عبقات الانوار فی امامه الائمه الاطهار - جلد10

مشخصات کتاب

عنوان و نام پدیدآور:عبقات الانوار فی امامه الائمه الاطهار جلد 10/ تالیف: میر سید حامد حسین موسوی نیشابوری هندی ؛ تحقیق و ترجمه: غلام رضا مولانا البروجردی

مشخصات نشر:قم: موسسه المعارف الاسلامیه، (1404) ق.

مشخصات ظاهری:ج23.

یادداشت:فارسی- عربی.

یادداشت:کتاب حاضر ردیه ای و شرحی است بر کتاب (التحفه الاثنی عشریه) اثر عبدالعزیز بن احمد دهلوی.

موضوع:دهلوی، عبدالعزیزبن احمد، 1159 - 1239ق. . التحفه الاثنی عشریه -- نقد و تفسیرموضوع

احادیث خاص (ثقلین) - امامت - احادیث

دهلوی، عبدالعزیز بن احمد، 1159 - 1239ق. التحفه الاثنی عشریه - نقد و تفسیر

شیعه - دفاعیه ها و ردیه ها

علی بن ابی طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - اثبات خلافت

موضوع:شیعه -- دفاعیه ها و ردیه ها

موضوع:امامت -- احادیث

فروست:موسسه المعارف الاسلامیه؛176

وضعیت فهرست نویسی:در انتظار فهرستنویسی (اطلاعات ثبت)

شماره کتابشناسی ملی:1286819

ص: 1

اشاره

ص :2

عبقات الانوار فی امامه الائمه الاطهار جلد 10

تالیف: میر سید حامد حسین موسوی نیشابوری هندی

تحقیق و ترجمه: غلام رضا مولانا البروجردی

ص :3

ص :4

ادامه حدیث غدیر (قسمت دلالت)

تتمه وجوه دلالت حدیث غدیر بر خلافت امیر المؤمنین (علیه السلام)

ادامه دلیل ششم

اشاره

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

«شأن نزول سَأَلَ سائِلٌ بروایت ابن الصباغ»

اما روایت شیخ نور الدین علی بن محمد بن احمد بن عبد اللّه المعروف بابن الصباغ، که از أکابر مالکیه، و أجلۀ مشهورین ایشان است، و سابقا دانستی که شمس الدین محمد بن عبد الرحمن السخاوی، که تلمیذ رشید ابن حجر عسقلانی، و استاد ابن روزبهان است، از او اجازه گرفته، و اکابر سنیه او را اجازه داده اند، و احمد بن عبد القادر در «ذخیرة المآل» او را باین اوصاف یاد کرده: الشیخ الامام علی بن محمد الشهیر بابن الصباغ من علماء المالکیة.

و از افادۀ محمد بن عبد اللّه المطیری المدنی الشافعی الاشعری النقشبندی در کتاب «ریاض زاهره فی فضل اهلبیت النبی و عترته الطاهرة» ظاهر است که ابن الصباغ از علمای عاملین و اعیان است، در کتاب «فصول مهمه فی معرفة الائمه» که از آن در «تفسیر شاهی» روایتها نقل می کند، و نور الدین حلبی در «انسان العیون» ، و عبد الرحمن صفوری در «نزهة

ص:5

المجالس» و سید محمود شیخانی در «صراط سوی» و احمد بن عبد القادر شافعی در «ذخیرة المآل» از آن نقل می کنند.

و سید نور الدین سمهودی در «جواهر العقدین» بروایت او استناد و استشهاد می نماید، و فاضل رشید آن را در مقام مباهات و افتخار بتصنیف اهل سنت کتب فضائل اهلبیت علیهم السلام، و اثبات ولای ایشان با این حضرات در «ایضاح» ذکر کرده، گفته:

[و نقل الامام ابو اسحاق الثعلبی رحمه اللّه تعالی فی تفسیره أن سفیان بن عیینة رحمه اللّه سئل عن قول اللّه عز و جل: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ فیمن نزلت؟ فقال للسائل: سألتنی عن مسألة ما سألنی عنها أحد قبلک، حدثنی أبی، عن جعفر بن محمد، عن آبائه أن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم لما کان بغدیر خم نادی الناس فاجتمعوا، فأخذ بید علی و قال: من کنت مولاه فعلی مولاه فشاع ذلک و طار فی البلاد، و بلغ ذلک الحارث بن النعمان الفهری، فأتی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم علی ناقة له، فأناخ ناقته و نزل عنها و قال: یا محمد أمرتنا عن اللّه عز و جل أن نشهد أن لا اله الا اللّه و أنک رسول اللّه فقبلنا منک، و أمرتنا أن نصلی خمسا فقبلنا منک، و أمرتنا بالزکاة فقبلنا، و أمرتنا أن نصوم رمضان فقبلنا و أمرتنا بالحج فقبلنا، ثم لم ترض بهذا حتی رفعت بضبعی ابن عمک تفضله علینا فقلت: «من کنت مولاه فعلی مولاه» أ فهذا شیء منک، أم من اللّه عز و جل؟ ! فقال النبی صلّی اللّه علیه و سلم: «و الذی لا اله الا هو، ان هذا من اللّه عز و جل» .

فولی الحارث بن النعمان و هو یرید راحلته و هو یقول: اللهم ان کان ما یقوله محمد حقا، فأمطر علینا حجارة من السماء، أو ائتنا بعذاب ألیم! فما وصل الی راحلته حتی رماه اللّه عز و جل بحجر فسقط علی هامته، فخرج من دبره فقتله، فأنزل اللّه عز و جل: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ مِنَ اَللّهِ ذِی

ص:6

اَلْمَعارِجِ ](1).

«شأن نزول سَأَلَ سائِلٌ بروایت جمال الدین محدث»

اما روایت سید جمال الدین عطاء اللّه بن فضل اللّه المحدث الشیرازی که از اکابر محدثین، و اعاظم معتمدین، و افاخم ثقات و أجلۀ اثبات است، و از مشایخ اجازۀ فاضل مخاطب می باشد، کما لا یخفی علی ناظر رسالته فی اصول الحدیث، و ملا علی قاری تصریح فرموده بآنکه او از کبار مشایخ است، چنانچه در «مرقاة» در

حدیث: «لا تدخلون الجنة حتی تؤمنوا» گفته: [اما نسخ «المشکوة» المصححة المعتمدة المقرؤة علی المشایخ الکبار کالجزری، و السید اصیل الدین، و جمال الدین المحدث، و غیرها من النسخ الحاضرة، فکلها بحذف النون].

و نیز از شروع «مرقاة» ظاهر است که سید جمال الدین محدث از محدثین مشهورین است، و افضل و ارجح و اوثق است از جمعی از ائمه و اساطین سنیه مثل علامه شیخ عطیه سلمی، که او را بفرید عصر و وحید دهر ستوده، و سید زکریا، که او را بزبدة الفضلاء و عمدة العلماء وصف کرده، و شیخ علی متقی، که او را بعالم عامل و فاضل کامل عارف باللّه المولی ملقب ساخته.

و نیز در شروع «مرقاة» سید جمال الدین را باین وصف یاد نموده:

[السید السند مولانا جمال الدین المحدث صاحب «روضة الاحباب»].

و نیز شیخ عبد الحق در «مدارج» ، و ملا یعقوب در «خیر جاری» ، و حسین الدیاربکری در «خمیس» ، و شاه ولی اللّه در «ازالة الخفا» از

ص:


1- الفصول المهمة : 42 .

سید جمال الدین نقلها می آرند، و دیگر مدائح و مناقب و مفاخر و مآثر سید موصوف در ما بعد انشاء اللّه تعالی خواهی شنید.

پس در کتاب «اربعین» که در مناقب جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام تصنیف کرده و نسخۀ عتیقۀ آن پیش فقیر حاضر است، و در خطبۀ آن تصریح کرده به اینکه این احادیث را از کتب معتبره جمع ساخته، گفته:

[الحدیث الثالث عشر:

عن جعفر بن محمد، عن آبائه الکرام علیهم السّلام: ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم لما کان بغدیر خم نادی الناس، فاجتمعوا، فأخذ بید علی و قال: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله و ادر الحق معه حیث کان» . و فی روایة:

«اللّهمّ أعنه و أعن به، و ارحمه و ارحم به، و انصره و انصر به» . فشاع ذلک و طار فی البلاد، فبلغ ذلک الحارث بن النعمان الفهری، فأتی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله علی ناقة له و نزل بالابطح عن ناقته و أناخها، فقال: یا محمد! أمرتنا عن اللّه ان نشهد أن لا اله الا اللّه و انک رسول اللّه، فقبلناه منک، و أمرتنا أن نصلی خمسا فقبلناه منک، و أمرتنا بالزکاة فقبلناه منک، و أمرتنا أن نصوم فقبلناه منک، و أمرتنا بالحج فقبلناه منک، ثم لم ترض بهذا حتی رفعت بضبعی ابن عمک تفضله علینا و قلت: «من کنت مولاه فعلی مولاه» . فهذا شیء منک أم من اللّه عز و جل» .

فقال النبی صلّی اللّه علیه و سلّم: «و الذی لا اله الا هو ان هذا من اللّه عز و جل» .

فولی الحارث بن النعمان و هو یرید راحلته و هو یقول: اللّهمّ ان کان ما یقوله محمد حقا، فأمطر علینا حجارة من السماء، أو ائتنا بعذاب ألیم! ، فما وصل الی راحلته حتی رماه اللّه عز و جل بحجر، فسقط علی هامته و خرج من دبره، فقتله و انزل اللّه عز و جل: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ ].

ص:8

شأن نزول سَأَلَ سائِلٌ بروایت عبد الرؤوف مناوی

اما روایت شیخ شمس الدین عبد الرؤف بن تاج العارفین المناوی:

پس در «فیض القدیر شرح جامع الصغیر» که مصطفی بن عبد اللّه کاتب جلبی در «کشف الظنون» در بیان آن گفته:

[و شرح شیخ شمس الدین محمد المعروف المدعو بعبد الرؤف المناوی الشافعی المتوفی سنة ثلاثین و ألف تقریبا. شرح أولا بالقول کابن العلقمی (1) فاستحسنه المغاربة و التمسوا منه أن یمزجه، فاستأنف العمل و صنف شرحا کبیرا ممزوجا فی مجلدات و سماه «فیض القدیر» . أوله: الحمد للّه الذی جعل الانسان هو الجامع الصغیر، فطوی فیه ما تضمنه العالم الاعظم الذی هو الجامع الکبیر] -الخ.

علی ما نقل صاحب «النزهة» طاب ثراه فی بعض منتخباته، در شرح

حدیث «من کنت مولاه فعلی مولاه» گفته:

[و فی تفسیر الثعلبی، عن ابن عیینة قال: ان النبی صلّی اللّه علیه و سلم لما قال ذلک، طار فی الآفاق، فبلغ الحارث بن النعمان الفهری، فأتی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، فقال: یا محمد! أمرتنا عن اللّه بالشهادتین فقبلناهما، و بالصلاة و الزکاة و الصیام و الحج فقبلناها، ثم لم ترض حتی رفعت بضبعی ابن عمک ففضلته علینا، فهذا شیء منک أم من اللّه؟ ! ، فقال: «و اللّه الذی لا اله الا هو، انه من اللّه» . فولی و هو یقول: اللهم ان کان ما یقوله محمد حقا، فأمطر علینا حجارة من السماء، أو ائتنا بعذاب ألیم! ، فما وصل الی الراحلة حتی رماه اللّه بحجر

ص:9


1- ابن العلقمی محمد بن عبد الرحمن القاهری الشافعی المتوفی ( 963 )

فسقط علی هامته، فخرج من دبره، فقتله (1)].

و عبد الرؤف مناوی از اجلۀ فحول أعلام، و اساطین مهرۀ فخام، و ائمۀ کبار ثقات، و شیوخ عظام اثبات، و فضلاء زهاد و نبلاء نقاد است.

محمد امین بن فضل اللّه بن محب اللّه بن محمد الحموی الدمشقی در «خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر» گفته:

[عبد الرؤف بن تاج العارفین بن علی بن زین العابدین الملقب زین الدین الحدادی ثم المناوی القاهری الشافعی.

و قد تقدم ذکر تتمة نسبه فی ترجمة ابنه زین العابدین الامام الکبیر الحجة الثبت القدوة، صاحب التصانیف السائرة، و اجل اهل عصره من غیر ارتیاب.

و کان اماما، فاضلا، زاهدا، عابدا، قانتا للّه، خاشعا له، کثیر النفع، و کان متقربا بحسن العمل، مثابرا علی التسبیح و الاذکار، صابرا، صادقا. و کان یقتصر یومه و لیلته علی اکلة واحدة من الطعام، قد جمع من العلوم و المعارف، علی اختلاف انواعها و تباین اقسامها، ما لم یجتمع فی أحد ممن عاصره.

نشأ فی حجر والده، و حفظ القرآن قبل بلوغه، ثم حفظ «البهجة» و غیرها من متون الشافعیة و «الفیة ابن مالک» و «الفیة سیرة العراقی» و «الفیة الحدیث» له أیضا، و عرض ذلک علی مشایخ عصره فی حیاة والده.

ثم اقبل علی الاشتغال، فقرأ علی والده علوم العربیة، و تفقه بالشمس الرملی و أخذ التفسیر و الحدیث و الأدب عن النور علی بن غانم المقدسی، و حضر دروس الاستاذ محمد البکری فی التفسیر و التصوف. و أخذ الحدیث عن النجم الغیطی، و الشیخ قاسم، و الشیخ حمدان الفقیه، و الشیخ الطبلاوی، لکن کان اکثر اختصاصه بالشمس الرملی و به برع.

ص:10


1- فیض القدیر فی شرح الجامع الصغیر ج 6 / 281

و أخذ التصوف عن جمع، و تلقی الذکر من قطب زمانه الشیخ عبد الوهاب الشعراوی، ثم أخذ طریق الخلوتیة عن الشیخ محمد المناخلی اخی عبد اللّه و اخلاه مرارا، ثم عن الشیخ محرم الرومی حین قدم مصر بقصد الحج، و طریق البیرامیة عن الشیخ حسین الرومی المنتشوی، و طریق الشاذلیة عن الشیخ منصور الغیطی، و طریق النقشبندیة عن السید الحسیب النسیب مسعود الطاشکندی و غیرهم من مشایخ عصره، و تقلد النیابة الشافعیة ببعض المجالس، فسلک فیها الطریقة الحمیدة، و کان لا یتناول منها شیئا، ثم رفع نفسه عنها، و انقطع عن مخالطة الناس و انعزل فی منزله و اقبل علی التألیف، فصنف فی غالب العلوم.

ثم ولی تدریس المدرسة الصالحیة، فحسده اهل عصره و کانوا لا یعرفون مزیة علمه لانزوائه عنهم، و لما حضر الدرس فیها، ورد علیه من کل مذهب فضلاؤه منتقدین علیه، و شرع فی إقراء «مختصر المزنی» ، و نصب الجدل فی مذاهب، و أتی فی تقریره بما لم یسمع من غیره، فاذعنوا لفضله، و صار أجلاء العلماء یبادرون لحضوره.

و أخذ عنه منهم خلق کثیر منهم: الشیخ سلیمان البابلی، و السید ابراهیم الطاشکندی، و الشیخ علی الاجهوری، و الولی المعتقد احمد الکلبی، و ولده الشیخ محمد و غیرهم. و کان مع ذلک لم یخل من طاعن و حاسد، حتی دس علیه السم، فتوالی علیه بسبب ذاک نقص فی أطرافه و بدنه من کثرة التداوی و لما عجز سار ولده تاج الدین محمد یستملی منه التألیف و یسطرها.

و تآلیفه کثیرة منها: تفسیره علی سورة الفاتحة و بعض سورة البقرة. و شرح علی «شرح العقائد» للسعد التفتازانی سماه «غایة الامانی» لم یکمل. و شرح علی «نظم العقائد» لابن أبی شریف. و شرح علی الفن الاول من کتاب «النقایة» للجلال السیوطی.

ص:11

و کتاب سماه «اعلام الاعلام باصول فنی المنطق و الکلام» . و شرح علی متن «نخبة کبیر» سماه «نتیجة الفکر و آخر صغیر» و شرح علی «شرح النخبة» سماه «الیواقیت و الدرر» . و شرح علی «الجامع الصغیر» ، ثم اختصره فی اقل من ثلث حجمه و سماه «التیسیر» ، و شرح قطعة من زوائد «الجامع الصغیر» و سماه «مفتاح السعادة بشرح الزیادة» .

و له کتاب جمع فیه ثلاثین ألف حدیث و بین ما فیه من الزیادة علی «الجامع الکبیر» و عقب کل حدیث ببیان رتبته و سماه «الجامع الازهر من حدیث النبی الانور» .

و کتاب آخر فی الاحادیث القصار عقب کل حدیث ببیان رتبته سماه «المجموع الفائق من حدیث خاتمة رسل الخلائق» ، و کتاب «انتقاه من لسان المیزان» و بین فیه الموضوع و المتروک و الضعیف و رتبه کالجامع الصغیر، و کتاب فی الاحادیث القصار، جمع فیه عشرة آلاف حدیث فی عشر کراریس کل کراسة ألف حدیث، کل حدیث فی نصف سطر، یقرأ طردا و عکسا، سماه «کنز الحقائق فی حدیث خیر الخلائق» ، و شرح علی «نبذة» شیخ الاسلام البکری فی فضل لیلة النصف من شعبان، و کتاب فی فضل لیلة القدر، و شرح علی «الاربعین النوویة» ، و رتب کتاب «الشهاب» للقضاعی و شرحه و سماه «امعان الطلاب بشرح ترتیب الشهاب» .

و له کتاب فی الاحادیث القدسیة و شرح الکتاب المذکور، و شرح الباب الاول من «الشفاء» ، و شرح «الشمائل» للترمذی شرحین: أحدهما «مزج» و الآخر «قولات» ، لکنه لم یکمل.

و شرح «الفیة السیرة» لجده العراقی شرحین: احدهما «قولات» ، و الآخر مزجا سماه «الفتوحات السبحانیة فی شرح نظم الدرر السنیة فی السیرة

ص:12

الزکیة» ، و شرح «الخصائص الصغری» للجلال السیوطی شرحین: صغیر سماه «فتح الرؤف المجیب بشرح خصائص الحبیب» ، و شرح کبیر سماه «توضیح فتح الرؤف المجیب» ، و اختصر «شمائل الترمذی» و زاد علیه اکثر من النصف و سماه «الروض الباسم فی شمائل المصطفی أبی القاسم» ، و خرج احادیث القاضی البیضاوی.

و کتاب «الادعیة المأثورة بالاحادیث المأثورة» ، و کتاب آخر سماه بالمطالب العلیة فی الادعیة الزهیة، و کتاب فی اصطلاح الحدیث سماه «بغیة الطالبین لمعرفة اصطلاح المحدثین» ، و شرح علی «ورقات» امام الحرمین، و آخر علی «ورقات» شیخ الاسلام ابن أبی شریف، و اختصر «التمهید» للأسنوی لکنه لم یکمله.

و له کتاب فی الاوقاف سماه «تیسیر الوقوف علی غوامض احکام الوقوف» و هو کتاب لم یسبق الی مثله، و شرح «صفوة» زید بن ارسلان التی نظم فیها اربعة علوم: اصول الدین، و اصول الفقه، و الفقه، و التصوف، و سماه «فتح الرؤف الصمد بشرح صفوة زبد» ، و شرح «التحریر» لشیخ الاسلام زکریا، سماه «احسان التقریر بشرح التقریر» .

ثم شرح نظمه للعمریطی بالتماس بعض الاولیاء، و سماه «فتح الرؤف الخیبر بشرح کتاب التیسیر نظم التحریر» وصل فیه الی کتاب «الفرائض» و کمله ابنه تاج الدین محمد، و شرح علی «عماد الرضی فی آداب القضاء» ، سماه «فتح الرؤف القادر لعبده هذا العاجز القاصر» ، و شرح علی «العباب» ، سماه «اتحاف الطلاب بشرح کتاب العباب» انتهی فیه الی «کتاب النکاح» ، و حاشیة علیه، لکنه لم یکملها.

و شرح علی «المنهج» ، انتهی فیه الی «الضمان» ، و حاشیة علی «شرح

ص:13

المنهج» لم تکمل، و کتاب فی احکام المساجد، سماه «تهذیب التسهیل» ، و کتاب فی مناسک الحج علی المذاهب الاربعة، سماه «اتحاف الناسک بأحکام المناسک» و شرح علی «البهجة الوردیة» ، سماه «فتح السماوی بشرح بهجة الطحاوی» ، ثم اختصره فی نحو ثلاث حجمه و کلاهما لم یکمل.

و کتاب فی احکام الحمام الشرعیة و الطبیة، سماه «النزهة الزهیة فی احکام الحمام الشرعیة و الطبیة» ، و شرح علی «هدیة الناصح» للشیخ احمد الزاهد، لکنه لم یکمل، و شرح علی «تصحیح المنهاج» ، سماه «الدر المصون فی تصحیح القاضی ابن عجلون» ، لکنه لم یکمل، و شرح علی «مختصر المزنی» ، لم یکمل، و اختصر «العباب» و سماه «جمع الجوامع» و لم یکمل.

و کتاب فی الالغاز و الحیل، سماه «بلوغ الامل بمعرفة الالغاز و الحیل» ، و کتاب فی الفرائض، و شرح علی «الشمعة المضیئة فی علم العربیة» للسیوطی، سماه «المحاضر الوضیئة فی الشمعة المضیئة» ، و کتاب جمع فیه عشرة علوم:

اصول الدین، و اصول الفقه، و الفرائض، و النحو، و التشریح، و الطب، و الهیئة، و احکام النجوم، و التصوف، و کتاب فی فضل العلم و اهله، و کتاب اختصر فیه الجزء الاول من «المباح فی علم المنهاج» للجلدکی.

و شرح علی «القاموس» ، انتهی فیه الی حرف الذال، و اختصر «الاساس» و رتبه کالقاموس و سماه «احکام الاساس» .

و کتاب «الامثال» ، و کتاب سماه «عماد البلاغة» ، و کتاب فی اسماء البلدان و کتاب فی التعاریف، سماه «التوقیف علی مهمات التعاریف» ، و کتاب فی أسماء الحیوان، سماه «قرة عین الانسان بذکر اسماء الحیوان» ، و کتاب فی احکام الحیوان، سماه «الاحسان ببیان احکام الحیوان» .

و کتاب فی الاشجار، سماه «غایة الارشاد الی معرفة احکام الحیوان و النبات

ص:14

و الجماد» ، و کتاب فی التفضیل بین الملک و الانسان.

و کتاب الانبیاء، سماه «فردوس الجنان فی مناقب الانبیاء المذکورین فی القرآن» ، و کتاب الطبقات الکبری، سماه «الکواکب الدریة فی تراجم السادة الصوفیة» .

و کتاب «الصفوة بمناقب بیت آل النبوة» و افرد «السیدة فاطمة» بترجمة، و «الامام الشافعی بترجمة، و کذا «الشیخ علی الخواص شیخ الشیخ عبد الوهاب الشعرانی، و له شرح علی «منازل السائرین» ، و «حکم» ابن عطاء اللّه، و «ترتیب الحکم» للشیخ علی المتقی، سماه «فتح الحکم بشرح ترتیب الحکم» لکنه لم یکمل.

و شرح علی رسالة ابن سینا فی التصوف، سماه «رسالة اهل التعریف» ، و شرح قصیدته العینیة، و له شرح علی «المواقف التقویة» لم یکمل، و شرح علی رسالة الشیخ ابن علوان فی التصوف، و کتاب «منحة الطالبین لمعرفة اسرار الطواعین» .

و کتاب فی التشریح و الروح و ما به صلاح الانسان و فساده، و کتاب فی دلائل خلق الانسان، و «شرح المعول علیه فی المضاف و المضاف إلیه» و «قصد السبیل فیما فی لغة العرب من الدخیل» و «الدواء الموصوف فی الصفة و الموصوف» و غیر ذلک و له نظم و نثر جید، رقیق، فائق.

و کانت وفاته فی ثانی عشر جمادی الاولی سنة 1111، و دفن بتربته الذهبیة بقرب مرج الدحداح قبالة قبر العارف باللّه أبی شامة].

«شأن نزول سَأَلَ سائِلٌ بروایت شیخ بن عبد اللّه العیدروس»

اما روایت شیخ بن عبد اللّه بن شیخ بن عبد اللّه العیدروس با علوی،

ص:15

نزول سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ -الآیة-در حق حارث: پس در کتاب «عقد نبوی و سر مصطفوی» که از آن در «تفسیر شاهی» روایتها نقل می کند، و نسخۀ عتیقۀ آن پیش نظر قاصر حاضر، گفته:

[و روی الثعلبی فی تفسیره: ان سفیان بن عیینة سئل عن قول اللّه تعالی:

سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ فیمن نزلت؟ ، قال للسائل: سألتنی عن مسألة ما سألنی عنها أحد قبلک.

حدثنی ابی، عن جعفر بن محمد، عن آبائه: ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم لما کان بغدیر خم نادی الناس، فاجتمعوا، فأخذ بید علی بن أبی طالب کرم اللّه وجهه و قال: «من کنت مولاه فعلی مولاه» ، فشاع ذلک و طار فی البلاد، فبلغ ذلک الحارث بن النعمان الفهری، فأتی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم علی ناقة له، فنزل بالابطح عن ناقته و أناخها، فقال: یا محمد! أمرتنا عن اللّه أن نشهد أن لا اله الا اللّه و انک رسول اللّه فقبلناه منک، و أمرتنا أن نصلی خمسا فقبلناه منک، و أمرتنا بالزکاة فقبلناه منک، و أمرتنا أن نصوم شهرا فقبلنا منک، و أمرتنا بالحج فقبلنا، ثم لم ترض بهذا حتی رفعت بضبعی ابن عمک ففضلته علینا و قلت: «من کنت مولاه فعلی مولاه» ، فهذا شیء منک أم من اللّه عز و جل؟ ! ، فقال النبی صلّی اللّه علیه و سلم: «و الذی لا اله الا هو، ان هذا من اللّه عز و جل» .

فولی الحارث بن النعمان و هو یرید راحلته و هو یقول: اللّهمّ ان کان ما یقوله محمد حقا، فأمطر علینا حجارة من السماء، أو ائتنا بعذاب الیم! ، فما وصل الی راحلته، حتی رماه اللّه بحجر، فسقط علی هامته و خرج من دبره، فقتله، فأنزل اللّه تعالی: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ ].

و شیخ بن عبد اللّه الیمنی از اکابر معروفین و أجلۀ مشهورین و اعاظم ممدوحین و افاخم مقبولین اهل سنت است، و عوالی فضائل و محاسن،

ص:16

و جلائل محامد و مدائح او بر متتبع کتب قوم غیر محتجب.

محمد بن امین بن فضل اللّه بن محب اللّه در «خلاصة الاثر» گفته:

[شیخ بن عبد اللّه بن شیخ بن عبد اللّه العیدروس الیمنی الاستاد الکبیر المحدث الصوفی الفقیه.

ولد بمدینة تریم، و حفظ القرآن و غیره، و اشتغل علی والده و أخذ عنه علوما کثیرة، و لبس منه الخرقة، و تفقه بالفقیه فضل بن عبد الرحمن بأفضل، و الشیخ زین با حسین بافضل، و أخذ عن القاضی عبد الرحمن بن شهاب الدین و غیرهم.

و رحل الی الشحر (1) و الیمن و الحرمین فی سنة ست عشرة بعد الالف، و أخذ عن الشیخ محمد الطیار، و له معه مناظرات و مفاکهات. و أخذ عن الشیخ العراقی صاحب اکمة سعیف و هی قریة قریب الجندر، و حج فی هذه السنة.

و أخذ بالحرمین عن جماعة، و أخذ فی رجوعه من الحجاز عن السید العارف باللّه عبد اللّه بن علی صاحب «الوهط» ، و السید الامام أحمد بن عمر العیدروس بعدن، و الشیخ عبد المانع، و ألبسه خرقة التصوف اکثر مشایخه.

و أخذ بالیمن عن کثیرین منهم الشیخ أحمد الحشیبری، و السید جعفر بن رفیع الدین، و الشیخ موسی بن جعفر الکشمیری، و السید علی الاهدل. و سمع خلقا کثیرا.

و لازم الاشتغال و التقوی، ثم رحل الی الهند، فدخلها فی سنة خمس و عشرین و ألف.

و أخذ عن عمه الشیخ عبد القادر بن شیخ، و کان یحبه و یثنی علیه و بشره ببشارات، و ألبسه الخرقة و حکمه و کتب له إجازة مطلقة فی الاحکام التحکیم.

ص:17


1- الشحر ( بالشین المعجمة المفتوحة و الحاء المهملة ) :

ثم قصد اقلیم الدکن، و اجتمع بالوزیر الاعظم عنبر، و بسلطانه برهان نظام شاه، و حصل له عندهما جاه عظیم، و أخذ عنه جماعة، ثم سعی بعض المردة بالنمیمة فأفسدوا أمر تلک الدائرة، ففارقهم صاحب الترجمة، و قصد السلطان ابراهیم عادلشاه، فأجله و عظمه و تبحج السلطان بمجیئه إلیه، و عظم أمره فی بلاده، و کان لا یصدر الا عن رأیه.

و سبب اقباله الزائد علیه انه وقع له حال اجتماعه به کرامة، و هی ان السلطان کانت اصابته فی مقعدته جراحة منعته الراحة و الجلوس، و عجزت عن علاجه حذاق الاطباء، و کان سببها ان السید الجلیل علی بن علوی دعا علیه بجرح لا یبرأ، فلما أقبل صاحب الترجمة و رأی حالته، أمره ان یجلس مستویا، فجلس من حینئذ و برأ منها، و کان السلطان ابراهیم رافضیا، فلم یزل به، حتی أدخله فی عداد أهل السنة، فلما رأی أهل تلک المملکة انقیاد السلطان إلیه، أقبلوا علیه و هابوه و حصل کتبا نفیسة و اجتمع له من الاموال ما لا یحصی کثرة، و کان عزم أن یعمر فی حضرموت عمارة عالیة و یغرس حدائق و عین عدة اوقاف تصرف علی الاشراف، فلم یمکنه الزمان و غرق جمیع ما أرسله من الدراهم فی البحر.

و له مصنفات عدیدة منها: کتاب فی الخرقة الشریفة، سماه «السلسلة» و هو غریب الاسلوب، و لم یزل مقیما عند السلطان ابراهیم عادل شاه، حتی مات السلطان، فرحل صاحب الترجمة الی دولت آباد و کان بها الوزیر الاعظم فتح خان ابن الملک عنبر، فقربه و ادناه و أقام عنده فی اخصب عیش و ارغده الی أن مات فی سنة احدی و اربعین و ألف، و دفن بالروضة المعروفة بقرب دولت آباد و قبره ظاهر یزار، و کانت ولادته فی سنة ثلاث و تسعین و تسعمائة رحمه اللّه تعالی].

و سید محمود بن محمد بن علی الشیخانی القادری المدنی هم در کتاب «صراط سوی» شیخ بن عبد اللّه را بمناقب وضیئه و فضائل سنیه ستوده

ص:18

چنانچه گفته:

[و فی «العقد النّبویّ و السر المصطفوی» للشیخ الامام و الغوث الهمام، بحر الحقائق و المعارف، سید السند و الفرد الامجد، الشریف الحسینی المسمی بالشیخ بن عبد اللّه بن الشیخ بن عبد اللّه العیدروس باعلوی، ما نصه فی الکتاب المذکور:

ان النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: «کل سبب و نسب و حسب ینقطع یوم القیامة، الا سببی و نسبی و حسبی»]-الخ.

و محبوب عالم هم از کتاب «عقد نبوی» در تفسیر خود، که عظمت و جلالت آن از کلام شاه صاحب و فاضل رشید ظاهر، جابجا نقل می کند چنانچه در «تفسیر شاهی» مسطور است:

[فی «العقد النّبویّ» عن معاویة بن عمار الدهنی (1) عن محمد بن علی بن الحسین رضی اللّه تعالی عنهم فی قوله تعالی: فَسْئَلُوا أَهْلَ اَلذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (2) قال: نحن اهل الذکر.

و روی الزهری (3) فقال: حج هشام بن عبد الملک (4)، فدخل المسجد الحرام متوکیا علی ید سالم مولاه، و هناک محمد بن علی بن الحسین رضی اللّه تعالی عنهم، فقال له سالم: یا أمیر المؤمنین هذا محمد بن علی بن الحسین فی المسجد المفتون به أهل العراق، فقال: اذهب إلیه و قل له: یقول لک امیر المؤمنین:

ما الذی یأکل الناس و یشربون الی أن یفصل بینهم یوم القیامة؟ فقال: قل له:

ص:19


1- معاویة بن عمار الدهنی الکوفی المتوفی سنة ( 175 ) ه
2- النحل : 43 - الانبیاء : 7 .
3- النحل : 43 - الانبیاء : 7 .
4- الخلیفة الاموی ، مات فی ربیع الآخر سنة ( 125 ) ه .

یحشر الناس علی قرص نقی فیها أنها متفجرة یأکلون و یشربون منا، حتی یفرغوا من الحساب.

فلما سمع هشام ذلک، رأی انه قد ظفر به، فقال: اللّه اکبر، ارجع إلیه و قل له: ما أشغلهم عن الاکل و الشرب یومئذ؟ فقال ابو جعفر رضی اللّه تعالی عنهما قل له: هم فی النار أشغل، و ما اشتغلوا ان قالوا: أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ اَلْماءِ أَوْ مِمّا رَزَقَکُمُ (1). فسکت هشام و لم یرجع الی الکلام].

و نیز در «تفسیر شاهی» مذکور است:

[فی «العقد النّبویّ» قیل: لما بایع الحسن معاویة، قال عمرو بن العاص (2) و الولید بن عقبة (3): ان الحسن بن علی رضی اللّه تعالی عنهما مرتفع فی أعین الناس لقرابته من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حدیث السن، فمره فلیخطب، فانه سیعیا فی الخطبة، فیسقط من أعین الناس، فأبی علیهما، فلم یزالا به، حتی أمره، فقام الحسن بن علی رضی اللّه تعالی عنهما علی المنبر دون معاویة، فحمد اللّه و اثنی علیه، ثم قال: «و اللّه لو ابتغیتم بین جابلق و جابلس رجلا جده نبی غیری و أخی لم تجدوه، و انا قد أعطینا بیعتنا معاویة و رأینا أن حقن دماء المسلمین خیر من اهراقها، و اللّه ما أدری لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ (4)» و أشار بیده الی معاویة.

قال: فغضب معاویة، فخطب بعده خطبة غطیة فاخشة (5)، ثم نزل و قال: ما

ص:20


1- الاعراف : 50 .
2- عمرو بن العاص : السهمی الهالک سنة ( 43 ) ه .
3- الولید بن عقبة بن أبی معیط الاموی الهالک سنة ( 61 ) .
4- الانبیاء : 111
5- الفاخشة : التی فیها ظلم و کذب و زور

أردت بقولک: فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ ؟ ، قال: «اردت بها ما أراد اللّه بها» .

و قیل: أنه قال بعد التشهد: اما بعد، فان علیا لم یسبقه أحد من هذه الامة من أولها بعد نبیها، و لیس یلحق به أحد من الآخرین منهم، ثم وصله بقوله:

و اللّه لو ابتغیتم.

و قیل: انه قال فی خطبته: ان اللّه هداکم بأولنا، و حقن دماءکم بآخرنا، ان لهذا الامر مدة، و الدهر دول، و ان اللّه تعالی قال لنبیه صلّی اللّه علیه و آله: قل وَ إِنْ أَدْرِی أَ قَرِیبٌ أَمْ بَعِیدٌ ما تُوعَدُونَ إِنَّهُ یَعْلَمُ اَلْجَهْرَ مِنَ اَلْقَوْلِ وَ یَعْلَمُ ما تَکْتُمُونَ* وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ (1)].

«شأن نزول سَأَلَ سائِلٌ بروایت محمود قادری»

اما روایت محمود بن محمد القادری، نزول سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ -الآیة: پس در «صراط سوی» ، که نسخۀ عتیقۀ مصححۀ آن پیش نظر فقیر است، گفته:

[و قد مر مرارا

قوله صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» - الحدیث، قالوا: و کان الحارث بن النعمان مسلما، فلما سمع

حدیث «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، شک فی نبوة النبی، ثم قال: اللّهمّ ان کان ما یقوله محمد حقا، فأمطر علینا حجارة من السماء، أو ائتنا بعذاب الیم! ، ثم ذهب لیرکب راحلته، فما مشی نحو ثلاث خطوات، حتی رماه اللّه عز و جل بحجر، فسقط علی هامته و خرج من دبره، فقتله، فأنزل اللّه تعالی: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ ].

و محمود بن محمد قادری از أجلۀ سنیه است، و فاضل رشید بروایت

ص:21


1- الأنبیاء : 109 - 110 - 111

او احتجاج و استدلال نموده، چنانچه در کتاب «عزة الراشدین» بمقام اثبات ادعای فدای ابو حنیفه جان خود را بر اهلبیت علیهم السلام، گفته:

[و سید محمود قادری قدس سره در کتاب «حیاة الذاکرین» فرموده:

قیل: ان رجلا أتی أبا حنیفة (1)رحمة اللّه علیه و قال: اخی توفی و أوصی بثلث ماله لامام المسلمین، الی من ادفع؟ فقال له ابو حنیفة: أمرک بهذا السؤال ابو جعفر الدوانقی، و کان یبغض أبا حنیفة کبغض جماعة من أشقیاء بلدنا للامام الشافعی (2)، فحلف السائل کذبا أنه ما أمرنی بهذا السؤال، فقال ابو حنیفة رحمة اللّه علیه: ادفع الثلث الی جعفر بن محمد الصادق، فانه هو الامام الحق- انتهی.

و در این روایت و روایت مناقب امام اعظم که بالا مذکور شده، اعنی: بعضی گفته اند که در حادثۀ محمد (3) و ابراهیم (4) چون امام فتوی نوشت و ببیعت و اعانت ایشان فرمود، منصور بر آن مطلع شد- الخ-اختلافی نیست، چرا که سؤال متعدد بود. چنانکه از عبارت هر دو روایت پر ظاهر است، پس جائز است که جواب أول امام، یعنی فتوی دادن بصرف مال بطرف محمد و ابراهیم باعث تغیر منصور بر آن جناب، و طلب ایشان از کوفه ببغداد، و باعث حبس شده باشد، و جواب دوم یعنی فتوی دادن بدفع ثلث بسوی حضرت امام جعفر صادق

ص:22


1- ابو حنیفة النعمان بن ثابت الکوفی المقتول سنة ( 150 ) ه
2- الشافعی : محمد بن ادریس المطلبی المتوفی بمصر سنة ( 204 ) ه
3- محمد : بن عبد اللَّه بن الحسن علیه السّلام الشهید فی سنة ( 145 ) ه
4- ابراهیم بن عبد اللَّه بن الحسن علیه السّلام الشهید فی سنة ( 145 ) ه

علیه السلام و قائل شدن بامامت آن جناب، باعث قتل شده باشد.

«شأن نزول سَأَلَ سائِلٌ بروایت علی بن ابراهیم الحلبی»

اما روایت نور الدین علی بن ابراهیم بن احمد الحلبی، نزول سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ -الآیة-در حق حارث: پس در «انسان العیون فی سیرة الامین المأمون» که کاتب چلپی در «کشف الظنون» بذکر آن گفته:

[«انسان العیون فی سیرة الامین المأمون» للشیخ علی بن ابراهیم بن احمد بن علی الملقب نور الدین الحلبی القاهری الشافعی، المتوفی سنة اربع و اربعین و ألف. و هو فی مجلدین ضخمین، أوله: حمدا لمن نضر وجوه اهل الحدیث- الخ.

ذکر فیه: أن «عیون الاثر» لابن سید الناس (1) احسن ما ألف فیه، لکنه أطال بذکر الاسناد. و «سیرة الشمس الشامی» (2) اتی فیها بما هو فی أسماع ذوی الافهام، کالمعادات، فرأی التلخیص لهاتین السیرتین مع الضمیمة إلیهما باشاره الشیخ أبی المواهب محمد البکری (3)، ثم انه ذکر شیئا من ابیات «القصیدة الهمزیة» للبوصیری و «تائیة السبکی» من دیوانه المسمی ببشری اللبیب بذکر الحبیب (4)]. می فرماید:

ص:23


1- ابن سید الناس : ابو الفتح محمد بن محمد الأندلسی المتوفی ( 734 ) ه
2- شمس الدین الشامی : محمد المتوفی سنة ( 942 ) ه
3- ابو المواهب البکری : محمد بن محمد الشافعی المصری المتوفی ( 1037 ) ه
4- کشف الظنون ج 1 / 180

[قال بعضهم: و لما شاع

قوله صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» فی سائر الامصار و طار فی جمیع الاقطار، فبلغ الحارث بن النعمان الفهری، فقدم المدینة و اناخ راحلته عند باب المسجد، فدخل، و النبی صلی اللّه علیه و سلم جالس و حوله اصحابه، فجاء حتی جثی (1) بین یدیه، ثم قال: یا محمد! انک أمرتنا أن نشهد أن لا اله الا اللّه و أنک رسول اللّه فقبلنا ذلک منک، و أنک أمرتنا أن نصلی فی الیوم و اللیلة خمس صلوات، و نصوم شهر رمضان، و نزکی اموالنا، و نحج البیت، فقبلنا ذلک منک، ثم لم ترض بهذا حتی رفعت بضبعی ابن عمک ففضلته و قلت: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، فهذا شیء من اللّه، أو منک؟ ! ، فاحمرت عینا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و قال: «و اللّه الذی لا اله الا هو، أنه من اللّه و لیس منی» قالها ثلاثا.

فقام الحارث، و هو یقول: اللهم ان کان هذا هو الحق من عندک. و فی روایة: اللهم ان کان ما یقول محمد حقا، فأرسل علینا حجارة من السماء، أو ائتنا بعذاب الیم! فو اللّه ما بلغ باب المسجد، حتی رماه اللّه بحجر من السماء فوقع علی رأسه و خرج من دبره، فمات و انزل اللّه تعالی: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ (2)-الآیة].

و علی بن ابراهیم از اکابر علمای محققین، و مشاهیر معتمدین، و نحاریر معظمین، و اجلۀ مقبولین، و اماثل ممدوحین ایشان است.

عبد اللّه بن حجازی الشرقاوی (3) در «تحفۀ بهیه فی طبقات الشافعیه» ، که نسخۀ آن در کتابخانۀ حرم محترم مدینۀ منوره موجود است، و از

ص:24


1- جثی : جلس علی رکبتیه ، أو قام علی أصابعه .
2- السیرة الحلبیة ج 3 / 337
3- عبد اللَّه بن حجازی بن ابراهیم الشرقاوی الشافعی المتوفی ( 1227 ) ه

آن فقیر تراجم عدیده انتخاب کردم، بترجمۀ او گفته:

[العلامة الفاضل و اللوذعی الکامل، شیخ الاسلام، و برکة الانام، الشیخ علی الحلبی صاحب «السیرة الحلبیة» المشهورة و «حاشیة شرح المنهج» لشیخ الاسلام (1).

و بلغنا أن الشیخ المذکور هو، و الشیخ الشوبری کانا من تلامذة الشیخ الزیادی (2) و کانا لا یفارقانه، بل إذا غاب احدهما یلازمه الآخر خوفا أن یدخل علیه أحد یغیر خاطره علیهما، و لم یحضر لی الان تاریخ وفاة الشیخ المذکور].

و محمد بن فضل اللّه بن محب اللّه المحبی در «خلاصة الاثر فی أعیان القرن الحادی عشر» گفته:

[علی بن ابراهیم بن أحمد بن علی بن عمر الملقب نور الدین بن برهان الدین الحلبی القاهری الشافعی صاحب «السیرة النبویة» ، الامام الکبیر، أجل اعلام المشایخ، و علامة الزمان، کان جبلا من جبال العلم، و بحرا لا ساحل له، واسع الحلم، علامة جلیل المقدار، جامعا لاشتات العلی، صارفا نقد عمره فی بث العلم النافع و نشره، و حظی فیه حظوة لم یحظها أحد مثله، فکان درسه مجمع الفضلاء، و محط رحال النبلاء، و کان غایة فی التحقیق، حاد الفهم، قوی الفکرة، متحریا فی الفتاوی، جامعا بین العلم و العمل، صاحب جد و اجتهاد، عم نفعه الناس، فکانوا یأتونه لأخذ العلم عنه من البلاد، مهابا عند خاصة الناس و عامتهم، حسن الخلق و الخلق، ذا دعابة لطیفة فی درسه مع جلالته، و کان

ص:25


1- شیخ الاسلام : زکریا بن محمد الانصاری الشافعی القاهری المتوفی ( 926 ) ه
2- الزیادی : علی بن یحیی المصری نور الدین الفقیه الشافعی المتوفی ( 1024 ) ه

الشیوخ یثنون علیه بما هو اهله من الفضل التام و مزید الجلالة و الاحترام. و کان إذا مر علی الشیخ سلطان المزاحی (1) و هو فی درسه مع جلالته یقوم له و یقبل یدیه و یأخذ سرموذته بیده، و یضعها فی خزانة الشیخ علی، و یفرش له سجادته التی یجلس علیها فی التدریس، ثم یرجع الی درسه و وقف جمیع کتبه علی الشیخ المذکور.

ولد بمصر فی سنة خمس و سبعین و تسعمائة، و روی عن الشمس الرملی (2) و لازمه سنین عدیدة، و عن الاستاذ محمد البکری (3)، و النور الزیادی، و الشهاب ابن قاسم، و ابراهیم العلقمی، و صالح البلقینی (4)، و أبی نصر الطبلاوی، و عبد اللّه الشنشوری (5)، و سعد الدین المرحومی، و سالم الشبستری (6)، و عبد الکریم البولاقی، و محمد الخفاجی، و أبی بکر الشنوانی، و منصور الخوانکی، و محمد المیمونی الشافعیین، و عن الامام علی بن غانم المقدسی الحنفی (7)، و محمد النحریری الحنفی، و سالم السنهوری المالکی، و محمد بن الترجمان الحنفی، و محمد الزفراف، و عبد المجید خلیفة سیدی أحمد البدوی.

ص:26


1- المزاحی : سلطان بن أحمد المصری الشافعی الفقیه المتوفی ( 1075 ) ه .
2- الرملی : شمس الدین محمد المصری الشافعی المتوفی سنة ( 1004 ) ه .
3- تقدمت ترجمة البکری ، و الزیادی .
4- صالح بن أحمد البلقینی المصری المتوفی سنة ( 1015 ) .
5- الشنشوری : عبد اللَّه بن محمد الشافعی الازهری المتوفی سنة ( 999 ) ه .
6- الشبستری : سالم بن الحسن المحدث الشافعی المتوفی سنة ( 1019 ) ه .
7- علی بن غانم ( نسبة الی الجد الاعلی ) المقدسی الحنفی القاهری المتوفی سنة ( 1004 ) ه .

و انتفع به خلق لا یحصون کثرة منهم: النور الشبراملسی (1)، و الشمس محمد الوسیمی، و الشمس محمد النحریری، و غیرهم.

و الف المؤلفات البدیعة منها: سیرة النبویة التی سماها «انسان العیون فی سیرة النبی المأمون» فی ثلاث مجلدات، اختصرها من «سیرة الشیخ محمد الشامی» و زاد اشیاء لطیفة الموقع، و قد اشتهرت اشتهارا کثیرا، و تلقتها أفاضل العصر بالقبول، حررها تحریرا ما مع الشیخ سلطان، و له «حاشیة علی منهاج القاضی زکریا» ، و «حاشیة علی شرح المنهاج» للجلال المحلی (2).

و «حاشیة علی شرح الورقات» للجلال المذکور، و «حاشیة علی شرح الورقات» لابن امام الکاملیة، و «حاشیة علی شرح التصریف» للسعد، و «شرح علی الاربعین النوویة» ، و شرح علی «الشمائل النبویة» لم یتم، سماه «الوفا بشرح شمائل المصطفی» ، رد فیه کثیرا علی عصریه عبد الرؤف المناوی، و «حسن التبیین لما وقع فی معراج الشیخ نجم الدین (3)» ، و «الفجر المنیر بمولد البشیر النذیر» .

و «شرح لیلة النصف من شعبان» ، و «شرح علی البردة» ، و «شرح علی المنفرجة» ، و «زهر المزهر» و هو مختصر «المزهر» للسیوطی فی اللغة، و «شرح علی شرح» للفاکهی (4)، و «مطالع البدور فی الجمع بین القطر و الشذور» .

ص:27


1- الشبراملسی : نور الدین علی بن علی الشافعی المتوفی سنة ( 1087 ) ه .
2- المحلی : جلال الدین محمد بن أحمد الشافعی المصری المتوفی سنة ( 864 ) ه .
3- نجم الدین : سلیمان عبد القوی الطوفی الحنبلی المقدسی المتوفی سنة ( 710 ) ه و من آثاره « معراج الوصول الی علم الاصول » .
4- الفاکهی : احمد بن عبد اللَّه بن علی النحوی المتوفی سنة ( 972 ) و من تصانیفه تعریف الحدود و شرحه فی النحو .

و «الفوائد العلویة بشرح شرح الازهریة» . و «التحفة السنیه شرح الاجرومیة» .

و «غایة الاحسان بوصف من لقیه من ابناء الزمان» . و «حسن الوصول الی لطائف حکم الفصول» . و «المحاسن السنیه من الرسالة القشیریة» .

و «الجامع الازهر لما تفرق من ملح الشیخ الاکبر» . و «النفحة العلویة من الأجوبة الحلبیة» .

و «النصیحة العلویة فی بیان حسن الطریقة الاحمدیة» . و «المختار من حسن الثنا فی العفو عمن جنی» . و «الطائف من عوارف المعارف» . و «تحریر المقال فی بیان (وحده) من نحو لا إِلهَ إِلاَّ اَللّهُ وحده من أی انواع الحال» .

و «الطراز المنقوش فی اوصاف الحبوش» . و «صبابة الصبابة مختصر دیوان الصبابة» .

و «انقاذ المهج بمختصر الفرج» . و «متن فی التصریف» . و «حسنات الوجنات النواضر من الوجوه و النظائر» . و «اعلام الناسک باحکام المناسک» .

و «قطعة لطیفة علی الجامع الصغیر» . و شرح علی «شرح البسملة» للقاضی زکریا، سماه «خیر الکلام علی البسملة و الحمدلة» لشیخ الاسلام.

و له قطعة علقها علی اوائل «تفسیر البیضاوی» . و له رسالة لطیفة فی التصوف.

و «دخان البتع» (1)و غیر ذلک.

و کان احد المشایخ المدرسة الصلاحیة التی هی تاج المدارس الکائنة بجوار الامام الشافعی، و اعطاه اللّه القبول التام فی تألیفه، و کانت وفاته یوم السبت آخر یوم من شعبان سنة اربع و اربعین و الف، و دفن بمقبرة المجاورین رحمه اللّه](2).

ص:28


1- البتع ( بکسر الباء الموحدة و سکون التاء المثناة او فتحها ) : نبیذ العسل ، و هی خمر اهل الیمن .
2- خلاصة الاثر ج 3 / 122 .
«شأن نزول سَأَلَ سائِلٌ بروایت احمد بن الفضل باکثیر»

اما روایت احمد بن الفضل بن محمد باکثیر، نزول آیة سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ در واقعۀ غدیر: پس در کتاب «وسیلة المآل فی عد مناقب الآل» ، که نسخۀ آن بعنایت رب متعال، این متشتت البال را در مکۀ معظمه (زادها اللّه تشریفا و تکریما) بدست آمده، گفته:

[روی الثعلبی فی تفسیره: ان سفیان بن عیینة رحمه اللّه سئل عن قوله عز و جل:

سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ فیمن نزلت؟ فقال للسائل: سألتنی عن مسألة ما سألنی عنها احد قبلک. حدثنی أبی، عن جعفر بن محمد، عن آبائه رضی اللّه عنهما: ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لما کان بغدیر خم، نادی الناس، فاجتمعوا، فأخذ بید علی رضی اللّه عنه، فقال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، فشاع ذلک و طار فی البلاد، فبلغ ذلک الحارث بن النعمان الفهری فأتی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله علی ناقة، فنزل بالابطح عن ناقته و أناخها و قال: یا محمد! أمرتنا عن اللّه ان نشهد أن لا اله الا اللّه و انک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقبلناه منک، و أمرتنا أن نصلی خمسا فقبلناه منک، و أمرتنا بالحج فقبلنا، ثم لم ترض بهذا حتی رفعت بضبعی ابن عمک تفضله علینا، فقلت: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، فهذا شیء منک، أو من اللّه عز و جل؟ ! ، فقال النبی: «و الذی لا اله الا هو، ان هذا من اللّه عز و جل» .

قال: فولی الحارث بن النعمان و هو یرید راحلته و هو یقول: اللهم ان کان ما یقول حقا، فأمطر علینا حجارة من السماء، أو ائتنا بعذاب الیم! ، فما وصل الی راحلته، حتی رماه اللّه بحجر، فسقط علی هامته، حتی خرج من دبره، فقتله، فأنزل اللّه تعالی: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ ].

محتجب نماند که احمد با کثیر صاحب فضل کثیر و نبل غزیر و علم کبیر و کمال شهیر است.

ص:29

محمد امین بن فضل اللّه المحبی در «خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر» گفته:

[الشیخ احمد بن الفضل بن محمد باکثیر المکی الشافعی من ادباء الحجاز و فضلائها المتمکنین. کان فاضلا، ادیبا، له مقدار علی و فضل جلی، و کان له فی العلوم الفلکیة و علم الاوفاق و الزایرجات ید عالیة. و کان له عند اشراف مکة منزلة و شهرة، و کان فی الموسم یجلس فی المکان الذی یقسم فیه الصر السلطانی بالحرم الشریف بدلا عن شریف مکة.

و من مؤلفاته: «حسن المآل فی مناقب الآل» ، جعله باسم الشریف ادریس أمیر مکة، و من شعره قوله مصدرا و معجزا قصیدة المتنبی، یمدح بها السید علی ابن برکات الشریف الحسنی و هی:

حشاشة نفس ودعت یوم ودعوا و قالت لا ظعان الاحبة اتبعوا

الی أن قال بعد ذکر تمام الاشعار: و اتفق له انه سمع و هو محتضر رجلا ینادی علی فاکهة و دعوا من دنا رحیله، فقال بدیها:

یا صاح داعی المنون وافی و حل فی حینا نزوله

ها أنا قد رحلت عنکم فودعوا من دنا رحیله

فلم یلبث الا قلیلا، حتی مات رحمه اللّه تعالی، و کانت وفاته فی سنة سبع و اربعین و الف بمکة و دفن بالمعلاة](1).

و رضی الدین محمد بن علی بن حیدر (2)در «تنضید العقود السنیه بتمهید الدولة الحسینیة» ، که در مکۀ معظمه از کتبخانۀ بعض اعلام آنجا فقیر را عاریت بدست آمده بود، گفته:

ص:30


1- خلاصة الاثر فی أعیان القرن الحادیعشر ج 1 / 271 - 273 .
2- السید رضی الدین الموسوی العاملی المکی المتوفی قبل سنة ( 1168 ) ه

[قال احمد صاحب «الوسیلة» : و هو الثقة الامین فی کل فضیلة، و کان نجم الدین شارک اباه فی ولایة مکة المشرفة، و عمره اثنان و ستین بولایة الغوری، و هی آخر ولایة صدرت من الشراکة سنة ثمان عشرة و سبعمائة].

از این عبارت ظاهر است که احمد صاحب «وسیله» ثقه و أمین است در هر فضیلت. و ناهیک به مدحا و ثناءا عظیما و تعظیما و اطراء فخیما.

و نیز رضی الدین در «تنضید العقود السنیه» بعد ذکر بعض روایات و حکایات داله بر عدم مؤاخذۀ سادات بأفعال قبیحه، گفته:

[و ان اردت زیادة علی ذلک، فعلیک بخاتمة «وسیلة المال» و بجواهر العقدین و غیرهما من کتب التواریخ].

«شأن نزول سَأَلَ سائِلٌ بروایت محمد محبوب عالم»

اما روایت محبوب عالم، که از اکابر اولیا و عرفا و مشاهیر فضلای سنیه است، نزول سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ در واقعۀ غدیر:

پس در تفسیر خود که مشهور است به «تفسیر شاهی» ، و جناب شاهصاحب ذکر آن در باب سوم کرده اند و افاده نموده که روایات حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام و دیگر ائمه علیهم السّلام در این تفسیر مجموع و مضبوط است، و فاضل رشید در «ایضاح» بمملو بودن تفسیر مذکور بروایات و آثار حضرت امام رضا علیه السّلام، استدلال بر فساد اعتقاد سنیه باتحاد اعتقاد آن حضرت با اعتقاد اهل حق و رشاد نموده، و ناهیک به دلیلا واضحا علی کمال اعتباره و اعتماده عند السنیه، گفته:

[فی «العقد النّبویّ» : روی الثعلبی فی تفسیره: ان سفیان بن عیینة سئل عن قول اللّه تعالی: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ ، فیمن نزلت؟ ، فقال:

ص:31

سألتنی عن مسألة ما سألنی عنها أحد قبلک. حدثنی أبی، عن جعفر بن محمد، عن آبائه علیهم التحیة: ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لما کان بغدیر خم، نادی الناس، فاجتمعوا، فأخذ بید علی بن أبی طالب کرم اللّه وجهه و قال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، فشاع ذلک، و طار فی البلاد، فبلغ ذلک الحارث بن النعمان الفهری، فأتی رسول اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و آله و سلم علی ناقة، فنزل بالابطح عن ناقته و أناخها، فقال: یا محمد! أمرتنا عن اللّه ان نشهد أن لا اله الا اللّه و انک رسول اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و آله و سلم فقبلناه منک، و أمرتنا أن نصلی خمسا فقبلناه منک، و أمرتنا بالحج فقبلناه، ثم لم ترض بهذا حتی رفعت بضبعی ابن عمک تفضله و قلت: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، فهذا شیء منک، أم من اللّه عز و جل؟ ! ، فقال النبی صلّی اللّه تعالی علیه و آله و سلم: «و الذی لا اله الا هو، ان هذا من اللّه عز و جل» . فولی الحارث بن النعمان و هو یرید راحلته و هو یقول:

اللهم ان کان ما یقول محمد حقا، فأمطر علینا حجارة من السماء، أو ائتنا بعذاب الیم! فما وصل الی راحلته، حتی رماه اللّه تعالی بحجر، فسقط علی هامته و خرج من دبره، فقتله، فأنزل اللّه تعالی: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ ].

و عبارت شاهصاحب که حواله بآن کردم در باب سوم این کتاب در ذکر کتب اهل حق، این است:

[و اما تفاسیر: پس، از آن جمله است تفسیری که منسوب می کنند بحضرت امام حسن عسگری علیه السّلام. رواه عنه ابن بابویه بأسناده، و رواه عنه غیره بأسناده مع زیادة و نقصان.

و اهل سنت نیز از حضرت امام موصوف و دیگر ائمه در تفسیر روایت دارند، چنانچه در «در منثور» مبسوطند و در «تفسیر شاهی» مجموع

ص:32

و مضبوط. اما آنچه شیعه از جانب ائمه روایت می کنند، هرگز با آن مطابق نمی شود](1)-انتهی.

از این عبارت لائح است که روایاتی که از ائمه علیهم السّلام در «تفسیر شاهی» مجموع و مضبوط است، از روایات معتبره و اخبار معتمدۀ اهل سنت است، که شاهصاحب بمبالغه در نفی مطابقت روایات اهل حق با آن روایات بطلان روایات اهل حق در اذهان معتقدین خود راسخ می سازند و فاضل رشید در «ایضاح» گفته:

[و چگونه از اهل سنت اتحاد اعتقاد شیعۀ متعارفه با جناب امام رضا رضی اللّه عنه متوهم شود؟ ، حال آنکه حضرت امام از ائمۀ اهل سنت و معتقد فیه ایشان بودند کما یدل علیه ما مر نبذ من فضائله الجلیلة التی کاد أن لا یکون له نسبة الذرة الی البیضاء و القطرة الی الدماء.

و اکثر ائمۀ حدیث اهل سنت از جانب امام علیه السّلام روایت دارند، چنانکه صاحب «مفتاح النجا» در ترجمه آن جناب می فرماید:

«روی عنه اسحاق بن راهویه (2) و یحیی بن یحیی (3) و ابو الصلت عبد السلام ابن صالح الهروی، و عبد اللّه بن عباس القزوینی، و داود بن سلیمان (4)، و أحمد

ص:33


1- تحفهء اثنا عشر : 171 .
2- ابن راهویه : اسحاق بن ابراهیم المتوفی سنة ( 238 ) .
3- یحیی بن یحیی : الحنظلی النیسابوریّ المتوفی ( 226 ) .
4- داود بن سلیمان : الجرجانی الغازی ، روی عنه المفید عنه فی المجالس بقوله : اخبرنی ابو حفص عمر بن محمد الزیات ، قال : حدثنا علی بن مهرویة القزوینی ، قال : حدثنا داود بن سلیمان الغازی قال : سمعت الرضا علیه السّلام . . .

ابن حرب (1)، و محمد بن اسلم (2)، و خلق غیرهم، روی له ابن ماجة» -انتهی ما أردنا نقله.

و مثل شقیق بلخی که از اعاظم صوفیه اهل سنت است، از جناب امام استفاده دارد، و مثل معروف کرخی از موالی آن جناب باشد، و کتب تفسیر اهل سنت، «تفسیر کبیر» و «تفسیر شاهی» و غیرهما از روایات و آثار آن جناب مملوء باشد.

و ظاهر است که هر گاه جناب امام رضا باعتقاد اهل سنت، من جمله ائمۀ ایشان باشند و از روایات و آثار ایشان کتب اهل سنت مملوء باشد، باز توهم اعتقاد اهل سنت باتحاد عقیدۀ شیعه متعارفه با عقیدۀ امام علیه السّلام از واقع بعیدتر و حیرت افزای اهل نظر!]-انتهی.

«شأن نزول سأل سائل بروایت محمد صدر عالم»

اما روایت محمد صدر عالم سبط شیخ ابو الرضا، نزول سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ در واقعه غدیر: پس در «معارج العلی فی مناقب المرتضی» که در اول آن گفته:

[و بعد فیقول أفقر العباد الی اللّه ذی الکرم محمد صدر العالم لما أنعم اللّه علی: انی رأیت فی مبشرة: کأنی دخلت فی حجرة فیها سریر موضع جالس علیه أمیر المؤمنین، و یعسوب الموحدین، و مقتدی العارفین، ابو الحسن علی بن أبی طالب کرم اللّه وجهه، فحیانی و طلبنی، و ادنانی إلیه، و اجلسنی علی سریرة تلطفا منه و تعطفا، و قال لی: ترید أن تتعلم منی؟ فقلت: یا فضلا و سعادة لی ان

ص:34


1- احمد بن حرب : الزاهد النیسابوریّ المتوفی سنة ( 234 ) ه .
2- محمد بن أسلم : بن سالم بن یزید الحافظ الطوسی المتوفی سنة ( 242 )

فزت بذلک المقصد الجلیل، فقال کرم اللّه وجهه: علمتک بلا تعلیم و تعلم، و جعلتک بحرا و سأجعلک بحرا، ففرحت بانعامه و احسانه، و قررت باکرامه و امتنانه، و وجدت العلوم حاضرة لدی، و الحقائق طالعة علی، و الحمد للّه رب العالمین.

و رأیت فی اخری کأنی دخلت دارا فیها جالس جنابه المعظم کرم اللّه وجهه فقلت للحاضرین: بایعوا معه و ان لم تفعلوا فالقرآن یذهب من ایدیکم، و توجهت إلیه لا بایع معه، فمد الی یده الکریمة، فأخذتها و تمسکت و اعتصمت و بایعت معه کما یبایع مع الشیوخ، فارشدنی و أخذ منی المواثیق الجلیلة، فصرت تلمیذا له و مریدا، فبعثنی حب التلمیذ لاستاذه و المرید لشیخه، بل العبد لمولاه و العاشق لعشیقه أن أمدحه و أذکر مناقبه العلیاء، و اقر أعین المحبین ببیان فضائله و مآثره السمیا، لکی أدخل فی زمرة المداحین له و المثنین علیه، و احسب فی شیعته المقربین لدیه.

ثم انی ما اردت بکلمة الشیعة الفرقة الرافضة الشنیعة، و لکنی قصدت بها الامة العارفة المحققة الصوفیة التی هی شیعة علی الحقیقة، فشرعت فی تألیف مختصر مسمی بمعارج العلی فی مناقب المرتضی، اورد فیه ما اطلعت علیه من الایات و الذکر الحکیم فی فضائل الوصیّ العلیم، و سنن النبی الکریم فی مدایح الحبیب الفخیم، و اشهدوا معشر المحققین أنی متأس فی العقائد و المشارب للصوفیة العلیة، أعتقد ما یعتقدون، و أشرب من کأس هم منه یشربون، و مؤمن بفضائل الصحابة رضوان اللّه علیهم، و مصدق لما أعطاهم اللّه و رسوله من المنازل و المقامات عنده، لا أقدح فی احد، و لا انکر فضیلة واحد منهم، و افوض أمر منازعتهم و مجادلتهم فیما بینهم الی اللّه تعالی، و لا أذکر احدا منهم الا بخیر، و أتیقن أنی لو انفقت کل یوم مثل احد ذهبا ما بلغت مد أحدهم و لا نصیفه و أقول:

ص:35

اللّهمّ انی محب لک و لرسولک و لاهل بیته و لمن احبک و رسولک و اهل بیته، و ابغض من أبغضک و رسولک و اهل بیته، بحبک احببت من احببت، و فیک أبغضت من ابغضت، و لکن لما کان هذا الکتاب موضوعا لفضائل الوصیّ المرتضی جردت فیها مناقبه القصوی، و أفردت بالذکر مناصبه العلیاء، الا الاحادیث التی وردت فیه کرم اللّه وجهه مع غیره، فأوردتها لیکون الکتاب حاویا لجمیع ما فی الباب و اللّه الملهم للصواب، و إلیه المتاب و المآب].

روایت می کند:

[أخرج الثعلبی فی تفسیره: ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم قال یوما: «اللّهمّ من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه» فسمع ذلک واحد من الکفرة من جملة الخوارج، فجاء الی النبی صلّی اللّه علیه و آله، فقال:

یا محمد! هذا من عندک، أو من عند اللّه؟ ! ، فخرج الکافر من المسجد و قام علی عتبة الباب و قال: ان کان ما یقوله حقا، فأنزل علی حجرا من السماء! ، قال:

فنزل حجر، فرضخ رأسه، فنزل قوله: سَأَلَ سائِلٌ -الآیة].

«شأن نزول سَأَلَ سائِلٌ بروایت محمد بن اسماعیل صنعانی»

اما روایت محمد بن اسماعیل بن صلاح الامیر صنعانی، نزول سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ در حق حارث: پس در «روضۀ ندیه شرح تحفه علویه» گفته:

[

و فی تفسیر الثعلبی لقوله تعالی: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ قال: و سئل سفیان بن عیینة عن قول اللّه عز و جل: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ فیمن نزلت؟ فقال: لقد سألتنی عن مسألة ما سألنی عنها أحد قبلک. حدثنی ابی، عن جعفر ابن محمد، عن آبائه قال: لما کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم بغدیر خم، نادی الناس، فاجتمعوا، فأخذ ید علی، فقال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ،

ص:36

فشاع ذلک و طار فی البلاد، فبلغ ذلک الحارث بن النعمان الفهری، فأتی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم علی ناقة، حتی أتی الابطح، فأناخها و عقلها، ثم أتی النبی صلّی اللّه علیه و سلم و هو فی ملا من اصحابه، فقال: یا محمد! أمرتنا عن اللّه ان نشهد أن لا اله الا اللّه و انک رسوله فقبلناه منک، و أمرتنا أن نصلی خمسا فقبلناه منک، و أمرتنا أن نصوم شهرا فقبلناه منک، و أمرتنا أن نحج البیت فقبلناه و لم ترض بهذا، حتی أخذت بضبعی ابن عمک، ففضلته علینا و قلت: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، هذا شیء منک أو من اللّه؟ ! ، فقال: «و الذی لا اله الا هو، انه من امر اللّه» .

فولی الحارث بن النعمان یرید راحلته و هو یقول: اللّهمّ ان کان ما یقول محمد حقا، فأمطر علینا حجارة من السماء، أو ائتنا بعذاب الیم! ، فما وصل الی راحلته، حتی رماه اللّه بحجر حتی سقط علی وسط هامته، فقتله و انزل اللّه:

سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ -انتهی.

قلت: و ذکره الحافظ العلامة ابو سعود الرومی (1) فی تفسیره الشهیر].

و محمد بن اسماعیل عالم جلیل و محقق نبیل، حاوی فضل جمیل و حائز مجد اثیل است، چنانچه احمد بن عبد القادر حفظی شافعی در «ذخیرة المآل فی شرح عقد جواهر اللآل» گفته:

[و اولاد الامام المتوکل علماء جهابذة و ابرار، اعظمهم ولده الامام المؤید باللّه محمد بن اسماعیل، قرأ کتب الحدیث و برع فیها.

کان اماما فی الزهد و الورع، یعتقده العامة و الخاصة، و یأتونه بالنذور فیردها و یقول: ان قبولها تقریر لهم علی اعتقادهم، انه من الصالحین و هو یخاف أنه من الهالکین.

ص:37


1- ابو السعود : محمد بن محمد العمادی الحنفی المتوفی ( 982 ) ه .

و حکی بعض اولاده ان جارا للامام کان له صبی یلعب مع اولاد الامام عندهم فی الدار، و أنه انقطع عنهم ایاما، فجاء ابوه للسلام علی الامام یوم الجمعة، فسأله عن انقطاع ولده، فذکر له انه جاء إلیهم فی بعض الایام، فدفعوه و أغلقوا الباب عند دخولهم للطعام، فقاضت عینا الامام، و قال: لا حول و لا قوة الا باللّه احوجتنا الی ذکر ما لا نحب افشاءه، انما سبب ذلک انه اضربنا الجوع و لم نجد ما سوغ لنا، فأکلنا میتة و هی لا تحل لولدک.

و قرأ و هو یصلی بالناس صلاة الصبح: هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ اَلْغاشِیَةِ ، فبکی و غشی علیه، و احواله کثیرة. . .]، الی ان قال:

[و من اعیان آل الامام السید المجتهد الشهیر المحدث الکبیر السراج المنیر محمد بن اسماعیل الامیر، مسند الدیار و مجدد الدین فی الاقطار. صنف اکثر من مائة مؤلف، و هو لا ینسب الی مذهب، بل مذهبه الحدیث، و کان والده ولی اللّه بلا نزاع اسماعیل بن صلاح من اکابر الائمة اهل الزهد و الورع، استوی عنده الذهب و الحجر، و خلف اولادا هم اعیان العلماء و الحکماء، اکبرهم شیخنا ولی اللّه السید ابراهیم بن محمد الامیر نزیل الحرمین الشریفین من جهابذة المحققین و أئمة الطرائق السالکین علی قدم والده فی اتباع الحدیث، و له فی التصوف قدم راسخة زاده اللّه من فضله].

و نیز احمد بن عبد القادر در «ذخیرة المآل» گفته:

[و سیدنا الامام محمد بن اسماعیل الامیر رضی اللّه عنه، أخذ عن علماء الحرمین و استجاز منهم و ارتبط بأسانیدهم، و قرأ علی الشیخ عبد الخالق بن الزین المزجاجی (1)، و الشیخ علیه، و استجاز منه و اسند عنه مع تمکنه من علوم الآل و تأصله].

ص:38


1- عبد الخالق بن الزین علی المزجاجی الیمنی المتوفی بعد ( 1195 ) .

و مولوی صدیق حسن معاصر در «اتحاف النبلاء» گفته:

[«ارشاد النقاد الی تیسیر الاجتهاد» للامام بدر الملة المنیر محمد بن اسماعیل الیمنی الامیر المتوفی سنة (1182) . اوله: «الحمد للّه الذی ذلل صعاب علوم الاجتهاد لعلماء الامة» ، دو کراسه است، و خیلی نافع و مفید و مرشد].

و نیز در «اتحاف النبلاء» گفته:

[«توضیح الافکار لمعانی تنقیح الانظار» للسید الامام بدر الملة المنیر محمد بن اسماعیل بن صلاح الیمنی الامیر المتوفی سنة اثنتین و ثمانین و مائة و ألف].

و نیز در «اتحاف النبلاء» در ضمن شروح «جامع صغیر سیوطی» گفته:

[و بر وی شرحی است موجز ممزوج حامل المتن در دو مجلد از سید علامه محمد بن اسماعیل الامیر الیمانی، و فقیر در حدیده بر آن مطلع شده و از آن مستفید گشته].

و نیز در «اتحاف النبلاء» گفته:

[«سبل السلام شرح بلوغ المرام» للسید العلامة بدر الملة المنیر محمد بن اسماعیل الامیر الیمانی المتوفی سنة اثنتین و ثمانین و مائة و ألف. اوله: «الحمد للّه الذی من علینا ببلوغ المرام من خدمة السنة النبویة» .

و این شرح در دو مجلد است، در وی گفته:

هذا شرح لطیف علی «بلوغ المرام» تألیف الشیخ الحافظ العلامة شیخ الاسلام احمد بن علی بن حجر احله اللّه دار السلام، اختصرته من شرح القاضی العلامة شرف الدین الحسین بن محمد المغربی (1) اعلی اللّه درجاته فی علیین، مقتصرا علی حل الفاظه و بیان معانیه، قاصدا بذلک وجه اللّه، ثم التقریب للطالبین

ص:39


1- شرف الدین المغربی : الحسین بن محمد قاضی صنعاء المتوفی ( 1119 ) ه

و الناظرین، فیه معرضا عن ذکر الخلافات و الاقاویل، الا ان یدعو إلیه ما یرتبط به الدلیل، متجنبا للایجاز المخل و الاطناب الممل، و قد آتی بزیادة علی ما فی الاصل من الفوائد. و اللّه أسأل أن یجعله فی المعاد من خیر العوائد-انتهی.

و این شرح نزد فقیر حقیر بخط سید علامه عبد اللّه بن محمد بن اسماعیل امیر مؤلف کتاب است و للّه الحمد، و اول مجلد ثانی این شرح این است:

الحمد للّه الذی احل لعباده البیع و الشراء، و حرم علیهم المکاسب الخبیثة و الربا].

و نیز در «اتحاف النبلاء» گفته:

[«محو الحوبة شرح ابیات التوبة» و هی:

اما أن عما أنت فیه متاب و هل لک من بعد البعاد ایاب

الی آخر الابیات، و تلک قصیدة حسنة فی الحث علی اتباع السنة و الکتاب، ذکرتها فی الحطة بتمامها و هی من نظم السید العلامة المجتهد محمد بن اسماعیل الامیر الیمانی المتوفی سنة اثنتین و ثمانین و مائة و ألف. و شرح وی نیز از او است].

و نیز در «اتحاف النبلاء» گفته:

[«هدایة المرتاب الی صحة نیة العبادات لنیل الثواب و دفع العقاب» للسید العلامة محمد بن اسماعیل الامیر الیمنی. اوله: «الحمد للّه سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلاّ ما عَلَّمْتَنا -الخ.

این رساله در جواب سؤال بعض اهل علم است، مدلل بآیات و احادیث در اثبات آنکه عبادت و عمل بر طمع جنت و خوف از نار صحیح است، فقیر نقلش از مکۀ معظمه گرفتم].

و نیز در «اتحاف النبلاء» گفته:

ص:40

[«الیواقیت فی المواقیت» رسالة فی بیان اوقات الصلوات الخمس المکتوبات علی ما وردت به السنة و صحت به الاخبار للسید الامام الکبیر محمد بن اسماعیل الیمنی الامیر المتوفی سنة اثنتین و ثمانین و مائة و ألف. اوله: حامدا لمن جعل الصلوة کتابا موقتا معینا محدود-الخ.

و در وی رد است بر بعض زیدیه در جمع بین الصلوتین در حضر بغیر عذر سفر و مطر و جز آن، و فقیر آن را ما بین حدیده و جده در مرکب خود بدستخط خویش نقل گرفته و چهارم شوال سنۀ(1285) هجری از کتابتش فارغ گشته. و الحمد للّه الذی بنعمته تتم الصالحات].

و نیز صدیق حسن در «اتحاف النبلاء» گفته:

[و مشایخ فقیر در علوم حدیث متعدد بوده اند که ذکر آنها در «حطه» با نقل اجازاتشان نوشته شده، حاجت اعاده نیست. آخرین این جماعة در اجازت مولانا شیخ ابو الفضل عبد الحق بن الشیخ فضل اللّه المحدث نزیل مکۀ معظمه حالا فسح اللّه فی مدته هستند که معمرترین جماعتند، نسخۀ اجازت ایشان این است:

حمدا لمن آلاؤه متصلة و فی الدهور کلها مسلسلة

اسنادها صح بلا اعتلال من غیر تدلیس و لا اعضال

ثم الصلوة دائما و ابدا مع سلام لا یزال سرمدا

علی النبی المصطفی و عترته و صحبه متبعی طریقته

و بعد: فان الشیخ الفطن الذکی مولانا السید صدیق حسن نجل مولانا السید اولاد حسن المحدث القنوجی، نفع اللّه بعلومه کل ذکی و غبی، طلب منی إجازة عامة و مثلی منه یطلب و لست بأهل أن اجاز، فکیف أن اجیز؟ و لکن الحقائق قد تخفی، و قد من اللّه تعالی علی بالمثول عند أئمة السنة النبویة و السماع

ص:41

منهم للآثار و الاحادیث المصطفویة و أخذ الاجازات عنهم:

فأولهم و أجلهم الامام الهمام، فخر الاسلام، العالم الربانی، مولانا القاضی محمد بن علی بن محمد الشوکانی الحقه اللّه تعالی بالسلف الصالحین و متعنا ببرکاته آمین، و هو یروی عن عدة مشایخ، و اسامی الکل مع اختلاف الطرق مندرجة فی «اتحاف الاکابر بأسناد الدفاتر» فلا حاجة الی اعادتها.

و الثانی: وجیه الاسلام، الورع التقی مولانا القاضی عبد الرحمن بن احمد بن حسن البهکلی (1) رضی اللّه عنه و ارضاه و جعل الجنة مثواه، و له عدة مشایخ منهم: الشیخ العلامة الجلیل علی بن عبد اللّه بن احمد الجلال (2)، و منهم: الشیخ العلامة ابو بکر بن عبد الهادی القدیمی.

و الثالث: العلامة النحریر شیخنا و مولانا السید عبد اللّه بن السید محمد بن اسماعیل الامیر رضی اللّه عنهما و جعل الجنة مسکنهما، و هو یروی أیضا عن عدة مشایخ، أجلهم و اکرمهم والده المجتهد الشهیر بالسید محمد بن اسماعیل الامیر و الامام الهمام المشهور عند الخاص و العام، ابو الحسن محمد بن صادق السندی المدنی(3).

و الرابع: العلامة البهی، وارث احادیث النبی الامی، الشیخ العلامة محمد عابد بن احمد علی الواعظ (4) الانصاری الخزرجی السندی سقی اللّه ثراه و جعل الفردوس مثواه، و له شیوخ عدیدة منهم: الشیخ العلامة، وجیه الدین ابن السید عبد الرحمن بن سلیمان مفتی زبید، و منهم: الشیخ العلامة یوسف بن

ص:42


1- البهکلی : عبد الرحمن بن احمد الیمانی المتوفی سنة ( 1248 ) ه .
2- علی الجلال : بن عبد اللَّه الحسنی الصنعانی المتوفی ( 1225 ) ه .
3- ابو الحسن السندی : محمد بن صادق المدنی المتوفی ( 1187 ) ه .
4- محمد عابد السندی : بن احمد المدنی الحنفی المتوفی ( 1257 ) ه .

محمد بن علاء الدین المزجاجی و تتمة أسانید هؤلاء المشایخ الثلاثة منسلکة فی اوراق الاسانید الموصولة مع الاتحاف، فلیتفحص اسامیهم مع اسامی الشیوخ هنالک، و قرأت اکثر کتب الحدیث علی اسوة المحدثین، وارث علوم سید المرسلین، العلامة النبیل مولانا الشیخ محمد اسماعیل الشهید تغمده اللّه بغفرانه المدید، و علی شیخی و مرشدی العلامة مولانا الشاه عبد القادر، اعلی اللّه درجاته و خصه بهباته، و علی اکمل العلماء و افقه الفقهاء، قدوة المحدثین، عمدة الکاملین، الشیخ العلامة مولانا شاه عبد العزیز الدهلوی قدس اللّه سره بلطفه الخفی و الجلی و أسانید مشایخ الهند، معروفة، متداولة فی دیارنا، فلا حاجة الی تسطیر ههنا.

و اجازنی هؤلاء المشایخ إجازة عامة، و غیرهم من اهل الیمن نفع اللّه تعالی بهم.

فأقول: انی اجزت السید المذکور کثر اللّه تعالی فوائده جمیع کتب الحدیث من الصحاح، و المسانید، و المعاجم، و غیرها، و ما یتبعها مما له نفع فی الاستنباط للاحکام من نحو و صرف و اصول الفقه، و المعانی و البیان و البدیع و اللغة و کتب الرجال، کما اجازنی مشایخی، فلیرو عنی جمیعها علی اختلاف انواعها، کما أرویه و هو اهل لما هنا لک و لم اشترط علیه، فهو اجل من ذلک و اعلی، و أوصیه بتقوی اللّه عز و جل و اتباع الحق اینما کان و مع من کان، و العمل بصحیح السنة و مجانبة البدعة و الاستقامة علی قدم الحق و الصدق، و ان لا ینسانی من دعائه فی خلواته و جلواته و عقیب صلواته، جمعنا اللّه تعالی فی دار السرور علی سرر متقابلین و اللّه تعالی یجزیه خیر جزاء المحسنین، و یجعلنا من عباده المتحابین، و صلّی اللّه علی رسوله المختار، و آله و صحبه خیرة الخیار، قاله بفمه، و حرره بقلمه، خادم السنة النبویة عبد الحق المحمدی عامله اللّه تعالی بلطفه

ص:43

الخفی و الجلی فی سلخ رجب سنة خمس و ثمانین و مائتین و ألف الهجریة]- انتهی.

از این عبارت ظاهر است که عبد اللّه پسر محمد بن اسماعیل شیخ و استاد عبد الحق است، و او روایت می کند از چند مشایخ که اجل و اکرمشان والد او است که مجتهد است و مشهور بسید محمد بن اسماعیل.

و عبد اللّه بن محمد بن اسماعیل در اجازه ای که برای عبد الحق نوشته است، والد ماجد خود را بمدح و ثنای عظیم یاد کرده، یعنی تصریح کرده بآنکه او ناصر سنت و مجدد مائه حادیه عشره است، هذه عبارته:

[الحمد للّه علی نعمائه المتواترة، و تفضلاته المسلسلة المتکاثرة، و الصلوة و السلام علی المرفوع الی اعلی علیین، الموضوع معادیه الی سجین، و علی آله رواة اخباره و صحابته المقتفین طریقة آثاره.

و بعد: فانه وفد الی صنعاء الیمن الولد العلامة، زینة اهل الاستقامة، ذو الطرائق الحمیدة و الخصال الشریفة المحمودة، عبد الحق بن محمد فضل اللّه المحمدی الهندی دامت افاداته، فتشرفت بلقائه إذ کان من صالحی عباد اللّه و اصفیائه، و حضر مجلس الحدیث النّبویّ، و سمع من جوامع الکلام المصطفوی فأول ما سمع منی الحدیث المسلسل بالاولیة، و هو حدیث الرحمة المشهور الذی تضمن سنده اولیة ما سمع عند ارباب الحدیث المأثور، ثم سمع منی حصة من صحیح الامام أمیر المؤمنین فی الحدیث محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن بردزبه (1) البخاری الجعفی مولاهم رحمه اللّه تعالی و رضی عنه، و لما جذبه عزم العود الی وطنه، و الشوق الی أهله و مسکنه، طلب منی إجازة عامة، و مثلی منه

ص:44


1- البردزبه ( بفتح الباء و کسر الدال ) البخاری صاحب « الصحیح » توفی ( 256 ) ه .

یطلب، و لست بأهل أن اجاز، فکیف أن اجیز؟ ، و لکن الحقائق قد تخفی، و قد من اللّه تعالی علی، و له الحمد کثیرا بکرة و اصیلا، بالمسئول عند ائمة، من أئمة السنة النبویة و السماع منهم للآثار و الاحادیث المصطفویة:

منهم: والدی و شیخی ناصر السنة، مجدد المائة الحادیة عشرة رضی اللّه عنه، قرأت علیه فی عدة علوم، و سمعت من لفظه کثیرا من الکتب الامهات أ لست و من غیرها من کتب الحدیث.

و شیخنا الامام العلامة، ذو التصانیف المفیدة، و الفوائد العدیدة، عبد الخالق ابن علی بن الزین المزجاجی (1)، قرأت علیه أوائل الامهات، و اجازنی بسائرها.

و منهم: شیخنا الامام الخطیب الفصیح، عبد القادر (2) بن خلیل کدک المدنی سمعت منه جانبا من «صحیح البخاری» عام وصوله الی صنعاء سنة خمس و ثمانین و مائة و ألف، و أجازنی إجازة عامة.

و منهم: شیخنا الامام المشهور عند الخاص و العام، أبو الحسن بن محمد صادق السندی المدنی، أجازنی إجازة عامة، و غیر هؤلاء من أهل الیمن، نفع اللّه تعالی بهم.

فأقول: انی اجزت الولد المذکور، کثر اللّه تعالی فوائده، جمیع کتب الحدیث: من الصحاح، و المسانید، و المعاجم، و غیرها و ما تبعها مما له نفع فی الاستنباط للاحکام من نحو، و تصریف، و اصول الفقه، و المعانی، و البیان، و البدیع، و اللغة، و علوم الحدیث، و کتب الرجال، کما أجازنی مشایخی بالشرط المعتبر عند أهل الاثر و أوصیه بتقوی اللّه عز و جل و اتباع الحق، اینما کان و مع من کان، و العمل بصحیح السنة، و مجانبة البدعة، و الاستقامة علی قدم الحق

ص:45


1- المزجاجی : عبد الخالق الزبیدی الیمنی المتوفی سنة ( 1181 ) ه .
2- عبد القادر کدک : بن خلیل الرومی المدنی المتوفی ( 1189 ) ه .

و الصدق، و أن لا ینسانی من دعائه فی خلواته و جلواته و عقیب صلواته، جمعنا اللّه تعالی فی دار السرور علی سرر متقابلین، اللّهمّ لا عیش الا عیش الآخرة، و ما الحیوة الدنیا الا لعب و لهو و زینة و تفاخر و تکاثر فی الاموال و الاولاد، و اللّه یجزیه خیر جزاء المحسنین، و یجعلنا من عباد اللّه المتحابین، و صلّی اللّه علی رسوله المختار و آله خیرة الخیار، قاله بفمه، و حرره بقلمه خادم السنة النبویة عبد اللّه ابن محمد بن اسماعیل الامیر عز اللّه تعالی لهم فی غرة شهر رجب الحرام سنة (1238)].

و جلالت و عظمت شأن و سمو مرتبت و علو مکان مولوی عبد الحق از عبارت مولوی صدیق حسن، و اجازۀ عبد اللّه بن محمد، هر چند ظاهر است، لیکن اجازۀ عبد الصمد بن احمد بهکلی، و قاضی محمد بن علی شوکانی هم برای مولوی عبد الحق اینجا ذکر می شود که از آن هر دو هم کمال مدح و ثنا و تبجیل و اطراء مولوی عبد الحق ظاهر است.

أما الاولی: فهکذا:

الحمد للّه ولی الحمد الباعث المختار خیر عبد

محمد صلّی علیه اللّه و الآل و الصحب و من والاه

و بعد فاللّه کثیر المن من علینا بالامام السنی

أعنی أبا الفضل حلیف الصدق الفاضل المبرور عبد الحق

محمد الهدی و الطریقة و وارث العلم علی الحقیقة

جاء من الهند لاخذ العلم عن أهله الابرار أهل الفهم

طلبنی إجازة یروی بها عنی احادیث النبی ذی البها

و لست أهلا أن أجیز لما حسن بی ظنا کتبت عند ما

و عند هذا قد اجزته لما یجوز لی أرویه عند العلماء

ص:46

عن جلة من الشیوخ القادة اهل التقی و العلم و الزهادة

من اهل صنعاء الفذ عبد القادر سلیل أحمد سلیل الناصر

و السید المشهور ذی الکمال علی المعروف بالجلال

و شیخنا تابع آثار النبی الحسن المعروف بابن المغربی

و السید النحریر عبد اللّه بن الامیر الناسک الاواه

و شیخ الاسلام الفتی الربانی محمد نجل علی الشوکانی

و غیرهم من اهل صنعاء لم اسم عنهم سمعت فأجر به القلم

هذا ولی من علما تهامة من جمعوا شرائط الامامة

مشایخ عنهم أخذت العلماء و عنهم أروی الحدیث فهما

کشیخنا الشیخ الامام الصمدی أعنی به أحمد عالی السند

و شیخنا شیخ الشیوخ الجلة من جمع العلم الشریف کله

السید الشریف ذاک المفتی ابن سلیمان عظیم البخت

العالم الکبیر فی الانام ابن سلیمان أحمد الفجام

و السید المشهور عبد الرزاق و الشیخ امر اللّه سهل الاخلاق

و حافظ المتون بالاسناد اعنی أبا بکر بن عبد الهادی

و کلهم من فضل رب الوافی له أسانید من العوالی

فکل عالم له فیها ثبت قد صح عند النقد فیها و ثبت

فلیرو عنی کل ما ارویه عن کل حبر عالم نبیه

ممن حوته هذه البطاقة اهل الحجی و العلم و الحذاقة

احیله فی سندی الی السنن علی الذی قد ألفوه فی السنن

مقدما له حدیث الرحمة مسلسلا الی نبی الامة

مشترطا علیه لی الدعاء للّه لی شرط سواه جاء

ص:47

لکننی اوصیه ان یعتصما بسنة المختار فیما دهما

و لیکن الکتاب و الاثار مناره ان خفی المنار

و أسأل اللّه له الاعانة علی ظهور الحق و الامانة

فهذه وصیتی إلیه و حاجتی الدعوة من لدیه

وفقنی اللّه و ایاه الی ما یوصل العبد المنازل العلی

وصل یا رب علی خیر البشر و الآل و الصحب و من یقفو الاثر

قاله بفمه، و حرره بقلمه خادم السنة النبویة عبد الصمد بن أحمد البهکلی حامدا للّه مصلیا علی نبیه و آله و صحبه فی یوم الجمعة رابع عشر شهر شعبان أحد شهور سنة ثمان و ثلاثین و مائتین و ألف من الهجرة ختمها اللّه بخیر، و یجعلنا و ایاک أیها الشیخ من المتحابین فیه المعتورین علی منابر من نور و لا تنسنی من دعائک، لا سیما برد العیش بعد الموت، هذه حاجتی منک، وفقنی اللّه و ایاک لرضاه آمین آمین.

أما إجازة محمد بن علی، فهکذا: الحمد للّه یقول محمد بن علی الشوکانی غفر اللّه لهما: حامد اللّه تعالی مصلیا مسلما علی رسوله و آله و صحبه، انی اجزت للشیخ العلامة أبی الفضل عبد الحق بن الشیخ العلامة محمد فضل اللّه المحمدی الهندی کثر اللّه تعالی بمنه و کرمه فوائده، و نفع بمعارفه، ما اشتمل علیه هذا الثبت الذی جمعته و سمیته «اتحاف الاکابر بأسناد الدفاتر» ، فلیرو عنی ما اشتمل علیه من کتب الاسلام علی اختلاف انواعها، کما یراه فیه، و هو اهل لما هنالک و لم اشترط علیه شرطا، فهو اجل من ذلک و اعلی، و أخذت علیه أن یصلنی بالدعوات المتقبلة فی حیاتی و بعد موتی.

حرر یوم الجمعة بتاریخ (10) جمادی الآخرة سنة (1238) کتبه محمد بن علی الشوکانی].

ص:48

«شأن نزول سَأَلَ سائِلٌ بروایت احمد بن عبد القادر»

اما روایت احمد بن عبد القادر الحفظی الشافعی، قصۀ نزول سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ را: پس در «ذخیرة المآل» گفته:

[

و نقل الامام ابو اسحاق الثعلبی فی تفسیره: ان سفیان بن عیینة سئل عن قوله تعالی: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ ، فیمن نزلت؟ فقال للسائل: لقد سألتنی عن مسألة لم یسألنی عنها أحد. حدثنی أبی، عن جعفر بن محمد، عن آبائه رضی اللّه عنهم: ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم لما کان بغدیر خم، نادی الناس، فاجتمعوا، فأخذ بید علی رضی اللّه عنه و قال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» فشاع ذلک و طار فی البلاد، و بلغ ذلک الحارث بن النعمان الفهری، فأتی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم علی ناقة له، و اناخ راحلته و نزل عنها، و قال: یا محمد أمرتنا عن اللّه عز و جل ان نشهد أن لا اله الا اللّه و انک رسول اللّه فقبلنا منک، و أمرتنا أن نصلی خمسا فقبلنا منک، و أمرتنا بالزکاة فقبلنا منک، و أمرتنا أن نصوم شهر رمضان فقبلنا منک، و أمرتنا بالحج فقبلنا منک، ثم لم ترض بهذا حتی رفعت بضبعی ابن عمک تفضله علینا، فقلت: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، فهذا شیء منک، أم من اللّه تعالی؟ فقال النبی صلّی اللّه علیه و سلم: «و الذی لا اله الا هو ان هذا من اللّه» فولی الحارث یرید راحلته و هو یقول: اللهم ان کان ما یقول محمد حقا، فأمطر علینا حجارة من السماء، أو ائتنا بعذاب ألیم! فما وصل راحلته حتی رماه اللّه بحجر سقط علی هامته، فخرج من دبره، فقتله، فأنزل اللّه سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ -الآیة].

و احمد بن عبد القادر عالم جلیل المفاخر و فاضل جمیل المآثر است.

ص:49

شیخ احمد بن محمد بن علی بن ابراهیم الانصاری الیمنی الشروانی (1) در «مناقب حیدریه» گفته:

[و ما احسن قول محب الآل العارف المفضال شهاب الدین احمد بن عبد القادر الحفظی الشافعی رحمه الکبیر المتعال فی منظومته المسماة ب «عقد جواهر اللآل» :

و آیة التطهیر فیهم نزلت و أذهبت رجسهم و طهرت

لما تلاها قام یدعو أهله فی بیت سکناه و خص آله

أدخلهم تحت الکساء و جللا جمیعهم ثم دعا و ابتهلا

و قال اللّهمّ هؤلاء هم اهل بیتی و هم عصائی

انی لمن حاربهم حرب و من سالمهم سلم علی مر الزمن

و اننی منهم و هم منی فصل علیهم ازکی صلاة و اجل

و ارحم و بارک و ارض عنهم و اغفر و الرجس أذهب عنهم و طهر

فهذه الآیة أصل القاعدة و منبع الفضل لکل عائدة

و انما حرف یفید الحصرا و یقصر المراد فیهم قصرا

فلا یرید اللّه فیهم غیر ان یذهب عنهم کل رجس و درن

مؤکدا تطهیرهم بالمصدر منکرا اشاره للعبقری

و منها:

و کل أعدائهم و الجافی فلا نوالیهم و لا نصافی

قد قطعوا ما أمروا بوصله و ما رعوا ذمة خیر رسله

عقوه فی أولاده و هجروا و نقضوا عهودهم و غدروا

ما عذرهم یوم اللقاء و الحجة؟ و کیف ینجو غارق فی اللجة؟

ص:50


1- الشروانی : احمد بن محمد الیمنی الادیب المتوفی ( 1256 ) ه .

ما ذا یقولون إذا ما سئلوا؟ و شهد اللّه علی ما فعلوا

و هم بذاک الیوم فی هوان تطأهم الاقدام کالجعلان

و یحکم اللّه بحکم الحق بینهم و بین اهل العق

و المصطفی و المرتضی و فاطمه قد حضروا فی مجلس المخاصمه

یا حسرة علیهم لا تنقضی و خجلة لمن جفا و من رضی

و ما جری فقد مضی و انما یا ویل من والی لمن قد ظلما

و کل من یسکت، أو یلبس و من لعذر فاسد یلتمس

فذاک مغبون بکل حال قد ضیع الربح و رأس المال

و استبدل الادنی بکل خیر و باع دینه بدنیا الغیر

و فی غد کل فریق یجمع تحت لواء من له یتبع

و کل ناس بامام یدعی فاختر لمن شئت و الق السمعا

قال محبر هذا الکتاب، اذاقه اللّه حلاوة عفوه یوم الحساب: و للشهاب العارف الحفظی شرح علی منظومته دال علی حسن عقیدته، و وفور محبته لاهل البیت الرفیع، و سلامته من التعصب، سماه «ذخیرة المآل فی شرح عقد جواهر اللآل» و لما کنت مقیما فی الوطن کان الشهاب موجودا فی برج شرفه بین الحجاز و الیمن، و لا أدری الیوم أ باق لمعان ذلک النور، أم غاب عن الابصار بعد الظهور، لبعدی عن تلک الاقطار، و انقطاع ما لم ازل مترقبا لوصوله من اخبار الاخیار الساکنین فی انفس الدیار.

لان عاد جمع الشمل فی ذلک الحمی غفرت لدهری کل ذنب تقدما

و کان والده رحمه اللّه تعالی عارفا لبیبا، فاضلا ادیبا، رطب اللسان باطراء اهل البیت، مجاریا فی حلبة حبه الکمیت، و کان یرقی الارمد بهذین البیتین:

إذا ما مقلتی رمدت فکحلی تراب مس نعل أبی تراب

ص:51

هو البکاء فی المحراب لیلا هو الضحاک فی یوم الضراب

ثم ینفث علی المعیون فیشفی، و کان إذا اکتحل یقول: «اللهم نور بصری و بصیرتی بنور فاطمة الزهراء و أبیها و بعلها و بنیها» و کان رحمه اللّه یلازم بین سنة الفجر و فرضه: «الهی بحرمة الحسین و أخیه و جده و أبیه و امه و بنیه، نجنی من الهم الذی أنا فیه، و نور قلبی بنور معرفتک» ثلاث مرات، و مناقبه کثیرة].

از این عبارت، نبل و مجد، و جلالت و شرف، و عظمت و نبالت، و عرفان و ایقان، و لمعان نور و ظهور ضیاء فضل موفور احمد بن عبد القادر ظاهر و باهر است.

و فضائل فاخره و مناقب باهره و محامد زاهره و معالی فخیمه و محاسن عظیمۀ شیخ احمد شروانی بر هر قاصی و دانی ظاهر است، و در اینجا تقریظات اساطین سنیه بر کتاب «مناقب حیدریه» که از آن نهایت مدح و ثنا و غایت تبجیل و اطرای مصنف و مصنف، و کمال تعظیم و تفخیم هر دو ظاهر می شود، ذکر می شود و این تقریظات در آخر این کتاب مطبوع شده، پس از آن جمله است تقریظ فاضل رشید الدین خان تلمیذ رشید مخاطب وحید الزمان. در آخر کتاب «مناقب حیدریه» مسطور است:

[صورة ما کتبه الفاضل الکبیر المحقق البلیغ الکامل النحریر المدقق النجیب الحسیب المولوی محمد رشید الدین خان الدهلوی مقرظا علی هذا الکتاب:

الحمد لمن ظهر برهانه بحیث لا یمکن کتمانه، و خفی عیانه، بأن لا یرجی بیانه.

و الصلوة و السلام علی النیر الانور الذی طلع من البطحاء، و عرج الی السماء و نور العالم بالنور الدائم البقاء، و علی آله الکرام و اصحابه الامجاد، لا سیما علی الذین هم لفلک الشرافة و العدالة، کالبروج و الاوتاد.

و بعد: فقد رأی أحقر البریة الکتاب المستطاب المسمی ب «المناقب

ص:52

الحیدریة» فامتلا برؤیته القلب بالسرور و اکتسب بها العین نورا علی نور وحدانی جودة نظمه فی بادی الرای علی تقریظ من أملاه، مع اعترافی بأنه لا یدرک مداه، فلما أنعمت النظر فی مؤداه، و فهمت مغزاه، صرت هائما فی ان امدح الممدوح أو الحامد، أو الالفاظ، أو المقاصد، فان أحدا من المصاقع التی تستظل بظل الرقیع الرفیع، لا یقدر علی بیان نبذ من اوصاف واحد منها، فکیف مثل العبد الضعیف علی الجمیع یستطیع؟ فأیقنت بتعذر تیسر هذا الخطب، و ان اجمع فیه الیابس بالرطب، لکن عملت علی القول المنقول الذی تلقته الفحول بالقبول:

ما لا یدرک کله، لا یترک کله، و ما لا یتیسر کثره، لا یهجر قلة، فکتبت بعض ما سنح بالبال و اجتمع، و ان کان کله لا یفی ببیان أوصاف هذه الاربع، فاجترأت علی التحریر، مع الاعتراف بالقصور فی هذا الامر الخطیر، و الان أسرد المقال، مستعینا بالملک الکبیر المتعال.

أما المحمود: فهو صاحب السجیة القابوسیة، و العطیة القاموسیة، و الصولة الغضنفریة، و الشوکة الاسکندریة، و الفصاحة السحبانیة، و الحکمة اللقمانیة، و النفس العصامیة، و الهیبة الصمصامیة، و المنحة البرمکیة، و الرفعة الفلکیة، القائم باشاعة العلم بین الاقطار، بعد ما صارت حدیقته المخضرة مصفرة الازهار، فعادت بحسن تربیته رائعة الاشجار، یانعة الاثمار، جاریة العیون و الانهار، معجبة للنظار تغنی علی افنان فنونها عنادل الانظار، و تغرد علی غصون شجونها قماری الافکار، أنوار نجومها المخضرة فی الرواء و البهاء أنور من نجوم الخضراء فی الظلماء، و هاب آلاف الالوف من الدرهم و الدینار لارباب الکمال و اصحاب الاوطار فی الاقطار، الهمام الکبیر الملک الشهیر، وارث الریاسة بالاستحقاق، من غیر نزاع و شقاق، صاحب السعادة العظمی و الشجاعة القصوی، و الیمن الدائم و البرهان القائم، و النصرة العامة و الرفعة التامة، الشهم الافخر و الغضنفر المظفر، معز الدین

ص:53

ابو الظفر غازی الدین حیدر، لا زالت ذاته السامیة، لارض الزعامة سماء، و لسماء الشهامة ذکاء، و لذکاء الفخامة ضیاء، و لضیاء الکرامة بقاء.

و أما الحامد: فهو الذی فاق علی البدیع الهمدانی فی صناعة البدیع و البیان و المعانی، و سخر اقلیم البراعة بسحر یراعه، و عمر ربع الفضل بطول باعه، فی روایة الادب و سماعه، و أشاع العمل بأعمال الصناعة الجیدة الجدیدة، و تألیف الکتب العدیدة المفیدة، کفی کلامه علی غزارة فضله مرشدا و دلیلا، و لا یجد معانده مع الغلو فی العتو الی القدح فیه سبیلا، بل یطاوع الاحباء باجراء مدحه علی لسانه بالاضطرار، إذ لا یتصور انکار ضوء الشمس یوم الصحو وقت نصف النهار، فالاعداء و الخلان علی کمال فضله شاهدان عدلان، حدد جهات الادب بعد دروسه، و نور أرضه بنور ذکاء ذکائه بعد افول اقماره و شموسه، المولی المجید و المجید، و الصندید السعید الحمید، صاحب الفخر الطریف و التلید، الزائد فی الفصاحة علی قدامة و لبید، النحریر الکبیر، ما لک العلم الکثیر، صاحب النسب الظاهر، وارث السودد کابرا عن کابر، مولانا الشیخ احمد بن محمد بن علی بن ابراهیم الانصاری الیمنی الشروانی، لا زالت شمس افادته طالعة علی رأس القاصی و الدانی.

و أما الالفاظ: ففی سلاسة الماء و رقة الصباء و بهاء الدر الفرید، الحری بان تتخذ؟ ؟ ه الغید عقدا للجید، بل تفتخر الارض ببهائها علی دراری سمائها، فان الدراری غیر مصونة عن الافول، و هی قائمة علی وسط سماء العز و القبول.

و أما المقاصد: فاخبار عن نفس الامر بمدح مالک النهی و الامر، الحاکم علی فضائله بدیهة العقل، فلا ینکرها الا من ألم به عاهة الجهل، فیا له من کتاب للفضائل الاربع مشتمل علی الاشرف الانفع، صانه اللّه الکبیر المتعال عن شر عین الکمال، و ابقاه مدی الزمان، سالما من مطاعن اهل البغی و الطغیان، بجاه

ص:54

النبی و آله و اصحابه الناسجین علی منواله].

و از آن جمله است تقریظ مولوی حسن علی محدث که او هم تلمیذ شاهصاحب است.

در آخر «مناقب حیدریه» مسطور است:

[صورة ما کتبه العالم القمقام، صفوة النبلاء الاعلام، الفاضل الادیب الالمعی جمال الدین المولوی حسن علی الهاشمی مقرظا علی هذا الکتاب.

«الحمد للّه الذی کرم نوع الانسان، و اصطفاه بصفوة النطق و البیان. . .» الی أن اتم الخطبة، ثم شرع فی ذکر اندراس مدارس العلوم، ثم ذکر:

«انه جدد بنیان العلم، السلطان غازی الدین حیدر» ، و مدحه بمدائح منها قوله:

«برهان السلطنة، شجاع المعرکة، آصف التدبیر، سلیمان التسخیر، یمین الملة، أمین المملکة، عظیم الشأن، رفیع المکان، التالی لسان اقباله آیات شوکته، المعلی علم افضاله آثار نصرته، هو المنصور علی الاعداء، و الناصر للاولیاء، السلطان غازی الدین حیدر، خلد اللّه ملکه، و جعل الدنیا بأسرها ملکه و لا زالت شموس سلطنته لامعة علی رأس الاقبال، و بدور دولته طالعة علی افق الکمال.

ما ثبت نجم علی الخضراء، أو نبت نجم علی الغبراء، و ما برحت عساکره منصورة فی غدوها و مسریها، و عطایاه منثورة علی البریة أدناها و أقصاها، هذا الذی جعلت البریة یأتون جنابه من کل مرمی سحیق، و أخذت الخلیفة یضربون اکباد الابل نحو سدته من کل فج عمیق، لا سیما العلماء منهم و الفضلاء من بینهم فوجدوا عنده ما طلبوا و فازوا باستمساک غرزه ما فقدوا. -شعر- هذا الذی ابصرت منه حاضرا مثل الذی ابصرت منه غائبا

ص:55

کالبحر یقذف للقریب جواهرا جودا و یبعث للبعید سحائبا

سح فعم، ثج فأنعم، جاد فأتم، أفاض فأکرم، أمر لهم بخلع القبول و التکریم، و ألبسهم ملابس العز و التعظیم، فغدا کل واحد منهم مقضی الوطر، فقدر علی ذلک و اقتدر، طلع علی الهند سهیل الیمن، و طیب بروائح فصاحته أدیم الارض بل سائر الزمن، أحیا معالم العلم بعد أن کانت أطلالا بالیة، و عمر مدارس الفضل بعد أن صارت من سکانها خالیة، و نضر بساتین الکلام بأمطار بلاغته الرائقة، و أترع حیاض الانشاء بمدرار فصاحته الفائقة، برع فضلاء الزمان فی الارتقاء الی معارج سماء التحقیق، و سبق ادباء العصر فی مضمار البلاغة و میدان التدقیق.

بدیع الانشاء، أنیق الاملاء، عمدة البلغاء و المتأدبین، کنز الخطباء و ذخر المعربین، امام اللغویین و رأس الادب، عین النحاة وجه العرب، المتحلی کلامه بقلائد العقیان، المتجلی نظامه عن بلاغة کعب و فصاحة حسان، أعجز عن سحر منظوماته أبا تمام و ابن العمید، و افحم ببدیع بیانه و منثوراته أبا الولید و عبد الحمید، کیف لا و هو البلیغ الذی ان تکلم أجزل و أوجز، و ان نظم أفحم کل لسن بانشائه و أعجز.

قد انتشر صیت کماله، و اشتهر نبأ جلاله، اعنی به الفاضل اللوذعی، البارع الالمعی، الشیخ أحمد بن محمد بن علی بن ابراهیم الانصاری الیمنی الشروانی، یسر اللّه له الامانی، أحلی ما یجتنی من ثمار بلاغته فی بساتین الکلام، و أشهی ما یستلذ به من فواکه بدائعه أولو الافهام، ما حرر فی مدح السلطان الاکمل الجواد الامثل الممدوح فی أعلی السطور، و المنوه به فی صدر ما هو المزبور، صانه اللّه عن الشرور، و حفظه علی مر الاعصار و الدهور.

سبحان اللّه ما اجل مبانیه و أدق معانیه، و ما أعبق شذا عبقائه، و أعطر ریا

ص:56

نفحاته، اکرم بملفوظ یدل علی معانیه الانیقة، و أحسن بمدلول یوضحه مبانیه الرشیقة! لو علقت عقود ثریا منثوراته علی شموس السماء لزاد زینها، و لو وشحت بسلک درر منظوماته أقمار الخضراء لزال شینها، فما أطیب کلامه و ما أحسن نظامه! .

اللّه اکبر کتاب، أی کتاب، تضمن اجزائه یواقیت و جواهر باهرة، و تشتمل مضامینه علی لآل و درر فاخرة، و تدور فی تداویر برج مواقعه درار ثاقبة، و تفتر فی ریاض نزهته ثغور اقاح عابقة، لا بل هو سر أسرار الحکمة الیمانیة، و نور أنوار الشرعة البرهانیة، و زهر أزهار السعادة الانسانیة، و جوهر من جواهر الحقیقة العرفانیة.

دوحة الآمال و الامانی، أم روضة الافراح و التهانی، جنة عالیة، أم حدیقة ذات بهجة، ریاض مشحونة بأنواع الروائح، ریاحین معطرة بصنوف الفوائح، فصل الخطاب، کنز جواهر الآداب، یزیل الغم و یذهب بالهم، أنیس المحزونین جلیس المکروبین، اما انهم حین طالعوه زال عنهم التعب و النصب، و لما درسوه انکشف عنهم الاذی و الکرب، فبه وضع عنهم اصر الاثقال، و دفع عنهم وزر الاغلال.

هذا و قد جاء بحمد اللّه بحیث تفجرت منه ینابیع الحکم علی مبانیه، و فاضت عیون الحقائق من خلال معانیه، و نورت أشعة انواره دیباجة الموجودات، و نضرت فیوض أزهاره صفحة الکائنات، تکاثرت هباته، و تواترت برکاته، و سطعت شموس عوارفه، و عبقت أنوار لطائفه، فهو الذی یخبر عن هدی ممدوحه و سمت صاحبه، و ما بلغ هذا المبلغ الا بما حوی من فضائله، و روی له من فواضله و أحاط بمناقبه، و اشتمل علی مکارم مناصبه، الا انه لا زال یزیل الاتراح و یعطی الافراح، و یربی الاشباح و یحیی الارواح.

ص:57

و إذا رأیت دیباجة جماله یذهب عنک کل العناء، و متی طالعت صفحة محیا کماله یأتی إلیک کل الغناء، هذا و ما وصف به فهو القل، و ما بقی منه فهو الجل، و المسئول من بارئ النسم، و محیی دارس الرمم، ان یجعل کل من یتفرج فی نفائس ذلک البستان منجحا، و من یتمتع من ثمرات نتائج عوائد تلک الجنان مفلحا، و حَسْبُنَا اَللّهُ نِعْمَ اَلْمَوْلی وَ نِعْمَ اَلنَّصِیرُ ، و اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ اولا و آخرا و الصلاة علی نبیه ظاهرا و باطنا].

و از آن جمله است تقریظ مولوی اوحد الدین بلگرامی، چنانچه در آخر «مناقب حیدریه» مذکور است:

[صورة ما کتبه الادیب الفاضل اللبیب الکامل البارع المجید، المصقع المجید الشاب الصالح المولوی اوحد الدین أحمد البلجرامی مقرظا علی هذا الکتاب:

الحمد للّه الذی نضر ریاض المعانی بسحب بلاغة أفاضها علی صفیه المختار أحمد، و أعجز بما أنزل علیه من بدیع الکلام کل من تصدی للمعارضة و عاند، صلی اللّه علیه و آله و أولیائه الذین نثروا لآلی مناقبه فی الاکناف و الاقطار، و نظموا عقود سننه السنیة لاشاعة آثاره و الاخبار.

و بعد: فهذا کتاب حکمت أنوار فصوله أنوار الربیع، و زهت فیه أزهار البراعة من کل معنی بدیع، و نشدت بلابل البیان علی ارجائه بالحان تطرب الاسماع، و نغمات تهتز لها معاطف الطباع، یطالع الناظر فی صفحاته مطالع البدور، و یرصد طلوع صباح الامانی من سواد السطور، الفاظه الرائقة تدبر سلافة العصر علی الاذهان، و معانیه الفائقة ترخص عند عرض جواهرها الغالیة عقود الجمان و قلائد العقیان.

فکم فیه من بدیع بیان ما سمحت بمثله قرائح البلغاء، و ابکار أفکار ما هصرت اجیادها ایدی أذهان الفصحاء، و منظوم أخجلت درر أسلاکه عقود الثریا فی

ص:58

النظام، و منثور اخجل المنثور بنضارة ریاحینه فود الاحتجاب فی الاکمام، و کواعب فوائد تهادت فی حلل المداد مبتسمة من ثغور المیمات، و خرائد کلم ارسلت فوق جباهها طررا من السینات، و نکت معجبة تسبی العقول إذا أسفرت عن المحیا، و لطائف مطربة تعلم السکر الحمیا، و نوادر بیان إذا ترنمت ورقها أغنتک عن نغمة الوتد، و آیات باهرات إذا تلیت علیک حسبتها آیات سحر یؤثر و لا بدع فهو الکتاب المحلی بمناقب من خفقت فی الخافقین اعلام جلاله، و دوخ ممالک العرب و العجم صیت انعامه و إفضاله، سارت سحائب کرمه الی جمیع الاقطار، و جرت انهار جوده فی کل الامصار، عادت به الایام مبتسمه الثغور، غب ما کانت عابسة لا تبدی أنیاب السرور، همام یخضع دون خیام جلاله رقاب الصنادید من السلاطین، و یلثم أعتاب أبواب دولته شفاه وجوه الأعیان من الخواقین، مغوار إذا سار بین الجحافل التی تطبق وجه الارض بسنابک السلاهت، فلا نری فی الاغوار و الانجاد غیر القنا و القواضب.

یدبر الامر فی البلدان هیبته أغنته من نصرة الانصار و الخول

فاق الملوک کما فاق السحاب ندی فالیوم فیهم یری کالنور فی المقل

فهو الملک الکریم الاعظم، و السلطان العادل الافخم، محیی رسوم العدل و الانصاف، ماحی آثار الظلم و الاعتساف، ذوی الایادی الحاتمیة، و الحکمة اللقمانیة، و العدالة الکسرویة، و البسالة الحیدریة، مولانا و سیدنا حضرة السلطان أبو الظفر غازی الدین حیدر خلد اللّه ملکه و دولته، و أعلی عزه و درجته، آمین.

هذا و أنا أسأل اللّه أن یعلی منمق هذه السیرة السنیة، و یبقی ناظم عقود هذه الفرائد البهیة، فانه الفرد الکامل الذی اتفق علی غزارة فضله الفضلاء النبلاء، و شهد بطول باعه فی نفائس الفنون کل من الاذکیاء، کیف لا؟ و هو احمد اقرانه، و نسیج وحده و فرید اوانه، تجنی أزهار البراعة من کلامه، و تقطف اثمار بدیع

ص:59

البیان من أغصان أقلامه، شعر:

فاللّه یحرس للزمان بقاءه و یمتع الدنیا بفصل کماله].

«شأن نزول سَأَلَ سائِلٌ بروایت سید مؤمن شبلنجی»

اما روایت سید مؤمن بن حسن مؤمن الشبلنجی: پس در «نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار» گفته:

[نقل الامام ابو اسحاق الثعلبی رحمه اللّه فی تفسیره: ان سفیان بن عیینة رحمه اللّه تعالی، سئل عن قوله تعالی: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ ، فیمن نزلت؟ ، فقال للسائل: لقد سألتنی عن مسئلة لم یسألنی عنها أحد قبلک.

حدثنی ابی، عن جعفر بن محمد، عن آبائه رضی اللّه عنهم: ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لما کان بغدیر خم، نادی الناس، فاجتمعوا، فأخذ بید علی رضی اللّه عنه و قال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، فشاع ذلک و طار فی البلاد و بلغ ذلک الحارث بن النعمان الفهری، فأتی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم علی ناقة له، فأناخ راحلته و نزل عنها و قال: یا محمد! أمرتنا عن اللّه عز و جل ان نشهد أن لا اله الا اللّه و انک رسول اللّه فقبلنا منک، و أمرتنا أن نصلی خمسا فقبلنا منک، و أمرتنا بالزکاة فقبلنا، و أمرتنا أن نصوم رمضان فقبلنا، و أمرتنا بالحج فقبلنا، ثم لم ترض بهذا حتی رفعت بضبعی ابن عمک تفضله علینا، فقلت: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، فهذا شیء منک أم من اللّه عز و جل؟ فقال النبی صلّی اللّه علیه و سلم: «و الذی لا اله الا هو، ان هذا من اللّه عز و جل» فولی الحارث بن النعمان یرید راحلته و یقول: اللّهمّ ان کان محمد حقا، فأمطر علینا حجارة من السماء، أو ائتنا بعذاب الیم! ، فما وصل الی راحلته، حتی رماه اللّه عز و جل بحجر سقط علی هامته، فخرج من دبره، فقتله، فأنزل اللّه عز و جل:

ص:60

سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ مِنَ اَللّهِ ذِی اَلْمَعارِجِ (1)] .

و در این مقام نقل عبارت خطبۀ «نور الابصار» که از آن عظمت و جلالت این کتاب واضح شود نیز مناسب، و هی هذه:

[الحمد للّه الذی أسبغ علینا جلابیب النعم، و اصطفی سیدنا محمدا صلی اللّه علیه و سلم علی سائر العرب و العجم، و فضل آل بیته علی المخلوقات و رفعهم بفضله و کرمه أعلی الدرجات، فأحرزوا قصبات السبق فی سیادة الدنیا و الآخرة، و اتصفوا بالکمالات الظاهرة و الباطنة، و المحاسن الفاخرة، فهم نور حدقة کل زمان، و نور حدیقة کل عصر و اوان، الممیزون بالفضل عمن سواهم، الخاذلون لمن أبغضهم و عاداهم، معادن العلوم و المعارف، أولو الفصاحة و البلاغة و اللطائف.

أحمده سبحانه و تعالی علی تزاید آلائه الوافرة، و أشهد أن لا إِلهَ إِلاَّ اَللّهُ وحده لا شَرِیکَ لَهُ ، شهادة أدخرها لهول الآخرة و أشهد ان سیدنا و نبینا محمدا عبده و رسوله، صاحب العلامات، المبعوث بالآیات الواضحة و البراهین القاطعة، المؤید بالمعجزات صلّی اللّه علیه و علی آله و اصحابه الطاهرین، الذین من تمسک بهم کان من الفائزین المتمسکین بالسبب المتین.

و بعد: فیقول فقیر رحمة ربه المهیمن السید الشبلنجی الشافعی المدعو بمؤمن اصاب عینی رمد، فوفقنی اللّه الفرد الصمد لزیارة السیدة نفیسة (2) بنت سیدی حسن الانور، فزرتها و توسلت بها الی اللّه و بجدها الاکبر فی کشف ما أنا فیه، و ازالة ما اکابده و أقاسیه، و نذرت ان شفانی اللّه لاجمعن کلیمات من کتب السادة

ص:61


1- نور الابصار : 78 .
2- السیدة نفیسة : بنت الحسن بن زید بن الحسن المجتبی علیه السّلام توفیت بالقاهرة سنة ( 208 ) ه .

الاعلام، تشتمل علی ذکر بعض مناقب أهل بیته صلّی اللّه علیه و سلم الکرام.

فمضی زمن یسیر و حصل الشفاء، فأخذت فی الاسباب، و عزمت علی الوفاء، فما کان من نفسی الا ان حدثتنی بالاحجام، و ثبطتنی و منعتنی من أن أحوم حول هذا المرام، قائلة انت قلیل البضاعة، و لست أهلا لتلک الصناعة.

و لعلمی بأن هذا الامر میدان الفرسان، و مورد الصنادید من الرجال الشجعان ضربت عنه صفحا مدة من الزمان، و صار عندی نسیا منسیا متروکا فی زوایا النسیان، حتی ذکرت ذلک لبعض الاخوان، أصلح اللّه لی و لهم الحال و الشأن، فحرضنی علی الاقدام، و حملنی علی توسیع دائرة الغرض من الکلام، هذا مع أنی رجعت عنه القهقری، و ذهبت عنی حالة من یقدم رجلا و یؤخر اخری، ثم تذکرت قول القائل:

اسیر تحت رکاب النجب ذا عرج مؤملا جبر ما لقیت من عوج

فان لحقت بهم من بعد ما سبقوا فکم لرب الوری فی الناس من فرج

و ان ظللت بقاع الارض منقطعا فما علی أعرج فی الناس من حرج

و قول الآخر:

و من ذا الذی ترضی سجایاه کلها کفی المرء نبلا أن تعد معایبه

فرجع عزمی، و زال ترددی و کسلی، و انتصبت لجمع کتاب تقر به أعین الناظرین، و تستشرف له اولو الرغبة و تشد إلیه رحال الطالبین، و سمیته «نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار» و رتبته علی أربعة أبواب و خاتمة].

و در آخر «نور الابصار» مذکور است:

یقول مؤلفه السید مؤمن بن حسن مؤمن الشبلنجی: کان الفراغ منه یوم الخمیس المبارک السادس و العشرین من شهر اللّه الحرام رجب الذی هو من شهور سنة تسعین بعد الالف و المائتین من هجرة سید الکونین و الثقلین سیدنا محمد

ص:62

صلی اللّه علیه و سلم].

و نیز باید دانست که ابراهیم مصحح نسخۀ مطبوعۀ «نور الابصار» که از افاضل مصر است، عبارتی برای خاتمۀ طبع آن نوشته، که در آن مصنف و مصنف را بمدح عظیم و اطرای فخیم یاد کرده و هی هذه:

[بعد حمد اللّه علی تمام نعمته، و الصلوة و السلام علی اکمل خلیقته، یقول اسیر الاوزار ابراهیم عبد الغفار، خادم تصحیح الکتب الطباعة أعانه اللّه علی مشاق هذه الصناعة، تم بعون مکور اللیل علی النهار طبع کتاب «نور الابصار» الحری بان یکتب بالنور علی نحور الحور، علی ذمة مؤلفه رئیس النبلاء، أوحد الفضلاء، الجهبذی الالمعی، الفطن اللوذعی، الطامع بتآلیفه، فیما عساه ینجی، حضرة السید مؤمن بن حسن الشبلنجی بالمطبعة العامرة، ذات الصناعة الباهرة واریة الزند القادح، الغنیة عن مدح المادح.

فی ظل من تحلت بسرد آثاره الاندیة، و اخضرت بیمن طلعته الاودیة، سید أمراء الانام، بهجة اللیالی و الایام من اشتهر صیته بین الملوک و طرب بالثناء علیه کل غنی و صعلوک، صاحب السبر الجمیل و القدر الجلیل، عزیز مصر الخدیو اسماعیل، لا زالت الایام مشرقة بطلعة وجوده، و الانام متمتعة بکرمه و جوده و لا برح قریر العین منتعش الروح و العین، بانجاله الکرام و اشباله الفخام، لا فتئت الایام مضیئة بشموس علاهم، و اللیالی منیرة ببدور حلاهم.

و کان طبعه المیمون و تمثیله المصون بادارة من خاطبته المعالی بإیاک أعنی سعادة حسین بک حسنی، و نظارة وکیله السالک جادة سبیله، من علیه اخلاقه تثنی، حضرة محمد افندی حسنی، و ملاحظة ذی الرأی المسدد، أبی العینین افندی احمد، و کان حسن تمامه و لطف نظامه فی أوائل ذی الحجة من سنة ألف و مائتین و تسعین من هجرة خاتم الانبیاء و المرسلین ما طلع بدر تمام و فاح

ص:63

مسک ختام].

این روایت که أجلۀ أعیان و أفاخم أرکان سنیه بنقل آن در کتب دینیه و اسفار سنیۀ خود شرف اندوز گردیده اند و ابن عیینة از پدر خود، و او بسند سلسلة الذهب، یعنی حضرت امام بحق ناطق بحر المعارف و الحقائق کاشف الاسرار و الدقائق، هادی الانام الی أفضل الطرائق و حادیهم الی أحسن الخلائق حضرت امام جعفر صادق علیه افضل التحیة و السلام روایت آن کرده.

قطع دابر تأویلات عجیبه و توجیهات غریبه می نماید، و تحملات قاصره و تعسفات خاسره را به درک اسفل می رساند، و سیلاب افنا و ابطال و ازهاق و استیصال در عروق آن می دواند، و امر حق را بحمد اللّه و حسن توفیقه کالصبح المسفر روشن و منجلی می گرداند، و قلوب اهل ایمان و ایقان را از نزع شبهات رکیکه و اوهام سخیفه وا می رهاند، که از آن بتصریح تمام ظاهر است که جناب بشیر و نذیر، بارشاد حدیث غدیر تفضیل امیر کل امیر بر هر صغیر و کبیر نموده.

و این تفضیل بمرتبه ای ظاهر و واضح و عیان و روشن بوده، که حارث ابن نعمان، که در آن واقعه حاضر هم نبود، باستماع آن حتما و قطعا علم بآن بهمرسانیده، و بلا اختلاج شکوک و وساوس، و بلا اعتلاج اوهام و هواجس، جزم و یقین بآن نموده، لکن بسبب اختیار نار بر عار، بلکه جمع بین العار و النار، و اقتحام مهاوی هلاک و خسار، و ایثار آثار تباب و تبار، و ضلال و بوار، کمال تنغص و انفجار، از قبول ارشاد سرور مختار و حکم ایزد قهار سرباز زده.

و از ایمان و ایقان و اذعان بمولائیت امیر مؤمنان علیه سلام الملک المنان ابا

ص:64

و استنکاف نموده، و هلاک خود را سهل تر دانسته از اعتراف بمولائیت آن حضرت، تا آنکه عذاب عاجل بر آن کافر نازل، و او بجهنم واصل گردید.

و بعد ثبوت افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از این حدیث، مطلوب اهل حق بحمد اللّه حاصل است، و شبهات منکرین و جاحدین زائل، زیرا که اگر این تفضیل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر جمیع حاضرین و غائبین باین وجه است که آن حضرت استخلاف جناب امیر المؤمنین علیه السلام فرموده این خود مطلوب است، و اگر این تفضیل بوجهی دیگر است باز هم مطلوب حاصل، زیرا که هر گاه افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ثابت شد، تعین آن حضرت برای خلافت و عدم جواز خلافت اغیار با وجود آن حضرت قطعا و حتما واضح گردید، چه لزوم افضلیت خلیفه و عدم جواز خلافت مفضول با وجود افضل بدلائل قاطعه و براهین ساطعه و اعتراف و تصریح شاه ولی اللّه والد ماجد جناب شاهصاحب ثابت، فلا یعتریه شوب الریب و الامتراء، و ان بالغ فی المکابرة المنهمکون فی الافتراء.

و مبحث لزوم افضلیت خلیفه و عدم جواز خلافت مفضول با وجود افضل، اگر چه مفصلا و مشروحا در منهج اول گذشته است، و بعد از این هم انشاء اللّه تعالی تفصیل آن خواهد آمد، لکن بعض عبارات اساطین سنیه، که از آن لزوم افضلیت خلیفه از سائر ناس، و عدم جواز خلافت مفضول با وجود افضل ظاهر است، در اینجا هم ذکر می شود.

شیخ احمد بن عبد الحلیم تقی الدین بن تیمیة در «منهاج السنة جواب منهاج الکرامة» گفته:

ص:65

[و أما جمهور الناس، ففضلوا عثمان، و علیه استقرار اهل السنة، و هو مذهب اهل الحدیث، و مشایخ الزهد و التصوف، و أئمة الفقهاء کالشافعی و أصحابه، و أحمد و أصحابه، و أبی حنیفة و أصحابه، و هو أصح الروایتین عن مالک و علیها اصحابه.

قال مالک: لا اجعل من خاض فی الدماء، کمن لم یخض فیها.

و قال الشافعی و غیره: انه بهذا السبب قصد والی المدینة الهاشمی ضرب مالک، و جعل طلاق المکره سببا ظاهرا، و هو أیضا مذهب جماهیر اهل الکلام:

الکرامیة، و الکلابیة، و الاشعریة، و المعتزلة.

و قال أیوب السختیانی (1): من لا یقدم عثمان علی علی فقد أزری بالمهاجرین و الانصار.

و هکذا قال أحمد بن حنبل، و ابو الحسن الدارقطنی، و غیرهما: انهم اتفقوا علی تقدیم عثمان، و لهذا تنازعوا فیمن لم یقدم عثمان، هل یعد مبتدعا علی قولین هما روایتان عن احمد، فاذا قام الدلیل علی تقدیم عثمان کان ما سواه أوکد، فأما الطریق التوقیفی، فالنص و الاجماع، أما النص: ففی الصحیحین، عن ابن عمر قال: کنا نقول، و رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم حی: أفضل امة النبی صلّی اللّه علیه و سلم بعده أبو بکر، ثم عمر، ثم عثمان.

و أما الاجماع: فالنقل الصحیح قد ثبت أن عمر جعل الامر شوری فی ستة، و ان ثلاثة ترکوه لثلاثة: عثمان و علی و عبد الرحمن، و ان الثلاثة اتفقوا علی أن عبد الرحمن یختار واحدا منهما، و بقی عبد الرحمن ثلاثة أیام حلف انه لم ینم فیها کثیر نوم یشاور المسلمین، و قد اجتمع بالمدینة اهل الحل و العقد، حتی امراء الامصار، و بعد ذلک اتفقوا علی مبایعة عثمان بغیر رغبة و لا رهبة، فیلزم أن

ص:66


1- السختیانی : ایوب بن أبی تمیمة الحافظ البصری المتوفی ( 131 ) ه

یکون هو الاحق، و من کان هو الاحق کان هو الافضل، فان افضل الخلق من کان أحق أن یقوم مقام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و أبی بکر و عمر، و انما قلنا:

یلزم أن یکون هو الاحق، لانه لو لم یکن ذلک للزم اما جهلهم و اما ظلمهم، فانه إذا لم یکن أحق و کان غیره أحق، فان لم یعملوا ذلک کانوا جهالا، و ان علموه و عدلوا عن الاحق الی غیره کانوا ظلمة.

فتبین ان عثمان ان لم یکن أحق لزم اما جهلهم و اما ظلمهم، و کلاهما منتفیان اما اولا: فلانهم اعلم بعثمان و علی منا، و أعلم بما قاله الرسول فیهما منا، و أعلم بما دل علیه القرآن فی ذلک منا.

و لانهم خیر القرون، فیمتنع أن نکون نحن أعلم منهم بمثل هذه المسائل، مع أنهم أحوج الی علمها منا، فانهم لو جهلوا مسائل أصول دینهم و علمنا نحن لکنا أفضل منهم، و ذلک ممتنع، و کونهم علموا الحق و عدلوا عنه أعظم، فان ذلک قدح فی عدالتهم، و ذلک یمنع أن یکونوا خیر القرون بالضرورة.

و لان القرآن قد أثنی علیهم ثناء یقتضی غایة المدح، فیمتنع اجماعهم و اصرارهم علی الظلم الذی هو ضرر فی حق الامة کلها، فان هذا لیس ظلما للممنوع من الولایة فقط، بل هو ظلم لکل من منع نفعه عن ولایة الاحق بالولایة، فانه إذا کان راعیان أحدهما هو الذی یصلح للرعایة و یکون أحق بها کان منعه من رعایتها یعود بنقص الغنم حقها من نفعه.

و لان القرآن و السنة دل علی أن هذه الامة خیر الامم و ان خیرها أولوها، فان کانوا مصرین علی ذلک، لزم أن تکون هذه الامة شر الامم، و أن لا یکون أولوها خیرها، و لانا نحن نعلم ان المتأخرین لیسوا مثل الصحابة، فان کان اولئک ظالمین مصرین علی الظلم، فالامة کلها ظالمة، فلیست خیر الامم، و قد قیل لابن مسعود لما ذهب الی الکوفة: من ولیتم؟ قال: ولینا اعلانا ذا فوق و لم نأل، و ذو الفوق

ص:67

هو السهم، یعنی اعلانا سهما فی الاسلام.

فان قیل: قد یکون عثمان الاحق بالامامة و علی أفضل منه، قیل: اولا هذا السؤال لا یمکن أن یورده احد من الامامیة، لان الافضل عندهم أحق بالامامة، و هذا قول الجمهور من اهل السنة، و هنا مقامان: اما ان یقال: الافضل أحق بالامامة لکن یجوز تولیة المفضول اما مطلقا و اما للحاجة، و اما ان یقال: لیس کل من کان أفضل عند اللّه یکون هو الاحق بالامامة، و کلاهما منتف ههنا:

أما الاول، فلان الحاجة الی تولیة المفضول فی الاستحقاق کانت منتفیة، فان القوم کانوا قادرین علی تولیة علی، و لیس هناک من ینازع اصلا، و لا یحتاجون الی رغبة و لا رهبة، و لم یکن هناک لعثمان شوکة تخاف، بل التمکن من تولیة هذا، فامتنع ان یقال ما کان یمکن الا تولیة المفضول، و إذا کانوا قادرین و هم یتصرفون للامة، لا لانفسهم لم یجز لهم تفویت مصلحة الامة من ولایة الفاضل، فان الوکیل و الولی المتصرف لغیره لیس له ان یعدل عما هو أصلح لمن ائتمنه مع کونه قادرا علی تحصیل المصلحة، فکیف إذا کانت قدرته علی الامرین سواء.

و أما الثانی: فلان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم أفضل الخلق و کل من کان به أشبه، فهو أفضل ممن لم یکن کذلک، و الخلافة کانت خلافة نبوة لم تکن ملکا، فمن خلف النبی و قام مقام النبی کان أشبه بالنبی، و من کان أشبه بالنبی کان أفضل، فالذی یخلفه أشبه به عن غیره، و الاشبه به أفضل، فالذی یخلفه أفضل](1).

از این عبارت ابن تیمیه بغایت وضوح ظاهر است که افضلیت لازم خلافت و مستلزم آن است، که تقدیم مفضول و مرجوح با وجود افضل در خلافت عین ظلم و جور و حیف و زیغ و خیانت و عدم مراعات حقوق مسلمین است.

ص:68


1- منهاج السنة ج 4 / 202 - 203 .

و حسن بن محمد الطیبی (1) در «کاشف شرح مشکاة» در شرح حدیث:

«لا ینبغی لقوم فیهم ابو بکر ان یؤمهم غیره» ، گفته:

[هذا دلیل علی فضله علی جمیع الصحابة، فاذا ثبت هذا، ثبت خلافته، لان خلافة المفضول مع وجود الفاضل لا تصح].

و شیخ نور الدین علی بن سلطان محمد الهروی القاری در «شرح فقه اکبر» اجماع امت بر عدم صحت خلافت مفضول با وجود فاضل ذکر کرده، حیث قال:

[و أولی ما یستدل به علی أفضلیة الصدیق رضی اللّه عنه فی مقام التحقیق نصبه صلی اللّه علیه و سلم لامامة الانام مدة مرضه فی اللیالی و الایام، و لذا قال اکابر الصحابة (رض) : رضیه لدیننا، أ فلا نرضاه لدنیانا؟ ثم اجماع جمهورهم علی نصبه للخلافة و متابعة غیرهم أیضا فی آخر امرهم، ففی «الخلاصة» : رجلان فی الفقه و الصلاح سواء، الا أن أحدهما أقرأ، فقدم أهل المسجد الآخر، فقد أساءوا، و کذا لو قلدوا القضاء رجلا و هو من أهله، و غیره أفضل منه، و کذا الوالی، و اما الخلیفة فلیس لهم أن یولوا الخلافة الا أفضلهم، و هذا فی الخلفاء خاصة، و علیه اجماع الامة](2).

و شاه ولی اللّه در «قرة العینین» گفته:

[شیعه قائل شده اند بآنکه امام می باید که افضل امت باشد و معصوم و مفترض الطاعة و منصوب من عند اللّه و رسوله، و این قول متضمن حق و باطل هر دو شده است، قول محقق آنست که افضلیت از امت بنسبت اهل خلافت نبوت، که مقنن قوانین و مبلغ شرائع و مروج دین ایشانند

ص:69


1- الطیبی : الحسن بن محمد بن عبد اللَّه المتوفی ( 743 ) ه .
2- شرح الفقه الاکبر : 113 - 114 .

لازم است، و الا اعتماد کلی حاصل نشود، و بجای عصمت، حفظ الهی و تأیید ربانی بحسب عادة اللّه می باید اثبات کرد، و بجای افتراض طاعت و نصب من عند اللّه و رسوله، استخلاف بنص و اشاره می باید ذکر کرد، تا سخن درست گردد].

و نیز شاه ولی اللّه در «ازالة الخفا» گفته:

[و از لوازم خلافت خاصه آنست که خلیفه افضل امت باشد در زمان خلافت خود عقلا و نقلا، از آن جهت که در نکته اولی تقریر کردیم که چون خلافت ظاهره همدوش خلافت حقیقیه باشد، وضع شیء در محل خود ثابت گردد، لیکن اینجا نکته ای باید شنید که غیر اخص خواص ریاست خواص را لائق نیست، پس خلافت او مطلق نباشد، و نصب او غیر افضل حکم رخصت دارد به نسبت عزیمت، و رخصت خالی از ضعفی نیست، و مورد مدح مطلق نمی تواند شد، و از آن جهت که در خلافت خاصه تمکین دین مرتضی من کل وجه مطلوب است، و آن بغیر استخلاف افضل صورت نمی بندد، چنانکه حضرت مرتضی نزدیک استخلاف امام حسن فرمود:

«ان یرد اللّه بالناس خیرا، فسیجمعهم بعدی علی خیرهم» ، رواه الحاکم.

بخلاف خلافت عامه که آنجا تمکین دین مرتضی من وجه دون وجه مطلوب است، لا من کل الوجوه، و از آن جهت که خلافت خاصه مقیس است بر نبوت، زیرا که در حدیث آمده:

«خلافة علی منهاج النبوة» و نیز آمده:

«یکون نبوة و رحمة، ثم خلافة و رحمة» و جامع هر دو ریاست عامه است در دین و دنیا، ظاهرا و باطنا.

پس چنانکه استنباء شخصی دلالت می کند بر افضلیت وی بر امت

ص:70

تا قبح از مستنبئ جل ذکره مرتفع گردد، همچنان استخلاف شخصی بر امت دلالت می کند بر افضلیت وی بر امت، و از آن جهت که عامل ساختن شخص مفضول خیانت است.

عن ابن عباس قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم: «من استعمل رجلا من عصابة و فی تلک العصابة من هو ارضی للّه عنه، فقد خان اللّه و خان رسوله و خان المؤمنین» .

و عن أبی بکر الصدیق قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم: «من ولی من أمر المسلمین شیئا فأمر علیهم أحدا محاباة، فعلیه لعنة اللّه و لا یقبل اللّه منه صرفا و لا عدلا حتی یدخله جهنم» ، اخرجهما الحاکم.

از اینجا می توان دانست که حال خلافت کبری چه خواهد بود، آری نزدیک تزاحم امور و اختلاط خیر و شر، و عدم انتظام أمر علی ما هو حقه می توان راه ترخص پیش گرفت، و از آن جهت که در وقت مشاورت صحابه مدار استخلاف افضلیت را نهادند و لفظ أحق بهذا الامر گفتند، و جمعی که مناقشه داشتند در استخلاف صدیق اکبر، چون خطاء رأی خود بر ایشان ظاهر شد، قائل شدند بأفضلیت او، و این مبتنی است بر آنکه استخلاف بأفضلیت مساوق بود]-الخ.

«دلالت قصۀ حارث بر امامت آن حضرت از راه دیگر»
اشاره

و نیز این همه تنغص و کراهت حارث بن نعمان از قبول مولائیت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام که اختیار هلاک خود نموده، و تن با قرار و اعتراف آن نداده، و کمال لداد و عدوان و عناد و شنآن، و نهایت ابا و استنکاف و غایت استخفاف و اعتساف آغاز نهاده، دلیل واضح است بر آنکه در

ص:71

حدیث غدیر امری بس عظیم و فخیم ثابت گردیده، که گاهی مثل آن برای احدی ثابت نشده، و الا پر ظاهر است که اگر مراد از آن ناصریت و محبیت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام می بود، اصلا این معنی باین مرتبه ناگوار نمی آمد، و آن را بچنین مرتبه استعظام نمی کرد.

«تکذیب ابن تیمیة قصۀ حارث را از براهین واضحه بر مطلوب است»

و همچنین اگر مراد از حدیث غدیر اثبات محبوبیت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام می بود، باین مرتبه شاق و ناگوار نمی آمد که بارها نزد سنیه ایجاب محبت دیگران بوقوع آمده، و چنین معامله در آن پیش نگردیده، مگر آنکه بگویند که این محبت مثل محبت دیگران نبود، بلکه این محبتی بود که ملازم عصمت و لزوم اطاعت محبوب است، مثل محبت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله، پس باز هم مطلوب ما حاصل می شود، و نزاع ما نامیده شود بنزاع لفظی.

و از آنجا که این روایت نص قاطع و برهان ساطع و دلیل واضح و شاهد لائح بر بطلان خرافات و توجیهات علیله، و فساد تشکیکات و تلمیعات رکیکه است، لهذا ابن تیمیه بجواب آن چاره جز تکذیب و ابطال نیافته، غرائب اعتراضات که دلائل قاطعه بر مجانبت از علم و تأمل و تدبر و بعد از قواعد ائمۀ تفسیر و اصحاب حدیث است، یاد ساخته، چنانچه در «منهاج السنة جواب منهاج الکرامة» گفته:

[الوجه الثالث: ان نقول فی نفس هذا الحدیث ما یدل علی انه کذب من وجوه کثیرة: فان

فیه ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم لما کان بغدیر یدعی خما، نادی الناس، فاجتمعوا، فأخذ بید علی و قال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه»

ص:72

و ان هذا شاع و طار بالبلاد و بلغ ذلک النعمان بن الحارث الفهری، و انه أتی النبی صلّی اللّه علیه و سلم علی ناقته، و هو بالابطح و أتی و هو فی ملا من أصحابه، فذکر انهم قبلوا أمره بالشهادتین و الصلاة و الزکاة و الصیام و الحج، قال: لم ترض بهذا، حتی رفعت ضبعی ابن عمک، تفضله علینا و قلت: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» و هذا منک أو من اللّه؟ ! ، فقال النبی صلّی اللّه علیه و سلم: «هو من أمر اللّه» ، فولی الحارث بن النعمان یرید راحلته و هو یقول: اللّهمّ ان کان هذا هو الحق من عندک فأمطر علینا حجارة من السماء أو ائتنا بعذاب الیم! ، فما وصل إلیها حتی رماه اللّه بحجر، فسقط علی هامته و خرج من دبره، فقتله و انزل اللّه: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ -الآیة.

فیقال لهؤلاء الکذابین: اجمع الناس علی أن ما قاله النبی صلّی اللّه علیه و سلم بغدیر خم کان حین مرجعه من حجة الوداع، و الشیعة تسلم هذا، و تجعل ذلک الیوم عیدا، و هو الیوم الثامن عشر من ذی الحجة، و النبی صلّی اللّه علیه و سلم بعد ذلک لم یرجع الی مکة، بل رجع من حجة الوداع الی المدینة، و عاش تمام ذی الحجة و المحرم و الصفر، و توفی فی أول ربیع الاول، و فی هذا الحدیث یذکر انه قال: هذا بغدیر خم و شاع فی البلاد و جاء الحارث و هو بالابطح و الابطح بمکة. فهذا کذب جاهل لم یعلم متی کانت قصة غدیر خم؟ و أیضا فان هذه السورة سورة سَأَلَ سائِلٌ مکیة باتفاق اهل العلم نزلت بمکة قبل الهجرة، فهذه نزلت قبل غدیر خم بعشر سنین، أو اکثر من ذلک، فکیف یکون نزلت بعد ذلک؟ و أیضا فقوله تعالی: وَ إِذْ قالُوا اَللّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ اَلْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ (1) فی سورة الانفال و قد نزلت عقیب بدر بالاتفاق قبل غدیر خم بسنین کثیرة.

ص:73


1- الانفال : 32 .

و أیضا فأهل التفسیر متفقون علی انها نزلت بسبب ما قاله المشرکون للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم بمکة قبل الهجرة، کأبی جهل و امثاله، و ان اللّه ذکر نبیه بما کانوا یقولونه و إذ قالوا اللّهمّ ان کان هذا هو الحق من عندک، أی اذکر قولهم:

اللّهمّ کقوله: وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ ، وَ إِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِکَ ، و نحو ذلک، فأمر بأن یذکر ما تقدم، فدل علی ان هذا القول کان قبل نزول هذه السورة.

و أیضا فانهم لما استحقوا من اللّه انه لا ینزل علیهم العذاب و محمد صلّی اللّه علیه و سلم فیهم، فقال تعالی: وَ إِذْ قالُوا اَللّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ اَلْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ اَلسَّماءِ أَوِ اِئْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ، وَ ما کانَ اَللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اَللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ (1) و اتفق الناس علی ان أهل مکة لم ینزل علیهم حجارة من السماء لما قالوا ذلک.

و أیضا فلو کان هذا آیة لکان من جنس آیة أصحاب الفیل، و مثل هذا ما تتوفر الهمم و الدواعی علی نقله، و لو ان الناقل طائفة من أهل العلم، و لما کان هذا لا یرویه أحد من المصنفین فی العلم، لا المسند و لا الصحیح و لا الفضائل و لا التفسیر و لا السیر و نحوها الا ما یروی بمثل هذا الاسناد المنکر علم انه کذب باطل.

و أیضا فقد ذکر فی هذا الحدیث ان هذا القائل آمن بمبانی الاسلام الخمس و علی هذا فقد کان مسلما لانه قال: فقبلناه منک، و من المعلوم بالضرورة ان احدا من المسلمین علی عهد النبی صلّی اللّه علیه و سلم لم یصبه هذا. و أیضا فهذا الرجل لا یعرف فی الصحابة، بل هو من جنس الاسماء التی تذکرها الطرقیة (2)]-الخ.

و محتجب نماند که ابن تیمیۀ رئیس النصاب بسماع این فضیلت جلیلۀ

ص:74


1- الانفال : 32 - 33 .
2- منهاج السنة ج 4 / 13 .

جناب ولایت مآب صلوات اللّه و سلامه علیه ما نفح المسک و الملاب (1)، حسب عادت قدیم و دیدن ذمیم خود جگر کباب، و مبتلای کمال حیرت و اضطراب، و نهایت احتراق و التهاب گردیده، ابواب توجیه غیر وجیه و تأویل علیل هم مسدود یافته، ناچار بسوی تکذیب و ابطال و رد و دفع بخیالات واهیه و شبهات مظلمه شتافته، غایت عجز و قصور، و نهایت بعد از اطلاع و عثور ظاهر و باهر ساخته.

«بطلان قول ابن تیمیۀ بوجوه عدیده»

و بر ارباب تدبر و امعان و اصحاب نقد و عرفان روشن و عیان است، که توهم بطلان این روایت عظیمة الشأن باهرة البرهان، که مشید مبانی ایمان و رافع الویه ایقان است، باطل است بچند وجه:

اول: آنکه ایراد ثعلبی رئیس المفسرین و امام المحققین سنیه که مدائح عظیمه، و محامد فخیمه، و محاسن کریمه، و مناقب ضخیمه، و اوصاف جلیله، و مکارم جمیله، و فضائل نبیله و مآثر اصیله، و مفاخر اثیلۀ او که از عمدۀ آن صحیح النقل بودن او است، بر زبان اکابر اساطین و اعاظم منقدین سنیه شنیدی، و نیز اوصاف عشرۀ او که مصداق «تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ» می تواند شد و سر او را بآسمان هفتم برداشته، بر زبان بلاغت ترجمان حضرت شاه ولی اللّه هم شنفتی، این روایت را در تفسیر خود دلیل زاهر و برهان باهر است بر آنکه این روایت بحمد اللّه المنان در نهایت اعتبار و اعتماد و کمال درجۀ وثوق و استناد است، زیرا که از خطبۀ تفسیر ثعلبی ظاهر

ص:75


1- الملاب ( بفتح المیم ) : طیب یشبه الزعفران .

است که ثعلبی حق را از باطل، و مفضول را از فاضل، و صحیح را از سقیم، و حدیث را از قدیم، و بدعت را از سنت، و حجت را از شبهت بازشناخته، و از اهل بدع و اهواء که معوجة المسالک و الآرائند، مجانبت گزیده، و مخالطت ایشان را نپسندیده، و تورع از اقتداء بافعال و اقوالشان ورزیده و نیز براه کسانی که خلط اباطیل مبتدعین بأقاویل سلف صالحین کرده اند و جمع در میان تمره و بعره و لو عثرة و غفلة، لا عقدا و نیة کرده اند، مثل قفال، و أبی حامد مقری، اگر چه فقهای کبار و علمای اخیار بودند لیکن تفسیر حرفه شان نبود و نه علم تأویل صنعت شان نرفته، و هم طریقۀ کسانی که اقتصار بر روایت و نقل آغاز نهاده و درایت و نقد را ترک داده اند، مثل ابراهیم بن اسحاق حنظلی، و ابراهیم بن اسحاق انماطی، که از افاخم ائمۀ جلیل الشأن و اعاظم ثقات ارکانند، راضی نشده، یعنی نقد و تحقیق و تمییز و تحدیق بعمل آورده، و صرف بر بیع دوا اکتفا نکرده، بلکه طب و علاج و تفریق در استقامت و اعوجاج پیش نظر داشته، و نیز بصنیع کسانی که اسناد را که رکن و عماد است، پیشنهاد خاطر نداشته اند، و بنقل از صحف و دفاتر و جریان علی هوس الخواطر همت گماشته، و از ذکر غث و ثمین، و واهی و متین اعراض نکرده، خود را از عداد علما بدر ساخته اند، راضی نشده و صیانت این کتاب از ذکرشان نموده، و قراءت و علم سنتی است که أخذ می کنند آن را اصاغر از اکابر، و اگر اسناد نمی بود، هرآینه می گفت هر کس آنچه می خواست.

و این تفاسیر او کتابی است شامل کامل و مهذب ملخص مفهوم منظوم که استخراج کرده شد از صد کتاب مسموعات سوای اجزاء و تعلیقات

ص:76

نسق کرده آن را بأبلغ مقدور خود از ایجاز و ترتیب، و تلفیق نموده آن را بغایت فحص و تنقیب، و آن جامع محاسن خصال تصنیف و تألیف است.

و هذه عبارة الثعلبی فی خطبة تفسیره: [بحمد اللّه نفتتح الکلام، و بتوفیقه نستنجح المطلب و المرام، و نسأله أن نصلی علی محمد خیر الانام، و علی آله البررة الکرام، و اصحابه انجم الظلام، انه الملک السّلام.

أما بعد: فان اللّه أکرمنا بکریم کتابه، و أنعم علینا بعظیم خطابه، و أنزل بفضله و رحمته القرآن، و جعله مهیمنا علی الکتب و الادیان، أمر فیه بالحکمة و زجر، و اعذر للحجة و أنذر، ثم لم یرض منا بسرد حروفه، و لا باقامة کلماته دون العمل بمحکماته، و لا بتلاوته و قراءته دون تدبر آیاته، و التفکر فی حقائقه و معانیه، و تفهم دقائقه و مبانیه، فقبض له رجالا موفقین، حتی صنفوا فیه المصنفات، و جمعوا علومه المتفرقات.

و انی منذ فارقت المهد الی أن بلغت الرشد اختلفت الی طبقات الناس، و اجتهدت فی الاقتباس من هذا العلم الذی هو للدین الاساس، و للعلوم الشرعیة الرأس، و وصلت الظلام بالضیاء، و الصباح بالمساء بعزم اکید و جهد جهید، حتی رزقنی اللّه تعالی و له الحمد من ذلک ما عرفت به الحق من الباطل، و المفضول من الفاضل، و الصحیح من السقیم، و الحدیث من القدیم، و البدعة من السنة، و الحجة من الشبهة، فالفیت المصنفین فی هذا الباب فرقا علی طرق:

فرقة هم اهل البدع و الاهواء، معوجة المسالک و الآراء، مثل البلخی (1) و الجبائی (2) و الاصفهانی (3) و الرمانی (4)، و قد امرنا بمجانبتهم، و ترک مخالطتهم،

ص:77


1- البلخی : أبو القاسم عبد اللَّه بن أحمد المتوفی ( 319 ) ه .
2- الجبائی : محمد بن عبد الوهاب البصری المتوفی ( 303 ) ه .
3- الاصفهانی : محمد بن بحر أبو مسلم المعتزلی المتوفی ( 322 ) ه .
4- الرمانی : أبو الحسن علی بن عیسی المتوفی ( 384 ) ه .

ورعا عن الاقتداء بأقوالهم و أفعالهم، و العلم دین فانظروا عمن تأخذون دینکم.

و فرقة ألفوا فأحسنوا غیر انهم خلطوا أباطیل المبتدعین بأقاویل السلف الصالحین، فجمعوا بین التمرة و البعرة، عثرة و غفلة، لا عقدا و نیة، مثل أبی بکر القفال (1)، و أبی حامد المقری (2)، و هما من الفقهاء الکبار و العلماء الخیار، و لکن لم یکن التفسیر حرفتهم و علم التأویل صنعتهم، و لکل علم رجال، و لکل مقام مقال.

و فرقة اقتصروا علی الروایة و النقل، دون الدرایة و النقد، مثل الشیخین:

أبی یعقوب اسحاق بن ابراهیم الحنظلی، و أبی اسحاق ابراهیم بن اسحاق الانماطی (3) و بیاع الدواء محتاج الی الاطباء.

و فرقة حرموا الاسناد الذی هو الرکن و العماد، فنقلوا من الصحف و الدفاتر و جروا علی هوس الخواطر، و ذکروا الغث و السمین، و الواهی و المتین، و لیسوا فی عداد العلماء، فصنت الکتاب عن ذکرهم، و القراءة و العلم سنة یأخذها الاصاغر عن الاکابر، و لولا الاسناد لقال من شاء ما شاء.

و فرقة حازوا قصب السبق فی جودة التصنیف و الحذق، غیر انهم طولوا کتبهم بالمعدات و کثرة الطرق و الروایات، و حشوها بما منه بد فقطعوا عنها طمع المسترشدین، مثل الامام أبی جعفر محمد بن جریر الطبری (4)، و شیخنا أبی محمد عبد اللّه بن حامد الاصبهانی، و ازدحام العلوم مضلة الفهوم.

ص:78


1- ابو بکر القفال : محمد بن علی الشافعی الفقیه المتوفی ( 365 ) ه .
2- ابو حامد : احمد بن محمد بن شارک الهروی الشافعی المتوفی ( 355 ) ه .
3- ابو اسحاق الانماطی ابراهیم بن اسحاق المتوفی ( 303 ) ه .
4- الطبری : محمد بن جریر بن یزید ابو جعفر المورخ المفسر المتوفی ( 310 ) - تاریخ بغداد ج 2 / 162

و فرقة جردوا التفسیر دون الاحکام، و بیان الحلال و الحرام، و الحل عن العویصات المشکلات، و الرد علی اهل الزیغ و الشبهات، کمشایخ السلف الماضین، و العلماء السابقین من التابعین و اتباعهم، مثل مجاهد (1)، و مقاتل (2)، و الکلبی (3)، و السدی (4)، رضی اللّه عنهم اجمعین و لکل من أهل الحق فیه غرض محمود و سعی مشکور، فلما لم أعثر فی هذا الشأن علی کتاب جامع مهذب یعتمد، و فی علم القرآن علیه یقتصر، و رأیت رغبة الناس عن هذا العلم ظاهرة، و هممهم عن البحث عنه قاصرة، و طبائعهم عن النظر فی البسائط نافرة، و انضاف الی ذلک سؤال قوم من الفقهاء المبرزین و العلماء المخلصین و الرؤساء المحتشمین أوجبت إسعافهم بمطلوبهم و رعایة حقوقهم تقربا الی اللّه عز و جل و أداء لبعض مواجب شکره، فان شکر العلم للّه و زکاته انفاقه، استخرت اللّه تعالی فی تصنیف کتاب شامل کامل، مهذب ملخص، مفهوم منظوم استخرج من زهاء مائة کتاب مجموعات مسموعات سوی ما التقطته و الاجزاء، و تلقفته عن أفواه المشایخ الکبار، و هم قریب من ثلاثمائة شیخ نسقته بأبلغ ما قدرت علیه من الایجاز و الترتیب و لفقته بغایة التنقیب و الترتیب، و ینبغی لکل مؤلف کتابا فی فن قد سبق إلیه ان لا یعدم کتابه بعض الخلال التی انا ذاکرها اما استنباط شیء کان مغفلا، أو جمعه

ص:79


1- مجاهد بن جبر : ابو الحجاج المکی التابعی المفسر المتوفی سنة ( 104 ) - غایة النهایة ج 2 / 41
2- مقاتل بن سلیمان بن بشیر الازدی البلخی المفسر المتوفی سنة ( 150 ) - تهذیب ج 10 / 279 - .
3- الکلبی : محمد بن السائب بن بشر النسابة المفسر المتوفی سنة ( 146 ) - تهذیب التهذیب ج 9 / 178 - .
4- السدی : اسماعیل بن عبد الرحمن الکوفی المفسر المتوفی سنة ( 127 ) .

ان کان متفرقا، أو شرحه ان کان غامضا، أو حسن نظم و تألیف، أو اسقاط حشو و تطویل، و أرجو أن لا یخلو هذا الکتاب عن هذه الخصال التی ذکرت و اللّه الموفق لاتمام ما نویت و قصدت].

دوم: آنکه دانستی که ابن عیینه این خبر را بسند پدر خود از امام همام حضرت جعفر صادق علیه السّلام از آبای طاهرین آن حضرت نقل کرده، و او از اکابر اعلام، و أجلۀ فخام، و اعاظم معتمدین، و مشاهیر موثوقین، و ائمۀ معتبرین، و اساطین دین سنیه است.

ابو زکریا یحیی بن شرف النووی در کتاب «تهذیب الاسماء و اللغات» گفته:

[سفیان بن عیینة تکرر فیها کثیرا، هو ابو محمد سفیان بن عیینة (بضم العین و السین) علی المشهور و یقال: (بکسرهما) و حکی: (فتح السین) أیضا، ابن أبی عمران میمون الکوفی، ثم المکی الهلالی مولاهم، مولی محمد بن مزاحم اخی الضحاک، و کان بنو عیینة عشرة خزازین حدث منهم خمسة: محمد، و ابراهیم، و سفیان، و آدم، و عمران، و أشهرهم و اجلهم سفیان، سکن سنة مکة و بها توفی، و هو من تابعی التابعین.

سمع الزهری، و عمرو بن دینار، و السبیعی، و عبد اللّه بن دینار، و محمد بن منکدر، و خلائق من التابعین و غیرهم.

روی عنه الاعمش، و الثوری، و مسعر، و ابن جریح، و شعبة، و همام (1) و وکیع و ابن المبارک، و ابن المهدی، و القطان (2)، و حماد بن زید (3)، و قیس بن الربیع

ص:80


1- هو همام بن یحیی الحافظ البصری المتوفی ( 164 ) تقدم ذکره .
2- القطان : هو یحیی بن سعید الحافظ البصری المتوفی ( 198 ) ه .
3- حماد بن زید بن درهم البصری المتوفی سنة ( 179 ) ه .

و الحسن بن صالح، و الشافعی، و ابن وهب، و أحمد بن حنبل، و ابن المدینی، و ابن معین، و ابن راهویه، و الحمیدی (1)، و خلائق لا یحصون من الائمة.

و روی الثوری، عن القطان، عن ابن عیینة.

و اتفقوا علی امامته و جلالته و عظم مرتبته.

روینا عن ابن وهب قال: ما رأیت أعلم بکتاب اللّه من ابن عیینة.

و قال ابو یوسف الغسولی: دخلت علی ابن عیینة، و بین یدیه قرصان من شعیر، فقال: انهما طعامی منذ اربعین سنة.

و قال الثوری: ابن عیینة احد الآخذین.

و قال ابو حاتم: أثبت اصحاب الزهری مالک، و ابن عیینة، و کان أعلم بحدیث عمرو بن دینار من شعبة.

و قال یحیی القطان: سفیان امام من اربعین سنة، و ذلک فی حیاة سفیان.

و قال یحیی: أثبت الناس فی عمرو بن دینار ابن عیینة.

و قال القطان: ما رأیت أحسن حدیثا من ابن عیینة.

و قال الشافعی: ما رأیت أحدا فیه من آلة العلم ما فی سفیان، و ما رأیت أحدا اکف عن الفتیا منه، و ما رأیت أحدا أحسن لتفسیر الحدیث منه.

و قال احمد بن عبد اللّه: کان ابن عیینة حسن الحدیث، و کان یعد من حکماء أصحاب الحدیث و کان حدیثه نحو سبعة آلاف حدیث، و لم یکن له کتب.

و روینا عن سعدان بن نصر قال: قال سفیان بن عیینة: قرأت القرآن و أنا ابن اربع سنین، و کتبت الحدیث و أنا ابن سبع سنین، و لما بلغت خمس عشرة، قال لی ابی: یا بنی قد انقطعت شرائع الصبی، فاختلط بالخیر تکن من أهله و اعلم

ص:81


1- هو عبد اللَّه بن الزبیر بن عیسی المکی المتوفی ( 219 ) تقدم ذکره .

انه لن یسعد بالعلماء الا من أطاعهم، فأطعهم تسعد، و اخدمهم تقتبس من علمهم، فجعلت امیل الی وجه أبی و لا اعدل عنها.

و روینا عن الحسن بن عمران بن عیینة قال: قال لی سفیان بالمزدلفة فی آخر حجة حجها: قد وافیت هذا الموضع سبعین مرة اقول فی کل مرة: اللّهمّ لا تجعله آخر العهد من هذا المکان، و قد استحییت من اللّه تعالی من کثرة ما أسأله، فرجع فتوفی السنة الداخلة.

و مناقبه کثیرة مشهورة و هو أحد أجداد الشافعیة فی طریق الفقه، کما سبق فی اول الکتاب و کان یقول فی تفسیر الحدیث

«من غشنا فلیس منا، من حمل علینا السلاح فلیس منا» : من تأوله علی ان المراد لیس علی هدینا و حسن طریقنا فقد اساء، و مراده ان یبقی تفسیره مسکوتا، لیکون ابلغ فی الزجر عن هذه المعاصی.

ولد سفیان سنة سبع و مائة و توفی یوم السبت غرة رجب سنة ثمان و تسعین و مائة، رحمه اللّه (1).

و ذهبی در «تذکرة الحفاظ» گفته:

[سفیان بن عیینة بن میمون العلامة الحافظ شیخ الاسلام ابو محمد الهلال الکوفی محدث الحرم. . .]-الی أن قال:

[و کان اماما، حجة، حافظا، واسع العلم، کبیر القدر، قال الشافعی: لولا مالک و سفیان لذهب علم الحجاز.

و عن الشافعی قال: وجدت أحادیث الاحکام کلها عند مالک سوی ثلاثین حدیثا، و وجدتها کلها عند ابن عیینة سوی ستة أحادیث.

قال عبد الرحمن بن مهدی: کان ابن عیینة أحفظ من حماد بن زید.

ص:82


1- تهذیب الاسماء و اللغات ج 1 / 224 - 225 .

قال حرملة: سمعت الشافعی یقول: ما رأیت أحدا فیه من آلة العلم ما فی سفیان، و ما رأیت اکف عن الفتیا منه، و ما رأیت أحدا أحسن لتفسیر الحدیث منه.

و قال ابن وهب: لا أعلم أحدا اعلم بالتفسیر منه، و قال أحمد: ما رأیت أعلم بالسنن منه.

و قال ابن المدینی: ما فی اصحاب الزهری أتقن من ابن عیینة، قال أحمد:

دخل ابن عیینة الیمن علی معن بن زائدة، و وعظه و لم یکن سفیان تلطخ بعد بجوائزهم.

قال العجلی: کان ابن عیینة ثبتا فی الحدیث، و حدیثه نحو من سبعة آلاف، و لم یکن له کتب.

و قال بهز (1) بن أسد: ما رأیت مثله و لا شعبة، قال یحیی بن معین: هو اثبت الناس فی عمرو بن دینار.

و قال ابن مهدی: عند سفیان بن عیینة من المعرفة بالقرآن و تفسیر الحدیث ما لم یکن عند الثوری](2)-الخ.

و نیز ذهبی در «عبر» در سنۀ سبع و تسعین و مائة، گفته:

[و فیها أو سنة ثمان توفی الامام العلم أبو محمد سفیان بن عیینة الهلالی مولاهم الکوفی شیخ الحجاز فی اول رجب و له احدی و تسعون سنة.

سمع زیاد بن علاقة، و الزهری، و الکبار، قال الشافعی: لولا مالک، و سفیان لذهب علم الحجاز، و قال ابن وهب: لا اعلم أحدا أعلم بالتفسیر منه، و قال أحمد العجلی: کان حدیثه نحوا من سبعة آلاف حدیث، و لم یکن له کتاب، و کان

ص:83


1- بهز بن اسد أبو الاسود العمی البصری المتوفی قیل سنة ( 198 ) .
2- تذکرة الحفاظ ج 1 / 262 - 263

ثبتا فی الحدیث.

و قال بهز بن أسد: ما رأیت مثل ابن عیینة، فقیل له: و لا شعبة؟ قال: و لا شعبة، و قال أحمد: ما رأیت أحدا اعلم بالسنن منه](1).

و نیز ذهبی در «کاشف» گفته:

[سفیان بن عیینة أبو محمد الهلالی مولاهم الکوفی الاعور أحد الاعلام.

عن الزهری، و عمرو بن دینار. و عنه أحمد، و علی الزعفرانی، و من شیوخه الاعمش، و ابن جریح.

ثقة، ثبت، حافظ، امام، مات فی رجب-(198)](2).

و عبد اللّه بن اسعد یافعی در «مرآة الجنان» در وقائع سنۀ ثمان و تسعین و مائة، گفته:

[و فی اول رجب منها: توفی شیخ الحجاز و أحد الاعلام أبو محمد سفیان ابن عیینة الهلالی مولاهم الکوفی الحافظ نزیل مکة، و له احدی و تسعون سنة، و حج سبعین حجة.

قال الشافعی: لولا مالک، و ابن عیینة لذهب علم الحجاز، و قال ابن وهب:

لا أعلم أحدا أعلم بالتفسیر من ابن عیینة.

و قال أحمد بن حنبل: ما رأیت أحدا أعلم بالسنن من ابن عیینة، و قال غیرهم من العلماء: کان اماما عالما، ثبتا ورعا، مجمعا علی صحة حدیثه و روایته.

روی عن الزهری، و أبی اسحاق السبیعی، و عمرو بن دینار، و محمد بن منکدر، و أبی الزناد، و عاصم بن أبی النجود المقری، و الاعمش، و عبد الملک بن

ص:84


1- العبر فی خبر من غبر ج 1 / 321 ط الکویت .
2- الکاشف ج 1 / 379 .

عمیر، و غیر هؤلاء من أعیان العلماء.

و روی عنه الامام الشافعی، و شعبة بن الحجاج، و محمد بن اسحاق، و ابن جریح، و الزبیر بن بکار، و عمر بن مصعب، و عبد الرزاق بن همام الصنعانی، و یحیی بن اکثم القاضی، و غیر هؤلاء العلماء الاعلام ممن یکثر عددهم فی الانام.

و قال الشافعی: ما رأیت أحدا فیه من آلة الفتیا ما فی سفیان، و ما رأیت اکف عن الفتیا منه، و قال سفیان: دخلت الکوفة و لم یتم لی عشرون سنة، فقال أبو حنیفة لاصحابه و لاهل الکوفة: جاءکم حافظ علم عمرو بن دینار، قال: فجاء الناس یسألونی عن عمرو بن دینار، فأول من صیرنی محدثا أبو حنیفة، فذاکرته، فقال لی: یا بنی ما سمعت من عمر الا ثلاثة أحادیث یضطرب فی تلک الاحادیث.

توفی سفیان رحمة اللّه علیه بمکة. قلت: و قبره معروف مکتوب علیه بالخط الکوفی اسمه](1).

سوم آنکه: ذکر نمودن صاحب «وسیلة المآل» این روایت را در کتاب خود نیز دلالت بر اعتبار و اعتماد و بطلان ادعای وضع آن دارد، زیرا که در ما بعد انشاء اللّه تعالی خواهی دریافت که احادیث و روایات این کتاب معتبر و معتمد، و لائق احتجاج و استدلال است، زیرا که از تصریح او در شروع آن ظاهر است که در آن درر فوائد مثمنه، و غرر احادیث صحیحه و حسنه و زبدۀ آنچه تدوین کرده اند جمعی از علما، که ذکر شان کرده، و عمدۀ آنچه تصحیح و اتقان آن نموده اند وارد نموده، و سلوک سبیل سداد نموده، و این کتاب از احسن تآلیف در این شأن و اتقن مصنفات است، که سلوک کرده شد در آن طریق اتقان، و ترک کرده در آن آنچه شدید الضعف است، و شاهدی که موجب تقریب باشد

ص:85


1- مرآة الجنان ج 1 / 459 .

ندارد، و مجانبت نموده احادیثی را که تکلم کرده شد در اسناد آن و شمار کرده اند حفاظ آن را از موضوع.

و همچنین از عبارات اوائل «تذکرۀ خواص الامه» سبط ابن الجوزی، و «نظم درر السمطین» محمد بن یوسف زرندی، و «هدایة السعداء» ملک العلماء دولت آبادی، و «جواهر العقدین» نور الدین سمهودی، و «فصول مهمه» ابن الصباغ مالکی، و «صراط سوی» محمود قادری شیخانی، و «اربعین» جمال الدین محدث، که انشاء اللّه تعالی در بعض مجلدات آتیه مذکور خواهد شد، و بعض آن سابقا شنیدی، ظاهر است که روایات مذکوره در این کتب قابل اعتماد و اعتبار است، نه لائق استهزاء و سخریه و انکار.

«پس از نقل حدیث سکوت بر آن دلیل قبول است»

چهارم آنکه: فاضل مخاطب در باب چهارم این کتاب، اعنی «تحفه» سکوت را بعد نقل روایتی، اگر چه از مخالف مذهب منقول باشد، دلیل تسلیم و قبول گردانیده، آن را حجت و برهان بر اهل مذهب ناقل ساخته، که حضرت او روایت عقیلی را که در «میزان» ذهبی منقول است مثبت ذم و لوم زراره پنداشته، و سکوت صاحب «مجالس المؤمنین» را بر آن دلیل حجیت و مقبولیت آن نزد صاحب «مجالس» انگاشته، پس نقل نمودن این همه ائمۀ اعلام و اکابر مشایخ فخام سنیه این روایت را، و آن هم بطریق خویش نه بطریق خصم، در کتب تفسیر و حدیث، و سکوت بر آن بأولویت تمامتر حجت خواهد شد، و احتجاج اهل حق بآن صحیح

ص:86

خواهد بود، و تعنت جاحدین و مکابرۀ معاندین نفعی بایشان نخواهد رسانید.

پنجم آنکه: در ما بعد می دانی که نزد فاضل رشید که تلمیذ رشید مخاطب وحید است نیز تأسیا بجنابه نقل روایتی اگر چه از طریق خود نباشد و سکوت بر آن دلیل تسلیم و قبول و ثبوت و تحقق آن نزد ناقل است، و نزد حضرت رشید داب کافۀ عقلا است که روایات غیر مرضیه خود را رد می کنند و سکوت بر آن نمی نمایند، و استدلال بروایتی که ناقل آن سکوت بر آن کرده باشد، گو از جانب مخالف نقل کرده باشد، اهل مذهب جانب مخالف را جائز است، و احتجاج خود را بروایت منقوله در «تفسیر منهج الصادقین» بأتم و آکد وجوه ثابت می داند، بزعم ثبوت قبول آن حسب داب صاحب «منهج الصادقین» و داب کافۀ عقلا.

پس مطابق افادۀ فاضل رشید این روایت که بسیاری از ائمۀ أماثل و مشایخ افاضل سنیه بطریق خویش نقل کرده اند، و سکوت بر آن ورزیده بالاولی حجت و دلیل خواهد بود، و رد و ابطال آن برهان عجز و تعصب صریح خواهد شد، و احتجاج و استدلال اهل حق بأتم و آکد وجوه ثابت خواهد گردید، و اگر این روایت سند و حجت نباشد، خروج این حضرات از جملۀ ذوی العقول، و ولوجشان در جماعۀ سفهاء و؟ ؟ هول حسب افاد؟ ؟ رشید عمدة الفحول لازم آید.

و محتجب نماند که در احتجاج ما و احتجاج فاضل رشید بروایت «تفسیر منهج الصادقین» فرق است بوجوه عدیده:

اول آنکه: روایت منقوله در منهج الصادقین ثبوت نقل آن از طریق اهل حق، فاضل رشید ظاهر نساخته، و نه در واقع چنین است، بخلاف

ص:87

این روایت که بلا شبهه از طریق اهل سنت منقول است.

دوم آنکه: ناقلین روایت مذکوره جمعی کثیر و جمعی؟ ؟ غفیر از اهل سنت اند، بخلاف روایت منهج الصادقین که از مثل این جماعة کثیر نقل آن ثابت نشده.

سوم آنکه: روایت مذکوره را جمعی از ائمه و اساطین سنیه در فضائل جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام ذکر کرده اند، بخلاف روایت «منهج الصادقین» که کسی از اهل حق آن را در فضائل شیخین ذکر ننموده.

و هر گاه این همه دانستی، پس بدان که بعد ثبوت اعتبار و اعتماد این روایت حسب افادات اکابر و أعاظم سنیه، ما را احتیاجی به دفع توهمات ابن تیمیه باقی نماند، لکن بنابر مزید توضیح بیان، و تشیید ارکان ایقان، و نهایت تخجیل ارباب عدوان، حبل هفوات فظیعه اش را مبتور، و عقد خزرات اعتراضات شنیعه اش را هباء منثور می گردانم، و ظاهر می سازم که این تلمیعات و تسویلات دور از کار، و تلفیقات و تزویقات عصبیت آثار، سراسر موجب کمال هوان و صغار، و مورث صدگونه خجل و احتقار، و مایه حیرت سرشار، و سبب سراسیمگی افکار، و باعث استهزای صغار و کبار است.

و گو ابن تیمیه حسب بالاخوانی معتقدین جنانی او از اساطین منقدین و اماثل محققین ایشان است، و کمال علم و دقت نظر، و ثقوب ذهن و مهارت و حذاقت، و طول باع و کثرت اطلاع، و حیازت قصب سبق در فضائل سنیه، و اجتناء قطوف محامد علیه برای او ثابت می سازند، لکن در مقابلۀ اهل حق بسبب محامات باطل و ستر انوار صدق، مانا(1)

ص:88


1- مانا : شبیه .

می گردد بعوام متهورین، و قاصرین متحیرین، که بلا خوض و غور، و بلا فکر و رویه و عدم مبالات آنچه در دلشان می گذرد بر زبان می رانند، و لیس لهم من عقلهم رقیب رادع و لا حاجز مانع.

و بالجمله حاصل اعتراض اول ابن تیمیه آن است که اجماع کرده اند مردم بر آنکه آنچه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله بغدیر خم ارشاد فرموده، وقت رجوع آن حضرت از حجة الوداع بوده، و آن حضرت بعد ارشاد حدیث غدیر بمکه تشریف نبرده، بلکه بمدینۀ منوره رجوع فرموده، و در این روایت مذکور است که حارث بن نعمان آمد به ابطح، و ابطح بمکه است نه بمدینه، و این معنی دلالت می کند بر اینکه این روایت (العیاذ باللّه) بر بافتۀ جاهلی است که نمی داند که قصۀ غدیر خم کدام وقت بود-انتهی.

و هر چند در بادی نظر این اعتراض خیلی متین و قوی می نماید، و ناظر غیر متأمل را بوسواس و حیرت می اندازد، لیکن بعد از اندک تدبر ظاهر می شود که این اعتراض نهایت واهی و فاسد و باطل و پا در هوا است، و صدور آن از چنین امام الائمۀ سنیه، و شیخ الاسلام که بر تحقیقات و تنقیدات او می نازند، و جانهای نازنین خود بر افادات او می بازند، نهایت موجب حیرت و عجب است.

«أبطح در أبطح مکه منحصر نیست»

زیرا که ابن تیمیه بی تدبر و تأمل و بلا دلیل و شاهد (أبطح) را منحصر در أبطح مکه گمان کرده، و بآن استدلال بر کذب روایت صحیحه نموده، خود را پیش ارباب تحقیق و امعان رسوا ساخته.

ص:89

در این روایت مراد از (أبطح) ، نه ابطح مکه است، و نه أبطح منحصر است در أبطح مکه.

ابو نصر جوهری در «صحاح» گفته:

[و الابطح: مسیل واسع فیه دقاق الحصی، و الجمع الاباطح، و البطاح أیضا علی غیر القیاس.

قال الاصمعی: یقال: بطاح بطح، کما یقال: عوام و عوم، حکاه أبو عبیدة:

و البطیحة و البطحاء مثل الابطح و منه بطحاء مکه].

از این عبارت ظاهر است که اصل معنی (أبطح) مسیل واسع است که در آن سنگریزههای باریک باشد، و بطحا مثل ابطح است، و بطحاء مکه را بلحاظ معنای جنسی بطحاء می گویند.

و ابو الفتح ناصر بن عبد السید بن علی المطرزی که از اکابر علما و فقها و ادبا است و محامد و مناقب او از «وفیات (1)الأعیان» و «مرآة (2) الجنان» و «کتائب اعلام الاخیار» و «جواهر (3) مضیئه» و امثال آن ظاهر است، در کتاب «المغرب فی ترتیب المعرب» گفته:

[البطحاء: مسیل ماء فیه رمل و حصی، و منها بطحاء مکة، و یقال له:

الابطح أیضا، و هو من البطح النبط]-انتهی.

از این عبارت ثابت است (أبطح) از قبیل اعلام نیست، بلکه مراد از آن معنای جنسی است که، و ظاهر است که معنای جنسی (أبطح) عام است، هر جا که مسیلی باین صفت متحقق شود، اطلاق (أبطح) در آنجا

ص:90


1- وفیات الأعیان ج 2 / 199 .
2- مرآة الجنان ج 4 / 20 - 21 .
3- الجواهر المضیئة ج 2 / 190 .

جائز خواهد شد.

و مجد الدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی در کتاب «قاموس» گفته:

[و البطح کالکتف، و البطیحة و البطحاء و الابطح: مسیل واسع فیه دقاق الحصی ج اباطح، و بطاح، و بطائح، و تبطح السیل اتسع فی البطحاء، و قریش البطاح الذین ینزلون بین اخشبی مکة].

و ابو الفضل محمد (1)بن خالد در «صراح» گفته:

أبطح: آب رود در سنگلاخ، أباطح بطاح ج، و الثانی علی غیر القیاس، و یقال: بطاح و بطح، کما یقال: عوام و عوم، بطیحة بطحاء، مثله و منه بطحاء مکة، و بطائح النبط بین العراقین، و تبطح السیل، أی اتسع فی البطحاء].

و ابن اثیر در «نهایة» گفته:

[و فی حدیث عمر انه أول من بطح المسجد، و قال: ابطحوه من الوادی المبارک، أی القی فیه البطحاء و هو الحصی الصغار، و بطحاء الوادی و أبطحه حصاه اللین فی بطن المسیل، و منه الحدیث انه صلّی بالابطح، یعنی أبطح مکة مسیل وادیها، و یجمع علی البطاح و الباطح، و منه قیل قریش البطاح: هم الذین ینزلون اباطح مکة و بطاحها].

از این عبارت ظاهر است که أبطح مکه را أبطح بهمین سبب می گویند که آن مسیل وادی است، و أبطح از أسمای جنس است، نه از اعلام شخصیه، و نیز قول او: و قریش البطاح-الخ، دلالت دارد بر آنکه در مکه صرف یک ابطح نیست: بلکه بطاح متعدده است، و بهمین سبب

ص:91


1- محمد بن عمر بن خالد فرغ من الصراح فی ترجمة الصحاح سنة ( 681 ) .

قریش را قریش البطاح می گویند که در اباطح مکه و بطاح آن نازل می شوند:

و سیوطی در «در نثیر» گفته:

[و ابطح مکة: مسیل وادیها، الجمع بطاح، و أباطح، و قریش البطاح:

الذین ینزلون أباطح مکة].

و محمد طاهر گجراتی در «مجمع البحار» گفته:

[صلی بالابطح، أی مسیل وادی مکة] از این عبارت ظاهر است که ابطح مکه را أبطح بهمین سبب می گویند که آن مسیل وادی است، و ابطح از اعلام شخصیه نیست، بلکه اسم جنس است و ابطح مکه فردی است از افراد معنای کلی.

و شیخ فخر الدین (1) بن طریح النجفی در «مجمع البحرین و مطلع النیرین» گفته:

[فی الحدیث: انه صلی بالابطح، یعنی مسیل وادی مکة، و هو مسیل واسع فیه دقاق الحصی، اوله عند منقطع الشعب بن وادی منی، و آخره متصل بالمقبرة التی تسمی بالمعلی عند اهل مکة، و یجمع علی الاباطح و البطاح بالکسر علی غیر القیاس، و البطحاء مثل الابطح و منه بطحاء مکة].

و شیخ حسن بورینی (2)در «شرح دیوان عمر بن علی ابن الفارض» در شرح:

أسعد اخی و غننی بحدیث من حل الاباطح ان رعیت اخائی

ص:92


1- فخر الدین طریح بن محمد النجفی المتوفی سنة ( 1085 ) ه .
2- الحسن البورینی : بن محمد بن محمد الدمشقی الشافعی المتوفی ( 1024 ) ه .

گفته: [و الاباطح جمع الابطح، و هو مسیل واسع فیه دقاق الحصی].

و شیخ عبد الغنی النابلسی در شرح این شعر، گفته:

[کنی بمن حل الاباطح عن الروح الذی هو من أمر اللّه المفتوح منه فی الاجسام الانسانیة الکاملة العرفان].

و نیز حسن بورینی در «شرح دیوان ابن فارض» در شرح سفر:

یا ساکنی البطحاء هل من عودة احیی بها یا ساکنی البطحاء (1)

گفته: [البطحاء و الابطح: مسیل واسع فیه دقاق الحصی، جمعه أباطح و بطاح و بطائح و تبطح السیل اتسع فی البطحاء، و قریش البطحاء الذین ینزلون بین اخشبی مکة].

و نیز حسن بورینی در شرح:

و إذا وصلت الی ثنیات اللوی فانشد فؤادا بالابیطح طاحا (2)

گفته: [و الابیطح تصغیر أبطح و هو مسیل الماء فیه دقاق الحصا].

و نابلسی در شرح این شعر گفته:

[و الابیطح کنایة عن المقام الذاتی الجامع لجمیع الاسماء و الصفات].

و قاضی أبو عبد اللّه محمد (3) بن أحمد بن محمد بن مرزوق در «استیعاب شرح قصیده برده» در شرح شعر:

و احیت السنة البیضاء دعوته حتی حکت غرة فی الاعصر الدهر

بعارض جاد أو خلت البطاح بها سیب من الیم أو سیل من العرم

گفته: [و الابطح: مسیل واسع فیه دقاق الحصی، و الجمع الاباطح،

ص:93


1- شرح دیوان ابن الفارض ج 2 / 22 .
2- شرح دیوان ابن الفارض ج 2 / 41 .
3- محمد بن أحمد بن مرزوق التلمسانی المتوفی ( 781 ) ه .

و البطاح أیضا علی غیر قیاس، و بطاح بطح کعوام عوم، و البطیحة و البطحاء، مثل الابطح، و منه بطحاء مکة، و بطائح النبط بین العراقین، و تبطح السیل اتسع فی البطحاء].

و سعد الدین مسعود بن عمر تفتازانی در «شرح مختصر تلخیص المفتاح» گفته:

[و قد تحصل الغرابة بتصرف فی الاستعارة العامیة، کما فی قوله شعر:

أخذنا بأطراف الاحادیث بیننا و سالت بأعناق المطی الاباطح

الاباطح: جمع أبطح، و هو مسیل الماء فیه دقاق الحصا.

و نظام الدین عثمان الخطائی (1) در حاشیۀ خود بر «شرح مختصر تلخیص المعانی» از تفتازانی، گفته:

[قوله: «و سالت بأعناق المطی، تلک الاحادیث البطاح» : الابطح، مسیل واسع فیه دقاق الحصی، یجمع علی الاباطح و البطاح علی غیر قیاس].

و محمد بن عبد الجبار المدعو بأبی نصر العتبی (2) در «تاریخ یمینی» در ذکر ابن خرکاش، گفته:

[فانسل تائها بین سمع الارض و بصرها تاباه الرعان و الاباطح و تلفظه القیعان و الصحاصح].

و شیخ احمد بن علی بن عمر الحنفی الطرابلسی المنینی (3)در کتاب «الفتح الوهبی علی تاریخ أبی نصر العتبی» گفته:

ص:94


1- الخطائی نظام الدین عثمان المتوفی سنة ( 901 ) ه .
2- العتبی أبو النصر محمد بن عبد الجبار الرازی المتوفی ( 427 ) ه
3- المنینی : احمد بن علی بن عمر الطرابلسی المتوفی ( 1172 ) ه .

[تاباه الرعان و الاباطح: الرعان جمع رعن، و هو انف الجبل الذی یتقدمه، و الاباطح جمع أبطح، و هو مسیل واسع فبه دقاق الحصی، و هو کنایة عن عدم استقراره بمکان، فکان الامکنة تاباه و لا تقبله].

و نیز شیخ احمد منینی در «فتح وهبی» گفته:

[و غصت، أی امتلأت بجموعهم، الاباطح جمع أبطح و هو المسیل الواسع فیه دقاق الحصی].

و علاوه بر تصریحات ائمۀ لغویین و ادبا از اطلاقات بلغا و فصحا، و اشعار اقحاح عرب عربا، استعمال (أبطح) در معنای جنسی ثابت است، چنانچه از عبارات سابقه اطلاق (اباطح) جمع (ابطح) در غیر مکه معظمه واضع است.

در قصیدۀ عمرو بن کلثوم (1) التغلبی، که آن قصیدۀ خامسه است از قصائد سبع معلقات، مذکور است:

[یدهدون الرؤس کما تدهدی حزاورة بأبطحها الکرینا].

و حسین زوزنی (2) در شرح آن گفته:

[الحزور: الغلام الغلیظ الشدید، و الجمع الحزاورة، یقول: یدحرجون رؤس أقرانهم، کما یدحرج الغلمان الغلاظ و الشداد المکرات فی مکان مطمئن].

و عبد الرحیم (3) بن عبد الکریم صفی پوری صاحب «منتهی الارب» در شرح آن گفته:

[یدهدون باسقاط الهاء لفظا و هو من الدهدهة، و هی الدحرجة، و قد تبدل

ص:95


1- عمرو بن کلثوم الثعلبی شاعر جاهلی توفی حدود ( 40 ) ق ه .
2- الزوزنی : حسین بن احمد الادیب المتوفی ( 486 ) ه .
3- عبد الرحیم صفی پوری فرغ من منتهی الارب سنة ( 1257 ) ه .

الهاء یاء، فیقال: دهدی یدهدی، و الحزاورة جمع حزور، و هو الغلام إذا اشتد و صلب، و الکرین جمع الکرة یقول: یدحرجون رؤس أقرانهم، کما یدحرج الغلمان الشداد الکرین فی مکان واسع مطمئن].

و نیز عمرو بن کلثوم در این قصیده بعد شعر مذکور، گفته:

[و قد علم القبائل من معد إذا قبب بابطحها بنینا].

و أبو عبد اللّه الحسین بن احمد الزوزنی در «شرح سبع معلقات» در شرح این شعر، گفته:

[یقول: قد علمت قبائل معد إذا بنیت قبابها بمکان ابطح، و القبب و القباب جمع قبة].

و عبد الرحیم صفی پوری در «شرح معلقات» در شرح این شعر، گفته:

[یقول: قد علمت قبائل من معد بن عدنان إذا بنیت قبابها بمکان واسع].

و احمد بن محمد المعروف بابن خلکان الشافعی در «وفیات الأعیان» گفته:

[و قال الشیخ نصر اللّه بن مجلی مشارف الصناعة بالمخزن و کان من ثقات اهل السنة: رأیت فی المنام علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه، فقلت له: یا أمیر المؤمنین تفتحون مکة، فتقولون: من دخل دار أبی سفیان، فهو آمن، ثم یتم علی ولدک الحسین یوم الطف ماتم، فقال: أ ما سمعت ابیات ابن الصیفی فی هذا؟ ، فقلت: لا، فقال اسمعها منه، ثم استیقظت فبادرت الی دار حیص بیص، فخرج الی، فذکرت له الرؤیا، فشهق و أجهش بالبکاء و حلف باللّه: ان کانت خرجت من فمی، أو خطی الی أحد و ان کنت نظمتها الا فی لیلتی هذه، ثم أنشدنی:

ملکنا فکان العفو منا سجیة فلما ملکتم سال بالدم أبطح

ص:96

و حللتم قتل الاساری و طالما غدونا علی الاسری فنعفو و نصفح

فحسبکم هذا التفاوت بیننا و کل اناء بالذی فیه ینضح

و انما قیل له: حیص بیص، لانه رأی الناس یوما فی حرکة مزعجة و أمر شدید، فقال: ما للناس فی حیص و بیص؟ ، فبقی علیه هذا اللقب، و معنی هاتین الکلمتین الشدة و الاختلاط، و یقول العرب: وقع الناس فی حیص و بیص، أی فی شدة و اختلاط.

و کانت وفاته لیلة الاربعاء سادس شعبان سنة أربع و سبعین و خمس مائة، ببغداد، و دفن من الغد فی الجانب الغربی فی مقابر قریش رحمه اللّه تعالی.

و کان إذا سئل عن عمره، یقول: أنا اعیش فی الدنیا مجازفة، لانه کان لا یحفظ مولده، و کان یزعم انه من ولد اکثم بن صیفی التمیمی حکیم العرب، و لم یترک أبو الفوارس عقبا، و صیفی (بفتح الصاد المهملة و سکون الیاء المثناة من تحتها و کسر الفاء و بعدها یاء-الخ-) و الحویزة (بضم الحاء المهملة و فتح الواو و سکون الیاء المثناة من تحتها و بعدها زاء، ثم هاء) و هی بلیدة من اقلیم خوزستان علی اثنی عشر فرسخا من الاهواز](1).

از این عبارت ظاهر است که ابن الصیفی در مصراع «فلما ملکتم سال بالدم ابطح» اطلاق أبطح بر ارض مقتل جناب امام حسین علیه السّلام کرده و مقتل آن حضرت در عراق است.

پس ثابت شد که أبطح منحصر در أبطح مکه نیست، بلکه مدلول أبطح معنای جنسی است که هر جا که متحقق خواهد شد، اطلاق أبطح بر آن توان نمود. و جلالت و عظمت ابن الصیفی شاعر هر چند از همین عبارت ظاهر است که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام علی ما ذکر فیها

ص:97


1- وفیات الأعیان ج 2 / ( 364 )

در رؤیای شیخ نصر اللّه بن مجلی را بجواب سؤال پر ملالش حواله بأشعار بلاغت شعار ابن الصیفی فرموده و ابن مجلی بامتثال أمر حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام پیش ابن الصیفی شتافته، و عرض رؤیای صادقانه بر او نموده، و مطابقت آن با واقع از بیان ابن الصیفی دریافته، لکن ترجمۀ ابن الصیفی هم باید شنید تا زیاده تر عظمت و جلالت او ظاهر گردد.

پس باید دانست که ابن خلکان در «وفیات الأعیان» قبل عبارت مذکوره گفته:

[ابو الفوارس سعد بن محمد بن سعد بن الصیفی التمیمی الملقب شهاب الدین المعروف بحیص بیص الشاعر المشهور کان فقیها شافعی المذهب، تفقه بالری علی القاضی محمد بن عبد الکریم الوازن، و تکلم فی مسائل الخلاف، الا انه غلب علیه الادب و نظم الشعر، و اجاد فیه مع جزالة لفظه، و له رسائل فصیحة بلیغة، ذکره الحافظ ابو سعد السمعانی فی کتاب «الذیل» ، و اثنی علیه، و حدث بشیء من مسموعاته، و قرأ علیه دیوانه و رسائله، و أخذ الناس عنه أدبا و فضلا کثیرا، و کان من أخبر الناس بأشعار العرب و اختلاف لغاتهم، و یقال: انه کان فیه تیه و تعاظم، و کان لا یخاطب أحدا الا بالکلام العربی.

و کانت له حوالة بمدینة الحلة، فتوجه إلیها لاستخلاص مبلغها، و کانت علی ضامن الحلقة (1)، فسیر غلامه إلیه، فلم یعرج علیه و شتم استاذه، فشکاه الی والی الحلة، و هو یومئذ ضیاء الدین مهلهل بن أبی العسکر الجاوانی (2)، فسیر معه بعض غلمان الباب لیساعده، فلم یقنع ابو الفوارس منه بذلک، فکتب إلیه

ص:98


1- فی نسخة : علی ضامن الحلة .
2- فی نسخة : الحلوانی .

یعاتبه و کانت بینهما مودة متقدمة: «ما کنت اظن ان صحبة السنین و مودتها یکون مقدارها فی النفوس هذا المقدار، بل کنت اظن أن الخمیس الجحفل لوزن لی عرضا لقام بنصری من آل أبی العسکر حماة غلب الرقاب (1)، فکیف بعامل سویقة، و ضامن حلیلة و حلیقة؟ و یکون جوابی فی شکوای ان ینفذ إلیه مستخدم یعاتبه، و یأخذ ما قبله من الحق، لا و اللّه:

ان الاسود اسود الغاب همتها یوم الکریهة فی المسلوب لا السلب

و باللّه اقسم و نبیه و آل بیته، لئن لم تقم لی حرمة یتحدث بها نساء الحلة فی اعراسهن و مناجاتهن، لا أقام ولیک بحلتک هذه، و لو امسی بالجسر أو القناطر، هبنی خسرت حمر النعم أ فأخسر أبیتی و اذلاه و اذلاه و السلام» .

و کان یلبس زی العرب و یتقلد سیفا، فعمل فیه ابو القاسم (2)بن الفضل الاتی ذکره فی حرف الهاء ان شاء اللّه تعالی.

و ذکر العماد فی «الخریدة» للرئیس علی بن الاعرابی الموصلی و ذکر انه توفی سنة سبع و اربعین و خمسمائة.

کم تباری و کم تطول طرطو رک ما فیک شعرة من تمیم

فکل الضب و اقرط الحنظل الیا بس و اشرب ما شئت بول الظلیم

لیس ذا وجه من یضیف و لا یق ری و لا یدفع الاذی عن حریم

فلما بلغت الابیات أبا الفوارس المذکور عمل:

لا تضع من عظیم قدر و ان کن ت مشارا إلیه بالتعظیم

ص:99


1- ناظر الی قول الحماسی :اذن لقام بنصری معشر خشن * عند الحفیظة ان ذو لوثة لانا
2- هبة اللَّه بن الفضل بن القطان الشاعر البغدادی المتوفی ( 558 ) ه .

فالشریف الکریم ینقص قدرا بالتعدی علی الشریف الکریم

ولع الخمر بالعقول رمی الخم ر بتنجیسها و بالتحریم](1)

-الخ.

از این عبارت ظاهر است که حیص بیص فقیه شافعی المذهب بوده، و ابو سمعانی مدح او نموده، و تحدیث از او نموده، و مردم از او ادب و فضل کثیر اخذ نمودند، الی غیر ذلک.

و ابو محمد عبد اللّه بن اسعد الیافعی نیز اشعار بلاغت شعار ابن الصیفی را در ترجمۀ او ذکر کرده، و مثل ابن خلکان بمدح و ثنای او لب گشوده حیث قال فی «مرآة الجنان» فی وقائع سنة اربع و سبعین و خمسمائة:

[و فیها توفی حیص بیص ابو الفوارس سعد بن محمد التمیمی الشاعر و له دیوان معروف وافر الأدب، متضلعا من اللغة، بصیرا بالفقه و المناظرة. و قال الشیخ نصر اللّه بن مجلی: قال ابن خلکان: و کان من ثقات أهل السنة: رأیت فی المنام علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه، فقلت: یا امیر المؤمنین تفتحون مکة و تقولون: من دخل دار أبی سفیان، فهو آمن، ثم یتم علی ولدک الحسین ماتم، فقال لی: أ ما سمعت ابیات ابن الصیفی فی هذا؟ فقلت: لا، فقال:

اسمعها منه، ثم استیقظت، فبادرت الی دار ابن الصیفی، فخرج الی، فذکرت له الرؤیا، فشهق و أجهش بالبکاء و حلف باللّه ان کانت خرجت من فمی أو خطی الی أحد و ان کنت نظمتها الا فی لیلتی هذه، ثم انشدنی:

ملکنا فکان العفو منا سجیة فلما ملکتم سال بالدم أبطح

و حللتم قتل الاساری و طالما غدونا علی الاسری فنعفو و نصفح

ص:100


1- وفیات الأعیان ج 2 / 362 .

و حسبکم هذا التفاوت بیننا و کل اناء بالذی فیه یرشح].

و انما قیل له: حیص و بیص، لانه رأی الناس یوما فی حرکة مزعجة و أمر شدید، فقال: ما للناس فی حیص بیص؟ فبقی علیه هذا اللقب، و معنی هاتین الکلمتین الشدة و الاختلاط]. (1) و شهاب الدین احمد بن محمد بن عمر الخفاجی المصری در «ریحانة الالباء» (2) در ترجمۀ قطب الدین المکی النهروانی، گفته: [و عن الشیخ نصر اللّه بن مجلی: انه رأی فی المنام سیدنا أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب کرم اللّه وجهه، فقال له: یا أمیر المؤمنین تفتحون مکة و تقولون: من دخل دار أبی سفیان، فهو آمن و قد تم علی ولدک الحسین منهم ماتم؟ فقال له: أ ما سمعت أبیات ابن الصیفی؟ یعنی به الحیص بیص، فقال: لا، قال: اسمعها منه، فلما انتبه ذهب الی داره و ذکر له ما رأی فی منامه، فبکی و حلف انه نظمها فی هذه اللیلة و لم یقف علیها سواه و هی هذه و أنشدها له:

ملکنا فکان العفو منا سجیة فلما ملکتم سال بالدم أبطح

و حللتم قتل الاساری و طالما غدونا علی الاسری نمن و نصفح

و حسبکم هذا التفاوت بیننا و کل اناء بالذی فیه ینضح

و محمد بن فضل اللّه المحبی در «خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر» بترجمۀ عبد اللّه بن قادر، گفته:

[و له مضمنا فی النصیحة و حسن الصحبة:

صدیقک ان أخفی عیوبا لنفسه و أظهر عیبا فیک و هو یصرح

ص:101


1- مرآة الجنان ج 3 / 399
2- قطب الدین النهروانی : محمد بن احمد المکی الحنفی المتوفی ( 990 ) ه .

فخذ غیره و اترک مناهج وده فکل اناء بالذی فیه یرشح

أصله ما فی تاریخ ابن خلکان: قال الشیخ نصر اللّه بن مجلی و کان من ثقات أهل السنة: رأیت فی المنام علی بن أبی طالب، فقلت له: یا امیر المؤمنین تفتحون مکة، فتقولون: من دخل دار أبی سفیان، فهو آمن، ثم یتم علی ولدک الحسین یوم الطف ماتم؟ فقال لی: اما سمعت ابیات ابن الصیفی فی هذا؟ فقلت: لا، فقال: اسمعها منه، ثم استیقظت، فبادرت الی دار حیص بیص، فخرج الی، فذکرت له الرؤیا، فشهق و اجهش بالبکاء و حلف باللّه ان کان خرجت من فمی أو خطی الی أحد، و ان کنت نظمتها الا فی لیلتی هذه، ثم انشدنی:

ملکنا فکان العفو منا سجیة فلما ملکتم سال بالدم ابطح

و حللتم قبل الاساری و طالما غدونا علی الاسراء نعفو و نصفح

و حسبکم هذا التفاوت بیننا و کل اناء بالذی فیه ینضح].

و هر گاه ثابت شد که «أبطح» بمعنی مسیل وادی است و اطلاق «أبطح» منحصر در أبطح مکه نیست، بلکه در دیگر مقامات هم اثبات «أبطح» کرده اند، پس در اطلاق «أبطح» بر مسیل بعض اودیة مدینۀ منوره، هیچ فسادی لازم نمی آید، بلکه قطعا و حتما صحیح باشد و در مدینۀ منوره اودیۀ عدیده است، چنانچه از ملاحظۀ «خلاصة الوفا» و امثال آن ظاهر می شود و علاوه بر این وجود بطحا در مدینۀ منوره بتصریح تمام ثابت است.

سید نور الدین سمهودی در کتاب «خلاصة الوفا بأخبار دار المصطفی» در حرف الباء من الفصل الرابع فی بقاعها و آطامها و بعض اعمالها و اعراضها و جبالها، گفته:

ص:102

[البطحاء یدفع فیها طرف اعظم (1) الشامی، و ما دبر من الصلصلین (2)، و تدفع هی من بین الجبلین فی العقیق]-انتهی. (3) از این عبارت ثابت است که بطحاء در مدینۀ منوره موجود معروف است و از عبارت «قاموس» و «مغرب» ثابت شد که بطحا و «أبطح» بیک معنی است، و از دیگر عبارات هم ثابت است که بطحا بمعنی «أبطح» است.

ابو عمرو عثمان بن عمر المعروف بابن الحاجب النحوی المالکی در «شافیه» در بحث جمع گفته:

[و الصفة نحو عطشی علی عطاش، و نحو حرما علی حرامی، و نحو بطحاء علی بطاح].

و احمد بن الحسن الجاربردی در «شرح شافیه» گفته:

[ثم ذکر المحدود کبطحاء و هی مسیل واسع فیه دقاق الحصی و منه بطحاء مکة].

و سیوطی در «شرح شواهد مغنی» در شرح شعر فرزدق:

تنح عن البطحاء ان قدیمها لنا و الجبال الراسیات القوارع

گفته: [و البطحاء: الموضع الواسع، و أراد بها بطحاء مکة].

پس اطلاق «أبطح» بر بطحاء مدینه، حسب این افادات بلا ریب

ص:103


1- اعظم ( بضم الظاء ) جمع عظم : جبل کبیر .
2- صلصل : جبل معروف علی سبعة أمیال من المدینة و یقال فیه : الصلصلان بالتثنیة .
3- وفاء الوفا بأخبار دار المصطفی : 1148

و تشکیک و بغیر مزاحمت وسواس رکیک، سائغ و جائز باشد و للّه الحمد علی ذلک حمدا جمیلا.

و نیز سید سمهودی در «خلاصة الوفا» بعد نقل قولی از ابو عبیده در بیان حال عقیق، گفته:

[و قال غیره: أعلی أودیة العقیق النقیع، و صدور العقیق ما وقع فی النقیع من قدس، و ما اقبل من الحرة و نقل ابن شبه: أن سیل العقیق یأتی فی موضع یقال له: بطاویح، فیصب ذلک فی النقیع علی اربعة برد من المدینة فی یمانیها (1)] از این عبارت ظاهر است که صدور عقیق را بطاویح می گویند و علاوه بر این همه، بحمد اللّه و حسن توفیقه، بالخصوص وجود «أبطح» هم در مدینۀ منوره ثابت است.

حسین بن معین الدین میبذی در «فواتح» گفته:

تعییر خرتیره ولید بن مغیره:

یهددنی بالعظیم الولید فقلت أنا ابن أبی طالب

أنا ابن المبجل بالابطحین و بالبیت من سلفی غالب

فلا تحسبنی أخاف الولید و لا اننی منه بالهائب

تهدید: بیم کردن، و عظمت: بزرگ شدن، و ولید: پسر مغیره بن عبد اللّه بن عمرو بن مخزوم بن یقظة بن مره بن کعب بن لوی بن غالب و هر دو از مشرکان مکه بودند. و ولید تهدید حضرت مرتضی کرم اللّه وجهه می کرد، مرتضی با او درشتی نمود، و او از آن صورت شکوه داشت، و ابو طالب گفت: ما أنا بدون المغیرة و لا علی بدون الولید، فلم یتوعده، پس مرتضی کرم اللّه وجهه این قطعه را بنظم فرمود. و ولید

ص:104


1- وفاء الوفاء : 1070 مع اختلاف قلیل .

در سال هجرت در مکه بمرد و شعبی گردید. ولید در وقت مرگ جزع کرد، ابو جهل گفت: این جزع از چیست؟ ، گفت: و اللّه نه از مرگ می ترسم، و لیکن بیم از آن دارم که دین أبی کبشه در مکه ظاهر شود، ابو سفیان گفت: مترس، عهده بر من که دین او ظاهر نشود.

و وجه اطلاق أبی کبشه بر حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله آنست که آمنه مادر آن حضرت دختر وهب بن عبد مناف بود، و مادر وهب، عمره بنت وجر بن غالب، و کنیت وجر: ابو کبشه. و او در بت پرستی مخالفت قریش کردی، و کوکب شعرای عیوق، که مشهور است بشامی، پرستیدی، و چون حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله و سلم هم در بت پرستی قریش، مخالفت قریش فرمود، او را ابو کبشه می گفتند، و غرض از کریمۀ أَنَّهُ هُوَ رَبُّ اَلشِّعْری (1)آنست که مصطفی صلی اللّه علیه و آله و سلم اگر چه موافق أبی کبشه است در نفی بتان، اما مخالف او است در اعتقاد ربوبیت شعری.

و تبجیل: بزرگ: داشتن، و أبطح: خانۀ فراخ که در او سنک ریزه بود و مراد از أبطحین رودخانۀ مکه و رودخانۀ مدینه که آن را وادی العقیق گویند. . .]-الی أن قال:

می فرماید: بیم می کند مرا ببلای عظیم ولید، پس گفتم: من پسر أبی طالبم، من پسر بزرگ داشته ام بدو رودخانه مکه و مدینه و بخانۀ کعبه، از پدران من است غالب، مپندار مرا که می ترسم از ولید، و مپندار که من از او ترسنده ام](2)-انتهی.

ص:105


1- النجم : 49 .
2- فواتح للمیبذی : 197

از این عبارت بکمال صراحت و ظهور واضح است که در مدینۀ منوره هم «أبطح» موجود است که آن وادی عقیق است و مراد جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از أبطحین، أبطح مکه و أبطح مدینه است.

وا عجباه که ابن تیمیه با این همه جلالت و عظمت و تحقیق و تدقیق و مهارت و حذاقت که معتقدینش ادعای آن دارند، بسبب غلبۀ تعصب چنان بیخود گردیده که «أبطح مکه منحصر دانسته و چنان پنداشته که در مدینۀ منوره «أبطح» وجودی ندارد، و به این خوش فهمی تکذیب روایت صحیحه که أئمه و اساطین سنیه نقل کرده اند، خواسته!

جواب از شبهۀ دوم ابن تیمیة

و أما اعتراض ثانی که حاصلش این است که سوره سَأَلَ سائِلٌ مکیه است که بمکه قبل هجرت، ده سال یا زیاده پیش از واقعۀ غدیر خم نازل شده، پس چگونه نازل شده باشد بعد این؟ پس وهن و رکاکت و بطلان و عدم تمامیت آن واضحتر است از آنکه بر آحاد طلبۀ علوم تفسیر مخفی تواند شد، چه جا علما و فضلا! ، چه جا چنین شیخ الاسلام و مقتدای اعلام! لیکن همانا هوی و حب مذهب آباء دیدۀ او را از ادراک حق باز داشته که امور واضحه را هم نمی بیند، و به احتمالات صحیحه التفات نکرده، بتوهمات واهیه تکذیب روایات ثابته جابجا می خواهد.

بالجمله ائمة سنیه جاها احتمال تعدد نزول آیات برای رفع اشکالات و اعضالات ذکر می کنند، و افاده می نمایند که بسیاری از آیات است که مکرر نازل شده، پس اگر این آیت نیز مکررا نازل شده باشد، کدام

ص:106

مانع برای تکرار نزول است؟ علامه جلال الدین سیوطی در کتاب «الاتقان فی علوم القرآن» گفته:

[النوع الحادی عشر ما تکرر نزوله صرح جماعة من المتقدمین و المتأخرین بأن من القرآن ما تکرر نزوله.

قال ابن الحصار (1): قد یتکرر نزول الآیة تذکیرا و موعظة، و ذکر من ذلک خواتیم سورة النحل، و اول سورة الروم، و ذکر ابن کثیر منه آیة الروح، و ذکر قوم منه الفاتحة، و ذکر بعضهم منه قوله ما کانَ لِلنَّبِیِّ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا (2) الآیة.

و قال الزرکشی فی «البرهان» : قد ینزل الشیء مرتین تعظیما لشأنه و تذکیرا عند حدوث سببه خوف نسیانه، ثم ذکر منه آیة الروح، و قوله: أَقِمِ اَلصَّلاةَ طَرَفَیِ اَلنَّهارِ (3)-الآیة، قال: فان سورة الاسراء و هود مکیتان، و سبب نزولهما یدل علی انهما نزلتا بالمدینة، و لهذا أشکل ذلک علی بعضهم و لا اشکال لانها نزلت مرة بعد مرة.

قال: و کذلک ما ورد فی سورة الاخلاص من انها جواب المشرکین بمکة، و جواب لاهل الکتاب بالمدینة، و کذلک قوله تعالی: ما کانَ لِلنَّبِیِّ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا -الآیة.

قال: و الحکمة فی هذا کله انه قد یحدث سبب من سؤال، أو حادثة تقتضی نزول آیة، و قد نزل ذلک ما یتضمنها، فیوحی الی النبی صلی اللّه علیه و سلم تلک

ص:107


1- ابن الحصار : علی بن محمد الخزرجی الاشبیلی المتوفی سنة ( 611 ) ه .
2- التوبة : 113 .
3- هود : 114 .

الآیة بعینها تذکیرا لهم بها و بأنها تتضمن هذه (1).

تنبیه: قد یجعل من ذلک الاحرف التی تقرأ علی وجهین، فأکثر و یدل له ما

أخرجه مسلم من حدیث أبی: «ان ربی ارسل الی ان اقرأ القرآن علی حرف، فرددت إلیه ان هون علی امتی، فأرسل الی ان اقرأه علی حرفین، فرددت إلیه ان هون علی امتی، فأرسل الی ان اقرأه علی سبعة أحرف» .

فهذا الحدیث یدل علی ان القرآن لم ینزل من أول وهلة، بل مرة بعد اخری و فی «جمال القراء» للسخاوی (2) بعد أن حکی القول بنزول الفاتحة مرتین:

فان قیل: فما فائدة نزولها مرة ثانیة؟ قلت: یجوز أن یکون نزلت اول مرة علی حرف واحد، و نزلت فی الثانیة ببقیة وجوهها، نحو ملک و مالک، و السراط و الصراط و نحو ذلک-انتهی.

تنبیه: انکر بعضهم کون شیء من القرآن تکرر نزوله، کذا رأیته فی کتاب «الکفیل (3) بمعانی التنزیل» و علله بأن تحصیل ما هو حاصل لا فائدة فیه و هو مردود بما تقدم من فوائده.

و بأنه یلزم منه أن یکون کلما نزل بمکة نزل بالمدینة مرة اخری، فان جبرئیل علیه السلام کان یعارضه القرآن کل سنة، ورد بمنع الملازمة.

و بأنه لا معنی للانزال، الا ان جبرئیل کان ینزل علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بقرآن لم یکن نزل به من قبل فیقرئه ایاه، ورد بمنع اشتراط قوله: «لم

ص:108


1- البرهان للزرکشی ج 1 / 29 .
2- السخاوی : أبو الحسن علی بن محمد المتوفی سنة ( 643 ) ه .
3- « الکفیل بمعانی التنزیل » : تفسیر ضخم فی ( 23 ) مجلدة کبیرة للعماد الکندی قاضی اسکندریة توفی سنة ( 720 ) ه . - کشف الظنون ج 2 / 1502 -

یکن نزل به من قبل»](1).

از این عبارت ثابت است که بتصریح جماعتی از متقدمین و متأخرین بعض قرآن شریف مکرر نازل شده، و ابن حصار گفته است که گاهی متکرر می شود نزول آیه بسبب تذکیر و موعظت، و خواتیم سورۀ نحل و اول سوره روم از این جمله است، و ابن کثیر از جملۀ متکرر النزول آیۀ روح را ذکر کرده، و قومی سورۀ فاتحه را از جملۀ متکرر النزول ذکر کرده اند، و بعضی آیۀ: ما کانَ لِلنَّبِیِّ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا -الآیة، نیز از این جمله ذکر کرده اند.

و زرکشی ارشاد نموده که گاهی نازل می شود چیزی دو دفعه برای تعظیم شأن آن و تذکیر آن نزدیک حدوث سبب آن بخوف نسیان آن، و ذکر کرده از این جمله آیۀ روح را، و قوله تعالی: أَقِمِ اَلصَّلاةَ طَرَفَیِ اَلنَّهارِ (2) الآیة، و در استدلال بر تکرر نزول این آیه گفته که سورۀ اسرائیل و هود مکی هستند، و سبب نزول این هر دو آیه دلالت می کند بر آنکه این هر دو آیه نازل شدند بمدینه.

و سورۀ اخلاص هم حسب افادۀ زرکشی مکرر نازل شده، زیرا که وارد شده که آن سورۀ جواب مشرکین در مکۀ معظمه بوده، و نیز وارد شده که جواب اهل کتاب است در مدینۀ منوره.

پس تعدد نزول ثابت گردید، و آیه ما کانَ لِلنَّبِیِّ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا (3) - الآیة، نیز مکرر نازل شده، و حکمت در تکرر نزول آن است که گاهی

ص:109


1- الاتقان فی علوم القرآن ج 1 / 130 - ؟ ؟ 13 .
2- هود : 114 .
3- التوبة : 113

حادث می شود سببی از سؤال یا حادثه که مقتضی نزول آیه باشد و متضمن آن آیه قبل از این نازل شده، پس وحی کرده می شود بسوی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله این آیه بعینها، تا تذکیر مردم باین آیه متحقق گردد، و ثابت شود که این آیه متضمن این سؤال یا این حادثه هم است.

و نیز سیوطی در «اتقان» قبل از این بمقام ذکر تعدد اسباب، گفته:

[الحال السادس ان لا یمکن ذلک، فیحمل علی تعدد النزول و تکرره، مثاله ما

أخرجه الشیخان، عن المسیب، قال: لما حضر أبا طالب الوفاة، دخل علیه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و عند رأسه أبو جهل، و عبد اللّه بن أمیّة، فقال: أی عم قل:

لا اله الا اللّه أحاج لک بها عند اللّه، فقال أبو جهل و عبد اللّه: یا أبا طالب أ ترغب عن ملة عبد المطلب، فلم یزالا یکلمانه، حتی قال: هو علی ملة عبد المطلب، فقال النبی صلی اللّه علیه و سلم: لاستغفرن لک ما لم أنه عنه، فنزلت: ما کانَ لِلنَّبِیِّ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ یَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِکِینَ (1)-الآیة.

ص:110


1- التوبة : 113 . لا یخفی علی المتأمل أن نزول سورة البراءة التی تضمنت الآیة الکریمة آخر ما نزل من القرآن ، و هی التی بعثها رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله أبا بکر لیتلوها علی أهل مکة ثم استرجعه بوحی من اللَّه سبحانه ، و قبض ؟ ؟ لها مولانا أمیر المؤمنین علیه السّلام فقال : لا یبلغها عنی الا أنا أو رجل منی . و قد جاءت فی صحیحة من عدة طرق أن آیة الاستغفار نزلت بعد ما أقبل النبی صلّی اللَّه علیه و آله من غزوة تبوک و کانت فی سنة تسع فأین من هذه کلها نزولها عند وفاة أبی طالب أو بعدها بأیام ، و أنی یصح ما جاء به البخاری و من یشاکله فی روایة البواطیل . و من أراد وضوح هذه الفریة تفصیلا فلیرجع الی « الغدیر » ج 8 / 8 - 9 - 16 .

و اخرج الترمذی و حسنه عن علی (رض) قال: سمعت رجلا یستغفر لابویه و هما مشرکان، فقلت: أ تستغفر لابویک و هما مشرکان؟ فقال: استغفر ابراهیم علیه السّلام لابیه و هو مشرک، فذکرت ذلک لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فنزلت.

و اخرج الحاکم و غیره، عن ابن مسعود (رض) قال: خرج النبی صلی اللّه علیه و سلم یوما الی المقابر، فجلس الی قبر منها، فناجاه طویلا، ثم بکی، فقال:

ان القبر الذی جلست عنده قبر امی و انی استأذنت ربی فی الدعاء لها، فلم یأذن لی، فأنزل اللّه علی ما کانَ لِلنَّبِیِّ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ یَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِکِینَ (1)، فجمع بین هذه الاحادیث بتعدد النزول.

و من امثلته أیضا ما

أخرجه البیهقی و البزار، عن أبی هریرة (رض) ان النبی صلی اللّه علیه و سلم وقف علی حمزة حین استشهد، و قد مثل به، فقال: «لامثلن بسبعین منهم مکانک» ، فنزل جبرئیل و النبی صلی اللّه علیه و سلم واقف بخواتیم سورة النحل: وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ (2)-الی آخر السورة و اخرج الترمذی و الحاکم، عن أبی بن کعب قال: لما کان یوم أحد اصیب من الانصار أربعة و ستون و من المهاجرین ستة منهم حمزة (رض) ، فمثلوا بهم، فقالت الانصار: لئن أصبنا منهم یوما مثل هذا لنرمین علیهم، فلما کان یوم فتح مکة أنزل اللّه: وَ إِنْ عاقَبْتُمْ -الآیة، فظاهره تأخیر نزولها الی الفتح، و فی الحدیث الذی قبله نزولها بأحد.

قال ابن الحصار: و یجمع بأنها نزلت أولا بمکة قبل الهجرة مع السورة، لانها مکیة، ثم ثانیا بأحد، ثم ثالثا یوم الفتح تذکیرا من اللّه تعالی لعباده،

ص:111


1- التوبة : 113 .
2- النحل : 126

و جعل ابن کثیر من هذا القسم آیة الروح](1)-انتهی.

از این عبارت واضح است که چون در شأن نزول آیۀ ما کانَ لِلنَّبِیِّ -الآیة، روایات متعدده وارد شده، که از بعض آن (معاذ اللّه) نزول آن درباره استغفار آن حضرت برای حضرت أبی طالب ظاهر می شود، و از بعض آن نزول آن در قصۀ استغفار مردی برای پدر و مادر خود که هر دو مشرک بودند، و جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام به او ارشاد کرده که آیا استغفار می کنی برای ابوین خود، حال آنکه هر دو مشرکند؟ و از بعض آن نزول این آیه (پناه بخدا) در شأن دعاء جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم برای مادر مکرمۀ خود ثابت می شود، لهذا جمع کرده شد در میان این احادیث بتعدد نزول. یعنی حضرات سنیه قائل شدند بآنکه این آیه سه دفعه نازل شده، هم در باب استغفار آن حضرت برای أبی طالب، و هم در باب استغفار آن حضرت برای مادر مکرمۀ خود، و هم در باره مردی که استغفار برای ابوین مشرکین خود نموده.

لیکن حیرت است که بخاطر دقت مآثر این حضرات، بطلان این جمع حسب همین روایات نرسید! ، زیرا که هر گاه بنابر این جمع، این آیت هم در استغفار جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله برای حضرات أبی طالب نازل شد، و هم برای استغفار آن حضرت برای مادر مکرمۀ خود، پس لازم اید که آن حضرت (معاذ اللّه) بعد نزول نهی از استغفار برای مشرکین جسارت بر أمر منهی عنه نموده! و از روایت ترمذی ظاهر می شود که شناعت این استغفار ظاهر بود که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بسبب آن انکار بر بعض آحاد ناس فرمود، پس چگونه ارتکاب آن از اشرف ناس تصور توان کرد؟

ص:112


1- الاتقان فی علوم القرآن ج 1 / 122 - 123 .

از این عبارت ظاهر است که چون از بعض روایات نزول خواتیم سورۀ نحل در احد ثابت می شود، و از بعض آن نزول آن روز فتح مکه ظاهر می شود، لهذا جمع کرده شده در آن به اینکه اولا این خواتیم بمکه قبل هجرت نازل شد، زیرا که این سوره مکیه است، و بعد از آن نازل شد باحد، و بعد از آن نازل شد در فتح مکه، پس نزول خواتیم سورۀ نحل سه دفعه ثابت گردید.

بالجمله از این افادات واضح می شود که حضرات اهل سنت روایات مختلفه را در شأن نزول آیات عدیده، بحمل آن بر تعدد نزول جمع کرده، سلب عیب و عار و خزی و شنار کذب و افترا از روات خود کرده اند، تا آنکه در بعض آیات قائل بنزول آن سه دفعه گردیده، و ثبوت تقدیم نزول آیه را مانع از قبول روایات دیگر که از آن تأخر نزول ثابت شود نگردانیده، پس همچنین روایت سفیان بن عیینة هم محمول بر تعدد نزول، و مقبول علمای فحول خواهد گردید، و تقدم نزول آیۀ سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ بر غدیر خم مانع از نزول آن در این روز نخواهد شد، و در حقیقت ابن تیمیه که متشبث به این وهم سخیف و اعتراض فاسد و ایراد باطل گردیده، کمال بعد خود از تحقیقات ائمۀ محققین خود ظاهر ساخته، و روایات مشایخ و اساطین مذهب خود را به وادی کذب و بهتان و افترا و افتعال انداخته.

و عجیب تر از این است استدلال ابن تیمیه بر کذب این روایت صحیحه بتقدم نزول آیۀ وَ إِذْ قالُوا اَللّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ اَلْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ که آن را بتکرار بی لطف بیان نموده، چه در این روایت اصلا نزول این آیه در این واقعه مذکور نیست، پس تقدم نزول آن را با تکذیب این روایت

ص:113

و ابطال آن چه ارتباط و کدام مناسبت است؟ و همانا ابن تیمیه بسبب غلیان مواد عصبیت و اعوجاج، و کمال انهماک در عناد و لجاج، بی خود و بی حواس گردیده، تفوه بما جری علی لسانه من دون امعان فیه آغاز ساخته، و هرگز خیال نکرده که آن را با مطلوبش کدام مناسبت است؟ وا عجباه که بچنین مهملات و خرافات ائمۀ سنیه بمقابلۀ اهل حق می نازند و آن را مقابل دلائل صحیحه و براهین واقعیه می سازند.

بالجمله در این روایت همین قدر مذکور است که حارث بعد شنیدن ارشاد باسداد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم:

«و الذی لا اله الا هو، انه من اللّه تعالی» بخطاب منتقم حقیقی گفت: اَللّهُمَّ إِنْ کانَ ما یقوله محمد حقا، فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ اَلسَّماءِ، أَوِ اِئْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ ! پس حارث عنید بتقلید کفار دیگر که کلمۀ اَللّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ اَلْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ، فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ اَلسَّماءِ، أَوِ اِئْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ گفته بودند مثل آن بر زبان آورده، و این معنی هرگز مستلزم آن نیست که آیۀ وَ إِذْ قالُوا اَللّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ اَلْحَقَّ در این واقعه نازل شده باشد و این امر نهایت ظاهر و واضح است که أدانی ناس هم می فهمند، چه جا علماء محققین، و لکن حب الشیء یعمی و یصم.

و اگر بالفرض در این روایت نزول آیۀ: وَ إِذْ قالُوا اَللّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ اَلْحَقَّ الآیة، در این واقعۀ مذکور می بود، باز هم جز مجرد استبعاد واهی و استغراب بی محل در دست ابن تیمیه و اخوان او نمی ماند، و هرگز این معنی دلالت بر کذب روایت نمی کرد، چه جواز بلکه وقوع تکرر نزول آیات بتصریحات ائمۀ سنیه ثابت است، پس تقدم نزول این آیه بر این واقعه بهیچ وجه دلالت بر کذب روایت نکند، کما دریت

ص:114

آنفا بالتفصیل، و الا لازم آید کذب بسیاری از روایات ائمۀ سنیه، و اشکالات عویصه و اعضالات قویه در اخبار شأن نزول آیات عدیده بر پا شود که حضرات سنیه در حل آن عاجز و حیران و درمانده و پریشان بمانند، و تفصی از آن الی آخر الدهر ممکن نشود.

اما اعتراض ابن تیمیه بر این روایت، به اینکه حق تعالی بر اهل مکه عذاب نازل نکرده، بسبب بودن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم در ایشان، با وصفی که ایشان سؤال عذاب کردند و گفتند: اَللّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ اَلْحَقَّ الآیة:

پس جوابش آن است که مراد از آیۀ: وَ ما کانَ اَللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ (1) نفی تعذیب علی الاطلاق نیست، زیرا که بدلالت قرآن و حدیث وقوع تعذیب ثابت شده، حق تعالی بعد همین آیه فرموده:

وَ ما لَهُمْ أَلاّ یُعَذِّبَهُمُ اَللّهُ وَ هُمْ یَصُدُّونَ عَنِ اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرامِ ، وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ اَلْبَیْتِ إِلاّ مُکاءً وَ تَصْدِیَةً فَذُوقُوا اَلْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ (2) این آیه که متصل آیۀ: وَ ما کانَ اَللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ الآیة است، دلالت واضحه دارد بر تعذیب کفار.

پس اگر در آیۀ اول نفی تعذیب مطلق مراد می بود، مناقضت لازم آید.

و دلالت آیۀ: وَ ما لَهُمْ أَلاّ یُعَذِّبَهُمُ -الخ-بر تعذیب، از تفاسیر اساطین سنیه هم ظاهر است. قال الرازی فی تفسیره:

[ثم قال تعالی: وَ ما لَهُمْ أَلاّ یُعَذِّبَهُمُ اَللّهُ و اعلم انه تعالی بین فی الآیة الاولی انه لا یعذبهم مادام الرسول فیهم. و ذکر فی هذه الآیة انه یعذبهم و کان المعنی

ص:115


1- الانفال : 33
2- الانفال : 34 - 35 .

انه یعذبهم إذا خرج الرسول من بینهم.

ثم اختلفوا فی هذا العذاب: فقال بعضهم: لحقهم هذا العذاب المتوعد به یوم بدر، و قیل: بل یوم فتح مکة](1).

این عبارت دلالت واضحه دارد بر آنکه مراد از آیه: وَ ما کانَ اَللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ نفی تعذیب ایشان تا موجود بودن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در ایشان بود و آیۀ: وَ ما لَهُمْ أَلاّ یُعَذِّبَهُمُ اَللّهُ دلالت بر تعذیب ایشان دارد، و مراد از آن تعذیب ایشان بعد بیرون شدن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله از ایشان است.

پس به آیۀ «وَ ما کانَ اَللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ» نفی جواز تعذیب حارث، که بعد بیرون شدن آن حضرت از کفار مکه بوده، ثابت نتوان کرد، که جواز آن بآیۀ «وَ ما لَهُمْ أَلاّ یُعَذِّبَهُمُ اَللّهُ» -الآیة-ثابت شده.

و اما آیۀ وَ ما کانَ اَللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ : پس اصلا مناسبتی بنفی تعذیب حارث ندارد، زیرا که استغفار در حارث مفقود بود، پس تعذیبش جائز گردد، و در تفسیر این آیه اقوال عدیده است، و بنابر همه اشکالی در تعذیب حارث لازم نمی آید.

فخر رازی در «تفسیر کبیر» گفته: [قوله تعالی: وَ ما کانَ اَللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ و فی تفسیره وجوه:

الاول: و ما کان اللّه معذب هؤلاء الکفار و فیهم مؤمنون یستغفرون، فاللفظ و ان کان عاما الا ان المراد بعضهم، کما یقال: قتل أهل المحلة رجلا، و أقدم اهل البلدة الفلانیة علی الفساد، و المراد بعضهم.

الثانی: و ما کان اللّه معذب هؤلاء الکفار، و فی علم اللّه انه یکون لهم اولاد

ص:116


1- تفسیر الرازی ج 15 / 159 .

یؤمنون باللّه و یستغفرونه، فوصفوا بصفة أولادهم و ذراریهم.

الثالث: قال قتادة و السدی: وَ ما کانَ اَللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ ، أی لو استغفروا لم یعذبوا، فکان المطلوب من ذکر هذا الکلام استدعاء الاستغفار منهم، أی لو اشتغلوا بالاستغفار لما عذبهم اللّه، و لهذا ذهب بعضهم الی ان الاستغفار ههنا بمعنی الاسلام، و المعنی: انه کان معهم قوم کان فی علم اللّه ان یسلموا منهم أبو سفیان بن حرب، و ابو سفیان بن الحارث بن عبد المطلب، و الحارث (1)بن هشام، و حکیم (2) بن حزام، و عدد کثیر، و المعنی وَ ما کانَ اَللّهُ مُعَذِّبَهُمْ مع أن فی علم اللّه سبحانه ان فیهم من یؤل أمره الی الایمان (3)].

از این عبارت ظاهر است که بنابر تفسیر ثانی: مانع از تعذیب کفار علم حق تعالی بحصول اولاد مؤمنین از ایشان بود، و بنابر تفسیر ثالث:

علم او تعالی به اسلام بعض ایشان، و چون این هر دو وجه در حارث مفقود بوده، تعذیب او جائز گردید، یعنی حق تعالی دانسته که از او مؤمنی متولد نخواهد شد، و نه خود او ایمان خواهد آورد، پس حق تعالی او را هلاک ساخت.

و نیز بنابر تفسیر اول: مراد از آیۀ: وَ ما کانَ اَللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ عدم تعذیب مؤمنانی هست که در ایشان بودند و استغفار می کردند، پس لفظ اگر چه عام است، لیکن مراد از آن خاص است، و بنابر این هم اشکال بر تعذیب حارث، که ایمان و استغفار نداشت و کفر خود ظاهر ساخت، لازم نیاید.

ص:117


1- الحارث بن هشام : بن المغیرة المخزومی مات بالطاعون سنة ( 18 ) .
2- حکیم بن حزام : بن خویلد المدینی المتوفی سنة ( 54 ) ه .
3- تفسیر الفخر الرازی ج 15 / 158 .

اما گمان ابن تیمیه که اگر تعذیب حارث واقع می شد، آیتی می بود از جنس آیۀ اصحاب فیل، و بسبب وفور همم و دواعی بر نقل چنین أمر، می بایست که آن را مردم بسیار نقل می کردند:

پس مخدوش است به اینکه تمثیل تعذیب حارث بتعذیب اصحاب فیل محض تخدیع و تسویل است، چه تعذیب جماعۀ کثیر را که باهتمام تمام برای تخریب کعبۀ معظمه، و محاربه و مقاتلۀ خدمۀ آن آمده بودند، بر تعذیب یک کس قیاس نتوان کرد، که بلا شبهه أمر اول از آن قبیل است که بسبب توفر دواعی مشهور و متواتر می شود، بخلاف تعذیب شخص واحد که توفر دواعی در نقل آن ممنوع است، و الا لازم آید بطلان جمیع معجزات جناب سرور کائنات صلی اللّه علیه و آله که بحد تواتر نرسیده.

و نیز در نقل تعذیب حارث دواعی اخفاء بسبب تعصب مذهب موجود است، بخلاف تعذیب اصحاب فیل، فارتج باب القال و القیل.

و ادعای ابن تیمیه منکر بودن اسناد این روایت ادعای منکر است، چه دانستی که این روایت را ابن عیینة بأسناد پدر خود از ائمۀ طاهرین نقل کرده.

و اما تعلیل ابن تیمیه بطلان این روایت را به اینکه از این روایت، اسلام حارث ثابت می شود که او بقبول مبانی خمسه اعتراف کرده، و معلوم است بالضرورة که کسی از مسلمین را در عهد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله عذاب نزول حجاره نرسیده، پس از عجائب تعلیلات و طرائف خزعبلات است زیرا که.

اولا از این روایت چنانچه اعتراف حارث بقبول مبانی خمسه ثابت می شود، همچنین کفر و ارتداد او هم ظاهر است، که ابا از قبول حکم

ص:118

جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله دربارۀ جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نموده و تصدیق آن حضرت نکرده، کلمۀ اللّهمّ ان کان ما یقوله محمد حقا بر زبان آورده.

و ثانیا فرض کردیم که او مسلم بود، لیکن ادعای ضرورت عدم نزول عذاب حجاره بر أحدی از مسلمین بمعنی که شامل همچو کسی باشد ممنوع و مدفوع است، و المدعی مکابر مطالب بالدلیل، و لیس إلیه من سبیل.

و خاتمۀ مهملات و آخر خرافات ابن تیمیه استدلال او است بر کذب این روایت بعدم ذکر حارث بن نعمان در صحابه، با وصف آنکه اسلام حارث بزعم او از این روایت ثابت شده، و این خبطی است نهایت قبیح، و توهمی است بغایت فضیح! چه اولا هر گاه حسب این روایت حارث از قبول امر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم سرتافته، و در حقیقت انکار صدق آن حضرت نموده، و کلمۀ اللّهمّ ان کان ما یقوله محمد حقا بر زبان آورده، او کافر گردید، و او را از اسلام بهره نماند، پس ثبوت اسلام ظاهری او در سابق بکار نمی آید، و آن موجب دخول او در صحابه نمی گردد، زیرا که مراد از صحابی کسی است که موت او بر اسلام واقع شده باشد، و مرتدین و کافرین داخل صحابه نیستند، پس رجای ذکر چنین کافر مرتد در صحابه از عجائب توهمات فضیحه است، و ظاهرا حضرت ابن تیمیه با این همه امامت و جلالت و شیخوخیت اسلام، معنای صحابی هم ندانسته که از علمای اسلام امید ذکر چنین کافر مرتد در زمرۀ صحابۀ کرام دارد! و ثانیا فرض کردیم که این حارث حسب زعم ابن تیمیه بی دین و از

ص:119

جملۀ کفار و مرتدین نبود، و ابا از قبول أمر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و تشکیک در صدق آن حضرت و طلب عذاب بر خود در صورت صدق آن جناب (معاذ اللّه) ، موجب خروج از اسلام و صحابیت نمی گردد، و چسان چنین نباشد؟ ، حال آنکه اکابر صحابۀ سنیه باین بلا مبتلا بودند، یعنی با وصف معاندت دین و عدم تصدیق واقعی نزد اینها از صحابه، بلکه أجلۀ صحابه و ائمۀ خلائق معدودند، و مبارک باد سنیه را این صحابیت که مانع از گفتن:

اللهم ان کان-الخ-در مقام ابا از قبول حکم نبوی نگردد، بلکه مجامع بآن شود! پس گوییم: مصنفین کتب صحابه حصر جمیع صحابه نکرده اند.

علامه ابن حجر عسقلانی در کتاب «الإصابة بتمییز الصحابة» که بمدد آسمانی نسخۀ کامله اش این بادیه پیمای هیچمدانی را بدست آمده، می فرماید:

أما بعد: فان من أشرف العلوم الدینیة علم الحدیث النّبویّ، و من أجل معارفه تمییز اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ممن خلف بعدهم، و قد جمع فی ذلک جمع من الحفاظ تصانیف بحسب ما وصل إلیه اطلاع کل منهم.

فأول من عرفته صنف فی ذلک أبو عبد اللّه البخاری، أفرد فی ذلک تصنیفا ینقل منه ابو القاسم البغوی و غیره، و جمع أسماء الصحابة مضمومة الی من بعدهم جماعة من طبقة مشایخه، کخلیفة بن خیاط، و محمد بن سعد، و من قرنائه، کیعقوب بن سفیان، و أبی بکر بن أبی خیثمة.

و صنف فی ذلک جمع بعدهم، کابی القاسم البغوی، و أبی بکر بن أبی داود، و عبدان، و من قبلهم بقلیل، کمطین، ثم کابی علی بن سکن، و أبی حفص ابن شاهین، و أبی منصور الماوردی، و أبی حاتم بن حبان، و کالطبرانی ضمن

ص:120

معجمه الکبیر، ثم کابی عبد اللّه بن منده، و أبی نعیم، ثم کابی عمر بن عبد البر و سمی کتابه «الاستیعاب» لظنه أنه استوعب ما فی کتب من قبله، و مع ذلک ففاته شیء کثیر، فذیل علیه أبو بکر بن فتحون ذیلا حافلا، و ذیل علیه جماعة فی تصانیف لطیفة، و ذیل ابو موسی المدینی علی بن منده ذیلا کبیرا.

و فی أعصار هولاء خلائق یتعسر حصرهم ممن صنف فی ذلک أیضا الی ان کان فی أوائل القرن السابع، فجمع عز الدین ابن الاثیر کتابا حافلا سماه «أسد الغابة» جمع فیه کثیرا من التصانیف المتقدمة، الا أنه تبع من قبله فخلط من لیس صحابیا بهم، و أغفل کثیرا من التنبیه علی کثیر من الاوهام الواقعة فی کتبهم، ثم جرد الاسماء التی فی کتابه مع زیادات علیها الحافظ أبو عبد اللّه الذهبی، و أعلم لمن ذکر غلطا و لمن لا تصح صحبته، و لم یستوعب ذلک و لا قارب، و قد وقع لی بالتتبع کثیر من الاسماء التی لیست فی کتابه و لا أصله علی شرطهما، فجمعت کتابا کبیرا فی ذلک میزت فیه الصحابة من غیرهم، و مع ذلک فلم یحصل لنا من ذلک جمیعا الوقوف علی العشر من أسامی الصحابة بالنسبة الی ما جاء عن أبی زرعة الرازی، قال: توفی النبی صلی اللّه علیه و سلم و من رآه و سمع منه زیادة علی مائة ألف انسان من رجل و امرأة، کلهم قد روی عنه سماعا و رؤیة.

قال ابن فتحون فی ذیل «الاستیعاب» بعد أن ذکر ذلک: أجاب أبو زرعة بهذا سؤال من سأله عن الرواة خاصة، فکیف بغیرهم، و مع هذا فجمیع من فی الاستیعاب، یعنی بمن ذکر فیه باسم أو کنیة و هما ثلاثة آلاف و خمسمائة، و ذکر أنه استدرک علیه علی شرطه قریبا ممن ذکر.

قلت: و قرأت بخط الحافظ الذهبی من ظهر کتابه «التجرید» : لعل الجمیع ثمانیة آلاف أن لم یزیدوا و لم ینقصوا، ثم رأیت بخطه أن جمیع من فی «اسد الغابة» سبعة آلاف و خمسمائة و أربعة و خمسون نفسا، و مما یؤید قول أبی زرعة ما

ص:121

ثبت فی «الصحیحین» عن کعب بن مالک فی قصة تبوک و الناس کثیر لا یحصیهم دیوان.

و ثبت عن الثوری فیما اخرجه الخطیب بسنده الصحیح إلیه قال: من قدم علیا علی عثمان، فقد أزری علی اثنی عشر ألفا مات رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و هو عنهم راض.

فقال النووی: ذلک بعد النبی صلی اللّه علیه و سلم باثنی عشر عاما بعد أن مات فی خلافة أبی بکر فی الردة و الفتوح الکثیر و ممن لم یضبط اسماءهم، ثم مات فی خلافة عمر فی الفتوح و فی الطاعون العام و عمواس و غیر ذلک من لا یحصی کثرة، و سبب خفاء اسماءهم ان اکثرهم أعراب و اکثرهم حضروا حجة الوداع و اللّه أعلم.

و قد کثر سؤال جماعة من الاخوان فی تبییضه، فاستخرت اللّه تعالی فی ذلک و رتبته علی أربعة أقسام فی کل حرف منه (1)].

از این عبارت ظاهر است که با وصفی که ابن حجر عسقلانی در جمع اسماء صحابه مبالغه و اهتمام تمام نموده، تا آنکه بسیاری از اسماء صحابه که در «اسد الغابة» که جامع بسیاری از تصانیف متقدمین است، هم مذکور نبوده ذکر کرده، و با این او را وقوف بر عشر اسامی صحابه حاصل نشده، زیرا که بتصریح أبی زرعۀ رازی کسانی که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله را دیدند و از آن حضرت شنیدند، زیاده بر صدهزار انسان بودند از مرد و زن که همۀ ایشان روایت کردند از آن حضرت، سماعا و رؤیة.

و این کلام أبی زرعۀ رازی در باب روات صحابه است خاصة، فکیف

ص:122


1- الاصابة : ج 1 / 2 - 4 .

بغیرهم؟ ، پس صحابۀ غیر روات زیاده از ایشان هم باشد.

و هر گاه کتاب «اسد الغابة» که جامع بسیاری از تصانیف متقدمین است، و همچنین کتاب «الإصابة» ، که منتهای مساعی علمای سنیه در جمع اسماء صحابه است، حاوی جمیع صحابه نباشد، پس از عدم ذکر حارث در کتب سابقه مثل تصانیف ابن منده، و أبو نعیم، و حافظ ابو موسی، و ابن عبد البر، که بسیاری از اسماء صحابه که در «اصابه» مذکور است، نیز در آن مذکور نشده، فکیف بغیرها؟ استدلال بر سلب صحابیت حارث نتوان کرد، و بنابر مزعوم باطل ابن تیمیه لازم می آید که این همه صحابه، که ابن حجر عسقلانی بفحص بالغ و تجسس تام اسماءشان پیدا کرده، و در کتب سابقه مذکور نشده اند، از صحابه نباشند، و عدم ذکرشان دلالت کند بر آنکه برای این صحابه در هیچ روایتی از روایات (و لو کانت ضعیفه) ذکر نیامده و ایشان از صحابه نبودند.

بالجمله استدلال بعدم ذکر حارث در کتب صحابه، بر عدم مذکور شدن حارث در روایتی از روایات، و اگر چه آن روایت ضعیف هم باشد دلیل کمال اغفال و اهمال، و برهان کمال اختلال حواس است.

سبحان اللّه! ابن تیمیه بزعم اندک وهن و قصور در استدلالات أهل حق، چها تشنیعات که بر نمی انگیزد، و چها تطویلات که بکار نمی برد! ؟ و خود بچنین استدلال باطل و بی اصل، که أصلا بقانون هیچ علمی نمی ماند، و مخالف تصریحات و افادات اکابر و أعاظم علمای سنیه، و خلاف بداهت و صراحت است دست می اندازد!

ص:123

دلیل هفتم از أدلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت:استشهاد جناب أمیر المؤمنین علیه السلام بر حدیث غدیر

اشاره

از أدلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت:استشهاد جناب أمیر المؤمنین علیه السلام بر حدیث غدیر

دلیل هفتم آنکه استشهاد جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بر حدیث غدیر خم دلیل واضح است بر آنکه این حدیث دلالت بر امامت آن جناب دارد، و این استشهاد را بسیاری از ائمه أعلام و محدثین فخام سنیه روایت کرده اند مثل:

1-اسرائیل بن یونس بن اسحاق السبیعی الهمدانی.

2-محمد بن جعفر الهذلی.

3-عبد اللّه بن نمیر أبو هاشم الخارفی الکوفی.

4-محمد بن عبد اللّه أبو احمد الزبیری الکوفی الحبال 5-یحیی بن آدم بن سلیمان القرشی الاموی 6-اسود بن عامر شاذان أبو عبد الرحمن الشامی 7-عبد الرزاق بن همام الصنعانی 8-حسین بن محمد بن بهرام التمیمی أبو احمد 9-عبید اللّه بن عمر القواریری 10-احمد بن حنبل الشیبانی

ص:124

11-محمد بن المثنی العنزی 12-حسن بن علی بن عفان العامری 13-احمد بن عمرو بن أبی عاصم الشیبانی 14-عبد اللّه بن احمد بن حنبل 15-علی بن محمد بن أبی المضا المصیصی 16-احمد بن عمرو بن عبد الخالق البزار 17-أبو عبد الرحمن شعیب النّسائی 18-أبو یعلی احمد بن علی الموصلی 19-أبو العباس احمد بن محمد بن سعید بن عبد الرحمن الکوفی المعروف بابن عقده.

20-ابو بکر محمد بن عبد اللّه البزار الشافعی 21-ابو القاسم سلیمان بن احمد الطبرانی 22-عمر بن احمد بن عثمان البغدادی المعروف بابن شاهین 23-احمد بن علی الخطیب البغدادی 24-ابو الحسن علی بن محمد الجلابی المعروف بابن المغازلی 25-علی بن حسن بن حسین الخلعی 26-احمد بن محمد العاصمی 27-موفق بن احمد المعروف بأخطب خوارزم 28-علی بن محمد بن عبد الکریم الجزری 29-محمد بن طلحه القرشی النصیبی 30-یوسف بن قزغلی سبط ابن الجوزی

ص:125

31-محب الدین أحمد بن عبد اللّه الطبری 32-ابراهیم بن عبد اللّه الوصابی الیمنی 33-اسماعیل بن عمر المعروف بابن کثیر الدمشقی 34-أبو حفص عمر بن حسن المراغی 35-شمس الدین محمد بن محمد الجزری 36-نور الدین علی بن عبد اللّه السمهودی 37-جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی 38-محمود بن محمد بن علی الشیخانی القادری 39-نور الدین علی بن ابراهیم بن احمد بن علی الحلبی الشافعی 40-شیخ احمد بن الفضل بن محمد باکثیر المکی 41-میرزا محمد بن معتمدخان بدخشانی 42-محمد صدر عالم 43-محمد بن اسماعیل بن صلاح الامیر 44-مولوی ولی اللّه لکهنوی و عبارات اکثر این حضرات سابقا مذکور شد و بعض عبارات اینجا مذکور می شود:

«استشهاد أمیر المؤمنین علیه السّلام بر حدیث غدیر بروایت ابو بکر

شافعی»

ابو بکر محمد بن عبد اللّه البزار الشافعی در «فوائد» خود، که نسخۀ آن منقول از خط خطیب بغدادی در خزانۀ حرم مکۀ معظمه موجود

ص:126

است، و بر اول آن اجازۀ یوسف (1) بن محمد بن مقلد الشافعی برای أبی المظفر یحیی (2) بن محمد بن هبیره ثبت است و از آن حقیر روایات عدیده نقل کردم، می فرماید:

[حدثنا محمد بن سلیمان (3) بن الحارث، ثنا عبید اللّه (4) بن موسی، ثنا أبو اسرائیل الملائی (5)، عن الحکم (6)، عن أبی سلیمان (7)المؤذن، عن زید بن أرقم: ان علیا انشد الناس: «من سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول:

«من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» ، فقام ستة عشر رجلا، فشهدوا بذلک و کنت فیهم](8).

و بعض فضائل و مناقب و محاسن و مفاخر ابو بکر شافعی سابقا شنیدی بعض عبارات ائمۀ قوم مشتمل بر مدح و اطرای او اینجا هم مذکور می شود: عبد الکریم سمعانی در «انساب» گفته:

ص:127


1- یوسف بن محمد بن مقلد المعروف بابن الدوانیقی المتوفی ( 558 ) .
2- ابن هبیرة : یحیی بن هبیرة بن محمد بن هبیرة الوزیر العباسی توفی ببغداد سنة ( 560 ) ه .
3- هو أبو بکر الباغندی محمد بن سلیمان المتوفی ( 283 ) .
4- عبید اللَّه بن موسی : العبسی الکوفی الحافظ المتوفی ( 213 ) .
5- أبو اسرائیل الملائی : اسماعیل بن خلیفة الکوفی المتوفی ( 169 ) .
6- هو الحکم بن عتبة الکوفی الکندی المتوفی سنة ( 114 ) ه .
7- هو من کبار التابعین .
8- حکی الحدیث عن الحافظ البزاز غیر واحد : منهم ابن کثیر فی البدایة و النهایة ج 7 / 346 .

[ابو بکر محمد بن عبد اللّه بن ابراهیم بن عبدویه بن موسی بن بنان الجبلی الشافعی من اهل بغداد، شیخ ثقة، صدوق، ثبت، کثیر الحدیث، حسن التصنیف فی عصره، أملی و حدث عن عامة شیوخ بغداد، مثل: محمد (1)بن الجهم، و أبی قلابة (2) الرقاشی، و محمد بن (3) شداد المسمعی، و محمد بن (4) غالب بن حرب، و عمته.

کتب عنه أبو الحسن علی بن عمر بن احمد الدارقطنی، و أبو عبد اللّه محمد ابن عبد اللّه الحافظ، و أبو الحسن محمد بن احمد بن رزق البزار، و أبو علی بن شاذان (5).

و آخر من روی عنه أبو طالب (6) محمد بن محمد بن ابراهیم بن غیلان البزاز کانت ولادته بجبل و سکن بغداد.

و جمع أبوابا و شیوخا، و کتب عنه قدیما و حدیثا.

قال بعض الناس: رأیت جزءا فیه مجلس، کتب عن ابن صاعد (7) فی سنة ثمانی عشرة و ثلاثمائة، و بعده مجلس کتب عن أبی بکر الشافعی فی ذلک، و لما منعت الدیلم ببغداد الناس أن یذکروا فضائل الصحابة، و کتبت سب السلف علی المساجد، کان أبو بکر الشافعی یتعمد فی ذلک الوقت املاء الفضائل فی

ص:128


1- هو محمد بن الجهم بن هارون السمدی المتوفی ( 277 ) ه .
2- أبو قلابة الرقاشی : عبد الملک بن محمد البصری المتوفی ( 276 ) ه .
3- محمد بن شداد المسمعی : أبو یعلی المتوفی سنة ( 278 ) ه .
4- هو أبو جعفر تمتام الحافظ محمد بن غالب البصری المتوفی ( 283 ) ه .
5- أبو علی بن شاذان : الحسن بن أحمد البغدادی المتوفی ( 415 ) .
6- أبو طالب ابن غیلان الهمدانی البزاز البغدادی توفی سنة ( 440 ) ه .
7- ابن صاعد : یحیی بن محمد بن صاعد الحافظ البغدادی المتوفی ( 318 ) .

جامع المدینة، و فی مسجده بباب الشام، و یفعل ذلک حسبة و یعده قربة.

و کان الدارقطنی یقول: أبو بکر الشافعی ثقة، مأمون، ما کان فی ذلک الزمان أوثق منه، ما رأیت له الا اصولا صحیحة متقنة، و قد ضبط سماعه فیها أحسن الضبط ولد فی جمادی سنة ستین و مائتین بجبل، و مات فی ذی الحجة سنة أربع و خمسین و ثلاثمائة ببغداد](1).

و علامۀ ذهبی در «تذکرة الحفاظ» گفته:

[ابو بکر الشافعی، الامام الحجة المفید، محدث العراق، محمد بن عبد اللّه بن ابراهیم بن عبدویه البغدادی الشافعی البزاز، مولده بجبل فی سنة ستین و مائتین.

و اول سماعه سنة ست و سبعین، فسمع من موسی (2) بن سهل الوشّاء، خاتمة أصحاب ابن علیة (3)، و محمد بن شداد المسمعی خاتمة اصحاب یحیی القطان، و أبا قلابة الرقاشی، و محمد بن الفرج (4) الأزرق، و محمد بن الجهم السمری، و عبد اللّه بن روح المدائنی (5)، و اسماعیل القاضی (6)، و أبا بکر بن (7)أبی الدنیا.

و من بعدهم فاکثر و ارتحل فی الحدیث الی الجزبرة والی مصر و غیر ذلک

ص:129


1- أنساب السمعانی ج 3 / 381 .
2- موسی بن سهل الوشّاء بن کثیر المتوفی ببغداد سنة ( 278 ) .
3- ابن علیة اسماعیل بن ابراهیم بن مقسم البصری المتوفی ( 193 ) .
4- محمد بن الفرج الازرق المتوفی ببغداد سنة ( 282 )
5- عبد اللَّه بن روح أبو أحمد عبدوس المدائنی المتوفی ( 274 ) .
6- اسماعیل القاضی : بن اسحاق المالکی البصری المتوفی ( 282 ) .
7- أبو بکر عبد اللَّه بن محمد البغدادی المتوفی سنة ( 281 ) ه .

حدث عنه الدارقطنی، و عمر بن شاهین، و أبو علی بن شاذان، و احمد بن عبد اللّه بن المحاملی، و عبد الملک بن بشران، و ابو طالب بن غیلان، و خلق کثیر.

قال الخطیب: کان ثقة، ثبتا، حسن التصانیف، جمع أبوابا و شیوخا.

حدثنی ابن مخلد: انه رأی مجلسا قد کتب عن الشافعی فی حیوة ابن صاعد.

و قال حمزة السهمی (1): سئل الدارقطنی عن أبی بکر الشافعی، فقال: ثقة مأمون جبل، ما کان فی ذلک الوقت أحد أوثق منه.

و قال الدارقطنی: هو الثقة المأمون الذی لم یغمز.

قلت: مات فی ذی الحجة سنة اربع و خمسین و ثلاثمائة.

[أنبأنا احمد بن عبد السّلام، و المسلم بن محمد (2)، و عبد الرحمن بن محمد الفقیه و آخرون، قالوا: أنا عمر بن محمد، أنا ابن الحصین، انا ابن غیلان، أنا ابو بکر الشافعی بأحد عشر جزءا من حدیثه، منها: قال: حدثنا محمد بن الجهم السمری، اخبرنا یعلی (3)، و یزید (4)، عن اسماعیل (5)، عن عامر (6)، انه سئل عن رجل نذر ان یمشی الی الکعبة، فمشی نصف الطریق، ثم رکب، قال

ص:130


1- حمزة السهمی : بن یوسف الحافظ الجرجانی المتوفی ( 427 ) .
2- المسلم بن محمد : بن المسلم بن علان المسند الدمشقی المتوفی ( 680 ) ه
3- یعلی : بن عبید ابو یوسف الحافظ الکوفی المتوفی ( 209 ) ه
4- یزید : بن هارون بن زاذی الحافظ الواسطی المتوفی ( 206 )
5- اسماعیل : بن أبی خالد الحافظ الکوفی المتوفی ( 145 ) .
6- عامر : بن شراحیل ابو عمرو الشعبی الکوفی المتوفی ( 103 )

قال ابن عباس: إذا کان عام قابل فلیرکب ما مشی و لیمش ما رکب و ینحر بدنة](1) و نیز ذهبی در «عبر» در وقائع سنة أربع و خمسین و ثلاثمائة، گفته:

[و فیها ابو بکر الشافعی محمد بن عبد اللّه بن ابراهیم البغدادی البزار المحدث فی ذی الحجة، و له خمس و تسعون سنة، و هو صاحب الغیلانیات.

و ابن غیلان آخر من روی عنه تلک الاجزاء، التی هی فی السماء علوا.

روی عن موسی بن سهل الوشّاء، و محمد بن الجهم السمری، و محمد بن شداد المسمعی (2)، و طبقتهم.

قال الخطیب: کان ثقة ثبتا، حسن التصنیف، جمع ابوابا و شیوخا، قال:

و لما منعت الدیلم الناس من ذکر فضائل الصحابة، و کتبوا السب علی أبواب المساجد.

کان یتعمد املاء أحادیث الفضائل فی الجامع](3).

«استشهاد جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر حدیث غدیر بروایت

ابن المغازلی»

و ابو الحسن علی بن محمد الجلابی المعروف بابن المغازلی (4) در کتاب «مناقب علی بن أبی طالب علیه السّلام» علی ما فی «العمدة» لابن

ص:131


1- تذکرة الحفاظ ج 3 / 880 .
2- المسمعی : ( بکسر المیم الاولی و فتح الثانیة ) نسبة الی المسامعة و هی محلة بالبصرة .
3- العبر فی خبر من غبر ج 2 / 307
4- ابن المغازلی : علی بن محمد الشافعی الواسطی المتوفی ( 483 ) ه

بطریق (1)، فرموده:

[حدثنی أبو القاسم الفضل بن محمد بن عبد اللّه الاصفهانی قدم علینا بواسط املا من کتابه لعشر بقین من شهر رمضان سنة أربع و ثلاثین و أربعمائة، قال:

حدثنی محمد بن علی (2) بن عمرو بن مهدی قال: حدثنی سلیمان بن احمد بن أیوب الطبرانی (3)، قال: حدثنی أحمد بن ابراهیم (4) بن کیسان الثقفی الاصفهانی قال: حدثنی اسماعیل (5) بن عمرو البجلی قال: حدثنی مسعر بن کدام (6)، عن طلحة بن مصرف (7)، عن عمیرة بن سعد (8)، قال: شهدت علیا علی المنبر ناشد أصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «من سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم یقول ما قال، فلیشهد» ، فقام اثنا عشر رجلا، منهم أبو سعید الخدری، و ابو هریرة، و انس بن مالک (9)، فشهدوا انهم سمعوا رسول اللّه صلی

ص:132


1- ابن البطریق : یحیی بن الحسن الحلی المتوفی سنة ( 600 ) ه
2- هو محمد بن علی ابو سعید النقاش الاصبهانی الحنبلی المتوفی ( 414 )
3- الطبرانی : سلیمان بن احمد المتوفی سنة ( 360 ) ه
4- احمد بن ابراهیم الثقفی المعروف بابن شاذویه المتوفی ( 291 )
5- راسماعیل البجلی الاصفهانی المتوفی ( 227 )
6- مسعر بن کدام ( بکسر الکاف ) بن ظهیر الکوفی المتوفی ( 153 )
7- طلحة بن مصرف الکوفی المتوفی ( 112 )
8- عمیرة بن سعد : قال الذهبی : الصحیح عمیرة بن سعد الهمدانی الکوفی وثقه ابن حیان فی التقریب 291
9- لا یخفی أن أنسا کان ممن حول المنبر لا من شهود الحدیث - راجع الغدیر ج 1 / 182

اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» .

قال ابو الحسن بن المغازلی: قال ابو القاسم الفضل بن محمد: هذا حدیث صحیح عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم.

و قد روی حدیث غدیر خم عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم نحو مائة نفس منهم العشرة، و هو حدیث ثابت، لا اعرف له علة تفرد علی بهذه الفضیلة، لم یشرکه فیها أحد](1).

«استشهاد جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر حدیث غدیر بروایت

أخطب خوارزم»

و موفق بن احمد المعروف بأخطب خوارزم (2)در کتاب مناقب علی بن أبی طالب علیه السّلام گفته:

و بهذا الاسناد عن أحمد بن الحسین (3)هذا قال: اخبرنا أبو محمد عبد اللّه ابن یحیی بن عبد الجبار السکری ببغداد، قال: اخبرنا اسماعیل بن محمد الصفار قال: حدثنا احمد بن منصور الرمادی (4)قال: حدثنا عبد الرزاق (5) قال: حدثنا

ص:133


1- المناقب لابن المغازلی : 26 ح 38
2- اخطب خوارزم : الموفق بن احمد الحنفی المتوفی سنة ( 568 ) ه
3- هو احمد بن الحسین البیهقی المتوفی سنة ( 458 ) ه
4- الرمادی : احمد بن منصور الحافظ البغدادی المتوفی ( 265 ) ه
5- عبد الرزاق : بن همام بن نافع الحافظ الصنعانی المتوفی ( 211 )

اسرائیل (1)، عن أبی اسحاق (2) قال: حدثنی سعید (3) بن وهب، و عبد خیر (4) انهما سمعا علیا برحبة الکوفة، یقول: انشد باللّه من سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه، فان علیا مولاه» ، فقام عدة من اصحاب النبی صلی اللّه علیه و سلم، فشهدوا انهم سمعوا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول ذلک.

قال (رض) : یقال: نشدتک اللّه و ناشدتک اللّه و انشدتک اللّه، أی سألتک باللّه، و طلبت إلیک، و هو مجاز قولهم: نشد الضالة ینشدها إذا طلبها، و أنشدها عرفها، قال:

یصیخ للنبأة اسماعه اصاخة الناشد للمنشد](5).

استشهاد جناب امیر المؤمنین (علیه السلام) بر حدیث غدیر

بروایت ابن الاثیر

و علی بن محمد بن محمد بن عبد الکریم الجزری المعروف بابن الاثیر، که ابن خلکان (6)در وفیات بمدح او گفته:

ابو الحسن علی بن ابی الکرم محمد بن محمد بن عبد الکریم بن عبد الواحد

ص:134


1- اسرائیل بن یونس بن أبی اسحاق السبیعی المتوفی ( 162 )
2- ابو اسحاق السبیعی عمرو بن عبد اللَّه المتوفی ( 127 )
3- سعید بن وهب الهمدانی الکوفی المتوفی سنة ( 76 ) ه
4- عبد خیر بن یزید الهمدانی الکوفی التابعی ابو عمارة المخضرمی
5- المناقب للخوارزمی : 95
6- ابن خلکان : احمد بن محمد البرمکی المتوفی ( 681 ) ه

الشیبانی المعروف بابن الاثیر الجزری، الملقب عز الدین.

ولد بالجزیرة و نشأ بها، ثم صار الی الموصل مع والده و أخویه، الاتی ذکرهما ان شاء اللّه تعالی، و سکن الموصل و سمع بها من أبی الفضل عبد اللّه بن احمد الخطیب (1) الطوسی، و من فی طبقته، و قدم بغداد مرارا حاجا و رسولا من صاحب الموصل، و سمع بها من الشیخین: أبی القاسم یعیش (2) بن صدقة الفقیه الشافعی، و أبی احمد (3) عبد الوهاب بن علی الصوفی، و غیرهما.

ثم رحل الی الشام و القدس، و سمع هناک من جماعة، ثم عاد الی الموصل و لزم بیته منقطعا الی التوفر علی النظر فی العلم، و کان بیته مجمع الفضل لاهل الموصل و الواردین علیها.

و کان اماما فی حفظ الحدیث و معرفته و ما یتعلق به حافظا للتواریخ المتقدمة و المتأخرة، و خبیرا بأنساب العرب و أخبارهم و أیامهم و وقائعهم](4)-الخ.

در «اسد الغابة فی معرفة الصحابة» ، که کاتب جلبی در «کشف الظنون» بذکر آن می گوید:

«اسد الغابة فی معرفة الصحابة» مجلد للشیخ عز الدین علی بن محمد المعروف بابن الاثیر الجزری المتوفی سنة ثلاثین و ستمائة.

ذکر فیه سبعة آلاف و خمسمائة ترجمة، و استدرک علی ما فات من تقدمه، و بین أوهامهم.

ص:135


1- الخطیب الطوسی : ابو الفضل عبد اللَّه بن احمد الموصلی المتوفی ( 578 )
2- یعیش بن صدقة بن علی الفراتی المتوفی سنة ( 593 ) ه
3- یعیش بن صدقة بن علی الفراتی المتوفی سنة ( 593 ) ه
4- وفیات الأعیان ج 3 / 348

قاله الذهبی فی «تجرید أسماء الصحابة» و هو مختصر «اسد الغابة» :

أوله: الحمد للّه العلی الاعلی-الخ، ذکر فیه ان کتاب ابن الاثیر نفیس، مستقص لاسماء الصحابة الذین ذکروا فی الکتب الاربعة المصنفة فی معرفة الصحابة، و هی کتاب ابن منده (1)، و کتاب أبی نعیم (2)، و کتاب أبی موسی (3) الاصبهانیین، و هو ذیل کتاب ابن منده، و کتاب ابن عبد البر (4)]-الخ (5) گفته: زید بن شراحیل و قیل: یزید بن شراحیل الانصاری.

اخبرنا أبو موسی کتابة، اخبرنا حمزة (6) بن العباس العلوی ابو محمد، اخبرنا ابو بکر احمد بن الفضل الباطرقانی (7)، اخبرنا ابو مسلم عبد الرحمن بن محمد بن ابراهیم بن شهدل المدینی، اخبرنا ابو العباس (8) احمد بن محمد بن سعید بن عقدة، حدثنا عبد اللّه بن ابراهیم بن قتیبة، اخبرنا الحسن (9) بن زیاد عن عمرو بن سعید البصری، عن عمرو بن عبد اللّه بن یعلی بن مرة، عن أبیه، عن

ص:136


1- ابن مندة محمد بن اسحاق بن محمد بن یحیی الاصبهانی المتوفی ( 395 ) ه
2- ابو نعیم الاصبهانی : احمد بن عبد اللَّه الحافظ المتوفی ( 430 ) ه .
3- ابو موسی محمد بن عمر المدینی الاصبهانی المتوفی ( 581 ) ه
4- ابن عبد البر : یوسف بن عبد اللَّه القرطبی المتوفی ( 463 )
5- کشف الظنون ج 1 / 82
6- حمزة بن العباس العلوی ابو محمد الاصبهانی الصوفی المتوفی ( 517 ) ه
7- الباطرقانی : احمد بن الفضل المقری الاصفهانی المتوفی ( 460 ) ه
8- ابو العباس : احمد بن محمد المعروف بابن عقدة المتوفی ( 333 ) ه
9- الحسن بن زیاد : ابو علی اللؤلؤی قاضی الکوفة توفی ( 204 )

جده یعلی (1) بن مرة قال: سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» ، قال: فلما قدم علی رضی اللّه عنه الکوفة تشد الناس من سمع ذلک من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فانتشد له بضعة عشر رجلا منهم یزید او زید بن شراحیل الانصاری- اخرجه أبو موسی (2)].

و نیز در اسد الغابة در ترجمة جناب امیر علیه السّلام، گفته:

أنبأنا ابو الفضل بن عبید اللّه الفقیه بأسناده الی أبی یعلی (3) احمد بن علی، أنبأنا القواریری (4) حدثنا یونس (5)بن ارقم، حدثنا یزید (6) بن أبی زیاد، عن عبد الرحمن (7) أبی لیلی قال: شهدت علیا فی الرحبة یناشد الناس: انشد اللّه من سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» لما قام؟ قال عبد الرحمن: فقام اثنا عشر بدریا، کانی انظر الی أحدهم علیه سراویل، فقالوا: نشهد انا سمعنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم: «أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم و ازواجی امهاتهم؟» ،

ص:137


1- یعلی بن مرة بن وهب الثقفی ابو مرازم الصحابی
2- أسد الغابة ج 2 / 233
3- ابو یعلی احمد بن علی الحافظ الموصلی المتوفی سنة ( 307 ) ه
4- القواریری : عبید اللَّه بن عمر الحافظ البصری المتوفی ( 235 )
5- یونس بن ارقم : الکندی البصری ، له ترجمة فی الجرح و التعدیل ج 9 / 236 .
6- یزید بن أبی زیاد الکوفی المتوفی سنة ( 136 )
7- عبد الرحمن بن أبی لیلی التابعی المتوفی ( 82 ) 3 / 6

قلنا: بلی یا رسول اللّه، فقال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» .

و قد روی مثل هذا عن البراء (1) بن عازب، و زاد: فقال عمر بن الخطاب:

یا ابن ابی طالب! اصبحت الیوم ولی کل مؤمن (2)].

و نیز در «اسد الغابة» بترجمۀ ناجیة بن عمرو، و بعد نقل روایتی از أبو موسی، گفته:

[اخبرنا أبو موسی أیضا إجازة، اخبرنا الشریف ابو محمد بن حمزة بن العباس العلوی، اخبرنا احمد بن الفضل المقری، حدثنا ابو مسلم بن شهدل، حدثنا ابو العباس بن عقدة، حدثنا عبد اللّه بن ابراهیم بن قتیبة، حدثنا حسن بن زیاد، عن عمرو بن سعید البصری، عن عمرو بن عبد اللّه بن یعلی بن مرة، عن أبیه، عن جده یعلی قال: سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه» ، فلما قدم علی علیه السّلام الکوفة، نشد الناس، فانتشد له بضعة عشر رجلا فیهم ابو ایوب صاحب منزل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و ناجیة بن عمرو الخزاعی: اخرجه أبو نعیم و ابو موسی (3)].

و نیز در آن مسطور است:

[ابو زینب بن عوف الانصاری، روی الاصبغ (4)بن نباته، قال: نشد علی علیه السّلام الناس: من سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم

ص:138


1- البراء بن عازب الانصاری الاوسی نزیل الکوفة توفی سنة ( 72 )
2- اسد الغابة ج 4 / 28
3- اسد الغابة ج 5 / 6
4- اصبغ بن نباته ابو القاسم التمیمی التابعی الکوفی

ما قال، الا قام؟ فقام بضعة عشر فیهم ابو ایوب الانصاری، (1) و ابو زینب، فقالوا:

نشهد انا سمعنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و أخذ بیدک یوم غدیر خم، فرفعها فقال: «أ لستم تشهدون انی قد بلغت و نصحت» ؟ قال: «ألا ان اللّه عز و جل ولیی و أنا ولی المؤمنین، فمن کنت مولاه، فهذا علی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و أحب من أحبه و أعن من أعانه و ابغض من ابغضه» . أخرجه ابو موسی](2).

و نیز در آن مذکور است:

[ابو قدامة الانصاری، أورده ابن عقدة، أخبرنا ابو موسی اذنا، اخبرنا الشریف ابو محمد حمزة بن العباس العلوی، أخبرنا احمد بن الفضل الباطرقانی، أخبرنا ابو مسلم بن شهدل، اخبرنا ابو العباس احمد بن محمد بن سعید، حدثنا محمد بن مفضل بن ابراهیم الاشعری (3)، اخبرنا رجا بن عبد اللّه، اخبرنا محمد بن کثیر(4)، عن فطر،(5) و ابن الجارود، عن ابی الطفیل(6)، قال: کنا عند علی رضی اللّه عنه، فقال: «انشد اللّه تعالی من شهد یوم غدیر خم، الا قام» ؟

ص:139


1- ابو أیوب الانصاری : خالد بن زید الصحابی المتوفی ( 50 )
2- اسد الغابة ج 5 / 205
3- محمد بن مفضل بن ابراهیم بن قیس بن رمانة الاشعری ابو جعفر الکوفی وثقه النجاشی فی رجاله
4- محمد بن کثیر : ابو عبد اللَّه البصری المتوفی سنة ( 223 ) ه
5- فطر : بن خلیفة الخیاط الحافظ الکوفی المتوفی ( 155 ) ه
6- ابو الطفیل : عامر بن واثلة الصحابی المتوفی سنة ( 100 ) او بعدها

فقام سبعة عشر رجلا منهم: ابو قدامة الانصاری، فقالوا: نشهد انا اقبلنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من حجة الوداع، حتی إذا کان الظهر خرج رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فأمر بشجرات، فشددن و القی علیهن ثوب، ثم نادی الصلوة، فخرجنا، فصلینا، ثم قام، فحمد اللّه تعالی و اثنی علیه، ثم قال:

«یا ایها الناس أ تعلمون ان اللّه عز و جل مولای و أنا مولی المؤمنین و انی أولی بکم من انفسکم؟» ، یقول ذلک مرارا، قلنا: نعم، و هو آخذ بیدک یقول «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه» ثلاث مرات قال العدوی: ابو قدامة بن الحارث شهد أحدا، و له فیها اثر حسن، و بقی حتی قتل بصفین مع علی و قد انقرض عقبه.

قال: و هو ابو قدامة بن الحارث بن جعدیة بن ثعلبة بن سالم بن مالک بن واقف. أخرجه ابو موسی](1).

و ابن حجر عسقلانی(2) در «اصابه» کما مر سابقا، گفته:

[عبد الرحمن بن مدلج، ذکره ابو العباس بن عقدة فی کتاب «الموالاة» و أخرج من طریق موسی بن النضر بن الربیع الحمصی: حدثنی سعد بن طالب ابو غیلان(3)، حدثنی ابو اسحاق، حدثنی من لا احصی ان علیا انشد الناس فی الرحبة: من سمع قول رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ؟ فقام نفر منهم عبد الرحمن بن مدلج، فشهدوا أنهم سمعوا إذ ذاک من رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله علیه

ص:140


1- اسد الغابة ج 5 / 276
2- العسقلانی : احمد بن المعروف بابن حجر توفی بالقاهرة ( 852 ) ه
3- ابو غیلان : سعد بن طالب الشیبانی الکوفی عده الشیخ من اصحاب الصادق علیه السّلام و ذکره ابن حبان فی الثقات

و سلم و أخرجه ابن شاهین(1)، عن ابن عقدة و استدرکه(2)].

و نیز در «اصابه» گفته:

[ابو قدامة الانصاری ذکره ابو العباس بن عقدة فی کتاب «الموالاة» الذی جمع فیه طرق حدیث «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، فأخرج فیه من طریق محمد بن کثیر، عن فطر، عن أبی الطفیل، قال: کنا عند علی، فقال: انشد اللّه من شهد یوم غدیر خم؟ : فقام سبعة عشر رجلا منهم ابو قدامة الانصاری، فشهدوا ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، قال ذلک.

و استدرکه ابو موسی، و سیأتی فی الذی بعد ما یؤخذ منه اسم أبیه و تمام نسبه(3)].

و ابراهیم بن عبد اللّه الیمنی الوصابی(4) الشافعی در کتاب «الاکتفاء» گفته:

[عن عبد الرحمن بن أبی لیلی رضی اللّه عنه، قال: سمعت علیا فی الرحبة ینشد الناس: انشد اللّه من سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» لما قام، فشهد؟ فقام اثنی عشر بدریا،

ص:141


1- ابن شاهین : عمر بن احمد الحافظ البغدادی المتوفی ( 385 ) ه
2- الاصابة ج 2 / 421 قال الامینی بعد ذکر ما نقل فی الاصابة : و أنت تری کیف لعب ابن حجر بالحدیث سندا و متنا فقلبه ظهرا لبطن باسقاط اسماء رواته الاربعة المذکورین فیه ، و حذف قصة الکاتمین و اصابة الدعوة علیهم ، وعد عبد الرحمن بن مدلج الکاتم للحدیث راویا له - الغدیر ج 1 / 174
3- الاصابة ج 4 / 159
4- الوصابی الشافعی ابراهیم فرغ من « الاکتفاء » سنة ( 967 ) ه

فقالوا: نشهد انا سمعنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم:

«أ لست أولی بالمؤمنین من انفسهم و أزواجی امهاتهم» ، فقلنا: بلی، فقال:

«من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللهم وال من والاه» و عاد من عاداه» .

أخرجه عبد اللّه بن الامام احمد فی «زوائد المسند» ، و أبو یعلی فی «المسند» و ابن جریر فی «تهذیب الاثار» ، و الخطیب فی «تاریخ» ه، و الضیاء فی «المختارة»].

و نیز در آن مذکور است:

[و عن زید(1)بن أرقم رضی اللّه عنه، قال: نشد علی الناس: من سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم: «أ لستم تعلمون انی أولی بالمؤمنین من أنفسهم» ؟ قالوا: بلی، قال: «فمن کنت مولاه، فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» ، فقام اثنی عشر رجلا، فشهدوا بذلک.

أخرجه الطبرانی فی «الکبیر» .

و عن عمیرة بن سعد قال: شهدت علیا علی المنیر یناشد أصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «من سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، یقول یوم غدیر خم ما قال» ، فقام اثنا عشر رجلا منهم ابو هریرة، و ابو سعید، و أنس بن مالک، فشهدوا أنهم سمعوا رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» . أخرجه الطبرانی فی «الاوسط» .

و عنه رضی اللّه عنه، قال: جمع علی الناس فی الرحبة، و أنا شاهد، فقال:

انشد اللّه رجلا سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه فعلی مولاه» ، فقام ثمانیة عشر رجلا شهدوا انهم سمعوا النبی صلی اللّه علیه و سلم یقول ذلک. أخرجه الطبرانی فی «الاوسط»].

ص:142


1- زید بن ارقم الانصاری الخزرجی المتوفی سنة ( 66 ) ه
استشهاد جناب أمیر المؤمنین (علیه السلام) بر حدیث غدیر

بروایت نور الدین سمهودی

و سید نور الدین علی بن عبد اللّه سمهودی در «جواهر العقدین» گفته:

[عن أبی الطفیل رضی اللّه تعالی عنه: ان علیا رضی اللّه عنه قام، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثم قال: «انشد اللّه من شهد یوم غدیر خم، الا قام» ؟ و لا یقوم رجل یقول: «انی نبئت أو بلغنی، الا رجل سمعت أذناه و وعاه قلبه» ، فقام سبعة عشر رجلا منهم خزیمة بن ثابت، و سهل بن سعد، و عدی بن حاتم، و عقبة بن عامر، و ابو أیوب الانصاری، و أبو سعید الخدری، و ابو شریح الخزاعی، و ابو قدامة الانصاری، و ابو لیلی(1)، و ابو الهیثم بن التیهان، و رجال من قریش.

فقال علی رضی اللّه عنه و عنهم: «هاتوا ما سمعتم» ، فقالوا: نشهد انا اقبلنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، من حجة الوداع، حتی إذا کان الظهر، خرج رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فأمر بشجرات، فشذبن و القی علیهن ثوب، ثم نادی بالصلاة، فخرجنا، فصلینا، ثم قام، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثم قال: «یا أیها الناس ما أنتم قائلون؟» ، قالوا: قد بلغت، قال: «اللهم اشهد» ثلاث مرات، قال: «انی اوشک ان ادعی، فاجیب، و انی مسئول و أنتم مسئولون» ثم قال: «ألا ان دماءکم و أموالکم حرام کحرمة یومکم و حرمة شهرکم هذا، اوصیکم بالنساء، اوصیکم بالجار، اوصیکم بالممالیک، اوصیکم بالعدل و الاحسان» ، ثم قال: «ایها الناس انی تارک فیکم الثقلین: کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی، فانهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض، نبأنی بذلک اللطیف الخبیر» .

و ذکر الحدیث فی

قوله صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه»

ص:143


1- فی ینابیع المودة : ابو یعلی و هو شداد بن اوس المتوفی سنة ( 85 )

فقال علی: «صدقتم و أنا علی ذلک من الشاهدین» .

أخرجه ابن عقدة من طریق محمد بن کثیر، عن فطر و ابن الجارود، و کلاهما عن أبی الطفیل].

پر ظاهر است که استشهاد جناب امیر المؤمنین علیه السّلام دلیل صریح است بر آنکه حدیث غدیر دلالت بر امامت و خلافت آن حضرت دارد، زیرا که ناصریت و محبیت، یا صرف محبوبیت غیر مفیدۀ افضلیت، که مثل آن، دیگر صحابه را هم حاصل بود، حاجت استشهاد نداشت، که امری بود ظاهر و باهر، کسی را در آن مجال انکار نبوده، و خصوصا حاضرین مجلس که أجلۀ صحابه و اصحاب حل و عقد بودند، هرگز در این باره ریبی و استبعادی و انکاری نداشتند، پس بمقابلۀ ایشان استشهاد در این باره ریبی و استبعادی و انکاری نداشتند، پس بمقابلۀ ایشان استشهاد نمودن بر امری که همه شان معترف بآن باشند، و احدی انکار آن نداشته فائده نداشت، کما یظهر من کلام ابن روزبهان و سیجیء.

و علاوه بر این، روایات اهل سنت دلالت دارد بر آنکه هر گاه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام استشهاد بر حدیث غدیر فرمود، جمعی ادای شهادت کردند، و قومی باخفای آن پرداختند، پس بدعای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام سزای آن یافتند، یعنی بعضی بعمی، و بعضی به برص مبتلا گردیدند، و چاشنی عذاب الهی در دار دنیا چشیدند! در «اسد الغابة» مذکور است:

[عبد الرحمن بن مدلج، أورده ابن عقدة، و

روی بأسناده عن أبی غیلان سعد بن طالب، عن أبی اسحاق، عن عمرو ذی مرة(1) ، و زبد(2) بن یثیع، و سعید

ص:144


1- عمرو بن مرة ( او ذو مرة ) ابو عبد اللَّه الکوفی المتوفی ( 116 )
2- زید بن یثیع ( بضم الیاء ) الهمدانی التابعی الکوفی

ابن وهب، و هانی بن هانی(1) ، قال ابو اسحاق: و حدثنی من لا احصی، ان علیا نشد الناس فی الرحبة: من سمع قول رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» ؟ فقام نفر، فشهدوا انهم سمعوا ذلک من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و کتم قوم، فما خرجوا من الدنیا حتی عموا و اصابتهم آفة منهم یزید بن ودیعة، و عبد الرحمن بن مدلج.

أخرجه أبو موسی](2).

و عبد اللّه بن احمد در «مسند» والد خود گفته:

حدثنا أحمد بن عمر الوکیعی(3)، قال: حدثنا زید بن الحباب(4)، قال:

حدثنا الولید(5) بن عقبة بن نزار العنسی، قال: حدثنی سماک(6) بن عبید بن الولید العبسی، قال: دخلت علی عبد الرحمن بن أبی لیلی، فحدثنی انه شهد علیا فی الرحبة، قال: «انشد اللّه رجلا سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و شهده یوم غدیر خم الا قام» ؟ و لا یقوم الا من قد رآه، فقام اثنی عشر رجلا، فقالوا: قد رأیناه و سمعناه حیث أخذ بیده، یقول: «اللهم وال من والاه، و عاد

ص:145


1- هانی بن هانی الهمدانی الکوفی
2- اسد الغابة ج 3 / 321
3- الوکیعی : احمد بن عمر بن حفص الکوفی المتوفی ( 235 ) ه
4- زید بن الحباب ابو الحسین الحافظ الکوفی المتوفی ( 203 ) ه
5- الولید بن عقبة بن نزار : قال الذهبی فی المیزان ج 4 / 342 : شیخ عراقی عن بعض التابعین ، لا یعرف تفرد عنه زید بن الحباب
6- سماک بن عبید بن الولید العبسی ترجمه ابن أبی حاتم و قال : روی عن عطاء ، و روی عنه سفیان الثوری

من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله» ، فقام الا ثلاثة لم یقوموا، فدعا علیهم، فأصابتهم دعوته](1).

و ابن کثیر نیز این روایت را در «تاریخ» خود ذکر کرده، حیث قال:

[قال عبد اللّه بن احمد: حدثنا أحمد بن عمر الوکیعی، ثنا زید بن الحباب ثنا الولید بن عقبة بن نزار العنسی، ثنا سماک بن عبید بن الولید العبسی، قال دخلت علی عبد الرحمن بن أبی لیلی، فحدثنی: انه شهد علیا فی الرحبة، قال:

«انشد اللّه رجلا سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و شهده یوم غدیر خم، الا قام» ؟ و لا یقوم الا من قد رآه، فقام اثنی عشر رجلا، فقالوا: قد رأیناه و سمعناه حیث أخذ بیده، یقول: «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، و انصر من نصره و اخذل من خذله» ، فقام الا ثلاثة لم یقوموا، فدعا علیهم، فأصابتهم دعوته](2) و در «کنز العمال» مسطور است:

[عن عبد الرحمن بن أبی لیلی، قال: خطب علی، فقال: انشد اللّه امرأ نشدة الاسلام سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم أخذ بیدی، یقول:

«أ لست أولی بکم یا معشر المسلمین من أنفسکم؟» ، قالوا: بلی یا رسول اللّه، قال: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله» ، الا قام، فشهد؟ فقام بضعة عشر رجلا، فشهدوا و کتم قوم، فما فنوا من الدنیا، حتی عموا و برصوا قط فی الافراد](3).

ص:146


1- المسند لابن حنبل ج 1 / 119
2- تاریخ ابن کثیر ج 5 / 211 .
3- کنز العمال ج 6 / 397

و محتجب نماند که از روایت ثقات این حضرات ظاهر است که کسانی که اخفای شهادت حدیث غدیر نمودند و کتمان آن کردند، علاوه بر عبد الرحمن بن مدلج، و یزید بن ودیعه، اکابر صحابه و اجله و اعاظم ایشان بودند، از آن جمله زید بن ارقم، و انس بن مالک، و براء بن عازب.

نور الدین علی بن ابراهیم بن احمد بن علی الحلبی(1) در «انسان العیون فی سیرة الامین المأمون» گفته:

و قول بعضهم: ان زیادة

«اللهم وال من والاه» الی آخره موضوعة مردود

فقد ورد ذلک من طرق صحح الذهبی کثیرا منها و قد جاء: ان علیا رضی اللّه عنه قام خطیبا، فحمد اللّه تعالی و اثنی علیه، ثم قال: «انشد اللّه من شهد غدیر خم الا قام» ؟ و لا یقوم رجل، یقول: نبئت أو بلغنی الا رجل سمعت اذناه و وعی قلبه، فقام سبعة عشر صحابیا.

و فی روایة: ثلاثون صحابیا، و فی «المعجم الکبیر» : ستة عشر صحابیا، و فی روایة: اثنا عشر صحابیا.

فقال: هاتوا ما سمعتم، فذکروا الحدیث و من جملته: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، و فی روایة: «فهذا مولاه» ، و عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه:

و کنت ممن کتم، فذهب اللّه ببصری، و کان علی کرم اللّه وجهه عنه دعی علی من کتم](2).

ص:147


1- الحلبی نور الدین علی بن ابراهیم المتوفی ( 1044 )
2- السیرة الحلبیة ج 3 / 336 - 337 .

و عبد الرحمن(1) بن احمد الجامی در کتاب «شواهد النبوة» که باعتراف فاضل رشید در «ایضاح» کتاب جلیل است، در ذکر کرامات جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام می فرماید:

از آن جمله آن است که روزی بر حاضران مجلس سوگند داد که هر که از رسول صلی اللّه علیه و سلم شنیده است که گفته:

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، گواهی دهد.

دوازده تن از انصار حاضر بودند، گواهی دادند. یکی دیگر که آن را از رسول صلی اللّه علیه و سلم شنیده بود، حاضر بود، اما گواهی نداد حضرت امیر کرم اللّه وجهه فرمود: که أی فلان تو چرا گواهی ندادی، با آنکه تو هم شنیده ای؟ ، گفت: من پیر شده ام و فراموش کرده ام.

امیر گفت: که خداوند اگر این شخص دروغ می گوید، سفیدی بر بشرۀ وی ظاهر گردان، که عمامه آن را نپوشد. راوی گوید که: و اللّه من آن شخص را دیدم که سفیدی بر میان دو چشم وی پیدا آمده بود و از آن جمله آن است که زید بن ارقم رضی اللّه عنه گفته است: که من در همان مجلس، یا مثل آن حاضر بودم و من نیز از آن جمله بودم که شنیده بودم، اما گواهی ندادم و آن را پنهان داشتم، خدای تعالی روشنای چشم مرا ببرد، و گویند که همیشه بر فوت آن شهادت اظهار ندامت می کرد و از خدای تعالی آمرزش می خواست].

و علی بن محمد الجلابی المعروف بابن المغازلی در کتاب «مناقب علی بن ابی طالب علیه السّلام» علی ما نقل عنه، گفته:

[اخبرنا أبو الحسن علی بن عمر بن عبد اللّه بن شوذب، قال: حدثنی أبی،

ص:148


1- عبد الرحمن بن احمد الجامی الشیرازی المتوفی ( 898 ) .

قال: حدثنا محمد بن الحسین الزعفرانی، قال: حدثنی احمد بن یحیی بن عبد الحمید، حدثنی أبو اسرائیل الملائی، عن الحکم، عن ابی سلیمان المؤذن، عن زید بن أرقم، قال: نشد علی الناس فی المسجد: انشد رجلا سمع النبی صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» ؟ .

فکنت أنا فیمن کتم، فذهب بصری](1).

و جمال الدین عطاء اللّه بن فضل اللّه بن عبد الرحمن الشیرازی النیسابوریّ المحدث در «اربعین فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام» در ذکر حدیث غدیر گفته.

و رواه زر بن حبیش(2)، فقال: خرج علی من القصر، فاستقبله رکبان متقلدی السیوف علیهم العمائم حدیثی عهد بسفر، فقالوا: السّلام علیک یا أمیر المؤمنین و رحمة اللّه و برکاته، السّلام علیک یا مولانا، فقال علی بعد ما رد السّلام: «من ههنا من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم» ؟ ، فقام اثنی عشر رجلا: منهم خالد بن زید ابو ایوب الانصاری، و خزیمة بن ثابت(3) ذو الشهادتین، قیس بن ثابت بن شماس، و عمار بن یاسر، و ابو الهیثم بن(4) التیهان، و هاشم بن(5) عتبة بن ابی وقاص، و حبیب بن بدیل بن ورقا، فشهدوا انهم سمعوا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم، یقول: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» الحدیث، فقال

ص:149


1- المناقب لابن المغازلی : 33
2- زر بن حبیش ابو مریم التابعی المتوفی ( 81 ) او بعدها
3- خزیمة بن ثابت : الانصاری الصحابی الشهید بصفین سنة ( 37 ) ه
4- ابو الهیثم : مالک بن التیهان الانصاری الاوسی الشهید بصفین ( 37 )
5- هاشم بن عتبة الملقب بالمرقال الشهید بصفین سنة ( 37 ) ه

علی لانس(1) بن مالک، و البراء بن عازب: «ما منعکما ان تقوما، فتشهدا؟ فقد سمعتما کما سمع القوم» ؟ ، فقال: «اللهم ان کانا کتماها معاندة فأبلهما» ، فأما البراء فعمی، فکان یسأل عن منزله، فیقول: کیف یرشد من ادرکته الدعوة و أما أنس، فقد برصت قدماه

و قیل: لما استشهد علی علیه السّلام قول النبی صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه فعلی مولاه» ، اعتذر بالنسیان، فقال: «اللهم ان کان کاذبا فاضربه ببیاض لا تواریه العمامة» ، فبرص وجهه، فسدل بعد ذلک برقعا علی وجهه]-الخ.

و احمد بن یحیی بن جابر البلاذری(2)، که ذهبی در «تذکرة الحفاظ» بعد ذکر ابو محمد احمد بن محمد بن ابراهیم الطوسی البلاذری(3) بذکر او گفته:

[قلت: هذا البلاذری الصغیر، فأما الکبیر، فانه احمد بن یحیی، صاحب «تاریخ» المشهور من طبقة أبی داود(4) السجستانی، حافظ، اخباری](5).

در کتاب «انساب الاشراف» ، که کاتب جلبی در «کشف الظنون» بذکر آن گفته:

[«أنساب الاشراف» لابی الحسن احمد بن یحیی البلاذری، المتوفی سنة. . . و هو کتاب کبیر، کثیر الفائدة، کتب منه عشرین مجلدا و لم یتم علی

ص:150


1- انس بن مالک الانصاری الخزرجی المتوفی سنة ( 93 ) ه
2- البلاذری : احمد بن یحیی البغدادی المتوفی سنة ( 279 ) ه
3- ابو محمد البلاذری الصغیر الحافظ المقتول سنة ( 339 ) ه
4- ابو داود السجستانی : سلیمان بن الاشعث المتوفی ( 275 )
5- تذکرة الحفاظ ج 3 / 892

ما نقل](1).

گفته:

[قال علی علی المنبر: انشد اللّه رجلا سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم: «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» ، الا قام؟ ، فشهدوا.

و تحت المنبر أنس بن مالک، و البراء بن عازب، و جریر(2) بن عبد اللّه البجلی، فأعادها فلم یجبه أحد، فقال: «اللهم من کتم هذه الشهادة و هو یعرفها فلا نخرجه من الدنیا، حتی تجعل به آیة یعرف بها» . قال: فبرص أنس، و عمی البراء، و رجع جریر اعرابیا بعد هجرته، فأتی الشراة، فمات فی بیت امه](3) و بعض روات، روایت کتمان انس بن مالک شهادت حدیث غدیر، و مبروص شدن او بدعای جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام، بکتمان نام او و اتیان لفظ (رجل) بجای نام او آورده اند.

ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الاصفهانی در «حلیة الاولیاء» بترجمۀ ابو محمد طلحة بن مصرف که در مدح او گفته:

[و منهم الورع، الکلف القاری الدنف أبو محمد طلحة بن مصرف، کان ذا صدق، و وفاء، و خلق، و صفا].

می آرد:

[حدثنا سلیمان بن احمد، ثنا احمد بن ابراهیم بن کیسان، ثنا اسماعیل بن عمرو البجلی، ثنا مسعر، عن طلحة بن مصرف، عن عمیرة بن سعد، قال: شهدت

ص:151


1- کشف الظنون ج 1 / 179
2- جریر بن عبد اللَّه البجلی الصحابی المتوفی سنة ( 51 ) ه
3- انساب الاشراف : 156 - 157

علیا علی المنبر ناشدا أصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و فیهم أبو سعید(1)، و أبو هریرة(2)، و أنس، و هم حول المنبر، و علی علی المنبر، و حول المنبر اثنی عشر رجلا هؤلاء منهم، فقال علی: نشدتکم باللّه، هل سمعتم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ؟ ، فقاموا کلهم، فقالوا: اللهم نعم.

و قعد رجل، فقال: «ما منعک أن تقوم؟» ، قال: یا أمیر المؤمنین، کبرت و نسیت، فقال: «اللهم ان کان کاذبا، فاضربه ببلاء حسن» .

قال: فما مات، حتی رأینا بین عینیه نکتة بیضاء لا تواریه العمامة.

غریب من حدیث طلحة، تفرد به مسعر مطولا، و رواه ابن(3) عائشة، عن اسماعیل مثله، و رواه الاجلح(4)، و هانی بن(5) أیوب، عن طلحة مختصرا](6).

انتهی نقلا عن نسخة عتیقة.

و ترجمۀ این روایت بر زبان ملا جامی در «شواهد النبوة» شنیدی.

و مجد الدین علی بن ظهیر الدین بدخشانی در کتاب «جامع السلاسل» که نسخۀ عتیقه آن نزد خاکسار حاضر، در تعدید شمائل و فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته:

از آن جمله آن است که روزی بر حاضران مجلس سوگند دادند، که

ص:152


1- أبو سعید : سعد بن مالک الخدری المتوفی ( 63 ) أو بعدها .
2- أبو هریرة : عبد الرحمن بن صخر الدوسی المتوفی ( 57 ) أو بعدها .
3- ابن عائشة : عبید اللَّه بن محمد البصری المتوفی ( 228 ) ه .
4- الاجلح : یحیی بن عبد اللَّه المحدث الکوفی المتوفی ( 145 ) ه .
5- هانی بن أیوب : الجعفی الکوفی من أصحاب الصادق علیه السّلام .
6- حلیة الاولیاء ج 5 / 26 - 27 .

هر که از رسول صلی اللّه علیه و سلم شنیده است که گفت:

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، گواهی دهد، دوازده از انصار حاضر بودند، گواهی دادند، یکی دیگر که آن را از رسول صلی اللّه علیه و سلم شنیده بود حاضر بود، اما گواهی نداد، حضرت امیر کرم اللّه وجهه فرمود که: «أی فلان تو چرا گواهی ندادی، با آنکه تو هم شنیده ای» گفت: من پیر شده ام و فراموش کرده ام، امیر دعا کرد که خداوندا اگر این شخص دروغ می گوید، سپیدی بر بشرۀ او ظاهر گردان.

راوی گوید: و اللّه من آن شخص را دیدم که سپیدی در میان دو چشم او پیدا آمده بود].

بر متدرب منصف مخفی نخواهد ماند که کتمان چند کس از اصحاب کبار، که حسب افادات اساطین سنیه، نهایت جلیل الشأن، و عظیم المرتبه، و رفیع القدر و جمیل الفخر بودند، و بمدارج عالیه، و معارج قاصیۀ کمال فضل و ورع و تقوی و علم و شرف و اختصاص و قرب فائز، شهادت حدیث غدیر را، و بد دعا نمودن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ایشان را، و مقبول شدن آن ببارگاه الهی، و ظهور اثرش، دلیل واضح و برهان ساطع است بر نهایت عظمت و جلالت أمری که از این حدیث مراد است:

و ظاهر است که در گواهی محبیت و ناصریت، یا محبوبیت بمعنی مزعوم سنیه، مقام کتمان و مضایقه نبوده:

علاوه بر این، از این احادیث عدیده اساس قضیۀ(الصحابة کلهم عدول) منهدم شد، چه از آن ظاهر است که این کسان که کتمان شهادت کردند بلا ریب صحابه بودند، و این کتمان شان بلا شبهه کبیره است، بلکه از

ص:153

اکبر کبائر، و بحدی شنیع که در سزای آن بعذاب عاجل مبتلا شدند.

و از این روایات اینهم ظاهر است که از جملۀ صحابه، آن کسان هم بودند که عداوت با جناب امیر المؤمنین علیه السّلام داشتند، و اخفای فضائل آن حضرت می خواستند، پس ادعای شاهصاحب و اسلاف مغفلین شان، موالات جمیع صحابه را با جناب امیر المؤمنین علیه السّلام تلبیسی بیش نیست و نیز از ملاحظۀ این روایات تقریرات اهل سنت دربارۀ عدم جواز اخفای صحابه نص خلافت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را، و امتناع مخالفتش بر ایشان (هَباءً مَنْثُوراً) گردید، زیرا که اگر حدیث غدیر نص در امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام است کما هو الواقع، پس مطلوب اهل حق بلا کلفت بصراحت تمام ثابت شد، که با وصفی که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم این نص را در این مجمع عظیم ارشاد فرموده باز آن را چنان پوشیدند و در ابطالش کوشیدند که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را بمقابلۀ اکابر صحابه، حاجت استشهاد بر آن افتاد و بعضی از آنها شهادت دادند، و نبذی زبان خود را بأمر حق نگشادند، و در سزای آن بعذاب عاجل گرفتار شدند.

و اگر بالفرض حدیث غدیر نص بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نیست مگر مراد از آن محض ایجاب محبت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام است، پس باز هم مطلوب ما بالاولویة ثابت می شود، زیرا که هر گاه صحابه عمل بمقتضای وجوب محبت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام، که بارها جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله ارشاد نمود، و در این مجمع عظیم آن را بیان فرموده ننمودند، تا آنکه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را حاجت استشهاد بر آن افتاد، و بعد استشهاد هم جمعی کتمان آن کردند.

ص:154

پس اگر این حضرات نص امامت و خلافت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را اخفا نمایند، و بابطال آن پردازند، و عمل را بآن ترک نمایند، از ایشان چه عجب است؟ و نیز از ملاحظۀ این روایات نهایت انصاف ابن روزبهان(1) و کمال بعد او از حیف و عدوان، و مجازفت و طغیان، مثل سفیدۀ صبح منجلی و عیان گردیده، که او روایت استشهاد جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را بر حدیث غدیر خم، و کتمان انس بن مالک و بد دعا نمودن آن جناب در حق او، از موضوعات بیچاره روافض پنداشته، و بزعم خود دلیلی بس متین بر آن اقامت ساخته، چنانچه در جواب «نهج الحق» گفته:

[و أما ما ذکر ان أمیر المؤمنین استشهد من أنس بن مالک، فاعتذر بالنسیان فدعا علیه.

فالظاهر ان هذا من موضوعات الروافض، لان خبر: «من کنت مولاه فعلی مولاه» کان فی غدیر خم، و کان لکثرة سماع السامعین کالمستفیض، فأی حاجة الی الاستشهاد من أنس، و ان فرضناه انه استشهد و لم یشهد أنس، لم یکن من أخلاق أمیر المؤمنین علیه السّلام أن یدعو علی صاحب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و من خدمه عشر سنین بالبرص و وضع الحدیث ظاهر].

این کلام روزبهان بوجوه عدیده مورث حیرت است که نتوان نهفت و موجب تعجب ها است که نتوان گفت! چه اولا: نفی حاجت استشهاد بر حدیث غدیر نمودن، و باین دلیل علیل طریقۀ تکذیب روایت استشهاد از أنس به پیمودن طرفه ماجرا است، چه استشهاد جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بر حدیث غدیر بطرق

ص:155


1- فضل اللَّه بن روزبهان الشیرازی المتوفی بعد سنة ( 909 ) .

متعدده و اسانید متکثره مروی گردیده، پس چنین امر ثابت و مشهور:

بلکه متواتر را بمحض وهم باطل و خیال لا حاصل تکذیب نمودن، خبر از غایت ذکاء و فضل، و نهایت بعد از کذب و هزل دادن است.

و ثانیا: با وصف اعتراف باین معنی که سامعین حدیث غدیر کثیر بودند، و بتصریحات مورخین ثقات عددشان بر صد هزار هم زائد بود باز آن را مثل مستفیض پنداشتن، بحقیقت در استفاضۀ آن شک کردن، و کمال حذق و مهارت خود در علم حدیث ثابت ساختن است، که مرتبۀ این حدیث شریف از تواتر هم بمراتب بالاتر رفته است، استفاضه از ادنی مدارج آن است، و ابن روزبهان بسبب کمال انصاف و امعان هنوز در آن شک و ارتیاب دارد و لا غرو فللجنون فنون.

و ثالثا: دعای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را بر انس، با وصف اخفای او شهادت مطلوبه آن حضرت را بعید از اخلاق آن حضرت دانستن، در حقیقت همت را بر اعتراض و ایراد بر انبیا و أوصیا و صلحا و اولیاء گماشتن است، چه از سنن سنیه این حضرات است که در بعض اوقات بر مخالفین و معاندین خود دعای بد کرده اند، و این دعاهای ایشان مقبول شده، و این معنی را علماء از مناقب و فضائل این حضرات شمرده اند.

این ماجرای شگرف است، که ابن روزبهان این دعا را موجب طعن و تشنیع می گرداند، که آن را منافی حسن اخلاق می پندارد! جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم بر منافقانی که در شب عقبه ارادۀ فاسد کرده بودند، بد دعا فرموده.

نور الدین علی بن ابراهیم الحلبی در «انسان العیون» گفته:

ص:156

فلما أصبح رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم جاء إلیه اسید(1) بن حضیر، فقال:

یا رسول اللّه ما منعک البارحة من سلوک الوادی، فقد کان أسهل من سلوک العقبة؟ فقال: أ تدری ما أراد المنافقون؟ و ذکر له القصة، فقال: یا رسول اللّه، قد نزل الناس و اجتمعوا، فمر کل بطن ان یقتل الرجل الذی هم بهذا، فان أحببت بین بأسمائهم، و الذی بعثک بالحق، لا أبرح، حتی آتیک برؤسهم، فقال صلی اللّه علیه و سلم: انی أکره أن یقول الناس: ان محمدا قاتل بقوم، حتی إذا أظهره اللّه تعالی بهم أقبل علیهم یقتلهم، فقال: یا رسول اللّه هؤلاء لیسوا بأصحاب، فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: أ لیس یظهرون الشهادة؟ ، ثم جمعهم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و أخبرهم بما قالوه و ما أجمعوا علیه، فحلفوا باللّه ما قالوا، و لا أرادوا الذی ذکر، فأنزل اللّه تعالی: یَحْلِفُونَ بِاللّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ اَلْکُفْرِ(2)-الآیة، و أنزل اللّه تعالی: وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا(3) و دعا علیهم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقال: «اللّهمّ ارمهم بالدبیلة، و هی سراج من نار یظهر بین أکتافهم، حتی ینجم من صدورهم» -انتهی أی و فی لفظ «شهاب من نار یقع علی نیاط قلب أحدهم، فیهلکه»(4)].

و نیز جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم بر شخصی که روبروی آن حضرت در حالت صلاة مرور کرده، بد دعا فرموده، چنانچه حلبی در «انسان العیون» بعد عبارت سابقه گفته:

[و فی «الامتاع» ان النبی صلی اللّه علیه و سلم و هو بتبوک صلی الی نخلة، فجاء شخص، فمر بینه و بین تلک النخلة بنفسه.

ص:157


1- اسید بن حضیر : بن سماک الانصاری المتوفی سنة ( 20 ) ه
2- التوبة : 74
3- التوبة : 74
4- السیرة الحلبیة ج 3 / 143

و فی روایة: و هو علی حمار، فدعا علیه صلی اللّه علیه و سلم، فقال: «قطع صلاتنا، قطع اللّه أثره» فصار مقعدا](1).

و نیز جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم بر مردی که محاکات مشی آن جناب نموده، دعای بد فرموده، و او بعذاب صرع و ابتلا بهمان حالت محاکات مبتلا گردیده.

سیوطی در «در منثور» گفته:

[أخرج أبو الشیخ(2)، عن قتادة(3)، و ابن مردویه(4) ، عن ابن عمر رضی اللّه عنهما قال: کان رجل خلف النبی صلی اللّه علیه و سلم یحاکیه و یلبطه، فرآه النبی صلی اللّه علیه و سلم، فقال کذلک تکن فرجع الی أهله فلبط(5) به مغشیا شهرا، ثم أفاق حین أفاق و هو کما حاکی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم].

و نیز جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در مقامات دیگر بر مخالفین خود بد دعا فرموده.

از آن جمله آنکه بر مردی که بجواب استفسار آن حضرت از او حدیثی را بدروغ گفته، بد دعا فرمود و او در همان حال اعمی گردید.

محمد بن محمد المعروف بخواجه بارسا در «فصل الخطاب» گفته:

[روی الامام المستغفری رحمه اللّه باسناده ان أمیر المؤمنین علیا رضی اللّه عنه

ص:158


1- نفس المصدر ج 3 / 143 .
2- أبو الشیخ : عبد اللَّه بن محمد الاصبهانی المتوفی ( 369 ) ه .
3- قتادة : بن دعامة المفسر البصری المتوفی سنة ( 117 ) .
4- ابن مردویه : أحمد بن موسی الاصفهانی المتوفی ( 410 ) .
5- لبط به ( بضم اللام و کسر الباء الموحدة ) : سقط من قیام و صرع .

سأل رجلا عن حدیث فی الرحبة، فی الرحبة، فکذبه، قال: انک کذبتنی، قال: ما کذبتک، قال: أدعو اللّه علیک ان کنت کاذبا ان یعمی بصرک، قال: فادع اللّه، فدعا علیه أمیر المؤمنین علی رضی اللّه عنه، فعمی بصره، فلم یخرج من الرحبة الا و هو أعمی].

و نور الدین عبد الرحمن جامی در «نفحات الانس» در مقام اثبات کرامات اولیاء گفته:

روی الامام المستغفری رحمه اللّه باسناده: أن علیا رضی اللّه عنه سأل رجلا عن حدیث فی الرحبة فکذبه، قال: انما کذبتنی، قال: ما کذبتک، قال: أدعو اللّه علیک ان کنت کاذبا أن یعمی بصرک.

قال: فادع اللّه، فدعا علیه أمیر المؤمنین علی رضی اللّه عنه فعمی بصره، فلم یخرج من الرحبة الا و هو أعمی(1).

و نیز ملا جامی در «شواهد النبوة» در ذکر کرامات جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته: امام مستغفری رحمه اللّه در کتاب «دلائل النبوة» آورده است که أمیر المؤمنین علی رضی اللّه عنه روزی در رحبة از شخصی سؤال کرد، آن شخص راست نگفت، حضرت أمیر فرمود: که دروغ می گوئی گفت: دروغ نمی گوییم، فرمود: که بر تو دعا خواهم کرد اگر تو دروغ گفته باشی خدای تعالی ترا کور گرداند، گفت: دعا کن، حضرت أمیر دعا کرد، آن مرد از رحبة بیرون نرفت الا نابینا.

و مخفی نماند که مستغفری که از این عبارت هم امامت او ظاهر، از اکابر اساطین محدثین و جهابذۀ حفاظ منقدین و حذاق ماهرین است.

ص:159


1- نفحات الانس : 25

عبد القادر(1) بن محمد محیی الدین أبو محمد بن أبی الوفا القرشی در کتاب «الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیه» گفته:

[جعفر بن محمد بن المعتز بن محمد بن المستغفر النسفی المستغفری خطیب نسف، کان فقیها فاضلا، و محدثا مکثرا، صدوقا حافظا، لم یکن بما وراء النهر فی عصره مثله، و له تصانیف أحسن فیها](2).

و محمود بن سلیمان الکفوی(3) در «کتائب أعلام الاخیار» گفته:

[الشیخ الامام الخطیب الحافظ أبو العباس جعفر بن محمد بن محمد بن المعتز بن محمد بن المستغفر بن الفتح المستغفری النسفی، کان رحمه اللّه فقیها فاضلا، محدثا صدوقا، یرجع الی معرفة و فهم و امعان، جمع الجموع، و صنف التصانیف و أحسن فیها، لم یکن بما وراء النهر فی عصره من یجری مجراه فی الجمع و التصنیف و فهم الحدیث.

أخذ الفقه عن الشیخ القاضی الامام أبی علی النسفی، عن الشیخ الامام أبی بکر محمد بن الفضل، عن عبد اللّه السند مونی، عن أبی حفص الصغیر، عن أبیه أبی حفص الکبیر، عن محمد، عن أبی حنیفة.

و أخذ عنه محمد بن عبد الجبار أبو(4) منصور السمعانی المروزی، و الامام الخطیب أبو محمد النوحی النسفی اسماعیل بن ابراهیم محمد بن نوح.

ولد سنة خمسین و ثلاثمائة، و مات سنة اثنتین و ثلاثین و اربعمائة، و قبره بنسف علی طرف الواری، کذا نقل عن «انساب السمعانی»]-الخ.

ص:160


1- عبد القادر القرشی : بن محمد الحافظ الحنفی المتوفی ( 775 ) ه .
2- الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة ج 1 / 180
3- الکفوی : محمود بن سلیمان الحنفی المتوفی نحو سنة ( 990 ) ه .
4- أبو منصور السمعانی محمد بن عبد الجبار المروزی المتوفی ( 450 ) ه .

و شیخ جمال الدین عبد الرحیم بن الحسن بن علی الاسنوی(1) الشافعی در «طبقات الشافعیة» گفته:

[جعفر بن محمد بن المعتز بن محمد بن المستغفر بن الفتح النسفی، الحافظ المعروف بالمستغفری، صاحب التصانیف الکثیرة و محدث ماوراء النهر فی زمانه.

عاش ثمانین سنة، و توفی سنة اثنتین و ثلاثین و اربعمائة.

ذکره الذهبی فی «العبر»(2) و ذکر فی ترجمة الاودنی(3) ان المستغفری المذکور من تلامذته](4).

و موفق بن احمد المعروف بأخطب خوارزم هم روایت بد دعای جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بر این تیره بخت که مرتکب کذب در جواب استفسار آن حضرت گردیده، نقل نموده، چنانچه در کتاب «مناقب جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام» گفته:

[أخبرنی سید الحفاظ أبو منصور شهردار بن شیرویه بن شهردار الدیلمی(5) فیما کتب الی من همدان، قال: أخبرنا أبو الفتح عبدوس بن عبد اللّه بن محمد ابن عبدوس الهمدانی(6) ، قال: حدثنا أبو طالب الجعفری، قال ابن مردویه الحافظ:

قال: حدثنا محمد بن أحمد بن علی، قال: حدثنا موسی بن یوسف بن موسی بن

ص:161


1- الاسنوی : عبد الرحیم بن الحسن الشافعی المتوفی سنة ( 772 ) ه .
2- العبر فی خبر من غبر ج 3 / 177 .
3- الاودنی : محمد بن عبد اللَّه الشافعی البخاری المتوفی ( 385 ) .
4- طبقات الشافعیة للأسنوی ج 2 / 403 .
5- شهردار ابو منصور الدیلمی الشافعی المتوفی سنة ( 558 ) ه
6- أبو الفتح عبدوس الهمدانی المحدث المتوفی سنة ( 490 ) ه .

راشد القطان، قال: حدثنا وهب بن بقیة(1) ، قال: حدثنا هشیم(2) ، عن اسماعیل ابن سالم، عن عمار الحضرمی، عن زاذان بن عمر(3) : ان علیا سأل رجلا فی الرحبة عن حدیث، فکذبه، فقال علی: انک قد کذبتنی، فقال: ما کذبتک؟ فقال:

«ادعوا اللّه علیک ان کنت کذبتنی ان یعمی بصرک» ، قال: ادع اللّه، فدعا علیه، فلم یخرج من الرحبة، حتی قبض بصره](4).

و ابراهیم بن عبد اللّه الوصابی در کتاب «الاکتفاء» آورده:

[عن ابن زاذان: ان علیا حدث حدیثا، فکذبه رجل، فقال علی رضی اللّه عنه: ادعو علیک ان کنت صادقا، قال: نعم، فلم ینصرف حتی ذهب بصره.

اخرجه عمر بن محمد الملا فی سیرته].

و احمد بن محمد بن علی بن حجر الهیتمی المکی در «صواعق محرقه» گفته:

[و من کراماته، یعنی علیا علیه السّلام أیضا انه حدث بحدیث، فکذبه رجل. فقال له: «ادعو علیک ان کنت کاذبا» قال: ادع، فدعا علیه، فلم یبرح، حتی ذهب بصره](5).

و محمد صدر عالم در «معارج العلی فی مناقب المرتضی» گفته:

[و منها انه رضی اللّه عنه حدث بحدیث، فکذبه رجل، فقال له: «ادعو علیک ان کنت کاذبا» ، قال: ادع، فدعا علیه، فلم یبرح، حتی ذهب بصره].

ص:162


1- وهب بن بقیة : المحدث الواسطی المتوفی سنة ( 239 ) ه .
2- هشیم : بن بشیر بن أبی خازم البغدادی الواسطی المتوفی ( 183 ) .
3- زاذان بن عمر الکندی الکوفی أبو عمرو المتوفی سنة ( 82 ) .
4- المناقب للخوارزمی : 273 .
5- الصواعق المحرقة : 77 .

و ولی اللّه(1) در «ازالة الخفا» گفته:

[عن علی بن زاذان : ان علیا حدث حدیثا، فکذبه رجل، فقال علی رضی اللّه عنه: «أدعو علیک ان کنت صادقا» ، قال: نعم، فدعا علیه، فلم ینصرف، حتی ذهب بصره].

و حافظ عماد الدین اسماعیل بن عمر الدمشقی المعروف بابن کثیر(2) در «تاریخ» خود گفته:

[و قال هشیم، عن سیار، عن عمار، قال: حدث علیا بحدیث، فکذبه رجل فما قام، حتی عمی.

و قال ابن أبی الدنیا(3) : حدثنی سریج بن یونس(4)، ثنا هشیم، عن اسماعیل ابن سالم(5)، عن عمار الحضرمی، عن زاذان أبی عمرو: ان رجلا حدث علیا بحدیث فقال له علی: «ما أراک الا قد کذبتنی؟» قال: لم افعل، قال: «ادعو علیک ان کنت کذبت» ، قال: ادع، فدعا. فما برح، حتی عمی].

و ملا جامی در «شواهد النبوة» گفته:

[و از آن جمله آن است که حضرت امیر کرم اللّه وجهه شخصی را بآن متهم داشت که خبرهای وی را بسوی معاویه می رساند، آن شخص انکار کرد، حضرت امیر فرمود که سوگند می خوری؟ آن شخص سوگند خورد امیر فرمود که اگر در این سوگند کاذب باشی خدای تعالی چشم ترا کور

ص:163


1- ولی اللَّه احمد بن عبد الرحیم الدهلوی المتوفی ( 1176 ) ه .
2- ابن کثیر : عماد الدین اسماعیل الدمشقی المتوفی سنة ( 774 ) ه -
3- ابن أبی الدنیا : عبد اللَّه بن محمد الحافظ البغدادی المتوفی ( 281 )
4- سریج بن یونس : أبو الحارث البغدادی المتوفی سنة ( 234 )
5- اسماعیل بن سالم الاسدی : ترجمه فی الجرح و التعدیل ج 2 / 2

گرداند، و از آن هفته برنیامد که بیرون آمد، و عصای وی گرفته بودند و می کشیدند، و از چشمان وی هیچ نمی دید](1).

و احمد بن عطاء اللّه اسکندری در «لطائف المنن» ، که بعنایت رب ذو المنن پیش این فقیر حاضر است و کاتب جلبی بذکر آن در «کشف الظنون» گفته:

[«لطائف المنن» فی مناقب الشیخ أبی العباس و شیخه أبی الحسن فی مجلد للشیخ تاج الدین عطاء اللّه بن احمد بن محمد الشاذلی الاسکندری، المتوفی سنة تسع و سبعمائة](2).

بعد ذکر حکایت دعای ابراهیم بن ادهم(3) بمغفرت در حق جندی که سر ابراهیم شکسته بود، گفته:

[قال الشیخ ابو العباس: لیس هذا عین الکمال، و ما فعله سعد(4) أحد العشرة هو عین الکمال: ادعت علیه امرأة أنه احتاز شیئا من بستانها، فقال: اللهم ان کانت کاذبة فأعمها و أمتها فی مکانها، فعمیت و جاءت تمشی یوما فی بستانها، فوقعت فی بئر فماتت، فلو کان ما فعله ابراهیم عین الکمال لکان الصحابی أولی به، و لکنه کان سعد أمینا من أمناء اللّه، نفسه و نفس غیره عنده سواء، فما دعا علیها، لانها آذته، و لکن دعا علیها، لانها آذت صاحب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و ابراهیم لم یصل الی هذه المرتبة، فترک الدعاء علی الجندی لئلا یکون ذلک انتصارا لنفسه، و سعد رضی اللّه عنه قد خلصه اللّه من نفسه و أبرزه للخلق یخلص

ص:164


1- شواهد النبوة : 167 .
2- کشف الظنون ج 2 / 1554 .
3- ابراهیم بن أدهم البلخی المتوفی بالشام سنة ( 162 ) ه
4- سعد بن أبی وقاص مالک بن أهیب المتوفی سنة ( 55 ) ه

به من یشاء من عباده، و الصوفی لا یستقضی الحق لنفسه، بل یستقضی الحق لربه](1).

از این عبارت ظاهر است که سعد صحابی که یکی از عشره است، بر زنی که دعوای کاذب بر او آغاز نهاده، بد دعا فرمود که او نابینا گردید، و در چاهی افتاده، هلاک گردید، و این بد دعای سعد عین کمال است، پس بد دعای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر انس و دیگر کاتمین بالاولی عین کمال، و ناشی از استقضای حق برای رب ذو الجلال باشد.

و طرفه تر آن است که ابن روزبهان از تهجین شأن خلیفۀ ثانی هم نیندیشیده، به ادعای منافات بد دعا کردن با اخلاق، او را کسعد و أمثاله من حیث لا یشعر، بسلک مطعونین کشیده و ناهیک به خسارة و جسارة.

مگر نشنیدی که خلیفۀ ثانی بر بلال(2) و اصحاب او که از جمله شان زبیر بن العوام(3)، و دیگر صحابۀ عظام بودند بد دعا کرده، و حضرات اهل سنت چنان گمان می برند که طاعونی که بعد از این بد دعا واقع شد ببرکت دعای مستجاب خلافت مآب بود، و بغیر انقضای یکسال، بلال و اصحاب با کمال او به بلیۀ موت و ارتحال معاقب گردیدند و سزای جسارت خود که اصرار بر انکار قبول حکم آن عالی تبار نموده بودند جلدتر کشیدند.

ص:165


1- لطائف المنن - هامش لطائف المنن للشعرانی ج 1 / 143 - 144 .
2- بلال : بن رباح الحبشی المتوفی بدمشق سنة ( 20 ) ه
3- الزبیر بن العوام : بن خویلد المقتول بوادی السباع سنة ( 36 ) ه

ابو یوسف(1) تلمیذ ابو حنیفه(2) در کتاب «الخراج» که نسخۀ عتیقۀ آن در کتب وقفیۀ جناب والد ماجد قدس اللّه نفسه الزکیة موجود است، گفته:

[حدثنی اللیث بن سعد(3)، عن حبیب بن أبی ثابت(4): ان اصحاب محمد صلی اللّه علیه و سلم و جماعة المسلمین أرادوا عمر بن الخطاب ان یقسم الشام کما قسم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خیبر و انه کان اشد الناس علیه فی ذلک الزبیر ابن العوام، و بلال بن رباح، فقال عمر: إذا أترک من بعدکم من المسلمین لا شیء لهم، ثم قال: اللهم اکفنی بلالا و اصحابه.

قال: و رأی المسلمون ان الطاعون الذی اصابهم بعمواس(5) کان عن دعوة عمر قال: و ترکهم عمر ذمة یؤدون الخراج الی المسلمین](6).

و شاه ولی اللّه در «قرة العینین» می گوید:

[و عن حبیب بن أبی ثابت: ان أصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و جماعة من المسلمین أرادوا عمر بن الخطاب أن یقسم الشام کما قسم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خیبر، و انه کان أشد الناس علیه فی ذلک الزبیر بن العوام، و بلال بن رباح، فقال عمر: إذا اترک من بعدکم من المسلمین لا شیء لهم،

ص:166


1- أبو یوسف القاضی یعقوب بن ابراهیم البغدادی المتوفی سنة ( 182 ) .
2- أبو حنیفة : النعمان بن ثابت الکوفی المتوفی سنة ( 150 ) ه
3- لیث بن سعد : عبد الرحمن المصری المتوفی سنة ( 175 ) ه -
4- حبیب بن أبی ثابت الحافظ الکوفی المتوفی سنة ( 119 ) ه
5- عمواس ( بکسر العین المهملة ) : بلدة فی سهل فلسطین حدث فیها الطاعون الجارف و مات فیه نحو ( 25 ) ألفا
6- الخراج لأبی یوسف : 26

ثم قال: اللهم اکفنی بلالا و اصحابه.

قال: و رأی المسلمون ان الطاعون الذی أصابهم بعمواس کان عن دعوة عمر قال: و ترکهم عمر ذمة یؤدون الخراج الی المسلمین.

أخرجه ابو یوسف](1).

و در «ازالة الخفا» هم این روایت از ابو یوسف نقل کرده و شیخ ابو القاسم عبد الرحمن بن عبد اللّه بن احمد السهیلی(2) در کتاب «الروض الانف» در بیان أرض سواد گفته:

[و لما سار عمر الی الشام و کان بالجابیة شاور فیما افتتح من الشام أ یقسمها، فقال له معاذ: ان قسمتها لم یکن بعد لمن یأتی من المسلمین شیء أو نحو هذا، فأخذ بقول معاذ، فالح علیه بلال فی جماعة من اصحابه و طلبوا القسم، فلما اکثروا قال: اللهم اکفنی بلالا و ذویه، فلم یأت الحول و منهم علی الارض عین تطرف](3).

و فخر الدین ابو محمد عثمان بن علی بن محجن زیلعی(4) که از اکابر ائمه و فقهای اهل سنت است، و محامد و فضائل سنیۀ او از «کتائب اعلام الاخیار» کفوی، و «طبقات السالفین فی العلماء الراسخین» ابو الکمال کمال باشا، که نسخۀ عتیقۀ آن در حرم محترم مکّه معظمه زادها اللّه تعظیما دیده بودم، و بعض تراجم را از آن انتخاب هم نمودم، و غیر آن ظاهر است، در «شرح کنز الدقائق» گفته:

[ثم أرض السواد مملوکة لاهلها عنوة.

ص:167


1- قرة العینین : 71
2- عبد الرحمن بن عبد اللَّه السهیلی المتوفی سنة ( 581 ) ه
3- الروض الانف ج 6 / 581
4- الزیلعی : عثمان بن علی المتوفی بالقاهرة سنة ( 743 ) ه

و قال الشافعی: لیست بمملوکة و انما هی الوقف علی المسلمین، و أهلها مستأجرون لها، لان عمر استطاب قلوب الغانمین فآجرها.

و قال ابو بکر الرازی: هذا غلط بوجوه: أحدها ان عمر لم یستطب قلوبهم فیه، بل ناظرهم علیه و شاور الصحابة علی وضع الخراج، فامتنع بلال و أصحابه فدعا علیهم فأین الاسترضاء](1).

بالجمله تکذیب روایت بد دعا نمودن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بتوهم بعد آن از اخلاق آن حضرت، بعد صریح از فهم مقاصد انبیا و اوصیا و اولیا، و انهماک در هوای نفس و حب باطل است، لا غیر.

و دانستی که سوای أنس، زید بن ارقم نیز حسب روایت اکابر سنیه، و براء بن عازب هم حسب روایت جمال الدین محدث، بسبب دعای آن حضرت بعذاب عاجل گرفتار گردیدند و سزای کتمان و عدوان خود کشیدند، پس ابن روزبهان تا کجا دردسر تکذیب چنین روایات و ابطال اخبار اساطین ثقات خواهد کشید؟ ! الحمد للّه المنان، علی ما اوضع الحق بالعیان، و رمی المنکرین و المبطلین بالصغار و الهوان، و نشکره علی ما أرانا الحق الحقیق بالاتباع، و حبانا عیون البصیرة و آذان الاستماع، و لم یبتلنا بالعمی، و لم یجنبنا عن الهدی، و لم یجعلنا من الذین هم عن الحق ناکبون، و عن أداء الشهادة بالصدق عازبون. و بالباطل آنسون، و فی حلل النفاق مائسون، و علی العصبیة و العناد متهالکون، و فی أودیة الشقاق هالکون، و فی أعمالهم علی الماء راقمون و فی الدنیا ناعمون، و فی الآخرة راغمون و لنعم ما قال فی «احقاق الحق» فی جواب ابن روزبهان: و أما استبعاده

ص:168


1- شرح کنز الدقائق ج 3 / 282

من اخلاق أمیر المؤمنین علیه السّلام ان یدعو علی صاحب رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و خادمه بظهور البرص علیه، فهو تصوف بارد، لانه إذا لم یشهد أنس لاظهار حق قربی النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم بما علم به یقینا فقد اخل بما وجب علیه من محبتهم بنص القرآن المجید، و خلع ربقة متابعة النبی صلی اللّه علیه و آله و أحبط اللّه عمله و خدمته فأقل مرتبة جزاءه فی الدنیا الدعاء علیه بالامراض الساخرة و سیذوق وبال أمره فی الآخرة.

و از لطائف این است که با وصفی که ابن روزبهان در این کلام داد خلط و تخدیع و تسویل و تلمیع داده، لکن باز هم فائده ای بس جلیله از کلامش ظاهر می شود، زیرا که از آن بنهایت ظهور ثابت می شود که استشهاد جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر خبر غدیر، دلیل دلیل بودن این حدیث بر امامت آن جناب است، زیرا که فضل بن روزبهان استشهاد را بر امری که مثل مستفیض باشد باطل دانسته، و ظاهر است که وجوب محبت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در استفاضه و اشتهار بغایت قصوی رسیده بود، و از آیات و احادیث عدیده ثابت، پس بنا بر این استشهاد بر آن باطل باشد، و چون وقوع استشهاد بر حدیث غدیر ثابت و محقق است معلوم شد که مراد از این حدیث ایجاب محبت نیست که آن محتاج باستشهاد نبوده، بلکه آن امری است نهایت جلیل و عظیم الشأن که انکار آن اکثر صحابه قولا و فعلا می کردند، پس با وصف کثرت سامعین آن بسبب شیوع جحود و عناد محتاج باستشهاد گردید.

و نیز از تصریح ابن روزبهان بکثرت سامعین حدیث غدیر کمال تعصب و عناد، و غایت خرافت و لداد، و نهایت تعنت و اعوجاج، و قصوای مراء و لجاج منکرین و رادین و طاعنین حدیث غدیر ثابت می شود، که هر گاه باعتراف ابن روزبهان سامعین این حدیث کثیر بودند، و باین

ص:169

سبب حاجت به استشهاد نداشته، پس در ثبوت و تحقق آن ریبی نماند.

فوا اسفاه که متعصبین قوم همت قاصر بلکه اقصر را بر رد چنین حدیث شریف می گمارند. و اصلا از خدا و رسول استحیای نمی کنند، و از مؤاخذۀ یوم الجزاء و فضیحت دنیا نمی هراسند.

و للّه الحمد و المنة که از ملاحظۀ جمیع روایات استشهاد که ائمۀ نقاد و أساطین صدور ارباب اعتبار و اعتماد روایت کرده اند، کمال انصاف و اطلاع و طول باع فخر رازی ظاهر می شود، که او در «نهایة العقول» بسبب غایت مجانبت زیغ و حیف، وجه ثانی را از وجهین اثبات حدیث غدیر که آن احتجاج است بمناشدۀ جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بصراحت تمام ضعیف گفته، و تصحیح این مناشده را غیر ظاهر، بلکه بسبب احتراز از مراء و لجاج محتاج اثبات وانموده، بلکه بکمال جسارت و تهور ادعا نموده که اکثر محدثین انکار می کنند این مناشده را، فنعوذ باللّه من الانهماک فی مثل هذا الهذر و البهتان و الکذب و العدوان، و اللّه الموفق و هو المستعان.

و هر چند از بیان سابق دلالت استشهاد جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر آنکه حدیث غدیر دلیل امامت آن جناب است ظاهر شده است، لکن بحمد اللّه و حسن توفیقه در اینجا باثبات می رسانم که حسب تصریح علامه علی ابن ابراهیم حلبی که از اکابر مشایخ و اجلۀ محققین ایشان است، و نبذی از فضائل فاخره و محامد زاهرۀ او سابقا شنیدی، جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بحدیث غدیر احتجاج فرموده بر کسانی که نزاع نموده بودند آن جناب را در خلافت، در «انسان العیون فی سیرة الامین المأمون» گفته:

[و علی تسلیم ان المراد انه أولی بالامامة، فالمراد فی المال لا فی الحال،

ص:170

و الا لکان هو الامام مع وجوده صلی اللّه علیه و سلم، و المآل لم یعین له وقت، فمن أین انه عقب وفاته صلی اللّه علیه و سلم جاز أن یکون بعد أن تنعقد له البیعة و یصیر خلیفة و یدل لذلک انه لم یحتج بذلک الا بعد أن آلت إلیه الخلافة ردا علی من نازعه فیها، کما تقدم فسکوته عن الاحتجاج بذلک الی أیام خلافته قاض علی کل من له أدنی عقل فضلا عن فهم بانه لا نص فی ذلک علی امامته عقب وفاته](1).

از این عبارت ظاهر است که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام احتجاج بحدیث غدیر بر کسانی که نزاع با آن جناب در خلافت کردند نموده، و رد بر ایشان باین حدیث شریف فرموده، ظاهر است که احتجاج و رد بر منازعین آن حضرت در خلافت ممکن نیست مگر وقتی که این حدیث دلالت کند بر خلافت و امامت آن حضرت، و الا پر ظاهر است که اگر این حدیث دلیل خلافت و امامت آن جناب نمی بود، احتجاج و استدلال بر کسانی که نزاع با آن جناب در خلافت کردند ممکن نمی شد، و علاوه بر این مشار إلیه ذلک در قول حلبی: «و یدل لذلک» حاصل مضمون «جاز أن یکون بعد أن تنعقد له البیعة و یصیر خلیفة» است و ضمیر یکون در این قول راجع بأولویت بالامامة در مآل است، پس معنای قول حلبی این است که دلالت می کند بر آنکه مراد اولویت بالامامة در مآل بعد انعقاد بیعت برای آن حضرت و خلیفه شدن آن جناب است، که آن جناب احتجاج نکرده بحدیث غدیر مگر بعد آنکه آئل شد خلافت بآنجناب.

پس بکمال وضوح ثابت شد که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام حدیث غدیر را دلیل اولویت خود بامامت می دانست، و لفظ «مولی» نزد آن جناب محمول بر «اولی بالامامة» بود.

ص:171


1- السیرة الحلبیة ج 3 / 338

و هذا هو مطلوب أهل الحق و الرشاد، و قاصم ظهور الجاحدین المنهلکین فی العناد.

اما زعم حلبی که مراد از اولویت بامامت در وقت انعقاد بیعت آن حضرت است، پس مدفوع است بآنکه قید «انعقاد بیعت» ، یا قید «ما بعد عثمان» در حدیث غدیر مذکور نیست، بلکه مطلق است.

پس در صورت حمل «مولی» بر «أولی بالامامة» معنای حدیث غدیر چنین خواهد بود که هر که من مولای او هستم، پس علی اولای او است بامامت، و همین معنی را اهل حق حدیثا و قدیما اثبات می کنند، و مخالفین باهتمام تمام در صدد رد و ابطال آن افتاده، دماغ سوزی را بغایت قصوی رسانیده اند، و چون این معنی حسب افادۀ حلبی مراد حدیث غدیر بدلالت احتجاج و استدلال جناب امیر المؤمنین علیه السّلام است، بحمد اللّه کمال متانت و رزانت و اصابت احتجاج و استدلال اهل حقّ، و نهایت شناعت و فظاعت رد و ابطال سنیه ظاهر، و واضح شد که رد سنیه بر این احتجاج و استدلال و استهزاء و سخریه بر آن است معاذ اللّه من ذلک.

و للّه الحمد که خود شاهصاحب در مطاعن عمر از این کتاب، و والد ماجدشان در «قرة العینین» ادعای غلط را در استدلال جناب امیر المؤمنین علیه السّلام شاهد جهل و حمق مدعی می دانند.

و حمل اولویت بامامت بر زمان ما بعد ثالث صریح البطلان و الفساد، و احتمال آن در غایت وهن و اختلال، زیرا که تهنیت شیخین کما فی «الصواعق» و غیره، قلع اساس این احتمال واهی نموده، و آن را بخاک سیاه برابر ساخته، و به أسفل درکات جحیم فرستاده، که شیخین اعتراف

ص:172

بمولائیت آن جناب برای هر مؤمن کرده اند.

پس جناب امیر المؤمنین علیه السّلام حسب تهنیت شیخین و حسب فهم شان مولای شان هم «سواء کانوا من المؤمنین أم لا» باشد، پس آن جناب حسب فهم خود شیخین اولایشان بامامت باشد، پس تقیید آن بزمان ما بعد عثمان حسب فهم خود شیخین محض مجازفت و عدوان، و دلیل کمال حیف و حرمان و محض زیغ و خسران است.

و نیز بلا شبهه این حدیث در صورت حمل «مولی» بر «اولی بالامامة» بر مطلق خلافت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام دلالت خواهد کرد، و چون که فقدان نص بر ثلاثه باعتراف اولیاء و هواخواهانشان ثابت است تا آنکه شاهصاحب هم بآن اعتراف دارند، لهذا مطلق نص خلافت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام مثبت خلافت بیفاصلۀ آن جناب خواهد شد، لقبح تقدیم غیر المنصوص علیه علی المنصوص علیه.

اما دعوی حلبی سکوت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را از احتجاج بحدیث غدیر بر امامت خود تا أیام خلافت خویش، یعنی تا زمان انقضای أیام ثلاثه:

پس مدفوع است به اینکه نزد اهل حق سکوت آن جناب از این استدلال مسلم نیست، بلکه مدعی آن نزد ایشان کاذب و مفتری و دروغ زن است پس ظاهر است و لا کظهور الصباح که این استدلال بمقابلۀ أهل حق وجهی از صحت ندارد، بلکه محض غفلت یا تغافل و غایت اهمال و تساهل است و بطلان سکوت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از استدلال بحدیث غدیر در ایام أبی بکر بر خلافت و امامت خود حسب روایات اهل حق بر متتبع کتب حدیث ایشان مخفی نخواهد بود، بطور نمونه بعض روایات در

ص:173

اینجا نوشته می شود:

در کتاب «خصال» تصنیف شیخ ابو جعفر محمد بن علی بن الحسین ابن موسی بن بابویه القمی(1) مذکور است که جناب امیر المؤمنین به ابو بکر گفت:

[و لکن اخبرنی عن الذی یستحق هذا الامر بما یستحقه؟ ، فقال ابو بکر:

بالنصیحة و الوفاء و دفع المداهنة و المحاباة، و حسن السیرة، و اظهار العدل، و العلم بالکتاب و السنة، و فصل الخطاب، مع الزهد فی الدنیا، و قلة الرغبة فیها، و انصاف المظلوم من الظالم للقریب و البعید، ثم سکت، فقال علی علیه السّلام:

«انشدک باللّه یا أبا بکر أ فی نفسک تجد هذه الخصال؟ ، أو فی؟» .

قال ابو بکر: بل فیک یا أبا الحسن.

قال: «انشدک باللّه أنا المجیب لرسول اللّه صلی اللّه علیه و آله قبل ذکر ان المسلمین أم أنت؟» قال: بل أنت.

قال: «فأنشدک باللّه أنا الاذان لاهل الموسم و لجمیع الامة بسورة براءة، أم أنت؟» .

قال: بل أنت.

قال: «فانشدک باللّه أنا وقیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله بنفسی یوم الغار، أم أنت؟» قال: بل أنت.

قال: «انشدک باللّه لی الولایة من اللّه مع ولایة رسوله فی آیة زکاة الخاتم، أم لک؟» .

قال: بل أنت.

قال: «انشدک باللّه أنا المولی لک و لکل مسلم بحدیث النبی یوم الغدیر،

ص:174


1- ابو جعفر القمی : محمد بن علی بن بابویه المتوفی سنة ( 381 ) ه .

أم أنت؟» ، قال: بل أنت(1)]-الخ.

و شیخ ابو جعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی(2) در «امالی» خود علی ما فی «بحار الانوار» آورده:

[جماعة، عن أبی المفضل(3) ، عن احمد بن علی بن مهدی(4) املاء من کتابه عن أبیه، عن أبی الحسن الرضا، عن آبائه علیهم السّلام، قال: لما أتی أبو بکر و عمر الی منزل أمیر المؤمنین علیه السّلام، و خاطباه فی أمر البیعة، و خرجا من عنده خرج امیر المؤمنین علیه السّلام الی المسجد، فحمد اللّه و اثنی علیه بما اصطنع عندهم أهل البیت إذ بعث فیهم رسولا منهم و أذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا، ثم قال: «ان فلانا و فلانا أتیانی و طالبانی بالبیعة لمن سبیله ان یبایعنی، أنا ابن عم النبی و أبو بنیه، و الصدیق الاکبر، و أخو رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله، لا یقولها أحد غیری الا کاذب، و اسلمت و صلیت قبل کل أحد، و أنا وصیه و زوج ابنته سیدة نساء العالمین فاطمة بنت محمد، و أبو حسن و حسین سبطی رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله، و نحن أهل بیت الرحمة، بنا هدیکم اللّه، و بنا استنقذکم من الضلالة، و أنا صاحب یوم الدوح و فی نزلت سورة من القرآن، و أنا الوصیّ علی الاموات من أهل بیته، و أنا ثقته علی الاحیاء من امته، فاتقوا اللّه یثبت أقدامکم و یتم نعمته علیکم» ، ثم رجع الی بیته](5).

ص:175


1- الخصال للصدوق ج 2 / 549
2- ابو جعفر الطوسی محمد بن الحسن المتوفی ( 460 ) ه .
3- ابو المفضل محمد بن عبد اللَّه الشیبانی المتوفی سنة ( 387 ) ه .
4- احمد بن علی بن مهدی بن صدقة الانصاری کان من العلماء الاکابر فی القرن الرابع و سمع منه التلعکبری فی سنة ( 340 ) ه .
5- امالی الطوسی ج 2 / 181 - و عنه البحار ج 28 / 247

و حسن بن محمد الدیلمی در «ارشاد القلوب» آورده:

[روی عن الصادق علیه السّلام ان أبا بکر لقی أمیر المؤمنین علیه السّلام فی سکة بنی النجار فسلم علیه و صافحه و قال له: یا أبا الحسن أ فی نفسک شیء من استخلاف الناس ایای؟ و ما کان من یوم السقیفة و کراهتک البیعة و اللّه ما کان ذلک من ارادتی، الا ان المسلمین اجتمعوا علی أمر لم یکن لی ان اخالف علیهم فیه. . .] الی أن قال: [فقال له أمیر المؤمنین: «یا أبا بکر، فهل تعلم أحدا أوثق من رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله؟ و قد أخذ بیعتی علیک فی أربعة مواطن و علی جماعة معک و فیهم عمر و عثمان: فی یوم الدار، و فی بیعة الرضوان تحت الشجرة، و یوم جلوسه فی بیت أم سلمة، و فی یوم الغدیر بعد رجوعه من حجة الوداع، فقلتم بأجمعکم: سمعنا و أطعنا اللّه و رسوله، فقال لکم: اللّه و رسوله علیکم من الشاهدین فقلتم بأجمعکم: اللّه و رسوله علینا من الشاهدین، فقال لکم: فلیشهد بعضکم لبعض و لیبلغ شاهدکم غائبکم، و من سمع منکم فلیسمع من لم یسمع، فقلتم:

نعم یا رسول اللّه، و قلتم بأجمعکم تهنئون رسول اللّه و تهنئونی بکرامة اللّه لنا، فدنی عمر و ضرب علی کتفی و قال بحضرتکم: بخ بخ یا بن ابی طالب، اصبحت مولانا و مولی المؤمنین، فقال ابو بکر: لقد ذکرتنی یا أمیر المؤمنین أمرا لو یکون رسول اللّه شاهدا فاسمعه منه](1).

و اگر حضرات اهل سنت استبعاد و انکار این روایات آغاز نهند، بحمد اللّه از طریق خود ایشان باثبات رسانم که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در ایام ابی بکر بر خلافت و امامت خود استدلال بنص جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله نموده است.

اسعد بن ابراهیم بن الحسن بن علی الحنبلی در «اربعین حدیث»

ص:176


1- ارشاد القلوب : 246 ط الاعلمی فی بیروت .

در فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام، که آن را از استاد خود علامه عمر ابن الحسن المعروف بابن دحیة روایت کرده، و جلائل فضائل ابن دحیه از افادات محققین ثقات ظاهر است.

قال ابن خلکان فی «وفیات الأعیان» :

[أبو الخطاب(1) عمر بن الحسن بن علی بن محمد بن الجمیل بن فرح بن خلف ابن قومس بن مزلال بن ملال بن بدر بن احمد بن دحیة بن خلیفة بن قروة الکلبی المعروف بذی النسبین الاندلسی البلنسی الحافظ. . .] الی أن قال: [و کان أبو الخطاب المذکور من اعیان العلماء و مشاهیر الفضلاء متقنا لعلم الحدیث النّبویّ و ما یتعلق به، عارفا بالنحو و اللغة و أیام العرب و أشعارها اکثر بطلب الحدیث فی أکثر بلاد الاندلس الاسلامیة، و لقی بها علمائها و مشایخها.

ثم رحل منها الی بر العدوة و دخل مراکش و اجتمع بفضلائها، ثم ارتحل الی افریقیة و منها الی الدیار المصریة، ثم الی الشام و الشرق و العراق، و سمع ببغداد من بعض اصحاب ابن الحصین(2) ، و سمع بواسط من أبی الفتح محمد بن احمد بن المیدانی.

و رحل الی عراق العجم و خراسان و ما والاها و مازندران، کل ذلک فی طلب الحدیث و الاجتماع بأئمته و الاخذ عنهم، و هو فی تلک الحال یؤخذ عنه و یستفاد منه](3).

ص:177


1- ابو الخطاب الحافظ الاندلسی المولود سنة ( 544 ) و المتوفی ( 633 )
2- ابن الحصین : ابو القاسم هبة اللَّه الشیبانی البغدادی المتوفی ( 525 )
3- وفیات الأعیان ج 3 / 448 - 449

الخ. می گوید: [الحدیث الثالث:

یرویه الثوری(1)، عن الاعمش(2) ، عن سالم بن أبی الجعد(3)، قال: حضرت أنس بن مالک، و هو مکفوف البصر و فیه وضح، فقام إلیه رجل، و کانه کان بینه و بینه احنة، و قال: یا صاحب رسول اللّه، ما هذه السمة التی أراها بک و قد قال النبی صلی اللّه علیه و سلم: «ان البرص و الجذام ما یبتلی بهما مؤمن» .

فاطرق أنس و عیناه تذرفان و قال: اما الوضح، فانه دعوة دعاها أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب، فسأله جماعة ان یحدثهم بالحدیث، فقال: لما أنزلت سورة الکهف؟ سأل بعض الصحابة ان یریهم أهل الکهف، فوعدهم ذلک، فأهدی بساط له، و ذکره الصحابة وعده، قال: احضروا علیا، فلما حضر، قال لی: یا أنس، ابسط البساط، فبسطته و أمر الصحابة أن یجلسوا علیه، فلما جلسوا رفع البساط، و سار فی الهواء الی الظهر، فوقف البساط، ثم قمنا نمشی علی الارض حتی شاهدنا الکهف و رأینا قوما نیاما، تضیء وجوههم کالقنادیل، و علیهم ثیاب بیض، و کلبهم باسط ذراعیه بالوصید، فملئنا رعبا.

فتقدم أمیر المؤمنین و قال: «السّلام علیکم» ، فردوا علیه السّلام، و تقدم القوم و سلموا، فلم یردوا علیهم السّلام، فقال لهم علی: «لم لا تردون علی صحابة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم؟» ، فقال أحدهم: سل ابن عمک و نبیک.

ثم قال علی للجماعة: «خذوا مجالسکم» ، فلما أخذوا، قال علی: «یا ملائکة اللّه ارفعوا البساط» ، فرفع و سرنا فی الهواء ما شاء اللّه، ثم قال: ضعونا لنصلی الظهر» ، فاذا نحن فی أرض لیس فیها ماء نشرب و لا نتوضأ، فوکز الارض

ص:178


1- الثوری : سفیان بن سعید الکوفی المتوفی سنة ( 161 ) ه .
2- الاعمش : سلیمان بن مهران الکوفی المتوفی ( 148 ) ه .
3- سالم بن أبی الجعد : المحدث الکوفی المتوفی سنة ( 100 ) ه .

برجله، فنبع الماء العذب، فتوضأنا و صلینا و شربنا، فقال: «ستدرکون صلاة العصر مع رسول اللّه و سار بنا البساط الی العصر» و إذا نحن علی باب المسجد، فلما رآنا قال: «تحدثونی، أو احدثکم» و جعل یحدثنا کانه کان معنا، فقال له علی: «لم ردوا علی السّلام و لم یردوا علی اصحابی؟» ، فقال: «انهم لا یردون السّلام الا علی نبی أو وصی نبی» .

ثم قال: «اشهد لعلی یا أنس، فلما کان بعد یوم السقیفة استشهدنی علی بیوم البساط» ، فقلت: انی نسیت، قال: «ان کنت کتمتها بعد وصیة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فرماک اللّه ببیاض فی وجهک و لظی فی جوفک و عمی فی بصرک» .

فبرصت و تلظی جوفی و عمیت. و کان أنس لا یطیق الصیام فی شهر رمضان و لا فی غیره من حرارة بطنه، و مات بالبصرة و کان یطعم کل یوم مسکینا عن یوم یفطر من رمضان].

و اما عدم نقل اهل سنت استدلال جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بحدیث غدیر در زمان ابی بکر و مثل آن ان سلم، پس هرگز بر اهل حقّ حجت نمی تواند شد، که هر گاه نقل یک فریق بر فریق آخر حجت نتواند شد، عدم نقل چطور حجت خواهد شد؟ فخر رازی در «نهایة العقول» بجواب استدلال بر صحت حدیث غدیر باستدلال جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بآن روز شوری، که باین عبارت نقل کرده:

[الثانی: ان علیا رضی اللّه عنه ذکره فی الشوری عنه ما حاول ذکر فضائله و لم ینکره أحد، فعدم انکارهم لذلک مع توفر الدواعی علی القدح فیما یفتخر به الانسان علی غیره دلیل صحته].

ص:179

گفته: [و اما الوجه الثانی: و هو المناشدة فی الشوری، فهو ضعیف، لان الحاجة الی تصحیح هذه المناشدة کالحاجة الی تصحیح اصل الحدیث، بل ذلک أولی، لان اکثر المحدثین ینکرون تلک المناشدة و بتقدیر صحتها، فلا نسلم انتهائها الی جمیع الصحابة و بتقدیر انتهائها الی کلهم، فلا نسلم انه لم یوجد فیهم من انکر ذلک]-الخ.

از این عبارت ظاهر است که رازی عدم وجود منکر حدیث غدیر را که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در مناشدۀ خود، روز شوری وارد فرموده منع کرده، حال آنکه پر ظاهر است که اگر کسی از صحابه انکار حدیث غدیر بجواب جناب امیر المؤمنین می کرد، منحرفین از آن حضرت بسبب تحقق دواعی نقل بالضرورة نقل آن می کردند، حال آنکه کسی از شیعه و سنی این انکار را نقل نکرده.

و هر گاه در چنین امری عدم نقل را دلیل عدم نمی دانند باز بحیرتم که چسان عدم نقل استدلال جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را بحدیث غدیر بر امامت خود در زمان أبی بکر و مثل آن، که دواعی نقل آن مفقود، بلکه دواعی عدم آن متحقق دلیل عدم می گردانند.

و علاوه بر این همه دانستی که بروایت علی بن احمد واحدی(1) جناب امیر المؤمنین علیه السّلام اشعاری که در آن تصریح فرموده به اینکه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله آن حضرت را امام گردانید، و مردم را بآن در روز غدیر خبر داده، بحضور ابو بکر و عمر و عثمان و غیر ایشان خوانده، پس ادعای ثبوت سکوت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از استدلال بحدیث غدیر تا عهد

ص:180


1- الواحدی : علی بن احمد المفسر النیسابوریّ المتوفی سنة ( 468 )

خلافت خود بنابر روایت امام اهل سنت هم، کذب بین و دروغ بیفروغ است.

دلیل هشتم از ادله دلالت حدیث غدیر بر امامت:استعظام ابو الطفیل حدیث غدیر را

از ادله دلالت حدیث غدیر بر امامت:استعظام ابو الطفیل حدیث غدیر را

دلیل هشتم: آنکه شک ابو الطفیل در حدیث غدیر و استنکار و استبعاد آن دلیل صریح است بر آنکه این حدیث دلیل امری نهایت عظیم المرتبه و جلیل الشأن بوده که آن امامت و خلافت است، و اگر مراد از آن صرف همین معنی می بود که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام محب و ناصر مؤمنین یا محبوب ایشان است، این امر هرگز سبب استبعاد و استنکار ابو الطفیل نمی گشت، و شک و ریب ابو الطفیل در حدیث غدیر از روایات سابقه ظاهر است، سابقا شنیدی که در «مسند» احمد(1) بن حنبل بروایت حسین بن محمد بن بهرام(2) مذکور است که ابو الطفیل بعد شنیدن استشهاد جناب امیر علیه السّلام بر حدیث غدیر و شهادت مردم کثیر بر آن، گفته:

[فخرجت و کأن فی نفسی شیئا، فلقیت زید بن ارقم، فقلت له: انی سمعت علیا یقول: کذا و کذا، قال: فما تنکر! قد سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم

ص:181


1- احمد بن محمد بن حنبل الشیبانی المتوفی سنة ( 241 ) ه .
2- الحسین بن محمد بن بهرام المروروذی المتوفی سنة ( 213 ) .

یقول ذلک له(1)].

و در «خصائص نسائی»(2) بروایت هارون بن عبد اللّه الحمال(3) مذکور است که ابو الطفیل گفت:

[فخرجت و فی نفسی منه شیء، فلقیت زید بن أرقم و اخبرته، فقال: ما تشک! أنا سمعته](4).

و در «تاریخ ابن کثیر» مذکور است:

[فخرجت و کان فی نفسی شیء، فلقیت زید بن أرقم، فقلت له: انی سمعت علیا یقول کذا و کذا، قال: فما تنکر! لقد سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول ذلک له. رواه النّسائی من حدیث حبیب ابن أبی ثابت، عن أبی الطفیل عنه](5).

و نیز در «تاریخ ابن کثیر» بروایت حسین بن محمد مذکور است:

[و کان فی نفسی شیء، فلقیت زید بن أرقم، فقلت له: انی سمعت علیا یقول کذا و کذا، قال: فما تنکر، لقد سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول ذلک له](6).

و در «زین الفتی فی شرح سورة هل أتی» مذکور است:

ص:182


1- مسند احمد ج 4 / 370
2- النّسائی : احمد بن علی بن شعیب المتوفی سنة ( 303 ) ه .
3- هارون ابو موسی البزار المعروف بالحمال المتوفی ( 243 ) ه .
4- الخصائص : 100
5- تاریخ ابن کثیر ج 7 / 346
6- البدایة و النهایة لابن کثیر ج 5 / 211

فقمت و کان فی نفسی شیء، فلقیت زید بن أرقم، فاخبرته بما قال علی، فقال: و ما تنکر! سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقوله].

و در کتاب «ریاض النضره» بروایت أبو حاتم محمد بن حبان(1) مذکور است:

[فخرجت و فی نفسی من ریبة شیء، فلقیت زید بن أرقم، فذکرت له ذلک فقال: قد سمعناه من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول له ذلک](2).

پس محل امعان است که آیا ابو الطفیل با این همه جلالت شأن و عظمت و علم و دانش در این معنی شک داشت که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله ایجاب دوستی جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نموده و حکم بآن داده، یا ناصریت و محبیت آن جناب بیان فرموده؟ هرگز عاقلی این را تجویز نخواهد کرد، و فضائل جلیله و مناقب حمیدۀ ابو الطفیل که از اکابر و اعاظم و اجله و افاخم صحابه است بر ناظر افادات اساطین سنیه مخفی نیست.

ابن عبد البر در «استیعاب» گفته:

[أبو الطفیل عامر بن واثلة و قیل: عمرو بن واثلة. قال معن و الاول اکثر و اشهر و هو ابن عامر بن واثلة بن عبد اللّه بن عمرو بن جحش بن عدی بن سعد بن لیث بن بکر بن عبد مناف بن علی بن کنانة اللیثی المکی.

ولد یوم أحد و ادرک من هجرة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ثمان سنین، نزل الکوفة صحب علیا کرم اللّه وجهه فی مشاهده کلها، فلما قتل علی رضی اللّه عنه انصرف الی مکة، فأقام بها، حتی مات سنة مائة و یقال: أقام بالکوفة و مات بها، و الاول أصح و اللّه أعلم]-الی أن قال:

[و کان فاضلا، عالما، حاضر الجواب، فصیحا، و کان یتشیع فی علی کرم

ص:183


1- ابو حاتم محمد بن حبان البستی المورخ المتوفی سنة ( 354 ) .
2- الریاض النضرة ج 2 / 169 .

اللّه وجهه و یفضله و یثنی علی الشیخین أبی بکر و عمر رضی اللّه عنهما و یترحم علی عثمان رضی اللّه عنه قیل: قدم ابو الطفیل یوما علی معاویة، فقال له: کیف وجدک علی خلیلک أبی الحسن؟ ، قال: کوجد أم موسی لموسی و اشکو الی اللّه التقصیر.

و قال له معاویة: کنت فیمن حضر عثمان؟ ، قال: لا، و لکنی فیمن حضره قال: فما منعک من نصره؟ قال: و أنت ما منعک من نصره، إذ تربصت به ریب المنون و کنت فی أهل الشام و کلهم تابع لک فیما ترید.

قال له معاویة: أو ما تری طلبی بدمه نصرة له؟ قال: بلی، و لکنک کما قال أخو بنی فلان:

لا الفینک بعد الموت تندبنی و فی حیاتی ما زودتنی زادی](1).

و عز الدین علی بن محمد الجزری المعروف بابن الاثیر(2) در «اسد الغابة فی معرفة الصحابة» بترجمۀ ابو الطفیل گفته:

[و کان فاضلا، عاقلا، حاضر الجواب فصیحا و کان من شیعة علی، و یثنی علی أبی بکر و عمر و عثمان.

و قیل: انه قدم علی معاویة، فقال له: کیف وجدک علی خلیلک أبی الحسن؟ قال: کوجد أم موسی علی موسی، و أشکو التقصیر، فقال له معاویة: کنت فیمن حضر قتل عثمان؟ قال: لا، و لکنی کنت فیمن حضره، قال: فما منعک من نصره؟ قال: و أنت فما منعک من نصره إذ تربصت به ریب المنون و کنت فی أهل الشام و کلهم تابع لک فیما ترید؟ قال معاویة: أو ما تری طلبی بدمه؟ قال: بلی، و لکنک کما قال أخو جعفی:

لا الفینک بعد الموت تندبنی و فی حیاتی ما زودتنی زادی.

ص:184


1- الاستیعاب ج 4 / 1696
2- ابن الاثیر الجزری علی بن محمد المتوفی سنة ( 630 ) ه .

اخرجه أبو نعیم و أبو عمر، و أبو موسی](1).

دلیل نهم از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت:استدلال بقول آن حضرت:«أ لست اولی بالمؤمنین من انفسهم»

اشاره

از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت:استدلال بقول آن حضرت:«أ لست اولی بالمؤمنین من انفسهم»

دلیل نهم: آنکه تصدیر حضرت بشیر و نذیر صلی اللّه علیه و آله ما اضاء البدر المنیر و نفح المسک و العبیر، حدیث غدیر را بفقرۀ بلیغۀ:

«أ لست أولی بالمؤمنین من انفسهم» دلیل مستنیر و برهان مسفر کالصبح المنیر است بر آنکه مراد از «مولی» أولی بالتصرف است، کما لا یخفی علی الناقد البصیر و المصنف الخبیر، و هو مما لا یحوم حوله شائبة الرد و النکیر.

و چون دلالت این فقره بر مطلوب نهایت واضح و روشن بود، اولا حضرات مکابرین بسبب مزید ممارات و لجاج، خود را از انکار ورد و ابطال آن باز نداشتند، و ثانیا بخوف تضییق خناق از طرف جهابذۀ حذاق بر تقدیر تسلیم، حسب دیدن قدیم و عادت غیر مستقیم، کلافۀ تأویل علیل و توجیه ذمیم باز کردند.

پس این دلیل موقوف است بر اثبات چند امر:

اول: آنکه فقرۀ:

أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم ثابت است.

دوم: آنکه این فقره دلالت بر ثبوت اولویت بتصرف برای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله دارد.

ص:185


1- اسد الغابة ج 5 / 234

سوم: آنکه تصدیر حدیث باین فقره دلیل است بر آنکه مراد از «مولی» همان معنی است که مراد است از لفظ «أولی» در این فقره. اما ثبوت این فقره: پس سابقا دانستی که این فقره را اکابر مهره و افاخم مشاهیر و اجلۀ محدثین و اعاظم نحاریر روایت کرده اند:

1-معمر بن راشد أبو عروة الازدی المتوفی (153) ه.

2-عبد اللّه بن نمیر الخارفی الکوفی المتوفی سنة (199) ه.

3-أبو نعیم فضل بن دکین، شیخ البخاری، توفی سنة (218) ه.

4-عفان بن مسلم: ابو عثمان البغدادی المتوفی سنة (219) ه.

5-علی بن حکیم الاودی: الکوفی المتوفی سنة (231) ه.

6-عبداللّه بن محمد بن أبی شیبة الکوفی المتوفی (235) ه.

7-عبید اللّه بن عمر القواریری: أبو سعید البصری المتوفی سنة (235) .

8-قتیبة بن سعید الثقفی البلخی البغلانی المتوفی (240) .

9-أحمد بن حنبل الشیبانی المروزی: المتوفی سنة (241) ه.

10-أبو عبد اللّه محمد بن یزید بن ماجة القزوینی المتوفی (273) .

11-عبد اللّه بن أحمد بن حنبل الشیبانی المتوفی سنة (290) ه.

12-احمد بن عمرو بن عبد الخالق البزار المتوفی سنة (292) .

13-أبو عبد الرحمن احمد بن شعیب النسائی المتوفی (303) .

14-ابو العباس حسن بن سفیان بن عامر المتوفی سنة (303) .

15-أبو یعلی احمد بن علی الموصلی المتوفی سنة (307) ه.

16-محمد بن جریر الطبری الشافعی المتوفی سنة (310) ه.

17-محمد بن علی بن الحسین المعروف بالحکیم الترمذی کان حیا فی سنة (285) ه.

ص:186

18-أبو زکریا یحیی بن محمد بن عبد اللّه المتوفی سنة (334) .

19-دعلج بن احمد السجزی المتوفی سنة (351) ه.

20-أبو حاتم محمد بن حبان البستی المتوفی سنة (354) ه.

21-أبو القاسم سلیمان بن أحمد الطبرانی المتوفی (360) .

22-ابو الحسن علی بن عمر الدارقطنی المتوفی سنة (385) .

23-أحمد بن محمد الثعلبی النیسابوریّ المتوفی سنة (427) .

24-إسماعیل بن علی بن الحسین زنجویه الرازی المعروف بابن السمان المتوفی سنة (445) ه.

25-أبو سعید مسعود بن ناصر السجستانی المتوفی سنة (477) .

26-علی بن الحسن بن الحسین الخلعی المتوفی سنة (492) ه.

27-أحمد بن محمد العاصمی من أئمة القرن الخامس.

28-عبد الکریم بن محمد المروزی السمعانی المتوفی (562) .

29-موفق بن احمد بن المعروف بأخطب خوارزم المتوفی (568) .

30-عمر بن محمد بن خضر الاردبیلی المعروف بالملا.

31-أبو الموسی المدینی محمد بن أبی بکر عمر بن أبی عیسی احمد بن عمر الاصفهانی المتوفی (581) .

32-أبو الفتوح اسعد بن محمود بن خلف العجلی الاصفهانی الشافعی المتوفی سنة (600) .

33-محب الدین احمد بن عبد اللّه الطبری المتوفی (694) .

34-ابراهیم بن عبد اللّه الوصابی الیمنی الشافعی.

35-ابراهیم بن محمد بن المؤید بن عبد اللّه بن علی بن محمد بن حمویه المتوفی (722) .

ص:187

36-جمال الدین محمد بن یوسف الزرندی المتوفی سنة (750) .

37-اسماعیل بن عمر الشهیر بابن کثیر الشافعی المتوفی (774) .

38-علی بن شهاب الهمدانی المتوفی سنة (786) ه.

39-أحمد بن علی بن عبد القادر المقریزی المتوفی سنة (845) .

40-نور الدین علی بن محمد المعروف بابن الصباغ المتوفی (855) .

41-حسین بن معین الدین المیبذی شارح «الدیوان» فرغ منه سنة (890) 42-عبد اللّه بن عبد الرحمن المشهور بأصیل الدین المحدث.

43-عطاء اللّه بن فضل اللّه الشیرازی المعروف بجمال الدین المحدث المتوفی سنة (1000) او (926) .

44-محمود بن محمد بن علی الشیخانی.

45-نور الدین علی الحلبی الشافعی القاهری المتوفی سنة (1044) .

46-حسام الدین بن محمد بایزید السهارنپوری.

47-میرزا محمد بن معتمد خان بدخشانی المتوفی بعد سنة (1126) ه.

48-محمد صدر عالم مؤلف «معارج العلی فی مناقب المرتضی» .

49-أحمد بن عبد القادر الحفظی الشافعی.

50-مولوی محمد مبین اللکهنوئی صاحب «وسیلة النجاة» .

کمال حیرت و استعجاب است که فخر رازی بمزید گاوتازی و نهایت سقیفه سازی، نطاق همت به رد این فقرۀ شریفه، که متقدمین و متأخرین سنیه اثبات آن کرده اند، چست بسته، قلوب اهل ایمان باین انکار سراسر خسار خسته، در «نهایة العقول» بمزید غفول و ذهول می سراید:

[ثم ان سلمنا صحة أصل الحدیث، و لکن لا نسلم صحة تلک المقدمة و هی

قوله علیه السّلام: أ لست أولی بکم من انفسکم. بیانه ان الطرق التی ذکرتموها فی

ص:188

تصحیح أصل الحدیث لم یوجد شیء منها فی هذه المقدمة، فان اکثر من روی أصل الحدیث لم یرو تلک المقدمة، فلا یمکن دعوی اطباق الامة علی قبولها، لان من خالف الشیعة انما یروون أصل الحدیث للاحتجاج به علی فضیلة علی رضی اللّه عنه و لا یروون هذه المقدمة، و أیضا فلم یقل أحد ان علیا رضی اللّه عنه ذکرها یوم الشوری، فثبت انه لم یحصل فی هذه المقدمة شیء من الطرق التی یثبتون أصل الحدیث بها، فلا یمکن اثبات هذه المقدمة].

در این عبارت، اولا ادعا کرده که اکثر کسانی که روایت کرده اند اصل حدیث را، روایت نکرده اند این مقدمه را، و این عبارت، بسبب تقیید باکثر، دلیل ظاهر بود بر آنکه بعض روات روایت این مقدمه هم کرده اند، لکن بلا مبالات از تناقض و تهافت و عدم لحاظ مطابقت دلیل با مدعی، بلکه ظهور منافات در هر دو، اولا بقول خود: لان من خالف الشیعة انما یروون-الخ افادۀ حصر روایت مخالفین شیعه در اصل نموده و ثانیا بقول خود: و لا یروون هذه المقدمة، نص قاطع بر نفی روایت مخالفین شیعه این مقدمه را نموده.

و نیز بسبب مزید انهماک در بهت و فریه ادعا کرده که کسی نگفته است که علی علیه السّلام این مقدمه را روز شورا ذکر کرده باشد.

پس رازی در این کلمات غرابت آیات انهماک تمام در نفی این مقدمه ثابته نموده و اصلا حیای از ارواح ائمه و اساطین محدثین، که اثبات آن کرده اند، ننموده، مرة بعد أولی و کرة بعد اخری کذب بالای کذب بر زبان بلاغت ترجمان آورده، پس بملاحظۀ امثال این کذبات مکرر و هفوات مزور، اگر به اتباع بعض علمای سنیه که دربارۀ تفسیر او، کما فی «الاتقان» للسیوطی گفته: [فیه کل شیء الا التفسیر]، بگویند

ص:189

که «فی افادات الرازی کل شیء الا الصدق» روا باشد.

و از غرائب آن است که با وصف کمال ظهور کذب و زور رازی رئیس الصدور در رد و ابطال این کلام مقتبس از کلام ایزد غفور، بعض مقلدین رازی هم خود را از ابطال و انکار آن باز نداشتند، سابقا شنیدی که اسحاق هروی بعد افترای قدح اصل حدیث غدیر بر أبی داود، و واقدی و ابن خزیمه، و نسبت آن بغیر ایشان، گفته:

[و من رواه لم یرو أول الحدیث، أی

قوله: أ لست اولی بکم من انفسکم، و هو القرینة علی کون المولی بمعنی الاولی]-الخ.

از اینجا و امثال آن کمال اغراق متعصبین این حضرات در اعتساف، و انکار ثابتات، و جحد واضحات توان دریافت که اسحاق بی خلاق بعد قدح اصل حدیث غدیر چنان در کذب و فریه و دروغ بی ثبات انهماک ورزیده، که بلا مبالات نفی روایت صدر حدیث، أعنی «أ لست أولی بکم من انفسکم» از روات حدیث غدیر می کند، و استحیا از اهل علم و فضل نمی آرد، فلا حول و لا قوة الا باللّه، و للّه الحمد و المنة که چنانچه برای ابطال هفوه حضرت رازی و استیصال هراء هروی روایات سابقه کافی است.

همچنان افادات حضرت شاهصاحب برای تخجیل اینها، و اثبات مزید تورع و تدین ایشان وافی، زیرا که ثبوت این فقرۀ شریفه بمرتبه ای رسیده که شاهصاحب هم انکار آن نتوانستند، بلکه حتما و جزما اثبات آن نمودند، چنانچه گفته اند:

[و این لفظ پیغمبر که

أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم مأخوذ از آیت قرآنی است].

ص:190

و از همین راه او را از مسلمات اهل اسلام قرارداده، بر وی تفریع حکم آینده فرمود. و نیز گفته:

[و طرفه آنست که بعضی از علماء ایشان در اثبات آنکه مراد از مولی أولی بتصرف است، تمسک کرده اند بلفظی که در صدر حدیث واقع است و هو قوله: «أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» اما دلالت این فقرۀ شریفه بر اولویت بتصرف: پس بیانش آن است که پر ظاهر است که این فقرۀ شریفه مقتبس است از کلام الهی أعنی اَلنَّبِیُّ أَوْلی(1) بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، چنانچه خود شاهصاحب گفته اند: [و این لفظ پیغمبر که «أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» مأخوذ از آیت قرآنی است].

و نیز شاهصاحب گفته اند: [و این نصیحت را مصدر ساخت بکلمه ای که منصوص است در قرآن

أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟] -انتهی.

و پر ظاهر است که مراد از آیۀ قرآنی اولویت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بتصرف است، و لکن کمال عجب که شاهصاحب بمزید تدین و تبحر، و کمال تورع از تهجس و تهور انکار آن آغاز نهاده، و ارشاد نموده که در قرآن این لفظ جائی واقع شده که معنی أولی بالتصرف در آنجا اصلا مناسبت ندارد، حال آنکه حسب افادات اکابر ائمۀ مفسرین صحت این معنی ظاهر است.

علامه ابو الحسن علی بن احمد الواحدی که از اکابر ائمۀ افاخم و مشاهیر اجلۀ اعاظم، و وحید عصر و فرید دهر خود بوده، در «تفسیر وسیط» که نسخۀ عتیقۀ آن بخط عرب پیش این خاکسار حاضر است،

ص:191


1- الاحزاب : 6

و حسب افادۀ یافعی(1) متصف بشهرت گردیده، و اجماع بر حسن آن، و اشتغال بتدریس آن واقع است، و سعادت در آن نصیب واحدی شده گفته:

[قوله اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، أی إذا حکم علیهم بشیء نفذ حکمه و وجب طاعته علیهم. قال ابن عباس: إذا دعاهم النبی الی شیء و دعتهم انفسهم الی شیء کانت طاعة النبی أولی بهم من طاعة أنفسهم].

این عبارت واحدی دلالت واضحه دارد بر آنکه مراد از آیۀ: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ آن است که نبی أولی است در نفاذ حکم و وجوب طاعت، که خود واحدی بتفسیر این آیه تصریح فرموده بآنکه هر گاه حکم کند آن حضرت بر مؤمنین بچیزی، نافذ می شود حکم آن حضرت و واجب می گردد طاعت آن جناب بر ایشان.

و از ابن عباس آورده که او گفته: هر گاه دعوت کند ایشان را نبی بسوی چیزی، و دعوت کند نفسهایشان بچیزی، خواهد بود طاعت نبی أولی بایشان از طاعت نفسهایشان.

پس از این عبارت هم بعنایت الهی صحت بیان اهل حقّ و ایقان، و غرابت مجازفت و عدوان مخاطب عالی شأن بکمال وضوح و ظهور عیان گردید و حسین بن مسعود بن محمد الفراء البغوی(2)، که باعتراف خود شاهصاحب در «رسالۀ اصول حدیث» در شرح و توجیه احادیث محل اعتماد است، و از تصانیف او بهره باید برداشت، و او را می باید شناخت و از جمله علمای شافعیه خیلی معتمد علیه، و سخن او متین و مضبوط

ص:192


1- الیافعی : عبد اللَّه بن اسعد الشافعی المورخ المتوفی ( 768 )
2- البغوی : الحسین بن مسعود المتوفی سنة ( 510 ) ه

واقع است، و کتاب او «شرح السنة» در فقه و حدیث و توجیه مشکلات کافی و شافی، و دیگر فضائل زاهره و مناقب فاخرۀ او در «بستان المحدثین» بیان فرموده اند، در «تفسیر معالم التنزیل» گفته:

[ اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، أی من بعضهم ببعض فی نفوذ حکمه علیهم و وجوب طاعته علیهم.

و قال ابن عباس و عطاء(1): یعنی إذا دعاهم النبی صلّی اللّه علیه و سلم و دعتهم أنفسهم الی شیء کانت طاعة النبی صلّی اللّه علیه و سلم أولی بهم من طاعة أنفسهم و قال ابن زید:(2) اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فیما قضی فیهم، کما أنت أولی بعبدک فیما قضیت علیه، و قیل: هو أولی بهم فی الحمل علی الجهاد و بذل النفس دونه، و قیل: کان النبی صلّی اللّه علیه و سلم یخرج الی الجهاد، فیقول قوم: نذهب و نستأذن من آبائنا و امهاتنا، فنزلت الآیة.

اخبرنا عبد الواحد الملیحی(3)، انا احمد بن عبد اللّه النعیمی(4)، انا محمد بن یوسف(5)، انا محمد بن اسماعیل(6)، انا عبد اللّه بن محمد(7) انا ابو عامر(8)

ص:193


1- عطاء : بن یسار ابو محمد المدنی المتوفی سنة ( 103 )
2- ابن زید : عبد الرحمن بن زید بن أسلم المتوفی نحو ( 170 ) ه .
3- الملیحی : عبد الواحد بن احمد الهروی المتوفی ( 463 ) ه .
4- احمد بن عبد اللَّه النعیمی : ابو حامد السرخسی المتوفی ( 386 ) ه .
5- محمد بن یوسف : بن مطر الفربری المتوفی سنة ( 320 ) ه .
6- محمد بن اسماعیل : بن ابراهیم البخاری المتوفی سنة ( 256 ) ه .
7- عبد اللَّه بن محمد الحافظ ابو جعفر الجعفی البخاری المتوفی ( 229 ) .
8- ابو عامر : عبد الملک بن عمرو العقدی البصری المتوفی ( 205 ) .

انا فلیح(1)، عن هلال بن علی(2)، عن عبد الرحمن بن أبی عمرة، عن أبی هریرة: ان النبی صلّی اللّه علیه و سلم قال: «ما مؤمن الا أنا أولی به فی الدنیا و الآخرة، اقرءوا ان شئتم اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فایما مؤمن مات و ترک مالا، فلیرثه عصبة من کانوا، و من ترک دینا أو ضیاعا، فلیأتنی، فأنا مولاه»](3) از این عبارت ظاهر است که آن جناب در نفوذ حکم و وجوب طاعت أولی است بمؤمنین از نفوس ایشان.

و ابن عباس و عطا تصریح نموده اند که هر گاه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و سلم دعوت فرماید ایشان را، و دعوت کند نفوس ایشان بچیزی، پس طاعت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله أولی است از طاعت نفوسشان.

و ابن زید گفته که آن جناب أولی است بمؤمنین از نفسهایشان در چیزی که آن جناب حکم کند بآن، چنانچه تو أولی هستی به بندۀ خود در حکم خویش.

پس این همه افادات نصوص واضحه است بر صحت ادعای اهل حقّ، و بطلان خرافت شاهصاحب، و نزول این آیه به حق کسانی که در جهاد از آباء و امهات خود اذن می خواستند نیز صریح است در آنکه مراد از (أولی) أولی بتصرف است.

وا عجباه که شاهصاحب «تفسیر معالم التنزیل» را هم که نهایت مشهور و معروف و متداول بین الخواص و العوام است، و مصنفش را خود بمدائح عظیمه نواخته اند، بچشم بصیرت ملاحظه نفرمودند که خود را از ابطال

ص:194


1- فلیح : بن سلیمان المدنی المتوفی سنة ( 168 ) .
2- هلال بن علی أبی جلال توفی فی آخر خلافة هشام بن عبد الملک .
3- معالم التنزیل للبغوی ج 5 / 191 بهامش الخازن .

چنین تفسیر صحیح باز می داشتند.

و قاضی ناصر الدین عبد اللّه بن عمر بن محمد بن علی البیضاوی(1) ، که یافعی در «مرآة الجنان» او را بوصف امام و اعلم علماء اعلام ستوده و گفته که او صاحب تصانیف مفیدۀ محققه، و مباحث حمیدۀ مدققه است.

و حسب افادۀ عبری(2) در «شرح منهاج الاصول» : حبر مدقق و بحر محقق، و جامع بین المعقول و المنقول، و مبین قواعد فروع و اصول، و اقضی القضاة و الحکام، و اسوة افاضل الانام است.

و تقی الدین ابو بکر بن احمد بن محمد الاسدی(3) در «طبقات شافعیه» بمدح او گفته:

[عبد اللّه بن عمر بن محمد بن علی قاضی القضاة ناصر الدین، ابو الخیر البیضاوی، و عالم آذربیجان و شیخ تلک الناحیة ولی قضاء شیراز.

قال السبکی(4): کان اماما، مبرزا، نظارا، خیرا صالحا متعبدا.

و قال ابن حبیب(5) : عالم نمی زرع فضله و نجم، و حاکم عظمت بوجوده بلاد العجم، برع فی الفقه و الاصول، و جمع بین المعقول و المنقول، تکلم

ص:195


1- البیضاوی عبد اللَّه بن عمر الشافعی المتوفی سنة ( 685 ) ه .
2- العبری : عبید اللَّه بن محمد الفرغانی المتوفی ( 743 ) .
3- تقی الدین احمد الاسدی المعروف بابن قاضی شهبة الدمشقی المتوفی ( 851 )
4- السبکی عبد الوهاب بن علی الدمشقی المتوفی سنة ( 771 ) .
5- ابن حبیب : الحسن بن عمر بن الحسن بن عمر بن حبیب المتوفی بحلب سنة ( 779 ) .

کل من الائمة بالثناء علی مصنفاته وفاه، و لو لم یکن له غیر «المنهاج» لکفاه، ولی أمر القضاء بشیراز، و قابل الاحکام الشرعیة بالاحترام و الاحتراز](1)-الخ.

اولویت پیغمبر و امیر المؤمنین در جمیع امور

در تفسیر «أنوار التنزیل» گفته:

[ اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فی الامور کلها، فانه لا یأمرهم و لا یرضی منهم الا بما فیه صلاحهم، بخلاف النفس، فلذلک اطلق، فیجب علیهم أن یکون أحب إلیهم من أنفسهم و أمره أنفذ فیهم من أمرها، و شفقتهم علیه أتم من شفقتهم علیها.

روی انه صلّی اللّه علیه و سلم أراد غزوة تبوک، فأمر الناس بالخروج، فقال ناس: نستأذن آبائنا و امهاتنا، فنزلت](2) -انتهی.

از این عبارت ساطع و لامع است که مراد از آیۀ: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ آن است که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله أولی است بمؤمنین از نفسهایشان در جمیع امور، بقضها و قضیضها و نقیرها و قمطیرها زیرا که آن حضرت حکم نمی کند مؤمنین را، و راضی نمی شود از ایشان مگر بآنچه در آن صلاح ایشان است بخلاف نفس، و چونکه مراد اولویت در جمیع امور بود، حق تعالی مطلقا اولویت را ذکر فرمود و مقید بأمری از امور نفرمود، و اطلاق دلیل عموم و شمول است، و هر گاه اولویت آن حضرت در جمیع امور ثابت شد، پس واجب است که آن حضرت دوست تر باشد بسوی مؤمنین از نفسهایشان، و امر آن حضرت نافذتر باشد در ایشان از امر نفوسشان، و شفقت مؤمنین بر آن حضرت اتم باشد از شفقتشان بر نفوس خود.

ص:196


1- طبقات الشافعیه لابن شهبة الاسدی ج 2 / 172 .
2- أنوار التنزیل للبیضاوی : 552 .

و نزول این آیۀ کریمه در حق کسانی که حکم فرموده بود جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله ایشان را بجهاد غزوۀ تبوک، و ایشان گفتند که ما طلب اذن می کنیم از آباء و امهات خود، نیز دلیل واضح است بر آنکه مراد از این آیه اثبات اولویت آن حضرت در تصرف و لزوم اتباع و انقیاد است.

فللّه الحمد و المنة که از بیان متانت عنوان علامۀ بیضاوی هم، کمال صحت مراد اهل حقّ و سداد واضح شد، و نهایت شناعت و فظاعت خرافت و جسارت مخاطب با جلالت بظهور رسید که چنین تفسیر صحیح را باطل و بی ربط دانسته و گفته که اصلا مناسبت ندارد.

و محتجب نماند که شاه و لی اللّه والد ماجد مخاطب، که حسب افاده اش در صدر همین باب امامت آیتی از آیات الهی و معجزه ای از معجزات جناب رسالت پناهی صلّی اللّه علیه و آله بوده، نص کرده بر آنکه واحدی، و بغوی و بیضاوی، که بافادات این حضرات ثلاثه در این مقام، تخجیل مخاطب قمقام به أقصی الغایه رسانیده ام، کبار مفسرینند که تفسیر قرآن عظیم و شرح غریب و بیان توجیه و ذکر اسباب نزول نموده، و در این باب گوی مسابقت از اقران ربوده اند، و مقتدای مسلمینند، و سلسلۀ اهتدای ایشان باوشان می رسد، و طوائف مسلمین بذکر خیر ایشان رطب اللسانند، و در دفاتر تاریخ احوال ایشان ثبت می نمایند، چنانچه در کتاب «ازالة الخفا» می گوید:

[اندکی خاطر را باستقراء اشخاصی که مقتدای مسلمینند، و سلسلۀ اهتدای ایشان بآن اشخاص می رسد، و طوائف مسلمین بذکر خیر ایشان رطب اللسانند، و در دفاتر تاریخ احوال ایشان ثبت می نمایند، مشغول باید ساخت تا ظاهر شود که ایشان از چند جنس بیرون نیستند: بادشاهان عادل که

ص:197

در اعلاء کلمة اللّه، بجهاد اعداء اللّه، و اخذ جزیه و خراج ید طولی پیدا کرده اند و فتح بلدان و ترویج ایمان بر دست ایشان واقع شده، تا مسلمانان از سایۀ ایشان در کهف امان آسوده اند، و اقامت حدود و احیای علوم دین از ایشان ظاهر شده، و محققین فقهاء که حل معضلات فتوی و احکام نموده اند، و عالمی از ایشان مستفید گشته، تقلید ایشان پیش گرفته اند، مانند فقهای اربعه و ثقات محدثین، که حفظ حدیث خیر البشر صلّی اللّه علیه و آله نموده اند، و صحیح را از سقیم ممتاز ساخته اند، مثل بخاری و مسلم و امثالهما. و کبار مفسرین که تفسیر قرآن عظیم و شرح غریب و بیان توجیه و ذکر اسباب نزول نموده اند و در این باب گوی مسابقت از اقران خود ربوده اند، مانند واحدی و بغوی و بیضاوی و غیرهم]-انتهی.

مقام استعجاب و استغراب اولی الالباب است که شاهصاحب بر خلاف این هر سه کبار مفسرین، اعنی واحدی و بغوی و بیضاوی که والد ماجدشان بمثابه ای ایشان را عظیم و جلیل گردانیده اند که در تمثیل کبار مفسرین که تفسیر قرآن عظیم و شرح غریب و بیان توجیه و ذکر اسباب نزول نموده اند، و گوی مسابقت از اقران ربوده اند، و مقتدای مسلمینند، و سلسلۀ اهتدای ایشان به اوشان می رسد، و طوائف مسلمین بذکر خیر ایشان رطب اللسانند، و در دفاتر تاریخ احوال ایشان ثبت می نمایند، اکتفا بر ایشان نموده و نام دیگری با ایشان بر زبان نیاورده، تفسیر صحیح را بلا شاهد و بینة و برهان بمحض طلاقت لسان که مورث صدگونه عار و هوان است، باطل می سازند، و از هتک حرمت چنین کبار مفسرین که والد ماجدشان این همه اغراق در مدحشان دارند، حسابی برنمیدارند! و از افادات دیگر مفسرین و جهابذۀ محققین علاوه بر این حضرات

ص:198

ثلاثه، نیز صحت تفسیر اهل حقّ، و بطلان مجازفت شاهصاحب که در پی ابطال آن باین شد و مدند واضح می گردد.

علامه جار اللّه ابو القاسم محمود بن عمر زمخشری(1) در «کشاف» ، که سیوطی(2) در «نواهد الابکار علی ما فی کشف الظنون» مدح آن و مصنفش بعد ذکر قدماء مفسرین باین کلمات بلیغه نموده:

[ثم جاءت فرقة اصحاب النظر فی علوم البلاغة التی بها یدرک وجه الاعجاز و صاحب «الکشاف» هو سلطان هذه الطریقة، فلهذا طار کتابه فی أقصی المشرق و المغرب، و لما علم مصنفه انه بهذا الوصف قد تحلی، قال: تحدثا بنعمة ربه و شکرا:

ان التفاسیر فی الدنیا بلا عدد و لیس فیها لعمری مثل کشافی

ان کنت تبغی الهدی فالزم قراءته فالجهل کالداء و الکشاف کالشافی

و قد نبه فی خطبته مشیرا الی ما یجب فی هذه الباب من الاوصاف و لقد صدق و بر و رسخ نظامه فی القلوب و قر]-انتهی.

گفته: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ فی کل شیء من امور الدنیا و الدین من أنفسهم، و لهذا اطلق و لم یقید، فیجب علیهم أن یکون أحب إلیهم من أنفسهم و حکمه أنفذ علیهم من حکمها، و حقه آثر لدیهم من حقوقها، و شفقتهم علیه أقدم من شفقتهم علیها، و ان یبذلوها دونه و یجعلوها فداءه إذا اعضل خطب، و وقائه إذا القحت حرب، و ان لا یتبعوا ما تدعوهم إلیه نفوسهم و لا ما تصرفه عنه، و یتبعوا کلما دعاهم إلیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، و صرفهم عنه]-الخ.

و علامه قاضی القضاة ابو العباس احمد بن الخلیل بن سعاده الخویی، که

ص:199


1- الزمخشری : محمود بن عمر المتوفی سنة ( 538 ) ه
2- السیوطی جلال الدین عبد الرحمن المتوفی سنة ( 910 ) ه

تقی الدین ابو بکر بن احمد الاسدی در «طبقات فقهای شافعیه» بمدح او گفته:

[احمد بن الخلیل بن سعادة بن جعفر بن عیسی المهلبی قاضی القضاة شمس الدین ابو العباس الخویی، ولد بخوی فی شوال سنة ثلاث و ثمانین و خمسمائة و دخل خراسان و قرأ بها الاصول علی القطب(1) المصری صاحب الامام فخر الدین و قیل: بل علی الامام نفسه.

قال السبکی فی «الطبقات الکبری» : و قرأ الفقه علی الرافعی(2)، و قرأ علم الجدل علی علاء الدین الطوسی(3)، و سمع الحدیث من جماعة، و ولی قضاء القضاة بالشام و له کتاب فی الاصول و کتاب فیه رموز حکمیة، و کتاب فی النحو و کتاب فی العروض، و فیه یقول الشیخ شهاب الدین ابو شامة:(4) احمد بن الخلیل ارشده اللّه کما ارشد الخلیل بن احمد ذاک مستخرج العروض و هذا مظهر السر منه و العود احمد

قال الذهبی: کان فقیها، اماما، مناظرا، خبیرا بعلم الکلام، استاذا فی الطب و الحکمة، دینا، کثیر الصلوة و الصیام.

توفی فی شعبان سنة سبع (بتقدیم السین) و ثلاثین و سبعمائة، و دفن بسفح قاسیون و خوی (بخاء معجمة مضمومة و واو مفتوحة و یاء) مدینة من اقلیم تبریز](5) در «تفسیر کبیر»

ص:200


1- القطب المصری : ابراهیم بن علی المتوفی سنة ( 618 )
2- الرافعی عبد الکریم بن محمد القزوینی الشافعی المتوفی ( 623 )
3- الطوسی : محمد بن محمد ابو حامد المتوفی سنة ( 567 )
4- ابو شامة : عبد الرحمن بن اسماعیل الدمشقی المتوفی ( 665 )
5- طبقات الشافعیة لابن قاضی شهبة ج 2 / 70

در تفسیر آیۀ: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ گفته:

[تقریر لصحة ما صدر منه صلّی اللّه علیه و سلم من التزوج بزینب(1)، و کأن هذا جواب عن سؤال و هو ان قائلا: لو قال: هب أن الادعیاء لیسوا بأبناء، کما قلت، لکن من سماه غیره أبناء إذا کان لدعیه شیء حسن لا یلیق بمروته أن یأخذه منه و یطعن فیه عرفا، فقال اللّه تعالی: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ جوابا عن ذلک السؤال، و تقریره هو ان دفع الحاجات علی مراتب دفع حاجة الاجانب ثم دفع حاجة الاقارب الذین علی حواشی النساء، ثم دفع حاجة الاصول و الفصول ثم دفع حاجة النفس، و الاول عرفا دون الثانی، و کذلک شرعا، فان العاقلة تتحمل الدیة منهم و لا تتحملها عن الاجانب، و الثانی دون الثالث، و هو ظاهر بدلیل النفقة، و الثالث دون الرابع، فان النفس مقدم علی الغیر، و إلیه أشار النبی صلی اللّه علیه و سلم

بقوله: «ابدأ بنفسک، ثم بمن تعول إذا علمت هذا، فالانسان إذا کان معه ما یغطی به احد الرجلین، و یدفع به حاجة من شقی بدنه، یأخذ الغطاء من إحداهما و غطی به الاخری، لا یکون لاحد أن یقول: لم فعلت؟ فضلا من أن یقول: بئس ما فعلت، اللهم الا ان یکون احد العضوین أشرف من الآخر مثل ما إذا وقی الانسان عینه بیده، و یدفع البرد عن رأسه الذی هو معدن حواسه و یترک رجله تبرد، فانه الواجب عقلا فمن یعکس الامر یقال له: لم فعلت؟ و إذا تبین هذا، ف اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، فلو دفع المؤمن حاجة نفسه دون حاجة نبیه یکون مثله من یدهن شعره، و یکشف رأسه فی برد مفرط، قاصدا به تربیة شعره، و لا یعلم انه یؤذی به رأسه الذی لا نبات لشعره الا منه، فکذلک دفع حاجة النفس لفراغها الی عبادة اللّه و لا علم بکیفیة العبادة الا من الرسول، فلو دفع

ص:201


1- زینب بنت جحش بن رئاب کانت زوجة زید بن حارثة و اسمها برة و طلقها زید فتزوج بها النبی صلّی اللَّه علیه و سلم و سماها زینب ، توفیت سنة ( 20 ) ه

الانسان حاجة لا للعبادة، فهو لیس دفعا للحاجة، إذ هو فوق تحصیل المصلحة، و هذا لیس فیه مصلحة فضلا من أن یکون حاجة، و ان کان للعبادة فترک النبی الذی منه یتعلم کیفیة العبادة فی الحاجة، و دفع الحاجة مثل تربیة الشعر مع اهمال أمر الرأس، فبین ان النبی صلّی اللّه علیه و سلم إذا أراد شیئا حرم علی الامة التعرض إلیه فی الحکمة الواضحة]-انتهی.

از این عبارت هم صاف ظاهر است که آیة: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ(1) مفید اولویت آن حضرت بتصرف است، زیرا که ابن الخلیل آن را بر تبیین این معنی که هر گاه نبی صلّی اللّه علیه و آله اراده کند چیزی را حرام می شود بر امت تعرض بآن، در حکمت واضحه حمل فرموده، و این عین اولویت بتصرف است.

و عبد اللّه بن احمد نسفی(2) در «مدارک التنزیل» می گوید:

[ اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، أی أحق بهم فی کل شیء من امور الدین و الدنیا، و حکمه أنفذ علیهم من حکمها، فعلیهم ان یبذلوا نفسه دونه و یجعلوها فداءه، أو هو أولی بهم، أی أرأف بهم و أعطف علیهم و أنفع لهم](3) و نظام الدین حسن بن محمد بن حسین القمی النیسابوریّ(4) در «غرائب» گفته:

[ثم انه کان لقائل ان یقول: هب ان الدعی لا یسمی ابنا، أما إذا کان لدعیه شیء أحسن، فکیف یلیق بالمروة أن یطمح عینه إلیه و خاصة إذا کان زوجته،

ص:202


1- الاحزاب : 6
2- النسفی : عبد اللَّه بن احمد الحنفی المتوفی سنة ( 710 ) ه
3- مدارک التنزیل ج 3 / 294
4- نظام الدین النیسابوریّ : الحسن بن محمد المتوفی ( 728 ) ه

فلذلک قال فی جوابه: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ و المعقول فیه انه رأس الناس و رئیسهم، فدفع حاجته و الاعتناء بشأنه أهم، کما ان رعایة العضو الرئیس و حفظ صحته و ازالة مرضه أولی، و الی هذا أشار النبی صلّی اللّه علیه و سلم

بقوله: «ابدأ بنفسک، ثم بمن تعول» و یعلم من اطلاق الآیة انه أولی بهم من انفسهم فی کل شیء من امور الدنیا و الدین، و قیل: ان أولی بمعنی أرأف و أعطف

کقوله: «ما مؤمن الا أنا أولی به فی الدنیا و الآخرة، اقرأوا ان شئتم اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فأیما مؤمن هلک و ترک مالا فلیرثه عصبته من کانوا، و ان ترک دینا أو ضیاعا، أی عیالا(1)] از این عبارت هم مثل عبارات سابقه ظاهر است که از اطلاق آیۀ کریمه معلوم می شود که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و سلم أولی است بمؤمنین از نفسهایشان در جمیع امور دنیا و دین، فثبت الاولویة بالتصرف بداهة و اما ذکر احتمال بودن (أولی) بمعنی ارأف و اعطف: پس ضرری نمی رساند، بسبب آنکه معنای اول حتما مذکور است، و نیز جواب سؤال مقدر که تقریر آن کرده مرتبط بمعنی اول است، و نیز معنی اول معلل است به اطلاق آیه بخلاف معنای ثانی، و نیز معنای ثانی بصیغۀ تمریض مذکور است بخلاف اول، و نیز تقدیم احتمال اول مفید ترجیح آن است، و ذکر ائمۀ مفسرین و شراح منقدین اکتفا بر آن کرده اند، و حتما و جزما بالتعیین آن را وارد کرده اند، با آنکه برای ابطال جزاف و گزاف مخاطب با انصاف که در پی ابطال احتمال اول است، و آن را اصلا مناسبت بآیه نمی داند، ذکر احتمال اول مطلقا کافی است، چه جا باین خصوصیات منیعه و ترجیحات رفیعه؟

ص:203


1- غرائب القرآن ج 21 / 77

و جلال الدین(1) محمد بن احمد محلی در «تفسیر مختصر» که جلال الدین سیوطی تکمیل آن نموده، گفته:

[ اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، فیما دعاهم إلیه و دعتهم أنفسهم الی خلافه(2)].

از اینهم با وصف کمال اختصار، شناعت استهزاء و استحقار مخاطب عالی تبار، و صحت بیان علمای اخیار، بعنایت پروردگار هویدا و آشکار می شود.

و محمد بن احمد خطیب(3) شربینی در تفسیر خود مسمی به «سراج المنیر» گفته:

[و لما نهی تعالی عن التبنی، و کان النبی صلّی اللّه علیه و سلم قد تبنی زید بن الحارثة مولاه لما اختاره علی أبیه و عمه، کما مر، علل تعالی النهی فیه بالخصوص بقوله تعالی دالا علی ان الامر اعظم من ذلک.

النبی: أی الذی ینبئه اللّه تعالی بدقائق الاحوال فی بدائع الاقوال و یرفعه دائما فی مراقی الکمال، و لا یرید أن یشغله بولد و لا مال أولی بالمؤمنین، أی الراسخین فی الایمان، فغیرهم أولی، فی کل شیء من امور الدین و الدنیا، لما حازه من الحضرة الربانیة، من أنفسهم فضلا عن آبائهم، فی نفوذ حکمه فیهم و وجوب طاعته علیهم.

روی ابو هریرة رضی اللّه عنه: ان النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: «ما من مؤمن الا و أنا أولی الناس فی الدنیا و الآخرة، اقرأوا ان شئتم

ص:204


1- جلال الدین المحلی محمد بن احمد الشافعی المصری المتوفی ( 864 ) .
2- تفسیر الجلالین : 552 .
3- الخطیب الشربینی : محمد بن احمد الشافعی القاهری المتوفی ( 977 )

اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، فأی مؤمن ترک مالا فلیرثه عصبته من کانوا، فان ترک دینا أو ضیاعا، فلیأتنی فأنا مولاه» .

و عن جابر انه صلّی اللّه علیه و سلم کان یقول: «أنا أولی بکل مؤمن من نفسه فأیما رجل مات و ترک دینا فالی و من ترک مالا فهو لورثته» .

و عن أبی هریرة قال: کان المؤمن إذا توفی فی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یسأل «هل علیه دین؟» ، فان قالوا: نعم، قال: «هل ترک وفاء لدینه؟» فان قالوا: نعم: صلی علیه، و ان قالوا: لا، قال: «صلوا علی صاحبکم» و انما لم یصل علیه صلّی اللّه علیه و سلم اولا فیما إذا لم یترک وفاء، لان شفاعته صلی اللّه علیه و سلم لا ترد، و

قد ورد: «ان نفس المؤمن محبوسة عن مقامها الکریم ما لم یوف دینه» و هو محمول علی من قصر فی وفائه فی حال حیاته، اما من لم یقصر لفقره مثلا فلا، کما أوضحت ذلک فی «شرح المنهاج» فی باب الرهن.

و انما کان صلّی اللّه علیه و سلم أولی بهم من أنفسهم، لانه لا یدعوهم الا الی العقل و الحکمة، و لا یأمرهم الا بما ینجیهم، و أنفسهم ربما تدعوهم الی الهوی و الفتنة، فتأمرهم بما یردیهم، فهو یتصرف فیهم تصرف الاباء، بل أعظم بهذا السبب الربانی، فأی حاجة الی السبب الجسمانی؟].

از این عبارت ظاهر است که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله أولی است بمؤمنین یعنی راسخین فی الایمان، چه جا غیر ایشان، در هر شیء از امور دین و دنیا، بسبب آنکه آن حضرت حیازت حضرت ربانیه فرموده، و آن جناب أولی است از نفسهای مؤمنین، چه جا آبای ایشان، در نفوذ حکم آن حضرت در ایشان، و وجوب طاعت آن جناب بر ایشان.

و نیز از این عبارت ظاهر است که حدیث ابو هریره هم مثبت اولویت آن حضرت بتصرف است، و الا ذکر آن در اینجا وجهی نداشت، و نیز

ص:205

از آن توجیه اولویت جناب رسالت مآب بمؤمنین از نفسهایشان، که آن هم مثبت اولویت آن حضرت بتصرف است، بکمال وضوح و ظهور لائح و ظاهر است، حیث قال:

[و انما کان صلّی اللّه علیه و سلم أولی بهم من أنفسهم، لانه لا یدعوهم الا الی العقل و الحکمة]-الخ.

و نیز از این عبارت مثل عبارت نیسابوری، و خوئی واضح است که این آیۀ کریمه در صورت تعلق به قصۀ تبنی هم منافاتی بحمل آن بر اولویت بتصرف ندارد، بلکه بر این تقدیر جواب سؤال مقدر است، و مناسبت آن باین قصه هم ظاهر، پس زعم مخاطب که معنی أولی بتصرف در این مقصود اصلا دخلی ندارد، و هم فاحش است، و للّه الحمد که صحت مرام اهل حقّ چنانچه از افادات اکابر حذاق مفسرین ثابت است همچنان کمال رزانت و متانت آن از افادات مهرۀ شراح حدیث هم واضح و مخاطب چنانچه تفسیرات اکابر اساطین را بنظر بصیرت ملاحظه نکرده همچنین از تحقیقات شراح حدیث بهره برنداشته، بمحض رمی السهام فی الظلام کار بند شده.

ولی الدین ابو زرعه(1) احمد بن عبد الرحیم بن الحسین العراقی در «شرح احکام» والد خود در شرح حدیث اول از «کتاب الفرائض» که این است:

[عن همام(2) ، عن أبی هریرة قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم: «أنا اولی الناس بالمؤمنین فی کتاب اللّه عز و جل، فأیکم ما ترک دینا أو ضیعة، فأدعونی

ص:206


1- أبو زرعة العراقی احمد بن عبد الرحیم المتوفی سنة ( 826 ) ه .
2- هو همام بن منبه الصنعانی المتوفی سنة ( 131 ) او ( 132 )

فأنا ولیه، و أیکم ما ترک مالا، فلیورث عصبته من کان] گفته: فیه فوائد:

الاولی:

اخرجه مسلم(1) من هذا الوجه، عن محمد بن رافع(2)، عن عبد الرزاق، و اخرجه الائمة الستة خلا أبا داود من طریق الزهری(3)، عن ابی سلمة(4) عن أبی هریرة: ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم کان یؤتی بالرجل المتوفی علیه الدین، فیسأل: «هل ترک لدینه فضلا» ، فان حدث انه ترک لدینه وفاء و الا قال للمسلمین: «صلوا علی صاحبکم» ، فلما فتح للّه علیه الفتوح، قال: «أنا أولی بالمؤمنین من أنفسهم، فمن توفی من المؤمنین، فترک دینا، فعلی قضاءه، و من کان ترک مالا فلورثته» ، هذا لفظ البخاری.

و قال الباقون: قضا بدل فضلا، و کذا هو عند بعض رواة البخاری، و أخرجه الشیخان، و أبو داود من روایة أبی حازم، عن أبی هریرة بلفظ: «من ترک مالا فلورثته و من ترک کلا فالینا» و فی لفظ مسلم: «ولیته» .

و أخرج البخاری و النسائی من روایة أبی صالح،(5) عن ابی هریرة بلفظ «أنا أولی بالمؤمنین من أنفسهم، فمن مات و ترک مالا، فماله لموالیه العصبة، و من ترک کلا أو ضیاعا، فأنا ولیه فلادع له» .

ص:207


1- مسلم : بن الحجاج بن مسلم النیسابوریّ المتوفی سنة ( 261 ) ه
2- محمد بن رافع : بن أبی یزید الحافظ القشیری المتوفی ( 245 ) .
3- الزهری : محمد بن مسلم الحافظ المتوفی سنة ( 124 ) .
4- ابو سلمة بن عبد الرحمن بن عوف الزهری الحافظ المتوفی ( 96 ) / 104
5- ابو صالح : ذکوان المدنی السمان المتوفی سنة ( 101 )

و أخرجه البخاری من روایة عبد الرحمن(1) بن أبی عمرة، عن ابی هریرة بلفظ: «ما من مؤمن الا و أنا أولی الناس به فی الدنیا و الآخرة، اقرأوا ان شئتم:

اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فأیما مؤمن مات و ترک مالا فلیرثه عصبته من کانوا، و من ترک دینا أو ضیاعا، فلیأتنی فأنا مولاه» .

و أخرجه مسلم من روایة أبی الزناد(2) ، عن الاعرج(3)، عن ابی هریرة بلفظ «و الذی نفس محمد بیده ان علی الارض من مؤمن الا و أنا أولی الناس به، فأیکم ترک دینا أو ضیاعا، فأنا مولاه، و أیکم ترک مالا، فالی العصبة» من کان.

الثانیة:

قوله: «أنا أولی الناس بالمؤمنین» ، انما قید ذلک بالناس، لان اللّه تعالی أولی بهم منه، و قوله فی کتاب اللّه عز و جل اشاره الی قوله تعالی:

اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ و قد صرح بذلک فی روایة البخاری من طریق عبد الرحمن بن ابی عمرة، کما تقدم.

فان قلت الذی فی الآیة الکریمة أنه أولی بهم من أنفسهم، و دل الحدیث علی أنه أولی بهم من سائر الناس، ففیه زیادة.

قلت: إذا کان أولی بهم من أنفسهم، فهو أولی بهم من بقیة الناس من طریق الاولی، لان الانسان أولی بنفسه من غیره، فاذا تقدم النبی صلّی اللّه علیه و سلم علی النفس، فتقدمه فی ذلک علی الغیر من طریق الاولی.

و حکی ابن عطیة(4) فی تفسیره عن بعض العلماء العارفین، انه قال: هو أولی

ص:208


1- عبد الرحمن بن أبی عمرة عمرو بن محصن المدنی ولد علی عهد النبی صلی اللَّه علیه و آله و سلم .
2- ابو الزناد : عبد اللَّه بن ذکوان المدنی المتوفی ( 131 ) ه
3- الاعرج : عبد الرحمن بن هرمز التابعی المتوفی ( 117 ) ه
4- ابن عطیة : عبد اللَّه بن عطیة الدمشقی المتوفی ( 383 ) ه

من أنفسهم، لان أنفسهم تدعوهم الی الهلاک و هو یدعوهم الی النجاة.

قال ابن عطیة: و یؤید هذا قوله علیه الصلاة و السّلام: «أنا آخذ بحجزکم عن النار، و أنتم تقحمون فیها تقحم الفراش» .

الثالثة: یترتب علی کونه علیه الصلاة و السّلام أولی بهم من أنفسهم، انه یجب علیهم ایثار طاعته علی شهوات أنفسهم و ان شق ذلک علیهم، و ان یحبوه اکثر من محبتهم لانفسهم، و من هنا قال النبی صلّی اللّه علیه و سلم: «لا یؤمن أحدکم، حتی أکون أحب إلیه من ولده و والده و الناس أجمعین» .

و فی روایة اخری: «من أهله و ماله و الناس أجمعین» .

و هو فی الصحیحین من حدیث أنس: و لما قال له عمر رضی اللّه عنه: لانت أحب الی من کل شیء الا نفسی، قال له: لا و الذی نفسی بیده حتی أکون أحب إلیک من نفسک، فقال له عمر: فانه الان و اللّه لانت أحب الی من نفسی، فقال النبی صلّی اللّه علیه و سلم: «الآن یا عمر» ؟ ! ، رواه البخاری فی صحیحه.

قال الخطابی(1): لم یرد به حب الطبع، بل أراد حب الاختیار، لان حب الانسان نفسه طبع و لا سبیل الی قلبه.

قال: فمعناه لا تصدق فی حبی حتی تفنی فی طاعتی نفسک، و توثر رضای علی هواک و ان کان فیه هلاکک.

الرابعة: استنبط أصحابنا الشافعیة من هذه الآیة الکریمة ان له علیه الصلوة و السّلام ان یأخذ الطعام و الشراب من مالکهما المحتاج إلیهما إذا احتاج علیه الصلوة و السّلام إلیهما، و علی صاحبهما البذل و یفدی بمهجته مهجته رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و انه لو قصده علیه الصلوة و السّلام ظالم لزم من حضره أن یبذل نفسه دونه، و هو استنباط واضح، و لم یذکر النبی صلّی اللّه علیه و سلم عند

ص:209


1- الخطابی : احمد بن محمد بن ابراهیم الفقیه المتوفی سنة ( 388 ) .

نزول هذه الآیة ما له فی ذلک من الحظ و انما ذکر ما هو علیه،

فقال: «و أیکم ترک دینا أو ضیاعا، فأدعونی فأنا ولیه و ترک حظه» ، فقال: «و أیکم ترک مالا، فلیورث عصبته من کان»].

از این عبارت هم بوجوه عدیده صحت استفادۀ اولویت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم بتصرف از آیۀ کریمه ظاهر است، و غرابت انکار سراسر خسار مخاطب عمدة الاحبار از آن باهر، و الحمد للّه القاهر لکل مکاند مکابر.

و علامه بدر الدین(1) ابو محمد محمود بن احمد العینی، علی ما نقل عنه در «عمدة القاری» بشرح

قوله: «و أنا اولی به فی الدنیا و الآخرة» ، گفته:

[یعنی أحق و أولی بالمؤمنین فی کل شیء من امور الدنیا و الآخرة من أنفسهم و لهذا اطلق و لم یعین، فیجب علیهم امتثال أوامره و اجتناب نواهیه](2).

از این عبارت ظاهر است که مراد از قول جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله:

«ما من مؤمن الا و أنا أولی به فی الدنیا و الآخرة» که بر صحت آن استدلال بآیۀ: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فرموده، آن است که آن جناب أحق و أولی است در هر شیء از امور دنیا و آخرت از نفسهایشان، و چون مراد اولویت در جمیع امور بود، آن حضرت اولویت خود (مطلقا) بیان فرمود و تعیین آن ننمود، پس واجب است بر مؤمنین امتثال أوامر و اجتناب نواهی آن حضرت.

پس بکمال و ظهور از این بیان علامۀ عینی، که از اعیان جهابذۀ محققین

ص:210


1- بدر الدین العینی : محمود بن احمد الحلبی المتوفی ( 855 ) ه .
2- عمدة القاری ج 19 / 115 .

سنیه است، مثل بیان دیگر اکابر ائمۀ سنیه ثابت شد که آیۀ: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ حسب ارشاد جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله دلالت بر اولویت آن حضرت در جمیع امور دنیا و آخرت، و وجوب امتثال أوامر و اجتناب نواهی آن حضرت دارد.

پس ادعای مخاطب نحریر که (معاذ اللّه) اولویت بتصرف اصلا مناسبت بآیه ندارد، رد صریح بر حضرت بشیر و نذیر، و تحریف شنیع و تغییر کلام ایزد قدیر است وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ .

و شهاب الدین احمد بن محمد الخطیب القسطلانی(1) در «ارشاد الساری» در کتاب التفسیر گفته:

[ اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ ، فی الامور کلها، من أنفسهم من بعضهم ببعض فی نفوذ حکمه و وجوب طاعته علیهم.

و قال ابن عباس و عطا: یعنی إذا دعاهم النبی صلّی اللّه علیه و سلم، و دعتهم نفوسهم الی شیء کانت طاعة النبی صلّی اللّه علیه و سلم أولی بهم من طاعة أنفسهم انتهی.

و انما کان ذلک لانه لا یأمرهم و لا یرضی الا بما فیه صلاحهم و نجاحهم بخلاف النفس.

و قوله: «النبی» الی آخره، ثابت فی روایة أبی ذر(2) فقط، و به قال:

حدثنی بالافراد ابراهیم(3) بن المنذر القرشی الحزامی، قال: حدثنا محمد(4)

ص:211


1- القسطلانی احمد بن محمد المتوفی سنة ( 923 ) ه .
2- ابو ذر الهروی عبد اللَّه بن احمد المالکی المتوفی ( 434 ) ه .
3- ابراهیم بن المنذر الحزامی المدنی المتوفی سنة ( 236 )
4- محمد بن فلیح بن سلیمان المدنی المتوفی سنة ( 197 ) .

بن فلیح (بضم الفاء و فتح اللام، آخره حاء مهملة مصغرا) ، قال: حدثنا أبی فلیح بن سلیمان الخزاعی، عن هلال بن علی العامری المدنی، و قد ینسب الی جده أسامة، عن عبد الرحمن بن ابی عمرة (بفتح العین و سکون المیم) الانصاری النجاری بالجیم، قیل: ولد فی عهده صلّی اللّه علیه و سلم.

و قال ابن أبی حاتم(1): لیست له صحبة، عن أبی هریرة رضی اللّه عنه، عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم أنه قال: «ما من مؤمن، الا و أنا أولی الناس به» أی أحقهم به فی کل شیء من امور الدنیا و الآخرة.

و سقط لابی ذر لفظ الناس، اقرءوا ان شئتم قوله عز و جل: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ .

استنبط من الآیة انه لو قصده علیه السّلام ظالم وجب علی الحاضر من المؤمنین ان یبذل نفسه دونه(2)].

از این عبارت بچند وجه صحت تفسیر اهل حقّ و بطلان صیاح مخاطب در انکار و ابطال آن ظاهر می گردد:

اول: آنکه در تفسیر آیۀ: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ که در عنوان مذکور است، گفته:

[ اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ فی الامور کلها].

یعنی نبی أولی است بمؤمنین در جمیع امور، و کلیت امور اولا مستفاد است از لفظ (الامور) که جمع محلی باللام است، و بعد از این لفظ (کلها) نص صریح است بر آن، و هر گاه آن حضرت در جمیع امور أولی باشد، اولویت بتصرف بالبداهة ثابت گردید.

ص:212


1- ابن ابی حاتم : عبد الرحمن بن محمد الرازی المتوفی ( 327 ) .
2- ارشاد الساری ج 7 / 280

دوم: آنکه قول او:

[فی نفوذ حکمه و وجوب طاعته علیهم].

صریح است در آنکه آن حضرت أولی است در آنکه حکم آن حضرت نافذ است و طاعت آن حضرت بر مؤمنین واجب.

و هذا هو الاولویة بالتصرف، فسقط ما ارتکبه المخاطب من التعصب و التعسف و ظهر انه فی انکاره حائز لاقصی المکابرة و التکلف، و خائض فی غمار التهجس و التمطی و التصلف.

سوم: آنکه آنچه از ابن عباس، و عطا در تفسیر این آیه نقل کرده که هر گاه دعوت کند ایشان را، یعنی مؤمنین را نبی صلّی اللّه علیه و آله و سلم، و دعوت کند ایشان را نفوسشان بچیزی، خواهد بود طاعت نبی صلی اللّه علیه و آله و سلم أولی به ایشان از طاعت نفسهایشان، دلیل صریح و نص واضح است بر آنکه آیۀ کریمه دلالت بر اولویت بتصرف دارد.

و انکار آن عناد منکر و شنیع، و تعصب فاحش و فظیع است.

چهارم: آنکه تعلیل و توجیه قسطلانی قول ابن عباس و عطارا بقول خود:

[و ذلک لانه لا یأمرهم]-الخ.

نیز مؤید و مصدق تفسیر اهل حقّ و ایقان، و دافع جزاف مخاطب عالی شأن، و اللّه الموفق و هو المستعان.

پنجم: آنکه تفسیر قسطلانی قول آن حضرت، اعنی:

«ما من مؤمن، الا و أنا أولی الناس به» را دلالت صریحه دارد بر آنکه مراد از ارشاد جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و سلم که بر آن بآیۀ کریمه استدلال فرموده، آنست که آن حضرت احق است به هر مؤمن در هر شیء از امور

ص:213

دنیا و آخرت.

پس استهزاء و سخریۀ مخاطب طلیق اللسان، (نعوذ باللّه) عائد بحضرت سرور انس و جان صلّی اللّه علیه و آله می گردد.

و علامه عبد الرؤف مناوی(1) در «تیسیر شرح جامع صغیر سیوطی» که نسخۀ مصححۀ آن از نسخۀ شارح، بعض احباب کرام برای این مستهام از دیار عرب آوردند، گفته:

[«أنا أولی بالمؤمنین من أنفسهم فی کل شیء لانی الخلیفة الاکبر الممد لکل موجود، فحکمی علیهم أنفذ من حکمهم علی أنفسهم» و ذا قاله لما نزلت الآیة «فمن توفی (بالبناء للمجهول) أو مات من المؤمنین، فترک علیه دینا (بفتح الدال) ، فعلی قضاءه مما یفی اللّه به من غنیمة و صدقة، و ذا ناسخ لترکه الصلوة علی من مات و علیه دین، و من ترک مالا یعنی حقا، فذکر المال غالبی، فهو لورثته و فی روایة البخاری: «فلیرثه عصبته من کانوا» ، فرد علی الورثة المنافع، و تحمل المضار و التبعات.

حم ق ن ه عن ابی هریرة](2).

این عبارت هم دلالت واضحه دارد بر آنکه مراد از قول آن حضرت:

«أنا أولی بالمؤمنین من أنفسهم» که مأخوذ از آیۀ کریمه است و بوقت نزول آن ارشاد فرموده، آنست که آن حضرت أولی است بمؤمنین از نفسهایشان در هر شیء علی سبیل العموم و الاستغراق و الشمول و الاطلاق زیرا که آن حضرت خلیفۀ اکبر است که امداد و اسعاد هر موجود می فرماید پس حکم آن حضرت بر مؤمنین نافذتر است از حکمشان بر نفسهایشان.

ص:214


1- المناوی : عبد الرؤف الشافعی المتوفی سنة ( 1031 ) ه .
2- التیسیر فی شرح الجامع الصغیر ج 1 / 377 .

فللّه الحمد و المنة که فساد و بطلان خرافت مخاطب عمدة الأعیان، هر وقت و هر آن بکمال وضوح و عیان می رسد.

و علی بن احمد بن نور الدین محمد بن ابراهیم العزیزی(1) در «سراج منیر شرح جامع صغیر» گفته:

[«أنا اولی بکل مؤمن من نفسه» کما قال اللّه تعالی: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ .

قال البیضاوی: أی فی الامور کلها، فانه لا یأمرهم و لا یرضی عنهم، الا بما فیه صلاحهم بخلاف النفس، فیجب ان یکون أحب إلیهم من أنفسهم الخ، فمن خصائصه صلّی اللّه علیه و سلم انه کان إذا احتاج الی طعام أو غیره، وجب علی صاحبه المحتاج إلیه بذله له صلّی اللّه علیه و سلم، و جاز له صلّی اللّه علیه و سلم أخذه و هذا، و ان کان جائزا لم یقع، من ترک مالا فلاهله، أی لورثته، و من ترک دینا أو ضیاعا (بفتح الضاد المعجمة) أی عیالا و أطفالا ذوی ضیاع، فأوقع المصدر موقع الاسم فالی و علی، أی فأمر کفایة عیاله الی و وفاء دینه علی، و قد کان صلی اللّه علیه و سلم لا یصلی علی من مات و علیه دین و لم یخلف له وفاء لئلا یتساهل الناس فی الاستدانة و یهملوا الوفاء، فزجرهم عن ذلک بترک الصلوة علیهم، ثم نسخ بما ذکر و صار واجبا علیه صلّی اللّه علیه و سلم، و اختلف اصحابنا، هل هو من الخصائص، أم لا؟ ، فقال بعضهم: کان من خصائصه صلّی اللّه علیه و سلم و لا یلزم الامام ان یقضیه من بیت المال.

و قال بعضهم: لیس من خصائصه، بل یلزم کل امام ان یقضی من بیت المال دین من مات و علیه دین إذا لم یخلف وفاء، و کان فی بیت المال سعة، و لم یکن هناک أهم منه، و اعتمد الرملی الاول وفاقا لابن المقری، و أنا ولی المؤمنین، أی متولی

ص:215


1- العزیزی : علی بن احمد بن محمد البولاقی المتوفی ( 1070 ) ه .

امورهم، فکان صلّی اللّه علیه و سلم یباح له ان یزوج ما شاء من النساء ممن یشاء من غیره و من نفسه و ان لم یأذن کل من المولی و المرأة و ان یتولی الطرفین بلا اذن حم م ن ة(1)].

و علامه سیوطی نیز احادیث داله بر اولویت آن جناب بتصرف در تفسیر این آیه نقل کرده، حیث قال فی «الدر المنثور» :

[قوله تعالی: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ .

أخرج البخاری، و ابن جریر(2)، و ابن ابی حاتم، و ابن مردویه، عن أبی هریرة رضی اللّه عنه، عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم قال: «ما من مؤمن الا و أنا أولی الناس به فی الدنیا و الآخرة، اقرأوا ان شئتم اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ(3) فأیما مؤمن ترک مالا، فلیرثه عصبته من کانوا، فان ترک دینا أو ضیاعا فلیأتنی، فأنا مولاه» .

و أخرج الطیالسی(4) و ابن مردویه، عن أبی هریرة قال: کان المؤمن إذا توفی فی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فأتی به النبی سأل هل علیه دین؟ فان قالوا:

نعم، قال: هل ترک وفاء لدینه؟ ، فان قالوا: نعم، صلی علیه، و ان قالوا: لا، قال: صلوا علی صاحبکم، فلما فتح اللّه علینا الفتوح، قال: أنا أولی بالمؤمنین من أنفسهم، فمن ترک دینا، فالی، و من ترک مالا فللوارث» .

و أخرج احمد، و أبو داود، و ابن مردویه، عن جابر رضی اللّه عنه، عن

ص:216


1- السراج المنیر فی شرح الجامع الصغیر ج 1 / 320 .
2- ابن جریر ابو جعفر محمد بن جریر الطبری المتوفی ( 310 ) ه .
3- الاحزاب : 6
4- الطیالسی : ابو داود سلیمان بن داود البصیری المتوفی ( 204 ) .

النبی صلی اللّه علیه و سلم انه کان یقول: «أنا أولی بکل مؤمن من نفسه، فأیما رجل مات و ترک دینا، فالی، و من ترک مالا، فهو لوارثه» .

و اخرج ابن ابی شیبة النسائی، عن بریدة(1) رضی اللّه عنه، قال: غزوت مع علی الیمن، فرأیت منه جفوة، فلما قدمت علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ذکرت علیا، فتنقصته، فرأیت وجه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم تغیر و قال:

«یا بریدة! أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» ، قلت: بلی یا رسول اللّه، قال «من کنت مولاه، فعلی مولاه»](2)-انتهی.

از این عبارت اینهم ظاهر گردید که فقرۀ

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» در

حدیث: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» بهمان معنی است که در آیه مستعمل است، ورنه سیوطی چرا حدیثی را که مشتمل بر آن است، در ذیل تفسیر این آیه نقل می کرد.

بالجمله بغایت عجب است که شاهصاحب(3) با وصف امامت خلق، و زینت بخشی مسند محدثیت، بر تفاسیر مشهوره و شروح بخاری هم مطلع نشدند، و مؤکدا و مکرر بکمال جسارت نفی مناسبت معنای بالتصرف با آیۀ کریمه فرمودند، و کاش شاهصاحب در این مقام اقتصار بر تقلید کابلی کرده، پا را فراتر از او نمی نهادند، و زبان بلاغت ترجمان باین کلام حیرت نظام نمی گشادند، لیکن حیف که حضرتشان را حب ترعرع و تحذلق چنان از جا برده که بر تقلید کابلی اقتصار نکردند، و او را در

ص:217


1- بریدة : بن الحصیب الاسلمی الصحابی المتوفی سنة ( 63 ) ه
2- الدر المنثور ج 5 / 182 .
3- شاهصاحب مؤلف « تحفهء اثنا عشریة » عبد العزیز الدهلوی المتوفی سنة ( 1239 ) .

این مقام قاصر گمان کردند که او حمل «أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» را بر أولی بتصرف منع نکرده، حیث قال فی «الصواقع» :

[ان المراد بالمولی المحب و الصدیق، اما فاتحته فلا تدل علی ان المراد به الامام، لانه انما صدره بها لیکون ما یلقی الی السامعین أثبت فی قلوبهم].

و از افادات علامۀ شدید التعصب، کثیر التصلب، ابن تیمیه(1) هم غرابت انکار شاهصاحب ظاهر می شود، حیث قال فی «منهاج السنة» :

[و النبی صلی اللّه علیه و سلم لم یقل: «من کنت والیه، فعلی والیه» و انما اللفظ:

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» و أما کون المولی بمعنی الوالی، فهذا باطل، فان الولایة تثبت من الطرفین، فان المؤمنین أولیاء اللّه و هو مولاهم، و أما کونه أولی بهم من أنفسهم، فلا یثبت الا من طرفه صلی اللّه علیه و سلم، و کونه أولی بکل مؤمن من نفسه من خصائص نبویة، و لو قدر انه نص علی خلیفة بعده لم یکن ذلک موجبا أن یکون أولی بکل مؤمن من نفسه، کما انه لا یکون أزواجه امهاتهم، و لو ارید هذا المعنی لقال: من کنت أولی به من نفسه، فعلی أولی به من نفسه، و هذا لم یقله و لم ینقله أحد و معناه باطل قطعا](2).

این عبارت دلالت واضحه دارد بر آنکه بودن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم أولی به هر مؤمن از نفس او، از خصائص نبوت آن حضرت است، و ظاهر است که اگر مراد از اولویت أحبیت می بود، این معنی از خصائص نبوت نمی شد، چه أحبیت را برای خلفا و دیگران، و لو بالترتیب اهل سنت ثابت می سازند.

پس معلوم شد که مراد از این اولویت، نه احبیت است، بلکه امری

ص:218


1- ابن تیمیة : احمد بن عبد الحلیم الحنبلی الدمشقی المتوفی ( 728 ) .
2- منهاج السنة ج 4 / 87

است بغایت جلیل و عظیم که ابن تیمیه آن را از خصائص نبوت گردانیده و از شأن خلافت هم آن را بالاتر دانسته، و وجهش آن است که چون عند التأمل اولویت به هر مؤمن از نفس او مقتضی عصمت است، غیر معصوم را این مرتبه حاصل نمی تواند شد، لهذا ابن تیمیه آن را از خصائص نبوت گردانیده، و نزد اهل حقّ چون عصمت ائمه علیهم السّلام متحقق است، و دلائل قاطعه و براهین ساطعه بر آن دلالت دارد.

پس ثبوت این مرتبه برای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام اصلا محل اشکال نخواهد شد، بلکه در حقیقت این کلام ابن تیمیه دلیل عصمت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام است، زیرا که از بیانات سابق و لاحق قطعا بر تو ثابت می شود که اولویت به هر مؤمن از نفس او برای جناب امیر المؤمنین علیه السلام ثابت است، پس عصمت آن حضرت هم ثابت گردد بلا ریب.

فللّه الحمد که صحت معنایی که اهل حقّ برای آیۀ: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ذکر می کنند و کمال فظاعت و شناعت انکار مخاطب عمدة الاحبار از افادات اساطین محققین کبار و تحقیقات حذاق عالی تبار، مثل واحدی، و بغوی، و زمخشری، و بیضاوی، و خوئی، و نسفی، و نیسابوری، و ابن تیمیه، و عراقی، و عینی، و قسطلانی، و مناوی، و علی عزیزی، و شربینی هویدا و آشکار گردید.

اما بیان این معنی که فقرۀ

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» دلیل است بر آنکه مراد از (مولی) همان معنی است که مراد است از این فقره: پس بچند وجه است:

اول: آنکه کمال الدین محمد بن عبد الواحد المعروف بابن الهمام(1)

ص:219


1- ابن الهمام : محمد بن عبد الواحد القاهری المتوفی سنة ( 861 ) .

در «فتح القدیر شرح هدایه» گفته:

[قوله: و طلاق الامة ثنتان حرا کان زوجها، أو عبدا، و طلاق الحرة ثلاثة حرا کان زوجها، أو عبدا.

و قال الشافعی(1) رحمة اللّه علیه: عدد الطلاق معتبر بالرجال، فاذا کان الزوج عبدا و هی حرة حرمت علیه بتطلیقتین، و ان کان هو حرا و هی امة لا تحرم علیه الا بثلاث] الی أن قال: [و یقول الشافعی: قال مالک(2) و احمد و هو قول عمر، و عثمان و زید بن ثابت(3) رضی اللّه عنهم، و بقولنا قال الثوری: و هو مذهب علی، و ابن مسعود(4) له ما

روی عنه علیه الصلوة و السلام الطلاق بالرجال و العدة بالنساء قابل بینهما ، و اعتبار العدة بالنساء من حیث العدد، فکذا ما قوبل به تحقیقا للمقابلة، فانه حینئذ انسب من ان یراد به الایقاع بالرجال و لانه معلوم من قوله تعالی: فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ .

و فی «موطإ مالک» رح ان نفیعا(5) کان مکاتبا لام سلمة زوج النبی علیه الصلوة و السلام، أو عبدا کان تحته امرأة حرة، فطلقها ثنتین، ثم أراد أن یراجعها فأمره ازواج النبی صلی اللّه علیه و سلم أن یأتی عثمان رض، فیسأله عن ذلک، فلقیه عند الدرج آخذا بید زید بن ثابت، فسألهما فابتدراه جمیعا، فقالا: حرمت علیک، و لنا قوله علیه الصلوة و السلام طلاق الامة ثنتان، و عدتها حیضتان، رواه

ص:220


1- الشافعی : محمد بن ادریس القرشی المتوفی ( 204 ) .
2- مالک : بن انس بن مالک المتوفی بالمدینة ( 179 )
3- زید بن ثابت : الصحابی الانصاری الخزرجی المتوفی ( 45 ) .
4- عبد اللَّه بن مسعود الصحابی المتوفی سنة ( 32 ) ه
5- نفیع بن الحارث مولی النبی صلی اللَّه علیه و آله المتوفی سنة ( 51 ) ه .

ابو داود، و الترمذی(1) ، و ابن ماجة(2)، و الدارقطنی(3)، عن عائشة، ترفعه، و هو الراجح الثابت بخلاف ما رواه و ما مهد من معنی المقابلة، فانه فرع صحة الحدیث أو حسنه و لا وجود له حدیثا عن رسول اللّه علیه الصلوة و السلام بطریق یعرف.

و قال الحافظ ابو الفرج ابن الجوزی(4): موقوف علی ابن عباس(5) و قیل من کلام زید بن ثابت و حدیث «الموطا» موقوف علیه و علی عثمان و هو لا یری تقلید الصحابی، و الالزام انما یکون بعد الاستدلال، لان حقیقته نقض مذهب الخصم بما لا یعتقده الملزم صحیحا، و الا یکون نقض مذهب خصمه فقط، فلا یوجب صحة مذهب نفسه، الا بطریق عدم القائل بالفصل، و هذا لا یکون الا إذا کان ما نفض؟ ؟ به مما یعتقده صحیحا و هو منتف عنده فی مذهب الصحابی، فهو فی معتقده غیر منقوض، فلم یثبت لمذهبه دلیل یقاوم ما روینا](6).

از این عبارت ظاهر است که حضرت شافعی بحدیث «الطلاق بالرجال و العدة بالنساء» بسبب مقابلۀ هر دو فقره احتجاج کرده بر آنکه چون اعتبار عده بنساء من حیث العدد است، می باید که اعتبار طلاق برجال هم من حیث العدد باشد، پس هر گاه حسب افادۀ حضرت شافعی اتحاد معنای متقابلین لازم باشد، در حدیث غدیر هم اتحاد معنای «من کنت

ص:221


1- محمد بن عیسی صاحب « الصحیح » المتوفی سنة ( 279 )
2- ابن ماجة : محمد بن یزید الحافظ القزوینی المتوفی سنة ( 283 ) .
3- الدارقطنی : علی بن عمر البغدادی الشافعی المتوفی ( 385 ) .
4- ابن الجوزی : عبد الرحمن بن علی البغدادی المتوفی ( 597 ) .
5- ابن العباس : عبد اللَّه الصحابی المفسر المتوفی سنة ( 68 )
6- فتح القدیر فی شرح الهدایة ج 3 / 42 .

مولاه، فعلی مولاه» ،

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» که هر دو متقابل اند، لازم و واجب خواهد بود.

و نمونه ای از فضائل سنیه و مدائح علیۀ شافعی بطور مشتی نمونه از خروار و قطره ای از بحار سابقا مذکور شد.

و فخر رازی(1) در «رسائل شافعی» تخطئۀ شافعی را ناجائز و حرام، بلکه سبب ایذای خدا و رسول، و ملعونیت در دنیا و آخرت گردانیده، پس تخطئۀ حضرت شافعی در این استدلال نمی توانند کرد، و الا حسب افادۀ حضرت رازی مصداق: إِنَّ اَلَّذِینَ یُؤْذُونَ اَللّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اَللّهُ فِی اَلدُّنْیا وَ اَلْآخِرَةِ(2) خواهند شد، و فخر رازی در این رساله دلائل عدیده و براهین کثیره بر ترجیح مذهب شافعی و لزوم اتباع او وارد کرده، که همۀ آن مانع است از تخطئۀ حضرت شافعی و انحراف از اتباع استدلال او و استدلال شافعی که در «فتح القدیر» مذکور است.

مولوی نظام که از مشاهیر اساطین کبار و مرجع فضلای این دیار است، هم ذکر کرده، چنانچه در «صبح صادق شرح منار»(3) گفته:

[ثم الحدیث الاول، یعنی الطلاق بالرجال آخره و العدة بالنساء، أی العدد المتعلق بالعدة یزداد و ینقص بشرف النساء و حسنها، فعلی الامة نصف ما علی الحرة فیکون معنی الطلاق بالرجال کذلک لیتلائم السیاق مع السیاق، و أیضا أن کون

ص:222


1- فخر الرازی : محمد بن عمر المتکلم المفسر المتوفی ( 606 ) .
2- الاحزاب : 57 .
3- منار الانوار : متن جامع مختصر فی اصول الفقه لابی البرکات عبد اللَّه بن احمد النسفی المتوفی سنة ( 710 ) اعتنی بشأنه العلماء فشرحه غیر واحد منهم نثرا و نظما موجزا و مفصلا ، راجع الی کشف الظنون ج 2 / 1823 - 1827 .

الایقاع من الزوج أمر متعارف معلوم من النصوص الأخر، فزیادة عدد الطلاق و نقصانه بحریة الزوج و رقیته، و هو قول الشافعی، و مالک، و احمد، و أمیر المؤمنین عمر، و عثمان، و زید بن ثابت رضی اللّه تعالی عنهم.

و قال ابو حنیفة: ان العبرة بحال الزوجة، و الذی شید أرکانه انه الذی یراه أمیر المؤمنین سید العارفین علی بن أبی طالب کرم اللّه وجهه و وجوه آله الکرام، و ابن مسعود، و احتج أیضا من قبیله بما فی «موطأ مالک» ان نفیعا مکاتبا لام سلمة(1) أم المؤمنین، أو عبدا کان تحته امرأة حرة، فطلقها ثنتین، ثم أراد ان یراجعها، فأمره امهات المؤمنین رضوان اللّه تعالی علیهن أن یأتی عثمان رضی اللّه تعالی عنه، فیسأله عن ذلک، فلقیه و هو آخذ بید زید بن ثابت، فسألهما، فقالا: حرمت علیک، و الجواب عنه أن الحدیث الاول لا یعرف أصلا.

قال الحافظ ابو الفرج ابن الجوزی موقوف علی ابن عباس رضی اللّه تعالی عنهما، و قیل من کلام زید بن ثابت، و حدیث «الموطا» موقوف علی عثمان، و زید بن ثابت، و الشافعی لا یری تقلید الصحابی و نحن و ان نراه، لکن قد خالفه أمیر المؤمنین علی کرم اللّه وجهه و وجوه آله الکرام، فلا یتعین اولئک للتقلید کیف ان أمیر المؤمنین لم ینقل منه رضی اللّه تعالی عنه و عن آله الکرام خطاء فی الفتوی أصلا و لم یحتج فی الافتاء الی غیره، فهو أحق بالتقلید و ان لم یر لمکان خلاف من هو فی طبقته، فلا شبهة فی أن القولین حینئذ کالحدیثین و السبیل فیها الترجیح فکذا ههنا و هذا کله فی «فتح القدیر» سوی الکلام الاخیر].

دوم: آنکه در روایات عدیده (حرف فاء) در فقرۀ «من کنت مولاه فعلی مولاه» موجود است، پس حرف فاء صراحة دلالت دارد بر آنکه این کلام متفرع است بر کلام سابق، سابقا دانستی که در روایت احمد

ص:223


1- أم سلمة : هند بنت سهیل أم المؤمنین توفیت سنة ( 62 ) .

بن حنبل از ابن نمیر(1) مذکور است:

[فقال: «أیها الناس! أ لستم تعلمون انی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» ، قالوا: بلی، قال: «فمن کنت مولاه، فعلی مولاه»(2)].

و در روایت احمد بن حنبل از عفان(3) بن مسلم مسطور است:

[فقال: «أ لستم تعلمون، أ و لستم تشهدون انی أولی بکل مؤمن من نفسه» قالوا: بلی، قال: «فمن کنت مولاه، فعلی مولاه»(4)].

و در «خصائص نسائی» بروایت قتیبة(5) بن سعید مسطور است:

[ثم قال: «أ لستم تعلمون انی أولی بکل مؤمن و مؤمنة من نفسه؟» ، قالوا بلی، نشهد لانت أولی بکل مؤمن من نفسه، قال صلی اللّه علیه و آله: «فانی من کنت مولاه، فهذا مولاه» و أخذ بید علی(6)].

و ابن کثیر در «تاریخ» خود نقلا عن ابی یعلی، و حسن بن(7) سفیان آورده:

[فقال: «أ لست أولی بکل امرء من نفسه؟» ، قالوا: بلی، قال: «فان هذا مولاه من أنا مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه(8)»].

ص:224


1- ابن نمیر : محمد بن عبد اللَّه الحافظ الکوفی المتوفی ( 234 ) ه .
2- مسند ابن حنبل ج 4 / 368 .
3- عفان بن مسلم ابو عثمان الصفار البصری المتوفی ( 219 )
4- مسند ابن حنبل ج 4 / 281 .
5- قتیبة بن سعید بن جمیل الحافظ البلخی المتوفی سنة ( 240 ) .
6- الخصائص للنسائی : 16
7- الحسن بن سفیان الشیبانی ابو العباس المتوفی سنة ( 303 ) .
8- البدایة و النهایة لابن کثیر ج 5 / 209 .

و نیز در «تاریخ ابن کثیر» بروایت عبید اللّه بن عمر قواریری مذکور است:

[قالوا: نشهد انا سمعنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم:

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم و أزواجی أمهاتهم؟» ، قلنا: بلی یا رسول اللّه قال: «فمن کنت مولاه، فعلی مولاه»(1)].

و در «جواهر العقدین» علی سمهودی(2) بروایت حذیفه(3) بن اسید الغفاری که از طبرانی در «معجم کبیر» ، و ضیاء مقدسی(4) در «مختاره» نقل کرده، مذکور است:

[«یا ایها الناس! ان اللّه مولای، و أنا مولی المسلمین، و أنا أولی بهم من أنفسهم فمن کنت مولاه فهذا مولاه، یعنی علیا، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه(5)].

و در «کنز العمال» نقلا عن ابن جریر مذکور است:

[عن میمون أبی عبد اللّه، قال: کنت عند زید بن أرقم، فجاء رجل، فسأل عن علی، فقال: کنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی سفر بین مکة و المدینة، فنزلنا مکانا یقال له: غدیر خم، فاذن الصلوة جامعة، فاجتمع الناس، فحمد اللّه و أثنی علیه.

ثم قال: «یا أیها الناس! أ لست أولی بکل مؤمن و مؤمنة من نفسه؟» ، قلنا: بلی یا رسول اللّه، نحن نشهد انک أولی بکل مؤمن من نفسه، قال: «فانی

ص:225


1- البدایة و النهایة ج 5 / 211
2- السمهودی : علی بن عبد اللَّه الشافعی المتوفی ( 911 ) .
3- حذیفة بن اسید : ابو سریحة الصحابی المتوفی سنة ( 40 ) / 42 .
4- الضیاء المقدسی محمد بن عبد الواحد المتوفی سنة ( 643 ) .
5- ینابیع المودة : 38 نقلا عن جواهر العقدین .

من کنت مولاه، فهذا مولاه» ، فأخذ بید علی و لا أعلمه الا قال: «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه»(1)].

و نیز در «کنز العمال» نقلا عن المحاملی(2) مذکور است:

[فقال: «أیها الناس! أ لستم تشهدون ان اللّه و رسوله أولی بکم من أنفسکم و ان اللّه و رسوله مولاکم؟» ، قالوا: بلی، قال: «فمن کان اللّه و رسوله مولاه فان هذا مولاه»(3)].

و نیز در «کنز العمال» نقلا عن الطبرانی مذکور است:

عن زید بن أرقم قال: نشد علی الناس: «من سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم: أ لستم تعلمون انی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ ، قالوا:

بلی، قال: فمن کنت مولاه، فعلی مولاه؟»(4)].

و در «فضائل الصحابة» عبد الکریم سمعانی(5) علی ما نقل عنه منقول است:

[فقال: «أ لستم أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» ، ثم قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «فان هذا مولی من أنا مولاه»].

و در «وسیلة المتعبدین» ملا عمر(6)، علی ما نقل عنه مذکور است:

[ثم قال: «أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» ؟ ، قالوا: بلی، قال:

ص:226


1- کنز العمال ج 6 / 390 .
2- المحاملی : الحسین بن اسماعیل الفقیه المتوفی سنة ( 330 ) .
3- کنز العمال ج 6 / 399 .
4- کنز العمال ج 6 / 154
5- السمعانی : عبد الکریم بن محمد المروزی المتوفی سنة ( 562 ) .
6- ملا عمر بن محمد خضر الاردبیلی المتوفی سنة ( 570 ) ه .

«أ لست أولی بکل مؤمن من نفسه» ، قالوا: بلی، قال: «أ لیس أزواجی أمهاتکم؟» ، قالوا: بلی، قال: «فان هذا مولی من أنا مولاه»].

و در «مفتاح النجاء» میرزا محمد(1)، نقلا عن الطبرانی و الحکیم الترمذی بروایت ابو الطفیل مذکور است:

[ثم قال: «یا أیها الناس! ان اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم من أنفسهم، فمن کنت مولاه، فهذا علی مولاه»].

و للّه الحمد که خود مخاطب اعتراف نموده است بآنکه بر لفظ «أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» تفریع حکم آینده فرموده، حیث قال:] و این لفظ پیغمبر که «أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» مأخوذ از آیت قرآنی است و از همین راه او را از مسلمات اهل اسلام قرار داده تفریع حکم آینده فرمود(2)]-انتهی.

و هر گاه متفرع بودن حکم:

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» بر حکم سابق ثابت شد، واضح گردید که مراد از (مولی) در حکم لاحق همان است که مراد است از (أولی) در حکم سابق.

مخاطب نحریر در باب فقهیات گفته:

[و آنچه گویند که فَمَا اِسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً(3) در حق متعه نازل است، غلط محض است، و روایت این از عبد اللّه بن مسعود رض و دیگر صحابه محض افترا است، اگر چه در تفاسیر غیر معتبرۀ اهل سنت نقل می کنند، زیرا که خلاف نظم قرآنی است، و هر

ص:227


1- میرزا محمد خان بن معتمد البدخشی المتوفی بعد سنة ( 1126 ) .
2- تحفهء اثنا عشری : 331
3- النساء : 24

تفسیر که خلاف نظم قرآنی باشد، گو روایت از صحابی کنند، مسموع و مقبول نیست، زیرا که حق تعالی اول محرمات را بیان فرموده است، قوله تعالی: حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ(1) الی قوله: وَ اَلْمُحْصَناتُ مِنَ اَلنِّساءِ إِلاّ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ(2) ، باز می فرماید: أُحِلَّ لَکُمْ ما وَراءَ ذلِکُمْ ، یعنی ما سوای این محرمات بر شما حلال کرده شد، لیکن باین شروط که أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِکُمْ ، یعنی مال خود را خرج کنید در مهر و نفقه، پس تحلیل فروج و اعارۀ آن از این شرط باطل شد، زیرا که سودای مفت است.

باز فرمود که: مُحْصِنِینَ غَیْرَ مُسافِحِینَ ، یعنی در آن حالت که آن زنان را خاص کنید برای خود، و محافظت کنید تا بدیگری ربط پیدا نکنند، نه آنکه محض قضای شهوت منظور دارید، و آب خود ریختن و اوعیۀ منی را خالی کردن قصد نمایید، پس متعه از این شرط باطل شد، زیرا که در متعه احتیاط و اختصاص اصلا منظور نمی باشد.

زن متعه را همین معمول است که هر ماه با یاری، و هر سال در کناری.

باز برحل نکاح متفرع می فرماید: فَمَا اِسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ -الآیة، یعنی چون در نکاح مهر مقرر گردید، پس اگر متمتع شدید بدخول و وطی پس تمام مهر لازم شود بر شما، و الا نصف مهر.

و این آیه را از ما قبل خود قطع کردن و بر ابتدا حمل نمودن، صریح به اعتبار عربیت باطل است، زیرا که حرف (فاء) منع می کند از قطع

ص:228


1- النساء : 23 .
2- النساء : 24

و ابتدا، و مربوط می سازد ما بعد را بما قبل(1)]-انتهی.

از این عبارت ظاهر است که حرف (فاء) باعتبار عربیت دلیل صریح می باشد بر لصوق ما بعد بما قبل، و حمل ما بعد بر همان معنی که مراد است از ما قبل، لازم است، و قطع ما بعد از ما قبل و حمل آن بر ابتدا جائز نیست.

فللّه الحمد و المنة که باین افادۀ شاهصاحب ثابت شد که حمل «فمن کنت مولاه، فعلی مولاه» بر معنای سابق که این کلام بر آن متفرع است أعنی:

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» واجب و لازم است، و قطع «فمن کنت مولاه، فعلی مولاه» از ما قبل، و حمل آن بر ابتدا باطل صریح است باعتبار عربیت که حرف (فاء) منع می کند از قطع و ابتدا، و مربوط می سازد ما بعد را بما قبل، پس قطع و فصل «فمن کنت مولاه فعلی مولاه» از ما قبل و حمل آن بر عدم وصل صراحة باطل و عین هزل است.

و کمال حیرت است که شاهصاحب افادۀ خود را که بسبب آن زعم ابطال ثبوت جواز متعه از آیۀ کریمه رغما و شقاقا لاکابر الصحابة نموده اند، در حدیث غدیر نسیا منسیا فرمودند، و اصلا لحاظ بآن نکردند، و ندریافتند که این قاعدۀ ممهده شان تأویلات رکیکه و توجیهات سخیفۀ حضرات سنیه، که مدار همۀ آن بر قطع

«فمن کنت مولاه فعلی مولاه» از ما سبق و حمل آن بر ابتدا است، بأبلغ وجوه مستأصل می سازد، و مقصود اهل حقّ را بمنصۀ کمال ثبوت و ظهور می رساند. و للّه الحمد علی ذلک حمدا جزیلا جمیلا.

ص:229


1- تحفه اثنا عشریة : 409 .

و پر ظاهر است که بر تقدیر حمل آیۀ کریمۀ: فَمَا اِسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ الآیة، بر جواز متعه که موافق ارشادات صحابۀ عظام است، کما شرح فی «تشیید المطاعن» و «الضربة الحیدریة» هرگز قطع و فصل آیه از ما قبل لازم نمی آید، که متعه هم قسمی از نکاح است.

نهایت عجب است که دلالت آیۀ: فَمَا اِسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ -الآیة- را بر جواز متعه، که موافق افادات اکابر صحابۀ اعیان است، منع کنند بتوهم لزوم فصل و قطع، و بذکر قاعدۀ عربیت تخویف و تهویل عوام، و ازلال قاصرین بخواهند، و همین قاعده را در حدیث غدیر پس پشت اندازند، و بجزم و قطع مستعد بر فصل و قطع «فمن کنت مولاه، فعلی مولاه» از ما قبل شوند، و اصلا رعایت وصل ما بعد بما قبل ننمایند، و از مخالفت صحابه که بر اتصال و اتساق حمل کرده اند، و اثبات امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از آن نموده، باکی ندارند، پس این حضرات مخالفت صحابه در هر دو مقام می کنند: یک جا رعایت قاعدۀ عربیت را سبب مخالفت صحابه گردانیدند، حال آنکه زعم مخالفت محض توهم بود، و جایی که این قاعده را موافق با فهم صحابه یافتند، آنجا هر دو را ترک کردند.

حاصل این است که نزد این حضرات أهم امور رد و ابطال مطالب اهل حقّ است، گو مخالفت صحابه لازم آید، لکن اگر ممکن شود، این مخالفت را تلمیع باید کرد بموافقت عربیت، و جایی که مطلوب اهل حقّ موافق صحابه هم باشد و هم موافق عربیت، حسب افادۀ خودشان هم آنجا از هر دو دست بردار باید شد، و تکذیب افادات خود هم باید نمود، و رد مطلوب اهل حقّ نباید گذاشت.

ص:230

سوم: آنکه در ما بعد می دانی که سبط(1) ابن الجوزی که خود شاهصاحب بافادۀ او بجواب طعن ششم از مطاعن عمر احتجاج و استدلال کرده اند و کذا الکابلی فی «الصواقع» ، و حسب افادۀ فاضل رشید در «ایضاح» ، از ائمۀ دین و قدمای معتمدین نزد اهل سنت و جماعت است، بفقرۀ «أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» استدلال کرده بر آنکه مراد از (مولی) أولی است.

چهارم: آنکه سید شهاب الدین(2) احمد، که مولوی سلامة اللّه در «معرکة الآراء» بروایتی که او از صالحانی(3) نقل کرده، استدلال و احتجاج نموده بر آنکه سنیان از مناقب و مدائح شاه مردان زیاده تر از شیعیان روایت کرده اند، تأیید ارادۀ معنی سید از (مولی) که از بعض اهل علم نقل کرده بفقرۀ «أ لستم تعلمون انی أولی بالمؤمنین» نموده که بتصریح تمام گفته که تصدیر این قول، یعنی حدیث غدیر بقول آن حضرت صلی اللّه علیه و آله:

«أ لستم تعلمون انی أولی بالمؤمنین» تأیید این قول: یعنی ارادۀ سید از لفظ (مولی) می کند، در کتاب «توضیح الدلائل علی ترجیح الفضائل» بعد ذکر حدیث غدیر گفته:

[و سمعت بعض أهل العلم یقول: معناه «من کنت سیده، فعلی سیده» مضی قوله، و تصدیر القول بقوله صلی اللّه علیه و بارک و سلم: «أ لستم تعلمون انی أولی بالمؤمنین» یؤید هذا القول و اللّه سبحانه أعلم.

پس حسب افادۀ شهاب الدین واضح شد که فقرۀ سابقه دلیل است بر

ص:231


1- سبط ابن الجوزی : یوسف غزا و علی المتوفی سنة ( 654 ) .
2- شهاب الدین احمد بن محمد الخفاجی الحنفی المتوفی ( 1069 ) .
3- الصالحانی : محمود بن محمد سعد الدین ابو حامد المتوفی ( 612 ) .

آنکه مراد از (مولی) در قول آن حضرت:

من کنت مولاه فعلی مولاه» همان است که مراد است از فقرۀ «أ لستم تعلمون انی أولی بالمؤمنین» و للّه الحمد علی ذلک.

پنجم: آنکه حسام الدین سهارنبوری در کتاب «مرافض» گفته:

و نیز چنانچه صدر حدیث قرینه ای است که تقاضای اراده معنی (أولی) می کند، همچنین آخر آن قرینه ای است که اقتضای معنی ناصر و محبوب می نماید، پس هر دو قرینه با هم متعارض شدند و إذا تعارضا بعدم مرجح تساقطا، پس مشترک گویا بی قرینه ماند، و تعیین احد المعانی مشترک، خصوصا معنی که محل نزاع بود، بدون قرینه تحکم است، نیز عند التعارض اقوی از متعارضین معتبر است، در اینجا قرینۀ ناصر و محبوب اقوی است، زیرا که حث و ترغیب بر محبت اهل بیت که در این خطبه ایراد یافته، و سبب این خطبه که سابق مرقوم شده، قرینۀ این معنی را ترجیح می دهد]-الخ.

از این عبارت بنهایت صراحت ظاهر است که صدر حدیث غدیر، یعنی قول آن حضرت:

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» قرینه ای است که تقاضای ارادۀ معنی (أولی) می کند، فالحمد للّه علی ثبوت المطلوب الظاهر علی لسان مثل هذا المجادل المکابر.

اما زعم او که آخر حدیث قرینه ای است که اقتضای معنای ناصر و محبوب می کند، پس مدفوع است بآنکه آخر حدیث جملۀ انشائیه است و

«من کنت مولاه فعلی مولاه» جملۀ خبریه، و نیز در آخر حدیث خطاب مع الحق و در

«من کنت مولاه» خطاب مع الخلق.

و اما صدر حدیث: پس آن هم جملۀ خبریه است و هم خطاب مع الخلق

ص:232

پس صدر کلام باین هر دو وجه، و هم بوجه تقدم مقدم خواهد شد و کلام مؤخر مؤخر، پس در این هر دو کلام شائبه از تعارض هم نیست چه جا که تساقط آن متوهم گردد.

و نیز مجیء (مولی) بمعنی محبوب از کتب لغت ثابت نمی شود، پس اگر آخر کلام قرینۀ حمل (مولی) بر محبوب هم باشد، عدول از آن بسبب عدم مساعدت لغت لازم.

و نیز سابقا دانستی که تفتازانی(1) و قوشجی(2) مؤخر خبر را قرینۀ ارادۀ ناصر و محب می گردانند، و صاحب «مرافض» آن را قرینۀ ارادۀ ناصر و محبوب می سازد، و ظاهر است که محب مغایر محبوب است، پس یک شیء قرینۀ دو شیء مغایر چطور خواهد شد، و نیز لفظ «

و انصر من نصره» قرینۀ ارادۀ منصور خواهد بود، نه ارادۀ لفظ ناصر، زیرا که آن حضرت باین فقرۀ دعا از حق تعالی برای ناصر آن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام فرموده، و منصوریت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از حق تعالی خواسته، پس لازم آید که (مولی) بمعنی منصور باشد، نه ناصر و بطلان اخذ (مولی) بمعنی منصور در کمال وضوح و ظهور، زیرا که لغویین آن را ذکر نکرده اند، و این حضرات هم ادعای آن نکرده اند، و بلا فکر و تأمل در حاصل این دعا آن را قرینۀ ناصر گردانیده اند.

و نیز اگر لفظ «وال» قرینه ارادۀ محبوب باشد و لفظ (و انصر) قرینه ارادۀ لفظ (ناصر) لازم آید که این هر دو قرینه متساقط گردد، زیرا که ارادۀ دو معنی از یک لفظ در استعمال واحد، حسب تصریحات محققین

ص:233


1- التفتازانی : سعد الدین مسعود المتوفی سنة ( 793 ) .
2- القوشجی : علاء الدین علی بن محمد المتوفی ( 879 ) .

اصولیین، جائز نیست، پس قرینۀ صدر کلام بلا معارض خواهد بود.

و محتجب نماند که فخر رازی به مؤخر خبر استدلال کرده بر آنکه مراد از (مولی) ناصر است، و ذکر محب یا محبوب بر زبان نیاورده، و ظاهرا سببش همین است که خوف کرده که اعتراض ارادۀ دو معنی از یک لفظ در استعمال واحد لازم نیاید، لکن تفتازانی و قوشجی و صاحب «مرافض» و امثالشان مبالاتی باین اشکال نکردند.

قال الرازی فی «نهایة العقول» :

[ثم ان سلمنا أن تقدیم تلک المقدمة یقتضی أن یکون المراد بالمولی الاولی، و لکن الحدیث مؤخره و هو قوله صلی اللّه علیه و سلم: «اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله» یقتضی أن یکون المراد من المولی الناصر، و انما قلنا ذلک لان من ألزم غیره شیئا بلفظ مشترک بین ذلک الشیء و بین غیره، ثم حث علی التزام أحد معانی تلک اللفظة، فانه یتبادر الی الافهام انه انما حث باللفظ المشترک علی معنی الذی صرح به آخرا أ لا تری ان الانسان إذا قال لغیره صل عند الشفق اللهم من یصل عند الشفق الاحمر، یحمل الشفق المأمور به علی الشفق الاحمر، و إذا ثبت ذلک،

فقوله: «اللهم وال من والاه» حث منه علی التزام ما ذکره من لفظة «المولی» ، فعلمنا انه أراد بها الموالاة التی هی ضد العداوة و أی شیء یقولون فی هذه المؤخرة نقوله فی تلک المقدمة.

و قد افید فی عماد الاسلام فی جوابه: أقول: فیه وجوه من الکلام و ضروب من الملام.

الاول: ان قوله علیه السّلام: «وال من والاه» لو اقتضی إرادة معنی المحبة من

ص:234

«من کنت مولاه» اقتضی قوله علیه السّلام: «و انصر من نصره» إرادة معنی النصرة، و حیث ثبت أن إرادة المعنیین من المشترک فی اطلاق واحد ممتنعة تعارض المعنیان و إذا تعارضا تساقطا، فبقی إرادة معنی الاولی من المولی بلا معارض.

و الثانی: ان قوله علیه السّلام: «اللهم وال من والاه» خطاب مع الحق بعد الفراغ عن الخطاب للخلق بقوله: «من کنت مولاه» -الخ ، فلا یعارض القرینة علی إرادة معنی الاولویة التی هی أیضا خطاب مع الخلق.

و الثالث: ان المولی قد جاء بمعنی أولی، کما عرفت، و لم یقل أحد: أن معنی المولی و وال واحد، فلا مساواة بین القرینتین.

و الرابع: انه لا خلاف بین الفریقین أن قوله علیه السّلام: «فمن کنت مولاه» - الخ، أمر و تکلیف بصورة الاخبار، و لذا حمل الرازی قوله صلی اللّه علیه و آله: «أ لست أولی بالمؤمنین» علی التذکیر بوجوب طاعته، تمهیدا لاظهار وجوب طاعته صلی اللّه علیه و آله فی باب التکلیف المؤدی

بقوله: «فمن کنت مولاه» و لا شبهة فی انه إذا حملنا قوله صلی اللّه علیه و آله: «من کنت مولاه فعلی مولاه» علی الناصر و المحب بقرینة الدعاء لم یصلح أن یکون تکلیفا، لان کونهما ناصرین للخلق، أو المحبین من فعلهما و صفاتهما دون الخلق.

و الخامس: ان الملائم للدعاء و تکلیفه الناس أن یقول صلی اللّه علیه و آله لو أراد ایجاب المحبة، أو النصرة علی الخلق بالنسبة الی علی علیه السّلام:

«من کان مولای و محبی و ناصری، فلیکن مولی علی و ناصره و محبه» «اللهم وال من والاه، و انصر من نصره» لینتظم عبارته صلی اللّه علیه و آله من أوله الی آخره، و بدون ذلک لا یحسن التکلم بهذا الکلام، کما لا یخفی علی ان القرائن المسطورة فیما قبل لا یساعد شیء منها إرادة غیر معنی الاولویة، کما عرفت.

أما مثاله صل عند الشفق، فلا یطابق الممثل له بوجه ما، لانه لا یجری فی

ص:235

هذا المثال شیء مما ذکرنا فی الممثل له، و الا کانت حاله کحاله].

اما زعم صاحب «مرافض» که قرینۀ ناصر و محبوب اقوی است، زیرا که حث و ترغیب بر محبت أهل بیت که در این خطبه ایراد یافته، قرینۀ این معنی را ترجیح می دهد، پس مدفوع است بآنکه این خطبه در حقیقت تأیید عظیم ثبوت خلافت و امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام می کند، زیرا که از آن ظاهر است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بعد حدیث غدیر، حدیث ثقلین هم ارشاد فرموده.

صاحب «مرافض» قبل از این گفته:

[و یرشد الی أن الغرض الترغیب علی المحبة حثه و ترغیبه صلی اللّه علیه و سلم فی هذه الخطبة علی أهل بیته عموما و علی علی خصوصا، کما

أخرج الطبرانی و غیره بسند صحیح انه صلی اللّه علیه و سلم خطب بغدیر خم، فقال:

«یا أیها الناس انه قد نبأنی اللطیف الخبیر انه لم یعمر نبی الا نصف عمر الذی یلیه قبله، و انی أظن ان یوشک ان ادعی، فاجیب، و انی مسئول و انکم مسئولون فما ذا أنتم قائلون؟» ، قالوا: نشهد انک قد بلغت و نصحت، فجزاک اللّه خیرا، فقال «أ لستم تشهدون أن لا اله الا اللّه و ان محمدا عبده و رسوله، و ان جنته حق و ناره حق، و ان البعث بعد الموت حق، وَ أَنَّ اَلسّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها ، وَ أَنَّ اَللّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی اَلْقُبُورِ ؟» ، قالوا: نشهد بذلک.

قال: «یا ایها الناس، ان اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم من أنفسهم، فمن کنت مولاه فهذا مولاه، یعنی علیا، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» .

ثم قال: «یا أیها الناس، انی فرط لکم، و انکم واردون علی الحوض، و انی سائلکم حین تردون علی عن الثقلین، فانظروا کیف تخلفونی فیهما: الثقل

ص:236

الاکبر کتاب اللّه عز و جل، فاستمسکوا به لا تضلوا، و عترتی أهل بیتی» ، کذا فی «الصواعق»(1)].

از این عبارت ظاهر است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بعد حدیث غدیر.

حدیث ثقلین هم ارشاد کرده، و حدیث ثقلین حسب دلالت روایات کثیره مثبت وجوب اتباع و تمسک به اهل بیت علیهم السّلام است، و وجوب تمسک مثبت خلافت و امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام است بلا ریب.

دلیل دهم از أدلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت:روایت من کنت أولی به من نفسه، فعلی ولیه

از أدلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت:روایت من کنت أولی به من نفسه، فعلی ولیه دلیل دهم: آنکه علامۀ نحریر و صدر کبیر سلیمان بن احمد بن ایوب الطبرانی، که از اکابر و اجلۀ اساطین معتمدین و حذاق و مهرۀ بارعین محدثین است، حدیث غدیر را بلفظ «من کنت أولی به من نفسه، فعلی ولیه» روایت کرده، چنانچه میرزا محمد بن معتمدخان که حسب افادۀ فاضل رشید در «ایضاح» از عظمای اهل سنت است و کتاب «نزل الابرار» او را فاضل رشید بمقام افتخار و ابتهاج، و اثبات ولای سنیه یا اهل بیت علیهم السّلام در «ایضاح» ذکر نموده، در «مفتاح النجا» می فرماید:

[و للطبرانی بروایة اخری عن أبی الطفیل، عن زید بن أرقم بلفظ «من کنت أولی به من نفسه، فعلی ولیه].

ص:237


1- الصواعق لابن حجر : 25 .

و نیز میرزا محمد در «نزل الابرار» که التزام ایراد احادیث صحیحه در آن کرده، و از تعرض باحادیث ضعاف، بلکه حسان هم در آن احتراز نموده، کما فی خطبته، گفته:

[و عند الطبرانی فی روایة اخری عن أبی الطفیل، عن زید بن ارقم رضی اللّه عنهما بلفظ «من کنت أولی به من نفسه فعلی ولیه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه»(1)].

و قاضی سناء اللّه پانی پتی(2)، تلمیذ رشید شاه ولی اللّه، که شاهصاحب او را بیهقی وقت می گفتند، کما فی «اتحاف النبلاء» ، و نبذی از محامد علیه و مدائح سنیۀ او سابقا شنیدی، در «سیف مسلول» گفته:

[و در بعضی روایات آمده:

«من کنت أولی به من نفسه، فعلی ولیه» ].

فللّه الحمد و المنة که این روایت که سابقا هم برای اثبات مجیء (مولی) بمعنی أولی مذکور شده، دلیل لامع و برهان ساطع بر صحت افادات اهل حقّ و ایقان، و قاطع دابر بر تقولات و تأویلات و توجیهات رکیکه البنیان حضرات عالی شأن، و مظهر امر حق بکمال ظهور و عیان است، چه این روایت نص واضح است بر آنکه مراد از مولی در قول آن حضرت «فمن کنت مولاه فعل مولاه» أولی بالرعایا از نفسهایشان است که در آن بجای «من کنت مولاه» ، «من کنت أولی به من نفسه» وارد است و الحدیث یفسر بعضه بعضا، پس مراد از (مولی) أولی بالتصرف در رعایا از نفسهایشان باشد.

ص:238


1- نزل الابرار : 21 .
2- سناء اللَّه پانیپتی الهندی الحنفی المتوفی سنة ( 1216 ) .

و سبط ابن الجوزی و سید شهاب الدین از ابو الفرج(1) یحیی بن سعد الثقفی الاصبهانی روایت کرده اند که او در کتاب «مرج البحرین» این حدیث را باین طور آورده:

«من کنت ولیه و أولی به من نفسه، فعلی ولیه» .

و این روایات هم بحکم الحدیث یفسر بعضه بعضا، دلیل صریح است بر آنکه مراد از (مولی) در قول آن حضرت أولی بالرعایا از نفسهایشان است.

و للّه الحمد که خود سبط ابن الجوزی این دلالت را ثابت کرده، و هذه عبارته کما سمعت سابقا فی کتاب «تذکرة خواص الامه» بعد ذکر عدم جواز إرادة المعانی الأخر غیر الاولی من لفظ المولی، فتعین العاشر و معناه «من کنت أولی به من نفسه، فعلی أولی» ، و قد صرح بهذا المعنی الحافظ ابو الفرج یحیی بن سعد الثقفی الاصبهانی فی کتابه المسمی ب «مرج البحرین» ، فانه

روی هذا الحدیث بأسناده الی مشایخه و قال فیه:

[فأخذ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بید علی و قال: «من کنت ولیه و أولی به من نفسه فعلی ولیه»(2)].

و سید شهاب الدین از شیخ جلال الدین خجندی که از اعاظم و اکابر مقتدایان سنیه، و اجله و افاخم حاویان مراتب سنیه است، نقل کرده که او از معانی (مولی) سید، مطاع و أولی را ذکر کرده، و گفته: که بنابر این هر دو معنی امر به اطاعت و احترام و اتباع جناب علی بن ابی طالب خواهد بود، و باز تأییدا لهذا المرام حدیث مذکور را ذکر کرده

ص:239


1- ابو الفرج یحیی بن محمود بن سعد الثقفی الاصفهانی المتوفی ( 584 )
2- تذکرة خواص الامة : 32

قال شهاب الدین أحمد فی «توضیح الدلائل علی ترجیح الفضائل» بعد ذکر حدیث الغدیر: [و سمعت بعض أهل العلم یقول: معناه «من کنت سیده فعلی سیده» مضی قوله، و تصدیر القول بقوله صلی اللّه علیه و آله و بارک و سلم:

«أ لستم تعلمون انی أولی بالمؤمنین؟» یؤید هذا القول و اللّه سبحانه أعلم.

و قال الشیخ الامام جلال الدین احمد الخجندی قدس سره: المولی یطلق علی معان منها: الناصر، و منها: الجار بمعنی المجیر، لا المجار، و منها: السید المطاع، و منها: الأولی فی مولاکم، أی أولی بکم، و باقی المعانی لا یصلح اعتبارها فیما نحن بصدده، فعلی المعنیین الاولین یتضمن الامر لعلی رضی اللّه تعالی عنه بالرعایة لمن له من النبی العنایة، و علی المعنیین الآخرین یکون الامر باطاعته و احترامه و اتباعه.

و قد خرج ابو الفرج الاصفهانی فی کتابه المسمی ب «مرج البحرین» قال:

أخذ النبی صلی اللّه علیه و آله و بارک و سلم ید علی کرم اللّه وجهه و قال: «من کنت ولیه و أولی من نفسه، فعلی ولیه].

و جلالت و امامت شیخ جلال الدین خجندی هر چند از همین عبارت «توضیح الدلائل» واضح است، لکن از عبارات دیگران کمال علو مرتبت، و سمو منزلت، و عظمت قدر، و سناء فخر او ظاهر است، در «توضیح الدلائل» در مقام دیگر گفته:

[قال الشیخ الامام العارف العلامة، منبع الکشف و العرفان و الکرامة جامع علمی المعقول و المنقول، المشهود له بالصدیقیة العظمی من أهل الیقین و الوصول، جلال الملة و الشریعة و الصدق و الطریقة و الحق و الحقیقة و الدین، أحمد الخجندی، شیخ الحرم الشریف النّبویّ المحمدی قدس روحه فی بعض مصنفاته: اعلم انه قد ورد فی بعض الاثار الصدیق الاکبر هو ابو بکر رضی اللّه تعالی

ص:240

عنه، و قد ورد فی بعض الاثار اطلاق الصدیق الاکبر علی المرتضی رضی اللّه تعالی عنه و کرم وجهه، و ما ورد اطلاق الصدیق الاکبر علی غیرهما]-الخ.

و نیز در «توضیح الدلائل» گفته:

[قال الشیخ الامام الفائق العالم بالشرائع و الطرائق و الحقائق، جلال الملة و الدین أحمد الخجندی، ثم المدنی روح اللّه روحه، و أنا له کل مقام سنی، و قد نشأ، یعنی علیا کرم اللّه تعالی وجهه و ربی فی حجر النبی صلی اللّه علیه و آله و بارک و سلم من الصغر]-الخ.

و نیز در «توضیح الدلائل» گفته:

[قال الشیخ المرضی و الامام الرضی، جلال الدین الخجندی رحمه اللّه تعالی و قد ثبت انه صلی اللّه علیه و آله و بارک و سلم أمر بسد الابواب الشارعة الی مسجد الا باب علی]الخ.

و نیز در «توضیح الدلائل» گفته:

[قال العلامة، مطلع الکشف و الکرامة، جلال الدین احمد الخجندی:

یقال فلان منی و أنا منه، و یراد بیان غایة الاختصاص و کمال الاتحاد من الطرفین] -الخ.

و از تصانیف همین جلال الدین خجندی است: «شرح قصیدۀ برده» که مشهور و معروف است، در «کشف الظنون» در ذکر «شرح قصیدۀ برده» گفته: [و من شروحه شرح الشیخ جلال الدین الخجندی، نزیل الحرم المتوفی سنة (803) أوله: الحمد للّه الذی اکرمنا بدین الاسلام-الخ و هو(1)]

ص:241


1- کشف الظنون ج 2 / 1334 .

دلیل یازدهم از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت جناب امیر (علیه السلام) :

اشاره

از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت جناب امیر (علیه السلام) :

دلیل یازدهم: آنکه ابو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه الحاکم(1) در «مستدرک علی الصحیحین» که دو تا نسخۀ عتیقۀ آن پیش این بی بضاعت حاضر، در ذکر زید بن ارقم از کتاب معرفة الصحابة» گفته:

[اخبرنی محمد بن علی الشیبانی(2) بالکوفة، ثنا أحمد(3) بن حازم الغفاری ثنا أبو نعیم(4)، ثنا کامل(5) ابو العلاء، قال: سمعت حبیب بن أبی ثابت یخبر عن یحیی(6) بن جعدة، عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه.

قال: خرجنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، حتی انتهینا الی غدیر خم، فأمر بدوح، فکسح فی یوم ما اتی علینا یوم کان أشد حرا منه، فحمد اللّه و اثنی علیه و قال: «یا أیها الناس، انه لم یبعث نبی قط الا عاش نصف ما عاش الذی کان قبله، و انی اوشک أن ادعی فاجیب، و انی تارک فیکم ما لن تضلوا بعده، کتاب اللّه عز و جل»

ص:242


1- الحاکم محمد بن عبد اللَّه المعروف بابن البیع النیسابوریّ المتوفی ( 405 ) .
2- الشیبانی : محمد بن علی بن دحیم الکوفی المتوفی سنة ( 351 )
3- احمد بن حازم الغفاری الحافظ ابو عمرو الکوفی المتوفی ( 276 ) .
4- ابو نعیم : فضل بن دکین الکوفی المتوفی سنة ( 218 ) / 219
5- کامل ابو العلاء الحافظ التمیمی الکوفی المتوفی حدود ( 160 ) ه .
6- یحیی بن جعدة بن هبیرة بن أبی وهب المخزومی ابن اخت امیر المؤمنین علیه السلام .

ثم قام، فأخذ بید علی رضی اللّه عنه، فقال: «یا ایها الناس، من أولی بکم من انفسکم؟» ، قالوا: اللّه و رسوله أعلم، قال: «من کنت مولاه فعلی مولاه» .

هذا حدیث صحیح الاسناد و لم یخرجاه(1)].

این حدیث شریف صحیح الاسناد، و این خبر لازم التعویل و الاعتماد نص واضح و برهان لائح است بر آنکه مراد از مولائیت جناب امیر المؤمنین علیه السلام، همان اولویت است که برای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم بنسبت مؤمنین ثابت است، زیرا که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم بعد ذکر قرب وفات خود، و بیان عدم ضلال مردم بعد کتاب الهی، یعنی بعد تمسک بآن برخاسته، دست جناب امیر المؤمنین علیه السلام گرفته، از مردم پرسیدند که:

«کیست أولی بشما از نفسهای شما؟» ، مردم در جواب گفتند که:

خدا و رسول او داناتر است، پس بجواب این جواب ارشاد فرمود که:

«هر که هستم من مولای او، پس علی مولای او است» .

و این ارشاد بغایت وضوح دلالت دارد بر آنکه مولائیت حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام ثابت است، بمعنای همان اولویت که برای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بنسبت مؤمنین ثابت است زیرا که حضرت رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم باین ارشاد با سداد أولی بودن ذات قدسی صفات خود، و جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بمؤمنین از نفسهایشان بیان کرده.

و بدیهی است که در اینجا دیگر معانی که حضرات اهل سنت، فرارا عن الاعتراف بالحق، تشبث بآن می کنند مصرفی ندارد، و الا کلام بلاغت نظام مهمل و مختل می گردد، که بعقل عاقلی راست نمی آید که اولا دست جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گرفته، از مردم بپرسند که أولی به

ص:243


1- المستدرک للحاکم ج 3 / 533 .

نفسهای شما کیست؟ ، هر گاه ایشان حوالۀ علم آن بخدا و رسول نمایند، از بیان آن اعتراض کنند و مطلبی دیگر آغاز نهند.

پس از این حدیث قطعا و حتما ثابت شد که مراد از (مولی) در فقرۀ

«من کنت مولاه فعلی مولاه» همان معنی است که مراد است از لفظ (أولی) در فقرۀ «أولی» .

و در کمال ظهور و وضوح است که فقرۀ

«أولی بکم من أنفسکم» مأخوذ است از آیۀ قرآنیه، أعنی: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ(1)، چنانچه مخاطب هم اعتراف کرده بآنکه این لفظ پیغمبر که: «أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» مأخوذ از آیت قرآنی است-الخ.

و از افادۀ آتیۀ شیخ عبد الحق در «لمعات» هم ظاهر است، و حسب تصریحات و افادات محققین مفسرین عالی درجات، و شراح و الا صفات ثابت شده که آیۀ مذکوره دلالت دارد بر اولویت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در هر شیء از دین و دنیا، و وجوب اتباع و انقیاد آن جناب.

و در اینجا هم بعض عبارات مذکور می شود: شیخ عبد الحق(2)در «لمعات شرح مشکاة» گفته:

[قوله:

فقال بعد ان جمع الصحابة: «أ لستم تعلمون، انی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» .

و فی بعض الروایات کرره للمسلمین و هم یجیبون بالتصدیق و الاعتراف،

ص:244


1- الاحزاب : 6 .
2- عبد الحق بن سیف الدین الدهلوی المتوفی سنة ( 1052 ) .

یرید به قوله تعالی: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ الآیة، أی فی الامور کلها، فانه لا یأمرهم و لا یرضی منهم الا بما فیه صلاحهم و نجاحهم بخلاف النفس فلذلک اطلق، فیجب علیهم أن یکون أحب إلیهم من أنفسهم و أمره أنفذ علیهم من أمرها، و شفقتهم علیه أتم من شفقتهم علیها.

روی انه صلی اللّه علیه و سلم أراد غزوة تبوک، فأمر الناس بالخروج، فقال ناس: نستأذن آباءنا و امهاتنا، فنزلت، و قرئ: «و هو أب لهم» ، أی فی الدین فان کل نبی أب لامته من حیث انه أصل فیما به الحیوة الابدیة، و لذلک صار المؤمنون اخوة، کذا فی «تفسیر البیضاوی» و قوله: «انی أولی بکل مؤمن من نفسه» تأکید و تقریر یفید کونه أولی بکل واحد من المؤمنین، کما ان الاول یقیده بالنسبة إلیهم جمیعا].

از این عبارت ظاهر است که مراد از قول جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله:

«أ لستم تعلمون، انی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» قول حق تعالی است:

اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ .

و مراد از قول حق تعالی آن است که آن حضرت أولی است در کل امور که آن حضرت حکم نمی کند ایشان را و راضی نمی شود از ایشان، مگر بچیزی که در آن صلاح ایشان و نجاح ایشان باشد بخلاف نفس، و چون مراد اولویت در جمیع امور بود، حق تعالی (أولی) را مطلق فرمود، پس واجب است بر مؤمنین که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله أحب باشد بسوی ایشان از نفسهایشان، و أمر آن حضرت انفذ باشد از أمر نفسهایشان، و شفقت ایشان بر آن حضرت أتم باشد از شفقتشان بر نفسهای خود.

پس بحمد اللّه معلوم شد که مراد از (أولی) در فقرۀ

«من أولی بکم

ص:245

من أنفسکم» أولی در جمیع أمور دنیا و دین، و واجب الاتباع و نافذ الحکم است و هو الاولی بالتصرف، پس بالبداهة ثابت شد که مراد از (مولی) در

«من کنت مولاه فعلی مولاه أولی بالمؤمنین من أنفسهم» در جمیع أمور دنیا و دین، و واجب الاتباع و الانقیاد و نافذ الحکم است.

پس ثابت گردید که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام أولی بود بمؤمنین از نفسهایشان در جمیع أمور دنیا و دین، و حکم نمی فرمود آن حضرت مؤمنین را و راضی نمی شد از ایشان، مگر بچیزی که در آن صلاح و نجاح ایشان باشد بخلاف نفسهایشان، و واجب است که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام أحب باشد بسوی مؤمنین از نفسهایشان، و أمر آن حضرت نافذتر باشد از أمر نفسهایشان. . . الی غیر ذلک مما سمعت سابقا من استنباطات آیة اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ علی لسان أکابر أئمة السنیة و أعاظم محققیهم.

و للّه الحمد که این دلیل تنها برای هدایت بحق، و تخلیص و انقاذ از شرک باطل کافی و وافی است، و اگر هیچ دلیلی غیر آن نمی بود، شکی و ریبی در ثبوت امامت و خلافت جناب أمیر المؤمنین و اولویت آن حضرت بتصرف در مؤمنین، مثل اولویت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله عارض نمی شد، چه جا که بحمد اللّه مؤید و مسدد آن، دلائل کثیرۀ متضافره و براهین عدیدۀ متوافره موجود.

و اگر حضرات أهل سنت زمین را به آسمان دوزند، و تا ابد دهر دماغهای خود در اختراع شبهات و تأویلات و توجیهات رکیکه سوزند، حرفی لائق التفات بجواب آن بر زبان نمی توانند آورد، که أبواب خلاص

ص:246

و حیل مناص مسدود، و اگر بالفرض بسبب مزید جسارت و خلاعت بکج مج بیانی حرفی بر زبان آرند، بأدنی عنایت بحمد اللّه و حسن توفیقه باطل و مردود.

و فضائل عالیه و محامد سامیه و مفاخر زاهره و مآثر باهرۀ حاکم بالاتر از آن است که استیفای آن توان کرد، بعض عبارات در اینجا اتماما للحجة و تشییدا للمحجة مذکور می شود.

«مدح حاکم بگفتار ابن خلکان»

قاضی شمس الدین أحمد بن محمد المعروف بابن خلکان در «وفیات الأعیان» گفته:

[أبو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه بن محمد بن حمدویه بن نعیم بن الحکم الضبی الطهمانی المعروف بالحاکم النیسابوریّ، الحافظ المعروف بابن البیع، امام أهل الحدیث فی عصره، و المؤلف فیه الکتب التی لم یسبق الی مثلها، کان عالما، عارفا، واسع العلم، تفقه علی أبی سهل محمد بن سلیمان الصعلوکی(1) الفقیه الشافعی، و قد تقدم ذکره.

ثم انتقل الی العراق و قرأ علی أبی علی(2) بن أبی هریرة الفقیه. و قد تقدم ذکره أیضا، ثم طلب الحدیث و غلب علیه فاشتهر به، و سمعه من جماعة لا یحصون کثرة، فان معجم شیوخه یقرب من ألفی رجل، حتی روی عمن عاش بعده لسعة روایته و کثرة شیوخه.

ص:247


1- أبو سهل الصعلوکی : محمد بن سلیمان الاصفهانی المتوفی ( 369 ) .
2- أبو علی الحسن بن ابی هریرة الحسین الشافعی المتوفی سنة ( 345 )

و صنف فی علومه ما یبلغ ألفا و خمسمائة جزء، منها: «الصحیحان» ، «و العلل» و «الامالی» ، و «فوائد الشیوخ» ، و «امالی العشیات» و «تراجم الشیوخ» و أما ما تفرد باخراجه فمعرفة الحدیث و «تاریخ علماء نیسابور» ، و «المدخل الی علم الصحیح» ، و «المستدرک علی الصحیحین» و ما تفرد به کل واحد من الامامین و «فضائل الامام الشافعی» .

و له الی الحجاز و العراق رحلتان، و کانت الرحلة الثانیة سنة ستین و ثلاثمائة و ناظر الحفاظ و ذاکر الشیوخ و کتب عنهم أیضا، و باحث الدارقطنی فرضیه، و تقلد القضاء بنیسابور فی سنة تسع و خمسین و ثلاثمائة فی أیام الدولة السامانیة، و وزارة ابی النصر محمد بن عبد الجبار العتبی، و قلد بعد ذلک قضاء جرجان فامتنع، و کان ینفذونه فی الرسائل الی ملوک بنی بویه.

و کانت ولادته فی شهر ربیع الاول سنة احدی و عشرین و ثلاثمائة بنیسابور و توفی بها یوم الثلثاء ثالث صفر سنة خمس و أربعمائة. و قال الخلیلی(1) فی «الارشاد» : توفی سنة ثلاث و أربعمائة.

و سمع الحدیث فی سنة ثلاثین، و أملی بما وراء النهر سنة خمس و خمسین، و بالعراق سنة سبع و ثلاثین، و لازمه الدارقطنی، و سمع منه أبو بکر القفال الشاشی و أنظارهما.

و حمدویه (بفتح الحاء المهملة و سکون المیم و ضم الدال المهملة و سکون الواو و فتح الیاء المثناة من تحتها و بعدها هاء ساکنة) و البیع (بفتح الباء الموحدة و کسر الیاء المثناة من تحتها و تشدیدها و بعدها عین مهملة) و انما عرف بالحاکم لتقلده القضاء](2).

ص:248


1- الخلیلی : أبو یعلی خلیل بن عبد اللَّه القزوینی المتوفی ( 446 ) .
2- وفیات الأعیان ج 4 / 280 - 281 .

از این عبارت ظاهر است که حاکم امام اهل حدیث در عصر خود است، و تصنیف کرده در حدیث کتابها را که مسبوق نشده بسوی آن، یعنی علمای متقدمین هم مثل این کتب تصنیف نکرده اند.

و او عالم عارف واسع العلم بود و مشایخ او قریب دو هزار بودند، و تصنیفات او به هزار رسیده، و بمناظرۀ حفاظ و مذاکرۀ شیوخ پرداخته و دارقطنی را مباحثه نموده، پس دارقطنی او را پسندید، الی غیر ذلک.

«مدح حاکم بگفتار شیخ عبد الحق»

و شیخ عبد الحق در «رجال مشکاة» گفته:

[الحاکم هو أبو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه بن محمد بن حمدون بن نعیم ابن الحکم الحاکم الضبی النیسابوریّ المعروف بابن البیع من أهل الفضل و العلم و المعرفة فی العلوم المتنوعة.

کان فرید عصره و وحید وقته، خاصة فی علوم الحدیث، و له فیها المصنفات الکبیرة و الغریبة العجیبة، قدم بغداد شبیبته و کتب بها عن ابی عمرو(1) بن السماک، و أحمد بن سلیمان النجاد(2) ، و أبی سهل بن زیاد(3) ، و دعلج بن أحمد(4) و غیرهم.

ص:249


1- أبو عمرو بن السماک : عثمان بن أحمد البغدادی المتوفی ( 344 ) .
2- أحمد بن سلیمان أبو بکر النجاد الحنبلی المتوفی ( 348 ) .
3- أبو سهل أحمد بن محمد بن عبد اللَّه بن زیاد القطان المتوفی ( 350 )
4- دعلج بن احمد أبو محمد السجزی المتوفی سنة ( 351 ) .

ثم وردها و قد غلب شیبة، فحدث بها عن ابی العباس(1) الاصم، و ابی علی(2) الحافظ، و محمد بن صالح بن هانی و غیرهم.

و روی عنه الدارقطنی، و محمد بن الفوارس(3). و کان ثقة، ولد سنة احدی و عشرین و ثلاثمائة. و أول سماعه سنة ثلاثین و ثلاثمائة. و مات بنیسابور سنة خمس و أربعمائة رحمة اللّه علیه](4).

مدح حاکم بروایت فخر رازی

و فخر رازی در رسالۀ «فضائل شافعی» گفته:

[و أما المتأخرون من المحدثین، فاکثرهم علما و اقواهم قوة و أشدهم تحقیقا فی علم الحدیث هؤلاء: و هم أبو الحسن الدارقطنی، و الحاکم أبو عبد اللّه الحافظ، و الشیخ أبو نعیم الاصفهانی، و الحافظ أبو بکر البیهقی، و الامام أبو بکر محمد بن عبد اللّه بن محمد بن زکریا الجوزقی(5) صاحب کتاب «المتفق» ، و الامام الخطیب(6) صاحب «تاریخ بغداد» ، و الامام أبو سلیمان الخطابی الذی کان بحرا فی علم الحدیث و اللغة.

و قیل فی وصفه جعل الحدیث لابی سلیمان، کما جعل الحدید لابی سلیمان،

ص:250


1- أبو العباس الاصم : محمد بن یعقوب النیسابوریّ المتوفی ( 346 ) .
2- أبو علی الحافظ : الحسین بن علی النیسابوریّ المتوفی ( 349 ) .
3- أبو الفتح بن ابی الفوارس : محمد بن أحمد البغدادی المتوفی ( 412 ) .
4- وفیات الأعیان ج 4 / 280 - 281 .
5- أبو بکر الجوزقی محمد بن عبد اللَّه الحافظ المتوفی ( 388 ) .
6- الخطیب البغدادی : احمد بن علی بن ثابت المتوفی ( 463 ) .

یعنون داود النبی صلی اللّه علیه و سلم، حیث قال تعالی: وَ أَلَنّا لَهُ اَلْحَدِیدَ(1).

فهؤلاء العلماء صدور هذا العلم بعد الشیخین، و هم باسرهم متفقون علی تعظیم الشافعی، و المبالغة فی الثناء علیه، و لکل واحد منهم تصنیف مفرد فی مناقبه و فضائله و مآثره، و کل ما ذکرناه یدل علی ان علماء الحدیث قدیما و حدیثا کانوا معظمین للشافعی، معترفین بتقدمه و تفرده].

از این عبارت ظاهر است که حاکم از جمله کسانی است که ایشان اکثر متأخرین محدثینند از روی علم، و اقوی اند در قوت، و أشد ایشانند از روی تحقیق در علم حدیث، اینها صدور علم حدیثند بعد شیخین.

و فخر رازی بتعظیم ایشان شافعی را احتجاج و استدلال می نماید و افتخار بر آن دارد.

مدح حاکم بگفتار اسنوی

و عبد الرحیم بن الحسن الاسنوی در «طبقات شافعیه» گفته:

[و بعد فان الشافعی رضی اللّه عنه و أرضاه و نفعنا به و بسائر أئمة المسلمین أجمعین، قد حصل فی أصحابه من السعادة امور لم تتفق فی أصحاب غیره، منها انهم المقدمون فی المساجد الثلاثة الشریفة شرفه اللّه تعالی.

و منها ان الکلمة لهم فی الاقالیم الفاضلة المشار إلیها و غالب أقالیم الکبار العامرة المتوسطة فی الدنیا المتأصلة فی الاسلام و شعار الاسلام بها ظاهر منتظم، کالحجاز، و الیمن، و المصر، و الشام، و العراقین، و خراسان، و دیار بکر، و اقلیم الروم.

ص:251


1- السبأ : 10 .

و منها ازدیاد علمائهم فی کل عصر الی زماننا بالنسبة الی غیرهم، و سببه ما أشرنا إلیه من ظهورهم علی غیرهم فی الاقالیم السابق وصفها.

و منها ان کبار أئمة الحدیث من جملة أصحاب الآخذین عنه، أو عن أتباعه، کالامام أحمد، و الترمذی، و النسائی، و ابن ماجة، و ابن المنذر(1)، و ابن حبان(2)، و ابن خزیمة(3)، و البیهقی، و الحاکم، و الخطابی، و الخطیب، و ابی نعیم، و غیرهم الی زماننا هذا](4).

از این عبارت ظاهر است که حاکم از کبار ائمۀ حدیث است که بسبب أخذ ایشان از اتباع شافعی، اسنوی افتخار می کند و مزیت أصحاب شافعی در سعادت ثابت می نماید.

مدح حاکم بروایت نووی

و نووی(5) در «منهاج شرح صحیح مسلم» گفته:

[ذکر مسلم رحمه اللّه تعالی فی أولی مقدمة صحیحه، انه یقسم الاحادیث ثلاثة أقسام:

الاول: ما رواه الحفاظ المتقنون.

ص:252


1- ابن المنذر : محمد بن ابراهیم بن المنذر النیشابوری المتوفی ( 309 ) / 310 .
2- ابن حبان : أبو حاتم محمد بن حبان البستی المتوفی ( 354 ) .
3- ابن خزیمة : محمد بن اسحاق الحافظ النیسابوریّ المتوفی ( 311 ) .
4- طبقات الاسنوی ج 1 / 3 .
5- النووی : یحیی بن شرف الشافعی المتوفی سنة ( 676 ) .

و الثانی: ما رواه المستورون المتوسطون فی الحفظ و الاتقان.

و الثالث: ما رواه الضعفاء و المترکون.

و انه إذا فرغ من القسم الاول، اتبعه الثانی.

و أما الثالث: فلا یعرج علیه، فاختلف العلماء فی مراده بهذا التقسیم، فقال:

الامامان الحافظان أبو عبد اللّه الحاکم، و صاحبه أبو بکر البیهقی رحمه اللّه. ان المنیة اخترمت مسلما رحمه اللّه قبل اخراج القسم الثانی، و انه انما ذکر القسم الاول. قال القاضی(1) عیاض: و هذا مما قبله الشیوخ و الناس من الحاکم أبی عبد اللّه و تابعوه علیه](2).

از این عبارت ظاهر است که حاکم امام حافظ است و مقدم بر بیهقی، و حسب افادۀ قاضی عیاض شیوخ و مردم او را در باب «صحیح مسلم» قبول کرده اند و متابعت او نموده.

پس حاکم حسب افادۀ قاضی عیاض متبوع شیوخ و ناس، و مقتدای مقبول القول باشد.

مدح حاکم بگفتار ابن اثیر

و نیز ابن اثیر(3) در «جامع الاصول» بعد ذکر شرط «صحیحین» گفته:

[و هذا الشرط الذی ذکرناه قد ذکره الحاکم أبو عبد اللّه النیسابوریّ، و قد قال غیره ان هذا الشرط غیر مطرد فی کتابی «البخاری» و «مسلم» ، فانهما قد

ص:253


1- القاضی عیاض : بن عمرو بن موسی المغربی المتوفی سنة ( 544 )
2- شرح صحیح مسلم للنووی ج 1 / 23 .
3- ابن الاثیر : مبارک بن محمد الجزری الشافعی المتوفی ( 606 ) .

اخرجا فیهما أحادیث علی غیر هذا الشرط، و الظن بالحاکم غیر هذا، فانه کان عالما بهذا الفن خبیرا بغوامضه، عارفا بأسراره، و ما قال هذا القول و ما حکم علی الکتابین بهذا الحکم الا بعد التفتیش و الاختبار و التیقن لما حکم به علیهما](1) از این عبارت ظاهر است که حکم حاکم در باب تحقق شرط بخاری و مسلم در مرویاتشان مقبول است، و نفی آن که از غیر حاکم صادر شده مردود، و حاکم عالم بود باین فن، و خبیر بود بغوامض آن، و عارف بأسرار آن، و نگفته است این قول را و حکم نکرده بر صحیحین باین حکم مگر بعد تفتیش و اختبار و تیقن بآنچه حکم کرده است بآن بر صحیحین.

پس ما هم در باب حکم حاکم بصحت این حدیث شریف که در «مستدرک» ذکر کرده، خواهیم گفت که این حکم او مقبول است، فانه کان عالما بهذا الفن، خبیرا بغوامضه، عارفا بأسراره، و ما قال هذا القول و ما حکم علی هذا الحدیث بهذا الحکم، أعنی الصحة، الا بعد التفتیش و الاختبار و التیقن لما حکم به علیه و للّه الحمد علی ذلک.

دلیل دوازدهم از أدلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

از أدلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت دلیل دوازدهم: آنکه سابقا دانستی که بخاری در «صحیح» خود روایت کرده:

[حدثنی ابراهیم بن المنذر، قال: نا محمد بن فلیح، قال: حدثنا أبی عن

ص:254


1- جامع الاصول ج 1 / 92 .

هلال بن علی عن عبد الرحمن بن أبی عمرة، عن أبی هریرة، عن النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: «ما من مؤمن، الا و أنا أولی الناس به فی الدنیا و الآخرة، اقرءوا ان شئتم: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ فأیما مسلم ترک مالا، فلیرثه عصبته من کانوا، فان ترک دینا، أو ضیاعا، فلیأتنی و أنا مولاه»](1).

و دانستی که مسلم هم این حدیث را روایت کرده، و نیز از عبارت «در منثور» دانستی که ابن جریر و ابن أبی حاتم و ابن مردویه آن را روایت کرده، و سیاق این روایت مماثل است با سیاق حدیث غدیر، و چون سیاق این روایت و سیاق حدیث غدیر متماثل است، لازم آید که مراد از (مولی) در حدیث غدیر نیز همان معنی باشد که مراد است در این حدیث.

و تماثل سیاق هر دو حدیث پر ظاهر است که در این حدیث جناب رسالت مآب، أولا اولویت خود بمؤمنین از نفسهایشان بیان فرموده، و بعد آن اثبات مولائیت خود فرموده، و همچنان در حدیث غدیر اولا اثبات بودن أولی بمؤمنین از نفسهایشان بیان فرموده و بعد آن ذکر مولائیت خود فرموده، پس بهر دلیلی که شراح حدیث سنیه (مولی) را در حدیث بخاری بر ولی امر کرده اند، بهمان دلیل ما هم (مولی) را در حدیث غدیر بر همین معنی حمل خواهیم کرد.

و سابقا دانستی که قسطلانی در «ارشاد الساری» در تفسیر

«و أنا مولاه» که در حدیث بخاری وارد است گفته: [أی ولی المیت أتولی عنه اموره].

ص:255


1- صحیح البخاری ج 6 / 145 تفسیر سورة الاحزاب .

از این عبارت ظاهر است که مراد از (مولی) در این حدیث (ولی میت) است که متولی امور او می شود.

و از عبارت کرمانی هم ظاهر است که (مولی) را بر (قائم بمصالح الامة حیا و میتا) ، و ولی امرشان فی الحالین حمل نموده.

و نووی هم (مولی) را بر (قائم بمصالح مردم در حال حیات و ممات و ولیشان در حالین حمل کرده.

دلیل سیزدهم از ادلۀ دلیل حدیث غدیر بر امامت

از ادلۀ دلیل حدیث غدیر بر امامت

دلیل سیزدهم: آنکه ابن کثیر در «تاریخ» گفته:

[قال عبد الرزاق: انا معمر(1)، عن علی(2) بن زید بن جدعان، عن عدی(3) بن ثابت، عن البراء بن عازب، قال: نزلنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عند غدیر خم، فبعث منادیا ینادی، فلما اجتمعنا قال: «أ لست أولی بکم من آبائکم؟» قلنا: بلی یا رسول اللّه، قال: «أ لست؟ أ لست؟» ، قلنا: بلی یا رسول اللّه، قال: «من کنت مولاه فان علیا بعدی مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه» .

فقال عمر بن الخطاب: هنیئا لک یا بن أبی طالب، أصبحت الیوم ولی کل مؤمن](4).

ص:256


1- معمر : بن راشد ابو عروة الحافظ البصری المتوفی سنة ( 153 ) .
2- علی بن زید بن جدعان المحدث البصری المتوفی سنة ( 129 ) .
3- عدی بن ثابت التابعی الکوفی المتوفی سنة ( 116 ) .
4- البدایة و النهایة ج 7 / 349

از این روایت ظاهر است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله مولائیت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام را مقید فرموده بلفظ (بعدی) ، پس اگر مراد از (مولی) محب یا محبوب می بود، و غرض از آن اثبات وجوب موالات و محبت، حسب افادۀ ابن تیمیه، احتیاج بلفظ (بعدی) می افتاد، چنانچه در «منهاج السنة» گفته:

[فقول القائل:

«علی ولی کل مؤمن بعدی» کلام یمتنع نسبته الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فانه ان أراد الموالاة، لم یحتج أن یقول: «بعدی» ، و ان أراد الامارة کان ینبغی أن یقال: «وال علی کل مؤمن(1)»].

از این عبارت ظاهر است که اگر مراد از (ولی) اثبات موالاة باشد، احتیاج در آن بلفظ (بعدی) نیست، و غرض ابن تیمیه آن است که لفظ (بعدی) بر این تقدیر لغو و زائد محض خواهد بود، که شأن نبوت از تکلم بآن مرتفع است، و اگر این معنی مراد ابن تیمیه نباشد، امتناع نسبت

«علی ولی کل مؤمن بعدی» بجناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله ثابت نخواهد شد.

پس واضح شد که ذکر لفظ (بعدی) در صورت ارادۀ موالاة از لفظ (ولی) ممتنع است، و ولی و مولی بمعنی واحد است، پس ثابت شد حتما و قطعا که مراد از (مولی) در روایت عبد الرزاق اثبات موالات نیست، و الا لفظ (بعدی) لغو و زائد باشد، نسبت آن بجناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم ممتنع گردد. پس بالبداهة ثابت شد که مراد از (مولی) اثبات امارت و ولایت تصرف است، که در این صورت لفظ (بعدی) صحیح می شود.

ص:257


1- منهاج السنة ج 4 / 104 .

دلیل چهاردهم از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

دلیل چهاردهم: آنکه سابقا دانستی که ابن حجر مکی در «صواعق» بجواب حدیث غدیر گفته:

[سلمنا انه أولی، لکن لا نسلم أن المراد انه أولی بالامامة، بل بالاتباع و القرب منه، فهو کقوله تعالی: إِنَّ أَوْلَی اَلنّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اِتَّبَعُوهُ(1) و لا قاطع، بل و لا ظاهر علی نفی هذا الاحتمال، بل هو الواقع، إذ هو الذی فهمه أبو بکر و عمر، و ناهیک بهما من الحدیث، فانهما لما سمعاه قالا له: أمسیت یا ابن أبی طالب مولی کل مؤمن و مؤمنة.

أخرجه الدارقطنی، و أخرج أیضا أنه قیل لعمر: انک تصنع بعلی شیئا لا تصنعه بأحد من أصحاب النبی صلی اللّه علیه و سلم؟ ! ، فقال: انه مولای](2).

از این عبارت در کمال لمعان است که معنای صحیح واقعی حدیث آن است که (أولی) را بر أولی بالاتباع و القرب حمل کنند، و همین معنی را شیخین فهمیدند، و هر گاه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام أولی بالاتباع باشد، آن حضرت امام باشد، و امامت و خلافت شیخین با وجود آن جناب بباد فنا می رسد، چه بدیهی است که أولی بالاتباع امام است، نه کسی که از جملۀ رعایا باشد.

ص:258


1- آل عمران : 68 .
2- الصواعق المحرقة : 26 .

دلیل پانزدهم از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

از أدلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

دلیل پانزدهم: آنکه مسلم بن الحجاج در «صحیح» خود بعد ذکر حدیث: «نهی از گفتن مالک مملوک را: ربی» می گوید:

[و حدثنا أبو بکر بن أبی شیبة، و أبو کریب، قالا: نا ابو معاویة. ح و قال ثنا أبو سعید الاشج، قال: نا وکیع، کلاهما عن الاعمش بهذا الاسناد، و فی حدیثهما: و لا یقل العبد لسیده: مولای، و زاد فی حدیث ابو معاویة: فان مولاکم اللّه](1).

و مولوی محمد اسماعیل در منصب امامت گفته:

[و قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «لا یقولن أحدکم: عبدی، و أمتی، کلکم عبید اللّه، و کل نسائکم إماء اللّه، و لکن لیقل: سیدی» .

و فی روایة: «لا یقل العبد لسیده: مولای، فان مولاکم اللّه].

از این روایت ظاهر است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله از گفتن عبد مالک خود را مولای، منع فرموده، و حصر مولائیت در حق تعالی نموده، پس معلوم شد که متبادر از (مولی) معنایی است ورای محب و ناصر و محبوب، که اگر ارادۀ این معانی جائز می شد، وجهی نبود برای منع از اطلاق (مولی) بر مالک.

و چون جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله در حدیث غدیر اطلاق (مولی) بر خود و بر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام فرموده، معلوم شد که مراد آن جناب از آن

ص:259


1- صحیح مسلم ج 2 / 197 باب الفاظ من الأدب .

محب و ناصر و محبوب نیست، بلکه مراد از آن همان معنی است، که اثبات آن برای دیگر مردم جائز نیست، أعنی اولویت بتصرف، و ظاهر است که اولویت بتصرف أولا برای حق تعالی ثابت است، و بعد آن برای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله، و بعد آن برای قائم مقام آن جناب.

دلیل شانزدهم از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت:قول حضرت فاطمه: (أ نسیتم قول رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله یوم غدیر خم

از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت:قول حضرت فاطمه: (أ نسیتم قول رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله یوم غدیر خم دلیل شانزدهم: آنکه سابقا دانستی که شمس الدین محمد جزری در «اسنی المطالب» گفته:

[و ألطف طریق وقع لهذا الحدیث و أغربه ما حدثنا به شیخنا خاتمة الحفاظ أبو بکر محمد بن عبد اللّه ابن المحب المقدسی مشافهة، أخبرتنا الشیخة أم محمد زینب ابنة أحمد بن عبد الرحیم المقدسیة، عن أبی المظفر محمد بن فتیان بن المثنی(1)، أخبرنا أبو موسی محمد بن أبی بکر الحافظ، أخبرنا ابن عمة والدی القاضی أبو القاسم عبد الواحد بن محمد بن عبد الواحد المدنی بقراءتی علیه، أخبرنا ظفر بن داعی العلوی بأستراباد، اخبرنا والدی، و أبو أحمد بن مطرف المطرفی، قالا:

حدثنا أبو سعد الادریسی إجازة فیما أخرجه فی «تاریخ استراباد» ، حدثنی

ص:260


1- فی المصدر المطبوع : المسینی .

محمد بن محمد بن الحسن أبو العباس الرشیدی من ولد هارون الرشید بسمرقند و ما کتبناه الا عنه، حدثنا أبو الحسن محمد بن جعفر الحلوانی، حدثنا علی بن محمد بن جعفر الاهوازی مولی الرشید، حدثنا بکر بن أحمد القصری، حدثتنا فاطمة بنت علی بن موسی الرضا، حدثتنی فاطمة، و زینب، و أم کلثوم بنات موسی بن جعفر، قلن:

حدثتنا فاطمة بنت جعفر بن محمد الصادق، حدثتنی فاطمة بنت محمد بن علی، حدثتنی فاطمة بنت علی بن الحسین، حدثتنی فاطمة و سکینة ابنتا الحسین ابن علی، عن أم کلثوم بنت فاطمة بنت النبی علیه السّلام، عن فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و رضی عنها قالت: «أ نسیتم قول رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم: من کنت مولاه فعلی مولاه، و قوله صلی اللّه علیه و سلم:

أنت منی بمنزلة هارون من موسی؟ !» هکذا أخرجه الحافظ الکبیر أبو موسی المدینی فی کتابه «المسلسل بالاسماء» و قال: هذا الحدیث مسلسل من وجه، و هو أن کل واحدة من الفواطم، تروی عن عمة لها، فهو روایة خمس بنات أخ، کل واحدة منهن عن عمتها](1).

از این روایت ظاهر است که حضرت فاطمة علیها السّلام بمردم ارشاد فرموده که: «آیا فراموش کردید قول رسول خدا صلی اللّه علیه و آله را روز غدیر:

من کنت مولاه، فعلی مولاه ، و قول آن حضرت را:

أنت منی بمنزلة هارون من موسی؟ ! » .

و ظاهر است که این ارشاد آن حضرت دلالت صریحه دارد بر آنکه از صحابه عمل بر مقتضای حدیث غدیر و حدیث منزلت واقع نشده، پس اگر حدیث غدیر و حدیث منزلت دلیل امامت و خلافت آن جناب است

ص:261


1- اسنی المطالب ص .

فذلک المطلوب، و اگر بالفرض دلیل امامت نیست، و بر محض وجوب محبت دلالت دارد، پس قول حضرت فاطمه: «أ نسیتم» که مفید ترک عمل بر مقتضای این حدیث است، دلالت خواهد کرد بر آنکه صحابه، بعد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله ترک محبت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله نمودند.

و ظاهر است که ترک صحابه محبت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را در حیات حضرت فاطمه علیها السّلام بعد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله متصور نمی شود مگر بر تقدیری که امامت و خلافت حق جناب امیر المؤمنین علیه السّلام باشد، و صحابه بسبب صرف امامت از آن جناب، تارک محبت و مودت آن جناب باشند.

چه پر ظاهر است که اگر امامت حق جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نباشد، و استخلاف أبی بکر، که از صحابه واقع شده، عین حق و صواب باشد چنانچه مزعوم سنیه است، بنابر این هرگز ترک مودت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از صحابه در این وقت واقع نشده، پس این روایت بهر تقدیر مثبت امامت و خلافت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام است، خواه (مولی) را در حدیث غدیر مثبت امامت دانند و خواه آن را بر ایجاب محبت حمل کنند.

دلیل هفدهم از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

دلیل هفدهم: آنکه ابو عبد الرحمن احمد بن شعیب النّسائی در «خصائص» گفته:

ص:262

[أنبأنا زکریا بن یحیی(1)، ثنا یعقوب بن جعفر بن کثیر، عن مهاجر بن مسمار(2)، قال: أخبرتنی عائشة(3) بنت سعد، عن سعد(4)، قالت: قال: کنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بطریق مکة و هو متوجه إلیها، فلما بلغ غدیر خم وقف الناس، ثم رد من مضی و لحقه من تخلف، فلما اجتمع الناس إلیه، قال:

«أیها الناس، هل بلغت؟» ، قالوا: نعم، قال: «اللهم» ثلاث مرات یقولها.

ثم قال: «یا أیها الناس، من ولیکم؟» ، قالوا: اللّه و رسوله أعلم، (ثلاثا) ثم أخذ بید علی، فقال: «من کان اللّه ولیه فهذا ولیه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه»(5)].

این روایت بعنایت الهی نص قاطع و برهان ساطع است بر آنکه مراد از (ولی) در قول آن جناب:

«من کنت ولیه فهذا ولیه» ولی أمر و متصرف فی الامر است، زیرا که از آن واضح است که صحابه بجواب استفسار جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله که: «کیست ولی شما؟» ولی خود بیان نکردند و حواله علم آن بخدا و رسول نمودند.

و ظاهر است که اگر مراد از (ولی) محب، یا ناصر، یا محبوب می بود تحقق این معانی در میان مؤمنین ظاهر بود که مؤمنین بعض ایشان ناصر

ص:263


1- زکریا بن یحیی بن ایاس الحافظ السجستانی المعروف بخیاط السنة توفی سنة ( 287 ) / 289 .
2- مهاجر بن مسمار : مولی سعد بن أبی وقاص المدنی ، له ترجمة فی الجرح و التعدیل ج 8 / 261 .
3- عائشة بنت سعد بن أبی وقاص المدنیة توفیت سنة ( 117 ) .
4- هو سعد بن أبی وقاص مالک بن اهیب المتوفی ( 55 ) تقدم ذکره .
5- الخصائص للنسائی : 101 .

و محب و محبوب بعض می باشند، پس می بایستی که صحابۀ حاضرین حجة الوداع، که در ایشان أکابر و اعاظم صحابۀ عارفین بمعانی قرآن و حدیث حاضر بودند، بیان آن می کردند و عجز خود از معرفت آن ظاهر نمی نمودند.

آری چون عامۀ صحابه تا این وقت ولی امر خود را بعد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم نمی دانستند، لهذا بجواب استفسار جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله سه بار گفتند که: اللّه و رسول او داناترند، یعنی اوشان نیک می دانند که ولی امر ما کیست، پس بعد این استفسار و ظهور عجز از صحابه کبار، سرور مختار صلی اللّه علیه و آله بیان فرمود که: «کسی که بود اللّه ولی او، پس این ولی او است، یعنی علی بن أبی طالب» .

و این ارشاد دلالت صریحه دارد بر آنکه مراد از این قول اثبات ولایت تصرف برای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام است، و معنایش آن است که کسی که اللّه تعالی ولی امر اوست، پس علی بن ابی طالب ولی امر او است. و هذه الروایة مثل الروایة السابقة من «مستدرک الحاکم» .

دلیل هجدهم از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

دلیل هیجدهم: آنکه در «کنز العمال» ملا علی متقی(1) مذکور است:

[عن جریر البجلی، قال: شهدنا الموسم فی حجة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و هی حجة الوداع، فبلغنا مکانا یقال له: غدیر خم، فنادی الصلوة

ص:264


1- المتقی الهندی : الملا علی بن حسام الدین المتوفی سنة ( 975 ) .

جامعة، فاجتمع المهاجرون و الانصار، فقام رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم وسطنا قال: «یا أیها الناس، بم تشهدون؟» ، قالوا: نشهد أن لا اله الا اللّه، قال: «ثم مه؟» ، قالوا: و ان محمدا عبده و رسوله، قال: «فمن ولیکم؟» ، قالوا: اللّه و رسوله مولانا.

ثم ضرب بیده الی عضد علی، فاقامه، فنزع عضده، فأخذ بذراعیه، فقال:

«من یکن اللّه و رسوله مولاه، فان هذا مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه اللهم من أحبه من الناس، فکن له حبیبا، و من أبغضه فکن له مبغضا، اللهم انی لا أجد أحدا استودعه فی الارض بعد العبدین الصالحین، فاقض فیه بالحسنی» طب(1)].

و ابراهیم وصابی در کتاب «الاکتفاء» آورده:

[عن جریر بن عبد اللّه البجلی رضی اللّه عنه، قال: شهدنا الموسم فی حجة مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و هی حجة الوداع، فبلغنا مکانا یقال له:

غدیر خم، و نادی: الصلوة جماعة، فاجتمعنا: المهاجرین و الانصار، فقام رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم وسطنا، فقال: «یا أیها الناس، بم تشهدون؟» ، قالوا:

نشهد أن لا اله الا اللّه، قال: «ثم مه؟» قالوا: و ان محمدا عبده و رسوله، قال:

«فمن ولیکم؟» ، قالوا: اللّه و رسوله مولانا.

قال: ثم ضرب علی عضد علی، فأقامه، فنزع عضده، فأخذ بذراعیه، فقال:

«من یکن اللّه و رسوله مولاه فان هذا مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه اللهم من أحبه فی الناس فکن له حبیبا، و من أبغضه فکن له مبغضا، اللهم انی لا أجد أحدا استودعه فی الارض بعد العبدین الصالحین غیرک، فاقض فیه بالحسنی»

ص:265


1- کنز العمال ج 15 / 12 .

أخرجه الطبرانی فی «الکبیر»(1)»].

و دلالت این روایت بر مطلوب بچند وجه است:

اول: آنکه از قول صحابه بجواب استفسار جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم ظاهر است که متبادر از لفظ (ولی) ولی أمر است که اینها لفظ (ولی) را در قول حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله:

«فمن ولیکم» بر ولی امر حمل کرده، بجواب آن حضرت حصر مولائیت در خدا و رسول کردند، پس بنابر این ارادۀ(ولی امر) از لفظ (ولی) که در احادیث کثیره بحق جناب امیر المؤمنین علیه السّلام وارد شده، واجب باشد، بعین ما حمل الصحابة لفظ (الولی) فی

قول النبی صلی اللّه علیه و آله: «فمن ولیکم؟» علی المتصرف فی الامور، و هذا فی کمال الوضوح و الظهور، وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اَللّهُ لَهُ نُوراً، فَما لَهُ مِنْ نُورٍ .

دوم: آنکه از این حدیث ظاهر است که مولائیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بهمان معنی است که برای خدا و رسول ثابت است، چه أولا آن حضرت اعتراف مردم به این معنی که مولای ایشان خدا و رسولند گرفت، و باز ارشاد نمود که هر که خدا و رسول مولای او هستند، پس این یعنی علی علیه السّلام مولای او هست، و این صریح است در آنکه مراد از مولائیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام همان معنی است که برای خدا و رسول ثابت است، و از حصر صحابه مولائیت را در خدا و رسول، ظاهر است که مراد از آن محب و ناصر و محبوب نیست، که این امور منحصر در

ص:266


1- توجد روایة جریر فی غیر واحد من المصادر ، منها مجمع الزوائد للحافظ الهیثمی ج 9 / 106 عن المعجم الکبیر للطبرانی ، و البدایة و النهایة ج 7 / 349 .

خدا و رسول نیست، بلکه مراد از قولشان: (للّه و رسوله مولانا) ، اثبات ولایت تصرف برای خدا و رسول، و حصر آن در ایشان است.

و نیز از جواب صحابه ظاهر است که (مولی و ولی) بمعنی واحد است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله سؤال از ولیشان کرده، و ایشان بیان کردند که خدا و رسول مولایشان است.

پس معلوم شد که نزد صحابۀ حاضرین حجة الوداع (مولی) بمعنی ولی أمر است، فوا عجباه که شاه ولی اللّه کما سبق بمزید انصاف و تحقیق انکار آن آغاز نهاده اند و از رد صریح بر حضرات صحابه هم باکی نبرداشته.

سوم: آنکه آخر این روایت دلالت دارد بر آنکه شیخین مسند آوای خلافت باستحقاق نشدند، زیرا که در آن مذکور است که جناب رسالت مآب بخطاب رب الارباب عرض نمود که بار إلها بدرستی که نمی یابم أحدی را که سپرده کنم او را در زمین بعد هر دو بندۀ صالح. و این فقره دلالت واضحه دارد بر اینکه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام را به شیخین سپرده نکرد و زیر حکومت ایشان نساخته، و ایشان را لائق استیداع ندانسته، حال آنکه بدیهی است که اگر خلیفه ابو بکر می بود و آن حضرت او را لائق این مرتبه می دانست، سلب قابلیت استیداع از او نمی کرد، چه کسی را تابع کسی کردن عین استیداع است، و از خلیفه و امام کدام کس أحق است به اینکه مستخلف امور مهمۀ خود را و اعزۀ خود را سپرد او فرماید، و وصیت دربارۀ ایشان به او نماید، و هر گاه ابو بکر خلیفۀ بر حق نباشد، بلا شبهه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام خلیفۀ بلا فصل باشد، و احتمال ارادۀ شیخین از «عبدین صالحین» صالح ذکر

ص:267

نیست، چه بنا بر این استیداع جناب امیر المؤمنین علیه السّلام به شیخین لازم می آید و هو من البطلان بحیث لا یخفی علی أولی الاذهان، چه اگر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام را به شیخین می سپرد، آن حضرت از بیعت اول تخلف نمی کرد، و نوبت بتهدید و جبر و قسر نمی رسید، کما سیشرح فیما بعد انشاء اللّه تعالی.

دلیل نوزدهم از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

دلیل نوزدهم: آنکه ابن حجر مکی در «صواعق محرقه» گفته: [علی أن کون المولی بمعنی الامام لم یعهد لغة و لا شرعا، أما الثانی: فواضح و أما الاول: فلان أحدا من أئمة العربیة لم یذکران مفعلا یأتی بمعنی أفعل و قوله تعالی: مَأْواکُمُ اَلنّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ(1) ، أی مقرکم، أو ناصرتکم مبالغة فی نفی النصرة، کقولهم: الجوع زاد من لا زاد له.

و أیضا فالاستعمال یمنع من ان مفعلا بمعنی أفعل، إذ یقال: هو أولی من کذا دون مولی من کذا، و أولی الرجلین دون مولاهما، و حینئذ فانما جعلنا من معانیه المتصرف فی الامور نظرا للروایة الاتیة

«من کنت ولیه» ].(2) از این عبارت واضح است که ابن حجر

حدیث «من کنت ولیه» را بر معنای متصرف فی الامور حمل می کند. پس مراد از (ولی) در حدیث

ص:268


1- الحدید : 15 .
2- الصواعق المحرقة : 25 .

«من کنت ولیه، فعلی ولیه» که بطرق متعدده مروی است، کما علمت سابقا حسب افادۀ صریحۀ ابن حجر متصرف فی الامور خواهد بود و هر گاه (ولی) در حدیث

«من کنت ولیه» محمول بر متصرف فی الامور شد، (مولی) هم در حدیث

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» محمول بر متصرف فی الامر خواهد بود، لان الحدیث یفسر بعضه بعضا.

پس بحمد اللّه و حسن توفیقه امر حق بلا کلفت و مؤنت احتجاج و استدلال حسب اعتراف ابن حجر با کمال بکمال وضوح و ظهور رسید، فَلِلّهِ اَلْحُجَّةُ اَلْبالِغَةُ .

و ظاهر است که مجرد ثبوت ارادۀ معنی متصرف فی الامور از حدیث

«من کنت ولیه» که ابن حجر اعتراف صحیح بنص صریح، بحیث لا یحتمل التأویل و التوجیه بآن نموده، برای ثبوت مطلوب اهل حقّ کافی و وافی است.

و بحمد اللّه مزید ثبوت این حدیث شریف از کلام ابن حجر ظاهر است که او بسبب محض این حدیث شریف از معانی مولی متصرف فی الامور گردانیده، با وصف آنکه نزد او این معنی از لغت ثابت نیست، و علاوه بر این در ما سبق دانستی که این حدیث را اکابر اساطین اعلام و أجلۀ محققین فخام روایت کرده اند، و نیز ظاهر است که ابن حجر استدلال می کند بآنکه (ولی) در حدیث

«من کنت ولیه» بمعنی متصرف فی الامور است بر آنکه متصرف فی الامور از معانی (مولی) است، پس از این استدلال صراحة ظاهر شد که

حدیث «من کنت مولاه» و حدیث

«من کنت ولیه» یک حکم دارد، پس بر هر معنی که لفظ (ولی) محمول خواهد شد بر همان معنی لفظ (مولی) محمول خواهد بود، و چون (ولی)

ص:269

در

حدیث «من کنت ولیه» بمعنی متصرف فی الامور است، (مولی) هم در حدیث «من کنت مولاه» بمعنی متصرف فی الامور است.

نهایت حیرت و عجب است که ابن حجر با وصف اعتراف به امر حق، چگونه در صدد ابطال و نقض و رد آن برآمده و از تناقض و تهافت صریح نیندیشیده! ؟ .

دلیل بیستم از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

دلیل بیستم: آنکه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله قبل ارشاد:

«فمن کنت مولاه فعلی مولاه» ذکر مولائیت حق تعالی، و ذکر مولائیت خود متصلا بآن فرموده.

ابن حجر در «صواعق محرقه» گفته:

فالغرض من التنصیص علی موالاته اجتناب بغضه، لان التنصیص علیه أوفی بمزید شرفه و صدره بألست أولی بکم من أنفسهم، ثلاثا لیکون أبعث علی قبولهم، و کذا بالدعاء له لاجل ذلک أیضا، و یرشد لما ذکرناه حثه صلی اللّه علیه و سلم فی هذه الخطبة علی أهل بیته عموما و علی علی خصوصا، و یرشد إلیه أیضا ما ابتدأ به هذا الحدیث.

و لفظه عند الطبرانی و غیره بسند صحیح

انه صلی اللّه علیه و سلم خطب بغدیر خم تحت شجرات، فقال: «انه قد نبأنی اللطیف الخبیر انه لم یعمر نبی إلا نصف عمر الذی یلیه من قبله، و انی لاظن ان یوشک أن أدعی فأجیب، و انی مسئول

ص:270

و انکم مسئولون، فما ذا أنتم قائلون؟» ، قالوا: نشهد انک قد بلغت و جهدت و نصحت، فجزاک اللّه خیرا، فقال: «أ لیس تشهدون أن لا اله الا اللّه، و أن محمدا عبده و رسوله، و أن جنته حق و ناره حق، و أن الموت حق، و أن البعث حق بعد الموت، و أن الساعة آتیة لا ریب فیها، و أن اللّه یبعث من فی القبور؟» ، قالوا:

بلی نشهد بذلک، قال: «اللهم اشهد» ، ثم قال: «یا أیها الناس، ان اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم من أنفسهم، فمن کنت مولاه، فهذا مولاه، یعنی علیا، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه» ثم قال: «یا أیها الناس، انی فرطکم و انکم واردون علی الحوض، حوض أعرض مما بین بصری الی صنعاء فیه عدد النجوم قدحان من فضه، و انی سائلکم حین تردون علی عن الثقلین، فانظروا کیف تخلفونی فیهما: الثقل الاکبر کتاب اللّه عز و جل سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به لا تضلوا و لا تبدلوا، و عترتی أهل بیتی، فانه قد نبأنی اللطیف الخبیر انهما لن ینفضا، حتی یردا علی الحوض(1)].

و این روایت را صاحب «مرافض» هم از «صواعق» نقل کرده، کما علمت آنفا، لکن بسبب مزید انفضاض از حق ذکر عدم انفضاض ثقلین را از آخر حذف کرده، و نفس او بذکر فقرۀ «فانه نبأنی اللطیف الخبیر انهما لن ینفضا، حتی یردا علی الحوض» بجهت انهماک در ولاء أهل بیت علیهم السّلام راضی نشده، و سابقا شنیدی که میرزا محمد خان بدخشانی در «مفتاح النجا فی مناقب آل العبا» گفته:

[أخرج الحکیم(2) فی «نوادر الاصول» ، و الطبرانی بسند صحیح فی «الکبیر» عن أبی الطفیل، عن حذیفة بن أسید رض: ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم

ص:271


1- الصواعق المحرقة : 25 .
2- الحکیم : محمد بن علی الترمذی الصوفی الشافعی المتوفی نحو ( 320 )

خطب بغدیر خم تحت شجرة، فقال: «أیها الناس، انی قد نبأنی اللطیف الخبیر انه لم یعمر نبی الا نصف عمر الذی یلیه من قبله، و انی قد یوشک أن أدعی فأجیب و انی مسئول و انکم مسئولون، فما ذا أنتم قائلون؟» قالوا: نشهد أنک قد بلغت و جهدت و نصحت فجزاک اللّه خیرا.

فقال: «أ لیس تشهدون أن لا اله الا اللّه و أن محمدا عبده و رسوله، و أن جنته حق، و ناره حق، و أن الموت حق، و أن البعث حق بعد الموت، وَ أَنَّ اَلسّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها، وَ أَنَّ اَللّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی اَلْقُبُورِ ؟» ، قالوا: بلی نشهد بذلک، قال: «اللهم اشهد» .

ثم قال: «یا أیها الناس، ان اللّه مولای، و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم من أنفسهم، فمن کنت مولاه فهذا مولاه، یعنی علیا، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» .

ثم قال: «یا أیها الناس، انی فرطکم و انکم واردون علی الحوض، حوض أعرض مما بین بصری الی صنعاء، فیه عدد النجوم قدحان من فضة، و انی سائلکم حین تردون علی عن الثقلین، فانظروا کیف تخلفونی، فیهما: الثقل الاکبر، کتاب اللّه عز و جل سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم، فاستمسکوا به لا تضلوا و لا تبدلوا و عترتی أهل بیتی، فانه قد نبأنی العلیم الخبیر انهما لن ینقضیا حتی یردا علی الحوض].

از این روایت صحیحه ظاهر است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله اولا فرموده که:

«بتحقیق اللّه مولای من است» و بعد آن فرموده: «و من مولای مسلمینم و من أولی هستم بایشان از نفسهایشان» و بعد آن فرموده: «پس هر کسی که هستم من مولای او، پس این مولای او است، یعنی علی بن أبی طالب» .

ص:272

پس در این عبارت چهار جا لفظ (مولی) را اطلاق فرموده، و ظاهر است که اتصال کلام و اتساق و انتظام آن دلالت صریحه می کند بر آنکه همه جا مراد از (مولی) معنای واحد است، که اولا آن حضرت مولائیت حق تعالی ثابت فرموده، و بعد آن مولائیت خود، و بعد آن مولائیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام برای هر کسی که آن جناب مولای او است، و هر چند لزوم اتحاد سیاق در مثل این مقام ظاهر است لکن برای تسلیۀ ناظر غیر ماهر مثالی هم برای آن ذکر می شود.

پس باید دانست که در «دیوان حماسه» مذکور است:

[و قال حدیث بن جابر:

لعمرک ما أنصفتنی حین سمتنی هواک مع المولی و أن لا هوی لیا

إذا ظلم المولی فزعت لظلمه فحرک أحشائی و هرت کلابیا]

پر ظاهر است که در این شعر دو جا «مولی» صراحة مذکور است، و یک جا مقدر است. زیرا که تقدیر «ان لا هوی لی» آنست که «ان لا هوی لی مع مولای» ، پس بنا بر این در این هر دو شعر «مولی» سه جا مذکور است و سیاق کلام دلیل صریح است بر آنکه مراد از «مولی» در هر سه مقام یکی است، و اگر یک جا «مولی» را بر معنایی حمل کند، و در مقام دیگر بر معنای دیگر، هرگز عاقلی آن را قبول نخواهد کرد که صریح البشاعة و النکارة است که اختلال نظم کلام لازم می آید.

پس همچنین در حدیث غدیر هم که منقول شد، «مولی» در هر چهار جا بر معنی واحد محمول خواهد بود، نه آنکه «مولی» در قول آن حضرت

«ان اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین» بر معنایی محمول شود، و در

«فمن کنت مولاه، فعلی مولاه» بر معنای دیگر.

ص:273

و ظاهر است که مراد از «مولی» در قول آن حضرت:

«ان اللّه مولای» ولی أمر است، چنانچه سابقا دانستی که ابو الحسن علی بن احمد الواحدی در «تفسیر وسیط» گفته:

[ثم ردوا، یعنی العباد یردون بالموت، إِلَی اَللّهِ مَوْلاهُمُ اَلْحَقِّ(1) الذی یتولی امورهم].

و ابو اللیث(2) نصر بن محمد در تفسیر خود می فرماید:

[ اَللّهُ مَوْلاکُمْ(3) یقول: أطیعوا اللّه تعالی فیما یأمرکم، هو مولاکم(4) یعنی ولیکم و ناصرکم].

و علامۀ کواشی(5) در «تفسیر تلخیص» گفته:

[و لا یوقف علی أنت مولانا سیدنا و متولی أمورنا لوجود الفاء فی قوله:

فَانْصُرْنا عَلَی اَلْقَوْمِ اَلْکافِرِینَ(6) لانک سیدنا و السید ینصر عبیده].

و جلال الدین سیوطی در تکملۀ تفسیر جلال محلی، که مجموع آن معروف است ب «تفسیر جلالین» گفته:

[ أَنْتَ مَوْلانا سیدنا و متولی أمورنا(7)].

و نیز سیوطی در آن تکمله گفته:

ص:274


1- الانعام : 63 .
2- ابو اللیث السمرقندی نصر بن محمد المتوفی سنة ( 393 ) .
3- آل عمران : 150
4- الحج : 78 .
5- الکواشی : احمد بن یوسف الشافعی الموصلی المتوفی سنة ( 680 ) ه
6- البقرة : 276 .
7- الجلالین : 66

[ فَاعْلَمُوا أَنَّ اَللّهَ مَوْلاکُمْ(1) ناصرکم و متولی أمورکم(2)].

و نیز سیوطی در آن گفته:

[ لَنْ یُصِیبَنا إِلاّ ما کَتَبَ اَللّهُ لَنا «اصابته» هُوَ مَوْلانا(3) ناصرنا و متولی أمورنا](4).

پس هر گاه مراد از مولائیت حق تعالی اثبات ولایت تصرف او تعالی شأنه باشد، مراد از مولائیت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله هم همان ولایت تصرف خواهد بود، پس همچنین مراد از مولائیت جناب امیر المؤمنین علیه السلام هم ولایت تصرف باشد.

و در بعض روایات بجای «ان اللّه مولای» ، «ان اللّه ولیی» وارد است چنانچه سابقا شنیدی که در «خصائص نسائی» بروایت حسین بن حریث(5) مذکور است:

[«ان اللّه ولیی و أنا ولی المؤمنین، و من کنت ولیه، فهذا ولیه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره(6)»].

در این روایت لفظ «ولی» وارد است، چنانچه در روایت طبرانی، و حکیم ترمذی، چهار بار لفظ «مولی» وارد است، و چون ظاهر است

ص:275


1- الانفال : 40 .
2- الجلالین : 240 .
3- التوبة : 51 .
4- الجلالین : 256 .
5- الحسین بن حریث : ابو عماد المروزی المتوفی بقصر اللصوص سنة ( 244 ) .
6- الخصائص للنسائی : 26 .

که مراد از ولی بودن حق تعالی آن است که او متولی امور خلق است همچنین مراد از ولایت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله ولایت امر و تصرف باشد فکذا ولایة علی. و در «کنز العمال» ملا علی متقی مذکور است:

[«ألا ان اللّه ولیی، و أنا ولی کل مؤمن، من کنت مولاه، فعلی مولاه» .

أبو نعیم فی «فضائل الصحابة» عن زید بن أرقم، و البراء بن عازب معا(1)].

و ظاهر است که مراد از مولی بودن حق تعالی آن است که او ولی أمر است.

نیسابوری در «غرائب القرآن» گفته:

[ اَللّهُ وَلِیُّ اَلَّذِینَ آمَنُوا(2) أی متولی أمورهم و کافل مصالحهم، فعیل بمعنی فاعل](3)-الخ.

و ملا علی قاری(4) در «حرز ثمین شرح حصن حصین» در شرح دعاء

«اللهم انی أعوذ بک من العجز و الکسل، و الجبن و البخل و الهزم و عذاب القبر اللهم آت نفسی تقویها و زکها، أنت خیر من زکاها» گفته:

[أنت ولیها، أی المتصرف فیها و مصلحها و مربیها و مولاها، أی ناصرها و عاصمها، و قال الحنفی: عطف تفسیری(5)].

و فخر الدین محب اللّه در «حرز وصین» گفته:

[أنت ولیها و مولاها: توئی متولی و مصلح امور و ولی و صاحب نعمت او].

ص:276


1- کنز العمال ج 12 / 207 .
2- البقرة : 257 .
3- غرائب القرآن ج 3 / 21 .
4- الملا علی القاری بن محمد سلطان الهروی المتوفی سنة ( 1014 ) .
5- الحرز الثمین فی شرح الحصن الحصین : 292 .

و در جمله از روایات حدیث غدیر بعد ذکر مولی بودن حق تعالی، ولی بودن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله مذکور است.

نسائی در «خصائص» می گوید:

[أنبأنا محمد(1) ابن المثنی، قال: حدثنا حبیب بن أبی ثابت، عن أبی الطفیل، عن زید بن أرقم، قال: لما رجع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من حجة الوداع و نزل بغدیر خم، أمر بدوحات، فقممن، ثم قال: «کانی دعیت فأجبت، انی قد ترکت فیکم الثقلین، أحدهما أکبر من الآخر، کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی، فانظروا کیف تخلفونی، فانهما لن یفترقا، حتی یردا علی الحوض» ثم قال: «ان اللّه مولای، فأنا ولی کل مؤمن» ، ثم أخذ بید علی، فقال «من کنت ولیه، فهذا ولیه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» فقلت لزید:

أ سمعته من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم؟ قال ما کان فی الدوحات أحد الا رآه بعینه و سمعه باذنه»(2)].

و در «مستدرک حاکم» بروایت ابو الحسین(3) محمد بن احمد بن تمیم الحنظلی مذکور است:

[«ان اللّه عز و جل مولای و أنا ولی کل مؤمن» ، ثم أخذ بید علی، فقال:

«من کنت ولیه، فهذا ولیه، اللهم وال من والاه(4)»].

ص:277


1- محمد بن المثنی : بن عبید الحافظ البصری المعروف بالزمن المتوفی سنة ( 252 ) .
2- الخصائص : 93 .
3- ابو الحسین محمد بن احمد بن تمیم الحنظلی المتوفی سنة ( 340 ) ه .
4- المستدرک للحاکم ج 3 / 109 .

و در «تاریخ ابن کثیر» نقلا عن «السنن النّسائی» بروایت محمد بن مثنی مذکور است:

[قال: «اللّه مولای و أنا ولی کل مؤمن، ثم أخذ بید علی، فقال: «من کنت مولاه، فهذا ولیه»(1)].

و در «کنز العمال» علی متقی بروایت ابن جریر مسطور است:

[«ان اللّه مولای و أنا ولی کل مؤمن» : ثم أخذ بید علی، فقال: «من کنت ولیه، فعلی ولیه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه»(2).

و ظاهر است که مراد از ولی بودن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله آنست که آن جناب متصرف و متولی امور مسلمین است، چنانچه آنفا دانستی که ابن حجر حدیث «من کنت ولیه» را بر متصرف فی الامور حمل کرده و نیز دانستی که علی عزیزی در «شرح جامع صغیر» در تفسیر قول آن حضرت:

«و أنا ولی المؤمنین» گفته: [أی متولی أمورهم(3)]- الخ.

پس هر گاه ولایت حق تعالی و ولایت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بمعنی ولایت امر باشد، همچنین ولایت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام هم معنی ولایت امر باشد، و نیز قول آن حضرت در روایت صحیحۀ طبرانی، و حکیم ترمذی:

«و أنا اولی بهم من انفسهم» مفسر و مبین «و أنا مولی المسلمین» است، پس معلوم شد که مراد از «مولی المؤمنین» همین است که آن حضرت «أولی» است بمؤمنین از نفسهایشان.

ص:278


1- البدایة و النهایة ج 5 / 209 .
2- کنز العمال ج 6 / 405 .
3- السراج المنیر فی شرح الجامع الصغیر ج 1 / 320 .

و سابقا دانستی که اولویت آن حضرت بنفوس مؤمنین مثبت وجوب اطاعت آن حضرت است، و در این جا هم بعض عبارات مذکور می شود.

قسطلانی در «ارشاد الساری» در شرح «کتاب الاستقراض» گفته:

[عن أبی هریرة رضی اللّه عنه: ان النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: «ما من مؤمن الا و أنا (بالواو، و لأبی الوقت(1): الا أنا) (أولی) أحق الناس (به فی) کل شیء من امور (الدنیا و الآخرة، اقرءوا ان شئتم) (قوله تعالی:

اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ .

قال بعض الکبراء: انما کان علیه الصلاة و السلام أولی بهم من أنفسهم، لان أنفسهم تدعوهم الی الهلاک و هو یدعوهم الی النجاة.

قال ابن عطیة: و یؤیده قوله علیه الصلاة و السلام: «أنا آخذ بحجزکم عن النار و أنتم تقتحمون فیها» و یترتب علی کونه أولی بهم من أنفسهم، انه یجب علیهم ایثار طاعته علی شهوات أنفسهم، و ان شق ذلک علیهم، و ان یحبوه أکثر من محبتهم لانفسهم، و من ثم قال علیه الصلاة و السلام: «لا یؤمن أحدکم حتی أکون أحب إلیه من نفسه و ولده» الحدیث.

و استنبط بعضهم من الآیة ان له علیه الصلاة و السلام أن یأخذ الطعام و الشراب من مالکهما المحتاج إلیهما إذا احتاج علیه الصلوة و السلام إلیهما، و علی صاحبهما البذل، و یفدی بمهجته مهجة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و انه لو قصده علیه الصلوة و السلام ظالم وجب علی من حضره ان یبذل نفسه دونه، و لم یذکر علیه الصلوة و السلام عند نزول هذه الآیة ما له فی ذلک من الحظ و انما ذکر ما هو علیه فقال: «فأیما مؤمن مات و ترک مالا» ، أی أو حقا و ذکر المال خرج مخرج الغالب

ص:279


1- ابو الوقت : عبد الاول بن عیسی بن شعیب السجزی الهروی المتوفی سنة ( 553 ) .

فان الحقوق تورث کالمال «فلیرثه عصبته من کانوا» عبر بمن الموصولة لیعم أنواع العصبة، و الذی علیه أکثر الفرضیین انهم ثلاثة أقسام عصبة بنفسه و هو من له ولاء و کل ذکر نسیب یدلی الی المیت بلا واسطة، أو بتوسط محض الذکور و عصبة بغیره، و هو کل ذات نصف معها ذکر یعصبها، و عصبة مع غیره و هو أخت فاکثر لغیر أم معها بنت أو بنت ابن، فأکثر «و من ترک دینا أو ضیاعا» (بفتح الضاد المعجمة) مصدر اطلق علی الاسم الفاعل للمبالغة کالعدل و الصوم.

و جوز ابن الاثیر الکسر علی أنها جمع ضائع، کجیاع فی جمع جائع، و أنکره الخطابی، أی من ترک عیالا محتاجین، «فلیأتنی فأنا مولاه» أی ولیه اتولی أموره، فان ترک دینا وفیته عنه، أو عیالا فأنا کافلهم، و الی ملجأهم و مأواهم(1)] الخ-.

و نیز قسطلانی در «ارشاد الساری» در شرح «کتاب الفرائض» گفته:

[حدثنا عبدان(2) هو عبد اللّه بن عثمان بن جبلة المروزی، قال: اخبرنا عبد اللّه(3) بن المبارک المروزی، قال: أخبرنا یونس(4) ابن یزید الایلی، عن ابن شهاب محمد بن مسلم الزهری، أنه قال: حدثنی بالافراد أبو سلمة بن عبد الرحمن ابن عوف، عن أبی هریرة رضی اللّه عنه، عن النبی صلی اللّه علیه و سلم أنه قال:

«أنا أولی بالمؤمنین من أنفسهم» ، أی أحق بهم فی کل شیء من أمور الدین و الدنیا، و حکمه أنفذ علیهم من حکمها](5)-الخ.

ص:280


1- ارشاد الساری لشرح صحیح البخاری ج 4 / 222 .
2- عبدان : عبد اللَّه بن عثمان الازدی المروزی المتوفی سنة ( 221 ) ه .
3- عبد اللَّه بن المبارک بن واضح الحنظلی الحافظ المتوفی سنة ( 181 ) .
4- یونس بن یزید بن أبی نجاد الایلی المتوفی سنة ( 159 ) .
5- ارشاد الساری ج 9 / 426 .

و نیز همین روایت طبرانی، و حکیم ترمذی دلیل صریح است بر آنکه جناب رسالت مآب بعد ذکر حدیث غدیر، حدیث ثقلین ارشاد فرموده، و حدیث ثقلین مفید وجوب اتباع اهل بیت علیهم السّلام است، کما هو ظاهر جدا، و مسلم عند المخاطب أیضا، حیث اعترف به فی الباب الرابع، و وجوب اتباع أهل بیت علیهم السّلام مفید امامت و خلافت بی فاصلۀ جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام است.

چه پر ظاهر است که هر گاه جناب امیر المؤمنین علیه السلام حسب حدیث ثقلین واجب الاتباع و الانقیاد باشد، بر ابو بکر اطاعت و انقیاد آن حضرت واجب باشد، پس با وصف متبوع واجب الاطاعة تابع و مطیع چگونه خلیفه می تواند شد؟ و الا یصیر التابع هو المتبوع، و هو خلاف المشروع و قلب الموضوع.

و نیز در همین روایت طبرانی، و حکیم ترمذی عدم افتراق ثقلین مذکور است، و آن دلیل صریح عصمت أهل بیت علیه السّلام است، و هر گاه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام معصوم باشد، ابو بکر با وصف وجود آن حضرت چگونه مستحق امامت خواهد بود.

و عجب آنست که صاحب «مرافض» بسبب مبالغه در رفض حق در نقل عبارت «صواعق» مشتمل بر حدیث طبرانی، حذف و اسقاط فقرۀ

«و قد نبأنی اللطیف الخبیر» -الخ، که در آن عدم افتراق ثقلین مذکور است، و دلیل صریح بر عصمت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام، و افضلیت آن حضرت است نموده، باخفاء و کتمان آن کمال دیانت و امانت و احتراز از خیانت ظاهر ساخته، کما علمت آنفا.

و لطیف تر آنست که صاحب «صواعق» بسبب عدم تأمل در مفاد این

ص:281

حدیث شریف آن را قرینۀ عدم دلالت حدیث غدیر بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گردانیده، و ندانسته که این حدیث شریف در حقیقت مثبت امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام است بسبب دلالت آن بر عصمت آن جناب.

و روایات عدیده که نور الدین سمهودی نقل کرده نیز دلالت دارد بر آنکه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله با

حدیث «من کنت مولاه، فعلی مولاه» در روز غدیر، حدیث ثقلین هم ارشاد فرموده، چنانچه سابقا شنیدی که «در جواهر العقدین» گفته:

[عن حذیفة بن أسید الغفاری رضی اللّه عنه، قال: لما صدر رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من حجة الوداع، نهی أصحابه عن شجرات بالبطحاء متقاربات أن ینزلوا تحتهن، ثم بعث إلیهن، فقم ما تحتهن من الشوک و عمد إلیهن، فصلی تحتهن، ثم قام، فقال: «یا أیها الناس، انی قد نبأنی اللطیف الخبیر انه لم یعمر نبی الا نصف الذی یلیه من قبله، و انی لاظن أنی یوشک أن ادعی، فاجیب و انی مسئول و انکم مسئولون، فما أنتم قائلون؟» ، قالوا: نشهد أنک قد بلغت و جهدت و نصحت، فجزاک اللّه خیرا.

فقال: «أ لیس تشهدون أن لا اله الا اللّه و أن محمدا عبده و رسوله، و جنته حق و ناره حق، و أن الموت حق، و أن البعث حق بعد الموت، و أن الساعة آتیة لا ریب فیها، و أن اللّه یبعث من فی القبور؟» ، قالوا: بلی نشهد بذلک، قال:

«اللهم اشهد» .

ثم قال: «یا أیها الناس، ان اللّه مولای، و أنا ولی المؤمنین، و أنا أولی بهم من أنفسهم، فمن کنت مولاه، فهذا مولاه، یعنی علیا، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه» .

ص:282

ثم قال: «یا أیها الناس، انی فرطکم و انکم واردون علی الحوض، حوض أعرض مما بین بصری الی صنعاء، فیه عدد النجوم قدحان من فضة، و انی سائلکم حین تردون علی عن الثقلین، فانظروا کیف تخلفونی، فیهما: الثقل الاکبر کتاب اللّه عز و جل سبب طرفه بید اللّه و طرف بأیدیکم، فاستمسکوا به لا تضلوا و لا تبدلوا، و عترتی أهل بیتی، فانه قد نبأنی اللطیف الخبیر، انهما لن ینقضیا حتی یردا علی الحوض» .

أخرجه الطبرانی فی «الکبیر» و الضیاء فی «المختارة»(1).

و أخرجه أبو نعیم فی «الحلیة» و غیره من حدیث زید بن الحسن الانماطی(2) عن معروف بن خربوذ المکی(3)، عن أبی الطفیل عامر بن واثلة، عن حذیفة بن اسید الغفاری(4)].

این روایت که طبرانی در «معجم کبیر» ، و ضیاء مقدسی در «مختاره» که التزام اخراج احادیث صحیحه در آن نموده اند و ابو نعیم در حلیه نقل کرده اند صریح است در آنکه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله أهل بیت علیهم السّلام را قرین قرآن شریف گردانیده، و عدم افتراقشان بیان فرموده، و هو دلیل صریح علی افضلیتهم و عصمتهم.

و نیز در «جواهر العقدین» کما علمت سابقا مذکور است:

[عن عامر بن أبی لیلی بن ضمرة، و حذیفة بن أسید رضی اللّه عنهما، قالا:

ص:283


1- ینابیع المودة نقلا عن جواهر العقدین : 37 - 38 .
2- زید بن الحسن الانماطی أبو الحسین القرشی الکوفی من اصحاب الصادق علیه السّلام .
3- معروف بن خربوذ : کان من اصحاب الباقر و الصادق علیهما السّلام .
4- حلیة الاولیاء ج 1 / 355 .

لما صدر رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من حجة الوداع و لم یحج غیرها أقبل حتی إذا کان بالجحفة، نهی عن شجرات بالبطحاء متقاربات لا تنزلوا تحتهن، حتی إذا نزل القوم و أخذوا منازلهم سواهن أرسل إلیهن، فقم ما تحتهن و شذبن عن رؤس القوم، حتی إذا نودی للصلوة غدا إلیهن، فصلی تحتهن، ثم انصرف الی الناس، و ذلک یوم غدیر خم، و خم من الجحفة و له بها مسجد معروف، فقال:

«أیها الناس، انی قد نبأنی اللطیف الخبیر، انه لم یعمر نبی الا نصف عمر الذی یلیه من قبله، و انی لاظن ان ادعی فاجیب، و انی مسئول و أنتم مسئولون، هل بلغت؟ فما انتم قائلون؟» قالوا: نقول: قد بلغت و جهدت و نصحت، فجزاک اللّه خیرا.

قال: «أ لستم تشهدون أن لا اله الا اللّه، و أن محمدا عبده و رسوله، و أن جنته حق، و ان ناره حق، و البعث بعد الموت حق؟» ، قالوا: بلی نشهد، قال:

«اللهم اشهد» ، ثم قال: «یا أیها الناس أ لا تسمعون؟ ألا فان اللّه مولای و أنا أولی بکم من أنفسکم، ألا و من کنت مولاه فهذا مولاه» و أخذ بید علی فرفعها حتی عرفه القوم أجمعون، ثم قال: «اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه» .

ثم قال: «أیها الناس، انی فرطکم و أنتم واردون علی الحوض، أعرض مما بین بصری و صنعاء، فیه عدد نجوم السماء قدحان من فضة، ألا و انی سائلکم حین تردون علی من الثقلین فانظروا کیف تخلفونی فیهما» ، قالوا: و ما الثقلان یا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم؟ ، قال: «الثقل الاکبر کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و طرف بایدیکم، فاستمسکوا به لا تضلوا و لا تبدلوا، و عترتی أهل بیتی، فأنی قد نبأنی الخبیر أن لا یتفرقا حتی یلقیانی، و سألت اللّه ربی لهم ذلک، فأعطانی فلا تستبقوهم فتهلکوا، و لا تعلموهم فهم أعلم منکم»(1).

ص:284


1- ینابیع المودة نقلا عن جواهر العقدین : 39 .

أخرجه ابن عقدة فی «الموالاة» من طریق عبد اللّه بن سنان(1)، عن أبی الطفیل عنهما به، و من طریق ابن عقدة أورده أبو موسی المدینی فی «فضائل الصحابة» و قال: انه غریب جدا. و الحافظ أبو الفتوح العجلی(2) فی کتابه «الموجز فی فضائل الخلفاء»].

از این روایت ظاهر است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم اهل بیت خود را قرین قرآن شریف گردانیده، و عدم تفرق این هر دو، که دلیل عصمت أهل بیت علیهم السّلام است بیان فرموده، و نیز نهی کرده صحابه را از سبق بر ایشان، و هلاک ایشان را بر تقدیر سبقشان بر اهلبیت علیهم السّلام مرتب ساخته.

پس حضرات ثلاثه که اختیار سبق بر این حضرات نمودند، بنص این حدیث هالک باشند، و للّه الحمد که امر حق بلا تجشم مؤنت ترتیب مقدمات، بنص سرور کائنات علیه و آله آلاف التحیات و التسلیمات ظاهر شد.

و نیز از این حدیث ظاهر است که جناب رسالت مآب نهی کرده صحابه را از تعلیم اهلبیت علیهم السّلام، و ارشاد نموده که ایشان أعلمند، پس با وجود جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام که أعلم اهلبیت علیهم السّلام بود، چگونه ثلاثه مرجع انام در احکام حلال و حرام می توانند شد؟ ! .

و نیز در «جواهر العقدین» مذکور است:

[و عن أبی الطفیل: ان علیا رضی اللّه عنه قام، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثم قال:

«انشد اللّه من شهد غدیر خم الا قام؟» و لا یقوم رجل یقول: «نبئت أو بلغنی

ص:285


1- عبد اللَّه بن سنان : بن انس النخعی الکوفی المتوفی سنة ( 177 ) .
2- ابو الفتوح العجلی : اسعد بن محمود الاصفهانی المتوفی سنة ( 600 ) .

الا رجل سمعت اذناه و وعاه قلبه» ، فقام سبعة عشر رجلا منهم خزیمة بن ثابت، و سهل(1) بن سعد، و عدی بن(2) حاتم، و عقبة(3) بن عامر، و أبو أیوب الانصاری و أبو سعید الخدری، و أبو شریح(4) الخزاعی، و أبو قدامة(5) الانصاری، و أبو لیلی(6) ، و أبو الهیثم بن التیهان، و رجال من قریش، فقال علی رضی اللّه عنه و عنهم: «هاتوا ما سمعتم» ، فقالوا: نشهد أنا أقبلنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من حجة الوداع، حتی إذا کان الظهر خرج رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فأر بشجرات، فشذبن و القی علیهن ثوب، ثم نادی بالصلاة، فخرجنا، فصلینا، ثم قام، فحمد اللّه و اثنی علیه، ثم قال: «أیها الناس، ما أنتم قائلون؟» ، قالوا: قد بلغت، قال: «اللهم اشهد» ثلاث مرات.

قال: «انی اوشک أن ادعی فاجیب، و انی مسئول و انتم مسئولون» ، ثم قال:

«ألا أن دماءکم و أموالکم حرام کحرمة یومکم هذا و حرمة شهرکم هذا، أوصیکم بالنساء، أوصیکم بالجار، أوصیکم بالممالیک، أوصیکم بالعدل و الاحسان» .

ثم قال: «أیها الناس، انی تارک فیکم الثقلین، کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی، فانهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض، نبأنی بذلک العلیم الخبیر» .

و ذکر الحدیث فی

قوله صلی اللّه علیه و سلم: من کنت مولاه، فعلی مولاه»

ص:286


1- سهل بن سعد : بن مالک الساعدی الصحابی الانصاری المتوفی ( 91 ) .
2- عدی بن حاتم : بن عبد اللَّه الطائی الصحابی المتوفی ( 68 ) .
3- عقبة بن عامر : بن عبس الصحابی المتوفی سنة ( 58 ) .
4- ابو شریح الخزاعی : خویلد بن عمرو المتوفی سنة ( 68 )
5- ابو قدامة الانصاری : بن سهل بن الحارث الشهید بصفین سنة ( 37 )
6- ابو لیلی : الانصاری الاوسی المقتول بصفین ( 37 ) - و فی ینابیع المودة : ابو یعلی ، و هو شداد بن اوس المتوفی سنة ( 58 ) ه .

فقال علی: صدقتم، و أنا علی ذلک من الشاهدین» .

أخرجه ابن عقدة من طریق محمد بن کثیر، عن فطر و أبی الجارود(1) کلاهما عن أبی الطفیل](2).

از این حدیث ظاهر است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله در روز غدیر حدیث ثقلین ارشاد کرده، و در آن عدم افتراق اهلبیت از قرآن شریف بنص صریح بیان فرموده، فثبت عصمة علی علیه السّلام و هو دلیل صریح علی تعینه علیه السّلام للخلافة.

دلیل بیست و یکم از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

دلیل بیست و یکم: آنکه در «مسند» احمد بن حنبل، کما سمعت سابقا، مذکور است:

[حدثنا عبد اللّه(3) ، حدثنی أبی، ثنا یحیی بن آدم(4)، ثنا حنش بن الحارث(5) ابن لقیط النخعی الاشجعی، عن ریاح بن الحارث(6)، قال: جاء رهط الی علی

ص:287


1- ابو الجارود : زیاد بن المنذر الخراسانی المتوفی ( 150 ) .
2- ینابیع المودة حکایة عن السمهودی : 38 .
3- عبد اللَّه بن احمد بن محمد بن حنبل المتوفی سنة ( 290 ) .
4- یحیی بن آدم : بن سلیمان الحافظ الاموی الکوفی المتوفی ( 203 ) .
5- حنش بن الحارث : بن لقیط النخعی الکوفی له ترجمة فی الجرح و التعدیل ج 3 / 291 .
6- ریاح بن الحارث : ابو المثنی الکوفی المتوفی سنة ( 36 ) ه .

بالرحبة، فقالوا: السّلام علیک یا مولانا قال: و کیف اکون مولاکم و أنتم قوم عرب؟ ، قالوا: سمعنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم: «من کنت مولاه فهذا مولاه» قال ریاح: فلما مضوا تبعتهم و سألت من هم؟ قالوا:

نفر من الانصار، فیهم أبو أیوب الانصاری.

حدثنا عبد اللّه، حدثنی أبی، ثنا أبو أحمد(1)، ثنا حنش، عن ریاح بن الحارث، قال: رأیت قوما من الانصار قدموا علی علی فی الرحبة، فقال: من القوم؟ قالوا: موالیک یا أمیر المؤمنین، فذکر معناه](2).

و ابو القاسم سلیمان بن احمد طبرانی در «معجم کبیر» خود علی ما نقل گفته:

[ثنا عبید بن غنام(3)، ثنا ابو بکر ابن أبی شیبة ح.

و ثنا الحسین بن اسحاق التستری، ثنا عثمان بن أبی شیبة(4)، قالا: ثنا شریک(5)، عن حنش بن الحارث، عن ریاح بن الحارث، قال: بینما علی رضی اللّه عنه جالس فی الرحبة إذ جاء رجل و علیه اثر السفر، فقال: السّلام علیک یا مولای، فقیل: «من هذا؟» ، فقال: أبو أیوب الانصاری، فقال أبو أیوب سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله یقول: «من کنت مولاه، فعلی مولاه»](6).

و نیز طبرانی علی ما نقل در «معجم کبیر» روایت کرده:

ص:288


1- أبو أحمد : هو محمد بن عبد اللَّه بن الزبیر الکوفی المتوفی ( 203 ) .
2- المسند لابن حنبل ج 5 / 419 .
3- عبید بن غنام الکوفی المتوفی سنة ( 297 ) .
4- عثمان بن أبی شیبة محمد الکوفی المتوفی ( 239 ) .
5- شریک بن عبد اللَّه النخعی الکوفی المتوفی ( 177 ) .
6- المعجم الکبیر للطبرانی ج 1 / الورق ( 250 ) .

[ثنا محمد بن عبد اللّه الحضرمی(1) ، ثنا علی بن حکیم الاودی(2)، ثنا شریک عن حنش بن الحارث، و عن الحسن بن الحکم(3) ، عن ریاح بن الحارث.

و ثنا الحسین بن اسحاق التستری، ثنا یحیی بن الحمانی(4) ، ثنا شریک، عن الحسن بن الحکم، عن ریاح بن الحارث النخعی، قال: کنا قعودا مع علی رضی اللّه عنه، فجاء رکب من الانصار علیهم العمائم، فقالوا: السلام علیکم یا مولانا، فقال علی رضی اللّه عنه: «أنا مولاکم و أنتم قوم عرب» ؟ قالوا: نعم سمعنا النبی صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه» . . . الی من عاداه» و هذا أبو أیوب بیننا، فحسر أبو أیوب العمامة عن وجهه، ثم قال: سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه. . . الی من عاداه»](5).

و سبط ابن الجوزی در «تذکرة خواص الامه» در فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام، که آن را بلا شک و بلا ارتیاب ثابت دانسته، این روایت وارد کرده، چنانچه در باب ثانی که آن را باین عنوان معنون نموده:

[الباب الثانی فی فضائله: فضائله کرم اللّه وجهه أشهر من الشمس و القمر و اکثر من الحصی و المدر، و قد اخترت منها ما ثبت و اشتهر، و هی قسمان: قسم مستنبط من الکتاب، و الثانی: من السنة الظاهرة التی لا شک فیها و لا ارتیاب]، کما سمعت سابقا می گوید:

ص:289


1- الحضرمی محمد بن عبد اللَّه الحافظ الکوفی المتوفی ( 297 ) .
2- الاودی : علی بن حکیم بن ذبیان الکوفی المتوفی ( 231 ) .
3- الحسن بن الحکم النخعی : ابو الحسین الکوفی المتوفی بعد سنة ( 140 ) ه .
4- الحمانی : یحیی بن عبد الحمید الکوفی المتوفی ( 228 ) .
5- مسند أبی أیوب من المعجم الکبیر للطبرانی ج 1 / الورقة ( 205 ) .

[قال أحمد فی «الفضائل» : حدثنا یحیی بن آدم، ثنا حنش بن الحارث بن لقیط النخعی، عن ریاح بن الحارث ، جاء رهط الی علی، فقالوا: السّلام علیک یا مولانا، و کان بالرحبة، فقال: «کیف أکون مولاکم و أنتم قوم عرب» ؟ قالوا: سمعنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم: «من کنت مولاه فعلی مولاه» .

قال ریاح: فقلت: من هؤلاء؟ ، فقیل نفر من الانصار فیهم أبو أیوب الانصاری صاحب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم(1)].

و محب الدین احمد بن عبد اللّه الطبرانی در کتاب «ریاض النضرة» گفته:

[عن ریاح بن الحارث، قال: جاء رهط الی علی بالرحبة، فقالوا: السلام علیک یا مولانا، قال: «کیف أکون مولاکم و أنتم عرب؟» ، قالوا: سمعنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» قال ریاح: فلما مضوا تبعتهم، فسألت: «من هؤلاء» ؟ قالوا: نفر من الانصار منهم أبو أیوب.

خرجه أحمد و عنه، قال: بینما علی جالس إذ جاء رجل، فدخل و علیه أثر السفر، فقال:

السّلام علیک یا مولای، قال: «من هذا؟» ، فقال: أبو أیوب الانصاری، قال علی: فرجوا له، ففرجوا، فقال أبو أیوب: سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه، فعلی مولاه(2)» .

خرجه البغوی فی معجمه].

و اسماعیل بن عمر المعروف بابن کثیر در «تاریخ» خود گفته:

ص:290


1- تذکرة خواص الامة : 13 .
2- الریاض النضرة ج 2 / 222 - 223 .

قال أحمد: ثنا یحیی بن آدم، ثنا حنش بن الحارث بن لقیط الاشجعی، عن ریاح بن الحارث، قال: جاء رهط الی علی بالرحبة، فقالوا: السلام علیک یا مولانا، فقال: «کیف أکون مولاکم و أنتم قوم عرب؟» ، قالوا: سمعنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم یقول: «من کنت مولاه، فان هذا مولاه» .

قال ریاح: فلما مضوا تبعتهم، فسألت: «من هؤلاء» ؟ قالوا: نفر من الانصار منهم أبو أیوب الانصاری.

و رواه ابن أبی شیبة، عن شریک، عن حنش، عن ریاح بن الحارث، قال:

بینما نحن جلوس فی الرحبة مع علی إذ جاء رجل علیه أثر السفر، فقال: السلام علیک یا مولانا، فقلنا: «من هذا؟» فقال: هذا أبو أیوب، فقال: سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه، فعلی مولاه»(1)].

و عطاء اللّه(2) بن فضل اللّه در «اربعین» گفته:

[و رواه زر بن حنش، فقال: خرج علی علیه السّلام من القصر، فاستقبله رکبان متقلدی السیوف، علیهم العمائم، حدیثی عهد بسفر، فقالوا: السلام علیک یا أمیر المؤمنین و رحمة اللّه و برکاته، السلام علیک یا مولانا، فقال علی علیه السّلام بعد ما رد السّلام: «من ههنا من أصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم؟» .

فقال: اثنا عشر رجلا منهم خالد بن زید أبو أیوب الانصاری، و خزیمة بن ثابت ذو الشهادتین، و ثابت(3) بن قیس بن شماس، و عمار(4) بن یاسر، و أبو الهیثم

ص:291


1- البدایة و النهایة ج 7 / 347 - 348 .
2- عطاء اللَّه بن فضل اللَّه جمال الدین الشیرازی المتوفی ( 1000 ) .
3- ثابت بن قیس بن شماس بن زهیر الخزرجی المقتول سنة ( 12 ) ه .
4- عمار بن یاسر : الصحابی الجلیل الشهید بصفین سنة ( 37 ) .

ابن التیهان، و هاشم بن عتبة، و سعد بن أبی وقاص، و حبیب(1) بن بدیل بن ورقاء، فشهدوا انهم سمعوا رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله یوم غدیر خم یقول: «من کنت مولاه فعلی مولاه» ، الحدیث(2)].

و ملا علی قاری در «مرقاة شرح مشکاة» گفته:

[و فی «الریاض» عن ریاح بن الحارث، قال: جاء رهط الی علی بالرحبة فقالوا: السلام علیک یا مولانا، قال: کیف أکون مولاکم، و أنتم عرب؟» قالوا: سمعنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم: «من کنت مولاه فعلی مولاه» .

قال ریاح: فلما مضوا تبعتهم، فسألت: «من هؤلاء؟» ، قالوا: نفر من الانصار منهم أبو أیوب. أخرجه أحمد(3)].

این روایت که ائمۀ کبار، و محققین عالی فخار حضرات سنیه نقل کرده اند، دلالت دارد بر آنکه هر گاه ابو ایوب و همراهیان او بجناب امیر علیه السّلام گفتند: «السلام علیک یا مولانا» ، آن حضرت بجوابشان ارشاد فرمود که: «چگونه باشم من مولای شما، حال آنکه شما قوم عرب هستید» ، پس ایشان بجواب این ارشاد حدیث غدیر را از جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم نقل کردند، و سند اطلاق «مولانا» بر آن حضرت بیان نمودند. و بر ارباب الباب زاکیه و أصحاب اذهان صافیه دلالت این حدیث بر آنکه حدیث غدیر مثبت امامت و افضلیت آن حضرت است،

ص:292


1- له ترجمة فی الاصابة ج 1 / 305 .
2- رواه من الاربعین فی الغدیر ج 1 / 190 و رواه ایضا فی احقاق الحق ج 6 / 334 .
3- المرقاة فی شرح المشکاة ج 5 / 574 .

مخفی و محتجب نیست، چه ظاهر است که اگر «مولی» بمعنای محب و ناصر، یا محبوب باشد، ارشاد جناب امیر المؤمنین علیه السّلام:

«کیف أکون مولاکم و أنتم قوم عرب» ؟ معاذ اللّه کلام بی انتظام خواهد بود، زیرا که بنا بر این معنای قول آن حضرت چنین خواهد بود:

«کیف أکون محبکم، أو ناصرکم، أو محبوبکم و أنتم قوم عرب» ؟ و ظاهر است که نسبت این کلام بجناب امیر المؤمنین علیه السّلام که افصح ناس بعد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله است، ادنی عاقلی نخواهد کرد، که محبیت و نصرت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام برای عرب، و همچنین محبوب بودن آن حضرت برای عرب اصلا محل استبعاد و استغراب نیست.

پس اگر ابو ایوب و همراهیان او محبیت یا نصرت آن حضرت برای خودها ثابت کردند، در آن کدام استبعاد است که آن حضرت به ارشاد:

«کیف أکون مولاکم و أنتم قوم عرب» ؟ منافات مولائیت خود با عربیتشان بیان فرمودند.

پس معلوم شد که مراد از «مولی» در قول ابو ایوب و همراهان او:

«السلام علیک یا مولانا» ، مالک و متصرف فی الامور بود، و چون تا زمان عثمان عرب آن حضرت را مالک و متصرف امور خود نگردانیده بودند، بلکه ارجاع ولایت تصرف بدیگران کرده بودند، آن حضرت برای توبیخ و تفریعشان استبعاد مولائیت خود بر ایشان حسب مزعومشان بیان فرمودند، تا اثبات مطلوب بتصریح تمام از زبان ابو ایوب و همراهیان او بنقل حدیث غدیر دال بر مالکیت و تصرف آن حضرت در عرب، و اعتراف و اقرارشان بأمر حق بر مردم ظاهر شود.

و این ارشاد آن حضرت مشابه بآنست که اگر عالمی جلیل الشأن در میان

ص:293

قومی باشد و آن قوم اتباع و انقیاد او نکرده باشند، و دعوی جلالت برای خود نموده و شأن خود را از اتباع او بالاتر دانسته، و باز کسی از ایشان بآن عالم گوید: «السلام علیک یا مقتدانا» ، او را می رسد که در جواب برای توبیخشان و ابطال مزعومشان بکلام اوشان، و اظهار حق بکمال تصریح بگوید:

«کیف أکون مقتداکم و أنتم قوم أجلة» ؟ تا آن قوم رفع این استبعاد نمایند، و بجواب آن وجه مقتدی بودن او بیان کنند.

دلیل بیست و دوم از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

از ادله دلالت حدیث غدیر بر امامت

دلیل بیست و دوم: آنکه موفق بن احمد المعروف بأخطب خوارزم در کتاب «مناقب» گفته:

[أخبرنا العلامة فخر خوارزم ابو القاسم محمود بن عمر الزمخشری الخوارزمی قال: أخبرنا علی بن الحسین بن محمد بن مردک الرازی(1) ، قال: أخبرنا الحافظ أبو سعد اسماعیل بن علی بن الحسین السمان(2)، قال: أخبرنا أبو طالب(3) محمد بن الحسین القرشی بن الصباغ بالکوفة بقراءتی علیه، حدثنا الحسن(4) بن محمد

ص:294


1- علی بن الحسین بن محمد بن مردک الرازی کان حیا فی سنة ( 501 ) ه
2- ابو سعد السمان : اسماعیل بن علی الرازی الحافظ المتوفی ( 445 ) ه
3- فی المصدر المطبوع : ابو طالب محمد بن یحیی القرشی ، و علی أی حال لم اظفر علی ترجمته .
4- الحسن بن محمد : بن الحسن بن اسماعیل السکونی سمع منه الصدوق سنة ( 354 ) ه .

السکونی، قال: حدثنا الحضرمی، قال: حدثنا محمد بن سعید المحاربی، قال حدثنا حسین(1) الاشقر، عن قیس(2)، عن عمار الدهنی، عن سالم(3)، قال قیل لعمر: نراک تصنع بعلی شیئا لا تصنعه بأحد من أصحاب النبی صلی اللّه علیه و سلم؟ قال: «أنه مولای»(4)].

و سابقا دریافتی که محب الدین أحمد بن عبد اللّه الطبری در «ریاض النضرة» نقلا عن ابن السمان(5) آورده:

[عن سالم، قیل لعمر: انک تصنع بعلی شیئا ما تصنعه بأحد من أصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم؟ فقال: انه مولای](6).

و ابن حجر مکی در «صواعق» گفته:

[و أخرج أیضا، أی الدارقطنی انه قیل لعمر: انک تصنع بعلی شیئا ما تفعله ببقیة الصحابة؟ ، فقال: انه مولای](7).

و شمس الدین محمد المدعو بعبد الرؤف المناوی در «فیض القدیر» گفته:

[و أخرج أیضا، أی الدارقطنی، قیل لعمر: انک تصنع بعلی شیئا لا تصنعه بأحد من الصحابة؟ قال: انه مولای](8).

ص:295


1- الحسین الاشقر بن الحسین الفزاری الکوفی سنة ( 208 ) .
2- هو قیس بن الربیع الاسدی الکوفی المتوفی سنة ( 168 ) .
3- سالم : یحتمل أنه سالم بن أبی الجعد الکوفی المتوفی سنة ( 100 ) .
4- مناقب الخوارزمی : 97 .
5- اسماعیل بن علی السمان المتوفی ( 445 ) .
6- الریاض النضرة ج 2 / 224 .
7- الصواعق المحرقة : 26
8- فیض القدیر فی شرح الجامع الصغیر ج 6 - 218

و شیخ احمد(1) بن الفضل در «وسیلة المآل» گفته:

[و أخرج، أی الدارقطنی أیضا عن سالم بن أبی جعد قال: قیل لعمر بن الخطاب رضی اللّه عنه: انک تصنع بعلی شیئا لا تصنعه بأحد من أصحاب النبی صلی اللّه علیه و سلم؟ ، فقال: انه مولای].

و محمد صدر عالم در کتاب «معارج العلی فی مناقب المرتضی» گفته:

[أخرج الدارقطنی، انه قیل لعمر: انک تصنع بعلی شیئا لا تصنعه بأحد من أصحاب النبی صلی اللّه علیه و سلم؟ فقال: انه مولای].

و احمد بن عبد القادر العجیلی الحفظی(2) در کتاب «ذخیرة المآل فی شرح عقد جواهر اللآل» گفته:

[و قیل لعمر: انک تصنع بعلی شیئا ما تفعله ببقیة الصحابة؟ ، فقال: انه مولای].

از این روایت ظاهر است که خلیفه ثانی مولا بودن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را برای او سبب مزید تبجیل و تعظیم و ترجیح و تقدیم جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر دیگر صحابه گردانیده، و هر گاه مولائیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام برای عمر سبب تقدیم و ترجیح جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر جمیع اصحاب جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم باشد، سبب تقدیم و ترجیح آن حضرت بر خلیفۀ ثانی هم خواهد بود بالبداهة.

پس اگر مراد از مولائیت ولایت تصرف است فذاک المطلوب، و الا اگر معنی دیگر هم مراد باشد که مقتضی افضلیت آن جناب است، باز هم مطلوب ما بسبب اقتضاء افضلیت انحصار خلافت را در آن حضرت

ص:296


1- احمد بن الفضل بن محمد باکثیر المکی المتوفی سنة ( 1047 )
2- احمد بن عبد القادر العجیلی الحفظی الشافعی المتوفی سنة ( 1228 ) ه .

بکمال وضوح ظاهر می شود.

و ابن حجر در «صواعق» تصریح کرده بآنکه شیخین از «مولی» اولی بالاتباع و القرب می فهمیدند، و بمقام استدلال بر این مطلوب این حدیث را هم ذکر کرده، چنانچه سابقا دانستی.

پس بتصریح صنیع ابن حجر ثابت شد که نزد عمر بن الخطاب آن جناب اولی بالاتباع بوده و ظاهر است که اولی بالاتباع بودن عین امامت است و هر گاه تقدیم و ترجیح جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر ثانی ظاهر شد، تقدیم و ترجیح آن حضرت بر اول هم باجماع مرکب ثابت خواهد شد، و معهذا ثبوت محض ترجیح و تقدیم آن حضرت بر ثانی برای ابطال خلافت او کافی است، و آن برای ابطال خلافت اول هم وافی.

و علاوه بر این همه از این روایت تقدیم و ترجیح عمر حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام را بر جمیع اصحاب ظاهر است، پس آن جناب افضل از عثمان هم باشد، پس با وجود آن جناب خلافت عثمان بلا شبه باطل باشد، و هو مستلزم لبطلان خلافة الاولین.

و نیز بنا بر این، عدول ثانی از استخلاف جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و ارجاع امر به شوری محض حیف و جور خواهد بود.

دلیل بیست و سوم از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

از أدلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

دلیل بیست و سوم: آنکه موفق بن احمد المعروف بأخطب خوارزم در «مناقب علی علیه السّلام» بعد ذکر حدیثی که در دلیل بیست و دوم مذکور شد،

ص:297

گفته:

[بهذا الاسناد عن أبی سعد هذا، قال: اخبرنا طاهر بن محمد بن سمعان الجوالقی بعسکر مکرم بقراءتی علیه، قال: حدثنا ابو طاهر عبد الرحمن بن عبد الوارث بن ابراهیم العسکری، قال: حدثنی أبی، قال: حدثنا عمر، قال: حدثنا ابراهیم بن محمد بن اسماعیل الزبیدی، عن ابراهیم بن حیان، عن أبی جعفر، قال: جاء اعرابیان الی عمر یختصمان، فقال عمر: یا ابا الحسن اقض بینهما، فقضی علی علی أحدهما.

فقال المقضی علیه یا أمیر المؤمنین، هذا یقضی بیننا؟ ! فوثب إلیه عمر و اخذ بتلبیبه، ثم قال: ویحک ما تدری من هذا؟ هذا مولای و مولی کل مؤمن، و من لم یکن مولاه، فلیس بمؤمن(1)].

و سابقا دانستی که محب(2) الدین احمد بن عبد اللّه الطبری در کتاب «ریاض النضره» گفته:

[و عن عمر رض و قد جاءه اعرابیان یختصمان، فقال لعلی: اقض بینهما یا أبا الحسن، فقضی علی بینهما، فقال أحدهما للاخر: هذا یقضی بیننا؟ فوثب إلیه عمر رض و أخذ بتلبیبه و قال: ویحک ما تدری من هذا؟ ، هذا مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة، و من لم یکن علی مولاه، فلیس بمؤمن. أخرجه ابن السمان فی الموافقة(3)].

و نیز محب طبری در «ذخائر العقبی» گفته:

[و عن عمر رض و قد جاءه اعرابیان یختصمان، فقال لعلی: اقض بینهما یا

ص:298


1- مناقب الخوارزمی : 97 - 98
2- محب الدین الطبری : احمد بن عبد اللَّه الشافعی المتوفی سنة ( 694 )
3- الریاض النضرة ج 2 / 224 - 225

أبا الحسن، فقضی علی بینهما، فقال أحدهما للاخر: هذا یقضی بیننا؟ فوثب إلیه عمر و أخذ بتلبیبه، و قال: ویحک ما تدری من هذا؟ ، هذا مولای و مولی کل مسلم و مؤمنة، و من لم یکن علی مولاه، فلیس بمؤمن. أخرجه ابن السمان فی الموافقة](1).

و ابن حجر در «صواعق» گفته:

[أخرج أیضا، یعنی الدارقطنی، انه جاءه، یعنی عمر، اعرابیان یختصمان فاذن لعلی فی القضاء بینهما، فقال أحدهما: هذا یقضی بیننا؟ فوثب إلیه عمر و أخذ بتلبیبه، و قال: ویحک ما تدری من هذا؟ هذا مولای و مولی کل مؤمن، و من لم یکن مولاه، فلیس بمؤمن](2).

و شیخ احمد بن الفضل در «وسیلة المآل» گفته:

و عن عمر بن الخطاب رضی اللّه عنه، و قد جاءه اعرابیان یختصمان، فقال لعلی کرم اللّه وجهه: اقض بینهما یا أبا الحسن، فقضی علی رضی اللّه عنه بینهما فقال أحدهما للاخر کالمستهزئ: هذا یقضی بیننا؟ ! ، فوثب إلیه عمر و أخذ بتلبیبه و قال: ویحک ما تدری من هذا؟ هذا مولای و مولی کل مؤمن، و من لم یکن مولاه، فلیس بمؤمن. أخرجه ابن السمان فی کتاب «الموافقة»].

و محمد بن اسماعیل بن صلاح الامیر(3) الیمانی در «روضۀ ندیه شرح التحفة العلویة» نقلا عن المحب الطبری گفته:

[و عن عمر، و قد جاءه اعرابیان یختصمان، فقال لعلی: اقض بینهما یا أبا الحسن فقضی علی بینهما، فقال أحدهما للاخر: هذا یقضی بیننا؟ ! ، فوثب عمر إلیه

ص:299


1- ذخائر العقبی : 67 - 68
2- الصواعق : 107
3- الامیر الیمانی محمد بن اسماعیل بن صلاح الصنعانی المتوفی سنة ( 1182 )

و أخذ بتلبیبه و قال: ویحک ما تدری من هذا؟ هذا مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة و من لم یکن مولاه، فلیس بمؤمن. أخرجه ابن السمان فی کتاب «الموافقة»] و احمد بن عبد القادر العجیلی در کتاب «ذخیرة المآل فی شرح عقد جواهر اللآل» گفته:

[و أخرج، یعنی الدارقطنی أیضا، انه جاء أعرابیان یختصمان، فأذن لعلی فی القضاء بینهما، فقضی، فقال احدهما: هذا یقضی بیننا؟ ! ، فوثب عمر و أخذ بتلابیبه و قال: ویحک ما تدری من هذا؟ هذا مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة، و من لم یکن مولاه، فلیس بمؤمن].

از این روایت ظاهر است که هر گاه احد الاعرابیین کلمۀ «هذا یقضی بیننا؟» که دلیل استنکار و استصغار و ازدراء و استحقار بود در حق جناب امیر المؤمنین گفت، عمر از جا برجست و گریبانش گرفت، و ارشاد کرد که وای بر تو چه می دانی که این کیست؟ این مولای من است و مولای هر مؤمن و مؤمنه، و هر کسی که نباشد او مولایش پس مؤمن نیست.

و بدیهی است که معنای محب و ناصر و محبوب در این مقام مصرفی ندارد که احد الاعرابیین استنکار قضای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نموده بود، پس بجواب او أمری ذکر باید نمود که مثبت صلوح برای درجۀ رفیعۀ قضاء باشد، و ظاهر است که محض ناصریت و محبیت یا محبوبیت مثبت صلوح برای قضاء نیست، پس لا بد مراد عمر از ذکر مولائیت آن حضرت اثبات ولایت حکم و تصرف برای آن جناب باشد تا استبعاد و استنکار اعرابی جافی دفع شود و هذا ظاهر جدا.

ص:300

دلیل بیست و چهارم از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

دلیل بیست و چهارم: آنکه خلیفۀ ثانی روز غدیر تهنیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بحصول مرتبۀ مولائیت برای آن جناب نموده، بلکه حسب روایت دارقطنی کما فی «الصواعق» ، و روایة العاصمی(1) کما فی «زین الفتی» ابو بکر هم شریک ثانی در ادای تهنیت گردیده، و تهنیت ثانی را، کما علمت سابقا، بسیاری از اکابر فخام و اساطین اعلام سنیه روایت کرده اند، مثل:

1-عبد اللّه بن محمد بن أبی شیبة العبسی المتوفی (235) ه 2-احمد بن محمد بن حنبل الشیبانی المتوفی سنة (241) ه.

3-عبد اللّه بن احمد بن محمد بن حنبل الشیبانی المتوفی سنة (290) ه.

4-ابو العباس الحسن بن سفیان بن عامر البالوزی النسوی المتوفی (303) ه.

5-عبد الملک بن محمد ابو سعید خرکوشی المتوفی سنة (407) .

6-ابو اسحاق احمد بن محمد بن ابراهیم الثعلبی النیسابوریّ المتوفی (427) ه.

7-اسماعیل بن علی بن حسین بن زنجویه الرازی المعروف بابن السمان المتوفی (445) .

8-عبد الکریم بن محمد المروزی السمعانی الحافظ المتوفی سنة (562) ه.

9-موفق بن احمد المعروف بأخطب خوارزم المتوفی سنة (568) 10-عمر بن محمد بن خضر الملا الاردبیلی

ص:301


1- العاصمی : ابو محمد احمد بن محمد بن علی احد ائمة القرن الخامس

11-یوسف بن قزغلی سبط ابن الجوزی المتوفی سنة (654) 12-محب الدین احمد بن عبد اللّه الطبری المتوفی سنة (694) 13-ابراهیم بن محمد بن المؤید بن عبد اللّه بن علی بن محمد بن حمویه المتوفی (722) 14-محمد بن عبد اللّه ولی الدین الخطیب المتوفی بعد سنة (737) 15-جمال الدین محمد بن یوسف الزرندی المتوفی بعد سنة (750) 16-اسماعیل بن عمر الشهیر بابن کثیر الدمشقی المتوفی سنة (774) 17-علی بن شهاب الدین الهمدانی المتوفی سنة (786) 18-احمد بن علی بن عبد القادری المقریزی المتوفی (845) 19-نور الدین علی بن محمد المعروف بابن الصباغ المتوفی (855) 20-حسین بن معین الدین الیزدی المیبذی المتوفی سنة (870) ه.

21-عبد اللّه بن عبد الرحمن الحسینی المشتهر بأصیل الدین الواعظ المتوفی (883) .

22-محمود بن محمد بن علی الشیخانی القادری المدنی.

23-محمد بن عبد الرسول البرزنجی المدنی المتوفی سنة (1103) 24-میرزا محمد بن معتمد خان بدخشانی المتوفی بعد سنة (1126) 25-محمد صدر عالم.

26-محمد بن اسماعیل بن صلاح الامیر الیمانی الصنعانی المتوفی سنة (1182) .

و پر ظاهر است که تهنیت شیخین بر حصول مولائیت برای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام دلیل زاهر و برهان باهر است بر آنکه این مرتبه بس جلیل الشأن و عظیم الفخر بوده، چه ظاهر است که جناب رسالت مآب

ص:302

صلی اللّه علیه و آله و سلم در مقامات بسیار فضائل متعدده و مناقب کثیره برای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ارشاد فرموده، و چنین تهنیت در این اوقات منقول نشده، پس این تهنیت سنیه دلیل واضح است بر آنکه این مرتبه اجل فضائل و اعلای مناقب جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بود که شیخین آن را مخصوص بتهنیت گردانیدند.

پس اگر مراد از این مولائیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام محبیت و ناصریت یا محبوبیت می بود، لازم آید که صرف محبیت یا ناصریت یا محبوبیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام اعظم فضائل آن حضرت باشد، و حال آنکه بسیاری از فضائل کثیره و مناقب سنیۀ جناب امیر المؤمنین علیه السّلام، که بروایات ثقات این حضرات ثابت است، بالاتر است از رتبۀ محبیت و ناصریت و محبوبیت بالبداهة.

پس معلوم شد که این مرتبه و رأی محبیت و ناصریت و محبوبیت است و آن نیست جز ولایت تصرف.

و اگر بگویند که مراد از محبوبیت آن جناب محبوبیت مطلقه است، مثل محبوبیت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم، و بلا شبهه این مرتبه بس جلیل است، لهذا شیخین آن را مخصوص بتهنیت گردانیدند، پس می گویم که محبوبیت مطلقه و تساوی آن با محبوبیت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم مثبت عصمت و افضلیت آن حضرت از دیگر اصحاب است که بلا شبهه محبوبیت دیگران مساوی محبوبیت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم نبوده، پس بنابر این هم مطلوب ما که ثبوت امامت بی فاصلۀ آن جناب است، بسبب افضلیت آن حضرت متحقق خواهد شد.

ص:303

و باید دانست که تهنیت یوم غدیر اختصاص به شیخین ندارد، بلکه دیگر صحابه، بلکه ازواج جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله هم ادای تهنیت ولایت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام کرده اند.

مولوی ولی اللّه لکهنوی در «مرآة المؤمنین» گفته:

[در «مشکاة» آورده که ملاقات کرد علی مرتضی را بعد از این حکایت عمر بن الخطاب و گفت: گوارنده باش و شاد باش أی پسر أبی طالب، که صبح کردی و شام کردی و گشتی مولای هر مؤمن مرد و زن.

فلقیه عمر بعد ذلک، فقال له: هنیئا یا ابن أبی طالب، أصبحت و أمسیت-الخ بالجمله چون این حدیث در غدیر خم واقع شد، هر صحابی که از حضرت امیر ملاقات می کرد، مبارک باد می داد]-انتهی.

و ملا معین الدین، که در «حبیب السیر» بمدح و ستایش او گفته:

[معین الدین الفراهی برادر ارشد قاضی نظام الدین(1) محمد بود، و در بسیاری از فضائل و کمالات اظهار وقوف می نمود، در زهد و تقوی درجۀ علیا داشت، و اکثر خطوط را در غایت جودت بر صحیفۀ تحریر می نگاشت در ایام جمعه بعد از اداء نماز در مقصوره مسجد جامع هرات وعظی در کمال تأثیر می گفت، و درر غرر معانی آیات و احادیث را به الماس طبع لطیف می سفت، به اعاظم امرا و نویانان (شاهزادگان) که در مجلس وعظ حضور می داشتند ملتفت نمی گشت، و در وقت نصیحت آن طائفه سخنان درشت بر زبانش می گذشت، و آن جناب بعد از فوت برادر بتکلیف خاقان والاگهر مدت یکسال صاحب منصب قضا بود، آنگاه ترک آن امر داده، هر چند

ص:304


1- قاضی نظام الدین محمد بن شرف الدین محمد فراهی الفقیه المتوفی سنة ( 900 ) ه .

دیگر مبالغه نمودند قبول نفرمود. از آثار قلم لطائف نگار مولانا معین الدین «معارج النبوة» در میان مردم مشهور است، و اکثر وقائع و حالات سید کائنات علیه افضل الصلوات و اکمل التحیات بروایات مختلفه در آن نسخه مسطور.

و مولانا معین الدین در شهور سنة سبع و تسعمائة مریض شده در گذشت و در مزار مقرب حضرت باری خواجه عبد اللّه انصاری پهلوی برادر خود قاضی نظام الدین مدفون گشت(1)]-انتهی.

در «معارج النبوة» که شیخ عبد الحق در «مدارج النبوة» از آن روایت های بسیار نقل کرده، بعد ذکر حدیث غدیر گفته:

[گویند بیشتر اصحاب تا که امهات مؤمنین امیر المؤمنین علی را تهنیت بجا آوردند. و در «روضة الصفا» می گوید که چون حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله در غدیر خم حدیث: «من کنت مولاه فعلی مولاه» در شأن امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود.

پس فرود آمد و در خیمۀ خاص خود بنشست، و فرمود که امیر المؤمنین علی در خیمۀ دیگر بنشیند، بعد از آن طبقات خلائق را فرمود تا بخیمۀ علی رضی اللّه عنه رفتند، و زبان بتهنیت علی گشادند، چون مردم از این امر فارغ شدند، امهات مؤمنین بفرمودن آن حضرت صلی اللّه علیه و آله نزد علی رفتند و او را تهنیت دادند و از جمله اصحاب امیر المؤمنین عمر بن الخطاب رضی اللّه عنه گفت: خوشا حال تو أی علی که صباح کردی و مولای جمیع مؤمنین و مؤمناتی.

و در «حبیب السیر» بعد ذکر حدیث غدیر مسطور است: پس امیر

ص:305


1- حبیب السیر ج 4 / 340 .

المؤمنین علی کرم اللّه وجهه بموجب فرمودۀ حضرت رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم در خیمه نشست تا طوائف خلائق بملازمتش رفته، لوازم تهنیت بتقدیم رسانیدند، و از جمله اصحاب امیر المؤمنین عمر بن الخطاب رضی اللّه عنه جناب ولایتمآب را گفت: بخ بخ یا بن أبی طالب، أصبحت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة، یعنی خوشا حال تو أی پسر ابو طالب بامداد کردی در وقتی که مولای هر مؤمن و مؤمنه بودی، بعد از آن امهات مؤمنین بر حسب اشارۀ سید المرسلین بخیمۀ امیر المؤمنین رفته، شرط تهنیت بجا آوردند(1)]-انتهی.

و بدیهی اولی است که تهنیت عامۀ صحابه و امهات مؤمنین بحکم جناب سید المرسلین صلی اللّه علیه و آله اجمعین بعد نشستن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در خیمۀ خاص دلیل واضح است بر آنکه آنچه در روز غدیر واقع شده عقد امامت بود، چه متصور نمی شود که این تهنیت عامه باهتمام تمام، و امر جناب خیر الانام بآن، بعد از نشستن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در خیمۀ خاص، برای صرف این معنی بوده که آن حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلم وجوب محبت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بیان نموده که این معنی اختصاص بآنجناب نداشته، و جاها برای جمیع صحابه علی العموم، و برای بسیاری از ایشان بالخصوص، حسب روایات سنیه ثابت شده، و گاهی مثل این تهنیت برای ایشان واقع نشده.

و چون در این مقام نقل از «معارج النبوة» ، و «روضة الصفا» ، و «حبیب السیر» نمودم، بحمد اللّه اعتبار و اعتماد آن از افادات خود شاهصاحب باثبات رسانم.

پس باید دانست که شاهصاحب در «باب المطاعن» باین هر سه کتاب

ص:306


1- معارج النبوة ج 2 / 318 .

استناد کرده اند، بجواب طعن چهارم از مطاعن أبی بکر برای اثبات امارت أبی بکر در بعض سرایا گفته:

[و در «معارج» و «حبیب السیر» مذکور است که بعد غزوۀ تبوک اعرابی در جناب پیغمبر آمده، عرض نمود که قومی از اعراب در وادی الرمل مجتمع گشته، و داعیۀ شبیخون دارند(1)]-الخ.

و در جواب طعن سوم از مطاعن أبی بکر بعد ذکر قصۀ تجهیز جیش اسامه گفته:

این است آنچه در «روضة الصفا» و «روضة الاحباب» و «حبیب السیر» و دیگر تواریخ معتبرۀ شیعه و سنی موجود است](2)-انتهی.

از این عبارت ظاهر است که «تاریخ روضة الصفا» و «حبیب السیر» مثل «روضة الاحباب» از تواریخ معتبره است، و للّه الحمد علی ذلک.

و بجواب طعن یازدهم متضمن عزل أبی بکر از ادای سورۀ برائت گفته:

[جواب در این روایت طرفه خبط و خلط واقع شده، مثال آنکه کسی گفته است:

چه خوش گفته است سعدی در زلیخا ألا یا أیها الساقی أدر کاسا و ناولها

یا مانند استفتاء مشهور که خشن و خشین هر سه دختران معاویه را چه حکم است؟ تفصیل این مقدمه آنکه روایات اهل سنت در این قصه مختلفند اکثر روایات باین مضمون آمده اند که ابو بکر رضی اللّه عنه را برای امارت حج منصوب کرده، روانه کرده بودند، نه برای رسانیدن برائت و حضرت امیر را بعد از روانه شدن ابو بکر رضی اللّه عنه، چون سورۀ

ص:307


1- تحفه اثنا عشریة : 424 .
2- تحفه اثنا عشریة : 421 .

برائت نازل شده، و نقض عهد مشرکان در آن سوره فرود آمد، از عقب فرستادند تا تبلیغ این احکام تازه نماید، پس در این صورت عزل ابو بکر رضی اللّه عنه اصلا واقع نشده، بلکه این هر دو کس برای دو امر مختلف منصوب شدند.

پس در این روایات خود جای تمسک شیعه نماند، که مدار آن بر عزل ابو بکر است، و چون نصب نبود، عزل چرا واقع شود؟ و در «بیضاوی» و «مدارک» ، و «زاهدی» ، و «تفسیر نیشاپوری» ، و «جذب القلوب» ، و «شرح مشکاة» همین روایت را اختیار نموده، و همین است ارجح نزد أهل حدیث.

و از «معالم» ، و «حسینی» ، و «معارج» ، و «روضة الاحباب» ، و «حبیب السیر» ، و «مدارج» چنان ظاهر می شود که اول آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم ابو بکر را بقراءت این سوره امر نموده بودند، بعد از آن علی مرتضی را در این کار نامزد فرمودند، و این دو احتمال دارد](1)-الخ.

این عبارت دلالت صریحه دارد بر آنکه «معارج» و «حبیب السیر» مثل «معالم» ، و «معارج» ، و «روضة الاحباب» ، و «حسینی» از کتب أهل سنت است.

و اعتبار «حبیب السیر» و «معارج النبوة» از افادات مولوی حسام الدین سهارنبوری که شاهصاحب در مقامات عدیده از «باب مطاعن» بعض عبارات او را انتحال کرده اند، نیز ظاهر است.

چنانچه در «مرافض الروافض» بجواب طعن عزل أبی بکر از أدای سورۀ برائت، گفته:

ص:308


1- تحفهء اثنا عشریة : 432 - 433 .

[در نسخه های معتبره در میان این مقدمه اختلاف است، از بعض کتب معتمده چنان ظاهر می شود که علی مرتضی را ابتداء برای قراءت و ایذان فرموده فرستاده بودند، نه آنکه بعد از ارسال ابو بکر صدیق آن پیشوای أهل تحقیق را رخصت داد، چنانچه در «بیضاوی» ، و «مدارک» ، و «زاهدی» ، و «تفسیر نظام نیشاپوری» ، و «جذب القلوب» و بعض شروح «مشکاة» گفته: که چون سورۀ براءت فرود آمد، پیغمبر خدا علی مرتضی را بر ناقۀ عضباء سوار کرده، بمکه فرستادند تا آنجا رفته، سورۀ مذکوره بر اهل موسوم بخواند، و آن جماعت را از احکام آن آگاه گرداند.

پیش از ارسال علی عالی خصال ابو بکر صدیق را امیر حاج ساخته، رخصت کرده بودند بعضی از سعادت اندوزان حضور وقت فرستادن علی سرور التماس نمودند که یا رسول اللّه اگر این سوره را نزد أبی بکر ارسال داری، هر آیینه وی این حدیث را نیز سرانجام دهد، فرمودند

«لا یؤدی عنی الا أنا و رجل منی» .

و چون حیدر از قطع مسافت نزدیک بصدیق اکبر رسید، و آواز ناقۀ رسول خدا مسموع آن قدوة الاولیاء گردید، تا رسیدن علی مرتضی توقف نمود، بعد از آن از شیر خدا استفسار فرمود که امیری یا مأمور؟ یعنی تو امیری و من از امارت معزول شدم، یا تو تابع و مأموری و من امیر؟ علی مرتضی گفت: «مأمورم» .

پس ابو بکر پیش از ترویه خطبه خواند و مناسک حج بیان نمود، و علی مرتضی روز نحر بنزد جمرة العقبه برخاست، و گفت: «یا ایها الناس، رسول رسول خداییم بسوی شما» پرسیدند: بچه حکم؟ ، پس

ص:309

علی مرتضی سی و چهل آیه از سورۀ برائت بر ایشان خواند.

پس از آن گفت:

«أمرت بأربع: أن لا یقرب البیت بعد هذا العام مشرک، و لا یطوف بالبیت عریان، و لا یدخل الجنة الا کل نفس مؤمنة، و أن نتم الی کل ذی عهد عهده» .

و پوشیده نیست که موافق این فعل توهم عزل را گنجایش نیست، تا بتحقیق آن خود چه رسد، چه عزل بعد از نصب است، و اینجا نصب اصلا متحقق نیست.

و از بعض کتب، مانند «معالم» ، و «حسینی» ، و «معارج» ، و «روضة الاحباب» ، و «مدارج» ، و «حبیب السیر» چنان ظاهر می شود که نخست آن حضرت علیه الصلوة و التحیة ابو بکر صدیق را بقراءت امر نموده بودند، بعد از آن علی مرتضی را بدان کار نامزد فرموده، و این دو احتمال دارد]-الخ.

از این عبارت بکمال صراحت ظاهر است که «معارج النبوة» ، و «حبیب السیر» مثل «روضة الاحباب» و «مدارج النبوة» و «معالم» از نسخ معتبره است.

و نیز حسام الدین در اوائل «مرافض» گفته:

[و هنگام تسوید کتب معتبره مانند: «بیضاوی» ، و «معالم» ، و «مدارک» و «کشاف» ، و «جامع البیان» و «تفسیر نظام نیسابوری» ، و «حسینی» و «زاهدی» ، و «مشکاة» ، و «شرح ملا علی قاری» ، و «شرحین عبد الحق دهلوی» ، و «صحیح البخاری» ، و «تیسیر القاری» ، و «صحیح مسلم» ، و «صواعق محرقه» ، و «بستان أبی اللیث» ، و «شمائل ترمذی» و «سفر السعادة» و شرح آن.

ص:310

و «سنن الهدی» و «شفاء» ی قاضی عیاض، و «شرح مواقف» ، و «شرح طوالع الانوار» ، و «شرح تجرید» ، و «شرح عقائد» ، و «تکمیل الایمان» ، و «رسالۀ قطب ربانی حضرت شیخ احمد سرهندی قدس سره» و «نوافض الروافض مرزا مخدوم» ، و «مرقق القلوب» ، و «تحقیق» و «حسامی» ، و «فتاوی عالمگیری» ، و «برهان شرح مواهب رحمان» و «هدایه» ، و «کفایه شعبی» ، و «معدن الحقائق شرح کنز الدقائق» و «جذب القلوب الی دیار المحبوب» ، و «مدارج النبوة» ، و «معارج النبوة» ، و «روضة الاحباب» ، و «ترجمۀ مستقصی» .

و «حبیب السیر» ، و «رسالۀ مناقب خلفاء» ، و «مناقب مرتضوی» و «حیاة الحیوان» ، و «ترجمۀ قطب شاهی» ، و «اصول کلینی» و بعضی رسائل دیگر رفضه، مطمح نظر تفحص داشته، احادیث و اخبار و اقوال علمای اخیار، و تحقیق مذاهب، و اختلاف و احوال بزرگان و قصص اسلاف که در این رساله منقول شده، همه را از کتب مذکوره نقل کرده]-انتهی.

این عبارت هم صریح است در آنکه «معارج النبوة» و «حبیب السیر» از کتب معتبره است.

و عبد الرحمن هم در «مرآة الاسرار» ، که شاه(1) ولی اللّه در «رساله انتباه» از آن نقل نموده، از «روضة الصفا» و «حبیب السیر» بتکرار نقل می کند، چنانچه گفته:

[در مجلد ثانی «روضة الاحباب» و «حبیب السیر» می نویسد که چون عثمان بن عفان رضی اللّه عنه شربت شهادت چشید جناب ولایتمآب علی

ص:311


1- شاه ولی اللَّه بن عبد الرحیم الدهلوی المتوفی سنة ( 1176 ) ه .

کرم اللّه وجهه در خانۀ خود نشست و در اختلاط را با مردم من کل الوجوه دربست].

و نیز در «مرآة الاسرار» گفته:

[در «روضة الصفا» مسطور است: بعد از شهادت امیر المؤمنین حسن رضی اللّه عنه، معاویة بن أبی سفیان ده ساله حکومت ممالک نمود.

پانزدهم رجب در سال شصت هجری بمرض طاعون در دمشق وفات یافت ولادتش پیش از بعثت به پنج سال بود، در سال پنجم از هجرت ایمان آورده.

و نیز در «مرآة الاسرار» مسطور است:

[و در «روضة الصفا» و «حبیب السیر» مسطور است که: در زمان خلافت امیر المؤمنین عمر رضی اللّه عنه سه دختر یزدجرد شهریار را اسیر کرده آورده بودند، هر سه را علی کرم اللّه وجهه در حصۀ خود گرفت].

و علاوه بر این همه کاتب جلبی تصریح کرده بآنکه کتاب «حبیب السیر» از کتب ممتعۀ معتبره است، چنانچه در «کشف الظنون» گفته:

[«حبیب السیر فی أخبار أفراد البشر» فارسی لغیاث الدین(1) بن همام الدین المدعو بخواند امیر و هو تاریخ کبیر لخصه من تاریخ والده(2) المسمی ب «روضة الصفا» و زاد علیه، ألفه بالتماس خواجه حبیب اللّه من أعیان دولة شاه

ص:312


1- غیاث الدین المعروف بخواند میر المورخ المتوفی سنة ( 942 ) ه .
2- مؤلف « روضة الصفا » المعروف بمیر خواند لیس والدا لغیاث الدین بل هو والد أمه ، و غیاث الدین سبطه .

اسماعیل(1) بن حیدر الصفوی سنة سبع و عشرین و تسع مائة، ذکر فیه انه شرع أولا بالتماس میر محمد الحسینی امیر خراسان، و لما قتل و نصب مکانه درمش خان من قبل شاه اسماعیل، استمر علی تالیفه الی أن أتمه و أهداه إلیه والی حبیب اللّه المذکور، و ذلک بعد ما کتب تاریخه المسمی ب «خلاصة الاخبار» و رتب هذا الکتاب المسمی ب «حبیب السیر» علی افتتاح و ثلاث مجلدات، و اختتام الافتتاح فی اول الخلق.

و المجلد الاول: فی الانبیاء و الحکماء و ملوک الاوائل و سیرة نبینا علیه الصلوة و السّلام و الخلفاء الراشدین.

و المجلد الثانی: فی الائمة الاثنی عشر، و بنی أمیّة و بنی العباس، و من ملک فی عصر هؤلاء.

و المجلد الثالث: فی خواقین الترک، و جنکیز و اولاده، و طبقات الملوک فی عصرهم، و تیمور و اولاده، و ظهور الصفویة و نبذة یسیرة من ذکر آل عثمان.

و الاختتام: فی عجائب الاقالیم و نوادر الوقائع.

و هو فی ثلاث مجلدات کبار من الکتب الممتعة المعتبرة، الا انه اطال فی وصف ابن حیدر، کما هو مقتضی حال عصره و هو معذور فیه تجاوز اللّه سبحانه و تعالی عنه](2).

دلیل بیست و پنجم از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

از أدلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

دلیل بیست و پنجم: آنکه ابو العباس احمد بن محمد بن سعید المعروف

ص:313


1- الشاه اسماعیل الصفوی مؤسس الاسرة الصفویة المتوفی سنة ( 930 )
2- کشف الظنون ج 1 / 629

بابن عقدة در کتاب «الولایة» علی ما نقل عنه السید(1) علی بن طاوس طاب ثراه فی کتاب «الیقین» گفته:

[حدثنا مثنی بن القاسم الحضرمی عن هلال بن أیوب الصیرفی، عن أبی کثیر الانصاری، عن عبد اللّه بن أسعد بن زرارة، عن ابیه، قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اوحی الی فی علی: أنه امیر المؤمنین، و سید المسلمین، و قائد الغر المحجلین](2).

از این روایت ظاهر است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بعد ارشاد

حدیث «من کنت مولاه فعلی مولاه» اینهم ارشاد کرده که حق تعالی وحی کرده بسوی من در علی: بتحقیق که او امیر المؤمنین، و سید مسلمین، و قائد الغر المحجلین است(3).

و ظاهر است که یکی از این أوصاف جلیله برای دلالت بر ثبوت امارت و امامت و خلافت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام کافی و برای داء عضال

ص:314


1- السید ابن طاوس : علی بن موسی المتوفی سنة ( 664 ) ه .
2- الیقین : الباب ( 37 )
3- قال سلیمان بن احمد الطبرانی فی « المعجم الصغیر » : حدثنا محمد بن مسلم بن عبد العزیز الاشعری الاصبهانی ، حدثنا مجاشع بن عمرو بهمدان سنة ( 235 ) - حدثنا عیسی بن سوادة الرازی ، حدثنا هلال بن ابی حمید الوزان ، عن عبد اللَّه بن حکیم الجهنی ، قال : قال رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و سلم : « ان اللَّه عز و جل أوحی الی فی علی ثلثة أشیاء لیلة اسری بی : انه سید المؤمنین ، و امام المتقین ، و قائد الغر المحجلین » . لم یروه عن هلال الا عیسی تفرد به مجاشع - منه قدس سره فی هامش الکتاب

اختراع شکوک و شبهات رکیکه شافی است، چه جا که این اوصاف جلیله، و نصوص صریحه مجتمع گردیده، حجاب ارتیاب مشککین والا نصاب از روی معنای مقصود از فقرۀ

«من کنت مولاه فعلی مولاه» برکشیده.

و ابو سعید(1) مسعود بن ناصر سجستانی در کتاب «الولایة» علی ما نقل السید علی بن طاوس طاب ثراه می گوید:

[اخبرنا ابو الحسین(2) احمد بن محمد بن احمد البزاز، فیما قرئ علیه فی بغداد، قال: حدثنا القاضی(3) ابو عبد اللّه الحسن بن هارون بن محمد الضبی املاء فی صفر سنة ثلاث و تسعین و ثلاثمائة، قال: حدثنی أبو العباس أحمد بن محمد بن سعید الکوفی الحافظ سنة ثلاثین و ثلاثمائة.

و أخبرنا أبو الحسین محمد بن محمد بن علی الشروطی(4) ، قال: أخبرنا أبو الحسین محمد بن عمر بن بهتة(5) ، و أبو عبد اللّه الحسن بن هارون بن محمد

ص:315


1- ابو سعید السجستانی مسعود بن ناصر المتوفی سنة ( 477 ) ه .
2- ابو الحسین البزاز : احمد بن محمد بن احمد المعروف بابن النقور البغدادی المتوفی سنة ( 470 )
3- القاضی الضبی : ابو عبد اللَّه الحسن بن هارون البغدادی المتوفی سنة ( 398 ) ه .
4- ابو الحسین الشروطی : محمد بن محمد بن علی بن عبد اللَّه بن محمد ابن ابراهیم بن الحسن بن العباس ذکره ابن حجر فی لسان المیزان ج 5 / 371 و قال : توفی سنة ( 454 ) عن ثمانین سنة .
5- ابن بهته : ابو الحسین محمد بن عمر بن محمد بن حمید البزاز المتوفی سنة ( 374 ) ه .

القاضی الضبی، و أبو محمد عبد اللّه بن محمد الاکفانی(1) القاضی، قالوا:

أخبرنا احمد بن محمد بن سعید، قال: حدثنا محمد بن الفضل بن ابراهیم الاشعری، قال: حدثنا ابی، قال حدثنا المثنی(2) بن قاسم الحضرمی، عن هلال(3) بن أیوب الصیرفی، عن-أبی کثیر(4) الانصاری، عن عبد اللّه بن أسعد بن زرارة، عن أبیه، قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، فهذا آخر حدیث البزاز.

و زاد الشروطی فی روایته: و قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «أوحی الی فی علی ثلاث: امیر المؤمنین، و سید المسلمین، و قائد الغر المحجلین»].

و نبذی از محامد و مناقب ابن عقدة سابقا شنیدی و دریافتی که دارقطنی علی ما فی «انساب السمعانی» بحق او گفته:

[که اجماع کرده اند اهل کوفه، که دیده نشد از زمان عبد اللّه بن مسعود تا زمان ابن عقدة حافظ تری از او(5).

و محمد طاهر(6) کجراتی در «تذکرة الموضوعات» تصریح فرموده که ابن عقده از کبار حفاظ است، توثیق کرده اند مردم او را، و تضعیف

ص:316


1- ابن الاکفانی : ابو محمد عبد اللَّه بن محمد البغدادی قاضی القضاة المتوفی سنة ( 405 ) ه .
2- المثنی بن القاسم الحضرمی الکوفی : عد من اصحاب الصادق علیه السّلام
3- هلال بن أیوب الصیرفی له ترجمة فی الجرح و التعدیل ج 9 / 75
4- ابو کثیر الانصاری : ذکره ابن ابی حاتم فی الجرح و التعدیل ج 9 / 429 و قال : سمع علی بن أبی طالب رضی اللَّه عنه .
5- الانساب للسمعانی : 394 منشور المستشرق دس
6- محمد طاهر الکجراتی الفتنی الهندی المقتول سنة ( 984 ) - 986

او نکرده مگر عصری متعصب(1).

و ابو المؤید خوارزمی در «جامع مسانید أبی حنیفه» بترجمۀ او علی ما فی نسخة منه، ارشاد کرده که او ثقه و فقیه، و عالم به نحو و لغت و قراءت، و متقن در حدیث، حافظ برای روات آن بوده و مدار این اسانید، یعنی «مسانید أبی حنیفه» بر او است(2).

و در نسخۀ دیگر از جامع «مسانید أبی حنیفة» تصنیف ابو المؤید خوارزمی این عبارت بترجمۀ ابن عقده مذکور است:

[احمد بن محمد بن سعید بن عبد الرحمن بن ابراهیم بن زیاد بن عبد اللّه بن عجلان أبو العباس الکوفی الهمدانی المعروف بابن عقدة.

قال: الخطیب فی تاریخه: کان جده عجلان مولی عبد الرحمن بن سعید الهمدانی.

و قال الخطیب: سمعت الوزیر یقول: سمعت الدارقطنی یقول: أجمع أهل الکوفة انه لم یر من زمن عبد اللّه بن مسعود الی زمن أبی العباس بن عقدة أحفظ منه.

و قال: عن الدارقطنی أیضا کان ابن عقدة یعلم ما عند الناس و لا یعلم الناس ما عنده.

قال الخطیب: سمعت أبا الطیب أحمد بن الحسن بن هرثمة یقول: کنا بحضرة أبی العباس بن عقدة و بجنبه هاشمی، و عنده حفاظ الحدیث، فقال أبو العباس:

أنا أحدثکم ثلاثمائة ألف حدیث من أهل بیت هذا دون غیرهم و ضرب بیده علی ظهر الهاشمی.

ص:317


1- تذکرة الموضوعات : 69 ط مصر 1343
2- جامع المسانید ج 2 / 398 ط حیدرآباد الدکن

قال الخطیب: ورد بغداد و سمع بها من جماعة سماهم، ثم قدم فی آخر عمره و حدث عن قدماء المحدثین و سماهم.

و روی عنه الحفاظ الاکابر، کابی بکر(1) الجرجانی، و أبی القاسم الطبرانی و محمد(2) بن المظفر، و أبی الحسن الدارقطنی، و ابی حفص بن شاهین، و جماعة سماهم.

قال الخطیب: و ابن عقدة لقب أبی العباس، لقب بذلک بتعقده بین الصرف و النحو، و کان یعلم القرآن و الادب فی الکوفة.

و قال: کان الحفاظ إذا تذاکروا الحدیث شرطوا أن لا یخرجوا من أحادیث أبی العباس بن عقدة.

قال الخطیب: مات أبو العباس سنة اثنتین و ثلاثین و ثلاثمائة، و مولده سنة أربعین و مائتین.

یقول أضعف عباد اللّه: و مدار أکثر أحادیث هذه المسانید علی ابی العباس أحمد بن محمد بن سعید الهمدانی الکوفی ابن عقدة الحافظ]-انتهی.

و مسعود سجستانی از اجلۀ حفاظ، و اعاظم محدثین، و اکابر معتبرین و مشایخ معتمدین، و سباق موثقین، و حفاظ متقنین سنیه است، چنانکه سابقا دانستی که از عبارت «انساب سمعانی» ظاهر است که ابو سعید سجزی حافظ متقن بوده، و رحلت کرده بسوی خراسان و جبال و عراقین و حجاز، و اکثار حدیث کرده و بجمع آن مشغول شده، و جماعت کثیر از مشایخ سمعانی روایت کرده اند برای سمعانی از او در مرو، و نیسابور

ص:318


1- ابو بکر الجرجانی : احمد بن ابراهیم بن اسماعیل الاسماعیلی المتوفی ( 370 ) ه .
2- محمد بن المظفر بن موسی البغدادی الشافعی المتوفی سنة ( 379 ) .

و اصبهان(1).

و نیز سابقا از عبارت «عبر فی خبر من غبر» دریافتی که مسعود سجزی حافظ است، و رحلت کرده و تصنیف نموده.

و دقاق(2) ارشاد کرده که ندیدم جیدتری از روی اتقان، و نه بهتر از او از روی ضبط(3).

دلیل بیست و ششم از أدلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت:خطبۀ حدیث مذکور

از أدلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت:خطبۀ حدیث مذکور

دلیل بیست و ششم: آنکه سید شهاب الدین احمد در کتاب «توضیح الدلائل علی ترجیح الفضائل» برای صدر حدیث غدیر از جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله این خطبه شریفه نقل کرده:

[«الحمد للّه علی آلائه فی نفسی، و بلائه فی عترتی و أهل بیتی، استعینه علی نکبات الدنیا و موبقات الآخرة، و أشهد أن لا اله الا اللّه الواحد الاحد الفرد الصمد لم یتخذ صاحبة و لا ولدا و لا شریکا و لا عمدا، و انی عبد من عبیده، أرسلنی برسالته الی جمیع خلقه، لیهلک من هلک عن بینة، و یحیی من حی عن بینة، و اصطفانی علی العالمین من الاولین و الآخرین، و اعطانی مفاتیح خزائنه، و وکد

ص:319


1- الانساب للسمعانی : 291 منشور دس مرجلیوث ط بغداد
2- الدقاق : محمد بن عبد الواحد الاصبهانی المتوفی سنة ( 516 )
3- العبر فی خبر من غبر ج 3 / 289 ط الکویت .

علی بعزائمه، و استودعنی سره، و امدنی، فابصرت له.

فأنا الفاتح، و أنا الخاتم، و لا قوة الا باللّه، اتقوا اللّه أیها الناس حق تقاته و لا تموتن الا و أنتم مسلمون، و اعلموا ان اللّه بکل شیء محیط، و انه سیکون من بعدی أقوام یکذبون علی، فیقبل منهم، و معاذ اللّه أن أقول علی اللّه الا الحق، أو انطق بأمره الا الصدق، و ما آمرکم الا ما أمرنی به، و لا أدعوکم الا الی اللّه، و سَیَعْلَمُ اَلَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ » .

فقام إلیه عبادة(1) بن الصامت، فقال: و متی ذاک یا رسول اللّه؟ و من هؤلاء؟ عرفناهم لنحذرهم.

قال: «أقوام قد استعدوا لنا من یومهم و سیظهرون لکم إذا بلغت النفس منی ههنا» و أومأ صلی اللّه علیه و بارک و سلم الی حلقه، فقال عبادة: إذا کان ذلک فالی من یا رسول اللّه؟ ، فقال صلی اللّه علیه و بارک و سلم: «علیکم بالسمع و الطاعة للسابقین من عترتی و الآخذین من نبوتی، فانهم یصدونکم عن الغی، و یدعونکم الی الخیر، و هم أهل الحق و معادن الصدق، یحیون فیکم الکتاب و السنة، و یجنبونکم الالحاد و البدعة، و یقمعون بالحق أهل الباطل، لا یمیلون مع الجاهل.

أیها الناس ان اللّه خلقنی و خلق أهل بیتی من طینة لم یخلق منها غیرها، کنا أول من ابتدأ من خلقه، فلما خلقنا نور بنورنا کل ظلمة، و أحیا بنا کل طینة» .

ثم قال صلی اللّه علیه و سلم: «هؤلاء خیار امتی، و حملة علمی، و خزانة سری، و سادة أهل الارض، الداعوان الی الحق، المخبرون بالصدق، غیر شاکین و لا مرتابین، و لا ناکصین، و لا ناکثین، هؤلاء الهداة المهتدون و الائمة الراشدون

ص:320


1- عبادة بن الصامت ابو الولید الخزرجی القاضی بالقدس و المتوفی بها او بالرملة سنة ( 34 ) ه .

المهتدی من جاءنی بطاعتهم، و الضال من عدل منهم، و جاءنی بعداوتهم، حبهم ایمان و بغضهم نفاق، هم الائمة الهادیة و عری الاحکام الواثقة، بهم یتم الاعمال الصالحة، و هم وصیة اللّه فی الاولین و الآخرین، و الارحام التی اقسمکم اللّه بها إذ یقول: وَ اِتَّقُوا اَللّهَ اَلَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَ اَلْأَرْحامَ إِنَّ اَللّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقِیباً(1) ثم ندبکم الی حبهم، فقال: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِی اَلْقُرْبی(2) هم الذین أذهب اللّه عنهم الرجس، و طهرهم من النجس، الصادقون إذا نطقوا، العالمون إذا سئلوا، الحافظون لما استودعوا، جمعت فیهم الخلال العشر لم تجمع الا فی عترتی و أهل بیتی: الحلم، و العلم، و النبوة، و النبل، و السماحة، و الشجاعة، و الصدق، و الطهارة، و العفاف، و الحکم.

فهم کلمة التقوی، و وسیلة الهدی، و الحجة العظمی، و العروة الوثقی، هم أولیاؤکم عن قول ربکم و عن قول ربی، ما أمرتکم ألا من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله، أوحی الی ربی فیه ثلاثا انه سید المسلمین، و امام الخیرة المتقین، و قائد الغر المحجلین، و قد بلغت عن ربی ما امرت، و استودعهم اللّه فیکم، و استغفر اللّه لی و لکم»].

از این خطبۀ بلیغۀ هدایت انتماء بکمال وضوح روشن و پیدا است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بعد ارشاد:

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» و دعای:

«اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله» ارشاد فرموده که: «وحی کرد بسوی من پروردگار من در علی سه امر را، بتحقیق که او «سید مسلمین» و «امام خیرۀ متقین» و «قائد

ص:321


1- النساء : 1
2- الشوری : 23

الغر المحجلین است» .

و ظاهر است (و لا کظهور النار علی العلم) که هر یکی از این اوصاف جلیلة الشأن و مناقب باهرة البرهان برای اثبات امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام کافی است، خصوصا وصف دوم که از آن امامت آن حضرت بنص صریح واضح است، و علاوه بر این، از این خطبۀ شریفه امامت سائر اهلبیت معصومین علیهم السّلام بوجوه عدیده ظاهر است:

اول: آنکه صحابه را بعد خود مأمور به سمع و طاعت اهلبیت علیهم السّلام نموده، و ظاهر است که مأمور بالاطاعة با وجود مقتدای واجب الاطاعات امام نمی تواند شد، و نیز کسی را مأمور به اطاعت کسی ساختن دلیل صریح بر تفضیل و ترجیح مطاع بر مطیع است، و با وجود افضل خلافت مفضول غیر صحیح، و تفضیل مفضول قطعا قبیح، و نیز امر به اطاعت علی الاطلاق دلیل عصمت مطاع است.

دوم: آنکه وصف عترت خود به «سابقین» دلیل تفضیل ایشان است.

سوم: آنکه بیان فرموده که عترت آن جناب بازمیدارند صحابه را از «غی» ، و دعوت می کنند ایشان را به «خیر» . و آن دلیل صریح است بر آنکه اهلبیت علیهم السّلام «آمر بالمعروف و ناهی عن المنکر» برای صحابه بودند، پس اگر با وصف ایشان بعض صحابه خلیفه شوند، عکس موضوع و قلب مشروع لازم آید.

چهارم: آنکه از آن ظاهر است که اهلبیت آن حضرت «احیا» می کنند در صحابه کتاب و سنت را، و بازمیدارند ایشان را از الحاد و بدعت، و قمع می کنند بحق اهل باطل را. پس افضلیت اهلبیت علیهم السّلام و مقتدایی و مطاع بودن ایشان برای صحابه، کالنور علی شاهق الطور، بوضوح

ص:322

و ظهور رسید، و ثابت شد که تقدم صحابه بر این حضرات، بحقیقت سعی در اطفاء نور «کتاب و سنت» ، و دخول در الحاد و بدعت، و منع از قمع أهل باطل بوده.

پنجم: آنکه تصریح آن حضرت به اینکه حق تعالی خلق کرده آن حضرت و اهلبیت آن حضرت را از طینتی که خلق نکرده از آن غیر ایشان را، دلیل صریح بر افضلیت اهلبیت علیهم السّلام است و انکار بدیهی را علاج نیست.

ششم: آنکه تصریح آن حضرت به اینکه: «ما اول کسی هستیم که پیدا کرده حق تعالی از خلق خود» صریح است در افضلیت اهلبیت علیهم السّلام، مثل افضلیت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله.

هفتم: تنویر هر ظلمت به «نور» این حضرات، و احیای هر طینت بایشان، دلیل قاطع بر افضلیت این حضرات است.

هشتم: آنکه تصریح آن حضرت به اینکه اهلبیت علیهم السّلام «خیار امت» آن حضرتند، نص قاطع و برهان ساطع بر خیریت و افضلیت آن حضرت است.

نهم: آنکه از قول آن حضرت: «و حملة علمی و خزنة سری» ظاهر است که اهل بیت علیهم السّلام حاملین علم «نبوت» ، و خازنان اسرار «رسالت» بودند فوا عجباه که چگونه با وجود حاملین علم «نبوت» و خازنان اسرار «رسالت» کسانی که بهره از آن نداشتند، خلیفه و امام می توانند شد! ؟ دهم: آنکه وصف «سادات أهل الارض» صریح است در آنکه اهلبیت علیهم السّلام «سادات» أهل ارضند، پس با وجود «سادۀ» ی أهل أرض، کسانی که «سود» ایشان بودند، چگونه متقدم بر ایشان می توانند شد؟ ! یازدهم: آنکه فقرۀ

«هؤلاء الهداة المهتدون، و الائمة الراشدون» نص

ص:323

اوضح و برهان أجلی است بر اینکه حضرات اهلبیت علیهم السّلام «هادیان دین و ائمۀ راشدین» بودند، پس این نص صریح قاطع لسان قال و قیل، و دافع وجوه تأویل و تسویل است.

دوازدهم: آنکه فقرۀ

«المهتدی من جاءنی بطاعتهم» صریح است در ایجاب طاعت اهلبیت علیهم السّلام، فیکونون مطاعین الصحابة لا بالعکس.

سیزدهم: آنکه فقرۀ

«هم الائمة الهادیة» نص صریح است بر امامت اهلبیت علیهم السّلام.

چهاردهم: آنکه از قول آن حضرت:

«جمعت فیهم الخلال العشر لم تجمع الا فی عترتی» - الخ ظاهر است که این ده خلال کمال در غیر اهلبیت علیهم السّلام جمع نبود، پس افضلیت حضرات اهلبیت در کمال ظهور و وضوح ثابت شد.

و از قول آن حضرت:

«أوحی الی ربی فیه» الخ فرموده، ظاهر است که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام «سید مسلمین» و «امام خیرۀ متقین» و «قائد الغر المحجلین» ، و ظاهر است که هر یکی از این همه اوصاف مثبت افضلیت و امامت آن جناب بکمال صراحت و ظهور.

و نیز از قول آن حضرت:

«أقوام قد استعدوا لنا من یومهم، و سیظهرون لکم إذا بلغت النفس منها» -الخ مع قول آن حضرت:

«و انه سیکون من بعدی أقوام یکذبون علی» -الخ، واضح است که جمله از اصحاب آمادۀ بغض و عداوت آن جناب و اهل بیت اطیاب بودند، و وقت وفات آن حضرت برای مردم ظاهر شدند که ضغائن دیرینۀ خودها از این وقت ظاهر کردن گرفتن، و دروغ بر آن حضرت بستند، و مردم از ایشان دروغ ایشان را قبول کردند، و آن حضرت آیۀ:

ص:324

وَ سَیَعْلَمُ اَلَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ(1) در حق ایشان تلاوت فرموده.

و ظاهر است که اظهار بغض و عداوت بوقت قرب وفات سرور کائنات علیه و آله آلاف التحیات و التسلیمات از شیخین و اتباعشان واقع شده، نه غیر ایشان، و اگر حضرات اهل سنت ادعای آن کنند، نشان ایشان بدهند که آنها کدام صحابه بودند غیر شیخین و اتباعشان که بالخصوص (حیث لا یشارکهم هؤلاء) بوقت قرب وفات آن حضرت بغض و عداوت حضرات اهلبیت علیهم السّلام اظهار کردند، و دروغ بر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بستند، و بهر صورت مطلوب اهل حق، و بطلان تزویقات و تسویلات اهل سنت در تبجیل و تعظیم صحابه ظاهر می شود.

و محتجب نماند که سید شهاب الدین در صدر این خطبه گفته:

[و لصدر هذه القصة خطبة بلیغة باحثة علی خطبة موالاتهم فات عنی إسنادها و هی هذه الخطبة التی خطبها رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم حین نزلت: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اَللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا(2)،

فقال: «الحمد للّه علی آلائه» - الخ].

از این عبارت ظاهر است که این خطبه بلیغه است و باحث است بر خطبۀ موالات اهل بیت علیهم السّلام، و بیان فرموده است رسول خدا صلی اللّه علیه و آله آن را وقت نزول آیۀ: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اَللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا . پس بعد ظهور مدح این خطبه از کلام سید شهاب الدین و نسبت آن بالقطع و الجزم بجناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله فوات اسناد آن ضرری نمی رساند.

و سید شهاب الدین صاحب «توضیح الدلائل» از اکابر علمای سنیه است، و از اینجا است که شاه سلامة اللّه در «معرکة الآراء» قدرت بر

ص:325


1- الشعراء : 227
2- المائدة : 55 .

رد روایت او نیافته، قبول آن نموده و روایت کتاب او را دلیل روایت کردن سنیان مناقب و مدائح جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را زیاده تر از شیعیان گردانیده، چنانچه بجواب قول صاحب «سم الفار» که این است [سبحان اللّه! فضیلتی را که بروایت فریقین ثابت است، منقصت قرار داده، تعریض بآن می نماید].

سید شهاب الدین أحمد در کتاب «توضیح الدلائل» نوشته:

[عن علی کرم اللّه وجهه: «علمنی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ألف باب، کل باب یفتح لی ألف باب» . رواه الصالحانی بأسناده مرفوعا]-انتهی.

در «معرکة الآراء» گفته: [روایت صالحانی که از «توضیح الدلائل» سید شهاب الدین احمد بتجشم نقلش پرداخت، مصدق معتقد اهل سنت و مکذب مزعوم ارباب تشیع است، چه از روایت مذکوره چون آفتاب نیمروز درخشان است که سنیان از مناقب و مدائح شاه مردان زیاده تر از شیعیان روایت کرده اند، نمی بینند که ابن بابویه قمی از تعلیم یک باب گشودن هزار باب روایت کرده و صالحانی هزار باب و گشودن هزار باب از هزار باب نوشته.

ببین تفاوت ره از کجاست تا بکجا! بلی با این همه قلت و کثرت و فرق یک و هزار و هزار و صد هزار، تفاوتی که ما بین الروایتین است این است که ابن بابویه شیعی باضافۀ کبر بطن و انتفاخ شکم از غلاف بر آمده، زبان به هرزه درائی و بیهوده سرایی گشود، و صالحانی از دور بوسه زد و بر تعلیم هزار باب و انفتاح هزار باب از هر باب اکتفا نمود، آری فکر هر کس بقدر همت او است]-انتهی.

و سید شهاب الدین مذکور سبط قطب الدین ایجی است، چنانچه در «توضیح الدلائل» گفته:

ص:326

[و انی قد وجدت هاتین البیتین بشریف خط جدی الامام المالک من السنة بالزمام، قطب الحق و الدین الایجی روح روحه فی دار السّلام:

ولایتی لامیر المؤمنین علی بها بلغت الذی أرجوه من أملی

تحققا اننی لو لا ولایته ما کان ذو العرش منی قابلا عملی].

و در اول «توضیح الدلائل» این عبارت مرقوم است:

[قال السید المهذب العالم القمقام، الامام المقدم، الولی و الهمام المکرم، الصفی، صاحب أسرار السبحانیة، و فائض الانوار الرحمانیة، الحبیب للقلوب و النجیب من العیوب، منقذ الخلائق من العلائق، و مرشد الطرائق الی الحقائق وارث العلوم المحمدیة، و کاشف الرموز الاحمدیة، صفوة خیار الرجال، عفوة کبار الابطال، علم الهدی و مصباح الدجی، قطب دائرة الولایة، و شمس سماء الهدایة، سمی حبیب اللّه، و المرشد الداعی الی اللّه، السید شهاب الحق و الشریعة و الصدق و الطریقة و الدین أحمد أکرمه اللّه تعالی بنعیم اللقاء السرمد ان أولی مقال یقال بمناطق البیان و أعلی منال ینال بحقائق العیان]-الخ.

دلیل بیست و هفتم از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

دلیل بیست و هفتم: ابن المغازلی علی ما فی «عمدة» ابن البطریق، در کتاب «المناقب» گفته:

[اخبرنا أحمد(1) بن محمد بن طاوان، قال: حدثنی الحسین بن محمد

ص:327


1- احمد بن محمد بن عبد الوهاب بن طاوان البزار الواسطی سمع منه ابن المغازلی فی سنة ( 449 ) ه .

العلوی العدل، قال: حدثنی علی(1) بن عبد اللّه بن مبشر، قال: حدثنی أحمد ابن منصور الرمادی، قال: حدثنی عبد اللّه(2) بن صالح، عن ابن(3) لهیعة، عن أبی هبیرة و بکر بن(4) سوادة، عن قبیصة بن ذویب(5)، و أبی سلمة بن عبد الرحمن، عن جابر بن عبد اللّه: ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم نزل بخم، فتنحی الناس عنه و أمر علیا، فجمعهم، فلما اجتمعوا قام فیهم و هو متوسد ید علی بن أبی طالب، فحمد اللّه و اثنی علیه، ثم قال:

«أیها الناس، انه قد کرهت تخلفکم عنی حتی خیل لی انه لیس شجرة أبغض إلیکم من شجرة تلینی» ، ثم قال: «لکن علی بن أبی طالب انزله اللّه منی بمنزلتی منه، فرضی اللّه عنه کما أنا راض، فانه لا یختار علی قربی و محبتی شیئا» ثم رفع یدیه، فقال:

«من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه» .

قال: فابتدر الناس الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یبکون و یتضرعون و یقولون:

یا رسول اللّه! ما تنحینا عنک الا کراهیة ان نثقل علیک، فنعوذ باللّه من سخط رسوله، فرضی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عنهم عند ذلک](6).

ص:328


1- علی بن عبد اللَّه بن مبشر ابو الحسن الواسطی المتوفی سنة ( 324 ) ه .
2- عبد اللَّه بن صالح العجلی الکوفی المقری المتوفی سنة ( 211 ) ه .
3- ابن لهیعة عبد اللَّه بن لهیعة بن فرعان القاضی المصری المتوفی سنة ( 174 ) ه .
4- بکر بن سوادة : بن ثمامة الجذامی ابو ثمامة المصری غریق افریقیة سنة ( 128 ) ه .
5- قبیصة بن ذؤیب بن حلحلة بن عمرو ابو سعید المدنی المتوفی سنة ( 86 ) / 87
6- المناقب لابن المغازلی : 25 - 26

از این روایت ظاهر است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله قبل حدیث غدیر ارشاد فرموده که: «حق تعالی نازل کرده است علی را از من بمنزلۀ من از خود» ، و ظاهر است که منزلت جناب رسالت مآب از خدا آن جناب حاکم بر خلق از جانب خدا است و افضل ناس، و اعلی و ارفع ایشان نزد او تعالی شأنه است، پس جناب امیر المؤمنین علیه السّلام هم حاکم خلق از جانب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و افضل ناس بعد آن جناب باشد.

پس بنا بر این فرار از «مولی» مفید «امامت» بسوی معانی دیگر وجهی ندارد.

دلیل بیست و هشتم از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

از ادلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

دلیل بیست و هشتم: آنکه ابن کثیر شامی در «تاریخ» خود گفته:

[قال ابن جریر: حدثنا أحمد بن عثمان أبو الجوزاء(1)، ثنا محمد بن(2) خالد بن عثمة، ثنا موسی(3) بن یعقوب الزمعی و هو صدوق، حدثنی مهاجر بن مسمار، عن عائشة بنت سعد، سمعت أباها یقول: سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم

ص:329


1- ابو الجوزاء احمد بن عثمان بن ابی عثمان النوفلی البصری المتوفی سنة ( 246 ) ه .
2- محمد بن خالد بن عثمة - و عثمة امه له ترجمة فی الجرح و التعدیل للرازی ج 7 / 243 ه .
3- موسی بن یعقوب الزمعی : بن عبد اللَّه بن وهب بن زمعة القرشی الزهری ترجمه ابن ابی حاتم الرازی فی الجرح و التعدیل ج 8 / 167

یوم الجحفة و أخذ بید علی، فخطب، ثم قال: «أیها الناس، انی ولیکم» ، قالوا:

صدقت.

فرفع ید علی، فقال: «هذا ولیی و المؤدی عنی، و ان اللّه موال من والاه، و معاد من عاداه» .

قال شیخنا الذهبی: و هذا حدیث حسن غریب.

ثم رواه ابن جریر من حدیث یعقوب(1) بن جعفر بن أبی کثیر، عن مهجر بن مسمار، فذکر الحدیث و انه علیه السّلام وقف حتی لحقه من بعده و أمر برد من کان تقدم، فخطبهم الحدیث(2)].

و این حدیث را نسائی هم در کتاب «خصائص» وارد کرده، حیث قال:

[أخبرنی ابو عبد الرحمن زکریا بن یحیی السجستانی، قال: حدثنی محمد ابن عبد الرحیم(3)، قال: أخبرنا ابراهیم(4)، حدثنا معن(5)، قال: ثنی موسی(6) بن یعقوب، عن المهاجر بن مسمار، عن عائشة بنت سعد، عن سعد،

ص:330


1- یعقوب بن جعفر بن أبی کثیر المدنی الانصاری المقری
2- البدایة و النهایة ج 5 / 212
3- محمد بن عبد الرحیم : الحافظ ابو یحیی البزار البغدادی المتوفی سنة ( 255 ) ه .
4- ابراهیم بن المنذر بن عبد اللَّه الحزامی المدنی المتوفی سنة ( 236 )
5- هو معن بن عیسی بن یحیی الاشجعی ابو یحیی المدنی المتوفی سنة ( 198 ) ه
6- موسی بن یعقوب ابو محمد الزمعی المدنی المتوفی سنة ( 158 ) ه

و عامر بن سعد: ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خطب، فقال: «أما بعد: أیها الناس فانی ولیکم» ، قالوا: صدقت.

ثم أخذ بید علی فرفعها، قال: «هذا ولیی و المؤدی عنی، وال اللّهمّ من والاه و عاد اللّهمّ من عاداه»(1)] از این حدیث بقرینۀ لفظ «و المؤدی عنی» ظاهر است که مراد از لفظ «ولی» محب و ناصر و اشتباه آن نیست، بلکه مراد از آن «خلیفه و امام» است که ادای احکام از جانب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله کار او است.

و صریح تر از این حدیث دیگر است که آن را هم ابن کثیر در «تاریخ» خود وارد کرده، حیث قال:

[قال الامام أحمد: ثنا یحیی بن آدم، و ابن(2) أبی بکیر، قالا: ثنا اسرائیل، عن أبی اسحاق، عن حبشی بن جنادة.

قال یحیی بن آدم: و کان (أی حبشی بن جنادة) قد شهد حجة الوداع، قال:

قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «علی منی و أنا منه، و لا یؤدی عنی الا أنا أو علی»(3)].

از این حدیث ظاهر است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله فرموده که:

«ادا نمی کند از جانب من، مگر من یا علی» و هر گاه تأدیه از جانب جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله منحصر در ذات شریف امیر المؤمنین علیه السّلام باشد، نمی تواند شد که «خلیفه و امام» غیر آن جناب باشد چه کار «خلیفه و امام»

ص:331


1- الخصائص للنسائی : 25
2- الظاهر أنه ابو زکریا یحیی بن عبد اللَّه بن بکیر المخزومی المصری المتوفی سنة ( 231 )
3- البدایة و النهایة ج 5 / 213 و ج 7 / 356 ط القاهرة

همین است که تبلیغ امور و تأدیۀ آن از جانب جناب رسالت مآب علیه السّلام بکند.

و این صفت عمدۀ صفات و اهم شعائر خلیفه است، و هر گاه این صفت منحصر در جناب امیر المؤمنین علیه السّلام باشد، غیر آن جناب چگونه خلیفه و امام می تواند شد؟

دلیل بیست و نهم از أدلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

از أدلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

دلیل بیست و نهم: آنکه سید علی همدانی در کتاب «مودة القربی» گفته:

[عن أبی الحمراء(1) رضی اللّه عنه خادم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، قال بعد کبر سنه لواحد من رفقائه: لاحدثنک ما سمعت اذنای و رأت عینای، اقبل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، حتی دخل علی عائشة، فقال لها: «ادعی لی سید العرب» ، فبعثت الی أبی بکر، فدعته فجاء حتی کان کرأی العین علم أن غیره دعی.

فخرج من عندها حتی دخل علی حفصة فقال لها: «ادعی لی سید العرب» ، فبعثت الی عمر، فدعته، حتی إذا صار کرأی العین علم أن غیره دعی.

فخرج من عندها حتی إذا دخل علی أم سلمة رضی اللّه عنها، و کانت من خیرهن، و قال: «ادعی لی سید العرب» ، فبعثت الی علی، فدعته، ثم قال لی: «یا أبا الحمراء، رح ائتنی بمائة من قریش، و ثمانین من العرب، و ستین

ص:332


1- ابو الحمراء ، له ترجمة فی الجرح و التعدیل ج 9 / 363

من الموالی، و أربعین من أولاد الحبشة» ، فلما اجتمع الناس، قال: «ائتنی بصحیفة من أدیم» فأتیته بها، ثم أقامهم مثل صف الصلوة، فقال:

«معاشر الناس، أ لیس اللّه أولی بی من نفسی، یأمرنی و ینهانی، ما لی علی اللّه أمر و لا نهی؟» ، قالوا: بلی یا رسول اللّه، فقال: «أ لست أولی بکم من أنفسکم، آمرکم و أنهاکم، لیس لکم علی أمر و لا نهی؟» ، قالوا: بلی یا رسول اللّه.

قال «من کان اللّه و أنا مولاه، فهذا علی مولاه، یأمرکم و ینهاکم، ما لکم علیه من أمر و لا نهی، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله، اللّهمّ أنت شهیدی علیهم أنی قد بلغت و نصحت» ثم أمر فقرأت الصحیفة علینا ثلاثا، ثم قال: «من شاء أن یقیله» ثلاثا فقلنا:

نعوذ باللّه و برسوله ان نستقیله (ثلاثا) ، ثم أدرج الصحیفة، و ختمها بخواتیمه، ثم قال: «یا علی خذ الصحیفة إلیک، فمن نکث فاتل بالصحیفة، فأکون أنا خصیمه» ، ثم تلا هذه الآیة: وَ لا تَنْقُضُوا اَلْأَیْمانَ بَعْدَ تَوْکِیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اَللّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلاً(1) فتکونوا کبنی اسرائیل إذ شددوا علی أنفسهم، فشدد اللّه علیهم، ثم تلا: فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ(2) -الآیة].

این حدیث شریف از نصوص قاطعه و براهین ساطعه است بر اینکه مولائیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بمعنی امامت و اولویت آن حضرت بتصرف است که جناب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله صراحة باین جماعۀ حاضرین ارشاد فرموده که: «هر که خدا و من مولای او هستم، پس این علی مولای او است، نهی و امر می کند او شما را، و شما را بر او امری

ص:333


1- النحل : 91
2- الفتح : 10

و نهی نیست» و این عین اولویت بالتصرف و امامت و ریاست است.

دلیل سی ام از أدلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

اشاره

از أدلۀ دلالت حدیث غدیر بر امامت

دلیل سی ام: آنکه در «مودة القربی» تصنیف سید علی همدانی مذکور است:

[عن فاطمة علیها السّلام قالت: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت ولیه، فعلی ولیه، و من کنت امامه، فعلی امامه(1)»].

از این روایت ظاهر است که هر کسی که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم امام او است، حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام «امام» او است، و ظاهر است که با وصف ثبوت امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از این حدیث، که سیاق آن مثل سیاق حدیث غدیر است و نیز ثبوت امامت آن حضرت از دیگر روایت، هیچ عاقلی بحمل «مولی» در حدیث غدیر بر غیر «ما یدل علی الامامة» رضا نخواهد داد.

و محتجب نماند که سید علی همدانی نزد سنیه از اکابر اساطین و اجلۀ معتمدین، و اعاظم اولیای عارفین، افاخم مشایخ مکرمین است.

عبد الرحمن بن احمد الجامی در کتاب «نفحات الانس من حضرات القدس» گفته:

[امیر سید علی شهاب الدین بن محمد الهمدانی قدس سره جامع بوده

ص:334


1- ینابیع المودة : 25

است میان علوم ظاهری و باطنی. وی را علوم اهل باطن مصنفات مشهور است، چون کتاب «اسرار النقطة» ، و «شرح اسماء اللّه» ، و «شرح فصوص الحکم» ، و «شرح قصیدۀ خمریۀ فارضیه» و غیر آن.

وی مرید شیخ شرف الدین محمود بن عبد اللّه المزدقانی بود، اما کسب طریقت پیش صاحب السر بین الاقطاب، تقی الدین علی دوستی کرد و چون تقی الدین علی از دنیا برفت، باز رجوع به شیخ شرف الدین محمود کرد و گفت: فرمان چیست؟ وی توجه کرد و گفت:

فرمان آنست که در اقصای بلاد عالم بگردی، سه نوبت ربع مسکون را سیر کرد و صحبت هزار و چهار صد «ولی» را دریافت، و چهار صد «ولی» را در یک مجلس دریافت صحبت داشت و رد کرد، و متحیر شد که چه نام نهد.

چون بشرف مدینۀ مبارک مشرف شد، التماس از روح مقدس مطهر مصطفی صلی اللّه تعالی علیه و سلم کرد، و در واقعه دید که حضرت مصطفی صلی اللّه تعالی علیه و سلم می گوید: که این مجموعه را «اوراد فتحیه» نام نه، بعد از آن «اوراد فتحیه» نام کرد، که حالا مریدان خانوادۀ او بعد از نماز صبح می خوانند و فائده می گیرند، و در سادس ذی الحجة سنة ست و ثمانین و سبعمائة نزدیک به ولایت کبر و سواد فوت شد و از آنجا به ختلانش نقل کردند].

و محمود بن سلیمان کفوی در «کتائب الاعلام الاخیار من فقهاء مذهب نعمان المختار» گفته:

[لسان العصر، سید الوقت، المنسلخ عن الهیاکل الناسوتیة، و المتوصل الی السبحات اللاهوتیة، الشیخ العارف الربانی العالم الصمدانی أمیر سید علی

ص:335

ابن شهاب بن محمد بن محمد الهمدانی قدس اللّه تعالی سره، کان جامعا بین العلوم الظاهرة و الباطنة، و له مصنفات کثیرة فی علم التصوف مثل کتاب «أسرار النقطة» ، و «شرح أسماء اللّه الحسنی» ، و «شرح فصوص الحکم» ، و «شرح قصیدة خمریه فارضیة» و غیرها.

قال المولی العارف الربانی عبد الرحمن الجامی فی نفحاته:

وی مرید شیخ شرف الدین محمود بن عبد اللّه المزدقانی بود، اما کسب طریقت پیش صاحب السر بین الاقطاب تقی الدین علی دوستی کرد، و چون شیخ تقی الدین علی از دنیا برفت، باز رجوع به شیخ شرف الدین محمود کرد و گفت: فرمان چیست؟ گفت: فرمان آن است که در اقصای بلاد عالم بگردی.

سه نوبت ربع مسکون را سیر کرده، و صحبت هزار و چهار صد ولی را دریافت، و چهار صد را در یک مجلس دریافت.

بسادس ذی الحجه سنۀ ست و ثمانین و سبعمائة نزدیک به ولایت کبر و سواد فوت شد و از آنجا به ختلانش نقل کرده اند.

و من خلفائه الشیخ العارف الربانی خواجه اسحاق الخلانی، شیخ السید الامیر عبد اللّه بن زبیرآبادی، جد السید الامیر محترم نقیب المملکة العثمانیة، کان نقیبا فی دولة السلطان سلیم خان سنة أربع عشرة و تسعمائة، فبقی فی النقابة احدی و ستین سنة، و عمر عمرا کبیرا، و عاش مدة مدیدة معززا محترما الی أن استأثر اللّه تعالی بروحه سنة أربع و ثمانین و تسعمائة.

و کان السید علی الهمدانی جمع الاوراد، و اختارها من اوراد المشایخ الذین کانوا فی عصره، و تشرف بصحبتهم، و باس أیادیهم الشریفة، و اقتبس من أنواره القدسیة، و انتخبها من جوامع کلماتهم الانسیة و سماها «الاوراد الفتحیة» و هی

ص:336

الیوم أوراد الاخوان الکبرویة.

و الشیخ الجلیل السید علی الهمدانی أخذ الطریقة عن تقی الدین علی دوستی و الشیخ محمود المزدقانی، و هما عن علاء الدولة السمنانی، و هو عن نور الدین عبد الرحمن الاسفرائنی، و هو عن الشیخ جمال الدین أحمد الجورفانی، عن رضی الدین علی لالاء، عن الشیخ أبی الجناب نجم الدین الکبری، عن الشیخ اسماعیل القصری، عن الشیخ أبی النجیب ضیاء الدین عبد القاهر السهروردی، عن أبی الفتوح الشیخ احمد الغزالی، عن أبی القاسم بن النساج، عن أبی القاسم الکرکانی، عن أبی عثمان المغربی، عن أبی علی الکاتب، عن أبی علی الرودباری، عن سید الطائفة جنید البغدادی، عن سری السقطی، عن معروف الکرخی عن داود الطائی، عن حبیب العجمی، عن حسن البصری، عن علی بن أبی طالب رضی اللّه عنهم.

سمعت شیخنا و سیدنا المولی العارف الربانی الشیخ محمد بن یوسف العرکنی السمرقندی، یحکی عن شیخه المخدومی عبد اللطیف الجامی، عن شیخه المخدومی الاعظم حاجی محمد الخبوشانی، عن شیخه شیخ شاه یبدوازی عن شیخه محمد الملقب بالرشید، عن شیخه السید الامیر عبد اللّه بردش آبادی، عن شیخه المرشد الکامل و الشیخ المکمل اسحاق الختلانی، عن شیخه قدوة العارفین، دلیل السالکین، منبع المعارف الربانیة، معدن اللطائف السبحانیة، السید علی الهمدانی انه لما جمع الاوراد الفتحیة القدسیة علی حسب ملکاتهم انتخبها من جوامع کلماتهم الانسیة رأی فی منامه أن الملائکة یقرءونها فی شعبة جارکاه و یطوفون حول العرش و فی أیدیهم طبق من نور مملو من اللآلی و الجواهر ینثرون.

ثم قال الشیخ محمد السمرقندی: و لهذا مشایخنا کانوا یقرءون فی شعبة جارکاه و من تصانیفه: «ذخیرة الملوک» و هو کتاب لطیف و انشاء شریف مشتمل علی

ص:337

لوازم قواعد السلطنة الصوری و المعنوی، و مبنی علی ذکر أحکام الحکومة و الولایة و تحصیل السعادة الدنیوی و الاخروی مرتب علی عشرة أبواب].

و نور الدین جعفر بدخشانی در کتاب «خلاصة المناقب» گفته:

[در بیان بعضی از فضائل آن عروة وثقی، شاهباز با پرواز از آشیان هما، شاهسوار میطان عروجی، شمس سماء قدسی، نور فضاء قدوسی، کیمیاء وجود، دانای مختار، ضیاء حضرت الرحمن، الشکور الفخور بجناب الدیان، قرة عین محمد رسول اللّه، ثمرة فؤاد المرتضی و البتول المطلع علی حقائق الاحادیث و التفاسیر، المنغمس فی السرائر بالبصیرة و التبصیر، المرشد للطالبین فی الطریق السبحانی، الموصل للمتوجهین الی الجمال الرحمانی، العارف المعروف سید علی الهمدانی خصه اللّه اللطیف باللطف الصمدانی و رزقنا الاستنارة الدائمة من نور الحقائق] و شیخ أحمد قشاشی در کتاب «سمط مجید» گفته:

[سند شجرة خلافة المشایخ الهمدانیة اتباع الشیخ سیدی علی الهمدانی الموحد الفردانی قدس اللّه أسرارهم، تلقی الفقیر المسکین من ولیه و نقطة دائرة الوجود سیدنا أحمد بن الشناوی، و هو من السید الامجد صبغة اللّه، و هو من العالم الربانی وجیه الدین، و هو من جمال الملکة الغوثیة السید محمد غوث و هو من سلطان الموحدین الحاج حضور، و هو من أبی المعالی هدیة اللّه سرمست، و هو من الشیخ قاصین الهمدانی، و هو من الشیخ عبد اللّه الشطاری من شیخ الشیوخ السید علی الهمدانی].

و نیز در «سمط مجید» گفته:

[قد سبق اتصال سند التلقین بالسید علی الهمدانی قدس سره، و هو أخذ عن الشیخ شرف الدین محمود بن عبد اللّه المزدقانی، و قد ساح الهمدانی الربع

ص:338

المسکون ثلاث مرات بأمر شیخه المزدقانی، و قد اوضحت هذا فی سیاحاته، و صحب الفا و اربعمائة ولی علی ما فی «النفحات» للجامی قدس سره].

و شاه ولی اللّه در رسالۀ «انتباه فی سلاسل اولیاء اللّه» گفته:

[أنبأنی سیدی الوالد إجازة، قال: أنبأنی الشیخ عظمة اللّه أکبرآبادی إجازة، عن أبیه، عن جده، عن الشیخ عبد العزیز الدهلوی أنه قال:

منقول است از حضرت مولانا نور الحق و الدین جعفر نور اللّه مرقده قلت: و مولانا نور الدین جعفر بدخشانی خلیفه امیر سید علی همدانی بودند، که کیفیت اوراد و وظائف اوقات سلسلۀ کامل المحقق الصمدانی علی الثانی أمیر سید علی همدانی قدس اللّه سره العزیز آنست که چون سپیدی صبح صادق پدید شود، دو رکعت نماز بسنت بامداد بگذارد]- الخ.

و علاوه بر این وجوه سدیدۀ زاهره و دلائل متینۀ باهره که بملاحظۀ آن کسی که ادنی تأمل او را حاصل باشد، یقین حاصل می کند بآنکه حدیث غدیر دال است بر امامت و خلافت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام اکابر و اعاظم ائمۀ اساطین و اجله و افاخم شیوخ محققین سنیه بالجاء حق بتصریح أمر حق رطب اللسان و عذب البیان گردیده اند و شکوک و شبهات مسولین و مأولین و منکرین و جاحدین را به أسفل درکات سعیر فرستاده.

چنانچه محمد بن محمد الغزالی در «سر العالمین و کشف ما فی الدارین» که دو تا نسخۀ عتیقۀ آن پیش نظر آثم حاضر است، می فرماید:

[اختلف العلماء فی ترتیب الخلافة و تحصیلها لمن آل أمرها إلیه، فمنهم من زعم أنها بالنص و دلیلهم فی المسئلة قوله تعالی:

ستدعون الی قوم أولی باس شدید فقاتلوهم أو یسلمون، فان تطیعوا، یؤتکم

ص:339

قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ اَلْأَعْرابِ اَللّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا کَما تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیما(1)، و قد دعاهم أبو بکر رضی اللّه عنه بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الی الطاعة، فأجابوها.

و قال بعض المفسرین فی قوله تعالی: وَ إِذْ أَسَرَّ اَلنَّبِیُّ إِلی بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً(2)

قال فی الحدیث: أن أباک هو الخلیفة من بعدی یا حمیراء، و قالت امرأة: إذا فقدناک فالی من نرجع؟ فأشار الی أبی بکر، و لانه أم بالمسلمین علی بقاء رسول اللّه و الامامة عماد الدین، هذا جملة ما یتعلق به القائلون بالنصوص ثم تأولوا و قالوا: لو کان علی أول الخلفاء لانسحب علیهم ذیل الفناء و لم یأتوا بفتوح و لا مناقب و لا یقدح فی کونه رابعا، کما لا یقدح فی نبوة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم إذا کان آخرا، و الذین عدلوا عن هذا الطریق زعموا ان هذا و ما یتعلق به فاسد و تأویل بارد جاء علی زعمکم و أهویتکم، و قد وقع المیراث فی الخلافة و الاحکام مثل داود و زکریا و سلیمان و یحیی قالوا: کان لازواجه ثمن الخلافة، فبهذا تعلقوا و هذا باطل، إذ لو کان میراثا، لکان العباس أولی، لکن أسفرت الحجة وجهها و أجمع الجماهیر علی متن الحدیث من خطبته فی یوم غدیر خم باتفاق الجمیع و هو

یقول: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، فقال عمر بخ بخ یا أبا الحسن، لقد اصبحت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة.

فهذا تسلیم و رضی و تحکیم، ثم بعد هذا غلب الهوی لحب الریاسة و حمل عمود الخلافة و عقود البنود و خفقان الهوی فی قعقعة الرایات و اشتباک ازدحام الخیول فتح الامصار سقاهم کأس الهوی، فعادوا الی الخلاف الاول فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اِشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ ].

تهنیت در حدیث غدیر

اگر حضرات سنیه بعد ملاحظة این عبارت حجت الاسلام سرهای خود

ص:340


1- الفتح : 16 .
2- التحریم : 3 .

را به سنگ خارا زنند، و زمین و آسمان را بهم کنند نمی توانند که در تأویل و توجیه حرفی زنند، که از آن بصراحت تمام ظاهر است که حدیث غدیر حجت واضحه و برهان مسفر است و جمهور انام بر آن اتفاق دارند، و نص است بر خلافت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام، و ابن الخطاب که تهنیت آن جناب نموده، تسلیم و رضا بخلافت آن جناب کرده و آن جناب را بر خود ساخته، و بعد آن غالب گردید هوی بسبب حب ریاست و حمل عمود خلافت، و عقود نبود و خفقان هوی در قعقعۀ رایات و اشتباک ازدحام خیول، و فتح امصار، و نوشانید ایشان را کأس هوی، پس عود کردند بسوی خلافت اول، پس انداختند این تسلیم و رضا و تحکیم را پس پشت های خود، و اشتراء کردند بآن ثمن قلیل را، پس بد است آنچه می خرند! بحیرتم که چگونه بعد این تصریح صریح امام الانام و حجة الاسلام و مایۀ مباهات سرور رسل کرام بر انبیاء عظام (کما سیجیء) خیال محال قیل و قال در نص نمودن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در سر خواهند کرد؟ ! و بعد چنین شگرف کاری علو حق، چسان هوس باطل ابطال استدلال اهل حقّ بحدیث غدیر بخاطر خواهند آورد؟ ! .

عجب که خود به أدنی شبهات و وساوس، و اسخف توهمات و هواجس تشبث کنند، و از اهل حقّ چنین حرف مسکت و مفحم بسمع اصغا نشنوند و عبارت «سر العالمین» غزالی را سبط ابن الجوزی هم نقل کرد، چنانچه در کتاب «تذکره خواص الامه» بعد نقل حکایت مکالمه مجنونی متکلم بالحکمة با ابو هذیل علاف(1)، گفته:

ص:341


1- ابو الهذیل العلاف : محمد بن الهذیل المعتزلی البصری المتوفی ( 235 )

[و ذکر ابو حامد الغزالی فی کتاب «سر العالمین و کشف ما فی الدارین» ألفاظا تشبه هذا:

فقال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لعلی یوم غدیر خم:

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، فقال عمر بن الخطاب: بخ بخ یا أبا الحسن، أصبحت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة.

قال: و هذا تسلیم و رضی و تحکیم، ثم بعد هذا غلب الهوی، حبا للریاسة و عقد البنود و خفقان الرایات و ازدحام الخبول فی فتح الامصار و أمر الخلافة و نهیها، فحملهم علی الخلاف فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اِشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ ](1).

و صحت نسبت کتاب «سر العالمین» بحضرت غزالی، چنانچه از تصریح سبط ابن الجوزی ظاهر شده، همچنان أبو عبد اللّه أحمد بن محمد بن عثمان ذهبی(2) که کمال تحقیق و تنقید او مسلم أعاظم سنیه می باشد، و بنقل اقوال پر تعصبش در ابطال احادیث فضائل مرتضویه علمای قوم به وجد می آیند، و بر خود می بالند، و فاضل مخاطب هم او را بجواب «حدیث طیر» بامام أهل الحدیث ملقب می سازد، بتصریح صریح «سر العالمین» را بغزالی حتما و جزما نسبت کرده، چنانچه در «میزان الاعتدال» گفته:

[الحسن بن الصباح الاسماعیلی الملقب بالکیا، صاحب الدعوة التراریة، وجد أصحاب قلعة الموت، کان من کبار الزنادقة و من دهاة العالم، و له أخبار یطول شرحها لخصتها فی تاریخی الکبیر فی حوادث سنة أربع و سبعین و أربعمائة و أصله من مرو، قد اکثر التطواف ما بین مصر الی بلد کاشغر، یغوی الخلق

ص:342


1- تذکرة خواص الامة : 62 .
2- الذهبی : أحمد بن محمد بن عثمان شمس الدین المتوفی ( 748 ) ه .

و یضل الجهلة الی أن صار منه ما صار، و کان قوی المشارکة فی الفلسفة و الهندسة کثیر المکر و الحیل، بعید الغور، لا بارک اللّه فیه.

قال أبو حامد الغزالی فی کتاب «سر العالمین» : شاهدت قصة الحسن بن الصباح لما تزهد تحت حصن ألموت، فکان أهل الحصن یتمنون صعوده إلیهم فیمتنع، فیقول: اما ترون المنکر کیف فشا و فسد الناس، فتبعه خلق، ثم خرج أمیر الحصن، یتصید، فنهض أصحابه، فتملکوا الحصن، ثم کثرت قلاعهم.

و قال ابن اثیر: کان الحسن بن الصباح شهما، کافیا، عالما بالهندسة و الحساب و النجوم و السحر و غیر ذلک.

قلت: مات سنة ثمانی عشرة و خمسمائة، و تملک بعده ابنه محمد و انما ذکرته للتمییز، لانه ما بینه و بین الحدیث النّبویّ معاملة](1).

و بعد از منسوب ساختن سبط ابن الجوزی و ذهبی «سر العالمین» را به غزالی علی القطع و الیقین انکار شاهصاحب در باب مکاید از نسبت آن به غزالی لائق التفات نیست، و جناب والد ماجد قدس اللّه نفسه الزکیة برای رد این انکار عبارت «میزان الاعتدال» در «تقلیب المکاید» نقل فرموده، تخجیل مخاطب نبیل بغایت قصوی رسانیده، و للّه الحمد که حضرات اهل سنت بعد اثبات فضائل و محامد عظیمۀ محیرۀ عقول برای غزالی عمدة الفحول مجال سرتافتن از احتجاج بکلامش ندارند، و هر چند نقل فضائل غزالی محض ایضاح واضح است، لکن بعض غرر محاسن او در اینجا باید شنید تا بعد سماع آن مزید تأکید حجت حق ظاهر شود.

قال الیافعی فی «مرآة الجنان» بعد ذکر نبذ من فضائل الغزالی فی نحو من

ص:343


1- میزان الاعتدال ج 1 / 500 .

ثلاث و رقات طویلة:

[قلت: و فضائل الامام، حجة الاسلام ابی حامد الغزالی رضی اللّه عنه أکثر من أن تحصر، و اشهر من أن تشهر و قد روینا عن الشیخ الفقیه، الامام العارف باللّه، رفیع المقام الذی اشتهرت کرامته العظیمة و ترادفت، و قال للشمس یوما: «قفی» ، فوقفت حتی بلغ المنزل الذی یرید من مکان بعید. ابی الذبیح اسماعیل بن الشیخ الفقیه الامام العارف، ذی المناقب و الکرامات و المعارف محمد بن اسماعیل: انه سأل بعض الطاعنین فی الامام أبی حامد المذکور رضی اللّه عنه فی فتیا أرسل بها إلیه: هل یجوز قراءة کتب الغزالی؟ ، فقال رضی اللّه عنه فی الجواب: إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ محمد بن عبد اللّه صلی اللّه علیه و سلم سید الانبیاء، و محمد ابن ادریس سید الائمة، و محمد بن محمد الغزالی سید المصنفین، هذا جوابه رحمة اللّه علیه.

و قد ذکرت فی کتاب «الارشاد» انه سماه سید المصنفین، لانه تمیز عن المصنفین بکثرة المصنفات البدیعات، و غاص فی بحار العلوم و استخرج عنها الجواهر النفیسات، و سحر العقول بحسن العبارة، و ملاحة الامثلة و بداعة الترتیب و التقسیمات، و البراعة فی الصناعة العجیبة، مع جزالة الالفاظ و بلاغة المعانی الغریبة، و الجمع بین علوم الشریعة و الحقیقة، و الفروع و الاصول، و المعقول و المنقول، و التدقیق و التحقیق، و العلم و العمل، و بیان معالم العبادات، و العادات، و المهلکات و المنجیات، و ابراز محاسن أسرار المعارف المحجبات العالیات، و الانتفاع بکلامه علما و عملا لا سیما أرباب الدیانات و الدعاء الی اللّه سبحانه برفض الدنیا و الخلق، و محاربة الشیطان و النفس بالمجاهدة و الریاضات، و افحام الفرق أیسر عنده من شرب الماء بالبراهین القاطعات، و توبیخ علماء السوء الراکنین الی الظلمة و المائلین الی الدنیا الدنیة اولی الهمم الدنیات،

ص:344

و غیر ذلک مما لا یحصی مما جمع فی تصانیفه من المحاسن الجمیلات و الفضائل الجلیلات مما لا یجمعه مصنف فیما علمنا و لا یجمعه فیما یظن ما دامت الارض و السموات، فهو سید المصنفین عند المصنفین، و حجة الاسلام عند أهل الاستسلام لقبول الحق من المحققین فی جمیع الاقطار و الجهات، و لیس یعنی ان تصانیفه أصح، فصحیحا البخاری و مسلم أصح الکتب المصنفات.

و قد صنف الشیخ الفقیه الامام المحدث، شیخ الاسلام، عمدة المستندین و مفتی المسلمین، جامع الفضائل، قطب(1)الدین محمد بن الشیخ الامام العارف أبی العباس القسطلانی رضی اللّه عنهما کتابا أنکر فیه علی بعض الناس، و اثنی علی الامام أبی حامد الغزالی ثناءا حسنا و ذم انسانا ذمه و قال فی أثناء کلامه:

و من نظر فی کتب الغزالی و کثرة مصنفاته، و تحقیق مقالاته، عرف مقداره، و استحسن آثاره، و استصغر ما عظم من سواه، و عظم قدره فیما امده اللّه به من قواه، و لا مبالاة بحاسد قد تعاطی ذمه، أو معاند أبعده اللّه عن ادراک معانی کلامه فهمه، فهو کما قیل:

قل لمن عن فضائله تعامی : تعام لن تعدم الحسناء ذاما

هذا بعض کلامه بحروفه، و قال بعض العلماء المالکیة و المشایخ العارفین الصوفیة:

الناس فی فضلة علوم الغزالی، معناه انهم یستمدون من علومه و مدده، و یستعینون بها علی ما هم بصدده، زاده اللّه فضلا و مجدا علی رغم الحساد و العدی قلت: و قد اقتصرت علی هذا القدر الیسیر من محاسنه و فضله الشهیر، مختوما بذکر شیء مما له من الفضل الباهر، و الجاه و المنصب الوافر، و شرف

ص:345


1- قطب الدین محمد بن احمد بن علی التوزری القسطلانی المتوفی سنة ( 686 ) ه

المجد و المفاخر، مما رویناه بالاسانید العالیة عن السادة الاکابر، أعنی أمر الرسول صلی اللّه علیه و سلم بتعزیز من انکر علیه و نعم الامر، حتی أن المنکر ما مات الا و أثر السوط علی جسمه ظاهر بنصر اللّه عز و جل و نعم الناصر](1).

و سیوطی در کتاب «التنبئة بمن یبعثه اللّه علی رأس کل مائة» گفته:

[قال الشیخ عفیف الدین الیافعی فی «الارشاد» : قد قال جماعة من العلماء منهم الحافظ ابن عساکر(2) فی الحدیث الوارد عن النبی صلی اللّه علیه و آله: «ان اللّه یبعث لهذه الامة من یجدد لها دینها علی رأس کل مائة سنة» :

انه کان علی رأس المائة الاولی عمر بن عبد العزیز(3)، و علی رأس الثانیة الامام الشافعی، و علی رأس الثالثة الامام أبو الحسن(4) الاشعری، و علی رأس الرابعة أبو بکر الباقلانی(5)، و علی رأس الخامسة الامام أبو حامد الغزالی، و ذلک لتمیزه بکثرة المصنفات البدیعات، و غوصه فی بحور العلوم، و الجمع بین علوم الشریعة و الحقیقة، و الفروع و الاصول، و المعقول و المنقول، و التدقیق و التحقیق، و العلم و العمل، حتی قال بعض العلماء الاکابر الجامعین بین العلم الظاهر و الباطن، لو کان بعد النبی صلی اللّه علیه و سلم نبی لکان الغزالی و انه یحصل ثبوت معجزاته ببعض مصنفاته]-انتهی.

و محمد بن عبد الباقی الزرقانی(6) المالکی در «شرح مواهب لدنیه»

ص:346


1- مرآة الجنان للیافعی ج 3 / 177 - 192 .
2- الحافظ ابن عساکر علی بن الحسن الدمشقی المتوفی ( 571 ) ه .
3- عمر بن عبد العزیز بن مروان الاموی المتوفی ( 101 ) ه .
4- أبو الحسن الاشعری : علی بن اسماعیل البصری المتوفی ( 324 ) ه .
5- أبو بکر الباقلانی : محمد بن الطیب المتوفی سنة ( 403 ) ه .
6- هو محمد بن عبد الباقی المصری الازهری المتوفی ( 1122 ) ه .

در ذکر غزالی گفته:

[ذکر له الاسنوی فی «المهمات» ترجمة حسنة منها: هو قطب الوجود، و البرکة الشاملة لکل موجود، و روح خلاصة أهل الایمان و الطریق الموصل الی رضا الرحمن، یتقرب به الی اللّه تعالی کل صدیق، و لا یبغضه الا ملحد و زندیق، قد انفرد فی ذلک العصر عن أهل الزمان، کما انفرد فی هذا الباب، فلا یترجم معه فیه لانسان-انتهی.

و له کتب نافعة مفیدة خصوصا «الاحیاء» فلا یستغنی عنه طالب الآخرة.

مات بطوس سنة خمس و خمسمائة](1).

و شهاب الدین دولت آبادی(2) در «هدایة السعدا» در بیان وجوه رد بر عدم فرق در ارسال، و فرق گفته:

[الثانی عشر: عدم الفرق فی المشروع و غیر المشروع، یعنی فرق مشروع و سنت است، و ارسال غیر علوی را نامشروع و ممنوع و مکروه زیرا چه امام محمد غزالی که قول او حجت اسلام است مکروه داشته].

اثبات حکیم سنائی

دلالت حدیث غدیر را بر امامت

و أبو المجد، مجدود بن آدم که معروف است بحکیم سنائی(3)، نیز دلالت حدیث غدیر را بر امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام ثابت کرده،

ص:347


1- شرح المواهب اللدنیة ج 1 / 36 .
2- هو أحمد بن عمر الزوالی الحنفی الهندی المتوفی سنة ( 849 ) .
3- السنائی : أبو المجد الغزنوی المتوفی فی حدود سنة ( 525 ) ه .

چنانچه در کتاب «حدیقة الحقیقة» که بنص جامی در «نفحات» بر کمال وی در شعر و بیان، اذواق و مواجید ارباب معرفت و توحید، دلیلی قاطع و برهانی ساطع است، در مدح جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته:

[نائب مصطفی بروز غدیر کرده بر شرع خود مر او را میر]

از این شعر واضح است که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نائب جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بروز غدیر بوده، و جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله آن حضرت را امیر بر شرع خود گردانیده، پس دلالت حدیث غدیر بر امامت و امارت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام باعتراف حکیم سنائی ثابت شد، و شبهات و تسویلات منکرین و جاحدین «هَباءً مَنْثُوراً» گردید و للّه الحمد علی ذلک.

و جلائل فضائل علیه، و عوالی معالی سنیۀ سنائی بر متتبع مخفی نیست.

عبد الرحمن بن احمد الجامی در «نفحات الانس» گفته: [حکیم سنائی غزنوی قدس سره: کنیت و نام وی أبو المجد مجدود بن آدم است، وی با پدر شیخ رضی الدین علی لا لا ابناء عم بوده اند، از کبرای شعرای طائفۀ صوفیه است و سخنان وی را باستشهاد در مصنفات خود آورده اند و کتاب «حدیقة الحقیقة» بر کمال وی در شعر و بیان، اذواق و مواجید ارباب معرفت و توحید، دلیلی قاطع و برهانی ساطع است. از مریدان خواجه یوسف همدانی است]-الخ.

اثبات شیخ فرید الدین العطار دلالت حدیث غدیر را بر امامت

شیخ فرید الدین العطار(1)الهمدانی هم بکمال تصریح و توضیح بیان

ص:348


1- العطار : محمد بن ابراهیم الهمدانی النیشابوری المتوفی ( 627 ) ه .

نمودن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بحکم الهی والی بودن جناب امیر المؤمنین علیه السلام بر ملک نبوی ثابت کرد، چنانچه در «مثنوی مظهر حق» گفته:

چون خدا گفته است در خم غدیر ، رسول اللّه ز آیات منیر

أیها الناس این بود الهام او ز آنکه از حق آمده پیغام او

گفت رو، کن با خلائق این ندا نیست این دم خود رسولم بر شما

هر چه حق گفته است من خود آن کنم بر تو من اسرار حق آسان کنم

چونکه جبرئیل آمد و بر من بگفت من بگویم با شما راز نهفت

این چنین گفته است قهار جهان حق و قیوم خدای غیب دان

مرتضی والی در این ملک من است هر که این سر را نداند او زنست

از این اشعار بلاغت شعار حضرت عطار هویدا و آشکار است که جناب سرور مختار صلی اللّه علیه و آله الاطهار قبل بیان حدیث غدیر نزول حضرت جبرئیل از جناب جلیل، و مأمور فرمودن آن حضرت به ارشاد این حدیث هم بیان فرموده، و معنای حدیث غدیر همین است که جناب امیر المؤمنین علیه السلام والی ملک جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله است، فاطف المصباح فقد طلع الصباح.

و فرید الدین عطار از اساطین کبار و مشایخ عالی فخار است.

عبد الرحمن جامی در «نفحات الانس» گفته:

[شیخ فرید الدین عطار نیشاپوری قدس سره: وی مرید شیخ مجد الدین بغدادی است، و در دیباجۀ کتاب «تذکرة الاولیاء» که بوی منسوب است می گوید که یک روز پیش امام مجد الدین بغدادی درآمدم، و وی را دیدم که می گریست، گفتم که خیر است، گفت: زهی سپهسالاران که در این امت بوده اند، بمثابه انبیاء علیهم السّلام بوده اند، که

«علماء امتی کانبیاء

ص:349

بنی اسرائیل» ، پس گفت: از آن می گریم که دوش گفته بودم: خداوندا کار تو بعلت نیست، مرا از این قوم گردان، یا از نظارگیان این قوم گردان، که قسم دیگر را طاقت ندارم، می گریم که مستجاب شود.

و بعضی گفته که وی اویسی بوده است، در سخنان مولانا جلال الدین رومی قدس سره مذکور است که نور منصور بعد از صد و پنجاه سال بر روح مقدسۀ فرید الدین عطار تجلی کرده و مربی او شد](1)-الخ.

و نصر اللّه کابلی در «صواقع» گفته:

[قال الشیخ الجلیل فرید الدین أحمد بن محمد النیسابوریّ: من آمن بمحمد و لم یؤمن بأهل بیته، فلیس بمؤمن. أجمع العلماء و العرفاء علی ذلک و لم ینکره أحد].

و مخاطب در باب یازدهم گفته: [و نیز می دانند که أهل سنت حب امیر و ذریۀ طاهرۀ او را از فرائض ایمان می شمارند.

حضرت فرید الدین أحمد بن محمد نیشاپوری معروف بعطار در اشعار عربی می فرمایند:

فلا تعدل بأهل البیت خلقا فأهل البیت هم أهل السعادة

فبغضهم من الانسان خسر حقیقی و حبهم عبادة

این اشعار را شیخ بهاء الدین عاملی(2)در «کشکول» خود نقل نموده باز از شیخ موصوف نقل می کنند که می فرمود:

من آمن بمحمد و لم یؤمن بأهل بیته، فلیس بمؤمن](3).

ص:350


1- نفحات الانس : 599 .
2- محمد بن الحسین بن عبد الصمد الاصبهانی المتوفی ( 1031 ) ه .
3- تحفة اثنا عشریه : 564 .

و فاضل نحریر وزیر کبیر محمد بن طلحۀ شافعی اعتراف نموده بآنکه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بحدیث غدیر هر چیزی که برای آن جناب ثابت بود، و برای جناب امیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السّلام ثابت نموده، و از این جمله آنست که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله أولی بمؤمنین و سید مؤمنین است، و هر معنی که ممکن باشد اثبات آن برای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم، پس آن ثابت است برای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام.

و هذه عبارة ابن طلحة فی «مطالب السؤل فی مناقب آل الرسول» :

[و أما مؤاخاة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ایاه و امتزاجه به و تنزیله ایاه منزلة نفسه، و میله إلیه و ایثاره ایاه، فهذا بیانه، فانه

قد روی الامام الترمذی فی صحیحه بسنده عن زید بن أرقم انه قال: لما آخی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بین أصحابه، جاءه علی تدمع عیناه، فقال: یا رسول اللّه آخیت بین أصحابک و لم تواخ بینی و بین أحد، قال: فسمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: «أنت أخی فی الدنیا و الآخرة»

و روی بسنده أیضا: أن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» و هذا اللفظ بمجرده رواه الترمذی و لم یزد علیه، و زاد غیره ذکره الیوم و الموضع، فذکر الزمان و هو عند عود رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من حجة الوداع فی الیوم الثامن عشر من ذی الحجة، و ذکر المکان و هو ما بین مکة و المدینة یسمی خما فی غدیر هناک، فسمی ذلک الیوم یوم غدیر خم و قد ذکره علیه السّلام فی شعره الذی تقدم و صار ذلک الیوم عیدا و موسما لکونه کان وقتا خص فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم علیا بهذه المنزلة العلیة و شرفه بها دون الناس کلهم.

و نقل عن زاذان قال: سمعت علیا فی الرحبة و هو ینشد الناس من شهد منکم

ص:351

رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم، و هو یقول ما قال، فقام ثلاثة عشر رجلا، فشهدوا انهم سمعوا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» .

زیادة تقریر: نقل الامام ابو الحسن علی الواحدی فی کتابه المسمی ب «أسباب النزول» یرفعه بسنده الی أبی سعید الخدری رض قال: نزلت هذه الآیة: یا أَیُّهَا اَلرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ(1) یوم غدیر خم فی علی بن أبی طالب،

فقوله صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه فعلی مولاه» قد اشتمل علی لفظة «من» و هی موضوعة للعموم، فاقتضی ان کل انسان کان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم مولاه، کان علی مولاه و اشتمل علی لفظة «المولی» و هی لفظة مستعملة بازاء معان متعددة قد ورد القرآن الکریم بها.

فتارة تکون بمعنی «أولی» : قال اللّه تعالی فی حق المنافقین: مَأْواکُمُ اَلنّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ(2) معناه أولی بکم.

و تارة بمعنی الناصر: قال اللّه تعالی ذلِکَ بِأَنَّ اَللّهَ مَوْلَی اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ اَلْکافِرِینَ لا مَوْلی لَهُمْ(3) معناه: ان اللّه ناصر المؤمنین و ان الکافرین لا ناصر لهم. و تارة بمعنی الوارث: قال اللّه تعالی: وَ لِکُلٍّ جَعَلْنا مَوالِیَ مِمّا تَرَکَ اَلْوالِدانِ وَ اَلْأَقْرَبُونَ(4) معناه: وراثا.

و تارة بمعنی العصبة: قال اللّه تعالی: وَ إِنِّی خِفْتُ اَلْمَوالِیَ مِنْ وَرائِی(5)

ص:352


1- المائدة : 67
2- الحدید : 15
3- محمد : 11
4- النساء : 33
5- مریم : 5

معناه: عصبتی.

و تارة بمعنی الصدیق و الحمیم: قال اللّه تعالی: یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً(1)معناه: حمیم عن حمیم، و صدیق عن صدیق، و قرابة عن قرابة.

و تارة بمعنی السید المعتق و هو ظاهر.

و إذا کانت واردة لهذه المعانی فعلی أیها حملت اما علی کونه «أولی» کما ذهب إلیه طائفة، أو علی کونه صدیقا حمیما، فیکون معنی الحدیث: من کنت أولی به، أو ناصره أو وارثه أو عصبته، أو حمیمه، أو صدیقه، فان علیا منه کذلک و هذا صریح فی تخصیصه لعلی بهذه المنقبة العلیة و جعله لغیره کنفسه بالنسبة الی من دخلت علیها کلمة من التی هی للعموم بما لم یجعله لغیره.

و لیعلم ان هذا الحدیث هو من أسرار قوله تعالی فی آیة المباهلة: فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ(2) و المراد نفس علی علی ما تقدم، فان اللّه جل و علا لما قرن بین نفس رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و بین نفس علی، و جمعها بضمیر مضاف الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم اثبت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لنفس علی بهذا الحدیث ما هو ثابت لنفسه علی المؤمنین عموما، فانه أولی بالمؤمنین و ناصر المؤمنین و سید المؤمنین، و کل معنی امکن اثباته مما دل علیه لفظ «المولی» لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقد جعله لعلی علیه السّلام، و هی مرتبة سامیة، و منزلة شاهقة، درجة علیة، و مکانة رفیعة، خصصه صلی اللّه علیه و سلم بها دون غیره، فلهذا صار ذلک الیوم یوم عید و موسم سرور لاولیائه](3).

از این عبارت ظاهر است که حدیث غدیر مثبت امامت و خلافت

ص:353


1- الدخان : 41
2- آل عمران : 61
3- مطالب السؤل لابن طلحة الشافعی : 44 - 45

جناب امیر المؤمنین علیه السّلام است، زیرا که ابن طلحه تصریح کرده به اینکه حدیث غدیر از اسرار آیۀ مباهله است که چون جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بنص آیه نفس حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله است، لهذا حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و سلم ثابت کرد برای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بحدیث غدیر هر چیزی که ثابت بود بر مؤمنین عموما برای آن جناب.

و ظاهر است که از جمله اموری که برای جناب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله بر مؤمنین ثابت است اولویت آن حضرت بتصرف در نفوس و اموال ایشان است، و نیز وجوب اتباع و انقیاد آن حضرت در جمیع احکام و اوامر و نواهی برای مؤمنین ثابت است، پس این معنی برای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام هم ثابت باشد، و همین است عین امامت و خلافت، لا غیر.

و معهذا خود ابن طلحه تصریح کرده که از جمله اموری که برای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله ثابت بوده آنست که آن جناب اولی بمؤمنین، و سردار مؤمنین بود، و اولویت بمؤمنین و سرداری ایشان: عین امامت است.

و نیز اعتراف ابن طلحه که این مرتبۀ سامیه و منزلت شامخه و درجۀ علیه و مکانت رفیعه است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله حضرت امیر المؤمنین علیه السلام را بآن تخصیص کرده، نه غیر آن جناب را، صریح است در افضلیت آن جناب.

و علاوه بر این همه تصریح مؤکد ابن طلحه به اینکه یوم الغدیر یوم عید و موسم سرور برای اولیای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام است، هم قلوب سنیه را چنانکه می باید می سوزد، و مایۀ خجل و ندامت برای شاهصاحب که زبان درازی بر تعید بعید غدیر در باب فقهیات بکار برده اند می اندوزد،

ص:354

و ظاهر می سازد که حضرتشان حظی از ولای آن حضرت ندارند، که تعید را بعید اولیای آن حضرت (معاذ اللّه) عین بدعت و ضلال و شیوه و جهال می پندارند، فأعوذ باللّه من شرور النفس و وساوسها، و نستغفره من خدائعها و هواجسها.

و ابن طلحه از اکابر رؤسای محتشمین، و أجلۀ فقهای بارعین، و اعاظم محققین معروفین، و افاخم معتمدین مشهورین است، سابقا شنیدی که حسب افادۀ یافعی ابن طلحه مفتی شافعی، و رئیس محتشم بارع در فقه و خلاف بوده، و بولایت وزارت فائز شده، بعد از آن زهد ورزید و جمع کرد نفس خود را،(1) الی غیر ذلک.

و جمال الدین عبد الرحیم بن الحسن بن علی الاسنوی در «طبقات فقهای شافعیه» گفته:

[أبو سالم محمد بن طلحة بن محمد القرشی النصیبی الملقب کمال الدین، کان اماما بارعا فی الفقه و الخلاف، عارفا بالاصلین، رئیسا کبیرا معظما، ترسل عن الملوک و أقام بدمشق بالمدرسة الامینیة و عینه الملک الناصر صاحب دمشق للوزارة، و کتب تقلیده بذلک و تنصل منه و اعتذر، فلم یقبل منه، فباشرها یومین ثم ترک أمواله و موجوده و غیر ملبوسه و ذهب. فلم یعرف موضعه. سمع و حدث و توفی فی حلب فی السابع و العشرین من رجب سنة اثنتین و ستین و خمسمائة، و قد جاوز السبعین ذکره فی «العبر» مختصرا](2).

ص:355


1- مرآة الجنان ج 4 / 128 ط حیدرآباد الدکن .
2- طبقات الشافعیة للأسنوی ج 2 / 503

و ابو بکر اسدی(1) در «طبقات فقهای شافعیه» گفته:

[محمد بن طلحة بن محمد بن الحسن الشیخ کمال الدین أبو سالم القرشی العدوی النصیبینی مصنف کتاب «العقد الفرید» ، أحد الصدور و الرؤساء المعظمین، ولد سنة اثنتین و ثمانین و خمسمائة، و تفقه و شارک فی العلوم، و کان فقیها، بارعا، عارفا بالمذهب و الاصول و الخلاف، ترسل عن الملوک و ساد و تقدم، و سمع الحدیث، و حدث ببلاد کثیرة، فی سنة ثمان و اربعین و ستمائة، کتب تقلیده بالوزارة، فاعتذر و تنصل، فلم یقبل منه، فتولاها یومین، ثم انسل خفیة، و ترک الاموال و الموجود، و لبس ثوبا قطنیا و ذهب، فلم یدر این ذهب، و قد نسب الی الاشتغال بعلم الحروف و الاوفاق و انه یستخرج من ذلک أشیاء من المغیبات، و قیل: انه رجع عنه، فاللّه أعلم.

قال السید عز الدین: افتی و صنف، و کان أحد العلماء المشهورین و الرؤساء المذکورین، و تقدم عند الملوک و ترسل عنهم، ثم تزهد فی آخره و ترک التقدم فی الدنیا، و حج و اقبل علی ما یعنیه، و مضی علی سداد و أمر جمیل.

توفی بحلب فی رجب سنة اثنتین و خمسین و ستمائة و دفن بالمقام](2).

و عبد الغفار بن ابراهیم العلوی العکی العدثانی در «عجالة الراکب و بلغة الطالب» که نسخۀ آن در حرم مکۀ معظمه بنظر قاصر رسیده، می گوید:

[محمد بن طلحة کمال الدین ابو سالم القرشی العدوی النصیبینی مصنف کتاب «العقد الفرید» ، کان أحد العلماء المشهورین].

ص:356


1- الاسدی : بن أحمد المعروف بابن قاضی شهبة الدمشقی المتوفی ( 851 )
2- طبقات الشافعیة لابن شهبة الاسدی ج 2 / 121 - 122 ط بیروت
اثبات سبط ابن الجوزی دلالت حدیث غدیر را بر امامت

و یوسف بن قزاغلی سبط ابن الجوزی در کتاب «تذکره خواص الامه فی معرفة الائمه» که از آن ابن حجر در «صواعق» ، و سید سمهودی در «جواهر العقدین» روایات عدیده نقل کرده اند، فرموده:

[اتفق علماء السیر ان قصة الغدیر کانت بعد رجوع النبی صلی اللّه علیه و سلم من حجة الوداع فی الثامن عشر من ذی الحجة جمع الصحابة و کانوا مائة و عشرین ألفا و

قال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» الحدیث نص صلی اللّه علیه و سلم علی ذلک بصریح العبارة دون التلویح و الاشاره.

و ذکر ابو اسحاق الثعلبی فی تفسیره بأسناده: ان النبی صلی اللّه علیه و سلم لما قال ذلک طار فی الاقطار، و شاع فی البلاد و الامصار، و بلغ ذلک الحارث ابن نعمان الفهری: و أتاه علی ناقة له فأناخها علی باب المسجد، ثم عقلها و جاء، فدخل المسجد، فجثا بین یدی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقال: یا محمد! انک أمرتنا ان نشهد أن لا إله الا اللّه و انک رسول اللّه، فقبلنا منک ذلک، ثم لم ترض بهذا حتی رفعت بضبعی ابن عمک، و فضلته علی الناس و قلت: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، فهذا شیء منک، أو من اللّه تعالی؟ ! فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و قد احمرت عیناه: «و اللّه الذی لا اله الا هو، انه من اللّه و لیس منی» قالها ثلاثا، فقام الحارث و هو یقول: اللهم ان کان محمد حقا، فأرسل علینا بحجارة من السماء، أو ائتنا بعذاب ألیم! قال: فو اللّه ما بلغ ناقته حتی رماه اللّه بحجارة من السماء، فوقع علی هامته، فخرج من دبره و مات و انزل اللّه تعالی:

سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ .

فأما

قوله: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» : فقال علماء العربیة: لفظ

ص:357

المولی یرد علی وجوه:

أحدها: بمعنی المالک و منه قوله تعالی: وَ ضَرَبَ اَللّهُ مَثَلاً رَجُلَیْنِ أَحَدُهُما أَبْکَمُ لا یَقْدِرُ عَلی شَیْءٍ-وَ هُوَ کَلٌّ عَلی مَوْلاهُ(1) أی علی مالک رقه.

و الثانی: بمعنی المعتق، و الثالث: بمعنی المعتق (بفتح التاء) .

و الرابع: بمعنی الناصر و منه قوله تعالی: ذلِکَ بِأَنَّ اَللّهَ مَوْلَی اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ اَلْکافِرِینَ لا مَوْلی لَهُمْ(2) ، أی لا ناصر لهم.

و الخامس: بمعنی ابن العم، قال الشاعر:

مهلا بنی عمنا مهلا موالینا لا تنبشوا بیننا ما کان مدفونا

و قال آخر:

هم الموالی حنقوا علینا و انا من لقائهم لزور

و حکی صاحب الصحاح عن أبی عبیدة(3) أن قائل هذا البیت عنی بالموالی بنی العم، قال: و هو کقوله تعالی: ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلاً(4).

و السادس: الحلیف، قال الشاعر:

موالی حلف لا موالی قرابة و لکن قطینا یسئلون الاثاویا

یقول: هم حلفاء لا ابناء عم.

قال فی الصحاح: و أما قول الفرزدق(5):

ص:358


1- النحل : 76
2- محمد : 11 .
3- أبو عبیدة البصری : معمر بن المثنی اللغوی المتوفی ( 209 ) ه
4- الحج : 5 .
5- الفرزدق : همام بن غالب البصری الشاعر المتوفی ( 110 ) ه

و لو کان عبد اللّه مولی هجوته و لکن عبد اللّه مولی موالیا

فلان عبد اللّه بن(1) أبی اسحاق مولی الحضرمیین، و هم حلفاء بنی عبد شمس ابن عبد مناف، و الحلیف عند العرب «مولی» و انما نصب الموالی، لانه رده الی أصله للضرورة، و انما لم ینون «موالی» ، لانه جعله بمنزلة غیر المعتل الذی لا ینصرف.

و السابع: المتولی لضمان الجریرة و حیازة المیراث، و کان ذلک فی الجاهلیة، ثم نسخ بآیة المواریث.

و الثامن: الجار، و انما سمی به لما له من الحقوق بالمجاورة.

و التاسع: السید المطاع و هو المولی المطلق، قال فی الصحاح: کل من ولی أمر أحد، فهو ولیه.

و العاشر: بمعنی الاولی، قال اللّه تعالی: فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَةٌ وَ لا مِنَ اَلَّذِینَ کَفَرُوا مَأْواکُمُ اَلنّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ(2) ، أی أولی بکم]الی أن قال بعد ذکر عدم جواز إرادة غیر الاولی من المعانی:

[و المراد من الحدیث الطاعة المخصوصة، فتعین العاشر، و معناه:

«من کنت أولی به من نفسه، فعلی أولی به» ، و قد صرح بهذا المعنی الحافظ أبو الفرج یحیی بن سعید الثقفی الاصبهانی فی کتابه المسمی ب «مرج البحرین» ، فانه

روی هذا الحدیث بأسناده الی مشایخه، و قال فیه: فأخذ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بید علی و قال: «من کنت ولیه و أولی به من نفسه فعلی ولیه» .

فعلم ان جمیع المعانی راجعة الی الوجه العاشر، و دل علیه أیضا

قوله علیه السّلام:

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» و هذا نص صریح فی اثبات امامته و قبول

ص:359


1- الزیادی الحضرمی النحوی البصری المتوفی سنة ( 117 ) ه
2- الحدید : 15

طاعته، و کذا

قوله صلی اللّه علیه و سلم: «و ادر الحق معه حیث دار» فیه دلیل علی انه ما جری خلاف بین علی و بین أحد من الصحابة الا و الحق مع علی، و هذا باجماع الامة، الا تری ان العلماء استنبطوا أحکام البغاة من وقعة الجمل و صفین، و قد أکثرت الشعراء فی یوم غدیر خم، فقال حسان(1) بن ثابت:

ینادیهم یوم الغدیر نبیهم بخم فاسمع بالرسول منادیا

و قال فمن مولاکم و ولیکم؟ فقالوا و لم یبدوا هناک التعامیا

الهک مولانا و أنت ولینا و مالک منافی الولایة عاصیا

فقال له قم یا علی فاننی رضیتک من بعدی اماما و هادیا

فمن کنت مولاه، فهذا ولیه فکونوا له انصار صدق موالیا

هناک دعا اللّهمّ وال ولیه و کن للذی عادی علیا معادیا

و یروی أن النبی صلی اللّه علیه و سلم لما سمعه ینشد هذه الابیات، قال له:

«یا حسان! لا تزال مؤبدا؟ ؟ بروح القدس، ما نصرتنا، أو نافحت عنا بلسانک» و قال قیس(2) بن سعد بن عبادة الانصاری و انشدها بین یدی علی بصفین:

قلت لما بغی العدو علینا حسبنا ربنا و نعم الوکیل

و علی امامنا و امام لسوانا به اتی التنزیل

یوم قال النبی من کنت مولاه فهذا مولاه خطب جلیل

قاله النبی علی الامة حتم ما فیه قال و قیل

و قال الکمیت(3) :

نفی عن عینک الارق الهجوعا وهما یمتری عنه الدموعا

ص:360


1- هو الشاعر الانصاری الخزرجی المتوفی ( 54 ) ه
2- هو الصحابی الانصاری الخزرجی المتوفی سنة ( 60 ) ه
3- هو ابن زید الاسدی الشاعر الکوفی المتوفی ( 126 ) ه

لدی الرحمن یشفع بالمثانی فکان لنا أبو حسن شفیعا

و یوم الدوح دوح غدیر خم ابان له الولایة لو اطیعا

و لکن الرجال تبایعوها فلم أر مثلها خطرا مبیعا

و لهذه الابیات قصة عجیبة حدثنا بها شیخنا عمر بن صافی الموصلی رحمه اللّه تعالی قال: انشد بعضهم هذه الابیات و بات مفکرا، فرأی علیا کرم اللّه وجهه فی المنام، فقال له: أعد علی أبیات الکمیت، فانشده إیاها، حتی بلغ الی قوله: «خطرا مبیعا» ، فانشد علی بیتا آخر من قوله زیادة فیها:

فلم أر مثل ذاک الیوم یوما و لم أر مثله حقا اضیعا

فانتبه الرجل مذعورا.

و قال السید الحمیری(1):

یا بائع الدین بدنیاه لیس بهذا أمر اللّه

من أین أبغضت علیا الرضا و أحمد قد کان یرضاه

من الذی أحمد من بینهم یوم غدیر الخم ناداه

أقامه من بین أصحابه و هم حوالیه فسماه

هذا علی بن أبی طالب مولی لمن قد کنت مولاه

فوال من والاه یا ذا العلاء و عاد من قد کان عاداه

و قال بدیع(2) الزمان أبو الفضل أحمد بن الحسین الهمدانی:

یا دار منتجع الرسالة بیت مختلف الملائک

یا ابن الفواطم و العواتک و الترائک و الارائک

ص:361


1- هو اسماعیل بن محمد بن یزید المتوفی سنة ( 173 ) ه
2- بدیع الزمان الهمدانی : المتوفی ( 398 ) ه

أنا حائک ان لم أکن مولی ولائک و ابن حائک](1).

فللّه الحمد و المنة که سبط ابن الجوزی در این عبارت سراسر متانت داد احقاق حق و ازهاق باطل داده، پایۀ بیان بلاغت ترجمان را بغایت قصوی رسانیده، دلالت حدیث غدیر بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بکمال تصریح و تبیین و توضیح ثابت کرده، پس کاش حضرات اهل سنت این کلام متانت نظام عمدة الاعلام خود بچشم انصاف ملاحظه می نمودند؟ و خود را از انکار سراسر خسار، و انهماک و مبالغه در رد دلالت حدیث غدیر بر مطلوب اهل حق اخیار باز می داشتند، و لکن أین القلوب الصافیة و الاذن الواعیة؟ ! سبط ابن الجوزی علاوه بر تصریح به دلالت حدیث غدیر بر امامت جناب امیر المؤمنین اشعار حسان بن ثابت، که نص صریح است بر دلالت حدیث غدیر بر امامت آن جناب، ذکر نموده، و دعای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در حق حسان بعد سماع اشعار نقل نموده، و این دلیل قاطع است بر آنکه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله از این حدیث ارادۀ امامت و خلافت حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرموده.

و نیز سبط ابن الجوزی اشعار قیس بن سعد بن عباده نقل کرده که آن نص واضح است بر نص بودن حدیث غدیر بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السلام، و نیز صریح است در آنکه حکم امامت آن جناب در قرآن شریف نازل شده، و بموجب آن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام را بقطع و حتم در یوم غدیر امام و خلیفۀ خود گردانیده.

و از اشعار کمیت که سبط ابن الجوزی نقل کرده ظاهر است که جناب

ص:362


1- تذکرة خواص الامة : 18 - 21 ط سنة ( 1285 )

رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله روز غدیر خم ولایت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ظاهر فرموده، لکن مردم اطاعت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله در این رشاد نکردند بلکه ولایت آن حضرت را با یکدیگر فروختند، و مثل ولایت آن حضرت هیچ خطری فروخته نشد.

و کمیت از اجلۀ شعرای متقدمین و اعاظم نبلای بارعین است و جلالت شأن و سمو مکان او معروف و مشهور، و اختصاص او به اهل بیت علیهم السّلام، و عنایت این حضرات بحال او غیر مستور.

عبد الرحیم(1) بن عبد الرحمن بن احمد العباسی در «معاهد التنصیص علی شواهد التلخیص» گفته: [الکمیت هو ابن زید الاسدی شاعر مقدم، عالم بلغات العرب، خبیر بأیامها، فصیح من شعراء مضر و السنتها، و المتعصبین علی القحطانیة، المقاربین المقارعین لشعرائهم، العلماء بالمثالب و الایام، المفاخرین بها.

و کان فی أیام بنی أمیّة و لم یدرک الدولة العباسیة و مات قبلها، و کان معروفا بالتشیع لبنی هاشم، مشهورا بذلک، و قصائده الهاشمیات من جید شعره و مختاره.

قال ابن قتیبة(2): و کان بین الکمیت و بین الطرماح(3) خلطة و مودة و صفاء لم یکن بین اثنین، حتی ان راویة الکمیت قال: انشدت للکمیت قول الطرماح:

إذا قبضت نفس الطرماح اخلقت عری المجد و استرخت عنان القصائد

فقال الکمیت: أی و اللّه و عنان الخطابة و الروایة، قال: و هذه الاحوال بینهما علی تفاوت المذاهب و العصبیة و الدیانة.

ص:363


1- عبد الرحیم بن عبد الرحمن بن احمد العباسی المتوفی سنة ( 963 ) ه .
2- ابن قتیبه : عبد اللَّه بن مسلم الدینوری المتوفی حدود ( 276 ) .
3- طرماح : بن حکیم الشاعر الکوفی مات حدود سنة ( 125 ) .

کان الکمیت شیعیا عصبیا عدنانیا من شعراء مضر، متعصبا لاهل الکوفة، و الطرماح خارجی صفری و حطانی عصبی لقحطان من شعراء الیمن، متعصب لاهل الشام، فقیل له: فیم اتفقتما هذا الاتفاق مع سائر اختلاف الاهواء؟ قالا:

اتفقنا علی بغض العامة.

و حدث محمد بن أنس السلامی الاسدی قال: سئل معاذ(1) الهراء: من أشعر الناس؟ قال: أ من الجاهلیین، أم من الاسلامیین؟ ، قال: بل من الجاهلیین، قال: امرؤ القیس(2)، و زهیر(3)، و عبید(4) بن الابرص، قالوا: فمن الاسلامیین قال: الفرزدق، و جریر(5) و الاخطل(6) ، و الراعی(7)، قال: فقیل له: یا أبا محمد! ما رأیناک ذکرت الکمیت فیمن ذکرت؟ ، قال: ذاک أشعر الاولین و الآخرین.

و حدث محمد النوفلی قال: لما قال الکمیت بن زید الشعر کان أول ما قاله

ص:364


1- معاذ الهراء : ابو مسلم معاذ بن مسلم النحوی الکوفی المتوفی سنة ( 187 ) ه
2- امرو القیس بن حجر بن الحارث الکندی اشهر شعراء العرب توفی قبل الهجرة نحو ( 80 ) سنة .
3- زهیر بن ابی سلمی ربیعة بن ریاح المزنی حکیم الشعراء فی الجاهلیة توفی قبل الهجرة نحو ( 13 ) سنة .
4- عبید بن الابرص بن عوف الاسدی من الشعراء الدهاة فی الجاهلیة توفی نحو ( 25 ) سنة قبل الهجرة .
5- جریر بن عطیة بن حذیفة الیربوعی اشعر اهل عصره توفی سنة ( 110 ) ه
6- الاخطل : غیاث بن غوث شاعر مصقول الالفاظ نشأ علی المسیحیة و مات سنة ( 90 ) ه .
7- الراعی : عبید بن حصین ابو جندل الشاعر المتوفی سنة ( 90 ) ه .

«الهاشمیات» فسترها، ثم أتی الفرزدق و قال: یا أبا نواس! انک شیخ مضر و شاعرها، و أنا ابن أخیک الکمیت بن زید الاسدی، قال له: صدقت أنت ابن أخی، فما حاجتک؟ ، قال: نفث علی لسانی، فقلت شعرا فأحببت أن اعرضه علیک، فان کان حسنا أمرتنی باذاعته و ان کان قبیحا أمرتنی بستره، و کنت أول من ستره علی، فقال له الفرزدق: اما عقلک فحسن و انی لارجو أن یکون شعرک علی قدر عقلک، فانشدنی ما قلته، فانشدته:

طربت و ما شوقا الی البیض أطرب قال: فقال لی: فبما تطرب یا ابن أخی؟ فقال: و لا لعبا منی أ ذو الشیب یلعب؟ فقال: بلی یا ابن أخی، فانک فی أوان اللعب.

فقال:

و لم یلهنی دار و لا رسم منزل و لم تطربنی بنان مخضب

فقال: ما تطربک؟ ، فقال:

و لا السانحات البارحات عشیة أ مر سلیم القرن أم مر أعضب

فقال: اجل لا تطربک، فقال:

و لکن الی أهل الفضائل و النهی و خیر بنی حوی و الخیر یطلب

الی النضر البیض الذین بحبهم الی اللّه فیما نابنی أتقرب

فقال: أرحنی ویحک عن هؤلاء فقال:

بنی هاشم رهط النبی فاننی بهم و لهم ارضی مرارا و أغضب

خفضت لهم منی جناح مودة الی کنف عطفاه أهل و مرحب

و کنت لهم من هؤلاک و هؤلاء محبا علی انی اذم و اغضب

و ارمی و أرمی بالعداوة أهلها و انی لاوذی فیهم و اؤنب

ص:365

فقال له الفرزدق: أذع ثم أذع، فأنت و اللّه أشعر من مضی و أشعر من بقی.

و حدث ابراهیم بن سعد الاسدی قال: سمعت أبی یقول: رأیت النبی علیه السّلام فی النوم، فقال لی: من أی الناس أنت؟ قلت: من العرب، قال: اعلم، فمن أی العرب أنت؟ ، قلت: من بنی أسد، قال: أسد بن خزیمة؟ ، قلت: نعم، قال: أ تعرف الکمیت بن زید؟ ، قلت: یا رسول اللّه ابن عمی و من قبیلتی، قال: أ تحفظ من شعره شیئا؟ قلت: نعم، قال: أنشدنی ع طربت و ما شوقا الی البیض و أطرب قال: فانشدته حتی بلغت الی قوله:

فما لی الا آل أحمد شیعة و ما لی الا مشعب الحق مشعب

فقال لی صلی اللّه علیه و سلم: إذا أصبحت فاقرأ علیه السّلام و قل له: قد غفر اللّه لک بهذه القصیدة.

و حدث نصر(1) بن مزاحم المنقری انه رأی النبی صلی اللّه علیه و سلم فی النوم و بین یدیه رجل ینشده ع: من لقلب متیم مستهام.

قال: فسألت عنه، فقیل لی: هذا الکمیت بن زید الاسدی، قال: فجعل النبی صلی اللّه علیه و سلم یقول: «جزاک اللّه خیرا» و أثنی علیه.

و حدث محمد بن سهل صاحب الکمیت، قال: دخلت مع الکمیت علی أبی عبد اللّه جعفر بن محمد فی أیام التشریق، فقال له: جعلت فداک الا انشدک، قال: انها أیام عظام، قال: انها فیکم، قال: هات، و بعث أبو عبد اللّه الی بعض أهله، فقرب ما انشده، فکثر البکاء، حتی أتی علی هذا البیت:

یصیب به الرامون عن قوس غیرهم فیا آخرا اسدی له الغی أوله

فرفع أبو عبد اللّه یدیه، فقال: اللهم اغفر للکمیت ما قدم و ما أخر و ما أسر

ص:366


1- نصر بن مزاحم بن سیار المنقری الکوفی ابو الفضل المورخ المتوفی سنة ( 212 ) ه .

و ما أعلن و اعطه حتی یرضی.

و حدث صاعد مولی الکمیت، قال: دخلنا علی أبی جعفر محمد بن علی فانشده الکمیت قصیدته التی أولها: «من لقلب متیم مشتاق» .

فقال: اللهم اغفر للکمیت، اللهم اغفر للکمیت.

قال: و دخل یوما علیه، فاعطاه ألف دینار و کسوة، فقال له الکمیت: و اللّه ما جئتکم للدنیا، و لو أردت الدنیا لاتیت من هی فی یده، و لکننی جئتکم للاخرة فأما الثیاب التی أصابت أجسامکم، فأنا اقبلها لبرکاتها، و أما المال فلا اقبله و رده و قبل الثیاب.

قال: و دخلنا علی فاطمة بنت الحسین، فقالت: هذا شاعرنا أهل البیت و جاءت بقدح فیه سویق، فحرکته بیده و سقته الکمیت، فشربه، ثم أمرت له بثلاثین دینار و مرکب، فهملت عیناه و قال: لا و اللّه لا اقبلها، انی لم احبکم للدنیا(1)]-الخ.

بالجمله حضرات اهل سنت را بعد سماع افادات سبط ابن الجوزی ابواب تلمیع و احتیال و تخدیع جهال مسدود است، که بتصریح صریح او جمیع شبهات و تأویلات ایشان مردود، و الحمد للّه الورود.

و سبط ابن الجوزی حسب افادات منقدین سنیه از اجلۀ علمای حنفیین، و اکابر ثقات ممدوحین، و اماثل شیوخ معتبرین، و افاخم مهرۀ بارعین و اعاظم جهابذۀ سابقین، و صدور کملای فائقین، و نبلای محققین حاذقین است.

ابن خلکان در تاریخ «وفیات الأعیان» بعد ذکر عبد الرحمن بن علی المعروف بابن الجوزی، گفته:

[و کان سبطه شمس الدین أبو المظفر یوسف بن قزغلی الواعظ المشهور

ص:367


1- معاهد التنصیص : 381 - 388

حنفی المذهب و له صیت و سمعة فی مجالس وعظه و قبول عند الملوک و غیرهم، و صنف تاریخا کبیرا رأیته بخطه فی أربعین مجلدا سماه «مرآة الزمان فی تاریخ الأعیان» و توفی لیلة الثلثاء الحادی و العشرین من ذی الحجة سنة أربع و خمسین و ستمائة بدمشق بمنزله بجبل قاسیون و دفن هناک و مولده فی سنة احدی و ثمانین و خمسمائة ببغداد. و کان هو یقول: أخبرتنی أمی أن مولدی سنة اثنتین و ثمانین رحمه اللّه تعالی(1)].

و یوسف بن أحمد بن محمد بن عثمان در «منظر الانسان» ترجمۀ «وفیات الأعیان» گفته:

«و نیز شمس الدین ابو المظفر یوسف بن قزغلی سبط ابو الفرج مذکور واعظ مشهور حنفی مذهب، و دارای جاه بود و نزدیک ملوک و اکابر رواج سخن داشت. کتابی در تفسیر و کتابی در تاریخ تصنیف کرد و نام تاریخ «مرآة الزمان» داشت، مصنف گوید من آن را بخط او در چهل مجلد دیدم، مولد او سنة اثنتین و ثمانین و خمسمائة، و وفات او شب سه شنبه بیست و یکم ماه ذی الحجة سنة أربع و خمسین و ستمائة].

و نیز ابن خلکان بترجمۀ حسین(2) بن منصور الحلاج که در آن ذکر ابن المقفع(3) استطرادا وارد نموده، گفته:

[قلت: ذکر صاحبنا شمس الدین أبو المظفر یوسف الواعظ سبط الشیخ جمال الدین أبی الفرج ابن الجوزی الواعظ المشهور فی تاریخه الکبیر الذی سماه «مرآة الزمان» أخبار ابن المقفع و ما جری له و قتله فی سنة خمس و أربعین

ص:368


1- وفیات الأعیان لابن خلکان ج 3 / 142
2- الحسین بن منصور الحلاج البیضاوی المقتول سنة ( 309 ) ه
3- ابن المقفع : عبد اللَّه الکاتب البلیغ المقتول فی سنة ( 145 ) ه

و مائة، و من عادته أن یذکر کل واقعة فی السنة التی کانت فیها، فیدل علی ان قتله فی السنة المذکورة(1)].

و یافعی در «مرآة الجنان» گفته:

[العلامة الواعظ المورخ شمس الدین أبو المظفر یوسف الترکی، ثم البغدادی المعروف بابن الجوزی سبط الشیخ جمال الدین أبی الفرج ابن الجوزی اسمعه جده منه و من جماعة و قدم دمشق سنة بضع و ستمائة، فوعظ بها و حصل له القبول العظیم للطف شمائله و عذوبة وعظه، و له تفسیر فی تسعة و عشرین مجلدا و «شرح الجامع الکبیر» و جمع مجلدا فی مناقب أبی حنیفة، و درس و أفتی، و کان فی شبیبته حنبلیا، و لم یزل وافر الحرمة عند الملوک(2)].

و نیز یافعی در «مرآة الجنان» در وقائع سنة سبع و تسعین و خمسمائة بعد ذکر ابن الجوزی گفته:

و کان سبطه شمس الدین أبو المظفر یوسف الواعظ المشهور له صیت و سمعة فی مجالس وعظه و قبول عند الملوک و غیرهم، و صنف تاریخا کبیرا.

قال ابن خلکان: رأیته بخطه فی أربعین مجلدا سماه «مرآة الزمان فی تاریخ الأعیان»(3)].

و صاحب «مدینة العلوم» می گوید:

[شمس الدین أبو المظفر یوسف بن قزأغلی الواسط المشهور، حنفی المذهب و له صیت و سمعة فی مجالس وعظه، و قبول عند الملوک و غیرهم.

ص:369


1- وفیات الأعیان لابن خلکان ج 2 / 153 .
2- مرآة الجنان ج 4 / 136 .
3- مرآة الجنان ج 3 / 491

روی عن جده ببغداد، و سمع أبا الفرج(1) بن کلیب، و ابن طبرزد(2) ، و سمع بالموصل و دمشق و حدث بها، و بمصر.

و له کتاب «ایثار الانصاف» ، و «منتهی السئول فی سیرة الرسول» ، و «اللوامع فی أحادیث المختصر» ، و «الجامع» ، و «تفسیر القرآن العزیز» و صنف تاریخا کبیرا، قال ابن خلکان: رأیته بخطه فی أربعین مجلدا سماه «مرآة الزمان» ، قلت: أنا رأیته فی ثمان مجلد، لکن فی مجلدات ضخام و بخط دقیق، و توفی فی الحادی و العشرین من ذی الحجة سنة أربع و خمسین و ستمائة بدمشق و مولده فی سنة احدی و ثمانین و خمسمائة ببغداد و کان یقول: أخبرتنی أمی أن مولدی سنة اثنتین و ثمانین].

و قطب الدین موسی بن محمد بن أبی الحسین الیونینی(3) البعلبکی که حسب افادۀ ذهبی در «معجم مختص» امام مورخ و رئیس محترم است، در ذیل «مرآة الجنان» که ذهبی در «معجم مختص» حکم باجادت آن نموده، بترجمۀ یوسف بن قزأغلی علی ما نقل عنه العسقلانی فی «لسان المیزان» گفته:

[و کان له القبول التام عند الخاص و العام من أبناء الدنیا و أبناء الآخرة(4)].

و نیز قطب الدین یونینی کتاب «مرآة الزمان» سبط ابن الجوزی را

ص:370


1- هو عبد المنعم بن عبد الوهاب البغدادی المتوفی ( 596 ) .
2- أبو حفص عمر بن محمد المتوفی ببغداد ( 607 ) ه .
3- الیونینی البعلبکی قطب الدین موسی بن محمد المورخ المتوفی سنة ( 726 ) ه .
4- لسان المیزان .

بمدح عظیم یاد نموده، چنانچه در ذیل «مرآة الزمان» بعد ذکر تواریخ کما فی «اللسان» گفته:

[فرأیت أجمعها مقصدا و أعذبها موردا و أحسنها بیانا و أصحها روایة «مرآة الزمان»(1)].

و ذهبی در کتاب «العبر» در وقائع سنة اربع و خمسین و ستمائة گفته:

[ابن الجوزی العلامة الواعظ المورخ شمس الدین أبو المظفر یوسف بن قزأغلی الترکی، ثم البغدادی العوفی الهبیری الحنفی، سبط الشیخ جمال الدین أبی الفرج ابن الجوزی اسمعه جده منه، و من ابن کلیب، و جماعة، و قدم دمشق سنة بضع و ستمائة، فوعظ بها و حصل له القبول العظیم للطف شمائله و عذوبة وعظه، و له تفسیر فی تسعة و عشرین مجلدا، و «شرح الجامع الکبیر» و جمع مجلدا فی مناقب أبی حنیفة، و درس و أفتی، و کان فی شبیبته حنبلیا. توفی فی الحادی و العشرین من ذی الحجة، و کان وافر الحرمة عند الملوک](2).

و محمود بن سلیمان الکفوی در «کتائب أعلام الاخیار» گفته:

[یوسف بن قزأغلی بن عبد اللّه البغدادی سبط الحافظ أبی الفرج ابن الجوزی الحنبلی صاحب «مرآة الزمان» فی التاریخ.

ذکره الحافظ شرف الدین فی معجم شیوخه.

کان والده مع موالی الوزیر عرف الدین بن هجیرة، و یقال فی والده: زغلی بحذف القاف، و بالقاف أصح.

ولد فی سنة احدی و ثمانین و خمسمائة ببغداد، و تفقه و برع و سمع من جده

ص:371


1- لسان المیزان .
2- العبر فی خبر من غبر ج 5 / 220 .

لامه، و کان حنبلیا، فتحنبل فی صغره لتربیة جده، ثم رحل الی الموصل و سمع بالموصل، ثم رحل الی دمشق و هو ابن نیف و عشرین سنة و سمع بها، و تفقه علی جمال الدین الحصیری(1)، و تحول حنفیا لما بلغه أن قزاغلی بن عبد اللّه کان علی مذهب الحنفیة، و کان اماما، عالما، فقیها، واعظا، جیدا، نبیها یلتقط الدرر من کلمه، و یتناثر الجوهر من حکمه، یصلح المذنب القاصی عند ما یلفظ، و یتوب الفاسق العاصی حین ما یعظ، یصدع القلب بخطابه، و یجمع العظام النخرة بجنابه.

لو استمع له الصخر لانفلق و الکافر الجحود لآمن و صدق

و کان طلق الوجه، دائم البشر، حسن المجالسة، ملیح المحاورة، یحکی الحکایات الحسنة و ینشد الاشعار الملیحة، و کان فارسا فی البحث عدیم النظیر مفرط الذکاء، إذا سلک طرقا ینقل فیها أقوالا و یخرج أوجها، و کان من وحداء الدهر، بوفور فضله، و جودة قریحته، و غزارة علمه، و حدة ذکائه و فطنه، و له مشارکة فی العلوم و معرفة بالتواریخ، و کان من محاسن الزمان و تواریخ الایام، و له القبول التام عند العلماء و الامراء و الخاص و العام، و له تصانیف معتبرة مشهورة منها: «شرح الجامع الکبیر» ، و کتاب «ایثار الانصاف» ، و «تفسیر القرآن العظیم» ، و «منتهی السئول فی سیرة الرسول» ، و «اللوامع فی أحادیث المختصر» ، و «الجامع» ، و له کتاب التاریخ المسمی ب «مرآة الزمان» .

مات لیلة الثلثاء الحادی و العشرین من ذی الحجة سنة أربع و خمسین و ستمائة بجبل قاسیون و صلی علیه السلطان الملک الناصر(2) صلاح الدین یوسف

ص:372


1- هو أبو المحامد محمود بن أحمد البخاری المتوفی ( 636 ) .
2- الملک الناصر : یوسف بن محمد بن الظاهر بن صلاح الدین یوسف آخر ملوک بنی أیوب المقتول سنة ( 659 ) ه

ابن محمد بن الملک الظاهر غازی بن یوسف بن أیوب.

تفقه علیه و أخذ العلوم عنه ابنه عبد العزیز بن یوسف بن قزاغلی، فدرس بعده مکانه بالمدرسة المعروفة التی تعرف بالمیدان الکبیر، و مات فی سلخ شوال سنة ست و ستین و ستمائة و دفن عند أبیه بجبل قاسیون]-الخ.

و زین الدین ابو حفص عمر بن مظفر المعری الحلبی الشهیر بابن الوردی(1) در «تتمة المختصر فی أخبار البشر» در وقائع سنة ست و خمسین و ستمائة گفته:

[و فیها توفی الشیخ شمس الدین یوسف سبط جمال الدین بن الجوزی، واعظ فاضل له: «مرآة الزمان» تاریخ جامع، قلت: و له: «تذکرة الخواص من الامة فی مناقب الائمة» و اللّه أعلم].

و ابو المؤید(2) خوارزمی در «جامع مسانید ابی حنیفه» گفته:

[أما المسند الاول و هو مسند الاستاذ(3) أبی محمد الحارثی البخاری، فقد اخبرنی به الائمة بقراءتی علیهم.

الامام أقضی قضاة الانام، أخطب خطباء الشام، جمال الدین أبو الفضائل عبد الکریم بن عبد الصمد بن محمد بن أبی الفضل الانصاری الحرستانی(4)، و الشیخ

ص:373


1- ابن الوردی : ابو حفص عمر بن المظفر الشافعی المعری المتوفی سنة ( 749 ) ه
2- ابو المؤید الخوارزمی : محمد بن محمود الفقیه الحنفی المتوفی سنة ( 655 ) ه
3- الاستاذ : عبد اللَّه بن محمد بن یعقوب بن الحارث الکلاباذی البخاری المتوفی سنة ( 340 )
4- الحرستانی : أبو الفضائل عبد الکریم بن عبد الصمد الشافعی الدمشقی

الثقة صفی الدین اسماعیل بن ابراهیم بن یحیی الدرجی(1) القرشی المقدسی بقراءتی علیهما بجامع دمشق، و الشیخ الامام شمس الدین یوسف بن عبد اللّه سبط الامام الحافظ أبی الفرج بن الجوزی بقراءتی علیه(2)-الخ.

و محتجب نماند که ذهبی حسب عادت خود که أکابر أئمه و أساطین خویش را زیر مشق طعن و قدح و جرح می سازد، در حق سبط ابن الجوزی هم زبان درازی آغاز نهاده، لکن علامۀ کفوی کما ینبغی در رد و ابطال آن مساعی جمیله بتقدیم رسانیده، چنانچه در «کتاب اعلام الاخیار» بعد عبارت سابقه گفته:

[قال الشیخ صلاح الدین الصفدی(3): بعد أن أثنی علی أبی المظفر یوسف بن قزاغلی و هو صاحب «مرآة الزمان» و أنا ممن حسده علی هذه التسمیة فانها لائقة بالتاریخ کأن الناظر فی التاریخ یعاین من ذکر فیه فی «مرآة» الا ان «المرآة» فیه صدء و المجازفة منه ره فی أماکن معروفة-انتهی.

و قال الذهبی(4) فی کتابه المسمی ب «المیزان» : ان یوسف بن قزاغلی ألف «مرآة الزمان» فتراه یأتی بمناکیر الحکایات و ما أظنه بثقة، بل یحیف المتوفی سنة (662) ه.

ص:374


1- ابن الدرجی : صفی الدین اسماعیل بن ابراهیم بن یحیی بن علوان الفرشی الحنفی المتوفی ( 664 ) ه .
2- جامع مسانید أبی حنیفة ج 1 / 70 .
3- صلاح الدین الصفدی : خلیل بن ایبک بن عبد اللَّه الادیب المتوفی سنة ( 764 ) ه .
4- الذهبی : شمس الدین محمد الحافظ المورخ المتوفی سنة ( 748 ) ه .

و یجازف، ثم انه یترفض(1).

و قال فی موضع آخر: کان حنبلیا و تحول حنفیا للدنیا.

و اعلم ان صاحب «مرآة الزمان» قد کان ناقلا عمن تقدمه فی التاریخ، و وظیفته الروایة و العهدة علی الراوی، و نسبته الی المجازفة جور علیه، فان غالب التاریخ لا یشترط فیه الاسانید التی لا غبار علیها، علی ان صلاح الدین الصفدی، و الشیخ الحافظ شمس الدین الذهبی و من بعدهما تطفلوا علی تاریخه، و نقلوا من «مرآة الزمان» شیئا کثیرا، فان لم یکن ثقة، فهم لیسوا بثقات].

از این عبارت ظاهر است که نسبت مجازفت به سبط ابن جوزی جور است، و نیز صلاح الدین صفدی، و ذهبی، و کسانی که بعد ایشانند تطفل کرده اند بر تاریخ او، و نقل نموده اند از «مرآة الزمان» شیء کثیر را، پس اگر سبط ابن الجوزی ثقه نباشد، صفدی، و ذهبی، و امثالشان هم ثقات نباشند.

پس بکمال وضوح و ظهور محقق گردید که بقدح سبط ابن الجوزی قیامت عظمی بر سر حضرات سنیه قائم می گردد، یعنی قدح و جرح و عدم وثوق صفدی، و ذهبی، و دیگر اکابر علماء که ناقل از سبط ابن الجوزی اند لازم آید.

و نیز سابقا دانستی که خود ذهبی در «عبر» سبط ابن الجوزی را بمدائح جلیله و محاسن جمیله ستوده، لکن در «میزان الاعتدال» انحراف از میزان انصاف و اعتدال نموده یاوه درائی در حق چنین امام جلیل الشأن آغاز نهاده، داد تهافت و تناقض داده. و علاوه بر این همه بعنایت الهی اعتماد و جلالت سبط ابن الجوزی از کلام مقتدای شاهصاحب،

ص:375


1- میزان الاعتدال ج 4 / 471 .

اعنی خواجه کابلی، و کلام خودشان، و کلام قاضی سناء اللّه، و رشید الدین خان باثبات می رسانم و لسان کلام معاندین و مکابرین از اصل مقطوع می سازم، که بعد از این اگر آسمان را بزمین دوزند، و مدت عمر دماغ خود سوزند، کلامی در اعتبار و وثاقت سبط ابن الجوزی نتوانند کرد پس مخفی نماند که کابلی در جواب طعن «درء حد» از مغیرة(1) بن شعبة، گفته:

[و دعوی اهل البصرة علی مغیرة کما ذکره ابن جریر الطبری، و الامام البخاری و الحافظ عماد الدین ابن کثیر، و الحافظ جمال الدین ابو الفرج ابن الجوزی، و الشیخ شمس الدین ابو المظفر سبط ابن الجوزی فی تواریخهم هو أن مغیرة کان أمیر البصرة]-الخ.(2) و خود شاهصاحب در جواب طعن ششم از مطاعن عمر فرموده اند:

[ابن جریر طبری، و محمد بن اسماعیل بخاری در تاریخ خود، و حافظ عماد الدین ابن کثیر، و حافظ جمال الدین ابو الفرج ابن الجوزی، و شیخ شمس الدین ابو المظفر سبط ابن الجوزی، و دیگر مورخین ثقات نقل کرده اند که مغیرة بن شعبه أمیر بصره بود، و مردم بصره با او بد بودند]-الخ.

و سناء اللّه پانی پتی در «سیف مسلول» در جواب این طعن گفته:

[حق آنست آنچه طبری، و امام بخاری، و ابن جوزی، و شمس الدین سبط ابن جوزی در تواریخ خودها نقل کرده اند]-الخ.

از این عبارات ظاهر است که سبط ابن جوزی نزد صاحب «صواقع»

ص:376


1- المغیرة بن شعبة : بن أبی عامر بن مسعود الثقفی مات بالکوفة سنة ( 50 ) ه
2- تحفه اثنا عشری : 472 - 473 .

و شاهصاحب، و سناء اللّه پانی پتی معتمد و معتبر است که او را قرین دیگر ائمۀ کبار خود مثل بخاری، و طبری، و ابن الجوزی کرده، بر روایت او احتجاج و استدلال نموده اند و فاضل رشید در «شوکت عمریه» گفته:

حافظ ابو المؤید خوارزمی در اوائل «مسند امام اعظم» در جوابات اشکالات خطیب خوارزمی می فرماید:

و أما قوله: ان أبا حنیفة لحن حیث قال فی مسئلة القتل بالمثقل: و لو رماه بابا قبیس، فالجواب عنه بوجوه ثلاثة: الأول: انه ذکر الامام الحافظ سبط ابن الجوزی انه افتراء علی أبی حنیفة]الخ.

از این عبارت فاضل رشید ظاهر است که نزد او سبط ابن الجوزی ثقه و معتمد است، و امامت و جلالتش نزدش مسلم، که افادۀ ابو المؤید خوارزمی که مشتمل بر وصف او بلفظ «امام» و اعتماد و وثوق بر کلام او است، نقل کرده بر خود می بالد، و آن را دفع طعن از امام اعظم می گرداند.

و نیز فاضل رشید در «ایضاح لطافة المقال» گفته:

[أی ناظران فن قویم سیر و حدیث، و أی ماهران قول قدیم و حدیث، برای خدا در این مقام اندکی تأمل را کار فرمایند، تا دریافت نمایند که آیا مثل امام همام احمد بن حنبل، و امام المحدثین ابن جوزی، و سبط او، و قاضی ابو یعلی، و حماد بن علقمه، و سید جلال الحق و الدین البخاری و ملک العلماء شهاب الدین بن عمر دولت آبادی، و علامه سعد الملة و الدین تفتازانی، و غیرهم که مصرح بکفر و لعن مطرود و معهود بودند از عوام اهل هند و جاهل بحال مسلک خود و قریب العهد مخاطب شامخ المجد بودند؟ یا از ائمۀ دین و قدمای معتمدین نزد اهل سنت و جماعت]

ص:377

انتهی.

از این عبارت ظاهر است که حسب افادۀ فاضل رشید سبط ابن الجوزی مثل امام احمد بن حنبل، و امام المحدثین ابن الجوزی، و قاضی ابو یعلی، و حماد بن علقمه، و امثالشان از ائمۀ دین و قدمای معتمدین نزد اهل سنت و جماعت است.

و از افادات صاحب «ازالة الغین» هم اعتماد و اعتبار و وثوق سبط ابن الجوزی و تسلیم امامتش و اعتقاد بجلالت او واضح است که بتقلید رشید در دفع طعن ابو حنیفه بقلت عربیت افادۀ خوارزمی را از مختصر کتابش نقل نموده، حیث قال:

و حال این نقل در اکثری از کتب خصوصا کتاب علامۀ انام شیخ الاسلام رئیس الفضلاء و المحققین، رأس العلماء الراسخین، ابو البقاء بهاء الدین این است: ذکر الامام الحافظ سبط ابن الجوزی انه افتراء علی أبی حنیفة]-الخ.

اعتراف محمد بن یوسف کنجی

به دلالت حدیث غدیر بر تولیت و استخلاف

و علامه محمد بن یوسف بن محمد الکنجی الشافعی، که علمای سنیه در کتب خودها از او نقل می کنند، کالمطری فی «الریاض الزاهرة» و ابن الصباغ(1) فی «فصول المهمة» ، و نیز تصریح فرموده بآنکه حدیث غدیر دال است بر تولیت و استخلاف، حیث قال فی «کفایة الطالب

ص:378


1- ابن الصباغ : علی بن محمد المکی المالکی المتوفی سنة ( 855 ) ه

فی مناقب أمیر المؤمنین علی بن ابی طالب» بعد ذکر حدیث

فیه:

انه قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله لعلی: «لو کنت مستخلفا أحدا لم یکن أحد أحق منک» .

و هذا الحدیث و ان دل علی عدم الاستخلاف، لکن حدیث غدیر خم دال علی التولیة و هی الاستخلاف، و هذا الحدیث أعنی حدیث غدیر خم ناسخ، لانه کان فی آخر عمره صلی اللّه علیه و سلم(1)]-انتهی.

از این عبارت ظاهر است که حدیث غدیر دال است بر تولیت و استخلاف و بهمین سبب کنجی آن را ناسخ

حدیث «لو کنت مستخلفا أحدا لم یکن أحد أحق منک» که آن هم مثبت افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و احقیت آن حضرت بخلافت و امامت است گردانیده.

و هر گاه دلالت حدیث غدیر بر تولیت و استخلاف جناب امیر المؤمنین علیه السلام ظاهر شد، مطلوب حق و ایقان کالصبح المسفر روشن و عیان و شبهات و وساوس مأولین و مسولین صریح البطلان گردید، للّه الحمد علی ذلک.

اثبات فرغانی

دلالت حدیث غدیر بر وصایت

و سعد الدین فرغانی هم دلالت حدیث غدیر بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بوضوح تمام ثابت کرده، که افاده نموده که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بحدیث غدیر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را وصی و قائم مقام نفس مبارک خود گردانید، چنانچه در شرح قصیدۀ تائیۀ ابن فارض

ص:379


1- کفایة الطالب : 166 - 167 .

در شرح بیت:

و أوضح بالتأویل ما کان مشکلا علی بعلم ناله بالوصیة

گفته:

[و کذا هذا البیت مبتدأ محذوف الخبر تقدیره و بیان علی کرم اللّه وجهه و ایضاحه بتأویل ما کان مشکلا من الکتاب و السنة بوساطة علم ناله بأن جعله النبی صلی اللّه علیه و سلم وصیه و قائما مقام نفسه

بقوله: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» و ذلک کان یوم غدیر خم علی ما قاله کرم اللّه وجهه فی جملة أبیات منها قوله:

و أوصانی النبی علی اختیاری لامته رضی منه بحکمی

و أوجب لی ولایته علیکم رسول اللّه یوم غدیر خم

و غدیر خم ماء علی منزل من المدینة علی طریق یقال له الان: طریق المشاة الی مکة.

کان هذا البیان بالتأویل بالعلم الحاصل بالوصیة من جملة الفضائل التی لا تحصی خصه بها رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فورثها منه علیه الصلاة و السلام].

از این عبارت ظاهر است که بیان کردن جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و ایضاح آن حضرت بتأویل مشکلات کتاب و سنت بواسطۀ علمی است که رسیده است آن حضرت بآن علم، و این علم باین سبب است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله آن حضرت را وصی و قائم مقام نفس شریف خود بقول:

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» فرموده، و اشعاری که فرغانی از جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نقل کرده نیز صریح است در آنکه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم آن حضرت را وصی خود گردانیده و آن حضرت را برای امت خود اختیار نموده، و بحکم آن حضرت بر امت راضی

ص:380

شده.

و نیز فرغانی در «شرح قصیدۀ تائیه» گفته:

[و أما حصة علی بن أبی طالب کرم اللّه وجهه العلم و الکشف، و کشف المعضلات الکلام العظیم و الکتاب الکریم، الذی هو من أخص معجزاته صلی اللّه علیه و سلم بأوضح بیان بما ناله

بقوله صلی اللّه علیه و سلم: «أنا مدینة العلم و علی بابها»

و بقوله: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» مع فضائل أخر لا تعد و لا تحصی].

از این عبارت ظاهر است که حدیث غدیر مثل

حدیث «أنا مدینة العلم» دلیل حصول علم و کشف معضلات کلام عظیم یعنی «قرآن مجید» که از اخص معجزات نبویه است، برای جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام است.

فللّه الحمد و المنة که از این افادات متینۀ فرغانی جمیع تأویلات و تسویلات فاضل مخاطب و دیگر اسلاف و اخلاف با انصاف سنیه باطل و مضمحل گردیده، که حدیث غدیر را بر محامل غیر مستقیمه فرود می آورند، و اصلا آن را دلیل افضلیت و اعلمیت و امامت و وصایت نمی دانند.

و محتجب نماند که شرح سعید الدین فرغانی بر «تائیۀ ابن فارض» از کتب مشهوره و معروفه است، و سعید الدین فرغانی از اعاظم و اکابر سنیه است.

در «کشف الظنون» گفته:

«تائیة فی التصوف» للشیخ أبی حفص عمر بن علی بن الفارض الحموی المتوفی سنة ست و سبعین و خمسمائة، ثم قال: و لها شروح منها شرح السعید محمد بن أحمد الفرغانی المتوفی فی حدود سنة سبعمائة، و هو الشارح الاول لها و أقدم الشائعین له.

ص:381

حکی ان الشیخ صدر الدین القونوی(1) عرض لشیخه محیی الدین(2) بن العربی فی شرحها، فقال للصدر: لهذه العروس بعل من أولادک، فشرحها الفرغانی و التلمسانی(3) و کلاهما من تلامیذه.

و حکی أن ابن العربی وضع علیها قدر خمسة کراریس، و کانت بید صدر الدین، قالوا: و کان فی آخر درسه یختم ببیت منها و یذکر علیه کلام ابن العربی ثم یتلوه بما هو رده بالفارسیة، و انتدب لجمع ذلک سعید الدین.

و حکی ان الفرغانی قرأها أولا علی جلال الدین(4) الرومی المولوی، ثم شرحها فارسیا، ثم عربیا و سماه «منتهی المدارک» و هو کبیر، أورد أوله مقدمة فی أحوال السلوک، أوله: الحمد للّه القدیم الذی تعزز](5)-الخ.

و نسخۀ «شرح تائیه» که پیش فقیر حاضر است، نسخة عتیقه است منقول از أصل نسخۀ شارح و در آخر آن این عبارت مذکور است:

[هذا ما قرره و حرره الشیخ الامام، قدوة مشایخ الانام، قبلة علماء الانام، نقطة دائرة الاحسان و الایمان و الاسلام، السید السند الامجد الاوحد، العامل

ص:382


1- صدر الدین القونوی : محمد بن اسحاق بن محمد الرومی الصوفی المتوفی سنة ( 672 ) ه .
2- محیی الدین بن العربی : محمد بن علی بن محمد الحاتمی الطائی الاندلسی الفیلسوف المتصوف المتوفی بدمشق ( 637 ) ه .
3- التلمسانی : سلیمان بن علی بن عبد اللَّه عفیف الدین الرومی المتصوف المتوفی ( 690 ) ه .
4- جلال الدین الرومی : محمد بن محمد بن الحسین البلخی المتوفی سنة ( 672 ) ه .
5- کشف الظنون ج 1 / 265

العالم، المتفضل الفاضل، المکمل الکامل، المؤید بالتوفیق، المسدد فی تلفیق التحقیق، ترجمان المقامات المصطفویة، لسان الحقیقة الاحمدیة، أشرف الواصلین، أعرف الکاملین، أکمل العارفین، أفضل المحققین، سعد الدین سعید أسعد اللّه الطالبین و أدام بهجتهم بدوام نفائس أنفاسه و متعه بما خوله من أوانس اختراعه و عرائس اقتباسه و هذه أول نسخة کتبت من مسودته أعلی اللّه ذکره و نشر علی الالسنة شکره].

و عبد الرحمن جامی در «نفحات الانس» گفته:

[شیخ سعد الدین الفرغانی رحمه اللّه تعالی: وی از أکمل أرباب عرفان و أکابر أصحاب ذوق و وجدان بوده است، هیچ کس مسائل علم حقیقت را چنان مضبوط و مربوط نکرده است که وی در دیباجۀ «شرح قصیدۀ تائیۀ فارضیه» بیان کرده است، أولا آن را بعبارت فارسی شرح کرده بود، و بر شیخ خود شیخ صدر الدین قونوی قدس سره عرض فرموده، و شیخ آن را استحسان بسیار کرده، و در این باب چیزی نوشته، و شیخ سعید آن نوشته را بعینه بر سبیل تبرک و تیمن در دیباجۀ شرح فارسی خود درج کرده است، و ثانیا از برای تعمیم و تتمیم فائده آن را بعبارت عربی نقل کرده، و فوائد دیگر بر آن مزید ساخت، جزاه اللّه تعالی عن الطالبین خیر الجزاء.

و وی را تصنیف دیگر است مسمی به «مناهج العباد الی المعاد» در بیان مذاهب أئمۀ أربعه رضوان اللّه علیهم أجمعین در مسائل عبادات و بعضی معاملات که سالکان این طریق را از آن چاره نیست، و در بیان آداب طریقت که بعد از تصحیح احکام شریعت سلوک راه حقیقت بی آن میسر نیست، و الحق آن کتابی است بس مفید که ما لا بد هر طالب

ص:383

و مرید است(1)].

و محمود بن سلیمان کفوی در «کتائب أعلام الاخیار» گفته:

[الشیخ الفاضل الربانی، و المرشد الکامل الصمدانی، سعید الدین الفرغانی هو من أعزة أصحاب الشیخ صدر الدین القونوی، مرید الشیخ محیی الدین العربی، کان من أکمل أرباب العرفان، و أفضل أصحاب الذوق و الوجدان، و کان جامعا للعلوم الشرعیة و الحقیقیة، و قد شرح أحسن الشروح أصول الطریقة و کان لسان عصره، و برهان دهره، و دلیل طریق الحق، و سر اللّه بین الخلق، بسط مسائل علم الحقیقة، و ضبط فنون أصول الطریقة فی دیباج «شرح القصیدة التائیة الفارضیة» .

و کان قد شرحها أولا بلسان فارسی، ثم شرح ثانیا بلسان عربی، تعمیما للفائدة و تتمیما للعائدة.

و له تصنیف آخر مسمی ب «کتاب مناهج العباد الی المعاد» بین فیه مذاهب الائمة الاربعة رحمهم اللّه، ذکر مسائل العبادات و بعض المعاملات و أفعال السلوک].

و ذهبی در «عبر» در سنه تسع و تسعین و ستمائة گفته:

[و الشیخ سعید الکاشانی الفرغانی شیخ خانقاه الطاحون و تلمیذ الصدر القونوی، کان أحد من یقول بالوحدة شرح «تائیة ابن الفارض» فی مجلدتین، و مات فی ذی الحجة عن نحو سبعین سنة(2)].

ص:384


1- نفحات الانس : 559 .
2- العبر فی خبر من غبر ج 5 / 398 ط الکویت .
«تصریح ابن زولاق باستخلاف امیر المؤمنین علیه السلام»

تقی الدین احمد بن علی بن عبد القادر المقریزی از ابن زولاق عهد نمودن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بسوی جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در روز غدیر، و استخلاف آن حضرت نقل کرده.

چنانچه در کتاب «المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الاثار» که نسخه مطبوعه آن در دو جلد ضخیم نزد این خاکسار بعنایت پروردگار حاضر است، گفته:

[و قال ابن زولاق: و فی یوم ثانیة عشر من ذی الحجة سنة اثنتین و ستین و ثلاثمائة و هو یوم الغدیر یجتمع خلق من أهل مصر و المغاربة و من تبعهم للدعاء، لانه یوم عید لان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عهد الی أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب فیه و استخلفه، فأعجب المعز ذلک من فعلهم، و کان هذا أول ما عمل بمصر(1)].

از این عبارت ظاهر است که حسب تصریح ابن زولاق روز غدیر روز عید است، باین سبب که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله در آن روز عهد کرده است بسوی حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام، و استخلاف فرموده آن حضرت را، و هر گاه عهد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بسوی حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام و استخلاف آن حضرت روز غدیر ثابت شد، در دلالت حدیث غدیر بر امامت اصلا مجال تشکیک و ارتیاب، و اختراع تأویلات بعیده از صواب نماند.

و الحمد للّه فی المبدأ و المآب و هو الموفق للسداد فی کل باب.

ص:385


1- المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الاثار ج 2 / 220 .

و مخفی نماند که مقریزی مورخ مشهور، و آخذ از اکابر صدور است.

جلال الدین سیوطی در «حسن المحاضره فی أخبار المصر و القاهرة» گفته:

[المقریزی تقی الدین أحمد بن علی بن عبد القادر بن محمد مورخ الدیار المصریة، ولد سنة تسع و ستین و سبعمائة، و اشتغل بالفنون و خالط الاکابر، و ولی حسبة القاهرة، و نظم و نثر و ألف کتبا کثیرة، منها: «درر العقود الفریدة فی تراجم الأعیان المفیدة» ، و «المواعظ و لاعتبار بذکر الخطط و الاثار» ، و «عقد جواهر الاسقاط من اخبار المدینة الفسطاط» ، و «ایقاظ الحنفاء بأخبار الفاطمیین الخلفاء» ، و «السلوک بمعرفة دول الملوک» ، و «التاریخ الکبیر» و غیر ذلک. مات سنة أربعین و ثمانمائة].(1) و ابن زولاق که از او مقریزی نقل کرده، از اکابر مورخین مشهورین فی الآفاق است.

ابن خلکان در «وفیات الأعیان» گفته:

[أبو محمد الحسن بن ابراهیم بن الحسین بن الحسن بن علی بن خالد بن راشد بن عبد اللّه بن سلیمان بن زولاق اللیثی مولاهم المصری.

کان فاضلا فی التاریخ، و له فیه مصنف جید، و له کتاب فی خطط مصر، استقصی فیه، و کتاب «أخبار قضاة مصر» جعله ذیلا علی کتاب أبی عمر محمد ابن یوسف بن یعقوب الکندی(2) الذی فی اخبار قضاة مصر و انتهی منه الی سنة

ص:386


1- حسن المحاضرة ج 1 / 557 .
2- الکندی : أبو عمر محمد بن یوسف بن یعقوب المورخ المتوفی بمصر بعد سنة ( 355 ) ه

ست و اربعین و مائتین، فکمله ابن زولاق المذکور و ابتدأ بذکر القاضی(1) بکار بن قتیبة، و ختمه بذکر محمد(2) بن نعمان، و تکلم علی أحواله الی رجب سنة ست و ثمانین و ثلاثمائة، و کان جده الحسن بن علی من العلماء المشاهیر.

و کانت وفاته-أعنی أبا محمد-یوم الثلثاء الخامس و العشرین من ذی القعدة سنة سبع و ثمانین و ثلاثمائة، رحمه اللّه تعالی.

و رأیت فی کتابه الذی صنفه فی أخبار قضاة مصر فی ترجمة القاضی أبی عبید، ان الفقیه منصور بن اسماعیل الضریر، توفی فی جمادی الاولی سنة ست و ثلاثمائة.

ثم قال: قبل مولدی بثلاثة أشهر، فعلی هذا التقدیر یکون ولادة ابن زولاق المذکور فی شعبان سنة ست و ثلاثمائة، و روی عن الطحاوی (و زولاق بضم الزای و سکون الواو و بعد اللام ألف ثم قاف) و اللیثی (بفتح اللام و سکون الیاء المثناة من تحتها و بعدها ثاء مثلثة) هذه النسبة الی لیث بن کنانة و هی قبیلة کبیرة قال ابن یونس المصری: هو لیثی بالولاء(3)].

و جلال الدین سیوطی در «حسن المحاضرة فی أخبار مصر و القاهرة» گفته:

[ابن زولاق أبو محمد الحسن بن ابراهیم بن الحسن المصری المؤرخ، صنف کتابا فی فضائل مصر و ذیلا علی «قضاة مصر» للکندی.

ص:387


1- القاضی به کار بن قتیبة بن اسد المصری المتوفی سنة ( 270 ) ه
2- محمد بن النعمان بن محمد القیروانی الافریقی المعروف بابن حیون قاضی مصر توفی سنة ( 389 ) ه
3- وفیات الأعیان لابن خلکان ج 2 / 91 - 92 .

مات فی ذی القعدة سنة سبع و ثمانین و ثلاثمائة عن احدی و ثمانین سنة](1).

و ابن الوردی در «تتمة المختصر» در وقائع سنة سبع و ثمانین و ثلاثمائة گفته:

[و فیها توفی الحسن بن ابراهیم بن الحسن من ولد سلیمان بن زولاق مصری الاصل، له فی التاریخ مصنفات و له کتاب «خطط مصر» و کتاب «قضاة مصر»(2)].

و کاتب چلپی در «کشف الظنون» بعد ذکر «تاریخ مصر» از ابن(3) یونس، گفته:

[و ذیله أیضا لحسن بن ابراهیم بن زولاق المتوفی سنة سبع و ثمانین و ثلاثمائة و له کتاب «الخطط» استقصی فیه أخبار مصر، ذکره ابن خلکان و لم یذکره المقریزی(4)].

و نیز در «کشف الظنون» گفته:

[«قضاة مصر» لابی عمرو محمد بن یوسف، و ذیله لابن زولاق، و ذیل ذیله المسمی ب «رفع الاصر» مر ذکرها جمیعا فی «تاریخ مصر»(5)]-الخ.

ص:388


1- حسن المحاضرة ج 1 / 553 .
2- تتمة المختصر ج 1 / 351 .
3- ابن یونس عبد الرحمن بن أحمد الصدفی المتوفی سنة ( 347 ) ه .
4- کشف الظنون ج 1 / 304 .
5- کشف الظنون ج 2 / 1351 .
افادات دولت آبادی در دلالت غدیر بر خلافت

امیر المؤمنین علیه السلام

و از افادات شهاب الدین دولت آبادی که جلائل فضائل علیه و مفاخر و مآثر سنیۀ او؟ ؟ از «سبحة المرجان» بلگرامی و «اخبار الاخیار» شیخ عبد الحق، و رسالة «مقدمۀ سنیه» شاه ولی اللّه و امثال آن ظاهر است، و بتصریح فاضل رشید در «ایضاح» از عظمای سنیه و ائمۀ دین و قدمای معتمدین نزد اهل سنت است، نیز واضح و لائح است که حدیث غدیر دلیل خلافت و نیابت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام برای رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و مفید لزوم اطاعت و اتباع جناب امیر المؤمنین علیه السّلام است، چنانچه در «هدایة السعداء» در هدایت رابعه عشر گفته:

[نکته: و دقیقه اینجا آن بود، چون در خیر القرون آفتاب رسالت تابان و روشن است در حالت غروب علی ولی مقابل خود کالشمس للبدر المنیر نائب خود داشته:

«یا علی انک منی بمنزلة هارون من موسی و لا نبی بعدی، من کنت مولاه، فعلی مولاه» تا انقراض عالم بر من ایمان و بر تو اعتقاد دارند]-انتهی نقلا عن نسخة عتیقة.

این عبارت دلیل صریح است بر آنکه مفاد حدیث منزلت و حدیث غدیر آنست که نیابت و خلافت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله برای جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام حاصل بود.

و نیز در هدایۀ رابعه عشر گفته:

[الجلوة الثالثة فی نکات البیعة:

بدانکه ید بمعنی قبض است، یعنی قبض و قبضۀ ید بر دست پیر فروختم

ص:389

تا ذو الید پیر باشد و اطاعت لازم شود أَطِیعُوا اَللّهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ(1) سر این معنی است، و ید بمعنی ملک یعنی خود را بر دست پیر فروختم تا هر نعمت و دولت که ترا رسد از پیر تصور کنی و هر چه در ملک تو آید از پیر دانی، و از فرزندان او دریغ نداری، العبد و ما فی یده ملک لمولاه

«من کنت مولاه، فهذا علی مولاه» شاهد این حال]-انتهی.

از این عبارت ظاهر می شود که حدیث غدیر دلیل است بر آنکه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام مالک واجب الاطاعه بوده.

و نیز در «هدایة السعداء» گفته:

[بدانکه چون مصطفی صلی اللّه علیه و سلم بمحل خوندکار است، و علی ولی نیز بجای خوندکار از آنکه استاد شریعت و مرشد طریقت است،

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» شاهدی صادق است]-انتهی.

از این عبارت ثابت ثابت می شود که حدیث غدیر دلیل است بر آنکه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام مثل جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله استاد شریعت و مرشد طریقت و بمحل خوندکار یعنی صاحب الامر و صاحب فرمان لازم الاطاعه بوده، و هذا هو المطلوب.

و سابقا دریافتی که شهاب الدین أحمد که از اکابر ائمۀ سنیه است، ارادۀ معنی «سید» را از لفظ «مولی» ترجیح داده که آن را اولا از بعض اهل علم نقل کرده، و بعد آن گفته که تصدیر این قول بقول آن حضرت:

«أ لستم تعلمون انی أولی بالمؤمنین» تأیید این قول، یعنی قول بعض اهل علم که «مولی» را به «سید» تفسیر کرده، می نماید.

ص:390


1- النساء : 59 .

و فی هذا أیضا کفایة لاهل الدرایة.

و از شیخ جلال الدین خجندی که از اعاظم مقتدایان اهل سنت است نقل کرده که او از معانی «مولی» سید، مطاع و أولی را شمرده، و گفته که بنا بر این هر دو معنی امر باطاعت و احترام و اتباع حضرت علی بن أبی طالب علیه السّلام خواهد بود، و باز تأییدا لهذا المرام از کتاب «مرج البحرین» ابو الفرج اصفهانی حدیثی نقل کرده که از آن ظاهر می شود که «مولی» در حدیث بمعنی «أولی» است.

کلام أمیر یمانی در استدلال بر خلافت

امیر المؤمنین علیه السلام

و علامه محمد بن اسماعیل الامیر الیمانی که سابقا نباهت و عظمت و جلالت شأن و علو قدر و سمو فخر او دریافتی، در کتاب «روضۀ ندیه شرح تحفۀ علویه» بعد ذکر طرق عدیدۀ حدیث غدیر گفته:

[و تکلم الفقیه حمید علی معانیه و أطال و ننقل بعض ذلک.

قال رحمه اللّه: منها فضل العترة علیهم السّلام، و وجوب رعایة حقهم، حیث جعلهم أحد الثقلین اللذین یسأل عنهما، و اخبر بانه سأل لهم اللطیف الخبیر، و قال:

فاعطانی یعنی استجاب لدعائه فیهم ناصرهما ناصری، و خاذلهما خاذلا لی، و نصرته صلی اللّه علیه و آله واجبة، و خذلانه حرام عند أهل الاسلام، فکذلک یکون حال العترة الکرام علیهم السّلام، و هذا یوجب انهم لا ینفقون علی ضلال، و لا یدینون بخطاء، إذ لو جاز ذلک علیهم حتی یعمهم کان نصرهم حراما و خذلانهم فرضا، و هذا لا یجوز لان خبره فیهم عام یتناول جمیع أحوالهم، و لا یدل دلیل علی التخصیص، و زاده بیانا و أردفه برهانا بقوله و ولیهما لی و لی، و عدوهما لی عدو، و هذا یقتضی

ص:391

کونهم علی الصواب، و انهم ملازمون للکتاب، حتی لا یحکمون بخلافه، و فیه اجلی دلالة علی أن اجماعهم حجة یجب الرجوع إلیها، حیث جمع الرسول صلی اللّه علیه و آله و سلم بینهم و بین الکتاب، و فیه أوفی عبرة لمعتبر فی عطب معاویة و یزید و أتباعهم و أشیاعهم من سائر النواصب الذین جهدوا فی عداوة العترة النبویة و السلالة العلویة.

و منها

قوله: أخذ بیده و رفعها و قال: «من کنت مولاه، فهذا مولاه» و المولی إذا اطلق من غیر قرینة، فهم منه انه المالک المتصرف، و إذا کان فی الاصل یستعمل لمعان عدة:

منها المالک للتصرف، و لهذا إذا قیل: هذا مولی القوم سبق الی الافهام انه المالک للتصرف فی أمورهم.

و منها: «الناصر» قال تعالی: ذلِکَ بِأَنَّ اَللّهَ مَوْلَی اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ اَلْکافِرِینَ لا مَوْلی لَهُمْ(1) .

و منها: بمعنی «ابن العم» قال اللّه تعالی: وَ إِنِّی خِفْتُ اَلْمَوالِیَ مِنْ وَرائِی(2) أراد بنی العم بعدی.

و منها: بمعنی «المعتق و المعتق» .

و منها: بمعنی «الاولی» قال تعالی: مَأْواکُمُ اَلنّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ(3) أی أولی بکم و بعذابکم.

و بعد فلو لم یکن السابق الی الافهام من لفظة «مولی» السابق المالک للتصرف، لکانت منسوبة الی المعانی کلها علی سواء، و حملناها علیها جمیعا

ص:392


1- محمد : 11
2- مریم : 5
3- الحدید : 15

الا ما یتعذر فی حقه علیه السّلام من المعتق و المعتق، فیدخل فی ذلک المالک للتصرف و «الاولی» المفید ملک التصرف علی الامة، و إذا کان أولی بالمؤمنین من أنفسهم، کان اماما، و تفصیل ذلک مودع فی موضعه.

و منها

قوله صلی اللّه علیه و آله: «من کنت ولیه، فهذا ولیه» ، و الولی المالک للتصرف بالسبق الی الفهم و ان استعمل فی غیره، و علی هذا

قال صلی اللّه علیه و آله: «السلطان ولی من لا ولی له» یرید ملک التصرف فی عقد النکاح، یعنی ان الامام له الولایة فیه حیث لا عصبة، ثم لو سلمنا احتمال الولی لغیر ما ذکرناه علی حده، فهو کذلک یجب حمله علی الجمیع، بناء علی ان کل لفظه احتملت معنیین بطریقة، فانه یجب حملها علیهما اجمع إذا لم یدل دلیل علی التخصیص.

و منها

قوله: «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» و هذا یشهد بفضل علی علیه السّلام و براءته من الکبائر، حیث دعا النبی الی اللّه بأن یوالی من والاه، و یعادی من عاداه، و لو جاز ان یرتکب کبیرة لوجبت معاداته، و متی وجبت معاداته لم یکن اللّه لیعادی من عاداه، کما لا یعادی من عادی مرتکبی الکبائر، بل هو من اولیائه فی الحقیقة، فلما قضی صلی اللّه علیه و آله بأنه یعادی من عاداه مطلقا من غیر تخصیص، دل علی حالة لا یقارف فیها کبیرة، و بهذا یظهر أن معاویة قد عاداه اللّه علی الحقیقة، لان المعلوم بلا مریة بأنه کان معادیا لعلی علیه السّلام و من عاداه اللّه انزله اللّه دار عذابه و هی دار البوار جهنم یصلونها و بئس القرار، و من کان عدو اللّه کیف یجوز الترحم علیه و التولی له، لولا عمی الابصار و خبث الظواهر و السرائر و الانحراف عن العترة الاطهار و امام الابرار، و لو لم یرو الا حدیث الغدیر فی مناقب علی علیه السّلام لکفی فی رفع درجته و علو منزلته و قضی له بالفضل علی سائر الصحابة]-انتهی کلامه رحمه اللّه مع اختصار منه.

این عبارت فقیه حمید بر ثبوت امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از حدیث

ص:393

غدیر بوجوه عدیده دلالت ظاهره دارد. و اگر بسبب مزید مراء و لجاج و غایت انهماک در مکابره و اعوجاج، این همه تصریحات و افادات اکابر و اساطین عالی درجات را بسمع اصغا جا ندهند، و آن را بمقام قبول و التفات ننهند. بلکه رگ گردن بمقابلۀ آن دراز سازند، و تفوه بعجائب کلمات و غرائب هفوات آغازند بحمد اللّه و حسن توفیقه دلالت حدیث غدیر بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام حسب افادۀ مولوی محمد اسماعیل که ابن اخ شاهصاحب است، و جمی غفیر و جمعی کثیر از اهل این دیار او را مقتدی و مطاع خود در امور دین می دانند، بلکه او را مجدد؟ ؟ دین در مائة ثالثه عشر می پندارند، ثابت می نمایم.

دلالت غدیر بگفتار محمد اسماعیل دهلوی
اشاره

پس بدان که مولوی محمد اسماعیل در رساله ای که آن را در بیان حقیقت امامت تصنیف کرده می گوید:

[نکتۀ ثانی: امام نائب رسول است، آنچه سنة اللّه در بندگان خود بواسطۀ انبیا و رسل جاری فرمود، همان سنت بواسطۀ ائمه هم جاری می فرماید.

و از آن جمله اتمام حجت است به بعثت ایشان، یعنی تا وقتی که بعثت رسول متحقق نمی شود و جحود و انکار ایشان در اشقیا سر بر نمی زند انتقام ملک علام به نسبت اهل معاصی و آثام متحقق نمی گردد. قال اللّه تبارک و تعالی: وَ ما کُنّا مُعَذِّبِینَ حَتّی نَبْعَثَ رَسُولاً(1) و این اتمام

ص:394


1- الاسراء : 15

حجت به بعثت ائمه هم ثابت می گردد.

قال اللّه تعالی: وَ اِضْرِبْ لَهُمْ مَثَلاً أَصْحابَ اَلْقَرْیَةِ إِذْ جاءَهَا اَلْمُرْسَلُونَ(1) الی آخر القصة.

مراد از این قریه «انطاکیه» است که حواریین حضرت روح اللّه بسوی ایشان مبعوث شده بودند، و آخر الامر اهل انطاکیه بایشان بجحود و انکار پیش آمدند، و در انتقام ملک علام گرفتار گردیدند.

و قال اللّه تعالی فیه أیضا: وَ ما أَنْزَلْنا عَلی قَوْمِهِ مِنْ بَعْدِهِ مِنْ جُنْدٍ مِنَ اَلسَّماءِ وَ ما کُنّا مُنْزِلِینَ، إِنْ کانَتْ إِلاّ صَیْحَةً واحِدَةً، فَإِذا هُمْ خامِدُونَ(2) .

پس این معنی بالیقین باید فهمید، که چون در وقتی از اوقات امام قائم گردید، و دعوت او بر منصۀ ظهور رسید، لا بد حجة اللّه بر جمیع اهل معصیت و فساد تمام شد، و وقت انتقام الهی از ایشان در رسید، پس گویا که معاصی و آثام بمعارضه و مقابلۀ امام باتمام می رسد، و لا ریب به سر حد انتقام می کشد.

و از آن جمله مأمور شدن عباد است بتفحص ایشان و طلب و معرفت ایشان قال اللّه تعالی: یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا اَللّهَ وَ اِبْتَغُوا إِلَیْهِ اَلْوَسِیلَةَ(3) و مراد از «وسیله» شخصی است که أقرب الی اللّه باشد در منزلت، کما قال اللّه تعالی: أُولئِکَ اَلَّذِینَ یَدْعُونَ یَبْتَغُونَ إِلی رَبِّهِمُ اَلْوَسِیلَةَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ(4) ، و أقرب الی اللّه باعتبار منزلت، اول رسول است،

ص:395


1- یس : 13
2- یس : 28 - 29
3- المائدة : 35
4- الاسراء : 57

بعد از آن امام که نائب او است،

قال النبی صلی اللّه علیه و سلم: «ان أحب الناس الی اللّه یوم القیامة و أقربهم مجلسا امام عادل» .

قال النبی علیه السّلام: «من لم یعرف امام زمانه، فقد مات میتة جاهلیة» .

و از آن جمله ایفای بعض مواعید است که حق جل و علا رسول خود را بآن موعود فرموده، پس بعض از آن را بدست پیغمبر بمرتبۀ ایفا رسانیده و بعضی دیگر را از دست نائبان او تمام گردانیده، کما قال اللّه تعالی:

هُوَ اَلَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ اَلْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی اَلدِّینِ کُلِّهِ(1) و ظاهر است که ابتدای ظهور دین در زمان پیغمبر صلی اللّه علیه و سلم بوقوع آمده، و اتمام آن از دست حضرت مهدی واقع خواهد گردید، همچنان است هلاک کسری و قیصر و تملک خزائن ایشان که آن جناب بآن موعود شده بودند، و ظهور آن از دست خلفای راشدین واقع گردیده.

و از آن جمله اتمام امر است که رسول بآن مأمور شده بودند، و ادای آن از امام صورت بست، قال اللّه تعالی: قُلْ یا أَیُّهَا اَلنّاسُ إِنِّی رَسُولُ اَللّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً(2) .

و ظاهر است که تبلیغ رسالت به نسبت جمیع ناس از آن جناب متحقق نگشته، بلکه امر دعوت از آن جناب شروع گردید، یوما فیوما بواسطۀ خلفای راشدین و ائمۀ مهدیین رو به تزاید کشید، تا اینکه بواسطۀ امام مهدی باتمام خواهد رسید، و همین نیابت را در امور مذکورة الصدور «وصایه» می نامند، یعنی چنانکه وصی در طلب و ادای حقوق قائم مقام منیب می باشد، همچنین امام قائم مقام پیغمبر است در معاملاتی که

ص:396


1- الفتح : 28
2- الاعراف : 158

در میان خدا و رسول او منعقد گردیده.

و از آن جمله است ثبوت «ریاست» ، یعنی چنانکه انبیاء اللّه را به نسبت امت یک نوعی از ریاست ثابت است که بملاحظۀ همان ریاست ایشان را امت این رسول می گویند، و این رسول را رسول این امت، و در بسیاری از امور دنیویه هم تصرف رسول در ایشان جاری است، کما قال اللّه تعالی:

اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ(1) و در مقدمات اخرویه هم ولایت او ثابت قال اللّه تعالی: فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً(2) ، همچنین امام را هم در دنیا و آخرت مثل این ریاست به نسبت مبعوث إلیهم ثابت است.

قال النبی صلی اللّه علیه و سلم: «أ لستم تعلمون انی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» قالوا: بلی، فقال: «اللهم من کنت مولاه، فعلی مولاه» و قال اللّه تعالی:

یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ(3) وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ(4) .

قال النبی صلی اللّه علیه و سلم: «انهم مسئولون عن ولایة علی» . انتهی.

و از آخر این عبارت بکمال وضوح و ظهور، کالنور علی قلل الطور، روشن است که حدیث غدیر دلالت بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام دارد، زیرا که مولوی اسماعیل حدیث غدیر را دلیل این معنی گردانیده، که چنانچه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله را به نسبت امت خود نوعی از ریاست ثابت است، که بملاحظه همان ریاست ایشان را امت آن حضرت

ص:397


1- الاحزاب : 6
2- النساء : 41
3- الاسراء : 71
4- الصافات : 24

می گویند، و آن حضرت را رسول این امت، و در بسیاری از امور دنیویه هم تصرف آن حضرت جاری است، و در مقامات اخرویه هم ولایت او ثابت، همچنین امام را هم در دنیا و آخرت مثل این ریاست به نسبت مبعوث إلیهم ثابت است.

پس هر گاه حدیث غدیر دلیل ثبوت ریاست مثل ریاست جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم و دلیل جریان تصرف آن حضرت در بسیاری امور دنیویه امت باشد، این عین دلالت بر امامت و خلافت است و للّه الحمد علی ذلک.

پس جمیع تسویلات و تقریرات غرابت آیات مخاطب رفیع الصفات که بغرض ابطال دلالت حدیث غدیر بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام تفوه بآن نموده، حسب افاده متینه برادرزاده شان «هَباءً مَنْثُوراً» گردید.

و نیز از این عبارت ظاهر است که آیه کریمه اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ(1) مثبت تصرف جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله در بسیاری از امور امت است، پس انکار شاهصاحب و مبالغه و اغراقشان در ابطال این دلالت هم حسب افاده برادرزاده شان باطل، و از حلیه صحت عاطل گردید، و کمال شناعت و فظاعت آن بمنصه ظهور رسید:

و نیز از این عبارت ظاهر است که مراد از آیه کریمه وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ(2) حسب ارشاد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله آن است که اینها سؤال کرده خواهند شد از ولایت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام، و مراد از ولایت آن حضرت که «مسئول عنها» است ولایت تصرف است.

ص:398


1- الاحزاب : 6
2- الصافات : 24

پس بحمد اللّه کمال بطلان انکار شاهصاحب نزول این آیه کریمه را در باب ولایت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام، و زعم تکذیب نظم قرآنی آن را، و حمل ولایت بر محبت، کما سبق نیز حسب افاده برادرزاده شان ظاهر و واضح شد.

و جلالت مرتبه، و علو شأن، و سمو درجه، و عظمت منزلت، و سناء فخر، و ارتفاع قدر مولوی اسماعیل هر چند ظاهرتر از آنست که محتاج اثبات باشد، لکن در اینجا بر عبارت مولوی صدیق(1) حسن مشتمل بر مزید مدح و ثنا و تبجیل و اطرای او اکتفا می رود.

پس باید دانست که مولوی مذکور در کتاب «اتحاف النبلاء المتقین بإحیاء مآثر الفقهاء المحدثین» گفته:

[محمد اسماعیل بن الشیخ عبد الغنی العمری بن مستند الوقت الشاه ولی اللّه المحدث الدهلوی رحمهم اللّه تعالی، یکی از ائمه دین، و فقهای متقنین، و نبلای محدثین بوده، پدرش به عمر بیست و هشت سالگی دنیای فانی را بدرود کرد، مردی ذکی الطبع لوذعی المعی بود، بسبب اخترام منیه او را شهرت مثل دیگر اخوان خود دست بهم نداد، وی (رح) بعد وفات پدر بزرگوارش در کنار عم نامدار شاه عبد القادر دهلوی مؤلف «موضح قرآن» تربیت ظاهری و باطنی یافت، و بجای فرزند او بود، و هم زانوی ادب در تحصیل کمالات علمیه و عملیه و فضائل خاندان خود بخدمت اعمام کرام خود ته نموده، بذروه اعلی از علم و فضل رسید، جوهر ذکای او بغایت عالی افتاده بود، مقدمات عویصه و مشکلات علوم را زودتر ادراک می کرد، بمغز سخن می رسید،

ص:399


1- مولوی صدیق حسن البخاری الهندی القنوجی المتوفی سنة ( 1307 ) ه

حکایات ذهانت و فطانت وی هنوز نقل هر مجلس و زیب هر محفل اهل علم است.

ولادت او تقریبا در سنة اثنتین و مائتین و ألف واقع شده. بیعت جهاد با سید احمد بریلوی مرید شاه عبد العزیز دهلوی بجا آورده، و سر خیل قافله حجاج و مجاهدین وی بود، این همه ترویج شریعت از شرق تا غرب، و رفع بدع و محدثات که می بینی، و این همه مذاکره علوم و کثرت صوم و صلاة و زکاة، و آبادی مساجد که در مردم هند مشاهده می کنی، هم بدولت جد و اجتهاد او، و مولوی عبد الحی مرحوم است، گویی در سرزمین هند مثل این دو بزرگوار که بجای دو وزیر شیخ خود بودند، در این کار در این دوازده صد سال کسی نبرخاسته، اسلام را بعهد ایشان رونقی دیگر حاصل شده، و سنن مأثوره محو شده را بعرق ریزی ایشان حیاتی تازه دست بهم داده، لا سیما حکایات برکات وعظ و نصائح محمد اسماعیل، و کثرت اهتدای مردم به پند و اندرز آن ربانی جلیل چیزی است که موافق و مخالف در آن یک زبان است، نتوان گفت که چقدر رسوم اشراک و بدع از هم متلاشی شد، و محدثات و کفریات از عالم بدر رفت. نظم:

ماتت به بدع تمادی عمرها دهرا و کان ظلامها لا ینجلی

فعلا به الاسلام ارفع هضبة و رسا سواه فی الحضیض الاسفل

غلط امرء بابی علی قاسه هیهات قصر عن علاه ابو علی

لو ان رسطالیس یسمع لفظه من لفظه لعرته هزة أفکل

و لو انهم جمعوا لدیه تیقنوا أن الفضیلة لم تکن للاول

تخم اتباع سنت و اجتناب از بدعت که جد وی شاه ولی اللّه محدث

ص:400

رضی اللّه عنه در این دیار کاشته بود، در عهد وی برگ و بار آورد، و هدایت آواز وی نهایت پذیرفت، در علوم معقول و منقول یاد پیشینیان از خاطر می برد، و در علم فروع و اصول ائمه آن را دورتر می نشاند، در هر علم که به او سخن رانی دانی که وی امام این فن است، و در هر فن که با وی مناظره کنی شناسی که وی حافظ این علم است، اصول فقه بر نوک زبان داشت، و علم حساب در انگشتان، قرآن و حدیث خود محفوظ سینه او بود، و فقه و منقول مشق دیرینۀ او، هر چند مثل دیگر علماء اشتغال بتدریس و تعلیم نکرده، و عمری در کسب آن نگذرانیده، مگر در میدان امتحان به زور ذکای خداداد، و جودت طبع نقاد سبقت بر ممتحنین و اکابر علمای مشهورین می برد]. . الی أن قال:

[بالجمله از مؤلفات وی در فقه و حدیث و اصول و جز آن بعض رسائل موجود است، و همه نافع و نزد اهل حق مقبول، از آن جمله «رد الاشراک» است مشتمل بر دو باب در نفی اشراک و رسوم کفر و بدعات از احادیث، و «تقویة الایمان» ترجمه یک باب او است، و «تنویر العینین فی اثبات رفع الیدین» ، و «اصول فقه» در کراسۀ واحده، و «صراط المستقیم» ، و «رساله امامت» ، و «ایضاح الحق الصریح فی أحکام المیت و الضریح» و این هر دو ناتمام است، و «مثنوی سلک نور» ناتمام، و «تنقید الجواب» در اثبات رفع الیدین، و جز آن.

در بطلان مناقشات دهلوی در دلالت حدیث غدیر

قوله: [چه احتمال است که أولی بالمحبة و أولی بالتعظیم مراد

ص:401

باشد](1).

أقول: این احتمال هم مذهب سنیه را از بیخ و بن بر می کند، چه هر گاه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام «أولی بالمحبة و أولی بالتعظیم» علی العموم و الاطلاق بعد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بنسبت هر کس گردید افضلیت آن جناب بر شیوخ ثلاثه مثل فلق صبح بدرخشید، و بطلان غرائب افتعالات و اختراعات در افضلیت اینها بمنصۀ ظهور رسید، و خلافت ثلاثه بجهت فقدان شرط خلافت که افضلیت است باطل، و از حلیۀ صحت عاطل شد.

چه بدیهی است که «أولی بالمحبة، و أولی بالتعظیم» افضل است از دیگران که «أولی بالمحبة، و أولی بالتعظیم» نمی باشد، و عقل هیچ عاقلی تجویز نخواهد کرد که شارع مفضول را بنسبت افضل «أولی بالتعظیم» قرار دهد، چه مدار اکثریت محبت دینیه و زیادت تعظیم نیست مگر بر اکثریت فضیلت و زیادت شرف دینی، پس هر کسی که افضل خواهد بود همان کس «أولی بالمحبة و أولی بالتعظیم» خواهد بود.

و دلالت تعظیم بر فضل از افادۀ خود شاهصاحب ظاهر است که در «رسالۀ سر جلیل» گفته اند:

[مقدمۀ چهارم: کل من أمرنا بتعظیمه، فهو ذو فضل.

در این مقدمه خدشه ای که بخاطر می رسد آن است که مادر و پدر کافر را نیز تعظیم و تذلل و بر و احسان واجب است، حال آنکه هیچ فضیلتی ندارند. جوابش آنکه تعظیم ایشان در عرف شرع تعظیم نیست، بلکه نوعی است از احسان و بر، و بر و احسان را تعظیم نتوان گفت، و مجرد

ص:402


1- تحفه اثنا عشریه : 329

تذلل تعظیم نیست، لان الانسان قد یتذلل لمن یخاف ضرره، و چه قسم تعظیم ابوین کافرین در شرع مأمور به باشد، حال آنکه برائت از آنها واجب است.

قال اللّه تعالی: لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ(1)-الآیة، و قال تعالی:

إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنّا بُرَآؤُا مِنْکُمْ وَ مِمّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اَللّهِ(2)، بلکه تعظیم شرعی آنست که مبنی باشد بر محبت فی اللّه و للّه و جوش از ته دل، و این معنی در غیر اهل فضل هرگز در شرع وارد نشده، کما یدل علیه التفحص]-انتهی.

از این عبارت ظاهر است که بنای تعظیم بر فضل است، پس هر که «اولی بالتعظیم» خواهد بود بلا شبهه «افضل» خواهد بود.

و توهم احتمال تخصیص این اولویت بنسبت شیخین.

أولا مدفوع است بآنکه تسویه ولایتین من جمیع الوجوه، که مخاطب بآن اعتراف کرده، این تأویل علیل را بخاک سیاه برابر ساخته.

و ثانیا افادۀ ابن حجر در «صواعق محرقه» که سابقا منقول شد، اساس این توهم را برمیکند، که از آن صاف ظاهر است که شیخین جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را مولای هر مؤمن و مؤمنه بمعنی «أولی بالاتباع و القرب» می دانستند، که بمخاطبۀ آن جناب گفتند: أمسیت یا ابن أبی طالب مولی کل مؤمن و مؤمنة.

پس باین نص صریح احتمال رکیک این تخصیص واهی باطل گردید، و نیز بجواب تصریح ثانی زبان قیل و قال البته لال است، که او گفته:

ص:403


1- المجادلة : 22
2- الممتحنة : 4

اصبحت مولای و مولی کل مؤمن.

و نیز حدیث مخاطبۀ حضرت: جبرئیل بعمر دربارۀ تأکید ولایت، که در ما بعد مذکور می شود، نص قاطع بر بطلان اخراج ثانی بلکه اول هم باجماع مرکب از عموم کلام است.

پس حیرانم که چگونه حضرات اهل سنت شیخین را «أولی بالمحبة و أولی بالتعظیم» قرار می دهند، و ایشان را افضل از جناب امیر المؤمنین علیه السّلام می گویند، و بخلاف ایشان با وصف مفضولیتشان بر خلاف دلائل عقلیه و نقلیه قائل می شوند.

عجب است که شاهصاحب در اینجا تجویز کنند که مراد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله از حدیث غدیر «أولی بالمحبة و أولی بالتعظیم» باشد، و باز در «رسالۀ سر جلیل فی مسئلة التفضیل» که بعد ختم «تحفه» تصنیف نمودند، اثبات افضلیت شیخین از آن جناب قطعا و حتما نمایند، و والد ماجدشان در این باره داد دماغ سوزی دهند، و جزما و یقینا اولویت شیخین بمحبت و تعظیم ثابت سازند، و منکر آن را مخالف قرآن و سنت و عترت پندارند.

بالجمله کاش شاهصاحب اگر بدلالت حدیث غدیر بر امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام قائل نشده بوده اند، و آن را بمعنای «أولی بالمحبة و التعظیم» تجویز نموده، بر این قول خود قدم ثبات می فشردند، و بابطال آن نکث عهد و اخلاف عقد نمی کردند.

و فاضل نحریر جناب باقر علی خان حفه اللّه بالرحمة و الرضوان در «حجج باهره» بجواب این قول مخاطب فرموده:

[و بر فرضی که أولی بالمحبة و التعظیم مقصود باشد، منافی مدعای

ص:404

ما نیست، چه کسی که أولی بمحبت دینی و تعظیم شرعی است از همه کس افضل است، و آنکه افضل است أحق به خلافت است از مفضول.

در «صواعق» مذکور است:

[سئل شیخ الاسلام محقق عصره أبو زرعة الولی العراقی عمن اعتقد فی الخلفاء الاربعة الافضلیة علی الترتیب المعلوم، و لکن یحب أحدهم اکثر هل یأثم؟ فأجاب بان المحبة قد تکون لامر دینی، و قد تکون لامر دنیوی، فالمحبة الدینیة لازمة للافضلیة، فمن کان أفضل کان محبتنا الدینیة له أکثر، فمتی اعتقدنا فی واحد منهم أنه أفضل ثم احببنا غیره من جهة الدین اکثر، کان تناقضا، نعم ان أحببنا غیر الافضل اکثر من محبة الافضل لامر دنیوی کقرابة و احسان و نحوه فلا تناقض فی ذلک و لا امتناع، فمن اعترف بأن أفضل هذه الامة بعد نبینا صلی اللّه علیه و سلم أبو بکر، ثم عمر، ثم عثمان، ثم علی، لکنه أحب علیا اکثر من أبی بکر مثلا، فان کانت المحبة المذکورة محبة دینیة فلا معنی لذلک، إذ المحبة الدینیة لازمة للافضلیة کما قررناه، و هذا لم یعترف بأفضلیة أبی بکر الا بلسانه و بقلبه، فهو مفضل لعلی لکونه أحبه محبة دینیة زائدة علی محبة أبی بکر و هذا لا یجوز، و ان کانت المحبة المذکورة دنیویة لکونه من ذریة علی، أو لغیر ذلک من المعانی، فلا امتناع فیه]-انتهی.

پس فرار از «أولی بتصرف» به أولی بمحبت و تعظیم مطلقا نفعی به او نمی بخشد.

قوله: [و چه لازم که هر جا که لفظ «أولی» بشنویم، مراد «اولی بالتصرف» گیریم؟ قوله تعالی: إِنَّ أَوْلَی اَلنّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اِتَّبَعُوهُ وَ هذَا اَلنَّبِیُّ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا(1)، و پیداست که أتباع حضرت ابراهیم

ص:405


1- آل عمران : 68 .

أولی بتصرف در آن جناب نبوده اند](1).

أقول: در آیۀ إِنَّ أَوْلَی اَلنّاسِ بِإِبْراهِیمَ قرینۀ اتباع و مثل آن مانع است از ارادۀ «اولویت بتصرف» بخلاف ما نحن فیه، فلا یقاس أحدهما علی الآخر.

و ظاهر است که هر گاه «مولی» بمعنی «أولی» باشد و «أولی» مطلق است و تقییدی در آن واقع نیست، پس محمول بر اولویت در جمیع امور خواهد بود و هر گاه اولویت در جمیع امور ثابت شد، اولویت بالتصرف بالبداهة متحقق گردید.

و اما اینکه «أولی» بسبب عدم تقیید محمول بر اولویت در جمیع امور است، پس بافادات ائمۀ سنیه و اکابر ایشان ثابت است.

سابقا شنیدی که زمخشری، و نیسابوری، و بیضاوی، و عینی، و غیر ایشان در تفسیر آیۀ اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ(2) اطلاق «أولی» را دلیل این معنی گردانیده اند، که آن حضرت «أولی» در جمیع امور است، و هر گاه بتصریحات ائمۀ محققین، و اکابر مفسرین، و اعاظم مدققین، و اماثل متبحرین، و أفاضل معتبرین، و أفاخم معتمدین مشایخ متسننین بکمال توضیح و تبیین ثابت است که اطلاق «أولی» دلالت دارد بر اولویت در جمیع امور، پس چونکه لفظ «مولی» در حدیث غدیر مطلق است، و تقییدی در آن غیر واقع، محمول بر عموم خواهد بود، پس اولویت بالتصرف بالقطع و الیقین ثابت گردیده، و شبهات رکیکه و توجیهات سخیفه، و تشکیکات واهیۀ، و تأویلات بارده، و اختراعات

ص:406


1- تحفه اثنا عشریة : 329 .
2- الاحزاب : 6 .

فاسده، و ابتداعات کاسده خود بخود مضمحل شد، و علاوه بر این ظاهر است (و لا کظهور النار علی العلم) که مراد از مولائیت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام همان است که مراد از مولائیت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم.

و خود شاهصاحب فرموده اند که: [سوق کلام برای تسویۀ ولایتین است فی جمیع الاوقات و من جمیع الوجوه، چنانچه پر ظاهر است] -انتهی.

و بدیهی است که مولائیت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله هر گاه بمعنی اولویت آن حضرت باشد، مراد از آن اولویت در جمیع امور خواهد بود بعین ما ذکره أساطین المفسرین فی آیة اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ پس همچنین اولویت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در جمیع امور باشد و اوهام منکرین خصام علی طرف الثمام. قوله: [سوم آنکه قرینۀ ما بعد صریح دلالت می کند که مراد از ولایت که از لفظ «مولی» یا «أولی» هر چه باشد فهمیده می شود، بمعنی محبت است و هو

قوله: «اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه»](1) . أقول: مستتر نماند که حضرات اهل سنت را در تأویل و توجیه حدیث غدیر طرفه اضطراب و تشویش دامنگیر شده، و همانا چون از حق صریح و صدق صحیح رو تافته اند، به هر سو از تأویلات بعیده و توجیهات غیر سدیده شتافته، فهم کالسائر علی غیر المنهج لا یزیده کثرة السیر الا بعدا.

پس ملاک تأویل جمعی آنست که مراد از «مولی» در حدیث غدیر «ناصر و محب» است.

ص:407


1- تحفهء اثنا عشریه : 329 .

علی بن محمد قوشجی در «شرح تجرید» گفته:

[و بعد صحة الروایة، فمؤخر الخبر، أعنی

قوله: «اللهم وال من والاه» یشعر بأن المراد بالمولی هو الناصر و المحب](1).

و علی برهان الدین حلبی در «انسان العیون» در ذکر حدیث غدیر گفته:

[بل معنی ذلک عند العلماء الذین هم أهل هذا الشأن و علیهم الاعتماد فی تحقیق ذلک من کنت ناصره و موالیه و محبه و مصافیه، فعلی کذلک](2).

و این تأویل لائق استعجاب اصحاب ألباب است، زیرا که این همه اهتمام بلیغ، و جد و کد شدید که سابقا شنیدی برای محض اظهار این معنی که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام محب و ناصر کسی است که آن حضرت محب و ناصر او است، بعقل عاقل راست نمی آید، و هرگز احدی از ارباب دانش آن را بر جناب سرور کائنات صلی اللّه علیه و آله که عقل هر دو جهان به پاره ای از عقل مبارک آن جناب نمی رسد، تجویز نمی تواند کرد، مگر اینکه مراد از محبت و نصرت خاص که امرا و خلفا را به نسبت رعایا حاصل می شود، فعلی ذلک یتم المطلوب، در «حق الیقین» فرموده:

[اکثری مانند قوشجی و غیر او احتمالی که داده اند از روی اضطرار آنست که مراد ناصر و محب باشد، و بر هیچ عاقلی پوشیده نیست که بیان این معنی موقوف نبود بر جمع کردن مردم، در چنین وقتی، و در میان راه فرود آمدن، و بسیاری از احکام دین ضرورتر بود که حضرت این اهتمام در بیان آنها نفرمود، و أیضا این حکم را بمردم گفتن ضرور

ص:408


1- شرح التجرید للقوشجی : 403 .
2- السیرة الحلبیة ج 3 / 340

نبود، بلکه می بایست که حضرت أمیر علیه السّلام را وصیت کند که یاری کن هر که من او را یاری کرده ام، و دوست بدار هر که من او را دوست می داشتم، و در خبر دادن باین أمر فائده معتد بها نبود، مگر آنکه مراد بآن نوعی از محبت و نصرت باشد که امرا را نسبت رعایا باشد، یا مراد جلب محبت ایشان باشد نسبت به آن حضرت علیه السّلام، و واجب بودن متابعت ایشان او را، چون یاری می کنند ایشان را در جمیع مواطن، و دوست می دارد ایشان را بجهت ایمان، پس باز مدعای ما ثابت است] -انتهی.

و بعض این حضرات بر بعد این تأویل متفطن شده می فرمایند که مراد از این حدیث ایجاب دوستی جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بود، و ظاهر است که از گفتن این معنی که علی محب و ناصر کسی است که من محب و ناصر او بودم، ایجاب محبت آن جناب ثابت نمی شود، بلکه ایجاب محبت دیگران البته بر آن جناب ظاهر است، و بعض اساطین اهل سنت خود بر فساد این تأویل متنبه شده، رد آن نموده اند.

محب الدین طبری در «ریاض النضرة» فرموده:

[قد حکی الهروی، عن أبی العباس ان معنی الحدیث «من أحبنی و یتولانی فلیحب علیا و لیتوله» و فیه عندی بعد، إذ کان قیاسه علی هذا التقدیر أن یقول:

من کان مولای فهو مولی علی، و یکون المولی ضد العدو، فلما کان الاسناد فی اللفظ علی العکس بعد هذا المعنی(1)]-انتهی.

و آنچه محب طبری بعد این عبارت گفته:

[نعم یتجه ما ذکره من وجه آخر بتقدیر حذف فی الکلام علی وجه الاختصار

ص:409


1- الریاض النضرة ج 1 / 205

تقدیره: من کنت مولاه، فسبیل المولی و حقه أن یحب و یتولی فعلی أیضا مولی القربة منی و مکانته من تأیید الاسلام فلیحبه و لیتوله کذلک](1)-انتهی.

پس بدیهی است که این تقدیر حذف و اختصار از عجائب محیرۀ افکار، و لائق تماشای اولی الابصار است، سبحان اللّه! چنین معنای واضح که اصلا محتاج به حذف و تقدیر نیست، و موافق استعمال قرآن و حدیث و لغت است، و صحابۀ کبارهم آن را فهمیده اند، و اکابر علماء هم تصریح بآن نموده اند، و أحادیث عدیده و قرائن سدیده بر آن دلالت دارد، نزد شاهصاحب قابل اقبح طعن و تشنیع و استهزا و سخریه باشد، که آن را موجب مساهلت در تبلیغ و مخالفت هدایت و ارشاد می پندارند و چنین معنای رکیک که بفهم هیچ عاقلی نمی آید، و هیچ دلیلی و قرینه بر آن دلالت نمی دارد، و گاهی کسی از صحابه آن را تقریر نکرده، و نه موافق استعمال است، نزد این حضرات سمت جواز داشته باشد، ان هذا لشیء عجاب! بالجمله چون در ارادۀ معنی محب و ناصر از حدیث غدیر بعد صریح بود، بعض این حضرات مثل ابن حجر، و صاحب «صواقع» ایجاد کردند که از جمله معانی «مولی» محبوب هم است، و شاه ولی اللّه هم در «ازالة الخفا» ادعای آن نموده، و این دعوی مجرد از دلیل است، در کتب مشهوره مثل «صحاح» و «قاموس» و «فائق» و «نهایه» و «مجمع البحار» «و تاج المصادر» ، و غیر آن(2) محبوب را از جملۀ

ص:410


1- المصدر ج 1 / 205 .
2- مثل « مفردات » راغب اصفهانی ، و « اساس البلاغه » زمخشری ، و « المغرب » تألیف أبی الفتح ناصر بن عبد السید بن علی المطرزی ، و « مصباح المنیر » فی غریب شرح الکبیر ، تألیف احمد بن محمد الفیومی ، منه قدس سره .

معانی «مولی» ننوشته اند، سبحان اللّه! معنایی را که ائمۀ لغت ذکر کنند، و بدان تصریح سازند، مقبول نفرمایند، و معنی ایجادی خویش بدون اقامت دلیل ذکر سازند، و بلا بینه و حجت آن را معتمد گردانید، ببین تفاوت ره از کجا است تا بکجا! محل تعجب است که شاهصاحب در ابطال معنای واقعی لفظ «مولی» باین مثابه اهتمام کردند، که بر اهل عربیت افتراها و أکاذیب ساختند و بافتند، و وجه صحت معنایی که خود ذکر فرمودند، هرگز بیان ننمودند و کابلی با وصف آنکه محبوب را از جمله معانی «مولی» شمرده، حیث قال:

[و لان المولی مشترک بین معان کالمالک، و العبد، و هو المعتق، و الصاحب و القریب، کابن العم، و نحوه و الجار، و الحلیف، و الصدیق، و الناصر، و المنعم و المنعم علیه، و الرب، و النزیل، و المحب، و المحبوب، و التابع، و الظهیر] باز حدیث را بر معنی محب و صدیق حمل کرده، حیث قال:

[و خاتمة الحدیث و هی الجملة الدعائیة قرینة واضحة علی ان المراد بالمولی المحب و الصدیق]انتهی.

بحیرتم که هر گاه نزد کابلی محبوب از معانی «مولی» است، باز چرا از حمل حدیث بر آن اعراض کرده؟ مگر اینکه گفته شود که گو کابلی بتقلید صاحب «صواعق» محبوب را از جمله معانی آن گردانیده و از کذب و اختراع در لغت باکی نکرده، لکن از حمل حدیث بر معنی مخترع و افترا بر سید الانبیاء علیه و آله آلاف التحیة و الثنا ترسیده، دست از حمل حدیث بر معنی غیر ثابت کشیده، و حزم و احتیاط شاهصاحب

ص:411

(غلط گفتم!) ، تخلیط و تلبیسشان لائق تماشای اولی الابصار است، که بر مجرد ادعای این معنی که مراد از ولایت که از لفظ «مولی» یا «اولی» هر چه باشد، فهمیده می شود محبت است، اکتفا فرمودند و بتصریح بیان نکردند، که آخر «مولی» را بر کدام معنی حمل می کنند آیا بر محب یا محبوب؟ چون ظاهر است که بر تقدیر ارادۀ لفظ محب از «مولی» ایجاب محبت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر دیگران ثابت نمی شود، و بر تقدیر ارادۀ محبوب از لفظ «مولی» اعتراض عدم ثبوت این معنی از لغت لازم می آید، لهذا از این تصریح اعراض کرده مفر خویش در این صورت فهمیدند، که حمل لفظ ولایت که از «مولی» یا «اولی» فهمیده می شود، بر محبت کردند، و ندانستند که بر این تقدیر طرف مقابل خواهد گفت: که اولا بیان لفظ «مولی» بکنید که آن را بر کدام معنی حمل کرده اید؟ اگر بر محب حمل می کنید و مراد از «محبت» محبت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام برای دیگران است، پس در این صورت لزوم محبت دیگران بر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ثابت می شود، نه ایجاب محبت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر دیگران، چنانچه شما ادعا می کنید.

و اگر «مولی» را بر معنی محبوب حمل می کنید و مراد از «محبت» محبت دیگران برای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام است، پس باید که اولا مجیء «مولی» بمعنی محبوب از لغت ثابت سازید، و دونه خرط القتاد؟ ؟ و از غرائب امور و عجائب دهور آنست که ابن اثیر جزری در «نهایه» نهایت غفول و ذهول را کاربند شده، که اولا شانزده معانی برای لفظ «مولی» نقل کرده، و بعد از آن گفته که

حدیث «من کنت مولاه، فعلی مولاه» بر اکثر اسماء مذکوره محمول می شود، حال آنکه بدیهی است

ص:412

که اکثر معانی مذکوره هرگز لائق آن نیست که حدیث مذکور بر آن حمل کرده شود و ادعای آن محض جزاف و اعتساف است، و منشأ آن جز عدم تدبر و ترک تأمل امری دیگر متصور نمی تواند شد، و عجب تر آنکه عبارت نهایه را فاضل رشید هم نقل کرده، و بر خلل بین آن متنبه نشده، در «ایضاح لطافة المقال» گفته:

[بعض علماء در این حدیث یعنی حدیث غدیر از لفظ «مولی» تصریح بصحت ارادۀ حب (بالکسر) که مرادف محبوب است نموده اند، چنانکه صاحب «صواعق» می فرماید: و نحن و هم متفقون علی صحة إرادة الحب (بالکسر) و علی رضی اللّه عنه سیدنا و حبیبنا-انتهی.

و نیز صاحب «صواعق» قبل از این بچند سطر مصرح است به اینکه محبوب نیز از معانی حقیقی «مولی» است، حیث قال: لانه أی لفظ المولی مشترک بین معان کالمعتق، و المعتق، و المتصرف فی الامر، و الناصر، و المحبوب، و هو حقیقة فی کل منها-انتهی.

و همچنین صاحب «صواقع» محبوب را من جمله معانی حقیقی «مولی» گفته، حیث قال:

و لانه مشترک بین معان کالمالک، و العبد، و هو المعتق، و الصاحب، و القریب کابن العم و نحوه، و الجار، و الحلیف، و الصدیق، و الناصر، و المنعم علیه، و الرب و النزیل، و المحب و المحبوب، و التابع، و الظهیر-انتهی.

و بعض ذکر معانی «مولی» ذکر کرده گفته اند که حمل «مولی» در این حدیث بر اکثر معانی مذکوره جائز است، چنانکه ابن اثیر در «نهایه» ، و محمد طاهر فتنی(1) در «مجمع البحار» فرموده اند: قد

ص:413


1- الفتنی : محمد طاهر الصدیقی الهندی جمال الدین المقتول سنة ( 986 ) ه .

تکرر ذکر المولی فی الحدیث و هو اسم یقع علی جماعة کثیرة، فهو الرب و المالک و السید و المنعم، و المعتق، و الناصر، و المحب و التابع و الجار، و ابن العم، و الحلیف، و العقید، و الصهر، و العبد، و المعتق، و المنعم علیه-انتهی.

و بعد آن فرموده:

و منه

الحدیث «من کنت مولاه، فعلی مولاه» یحمل علی اکثر الاسماء المذکورة-انتهی.

و صاحب «تحفه» نیز «مولی» را در این حدیث بلفظ «دوست» ترجمه کرده، کما سیأتی، و دوست در فارسی ترجمۀ حب بمعنی محبوب است کما فی «الصراح» انتهی ما فی «الایضاح»].

فقیر می گویم: با وصف امعان نظر وجهی برای حمل «مولی» بر «حب» بالکسر که مرادف محبوب است نه بر محبوب، بخاطر فاتر نمی رسد، چه هر گاه نزد صاحب «صواعق» محبوب از معانی حقیقیۀ(مولی) است، پس حیرانم که چرا عدول از آن نموده، آن را بر حب بالکسر انداخته؟ ! معهذا مجیء «مولی» بمعنی حب بالکسر هم دلیلی می خواهد یا مجرد ادعا کفایت می کند؟ سبحان اللّه! ائمۀ قوم بر مجیء «مولی» بمعنی «أولی» این همه خرافات انگیخته اند، و خود چنین تأویلات و توجیهات بی سر و پا ذکر می کنند، که اصلا سند آن بیان نمی کنند.

و از عجائب آنست که صاحب «صواعق» بر محض ادعای صحت ارادۀ حب از «مولی» اکتفا نکرده، دعوی اجماع شیعه و سنی بر صحت این اراده نموده، و عجب که فاضل رشید چگونه چنین کلام

ص:414

مختل النظام بمقابلۀ اهل حقّ ذکر نموده! و آنچه فاضل رشید افاده نموده که صاحب «صواعق» محبوب را از جمله معانی حقیقیۀ «مولی» گفته، پس آن هم محل استعجاب است، زیرا که کابلی با وصف این ادعا حدیث را بر محب حمل کرده کما سمعت آنفا.

اما آنچه فرموده که بعض دگر الخ پس دانستی که افادۀ ابن اثیر از غرائب افادات است، و نقل فاضل رشید از آن هم أغرب.

ظاهرا ابن اثیر، و رشید نحریر معنای لفظ «اکثر» و لحاظ اضافت آن بأسماء مذکوره، و تعداد اسمای مذکوره در ذهن عالی نداشته، بلا تدبر، دفعا، لافادات أهل الحق و توهینا لها، که افادۀ دلالت «مولی» در این حدیث بر معنای اولی بالتصرف یا متصرف فی الامر و مثل آن می کنند، چنین افاده فرموده اند که حمل این حدیث بر اکثر اسماء مذکوره جائز است.

و آنچه فاضل رشید، افاده فرموده که صاحب «تحفه» نیز «مولی» را در این حدیث بلفظ «دوست» ترجمه کرده، پس مدفوعست با آنکه شاهصاحب بسبب غایت ذکا بر بیان حاصل معنی اکتفا کرده، گفته اند:

[پس هر که مرا دوست دارد، علی را دوست دارد](1) انتهی.

و ظاهر است که این ترجمۀ لفظی فقرۀ

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» نیست تا ادعا کرده شود که شاهصاحب در آن «مولی» را بدوست ترجمه کرده اند، بلکه این بیان حاصل معنی است، و از آن هرگز ثابت نمی شود که در آن «مولی» را بر محبوب حمل کرده اند یا بر محب حمل نموده، و استفادۀ أمر بمحبت بسبب حذف و تقدیری که محب طبری

ص:415


1- تحفه اثنا عشریة : 331

ذکر نموده، فرموده.

و از طرائف امور این است که شاهصاحب و اسلاف متعصبینشان از حمل حدیث بر امامت بهول و خوف ظهور بطلان امامت ثلاثة چنین ابا و تحاشی دارند، و حمل آن بر ایجاب محبت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام می کنند، و گمان کرده اند که بحمل آن بر ایجاب محبت جان بسلامت از اتجاه اشکالات خواهند برد، حال آنکه به ثبوت وجوب محبت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ازین حدیث نیز اشکالات عظیمه بر حضرات سنیه برپا می گردد، که هر گاه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله در مجمع کثیر روبروی هزاران صحابه محبت آن جناب واجب کرده، و آن را مثل محبت خود مفروض فرموده، پس حضرت عائشه و طلحتین و اتباعشان و معاویه و احزاب او چگونه بر محاربۀ آن حضرت جسارت کردند، و علم عناد و شقاق و مخالفت و معاندت آن جناب افراشتند، پس ثبوت ایجاب محبت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام مثل ثبوت نص بر خلافت هادم اساس واهی مذهب سنیه در اعتقاد عدالت کل صحابه و اعتقاد غایت عظمت و جلالت طلحتین و عائشه و احزابشان، و اعتقاد استحاله کتمان نص بر صحابه است.

و شاه ولی اللّه در رسالۀ «قرة العینین بتفصیل الشیخین» می فرماید:

[و یروی فی حدیث عمرو(1) بن العاص حین قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و «ابوها» یعنی حدیث عمرو: انه سأل رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله: من أحب الناس إلیک؟ قال:

عائشة. قلت: من الرجال؟ ، قال: أبوها، قلت: یا رسول اللّه فأین علی؟ ، فالتفت الی أصحابه، فقال: ان هذا یسألنی عن النفس.

و این زیادت باطله است، در روایت هیچیک از ثقات یافته نشده،

ص:416


1- عمرو بن العاص : بن وائل السهمی الهالک بالقاهرة سنة ( 43 ) ه .

و اگر این زیادت ثابت باشد، عمرو بن العاص عجب کسی بود که خود با مرتضی مقاتله کند، و خود او را نفس آن حضرت اعتقاد نماید! این تناقض از اجهل قوم نمی آید، فکیف از ارطیون(1) عرب؟]. انتهی.

از این کلام صراحة واضح است که بر عمرو عاص و غیره ثابت نبود که مقاتلۀ جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام حرام و ناجائز است، زیرا که شاهصاحب اقدام عمرو عاص را بر مقاتلۀ جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بعد علم بحرمت آن مستحیل دانسته اند و بهمین جهت فقرۀ «هذا یسألنی عن النفس» را که دلیل قتال جناب امیر المؤمنین علیه السّلام است، موضوع و مفتری می دانند، پس حمل حدیث غدیر بر ایجاب محبت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام که مخاطب و امثال او اهتمام تمام در اثبات آن می نمایند، برای تخجیل شاه ولی اللّه و امثال او کافی و وافی است، زیرا که حدیث غدیر بر تقدیر حمل آن بر ایجاب محبت بلا شبهه دلیل حرمت مقاتلۀ آن جناب است، پس حیرت است که معتقدین شاه ولی اللّه در باب حدیث غدیر کدام تدبیر و تزویر خواهند برانگیخت، و بکدام تقریر تشبث خواهند نمود؟ که شناعت مقاتلۀ جناب امیر المؤمنین چنانچه از بودن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نفس رسول ثابت می شود، همچنان کمال قبح و فظاعت آن از ثبوت وجوب محبت آن جناب از حدیث غدیر ظاهر و واضح است، پس انکار فقرۀ

«هذا یسألنی عن النفس» ، و فرار از اعتراف بآن، با وصف تصدیق حدیث غدیر، فائده به اولیای شاه ولی اللّه نمی رساند، و بودن مقاتلین جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بدتر از اجهل قوم بر این تقدیر هم ظاهر می گردد.

ص:417


1- أرطیون ( بر وزن أرغنون ) : زیرک ، عاقل - دانا .

و نیز باید دانست که مخاطب ارادۀ ایجاب دوستی را از این حدیث بقرینه ما بعد، اعنی

قوله: «اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه» مستفاد دانسته.

و ابن تیمیه که مناقب و محامد او محیر اذهان می باشد در جواب «منهاج الکرامة» گفته است که این فقره باتفاق اهل معرفت بالحدیث موضوع است، چنانچه گفته:

[الوجه الخامس: ان هذا اللفظ و هو

قوله: «اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه، و انصر من نصره و اخذل من خذله» کذب باتفاق أهل المعرفة بالحدیث.

و أما

قوله: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» فلهم فیه قولان سنذکر ذلک فی موضعه ان شاء اللّه تعالی.

الوجه السادس: ان دعاء النبی صلی اللّه علیه و سلم مجاب و هذا الدعاء لیس بمجاب، فعلم انه لیس من دعاء النبی صلی اللّه علیه و سلم، فانه من المعلوم انه لما تولی کان الصحابة و سائر المسلمین ثلاثة أصناف: صنف قاتلوا معه، و صنف قاتلوه، و صنف قعدوا عن هذا و هذا. و اکثر السابقین الاولین من القعود، و قد قیل ان بعض السابقین الاولین قاتلوه.

و ذکر ابن حزم(1): ان عمار بن یاسر قتله أبو الغادیة(2) و ان أبا الغادیة هذا من السابقین الاولین ممن بایع تحت الشجرة و أولئک جمیعهم قد ثبت فی «الصحیحین»

ص:418


1- ابن الحزم : علی بن أحمد بن سعید الظاهری الاندلسی المتوفی سنة ( 456 ) ه .
2- أبو الغادیة الجهنی : اختلف فی اسمه ، اعترف بقتل عمار فی مجلس الحجاج و قال : لو أن عمارا قتله أهل الارض لدخلوا النار . راجع أسد الغابة ج 5 / 267 .

انه لا یدخل النار منهم أحد(1)].

ابن تیمیه در این عبارت سراسر خسارت ادعای اتفاق اهل معرفت حدیث بر کذب فقرۀ

«اللّهمّ وال من والاه» نموده، پس قرینۀ معنایی که شاهصاحب در اثبات آن اهتمام دارند، حسب مزعوم ابن تیمیه منتفی باشد.

و نیز ابن تیمیه (معاذ اللّه) بر وضع این فقره استدلال می کند بآنکه این دعا مجاب نیست، و در وجه عدم اجابت آن، مقاتلۀ صنفی از صحابه با آن حضرت، و قتل أبو الغادیة که از سابقین اولین (حسب مزعوم سنیه) بود، عمار بن یاسر را ذکر می کند، و بزعم عدم دخول مقاتلین جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در نار استدلال می کند بر بطلان این دعا! فانظروا معاشر المنصفین الی مثل هذا التعصب الفاحش المحیر للافکار! و تعوذوا باللّه من العناد المورث للنار.

قوله: [و اگر «مولی» بمعنی متصرف فی الامر، یا مراد از «أولی» أولی بتصرف می شد، توقع این بود که می فرمودند که: بار خدایا دوست دار کسی را که در تصرف او باشد، و دشمن دار کسی را که در تصرف او نباشد(2)].

أقول: توقع این توقع از شاهصاحب نبود که با این همه جلالت و تبحر بسبب عدم تصرف فهم، ذکر «تصرف» در دعا در صورت اراده متصرف فی الامر یا أولی بتصرف لازم دانسته اند، حال آنکه ظاهر است که مجرد بودن کسی در تصرف امام بر حق، مستلزم ثبوت اطاعت و حقیقت او

ص:419


1- منهاج السنة ج 4 / 16
2- تحفهء اثنا عشریة : 329 .

نمی تواند شد، چه بسا است که مخالفین امام بر حق در تصرف او باشند حسب نفاذ احکام، لیکن معتقد حقیت او نباشند و ابطان خلاف و شقاق کرده باشند، یا تظاهر بعدم اعتقاد امامت امام بر حق کنند، و چاره از اینکه در تصرف او باشند ندارند، بسبب غلبه و استیلای امام بر حق، مثل کفار اهل ذمه که در تصرف نبی یا امام باشند، لیکن معتقد حقیت نبی و امام نیستند.

پس مجرد ثبوت اینکه فلانی در تصرف امام بر حق است، مستلزم آن نیست که در حق او دعا بدوستی کرده شود، پس توقع ذکر «تصرف» در اینجا بی مصرف است.

آری «موالات» بلا شبهه مستلزم اطاعت امام و اعتقاد به حقیت او است، و «معادات» مستلزم عدم آن، پس ذکر موالات و معادات در دعا کمال مناسب با ارادۀ متصرف فی الامر و أولی بتصرف دارد.

قوله: [دوستی و دشمنی او را ذکر کردن، دلیل صریح است بر آنکه مقصود ایجاب دوستی او و تحذیر از دشمنی او است، نه تصرف و عدم تصرف(1)].

أقول: ذکر دوستی و دشمنی را دلیل صریح بر نفی معنای امامت گردانیدن، دلیل صریح بر دوستی اعتساف و دشمنی انصاف است، چه از أحادیث عدیده که بعض آن سابقا منقول شد، واضح است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در تبلیغ حکم مولائیت جناب أمیر المؤمنین علیه السلام، از عداوت مردم خائف و تنگدل بوده، چنانچه در روایت

ص:420


1- تحفهء اثنا عشریة : 330 .

منقوله از «أربعین» جمال الدین محدث مذکور است که آن حضرت فرموده:

«رأیت الناس حدیثی عهد بکفر، و متی أفعل هذا به یقولون صنع هذا بابن عمه» .

و در «در منثور» مذکور است که آن جناب فرمود:

«و عرفت ان الناس مکذبی» .

و نیز در آن مذکور است که آن حضرت گفت:

«یا رب انما أنا واحد، کیف أصنع یجتمع علی الناس» .

و از این همه واضح است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله می دانست که عداوت مردم بسماع این حکم محکم بهیجان و ثوران خواهد آمد، لهذا دعای بد در حق معادین جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام، و دعای خیر بحق موالین آن جناب در کمال ارتباط با ارادۀ امامت آن حضرت باشد.

و محب الدین أحمد بن عبد اللّه طبری در «ریاض النضرة» در جواب

حدیث «علی منی و أنا منه، و هو ولی کل مؤمن بعدی» گفته:

[أما الحدیث الثالث: فقوله: فتعین حمل المولی علی الناصر، و المتولی الی آخر ما قرر. قلنا: الجواب عنه من وجهین: الاول القول بالموجب علی المعنیین مع البیان بانه لا دلیل لکم فیه. أما علی المعنی الناصر، فلما بیناه فی الحدیث قبله. و أما بمعنی المتولی، فقد کان ذلک، و ان کان بعد من کان بعده إذ یصدق علیه بعده حقیقة، و مثل هذا

قد ورد و سیأتی فی مناقب عثمان ان النبی صلی اللّه علیه و سلم رأی فی منامه حوریة، فقال لها: من أنت؟ ، قالت: للخلیفة من بعدک عثمان.

و یکون فائدة ذلک التنبیه علی فضیلته و الامر بالتمرن علی محبته، فانه سیلی

ص:421

علیکم و یتولی أمرکم و من یتوقع امرته فالاولی ان یموت القلب علی مودته و محبته و مجانبة بغضه لیکون ادعی علی الانقیاد و اسرع للطواعیة و أبعد من الخلف و یشهد لذلک ان هذا القول، یعنی:

«ان علیا منی و أنا منه، و هو ولی کل مؤمن بعدی» صدر حین وقع فیه من وقع و أظهر بعضه علی ما تضمنه الحدیث، فأراد نفی ذلک عنهم و التمرن علی خلافته لحاجتهم إلیه و حاجته إلیهم](1).

از این عبارت صاف ظاهر است که ترغیب بر محبت و تحذیر از عداوت کسی که خلافت و امارت او متوقع باشد، در کمال ارتباط با بیان خلافت و امامت او است، زیرا که مودت و محبت و مجانبت از بغض ادعی الی الانقیاد و أسرع للطواعیة و أبعد من الخلف می باشد.

و عجب است که حضرت مخاطب در حق حسان بن ثابت که حدیث غدیر را نص قاطع بر امامت و خلافت آن جناب دانسته،

«و رضیتک من بعدی اماما و هادیا» از زبان وحی ترجمان سرور انس و جان در اشعار بلاغت شعار خود نظم کرده، چه خواهد گفت؟ آیا خواهد گفت که چنین صحابی جلیل الشأن و شاعر و مادح سرور پیغمبران که از اقحاح عرب عربا و مشاهیر فصحا و بلغا بوده، حمل کلام بر غیر محمل صحیح بقطع نظر از دلیل صریح نموده؟ ! معاذ اللّه افترا و بهتان بر جناب سرور کائنات صلی اللّه علیه و آله کرده، و پناه بخدا آن جناب هم بر این افتراء راضی شده؟ ! نعوذ باللّه من غوائل الضلالة و وساوس الجهالة.

و معهذا دانستی که خود جناب امیر المؤمنین علیه السّلام امامت خود را از حدیث غدیر ثابت فرموده.

و همچنین قیس بن سعد بن عباده امامت آن حضرت را از حدیث غدیر

ص:422


1- الریاض النضرة ج 1 / 205

ثابت کرده.

و علمای سنیه هم امامت آن حضرت را از این حدیث ثابت می سازند.

پس ذکر دوستی و دشمنی را دلیل صریح بر نفی ارادۀ امامت گردانیدن دلیل صریح بر تعصب قبیح و عناد فضیح است.

قوله: [و ظاهر است که پیغمبر علیه الصلوة و السلام أدنی واجبات را، بلکه سنن، بلکه آداب قیام و قعود و اکل و شرب را بوجهی ارشاد فرموده که آن معانی مقصود از الفاظ او در فهم هر کس از حاضر و غائب بعد از معرفت لغت عرب بی تکلیف حاصل می شود](1) أقول: مخاطب با جلالت بر ارادۀ امامت از حدیث غدیر این همه شورش و جفا برپا کرده، علمای أخیار و صحابۀ کبار را که امامت و خلافت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را از این حدیث شریف ثابت کرده اند، زیر مشق طعن و تشنیع بلیغ گردانیده، بلکه معاذ اللّه اثبات مساهلت در تبلیغ و مخالفت منصب هدایت و ارشاد در مقدمۀ بس عمده بر ذمۀ ایشان ثابت گردانیده، و عجب تر آنکه از عجائب افادات أسلاف متبحرین و ائمۀ معتمدین خود خبری نگرفته، که ایشان دربارۀ حدیث اثنا عشر خلیفه که آن هم در باب خلافت وارد است، بسبب مخالفت حق و اعراض از احادیث مفسره که بطرق اهل حقّ، بلکه در طرق خود ایشان وارد است، چها سراییده اند، و به چها تأویلات رکیکه و توجیهات سخیفه که دست نینداخته اند! و آخر الامر بعض أعاظمشان تن بعجز در داده، رو به اعراض وطی کشح از تأویل آن نهاده، زبان باعتراف و اقرار به عدم اقتدار بر حل آن گشاده، و دورتر چرا باید رفت؟ اینک فاضل رشید

ص:423


1- تحفه اثنا عشریه : 330

در «ایضاح» که ایضاح أسرار و کشف عوار أسلاف أخیار، و روات عالی تبار، و صحاح جلیل المقدار خود پیش نظر داشته، همت عالی به هتک ناموس خود روبروی خصم گماشته، چنانچه می فرماید:

[اکثر احادیث اثنا عشر خلیفه باعتبار سند صحیح، لیکن بجهت بودن آن از احادیث فتن و انطباق آن بلا تکلیف بر دوازده شخص مورد اشکال صریح، و وجود احادیث مشکله در هر فرقه بطوری که علمای آن در تأویلاتش بر احتمالات دور از کار همت برگمارند، و امری که موجب تیقن صحت احد احتمالات و بطلان احتمالات دیگر باشد، بدست نیارند واقع، و هذا عند الماهر أظهر، غیر محتاج الی أن یستخرج له شاهد و یذکر.

بل علمای امامیه تصریح کرده اند به اینکه متشابهات در احادیث مثل متشابهات در آیات قرآنیه موجود، چنانکه صاحب(1) «شافی» شارح «کافی کلینی» در شرح باب ابطال الرویة گفته: المتشابهات کما تکون فی الایات کذلک تکون فی الاحادیث انتهی.

پس وقوع احادیث عویصة الحل در طریق اهل سنت بطوری که موجب افتراق آرای علمای ایشان در تأویل و عدم اعتمادشان بر تأویلی بود، استبعادی نداشته باشد.

و چون این معنی بر صفحۀ خاطر ناظر ماهر منقش گشت، حالا گزارش آنکه تأویل احادیث مبحوث عنها بجهت آنکه لفظ «خلیفه» باعتبار عرف و شرط مقتضی تسلط فعلی مصداق خود است، و بجهت آنکه ألفاظ بعضی طرق أحادیث مذکوره مشعر بر حسن حال آن همه خلفا است، و الفاظ بعضی طرق دیگران از این اشعار معرا، و بجهت آنکه ظاهرش

ص:424


1- هو خلیل بن الغازی القزوینی المتوفی ( 1089 ) ه .

معارض است بحدیث: «الخلافة بعدی ثلاثون سنة، ثم تکون ملکا عضوضا» و دیگر وجوه اشکال دشوار است، و علمای ما رضوان اللّه علیهم تصریح کرده اند به اینکه یقین را در تعیین مصداق آن راهی نیست، بل کل آنچه در تأویل آن گفته شد تخمینی است.

شیخ الاسلام ابن حجر عسقلانی رحمه اللّه در جلد ثانی عشر «فتح الباری» در شرح کتاب الفتن، در شرح این حدیث می فرماید:

قال ابن بطال(1)، عن المهلب(2): لم ألق أحدا یقطع فی هذا الحدیث، یعنی بشیء معین(3)-انتهی.

و بعد از این بفاصلۀ یسیره می گوید:

و قال ابن الجوزی فی «کشف المشکل» : قد أطلت البحث عن معنی هذا الحدیث و تطلبت مظانه و سألت عنه، فلم أقع علی المقصود به، لان الالفاظ مختلفة و لا أشک ان التخلیط فیها من الرواة](4) انتهی.

از این عبارت بلیغه بظهور تمام واضح است که اکثر احادیث اثنا عشر خلیفه با وصف صحت سند مورد اشکال صریح است، و علمای سنیه در تأویلات آن بر احتمالات دور از کار همت بر گمارند، و امر لائق قبول در توجیه آن بدست ندارند، و تأویل این حدیث، دشوار و عسیر،

ص:425


1- ابن بطال : علی بن خلف بن عبد الملک بن بطال من شراح البخاری کان قرطبیا توفی ( 449 ) .
2- المهلب : بن احمد بن أبی صفرة الاسدی الاندلسی من شراح البخاری المتوفی سنة ( 435 )
3- فتح الباری ج 13 / 180
4- فتح الباری ج 13 / 181

تا آنکه ابن الجوزی قائل بتخلیط روات گردیده، بر سر تهجین آن رسیده.

پس للّه انصاف باید کرد که حسب افادۀ شاهصاحب در این مقام شنائع عظام لازم می آید که در این مقدمۀ بس عمده، أعنی «خلافت» ، چنین کلامی واقع شده، که معنی مقصود از آن در فهم علمای متبحرین و اکابر جهابذۀ محققین، با وصف کمال مهارت در معرفت لغت عرب، بی تکلف چه بعد تکلف هم حاصل نمی شود، چه جا که بفهم هر کس از حاضر و غائب بیاید؟ پس معاذ اللّه مخالف کمال بلاغت و مقتضای منصب ارشاد و هدایت، و قصور گویایی و بلاغت، و مساهلت در تبلیغ و هدایت لازم آید! و ابو بکر محمد بن عبد اللّه الاشبیلة المعروف بابن(1) العربی که از اکابر ائمۀ سنیه است، نیز ناچار اعتراف بعدم علم خود بمعنای این حدیث نموده، چنانچه در «عارضة الاحوذی شرح صحیح ترمذی» ، که نسخۀ آن در کتب خانۀ حرم مکۀ معظمه (زادها اللّه تشریفا و تکریما) دیدم و از آن بعض فوائد انتخاب کردم، گفته:

[روی ابو عیسی، عن جابر(2) بن سمرة، قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «یکون بعدی اثنا عشر أمیرا کلهم من قریش» . صحیح فعددنا بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من ملک باسم الملک العام اثنی عشر أمیرا، فوجدنا: أبا بکر عمر، عثمان، علی، الحسن، معاویة، یزید بن معاویة، معاویة بن یزید، مروان عبد الملک بن مروان، الولید سلیمان، عمر بن عبد العزیز، هشام بن عبد الملک، یزید

ص:426


1- ابن العربی : ابو بکر محمد بن عبد اللَّه بن محمد المعافری الاشبیلی المالکی المتوفی سنة ( 542 ) ه .
2- جابر بن سمرة الصحابی المتوفی بالکوفة سنة ( 66 ) ه .

بن عبد الملک، مروان بن محمد بن مروان السفاح، المنصور، المهدی، الهادی، الرشید، الامین، المأمون، المعتصم، الواثق، المتوکل، المنتصر، المستعین، و المعتز، المهتدی، المعتمد، المعتضد، المکتفی، المقتدر، القاهر، الراضی المتقی المستکفی المطیع الطائع، القائم، المهتدی.

و ادرکته سنة أربع و ثمانین و أربع مائة، و عهد الی المستظهر أحمد ابنه و توفی فی المحرم سنة ست و ثمانین، ثم بایع المستظهر لابنه الی المنصور المفضل، و خرجت عنهم سنة خمس، و تسعین، و إذا عددنا منهم اثنی عشر انتهی العدد بالصورة الی سلیمان بن عبد الملک، و إذا عددناهم بالمعنی کان معنا منهم خمسة الخلفاء الاربعة، و عمر بن عبد العزیز، و لم أعلم للحدیث معنی، و لعله بعض حدیث، و

قد ثبت ان النبی صلی اللّه علیه و آله قال: «کلهم من قریش»(1)].

و نیز بنابر افادۀ مخاطب لازم می آید که چون جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بسیاری از احکام شرعیه را بطوری بیان فرموده که در فهم علمای ماهرین با وصف کمال مهارت در زبان عرب بی تکلف حاصل نمی شود، بلکه مهرۀ فنون در فهم معانی آن اختلاف دارند و متحیر می شوند، العیاذ باللّه نقصان بلاغت و خلاف مقتضای منصب ارشاد و هدایت، بلکه مساهلت در تبلیغ ثابت گردد، و نیز در فهم آیات بسیار اکابر علما متحیر می شوند، پس در اینجا هم مخالفت بلاغت و مضادت ارشاد و هدایت لازم آید، معاذ اللّه من ذلک! و نیز کمال عجب آنست که ارشاد حدیث غدیر که دلیل صریح است بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام موافق لغت و فهم صحابه و عرب عربا، معاذ اللّه قصور گویایی و بلاغت، و مساهلت در تبلیغ و هدایت، و خلاف ارشاد و منصب نبوت باشد! و ترک اصل نص بر خلافت و امامت که

ص:427


1- عارضة الاحوذی فی شرح الترمذی ج 9 / 67 - 69

باعتراف شاهصاحب امر بس عمده است، و گذاشتن امت در شذر و مذر و اختلاف و تشاجر و تخاصم و تجاذب اهواء و آراء و شعب غریب که پایانی ندارد، هرگز خلاف منصب ارشاد و مساهلت در تبلیغ و هدایت نباشد.

و ملاحظۀ تناقض و تهافت قوم عاقلی بصیر را بعجب می آرد! شاهصاحب باین اهتمام مزید شناعت و فظاعت ارادۀ امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از حدیث غدیر ثابت می نمایند، که آن را موجب ثبوت قصور گویایی و بلاغت، و مخالف منصب ارشاد و هدایت می گردانند، و می گویند که:

بنابر این مفاد حدیث اجتماع تصرفین و ولایتین در زمان واحد خواهد شد، و در آن محذورات بسیار است. و فاضل رشید ارشاد می نماید که ثبوت خلافت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از حدیث غدیر منافی مذهب اهل سنت نیست، چنانچه در «ایضاح لطافة المقال» می گوید:

[مبرهن بودن خلافت حضرت امیر از این حدیث منافی مذهب اهل سنت نیست، پس چرا جناب مستدل بتجشم تکثیر مقدمات دلیل مختصر را مطول نموده، مجال کلام را در آن وسیع تر فرموده؟]. الخ.

و هر گاه دلالت حدیث غدیر بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام منافی مذهب اهل سنت نباشد، باز این دماغ سوزی شاهصاحب و اسلافشان در ابطال دلالت آن، و ارتکاب اکاذیب و خرافات در رد آن بر چه چیز محمول توان نمود؟ و عجب است که فاضل رشید از ذکر آن دلیل مختصر که محتاج بمقدماتی که اهل حقّ ذکر می کنند نباشد، و منوع حضرات اهل سنت بر آن وارد نشود، چرا اعراض فرموده؟ کاش از راه سماجت و جسارت به تبیین آن هم مبادرت می فرمود، و به ضنت و کتمان کار بند

ص:428

نمی شد، و ناظرین را در اوهام نمی افکند، لیکن بمفاد «عمرت دراز باد که این هم غنیمت است» این اقرار مختصر بوجود دلیل مختصر برای ثبوت مرام اهل حقّ کافی، و بالاجمال برای دفع خرافات متعصبین جاحدین که از دلالت حدیث شریف بر امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام انکار دارند وافی است.

و هر گاه دلالت این حدیث بر خلافت و امامت آن حضرت ثابت شد، مطلب اهل حقّ که ثبوت امامت بی فاصلۀ آن حضرت است بالبداهة ثابت گردید، چه پر ظاهر است که قید «بعدیت خلفای ثلاثه» در این حدیث مذکور نیست، پس دلالت مطلق خواهد شد، و معنای

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» این خواهد بود:

«من کنت امامه، فعلی امامه» . و گو فاضل رشید معنای آن چنین قرار دهند:

«من کنت امامه، فعلی امامه فی وقت خلافته» ، و باین مزعوم لا حاصل خوشدل شوند، لیکن چون بطلان آن از أوضح واضحات است و أجلای بدیهیات، خصوصا بنظر ارشاد خلافت مآب، أعنی:

«هنیئا لک یا ابن أبی طالب، اصبحت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة» ، لهذا باین تأویل علیل ضرری به اهل حقّ نمی رسد.

و سوای فاضل رشید دیگر اسلاف اهل سنت هم دلالت این حدیث شریف بر امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام اثبات کرده اند، کما سبق.

و ملک العلماء شهاب الدین دولت آبادی، که جلائل فضائل فاخرۀ او از «سبحة المرجان» و امثال آن ظاهر و واضح، در کتاب «هدایة السعداء» گفته:

[و فی «التشریح» : قال ابو القاسم (رح) : من قال: «ان علیا أفضل

ص:429

من عثمان» ، فلا شیء علیه، لانه قال ابو حنیفة رضی اللّه عنه: و قال ابن(1) مبارک : من قال: «ان علیا أفضل العالمین» أو: «أفضل الناس» أو: «أکبر الکبراء» ، فلا شیء علیه، لان المراد منه أفضل الناس فی عصره و زمان خلافته،

کقوله صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، أی فی زمان خلافته. و مثل هذا الکلام قد ورد فی القرآن و الاحادیث و فی أقوال العلماء بقدر لا یحصی و لا یعد].

از این عبارت ظاهر است که حدیث غدیر بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السلام دلالت دارد، و مراد از «مولی» در آن امام است، و اگر مراد از آن ایجاب دوستی می بود، چنانچه مخاطب تقریر کرده، پس احتیاج بتقیید آن بزمان خلافت آن حضرت نمی افتاد.

و نیز در «هدایة السعداء» گفته:

[

و فی «حاصل التمهید فی خلافة أبی بکر» و «دستور الحقائق» : ان النبی صلی اللّه علیه و سلم لما رجع من مکة نزل فی غدیر خم، فأمر أن یجمع رحال الابل، فجعلها کالمنبر، فصعد علیها، فقال: «أ لست بأولی المؤمنین من أنفسهم؟» فقالوا: نعم: فقال النبی صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله» . و قال اللّه عز و جل: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اَللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا اَلَّذِینَ یُقِیمُونَ اَلصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ اَلزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ(2) قال أهل السنة: المراد من الحدیث «من کنت مولاه، فعلی مولاه» أی فی وقت خلافته و امامته.

یعنی هر که تا قیامت بر من ایمان آرد علی ولی او است، بر علی ارادت آرد و بر من تصدیق، و بر علی اعتقاد در غیبت ما تا قیامت باشد،

ص:430


1- ابن المبارک : عبد اللَّه الحنظلی المروزی المتوفی سنة ( 181 ) ه .
2- المائدة : 55

و الشاهد علیه قوله تعالی: یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ ](1).

از این عبارت هم ظاهر است که اهل سنت گفته اند که مراد از حدیث

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» آن است که حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام مولای هر کسی که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله مولای او بود در وقت خلافت و امامت خود بوده. پس صاف ظاهر شد که نزد این حضرات «مولی» در اینجا بمعنی امام است، و اگر «مولی» بمعنی محب و ناصر یا محبوب می بود، و غرض از آن ایجاب دوستی می بود لا غیر، پس تقیید غیر سدید بزمان خلافت و امامت آن حضرت وجهی نداشت، و هر گاه باعتراف أهل سنت دلالت این حدیث بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ثابت شد، این همه تقریرات سخیفه و اعتراضات رکیکۀ مخاطب بر اراده «امام» از لفظ «مولی» هباء منبثا گردید، و غایت شناعت تشنیعات و فظاعت استهزاءات او بوضوح انجامید.

وا عجباه که حضرت مخاطب اهل حقّ را بسبب ادعای دلالت حدیث غدیر بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام مورد تشنیعات عظیمه، و عیاذا باللّه اثبات قصور گویایی و بلاغت، و مخالفت منصب ارشاد و هدایت، و مساهلت در تبلیغ، و عدم مطابقت لغت عرب بر افادۀ ایشان لازم می کند و نمی داند که این همه تشنیعات او بر حضرات أهل سنت که بنابر افادات ملک العلماء دلالت حدیث غدیر بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام اثبات می کنند، متوجه می شود.

قوله: [و در حقیقت کمال بلاغت هم در این است و مقتضای منصب

ص:431


1- البقرة : 3

ارشاد و هدایت نیز همین](1).

أقول: بحیرتم که حضرات أهل سنت لحاظ کمال بلاغت و مقتضای منصب ارشاد و هدایت را در حدیث اثنا عشر خلیفه بکجا انداختند، که اصلا بنابر مزعومات باطلۀ ایشان مراد آن متضح نمی گردد، و شقی خالی از اعتراض و اشکال و ایراد برای آن پیدا نمی گردد که بر محملی قرار نمی گیرد، و بر هیچ توجیهی درست نمی نشیند، گاهی آن را بأمثال یزید و دیگر متغلبان عنید می گردانند، و گاهی بمزید تشتت بال آن را بتفرق اتصال راجع می گردانند، و گاهی گویند (کما افاد المخاطب فی حاشیة الباب الاول) که معنای آن این است که در قریش دوازده کس باین صفت موصوفند که در ولایت و تصرف ایشان دین پیغمبر بکمال صفا و خلوص از شوائب تغییر و تبدیل و مزج بدعات اهواء و عقائد زائغه محفوظ ماند، گو ولایت و تصرف همۀ اینها واقع نشود، بلکه چهار کس از آنها باین منصب سرفراز شوند.

پس از این حدیث زیاده بر این مستفاد نمی شود که در قریش که در زمان آن حضرت صلی اللّه علیه و آله و فرمودن این حدیث موجود باشند، دوازده کس لائق خلافت راشدۀ پیغمبر بودند-انتهی.

و این افاده از ترهات عجیبه است، چه اولا تخصیص صلوح خلافت راشده به دوازده کس بر مذهب سنیه معقول نمی شود، چه اگر افضلیت شرط خلافت نباشد، و مجرد عدالت و اجتهاد مزعوم سنیه کافی باشد، بنا بر این لائق خلافت بسیاری از اصحاب خواهند بود، تخصیص به دوازده کس یعنی چه؟ و اگر افضلیت شرط است، پس باز هم حسب

ص:432


1- تحفهء اثنا عشریة : 330 .

ترتیب افضلیت استحقاق خلافت بسیاری را حاصل خواهد بود.

و نیز قول او که: [در ولایت و تصرف ایشان دین پیغمبر بکمال صفا و خلوص از شوائب تغییر و تبدیل و مزج بدعات اهواء و عقائد زائغه محفوظ ماند]، دلالت بر ثبوت ولایت و تصرف ایشان می کند.

و قول او: [گو ولایت و تصرف همۀ اینها واقع نشود]الخ، دلیل عدم وقوع ولایت و تصرف همۀ ایشان است، و این هر دو با هم متنافی و متناقض است، و دیگر خدشات هم بعد ملاحظۀ طرق این حدیث و تدبر الفاظ آن واضح می شود، بسبب تطفلی بودن اعراض از آن کرده شد.

قوله: [در این مقدمۀ بس عمده اگر بر مثل این کلام اکتفا فرماید که اصلا موافق قاعدۀ لغت عرب آن معنی از او برنتوان داشت، در حق نبی قصور گویائی و بلاغت، بلکه مساهلت در تبلیغ و هدایت ثابت کردن است و العیاذ باللّه](1).

أقول: أولا ادعای این معنی که موافق قاعدۀ لغت عرب، اصلا معنی امامت از حدیث غدیر بر نتوان داشت، از عجائب افادات و غرائب تقولات است، زیرا که بتصریح خود جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و تصریح اشعار حسان بن ثابت و تقریر نبوی، و تصریح اشعار قیس بن سعد بن عباده، و تصریحات ائمۀ سنیه، کما علمت آنفا، ثابت است که حدیث غدیر دلالت بر امامت آن حضرت می کند، پس ادعای عدم فهم امامت حسب لغت عرب از این حدیث و مبالغه و اغراق در نفی دلالت آن هرگز عاقلی از عقلای عالم نخواهد کرد، مگر آنکه از اسلام دست بردارد، و آنچه خواهد در حق جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و صحابۀ عظام و علمای

ص:433


1- تحفة اثنا عشریه : 330

اعلام، بلکه سرور انام صلی اللّه علیه و آله آلاف التحیة و السّلام بر زبان خرافت ترجمان آرد.

و علاوه بر این مجیء «مولی» بمعنی أولی بالتصرف سابقا حسب افادات اعاظم و افاخم محققین سنیه ظاهر شده، و نیز مجیء «مولی» بمعنی متصرف فی الامر و متولی أمر و مثل آن بلا شبهه بتصریح أکابر محققین سنیه، کما علمت سابقا، ثابت است، و در «صواعق» تصریح کرده که متصرف فی الامر معنای حقیقی لفظ «مولی» است، پس ادعای این معنی که خلافت و امامت اصلا بر قاعدۀ لغت عرب از این حدیث بر نتوان داشت، مثل نفی دلالت کلمۀ لا إِلهَ إِلاَّ اَللّهُ بر توحید و نفی دلالت مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللّهِ بر رسالت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله است، و از عجائب آن است که حضرات اهل سنت ارشاد می فرمایند که در «حدیث خوخه»(1) امر به سد دیگر خوخها سوای خوخۀ أبی بکر اشارۀ واضحه است بامامت و خلافت أبی بکر.

پس حیرتم میر باید که در اینجا جناب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله در این مقدمۀ بس عمده بر مثل این کلام چسان اکتفا فرمود! ؟ سبحان اللّه! در حدیث غدیر که دلالت صریحه بر امامت و خلافت جناب أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السّلام دارد، تا آنکه حسان و غیر او از صحابۀ اعیان همین فهمیدند، هیچ قرینه هم برای دلالتش بر مطلوب پیدا نمی شود، و از «خوخه» سوراخ خلافت مراد گرفته می شود.

ملا علی قادری در «مرقاة» شرح

حدیث «لا یبقین فی المسجد خوخة الا خوخة أبی بکر» گفته:

ص:434


1- الخوخة : الکوة

[قال التوربشتی: و هذا الکلام کان فی مرضه الذی توفی فیه فی آخر خطبة خطبها و لا خفاء بأن ذلک تعریض بأن أبا بکر هو المستخلف بعده، و هذه الکلمة ان ارید بها الحقیقة، فکذلک لان أصحاب المنازل اللاصقة بالمسجد قد جعلوا من بیوتهم مخترقا یمرون فیه الی المسجد او کوة ینظرون إلیها منه، و أمر بسد جملتها سوی خوخة أبی بکر تکریما له بذلک أولا، ثم تنبیها للناس فی ضمن ذلک علی أمر الخلافة حیث جعله مستحقا لذلک دون الناس و ان ارید به المجاز فهو کنایة عن الخلافة و سد باب المقالة دون التطرق إلیها و التطلع علیها و المجاز فیه أقوی، إذ لم یصح عندنا ان أبا بکر کان له منزل بجنب المسجد، و انما کان منزله بالسخ من عوالی المدینة، ثم انه مهد المعنی المشار إلیه و قرره

بقوله:

«و لو کنت متخذا خلیلا لاتخذت أبا بکر خلیلا» لیعلم انه أحق الناس بالنیابة عنه، و کفانا حجة علی هذا التأویل تقدیمه ایاه فی الصلوة و اباءه کل الاباء أن یقف غیره ذلک الموضع].

از این عبارت صراحة واضح است که توربشتی ادعا کرده که مراد از سد خوخات سوای خوخۀ أبی بکر امر خلافت است، و همچنین ابو حاتم بهمین ادعا گراییده، حیث قال فی «المرقاة» :

[قال ابو حاتم: و فی قوله: «سدوا» الخ-دلیل علی حسم أطماع الناس کلهم من الخلافة الا أبا بکر].

حالا از ارباب فهم و دانش امیدوارم که للّه انصاف دهند که آیا ادعای دلالت «حدیث خوخه» بر خلافت أبی بکر لائق استبعاد است که هرگز هیچ لغت و استعمال را شاهد این معنی نتوانند آورد که خوخه بمعنای خلافت و امامت می باشد؟ یا آنکه دلالت «حدیث غدیر» بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام لائق انکار است که مطابق لغت و استعمال قرآن

ص:435

و تنصیصات ائمۀ لغویین و اکابر مفسرین و فهم عرب عربا و فصحا و بلغا از صحابه فخام و ائمۀ عظام و تصریحات ثقات اعلام است؟ و لنعم ما أفاد صاحب «الوجیزة» فی هذا المقام، حیث قال: [اسبغ اللّه علیه أیادیه الجسام]:

می فرمایند، یعنی اهل سنت که مراد از بند کردن روزنها سوای روزن أبی بکر امر خلافت است که سوای أبی بکر دگری مستحق آن نیست، و اصحاب سلیقه و فهم اشارات نبوی این معنی را دریافتند.

حسبة للّه اندک انصاف را کار باید کرد، کجا روزن دیوار؟ ! و کجا خلافت حضرت رسالت صلی اللّه علیه و آله؟ گاهی عادی بارشاد لغز و معما نبودند، خصوصا در بیان شرائع، و از این بند نکردن روزن عتیقی صحابه امر خلافت را فهم نمایند، و ارشاد اینکه «هر کس که من مولای او باشم، علی مولای او است، و علی بعد من مولای هر مؤمن و مؤمنه» و امثال آن اصلا امر خلافت را فهم ننمایند، فوا ویلاه و وا لهفاه! و صاحب «ریاض النضره» چون در ادعای دلالت حدیث خوخه بر خلافت أبی بکر وهنی صریح یافته، از آن رو تافته و تصریح بعدم نهوض آن وحده برای دلالت بر خلافت ساخته، لکن گفته که این دلالت با نظام قرائن حالیه باین حدیث حاصل شده، حیث قال:

[عن ابن عباس: ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خرج فی مرضه الذی مات فیه عاصبا رأسه، فجلس علی المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثم قال: «انه لیس من الناس أحد أمن علی بنفسه و ماله من ابن أبی قحافة و لو کنت متخذا خلیلا لاتخذت أبا بکر، لکن خلة الاسلام سدوا عنی کل خوخة فی المسجد غیر خوخة أبی بکر» .

خرجه أحمد، و البخاری، و أبو حاتم، و اللفظ له و قال فی قوله: «سدوا

ص:436

عنی کل خوخة» الی آخره: دلیل علی حسم أطماع الناس کلهم من الخلافة الا أبا بکر.

قلت: و هذا القول وحده لا ینهض فی الدلالة، و انما بانضمام القرائن الحالیة إلیه حصلت، و ذلک بارتقائه المنبر فی حال المرض، و مواجهة الناس بذلک، و تعریفهم بحق أبی بکر و تفضیله بذکر الخلة و ذلک تنبیه علی انه الخلیفة من بعده، و کان هذا القول کالتوصیة لهم به، لانه قرب الموت و کذلک فهمه الصحابة من القال و الحال].

و محتجب نماند که از این عبارت ظاهر است که حدیث خوخه بسبب انضمام قرائن حالیه بآن مفید خلافت أبی بکر گردیده، و از آن قرائن است ارتقاء سرور انبیاء صلی اللّه علیه و آله بر منبر در حالت مرض و تعریفشان بحق أبی بکر و تفضیل او بذکر خلت، که این تنبیه است بر آنکه ابو بکر خلیفه است بعد آن حضرت، و بدیهی أولی است که قرائن عدیده أضعاف این قرائن که محب طبری ذکر کرده، در حدیث غدیر موجود است، چه در اینجا هم ارتقاء بر منبر قریب وفات و تعریف بحق جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام باثبات مولائیت آن حضرت مثل مولائیت خود و تساوی آن من جمیع الوجوه، و تفضیل آن جناب باین معنی (کما فهمه الفهری) واقع شده.

و دیگر قرائن مانند نزول آیات در این واقعه و اظهار سرور کائنات صلی اللّه علیه و آله خوف از ایذاء و تکذیب اصحاب و مراجعت رب الارباب در این باب و شدت اهتمام سرور انام علیه و آله آلاف التحیة و السّلام بنزول در مکان و زمان غیر متعارف و جمع جموع عظیمه به رد من تقدم و الحاق من تخلف، و ساختن منبری از کجاوه ها در حالت شدت و حرارت و غلبۀ قیظ،

ص:437

و برداشتن جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام با خود، و بلند ساختن آن حضرت و تبدیل آن حضرت و تبدیل لباس و زی آن حضرت که در وقت تولیت عهد معمول است ببستن عمامه بر سر آن حضرت بدست مبارک خویش و ذکر اصول دین، و ذکر استیداع آن حضرت، و ذکر اولویت خود از نفوس مسلمین و ایجاب تمسک و اطاعت اهلبیت علیهم السّلام مثل تمسک قرآن، و تهنیت شیخین و عامۀ اصحاب و ازواج و امثال آن، و ترتب ثواب عظیم بر صوم این یوم فخیم، علاوه بر این است.

و بستن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله عمامه را بر سر حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام بدست مبارک خود در روز غدیر، بسیاری از اساطین محدثین و اجلۀ معتمدین روایت کرده اند، مثل:

«اسماء ناقلین روایت تعمیم جناب رسالت مآب

حضرت امیر را روز غدیر»

1-سلیمان بن داود بن الجارود أبو داود الطیالسی البصری المتوفی (203) /204.

2-عبد اللّه بن محمد بن أبی شیبة العبسی المتوفی سنة (235) ه.

3-أحمد بن منیع البغوی بن عبد الرحمن المتوفی سنة (244) ه.

4-أحمد بن الحسین بن علی البیهقی المتوفی سنة (458) ه.

5-محب الدین أحمد بن عبد اللّه الطبری المتوفی سنة (694) ه.

6-ابراهیم بن محمد الحموینی المتوفی سنة (722) ه.

7-محمد بن یوسف الزرندی المتوفی سنة (747) ه.

ص:438

8-علی بن محمد المعروف بابن الصباغ المتوفی سنة (855) ه.

9-جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی المتوفی سنة (910) / 911 ه.

10-جمال الدین عطاء اللّه بن فضل اللّه المحدث المتوفی (926) /1000 ه.

11-علاء الدین علی بن حسام الدین الشهیر بالمتقی المتوفی سنة (975) ه 12-محمود بن علی الشیخانی القادری 13-أحمد بن محمد قشاشی المتوفی سنة (1071) ه.

در «کنز العمال» ملا علی متقی مذکور است:

«عن علی قال: «عممنی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم بعمامة فسدلها خلفی» و فی لفظ: «فسدل طرفیها علی منکبی» ، ثم قال: «ان اللّه أمدنی یوم بدر و حنین بملائکة یعتمون هذه العمة» .

و قال: «ان العمامة حاجزة بین الکفر و الایمان» و فی لفظ: «بین المسلمین و المشرکین» .

و رأی رجلا یرمی بقوس فارسیة، فقال: ارم بها، ثم نظر الی قوس عربیة فقال: علیکم بهذه و أمثالها و رماح القنا، فان بهذه یمکن اللّه لکم فی البلاد و یؤید لکم. ش ط و ابن منیع ق](1).

و محب الدین أحمد بن عبد اللّه الطبری در «ریاض النضرة» در فضائل جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته:

[ذکر تعمیمه ایاه بیده عن عبد الاعلی و التعدیل لابن أبی حاتم ج 6 / 25 .

(2) بن عدی البهرانی: ان رسول اللّه

ص:439


1- کنز العمال ج 8 / 60 ، و المراد من ( ش ) هو ابن أبی شیبة عبد اللَّه بن محمد و من ( ط ) أبو داود الطیالسی ، و من ( ق ) البیهقی .
2- عبد الاعلی بن عدی البهرانی قاضی حمص ، له ترجمة فی الجرح

صلی اللّه علیه و سلم دعا علیا یوم غدیر خم، فعممه و ارخی عذبه من خلفه](1).

و شهاب الدین أحمد در «توضیح الدلائل علی ترجیح الفضائل» گفته:

[عن جعفر بن محمد، عن أبیه، عن جده رضی اللّه عنه تعالی عنهم، ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله عمم علی بن أبی طالب کرم اللّه وجهه عمامته السحابة، و أرخاها من بین یدیه و من خلفه، ثم قال صلی اللّه علیه و آله و بارک و سلم: «اقبل فاقبل» ، ثم قال صلی اللّه علیه و آله و بارک و سلم: «ادبر فادبر» ، فقال صلی اللّه علیه و آله و بارک و سلم: «هکذا جائتنی الملائکة» ، ثم قال صلی اللّه علیه و آله و بارک و سلم:

«من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، و انصر من نصره و اخذل من خذله»].

و ابراهیم بن محمد الحموینی در کتاب «فرائد السمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السبطین» علی ما نقل عنه گفته:

[اخبرنا القاضی جلال الدین أبو المناقب محمود بن مسعود بن أسعد بن العراقی الطاوس القزوینی إجازة، بروایته عن الشیخ امام الدین عبد الکریم(2) ابن محمد بن عبد الکریم إجازة، قال: أنبأنا أبو منصور شهردار بن شیرویه بن شهردار الحافظ إجازة، قال: أنبأنا أبو زکریا(3) یحیی بن عبد الوهاب بن

ص:440


1- ریاض النضرة : ج 2 / 289 .
2- عبد الکریم الرافعی القزوینی المتوفی سنة ( 623 ) ه
3- ابو زکریا الحافظ المعروف بابن منده المتوفی سنة ( 511 ) ه - و قد تقدم ذکره .

الامام أبی عبد اللّه محمد بن اسحاق بن محمد بن یحیی بن مندة الحافظ بقراءتی علیه باصفهان فی داره، أنبأنا ابو عمر عثمان بن محمد بن أحمد بن سعید الخلال، أنبأنا أبو أحمد عبد اللّه بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم بن جمیل، أنبأنا جدی اسحاق،(1) اخبرنا أحمد بن منیع، عن علی بن(2) هاشم، عن أشعث بن(3) سعید، عن عبد اللّه(4) بن بسر، عن أبی راشد، عن علی بن أبی طالب، قال:

قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله: «ان اللّه عز و جل أیدنی یوم بدر و حنین بملائکة معتمین هذه العمة، و العمة الحاجز بین المسلمین و المشرکین» . قاله صلی اللّه علیه و آله لعلی: «لما عممه یوم غدیر خم بعمامة سدل طرفها علی منکبیه(5).

و نیز در آن مذکور است:

أنبأنی عبد المنعم ابن یحیی بن ابراهیم الزهری، عن نقیب الهاشمیین

ص:441


1- اسحاق بن ابراهیم بن محمد بن جمیل أبو یعقوب الاصفهانی المتوفی سنة ( 310 ) عر ( 117 ) سنة .
2- علی بن هاشم : بن البرید ابو الحسن الخزاز الکوفی المتوفی سنة ( 181 ) ه .
3- اشعث بن سعید : ابو الربیع السمان البصری له ترجمة فی الجرح و التعدیل للرازی ج 2 / 272 .
4- عبد اللَّه بن یسر : الحبرانی الحمصی ، ترجمه الذهبی فی المیزان ج 2 / 396 و روی الحدیث المذکور عنه .
5- فرائد السمطین ج 1 / 75 .

بواسط أبی طالب عبد السمیع(1) إجازة، انبأنا شاذان(2) بن جبرئیل بقراءتی علیه أنبأنا محمد بن عبد العزیز القمی، أنبأنا حاکم الدین محمد بن أحمد بن علی، قال: حدثنا الحافظ ابو نصر الحسن بن محمد بن ابراهیم املاء، قال: حدثنا أحمد بن محمد بن عبد اللّه الخلیلی ببلخ، قال: حدثنا ابو القاسم(3) علی بن أحمد ابن محمد الخزاعی، قال: نبأنا الهیثم بن کلیب(4) الشاشی: قال: نبأنا عبد الرحمن(5) ابن منصور الحارثی، قال: نبأنا أحمد بن عیسی بن عبد اللّه المعروف بأبی طاهر(6)، حدثنی أبی، عن أبیه، عن جعفر بن محمد، قال: حدثنی أبی، عن جدی: ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عمم علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه عمامته السحاب، فادخلها من بین یدیه و من خلفه، ثم قال: «اقبل فاقبل» ، ثم قال: «أدبر فادبر» ، قال: «هکذا جائتنی الملائکة»(7).

ص:442


1- أبو طالب بن عبد السمیع الهاشمی : عبد الرحمن بن محمد بن عبد السمیع الواسطی المقرئ المعدل المتوفی سنة ( 621 ) ه .
2- شاذان بن جبرئیل : بن اسماعیل القمی نزیل المدینة کان حیا سنة ( 558 ) ه .
3- ابو القاسم الخزاعی : علی بن أحمد بن محمد البلخی المتوفی سنة ( 411 ) ه .
4- الهیثم بن کلیب الشاشی : الحافظ أبو سعید المتوفی سنة ( 335 ) ه .
5- عبد الرحمن الحارثی : بن محمد بن منصور أبو سعید البصری المتوفی بسامراء سنة ( 171 ) ه .
6- ابو طاهر العلوی : أحمد بن عیسی بن عبد اللَّه بن محمد بن عمر بن علی بن أبی طالب علیه السّلام .
7- فرائد السمطین ج 1 / 76

أنبأنی الشیخ المسند شرف الدین ابو الفضل بن عساکر الدمشقی(1)، باسناده عن الشیخ الحرستانی(2)، إجازة عن أبی محمد عبد الجبار(3) بن محمد البیهقی إجازة، عن أبی الحسن(4) علی بن أحمد المفسر، قال: أنبأنا ابو منصور(5)، البغدادی، قال: أنبأنا ابو الحسن محمد بن عبد اللّه بن زیاد الدقاق، أنبأنا محمد بن ابراهیم البوشنجی(6)، أنبأنا عبید اللّه بن محمد بن حفص القرشی، و یعرف بابن عائشة، حدثنی ابو الربیع السمان، حدثنا عبد اللّه بن بسر، عن أبی راشد الحرانی عن علی بن ابی طالب علیه السّلام قال: عممنی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم بعمامة فسدل طرفها علی منکبی، و قال: ان اللّه أمدنی(7) یوم بدر بملائکة معتمین بهذه العمامة](8).

ص:443


1- ابن عساکر شرف الدین ابو الفضل أحمد بن هبة اللَّه بن أحمد الدمشقی المتوفی سنة ( 699 ) ه .
2- الحرستانی : عبد الکریم بن عبد الصمد بن محمد الانصاری الدمشقی المتوفی سنة ( 662 ) ه .
3- أبو محمد عبد الجبار بن محمد بن أحمد الخواری البیهقی النیسابوریّ المتوفی سنة ( 536 ) ه - و الظاهر أنه سقط بین الحرستانی و عبد الجبار راو واحد .
4- هو الواحدی المفسر المتوفی سنة ( 468 ) تقدم ذکره .
5- أبو منصور البغدادی عبد القاهر بن طاهر الشافعی المتوفی سنة ( 429 ) ه .
6- البوشنجی : محمد بن ابراهیم أبو عبد اللَّه المحدث الخراسانی المتوفی سنة ( 291 ) .
7- فی المصدر المطبوع : أیدنی .
8- فرائد السمطین ج 1 / 76

و محمد بن یوسف زرندی در «نظم درر السمطین» گفته:

[عن جعفر بن محمد، عن أبیه، عن جده: ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله عمم علی بن أبی طالب عمامته السحابة، و ارخی من بین یدیه و من خلفه، ثم قال: «اقبل فاقبل» ، ثم قال: «أدبر فأدبر» ، فقال: هکذا جائتنی الملائکة» ، ثم قال: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، و انصر من نصره و اخذل من خذله»](1)-الخ.

و نور الدین علی بن محمد المعروف بابن الصباغ در «فصول مهمه فی معرفة الائمة» گفته:

[عن علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه، قال: «عممنی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم بعمامة، فسدل طرفها علی منکبی و قال: ان اللّه تعالی أمدنی یوم بدر حنین بملائکة متعممین هذه العمامة](2).

و جمال الدین محدث در «أربعین فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته:

[نرجع الی حدیث غدیر خم فنقول: و

رواه جعفر بن محمد، عن أبیه، عن جده علیهم السّلام و فیه من الزیادة ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله عمم علی بن أبی طالب عمامته السحابة ارخاها بین یدیه و من خلفه، ثم قال: «اقبل فأقبل» ، ثم قال: «أدبر فأدبر» ، فقال: «هکذا جائتنی الملائکة یوم بدر» ، ثم قال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» الحدیث].

و محمود بن محمد بن علی الشیخانی القادری المدنی در «صراط سوی» گفته:

ص:444


1- نظم درر السمطین : 112 .
2- الفصول المهمة : 27 .

[

و فی «الفصول المهمة» أیضا عن علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه، قال:

«عممنی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم بعمامة، فسدل نمرقها علی منکبی و قال: ان اللّه تعالی أمدنی یوم بدر و حنین بملائکة معتمین هذه العمامة» و شیخ أحمد بن یونس بن محمد القشاشی در کتاب «السمط المجید فی سلاسل التوحید» گفته:

[قلت لنا اتصال بطریق کمیل بن زیاد(1) من جهة الشیخ نجم الدین الکبری(2) من طریق شیخه اسماعیل القصری و قد مر بعض أسانیدها الی النجم الکبری و لنورد غیره تبرکا و تأییدا.

فنقول: لبست الخرقة من شیخنا أبی المواهب أحمد بن علی الشناوی(3) قدس سره و هو من والده علی بن عبد القدوس الشناوی، و هو من الشیخ عبد الوهاب بن احمد الشعرانی(4)، و هو من شیخ الاسلام زین الدین(5) أبی یحیی زکریا بن محمد الانصاری السبکی القاهری، و هو من محمد بن عمر الواسطی الاصل العمری، و هو من الشیخ أبی العباس أحمد الزاهد، و هو من شهاب الدین

ص:445


1- کمیل بن زیاد : بن نهیک النخعی من اصحاب أمیر المؤمنین علیه السّلام قتله الحجاج سنة ( 82 )
2- نجم الدین أحمد بن عمر الصوفی المقتول سنة ( 618 ) ه .
3- الشناوی : أحمد بن علی بن عبد القدوس المصری المتوفی سنة ( 1028 ) .
4- الشعرانی : ابو المواهب عبد الوهاب بن احمد الشافعی المتوفی سنة ( 973 ) ه .
5- زین الدین ابو یحیی زکریا بن محمد الانصاری المصری الشافعی المتوفی سنة ( 926 ) ه .

الدمشقی، و هو من عبد الرحمن الشرقی، و هو من أحمد الرودباری، و هو من الشیخ رضی الدین علی بن سعد بن عبد الجلیل الغزنوی المعروف بلالا، و هو من المجد البغدادی، و هو من الشیخ نجم الدین أبی الجناب أحمد بن عمر بن محمد الخوارزمی الخیوقی المشهور بالکبری، و هو من الشیخ اسماعیل القصری، و هو من الشیخ محمد بن المانکیل، و هو من الشیخ داود بن محمد المعروف بخادم القصری، و هو من الشیخ أبی العباس بن ادریس، و هو من الشیخ أبی القاسم بن رمضان، و هو من الشیخ بن أبی یعقوب الطبری، و هو من الشیخ عبد اللّه بن عثمان، و هو من الشیخ أبی یعقوب النهرجوری، و هو من الشیخ أبی یعقوب السوسی، و هو من عبد الواحد بن زید، و هو من کمیل بن زیاد، و هو من علی لبسها من ید النبی صلی اللّه علیه و سلم

فقد روینا بالسند السابق الی الحافظ جلال الدین السیوطی، انه قال فی «الجامع الکبیر» : معزوا الی ابن أبی شیبة و الطیالسی، و ابن منیع، و البیهقی ما نصه عن علی رضی اللّه عنه، قال: «عممنی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم بعمامة فدلاها خلفی» و فی لفظ: «فدلی طرفها علی منکبی» ثم قال: ان اللّه أمدنی یوم بدر و حنین بملائکة یعتمون هذه العمة و قال: «ان العمامة حاجزة بین الکفر و الایمان» و فی لفظ: «بین المسلمین و المشرکین» الحدیث.

و قال ابن شاذان فی مشیخته عن علی رضی اللّه عنه: ان النبی صلی اللّه علیه و سلم عممه بیده فذنب العمامة من ورائه و من بین یدیه، ثم قال له النبی صلی اللّه علیه و سلم: «ادبر فادبر، ثم قال: «اقبل فأقبل» و أقبل النبی صلی اللّه علیه و سلم علی أصحابه، فقال: «هکذا یکون تیجان الملائکة»](1). انتهی.

و محتجب نماند که شیخ احمد قشاشی صاحب «سمط مجید» که

ص:446


1- السمط المجید فی سلاسل التوحید : 99

استدلال و احتجاج بحدیث تعمیم جناب امیر المؤمنین علیه السّلام روز غدیر نموده، از اکابر و اعاظم مشایخ اجازۀ والد مخاطب است، چنانچه مخاطب در رسالۀ «اصول حدیث» گفته:

[آخرا حضرت والد ماجد در مدینۀ منوره و در مکۀ معظمه از اجله مشایخ حرمین این علم باستیعاب و استقصا فرا گرفتند، و بیشتر استفادۀ ایشان از جناب حضرت شیخ ابو طاهر مدنی قدس سره بود که یگانه عصر خود بودند، در این باب (رحمة اللّه علیه و علی أسلافه و مشایخه) ، و از حسن اتفاقات آنکه شیخ ابو طاهر قدس سره سند مسلسل دارند بصوفیان و عرفا تا شیخ زین الدین زکریا انصاری، و هو انه أخذ عن أبیه الشیخ ابراهیم الکردی، و هو عن الشیخ أحمد القشاشی، و هو عن الشیخ أحمد الشناوی، و هو عن والده الشیخ عبد القدوس الشناوی، و أیضا عن الشیخ محمد بن أبی الحسن البکری، و أیضا عن الشیخ محمد بن احمد الرملی، و أیضا عن الشیخ عبد الرحمن بن عبد القادر بن فهد، و هؤلاء کلهم من أجلة المشایخ العارفین باللّه].

و محمد بن فضل اللّه المحبی در کتاب «خلاصة الاثر فی أعیان القرن الحادی عشر» فضائل علیه و مدائح سنیه و مفاخر و فیه و مآثر بهیه قشاشی بیان نموده، چنانکه گفته:

[السید احمد بن محمد بن یونس المدعو عبد النبی بن احمد بن السید علاء الدین علی بن السید الحسیب النسیب یوسف بن حسن بن یس البدری نسبة الی السید بدر الولی المشهور المدفون بزاویته بوادی النور ظاهر القدس الشریف و له ذریة لا یحصون کثرة. قال صاحب «الانس الجلیل بتاریخ القدوس و الخلیل» : و مناقبهم لا تحصی. و ذکر منهم جماعة و ساق نسب السید بدر،

ص:447

فقال: بدر بن محمد بن یوسف بن بدر بن یعقوب بن مظفر بن سالم بن محمد بن زید بن علی بن الحسن بن العریض الاکبر بن زید بن زین العابدین علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه.

الا ان الشیخ احمد کان یخفی نسبه اکتفاء بنسب التقوی المفضی التنصل من أسباب الفخر و الجاه فی الدنیا، فتبعته علی ذلک ذریته، و کانت والدة الشیخ محمد المدنی من ذریة سیدنا تمیم الداری رضی اللّه عنه، و هم کثیرون ببیت المقدس، و والدة صاحب الترجمة من بیت الانصاری، و لهذا کان یکتب بخطه احمد المدنی الانصاری، و تارة سبط الانصار و رباه والده و اقرأه بعض المقدمات الفقهیة علی مذهب الامام مالک، لان والده تمذهب بمذهب شیخه الشیخ محمد بن عیسی التلمسانی کان من کبراء العلماء و الاولیاء بالمدینة، و رحل به والده الی الیمن فی سنة احدی عشرة بعد الالف، فأخذ عن أکثر علمائه و اولیائه، خصوصا شیوخ والده الموجودین إذ ذاک، کالشیخ الامین بن الصدیق المراوحی، و السید محمد الغرب، و الشیخ احمد السطیحة الزیلعی، و السید علی القبع، و الشیخ علی مطیر.

و مکث عند والده مدة، ثم حدث له وارد مزعج، فخرج سائحا من الیمن حتی وصل الی مکة و مکث بها مدة، و صحب جماعة کالسید أبی الغیث شجر، و الشیخ سلطان المجذوب.

و عاد الی المدینة و صحب بها الشیخ احمد بن الفضل بن عبد النافع بن الشیخ الکبیر محمد بن عراق، و الشیخ الولی عمر بن القطب بدر الدین العادلی، و الشیخ شهاب الدین الملکانی و غیرهم، ثم لزم الشیخ الکبیر احمد بن علی الشناوی الشهیر بالخامی، و تمذهب بمذهبه و سلک طریقه، و قرأ کتبا فی مشربه و أخذ عنه الحدیث و غیره، و لا زال ملازما له حتی اختص به و زوجه ابنته

ص:448

و استخلفه، ثم أخذ عن رفیق شیخه فی الارادة السید أسعد البلخی و لازمه حتی مات، و ورث أحواله، ثم صحب خلقا یطول تعداد أسمائهم و کان جملة من أخذ عنهم فی طریق اللّه تعالی نحو مائة شیخ:

منهم الشیخ عبد الحکیم خاتمة أصحاب الغوث مؤلف «الجواهر الخمس» .

و منهم العلامة المنلا شیخ الکردی، قرأ علیه فی العربیة، و غیرها، و لم یزل علی قوة حاله، حتی انتفع به الناس علی اختلاف طبقاتهم، و انتشر صیته و کثرت أتباعه فی اقطار الارض و شهد له أولیاء وقته بأنه الامام المفرد، کالشیخ أیوب الدمشقی، فانه کتب إلیه کتبا یقول فی بعضها: انی لاعلم ان لکل وقت صمدا و انک و اللّه صمد فی هذا الوقت.

و منهم الولی العارف باللّه تعالی، مقبول المحجب الزیلعی، و السید عبد اللّه بن شیخ العیدروس بحیث انه أخذ عنه فی أیام زیارته المدینة.

و منهم السید العلامة الولی برکات التونسی، و السید عبد الخالق الهندی.

بل أخذ عنه کبار الشیوخ، کالسید العارف باللّه عبد الرحمن المغربی الادریسی و الشیخ عیسی المغربی الجعفری، و الشیخ مهنا بن عوض بامزروع، و السید عبد اللّه بافقیه، و جماعة من علماء السادة بنی علوی، و من فقهاء الیمن من جعمان و غیرهم.

و منهم نتیجة النتائج خلیفته الروحانی ابراهیم بن حسن الکورانی السهرانی فانه به تخرج و بعلومه انتفع لازمه مدة حیاته، و صار خلیفته فی التربیة و الارشاد بعد مماته.

و له مؤلفات کثیرة الموجود منها نحو خمسین مؤلفا، منها: «حاشیة علی المواهب» و «حاشیة علی الانسان الکامل» للجیلی و «حاشیة علی الکمالات الالهیة» ، له، و «شرح حکم بن عطاء اللّه» فی مجلد ضخم، و «شرح عقیدة ابن عفیف»

ص:449

و «کتاب النصوص» ، و «الکنز الاسنی فی الصلوة» ، و «السلم علی الذات المکملة الحسنی» ، و «عقیدة» منظومة فی غایة الحسن و الاختصار.

و کان امام القائلین بوحدة الوجود، حافظا للمراتب الشرعیة، متضلعا من أذواق السنة، کثیر النوافل و الصیام، کامل العقل و الوقار، و وصل الی مقام الختمة فی عصره. فقد قال فیما وجد بخطه علی هامش رسالة العارف باللّه سالم بن أحمد بن شیخان باعلوی المسماة ب «شق الحبیب فی معرفة رجال الغیب» عند قوله: و الختم و هو واحد فی کل زمان یختم اللّه به الولایة الخاصة و هو الشیخ الاکبر، انتهی ما نصه: الذی یتحقق وجدانه ان الختمة الخاصة مرتبة الهیة ینزل بها کل أحد لها حسب وقته و زمانه غیر منقطعة أبد الآباد الی أن یبقی علی وجه الارض من یقول: اللّه اللّه، لعدم خلو المراتب الالهیة عن القائمین بها حتی یصیر القائم بها کالصفر الحافظ لمرتبة العدد فیما قبله و بعده، و بأنفاسه تتم الصالحات و تقضی الحاجات، و قد تحققنا بذلک حقا و نزلنا منازله صدفا و ممن رأیته من مشایخی من أهل الختمة المذکورة سندا متصلا منهم إلینا من غیر انقطاع باذن اللّه تعالی خمسة أنفس سادسهم کلبهم لا رجما بالغیب و ربه، ثم قال بعدها: قال عبد الجمیع أحمد بن محمد المدنی و مثله لا یتکلم بمثل هذا الکلام الا عن اذن الهی و نفث روعی.

و له دیوان شعر، منه قوله:

اضاءت لنا بالرقمتین علی نجد لوامع أنوار فهیجن لی وجدی](1)

قوله: [پس معلوم شد که منظور آن جناب افادۀ همین معنی بود که بی تکلف از این کلام فهمیده می شود، یعنی محبت علی فرض است مثل پیغمبر، و دشمنی او حرام است مثل دشمنی پیغمبر، و همین است مذهب

ص:450


1- خلاصة الاثر ج 1 / 343

اهل سنت و جماعت، و مطابق است فهم اهل بیت را].

أقول: از بیان سابق معلوم شد که منظور آن جناب افادۀ همین معنی بود که بی تکلف از این کلام فهمیده می شود، یعنی اولویت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بتصرف ثابت است، مثل اولویت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بتصرف، و اطاعت آن حضرت فرض است، مثل اطاعت جناب پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم، و همین است مذهب اهل دیانت و امانت، و مطابق است فهم اهلبیت اطهار و صحابۀ کبار را.

در «بحار» آورده:

[عن أبی اسحاق قال: قلت لعلی بن الحسین علیه السّلام:

ما معنی قول النبی صلی اللّه علیه و آله: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ؟ ، قال:

اخبرهم انه الامام بعده(1).

و مثله روایات عدیدة فی «البحار» و غیره من کتب الاخبار].

و ایراد روایت «بحار» در این مقام بمحض مشاکلت و معارضت صنیع مخاطب قمقام است، که چون او در اینجا روایت از طریق خویش آورده فقیرهم بجواب او این روایت از طریق خود آوردم، با آنکه فرق بین است در تمسک فقیر و تمسک مخاطب نحریر، چه مصدق این روایت است اشعار جناب امیر المؤمنین علیه السّلام که از آن صراحة واضح است که نزد جناب امیر المؤمنین علیه السّلام حدیث غدیر دلیل امامت آن جناب بوده، و علاوه بر آن تصدیق می کند آن را اشعار حسان بن ثابت که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم تقریر آن فرموده، و هم مصدق آن اشعار قیس بن سعد است، و دیگر دلائل و قرائن سابقه هم تصدیق آن می کنند،

ص:451


1- بحار الانوار ج 37 / 223 عن امالی الصدوق : 75 و معانی الاخبار : 65

و معهذا کله فضل(1) بن روزبهان که مقتدای مخاطب والا شأن، أعنی کابلی سلیط اللسان، کاسه لیس او است، بر تمسک بروایات اهل سنت برای الزام و افحامشان تشنیع می زند، و عدم احتجاج علامۀ حلی را به روایات خود دلیل نقص می گرداند، و باین تشنیع غریب اهل حقّ را اجازت صریح بروایاتشان می دهد، حیث قال فی جواب «نهج الحق» :

[و العجب ان هذا الرجل لا ینقل حدیثا الا من جماعة أهل السنة، لان الشیعة لیس لهم کتاب و لا روایة و لا علماء مجتهدون مستخرجون للاخبار، فهو فی اثبات ما یدعیه عیال علی کتب أهل السنة].

از این عبارت صاف ظاهر است که نزد ابن روزبهان نقل نکردن علامۀ حلی احادیث را مگر از اهل سنت و ترک نقل روایات طریق خود، باعث عجب ابن روزبهان گردیده، و گمان کرده که وجهش آنست که برای شیعه کتابی و روایتی و علماء مجتهدین مستخرجین برای اخبار نیستند، پس صاحب «نهج الحق» در اثبات دعاوی خویش محتاج کتب اهل سنت است، و این نهایت صریح است، در آنکه حصر نقل در احادیث جانب ثانی عیب و نقص، و دلیل فقدان علماء مجتهدین مستخرجین أخبار در مذهب ناقل است، و مورث عجب و حیرت است! پس این اجازت صریح است برای اثبات مطالب و دعاوی خویش بروایات خویش، پس فقیر امتثالا لامر ابن روزبهان، و رفعا لتعجبه و حیرته اگر بروایت طریق خود تمسک کنم اصلا طعنی و تشیعی بر فقیر لازم نیاید، که این تمسک حسب ارشاد مقتدای سنیان است.

فاضل رشید در «شوکت عمریه» بعد کلامی گفته است: لیکن احقر

ص:452


1- فضل اللَّه بن روزبهان الشیرازی المتوفی بعد سنة ( 909 ) ه

العباد در حق احادیث أئمه أطهار که در طریق شیعه مروی است بدون کدام بینه یا قرینۀ قویه بر وضع آن أصلا خدشۀ بخاطر نمی گذارند تا بتلفظ آن چه رسد. بلکه آن را علی الرأس و العین می نهد. . . الخ.

از این عبارت بکمال صراحت ظاهر است که فاضل رشید در حق احادیث أئمه اطهار که در طریق شیعه مروی است بدون کدام بینه یا قرینۀ قویه بر وضع آن اصلا خدشه بخاطر نمی گذارند تا بتلفظ آن چه رسد، بلکه آن را علی الرأس و العین می نهد.

پس حسب افاده فاضل رشید روایت بحار و أمثال آن که دلالت صریحه دارد بر دلالت حدیث غدیر بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام که هرگز کدامی بینه یا قرینۀ قویه بر وضع آن قائم نیست نیز لایق خدش خادشین و قدح قادحین، و ریب مرتابین نباشد، بلکه أتباع رشید باید آن را علی الرأس و العین نهند، و اظهار عدوان و اعتساف بآباء و استنکاف از قبول آن نکنند، خصوصا باین نظر که فاضل رشید دلالت حدیث غدیر را بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام منافی مذهب اهل سنت نمی داند، کما صرح به فی «الایضاح» و قد سبق.

تمسک واهی دهلوی بحدیث مروی از حسن مثنی
اشاره

قوله: ابو نعیم از حسن(1) مثنی بن الحسن السبط رضی اللّه عنهما آورده که از او پرسیدند که

حدیث «من کنت مولاه فعلی مولاه» آیا نص است بر خلافت علی رضی اللّه عنه؟ گفت: اگر پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و سلم

ص:453


1- الحسن بن الحسن بن علی بن أبی طالب علیهم السّلام المتوفی بالمدینة سنة ( 90 ) ه

بدان خلافت را اراده می کرد هر آینه برای مسلمانان واضح می گفت، چه آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم افصح الناس و واضح گوترین مردم بود هر آینه می گفت:

یا أیها الناس هذا والی أمرکم و القائم علیکم بعدی فاسمعوا له و أطیعوا له ، بعد از آن گفت: قسم خداست اگر خدا و رسولش علی را جهت این کار اختیار می کردند، و علی امتثال أمر خدا و رسول نمی کرد، و اقدام بر این کار نمی فرمود، هر آیینه بسبب ترک امتثال فرمودۀ حق تعالی و حضرت سید الوری اعظم الناس از روی خطایا می بود.

شخصی گفت: آیا نگفته است رسول خدا صلی اللّه علیه و سلم:

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» ؟ حسن گفت: آگاه باش قسم خدا است اگر اراده می کرد پیغمبر صلی اللّه علیه و سلم خلافت را، هر آینه واضح می گفت و تصریح می کرد، چنانچه بر صلاة و زکاة کرده است و می فرمود

«یا ایها الناس، ان علیا والی أمرکم من بعدی و القائم فی الناس»](1)

«اختلال استدلال دهلوی بوجوه عدیده»

أقول: احتجاج و استدلال مخاطب با کمال باین روایت موضوعه و فریۀ مکذوبه، صریح الاختلال است بچند وجه:

اول: آنکه این روایت از طریق سنیه است، احتجاج و استدلال بآن بمقابلۀ اهل حقّ وجهی از حجت ندارد، و اگر روایات سنیه بر شیعه حجت گردد، روایات شیعه چرا بر أهل سنت حجت نخواهد شد؟ دوم: آنکه استدلال باین روایت عین اخلاف وعد، و نکث عهد

ص:454


1- تحفهء اثنا عشریة : 330 .

و نقض عقد است، که در همین باب امامت ادعای التزام نقل از کتب اهل حقّ آغاز نهاده حیث قال بعد ذکر الایات التی استدل بها بزعمه علی خلافة أبی بکر: [و اما اقوال عترت: پس آنچه از طریق أهل سنت مروی است، خارج از حد حصر و احصا است، در همان کتاب، یعنی «ازالة الخفا» باید دید، و چون در این رساله التزام افتاده که غیر از روایات شیعه متمسک در هیچ امر نباشد، آنچه از اقوال عترت در این باب در کتب معتبره و مرویات صحیحۀ ایشان موجود است به قلم می آید] -انتهی.

کمال عجب است که در این مقام باین تصریح صریح ادعای التزام عدم نقل غیر روایات شیعه نموده و باز در این مقام و مقامات بسیار اخلاف و اخفاء به اعلان و اجهار آغاز نموده، و من نکث فانما ینکث علی نفسه.

سوم: آنکه مخاطب در صدر کتاب خود گفته:

و در این رساله التزام کرده شد که در نقل مذهب شیعه و بیان اصول ایشان و الزاماتی که عائد بایشان می شود، غیر از کتب معتبرۀ ایشان منقول عنه نباشد، و الزاماتی که عائد به اهل سنت می باشد، می باید که موافق روایات أهل سنت باشد، و الا هر یک را از طرفین تهمت تعصب و عناد لاحق است، و با یکدیگر اعتماد و وثوق غیر واقع](1)-انتهی.

این عبارت دلالت صریحه دارد بر آنکه روایات یک فرقه بر فرقۀ دیگر حجت نمی تواند شد که یکی را بر دیگری اعتماد و وثوق واقع نیست پس چرا این قاعدۀ ممهدۀ خود را فراموش نموده، مخالفت آن در این مقام و دیگر مقامات آغاز نهاده.

ص:455


1- تحفهء اثنا عشریة : 3 .

و نیز در این عبارت ادعای التزام نقل در الزاماتی که عائد بشیعه- می شود از کتب معتبرۀ شیعه نمود، پس قصد الزام شیعه باین روایت، سراسر تکذیب خود است.

چهارم: آنکه مخاطب در ما بعد همین باب بجواب حدیث ششم گفته:

[قاعدۀ مقررۀ اهل سنت است که حدیثی را که بعضی ائمۀ فن حدیث در کتابی روایت کنند و صحت ما فی الکتاب را التزام نکرده باشند، مثل بخاری، و مسلم و بقیۀ اصحاب صحاح، و بصحت آن حدیث صاحب آن کتاب یا غیر او از محدثین ثقات تصریح نکرده باشد، قابل احتجاج نیست]-انتهی.(1) از این عبارت ظاهر است که حدیثی که بصحت آن کسی از ثقات محدثین تصریح نکرده باشد و نه در کتاب ملتزم الصحة مروی باشد، قابل احتجاج نیست، و چون ظاهر است که بصحت روایت ابو نعیم کسی از محدثین ثقات تصریح نکرده، و نه در کتاب ملتزم الصحة مروی است، حسب افادۀ خود مخاطب قابل استدلال و احتجاج نباشد و تشبث و احتجاج بآن ناشی از محض مراء و لجاج و مزید اعتساف و اعوجاج است.

پنجم: آنکه شاهصاحب بجواب طعن سوم از مطاعن أبی بکر بعد انکار شدید از وجود جملۀ «لعن اللّه من تخلف عنها» در کتب أهل سنت و افترای حکم بوضع و افترای آن بر شهرستانی صاحب «ملل و نحل» که مثبت آن است، می فرمایند:

ص:456


1- تحفه اثنا عشریه : 337

[و بعضی فارسی نویسان که خود را از محدثین أهل سنت شمرده اند و در سیر خود این جمله آورده، برای الزام أهل سنت کفایت نمی کند زیرا که اعتبار حدیث نزد أهل سنت بیافتن در کتب مسندۀ محدثین است مع الحکم بالصحة، و حدیث بی سند نزد ایشان شتر بی مهار است که اصلا گوش بآن نمی نهند](1)-انتهی.

از این عبارت واضح است که حسب حکم شاهصاحب اعتبار حدیث نزد اهل سنت بیافتن آن در کتب مسندۀ حدیث محدثین است مع الحکم بالصحة، پس چون حکم بصحت این حدیث ثابت نکرده، حسب افادۀ خودش معتبر نباشد.

و نیز از این عبارت ظاهر است که حدیث بی سند نزد أهل سنت شتر بی مهار است که اصلا بآن گوش نمی نهند، حال آنکه خودش بمصداق لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اَللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ(2) بحدیث

«ما صب اللّه فی صدری شیئا الا و صببته فی صدر ابی بکر» که اصلا سندی ندارد، بجواب حدیث پنجم در همین باب(3) امامت تمسک نموده، و راکب شتر بی مهار، و مؤثر صریح ذلل و عثار گردیده و حسبک هذا مثبتا لکمال العار و الشنار، و اللّه الموفق للتنبه و الاستبصار.

ششم: آنکه از عجائب تعسفات و غرائب تهورات این است که مخاطب در ما بعد در همین باب(4)،

حدیث «هو ولی کل مؤمن من بعدی» ،

ص:457


1- تحفهء اثنا عشریة : 322 .
2- الصف : 3 .
3- تحفهء اثنا عشریة : 336 .
4- تحفه اثنا عشریة : 334 - 335 - 336 - 337 .

و حدیث طیر، و

حدیث «أنا مدینة العلم و علی بابها» ، و حدیث تشبیه، که همۀ این را اکابر اساطین و صدور ماهرین، و حذاق بارعین، و اجلۀ معتمدین محدثین سنیه روایت کرده اند، و با آنکه هر سه روایت اولین را نیز والد ماجدش در فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ذکر کرده و صحت «حدیث تشبیه هم از کلامش ظاهر، کما سیظهر فیما بعد انشاء اللّه تعالی، رد نموده، و مبالغه و اغراق تمام در ابطال آن بکار برده.

پس از خدا و رسول شرم باید کرد که بعد رد این احادیث شریفه، چگونه روایت أبو نعیم قابل احتجاج و استدلال خواهد بود.

هفتم: آنکه مخاطب بعد جسارت بر رد و ابطال

حدیث «أنا مدینة العلم» و نقل اقوال زائغه در این باب گفته:

[پس تمسک باین احادیث موضوعه، که اهل سنت آن را از دائرۀ تمسک و احتجاج خارج کرده اند، در مقام الزام ایشان دلیل صریح است بر دانشمندی علماء شیعه، و این بدان ماند که شخصی معرفت پیدا کند با نوکر شخصی که او را از نوکری برطرف کرده، و تقصیرات او را دیده و خیانت او را معلوم نموده، از خانۀ خود برآورده، منادی در شهر گردانده که فلان نوکر را با من سر و کاری نیست، من ذمه دار او نیستم و عهدۀ معاملات او ندارم. این شخص ساده لوح این همه مراتب را دانسته، با آن نوکر معامله دین نموده، وزر معامله از آن شخص در خواستن آغاز نهاد. این ساده لوح نزد عقلا در کمال مرتبه سفاهت خواهد بود](1). انتهی.

هر گاه احتجاج و استدلال اهل حقّ بحدیث «أنا مدینة العلم و علی بابها» ،

ص:458


1- تحفه اثنا عشریه : 336 .

که والد مخاطب مثبت آن است، و دیگر احادیث مثل «حدیث طیر» و «حدیث ولایت» بمفاد این کلام خسارت نظام (معاذ اللّه) مثبت سفاهت در کمال مرتبه، و موجب صدق این مثال محیر اهل کمال باشد، پس احتجاج و استدلال مخاطب با کمال بروایت ابو نعیم که هرگز بدرجه

«أنا مدینة العلم و علی بابها» و «حدیث طیر» و «حدیث ولایت» و مثل آن نمی رسد، بالاولی مثبت کمال دانشمندی مخاطب و خواجه کابلی صاحب «صواقع» و صاحب «نوافض» و امثالشان خواهد بود.

هشتم: آنکه چنانچه بطلان احتجاج و استدلال بروایت أبو نعیم بمقابله اهل حقّ از افادات عدیده خود مخاطب ظاهر و واضح و لائح است، همچنان شناعت و فظاعت آن از افادات والد ماجد حضرتش ظاهر و باهر.

والد مخاطب در «قرة العینین» گفته:

[این است تقریر آنچه در این رساله از دلیل نقلی و عقلی بر تفضیل شیخین اقامت نموده ایم، بقیة الکلام دفع شبهات مخالفین است، و ما را در این رساله بأجوبه امامیه و زیدیه کار نیست، مناظره ایشان بر طور دیگر می باید، نه بأحادیث صحیحین و مانند آن. و بعد قطع نظر از امامیه و زیدیه باستقراء معلوم شد که مخالفان و متوقفان در این مسئله سه گروه اند]. انتهی.

از این عبارت صراحة ظاهر است که باحادیث صحیحین، فضلا عن غیرها، مناظره زیدیه، بلکه امامیه هم نتوان کرد، پس احتجاج بروایت ابو نعیم بمقابله اهل حق، چنانچه اظهار برائت خود از کذب و غدر و اخلاف و اعتساف حسب افادۀ خود است، همچنان اظهار مجانبت کمال عقوق و مخالفت والد ماجد خود است.

ص:459

نهم: آنکه فاضل رشید در «شوکت عمریه» گفته:

[اگر چه ائمه اطهار علیهم السّلام بحکم احادیثی که صاحب رساله ذکر کرده و دیگر احادیث شائعه مستفیضه مستند امتند، و اخبار آن اخیار مفاتیح مغلقات، و مصابیح ظلمات، و مصادر حکمت و مظاهر شریعت است، لیکن کلام در طریق وصول آن اخبار است، و بسا اوقات رواة یک فرقه نزد اهل آن مأمون و نزد غیر آن مطعون می باشند، لهذا هر فرقه روایات مرویه را در طریق خود مسلم می دارد، و اخبار مرویه را در فرقه مخالف خود مقدوح می انگارد].

از این عبارت واضح است که هر فرقه اخبار مرویه را در فرقه مخالف خود مقدوح می انگارد، پس حسب افاده رشیدیه هم روایت ابو نعیم که از فرقه مخالفین شیعه است، نزد شیعه مقدوح و مجروح باشد، نه لائق اعتبار و اعتماد نزد ایشان.

فللّه الحمد که شناعت و فظاعت استدلال مخاطب بروایت أبو نعیم، حسب افادات خود او و افاده والد ماجدش و تلمیذ رشید او ظاهر و باهر گردید.

و نیز از این عبارت رشید، بحمد اللّه و حسن توفیقه، لزوم تسلیم خبر «ولایت» و خبر «طیر» و خبر «مدینة العلم» و حدیث «تشبیه» و امثال آن، که شاهصاحب دماغ سوزی در ابطال و انکار آن کرده اند، بکمال وضوح ظاهر است، زیرا که بلا شبهه این روایات در طریق سنیه مروی است، پس حسب قاعده مقرره فاضل رشید، سنیه را لازم است که تسلیم آن نمایند، و گردن کبر و غرور برد و ابطال آن دراز نسازند.

پس باین کلمه مختصره رشیدیه کمال شناعت و فظاعت رد شاهصاحب

ص:460

و اسلافشان کالکابلی، و ابن حجر، و ابن تیمیه، و امثالهم، و عدول و نکول و صدود و نکوصشان از قاعدۀ مقررۀ مسلمه عند الفرق کلها علی حسب افادة الرشید ظاهر گردید، و مزید انصاف و حذق و مهارت و دیانت و امانتشان بر زبان رشید عمدة الأعیان هویدا شد فَلِلّهِ اَلْحُجَّةُ اَلْبالِغَةُ .

دهم: آنکه این چه بلاء تعصب است که اگر اهل حقّ از همین ابو نعیم بعض احادیث فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نقل نمایند، حضرات اهل سنت زبان طعن و تشنیع دراز می کنند، و روایات او را از قابلیت احتجاج ساقط می فرمایند و خود بچنین روایت واهیه او و امثال آن بر اهل حقّ احتجاج و استدلال نمایند، ان هذا لشیء عجاب! ابن تیمیه در «منهاج» گفته:

[فان أبا نعیم روی کثیرا من الاحادیث التی هی ضعیفة، بل موضوعة باتفاق علماء الحدیث و أهل السنة و الشیعة].

و نیز در همان کتاب گفته:

[مجرد روایة صاحب «الحلیة» و نحوه لا یفید و لا یدل علی الصحة، فان صاحب «الحلیة» قد روی فی فضائل أبی بکر و عمر و عثمان و علی و الاولیاء و غیرهم أحادیث ضعیفة، بل موضوعة باتفاق أهل العلم].

یازدهم: آنکه مخاطب در رساله «اصول حدیث» در بیان طبقات کتب حدیث ناقلا عن والده می فرماید:

[طبقه رابعه: احادیثی که نام و نشان آنها در قرون سابقه معلوم نبود و متأخر آن را روایت کرده اند: پس حال آنها از دو شق خالی نیست: یا سلف تفحص کردند و آنها را اصلی نیافتند تا مشغول بروایت آنها می شدند، یا یافتند و در آن قدحی و علتی دیدند که باعث شد همه آنها را

ص:461

بر ترک روایت آنها.

و علی کل تقدیر این احادیث قابل اعتماد نیست که در اثبات عقیده یا عملی بآنها تمسک کرده شود، و لنعم ما قال بعض الشیوخ فی أمثال هذا:

فان کنت لا تدری فتلک مصیبة و ان کنت تدری فالمصیبة أعظم

و این قسم احادیث راه بسیاری از محدثین زده است، و بجهت کثرت طرق این احادیث که در این قسم کتب موجودند، مغرور شده، حکم بتواتر آنها نموده، و در مقام قطع و یقین بدان تمسک جسته، بر خلاف احادیث طبقۀ أولی و ثانیه و ثالثه مذهبی بر آورده اند، و در این قسم احادیث کتب بسیار مصنف شده اند، برخی را بشماریم: «کتاب الضعفا» لابن حبان، «تصانیف الحاکم» ، «کتاب الضعفا» للعقیلی، «کتاب الکامل» لابن عدی، «تصانیف خطیب» ، «تصانیف ابن شاهین» ، «تفسیر ابن جریر» و «فردوس دیلمی» ، بلکه سائر تصانیف او، تصانیف ابو نعیم، و تصانیف جوزجانی، تصانیف ابن عساکر، تصانیف ابو الشیخ، و تصانیف ابن نجار.

و بیشتر مساهله و وضع احادیث در باب مناقب و مثالب، و در تفسیر و بیان اسباب نزول، و در باب تاریخ و ذکر احوال بنی اسرائیل، و قصص انبیای سابقین، و ذکر بلدان و اطعمه و اشربه و حیوانات واقع شده، و در طب ورقی و عزائم و دعوات و ثواب نوافل نیز این حادثه رو داده.

ابن الجوزی در «موضوعات» خود غالب این احادیث را مجروح و مطعون ساخته، دلائل وضع و کذب آنها را مبرهن نموده، و کتاب

ص:462

«تنزیه الشریعة» در دفع غائلۀ این احادیث کافی است]-انتهی.

پس بملاحظۀ این عبارت ظاهر شد که این روایتی که شاهصاحب ارادۀ استدلال بآن بر اهل حقّ کرده اند، نزد خودشان و والد ماجدشان از آن قسم است که نام و نشان آن در قرون سابقه معلوم نبود، و بعض متأخرین آن را روایت کرده، پس حال از آن دو شق خالی نیست، که یا سلف برای آن اصلی نیافتند تا مشغول روایت آن می شدند، یا در آن علتی و قدحی دیدند که باعث شد همۀ آنها را بر ترک روایت آن، و علی کل تقدیر این روایت قابل اعتماد نیست که در اثبات عقیده یا عملی بآن تمسک کرده شود.

پس عجب است که چنین حدیث را که حسب افاده خودشان مقدوح و مجروح است ذکر کرده و تمسک بآن نموده، و اعتبار و اعتماد بر آن ورزیده، شعری که انشاد کرده، أعنی:

فان کنت لا تدری فتلک مصیبة و ان کنت تدری فالمصیبة أعظم

بلکه مصراع اخیر را حتما و جزما بر خود صادق نمودند، و در مصیبت عظمی و داهیۀ کبری گرفتار شده، نفس شریف را در جملۀ کسانی که خرافات متأخرین راه ایشان را زده است داخل ساخته.

سبحان اللّه! طرفه ماجرا است که برای دیگر مردم این نصائح و مواعظ بارده برای احتراز و اجتناب از کتب أبو نعیم و أمثال او می خوانند، و خود بر آن عمل نمی فرمایند، و بروایاتی که حسب افاده شان مجروح و مقدوح و بی اصل است استدلال می نمایند.

دوازدهم: آنکه ابن الجوزی که جلالت و امامت و فضل و تحقیق او مسلم این حضرات است (کما لا یخفی علی ناظر «جامع مسانید أبی

ص:463

حنیفة» للخوارزمی، و «منهاج ابن تیمیة» و غیرهما) أبو نعیم را به عیب و مذمت کما ینبغی ممتاز، و قدح و جرح واجبی سرفراز نموده، یعنی او را بذکر اشیاء قبیحه در حدود تصوف و عدم استحیا بذکر خلفا و سادات صحابه در صوفیه و ذکر عجب از ایشان، یعنی ایراد اکاذیب و مفتریات منسوب ساخته، حیث قال فی «تلبیس ابلیس» :

[و جاء أبو نعیم الاصفهانی، فصنف لهم، أی للصوفیة، أبا بکر و عمر و عثمان و علی بن أبی طالب و سادات الصحابة رضی اللّه عنهم، فذکر عنهم فیه العجب](1).

سیزدهم: آنکه این خبر مخلوق از فضیل بن مرزوق مروی است، چنانچه در کتاب «الاکتفاء» تصنیف ابراهیم وصابی شافعی مذکور است:

[

و روی عن فضیل بن مرزوق، قال: سمعت الحسن، أی المثنی ابن الحسن السبط، و قال له رجل: أ لم یقل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ؟ قال: بلی، أما و اللّه لو یعنی بذلک الامارة و السلطان لافصح لهم بذلک، کما أفصح بالصلاة و الزکاة و الصیام و الحج، فان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم کان أفصح الناس للمسلمین و لقال لهم: یا أیها الناس هذا والی الامر و القائم علیکم من بعدی، فاسمعوا له و أطیعوا) -الخ.

و فضیل بن مرزوق مقدوح و مجروح و غیر موثوق است. نسائی که یکی از أصحاب «صحاح سته» است، تضعیف او نموده، و یحیی بن

ص:464


1- تلبیس ابلیس : 159 .

معین(1) و عثمان بن(2) سعید هم او را تضعیف کرده اند، و حاکم ارشاد کرده که فضیل بن مرزوق نیست از شرط صحیح، و عیب کرده شده بر مسلم اخراج او را در «صحیح» ، و گفته است ابن حبان که او منکر الحدیث است، و از جمله کسانی است که خطا می کنند بر ثقات، و روایت می کرد از عطیه موضوعات را.

ذهبی در «میزان» بترجمۀ فضیل گفته:

[قال النسائی: ضعیف و کذا ضعفه عثمان بن سعید](3).

و نیز گفته:

[قال أبو عبد اللّه الحاکم: فضیل بن مرزوق لیس من شرط الصحیح، عیب علی مسلم اخراجه فی «الصحیح» .

و قال ابن حبان: منکر الحدیث جدا، کان ممن یخطی علی الثقات، و یروی عن عطیة(4) الموضوعات](5).

و نیز ذهبی در «مغنی» گفته:

[فضیل بن مرزوق الکوفی: عن أبی حازم الاشجعی، و الکبار و ثقة غیر واحد. و ضعفه النسائی و ابن معین أیضا، قال الحاکم: عیب علی مسلم اخراجه

ص:465


1- یحیی بن معین : بن عون بن زیاد البغدادی أبو زکریا الحافظ المتوفی سنة ( 233 ) ه .
2- عثمان بن سعید : بن خالد أبو سعید الدارمی السجستانی المحدث المتوفی سنة ( 270 ) ه .
3- میزان الاعتدال ج 3 / 362 .
4- عطیة : بن سعد بن جنادة الکوفی العوفی التابعی المتوفی سنة ( 111 ) ه .
5- میزان الاعتدال ج 3 / 362 .

فی «الصحیح»](1).

و در حاشیۀ «کاشف» که از آن شیخ عبد الحق در «رجال مشکاة» نقلها می آرد، بترجمۀ فضیل مذکور است:

[قال أبو حاتم: بهم کثیرا یکتب حدیثه و لا یحتج به. و قال س: ضعیف].

و ابن حجر عسقلانی در «تهذیب التهذیب» بترجمۀ فضیل گفته:

[قال عبد الخالق بن منصور، عن ابن معین: صالح الحدیث، صدوق، یهم کثیرا یکتب حدیثه.

قلت: یحتج به؟ قال: لا.

و قال النسائی: ضعیف]الی أن قال:

[قال مسعود، عن الحاکم: لیس هو من شرط الصحیح، و قد عیب علی مسلم اخراجه لحدیثه.

قال ابن حبان فی الثقات: یخطی.

و قال فی «الضعفاء» : یخطی علی الثقات و روی عن عطیة الموضوعات.

و قال ابن شاهین فی «الثقات» : اختلف قولا ابن معین فیه، و

قال فی «الضعفاء» : قال أحمد(2) بن صالح: حدث فضیل عن عطیة، عن أبی سعید حدیث «ان الذی خلفکم من ضعف» لیس له عندی أصل و لا هو بصحیح.

و قال ابن رشدین(3) : لا أدری من أراد أحمد بن صالح بالتضعیف أ عطیة،

ص:466


1- المغنی فی الضعفاء ج 2 / 515 .
2- أحمد بن صالح : الحافظ المصری المعروف بابن الطبری المتوفی سنة ( 248 ) ه .
3- ابن رشدین : أحمد بن محمد بن الحجاج بن رشدین بن سعد المهری المصری المتوفی سنة ( 291 ) ه .

أم فضیل بن مرزوق؟(1) الخ.

و بالجملة لا یستریب منصف هو من الفهم مرزوق، ان روایة فضیل بن مرزوق لا تصلح للاعتماد و الوثوق، و ان الاحتجاج و الاستدلال بها عین المخالفة و العقوق لاکابرهم الذین لهم جلائل الحقوق].

چهاردهم: آنکه در «ریاض النضره» گفته:

[ذکر ما

روی عن الحسن بن الحسن أخی عبد اللّه بن الحسن، انه قال لرجل ممن یغلو فیهم: ویحکم أحبونا باللّه، فان أطعنا اللّه فأحبونا، و ان عصینا اللّه فابغضونا، فقال له رجل: انکم ذوو قرابة من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و أهل بیته، قال: ویحکم لو کان نافعا بقرابة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بغیر عمل بطاعته لنفع بذلک من هو أقرب إلیه منا أباه و أمه، و اللّه انی أخاف أن یضاعف اللّه للعاصی منا العذاب ضعفین، و اللّه انی لارجو أن یؤتی المحسن منا أجره مرتین.

قال: ثم قال: لقد اساءنا آباؤنا و امهاتنا ان کان ما تقولون من دین اللّه، ثم لم یخبرونا به و لم یطلعونا علیه، و لم یرغبوا فیه و نحن کنا أقرب منهم قرابة منکم و أوجب علیهم و أحق أن یرغبونا فیه منکم، و لو کان الامر کما تقولون ان اللّه جل و علا و رسوله صلی اللّه علیه و سلم اختار علیا لهذا الامر و للقیام علی الناس بعده، فان علیا أعظم الناس خطیئة و جرما إذ ترک أمر رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أن یقوم فیه کما أمره و یعذر الی الناس، فقال له الرافضی: أ لم یقل النبی صلی اللّه علیه و سلم لعلی: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ؟ فقال: أما و اللّه لو یعنی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بذلک الامر و السلطان و القیام علی الناس لافصح به، کما أفصح بالصلاة و الزکاة و الصیام و الحج و لقال: أیها الناس، ان هذا

ص:467


1- تهذیب التهذیب ج 7 / 298 .

الولی بعدی، فأسمعوا و أطیعوا.

خرج جمیع الاذکار عن أهل البیت الحافظ أبو سعد اسماعیل بن علی بن الحسن السمان الرازی فی کتاب الموافقة بین أهل البیت و الصحابة رضوان اللّه علیهم أجمعین](1).

در این روایت واضع این هم وضع کرده که حسن مثنی قبل نفی دلالت حدیث غدیر بر امامت، نفی نفع حق تعالی پدر و مادر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله را نموده. و شناعت و فظاعت نفی نفع از والدین جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله نزد أهل ایمان و أهل اسلام مخفی نیست، کما هو ظاهر علی من طالع رسائل السیوطی فی هذا الباب، پس حق تعالی باین کذب واضح و فریۀ ظاهره، این واضع کذاب را بأقبح وجوه تفضیح نموده و این کذب اول او را دلیل نهایت قبح و شناعت کذب ثانی او گردانیده.

پانزدهم: آنکه نسبت عدم امتثال أمر خدا و رسول بجناب امیر المؤمنین علیه السّلام و کونه أعظم الناس خطاء در صورت صدور نص خلافت بر آن جناب که در این روایت واهیه مذکور است، از عجائب خرافات و غرائب شبهات و طرائف ترهات و اضاحیک خزعبلات است، چه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام طالب خلافت از متغلبین بوده، و حق خود را بدلائل و براهین اظهار می ساخت، و امتناع از بیعت اول هم کرده، پس اگر متغلبین حق را بآنجناب ندهند، و مردم ناحق شناس از اعانت آن جناب دست بردارند، و آن جناب را مجبور و مضطر سازند، هرگز الزام خطای لازم نمی آید، و این کلام خسارت نظام بدان می ماند که منکرین

ص:468


1- الریاض النضرة ج 1 / 60 .

نبوت انبیاء در حق انبیای مظلومین که بسیاری از آنها شهید شدند و متمکن نشدند از انفاذ احکام شرعیه، بگویند که اگر ایشان مبعوث به نبوت می بودند لازم آید که ایشان (معاذ اللّه) امتثال أمر خدا نکرده باشند، و ایشان اعظم الناس خطاء باشند! و ابن حجر مکی در «تطهیر الجنان و اللسان عن الخطور و التفوه بثلب معاویة بن أبی سفیان» ، که بتصنیف آن کشف اسرار مذهب سنیه کما ینبغی نموده، می گوید:

[استدلال أهل السنة بمقاتلة علی لمن خالفوه من أهل الجمل و الخوارج، و أهل صفین مع کثرتهم، و بامساکه عن مقاتلة المبایعین لابی بکر و المستخلفین له مع عدم احضارهم لعلی رضی اللّه عنهم و عدم مشاورتهم له فی ذلک مع أنه ابن عم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و زوج بنته رضی اللّه عنها و المحبو منه بمزایا و مناقب لا توجد فی غیره، و مع کونه الشجاع القرم، و العالم الذی یلقی کل منهم الی علمه السلم، و الفائق لهم فی ذلک المتحمل عنهم مشقة القتال فی أوعر المسالک، و بامساکه أیضا عن مقاتلة عمر المستخلف له ابو بکر و لم یستخلف علیا کرم اللّه وجهه، و عن مقاتلة أهل الشوری، ثم ابن عوف المنحصر أمرها فیه باستخلافه لعثمان، علی أنه لم یکن عنده علم و لا ظن بأنه صلی اللّه علیه و سلم عهد له صریحا و لا ایماء بالخلافة، و الا لم یجز له عند أحد من المسلمین السکوت علی ذلک لما یترتب علیه من المفاسد التی لا تتدارک، لانه إذا کان خلیفة بالنص، ثم مکن غیره من الخلافة، کانت خلافة ذلک الغیر باطلة و أحکامها کلها کذلک، فیکون اثم ذلک کله علی علی کرم اللّه وجهه و حاشاه من ذلک.

و زعم انه انما سکت لکونه کان مغلوبا علی أمره یبطله انه کان یمکنه أن

ص:469

یعلمهم باللسان لیبرأ من آثام تبعة ذلک، و لا یتوهم أحد انه لو قال: عهد الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله بالخلافة، فان اعطیتمونی حقی و الا صبرت، أنه یحصل له بسبب هذا الکلام لوم من أحد من الصحابة بوجه و ان کان أضعفهم، فاذا لم یقل ذلک کان سکوته عنه صریحا فی أنه لا عهد عنده و لا وصیة إلیه بشیء من أمور الخلافة فیبطل ادعاء کونه مغلوبا](1).

از این عبارت ابن حجر مکی که از اکابر ائمه و مشایخ متعصبین، و اعاظم متعنتین، و مستندین متسننین است واضح است که اگر خلافت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بنص ثابت می بود، و آن حضرت اعلام متغلبین بلسان می فرمود، یعنی ایشان را آگاه می نمود که خلافت بنص برای من ثابت است، همین قدر برای برائت آن حضرت از تبعات کافی بود، و نیز گفتن آن حضرت به آخذین خلافت که: «اگر می دهید مرا حق مرا و الا صبر خواهیم کرد» برای اتمام حجت وافی بود، و زیاد از این کلام در برائت از آثام محتاج إلیه و ضروری نبود، چه جا که محاربه و مقاتله بر آن جناب واجب باشد؟ ! و ظاهر است که اعلام جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام متغلبین را بثبوت خلافت و امامت خود بنص نبوی، بروایات متعدده ثابت است، چنانچه انموذج آن از روایت واحدی، و أسعد اربلی سابقا گذشته، و سیجیء الباقی فیما بعد ان شاء اللّه تعالی.

پس حسب افادۀ ابن حجر برائت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام از تبعات و آثام با وصف محاربه و مقاتلۀ متغلبین ثابت شد و للّه الحمد علی ذلک.

پس نسبت عدم امتثال امر حق تعالی و حضرت سید الوری، و بودن اعظم الناس از روی خطا بسرور اوصیا، که در این بهتان و افترا از حسن مثنی

ص:470


1- تطهیر الجنان و اللسان - بهامش الصواعق : 84 .

نقل کرده اند، خرافت محض و عدوان صریح و مجازفت قبیح، و جسارت شنیع و تهجم فضیع است که جز نواصب کسی بر آن اقدام نمی تواند کرد.

شانزدهم: آنکه آنچه در این روایت مذکور است: «قسم خدا است اگر اراده می کرد پیغمبر خدا خلافت را واضح می گفت» الخ مخدوش است به اینکه نزد عاقل بصیر و ناقد خبیر کلام جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بدلائل عدیده که بیان ساختیم، بوضوح تمام دلالت دارد بر خلافت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و بحدی دلالت آن بر امامت و خلافت واضح و ظاهر است که حسان بن ثابت در تبین

حدیث غدیر «رضیتک من بعدی اماما و هادیا» از زبان سرور انس و جان صلی اللّه علیه و آله ما اختلف الملوان گفته. و آن حضرت تقریر آن فرموده، و کسی از صحابه انکاری بر آن نکرده، پس ایضاح و افصاح بأبلغ وجوه و آکد طرق ثابت و متحقق گردید، و شبهات و وساوس مستنکره، و توهمات و هواجس مستبشعه زائل و باطل گردید و للّه الحمد علی ذلک! بالجمله هر گاه کلام، و لو بلحاظ القرائن و العلائم، مفید معنای مطلوب باشد، اکمال حجت و اکمال نعمت متحقق می شود، و نص ثابت می گردد، و اگر متعصبی احتمالات بعیده در آن برآرد، مانع افاده نمی گردد، چه پر ظاهر است که اگر چنین احتمالات بعیده که حضرات سنیه در معنای حدیث غدیر ذکر می کنند برآورده شود، مثل: قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ و «محمد رسول اللّه» و امثال آن نیز نص در مطلوب نباشد.

غزالی در کتاب «منخول» گفته:

[و لو شرط فی النص انحسام الاحتمالات البعیدة، کما قال بعض أصحابنا

ص:471

لم یتصور لفظ صریح، و ما عدوه من الایات و الاخبار یتطرق إلیها احتمالات، فقوله: قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ یعنی اله الناس دون الجن، و قوله: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللّهِ» أی محمد والی أی اقلیم و فی أی زمان، و قوله: «یجزی عنک» أی یثاب علیه، و قوله: «ان اعترفت فارجمها» أی إذا لم تتب. فهذه احتمالات بعیدة تطرق إلیها].

هفدهم: آنکه هر چند حضرات اهل سنت باین کلام که آن را به حسن مثنی نسبت داده اند، بزعم خود رد بلیغ بر اهل حقّ مهیا ساخته، لیکن بعنایت الهی بعد اندک تأمل از آن کمال تأیید دعاوی حقۀ اهل حق ثابت می شود، چه اولا از آن واضح است که اگر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم ارشاد می فرمود: «یا أیها الناس، ان علیا والی أمرکم من بعدی و القائم فی الناس بأمری» ، این عبارت نص واضح و تصریح ظاهر می بود، مثل نص آن حضرت بر صلاة و زکاة.

و نزد شاهصاحب هم بنابر این عبارت قصور گویائی و بلاغت، و مساهلت در تبلیغ و هدایت لازم نمی آید، و بی تکلف از آن خلافت فهمیده می شد حال آنکه متعصبین مسولین که اصلا از اختلاق و اختراع باکی ندارند، در این الفاظ هم تأویلات رکیکه و توجیهات سخیفه می توانند برآورد.

مثلا می توانند گفت که: «مراد از «أمر» أمر نصرت و محبت است نه امارت و خلافت، و یا مراد از «أمر» أمر قطبیت و ارشاد باطن است و قیام در ناس بأمر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله همین است که از آن جناب اخذ کرده بود، مردم را تعلیم می کرد» .

پس لازم آید که «ان علیا والی أمرکم بعدی و القائم فی الناس بأمری» هم مفید خلافت و نص بر آن نباشد، و همان مفاسدی که شاهصاحب تقریر

ص:472

کرده اند لازم آید، پس ناچار بجواب خواهند گفت که: «قرینۀ کلام دلیل قطعی است بر آنکه تأویل «أمر» به أمر نصرت و محبت باطل است، لهذا حمل آن بر خلافت واجب باشد» و همچنین ما هم در حدیث غدیر می گوئیم که قرینۀ کلام و مقام دلالت قطعیه دارد بر آنکه مراد از ولایت «امارت» است نه نصرت و محبت.

پس بعنایت لم یزلی بکمال وضوح ظاهر شد که کلام منسوب به حسن مثنی در حقیقت تأیید عظیم برای اهل حقّ است و احتجاج بآن مشتمل بر غفلت یا تغافل صریح است.

و ثانیا از این کلام ثابت می شود که قید «من بعدی» نص صریح است در اتصال، و احتمال انفصال را بر نمی تابد، و الا ظاهر است که کلمۀ «یا ایها الناس، ان علیا والی أمرکم من بعدی» مفید خلافت بی فاصلۀ جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام، که همین است مبحوث عنها، در این مقام نخواهد شد.

پس ثابت و متحقق شد که کلمۀ «من بعدی» در بیان خلافت نص بر اتصال است، پس حمل حضرات سنیه

حدیث «علی ولیکم بعدی» و امثال آن را بر انفصال صریح البطلان و الاختلال است وَ کَفَی اَللّهُ اَلْمُؤْمِنِینَ اَلْقِتالَ .

و ثالثا: هر گاه کلمۀ «یا أیها الناس، ان علیا والی أمرکم من بعدی و القائم علیکم فی الناس بأمری» نص صریح خلافت بی فاصلۀ آن حضرت باشد، و افادۀ مطلوب از آن بتوضیح و تصریح کما ینبغی حاصل گردد، و تأویل و توجیه و خلاف مقصود را در آن مدخلی نباشد.

پس دیگر نصوص امامت و خلافت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام که در آن لفظ «امامت» یا «خلافت» وارد است، و ستسمع منها فیما بعد انشاء اللّه

ص:473

جملة وافیة، نیز بالقطع مفید خلافت آن حضرت خواهد شد، و تأویلات و تسویلات حضرات حسب افادۀ شان باطل خواهد شد.

هیجدهم: آنکه محمد(1) بن عبد اللّه بن الحسن المثنی که سبط همین حسن مثنی است، که بر او این افترا بسته اند و قلوب اهل ایمان خسته، جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام را خلیفۀ بلا فصل بعد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله می دانست.

چنانچه فخر الدین رازی در «تفسیر کبیر» خود، در تفسیر آیۀ کریمۀ وَ أُولُوا اَلْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ(2) علی ما نقل الوالد الماجد روح اللّه روحه و أجزل علیه فتوحه، گفته:

[تمسک محمد بن عبد اللّه بن الحسن بن الحسن بن علی بن أبی طالب رضی اللّه عنهم فی کتابه الی أبی جعفر(3) المنصور بهذه الآیة فی ان الامام بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم هو علی بن أبی طالب، فقال: قوله تعالی: وَ أُولُوا اَلْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ یدل علی ثبوت الاولویة و لیس فی الآیة شیء معین فی ثبوت هذه الاولویة، فوجب حمله علی الکل الا ما خصه الدلیل و حینئذ یندرج فیه الامامة، و لا یجوز أن یقال: ان أبا بکر کان من اولی الارحام، لما نقل انه صلی اللّه علیه و سلم اعطاه سورة براءة لیبلغها الی القوم، ثم بعث علیا خلفه و أمر بأن یکون المبلغ هو علی و

قال: «لا یؤدیها الا رجل منی» . و ذلک یدل علی ان أبا بکر ما کان منه،

ص:474


1- محمد بن عبد اللَّه بن الحسن بن الحسن بن علی بن أبی طالب علیهما السّلام الملقب بالنفس الزکیة قتله عیسی بن منصور العباسی سنة ( 145 ) بالمدینة .
2- الانفال : 75 .
3- ابو جعفر المنصور : عبد اللَّه بن محمد بن علی بن العباس ، ثانی خلفاء بنی العباس الهالک سنة ( 158 ) ه

فهذا هو وجه الاستدلال بهذه الآیة(1)]الخ.

از این عبارت ظاهر است که محمد بن عبد اللّه بن الحسن بن الحسن قائل بخلافت بی فاصلۀ جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بود، و ابو بکر را خلیفۀ بالاستحقاق نمی دانست.

سبحان اللّه! خرافتی که بعض کذابان بحسن مثنی نسبت نمایند.

بمقابلۀ شیعه حجت شود، حال آنکه این روایت بر حسب افادات خود این حضرات لائق اعتماد نیست، و شیعه هرگز روایت آن نمی کنند، بلکه آن را کذب و بهتان محض می دانند، و کلام متینی که خود اهل سنت از حفید حسن مثنی روایت کنند، و آن را قطعا و حتما ثابت دانند، هرگز بر اهل سنت حجت نشود و دلیل نگردد، این تعصب را چه توان کرد؟ ! و ابو العباس محمد بن یزید الازدی البصری المعروف بالمبرد(2) در کتاب «کامل» ، که بعنایت رب الارباب یک نسخۀ عتیقۀ آن بخط عرب و دیگر نسخۀ جدیدة الاستکتاب بنظر خادم الطلاب رسیده، می گوید:

نحن ذاکرون الرسائل بین أمیر المؤمنین المنصور و بین محمد بن عبد اللّه بن حسن العلوی، کما وعدنا فی أول الکتاب و نختصر ما یجوز ذکره منه و نمسک عن الباقی، فقد قیل: الروایة أحد الشاتمین.

قال: لما خرج محمد بن عبد اللّه علی المنصور، کتب إلیه المنصور: بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ من عبد اللّه أمیر المؤمنین الی محمد بن عبد اللّه، أما بعد:

ص:475


1- تفسیر مفاتیح الغیب ج 15 / 213 .
2- ابو العباس المیرد : محمد بن یزید البصری النحوی المتوفی سنة ( 286 ) ببغداد .

إِنَّما جَزاءُ اَلَّذِینَ یُحارِبُونَ اَللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی اَلْأَرْضِ فَساداً أَنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ اَلْأَرْضِ ذلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی اَلدُّنْیا وَ لَهُمْ فِی اَلْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِیمٌ.

إِلاَّ اَلَّذِینَ تابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَیْهِمْ فَاعْلَمُوا أَنَّ اَللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ(1) ذلک عهد اللّه و ذمته و میثاقه و حق نبیه ان تبت من قبل أن أقدر علیک أؤمنک علی نفسک و ولدک و اخوتک و من بایعوک و تابعوک و جمیع شیعتک، و ان أعطیک ألف ألف درهم و انزلک من البلاد حیث شئت، و أقضی ما شئت من الحاجات، و اطلق من سجنی أهل بیتک و شیعتک و أنصارک، ثم لا اتبع أحدا منکم بمکروه فان شئت ان تتوثق لنفسک، فوجه الی من یأخذ لک من المیثاق و العهد و الامان ما احببت و السّلام.

فکتب إلیه محمد بن عبد اللّه: بسم الله الرحمن الرحیم من عبد اللّه محمد المهدی أمیر المؤمنین الی عبد اللّه بن محمد، أما بعد طسم تِلْکَ آیاتُ اَلْکِتابِ اَلْمُبِینِ* نَتْلُوا عَلَیْکَ مِنْ نَبَإِ مُوسی وَ فِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی اَلْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ إِنَّهُ کانَ مِنَ اَلْمُفْسِدِینَ* وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی اَلَّذِینَ اُسْتُضْعِفُوا فِی اَلْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ اَلْوارِثِینَ* وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی اَلْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ(2) و أنا اعرض علیک من الامان مثل الذی اعطیتنی، فقد تعلم أن الحق حقنا و انکم طلبتموه بنا و نهضتم فیه بشیعتنا و حظیتموه بفضلنا، و ان أبانا علیا کان الوصیّ و الامام، فکیف ورثتموه دوننا و نحن أحیاء؟ ! و لقد علمتم أنه لیس أحد من بنی هاشم یمت(3) بمثل فضلنا، و لا یفخر بمثل قدیمنا و حدیثنا و نسبنا و سببنا، و أنا بنو أم الرسول

ص:476


1- المائدة : 33 - 34 .
2- القصص : 1 - 2 - 3 - 4 - 5
3- یمت : یصل و یتوسل بالقرابة

صلی اللّه علیه و سلم فاطمة بنت عمرو فی الجاهلیة دونکم، و بنو فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی الاسلام من بینکم، فأنا أوسط بنی هاشم نسبا و خیرهم أما و أبا لم تلدنی العجم، و لم تعرق(1) فی امهات الاولاد.

و ان اللّه و تبارک و تعالی لم یزل یختار لنا، فولدنی من النبیین أفضلهم محمد صلی اللّه علیه و سلم و من الاصحاب أقدمهم اسلاما و أوسعهم علما و أکثرهم جهاد علی بن أبی طالب و من نسائه أفضلهن سیدة نساء الجاهلیة خدیجة بنت خویلد رضی اللّه عنها أول من آمن باللّه من النساء و صلی الی القبلة و من بناته أفضلهن و سیدة نساء أهل الجنة]الخ.

از این عبارت ظاهر است که محمد بن عبد اللّه بن الحسن تصریح کرده بآنکه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام وصی و امام بود و آن حضرت أقدم اصحاب از روی اسلام، و اوسعشان از روی علم، و اکثر ایشان از روی جهاد بود.

و فی کل ذلک اثبات لامامته و خلافته بلا فصل و ابطال لدعاوی أرباب الزور و الهزل، و کتابی که منصور بجواب این کتاب محمد بن عبد اللّه نوشته، دلالت صریحه دارد بر آنکه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام طلب خلافت بحضرت فاطمه علیها السّلام بهر وجه نموده، و حضرت فاطمه علیها السّلام را برای مخاصمه بیرون آورده.

قال المبرد فی «الکامل» بعد ذکر کتاب محمد بن عبد اللّه:

[فکتب إلیه المنصور: بسم الله الرحمن الرحیم من عبد اللّه أمیر المؤمنین الی محمد بن عبد اللّه، أما بعد فقد أتانی کتابک و بلغنی کلامک، فاذا جل فخرک بالنساء لتضل به الجفاة و الغوغاء، و لم یجعل اللّه النساء کالعمومة و لا الاباء کالعصبة

ص:477


1- فی الکامل للجزری ج 5 / 537 : و لم تنازع فی أمهات الاولاد .

و الاولیاء، و لقد جعل العم ابا و بدأ به علی الوالد الادنی، فقال جل ثناءه عن نبیه «وَ اِتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائِی إِبْراهِیمَ وَ (اسماعیل) وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ»(1) و لقد علمت ان اللّه بعث محمدا و عمومته اربعة، فأجابه اثنان و کفر اثنان.

و أما ما ذکرت من النساء و قراباتهن، فلو اعطین علی قرب الانساب و حق الاحساب لکن الخیر کله لآمنة بنت وهب و لکن اللّه یختار لدینه من یشاء من خلقه.

فأما ما ذکرت من فاطمة أم أبی طالب، فان اللّه لم یهد أحدا من ولدها الی الاسلام، و لو فعل لکان عبد اللّه بن عبد المطلب اولاهم بکل خیر فی الآخرة و الاولی و أسعدهم بدخول الجنة غدا و لکن اللّه أبی ذلک، فقال: إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ، وَ لکِنَّ اَللّهَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ(2) و أما ما ذکرت من فاطمة بنت اسد أم علی بن أبی طالب و فاطمة أم الحسن و الحسین، و ان هاشما ولد علیا مرتین، و ان عبد المطلب ولد الحسن مرتین، فخیر الاولین و الآخرین رسول اللّه لم یلده هاشم الا مرة واحدة.

و أما ما ذکرت من انک ابن رسول اللّه، فان اللّه جل و عز أبی ذلک، فقال:

ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَ لکِنْ رَسُولَ اَللّهِ وَ خاتَمَ اَلنَّبِیِّینَ(3) و لکنکم بنو بنته و انها لقرابة قریبة غیر انها مرآة لا تحوز المیراث و لا تؤم، فکیف تورث الامامة من قبلها و لقد طلب بها أبوک بکل وجه، فأخرجها تخاصم، و مرضها سرا و دفنها لیلا، فأبی الناس الا تقدیم الشیخین و لقد حضر أبوک وفاة رسول اللّه،

ص:478


1- یوسف : 38 - لا یخفی أن الآیة لیس فیها « اسماعیل » فاستشهاد المنصور بها لیس فی محله .
2- القصص : 56
3- الاحزاب : 40

فأمر بالصلاة غیره، ثم أخذ الناس رجلا رجلا، فلم یأخذوا أباک فیهم](1)- الخ.

هر گاه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام طالب خلافت و امامت باشد، و جد و جهد آن جناب در این باب بمثابه ای رسد که باعتراف منصور طلب خلافت بحضرت فاطمة علیها السّلام بهر وجه فرماید، و حضرت فاطمة علیها السّلام را برای مخاصمه بیرون آرد، بعد از این چگونه مؤمنی نفی خلافت و امامت از آن جناب نماید.

و مخفی نماند که خطوط منصور و محمد بن عبد اللّه را که مبرد در «کامل» وارد کرده، ابن الاثیر در «تاریخ کامل»(2) و ابن خلدون در کتاب «العبر»(3) هم ذکر کرده اند.

نوزدهم: آنکه زیاده تر بحیرتم می اندازد، جسارت و عدم مبالات این حضرات از تورط، و اقتحام در متناقضات که در اینجا و امثال آن حسن مثنی و امثال او را بطمع محال ابطال دلالت حدیث غدیر بر امامت حقه و غیر آن واجب الاتباع و الانقیاد و الامتثال و مفترض الطاعة گردانیده اند، و حال آنکه متعصبین اهل سنت خود را دور از اتباع و انقیاد حضرات اهلبیت طاهرین و ائمۀ معصومین علیهم السّلام می کشند.

مگر نمی دانی که در کتب اصول فقه بشرح و بسط مقرر کرده اند که (معاذ اللّه) اجماع اهلبیت علیهم السّلام قابل حجیت نیست، وا عجباه که بمزید انحراف از عترت و آل اجماع اهلبیت علیهم السّلام را حجت ندانند، و در مقام

ص:479


1- الکامل للمبرد ج 2 / 382
2- الکامل فی التاریخ لابن الاثیر الجزری ج 5 / 536 - 542 .
3- العبر و دیوان المبتدء و الخبر ج 3 / 191 .

مناظره و مقابله بروایت موضوعه بر حسن مثنی دست اندازند.

و نیز حضرات اهل سنت در کتب کلامیه و فقهیه خطایا را بجناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نسبت کرده اند، و جاها تخطیۀ آن جناب نموده، خود را در جهلاء و سفهاء و حمقاء بقول شاهصاحب و والد ماجدشان داخل ساخته اند، بلکه خود شاهصاحب در باب مطاعن، بلکه در همین باب امامت، و والد ماجدشان در «قرة العینین» نسبت خطا بجناب أمیر المؤمنین علیه السّلام کرده اند، و قلوب اهل ایمان باین جسارت خسته.

پس مزید تحیر است که بجناب أمیر المؤمنین علیه السّلام با آنکه سید و سردار اهلبیت طاهرین و امام ائمه معصومین صلوات اللّه علیه و علیهم اجمعین است، (عیاذا باللّه) نسبت خطا کنند، و اغلاط را بر آن جناب بربندند، و اقوال و اعمال آن جناب را واجب الاتباع، چه جائز الاتباع هم ندانند، و باز بمزید بی باکی روایتی که بعض روات مفترینشان بر حسن مثنی بر بافته اند، و مثل آن از مزابل مندرسه برآرند و در قلوب عوام اتباع خود اهلبیت علیهم السّلام را باعتماد و اعتبار بر امثال این مفتریات ثابت سازند.

این بدان می ماند که اهل کتاب با وصف آن همه عناد و تعصب با جناب سرور کائنات علیه آلاف التحیات و آن همه شورش و جفا بر آن سید انبیا، و آن همه اهتمام تمام در نسبت نقائص و مطاعن بآن خیر الانام و عدم اعتماد و اعتبار بر احکام و ارشادات آن سرور کرام.

هر گاه بعضی از کذابین ایشان افترای موافق مطلوب ایشان بر آن حضرت بندند، مثلا گویند که (عیاذا باللّه) آن جناب بالوهیت عیسی قائل شده، و نبوت خود را باطل کرده، و اعتراف بعدم آن نموده، در

ص:480

این وقت نصاری این روایت موضوعه را بمقابله اهل اسلام برخوانند، و دم مباهات و اتباع جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بزنند، و گویند که فهم ما مطابق فهم آن حضرت است، پس (معاذ اللّه) عیسی خدا باشد و آن حضرت نبی بر حق نبود.

بیستم: آنکه اگر این روایت موضوعه بر سبیل فرض باطل مسلم هم شود و از آن نفی یک کس از اولاد اهلبیت معصومین علیهم السّلام دلالت حدیث غدیر بر امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و موافقت او با سنیه لازم می آید، چه جا که موافقت جمیع اولاد اهلبیت علیهم السّلام با سنیه ثابت شود؟ و چه جا که موافقت خود اهلبیت علیهم السّلام با سنیه در نفی دلالت حدیث غدیر بر امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام واضح گردد؟ پس احتجاج و استدلال بآن بر موافقت فهم سنیه با فهم اهلبیت علیهم السّلام زلل صریح و خطای قبیح است، و اگر اولاد ائمه معصومین علیهم السّلام را هم داخل اهلبیت سازد، پس قیامت عظمی دگر باره بر سر سنیه حسب این افاده ظاهر خواهد شد، زیرا که ائمه و مشایخ سنیه در جمعی از اولاد ائمه معصومین علیهم السّلام قدح و جرح کرده اند.

پس آن جمله است محمد بن جعفر بن محمد بن علی، که ابن عدی(1) او را در مقدوحین داخل ساخته، و خطیب از خود او تصریح بتزویر احادیث و شق مردم کتبی را که از او شنیده بودند نقل کرده.

ذهبی در «میزان» گفته:

[محمد بن جعفر بن محمد بن علی الهاشمی الحسینی، عن أبیه تکلم فیه،

ص:481


1- عبد اللَّه بن عدی الحافظ الجرجانی المتوفی سنة ( 365 ) .

حدث عنه ابراهیم بن المنذر، و محمد بن(1) یحیی العدنی، دعا الی نفسه فی دولة المأمون، و بویع بمکة سنة مائتین، فحج حینئذ المعتصمین، و هو أمیر، و ظفر به و اعتقله ببغداد، فبقی فیها قلیلا، و کان بطلا شجاعا، یصوم یوما و یفطر یوما. مات سنة ثلاث و مائتین و قد نیف علی السبعین و قبره بجرجان.

ذکره ابن عدی فی «الکامل» .

و قال البخاری: أخوه اسحاق أوثق منه](2). الخ.

و ابن حجر عسقلانی در «لسان المیزان» بعد ذکر عبارت «میزان» بترجمه محمد بن جعفر، گفته:

[و قول المؤلف: انه مات ببغداد، غیر مستقیم، فقد روی الخطیب فی ترجمته انه لما ظفر به أصعد المنبر، فقال: یا أیها الناس انی قد حدثتکم بأحادیث زورتها، فشق الناس الکتب و السماع الذی کانوا سمعوه منه، ثم خرج الی المأمون بخراسان، فمات عنده، و تولی المأمون دفنه و هو أخو موسی الکاظم بن جعفر الصادق](3).

و نیز ابن حجر عسقلانی در «اصابه بتمییز الصحابة» بعد ذکر حدیثی در باب حضرت خضر علیه السّلام بسندی که در آن محمد بن جعفر است، گفته:

[و محمد بن جعفر هذا هو أخو موسی الکاظم حدث عن أبیه و غیره، روی عنه ابراهیم بن المنذر و غیره، و کان قد دعا لنفسه بالمدینة و مکة، و حج بالناس

ص:482


1- محمد بن یحیی بن أبی عمر الحافظ العدنی صاحب « المسند » توفی سنة ( 243 ) ه .
2- میزان الاعتدال ج 3 / 500 .
3- لسان المیزان ج 5 / 103 .

سنة مائتین و بایعوه بالخلافة، فحج المعتصم فظفر به فحمله الی أخیه المأمون بخراسان، فمات بجرجان سنة ثلاث و مائتین. و ذکر الخطیب فی ترجمته انه لما ظفر به صعد المنبر، فقال:

أیها الناس، انی قد کنت حدثتکم بأحادیث زورتها، فشق الناس الکتب التی سمعوها منه، و عاش سبعین سنة.

قال البخاری: أخوه اسحاق أوثق منه. و اخرج له الحاکم حدیثا.

قال الذهبی: انه ظاهر النکارة فی ذکر سلیمان بن داود علیهما السّلام](1).

و از آن جمله است علی بن جعفر، که ذهبی بحق حدیث او در فضل حسنین و جناب أمیر المؤمنین و حضرت فاطمة علیهم السّلام، می گوید که منکر است جدا.

در «میزان الاعتدال» گفته:

علی بن جعفر بن محمد الصادق علیهما السّلام عن أبیه، و أخیه موسی، و الثوری.

و عنه عبد العزیز الاویسی(2)، و نصر بن علی الجهضمی(3)، و أحمد البزی(4) و جماعة.

ما هو من شرط کتابی، لانی ما رأیت أحدا لینه، نعم و لا من وثقه، و لکن حدیثه منکر جدا، ما صححه الترمذی و لا حسنه، رواه عنه نصر بن علی، عن أخیه موسی، عن أبیه، عن أجداده: من احبنی. .

ص:483


1- الاصابة ج 1 / 428 .
2- عبد العزیز الاویسی : بن عبد اللَّه المدنی ؟ ؟ من شیوخ البخاری .
3- الجهضمی : أبو عمرو نصر بن علی الحافظ البصری المتوفی سنة ( 250 ) ه
4- البزی : أحمد بن محمد بن عبد اللَّه المقری المکی مؤذن مسجد الحرام توفی سنة ( 250 ) ه .

أخبرنی ابن قدامة(1) إجازة، أخبرنا عمر بن محمد(2)، أخبرنا ابن ملوک(3)، و ابو بکر القاضی(4)، قالا: أخبرنا ابو الطیب الطبری(5)، أخبرنا أبو أحمد(6)، الغطریفی، حدثنا عبد الرحمن بن المغیرة، حدثنا نصر بن علی، حدثنا علی بن جعفر بن محمد، حدثنی أخی موسی، عن أبیه محمد، عن أبیه علی، عن أبیه عن جده علی رضی اللّه عنه: أن النبی صلی اللّه علیه و سلم أخذ بید الحسن و الحسین فقال: «من أحبنی و أحب هذین و أبویهما کان معی فی درجتی یوم القیامة» .

قال الترمذی: لا یعرف الا من هذا الوجه(7).

و از آن جمله است حسن بن محمد بن یحیی بن الحسن بن جعفر بن عبید اللّه بن زین العابدین علی بن الحسین علیهما السّلام که ذهبی بر ملا کذب

ص:484


1- شمس الدین بن قدامة : عبد الرحمن بن محمد بن أحمد بن محمد بن قدامة الحنبلی المتوفی ( 682 ) .
2- عمر بن محمد : بن معمر أبو حفص المؤدب المعروف بابن طبرزد البغدادی المتوفی ( 607 ) ه .
3- ابن ملوک : ابو المواهب أحمد بن محمد بن عبد الملک الورق البغدادی المتوفی سنة ( 525 ) .
4- أبو بکر القاضی بن العربی محمد بن عبد اللَّه بن محمد الاشبیلی الحافظ المالکی المتوفی سنة ( 546 ) ه .
5- ابو الطیب الطبری : طاهر بن عبد اللَّه بن طاهر القاضی الشافعی المتوفی سنة ( 450 ) ه .
6- الغطریفی : أبو أحمد محمد بن أحمد بن الحسین بن القاسم الحافظ الجرجانی المتوفی سنة ( 377 ) ه .
7- میزان الاعتدال ج 3 / 117 .

او بسبب روایت حدیث فضیلت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بزعم باطل خود ثابت می سازد، و بسبب کثرت حیاء نسبت قلت حیاء به او می دهد، چنانچه در «میزان الاعتدال» گفته:

الحسن بن محمد(1) بن یحیی بن الحسن بن جعفر بن عبید اللّه بن الحسین بن زین العابدین علی بن الشهید الحسین العلوی، ابن أخی طاهر، النسابة، عن اسحاق الدیری(2).

روی بقلة حیاء عن الدیری، عن عبد الرزاق(3)، باسناد کالشمس «علی خیر البشر» .

و عن الدیری، عن عبد الرزاق، عن معمر(4)، عن محمد(5)، عن عبد اللّه(6) بن الصامت، عن أبی ذر، مرفوعا، قال: «علی و ذریته یختمون الاوصیاء الی یوم القیامة» .

فهذان دالان علی کذبه و رفضه، عفی اللّه عنه(7).

ص:485


1- الحسن بن محمد بن یحیی العلوی النسابة المعمر مدنی الاصل سکن بغداد و توفی بها سنة ( 358 ) ه و کان ملقبا بأبی محمد الدندانی ، و معروفا لجلالة عمه طاهر بابن اخی طاهر .
2- الدیری اسحاق بن ابراهیم بن نصر الازدی الکوفی توفی سنة ( 242 ) ه .
3- عبد الرزاق : بن همام الحافظ الصنعانی المتوفی سنة ( 211 ) تقدم ذکره .
4- معمر بن راشد ابو عروة الازدی البصری المتوفی سنة ( 153 ) ه .
5- هو محمد بن زیاد الجمحی أبو الحارث البصری مولی عثمان بن مظعون .
6- عبد اللَّه بن الصامت : ابن أخی أبی ذر الغفاری ، کان بصریا .
7- میزان الاعتدال ج 1 / 521 .

و از آن جمله است حسین بن زید، که ابن المدینی و غیر او قدح در او کرده اند.

ذهبی در «میزان الاعتدال» گفته: الحسین بن زید بن علی بن الحسین بن علی العلوی، أبو عبد اللّه الکوفی.

عن أبیه و أعمامه: أبی جعفر الباقر و عمر، و عبد اللّه، و أم علی، و عدة من آل علی.

و عنه ابناه: اسماعیل، و یحیی، و عباد الرواجنی(1)، و أبو مصعب الزهری(2) و ابراهیم بن المنذر، و علی بن المدینی(3)، و قال: فیه ضعف.

و قال ابو حاتم: یعرف و ینکر.

و قال ابن عدی: وجدت فی حدیثه بعض النکرة، و أرجو انه لا بأس به](4) الخ.

قوله: و نیز در این حدیث دلیل صریح است بر اجتماع ولایتین در زمان واحد، زیرا که تقیید بلفظ «بعد» واقع نیست].

أقول: سابقا دریافتی که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بعد نزول آیۀ اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ ارشاد فرموده:

«الحمد للّه علی اکمال الدین و تمام

ص:486


1- الرواجنی : عباد بن یعقوب الکوفی المتوفی سنة ( 250 ) ه .
2- أبو مصعب الزهری : أحمد بن أبی بکر الحافظ المدنی المتوفی سنة ( 292 ) ه .
3- ابن المدینی : علی بن عبد اللَّه بن جعفر البصری المتوفی سنة ( 234 ) .
4- رواه أبو نعیم فی « ما نزل من القرآن فی علی » ، و الحافظ ابو سعید السجستانی فی کتاب « الولایة » و الحسکانی ، و الخوارزمی فی « المناقب » : 80 و غیرهم .

النعمة و رضی الرب برسالتی و الولایة لعلی من بعدی»(1).

پس تقیید ولایت به «بعدیت» در این حدیث دلیل صریح است بر آنکه مراد آن جناب در

حدیث «من کنت مولاه» هم همین است که مولائیت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بعد آن حضرت است.

و نیز کلام حسان بن ثابت صریح است در اینکه مراد از حدیث غدیر ولایت و امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بعد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله است، زیرا که او تصریح نموده به اینکه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله ارشاد نمود به علی بن أبی طالب که: «من پسندیدم ترا بحالی که بعد من امام و هادی هستی» .

و در روایت عبد الرزاق که ابن کثیر در تاریخ خود نقل کرده (و قد سمعت ألفاظها فیما سبق) حدیث غدیر باین الفاظ منقول است:

«من کنت مولاه، فان علیا بعدی مولاه» .

پس قید «بعدی» هر گاه در نفس حدیث غدیر مروی باشد، دیگر طرق که در آن این لفظ مروی نیست، بر آن محمول خواهد شد، فان الحدیث یفسر بعضه بعضا، کما فی «فتح الباری» و غیره.

و در بعض طرق حدیث غدیر وارد است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بحق جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام ارشاد فرموده:

«هذا ولیکم بعدی» ، چنانچه سمعانی در فضائل جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام علی ما نقل روایت کرده:

[عن البراء: ان النبی صلی اللّه علیه و سلم نزل بغدیر خم و أمر فکسح

ص:487


1- تقدم فی ج 7 من هذه الطبعة ص 92 عن البدایة و النهایة ج 7 / 349 و لکن فی المطبوع من البدایة سقط لفظ ( بعدی ) .

بین شجرتین و صیح بالناس، فاجتمعوا، فحمد اللّه و اثنی علیه، ثم قال: «أ لست أولی بالمؤمنین من انفسهم؟» ، قالوا: بلی، فدعا علیا، فأخذ بعضده، ثم قال: «هذا ولیکم من بعدی، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه» . فقام عمر الی علی، فقال: لیهنئک یا بن أبی طالب، اصبحت، أو قال: امسیت مولی کل مؤمن].

و علاوه بر این همه در اجتماع ولایتین در زمان واحد هیچ محذوری لازم نمی آید، و هیچ امتناعی رو نمی نماید، و چسان چنین نباشد، حال آنکه احادیث عدیده دلالت بر ثبوت امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در زمان نبوی دارد، و اگر چه حضرات أهل سنت در اخفای آثار و انوار حق سعی لا طائل خود را بغایت قصوی رسانیده اند، لیکن باز هم بمفاد «الحق یعلو و لا یعلی» ثقات همین حضرات روایاتی می آرند که احقاق حق و ازهاق باطل بأبلغ وجوه می نماید، و تعسفات و تقولات رکیکه ایشان را از پا در می آورد، و رقم بطلان بر سخائف توهمات ایشان می نگارد.

علامۀ نحریر عمدة الکبار شیرویه(1) بن شهردار دیلمی، که ابو القاسم عبد الکریم بن محمد بن عبد الکریم الرافعی القزوینی در «تدوین فی ذکر أهل العلم بقزوین» بمدح او گفته:

[شیرویه به شهردار بن فناخسرو الدیلمی أبو شجاع الهمدانی الحافظ من متأخری أهل الحدیث المشهورین الموصوفین بالحفظ، کان قانعا بما رزقه للّه تعالی من ربع أملاکه. سمع و جمع الکثیر و رحل.

قال أبو سعد السمعانی: و تعب فی الجمع، صنف کتاب «الفردوس» و کتاب

ص:488


1- شیرویه بن شهردار الدیلمی أبو شجاع الهمدانی المتوفی سنة ( 509 ) ه

«طبقات الهمدانیین» و غیرهما](1)-الخ.

در کتاب «الفردوس» که بعنایت رب حمید بعد جهد جهید و کد شدید نقل آن بدست این اقل العبید آمده، در فصل «لو» از باب اللام می گوید:

[حذیفة: لو علم الناس متی سمی علی أمیر المؤمنین ما أنکروا فضله، سمی أمیر المؤمنین و آدم بین الروح و الجسد، قال اللّه تعالی: وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ(2) ؟ قالت الملائکة:

بلی، فقال: أنا ربکم و محمد نبیکم و علی أمیرکم].

و سید علی همدانی که از مشایخ اجازۀ والد مخاطب است، و بعض فضائل جمیله و محامد جزیلۀ او سابقا از «نفحات جامی» و «کتائب اعلام الاخیار کفوی» و غیر آن شنیدی، در کتاب «مودة القربی» که فاضل رشید بر تصنیف آن و امثال آن فخر و مباهات دارد، و آن را از دلائل ثبوت ولای أهل نحلۀ خود با أهل بیت علیهم السّلام، و دافع منقصت تخلف از این حضرات می پندارد.

و از اول آن ظاهر است که علی همدانی در آن جواهر اخبار و لآلی آثار سرور انبیای اخیار صلوات اللّه و سلامه علیه و آله الابرار که در حق اهلبیت اطهار وارد شده، جمع نموده و از حق تعالی امید کرده که آن را وسیلۀ خود باهلبیت علیهم السّلام و سبب نجات خود باین حضرات گرداند و نیز از حق تعالی سؤال حفظ از خبط و خلل در قول و عمل و عدم تحویل قلم بسوی ما لا ینقل نموده، می گوید:

[عن حذیفة رضی اللّه عنه قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «لو علم

ص:489


1- التدوین فی أخبار قزوین ج 3 / 85
2- الاعراف : 171 .

الناس متی سمی علی أمیر المؤمنین ما أنکروا فضله، سمی أمیر المؤمنین و آدم بین الروح و الجسد](1).

و سید علی همدانی در کتاب «روضة الفردوس» که از شروع آن ظاهر است که از قعر بحر کتاب «فردوس» استخراج اشرف جواهر، و از اغصان ریاض آن اجتناء انفس زواهر نموده، در این کتاب جمع کرده در باب رابع عشر که در مرویات حذیفه است می گوید:

[

و عنه (یعنی عن حذیفة رضی اللّه عنه) قال: قال علیه السّلام: «لو علم الناس متی سمی علی «أمیر المؤمنین» ، ما أنکروا فضله، سمی أمیر المؤمنین و آدم بین الروح و الجسد.

قال اللّه تعالی: وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ، أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ(2)؟ قالت الملائکة: بلی، فقال اللّه تبارک و تعالی:

«أنا ربکم و محمد نبیکم و علی أمیرکم» .

و حاجی عبد الوهاب(3) بن محمد بن رفیع الدین احمد در تفسیر خود در تفسیر آیۀ: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِی اَلْقُرْبی(4) در ذکر فضائل جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته:

[عن حذیفة(5) رضی اللّه عنه قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: لو

ص:490


1- ینابیع المودة : 248 عن المودة فی القربی .
2- الاعراف : 171 .
3- عبد الوهاب بن محمد بن رفیع الدین أحمد الحنفی الهندی المتوفی سنة ( 932 ) ه .
4- الشوری : 23 .
5- حذیفة : بن الیمان حنبل بن جابر العبسی المتوفی بالمدائن سنة ( 36 ) ه .

یعلم الناس متی سمی علی «أمیر المؤمنین» ، ما أنکروا فضله، سمی بذلک و آدم بین الروح و الجسد حین قال: أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ؟ ، قالوا: بلی، فقال اللّه تعالی أنا ربکم و محمد نبیکم و علی أمیرکم. رواه صاحب «الفردوس» .

از این روایت بحمد اللّه کفلق الصبح درخشان است که چنانچه نبوت جناب خاتم النبیین صلی اللّه علیه و آله قبل از خلق حضرت آدم ثابت بود، همچنین امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام هم در این زمان ثابت بود که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بأمیر المؤمنین مسمی گردیده.

پس توهم لا طائل مخاطب و از خود رفتگی او دربارۀ تحقق امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بزمان جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله از هم پاشید و «هَباءً مُنْبَثًّا» گردید، چه هر گاه امامت آن حضرت قبل از خلق حضرت آدم ثابت باشد، در ثبوت آن بزمان جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله که بمدت دراز متأخر از آن بوده، چه جای قال و قیل است؟ و نیز سید علی همدانی در «مودة القربی» گفته:

[عن أبی هریرة رض قال: قیل یا رسول اللّه متی وجبت لک النبوة؟ قال:

«قبل أن یخلق اللّه آدم و ینفخ الروح فیه» و قال: وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ(1) قالت الملائکة: بلی فقال: أنا ربکم و محمد نبیکم و علی أمیرکم](2).

از این روایت ظاهر است که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام قبل خلق حضرت آدم أمیر ملائکۀ معصومین بوده که حق تعالی بخطاب ملائکه، هر گاه

ص:491


1- الاعراف : 171
2- ینابیع المودة : 248 عن مودة القربی

ایشان اقرار بربوبیت او تعالی شأنه روز أ لست نمودند، فرموده که من رب شما هستم و محمد نبی شما و علی أمیر شما.

پس هر گاه امامت و امارت جناب أمیر المؤمنین روز أ لست با نبوت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله جمع شود، در اجتماع ولایت علویه با ولایت نبویه در زمان متأخر از آن کدام استحاله رو دهد؟ و أبو علی أحمد بن محمد المرزوقی(1) در کتاب «الازمنة و الامکنة» در آخر «باب حادی و خمسین» علی ما نقل عنه العالم النحریر المفید محمد سعید طاب ثراه گفته:

[روی لنا أبو الحسن البدیهی قال: سمعت أبا عبد اللّه ابراهیم(2) بن محمد ابن عرفة الازدی یقول: و أخبر أن النبی صلی اللّه علیه و سلم تولی دفن فاطمة(3) بنت أسد، و کان اشعرها قمیصا له، فسمع صلی اللّه علیه و آله و هو یقول ابنک ابنک، فسئل صلی اللّه علیه و سلم، فقال صلی اللّه علیه و آله: انها سئلت عن ربها فأجابت، و عن نبیها فأجابت و عن امامها فلجلجت، فقلت: ابنک ابنک].

این روایت دلالت واضحه دارد بر آنکه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام امام بود در زمان جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله، که هر گاه از فاطمه بنت أسد در قبر بعد سؤال از «رب» و «نبی» ، سؤال کردند که امام تو کیست؟

ص:492


1- المرزوقی : أبو علی أحمد بن محمد بن الحسن الاصفهانی المتوفی سنة ( 421 ) ه .
2- أبو عبد اللَّه ابراهیم بن محمد بن عرفة الازدی العتکی المعروف بنفطویه المتوفی ببغداد سنة ( 323 ) ه .
3- فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف أم أمیر المؤمنین علیه السّلام روت عن النبی صلی اللَّه علیه و آله ( 46 ) حدیثا توفیت بالمدینة .

جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله تلقین کرد او را که امام او فرزند او است، یعنی جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام.

پس امامت آن حضرت بالفعل در زمان جناب سرور کائنات صلی اللّه علیه و آله ثابت باشد.

و عبد الکریم بن محمد الرافعی القزوینی که از أکابر أئمه و أعاظم أجله و أفاخم أساطین و أماثل محدثین سنیه است و فضائل عظیمه و محامد فخیمۀ او از «عبر»(1) ذهبی و «مرآة الجنان»(2) یافعی و «طبقات شافعیه»(3) اسنوی و «طبقات»(4) أبو بکر اسدی و امثال آن ظاهر است، در کتاب «التدوین فی ذکر أهل العلم بقزوین» که رب معین نسخۀ عتیقۀ آن باین حزین شجین عنایت فرموده، می گوید:

[أبو عبد اللّه الرازی حدث بقزوین عن محمد بن أیوب، قال میسرة(5) فی «المشیخة» : ثنا أبو عبد اللّه الرازی الشیخ الصالح فی الجامع بقزوین، ثنا محمد ابن أیوب، ثنا علی بن المؤمن، ثنا اسماعیل بن ابان، عن ناصح(6) بن عبد اللّه،

ص:493


1- العبر فی خبر من غبر ج 5 / 94 .
2- مرآة الجنان للیافعی ج 4 / 56 .
3- طبقات الاسنوی ج 1 / 571
4- طبقات الاسدی ج 4 / 75
5- میسرة : علی بن الحسن بن ادریس بن خفاف أبو سعید القزوینی المتوفی سنة ( 353 ) ه .
6- ناصح بن عبد اللَّه الکوفی أبو عبد اللَّه المحلمی الحائک من أصحاب الصادق علیه السّلام .

عن سماک(1) بن حرب، عن جابر بن(2) سمرة قال: کان علی رضی اللّه عنه یقول:

أ رأیتم لو ان نبی اللّه صلی اللّه علیه و سلم قبض من کان أمیر المؤمنین الا أنا؟ قال: و ربما قیل له: یا أمیر المؤمنین، و النبی صلی اللّه علیه و سلم ینظر إلیه و یتبسم، و یمکن أن یکون هذا أبا عبد اللّه الارنبوی الذی روی عنه أبو الحسن(3) القطان، و ذکر حدیثه عن یحیی بن درست، و أبی مصعب(4) و غیرهما].

از این روایت ظاهر است که مردم جناب علی بن أبی طالب علیه السّلام را در حیات جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله روبروی آن جناب بخطاب «أمیر المؤمنین» مخاطب می ساختند، و جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بسوی حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام نظر می فرمود و تبسم می فرمود.

و نیز از این روایت واضح است که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در حیات جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله می فرمود که اگر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله وفات خواهد یافت، کدام کس خواهد بود أمیر المؤمنین سوای من؟ و این نص واضح است بر آنکه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام خود را خلیفه و امام و أمیر مؤمنین بعد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله می دانست، و امارت و امامت دیگران نزد آن حضرت امارت جائره و امامت باطله بود.

و جمال الدین محدث که از مشایخ اجازۀ والد شاهصاحب است، در «روضة الاحباب» که بنص شاهصاحب در رسالۀ «اصول حدیث» نسخۀ صحیحۀ آن بهتر از همۀ تصانیف این باب است، روایت کرده که سرور

ص:494


1- سماک بن حرب : بن اوس الکوفی المتوفی سنة ( 123 ) ه .
2- جابر بن سمرة : بن جنادة الصحابی المتوفی بالکوفة سنة ( 70 ) أو ( 74 ) .
3- الحافظ علی بن ابراهیم بن سلمة القزوینی المتوفی ( 345 ) .
4- هو أحمد بن القاسم بن الحارث الزهری المدنی المتوفی ( 242 ) .

کائنات صلی اللّه علیه و آله فرموده:

«علی خلیفتی علیکم فی حیاتی و مماتی، فمن عصاه فقد عصانی» .

چنانچه از زبان أم المؤمنین أم سلمه رضی اللّه عنها می آرد که بتحقیق که من شنیده ام از پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم که می فرمود:

«علی خلیفتی علیکم فی حیاتی و مماتی، فمن عصاه فقد عصانی» أی عائشه گواهی می دهی که از آن سرور شنیده ای؟ گفت آری-انتهی.

از این حدیث که عائشه هم بآن اعتراف کرده و تاب انکار آن نداشته، صراحة ثابت است که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در حالت حیات جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله هم امام و خلیفه بر مردم بوده و اطاعت و امتثال اوامر و نواهی آن جناب در این حال هم لازم و واجب بود، اختصاصی بزمان ما بعد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله نداشت.

و محتجب نماند که مراد از امامتی که اختصاص دارد بزمان ما بعد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم آنست که تنفیذ احکام شرعیه و تصرف در امور رعایا مختص بجناب أمیر المؤمنین علیه السّلام باشد، و ظاهر است که این معنی در حیات نبوی وجهی نداشت.

و مراد از امامتی که برای جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در حیات جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله ثابت بود این است که بر مردم انقیاد و اتباع آن حضرت و امتثال اوامر و نواهی آن جناب واجب بود، و اگر آن جناب نیابة عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله تصرف در امری از امور مسلمین می فرمود، قبول آن بر مؤمنین لازم و متحتم بود.

و علاوه بر این اثبات امامت و امارت مؤمنین برای جناب أمیر المؤمنین

ص:495

علیه السّلام در حال حیات جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله، بلکه در زمان سابق از آن (کما یدل علیه خبر الفردوس) مثل اثبات نبوت برای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله قبل از وجود ظاهری آن حضرت است.

محمد بن(1) یوسف شامی در «سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد» گفته:

[و یستدل بخبر الشعبی(2) و غیره مما تقدم فی الباب السابق علی انه صلی اللّه علیه و سلم ولد نبیا، فان نبوته وجبت له حین أخذ المیثاق حیث استخرج من صلب آدم، فکان نبیا من حینئذ، لکن کانت مدة خروجه الی الدنیا متأخرة عن ذلک، و ذلک لا یمنع کونه نبیا کمن یولی ولایة و یؤمر بالتصرف فیها فی زمن مستقبل فحکم الولایة ثابت له من حین ولایته، و ان کان تصرفه یتأخر الی حین مجیء الوقت، و الاحادیث السابقة فی باب تقدم نبوته صریحة فی ذلک].

و حدیث شعبی که بدان اشاره کرده این است:

[قال ابن(3) سعد، عن الشعبی مرسلا قال رجل: یا رسول اللّه، متی استنبئت؟ قال صلی اللّه علیه و سلم: «و آدم بین الروح و الجسد حین أخذ منی المیثاق»].

از اینجا ظاهر است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله قبل از حضرت آدم هم نبی بوده، گو وقت تصرف آن جناب در امور خلق و ظهور در دنیا متأخر بوده باشد.

پس اگر جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در دار دنیا در حیات جناب رسالت مآب

ص:496


1- محمد بن یوسف : بن علی الحافظ الشامی المتوفی سنة ( 942 ) ه .
2- هو عامر بن شراحیل الحمیری الکوفی المتوفی ( 103 ) .
3- محمد بن سعد بن منیع الحافظ البصری المتوفی ( 230 ) .

صلی اللّه علیه و آله و سلم متصف بوصف امامت و ولایت باشد و تصرف کلی آن جناب متأخر گردد، چه جای استعجاب است؟ و خود محمد بن یوسف صالحی تصریح کرده که اگر کسی را والی ولایتی گردانند و امر کنند او را که تصرف در آن بزمان مستقبل کند در این صورت حکم ولایت برای او از وقت والی کردنش ثابت خواهد شد، گو تصرف او متأخر باشد تا زمان مجیء آن وقت که در آن مأمور بتصرف شده، پس همچنین تأخر تصرف کلی جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از حیات جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله مستلزم عدم حصول حکم ولایت و امامت برای آن جناب در حالت حیات آن سرور صلی اللّه علیه و آله، و موجب امتناع و اجتماع نبوت جناب خاتم النبیین و امامت حضرت امیر المؤمنین نمی گردد. فتدبر و تشکر.

جواب شبهات دهلوی به نحو مبسوط

قوله: [بلکه سوق کلام برای تسویۀ ولایتین است فی جمیع الاوقات و من جمیع الوجوه، چنانچه پر ظاهر است](1) .

اقول: هر چند سوق این کلام برای ابطال حق است، لیکن بعد اندک تأمل ظاهر است که آن هم برای اثبات مطلوب اهل حق کافی است، زیرا که هر گاه دوستی جناب امیر المؤمنین علیه السّلام من جمیع الوجوه برابر دوستی جناب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله باشد، افضلیت آن جناب بلا ارتیاب ظاهر گردید، که برای دیگری این مرتبه حاصل نیست.

و نیز ظاهر است که محبت جناب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله محبت مطلقه بود که همیشه در همه حالات بهمۀ جهات ثابت بود، و چنین محبت جز برای معصوم برای دیگری متحقق نمی تواند شد، و هر گاه وجوب محبت مطلقۀ جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ثابت شد، عصمت آن جناب ثابت گردید

ص:497


1- تحفه اثنا عشریه : 330

و فیه المطلوب.

و همه حیرت آن است که جمعی از صحابه را که با حضرت امیر المؤمنین علیه السلام مقاتله کردند، و علم عداوت آن جناب برافراشتند، و تیغ در روی آن جناب آختند، آیا شاهصاحب مثل عدو حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله خارج از زمرۀ مسلمین می دانند، یا بتقلید اسلاف و حمیت مذهب از این اعتراف که ولایت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام مثل ولایت جناب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله است من جمیع الوجوه، نیز فرار می کنند.

قوله: [و پیدا است که شرکت امیر با آن حضرت صلی اللّه علیه و آله در تصرف در حین حیات آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم ممتنع بود](1).

أقول: پیدا است که شرکت حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام با آن حضرت صلی اللّه علیه و آله در تصرف در حین حیات آن حضرت صلی اللّه علیه و آله اصلا ممتنع نبود، زیرا که مراد از این شرکت من حیث النیابة و الخلافة است، لا من حیث الاستقلال و الاصالة، پس اگر تصرف در رعایا برای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بوجه نیابت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله در حیات آن حضرت ثابت باشد، اصلا محذوری و امتناعی لازم نمی آید، و مدعی امتناع آن دلیلی با خود ندارد که کلام او لائق اصغا تواند شد.

قوله [پس این ادل دلیل است بر آنکه مراد وجوب محبت او است](2).

أقول: این ادل دلیل است بر آنکه جناب مخاطب نبیل تخدیع عوام و تلبیس امر بر سفهاء الاحلام پیش نظر دارد، زیرا که صحت و تمامیت این دلیل موقوف بود بر اثبات امتناع استحقاق تصرف برای جناب

ص:498


1- تحفه اثنا عشریه : 330
2- تحفه اثنا عشریه : 330

امیر المؤمنین علیه السلام، و جناب مخاطب از اثبات آن و لو بأضعف دلیل اعراض کرده، بر محض دعوی امتناع اجتماع تصرفین اکتفا نموده.

قوله: [زیرا که در اجتماع محبتین محذوری نیست، بلکه یکی مستلزم دیگری است](1).

أقول: هر گاه باعتراف شاهصاحب در محبت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و محبت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله تلازم است و یکی مستلزم دیگری است.

پس ثابت شد که هر کس که محبت أمیر المؤمنین نداشته، او محبت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله هم نداشته.

پس للّه الحمد که حقیقت حال پر اختلال معاویه که بنص جناب أمیر المؤمنین علیه السلام عدو آن جناب بود کما فی «تاریخ الخلفاء» للسیوطی، و غیره و اتباع و اشیاع او، و همچنین حقیقت حال عائشه، و طلحتین، و موافقینشان که مرتکب محاربۀ جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام که از اشد انواع بغض و عداوت است گردیدند، بنهایت وضوح و ظهور رسید.

قوله: [و در اجتماع تصرفین محذورات بسیار است](2).

أقول: عجب است که بر مجرد دعوی کثرت محذورات اکتفا فرمودند، و با این همه طلاقت و ذلاقت لسان یک محذور را هم بیان نفرمودند، و هر گاه ادعای محذورات بسیار در اجتماع تصرفین دعوی بی دلیل است، مجرد منع آن را متزلزل خواهد کرد، و حقیقت آنست که در این اجتماع هیچ محذوری نیست، چه جا محذورات بسیار؟ در «احقاق الحق» بعد بیان این معنی که امامت برای جناب أمیر المؤمنین

ص:499


1- تحفه اثنا عشریه : 330
2- تحفه اثنا عشریه : 330

علیه السلام در حیات جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله هم ثابت بود، فرمود:

[لا یقال: کیف یمکن التزام ذلک مع امتناع اجتماع أوامر الخلیفة مع أوامر المستخلف بحسب العرف و العادة.

لانا نقول: الامتناع ممنوع، و ذلک لانه ان أراد انه یمتنع اجتماعها لاختلاف مقتضی أوامرهما، فبطلانه فیما نحن فیه ظاهر، لان ذلک الاختلاف انما یحصل إذا حکموا لموجب بموجب اشتهائهم کالحکام الجائرة و بالاجتهاد الذی لا یخلو عن الخطاء و لیس الحال فی النبی صلی اللّه علیه و آله و وصیه المعصوم کذلک، لان النبی صلی اللّه علیه و آله انما ینطق من الوحی و أمیر المؤمنین علیه السّلام باب مدینة علمه و عیبة سره، فلا اختلاف.

و ان أراد انه یمتنع اجتماعهما بمعنی انه لا یتصور فی کل حکم صدور الامر منهما معا، فهذا غیر لازم فی تحقق الخلافة، بل یکفی فی ذلک کون الخلیفة بحیث لو لم یبادر النبی صلی اللّه علیه و آله الی انفاذ الحکم الخاص، لکان له ان یبادر الی انفاذه، و لامتناع فی ذلک عقلا و لا عرفا](1).

قوله: [و ان قیدناه بما یدل علی امامته فی المآل دون الحال، فمرحبا بالوفاق، لان أهل السنة قائلون بذلک فی حین امامته](2).

أقول: این تأویلی سخیف قابل آن نیست که چنین فاضل جلیل آن را بر زبان آرد، و أحدی از متبحرین و ممهرین بچنین حرف رکیک متفوه شود و بطلان آن واضح است بوجوه عدیده:

اول: آنکه هر گاه نص بر امامت و امارت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام ثابت باشد، بنیان خلافت ثلاثه از سر منهدم خواهد گردید زیرا که عدم صدور نص بر حضرات ثلاثه بدلائل قاطعه و براهین ساطعه و اعترافات

ص:500


1- تحفه اثنا عشریه : 330
2- تحفه اثنا عشریه : 330

و تصریحات ائمۀ اعلام اهل سنت ثابت است، و هر که ادنی تأملی بنظر انصاف کند، و حالات سقیفه و شوری و غیر آن ببیند، یقین جازم بهم می رساند بآنکه بر ثلاثه نص نبود، و خود شاهصاحب در صدر همین باب بفقدان نص بر ثلاثه اعتراف کرده اند و ناهیک به.

و هر گاه بر ثلاثه نص متحقق نباشد، و بر جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نص ثابت، خلافت ثلاثه با وجود آن جناب چطور صحیح تواند شد، و غیر منصوص علیه بر منصوص علیه چگونه متقدم تواند گردید؟ ! دوم: آنکه شاهصاحب در مقام استدلال بر خلافت أبی بکر به آیه:

مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ(1) بکلمه «من» استدلال بر وجوب عموم اتیان بقومی موصوف بصفات مذکوره در آیه، هر گاه ارتداد متحقق شود، نموده اند، چنانچه گفته:

[و قاعده اصولیه مقرره است که حرف «من» چون در مقام شرط و جزاء واقع شود، عام می گردد، چنانچه در مثال «من دخل حصن کذا فله کذا» گفته اند، پس در این آیه هر که مرتد شود برای او قومی موصوف باین صفات پیدا شود، و چون در زمان خلیفه اول ارتداد بکثرت و شدت واقع شد، اگر قومی موصوف باین صفات مقابله آنها موجود نشوند، بلکه خود هم مرتد مثل آن مرتدین باشند، خلف در وعده الهی لازم آید](2). انتهی.

نهایت عجب است که در مقام اثبات خلافت أبی بکر قاعده اصولیه بیاد آوردند، و در غیر مصرف آن را مصرف کردند، کما اوضحناه فی المنهج

ص:501


1- المائدة : 54
2- تحفه اثنا عشریه : 295

الاول، و در مقام امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام این قاعده را پس پشت انداختند، و عیاذا باللّه کذب و خلف را در کلام رسالت پناهی، که عین وحی الهی است، حسب افادۀ خود تجویز ساختند، و ندانستند که لفظ «من» عام است.

پس ثلاثه هم در آن داخل باشند، و معنای حدیث آن است که «هر کسی که من مولای اویم، علی بن ابی طالب مولای او است» و اهل سنت انکار مولائیت جناب رسول خدا صلی اللّه علیه و آله بنسبت ثلاثه نمی توانند کرد، گو در دل منکر باشند، پس جناب امیر المؤمنین علیه السّلام هم مولایشان باشد.

پس تخصیص این حدیث بزمان ما بعد عثمان و اخراج ثلاثه از این عموم مثل اخراج زنادقه و ملاحده صوفیه عرفا و واصلین مزعومین خود را از عموم وجوب تکالیف شرعیه هَباءً مَنْثُوراً گشت و للّه الحمد علی وضوح الحق و دحوض الباطل.

سوم: آنکه بعض اکابر ثقات سنیه خود این احتمال سخیف و توجیه رکیک را باطل کردند، و به امر حق تصریح نمودند و گفتند که چون ولایت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله عام است کما یدل علیه کلمة «من» می باید که ولایت جناب علی بن أبی طالب علیه السّلام هم عام باشد. پس واجب است که علی بن ابی طالب علیه السّلام ولی، یعنی امام و امیر ابو بکر باشد نه بالعکس.

ملا یعقوب لاهوری که از اعاظم ثقات متأخرین أهل سنت است و «خبر جاری شرح صحیح بخاری» از افادات او دائر و ساری و مشهور و جاری در «شرح تهذیب کلام» گفته:

ص:502

[و لما تواتر من

قوله صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه»

و «أنت منی بمنزلة هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی» .

بیان التمسک بالحدیث الاول انه صلی اللّه علیه و سلم جمع الناس یوم غدیر خم (و غدیر خم موضع بین مکة و المدینة بالجحفة) و ذلک الیوم کان بعد رجوعه عن حجة الوداع، ثم

صعد النبی صلی اللّه علیه و سلم خطیبا مخاطبا: «معاشر المسلمین أ لست أولی بکم من أنفسکم؟» قالوا: بلی، قال: «فمن کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله» .

و هذا الحدیث أورده علی رضی اللّه عنه یوم الشوری عند ما حاول ذکر فضائله و لم ینکره أحد، و لفظ المولی جاء بمعنی المعتق الاعلی و الاسفل، و الحلیف، و الجار، و ابن العم، و الناصر، و الاولی بالتصرف.

و صدر الحدیث یدل علی ان المراد هو الاخیر، إذ لا احتمال لغیر الناصر و الاولی بالتصرف ههنا.

و الاول منتف لعدم اختصاصه ببعض دون بعض، بل یعم المؤمنین کلهم، قال اللّه تعالی: وَ اَلْمُؤْمِنُونَ وَ اَلْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ(1).

و بیان التمسک بالثانی ان لفظ المنزلة اسم جنس و بالاضافة صار عاما بقرینة الاستثناء، کما إذا عرف باللام، فبقی شاملا لغیر المستثنی و هو النبوة، و من جملة ما یدخل تحت ذلک اللفظ: الریاسة و الامامة، و الی الاول یشیر قوله لان المراد المتصرف فی الامر إذ لا صحة لکون علی معتقا و ابن عم مثلا لجمیع المخاطبین، و لا فائدة لغیره ککونه جارا أو حلیفا لانه لیس فی بیانه فائدة، أو ناصرا لشمول النصرة جمیع المؤمنین.

ص:503


1- التوبة : 71 .

و الی الثانی یشیر قوله و منزلة هارون عامة اخرجت منه النبوة، فتعینت الخلافة، ورد بأنه لا تواتر فیما ادعی الخصم فیه التواتر، بل هو خبر الواحد و لا حصر فی علی، یعنی ان غایة ما لزم من الحدیث ثبوت استحقاق علی رضی اللّه عنه للامامة و ثبوتها فی المآل، لکن من أین یلزم نفی امامة الائمة الثلاثة؟ و هذا الجواب من المصنف و توضیحه انه لم یثبت له الولایة حالا بل مالا، فلعله بعد الائمة الثلاثة و فائدة التنصیص لاستحقاقه الامامة الالزام علی البغاة و الخوارج.

أقول: یرد علیه انه کما کانت ولایة النبی صلی اللّه علیه و آله عامة، کما یدل علیه کلمة من الموصولة، فکذا ولایة علی فیجب أن یکون علی هو الولی لابی بکر دون العکس].

از این کلام نصفت نظام بوضوح تمام بر خواص و عوام ظاهر و باهر گردید که احتمال تخصیص حدیث بزمان ما بعد خلفای ثلاثه بغرض اخراج ایشان از دخول در تحت امارت و ولایت جناب أمیر المؤمنین علیه السلام که تفتازانی ذکر کرده باطل است، و أصلا وجهی از صحت ندارد، که نفس الفاظ حدیث شریف بطلان و فساد آن ظاهر می کند، که حسب دلالت کلمة «من» واجب است که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام «ولی» یعنی رئیس و أمیر أبی بکر باشد، نه بالعکس که أبو بکر أمیر باشد و جناب أمیر علیه السّلام مأمور، که این معنی بمراحل از صواب دور، و من لم یجعل اللّه له نورا فما له من نور.

و عجب است از تفتازانی که با این همه تحقیق و تبحر و عربیت دانی بچنین تأویل رکیک و واهی متشبث گردیده، و باین توجیه لا یعنی که پا در هوا است متمسک شده! حیرانم که آیا در وقت جواب بیخود و سراسیمه گشته، تدبر ألفاظ حدیث نکرده و آنچه خواسته نگاشته، یا آنکه علم و فضل او بسبب معادات باب مدینۀ علم مسلوب گردیده که با وصف

ص:504

ملاحظۀ آن بچنین أمر ظاهر پی نبرده؟ ! و محتجب نماند که ملا یعقوب مذکور از مشاهیر علمای سنیه است، خود مخاطب در حاشیۀ این کتاب بجواب حدیث ثقلین گفته:

[ملا یعقوب(1) ملتانی که از علمای أهل سنت است گفته است که در حدیث پیغمبر صلی اللّه علیه و سلم تشبیه أهل بیت به «سفینه» و تشبیه صحابه به «نجوم» اشاره می کند که شریعت را از صحابه باید گرفت و طریقت را از اهل بیت]-الخ.

و محمد صالح مورخ در «عمل صالح» که در حال شاه جهان نوشته، در مدح و ثنای یعقوب لاهوری می فرماید:

[بهار گلشن دانشوری ملا محمد یعقوب لاهوری که ذات خجسته صفاتش مظهر فیض ایزدی و مورد عنایت سرمدی است، در فقه و أصول و تفسیر و حدیث و منطق و معانی و کلام و دیگر فضائل و کمالات نفسانی و ملکات ملکی و انسانی نظیر و ثانی ندارد، چون تابنده هور از افق لاهور طلوع نموده، و وجود مسعودش، که سرچشمۀ فیض و محض خیر است، آبروی پنجاب افزوده، در علم و فضل شهرۀ آفاق است، و در هندسه و هیئت و جزویات دیگر نیز طاق، بعد از تحقیق دقائق و تشخیص حقائق در حالت بیان منطق و معانی سحر مبین بر روی کار می آورد، و هنگام درس بکلید اندیشۀ و الا قفل از در گنج خانه عالم گشاده، الیوم در همه باب بهمه حساب بر دیگر فضلا مزیت نمایان دارد].

و شاه نوازخان در «مرآت آفتاب نما» گفته:

[ملا محمد یعقوب بنبانی: در «مرآت عالم نما» مرقوم است که وی

ص:505


1- ملا یعقوب أبو یوسف البنبانی اللاهوری المتوفی سنة ( 1098 ) .

فاضل دانشمند و عالم متبحر، و صاحب فطرت عالی و ذهن بلند است.

علوم عقلی و نقلی را بارها درس گفته، و بر کتب درسی حواشی مفید نوشته، در این اوقات بر «تفسیر بیضا» حاشیه مرقوم نموده که أهل استعداد و دانش، و أرباب فهم و تقریر را از حواشی دیگر مستغنی و بی نیاز گردانید، تحقیقات ارجمند و تدقیقات علیه در آن مندرج است.

آن صدر آرای محفل کمال همواره مورد مراحم خلیفۀ الهی است، و بخدمت میر عدلی حضور و الا سرفراز گردید، و بدرس علم اشتغال دارد].

و مولوی رزق اللّه ملقب بحافظ عالم خان در طبقۀ نهم از «افق المبین فی أحوال المقربین» می نگارد:

[و المولی الاعز، قدوة العلماء و اسوة الصلحاء، مولانا محمد یعقوب البنبانی رحمة اللّه علیه و هو من أکابر المشایخ، کان عالما و عارفا، جمع بین المعقول و المنقول، و حوی بین الفروع و الاصول.

کان أوحد العلماء فی وقته، و کان یعتقد فی التصوف طریق صاحب کتاب «عوارف المعارف» و صاحب کتاب «کشف المحجوب» و تحریر طریق کتاب «فصوص الحکم» ، ولی التدریس بالمدرسة الشاهجانیة، و انتفع به کثیر من طلبة العلم.

و کان ثقة، و حجة، دینا، و شفیقا علی الطلبة غایة الشفقة.

و له تصانیف کثیرة من أشهرها کتاب «الخیر الجاری فی شرح البخاری» و کتاب «المسلم» فی شرح «صحیح الامام أبی الحسین مسلم» قدس سره و کتاب «المصفی فی شرح المؤطا» و شرح «تهذیب الکلام» ، و «شرح الحسامی فی أصول الفقه» ، و «شرح شرعة الاسلام» ، و کتاب «أساس العلوم فی علم الصرف»

ص:506

و «حاشیة الرضی» .

و له باع طویل فی علم الحدیث، و رأیته فی درسه کان یعرض بتعریضات علی الفاضل السیالکوتی(1) رحمه اللّه: هکذا یقول بعض الناس فاندفع ما قیل مرارا، و له أیضا حاشیة علی «شرح العضدی و البیضاوی» .

و کان وفاته فی شاهجهان آباد و حول داره قبره مشهور بزار و یتبرک به، رحمه اللّه رحمة واسعة و نفعنا به منفعة کاملة].

چهارم: آنکه این تأویل علیل و تسویل غیر جمیل را نص صریح و تصریح فصیح خلیفۀ ثانی، که بکمال ایضاح و افصاح مولائیت جناب امیر المؤمنین برای خود و هر مؤمن و مؤمنه ثابت فرموده، به اسفل درکات جحیم فرستاده و ابواب کمال ابطال و استئصال بر روی آن گشاده.

سابقا دریافتی که حسب روایت احمد بن حنبل در فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام علی ما نقله سبط ابن الجوزی فی «تذکرة(2) خواص الامة» خلافت مآب وقت ملاقات جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بعد ارشاد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله حدیث غدیر را گفته: هنیئا لک یا ابن أبی طالب، أصبحت و أمسیت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة.

و این کلام نصفت نظام دلالت تمام دارد بر آنکه مولائیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام برای خلیفۀ ثانی حاصل بود، پس تأویل این حدیث بحمل آن بر اینکه مراد مولائیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بعد خلفای ثلاثه بوده (معاذ اللّه) ، تکذیب و تجهیل و تسفیه و تحمیق خلافت مآب است، و تهنیت خلیفۀ ثانی جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را بحصول مولائیت

ص:507


1- السیالکوتی : عبد الحکیم بن محمد الهندی الحنفی المتوفی سنة ( 1067 )
2- تذکرة خواص الامة : 18 .

آن جناب برای خود و برای هر مؤمن بمثابه ثابت است که فخر رازی با این همه تعصب و مبالغه در انکار ثابتات اثبات آن کرده، چنانچه در «نهایة العقول» بجواب حدیث غدیر گفته:

ثم ان سلمنا دلالة الحدیث من الوجه الذی ذکرتموه علی الامامة، و لکن فیه ما یمنع من دلالته و هو من وجهین].

و قال بعد بیان الوجه الاول:

و الثانی: ان عمر قال له: «أصبحت مولای و مولی کل مؤمن» مع انه لم یصبح اماما لهم، فعلمنا انه لیس المراد من المولی الامامة.

لا یقال: انه لما حصل الاستحقاق فی الحال للتصرف فی ثانی الحال حسنت التهنیة لاجل الاستحقاق الحاضر.

لانا نقول أنا لا نحتج بحسن التهنیة، بل نحتج بأن قوله: «اصبحت مولای» یقتضی حصول فائدة المولی فی ذلک الصباح مع ان الامامة غیر حاصلة فی ذلک الصباح، فعلمنا ان المراد من المولی غیر الامامة، و لا یمکن حمل المولی علی المستحق للامامة، لان المولی و ان کان حقیقة فی الامامة، لکنه غیر حقیقة فی المستحق للامامة بالاتفاق؟ ؟ ، فحمل اللفظ علی هذا المعنی یکون علی خلاف الاصل].

کمال عجب است که این حضرات را در اختراع این تأویل علیل و توجیه سخیف زرد صریح و مخالفت قبیح خلیفۀ ثانی هم استحیا دامنگیر نمی شود! کاش اگر از عقل و نقل دست برداشتند، از تهجین خلافت مآب باکی بر می داشتند.

پنجم: آنکه سید علی همدانی در کتاب «مودة القربی» گفته:

[عن عمر بن الخطاب قال: نصب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علیا علما فقال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، و اخذل

ص:508

من خذله و انصر من نصره، اللهم أنت شهیدی علیهم» .

قال: و کان فی جنبی شاب حسن الوجه طیب الریح، فقال: یا عمر، لقد عقد رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله عقدا لا یحله الا منافق، فاحذر ان تحله.

قال عمر: فقلت: یا رسول اللّه انک حیث قلت فی علی کان فی جنبی شاب حسن الوجه طیب الریح، قال: کذا و کذا، فقال: «یا عمر انه لیس من ولد آدم، لکنه جبرئیل أراد أن یؤکد علیکم ما قلته فی علی»](1).

این روایت دلالت واضحه دارد که حضرت جبرئیل حسب ارشاد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله ارشاد آن حضرت را دربارۀ جناب امیر المؤمنین علیه السلام بر عمر بن الخطاب و دیگر اصحاب تأکید فرموده.

پس حسب ارشاد حضرت جبرئیل و ارشاد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله ثابت شد که ثانی و اول و ثالث هم به اجماع مرکب در عموم «من» داخل بودند، و این حکم همۀ ایشان را شامل.

پس اخراج ثلاثه از این حکم عام عین ضلال نافرجام، و تحکم باطل مورد ملام، و تحریف صریح مخالف ارشاد سرور انام علیه و آله آلاف التحیة و السلام خواهد بود.

ششم: آنکه پر ظاهر است که این تأویل علیل، یعنی حمل حدیث غدیر بر امامت مرتبه رابعه و صرف آن از خلافت بلا فصل مبنی بر آن است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بخلافت شیخین و ثالث راضی بوده باشد، حال آنکه حسب روایات جهابذۀ حذاق ثابت است که آن جناب باستخلاف شیخین راضی نبود.

ص:509


1- ینابیع المودة : 249 نقلا عن مودة القربی .

بدر الدین(1) محمد بن عبد اللّه شبلی حنفی در کتاب «آکام المرجان فی أحکام الجان» که بالطاف ایزد منان نسخۀ عتیقه ای از آن پیش این هیچمدان حاضر است، در ذکر اجتماع جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله با جن و حضور ابن مسعود، می گوید:

[و قد ورد ما یدل علی ان ابن مسعود حضر لیلة اخری بمکة غیر لیلة الحجون.

فقال ابو نعیم: حدثنا سلیمان(2) بن احمد، حدثنا محمد بن عبد اللّه الحضرمی(3)، حدثنا علی بن الحسین بن أبی بردة البجلی، حدثنا یحیی بن یعلی الاسمی(4)، عن حرب بن صبیح، حدثنا سعید بن مسلم، عن أبی مرة الصنعانی، عن أبی عبد اللّه الجدلی، عن عبد اللّه بن مسعود قال: استتبعنی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لیلة الجن، فانطلقت حتی بلغنا اعلی مکة، فخط علی خطا و قال: لا تبرح، ثم انصاع فی الجبال، فرأیت الرجال ینحدرون علیه من رؤس الجبال، حتی حالوا بینی و بینه، فاخترطت السیف و قلت: لاضربن حتی استنقذ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، ثم ذکر قوله: لا تبرح حتی آتیک.

قال: فلم ازل کذلک حتی أضاء الفجر، فجاء النبی صلی اللّه علیه و سلم و أنا قائم، فقال: ما زلت علی حالک؟ قلت: لو مکثت شهرا ما برحت حتی تأتینی، ثم اخبرته بما أردت ان أصنع، فقال: لو خرجت ما التقیت أنا و أنت الی یوم

ص:510


1- بدر الدین محمد بن عبد اللَّه الشبلی الحنفی الدمشقی المتوفی سنة ( 769 ) .
2- سلیمان بن احمد : الطبرانی المتوفی سنة ( 360 ) ه تقدم ذکره .
3- محمد بن عبد اللَّه : بن سلیمان الحضرمی الحافظ المعروف بمطبن توفی سنة ( 297 ) ه .
4- یحیی بن یعلی الاسلمی القطوانی ابو زکریا الکوفی ، له ترجمة فی الجرح و التعدیل للرازی ج 9 / 196 .

القیامة، ثم شبک أصابعه فی أصابعی و قال: انی وعدت أن تؤمن بی الجن و الانس، فأما الانس فقد آمنت بی، و أما الجن فقد رأیت و ما أظن اجلی الا و قد اقترب قلت: یا رسول اللّه أ لا تستخلف أبا بکر، فأعرض عنی، فرأیت انه لم یوافقه، قلت: یا رسول اللّه، ألا تستخلف عمر؟ فأعرض عنی، فرأیت انه لم یوافقه، قلت: یا رسول اللّه، أ لا تستخلف علیا؟ قال ذلک: «و الذی لا اله غیره، لو بایعتموه و أطعتموه أدخلکم الجنة»](1).

این حدیث که ابو نعیم تاج المحدثین سنیان روایت آن کرده، نص واضح است بر آنکه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله از استخلاف شیخین استنکاف و اعراض نموده، و بر استخلاف جناب امیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السّلام رضا و خوشنودی خود ظاهر فرموده، که هر گاه ابن مسعود ذکر استخلاف اول و ثانی کرد، آن حضرت اعراض از او فرمود، و ابن مسعود دانست که این معنی موافق مرضی مبارک نیست.

و هر گاه ابن مسعود ذکر استخلاف جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نمود، آن حضرت قسم حق تعالی یاد فرموده ارشاد کرد که: «او است که اگر بیعت کنید او را و اطاعت نمایید او را داخل کند شما را در جنت» و در این ارشاد اشعار صریح و تعریض بین است به اینکه اگر بیعت دیگری غیر جناب علی بن أبی طالب علیه السّلام خواهند کرد، حق تعالی ایشان را داخل جنت نخواهد نمود.

فما ذا بعد الحق الا الضلال؟ و هل الهادی مثل المضل الزال؟ و بالجملة ففی هذه الروایة هدایة للمسترشدین، و کفایة للمهتدین، و شفاء لصدر قوم مؤمنین، و انها تستأصل شافة الجاحدین، و تقطع دابر المنکرین، فانه

ص:511


1- آکام المرجان فی أحکام الجان : 52 .

قد وضح منها و لاح و ظهر بأبین الظهور و باح ان الشیخین ما کان مستأهلین للاستخلاف، و انما کان نصبهما عین الحیف و الجور و الاعتساف، و ان الذین بایعوهما و أطاعوهما نکصوا عن سواء السبیل، و ترکوا الجنة و اختاروا العذاب الوبیل.

و محتجب نماند که این حدیث را بتغیر یسیر امام احمد بن حنبل که از ارکان اربعۀ اهل سنت است، و سبط ابن الجوزی در «تذکره خواص الامة» بحق او گفته:

[و أحمد مقلد فی الباب متی روی حدیثا وجب المصیر الی روایته، لانه امام زمانه و عالم أوانه و المبرز فی علم النقل علی أقرانه، و الفارس الذی لا یجاری فی میدانه].

نیز روایت کرده، چنانچه در «اکام المرجان» مسطور است:

[قد روی الامام احمد، عن عبد الرزاق، عن أبیه، عن مینا(1)، عن عبد اللّه بن مسعود قال: کنت مع النبی صلی اللّه علیه و سلم لیلة وفد الجن، فتنفس، فقلت: ما لک یا رسول اللّه؟ قال: «نعیت الی نفسی یا بن مسعود» ، قلت:

استخلف، قال: و من؟ قلت: ابو بکر، قال: فسکت.

ثم مضی ساعة، ثم تنفس، قلت: ما شأنک بأبی و أمی یا رسول اللّه؟ قال:

«نعیت الی نفسی یا بن مسعود» قلت: استخلف، قال: من؟ قلت: عمر؟ فسکت.

ثم مضی ساعة، ثم تنفس، قلت: ما شأنک؟ قال: «نعیت الی نفسی یا بن مسعود» ، قلت: فأستخلف، قال: من؟ قلت: علی، قال: «أما و الذی نفسی

ص:512


1- مینا بن أبی مینا مولی عبد الرحمن بن عوف له ترجمة فی الجرح و التعدیل للرازی ج 8 / 395 .

بیده، لئن أطاعوه لیدخلون الجنة اکتعین»](1).

این روایت که امام احمد بن حنبل که محامد و مناقب او بالاتر از آن است که احصاء آن توان نمود، و سبط ابن جوزی که از مشایخ حنفیه است، اعتماد و اعتبار را بر روایت او عموما واجب و لازم دانسته، و مبالغه و اهتمام او در تحقیق و تنقید بحدی بود که حدیث أبی هریره را دربارۀ اعتزال از مهلکین قریش (با وصفی که رجال اسناد آن ثقاتند، لیکن چون خلاف احادیث مشاهیر) دانست، پسر خود را در مرض موت امر به قلم زدن بر آن فرمود، کما فی «الطبقات الکبری» للسبکی اخراج آن نموده، مثل روایت سابقه دلالت صریحه دارد بر آنکه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله باستخلاف شیخین راضی نبوده، و ایشان را لائق خلافت و امامت نمی دانست، و مستحق آن جز جناب امیر المؤمنین علیه السّلام نبود که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله رضا و خوشنودی تمام باستخلاف آن حضرت ظاهر فرمود.

و محتجب نماند که مصنف «آکام المرجان» از فقهاء و علمای اعیان، و فضلا و نبهای محدثین عالی شأن است.

ذهبی در «معجم مختص» گفته:

[محمد بن عبد اللّه الفقیه العالم المحدث بدر الدین ابو البقاء الشبلی السابقی الدمشقی الحنفی من نبهاء الطلبة و فضلاء الشباب. سمع الکثیر و عنی بالروایة و قرأ علی الشیوخ، و سمع فی صغره من أبی بکر(2) بن عبد الدائم، و عیسی

ص:513


1- آکام المرجان : 48 .
2- ابو بکر بن احمد بن عبد الدائم بن نعمة المقدوسی المتوفی سنة ( 718 ) ه

المطعم(1). ألف کتابا فی الاوائل. مولده سنة اثنتی عشرة و سبعمائة.

کتب عنی و فی الحاشیة بخط مرزا محمد بن معتمدخان و کانت وفاة الشبلی هذا فی سنة تسع و ستین و سبعمائة. أرخها السخاوی فی ذیل «دول الاسلام»].

و کتاب «اکام المرجان» از کتب مشهورۀ معروفه است. مصطفی بن عبد اللّه لقسطنطینی الحلبی در «کشف الظنون» گفته:

«آکام المرجان فی أحکام الجان» للقاضی بدر الدین محمد بن عبد اللّه الشبلی الحنفی المتوفی سنة تسع و ستین و سبعمائة.

أوله: الحمد للّه خالق الانس و الجن. رتب علی مائة و اربعین بابا فی أخبار الجن و أحوالهم](2).

و اکابر ائمۀ سنیه جابجا از کتاب «آکام المرجان» نقل می کنند.

علامه سیوطی در رسالۀ «تحفه الجلساء برؤیة اللّه للنساء» گفته:

[و أما الرؤیة فی الجنة: فأجمع أهل السنة علی انها حاصلة للانبیاء و الرسل و الصدیقین من کل امة و رجال المؤمنین من البشر من هذه الامة، و اختلف بعد ذلک فی صور، ثم قال بعد ذکر الصورتین الثالثة الجن: و قد نقل صاحب «اکام المرجان» مقالة الشیخ عز الدین فی الملائکة، ثم قال: و الجن أولی بالمنع منهم]-الخ.

و شیخ علی بن احمد بن نور الدین محمد بن ابراهیم العزیزی در «سراج المنیر شرح جامع الصغیر» گفته:

[تنبیه أخذ من قوله: انکم ان الجن و الملائکة لا یرونه و قد صرح بذلک ابن عبد السّلام فی الجنة، فقال: الملائکة فی الجنة لا یرونه تعالی لقوله تعالی:

ص:514


1- عیسی المطعم بن عبد الرحمن بن معالی الصالحی شرف الدین المتوفی سنة ( 719 ) ه .
2- کشف الظنون ج 1 / 141

لا تُدْرِکُهُ اَلْأَبْصارُ(1) و قد استثنی منه مؤمنو البشر، فبقی علی عمومه فی الملائکة.

قال فی «آکام المرجان» : و مقتضاه أن الجن کذلک، لان الآیة باقیة فیهم أیضا].

و محتجب نماند که حدیث ابن مسعود را که ابو نعیم و احمد بن حنبل روایت کرده اند، و شبلی در «آکام المرجان» وارد کرده، دیگر ائمۀ سنیه هم در کتب خود وارد کرده اند.

موفق بن احمد المعروف بأخطب خوارزم در کتاب «مناقب جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام» گفته:

[أنبأنی الامام الحافظ ابو العلاء الحسن بن احمد العطار(2) ، و الامام الاجل نجم الدین ابو منصور(3) محمد بن الحسین بن محمد البغدادی قالا: أنبأنی الشریف الامام الاجل نور الهدی(4) ابو طالب الحسین بن محمد بن علی الزینبی، عن الامام محمد بن احمد بن علی بن حسین بن(5) شاذان، حدثنا سهل بن

ص:515


1- الانعام : 13
2- ابو العلاء الحسن بن احمد العطار الحافظ الهمدانی المتوفی سنة ( 569 ) ه .
3- ابو منصور : محمد بن الحسین بن محمد بن المعلم القاضی الحنفی المتوفی سنة ( 571 ) ه .
4- نور الهدی ابو طالب الحسین بن محمد بن علی الزینبی العراقی الحنفی المتوفی سنة ( 512 ) ه .
5- ابن شاذان : ابو الحسین محمد بن احمد بن علی بن الحسن بن شاذان القمی کان حیا فی سنة ( 412 ) فانه فی تلک السنة حدث بمکة المکرمة علی ما فی « الروضات » للخوانساری ج 6 / 179

احمد(1) ، عن علی بن عبد اللّه، عن الدبری(2) اسحاق بن ابراهیم.

قال: حدثنی عبد الرزاق بن همام، عن ابیه، عن میناء مولی عبد الرحمن بن عوف، عن عبد اللّه بن مسعود قال: کنت مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و قد اصحر، فتنفس الصعداء، فقلت: یا رسول اللّه، ما لک تتنفس؟ قال: «یا بن مسعود، نعیت الی نفسی» ، قلت: استخلف یا رسول اللّه، قال: من؟ قلت: أبا بکر فسکت.

ثم تنفس، فقلت: ما لی اراک تتنفس یا رسول اللّه؟ قال: «نعیت الی نفسی» قلت: استخلف یا رسول اللّه، قال: من؟ قلت: عمر بن الخطاب، فسکت.

ثم تنفس ثالثا، فقلت: ما لی اراک تتنفس یا رسول اللّه؟ قال: «نعیت الی نفسی» ، فقلت: استخلف یا رسول اللّه، قال: من؟ قلت: علی بن أبی طالب، قال: اوه و لن تفعلوا إذا أبدا! ! و اللّه لئن فعلتموه لیدخلنکم الجنة](3).

و ملا عمر در «وسیلة المتعبدین» علی ما نقل آورده:

عن ابن مسعود قال: کنت مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لیلة الجنة، فتنفس، فقلت: یا رسول اللّه ما شأنک؟ ، قال: «نعیت الی نفسی» ، قلت: فاستخلف قال: من؟ قلت: أبا بکر.

قال: فسکت ساعة، ثم تنفس، فقلت: ما شأنک یا رسول اللّه؟ قال: «نعیت

ص:516


1- سهل بن احمد : بن عبد اللَّه بن احمد بن سهل الدیباجی البغدادی المتوفی سنة ( 380 ) ه .
2- الدبری اسحاق بن ابراهیم صاحب عبد الرزاق بن همام ، عاش الی سنة ( 287 ) ه .
3- مناقب الخوارزمی : 64 - و رواه الحموینی فی فرائد السمطین ج 1 / 267 .

الی نفسی» ، قلت: استخلف، قال: من؟ قلت: عمر.

فسکت حتی ذهب ساعة، ثم تنفس، فقلت: ما شأنک؟ ، قال: «نعیت الی نفسی» ، فقلت: استخلف، قال: من؟ قلت: علی بن أبی طالب، قال: أما و الذی نفسی بیده لئن أطاعوه لیدخلن الجنة أجمعون(1)].

و شهاب الدین احمد در کتاب «توضیح الدلائل علی ترجیح الفضائل» گفته:

[عن عبد اللّه بن مسعود رضی اللّه عنه یحکی عن لیلة الجن]الی أن قال: [ثم شبک صلی اللّه علیه و سلم أصابعه فی أصابعی، و قال: «انی وعدت أن یؤمن بی الجن و الانس، فأما الانس فقد آمنت، و أما الجن فقد رأیت، و ما أظن أجلی الا قد اقترب» ، قلت: یا رسول اللّه، أ لا تستخلف أبا بکر؟ فأعرض عنی، فرأیت انه لم یوافقه، قلت: یا رسول اللّه، أ لا تستخلف عمر؟ ، فأعرض عنی، فرأیت انه لم یوافقه، قلت: یا رسول اللّه أ لا تستخلف علیا؟ ، قال صلی اللّه علیه و سلم ذاک: «و الذی لا اله غیره لو بایعتموه ادخلکم الجنة أجمعین اکتعین» .

رواه الحافظ ابو نعیم فی کتابه «دلائل النبوة»](2).

و عبد القادر بن محمد الطبری که از اکابر علمای مکۀ معظمه بوده و محامد جمیله و مدائح جلیلۀ او از «خلاصة الاثر»(3) و «وسیلة المآل» و غیر

ص:517


1- ملحقات احقاق الحق ج 15 / 205 عن مناهج الفاضلین للعلامة محمد بن محمد بن اسحاق الحموینی الخراسانی ص 179 مخطوط .
2- تفسیر القرآن لابن کثیر الدمشقی ، المطبوع بهامش فتح البیان ج 9 / 200 ط المیریه ببولاق مصر عن دلائل النبوة و فی آخره : أما و الذی نفسی بیده لئن أطاعوه لیدخلن الجنة اجمعین اکتعین .
3- خلاصة الاثر ج 2 / 457

آن ظاهر و باهر است، در کتاب «حسن السریرة فی حسن السیرة» علی ما نقل گفته:

[

و فی «دلائل النبوة» عن عبد اللّه بن مسعود رضی اللّه عنه، قال: استتبعنی النبی صلی اللّه علیه و سلم لیلة، فانطلقت معه حتی بلغت أعلی مکة، فخط علی خطة، فقال: لا تبرح ثم انصاع فی الجبال، فرأیت الرجال ینحدرون علیه من رؤس الجبال، حتی حالوا بینی و بینه، فاخترطت السیف و قلت: لاضربن حتی استنقذ رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله، ثم ذکرت قوله: لا تبرح حتی آتیک، قال: فلم أزل کذلک حتی اضاء الفجر، فجاء النبی صلی اللّه علیه و سلم و أنا قائم، فقال:

«ما زلت علی حالک» ؟ ، قلت: لو کنت شهرا ما برحت حتی تأتینی، ثم اخبرته بما أردت أن أصنع، فقال: لو خرجت ما التقیت أنا و لا أنت الی یوم القیامة، ثم شبک أصابعه فی أصابعی و قال: «انی وعدت أن یؤمن بی الجن و الانس، فأما الانس فقد آمنت بی، و أما الجن فقد رأیت و ما أظن أجلی الا و قد اقترب، فقلت یا رسول اللّه، أ لا تستخلف أبا بکر؟ ، فأعرض عنی، فرأیت انه لم یوافقه، قلت یا رسول اللّه، أ لا تستخلف عمر؟ ، فأعرض عنی، فرأیت انه لم یوافقه، قلت:

یا رسول اللّه، أ لا تستخلف علیا؟ ، قال ذلک: «و الذی لا اله غیره لو بایعتموه و أطعتموه ادخلکم الجنة اکتعین» .

و عن ابن مسعود رض أیضا، قال: «کنت مع النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم لیلة وفد الجنة، فتنفس، فقلت: ما لک یا رسول اللّه؟ ، قال: «نعیت الی نفسی یا ابن مسعود» ، فقلت: استخلف، قال: من؟ قلت: أبا بکر، فسکت، ثم مضی ساعة، ثم تنفس، فقلت: ما شأنک بأبی أنت و أمی؟ ، قال: «نعیت الی نفسی یا ابن مسعود» ، قلت: فاستخلف، قال: من؟ قلت: عمر، ثم مضی ساعة ثم تنفس، فقلت: ما شأنک؟ ، قال: «نعیت الی نفسی یا بن مسعود» ، قلت:

ص:518

فاستخلف، قال: «من؟» ، قلت: علی بن ابی طالب، قال: «أما و الذی نفسی بیده لئن أطاعوه لیدخلن الجنة أجمعون اکتعون.

و بالجملة فعلی بن ابی طالب هو الصدیق الاکبر و خلیفة رسول اللّه الاطهر»

فعن ابی رافع رضی اللّه عنه انه قال: أتیت أبا ذر أودعه، فقال: انه ستکون فتنة و لا أراکم الا انکم ستدرکون کونها، فعلیکم بالشیخ علی بن ابی طالب، فانی سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول له: «أنت أول من آمن بی، و أول من یصافحنی یوم القیامة، و أنت الصدیق الاکبر و أنت الفاروق الاعظم، تفرق بین الحق و الباطل، و انت یعسوب المؤمنین، و أنت أخی و وزیری و خلیفتی فی أهلی و خیر من أخلف بعدی، تقضی دینی و تنجز عدتی»].

قوله: [و وجه تخصیص حضرت مرتضی این خواهد بود که آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم را بوحی معلوم شد که در زمان امامت حضرت مرتضی بغی و فساد خواهد شد و بعض مردم انکار امامت او خواهند نمود(1)].

أقول: این وجه ناموجه که ناشی است از هوای تخدیع و تلمیع مخدوش است بچند وجه:

أول: آنکه بغی و فساد و انکار تخصیص بزمان امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام ندارد، پس وجه مشترک غیر خاص را وجه تخصیص گردانیدن حسن فهم و تدقیق و مو شکافی را بپایۀ قصوی رسانیدن است، چه پر ظاهر است که در زمان خلیفۀ اول بغی و فساد و انکار امامت او واقع شده، و بغی و فساد و انکار در زمان ثالث بنهایت مرتبه رسیده، و صحابه کبار حسب افادۀ مخاطب عالی تبار در مطاعن همداستان منافقین اشرار گردیدند.

ص:519


1- تحفه اثنا عشریة : 330 .

بس عجب که بغی و فساد قریب را که بمجرد رحلت آن سرور صلی اللّه علیه و آله روداده أصلا مطمح نظر نساختند، و همچنین بغی و فساد و انکار را که در زمان ثالث واقع شده بپایۀ التفات نگذاشتند، و بغی و فساد را که در مرتبۀ رابع واقع شده باعث تخصیص تنصیص گردانیدند، مگر اینکه بگویند که عدم التفات به بغی و فساد و انکار خلافت أول و ثالث، بلکه عدم لحاظ بانکار خلافت ثانی هم که از طلحه و غیر او، بلکه کل صحابه، وقت وصیت أول واقع شده باین سبب است که این انکار منکر نبود(1).

فهذا عین المرام و به یبطل حمل التخصیص بالتنصیص علی هذا الوجه المریض و یظهر ان بنیانه رضیض.

دوم: آنکه حاصل این توجیه غیر وجیه، بعد لحاظ اعتراف مخاطب نبیه بفقدان نص بر خلفاء ثلاثه نزد اهل سنت، این است که جناب

ص:520


1- در کنز العمال مسطور است : عن عائشة قالت : لما حضر أبا بکر الوفاة استخلف عمر فدخل علیه علی و طلحة فقالا : من استخلفت ؟ قال : عمر ، قالا : فما ذا أنت قائل لربک ؟ قال : أ باللّه تفرقانی ؟ لانا أعلم باللّه و بعمر منکما ، أقول : استخلفت علیهم خیر أهلک - ابن سعد - . و نیز در کنز العمال مذکور است : عن عبد الرحمن بن عوف قال : دخلت علی أبی بکر فی مرضه الذی توفی فیه ، فقال : جعلت لکم عهدا من بعدی و اخترت لکم خیرکم فی نفسی فکلکم ورم لذلک أنفه رجاء أن یکون الامر له و رأیت الدنیا قد أقبلت و لما تقبل و هی جاثیة و ستنجدون بیوتکم بستور الحریر و نضائد الدیباج و تأملون ضحائع الصوف الاذری کان أحدکم علی حسک السعدان فو اللَّه لان یقدم أحدکم فیضرب عنقه فی غیر حد خیر له من ان یسبح فی غمرة الدنیا . . . - منه قدس سره - .

رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بر جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بسبب علم بوقوع بغی و فساد و انکار در زمان امامت آن جناب تنصیص فرموده، و بر خلافت خلفای ثلاثه نص نفرموده، و بنابر این طعنی که آنفا قصد توجیه آن بر أهل حق نموده، بأفحش وجوه بر او منقلب می شود، یعنی مساهلت در تبلیغ و هدایت بأبلغ وجوه لازم می آید، که بر خلفای متقدمین نص را ترک کردن، و بر خلیفۀ متأخر به سه مرتبه تنصیص نمودن همانا صراحة خلاف هدایت و ارشاد، و مساهلت واضحه در تبلیغ و اصلاح عباد است.

وا عجباه که ارشاد فقرۀ

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» بمقام افادۀ امامت که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و دیگر أکابر صحابه همین معنی از آن فهمیدند، مساهلت در تبلیغ و هدایت باشد، و ترک نص بر سه خلیفۀ متقدم و نص بر خلیفۀ متأخر مساهلت در تبلیغ و هدایت نباشد.

سوم: آنکه بنا بر این توجیه هم أساس مذهب اهل سنت برکنده می شود، و قیامت عظیم بر سر ایشان می خیزد، زیرا که هر گاه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بسبب علم این معنی که در زمان امامت حضرت علی بن أبی طالب علیه السّلام بغی و فساد واقع خواهد شد، و بعض مردم انکار امامت آن جناب خواهند کرد، بالتخصیص خلافت و امامت آن جناب بیان فرمود.

پس با وصف این همه که عائشه، و طلحتین، و معاویه و اتباع او محاربه و مقاتلۀ جناب امیر المؤمنین علیه السّلام کردند، بلا شبه از دین و اسلام، و ترک معاندت حضرت خیر الانام علیه و آله آلاف التحیة و السّلام بمراحل قاصیه دور خواهند کرد، پس غالبا اولیای شاهصاحب بر این وجه

ص:521

تخصیص هم قرار نمی گیرند، و فرار از آن اختیار می سازند، که بمذهبشان نمی ماند، و سراسر مبطل خرافات ایشان است.

قوله: [و طرفه آنست که بعضی از علمای ایشان در اثبات آنکه مراد از «مولی» أولی بتصرف است، تمسک کرده اند بلفظی که در صدر حدیث واقع است و هو

قوله: «أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟»](1).

أقول: طرفه آن است که شاهصاحب چنان گمان کرده که این تمسک مختص بأهل حق است، لهذا در ابطال آن خیلی دماغ سوزی بکار برده اند، تا آنکه از تحریف کلام الهی و تفسیر آن برأی باطل، و نفی معنای صحیح و واقعی، و ادعای عدم مناسبت آن أصلا هم مبالات نکردند، حال آنکه از بیان سابق دانستی که بصدر حدیث سبط ابن الجوزی، و سید شهاب الدین هم تمسک کرده اند.

پس این همه شورش شاهصاحب لائق جواب نیست، که هر گاه مثل سبط ابن الجوزی و سید شهاب الدین شریک اهل حق در این تمسکند، رد شاهصاحب بر آن مسموع نمی تواند شد، و غنیمت است که شاهصاحب در ثبوت فقرۀ

[أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسکم؟» قدح نکرده اند، گو در نفی قرینه بودن آن بر أولی بالتصرف داد انصاف و تحقیق داده باشند، و فخر رازی و بعض مقلدین او را چندان عصبیت و ناحق کوشی سراسیمه و بیخود ساخته، که بعد قدح أصل حدیث، نفی این فقره هم کرده اند کما سبق سابقا.

قوله: [باز همان سخن است که هر جا لفظ «أولی» می شنوند، أولی

ص:522


1- تحفهء اثنا عشریه : 331 .

بتصرف مراد می گیرند](1).

أقول: باعتراف خود شاهصاحب این لفظ پیغمبر صلی اللّه علیه و آله، أعنی:

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» مأخوذ از آیت قرآنی است، یعنی: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ(2)، چنانچه در ما بعد بآن تصریح کرده اند، و بتصریحات أئمۀ مفسرین و جهابذۀ محققین در این آیه اولویت در جمیع امور مراد است، پس در ارشاد نبوی هم که مأخوذ از این آیۀ کریمه است، اولویت در جمیع امور مراد باشد و اولویت در جمیع امور هر گاه ثابت شد، اولویت بتصرف خود بخود محقق شد.

قوله: [چه ضرور است که این لفظ را هم بر أولی بتصرف حمل نمایند](3).

أقول: ضرور است که این لفظ را بر أولی بالتصرف حمل نمایند، چه أولی حسب افادات محققین سنیه محمول بر عموم است، یعنی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله أولی است بمؤمنین از نفسهایشان در جمیع امور، چنانچه أئمۀ مفسرین و أکابر محققین در تفسیر آیۀ: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ تصریح بآن نموده اند، و از این آیه اثبات وجوب اطاعت آن حضرت و نفوذ أمر آن حضرت در مؤمنین ثابت کرده، پس همچنین وجوب اطاعت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و نفوذ امر آن حضرت در مؤمنین، و اولویت آن حضرت بر مؤمنین در جمیع امور ثابت خواهد

ص:523


1- تحفه اثنا عشریه : 331 .
2- الاحزاب : 6 .
3- تحفهء اثنا عشریه : 331 .

شد، پس امامت آن حضرت بالبداهة محقق خواهد شد.

قوله: [بلکه در اینجا هم مراد همین است که

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم فی المحبة»](1).

أقول: حیرانم که شاهصاحب بر ارادۀ این قید کدام دلیل دارند؟ آیا تخصیص مطلق را بقیدی خاص بمجرد تشهی نفس جائز می پندارد، و از تفسیر بالرأی که منهی عنه است مطلقا، چه جا که با وصف ظهور عدم اتجاه آن باکی بر نمی دارند، بالجمله تقیید «أولی» بقید خاص محبت بر خلاف تصریحات محققین مفسرین لائق قبول و اصغا نیست.

قوله: [بلکه «أولی» در اینجا مشتق از ولایت است که بمعنی محبت است، یعنی: أ لست أحب الی المؤمنین من أنفسهم](2).

أقول: این سرعت ذهول و شدت غفول مخاطب مخدوم الفحول موجب استعجاب ارباب عقول است، که آنفا در تخطئة مجیء «مولی» بمعنی «أولی» بر فتراک اهل عربیت بربسته که ایشان گفته اند که:

[اگر این قول صحیح باشد، لازم آید که بجای فلان اولی منک، مولی منک گویند و هو باطل منکر بالاجماع]-انتهی.

پس در این قول اتحاد طریقۀ استعمال مترادفین را لازم گردانیده، حال آنکه پر ظاهر است که بنابر این اگر «اولی» بمعنی أحب باشد، لازم می آید که چنانچه «أحب إلیکم» استعمال می کنند، همچنین استعمال «اولی إلیکم» جائز باشد، و هو باطل منکر و لنعم ما افید فی البوارق.

اما حمل آن بر «أحب» با وجود آنکه غیر متبادر و غیر مناسب بمقام ست

ص:524


1- تحفهء اثنا عشریه : 331 .
2- تحفهء اثنا عشریه : 331 .

مردودست، به آنکه این حرف او مناقض کلام اول اوست، چه اگر اولی بمعنی أحب باشد، و معنی کلام: أ لست أحب الی المؤمنین، چنانچه خودش گفته، پس لا بدست که اولی إلیکم نیز صحیح باشد، لترادفهما بعین ما قال فی مولی بکم و اولی بکم.

قوله: [تا تلائم أجزاء کلام و تناسب جمل متسقة النظام حاصل شود](1).

أقول: تلاءم اجزاء کلام و تناسب جمل متسقة النظام در صورت ارادۀ معنی امامت و امارت بغایت وضوح و ظهور حاصل می شود چنانچه دانستی، و الا لازم آید که معاذ اللّه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و دیگر صحابه مثل حسان ابن ثابت، و قیس بن سعد بن عباده، و أکابر علماء محققین سنیه که حمل حدیث بر خلافت کرده اند، کلام بلاغت سرور انام صلی اللّه علیه و آله الکرام را از تناسب و التیام و اتساق و انتظام بدر کرده باشند، و بر عدم ارتباط و رکاکت و اختلاط فرود آورده، و چنین جسارت را احدی از أهل اسلام و ایمان تجویز نخواهد کرد جز مخاطب جسور، و عبارات داله بر اینکه علماء سنیه حدیث غدیر را حمل بر خلافت کرده اند اگر چه سابقا شنیدی لیکن بعض عبائر در اینجا هم باید شنید:

ملک العلماء شهاب الدین الدولت آبادی که بتصریح فاضل رشید در «ایضاح» از عظمای علمای سنیه و أئمۀ دین و قدمای معتمدین نزد أهل سنت و جماعت است، در «هدایة السعدا» می فرماید:

[و احتجوا بخبر المولی، و تمام الحدیث ذکرناه فی الجلوة الخامسة من الهدایة التاسعة قال أهل السنة یحمل فی وقت خلافته]-انتهی.

ص:525


1- تحفهء اثنا عشریة : 331 .

از این عبارت ظاهر است که أهل سنت حدیث غدیر را بر امارت و خلافت حمل کرده اند، لیکن آن را مخصوص بمرتبۀ رابعه گردانیده، یعنی مراد از حدیث آنست که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بعد عثمان خلیفه و امام است، و هر چند بطلان این تقیید غیر سدید در کمال وضوح و ظهور است، چنانچه شنیدی، لیکن در این مقام مضرتی بما ندارد، چه هر گاه نزد أهل سنت مراد از حدیث غدیر خلافت باشد و لو فی المرتبة الرابعة این همه افادات و ترهات مخاطب عالی درجات و أئمۀ والا صفات او نقش بر آب، و محض هباء و سراب می گردد، و کمال صحت و متانت افادات أهل حق در اثبات امامت حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام از حدیث غدیر ظاهر و واضح می گردد.

قوله: [و حاصل معنی این خطبه چنین باشد که أی گروه مسلمانان مقرر است که مرا از جان خود دوست تر می دارد، پس هر که مرا دوست دارد، علی را دوست دارد، بار خدایا دوست دار کسی را که دوست دارد او را و دشمن دار کسی را که دشمن دارد او را](1).

أقول: کمال حیرت است که شاهصاحب بر ارادۀ أولی از «مولی» آن همه شورش و جفا و طغیان و اعتدا برپا کردند، که از تتبع أحادیث و تفاسیر و کلمات لغویین و علمای محققین اعراض کرده، آن را حتما باطل و غیر صحیح گردانیدند، و دلیلی باطل و واهی که در کمال بطلان است بیان نمودند، و از بیان توجیه معنایی که خود مکرر بیان می کنند رأسا اعراض کردند، و أصلا بیان نفرمودند که استفادۀ این معنی از فقرۀ

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» بچه طور کرده اند، در کلام سابق محط

ص:526


1- تحفهء اثنا عشریه : 331 .

نظر لفظ ولایت را که «مولی» یا «أولی» هر چه باشد فهمیده شود گردانیدند و آن را بمعنی محبت گرفتند، و آن را دلیل افادۀ ایجاب دوستی جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام ساختند، لیکن أصلا بیان نکردند که آخر مراد از لفظ «مولی» چیست.

آیا محب است یا محبوب؟ و در اینجا که نوبت بیان حاصل معنای حدیث رسید نیز از ذکر معنای «مولی» اعراض ساختند، و قدرت بر بیان آن نیافتند، و معنای فقرۀ

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» باین ألفاظ ادا کردند: پس هر که مرا دوست دارد، علی را دوست دارد.

و ظاهر است که از این کلام هیچ ثابت نشد که آیا لفظ «مولی» را بمعنی محب گرفته اند، یا بمعنی محبوب؟ علی الاول ظاهر است که ابن معنی اعنی: «پس هر که مرا دوست دارد، علی را دوست دارد» هرگز از فقرۀ

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» حاصل نمی شود، بلکه بالعکس.

بنا بر این ایجاب محبت دیگران بر جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام ظاهر می شود، و اگر «مولی» را بر محبوب حمل کرده اند، پس می باید أولا اثبات مجیء «مولی» بمعنی محبوب بتصریحات لغویین ثابت سازند، بحیثیتی که منوع موردۀ این حضرات بر اثبات مجیء «مولی» بمعنی «أولی» وارد نشود، و بعد از آن لب بافادۀ فقرۀ

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» این معنی را بگشایند.

قوله: [عاقل را باید که در این کلام مربوط غور کند و حسن انتظام او را دریابد](1).

أقول: عاقل را باید که در این تعصب مربوط شاهصاحب غور کند،

ص:527


1- تحفهء اثنا عشریه : 331 .

و حسن انتظام آن را دریابد، که معنایی را که أهل حق ذکر کرده اند، و دلائل و براهین آن وارد نموده، باطل محض می گردانند، و خود مدعی افادۀ فقرۀ

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» ایجاب دوستی را می شوند، و أصلا بیان نمی کنند که «مولی» بمعنی محب است یا محبوب. اگر بمعنی محب است پس افادۀ ایجاب دوستی جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام چطور ثابت می شود؟ و اگر بمعنی محبوب است پس مجیء «مولی» بمعنی محبوب از کجا ثابت گردیده؟ و آنفا شنیدی که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله در حدیثی که سید علی همدانی در «مودة القربی» آورده، ارشاد فرموده:

[

«أ لست أولی بکم من أنفسکم» آمرکم و انهاکم، لیس لکم علی أمر و لا نهی].

و این صریح است در آنکه مراد از اولویت آن حضرت بمؤمنین از نفسهایشان اولویت بتصرف است، زیرا که آمر و ناهی بودن آن جناب برای مؤمنین عین اولویت بتصرف است، پس بحیرتم که الحال اولیای حضرت مخاطب با کمال چه حیله خواهند انگیخت؟ ! آیا بعد سماع ارشاد نبوی هم اصرار بر انکار خواهند کرد؟ و پناه بخدا، خواهند گفت که: آن جناب این کلام را، با وصف آنکه از آیت قرآنی اخذ کرده، بر معنای مراد حمل نکرده، و بر محملی که أصلا مناسبت ندارد فرود آورده؟ یا آنکه ناچار اقرار بحق می کنند و رو براه صواب می آرند؟ قوله: [و این لفظ پیغمبر که:

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» مأخوذ از آیت قرآنی است و از همین راه او را از مسلمات أهل اسلام

ص:528

قرار داده، بر وی تفریع حکم آینده فرموده](1).

أقول: للّه الحمد و المنة که باین لفظ شاهصاحب مطلوب أهل حق بنهایت وضوح ثابت می شود بیانش آنکه جنابشان افاده فرموده اند که این لفظ جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله أعنی:

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» مأخوذ از آیت قرآنی است، و حسب افادات و تصریحات أئمۀ حذاق و جهابذۀ محققین سنیه ثابت شده که مراد از آیت قرآنی أعنی:

اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ(2) اولویت در تصرف است که «أولی» را بر عموم حمل کرده اند، و وجوب امتثال أمر آن حضرت صلی اللّه علیه و آله از آن ثابت کرده.

پس مراد از این لفظ آن حضرت، أعنی:

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» همان باشد که مراد است از آیت قرآنی، و هر گاه از این لفظ اولویت بتصرف آن حضرت و وجوب امتثال أوامر آن حضرت ثابت شد، واضح گردید که مراد از

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» هم اثبات اولویت بتصرف و ایجاب اتباع آن حضرت است کما سبق بیانه.

قوله: [و در قرآن این لفظ جایی واقع شده که معنی أولی بالتصرف در آنجا أصلا مناسبت ندارد و هو قوله تعالی: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا اَلْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اَللّهِ ](3).(4).

ص:529


1- تحفه اثنا عشریة : 331 .
2- الاحزاب : 6 .
3- الاحزاب : 6 .
4- تحفهء اثنا عشریه : 331 .

أقول: شاهصاحب با وصف این همه امامت و جلالت، و محدثیت و مفسریت و نبالت، و جامعیت معقول و منقول، و حیازت قصب السبق در مضمار فروع و أصول، برای تخدیع عوام و ره زنی معتقدین و هوا خواهان خود تفسیر صحیح کلام الهی را تغلیط و ابطال می کنند، نمی دانم که چسان حضرات سنیه چنین بزرگی را که هرگز از انکار و رد و ابطال أحادیث و دخل بی أصل در تفسیر کلام الهی و ارشاد نبوی باکی ندارد، امام و مقتدای خود می دانند، و هرگز بر طرائف افادات جناب او نظر بصیرت نمی اندازند، و حق را از باطل، و کذب را از صدق تمییز نمی سازند؟ ! للّه انصاف باید داد که تفسیر صحیح را، که بتصریحات علمای محققین ثابت باشد، محض بی ربط وانمودن و باطل محض پنداشتن در چه مرتبه مستبعد است از طریقۀ علمای فخام و فضلای أعلام؟ لیکن چون شاه صاحب کاری به مراجعت کتب حدیث و تفسیر نداشتند، و خرافات کابلی می نگاشتند، و جایی که در انبان او چیزی نمی یافتند، هواجس نفسانیۀ خود را علق نفیس می انگاشتند، و تحریر می ساختند، از ایشان صدور چنین افادات و اختراعات هیچ عجبی نمی آرد.

و للّه الحمد و المنة که در ما سبق واضح شد که بتصریحات أکابر أئمۀ مفسرین سنیه مثل واحدی، و بغوی، و زمخشری، و بیضاوی، و نسفی، و خویی، و نیسابوری، و شربینی مراد از آیۀ: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ اولویت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بمؤمنین اولویت آن حضرت در جمیع امور است، و وجوب طاعت و نفوذ حکم و لزوم انقیاد و اتباع آن جناب از آن ثابت.

ص:530

و چنانچه شاهصاحب در این مقام از تفاسیر مشاهیر و تحقیقات مفسرین نحاریر خبری برنداشتند، همچنان از کتب شائعۀ حدیث و افادات جهابذۀ محققین سنیه مثل عراقی، و عینی، و قسطلانی، و مناوی، و عزیزی که شراح حدیثند، با وصف حصول ادعای ملکه معتد بها در فهم معانی أحادیث و ادراک دقائق أسانید (کما فی رسالته الصغیرة الفارسیة فی أصول الحدیث) بهره نیافتند، و الا بچنین حرف یاوه و مهمل تفوه نمی ساختند.

پس جای آن است که گریبانها دستخوش چاک شود که شاهصاحب چنین معنای صحیح را انکار و ابطال فرمودند، و ارشاد نمودند که ابن معنی أصلا در اینجا مناسبت ندارد، و أصلا در این مقصود دخلی ندارد، و در حقیقت باین افادۀ غریبه بصراحت تمام تسفیه علمای أعلام، بلکه ایراد و اعتراض بر سرور انام صلی اللّه علیه و آله الکرام نمودند، فأعوذ باللّه من شرور النفس و غفلاتها و حصائد اللسان و هفواتها.

قوله: [پس سوق این کلام برای نفی نسبت متبنی به متبنی است، و بیان آنست که زید بن حارثه را زید بن محمد نباید گفت، زیرا که نسبت پیغمبر صلی اللّه علیه و سلم بجمیع مسلمان نسبت پدر شفیق، بلکه زیاده بر آنست، و زنان پیغمبر همۀ مادران أهل اسلام اند، و أهل قرابت در نسبت أحق و أولی می باشند از غیر ایشان، اگر چه شفقت و تعظیم دیگران زیاده تر باشد.

پس مدار نسبت بر قرابت است که در متبنی و متبنی مفقود است، نه بر شفقت، و تعظیم همین است. کتاب اللّه یعنی حکم خدا، و معنی اولی بتصرف در این مقصود اصلا دخلی ندارد. پس در اینجا هم مراد همان

ص:531

معنی است که در حدیث اراده کرده باشد(1)].

أقول: سوق این کلام برای تخدیع عوام و مخالفت سرور انام علیه و آله آلاف التحیة و الاکرام است، که از قبیل تفسیر بالرأی است که وعید شدید بر آن وارد شده، وا عجباه که شاهصاحب با این همه جلالت و امامت از دخل مدخول در کلام خدا و رسول هم خود را معذور نمی دارد، و آنچه می خواهند جریا علی هوس الخاطر می نگارند! .

سابقا دانستی که این آیه حسب روایتی که بغوی، و بیضاوی وارد کرده اند در شأن کسانی که از امتثال امر نبوی در جهاد سر تافتند و آن را معلق باستیذان از آبا و امهات ساختند نازل شد. پس سوق این کلام برای نفی نسبت متبنی بمتبنی نیست، و بالفرض اگر سوق این کلام رب منعام متعلق بسابق باشد، باز هم معنایی که شاهصاحب اختراع کرده اند مراد نیست بلکه بنا بر این برای دفع دخل مقدر است، و محمول است بر معنایی که مراد اهل حق و سداد است، چنانچه از تقریر علامۀ نبیل و محقق جلیل احمد بن خلیل، و نظام الدین نیسابوری دانستی.

قوله: [و اگر بالفرض صدر حدیث را بمعنی أولی بتصرف گردانیم نیز حمل «مولی» بر أولی بتصرف مناسبت ندارد(2)].

أقول: این افادۀ غیر سدیده مخدوش است بوجوه عدیده:

اول: آنکه نفی مناسبت حمل أولی بر «مولی بتصرف» بفرض اینکه صدر حدیث بمعنی اولی بتصرف باشد، از غرائب تقولات و عجائب تمحلات است، و کاش بر محض ادعای احتمال دیگر اکتفاء می کرد.

اما نفی مناسبت پس غایت معاندت و نهایت مکابرت است، چه ثبوت

ص:532


1- تحفه اثنا عشریة : 331
2- تحفه اثنا عشریة : 331

مناسبت بالبداهة است، و هیچ عاقلی نفی مناسبت نتوان کرد، زیرا که اولا اثبات اولویت خود بتصرف در مؤمنین نمودن، و بعد از آن بیان فرمودن که هر کسی که من مولای او، یعنی اولی بتصرف در او هستم، علی مولای او، یعنی اولی بتصرف در او هست، در کمال مناسبت و ارتباط و غایت اتساق و انتظام است، و این کلام بلا تشبیه مثل آنست که سلطان نافذ الامر أولا بخطاب رعایا اثبات متصرف بودن خود در امورشان بیان نماید، و بعد از آن بگوید که کسی که من متصرف در امور او بودم، این پسر من متصرف در امور او است.

پس نفی ارتباط و مناسبت در این کلام نمودن کمال وقاحت و مصادمت بداهت است، و اگر مناسبت در این کلام نیست، پس در هیچ کلام مناسبت نیست.

فاضل مخاطب بلا رویه و فکر، و بلا تدبر و تأمل الفاظ مبالغه و اغراق در ابطال مقالات اهل حقّ بر زبان می آرد، و با تحقق معانی آن اصلا کاری ندارد، و نمی داند که گو عوام کالانعام باین ارعاد و ابراق و مبالغه و اهتمام نهایت خوش دل می شوند، و می پندارند که دعاوی اهل حقّ خیلی باطل و بی ربط است، و بیک لفظ بدیع شاهصاحب بی اصل می گردد، لیکن در حقیقت بعد اندک امعان این همه مجازفت و عدوان نزد علمای اعیان مورث غایت خسران و هوان می گردد.

دوم: آنکه مولوی حسام الدین سهارنبوری در «مرافض الروافض» که شاهصاحب در مطاعن ابو بکر بعض خرافات او را هم انتحال کرده اند بجواب حدیث غدیر گفته:

[و نیز چنانچه صدر حدیث قرینه ای است که تقاضای ارادۀ معنی اولی

ص:533

می کند، همچنین آخر آن قرینه ای است که اقتضای معنی ناصر و محبوب می نماید، پس هر دو قرینه با هم متعارض شدند، و إذا تعارضا تساقطا، پس مشترک گویا بی قرینه ماند، و تعیین احد المعانی مشترک، خصوصا معنی که محل نزاع بود بدون قرینۀ تحکم است، نیز عند التعارض اقوی از متعارضین معتبر است، در اینجا قرینۀ ناصر و محبوب اقوی است]-الخ.

از این عبارت بصراحت تمام اعتراف به اینکه صدر حدیث أعنی

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» قرینه ای است که تقاضای ارادۀ معنی أولی می کند واضحست، پس نفی مناسبت غایت مجازفت است، شاهصاحب را کثرت تعصب و تصلب چندان از تأمل و تدبر دورتر افکنده که جابجا بر افادات علمای خویش، که قلادۀ تقلید ایشان در گردن انداخته، و همت بانتحال خرافاتشان گماشته اند، هم نظری نمی اندازند، و پا را فراتر از ایشان گذاشته، بانکار اموری که ایشان بآن معترفند نیز می پردازند.

اما جواب شبه تعارض و تساقط و ادعای اقوی بودن قرینۀ ناصر و محبوب پس بطلان آن از بیان سابق بنهایت ظهور واضح گردیده.

سوم: آنکه سابقا دانستی که علامه یوسف بن قزاغلی سبط ابن الجوزی که از اکابر ائمۀ محققین و اساطین دین سنیه است، و خود مخاطب هم بافادۀ او احتجاج می کند، استدلال بفقرۀ

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» بر حمل «مولی» بر معنی أولی بالتصرف نموده است(1).

چهارم: آنکه سابقا دانستی که علامه شهاب الدین احمد در «توضیح الدلائل» تأیید ارادۀ معنی سید از «مولی» که از بعض اهل علم نقل کرده بفقرۀ

«أ لستم تعلمون انی أولی بالمؤمنین؟» نموده که بتصریح

ص:534


1- تذکرة خواص الامة : 19

تمام گفته که تصدیر این قول بقول آن حضرت صلی اللّه علیه و آله:

«أ لستم تعلمون انی أولی بالمؤمنین» تأیید این قول می کند.

پس بحمد اللّه ثابت شد که عدم حمل «مولی» بر معنایی که از فقرۀ سابقه مستفاد شده، مخالف تبادر و صراحت است، و فقرۀ سابقه تأیید می کند این معنی را که آنچه از این فقره مستفاد است بهمان معنی لفظ «مولی» در فقرۀ

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» مستعمل شده، پس این همه کد و کاوش و کوشش در ابطال استدلال اهل حقّ لا طائل محض و بیکار و منشأ آن عین تعصب ناهنجار است، که هر گاه امری بمثابه در ظهور باشد، که اکابر علمای شما بآن اعتراف کرده باشند، باز برد آن مشغول شدن علاوه بر مصادمت صراحت، معاندت هم مذهبان خود است.

پنجم: آنکه شاهصاحب بتقلید اسلاف متعصبین و اتباع وساوس جاحدین گرفتار شده، از تتبع آثار و تفحص اخبار و لحاظ قرائن و تأمل شواهد اعراض فرموده، بر تمسک صحیح و استدلال متین اهل حقّ خنده می زنند، و مبانی انصاف بمعاول اعتساف می کنند.

و للّه الحمد که حقیر سابقا بالخصوص لزوم حمل «مولی» در فقرۀ:

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» بر معنایی که مراد است از فقرۀ:

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» بنص حدیث صحیح که حاکم در «مستدرک» روایت کرده، ثابت کرده ام.

ششم: آنکه در بعض طرق حدیث غدیر، «من کنت أولی به من نفسه» بجای «من کنت مولاه» وارد است، چنانچه در «مفتاح النجا» مذکور است:

[و للطبرانی بروایة اخری عن أبی الطفیل، عن زید بن أرقم بلفظ «من

ص:535

کنت أولی به من نفسه، فعلی ولیه»](1).

و ثناء اللّه در «سیف مسلول» گفته:

[و در بعضی روایات آمده:

«من کنت أولی به من نفسه، فعلی ولیه»].

و سبط ابن جوزی، و سید شهاب الدین از ابو الفرج(2) یحیی بن سعد الثقفی الاصبهانی روایت کرده که او در کتاب «مرج البحرین» این حدیث را باین طور آورده:

«من کنت ولیه و أولی به من نفسه، فعلی ولیه» .

پس بوضوح تمام ظاهر شد که مراد از این قول همان است که مراد است از فقرۀ سابقه أعنی:

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» ، فلا یرتکب الفصل و التفریق الا من یستنکف عن الایمان و التصدیق، و اللّه ولی التوفیق.

نهایت عجیب و غریب است که مخاطب اریب غفلت از چنین روایات ورزیده، بتقلید اسلاف مسولین پابند ایثار عار تأویل بدیع و ارتکاب صنعت تحریف شنیع گردیده.

قوله: [زیرا که در آن صورت این عبارت برای تنبیه مخاطبین است تا بکمال توجه و اصغا تلقی کلام آینده نمایند و اطاعت این امر ارشادی را واجب دانند، مانند آنکه پدر در مقام وعظ و نصیحت به پسر خود بگوید که آیا من پدر تو نیستم؟ و چون پسر اقرار کند، او را

ص:536


1- نقله أیضا الحافظ الهیثمی فی مجمع الزوائد عن الطبرانی ج 9 / 104 و 163 .
2- ابو الفرج یحیی بن محمود بن سعد الثقفی الاصبهانی المتوفی سنة ( 584 ) ه .

بآنچه منظور دارد بفرماید، تا بحکم پدری و پسری قبول نماید، و بر طبق آن عمل کند. پس

«أ لست أولی بالمؤمنین» در این مقام مثل «أ لست رسول اللّه إلیکم» یا «أ لست نبیکم» واقع شده](1).

أقول: روایت طبرانی بسند صحیح که مرزا محمد بدخشانی در «مفتاح النجا» نقل کرده، و در ما سبق(2) منقول شده، و غیر آن دلالت واضحه دارد بر آنکه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله اقرار بوحدانیت و رسالت، بلکه اقرار ببعث و معاد و جنت و نار بتصریح تمام قبل ذکر اولویت خود گرفته که آن حضرت بتصریح تمام به ایشان گفته:

«أ لیس تشهدون أن لا اله الا اللّه و أن محمدا عبده و رسوله-الخ» .

و بعد اخذ اقرار بوحدانیت و رسالت و غیر آن ارشاد فرمود:

«یا أیها الناس، ان اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم من أنفسهم، فمن کنت مولاه، فهذا مولاه، یعنی علیا» .

پس هر گاه حسب دلالت این حدیث اقرار و اعتراف مردم برسالت خود از مردم گرفته، و بعد آن تقریر اولویت خود بمؤمنین از نفسهایشان فرموده، بصراحت تمام از آن معلوم شد که اولویت خود بهمین غرض ارشاد فرموده که قرینه باشد بر حمل «مولی» بر معنی أولی بالتصرف، نه برای غرضی که شاهصاحب ذکر کرده اند که برای این غرض فقرۀ

«أ لستم تشهدون أن لا اله الا اللّه و أن محمدا عبده و رسوله؟ کافی و وافی است.

قوله: [مناسبت یک لفظ از کلام آینده برای این عبارت جستن

ص:537


1- تحفهء اثنا عشریة : 331 .
2- العبقات ج 7 / 272 من هذه الطبعة عن نزل الابرار للبدخشانی .

و در خواستن کمال سفاهت است، تمام کلام را باین عبارت ربطی که هست کافی است](1).

أقول: مخاطب نبیه در این تسفیه بأکابر علمای اعلام و اساطین محققین فخام مذهب خود کمال اساءت ادب نموده. چه دانستی که مناسبت

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» با

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» سبط ابن الجوزی و سید شهاب الدین درخواسته اند، و علم احقاق حق و ازهاق باطل افراشته.

پس قول مخاطب که این نهایت سفاهت است، نهایت کیاست و فطانت و کمال امانت و دیانت، و غایت طلاقت و ذلاقت است.

و نیز دانستی که صاحب «مرافض» هم اعتراف بودن صدر حدیث، یعنی:

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» قرینه که تقاضای ارادۀ معنای أولی می کند نموده، گو بتساقط آن بقرینۀ دیگر قائل شده.

پس صاحب «مرافض» هم در این اقرار بزعم مخاطب عالی تبار نهایت سفیه ناهنجار خواهد بود.

و از همه بالاتر آن است که علامۀ نحریر حسن بن محمد طیبی(2) که از مشاهیر کبرا و أجلۀ نبها است، نیز اثبات مناسبات در هر دو کلام نموده، در «کاشف شرح مشکاة» بشرح حدیث غدیر گفته:

[قوله: «انی أولی بالمؤمنین من أنفسهم» یعنی به قوله تعالی:

ص:538


1- تحفهء اثنا عشریة : 331 .
2- الطیبی : الحسین بن محمد بن عبد اللَّه شرف الدین المتوفی سنة ( 743 ) ه - و فی الشذرات و بغیة الوعاة : الحسن بن محمد .

اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ(1) اطاق فلم یعرف بأی شیء هو أولی بهم من أنفسهم، ثم قید بقوله: وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ لیؤذن بأنه بمنزلة الامهات، و یؤیده قراءة ابن مسعود رضی اللّه عنه: اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ و هو أب لهم.

و قال مجاهد(2) : کل نبی فهو أبو امته، و لذلک صار المؤمنون اخوة، فأذن وقع التشبیه فی

قوله: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» فی کونه کالاب، فیجب علی الامة احترامه و توقیره و بره و علیه رضی اللّه عنه أن یشفق علیهم و یرأف بهم رأفة الوالد علی الاولاد، و لذا هنأ عمر بقوله: یا ابن أبی طالب أصبحت و أمسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة].

از این عبارت بکمال وضوح ظاهر است که طیبی

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» را بر همان معنی حمل کرده که استفادۀ آن از

«انی أولی بالمؤمنین من أنفسهم» نموده.

پس نمی دانم که معتقدین شاهصاحب در حق حضرت طیبی هم همین کلمۀ طیبه، أعنی اثبات کمال سفاهت بر زبان می رانند، یا سر بدامن خجلت و ندامت می افکنند، و ترویح روح شاهصاحب بقلب این منقبت در حقشان می نمایند، و علاوه بر این اهل حقّ مناسبت صرف یک لفظ از کلام آینده أعنی:

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» برای این عبارت، یعنی:

«أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» نمی خواهند و نمی جویند، بلکه مناسبت تمام کلام آینده را با این عبارت ملحوظ می دارند، چه پر

ص:539


1- الاحزاب : 6 .
2- مجاهد : بن جبر ابو الحجاج التابعی المفسر المکی المتوفی سنة ( 100 ) / 104 .

ظاهر است که بر تقدیر حمل «مولی» بر أولی مناسبت تمام کلام لاحق با کلام سابق حاصل می شود، نه مناسبت صرف یک لفظ.

و بس کمال حیرت است که شاهصاحب، با این همه جلالت و امامت، در اذهان معتقدین خود چنان راسخ می سازند که اهل حقّ مناسبت صرف یک لفظ از کلام آینده برای این عبارت می جویند و می خواهند، یعنی ارتباط تمام کلام را ملحوظ ندارند! فوا ویلاه که از چنین تخدیع شنیع پیش کی شکایت توان برد؟ قوله: [و از این طرفه تر آنکه بعضی از مدققین ایشان بر نفی محبت و دوستی دلیل آورده اند که افادۀ دوستی حضرت امیر امری است که در ضمن آیۀ: وَ اَلْمُؤْمِنُونَ وَ اَلْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ(1) ثابت شده پس این حدیث نیز اگر افادۀ همین معنی نماید، لغو باشد](2).

أقول: غرض مدققین اهل حقّ آنست که چون وجوب مودت جناب امیر علیه السّلام بالخصوص و العموم در احادیث کثیره و آیات عدیده ثابت گشته، و در خواص و عوام مشهور گشته، و معهذا وجوب مودت اختصاص هم برای آن حضرت نداشته، بلکه برای تمام صحابه این معنی نزد سنیه ثابت، باز برای ذکر آن چنین اهتمام معقول نمی شود، و بنابر مزعوم سنیه که قائل به افضلیت شیخین بلکه ثلاثه بر آن حضرتند، محبت ثلاثه لا سیما شیخین اکد و ألزم و مهم تر و عظیم تر از محبت آن جناب است.

پس ترک أهم و ایثار غیر أهم با وصف ارتکاب چنین اهتمام تمام چگونه از سرور انام علیه آلاف التحیة و السّلام معقول شود؟

ص:540


1- التوبة : 71
2- تحفهء اثنا عشریة : 331

پس لابد از این اهتمام تمام ثابت گشت که امری را که آن جناب در این حال بیان فرموده أمری است بس عظیم و جلیل، که اختصاص بذات کرامت سمات جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام داشت، و ایصال آن امر در قرب رحلت خود می باید فرمود، و آن نیست جز خلافت و امامت.

و ظاهر است که اگر پادشاهی در سفری بوده باشد و دفعة در میان راه بدون انتظار وصول بدار المملکة در عین شدت حرارت و قیظ که وقوف در آن وقت موجب زحمت شدید باشد، همۀ مصاحبین و اتباع خویش را که نوبتشان بالوف رسیده باشد جمع کند، و برای خطبه منبری از کجاوه ها سازد، و بعد آن با وصف ایذان بقرب رحلت خود و بیان اولویت خود بتصرف، اگر أمری سهل را برای بعض اقارب خود ثابت کند، که همۀ حاضرین آن را بکرات و مرات شنیده باشند، و مثل آن برای کل حاضرین یا جل ایشان حاصل باشد، بلکه برای جمعی از ایشان بهتر از آن ثابت و متحقق بود، بلا شبهه این معنی موجب استعجاب و استغراب اولی الالباب خواهد بود، علی الخصوص بنظر ترک اهتمام در بیان افضل و اختیار اهتمام در بیان مفضول.

قوله: [و نفهمیده اند که افادۀ دوستی شخصی در ضمن عموم چیزی دیگر است، و ایجاب دوستی همان شخص بالخصوص امری دیگر](1) أقول: همه حیرتم که شاهصاحب نفهمیده اند که ایجاب دوستی جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بالخصوص بنابر مذهب سنیه که آن جناب را مثل شیخین هم نمی دانند، بلکه العیاذ باللّه از عثمان هم پست تر گردانند، کی این قدر لائق اهتمام و اعتنا بوده باشد، که در این حالت شدت حر

ص:541


1- تحفهء اثنا عشریه : 332

و قیظ جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله مجمع عظیم صحابه را متوقف ساخته، منبری از کجاوه ها ساخته، بالای آن رفته و جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام را طلب فرموده، بدست مبارک معمم ساخته و آن جناب را بالا برداشته، بیان محبت و مودت آن جناب با وصف بیان قرب وفات خود فرماید، که در آن عبث صریح لازم می آید، بنابر ترک امر بمودت و محبت خلفاء ثلاثه، که محبت و مودت ایشان (العیاذ باللّه) نزد سنیه أولی و الزم و آکد از مودت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بوده، و خلافتشان بعد خود بنابر خرافات جمعی از متعصبین سنیه دریافته.

پس مودت متقدمین را خصوصا أبی بکر را که بی فاصله قائم مقام آن جناب شدنی است ترک کرد، و جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را با خود برداشته، و ثلاثه را بحضیض عدم التفات انداخته ایجاب مودت آن حضرت باین اهتمام کردن در عقل هیچ عاقلی نمی آید، خصوصا بلحاظ این معنی که ثلاثۀ أفاضل هم در این حکم عام داخل و زیر منبر حاضر.

پس برداشتن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام با خود، و بیان ایجاب مودت آن جناب بر ثلاثه و دیگران باین اهتمام، دلیل صریح بر افضلیت جناب امیر المؤمنین بر ایشان خواهد شد، و مکابره و عناد را علاجی نیست، گاهی کسی از آحاد ناس عقلا چنین معامله با کسی که ادنی مفضولیت داشته باشد به نسبت افاضل نمی کند، چه جا سرور کائنات علیه و آله آلاف التحیات چنین معامله تفضیل و ترجیح با کسی که به سه مرتبه مفضول باشد، بغایت مفضولیت بفرماید.

قوله: [اگر شخصی بجمیع انبیاء اللّه و رسل ایمان آرد و بالخصوص نام محمد رسول اللّه نگیرد اسلام او معتبر نیست. اینجا دوستی حضرت

ص:542

امیر رضی اللّه عنه بشخصه منظور افتاد، و در آیت دوستی بوصف ایمان که عام است مفاد شده بود].

أقول: از این کلام ثابت می شود که مودت و محبت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام مثل ایمان بجناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بوده، و عظمت و جلالت و اهتمام آن بمرتبه ای بود که اگر کسی جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را بوصف عام ایمان دوست دارد، دوستی او معتبر نمی شود، و مثل او مثل کسی ایمان به نبوت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله در جملۀ دیگر انبیاء آرد، و نام آن حضرت بالخصوص نگیرد که این ایمان معتبر نمی شود.

پس محبت و مودت آن جناب بالخصوص مثل ایمان بجناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بالخصوص لازم و واجب است، و ظاهر است که هر گاه محبت و مودت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بمثابه ایمان بجناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله باشد، و عظمت این مودت بمرتبه رسد که اتیان بآن بلحاظ وصف عام معتبر نباشد، افضلیت آن حضرت بالبداهة ثابت خواهد شد، که خلفای ثلاثه را این مرتبه حاصل نبود، و افضل متعین است برای خلافت حسب دلائل قاطعه، حتی که والد ماجد مخاطب هم اعتراف بآن دارد، و در کتاب «ازالة الخفا» که خود مخاطب کثیر الحیاء باغراق مدح و ثنا و تبجیل و اطراء آن نموده، بشرح و بسط بیان کرده. و کابلی سؤال هدایت را بحب کسی، دلیل قطعی مفضولیت سائل، و برهان افضلیت محبوب دانسته، چنانچه در «صواقع» در مکاید گفته:

[الرابع و الخمسون اشاعة ما یروون من الموضوعات ان اللّه تعالی أمر نبیه سید الرسل أن یسأله ان یهدیه الی حب علی کما یجیء ان شاء اللّه تعالی. فینخدع الخدوع و یوقن ان من أمر اللّه سید رسله ان یسأله ان یهدیه الی حبه، فهو أفضل

ص:543

الناس و انه حقیق بالزعامة الکبری و ان الخلفاء غصبوا حقه، فیضل عن سواء السبیل ضلالا بعیدا. و لا یدری انه من کذباتهم و مفتریاتهم الواضحة، کیف و هو ناص علی ان علیا أفضل من خاتم النبیین صلی اللّه علیه و آله أجمعین و هو باطل(1)]-انتهی.

هر گاه امر خدای تعالی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله را به اینکه سؤال کند آن جناب حق تعالی را که هدایت کند او را بسوی حب علی بن أبی طالب نص افضلیت علی علیه السّلام باشد (معاذ اللّه من ذلک) ، پس ایجاب مودت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام باین اهتمام تمام بر خلفای ثلاثه و غیر ایشان، تا که خلیفۀ ثانی آن حضرت را تهنیت کرده و گفت: اصبحت مولای و مولی کل مؤمن، و ابو بکر هم مثل این کلام گفته، کما فی «الصواعق» و غیره پس این معنی دلیل صریح بر افضلیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام خواهد بود قوله: [و بر تقدیر اتحاد مضمون آیه و حدیث باز چه قباحت شد؟ کار پیغمبر خود همین است که تأکید مضامین قرآن و تذکیر آنها می کرده باشد].

أقول: مخاطب در «مکاید» تأکید را دلیل قطعی و برهان یقینی وقوع تغافل و اهمال و تساهل گردانیده، باین دلیل وضع بعض اخبار که نسبت روایت آن بأهل حق نموده، و از کمال فراخ حوصلگی و انهماک در تقلید کابلی، حوالۀ آن را بکتابی و لو بالاجمال فضلا عن نقل العبارة اهمال نموده ثابت کرده، چنانچه گفته:

[کید چهل و ششم: آنکه در کتب احادیث خود موضوعات چند روایت کنند باین مضمون که باری تعالی همیشه وحی می فرستاد بسوی

ص:544


1- الصواقع الموبقة : الباب الرابع و الخمسون

پیغمبر علیه السّلام که سئوال کن از من تا ترا هدایت کنم به حب علی بن أبی طالب، و متأخرین ایشان این اخبار را ترویج و تشهیر کنند، و نمی فهمند که در این وضع و افتراء قصوری عظیم بجناب پیغمبر لاحق می شود بچند وجه:

اول آنکه محبت علی که فرض ایمان و رکن دین است او را حاصل نبود.

دوم آنکه در تحصیل این امر ضروری قصور و تغافل و اهمال داشت، که بار بار تأکید این معنی از حضور اقدس می رسید.

سوم آنکه باری تعالی او را در این امر ضروری محتاج بسئوال داشت، و خود بخود بی طلب او نداد، حال آنکه جمیع انبیاء را ضروریات ایمانی از ابتداء خلقت حاصل می باشد](1)-انتهی.

این کید که شاهصاحب بحب ترعرع و تحذلق از کابلی هم در آن پا را فراتر نهاده، در اصل حاصل مضمون لفظ همیشه زیاده کرده، و کابلی آن را ذکر نکرده، و نیز از دلیل کابلی بجهت کدامین مصلحت سانحه اعراض فرموده، سه دلیل متین بر تکذیب مضمون منحوت خود ذکر نموده اند، صریح است در آنکه کسی را برای امری تأکید کردن دلیل است بر آنکه این امر برای او حاصل نیست، و او در آن قصور و اهمال و تغافل دارد.

پس بنا بر این ثابت می گردد که این همه صحابه که در حجة الوداع حاضر بودند، و بحدیث غدیر مخاطب، و از جملۀ ایشانند حضرات ثلاثه، محبت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام که فرض ایمان و رکن دین است، تا

ص:545


1- تحفهء اثنا عشریة : 80

این زمان آخر نداشتند، و در آن قصور و اهمال و اغفال و تساهل و تغافل داشتند، و بالتزام آن نمی پرداختند، العیاذ باللّه من ذلک.

پس کاش شاهصاحب در این اعضال فخیم، که بنابر افادۀ خودشان لازم آمده، بنظر بصیرت تأمل می کردند، و از مقابلۀ اهل حقّ دست کشیده بفکر کار خود مشغول می شدند.

قوله: [خصوصا هر گاه وهنی و سستی از مکلفین در عمل بموجب قرآن دریابند، قوله تعالی: وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ اَلذِّکْری تَنْفَعُ اَلْمُؤْمِنِینَ(1)](2).

أقول: از این کلام مستفاد می شود که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله وهن و سستی از صحابه در عمل بحکم وجوب و محبت و مودت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام دریافته بود، و الا ذکر این کلام در این مقام عبث خواهد شد، و هر گاه وهن و سستی صحابه در التزام مودت و محبت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام از کلام مخاطب قمقام ثابت گردید، تقریرات سخیفۀ او که در صدر این باب در تبرئۀ أصحاب از مخالفت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در باب صرف خلافت از مستحق آن وارد کرده.

و همچنین تزویقات رکیکۀ او که در باب مطاعن در رفع شأن صحابه از ارتکاب فضائح و قبائح بکار برده، سراسر باطل و مضمحل گردید، که هر گاه این حضرات در محبت و مودت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام وهن و سستی می کردند، اگر در امتثال اوامر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله در خلافت و امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام که بلا شبهه گران تر از مجرد مودت

ص:546


1- الذاریات : 55
2- تحفه اثنا عشریه : 332

و محبت است، تهاون و تساهل کرده باشند، کدام مقام استغراب و استعجاب است؟ قوله: [و هیچ مضمون در قرآن نیامده، الا همان مضمون را در چند آیت تأکید فرموده اند، باز از زبان پیغمبر تأکید و تقریر آن کنانیده اند تا الزام حجت و اتمام نعمت کرده باشند](1).

أقول: اولا این کلیه که هیچ مضمون در قرآن نیامده و الا همان مضمون را در چند آیت تأکید فرموده اند، ممنوع است، و المنع ظاهر علی من قرأ القرآن.

و ثانیا عجب است که مخاطب در این مقام باهتمام عظیم و تأکید سدید حسن تأکید و تکریر ثابت می فرمایند، و تأکید مؤکدات قرآنی را بزبان جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله باعث الزام حجت و اتمام نعمت می دانند، حال آنکه در باب مطاعن سراسر خلاف این افاده می فرمایند، و غفلت کلی از این تحقیق می نمایند، که باهتمام تمام بی فائده بودن وصیت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله که در مرض موت می خواست آن را تحریر فرمایند ثابت کرده، و تأکید آن جناب را بی فائده و محض زحمت لا طائل انگاشته چنانچه بجواب طعن اول از مطاعن عمر گفته:

[وجه اول از طعن مبنی بر آن است که عمر رد وحی کرد، و جمیع أقوال پیغمبر وحی است لقوله تعالی: وَ ما یَنْطِقُ عَنِ اَلْهَوی إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی(2) و در هر دو مقدمه خلل بین است.

اما أول: پس از آن جهت که عمر رد قول آن حضرت صلی اللّه علیه

ص:547


1- تحفهء اثنا عشریه : 332
2- النجم : 3

و سلم ننموده، بلکه ترفیه و آرام و راحت دادن پیغمبر صلی اللّه علیه و سلم و رنج نکشیدن آن جناب در حالت شدت بیماری منظور داشت، و این معامله را بالعکس رد حکم پیغمبر فهمیدن کمال تعصب است.

هر کسی بیمار عزیز خود را از محنت کشیدن و رنج بردن حمایت می کند، و اگر احیانا آن بیمار در حالت شدت درد و مرض بنابر مصلحت حاضرین و فائدۀ آنها می خواهد که خود مشقتی نماید، آن را بتعلل و مدافعت مانع می آیند، و استغناء از آن مشقت و عدم احتیاج بآن و ضرور نبودن آن بیان می کنند، و این معامله نسبت به بزرگان و عزیزان زیاده تر مروج و معمول است.

پس چون عمر دید که آن حضرت، برای فائدۀ اصحاب و امت می خواهند که در این وقت تنگ که شدت مرض باین مرتبه است خود املاء کتاب فرمایند یا بدست خود نویسند، و این حرکت قولی و فعلی در این حالت موجب کمال حرج و مشقت خواهد بود، تجویز این معنی گوارا نکرد و بآن حضرت خطاب ننموده از راه کمال أدب، بلکه بمردم دیگر از آیۀ کریمه ثابت کرد که استغناء از این حرج دادن حاصل است، تا بگوش آن حضرت برسد، و آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم بداند که این مشقت بر خود کشیدن در این حالت چندان ضرور نیست، و فی الواقع در این مقدمه نزد عقلاء صد آفرین و هزار تحسین بر دقت نظر عمر است، زیرا که قبل از این واقعه به سه ماه آیۀ کریمۀ: اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ اَلْإِسْلامَ دِیناً(1) نازل شده بود، و أبواب نسخ و تبدیل و زیادت و نقصان را در دین مطلقا مسدود ساخته،

ص:548


1- المائدة : 3

مهر ختم بر آن نموده گذاشته، و بهمین آیه اشاره کرد عمر در این عبارت که حسبنا کتاب اللّه.

پس اگر آن حضرت در این حالت چیزی جدید که سابق در کتاب و شریعت نیامده بنویساند موجب تکذیب این آیه خواهد بود، و آن محال است، پس مقصد آن حضرت در این وقت نیست مگر تأکید احکامی که سابق قرار یافته، و تأکید آن حضرت ما را بیشتر و چسبان تر از تأکید حق تعالی در وحی منزل خود نخواهد بود پس در این وقت چه ضرور است که آن حضرت این مشقت زائد که چندان در کار نیست، بر ذات پاک خود گوارا نماید، بهتر که در آرام و راحت بگذارد، و این لفظ که:

«ان رسول اللّه قد غلبه الوجع و عندنا کتاب اللّه حسبنا» صریح بر این قصد گواه است.

پس معلوم شد که رد حکم پیغمبر را در این ماجرا نسبت بعمر کردن کمال غلط فهمی و نادانی، یا کمال عداوت و بغض و عناد است](1).

انتهی.

عاقل المعی را باید که باندک امعان در این کلام غرابت نظام تأمل کند، و دریابد که چگونه شاهصاحب بهوای مذهب، و مزید جسارت، و قلت مبالات، و فقد اعتناء و کثرت جزاف، شریک خلیفۀ ثانی در دو استخفاف گردیده، بکمال اهتمام و تأکید و تکریر عبث و بی فائده بودن وصیت و تأکید آن حضرت را ثابت کرده، و بر رأی عمر، که مانع از وصیت و تأکید گردیده، صد آفرین و هزار تحسین فرستاده، و بقول خود تأکید آن حضرت بیشتر و چسبان تر از تأکید حق تعالی در وحی منزل نخواهد

ص:549


1- تحفهء اثنا عشریة : 454

بود، بی فائده بودن تأکید آن حضرت ظاهر کرده، و نیز تأکید حکم سابق را مشقت زائد که چندان در کار نیست، نام نهاده.

و نیز گفته: که استغنا از آن حاصل است، و نیز از قول او استغنا از آن مشقت و عدم احتیاج بآن و ضرور نبودن آن بیان می کنند ظاهر است که این تأکید مستغنی عنه بود، و احتیاج بآن نبود و ضرور نبود، و محض مشقت لا حاصل بود.

پس الحال معتقدین شاهصاحب را باید، که بعد ملاحظۀ کلامی که در اثبات حسن تأکید و تکریر، و ذم نفی آن در اینجا افاده فرموده اند، نعرۀ وا ویلا برکشند، و دیوانه وار بر بصحرا نهند، که چسان حضرتشان باین افادات سدیده کمال شناعت و فظاعت افادات خود که در مبحث مطاعن سراییده اند، ثابت کردند، و دقت رأی حضرت مانع را بخفت عقل و رقت دین، و صد آفرین را بهزار نفرین، و هزار تحسین را بلک تهجین مبدل ساختند، که از این کلام و کلام سابق و کلام لاحق ایشان، شنائع عدیده و قبائح عظیمه انکار حسن تأکید و تکریر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم ظاهر است.

پس اتجاه و انسیاق این شنائع و فظائع بأفحش وجوه بساحت علیای خلیفۀ ثانی که مانع از وصیت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله گردیده، و حسب افادات مخاطب عالی درجات تأکید آن حضرت را عبث دانسته، ظاهر و واضح است.

اما تعداد شنائع انکار حسن تأکید که از کلمات مخاطب ظاهر است:

پس اول آنکه از قول سابق او: «کار پیغمبر خود همین است» . الخ.

ظاهر است که منکر، حسن تأکید کار جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله را از

ص:550

آن حضرت سلب می کند، پس خلافت مآب در منع وصیت تأکیدی «معاذ اللّه» آن حضرت را از کارشان بازداشتند، و شاهصاحب در تصویب آن و تحسین آن شریک خلافت مآب در صرف کار پیغمبر از آن حضرت شدند، فوا سوأتاه وا ثبوراه.

دوم: آنکه از قول او: «تا الزام حجت و اتمام نعمت کرده باشند» واضح است که تأکید سبب الزام حجت و اتمام نعمت است، پس مانع از وصیت نبویه مانع از الزام حجت و اتمام نعمت باشد، و شاهصاحب در تصویب و تحسین آن مصوب و مستحسن منع الزام حجت و اتمام نعمت، و هرگز مسلمی اعتقاد امامت چنین خلیفه، که مانع از الزام حجت و اتمام نعمت باشد، نخواهد کرد.

للّه انصاف باید کرد که احق و أولی بخلافت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام است، که مولائیت آن جناب سبب اکمال دین و اتمام نعمت گردید، و یا خلیفۀ ثانی، که حسب افادۀ خود شاهصاحب، مانع از الزام حجت و اتمام نعمت گردیده؟ سوم: آنکه از قول آتی او [و هر که قرآن و حدیث را دیده مثل این کلام پوچ نخواهد گفت]ظاهر است که انکار حسن تأکید کلام پوچ و مخالف قرآن و حدیث است.

پس شاهصاحب بزبان بلاغت ترجمان خود مخالفت خود و مقتدای خود با قرآن و حدیث ثابت فرمودند و ظاهر فرمودند که کلمات غرابت آیاتشان در تصویب منع وصیت نبویه سراسر پوچ است.

چهارم: آنکه از قول او: [و الا تأکیدات و تقریرات پیغمبر]. الخ، ظاهر است که بنابر لغو دانستن تأکید لازم می آید که تأکیدات و تقریرات

ص:551

جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله در باب روزه و نماز و زکاة و تلاوت قرآن معاذ اللّه همه لغو باشد.

پس ثابت شد که خلافت مآب بسبب منع وصیت نبویه و بی فائده دانستن آن، حسب اعتراف خود شاهصاحب، تأکیدات و تقریرات پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و آله، را در باب روزه و نماز و زکاة و تلاوت قرآن همه لغو می دانست، معاذ اللّه من ذلک الکفر الصراح و الضلال البواح.

و چون شاهصاحب خود هم وصیت نبویه و تأکید آن حضرت را لا حاصل و بی فائده وانموده اند، اعتقاد خود ایشان هم در باب تأکیدات و تقریرات جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله در باب روزه و نماز و زکاة و تلاوت قرآن مثل اعتقاد مقتدای والا نزدشان باشد.

قوله: [و هر که قرآن و حدیث را دیده باشد، مثل این کلام پوچ نخواهد گفت، و الا تأکیدات و تقریرات پیغمبر در باب روزه و نماز و زکاة و تلاوت قرآن همه لغو خواهد شد](1).

أقول: هر که قرآن و حدیث را دیده باشد، مثل این کلام پوچ نخواهد گفت، که با وصف نزول آیه: یا أَیُّهَا اَلرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ(2) و آیه اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ اَلْإِسْلامَ دِیناً(3) در واقعه غدیر خم، و ارشادات صریحه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله که دال است بر خلافت و امامت آن حضرت، و تصریح حسان بن ثابت بامامت آن حضرت

ص:552


1- تحفه اثنا عشریة : 332
2- المائدة : 67
3- المائدة : 3

در اشعار درر بار خود نقلا عن لسان النبی صلی اللّه علیه و آله و تصریح خود جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بثبوت امامت آن حضرت در روز غدیر، مراد از حدیث غدیر امامت و خلافت آن حضرت نیست.

و از اینجا است که جمعی از متفطنین ایشان بر حقیقت حال متنبه شدند، و انکار دلالت این حدیث شریف بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام باطل محض دانستند، ناچار با وصف قبول امر حق تأویلی دیگر در غایت فساد و بطلان تراشیدند، یعنی گفتند که مراد خلافت و امامت آن جناب بعد عثمان است.

قوله: [و نزد خود شیعه نص امامت حضرت امیر را بار بار گفتن و تأکید کردن همه لغو و بیهوده خواهد بود، معاذ اللّه من ذلک].

أقول: این توهم مخدوش است بچند وجه:

اول: آنکه هر چند امر امامت مکررا مبین شده، لیکن آنچه در واقعۀ غدیر واقع شده بلا شبهه امری جدید بود، که آن استخلاف بود در جمع عظیم بقرب وفات با اخذ بیعت از مردم.

دوم: آنکه هر گاه حسب مزعوم حضرات سنیه سه کس دیگر در لزوم مودت و محبت (معاذ اللّه) بر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام فائق و سابق بودند و مودت و محبت آن حضرت متأخر و مفضول بود به سه مرتبه، و نیز ظاهر است که مرتبۀ عمر از ابو بکر بمدارج کثیره کمتر بود، که عمر دوست می داشت که موی در صدر أبی بکر باشد، و نیز دوست می داشت که در جنت بجایی باشد که ابو بکر را ببیند، و نیز عمر بقسم شرعی گفته:

که یک شب از أبی بکر بهتر است از آل عمر، و یک روز أبی بکر بهتر است از آل عمر.

ص:553

در «کنز العمال» مذکور است:

[عن عمر قال: وددت انی شعرة فی صدر أبی بکر، مسدد(1) عن عمر(2)] و نیز در «کنز العمال» مذکور است:

[عن الحسن(3) قال: قال عمر: وددت انی من الجنة حیث أری ابا بکر-(4) ش].

و نیز در «کنز العمال» مسطور است:

[عن ضبة(5) بن محصن العنزی قال: قلت لعمر بن الخطاب: أنت خیر من أبی بکر، فبکی و قال: و اللّه للیلة من أبی بکر و یوم خیر من عمر عمر، هل لک ان احدثک بلیلته و یومه؟ قلت: نعم یا امیر المؤمنین، قال:

أما لیلته، فلما خرج رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم هاربا من أهل مکة خرج لیلا، فتبعه ابو بکر، فجعل یمشی مرة امامه، و مرة خلفه، و مرة عن یمینه، و مرة عن یساره، فقال له رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «ما هذا یا ابا بکر؟ ما أعرف هذا من فعلک؟» ، فقال: یا رسول اللّه اذکر الرصد، فأکون امامک، و اذکر الطلب، فأکون خلفک، و مرة عن یمینک، و مرة عن یسارک، لا آمن علیک، فمشی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لیلة علی اطراف أصابعه حتی حفیت رجلاه، فلما رآه ابو بکر قد حفیت رجلاه حمله علی کاهله یشتد به حتی أتی به فم الغار،

ص:554


1- مسدد : بن مسرهد الحافظ البصری المتوفی سنة ( 228 ) ه .
2- کنز العمال ج 14 / 138
3- الحسن : بن یسار البصری التابعی المتوفی سنة ( 110 ) ه .
4- کنز العمال ج 14 / 137
5- ضبة بن محصن العنزی : التعابی له ترجمة فی الجرح و التعدیل ج 4 / 469 .

فأنزله، ثم قال: و الذی بعثک بالحق لا تدخله حتی ادخله، فان کان فیه شیء نزل بی قبلک، فدخل فلم یر شیئا، فحمله، فادخله و کان فی الغار خرق فیه حیات و افاعی، فخشی ابو بکر ان یخرج منهن شیء یؤذی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فألقمه قدمه، فجعلن یضربنه و یلسعنه الحیات و الافاعی، و جعلت دموعه تنحدر و رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول له: «یا ابا بکر لا تحزن ان اللّه معنا» ، فانزل اللّه سکینته طمأنینته لابی بکر، فهذه لیلته.

أما یومه، فلما توفی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و ارتدت العرب، فقال بعضهم: لا نصلی و لا نزکی فأنیته و لا آلوه(1) نصحا، فقلت: یا خلیفة رسول اللّه تألف الناس و ارفق بهم، فقال: جبار فی الجاهلیة، خوار فی الاسلام، فبما ذا أتألفهم؟ أ بشعر مفتعل، أو سحر مفتری؟ قبض النبی صلی اللّه علیه و سلم و ارتفع الوحی، فو اللّه لو منعونی عقالا مما کانوا یعطون رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لقاتلتهم علیه، فقاتلنا معه و کان و اللّه رشید الامر، فهذا یومه.

الدینوری(2) فی «المجالسة» . و ابو الحسن بن بشران فی «فوائد» ه. ق فی «الدلائل» اللالکائی(3) فی «السنة» ، کر](4).

و نیز در «کنز العمال» مسطور است:

ص:555


1- ألا یألو : قصر ، یقصر
2- الدینوری : احمد بن مروان القاضی المالکی المتوفی بالقاهرة سنة ( 333 ) ه .
3- اللالکائی : هبة اللَّه بن الحسن بن منصور الطبری الرازی الحافظ المتوفی سنة ( 418 ) ه .
4- کنز العمال ج 14 / 135

عن محمد بن(1) سیرین قال: ذکر رجال علی عهد عمر، فکانهم فضلوا عمر علی أبی بکر، فبلغ ذلک عمر، فقال: و اللّه للیلة من أبی بکر خیر من آل عمر و لیوم من أبی بکر خیر من آل عمر-لقد خرج رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لینطلق الی الغار و مع ابو بکر، فجعل یمشی ساعة بین یدیه و ساعة خلفه، حتی فطن له رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقال: یا ابا بکر ما لک تمشی ساعة خلفی فقال: یا رسول اللّه اذکر الطلب، فأمشی خلفک، و اذکر الرصد، فأمشی بین یدیک، فقال: یا ابا بکر لو کان شیء احببت أن یکون بک دونی؟ قال: نعم و الذی بعثک بالحق ما کانت لتکون مثلة الا أن تکون بی دونک، فلما انتهی الی الغار، قال ابو بکر: مکانک یا رسول اللّه، حتی أستبرئ لک الغار، فدخل و استبرأه حتی إذا کان فی اعلاه ذکر انه لم یستبرء الحجر، فدخل و استبرأ، ثم قال: یا رسول اللّه فنزل، قال عمر: و الذی نفسی بیده لتلک اللیلة خیر من آل عمر. ک-ق فی «الدلائل»(2)].

و نیز ظاهر است که مرتبۀ عثمان پست تر بود بمدارج کثیره از مرتبۀ عمر، پس در صورت مفضولیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از عثمان (معاذ اللّه من ذلک) مرتبۀ آن حضرت بمراتب بی انتها کمتر از ابو بکر خواهد بود، پس محبت آن حضرت بمراتب بی انتها کمتر از محبت أبی بکر خواهد بود، پس بلا ریب در این صورت صرف اهتمام عظیم در بیان وجوب مودت مفضوله باین مفضولیت، و ترک اهتمام بمودت فاضله نهایت مستبعد و مستغرب است، و این استغراب در صورت تکریر

ص:556


1- محمد بن سیرین : ابو بکر بن ابی عمرة البصری المعبر المتوفی سنة ( 110 ) ه .
2- کنز العمال ج 14 / 134

نص هرگز لازم نمی آید.

و از غرائب آنست که مخاطب بجواب «آیۀ تطهیر» ارادۀ حق تعالی اذهاب رجس و تطهیر اهلبیت علیهم السّلام را دلیل عدم عصمت این حضرات گردانیده، و دعای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم را باذهاب رجس و تطهیر در حق أم سلمه، تحصیل حاصل انگاشته، و از سورۀ فاتحه که اهل اسلام در نماز یومیه آن را لا اقل ده مرتبه می خوانند، غفلت نموده و ندانسته که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله با وصف حصول هدایت بلکه هدایت هزارها بصراط مستقیم چگونه هر روز لا اقل پنج مرتبه طلب هدایت خود بصراط مستقیم می فرمود، آیا (معاذ اللّه) هدایت با این همه دعای مکرر شبانه روزی حاصل نمی شد، یا هر روز پنج مرتبه (نعوذ باللّه) فعل عبث و تحصیل حاصل واقع می شد.

پس عجب است که با وصف جسارت بر این اعتراض رکیک چگونه ایقاع این اهتمام عظیم برای صرف بیان وجوب محبت جناب أمیر المؤمنین علیه السلام که (معاذ اللّه) مفضول از محبت ثلاثه بوده، و بارها بارشادات نبویه ثابت شده، روا داشته، و از لزوم عبث و تحصیل حاصل حسب افادۀ خود ناندیشیده.

و نیز مخاطب در باب مکاید سؤال حضرت ابراهیم را در شب معراج که او را از شیعۀ علی گرداند با وصف تشیع از ابتدای نبوت تحصیل حاصل دانسته، تکذیب این سؤال باین دلیل صریح الاختلال خواسته، پس بنا بر این حمل حدیث غدیر بر ایجاب محبت ممتنع گردد که بسبب ثبوت ایجاب محبت در مقامات عدیدۀ این حمل، حسب افاده اش، مستلزم تحصیل حاصل است، در مکاید بعد ذکر این عبارت که باز حلیمه

ص:557

گفت: که من شنیدم از پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و آله که روزی نشسته بود و گرداگرد او جماعت مؤمنین و منافقین بودند، پس فرمود که: «أی گروه مؤمنان شب معراج برای من منبری را نصب کردند، پس بر وی نشستم و پدر من ابراهیم آمد و بالای منبر برآمد، و فروتر من بیک پایۀ منبر نشست، و جوق جوق پیغمبران می آمدند، و بر من سلام می کردند، تا آنکه ابن عم مرا که علی بن أبی طالب است آوردند، بر ماده شتران جنت سوار بود، و بدست او لوای «الحمد» ، و گرداگرد او قومی بودند که چهره های نورانی ایشان مثل ماه شب چهاردهم می درخشیدند، پس ابراهیم پرسید که این جوان کدام پیغمبر است؟ گفتم: پیغمبر نیست، ابن عم من علی بن أبی طالب است. پس گفت: این قوم گرداگرد کیستند؟ گفتم:

اینها شیعۀ محبین اویند. ابراهیم گفت: بار خدایا مرا هم از زمرۀ شیعیان علی بگردان» .

فلذلک قوله تعالی من سورة الصافات: وَ إِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لَإِبْراهِیمَ إِذْ جاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ(1).(2)-انتهی.

در وجوه رد آن گفته: [هشتم آنکه سابق در حدیث جارود عبدی(3) مذکور شد که همۀ انبیا بولایت علی مبعوث شده اند، و معنی تشیع در اثر قول

ص:558


1- الصافات : 83
2- تحفهء اثنا عشریة : 113
3- الجارود العبدی : بن حنش بن یعلی من الوافدین علی أمیر المؤمنین علیه السلام . قاله الشیخ فی الصحابة ، سکن البصرة و قتل بنهاوند ، او ساحل فارس سنة ( 21 ) ه

بولایت علی امری دیگر نیست، چنانچه قاضی(1) نور اللّه شوشتری بآن تصریح نموده، پس حضرت ابراهیم را این معنی از ابتداء نبوت حاصل بود. پس در شب معراج تحصیل لا حاصل نمودن، و درخواست آنچه نزد خود موجود است از جناب باری تعالی معنی ندارد].

سوم: آنکه از احادیث عدیده که سابقا مذکور شد، و احادیث دیگر که انشاء اللّه تعالی در ما بعد مذکور خواهد شد، ظاهر است که حسب روایت اکابر اساطین سنیه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله نص امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام مکرر ارشاد فرموده، پس تکریر و تأکید نص امامت آن حضرت اختصاصی بشیعه ندارد که بسبب مزید ثبوت و وضوح و اشتهار و اعتبار آن اعاظم محدثین افاخم منقدین و اکابر اعلام دین سنیه روایت آن در کتب دینیۀ خود می نمایند.

قوله: [و سبب فرمودن این خطبه، چنانچه مورخین و اهل سیر آورده اند، صریح دلالت می کند که منظور افادۀ محبت و دوستی حضرت أمیر بود، زیرا که جماعۀ از صحابه که در مهم ملک یمن با آن جناب متعین شده بودند، مثل بریدۀ اسلمی، و خالد ابن الولید، و دیگر نامداران هنگام مراجعت از آن سفر شکایتهای بیجا از حضرت أمیر بحضور صلی اللّه علیه و آله عرض نمودند، چون جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله دید که این قسم حرفها مردم را بر زبان رسیده است، و اگر من یک دو کس را از این شکایتها منع خواهم نمود، محمول بر پاس علاقه نازکی که حضرت أمیر را با جناب او بود خواهند داشت، و ممتنع نخواهد شد، لهذا خطبۀ عام فرمود، و این نصیحت را مصدر ساخت بکلمۀ که منصوص است در قرآن،

«أ لست

ص:559


1- قاضی نور اللَّه بن شریف الدین الشوشتری الشهید سنة ( 1019 ) ه

اولی بالمؤمنین من أنفسهم» یعنی هر چه می گویم از راه شفقت و خیر خواهی می گویم، محمول بر پاسداری کسی ننمایند، و علاقۀ کسی را با من در نظر نیارند.

محمد(1) بن اسحاق و دیگر اهل سیر بتفصیل این قصه را آورده اند](2).

اقول: این افاده که خاتمۀ افادات و آخر تسویلات مخاطب عالی درجات است مدفوع است بوجوه عدیده:

اول: آنکه استدلال بروایت محمد بن اسحاق بمقابلۀ اهل حقّ از غرائب آفاق است، زیرا که ابن اسحاق از اهل خلاف و شقاق است نه از اهل حق و وفاق، پس احتجاج بروایت او بوجوه عدیده موجب تحیر مناظرین حذاق، و بطلان این استدلال از افادۀ والد ماجد مخاطب و افادات مکررۀ خود مخاطب، که در رد روایت موضوعه بر حسن مثنی که مخاطب سابقا نقل کرده اند مذکور شد، ظاهر و واضح است، و علاوه بر این سابقا در جزء(3) اول این جلد دانستی که ابن اسحاق نزد جمعی اساطین سنیه مقدوح و مجروح است.

دوم: آنکه سابقا دانستی که فخر رازی در «نهایة العقول» دعوی عدم نقل ابن اسحاق حدیث غدیر را بر زبان دارد، و بادعای عدم نقل او، و ذکر عدم نقل واقدی، و بخاری، و مسلم قدح در ثبوت آن بسبب مزید دانشمندی و نهایت تبحر و مهارت در فن حدیث می گرداند.

ص:560


1- محمد بن اسحاق بن یسار المدنی صاحب « السیرة » المتوفی ببغداد سنة ( 151 ) ه
2- تحفه اثنا عشریة : 332
3- عبقات الانوار ج 3 / 49 - 68 من ط قم

پس هر گاه حسب دعوی رازی ابن اسحاق حدیث غدیر را ذکر نکرده باشد، دعوی این معنی که ابن اسحاق نقل کرده که سبب حدیث غدیر شکایت بریده و غیره بود نیز نامقبول و غیر مسموع، بلکه مردود و مدفوع خواهد بود.

و أبو محمد عبد الملک بن(1) هشام در «تلخیص سیرت ابن اسحاق» گفته:

[موافاة علی رضی اللّه عنه فی قفوله من الیمن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی الحج.

قال ابن اسحاق و حدثنی عبد اللّه(2) بن أبی نجیح: ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم کان بعث علیا رضی اللّه عنه الی نجران، فلقیه بمکة و قد أحرم، فدخل علی فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فوجدها قد حلت و تهیأت، فقال:

ما لک یا بنت رسول اللّه؟ ، قالت: أمرنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ان نحل بعمرة، فحللنا، قال: ثم أتی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فلما فرغ من الخبر عن سفره، قال له رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «انطلق فطف بالبیت، و حل کما حل أصحابک» ، قال: یا رسول اللّه انی أهلکت کما أهللت، فقال: «ارجع فاحلل کما حل أصحابک، قال: یا رسول اللّه، انی قلت حین احرمت، اللهم انی أهل بما أهل به نبیک و عبدک و رسولک محمد صلی اللّه علیه و آله، قال: فهل معک من هدی، قال:

لا فأشرکه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی هدیه، و ثبت علی احرامه مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، حتی فرغ من الحج، و نحر رسول اللّه صلی اللّه علیه

ص:561


1- عبد الملک بن هشام بن أیوب أبو محمد البصری المورخ المتوفی سنة ( 213 ) ه .
2- عبد اللَّه بن أبی نجیح یسار الثقفی أبو یسار المکی المتوفی سنة ( 131 ) ه .

و سلم الهدی عنهما.

قال ابن اسحاق: و حدثنی یحیی بن عبد اللّه بن عبد الرحمن بن أبی عمرة، عن یزید بن طلحة بن یزید بن رکانة، قال: لما أقبل علی رضی اللّه عنه من الیمن لیلقی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بمکة تعجل الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و استخلف علی جنده الذین معه رجلا من أصحابه، فعمد ذلک الرجل، فکسی کل رجل من القوم حلة من البز الذی کان مع علی رضی اللّه عنه، فلما دنا جیشه خرج لیلقاهم، فاذا علیهم الحلل، قال: ویلک ما هذا؟ قال: کسوت القوم لیتجملوا به إذا قدموا فی الناس، قال: ویلک انزع قبل ان تنتهی به الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: فانتزع الحلل من الناس، فردها فی البز، قال: و أظهر الجیش شکواه لما صنع بهم.

قال ابن اسحاق: فحدثنی عبد اللّه بن عبد الرحمن بن معمر بن حزم، عن سلیمان بن محمد بن کعب بن عجرة، عن عمته زینب بنت کعب، و کانت عند أبی سعید الخدری، عن أبی سعید الخدری، قال: اشتکی الناس علیا رضی اللّه عنه، فقام رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فینا خطیبا، فسمعته یقول: «لا تشکوا علیا، فو اللّه انه لا خشن فی ذات اللّه أو فی سبیل اللّه»](1).

از ملاحظۀ این عبارت ظاهر است که ابن اسحاق سبب بودن شکایت مردم جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام را برای خطبۀ جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله، که مشتمل است بر نهی از شکایت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و اخشن بودن آن حضرت در ذات خدا یا در سبیل خدا روایت کرده، و روایت ابن اسحاق این معنی را که سبب حدیث غدیر هم شکایت مردم بود، از این عبارت أصلا ظاهر نمی شود.

ص:562


1- السیرة لابن هشام ج 2 / 603

سوم: آنکه مدلول قول او: [و اگر من یک دو کس را از این شکایتها منع خواهم نمود]، محمول بر پاس علاقه نازکی که حضرت أمیر را با جناب او بود، خواهند داشت و ممتنع نخواهند شد. از روایت ابن اسحاق و دیگر روایات مشتمله بر ذکر قصۀ شکایت ظاهر نمی شود.

پس جز آنکه این افاده محمول شود بر پاس علاقۀ اختراع و ایجاد که دیدن قدیم مخاطب والا نژاد است، چاره نیست.

چهارم: آنکه از این قول ظاهر است که صحابه أحکام جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم و ارشادات آن جناب را عیاذا باللّه بر غرض نفسانی حمل می نمودند، و حق و صدق و مطابق واقع و واجب الاتباع و الانقیاد نمی انگاشتند، و هر گاه صحابه مودت جناب أمیر المؤمنین علیه السلام را که سنیه هم وجوب آن را منکر نیستند، و بأحادیث متکثره و ارشادات مؤکدۀ نبوی ثابت است، و بقول خود مخاطب ایمان بآن مثل ایمان بجناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله فرض و متحتم است، بسمع اصغاء قبول نشنوند، و أمر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله را بآن بر غرض باطل نفسانی حمل کنند، و عیاذا باللّه آن جناب را در این باره صادق نپندارند، و دست از اتباع و انقیاد آن جناب بردارند.

نمی دانم که حضرات أهل سنت بکدام رو و کدام زبان بمقابلۀ أهل حق ادعای فضائل و مناقب صحابه، و استحاله وقوع شنائع از ایشان، و امتناع صدور مخالفت نص نبوی از ایشان می کنند.

و فرق برآوردن در نصی که بخطاب یک دو کس واقع شود و نصی که بخطاب جمع کثیر باشد، وجهی ندارد، که هرگز در أقوال و أفعال آن حضرت فرقی نیست، خواه در ملا واقع شود، خواه در خلا، خواه

ص:563

بخطاب یک دو کس واقع شود، و خواه بخطاب جمع کثیر، و همۀ آن واجب الاتباع و الانقیاد است، و منکر آن کافر و ملحد و بی ایمان.

پس مزعوم مخاطب عالی شأن کما یدل علیه کلامه المنهدم البنیان که:

[ارشاد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله که بخطاب یک دو کس واقع شود، محمول بر علاقۀ قرابت می شد، و هر گاه در مجمع واقع می شد محمول بر واقع می کردند، و آن را خلاف حق نمی دانستند]باطل است، و أصلا سمتی از واقعیت ندارد، چه در نفس الامر من حیث الشرع ارشادات آن جناب در همۀ حالات مساوی است، خواه بخطاب یک دو کس واقع شود خواه بخطاب جمع عام.

اما حمل کردن صحابه ارشاد آن حضرت را در صورت أولی بر غرض و در صورت ثانی بر واقع: پس مدفوع است به اینکه صحابۀ مؤمنین و ابرار موقنین در هر دو صورت قول و ارشاد آن جناب را بدل و جان می خریدند، و آن را عین حق و صواب می پنداشتند، بلکه هر گاه مخصوص به یک دو کس باشد، باید که اهتمام سامع زیاده تر بآن باشد.

اما صحابۀ بی یقین و اشرار منافقین، پس ایشان ارشادات نبویه را خواه در خلا باشد، خواه در ملا تصدیق نمی کردند، و همۀ آن را محمول بر غرض نفسانی (پناه خدا) می کردند.

پنجم: آنکه از کلام مخاطب ظاهر است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله منع یک دو کس از این شکایت نکرده، و آن را بیفائده دانسته، حال آنکه از احادیث سنیه ظاهر است که آن حضرت منع بریده بالخصوص از این شکایت فرموده، یعنی بخطاب بریده ارشاد کرده:

«لا تقع فی علی، فانه

ص:564

منی و أنا منه و هو ولیکم بعدی» کما فی «مسند أحمد بن حنبل»(1) و فی «انسان العیون»(2) :

«یا بریدة لا تقع فی علی، فان علیا منی و أنا منه» - الخ.

و ابن حجر مکی در کتاب «صواعق محرقه» بجواب حدیث غدیر گفته:

[و أیضا فسبب ذلک کما

نقله الحافظ شمس الدین الجزری، عن أبی اسحاق:

ان علیا تکلم فیه بعض من کان معه فی الیمن، فلما قضی صلی اللّه علیه و سلم حجه خطبها تنبیها علی قدره و ردا علی من تکلم فیه کبریدة لما فی «البخاری» انه کان یبغضه و سبب ذلک ما صححه الذهبی انه خرج معه الی الیمن، فرأی منه جفوة،

فنقصه للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم، فجعل یتغیر وجهه و یقول: «یا بریدة! أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» ، قال: بلی یا رسول اللّه، قال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه»](3).

از این عبارت ظاهر است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم

حدیث «من کنت مولاه، فعلی مولاه» بعد تصدیر آن بکلمۀ منصوص در قرآن بخطاب خاص بریده ارشاد فرموده.

ششم: آنکه از افادات اکابر ائمه حذاق و اساطین مهرۀ سباق سنیه، مثل ابن أبی حاتم، و احمد شیرازی، و ابن مردویه، و ثعلبی، و ابو نعیم، و واحدی، و مسعود سجستانی، و عبد اللّه حسکانی، و ابن عساکر، و فخر رازی، و فرید الدین عطار، و محمد بن طلحه شافعی، و عبد الرزاق

ص:565


1- مسند ابن حنبل ج 5 / 356 .
2- انسان العیون ج 3 / 338
3- الصواعق المحرقة : 25

رسعنی، و نظام الدین نیسابوری، و علی همدانی، و حسین میبذی، و ابن الصباغ مالکی، و محمود عینی شارح «بخاری» ، و جلال الدین سیوطی، و محبوب عالم، و حاجی عبد الوهاب، و جمال الدین محدث سید شهاب الدین احمد، و مرزا محمد بن معتمد خان، که مؤید است بروایات کثیرۀ اهل حق، ظاهر است که سبب ارشاد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم حدیث غدیر را وحی آسمانی و حکم یزدانی بود نه شکایت انسانی، که تأکید شدید در این حکم سدید از جانب رب مجید نازل شده، و آن دلالت صریحه دارد بر آنکه مراد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم از این حدیث شریف نص بر امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بود، پس شکایت بعض اهل کشاحت دلیل سلب دلالت بر امامت و خلافت گردانیدن، کمال تیقظ و کیاست، و نهایت تدبر و فطانت را بغایت قصوی رسانیدن است.

هفتم: آنکه از روایات اهل سنت ثابت است که ماجرای شکایت بریده، و ارشاد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام را بخطاب او مقدم بوده، و واقعۀ غدیر متأخر از آن، و هر دو واقعه علیحده علیحده بودند.

علی بن ابراهیم حلبی در «انسان العیون» در وجوه رد استدلال بحدیث غدیر گفته:

[ثانیها ان اسم المولی یطلق علی عشرین معنی: منها السید الذی ینبغی محبته و یجتنب بغضه، و یؤید إرادة ذلک أن سبب ایراد ذلک ان علیا تکلم فیه بعض من کان معه بالیمن من الصحابة و هو بریدة، و لما قدم هو و أتاه صلی اللّه علیه و سلم فی تلک الحجة التی هی حجة الوداع جعل یشکو له صلی اللّه علیه و سلم

ص:566

منه لانه حصل له منه جفوة.

فجعل یتغیر وجه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و قال: «یا بریده، لا تقع فی علی، فان علیا منی و أنا منه، أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» قال: نعم یا رسول اللّه، فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم:

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» ، فقال ذلک لبریدة خاصة، ثم لما وصل الی غدیر خم أحب أن یقول ذلک للصحابة عموما، أی فکما علیهم أن یحبونی، فکذلک ینبغی أن یحبوا علیا](1).

از این عبارت صراحة واضح است که حدیث غدیر متأخر بود، و ماجرای شکایت بریده و ارشاد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله:

«من کنت مولاه، فعلی مولاه» را بجواب او متقدم بر آن بوده.

پس ادعای این معنی که سبب ارشاد حدیث غدیر نیز همین شکایت است، محض ادعای بی دلیل و تخرص و تخمین غیر قابل التعویل است.

هشتم: آنکه اگر بفرض غیر واقع سبب ارشاد حدیث غدیر شکایت بعض صحابه باشد، باز هم دلالت آن بر عدم ارادۀ امامت و خلافت مسلم نیست، و مخاطب بر محض دعوی صراحت دلالت این سبب بر اراده معنی و محبت دوستی اکتفا کرده، و اصلا وجه دلالت فضلا عن صراحة الدلالة بیان نکرده، و محض دعوی هرگز کفایت نمی کند، و بجواب آن محض منع کافی است.

نهم: آنکه بطلان دلالت صدور این حدیث بجواب شکایت بعض صحابه بر نفی ارادۀ معنی امامت بحدی ظاهر و واضح است که قاضی

ص:567


1- السیرة الحلبیة ج 3 / 338

القضاة عبد الجبار(1)، که اساطین سنیه کاسه لیس افادات او بجواب اهل حقّ می باشند هم رد آن نموده، چنانچه در کتاب «مغنی» بجواب حدیث غدیر گفته:

[و قد قال شیخنا ابو الهذیل(2) فی هذا الخبر انه لو صح لکان المراد به الموالاة فی الدین، و ذکر ان بعض أهل العلم حمله علی ان قوما نقموا علی علی بعض اموره، فظهرت مقالاتهم له و قولهم فیه، فاخبر صلی اللّه علیه و آله بما یدل علی منزلته و ولایته دفعا لهم عما خاف فیه الفتنة.

و قال بعضهم فی سبب ذلک: انه وقع بین امیر المؤمنین و بین أسامة(3) بن زید کلام، فقال له أمیر المؤمنین: أ تقول هذا لمولاک؟ فقال: لست مولای، و انما مولای رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» و یرید بذلک قطع ما کان من أسامة و بیان انه بمنزلته فی کونه مولی له.

و قال بعضهم مثل ذلک فی زید بن حارثة و انکروا ان خبر الغدیر بعد موته، و المعتمد فی معنی الخبر علی ما قدمناه، لان کل ذلک لو صح و کان الخبر خارجا علیه، فلم یمنع من التعلق بظاهره و ما یقتضیه لفظه، فیجب أن یکون الکلام فی ذلک دون بیان السبب الذی وجوده کعدمه فی ان وجود الاستدلال بالخبر لا یتغیر].

از این عبارت ظاهر است که قاضی عبد الجبار صدور این خبر را

ص:568


1- القاضی عبد الجبار بن احمد بن عبد الجبار الهمدانی الأسدآبادی ابو الحسین المتوفی سنة ( 415 ) ه .
2- ابو الهذیل العلاف : محمد بن الهذیل بن عبد اللَّه بن مکحول المعتزلی المتوفی بسامراء سنة ( 235 ) .
3- أسامة بن زید بن حارثة ابو محمد الصحابی المتوفی سنة ( 54 ) ه .

بجواب کسانی که نقم کرده بودند بر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بعض امور آن حضرت را، و همچنین صدور آن را بسبب نزاع أسامة بن زید یا زید بن حارثه مانع نمی داند از تعلق بظاهر آن و مقتضای لفظ آن، و کلام را در بیان سبب لا حاصل و بی فائده وا می نماید.

و نیز از این عبارت تشکیک در این اسباب که حضرات ذوی الاذناب برای رد دلالت حدیث غدیر بر امامت بآن آویخته اند ظاهر است، و للّه الحمد علی ذلک.

و جلالت شأن و عظمت مرتبۀ قاضی عبد الجبار از افادات محققین کبار و منقدین عالی فخار هویدا و آشکار است.

ابو بکر اسدی در «طبقات شافعیه» گفته:

[عبد الجبار بن احمد بن عبد الجبار ابن احمد بن الخلیل القاضی أبو الحسن الهمدانی قاضی الری و أعمالها و کان شافعی المذهب، و هو مع ذلک شیخ الاعتزال.

و له المصنفات الکثیرة فی طریقهم، و فی اصول الفقه.

قال ابن کثیر فی «طبقاته» : و من أجل مصنفاته و اعظمها «دلائل النبوة» فی مجلدین، أبان فیه عن علم و بصیرة حمیدة و قد طال عمره، و رحل الناس إلیه من الاقطار، و استفادوا به.

مات فی ذی القعدة سنة خمس عشرة و اربعمائة](1).

و عبد الغفار بن ابراهیم العلوی العکی العدثانی الشافعی در «عجالة الراکب» گفته:

[عبد الجبار بن أحمد القاضی أبو الحسن الهمدانی قاضی الری و أعمالها، کان شافعی المذهب، و هو مع ذلک شیخ الاعتزال. له المصنفات الکثیرة فی

ص:569


1- طبقات الشافعیة للاسدی ج 1 / 183 .

طریقهم، و فی اصول الفقه، و من أجل مصنفاته کتاب «دلائل النبوة» أبان فیه عن علم و بصیرة حمیدة].

و عبد الرحیم اسنوی در «طبقات شافعیه» گفته:

[القاضی أبو الحسن عبد الجبار بن أحمد بن عبد الجبار الأسترآبادی امام المعتزلة، کان مقلدا للشافعی فی الفروع، و علی رأی المعتزلة فی الاصول، و له فی ذلک التصانیف المشهورة، تولی قضاء القضاة بالری، ورد بغداد حاجا و حدث بها عن جماعة کثیرین.

توفی فی ذی القعدة سنة خمس عشرة و اربعمائة. ذکره ابن الصلاح](1).

و یافعی در «مرآة الجنان» در سنة خمس عشرة(2) و اربعمائة گفته:

[و فیها القاضی عبد الجبار بن أحمد بن عبد الجبار من رؤس ائمة المعتزلة و شیوخهم، صاحب التصانیف و الخلاف العنیف](3).

دهم: آنکه ارشاد نمودن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله مولائیت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام را بجواب شکایت بریده دلالت بر ارادۀ معنای امامت می کند، زیرا که بریده که بسوی یمن همراه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام رفته بود، بجهت تصرف آن جناب بر کنیزی از سبایا شکایت آن حضرت بخدمت نبوی عرض نموده بود، پس بجواب شکایت ذکر مولائیت دلالت واضحه دارد بر آنکه غرض از آن اثبات اولویت آن حضرت بتصرف در امور است، که کسی که أولی باشد بتصرف در امور امت احدی را مقام اعتراض و ایراد و جای شکایت از او و منازعت و مخالفت

ص:570


1- طبقات الشافعیة للأسنوی ج 1 / 354 .
2- فی مرآة الجنان المطبوع فی حیدرآباد : فی سنة أربع عشرة و أربعمائة .
3- مرآة الجنان ج 3 / 29 .

با او نیست، بلکه اطاعت او لازم و انقیاد او متحتم.

و در «کنز العمال» مذکور است:

[«یا بریدة، ان علیا ولیکم بعدی، فاحب علیا، فانه یفعل ما یؤمر» الدیلمی عن علی].

این روایت دلالت صریحه دارد بر آنکه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام می کرد آنچه حکم کرده می شد، یعنی خلاف امر خدا و رسول از آن حضرت سر نمی زد، پس عصمت آن حضرت صراحة ظاهر گردید.

و قال فی «الحجج الباهرة» : [و قول ابن اسحاق که مالک امام اهل سنت در حق او «دجال من الدجاجله» گفته، و دیگران یکسر تضعیف و تکذیب او نموده اند، بجهت الزام شیعه آوردن کمال دانشمندی است، و بالفرض که سبب ارشاد آن در غدیر خم نیز همین باشد، کی دال بر ارادۀ محبت از لفظ «مولی» می تواند شد! بلکه علتش آنست که چون بعضی از اصحاب در اختیار وظیفه از خمس برای خود رأی آن جناب را بر صواب نپنداشتند که خبر آن را بحضرت رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله رسانیدند، آن حضرت بجهت تنبیه بر اینکه او معصوم است و اولی بتصرف چون من است، و هیچکس را بر قول و فعل او اعتراضی نمی رسد، چنانکه بر اقوال و افعال من این حدیث فرموده باشد]-انتهی.

و نیز بریده أحبیت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام از ارشاد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله مستفاد دانسته.

شیخ عبد الحق در «مدارج النبوة» گفته: [و از بریدۀ اسلمی مروی است و بصحت پیوسته است که حضرت خالد بن ولید را به یمن فرستاده بود،

ص:571

بعد از آن علی بجای او فرستاد، و بروایتی علی را برای آن فرستاد تا خمس غنائمی که خالد تحصیل کرده باشد بستاند.

و هم از بریده مروی است که من در آن لشکر بودم، چون خمس جدا شد، سبایا در آن میان بود، علی کنیزکی را که از بهترین کنیزکان سبی بود، اختیار نمود و با وی صحبت داشت، و مرا با وی کدورتی و انکاری پیدا شد، با خالد گفتم: می بینی این مرد را، یعنی علی را که چه می کند؟ ! و گفتم که: یا أبا الحسن این چیست؟ گفت: نمی بینی این جاریه از سبی که در خمس واقع شده بود از آن در قسم آل محمد واقع شد، بعد از آن نصیب آل علی شد، باو نزدیکی کردم.

گویا از حضرت صلی اللّه علیه و سلم اذن یافت به قسمت خمس و ذوی القربی را در آن نصیبی است، پس وی رضی اللّه عنه قسمت کرد و این جاریه در نصیب وی برآمد.

بریده گوید، چون بنزد آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم آمدم، این قصه را بر وی عرض کردم، فرمود: «أی بریده مگر علی را دشمن داشتی؟» ، گفتم: آری، فرمود: «ویرا دشمن مدار و اگر با وی دوستی داری، در دوستی وی بیفزای، أی بریده نصیب او در خمس بیش از کنیزک بود» .

و در روایتی از بریده آمد که گفت: رنگ رخسار حضرت از این گفتار افروخت و فرمود: «در شأن علی گمان بد مبر که او از من و من از اویم و او مولای شما است، هر کس که من مولای اویم، علی مولای او است» .

و بعضی از شراح حدیث گفته که: شکایت بریده از علی آن بود که

ص:572

وی وطی کرده است جاریه را بی استبراء، و این محل انکار نیست، و مسئلۀ استبراء مسئلۀ فقهی اجتهادی است، شاید که باجتهاد وی رضی اللّه عنه بجایی رفته باشد، و بهر تقدیر آنچه در خم غدیر از اعلای شأن علی و ترغیب بر موالات وی واقع شده، باعث بر آن همین شکایت بریده از وی بود، چنانچه در قصۀ غدیر خم بیاید انشاء اللّه تعالی.

بریده گوید: بعد از آن در میان یاران هیچکس نبود که دوست تر باشد نزد من از علی بن ابی طالب]-انتهی.

و در «مسند احمد بن حنبل» از بریده منقول است: [فما کان من الناس من أحد بعد قول النبی صلی اللّه علیه و سلم أحب الی من علی].

و ابن کثیر هم آن را در «تاریخ»(1) خود از احمد بن حنبل نقل کرده و سید شهاب الدین در «توضیح الدلائل» نقل کرده که بریده گفته:

[فما کان أحد الناس بعد قول رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أحب الی من علی].

و برزنجی در «نوافض» از بریده نقل کرده که او گفته:

[فما کان من الناس أحد أحب الی من علی بعد قول رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم].

و نفی أحببت غیر از جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام دلالت بر أحبیت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نزد بریده دارد، چه این ترکیب مفید افضلیت است.

ملا یعقوب لاهوری در «شرح تهذیب تفتازانی» در ذکر افضلیت أبی بکر گفته:

[

و لقوله صلی اللّه علیه و سلم: «و اللّه ما طلعت الشمس و لا غربت بعد النبیین

ص:573


1- تاریخ ابن کثیر ج 7 / 345

و المرسلین علی أحد أفضل من أبی بکر، و مثل هذا الکلام لبیان الافضلیة، إذ الغالب من حال کل اثنین هو التفاضل دون التساوی، فاذا نفی افضلیة أحدهما ثبت أفضلیة الآخر].

و ثبوت أحبیت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام، مثبت أفضلیت آن حضرت است کما سبق، و سیجیء بیانه انشاء اللّه تعالی فی حدیث الطیر، و افضلیت آن حضرت مثبت امامت آن حضرت و مبطل خلافت متقدمین بر آن حضرت است.

یازدهم: آنکه کمال اختلاف و اضطراب حضرات سنیۀ عالی نصاب در اختراع و ایجاد اسباب برای ارشاد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله الاطیاب از اقوای اسباب انتباه و تیقظ أولی الالباب و منبئ از غایت انصاف و تدین و تورع و صدق و نهایت حیا و خوف و خداترسی این حضرات عالی صفات است، که گاهی سبب ارشاد این حدیث غدیر شکایت بریده می گردانند، و گاهی آن را بنزع زید بن حارثه که قبل واقعۀ غدیر بسالهای دراز وفات یافته معلل می سازند، و گاهی بشرم از مؤاخذه و ملامه بنزاع پسر زید یعنی اسامه مسبب می سازند.

اما تعلیل این حدیث شریف بشکایت بریده: پس ابن حجر در «صواعق» ذکر نموده، و برزنجی، و شیخ عبد الحق، و صاحب «مرافض» و امثالشان بتقلید حجری آن را پسندیدند، و غایت مناص و حیلۀ خلاص آن را گردانیدند، و مخاطب هم آن را اختیار نموده، و شکایت خالد و دیگر نامداران بر آن افزوده.

اما تعلیل حدیث بمنازعت زید که صاحب «مغنی» نقل آن از بعض نموده، پس فخر رازی بسبب کمال مهارت در فن حدیث و غایت تورع

ص:574

و تدین و تخرج از قول بغیر علم در «اربعین» اختیار آن فرموده، چنانچه گفته:

[سلمنا انه محمول علی الاولی، لکن لا نسلم أنه یجب أن یکون أولی بهم فی کل شیء، بل یجوز أن یکون أولی بهم فی بعض الاشیاء، و هو وجوب محبته و تعظیمه و القطع علی سلامة باطنه، فانه

روی انه علیه السّلام انما قال هذا الکلام عند منازعة جرت بین زید و علی، فقال علی لزید: أنت مولای، فقال علی لزید: أنت مولای، فقال زید:

لست مولی لک، انما أنا مولی رسول اللّه علیه السّلام، فقال علیه السّلام هذا الکلام عند هذه الواقعة ، فینصرف الاولویة الی حکم هذه الواقعة و هو ان من کنت أولی به فی المحبة و التعظیم و القطع علی سلامة الباطن، فعلی أولی به فی هذه الاحکام](1) اما تعلیل این حدیث بنزاع اسامه بن زید که در «مغنی» از بعض نقل کرده، پس یوسف(2) اعور واسطی بسبب غایت حیاء و عدم مبالات بتبعات اکاذیب و افتراءات بر ذکر آن جسارت نموده، چنانچه در رسالۀ خود که در رد اهل حق نوشته می گوید:

[الرابع:

قول النبی صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه» قلنا: لا دلالة فی هذا الحدیث علی امامة علی، لانه جاء لسبب

نزاع زید بن حارثة عند النبی صلی اللّه علیه و سلم مع علی حین قال: أ تنازعنی و أنا مولاک، فشکی ذلک الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقال النبی صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه فعلی مولاه» . و لا شک ان أقارب الانسان موالی عتیقة]-الخ.

و ابن روزبهان چون در این اسباب مخترعه وهنی صریح یافته، و بر

ص:575


1- الاربعین للرازی : 463
2- یوسف الاعور الواسطی الشافعی نزیل مکة کان فی القرن التاسع کما فی الضوء اللامع ج 10 / 338

تقدیر تسلیم، عدم منافات آن با مطلوب اهل حقّ معلوم ساخته، رو از ذکر آن تافته، بایجاد سببی دیگر مغایر این اسباب پرداخته.

و خلاصه اش این است که چون جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله از حجة الوداع رجوع کرد، و بغدیر خم که محل افتراق قبائل بود رسید، و آن حضرت می دانست که این زمان آخر عمر آن حضرت است، و مجتمع نخواهند شد عرب بعد این زمان نزد آن حضرت مثل این اجتماع، لهذا آن جناب خواست که وصیت نماید عرب را بحفظ اهلبیت و قبیلۀ خود.

و هذه عبارته فی جواب «نهج الحق» : [و اما ما

روی من ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ذکره یوم غدیر خم حین أخذ بید علی و قال: «أ لست أولی؟» فقد ثبت هذا فی الصحاح، و قد ذکرنا سر هذا فی ترجمة کتاب «کشف الغمة فی معرفة الائمة» و مجمله: ان واقعة غدیر خم کان فی مرجع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عام حجة الوداع، و غدیر خم محل افتراق قبائل العرب، و کان النبی صلی اللّه علیه و سلم یعلم انه آخر عمره، و انه لا یجتمع العرب بعد هذا عنده مثل هذا الاجتماع، فأراد أن یوصی العرب بحفظ محبة أهل بیته و قبیلته، و لا شک ان علیا کرم اللّه وجهه کان بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم سید بنی هاشم و اکبر أهل البیت، فذکر فضائله و ساواه بنفسه فی وجوب الولایة و النصرة و المحبة، لیأخذه العرب سیدا و یعرفوا فضله و کماله].

و ظاهر است که این وجه روزبهانی نافی و منافی وجوه ثلاثۀ متقدمه است، و معهذا از آن اعتراف مساوی ساختن جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله حضرت امیر المؤمنین علیه السلام را بنفس مبارک خود در وجوب ولایت و نصرت و محبت ثابت است، و آن برای اثبات افضلیت آن حضرت کافی و وافی است، و نیز از کلام او دلالت حدیث غدیر بر سیادت

ص:576

جناب امیر المؤمنین علیه السّلام ظاهر و واضح است، فیکون علی علیه السّلام سید الثلاثة و لا متبوعهم، کما هو مزعوم هؤلاء، و اللّه الموفق للاهتداء.

دوازدهم: آنکه بطلان این استدلال صریح الاختلال که مخاطب با کمال بتقلید صاحب «مرافض» مقلد ابن حجر مکی آغاز نهاده، از افادات بسیاری از ائمۀ سنیه که اثبات دلالت حدیث غدیر بر امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام کرده اند، مثل ابن زولاق، و ابو حامد غزالی، و حکیم سنائی، و فرید الدین عطار، و محمد بن طلحۀ شافعی، و شیخ شمس الدین أبو المظفر سبط ابن الجوزی، و محمد بن یوسف کنجی شافعی، و سعید الدین فرغانی، و ملک العلماء شهاب الدین دولت آبادی، و محمد بن اسماعیل الامیر الیمانی، و مولوی محمد اسماعیل دهلوی ظاهر و واضح می شود.

و برای مزید تخجیل اولیای مخاطب نبیل در اینجا بعض افادات دیگر از أفاخم سنیه که مبطل این استدلال و دیگر تلمیعات صریحة الافتعال است نقل کنم.

پس باید دانست که شیخ علاء الدولة(1) أبو المکارم أحمد بن محمد السمنانی در کتاب «عروه وثقی» گفته:

[

و قال لعلی علیه سلام السلام و سلام الملائکة الکرام: «أنت منی بمنزلة هارون من موسی، و لکن لا نبی بعدی» .

و قال فی غدیر خم بعد حجة الوداع علی ملا من المهاجرین و الانصار آخذا بکنفه: «من کنت مولاه، فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه»

ص:577


1- علاء الدولة أحمد بن محمد بن أحمد السمنانی أبو المکارم المتوفی سنة ( 736 ) ه .

و هذا حدیث متفق علی صحته، فصار سید الاولیاء، و کان قلبه علی قلب محمد علیه التحیة و السلام، و الی هذا السر أشار سید الصدیقین، صاحب غار النبی صلی اللّه علیه و سلم أبو بکر حین بعث أبا عبیدة(1) بن الجراح الی علی لاستحضاره یا أبا عبیدة أنت أمین هذه الامة، ابعثک الی من هو فی مرتبة من فقدناه بالامس ینبغی أن تتکلم عنده بحسن الادب الی آخر مقالته بطولها].

از این عبارت ظاهر است که حدیث غدیر و حدیث منزلت دلیل است بر آنکه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام سید اولیا است، و قلب آن حضرت بر قلب جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله است.

و نیز از آن واضح است که أبو بکر هم بهمین سر در کلام خود اشاره کرده که بحق جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته که آن حضرت در مرتبه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله است، و أبو عبیده را بهمین سبب تأکید کرده که با آن حضرت بحسن أدب کلام نماید.

پس هر گاه حدیث غدیر دلیل باشد بر آنکه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام سید اولیا است، و قلب آن حضرت بر قلب جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله است و آن حضرت در مرتبۀ جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله است، أفضلیت حضرت أمیر المؤمنین، از کل، و تقدم آن حضرت بر جمیع، و تعین آن حضرت برای امامت و خلافت بالبداهة ثابت شد.

و أساس تأویلات و تلمیعات و تزویقات و تلفیقات مخاطب و اسلاف او که بصیانت عرض متغلبین و متقمصین قمیص خلافت اتعاب نفوس نازنین خود در اختراع و ابتداع آن بغایت قصوی رسانیده اند، بآب رسید و کرماد اشتدت به الریح گردید، و للّه الحمد علی ذلک.

ص:578


1- أبو عبیدة بن الجراح : عامر بن عبد اللَّه الصحابی المتوفی سنة ( 18 ) ه .

و شیخ علاء الدولة از اکابر علماء و عرفای بارعین عالی درجات و أفاخم أساطین و أئمۀ جامعین أصحاب کرامات است.

أبو بکر أسدی در «طبقات شافعیه» گفته:

[أحمد بن محمد بن أحمد الملقب بعلاء الدولة و علاء الدین أبو المکارم السمنانی ذکره الاسنوی فی طبقاته(1) و قال: کان عالما مرشدا له کرامات و تصانیف کثیرة فی التفسیر و التصوف و غیرهما. توفی قبل الاربعین و سبعمائة بقلیل](2).

و ابن حجر عسقلانی در «درر کامنه» می گوید:

[أحمد بن محمد بن أحمد بن محمد السمنانی البیابانکی یلقب علاء الدین و رکن الدین.

ولد فی ذی الحجة سنة (59) ، و تفقه و طلب الحدیث و سمع من الرشید(3) ابن أبی القاسم و غیره و شارک فی الفضائل، و برع فی العلم، و اتصل بأرغون بن البغا ثم تاب و أناب، و لازم الخلوة، و صحب ببغداد الشیخ عبد الرحمن، و خرج عن بعض ماله و حج مرارا، و له «مدارج المعارج» .

قال الذهبی: کان اماما جامعا، کثیر التلاوة، و له وقع فی النفوس، و کان یحط علی ابن العربی و یکفره، و کان ملیح الشکل، حسن الخلق، عزیز الفتوة، کثیر البر، یحصل له من املاکه فی العام نحو تسعین ألفا، فینفقها فی القرب.

ص:579


1- طبقات الاسنوی : 258
2- طبقات الاسدی ج 2 / 248
3- رشید الدین محمد بن أبی القاسم المقرئ الحنبلی البغدادی المتوفی سنة ( 707 ) ه .

أخذ عنه صدر الدین بن حمویه(1)، و سراج الدین القزوینی(2)، و امام الدین علی(3) بن مبارک البکری، و ذکر ان مصنفاته تزید علی ثلاثمائة، و کان ملیح الشکل، کثیر التلاوة، کثیر البر و الایثار، و کان أولا قد داخل التنار، ثم رجع و سکن تبریز و بغداد.

و مات فی رجب لیلة الجمعة من سنة (736)](4).

و محمود بن سلیمان کفوی در «کتائب أعلام الاخیار» گفته:

[الشیخ العارف الربانی و المرشد الکامل الصمدانی رکن الدین أبو المکارم علاء الدولة أحمد بن محمد البیابانکی السمنانی.

و فی «النفحات» : «وی در اصل از ملوک سمنان است، بعد از پانزده سالگی بخدمت سلطان وقت شغل گرفت، در یکی از حروب که سلطان را با اعدا بود وی را جذبه رسید، بعد از آن در شهور سنة تسع و ثمانین و ستمائة در بغداد بصحبت شیخ نور الدین عبد الرحمن کسرنی رسید، در وقت مراجعت از حجاز و در سنة تسع و ثمانین و ستمائة اذن ارشاد یافت.

و بعد از سنة عشرین و سبعمائة در خانقاه سکاکیه در مدت شانزده سال

ص:580


1- ابن حمویه : صدر الدین ابراهیم بن محمد بن المؤید بن حمویه الجوینی الشافعی المتوفی سنة ( 722 ) / 730 .
2- سراج الدین القزوینی : عمر بن عبد الرحمن الفارسی أبو حفص المفسر المتوفی سنة ( 745 ) ه .
3- امام الدین علی بن مبارک شاه الشیرازی المولود سنة ( 709 ) - الدرر الکامنة ج 3 / 97 - .
4- الدرر الکامنة ج 1 / 250 - 251 .

صد و چهل اربعین برآورده، گویند که در سائر اوقات صد و سی اربعین دیگر برآورده است، و چون عمر وی بهفتاد و هفت سال رسید، شب جمعه بیست و دوم رجب سنة ست و ثلاثین و سبعمائة در برج احرار صوفیا باد بجوار حق پیوست، و در حظیرۀ قطب زمان عماد الدین عبد الوهاب مدفون گشت» الی هنا من «النفحات» .

و رأیت فی آخر الفاتحة السادسة فی «الفواتح» شرح الدیوان المنتسب الی علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه للمولی معین الدین المیبدی نقلا عن «عروة» الشیخ علاء الدولة انه قال:

«قطب زمان ما عماد الدین نارسینی است، و نارسین دهی است از قزوین» -الخ].

و امیر دولت(1) شاه بن علاء الدولة بختیشاه در «تذکرة الشعرا» گفته:

[أما شیخ عارف رکن الملة و الدین علاء الدولة السمنانی و هو أحمد ابن محمد بن أحمد البیابانکی: کمال او از شرح مستغنی است، و رسوم صوفیه را او احیا داده، و بعد از شیخ جنید(2) بغدادی قدس اللّه سره العزیز هیچکس چون او در این طریق قدم ننهاده، و در رساله ای که موسوم است ب «فلاح» می گوید که هزار طبق کاغذ در راه رسم

ص:581


1- الامیر دولت شاه بن علاء الدولة بختیشاه المتوفی سنة ( 913 ) فرغ من التذکرة سنة ( 892 ) .
2- الجنید البغدادی : بن محمد بن الجنید أبو القاسم الخزاز الصوفی المتوفی سنة ( 297 ) / 298 .

تصوف سیاه کردم، و صد هزار دینار ملک پدری و میراث صرف و وقف صوفیان نمودم، و شصت سال بدعاگویی و نیکویی مسلمانان بسر بردم، و اکنون مرد عاجزم و ترک همه گفتم و بگوشه نشستم و در بر روی خلق بستم].

الی أن قال: [و سن مبارک شیخ هفتاد و هفت سال و دو ماه بوده، و در تاریخ وفات آن حضرت عزیزی می فرماید:

تاریخ وفات شیخ اعظم سلطان محققان عالم

رکن حق و دین علاء الدولة بر مسند خود نشسته خرم

بست و سوم مه رجب بود اندر شب جمعۀ مکرم

از هجرت خاتم النبیین هفصد بگذشت و سی و شش هم]

و دلالت حدیث غدیر بر امامت و خلافت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بمرتبه ای واضح و ظاهر است که ابو شکور(1) محمد بن عبد السید بن محمد الکشی السالمی الحنفی که تعصبش بمرتبه ای رسیده که عیاذا باللّه کفر اعدای جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در اول امر ثابت می سازد، نیز ثابت نموده و تاب و مجال قدح و جرح در آن مثل دیگر اهل ممارات نیافته، آری بتقیید آن بزمان ما بعد عثمان دل خوش کرده، بصراحت بطلان این تقیید غیر سدید اعتنای نکرده، در «تمهید فی بیان التوحید» اولا گفته:

[و قالت الروافض: الامامة منصوصة لعلی بن ابی طالب رضی اللّه عنه بدلیل ان النبی صلی اللّه علیه و سلم جعله وصیا لنفسه و جعله خلیفة من بعده، حیث

قال: «أ ما ترضی أن تکون منی بمنزلة هارون من موسی الا

ص:582


1- ابو شکور : محمد بن عبد السید بن شعیب الکشی السالمی الحنفی ، و کتابه « التمهید » مختصر فی اصول المعرفة و التوحید - کشف الظنون ج 1 / 484

انه لا نبی بعدی» ، ثم هارون علیه السّلام کان خلیفة موسی علیه السّلام، فکذلک علی رضی اللّه عنه.

و الثانی: و هو ان النبی علیه السّلام جعله ولیا للناس لما رجع من مکة و نزل فی غدیر خم، فأمر النبی أن یجمع رحال الابل، فجعلها کالمنبر و صعد علیها،

فقال:

«أ لست بأولی المؤمنین من أنفسهم؟» فقالوا: نعم، فقال علیه السّلام: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله» .

و اللّه جل جلاله یقول: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اَللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا اَلَّذِینَ یُقِیمُونَ اَلصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ اَلزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ(1)-الآیة-نزلت فی شأن علی رضی اللّه عنه، دال انه کان أولی الناس بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم].

و بمقام جواب این عبارت گفته:

[و أما قوله: بان النبی علیه السّلام جعله ولیا: قلنا: أراد به فی وقته، یعنی بعد عثمان رضی اللّه عنه، و فی زمن معاویة رضی اللّه عنه، و نحن کذا نقول، و کذا الجواب عن قوله تعالی: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اَللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا الآیة، فنقول: ان علیا رضی اللّه عنه کان ولیا و أمیرا بهذا الدلیل فی أیامه و وقته و هو بعد عثمان رضی اللّه عنه و أما قبل ذلک فلا].

از این عبارت بصراحت تمام ظاهر است که ابو شکور اثبات دلالت حدیث غدیر بر ولی بودن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام برای مردم می کند، و ظاهر است که مراد از ولایت آن حضرت در قول مستدل ولایت امامت است، فکذا فی الجواب، و مع ذلک تقیید آن بزمان ما بعد عثمان دلالت صریحه بر آن دارد که مراد از ولایت، ولایت امامت است.

ص:583


1- المائدة : 55

و نیز از این عبارت ظاهر است که آیۀ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اَللّهُ هم دلیل ولایت و امارت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام است.

پس کمال شناعت و فظاعت قدح و جرح مخاطب و دیگر اسلاف عالی نصاب او در این باب، حسب افادۀ ابو شکور بکمال وضوح و ظهور رسید و قد بینا ذلک مفصلا فی «المنهج الاول» .

اما تقیید مدلول حدیث غدیر و مدلول آیۀ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اَللّهُ بزمان ما بعد عثمان: پس بطلان آن از افادۀ خود خلیفۀ ثانی واضح و ظاهر است که اثبات مولائیت آن حضرت برای خود و برای هر مؤمن و هر مؤمنه نموده استیصال این احتمال کثیر الاختلال فرموده، و این تأویل علیل سنیه چقدر مشابه و مانا است بتأویل سخیف جمعی غفیر از اهل کتاب که با وصف اعتراف و اقرار به نبوت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله مأول می سازند آن را به اینکه نبوت آن حضرت مختص بود برای عرب، که آن حضرت مبعوث بود بسوی عرب خاصة، و معاذ اللّه آن حضرت نبی عیسائیان و امثالشان نبوده.

پس همچنین حضرات سنیه بتقلید اهل کتاب می گویند که امامت و خلافت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام از حدیث و کلام الهی ثابت است، لکن امامت آن حضرت مخصوص بود بزمان ما بعد عثمان، و معاذ اللّه آن حضرت امام ثلاثه و اتباعشان نبوده، فهذا التأویل مثل تأویل اهل الکتاب حذو النعل بالنعل و حذو القذة بالقذة.

أما حمل اهل کتاب نبوت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله را بر نبوت خاصه برای عرب: پس خواجه نصر اللّه کابلی در «صواقع» گفته:

[و قد اعترف الیهود و العیسویة و جم غفیر من الفادریین من النصاری و من تبعهم من نصاری افرنج بثبوته الا انهم یزعمون انهم مبعوث الی العرب خاصة

ص:584

و قد سألت فادریا عنه علیه السّلام، فقال: هو نبی، و اسمه فی کتبنا، فقلت: لم لا تؤمنون؟ فقال: رسولنا فوق رءوسنا الی السماء].

سیزدهم: آنکه دلائل عدیده و براهین سدیده که مثبت دلالت حدیث غدیر بر امامت و خلافت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام هست، و سابقا مذکور شد، مبطل این استدلال و دفع این مقال است، و علی الخصوص اشعار جناب امیر المؤمنین علیه السّلام، و اشعار حسان، و اشعار قیس بن سعد، که نصوص صریحه است بر اینکه مراد از حدیث غدیر امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام است این استدلال و دیگر تلمیعات و تسویلات را هباء منثورا می سازد.

و می پندارم که حضرات سنیه بسبب ابتلاء بمزید عجز و حیرانی، و غایت وحشت و پریشانی چارۀ کار در اعراض از کتاب و سنت و افادات علمای اخیار خواهند دید، و دست از تصویب فهم صحابۀ اعیان کشیده، بلا مخافت از دار و گیر محققین نحاریر خواهند سرایید که مراد از امامت که حدیث غدیر بر آن دلالت دارد، خلافت نیست، بلکه مراد از آن امامت تصوف است.

و همچنین مراد از امام در اشعار جناب امیر المؤمنین علیه السّلام، حسان، و قیس امام تصوف است، چنانچه مولوی سلامت علی در «تبصره» گفته:

[نزد اهل سنت در امامت امیر المؤمنین شکی نیست، و آن عین ایمان است، و سزاوار است که مفاد احادیث غدیر امامت معنوی باشد، نه خلافت، و آن مستفاد می گردد از کلام اهل سنت و علمای صوفیه، از اینجا است که بیعت همۀ سلسله بأمیر المؤمنین علی بن ابی طالب می رسد، و بوسیلة آن حضرت برسول الثقلین]-الخ.

ص:585

و هر چند این کلام هم مبطل تأویلات و افادات شاهصاحب که کمال جد و جهد و کوشش و کشش در تلفیق آن بکار برده اند، و هم مبطل تسویلات دیگر اسلاف سنیه است، که در صورت ثبوت امامت معنوی هم اساس این همه تمحلات و تعسفات بآب می رسد، لکن للّه الحمد و المنة که فقیر بسان سفیدۀ صبح بطلان این تأویل علیل و تحریف صریح بوجوه عدیده ثابت می سازم:

اول: آنکه این تأویل علیل بمدارج بسیار اوهن و اسخف و اشنع و اقبح از تأویلات منکرین نبوت است. برای بشارات داله بر نبوت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله که اهل اسلام بمساعی جمیله استخراج و استنباط آن از کتب سابقه کرده اند، و جاحدین و منکرین بمزید اعتساف و انحراف از انصاف بانواع تأویلات رکیکه و توجیهات سخیفه منع دلالت آن بر نبوت آن حضرت می کنند، که بعد موازنۀ این تأویل با آن تأویلات قطعا و یقینا ظاهر می شود که این تأویل اضعف و اشنع و افظع از آنست.

پس اگر این تأویل رکیک لائق اصغا باشد، جمیع دلائل الزامیۀ نبوت آن حضرت مخدوش، و کل بشارات مستخرجه از کتب مغشوش گردد و بسیاری از حجج اهل اسلام ساقط و موهون و بوصمت اختلال مقرون گردد.

و ظاهر است که اهل کتاب هم اولا منع دلالت ثبوت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم از کتب سابقه می نمایند، و بر تقدیر تسلیم نبوت را از نبوت مصطلحه برمیگردانند، و بر محض ارتفاع و بلندی مرتبه حسب دنیا حمل می کنند، پس حمل امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر امامت تصوف، مثل حمل منکرین اسلام نبوت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله

ص:586

بر معنای لغوی است.

دوم: آنکه حمل امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر امامت تصوف مبنی بر آنست که آن حضرت و دیگر صحابه از صوفیه باشند، حال آنکه علامه ابن الجوزی، ابو نعیم را بجهت اینکه جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و دگر صحابه را در صوفیه ذکر کرده، هدف سهام تشنیع نموده، حیث قال فی کتاب «تلبیس ابلیس» :

[و جاء ابو نعیم الاصفهانی، فصنف لهم، أی للصوفیة کتاب «الحلیة» و ذکر فی حدود التصوف أشیاء قبیحة و لم یستحی أن یذکر فی الصوفیة أبا بکر، و عمر و عثمان، و علی بن ابی طالب، و سادات الصحابة رض(1)].

و هر گاه بمفاد این عبارت ذکر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و دیگر صحابه در صوفیه مستلزم فقدان حیا باشد، پس اثبات امامت تصوف برای آن حضرت و حمل کلام جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و دگر صحابه بر ارادۀ امامت تصوف نیز دلیل فقدان حیا و برهان انهماک در کذب و افترا خواهد بود.

سوم: آنکه شاه ولی اللّه والد ماجد مخاطب، که حسب تصریح خودش در صدر این باب امامت، آیتی از آیات الهی و معجزه ای از معجزات نبوی است، در استیصال مطالب صوفیه و نهایت تهجین و توهین آن و بیان عدم ثبوت آن از شرع، مبالغۀ تمام فرموده است، چنانچه در «قرة العینین» گفته:

[بعد ذکر سؤالی که اولش این است: اگر گویی که فضل کلی که بنیابت انبیا علیهم السّلام اتباع ایشان را حاصل می شود، فنا و بقا است، و معارف

ص:587


1- تلبیس ابلیس : 159 .

وحدت وجود، و رؤیت اضمحلال کثرت در وحدت، و معرفت تنزلات و دوام شهود، و تصفیۀ باطن که منتج خوارق عادات بانواعها می شود و مانند آنست.

اما علم طهارت و صلاة و زکاة و حج، پس رسوم ظاهر شریعت است که عوام را بآن الزام می کنند تا «ما لا یدرک کله، لا یترک کله» بکار داشته باشند، و علم نکاح، و طلاق، و عتاق، و بیع، و تجارت، و مانند آن تدبیر منزل است که برای اصلاح منازل بآن امر کرده اند، و زیاده از رسوم کدخدائی نیست، و جهاد، و قضا، و جراحات رسم سلطنت عادله است، و نحو عربیت زباندانی است، و تجوید تشبه است بعرب در تلفظ.

پس اگر حظ در زمان نبوت همین علوم باشد، از علماء قشر ممتاز نشوند] -الخ، می فرماید:

[جواب: استفسار می کنم که غرض صاحب شبهه چیست؟ اگر غرض او آنست که اعمال جوارح مانند نماز و روزه و جهاد و حج سبب قرب و رضا نزدیک خدای تعالی نمی باشد، بلکه امر باین اشیاء محض بر اقامت مصلحت عوام و تدبیر مدینه و منزل است.

پس این عقیده زندقۀ صرف است، و خروج است از ربقة اسلام، زیرا که انکار ضروریات دین می شود، و صاحب این عقیده نه تنها جنگ دارد با ملت اسلامیه، بلکه وی با جمیع ملل در جنگ است، و اعتماد ملت یهود بر اعمال جوارح و طلب قرب و رضا بأعمال اکثر است از اعتماد ملت اسلامیه بر آن، و حینئذ جواب قطع این زندیق ضربۀ سیف است واجب است بر ولی امر که این شخص را گردن زند، و زمین را از لوث

ص:588

وجود او پاک سازد.

و اگر غرض او آنست که اینها همه قرباتند، که رضای الهی و ثواب اخروی و فضیلت و افضلیت بر آن دائر باشد، و عقوبت اخروی و سخط الهی بر اضداد آن متفرع است، لیکن اشیای نامبرده احق و اولی و اقرب است در معنی قربت.

پس لازم است که از وی اولا تصور حقائق این اشیاء باز دلیل اصل ثبوت این اشیاء از جهت شرع، باز دلیل افضلیت او بر اعمال دیگر طلب کنیم، فنا و بقا بمعنی تبدل اوصاف رذیله باوصاف حمیده داخل است در شریعت، و تحقیق آنها در شریعت و تحقق آنها در شیخین بیان کردیم، لیکن بمعنی غلبۀ کون الحق علی کون الخلق با رؤیت اضمحلال در کثرت، و سقوط احکام کثرت در نظر عارف باز عود آنها در نظر او در شریعت کجا اثبات کرده اند؟ و همچنین توحید بمعنی ترک عبادت غیر و استعانت بغیر از اصل شریعت است، و توحید بمعنی تفرد خدای تعالی بخلق خیر و شر از جواهر و اعراض و افعال عباد و غیر آن مسئلۀ کلامیه است، و لیکن توحید بمعنی که در کتب وحدت وجود ذکر کرده اند، در شریعت کجا است؟ و همچنین معرفت تنزلات از وحدت، واحدیت، و اعیان ثابته، و مرتبۀ ارواح و مثال، و غیر آن، در شریعت کجا از آن خبر داده اند، و کجا بمعرفت آن امر فرموده اند؟ و تصفیۀ باطن بمعنی شغل بأذکار و مراقبات امر حق است، و وجود خوارق نیز واقع است و داخل در اصل شریعت لیکن امور زائدۀ بر آن که در کتب این قوم مذکور است، در شریعت کجا است؟ و چون اصل حقائق این اشیاء در شریعت معلوم نباشد، طلب آنها و دوران افضلیت بعرف اهل شرع بر آن محال بود.

ص:589

و اینکه گفتم که این امور در شریعت مذکور نیستند بدو وجه:

اول استقرا: پس دلیل شرع یا کتاب است یا سنت یا آثار صحابه و تابعین که اجماع و اختلاف علی قولین از آن دانسته شود، یا قیاس، و ما منطوق جمیع کتاب اللّه را تتبع کردیم، زیاده از پنج علم نیافتیم: علم تذکر بآلاء اللّه، و علم تذکر بایام اللّه، و علم تذکر بوقائع حشریه، و علم مخاصمه با فرق ضاله که مشرکین و منافقین و یهود و نصاری باشند.

و مفهومی که در لغت عرب اعتداد توان نمود، نیز تتبع کردیم جای اشاره باین معانی نیافتیم، و همچنین از «سته» احادیث صحاح و حسان و ضعاف بضعفی که متحمل است، و استدلال فی الجمله بآن توان نمود، و این همه تقریبا ده هزار متن است، بغیر تکرار، و بغیر اعتبار تعدد بسبب تعدد روات از صحابه و تابعین.

و اگر ما ملاحظۀ این تعدد برشمریم، زیاده از الوف الوف باشد، تتبع کردیم، منطوق آن منحصر است در پانزده فن: فن اعتصام بکتاب و سنت، و فن ایمان که عبارت از طهارت و نماز و روزه و زکاة و حج و اذکار و احسان و مانند آنست، و فن ابتغای معیشت مانند احکام خوردن و نوشیدن و پوشیدن و سخن گفتن، و فن اخلاق، و فن رقائق، و فن فضائل اعمال و مناقب صحابه، و فن قصص انبیا و غیر ایشان از گذشتگان، و فن فتن یعنی وقائع که آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم بآن خبر داده اند از زمان وفات خود تا وجود قیامت، و فن بیان کیفیت حشر و صفت جنت و دوزخ، و فن سیرت آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم، و فن تفسیر قرآن، و فن علوم شتی از بدو عالم و صفت ملائکه و شیاطین و طب و نسب و غیر آن.

ص:590

و مفهوم معتد به نزدیک اهل لسان نیز تتبع کردیم از این معانی چیزی نیافتیم، و همچنین شیء کثیر از آثار صحابه و تابعین منطوقا و مفهوما تتبع کردیم چیزی از این باب نیافتیم، و محمل قیاس احکام فرعیه است از وجوب و حرمت و مانند آن، نه این معانی.

پس به تتبع بلیغ دانستم که این معانی در شریعت نیست، و دلیلی بر آن از ادلۀ شرع نتوان اقامت کرد، و دو باب است که باین معانی مشتبه می شوند و بحقیقت از آن نیست: یکی آنکه صوفیه بعلوم اعتبارات و اشارات متکلم می شوند، و آن فی الحقیقة متولد است از حال سالک و استماع این کلام، و از قبیل انتقالات خطرات است، و کشیدن بعضی بعض را بسبب علاقهای خفیه، نه از قبیل دلالت لفظ، آن فن را از جمله دلائل هر مسئله ذکر کردن بی انصافی محض است.

دیگر آنکه در شریعت ما احسان که عبارت از استفادۀ اخلاق اربعه از مظنات مضروبه در شرع برای آنها است مثلا از نماز و ذکر بحضور پی بردن، و از زکاة بسماحت نفس، و از صوم بانوار کسر بهیمیه رسیدن و رقائق و زهد و یقین و خرق عوائد همه از فروع این فن است، و جمیع أهل سنت بآن قائل، و بتفصیل تمام مذکور است، آن را بر توحید وجودی و تنزلات و غیر آن فرود آوردن، و یکی را بجای دیگری شمردن سخت بیمزه است.

وجه دوم آنست که در هر ملت چیزی است که فی الحقیقه از آن ملت است و چیزی است که ثابت است در ملت، و فی الحقیقه از آن نیست، مثل گیاهی که در زراعت بروید تا او را از زراعت دفع نکنند زراعت بکمال خود نرسد، و هر دو نوع را علامتی است که بآن شناخته می شود

ص:591

علامت آنچه از ملت است در حقیقت آن است که أوائل حملۀ علم که صحابه و تابعین باشند، آن را اعتقادا و عملا اثبات کنند، اگر چه آهسته آهسته کم شود و بآخر متلاشی گردد.

و علامت آن نوع دیگر آن است که اوائل حملۀ علم باصل آن آشنا نباشد و از ایشان منقول نباشد، بعد از آن شیئا فشیئا حادث شود، اگر چه رفته رفته استحکام پذیرد، و اشاره بهمین معنی واقع است در

حدیث «ما أنا علیه و أصحابی» و اثر معاذ بن جبل و غیر آن.

و در مسائلی که صاحب شبهه تقریر می کند علامت ثابت موجود است زیرا که أوائل حملۀ دین باین معانی آشنا نبودند، و از هیچکس از این جماعت این مسائل منقول نشده، و در آن معانی مناظره و مباحثه در میان نیامده، بعد از آن در سردابها و خلوتها از آن پیدا شد، و رفته رفته بر سر مجالس و محافل مذکور کردند، و در رسائل و کتب تدوین کردند و بهمین علامت بعینها شناختیم که معتزله و امامیه و زیدیه و اسماعیلیه نوابتند و از اصل ملت نیستند.

بلکه ما را می رسد سخن فراخ تر گوییم که این مسائل را فرق غیر ناجیه مانند معتزله و غیر آن نیز نمی شناسند.

پس اگر حضرت مرتضی و ذریت او این معانی منقول می بود، لا اقل امامیه و زیدیه می شناختند، و بآن قائل می بودند و لیس فلیس.

بلکه ما را می رسد که از این نیز فراختر گوییم که این عقیده است که یهود و نصاری بآن قائل نیستند، و اگر صاحب شبهه عود کند و گوید که این علم مکنون است که سینه بسینه انتقال می کند، اگر در شریعت بر آن دلیلی قائم نیست، چه زیان گوییم؟ قال اللّه تعالی: وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ

ص:592

لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ اَلسَّمْعَ وَ اَلْبَصَرَ وَ اَلْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً(1).

اگر در شریعت دلیلی بر آن قائم است مسلم، و اگر دلیلی بر آن قائم نیست حجت بآن متحقق نمی شود، از کجا دانسته شد که این علوم بعینها از سینه فلان بسینه فلان رسید، اگر سبیل معرفت آن نقل است تصحیح نقل می باید کرد، و اگر وجدان و کشف است آن کشف و وجدان بر ما حجت نیست، و بنسبت صاحب کشف نیز لازم نیست الا بشروطی که تحقق آن غیر معلوم است.

و علی تقدیر التسلیم فرود آوردن امری که اصطلاح جمهور مسلمین از صحابه و تابعین است بر امری که خود متفرد است بوجدان آن، چقدر بیمزگیها دارد؟ و اگر مجرد تخمین می کند سفسطۀ صرف و باطل محض است، یا این ست که می گویند که هیچ روایتی نیامده است و هیچ شخصی نقل نکرده است، و هیچ قرینه بآن دلالت ننموده، معهذا ما می دانیم که این علوم در سلف بود.

پس در این صورت خرق متسع شد، و سفسطه در نقول علمیه لازم آمد و در هر مسئله می توان مثل این تشویش داد، پس یکی بیاید و بگوید که فلان ولی شما او را مرشد خلق و کذا و کذا می دانید، ساحر بود یا مشعبذ؟ یا گاهی با علوم فلاسفه ورزیده بود، و طلسمات نیک می دانست، و این کرامات و خرق عوائد همه از همین باب بودند، اگر چه هیچ ناقلی این را نقل نکرد، و همچنین دیگری گوید که ابن هبنقه عاقلی بود، و صاحب ذهن ثاقب، و عالم بود بعلوم دین و رسیده بمرتبۀ اجتهاد، و لیکن علم خود را مستور می داشت، و هیچ قرینه بر علم خود نصب نکرد، و مردمان

ص:


1- الاسراء : 36

از وی غافل ماندند، و هیچ چیز از او نقل نکردند، و همچنین هر یکی احتمالات عقلیه نقل کند و خواهد که کارخانۀ نقل را خراب سازد، البته عقلا آن را نخواهند پسندید، فهکذا الحال ههنا]-انتهی ما اردنا نقله.

و بعد سماع این افادات متینه و تحقیقات رزینۀ حضرت شاه ولی اللّه گمان ندارم که هیچ محصلی که أدنی بهره از شرم و حیا، و مجانبت از کذب و افترا داشته باشد، جسارت کند بر حمل احادیث غدیر بر امامت تصوف، که والد شاهصاحب موصوف داد حسن بیان در قلع و قمع مطالب صوفیه داده، پایۀ سخن بمرتبۀ عالی نهاده اند، و در کمال تعبیر و تحقیر و استیصال آن بالنقیر و القمطیر، و اظهار غایب بی اصل و احتقار و ارسال آن بدار البوار سعی جمیل بتقدیم رسانیده، اهل حقّ را از توجه به بسیاری از کلمات بی اصل و تأویلات صریحة الهزل وارهانیده، فللّه دره و علیه أجره! چهارم: آنکه مولوی اسماعیل در «رساله امامت» گفته: [نکته اول:

امامت ظل رسالت است.

بنای آن بر اظهار است، نه بر اخفا، بخلاف سائر ارباب ولایت.

پس چنانکه ادعای منازل وجاهت، و ادعای مقامات ولایت، و بیان معاملات ربانی، و کشف اسرار روحانی در حق ارباب ولایت مظنۀ سلب و زوال است، همچنین در حق ایشان باعث ترقی و کمال، و آنچه از قسم کلمات فخریۀ ائمۀ هدی سر برمیزند، مثل آنچه از حضرت أمیر المؤمنین علی مرتضی منقول است:

«أنا الصدیق الاکبر، لا یقولها بعدی الا کذاب، و أنا القرآن الناطق» و آنچه از سید الشهداء در معرکۀ کربلا از اشعار

ص:594

مفاخرت مروی است، و همچنین از سائر ائمۀ اهلبیت، و سیدی عبد القادر(1) جیلانی، و دیگر ائمۀ هدی این کلمات را از قبیل تحدیث بنعمة اللّه، و تشبث برحمة اللّه باید شمرد، نه از جنس هرزه سرائی و خودستائی.

کار پاکان را قیاس از خود مگیر گر چه ماند در نوشتن شیر شیر

از این عبارت ظاهر است که ادعای منازل وجاهت، و ادعای مقامات ولایت، و امثال آن در حق ارباب ولایت که فائز بمرتبۀ امامت نیستند، مظنۀ سلب و زوال است، و بنای امامت بر اظهار است، و ادعای مقامات در حق ائمه باعث ترقی و کمال.

و ظاهر است که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در اشعار خود امامت خود را باظهار و افتخار ذکر فرموده، پس اگر مراد از آن امامت باطنه می بود، اظهار و ادعای آن نمی فرمود.

پنجم: آنکه فاضل مخاطب در باب اول این کتاب تصریح فرموده است به اینکه مذهب اهل سنت آنست که کلمات طیبات حضرت أمیر المؤمنین علیه السلام محمول بر ظاهر است، چنانچه گفته:

[و مذهب این فرقه، یعنی اهل سنت و جماعت آن است که کلمات طیبات مرتضی را محمول بر ظواهر آن باید داشت، نه بر تقیه و خلاف نمائی، چنانچه کلام الرسول را نیز بر ظاهر آن حمل باید کرد، چه امام بحق نائب پیغمبر است، و نصوص پیغمبر همه محمول بر ظاهر است](2)-الخ.

و هر گاه حمل کلمات طیبات و ارشادات نیرات جناب أمیر المؤمنین

ص:595


1- الجیلانی عبد اللَّه بن موسی المتصرف البغدادی المتوفی ( 561 )
2- تحفهء اثنا عشریه : 71

علیه السلام بر ظاهر واجب باشد، و صرف کلام امام که نائب نبی است از ظاهر، مستلزم مخالفت نائب با منوب عنه گردد. پس بالبداهة ثابت شد که حمل لفظ امام در اشعار جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بر ظاهر واجب و لازم است و ظاهر است که ظاهر از لفظ «امام» امامت مصطلح است نه امامت تصوف پس صرف لفظ امام از معنای متبادر حسب افادۀ خود شاهصاحب ناجائز و ناروا خواهد بود، و اثبات ارادۀ معنای دیگر از لفظ امام حسب این افاده مستلزم اثبات مخالفت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام با جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم، و قدح در خلافت و امامت آن حضرت خواهد بود، و لا یجتری علیه الا ناصب عنود، أو مبغض حقود.

ششم: آنکه مخاطب در باب نبوت گفته:

[عقیدۀ دوازدهم: آنکه نصوص قرآن و أحادیث پیغمبر صلی اللّه علیه و سلم همه محمول بر معانی ظاهره اند. سبعیه از اسماعیلیه، و خطابیه و منصوریه، و معمریه، و باطنیه، و قرامطه، و زرامیه از فرق شیعه بآن رفته اند که آنچه در کتاب و سنت از وضوء و تیمم و صلاة و صوم و زکاة و حج و جنت و نار و قیامت و حشر وارد شده بر ظاهر آن محمول نیست، بلکه اشاره است بچیزهای دیگر که آنها را جز امام معصوم نداند. پس نزد این فرق اعظم ثقلین که کتاب اللّه است قابل تمسک نماند، چنانچه سبعیه گفته اند که «وضو» موالات امام است، و «تیمم» اخذ از مأذون در غیبت است، و «صلاة» عبارت از ناطق بحق که رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بدلیل إِنَّ اَلصَّلاةَ تَنْهی عَنِ اَلْفَحْشاءِ وَ اَلْمُنْکَرِ(1) و «زکاة» عبارت از تزکیۀ نفس بمعارف حقه، و «کعبه» نبی است، و «باب» علی، و «صفا و مروه» حسنین، و «میقات» مردمند، و «تلبیه»

ص:596


1- العنکبوت : 45

اجابت دعوت امام، و «طواف هفتگانه بکعبه» عبارت است از موالات ائمۀ سبعه که فیما بین نطقاء بالشرائع می باشند، و شریعت سابق را تا آمدن لاحق برپا می دارند، و «احتلام» عبارت از افشاء اسرار ائمه بسوی نااهلان، اگر بغیر قصد واقع شود، و «غسل» عبارت از تجدید عهد بامام، و «جنت» راحت بدن است از تکلیفات شرعیه، و «نار» مشقت تکالیف برداشتن و عمل بظواهر نمودن.

و قرامطه و باطنیه نیز از این قسم خرافات و هذیانات بسیار دارند، و عمل بظواهر را دشمنند، و لهذا قتل حجاج در حرم و نهب اموالشان نمودند، و حجر الاسود را کنده بردند، و او را بر خاک ریزی از خاک ریزه های کوفه انداختند، و همۀ اینها به اباحت محارم و محرمات قائلند، و برقعیه اکثر انبیا را انکار کنند و لعن نمایند. و باطنیه گویند که صوم و صلاة و حج و زکاة همه پیدا کرده و ساختۀ خلفاء ثلاثه است، و روزۀ ماه رمضان بدعت عمر رضی اللّه عنه است.

و خطابیه و منصوریه و معمریه و جنابیه گویند که فرائض مذکوره در شریعت نام مردانی است که ما را بدوستیشان فرموده اند، و «محرمات» نام مردانی که ما را بدشمنیشان فرموده اند.

و منصوریه و رزامیه «جنت» را تأویل کنند بامام، و «نار» را بدشمنان او مثل حضرت ابو بکر و عمر (رض) .

و معمریه گویند که «جنت» نعیم دنیا، و «نار» آلام دنیا است و دنیا را فنا نخواهد بود، و در زمان مطیع باللّه این فرق را با وصف این شعوری که دارند، غلبه و تسلط کلی حاصل گشت، و عالمی را گمراه کردند، تا عبرت عاقلان باشد، و آخر بدست ترکان چنگیزی علف تیغ انتقام

ص:597

پروردگار گشتند، و همراهشان خشک و تر بسیار سوخت، قوله تعالی:

وَ اِتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ اَلَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً ](1).(2)-انتهی.

از این عبارت ظاهر است که صرف نصوص قرآن و أحادیث از ظاهر کار ملاحده و زنادقه است، و بارتکاب این شنیعه بسیاری از شنائع و فضائح لازم می آید، و دعائم دین العیاذ باللّه منهدم می گردد.

پس اگر مراد از امامت در حدیث غدیر و اشعار جناب أمیر المؤمنین علیه السلام، و حسان بن ثابت، و قیس بن سعد، و دیگر أحادیث داله بر امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام که بعض آن سابقا مذکور شد، و جمله ای از آن انشاء اللّه تعالی در ما بعد مذکور خواهد شد، معنای ظاهری آن نباشد و محمول کرده شود بر امامت باطنه، تأیید و تصویب این زنادقه و ملاحده بأبلغ وجوه متحقق گردد، العیاذ باللّه من ذلک! هفتم: آنکه امامت را از خلافت صرف ساختن، و بر معنای دیگر انداختن بحقیقت علم معاندت و مشاقت خلیفۀ اول افراختن، و رایت هتک ناموس او، و علم قدح در دلیل خلافت او برداشتن است، چه حضرت او

بحدیث «الائمة من قریش» استدلال بر خلافت خود فرموده، چنانچه از تصریحات ائمۀ سنیه ثابت و محقق است.

پس اگر امامت بر خلافت دلالت ندارد، چسان خلیفۀ اول

بحدیث «الائمة من قریش» بر خلافت خود استدلال نموده، و امامت را بمعنی خلافت گرفته؟ شاه ولی اللّه در «ازالة الخفا» در شروط خلافت گفته:

ص:598


1- الانفال : 25
2- تحفه اثنا عشریه : 269 - 270 .

[از آن جمله آنست که قرشی باشد باعتبار آبای خود، زیرا که حضرت أبو بکر صدیق دفع کردند انصار را از خلافت باین حدیث که آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم فرمود:

«الائمة من قریش»].

و نیز در «ازالة الخفا» مسطور است:

[اما آنکه قرشیت شرط خلافت اختیاریه است و لیس الکلام فی الخلافة الضروریة: پس باحادیث بسیار ثابت است، از آن جمله

حدیث صدیق اکبر رضی اللّه عنه مرفوعا «الائمة من قریش»].

و عضد الدین(1) ایجی در «شرح مختصر الاصول» گفته: [و عمل الصحابة بخبر أبی بکر «الائمة من قریش، و الانبیاء یدفنون حین یموتون و نحن معاشر الانبیاء لا نورث» الی غیر ذلک].

و مولوی عبد العلی(2) در «شرح مسلم» در بیان وقوع تعبد بخبر واحد گفته:

[فمن ذلک انه عمل الکل من الصحابة رضوان اللّه تعالی علیهم بخبر خلیفة رسول اللّه أبی بکر الصدیق الاکبر رضی اللّه عنه:

«الائمة من قریش و نحن معاشر الانبیاء لا نورث»].

هر گاه حضرت أبی بکر امامت را در خلافت نص دانند، و بحدیث

«الائمة من قریش» احتجاج و استدلال بر خلافت فرمایند، باز صرف امامت از خلافت و اراده قطبیت و پیشوائی تصوف عین تعصب و تعسف است.

هشتم: آنکه شاه ولی اللّه در «ازالة الخفا» در مقصد اول که حاصل

ص:599


1- هو عبد الرحمن بن أحمد الشیرازی الشافعی المتوفی ( 756 ) ه .
2- محمد بن نظام الدین الهندی الحنفی المتوفی سنة ( 1225 ) ه .

آن تنقیح خلافت خاصه قرار داده، از فصل هفتم در اقامت دلیل عقلی بر خلافت خلفا گفته:

[اینجا نکته باید فهمید که گفتگوی امامیه در این مبحث نزاع لفظی است، بلکه شغب محض است، نزاع لفظی هم نیست، زیرا که خلافت غیر امامت است عند الامامیة، و مرادف او است أهل سنت]- الخ.

از این عبارت واضح است که امامت مرادف خلافت است نزد أهل سنت، پس بنا بر این مراد از امام در اشعار جناب أمیر علیه السّلام، و حسان، و قیس بن سعد خلیفه خواهد بود، نه پیشوای صوفیه.

پس در بطلان این تأویل علیل ریبی نماند، و ثابت شد که آن خلاف أهل سنت است، چه هر گاه امامت نزد أهل سنت مرادف خلافت است، باز چگونه ممکن است که بر خلاف آن از «امام» غیر خلیفه مراد گرفته شود؟ نهم: آنکه مراد از امامت مصطلح که مرادف خلافت است، ریاست در جمیع امور دین و دنیا است، چنانچه ملاحظۀ تعریف آن باین معنی شاهد است.

فخر رازی در «نهایة العقول» گفته:

[الامامة ریاسة فی الدین و الدنیا عامة لشخص من الاشخاص، و انما قلنا:

عامة احترازا عن الرئیس و القاضی و غیرهما، و انما قلنا: لشخص من الاشخاص احترازا عن کل الامة إذا عزلوا الامام عند فسقه، فان کل امة لیس شخصا واحدا].

و تفتازانی در «شرح مقاصد» گفته:

ص:600

[و الامامة ریاسة عامة فی أمر الدین و الدنیا خلافة عن النبی صلی اللّه علیه و سلم و بهذا القید خرجت النبوة، و بقید العموم مثل القضاء و الریاسة فی بعض النواحی و کذا ریاسة من جعله الامام نائبا عنه علی الاطلاق، فانها لا تعم الامام]-انتهی.

و کذا فی «شرح التجرید» للقوشجی و غیره.

و خود مخاطب در صدر این باب فرموده: [و چون پیشوا در دین در جمیع امور باشد ظاهرا و باطنا، پس همین است خلافت حقه که منحصر در پنج شخص مذکور است]-انتهی.

پس بنابر این لازم است که خلیفه و امام رئیس در جمیع امور دین و دنیا باشد و تمام خلق در جمیع امور دین و دنیا مأموم او خواهند بود، و جائز نیست که کسی از خلق از امامت این امام در امری از امور دین یا دنیا خارج تواند شد، چه جا که در امری از امور کسی بر این امام و خلیفه امام گردد و پیشوای او شود، و هر گاه امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در روز غدیر بنص اشعار آن حضرت و نص اشعار حسان و قیس بن سعد ثابت شد و این هم یقینی است که این امامت آن حضرت برای شیخین هم ثابت بود، کما یدل علیه قول عمر: هنیئا لک یا ابن ابی طالب، اصبحت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة.

پس الحال در ثبوت امامت عامه آن حضرت ریبی نماند، زیرا که مراد از امامت آن حضرت یا امامت عامه است، فذاک المطلوب، و یا آنکه امامت در بعض امور است دون بعض، و آن بعض از امور دین است یا دنیا، و علی التقادیر کلها ثبوت امامت آن حضرت و لو فی أمر من الامور و لو کان واحدا مستلزم بطلان خلافت ثلاثه و مثبت امامت عامۀ آن حضرت است، چه هر گاه امامت آن حضرت و لو فی أمر من الامور ثابت شد،

ص:601

واضح گردید که خلفای ثلاثه در این امر امام نبودند، پس عموم امامت ثلاثه بر هم خورد، و هر گاه عموم امامتشان باطل شد، جور ایشان و بطلان خلافت و امامتشان محقق گردید، زیرا که خلیفه و امام بر حق کسی است که در جمیع امور دنیا و دین امام باشد. و هر گاه ثابت شد که کسی در بعض امور امام نیست، او امام مصطلح نخواهد بود، زیرا که امام مصطلح رئیس عام است در جمیع امور دین و دنیا.

و از این بیان یقینا و حتما کالشمس فی رابعة النهار واضح و روشن گردید که تأویل امامت ثابته از احادیث غدیر، و تأویل لفظ امام در اشعار جناب امیر المؤمنین علیه السّلام، و حسان، و قیس اصلا نفعی بمجادلین و مسولین نمی رساند، و گلوی ایشان را از ضیق اشکال نمی رهاند، چه ثبوت امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در هر امری که باشد، مثبت خلافت امامت عامه و مبطل خلافت ثلاثه است و للّه الحمد علی ذلک حمدا جمیلا.

دهم: آنکه هر گاه بتصریح اشعار جناب امیر المؤمنین علیه السّلام، و اشعار قیس بن سعد بن عباده ثابت شد که آن حضرت امام بود، عصمت آن حضرت از جمیع ذنوب ثابت شد، و هر گاه عصمت آن حضرت ثابت شد، خلافت دیگران باطل خواهد گردید، که با وصف وجود معصوم امامت غیر معصوم، و تقدم او بر معصوم از اقبح قبائح است، و هیچ عاقلی و متدینی آن را گاهی تجویز نخواهد کرد.

اما دلالت لفظ «امام» بر عصمت از جمیع ذنوب: پس بعنایت ربانی ثابت است باعتراف فخر رازی، چنانچه در «تفسیر کبیر» گفته:

[قوله تعالی: إِنِّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً(1) یدل علی انه علیه الصلوة

ص:602


1- البقرة : 124

و السلام کان معصوما عن جمیع الذنوب لان الامام هو الذی یؤتم به و یقتدی، فلو صدرت المعصیة منه لم یجب علینا الاقتداء به فی ذلک و الا فیلزم أن یجب علینا فعل المعصیة و ذلک محال، لان کونه معصیة عبارة عن کونه ممنوعا عن فعله، و وجوبه عبارة عن کونه ممنوعا من ترکه، و الجمع بینهما محال](1).

و محتجب نماند که این وجوه عشره که مصداق «تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ» می باشد، برای ابطال تأویل سائر احادیث و نصوص داله بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام کافی و وافی است.

و الحمد للّه حمد الشاکرین.

انتهی کلام المصنف قدس سره فی حدیث الغدیر قال العبد الفقیر غلام رضا بن علی اکبر مولانا البروجردی: الحمد للّه رب العالمین و له الشکر علی أن أنعم علی و وفقنی بتحقیق هذا الکتاب القیم، و أرجو أن یجعله ذخرا لیوم فاقتی بحق اکرم رسله محمد و آله المعصومین مصابیح الظلم و عصم الامم.

ص:603


1- مفاتیح الغیب ج 4 / 43

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109