عنوان و نام پدیدآور:عبقات الانوار فی امامه الائمه الاطهار جلد 7

تالیف: میر سید حامد حسین موسوی نیشابوری هندی

تحقیق و ترجمه: غلام رضا مولانا البروجردی

ص :2

مولاه فعلی مولاه» فجوابها من وجوه:

الاول انه خبر واحد، قوله: الامة اتفقت علی صحته، لان منهم من تمسک به فی فضل علی علیه السّلام، و منهم من تمسک به فی امامته.

قلنا: تدعی ان کل الامة قبلوه قبول القطع أو قبول الظن، الاول ممنوع، و هو نفس المطلوب، و الثانی مسلم و لا ینفعکم فی مطلوبکم(1).

فاق أهل زمانه فی الأصلین، و المعقولات، و علم الاوائل.

صنف التصانیف المفیدة فی فنون عدیدة:

منها: «تفسیر القرآن الکبیر» جمع فیه من الغرائب و العجائب ما یطرب کل طالب، و هو کبیر جدا، لکنه لم یکمله(1)، و «شرح سورة الفاتحة» فی مجلد.

ص:6

و منها فی علم الکلام: «المطالب العالیة»، و «نهایة العقول»، و «کتاب الاربعین»، و «المحصل»، و «کتاب «البیان و البرهان فی الرد علی أهل الزیغ و الطغیان»، و کتاب «المباحث المشرقیة» و کتاب «المباحث العمادیة فی المطالب المعادیة»، و کتاب «تهذیب الدلائل و عیون المسائل»، و کتاب «ارشاد النظار الی لطائف الاسرار»، و کتاب «أجوبة المسائل البخاریة»، و کتاب «تحصیل الحق»، و کتاب «الزبدة» و «المعالم» و غیر ذلک.

و فی اصول الفقه: «المحصول»، و «المعالم».

و فی الحکمة: «الملخص»، و «شرح الاشارات» لابن سینا، و «شرح عیون الحکمة» و غیر ذلک.

و فی الطلسمات: «السر المکتوم»(1)، و «شرح اسماء اللّه الحسنی».

یقال: ان له «شرح المفصل فی النحو» للزمخشری، و «شرح الوجیز فی الفقه» للغزّالی، و «شرح سقط الزند» للمعری.

ص:7

و له «مختصر فی الاعجاز»، و «مؤاخذات جیدة علی النحاة»، و له «طریقه فی الخلاف».

و له فی الطب «شرح الکلیات» للقانون، و صنف فی علم الفراسة، و له مصنف فی مناقب الشافعی.

و کل کتبه مفیدة، و انتشرت تصانیفه فی البلاد، و رزق فیها سعادة عظیمة بین العباد، فان الناس اشتغلوا بها، و هو أول من اخترع هذا الترتیب فی کتبه، و اتی فیها بما لم یسبق إلیه.

و له فی الوعظ الید البیضاء، و یعظ باللسانین: العربی و العجمی، و کان یلحقه الوجد حال الوعظ و یکثر البکاء، و کان یحضر مجلسه بمدینة هراة أرباب المذاهب و المقالات و یسألونه، و هو یجیب کل سائل بأحسن الاجوبة و المجادلات و یحضره الناس علی اختلاف أصنافهم و مذاهبهم، و یجیء الی مجلسه الاکابر و الامراء و الملوک.

و کان صاحب وقار و حشمة، و ممالیک و ثروة، و بزة حسنة و هیئة جمیلة، إذا رکب مشی معه نحو ثلاثمائة مشتغل علی اختلاف مطالبهم فی التفسیر و الفقه و الکلام و الاصول و الطب و غیر ذلک.

و رجع بسببه خلق کثیر من الکرامیة و غیرهم الی مذهب أهل السنة.

کان یلقب بهراة شیخ الاسلام، و کان مبدء اشتغاله علی والده الی أن مات] الخ (1).

ص:8

اخذ النحو عن شیخه ابی محمد اسماعیل(1) بن المبارک، و سمع الحدیث متأخرا و لم یتقدم له روایة.

و له المصنفات البدیعة و الرسائل الوسیعة: منها «جامع الاصول فی احادیث الرسول» جمع فیه بین الصحاح الستة، و هو علی وضع کتاب رزین(2)، الا ان فیه زیادات کثیرة و منها کتاب «النهایة فی غریب الحدیث» فی خمس مجلدات، و کتاب «الانصاف فی الجمع بین الکشف و الکشاف» فی تفسیر القرآن، اخذه من تفسیر الثعلبی و الزمخشری، و له کتاب «المصطفی و المختار فی الادعیة و الاذکار» «و کتاب لطیف فی صنعة الکتابة» و کتاب «البدیع فی شرح الفصول فی النحو» لابن الدهان، و «دیوان رسائل»، و کتاب «الشافی فی شرح مسند الامام الشافعی»، و غیر ذلک من التصانیف.

و حظی عنده و توفرت حرمته لدیه، و کتب له مدة، ثم عرض له مرض الفالج، فکف یده من الکتابة، و رجلیه من الحرکة، فاقام فی داره یغشاه الاکابر و العلماء.

و انشأ رباطا و وقف املاکه علی رباطه المذکور، و علی داره التی سکنها.

قال ابن خلکان: و بلغنی انه صنف کتبه کلها فی مدة تعطله، فانه تفرغ لها، و کان عنده جماعة یعینونه علیها فی الاختیار و الکتابة الخ](1).

سنان، عن أبی الطفیل عامر بن واثلة، عن حذیفة بن اسید الغفاری، و عامر بن لیلی بن ضمرة، قالا: لما صدر رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من حجة الوداع و لم یحج غیرها، اقبل حتی إذا کان بالجحفة، و ذلک یوم غدیر خم من الجحفة و له بها مسجد معروف.

فقال «ایها الناس، انه قد نبأنی اللطیف الخبیر انه لم یعمر نبی الا نصف عمر الذی قبله، و انی یوشک ان ادعی فاجیب.

ثم ذکر الحدیث الی ان قال: «من کنت مولاه، فهذا مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه»، و ذکر الحدیث.

قال ابو موسی: هذا حدیث غریب جدا.

لا اعلم انی کتبته الا من روایة ابن سعید، اخرجه ابو موسی](1).

و نیز در «اسد الغابه» کما علمت آنفا مذکورست:

[عبد اللّه بن یامیل، آورده ابن عقدة وحده.

روی جعفر بن محمد، عن ابیه، و ایمن بن نابل، عن عبد اللّه بن یامیل، قال: سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، یقول: «من کنت مولاه، فعلی مولاه».

اخرجه ابو موسی](2).

ص:12

و نیز در آن مذکورست.

[ابو سریحة الغفاری، اسمه حذیفة بن اسید بن خالد بن الاغوس بن الوقیعة ابن حزام بن غفار بن ملیل قاله خلیفة.

و قال ابن الکلبی: حذیفة بن اسید بن الاغوز بن واقعة بن حزام بن غفار.

فقال: خلیفة: الاغوس بالغین المعجمة و السین.

و قال ابن الکلبی: مثله، الا انه جعل عوض السین زاء، و قال عوض وقیعة:

واقعة.

و کان ممن بایع تحت الشجرة بیعة الرضوان یعد فی الکوفیین.

روی عنه الاسود بن یزید قصته مع سبیعة الاسلمیة.

اخبرنا ابراهیم(1)، و اسماعیل(2)، و غیرهما باسنادهم، عن أبی عیسی(3)، قال: حدثنا محمد بن بشار، اخبرنا محمد بن جعفر، اخبرنا شعبة، عن سلمة بن کهیل، قال: سمعت ابا الطفیل یحدث عن أبی سریحة، او زید بن ارقم،

ص:13

شک شعبة عن النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» اخرجه ابو عمر، و ابو نعیم، و ابو موسی](1).

و بر متتبع خبیر، و ناقد بصیر، روشن و مستنیرست که ابو الحسن ابن الاثیر عالم نحریر، و صدر کبیر، و حبر شهیر است.

و له کتاب اخبار الصحابة فی ست مجلدات کبار.

و کان قد تنقل فی بلدان کثیرة، سمع بها من الشیوخ منها الموصل، و بغداد، و الشام، و القدس.

و الجزری نسبته الی جزیرة ابن عمر، رجل من اهل برقعید من اعمال موصل، و هو عبد العزیز ابن عمر](1).

فصلی تحتهن، ثم قام.

فقال: یا ایها الناس انی قد نبأنی اللطیف الخبیر انه لم یعمر نبی الا نصف عمر الذی یلیه من قبله، و انی لاظن ان یوشک ان ادعی فاجیب، و انی مسئول و انکم مسئولون، فما انتم قائلون؟، قالوا: نشهد انک قد بلغت و جهدت و نصحت، فجزاک اللّه خیرا.

فقال: أ لستم تشهدون ان لا اله الا اللّه، و ان محمدا عبده و رسوله، و ان جنته حق، و ناره حق، و ان الموت حق، و ان البعث حق بعد الموت، و ان الساعة آتیة لا ریب فیها، و ان اللّه یبعث من فی القبور؟، قالوا: بلی نشهد بذلک، قال:

اللّهمّ اشهد.

ثم قال: یا ایها الناس، ان اللّه مولای، و انا ولی المؤمنین، و انا اولی بهم من انفسهم، فمن کنت مولاه، فهذا مولاه، یعنی علیا، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه.

ثم قال: یا ایها الناس، انی فرطکم و انکم واردون علی الحوض، حوض اعرض مما بین بصری الی صنعاء، فیه عدد النجوم قدحان من فضة، و انی سائلکم حین تردون علی عن الثقلین، فانظروا کیف تخلفونی، فیهما:

الثقل الاکبر کتاب اللّه عز و جل سبب طرفه بید اللّه و طرفه بایدیکم، فاستمسکوا به لا تضلوا و لا تبدلوا.

و عترتی اهل بیتی، فانه قد نبأنی اللطیف الخبیر: انهما لن ینقضیا حتی یردا علی الحوض. اخرجه الطبرانی فی «الکبیر» و الضیاء فی «المختارة»(1) من

ص:16

طریق سلمة بن کهیل، عن ابی الطفیل، و هما من رجال الصحیح](1).

و در «جامع صغیر سیوطی» مذکور است:

[من کنت مولاه، فعلی مولاه.

حم عن البراء، (حم) عن بریدة، (ت) (ن)(2) و الضیاء عن زید بن ارقم](3).

و ضیاء فضائل زاهره، و مناقب باهرۀ ضیاء مقدسی، عالمی را فرا گرفته است.

أبی المعالی ابن صابر، و أبی المجد البانیاسی، و احمد بن الموازینی، و عمر بن علی الجوینی، و یحیی الثقفی، و طبقتهم بدمشق، و أبی القاسم البوصیری، و طبقته بمصر، و المبارک بن المعطوش، و ابن الجوزی، و طبقتهما ببغداد، و أبی جعفر الصیدلانی، و طبقته باصبهان، و عبد الباقی بن عثمان بهمذان، و المؤید الطوسی و طبقته بنیسابور، و عبد المعز بن محمد(1) البزاز بهراة، و أبی المظفر بن السمعانی بمرو.

و رحل مرتین الی اصبهان، و سمع بها ما لا یوصف کثرة، و حصل اصولا کثیرة و نسخ، و صنف، و صحح، و لین، و جرح، و عدل، و کان المرجوع إلیه فی هذا الشأن.

قال تلمیذه عمر بن الحاجب(2): شیخنا ابو عبد اللّه، شیخ وقته، و نسیج وحده علما و حفظا، و ثقة و دینا، من العلماء الربانیین، و هو اکبر من ان یدل علیه مثل کان شدید التحریر فی الروایة، مجتهدا فی العبادة، کثیر الذکر، منقطعا متواضعا سهل العاریة.

رأیت جماعة من المحدثین ذکروه، فاطنبوا فی حقه و مدحوه بالحفظ و الزهد.

ص:18

سألت الزکی البرزالی(1) عنه؟، فقال: ثقة جبل، حافظ دین.

و قال ابن النجار: حافظ متقن، حجة، عالم بالرجال، ورع تقی، ما رأیت مثله فی نزاهته و عفته و حسن طریقته.

و قال الشرف بن النابلسی(2): ما رأیت مثل شیخنا الضیاء.

قلت: ثنا عنه القاضی تقی الدین، و ابن الموازینی، و ابن الفخر، و النجم الشعراوی، و ابن الخباز، و التقی بن مؤمن، و عثمان النساخ، و ابن الخلال، و الدشتی، و ابو بکر بن عبد الدائم، و عیسی السمسار، و سالم القاضی، و آخرون.

و قد استوفیت سیرته، و توالیفه فی التاریخ الکبیر، عاش اربعا و سبعین سنة و توفی الی رضوان اللّه فی جمادی الآخرة سنة ثلث و اربعین و ستمائة](3).

و نیز ذهبی در «عبر» در ذکر وقائع سنة ثلث و اربعین و ستمائه گفته:

[و الشیخ الضیاء ابو عبد اللّه محمد بن عبد الواحد بن احمد المقدسی الحنبلی الحافظ احد الاعلام.

ولد سنة تسع و ستین و خمسمائة.

ص:19

و سمع من الخضر بن طاوس(1) و طبقته بدمشق، و من ابن المعطوش(2) و طبقته ببغداد، و من البوصیری و طبقته بمصر، و من أبی جعفر الصیدلانی، و طبقته باصبهان و من أبی روح المؤید، و طبقتهما بخراسان.

و افنی عمره فی هذا الشأن، مع الدین المتین و الورع و الفضیلة التامة، و الثقة و الاتقان.

و انتفع الناس بتصانیفه و المحدثون بکتبه. فاللّه یرحمه و یرضی عنه.

توفی فی السادس و العشرین من جمادی الآخرة](3).

مات فی جمادی الاولی سنة 643](1).

الاندلسی المعروف بابن الشیخ، و هو مجلد ضخم.

اوله ان افصح کلام سمع و اعجز حمد اللّه تعالی نفسه إلخ.

ذکر فیه أنه جمع فوائد بدائع العلوم لابنه عبد الرحیم لیقرأه بعد موته، إذ لم یلحق بعد لصغره الی درجة النبلاء، و سمی ما جمعه لهذا الطفل المربا بکتاب «ألف با» و من نظمه فی اوله.

ثم ذکر الاشعار، الی ان قال: ثم ذکر تسعة و عشرین بیتا علی عدد الحروف المعجمة و شرحه کلمة کلمة مع مقلوبه و معکوسه، و اورد فی اول الشعر ثمانیة ابواب، و فی آخرها أربعا من الکلمات المزدوجات المتشابهات الحروف، و هو تألیف غریب، لکن فیه فوائد کثیرة](1)، مذکورست:

[و اما علی رضی اللّه عنه فمکانه علی، و شرفه سنی.

اول من دخل فی الاسلام، و زوج فاطمة علیها السّلام بنت النبی صلی اللّه علیه و سلم و قد نظم فی ابیات مفاخره و ذکر فیها مآثره حین فاخره بعض عداه ممن لم یبلغ مداه.

فقال رضی اللّه عنه، یفخر بحمزة عمه، و بجعفر ابن امه رضی اللّه عن جمیعهم:

محمد النبی اخی و صهری و حمزة سید الشهداء عمی

و بنت محمد سکنی و عرسی منوط لحمها بدمی و لحمی

و سبطا أحمد ولدای منها فایکم له سهم کسهمی

و جعفر الذی یمسی و یضحی یطیر مع الملائکة ابن امی

سبقتکم الی الاسلام طفلا صغیرا ما بلغت أوان حلمی

(2)

ص:22

و اوجب لی ولایته علیکم رسول اللّه یوم غدیر خم

(1) یرید بذلک

قوله علیه السّلام: من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه](2).

قال:

لما آخی رسول اللّه بین اصحابه، جاءه علی تدمع عیناه، فقال: یا رسول اللّه آخیت بین اصحابک، و لم تواخ بینی و بین أحد؟ قال: فسمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله یقول: انت أخی فی الدنیا و الآخرة.

و روی بسنده أیضا ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: من کنت مولاه، فعلی مولاه(1).

و هذا اللفظ بمجرده رواه الترمذی و لم یزد علیه.

و زاد غیره، ذکر الیوم و الموضع، فذکر الزمان، و هو عند عود رسول اللّه من حجة الوداع من الیوم الثامن عشر من ذی الحجة، و ذکر المکان، و هو ما بین مکة و المدینة یسمی خما فی غدیر هناک، فسمی ذلک الیوم غدیر خم، و قد ذکره علیه السّلام فی شعره الذی تقدم.

و صار ذلک الیوم عیدا و موسما، لکونه کان وقتا خص رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله علیا بهذه المنزلة العلیة، و شرفه بها دون الناس کلهم.

و نقل عن زاذان قال: سمعت علیا فی الرحبة و هو ینشد الناس، من شهد منکم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: من کنت مولاه، فعلی مولاه؟](2).

پس در کتاب «تذکرة خواص الامة فی معرفة الائمة» گفته:

[حدیث فی قوله علیه الصلوة: من کنت مولاه، فعلی مولاه:

قال احمد بن حنبل فی «المسند»: ثنا ابن نمیر، ثنا عبد الملک عن أبی عبد الرحیم الکندی، عن زاذان، قال: سمعت علی بن أبی طالب یقول فی الرحبة و هو ینشد الناس، یقول: انشد اللّه رجلا سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول فی یوم غدیر خم: من کنت مولاه، فعلی مولاه؟ فقام ثلثة عشر رجلا من الصحابة، فشهدوا انهم سمعوا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول ذلک(1).

و اخرجه الترمذی ایضا فی کتاب «السنن» قال: حدیث حسن، و زاد فیه:

اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، و ادر الحق معه کیف ما دار و حیث دار(2).

و خرجه احمد ایضا فی «الفضائل» فقال: حدثنا وکیع، عن الاعمش، عن سعد بن عبیدة، عن ابن بریدة، عن ابیه، قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلممن کنت مولاه او ولیه، فعلی ولیه(3).

و فی روایة لما نشد علی الناس فی الرحبة، قام خلق کثیر، فشهدوا له بذلک

ص:25

و فی لفظ فقام له ثلثون رجلا، فشهدوا(1).

و قال احمد فی «الفضائل»: حدثنا یحیی بن آدم(2)، ثنا حنش(3) بن الحارث بن لقیط النخعی، عن ریاح بن الحارث، قال: جاء رهط الی علی، فقالوا السلام علیک یا مولانا، و کان بالرحبة.

فقال: کیف اکون مولاکم و انتم قوم عرب؟، قالوا: سمعنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم: من کنت مولاه، فعلی مولاه.

قال ریاح: فقلت: من هؤلاء؟ فقیل: نفر من الانصار، فیهم ابو ایوب الانصاری صاحب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم.

و قال احمد فی «الفضائل»: ثنا ابن نمیر، عن عبد الملک، عن عطیة العوفی قال: اتیت زید بن ارقم، فقلت له: ان ختنا لی حدثنی عنک بحدیث فی شأن علی بن أبی طالب یوم الغدیر و انا احب ان اسمعه منک.

فقال: انکم معشر اهل العراق فیکم ما فیکم، فقلت له: لیس له علیک من بأس.

فقال: نعم کنا بالجحفة، فخرج رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علینا ظهرا

ص:26

و هو آخذ بعضد علی بن أبی طالب، فقال: یا ایها الناس، أ لستم تعلمون؟، انی اولی بالمؤمنین من انفسهم؟، فقالوا: بلی، فقال: من کنت مولاه، فعلی مولاه قالها اربع مرات(1).

و قال احمد فی «الفضائل»: ثنا عفان، ثنا حماد بن سلمة، ثنا علی بن زید عن عدی بن ثابت، عن البراء بن عازب، قال: کنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فنزلنا بغدیر خم، فنودی فینا الصلوة جامعة، و کسح لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بین شجرتین، فصلی الظهر و اخذ بید علی و قال: اللّهمّ من کنت مولاه، فهذا مولاه.

قال: فلقیه عمر بن الخطاب بعد ذلک، فقال: هنیئا لک یا ابن أبی طالب اصبحت و امسیت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة(2).

و فی روایة: اللّهمّ فانصر من نصره، و اخذل من خذله، و احب من احبه و ابغض من ابغضه].(3)(4).

ص:27

عبارتش متضمن دلالت حدیث غدیر بر امامت جناب امیر المؤمنین علیه السلام در ما بعد انشاء اللّه تعالی مذکور خواهد شد.

میرزا محمد بن معتمد خان منقول خواهد شد(1).

فی صحة الحدیث لانهم کلهم عدول(1).

و مزید عظمت و جلالت، و نهایت سنا و شرف یحیی بن شرف، مسلم سلف و خلف اهل صلف است.

الا فی وظیفة من الاشتغال بالعلم، حتی فی ذهابه فی الطریق یکرر أو یطالع، و انه بقی علی هذا ست سنین، ثم اشتغل بالتصنیف و الاشتغال و النصح للمسلمین و ولاتهم، مع ما هو علیه من المجاهدة لنفسه، و العمل بدقائق الفقه، و الحرص علی الخروج من خلاف العلماء، و المراقبة لاعمال القلوب، و تصفیتها من الشوائب، یحاسب نفسه علی الخطوة بعد الخطوة.

و کان محققا فی علمه و فنونه، و مدققا فی عمله و شئونه، حافظا لحدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، عارفا بانواعه من صحیحه و سقیمه، و غریب الفاظه و استنباط فقهه، حافظا للمذهب و قواعده و اصوله، و اقوال الصحابة و التابعین، و اختلاف العلماء و وفاقهم، سالکا فی ذلک طریقة السلف.

قد صرف اوقاته کلها فی انواع العلوم و العمل بالعلم.

و کان لا یأکل فی الیوم و اللیلة الا اکلة بعد عشاء الآخرة، و لا یشرب إلا شربة واحدة عند السحر، و لم یتزوج.

و قد ولی دار الحدیث الاشرفیة بعد موت أبی شامة(1) سنة خمس و ستین الی

ص:32

ان توفی و لم یأخذ لنفسه شیئا من معلومها.

و ترجمته طویلة افردها تلمیذه ابن العطار بالتصنیف.

مات ببلده. نوی، بعد ما زار القدس، و الخلیل، فی رجب سنة سبع و سبعین و ستمائة] - الخ(1).

2 - و جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر سیوطی در «طبقات الحفاظ» گفته:

[النووی الامام الفقیه الحافظ، الاوحد القدوة، شیخ الاسلام، علم الاولیاء محیی الدین أبو زکریا یحیی بن شرف بن مری الحزامی الحورانی الشافعیّ، ولد فی محرم سنة 631، و قدم دمشق سنة 49، و حج مرتین، و سمع من الرضی بن البرهان، و النعمان بن أبی الیسر، و الطبقة.

و صنف التصانیف النافعة فی الحدیث و الفقه و غیرها «کشرح المسلم» و «الروضة» و «شرح المهذب» و «المنهاج» و «التحقیق» و «الاذکار» و «ریاض الصالحین» و «الارشاد» و «التقریب» کلاهما فی علوم الحدیث و «تهذیب الاسماء و اللغات» و «مختصر اسد الغابة فی الصحابة» و «المبهمات» و غیر ذلک.

و کان اماما بارعا، حافظا متقنا اتقن علوما شتی و بارک اللّه فی علمه و تصانیفه لحسن قصده.

و کان شدید الورع و الزهد، آمرا بالمعروف، ناهیا عن المنکر، تهابه الملوک

ص:33

تارکا لجمیع ملاذ الدنیا، و لم یتزوج.

و ولی مشیخة دار الحدیث الاشرفیة بعد أبی شامة، فلم یتناول منها درهما.

مات فی رابع عشری رجب سنة 676.

قلت: اخرت ترجمته بالتألیف.

قال الذهبی: و هو سید الطبقة الاتیة و انما ذکر هنا لتقدم موته](1).

منهم أبو أیوب، خرجه أحمد(1).

و عنه قال: بینما علی علیه السّلام جالس إذ جاء رجل، فدخل و علیه اثر السفر، فقال السّلام علیک یا مولای، قال: من هذا؟، فقال: أبو ایوب الانصاری، قال علی علیه السّلام:

افرجوا له، ففرجوا.

فقال أبو أیوب: سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: من کنت مولاه فعلی مولاه.

خرجه البغوی فی «معجمه»(2).

و عن البراء بن عازب قال: کنا عند النبی صلی اللّه علیه و سلم فی سفر، فنزلنا

ص:35

بغدیر خم، فنودی فینا الصلاة جامعة، و کسح لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم تحت شجرة، فصلی الظهر و اخذ بید علی و قال: أ لستم تعلمون أنی اولی بالمؤمنین من انفسهم؟، قالوا: بلی، قال: اللّهمّ من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.

قال: فلقیه عمر بعد ذلک، فقال: هنیئا لک یا بن أبی طالب، اصبحت و امسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة(1).

و عن زید بن ارقم مثله، خرجهما أحمد فی «مسنده»، و خرج الاول ابن السمان، و خرج فی کتاب «المناقب» معناه عن عمر، و زاد بعد قوله: و عاد من عاداه: و انصر من نصره، و احب من احبه(2).

قال السعید: أو قال: ابغض من ابغضه.

و خرج ابن السمان، عن عمر منه: من کنت مولاه، فعلی مولاه.

و خرجه المخلص الذهبی، عن حبشی(3) بن جنادة، و قال بعد و انصر من نصره:

ص:36

و اعن من اعانه(1)، و لم یذکر ما بعده.

و عن أبی الطفیل قال: قال علی: انشد اللّه کل امرء سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم، لما قام؟، فقام ناس، فشهدوا انهم سمعوه یقول:

«أ لستم تعلمون انی اولی الناس بالمؤمنین من انفسهم؟»، قالوا: بلی یا رسول اللّه قال: من کنت مولاه، فان هذا مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه، فخرجت و فی نفسی من ریبة شیء، فلقیت زید بن ارقم فذکرت ذلک، فقال:

سمعناه من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول له ذلک.

قال أبو نعیم: قلت لفطر یعنی الذی

روی عنه الحدیث: کم من بین القول و بین موته؟، قال: مائة یوم.

خرجه أبو حاتم و قال: یرید موت(2) علی بن أبی طالب.

و خرجه احمد، عن سعید بن وهب و لفظه: قال: انشد علی، فقام خمسة أو سنة من أصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فشهدوا ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: من کنت مولاه(3).

ص:37

و عن زید بن ارقم قال: استنشد علی الناس، فقال: انشد اللّه رجلا سمع النبی صلی اللّه علیه و سلم من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه؟ فقام ستة عشر رجلا، فشهدوا(1).

و عن زیاد بن أبی زیاد قال: سمعت علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه ینشد الناس، فقال: انشد اللّه رجلا مسلما سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم ما قال؟ فقام اثنا عشر رجلا بدریا، فشهدوا(2).

و عن بریدة قال: غزوت مع علی الیمن، فرأیت منه جفوة، فلما قدمت علی النبی صلی اللّه علیه و سلم ذکرت علیا فتنقصته، فرأیت وجه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یتغیر و قال: یا بریدة! أ لست اولی بالمؤمنین من انفسهم؟ قلت: بلی یا رسول اللّه، قال: من کنت مولاه، فعلی مولاه.

خرجه احمد(3).

ص:38

و عن عمر انه قال: علی مولی من کان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم مولاه.

و عن سالم، قیل لعمر: انک تصنعه بعلی شیئا ما تصنعه باحد من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم! قال: انه مولای.

و عن عمر: و قد جاءه اعرابیان یختصمان، فقال لعلی: اقض بینهما یا ابا الحسن فقضی علی بینهما، فقال احدهما: هذا یقضی بیننا! فوثب إلیه عمر و اخذ بتلبیبه و قال: ویحک، ما تدری من هذا؟ هذا مولای و مولی کل مؤمن و من لم یکن مولاه، فلیس بمؤمن(1).

و عنه: و قد نازعه رجل فی مسألة، فقال: بینی و بینک هذا الجالس، و اشار الی علی بن أبی طالب، فقال الرجل: هذا الابطن؟ فنهض عمر عن مجلسه و اخذ بتلبیبه حتی شاله من الارض، ثم قال: أ تدری من صغرت؟ هذا مولای و مولی کل مسلم.

خرجهن ابن السمان](2).

من انفسهم؟، قالوا: بلی، فاخذ بید علی و قال: اللّهمّ من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.

قال: فلقیه عمر بعد ذلک و قال: هنیئا لک یا ابن أبی طالب، اصبحت و امسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة.

اخرجه احمد فی «مسنده»(1).

و اخرجه فی «المناقب» من حدیث عمر و زاد بعد قوله: «و عاد من عاداه:

و انصر من نصره، و احب من احبه».

قال شعبة: او قال: و ابغض من ابغضه(2).

و عن زید بن ارقم قال: استنشد علی بن أبی طالب الناس، فقال: انشد اللّه رجلا سمع النبی صلی اللّه علیه و سلم یقول: من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه؟ فقام ستة عشر رجلا، فشهدوا(3).

و عن زیاد بن أبی زیاد قال: سمعت علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه ینشد الناس، فقال: انشد اللّه رجلا مسلما سمع النبی صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم ما قال؟

ص:40

فقام اثنا عشر رجلا بدریا، فشهدوا(1).

و عن عمر رض و قد جاءه اعرابیان یختصمان: فقال لعلی: اقض بینهما یا ابا الحسن، فقضی علی بینهما، فقال أحدهما للاخر: هذا یقضی بیننا؟! فوثب إلیه عمر رض، و اخذ بتلبیبه و قال: ویحک ما تدری من هذا؟، هذا مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة، و من لم یکن علی مولاه فلیس بمؤمن.

اخرجه ابن السمان فی الموافقة](2).

و توفی فی سنة اربع و تسعین، قیل: فی ذی القعدة، و قیل: غیر ذلک](1).

مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اعن من اعانه، یعنی علیا. أخرجه الطبرانی فی «الکبیر»](1).

و نیز در «اکتفا» بعد ذکر روایتی از ابن عباس مسطورست:

[و عنه رضی اللّه عنه قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: علی بن أبی طالب مولی من کنت مولاه. اخرجه المحاملی فی «امالیه»](2).

و نیز در «اکتفا» مسطورست:

[و عن زید بن ارقم رضی اللّه عنه قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم:

من کنت مولاه، فعلی مولاه.

أخرجه الطبرانی فی «الکبیر»(3) و اخرجه أبو نعیم فی «فضائل الصحابة» و اخرجه الترمذی فی «جامعه» عن زید بن ارقم.

و عن أبی ایوب الانصاری رضی اللّه عنه قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم:

من کنت مولاه، فعلی مولاه.

اخرجه النسائی فی «سننه» و الطبرانی فی «الکبیر»(4).

و أخرجه أبو نعیم فی «فضائل الصحابة» عن مالک بن الحویرث(5).

و عن ابن عمر رضی اللّه عنهما قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: من

ص:43

کنت مولاه، فعلی مولاه.

أخرجه أبو زید عثمان بن أبی شیبة فی «سننه» و أخرجه ابن ابن عاصم، و سعید بن منصور فی «سننهما» عن سعد بن أبی وقاص(1).

و عن علی رضی اللّه عنه ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: من کنت مولاه فعلی مولاه.

أخرجه ابن عقدة فی کتابه «الموالاة» و اخرجه الامام أحمد فی «مسنده»(2) عن علی و ثلثة عشر رجلا من الصحابة.

و أخرجه ابن أبی شیبة فی «مصنفه» عن جابر بن عبد اللّه الانصاری].

و نیز در «اکتفا» مذکورست:

[و عن ابن عمر رضی اللّه عنهما قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه.

أخرجه الطبرانی(3) فی «الکبیر».

و عن أبی هریرة و اثنی عشر رجلا من الصحابة، ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه(4).

اخرجه الامام أحمد فی «مسنده» و الطبرانی فی «الکبیر» و الضیاء فی

ص:44

«المختارة».

و أخرجه أیضا عن زید بن ارقم و ثلثین رجلا من الصحابة(1).

و أخرجه أبو نعیم فی «فضائل الصحابة» عن سعد بن أبی وقاص(2) و أخرجه الخطیب فی «المتفق و المتفرق» عن انس، و عن عمرو بن مرة، ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اعن من اعانه -(3).

أخرجه الطبرانی فی «الکبیر»(4).

و عن علی و طلحة معه رضی اللّه عنهما، ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال:

من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه(5).

أخرجه الحاکم فی «المستدرک»(6).

و عن بریدة قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: یا بریدة، أ لست أولی بالمؤمنین من انفسهم؟، قلت: بلی یا رسول اللّه، قال: من کنت مولاه، فعلی مولاه.

ص:45

اخرجه الامام أحمد فی «مسنده»، و سمویه فی «فوائده»](1).

و نیز در «اکتفا» مذکورست:

[و عن رفاعة بن ایاس الضبی، عن أبیه، عن جده قال: کنت مع علی فی الجمل، فبعث الی طلحة ان القنی فلقیه، فقال: انشدک اللّه، أ سمعت رسول اللّه یقول: من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه؟ قال:

نعم، قال: فلم تقاتلنی؟ أخرجه ابن عساکر فی «تاریخه»(2).

و عن جابر بن عبد اللّه الانصاری رضی اللّه عنه قال: کنا بالجحفة بغدیر خم، إذ خرج علینا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فاخذ بید علی بن أبی طالب، فقال:

من کنت مولاه، فعلی مولاه.

اخرجه عثمان بن أبی شیبة فی سننه(3).

و عنه رضی اللّه عنه فی أخری، قال: کنا بالجحفة بغدیر خم، و ثمة ناس من جهینة، و مزینة، و غفار، فخرج علینا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من خباء أو فسطاط، فأشار بیده ثلثا، فأخذ بید علی، فقال: من کنت مولاه، فعلی مولاه(4).

ص:46

اخرجه النّسائی فی سننه].

قال: انبأنا ابو عبد اللّه مالک بن احمد بن علی بن ابراهیم الفراء البانیاسی(1) سماعا علیه.

قال: انبأنا ابن الزاغونی فی شهر شعبان سنة ثلث و ستین و اربعمائة.

قال: انبأنا ابو الحسن احمد بن محمد بن موسی بن القاسم بن الصلت قراءة علیه و انا اسمع، فی رجب فی ثالث عشر من سنة خمس و اربعمائة.

قال: انبأنا ابراهیم بن عبد الصمد الهاشمی المکنی بابی اسحاق(2).

قال: انبأنا ابو سعید(3) الاشج، قال: انبأنا المطلب بن زیاد، عن عبد اللّه ابن محمد بن عقیل، قال: کنت عند جابر بن عبد اللّه فی بیته، و علی بن الحسین علیهما السلام، و محمد بن الحنفیة، و ابو جعفر علیه السّلام، فدخل رجل من اهل العراق، فقال: انشدک اللّه [یا جابر] الا حدثتنی بما رأیت، و ما سمعت من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم؟ فقال: کنا بالجحفة بغدیر خم، و ثم ناس کثیر من جهینة، و مزینة، و غفار، فخرج علینا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من خباء أو فسطاط، فاشار بیده

ص:49

ثلثا، فاخذ بید علی، فقال: من کنت مولاه، فعلی مولاه](1).

و نیز در «فرائد السمطین» علی ما نقل عنه مسطور است:

[اخبرنا الامام الزاهد وحید الدین محمد بن أبی بکر بن أبی یزید الجوینی بقراءتی علیه بخیرآباد(2) فی جمادی الاولی سنة ثلث و ستین و ستمائة، قال:

انبأنا الامام سراج الدین محمد بن أبی الفتوح الیعقوبی سماعا، قال: انبأنا والدی الامام فخر الدین ابو الفتوح بن أبی عبد اللّه محمد بن عمر بن یعقوب، قال: انبأنا الشیخ الامام محمد بن علی بن الفضل القاری.

و اخبرنی السید الامام الاطهر فخر الدین المرتضی بن محمود الحسنی الاشتری إجازة، فی سنة احدی و سبعین و ستمائة، بروایته عن والده، قال: اخبرنی الامام مجد الدین ابو القاسم عبد اللّه بن محمد(3) القزوینی، قال: انبأنا جمال السنة ابو عبد اللّه محمد بن حمویه بن محمد الجوینی قال: انبأنا جمال الاسلام ابو المحاسن(4) علی بن شیخ الاسلام الفضل بن محمد الفارمذی(5)، قال: انبأنا شیخ الاسلام صدر الدین ابو علی الفضل بن محمد الفارمذی رضی اللّه عنه، قال: انبأنا الامام عبد اللّه بن علی شیخ وقته المشار إلیه فی الطریقة و مقدم اهل الاسلام فی الشریعة

ص:50

قال: نبأنا ابو الحسن علی بن محمد بن بندار القزوینی بمکة، نبأنا علی بن عمر ابن محمد الحیری قراءة علیه، نبأنا محمد بن عبیدة القاضی، نبأنا ابراهیم بن الحجاج، نبأنا حماد، عن علی بن زید، و أبی هارون العبدی، عن عدی بن ثابت عن البراء بن عازب قال: اقبلنا مع النبی صلی اللّه علیه و سلم فی حجة الوداع حتی إذا کنا بغدیر خم، فنادی فینا الصلوة جامعة و کسح للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم تحت شجرتین، فأخذ النبی صلی اللّه علیه و سلم بید علی و قال: أ لست اولی بالمؤمنین من انفسهم؟، قالوا: بلی، قال: أ لست اولی بکل مؤمن من نفسه؟ قالوا:

بلی، قال: أ لیس ازواجی امهاتهم؟، قالوا: بلی فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: فان هذا مولی من انا مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه.

و لقیه عمر بن الخطاب بعد ذلک، فقال له: هنیئا لک یا ابن أبی طالب اصبحت و امسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة.

آورده الامام الحافظ شیخ السنة ابو بکر احمد بن الحسین البیهقی بتفاوت فی فضائل امیر المؤمنین علی، و نقلته من خطه المبارک](1).

و نیز در «فرائد السمطین» علی ما نقل مسطور است:

[انبأنی ابو عبد اللّه بن یعقوب الحنبلی، انبأنا عبد الرحمن بن عبد السمیع انبأنا شاذان(2) بن جبرئیل قراءة علیه، انبأنا محمد بن عبد العزیز بن أبی طالب(3) انبأنا ابو عبد اللّه محمد بن احمد بن علی النطنزی، قال: انبأنا الحسن بن احمد

ص:51

ابن الحسن ابو علی(1) الحداد، انبأنا ابو نعیم الحافظ، قال: أنبأنا أبو بکر محمد بن ابراهیم بن سختویه التستری، قال: حدثنا یعقوب بن ابراهیم، قال نبأنا عمر بن(2) شبة، عن عیسی بن عبد اللّه بن محمد بن عمر بن علی بن أبی طالب، قال: حدثنی یزید بن عمر بن مورق، قال: کنت بالشام، و عمر بن عبد العزیز یعطی الناس، فتقدمت إلیه، فقال: ممن انت؟، فقلت: من قریش، قال: من أی قریش انت؟، قلت: من بنی هاشم، قال: من أی بنی هاشم؟ فسکت فوضع یده علی صدره فقال: انا و اللّه مولی علی بن أبی طالب، ثم قال: حدثنی عدة: انهم سمعوا النبی صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه فعلی مولاه».

ثم قال: یا مزاحم، کم تعطی امثاله؟، قال: مائة و مائتی درهم، قال: اعطه خمسین دینارا لولایة علی بن أبی طالب، ثم قال: الحق ببلدک فسیأتیک مثل ما یأتی نظرائک(3).

ص:52

«تحفة الاشراف بمعرفة الاطراف» مذکور است:

عامر بن وائلة ابو الطفیل اللیثی الکنانی، و له روایة عن زید بن ارقم حدیث «من کنت مولاه فعلی مولاه» (ت)(1) فی «المناقب» عن محمد بن بشار عن غندر، عن شعبة، عن سلمة بن کهیل، قال: سمعت ابا الطفیل، یحدث عن أبی سریحة، او زید بن ارقم، شک شعبة، فذکره و قال: حسن غریب(2) (س)(3)

فیه عن محمد بن مثنی، عن یحیی بن حماد، عن أبی عوانة، عن سلیمان(4) عن حبیب بن أبی ثابت، عن أبی الطفیل، عن زید بن ارقم بلفظ اتم من الاول: لما رجع النبی صلی اللّه علیه (و آله) و سلم من حجة الوداع و نزل غدیر خم، امر بدوحات فقممن، ثم قال: کأنی دعیت فاجبت، و انی تارک فیکم الثقلین احدهما الاکبر من الآخر: کتاب اللّه و عترتی اهل بیتی، فانظروا کیف تخلفونی فیهما فانهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض، ثم قال: ان اللّه مولای، و انا ولی کل مؤمن، ثم انه اخذ بید علی رضی اللّه عنه فقال: من کنت ولیه فهذا ولیه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه.

فقلت لزید: سمعته من رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله؟ فقال: و انه ما کان فی الدوحات احد الا رآه بعینیه و سمعه باذنیه(5).

ص:54

و نیز در آن مسطور است:

عبد الرحمن بن عبد اللّه بن سابط الجمحی(1) المکی، عن سعد(2) حدیثا قال: قدم معاویة فی بعض حجاته، فدخل علیه سعد، فذکروا علیا، الحدیث.

(ق) فی «السنة» عن علی بن محمد(3)، عن أبی معاویة(4)، عن موسی بن مسلم(5)، عن ابن سابط به(6) (7).

ص:55

ما بعد مذکور خواهد شد(1).

رواه احمد(1).

الحدیث.

و قوله صلی اللّه علیه و آله: «من کنت مولاه فعلی مولاه».

و قوله صلی اللّه علیه و سلم «اما ترضی ان تکون منی بمنزلة هارون من موسی»

و قوله: اقضاکم علی(1).

و ابن الوردی از اکابر واردین موارد فضل و براعت، و اجله ائمه سنت و جماعت است.

ابو بکر اسدی در «طبقات» خود گفته:

عمر بن المظفر بن عمر بن محمد بن أبی الفوارس بن علی الامام العلامة الادیب المورخ، زین الدین ابو حفص المعری الحلبی الشهیر بابن الوردی، فقیه حلب و مورخها و ادیبها.

تفقه علی الشیخ شرف الدین البارزی(2)، له مصنفات جلیلة نظما و نثرا، (الی ان قال): و کان ملازما للاشتغال و التصنیف، شاع ذکره، و اشتهر بالفضل اسمه، ذکر له الصلاح الصفدی فی تاریخه ترجمة طویلة(3).

ص:60

صلی اللّه علیه و سلم لعلی رضی اللّه عنه مسئول عنها یوم القیامة.

و روی فی قوله تعالی: «وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ »(1) أی عن ولایة علی رضی اللّه عنه، و المعنی انهم یسألون هل والوه حق الموالاة کما اوصاهم النبی صلی اللّه علیه و سلم أم اضاعوها و اهملوها؟(2).

ص:63

والاه، و عاد من عاداه» رواه الامام احمد(1).

و قال صلی اللّه علیه و سلم فی علی: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه»(1).

ص:66

فطر(1)، عن أبی الطفیل قال: جمع علی علیه السّلام الناس فی الرحبة، ثم قال: «انشد اللّه کل امرء مسلم سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم: ما سمع لما قام؟ فقام جمع کثیر من الناس.

قال ابو نعیم: فقام ناس کثیر، فشهدوا حین اخذ بیده، فقال للناس: «أ تعلمون انی اولی بالمؤمنین من انفسهم»؟ قالوا: نعم، قال: «من کنت مولاه فهذا مولاه اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه».

قال: فخرجت و کان فی نفسی شیء، فلقیت زید بن ارقم، فقلت له: انی سمعت علیا یقول کذا و کذا، قال: فما تنکر؟ لقد سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول ذلک له.

و رواه النّسائی من حدیث الاعمش(2)، عن حبیب بن(3) أبی ثابت، عن أبی

ص:68

الطفیل(1)، عنه(2).

و قال ابو بکر الشافعی(3): حدثنا محمد بن سلیمان بن الحارث(4) حدثنا عبید اللّه

ص:69

بن موسی(1) حدثنا ابو اسرائیل الملائی(2)، عن الحکم(3)، عن أبی سلیمان المؤذن، عن زید بن ارقم: ان علیا استنشد الناس من سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه»؟ فقام ستة عشر رجلا فشهدوا بذلک و کنت فیهم(4)(5).

ص:70

و قال ابو یعلی(1)، و عبد اللّه بن احمد(2) فی مسند ابیه: حدثنا القواریری(3) حدثنا یونس بن ارقم، حدثنا یزید(4) بن أبی زیاد، عن عبد الرحمن بن أبی لیلی قال: شهدت علیا فی الرحبة یناشد الناس: انشد اللّه من سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم: «من کنت مولاه فعلی مولاه» لما قام فشهد؟ قال عبد الرحمن: فقام اثنا عشر بدریا کأنی انظر الی احدهم علیه سراویل، قالوا: نشهد انا سمعنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم، قال: «أ لست

ص:71

اولی بالمؤمنین من انفسهم و ازواجی امهاتهم»؟ قلنا: بلی یا رسول اللّه، قال: «فمن کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه»(1).

و بعد نقل روایت احمد بن عمر وکیعی(2) از عبد اللّه بن احمد گفته:

و قال الطبرانی(3): حدثنا احمد بن ابراهیم(4) بن عبد اللّه بن کیسان المدنی، سنة تسعین و مائتین، حدثنا اسماعیل بن عمرو البجلی(5)، حدثنا مسعر(6)، عن طلحة

ص:72

بن مصرف(1)، عن عمیرة بن سعد(2)، قال: شهدت علیا علی المنبر یناشد اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: من سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم ما قال إلا قام فشهد؟ فقام اثنا عشر رجلا منهم: ابو هریرة، و ابو سعید، و انس بن مالک(3)، فشهدوا انهم سمعوا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول:

«من کنت مولاه فعلی مولاه اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه»(4).

و رواه ابو العباس بن عقدة الحافظ الشیعی(5)، عن الحسن بن علی بن عفان

ص:73

العامری(1)، عن عبید اللّه بن موسی(2)، عن فطر(3)، عن أبی اسحاق(4)، عن عمرو بن مرة(5)، و سعید ابن وهب(6)، و عن زید بن یثیع(7)، قالوا سمعنا علیا یقول فی الرحبة، فذکر نحوه، و فیه: فقام ثلثة عشر رجلا، فشهدوا: ان رسول اللّه صلی اللّه علیه (و آله) و سلم قال: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، واجب من احبه، و ابغض من ابغضه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله. قال ابو اسحاق حین فرغ من هذا الحدیث: یا ابا بکر أی اشیاخ هم؟(8)

ص:74

و کذلک رواه عبد اللّه بن احمد، عن علی بن حکیم الاودی(1) عن اسرائیل(2)

ص:75

عن أبی اسحاق، فذکر نحوه(1).

و روی عبد الرزاق(2)، عن اسرائیل، عن أبی اسحاق، عن سعید بن وهب، و عبد خیر(3)، قالا: سمعنا علیا یقول برحبة الکوفة، یقول: انشد اللّه من سمع رسول اللّه

ص:76

صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه فعلی مولاه»؟ فقام عدة من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فشهدوا انهم سمعوا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: ذلک(1).

و قال احمد(2): حدثنا محمد بن جعفر(3)، حدثنا شعبة(4)، عن أبی اسحاق،

ص:77

سمعت سعید بن وهب یقول: سمعت علیا علیه السّلام ینشد الناس، فقام خمسة او ستة من اصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فشهدوا ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: «من کنت مولاه فعلی مولاه»(1).

و قال احمد: حدثنا یحیی بن آدم، حدثنا حنش بن الحرث (الحارث) بن لقیط الاشجعی، عن ریاح(2) بن الحارث، قال: جاء رهط الی علی علیه السّلام بالرحبة، فقالوا: السلام علیک یا مولانا، فقال علیه السّلام: کیف اکون مولاکم و انتم قوم عرب؟ قالوا: سمعنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، یوم غدیر خم، یقول: «من کنت مولاه فان هذا مولاه».

فلما مضوا تبعتهم، فسألت من هؤلاء؟ قالوا: نفر من الانصار

ص:78

منهم ابو ایوب الانصاری(1)(2).

ص:79

و رواه ابن أبی شیبة(1)، عن شریک(2)، عن حنش، عن ریاح بن الحارث قال: بینما نحن جلوس فی الرحبة مع علی علیه السّلام إذ جاء رجل علیه اثر السفر، فقال:

السلام علیک یا مولای، قالوا: من هذا؟ فقال ابو ایوب: سمعت رسول اللّه (صلی الله علیه و آله)

ص:80

یقول: من کنت مولاه فعلی مولاه(1).

و قال احمد: حدثنا محمد بن عبد اللّه(2)، حدثنا الربیع، یعنی ابن أبی صالح الاسلمی(3)، حدثنی زیاد بن أبی زیاد الاسلمی(4)، سمعت علیا ینشد الناس یقول: انشد اللّه(5) رجلا مسلما سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم ما قال؟ فقام اثنا عشر بدریا فشهدوا(6).

ص:81

و قال احمد: حدثنا ابن نمیر(1)، حدثنا عبد الملک(2)، عن أبی عبد الرحیم(3) الکندی، عن زاذان بن عمر(4)، قال: سمعت علیا فی الرحبة و هو ینشد الناس:

ص:82

من شهد رسول اللّه یوم غدیر خم و هو یقول ما قال؟ فقام ثلثة عشر رجلا، فشهدوا انهم سمعوا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه فعلی مولاه»(1)

و رواه احمد، عن علی علیه السّلام نفسه ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: «من کنت مولاه فعلی مولاه»(2).

ص:83

قال: فزاد الناس بعد: اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه(1).

و قد روی هذا من طرق متعددة عن علی علیه السّلام(2).

و له طرق متعددة ایضا عن زید (3) بن ارقم.

ص:84

قال غندر(1): عن شعبة(2)، عن سلمة بن کهیل(3): سمعت ابا الطفیل، یحدث عن أبی سریحة او زید بن ارقم (شعبة الشاک) قال: قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله): «من کنت مولاه فعلی مولاه».

ص:85

قال سعید بن جبیر(1): و انا سمعته قبل هذا من ابن عباس(2) رواه الترمذی عن بندار(3)، عن غندر، و قال حسن غریب(4).

و قال احمد: حدثنا عفان(5)، حدثنا ابو عوانة(6)، عن المغیرة(7)، عن أبی

ص:86

عبید، عن میمون أبی عبد اللّه(1) قال: قال زید بن ارقم، و انا اسمع: نزلنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، بواد یقال له: وادی خم، فأمرنا بالصلاة، فصلاها بهجیر(2)، قال: فخطبنا، و ظلل علیه بثوب علی شجرة سمرة(3) من الشمس، فقال (صلی الله علیه و آله): «أ لستم تعلمون، أ و لستم تشهدون انی اولی بکل مؤمن من نفسه»؟ قالوا: بلی، قال (صلی الله علیه و آله): «فمن کنت مولاه فان علیا مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه».

و کذا رواه احمد عن غندر، عن شعبة، عن میمون أبی عبد اللّه، عن زید بن ارقم(4).

و قد رواه معروف(5) بن خربوذ المکی، عن أبی الطفیل عامر بن واثلة،

ص:87

عن حذیفة(1) بن اسید الغفاری، قال: لما قفل(2) رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم

ص:88

من حجة الوداع امر اصحابه ان ینزلوا عند شجرات متقاربات بالبطحاء، فنزلوا حولهن، ثم امر فقم(1) ما تحتهن من الشوک، و شذبن(2) بمقدار الرؤس، ثم بعث إلیهم فصلی تحتهن، ثم قام، فقال: (ایها الناس، لقد نبأنی اللطیف الخبیر انه لم یعمر نبی الامثل نصف عمر الذی قبله، و انی لاظن انه یوشک ان أدعی فاجیب، و انی مسئول و انتم مسئولون، فما ذا انتم قائلون؟).

قالوا: نشهد انک قد بلغت و نصحت و جهدت، فجزاک اللّه خیرا.

قال: (أ لستم تشهدون ان لا اله الا اللّه و ان محمدا عبده و رسوله و ان جنته حق، و ان ناره حق، و ان الموت حق، و ان الساعة آتیة لا ریب فیها، و ان اللّه یبعث من فی القبور؟)، قالوا: بلی نشهد بذلک، قال: (اللّهمّ اشهد).

ثم قال: (ایها الناس ان اللّه مولای، و انا مولی المؤمنین، و انا اولی بهم من انفسهم، فمن کنت مولاه فهذا علی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه.

ثم

قال (صلی الله علیه و آله): ایها الناس انّی فرطکم(3)، و انکم واردون علی الحوض، حوضی اعرض مما بین بصری(4) و صنعاء(5)، فیه آنیة عدد النجوم: قدحان من

ص:89

ذهب، و قدحان من فضة، و انی سائلکم حین تردون علیّ عن الثقلین، فانظروا کیف تخلفونی فیهما: الثقل الاکبر: کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه عز و جل، و طرف بایدیکم فاستمسکوا به و لا تضلوا و لا تبدلوا، و الثقل الاصغر: عترتی اهل بیتی، فانه قد نبأنی اللطیف الخبیر: انهما لن یتفرقا حتی یردا علیّ الحوض.

رواه ابن عساکر بطوله من طریق معروف کما ذکرناه(1).

ص:90

و قال عبد الرزاق: انا معمر(1)، عن علی بن زید بن جدعان(2)، عن عدی

ص:91

بن ثابت(1)، عن البراء بن عازب(2) قال: نزلنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عند غدیر خم، فبعث منادیا ینادی، فلما اجتمعنا، قال: (أ لست اولی بکم من آبائکم؟)، قلنا: بلی یا رسول اللّه، قال: (أ لست؟، أ لست؟)، قلنا: بلی یا رسول اللّه، قال: (من کنت مولاه، فان علیا بعدی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه)، فقال عمر بن الخطاب: هنیئا لک یا ابن أبی طالب، اصبحت الیوم ولی کل مؤمن(3).

و کذا رواه ابن ماجة(4) من حدیث حماد(5) بن سلمة، عن علی بن زید بن

ص:92

جدعان.

و رواه ابو یعلی الموصلی، عن هدبة(1) بن خالد، و ابراهیم بن الحجاج(2) السامی، عن حماد بن سلمة، عن ابن زید، و ابی هارون(3) العبدی، عن عدی بن ثابت، عن البراء به(4).

و کذا رواه موسی(5) بن عثمان الحضرمی عن ابی اسحاق، عن البراء.

ص:93

و قد روی هذا الحدیث، عن سعد، و طلحة بن عبید اللّه(1)، و جابر بن عبد اللّه(2) و له طرق عنه، و ابی سعید(3)، و حبشی بن جنادة، و جریر(4) بن عبد اللّه،

ص:94

و عمر بن الخطاب(1)، و ابی هریرة(2) - الخ].(3).

و نیز ابن کثیر در «تاریخ» خود در ذیل حجة الوداع گفته:

[

و قال المطلب(4) بن زیاد، عن عبد اللّه بن محمد بن عقیل(5)، سمع جابر بن عبد اللّه یقول: کنا بالجحفة بغدیر خم، فخرج علینا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من خباء او فسطاط، فاخذ بید علی، فقال: (من کنت مولاه، فعلی مولاه(6)).

ص:95

قال شیخنا الذهبی: هذا حدیث حسن.

و قد رواه ابن لهیعة(1)، عن بکر بن سوادة(2)، و غیره، عن أبی سلمة(3) بن عبد الرحمن، عن جابر بنحوه](4) و نیز ابن کثیر در «تاریخ» خود در ذیل حجة الوداع گفته:

و قال الحافظ ابو یعلی الموصلی، حدثنا ابو بکر ابن أبی شیبة، انبأنا شریک

ص:96

عن أبی یزید داود(1) الاودی، عن ابیه یزید(2) الاودی، قال: دخل ابو هریرة المسجد، فاجتمع الناس إلیه، فقام إلیه شاب فقال: انشدک باللّه سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه؟ قال: فقال: انی اشهد انی سمعت رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) یقول: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه».

و رواه ابن جریر(3)، عن أبی کریب(4)، عن شاذان، عن شریک، عن ادریس(5)

ص:97

الاودی، و اخیه داود، عن ابیهما یزید الاودی(1).

یوسف بن یعقوب الشیبانی(1)، اخبرنا ابو الیمن زید(2) بن الحسن الکندی، اخبرنا ابو منصور القزاز(3)، اخبرنا الامام ابو بکر(4) بن ثابت الحافظ، اخبرنا محمد(5) بن عمر بن بکیر، اخبرنا ابو عمر الاخباری(6)، حدثنا ابو جعفر

ص:99

احمد(1) بن محمد الضبعی، حدثنا الاشج(2)، حدثنا العلاء بن سالم(3)، عن یزید بن ابی زیاد، عن عبد(4) الرحمن بن أبی لیلی قال: سمعت علیا رضی اللّه عنه بالرحبة ینشد الناس: من سمع النبی صلی اللّه علیه و سلم یقول: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه؟، فقام اثنا عشر بدریا فشهدوا انهم سمعوا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول ذلک. هذا حدیث حسن من هذا الوجه صحیح من وجوه کثیرة - الخ](5).

ص:100

و الفاروثی(1) من ذلک: کتاب «الارشاد» و کتاب «الکفایة» لابی العز القلانسی(2)

ص:102

باجازته منهما، و کذلک کتاب «الغایة» لابن مهران(1) و قرأت علیه کتاب «السبعة» لابن مجاهد(2)، عن ابن البخاری، عن الکندی، و کتاب «المصباح» لابی الکرم(3)، عن ابن البخاری، عن شیوخه، عن المؤلف سماعا و تلاوة.

و اخبرنا انه قرأ الفاتحة علی الفاروثی، فقرأناها علیه.

و کان خیرا دینا، ثقة صالحا، انفرد باکثر مسموعاته.

و توفی فی یوم الاثنین ثامن ربیع الآخر سنة ثمان و سبعین و سبعمائة، و دفن بالمزة ظاهر دمشق](4).

ص:103

و فضل بن روزبهان در شرح شمائل ترمذی گفته:

[ابو حفص عمر بن حسن بن مزید بن أمیلة المراغی، ضبطنا مزید «بفتح المیم» و «کسر الزاء المعجمة» علی وزن کبیر، و أمیلة «بفتح الالف» و «کسر المیم» و بعده «یاء تحتانیة» و «فتح اللام» و آخره «تاء»، و المراغی، کما ذکر السمعانی(1)، «بفتح المیم و الراء» و فی آخرها «الغین المعجمة» نسبة الی القبیلة و البلد، اما القبیلة فهو المراغ حی من الازد، ذکره ابو علی الغسانی(2) فی «تقیید المهمل».

ص:104

و قیل: انه المراغ بالکسر، و المشهور الفتح.

و اما البلد فمراغة بلد من بلاد آذربایجان خرج منها جماعة من الائمة و المحدثین، و الظاهر ان الشیخ المذکور منسوب الی البلدة، و اللّه اعلم.

و له نسبتان اخریان ذکرهما الشیخ الجزری: احدهما المزی، و الثانی الحلبی، و الاول نسبة الی مزة من قری دمشق: و قد کان یسکنها، و الثانی الی حلب بلدة مشهورة من بلاد الشام.

کان الشیخ المذکور ابن أمیلة ثقة متقنا، رحلة(1) یرحل إلیه الناس فی زمانه، و کان یسکن بمزة من الشام، و هو شیخ للشیخ أبی الخیر محمد بن الجزری، و إلیه ینتهی اسناده و غیره من اکابر المشایخ و اجلة الاصحاب، توفی أری بدمشق، رحمه اللّه تعالی.

روی عنه ابن الجزری، و سارة(2) بنت جماعة، و إلیها ینتهی اسانید اجلة المشایخ بالشام و العراق]،

ص:105

مجلس الارقم، إذ جاء رجل، فقال: ایکم زید بن ارقم؟، فقال القوم: هذا زید، فقال: انا انشدک بالذی لا اله الا هو سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: (من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه؟)، قال: نعم(1).

و عن أبی هریرة رض قال: من صام یوم الثامن عشر من ذی الحجة کان له کصیام ستین شهرا، و هو الیوم الذی اخذ فیه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بید علی فی غدیر خم، فقال علیه الصلوة و السلام: (من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله)(2).

و عن الامام الباقر، عن آبائه علیهم السّلام مثل ذلک، بل روی عن کثیر من الصحابة فی اماکن مختلفة هذا الخبر.

عن عمر بن الخطاب رض قال: نصب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علیا، علما فقال: (من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و اخذل من خذله و انصر من نصره، اللّهمّ انت شهیدی علیهم).

قال: و کان فی جنبی شاب حسن الوجه، طیب الریح، فقال لی: یا عمر لقد عقد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عقدا لا یحله الا منافق، فاحذر أن تحله.

قال عمر: فقلت: یا رسول اللّه انک حیث قلت فی علی، کان فی جنبی شاب حسن الوجه، طیب الریح، قال: کذا و کذا، قال: نعم یا عمر انه لیس من ولد

ص:107

آدم لکنه جبرئیل أراد ان یؤکد علیکم ما قلته فی علی(1).

و عن البراء بن عازب رضی اللّه عنه قال: اقبلت مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی حجة الوداع، فلما کان بغدیر خم نودی: الصلوة جامعة، فجلس رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم تحت شجرة، و اخذ بید علی و قال: «أ لست اولی بالمؤمنین من انفسهم؟»، قالوا: بلی یا رسول اللّه، فقال: (ألا من انا مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه).

فلقیه عمر رض فقال: هنیئا لک یا علی بن أبی طالب، اصبحت مولی کل مؤمن و مؤمنة! و فیه نزلت: یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ(2) - الآیة](3).

ص:108

زینب ابنة احمد بن عبد الرحیم المقدسیة، عن أبی المظفر محمد بن فتیان بن المثنی(1)، اخبرنا ابو موسی(2) محمد بن أبی بکر الحافظ اخبرنا ابن عمة والدی، القاضی ابو القاسم عبد الواحد بن محمد بن عبد الواحد المدینی بقراءتی علیه، اخبرنا ظفر بن(3) داعی العلوی باسترآباد اخبرنا والدی، و ابو احمد بن مطرف المطرفی، قالا: حدثنا ابو سعد الادریسی(4) إجازة فیما اخرجه فی «تاریخ استراباد».

حدثنی محمد بن محمد بن الحسن أبو العباس الرشیدی، من ولد هارون

ص:110

الرشید بسمرقند، و ما کتبناه الا عنه.

حدثنا أبو الحسن محمد بن جعفر الحلوانی، حدثنا علی بن محمد بن جعفر الاهوازی مولی الرشید، حدثنا بکر بن(1) أحمد القصری، حدثتنا فاطمة بنت علی ابن موسی الرضا، حدثتنی فاطمة، و زینب، و أم کلثوم بنات موسی بن جعفر قلن:

حدثتنا فاطمة بنت جعفر بن محمد الصادق، حدثتنی فاطمة بنت محمد بن علی، حدثتنی فاطمة بنت علی بن الحسین، حدثتنی فاطمة، و سکینة ابنتا الحسین بن علی، عن أم کلثوم بنت فاطمة بنت النبی علیه السّلام، عن فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و رضی عنها، قالت: أ نسیتم قول رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه»؟ و قوله صلی اللّه علیه و سلم: «أنت منی بمنزلة هارون من موسی علیهم السّلام»؟ هکذا أخرجه الحافظ الکبیر أبو موسی المدینی فی کتابه «المسلسل بالاسماء»و قال: هذا الحدیث مسلسل من وجه آخر، و هو ان کل واحدة من الفواطم تروی عن عمة لها.

فهو روایة خمس بنات أخ، کل واحدة منهن عن عمتها](2).

ص:111

و وزیرة(1)، ثم سمع الکثیر بإفادة والده، ثم قرأ بنفسه فسمع ما لا یحد و لا یوصف من الکتب و الاجزاء، و خرج و أفاد، و سمع منه الطلبة و الحفاظ، و ذیل علی کتاب «المختارة» للحافظ الضیاء، فأکمله، و رتب «مسند»(2) الامام أحمد علی الصحابة فأحسن فیه ما شاء، و سمع کثیرا من کتب القراءات، منها کتاب «المستنیر»(3) علی

ص:113

الحجار(1)، و کتاب «التجرید»(2) علی ابن خروف(3).

أخذته عنه قراءة، و حدثنی بکثیر من مسموعاته، و قرأت علیه کثیرا و سمعت و کان لا یکلم أحدا فلذلک قیل له: الصامت، و کان صالحا قانتا قانعا بالیسیر متقشفا لا یألف لاحد غیری ربما جاءنی الی منزلی فأسمعنی و أسمع أهلی و أولادی، و انتهی إلیه الحفظ فی زمانه رجالا، و متنا، و معرفة الاجزاء و رواتها.

توفی لیلة الاحد الخامس من شوال سنة تسع و ثمانین و سبعمائة (789)، و دفن من الغد بسفح قاسیون(4)، و لم یخلف بعده مثله.

و من نظمی فیه:

ص:114

شیخی امام حافظ حجة ذو ورع، حبر رضی قانت

محدّث الآفاق مع صمته فأعجب لهذا المخبر الصامت(1) و جلال الدین سیوطی در «طبقات الحفاظ» گفته:

ابو بکر بن المحب. الحافظ شمس الدین محمد بن عبد اللّه بن أحمد بن عبد اللّه ابن أحمد بن محمد بن ابراهیم المقدسی الحنبلی.

و یعرف بالصامت لطول سکوته، ولد سنة اثنتی عشرة و سبعمائة (712)، و حضر علی التقی سلیمان، و غیره، و سمع القاسم(2) بن عساکر، و خلقا.

و کان مکثرا شیوخا و سماعا، و قرأ الکثیر و أجاد، و خرّج و أفاد، و کان عالما متقنا فقیها، أفتی و درس.

مات خامس شوال سنة تسع و ثمانین و سبعمائة (789) رحمه اللّه تعالی(3).

ص:115

پس در کتاب «فصل الخطاب» گفته:

و عن عمر رضی اللّه عنه: ان النبی صلی اللّه علیه و سلم قال لعلی رضی اللّه عنه: «من کنت مولاه فعلی مولاه»(1).

یقول ذلک.

هذا حدیث حسن من هذا الوجه، صحیح من وجوه کثیرة، تواتر عن أمیر المؤمنین علی رضی اللّه عنه و هو متواتر(1) أیضا عن النبی صلی اللّه علیه و سلم.

رواه الجم الغفیر، عن الجم الغفیر، و لا عبرة بمن حاول تضعیفه ممن لا اطلاع له فی هذا العلم.

ص:118

فقد ورد مرفوعا عن أبی بکر(1) الصدیق و عمر بن الخطاب(2) ، و طلحة بن(3)

ص:119

عبید اللّه، و الزبیر(1) بن العوام، و سعد(2) بن أبی وقاص، و عبد الرحمن(3) بن عوف،

ص:120

و العباس(1) بن عبد المطلب، و زید(2) بن أرقم، و البراء(3) بن عازب، و بریدة بن

ص:121

الحصیب(1)، و أبی هریرة(2)، و أبی سعید(3) الخدری،

ص:122

و جابر(1) بن عبد اللّه، و عبد اللّه(2) ابن عباس، و حبشی(3) بن جنادة، و عبد اللّه(4)

ص:123

بن مسعود، و عمران(1) بن حصین، و عبد اللّه(2) بن عمر، و عمار(3) بن یاسر،

ص:124

و أبی ذر الغفاری(1)، و سلمان الفارسی(2)،

ص:125

و أسعد(1) بن زرارة، و خزیمة(2) بن ثابت، و أبی أیوب(3) الانصاری، و سهل بن

ص:126

حنیف(1)، و حذیفة(2) بن الیمان، و سمرة(3) بن جندب،

ص:127

و زید(1) بن ثابت، و أنس(2) بن مالک، و غیرهم من الصحابة(3) رضوان اللّه علیهم،

ص:128

ص:129

و صح عن جماعة منهم ممن یحصل القطع بخبرهم.

و ثبت أیضا ان هذا القول کان منه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم، و ذلک فی خطبة خطبها النبی صلی اللّه علیه و سلم فی حقه ذلک الیوم، و هو الثامن عشر من شهر ذی الحجة سنة احدی عشرة لما رجع صلی اللّه علیه و سلم من حجة الوداع و لذلک سبب سنذکره قریبا و اللّه أعلم.

کما أخبرنا شیخنا أبو عمر محمد(1) بن أحمد بن قدامة المقدسی، قراءة علیه،

ص:130

أخبرنا الامام فخر الدین علی بن أحمد المقدسی(1)، أنبأنا أبو علی حنبل(2) بن عبد اللّه الرصافی، أخبرنا أبو القاسم(3) الشیبانی، أبو علی بن المذهب(4)، أخبرنا

ص:131

أحمد بن جعفر(1)، حدثنا عبد اللّه بن الامام أحمد، حدثنا علی بن حکیم الاودی، أخبرنا شریک، عن أبی اسحاق، عن سعید بن وهب، و عن زید بن یثیع، قال: نشد علی رضی اللّه عنه فی الرحبة: من سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم ما قال الا قام؟ قال: فقام من قبل سعید ستة و من قبل زید ستة، فشهدوا انهم سمعوا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول لعلی یوم غدیر خم: (أ لیس اللّه أولی بالمؤمنین؟) قالوا: بلی، قال: (اللّهمّ من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه).

و به(2) قال(3): حدثنا علی بن حکیم الاودی، أخبرنا شریک (4)، عن أبی اسحاق(5)

ص:132

عن عمرو ذی مر(1)، بمثل حدیث ابی اسحاق، یعنی عن سعید(2)، و زید(3)، و زاد فیه: «و انصر من نصره و اخذل من خذله»(4).

هکذا رویناه فی «مسند الامام أحمد» من حدیث ابنه(5).

و ألطف طریق وقع لهذا الحدیث و أغربه ما حدثنا به شیخنا خاتمة الحفاظ

أبو بکر محمد بن عبد اللّه بن المحب المقدسی مشافهة، أخبرتنا الشیخة أم محمد زینب ابنة أحمد بن عبد الرحیم المقدسیة، عن أبی المظفر محمد بن فتیان بن المسینی أخبرنا أبو موسی محمد بن أبی بکر الحافظ، أخبرنا ابن عمة والدی القاضی أبو القاسم

ص:133

عبد الواحد بن محمد بن عبد الواحد المدنی بقراءتی علیه، أخبرنا ظفر بن داعی العلوی باسترآباد، أخبرنا والدی، و أبو أحمد بن مطرف المطرفی قالا: حدثنا أبو سعد الادریسی إجازة فیما أخرجه فی «تاریخ استراباد»، حدثنی محمد بن محمد بن الحسن أبو العباس الرشیدی من ولد هارون الرشید بسمرقند، و ما کتبناه الا عنه، حدثنا أبو الحسن محمد بن جعفر الحلوانی، حدثنا علی بن محمد بن جعفر الاهوازی مولی الرشید، حدثنا بکر بن أحمد القصری، حدثتنا فاطمة بنت علی بن موسی الرضا(1) علیه السّلام.

ص:134

حدثتنی فاطمة(1) و زینب و أم کلثوم بنات موسی بن جعفر علیه السّلام، قلن: حدثتنا فاطمة بنت جعفر بن محمد الصادق علیه السّلام، حدثتنی فاطمة بنت محمد بن علی علیه السّلام،

ص:135

حدثتنی فاطمة بنت علی بن الحسین علیه السّلام، حدثتنی فاطمة(1) و سکینة(2) ابنتا الحسین بن علی علیهما السّلام، عن أم کلثوم(3) بنت فاطمة بنت النبی (صلی الله علیه و آله)، عن فاطمة(4)

ص:136

بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و رضی عنها، قالت: أ نسیتم قول رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم: «من کنت مولاه فعلی مولاه»، و قوله (صلی الله علیه و آله):

«أنت منی بمنزلة هارون من موسی علیهما السّلام»؟ هکذا أخرجه الحافظ الکبیر أبو موسی المدینی فی کتابه «المسلسل بالاسماء»و قال: هذا حدیث مسلسل من وجه، و هو ان کل واحدة من الفواطم تروی عن عمة لها فهو روایة خمس بنات أخ، کل واحدة منهن عن عمتها(1).

[شیخ الاسلام شمس الدین أبو الخیر محمد بن محمد الجزری الدمشقی المقری الشافعی.

مولده فی لیلة السبت سادس عشر رمضان سنة احدی و خمسین و سبعمائة، اعتنی بالقراءات فأتقنها و مهر فیها، و له مصنفات جلیلة منها: کتاب «النشر فی القراءات العشر»، و «نظم العشرة»، و ذیل علی «طبقات القراء» للذهبی و «الحصن الحصین فی الادعیة و الاذکار»، و «التوضیح فی شرح المصابیح» و غیر ذلک. و جمیع مصنفاته مفیدة نافعة.

و عین لقضاء الشام، فلم یتم له ذلک، ولی تدریس الصلاحیة بعد الشیخ نجم(1) الدین بن جماعة المتقدم ذکره، و أقام بها نحو السنة(2)، ثم توجه من القدس

ص:138

الی بلاد الروم، ثم سار الی بلاد فارس، و ولی قضاء شیراز، و حضر الی القاهرة سنة سبع و عشرین و ثمانمائة، ثم سافر رسولا من سلطان مصر الی سلطان شیراز فی السنة المذکورة.

و توفی بشیراز نهار عید الاضحی سنة ثلث و ثلثین و ثمانمائة رضی اللّه عنه و رحمه](1).

و فضل بن(2) روزبهان در «شرح شمائل(3) ترمذی» گفته:

ص:139

[أبو الخیر محمد بن محمد بن الجزری رحمه اللّه تعالی، شیخ مشایخ الاسلام و قاضی القضاة بین الانام، الجامع لاقسام العلوم الشرعیة و الحاوی للمعارف الاصلیة و الفرعیة، کان متوحدا فی زمانه فی علو الشأن فی العلوم سیما فی القراءة.

فقد وصف الشیخ الامام الاجل أبو الفضل العسقلانی الشهیر بابن حجر(1):

انه المتفرد الوحید فی القراءة، و المشارک فی الحدیث، و صاحب الفقه، اشتهر فی زمانه بعلو الاسناد، سافر البلاد و لاقی المشایخ و صحبهم.

و کان أصله من دمشق، و مسکنه بعقبة الکتان، و له هناک مدرسة، و سافر الی مصر و حدث بها، و حضر مجلس ختمه «للصحیح البخاری» مولانا شیخ الاسلام، قاضی القضاة بالدیار المصریة و أمیر المؤمنین فی الحدیث أبو الفضل

ص:140

أحمد بن علی العسقلانی الشهیر بابن حجر، و عظمه و ذکره فی «شرح البخاری» فقال: صاحبنا الشیخ محمد الجزری.

ثم سافر الی الروم، و حدث بها و نقله السلطان تیمور(1) بعد تسخیره لبلاد الروم الی خراسان و ما وراء النهر، فاقام بالبلاد المذکورة زمانا طویلا، یحدث و یصنف، و صنف فی خراسان شرحه علی «المصابیح» المسمی «بتصحیح المصابیح» و ذکر فیه أنه لم یکن معه ورقة من کتبه، ثم سافر الی شیراز و تولی قضاءه للقضاة الشافعیة، و کان جلیلا جزیلا مبجلا الی ان توفی بها سنة نیف و ثلثین و ثمانمائة، و قد ادرکت کثیرا من تلامذته کما فصلته فی کتاب «الحبل المتین»].

ص:141

بویه(1)، فانه احدثه(2) فی سنة اثنتین و خمسین و ثلاثمائة، فاتخذه الشیعة من حینئذ

ص:143

عیدا.

و اصلهم فیه ما خرجه الامام أحمد فی «مسنده» الکبیر من حدیث البراء بن عازب رضی اللّه عنه، قال: کنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی سفر لنا، فنزلنا بغدیر خم و نودی: الصلاة جامعة، و کسح لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم تحت شجرتین، فصلی الظهر و اخذ بید علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه، فقال:

(أ لستم تعلمون أنی اولی بالمؤمنین من انفسهم؟)، قالوا: بلی، قال: (أ لستم تعلمون أنی اولی بکل مؤمن من نفسه؟)، قالوا: بلی، فقال: (من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه).

قال: فلقیه عمر بن الخطاب رضی اللّه عنه فقال: هنیئا لک یا ابن أبی طالب اصبحت مولی کل مؤمن و مؤمنة](1).

ص:144

کقوله صلی اللّه علیه و سلم (من کنت مولاه، فعلی مولاه) أی فی زمان خلافته] - الخ(1).

[قلت: لم یجاوز المؤلف(1) ما ذکر ابن عبد البر(2)، و فیه مقنع، و لکنه ذکر حدیث الموالاة عن نفر سماهم فقط، و قد جمعه ابن جریر الطبری فی مؤلف فیه اضعاف من ذکر و صححه، و اعتنی بجمع طرقه ابو العباس ابن عقدة، فاخرجه من حدیث سبعین صحابیا او اکثر](3).

ص:147

و در «الاصابة(1) فی تمییز الصحابة» و «فتح الباری(2) شرح صحیح بخاری» هم حدیث غدیر را ذکر نموده، کما علمت سابقا(3).

ص:148

الزهری(1): ذکر الیوم، و الزمان و المکان.

فقال: لما حج رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم حجة الوداع و عاد قاصدا المدینة، قام بغدیر خم، و هو ما بین مکة و المدینة، و ذلک فی الیوم الثامن عشر من ذی الحجة الحرام وقت الهاجرة.

فقال: «أیها الناس، أنی مسئول، و انتم مسئولون، هل بلغت؟»، قالوا:

نشهد انک قد بلغت و نصحت، قال: «و أنا أشهد انی قد بلغت و نصحت».

ثم قال: «أیها الناس، «أ لیس تشهدون أن لا اله الا اللّه و أنی رسول اللّه؟»، قالوا: نشهد ان لا اله الا اللّه و انک رسول اللّه، قال: و أنا أشهد مثل ما شهدتم» ثم قال: «یا أیها الناس، قد خلفت فیکم ما أن تمسکتم به لن تضلوا بعدی:

کتاب اللّه و أهل بیتی، الا و أن اللطیف الخبیر أخبرنی: أنهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض، وسعة حوضی ما بین بصری و صنعاء، عدد آنیته عدد النجوم، ان اللّه سائلکم کیف خلفتمونی فی کتابه و فی أهل بیتی؟».

ثم قال: «أیها الناس، من أولی الناس بالمؤمنین؟»، قالوا: اللّه و رسوله أعلم، قال ص: أولی الناس بالمؤمنین أهل بیتی - یقول ذلک ثلث مرات.

ثم قال فی الرابعة و أخذ بید علی: (من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه)، یقولها ثلث مرات الا فلیبلغ الشاهد الغائب(2).

ص:150

و روی الامام أحمد بن حنبل فی «مسنده» عن البراء بن عازب، قال: کنا مع النبی صلی اللّه علیه و سلم فی سفر، فنزلنا بغدیر خم، فنودی فینا الصلاة جامعة، و کسح لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم تحت شجرتین، فصلی الظهر و أخذ بید علی رضی اللّه تعالی عنه فقال: (أ لستم تعلمون، أنی اولی بالمؤمنین من انفسهم؟) قالوا: بلی، قال صلی اللّه علیه و اله: أ لستم تعلمون أنی أولی بکل مؤمن من نفسه؟ قالوا: بلی.

قال: فأخذ بید علی فقال ص: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه».

قال: فلقیه عمر بعد ذلک فقال له: هنیئا لک یا بن أبی طالب أصبحت و أمسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة [1].

و روی الحافظ أبو بکر أحمد بن الحسین البیهقی [2] رحمة اللّه تعالی علیه أیضا

ص:151

هذا الحدیث بلفظه مرفوعا الی البراء بن عازب(1).

و روی الحافظ أبو الفتوح(2) اسعد بن أبی الفضائل بن خلف العجلی فی

ص:152

کتابه «الموجز فی فضل الخلفاء الاربعة» یرفعه بسنده الی حذیفة(1) بن أسید الغفاری و عامر بن لیلی بن ضمرة قالا: لما صدر رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من حجة الوداع و لم یحج غیرها أقبل حتی إذا کان بالجحفة نهی عن سمرات(2) متقاربات بالبطحاء(3)، ان لا ینزل تحتهن أحد، حتی إذا أخذ القوم منازلهم، ارسل فقم(4) ما تحتهن حتی إذا نودی بالصلاة صلاة الظهر، عمد النبی صلی اللّه علیه و سلم إلیهن، فصلی بالناس تحتهن، و ذلک یوم غدیر خم.

ثم بعد فراغه من الصلاة، قال: (أیها الناس، أنه قد نبأنی اللطیف الخبیر انه لن یعمر نبی الا نصف عمر النبی الذی کان قبله، و أنی لاظن بأنی ادعی فاجیب، و أنی مسئول و انتم مسئولون، هل بلغت؟، فما أنتم قائلون؟).

قالوا: نقول: قد بلغت، و جهدت، و نصحت، فجزاک اللّه خیرا.

ص:153

قال: (أ لستم تشهدون ان لا اله الا اللّه، و ان محمدا عبده و رسوله، و ان جنته حق، و أن ناره حق، و أن البعث بعد الموت حق؟)، قالوا: بلی نشهد، قال:

(اللّهمّ أشهد).

ثم قال: (أیها الناس، الا تسمعون؟ الا فان اللّه مولای، و أنا أولی بکم من انفسکم، الا و من کنت مولاه فعلی مولاه)، و أخذ بید علی فرفعها حتی نظره القوم ثم قال: اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه(1).

ص:155

ص:156

ص:157

ص:158

ص:159

ص:160

دیوان» گفته:

[حکایت: امام احمد از براء بن عازب، و زید بن ارقم روایت کند:

ص:161

که چون حضرت مقدس نبوی صلوات اللّه و سلامه علیه، در وقت مراجعت از حج، بغدیر خم نزول فرمود، دست مرتضی علی علیه السّلام بگرفت و گفت:

(أ لستم تعلمون، أنی أولی بالمؤمنین من انفسهم؟)، گفتند. آری، فرمود:

(أ لستم تعلمون، أنی أولی بکل مؤمن من نفسه؟) گفتند: آری، گفت:

(اللّهمّ من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه)، پس عمر او را دید و گفت: هنیئا لک یا ابن أبی طالب، اصبحت و امسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة](1).

ص:163

ص:164

در ما بعد مذکور خواهد شد.

نواحی جحفه(1) است، رسیدند، در گرمگاه روز حضرت رسالت نصرت حشم فیروز، با أصحاب نماز بگذارد، و آنگاه رو سوی یاران آورد و فرمود:

أی زمرۀ دوستداران، می دانید و اعتقاد دارید که من بمؤمنان اولی ام از نفوس ایشان، و زنان من امهات مؤمنامند؟).

همه گفتند: بلی یا رسول اللّه همچنین است که می فرمائی، و سر حقه تحقیق می گشائی.

بعد از آن گفت: (هر که من مولای اویم، علی بن أبی طالب مولای او است، خدایا دوست دار هر که او را دوست دارد، و دشمن دار هر که ویرا دشمن دارد، و یاری ده هر که او را یاری دهد، و خوار ساز هر که

ص:166

او را خوار کند).

و در بعضی از طرق این حدیث وارد است که عمر بن الخطاب گفت:

أی امیر المؤمنین علی بن أبی طالب، بامداد کردی و مولای جمیع مؤمنانی(1).

ص:167

و از فحوای این خبر معلوم می شود: که دوستی مهر سپهر لا فتی، علی مرتضی علیه السّلام، در کمال ایمان دخلی تمام دارد، و بغض او شخص را در سلسلۀ هلکی(1) می شمارد و لعمری نظم:

هر که را هست با علی کینه

در سخن حاجت درازی نیست

نیست در دستش آستین پدر

دامن آن دگر نمازی نیست

و غیاث(1) الدین بن همام الدین المدعو بخواند(2) امیر در «حبیب(3)

ص:169

السیر فی اخبار افراد البشر» گفته:

[امیر سید اصیل الدین عبد اللّه الحسینی، بصفت اصالت، و وفور جلالت، و نباهت شأن، و قدم دودمان موصوف، و معروف بود بوفور تقوی و دین داری، و غایت دیانت و پرهیزکاری، از اکثر علمای عالم و سادات بنی آدم ممتاز و پیشی می نمود، زبان گهرافشانش مفسر حقایق صحف آسمانی، و بیان بلاغت نشانش مبین دقایق کتب سبحانی، باطن خجسته میامنش مظهر آثار ولایت و رشاد، و خواطر فرخنده مآثرش مهبط انوار هدایت و ارشاد، و بی شائبه مدح گستری، آن مهر سپهر شریعت پروری، در علم تفسیر، و حدیث، و انشاء، و تألیف، شبیه و نظیر نداشت، و در زمان سلطنت سلطان سعید(1)، از دار الملک شیراز، که وطن اصلی

ص:170

آن جناب است، بهرات تشریف آورده، رایت اقامت برافراشت، هفته یک نوبت در مدرسه عالیه مهد علیا گوهرشاد آقا(1)، بوعظ و نصیحت

ص:171

خلائق می پرداخت، و در هر ماه ربیع الاول بر بیان میلاد با اسعاد حضرت رسالت صلی اللّه علیه و سلم مواظبت نموده، طوائف انام را محظوظ و بهره ور ور می ساخت.

از مؤلفات آن سید ستوده صفات کتاب افادت اثر «درج الدرر» که محتویست بر سیر سنیه خیر البشر، و رساله «مزارات هرات» در میان افاضل اقطار جهان مشهور است، و صحت روایت و بلاغت عبارت آن نسخه بر السنه و افواه خلائق مذکور.

انتقال امیر سید اصیل الدین از جهان محنت آئین، بریاض بهشت برین در هفدهم ربیع الآخر سنة ثلث و ثمانین و ثمانمائة روی نمود] (1) الخ.

ص:172

الباطل» گفته:

[و أما ما روی من ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ذکره یوم غدیر خم حین أخذ بید علی و قال: (أ لست أولی)، فقد ثبت هذا فی «الصحاح» و قد ذکرنا سر هذا فی ترجمة کتاب «کشف الغمة فی معرفة الائمة»](1) - الخ.

ص:174

از «جواهر العقدین»(1) سابقا گذشته(2).

ص:176

و نیز در «جواهر العقدین» مسطور است:

عن یزید بن عمر بن مورق، قال: کنت بالشام و عمر(1) بن عبد العزیز یعطی

ص:177

الناس العطاء، فتقدمت إلیه، فقال: ممن أنت؟، فقلت: من قریش، قال: من أی قریش؟، قلت: من بنی هاشم، فقال: من أی بنی هاشم؟، قلت: مولی علی، قال:

من علی؟، فسکت فوضع یده علی صدره، ثم قال: أنا و اللّه مولی علی بن أبی طالب، ثم قال: حدثنی عدة: انهم سمعوا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول:

(من کنت مولاه، فعلی مولاه).

ثم قال: یا مزاحم، کم تعطی أمثاله؟ قال: مائة و مائتی درهم، قال: أعطه خمسین دینارا لولایة علی علیه السّلام، ثم قال: الحق ببلدک، فسیأتیک مثل ما یأتی نظرائک](1).

ص:178

ص:179

و نیز سید سمهودی در «وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی» گفته:

[و فی مسند أحمد، عن البراء بن عازب قال: کنا عند النبی صلی اللّه علیه و سلم، فنزلنا بغدیر خم، فنودی فینا الصلوة جامعة، و کسح لرسول اللّه (صلی الله علیه و آله) تحت شجرة، فصلی الظهر و أخذ بید علی و قال: (اللّهمّ من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه).

قال: فلقیه عمر بعد ذلک، فقال: هنیئا لک یا ابن أبی طالب، أصبحت و أمسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة.

و عن زید بن أرقم مثله](1).

ص:180

ص:182

پس عبارت او که مصرح بتواتر این حدیث شریف است، سابقا شنیدی(1).

و نیز سیوطی در «تاریخ الخلفاء» گفته:

[و أخرج الترمذی، عن أبی سریحة أو زید بن أرقم، عن النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: (من کنت مولاه، فعلی مولاه).

و أخرجه أحمد، عن علی علیه السّلام، و أبی أیوب الانصاری، و زید بن أرقم و عمرو ذی مرة.

و أبو یعلی، عن أبی هریرة.

ص:183

و الطبرانی(1)، عن ابن عمر، و مالک بن الحویرث(2)، و حبشی بن جنادة، و جریر (3)، و سعد بن أبی وقاص، و أبی سعید الخدری، و أنس.

و البزار(4)، عن ابن عباس، و عمارة(5)، و بریدة، و فی أکثرها زیادة: (اللّهمّ

ص:184

وال من والاه و عاد من عاداه).

و لاحمد، عن أبی الطفیل قال: جمع علی الناس سنة خمس و ثلاثین فی الرحبة، ثم قال لهم: (انشد باللّه کل امرء مسلم سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم ما قال لما قام؟ فقام إلیه ثلاثون من الناس، فشهدوا ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال:

من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه)](1).

ص:186

«اربعین فضائل» که نسخۀ عتیقه آن پیش حقیر حاضر است، بعد ذکر روایت حدیث غدیر از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام و نزول آیه (سَأَلَ سائِلٌ) در حق حارث گفته:

[أصل هذا الحدیث سوی قصة الحارث، تواتر عن أمیر المؤمنین علیه السّلام، و هو متواتر عن النبی صلی اللّه علیه و اله أیضا.

رواه جمع کثیر و جم غفیر من الصحابة، فرواه ابن عباس و لفظه: قال: لما أمر النبی صلی اللّه علیه و اله ان یقوم بعلی بن أبی طالب المقام الذی قام به، فانطلق النبی صلی اللّه علیه و اله الی مکة، فقال: رأیت الناس حدیثی عهد بکفر بجاهلیة، و متی أفعل هذا به یقولوا:

صنع هذا بابن عمه.

ثم مضی حتی قضی حجة الوداع، ثم رجع حتی إذا کان بغدیر خم، أنزل اللّه عز و جل:(یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ)(1) - الآیة - فقام مناد فنادی الصلوة جامعة، ثم قام و أخذ بید علی علیه السّلام فقال: «من کنت مولاه فعلی مولاه اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه»(2).

ص:187

ص:188

و رواه حذیفة بن أسید(1) الغفاری قال: لما صدر(2) رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله عن حجة الوداع، نهی أصحابه عن شجرات بالبطحاء(3) متقاربات، أن ینزلوا تحتهن، ثم بعث إلیهن، فقم(4) ما تحتهن من الشوک» ثم عمد(5) إلیهن فصلی تحتهن، قام.

فقال: (أیها الناس قد نبأنی اللطیف الخبیر، انه لم یعمر نبی الا مثل نصف

ص:189

عمر الذی یلیه من قبله، و انی لاظن أن یوشک ان ادعی فأجیب، و انی مسئول و انکم مسئولون، فما ذا أنتم قائلون؟).

قالوا: نشهد انک قد بلغت و جهدت و نصحت، فجزاک اللّه خیرا.

فقال: (أ لستم تشهدون أن لا اله الا اللّه، و ان محمدا عبده و رسوله، و ان جنته حق و ناره حق، و ان الموت حق، و ان البعث بعد الموت حق، و ان الساعة آتیة لا ریب فیها، و ان اللّه یبعث من فی القبور؟) ثم قال: «أیها الناس، ان اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین، و أنا أولی بهم من أنفسهم، فمن کنت مولاه فهذا مولاه، یعنی علیا، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه» ثم قال: أیها الناس انی فرطکم(1)، و أنتم واردون علی الحوض، حوضی

ص:190

أعرض مما بین بصری(1) و صنعاء(2)، فیه عدد النجوم قدحان(3) من فضة، و انی

ص:191

سائلکم حین تردون علی عن الثقلین، فانظروا کیف تخلفونی فیهما: الثقل الاکبر کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم، فاستمسکوا به لا تضلوا و لا تبدلوا و عترتی أهل بیتی فانه قد نبأنی اللطیف الخبیر: انهما لن یفترقا(1) حتی یردا علی الحوض(2).

و رواه زر بن حبیش(3) فقال: خرج علی علیه السّلام من القصر، فاستقبله رکبان

ص:192

متقلدی السیوف، علیهم العمائم، حدیثی عهد بسفر، فقالوا: السّلام علیک یا أمیر المؤمنین و رحمة اللّه و برکاته، السّلام علیک یا مولانا.

فقال علی علیه السّلام بعد ما رد السّلام: من ههنا من أصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم؟ فقام اثنا عشر رجلا منهم خالد بن زید أبو أیوب الانصاری، و خزیمة

ص:193

ابن ثابت ذو الشهادتین، و ثابت بن قیس بن شماس(1)، و عمار بن یاسر(2)، و أبو الهیثم

ص:194

ابن التیهان(1)، و هاشم(2) بن عتبة، و سعد بن أبی وقاص، و حبیب بن بدیل بن ورقاء فشهدوا انهم سمعوا رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله یوم غدیر خم، یقول: (من کنت مولاه، فعلی مولاه) الحدیث.

فقال علی لانس بن مالک، و البراء بن عازب: ما منعکما أن تقوما فتشهدا، فقد سمعتما کما سمع القوم، فقال: اللّهمّ ان کانا کتماها معاندة فأبلهما، فأما البراء فعمی فکان یسأل عن منزله، فیقول: کیف یرشد من أدرکته الدعوة، و أما أنس فقد برصت قدماه.

و قیل: لما استشهده علی علیه السّلام علی قول النبی صلی اللّه علیه و اله: (من کنت مولاه، فعلی مولاه)، و اعتذر بالنسیان، فقال: (اللّهمّ ان کان کاذبا، فاضربه ببیاض لا تواریه العمامة فبرص وجهه فسدل بعد ذلک برقعا علی وجهه)] الخ(3).(4).

ص:195

ص:196

و نیز جمال الدین محدث در «روضة الاحباب فی سیر النبی و الآل و الاصحاب» گفته:

[و در اثناء مراجعت، چون بمنزل غدیر خم که از نواحی جحفه است رسیده نماز پیشین را در أول وقت گذارد، و بعد از آن رو بسوی یاران کرد و فرمود:

(أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟) ، یعنی آیا نیستم من اولی بمؤمنان از نفسهای ایشان؟ و روایتی آنکه فرمود: گوییا مرا بعالم بقا خواندند و من اجابت نمودم بدانید که من در میان شما دو امر عظیم می گذارم، و یکی از دیگری بزرگ تر است: قرآن و أهل البیت، ببینید و احتیاط کنید که بعد از من با آن دو امر چگونه سلوک خواهید نمود، و رعایت حقوق آنها بچه کیفیت خواهید کرد، و آن دو امر از یکدیگر هرگز جدا نخواهند شد تا در لب حوض کوثر بمن رسند.

ص:197

آنگاه فرمود: (بدرستی که خداوند تعالی مولای من است، و من مولای جمیع مؤمنانم).

بعد از آن دست علی را بگرفت و فرمود:

(من کنت مولاه، فعلی مولاه اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، و اخذل من خذله، و انصر من نصره و أدر الحق معه حیث کان).

و مرویست که قدوۀ اصحاب عمر بن خطاب رضی اللّه عنه گفت: أی علی، بامداد کردی و مولای هر مؤمن و مؤمنه ای.

رو از برای سر دین خویش تاجی ساز

ز خاک پای جوان مرد وال من والاه

ز دل عداوت او دور دار تا نخوری

ز تیغ لفظ نبی زخم عاد من عاداه

گواه پاکی اصلت ولای میری دان

که بر کمال معالیش هل اتی است گواه

پس عبارت او انشاء اللّه تعالی در ما بعد مذکور خواهد شد(1).

ص:199

فقیر گذشته و دو تا نسخه آن، که یکی از آن مقابله شده با اصل نسخه شارح، نزد حقیر موجود است، در ذکر فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته:

[و انه قال: (من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه).

رواه ثلثون صحابیا](1).

ص:201

و نیز ابن حجر در «صواعق محرقه»(1) بجواب حدیث غدیر گفته:

[و جواب هذه الشبهة التی هی أقوی شبههم یحتاج الی مقدمة، و هی بیان الحدیث و مخرجیه.

و بیانه انه حدیث صحیح لا مریة فیه، و قد أخرجه جماعة کالترمذی(2)،

ص:202

و النسائی(1)، و أحمد (2).

فطرقه کثیرة جدا و من ثم رواه ستة عشر صحابیا.

و فی روایة لاحمد: انه سمعه من النبی صلی اللّه علیه و سلم ثلاثون صحابیا، و شهدوا به لعلی لما نوزع أیام خلافته، کما مر و سیأتی، و کثیر من أسانیدها صحاح و حسان.

و لا التفات لمن قدح فی صحته، و لا لمن رده، بان علیا کان بالیمن، لثبوت رجوعه منها و ادراکه الحج مع النبی صلی اللّه علیه و سلم.

و قول بعضهم ان زیادة

اللّهمّ وال من والاه، الی آخره موضوعة مردود، فقد ورد ذلک من طرق صحح الذهبی کثیرا منها](3).

و نیز ابن حجر مکی در «صواعق محرقه» گفته:

[قال صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم: (من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه).

ص:203

و قد مر فی حادی عشر الشبه انه رواه عن النبی صلی اللّه علیه و سلم ثلاثون صحابیا، و ان کثیرا من طرقه صحیحة أو حسن، و مر الکلام ثم علی معناه مستوفی](1).(2).

ص:204

پس عبارات او از «کنز العمال»(1) سابقا در مقامات متعدده مذکور شده(2).

ص:206

البحار فی غرائب التنزیل و لطائف الاخبار» نقلا عن «النهایة» مذکور است:

[اسم المولی یقع علی الرب، و المالک، و السید، و المنعم، و المعتق، و الناصر و المحب، و التابع، و الجار، و ابن العم، و الحلیف، و العقید، و الصهر، و العبد، و المعتق، و المنعم علیه. و اکثرها جاءت فی الحدیث: و کل من ولی أمرا و قام به فهو مولاه و ولیه، و قد یختلف مصادرها فالولایة «بالفتح» فی النسب، و النصرة، و العتق، و «بالکسر» فی الامارة، و الولاء فی المعتق، و الموالاة من والی القوم، و منه

(من کنت مولاه، فعلی مولاه)، یحمل علی أکثر الاسماء المذکورة] - الخ(1).

دریافتی که او تصریح به تواتر حدیث غدیر کرده، و با آن همه تصلب و تعصب بامر حق اعتراف نموده(1).

ص:209

پس در «مرقاة شرح مشکاة(1)» کما علمت سابقا(2)، در شرح حدیث غدیر، در شرح قول مصنف: «رواه احمد و الترمذی» گفته:

[و فی «الجامع» رواه أحمد، و ابن ماجة، عن البراء.

ص:211

و احمد، عن بریدة.

و الترمذی، و النسائی، و الضیاء، عن زید بن أرقم.

ففی اسناد المصنف الحدیث، عن زید بن أرقم الی أحمد و الترمذی مسامحة لا تخفی.

و فی روایة لاحمد، و النسائی و الحاکم(1)، عن بریدة، بلفظ: (من کنت ولیه

ص:212

فعلی ولیه).

و روی المحاملی(1) فی «امالیه»، عن ابن عباس و لفظه: (علی بن أبی طالب مولی من کنت مولاه)](2).

پس در «کنوز الحقائق فی حدیث خیر الخلائق» گفته:

«من کنت مولاه فعلی مولاه، حم(1).(2)».

و در «فیض القدیر» در شرح

حدیث (من کنت مولاه، فعلی مولاه) علی ما نقل گفته:

[قال ابن حجر: حدیث کثیر الطرق، قد استوعبها ابن عقدة فی کتاب مفرد

ص:214

منها صحاح و منها حسان، و فی بعضها قال: ذلک یوم غدیر خم.

و زاد البزار(1) فی روایته: (اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه، و احب من احبه، و ابغض من أبغضه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله).

و لما

سمع أبو بکر و عمر ذلک قالا: أمسیت یا بن أبی طالب مولی کل مؤمن و مؤمنة.

خرجه الدارقطنی، و أخرج أیضا: قیل لعمر: انک تصنع بعلی شیئا لا تصنعه بأحد من الصحابة، قال: انه مولای](2).

و فی تفسیر الثعلبی عن ابن عیینة ان النبی «ص» لما قال ذلک طار فی الآفاق فبلغ الحارث بن النعمان فأتی رسول اللّه «ص» فقال: یا محمد أمرتنا عن اللّه بالشهادتین فقبلنا و بالصلاة و الزکاة و الصیام و الحج فقبلنا، ثم لم ترض حتی رفعت بضبعی ابن عمک تفضله علینا، فهذا شیء منک أم من اللّه.

فقال «ص»: و الذی لا اله الا هو انه من اللّه.

فولی و هو یقول: اللّهمّ ان کان ما یقوله محمد «ص» حقا فأمطر علینا حجارة من السماء أو ائتنا بعذاب ألیم، فما وصل لراحلته حتی رماه اللّه بحجر فسقط علی

ص:215

هامته فخرج من دبره فقتله.

(حم عن البراء) بن عازب (حم عن بریدة) بن الحصیب (ت ن و الضیاء) المقدسی (عن زید بن أرقم).

قال الهیثمی: رجال أحمد ثقات، و قال فی موضع آخر: رجاله رجال الصحیح.

و قال المصنف (السیوطی): حدیث متواتر.

انشاء اللّه تعالی در ما بعد خواهی شنید(1).

رضی اللّه عنه: (من کنت مولاه، فعلی مولاه).

أخرجه الترمذی، و النسائی، و الامام أحمد، و غیرهم ، و کم حدیث صحیح ما أخرجه الشیخان.

و عن سعید بن وهب قال: قال علی رضی اللّه عنه فی الرحبة: أنشد اللّه من سمع رسول اللّه یوم غدیر خم، یقول: «ان اللّه ولی المؤمنین، و من کنت ولیه، فهذا ولیه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره.

قال سعید: فقام الی جنبی ستة.

أخرجه النسائی فی کتاب «الخصائص».

قال الحافظ الذهبی: هذا حدیث صحیح.

و أخرج الامام أحمد فی «مسنده» عن أبی الطفیل قال: جمع علی رضی اللّه عنه الناس فی الرحبة، ثم قال: انشد اللّه کل من سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم ما سمع لما قام؟ فقام ناس کثیر فشهدوا حین أخذ بیده، فقال للناس: أ تعلمون، انی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟، قالوا: نعم یا رسول اللّه، قال: من کنت مولاه، فعلی مولاه اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه.

و هذا الحدیث مروی أیضا عن زید بن أرقم.

قال الحافظ الذهبی: هذا الحدیث صحیح غریب.

و أخرج أبو عوانة عن أبی الطفیل، عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه، قال:

لما رجع رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) من حجة الوداع، و نزل غدیر خم، فأمر بدوحات فقممن.

ثم قال صلی اللّه علیه و اله: کانی قد دعیت فأجبت، و انی قد ترکت فیکم الثقلین: کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی، فانظروا کیف تخلفونی فیهما، فانهما لن یفترقا حتی یردا

ص:218

علی الحوض.

ثم قال: ان اللّه مولای و أنا ولی کل مؤمن، ثم أخذ بید علی رضی اللّه عنه، فقال: من کنت مولاه، فهذا ولیه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه.

فقلت لزید: سمعته من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم؟ قال: ما کان فی الدوحات أحد الا رآه بعینه و سمعه بأذنه.

قال الحافظ الذهبی: هذا حدیث صحیح.

و أخرج أبو یعلی، و الحسن(1) بن سفیان فی «مسندیهما»، عن البراء رضی اللّه عنه، قال: کنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی حجة الوداع، فلما أتینا غدیر خم کسح لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم تحت شجرتین، و نودی فی الناس الصلوة جامعة، و دعا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علیا رضی اللّه عنه و أخذ بیده فأقامه علی یمینه، فقال: (أ لست أولی بکل مؤمن من نفسه؟ قالوا: بلی.

قال: فان هذا مولی من أنا مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه).

فلقیه عمر رضی اللّه عنه، فقال: هنیئا لک، أصبحت و أمسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة.

قال الحافظ الذهبی هذا حدیث حسن.

اتفق علی ما ذکرنا جمهور أهل السنة.

و أما ما انفرد به أهل البدع من الاسماعیلیة ببلاد الیمن، و خالف فیه أهل الجمعة و الجماعة و السنن.

ص:219

فانهم قالوا فی قوله صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم، أی مرجعه من حجة الوداع بعد أن جمع أصحابه و کرر علیهم

قوله: «أ لست أولی بکم من أنفسکم» ثلثا، و هم یجیبونه بالتصدیق و الاعتراف، ثم رفع ید علی رضی اللّه عنه و قال:

(من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، و اخذل من خذله، و انصر من نصره، و أدر الحق معه حیث دار): معنی المولی فی هذا الحدیث الاولی، لا الناصر، و غیرهما من المعانی المشترکة.

قال المدعی من الاسماعیلیة: و انما أراد النبی صلی اللّه علیه و سلم ان لعلی رضی اللّه عنه ما لرسول اللّه من الولاء علیهم، و جعل قوله أولا:

(أ لست أولی بکم من أنفسکم) سندا.

و قال المدعی أیضا: و لا یکون هذا الدعاء، الا لامام معصوم مفترض الطاعة بعده، و بدلیل جعله الحق تابعا لعلی لا متبوعا له، و لا یکون ذلک الا لمن وجبت طاعته و عصمته.

و قال المدعی: فصح بهذا ان علیا رضی اللّه عنه هو الوصیّ، و انه نص من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و ان خلافة من تقدمه معصیة انتهی افتراء المدعی.

أقول: و قد مر الاحادیث الصحاح و الحسان، و لیس فیها جمیع ما ذکره المدعی بل الصحیح مما ذکرنا:

(من کنت مولاه، فعلی مولاه).

و الصحیح مما ذکرنا أیضا:

اللّهمّ وال من والاه و الصحیح مما ذکرنا أیضا

ان اللّه ولی المؤمنین و من کنت ولیه، فهذا ولیه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره).

و الصحیح مما

ذکرنا أیضا: قوله صلی اللّه علیه و سلم للناس: (أ تعلمون انی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟)، قالوا: نعم یا رسول اللّه، قال: (من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه).

ص:220

و الصحیح مما ذکرنا أیضا:

قوله صلی اللّه علیه و سلم: (کأنی قد دعیت فأجبت و انی قد ترکت فیکم الثقلین: کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی، فانظروا کیف تخلفونی فیهما، لن یفترقا حتی یردا علی الحوض).

ثم قال: (ان اللّه مولای و أنا ولی کل مؤمن).

ثم أخذ بید علی، فقال: (من کنت مولاه، فهذا ولیه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه).

و الصحیح مما ذکرنا أیضا:

قوله صلی اللّه علیه و سلم: (أ لست أولی بکل مؤمن من نفسه؟)، قالوا: بلی، قال: (فان هذا مولی، من أنا مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه).

فلقیه عمر رضی اللّه عنه، فقال: هنیئا لک أصبحت و أمسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة.

انتهی. ما هو الصحیح و الحسان، و لیس فی ذلک مخترعات المدعی و مفتریاته و قد استوعب طرق الاحادیث المذکورة، و غیرها ابن عقدة فی کتاب مفرد.

و ذکر أیضا بعضها الشیخ نور الدین السید الجلیل علی بن جمال الدین عبد اللّه ابن أحمد الحسنی السمهودی الشافعی فی کتابه المسمی «أنجح المساعی فی رد شبه الداعی»، فاکتفینا برده علی المدعی البدعی] - الخ(1).

الشافعی، پس در کتاب «انسان العیون فی سیرة الامین المأمون»، که در سه جلد در مصر مطبوع شده و از مکه معظمه خریده بودم، و نسخه کامله قلمیه آن هم بنظر خاکسار رسیده، گفته:

ص:222

[أی و لما وصل صلی اللّه علیه و سلم الی محل بین مکة و المدینة یقال له:

غدیر خم بقرب رابغ(1)، جمع الصحابة و خطبهم، خطبة بین فیها فضل علی کرم اللّه وجهه، و براءة عرضه مما تکلم فیه بعض من کان معه بأرض الیمن بسبب ما کان صدر منه إلیهم من المعدلة التی ظنها بعضهم جورا و بخلا، و الصواب کان معه کرم اللّه وجهه فی ذلک.

فقال صلی اللّه علیه و سلم: (أیها الناس انما أنا بشر مثلکم، یوشک أن یأتینی رسول ربی، فأجیب).

و فی لفظ فی الطبرانی، قال: (یا أیها الناس انه قد نبأنی اللطیف الخبیر: انه لم یعمر نبی الا نصف عمر الذی یلیه من قبله، و انی لاظن أن یوشک أن ادعی، فأجیب، و انی مسئول و انکم مسئولون، فما أنتم قائلون؟).

قالوا: نشهد انک بلغت و جهدت و نصحت، فجزاک اللّه خیرا.

فقال صلی اللّه علیه و سلم: (أ لیس تشهدون، أن لا اله الا اللّه و ان محمدا عبده و رسوله، و ان جنته حق، و ناره حق، و ان الموت حق، و ان البعث حق بعد الموت و ان الساعة آتیة لا ریب فیها، و ان اللّه یبعث من فی القبور؟)، قالوا: بلی نشهد بذلک، قال: (اللّهمّ اشهد) الحدیث.

ثم حض علی التمسک بکتاب اللّه و وصی بأهل بیته، أی فقال: (انی تارک فیکم الثقلین: کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی، و لن یفترقا حتی یردا علی الحوض)

ص:223

و قال فی حق علی کرم اللّه وجهه لما کرر علیهم: (أ لست أولی بکم من أنفسکم؟) ثلاثا، و هم یجیبونه صلی اللّه علیه و سلم بالتصدیق و الاعتراف، و رفع صلی اللّه علیه و سلم ید علی کرم اللّه وجهه و قال: (من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، و أحب من أحبه، و أبغض من أبغضه، و انصر من نصره، و أعن من أعانه، و اخذل من خذله، و أدر الحق معه حیث دار).

و هذا أقوی ما تمسکت به الشیعة و الامامیة و الرافضة علی ان علیا کرم اللّه وجهه أولی بالامامة من کل أحد، و قالوا: هذا نص صریح علی خلافته. سمعه ثلاثون صحابیا و شهدوا به، قالوا: فعلی علیهم من الولاء، ما کان له صلی اللّه علیه و سلم علیهم بدلیل

قوله صلی اللّه علیه و سلم: (أ لست أولی بکم؟).

و هذا حدیث صحیح ورد بأسانید صحاح و حسان، و لا التفات لمن قدح فی صحته، کأبی داود(1)، و أبی حاتم الرازی.

ص:224

ص:225

و قول بعضهم ان زیادة:

(اللّهمّ وال من والاه) - الی آخره موضوعة مردود فقد ورد ذلک من طرق صحح الذهبی کثیرا منها.

و قد جاء ان علیا کرم اللّه وجهه، قام خطیبا، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثم قال:

(انشد اللّه من شهد یوم غدیر خم الا قام؟)، و لا یقوم رجل، یقول: (نبئت أو بلغنی الا رجل سمعت اذناه و وعی قلبه).

فقام سبعة عشر صحابیا(1)، و فی روایة ثلاثون صحابیا(2)، و فی «المعجم

ص:226

الکبیر»: ستة عشر(1) و فی روایة اثنا عشر(2).

فقال: هاتوا ما سمعتم، فذکروا الحدیث و من جملته: (من کنت مولاه، فعلی مولاه)، و فی روایة: (فهذا مولاه).

و عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه: و کنت ممن کتم، فذهب اللّه ببصری، و کان علی کرم اللّه وجهه دعا علی من کتم(3).

پس در کتاب «وسیلة المآل فی عد مناقب الآل» که نسخه عتیقه آن بخط عرب، در مکه معظمه، عاریه از بعض احباب، بدست حقیر افتاده، گفته:

[عن عامر بن(1) لیلی بن ضمرة، و حذیفة بن أسید(2) رضی اللّه عنهما، قالا: لما

ص:228

صدر(1) رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عن حجة الوداع و لم یحج غیرها أقبل حتی إذا کان بالجحفة، نهی عن سمرات(2) بالبطحاء المتقاربات ان لا تنزلوا تحتهن حتی إذا نزل القوم و أخذوا منازلهم سواهن أرسل إلیهن، فقم ما تحتهن، و شذبن(3) عن رؤس القوم، حتی إذا نودی للصلوة غدا إلیهن، فصلی تحتهن، ثم انصرف الی الناس، و ذلک یوم غدیر خم، و خم من الجحفة(4)، و له بها مسجد معروف.

و فی بعض الروایات انه کان یوما شدید الحر، و کان ثامن عشر ذی الحجة، و أقبل علیهم.

ص:229

فقال: (أیها الناس، انه قد نبأنی اللطیف الخبیر: انه لن یعمر نبی الا نصف عمر الذی یلیه من قبله، و انی لاظن ان ادعی، فأجیب، و انی مسئول و أنتم مسئولون هل بلغت؟ فما أنتم قائلون)؟ قالوا: نقول: قد بلغت و جهدت و نصحت، فجزاک اللّه خیرا.

قال: (أ لستم تشهدون، أن لا اله الا اللّه و ان محمدا عبده و رسوله، و ان جنته حق، و ان ناره حق، و البعث بعد الموت حق؟).

قالوا: بلی، نشهد، قال: (اللّهمّ اشهد).

ثم قال: (أیها الناس، أ لا تسمعون، ألا فان اللّه مولای و أنا أولی بکم من أنفسکم، ألا من کنت مولاه، فهذا مولاه).

و أخذ بید علی فرفعها حتی عرفه القوم أجمعون، ثم قال: (اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه).

ثم قال: (أیها الناس، أنا فرطکم، و انکم واردون علی الحوض، أعرض مما بین بصری و صنعاء، فیه عدد نجوم السماء قد حان من فضة، ألا و انی سائلکم حین تردون علی عن الثقلین، فانظروا کیف تخلفونی فیهما؟).

قالوا: و ما الثقلان یا رسول اللّه؟، قال: (الثقل الاکبر کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم، فاستمسکوا به لا تضلوا و لا تبدلوا، و عترتی، فانی قد نبأنی اللطیف الخبیر أن لا یفترقا(1) حتی یلقیانی و سألت اللّه ربهم لهم ذلک، فأعطانی فلا تسبقوهم فتهلکوا، و لا تعلموهم فهم أعلم منکم).

أخرجه ابن عقدة فی «الموالاة» و من طریق ابن عقدة أورده أبو موسی فی «الصحابة» و قال: انه غریب.

ص:230

و الحافظ أبو الفتوح العجلی فی «فضائل الصحابة»](1).

و نیز شیخ احمد بن الفضل در وسیلة المآل بعد ذکر روایت حذیفة ابن اسید و زید بن أرقم که سابقا از «جوهر العقدین»، در ذکر روایت ضیاء مقدسی مذکور شده، گفته:

[و عن البراء بن عازب رضی اللّه عنه، قال: کان النبی صلی اللّه علیه و سلم فی سفر، و نزلنا بغدیر خم، فنودی فینا الصلوة جامعة، و کسح لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم تحت شجرة، فصلی الظهر.

فقال: (أ لستم تعلمون، انی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟) قالوا: بلی.

قال: فأخذ بید علی، و قال: (اللّهمّ من کنت مولاه، فعلی مولاه، و وال من والاه و عاد من عاداه).

فلقیه عمر بعد ذلک، فقال له: هنیئا لک یا ابن أبی طالب، أصبحت و أمسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة.

أخرجه أحمد فی «مسنده»(2).

ص:231

و فی روایة عقب قوله: (عاد من عاداه): (و أحب من أحبه).

أخرج هذه الروایة البزار برجال الصحیح عن فطر بن خلیفة و هو ثقة.

و عن أم سلمة(1) رضی اللّه عنها، قالت: أخذ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی غدیر خم بید علی رضی اللّه عنه، حتی رأینا بیاض إبطه، فقال: (من کنت مولاه فعلی مولاه)(2) - الحدیث.

و فیه ثم قال: یا أیها الناس، انی مخلف فیکم الثقلین: کتاب اللّه و عترتی، و لن یفترقا(3) حتی یردا علی الحوض.

أخرجه ابن عقدة، و أخرجه محمد بن جعفر الرزاز، عنها بلفظ: سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی مرضه الذی قبض فیه، و قد امتلأت الحجرة من

ص:232

أصحابه، قال: (أیها الناس، یوشک ان اقبض، قبضا سریعا، فینطلق بی و قد قدمت القول معذرة إلیکم، ألا انی مخلف فیکم کتاب اللّه عز و جل، و عترتی أهل بیتی، ثم أخذ بید علی، فقال: (هذا علی مع القرآن، و القرآن مع علی، لا یفترقان حتی یردا علی الحوض، فاسألهما ما خلفت فیهما؟).

أخرجه الدارقطنی(1).

و أخرج أیضا عن سالم بن أبی جعد(2) قال: قیل لعمر بن الخطاب رضی اللّه عنه: انک تصنع بعلی شیئا لا تصنعه بأحد من أصحاب النبی صلی اللّه علیه و سلم! فقال: انه مولای.

و عن سعد بن أبی وقاص رضی اللّه عنه ان أبا بکر و عمر رضی اللّه عنهما، قالا:

أمسیت یا ابن أبی طالب مولی کل مؤمن و مؤمنة.

و أخرجه الدارقطنی فی «الفضائل» عن معقل(3) بن یسار رضی اللّه عنه، قال:

ص:233

سمعت أبا بکر رضی اللّه عنه یقول: علی بن أبی طالب عترة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، أی الذین حث النبی صلی اللّه علیه و سلم علی التمسک بهم و الاخذ بهدیهم فانهم نجوم الهدی، من اقتدی بهم اهتدی.

و خصه أبو بکر بذلک رضی اللّه عنه، لانه الامام فی هذا الشأن، و باب مدینة العلم و العرفان، فهو امام الائمة و عالم الامة، و کأنه أخذ ذلک من تخصیصه صلی اللّه علیه و سلم من بینهم یوم غدیر خم بما سبق.

و هذا حدیث صحیح لا مریة فیه و لا شک ینافیه، و روی عن الجم الغفیر من الصحابة، و شاع و اشتهر، و ناهیک بمجمع حجة الوداع.

قال شیخ الاسلام الحافظ شهاب الدین أحمد بن حجر العسقلانی رحمه اللّه تعالی: حدیث (من کنت مولاه، فعلی مولاه) - أخرجه الترمذی و النسائی، و هو

ص:234

کثیر الطرق جدا، و قد استوعبها ابن عقدة فی کتاب «مفرد» و کثیر من أسانیدها صحاح و حسان.

و یدل علی ذلک ما

روی أبو الطفیل رضی اللّه عنه ان علیا رضی اللّه عنه و کرم وجهه، جمع الناس و هو خلیفة، فی الرحبة موضع بالعراق، ثم قام فحمد اللّه و أثنی علیه.

ثم قال: انشد اللّه من شهد یوم غدیر خم إلا قام، و لا یقوم رجل، یقول: نبئت أو بلغنی الا رجل سمعت اذناه و وعاه قلبه.

فقام سبعة عشر رجلا منهم خزیمة بن ثابت، و سهل بن(1) سعد، و عدی بن

ص:235

حاتم(1)، و عقبة بن(2) عامر، و أبو أیوب الانصاری، و أبو سعید الخدری، و أبو شریح

ص:236

الخزاعی(1)، و أبو قدامة(2) الانصاری،

ص:237

و أبو لیلی(1)، و أبو الهیثم(2) بن التیهان، و رجال من قریش.

ص:238

فقال علی کرم اللّه وجهه و رضی عنه و عنهم: هاتوا ما سمعتم، فقالوا: نشهد انا اقبلنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من حجة الوداع، حتی إذا کان الظهر خرج رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فأمر بشجرات، فشذبن و القی علیهن ثوب، ثم نادی بالصلاة، فخرجنا و صلینا.

ثم قام فحمد اللّه و أثنی علیه، ثم قال: أیها الناس، ما أنتم قائلون؟، قالوا: قد بلغت، قال: اللّهمّ اشهد ثلاث مرات.

ثم قال: اوشک ان ادعی فأجیب، و انی مسئول و أنتم مسئولون.

ثم قال: ألا، ان دماءکم و أموالکم حرام، کحرمة یومکم هذا و شهرکم هذا، اوصیکم بالنساء، اوصیکم بالجار، اوصیکم بالممالیک، اوصیکم بالعدل و الاحسان.

ثم قال: ایها الناس، انی تارک فیکم الثقلین: کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی، فانهما لن یفترقا، حتی یردا علی الحوض، نبأنی بذلک اللطیف الخبیر.

ثم قال: ان اللّه مولای، و أنا مولی المؤمنین، أ لستم تعلمون انی أولی بکم من أنفسکم؟ قالوا: بلی ذلک ثلاثا، ثم اخذ بیدک یا امیر المؤمنین فرفعها، و قال:

من کنت مولاه فهذا علی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه.

فقال علی علیه السّلام: صدقتم، و أنا علی ذلک من الشاهدین.

أخرجه ابن عقدة من طریق محمد بن کثیر(1).

ص:239

عن فطر، و أبی الجارود(1)، و کلاهما عن أبی الطفیل.

و عن زید بن أرقم، قال: استنشد علی بن أبی طالب کرم اللّه وجهه، الناس،

ص:240

فقال: انشد اللّه رجلا سمع النبی (صلی الله علیه و آله) یقول: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه؟ فقام ستة عشر رجلا، فشهدوا(1).

و عن زیاد بن(2) أبی زیاد، قال: سمعت علی بن ابی طالب کرم اللّه وجهه،

ص:241

ینشد الناس، فقال: انشد اللّه رجلا سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، یقول یوم غدیر خم ما قال، قال: فقام اثنا عشر بدریا فشهدوا.

و عن عمر بن الخطاب رضی اللّه عنه، و قد جاءه اعرابیان یختصمان، فقال لعلی کرم اللّه وجه: اقض بینهما یا أبا الحسن، فقضی علی رضی اللّه عنه بینهما.

فقال أحدهما للاخر کالمستهزئ: هذا یقضی بیننا؟! فوثب إلیه عمر و أخذ بتلبیبه(1) و قال: ویحک(2)، تدری من هذا؟ هذا مولای

ص:242

و مولی کل مؤمن، و من لم یکن مولاه، فلیس بمؤمن(1).

اخرجه ابن السمان(2) فی کتاب «الموافقة»].

ص:243

را، پس در «رجال مشکاة» گفته:

[و قد جاء بروایات کثیرة و طرق متعددة قوله صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه فعلی مولاه».

رواه کثیر من الصحابة و فی أکثرها زیادة:

اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه.

و قد هنأه عمر رضی اللّه عنه صبیحة یوم غدیر: هنیئا لک یا ابن أبی طالب، أصبحت مولی للمسلمین].

و نیز عبد الحق در رساله «مناقب ائمه اثنی عشر علیهم السّلام» که از «فصل الخطاب» ترجمه کرده، در ذکر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام گفته:

[و احادیث صحیحه که در فضل وی وارد شده، بسیار است.

و ترمذی در کتاب خود از أبی سریحه صحابی، یا زید بن ارقم، شعبه که راوی این حدیث است، شک دارد که کدام از این دو صحابی از رسول خدا علیه السّلام روایت کرده که آن حضرت فرمود:

من کنت مولاه، فعلی مولاه

ص:245

و ترمذی گفته که این حدیث حسن است، و شک در خصوص صحابی که کدام یکی است، قدح در صحت حدیث ندارد، زیرا که صحابه پیغمبر همه عدلند، از هر کدام که روایت کنند صحیحست].

و نیز در «لمعات شرح مشکاة» گفته:

[و هذا حدیث صحیح لا مریة فیه، و قد أخرجه جماعة کالترمذی و النسائی و أحمد.

و طرقه کثیرة جدا، رواه ستة عشر صحابیا.

و فی روایة لاحمد انه سمعه من النبی صلی اللّه علیه و سلم ثلثون صحابیا، و شهدوا به لعلی رضی اللّه عنه لما نوزع أیام خلافته.

و کثیر من أسانیده صحاح و حسان.

و لا التفات لمن قدح فی صحته، و لا الی قول بعضهم ان زیادة

«اللّهمّ وال من والاه» الی آخره موضوع، فقد ورد ذلک من طرق صحح الذهبی کثیرا منها کذا.

قال الشیخ ابن حجر فی الصواعق المحرقة].

و نیز در «مدارج النبوة» گفته:

و در اثنای طریق مراجعت، چون بمنزل غدیر خم رسید (که از نواحی جحفه در میان مکه معظمه و مدینه مطهره است)، روی مبارک سوی یاران کرد و فرمود:

«أ لستم تعلمون، انی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟»، آیا نمی دانید شما که من نزدیکتر و دوسترم بمؤمنان از ذاتهای ایشان؟ چنانکه در قرآن مجید هم مذکور است:«اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ»(1).

ص:246

و در روایتی آمده است که سه بار فرمود این لفظ را، و معنی آنست که من امر نمی کنم مؤمنان را، مگر بآنچه صلاح و نجات و خیریت دنیا و آخرت ایشان در آن باشد، بخلاف نفوس ایشان که گاهی به شر و فساد نیز می خواند، «قالوا: بلی»، گفتند صحابه: آری تو نزدیکترین و دوسترین بمؤمنان هستی از نفوس ایشان.

و در روایتی آمده است که فرمود: گویا مرا بآن عالم خواندند و من اجابت نمودم، بدانید که من در میان شما، دو امر عظیم می گذارم، و یکی از دیگری بزرگتر است: قرآن و اهلبیت من ببینید و احتیاط کنید که بعد از من باین دو امر چگونه سلوک خواهید کرد، و رعایت حقوق آنها بچه کیفیت خواهید نمود، و آن دو امر بعد از من از یکدیگر هرگز جدا نخواهند شد تا در لب حوض کوثر بمن رسند.

آنگاه فرمود: خدا مولای من است، و من مولای جمیع مؤمنانم.

بعد از آن دست علی را بگرفت و فرمود:

«اللّهمّ من کنت مولاه، فعلی مولاه»، خداوندا کسی که من مولای اویم، پس علی مولای او است،

«اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه»، خداوندا دوست دار کسی را که دوست دارد علی را و دشمن دار کسی را که دشمن دارد علی را.

و در روایتی این زیادت آمده:

«و انصر من نصره، و اخذل من خذله» یاری ده کسی را که یاری دهد علی را، و گذار و یاری مده کسی را که فرو گذارد و یاری ندهد علی را،

«و أدر الحق معه حیث دار»، و بگردان حق را با علی بهر سو که بگردد.

و آمده است که ملاقات کرد علی را عمر رضی اللّه عنه، بعد از این حکایت و گفت: گوارنده باش و شاد باش أی پسر أبی طالب، که صبح کردی و شام

ص:247

کردی و گشتی مولای هر مؤمن مرد و زن.

روایت کرده است این حدیث را احمد، از براء بن عازب و زید بن أرقم کذا فی «المشکوة»](1).

علیه السّلام گفته:

و ورد فی فضله احادیث کثیرة منها قوله صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه».

نقلا من نسخة عتیقة بخط العرب.

ص:250

پس از عبارت کتاب «ابحاث مسددة فی فنون متعددة» که سابقا در اثبات تواتر حدیث غدیر مذکور شده واضح است(1).

و نیز مقبلی در احادیث متواتره خود، که بحمد اللّه نسخه عتیقه آن بخط عرب، نزد این قلیل البضاعة حاضر، و در خطبه آن گفته:

[الحمد للّه، و سلام علی عباده الذین اصطفی، هذه احادیث متواترة معنی أی أصل الباب، لا کل لفظ من الحدیث، جمعتها لتکفی صاحبها مؤمنة البحث فی ذلک، و لم استقص و لم اتحرز عن التکرار، لان ذلک غیر ضار، و قد یقول من لم یتضلع من البحث و لم یرزق معرفة مواقع النظر: روایات هذا الباب ضعیفة، فکیف تفید علما؟ و ذلک لغفلته عن محل الاعتبار، و هو حصول العلم بمقصود الباب کسائر المتواترات المتوقفة علی البحث کالبلدان و القصص، و من لم یحط بذلک فمن تقصیره اتی، و لیس له انکار ما خرج عن یدیه، فان فضل اللّه تعالی أوسع یخص به من یشاء و له الحمد و الشکر، فبنعمته تتم الصالحات، نعم قد یفید الحدیث العلم لقرائن تحف به فهو معنی المتواتر، و ان اختلف الطرق و بعض ما ذکرنا من ذلک القبیل] - الخ.

گفته:

ص:252

[من کذب علی متعمدا فلیتبوّأ مقعده من النار، من کنت مولاه، فعلی مولاه، من لم یجد نعلین فلیلبس خفین، و من لم یجد ازارا فلیلبس سراویل]- الخ.

و نباهت و جلالت، و ریاست و امامت، و عظمت و قبولی مقبلی عمدة الفحول، سابقا دریافتی(1).

و حسین بن الحسن الاخفش(2) در «أعلام الاعلام باشکال محاجة آدم و موسی علیهما السّلام» (که نسخه مصححه آن پیش این مستهام حاضر است)، در ذکر اجوبه حدیث محاجه(3) حضرت آدم و حضرت موسی علی نبینا

ص:253

و آله و علیهما السلام، گفته:

الجواب الثانی: ما جری علیه السید الامام النحریر محمد بن ابراهیم بن الوزیر(1) و من وافقه کابن تیمیة(2)

ص:254

و السید ابراهیم بن محمد(1) صاحب «الفصول» و سیدنا الفقیه العلامة صالح بن مهدی المقبلی عافاه اللّه، و لنقتصر علی ملخص کلامه «العلم الشامخ»(2)، ثم نتبعه بکلام السید الامام الراسخ فنقول: قال فی «العلم»:

اعلم ان المعتزلة(3)

ص:255

و الاشاعرة(1) فهموا ان المحاجة کانت فی سبب الخروج لا فی الخروج نفسه، فعدوا هذه المحاجة عین مسئلتهم التی قضوا فیها الاعمار، و ملئوا من الشجار فیها الاسفار، فافترقوا عند ذلک.

فأما المعتزلة فیردون الحدیث الصحیح.

و أما الاشعریة فحین الخصام یتبجحون و یقولون: هذا نص فی مذهبنا، و إذا خلوا، قالوا: هذا مشکل، یؤدی الی سقوط العمل مع القدر، فیسقط کل تکلیف فما المخلص؟ فما یزالون یتخبطون و یجیبون بأجوبة لا یرضاها عقل.

و الحق ان المحاجة انما وقعت فی الاخراج، و هو صریح فی الحدیث لو صادف اذنا واعیة و بصیرة من العصبیة خالیة.

ص:256

و جواب آدم علیه السّلام فی غایة الجلاء، و معناه ان اللّه کتب خروجنا من الجنة فی هذه الدار، فلو لم یقع منی ما وقع لوقع الخروج بسبب آخر، أو بمجرد اختیار الحق سبحانه، و إذا تأملت فالقرآن الکریم دال علی ما قال آدم، قال تعالی:«وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً»(1)، فکیف یطمع فی البقاء فی الجنة متصلا بابتداء خلقه فیها من خلق لخلافة الارض؟ هذا یفهمه کل موفق، و العجب من عدم التنبه لما ذکر مع وضوحه، فان کان قد ذکره غیری فلقصوری، لکن هؤلاء المشاهیر ما رأیت فی کتبهم الا ما ذکرت لک.

نعم وقفت علی کلام لبعض فضلاء المتأخرین، و هو السید محمد بن ابراهیم ابن الوزیر فی «ایثار الحق علی الخلق»، و قد أخرج محل النزاع عما ذکر باعتبار، و لا احفظ الان، هل هو عین ما ذکرت أو غیره، و لا احفظ صحته من سقمه، فان حمل الکلام علی معنی و ان کان صحیحا لا بد فیه من مساعدة نظم الکلام.

ثم رأیت هذا المعنی الذی ذکرناه، قد ذکره ابن تیمیة فی بعض رسائله، و اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللّهُ - انتهی کلامه.

قلت: هذه عین ما فی «الایثار»، فانه قال فی حدیث المحاجة: هو من اثبت الاحادیث(2)، و أصح ما قیل فی معناه ان لوم موسی لآدم کان علی الخروج من الجنة، و اخراجه ذریته منها علی جهة الاسف علی فوات هذه النعمة، و ذلک فی

ص:257

الحقیقة مصیبة من فعل اللّه قدرها بسبب ذنب آدم لحکمته فی ذلک، و ما قد علمه و قضاه من خلافة آدم فی الارض، و الا فذنب آدم متغیر، لانه نبی معصوم عن الکبائر، و قد تاب أیضا، و المذنب التائب لا تجب علیه العقوبة بالخروج من داره و لا بغیره، فاحتج آدم بسبق القضاء فی الخروج الحسن، و لم یحتج به علی حسن ذنبه، و هو الذی قال:«رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ»(1) و قد أجمع أهل الاسلام علی ان القدر یتعزی به أهل المصائب، و لا یحتج به أهل المعائب.

فهذا معنی الحدیث و وجهه و قد بسط فی موضعه](2).

از این عبارت، نهایت علو مرتبت و سمو منزلت مقبلی ظاهر است که حسین اخفش او را بفقیه علامه ستوده.

ص:259

بصحت و کثرت طرق آن، پس در «نواقض» بجواب حدیث غدیر گفته:

[اعلم ان الشیعة یدعون ان هذا الحدیث نص جلی فی امامة علی رضی اللّه عنه، و هو أقوی شبههم، و القدر الذی ذکرناه و هو «من کنت مولاه فعلی مولاه» من دون تلک الزیادة من الحدیث صحیح، و روی من طرق کثیرة] - الخ(1).

ص:260

فقال: «اللّهمّ من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه».

فلقیه عمر بعد ذلک، فقال له: «هنیئا یا ابن أبی طالب، أصبحت و أمسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة».

رواه أحمد](1).

پس در کتاب «مفتاح النجا فی مناقب آل العبا» گفته:

[أخرج الحکیم(1) فی «نوادر الاصول»، و الطبرانی بسند صحیح فی

ص:263

ص:264

«الکبیر» عن أبی الطفیل، عن حذیفة بن أسید رضی اللّه عنهما، ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خطب بغدیر خم تحت شجرة، فقال: «یا أیها الناس، انی قد نبأنی اللطیف الخبیر انه لم یعمر نبی الا نصف عمر الذی یلیه من قبله، و انی قد یوشک ان أدعی فأجیب، و انی مسئول و انکم مسئولون، فما ذا أنتم قائلون؟».

قالوا: «نشهد انک قد بلغت و جهدت و نصحت، فجزاک اللّه خیرا».

فقال: «أ لیس تشهدون أن لا اله الا اللّه، و ان محمدا عبده و رسوله، و ان جنته حق، و ناره حق، و ان الموت حق، و ان البعث حق بعد الموت، وَ أَنَّ السّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها ، و ان اللّه یبعث من فی القبور؟»، قالوا: «بلی نشهد بذلک».

قال: «اللّهمّ اشهد»، ثم قال: «یا أیها الناس ان اللّه مولای، و أنا مولی المؤمنین، و أنا أولی بهم من أنفسهم، فمن کنت مولاه، فهذا علی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه».

ثم قال: «یا أیها الناس، انی فرطکم و انکم واردون علی الحوض، حوض أعرض مما بین بصری الی صنعاء، فیه عدد النجوم قدحان من فضة، و انی سائلکم حین تردون علی عن الثقلین، فانظروا کیف تخلفونی فیهما: الثقل الاکبر کتاب اللّه عز و جل، سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم، فاستمسکوا به لا تضلّوا و لا تبدلوا، و عترتی أهل بیتی فانه قد نبأنی اللطیف الخبیر انهما لن ینقضیا حتی یردا

ص:265

علی الحوض»(1).

و أخرج أحمد عن البراء بن عازب، و زید بن أرقم رضی اللّه عنهما ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لما نزل بغدیر خم أخذ بید علی، فقال: «أ لستم تعلمون، انی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟»، قالوا: بلی.

قال: «أ لستم تعلمون، انی أولی بکل مؤمن من نفسه؟»، قالوا: بلی.

فقال: «اللّهمّ من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه».

فلقیه عمر بعد ذلک، فقال له: «هنیئا یا ابن أبی طالب، أصبحت و أمسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة» (2).

و أخرج هو، عن علی، و أبی أیوب الانصاری، و عمرو بن مرة(3).

و أبو یعلی، عن أبی هریرة(4).

و ابن أبی شیبة، عنه، و عن اثنی عشر من الصحابة(5).

ص:266

و البزار، عن ابن عباس و عمارة، و بریدة(1).

و الطبرانی، عن ابن عمر، و مالک بن الحویرث، و أبی أیوب، و جریر، و سعد ابن أبی وقاص، و أبی سعید الخدری، و أنس(2).

و الحاکم، عن علی، و طلحة(3).

و أبو نعیم فی «فضائل الصحابة»، عن سعد(4)، و الخطیب(5)، عن أنس رضی اللّه عنهم ان رسول اللّه «ص» قال بغدیر خم: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه(6).

ص:267

و فی روایة اخری للطبرانی، عن عمرو بن مرة، و زید بن أرقم، و حبشی بن جنادة رضی اللّه عنهم مرفوعا بلفظ «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و أعن من أعانه(1).

و عند ابن مردویه، عن ابن عباس رضی اللّه عنهما مرفوعا: «اللّهمّ من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه و اخذل من خذله، و انصر من نصره، و أحب من أحبه، و أبغض من أبغضه(2).

و فی روایة اخری لابی نعیم فی «فضائل الصحابة»، عن زید بن أرقم، و البراء بن عازب معا مرفوعا: «الا ان اللّه ولیی، و أنا ولی کل مؤمن، من کنت

ص:268

مولاه، فعلی مولاه»(1).

و لاحمد فی روایة أخری(2)، و لابن حبان(3)، و الحاکم، و الحافظ أبی بشر اسماعیل بن عبد اللّه العبدی الاصبهانی المشهور بسمویه(4)، عن ابن عباس، عن

ص:269

بریدة رضی اللّه عنهما بلفظ: «یا بریدة! أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم، من کنت مولاه، فعلی مولاه».

و للطبرانی فی روایة أخری عن أبی الطفیل، عن زید بن أرقم رضی اللّه عنهما بلفظ: «من کنت أولی به من نفسه، فعلی ولیه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه»(1).

و عند الترمذی، و الحاکم، عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه «من کنت مولاه فعلی مولاه»(2).

أقول: هذا حدیث صحیح مشهور نص الحافظ أبو عبد اللّه محمد بن أحمد بن

ص:270

عثمان الذهبی الترکمانی الفارقی ثم الدمشقی علی کثیر من طرقه بالصحة و هو کثیر الطرق جدا، و قد استوعبها الحافظ أبو العباس أحمد بن محمد بن سعید الکوفی المعروف بابن عقدة فی کتاب مفرد.

و أخرج أحمد، عن أبی الطفیل قال: جمع علی کرم اللّه وجه الناس فی الرحبة، ثم قال: «انشد باللّه کل امرئ مسلم سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم ما قال لما قام»؟ فقام إلیه ثلثون من الناس، فشهدوا ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه»](1).

و نیز در «نزل الابرار بما صح فی مناقب اهلبیت الاطهار»(2) گفته:

ص:271

[أخرج الحکیم الترمذی فی «نوادر الاصول»، و الطبرانی فی «الکبیر» کلاهما عن أبی الطفیل، عن حذیفة بن أسید رضی اللّه عنهما ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خطب بغدیر خم تحت شجرات، فقال: «یا أیها الناس، انی قد نبأنی اللطیف الخبیر، انه لم یعمر نبی الا نصف عمر الذی یلیه من قبله، و انی قد یوشک ان أدعی فأجیب، و انی مسئول و انکم مسئولون، فما ذا أنتم قائلون؟».

قالوا: «نشهد انک قد بلغت و جهدت و نصحت، فجزاک اللّه خیرا».

فقال: «أ لیس تشهدون أن لا اله الا اللّه، و ان محمدا عبده و رسوله، و ان جنته حق و ناره حق، و ان الموت حق، و ان البعث حق بعد الموت، وَ أَنَّ السّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها ، و ان اللّه یبعث من فی القبور؟»، قالوا: بلی نشهد بذلک.

قال: «اللّهمّ اشهد» ثم قال: «یا أیها الناس، ان اللّه مولای، و أنا مولی المؤمنین، و أنا أولی بهم من أنفسهم، فمن کنت مولاه، فهذا مولاه یعنی علیا، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه».

ثم قال: «یا أیها الناس انی فرطکم و انکم واردون علی الحوض، حوض أعرض مما بین بصری الی صنعاء، فیه عدد النجوم قدحان من فضة، و انی سائلکم حین تردون علی عن الثقلین، فانظروا کیف تخلفونی فیهما: الثقل الاکبر کتاب اللّه عز و جل

ص:272

سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم، فاستمسکوا به لا تضلوا و لا تبدلوا، و عترتی أهل بیتی، فانه قد نبأنی اللطیف الخبیر انهما لن ینقضیا حتی یردا علی الحوض»(1)

و أخرج أحمد، عن البراء بن عازب، و زید بن أرقم رضی اللّه عنهما ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لما نزل بغدیر خم أخذ بید علی، فقال: «أ لستم تعلمون، انی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟»، قالوا: بلی.

قال: «أ لستم تعلمون، انی أولی بکل مؤمن من نفسه؟»، قالوا: بلی.

فقال: «اللّهمّ من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه».

فلقیه عمر بعد ذلک، فقال: «هنیئا یا ابن أبی طالب، أصبحت و أمسیت مولی

ص:273

کل مؤمن و مؤمنة»(1).

و أخرج أحمد، عن علی، و أبی أیوب الانصاری و عمرو بن مرة و زید بن أرقم و ثلاثین رجلا من الصحابة(2).

ص:274

و البزار، عن ابن عباس، و عمارة، و بریدة(1).

و أبو یعلی، عن أبی هریرة(2).

و ابن أبی شیبة عنه، و عن اثنی عشر من الصحابة(3).

و الطبرانی، عن سعد بن أبی وقاص، و عبد اللّه بن عمر، و أبی أیوب الانصاری، و أبی سعید الخدری، و أنس بن مالک و مالک بن الحویرث(4).

ص:275

و الحاکم، عن علی و طلحة(1).

و أبو نعیم فی «فضائل الصحابة» عن سعد(2) و الخطیب عن أنس رضی اللّه عنهم ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال بغدیر خم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه»(3).

و فی روایة اخری للطبرانی عن عمرو بن مرة، و زید بن أرقم، و حبشی بن جنادة رضی اللّه عنهم بلفظ: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره و أعن من أعانه»(4).

ص:276

و عند ابن مردویه(1)، عن ابن عباس رضی اللّه عنهما، «اللّهمّ من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه و أعن من أعانه، و اخذل من خذله و انصر من نصره، و أحب من أحبه، و أبغض من أبغضه»(2).

و فی روایة اخری لابی نعیم فی «فضائل الصحابة» عن زید بن أرقم، و البراء

ص:277

ابن عازب رضی اللّه عنهما لفظه: «ان اللّه ولیی، و أنا ولی کل مؤمن، من کنت مولاه فعلی مولاه(1).

و لاحمد فی روایة اخری، و ابن حبان، و الحاکم، و سمویه، عن ابن عباس عن بریدة رضی اللّه عنه بلفظ: «یا بریدة أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ من کنت مولاه فعلی مولاه»(2).

و عند الطبرانی فی روایة اخری عن أبی الطفیل، عن زید بن أرقم رضی اللّه عنهما بلفظ: «من کنت أولی به من نفسه، فعلی ولیه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه»(3).

و اقتصر الترمذی، و

الحاکم فی روایتهما عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه علی

ص:278

«من کنت مولاه فعلی مولاه»(1).

و هذا حدیث صحیح مشهور، و لم یتکلم فی صحته الا متعصب جاحد لا اعتبار بقوله(2)، فان الحدیث کثیر الطرق جدا، و قد استوعبها ابن عقدة(3) فی کتاب «مفرد»

ص:279

و قد نص الذهبی علی کثیر من طرقه بالصحة(1)، و رواه من الصحابة عدد کثیر(2).

فقد أخرج أحمد، عن أبی الطفیل قال: جمع علی کرم اللّه وجهه الناس فی الرحبة، ثم قال: «انشد باللّه کل امرئ مسلم سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم ما قال: لما قام»؟ فقام إلیه ثلاثون من الناس، فشهدوا ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه»(3).

المرتضی» گفته:

[ثم اعلم ان حدیث الموالاة، متواتر عند السیوطی رحمه اللّه کما ذکره فی «قطف الازهار» فاردت ان اسوق طرقه لیتضح التواتر، فاقول:

اخرج احمد، و الحاکم، عن ابن عباس.

و ابن أبی شیبة و احمد عنه، عن بریدة و احمد و ابن ماجة، عن البراء.

و الطبرانی، عن جریر.

ص:281

و ابو نعیم، عن جندع(1) الانصاری.

و ابن قانع(2) عن حبشی بن جنادة.

و الترمذی، و قال: حسن غریب(3)، و النّسائی(4)، و الطبرانی(5) و الضیاء المقدسی(6)، عن أبی الطفیل، عن زید بن ارقم او حذیفة بن اسید الغفاری.

و ابن أبی شیبة، و الطبرانی، عن أبی ایوب(7).

و ابن أبی شیبة و ابن أبی عاصم و الضیاء، عن سعد بن أبی وقاص.

و الشیرازی فی «الالقاب»، عن عمر.

ص:282

و الطبرانی، عن مالک بن الحویرث.

و ابو نعیم فی «فضائل الصحابة»، عن یحیی بن جعدة(1)، عن زید بن ارقم.

و ابن عقدة فی کتاب «الموالاة»، عن حبیب بن بدیل بن ورقاء، و قیس بن ثابت، و زید بن شراحیل الانصاری.

و احمد، عن علی، و ثلثة عشر رجلا(2).

و ابن أبی شیبة، عن جابر(3)، قالوا: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه».

و اخرج احمد، و ابن أبی عاصم(4) فی «السنة» عن زاذان بن عمر قال:

ص:283

سمعت علیا علیه السّلام فی الرحبة و هو ینشد الناس: «من شهد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم یقول: «من کنت مولاه، فعلی مولاه(1)»؟.

و اخرج احمد، عن البراء بن عازب و زید بن ارقم ان رسول اللّه صلی اللّه

ص:284

علیه و سلم لما نزل بغدیر خم اخذ بید علی رضی اللّه عنه، فقال:

أ لستم تعلمون، انی اولی بالمؤمنین من انفسهم؟» قالوا: بلی.

قال: «أ لستم تعلمون، انی اولی بکل مؤمن من نفسه؟»، قالوا: بلی.

قال: «اللّهمّ من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه».

فلقیه عمر بعد ذلک، فقال: هنیئا لک یا ابن أبی طالب، اصبحت و امسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة (1).

و اخرج الطبرانی، عن ابن عمر(2).

و ابن أبی شیبة، عن أبی هریرة، و اثنی عشر من الصحابة(3).

و احمد، و الطبرانی، و الضیاء، عن أبی ایوب، و جمع من الصحابة(4).

ص:285

و الحاکم، عن علی، و طلحة(1).

و احمد، و الطبرانی، و الضیاء، عن علی، و زید بن ارقم، و ثلاثین رجلا من الصحابة(2).

و ابو نعیم فی «فضائل الصحابة»، عن سعد(3).

و الخطیب، عن انس(4)، قالوا: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت

ص:286

مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه».

و اخرج عبد اللّه بن احمد، و ابو یعلی، و ابن جریر، و الخطیب، و الضیاء، عن عبد الرحمن بن أبی لیلی، قال:

شهدت علیا فی الرحبة، ینشد الناس، انشد اللّه من سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه»، لما قام فشهد؟ فقام اثنا عشر بدریا و قالوا: نشهد انا سمعنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم: «أ لست اولی بالمؤمنین من انفسهم و ازواجی امهاتهم؟»، فقلنا: بلی، قال: «فمن کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه(1)».

ص:287

و اخرج الطبرانی، عن عمرو بن مرة، و زید بن ارقم معا قالا: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اعن من اعانه»(1).

و اخرج الطبرانی، و الحاکم، عن أبی الطفیل، عن زید بن ارقم قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «کأنی قد دعیت، فاجبت، و انی تارک فیکم الثقلین احدهما اکبر من الآخر، کتاب اللّه و عترتی اهل بیتی، فانظروا کیف تخلفونی فیهما، فانهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض، اللّه مولای، و انا ولی کل مؤمن

ص:288

من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه»(1).

و اخرج الحکیم الترمذی، و الطبرانی بسند صحیح، عن أبی الطفیل، عن حذیفة بن اسید قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم:

ص:289

«یا ایها الناس، انی قد نبأنی اللطیف الخبیر انه لم یعمر نبی الا نصف عمر الذی یلیه من قبله، و انی یوشک ان ادعی فاجیب، و انی مسئول و انکم مسئولون فما ذا انتم قائلون؟».

قالوا: نشهد انک قد بلغت و جهدت و نصحت.

فقال: «أ لیس تشهدون ان لا اله الا اللّه و ان محمدا عبده و رسوله، و ان جنته حق، و ناره حق، و ان الموت حق و ان البعث حق بعد الموت، و ان الساعة آتیة لا ریب فیها، و ان اللّه یبعث من فی القبور؟؟».

«یا ایها الناس ان اللّه مولای و انا مولی المؤمنین، و انا اولی بهم من انفسهم فمن کنت مولاه، فهذا مولاه، یعنی علیا، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه.

یا ایها الناس، انی فرطکم، و انکم واردون علی الحوض، حوض اعرض مما بین بصری الی صنعاء، فیه عدد النجوم قدحان من فضة، و انی سائلکم حین تردون علی عن الثقلین، فانظروا کیف تخلفونی فیهما: الثقل الاکبر کتاب اللّه عز و جل سبب طرفه بید اللّه و طرفه بایدیکم، فاستمسکوا به لا تضلوا و لا تبدلوا، و عترتی اهل بیتی، فانه قد نبأنی اللطیف الخبیر: انهما لن ینقضیا حتی یردا علی الحوض (1)».

ص:290

و اخرج احمد، و ابن حبان، و سمویه، و الحاکم، و الضیاء، عن ابن عباس عن بریدة قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: یا بریدة، «أ لست اولی بالمؤمنین من انفسهم؟، من کنت مولاه، فعلی مولاه (1)».

و اخرج ابن أبی شیبة، و ابن جریر، و ابو نعیم، عن بریدة قال: مررت مع علی الی الیمن، فرأیت منه جفوة، فلما قدمت علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ذکرت علیا، فتنقصته.

ص:291

فجعل وجه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یتغیر، و قال: «یا بریدة أ لست اولی بالمؤمنین من انفسهم؟».

قلت: بلی یا رسول اللّه، قال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه(1).

و اخرج الطبرانی، عن جریر، قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم:

«من یکن اللّه و رسوله مولاه، فان هذا مولاه، یعنی علیا، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، اللّهمّ من احبه من الناس فکن له حبیبا، و من ابغضه من الناس فکن له بغیضا، اللّهمّ انی لا أجد احدا استودعه فی الأرض بعد العبدین الصالحین

ص:292

غیرک، فاقض فیه بالحسنی(1).

و اخرج الطبرانی، عن حبشی بن جنادة قال: قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله): اللّهمّ من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره و اعن من اعانه(2).

و نیز در آن مسطور است:

و اخرج ابو نعیم فی «فضائل الصحابة» عن زید بن ارقم، و البراء بن عازب

ص:293

قالا: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «الا ان اللّه ولیی، و انا ولی کل مؤمن، من کنت مولاه، فعلی مولاه».

و اخرج الدارقطنی انه قیل لعمر: انک تصنع بعلی شیئا لا تصنعه باحد من اصحاب النبی صلی اللّه علیه و سلم! فقال: انه مولای.

و نیز در آن مذکور است:

[و اخرج ابن جریر، عن الحارث بن مالک، قال: خرجت الی مکة، فلقیت سعد بن مالک، فقلت له: هل سمعت لعلی منقبة؟، قال: قد شهدت له اربعا لان تکون له إحداهن احب الی من الدنیا أعمر فیها ما عمر نوح.

ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بعث ابا بکر ببراءة الی مشرکی قریش، فسار بها یوما و لیلة ثم قال لعلی: الحق ابا بکر فخذها منه، فبلغها، فرد علی ابا بکر، فرجع ابو بکر فقال: یا رسول اللّه صلی اللّه علیک، هل نزل فی شیء؟ قال: لا الا خیر انه لا یبلغ عنی الا انا او رجل منی، او قال: من اهل بیتی.

قال: و کنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فنودی فینا لیلا: لیخرج من فی المسجد الا آل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و آل علی، فخرجنا نحن، فلما اصبحنا، اتی العباس رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقال: اخرجت اعمامک و اصحابک و اسکنت هذا الغلام، قال: ما انا امرت باخراجکم و لا اسکان هذا الغلام ان اللّه هو امر به.

و الثالثة

ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بعث عمر و سعدا الی خیبر، فجرح سعد و رجع عمر، فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «لاعطین الرایة غدا رجلا یحب اللّه و رسوله و یحبه اللّه و رسوله فی ثناء کثیر اخشی ان اخطی فی بعضه».

و الرابعة:

یوم غدیر خم قام رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، ثم قال: «ایها

ص:294

الناس أ لست اولی بالمؤمنین من انفسهم؟» ثلاث مرات، قالوا: بلی، قال: ادن یا علی، فرفع یده رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و قال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ثلاث مرات.

قال و الخامسة:

من مناقبه ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم غدا علی ناقته الحمراء و خلف علیا، فسبب بذلک قریش علیه، و قالوا: ان رسول اللّه استثقله و کره صحبته، فبلغ ذلک علیا، فجاء حتی اخذ بغرز الناقة و قال: یا رسول اللّه لاتبعتک او قال: انی لتابعک، زعمت قریش انک انما خلفتنی لانک استثقلتنی و کرهت صحبتی و بکی علی.

فنادی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی الناس، فاجتمعوا علیه فقال: «ایها الناس، ما منکم من احد الا و له خابة اما ترضی یا بن ابی طالب انک منی بمنزلة هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی؟» فقال علی: رضیت عن اللّه و عن رسوله(1).

ص:295

حدیث غدیر را، پس در «قرة العینین» گفته:

[عن البراء بن عازب و زید بن ارقم ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لما نزل بغدیر خم، اخذ بید علی فقال: «أ لستم تعلمون انی اولی بالمؤمنین من انفسهم؟»

ص:297

قالوا: بلی.

قال: «أ لستم تعلمون انی اولی بکل مؤمن من نفسه؟»، قالوا: بلی.

فقال: «اللّهمّ من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه».

فلقیه عمر بعد ذلک فقال له: هنیئا یا بن أبی طالب، اصبحت و امسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة.

اخرجه احمد(1).

ص:298

و نیز ولی اللّه در «ازالة الخفا» گفته:

[و از لوازم خلافت خاصه آنست که آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم با خلیفه معامله نماید مرات بسیار و کرات بیشمار، چنانکه امیر با منتظر الامارة معامله می کند قولا و فعلا، و این معنی بچند وجه تواند بود:

یکی آنکه استحقاق خلافت او بیان فرماید، و فضائل او باعتبار معامله با امت ذکر کند.

دوم آنکه اظهار فرماید قرائن بسیار، چندانکه فقهای صحابه بدانند که لو کان مستخلفا لاستخلف فلانا، و بدانند که احب الناس الی رسول اللّه فلان، و بگویند توفی رسول اللّه و هو عنهم راض، و آنچه از این باب

ص:299

باشد.

سوم آنکه در حیات خود، این شخص را بکارهایی که متعلق بنفس مبارک آن حضرت است من حیث النبوة امر فرماید، و این معنی در خلافت خاصه، از آن جهت مطلوب باشد که وثوق بخلافت خلیفه از جهت شرع بهم رسد].

و بعد فاصلۀ یسیره گفته:

[اما بیان کردن آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم حال خلفا را به اوصافی که حسن خلافت بآن حاصل گردد، پس مستفیض شده است در بیان مناقب جماعتی از افاضل صحابه، و تنها تنها نیز.

و این بیان آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم بمنزلۀ اجازۀ روایت حدیث و اجازۀ تدریس علم و فتاوی است، چنانکه الیوم علماء جمعی را بخلافت خود می گزینند، و نص می نمایند باستحقاق آن اشخاص، آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم این منزلت را بفضلاء صحابه و کبراء ایشان تنویه فرموده اند].

و بعد ذکر مناقب موضوعۀ ثلاثه گفته:

[و قال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه».

اخرجه جماعة](1).

و نیز در «ازالة الخفا» گفته:

[اخرج الحاکم من طریق سلیمان الاعمش، عن حبیب بن ثابت، عن

ص:300

أبی الطفیل، عن زید بن ارقم، قال: لما رجع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من حجة الوداع و نزل غدیر خم امر بدوحات، فقممن ثم قام فقال: «کأنی قد دعیت فاجبت، و انی قد ترکت فیکم الثقلین، احدهما اکبر من الآخر، کتاب اللّه و عترتی، فانظروا کیف تخلفونی فیهما، فانهما لن یتفرقا حتی یردا علی الحوض.

ثم قال: «ان اللّه عز و جل مولای و انا ولی کل مؤمن»، ثم اخذ بید علی رضی اللّه عنه، فقال: «من کنت ولیه، فهذا ولیه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه».

و ذکر الحدیث بطوله، و قال: و اقره الذهبی: هذا حدیث صحیح علی شرط الشیخین، و لم یخرجاه بطوله.(1).

و اخرج الحاکم من طریق سلمة بن کهیل، عن ابیه، عن أبی الطفیل انه سمع زید بن ارقم یقول:

ص:301

نزل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بین مکة و المدینة، عند سمرات خمس دوحات عظام، فکنس الناس ما تحت السمرات، ثم راح رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عشیة، فصلی، ثم قام خطیبا، فحمد اللّه و اثنی علیه و ذکر و وعظ فقال: ما شاء اللّه ان یقول.

ثم قال: «یا ایها الناس انی تارک فیکم امرین لن تضلوا ان اتبعتموهما: و هما کتاب اللّه و اهل بیتی عترتی».

ثم قال: «أ تعلمون انی اولی بالمؤمنین من انفسهم؟» ثلاث مرات، قالوا: نعم، فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه(1)».

و اخرج الحاکم، عن بریدة الاسلمی قال: غزوت مع علی الی الیمن، فرأیت منه جفوة، و قدمت علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فذکرت علیا فنقصته، و وجه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یتغیر.

فقال (صلی الله علیه و آله): «یا بریدة أ لست اولی بالمؤمنین من انفسهم؟»، قلت: بلی یا رسول اللّه، فقال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه (2)».

ص:302

غدیر را، پس در کتاب «الفتوحات الوهبیة بشرح الاربعین النوویه» در حدیث حادی عشر که عبارتش این است:

[عن أبی محمد الحسن(1) بن علی بن أبی طالب سبط رسول اللّه صلی اللّه علیه

ص:304

و سلم و ریحانته رضی اللّه عنه، قال: حفظت من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم «دع ما یریبک الی ما لا یریبک]» الخ.

بعد لفظ علی بن أبی طالب گفته:

[القائل فیه المصطفی صلی اللّه علیه و سلم «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه» و یکنی ابا الحسن و ابا تراب، کناه بذلک النبی صلی اللّه علیه و سلم لما وجده نائما و قد علاه التراب].

غدیر را، پس در کتاب «روضۀ ندیه شرح التحفة العلویة» گفته:

[قوله:

ص:306

و بخم قام فیهم خاطبا تحت اشجار بها کان یفیأ

قائلا من کنت مولاه فقد صار مولاه کما کنت علیا

خم بالخاء المعجمة المضمومة موضع بالجحفة یقال له: غدیر خم، و یقال فیه:

خم بحذف صدره.

قال فی «القاموس»: غدیر خم موضع بالجحفة بین الحرمین.

و ضمیر قام عائد الی الرسول صلی اللّه علیه و سلم.

و ضمیر فیهم الی الصحابة و ان لم یتقدم لهم ذکر، لکن السیاق قرینة علی إرادة ذلک.

و خاطبا حال من فاعل قام، و یصح ان یکون من فاعل خاطبا، علی التداخل او الترادف.

و قوله: «من کنت» هو مقول القول، و هو اشاره الی الحدیث الاتی.

و البیتان اشاره الی الفضیلة التی هی من اعظم الفضائل و التکرمة من اللّه و رسوله لوصیه، التی نقص عنها الافاضل.

و حدیث الغدیر متواتر عند اکثر ائمة الحدیث.

قال الحافظ الذهبی فی «تذکرة الحفاظ» فی ترجمة الطبری: «من کنت مولاه» الف محمد بن جریر فیه کتابا.

قال الذهبی: وقفت علیه فاندهشت لکثرة طرقه انتهی(1).

ص:307

و قال الذهبی فی ترجمة الحاکم أبی عبد اللّه بن البیع: و اما

حدیث «من کنت مولاه» فله طرق جیدة افردتها بمصنف انتهی(1).

ص:308

قلت: عده الشیخ المجتهد نزیل حرم اللّه، ضیاء الدین صالح بن مهدی المقبلی فی الاحادیث المتواترة التی جمعها فی ابحاثه اعنی لفظ

«من کنت مولاه فعلی مولاه(1)».

و هو من ائمة العلم و التقوی و الانصاف.

و مع انصاف الائمة بتواتره فلا یمل بایراد طرقه، بل یتبرک ببعض منها:

قال المحب الطبری رحمه اللّه: عن البراء من عازب رضی اللّه عنه قال:

کنا عند النبی صلی اللّه علیه و سلم فی سفر، فنزلنا بغدیر خم، فنودی فینا:

الصلوة جامعة، و کسح لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم تحت شجرة، فصلی الظهر و اخذ بید علی، و قال:

«أ لستم تعلمون انی اولی بالمؤمنین من انفسهم؟»، قالوا: بلی.

قال: فاخذ بید علی و قال: «اللّهمّ من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال

ص:309

من والاه، و عاد من عاداه».

قال: فلقیه عمر بعد ذلک، فقال: هنیئا لک یا بن ابی طالب، اصبحت و امسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة(1).

اخرجه احمد فی «مسنده»(2) و اخرجه فی «المناقب» من حدیث عمر و زاد بعد قوله: «و عاد من عاداه: و انصر من نصره، و احب من احبه».

قال شعبة: او قال: «و ابغض من ابغضه(3)».

و عن زید بن ارقم قال: نشد علی بن ابی طالب الناس، فقال: انشد اللّه رجلا سمع النبی صلی اللّه علیه و سلم یقول: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه؟».

قال: فقام ستة عشر رجلا، فشهدوا بذلک(4).

و عن زیاد بن أبی زیاد قال: سمعت علی بن ابی طالب ینشد الناس، فقال:

ص:310

انشد اللّه رجلا مسلما سمع النبی صلی اللّه علیه و سلم یقول یوم غدیر خم ما قال؟ فقام اثنا عشر رجلا بدریا، فشهدوا(1).

و عن عمر، و قد جاءه اعرابیان یختصمان، فقال لعلی: اقض بینهما یا ابا الحسن فقضی علی بینهما فقال احدهما: هذا یقضی بیننا؟ فوثب عمر إلیه و اخذ بتلبیبه و قال:

ویحک ما تدری من هذا؟ هذا مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة و من لم یکن مولاه، فلیس بمؤمن.

اخرجه ابن السمان فی کتاب «الموافقة»(2).

ص:311

و اخرج عبد اللّه بن احمد، عن ابیه من حدیث زید بن ارقم قال:

نزلنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بواد یقال له: وادی خم، فامر بالصلاة فصلاها.

قال: فخطبنا، و ظلل لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بثوب علی شجرة من الشمس، فقال النبی صلی اللّه علیه و سلم: «أ و لستم تعلمون أ و لستم تشهدون انی اولی بکل مؤمن و مؤمنة؟»، قالوا: بلی یا رسول اللّه.

قال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه(1)».

و قال(2) بعد روایة تعذیب الحارث(3) التی سیجیء ان شاء اللّه فیما بعد:

و فی «الجامع الکبیر» للحافظ السیوطی فی «مسند» سعد ابن ابی وقاص فی حدیث طویل منه: فرفع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یدیه حتی نظرت بیاض ابطیهما، فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه» ثلاث مرات. اخرجه سعید بن منصور(4).

ص:312

و ذکر الخطبة بطولها الفقیه العلامة الحمید المحلی(1) فی «محاسن الازهار»

ص:313

فی شرح قول الامام المنصور(1) باللّه: «أیهما نص بهما أجمل له علی المکی و الیثربی»

ص:314

بسنده الی زید بن أرقم قال:

أقبل النبی صلی اللّه علیه و سلم فی حجة الوداع حتی نزل بغدیر الجحفة بین مکة و المدینة، فأمر بالدوحات، فقم ما تحتهن من شوک.

ثم نادی: الصلوة جامعة، فخرجنا الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی یوم شدید الحر، و ان منا من یضع بعض ردائه علی رأسه و بعضه علی قدمه من شدة الرمضاء، حتی أتینا الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم.

فصلی بنا الظهر، ثم انصرف إلینا، فقال: «الحمد للّه نحمده و نستعینه، و نؤمن به و نتوکل علیه، و نعوذ باللّه من شرور أنفسنا و من سیئات أعمالنا، الذی لا هادی لمن أضل، و لا مضل لمن هدی، و أشهد أن لا اله الا اللّه، و ان محمدا عبده و رسوله أما بعد، أیها الناس فانه لم یکن لنبی من العمر الا النصف من عمر الذی قبله، و ان عیسی بن مریم لبث فی قومه أربعین سنة، و انی شرعت فی العشرین، الا و انی یوشک أن أفارقکم، ألا و إنی مسئول و أنتم مسئولون، فهل بلغتکم؟، فما ذا أنتم قائلون؟».

فقام من کل ناحیة من القوم مجیب، یقولون: نشهد انک عبد اللّه و رسوله، قد بلغت رسالته، و جاهدت فی سبیله، و صدعت بامره، و عبدته حتی أتاک الیقین جزاک اللّه عنا خیر ما جزی نبیا عن امته.

فقال: «أ لستم تشهدون أن لا اله الا اللّه، و ان محمدا عبده و رسوله، و ان الجنة حق، و ان النار حق، و تؤمنون بالکتاب کله؟»، قالوا: بلی.

قال: «فانی أشهد أن قد صدقتکم و صدقتمونی، ألا و انی فرطکم و أنتم تبعی توشکون ان تردوا علی الحوض، فاسألکم حین تلقونی عن الثقلین، کیف خلفتمونی فیهما؟».

ص:315

قال: فاعتل علینا ما ندری ما الثقلان، حتی قام رجل من المهاجرین، فقال:

بأبی و امی أنت یا رسول اللّه، ما الثقلان؟ قال: «الاکبر منهما کتاب اللّه سبب طرف بید اللّه و طرف بأیدیکم، تمسکوا به و لا تولوا و لا تضلوا، و الاصغر منهما عترتی، من استقبل قبلتی، و أجاب دعوتی فلا تقتلوهم، و لا تقهروهم، و لا تقصروا عنهم فانی قد سألت لهم اللطیف الخبیر فأعطانی و ناصرهما لی ناصر، و خاذلهما لی خاذل، و ولیهما لی ولی، و عدوهما لی عدو.

ألا فانها لن تهلک امة قبلکم حتی تدین باهوائها، و تظاهر علی نبوتها، و تقتل من قام بالقسط».

ثم أخذ بید علی بن أبی طالب و رفعها، و قال: «من کنت مولاه، فهذا مولاه، و من کنت ولیه، فهذا ولیه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه»(1)، هذا آخر

ص:316

الحدیث.

[و قال صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، و احب من أحبه، و أبغض من أبغضه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله، و أدر الحق معه حیث دار».

رواه عن النبی صلی اللّه علیه و سلم ثلاثون صحابیا و کثیر من طرقه صحیح و حسن. انتهی نقلا عن نسخة طبعت بمصر(1).

هو بضم الخاء و تشدید المیم مع التنوین، اسم لغیضة علی ثلاثة أمیال من الجحفة عندها غدیر مشهور یقال له: غدیر خم.

و لما حج صلی اللّه علیه و آله و سلم، و عاد قاصدا المدینة، خطب فی ذلک الموضع فی الیوم الثامن عشر من ذی الحجة، بعد ان جمع الصحابة رضی اللّه عنهم و کرر علیهم: «أ لست أولی بکم من أنفسکم» ثلاثا، و هم مجیبون بالتصدیق و الاعتراف.

ثم رفع ید علی حتی رآها القوم، ثم قال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه، و احب من أحبه، و أبغض من أبغضه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله، و أدر الحق معه حیث دار».

هذا صحیح لا مریة فیه.

أخرجه الترمذی، و النسائی، و أحمد، و طرقه کثیرة.

قال الامام أحمد رحمه اللّه تعالی: و شهد به لعلی ثلاثون صحابیا لما نوزع فی أیام خلافته(1).

و لفظه عند الطبرانی: انه صلی اللّه علیه و سلم نزل بغدیر خم تحت شجرة، فقال:

«أیها الناس، قد نبأنی اللطیف الخبیر: انه لم یعمر نبی الا کنصف عمر الذی یلیه من قبله.

و انی لاظن أن ادعی فأجیب، و انی مسئول و انکم مسئولون، فما ذا أنتم قائلون؟».

قالوا: نشهد انک بلغت و جاهدت و نصحت فجزاک اللّه خیرا.

فقال: «أ لیس تشهدون أن لا اله الا اللّه، و أن محمدا عبده و رسوله، و ان جنته

ص:319

حق، و ناره حق، و ان الموت حق، و ان البعث حق، و ان الساعة آتیة لا ریب فیها، و ان اللّه یبعث من فی القبور؟».

قالوا: بلی نشهد بذلک، قال: «اللّهمّ اشهد».

ثم قال: «یا أیها الناس، ان اللّه مولای، و أنا مولی المؤمنین، و أنا أولی بهم من أنفسهم، فمن کنت مولاه، فهذا مولاه یعنی علیا، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه» ثم قال: «یا أیها الناس، انی فرطکم، و انکم واردون علی الحوض، حوض أعرض مما بین بصری الی صنعاء، فیه عدد النجوم قدحان من فضة، و انی سائلکم حین تردون علی عن الثقلین، فانظروا کیف تخلفونی فیهما: الثقل الاکبر کتاب اللّه سبب طرفه بأیدیکم، فاستمسکوا به، و لا تضلوا و لا تبدلوا، و عترتی أهل بیتی فانه قد نبأنی العلیم الخبیر، انهما لن ینقضیا حتی یردا علی الحوض»](1).

ص:320

حدیث غدیر را، پس در رساله ای که مسمی ساخته آن را به «فتح مبین فی فضائل اهلبیت سید المرسلین» گفته:

[و صاحب «مفتاح النجا» در فصل خامس عشر از باب ثالث می گوید:

أخرج الطبرانی، عن ابن عمر، و غیره ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال بغدیر خم: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه»](1).

ص:323

«وسیلة النجاة» گفته:

أخرج الحاکم، و أبو عمر(1)، و غیرهما، و هذا لفظ الحاکم عن زید بن أرقم

ص:324

لما رجع رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله من حجة الوداع و نزل غدیر خم، أمر بدوحات(1) فقممن(2).

فقال: «کأنی دعیت فأجبت، انی قد ترکت فیکم الثقلین، أحدهما أکبر من الآخر: کتاب اللّه تعالی و عترتی، فانظروا کیف تخلفونی فیهما، و انهما لن یتفرقا حتی یردا علی الحوض».

ص:325

ثم قال: «ان اللّه عز و جل مولای، و أنا ولی کل مؤمن».

ثم أخذ بید علی، فقال: «من کنت ولیه، فهذا ولیه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه»(1).

و فی «مسند» أحمد، و «مستدرک الحاکم، عن ابن عباس: «من کنت مولاه، فعلی مولاه»(2).

و عن زید بن أرقم: «یا أیها الناس، ان اللّه مولای، و أنا مولی المؤمنین، و أنا أولی بهم من أنفسهم، فمن کنت مولاه، فهذا مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد

ص:326

من عاداه»(1).

الطبرانی فی «الکبیر» بسند صحیح عن أبی الطفیل، عن حذیفة بن اسید و هذه الخطبة طویلة و فیها: «أ لستم تعلمون انی أولی المؤمنین من أنفسهم؟، أ لستم تعلمون انی أولی بکل مؤمن من نفسه؟، اللّهمّ من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه» (2).

و فی «مسند» أحمد، عن البراء بن عازب و زید بن أرقم: «یا بریدة، أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟، من کنت مولاه، فعلی مولاه» (3).

و أحمد، و ابن حیان، و الحاکم، عن ابن عباس، عن بریدة: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه»(4).

ص:327

و أحمد، و الطبرانی، عن أبی أیوب، و جمع من الصحابة، و عن علی، و زید ابن أرقم و ثلاثین رجلا من الصحابة(1).

و الطبرانی فی «الکبیر»، عن أبی الطفیل، عن زید بن أرقم: «الا ان اللّه ولیی و أنا ولی کل مؤمن، من کنت مولاه، فعلی مولاه»(2).

و فی «المشکوة»، عن البراء بن عازب و زید بن أرقم ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله لما نزل بغدیر خم أخذ بید علی صلوات اللّه علی نبینا و علیه، فقال: «أ لستم تعلمون انی أولی بکل مؤمن من نفسه؟»، قالوا: بلی، فقال: «اللّهمّ من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه».

فلقیه عمر رضی اللّه عنه بعد ذلک، فقال له: هنیئا یا بن أبی طالب أصبحت و أمسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة.

رواه أحمد(3).

و عن زید بن أرقم ان النبی صلی اللّه علیه و اله قال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه».

رواه أحمد و الترمذی(4).

و فی «الصواعق»:، قال صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه».

ص:328

الحدیث رواه ثلاثون صحابیا و ان کثیرا من طرقه صحیح و حسن(1).

منست»، رواه الترمذی(1).

و نیز وارد است:

«من کنت مولاه، فعلی مولاه»، کسی که مائیم صاحب وی، پس علی صاحب وی است.

و در بعضی روایات

«اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه» بار خدایا دوست دار کسی را که دوست دارد او را، و دشمن دار کسی را که دشمنی دارد با او، رواه أحمد، عن براء بن عازب و زید بن أرقم رضی اللّه عنهم(2).

بدرستی که تهنیت داد عمر بروز غدیر خم، مبارک باد أی علی که تو صبح کردی بولایت مسلمین و مسلمات(3).

ص:330

و بود عمر رضی اللّه عنه بوقتی که می گفتند: که تو تقدیم و تکریم وی زیاده از دیگران می کنی،! می فرمود: کیف لا أفعل و هو مولای؟، یعنی چگونه تعظیم نکنم و این فعل را بجا نیارم، که علی صاحب منست(1).

ص:331

ص:333

المؤمنین فی مناقب اهلبیت سید المرسلین» گفته:

[چون آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم از حجة الوداع مراجعت فرموده، در غدیر خم فرود آمد، جمله همراهیان رکاب اقدس را جمع فرموده خطبه طویله خواند، بعد از آن، علی را مولای خود و مولای جمیع مؤمنان بیان فرمود.

فی «الصواعق المحرقة»، عن الطبرانی، و غیره بسند صحیح أنه صلی اللّه علیه و سلم خطب بغدیر خم تحت شجرات.

فقال: «أیها الناس، انه قد نبأنی اللطیف الخبیر انه لم یعمر نبی الا نصف عمر الذی یلیه من قبله، و انی لاظن انی یوشک ان ادعی فأجیب، و انی مسئول، و انکم مسئولون، فما ذا أنتم قائلون؟».

قالوا: نشهد انک قد بلغت و جهدت و نصحت فجزاک اللّه خیرا.

فقال: «أ لستم تشهدون ان لا اله الا اللّه، و ان محمدا عبده و رسوله، و ان جنته

ص:334

حق، و ناره حق، و ان الموت حق، و ان البعث حق بعد الموت، و ان الساعة آتیة لا ریب فیها، و ان اللّه یبعث من فی القبور؟».

قالوا: بلی نشهد بذلک، قال: «اللّهمّ اشهد بذلک».

ثم قال: «یا أیها الناس ان اللّه مولای، و أنا مولی المؤمنین، و أنا أولی بهم من أنفسهم، فمن کنت مولاه، فهذا مولاه (یعنی علیا)، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه».

ثم قال: «أیها الناس، انی فرطکم، و انکم واردون علی الحوض، حوض أعرض مما بین بصری و صنعاء، فیه عدد النجوم قدحان من فضة، و انی سائلکم حین تردون علی عن الثقلین، فانظروا کیف تخلفونی فیهما: الثقل الاکبر کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه تعالی، و طرفه بأیدیکم، فاستمسکوا به لا تضلوا و لا تبدلوا، و عترتی أهل بیتی، فانه قد نبأنی اللطیف الخبیر: انهما لن ینقضیا حتی یردا علی الحوض» (1).

و باعث وقوع این حدیث، چنانچه نسائی در «خصائص» آورده، و در «صواعق» از ابن اسحاق(2) نقل کرده، آن بود که آن حضرت

ص:335

صلی اللّه علیه و سلم علی مرتضی را بسوی یمن با گروهی چند فرستاده بود، پس بعضی از اینها بعد مراجعت آمده پیش آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم گله حضرتشان نمودند، پس آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم خطبه فرمود برای تبیین قدر و منزلت وی علیه السّلام ردا علی من تکلم علیه.

فی «الخصائص»، عن ابن عباس قال: حدثنی بریدة، قال: بعث النبی صلی اللّه علیه و سلم علیا علی الیمن، فرأیت منه جفوة، فذکرت علیا فنقصته، فجعل وجه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یتغیر وجهه و قال: «یا بریدة، أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟»، قلت: بلی یا رسول اللّه، قال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه»(1).

و فی روایة: «یا بریدة، لا تقع فی علی، فان علیا منی و أنا منه، و هو ولیکم بعدی».

و أخرج النسائی، عن مطرف بن عبد اللّه(2)، عن عمران بن حصین قال: بعث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم جیشا، و استعمل علیهم علی بن أبی طالب، فمضی

ص:336

فی السریة، فأصاب جاریة، فأنکروا علیه، و تعاقد اربعة من أصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقالوا: إذا لقینا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فنشکوا علیه ثم انصرفوا الی رحالهم.

فلما قدمت السریة سلموا علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقام أحد الاربعة فقال: یا رسول اللّه أ لم تر ان علی بن أبی طالب فعل کذا و کذا، فأعرض عنه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، ثم قام الثانی فقال مثل مقالته، فأعرض عنه، ثم قام الرابع فقال مثل ما قالوا.

فأقبل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و الغضب یعرف فی وجهه، فقال:

«ما تریدون من علی؟ ان علیا منی و أنا منه و هو ولی کل مؤمن بعدی»(1).

ص:337

و أخرج النسائی أیضا عن بریدة، انه قال: بعثنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الی الیمن مع خالد بن الولید(1) و بعث علیا علی آخر و قال: ان التقیتما فعلی علی الناس، و ان تفرقتما فکل واحدة منکما علی جنده، فلقینا بنی زبید من أهل

ص:338

الیمن و ظهر المسلمون علی المشرکین، فقاتلنا المقاتلة، فسبینا الذریة، فاصطفی علی علیه السّلام جاریة لنفسه من السبی، فکتب بذلک خالد بن الولید الی النبی صلی اللّه علیه و سلم و أمرنی ان أنال منه، قال: فدفعت الکتاب إلیه صلی اللّه علیه و سلم، و نلت من علی، فتغیر وجهه أی النبی صلی اللّه علیه و سلم، فقلت: هذا مکان العائذ بعثتنی مع رجل و الزمتنی بطاعته، فبلغت ما ارسلت به، فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لی: «الا تقعن یا بریدة فی علی، فان علیا منی و أنا منه، و هو ولیکم بعدی»(1).

و فیه عن عامر بن سعد(2)، عن أبیه، ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خطب، فقال: «أما بعد أیها الناس، فانی ولیکم»، قالوا: صدقت، ثم أخذ بید علی

ص:339

فرفعها، ثم قال: «هذا ولیی و المودی عنی، وال اللّهمّ من والاه، و عاد اللّهمّ من عاداه»(1).

و فیه عن عائشة بنت سعد عن أبیها قال: أخذ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بید علی، فخطب فحمد اللّه تعالی و أثنی علیه، ثم قال: «أ لستم تعلمون، انی أولی بکم من أنفسکم؟»، قالوا: صدقت یا رسول اللّه، ثم أخذ بید علی فرفعها، فقال: «من کنت مولاه، فهذا ولیه، و ان اللّه یوالی من والاه، و یعادی من عاداه»(2).

و فیه عنها أیضا عن سعد قال: کنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بطریق مکة، و هو متوجه إلیها، فلما بلغ غدیر خم، وقف الناس ثم رد من مضی و لحقه من تخلف، فلما اجتمع الناس إلیه، قال: «أیها الناس هل بلغت؟»، قالوا: نعم،

ص:340

قال: «اللّهمّ» (ثلاث مرات) یقولها، ثم قال: «أیها الناس من ولیکم؟»، قالوا:

اللّه و رسوله (ثلاثا).

ثم أخذ بید علی، فقال: من کان اللّه ولیه فهذا ولیه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه(1).

و فیه عن ابن بریدة، عن أبیه قال: بعثنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی سریة و استعمل علیا، فلما رجعنا سألنا: کیف رأیتم صحبة صاحبکم؟ فإما شکوته أنا و إما شکاه غیری، فرفعت رأسی و کنت رجلا مکبابا، فاذا وجه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قد احمر، فقال: «من کنت ولیه، فعلی ولیه»(2).

باید دانست که این حدیث صحیح است، و له طرق متعددة، و آنچه بعضی در صحت این حدیث کلام کرده اند جماعتی از صحابه و گواهی دادند وقتی که نزاع کرده شد در ایام خلافت حضرت مرتضی علیه السّلام.

فی «الخصائص»، عن زید بن یثیع قال: سمعت علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه یقول علی منبر الکوفة: انی منشد اللّه رجلا و لا یشهد الا أصحاب محمد سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوم غدیر خم، یقول: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه، و عاد من عاداه».

ص:341

فقام ستة من جانب المنبر، و ستة من جانب آخر، فشهدوا انهم سمعوا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول ذلک(1).

و در «شواهد» آورده که شخصی از تعلل سکوت کرد، حضرت امیر پرسید که: أی فلان تو چرا گواهی ندادی با وجودی که تو هم بسمع خود از زبان آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم شنیده ای؟ گفت که من پیر شده ام و فراموش کردم، در حال علی مرتضی دعا فرمود که خداوندا اگر این شخص دروغ می گوید، سفیدی بر بشرۀ او ظاهر گردان که عمامه او را نپوشاند. راوی گوید و اللّه آن شخص را دیدم که سفیدی میان دو چشم او

ص:342

آمده بود(1).

و فی «الخصائص»، عن أبی الطفیل عامر بن واثلة قال: جمع علی الناس فی الرحبة، فقال: انشد باللّه کل امرئ سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول فی غدیر خم ما سمع لما قام؟ فقام أناس فشهدوا ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال یوم غدیر خم:

«أ لستم تعلمون، انی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟» و هو قائم.

ثم أخذ بید علی فقال: «من کنت مولاه، فعلی مولاه، اللّهمّ وال من والاه،

ص:343

و عاد من عاداه».

قال أبو الطفیل: فخرجت و فی نفسی منه شیء، فلقیت زید بن أرقم فأخبرته، فقال: و ما تنکر، أنا سمعته من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم.

و اللفظ لابی داود(1).

و فی «الصواعق»: انه حدیث صحیح لا مریة فیه، و قد أخرجه جماعة کالترمذی، و النسائی و أحمد، و طرقه کثیرة جدا، و من ثم رواه ستة عشر صحابیا، و فی روایة لاحمد انه سمعه من النبی «ص» ثلاثون صحابیا، و شهدوا به لعلی علیه السّلام لمّا نوزع ایّام خلافته کما مر و سیأتی، و کثیر من أسانیده صحاح

ص:344

و حسان.

و لا التفات لمن قدح فی صحته، و لا لمن رده بأن علیا کان بالیمن، لثبوت رجوعه منها، و ادراکه الحج مع النبی صلی اللّه علیه و سلم.

و قول بعضهم: ان زیادة

«اللّهمّ وال من والاه»- الخ، موضوعة مردود، فقد ورد ذلک من طرق صحح الذهبی کثیرا منها انتهی(1).

و در «مشکاة» آورده که ملاقات کرد علی مرتضی را بعد از این حکایت عمر بن الخطاب، و گفت: گوارنده باش، و شاد باش أی پسر أبی طالب، که صبح کردی و شام کردی و گشتی مولای هر مؤمن مرد و زن.

فلقیه عمر بعد ذلک، فقال له: هنیئا یا ابن أبی طالب، أصبحت و أمسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة رواه أحمد(2).

و فی روایة: بخ بخ لک یا علی، أصبحت و أمسیت - الخ(3).

و بالجمله چون این حدیث در غدیر خم واقع شده، هر صحابی که از حضرت امیر ملاقات می کرد مبارکباد می داد.

و نیز در «صواعق» آورده از عمر بن الخطاب که روزی قدوم نمود حضرت مرتضی، پس مردی برخاست برای تعظیم و چادر خود را فرش نمود بر زمین، و گفت بحضرت امیر: بنشین بر این چادر، حضرت امیر عذر نمود و توقف ساخت، گفت عمر رضی اللّه عنه: تو احق ترین

ص:345

این امری، و مولای من و جمیع مسلمانان هستی، بشارت داد ترا رسول صلی اللّه علیه و سلم بغدیر خم، و خطاب کرد با جمیع حاضران مجلس، پس تصدیق کردند. و العلم عند اللّه.

اما ذکر مولوی حیدر(1) علی حدیث غدیر را، پس در «منتهی الکلام» گفته: مخفی نماند که حضرت أم المؤمنین عائشه، بسیاری از مناقب حضرت امیر و بتول زهراء و ذریت طاهرۀ ایشان، بارها بر زبان آورده، چنانچه بر محدثین محتجب نمی ماند، در این مقام ناگزیر بر بعضی از احادیث اکتفا می رود، از آن جمله روایت امام احمد در «مسند» خویش است از أم المؤمنین مذکور که «من کنت مولاه، فعلی مولاه».

و ابن ماجۀ قزوینی نیز این حدیث را روایت کرده - الخ(2).

انتهی الجزء السابع من عبقات الانوار فی حدیث الغدیر حسب تجزئتنا و یلیه انشاء اللّه الجزء الثامن فی دلالة حدیث الغدیر

ص:346