه علی الفقیه أبی جعفر الهندوانی و هو الامام الکبیر صاحب الاقوال المفیدة و التصانیف المشهورة توفی رحمه اللّه تعالی لیلة الثلثاء لاحدی عشرة خلت من جمادی الآخرة سنة ثلاث و سبعین و ثلاث مائة و لنا آخر یقال له ابو اللیث السمرقندی قبل هذا فی الزّمن المتقدم یاتی فی الکنی ان شاء اللّه تعالی لنصر هذا تفسیر القرآن اربع مجلدات و النوازل فی الفقه و خزانة الفقه و تنبیه الغافلین و کتاب البستان و علی قاری در اثمار جنّیه فی اسماء الحنفیه گفته نصر بن محمد بن احمد السمرقندی الفقیه ابو اللیث المعروف بامام الهدی تفقه علی أبی جعفر الهندوانی و هو صاحب الاقوال المفیدة و التصانیف الحمیدة منها تفسیر القرآن اربع مجلدات و النوازل فی الفقه و خزانة الفقه فی مجلد و تنبیه الغافلین و کتاب بستان العارفین و له ایضا کتاب سمّاه المختلف ذکر فیه مسائل الخلاف و له المقدمة المشهورة مات بکورة بلخ سنه ست و سبعین و ثلاثمائة و محمد بن احمد ذهبی در تذکرة الحفاظ در ترجمۀ ابو الفتح محمد بن الحسین الازدی در ذکر متوفین سنه خمس و سبعین و ثلث مائة گفته و ابو اللیث نصر بن محمد السّمرقندی الفقیه الحنفی صاحب تنبیه الغافلین و تاج الدین دهان در کتاب کفایة المتطلّع گفته کتاب تنبیه الغافلین للامام الکبیر أبی اللیث نصر بن محمد السّمرقندی رحمه اللّه تعالی اخبر به عن شیخ الاسلام علی الاجهوری عن النور علی القرافی عن الحافظ عبد الرحمن السیوطی عن عبد الصّمد بن عبد الرحمن الهرسانی و أبی الفضل محمد بن عبد الرحمن العقیلی کلاهما عن أبی الفرج الغزی عن أبی الحسن علی بن جابر الهاشمی عن عبد الرحیم بن تمیم بن المظفر عن أبی السّعود محمد بن محمد بن جعفر البصری عن عمر بن أبی الحسین بن أبی الفتح عن شیخ الوقت أبی عبد اللّه محمد بن احمد بن عمر السیرافی عن الخطیب أبی مالک تمیم بن علی بن زرعة الرازی البلخی قال اخبرنا به مؤلفه الامام الکبیر ابو اللیث نصر بن محمد بن احمد السمرقندی فذکره و مصطفی بن عبد اللّه در کشف الظنون گفته بستان العارفین للشیخ الامام الفقیه أبی اللیث نصر بن محمد السّمرقندی الحنفی المتوفی سنه خمس و سبعین و ثلاثمائة و هو کتاب مختصر مفید علی مائة و خمسین بابا فی الاحادیث و الاثار الواردة فی الآداب الشرعیة و الخصال و الاخلاق و بعض الاحکام الفرعیّة یروی انه ثلث نسخ الکبری و الوسطی و الصغری و الموجود فی بلاد العرب و الرّوم هو الصّغری انتهی

ص:236

فهذا الامام ابو اللیث الفقیه، المعروف بامام الهدی عند کل خامل و نبیه الثقة الثبت الغنی عن التنویه، الّذی عزّ له مثیل و شبیه یرشد بهذا الحدیث کلّ منصف و یهدیه و یجذم به اصل کل مرتاب سفیه فالعجب من المخاطب الوجیه کیف لا یخرج عن التنبیه و لا یقف عن التمویه مع انه یوجّه إلیه کل التوجیه هوادی الایقاظ و التنبیه فاللّه حسیبه و مجازیه