کتاب کریم من آیة اللّه العظمی المجدد الشیرازی(1) الی صاحب «العبقات»

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم الحمد للّه الذی أبدع بقدرته علی وفق ارادته فطرة الخلیقة، و أولی کلا بحسب قابلیته ما یلیق به من صبغة الحقیقة، فعلم آدم الاسماء، و اصطفی أکابر ذریته و خلص صفوته، للبحث عن حقایق الاشیاء، و الاطلاع علی ما فی بطون الانباء فألهمهم علوم حقائقه، و أعلمهم نوادر دقائقه، و جعلهم مواضع ودایع أسراره و مطالع طوالع أنواره، فاستنبطوا و أفادوا، و استوضحوا و أجادوا.

و الصلوة و السلام علی من حبه خیر و أبقی، و آله الذین من تمسک بهم فَقَدِ اِسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ اَلْوُثْقی .

ص :2

أما بعد فلما وقفت بتأیید اللّه تعالی و حسن توفیقه علی تصانیف ذی الفضل الغزیر، و القدر الخطیر، العالم الخبیر، و الفاضل النحریر، الفائق التحریر، الرائق التعبیر، العدیم النظیر، المولوی «السید حامد حسین» أیده اللّه فی الدارین، و طیب بنشر الفضائل أنفاسه، و أذکی فی ظلمات الجهل من نور العلم نبراسه، رأیت مطالب عالیة، تفوق روائح تحقیقها علی الغالیة، عباراتها الوافیة دلیل الخبرة، و اشاراته الشافیة محل العبرة، و کیف لا و هی من عیون الافکار الصافیة مخرجة، و من خلاصة الاخلاص منتجة، هکذا هکذا، والا فلا لا، العلم نور یقذفه اللّه فی قلب من یشاء من الاخیار، و فی الحقیقة افتخر کل الافتخار، و من دوام العزم، و کمال الحزم، و ثبات القدم، و صرف الهمم فی اثبات حقیة أهل بیت الرسالة بأوضح مقالة اغار، فانه نعمة عظمی، و موهبة کبری، ذلِکَ فَضْلُ اَللّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ ، أسأل اللّه أن یدیمک لاحیاء الدین، و یقیمک لحفظ شریعة خاتم النبیین، صلوات اللّه علیه و آله أجمعین.

فلیس حیاة الدین بالسیف و القنا فأقلام أهل العلم أمضی من السیف

و الحمد للّه علی ان قلمه الشریف ماض نافع، و لا لسنة أهل الخلاف حسام قاطع، و تلک نعمة من اللّه بها علیه، و موهبة ساقها إلیه، و انی و ان کنت أعلم ان الباطل فاتح فاه من الحنق، الا ان الذوات المقدسة لا یبالون فی إعلاء کلمة الحق، فأین الخشب المسندة من الجنود المجندة، و أین ظلال الظلالة من البدر الانور، و ظلام الجهالة من الکوکب الازهر، أسأل اللّه ظهور الحق علی یدیه، و تأییده من لدیه، و أن یجعله موفقا منصورا، مظفرا مشکورا، و جزاه اللّه عن الاسلام خیرا، و الرجاء منه الدعاء بذی الایام لحسن العاقبة و الختام، و السلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته.

حرره الاحقر محمد حسن الحسینی، فی ذی الحجة الحرام سنة 1301 ه.

ص:3

فی لیلة لیلاء أوهم یومها ان القیامة حان فیه قیامها

بالمولوی الحبر الوی صرفها فهوی لواء لویها و رعامها

اصمت حشا حامد حسین و انما اصمت حشا الدین الحنیف سهامها

للّه فی الاسلام أی رزیة عقمت لینتج شکلها أیامها

فیها انطوی علم العلوم فاثکلت غر العلوم و نکست أعلامها

من للعلوم ینیر غامضها إذا أعیی علی علمائها ابهامها

ان تبکه العلماء حق فانما تبکی لعیلم علمها أعلامها

أو یبکه الاسلام عن مضض بکت علما اصیب بموته اسلامها

فالیوم خاض خضیم منهلها الذی یروی بمورده الروی أوامها

الیوم زلزل حصنها الیوم هدّم رکنها الیوم هدّ عصامها

فلتبکه الکتب التی کتبت بها کبد الاعادی و استشاط ضرامها

للّه فی الایام أی ملمّة قد هدّ أرکان الهدی المامها

نزلت بقائم آل بیت محمد و بها الشریعة أثکلت قوامها

هو حجة الاسلام کم من حجة للشرک أبطل إذ الدّ خصامها

علامة العلماء من ألقت له فضل القیاد من الوری أعلامها

وضحت به أحکام شرعة جده و به استبان حلالها و حرامها

کشف الغطاء عن مبهمات رموزها فقد استبان بکشفه ابهامها

ألقت له العلماء أزمّتها کما القی إلیه من العلوم زمامها

علیائه جازت معالی أهلها و علی علی الاشراف طاطأ هامها

ما مات من نشرته غر مأثر لم یفن ما دام الزمان دوامها

ما مات من قد قام عنه خلیفة خلف به العلیاء قام دعامها

ناصر حسین الحبر من جمعت به غر المناقب فذها و توامها

ص:5

قد مهدت بأبیه أی قواعد و به معالمها استقام قوامها

ان عاق ذلک الدهر عن اتمامها فبذا نؤمّل أن یتم تمامها

و شقیقه ذاکر حسین و من له ذکرت محاسن لا یرام مرامها

أزکی ابن مجد یقتفی آبائه و کذا لکم تقفو الکرام کرامها

غیثان یستسقی الحیاء بهما إذا ما غبّ فی محل السنین غمامها

و سقی حبا الرضوان مثوی من به تسقی البرایا حیث امحل عامها

القصیدة الاولی من القصائد المشکلة فی المراثی المثکلة

ص:6

ذکیا أخباریا عارفا بأخبار الناس توفی فی رجب.(1)

عن القاضی بهاء الدین بن شداد، و غیرهما، و دخل مصر و سکنها مدة، و ناب بها فی القضاء عن القاضی بدر الدین السنجاری الخ(1).

تدعو حاجة کثیرة من الناس الی معرفة أحوالهم، کذا قال فی خطبته، قال:

و کذلک الخلفاء لم أذکر أحدا منهم اکتفاء بالمصنفات الکثیرة فی هذا الباب(1).

المذکور قبله، بیته کما تراه من اجل البیوت، لکن لعب الدهر بناره ما بین لهوب و خبوت، و تقلب بتذکاره ما بین ظهور و خفوت، و قد اوضح هو حاله فی تاریخه المعروف فی مواضع، فقال:

انه ولد بمدینة اربل سنة ثمان و ستمائة، ثم انتقل بعد موت والده الی الموصل، و حضر درس الشیخ کمال الدین بن یونس، ثم انتقل الی حلب، فقرأ الفقه علی قاضیها ابن شداد الاتی ذکره، و النحو علی ابن یعیش، ثم قدم دمشق، و اخذ عن ابن الصلاح، ثم ارتحل الی مصر، و ناب فی الحکم بالقاهرة عن بدر الدین البخاری، ثم ولی قضاء المحلة، ثم قضاء القضاة بالشام سنة تسع و خمسین، و عزل بابن الصائغ فی سنة تسع و ستین.

قال: فکانت تلک الولایة عشر سنین لا تزید یوما و لا تنقص یوما.

ثم عزل ابن الصائغ بعد سنین و اعید هو إلیها، ثم عزل ایضا مرة اخری بابن الصائغ، و استمر معزولا مدرسا بالامینیة و النجیبیة، الی ان توفی یوم السبت عشیة السادس و العشرین من رجب سنة احدی و ثمانین و ستمائة، بالمدرسة النجیبیة بأیوانها.

ذکره الذهبی فی العبر و التاریخ.

و کان رحمه اللّه خیرا دینا کریما وقورا، و من مؤلفاته التاریخ المشهور، و للّه در القائل:

ما زلت تلهج بالاموات تکتبها حتی رأیتک فی الاموات مکتوبا(1)

الدین ابو العباس البرمکی الاربلی، ولد بأربل سنة ثمان و ستمائة، تفقه بالموصل علی کمال الدین بن یونس، و اخذ بحلب عن القاضی بهاء الدین بن شداد، و غیرهما، و قرأ النحو علی ابی البقاء یعیش بن علی النحوی، و سمع من جماعة و قدم الشام فی شبیبته، و اخذ عن ابن الصلاح، و دخل الدیار المصریة و سکنها و ناب فی القضاء عن القاضی بدر الدین السنجاری، ثم قدم الشام علی القضاء فی ذی الحجة سنة تسع و خمسین، منفردا بالامر، ثم أقیم معه القضاء الثلاثة فی سنة أربع و ستین، ثم عزل ثانیا فی أوائل سنة ثمانین، و استمر معزولا و بیده الامینیة و النجیبیة.

قال الشیخ تاج الدین الفزاری فی تاریخه: کان قد جمع حسن الصورة و فصاحة المنطق، و غزارة الفضل، و ثبات الجأش، و نزاهة النفس.

و قال قطب الدین فی تاریخ مصر کان اماما، و أدیبا بارعا، و حاکما عادلا، و مؤرخا جامعا، و له الباع الطویل فی الفقه، و النحو، و الادب، غزیر الفضل، کامل العقل.

قال: و أخبرنی من أثق به عنه أنه قال: أحفظ سبعة عشر دیوانا من الشعر.

و قال البرزالی فی معجمه: أحد علماء عصره المشهورین، و سید ادباء دهره المذکورین، جمع بین علوم جمة: فقه، و عربیة، و تاریخ، و لغة، و غیر ذلک و جمع تاریخا نفیسا اقتصر علی المشهورین من کل فن، و کانت له ید طولی فی علم اللغة، لم یر فی وقته من یعرف دیوان المتنبی کمعرفته، و کان مجلسه کثیر الفوائد و التحقیق و البحث.

و قال الذهبی: و کان اماما، فاضلا، بارعا، متقنا، عارفا بالمذهب، حسن الفتاوی، جید القریحة، بصیرا بالعربیة، علامة فی الادب و الشعر و أیام الناس،

ص:6

کثیر الاطلاع، حلو المذاکرة، وافر الحرمة من سروات الناس، کریما جوادا ممدحا، و قد جمع کتابا نفیسا فی وفیات الأعیان.

توفی فی رجب سنة احدی و ثمانین و ستمائة و دفن بالصالحیة(1).

قلت: و هو صاحب التاریخ المذکور المشهور، و قد استوعبنا من حاله نبذة جیّدة فی تاریخنا «المنهل الصافی و المستوفی بعد الوافی» انتهی.

و کان ولی قضاء دمشق مرتین: الاولی فی حدود الستین و ستمائة، و عزل، و قدم القاهرة، و ناب فی الحکم بها عن قاضی القضاة بدر الدین السنجاری، و أفتی بها و درس و دام بها نحو سبع سنین، ثم اعید الی قضاء دمشق بعد عز الدین بن الصائغ، و سر الناس بعوده، و مدحته الشعراء بعدة قصائد من ذلک ما أنشده الشیخ رشید الدین عمر بن اسماعیل الفارقی فقال:

أنت فی الشام مثل یوسف فی مصر و عندی أن الکرام جناس

لکل سبع شداد و بعد السبع عام فیه یغاث الناس

و قال فیه أیضا نور الدین علی بن مصعب:

رأیت أهل الشام طرا ما فیهم غیر راض

أتاهم الخیر بعد شر فالوقت بسط بلا انقباض

و عوّضوا فرحة بحزن قد أنصف الدهر فی التقاضی

و سرّهم بعد طول غم قدوم قاض و عزل قاض

فکلهم شاکر و شاک الحال مستقبل و ماض(1)

الشام عشر سنین، ثم عزل، فأقام بمصر، ثم رد الی قضاء الشام.

قال فی العبر: کان سریا ذکیا أخباریا، عارفا بأیام الناس، مات فی رجب سنة احدی و ثمانین و ستمائة(1).

و له الکتاب الذی سماه «الغرر و الدرر» ، و هی مجالس أملاها تشتمل علی فنون من معانی الادب، تکلم فیها علی النحو و اللغة، و غیر ذلک و هو کتاب ممتع یدل علی فضل کثیر، و توسع فی الاطلاع علی العلوم.

و ذکره ابن بسّام فی أواخر کتاب الذخیرة، فقال: کان هذا الشریف امام ائمة العراق، بین الاختلاف و الاتفاق، إلیه فزع علمائها، و عنه أخذ عظماؤها، صاحب مدارسها، و جامع شاردها و آنسها، ممن سارت أخباره، و عرفت به أشعاره، و حمدت فی ذات اللّه مآثره و آثاره، الی تألیفه فی الدین و تصانیفه فی أحکام المسلمین، ممّا یشهد أنّه فرع تلک الاصول، و من أهل ذلک البیت الجلیل.

الی أن قال ابن خلّکان: و ملح الشریف المرتضی و فضائله کثیرة، و کانت ولادته فی سنة خمس و خمسین و ثلاثمائة، و توفی یوم الاحد الخامس و العشرین من شهر ربیع الاول سنة ست و ثلاثین و أربعمائة ببغداد، و دفن فی داره عشیّة ذلک النهار رحمه اللّه تعالی (1).

آن جناب اخذ کرده اند عظماء عراق، و آن جناب صاحب مدارس عراق است، و جامع شارد و آنس آنست، و اخبار آن جناب دائر و سائر، و اشعارش معروف و مشهور، و مآثر و آثار آن جناب در راه خدا محمود و تألیف آن جناب در دین، و تصانیفش در احکام مسلمین از آن قبیل است که شهادت می دهد بر آنکه آن جناب فرع این اصول، و از اهل این بیت جلیل است.

همّ کبیر، و فکر شدید، ففتحت کتابا علی قصد التبرّک و التفأل ممّا یطلع لی، فرأیت فیه ورقة لم أرها فیه قبل ذلک، مع کثرة نظری فیه، و فیها هذه الابیات:

کن عن همومک معرضا و کل الامور الی القضاء

فلربما اتسع المضیق و ربما ضاق الفضاء

و لرب امر متعب لک فی عواقبه الرضا

اللّه یفعل ما یشاء فلا تکن متعرضا

قال: فسکن ما عندی، و شرح اللّه صدری لملازمة العلم، ثم عاد الی مکة سنة ثمان عشرة، و جاور بها، و تزوج، و قرأ «الحاوی الصغیر» علی القاضی نجم الدین الطبری، و اقام بها مدة ملازما للعلم، ثم ترک التزوج، و تجرد نحو عشر سنین، و تردد فی تلک المدة بین الحرمین الشریفین، و رحل الی الشام سنة اثنتین و ثلثین، و زار المقدس، و الخلیل، و اقام بالخلیل نحو مائة یوم، ثم قصد الدیار المصریة فی تلک السنة مخفیا أمره، فزار الامام الشافعی و غیره من المشاهیر، و کان اکثر اقامته بالقرافة فی مشهد ذی النون المصری، ثم حضر عند الشیخ حسین الحاکی فی مجلس وعظه، و هو الجامع الذی یخطب فیه بظاهر القاهرة بالحکم، و عند الشیخ عبد اللّه المتوفی المالکی بالمدرسة الصالحیة، و عند الحویزاوی بسعید و السعداء، و کان إذ ذاک شیخا، و اشتهر فی تلک الایام قدومه القاهرة، الا ان اللّه تعالی حقق قصده، فلم یعثر علیه احد ممن یظهر أمره، ثم سافر الی الوجه البحری من اعمال الدیار المصریة، و زار الشیخ محمد المرشدی بمینة، و بشره بأمور، ثم قصد وجه الوجه القبلی فسافر الی الصعید الاعلی، ثم عاد الی الحجاز، و جاور بالمدینة و التربة مدة، ثم عاد الی مکة شرفها اللّه تعالی، زما للعلم و العمل، و تزوج، و اولد عدة، ثم سافر الی الیمن سنة ثمان و ثلاثین

ص:12

لزیارة شیخه اولا المعروف بالطواشی، فانه إذ ذاک حیا، و زار أیضا غیره من العلماء و الصلحاء، و مع هذه الاسفار لم تفته حجة فی هذه السنین، ثم سافر الی مکة شرفها اللّه تعالی، و انشد لسان الحال:

و القت عصاها و استقر بها النوی کما قر عینا بالایاب المسافر

و عکف علی التصنیف و الاقراء و الاسماع، و صنف تصانیف کثیرة فی انواع من العلوم، الا ان غالبها صغیر الحجم، معقود لمسائل مفردة، و من تصانیفه قصیدة تشتمل علی قریب من عشرین علما علی ما ذکر، الا ان بعضها متداخل، کالتصریف مع النحو، و القوافی مع العروض، و نحو ذلک، و کان یصرف اوقاته فی وجوه البر، و اغلبها فی العلم و الصدقة مع الاحتیاج، متواضعا مع الفقراء، مترفعا علی اغنیاء الدنیا، معرضا عما فی ایدیهم، نحیفا ربعة من الرجال، مربیا للطلبة و المریدین، فنعق بهم غراب التفریق، و شتت شمل سالکی الطریق، فتنکرت طباعه، و بدت أوجاعه، فشکی رأسه الما، و جسمه سقما، و اقام ایاما قلائلا، و توفی و هو إذ ذلک فضیل مکة و افضلها، و عالم الاباطح و عاملها الخ،(1)

عشرة، و صحب الشیخ علیا الطواشی، فسلکه و حفظ «الحاوی» ، و «الجمل» ، ثم جاور بمکة من سنة ثمان عشرة، و تزوج بها، و لازم مشایخ العلم، و من شیوخه نجم الدین الطبری، قرأ علیه «الحاوی» ، و سمع الحدیث من الرضی الطبری، ثم فارق ذلک، و تجرد عشر سنین، یتردد فیها بین الحرمین، و رحل الی القدس سنة 34، و دخل دمشق، ثم دخل مصر، و زار الشافعی، و اقام بالقرافة عند حسین الحاکی، و الشیخ عبد اللّه المتوفی، و زار الشیخ محمد المرشدی، و ذکر انه بشره بأمور، ثم رجع الی الحجاز، و جاور بالمدینة، ثم رجع الی مکة، و تزوج و دخل الیمن سنة ثمان و ثلثین لزیارة شیخه الشیخ علی الطواشی، ثم رجع الی مکة، و اقام بها مع انه فی طول المدة التی قبل هذا لم یفته الحج.

اثنی علیه الاسنوی فی الطبقات و قال: کان کثیر التصانیف، و له قصیدة تشتمل علی عشرین علما و ازید، و کان کثیر الایثار للفقراء، کثیر التواضع، مترفعا علی الاغنیاء، معرضا عما بایدیهم،» نحیفا ربعة، کثیر الاحسان للطلبة الی ان مات.

و قال ابن رافع: اشتهر ذکره، و بعد صیته، و صنف فی التصوف و فی اصول الدین، و کان یتعصب للاشعری، و له کلام فی ذم ابن تیمیة، و لذلک غمزه بعض من یتعصب لابن تیمیة من الحنابلة و غیرهم و ممن حط علیه أیضا الحموی بقوله فی قصیدة له:

و یا لیلة فیها السعادة و المنی لقد صغرت فی جنبها لیلة القدر

ککلمات اخری، و تأول طائفة کلامه، و کان منقطع القرین فی الزهد.

اخبرنی شیخی ابو الفضل العراقی انه قال لهم فی کلام ذکر فیه الخضر:

ان لم تقولوا انه حی و الا غضبت علیکم، و حفظ عنه تعظیم ابن العربی، و المبالغة فی ذلک، و کانت وفاته فی العشرین من جمادی الآخرة سنة 768(1).

ص:14

نسبة الی قبیلة من قبائل الیمن من حمیر(1).

بآثاره، و یهتدی بانواره، شهرته تغنی عن اقامة البرهان، کالشمس لا یحتاج واصفها الی بیان، شیخ الطریقین، و امام الفریقین، کان مولده بمدینة عدن، و نشأ بها، و اشتغل بالعلم حتی برع فیه، ثم حج، و رجع الی الیمن، فحبب اللّه إلیه الخلوة و الانقطاع عن الناس، ثم صحب الشیخ علی الطواشی صاحب حلی الاتی ذکره انشاء اللّه تعالی، و لازمه، و هو شیخه الذی انتفع به فی سلوک الطریق.

قال رحمه اللّه تعالی: حصل لی فی بعض الایام فکر و تردد، هل انقطع الی اللّه تعالی، او الی العلم، أو الی العبادة، و دخل علیّ بسبب ذلک هم کثیر، فبینما انا کذلک، إذ فتشت کتابا لانظر فیه علی قصد التبرک و التفأل، فوجدت فیه و رقة، لم اکن اراها قبل ذلک مع کثرة اشتغالی به، و نظری إلیه، و إذا مکتوب فیها هذه الابیات:

کن عن همومک معرضا و کل الامور الی القضاء

فلربما اتسع المضیق و لربما ضاق الفضاء

و لرب امر متعب لک فی عواقبه الرضا

اللّه یفعل ما یشاء فلا تکن متعرضا

قال: فسکن ما کان عندی، ثم شرح اللّه صدری لملازمة العلم الشریف.

فارتحل الی مکة بسبب ذلک، و اشتغل بها بالعلم مدة، ثم خرج و تجرد بعد ذلک عن الاشتغال جمیعها نحو عشرین سنة، و هو مع ذلک یتردد من مکة الی المدینة، یقیم فی هذه مدة، و فی هذه مدة، ثم ارتحل الی الشام، و زار بیت المقدس، و قبل الخلیل علیه السلام، و قصد مصر لزیارة من بها من الصالحین، و کان مقامه فی مشهد الشیخ ذی النون المصری، و مخفیا اموره، مؤثرا للخمول ثم رجع الی الحجاز، و أقام بالمدینة مدة، ثم عاد الی مکة، و لازم المجاورة

ص:17

و الاشتغال بالعلم و العبادة، و تزوج بها، و أولد فی هذه المدة، ثم قصد الیمن لمشایخها، و لشیخه علی الطواشی، و غیره من الصالحین، و مع هذه الاسفار لم تفته حجة واحدة.

حکی عنه أنه لما قصد زیارة النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: لا ادخل المدینة حتی یأذن النبی صلی اللّه علیه و سلم، قال فوقفت علی باب المدینة اربعة عشر یوما، فرأیت النبی صلی اللّه علیه و سلم فی المنام فقال لی: یا عبد اللّه انا فی الدنیا نبیک، و فی الآخرة شفیعک، و فی الجنة رفیقک، و اعلم أن فی الیمن عشرة أنفس فمن زارهم فقد زارنی، و من جفاهم فقد جفانی، فقلت: و من هم یا رسول اللّه؟ فقال: خمسة من الاحیاء و خمسة من الاموات، فقلت: من الاحیاء؟ فقال:

الشیخ علی الطواشی صاحب حلی، و الشیخ منصور بن جعدار صاحب عرض، و ابن المؤذن صاحب «مقصورة المهجم» ، و الفقیه عمر بن علی الزیلعی صاحب السلامة، و الشیخ محمد بن عمر النهاری، و الاموات: أبو الغیث، و أما أبو الغیث و الفقیه الاسماعیل الحضرمی، و الفقیه أحمد بن موسی بن عجیل، و الشیخ محمد بن أبی بکر الحکمی، و الفقیه محمد بن حسین البجلی.

قال فخرجت فی طلب القوم و لیس الخبر کالعیان، و من شک فقد أشرک، فأتیت الاحیاء فحدثونی، و أتیت الاموات فحدثونی، فلما اتیت الشیخ محمد ابن عمر النهاری، قال مرحبا برسول رسول اللّه، فقلت بم نلت هذا؟ فقال: قال اللّه سبحانه و تعالی: «اِتَّقُوا اَللّهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اَللّهُ»(1) فأقمت عنده ثلاثة ایّام، ثم انصرفت الی المدینة، فأقمت عند باب المدینة أربعة عشر یوما، و قلت لا ادخل حتی یأذن لی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فرأیت النبی صلی اللّه علیه و سلم، فقال لی زرت العشرة؟ فقلت: نعم، الا انک أثنیت علی أبی الغیث، فتبسم علیه

ص:18

الصلوة و السلام، و قال: أبو الغیث غدا أهل من لا اهل له یوم القیامة، فقلت:

أ تأذن لی بالدخول؟ فقال: ادخل انک من الآمنین انتهی.

و هؤلاء العشرة کلهم مذکورون فی هذا الکتاب کل واحد فی موضعه، و الحمد للّه نفعنا اللّه بهم أجمعین، ثم عاد الی مکة و عکف علی التصنیف، فصنف عدة کتب مصنفات مفیدات فی انواع شتی، و شهرتها تغنی عن ذکرها، و کان رحمه اللّه یقول شعرا جیدا حسنا غالبه فی مدح النبی صلی اللّه علیه و سلم، و مدح الاولیاء و فی ذم الدنیا و الحث علی الزهد فیها فمن ذلک قوله فی مدح النبی صلی اللّه علیه و سلم:

علیک صلاة اللّه یا ملجأ الوری إذا أقبلت یوم الحساب جهنم

و راموا شفیعا یستغاث بجاهه له شرف العلیاء وجیه مکرّم

و قالوا لاهل العزم فی الرسل من لها فلیس سواکم یا اولی العزم یعزم

ففیها خلیل و الکلیم تأخروا و عیسی و قبل القوم نوح و آدم

فحین الکرام الرسل عنها تأخروا أتیت إلیها بالفخار تقدم

أغثت جمیع الخلق إذ کنت رحمة تغیث لکل العالمین و ترحم

و له فی مدح النبی صلی اللّه علیه و سلم القصائد المعضات المطولات موجودة فی دیوانه.

و من ذلک قوله فی مدح الصالحین نفع اللّه بهم:

ملوک علی التحقیق لیس لغیرهم من الملک الا اثمه و عقابه

اولئک هم أهل الولایة نالهم من اللّه فیها فضله و ثوابه

و قرب و انس و اجتلاء معارف و وارد تکلیم لذیذ خطابه

و أسرار غیب عندهم علم کشفها و قد سکروا فیما یطیب شرابه

و من ذلک قوله فی ذم الدنیا و مدح الفقر:

و قائلة ما المجد و الفخر للمرء فقلت لها شیء لبیض العلاء مهر

ص:19

و أما بنو الدنیا ففخرهم الغناء کزهر نضیر فی غد ییبس الزهر

و أما بنو الاخری ففی الفقر فخرهم نضارته تزداد ما بقی الدهر

و أشعاره کلها فی هذا المعنی، و کانت أوقاته کلها مشحونة بأعمال البر، من الاشتغال بالعلم، و الصیام، و القیام، و الذکر، و التلاوة، الی غیر ذلک، و کان مؤثرا للفقر، محبا للفقراء، یؤثرهم علی نفسه مع فقره، مترفعا عن أبناء الدنیا و کانت له منامات صالحة، کثیرا ما یری النبی صلی اللّه علیه و سلم، و حصل له بشارات کثیرة تدل علی ولایته، و کذلک بشره جماعة من الاولیاء الاکابر بما یدل علی ولایته أیضا.

یروی أن بعض الصالحین من المجاورین بمکة المشرفة، رأی النبی صلی اللّه علیه و سلم فی المنام، و هو داخل من باب بنی شیبة، و بنی یدیه الشیخ عبد اللّه ابن أسعد الیافعی، و الشیخ أحمد بن الجعد المقدم ذکره، و بید کل واحد منهما علم یحمل، قال: فمشیت خلفهم، حتی و صلوا الی الکعبة، و صلی بنا النبی صلی اللّه علیه و سلم، و صلینا بعده.

و کذلک رأی بعض الصالحین النبی صلی اللّه علیه و سلم فی المنام، و هو یلقم الشیخ عبد اللّه بن أسعد رطبا، و عنده أبو بکر و عمر و هو یلقمهما تمرا مزجورا، و کان ذلک فی حیاة الامام الیافعی، فلما أصبح الرائی أتی إلیه و أخبره بالمنام، و عنده جماعة، فاعتقد بعض الحاضرین ان الشیخ عبد اللّه میز بالرطب، فقام رجل غریب من المجاورین، فقال یا عبد اللّه لما کنت بین الخوف و الرجاء أعطاک النبی صلی اللّه علیه و سلم رطبا، و لما قوی ایمان أبی بکر و عمر أعطاهم النبی صلی اللّه علیه و سلم التمر الکامل، قال بعض أهل العلم: هذا تأویل أهل الکشف.

و کذلک رأت بعض النساء الصالحات المجاورات بمکة النبی صلی اللّه علیه و سلم فی المنام، و هو واقف علی باب دار الشیخ عبد اللّه بن أسعد، و هو یقول بأعلی صوته ضمنت لک علی اللّه الجنة یا یافعی، بأبک کأحد العمرین، قالها

ص:20

ثلاثا، ثم قال ذلک بعملک هذا، و أشار بیده الکریمة الی جماعة من الفقراء، کانوا عند داره یسألونه طعاما، قالت: و رأیت شعر النبی صلی اللّه علیه و سلم الی شحمة اذنه، کما وصف، و هو یقطر ماء، یسئلونه و علیه رداء أحمر.

قال الشیخ الامام قاضی القضاة مجد الدین الشیرازی: رأیت فی المنام، و أنا بمکة المشرفة، کان معی أجزاء من کتب الحدیث، و أنا افکر فی نفسی الی أین اذهب بها للسماع علیه، و کان إذ ذاک بمکة من الشیوخ عدة جماعة، معظمین من المسندین، یقدمون فی أکثر النفوس علی الامام الیافعی، فسمعت صوتا من جمیع جهاتی و هو یقول: لیس عند اللّه أعظم قدرا من الیافعی، فقلت فی نفسی هذه رؤیا منام، و لا بد لها من تعبیر فمضیت أسیر، فما خطوت خطوات الا رأیت شخصا واقفا علی طریقی، غلب علی ظنی میکائیل أو ابراهیم الخلیل علیهما السلام، لم أشک أنه أحدهما، فسلمت علیه، و ذکرت له رؤیای، فقال: تعبیره انه یشتهر حتی یصیر مثل الشمس، ثم یموت، فاستیقظت، و کتبت ذلک فی ورقة لئلا أنسی منه شیئا.

قال: و لم أزل مترددا فی معنی الکلام، حتی اجتمعت ببعض الصالحین فی بیت المقدس بعد سنین، و هو الشیخ محمد القرنی قال لی اخبرک ان بعض الصالحین بالمسجد الاقصی شرفه اللّه تعالی، أخبرنی أن الیافعی قطب البارحة فأثبت تاریخ هذا القول عندی و ذکرت رؤیای، فلما رجعت الی مکة، وجدت الشیخ عبد اللّه قد مات، و انتقل الی رحمة اللّه تعالی، فنظرت فاذا یوم وفاته بعد سبعة أیام من الیوم الذی قطب فیها، و هی المدة التی صار فیها مثل الشمس، و قد تقدم فی ترجمة الشیخ طلحة الهتار ما یؤید ذلک، و بالجملة فمناقبه مشهورة و آثاره مذکورة، ذکره الشیخ جمال الدین الاسنوی فی طبقاته، و أثنی علیه ثناءا کثیرا.

ص:21

و قال: توفی سنة ثمان و ستین و سبعمائة و هو إذ ذاک فضیل مکة و فاضلها، و عالم الاباطح و عاملها، و دفن بباب المعلی جنب الفضیل بن عیاض نفعنا اللّه بهما، قال: و بیعت أشیاء حقیرة من ترکته بالاثمان الغالیة، حتی بیع له مئزر عتیق، بثلاثمائة درهم، و طاقة بمائة درهم الی غیر ذلک نفع اللّه به

گفتند: بر ما پوشیده نیست، و برخواستند و پیش رفتند سوی محراب، پنداشتم که نماز خواهند گذارد، و از دیوار بیرون رفتند.

و هم وی گفته است: که شیخ مذکور گفت: در بعضی از ساحلهای شام در ماه رجب سنة اثنتین و اربعین و سبعمائة، هر دو پیر در خلوت من در آمدند، و بعد از نماز پیشین پیش رفتند سوی محراب، ندانستم که از کجا در آمدند و از کدام بلد آمدند؟ چون بر من سلام کردند، و مصافحه کردند، با ایشان انس گرفتم، گفتم از کجا آمدید؟ گفتند: سبحان اللّه همچون توئی از این حال سؤال می کند! بعد از آن خشک پارۀ نان جوین داشتم، پیش ایشان بنهادم، گفتند: نه از بهر این آمده ایم، گفتم پس از بهر چه آمده اید؟ گفتند: آمده ایم که تو را وصیت می کنم برسانیدن سلام بعبد اللّه یافعی، و گفتند: که بگو بشارت باد ترا، گفتم ویرا از کجا می شناسید؟ گفتند: ما بوی رسیده ایم، و وی بما رسیده است، گفتم: شما را در این بشارت رسانیدن رخصت است؟ گفتند آری، و چنان ذکر کردند که از پیش برادرانی می آیند که ایشان را هستند در مشرق، و فی الحال غائب شدند.

و هم وی گفته است: که در اوائل حال منزوی بودم، که بطلب علم مشغول باشم، که موجب فضیلت و کمال است، یا بعبادت، که مثمر حلاوت و سلامت از آفات قیل و قال است؟ و در این کشاکش و اضطراب، مرا نه خواب بود نه قرار، کتابی داشتم که روز و شب در مطالعه اش می گذرانیدم در این بی قراری آن را بگشادم، در وی ورقی دیدم که هرگز ندیده بودم، و در وی بیتی چند نوشته، که از کسی نشنیده بودم، و آن این ابیات است:

کن عن همومک معرضا و کل الامور الی القضاء

ص:23

فلربما اتسع المضیق و لربما ضاق الفضاء

و لرب امر متعب لک فی عواقبه الرضا

اللّه یفعل ما یشاء فلا تکن متعرضا

«چون این ابیات را خواندم، گویا آبی بر آتش من زدند، و شدت حرارت قلق مرا نشاندند، و وی بنای کتاب «مرآة الجنان» را که در تاریخ نوشته، بر سال نهاده و تا سنه خمسین و سبعمائة بیان حوادث کرده معلوم نیست که بعد از آن چند گاه دیگر بوده است رضی اللّه عنه و نفعنا به»(1)

علی و انما احدهما هو الذی وضعه و نسبه(1) إلیه، و اللّه تعالی أعلم، و له الکتاب الذی سماه «الغرر و الدرر» و هی مجالس املائه المشتمل علی فنون من معانی الادب، تکلم فیها علی النحو و اللغة و غیر ذلک، و هو کتاب یدل علی فضل کبیر و توسع فی الاطلاع علی العلوم.

و ذکره ابن بسام الاندلسی فی اواخر کتاب «الذخیرة» فقال: هذا الشریف امام أئمة العراق، بین الاختلاف و الافتراق، إلیه فزع علمائها، و أخذ عنه عظماؤها صاحب مدارسها، و جامع شاردها و آنسها، ممن سارت أخباره، و عرفت به أشعاره، و حمدت فی ذات اللّه مآثره و آثاره، و تآلیفه فی الدین، و تصانیفه فی احکام المسلمین، مما یشهد أنه فرع تلک الاصول، و أهل ذلک البیت الجلیل، و أورد له عدة مقاطیع فمن ذلک قوله:

و لمّا تفرّقنا کما شاءت النوی تبیّن ودّ خالص و تودّد

کأنی و قد سار الخلیط عشیّة أخو جنّة مما أقوم و أقعد

و قیل: معنی البیت الاول من هذین البیتین مأخوذ من قول المتنبی:

إذا اشتبکت دموع فی خدود تبیّن من بکی ممن تباکی

و مما نسب الی المرتضی أیضا رضی اللّه تعالی عنه:

مولای یا بدر کل داجیة خذ بیدی قد وقعت فی اللجج

حسنک ما تنقضی عجائبه کالبحر جد عنه بلا حرج

بحق من خطّ عارضیک و من سلّط سلطانها علی المهج

مد یدیک الکریمتین معا ثم ادع لی من هواک بالفرج

ص:25

و حکی الخطیب أبو زکریا یحیی بن علی التبریزی اللغوی: أن أبا الحسن علی بن أحمد الفالی الادیب کانت له نسخة من کتاب «الجمهرة» لابن درید فی غایة الجودة، ودعته الحاجة الی بیعها، فباعها و اشتراها الشریف المرتضی بستین دینارا، و تصفحها فوجد فیها أبیاتا بخط بایعها أبی الحسن الفالی:

أنست بها عشرین حولا و بعتها لقد طال وجدی بعدها و حنینی

و ما کان ظنی أننی سأبیعها و لو خلدتنی فی السجون دیونی

و لکن لضعف و افتقار و صبیة صغار علیهم تستهل شئونی

و قد تخرج الحاجات یا أم مالک کرائم من رب بهن ضنین

فأرسل إلیه الکتاب، و وهب له الثمن و هذا الفالی منسوب الی فالة بالفاء و هی بلدة بخوزستان، و ملح الشریف المرتضی و فضائله کثیرة، و کانت ولادته فی سنة خمس و خمسین و ثلاثمائة(1)

رضیت و لو لا ما علمتم من الجوی لما کنت أرضی منکم بلمام

الی آخر ما ذکر(1).

«از این عبارت ظاهر است که سید مرتضی ثمرۀ دوحه سیادت، و قمر فلک ریاست است، و علم آن جناب مثل سیف منتضی است، و برای آن جناب محاسن اشعار و محامد آثار است» .

«از این عبارت ظاهر است که یاقوت حموی، مدح عظیم و ثناء جلیل جناب سید مرتضی نقل کرده، که از آن ظاهر است که آن جناب متوحد بود در علوم کثیرة، و اجماع بر فضل آن جناب واقع شده» .

بها، یتیما فی کنف أحد أوصیائه الزکی الحزوبی، فحفظ القرآن و هو ابن تسع، عند الصدر السقطی، شارح «مختصر التبریزی» و صلی به علی العادة بمکة، حیث کان مع وصیه بها، و حفظ «العمدة» ، و «الحاوی الصغیر» ، و «مختصر ابن الحاجب» و «الملحة» ، و «الفیّة ابن مالک» و غیرها، و بحث فی صغره و هو بمکة فی «العمدة» علی الجمال ابن ظهیرة.

ثم قرء علی الصدر الابسیطی بالقاهرة شیئا من العلم، و بعد بلوغه لازم أحد أوصیائه الشمس بن القطان، فی الفقه، و العربیة، و الحساب، و غیرها، و قرأ علیه جانبا کبیرا من «الحاوی» .

و کذا لازم فی الفقه و العربیة النور الادمی، و تفقه بالابناسی، بحث علیه فی «المنهاج» و غیره، و أکثر من ملازمته أیضا، لاختصاصه بأبیه، و بالبلقینی، لازمه مدة و حضر دروسه الفقهیة، و قرأ علیه الکثیر من «الروضة» و من کلامه علی حواشیها، و سمع علیه بقراءة الشمس البرماوی، فی «مختصر المزنی» و بابن الملقن، قرأ علیه قطعة کبیرة من شرحه الکبیر علی «المنهاج» .

و لازم العز بن جماعة فی غالب العلوم التی کان یقریها دهرا، و مما أخذه عنه فی شرح «المنهاج الاصلی» و فی «جمع الجوامع» ، و شرحه للعز، و فی «المختصر الاصلی» ، و النصف الاول من «شرح العضد» و فی «المطول» و علق عنه بخطه أکثر شرح «جمع الجوامع» ، و حضر درس الهمام الخوارزمی و من قبله دروس قنبر العجمی، و أخذ أیضا عن البدر بن الطنبدی، و ابن الصاحب و الشهاب أحمد بن عبد اللّه البوصیری، و عن الجمال الماردانی الموقت الحاسب و اللغة عن المجد صاحب «القاموس» ، و العربیة عن الغماری، و المحب بن هشام، و الادب و العروض و نحوهما عن البدری البشنکی، و الکتابة عن أبی علی الرفتاوی، و النور البدماصی، و القراءات عن التنوخی، قرأ علیه بالسبع

ص:29

الی المفلحون، وجوده قبل ذلک علی غیره.

و جد فی الفنون حتی بلغ الغایة، و حبب اللّه إلیه الحدیث، و أقبل علیه بکلیته، و طلبه من سنة ثلث و تسعین و هلم جرا، لکنه لم یلزم الطلب الا من سنة ست و تسعین، فعکف علی الزین العراقی، و تخرج به، و انتفع بملازمته، و قرأ علیه الفیته و شرحها، و نکته علی بن الصلاح، درایة و تحقیقا، و الکثیر من الکتب الکبار و الاجزاء القصار، و حمل عنه من أمالیه جملة، و استملی علیه بعضها، و تحویل الی القاهرة، فسکنها قبیل القرن، و ارتحل الی البلاد الشامیة، و المصریة، و الحجازیة و اکثر جدا من المسموع و الشیوخ، فسمع العالی و النازل، و أخذ عن الشیوخ و الاقران، فمن دونهم، و اجتمع له من الشیوخ المشار إلیهم و المعول فی المشکلات علیهم ما لم یجتمع لاحد من أهل عصره، لان کل واحد منهم کان متبحرا و رأسا فی فنه الذی اشتهر به لا یلحق فیه، فالتنوخی فی معرفة القراءات و علو سنده فیها، و العراقی فی معرفة علوم الحدیث و متعلقاته و الهیثمی فی حفظ المتون و استحضارها، و البلقینی فی سعة الحفظ و کثرة الاطلاع، و ابن الملقن فی کثرة التصانیف.

و المجد الفیروزآبادی فی حفظ اللغة و اطلاعه علیها، و الغماری فی معرفة العربیة و متعلقاتها، و کذا المحب بن هشام کان حسن التصرف فیها لوفور ذکائه و کان الغماری فائقا فی حفظها.

و العز بن جماعة فی تفننه فی علوم کثیرة، بحیث انه کان یقول أنا أقرأ فی خمسة عشر علما لا یعرف علماء عصری أسماءها، و أذن له جلهم أو جمیعهم، کالبلقینی، و العراقی، فی الفتاوی و التدریس، و تصدی لنشر الحدیث، و قصر نفسه علیه، مطالعة و قراءة و إقراء و تصنیفا، و افتاءا.

و شهد له أعیان شیوخه بالحفظ، و زادت تصانیفه التی معظمها فی فنون

ص:30

الحدیث، و فیها من فنون الادب و الفقه و الاصلین و غیر ذلک علی مائة و خمسین تصنیفا، و رزق فیها من السعد و القبول خصوصا «فتح الباری بشرح البخاری» الذی لم یسبق لنظیره أمرا عجبا، بحیث استدعی طلبه ملوک الاطراف، بسؤال علمائهم لهم فی طلبه، و بیع بنحو ثلاثمائة دینار، و انتشر فی الآفاق، و لما تم لم یتخلف عن ولیمة ختمه فی التاج و السبع وجوه من سائر المسلمین الا النادر و کان مصروف ذلک المهم نحو خمسمائة دینار و اعتنی بتحصیل تصانیفه کثیر من شیوخه و أقرانه، فمن دونهم، و کتبها الاکابر، و انتشرت فی حیاته، و اقرأ الکثیر منها، و حفظ غیر واحد من الابناء عدة منها، و عرضوها علی جاری العادة علی مشایخ العصر، و أنشد من نظمه فی المحافل، و خطب من دیوانیه علی المنابر لبلیغ نظمه و نثره، و کان مصمما علی عدم دخوله فی القضاء، حتی انه لم یوافق الصدر المناوی، لما عرض علیه قبل القرن النیابة عنه علیها.

ثم قدر أن المؤید ولاه الحکم فی بعض القضایا، و الزم من ذلک النیابة، و لکنه لم یتوجه إلیها، و لا انتدب لها الی أن عرض علیه الاستقلال به، و الزم من أحبائه بقبوله فقبل و استقر فی المحرم سنة سبع و عشرین بعد أن کان عرض علیه فی أیام المؤید فمن دونه، و هو یأبی و تزاید ندمه علی القبول، لعدم فرق أرباب الدولة بین العلماء و غیرهم و مبالغتهم فی اللوم لرد اشاراتهم، و ان لم تکن علی وفق الحق بل یعادون علی ذلک، و احتیاجه لمداراة کبیرهم و صغیرهم بحیث لا یمکنه مع ذلک القیام بکل ما یرومونه علی وجه العدل، و صرح بأنه جنی علی نفسه بتقلید أمرهم، و أن بعضهم ارتحل للقائه و بلغه فی أثناء توجهه تلبسه بوظیفة القضاء فرجع، و لم یلبث أن صرف ثم أعید، و لا زال کذلک الی أن أخلص فی الاقلاع عنه عقب صرفه فی جمادی الثانیة سنة اثنتین و خمسین بعد زیادة مدد

ص:31

قضائه علی أحد و عشرین سنة، و زهد فی القضاء زهدا تاما لکثرة ما توالی علیه من الانکاد و المحن بسببه.

و صرح بأنه لم تبق فی بدنه شعرة تقبل اسمه، و درس فی أماکن کالتفسیر الحسنیة و المنصوریة، و الحدیث بالبیبرسیة، و الجمالیة المستجدیة، و الحسینیة و الزینبیة، و الشیخونیة، و جامع طولون، و القبة المنصوریة، و الاسماع بالمحمودیة، و الفقه بالحزوبیة البدریة بمصر، و الشریفیة الفخریة، و الشیخونیة و الصالحیة النجمیة، و الصلاحیة المجاورة للشافعی و المؤیدیة.

ولی مشیخة البیبرسیة، و نظرها و الافتاء بدار العدل، و الخطابة بجامع الازهر، ثم بجامع عمرو، و خزن الکتب بالمحمودیة، و أشیاء غیر ذلک مما لم یجتمع له فی آن واحد.

و أملی ما ینیف علی ألف مجلس من حفظه، و اشتهر ذکره، و بعد صیته، و ارتحل الائمة إلیه، و تبجح الأعیان بالوفود علیه، و کثرت طلبته، حتی کان رؤس العلماء من کل مذهب من تلامذته، و أخذ الناس عنه طبقة بعد اخری، و الحق الابناء بالآباء، و الاحفاد بل و أبنائهم بالاجداد، و لم یجتمع عند أحد مجموعهم و قهرهم بذکائه و شفوف نظره، و سرعة ادراکه، و اتساع نظره، و وفور آدابه، و امتدحه الکبار، و تبجح فحول الشعراء بمطارحته، و طارت فتاواه التی لا یمکن دخولها تحت الحصر فی الآفاق، و حدث باکثر مرویاته خصوصا المطولات منها کل ذلک مع شدة تواضعه، و حلمه، و بهائه، و تحریه فی مأکله، و مشربه، و ملبسه، و صیامه، و قیامه، و بذله، و حسن عشرته، و مزید مداراته، و لذیذ محاضراته، و رضی أخلاقه، و میله لاهل الفضائل، و انصافه فی البحث، و رجوعه الی الحق و خصاله التی لم تجتمع لاحد من أهل عصره، و قد شهد له القدماء لحفظه، و الثقة، و الامانة، و المعرفة التامة، و الذهن الوقاد، و الذکاء المفرط، و سعة

ص:32

العلم فی فنون شتی، و شهد له شیخه العراقی بأنه أعلم أصحابه بالحدیث.

و قال کل من التقی الفاسی و البرهان الحلبی ما رأینا مثله، و سأل الفاضل تغری یرمش الفقیه أ رأیت مثل نفسک؟ فقال: قال اللّه: فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ(1)، و محاسنه جمة، و ما عسی أن أقول فی هذا المختصر، أو من أنا حتی یعرف بمثله، خصوصا.

و قد ترجمه من الأعیان فی التصانیف المتداولة بالایدی: النقی الفارسی فی «ذیل التقیید» ، و البدر البشنکی فی «طبقاته للشعراء» و التقی المقریزی فی کتاب «العقود الفریدة» ، و العلاء ابن خطیب الناصریة فی «ذیل تاریخ حلب» ، و الشمس بن ناصر الدین فی «توضیح المشتبه» ، و التقی بن قاضی شهبة فی «تاریخه» ، و البرهان الحلبی فی «بعض مجامیعه» ، و التقی بن فهد المکی فی «ذیل طبقات الحفاظ» ، و القطب الخیضری فی «طبقات الشافعیة» ، و جماعة من أصحابنا، کابن فهد النجم فی معاجیمهم، و غیر واحد فی الوفیات، و هو نفسه فی «رفع الاصر» و کفی بذلک فخرا، و تجاسرت فأوردته فی «معجمی» و «الوفیات» و «ذیل القضاة» ، بل و افردت له ترجمة حافلة، لا تفی ببعض أحواله فی مجلد ضخم أو مجلدین کتبها الائمة عنی، و انتشرت نسخها و حدثت بها الاکابر غیر مرة بکل من مکة و القاهرة، و أرجو کما شهد به غیر واحد أن تکون غایة فی بابها سمیتها «الجواهر و الدرر» .

و قد قرأت علیه الکثیر جدا من تصانیفه و مرویاته، بحیث لا أعلم من شارکنی فی مجموعها، و کان رحمه اللّه یودنی کثیرا، و ینوه بذکری فی غیبتی مع صغر سنی، حتی قال لیس فی جماعتی مثله، و کتب لی علی عدة من تصانیفی، و أذن

ص:33

لی فی الاقراء و الافادة بخطه، و أمرنی بتخریج حدیث ثم أملاه.

و لم یزل علی جلالته و عظمته فی النفوس، و مداومته علی أنواع الخیرات الی أن توفی فی أواخر ذی الحجة سنة اثنتین و خمسین، و کان له مشهد لم یر من حضره من الشیوخ فضلا عمن دونهم مثله، و شهد أمیر المؤمنین و السلطان فمن دونهما الصلوة علیه، و قدّم السلطان الخلیفة للصلوة، و دفن تجاه تربة الدیلمی بالقرافة، و تزاحم الامراء و الاکابر علی حمل نعشه، و مشی الی تربته من لم یمش نصف مسافتها قط، و لم یخلف بعده فی مجموعه مثله، و رثاه غیر واحد بما مقامه أجلّ منه رحمه اللّه و إیانا(1).

التعلیق» و «التوفیق» فیه أیضا، و «تهذیب التهذیب» و «لسان المیزان» و «الاصابة فی الصحابة» و «نکت ابن الصلاح» ، و «أسباب النزول» و «تعجیل المنفعة» و «رجال الاربعة» و «المدرج» و «المقترب فی المضطرب» و أشیاء کثیرة جدا تزید علی المائة.

و أملی أکثر من ألف مجلس، و ولی القضاء بالدیار المصریة، و التدریس بعدة أماکن، و خرّج أحادیث الرافعی، و الهدایة، و الکشاف، و الفردوس، و عمل أطراف الکتب العشرة و المسند الحنبلی، و عمل زوائد المسانید الیمانیة و له تعالیق و تخاریج ما الحفاظ و المحدثون لها الا محاویج.

توفی فی ذی الحجة سنة اثنتین و خمسین و ثمانمائة، ولی منه إجازة عامة و لا استبعد أن یکون لی منه إجازة خاصة، فان والدی کان یتردد إلیه، و ینوب فی الحکم عنه، و ان یکن فاتنی حضور مجالسه و الفوز بسماع کلامه و الاخذ عنه، فقد انتفعت بالفوز بتصانیفه، و استفدت منها الکثیر، و قد غلق بعده الباب و ختم به هذا الشأن.

أخبرنی الشهاب المنصوری انه شهد جنازته، فلما وصل الی المصلی، مطرت السماء علی نعشه فانشد فی ذلک:

قد بکت السحب علی قاضی القضاة بالمطر

و انهدم الرکن الذی کان مشیدا بالحجر(1)

و نیز جلال الدین سیوطی در کتاب «نظم العقیان فی اعیان الأعیان» علی ما نقل عنه گفته:

احمد بن علی بن محمد بن محمد بن علی بن محمود بن احمد بن حجر ابن أحمد الکنانی العسقلانی الاصل ثم المعیدی الشافعی قاضی القضاة، شیخ

ص:35

الاسلام، امام الحفاظ، شهاب الدین أبو الفضل بن نور الدین بن قطب الدین ابن ناصر الدین بن جلال الدین، فرید زمانه، و حامل لواء السنة فی أوانه، ذهبی هذا العصر و نضاره، و جوهره الذی ثبت به علی کثیر من الاعصار فخاره، امام هذا الفن للمقتدین، و مقدم عساکر المحدثین، و عمدة الوجود فی التوهین و التصحیح، و أعظم الحکام و الشهود فی بابی التعدیل و التجریح، شهد له بالانفراد، خصوصا فی «شرح البخاری» کل مسلم، و قضی له کل حاکم، بانه العلم المعلم، له الحفظ الواسع الذی إذا وصفته، فحدث عن البحر بن حجر و لا حرج، و النقد الذی ضاهی به ابن معین، فلا یمشی علیه بهرج هرج، و التصانیف التی ما شبهتها الا بالکنوز و المطالب، فمن ثم قضی لها موانع تحول بینها و بین کل طالب جمل اللّه به هذا الزمان الاخیر، و أحیا به و شیخه سنة الاملاء بعد انقطاعه من دهر کبیر، ولد فی ثانی عشری شعبان سنة ثلاث و سبعین و سبعمائة، و عنی اوّلا بالادب و الشعر حتی برع فیهما، و نظم الکثیر فاجاد، و هو ثانی السبعة الشهب من الشعراء، و کتب الخطب المنسوب، ثم حبب إلیه فن الحدیث فأقبل علیه سماعا، و کتابة، و تخریجا، و تعلیقا و تصنیفا، و لازم حافظ عهده زین الدین العراقی، حتی تخرج به، و اکب علیه اکبابا لا مزید علیه حتی رأس فیه فی حیاة شیوخه، حتی شهدوا له بالحفظ، و تفقه علی الشیخ سراج الدین البلقینی و الشیخ سراج الدین بن الملقن، و الشیخ برهان الدین الانباسی، و اخذ الاصول و غیره عن العلامة عز الدین بن جماعة، و لازمه طویلا، و رحل الی الشام، و الحجاز و دخل الیمن، فاجتمع بالعلامة مجد الدین الشیرازی صاحب القاموس، ثم رجع فاقبل بکلیته علی الحدیث، و صنف فیه التصانیف الباهرة، و ولی وظائف سنیة لتدریس الحدیث بالشیخونیة، و مجامع القلعة، و بالجمالیة، و بالبیبرسیة، و مسجد الصلاحیة بجوار مشهد الامام الشافعی رضی اللّه عنه،

ص:36

و ولی قضاء القضاة بالدیار المصریة، و أول ما ولیه سنة سبع و عشرین الخ(1).

و انا الذی راض باحکام مضت عن ربنا البر المهیمن صادرة

لکن سئمت العیش من بعد الذی قد خلف الافکار منا حائرة

هو شیخ الاسلام المعظم قدره من کان اوحد عصره و النادرة

قاضی القضاة العسقلانی الذی لم ترفع الدنیا خصیما ناظره

و شهاب دین اللّه ذی الفضل الذی اربی علی عدد النجوم مکاثرة

لا تعجبوا لعلوه فأبوه من قبل علی فی الدنیا و الآخرة

هو کیمیاء العلم کم من طالب بالکسر جاء له فاضحی جابرة

لا بدع ان عادت علوم الکیمیا من بعد ذا الحجر الکریم بائرة

لهفی علی من اورثتنی حسرة درس الدروس علیه إذ هی خاسرة

لهفی المدح استحالت للرثا و قصور ابیاتی غدت متقاصرة

لهفی علیه عالما بوفاته درست دروس و المدارس دائرة

لهفی علی الاملاء عطل بعده و معاهد الاسماع إذ هی شاعرة

لهفی علیه حافظ العصر الذی قد کان معدودا لکل مناظرة

لهفی علی الفقه المهذب و المحر رحاوی المقصود عند محاضره

لهفی علی النحو الذی تسهیله مغنی اللبیب مساعدا لمذاکرة

لهفی علی اللغة العربیة کم أرا نا معربا بصحاحها المتظاهرة

لهفی علی علم العروض تقطعت اسبابه بفواصل متغائرة

لهفی علیه خزانة العلم التی کانت بها کل الافاضل ماهرة

لهفی علی شیخی الذی سعدت به صحب و اوجه ناظریه ناضرة

لهفی علی التقصیر منی حیث لم املا النواحی بالنواح مبادرة

لهفی علی عذری عن استیفاء ما یحوی و عجزی ان اعد ماثره

لهفی علی الهفی و هل ذا مسعدی أو کان ینفعنی شدید محاذره

ص:38

لهفی علی من کل عام للهنا تأتی الوفود الی حماه مبادرة

و الان ذا العام جاءوا للعزا فیه و عادوا بالدموع الهامرة

قد خلف الدنیا خرابا بعده لکنما الاخری لدیه عامرة

و بموته شغر الفوائد و اعلم العین انثنت فی حالتیها شاغرة

ولی المحاجر طابقت إذ للرثا انا ناظم و هی المدامع ناثرة

فکأنه فی قبره سر غدا فی الصدر و الافهام عنه قاصرة

و کأنه فی اللحد منه ذخیرة اعظم بها درر العلوم الفاخرة

و کأنه فی رمسه سیف ثوی فی الغمد مخبوءا لیوم مثائرة

قهرتنی الایام فیه فلیتنی فی مصر متّ و ما رأیت القاهرة

هجرتنی الایام بعدک سیدی و احر قلبی قد رمی بالهاجرة

من شاء بعدک فلیمت انت الذی کانت علیک النفس قدما حاذرة

و سهرت مذ صدح النعی بزجرة فإذا هم من مقلتی بالساهرة

و رزئت فیه فلیت انی لم اکن أولیت انی قد سکنت مقابره

رزء جمیع الناس فیه واحد طوبی لنفس عند ذلک صابرة

یا نوم عنی لا تلمّ بمقلتی فالنوم لا یأوی لعین ساهرة

یا دمع اسقی تربة و لو أنها بعلومه جرت البحار الزاخرة

یا صبری ارحل لیس قلبی فارغا سکنته احزان غدت متکاثرة

یا نار شوقی بالعراق تأججی یا ادمعی بالمزن کونی ساخرة

یا قبر طب قد صرت بیت العلم أو عینا به انسان قطب الدائرة

یا موت انک قد نزلت بذی الندا و مذ استضفت حباک نفسا حاضرة

یا رب فارحمه و اسق ضریحه بسحائب من فیض فضلک غامرة

یا نفس صبرا فالتأسی لائق بوفاة اعظم شافع فی الآخرة

ص:39

المصطفی زین النبیین الذی حاز العلی و المعجزات الباهرة

صلی علیه اللّه ما جال الردی فینا و جرد للبریة باترة

و علی عشیرته الکرام و آله و علی صحابته النجوم الزاهرة(1)

المسددة فتمرق مروق السهم فی الرمیة ما اصاب أصمی(1) ، و ما اخطأ أشوی.(2) إذا شرع الناس الکلام رأیته له جانب و منه للناس جانب

ذکر بعض الامامیة أن المرتضی أول من بسط کلام الامامیّة فی الفقه، و ناظر الخصوم، و استخرج الغوامض، و قید المسائل، و هو القائل فی ذلک:

کان لولای عائصا مکرع الفقه سحیق المدی بحر الکلام

و معان شحطن لطفا عن الافهام قربتها من الافهام

و دقیق ألحقته بجلیل و حلال خلّصته من حرام

و حکی ابن برهان النحوی أنه دخل علیه و هو مضطجع و وجهه الی الحائط و هو یخاطب نفسه و یقول أبو بکر و عمر ولیا فعدلا، و استرحما فرحما، و أما أنا فأقول: ارتدا(3) «از ملاحظۀ این عبارت ظاهر است که جناب سید مرتضی أول کسی است که دار خود را دار علم گردانیده، و برای مناظره آنرا مقرر ساخته، و فتوی داده قبل از آنکه بسن بیست سال رسد، و حاصل بود برای آن جناب ریاست دنیا و علم، با عمل کثیر در سر، و مواظبت تلاوت قرآن شریف و قیام لیل، و افاده علم، و شوق و محبت علم بمرتبه داشت که بر علم چیزی را اختیار نمی ساخت، و علم بلاغت و فصاحت لهجه می افراشت و شیخ ابو اسحاق شیرازی، بکمال مدح و ثنا و تبجیل و تعظیم، جناب سید مرتضی را وصف کرده، یعنی گفته آنچه حاصلش این است: که شریف مرتضی ثابت الجأش بود، و کلام می کرد بزبان معرفت، و وارد

ص:41

می کرد کلمۀ مسدده را، پس می گذشت مثل گذشتن تیر در نشانه، و هر گاه شروع می کردند مردم کلام را، آن جناب در یک جانب می بود، و مردم دیگر در جانب دیگر، حاصل آنکه آن جناب تنها مقابل و مزاحم سائر علماء و فضلاء می شد، و دیگر اکابر و اجله بمرتبۀ او نمی رسیدند.

و محتجب نماند که شیخ ابو اسحاق از اکابر ائمه حذاق، و اجلۀ مشایخ مشهورترین فی الآفاق، و افاخم اساطین اهل شقاق است، و فضائل و مناقب او بالاتر از آنست که احصاء توان کرد، نبذی از آن بر زبان محققین قوم باید شنید:

سألت الناس عن خل وفی فقالوا ما الی هذا سبیل

تمسک ان ظفرت بذیل حر فان الحر فی الدنیا قلیل

و قال الشیخ أبو بکر محمد بن الولید الطرطوسی الاتی ذکره انشاء اللّه تعالی:

کان ببغداد شاعر مفلق یقال له عاصم، فقال یمدح الشیخ أبا اسحاق قدس اللّه سره:

تراه من الذکاء نحیف جسم علیه من توقده دلیل

إذا کان الفتی ضخم المعالی فلیس یضره الجسم النحیل

و کان فی غایة الورع و التشدد فی الدین، و محاسنه أکثر من أن تحصر، و کانت ولادته فی سنة ثلث و تسعین و ثلاثمائة بفیروزآباد، و توفی لیلة الاحد الحادی و العشرین من جمادی الآخرة، قاله السمعانی فی الذیل، و قیل: فی جمادی الاولی سنة ست و سبعین و أربعمائة ببغداد، و دفن من الغد بباب ابزر رحمه اللّه، و رثاه ابو القاسم بن ناقیا و اسمه عبد اللّه، و سیأتی ذکره انشاء اللّه، بقوله:

اجری المدامع بالدم المهراق خطب اقام قیامة الآماق

ما للیالی لا تؤلف شملها بعد ابن بجدتها(1) ابی اسحاق

ان قیل مات فلم یمت من ذکره حی علی مر اللیالی باق

و ذکره محب الدین بن النجار فی «تاریخ بغداد» فقال فی حقه: امام اصحاب الشافعی و من انتشر فضله فی البلاد، و فاق اهل زمانه بالعلم و الزهد، و اکثر علماء الامصار من تلامذته، ولد بفیروزآباد بلدة بفارس، و نشأ بها، و دخل شیراز و قرأ بها الفقه علی أبی عبد اللّه البیضاوی، و علی أبی احمد عبد الوهاب بن رامین، ثم دخل البصرة، و قرأ علی الجزری، و دخل بغداد فی شوال سنة 415، و قرأ علی أبی الطیب الطبری، و مولده فی سنة ثلث و تسعین و ثلاثمائة.

و قال أبو عبید اللّه الحمیدی: سألته عن مولده فذکر دلائل دلت علی سنة

ص:43

ست و تسعین، قال: و رحلت فی طلب العلم الی شیراز سنة عشر و اربعمائة، و قیل ان مولده خمس و تسعون و اللّه اعلم، و جلس اصحابه للعزاء بالمدرسة النظامیة، و لما انقضی العزاء رتب مؤید الملک بن نظام الملک ابا سعد المتولی مکانه، و لما بلغ الخبر نظام الملک کتب بانکار ذلک، و قال کان من الواجب ان تغلق المدرسة سنة لاجله، وزری علی من تولی موضعه، و امر أن یدرس الشیخ ابو نصر عبد السید ابن الصباغ مکانه(1).

قال السمعانی: هو امام الشافعیة و مدرس النظامیة، و شیخ العصر، رحل الناس إلیه من البلاد و قصدوه، و تفرد بالعلم الوافر مع السیرة الجمیلة، و الطریقة المرضیة، جائته الدنیا صاغرة فاباها، و اقتصر علی خشونة العیش ایام حیاته، صنف فی الاصول و الفروع و الخلاف و المذهب، و کان زاهدا، ورعا، متواضعا ظریفا، کریما، جوادا، طلق الوجه، دائم البشر، ملیح المحاورة، اخذ عنه جماعة کثیرة.

حکی عنه قال: کنت نائما ببغداد، فرأیت النبی صلی اللّه علیه و سلم و معه ابو بکر و عمر، فقلت: یا رسول اللّه بلغنی عنک احادیث کثیرة عن ناقلی الاخبار فارید أن اسمع منک حدیثا اتشرف به فی الدنیا و اجعله ذخر الآخرة، فقال: قال لی: یا شیخ (و سمانی شیخا و خاطبنی به) و کان یفرح به: قل عنی من أراد السلامة فلیطلبها فی سلامة غیره.

قال السمعانی: سمعت هذا بمرو من ابی القاسم حیدر بن محمود الشیرازی انه سمع ذلک من ابی اسحاق.

و عن ابی اسحاق ان رجلا خسأ کلبا فقال: مه الطریق بینک و بینه.

و عنه کنت اشتهی ثریدا بماء باقلاء قال فما صح لی اکله لاشتغالی بالدرس و اخذی النوبة.

قال السمعانی: قال اصحابنا ببغداد: کان الشیخ ابو اسحاق إذا بقی مدة لا یأکل شیئا صعد إلیه النصریة و له بها صدیق، فکان یثرد(1) له رغیفا، و یشربه بماء الباقلاء، فربما صعد إلیه و قد فزع، فیقول ابو اسحاق: «تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خاسِرَةٌ»(2).

قال ابو بکر الشاشی: ابو اسحاق حجة اللّه علی ائمة العصر.

ص:45

و قال المرفق الحنفی: ابو اسحاق امیر المؤمنین فی الفقهاء قال القاضی بن هانی: امامان ما اتفق لهما الحج: ابو اسحاق، و قاضی القضاة ابو عبد اللّه الدامغانی، اما ابو اسحاق فکان فقیرا، و لو اراده لحملوه علی الاعناق، و الآخر لو أراد الحج لامکنه علی السندس و الاستبرق.

السمعانی سمعت أبا بکر محمد بن القاسم الشهرزوری بالموصل یقول: کان شیخنا أبو اسحاق إذا اخطا أحد بین یدیه قال أی سکتة نابتک؟ ، قال: و کان یتوسوس یعنی فی الماء، و سمعت عبد الوهاب الانماطی یقول: کان أبو اسحاق یتوضأ فی الشط، و شک فی غسل وجهه حتی غسله مرات، فقال له رجل: یا شیخ ما هذا؟ قال: لو صحت لی الثلث ما زدت علیها.

قال السمعانی: دخل أبو اسحاق یوما مسجد السعدی، فنسی دینارا ثم ذکر فرجع و وجده ففکر، و قال: لعله من غیری فترکه.

قیل: ان طاهر النیسابوریّ خرج لابی اسحاق جزءا فقال: انبانا أبو علی بن شاذان، و مرة انبأنا الحسن بن أحمد البزار، و مرة أخبرنا الحسن بن أبی بکر الفارسی، فقال من ذا؟ قال: هو ابن شاذان فقال: ما ارید هذا الجزء، التدلیس اخو الکذب.

قال القاضی أبو بکر الانصاری: اتیت أبا اسحاق بفتیا فی الطریق، فأخذ قلم خباز فکتب، ثم مسح القلم فی ثوبه.

قال السمعانی: سمعت جماعة یقولون: لما قدم أبو اسحاق نیسابور رسولا تلقوه، و حمل إمام الحرمین غاشیته، و مشی بین یدیه، و قال أفتخر بهذا، و کان عامة المدرسین بالعراق و الجبال تلامذته و أتباعه، و کفاهم بذلک فخرا، و کان ینشد الاشعار الملیحة، و یوردها، و یحفظ منها الکثیر و عنه قال: العلم الذی لا ینتفع به صاحبه أن یکون الرجل عالما و لا یکون عاملا، و قال: الجاهل بالعالم

ص:46

یقتدی، فاذا کان العالم لا یعمل، فالجاهل ما یرجو من نفسه و اللّه و اللّه یا أولادی نعوذ باللّه من علم یصیر حجة علینا.

قیل: ان عبد الرحیم القشیری جلس بجنب الشیخ أبی اسحاق، فأحس بثقل فی کمه، فقال: ما هذا یا سیدنا؟ قال: قرض الملاّح، و کان یحملها فی کمه طرحا للتکلف.

قال السمعانی: رأیت بخط أبی اسحاق رقعة فیها نسخة ما رواه أبو محمد المریدی: رأیت فی سنة ثمان و ستین لیلة الجمعة أبا اسحاق الفیروزآبادی فی منامی، یطیر مع أصحابه فی السماء الثالثة أو الرابعة، فتحیرت، و قلت فی نفسی هذا الشیخ الامام مع أصحابه یطیر و أنا معهم، و کنت فی هذه الفکرة إذ تلقّی الشیخ ملک، و سلم علیه عن الرب تعالی، و قال ان اللّه یقرأ علیک السلام و یقول ما تدرس بأصحابک؟ قال أدرس ما نقل عن صاحب الشرع، قال له الملک فاقرأ علی شیئا أسمعه، فقرأ علیه الشیخ مسئلة لا أذکرها، ثم رجع الملک بعد ساعة الی الشیخ و قال: ان اللّه تعالی یقول: ألحق ما أنت علیه و أصحابک و ادخل الجنة معهم.

قال الشیخ أبو اسحاق: کنت اعید کل قیاس ألف مرة، فاذا فرغت أخذت قیاسا آخر علی هذا، و کنت اعید کل درس ألف مرة، فاذا کان فی المسئلة بیت یستشهد به حفظت القصیدة التی فیها البیت.

و کان الوزیر بن جهیر کثیرا ما یقول: الامام أبو اسحاق، وحید عصره و فرید دهره، و مستجاب الدعوة.

قال السمعانی: لما خرج أبو اسحاق الی نیسابور، خرج معه جماعة من تلامذته، کأبی بکر الشاشی، و أبی عبد اللّه الطبری، و أبی معاذ الاندلسی، و القاضی علی المنائحی، و قاضی البصرة ابن فسان، و أبی الحسن الآمدی، و أبی القاسم

ص:47

الریحانی، و أبی علی الفارقی، و أبی العباس بن الرطبی.

قال ابن النجار: ولد أبو اسحاق بفیروزآباد بلیدة بفارس، و نشأ بها، و قرأ الفقه بشیراز علی أصحاب أبی القاسم الدارکی، و علی أبی الطیب الطبری صاحب الماسرخسی، و علی الزجاجی، صاحب ابن القاص، و قرأ الکلام علی أبی حاتم القزوینی، صاحب ابن الباقلانی، و خطه فی غایة الردائة.

قال أبو القاسم الجرجانی القاضی: کان أبو اسحاق لا یملک شیئا، بلغ به الفقر حتی لا یجد قوتا و لا ملبسا، کنا نأتیه و هو ساکن فی القطیعة، فیقوم لنا نصف قومة کی لا یظهر منه شیء من العری، و کنت أمشی معه، فتعلّق به باقلائی، و قال یا شیخ کسرتنی و أفقرتنی، فقلنا: و کم لک عنده؟ قال حبتین من ذهب أو حبتین و نصف.

و قال ابن الحاضنة: کان ابن أبی عقیل یبعث منصور الی الشیخ أبی اسحاق البذلة و العمامة المثمنة، فکان لا یلبس العمامة حتّی یغسلها فی دجلة یقصد طهارتها.

و قیل: ان أبا اسحاق نزع عمامته و کانت بعشرین دینارا، و توضأ فی دجلة فجاء لص فأخذها، و ترک عمامة ردیة بدلها، فطلع الشیخ فلبسها، و ما یشعر حتی سألوه و هو یدرّس، فقال: لعل الذی أخذها محتاج.

قال أبو بکر بن الحاضنة: سمعت بعض أصحاب أبی اسحاق یقول: رأیت الشیخ کان یصلی رکعتین عند فراغ کل فصل من المهذب.

قال نظام الملک و اثنی علی أبی اسحاق و قال: کیف حالی مع رجل لا یفرق بینی و بین بهروز الفراش فی المخاطبة، قال لی: بارک اللّه فیک و قال له لما صب علیه: کذلک.

قال محمد بن عبد الملک الهمدانی: حکی أبی قال حضرت مع قاضی القضاة

ص:48

أبی الحسن الماوردی عزا، فتکلم الشیخ أبو اسحاق و أجاد، فلما خرجنا قال الماوردی: ما رأیت کابی اسحاق لو رآه الشافعی لتجمل به.

أخبرنی الحسن بن علی، أخبرنا جعفر الهمدانی، أخبرنا السلفی، سألت شجاعا الذهلی عن أبی اسحاق، فقال: امام أصحاب الشافعی، و المقدم علیهم فی وقته ببغداد، کان ثقة، ورعا، صالحا، عالما بالخلاف، لا یشارکه فیه أحد.

قال محمد بن عبد الملک الهمدانی، ندب المقتدی أبا اسحاق المرسلیة الی المعسکر، فتوجه فی آخر سنة خمس و سبعین، فکان یخرج إلیه أهل البلد بنسائهم و أولادهم، یمسحون اردانه، و یأخذون تراب نعلیه، یستشفون به، و خرج الخبازون و نثروا الخبز، و هو ینهاهم و لا ینتهون، و خرج أصحاب الفاکهة و الحلوی، و نصروا حتی الاساکفة، عملوا مداسات صغارا و نثروها، و هی تقع علی رؤس الناس و الشیخ یعجب، و قال لنا: رأیتم النثار ما وصل إلیکم منه، فقالوا یا سیدی و أنت أی شیء کان حظک منه؟ قال لنا غطیت نفسی بالمحفة.

قال شیرویه الدیلمی فی تاریخ همدان: الشیخ أبو اسحاق امام عصره، قدم علینا رسولا الی السلطان ملکشاه، سمعت منه، و کان ثقة، فقیها، زاهدا فی الدنیا، علی التحقیق اوحد زمانه.

قال خطیب الموصل أبو الفضل حدثنی أبی، قال: توجهت من الموصل سنة 459 الی أبی اسحاق فلما حضرت عنده رحب بی، و قال من أین أنت؟ قلت: من الموصل، قال: مرحبا أنت من بلدتی، قلت: یا سیدنا أنت من فیروزآباد، قال أما جمعنا سفینة نوح، فشاهدت من حسن اخلاقه، و لطافته، و زهده، ما حبب الی لزومه فصحبته الی أن مات.

توفی لیلة الحادی و العشرین، من جمادی الاخری، سنة ست و سبعین و أربعمائة ببغداد، و أحضر الی دار أمیر المؤمنین المقتدی باللّه، فصلی علیه، و دفن بمقبرة

ص:49

باب ابرز، و عمل العزاء بالنظامیة، و صلی علیه صاحبه أبو عبد اللّه الطبری، ثم رتب المؤید بن نظام الملک بعده فی تدریس النظامیة أبا سعد المتولی، فلما بلغ ذلک النظام کتب بانکار ذلک و قال: کان الواجب أن یغلق المدرسة سنة من أجل الشیخ، و عاب علی من تولی، و أمر أن یدرس الامام أبو نصر عبد السید ابن الصباغ بها.

قلت درس بها الشیخ أبو اسحاق بعد تمنع، و لم یتناول جامکیة(1) اصلا، و کان یقتصر علی عمامة صغیرة و ثوب قطنی، و یقنع بالقوت، و کان الفقیه رافع الحمال رفیقه فی الاشتغال، فیحمل شطر نهاره بالاجرة، و ینفق علی نفسه و علی ابن اسحاق، ثم ان رافعا حج، و جاور، و صار فقیه الحرم فی حدود الاربعین و اربعمائة، و مات أبو اسحاق و لم یخلف درهما، و لا علیه درهم، و کذا فلیکن الزاهد، و ما تزوج فیما أعلم، و بحسن نیته فی العلم اشتهرت تصانیفه فی الدنیا، «کالمهذب» ، «و التنبیه» «و اللمع» فی أصول الفقه، «و شرح اللمع» ، «و المعونة فی الجدل» «و الملخص فی أصول الفقه» ، و غیر ذلک.(2)

أبی عبد اللّه البیضاوی، و علی عبد الوهاب بن رامین.

ثم دخل البصرة، و قرأ فیها علی بعض علمائها، و دخل بغداد، سنة خمس عشرة و اربعمائة، و تفقه علی جماعة من الأعیان، و صحب القاضی ابا لطیب الطبری، و لازمه کثیرا، و انتفع به، و ظهر فضله، و تمیز علی أصحابه، و ناب عنه فی مجلسه، و رتبه معیدا فی حلقته، و صنف التصانیف المبارکة المفیدة المشهورة السعیدة، منها: «التنبیه» ، «و المهذب» فی الفقه، «و اللمع» ، «و شرحه» فی أصول الفقه، «و النکت» فی الخلاف «و المعونة» فی الجدل، و له شعر حسن و منه قوله:

سألت الناس من خل وفی فقالوا ما الی هذا سبیل

تمسک ان ظفرت بود حر فان الحر فی الدنیا قلیل

و قوله ایضا فیما نقله بعضهم:

احب الکأس من غیر المدام و اهوی للحسان بلا حرام

و ما حبّی بفاحشة و لکن رأیت الحبّ اخلاق الکرام

و قوله ایضا فیما عزی إلیه:

حکیم یری انّ النجوم جقیقة و یذهب فی احکامها کل مذهب

یخبّر عن افلاکها و بروجها و ما عنده علم بما فی المغیّب

و سیأتی ذکر شیء مما قیل فیه و فی کتبه.

و ذکر الحافظ ابن عساکر: انّه کان انظر اهل زمانه، و افصحهم، و أورعهم، و اکثرهم تواضعا و بشرا، انتهت إلیه ریاسة المذهب، و رحل إلیه الفقهاء من الاقطار، و تخرج به ائمة کبار، و لم یحج و لا وجب علیه حج، لانه کان فقیرا متعففا، فقانعا بالیسیر، سمع الحدیث من أبی علی بن شاذان، و أبی بکر البرقانی، و غیرهما، و تفقه علی جماعة فی شیراز و البصرة و بغداد.

قلت: و قد ذکر الشیخ ابو اسحاق المذکور فی «طبقات الفقهاء» قریب

ص:51

عشرة من شیوخه، منهم من انتسب إلیه، و اشهرهم فی الانتساب إلیه، و اشتغال علیه، و الملازم له، و الاخذ عنه، الامام القاضی ابو الطیب الطبری.

قال الحافظ ابن عساکر: و کان یظن من لا یفهم انه مخالف للاشعری، لقوله فی کتابه فی اصول الفقه: و قالت الاشعریة: الامر لا صیغة له، قال و لیس ذلک لانه لا یعتقد اعتقاده، و انما قال ذلک، لانه خالفه فی هذه المسئلة التی هی مما تفرد بها ابو الحسن.

قال و قد ذکرنا فتواه فیمن خالف الاشعریة، و اعتقد بتبدیعهم، و ذلک اوفی دلیل علی انه منهم، انتهی کلام الحافظ ابن عساکر.

قلت: و الفتوی المذکورة عن الشیخ أبی اسحاق فی هذه الالفاظ التی نقلها الامام ابن عساکر الجواب و باللّه التوفیق: ان الاشعریة هم الأعیان أهل السنة، و أنصار الشریعة، انتصبوا للرد علی المبتدعین القدریة و الروافض و غیر هم فمن طعن فیهم فقد طعن علی أهل السنة، و إذا رفع أمر من یفعل ذلک الی الناظر فی أمر المسلمین وجب علیه تأدیبه بما یرتدع کل أحد، و کتب ابراهیم بن علی الفیروزآبادی و بعده جوابی مثله، و کتب محمد بن أحمد الشاشی، و ذکر الحافظ ابن عساکر أیضا أجوبة اخری لقاضی القضاة الدامغانی و أصحاب الحدیث و لا نطول بذکر ذلک.

و قال الحافظ محب الدین ابن النجار: فاق أهل زمانه فی العلم و الزهد، و انتشر فضله فی القرب و البعد، أو قال فی البلاد، و أکثر علماء الامصار من تلامذته.

و روی عنه الامام الحافظ السمعانی بسنده فی «تذییله علی تاریخ بغداد» أنه قال: کنت نائما فرأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم، و معه أبو بکر و عمر رضی اللّه تعالی عنهما، فقلت یا رسول اللّه بلغنی عنک أحادیث کثیرة و ارید

ص:52

أن أسمع منک حدیثا بغیر واسطة، و روی بعضهم: أتشرف به فی الدنیا، و أجعله ذخرا فی الآخرة، فقال صلی اللّه علیه و آله و سلم: یا شیخ من أراد السلامة فلیطلبها فی سلامة غیره منه، و کان یفرح و یقول: سمانی رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم شیخا قال الامام السمعانی: و سمعت جماعة یقولون لما قدم أبو اسحاق رسولا الی نیسابور، یعنی رسول الخلیفة أمیر المؤمنین المقتدی بأمر اللّه، تلقاه الناس و حمل الامام أبو المعالی الجوینی غاشیة، و مشی بین یدیه، یعنی بذلک امام الحرمین.

قلت و سیأتی فی ترجمة امام الحرمین أن الشیخ أبا اسحاق عظمه أیضا فقال:

تمتعوا بهذا الامام، فانه نزهة هذا الزمان، مشیرا الی امام الحرمین رواه السمعانی و ذکر بعض أهل الطبقات کلاما معناه: أنه حکی أن الشیخ أبا اسحاق یناظر هو و امام الحرمین فغلبه أبو اسحاق بقوة معرفته بطریق الجدل.

قلت و قد سمعت من بعض المشتغلین بالعلم نحوا من هذا، و ان امام الحرمین قال له: و اللّه اعلم ما غلبتنی بفقهک و لکن بصلاحک، هکذا حکی و اللّه أعلم.

و ذکروا أنه لما شافهه أمیر المؤمنین بالرسالة قال: و ما یدرینی أنک أمیر المؤمنین و لم أرک قبل هذا قط، فتبسم الخلیفة من ذلک و أعجبه، فأحضر له من عرفه به.

و ذکروا أیضا أنه کان فی طریق فمر کلب، فزجره بعض أصحابه، فقال له أبو اسحاق: أ ما علمت أن الطریق مشترکة بیننا و بینه، و له فی الورع حکایات مشهورة.

و من تواضعه أنه کان، مع جلالته و علوّ منزلته، یحضر مجلس بعض تلامذة امام الحرمین، أعنی مجلس وعظه، و هو الشیخ الامام البارع، جامع المحاسن

ص:53

و الفضائل بلا منازع، أبو نصر عبد الرحیم ابن الامام أبی القاسم القشیری کما سیأتی.

و ذکر الحافظ ابن النجّار: انّه لمّا ورد بلاد العجم کان یخرج إلیه أهلها بنسائهم فیمسحون أردانهم یعنی به، أو قال أردانهم به، و یأخذون نعله فیستشفون به.

و ذکر علماء التاریخ أنه لما فرغ نظام الملک من بناء المدرسة النظامیة التی فی بغداد سنة تسع و خمسین و أربعمائة، قرر لتدریسها الشیخ أبا اسحاق، و اجتمع الناس من سائر أعیان البلد و وجوه الناس علی اختلاف طبقاتهم، فلم یحضر الشیخ أبو اسحاق، و سبب ذلک أنه لقیه صبی فقال له: کیف تدرس فی مکان مغصوب فرجع و اختفی. . . الی أن قال:

أخبرنی بعض الفقهاء الصلحاء أفضل أهل الصنعاء ممن یرد علیه أحوال الفقراء قال: کنا جماعة نتدارس «التنبیه» کما یتدارس القرآن، فبینا نحن فی بعض الایّام نتدارسه إذ کشف لی عن الشیخ أبی اسحاق حاضرا معنا فی المجلس، و إذا به یقول: ما معناه: حسبت فی کتابی ما حسبته من خیر الآمال، و ما حسبت قطّ أنه یبلغ الی هذا الحال أو نحو ذلک من المقال یعنی أنه یتدارس کما یتدارس القرآن.

و قال القاضی محمد بن محمد الماهانی: امامان ما اتفق لهما الحج: الشیخ أبو اسحاق، و القاضی أبو عبد اللّه الدامغانی، أمّا أبو اسحاق فکان فقیرا، و لکن لو أراده لحمل علی الاعناق، و أمّا الدامغانی فلو أراد الحج علی السندس و الاستبرق لامکنه.

و قال الفقیه أبو الحسن محمد بن عبد الملک الهمدانی: حکی أبی قال:

حضرت مع قاضی القضاة أبی الحسن الماوردی سنة أربعین و أربعمائة فی عزاء

ص:54

انسان سماه، فتکلم الشیخ أبو اسحاق فلما خرجنا قال الماوردی: ما رأیت کأبی اسحاق لو رآه الشافعی لتجمل به أو قال لا عجب به و قال الامام أبو بکر الشاشی مصنف المستظهری(1) : شیخنا أبو اسحاق حجة علی أئمة العصر.

و قال الموفق الحنفی: الشیخ أبو اسحاق أمیر المؤمنین فیما بین الفقهاء. . .

. . . الی أن قال الیافعی: و من ذلک أیضا ما ذکر بعضهم: أنه رأی الشیخ الامام أبا اسحاق المذکور بعد وفاته، و علیه ثیاب بیض، و علی رأسه تاج، فقیل له:

ما هذا البیاض؟ فقال: شرف الطاعة، قال: و التاج؟ قال: عز العلم.

و فیه قال عاصم بن الحسن:

تراه من الذکاء نحیف جسم علیه من توقّده دلیل

إذا کان الفتی ضخم المعانی فلیس یضرّه الجسم النحیل

و قال البندار العقیلی:

کفانی إذا عزّ الحوادث صارم ینیلنی المأمول فی الاثر و الاثر

تقدّ و یفری فی اللقاء کأنّه لسان أبی اسحاق فی مجلس النظر

و مما قیل فیه: و کان قد استقر اجماع أهل بغداد بعد موت الخلیفة علی أن یعقد الخلافة لمن اختاره الشیخ أبو اسحاق، فاختار المقتدی بأمر اللّه فی ما حکاه الامام طاهر بن الامام العلامة یحیی بن أبی الخیر العمرانی فیما یغلب علی ظنه:

و لقد رضیت عن الزمان و ان رمی قومی بخطب ضعضع الارکانا

لمّا أرانی طلعة الحبر الذی أحیا الاله بعلمه الادیانا

أزکی الوری دینا و أکرم شیمة و أمد فی طلق العلوم عنانا

ص:55

و أقلّ فی الدنیا القصیرة رغبة و لطالما قد انضت الرهبانا

للّه ابراهیم أی محقّق صلب إذا ربّ البصیرة لانا

فتخاله من زهده و مخافة للّه قد نظر المعاد عیانا

و مما قیل فیه و فی کتاب «التنبیه» ما رواه الحافظ ابن عساکر:

سقیا لمن صنّف التنبیه مختصرا ألفاظه الغرّ و استقصی معانیه

انّ الامام أبا اسحاق صنّفه للّه و الدین لا للکبر و التیه

رأی علوما عن الافهام شاردة فحازها ابن علی کلّها فیه

لا زلت للشرع ابراهیم منتصرا تذبّ عنه أعادیه و تحمیه

قلت: و فیه و فی کتاب «المهذب» و ما اشتمل علیه من الفقه و المسائل النفیسات نظمت قصیدة من جملتها هذه الابیات، بعد ما طعن فیه بعض المتعصبین و زعم أنه لیس فیه شیء من المسائل الفقهیات، و حلف علی ذلک بعض الایمان الغلیظات، فأرسل الی من بعض البلاد البعیدة فی السؤال عن ذلک، و عن الیمین المذکورة، فأجبت بجواب مشتمل علی التعنیف و الانکار الشدید علی الطاعن فی محاسنه المشهورة، و ضممت الجواب بهذه الابیات التی هی الی فضائله مشیرات:

إذ الغر عن غرّ المسائل سائل و قال افتنی این استقرت فجوّب

و قل غرّها عن درّ فقه تبسّمت ملاح الحلی حلّت کتاب المهذب

عذاری المعانی قد زهت عن خدورها علی غیر کفو لازمات التحجّب

ذراری أبی اسحاق أکرم بسیّد امام نجیب للبعید مقرّب

بمدح علاه لا أقوم و انّما أذبّ مقال الطاعن المتعصّب

قبولا و اقبالا حظته سعادة و أضحی لطلاب کیاقوت مطلب

تصانیفه کم من امام و طالب بها انتفعا فی شرق أرض و مغرب

ص:56

و ما ذاک الا عن عطاء عنایة و تخصیص فضل لا ینال بمکسب

و لما مات الشیخ أبو اسحاق رثاه أبو القاسم بن نافیا (بالنون بعد الالف فاء(1) ثم المثناة من تحت) هکذا فی الاصل المنقول منه حیث قال:

أجری المدامع بالدم المهراق خطب أقام قیامة الآماق

ما للیالی لا تؤلف شملها بعد ابن بجدتها أبی اسحاق

ان قیل مات فلم یمت من ذکره حی علی مر اللیالی باق

ثم درس بعده فی النظامیة أبو سعد المتولی مدة، ثم صرف بالامام ابن الصباغ، ثم صرف ابن الصباغ أیضا بأبی سعید المذکور علی ما نقل بعضهم، و ذکر بعضهم انه لما توفی الشیخ أبو اسحاق، جلس أصحابه للعزاء بالمدرسة النظامیة، فلما انقضی العزاء رتب مؤید الملک بن نظام الملک أبا سعد المتولی، و لما بلغ الخبر نظام الملک کتب بانکار ذلک، و قال کان من الواجب أن تغلق المدرسة سنة لاجله، و أمر أن یدرس الشیخ أبو نصر بن صباغ.

قلت: و ممن درس فی النظامیة من الائمة الکبار أبو حامد الغزالی، و أبو بکر الشاشی، صاحب المستظهری، و أبو النجیب السهروردی، و جماعة کبار مترتبون علی تعاقب الاعصار، و قد یتعجب من عدم ذکر التدریس بها لامام الحرمین، و لیس بعجب فان امام الحرمین کانت اقامته بنیسابور، و کان مدرسا هنالک بالمدرسة النظامیة.

قلت: و هذا ما اقتصرت علیه من ذکر مناقب الشیخ أبی اسحاق، و له فضائل جلیلة، و محاسن جمیله، و سیرة حمیدة طویلة، فی آدابه، و زهادته، و ورعه، و عبادته، و فضائله، و براعته، و تواضعه، و قناعته، و صلاحه، و کرامته، و غیر

ص:57

ذلک من مشهود المناقب، و مشهور المواهب، التی لا یحصرها عد حاسب الخ(1).

أبو علی الزجاجی، و القاضی أبو الطیب، الی أن استخلفه فی حلقته کما سبق فی ترجمته.

و هو أول من درّس بنظامیة بغداد کما ستعرفه فی ترجمة ابن الصباغ، و صنف التصانیف النافعة المشهورة منها: (المهذب) و (التنبیه) و (اللمع) و (شرحها) فی اصول الفقه و (النکت) فی الخلاف و (المعونة) فی الجدل، بدأ فی تصنیف (التنبیه) فی أوائل رمضان سنة اثنتین و خمسین و أربعمائة، و فرغ منه فی شعبان من السنة التی تلیها و هی سنة ثلث، و بدأ فی تصنیف (المهذب) سنة خمس و خمسین و فرغ منه یوم الاحد سنة تسع و ستین.

توفی رحمه اللّه یوم الاحد، و قیل: لیلة الاحد حادی عشر جمادی الآخرة و قیل:

الاولی سنة ست و سبعین و أربعمائة، و دفن من الغد بمقبرة باب أبرز(1) قاله النووی فی (تهذیبه) و کان موته فی دار المظفر ابن رئیس الرؤساء فی دار الخلافة، و أول من صلی علیه المقتدی باللّه امیر المؤمنین، و رثاه أبو القاسم بن ناقیا(2)بقوله:

أجری المدامع بالدم المهراق خطب اقام قیامة الآماق

ما للیالی لا انتظام لشملها بعد ابن بجدتها أبی اسحاق

ان قیل مات فلم یمت من ذکره حی علی مر اللیالی باق(3)

فی سنة خمس، و قیل: سنة ست، و نشأ بها، ثم دخل شیراز سنة عشر، و قرأ الفقه علی أبی عبد اللّه البیضاوی، و علی ابن رامین تلمیذی الدارکی، ثم دخل بصرة، و قرأ بها علی الجزری، ثم دخل بغداد فی شوال، سنة خمس عشرة و أربعمائة، و قرأ الاصول علی أبی حاتم القزوینی، و الفقه علی جماعة، منهم أبو علی الزجاجی، و القاضی أبو الطیب، الی أن استخلفه فی حلقته، و اشتهر و ارتفع ذکره، و کانت الطلبة ترحل من المشرق و المغرب إلیه، و الفتاوی تحمل من البر و البحر الی بین یدیه.

قال رحمة اللّه لما خرجت فی رسالة الخلیفة الی خراسان لم أدخل بلدا و لا قریة الا وجدت قاضیها أو خطیبها أو مفتیها تلامیذی، و ینسب له البسطامیة، درّس بها الی حین وفاته، و مع هذا کان لا یملک شیئا من الدنیا، بلغ به الفقر حتی کان لا یجد فی بعض الاوقات قوتا و لا لباسا، و لم یحج بسبب ذلک، و کان طلق الوجه، دائم البشر، کثیر البسط، حسن المجالسة، یحفظ کثیرا من الحکایات الحسنة و الاشعار، و له شعر حسن.

توفی فی جمادی الآخرة، و قیل: الاولی، سنة ست و سبعین و أربعمائة، و دفن بباب ابرز و تصانیفه «التنبیه» بدأ فیه من أوائل رمضان، سنة اثنتین و خمسین و أربعمائة، و فرغ منه فی شعبان من السنة الآتیة، أخذه من تعلیق أبی حامد، و بدأ فی «المهذب» سنة خمس و خمسین، و فرغ منه سنة تسع و ستین، أخذه من تعلیق شیخه أبی الطیب، و «اللمع» و «التبصرة» شرحها، و له کتاب کبیر فی الاختلاف اسمه «تذکرة المسئولین» ، و آخر دونه سماه «النکت و العیون» و «المعونة فی الجدل» ، و کتاب «طبقات الفقهاء»(1).

و فیها توفی الشیخ أبو اسحاق الشیرازی ابراهیم بن یوسف، الفیروزآبادی، الشافعی، جمال الدین، أحد الاعلام، و له ثلاث و ثمانون سنة، تفقه بشیراز، و قدم بغداد و له اثنان و عشرون سنة، و فاستوطنها، و لزم القاضی أبا الطیب، الی أن صار معیده فی حلقته، و کان أنظر أهل زمانه، و أفصحهم، و أورعهم، و أکثرهم تواضعا و بشرا، و انتهت إلیه ریاسة المذهب فی الدنیا روی عن أبی علی بن شاذان، و البرقانی، و رحل إلیه الفقهاء من الاقطار، و تخرج به أئمة کبار، و لم یحج، و لا وجب علیه، لانه کان فقیرا، متعففا، قانعا بالیسیر، درّس بالنظامیة، و له شعر حسن، توفی فی الحادی و العشرین من جمادی الآخرة(1).

«و عمر بن مظفر المعروف بابن الوردی در «تتمة المختصر» گفته» :

ثم دخلت سنة ست و سبعین و أربعمائة، فیها فی جمادی الآخرة توفی الشیخ أبو اسحاق ابراهیم بن علی بن یوسف الفیروزآبادی بشیراز، و فیروزآباد بلدة بفارس، و قیل: هی مدینة جور، و مولده سنة ثلث و تسعین و ثلاثمائة، و قیل:

سنة ست و تسعین.

کان أوحد عصره، علما، و زهدا، و عبادة، ولد بفیروزآباد، و بها نشأ، و دخل شیراز، و تفقه، ثم قدم البصرة، ثم ببغداد سنة خمس عشرة و أربعمائة، کان اماما فی المذهب، و الخلاف، و الاصول، له «المهذب» و «التلخیص» و «النکت» و «التبصرة» و «اللمع» ، و «رؤس المسائل» ، و کان فصیحا ینظم حسنا فمنه:

سألت الناس عن خل وفی فقالوا ما الی هذا سبیل

تمسک ان ظفرت بود حر فان الحر فی الدنیا قلیل

قلت: و هذا قریب من قول بعض الناس:

ص:61

أکثر و طی الناس من شبهة أو من زنا و الحل جدا قلیل

فابن حلال نادر نادر و النادر النادر کالمستحیل

و اللّه أعلم، و للشیخ أیضا:

جاء الربیع و حسن ورده و مضی الشتاء و قبح برده

فاشرب علی وجه الحبیب و وجنتیه و حسن خده

و کان مستجاب الدعوة، مطرح التکلف، و لما توجه رسولا من الخلیفة الی خراسان قال: ما دخلت بلدة و لا قریة الا و خطیبها و فاضلها تلمیذی و من جملة أصحابی(1).

و اساءت ادب آن جناب کوشیده، نهایت حسن ادب خود، و غایت معرفت و حق شناسی، و اطلاع بر کتب رجال ظاهر ساخته اند، چنانچه در باب پنجم بعد ایراد و اعتراض بر کلام سید مرتضی، که وهن و رکاکت و شناعت آن بر ناظر متدبر و منصف متأمل ظاهر است، گفته: و هر چند این کلام مرتضی را در اینجا نقل کردن، و بر آن رد و قدح نمودن، بظاهر فضولی می نماید.

لیکن غرض تنبیه است بر قوّت دانشمندی این بزرگان، و دقیقه فهمی این بزرگواران، که در معنی یک شعر از اشعار شاعر بدوی، چه قسم دست بر سر، و پای در گل مانده، و با وصف این تقریرات، که مضحک ثکلان، و ملعبه صبیان است، او را جمیع طائفۀ شیعۀ امامیّه، علم الهدی لقب داده اند، و بناء دین و ایمان خود، بر صوابدید او نهاده اند انتهی(1).

کمال عجب است، و نهایت حیرت، که جناب شاهصاحب، از افادات و تصریحات اکابر اماثل، و اساطین افاضل، خود حظی برنداشته، در وادی اغفال، و بوادی احتیال، بسبب کمال اختلال، و اعتلال، و اهمال عقل رزین، و استیلاء حب ترویج زیوف کاسده، و تخدیع همج رعاع، امعانی بالغ نموده، در ذم، و اهانت، و توهین، و تهوین، و لوم، و تهجین جناب سیّد مرتضی طاب ثراه، اطلاق لسان فرموده، جان نازنین انصاف را، زیر تیغ بیدریغ اعتساف کشیده اند، و ادعای ملازمان شاه صاحب، عجز سید مرتضی را از فهم معنای شعر ذو الرمة، از اعجب هفوات، و اشنع ترهات است، زیرا که کمال، و تبحر، و جلالت شأن

ص:63

جنابش، در علوم ادبیه، از نهایت ظهور و اشتهار، کالشمس فی رابعة النهار است، نسبت عجز از فهم شعری از اشعار عربیة بآنجناب نمودن، ضحکه ثکلان، و لعبۀ صبیان است، و مثل آنست که کسی بگوید که سیبویه خبری از نحو نداشت، و اصمعی را در لغت منزلتی نبود، مگر نشنیدی که ابو العلاء معری، که علو مرتبت او در علوم عربیه دریافتی، و شنیدی که در علم ادب کتابی تصنیف کرده، که زیاده از یکصد جلد است و قاضی ابو الطیب طبری نظیر او را در جمیع مردم عزیز دانسته، و او را سابق الفضل و مکمل گفته، و ارشاد کرده که قلب او کتب جمیع علوم است و خاطر او در حدت نار مشعل است، و متساوی است برای او سر معانی و جهر آن، و معضل معانی ظاهر است نزد او و مفصل است.

بسوی ایشان حوادث دهر، پس اخفایشان بکند.

و نیز از آن ظاهر است که ایشان متأنقند و مرتع در ریاض مکارم، و متألفند بسؤدد و عفاف، و مثل قمرند در ظلمات، و فصاحت کلام ایشان بمرتبه ایست که، هر گاه گویا می شوند اهل نجد نزدشان مثل نبطند در رکاکت وعی، و نیز از آن هویدا است که سید مرتضی و سید رضی هر دو متساویند در فضل، و قسمت کرده اند در میان خود مکارم را بتناصف و تصافی.

و نیز از آن روشن است که سید مرتضی و سید رضی سبقت کرده اند در حلبه مکارم وجود، و اطهر خلف افخر جناب سید مرتضی تالی ایشان است، و تبریز این هر سه بزرگان در فضائل، بمثابه ایست که حکم کرده مردم را بآنکه قضاء عجب کنند از این احلاف ندی وجود، که معاهده آن کردند، و وفا بمقتضای آن نمودند.

و نیز ابو العلاء بخطاب اینها گفته که شما صاحبان نسب قصیر هستید، پس شرف شما ظاهر است بر کبراء و اشراف.

و نیز کمال جلالت بیت رفیع ایشان بقول خود: «ما زاغ الخ» ظاهر ساخته و از قول او: «و الشمس دائمة البقاء» واضح است که شرف بیت ایشان مثل شرف شمس دائم و غیر زائل است، و از قول او: «سطعت الخ» واضح است که نار قری که آن را، رضیّین کریمین و سید اطهر روشن کرده، عظیم و مرتفع است که زحل هم اطفاء آن نمی تواند کرد، و روشنی این نار روشنی نور حق است، که همیشه زیادت در سطوح دارد و منطقی نمی شود، و لطیف تر آنست که همین کتاب «غرر و درر» جناب سید مرتضی را که شاهصاحب از آن کلام جناب سید طاب ثراه نقل کرده

ص:65

رد شنیع بر آن می نمایند، و آن را مثبت نهایت نقص، و حط مرتبت جناب سید مرتضی می پندارند.

قاضی القضاة ابن خلکان، که حسب افادۀ علامه سبکی، شافعی زمان خود از روی علم بود، و ادب او جانب خفاجی را خفیف ساخته، و ولید را طفل صغیر وانموده، و ذکر طائی را طی نموده(1).

و بتصریح علامه صفدی، فاضل بارع، و متفقه عارف بالمذهب، و حسن الفتاوی، جید القریحة، بصیر بالعربیة، و علامه بادب و شعر و ایام ناس، کثیر الاطلاع، حلو المذاکرة، وافر الحرمة بود(2).

و حسب افاده تاج الدین فزاری(3)، جامع فصاحت منطق، و غزارت فضل، و ثبات جأش، و نزاهت نفس.

و بتصریح قطب الدین، امام، و ادیب، و بارع، و حاکم عادل، و مؤرخ جامع، و برای او باع طویل است در فقه و نحو و ادب، و غزیر الفضل و کامل العقل بوده، و هفده دیوان شعر را حافظ بوده.

و بنا بر ارشاد برزالی(4)، یکی از علماء مشهورین، و سید ادباء دهر مذکورین بوده، و جمع کرده در میان علوم کثیره، مثل فقه و عربیّت و تاریخ و لغت و غیر آن، و جمع کرده تاریخی نفیس، و برای او ید طولی بود در علم لغت، و دیده نشد در وقت او کسی که شناسد دیوان متنبّی را

ص:66

مثل شناختن او، و مجلس او کثیر الفوائد، و التحقیق و البحث بود(1).

و ذهبی فرموده که او امام فاضل، و بارع متقن، عارف بالمذهب، حسن الفتاوی، جید القریحة، بصیر بالعربیة، و علامه در أدب و شعر و أیام ناس، کثیر الاطلاع، حلو المذاکرة، وافر الحرمة بود(2).

و از نجوم زاهره ظاهر است، که او امام عالم، و فقیه ادیب، و شاعر مفنّن بود، و فضائل در او جمع شده، و معدوم النظیر بود در علوم شتی و حجت بود در آنچه نقل می کرد، و تحقیق می کرد چیزی را که وارد می کرد، و منفرد بود در علم و ادب(3) و حسب افاده یافعی عالم بارع، و عارف بمذهب و فنون آن، و سدید الفتاوی، جید القریحة، وقور رئیس، حسن المذاکرة، حلو المحاضره و بصیر بشعر، جمیل الاخلاق، سری ذکی و اخباری، عارف بایام ناس بوده، و کتاب وفیات الأعیان او از احسن تصانیف این فن است و کسی که مطالعه کند تاریخ او را مطلع می شود بر کثرت فضائل او(4) الی غیر ذلک مما سمعت.

بنهایت مرتبه مدح و ثنا نموده، یعنی تصریح کرده که آن کتاب ممتّع یعنی نافع است، و دلالت می کند بر فضل کثیر، و توسع در اطلاع بر علوم.

و علامه یافعی، که نبذی از فضائل فاخره، و محامد باهره او هم شنیدی،

ص:67

و دریافتی که او علاوه بر کمالات علمیه، بمرتبه عالیه ولایت و کرامتهم، حسب افاده این حضرات فائز بوده، و جلالت و عظمت شأنش بمرتبۀ رسیده، که دخول مدینه منوّره، علی حسب ما سمعت سابقا، بغیر اذن صریح جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم نه پسندیده، و چهارده روز بر باب مدینه اقامت کرده تا آنکه (دروغ بر گردن راوی) جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم او را بمژده شفاعت خود در آخرت و رفاقت او با آن حضرت در جنت مبشر ساخت، و حث و ترغیب بر زیارت عشرۀ مبشره اهل یمن، که پنج کس از ایشان زنده بودند، و پنج کس مرده فرمود.

و یافعی نزد احیا آمد، و ایشان او را حدیث کردند، و نزد اموات آمد و ایشان هم تحدیث او کردند، و یافعی شک را در این باب عین شرک می داند.

و محمد بن عمر نهاری که یکی از این عشره مبشره بود، کرامت خود و صدق منام یافعی هم ظاهر ساخت، که بوقت رسیدن یافعی بخدمتش گفته: که مرحبا برسول رسول اللّه، و بعد امتثال امر نبوی در زیارت این عشره، باز یافعی بسوی مدینه آمد، و بر باب مدینه چارده روز رحل اقامت انداخت، و اکتفا بر منام اول نکرد، و طالب اذن صریح شد، تا آنکه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در منام ثانی اذن صریح بدخول مدینۀ منوره داد، یعنی ارشاد فرمود: که داخل شو بدرستی که تو از آمنین هستی.

همچون ولی جلیل الشأن هم، این کتاب «غرر و درر» را مدح نموده، و گفته است: که آن کتابی است که دلالت می کند بر فضل کبیر، و توسع در اطلاع بر علوم» .

ص:68

طائر افحوصا(1)، و لا تقرمص سبع قرموصا(2) ، الا بقضاء من اللّه و قدره، فقال له ذو الرمّة: و اللّه ما قدّر اللّه علی الذئب، أن یأکل حلوبة عیایل جیرانک، قال رؤبة: أ فبقدرته أکلها؟ هذا کذب علی الذئب، فقال ذو الرمّة: الکذب علی الذئب خیر من الکذب علی رب الذئب.

قال المرتضی هذا الخبر صریح فی قوله بالعدل، و احتجاجه علیه، و نصره له انتهی(3).

«در این عبارت لفظ «ضرائک» را که بعد لفظ عیایل در اصل «غرر و درر» مذکور است، بسبب ازدحام و هم، و مجاورت سوء فهم، بلفظ جیرانک محرف ساخته، و «ضرائک» جمع ضریک بمعنی فقیر است، پس بجای آن لفظ جیرانک که جمع جار مضاف بکاف خطاب است آوردن، داد تبحّر و کمال عربیّت دادن است، و تحقیق و تدقیق را بپایۀ قصوی رسانیدن «ذلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ اَلْعِلْمِ»(4)و هیچ ظاهر نمی شود که برای لفظ جیرانک چه معنی ایجاد کرده، و در ترکیب چه محل برای آن قرار داده.

و جناب سید مرتضی «قدس اللّه نفسه الزکیة و أفاض شآبیب الرحمة علی تربته السنیة» خود تفسیر لفظ ضرائک فرموده است، لکن چون کابلی این تفسیر را نقل نکرده، و شاهصاحب اصل «غرر و درر» را در خواب هم ندیده بودند، نتوانستند که معنای این لفظ از ارشاد خود

ص:70

جناب سید مرتضی دریابند، فضلا از اینکه بقوّت علمیّه خود آن را ادراک کنند، و از تحریف قبیح و تصحیف شنیع بازمانند و تمام عبارت جناب سید مرتضی، که اول ان را هم کابلی نقل کرده که از آن مثل آخر آن، بطلان دعوی شاهصاحب: (که اهل حقّ در این اعتقاد بقول شاعری جاهل تمسک کرده اند) واضح است، و آخر آن مشتمل است بر تفسیر لفظ ضرائک این است» :

و ممن کان من مشهوری الشعراء و متقدمیهم علی مذهب أهل العدل ذو الرمة و اسمه غیلان بن عقبة، و کنیته أبو الحرث، و ذو الرمة لقب لقّب به لبیت قاله، و هو فی صفة الوتد:

أشعث باقی رمة التقلید و الرمة القطعة البالیة من الحبل و یقال: حبل ارمام إذا کان ضعیفا بالیاء.

و قیل: انه انما لقب بذی الرمّة، لانه کان و هو غلام یتفزع، فجاءته امه بمن کتب له کتابا، و علقته علیه برمة من حبل، فسمی ذا الرمة، و یشهد بمذهبه فی العدل ما اخبرنا به أبو عبید اللّه محمد بن عمران المرزبانی، قال حدثنا ابن درید، قال حدثنا أبو عثمان الاشناندانی عن التوزی، عن أبی عبیدة، قال اختصم رؤبة و ذو الرمة، عند بلال بن أبی بردة، فقال له روبة: و اللّه ما فحص طائر افحوصا و لا تقرمص سبع قرموصا، الا بقضاء من اللّه و قدر، فقال له ذو الرمة: و اللّه ما قدّر اللّه علی الذئب أن یأکل حلوبة(1)عیائل ضرائک قال رؤبة: أ فبقدرته أکلها؟ هذا کذب علی الذئب، فقال ذو الرمة: الکذب علی الذئب خیر من الکذب علی رب الذئب.

و هذا الخبر صریح فی قوله بالعدل و احتجاجه علیه و بصیرته فیه، فأما العیایل

ص:71

فهو جمع عیّل و هو ذو العیال، و الضرائک جمع ضریک و هو الفقیر(1).

«از آخر این عبارت ظاهر است، که جناب سید مرتضی طاب ثراه، اولا معنای لفظ عیایل بیان کرده، و بعد آن لفظ ضرائک را تفسیر فرموده، و تصریح نموده بآنکه آن جمع ضریک است، و ضریک بمعنی فقیر است، و از صدر این عبارت اعنی: «و ممن کان من مشهوری الشعراء و متقدمیهم علی مذهب العدل ذو الرمة» و جملۀ: «و یشهد بمذهبه فی العدل» الخ صراحت واضح است که غرض آن جناب، نه آنست که استدلال و احتجاج کند بقول ذو الرمة بر صحت اصل عقیده، بلکه غرض آن جناب استدلال است باین حکایت، بر آنکه ذو الرمة معتقد عدل بود، چنانچه آخر عبارت اعنی: «و هذا الخبر صریح فی قوله بالعدل و احتجاجه علیه و بصیرته فیه» . نیز صریح است در آن.

و ابن اثیر در «نهایة» گفته» :

و فی قصة ذی الرمة، و رؤبة عالة ضرائک، الضرائک جمع ضریک و هو الفقیر السیئ الحال-و قیل: الضریک: الاحمق، الضریر، الزمن (2).

«پس شاهصاحب «نهایه» را هم، که نهایت مشهور است، ملاحظه نکردند، که در این مبتلا نشوند.

و طریفتر آنست که، جناب شاهصاحب بر محض تحریف لفظ ضرائک اکتفا نکرده، تغییرات دیگر هم بکار برده اند، کما هو ظاهر.

و نیز در عبارت دیگر، که جناب سید مرتضی بعد این مناظره از ذو الرمة نقل فرموده، نیز تحریف پس شنیع، و تغییر پس فظیع بکار برده ، چنانچه بعد طعن و تشنیع بلیغ، بعد نقل عبارت سابقه «غرر و درر» که شناعت و فضاعت آن از تصریحات عدیده جناب سید مرتضی، که

ص:72

ذکر آن کردم، ظاهر است گفته اند» :

ثم روی الشریف المرتضی، عن الاصمعی، عن اسحاق بن سوید، قال أنشدنی ذو الرمة:

و عینان قال اللّه کونا فکانتا فعولان بالالباب ما یفعل الخمر

فقلت: فعولین خبر الکون، فقال: لو شخت لو بخت، انما قلت عینان فعولان فوصفتهما بذلک، قال المرتضی: انما تحرز ذو الرمة بهذا الکلام من القول بخلاف العدل انتهی کلامه(1).

«در این عبارت لفظ سبّحت را، که فعل مخاطب از تسبیح است، بلفظ شخت، که مأخوذ از شاخ یشیخ است، تبدیل کرده، شیخوخت خود در علم و کمال، و صدق قول ذو الجلال «و من نعمّره ننکّسه فی الخلق»(2) بر خود ظاهر ساخته، و لفظ ربحت را، که فعل مخاطب است از ربح یربح، بلفظ لوبّخت، که مأخوذ است از وبّخه توبیخا، مبدل ساخته، مستحق انواع توبیخ و تعییر، و اقسام تفضیح و تحقیر گردیده کمال حیرت است که شاهصاحب بمزعومات لا طائل، قوت دانشمندی و دقیقه فهمی سید مرتضی، و دیگر علماء اهل حق، ثابت کردن می خواهند، و افادۀ متینه جناب سید مرتضی را مضحک ثکلان، و ملعبۀ صبیان وا می نمایند، و این تحریفات فضیح، و تصحیفات قبیح را، که ادانی طلبۀ علوم، استهزا و ستم ظریفی، بر آن می نمایند، و آن را در اقصی مراتب شناعت و فظاعت می دانند، اصلا مثبت قوت دانشمندی، و مظهر دقیقه فهمی ملازمان خود نمی دانند.

ص:73

و اصل عبارت جناب سید مرتضی این است» :

و أخبرنا أبو عبید اللّه المرزبانی، قال حدثنا أحمد بن محمد المکی، عن أبی العیناء، عن الاصمعی عن اسحاق بن سوید، قال أنشدنی ذو الرمة:

عینان قال اللّه کونا فکانتا فعولان بالالباب ما تفعل الخمر

فقلت له: فعولین خبر الکون، فقال: لو سبحت ربحت، و انّما قلت:

عینان فعولان فوصفتهما بذلک، و انما تحرز ذو الرمة بهذا الکلام من القول بخلاف العدل(1).

«از ملاحظۀ این عبارت ظاهر است که شاهصاحب قطعا و حتما در فقرۀ «لو سبحت ربحت» تحریف کرده، اتباع تصحیف مشهور را، که شخصی «خَرَّ مُوسی» را(2) بخر عیسی محرف نموده، پیش نظر نهاده اند، فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلاً وَ لْیَبْکُوا کَثِیراً(3).

کمال عجب است که با وصف انهماک در چنین تحریفات قبیحه، و ارتباک در این تصحیفات شنیعه، زبان گهرفشان را به تشنیع و طعن، و ازراء و تحقیر، در حق جناب سید مرتضی طاب ثراه، که بکمال جلالت شأن جنابش اکابر ائمه او معترفند، می گشاید، و علاوه بر این تحریفات فضیحه، و تصحیفات مستبشعه، و اغلاط فاحشه، و تعییرات مستشنعه، و سمیّکه در رد افاده جناب سید مرتضی پخته، نیز موجب حیرت عقول و مایۀ استهزاء منفّدین فحول است.

قال بعد عبارة «الغرر» الماضیة التی حرّف فیها «لو سبّحت ربحت»

ص:74

بفقرۀ «لو شخت لو بخت» :

و عجب است از شریف مرتضی، که از این کلام ذو الرّمة این عقیده را فهمیده، حال آنکه غرض ذو الرمّة آنست که اگر لفظ فعولین را خبر کان می گردانیدم، سوق کلام برای آن می شد، که حق تعالی دو چشم معشوق را فتّان، و جادوگر، و عقل ربای عاشقان آفرید، و این معنی مقصود من نیست، و در صورتی که کان را تامّه آوردم، و فعولان را صفت عینان ساختم، سوق کلام بالاصالة برای اثبات فتانی و ساحری، و عقل ربائی دو چشم معشوق شد، و این معنی مقصود من است و رتبۀ عالی دارد.

و نیز ثابت شد که هر دو چشم معشوق از آن جنس است که حق تعالی آنها را بقدرت خاص خود و بامر تکوین خود آفرید، موادّ را استعداد پذیرفتن این صورت نبود، و مصوره قدرت القاء این نقش نداشت، حالا باید دید که شریف مرتضی، در کدام وادی افتاده است، از اینجا شعر فهمی عالم بالا معلوم می شود انتهی(1).

فقیر می گویم: این بلاغت بیانی، و سحر زبانی، و فنانی شاهصاحب، که مبنی بر محض وساوس نفسانی، و هواجس ظلمانی است، نهایت واهی و بی سر و پا و مخدوش است بوجوه عدیده:

و قرینه، و بیانی ندارد، و اکتفا بر محض دعوی در همچو مقامات، از غرائب تحکمات، و عجائب تعسفات است.

دوم آنکه پر ظاهر است که اگر مقصود ذو الرمّة این باشد، که حق تعالی دو چشم معشوق را فتان، و جادوگر، و عقل ربای عاشقان آفرید، اصلا رکاکتی حسب ذوق شعری لازم نمی آید، و برای این دعوی دلیلی در این وجه ذکر نمی کنیم، بلکه مقابله دعوی بدعوی می نمائیم، و آخر بیان باید کرد، که کدام بی ربطی در این معنی لازم می آید، که شاهصاحب نفی قصد آن حتما می نمایند، آری اگر شناعتی در این معنی است همین است که آن خلاف عدل است، پس نفی قصد ذو الرمة این معنی را بغیر وجه تحرز از خلاف عدل، عین جزاف و هزل است.

سوم آنکه دعوی این معنی، که در صورت جعل فعولان صفت عینان سوق کلام بالاصالة برای اثبات فنانی، و ساحری، و عقل ربائی دو چشم معشوق می شود، و این معنی مقصود ذو الرمة است، و رتبۀ عالی دارد، نیز خالی از دلیل و شاهد است.

چهارم آنکه دأب عرب است، که اشیاء مستحسنه را در مقام مدح و ثنای آن، نسبت بحق تعالی می نمایند کما یقال: «للّه درّه، و للّه أبوه» .

عبد الرحمن بن محمود اسفراینی در «حاشیۀ فوائد ضیائیّه» شرح «کافیه» نحو ابن الحاجب در شرح قول شارح: «و للّه درّ المصنّف» گفته» :

الدرّ فی اللغة اللبن، و فیه خیر کثیر عند العرب، فارید به الخیر مجازا فان العرب إذا عظّموا شیئا نسبوه الی اللّه تعالی قصدا الی أن غیره لا یقدر

ص:76

علیه انتهی(1).

«و ابو البقاء عبد اللّه بن الحسین العکبری البغدادی در «تبیان» شرح «دیوان متنبی» در شرح شعر «درّ درّ الصباء أیام تجریر ذیولی بدار اثلة عودی» گفته» :

أصل الدر فی اللبن و هو مسمی بالمصدر، لانه یقال: در الضرع درا، ثم کثر حتی قالوا لمن یحمدونه: للّه دره، أی للّه اللبن الذی أرضعه، و قالوا لمن ذمّوه لا در دره، و للّه در زید فیه معنی التعجب.

«و ابن اثیر در «نهایه» گفته» :

و فی الحدیث: للّه أبوک ، إذا اضیف الشیء الی عظیم شریف اکتسی عظما و شرفا، کما قیل: بیت اللّه، و ناقة اللّه، فاذا وجد من الولد ما یحسن موقعه و یحمد، قیل: للّه أبوک فی معرض المدح و التعجب، أی أبوک للّه خالصا حیث أنجب بک و أتی بمثلک(2).

«و آنفا شنیدی که یافعی در مدح ابو اسحاق شیرازی ابیاتی نقل کرده که از جملۀ آن این شعر است» :

للّه ابراهیم أیّ محقّق صلب إذا رب البصیرة لانا(3)

«و ابن ابی الحدید در قصیده رابعة از قصائد سبعة که در مدح جناب امیر المؤمنین علیه السلام گفته می گوید» :

للّه أیّام الشباب و حبّذا تلک الخلس

«ابو علی احمد بن محمد المروزی در «شرح دیوان حماسه» در

ص:77

شعر» :

فللّه دری أی نظرة ذی هوی. .

«گفته» :

قوله: للّه دری، یجری مجری للّه خیری، و من عادتهم أن ینتسبوا ما یعجبهم الی اللّه تعالی ذکره، و ان کانت الاشیاء کلها فی الحقیقة له (1).

«و ابو نصر اسماعیل بن حماد جوهری در «صحاح» گفته» :

الدر اللبن یقال فی الذم: لا در دره أی لاکثر خیره، و یقال فی المدح:

للّه دره أی عمله، و للّه درک من رجل(2).

«و احمد بن محمد الفیومی در کتاب «مصباح منیر فی غریب الشرح الکبیر» گفته» :

و الدر اللبن تسمیة بالمصدر، و منه قیل: للّه دره فارسا.

«پس اگر مخالفت عدل لازم نمی آمد، نسبت ساحری و فتانی هر دو چشم معشوق بحق تعالی أبلغ و أعجب بود، و رتبۀ عالی داشت، بنسبت اثبات محض ساحری و فتانی هر دو چشم بلا نسبت آن بخدای تعالی، پس عجب که جناب شاهصاحب قلب موضوع کرده، نسبت را بحق تعالی سبب انحطاط کلام از رتبۀ عالی می گردانند.

پنجم آنکه از افادۀ خود شاهصاحب هم ظاهر است که نسبت خلقی بحق تعالی مفید مدح و ثناء آنست، چنانچه گفته اند: و نیز ثابت شد که حق تعالی آنها را بقدرت خاص خود و بأمر تکوین خود آفرید الخ.

چه از این کلام ظاهر است که بیان کون این هر دو چشم بحکم باری

ص:78

تعالی، مفید جلالت و عظمت و مدح و ثناء آنها است، و اگر محض کون ایشان بیان می کرد این فائده حاصل نمی شد، پس اثبات کون هر دو چشم معشوق بأمر باری تعالی، مفید مدح و ثنا و جلالت و عظمت آنها است، و هم چنین اگر مخالفت عدل لازم نمی آمد، اثبات ساحری و فتانی آنها بأمر و خلق باری تعالی، مفید مزید جلالت و عظمت شأنشان می شد، و کلام ابلغ و انصع و أعجب می شود، پس تحرز ذو الرمّة از نسبت ساحری بحقتعالی، با وصف نسبت کون هر دو چشم بحق تعالی، دلیل صریح است بر تحرز او از مخالفت عدل.

ششم آنکه پر ظاهر است که اگر فعولین خبر کانتا باشد، در این صورت برای عینان یک صفت خواهد بود که همین جمله قال اللّه کونا الخ می باشد، و عائد در جملۀ وصفیه محذوف است، و تقدیرش چنین است قال اللّه لهما کونا فکانتا، و جمله فکانتا متفرع است بر جمله اولی و معطوف بر آن است، و در صورت رفع دو صفت: یکی جمله قال اللّه کونا فکانتا، و دیگر فعولان، و هر گاه بنابر رفع فعولان دو صفت برای عینان متحقق شد، ظاهر گردید که فعولان صفت ثانیه است، و جمله قال اللّه کونا فکانتا صفت اولی.

پس صفت اولی بسبب تقدیم آن أولی و أحری است، بآنکه کلام مسوق برای آن باشد و لا اقل آنکه کلام مسوق برای اثبات هر دو صفت باشد.

هفتم آنکه از کلام خود شاهصاحب هم ظاهر است که از کلام ذو الرمة بر تقدیر رفع فعولان دو فائده حاصل می شود، یکی اثبات فتانی و ساحری و عقل ربائی هر دو چشم معشوق، دوم آنکه حق تعالی آنها را بقدرت

ص:79

خاص خود و بأمر تکوین خود آفرید الخ، و پر ظاهر است که ثبوت فائده ثانیه از کلام ذو الرمّة قبل از ثبوت فائده اولی است از کلامش، چه این فائده اعنی حق تعالی آنها را بقدرت خاص خود و بأمر تکوین خود آفرید الخ.

از فقرۀ قال اللّه کونا فکانتا ثابت می شود، و این مقدم است بر فعولان، و ثبوت فنّانی و ساحری و عقل ربای، که شاهصاحب ادعای سوق کلام بالاصاله برای آن کرده اند، متأخر است از فقره قال اللّه کونا فکانتا.

پس چرا شاهصاحب متقدم را متأخر کرده اند و متأخر را متقدم، وجه وجیه این تقدم و تأخیر و تبدیل و تغییر، که سبب اشتباه ناظر غیر بصیر می شود بیان باید کرد.

هشتم آنکه فعولین در صورت نصب خبر کانتا خواهد بود، و جملۀ فکانتا متفرع است بر جمله اولی، و ظاهر است که مقصود بالذات در هر دو جمله قال اللّه کونا فکانتا الخ بین جمله فکانتا الخ است، چنانچه در جمله جاءنی زید فأکرمته مقصود بالذات اثبات اکرام برای زید است.

پس در صورت نصب فعولین مقصود بالذات اثبات فعل برای عینان خواهد بود، نه مقصود بالعرض، آری قبل از اثبات فعل برای عینان، بطور تمهید و توطئه این هم ثابت شده، که حق تعالی بایشان خطاب کونا فرموده، و ثبوت این معنی ضرری بمقصود بالذات بودن اثبات فعل برای عینان نمی رساند.

نهم آنکه از ملاحظۀ عبارت اصل «غرر و درر» ظاهر است که ذو الرمة بجواب اسحاق ابن سوید از گردانیدن فعولین خبر کون باین وجه

ص:80

استنکاف کرده، که آن را مخالف تسبیح و تنزیه باری تعالی دانسته، چنانچه فقرۀ لو سبّحت ربحت بر آن دلالت صریحه دارد، چه از این کلام واضح است که اسحاق بن سوید بجعل فعولین خبر کون تسبیح باری تعالی نکرده، و اگر عینان را مرفوع و صفت عینان می گردانید تسبیح باری تعالی می کرد.

پس این کلام در صدق دعوی جناب سید مرتضی اعنی: (و انما تحرز ذو الرمّة بهذا الکلام من القول بخلاف العدل) صریح است، لکن چون جناب شاهصاحب معنای کلام ذو الرمّة ندریافتند، بلکه اصل الفاظ را نتوانستند که درست بخوانند، بلکه آن را تحریف و تصحیف نمودند، باین سبب در رد ارشاد باسداد جناب سید مرتضی طاب ثراه، دراز نفسی و هرزه سرای آغاز نهاده اند، و باین تقریر مهمل و مختل و تزویر بی مغز و معتل بر خود بالیده در پوست نمی گنجد، و گمان می برند که در تغلیط جناب سید مرتضی گوی مسابقت ربوده، داد تحقیق و امعان نظر داده اند.

قال حدثنی أحمد بن خالد النخاس قال حدثنی محمد بن القاسم أبو العیناء، قال حدثنی الاصمعی قال: لما أنشد ذو الرمة قوله:

و عینان قال اللّه کونا فکانتا فعولین بالالباب ما تفعل الخمر

و هو یرید کونا فکانتا فعولین فعولین خبر کانتا، قال له عمرو بن عبید: ویحک قلت عظیما، فقل فعولان بالالباب فقال له ذو الرمة: ما ابالی قلت هذا أم سبحت، فلما علم ما ذهب إلیه عمرو بن عبید قال: یا سبحان اللّه لو عنیت ما ظننت کنت جاهلا(1).

«از ملاحظۀ این عبارت ظاهر است که ذو الرمة هر گاه فعولین بنصب خواند عمرو بن عبید بر آن رد و انکار کرد، یعنی گفت که وای بر تو گفتی قول عظیم را، یعنی در این کلام جسارت بزرگ کردی، که نسبت قبیح بحق تعالی از آن ظاهر می شود، پس بگو فعولان بالالباب و ذو الرمة بجواب عمرو بن عبید گفته: ما ابالی قلت هذا أم سبحت، یعنی باک نمی دارم از اینکه گفتم این قول را یا تسبیح کردم، پس اگر قاصر الباعی در روایت اولی بسبب سوء فهم، لو سبحت ربحت را بفقره لو شخت و بخت محرف سازد، و معنای رکیک برای آن بسبب کمال انهماک در اختراع و ابتداع تراشد، نمی تواند که در این روایت لفظ سبحت را محرف بلفظ شخت نماید، و چون شاهصاحب را اصلا بهره از تتبع و تفحص نیست، از اوشان چه شکایت عدم ملاحظه این روایت تواند کرد، لکن حیف آنست که، کابلی هم این روایت را با وصفی که متصل بروایت اولی مذکور است، ملاحظه نکرده، یا دیده و دانسته

ص:82

خود را بر وادی تجاهل و اغفال و ایضاع در مهامه(1)مکابره و مجادله صریح الاختلال زده، در رد افادۀ جناب سید مرتضی طاب ثراه کوشیده و مخفی نماند که هر چند این خبر حسب ظاهر مخالف خبر اول است که از این خبر ظاهر می شود که خود ذو الرمة فعولین را بنصب انشاد کرده، و از خبر اول واضح است که آن را برفع خوانده، لکن جمع در هر دو ممکن است، باین طریق که محتمل است که ذو الرمة اولا بلا تدبر و بلا تأمل فعولین را منصوب قرار داده باشد، و همان طور روبروی عمرو بن عبید خوانده، و هر گاه عمرو بن عبید تنبیه بر شناعت آن کرده عدول از نصب که مخالف عدل است نموده آن را مرفوع گردانیده، و روبروی اسحاق بن سوید برفع خوانده، و هر گاه اسحاق بن سوید آن را منصوب گمان کرد رد و ابطال آن نمود و شناعت آن ظاهر ساخت.

الحاصل مقام نهایت عجب است که شاهصاحب با وصف پی سپرشدن وادی پر خار ترهات دور از کار و اختیار عار هفوات رکیکه، که هر یک از آن «کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اُجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ اَلْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ»(2) است و بکمال وضوح از آن ظاهر که جنابشان از علم عربیت و فهم شعر ذو الرمة بمراحل قاصیه دورتر افتاده اند، مصداق «أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِی کُلِّ وادٍ یَهِیمُونَ»(3)گردیده می فرمایند:

که حالا باید دید که شریف مرتضی در کدام وادی افتاده است(4).

ص:83

و نیز شاهصاحب بعد عبارت سابقه گفته اند:

و تحرز از خلاف عدل در صورتی که فعولین بنصب می آورد بحسب ظاهر نیز حاصل بود، زیرا که فتنه و ساحری را نسبت بحق تعالی نکرده بلکه بهر دو چشم معشوق نسبت کرده، ساحر و فتان را ساحر و فتان ساختن نزد هیچ کس خلاف عدل نیست، اگر خلاف عدل است سحر و فتنه کردن است، و اگر دقت نظر را کار فرمایند، در صورت رفع هم بحسب معنی خلاف عدل معتقد ایشان است، زیرا که هیچ کس از عقلا نمی گوید که خمر خالق اسکار است، و چشم معشوق خالق عشق و جنون در عاشق، و موافق فهم شریف مرتضی باید که خمر و چشم معشوق نیز خالق بعضی اعراض، که قسمی است از موجودات عالم، و شریک پروردگار باشند، حال آنکه امامیه نیز اشراکات در حیوانات می کنند، نه در جمادات، و کلام شاعر محض مبنی بر مبالغه است، نه ارادۀ معنی حقیقی انتهی(1).

از صدر این عبارت ظاهر است که اگر فعولین بنصب می آورد تحرز از خلاف عدل در آن محض بحسب ظاهر حاصل می شد نه در واقع و ظاهر است که بحث از تحرز واقعی است، نه تحرز ظاهری و وهمی، پس ذکر این وجه که بطلانش از کلام خود شاهصاحب ظاهر است، عبث و لغو صرف است، و دلیلی که بر تحرز ظاهری وارد کرده مخالف آنست، چه اگر این دلیل تمام شود تحرز حاصل نمی شود، عجب که از مطابقت دعوی با دلیل در این عبارت مختصر که فاصله در آن در دعوی و دلیل نیست خبری بر نمی دارد، و باز

ص:84

این همه کبر و غرور در سر دارد، مگر نمی بینی که در دلیل گفته: و ساحر و فتان را ساحر و فتان ساختن نزد هیچ کس خلاف عدل نیست، اگر خلاف عدل است سحر و فتنه کردن است، در این کلام بقطع و حتم و یقین و بت و جزم ادعا کرده: که ساحر و فنان را ساختن نزد هیچ کس خلاف عدل نیست، پس بر محض نفی مخالفت عدل اکتفا نکرده، اجماع و اتفاق را هم بر آن مدعی شده، پس هر گاه نزد هیچ کس یعنی احدی از شیعه و سنی ساحر و فتان را ساحر و فتان ساختن خلاف عدل نباشد، تحرز از مخالفت عدل در صورت نصب فعولین قطعا و حتما و واقعا حاصل خواهد شد، نه محض بحسب ظاهر، و حق این است که این دلیلی که ذکر کرده سراسر واهی و باطل و مخدوش، و از مزید رکاکت و وهن کالعهن المنفوش است، چه اگر ساحر و فتان ساختن نزد هیچ کس خلاف عدل نباشد، لازم آید که کافر ساختن خلاف عدل نباشد، بلکه مخالفت عدل منحصر در ارتکاب کفر و ارتکاب دیگر شنایع باشد، حال آنکه پر ظاهر است که نزد عدلیه بلا ریب کافر ساختن یا زانی ساختن یا مرتکب دیگر شنایع ساختن خلاف عدل است، و اگر در این امور نزد هیچ کس مخالفت عدل نباشد، نزاع از میان عدلیه و منکرین عدل برخیزد، چه ارتکاب کفر و ارتکاب دیگر شنایع را منکرین عدل هم ظاهرا ادعا ندارند که نزاع در آن واقع شود، مگر آنکه شاهصاحب ثابت سازند، که اسلاف ایشان ارتکاب کفر و دیگر شنایع العیاذ باللّه ثابت می سازند و رد عدلیه بر همین اعتقاد صریح الفساد است، و دقت نظری را که کار فرما شده واهی تر از افادۀ ظاهری است، چه دعوی در این تدقیق و تحقیق و امعان

ص:85

و تحدیق، که مبنی بر محض تزویر و تلفیق، و بحث تخدیع و تنمیق و تشدق و تشقیق است، این است که در صورت رفع فعولان هم، بحسب معنی خلاف عدل معتقد اهل حق است، و دلیل این است که هیچ کس از عقلاء نمی گوید که خمر خالق اسکار است، و چشم معشوق خالق عشق و جنون در عاشق الخ، و دلیل را با دعوی اصلا ارتباطی نیست، چه حاصل دلیل آنست که نسبت فتانی و ساحری که مدلول لفظ فعولان است بهر دو چشم بحسب حقیقت درست نیست، و مجازا و مبالغه نسبت فعل بهر دو چشم کرده، پس از این دلیل هرگز مخالفت عدل در صورت رفع فعولان لازم نمی آید، اگر از این دلیل ظاهر می شود همین قدر ظاهر می شود، که نسبت فعل بهر دو چشم نه بر سبیل حقیقت است، بلکه مجازا نسبت واقع شده، و هر گاه مجازا نسبت فعل بهر دو چشم واقع شود، از این مجازیت مخالفت عدل کجا لازم می آید، اندک سخن فهمیده باید گفت، و غلط و خبط را باید ترک کرد، مخالفت عدل در صورت رفع فعولان وقتی لازم می آمد، که از آن نسبت قبیحی بحق تعالی لازم می آمد، حال آنکه بدیهی است که در صورت رفع فعولان هرگز نسبت قبیحی بحق تعالی متوهم نمی شود.

شاهصاحب عجب ید طولی در مباهته و مکابره و قلب حقایق دارند، که امری را که مثبت اسناد قبیح بباری تعالی است موافق عدل وامی نمایند و امری را که در آن اصلا شائبۀ تو هم اسناد قبیحی بحق تعالی نیست مخالف عدل وامی نمایند، و بمزید جسارت و مکابره این را دقت نظر می پندارند.

و بالجمله بعد سماع بطلان، و وهن و رکاکت اعتراضات شاهصاحب

ص:86

بر عبارت جناب سید مرتضی طاب ثراه، زیاده تر شناعت تشنیعات ایشان بر ارباب الباب منکشف گردیده، و هر گاه فاضل رشید محض مدح الزامی جاحظ را مانع از طعن و تشنیع بر او می گرداند، و آنرا برهان قاطع بر بطلان نسبت ناصبیت بجاحظ می داند، هم چنین افادۀ بودن تفتازانی از علماء عربیت را مانع از رد تأویل علیلش می پندارد، آن همه مدایح جلیله، و محامد عظیمه، و مناقب جمیله، و فضائل فخیمه، و مفاخر سنیه، و مأثر علیه، و مکارم رضیه، و معالی بهیه، و مزایای باهره، و محاسن فاخره، که اکابر ائمه سنیه جناب سید مرتضی را بآن ستوده اند، بصد اولویت مانع از تهجین و توهین جناب سید مرتضی، و حط منزلت آن جناب خواهد بود.

و للّه الحمد و المنة که فاضل رشید باین همه تمسخر، و تهور، و تبختر، و تکبر، و تجبر، و تغطرس، و تنطع، و تشدق، و تفهیق جناب شاه صاحب گول نخورده، و گوش تشنیعات و استهزاءات و نخوات و نفثات و همزات و لمزاتشان نداده» رغما لانفه، و احراقا لقلبه، و ابطالا لفخره، و نشرا لخزیه، و درءا فی نحره و دفعا فی صدره، و هدما لاساسه و بنیانه، و هصرا لعروقه و اغصانه، و جزا لاصوله و افنانه

«در تعظیم و تبجیل جناب سید مرتضی طاب ثراه کوشیده، چنانچه در رساله، که آن را جواب رساله شریفه نفاق الشیخین قرار داده، و غرائب و عجائب آن سبب ضحک حزین کئیب، و محیر عقل هر متأمل لبیب است بعد ذکر آیه «هُوَ اَلَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِیَسْکُنَ إِلَیْها فَلَمّا تَغَشّاها حَمَلَتْ حَمْلاً خَفِیفاً»(1)الآیة و ذکر توجیه سید مرتضی علم الهدی برای این آیه کریمه گفته:

چون فقیر معتقد علم و فضل و بلاغت علم الهدی است، و مثل این توجیه دیگر علمای کبائر نیز ذکر کرده اند، لهذا مقدمات برای درستی این توجیه از مظان آن که علوم غریبه عربیه اند بهم می رساند، اگر خدا خواسته است مرتب خواهد شد، و بدون غایت مهارت در علوم عربیه و احادیث نبویه تصدی توجیه آن غیر وجیه انتهی(2).

از ملاحظه این عبارت ظاهر است که فاضل رشید جناب سید مرتضی طاب ثراه را بعلم الهدی ملقب می سازد، و قبل این عبارت در همین مبحث شش بار دیگر نیز اطلاق علم الهدی بر آن جناب نموده، و مع ذلک کله فاضل رشید بتصریح فرموده، که حضرت او معتقد علم و فضل و بلاغت علم الهدی است.

و نیز از این عبارت ظاهر است که فاضل رشید بسبب این حسن اعتقاد توجیه جناب علم الهدی را رد نمی کند، بلکه برای تشیید این توجیه مقدمات و مؤیدات آن از مظان علوم عربیه که آن را رسانیده غایت جد و جهد در تصویب آن جناب بکار می برد، پس بحمد اللّه و حسن توفیقه از این افاده متینه فاضل رشید هم، کمال شناعت تشنیع و تهجین و اسائت ادب جناب سید مرتضی که شاهصاحب بر آن جسارت کرده واضح و ظاهر شد.

ص:

مگر عجب تر آنست که صاحب «منتهی الکلام» که امام المتعصبین، و رئیس المتعنتین، و قدوة المستکبرین، و عمدة المتشدقین، و سلف المتنطعین او را توان گفت، بر نصح فاضل رشید، با وصف اظهار نهایت حسن عقیدت خود بخدمت حضرتش، گوش ننهاده، در سوراخ همان فظاظت و غلظت عمریه خزیده، بسبب کمال تهذیب، و حسن اخلاق، و طیب اعراق، که شهره اکناف و آفاق است، از شاهصاحب صدر القروم هم پا را فراتر نهاده، داد شتم ملوم، و مقاذعت(1) شوم، که قلوب اهل ایمان باستماع آن در اضطراب و التیاع(2)است داده، و از تلویث کتاب بنقل و ایراد آن خرافات منحوسه، و هفوات منجوسه، و تشنیعات معکوسه، و استهزاءات مرکوسه، و تلمیعات مدسوسه، و خزعبلات ملومه و کلمات مشومه، و فلتات قبیحه، و نزغات شنیعه، و خطرات قبیحه، و همسات فضیحه، اعراض کردیم.

و بعنایت ربانی و تایید یزدانی، از افادات ائمه و اساطین و اکابر مشایخ محققین سنیه، در مدح و ثناء جناب سید مرتضی، ظاهر و لائح می شود که آن همه تشنیعات مستهجنه، بعد زیادت آن باضعاف مضاعفه، متوجه بمنشی آن می شود، و در حق او و بال ابدی و نکال سرمدی می گردد، بلکه بحمد اللّه و حسن توفیقه کمال تفضیح، و تقبیح، و تجهیل، و تسفیه، و تکذیب این متعصب شدید، از افادات فاضل رشید که او را در «ازالة الغین»(3)

ص:89

بنهایت تعظیم و تبجیل یاد می کند هم ظاهر شد وَ کَفَی اَللّهُ اَلْمُؤْمِنِینَ اَلْقِتالَ .

فهو کذب غیر رضی و بهتان غیر وضی، چه این تعمیم غیر سلیم از هیچ لفظی از الفاظ سید رضی اللّه عنه مستفاد نمی شود، آری چون جاحظ در نقد و تحقیق این خطبه، ورد بر منکرین لئام و ناسبین آن بوالی شام، براه صواب رفته، سید رضی حکم او را پسندیده، برای افحام و الزام اغتام(1) تمسک بآن کرده.

و نیز مراد فاضل رشید از دلیل بودن جاحظ برای رضی در نقد کلام جناب أمیر المؤمنین علیه السلام، چنانچه کلمۀ بل، که برای ترقی است هم بر آن دلالت صریحة می کند، این است که جاحظ نه محض مرضی رضی در نقد کلام حضرت أمیر المؤمنین علیه السلام بود، بلکه جاحظ دلیل سید رضی در این باب بود، یعنی مطاع و مقتدای سید رضی بود در این باب، حال آنکه هرگز از تمسک الزامی و تشبث افحامی این معنی لازم نمی آید، و الا لازم آید که علمای یهود و نصاری، که اهل اسلام احتجاج و استدلال بکلماتشان می کنند، دلیل و مقتدای اهل اسلام باشند، الی غیر ذلک من المفاسد الظاهرة.

و اما آنچه فرموده که: و آنچه جناب قاضی نور اللّه شوشتری با وجود اعمال اغماض از رسالۀ غراء او در مناقب سید الاولیاء(2).

پس مخدوش است بآنکه نسبت اعمال اغماض از رسالۀ جاحظ عنید بسید وحید شهید، از فاضل رشید نهایت بعید، که کذب غیر سدید است چنانچه از ملاحظة «احقاق الحق» واضح است، بلکه طرفه این است که بطلان این دعوی از کلام رشید ظاهر و باهر است.

ص:91

محشره، فان اللّه تعالی عند لسان کل قائل، فلینظر قائل ما یقول، و أصعب الامور و أشقها أن یذکر الانسان شیئا یستحق به الجنة، ثم یکون ذلک موجبا لدخول النار نعوذ باللّه من ذلک(1).

و حتما ثابت است، و تصنیف جاحظ کتابی را در ایراد مطاعن بر جناب امیر المؤمنین علیه السلام هم نزدشان متحقق.

پس لابد است که جناب شاهصاحب هم این رساله جاحظ را بر همین محمل محمول خواهند کرد، که چاره از آن نیست، پس لازم خواهد آمد که مخاطب وحید نزد فاضل رشید خارج از جمله اذکیا، بلکه داخل اغبیا، بلکه بدتر از اغبیا باشد.

کمال طول باع، و مزید اطلاع، و نهایت انصاف و رشاد است، زیرا که صدور این قول از جاحظ در غایت اشتهار، و ثبوت آن کالشمس فی رابعة النهار است، چه جاحظ در این باب کتابی خاص تصنیف کرده، ضلال خود را در اکناف عالم مشتهر ساخته است، و جناب سید مرتضی طاب ثراه، که فضائل و مناقب آن جناب بر زبان ائمّه و اساطین قوم شنیدی، و فاضل رشید خود را معتقد علم و فضل و بلاغت آن جناب وامی نماید ، ذکر این کتاب جاحظ در «شافعی» فرموده است، چنانچه جائی که قاضی القضاة در کتاب «مغنی» گفته» :

و بعد فان جاز حصول النص علی هذه الطریقة، و یختص بمعرفته قوم دون قوم علی بعض الوجوه، لیجوزن ادعاء النص علی العباس و غیره، و اختص بمعرفته قوم دون قوم، ثم انقطع النقل، لانه ان جاز انقطاع النقل فیما یعم تکلیفه عن بعض دون بعض، جاز انقطاعه عن المکلفین کذلک، لان ما اوجب ازاحة العلة فی کلهم یوجب إزاحة العلة فی بعضهم(1).

«جناب سید مرتضی طاب ثراه بجواب آن در «شافی» فرموده» :

یقال له ان المعارضة بما یدّعی من النص علی العباس أبعد عن الصواب من المعارضة بالنص علی أبی بکر، و الذی یبین بطلان هذه المقالة و الفرق بینهما و بین ما یذهب إلیه الشیعة فی النص علی امیر المؤمنین علیه السلام وجوه:

منها أنّا لا نسمع بهذه المقالة الا حکایة، و ما شاهدنا قط و لا شاهد من أخبرنا ممن لقیناه قوما یدینون بها، و الحال-فی شذوذ أهلها-أظهر من الحال فی شذوذ البکریة، فان البکریة، و ان کنا لم نلق منهم الا آحادا لا یقوم الحجة بمثلهم، فقد وجدوا علی حال، و عرف، فی جملة الناس، من یذهب الی المقالة المرویة عنهم،

ص:95

و لیس هذا فی العباسیة، و لو لا أن الجاحظ صنّف کتابا حکی فیه مقالتهم، و أورد فیه ضربا من الحجاج نسبه إلیهم، لما عرفت لهم شبهة، و لا طریقة تعتمد فی نصرة قولهم.

و الظاهر أن قوما ممن أراد التسوق و التوصل الی منافع الدنیا تقرب الی خلفاء ولد العباس، بذکر هذا المذهب و اظهار اعتقاده، ثم انقرض أهله، و انقطع نظام القائلین به، لانقطاع الاسباب و الدواعی لهم الی اظهاره، و من جعل ما یحکی من هذه المقلة الضعیفة الشاذة معارضة لقول الشیعة فی النص، فقد خرج عن الغایة فی البهت و المکابرة. . . .

و منها ان الذی یحکی عن هذه الفرقة التی أخبرنا عن شذوذها و انقراضها مخالف أیضا لما تدین به الشیعة من النص، لانهم یعولون فیما یدعونه من النص علی صاحبهم علی أخبار آحاد لیس فی شیء منها تصریح بنص و لا تعریض، و لا دلالة علیه من فحوی و لا ظاهر، و انما یعتمدون علی أن العم وارث، و انه یستحق وراثة المقام، کما یستحق وراثة المال، و علی ما

روی من قوله علیه السلام «ردوا علیّ أبی» ، و ما أشبه هذا من الاخبار التی إذا سلم نقلها و صحت الروایة المتضمنة لها لم یکن فیها دلالة علی النص و لا أمارة، و لا اعتبار بمن یحمل نفسه من مخالفینا علی أن یحکی عنهم القول بالنص الجلی الذی یوجب العلم، و یزیل الریب، کما یقول الشیعة، لان هذا القول عن قائله لا یغنی عنه شیئا، مع العلم بما حکی من مقالة هذه الفرقة، و سطر من احتجاجها و استدلالها، و لو لم یرجع فی ذلک الا الی ما صنفه الجاحظ لهم لکان فیه أکبر حجة و أوضح دلالة فما وجدناه، مع توغله و شدة توصله الی نصرة هذا المذهب، أقدم علی أن یدعی علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم نصا صریحا بالامامة، بل الذی أعتمده فهو ما قدمنا ذکره، و ما یجری مجراه: مثل قول العباس، و قد خطب

ص:96

رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم خطبته المشهورة فی الفتح، فانتهی الی

قوله: «ان مکة حرام حرمها اللّه یوم خلق السموات و الارض لا یختلی خلاها و لا یعضد شجرها» : الا الاذخر یا رسول اللّه، فأطرق صلی اللّه علیه و آله و سلم و قال: الا الاذخر(1)، و مثل ما روی من تشفیعه له فی مجاشع بن مسعود السلمی و قد التمس البیعة علی الهجرة بعد أن قال علیه السلام: لا هجرة بعد الفتح، فأجابه الی ذلک، و مثل ادعائه سبقه الناس الی الصلوة علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم عند وفاته، و تعلقه بحدیث المیراث و حدیث اللدود الی غیر ما ذکرناه مما هو مسطور فی کتابه، و من تصحفه علم ان جمیع ما اعتمده لا یخرج عما حکمنا فیه، بخلوه من الاشاره الی نص أو دلالة علیه، و قد علمنا عادة الجاحظ فیما ینصره من المذاهب، فانه لا یدع غثا و سمینا و لا یغفل عن ایراد ضعیف و لا قوی حتی أنه ربما خرج الی ادعاء ما لا یعرف، و دفع ما یعرف، فلو کان لمن ذهب الی مذهب العباسیة خبر ینقلونه، یتضمن نصا صریحا علی صاحبهم لما جاز أن یعدل عن ذکره، مع تعلقه بما حکینا بعضه و اعتماده علی أخبار آحاد أکثرها لا یعرف(2)

را که سراسر خلاف اجماع اهل اسلام است، و از آن بصراحت تمام مطاعن عظیمه العیاذ باللّه بجناب امیر المؤمنین علیه السلام متوجه می شود که بنابر این خلافت آن حضرت در مرتبۀ رابعه هم باطل می گردد، بر محض خطای نظر عمل می فرماید، و آن را مستلزم عداوت جناب امیر المؤمنین علیه السلام نمی داند، اگر سلب خلافت از آن حضرت در مرتبۀ رابعه، که این سلب سبب اتجاه شنایع عظیمه و التزام فظایح فظیعه است، هم مستلزم عداوت نیست، پس بیان بفرمایند که آخر مستلزم عداوت کدام امر است؟ اما آنچه گفته: و هر گاه این قول از جاحظ بموجب تصریح قاضی بجهت تقرب بمأمون عباسی سرزده شده باشد، غرض او از تلفظ بآن ارضاء خلیفه باشد، از آن عداوت امیر المؤمنین علیه السلام، که از امور قلبیه است، بخاطر گذرانیدن شخص انصاف را بقتل رسانیدنست(1).

پس از این عبارت ظاهر می شود که فاضل رشید بر عدم دلالت قول جاحظ بر عداوت و ناصبیت او احتجاج بدو وجه کرده:

یکی آنکه این قول چون بجهت تقرب بمأمون عباسی بوده غرض او از تلفظ بآن ارضاء مأمون باشد نه عداوت و ناصبیت.

دوم آنکه عداوت از امور قلبیه است، پس قول جاحظ بر آن دلالت نکند.

و این هر دو وجه از غرائب افادات است، چه از وجه اول بنابر اشتراط کلیت کبری ظاهر می شود که هر قولی که برای ارضاء رئیسی صادر شود اگر چه این قول در اقصای شناعت و خلافت دین و اسلام باشد، دلالت

ص:98

بر فساد عقیده و ناصبیت و عداوت قائل نمی کند، پس بنابر این سابین جناب امیر المؤمنین علیه السلام، که بغرض ارضاء سلاطین امویه می کردند نیز ناصبی و دشمن آن حضرت نباشند، و نیز بنابر این اگر کسی برای ارضاء بعض سلاطین کفار، جسارت بر إهانت و سب جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم کند، محکوم بکفر و عداوت آن حضرت نشود الی غیر ذلک من المفاسد الشنیعة و القبائح السمجه، و در حقیقت این افاده هدم ارکان دین و اسلام و تبرئه ساحت بسیاری از کفار لئام است.

افادۀ رشیدیه دلیل عداوت نمی باشد، بلکه قول را دلیل عداوت گردانیدن شخص انصاف را بقتل رسانیدن است، پس ثابت شد که هر جا علمای سنیه حکم بعداوت کسی بسبب قول او کرده اند، شخص انصاف را بقتل رسانیده اند.

بالفلسفة و علوم الاوائل و مهر فیها فجره ذلک الی القول بخلق القرآن، روی عنه ولده الفضل، و یحیی بن اکثم، و جعفر بن أبی عثمان الطیالسی، و الامیر عبداللّه بن طاهر، و أحمد بن الحارث الشیعی، و دعبل الخزاعی، و آخرون، و کان أفضل رجال بنی العباس حزما، و عزما، و حلما، و علما، و رأیا، و دهاء، و هیبة، و شجاعة، و سوددا، و سماحة.

و له محاسن و سیرة طویلة، لولا ما أتاه من محنة الناس فی القول بخلق القرآن، و لم یل الخلافة من بنی العباس أعلم منه، و کان فصیحا مفوّها، و کان یقول: معاویة بعمروه، و عبدالملک بحجاجه، و أنا بنفسی.

و کان یقال لبنی العباس فاتحة، و واسطة، و خاتمة، فالفاتحة السفاح و الواسطة المأمون، و الخاتمة المعتضد.

فی التشیع حتی قیل: انه هم أن یخلع نفسه و یفوض الامر إلیه، و هو الذی لقبه الرضا، و ضرب الدراهم باسمه، و زوجه ابنته، و کتب الی الآفاق بذلک، و أمر بترک السواد و لبس الخضر، فاشتد ذلک علی بنی العباس جحدا، و خرجوا علیه، و بایعوا ابراهیم بن المهدی، و لقب «بالمبارک» فجهز المأمون لقتاله، و جرت امور و حروب، و سار المأمون الی نحو العراق، فلم ینشب علی الرضا أن مات فی سنة ثلاث، فکتب المأمون الی أهل بغداد یعلمهم أنهم انما نقموا علیه بیعته لعلی، و قد مات، فردوا جوابه أغلظ جواب، فسار المأمون، و بلغ ابراهیم ابن المهدی تسلل الناس من عهده، فاختفی فی ذی الحجة، فکانت أیامه سنتین الا أیاما، و بقی فی اختفائه مدة ثمان سنین، و وصل المأمون بغداد فی صفر سنة أربع، فکلمه العباسیون و غیرهم فی العود الی لبس السواد و ترک الخضرة فتوقف ثم أجاب الی ذلک(1).

«از این عبارت واضح است که مأمون مفرط در تشیع بود، و همین افراط در تشیع او را برداشت بر خلع برادر خود مؤتمن، و گردانیدن امام علی الرضا علیه السلام را ولی عهد بعد خود، و افراط تشیع مأمون بمرتبۀ بود، که گفته شده: بدرستی که او قصد کرد که خلع نماید نفس خود را، و تفویض کند امر خلافت را بسوی حضرت امام رضا علیه السلام و عجب تر آنست که خود فاضل رشید هم این عبارت سیوطی را، که نص صریح است بر تشیّع مأمون در همین کتاب «ایضاح» در ما بعد نقل فرموده است.

پس چسان در این جا، و هم در بعض مقامات دیگر این کتاب، و هم در «شوکت عمریه» و غیر آن، نسبت تشیع را بمأمون سبب نهایت

ص:102

طعن و تشنیع و سخریه و فسوس گمان برده، و ندانسته که این نسبت هر گاه موافق است با تصریح مثل سیوطی، که مجدد مذهب سنیه در مائه تاسعه بوده.

و مبنی است بر الزام و افحام، تشبث بآن و توجیه طعن بسبب آن، بمراحل قاصیه از تأمل و مراعات طریق مناظره دورتر افتاده، بلکه این تشنیع و استهزاء ابواب صنوف تشنیع و طعن بر آن عمدة الاذکیاء گشاده.

اما اثبات این معنی که فاضل رشید خود عبارت سیوطی را نقل کرده، پس باید دانست که جناب او، در ما بعد در مقام اثبات حصول رتبۀ عالی در دنیا برای فاطمیین گفته:

شواهد این مدعا از قبیل ایضاح واضحات انتهی(1).

و علامه شمس الدین محمد بن احمد ذهبی در کتاب «سیر النبلاء» بترجمۀ احمد بن حنبل گفته» :

کانَ اَلنّاسُ أُمَّةً واحِدَةً و دینهم قائما فی خلافة أبی بکر و عمر، فلما استشهد قفل باب الفتنة عمر رضی اللّه عنه، و انکسر الباب، قام رؤس الشر علی الشهید عثمان حتی ذبح صبرا، و تفرقت الکلمة، و تمت وقعة الجمل، ثم وقعة صفین، فظهرت الخوارج و کفّرت سادة الصحابة، ثم ظهرت الروافض و النواصب، و فی آخر زمن الصحابة ظهرت القدریة، ثم ظهرت المعتزلة بالبصرة، و الجهمیة و المجسمة بخراسان، فی اثناء عصر التابعین، مع ظهور السنة و أهلها الی بعد المائتین، فظهر المأمون الخلیفة، و کان ذکیا متکلما له نظر فی المعقول، فاستجلب کتب الاوائل، و عرّب حکمة الیونان، و قام فی ذلک و قعد و خب(2) و أوضع، و رفعت الجهمیة و المعتزلة رءوسها بل و الشیعة.

فانه کان کذلک، و آل به الحال الی أن حمل الامة علی القول بخلق القرآن و امتحن العلماء فلم یمهل و هلک لعامه، و خلی بعده شرا و بلاء فی الدین، فان الامة مازالت علی ان القرآن العظیم کلام اللّه تعالی و وحیه و تنزیله، لا یعرفون غیر ذلک.

حتی نبغ لهم القول بأنه کلام اللّه مخلوق مجعول، و أنه یضاف الی اللّه تعالی اضافة تشریف، کبیت اللّه، و ناقة اللّه، فأنکر ذلک العلماء، و لم یکن الجهمیة یظهرون فی دولة المهدی و الرشید و الامین، فلمّا ولیّ المأمون و کان منهم

ص:104

أظهر المقالة(1).

أخبارهم و عیون أحادیثهم، هذه الدولة من دولة الشیعة کما ذکرنا وقرتها منهم یعرفون بالکیسانیة، و هم القائلون بامامة محمد بن علی بن الحنفیة بعد علی، ثم بعده الی ابنه أبی هاشم عبداللّه، ثم بعده الی محمد بن علی بن عبد اللّه بن عباس بوصیته کما ذکرنا، ثم بعده الی ابنه ابراهیم الامام ابن محمد، ثم بعده الی أخیه أبی العباس السفاح، و هو عبداللّه بن الحارثیة، هکذا مساقها عند هؤلاء الکیسانیة و یسمون أیضا الحرماقیة نسبة الی أبی مسلم لانه کان یلقب بحرماق، و لبنی عباس أیضا شیعة یسمون الراوندیة من اهل خراسان، یزعمون ان أحق الناس بالامامة بعد النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم هو العباس لانه وارثه و عاصبه لقوله: «وَ أُولُوا اَلْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اَللّهِ»(1) و أن الناس منعوه من ذلک و ظلموه الی أن رده اللّه الی ولده، و یذهبون الی البراءة من الشیخین و عثمان، و یجیزون بیعة علی لان العباس قال له: یا ابن أخی هلم ابایعک فلا یختلف علیک اثنان.

و لقول داود بن علی علی منبر الکوفة یوم بویع السفاح: یا أهل الکوفة انه لم یقم فیکم امام بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم الاّ علی بن أبی طالب، و هذا القائم فیکم یعنی السفاح(2).

بیعت سفاح گفته: بدرستی که قائم نشد در شما امامی بعد حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم مگر علی بن ابی طالب، و این قائم در شما یعنی سفّاح، و این قول صریح است در نفی خلافت ثلاثة، و چون سفّاح هم ردّی بر آن نکرده، بطلان خلافت ثلاثه نزد او غیر منکر باشد.

پس تشیع سفاح و اتباع او از این عبارت ثابت شد.

و از این جا است که صاحب «مجالس المؤمنین» این قول داود بن علی در ترجمه سفاح برای اثبات تشیع او ذکر کرده حیث قال:

عبد اللّه بن محمد بن علی بن عباس بن عبد المطلب، کنیتش ابو العباس لقبش سفاح است، ولادتش سنة خمس و مائة، اول خلفاء آل عباس است، بیعتش بسعی حسن بن قحطبه طائی، و نصرت ابو مسلم مروزی در آدینۀ چهاردهم شهر ربیع الاول سنة اثنتین و ثلثین و مائة.

بدار الاماره رفتند، و ابو جعفر منصور تا نماز دیگر باخذ بیعت مشغول بود، و چون بیعت تمام شد، و بر مسند خلافت استقلال یافتند در استئصال بنی امیّه مبالغه تمام نمودند، چنانکه در احوال دمشق از مجلس اول مذکور شد انتهی(1).

و این قول داود را عماد الدین ادریس بن علی بن عبداللّه هم نقل کرده، چنانچه در «کنز(2) الاحبار فی السیر و الاخبار» که نسخه عتیقه آن بعنایت پروردگار پیش این خاکسار حاضر است بعد ذکر خطبه خواندن ابو العباس سفاح مذکور است» :

و کان موعوکا فاشتد وجعه، فجلس علی المنبر و صعد عمه داود بن علی دونه علی مراقی فی المنبر، فقال: الحمد للّه شکرا شکرا شکرا الذی أهلک عدونا و أصار إلینا میراثنا من نبینا صلی اللّه علیه و آله و سلم، الان اقشعت حنادس الظلم، و انکشف غطاؤها، و أشرقت أرضها و سمائها، و طلعت الشمس من مطلعها و بزغ القمر من مبزغه، و أخذ القوس باریها(3) ، و عاد السهم الی منزعه، و رجع الحق الی نصابه، من أهل بیت نبیکم، أهل الرأفة و الرحمة بکم و العطف علیکم، ثم ذکر سوء سیرة بنی أمیّة و جورهم و عسفهم.

و قال: فتبا تبا لبنی حرب و بنی مروان آثروا فی مدتهم و عصرهم العاجلة

ص:108

علی الاجلة، و الدار الفانیة علی الباقیة، فرکبوا الاثام، و ظلموا الانام، و انتهکوا المحارم، و أطال فی هذا المعنی، و کان فصیحا، مرتجلا للخطب معروفا بذلک، معدودا فی خطباء بنی هاشم، ثم قال و ان أمیر المؤمنین عز اللّه نصره، عاد الی المنبر بعد الصلوة، لانه کره أن یخلط بکلام الجمعة غیره، و انما قطعه عن استتمام الکلام بعد أن أخذ فیه شدة الوجع، فادعوا اللّه لامیر المؤمنین بالعافیة، فقد أبدلکم اللّه بمروان، عدو الرحمن، و خلیفة الشیطان، الشاب المکتهل، المتبع لسلفه الابرار الاخیار، فعج الناس له بالدعاء.

ثم قال: یا أهل الکوفة انا و اللّه مازلنا مظلومین مقهورین علی حقنا، حتی أتاح اللّه لنا شیعتنا من أهل خراسان، فأحیا بهم حقنا، و أبلج بهم حجتنا، و أظهر بهم دولتنا، أیها الناس أنه و اللّه ما کان بینکم و بین رسول اللّه صلی اللّه علیه خلیفة الا علی بن أبی طالب و أمیر المؤمنین هذا الذی خلفی.

ثم نزلا فسار أبو العباس الی القصر، و أجلس أخاه أبا جعفر، یأخذ البیعة علی الناس فی المسجد، حتی جنه اللیل، و قد کان حین سارت القواد نحو أبی العباس لحقهم أبو سلمة الخلال فأدخلوه وحده، فسلم علیه بالخلافة، فقال بعضهم علی رغم أنفک یا بن الفاعلة، فنهاهم أبو العباس، و خرج أبو العباس فعسکر بحمام أعین فی عسکر أبی سلمة، و نزل معه فی حجرته بینهما ستر، و استخلف علی الکوفة و أعمالها عمه داود بن علی، و بعث عمه عبداللّه بن علی لقتال مروان الخ(1).

«و گمان مبر که فاضل رشید در صرف کتاب «ایضاح» با وصف نقل عبارت سیوطی مشتمل بر تشیع مأمون، و استناد بآن مخالفت آن آغاز نهاده، و باب طعن و تشنیع بر نسبت تشیع بمأمون گشاده، بلکه

ص:109

فاضل رشید در شبهات خود بر بعض مقامات «صوارم» نیز معروف بودن مأمون بتشیع از «تاریخ الخلفاء» سیوطی نقل کرده، و تمسک بآن نموده، و بنقد جانش خریده، بلکه تصریح ابن کثیر بتشیع مأمون نیز از صاحب «مجالس» در این شبهات نقل کرده، و عجب که بعد این افاده در شبهات خود بر بعض عبارات حسام، و شبهات خود بر بعض مباحث ذو الفقار، که همراه همین شبهات خود بر بعض مقامات «صوارم» ظاهر کرده، نسبت تشیع را بمأمون سبب نهایت طعن و تشنیع، و باعث غایت تهجین و توهین می گرداند، تا آنکه این نسبت را مثبت ناصبیت می پندارد، و نمی داند که هر گاه ابن کثیر نسبت تشیع بمأمون کرده باشد و حسب تصریح ملازمانشان علامه سیوطی، که مجدد دین سنیه در مائه تاسعه بوده، معروف بودن مأمون بتشیع ثابت ساخته.

پس اگر صاحب «مجالس» هم نسبت تشیع بمأمون برای الزام و افحام منکرین، و اثبات حقیقت خلافت بلا فاصله جناب امیر المؤمنین علیه السلام، و افضلیت آن حضرت بر زبان خلفاء متسننین نماید، چرا مورد طعن و تشنیع و استهزاء گردد، و چگونه این نسبت مثبت ناصبیت و عداوت گردد، و گو استهزاء و تمسخر بر این نسبت در «شوکت عمریه» و کتاب «ایضاح» بر غفلت و ذهول، بسبب امتداد و طول زمان محمول می تواند شد، لکن در ادراک وجه طعن و تشنیع، که در شبهات خود بر حسام و ذو الفقار فرموده، عقل متحیر است، که با وصفی که کل این شبهات سه گانه اوراقی چند بیش نیست باز وقوع سرعت ذهول و غفول در آن محیر عقول است.

و سید محمد بن عبدالرسول برزنجی، که از متعصبین متکلمین سنیه

ص:110

است، نیز تصریح بشیعیت مأمون و مجاهرت او در این باب کرده، و عهد او را بسوی امام رضا علیه السلام معلل به شیعیت او کرده، در حقیقت حقیت مذهب شیعه و بطلان مذهب سنیه مثل آفتاب روشن ساخته چنانچه در کتاب «نواقض الروافض» گفته» :

و انما کان منکرا فی زمن بنی العباس القول بانحصار الامامة فی بنی الزهراء لانه کان موجبا لاخراج بنی العباس من الخلافة، بل المأمون منهم کان شیعیا مجاهرا، و لهذا عهد الی الامام علی الرضا بن موسی الکاظم(1).

تواند شد؟ و عموم تشیع از اثنا عشریت در اطلاقات علماء، امری است نهایت واضح و مشهور، و بغایت لایح و معروف، که بر ناظر کتب ملل و نحل و کتب عقائد که در آن ذکر فرق می نمایند مخفی نیست، و ادنی متتبع و متفحص در این باب ارتیاب ندارد، لکن فاضل رشید ظاهرا دیده و دانسته خود را بر در تغافل زده، نسبت تشیع را بامثال مأمون و هارون سبب طعن موهوم موهوم گردانیده.

و علاوه بر تصریحات علمای اهل حق بعموم تشیع از اثنا عشریت، کتب ائمه سنیه هم بآن ناطق است، کتاب «ملل و نحل» شهرستانی، و «عبر ابن خلدون» ، و «شرح مواقف» و امثال آن بدست باید گرفتن و از این استعجاب و استغراب باید گذشتن.

و دورتر چرا باید رفت همین «تحفۀ» شاهصاحب با علی اصوات ندا می نماید بعموم تشیع از اثنا عشریت، که در باب اول داد فسانه خوانی در ذکر انشعاب فرق شیعه داده اند پس اگر فاضل رشید کتب ملل و نحل و کتب عقائد را بنظر بصیرت ندیدند، حیرت است که آیا بمطالعه باب اول تحفه هم مشرف نگردیدند که جابجا بسبب نسبت تشیع بمأمون و هارون و امثال او بر خود پیچیدند، و آنرا باعث نهایت طعن و تشنیع، و سبب غایت سخریه و استهزاء فهمیدند.

و از اطراف طرائف آنست که خود فاضل رشید هم در شبهات خود بر حسام، عموم شیعیت از اثنا عشریت، در مقام حمایت مولوی عبدالعلی که نسبت قول بعصمت ائمه اثنا عشر بجمیع روافض کرده، باهتمام ثابت می نماید، و باز در همین جا بلکه در همان شبهات، نسبت تشیع را بمأمون و هارون و امثالشان سبب طعن و تشنیع بلیغ گمان می برد، و داد زبان درازی

ص:112

می دهد، و تصور نمی کند که هر گاه شیعیت عام است از اثنا عشریت، و نزد اثنا عشریه کسی که بر مذهبشان نباشد کافر و ضال و مبتدع و خاسر است، پس از محض نسبت تشیع بکسی کجا حقیقت او نزد اثنا عشریه لازم می آید.

منافی تشیع شیخ نیست» ، صریح است بر آنکه نزد صاحب «مجالس» تشیع عام است از اثنا عشریت، که انکار وجود حضرت صاحب العصر علیه السلام را منافی تشیع نمی گیرد، و ذکر منکر وجود آن حضرت را در این کتاب، مضاد غرض خود نمی داند.

دوم آنکه قول او: «چه بعضی از طوائف الخ» صریح است در آنکه بعضی از طوائف شیعۀ امامیه، قائل بامامت ائمه اثنا عشر علیهم السلام نیستند، پس اگر سوای حضرت صاحب العصر علیه السلام، امامت دیگر ائمه علیهم السلام را هم کسی منکر شود، و بامامت بی فاصلۀ جناب امیر المؤمنین علیه السلام قائل باشد، او هم داخل شیعه بمعنی عام است، و بحث در این کتاب از شیعه عام است نه از شیعۀ خاص.

سوم آنکه قول او: «چه مناط تشیع الخ» ، صریح است در آنکه، مدار تشیع مبحوث، عنه در این کتاب، بر اعتقاد امامت بی فاصلۀ جناب امیر المؤمنین علیه السلام است، پس فرق هالکه ضاله، که بامامت بی فاصلۀ آن حضرت قائلند، گو منکر امامت دیگر ائمه علیهم السلام باشند، متشیعند بمعنی عام.

چهارم آنکه از قول او: «چنانچه در صدر کتاب مذکور شد» نیز عموم تشیع از اثنا عشریت ظاهر است، و عبارت صدر کتاب که اشاره بآن در این مقام فرموده این است: اما شیعی کسی است که خلیفۀ بحق، بعد حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلم، امیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام را داند، و سنی کسی است که ابو بکر را داند، و امامیه اثنا عشریه از شیعه، ایدهم اللّه تعالی، جمعی اند که قائل بدوازده امامند، بتفصیلی

ص:114

که مذکور خواهد گردید.(1)

بحمد اللّه و حسن توفیقه این معنی از صدر کتاب «مجالس المؤمنین» هم ظاهر است چنانچه در مقدمه کتاب گفته:

و از جمله اخبار صحیحه و روایات صریحه، که طائفه امامیه اثنا عشریه در انحصار خلفای کرام در دوازده امام، از ذریت حضرت سید الانام علیه و علیهم السلام روایت می نماید، آنست که روایت نموده سید اجل زین الملة و الدین علی بن عبد الحمید الحسینی النجفی در شرح «مصباح المتهجد» از شیخ اقدم اعلم، مقتدای الطائفة المحقة بین الامم، شیخ ابو عبد اللّه محمد مفید، که او رفع می نماید بامام همام بحر الحقایق جعفر بن محمد صادق علیه السلام، که آن حضرت فرموده که: حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم می فرماید» :

حدثنی جبرئیل علیه السلام عن رب العزة جل جلاله انه قال: من علم ان لا اله الا انا وحدی، و ان محمدا عبدی و رسولی، و ان علی بن أبی طالب خلیفتی و ان الائمة من ولده حججی، ادخلته الجنة، و نجیته من النار بعفوی، و ابحت له جواری، و اوجبت له کرامتی، و اتممت علیه نعمتی، و جعلته من خاصتی، ان نادانی لبیته، و ان دعانی اجبته، و ان سألنی اعطیته، و ان سکت ابتدأته، و ان أساء رحمته، و ان فرمنی دعوته، و ان رجع الیّ قبلته، و ان قرع بابی فتحته، و من لم یشهد ان لا اله الا انا وحدی، او شهد و لم یشهد ان محمدا عبدی و رسولی، او شهد و لم یشهد ان علی بن أبی طالب خلیفتی، او شهد و لم یشهد ان الائمة حججی، فقد جحد نعمتی، و صغر عظمتی، و کفر بآیاتی و کتبی، ان قصدنی حجبته، و ان سألنی حرمته، و ان نادانی لم اسمع ندائه، و ان دعانی لم استجب دعاءه، و ان رجانی خیبته، و ذلک جزاء منی، و ما انا بظلام للعبید.

فقام جابر بن عبداللّه الانصاری فقال: یا رسول اللّه من الائمة من ولد علی

ص:116

ابن أبی طالب؟ فقال: الحسن و الحسین سیدا شباب أهل الجنة، ثم سید العابدین فی زمانه علی بن الحسین، ثم الباقر محمد بن علی، و ستدرکه یا جابر، فاذا ادرکته فاقرأه عنی السلام، ثم جعفر بن محمد الصادق، ثم موسی بن جعفر، ثم الرضا بن موسی، ثم التقی محمد بن علی، ثم النقی علی بن محمد، ثم الزکی الحسن بن علی، ثم ابنه القائم بالحق مهدی امتی، یملأ اللّه به الارض قسطا و عدلا، کما ملئت جورا و ظلما، هؤلاء یا جابر خلفائی و خلصائی و اولیائی و عترتی، من عصاهم فقد عصانی، و من انکر واحدا منهم فقد انکرنی، بهم یمسک اللّه السماء ان تقع علی الارض الا باذنه، و بهم تمنع الارض ان تمید بأهلها(1).

«صاحب «مجالس» بر دفع این شبه رکیکه، در صدر کتاب، و در ترجمۀ علاء الدولة، و دیگر مقامات اکتفا نکرده، در عنوان ذکر بنی عباس هم، باوضح تقریرات و ابین توضیحات، بیخ این شبه سخیفه برکنده ضلال و کفر و خسران متغلبه بنی عباس ثابت کرده، تا کسی را مقام اشتباه و التباس، و ریب و وسواس، در باب غدران بنی عباس باقی نماند، و کسی بر نسبت تشیع بایشان اعتراض و ایراد نکند.

در «مجالس المؤمنین» در مجلس هشتم مذکور است:

جند اول آل عباس که ایشان را هاشمیه نیز می خوانند، عدد ایشان سی و هفت نفر، مدت ملکشان از روز جمعه ربیع الاول سنة اثنین و ثلثین و مائة، تا شب چهاردهم صفر ست و خمسین و ستمائه، پانصد و بیست و شش سال، قدماء و فضلای ایشان شیعی بوده اند، و خلیفه و امام بحق بعد از حضرت رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم بلا فصل حضرت أمیر المؤمنین علیه السلام را می دانسته اند، اما بواسطۀ آنکه در زمان هر یک

ص:117

از ایشان، یکی از ائمه اهل البیت علیهم السلام، که مستحق خلافت فی الحقیقة ایشان بوده اند، و مع هذا چنانکه در مقدمه مذکور شد، اکابر علویه با ایشان در مقام مدافعه و مقاتله بودند، حفظ ملک عقیم نموده، در غالب اوقات اظهار عقائد اهل سنت و جماعت می نموده اند، تا از هجوم شیعه، و روکش ساختن ائمه طاهرین امین توانند بود، و بعضی از ایشان نیز باین اکتفا ننموده، مرتکب حبس و قتل بعضی از ائمه طاهرین و ذریت سید المرسلین، که معاصر ایشان بوده شده اند، و ابتدای این اظهار، و افتاح قبایح ناهنجار، از منصور غدار شد، چنانکه در شرح حال او مذکور خواهد شد انتهی.(1)

وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اَللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ(1) سوم آنکه از قول او: «در غالب اوقات اظهار عقائد اهل سنت و جماعت نموده اند الخ» ظاهر است، که بنی العباس در غالب اوقات، اظهار عقائد اهل سنت و جماعت، بغرض باطل حفظ ملک عقیم، و ابداء موافقت مبطلین، و مدغلین و مفسدین، و معاندین دین، بحب دنیای لئیم سقیم می نمودند، و ناهیک به ضلالا و شنارا، و بوارا و خسارا.

چهارم آنکه از قول او: «و بعضی از ایشان الخ» واضح است، که بعضی از بنی عباس مرتکب حبس و قتل بعض ائمه طاهرین، و ذریت حضرت سید المرسلین صلی اللّه علیه و آله اجمعین گردیدند، و باقصی حد افحش انواع کفر و خسران، و غایت عدوان و طغیان رسیدند، پس ثابت شد که صاحب «مجالس» بکمال وضوح و اجهار، و بنهایت استبداد و اصرار، کمال شقاوت و ضلالت، و غایت کفر و خسارت اینها ثابت می کند.

پنجم آنکه از قول او: «و ابتدای این اظهار الخ» کفر و عداوت و خسران منصور مغرور، و ضلال و شنآن و کثرت غدر آن مدحور، در کمال وضوح و ظهور است.

و نیز در «مجالس المؤمنین» بعد عبارت سابقه مسطور است:

و در تاریخ یافعی مسطور است که سبب انتقال خلافت ببنی العباس آن بود، که بسیاری از شیعه معتقد امامت محمد بن حنفیه بودند، بعد از برادر او امام حسین علیه السلام، و چون محمد وفات یافت، شیعه او اعتقاد امامت پسرش ابو هاشم داشتند، و او عظیم القدر بود، و شیعه او را تابع بودند، و چون ابو هاشم را در شام وفات نزدیک رسید، و عقب نداشت، وصیت

ص:119

خلافت خود بمحمد بن علی بن عبداللّه بن عباس کرده، با او گفت که خلافت در اولاد تو خواهند بود، انگاه کتب خود را باو سپرد، و شیعه خود را بمتابعت او امر فرموده، چون محمد را وفات رسید، پس خود ابراهیم مشهور بامام را وصی خود ساخت، و چون مروان بن محمد که آخر ملوک بنی امیه بود ابراهیم را بگرفت، و ابراهیم بیقین دانست که مروان او را خواهد کشت، برادر خود عبد اللّه سفاح را وصی خود ساخت، و او اول کسی است که متولی خلافت شد از اولاد عباس.(1) این است کلام یافعی، و مضمون آن، علی رغم انف ملا سعد الدین تفتازانی، صریح است در آنکه شیعه را، در زمان ملوک بنی امیه، شیوع و کثرتی تمام بوده، و در میان ایشان کتب شرعیه بوده، و از محمد بن حنفیه تا زمان خلافت بنی العباس، منتظر خروج بر متغلبان بنی امیه بوده اند، با آنکه آن جماعت شیعه کل قائل بامامت محمد بن حنفیه بوده اند، ایشان را کیسانیه می گویند، و دیگر فرق امامیه، که احق ایشان اثنی عشریه اند، در تحت متابعت محمد بن حنفیه و بنی العباس داخل نشده اند، بلکه در اکثر اوقات با یکی از علویه اتفاق کرده، بر بنی العباس خروج کرده اند چنانکه سابقا مذکور شد انتهی(2).

از این عبارت ظاهر است که امامیه اثنا عشریه متابعت بنی عباس نکرده اند بلکه امامیه اثنا عشریه بنی العباس را ظالم، و غاصب، و جائر، و اهل ضلال و مجادله و مقاتله ایشان را مباح و حلال می دانستند.

پس ثابت شد که بنی عباس از اهل حق که امامیه اثنا عشریه اند، بنص

ص:120

صاحب «مجالس» خارج اند، و در ارباب ضلال و خسار و اصحاب کفر و بوار و الج.

و بکنه ولای ادعائی این بزرگان باید رسید، و چون این باب پس طویل الذیل است، و صاحب «تحفه» قدری از آن در کتاب خود بیان نموده لهذا در این مقام بر ذکر پنج وجه از آن بطریق نموده اکتفا می رود(1).

و بعد بیان سه وجه رکیک گفته:

بسیاری از بنی فاطمه را زنده دفن کرد، و محمد و ابراهیم ابنا عبد اللّه بن الحسن بن علی بن أبی طالب علیه السلام بر وی خروج کردند، و لشگر فرستاد تا ایشان را بقتل آوردند، و اصوب آن بود که نظر بآن اعمال عقوبت مآل، که بی شبهه طریق عفو و شفاعت حضرت پیغمبر و آل را بر او مسدود ساخته، ذکر او را در این کتاب نیاریم، و او را و امثال او را باهل سنت ارزانی داریم، امام چون مبنای کتاب بر رعایت جانب اعتقاد بود، و معهذا منصور مذکور، در مقامی که او را خوف زوال ملک نبود، اظهار تشیع قولا و فعلا می نمود، چنانکه بعد از این مذکور خواهد شد، انتهی ما اردنا نقله.

و این عبارت پر بشارت، با وجود نص بودن آن بر تشیع منصور دوانقی مثقل بر فوائد بسیار است، که تنبیه بر بعض آن، برای اهتزاز طبایع ناظرین در کار است.

از آن جمله است غایت حمایت مثل منصور بذکر بدایت علویه در خلاف ورزیدن با او، و منع نمودن شیعه را از متابعت او، و قتلش ایشان را باضطرار، که موهم عذر مسموع از طرف او، در قتل و هتک حرمت، و آشکارا کردن دشمنی سادات می شود.

و از آن جمله است آنکه تشیع همچو مشرب عذب اوسع المشارب است، که با وجود آشکار کردن دشمنی آل علی، و قتل بسیاری از ایشان، و زنده دفن کردن بسیاری از بنی فاطمه، زوال نمی پذیرد.

و از آن جمله است آنکه اعتقاد تشیّع با وجود بند شدن راه عفو و شفاعت حضرت پیغمبر و آل از بعض اهل آن مرتفع نمی شود، زهی مذهب قوی بنیاد که استحکامش قوی تر از بنای هرمان.

ص:123

و اگر چه لطائف این عبارت بسیار است لیکن روما للاختصار بر همین قدر اکتفا رفت.

و نیز جناب قاضی صاحب کتاب مذکور، در مجلس مزبور در ترجمۀ هارون بعد ذکر واقعۀ حبس کردن، و بشهادت رسانیدن او حضرت موسی کاظم را، ارشاد کرده که هارون با این همه اعمال وخامت مآل، که بواسطۀ حب جاه از او سرزده، در عقیدۀ تشیّع راسخ بود، و از نصرت آن مذهب مسرور می بود، لاجرم بوجهی که در مجلس پنجم گذشت همواره هشام بن الحکم را، که از تلامذۀ حضرت امام جعفر صادق علیه السلام بود، با علماء اهل خلاف در مباحثه مذهب انداختی، و ایشان را در شکنجه مناظرۀ او مالیده و ملزم ساختی، و بآن مفتخر و مسرور بودی، و هشام را جواهر و عطایا مقرر فرمودی.

صاحب «طرائف» آورده که در ترجمۀ هارون الرشید از «تاریخ نیشابور» که تألیف حاکم أبی عبداللّه نیشابوری است مسطور است: که روزی ذکر آل ابی طالب نزد رشید می گذشت، رشید گفت که عوام توهم کرده که علی و اولاد او را دشمن می دارم، و اللّه چنین نیست که ایشان گمان کرده من اند، و خدا می داند شدت محبت مرا نسبت بعلی و حسن و حسین علیهم السلام، و معرفتی که مرا بفضل ایشان حاصل است، لیکن چون ما طلب خون ایشان از بنی امیه نمودیم، و خدای تعالی تعالی ما را سلطنت روی زمین داد، و علویین را بخود نزدیک ساختیم، و با ایشان مخالطت نمودیم بر ما حسد بردند، و از هر طرف بر ما خروج کردند، و خواستند که سلطنت را از دست ما برون برند انتهی ما أردنا نقله.

ص:124

و فوائد ثلثة که آنفا در عبارت اولی از «مجالس المؤمنین» مبیّن شده از این عبارت هم مستفاد، بلکه جنایت قتل امام بحق، که از اشد جنایات است بر آن مستزاد، و چون از عبارات «مجالس المؤمنین» قاضی نور اللّه شوشتری معاندت و معادات ظاهرۀ شیعه که بعض سلاطین عباسیّه باشند، با ائمۀ طاهره و اولاد عالی درجات انحضرت واضح، پس ثبوت عداوت ظاهره، و اساءت باهره، از بعض افراد شیعه، نسبت بأئمه امجاد از حکم محکم قاضی عدل مستفاد، و داخل کننده همچو اعادی بد کردار در زمرۀ شیعه ابرار اولی البصائر و الابصار، محض باقوال آن فجار، که از قبیل اقرار العاقل لنفسه است، از اعاظم موالیان حیدر کردار، و آن همه کردار عجائب اطوار علمای خود را فراموش کرده، اهل سنت را بمقتضای دینداری و انصاف شعاری، معرای از ولایت سید الانبیاء گفتن، از نوادر روزگار باشد انتهی(1).

و این همه فغان و غریو فاضل رشید، مبنی بر محض تغافل و عدم تدبر و تأمل است، چه پر ظاهر است که نسبت تشیّع عام بقاتلین ائمه اطهار و اولاد ابرارشان، هرگز موجب لوم و طعن و عیب و ثلب، و سبب رمز و لمز، و همز، و غمز نمی تواند شد، زیرا که قاتلین ائمه علیهم السلام نزد اهل حق کافرند، و اشقی الاولین و الآخرین.

پس تشیّع عام که در آن بسیاری از فرق هالکه و ضالّه داخلند اگر بایشان منسوب شود، از آن حقیقت و نجات، و تبجیل و تعظیم شان ثابت نمی شود.

آری از ثبوت تشیع ایشان لائح می گردد: که ایشان امام بر حق بعد

ص:125

جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم حضرت امیر المؤمنین علیه السلام را می دانستند، و خلافت ثلاثه را باطل، و چون بسیاری از ائمه و اساطین اهل سنّت، ابن عباسیه را خلفاء بر حق می دانند، و مبالغه در تعظیم و تبجیلشان می نمایند، پس باثبات تشیّع عباسیه صحت خلافت بی فاصله جناب امیر المؤمنین علیه السلام، و افضلیت آن حضرت بر زبان ائمّه و اساطین سنیه ثابت شود.

و نیز کثرت معتقدین خلافت بی فاصلۀ جناب امیر المؤمنین علیه السلام در زمان اول ثابت شود، و زعم واهی تفتازانی و امثال او باطل گردد.

اما تشبث بعنوان مجلس هشتم که در آن صاحب «مجالس» عباسیه را ذکر کرده پس آن هم بعنوان بی انصافی معنون است، زیرا که در این عنوان مذکور است یکی ملوک نامدار و دیگر سلاطین کامگار، پس از کجا ثابت توان کرد که از فرقۀ ناجیه أولو الابصار و البصائر بیان هر دو لفظ است، بلکه می گوئیم که از فرقه ناجیه الخ بیان سلاطین کامگار است و بس.

و بنا بر این آن سلاطین که معتقد بجمیع اعتقادات حقه و کل ضروریات مذهب اهل حق بودند، داخل در سلاطین کامگار باشند، و کسانی که بسبب مخالفت بعض عقائد حقّه خارج شدند، از اهل حق مثل بنی العبّاس و غیر ایشان داخل ملوک، و وصفشان بنامدار، بنابر شهرت دنیاوی وصیت حکومت است، نه باعتبار دین فتأمّل و أنصف حتی یأتیک الیقین.

و قطع نظر از این هر گاه بعد این عنوان که برای این مجلس نوشته، چون عنوان جندی که در آن بنی العباس را ذکر فرموده، صریح

ص:126

است در خروج ایشان از اهل حق کما ذکرنا آنفا، پس اعراض از عنوان اصلی و قریب نمودن و دست بر عنوان بعید انداختن، چه قدر از مراحل انصاف و تأمل دور افتادن است.

اما عبارت صاحب «مجالس» که در ترجمۀ منصور دوانقی وارد نموده پس ذکر آن اصلا نفعی بفاضل رشید نمی رساند، بلکه اعتراض و ایراد و شبهۀ او را صراحة مندفع می گرداند، چه از آن ظاهر است که نزد صاحب «مجالس» منصور و امثال او از اهل شرور، بلا ریب و شک خاسر و کافر و ضال، و هالک و سالک مسالک عداوت اهل بیت علیهم السلام بودند.

آری چون اعتقاد تشیع عام داشتند، یعنی خلافت خلفای ثلثة را باطل می دانستند، باین سبب ایشان را در این کتاب ذکر کرده، زیرا که بنای این کتاب بر ذکر کسانی است که خلافت خلفای ثلثة را باطل دانند، و این تشیع عام است که در آن سائر فرق شیعه داخلند، و ظاهر است که نزد امامیه اثنا عشریه که اهل حقند فرق باقیه شیعه که مخالف اثنا عشریه اند ضال و کافر و بی دینند.

پس بسبب نسبت چنین تشیّع بمنصور و امثال او هیچ ضرری بأهل حق نمی رسد، آری از اثبات تشیع بنی العباس، ثابت می شود که بطلان خلافت خلفای ثلاثه، و متعّین بودن جناب امیر المؤمنین علیه السلام برای خلافت بی فاصله، چنان امری واضح بود، که منصور مدحور و امثال او هم، با وصف آن همه بغض و عناد اهل بیت امجاد، اعتقاد بآن داشتند.

و چون جلالت و عظمتشان منصور و امثال او نزد ائمه و اساطین سنیه

ص:127

ظاهر است، چنانچه انشاء اللّه تعالی عنقریب بر تو واضح می شود بلکه ظاهر می گردد، که اینها خلفای بر حق نزد این حضرات بودند، پس ثبوت تشیعشان در حقیقت، ثبوت بطلان مذهب سینه است حسب اعترافشان و للّه الحمد علی ذلک.

اما آنچه گفته: این عبارت پر بشارت با وجود نص بودن آن بر تشیع منصور دوانقی الخ.

پس مجاب است بآنکه ثبوت تشیع منصور دوانقی، که مراد از آن تشیّع عام است، اصلا ضروری بأهل حق نمی رساند، و مزعوم فاضل رشید را بر کرسی ثبوت نمی نشاند، زیرا که در تشیع عام بسیاری از فرق هالکه داخلند، که ایشان نزد اهل حق حظی از نجات ندارند و مثل کفار مخلد فی الناراند، و مع ذلک نسبت تشیع عام هم باعتبار اوائل حال منصور است، چه از عبارت «مجالس» ظاهر است که منصور بعد خلاف علویه از آن هم برگشت، و موافقت با اهل سنت و جماعت نمود، و خلفای ثلاثه را بر حضرت امیر المؤمنین علیه السلام تقدیم نمود و دشمنی آل علی آشکارا کرد.

پس بعد ظهور این شرور از منصور، تشیع عام آن مغرور هم، که نفی خلافت ثلاثه و تفضیل جناب امیر المؤمنین علیه السلام از ذاتیات آنست ثابت نشد، و ذکر تشیع او بنابر اوائل حال، قبل از اظهار کمال بغض و ضلال، و آشکار کردن عداوت آل باشد.

و باید دانست که عبارت فاضل رشید دلالت دارد بر آنکه ثبوت تشیع منصور علاوه بر فوائد ثلاثه است که از این عبارت استنباط کرده، حال آنکه هر دو فائدۀ آخر مبنی بر همان تشیع منصور است، پس وجهی

ص:128

برای ذکر ثبوت تشیع منصور علاوه بر این فوائد پیدا نمی شود.

اما فوائد ثلاثه که بعد ادعای اشتمال این عبارت بر فوائد بسیار ذکر کرده.

پس فائده اولی از آن مبنی بر محض توهم و اشتباه و بحث وسواس و التباس است، چه هرگز حمایت منصور از ذکر مخالفت علویه با او وضوح و ظهور ندارد، بلکه ذکر خلاف علویه با او، برای بیان سبب نکول و عدول آن ظلوم و جهول است از منهج محبت آل رسول و موافقت او با معاندان آن زمره مقبول، و چگونه عاقلی حمایت چنین معاند مغرور و عاقد پر شرور از قول صاحب «مجالس» متوهم سازد، و حال آنکه بیان سبب ارتداد احدی، بهیچ وجه دلالت بر حمایت او ندارد، و الا لازم آید که حق تعالی که، سبب انحراف شیطان از اطاعت او تعالی شأنه، و عدم سجود برای حضرت آدم بیان فرموده، معاذ اللّه حمایت شیطان کرده باشد، و لا یقول به الا شیطان مرید، أو أعفک عنید» .

قال اللّه تعالی وَ لَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اُسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِیسَ لَمْ یَکُنْ مِنَ اَلسّاجِدِینَ* قالَ ما مَنَعَکَ أَلاّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ* قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیها فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ اَلصّاغِرِینَ* قالَ أَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ* قالَ إِنَّکَ مِنَ اَلْمُنْظَرِینَ(1).

«از آیه ما مَنَعَکَ الآیة ظاهر است که هر گاه حق تعالی از شیطان سبب ترک سجود پرسید، شیطان بجواب گفت: که من بهترم از آدم، که پیدا کردی مرا از نار و پیدا کردی آدم را از طین، پس ثابت شد که حق

ص:129

تعالی سبب امتناع شیطان از سجود، و وجه ارتداد او بیان فرموده، پس بنابر مزعوم فاضل رشید، لازم آید که معاذ اللّه حق تعالی غایت حمایت شیطان در قرآن فرموده باشد، که سبب امتناع شیطان از سجود از زبان شیطان نقل فرموده، و نیز وجه رد تمسک او بیان نفرموده، و نیز او را مهلت داده، و بیان آن فرموده.

و مراد از اضطرار در کلام صاحب «مجالس» نه الجائی است که سبب جواز باشد، بلکه مراد از اضطرار عصبیت و عناد، و اضطرام نار حقد و لداد است.

و قول فاضل رشید: (که موهم عذر مسموع از طرف او) الخ دلالت صریحه دارد بر آنکه این معنی موهم عذر مسموع از طرف منصور است، و ظاهر است که در مقام استدلال تشبث بموهمات و خیالات نباید کرد، بلکه در این مقام تمسک بنصوص و تصریحات در کار است، و اگر بمحض موهمات تمسک خواهند کرد، در جواب ملاحده و زنادقه که بآیات موهمه تشبیه و تجسیم و تناقض و امثال آن تمسک می نمایند، بکدام حیله دست خواهند زد، عجب است که با وصف این همه مهارت و حذاقت، چنین امر صریح را در نمی یابند.

و نهایت تحیر آنست که فاضل رشید محض ذکر خلاف علویه را با منصور، که سبب انهماک او در عداوت و شقاوت گردیده، و حسب افادۀ خودش هم نص بر اعتذار نیست، که آنرا موهم عذر مسموع گفته، موجب غایت حمایت منصور می داند، و سبب غایت تشنیع و تهجین، و مثبت ناصبیت می پندارد.

و از افادات و تصریحات ائمه و اساطین دین خود، که از آن سراسر

ص:130

تبجیل و تعظیم و مدح و اطراء و ثناء منصور، و اثبات غایت جلالت و عظمت او در دین ظاهر است، خبری برنمی دارد، و بملاحظۀ آن حکم بناصبیت اساطین و ائمه خود نمی فرماید، و کدام عاقل تجویز خواهد کرد که محض ذکر خلاف علویه با منصور، که سبب موافقت او با سنیه گردیده، و نهایت صریح است در ذم و تهجین و توهین و تضلیل او، مفید غایت حمایت منصور گردد، و نهایت تعظیم و تبجیل، و مدح و ستایش و اطراء و ثناء او، و اعتقاد حقیقت خلافت او، کما سیمر علیک ذلک کله ان شاء اللّه تعالی علی لسان ائمة السنّة و أرکانهم، هرگز سبب غایت حمایت منصور پر شرور، و مثبت ناصبیّت این حضرات پر زور نگردد.

عجب که فاضل رشید این اصطلاح بدیع خود را ملاحظه نمی کند، و بادّعای اصطلاح مزعومی در باب جاحظ چشمک می زند.

اما فائدۀ ثانیه پس مخدوش است بآنکه فاضل رشید در ضار و نافع، و شهد عالی و سم ناقع تمیز نفرموده، وسعت مذهب تشیّع را بکمال افتخار و استبشار ذکر می کند، و ثبوت آنرا از عبارت صاحب «مجالس» تمرة الغراب گمان می برد، حال آنکه پر ظاهر است که ثبوت این وسعت مضیّق مجال، و قاطع قیل و قال آن معدن فضل و کمال است.

چه هر گاه تشیّع مشرب أوسع المشارب باشد، که با وجود آشکار کردن دشمنی آل علی، و قتل بسیاری از ایشان، و زنده دفن کردن بسیاری از بنی فاطمه، زوال نمی پذیرد.

و نواصب، موجب افتخار و استکبار ایشان نگردد.

امّا فائده ثالثه پس مخدوش است بآنکه اهل حق بنهایت اهتمام و مبالغت ثابت می سازند که بر بسیاری از فرق شیعه، که منکر امامت بعض ائمه اطهار علیهم السلام اند، راه عفو و شفاعت حضرت پیغمبر خدا و آل نجبا علیه و علیهم آلاف التحیة و الثنا مسدود است، پس باستفادۀ این معنی از عبارت «مجالس» چه جای استبشار و افتخار است، بلکه این معنی خود دافع شبهه و مزیل اعتراض است، که از مجرّد نسبت تشیّع بکسی توهم ثبوت نجات برای او، تو هم دور از کار و قابل تماشای اولی الابصار است.

پس منصور مغرور که کافر مدحور است، اصلا نزد صاحب «مجالس» شرفی و جلالتی ندارد، بلکه حسب افادۀ جناب او هالک و خاسر و غیر ناجی است، پس تمسّک بذکر او در این کتاب غفلت یا تغافل صریح است.

اما آنچه گفته: (و اگر چه لطائف این عبارت بسیار است) الخ پس قبل از این هم تصریح فرموده اند بآنکه، این عبارت مشتمل بر فوائد بسیار است، و باز بغیر فاصله معتدّ بها، بتکرار بی لطف ارشاد می سازند که لطائف این عبارت بسیار است، و با این همه ارعاد و ابراق اکتفا بر فوائد ثلاثه تبرکا باعداد الثلثة المنیفة فرموده اند، و از حریم تثلیث پا بربع تربیع هم نگذاشته، و عذر روم اختصار، با وصف انهماک در مطالب دور از کار، از عجائب روزگار است.

امّا تشبّث بعبارت صاحب «مجالس» که در ترجمۀ هارون فرموده، پس آن هم بعدم تأمل و تدبّر مقرون، زیرا که در این عبارت تصریح

ص:132

بوخامت اعمال او موجود، و خود افاده می فرمایند که صاحب «مجالس» واقعه حبس کردن، و بشهادت رسانیدن او حضرت امام موسی کاظم علیه السلام را قبل از این ذکر کرده.

پس هارون نزد صاحب «مجالس» و سائر اهل حق، کافر شقی، و ملحد ازلی، مثل یزید و معاویه و امثال ایشان باشد، و تشیع او مثل تشیع دیگر فرق هالکه ضاله، مثل اسماعیلیه و واقفیه، و غیر ایشان نفعی باو نرساند که مجرد انکار امامت یک امام، موجب کفر و ضلال و هلاک ابدی است، چه جا که حبس امام بر حق، و قتل او هم زیاده بر آن گردد.

امّا آنچه گفته: (و چون از عبارت «مجالس المؤمنین» قاضی نور اللّه شوشتری معاندت و معادات ظاهره) الخ پس ثبوت معاندت و معادات ظاهره بعض سلاطین عباسیه، با ائمه طاهرین، و اولاد عالی درجات آن حضرت، ضرری بأهل حق نمی رساند، و ثبوت عداوت ظاهره از بعض افراد متسمین بشیعه، نسبت بأئمه امجاد، از حکم محکم صاحب «مجالس» مدّعای فاضل رشید را ثابت نمی گرداند.

چه اهل حق هرگز حقیت جمیع فرق متسمین بشیعه را مدعی نشده ، بلکه افادات و تصریحاتشان، در کتب اعتقادات و کتب مناظره و کتب ذکر مذاهب، نصوص صریحه است بر آنکه غیر اثنا عشریه، جمیع فرق متسمین بشیعه هالک و ضال و کافر و غیر ناجیند.

اما آنچه گفته: (و داخل کنندۀ همچو اعادی بد کردار) الخ، پس هرگز صاحب «مجالس» این اعادی بد کردار از زمرۀ شیعۀ ابرار اولی البصائر و الابصار نمی داند، بلکه تصریحات صریحه جابجا، بر هلاک و ضلال و کفر و عدم نجاتشان می فرماید، و در عنوان ذکر این غدران

ص:133

بد کردار، کفر و ضلال ایشان ثابت می نماید، تا کسی را تو هم دخولشان در زمرۀ اهل حق رو ندهد، اگر فاضل رشید باین تصریحات اعتنا ننماید، بلکه آن را از مزید خوش فهمی و دقیقه سنجی، دلائل رد بر صاحب «مجالس» و سبب طعن و تشنیع، و الزام ناصبیت و عداوت گرداند و نیز بعنوان ذکر آل بنی عباس التفات نکند، و محض بر عنوان مجلس که آن هم مثبت مطلوبش نیست، پیچ و تاب خورد، این مرض را چه علاج است.

و قول او محض باقوال آن فجار، که از قبیل اقرار العاقل لنفسه است دلالت صریحه دارد بر آنکه اقوال معادیان و معاندان، متضمن دعوی محبت اهل بیت در مدح و ثنا و تبجیل اهل بیت علیهم السلام، مثبت محبتشان با اهل بیت علیهم السلام در واقع نمی تواند شد.

پس هر گاه اقوال عباسیه، در دعوی محبت اهل بیت علیهم السلام، مثبت محبتشان در واقع نباشد، ذکر جاحظ فضائل و مناقب جناب امیر المؤمنین علیهم السلام را، چگونه مثبت محبت او با آن حضرت باشد و وصمت ناصبیت را از او دور گرداند، آری تشبث اهل حق باقوال عباسیه، برای اثبات فضائل اهل بیت، و اثبات خلافت بی فاصله جناب امیر المؤمنین علیه السلام، و هم تمسکشان باقوال جاحظ بر مطلوب خود نهایت متین و وزین است.

و باید دانست که از این افاده رشیدیه بوضوح تمام ظاهر است: که کسی که این عباسیه را از ابرار، و اولی البصائر و الابصار قرار دهد، او بلا ریب معادی و دشمن جناب امیر المؤمنین علیه السلام است.

بعض خلفاء عباسیه گفته:

و نیز می گویند یعنی مخالفان اهل حق، که آنچه از این خلفاء شیعه بر ائمه گذشت، معاذ اللّه که از احدی از خلفاء اهل سنت بر آنها گذشته باشد، پس وای بر این ادعاء تشیع که مخالفین بآن افتخار می نمایند، و این عقیده را مستلزم نجات می انگارند، گو صاحب آن تمام عمر در فسق و فجور گذرانیده باشد کما هو مصرح فی کتبهم و أحادیثهم و حققه القاضی فی کتابه «مجالس المؤمنین» و غیره من الامامیة فی تصانیفهم(1).

و نیز فاضل رشید در شبهات خود بر بعض مقامات «صوارم» بعد ذکر هارون و مأمون گفته:

و اعمالی که از ایشان نسبت باهل بیت طاهرین سرزده شده، دل و زبان هیچ مسلم یاری نمی دهد که بتفصیل آن پردازند، و مع هذا اظهر و اشهر از آن است که محتاج بیان باشد انتهی(2).

نزد ناظر متدبر بکمال ظهور و وضوح، از عبارت ایضاح، و از این هر دو عبارت، مثل دیگر عبارت رشید، که در «شوکت عمریه» مذکور است، کمال شناعت و فظاعت حمایت منصور و هارون و مأمون، و نهایت سماجت و قباحت رعایت این جماعة مطعون، ثابت گردید.

پس حالا باید دانست که این همه زور و شور و اغراق و مبالغه رشید، مبنی است بر غفلت و تغافل از افادات و تحقیقات و اعتقادات ائمه و اساطین عالی درجات خودش، زیرا که اعاظم ائمه سنیه، و اکابر ارکان و اجله اعیانشان، این ثلاثه منحوسه و اقران و امثالشان را بمدائح عظیمه و مناقب

ص:135

جلیله می ستایند، و بپایۀ عالی از دین و دیانت و فضل و جلالت نشانند، تا آنکه خلافت حقه را، که جامع فضائل و محاسن و اصل محامد و مناقب است، و جمعی از ائمه اساطین سنیه کما یظهر من الرجوع الی منهاج السنة لابن تیمیه باثبات آن، برای حضرت امیر المؤمنین علیه السلام و لو فی المرتبة الرابعة هم راضی نمی شوند، و نفی ائمه قوم آن را از حضرت امام حسین علیه السلام و دیگر ائمه معصومین علیهم السلام که خود ظاهر است نیز ثابت سازند.

پس بر صرف نسبت تشیع عام ببنی عباس طعن و استهزاء نمودن، و از این همه مدح و اطراء و تبجیل و ثنای ائمه و اساطین خود غفلت نمودن، موجب نهایت تحیر و سبب استغراب غریب است.

امّا منصور پر شرور، که ظالم مدحور و جائر مغرور است، و مظالم و مخازی او بر افواه خواص و عوام مذکور، و علی مر الدهور و کر العصور معروف و مشهور.

پس امام مالک که رکنی بس جلیل است از ارکان اربعه اسلام سنیان، مقتدی و هادی و معلم بودنش برای خود، و رجحان و افضلیت و اعلمیت او از سائر علماء و ائمه آن زمان ظاهر کرده.

و امام اعظم سنیان حضرت أبی حنیفه، بمثابۀ منهمک در ابتغاء مراضی آن جائر جافی بوده، که بسبب ارضاء او اسخاط خالق را بمقابله و معارضۀ حضرت امام بحق ناطق حضرت جعفر صادق علیه السلام ایثار کرده.

و دیگر اکابر و اساطین ائمه سنیه نیز بذکر مناقب عظیمه و محامد فخیمه برای او، اوراق دفاتر و اسفار را سیاه، و احوال معتقدین و مقلدین دیانت و امانت خود تباه می سازند.

ص:136

علامه عبد الرحمن بن محمد بن خلدون در کتاب «العبر و دیوان المبتدأ و الخبر» در بیان تنزیه هارون الرشید از شرب خمر که اطناب و اسهاب بسیار در آن نموده کما سیجیء عن قریب گفته» :

و لم یکن بینه أی بین هارون و بین جده أبی جعفر بعید زمن انما خلفه غلاما، و قد کان أبو جعفر بمکان من العلم و الدین، قبل الخلافة و بعدها، و هو القائل لمالک حین اشار علیه بتألیف «الموطأ»(1) : یا أبا عبد اللّه انه لم یبق علی وجه الارض اعلم منی و منک، و انی قد شغلتنی الخلافة، فضع انت للناس کتابا ینتفعون به، تجنب فیه رخص ابن عباس، و شدائد ابن عمر، و وطئه للناس توطئة.

مرتبۀ او حکایت هدایت منصور مالک بن انس را بطریقه تصنیف ذکر کرده، و خلاصه اش این است که منصور اشاره کرد بر مالک بتألیف موطأ و گفت باو که أی ابا عبد اللّه باقی نمانده بر وجه ارض کسی عالمتر از من و تو، و بدرستی که مشغول ساخته است مرا خلافت.

پس وضع کن تو برای مردم کتابی را که منتفع شوند بآن، و پرهیز کن در آن رخص ابن عباس، و شدائد ابن عمر را، و توطئه کن آن را توطئه کردنی، مالک قسم بایزد ذو الجلال یاد کرده می فرماید: بدرستی که تعلیم کرد مرا منصور تصنیف را این روز.

پس بوجوه عدیده نهایت جلالت و کمال فضل و علم منصور نزد حماة اهل شرور ثابت می گردد:

اول آنکه خود ابن خلدون این حکایت را در مدح و ثنا، و اثبات عظمت مرتبۀ منصور ذکر کرده.

دوم آنکه از آن ثابت است که منصور تصریح کرده بآنکه بدرستی که باقی نمانده بر روی زمین عالمتری از او و از مالک.

پس از این عبارت معلوم شد که سائر علماء و محدثین و محققین ائمه سنیه سوای مالک، که جمعی کثیر و جمی غفیر در زمان آن عنید شریر بودند، کسی از ایشان بمرتبۀ منصور نمی رسید، و چون مالک بن انس این دعوی منصور، در مقام مدح منصور و نقل کرده، مقبولیت آن نزد مالک هم ظاهر باشد.

سوم آنکه از آن ظاهر است که منصور خود را مماثل و مقابل مالک ساخته، و مالک نجم الائمة سنیان است، و فضائل و مناقب او هوش ربای عالمیان، تا آنکه امام شافعی او را بر ابو حنیفه هم ترجیح داده.

ص:138

حافظ ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الاصفهانی در «حلیة الاولیاء» گفته» :

حدثنا محمد بن عبد الرحمن ابن سهل، أخبرنی محمد بن یحیی بن آدم الجوهری، ثنا محمد بن عبد اللّه بن الحکم، قال: سمعت الشافعی یقول: قال لی محمد بن الحسن: صاحبنا أعلم أو صاحبکم؟ قلت: ترید المکابرة أو الانصاف؟ قال: بل الانصاف.

قال قلت: فما الحجة عندکم؟ قال: الکتاب و السنة و الاجماع و القیاس.

قال: قلت: انشدکم اللّه أ صاحبنا أعلم بکتاب اللّه أم صاحبکم؟ قال: إذا انشدتنی باللّه فصاحبکم.

قلت: فصاحبنا أعلم بسنة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أم صاحبکم؟ قال:

صاحبکم.

قلت: فصاحبکم أعلم باقاویل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أم صاحبنا؟ قال:

فقال لی: صاحبکم.

قال: فقلت: بقی شیء غیر القیاس؟ قال: لا.

قلت فنحن ندعی القیاس اکثر مما تدعون، و انما یقاس علی الاصول فیعرف القیاس، قال: و یرید بصاحبه مالک بن انس.(1) «و محیی الدین ابو زکریا یحیی بن شرف النووی در «تهذیب الاسماء و اللغات» گفته» :

و اجتمعت طوائف العلماء علی امامته، و جلالته، و عظیم سیادته، و تبجیله، و توقیره، و الاذعان له فی الحفظ و التثبت، و تعظیم حدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم.

قال البخاری: اصح الاسانید مالک عن نافع عن ابن عمر، و فی هذه المسئلة

ص:139

خلاف سبق مرات، فعلی هذا المذهب قال الامام أبو المنصور التیمی: أصحها الشافعی عن مالک عن نافع عن ابن عمر عن النبی صلی اللّه علیه و سلم.

و قال سفیان: ما کان اشد انتقاء مالک للرجال.

و قال ابن المدینی: لا اعلم مالکا ترک انسانا الا من فی حدیثه شیء و قال احمد بن حنبل و ابن معین و ابن المدینی: أثبت أصحاب الزهری مالک.

و قال أبو حاتم: مالک ثقة، و هو امام الحجاز، و هو اثبت أصحاب الزهری.

و قال الشافعی أیضا: لو لا مالک و سفیان یعنی ابن عیینة لذهب علم الحجاز و کان مالک إذا شک فی شیء من الحدیث ترکه کله.

و قال أیضا: مالک معلمی، و عنه أخذنا العلم.

و قال حرملة(1): لم یکن الشافعی یقدم علی مالک أحدا فی الحدیث.

و قال وهیب بن خالد: ما بین المشرق و المغرب رجل آمن علی حدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من مالک.

و روینا بالاسناد الصحیح فی الترمذی و غیره، عن أبی هریرة رض، قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: یوشک أن یضرب الناس آباط المطی فی طلب العلم و لا یجدون عالما أعلم من عالم المدینة.

قال الترمذی: حدیث حسن(2) «چهارم آنکه از این حکایت ظاهر است که «موطأ» حسب امر منصور مصنف شده، و منصور مالک را هدایت باین امر جلیل الشأن کرده.

پنجم آنکه از افاده منصور ظاهر می شود که خود او هم قادر بود بر تصنیف کتابی مثل «موطأ» ، لکن شغل خلافت او را از این تصنیف بازداشت.

ص:140

ششم آنکه از کلام منصور ظاهر است که او بر محض امر بتصنیف «موطأ» اکتفا نکرده، بلکه طریقۀ تصنیف هم او را تعلیم کرده.

هفتم آنکه از این عبارت ظاهر است که اسم «موطأ» از کلام منصور مأخوذ است، پس مالک نام کتاب خود هم تبرکا و تیمنا از ارشاد او اخذ کرده.

هشتم آنکه مالک قسم بخدای قهار یاد کرده تصریح فرموده بآنکه هر آینه تعلیم کرد منصور مرا تصنیف را این روز، و این ارشاد باسداد مالک، که از غایت انصاف و تورع و اظهار حق سرزده، صریح است در آنکه مالک خود را متعلم منصور و مثل متلمذ او وا می نمود» .

فثبت من ذلک و لاح کون مالک مملوک منصور، و انه سالک مسلک ارشاد هذا المغرور، و تابع امر هذا المدحور، و معط ایاه التعظیم الجلیل الموفور (فَارْجِعِ اَلْبَصَرَ هَلْ تَری مِنْ فُطُورٍ)(1).

«و از قول ابن خلدون: «و لقد ادرکه ابنه المهدی الخ» ظاهر است که منصور در غایت ورع و زهد و تأثم و تحرز از تصرف در اموال مسلمین بوده، پس مرتبۀ منصور از حضرت عثمان، که دست تعدی در اموال مسلمین دراز فرموده بودند کما لا یخفی علی ناظر تشیید المطاعن، نیز بهتر و افضل باشد.

مسئلة، و بعثت بها الی المنصور بالحیرة، ثم أبرد الی فوافیته علی سریره، و جعفر ابن محمد عن یمینه، فوجدت من جعفر هیبة لم أجدها من المنصور، فأجلسنی ثم التفت الی جعفر قائلا: یا أبا عبد اللّه هذا أبو حنیفة فقال: نعم أعرفه، ثم قال المنصور: سله ما بدا لک یا أبا حنیفة، فجعلت أسأله و یجیب الاجابة الحسنة و یفحم حتی أجاب عن أربعین مسئلة، فرأیته أعلم الناس باختلاف الفقهاء، فلذلک أحکم أنه أفقه من رأیت.

أخرجه الحافظ طلحة، عن أبی العباس أحمد بن محمد، عن جعفر بن محمد ابن الحسین، عن أبی نجیح ابراهیم ابن محمد بن زیاد عن أبی حنیفة(1).

«از ملاحظۀ این روایت ظاهر است که ابو حنیفه، حسب اعتراف خودش اطاعت و امتثال امر منصور در برچیدن مسائل صعاب برای معارضه حضرت امام جعفر صادق علیه السلام نموده، و بعد از آن بمزید وقاحت و جسارت تطییبا لخاطر المنصور، و اطاعة لهذا الابلیس المدحور در صدد معارضه و مقابلۀ آن حضرت بر آمده، و داد اظهار کمال عقل و فهم و دین و ولای اهل بیت علیهم السلام داده، پس حسب این روایت منصور مطاع و مقتدای ابو حنیفه باشد، و ابو حنیفه بسبب اطاعت او دین و ایمان خود باخته، و علم معادات و معارضه حضرت صادق علیه السلام بامر او برافراشته.

عجب که امام اعظم سنیه بجان و دل در اطاعت منصور کوشد، و امتثال امر او و تطییب خاطر خبث ذخائر او را مقدم، و بالاتر از رعایت دین و اسلام پندارد، و باز فاضل رشید اظهار فضائح او را حمایت او قرار داده، بر اهل حق طعن نماید، و حیرت بر حیرت افزاید.

و قاضی حسین بن محمد الدیاربکری المالکی نزیل مکة در کتاب

ص:142

شهرا کذا فی سیرة مغلطای(1).

«از این عبارت مکررا واضح است که منصور بمرتبۀ عالیه خلافت نبویه فائز بوده.

و نیز از آن ظاهر است که معاذ اللّه منصور امیر المؤمنین بود، پس هر گاه منصور خلیفۀ بر حق و امیر المؤمنین باشد، حالا دیگر کدام فضل دینی باقی است، که فاضل رشید انتظار ثبوت آن دارد، یا للعجب که ذکر ارتداد منصور از تشیع عام، بسبب خلاف علویه و بیان فضائح و قبایح اعمال، و انسداد باب شفاعت بر او، حمایت آن متصور شود و سبب طعن و تشنیع و استهزاء سخریه، بلکه مثبت ناصبیت گردد، و اثبات مرتبۀ جلیله خلافت و امامت، و تلقیب منصور بامیر المؤمنین، که از القاب خاصه جناب امیر المؤمنین علیه السلام است، و چندان این لقب جلیل الشأن و عظیم المرتبه است، که اهل حق اطلاق آن بر دیگر ائمه معصومین علیهم السلام هم نمی کنند، اصلا سبب استهزاء و طعن و تشنیع بر حضرات سنیه نگردد.

و نیز از این عبارت واضح است که: منصور فحل بنی العباس از روی هیبت و شجاعت و حزم و رأی و صاحب جبروت بوده، و تارک لهو و لعب و هزل و طرب، و کامل العقل و جید المشارکة در علم و ادب، و فقیه النفس، و راجع بسوی عدل و دین، و صاحب حظ در صلاة و تدین بوده.

و بعد ثبوت این همه مدائح عظیمه و مناقب جلیله ظاهر می شود که قول او: الا انه قتل خلقا الخ از قبیل:

ص:144

و لا عیب فیهم غیر ان سیوفهم بهن فلول من قراع الکتائب

ست و اربعین و مائة، و توفی حاجا لسبع و قیل لست خلون من ذی الحجة سنة ثمان و خمسین و مائة عند بئر میمون، و دفن باعلی مکة و کانت خلافته اثنتین و عشرین سنة الا ایاما.

ثم ولی بعده ابنه المهدی ابو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه بن محمد بن عبد اللّه ابن محمد بن علی بن عبد اللّه بن عباس یوم وفات ابیه بمکة.

قال ابن قتیبة: و کان للمنصور من الاولاد المهدی اسمه محمد، و جعفر، و صالح، و سلیمان، و عیسی، و یعقوب، و القاسم، و عبد العزیز، و العباس، و العالیة(1).

صلاة و علم و فقه.

توفی محرما علی باب مکة فی سادس ذی الحجة سنة ثمان و خمسین و مائة و دفن ما بین الحجون و بئر میمون، و کان فحل بنی العباس، و کان بلیغا فصیحا و لما مات خلف فی بیوت الاموال تسعمائة الف الف دینار و خمسین الف الف درهم.

و قال: رأیت کأنی فی الحرم، و کان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی الکعبة، و بابها مفتوح، فنادی مناد این عبد اللّه؟ فقام أخی أبو العباس السفاح حتی صار علی الدرجة، فادخل فما لبث ان اخرج و معه لواء اسود علی قفاه قدر أربعة أذرع، ثم نودی این عبد اللّه؟ فقمت الی الدرجة فاصعدت فاذا رسول اللّه و أبو بکر و عمر و بلال فعقد لی، و اوصانی بامته، و عممنی بعمامة، و کان کورها ثلاثة و عشرین، و قال: خذها إلیک ابا الخلفاء الی یوم القیامة.

و عاش اربعا و ستین سنة، و توفی ببئر میمون من ارض الحرم، و کان یقول حین دخل فی الثلث و ستین: هذه تسمیها العرب القاتلة و الحاصدة(1)

صاحب حزم و عزم و رأی و شجاعت، و کمال عقل و دهاء و حلم و علم و فقه و خبرت بامور بوده، و نفوس مردم او را قبول می کرد، و نیز از او هیبت می نمودند، و خلط می کرد با ابهت ملک لباس اهل نسک را.

و عماد الدین ادریس بن علی بن عبد اللّه در کتاب «کنز الاحبار فی السیر و الاخبار» در ذکر منصور گفته:» و کان ملکا حازما مجربا للامور، ذا سیاسة حسنة فی ملکه، بذالا للاموال عند الحروب و الشدود، ممسکا لها الامساک الکلی فی غیر ذلک، کان شغله فی صدر النهار بالامر و النهی و الولایات و العزل و شحن الثغور و الاطراف، و النظر فی النفقات و الخراج، و مصلحة معاشرة الرعیة، فاذا صلی العصر جلس لاهل بیته و من أحب أن یسامره، فاذا صلی العشاء نظر فیما ورد علیه من کتب الثغور و الآفاق و شاور سماره فی ذلک بما أحب الی ثلث اللیل، ثم یأوی الی فراشه، فاذا بقی من اللیل قدر ثلثه، قام فتوضأ و صلی حتی یطلع الفجر، ثم یخرج فیصلی بالناس و یعود الی ایوانه.(1) «از این عبارت هم جلالت و عظمت منصور، و حزم و تجربه و حسن سیاست او، و اشتغال او باشغال حسنه، و کثرت عبادت ظاهر است.

محببا الی الرعیة، حسن الاعتقاد تتبع الزنادقة، و افنی منهم خلقا، و هو اول من أمر بتصنیف کتب الجدل فی الرد علی الزنادقة و الملحدین، روی الحدیث عن أبیه، و عن مبارک بن فضالة.

حدث عنه یحیی بن حمزة، و جعفر بن سلیمان الضبعی، و محمد بن عبد اللّه الرقاشی، و أبو سفیان سعید بن یحیی الحمیری.

قال الذهبی: و ما علمت قیل فیه جرحا و لا تعدیلا.

و أخرج ابن عدی من حدیث عثمان مرفوعا: المهدی من ولد العباس عمی.

تفرد به محمد(1) بن الولید مولی بنی هاشم، و کان یضع الحدیث.

و أورد الذهبی هنا حدیث ابن مسعود مرفوعا: المهدی یواطی اسمه اسمی و اسم أبیه اسم أبی. أخرجه أبو داود و الترمذی و صححه.

و لما شب المهدی أمره أبوه علی طبرستان و ما والاها، و تأدب و جالس العلماء و تمیز، ثم ان أباه عهد إلیه.

فلما مات بویع بالخلافة و وصل الخبر إلیه ببغداد، فخطب الناس فقال: ان أمیر المؤمنین عبد دعی فأجاب، و أمر فاطاع، و اغرورقت عیناه فقال: قد بکی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عند فراق الاحبة، و لقد فارقت عظیما و قلدت جسیما، فعند اللّه احتسب أمیر المؤمنین، و به أستعین علی خلافة المسلمین، أیها الناس أسروا مثل ما تعلنون من طاعتنا نهبکم العافیة و تحمدوا العاقبة، و اخفضوا جناح الطاعة، لمن نشر معدلته فیکم، و طوی الاصر عنکم، و أهال علیکم السلامة من

ص:149

حیث رآه اللّه مقدما ذلک، و اللّه لافنین عمری بین عقوبتکم و الاحسان إلیکم.(1) «از این عبارت ظاهر است: که مهدی پسر منصور که جواد ممدح بود، و رعیت او را دوست می داشتند، و اعتقاد او نیکو بود، که تتبع زنادقه کرده، و خلقی را از ایشان بدار الفناء فرستاده، و او اول کسی است که حکم فرموده بتصنیف کتب جدل در رد بر زنادقه و ملحدین، پدر خود منصور را بامیر المؤمنین ملقب ساخته، و بر وفات او گریسته، و عظمت و جلالت او ظاهر ساخته.

و بعد ثبوت این همه مدایح و مناقب منصور، نزد ائمه سنیه، و ظهور خلافت و امامت او، توان گفت که طعن و تشنیع فاضل رشید، گو بظاهر برنگ دیگر است، لکن در حقیقت وجهش آنست که چرا صاحب «مجالس» قبایح و شنایع اعمال و عداوت منصور با آل علی بیان کرده، قبح حال خلیفه و امیر المؤمنین سنیه ظاهر فرموده، کشف قناع از حال ائمه سنیه که مادح و معظم منصورند نموده.

اما هارون رشید الرشید که متعصب عنید، و ناصبی شدید، و شیطان مرید بوده، پس او هم ممدوح اکابر و اجله سنیان و اساطین دین ایشان است.

لما شغفها من حبه حتی واقعها، زعموا فی حالة سکر فحملت، و وشی بذلک للرشید فاستغضب.

و هیهات ذلک من منصب العباسة فی دینها و أبویها و جلالها، و انها بنت عبد اللّه بن عباس، لیس بینها و بینه الا أربعة رجال هم اشراف الدین و عظماء الملة من بعده.

العباسة بنت محمد المهدی بن عبد اللّه أبی جعفر المنصور بن محمد السجاد بن علی أبی الخلفاء بن عبد اللّه ترجمان القرآن بن العباس عم النبی صلی اللّه علیه و سلم، ابنة خلیفة، اخت خلیفة، محفوفة بالملک العزیز، و الخلافة النبویة، و صحبة الرسول، و عمومته، و امامة الملة، و نور الوحی، و مهبط الملائکة من سائر جهاتها، قریبة عهد ببداوة العروبة، و سذاجة الدین البعیدة عن عوائد الترف و مراتع الفواحش.

فاین یطلب الصون و العفاف إذا ذهب عنها؟ أو این یوجد للطهارة و الذکاء إذا فقد من بیتها؟ أو کیف تلحم نسبها بجعفر بن یحیی؟ و تدنس شرفها العربی، بمولی من موالی العجم بملکة جده من الفرس أو بولاء جدها من عمومة الرسول و اشراف قریش، و غایته ان جذبت دولتهم بضبعه و ضبع أبیه، و استخلصتهم و رقتهم الی منازل الاشراف، و کیف یسوغ من الرشید ان یصهر الی موالی الاعاجم علی بعد همته و عظم آبائه؟ و لو نظر المتأمل فی ذلک نظر المنصف، و قاس العباسة بابنة ملک من عظماء ملوک زمانه، لاستنکف لها عن مثله مع مولی من موالی دولتها و فی سلطان قومها و استنکره ولج فی تکذیبه، و این قدر العباسة و الرشید من الناس.

و انما نکب البرامکة ما کان من استبدادهم علی الدولة، و احتجانهم(1) اموال

ص:151

الجبایة، حتی کان الرشید یطلب الیسیر من المال فلا یصل إلیه، فغلبوه علی امره، و شارکوه فی سلطانه، و لم یکن له معهم تصرف فی امور ملکه، فعظمت آثارهم، و بعد صیتهم، و عمروا مراتب الدولة و خططها بالرؤساء من ولدهم و صنائعهم، و احتازوها عمن سواهم من وزارة و کتابة و قیادة و حجابة و سیف و قلم.

یقال: انه کان بدار الرشید من ولد یحیی بن خالد خمسة و عشرون رئیسا من بین صاحب سیف و صاحب قلم، زاحموا فیها أهل الدولة بالمناکب، و دفعوهم عنها بالراح لمکان ابیهم یحیی من کفالة هارون ولی عهد و خلیفة حتی شب فی حجره، و درج من عشه، و غلب علی أمره، و کان یدعوه یا ابت فتوجه الایثار من السلطان إلیهم، و عظمت الدولة منهم، و انبسط الجاه عندهم، و انصرفت نحوهم الوجوه.

و خضعت لهم الرقاب، و قصرت علیهم الآمال، و تخطت إلیهم من اقصی التخوم هدایا الملوک، و تحف الامراء، و سیرت الی خزائنهم فی سبیل التزلف(1) و الاستمالة اموال الجبایة، و افاضوا فی رجال الشیعة و عظماء القرابة العطاء، و طوقهم المنن، و کسبوا من بیوتات الاشراف المعدم و فکوا العانی، و مدحوا بما لم یمدح به خلیفتهم، و اسنوا(2)لعفاتهم(3) الجوائز و الصلات، و استولوا علی القری و الضیاع من الضواحی و الامصار فی سائر الممالک، حتی آسفوا البطانة، و احقدوا الخاصة، و اغضبوا أهل الولایة:

فکشفت لهم وجوه المناقشة و الحسد، و دبت الی مهادهم الوثیر من الدولة عقارب السعایة، حتی لقد کان بنو قحطبة اخوال جعفر من اعاظم الساعین علیهم لم

ص:152

تعطفهم لما وقر فی نفوسهم من الحسد عواطف الرحم، و لا وزعتهم أواصر القرابة، و قارن ذلک عند مخدومهم نواشئ الغیرة و الاستنکاف من الحجر و الانفة، و کامن الحقود التی بعثتها منهم صغائر الدالة، و انتهی بها الاصرار علی شأنهم الی کبائر المخالفة، کقصتهم فی یحیی بن عبد اللّه ابن الحسن بن حسن بن علی ابن أبی طالب أخی محمد المهدی الملقب بالنفس الزکیة الخارج علی المنصور، و یحیی هذا هو الذی استنزله الفضل بن یحیی من بلاد الدیلم علی امان الرشید بخطه، و بذل لهم فیه الف الف درهم علی ما ذکره الطبری، و دفعه الرشید الی جعفر، و جعل اعتقاله بداره و الی نظره فحبسه مدة.

ثم حملته الدالة علی تخلیة سبیله و الاستبداد بحل عقاله حرما لدماء أهل البیت بزعمه، و دالة علی السلطان فی حکمه، و سأله الرشید عنه لما وشی به إلیه، ففطن و قال اطلقته، فابدی له وجه الاستحسان، و اسرها فی نفسه، فاوجد السبیل بذلک علی نفسه و قومه، حتی ثل عرشهم و اکفئت علیهم سماؤهم، و خسفت الارض بهم و بدارهم، و ذهبت سلفا و مثلا للاخرین أیامهم، و من تأمل أخبارهم و استقصی سیر الدولة و سیرهم، وجد ذلک محقق الاثر ممهد الاسباب.

و انظر ما نقله ابن عبد ربه، فی مفاوضة الرشید عم جده داود بن علی فی شأن نکبتهم، و ما ذکره فی باب الشعراء من کتاب «العقد» فی محاورة الاصمعی للرشید و للفضل بن یحیی فی سمرهم، تتفهم انه انما قتلهم الغیرة و المناقشة فی الاستبداد من الخلیفة فمن دونه، و کذلک ما تحیل به اعدائهم من البطانة فیما دسوه للمغنین من الشعر احتیاله علی اسماعه للخلیفة و تحریک حفائظه لهم و هو قوله:

لیت هندا انجزتنا ما تعد و شفت انفسنا مما نجد

و استبدت مرة واحدة انما العاجز من لا یستبد

و ان الرشید لما سمعها قال: أی و اللّه انی عاجز حتی بعثوا بامثال هذه کامن

ص:153

غیرته، و سلطوا علیهم بأس انتقامه، نعوذ باللّه من غلبة الرجال و سوء الحال.

و اما ماتموه به الحکایة من معاقرة الرشید الخمر، و اقتران سکره بسکر الندیمین، فحاش للّه ما علمنا علیه من سوء، و این هذا من حال الرشید و قیامه بما یجب لمنصب الخلافة من الدین و العدالة؟ و ما کان علیه من صحابة العلماء و الاولیاء، و محاوراته للفضیل بن عیاض، و ابن السماک، و العمری، و مکاتبته سفیان الثوری، و بکائه من مواعظهم، و دعائه بمکة فی طوافه، و ما کان علیه، من العبادة، و المحافظة علی أوقات الصلوات، و شهود الصبح لاول وقتها.

حکی الطبری و غیره انه کان یصلی فی کل یوم مائة رکعة نافلة، و کان یغزو عاما و یحج عاما، و لقد زجر ابن أبی مریم مضحکه فی سمره، حین تعرض له بمثل ذلک فی الصلوة لما سمعه یقرأ: وَ ما لِیَ لا أَعْبُدُ اَلَّذِی فَطَرَنِی(1) و قال: و اللّه ما أدری لم؟ فما تمالک الرشید ان ضحک؟ ثم التفت إلیه مغضبا و قال یا بن أبی مریم: فی الصلوة أیضا إیاک و القرآن و الدین و لک ما شئت بعدهما.

و أیضا فقد کان من العلم و السذاجة بمکان لقرب عهده من سلفه المنتحلین لذلک، و لم یکن بینه و بین جده أبی جعفر بعید زمن.

انما خلفه غلاما، و قد کان أبو جعفر بمکان من العلم و الدین قبل الخلافة و بعدها، و هو القائل لمالک حین أشار علیه بتألیف «الموطأ» : یا ابا عبد اللّه انه لم یبق علی وجه الارض اعلم منی و منک، و انی قد شغلتنی الخلافة، فضع أنت للناس کتابا ینتفعون به، تجنب فیه رخص ابن عباس، و شدائد ابن عمر، و وطئه للناس توطئة، قال مالک: فو اللّه لقد علمنی التصنیف یومئذ.

و لقد أدرکه ابنه المهدی أبو الرشید هذا، و هو یتورع عن کسوة الجدید لعیاله

ص:154

من بیت المال، و دخل علیه یوما، و هو بمجلسه یباشر الخیاطین فی إرقاع الخلقان من ثیاب عیاله، فاستنکف المهدی من ذلک، و قال یا أمیر المؤمنین: علی کسوة العیال عامنا هذا من عطائی، فقال له: لک ذلک و لم یصده عنه، و لاسمح بالانفاق فیه من أموال المسلمین.

فکیف یلیق بالرشید علی قرب العهد من هذا الخلیفة و ابوته و ما ربی علیه من امثال هذه السیر فی أهل بیته و الخلق بها ان یعاقر الخمر و یجاهر بها، و قد کانت حالة الاشراف من العرب الجاهلیة فی اجتناب الخمر معلومة، و لم یکن الکرم شجرتهم، و کان شربها مذمة عند الکثیر منهم، و الرشید و آباؤه کانوا علی ثبج(1) من اجتناب المذمومات فی دینهم و دنیاهم، و التخلق بالمحامد و اوصاف الکمال و نزعات العرب.

و انظر ما نقله الطبری و المسعودی فی قصة جبریل بختیشوع الطبیب حین احضر له السمک فی مائدته فحماه عنه.

ثم امر صاحب المائدة بحمله الی منزله، و فطن الرشید و ارتاب به، و دس خادمه حتی عاینه یتناوله، فاخذ ابن بختیشوع للاعتذار ثلث قطع من السمک فی ثلثة اقداح، خلط إحداها باللحم المعالج باتوابل و البقول و البوارد و الحلوی، و صب علی الثانیة ماء مثلجا.

و علی الثالث خمرا صرفا، و قال فی الاول و الثانی:

هذا طعام أمیر المؤمنین ان خلط السمک بغیره أو لم یخلطه، و قال فی الثالث و هذا طعام ابن بختیشوع و دفعها الی صاحب المائدة، حتی إذا انتبه الرشید، و احضره للتوبیخ، أحضر الثلثة الاقداح، فوجد صاحب الخمر قد اختلط و ماع(2) و تفتت

ص:155

و وجد الآخرین و قد فسدا و تغیرت رائحتهما، فکانت له فی ذلک معذرة، و تبین من ذلک ان حالة الرشید فی اجتناب الخمر کانت معروفة عند بطانته و أهل مائدته، و لقد ثبت عنه انه عهد بحبس أبی نواس لما بلغه من انهماکه فی المعاقرة حتی تاب و اقلع.

و انما کان الرشید یشرب نبیذ التمر علی مذهب أهل العراق، و فتاویهم فیها معروفة، و اما الخمر الصرف فلا سبیل الی اتهامه به، و لا تقلید الاخبار الواهیة فیها، فلم یکن الرجل بحیث یواقع محرما من اکبر الکبائر عند الملة، و لقد کان اولئک القوم کلهم بمنجاة من ارتکاب السرف و الترف فی ملابسهم و زینتهم و سائر متناولاتهم، لما کانوا علیه من خشونة البداوة و سذاجة الدین التی لم یفارقوها بعد، فما ظنک بما یخرج عن الاباحة الی الحظر، و من الحلیة الی الحرمة.

و لقد اتفق المؤرخون الطبری و المسعودی و غیرهم علی أن جمیع من سلف من خلفاء بنی أمیّة، و بنی العباس انما کانوا یرکبون بالحیلة الخفیفة من الفضة فی المناطق و السیوف و اللجم و السروج، و أن أول خلیفة أحدث الرکوب بحلیة الذهب هو المعتز بن المتوکل ثامن الخلفاء بعد الرشید، و هکذا کان حالهم أیضا فی ملابسهم فما ظنک بمشاربهم، و تبین ذلک بأتم من هذا إذا فهمت طبیعة الدولة فی أولها من البداوة و الغضاضة کما نشرح فی مسائل الکتاب الاول انشاء اللّه تعالی و اللّه الهادی الی الصواب(1).

«از این عبارت واضح است که ابن خلدون عباسه را، که اخت هارون رشید بود، چندان در عظمت و جلالت و دیانت قرار داده، که صدور احتیال از او در خلوت با زوج خودش، و ایقاع وقاع را با او از زوج او هم در حال سکر ممتنع و محال دانسته، و آنرا از منصب عالی او دور

ص:156

انگاشته.

چه حاصل کلامش آنست که دور است این امر از منصب عباسه در دین او و ابوین او و جلال او، و بدرستی که عباسه بنت عبد اللّه بن عباس بود، و نیست در میان او و در میان عبد اللّه عباس مگر چار مرد، که ایشان اشراف دین، و عظماء ملتند بعد ابن عباس.

زیرا که عباسه بنت محمد مهدی است، و او ابن عبد اللّه أبی جعفر منصور و او ابن محمد سجاد، و او ابن علی، و او ابن عبد اللّه بن عباس است، پس عباسه بنت خلیفه، و اخت خلیفه است، محفوف است بملک عزیز، و خلافت نبویه، و صحبت رسول، و عمومت آن حضرت، و امامت ملت، و نور وحی و مهبط ملائکه، از سائر جهات قریبة العهد است ببداوت عربیت و سذاجت دین، و بعید است از عوائد ترف و مراتع فواحش پس کجا طلب کرده شود صون و عفاف هر گاه برود از او؟ یا کجا یافته شود طهارت و ذکا هر گاه مفقود شود از بیت أول الی آخر ما سوده بتشدقه ولج فی تنمیقه و تلفیقه و کدح فی تزویره و تزویقه.

و این همه مدایح که برای عباسه ثابت کرده، و بسبب آن تنزیه او از احتیال در ایقاع وقاع با او نموده، همه در برادرش هارون بالاولی موجود است.

پس بنا بر این ثابت شد تنزیه هارون نیز از فواحش و قوادح، و او هم حسب معتقد ابن خلدون صاحب فضل و کمال، و متصف بدین و جلال ابن اشراف دین و عظماء ملت بعد ابن عباس خلیفه بن خلیفه، محفوف بملک عزیز، و خلافت نبویه، و صحبت رسول، و عمومت آن حضرت، و امامت ملت، و نور وحی، و مهبط ملائکه از سائر جهات باشد و قریب

ص:157

العهد ببداوت عربیت و سذاجت دین، و بعید از عوائد ترف و مراتع فواحش باشد، و کجا طلب کرده شود صون و عفاف هر گاه برود از او؟ و کجا یافته شود طهارت و ذکاء هر گاه مفقود شود از بیت او؟ و نیز از این عبارت ظاهر است که مهدی و منصور و محمد و علی اشراف دین و عظماء ملت بودند.

و نیز از قول او: ما تموه به الحکایة الخ ظاهر است نهایت تعظیم و اجلال و تفخیم و اکبار رشید عنید رأس الاشرار که تبرئه و تنزیه او از معاقره خمر و اقتران سکر او بسکر ندمان نموده، و آیه کریمه: حاشَ لِلّهِ ما عَلِمْنا عَلَیْهِ مِنْ سُوءٍ (1) ، که در حق حضرت یوسف است، بحق آن جائر حائر خوانده، و تصریح کرده بآنکه رشید قیام می کرد بآنچه واجب است برای منصب خلافت از دین و عدالت.

و نیز صحابت علماء و اولیاء، و محاورات او برای فضیل بن عیاض، و ابن السماک، و عمری، و مکاتبت او بسفیان ثوری، و بکاء او از مواعظ ایشان، و دعاء او در مکه در حال طواف ثابت کرده، و باین همه احتجاج و استدلال بر عدم جواز صدور فاحشه و معصیت از رشید نموده.

و نیز مرتبه عبادت او و محافظت او را بر اوقات صلاة، و مشهود صبح بأول وقت ظاهر ساخته، و آن را مانع از ارتکاب فاحشه گردانیده.

و نیز ذکر کرده که طبری و غیر او حکایت کرده اند که بدرستی که رشید می خواند، در هر روز صد رکعت نافله، و غزو می کرد یکسال و حج می کرد یکسال.

ص:158

و نیز از قول او: و أیضا فقد کان من العلم و السذاجة الخ ثابت است که هارون رشید رتبۀ عالیه از علم و سذاجت دین داشته، بسبب قرب خود از سلف او که منتحلین علم و سذاجت دین بودند.

و از قول او: و لم یکن بینه و بین جده أبی جعفر الخ واضح است که در میان رشید و در میان منصور زمنی بعید نبوده، و منصور بمرتبۀ عالیه از علم و دین قبل خلافت و بعد آن فائز بوده.

پس رشید هم صاحب ورع و دین و بعید از حالات فاسقین و فاجرین باشد.

و از قول او: فکیف یلیق بالرشید الخ ظاهر است که رشید بسبب قرب عهد از منصور، و ابوت او، و تربیت یافتن بر امثال این سیر حمیده و خصال صالحه در اهل بیت خود، و تخلق بآن از معاقرت خمر و مجاهرت بآن منزه و مبر بوده.

و از قول ابن خلدون: و قد کانت حالة الاشراف الخ ظاهر است که حالت اشراف از عرب جاهلیت در اجتناب خمر معلوم بود و کرم شجرۀ ایشان نباشد، و شرب خمر را مذمت و عیب دانند، پس با هارون رشید اولی است بآنکه اجتناب از شرب خمر کند، و ارتکاب آن نمایند، و آنرا مذموم و ملوم داند، و دامن خود از آن افشاند.

پس هر گاه شناعت شرب خمر باین مرتبه در زمان جاهلیت ثابت گردید از اینجا نهایت فظاعت بهتانی که العیاذ باللّه بر جناب امیر المؤمنین علیه السلام فرابسته اند، و ترمذی بایراد آن در «صحیح»(1) خود نیل ناصبیت بر جبین

ص:159

خود گذاشته، و ملتانی در «تمویه»(1) و شاه سلامة اللّه در «معرکه»(2) بذکر آن مبادرت می کنند، و بنای دین و اسلام ظاهری خود هم می کنند بمرتبۀ قصوی ظاهر شد.

و از قول او: «و الرشید و آبائه» الخ ظاهر است که رشید و آبای رشید بر مکان عظیم از اجتناب مذمومات در دین و دنیای خود بودند، و متخلق بودند بمحامد و اوصاف کامل و نزعات عرب.

و از قول او: «امّا الخمر الصرف» الخ واضح است که سبیلی نیست باتهام رشید بشرب خمر صرف، و نه جائز است تقلید اخبار در این باب.

و از قول او: «فلم یکن الرجل» الخ پیداست که رشید بالاتر از آن بود که مواقعت محرّم که از اکبر کبائر نزد اهل ملت باشد بنماید.

پس از این عبارت مثل دیگر تصریحات او ظاهر شد که نزد ابن خلدون سفک دماء اولاد اهل بیت علیهم السلام که از رشید واقع شده، هرگز محرّم و از اکبر کبائر نزد اهل ملت نبوده، فنعوذ باللّه من هذا النصب الصریح و العناد القطیع الذی یقشعر منه الجلود و ینفجر الجلمود.

و از قول او: «لقد کان اولئک القوم» الخ واضح است که رشید و امثال او همه بالاتر از آن بودند که ارتکاب سرف و ترف، در ملابس خود و زینت خود و سائر متناولات خود نمایند، بسبب آنکه متصف بودند بخشونت بداوت و سذاجت دین، که مفارقت آن نکرده بودند تا حال.

ص:160

و از این عبارت هم نهایت عظمت و جلالت دینی و ورع، و تقوی و زهد، و کمال حزم و احتیاط، و حسن ادب و خلق رشید و امثال او ظاهر است، که از ارتکاب مباحات هم در متناولات اجتناب می کردند، فما ظنک بالمحرمات و المحظورات، و هر چند ثبوت این اولویت خود از این عبارت ظاهر بود، لکن ابن خلدون بر آن اکتفا نکرده، بمزید اهتمام و عنایت و انهماک در تعظیم و تبجیل هارون و امثال او، که در تمام این فصل سراسر هزل مطمح نظر داشته، تنبیه بر ثبوت این اولویت کرده، حیث قال: «فما ظنک بما یخرج عن الاباحة» الخ که از این عبارت ظاهر است که هر گاه رشید و امثال او احتراز و اجتناب از مباحات ترف در متناولات خود داشتند.

پس برائت و صیانتشان از محظورات و محرمات بالاولی و قطعا و حتما ظاهر است، و ظن آن ظن باطل.

أفضی ذلک الی عبد الرحمن بن عوف فاجتهد و ناظر المسلمین فوجدهم متفقین علی عثمان و علی علی، فآثر عثمان بالبیعة علی ذلک، لموافقته ایاه علی لزوم الاقتداء بالشیخین فی کل ما یعنّ دون اجتهاده، فانعقد امر عثمان لذلک، و اوجبوا طاعته و الملامن الصحابة حاضرون للاولی و الثانیة، و لم ینکره أحد منهم، فدل علی انهم متفقون علی صحة هذا العهد، عارفون بمشروعیته، و الاجماع حجة کما عرف و لا یتهم الامام فی هذا الامر و ان عهد الی ابیه أو ابنه، لانه مأمون علی النظر لهم فی حیاته فاولی ان لا یحتمل فیها تبعة بعد مماته، خلافا لمن قال باتهامه فی الولد و الوالد، أو لمن خصص التهمة بالولد دون الوالد، فانه بعید عن الظنة فی ذلک کله، لا سیما إذا کانت هناک داعیة تدعوا إلیه، و من ایثار مصلحة أو توقع مفسدة، فتنفی الظنة عند ذلک رأسا کما وقع فی عهد معاویة لابنه یزید، و ان کان فعل معاویة مع وفاق الناس له حجة فی الباب.

و الذی دعا معاویة لایثار ابنه یزید بالعهد دون من سواه، انما هو مراعاة المصلحة فی اجتماع الناس، و انفاق اهوائهم باتفاق أهل الحل و العقد علیه حینئذ من بنی أمیّة إذ بنو أمیّة یومئذ لا یرضون سواهم، و هم عصابة قریش و أهل الملة أجمع و أهل الغلب منهم، فأثره بذلک دون غیره ممن یظن انه اولی بها، و عدل عن الفاضل الی المفضول، حرصا علی الاتفاق و اجتماع الاهواء الذی شأنه أهم عند الشارع و ان کان لا یظن بمعاویة غیر هذا، فعدالته و صحبته مانعة من سوی ذلک، و حضور اکابر الصحابة لذلک و سکوتهم عنه دلیل علی انتفاع الریب فیه، فلیسوا ممن یأخذهم فی الحق هوادة، و لیس معاویة ممن تأخذه العزة فی قبول الحق، فانهم کلهم أجل من ذلک، و عدالتهم مانعة منه.

ص:162

و فرار عبد اللّه بن عمر من ذلک، انما هو محمول علی تورعه من الدخول فی شیء من الامور مباحا کان أو محظورا کما هو معروف عنه.

و لم یبق فی المخالفة لهذا العهد الذی اتفق علیه الجمهور الا ابن الزبیر، و ندور المخالف معروف، ثم انه وقع مثل ذلک من بعد معاویة من الخلفاء الذین کانوا یتحرون الحق و یعملون به مثل عبد الملک، و سلیمان من بنی أمیّة، و السفاح و المنصور و المهدی، و الرشید، من بنی العباس و أمثالهم، ممن عرفت عدالتهم و حسن رأیهم للمسلمین و النظر لهم، و لا یعاب علیهم ایثار أبنائهم و اخوانهم و خروجهم عن سنن الخلفاء الاربعة فی ذلک، فشأنهم غیر شأن أولئک الخلفاء، فانهم کانوا علی حین لم تحدث طبیعة الملک، و کان الوازع دینیا فعند کل أحد وازع من نفسه، فعهدوا الی من یرتضی الدین فقط، و آثروا علی غیره و وکلوا کل من یسمو الی ذلک الی وازعه، و اما من بعدهم من لدن معاویة فکانت العصبیة قد أشرفت علی غایتها من الملک، و الوازع الدینی قد ضعف، و احتیج الی الوازع السلطانی و العصبانی، فلو عهد الی غیر من یرتضیه العصبیة لردت ذلک العهد، و انتقض امره سریعا، و صارت الجماعة الی الفرقة و الاختلاف.

سأل رجل علیا رضی اللّه عنه ما بال المسلمین اختلفوا علیک و لم یختلفوا علی أبی بکر و عمر؟ فقال: لان أبا بکر و عمر کانا والیین علی مثلی و انا الیوم وال علی مثلک، یشیر الی وازع الدین.

أ فلا تری الی المأمون لما عهد الی علی بن موسی بن جعفر الصادق، و سمّاه الرضا، کیف أنکرت العباسیة ذلک، و نقضوا بیعته، و بایعوا لعمه ابراهیم بن المهدی، و ظهر من الهرج و الخلاف، و انقطاع السبل، و تعدد الثوار و الخوارج؟ و ما کاد أن یصطلم الامر حتی بادر المأمون من خراسان الی بغداد، ورد أمرهم لمعاهده، فلا بد من اعتبار ذلک فی العهد، فالعصور تختلف باختلاف ما یحدث فیها من الامور و القبائل و العصبیات، و تختلف باختلاف المصالح،

ص:163

و لکل واحد منهما حکم یخصه حکم لطفا من اللّه بعباده، و أما ان یکون القصد بالعهد حفظ التراث علی الابناء، فلیس من المقاصد الدینیة، إذ هو أمر من اللّه یخص به من یشاء من عباده، ینبغی ان تحسن فیه النیّة ما امکن، خوفا من العبث بالمناسب الدینیة، و الملک للّه یؤتیه من یشاء(1).

«از ملاحظۀ این عبارت واضح است که نزد ابن خلدون سفاح، و منصور، و مهدی، و رشید، همه خلفاء بر حق بودند، که تحری حق می کردند، و عدالتشان و حسن رأیشان برای مسلمین و نظرشان برای مسلمین معروف است، و ایثارشان ابناء خود و اخوان خود را، مبنی بر مصلحت دینی بودند غرض دنیوی.

و نیز از آن ظاهر است که عبد الملک، و سلیمان هم از عدول ابرار و اخیار روزگار، و ناصحان مسلمین، و خیر خواهان مؤمنین، و متحریان حق و صواب، و تابعان سنت و کتاب بودند.

پس هر گاه منصور، و مهدی، و رشید، بلکه عبد الملک، و سلیمان هم باین اوصاف جمیله موصوف باشند، و همه شنایع افعال و فظایع اعمالشان مکتوم و مستور گردد طعن فاضل رشید، و چشمک او و اتباعش، بر محض نسبت کردن تشیع عام، که به بسیاری از فرق هالکه منسوب می شود، بمأمون و هارون با وصف اظهار فضایح و قبائحشان از عجائب روزگار است.

و نیز از این عبارت مبحثی دیگر مستفاد است که بملاحظۀ آن جمیع تأویلات و تسویلات صاحب «ازالة الغین» که بتزویر آن جزءها سیاه کرده هَباءً مَنْثُوراً می گردد.

تفصیلش آنکه از قول او: «کما وقع فی عهد معاویة» الخ مع لحاظ

ص:164

عبارت سابقه از آن اعنی:

«و لا یتّهم الامام» الخ بکمال ظهور واضح است که معاویه، که امام بر حق و خلیفه بالصدق بوده، در استخلاف یزید معاذ اللّه منهم بزیغ و حیف و مخالفت صواب نبوده، زیرا که معاویه مأمون بود بر نظر برای مسلمین در حیات خود، پس اولی آنست که احتمال تبعه در خلافت نکند بعد ممات خود، پس معاویه در عهد خلافت بسوی یزید بعید بود از تهمت و لا سیما در این استخلاف، داغیه ایثار مصلحت یا دفع مفسده بود، پس منتفی گردید تهمت رأسا، معاذ اللّه من ذلک.

و نیز از قول او: «و ان کان فعل معاویة» الخ، ظاهر است که فعل معاویه در استخلاف یزید با وصف موافقت مردم او را حجت بود در این باب، و از قول او: «و الذی دعا معاویة» الخ نیز بکمال توضیح و تأکید حقیقت استخلاف یزید، و صحت تأمیر آن عنید ظاهر و لایح است، فلا حول و لا قوة الا باللّه.

فهو أمر طبیعی ساقته العصبیة بطبیعتها و استشعرته بنو أمیة، و من لم یکن علی طریقة معاویة فی اقتفاء الحق من أتباعهم فاعصوصبوا (1) علیه و استماتوا(2) دونه، و لو حملهم معاویة علی غیر تلک الطریقة، و خالفهم فی الانفراد بالامر، لوقع فی افتراق الکلمة التی کان جمعها و تألیفها أهم علیه من أمر لیس وراءه کبیر مخالفة.

و قد کان عمر بن عبد العزیز رضی اللّه عنه، یقول: إذا رأی القاسم بن محمد ابن أبی بکر لو کان لی من الامر شیء لولیته الخلافة، و لو أراد أن یعهد إلیه لفعل، و لکنه کان یخشی من بنی أمیّة أهل الحل و العقد لما ذکرناه، فلا یقدر أن یحول الامر عنهم، لئلا تقع الفرقة، و هذا کله انما حمل علیه منازع الملک التی هی مقتضی العصبیة، فالملک إذا حصل و فرضنا أن الواحد انفرد به، و صرفه فی مذاهب الحق و وجوهه لم یکن فی ذلک نکیر علیه، و لقد انفرد سلیمان و أبوه داود صلوات اللّه علیهما بملک بنی اسرائیل، لما اقتضته طبیعة الملک فیهم من الانفراد به، و کانوا علی ما علمت من النبوة و الحق.

و کذلک عهد معاویة الی یزید خوفا من افتراق الکلمة، لما کانت بنو أمیّة لم یرضوا تسلیم الامر الی من سواهم، فلو قد عهد الی غیره اختلفوا علیه، مع أن ظنهم کان به صالحا، و لا یرتاب أحد فی ذلک، و لا یظن بمعاویة غیره، فلم یکن لیعهد إلیه و هو یعتقد ما کان علیه من الفسق، حاشا للّه لمعاویة من ذلک.

و کذلک کان مروان بن الحکم و ابنه و ان کانوا ملوکا، فلم یکن مذهبهم فی الملک مذهب أهل البطالة و البغی، انما کانوا متحرین لمقاصد الحق جهدهم، الا فی ضرورة تحملهم علی نقضها، مثل خشیة افتراق الکلمة الذی هو أهم لدیهم من کل مقصد، یشهد لذلک ما کانوا علیه من الاتباع و الاقتداء، و ما علم السلف من

ص:166

أحوالهم، فقد احتج مالک فی «الموطأ» بعمل عبد الملک، و أما مروان فکان من الطبقة الاولی من التابعین و عدالتهم معروفة.

ثم تدرج الامر فی ولد عبد الملک، و کانوا من الدین بالمکان الذی کانوا علیه، و توسطهم عمر بن عبد العزیز، فنزع الی طریقة الخلفاء الاربعة و الصحابة جهده و لم یهمل.

ثم جاء خلفهم و استعملوا طبیعة الملک فی أغراضهم الدنیویة و مقاصدهم، و نسوا ما کان علیه سلفهم من تحری القصد فیها و اعتماد الحق فی مذاهبها، فکان ذلک مما دعا الناس الی أن نعوا(1) علیهم أفعالهم و أدالوا(2) بالدعوة العباسیة منهم، و ولی رجالها الامر، فکانوا من العدالة بمکان، و صرفوا الملک فی وجوه الحق و مذاهبه ما استطاعوا.

حتی جاء بنو الرشید من بعده، فکان منهم الصالح و الطالح، ثم أفضی الامر الی بینهم فأعطوا الملک و الترف حقه، و انغمسوا فی الدنیا و باطلها، و نبذوا الدین ورائهم ظهریا، فاذن اللّه بحربهم، و انتزاع الامر من أیدی العرب جملة و أمکن سواهم منه، و اَللّهَ لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ ، و من تأمل سیر هؤلاء الخلفاء و الملوک و اختلافهم فی تحری الحق من الباطل علم صحة ما قلناه.

و قد حکی المسعودی مثله فی أحوال بنی أمیّة، عن أبی جعفر المنصور و قد حضر عمومته، و ذکروا بنی أمیّة فقال: أما عبد الملک فکان جبارا لا یبال بما صنع، و أما سلیمان فکان همه بطنه و فرجه، و أما عمر فکان أعور بین عمیان، و کان رجل القوم هشاما.

قال: و لم یزل بنو أمیّة ضابطین لما مهد لهم من السلطان یحوطونه، و یصونون

ص:167

ما وهب اللّه لهم منه، مع تسلمهم معالی الامور و رفضهم دنیّاتهم، حتی أفضی الامر الی أبنائهم المترفین، فکانت همّتهم قصد الشهوات و رکوب اللذات من معاصی اللّه، جهلا باستدراجه و أمنا لمکره، مع اطراحهم صیانة الخلافة، و استخفافهم بحق الریاسة، و ضعفهم عن السیاسة، فسلبهم اللّه العز، و ألبسهم الذل و نفی عنهم النعمة.

ثم استحضر عبد اللّه بن مروان، فقص علیه خبره مع ملک النوبة لمّا دخل فی أرضه فارا أیام السفاح.

قال: أقمت ملیا، ثم أتانی ملکهم فقعد علی الارض، و قد بسطت لی فرش ذات قیمة، فقلت له: ما منعک من القعود علی ثیابنا؟ فقال: انی ملک و حق لکل ملک أن یتواضع لعظمة اللّه إذ رفعه اللّه ثم قال لی: تشربون الخمر و هی محرمة علیکم فی کتابکم؟ فقلت: اجترأ علی ذلک عبیدنا و أتباعنا، قال: فلم تطؤن الزرع بدوابکم و الفساد محرم علیکم؟ قلت: فعل ذلک عبیدنا و أتباعنا بجهلهم، قال:

فلم تلبسون الدیباج و الذهب و الحریر، و هو محرّم علیکم فی کتابکم؟ قلت:

ذهب منا الملک و انتصرنا بقوم من العجم دخلوا فی دیننا، فلبسوا ذلک علی الکره منا، فأطرق ینکت بیده فی الارض و یقول: عبیدنا و أتباعنا و أعاجم دخلوا فی دیننا.

ثم رفع رأسه الی و قال: لیس کما ذکرت، بل أنتم قوم استحللتم ما حرّم اللّه علیکم، و أتیتم ما منه نهیتم، و ظلمتم فیما ملکتم فسلبکم اللّه العز و ألبسکم الذل بذنوبکم، و للّه نقمة لم تبلغ غایتها فیکم، و أنا خائف أن یحل بکم العذاب و أنتم ببلدی فینالنی معکم، و انما الضیافة ثلاث، فتزود ما احتجت إلیه و ارتحل عن أرضی، فتعجب المنصور و أطرق.

فقد تبین لک کیف انقلبت الخلافة الی الملک، و أن الامر کان فی اوله خلافة

ص:168

و وازع کل أحد فیها من نفسه و هو الدین، و کانوا یؤثرونه علی امور دنیاهم، و ان أفضت الی هلاکهم وحدهم دون الکافة.

فهذا عثمان لما حصر فی الدار جاءه الحسن و الحسین و عبد اللّه بن عمر و ابن جعفر و أمثالهم یریدون المدافعة عنه، فأبی و منع من سل السیوف بین المسلمین مخافة الفرقة و حفظا للالفة التی بها حفظ الکلمة و لو أدی الی هلاکه.

و هذا علی أشار إلیه المغیرة لاول ولایته باستبقاء الزبیر و معاویة و طلحة علی اعمالهم حتی یجتمع الناس علی بیعته، و تتفق الکلمة، و له بعد ذلک ما شاء من أمره، و کان ذلک من سیاسة الملک، فأبی فرارا من الغش الذی ینافیه الاسلام

و غدا علیه المغیرة من الغداة فقال: لقد أشرف علیک بالامس بما أشرت، ثم عدت الی نظری فعلمت أنّه لیس من الحق و النصیحة، و أن الحق فیما رأیته أنت، فقال علی: لا و اللّه بل أعلم انک نصحتنی بالامس و غششتنی الیوم، و لکن منعنی مما أشرت به ذائد الحق، و هکذا کانت أحوالهم فی اصلاح دینهم بفساد دنیاهم و نحن.

نرقّع دنیانا بتمزیق دیننا فلا دیننا یبقی و لا ما نرقّع

فقد رأیت کیف صار الامر الی الملک و بقیت معانی الخلافة من تحری الدین و مذاهبه و الجری علی منهاج الحق، و لم یظهر الغیر الا فی الوازع الذی کان دینا، ثم انقلب عصبیة و سیفا.

و هکذا کان الامر بعهد معاویة، و مروان، و ابنه عبد الملک، و الصدر الاول من خلفاء بنی العباس الی الرشید و بعض ولده، ثم ذهبت معانی الخلافة و لم یبق الا اسمها، و صار الامر ملکا بحتا، و جرت طبیعة التغلب الی غایتها، و استعملت فی اغراضها من القهر و التقلب فی الشهوات و الملاذ، و هکذا کان الامر لولد عبد الملک، و لمن جاء بعد الرشید من بنی العباس، و اسم الخلیفة

ص:169

باقیا فیهم، لبقاء عصبیة العرب، و الخلافة و الملک فی الطورین ملتبس بعضها ببعض، ثم ذهب رسم الخلافة و أثرها بذهاب عصبیة العرب، و فناء جیلهم، و تلاشی أحوالهم و بقی الامر ملکا بحتا، کما کان الشأن فی ملوک العجم بالمشرق، یدینون بطاعة الخلیفة تبرکا و الملک بجمیع أثقابه و مناحیه لهم، و لیس للخلیفة منه شیء، و کذلک فعل ملوک زمانه بالمغرب، مثل صنهاجة مع العبیدیین، و مغراوة و بنی یفرنّ ایضا مع خلفاء بنی أمیّة بالاندلس، و العبیدیین بالقیروان.

فقد تبیّن أن الخلافة قد وجدت بدون الملک اولا، ثم التبست معانیهما و اختلطت، ثم انفرد الملک حیث افترقت عصبیته من عصبیة الخلافة و اللّه مقدر اللیل و النهار و هُوَ اَلْواحِدُ اَلْقَهّارُ(1).

«از این عبارت واضح است که خلفاء عباسیه، که بعد بنی امیه آمدند بپایه عالی در عدالت فائز بودند، و صرف کردند ملک را در وجوه حق، و مذاهب آن حسب استطاعت خود، و بعض اولاد رشید هم صالح بودند.

و نیز از قول او: «فقد رأیت کیف صار الامر» الخ واضح است که در زمان صدر اول، از خلفاء بنی عباس تا زمان رشید، و بعض ولد او، معانی خلافت و مقاصد آن، که تحری دین و تحری مذاهب آن، و جاری بودن بر منهاج حق است باقی بود.

و نیز مروان، و عبد الملک هم متحری دین و مذاهب آن بودند، و بر منهاج حق جاری بودند.

و نیز از قول او: «و کذلک کان مروان بن الحکم و ابنه» الخ ظاهر است که مروان ابن الحکم، و پسر او عبد الملک، از اهل بطالت و بغی نبودند،

ص:170

بلکه تحری مقاصد حق می نمودند، و جهد در آن می کردند، و اتباع و اقتداء آثار حقه می نمودند، و سلف سنیه این احوالشان را می دانند، که مالک در «موطأ» بعبد الملک احتجاج نموده، و مروان از طبقۀ اولی از تابعین بود و عدالت ایشان معروف است.

و ینسب سلفهم الی وائل بن حجر، و حاله عند القدوم علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم معروفة، انتقل سلفه من مدینة اشبیلیة عن نباهة و تعین و شهرة عند الحادثة بها أو قبل ذلک، فاستقر بتونس، منهم ثانی المحمد بن محمد بن الحسن، و تناسلوا علی حشمة و سراوة و رسوم حسنة، و تصرف جد المترجم به فی القیادة.

و أما المترجم به فهو رجل فاضل حسن الخلق، جم الفضائل، باهر الخصل رفیع القدر، ظاهر الحیاء، أصیل المجد، وقور المجلس، خاصی الزی، عالی الهمة، عزوف عن الضیم، صعب المقادة، قوی الجأش، طامح لقنن الریاسة، خاطب للحظ، متقدم فی فنون عقلیة و نقلیة، متعدد المزایا، شدید الباحث، کثیر الحفظ، صحیح التصور، بارع الخط، مغری بالنحلة جواد، حسن العشرة، مبذول المشارکة، مقیم لرسم التعین، عاکف علی رعی خلال الاصالة، مفخر من مفاخر التخوم المغربیة، قرأ القرآن ببلده علی المکتب بن برال، و العربیة علی المقری الزواوی و غیره، و تأدب بأبیه، و أخذ عن المحدث أبی عبد اللّه بن جابر الوادباشی، و حضر مجلس القاضی أبی عبد اللّه بن عبد السلام، و روی عن الحافظ أبی عبد اللّه السطی، و الرئیس أبی محمد عبد المهیمن الحضرمی، و لازم العالم الشهیر أبا عبد اللّه الابلی، و انتفع به، انصرف من افریقیة منشأه بعد أن تعلق بالخدمة السلطانیة علی الحداثة و اقامته لرسم العلامة بحکم الاستنابة عام ثلاثة و خمسین و سبعمائة، و عرف فضله و خطبه السلطان منفق سوق العلم و الادب أبو عنان فارس بن علی بن عثمان و استحضر بمجلس المذاکرة فعرف حقه و أوجب فضله و استعمله علی الکتابة أوائل عام ستة و خمسین(1).

«تا آنکه بعد پنج ورق طولانی که همه متعلق بترجمۀ ابن خلدون است گفته» :

ص:172

و هو الان بحالته الموصوفة من الوجاهة و الحظوة، قد استعمل فی السفارة الی ملک قشتالة فراقه و عرف حقه، مولده بتونس بلدة، فی شهر رمضان عام اثنین و ثلاثین و سبعمائة انتهی کلام لسان الدین فی حق ابن خلدون.

قلت: هذا کلام لسان الدین فی حق المذکور فی مبادئ أمره و أواسطه فکیف لو رأی تاریخه الکبیر الذی نقلنا منه فی مواضع و سماه دیوان العبر و کتاب المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و العجم و البربر و من عاصر هم من ذوی السلطان الاکبر، و رأیته بفأس و علیه خطه فی ثمان مجلدات کبار جدا و قد عرف فی آخره بنفسه و أطال و ذکر أنه لما کان بالاندلس و حظی عند السلطان أبی عبد اللّه شم من وزیره ابن الخطیب رائحة الانقباض فقوض الرحال و لم یرض من الاقامة بحال، و لعب بکرته صوالجة الاقدار حتی حل بالقاهرة المعزیة، و اتخذها خیر دار، و تولی بها قضاء القضاة و حصلت له امور رحمه اللّه تعالی، و کان أعنی الولی بن خلدون کثیر الثناء علی لسان الدین بن الخطیب رحمه اللّه تعالی(1).

«و نیز ابو العباس احمد بن محمد المقری در «نفح الطیب» گفته» :

و لقد رأیت بخط العالم الشهیر الشیخ ابراهیم الباعونی الشامی فیما یتعلق بابن خلدون ما نص محل الحاجة منه: تقلبت به الاحوال حتی قدم الی الدیار المصریة، و ولی بها قضاء قضاة المالکیة فی الدولة الشریفة الظاهریة و صحبته رحمه اللّه تعالی فی سنة 803 عند قدومه الی الشام صحبة الملک الناصر فرج بن الملک الظاهر برقوق فی فتنة تیمور لنک علیه من اللّه تعالی ما یستحقه، و أکرمه تیمور لنک غایة الاکرام و أعاده الی الدیار المصریة، و کنت أکثر الاجتماع به بالقاهرة المحروسة للمودة الحاصلة بینی و بینه، و کان یکثر من ذکر لسان الدین ابن الخطیب، و یورد من نظمه و نثره ما یشنف به الاسماع، و ینقد علی استحسانه

ص:173

الاجماع، و تتقاصر عن إدراکه الاطماع فرحمة اللّه تعالی علیهما و أزکی تحیاته تهدی إلیهما، و لقد کان ابن خلدون هذا من عجائب الزمان، و له من النظم و النثر ما یزری بعقود الجمان، مع الهمة العلیة، و التبحر فی العلوم النقلیة و العقلیة و کانت وفاته بالقاهرة المعزیة سنة 807 سقی اللّه تعالی عهده، و وطأ الفردوس مهده، قاله و کتبه الفقیر الی اللّه تعالی ابراهیم بن أحمد الباعونی الشافعی غفر اللّه تعالی زلله و أصلح خلله(1).

هو عبد الرحمن بن محمد بن محمد بن الحسین بن محمد بن جابر بن خلدون الاشبیلی الاصلی التونسی المولد الامام أبو زید ولی الدین القاضی العلامة المورخ الحافظ، ولد بتونس فی رمضان سنة اثنتین و ثلاثین و سبعمائة قال فی «الاحاطة»(1) کان فاضلا حسن الخلق جم الفضائل، باهر المحامد، رفیع القدر، عالی الهمم متقدما فی فنون عقلیة و نقلیة شدید البحت، کثیر الحفظ، صحیح التصور، جواد الکف، حسن المعاشرة، من مفاخر المغرب من ذریة وائل بن حجر، أخذ عن الوادباشی، و ابن عبد السلام، و الایلی و لازمه و غیرهم انتهی.

دخل المصر و ولاه الظاهر برقوق قضاء المالکیة، و تصدر بالجامع الازهر للاقراء، و کان یسلک فی اقرائه مسلک الاقدمین کالغزالی و الفخر مع انکار طریقة العجم و یقول: ان اختصار الکتب فی کل فن و التقیید بالالفاظ علی طریقة العضد من محدثات المتأخرین، و العلم وراء ذلک، و تکرر عزله و ولایته للقضاء، شرح البردة شرحا بدیعا دل علی تفننه و ادراکه و غزارة حفظه، و صنف تاریخه الکبیر فی سبع مجلدات، و الف فی اصول الفقه و المنطق و الحساب و غیر ذلک انتهی.

و له آداب الکتاب مجلد، أودع فیه من غرائب التاریخ و قواعد الکتابة ما یعرف قدره بالوقوف علیه و انشد فیه بیتین و قال مات بسببهما أزید من مائة الف نفس و هما:

إذا المرء لم یطلب معاشا لنفسه شکی الفقر أو لام الصدیق فأکثرا

فسر فی بلاد اللّه و التمس الغنی تعش ذا یسار أو تموت فتعذرا

توفی قاضیا فجأة یوم الاربعاء لاربع بقین من رمضان سنة ثمان و ثمانمائة

ص:175

عن ست و سبعین سنة الا شهرا رحمة اللّه علیه انتهی.

نقلا عن نسخة استکتبها جار اللّه بن الشیخ عبد الرحیم للشیخ ولی اللّه والد صاحب «التحفة» فی المدینة المنورة و هی عندی و للّه الحمد علی ذلک(1).

و کان أبیض طویلا جمیلا، ملیحا فصیحا، له نظر فی العلم و الادب، و کان یصلی فی خلافته فی کل یوم مائة رکعة الی أن مات لا یترکها الا لعلة، و یتصدق من صلب ماله کل یوم بالف درهم، و کان یحب العلم و أهله، و یعظم حرمات الاسلام، و یبغض المراء فی الدین، و الکلام فی معارضة النص، و بلغه عن بشر المریسی القول بخلق القرآن، فقال: لئن ظفرت به لاضربن عنقه، و کان یبکی علی نفسه علی اسرافه و ذنوبه سیما إذا وعظ، و کان یحب المدیح، و یجیز علیه الاموال الجزیلة، و له شعر.

دخل علیه مرة ابن السماک الواعظ، فبالغ فی احترامه، فقال له ابن السماک:

تواضعک فی شرفک أشرف من شرفک، ثم وعظه فأبکاه، و کان یأتی بنفسه الی بیت الفضیل بن عیاض.

قال عبد الرزاق: کنت مع الفضیل بمکة فمرّ هارون، فقال فضیل: الناس یکرهون هذا و ما فی الارض أعز علی منه، لو مات لرأیت امورا عظاما.

و قال أبو معاویة الضریر: ما ذکرت النبی صلی اللّه علیه و سلم بین یدی الرشید إلا قال: صلی اللّه علی سیدی، و حدثته یوما حدیث احتج آدم و موسی، و عنده رجل من وجوه قریش، فقال القرشی: فأین لقیه؟ فغضب الرشید و قال:

النطع و السیف زندیق یطعن فی حدیث النبی صلی اللّه علیه و سلم، قال أبو معاویة:

فما زلت اسکته و اقول: یا أمیر المؤمنین کانت منه بادرة حتی سکن.

و عن أبی معاویة أیضا قال: أکلت مع الرشید یوما ثم صب علی یدی رجل لا أعرفه، ثم قال الرشید: تدری من یصب علیک؟ قلت: لا. قال: أنا اجلالا للعلم.

و قال منصور بن عمار: ما رأیت أغزر دمعا عند الذکر من ثلاثة: الفضیل بن عیاض، و الرشید، و آخر.

ص:177

و قال عبید اللّه القواریری: لما لقی الرشید الفضیل قال له: یا حسن الوجه أنت المسئول عن هذه الامة حدثنا لیث عن مجاهد وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ اَلْأَسْبابُ(1) قال: الوصلة التی کانت بینهم فی الدنیا، فجعل هارون یبکی و یشهق.

و من محاسنه انه لما بلغه موت ابن المبارک(2) جلس للعزاء، و أمر الأعیان أن یعزوه فی ابن المبارک.

قال نفطویه، کان الرشید یقتفی آثار جده أبی جعفر الا فی الحرص فانه لم یر خلیفة قبله أعطی منه. الخ(3).

«از این عبارت علاوه بر ظهور اتصاف هارون بمرتبه جلیله خلافت، ظاهر است که او از أمیر خلفاء و أجل ملوک دنیا بود.

و نیز از قول او: «کان کثیر الغزو و الحج» الخ ظاهر است که کثرت حج و غزو هارون بجائی رسیده، که مدح ابو العلاء(4) کلابی او را صادق گردیده.

و نیز از قول او: «کان أبیض» الخ واضح است که هارون با وصف فصاحت ناظر فی العلم و الادب بوده، و تا موت خود هر روز از ایام خلافت صد رکعت نماز می خواند، و ترک نمی کرد آنرا مگر بعلتی، و تصدق می کرد از صلب مال خود هر روز بهزار درهم، و دوست می داشت علم را و أهل علم را، و تعظیم می کرد حرمات اسلام را، و دشمن می داشت ممارات را در دین، و کلام را در معارضه نص.

ص:178

و نیز از آن واضح است که هر گاه ابن السماک واعظ بر هارون داخل شد، مبالغه نمود هارون در احترام ابن السمّاک(1)، پس ابن السّماک با او ارشاد نمود که تواضع تو در شرف تو اشرف است از شرف تو.

فلیوازن ذم الفاضل الرشید للرشید العنید بمدح ابن السماک فاین هذا من ذلک و این السمک من السماک؟ «و نیز از آن واضح است که هارون محبت وعظ بمرتبه داشت، که خود بسوی خانه فضیل(2) ابن عیاض آمد.

و نیز از آن ظاهر است که عبد الرزاق با فضیل در مکه معظمه بود، پس هارون مرور کرد، فضیل او را دیده ارشاد کرد: که مردم کراهت می کنند این را، و نیست در زمین کسی عزیزتر بر من از او، اگر خواهد مرد هر آینه خواهیم دید امور عظیمه را.

و منصور بن عمار گفته: که ندیدم کسی را که زیاده تر باشد از روی اشگ نزد ذکر از سه کس: فضیل بن عیاض و رشید و شخص دیگر.

پس از این افاده منصور بن عمار، همسنگ بودن رشید، با فضیل بن عیاض در مرتبۀ عالیت معرفت خدا، و رقت قلب و جلالت شأن ظاهر است.

و نیز در «تاریخ الخلفاء» مذکور است» :

روی أن ابن السماک دخل علی الرشید یوما، فاستسقی، فأتی بکوز فلما

ص:179

اخذه، قال علی رسلک یا أمیر المؤمنین لو منعت هذه الشربة بکم کنت تشتریها؟ قال: بنصف ملکی، قال: اشرب هناک اللّه فلما شربها، قال: أسألک لو منعت خروجها من بدنک بما ذا کنت تشتری خروجها؟ قال: بجمیع ملکی، قال: ان ملکا قیمته شربة ماء و بولة لجدیر أن لا ینافس فیه، فبکی هارون بکاء شدیدا(1).

«از این عبارت ظاهر است که ابن السماک رشید را با أمیر المؤمنین ملقب می ساخت.

و نیز در «تاریخ الخلفاء» سیوطی مسطور است» .

فی کتاب «الاوراق» للصولی بسنده لما ولی الرشید الخلافة و استوزر یحیی بن خالد قال ابراهیم الموصلی:

الم تر أن الشمس کانت مریضة فلما اتی هارون اشرق نورها

تلبست الدنیا جمالا بملکه فهارون والیها و یحیی وزیرها

فاعطاه مائة الف درهم و اعطاه یحیی خمسین الفا.

و لداود بن زرین الواسطی فیه.

بهارون لاح النور فی کل بلدة و قام به فی عدل سیرته نهج

امام بذات اللّه أصبح شغله فأکثر ما یعنی به الغزو الحج

یضیق عیون الخلق عن نور وجهه إذا ما بدا للناس منظره البلج

تفسحت الاموال فی جود کفه فاعطی الذی یرجوه فوق الذی یرجو(2)

«و نیز سیوطی در «تاریخ الخلفاء» گفته» .

اخرج الصولی فی کتاب «الاوراق»(3) ، عن الفضل الیزیدی قال: وجه المعتصم

ص:180

الی الشعراء ببابه، من کان منکم یحسن أن یقول فینا کما.

قال منصور النمری فی الرشید:

ان المکارم و المعروف أودیة أحلک اللّه منها حیث تجتمع

من لم یکن بأمین اللّه معتصما فلیس بالصلوات الخمس ینتفع

ان أخلف القطر لم تخلف فواضله أو ضاق أمر ذکرناه فیتسع

فقال أبو وهیب فینا من یقول خیرا منه فیک و قال:

ثلثة تشرق الدنیا ببهجتها شمس الضحی و أبو اسحاق و القمر

تحکی أفاعیله فی کل نائبة اللیث و الغیث و الصمصامة الذکر(1)

یا خیر من دبت المطی به و من تقدی بسرجه فرس

هل غایة فی السیر نعرفها أم أمرنا فی المسیر ملتبس

ما علم هذا الا الی ملک من نوره فی الظلام نقتبس

ان سرت سار الرشاد متبعا و ان تقف فالرشاد محتبس

فقرأها الرشید فسر بها و وقع فیها: یا بنی ما أنت و الشعر، ارفع حالات الدنی و أقل حالات السری.

تقدی أی استمر(1).

مائة رکعة، و یتصدق من خالص ماله بألف درهم، و له معرفة جیدة بالعلوم(1).

ذکر خلافة هارون الرشید بن المهدی محمد بن أبی جعفر المنصور الهاشمی العباسی الخامس من خلفاء بنی العباس أمیر المؤمنین أبی جعفر، امه الخیزران(1) أم أخیه الهادی، و مولده بالری لما کان أبوه أمیرا علیها و علی خراسان فی سنة ثمان و أربعین و مائة، استخلف بعهد من أبیه، بعد موت أخیه الهادی، فی سنة خمسین و مائة، و کان أبوهما عقد لهما بولایة العهد معا.

صفته: کان الرشید أبیض جمیلا، ملیح الشکل، طویلا، عبل الجسم، قد و خطه الشیب قبل موته، و کان فصیحا، له نظر و معرفة جیدة بالعلوم، بلغنا أنه منذ استخلف کان یصلی کل یوم و لیلة مائة رکعة لم یترکها الا لعلة، قاله نفطویه فی تاریخه، و یتصدق من خالص ماله بألف درهم، و کان یقتفی آثار جده المنصور الا فی الحرص، و کان یحب العلم و أهله، و یعظم الاسلام، و یبکی علی نفسه و اسرافه و ذنوبه سیما إذا وعظ، و کان یأتی بنفسه الی الفضیل بن عیاض و یسمع وعظه، و کان أبوه أغزاه أرض الروم و هو ابن خمسة عشر سنة، و هو أجل الخلفاء، و أعظم ملوک بنی العباس، و کان کثیر الحج، قیل: انه کان یحج سنة و یغزو سنة، و فیه یقول بعض شعرائه:

فمن یطلب لقاءک أو یرده فبالحرمین أو أقصی الثغور

و فی سیرة مغلطای: و قد کان حج تسع حجج، و غزا ثمان غزوات(2).

الخطیب صاحب مشکاة در «رجال مشکاة» بترجمۀ او گفته:» أبو نعیم أحمد بن عبد اللّه الاصفهانی صاحب «الحلیة» هو من مشایخ الحدیث الثقات، المعمول بحدیثهم، المرجوع الی قولهم، کبیر القدر.

ولد سنة اربع و ثلثین و ثلاثمائة، و مات فی صفر سنة ثلاثین و أربعمائة باصفهان و له من العمر ست و تسعون رحمه اللّه تعالی(1).

در «حلیة الاولیاء» که نسخه کامله آن در ده جلد ضخیم در این اوان بعنایت رب منان بدست ابن کثیر العصیان افتاده در ترجمۀ محمد بن ادریس الشافعی گفته:» حدثنا محمد بن ابراهیم بن أحمد، حدثنا ابو عمر و عثمان بن عبد اللّه المدینی حدثنا أحمد بن موسی النجار، قال: قال أبو عبد اللّه محمد بن سهل الاموی، حدثنا عبد اللّه بن محمد البلوی، قال: لما جیء بأبی عبد اللّه محمد بن ادریس الی العراق، ادخل إلیها لیلا علی بغل بلا قتب، و علیه طیلسان مطبق، و فی رجلیه حدید، و ذلک انه کان من اصحاب عبد اللّه بن الحسن بن الحسن، و اصبح الناس فی یوم الاثنین لعشر خلون من شعبان من سنة اربع و ثمانین و مائة، و کان قد اعتور علی هارون الرشید أبو یوسف القاضی، و کان قاضی القضاة، و کان علی المظالم محمد بن الحسن، فکان الرشید یصدر عن رأیهما، و یتفقه بقراءتهما فسارا فی ذلک الیوم الی الرشید، فاخبراه بمکان الشافعی، و انبسطا جمیعا فی الکلام.

فقال محمد بن الحسن(2): الحمد للّه الذی مکن لک فی البلاد و ملکک

ص:185

رقاب العباد من کل باغ و معاد الی یوم المعاد، لا زلت مسموعا لک و مطاعا، فقد علمت الدعوة و ظهر امر اللّه و هم کارهون، و ان جماعة من أصحاب عبد اللّه بن الحسن اجتمعت و هم متفرقون، و قد اتاک عنق ینوب عن الجمیع و هو علی الباب یقال له: محمد بن ادریس بن العباس بن عثمان بن شافع بن السائب بن عبید بن عبد یزید بن هاشم بن عبد المطلب بن عبد مناف، یزعم انها احق بهذا الامر منک، و حاش للّه، ثم انه یدعی ما لم یبلغه سنّه، و لا یشهد له بذلک قدمه، و له لسان و منطق و رواء، و سیخلبک بلسانه و انا خائف منه، کفاک اللّه مهماتک و اقال عثراتک، ثم امسک.

فأقبل الرشید علی أبی یوسف، فقال: یا یعقوب قال: لبیک یا أمیر المؤمنین قال: انکرت من مقالة محمد شیئا؟ فقال له أبو یوسف: محمد صادق فیما قال، و الرجل کما حکی، فقال الرشید: لا خبر بعد شاهدین، و لا اقرار ابلغ من المحنة، و کفی بالمرء اثما ان یشهد بشهادة یخفیها عن خصمه، فعلی رسلکما لا تبرحان.

ثم أمر بالشافعی فادخل، فوضع بین یدیه بالحدید الذی کان فی رجلیه، فلما استقر به المجلس و رمی القوم إلیه بابصارهم، رمی الشافعی بطرفه نحو امیر المؤمنین و اشار بکفه کله مسلما، فقال: السلام علیک یا أمیر المؤمنین و رحمة اللّه و برکاته، فقال الرشید: و علیک السلام و رحمة اللّه و برکاته، بدأت بسنة لم تؤمر باقامتها، و رددنا فریضة قامت بذاتها، و من اعجب العجب انک تکلمت فی مجلسی بغیر اذنی.

فقال الشافعی: یا أمیر المؤمنین انّ اللّه جل و عز قال: وَعَدَ اَللّهُ اَلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی اَلْأَرْضِ کَمَا اِسْتَخْلَفَ اَلَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ اَلَّذِی اِرْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً(1) ، و هو الذی إذا وعد و فی، فقد مکننی فی أرضه، و آمننی بعد خوفی(2) یا امیر المؤمنین فقال له الرشید: أجل قد آمنک اللّه إذ آمنتک، فقال الشافعی: قد حدثت أنک لا تقبل قومک صبرا، و لا تزدریهم بهجرتک غدرا، و لا تکذبهم إذا أقاموا لدیک عذرا، فقال له الرشید: هو کذلک، فما عذرک مع ما أری من حالک و تسییرک من حجازک الی عراقنا التی فتحها اللّه علینا، بعد أن بغی صاحبک، ثم أتبعه الارذال، و أنت رئیسهم، فما ینفع لک القول مع اقامة الحجة، و لن یضر الشهادة مع اظهار التوبة.

ص:186

فقال الشافعی: یا أمیر المؤمنین انّ اللّه جل و عز قال: وَعَدَ اَللّهُ اَلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی اَلْأَرْضِ کَمَا اِسْتَخْلَفَ اَلَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ اَلَّذِی اِرْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً(1)، و هو الذی إذا وعد و فی، فقد مکننی فی أرضه، و آمننی بعد خوفی(2) یا امیر المؤمنین فقال له الرشید: أجل قد آمنک اللّه إذ آمنتک، فقال الشافعی: قد حدثت أنک لا تقبل قومک صبرا، و لا تزدریهم بهجرتک غدرا، و لا تکذبهم إذا أقاموا لدیک عذرا، فقال له الرشید: هو کذلک، فما عذرک مع ما أری من حالک و تسییرک من حجازک الی عراقنا التی فتحها اللّه علینا، بعد أن بغی صاحبک، ثم أتبعه الارذال، و أنت رئیسهم، فما ینفع لک القول مع اقامة الحجة، و لن یضر الشهادة مع اظهار التوبة.

فقال له الشافعی: یا امیر المؤمنین أما إذا استنطقتنی الکلام، فسأتکلم علی العدل و النصفة، فقال الرشید: ذلک لک.

فقال له الشافعی: و اللّه یا أمیر المؤمنین لو اتسع الکلام علی ما بی لما شکوت لک الکلام مع ثقل الحدید یعوز، فان جدت علیّ بفکه أفصحت عن نفسی، و ان کانت الاخری فیدک العلیاء و یدی السفلی وَ اَللّهُ غَنِیٌّ حَمِیدٌ .

فقال الرشید لغلامه یا سراح خل عنه، فأخذ ما فی قدمیه من الحدید.

فجثا علی رکبته الیسری، و نصب الیمنی، و ابتدر الکلام، فقال: و اللّه یا أمیر المؤمنین لان یحشرنی اللّه تحت رأیه عبد اللّه بن الحسن، و هو من قد علمت و شیخ له قرابة لا تنکر عند اختلاف الاهواء و تفرق الآراء، أحب الی والی کل مؤمن من أن یحشرنی تحت رایة فطری بن الفجائة المازنی، و کان الرشید متکئا، فاستوی جالسا، و قال: صدقت و بررت لان تکون تحت رایة رجل من أهل بیت

ص: 187

رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و أقاربه، إذا اختلف الاهواء، خیر من أن تحشر تحت رایة خارجی حنفی، یأخذه اللّه بغتة، و خبّرنی یا شافعی ما حجتک علی أن قریشا کلها أئمة و أنت منهم؟ قال الشافعی: قد افتریت علی اللّه کذبا یا أمیر المؤمنین ان نصبت نفسی لها و هذه کلمة ما سبقت بها قط، و الذین حکوها لامیر المؤمنین فاطلبهم معانیة، فان الشهادة لا تجوز الا کذلک، فنظر أمیر المؤمنین إلیهما فلما رآهما لا یتکلمان علم ما فی ذلک فأمسک عنهما.

ثم قال له الرشید: قد صدقت یا ابن ادریس، فکیف بصرک بکتاب اللّه تعالی؟ فقال له الشافعی: عن أی کتاب اللّه تسألنی؟ ان اللّه أنزل ثلاثا و سبعین کتابا علی خمسة أنبیاء، و أنزل کتاب موعظة النبی فکان سادسا أولهم آدم علیه السلام علیه انزل ثلثون صحیفة، کلها أمثال، و أنزل علی اخنوخ و هو ادریس ستة عشر صحیفة، کلها حکم و علم الملکوت الاعلی، و أنزل علی ابراهیم ثمانیة صحف کلها حکم مفصلة، فیها فرائض و نذر، و أنزل علی موسی النوریة، فیها تخویف و موعظة، و أنزل علی عیسی الانجیل، لیبین لبنی اسرائیل ما اختلفوا فیه من التوریة، و أنزل علی داود کتابا، کله دعاء و موعظه لنفسه، حتی ما اختلفوا فیه من خطیئته، لا حکم لنا فیه، و ایقاظ لداود، و أنزل علی محمد صلی اللّه علیه و سلم القرآن و جمع فیه سائر الکتب فقال: تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً(1) وَ هُدیً وَ مَوْعِظَةٌ(2) أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ(3).

فقال له الرشید: فصل لی کتاب اللّه المنزل علی ابن عمی رسول اللّه صلی

ص:188

اللّه علیه و سلم الذی دعانا الی قبوله، و أمرنا بالعمل بمحکمه و الایمان بمتشابهه، فقال: عن أیّة آیة تسألنی؟ عن محکمه أم عن متشابهه، أم عن تقدیمه، أم عن تأخیره، أم عن ناسخه، أم منسوخه، أم عما ثبت حکمه، و نسخت تلاوته، أم عما ثبت تلاوته و ارتفع حکمه، أم عما ضربه اللّه مثلا، أم عما ضربه اللّه اعتبارا، أم عما أحصی ما فیه فعال الامم الماضیة، أم عما قصدنا اللّه من فعلهم تحذیرا، قال فما زال حتی عدله الشافعی ثلاثا و سبعین حکما من القرآن.

فقال له الرشید: ویحک یا شافعی أ فکل هذا یحیط به علمک؟ فقال: یا أمیر المؤمنین المحنة علی العالم کالنار علی الفضة تخرج جودتها من رداءتها فها أنا ذا فامتحن، فقال الرشید: ما أحسن أن أعید ما قلت، فأسئلک عنه بعد هذا المجلس ان شاء تعالی، قال له: و کیف بصرک بسنّة رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم.

فقال له الشافعی: انی لأعرف منها یا أمیر المؤمنین ما خرج علی وجه الایجاب لا یجوز ترکه، کما لا یجوز ترک ما أوجبه اللّه فی القرآن، و ما خرج علی وجه التأدیب، و ما خرج علی وجه الخاص لا یشرک فیه العام، و ما خرج علی وجه العموم یدخل فیه الخصوص، و ما خرج جوابا عن سؤال سائل لیس لغیره استعماله، و ما خرج منه ابتداء لازدحام العلوم فی صدره، و ما جعله فی خاصة نفسه، و اقتدی به الخاصة و العامة، و ما خص به نفسه دون الناس کلهم، مع ما لا ینبغی ذکره لانه أسقطه صلی اللّه علیه و سلم ذکرا.

فقال: أجدت الترتیب یا شافعیّ لسنة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فأحسنت موضعها بوصفها، فما حاجتنا الی التکرار علیک، و نحن نعلم و من حضر أنک نصابها.

فقال له الشافعی: ذلک من فضل اللّه علینا و علی الناس، و انما شرفنا برسول

ص:189

اللّه صلی اللّه علیه و سلم و بک.

فقال: کیف بصرک بالعربیة؟ قال: مبدأتنا و طباعنا بها تقدمت، و ألسنتنا بها جرت، فصارت کالحیاة لا تتم الا بالسلامة، و کذلک العربیة لا تسلم الا لاهلها، و لقد ولدت و ما أعرف اللحن، فکنت کمن سلم من الداء ما سلم له الدواء، و عاش متکاملا لا و بذلک شهد لی القرآن فقال: وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاّ بِلِسانِ قَوْمِهِ(1)یعنی قریشا، و أنت و أنا منهم یا أمیر المؤمنین، فالعنصر رصیف و الجرثومة منیعة شامخة، أنت أصل و نحن فرع، صلی اللّه علیه و سلم مفسّر و مبیّن، به اجتمعت أحیاؤنا، فنحن بنو الاسلام، و بذلک ندعی و ننسب، فقال الرشید صدقت بارک اللّه فیک الخ(2).

«از این عبارت ظاهر است که محمد بن الحسن بخطاب هارون گفته:

حمد است برای خدائی که تمکین کرد برای تو در بلاد، و مالک کرد ترا رقاب عباد، از هر باغی و معاد تا روز معاد، همیشه باشی مسموع القول و مطاع الامر، پس بتحقیق که بلند شد دعوت و ظاهر شد امر خدا، حال آنکه ایشان کارهند.

و این همّه کلمات بلیغه، و تسجیعات رشیقه، بدلالات واضحه، و توضیحات لائحه، واضح می سازد کمال حقیقت خلافت رشید عنید، و افتراض طاعت، و موفق و مؤید و مسدّد بودن او از جانب حق تعالی، و نهایت ذم و تهجین و تشنیع مخالفین او، که مراد از آن عبد اللّه بن الحسن و اتباع او باشند.

و نیز از آن ظاهر است که ابو یوسف هارون را مخاطب بخطاب امیر

ص:190

المؤمنین ساخته، همداستان محمد بن الحسن گردیده، تصدیق جمیع افادات و مقالات او نموده.

پس جمیع محامد و فضائل، که محمد بن الحسن برای هارون ساخته، ابو یوسف هم اثبات آن نموده، و تلقیب هارون بأمیر المؤمنین بر آن زیاده نموده.

و فخر رازی هم این هفوات محمد بن الحسن، و تصدیق ابو یوسف او را در این خرافات نقل کرده چنانچه در رسالۀ «فضائل شافعی» گفته» :

الباب الثالث فی حکایة محنة الشافعی رضی اللّه عنه و فیه فصول:

الفصل الاول فی کیفیة تلک المحنة: لما جیء بالشافعی رضی اللّه عنه الی العراق، ادخل لیلا و کان فی رجله حدید، لانه کان من أصحاب عبد اللّه بن الحسن ابن الحسن بن علی بن أبی طالب، و کان ذلک لیلة الاثنین لعشر خلون من شعبان سنة أربع و ثمانین، و فی ذلک الوقت کان أبو یوسف علی قضاء القضاة، و محمد علی المظالم، فدخلا علی الرشید.

فقال محمد بن الحسن: الحمد للّه الذی مکنک فی البلاد، و ملّکک رقاب العباد من کل باغ و عاد الی یوم المعاد، لا زال قولک مسموعا، و أمرک مطاعا، فقد علت الدعوة، و ظهر أمر اللّه و هم کارهون، ان شرذمة من اصحاب عبد اللّه بن الحسن اجتمعوا، و فیهم واحد ینوب عن الکل یقال له محمد بن ادریس، یزعم أنه بهذا الامر أحق منک، و یدعی من العلم ما لا یبلغ سنه، و لا یشهد له بذلک قدمه و له لسان و رواء، و سیخلبک بلسانه، و أنا خائف علی الدولة منه، کفاک اللّه مهماتک و أقال عثراتک ثم أمسک.

فقال الرشید لابی یوسف: یا یعقوب کیف الامر؟ قال أبو یوسف: محمد صادق

ص:191

فیما قال، ثم أمر بالشافعی رضی اللّه عنه فادخل علی الرشید فرمی القوم بأبصارهم إلیه، فقال الشافعی رضی اللّه عنه: السلام علیک یا امیر المؤمنین و رحمة اللّه و برکاته فقال الرشید: و علیک السلام و رحمة اللّه و برکاته(1).

«و نیز از روایت «حلیة الاولیاء» واضح است که، شافعی هارون را بمرات و کرات ملقب بأمیر المؤمنین می ساخت.

و نیز از آن واضح است که، شافعی ادعاء خود منصب امامت را نهایت شنیع و فظیع دانسته، که آن را بافترای کذب علی اللّه تعبیر کرده، پس هر گاه امامت باین مرتبه عظیم و جلیل باشد، که شافعی از ادعای آن، با آن جلالت و عظمت مرتبه، تحاشی شدید کند، و ادعای آن را افترای کذب بر خدای تعالی قرار دهد.

پس اثبات شافعی امامت را برای هارون، دلیل صریح است بر آنکه شافعی هارون را بهتر از خود می دانست، و امامت را عین حق و صواب می دانست، و ناهیک به تعظیما و تشریفا.

پس عجیب است که جلالت مرتبه، و عظمت شأن، و علو قدر، و سمو فخر، و نباهت و نبالت، و کمال تدیّن هارون رشید، نزد حضرت شافعی باین مرتبه رسد، که امارت مؤمنین که عبارت از امامت و خلافت است، مکررا برای رشید ثابت سازد، و خود را با این همه فضائل عالیه و محامد سامیه، و مناقب فاخره، و مدایح زاهره، از استحقاق آن بری گرداند، که ادعای آنرا برای خود عین کذب و بهتان، و مجازفت و عدوان، و افترا بر ایزد منّان وانماید، و خود را بمراحل شاسعه از مرتبۀ رشید پست تر گرداند، که خود را از جمله رعایای او قرار دهد، و این امر اصلا باعث استعجاب

ص:192

و استغراب، و طعن و تشنیع، و استهزای رشید والا نصاب نگردد، بلکه محامل سدیده، و تأویلات عدیده، برای آنها مهیا گردد، و نسبت تشیع عام بهارون، سبب آن همه طعن و استهزاء، و تشنیع فظیع گردد، اندک تأمل و تدبر باید کرد، و از انصاف نباید گذشت، و چون شنایع اعمال، و فظایع افعال هارون، و امثال او هم از تصریح فاضل رشید ثابت است و هم از افادات دیگر ائمه و اساطین عالی درجاتشان واضح است، چنان چه روایت امر رشید بضرب اعناق علویه، در ما بعد از «رساله» رازی انشاء اللّه تعالی می شنوی، و دیگر قبایح و فضایح او هم، بر متتبع کتب تواریخ ثقات ظاهر و روشن است، پس تفصی بحمل تشنیع رشید بر محض الزام هم ناممکن.

و فخر رازی در «رساله فضائل شافعی» در این روایت ذکر کرده» :

فقال الرشید لغلامه: یا سراح خل عنه، فأخذ ما فی قدمیه من الحدید، فجثا الشافعی علی رکبتیه، و قال: یا أمیر المؤمنین و اللّه لان یحشرنی اللّه تحت رایة عبد اللّه بن الحسن، و هو کما علمت شیخ له قرابة لا تنکر عند اختلاف الآراء، أحب الی و الی کل مسلم من أن یحشرنی اللّه تحت رایة قطری بن فجائة المازنی الخارجی، و کان الرشید متکئا، فاستوی جالسا، و قال: صدقت و بررت، لان تکون تحت رایة رجل من أهل بیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خیر من أن تکون تحت رایة خارجی طغی و بغی، لکن ما حجتک علی أن قریشا کلهم أئمة و أنت منهم، فقال الشافعی رضی اللّه عنه: یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلی ما فَعَلْتُمْ نادِمِینَ(1) حاش للّه أن أقول ذلک القول، لقد أفک المبلغ و فسق و أثم، ان لی یا أمیر المؤمنین حرمة

ص:193

الاسلام و ذمة النسب، و کفی بهما وسیلة، و أحق من اخذ بأدب اللّه تعالی ابن عم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الذاب عن دینه، المحامی عن امته، قال فتهلل وجه هارون، ثم قال لیفرخ روعک، فانا نرعی حق قرابتک و علمک، ثم امره بالقعود(1).

«از این عبارت هم ظاهر است که، شافعی نهایت ابا و استنکاف و تحاشی از ادعای امامت ظاهر کرده، که اولا فسق و کذب و افترای محمد ابن الحسن، و ابو یوسف، که نسبت این ادعا بشافعی کرده بودند، بتلاوت آیه کریمه ثابت کرده، و بعد آن گفته: که حاش للّه که بگویم من این قول را، بدرستی که دروغ گفت رسانندۀ این قول، و فاسق شد و گنه کار گردید.

و نیز شافعی تصریح کرده بآنکه، احق کسی که اخذ کرده بادب خدای تعالی ابن عم رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم است، که ذب کننده است از دین حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم، و محامات کننده است از امت آن حضرت.

و از این ارشاد شافعی هم، نهایت مدح و تعظیم و تبجیل و تکریم رشید ظاهر است، که او را أحق عاملین بحکم تعالی وانمود، و ذب او از حمای دین نبوی، و محامات او امت آن حضرت را ظاهر ساخته.

پس ظاهر شد که شافعی، هارون را تالی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در تشریف خودش می دانست، و زیاده از این کدام شرف و جلالت، و عظمت و نبالت، و علو و سمو خواهد بود، که بسبب هارون شافعی مشرف گردیده باشد، و (معاذ اللّه) هارون تالی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در این تشریف بوده، و شافعی بآن اعتراف داشته.

و فخر رازی هم در «رساله فضائل شافعی» این اعتراف شافعی را ذکر کرده» .

حیث ذکر فی هذه الروایة: ثم قال الرشید: کیف بصرک بسنة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم؟ فقال الشافعی: انی لاعرف منها ما خرج علی وجه الایجاب فلا یجوز ترکه، و ما خرج علی وجه الحظر فلا یجوز فعله، و ما خرج علی وجه الخاص فلا یشار که فیه غیره، و ما خرج علی وجه العموم فیدخل فیه، و ما خرج جوابا عن سئوال سائل فلیس لغیره استعماله، و ما خرج منه علیه السلام ابتداء، لازدحام العلوم فی صدره، و ما فعله صلی اللّه علیه و سلم فاقتدی به غیره، و ما خص به الرسول صلی اللّه علیه و سلم فلا یقتدی به غیره.

فقال الرشید: اجدت الترتیب لسنة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فوضعت کل قسم فی مکانه الخاص به.

فقال الشافعی: ذلک من فضل اللّه علینا و علی الناس و انما شرفنا برسول اللّه و بک(1).

«و نیز از روایت «حلیة الاولیاء» واضح است که شافعی هارون را در فضائل و محامد خود اصل قرار داده و خود را فرع او حیث قال:

ص:195

انت اصل و نحن فرع.

و اعجباه که فاضل رشید از نهایت توهین و تهجین چنین امام خود، که اصل امام شافعی در فضائل و مناقب بوده، و شافعی بسبب او مشرف شده و بار بار امارت مؤمنین که خود را هرگز لایق آن ندیده، و ادعای آن را محض کذب و افترا بر حق تعالی دانسته برای او ثابت کرده، نمی هراسد بلکه حمایت او را دلیل کفر و ناصبیت می داند، و از ناصبیت ائمه کبار خود غفلت ورزیده، تشنیع معکوس بکار می برد.

و فخر رازی در «رسالۀ فضائل شافعی» در این روایت نقل کرده» :

فقال الرشید: کیف بصرک بالعربیة؟ قال الشافعی: هی مبدأتنا طباعنا بها تقدمت، و السنتنا بها جرت، و لقد ولدت و انا ما اعرف اللحن، فکنت کمن سلم من الداء فلم یحتج الی الدواء و القرآن یشهد بذلک لی قال اللّه تعالی: وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاّ بِلِسانِ قَوْمِهِ(1) و انت و انا منهم، فالعنصر رصیف و الجرثومة منیفة، و انت اصل و نحن فرع، فقال الرشید: صدقت بارک اللّه فیک(2).

«و نیز در «حلیة الاولیاء» در روایت دیگر، که در آن مناظره شافعی با بشر مریسی رو بروی هارون رشید نقل کرده آورده که» :

فقال له (أی للشافعی) بشر: ادعیت الاجماع، فهل تعرف شیئا اجمع الناس علیه؟ قال: نعم اجمعوا علی ان الحاضر امیر المؤمنین فمن خالفه قتل، فضحک هارون و امر باخذ القید عن رجلیه الخ(3).

از این عبارت ظاهر است که شافعی تصریح کرده: بآنکه مردم اجماع

ص:196

کرده بر آنکه حاضر یعنی هارون امیر المؤمنین است، پس هر کسی که مخالفت او کند قتل کرده شود.

پس ثابت شد که نزد شافعی هارون باجماع اهل ایمان و اسلام، خلیفه بر حق، و امام بالصدق، و امیر المؤمنین و رئیس مسلمین، و واجب الاتباع، و لازم الاطاعة بود و مخالف او مباح الدم، بلکه واجب القتل بوده.

پس چرا حضرت رشید از خواب غفلت بیدار نمی شود، و این مبالغات و اغراقات ائمه عالی درجات خود را، در تعظیم و تبجیل رشید عنید نمی بیند، و خود را از طعن و تشنیع بر اهل حق، که بالاجماع نزد ایشان رشید مرید ضال، و کافر و هالک و خاسر بوده باز نمی دارد! و نیز فخر رازی در «رسائل فضائل شافعی» گفته:

الفصل الثالث فی مناظرة جرت بینه و بین محمد بن الحسن فی هذه الواقعة، ذکروا ان الشافعی رضی اللّه عنه لمّا حضر مع العلویین من الیمن، و احضر باب الرشید، اتفق ان کان ذلک فی و هن من اللیل، فکانوا یدخلون عشرة عشرة منهم علی الرشید، فجعل یقیم واحدا واحدا منهم، و یتکلم من داخل الستر و یأمر بضرب عنقه.

قال الشافعی رحمه اللّه تعالی: فلما انتهی الامر الی قلت: یا أمیر المؤمنین عبدک و خادمک محمد بن ادریس، قال: یا غلام اضرب عنقه، قلت: یا أمیر المؤمنین کأنک اتهمتنی بالانحراف عنک و المیل الی العلویة، و سأضرب مثلا فی هذا المعنی ما تقول یا أمیر المؤمنین فی رجل له ابنا عم أحدهما خلطه بنفسه و أشرکه فی نسبه، و زعم أن ماله حرام علیه الا باذنه، و ان ابنته حرام علیه الاّ بتزویجه، و الآخر یزعم دونه کالعبد له فهذا الرجل الی أیهما یمیل؟ فهذا مثلک

ص:197

و مثل هؤلاء العلویین فاستعاد الرشید: هذا القول ثلث مرات، و کنت اعبر عن هذا المعنی بألفاظ مختلفة(1).

«از این روایت هم ظاهر است که: شافعی رشید را بأمیر المؤمنین ملقب ساخته، و انحراف را از او شنیع و فظیع دانسته، اطاعت و انقیاد خود برای آن رئیس اهل العناد ظاهر ساخته، و تبری تمام از میل بسوی علویه نموده، و ترجیح و تفضیل هارون بر علویه و ذم ایشان، مکررا و مؤکدا بالفاظ فصیحه مختلفه، و عبارات بلیغه متنوعه بیان کرده.

و قاضی القضاة ابو یوسف یعقوب بن ابراهیم، تلمیذ رشید امام اعظم سنیان در کتاب «الخراج» که برای هارون رشید تصنیف کرده، و نسخۀ عتیقۀ آن در کتب وقفیه جناب والد ماجد قدس اللّه نفسه الزکیة موجود است گفته» :

أطال اللّه بقاء أمیر المؤمنین و أدام له العز فی تمام من النعمة، و دوام من الکرامة، و جعل ما أنعم به علیه موصولا، بنعم الآخرة، الذی لا ینفد و لا یزول، و مرافقة النبی صلی اللّه علیه.

ان أمیر المؤمنین أیده اللّه تعالی سألنی أن أصنع له کتابا جامعا، یعمل به فی جبایة الخراج و الاقطاعات و العشور و الصدقات و الجوالی (2) و غیر ذلک مما یجب علیه النظر فیه و العمل به، و انما أراد بذلک رفع الظلم عن الرعیة و الصلاح

ص:198

لامرهم، فوفق اللّه أمیر المؤمنین، و سدده و أعانه علی ما تولی من ذلک، و سلمه مما یخاف، و أن یبین له ما سألنی عنه، مما یرید العمل به و افسره و أشرحه، و قد فسرت ذلک و شرحته یا أمیر المؤمنین(1).

«از این عبارت ظاهر است که قاضی ابو یوسف هارون رشید را بامیر المؤمنین ملقب می سازد، و دعای طول عمر و ادامت عز برای او می کند، و اتمام نعمت و دوام کرامت برای او، و وصل نعم دنیویه او را بنعیم آخرت که غیر نافد و غیر زائل است، و مرافقت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم می نماید» .

ما رأیت(1).

«از این عبارت ظاهر است که: یحیی بن اکثم تصریح کرده بآنکه ندیدم من کامل تری از مأمون، و بعد این تصریح حکایت انتباه مأمون، بسبب بودن ماری زیر فراش او، استدلالا و احتجاجا علی هذا المرام ذکر نموده.

و نیز از آن واضح است که: یحیی بن اکثم علم غیب را هم برای مأمون علاوه بر کمال او ثابت کرد، و گو مأمون بر این اثبات انکار کرده، و لکن مع ذلک مؤید بودن خود بهاتف غیبی هم بیان کرده.

و نیز سیوطی در «تاریخ الخلفاء» گفته» :

أخرج الخطیب عن یحیی بن أکثم قال: ما رأیت أکرم من المأمون، بت عنده لیلة فأخذه سعال، فرأیت یسد فاه بکم قمیصه حتی لا أنتبه، و کان یقول: أول العدل أن یعدل الرجل فی بطانته، ثم الذین یلونهم حتی یبلغ الطبقة السفلی(2).

«از این عبارت ظاهر است که: یحیی بن اکثم ارشاد کرده که ندیدم کریم تری از مأمون و نیز سیوطی در «تاریخ الخلفاء» گفته» :

قال أبو معشر المنجم: کان المأمون أمارا بالعدل، فقیه النفس، یعدّ من کبار العلماء(3).

«از این عبارت واضح است که: مأمون حسب تصریح ابو معشر أمار بالعدل و فقیه النفس، و معدود از کبار علماء بود.

ص:201

و حسین بن محمد دیاربکری در «تاریخ خمیس فی احوال النفس النفیس» در ذکر مأمون گفته» :

قال أبو معشر: کان یعنی المأمون أمارا بالعدل، محمود السیرة، یعد من کبار العلماء(1).

«و نیز سیوطی در «تاریخ الخلفاء» گفته» :

و أخرج (یعنی الصولی) عن أبی عباد قال: ما أظن اللّه خلق نفسا هی أنبل من نفس المأمون و لا أکرم، و کان قد عرف شره أحمد بن أبی خالد، فکان إذا وجّهه فی حاجة غدّاه قبل أن یرسله الخ(2).

«از این عبارت واضح است که: ابو عباد گفته: که گمان نمی کنم خدای تعالی را که پیدا کرده باشد نفسی را که نبیل تر از نفس مأمون باشد.

کمال عجب است که فاضل رشید بر این مبالغه ها و اغراقات نظر نمی کند و بر اهل حق بخیالات و اوهام و استهزاء می نماید! و نیز جلال الدین سیوطی در «تاریخ الخلفاء» گفته» :

اخرج (یعنی ابن عساکر) عن عمارة بن عقیل، قال: قال لی ابن أبی حفصة الشاعر:

أ علمت أن المأمون لا یبصر الشعر؟ فقلت من ذا یکون أفرس منه؟ و اللّه انا لننشد اول البیت فیسبق الی آخره، من غیر أن یکون سمعه، قال انی أنشدته بیتا أجدت فیه فلم أره تحرک له، و هو هذا:

أضحی امام الهدی المأمون مشتغلا بالدین و الناس فی الدنیا مشاغیل

فقلت له: ما زدت علی ان جعلته عجوزا فی محرابها فی یدها سبحة، فمن

ص:202

یقوم بأمر الدنیا إذا کان مشغولا عنها و هو المطوّق بها، ألا قلت کما قال عمک فی الولید:

فلا هو فی الدنیا یضیع نصیبه و لا عرض الدنیا عن الدین شاغله(1)

«از این عبارت واضح است که: عمارة بن عقیل در مدح مأمون گفته:

که او امام هدی است و مشتغل است بدین.

و قال غیره: انه لم یکن فی بنی العباس أعلم من المأمون، و کان یشتغل بعلم النجوم کثیرا و فی ذلک یقول الشاعر:

هل علوم النجوم أغنت عز المأ مون شیئا أو ملکه المأنوس

خلّفوه بساحتی طرسوس مثل ما خلّفوا أباه بطوس

و کان أبیض مربوعا ملیح الوجه، طویل اللحیة، طویل الجثة، دیّنا عارفا بالعلم، فیه دهاء و سیاسة(1).

«از آخر این عبارت واضح است که مأمون متدین، و عارف بعلم، و صاحب دهاء و سیاست بود.

و از اول آن ظاهر است که مأمون عارف بود بنجوم و نحو و غیر آن از انواع علوم.

و غیر ابن خلکان گفته: که در بنی عباس عالمتری از مأمون نبود.

و سعد الدین مسعود بن عمر تفتازانی در «شرح مقاصد الطالبین فی علم اصول الدین» گفته» :

و العظماء من عترة النبی و أولاد الوصیّ، الموسومون بالدرایة المعصومون فی الروایة، لم یکن معهم هذه الاحقاد و التعصبات، و لم یذکروا من الصحابة الا الکمالات، و لم یسلکوا مع رؤساء المذاهب من علماء الاسلام الا طریق الاجلال و الاعظام.

و ها هو الامام علی بن موسی الرضا مع جلالة قدره، و نباهة ذکره، و کمال علمه و هداه، و ورعه و تقواه، قد کتب علی ظهر کتاب عهد المأمون له ما ینبئ عن وفور حمده، و قبول عهده، و التزام ما شرط علیه، و ان کتب فی آخره، و الجامعة و الجفر یدلان علی ضد ذلک.

ص:204

ثم انه دعا للمأمون بالرضوان، فکتب فی أثناء أسطر العهد تحت قوله:

«و سمیته الرضا» : رضی اللّه تعالی عنک و أرضاک، و تحت قوله: «و یکون لک الامرة الکبری بعدی» : بل جعلت فداک، و فی موضع آخر: و صلتک رحمته و جزیت خیرا.

و هذا العهد بخطهما موجود الان فی المشهد الرضوی بخراسان.

و آحاد الشیعة فی هذا الزمان لا یسمحون لکبار الصحابة بالرضوان فضلا عن بنی العباس فقد رضوا رأسا برأس(1).

«از این عبارت واضح است که: تفتازانی بکمال ذلاقت لسانی، و فصاحت بیانی ثابت می سازد، که حضرت امام رضا علیه آلاف التحیة و الثنا، بنهایت مرتبه تعظیم و تبجیل مأمون نموده، یعنی بخط مبارک خود نوشته: آنچه آگاه می سازد از وفور حمد مأمون، و قبول عهد او و التزام اموری که مأمون شرط کرده بود بر آن حضرت.

و نیز تفتازانی ثابت کرده: که امام رضا علیه السلام دعا فرموده برای مأمون برضوان، یعنی نوشته آن جناب زیر قول او: «و سمّیته الرضا» :

فقرۀ رضی اللّه عنک و أرضاک.

و نیز نقل کرده که آن حضرت زیر قول مأمون: «و یکون لک الامرة الکبری بعدی» نوشته:

بل جعلت فداک، و فیه من نهایة التعظیم و التبجیل ما لا یخفی.

و نیز نقل کرده که آن حضرت نوشته: که

وصلتک رحمته و جزیت خیرا یعنی واصل شود ترا رحمت خدا و جزا داده شوی خیر را.

پس عجب که فاضل رشید اثبات این همه مدائح و محامد را برای

ص:205

مأمون موجب طعن و تشنیع و استهزاء بر تفتازانی نمی گرداند، و صرف نسبت تشیّع عام را باو، که موافق تصریحات ائمّه سنّیه است، سبب آن همه تشنیعات و مطاعن عظیمه می داند، ما هکذا تورد یا سعد الابل(1).

و مصطفی بن عبد اللّه القسطنطینی، المشهور بحاجی خلیفه، و الکاتب الجلبی الاستنبولی در «کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون» گفته» :

أول رصد وضع فی الاسلام بدمشق، سنة أربع عشرة و مائتین.

قلت: قال الفاضل أبو القاسم صاعد الاندلسی فی کتاب «التعریف بطبقات الامم» : لما أفضت الخلافة الی عبد اللّه المأمون بن الرشید العباسی، و طمحت نفسه الفاضلة الی درک الحکمة، و سمت همته الشریفة الی الاشراف علی علوم الفلسفة، و وقف العلماء فی وقته علی کتاب «المجسطی» و فهموا صورة آلات الرصد الموصوفة فیه، بعثه شرفه و حداه نبله، علی أن جمع علماء عصره من أقطار مملکته، و أمرهم أن یصنعوا مثل تلک الآلات، و أن یقیسوا بها الکواکب، و یتعرفوا أحوالها بها کما صنعه بطلیموس، و من کان قبله، ففعلوا ذلک، و تولوا الرصد بها بمدینة الشماسیة، و بلاد دمشق من أرض الشام، سنة أربع عشرة و مائتین، فوقفوا علی زمان سنة الشمس الرصدیة، و مقدار میلها، و خروج مراکزها، و مواضع أوجها، و عرفوا مع ذلک بعض أحوال ما فی الکواکب من السیارة و الثابتة، ثم قطع بهم عن استیفاء غرضهم موت الخلیفة المأمون، فی سنة ثمان عشرة و مائتین، فقیدوا ما انتهوا إلیه و سموه الرصد المأمونی(2).

ص:206

«از این عبارت ظاهر است که ابو القاسم صاعد(1) اندلسی تصریح بوصول خلافت بسوی مأمون می نماید، و نفس فاضله، و همت منیفه، و شرف و نبل برای او ثابت می کند، و بر سمو هم، و علوم نهمت او می نازد.

و الدول، فانها تبتدء قلیلا قلیلا، و لا یزال یزید حتی یصل الی غایة هی منتهاه، ثم یعود الی النقصان فیؤول أمره الی الغیبة فی مهاوی النسیان، و الحق أن أعظم الاسباب فی رواج العلم و کساده، هو رغبة الملوک فی کل عصر و عدم رغبتهم، ف إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ (1).

«از این عبارت ظاهر است که کاتب چلپی هم نفس شریفه و همت منیفه برای مأمون ثابت می گرداند، و قوت نفس و علو همت او ظاهر می نماید، و هم اثبات خلافت برای او و برای منصور می نماید، و تعظیم و تبجیل منصور مدحور، بمرتبۀ قصوی می کند.

و عبد الرحمن بن محمد بن خلدون الحضرمی در کتاب «العبر و دیوان المبتدأ و الخبر» بعد نقل حکایتی از رشید و تکذیب آن که سابقا مذکور شد گفته» :

و یناسب هذا أو قریب منه ما ینقلونه کافة عن یحیی بن أکثم قاضی المأمون و صاحبه، و أنه کان یعاقر الخمر، و أنه سکر لیلة مع شربه، فدفن فی الریحان حتی افاق و ینشدون علی لسانه:

یا سیدی و أمیر الناس کلهم قد جاد فی حکمه من کان یسقینی

انی غفلت عن الساقی فصیرنی کما ترانی سلیب العقل و الدین

و حال ابن أکثم و المأمون فی ذلک حال الرشید، و شرابهم انما کان النبیذ و لم یکن محظورا عندهم، و أما السکر فلیس من شأنهم، و صحابته للمأمون انما کانت خلة فی الدین، و لقد ثبت أنه کان ینام معه فی البیت.

و نقل فی فضائل المأمون و حسن عشرته: أنه انتبه ذات لیلة عطشان، فقام یتحسس و یلتمس الاناء، مخافة أن یوقظ یحیی بن أکثم، و ثبت أنهما کانا

ص:208

یصلیان الصبح جمیعا، فأین هذا من المعاقرة(1).

الراشدین من آبائه، و اخذه بسیر الخلفاء الاربعة ارکان الملة، و مناظرته للعلماء، و حفظه لحدود اللّه تعالی فی صلواته و احکامه، فکیف تصح عنه احوال الفساق المستهترین(1) فی التطواف باللیل، و طروق المنازل، و غشیان السهر، سبیل عشاق الاعراب؟ و این ذلک من منصب ابنة الحسن بن سهل و شرفها، و ما کان بدار ابیها من الصون و العفاف؟ و امثال هذه الحکایات کثیرة، و فی کتب المورخین معروفة، و انما یبعث علی وضعها و الحدیث بها الانهماک فی اللذات المحرمة، و هتک قناع المخدرات، و یتعللون بالتأسی بالقوم فیما یأتونه من طاعة لذاتهم، فلذلک تراهم کثیرا ما یلهجون بأشباه هذه الاخبار، و ینقرون عنها عند تصفحهم لاوراق الدواوین، و لو ائتسوا بهم فی غیر هذا من احوالهم، و صفات الکمال اللائقة بهم، المشهورة عنهم، لکان خیرا لهم لو کانوا یعلمون.

و لقد عذلت یوما بعض الامراء من ابناء الملوک فی کلفه بتعلم الغناء و ولوعه بالاوتار، و قلت له: لیس هذا من شأنک، و لا یلیق بمنصبک، فقال: أ فلا تری الی ابراهیم بن المهدی کیف امام هذه الصناعة و رئیس المغنین فی زمانه؟ فقلت:

یا سبحان اللّه و هلا تأسیت بابیه أو اخیه؟ أو ما رأیت کیف قعد ذلک بابراهیم عن مناصبهم؟ فصم عن عذلی و اعراض وَ اَللّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ .(2) «از این عبارت واضح است که: حسب افاده علامه ابن خلدون، حال مأمون معروف بود در دین او، و علم او، و اتباع او سنن خلفاء راشدین را از آباء خود، و اخذ او بسیر خلفاء اربعه، که ارکان ملت اند، و مناظرۀ

ص:210

او برای علماء، و حفظ او برای حدود خدای تعالی در صلوات خود و احکام خود.

و از قول او: «فکیف تصح» الخ ظاهر است که مأمون از حالات فساق، که حریصند بطواف لیل، و طروق منازل، و غشیان سمر، و سلوک سبیل عشاق اعراب، نهایت بعید بود، و چنین حالات از او هرگز صحیح نمی تواند شد.

منها ان الاحاطة بتراجم اعیان الامة مطلوبة، و لذوی المعارف محبوبة. . .(1) الی ان قال السیوطی بعد ذکر جملة من کتبه فی الطبقات: و لم یبق من الأعیان غیر الخلفاء مع تشوق النفوس الی اخبارهم، فافردت لهم هذا الکتاب، و لم أورد أحدا ممن ادعی الخلافة خروجا و لم یتم له الامر، ککثیر من العلویین، و قلیل من العباسیین، و لم أورد أحدا من الخلفاء العبیدیین، لان امامتهم غیر صحیحة لامور:

منها انهم غیر قرشیین، و انما سمتهم بالفاطمیین العوام، و الا فجدهم مجوسی. . . . .

و منها ان مبایعتهم أی العبیدیین صدرت، و الامام العباسی قائم موجود سابق البیعة، فلا تصح إذ لا تصح البیعة لامامین فی وقت واحد، و الصحیح المتقدم.

و منها ان الحدیث ورد بأن هذا الامر إذا وصل الی بنی العباس لا یخرج عنهم حتی یسلموه الی عیسی ابن مریم أو المهدی، فعلم ان من تسمی بالخلافة مع قیامهم خارج باغ، فلهذه الامور لم اذکر أحدا من العبیدیین و لا غیرهم من الخوارج، و انما ذکرت الخلیفة المتفق علی صحة امامته و عقد بیعته(2).

«از این عبارت ظاهر است که سیوطی در این کتاب امراء مؤمنین را که قائم اند بامر امت، از عهد أبی بکر تا زمان خود ذکر کرده، و نیز از آن ظاهر است که مذکورین در این کتاب، از اعیان امت، و اصحاب معارفند، که احاطه بتراجمشان مطلوب و محبوب است.

و نیز از قول او: «و لم یبق من الأعیان غیر الخلفاء» الخ ظاهر است که سیوطی در این کتاب خلفا را ذکر کرده، و از ذکر کسانی که دعوی

ص:212

خلافت کردند، و خروج نمودند، و تمام نشد برای ایشان امر امامت، مثل بسیاری از علویین و قلیلی از عباسیین، طی کشح نموده.

و از قول او: «و انما ذکرت الخلیفة المتفق علی صحته امامته» الخ واضح است که: کسانی را که سیوطی در این کتاب ذکر کرده خلفاء بر حقند، که انفاق و اجماع مسلمین بر صحت امامت ایشان و عقد امامت ایشان واقع شده.

پس هر گاه صحت امامت و خلافت منصور، و هارون، و مأمون و دیگر ظلمه و کفره بنی امیه، و بنی عباس، که سیوطی ایشان را در این کتاب ذکر کرده، باجماع و اتفاق جمیع ائمه و اساطین سنیه ثابت باشد، حالا نمی دانم که رشید حدید الذهن بکدام رو بر صاحب «مجالس» استهزاء و تشنیع می زند، و چرا خبری از این افادات نمی گیرد! و نیز جلال الدین سیوطی در «حسن المحاضره فی اخبار مصر و القاهره» گفته:» .

و اعلم ان مصر من حین صارت دار الخلافة، عظم امرها، و کثرت شعائر الاسلام فیها، و علت فیها السنة، و عفت منها البدعة، و صارت محل سکنی العلماء و محط رحال الفضلاء، و هذا سر من اسرار اللّه اودعه فی الخلافة النبویة، حیث ما کانت یکون معها الایمان و الکتاب کما خرّج (بعد لفظ خرّج بیاض فی النسخة القلمیة و المطبوعة بمصر) .

دل هذا الحدیث علی ان الایمان و العلم یکونان مع الخلافة اینما کانت، فکانا اولا بالمدینة من الخلفاء الراشدین، ثم انتقلا الی الشام من خلفاء بنی أمیّة، ثم انتقلا الی بغداد من خلفاء بنی العباس، ثم انتقلا الی مصر حین سکنها خلفاء بنی العباس، و لا یظن ان ذلک بسبب الملوک، فقد کانت ملوک بنی ایوب اجل قدرا و اعظم خطرا من ملوک جاءت بعدهم بکثیر، و لم تکن مصر فی زمانهم کبغداد، و فی اقطار الارض الان من الملوک من هو اشد بأسا و أکثر جندا من

ص:214

ملوک مصر، کالعجم و العراق و الروم و الهند و المغرب، و لیس الدین قائما ببلادهم کقیامه بمصر، و لا شعائر الاسلام فی اقطارهم ظاهرة کظهورها فی مصر، و لا نشر السنة فی الحدیث و العلم فیها کما فی مصر، بل البدع عندهم فاشیة، و الفلسفة، بینهم مشهورة، و السنة و الاحادیث دائرة، و المعاصی و الخمور و اللواطة متکاثرة(1)

و من شعر الصولی یمدح المکتفی و یذکر القرمطی:

قد کفی المکتفی الخلیفة ما کان قد حذر

الی أن قال:

آل عباس انتم سادة الناس و الغرر

حکم اللّه انکم حکماء علی البشر

و اولو الامر منکم صفوه اللّه و الخیر

من رأی ان مؤمنا من عصاکم فقد کفر

انزل اللّه ذاکم قبل فی محکم السور(1)

«از این اشعار ظاهر است که آل عباس سادات مردم و غرر ناس اند، و حکم کرده حق تعالی بآنکه ایشان حاکمند بر بشر، و اولو الامر از ایشان، صفوۀ الهی و بهترین مردمند، و کسی که گمان کند که عاصی امر ایشان مؤمن است پس او کافر است، و حق تعالی این حکم نازل فرموده است در محکمات سور.

پس حیرت بسوی خودم می کشد، که اولیای فاضل رشید، بعد ملاحظه این اشعار بلاغت شعار، سرهای نازنین خود را بکدام سنگ خارا حواله خواهند کرد، که معاذ اللّه از آن کفر مخالفین بنی عباس بحکم خالق ناس بر می آید.

پس این اساءت ادب کشان کشان بساحت علیای فاضل رشید، که تشمیر ذیل در توهین و تضلیل بنی عباس فرموده، نیز می رسد.

و نیز سیوطی در کتاب «تاریخ الخلفاء» گفته» :

المستعین باللّه ابو الفضل العباس بن المتوکل أمّه أم ولد ترکیة، اسمها

ص:216

بای خاتون، بویع بالخلافة بعهد من ابیه، فی رجب سنة ثمان و ثمانمائة، و السلطان یومئذ الملک الناصر فرج.

فلمّا خرج الناصر لقتال شیخ و هزم، و قتل، بویع الخلیفة بالسلطة مضافة للخلافة، و ذلک فی المحرم سنة خمس عشرة، و لم یفعل ذلک الا بعد شدة و تصمیم و توثق من الامراء بالایمان، و عاد الی مصر و الامراء فی خدمته و تصرف بالولایة و العزل، و ضربت السکة باسمه و لم یغیر لقبه، و عمل شیخ الاسلام ابن حجر فیه قصیدته المشهورة و هی هذه:

ترکوا العدی صرعی بمعترک الردی فاللّه یحرسهم من الوسواس

و امامهم بجلالة متقدم تقدیم بسم اللّه فی القرطاس

لو لا نظام الملک فی تدبیره لم یستقم فی الملک حال الناس

کم من أمیر قبله خطب العلی و بجهده رجعته بالافلاس

حتی إذا جاء المعالی کفوها خضعت له من بعد فرط شماس

طاعت له ایدی الملوک و اذعنت من نیل مصر أصابع المقیاس

فهو الذی قد رد عنّا البؤس فی دهر به لولاه کل البأس

و أزال ظلما عم کل معمّ من سائر الانواع و الاجناس

بالخاذل المدعو ضد فعاله بالناصر المتناقض الاساس

کم نعمة للّه کانت عنده فکانها فی غربة و تناسی

مازال سر الشر بین ضلوعه کالنار أو صحبته للارماس

کم سن سیّئة علیه آثامها حتی القیامة ماله من آس

مکرا بنی أرکانها لکنها للغدر قد بنیت بغیر أساس

کل امرء ینسی و یذکر تارة لکنه للشر لیس بناس

أملی له رب الوری حتی إذا أخذوه لم یفلته مر الکاس

و أدالنا منه الملیک بمالک ایامه صدرت بغیر قیاس

فاستبشرت أم القری و الارض من شرق و غرب کالعذیب و فاس

آیات مجد لا یحاول جحدها فی الناس غیر الجاهل الخناس

و مناقب العباس لم تجمع سوی لحفیده ملک الوری العباسی

لا تنکروا للمستعین رئاسة فی الملک من بعد جحود الناس

فبنو أمیّة قد أتی من بعدهم فی سالف الدنیا بنو العباس

و أتی أشج بنی أمیّة ناشرا للعدل من بعد المبیر الخاسی

ص:218

مولای عبدک قد أتی لک راجیا منک القبول فلا یری من بأس

لو لا المهابة طوّلت أمداحه لکنّها جائته بالقسطاس

فأدام رب الناس عزّک دائما بالحق محروسا برب الناس

و بقیت تستمع المدیح لخادم لولاک کان من الهموم یقاسی

عبد صفا ودا و زمزم حادیا و سعی علی العینین قبل الراس

أمداحه فی آل بیت محمد بین الوری مسکیّة الانفاس(1)

«از این اشعار بلاغت آثار حضرت شیخ الاسلام سنیان، اعنی ابن حجر عسقلانی، که علم افتخار را بر تحقیق و تدقیق او بآسمان هفتم می افرازند، و کم کسی را بمرتبۀ او در عظمت و جلالت نشان می دهند، نهایت مدح و ستایش و تعظیم و تبجیل و تکریم ابو الفضل مستعین عباسی ظاهر است.

و هر گاه مستعین عباسی باین فضائل و محامد جلیله، و مناقب و مدائح جمیله موصوف باشد، از جلالت فضل و علو مجد منصور و هارون و مأمون چه توان گفت؟ که حسب افادات ائمه عالی درجات خود این حضرات که سیوطی ناقل این قصیده هم از جمله ایشان است، بمدارج کثیره افضل و اعلی و اشرف از متأخران بنی عباس بودند.

و نیز از شعر: «فبنو أمیّة» الخ واضح است که بنی عباس، که بعد بنی امیه آمدند، ریاست و امامت ایشان قابل رد و انکار نیست، بلکه اعتراف و اقرار آن باید کرد، و ظاهر است که از اوائل این بنی عباس که بعد بنی امیه آمدند، منصور و هارون و مأمون بودند.

و علاوه بر این از قول ابن حجر: «زاکی الثابت» الخ مدح آبای مستعین

ص:219

هم بغایت وضوح ظاهر است، و پیداست که از مشاهیر و اجله آبای او منصور و هارون و مأمون اند.

یبعثون، ما اهتزت اعواد المنابر طربا بالقاب الخلافة السعیدة، و حاکت شعارها الاسود عیون المحبین، و وجوه الحاسدین التی تصبح و تمسی و هی بحوالک الظلام غیر حمیدة، فقد برز الامر الشریف الذی فرض اللّه علی جمیع العالمین امتثاله، و الرسم المنیف الذی من تمسک به فقد اعتصم من الضلالة، و هو امر سیدنا و مولانا أمیر المؤمنین، و عصمة المسلمین، و ابن عم سید المرسلین، و امام أهل الدنیا و أهل الدین، و خلیفة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم علی العالمین، امام أهل الاسلام، و العروة الوثقی التی من تمسک بها فلا انفصام، و السلالة التی إذا استقریتها الی آدم کانت اطهر سلالة، و صاحب المنصب الشریف الذی لا عیب فیه، الا حدثنی أبی عن جدی عن صاحب الرسالة:

و لا عیب فینا غیر انّ اصولنا لها سبب بالمرسلین وثیق

و ان ضلام الجهل یمحی بذکرنا و انّا بکلّ المکرمات حقیق

من اصبح ثغر الدنیا بامامته باسم، و ایام خلافته کلها اعیاد و مراسم، و انفرد فی عصره بانه زین بنی عبد مناف و هاشم، و من اضحی للامة عصمة الایمان و الامان، و رضیته الامة المحمدیة لامرها فبایعوا عن تراض، فکانت بیعة رضوان و هو الاحق بقول الاول:

اتته الخلافة منقادة إلیه تجرّ جرّا اذیالها

فلم تک تصلح الا له و لم یک یصلح الا لها

و لو رامها احد غیره لزلزلت الارض زلزالها

و لو لم تطعه بنات القلوب لما قبل اللّه اعمالها

الامام الاعظم، و الخلیفة المعظم، وارث المقام الشریف و زمزم، المتوکل علی اللّه، ابو العز، عبد العزیز، بن الجناب الشرفی سیدی یعقوب، بن المتوکل علی اللّه ابی عبد اللّه محمد بن المعتضد باللّه أبی العباس احمد، بن ابی علی الحسن، بن

ص:221

علی، بن ابی بکر، بن المسترشد باللّه ابی منصور الفضل، بن المستظهر باللّه ابی العباس احمد، بن المقتدی بامر اللّه ابی القاسم عبد اللّه، بن محمد، بن القائم بامر اللّه ابی جعفر عبد اللّه، بن القادر باللّه ابی العباس احمد، بن اسحاق، بن المقتدر ابی الفضل جعفر، بن المعتضد باللّه ابی العباس احمد، بن ولی العهد الموفق طلحة، بن المتوکل علی اللّه ابی الفضل جعفر، بن المعتصم باللّه ابی اسحاق محمد، بن الرشید ابی جعفر هارون، بن المهدی ابی عبد اللّه محمد، بن المنصور ابی جعفر عبد اللّه، بن محمد، بن عبد المطلب، بن هاشم المصطفی، ولد قریش المصطفی، من ولد اسماعیل الذبیح، افضل ولد ابراهیم خلیل الرحمن.

نسب کان علیه من شمس الضحی نورا و من فلق الصباح عمودا

مد اللّه فی اجله و ابقاه طویلا، و ادامه علی رباع المسلمین ظلا ظلیلا.

بان اجمع الاحادیث النبویة، و الاثار الشریفة المرویة المتضمنة لمناقب اهل البیت، التی یحیی نشرها کل ضعیف القلب و میت، تنبیها للغافلین، و تذکرة للموقنین، و تجدیدا للایمان فی قلوب المؤمنین، فبادرت الی امتثاله، لاعتقادی ان ذلک قربة الی اللّه و رسوله، و وسیلة الی النجاة من فزع یوم القیامة و شدید هوله، و استخرجت من الاحادیث الصحیحة الحسان و ما قاربها اربعین حدیثا و سمیت هذا الاربعین بالاساس فی مناقب بنی العباس(1)

العباس بر جمیع خلق، و نازل بودن وجوب محبتشان در کتاب عزیز، که متلو است در آسمان و زمین در محکم سور، و مبین بودن کفر مبغضشان، بر زبان اطهر جناب خیر البشر صلی اللّه علیه و آله ما أشرقت شمس و طلع قمر، می سازد.

و نیز تصریح می نماید بآنکه حق تعالی خاص کرده بنی عباس را به مناقبی که ملال حاصل نمی شود از تکرار آن.

و نیز افاده کرده که حق تعالی گردانیده است حب بنی عباس را بهتر ذخیرۀ که اعداد می کنند نفوس مخلصه آنرا برای روز معاد خود.

و نیز ظاهر فرموده که حق تعالی تعظیم کرده ناقلین آثار بنی عباس را در دنیا و آخرت بوزن مداد ایشان، و ترجیح آن بر خون شهدا، تا آن که دوست می دارند چشمها که بنویسند آثار ایشان را بسواد خود، و این سواد آثارشان برای دوستان شعار ابهت است، و برای اعدا لباس حداد است.

و نیز تصریح کرده بآنکه حق تعالی مشرف ساخته بمراتب بنی عباس صدور اسره و اعواد منابر را، و مجمل ساخته بمناقب ایشان وجوه طروس و السنه اقلام و افواه محابر را، و حق تعالی عطا فرموده ایشان را خلافتی که، وارث شدند آن را یک بزرگ از بزرگ دیگر، بوعد صادق مصدوق.

و نیز از کلامش ظاهر است که اصل شهادت توحید محبت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم است، و فرع آن محبت بنی العباس.

و نیز از فقرۀ: «ما اهتزت» الخ واضح است که اهتزاز می کنند اعواد

ص:223

منابر بسبب طرب بالقاب خلافت سعیده، که مراد از آن خلافت عباسیه است، و شعار اسود خلفاء عباسیه بحدی جلیل و عظیم الشأن است، که حکایت می کنند آن را عیون مؤمنین محبین، و وجوه حاسدین که بسبب تاریکی عناد و بغض و حسد غیر حمید است.

و نیز از آن ظاهر است که امر شریف ابو العز عبد العزیز بن یعقوب، که خلیفۀ وقت سیوطی بود، و از اولاد هارون و مأمون، و متاخر ایشان بمراتب کثیره و مدارج عدیده، بمثابه عظیم المرتبه و جلیل الشأن است که حق تعالی فرض کرده بر جمیع عالمیان امتثال آن، و رسم منیف او بحدی فخیم المنزلة و رفیع المکان است، که تمسک بآن موجب اعتصام از ضلال است.

و نیز ابو العز مذکور سید اهل زمان سیوطی و مولایشان، و امیر المؤمنین و عصمت مسلمین، و ابن عم سید المرسلین، و امام اهل دنیا و اهل دین و خلیفۀ رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بر عالمیان، و امام اهل اسلام است، و عروۀ وثقی که برای آن انفصام نیست، و سلالۀ اهل بیت که هر گاه استقرار آن کنند، پس آن طاهرترین سلاله ها است، و صاحب منصب شریف است که هیچ عیبی در آن نیست، و صاحب آن می گوید:

«حدثنی أبی عن جدی عن صاحب الرسالة» .

و نیز از آن ظاهر است که این خلیفه و آبای او هیچ عیبی ندارند، و برای اصول ایشان سبب محکم است بانبیای مرسلین، تاریکی جهل بذکر ایشان محو می شود، و ایشان بجمیع بزرگیها سزاوارند.

و نیز از آن واضح است که ثغر دنیا بامامت ابو العز باسم گردیده، و جمیع ایام خلافت او اعیاد و مراسم است، و منفرد شده است در زمان

ص:224

خود بآنکه او زین بنی عبد مناف و زین بنی هاشم است، و برای امت مرحوم بسبب او عصمت ایمان و امان حاصل شده، و راضی شد امت محمدیه باو برای امر خود، پس بیعت او کردند بتراضی، و این بیعت بیعت رضوان بود.

و نیز از آن واضح است که ابو العز احق است بقول الشاعر که حاصلش این است: که آمد خلافت بسوی او، در حالی که انقیاد برای او می نمود و جر اذیال خود می کرد، پس لائق نبود خلافت مگر برای او، و لائق نبود او مگر برای خلافت، و اگر غیر او قصد خلافت کند زمین را زلزله در گیرد، و اگر مردم اطاعت او بقلوب نکنند، حق تعالی اعمال ایشان را قبول نکند.

و نیز از آن ظاهر است که ابو العز امام اعظم، و خلیفه معظم، و وارث مقام شریف و زمزم است، و نسب او که از مبادی آن هارون و منصورند، چنان نسب شریف است، که گویا بر آن نوری است از شمس ضحی، و عمودی است از فلق صباح.

و نیز از آن واضح است که احادیث نبویه و آثار شریفه که متضمن مناقب بنی العباس است، زنده می شود بنشر آن قلوب ضعیفه و نفوس هالکه، و سیوطی آن را برای تنبیه غافلین و تذکرۀ موقنین، و تجدید ایمان در قلوب مؤمنین جمع کرده، و آن را سبب تقرب بخدا و رسول، و وسیله نجات از فزع روز قیامت و هول شدید آن می داند.

و از جمله این احادیثی که سیوطی در این «رساله» برای اثبات فضل بنی العباس، و تطییب خاطر خلیفه وقت خود وارد کرده، روایات عدیده است که از آن بنهایت صراحیت حقیقت خلافت بنی العباس ظاهر است، و در بعض آن تصریح باسم سفاح و منصور مذکور است» .

ص:225

قد أوصی بک و قال: ان عبد اللّه من خیار هذه الامة، و ان ولده یرزقون الخلافة فی آخر الزمان، و یرزقون حسن مشیة الدواب.

رواه ابن عساکر فی تاریخه.

عن ابن عباس قال: مررت بالنبی صلی اللّه علیه و سلم و إذا معه جبرئیل و أنا أظنه دحیة الکلبی، و علی ثیاب بیض، فقال جبرئیل للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم:

انه أوضح الثیاب و ان ولده یلبسون السواد.

رواه البیهقی و أبو نعیم کلاهما فی دلائل النبوة.

عن أبی سعید الخدری قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: یخرج رجل من أهل بیتی عند انقطاع الزمان و ظهور الفتن یقال له السفاح، یکون عطاؤه المال حثیا.

رواه الامام أحمد فی مسنده و البیهقی و أبو نعیم فی الدلائل.

عن ابن عباس عن النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: منا السفاح و المنصور و المهدی.

رواه البیهقی و أبو نعیم فی الدلائل.

عن جعفر بن سلیمان قال: دخلت علی المنصور، فرأیت له جمة(1) فجعلت أنظر الی حسنها فقال: کان لابی جمة، و حدثنی أن أباه علی بن عبد اللّه کانت له جمة، و حدث ان أباه ابن عباس کانت له جمة، و حدثنی ان النبی صلی اللّه علیه و سلم کانت له جمة، و کان للعباس جمة و لهاشم جمة، فقلت لابی: انی لاعجب من حسنها، فقال: ذاک نور الخلافة،

قال: حدثنی أبی عن أبیه عن جده قال:

ان اللّه إذا أراد أن یخلق خلقا للخلافة مسح بیده علی ناصیته فلا یقع علیه عین أحد الاّ أحبّه

ص:227

رواه الحاکم فی المستدرک(1).

«مقام کمال تحیر و استغراب است که اظهار خلافت بنی العباس، و اثبات تبشیر بآن از حضرت بشیر و نذیر صلوات اللّه علیه و آله اصحاب التطهیر، و تشهیر این همه روایات و اخبار که در حقیقت از قبیل خرافات اسمار است، هرگز موجب استهزاء، و طعن و تشنیع، و ظهور ناصبیت سیوطی، مجدد دین سنیه در مائه تاسعه، و دیگر ائمه و اساطین حاوین فضائل بارعه نگردد، و صرف نسبت تشیع عام موافق افادات ائمه سنیه ببعض بنی العباس سبب آن همه لوم و ملام بی قیاس گردد! و نیز سیوطی در رسالۀ «انافة فی رتبة الخلافة» اکثر این روایات که در «رسالۀ اساس» وارد کرده، و بآن استدلال بر اختصاص بنی العباس بخلافت نبویه نموده، و نیز در آن تصریح کرده که خلافت رکن عظیم است از ارکان اسلام.

و نیز از کلامش ظاهر است که بنی العباس را حق تعالی بخلافت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم وعده فرموده، و ایشان معاذ اللّه طیبین و طاهرینند، و آل و عترت آن حضرتند» .

قال السیوطی فی الانافة:

الحمد للّه الذی أوجد النبی صلی اللّه علیه و سلم رحمة لخلیقته، و جعل سعادة الدارین مقرونة ببعثته، و استخلف من بعده خلفاء یقومون فی امته، و وعد بذلک الطیبین الطاهرین من آله و عترته، صلی اللّه علیه و سلم و علی آله و أصحابه.

و بعد فقد ورد علیّ بعض فضلاء العجم، و دار البحث بینی و بینه فی أشیاء فکان مما سألنی عنه الخلافة، هل لها أصل فی الشرع و وردت بها الاحادیث،

ص:228

أو هی أمر عرفی اصطلح علیه الناس؟ فقلت: سبحان اللّه و مثل هذا یحتمل حتی یسأل عنه! الخلافة رکن عظیم من أرکان الاسلام أخبر بها الشرع، و وردت بها الاحادیث و الاخبار، فسألنی أن أجمع له ما ورد من ذلک، فجمعت له هذا الکتاب و سمیته «بالانافة فی رتبة الخلافة» و هو مختصر فی فصلین: أحدهما فی الاحادیث الواردة فی اختصاص الخلافة بقریش، و الثانی فی الاحادیث الواردة فی اختصاص بنی العباس بها.

الی أن قال: بعد ذکر روایات الفصل الاول: الفصل الثانی

أخرج البزار فی مسنده، و أبو نعیم و البیهقی کلاهما فی «دلائل النبوة» ، و ابن عدی فی «الکامل» و ابن عساکر فی «تاریخ دمشق» عن أبی هریرة قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم للعباس فیکم النبوة و المملکة.

و أخرج الترمذی عن ابن عباس قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم:

لعباس: إذا کان غداة الاثنین فائتنی أنت و ولدک حتی أدعو لهم بدعوة ینفعک اللّه بها و ولدک، فغدا و غدونا معه، و ألبسنا کساء، ثم قال: اللّهمّ اغفر للعباس و ولده مغفرة ظاهرة و باطنة لا تغادر ذنبا، اللّهمّ احفظه.

و زاد رزین العبدری فی آخره: و اجعل الخلافة باقیة فی عقبه.

و أخرج الطبرانی عن الثوبان قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم:

رأیت بنی مروان یتعاورون علی منبری فساءنی ذلک، و رأیت بنی العباس یتعاورون علی منبری فسرنی ذلک.

و أخرج أبو نعیم فی «الحلیة» عن أبی هریرة قال: خرج رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فتلقاه العباس فقال: أ لا ابشرک یا أبا الفضل؟ قال: بلی یا رسول اللّه، قال: ان اللّه افتتح بی هذا الامر و بذریتک یختمه.

و أخرج ابن عساکر عن علی أن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال للعباس:

ص:229

ان اللّه فتح هذا الامر بی و یختمه بولدک.

و أخرج الخطیب فی تاریخ بغداد عن ابن عباس ان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال للعباس بکم یفتح هذا الامر و بکم یختم.

و أخرج أبو الخطیب من حدیث عمار بن یاسر نحوه.

و أخرج أبو نعیم فی «الحلیة» عن جابر بن عبد اللّه قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: یکون من بنی العباس ملوک یکونون امراء امتی.

و أخرج أبو نعیم فی «دلائل النبوة» عن بن عباس قال حدثتنی أم الفضل:

قالت مررت بالنبی صلی اللّه علیه و سلم فقال: انک حامل بغلام فاذا ولدت فأتینی به، فلما ولدت أتیت النبی صلی اللّه علیه و سلم، فأذن فی اذنه الیمنی، و أقام فی اذنه الیسری و البأه من ریقه و سماه عبد اللّه، و قال: اذهبی بأبی الخلفاء، فأخبرت العباس، فذکر ذلک لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقال: هو ما أخبرتک، هذا أبو الخلفاء حتی یکون منهم السفاح، حتی یکون منهم المهدی، حتی یکون منهم من یصلی بعیسی بن مریم.

و أخرج الدیلمی فی «مسند الفردوس» عن عائشة مرفوعا سیکون لولد العباس رایة و لن تخرج من أیدیهم ما أقاموا بحق.

و أخرج البیهقی فی «دلائل النبوة» عن ثوبان قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: یقتتل عند کنزکم هذا ثلثة، کلهم ولد خلیفة لا نصیر الی واحد منهم، فتقبل الرایات السود من خراسان، فیقتلونکم مقتلة عظیمة لم یر مثلها.

و أخرج البیهقی و أبو نعیم کلاهما فی «دلائل النبوة» عن أبی هریرة: ان النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: یخرج رایات سود من خراسان لا یردها شیء حتی تنصب بایلیاء(1).

ص:230

و أخرج البیهقی عن أبان بن الولید قال: قدم ابن عباس علی معاویة و أنا حاضر، فقال له معاویة: هل یکون لکم دولة؟ قال: نعم، قال: فمن أنصارکم؟ قال: أهل خراسان و بنو أمیّة و بنو هاشم.

و أخرج الحاکم فی «المستدرک» و أبو نعیم فی «دلائل النبوة» عن ابن مسعود أن النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: ان أهل بیتی سیلقون بعدی تطریدا و تشریدا حتی یأتی قوم من هیهنا، و أومی بیده نحو المشرق أصحاب رایات سود یسألون الحق فلا یعطونه فیقاتلون فینصرون فیعطون ما سألوا حتی یدفعوها الی رجل من أهل بیتی فیملأها عدلا کما ملئت ظلما.

و أخرج البیهقی و أبو نعیم کلاهما فی «دلائل النبوة» عن ابن عباس قال: مررت بالنبی صلی اللّه علیه و سلم، و علی ثیاب بیض، فقال جبرئیل للنّبیّ: انه أوضح الثیاب، و ان ولده یلبسون السواد.

و أخرج الدار قطنی(1) فی الافراد عن ابن عباس: ان النبی صلی اللّه علیه و سلم قال للعباس: إذا سکن بنوک السواد و لبس السواد، و کان شیعتهم أهل خراسان، لم یزل الامر فیهم حتی یدفعوا الی عیسی بن مریم.

و أخرج الطبرانی فی الکبیر عن أم سلمة مرفوعا: ان الخلافة فی ولد عمی صنو ابی حتی یسلموها الی المسیح

و اخرج الطبرانی و احمد فی «مسنده» و البیهقی و ابو نعیم کلاهما فی «دلائل النبوة» عن ابی سعید الخدری قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم:

یخرج رجل من اهل بیتی، عند انقطاع الزمان و ظهور الفتن، یقال له السفاح

ص:231

فیکون عطائه المال حثیا(1).

و اخرج البیهقی و ابو نعیم عن ابن عباس، ان النبی صلی اللّه علیه و سلم قال: منا السفاح، و المنصور، و المهدی.

و اخرج البیهقی بسند صحیح عن ابن عباس، قال: یکون منا اهل البیت سفاح، و منصور، و مهدی(2).

فلیصدر رأیک بما فیه النظر لنفسک، و التقیة علی دینک، و الشفقة علی الاسلام و اهله، فانه خیر لک، و اوفر لحظک فی دنیاک و آخرتک و قد سمعتک تذکر شأن عثمان بن عفان، فاعلم ان انبعاثک فی الطلب بدمه فرقة و سفک للدماء، و انتهاک للمحارم، و هذا العمر اللّه ضرر علی الاسلام و اهله، و ان اللّه سیکفیک امر سافکی دم عثمان، فتأن فی أمرک، و اتق اللّه ربک، فقد یقال انک ترید الامارة، و تقول:

ان معک وصیة من النبی صلی اللّه علیه و سلم بذلک، فقول النبی صلی اللّه علیه و سلم حق، فتأن فی أمرک، و

لقد سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول للعباس: ان اللّه یستعمل من ولدک اثنی عشر رجلا، منهم السفاح، و المنصور، و المهدی، و الامین، و المؤتمن، و امراء العصب، افترانی استعجل الوقت او انتظر قول رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و قوله الحق، و ما یرد اللّه من امر یکن، و لو کره العالم ذلک، و ایم اللّه لو اشاء لوجدت متقدما، و اعوانا، و انصارا و لکن اکره لنفسی ما انهاک عنه، فراقب اللّه ربک، و اخلف محمدا فی امته خلافة صالحة، فاما شأن ابن عمک علی بن أبی طالب، فقد استقامت له عشیرته، و له سابقته و حقه و یحق، و له علی الحق اعوان و نصحاء لک و له و لجماعة المسلمین و السلام علیک و رحمة اللّه و برکاته، و کتب عکرمة لیلة البدر من صفر سنة ست و ثلثین(1).

«و نیز در آن مذکور است» :

العباس عمی، و صنو أبی، و بقیة آبائی، اللّهمّ اغفر له ذنبه، و تقبّل منه أحسن ما عمل، و تجاوز عنه سیئ ما عمل، و أصلح له فی ذریته.

(ابن عساکر عن عبد اللّه بن قیس عن عاصم عن أبیه)(1).

«و نیز در آن مسطور است» :

أ لا ابشرک یا عم؟ ان من ذریتک الاصفیاء، و من عترتک الخلفاء، و منک المهدی فی آخر الزمان، به ینشر اللّه الهدی، و به یطفئ نیران الضلالة، ان اللّه فتح بنا هذا الامر، و یختم بذریتک.

(الرافعی عن ابن عباس)(2).

«و نیز در آن مذکور است» :

أ لا ابشرک یا أبا افضل ان اللّه عز و جل افتتح بی هذا الامر و بذریّتک یختمه.

(حل عن أبی هریرة)(3).

«و نیز در آن مذکور است» :

أما من لا یحب العباس بن عبد المطلب و أهل بیته، فقد بریء اللّه و رسوله منه.

قط فی الافراد، و ابن عساکر عن جابر(4). فی نسخة راجعتها: الحدیث خال من (أما) .

ص:234

«و نیز در آن مذکور است» :

ألا ان الشام و بیت المقدس ستفتح انشاء اللّه، و تکون أنت و ولدک من بعدک ائمة بها انشاء اللّه.

(طب و ابن عساکر عن محمد بن عبد الرحمن بن شداد بن اویس عن أبیه عن جده)(1).

«و نیز در آن مذکور است» :

اللّهمّ انصر العباس و ولد العباس ثلاثا، یا عم أما علمت أن المهدی من ولدک موفقا راضیا.

(الهیثم بن کلیب و ابن عساکر عن عبد اللّه بن عباس عن أبیه، و سند رجاله ثقات)(2). و فی نسخة راجعتها الحدیث خال من لفظ (مرضیا) .

«و نیز در آن مذکور است» :

الخلافة فیکم و النبوة، قاله للعباس.

(ابن عساکر عن أبی هریرة)(3).

«و نیز در آن مذکور است» :

لن یصلوا إلیها أبدا، و لکنها فی ولد عمی و صنو أبی حتی یسلّمها الی المسیح.

(طب عن أم سلمة) قالت کنت عند النبی صلی اللّه علیه و سلم فتذاکروا الخلافة بعده فقالوا ولد فاطمة، قال فذکره(4).

ص:235

«و نیز در آن مذکور است» :

اللّهمّ اغفر للعباس و ولد العباس و لمن أحبهم.

الخطیب و ابن عساکر عن أبی هریرة اللّهمّ اغفر للعباس و ابناء العباس و أبناء أبناء العباس.

طب عن سهیل بن سعد اللّهمّ اغفر للعباس ما أسر و ما أعلن، و ما أبدی و ما اخفی، و ما کان و ما یکون منه و من ذریته الی یوم القیامة.

ابن عساکر عن أبی هریرة(1).

«و نیز در آن مذکور است» :

یا عباس أنت عمی و صنو أبی و خیر من اخلف بعدی من أهلی، إذ کانت سنة خمس و ثلاثین و مائة فهی لک و لولدک، منهم السفاح، و منهم المنصور، و منهم المهدی.

(الخطیب عن ابن عباس عن أم الفضل)(2).

«و نیز در آن مذکور است» :

عن عبد اللّه بن عمر قال یکون علی هذه الامة اثنا عشر خلیفة أبو بکر الصدیق اصبتم اسمه، عمر الفاروق قرن من حدید أصبتم اسمه، عثمان بن عفان ذو النورین قتل مظلوما اوتی کفلین من الرحمة، ملک الارض المقدسة معاویة و ابنه، ثم یکون السفاح، و منصور، و جابر، و الامین، و سلام، و أمیر العصب لا یری مثله، و لا یدری مثله، کلهم من بنی کعب بن لوی، فیهم رجل من قحطان، منهم من لا یکون الا یومین، منهم من یقال له: لتبایعنا أو لنقتلنک، فان لم یبایعهم قتلوه، (نعیم)(3).

ص:236

«و علامه سیوطی در «تاریخ الخلفاء» گفته» :

أخرج ابن عساکر عن عبد اللّه بن عمر قال: أبو بکر الصدیق أصبتم اسمه، عمر الفاروق قرن من حدید أصبتم اسمه، ابن عفان ذو النورین قتل مظلوما یؤتی کفلین من الرحمة، معاویة و ابنه ملکا الارض المقدسة، و السفاح، و سلام، و منصور و جابر، و المهدی، و الامین، و أمیر الغضب، کلهم من بنی کعب بن لوی، کلهم صالح لا یوجد مثله.

قال الذهبی: له طرق عن ابن عمر و لم یرفعه أحد(1).

«و نیز سیوطی در «تاریخ الخلفاء» گفته» :

أخرج أحمد فی مسنده عن أبی سعید الخدری أن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: یخرج من أهل بیتی عند انقطاع من الزمان و ظهور من الفتن، یقال له السفاح، فیکون اعطائه المال حثیا.

و قال عبید اللّه العبسی قال أبی: سمعت الاشیاخ یقولون: و اللّه لقد أفضت الخلافة الی بنی العباس، و ما فی الارض أحد أکثر قارئا للقرآن و لا أفضل عابدا و لا ناسکا منهم(2).

«و نیز سیوطی در «تاریخ الخلفاء» گفته» :

قال ابن جریر الطبری: کان بدء امر بنی العباس أن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أعلم العباس عمّه أن الخلافة تأول الی ولده، فلم یزل ولده یتوقعون ذلک.

و عن رشید بن کریب: أن أبا هاشم عبد اللّه بن محمد بن الحنفیة خرج الی الشام، فلقی محمد بن علی بن عبد اللّه بن عباس فقال: یا بن عم ان عندی علما ارید

ص:237

أن أنبذه إلیک، فلا تطلعن علیه أحدا، ان هذا الامر الذی یرتجیه الناس فیکم، قال: قد علمته فلا یسمعنه منک أحد.

و روی المدائنی عن جماعة: ان الامام محمد بن علی بن عبد اللّه بن عباس قال: لنا ثلاثة اوقات: موت یزید بن معاویة، و رأس المائة، و فتق بافریقیّة، فعند ذلک تدعو لنا دعاة، ثمّ تقبل أنصارنا من المشرق حتی ترد خیولهم المغرب.

فلما قتل یزید بن أبی مسلم بافریقیة، و نقضت البربر، بعث محمد الامام رجلا الی خراسان، و امره ان یدعو الی الرضا من آل محمد صلی اللّه علیه و سلم، و لا یسمی أحدا، ثم وجّه أبا مسلم الخراسانی و غیره، و کتب الی النقباء فقبلوا کتبه، ثم لم ینشب(1) أن مات محمد(2)، فعهد الی ابنه ابراهیم، فبلغ خبره مروان فسجنه، ثم قتله، فعهد الی أخیه عبد اللّه و هو السفّاح، فاجتمع إلیه شیعتهم، و بویع بالخلافة بالکوفة فی ثالث ربیع الاول، سنة اثنتین و ثلاثین و مائة و صلی بالناس الجمعة، و قال فی الخطبة:

الحمد للّه الذی اصطفی الاسلام لنفسه، فکرمه، و شرفه، و عظمه، و اختاره لنا، و أیده بنا، و جعلنا أهله، و کهفه، و حصنه، و القوام به و الذابین عنه.

ثم ذکر قرابتهم فی آیات القرآن الی أن قال: فلما قبض اللّه نبیه، قام بالامر أصحابه الی أن وثب بنو حرب و مروان، فجادوا و استأثروا، فاملی اللّه لهم حتی آسفوه، فانتقم منهم بایدینا، ورد علینا حقنا لیمن بنا علی الذین استضعفوا فی الارض، و ختم بنا کما افتتح بنا، و ما توفیقنا أهل البیت الا باللّه.

ص:238

یا أهل الکوفة أنتم محل محبتنا، و منزل مودتنا، لم تفتروا عن ذلک، و لم یثنکم عنه تحامل أهل الجود، فانتم أسعد الناس بنا، و أکرمهم علینا، و قد زدت فی عطیاتکم مائة مائة، فاستعدوا، فانا السفاح المبیح و الثائر المبیر(1).

«و نیز در «تاریخ الخلفاء» گفته» :

أخرج الخطیب، و ابن عساکر، و غیر هما من طریق سعید ابن جبیر، عن ابن عباس قال: منا السفاح، و منا المنصور، و منا المهدی.

قال الذهبی: اسناده صالح.

و أخرج ابن عساکر، من طریق اسحاق بن أبی اسرائیل، عن محمد بن جابر، عن الاعمش عن أبی الوداک(2)، عن أبی سعید الخدری رضی اللّه عنه، قال: سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: منا القائم: و منا المنصور، و منا السفاح، و منا المهدی فأما القائم فتأتیه الخلافة، و لم یهرق فیها محجمة من دم، و أما المنصور فلا ترد له رایة، و أما السفاح فهو یسفح المال و الدم، و أما المهدی فیملأها عدلا کما ملئت جورا و ظلما.

و عن المنصور قال: رأیت کأنی فی الحرم، و کان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی الکعبة، و بابها مفتوح، فنادی مناد أین عبد اللّه؟ فقام أخی أبو العباس حتی صار علی الدرجة فأدخل، فما لبث أن خرج و معه قناة، علیها لواء أسود قدر أربعة أذرع، ثم نودی أین عبد اللّه؟ فقمت علی الدرجة فاصعدت، و إذا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و أبو بکر و عمر و بلال، فعقد لی، و أوصانی بأمته، و عممنی بعمامة فکان کورها ثلثة و عشرین، و قال: خذها إلیک أبا لخلفاء الی یوم

ص:239

القیامة(1).

لا یصح اسحاق متروک، و عثمان لا یحتج به.

(قلت) : اسحاق روی له الترمذی و ابن ماجة، و قال البخاری: یتکلمون فی حفظه، و قال ابن حبان: یخطی و یهم، و أدخلناه فی الضعفاء لما کان فیه من الابهام، ثم سبرت أخباره فاذا الاجتهاد أدی الی أن یترک ما لم یتابع علیه، و یحتج بما وافق الثقات، بعد ان استخرنا اللّه تعالی فیه انتهی، و للحدیث شواهد.

قال الطبرانی: حدثنا احمد بن داود المکی، حدثنا محمد بن اسماعیل بن عون النیلی، حدثنا الحارث بن معاویة بن الحارث، حدثنی أبی، عن جده أبی امه، انه کان یقول: لما خرج زید أتیت خالتی، فقلت لها: یا امة قد خرج زید، فقالت: المسکین یقتل کما قتل آباؤه، کنت عند أم سلمة فتذاکروا الخلافة، فقالت أم سلمة: کنت عند النبی صلی اللّه علیه و سلم فتذاکروا الخلافة، فقالوا ولد فاطمة، فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: لن یصلوا إلیها أبدا، و لکن ولد عمی صنو أبی حتی یسلموها الی المسیح.

و قال الطبرانی فی «الاوسط» : حدثنا أحمد بن القاسم، حدثنا شعیب بن أبی سلیمان، حدثنا یحیی بن اسماعیل بن سالم، عن الشعبی (1)، قال: لم أراد الحسین بن علی الخروج الی العراق، قال له ابن عمر: لا تخرج فان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خیر بین الدنیا و الآخرة، فاختار الآخرة، و انک لن تنالها انت و لا أحد من ولدک، و اللّه اعلم.

(الدار قطنی) حدثنا عبید اللّه بن عبد الصمد بن المهدی، حدثنا محمد بن هارون

ص:241

السعدی، حدثنا أحمد بن ابراهیم الانصاری، عن أبی یعقوب بن سلیمان الهاشمی، سمعت المنصور یقول: حدثنی أبی، عن جدی، عن ابن عباس مرفوعا: إذا سکن بنوک السواد، و لبسوا السواد، و کان شیعتهم أهل خراسان، لم یزل الامر فیهم حتی یدفعوه الی عیسی بن مریم.

أحمد بن ابراهیم لیس بشیء، و شیخه مجهول.

قلت: قال الخطیب: أخبرنا ابو عمر الحسن بن عثمان الواعظ، أخبرنا جعفر ابن محمد بن أحمد بن الحکم الواسطی، حدثنا طلحة بن عبید اللّه الطلحی، حدثنا أبو یعقوب بن سلیمان بن المنصور، حدثنا زینب بنت سلیمان بن المنصور، قالت: حدثنی أبی عن أبیه عن جده قال قال لی ابن عباس: یا بنی إذا أفضی هذا الامر منهم الی ولدک، فسکنوا السواد و کان شیعتهم أهل خراسان، لم یخرج هذا الامر منهم الا الی عیسی بن مریم.

قال الخطیب: سلیمان(1) ابن أبی جعفر المنصور یکنی أبا أیوب، حدث عن أبیه، و حدثت عنه ابنته زینب، و إلیه ینسب درب سلیمان ببغداد.

و أورده ابن عساکر فی تاریخه من طریق الخطیب.

و قال الخطیب: أخبرنا أبو عمر عبد الواحد بن محمد بن عبد اللّه بن مهدی، أخبرنا محمد ابن مخلد الدوری، حدثنا أحمد بن الحجاج بن الصلت، حدثنا سعید بن سلیمان، حدثنا خلف بن خلیفة، عن مغیرة، عن مغیرة، عن ابراهیم، عن علقمة، عن عمار بن یاسر، قال بیننا النبی صلی اللّه علیه و سلم راکب إذ حانت منه التفاتة فاذا هو بالعباس، فقال: یا عباس ان اللّه عز و جل فتح هذا الامر بی، و سیختمه بغلام من ولدک یملؤها عدلا کما ملئت جورا، و هو الذی یصلی بعیسی علیه السلام

ص:242

و اللّه أعلم.(1)

الازدی حدثنا العباس بن ابراهیم، حدثنا محمد بن ثواب، حدثنا حنان بن سدیر، عن عمرو بن قیس، عن عبیدة، عن عبد اللّه مرفوعا: إذا اقبلت الرایات السود من خراسان فأتوها، فان فیها خلافة اللّه المهدی. .

لا اصل له، عمرو لا شیء، و لم یسمع من الحسن و لا سمع الحسن من عبیدة.

قلت: قال الحافظ ابن حجر فی «القول المسدد» : لم یصب ابن الجوزی فقد اخرجه احمد فی «مسنده» من حدیث ثوبان، و فی طریقة علی بن زید(2) بن جدعان، و هو ضعیف لکنه لم یتعمد الکذب، فیحکم علی حدیثها بالوضع إذا انفرد، فکیف و قد توبع من طریق آخر رجاله غیر رجال الاول.

و له طریق آخر اخرجه احمد و البیهقی فی الدلائل من حدیث أبی هریرة رفعه: یخرج من خراسان رایات سود لا یردها شیء حتی تنصب بایلیا(3).

و فی سنده رشدین بن سعد و هو ضعیف. انتهی.

و قد أخرج الحاکم فی «المستدرک» حدیث ابن مسعود، من طریق حنان ابن سدیر، عن عمرو بن قیس الملائی(4) عن الحکم، عن ابراهیم، عن علقمة عن عبد اللّه، قال: أتینا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فخرج إلینا مستبشرا، حتی مرت فتیة فیهم الحسن و الحسین فلما رآهم خثر(5)، و انهملت عیناه فقلنا

ص:243

یا رسول اللّه ما نزل؟ فقال: انا اهل بیت اختار لنا الآخرة علی الدنیا، و انه سیلقی أهل بیتی تطریدا و تشریدا، حتی ترفع رایات سود من المشرق فیسألون الحق فلا یعطونه، فیقاتلون فینصرفون، فمن ادرکه منکم أو من أعقابکم فلیأت امام أهل بیتی و لو حبوا(1)علی الثلج، فانها رایات هدی یدفعونها الی رجل من أهل بیتی یواطی اسمه اسمی، و اسم أبیه اسم أبی، فیملأها قسطا و عدلا کما ملئت جورا و ظلما. . .

عمرو بن قیس ثقة، روی له مسلم و الاربعة.

و قال أبو الشیخ فی «الفتن» : حدثنا عبدان، حدثنا ابن نمیر، حدثنا أبو بکر بن عیاش، عن یزید بن أبی زیاد، عن ابراهیم بن علقمة، عن عبد اللّه، قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم تخرج رایات سود من قبل المشرق، یسألون الناس الحق، فلا یعطونهم، فیقاتلونهم فیظفرون بهم، فیسألونهم الذی سألوا فلا یعطونهم.

و قال ابن عساکر: قرأت بخط أبی الحسین الرازی، اخبرنی أبو الجهم أحمد بن الحسین بن طلاب، حدثنا محمد بن الوزیر، حدثنا عثمان بن اسماعیل حدثنا الولید بن مسلم، قال: ذکرت لعبد الرحمن بن آدم أمر الرایات السود، فقال: سمعت عبد الرحمن بن الغاز بن ربیعة الجرشی یقول: انه سمع عمرو بن مرة الجهنی صاحب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: لتخرجن من خراسان رایة سوداء حتی تربط خیولها بهذا الزیتون الذی بین بیت لهیا(2)و حرستا(3)

ص:244

قال عبد الرحمن بن الغاز: فقلنا له: و اللّه ما نری بین هاتین القریتین زیتونة قائمة، فقال عمرو بن مرة: انه ستصیب فیما بینهما حتی یجیء أهل تلک الرایة، فتنزل تحتها و تربط بها خیولها.

قال عبد الرحمن بن آدم: فحدثت بهذا الحدیث أبا الاغبش عبد الرحمن ابن سلمان السلمی فقال: انما یربطها أصحاب الرایة السوداء الثانیة التی تخرج علی الرایة الاولی منهم، فاذا نزلت تحت الزیتون خرج علیهم خارج فیهربهم.

قال ابن عساکر: و قرأت بخط أبی الحسین محمد بن عبد اللّه الجنید الرازی أیضا، أخبرنی أبو علی بن عبد اللّه بن حبیب الاهوازی، حدثنا ابراهیم بن ناصح السامری، حدثنا نعیم بن حماد(1)، حدثنا الولید بن مسلم، عن روح بن أبی العیزار، حدثنی عبد الرحمن بن آدم الاودی، سمعت عبد الرحمن بن الغاز ابن ربیعة الجرشی فذکر معناه.

قال ابن عساکر: و قرأت بخط أبی الحسین الرازی، حدثنی محمد بن أحمد بن غزوان، حدثنا أحمد بن المعلی، حدثنا عثمان بن اسماعیل الهذلی، حدثنا الولید بن مسلم بن عبد الرحمن بن آدم، قال سمعت عبد الرحمن بن الغاز ابن ربیعة الجرشی به.

و قال أبو الشیخ: حدثنا محمد بن العباس بن ایوب، حدثنا علی بن أحمد الرقی، حدثنا عمر بن راشد، حدثنا عبد اللّه بن محمد، عن أبیه، عن جده، عن أبی هریرة قال: بعث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الی عمه العباس، والی علی بن أبی طالب، فأتیاه فی منزل أم سلمة، فقال فیما قال: فاذا غیّرت سنتی یخرج

ص:245

ناصر هم من ارض یقال لها خراسان برایات سود، فلا یلقاهم أحد الا هزموه، و غلبوا علی ما فی ایدیهم حتی تقرب رایاتهم بیت المقدس و اللّه اعلم(1).

قال: هذه صورة الملوک من ولد العباس عمک، قلت: انهم علی حق؟ قال جبریل:

نعم، قال النبی صلی اللّه علیه و سلم: اللّهمّ اغفر للعباس و ولده حیث کانوا و این کانوا، قال جبرئیل: لیأتین علی أمتک زمان یعز اللّه الاسلام بهذا السواد، قلت:

ریاستهم ممن؟ قال: من ولد العباس عمک، قال قلت: و اتباعهم؟ قال: من أهل خراسان، قلت: و أی شیء یملک ولد العباس؟ قال: یملکون الاصفر و الاحمر و الحجر و المدر و السریر و المنبر و الدنیا الی المحشر(1).

قال اهل السنة و الجماعة: بأن الخلافة لبنی العباس حق و أمرهم نافذ.

و قالت الروافض: بأن الخلافة لاولاد علی رضی اللّه عنه لا غیر، و لا یجوز لاحد أن یقبل الخلافة، و هم یلعنون بنی العباس، لاجل أنّهم قبلوا الخلافة، و لا یجوزون الصلوة بدون اللعن علی من خالف اولاد علی، و یقولون بأن اللعن علیهم واجب، و علی من تابع و والاهم.

و هذا غیر صحیح لان الامامة لا تخلو اما أن تکون توریثا أو تفویضا، فان کانت توریثا، فالعباس رضی اللّه عنه أولی بها، لانه کان عم النبی علیه السلام، و علی رضی اللّه عنه کان ابن عمه، و ابن العم لا یرث مع العم، و ان کان تفویضا فقد فوضت الامامة الی أبی بکر رضی اللّه عنه.

ثم الدلیل علی ان الامامة ما کانت موروثة، لان عباسا و علیا و عبد اللّه بن عباس رضی اللّه عنهم کلهم بایعوا و اتفقوا و رضوا بأبی بکر رضی اللّه عنه دل علی أن الامامة کانت تفویضا.

ثم لما جاز تفویض الامامة فی الامة لابی بکر و عمر و عثمان و علی رضی اللّه عنهم، جاز التفویض من الامة أیضا لاولاد العباس، لانهم کانوا من قریش، و

قال النبی صلی اللّه علیه و سلم: الائمة من قریش.

ثم اجماع الامة لما کان حجة و تفویضهم الامر الی الاهل کان صحیحا، فلا یقع الفرق بینهما إذا کان من الصحابة و بین ما إذا کان من غیر الصحابة، لان اجماع الامة معتبر بالایمان بدلیل قوله تعالی: وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی اَلنّاسِ وَ یَکُونَ اَلرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً(1) و لم یفصل بین الصحابة رضی اللّه عنهم و غیرهم، و الامة اسم عام یتناول الکل من الاول الی الآخر، و فی حق الایمان کلهم علی السواء.

ص:248

و لما صح تفویض المتقدمین باجماعهم، فکذلک یصح تفویض المتأخرین باجماعهم،

لان النبی علیه السلام قال: لا تجتمع أمتی علی الضلالة.

و أما خلاف الذین خالفوا لغرضهم لا یعد خلافا، کما ان اجماع من لهم غرض فی ذلک لا یکون إجماعا، فثبت ان خلاف الروافض لا یوجب طعنا فی خلافة بنی العباس رضی اللّه عنه مع وجود أولاد علی رضی اللّه عنه، و لو کانت الخلافة لاولاد علی رضی اللّه عنه لکان یجوز و لا ینکر ذلک، بدلیل ما روی عن أبی حنیفة رحمة اللّه علیه انه سأله أبو جعفر الدوانقی عن الامامة من أولی بها؟ فقال أبو حنیفة رضی اللّه عنه: جعفر بن محمد الصادق.

ثم کان یصح امامة المفضول مع وجود الذی هو خیر منه، لان مبنی الامامة علی القهر و الغلبة خصوصا عند أبی حنیفة رحمة اللّه علیه، فاذا وجد ذلک من أهله فانه یصح امامته.

فلما صحت امامته صح التقلید و التولیة و القضاء و النیابة فی جمیع الاشغال و الاعمال، و یجوز اداء الجمعة و العیدی و الحج و الغزو معه، و جمیع احکامه نافذة فی جمیع معانیه، کما کان للخلفاء الراشدین، و لانه لما جاز اداء الجمعة و العیدین و الحج و الغزو و جمیع الاحکام نافذة مع الباغی، فلان یجوز مع العادل أولی، و قال بعض الفقهاء: بأن بعد علی و معاویة ما عرفنا العادل من الباغی و هذا غیر صحیح، لانه لو کان کذلک لکان یحکم بالبغی علی جمیع عساکر المسلمین إذا قاتل بعضهم بعضا، و کان یباح دماء أهل العسکر بسبب البغی، و هذا لا یجوز(1) .

«و باید دانست که علاوه بر آنکه کمال عظمت و جلالت و شرف و نبالت خلافت، که اساطین حضرات اهل سنت آن را برای بنی العباس، بکمال اهتمام و نهایت جد و کد ثابت می سازند، از کلام سیوطی در «انافه»

ص:249

ظاهر است، که او سؤال را از حال خلافت امر عجیب و غریب دانسته، و تصریح کرده که خلافت رکن عظیم است از ارکان اسلام، و اخبار کرده بآن شارع، و وارد شده بآن اخبار و آثار، و از کلام ابن خلدون هم که سابقا گذشته واضح است، که حقیقت خلافت نظر در مصالح امت برای دین و دنیای ایشان است، و خلیفه ولی امت و امین بر ایشان است، حسب افادۀ دیگر محققین ایشان اعظم منازل، و ارفع فضائل، و اجمل مراتب، و اجل مناقب، و اسنای مناصب، و ابهای مدارج، و اعلای معارج است، و جمیع مصالح دین و دنیا بآن متعلق و مربوط است.

علی دین امته و دنیاهم، فلا شک فی کون تلک المنزلة أعظم المنازل(1).

«از این عبارت ظاهر است که امامت و خلافت نهایت امر عظیم است، زیرا که امامت و خلافت عبارت است از نیابت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم در دین امت و دنیای ایشان، و نیابت در دین و دنیای امت اعظم منازل است.

و نیز فخر رازی در «نهایة العقول» از طرف اهل حق بجواب دلیلی که بر نفی نص تقریر کرده گفته» :

ثم نقول: لا نزاع فی شیء من المقدمات الاّ فی قولکم: الامر العظیم الواقع بمشهد الخلق العظیم لا بد و أن یتواتر، فانا نقول: لیس الامر کذلک، فان انشقاق القمر و فتح مکة أنه کان بالصلح او بالقهر، و کون بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ هل هو من کل سورة أم لا، و کون الإقامة مثنی أو فرادی، مع مشاهدة الصحابة لذلک مدة حیاة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم کل یوم خمس مرات، و کذلک أحکام الصلوة و الزکاة مع مشاهدتهم هذه الامور من النبی علیه السلام مدة حیاته، کل ذلک امور عظیمة وقعت بمشهد أکثر الائمة، ثم انه لم ینتشر شیء منها. (نهایة العقول ص 253) «و در مقام جواب از این کلام گفته» :

أمّا الانشقاق فقد منع الحلیمی(2) وقوعه بحمل «وَ اِنْشَقَّ اَلْقَمَرُ» علی أنه ینشق، و ان سلمنا وقوعه فلعل المشاهدین ما کانوا فی حد التواتر لانه آیة لیلیة، و أکثر الناس کانوا تحت السقوف فلذلک لم تنتشر، و أن فتح مکة کان صلحا أو

ص:251

عنوة، فلیس ذلک من الامور الظاهرة لان کیفیة استخلاص البلاد مما لا یظهره الاکابر لکل العسکر، و أیضا فلا فائدة فی معرفة ذلک، بخلاف النص علی علی رضی اللّه عنه، فانه کان أمرا جلیا و جمیع مصالح الدین و الدنیا کان متعلقا به(1).

«از این عبارت ظاهر است که نص خلافت امری است بس عظیم، که جمیع مصالح دین و دنیا بآن متعلق است.

و نیز فخر الدین رازی در «نهایة العقول» در وجوه نفی نص بر خلافت جناب امیر المؤمنین علیه السلام گفته» :

الرابع عشر أنکر أکثر سادات أهل البیت هذا النص فان من المعلوم فرط حبهم لعلی رضی اللّه عنه، و من کان کذلک استحال منه انکار أعظم فضیلة لمحبوبه و معلوم أن زید بن علی رضی اللّه عنهما مع کمال فضله و دینه و جمیع أتباعه أنکروا ذلک(2).

«از این عبارت ظاهر است که نص خلافت اعظم فضیلت است، پس خلافت ارفع مدارج و اعلای مناقب باشد.

و نیز رازی در «نهایة العقول» بعد عبارت سابقه گفته» :

الخامس عشر روی ان السید الحمیری قال: ما لامیر المؤمنین فضیلة الاّ و لی فیها قصیدة، و النص الجلی لو صح لکان أعظم من کل ما له من الفضائل، و ما کان کذلک استحال من مادحه أن لا یذکره فی أکثر قصائده و أشعاره، لکن لیس لهذا النص فی أشعار السید الحمیری ذکر فدل علی کونه مصنوعا مختلقا(3) «از این عبارت واضح است که نص جلی اگر صحیح باشد عظیم تر

ص:252

از جمیع فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السلام می بود، پس معلوم شد که خلافت نبویه در کمال جلالت و عظمت است، که نص آن افضل است از جمیع فضائل جلیله، و کل مناقب عظیمه جناب امیر المؤمنین علیه السلام، که احصای نبذی از آن عسیر است.

پس اگر حضرات اهل سنت اکتفا بر محض اثبات خلافت برای منصور و هارون و مأمون می کردند، جمیع مناقب و محامد دینیّه برای ایشان ثابت می شد، چه جا که علاوه بر اثبات خلافتشان، تصریحا اثبات فضائل بارعه و مناقب ناصعه هم برای ایشان می کنند.

و نیز باید دانست که رضا بامام باطل، و نصب امام بغیر حق، در کمال شناعت و فظاعت، و قبح و سماجت است، تا آنکه صاحب «تمهید» بتأکید تصریح کرده بکفر کسی که راضی شود بامام باطل.

و نیز افاده کرده که نصب امام بغیر حق کفر است.

پس فاضل رشید که در «ایضاح» و غیر آن مکررا جار ببطلان خلافت بنی العباس می زند، و نهایت طعن و تشنیع بر حمایتشان می نماید، در حقیقت کمال علو مرتبۀ اسلام و ایمان و ایقان ائمه کبار خود، مثل شافعی و محمد بن الحسن، و ابو یوسف، و یحیی بن اکثم، و نووی، و دمبری و ابن شاکر، و ابن خلدون، و سیوطی، و دیاربکری، و امثال ایشان، که خلافت برای بنی العباس ثابت می سازند، بنهایت وضوح می رساند، و للّه الحمد علی ذلک حمدا جمیلا.

ابو شکور محمد بن عبد السعید بن شعیب الکشی السلمی الحنفی در «تمهید فی بیان التوحید» گفته» :

و لو لم یصح خلافة أبی بکر رضی اللّه عنه و لا یکون اماما حقا لکان لا یجوز

ص:253

السکوت به و الإغماض منه، لانه من رضی بامام باطل فانه یکفر(1).

«و نیز در تمهید گفته» :

و اما من قال: ان الامام لا یجوز الا من اولاد الحسن أو الحسین رضی اللّه عنهما، و کان یتعلم من اللّه تعالی او من جبرئیل علیه السلام، قلنا: هذا لا یصح لان الحسن و الحسین رضی اللّه عنهما قد فوضا الامامة لمعاویة و بایعا معه، و لو کان لا یجوز لغیرهما او لدون اولادهما، لکان ذلک خطاء او کفرا منهما، لان نصب الامام من غیر حق یکون کفرا(2).

«و از طرائف امور این است که فاضل رشید، با این همه اغراق و انهماک در طعن و تشنیع بر حمایت بنی العباس، خود هم حقیت خلافت پنج کس از بنی العباس، و صلاح ایشان از بعضی علمای اهل سنت نقل کرده و عدم ذکر این قول را سبب اتجاه طعن و تشنیع بر مخاطب خود گمان برده چنانچه در «ایضاح» بجواب حدیث اثنا عشر خلیفه گفته: و الحال که از ابطال خیال مخاطب با کمال فراغت حاصل شده، بذکر اقوال دیگر که علمای اهل سنت در معنی این احادیث گفته اند می پردازد، تا بر عقلای صاحب نظر اظهر شود، که آنچه جناب مخاطب قولی را من جمله اقوالی که علمای اهل سنت در معنی احادیث اثنا عشر خلیفه احتمالا ذکر کرده اند، بطرف علمای اهل سنت، که بوقت اطلاق فرقه اعنی عدم تقیید آن بکل و بعض، جمهور آن فرقه مستفاد می شود کما مر غیر مرة فیما سبق نسبت کرده، حیث قال فیما مر: «و نیز از دلائل باهره ولای حضرات

ص:254

علمای اهل سنت باید شنید» الخ دور از شأن عقلای دقیق نظر و اذکیای انصاف پرور است.

طعن و تشنیع دارد، که چرا مخاطب او ذکر این قول نکرده، و اقتصار، بر خلافت آن نموده.

و ظاهر است که در مراد این بعض از پنج کس منصور، و هارون، و مأمون بالضرور داخلند، که اکابر و اساطین ائمه سنیه این سه کس را بنسبت دیگر بنی العباس زیاده تر مدح می نمایند.

و نیز تبشیر بخلافت منصور بالخصوص بر زبان جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم برتافته اند، پس ممکن نیست که از صلحاء خلفاء بنی العباس منصور و مثل او خارج شوند و غیر ایشان داخل.

اما آنچه فاضل رشید گفته:

پس مقام حیرت است که مأمون و دیگر قاتلین اهل بیت از شیعه باشند(1) پس مقام حیرت است که مأمون و دیگر قاتلین اهل بیت نزد سنیه خلفاء بر حق و ائمه بالصدق باشند، و ائمه سنیه ایشان را بامیر المؤمنین مخاطب سازنده، و اطاعت و انقیاد ایشان را عین فخر و سعادت دارین پندارند، و مخالفت ایشان را خلاف دین و ایمان انکارند، و فاضل رشید اظهار حیرت بر این امور محیرۀ عقول نکند، بلکه غفول و ذهول از آن اختیار نماید، و بر محض نسبت صاحب «مجالس» تشیع بایشان حیرت آغاز نهد، و تشنیع عظیم بر پا کند، و نداند که بمحض نسبت تشیع عام بکسی نجات و حقیت او لازم نمی آید، و خود صاحب «مجالس» در این کتاب کما سبق ضلال و کفر و عناد و مخالفت و عداوت متغلبین بنی عباس باهل بیت علیهم السلام مکررا و مؤکدا بیان فرموده.

و نیز صاحب «مجالس» در کتاب «مصائب النواصب» که فاضل رشید

ص:256

اظهار تفحص آن هم در همین کتاب «ایضاح» و غیر آن می نماید، ضلال و هلاک بنی عباس بایضاح تمام بیان فرموده، چنانچه در اوائل آن گفته» :

المقدمة الخامسة فی بیان القدح الاجمالی علی احادیثهم.

لهما و لمن تابعهما و قرأ علیهما ادارات، و بنی لهم مدارس و عمارات، و وقف علیهم قطائع و عقارات، و ابناء الدنیا عبید لجیفتها، بعید عن تذکر العقبی و خیفتها تابعون لاوامر الحکام و سلوکهم، و الناس علی دین ملوکهم، فاعتزل ابو حنیفة لشدة حبه فی تلک الجیفة، و التذاذه بطعام الخلیفة، و احدث فی فتواه لیطیب قلب الخلیفة الجابر العباسی، و حفظا لنظام خلافته الفاسدة، بأن کل فاسق جائر قابل للامامة، و لا یشترط العدالة کما رآها السلف من الصحابة، فضلا عن العصمة کما اشترطها علماء اهل البیت علیهم السلام و شیعتهم، و کذا افتی لهؤلاء الجائرین بأن تقدیم المفضول جائز، و ان البیعة و اختیار بعض الناس کاف فی ثبوت الامامة، و لا یختص بالائمة الاثنی عشر، الی غیر ذلک مما اشتهر من مذاهبه السخیفة، التی استهزأ بها ارباب الاذهان اللطیفة، فانه بنی اساسه علی ما سنه الشیطان، و زینه له الاحسان من القیاس و الرای و الاستحسان، لیتسع له الامور فی جواب کل سؤال، من غیر تکلیف الاستنباط من الکتاب و السنة و الاستدلال لئلا یفتضح لدی الامثال عند إرادة الاستنباط و الاستدلال بظهور قصوره عن تلک الدرجة المتعالیة، و یتأتی له ما امر به من المقابلة الطاهرة من سلالة العترة الطاهرة.

و هکذا الحال فی مالک، و من بعده من الشافعی، و الحنبلی، فی خوض المهالک.

فاستقرت مذاهب الجمهور فی الفروع علی هذه المذاهب الاربعة الحادثة ایام المنصور و من تلاه من اهل الجمهور و الزور، و بقیت الشیعة الامامیة علی ما کان علیه الرسول، و عترته العلیة، و صحابته المرضیة، قبل احداث تلک المذاهب التی عمت بها البلیة لعامة البریة.

و هؤلاء کانوا فی ذلک مقتدین بالخلفاء الثلثة سیما عمر، فانه کان اشد اهتماما فی اندراس سنن النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم، و احداث سنن من عند نفسه.

ص:258

قال بعض العلماء: ان سبب اندراس سنن نبیهم التی غیرها عمر، و ظهور سنن عمر تعصب کثیر منهم علی اهل بیت نبیهم، و کون کثیر من البلاد فتح فی خلافة عمر، و تلقی اصحاب تلک البلاد سنن عمر فی خلافته من نوابه رغبة و رهبة کما تلقوا شهادة ان لا اله الا اللّه محمد رسول اللّه، فنشأ علیها الصغیر و مات علیها الکبیر، و لم یعتقد اصحاب البلاد التی فتحت ان عمر یقدم علی تغییر شیء من سنن نبیهم، و لا ان احدا من المسلمین یوافقه علی ذلک، فأضل عمر نوابه التابعین له، و اضل نوابه من تبعهم، فما اقرب و صفهم یوم القیامة مما تضمنه کتابهم: إِذْ تَبَرَّأَ اَلَّذِینَ اُتُّبِعُوا مِنَ اَلَّذِینَ اِتَّبَعُوا وَ رَأَوُا اَلْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ اَلْأَسْبابُ* وَ قالَ اَلَّذِینَ اِتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنّا کَذلِکَ یُرِیهِمُ اَللّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ اَلنّارِ(1)

برفع الظلم و العدوان الخ(1).

«بالجمله کفر و ضلال متغلبین بنی عباس ناحق شناس، نزد اهل حق از قطعیات و اجماعیات است، و خود صاحب «مجالس» جابجا بآن مصرح است، و غرض صاحب «مجالس» از ذکر بنی عباس در «مجالس» و نسبت تشیع عام بایشان، اثبات حقیت خلافت بی فاصله جناب امیر المؤمنین علیه السلام، و نفی خلافه ثلاثه، بر زبان کسانی است که اساطین سنیه ایشان را خلفاء بر حق می دانستند، و حلقه اطاعت و امتثال شان در گوش می انداختند، و بامیر المؤمنین ایشان را ملقب می ساختند، پس نسبت تشیع بایشان، مثل اثبات خلافت جناب امیر المؤمنین علیه السلام بقول اول و ثانی و احزاب ایشان، و مثل احتجاج و استناد بر عقائد حقه و مسائل صحیحه، باقوال ائمه و اساطین سنیه است، و ظاهر است که مقبولیت اول و ثانی، و دیگر مقتدایان سنیه نزد اهل حق بسبب این احتجاج و استناد، نزد هیچ عاقلی لازم نمی آید، گو فاضل رشید بمدح الزامی هم در باب تفتازانی و جاحظ دست اندازد، و کمال حسن فهم و نهایت مهارت خود، در مناظره و تمییز تحقیق از الزام ظاهر سازد.

و نیز اثبات تشیع عباسیه و دیگر سلاطین، که در «مجالس» ایشان را ذکر کرده، مبطل مجازفت و اغراق ائمه سنیه، در نفی اعتقاد بطلان خلافت ثلاثه از سلاطین سابقین است.

مگر نمی بینی که میرزا مخدوم شریفی در «نواقص» گفته» :

لو کان الامر کما ابتدعه الرافضة الغالیة لم لم یصرح به علی رضی اللّه عنه فی زمان خلافته؟ و قد مر مثل ذلک فلا نطول، و لم لم تناد به فاطمة رضی اللّه

ص:260

عنها؟ و أی تقیة تتصور فی شأنها و هی ممن کانت تخاف؟ و لمن کان علیها سبیل؟ و خصوصا قد بشرها النبی صلی اللّه علیه و سلم بأنک ستلحقین بی، و هی کانت تعلم قرب الموت بخبر ابیها الصادق علیه السلام، و یزول الخوف عن کل ذی جبن بعد تحقق الموت، فضلا عن مثلها التی لم یکن قلبها ضعیفا، و مثل ذلک نقول فی کل ائمة اهل البیت، و لا سیما فی زمان بنی العباس، و هم کانوا من بنی هاشم لا من بنی تیم و بنی عدی، حتی یتعصبوا للشیخین علی الباطل، بل لم ینص الخلفاء العباسیون علی بطلان خلافة الثلثة؟ و کان فیه تقویة لبنی هاشم و ان الخلافة حقهم، و ملخص الکلام ان البدعة و الرفض فی تلک الازمنة کانت ضعیفة، لقوة الاسلام و قرب الوحی، و کثرة العلماء و العارفین المخلصین الذابین عن حریم الدین، و لذلک لم یوجد سلطان رافضی الی قرب زماننا هذا، مع کثرة الدواعی الشیطانیة الشهوانیة علی ذلک، و لما بعد الوحی و قل العلم، و غلب حب الدنیا علی اهلها، قد صار الامر کما تری، نعوذ باللّه من شروره العاجلة و الاجلة، و ما یقال من رفض آل بویه فلیس کما یقال، بل کان رفضهم الحکم بأن الخلافة کانت حق علی لا ابی بکر، و لکن لم یکونوا ینالون من الصحابة بل یرضون عنهم الخ-النواقض-الدلیل التاسع من ادلة خلافة الثلثة.

«از این عبارت ظاهر است که صاحب «نواقض» اعتقاد بطلان خلافت ثلاثه را از بنی عباس بصراحت تمام نفی می نماید، و ایشان را از بدعت و رفض بر می گرداند، و افاده می نماید که در زمانشان قوت اسلام و قرب وحی، و کثرت عالمین عارفین مخلصین ذابین از حریم دین محقق بود که بسبب آن بدعت و رفض ضعیف بود.

و نیز تصریح می نماید که تا قرب زمان او سلطان رافضی یافت نشد، بلکه بسبب کمال اختلال دماغ، رفض آل بویه را هم نفی می نماید، و زبان

ص:261

را بچنین بهتان و هذیان سراسر بطلان، که کتب تواریخ برای تکذیب آن وافی و کافی(1) است می آلاید.

پس صاحب «مجالس» برای ابطال چنین کذب صریح، و اغراق فضیح تشیع بنی عباس و دیگر سلاطین را، و لو کان عاما ثابت کرده، کمال انهماک اکابر حضرات سنیّه در کذب و مباهته و مجادله و مکابره واضح ساخته.

اما آنچه فرموده: و جاحظ معتزلی بیچاره با وجود مجاهر بودن او بحب أمیر المؤمنین بتألیف رساله غرّا(2).

پس عجب است که فاضل رشید بر جاحظ معتزلی این همه رأفت و شفقت و لطف دادند، و از شدت عداوت و ناصبیت او خبری بر نمی دارند، و از خرافات و هفوات او را در توجیه مطاعن بنفس رسول قطع نظر می سازند و نمی دانند که بناصبی او جناب شاهصاحب تصریح کرده اند، پس این همه تشنیعات و استهزاءات فاضل رشید، متوجه بساحت علیای جناب شاهصاحب خواهد شد.

السلام نمی گردید.

و عجب آنست که فاضل رشید بار بار بکمال افتخار، احتجاج و استدلال برساله جاحظ که در مناقب جناب أمیر المؤمنین علیه السلام نوشته می نماید و نمی داند که این رساله بنیان مذهب حضرات أهل سنت را از بیخ می کند زیرا که از آن افضلیت جناب أمیر المؤمنین علیه السلام، و حضرات أهل بیت علیهم السلام کمال ظهور و وضوح پیداست، حال آنکه أئمه سنیه، أفضلیت جناب أمیر علیه السلام را معاذ اللّه عین بدعت و ضلال می دانند و آن را مخالف آیات و روایات بسیار می پندارند، و بر معتقدین آن نهایت طعن و تشنیع می زنند، چنانچه از صدر «تحفه» و دیگر مقامات آن و غیر آن توان دریافت، پس غالب است که بعد ظهور حقیقت حال، این همه استبشار و افتخار فاضل رشید برسالۀ جاحظ، مبدل بکمال انزعاج و انضجار خواهد شد، و هر چند جواب تشبّث رشید برسالۀ جاحظ برای دفع ناصبیت، بوجوه عدیده قاطعه و ادلۀ متینه ساطعه گذشته، لکن در این جا جواب آن بوجهی جدید، که موجب مزید احتراق و انزعاج و اختلاج حضرات باشد می نویسم.

پس باید دانست که شمس الائمه محمد بن عبد الستار الکردری العمادی که از اکابر أئمه حنفیین، و أجله اساطین دین ایشان است، و علامه عبد القادر بن محمد بن محمد بن نصر اللّه بن سالم محیی الدین أبو محمد بن أبی الوفا القرشی، که مناقب و محامد او از «حسن المحاضره»(1)

محمد بن عبد الستار بن محمد العمادی الکردری نسبة الی الجد المنتسب إلیه البرایقینی، من أهل برایقین، قصبة من قصبات کردر، من أعمال جرجانیة خوارزم، المنعوت شمس الدین کنیته أبو الوجد، کان استاذ الائمة علی الاطلاق و الموفود إلیه من الآفاق.

قرأ بخوارزم علی الشیخ برهان الدین ناصر بن أبی المکارم عبد السید بن علی المظهری صاحب «المغرب» .

ثم رحل الی ما وراء النهر، و تفقه بسمرقند علی شیخ الاسلام برهان الدین أبی الحسن علی بن أبی بکر بن عبد الجلیل المرغینانی صاحب «الهدایة» و الشیخ مجد الدین المهاری السمرقندی المعروف بامام زاده، و سمع الحدیث منهم.

و تفقه ببخاری علی العلامة بدر الدین عمر بن عبد الکریم، و الشیخ شرف الدین أبی محمد عمر بن محمد بن عمر العقیلی، و القاضی عماد الدین أبی العلاء عمر ابن أبی بکر بن محمد الزرنجری، و الزاهد زین الدین أبی القاسم أحمد بن محمد العتابی، و الشیخ نور الدین أبی محمد أحمد بن محمود الصابونی البخاریین، و الامام فخر الدین أبی المحاسن الحسن بن منصور قاضی خان، و الشیخ قطب الدین أبی الفتح محمد بن محمد بن عثمان السرخسی، و الشیخ عماد الدین أبی المحامد محمود بن أحمد بن احمد بن الحسن الفارنامی و الشیخ شمس الدین أبی الفضل اسماعیل بن محمد بن سلیمان السلفی، و غیرهم و سمع التفسیر و الحدیث منهم.

و برع فی معرفة المذاهب، و احیاء علم اصول الفقه، بعد اندراسه من زمان القاضی أبی زید الدبوسی، و شمس الائمة السرخسی.

تفقه علیه خلق کثیر منهم العلامة بدر الدین محمد بن محمود بن عبد الکریم الکردی عرف بخواهرزاده و هو ابن اخته، و شیخ الشیوخ سیف الدین ابی

ص:264

المعالی سعید بن المظهر بن سعید الباخرزی، و الشیخ سراج الدین محمد بن احمد القرنی، و الشیخ سراج الدین محمد بن أحمد بن الزاهدی، و الشیخ حمید الدین علی بن محمد بن محمد بن علی الراشی الضریر، و الامام حافظ الدین أبو الفضل محمد بن محمد بن نصر.

مات ببخاری یوم الجمعة تاسع محرم سنة اثنتین و اربعین و ستمائه، و دفن بسبذمون عند قبر الاستاذ أبی محمد عبد اللّه بن محمد بن یعقوب السبذمونی، علی نصف فرسخ من البلد، و کان مولده ببرایقین فی ثامن عشر ذی القعدة سنة تسع و خمسین و خمسمائة(1) «و محمود بن سلیمان کفوی در «کتائب اعلام الاخیار» گفته» :

الشیخ الامام الموفود إلیه من الآفاق، مرضی الشمائل، جامع مکارم الاخلاق، بدر الامة، شمس الائمة، محمد بن عبد الستار بن محمد العمادی الکردری البرایقینی، بفتح الباء ثانی الحروف، و الراء المهملة و الالف و الیاء آخر الحروف ثم بکسر القاف و الیاء و النون، قصبة من قصبات کردر کجعفر، ناحیة من أعمال جرجانیة خوارزم.

و فی القاموس: و کردر کجعفر ناحیة بالعجم، و المضبوط فی نسختی من القاموس تراتقین بالتاء ثالث الحروف ثم بالراء و الالف و التاء أیضا، هی قریة ببلاد العجم و هی قصبة کردر.

ولد فیها سنة تسع و تسعین و خمسمائة، و نشأ بخوارزم، و قرأ الادب علی الشیخ برهان الدین ناصر بن أبی المکارم صاحب «المغرب» تلمیذ العلاّمة الزمخشری.

ص:265

ثم طلب العلم و اجلولی(1)، و اجتهد فی تحصیل العز و العلی، فصرف عنان عنه الی مجالس الفضلاء، و أخذ عن کبار الفقهاء و أعلام العلماء، حتی قرن اللّه مساعیه بالنجاح، و جعل صیته الطیار موفور الجناح، أخذ عن جمع کثیر لا یحیط بها الحد، و لا یضبطها العد.

کان قد وصل الی خدمة الرجال من أصحاب الکتیبة التاسعة، و العاشرة، و الحادیة عشر، و أخذ عنهم، و سمع التفسیر و الحدیث، و برع فی معرفة المذاهب، و کان استاذ الائمة علی الاطلاق، و کانت الطلبة ترحل إلیه من الآفاق، رحل فی اول مرة فی حال صغره الی سمرقند، و قرأ من الفروع علی الشیخ الامام رکن الاسلام المفتی امام زاده صاحب کتاب «الشریعة» ، و سمع الحدیث منه، ثم قدم بخارا، و أخذ عن القاضی عماد الدین عمر بن أبی بکر الزرنجری.

الی أن قال: مات ببخاری یوم الجمعة تاسع المحرم سنة اثنتین و أربعین و ستمائة(2).

«در کتاب «رد مطاعن أبی حنیفة» از کتاب «منخول» غزالی گفته» :

اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ و الصلوة علی سید المرسلین محمد و آله العالمین العاملین.

و بعد فانی ما کنت اسمع شفعویا یذم امام الائمة و سراج الامة أبا حنیفة رضی اللّه عنه، و یطعن فیه، و یسییء القول به، و یلعنه، بل أراهم یتقربون الی أتباعه و یتوددون الی أشیاعه الا المعتزلة منهم، فانهم کانوا یبغضون لبدعتهم، و یعادون لعداوتهم، حتی دخلت حلب طهرها اللّه سبحانه عن البدع، فسمعت

ص:266

بعد مدة ان علام المدرسین من الشفعویة لعن أبا حنیفة رحمه اللّه، فأنکرت علی الناقل و کذبته.

ثم توالی علی سمعی من سکان مدارس الشفعویة من المتفقّهة منهم، أنهم یسیئون القول فی الحنفیین و یبغضونهم، و فی أیدیهم کتاب مکتوب فیه مناظرة الشافعی رحمه اللّه تعالی مع محمد بن الحسن الشیبانی، یذکر فیه ان الشافعی رحمه اللّه ناظره فنظره عند هارون الرشید و کفّره، و هم یعتقدون صحة ذلک و یدرسونه، فقلت، سبحان اللّه الشافعی کان تلمیذ محمد بن الحسن و استفاد منه علم أبی حنیفة رحمه اللّه، و أثنی علیه، فکیف یتجرأ أن یناظره و ینظره، و یحاجه و یحجه فضلا عن أن ینظره و یکفّره، مع علمه قبح ذلک فی الشریعة المطهرة، فطلبت ذلک المکتوب فأخفوه، و الان وقعت فی یدی جزازة مکتوب فیها أن أبا محمد الغزالی الطوسی أحد رؤساء الشفعویة ذکر فی آخر کتابه الموسوم «بالمنخول فی الاصول» بابا قدم فیه مذهب الشافعی علی سائر المذاهب، و فضله علی سائر أصحاب المناصب، مثل أبی حنیفة، و أحمد، و مالک، رحمهم اللّه، و سلک لتصحیح دعواه ثلاث مسالک، و طعن فیه، و خص أبا حنیفة رحمه اللّه بالتشنیع العظیم، و التقبیح العمیم، و وصفه بما یشیر الی انه کان ملحدا لا مؤمنا، نحو قوله:

فأمّا أبو حنیفة فقد قلّب الشریعة ظهرا لبطن، و شوّش مسلکها، و خرم نظامها، و سنذکر تمامه فی موضعه من هذا الکتاب انشاء اللّه تعالی.

فقلت لنفسی: لا اتیقن هذا ما لم أطلع علی الموسوم «بالمنخول» فتوسلت بطریقة الی تحصیله، فوجدته بعد جهد جهید فی زمان مدید، فوجدته کما نسخ فی هذه الجزازة، فأورد فی قلبی وجدا و حزازة، فبان لی أن تقربهم فی بلاد العجم الی اصحاب الامام المعظم کان تقیة، لما یرون من تقدمهم و قربهم،

ص:267

و تعصبا لامرائهم، و أن تبغضهم بهم فی هذه و ازرائهم علیهم لقربهم من السلطان و میله إلیهم، و لاح لی بدلالة واضحة و أمارة لائحة، أن القوم یعرفون أن أبا حنیفة رحمه اللّه هو الامام المقدم، و الحبر المعظّم، و العالم التقی، و الزاهد النقی لکن یظهرون خلاف ما یضمرون، طلبا للرئاسة الکلیة، و الشهوات النفسانیة و الحظوظ الدنیویة، و مصداق هذه الدعوی و برهانها أن خیارهم یأخذون الشفعة بالجوار، و أنه غصب و عدوان عندهم، و یتطهرون بماء الحمام و یغتسلون به، و هو نجس عندهم، و الصلاة بتلک الطهارة باطلة عندهم، بناء علی أن رماد النجاسة المحرقة نجس عندهم.

و قد خلط بالکابس فی الحمام و ببلیطه، و أن النجاسة تحترق فی الاتون و أن أجزاء رمادها تقع فی مجری الحوض، فیجری علیها الماء فیتنجس، و یتعاملون فی السوق بالاخذ و العطاء بدون قولهم: بعت و اشتریت فی المطعوم و المشروب و الملبوس و أنه باطل عندهم، و المقبوض بناء علی ذلک کالمقبوض بالغصب.

و کذا یبیعون و یشترون علی أیدی صبیانهم، و تصرفاتهم عندهم باطلة، و یزارعون و المزارعة عندهم فاسدة، و یتزوجون بتزویج أولیاء فساق و تزویجهم فی مذهبهم باطل.

و کذلک أنکحتهم بحضرة الفسّاق فاسدة، فیظهر بهذا أن أنکحتهم فی الاکثر باطلة، و وطئهم بناء علی تلک الانکحة زناء، و أولادهم أولاد زناء، و ما یأکلون و یشربون و یلبسون حرام.

و کذا ما یجمعون بتلک الطرق، فان قالوا أخذنا فی هذه المسائل بمذهب أبی حنیفة رحمه اللّه و أنه حق، فما بالهم یطعنون علیه و یلعنون؟ و ان قالوا مذهبه

ص:268

باطل و مذهبنا حق فما بالهم یلابسون المحظورات؟ و یفارقون المنهیّات، و یبارزون بالمعاصی لمالک الاوامر و النواهی و هم یعلمون ذلک، و لا یتناهون عنه و لا یرجعون، بل یتعاونون علی ذلک و یتظافرون، و علی ذلک یموتون و لا یتوبون عن ذلک و لا یتذکرون.

و مما یؤید هذا و یوضحه انک تری أعلمهم و أزهدهم إذا تمکن من أمیر أو وزیر یعتقد أنه ظالم غاشم یجری معه فی هواه، و یوافقه فیما یهواه، فیمدحه فی وجهه بما لیس فیه حتی یصمّه و یعمیه، و مذهبه أنه لا ولایة لهذا الامیر و الوزیر علی أولاده الصغار تزویجا، و علی أموالهم بیعا و شراء، و علی تزویج بنته البکر البالغة، فضلا عن أن یثبت له ولایة علی العموم و أموال الایتام و الاوقاف و أموال بیت المال، و أن تولیته لا تصح، و أن الانکحة بحضرة أمثاله لا تنعقد، و مع ذلک یتقلد منه القضاء، و النظر فی الاوقاف و أموال الیتامی، مع اعتقاده أن تولیته باطلة، و تقلّده فاسد، و هو فی مدحه ایّاه و اعانته ظالم آثم.

ثم ربما تعدی من ذلک الی الوزارة، و جمع المال بالطرق المحرمة، و یظهر له انه ناصح امین، و شفیق مسکین، و هو فی الحقیقة خائن مبین، فیتلهی بالرجل حتی یصل الی اغراض فاسدة من التقدم علی بالعوام و جمع الحطام و تخریب المدارس و الرباطات معنی، بتولیته من لا یصلح لها إذا علم انه یدخل معه فی هواه، و یوافقه فیما یهواه، و ترک الصالح للتدریس و الفتیا، و عدم تمکینه من ذلک خوفا من ان یأمر بالمعروف و ینهی عن المنکر، و ینکر علیه افعاله، و لا یحسن احواله.

فلینظر العاقل المنصف ان من هذه صفاته هل یصلح ان یعتمد علیه فی امور الدین و الدنیا، و یؤتمن علیه فی المصالح، و یفوض إلیه تدبیر المملکة، فمن هذه صنعته لا یبعد منه أن یعتقد حقیة مذهب الامام أبی حنیفة رحمه اللّه، ثم یظهر

ص:269

خلافه لیحصل له الریاسة الکلیة(1).

«از ملاحظه این عبارت ظاهر است که شمس الائمه کردری در حلب مرة بعد اولی و کرة بعد اخری، استماع نمود که حضرات متفقهین شافعیه، که سکان مدارس می باشند، حنفیین را بد می گویند، و ایشان را دشمن می دارند، و نیز در دست خود کتابی دارند، که در آن مناظره شافعی با محمد بن الحسن مکتوب است، و در آن مذکور است که شافعی مناظره کرد با محمد بن الحسن، پس غالب آمد شافعی بر محمد ابن الحسن، و تکفیر کرد شافعی محمد بن الحسن را، و حضرات متفقهین شافعیه اعتقاد صحت این کتاب دارند، و آن را درس می دهند.

و نیز شمس الائمه مطلع گردید بر جزئی که در آن نوشته بود که ابو محمد غزالی طوسی، که یکی از رؤساء شافعیه است، یعنی حجة الاسلام سنیان صاحب «احیاء العلوم» ذکر کرده در آخر کتاب خود که موسوم است «بمنخول فی الاصول» بابی را که تقدیم کرده در آن مذهب شافعی را بر سائر مذاهب، و تفضیل داده شافعی را بر سائر اصحاب مناصب، مثل أبی حنیفه، و مالک، و احمد، و سلوک کرده برای تصحیح دعوای خود سه مسلک، و طعن کرده در این کتاب، و خاص نموده أبی حنیفه را بتشنیع عظیم و تقبیح عمیم، و وصف کرده ابو حنیفه را بآنچه اشاره می کند بآنکه ابو حنیفه ملحد بود نه مؤمن، مثل قول او: لکن ابو حنیفه پس بدرستی که او قلب کرده شریعت را ظهر آن را بسوی بطن آن، و مشوش ساخته مسلک شریعت را، و قطع کرد نظام آن را.

و هر گاه شمس الائمه این جزء را ملاحظه کرد بنفس خود گفت که تیقن

ص:270

این معنی نمی کنم، تا وقتی که مطلع نشوم بر اصل «منخول» پس آخر توسل کرد بطریقه بسوی تحصیل کتاب «منخول» و بعد جهد جهید و کدّ شدید در زمان مدید اصل «منخول» را یافت، و هر گاه آن را ملاحظه ساخت، در آن نقل این جزء مطابق واقع یافت، و این مطابقت التهاب و سوزش در قلب شمس الائمه انداخت.

پس هر گاه این سر مکتوب مکشوف گردید، شمس الائمه یقین کرد.

بآنکه تقرب حضرات شافعیه در بلاد عجم بسوی اصحاب امام اعظم تقیه بوده، یعنی شافعیه چون در بلاد عجم تقدم و قوت حضرات حنفیه دیدند.

پس سالک مسالک تعظیم و تبجیل ایشان برای خوش آمد امر ایشان گردیدند، و در حلب بر سر حلب ضروع خلاف و بغض و تحقیر و ازراء رسیدند، که سلطان حلب بحضرات شافعیه میل دارد، و ایشان مقربان اویند.

پس هر گاه تقرب حضرات شافعیه بسوی حضرات حنیفه، محمول بر مصلحت و تقیه، و مقبول ارباب عقول و ائمه فحول سنیه نگردد، تصنیف جاحظ رساله مناقب را، با وصف ظهور ناصبیت و عداوت شدیدۀ او از دیگر کلمات او، چگونه او را از زمره هالکۀ نواصب برارد.

و نیز از قول او: «و لاح لی بدلالة واضحة» الخ ظاهر است که بدلالت واضحه برای شمس الائمة ظاهر گردید که حضرات شافعیه می دانند، که ابو حنیفه امام مقدم، و حبر معظم، و عالم تقی، و زاهد نقی است، لکن اظهار می کنند حضرات شافعیه خلاف چیزی را که اعتقاد می کنند، برای ریاست کلیه، و شهوات نفسانیه، و حظوظ دنیویه.

پس هم چنین اگر جاحظ هم اظهار خلاف اعتقاد خود کرده باشد،

ص:271

کدام مقام استغراب است؟ عجب است که شمس الائمة را علم بضمائر حضرات شافعیه بهم رسد و بر خلاف اظهارشان حکم کند که ایشان ابو حنیفه را امام مقدم، و حبر معظم، و عالم تقی، و زاهد نقی، می دانند، و حضرت رشید اظهار قول را بخلافت عباس دلیل عداوت جاحظ نگرداند، و گمان برد که عداوت امر قلبی است، اطلاع بر آن بدلالت قول نمی تواند شد، ان هذا لشیء عجاب.

و نیز آن ظاهر است که خیار حضرات شافعیه شفعه جوار می گیرند، حال آنکه اخذ شفعه جوار غصب و عدوان است نزد ایشان، و طهارت می کنند بماء حمام، و غسل می نمایند بآن و آن نجس است نزد ایشان، و نماز باین طهارت نزدشان باطل است، و معامله می کنند در بازار باخذ و عطاء مطعومات و مشروبات و ملبوسات بدون قول بعت و اشتریت، حال آنکه این معامله نزد شافعیه باطل است، و مقبوض باین معامله نزدشان مثل مغصوب است، و نیز شافعیه می فروشند و اشتراء می کنند بر دست صبیان خود و تصرفات صبیان نزدشان باطل است، و مزارعت می کنند و مزارعت نزدشان باطل است، و تزویج می کنند بتزویج اولیاء فساق، و تزویج فساق در مذهبشان باطل است، و نیز انکحه شان بحضرت فساق فاسد است، پس انکحه حضرات شافعیه در اکثر اوقات حسب مذهب خودشان حظی از صحت ندارد، و وطیشان بنابر این انکحه عین وطی بی نکاح است، و اولاد اینها اولاد حلال است، و نمی توانم آنکه لفظ زنا و حرام مثل علامه کردری بر زبان آرم، که می ترسم که سنیه معاصرین بدامنم آویزند، و غبار مخاصمت و عناد انگیزند، گو حقیر را در این حکایت پر نکایت جرمی

ص:272

و قصوری، و در نقل قول از قائل ان (کائنا من کان) چه جا از چنین قائل ممدوح جلیل الشأن، لومی و محذوری نیست، فوا فضیحتاه و وا سوأتاه که حقیقت حال انکحه اکثر حضرات شافعیه، و اقدام و جسارتشان مدت عمر بر وطی حلال، و بودن ازدواج عفیفه شان موطوآت قهر، و مفروشات عهد، و بودن اولاد امجادشان اولاد حلال، بر زبان حقایق ترجمان علامه جلیل الشأن و مدقق رفیع المکان، و محقق دوران، و مستند اوان خود، حضرت شمس الائمه کردری ظاهر و باهر گردید.

و نیز از این عبارت ظاهر است که مآکل و مشارب و ملابس حضرات شافعیه هم حرام محض است، و شمس الائمه بسبب مزید سوزش، تاب ضبط درد جگر نیافته، بر اظهار این همه فضائل و مناقب شافعیه اکتفا و اقتصار نکرده، افاده فروده آنچه حاصلش این است که: تأیید می کند بیان سابق را و ایضاح می نماید آنرا این واقعه هائله، که می بینی تو اعلم شافعیه و ازهد ایشان را، که هر گاه متمکن می شود از امیری یا وزیری، که بالیقین او را ظالم غاشم می داند، جاری می شود با او در هوای او، و موافقت می کند با آن ظالم در آنچه خواهش می کند، پس مدح می کند این اعلم شافعیه و ازهد ایشان، در روی آن ظالم غاشم بآنچه نیست در او، تا آنکه کر و کور می سازد او را، حال آنکه مذهب این اعلم شافعیه و ازهد شان این است که، برای این امیر و وزیر ولایت بر اولاد صغار او نیست، نه در باب تزویجشان، و نه در باب بیع اموالشان، و نه شرای چیزی بر ایشان، و نه او را ولایت است بر تزویج بنت بکر بالغه چه جا که ثابت شود برای او ولایت بر عوام، و اموال ایتام و اوقاف، و اموال بیت المال و نیز مذهب این حضرات آنست که تولیت این امیر و وزیر صحیح نیست

ص:273

و انکحه که بحضرت امثال او واقع می شود منعقد نمی گردد، و با این همه اعلم شافعیه و ازهدشان تقلد می کند، از این امیر و وزیر قضا و نظر را در اوقاف و اموال ایتام، با وصف آنکه اعتقاد او آنست که تولیت این امیر و وزیر باطل است، و تقلد خودش از این امیر و وزیر فاسد است، و خود این کس در مدح و اعانت این مبطل غاشم و جائر ظالم و عاصی آثم است، و این اعلم شافعیه و ازهدشان بر این همه حیف و جور و تناقض و تهافت اکتفاء نکرده، پا را فراتر از آن می نهد، و داد انهماک در هوای نفس می دهد، که ایثار او زار و زارت می نماید، و جمع مال بطرق محرمه می فرماید و ظاهر کند برای آن امیر و وزیر غاشم که این کس ناصح امین و شفیق مسکین است، حال آنکه او در حقیقت خائن مبین است.

پس این اعلم شافعیه و ازهدشان تلهی می نماید بآن امیر و وزیر تا که برسد باغراض فاسده، از تقدم بر عوام و جمع حطام و تخریب مدارس و رباطات و تضییع حقوق مصونات، باین طور که متولی این مدارس و رباطات می سازد کسی را که لائق آن نیست، هر گاه می بیند که این غیر لایق در هوی و هوس او داخل، و در جور و حیف او موافق و شامل خواهد شد، و ترک می کند این اعلم شافعیه و ازهدشان کسی را که لائق تدریس و فتیا است، و متمکن نمی سازد آن لائق صالح را از منصب خودش، بسبب آنکه می ترسد که این شخص ثقه و صالح امر بمعروف و نهی عن المنکر خواهد کرد، و انکار خواهد کرد بر این اعلم شافعیه و ازهدشان، افعال قبیحه او را و تحسین اعمال شنیعۀ او نخواهد نمود.

و شمس الائمة بعد این همه وکد(1) وکد، و جهد و جد بی حد، و کشش

ص:274

و کوشش و جوش و خروش در ثنا خوانی حضرات شافعیه، می فرماید:

که پس باید که نظر کند عاقل منصف که، بدرستی که کسی که این قبائح صفات او باشد، آیا لائق این است که اعتماد کرده شود بر او در امور دین و دنیا، و ایتمان کرده شود بر او در مصالح، و تفویض کرده شود بسوی او تدبیر مملکت.

و نیز شمس الائمه می فرماید: که کسی که این صنعت او باشد بعید نیست از او که اعتقاد کند مذهب امام أبی حنیفه، بعد از آن اظهار خلاف آن کند، تا که حاصل بشود برای او ریاست کلیه.

پس هم چنین بعید نیست از جاحظ جاحد، که با وصف علم بحقیت جناب أمیر المؤمنین علیه السلام، و اقرار بفضائل و محامد آن جناب، روی خود بتصنیف کتابی در توجیه مطاعن بآنجناب سیاه سازد، و ابراز شدت عداوت و ناصبیت نماید» .

ثم قال شمس الائمة بعد العبارة السابقة: فسألنی بعض أصحابی و أحبابی أن اکشف عن تزویر هذا الطاعن، و عن منصب الانصاف طاعن، و ابین بطلان ما ادعی، و هذا لکیلا یغتر به الغر الغبی، فیضل عن الصراط السوی، فرأیت اجابته الی ذلک واجبا و حتما لازما، فشرعت فی ذلک، طالبا من اللّه التوفیق للصواب و العصمة عن الزلل و ما یوجب العقاب، و جعلته علی ستة فصول: فصل فی ذکر طعنه و بیان بطلانه، و فصل فیما یفضی إلیه طعنه من الرذائل، و فصل فی دعواه و ما یبطلها، و فصل فی بطلان مسالکه الثلاثة، و فصل فیما یلزم المجتهد و غیره، و فصل فی مناقب الامام أبی حنیفة رحمه اللّه، فنقول و باللّه التوفیق علی سواء الطریق:

الفصل الاول فی ذکر طعنه و بیان بطلانه، اما طعنه فانه قال فی المسلک

ص:275

الاول من مسالکه الثلثة: فابو حنیفة نزق(1) حمام ذهنه فی تصویر المسائل و تعقید المذاهب، فکثر خبطه لذلک، و لهذا استنکف أبو یوسف و محمد عن اتباعه فی ثلثی مذهبه، لما رأوا فیه من کثرة التخبیط و التخلیط و التورط فی المناقضات.

و قال فی المسلک الثالث: فاما أبو حنیفة فقد قلب الشریعة ظهرا لبطن، و شوش مسلکها، و خرم(2) نظامها.

و قال بعد هذا فی اثناء کلامه: و لا یخفی فساد مذهب أبی حنیفة فی تفاصیل الصلوة، و القول فی تفاصیلها یطول، و ثمرة خبطه بین فیما عاد إلیه أقل الصلوة عنده، و إذا عرض أقل صلاته علی کل عامی جلف لکاع(3) و امتنع عن اتباعه، فان من انغمس فی مستنقع نبیذ، و خرج فی جلد کلب مدبوغ، و لم ینو، و احرم للصلوة، مبدلا صیغة التکبیر بترجمته ترکیا أو هندیا، فاقتصر من القراءة علی ترجمة قوله تعالی: مُدْهامَّتانِ(4).

ثم یترک الرکوع، و ینقر نقرتین، لا قعود بینهما، و لا یقرأ التشهد، ثم یحدث عمدا فی آخر صلاته بدلا من التسلیم، و لو سبقه حدث یعید الوضوء فی اثناء الصلوة، و یحدث بعد عمدا، لانه لم یک قاصدا فی حدثه الاول، فیحل من صلاته علی الصحة.

و الذی ینبغی ان یقطع به کل ذی دین، ان مثل هذه الصلوة لم یبعث بها نبی و لا بعث محمد بن عبد اللّه صلی اللّه علیه و سلم بدعاء الناس إلیها، و قد زعم ان هذا القدر کل الواجب، و هی الصلوة النبی بعث بها النبی محمد صلی اللّه علیه

ص:276

و سلم، و ما عداها سنن و آداب.

و اما الصوم فقد استأصل رکنه، و رده الی نصفه، حیث لم یشترط تقدیم النیة.

و اما الزکاة فقد قضی أنها علی المتراخی فیجوز تأخیرها، و ان کانت الحاجات إلیها ماسة، و اعین المساکین إلیها ممتدة، ثم تسقط بموته قبل ادائها، و قد کان جاز له التأخیر، و هل هذا الابطال غرض الشارع من مراعات غرض المساکین.

ثم عکس هذا فی الحج الذی لا یرتبط به حاجة مسلم، و زعم انه علی الفور فهذا صنیعه فی العبادات.

و اما العقوبات فقد ابطل مقاصدها، و خرم أصولها و قواعدها، فان الذی أم الشرع من العقوبات عصمة الدماء و الفروج و الاموال، فقد هدم قاعدة القصاص بالقتل بالمثقل، فهذا التغریق، و التحریق، و التحنیق و القتل بأنواع المثقلات ذریعة الی درء القصاص، ثم زاد علیه حتی ناکر(1) الحس و البداهة، فقال: لم یقصد قتله و هو شبه عمد، و لیت شعری کیف یجد العاقل من نفسه أن یعتقد مثل هذا تقلیدا، لولا فرط الغباوة و شدة الخذلان.

و أما الفروج فانه مهد قواعد أسقط الحد بها، مثل الاجارة، و نکاح الامهات و زعم أنها دارئة للحدود، و من یبغ البغاء بمومسة(2)کیف یعجز عن استیجارها ثم دقق نظره فأوجب الحد فی مسئلة شهود الزوایا، زاعما أنی تفطنت بدقیقة و هو انزحافهم علی الزوایا، ثم قال: لو شهد أربعة عدول بالزنا ثم أقر المشهود علیه بالزنا مرة واحدة سقط عنه الحد، ثم أوجب حد الشبهة إذا صادف أجنبیة علی فراشه فظنها امرأته و واقعها، و أقل موجبات العقوبات ما تمخض تحریمه،

ص:277

و الذاهل المخطیء لا یوصف فعله بالتحریم.

و أما الاموال فانه زعم أن الغصب فیها مع أدنی تغییر یملکه، فلیغصب الحنطة و لیطحنها، و أخذ یتکایس مفرقا بین غاصب المندیل یشقه طولا أو عرضا، و لم یوجب الحد بسرقة الاموال الرطبة، و فیما ینضم إلیها و ان لم یکن رطبة، حتی قال: لو سرق اناء ذهب فیه قطرة ماء فلا حد فیه، و من یشهد علیه حسه ان هذه الواقعة لو رفعت الی الصحابة لکانوا لا یرون الحد بسبب قطرة من الماء فی الاناء فالیأس من حسه و عقله.

و هذا صنیعه فی العقوبات، ثم دقق نظره منعکسا علی الاحتیاط زاعما انه لو شهد واحد بسرقة بقرة بیضاء، و آخر بسرقة بقرة سوداء یقطع یده، لاحتمال أن تکون البقرة مبرقشة اللون من بیاض و سواد فی نصفیها.

ثم أردف جمیع قواعد الشریعة بأصل هدم به شرع محمد علیه الصلوة و السلام قطعا حیث قال: شهود الزور إذا شهدوا کاذبین علی نکاح زوجة الغیر، و قضی به القاضی، مخطئا حلت للمشهود له، و ان کان عالما بالتزویر، و حرمت علی الاول فیما بینه و بین اللّه تعالی.

فلو لا شدة الغباوة، و قلة الدرایة، و تدرب القلوب علی اتباع التقلید المألوف لما اتبع هذا المتصرف فی الشرع من سلم حسه، فضلا عمن یشتد نظره و عقله و من هذا اشتد المطعن و المغمز بما سلف من الائمة الی أن اتهموه بروم خرم الشرع، و هو الذی قطع به القاضی، لقوله فی مسئلة المثقل من زعم أن القاتل لم یتعمد به القتل ان لم یعلم نقیضه فلیس من العقلاء، و ان علمه فقد رام خرم الدین.

فقد جمعت ما تبدد من طعنه فی امام الامة و سراج الائمة الامام أبی حنیفة رحمه اللّه تعالی فی مسلکه فی تقدیم مذهب الشافعی علی سائر المذاهب، و تفضیله

ص:278

علی أرباب المناصب، من فقهاء المسلمین و علماء الدین، لیتأمل فی مجموعها العاقل المنصب فیظهر له أنه أراد بذلک تفسیقه أو تکفیره، لانه نص علی أن أبا حنیفة رحمه اللّه قلب الشریعة ظهرا لبطن، و شوش مسلکها، و خرم نظامها، و أردف جمیع قواعد الشریعة بأصل هدم به شرع محمد المصطفی علیه الصلوة و السلام و من فعل شیئا من هذا مستحلا فقد کفر، و من فعل غیر مستحل فسق، و تصدیقه القاضی فی قوله: من زعم أن القاتل بالمثقل لم یتعمد قتله به ان لم یعلم نقیضه فلیس هو من العقلاء و ان علم فقد خرم الدین، فقد ردد أمر أبی حنیفة رحمه اللّه بین أن یکون جاهلا و مجنونا و بین کونه کافرا زندیقا، فان من یروم خرم الدین لا یکون الا کافرا مخلدا.

فهذا اعتقادهم فی امام الائمة و سراج الامة، فکیف فی أتباعه و مقلدی مذهبه من الامراء و السلاطین، و قواعد عساکر المسلمین، و الفقهاء و القضاة منهم و المدرسین، و اعتقادهم فی أتباعه ما نص علیه من وصفهم به من شدة الغباوة و قلة الدرایة و شدة الخذلان، فان حواسهم فاسدة غیر سلیمة، و عقولهم و أنظارهم غیر سدیدة، ثم لا یستحیون و یظهرون فی وجوه أتباعه من الامراء و القضاة و الولاة، من الاطراء ما یزید علی مدح الصدیق و عمر الفاروق، هذه طریقتهم و سیرتهم، فلیتأمّل العاقل فیها حتی یعلم دیانتهم و أمانتهم و صیانتهم و عقلهم.

ثم ان اللّه تعالی عز و جل أظهر کرامة أبی حنیفة رحمه اللّه، بأن سلط علی هذا الطاعن فیه رؤساء مذهبه و علمائهم، فقابلوه علی طعنه بأن شهدوا علیه بالالحاد و الزندقة و التزویر و المخرقة عند السلطان سنجر، و أفتوا باباحة دمه و وجوب قتله، فأنکر ذلک، فاحتجوا علیه بکلمات التقطوها من تصانیفه و جمعوه فقال السلطان سنجر: أنا رجل عامی لا أعرف أحکام الشریعة فأشاروا فیه الی

ص:279

القاضی فخر الدین الرضا بندی فشاوره فلم یستصوب قتله(1).

«از این عبارت سراسر بشارت، بنهایت وضوح و غایت ظهور لائح است، که شمس الائمة اولا بسبب مزید اشتعال فوائد لهب، و کمال فلق و اضطراب و غضب، حجة الاسلام سنیان غزالی را بطاعن از منصب تعبیر کرده، و نسبت تزویر باو کرده، و دعوی او را سبب اغترار اغبیای نا تجربه کار، و ضلال از صراط سوی هدایت شعار وانموده.

و بعد این زور و شود افادات حجة الاسلام در تفضیح و تضلیل امام اعظم نبیل، که قلوب حضرات حنیفه را علی الخصوص کسانی که اعتقاد جلالت و عظمت غزالی هم دارند، پاره پاره می گرداند، و بملاحظۀ آن خون ناب حسرت از چشمهای ایشان می بارد نقل کرده.

و بعد آن افاده کرده آنچه حاصلش این است، که باید که تأمل کند در مجموع آن عاقل منصب، پس ظاهر شود برای او که بدرستی که غزالی اراده کرده باین طعن و تشنیع و تفسیق ابو حنیفه، یا تکفیر او را، زیرا که غزالی نقل کرده بر آنکه ابو حنیفه قلب کرده است شریعت را ظهر آن را به پشت آن، و مشوش ساخته است مسلک شریعت را، و قطع کرده است نظام آن را، و ارداف کرده جمیع قواعد شریعت را باصلی که، هدم کرد بآن شرع محمد مصطفی صلی اللّه علیه و آله را.

شمس الائمة می فرماید که هر کسی که بکند چیزی را از این امور که غزالی نسبت آن بابی حنیفه نموده، در حالی که مستحل آن باشد پس او کافر می شود، و کسی که بکند بعض این امور را بحالی که غیر مستحل آن باشد او فاسق می گردد.

ص:280

و نیز شمس الائمة افاده می کند: که غزالی تصدیق کرده است قاضی را در قول خود: که هر کسی که گمان کند که قاتل بمثقل تعمد نکرده است قتل مقتول را بمثقل، اگر نداند نقیض حکم خود را پس او از زمرۀ عقلا نیست و اگر می داند نقیض حکم خود را پس بدرستی که او قصد کرده است قطع دین را.

شمس الائمه می فرماید پس مردد ساخته است قاضی امر ابی حنیفه را، در میان بودن ابو حنیفه جاهل و مجنون، و در میان بودن او کافر زندیق، زیرا که کسی که قصد قطع دین کند نمی باشد مگر کافر مخلد فی النار.

شمس الائمه افاده می کند: که این است اعتقاد ایشان یعنی شافعیّه در امام الائمه و سراج الامة یعنی ابو حنیفه، پس چگونه خواهد بود اعتقادشان در باب اتباع ابو حنیفه و مقلدین مذهب او، از امراء و سلاطین و قواعد عساکر مسلمین، و فقها و قضات و مدرسین، یعنی هر گاه اعتقاد حضرات شافعیه، که امام غزالی از جمله اکابر و رؤساء ایشانست، باین مثابه باشد که شنیدی، اعتقادشان در باب اتباع و مقلدین مذهب أبی حنیفه افحش و اشنع افظع خواهد بود، که کسی که از تفصیح و تقبیح و تجهیل و تضلیل امام اعظم و مقتدای افخم نمی هراسد، مقلدین و اتباع و اشیاع نزد او در چه حسابند.

و شمس الائمة بر این اجمال و اثبات افحشیت اعتقاد حضرات شافعیه در باب حنفیه اکتفاء نکرده، بلکه بمقتضای بلاغت، اولا تحریف و تهویل بتعظیم شأن این تشنیع باجمال و اثبات آن باولویت نموده، باز بر سر تفصیل رسیده افاده کرده: که اعتقاد شافعیه در حق اتباع ابو حنیفه چیزی است که نص کرده است بر آن غزالی، یعنی وصف اتباع ابو حنیفه

ص:281

بشدت غباوت و قلت درایت و شدت خذلان، پس بدرستی که حواس ایشان فاسد و غیر سلیم، و عقول ایشان و انظار ایشان غیر سدید است.

و شمس الائمة بعد این همه زار نالی، از دست حاوی مکارم معالی، امام غزالی، و اتباع آن امام ملک شیرین مقالی، افاده می فرماید آنچه حاصلش این است: که بعد از این طعن و تشنیع بر امام اعظم و اشیاع او شرم نمی کنند حضرات شافعیه، و اظهار می کنند روبروی اتباع ابو حنیفه از امراء و قضاة و ولاة، از اطراء آنچه زیاده می باشد بر مدح صدیق و عمر فاروق، و این طریقه ایشان است و سیرت ایشان، و صیانت ایشان و عقل ایشان.

پس هر گاه حضرات شافعیه با وصف اعتقاد این همه فضائح و قبائح فضیحه، و فظائع قبیحه، و معایب و مثالب عظیمه، و مطاعن و مخازی فخیمه، در حق ابو حنیفه و اتباع و اشیاع او، حسب افاده شمس الائمه، ترک حیا و آزرم کرده، بحدی مبالغه در مدح و اطراء، و تعظیم و ثنای قضاة و ولاة و امرای حنیفه نمایند، که ایشان را بپایۀ بالاتر از خلیفه اول و خلیفه ثانی نشانند، و صدیق و فاروق سنیان را پست تر از حنیفه که نزد خودشان، موصوف بشدت غباوت، و قلت درایت، و شدت خذلان و فساد حواس، و عدم سلامت آن، و غیر سدید بودن عقول و انظار هستند گردانند، و عقل و دیانت و امانت و صیانت خود را باقصی المرتبه رسانند، پس صدور خلاف اعتقاد از جاحظ شدید العناد کدام مقام استعجاب علمای امجاد است.

غزالی، و وجوب قتل او، و احتجاج و استدلال برای افحام و اسکات او بکلمات ملتقطه از تصانیف او، بکمال ابتهاج و افتخار و نهایت سرور و استبشار ذکر می فرماید، که افاده می نماید که حق تعالی اظهار کرامت أبی حنیفه کرد، باین طور که مسلط کرد بر این طاعن یعنی غزالی رؤساء مذهب او و علماء ایشان را.

پس مقابله کردند طعن او را، باین که شهادت دادند بر غزالی بالحاد و زندقه و تزویر و مخرقه نزد سلطان سنجر، و فتوی دادند باباحت دم غزالی، و وجوب قتل او، و هر گاه انکار کرد غزالی، احتجاج کردند رؤساء مذهب غزالی و علمائشان بر غزالی، به کلماتی که التقاط کردند و جمع نمودند آنرا از تصانیف غزالی» .

ثم قال شمس الائمة بعد العبارة السابقة بغیر فاصلة.

و أمّا بیان بطلان طعنه فان جمیع ما صدر منه من التشنیع و الکلام الفظیع فی حقه لاجل انّه خالف مذهب الشافعی باجتهاده، و عنده و عند الشافعی کل مجتهد مصیب فی اجتهاد و فیما أدی إلیه اجتهاده، و انه حکم اللّه تعالی فی حق کل مجتهد و فی حق من یقلد، و المجتهدان القائلان بحیثیتین متضادتین بمنزلة رسولین جائا بشریعتین مختلفتین، فکلتاهما حق، فکذا هذا و أبو حنیفة رحمه اللّه، لا شک فی کونه مجتهدا فصار مصوبا ایاه بعموم قوله: کل مجتهد مصیب، ثم فی تخطئته صار مناقضا فی فتواه مخالفا مذهبه و مقتداه.

فان قال: أنا لا اخطّئه دفعا للتناقض فقد صوّبه، لانه لا یخلو امّا أن یری مذهبه حقا و صوابا أو خطاء و باطلا، فان رآه صوابا فهو فی طعنه کاذب، و عن طریق الحق ناکب، و فی تشنیعه ملابس عدوانا و ظلما، محتقب أوزارا و اثما، قال اللّه تعالی: وَ اَلَّذِینَ یُؤْذُونَ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ اَلْمُؤْمِناتِ بِغَیْرِ مَا اِکْتَسَبُوا

ص:283

فَقَدِ اِحْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً.(1) و ان رآه خطاء فهو مناقض فی دعواه مخالف مذهبه و فتواه، و خارج لاجماع الامة فی دعواه قطعا، لان الامة مجمعة علی أنه لا قطع فی المجتهدات و لا فی مستندها، فان حد الحکم المجتهد فیه کل حکم شرعی لم یقم علیه دلیل قطعی، و کل ما لم یقم علیه دلیل قطعی لیس بقطعی بل هو ظنی، و لهذا لم یجز التکفیر و التضلیل فی المسائل الاجتهادیة و جاز فی المسائل الاعتقادیة.

فان قال: ما ادّعیت القطع فیه فقد نادی علیه مقالته فانه قال فی المسلک الثالث: ان تستبن مذاهب الائمة تتبین علی القطع تقدم مذهب الشافعی، فاذا تقدم مذهبه علی القطع تبین تأخر مذهب أبی حنیفة رحمه اللّه علی القطع، فاذا تبیّن تأخره علی القطع تبیّن خطاؤه، إذ لا معنی لتقدیمه الاّ وجوب العمل به و لتأخره الا حرمة العمل به و انه تفسیر الخطأ.

و یؤیّد هذا قوله فی المسلک الثالث: ثم أردف جمیع قواعد الشریعة بأصل هدم به شرع محمد علیه الصلاة و السلام قطعا، و کذا قوله: لا یخفی فساد مذهبه فیما یرجع الی تفاصیل الصلاة و کذا قوله: فینبغی أن یقطع به کل ذی دین أنه لم یبعث بمثل هذه الصلاة نبیّ، فبجملة ما ذکرنا ظهر أنه هو الخابط المتناقض فی دعواه، المخالف مذهبه و مقتداه، و خارق اجماع الامة لا أبو حنیفة رحمه اللّه، و قد قال اللّه فی کتابه العزیز: وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ اَلْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلّی وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ(2) و

قال علیه الصلاة و السلام: «من فارق الجماعة قدر شبر فقد خلع ربقة الاسلام من عنقه» .

و بهذا بان صدق دعوی أنهم یعتقدون أن أبا حنیفة رحمه اللّه محق و مذهبه

ص:

حق، لکنّهم یظهرون خلاف ما یضمرون طلبا للرئاسة و الشهوات الحاضرة و ایثارا للدنیا علی الآخرة، فاذا ثبت ما ذکرنا ثبت کونه مبطلا فی طعنه و تشنیعه، و دعواه تقدیم مذهب الشافعی رحمه اللّه علی غیره، و ظهر أنّ ما سلکه فی المسلک الثالث لتصحیح دعواه الباطلة باطل، لاستحالة أن یقوم دلیل علی الباطل.

و لهذا ان مدعی الالوهیة لا یسمع منه الدلیل، لانه مستحیل، و ان ظهرت خوارق العادة عقیب دعواه لا یلتفت الی ذلک، قال اللّه تعالی: وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اَللّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ ، و کذا مدّعی النبّوة فی هذا الزمان عرفنا بطلان دعواه بدلیل قطعی، و هو قوله تعالی: وَ خاتَمَ اَلنَّبِیِّینَ(1) و هذا القدر یکفی للعاقل فی ابطال دعاویه کلها و رفع تشنیعاته(2) .

«از این عبارت واضح است که شمس الائمه اولا تشمیر ذیل در ابطال تشنیعات بلیغۀ حجة الاسلام سنیان بر امام اعظمشان نموده، و در ضمن این بیان نهایت تضلیل و تجهیل و تحمیق و تسفیه غزالی نبیه بکار برده، و در آخر آن گفته آنچه حاصلش این است: باین بیان ظاهر شد صدق دعوی این معنی، که شافعیه اعتقاد می کنند که ابو حنیفه محق است و مذهب او حق است، لکن ایشان اظهار می کنند خلاف چیزی که اضمار آن می نماید، برای طلب ریاست و شهوات حاضره، و ایثار دنیا بر آخرت.

پس هر گاه بنابر افاده شمس الائمه کردری حجة الاسلام سنیان و دیگر حضرات شافعیّه، بسبب انهماک در حب ریاست و شهوات نفسانیه،

ص:285

و ارتباک در وساوس، و تخدیعات شیطانیه، و ایثار دنیای فانیه بر عقبای باقیه، در تناقض و تهافت بیفتند، و بخلاف اجماع امّت بنصّ الهی مستوجب جهنم، و بنص نبوی خالع ربقۀ اسلام کردند، و خلاف اعتقاد خود ظاهر سازند.

پس صدور تناقض و تهافت و مخالفت اعتقاد خود از جاحظ، که بی مبالاتی او طشتی است از بام افتاده، کدام مقام استعجاب است، و چرا فاضل رشید آن را داخل مستحیلات و ممتنعات می پندارد، و بر حال پر اختلال ائمۀ با کمال خود نظری نمی افکند.

و نیز از قول او: «لاستحالة أن یقوم دلیل علی الباطل» الخ این هم ظاهر گشت که هر گاه امری قطعا ثابت باشد، دلیلی که بر خلاف آن اقامت کنند قابل التفات نیست، تا آنکه دلیلی از مدعی الوهیت با وصف ظهور خوارق بر دست او مسموع نمی گردد.

بچند وجه:

اول آنکه این کلام فاضل رشید بدان می ماند، که کسی تعجب و حیرت از نسبت عداوت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم، بمنکرین نبوت آن حضرت آغاز نهد، و بگوید که مقام حیرت است که، این کفار با وصف اعتراف بفضائل و محامد سرور اخیار، محض بزعم بطلان نبوت آن حضرت که بآن زعم هم، علی ما صرح به اهل الاسلام، بنابر عصبیت مذهب آبائی زبانشان آلوده شده، از اعادی آن حضرت باشند، الجواب الجواب.

دوم آنکه از اغرب امور بلکه عجائب شرور آنست که، حضرات اهل سنت بکمال جسارت و جلادت، معاذ اللّه بحضرت أبی طالب نسبت کفر می نمایند، و خرافات غریبه و اکاذیب شنیعه در این باب بر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بر تافته، و شیخین هم بعض آن را در «صحیحین» ذکر ساخته، بلکه طریقه آنست که بسبب قائل بودن اهل حق باسلام آن حضرت، طعن و تشنیع معکوس بر ایشان یاد می کنند، و بنای آزرم و حیا می کنند، پس مقام انصاف است که نسبت کفر بحضرت أبی طالب با وصف ظهور آن همه موازرت و مساعدت و تأیید و معاونت حضرت أبی طالب برای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم، و کمال اهتمام در ترویج امر آن جناب، و صیانت و کلاءت و حفظ از شرور کفار اوشاب، و نظم اشعار درربار در این باب، و کمال مدح و بیان فضائل جلیلۀ آن عالی قباب، معاذ اللّه داخل زمرۀ کفار و مشرکین، و قرین اعدا و معاندین جناب خاتم النبیین صلی اللّه علیه و آله اجمعین گردد، و اصلا این واقعۀ هائله حیرتی برای فاضل رشید نینگیزد، و هیچ عجبی از آن

ص:287

بر نخیزد، و نسبت عداوت بجاحظ، که تسوید وجه بتألیف کتابی خاص در توجیه مطاعن بنفس رسول کرده، سبب این همه حیرت و سراسیمگی و از خود رفتگی برای فاضل رشید گردد!

و امثالشان، تشیع مأمون از افادۀ ابن کثیر ثابت ساخته، و در «مجالس» ذکر کرده، پس بسبب نسبت تشیع عام، و آن هم برای افحام و الزام خصام حمایت مأمون و عدم شناعت امریکه برای ارضاء او از کسی صادر شود لازم نیاید.

و نیز از اثبات تشیع مأمون و امثال او، حقیقت خلافت بی فاصله جناب امیر المؤمنین علیه السلام، و افضلیت آن حضرت، و بطلان خلافت ثلاثه، و قوت مطاعن ایشان بر زبان چنین کسانی ثابت می شود، که اساطین سنیه خلافت نبویه برای ایشان ثابت می سازند، و اغراقات عظیمه در تعظیم و تکریم و ثنا و اطرایشان دارند، پس غرض از نسبت تشیع بمأمون و امثال او، تخجیل و الزام مخالفین و منکرین حق و صواب است، نه حمایت و رعایت عباسیه اقشاب(1)، که باجماع اهل حق مخالفت ایشان با اهل بیت علیهم السلام نهایت واضح و ظاهر.

و عجب آنست که فاضل رشید بر ذکر هارون و مأمون و امثال او در کتاب «مجالس» با وصف اظهار قبائح و افعالشان بسیار بر خود می پیچد، و آن را در کمال شناعت و فظاعت می داند، و نمی داند که اکابر ائمه و اساطین دین او بعض کفار مشرکین را در صحابه ذکر کرده اند، کما یظهر من ترجمة أمیّة بن أبی الصلت من «الاصابة» و غیرها، پس ذکر عباسیه در «مجالس» با وصف بیان هلاک و ضلالشان، اهون و اسهل است بمراتب بسیار، از ذکر مشرکین کفار در صحابه اخیار، که حضرات اهل سنت چها مناقب جلیله و محامد جمیله، که برای ایشان عموما در قرآن و سنت ثابت نمی

ص:290

سازند، تا آنکه مبغض ایشان را کافر می گردانند.

اما آنچه گفته: فاعتبروا یا اولی الالباب ان هذا لشیء عجاب!» أقول: اعتبرنا أیها المتحذلق العاز فی الخطاب، فعلمنا أن ثرثرتک شیء عجاب، و أن تطاولک و مبالغتک فی التشنیع علی أهل الحق الاطیاب، عائد بالوبال و النکال علی ائمتک الانجاب فاعتبروا یا اولی الالباب إِنَّ هذا لَشَیْءٌ عُجابٌ !

و عجب تر آنست که فاضل رشید، خدمت جاحظ را نسبت بکلام جناب امیر المؤمنین علیه السلام هم، مانع از نسبت ناصبیت باو می گرداند، و کمال خدمت علمای اهل حق را، به نسبت کلام جناب امیر المؤمنین علیه السلام، و سائر اهل بیت کرام علیهم آلاف التحیة من الملک العلام که افضلیت و ارجحیت اهل حق در این باب ظاهر است، کالشمس فی رابعة النهار، و از مزید وضوح مسلّم موافق و مخالف شدید الانکار، مانع نفی ولاء از ایشان، کما اجترأ علیه صاحب «التحفة» ، و قلده فی ذلک الرشید فی «الایضاح» و «الشوکة» نمی سازد.

اما آنچه گفته: «لکن فائده بس عمده در ضمن آن مطوی» الخ(1).

پس آری فائده بس عمده در ضمن آن مطوی، و نهایت غرابت و لطافت آن هم غیر مخفی، زیرا که در این بسط کلام، نهایت طعن و تشنیع بر استاد والا مقام، یعنی جناب شاهصاحب رئیس اعلام است، زیرا که جنابشان تصریح بناصبیت جاحظ فرموده اند، پس هر تشنیعی که بر آن می زنند، و هر مثالی که برای تقبیح آن می آرند، بساحت علیای استاد والا نژاد شما می کشد، از این داهیۀ عظمی و مصیبت کبری خبردار باید بود، و زیاده تصریح و توضیح شاید سبب اساءت ادب، و مورث هیجان مزید غیظ و غضب باشد، لهذا طی کشح از آن اولی، و العاقل یکفیه الاشاره، و الجاهل لا یجدیه الف عبارة.

اما آنچه گفته: «شرحش آنکه مثل جاحظ را که «رسالۀ غرا» در فضائل حضرت امیر دارد، و مثل شریف رضی او را دلیل خود در شناخت

ص:292

کلام امیر المؤمنین، و ناقد این جوهر ثمین می گوید» الخ(1).

پس کاش این شرح را در ضمن اجمال مطوی می داشتند، و خامۀ بدایع نگار را بتحریر آن در تعب نمی انداختند، چه هیچ فائده جدیده ای از این بیان جز اعادۀ استعجاب و استغراب منهدم البنیان ظاهر نشده، آری در تکرار طعن و تشنیع، و اکثار استهزاء و تقبیح، بر نسبت ناصبیت بجاحظ مراتب اساءت ادب جناب شاهصاحب ترقی می گیرد، و مضاعف می شود هو المسک ما کررته یتضوع.

المؤمنین علیه السلام.

و ثانیا بعد یک نیم سطر از این کلام گفته: پس شخصی را که در نقد کلام حضرت امیر المؤمنین مرضی رضی بل دلیل او باشد الخ(1).

و در این کلام که آن تفریع است بر بیان مدلول کلام سید رضی، و گویا متصل بآن است، غفلت و تغافل از اصل کلام سید رضی و بیان خود فرموده، دعوی این معنی آغاز نهاده، که جاحظ دلیل جناب سید رضی است، حال آنکه دلیل بودن جاحظ برای سید رضی، نه از کلام آن جناب ظاهر است، و نه خود رشید در بیان مدلول آن در قول خود: «و این کلام شریف رضی نص است در دلیل ماهر و ناقد بودن عمرو بن بحر جاحظ» الخ، ذکر فرموده، و هر چند در این کلام ثانی دعوی این معنی آغاز نهاده، که عمرو بن بحر جاحظ دلیل سید رضی است، لکن از نسبت گفتن این معنی بسید رضی طاب ثراه شرم کرده.

لکن ثالثا بتصریح صریح ادعای این کذب فضیح نموده، یعنی افاده کرده که سید رضی جاحظ را دلیل خود در شناخت کلام جناب امیر المؤمنین می گوید، و حال آنکه گفتن سید رضی جاحظ را دلیل خود در شناخت کلام جناب أمیر المؤمنین علیه السلام، نه از کلام سید رضی طاب ثراه ظاهر است، و نه خود رشید در بیان مدلول کلام سید رضی آنرا ذکر کرده، و نه ادعای آن در تفریع بر بیان این مدلول نموده.

پس این تخالف و تهافت فاضل رشید، در بیان امری جزئی در یک مقام، با وصف عدم تخلل فواصل، از غرائب محیره عقول ارباب فضائل است.

ص:294

و دانستی که استناد و احتجاج سید رضی بکلام جاحظ، برای الزام و افحام منکرین لئام است، مع هذا اگر بنابر تحقیق هم استناد بکلام او در امر حق کرده شود عیبی ندارد، که بسبب قرینه انتفای تهمت در این باب که مخالف مرضی نصاب اقشاب است، صدق او در این تحقیق ظاهر است، و این استناد مثل استناد علمای نقاد است باشعار کفار، و اعتماد بر مسائل طبیه مأخوذه از ارباب الحاد و انکار.

جلال الدین سیوطی در «تدریب الراوی بشرح تقریب النواوی» گفته» :

و قال عز الدین ابن عبد السلام(1) فی جواب سؤال کتبه إلیه أبو محمد بن عبد الحمید: و أما الاعتماد علی کتب الفقه الصحیحة الموثوق بها فقد اتفق العلماء فی هذا العصر علی جواز الاعتماد علیها، و الاستناد إلیها، لان الثقة قد حصلت بها کما تحصل بالروایة، و لذلک اعتمد الناس علی الکتب المشهورة فی النحو، و اللغة، و الطب، و سائر العلوم، لحصول الثقة بها و بعد التدلیس، و من زعم أن الناس انفقوا علی الخطاء فی ذلک، فهو أولی بالخطاء منهم.

و لو لا جواز الاعتماد علی ذلک، لتعطل کثیر من المصالح المتعلقة بها، و قد رجع الشارع الی قول الاطباء فی صور، و لیست کتبهم مأخوذة فی الاصل الا عن قول الکفار، و لکن لما بعد التدلیس فیها أعتمد علیها، کما أعتمد فی اللغة علی اشعار العرب و هم کفار، لبعد التدلیس انتهی.(2) «از این عبارت ظاهر است که، شارع رجوع فرموده بقول اطباء در

ص:295

مقامات عدیده، حال آنکه کتب ایشان در اصل مأخوذ نیست مگر از قول کفار، و لیکن چونکه بعید است تدلیس در این باب، اعتماد کرده شد بر آن، چنانچه اعتماد کرده شد در لغت بر اشعار عرب، حال آنکه ایشان کفارند، و این اعتماد بر اشعار عرب کفار، بسبب بعد تدلیس است در این اشعار.

بالجمله وصف سید رضی جاحظ را بخرّیت و ناقد و ما ماثله در مقام الزام و افحام است، و شائع و ذائع است که، در مقام الزام کسانی را که استناد بکلامشان می کند مدح می کنند، و تبجیل و تعظیمشان موافق مزعومات جانب مخالف می نمایند، و کسی جز فاضل رشید، این مدح الزامی و ثنای افحامی را حجت و دلیل بر مادح ملزم نمی گرداند، بلکه هر قدر مدح و ثناء در این مقام زیاده می باشد، همان قدر پایه الزام و افحام بلند می گردد، و رنگ جانب مخالف باین مدح و ثنا متغیر می گردد، تا آنکه بی باکان در صدد تحقیر و تعییر اساطین مشاهیر خود بر می آیند، کما لا یخفی علی ناظر «منهاج» ابن تیمیه، و کتاب ابن روزبهان «و الصواقع» و «التحفة» و أمثالها، حیث قدحوا فی اعلامهم الامجاد، و جرحوهم بالسنة حداد» .

پس وصف جاحظ بخرّیت و ناقد و ما ماثله، و ان سلم کونه علی سبیل التحقیق، چگونه او را از مغاک ناصبیت و الحاد برارد.

محمد بن اسماعیل بخاری در «صحیح» خود در باب علامات النبوة گفته» :

حدثنا أبو الیمان(1) أخبرنا شعیب(2)، عن الزهری، أخبرنی أبو سلمة بن عبد الرحمن، ان أبا سعید الخدری.

قال: بینما نحن عند رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و هو یقسم قسما، أتاه ذو الخویصرة، و هو رجل من بنی تمیم، فقال: یا رسول اللّه اعدل، فقال: ویلک و من یعدل إذا لم أعدل، قد خبت و خسرت ان لم اکن أعدل.

فقال عمر: یا رسول اللّه ائذن لی فیه اضرب عنقه، فقال له: دعه، فان له اصحابا یحقر أحدکم صلاته مع صلواتهم، و صیامه مع صیامهم، یقرءون القرآن لا یجاوز تراقیهم، یمرقون من الدین کما یمرق السهم من الرمیة(3) ، ینظر الی نصله(4) ، فلا یوجد فیه شیء.

ثم ینظر الی رصافه، فلا یوجد فیه شیء، ثم ینظر الی نضیه و هو قدحه، فلا یوجد فیه شیء، ثم ینظر الی قذذه فلا یوجد فیه شیء، قد سبق الفرث و الدم، آیتهم رجل أسود احدی عضدیه مثل ثدی المرأة أو مثل البضعة تدردر یخرجون

ص:297

علی حین فرقة من الناس.

قال أبو سعید: فأشهد انی سمعت هذا الحدیث من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و أشهد أن علی بن أبی طالب قاتلهم و أنا معه، فأمر بذلک الرجل فالتمس فاتی به حتی نظرت إلیه علی نعت النبی صلی اللّه علیه و سلم.(1) «و نیز بخاری در «صحیح» خود در کتاب الادب گفته» :

حدثنا عبد الرحمن بن ابراهیم، قال: حدثنا الولید، عن الاوزاعی، عن الزهری، عن أبی سلمة، و الضحاک، عن أبی سعید الخدری، قال: بینا النبی صلی اللّه علیه و سلم یقسم ذات یوم قسما، فقال ذو الخویصرة، رجل من بنی تمیم، یا رسول اللّه اعدل، فقال: ویلک من یعدل إذا لم أعدل؟ فقال عمر: ائذن لی فاضرب عنقه، قال: لا، ان له أصحابا یحقر أحدکم صلاته مع صلاتهم، و صیامه مع صیامهم، یمرقون من الدین کمروق السهم من الرمیة، ینظر الی نصله فلا یوجد فیه شیء، ثم ینظر الی رصافه، فلا یوجد فیه شیء، قد سبق الفرث و الدم، یخرجون علی حین فرقة من الناس، آیتهم رجل احدی یدیه مثل ثدی المرأة، أو مثل البضعة تدردر(2).

قال أبو سعید: أشهد لسمعته من النبی صلی اللّه علیه و سلم، و أشهد أنی کنت مع علی حین قاتلهم، فالتمس فی القتلی، فأتی به علی النعت الذی نعت النبی صلی اللّه علیه و سلم(3).

ص:298

«از این روایت صحیحه بخاری ظاهر است که، جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم، نهایت جلالت و عظمت صلاة و صوم خوارج بیان فرموده، یعنی بخطاب این خطاب ارشاد کرده که، تحقیر خواهد کرد یکی از شما نماز خود را با نماز ایشان، و صیام خود را با صیام ایشان، پس هر گاه صلاة و صوم خوارج باین مرتبه باشد، که صحابه کرام که افاضل افاضل امّت جناب سید انام علیه و آله آلاف التحیة و السلام بودند، صلاة و صوم خود را بمقابله صلاة و صومشان تحقیر کنند کمال عظمت و جلالت صلاة و صوم خوارج، و نهایت انهماکشان در این هر دو امر، که از اصول عبادات و رأس سعادات و اعظم مهمات است، ظاهر شد.

پس بمبالغۀ تمام مدح و تعظیم عبادت خوارج، و نهایت تعبد و تهجد ایشان ثابت شد، لکن هرگز این مدح مفید ایمان، و مقبولیت ایشان، نمی شود، بلکه همراه همین مدح مروق ایشان از دین مذکور است» .

فالتشبث بمدح الجاحظ الشقی المذکور فی کلام السید الرضی، ان سلمنا کونه علی سبیل التحقیق دون الالزام، من غایة الوهن علی طرف التمام.

«و نیز بخاری در کتاب استتابة المرتدین گفته» :

حدثنا محمد بن المثنی، قال: حدثنا عبد الوهاب، قال: سمعت یحیی بن سعید، قال: أخبرنی محمد بن ابراهیم، عن أبی سلمة، و عطاء بن یسار، انهما أتیا أبا سعید الخدری، فسألاه عن الحروریة، أ سمعت النبی صلی اللّه علیه و سلم؟ قال: لا أدری ما الحروریة، سمعت النبی صلی اللّه علیه و سلم یقول: یخرج فی هذه الامة (و لم یقل منها) قوم تحقّرون صلاتکم مع صلاتهم، یقرءون القرآن، لا یجاوز حلوقهم أو حناجرهم، یمرقون من الدین کمروق السهم من الرمیّة،

ص:299

فینظر الرامی الی سهمه الی نصله الی رصافه، فیتماری فی الفوقة(1) هل علق بها من الدم شیء(2).

«از این روایت ظاهر است، که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بصحابه خطاب بصیغۀ جمع نموده ارشاد فرموده: که خارج خواهد شد در این امت قومی، که تحقیر خواهید کرد صلاة خود را با صلاة ایشان.

و مسلم بن الحجاج در «صحیح» خود گفته» :

حدثنا عبد بن حمید، قال: أخبرنا عبد الرزاق بن همام، قال: أخبرنا عبد الملک ابن أبی سلیمان، قال أخبرنا سلمة بن کهیل، قال: حدثنی زید بن وهب(3) الجهنی أنه کان فی الجیش الذین کانوا مع علی، الذین ساروا الی الخوارج، فقال علی أیها الناس انی سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: یخرج قوم من امتی یقرءون القرآن، لیس قراءتکم الی قراءتهم بشیء، و لا صلاتکم الی صلاتهم بشیء، و لا صیامکم الی صیامهم بشیء، یقرءون القرآن یحسبون أنه لهم و هو علیهم، لا تجاوز صلاتهم تراقیهم، یمرقون من الاسلام کما یمرق السهم من الرمیة لو یعلم الجیش الذین یصیبونهم ما قضی لهم علی لسان نبیهم صلی اللّه علیه و سلم لا تکلوا علی العمل، و آیة ذلک أن فیهم رجلا له عضد و لیس له ذراع، علی رأس عضده مثل حلمة الثدی، علیه شعرات بیض، فتذهبون الی معاویة و أهل الشام، و تترکون هؤلاء یخلفونکم فی ذراریکم و أموالکم، و اللّه انی لأرجو أن یکونوا هؤلاء القوم، فانهم قد سفکوا الدم الحرام، و أغاروا فی سرح الناس فسیروا علی اسم اللّه.

ص:300

و هی قنطرة الدبرجان.

و قوله: (فوحشوا برماحهم) أی رموا بها عن بعد.

و قوله: (و شجرهم الناس برماحهم) هو بفتح الشین المعجمة و الجیم المخففة أی مددوها إلیهم و طاعنوهم بها، و منه التشاجر فی الخصومة.

و قوله: (و ما اصیب من الناس یومئذ الا رجلان) یعنی من أصحاب علی، و أما الخوارج فقتلوا بعضهم علی بعض(1).

«از این روایت ظاهر است، که حسب ارشاد جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم، قراءت صحابه بمقابله قرائت خوارج چیزی نیست، و صلاة صحابه هم بمقابله صلاة خوارج چیزی نیست، و صیام صحابه هم بمقابلۀ صیام خوارج چیزی نیست، و این نهایت مدح و تعظیم قراءت و صلاة و صوم خوارج است، که بمقابله آن قراءت و صلاة و صوم صحابۀ کبار هیچ و لا شیء محض گردیده.

و مسلم روایت ابو سعید را که بخاری ذکر کرده نیز اخراج کرده» .

حیث

قال فی «صحیحه» : حدثنا محمد(2) بن المثنی، حدثنا عبد(3) الوهاب قال: سمعت یحیی بن سعید، یقول: أخبرنی محمد بن ابراهیم، عن أبی سلمة و عطاء بن یسار، أنهما أتیا أبا سعید الخدری فسألاه عن الحروریة ، هل سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یذکرها؟ قال: لا أدری من الحروریة، و لکنی

ص:302

سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: یخرج فی هذه الامة (و لم یقل منها) قوم تحقرون صلاتکم مع صلاتهم، فیقرءون القرآن لا یجاوز حلوقهم أو حناجرهم یمرقون من الدین مروق السهم من الرمیة، فینظر الرامی الی سهمه الی نصله الی رصافه، فیتماری فی الفوقة هل علق بها من الدم شیء.

حدثنی أبو الطاهر، أخبرنا عبد اللّه بن وهب، أخبرنی، یونس عن ابن شهاب أخبرنی أبو سلمة بن عبد الرحمن، عن أبی سعید الخدری.

(ح) و حدثنی حرملة من یحیی، و أحمد بن عبد الرحمن الفهری، قالا:

أخبرنا ابن وهب، أخبرنی یونس، عن ابن شهاب، أخبرنی أبو سلمة بن عبد الرحمن، و الضحاک الهمدانی، أن أبا سعید الخدری قال: بینا نحن عند رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و هو یقسم قسما أتاه ذو الخویصرة، و هو رجل من بنی تمیم فقال: یا رسول اللّه اعدل.

قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: ویلک و من یعدل ان لم اعدل؟ قد خبت(1) و خسرت ان لم اعدل.

فقال عمر بن الخطاب رضی اللّه عنه یا رسول اللّه ائذن لی فیه اضرب عنقه، قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم دعه، فان له أصحابا یحقر احدکم صلاته مع صلاتهم و صیامه مع صیامهم، یقرءون القرآن لا یجاوز تراقیهم، یمرقون من الاسلام کما یمرق السهم من الرمیة، ینظر الی نصله فلا یوجد فیه شیء، ثم ینظر الی رصافه فلا یوجد فیه شیء، ثم ینظر علی نضیه فلا یوجد فیه شیء و هو القدح ثم ینظر الی قذذه فلا یوجد فیه شیء سبق الفرث و الدم: آیتهم رجل أسود احدی

ص:303

عضدیه مثل ثدی المرأة، أو مثل البضعة تدردر، یخرجون علی حین فرقة من الناس.

قال أبو سعید: فاشهد انی سمعت هذا من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و اشهد أن علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه قاتلهم و أنا معه، فأمر بذلک الرجل، فالتمس فوجد فأتی به حتی نظرت إلیه علی نعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الذی نعت(1).

«و نیز این روایت را از بخاری و مسلم علامه سیوطی هم در «جمع الجوامع» نقل کرده، چنانچه شیخ علاء الدین علی بن حسام الدین الهندی الشهیر بالمتقی در «کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال» تبویب «جمع الجوامع» سیوطی می آرد:

(دعه فان له أصحابا یحقر أحدکم صلاته مع صلاتهم، و صیامه مع صیامهم یقرءون القرآن لا یجاوز تراقیهم، یمرقون من الدین کما یمرق السهم من الرمیة، ینظر الی نصله فلا یوجد فیه شیء، ثم ینظر الی نضیه و هو قدحه فلا یوجد فیه شیء، ثم ینظر الی قذذه فلا یوجد فیه شیء قد سبق الفرث و الدم و آیتهم رجل أسود احدی عضدیه مثل ثدی المرأة، أو مثل البضعة تدردر، یخرجون علی حین فرقة من الناس) (خ م عن أبی سعید)(2).

«و أبو عبد اللّه محمد بن یزید بن ماجة القزوینی در «سنن» خود گفته» .

حدثنا أبو بکر ابن أبی شیبة، حدثنا یزید بن هارون، أنبأنا محمد بن عمرو عن أبی سلمة، قال قلت لابی سعید الخدری: هل سمعت رسول اللّه صلی اللّه

ص:304

علیه و سلم یذکر فی الحروریة شیئا؟ فقال: (سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یذکر قوما یتعبدون، یحقر أحدکم صلاته مع صلاتهم، و صومه مع صومهم، یمرقون من الدین کما یمرق السهم من الرمیة، اخذ سهمه فنظر فی نصله فلم یر شیئا، فنظر فی رصافه فلم یر شیئا، فنظر فی قدحه فلم یر شیئا، فنظر فی القذذ فتماری هل یری شیئا أم لا)(1).

«و عماد الدین اسماعیل بن عمر الدمشقی المعروف بابن کثیر الشافعی در «تاریخ» خود گفته» :

قال احمد: حدثنا یزید، أنبأنا محمد بن عمرو عن أبی سلمة، قال: جاء رجل الی ابی سعید فقال: هل سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یذکر فی الحروریة شیئا؟ قال: سمعته یذکر قوما (متعمقین فی الدین یحقر أحدکم صلاته عند صلاتهم و صومه عند صومهم، یمرقون من الدین کما یمرق السهم من الرمیة، أخذ سهمه فنظر فی نصله فلم یر شیئا، ثم نظر فی رصافه فلم یر شیئا، ثم نظر فی القذذ فتماری هل یری شیئا أم لا) .

و رواه ابن ماجة عن أبی بکر بن أبی شیبة عن یزید بن هارون(2) و نیز در «کنز العمال» مسطور است:

ان فیکم قوما یعبدون و یدأبون حتی یعجبوا الناس و تعجبهم أنفسهم، یمرقون من الدین کما یمرق السهم من الرمیة.

حم عن أنس قال: ذکر أن النبی صلی اللّه علیه و سلم قال و لم اسمعه منه.

«از این روایت هم مدح عبادت خوارج ظاهر است، چه از آن واضح است که حسب ارشاد جناح رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله، خوارج چندان انهماک

ص:305

در عبادت خواهند کرد، و کوشش در آن خواهند نمود، که مردم را بعجب خواهند آورد، ظاهر است که این مدح اصلا نفعی بایشان نمی رساند، بلکه شناعت حالشان دو بالا می گرداند.

و هم چنین وصف جاحظ بخرّیت و ناقد و ما ماثله، با وصف ظهور ناصبیت او، نفعی باو نمی دهد، و وزنی، برای او نمی نهد.

و نیز در «کنز العمال» مسطور است» :

یخرج قوم أحداء اشداء، ذلقة السنتهم بالقرآن یقرءونه، ینثرونه نثر الدقل لا یجاوز تراقیهم، فاذا رأیتموهم فاقتلوهم و الماجور من قتله هؤلاء. (حم طب، ق عن ابن أبی بکرة)(1).

«از این روایت که آن را ابن حجر عسقلانی هم در «فتح الباری» از طبری نقل کرده، واضح است که جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم خوارج را به احداء و اشداء وصف کرده و ظاهر است که لفظ اشداء از الفاظ نهایت مدح است که در قرآن شریف در حق صحابه وارد شده، قال اللّه تعالی: مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللّهِ وَ اَلَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَی اَلْکُفّارِ الآیة(2).

و نیز در این روایت وصف ایشان بذلاقت لسانشان بقرآن واقع است و پر ظاهر است که این اوصاف ثلثة هرگز دلیل برائت خوارج از عیوب نمی شود.

پس هم چنین اوصاف ثلثۀ جاحظ اعنی خریت، و ناقد، و بصیر، دلیل برائت او را از نصب و عداوت نیست، کما هو ظاهر مستنیر وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ .

ص:306

و ابن حجر عسقلانی در «فتح الباری» در شرح حدیث أبی سعید که در کتاب استتابة المرتدین مذکور است گفته» .

قوله: (تحقرون) بفتح اوله أی تستقلون.

قوله: (صلاتکم مع صلاتهم) زاد فی روایة الزهری عن أبی سلمة کما فی الباب بعده:

(و صیامکم مع صیامهم)

و فی روایة عاصم(1) بن شمیخ، عن أبی سعید (تحقرون اعمالکم مع اعمالهم) و وصف عاصم اصحاب نجدة الحروری بأنهم یصومون النهار، و یقومون اللیل، و یأخذون الصدقات علی السنة.

أخرجه الطبری، و مثله عنده من روایة یحیی بن أبی کثیر، عن أبی سلمة.

و فی روایة محمد بن عمرو، عن أبی سلمة عنده: (یتعبدون، یحقر احدکم صلاته و صیامه مع صلاتهم و صیامهم) .

و مثله من روایة انس عن أبی سعید.

و زاد فی روایة الاسود بن العلاء عن أبی سلمة: (و اعمالکم مع اعمالهم) .

و فی روایة سلمة بن کهیل، عن زید بن وهب، عن علی: (لیست قراءتکم الی قراءتهم شیئا، و لا صلاتکم الی صلاتهم شیئا) .

أخرجه مسلم و الطبری، و عنده من طریق سلیمان التیمی، عن انس، ذکر لی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: (ان فیکم قوما یدأبون و یعملون حتی یعجبوا الناس و تعجبهم أنفسهم) .

و من طریق حفص بن اخی انس عن عمه بلفظ (یتعمقون فی الدین) .

و فی حدیث ابن عباس، عند الطبرانی فی قصة مناظرته للخوارج قال:

فأتیتهم فدخلت علی قوم لم أو أشد اجتهادا منهم، ایدیهم کأنها ثفن الابل،

ص:307

و وجوههم معلمة من آثار السجود.

و أخرج ابن أبی شیبة عن ابن عباس انه ذکر عنده الخوارج و اجتهادهم فی العبادة، فقال: لیسوا أشد اجتهادا من الرهبان(1).

«از این عبارت ظاهر است، که عاصم در وصف اصحاب نجده حروری گفته: که ایشان روزه می دارند بروز، و قیام می کنند بشب، و اخذ می نمایند صدقات را بر سنت، و این هم مدح صریح و ثنای عظیم است.

و نیز از این عبارت ظاهر است، که در روایت اسود بن العلاء از أبی سلمة لفظ اعمالکم مع اعمالهم هم مذکور است، و چون لفظ اعمالکم جمع مضاف است، مفید عموم خواهد شد، علی ما صرح به علماء الاصول، و اعترف به الرشید عمدة الفحول، کما سبق.

پس از این روایت ثابت شد، که صحابه جمیع اعمال خود را تحقیر خواهند کرد بمقابله اعمال خوارج، و هر چند بعد ثبوت تحقیر صلاة و صوم صحابه، تحقیر دیگر اعمالشان باولویت ثابت می شد، لکن از این روایت هم باولویت و هم بمنطوق عموم ثابت می شود، پس معلوم شد که جمیع اعمال خوارج، بالاتر از اعمال صحابه بود، و این نهایت مدح و تعظیم است.

و این روایت را که در آن أعمالکم مع أعمالهم هم مذکور است، مالک بن انس نیز در «موطأ» آورده است.

چنانچه ابو السعادات مبارک بن محمد المعروف بابن الاثیر الجزری در «جامع الاصول لاحادیث الرسول» بعد ذکر احادیث عدیده در باب خوارج گفته:» .

ص:308

و اخرج الموطأ الروایة الاولی من افراد البخاری، و قال: تحقرون صلاتکم مع صلاتهم، و صیامکم مع صیامهم، و اعمالکم مع اعمالهم (1) .

«و نیز از این عبارت «فتح الباری» واضح است، که ابن عباس در حق خوارج گفته: که ندیدم کسی را که شدیدتر باشد از روی اجتهاد از ایشان، که دستهایشان مثل ثفن بود، و روهایشان نشان کرده شده بود از آثار سجود، و این هم نهایت مدح و تعظیم خوارج است، لکن پر ظاهر است که اصلا نفعی بایشان نمی رساند، و هرگز ایشان را از مغاک ضلال و هلاک برنمی آرد.

و نیز در حدیث در حق خوارج وارد است، که تلاوت خواهند کرد کتاب خدا را در حالی که تازه باشد، و این هم مدح صریح است.

مسلم در «صحیح» خود گفته:» .

حدثنا قتیبة بن سعید، قال: اخبرنا عبد الواحد، عن عمارة بن القعقاع، قال: اخبرنا عبد الرحمن بن أبی نعم، قال: سمعت ابا سعید الخدری یقول:

بعث علی بن أبی طالب الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الیمن بذهبة فی ادیم مقروظ لم تحصل من ترابها، قال: فقسمها بین اربعة نفر: بین عیینة بن حصن، و الاقرع بن حابس، و زید الخیل، و الرابع اما علقمة بن علائة، و اما عامر بن الطفیل.

فقال رجل من اصحابه: کنا نحن احق بهذا من هؤلاء، قال: فبلغ ذلک النبی صلی اللّه علیه و سلم، فقال: الا تأمنونی و انا أمین من فی السماء یأتینی خبر السماء صباحا و مساء؟

ص:309

قال: فقام رجل غائر العینین(1)، مشرف الوجنتین، ناشز الجبهة، کث(2) اللحیة، محلوق الرأس، مشمر الازار، فقال: یا رسول اللّه اتق اللّه فقال: ویلک اولست أحق أهل الارض أن یتقی اللّه؟ قال: ثم ولّی الرجل.

فقال خالد بن الولید: یا رسول اللّه الا أضرب عنقه؟ فقال: لا لعله أن یکون یصلی.

قال خالد و کم من مصل یقول بلسانه ما لیس فی قلبه، فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: انی لم أومر أن انقب عن قلوب الناس و لا أشق بطونهم قال:

ثم نظر إلیه و هو مقف، فقال: انه یخرج من ضئضئ(3)هذا قوم یتلون کتاب اللّه رطبا، لا یجاوز حناجرهم، یمرقون من الدین کما یمرق السهم من الرمیة، قال:

أظنه قال: لان ادرکتهم لاقتلنهم قتل ثمود.

و حدثنا عثمان بن أبی شیبة، حدثنا جریر، عن عمارة بن القعقاع بهذا الاسناد قال، و علقمة بن علاثة، و لم یذکر عامر بن الطفیل، و قال: نأتی الجبهة و لم یقل: ناشز و زاد: فقام إلیه عمر بن الخطاب رضی اللّه عنه، فقال: یا رسول اللّه الا أضرب عنقه؟ قال: لا، قال: ثم ادبر، فقام إلیه خالد سیف اللّه، فقال:

یا رسول اللّه الا اضرب عنقه؟ قال: لا، فقال: انه سیخرج من ضئضئ هذا قوم یتلون کتاب اللّه لینا رطبا، و قال: قال عمارة حسبته قال: لئن ادرکتهم لاقتلنهم قتل ثمود(4).

«و ابو العباس احمد بن عمر بن ابراهیم القرطبی در «مفهم لما اشکل

ص:310

من تلخیص کتاب مسلم» گفته» :

قوله: یتلون کتاب اللّه رطبا فیه ثلثة أقوال:

أحدها أنه الحذق بالتلاوة، و المعنی أنهم یأتون به علی أحسن أحواله.

و الثانی یواظبون علی تلاوته فلا تزال ألسنتهم رطبة به.

و الثالث أن یکون کنایة عن حسن الصوت بالقرائة(1).

«و ابن حجر عسقلانی در «فتح الباری» گفت» :

و وقع فی روایة المسلم (یقرءون القرآن رطبا) قیل: المراد الحذق فی التلاوة أی یأتون به علی أحسن أحواله.

و قیل: المراد انهم یواظبون علی تلاوته، فلا تزال ألسنتهم رطبة به.

و قیل: هو کنایة عن حسن الصوت به حکاها القرطبی.

و یرجح الاول ما وقع فی روایة أبی الوداک(2)، عن أبی سعید عند مسدد:

یقرءون القرآن کأحسن ما یقرؤه الناس.

و یؤید الآخر قوله فی روایة مسلم، عن أبی بکرة، عن أبیه: قوم أشداء أحداء، ذلقة ألسنتهم بالقرآن، أخرجه الطبرانی الخ(3).

«از این هر دو عبارت ظاهر است که، بعض شراح حدیث در تفسیر فقرۀ(یتلون کتاب اللّه رطبا) افاده کرده اند که مراد از آن حذق در تلاوت است، و این بعض بر مجرد اثبات حذق در تلاوت اکتفا نکرده، بلکه در تفسیر آن گفته: یعنی بجا خواهند آورد خوارج کتاب خدا را بر

ص:311

احسن احوال آن» .

و فی هذا من المدح العظیم و الثناء الجلیل ما لا یخفی وقعه علی المتدرب النبیل.

خیر العباد» گفته» :

قال ابن اسحاق: و جلس رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوما فیما بلغنی الولید بن المغیرة فی المسجد، فجاء النضر بن الحارث حتی جلس معهم، و فی المجلس غیر واحد من قریش، فتکلم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فعرض له النضر، فکلمه رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم حتی أفحمه ثم تلا علیه و علیهم: (انکم) یا اهل مکة وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اَللّهِ من الاوثان حَصَبُ جَهَنَّمَ وقودها أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ داخلون فیها و لَوْ کانَ هؤلاءالاوثان «الهة» کما زعمتم «ما وردوها» دخلوها «و کل» من العابدین و المعبودین فِیها خالِدُونَ لا خلاص لهم عنها «لهم» للعابدین فِیها زَفِیرٌ صیاح وَ هُمْ فِیها لا یَسْمَعُونَ(1) ، ثم قام رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم.

و اقبل عبد اللّه بن الزبعری(2) (بزای فباء موحدة مکسورتین فعین مهملة ساکنة فراء فألف مقصورة) و أسلم بعد ذلک حتی جلس إلیهم، فقال الولید بن المغیرة لعبد اللّه بن الزبعری: و اللّه ما قام النضر بن الحارث لابن عبد المطلب آنفا و ما قعد، و قد زعم محمد أنّا و ما نعبد من آلهتنا هذه حصب جهنم، فقال عبد اللّه أما و اللّه لو وجدته لخصمته، فسلوا محمدا أ کل ما یعبدون من دون اللّه فی جهنم مع من عبده؟ فنحن نعبد الملئکة، و الیهود تعبد عزیرا، و النصاری تعبد عیسی بن مریم، فعجب الولید و من کان معه فی المجلس من قول عبد اللّه، و رأوا أنه قد احتج و خاصم.

فذکر ذلک لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه

ص:313

و سلم: کل من أحب أن یعبد من دون اللّه فهو مع من عبده، انهم انما یعبدون الشیاطین و من امرتهم بعبادته فأنزل اللّه تعالی: إِنَّ اَلَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا المنزلة «الحسنی» و هی السعادة أو التوفیق للطاعة أو البشری بالجنة و منهم من ذکر أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ لانهم یرفعون الی أعلی علیین لا یَسْمَعُونَ حَسِیسَها صوتها وَ هُمْ فِی مَا اِشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ من النعیم «خالدون» دائمون، لا یَحْزُنُهُمُ اَلْفَزَعُ اَلْأَکْبَرُ و هو أن یؤمر بالعبد الی النار «وَ تَتَلَقّاهُمُ» یستقبلهم الملئکة عند خروجهم من القبور و یقولون لهم هذا یَوْمُکُمُ اَلَّذِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ(1) فی الدنیا.

تنبیه، قال السهیلی(2) : لو تأمل ابن الزبعری و غیره من کفار قریش الآیة، لرأی أن اعتراضه غیر لازم من وجهین:

أحدهما أنه خطاب متوجه علی الخصوص لقریش و عبدة الاصنام، و قوله:

انا نعبد الملئکة حیدة، و انما وقع الخطاب و المحاجة فی اللات و العزی و هبل، و غیر ذلک من أصنامهم.

و الثانی أنّ لفظ التلاوة: إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ ، و لم یقل: و من تعبدون، فکیف یلزم اعتراضه بالمسیح و عزیر و الملائکة و هم یعقلون، و الاصنام لا تعقل، و من ثم جاءت الآیة بلفظ ما الواقعة علی ما لا یعقل انتهی.

و قال بعض العلماء: ان ابن الزبعری من فصحاء العرب لا یخفی علیه موضع من من ما، و انما ایراده من جهة القیاس و العموم المعنوی، الذی یعم الحکم فیه لعموم علته، أی ان کان کونه معبودا یوجب أن یکون حصب جهنم، فهذا المعنی موجود فی الملائکة و المسیح و عزیر.

ص:314

و اجیب بالفارق من وجوه:

الاول الآیة المتقدمة لان عزیرا و المسیح ممن سبقت لهم الحسنی، فالتسویة بین الملئکة و الانبیاء و بین الاصنام و الشیاطین من جنس التسویة بین البیع و الربا و هو شأن أهل الباطل، یسوون بین ما فرق الشرع و العقل و الفطرة بینه، و یفرقون بین ما سوی اللّه و رسوله بینه.

الثانی الاوثان حجارة غیر مکلفة و لا ناطقه، فاذا حصب بها جهنم اهانة لها و لعابدیها، لم یکن فی ذلک تعذیب من یستحق العذاب.

الثالث أن من عبد هولاء بزعمه فانهم لم یدعوا الی أنفسهم، و انما عبد المشرکون الشیاطین و توهموا أن العبادة لهؤلاء، و قد برّأ اللّه تعالی الملائکة و المسیح و عزیرا من ذلک فما عبدوا الا الشیاطین، و هذه کلها منتزعة من قوله:

تعالی إِنَّ اَلَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا اَلْحُسْنی و إذا تأمل قوله وَقُودُهَا اَلنّاسُ وَ اَلْحِجارَةُ خرج من خلله أن معبودهم معذبهم المشتعل علیهم، و هو ابلغ فی النکال و قطع الآمال(1).

«از این عبارت واضح است که، بعض علماء کلام سهیلی را که بافادۀ عدم تأمل و فقدان تدبر ابن الزبعری کافر، طریق تهجین و تشنیع بر او پیموده رد نموده، و در صدد حمایت ابن الزبعری، و مدح و ثنای او، بلا غرض اثبات امری حق، بر آمده، و در حقیقت نقد و تحقیق، و ثقوب نظر، وحدت خاطر و واقفیت او، بمدرک قیاس عقلی و عموم معنوی، که از مباحث غامضۀ اصول است، ثابت کرده، و بتصریح تمام افاده کرده:

که ابن الزبعری از فصحاء عرب است، و مخفی نمی ماند بر او موضع ما از من، و پر ظاهر است که این همه مدح و ثنا، و حمایت در مقام تحقیق

ص:315

و مقام، تأیید رد او بر قرآن و بر حضرت سید الانس و الجان صلی اللّه علیه و آله و سلم است.

پس اگر مدح جاحظ در مقام الزام و مقام تأیید او حق را کرده شود، کدام مقام تعجب است، و هر گاه مدح ابن الزبعری و این همه تأیید او دلیل اسلام او نباشد، چگونه مدح جاحظ (و لو کان علی سبیل التحقیق) دلیل برائت او از ناصبیت گردد.

و نیز محمد بن یوسف شامی در «سبل الهدی و الرشاد» گفته» :

روی الحاکم، و البیهقی، و أبو نعیم، و قاسم بن ثابت، عن علی رضی اللّه عنه، قال: لما امر اللّه عز و جل نبیه صلی اللّه علیه و سلم ان یعرض نفسه علی قبائل العرب، خرج و انا معه.

فذکر الحدیث الی ان قال: ثم دفعنا الی مجلس آخر علیهم السکینة و الوقار، فقدم ابو بکر فسلّم فقال: من القوم قالوا من شیبان بن ثعلبة، فالتفت ابو بکر الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و قال: بأبی و امی هؤلاء غرر الناس، و فیهم مفروق بن عمرو، و هانی بن قبیصة، و المثنی بن حارثة، و النعمان بن شریک، و کان مفروق قد غلبهم لسانا و جمالا و کانت له غدیرتان(1)تسقطان علی تریبته(2)، و کان ادنی القوم مجلسا من ابی بکر فقال ابو بکر: کیف العدد فیکم؟ فقال مفروق انا لنزید علی الالف، و لن تغلب الف من قلة.

فقال ابو بکر: و کیف المنعة فیکم؟ فقال مفروق: انا لاشد ما نکون غضبا حین نلقی، و اشد ما نکون لقاء حین نغضب، و انا لنؤثر الجیاد علی الاولاد، و السلاح علی اللقاح، و النصر من عند اللّه یدیلنا مرة، و یدیل مرة، و یدیل علینا

ص:316

اخری، لعلک اخو قریش، فقال ابو بکر: ان کان بلغکم أنه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فها هو ذا، فقال مفروق: الی ما تدعوا یا اخا قریش؟ فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: ادعوکم الی شهادة ان لا اله الا اللّه وحده لا شریک له، و انی عبد اللّه و رسوله، و الی أن تؤونی و تنصرونی، فان قریشا قد تظاهرت علی اللّه، و کذّبت رسوله، و استغنت بالباطل عن الحق، و اللّه هو الغنی الحمید، فقال مفروق: و الی ما تدعوا أیضا یا اخا قریش؟ فو اللّه ما سمعت کلاما احسن من هذا، فتلی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلاّ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیّاهُمْ وَ لا تَقْرَبُوا اَلْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ لا تَقْتُلُوا اَلنَّفْسَ اَلَّتِی حَرَّمَ اَللّهُ إِلاّ بِالْحَقِّ ذلِکُمْ وَصّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ(1)

احدهما الیمامة و الآخر السمامة.

فقال له رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: ما هذان الصریان؟ قال: أنهار کسری و میاه العرب، فأما ما کان من أنهار کسری فذنب، صاحبه غیر مغفور، و عذره غیر مقبول، و انا انما نزلنا علی عهد اخذه علینا کسری أن لا نحدث حدثا و لا نؤوی محدثا، و أنی أری هذا الامر الذی تدعونا إلیه یا اخا قریش مما تکرهه الملوک، فان احببت ان نؤویک و ننصرک مما یلی میاه العرب فعلنا، فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: ما أسأتم فی الرد، إذ افصحتم بالصدق، و ان دین اللّه عز و جل لمن ینصره و من حاطه من جمیع جوانبه، أ رأیتم ان لم تلبثوا الاّ قلیلا حتّی یورثکم اللّه تعالی أرضهم، و دیارهم، و أموالهم، و یفرشکم نسائهم، أ تسبحون اللّه تعالی و تقدسونه؟ ، فقال النعمان: اللّهمّ فلک ذاک، فتلا علیهم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: یا أَیُّهَا اَلنَّبِیُّ إِنّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً وَ داعِیاً إِلَی اَللّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً(1) ثم نهض رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم(2).

تبصرة فی شرح بعض المفردات فی القصة. قال فی سبل الهدی و الرشاد:

الصریین بصاد مهملة، فراء مفتوحتین، فمثناتین تحتیتین، الاولی مفتوحة مشددة، و الثانیة ساکنة، تثنیة صری، و فی بعض نسخ العیون صیرین بکسر الصاد.

قال فی المصباح و التقریب: الماء صری من باب تعب: طال مکثه و تغیر، و یقال: طال استنقاعه فهو صری وصف بالمصدر.

و قال فی النهایة، الصیر الماء الذی یحضره الناس، و قد صار القوم یصیرون إذا حضروا الماء.

ص:318

الیمامة بفتح المثناة التحیة: مدینة من الیمن، علی مرحلتین من الطائف، و أربع من مکة.

السمامة بکسر السین المهملتین و میمین مفتوحتین: لم أر لها ذکرا فی «معجم البکری» و لا فی «معجم البلدان لیاقوت» ، و لا فی کتاب الزمخشری فی «الاماکن» و لا فی کتاب نصر، و لا فی القاموس الذی وقفت علیه(1).

«از این روایت ظاهر است که، حضرت عتیق در حق کفار و مشرکین فرمود: که اینها غرر ناس اند، و ظاهر است که این مدح صریح و تعظیم جلیل است.

پس هر گاه بودن این قوم غرر ناس، و مخرجشان از کفر و شرک نگردید ناقد و خریت و بصیر بودن جاحظ، چگونه او را از نصب و عداوت بدر آورد! «و نیز از این روایت واضح است که هانی بن(2) قبیصة، بجواب دعوت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم بسوی اسلام، بتأکید و اهتمام «العیاذ باللّه» قبح قبول دعوت آن حضرت ظاهر کرده، که ترک دین خود، و اتباع دین آن حضرت را بسبب مجلس سراپا برکت آن حضرت، که آن را بکلمۀ لا اول و لا آخر اهانت نموده، ذل فی الرأی، و قلّت نظر در عاقبت قرار داده، و عجلت قبول اسلام را سبب زلّت گمان برده، و همین جواب سراسر ناصواب را، مثنی بن حارثه پسندیده و گفته» :

و الجواب فیه جواب هانی بن قبیصة فی ترکنا دیننا و متابعتنا دینک.

ص:319

«و عذر اخذ کسری عهد را از اینها بر آن افزوده، و بسبب کراهت ملوک دین آن حضرت را، استنکاف خود از قبول آن ظاهر کرده، و با این همّه استبداد، و اصرار این کفار بر شرک و انکار، جناب سرور کائنات، علیه و آله الاطهار آلاف التحیات من الملک الجبار، نفی اساءت از ایشان در رد دعوت آن حضرت فرموده، و ایشان را بافصاح بصدق وصف فرموده.

پس هر گاه وصف کفار، و مشرکین لئام، و عبدۀ اصنام، بافصاح بالصدق، و نفی اساءت، در رد دعوت جناب سرور انام صلی اللّه علیه و آله الکرام جائز گردد، در وصف جاحظ بخرّیت و ناقد بصیر، کدام مقام استعجاب و نکیر است.

و نیز پر ظاهر است که نفی اساءت از کفار اشرار، در رد دعوت سرور مختار صلی اللّه علیه و آله الاطهار، و هم وصف ایشان بصدق گفتار، در اظهار اعتذار از مخالفت و انکار آن سرور اخیار، بمراتب شتی اهون است از ذکر عباسیه بدکردار در کتاب «مجالس» و نسبت تشیع عام بایشان، که اصلا مثبت نجات نیست، و اگر بالفرض اهون نیست، اقلا بلا شک و ریب، دافع اعتراض و عیب است.

و نیز از این روایت فائده دیگر بس عمده واضح می گردد، و بیانش آنکه از آن ظاهر است که جناب امیر المؤمنین علیه السلام اثبات سکینه و وقار برای این کفار فرموده، حیث قال: ثم دفعنا الی مجلس آخر علیهم السکینة و الوقار.

پس هر گاه اثبات سکینه و وقار برای مشرکین و کفار جائز گردد، اگر

ص:320

بالفرض در آیۀ فَأَنْزَلَ اَللّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ الآیة(1) مرجع ضمیر حضرت عتیق با توقیر باشد، کدام مقام افتخار و استیثار برای مثیرین شر مستطیر است.

و بملاحظه این ارشاد هم بنای تمسک فاضل رشید بوصف جاحظ بخرّیت و ناقد بآب رسیده است.

شد، و یک طفل صغیر را از نزد آن زن بدست آورد، و گفت که این طفل پسر نزار است، او را گرفته بشهری رسانید، و او را هادی نام کردند، و بنام او دعوت آغاز نهاد، و مردم گرد او فراهم آمدند، و انبوه بسیار شد، و بر قلعه الموت و دیگر قلاع طبرستان مستولی شد، و اهل و عیال و اموال خود را در قلعۀ الموت همراه هادی نگاه می داشت، تا آنکه مرگ او را در رسید، و هنوز هادی طفل بود، کیا نام شخصی را خلیفه خود ساخت، و او را بتربیت هادی و اکرام و توقیر او وصیت بالغه نمود، چون کیا را دم واپسین شد.

پسر خود را که محمد بن کیا نام داشت، نائب خود ساخت، و او را بدستور حسن صباح، بخدمت و توقیر هادی اهتمام تمام کرد، روزی این هادی را شبق و نعوظ غلبه کرده بود، زوجه ابن کیا را طلبیده، وطی کرد، زیرا که بزعم انها جمیع محرمات برای امام حلالند، و او را می رسد که هر چه خواهد بکند، لا یسأل عما یفعل شأن او است، اتفاقا زوجۀ ابن کیا از آن وطی بار دار شد، و پسری آورد که او را حسن نام کردند، و هادی در این اثنا در گذشته بود.

این همه اظهار زوجۀ ابن کیا است، اکثر اتباع هادی این را قبول داشتند.

و طائفه شک نمودند، و گفتند که موطوءه هادی زن دیگر بود، و زوجۀ ابن کیا نیز مقارن این حال از شوهر خود باردار شده بود، اتفاق ولادت هر دو زن در یک ساعت شد، زوجۀ ابن کیا پسر آن زن را که نطفۀ هادی بود به پسر خود بدل کرد، و او را حسن نام نهاد.

علی أی حال بعد از مردن ابن کیا، حسن خود را از اولاد نزار وانمود،

ص:322

و پسر هادی قرار داد، و دعوی امامت آغاز نهاد، و خیلی مرد عاقل و بلیغ و حاضر جواب، و خوش محاوره بود، خطب بسیار می گفت، و در آن خطب همین مضمون را بتأکید و تقریر بیان می کرد، که امام را می رسد که هر چه خواهد بکند، و اسقاط تکالیف شرعیه نماید، و مرا امر الهی چنین از غیب می رسد، که از شما جمیع تکالیف شرعیه ساقط کنم، و جمیع محرمات را مباح سازم، و هر چه خواهید کرده باشید، بشرطی که با هم تقاتل و تنازع نکنید، و از اطاعت امام خود بیرون نروید انتهی.(1) از این عبارت سراسر بلاغت در کمال ظهور و وضوح ثابت است که جناب شاهصاحب تولد این ناکس از زناء هادی مضل، که با زن محمد بن کیا که محسن و مربی او بوده، بافحش طرق واقع ساخته ثابت فرموده اند، و باز کفر و عناد، و زندقه و الحاد، و انهماک او در اسقاط تکالیف شرعیه واجبات، و تحلیل محرمات، و اباحت منهیات ثابت فرموده، و مع ذلک او را خیلی عاقل گفته، بر مجرد اثبات عقل برای او اکتفاء نکرده، کمال عقل برای او ثابت فرموده، و بدان هم اکتفاء ننموده، بلاغت و حاضر جوابی و خوش محاور بدون این ولد الزنا هم بیان کرده اند و هر گاه این همه مدح و ثنای جمیل این ولد الزنا، که کافر ملحد و زندیق بحت بوده، روا باشد و مانع از تکفیر و تضلیل، و اثبات حرام زادگی او نگردد، اوصاف جاحظ چرا او را از ناصبیت و الحاد بدر آرد.

و باید دانست که صفت عقل از عمدۀ صفات جلیله، و اجل محامد جمیله است، که باثبات مجرد عقل برای حضرت ثانی، فاضل رشید در «شوکت» می نازد، و آن را مانع از حمل کلام حضرتش بر تهافت و تناقض می گرداند،

ص:323

پس شاهصاحب این ولد الزنا را باثبات کمال عقل برای او، بمرتبۀ بالاتر از خلافت مآب نشانیدند، و بدرجه عالیه تفضیل و ترجیح رسانیدند.

فاضل رشید در کتاب «شوکت عمریة» بجواب این قول وجه چهارم روایتی است که شاه ولی اللّه محدث دهلوی والد فاضل معاصر شاه عبد العزیز دهلوی در کتاب «ازاله الخفا» آورده و هذه عبارته علی ما نقل عنه بعض الثقات: أحمد بن حنبل، عن جابر بن عبد اللّه، تمتعنا مع رسول اللّه و مع أبی بکر، فلما ولی عمر بن الخطاب الناس قال: ان القرآن هو القرآن و ان الرسول هو الرسول، کانتا متعتان علی عهد رسول اللّه: أحدهما متعة الحج، و الاخری متعه النساء، معناه لیستا بعده انتهی.(1) خلاصه اش آنکه من منکر قرآن و رسول نیستم، لیکن رأی من مقتضی تحریم متعه است، و ظاهر این کلام و صریح قول او: (و لیستا بعده) دلالت دارد بر آنکه در زمان آن حضرت منسوخ نشده انتهی گفته: و عجب تر آنکه صاحب رساله خود در ترجمه قول حضرت عمر گفته که من منکر قرآن و رسول نیستم، و بعد از آن در ترجمۀ جمله (لیستا بعده) افاده فرموده.

که: لیکن رأی من مقتضی تحریم متعه است انتهی.

و این ترجمه مستلزم تناقض و تهافت در کلام است، چه منطوق کلام اول عدم انکار قرآن و رسول است، و تحریم متعه بمقتضای رأی خود، بی آنکه خدا و رسول حرام کرده باشند، ادعای منصب تشریع برای خود، و آن مستلزم انکار قرآن منزل و خاتم الرسل است.

پس ترجمۀ که صاحب رساله بیان نموده، بجهت استلزام تناقض و تهافت

ص:324

در کلام عاقل، در نظر اولی الابصار ساقط از درجه اعتبار انتهی.(1) از این عبارت ظاهر است که فاضل رشید، بسبب آنکه حضرت ثانی را عاقل قرار داده، بلا اثبات این وصف برای او نزد اهل حق، زبان اعتراض می گشاید، و اظهار عجب از ذکر ترجمه که مثبت تناقض و تهافت در کلام عمری باشد آغاز می نهد، و شأن خلافت مآب را بسبب ادعای عاقل بودن حضرتش، بالاتر از ارتکاب تناقض و تهافت، و جسارت بر امری که مستلزم انکار قرآن، و انکار جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و سلم باشد گردانیده.

و شاهصاحب این ولد الزنا را خیلی عاقل گفته اند، و ظاهر است که لفظ خیلی عاقل ابلغ است از لفظ محض عاقل، که فاضل رشید آن را برای خلافت مآب ثابت کرده.

پس هر گاه محض عاقل باین مرتبه جلیل و عظیم باشد، از کمال جلالت و عظمت خیلی عاقل چه می پرسی؟ و کمال عجب آنست که فاضل رشید با این همه قرب اختصاص با شاه صاحب، و ذب حریمشان، و حمایت افادات «تحفه» باب اول آن را هم تفحص نفرمودند، که بادعای محض عاقلیت خلیفۀ ثانی، رفع نقیصۀ تناقض از کلامشان، و صیانتشان از تحریم حلال الهی خواستند، و ندانستند که محض عاقلیت در چه حساب است.

کمال عقل این ولد الزنا نزد شاهصاحب، مانع از اثبات الحاد و کفر و زندقه و جسارت او بر تحلیل جمیع محرمات و اسقاط کل واجبات نیست، پس صرف عقل خلیفۀ ثانی چگونه مانع از جسارت او بر تحریم

ص:325

حلال می تواند شد.

و نیز قرطبی در «مفهم» در شرح قول هرقل که بترجمان خود بعد طلب ابو سفیان و اصحاب او نزد خود گفته» :

«قل لهم انی سائل هذا عن الرجل الذی یزعم انه نبی، فان کذبنی فکذبوه» گفته:

کذبنی بفتح الذال و تخفیفها و بالنون، یعنی انه ان کذب لی فاظهروا کذبه، و هو قد یتعدی بحرف الجر و بغیره، یقال: کذبته و کذبت له.

و کذبوه مشدد الذال، أی عرفونی بکذبه، و اظهروا کذبه، و لذلک اجلس اصحابه خلقه، و انما سأل عن اقربهم نسبا منه، لانه اعلم بدخلة أمر صاحبه فی غالب الحال، و هذه کلها التفاتات من هرقل تدل علی قوة عقله(1).

«از این عبارت واضح است که، این همه التفاتات هرقل، دلائل قوت عقل او است، پس هرقل با آن کفر و شرک عاقل، بلکه قوی العقل باشد، و وصفی که فاضل رشید برای خلیفه ثانی ثابت می سازد، و بسبب آن تبرئه او از تهافت و تناقض می نماید، برای هرقل بقوت ثابت باشد.

پس در اثبات نقد، و بصیرت، و دلالت، برای جاحظ بسبب تحقیق کلام جناب امیر المؤمنین علیه السلام، با وصف ناصبیت و کفر او، چه جای عجب است؟ و از عبارت «سیر النبلاء» که در ما بعد مذکور خواهد شد ظاهر است که، علامه ذهبی با وصف تفضیح و تقبیح جاحظ، و اظهار بدع و ضلالات او، و اثبات کذب اختلاق، و اقتراء و مجازفت او، او را یک بار بعلامه ذو فنون وصف کرده، و مرة اخری تصریح کرده بآنکه او اخباری علامه صاحب فنون و ادب باهر، و ذکاء بیّن است.

ص:327

پس هر گاه اثبات این مدائح عالیه، در مقام تحقیق برای جاحظ، مانع از تضلیل و تکذیب او نباشد، وصف سید رضی طاب ثراه جاحظ را بخرّیت و مثل آن (ان سلم کونه علی سبیل التحقیق) چگونه موجب ابتهاج و استبشار حضرت رشید گردد، و جاحظ را از مغاک ضلالت و بدع ناصبیت برآرد؟ اندک انصاف باید کرد، و از حق نباید گذشت، و جواب تشبث فاضل رشید، بتألیف جاحظ رساله فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السلام مکررا گذشته، و باز در این مقام می گویم: که تألیف جاحظ رساله را در فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السلام، مثل تألیف جمعی از اهل کتاب است کتب عدیده در حمایت اهل اسلام، و اعتراف بفضائل جناب خیر الانام علیه و آله آلاف التحیة و السلام، و بعض تراجم این کتب در این زمان شائع است» .

کان ابلیس اسمه عزازیل، و کان من أشرف الملئکة من ذوی الاجنحة الاربعة، ثم إبلیس بعد(1).

«و نیز در تفسیر «در منثور» مذکور است» :

و أخرج ابن اسحاق فی «المبتدأ» و ابن جریر، و ابن الانباری، عن ابن عباس قال: کان ابلیس قبل أن یرتکب المعصیة من الملائکة، اسمه غزازیل، و کان من سکان الارض، و کان من اشد الملائکة اجتهادا، و اکثرهم علما، فذلک دعاه الی الکبر، و کان من حی یسمون جنا.(2) «و نیز در «در منثور» مذکور است» :

و أخرج وکیع، و ابن المنذر، و البیهقی فی «الشعب» عن ابن عباس، قال:

کان ابلیس من خزان الجنة، و کان یدبر أمر سماء الدنیا (3).

و أخرج ابن جریر، و ابن أبی(4) حاتم، عن سعید بن المسیب، قال: کان ابلیس رئیس ملائکة سماء الدنیا، و أخرج ابن المنذر، عن ابن عباس، قال: کان ابلیس من أشرف الملائکة، من أکثرهم قبیلة، و کان خازن الجنان، و کان له سلطان سماء الدنیا و سلطان الارض، فرأی أن ذلک له عظمة و سلطانا علی أهل السموات، فاضمر فی قلبه من ذلک کبرا لم یعلمه الا اللّه، فلما أمر اللّه الملائکة بالسجود لآدم، خرج کبره الذی کان یسره(5).

«و ظاهر است که ابلیس با این همه اشرفیت و سلطنت و علم و اجتهاد، اباء و استکبار و اصرار بر انکار از امتثال پروردگار ورزید، و ملعون ابدی

ص:329

و مدحور سرمدی گردید.

پس جاحظ هم گو در فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السلام رساله نوشته، لکن چون روی خود بتألیف کتابی، در ایراد مطاعن و مناقص هم سیاه کرده، نفعی باو نرسد، چنانچه شرف و جلالت و عظمت، و کثرت علم و عبادت، ابلیس را نافع نشد، بسبب اباء و استکبار آن بد کردار.

و نیز شیطان بخطاب حضرت موسی، اعتراف بفضائل آن حضرت نموده، یعنی تصریح به باصطفای حق تعالی آن حضرت را برسالات خود، و کلام نمودن با آن حضرت بوقت نبی ساختن آن حضرت کرده، و در خواست شفاعت خود نموده.

و نیز اقرار کرده بآنکه آن حضرت را بر او احسان است، و باز طریق نصح با آن حضرت پیموده، و تحذیر از اهلاک خود در سه حال کرده.

سیوطی در تفسیر «در منثور» گفته» :

أخرج ابن أبی الدنیا فی «مکاید الشیطان» عن ابن عمر، قال: لقی ابلیس موسی، فقال له: یا موسی أنت الذی اصطفاک اللّه برسالته، و کلمک تکلیما إذ نبئت، و أنا ارید أن أتوب فاشفع لی الی ربی أن یتوب علی، قال موسی: نعم، فدعا موسی ربه، فقیل: یا موسی قد قضیت حاجتک، فلقی موسی ابلیس و قال:

قد امرت أن تسجد لقبر آدم و یتاب علیک، فاستکبر و غضب، و قال: لم أسجد له حیا اسجد له میتا.

ثم قال ابلیس: یا موسی ان لک علی حقا بما شفعت لی الی ربک فاذکرنی عند ثلاث لا اهلکک فیهن، و اذکرنی حین تغضب، فانی أجری منک مجری الدم، و اذکرنی حین تلقی الزحف، فانی آتی ابن آدم حین یلقی الزحف، فأذکره ولده و زوجته حتی یولی، و ایاک أن تجالس امرأة لیست بمحرم منک، فانی رسولها

ص:330

إلیک و رسولک إلیها(1).

«و ظاهر است که ابلیس با این همه اعتراف بفضائل حضرت موسی و اظهار فصح آن جناب از اعدای آن حضرت بود.

پس هم چنین جاحظ هم با وصف ذکر فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السلام، چون توجیه مطاعن معاذ اللّه بآنحضرت خواسته از اعدای آن حضرت باشد.

و نیز حال جاحظ تعصب شعار مماثل است با حال جمعی از مشرکین کفار و ملاحدۀ اشرار، که با وصف اعتراف و اقرار بفضائل عالیه جناب سرور مختار صلی اللّه علیه و آله الاطهار، انهماک تمام در رد و انکار و عداوت و بغض ناهنجار داشتند.

حدث محمد بن کعب القرظی، قال: حدثت أن عتبة بن ربیعة، و کان سیدا مطاعا فی قریش، قال یوما و هو جالس فی نادی قریش أی متحدثهم، و النبی صلی اللّه علیه و سلم جالس فی المسجد وحده: یا معشر قریش أ لا أقوم لمحمد و اکلمه، و أعرض علیه امورا، لعله یقبل بعضها، فنعطیه ایاها و یکف عنا؟ قالوا یا أبا الولید فقم إلیه فکلمه.

قال: و فی روایة أن نفرا من قریش اجتمعوا، و فی اخری أشراف قریش من کل قبیلة اجتمعوا، و قالوا: ابعثوا الی محمد حتی تعذروا فیه، فقالوا انظروا أعلمکم بالسحر، و الکهانة، و الشعر، فلیأت هذا الرجل الذی فرق جماعتنا، و شتت أمرنا، و عاب دیننا، فلیکلمه، و لینظر ما ذا یرید؟ فقالوا: لا نعلم أحدا غیر عتبة بن ربیعة (انتهی) .

فقام عتبة حتی جلس الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقال له: یا بن أخی انک منا حیث قد علمت من البسطة فی العشیرة و المکان فی النسب من الوسط، أی الخیار حسبا و نسبا، و انک قد أتیت قومک بأمر عظیم، فرقت به جماعتهم، و سفهت به أحلامهم، و عبت به آلهتهم و دینهم، و کفرت به من مضی آبائهم.

قال: زاد بعضهم أنه قال أیضا: أنت خیر أم عبد اللّه؟ أنت خیر أم عبد المطلب؟ (أی)(1) فسکت، ان کنت تزعم أن هؤلاء خیر منک فقد عبدوا الالهة التی عبت و ان کنت تزعم أنک خیر منهم فقل نسمع لقولک، لقد أفضحتنا فی العرب حتی

ص:332

طار فیهم أن فی قریش ساحرا، و أن فی قریش کاهنا، ما ترید الا أن یقوم بعضنا لبعض بالسیوف حتی نتفانی (انتهی) فاسمع منی، أعرض علیک امورا تنظر فیها لعلک تقبل منها بعضها، فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم: قل: یا أبا الولید أسمع، فقال: یا بن أخی ان کنت انما ترید بما جئت من هذا الامر ما لا جمعنا لک من أموالنا، حتی تکون أکثرنا مالا، و ان کنت ترید شرفا سودناک علینا، حتی لا نقطع أمرا دونک، و ان کنت ترید ملکا ملکناک علینا، أی فیصیر لک الامر و النهی، و ان کان هذا الذی یأتیک رئیا من الجن تراه، لا تستطیع رده عن نفسک طلبنا لک الطب، و بذلنا فیه أموالنا حتی نبرئک منه، فانه ربما غلب التابع علی الرجل حتی یداوی، حتی إذا فرغ عتبة و رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یسمع منه، قال. لقد فرغت یا أبا الولید قال نعم، قال: فاسمع منی، قال أفعل قال: بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ حم تَنْزِیلٌ مِنَ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ* بَشِیراً وَ نَذِیراً فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ(1). ثم مضی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فیها فقرأها علیه، و قد أنصت عتبة لها، و ألقی یدیه خلف ظهره معتمدا علیها یسمع منه، ثم انتهی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الی قوله تعالی: فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ(2) فأمسک عتبة علی فیه صلی اللّه علیه و سلم و ناشده الرحم أن یکف عن ذلک، ثم انتهی الی السجدة فیها فسجد، ثم قال صلی اللّه علیه و سلم: قد سمعت یا أبا الولید ما سمعت فأنت و ذاک.

فقام عتبة الی أصحابه، فقال بعضهم لبعض: نحلف لقد جاءکم أبو الولید بغیر الوجه الذی ذهب به، فلما جلس إلیهم قالوا له ما ورائک یا أبا الولید؟ قال:

ص:333

ورائی أنی سمعت قولا و اللّه ما سمعت مثله قط، و اللّه ما هو بالشعر و لا بالسحر و لا بالکهانة، یا معشر قریش أطیعونی فاجعلوها لی، خلوا بین هذا الرجل و بین ما هو فیه فاعتزلوه، فو اللّه لیکونن لقوله الذی سمعت منه نبأ، فان تصبه العرب فقد کفیتموه بغیرکم، و ان یظهر علی العرب فملکه ملککم و عزه عزکم و کنتم أسعد الناس به، قالوا: سحرک و اللّه یا أبا الولید بلسانه، قال: هذا رأیی فیه فاصنعوا ما بدا لکم.

قال: و فی روایة ان عتبة لما قام من عند النبی صلی اللّه علیه و سلم أبعد عنهم و لم یعد إلیهم، فقال أبو جهل: و اللّه یا معشر قریش ما نری عتبة الا قد صبا الی محمد و أعجبه کلامه، فانطلقوا بنا إلیه فأتوه، فقال أبو جهل: و اللّه یا عتبة ما جئناک الا أنک قد صبوت الی محمد صلی اللّه علیه و سلم و أعجبک أمره، فقص علیهم القصة، و قال: و اللّه الذی نصبها بنیة یعنی الکعبة، ما فهمت شیئا مما قال غیر أنه أنذرکم صاعقة مثل صاعقة عاد و ثمود فأمسکت بفیه، فأنشدته الرحم أن یکف و قد علمت أن محمدا صلی اللّه علیه و سلم إذا قال شیئا لم یکذب، فخفت أن ینزل علیکم العذاب، فقالوا له ویلک یکلمک الرجل بالعربیة لا تدری ما قال! قال: و اللّه ما سمعت مثله، و اللّه ما هو بالشعر، الی آخر ما تقدم، فقالوا و اللّه سحرک یا أبا الولید، قال: هذا رأیی فیکم فاصنعوا ما بدا لکم انتهی(1).

«و علامه محمد بن یوسف شامی در کتاب «سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد» گفته» :

روی أبو یعلی بسند جید عن جابر بن عبد اللّه رضی اللّه عنهما قال: اجتمعت قریش للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم یوما، فقالوا انظروا أیکم أعلم بالسحر و الکهانة و الشعر، فلیأت هذا الرجل الذی فرق جماعتنا، و شتت أمرنا، و عاب دیننا، فلینظر

ص:334

إلیه فلیکلمه، و لینظر ما یرد علیه، قالوا ما نعلم أحدا غیر عتبة بن ربیعة، فقالوا أنت یا أبا الولید، فقام عتبة حتی جلس الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقال: یا ابن أخی انک منا حیث قد علمت من البسطة فی العشیرة و المکان فی النسب و انک قد أتیت قومک بامر عظیم فرقت جماعتهم، و سفهت أحلامهم، و عبت آلهتهم و دینهم، و کفرت من مضی من آبائهم، یا محمد أنت خیر أم عبد اللّه؟ فسکت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، قال: فان کنت تزعم أن هؤلاء خیر منک فقد عبدوا الالهة، و ان کنت تزعم انک خیر منهم فتکلم نسمع قولک، انا و اللّه ما رأینا سخلة قط أشأم علی قومه منک، فرقت جماعتنا، و استشتت أمرنا، و عبت دیننا، و فضحتنا فی العرب، حتی طار فیهم أن فی قریش ساحرا، و ان فی قریش کاهنا، و اللّه ما ننظر الا مثل صبیحة الحبلی أن یقوم بعضنا بعضا إلیک بالسیوف حتی نتفانی، أیها الرجل فاسمع منی أعرض علیک امورا تنظر فیها لعلک تقبل منا بعضها.

فقال له رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، قل أبا الولید أسمع، قال: یا ابن أخی ان کنت انما ترید بما جئت به من هذا الامر مالا جمعناه لک من أموالنا حتی تکون أکثرنا مالا، و ان کنت ترید به الشرف سوّدناک علینا حتی لا نقطع أمرا دونک، و ان کنت ترید ملکا ملّکناک علینا، و ان کان هذا الذی یأتیک رئیّا(1) لا تستطیع رده عن نفسک طلبنا لک الطب، و بذلنا فیه أموالنا حتی نبرئک منها، فانه ربما غلب التابع علی الرجل حتی یداوی منه، أو کما قال له، حتی إذا فرغ عتبة و رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یسمع منه قال له: أ قد فرغت أبا الولید؟ قال:

نعم، قال: فاسمع منی، قال افعل.

قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ حم اللّه

ص:335

اعلم بمراده به تَنْزِیلٌ مِنَ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ مبتدأ «کتاب» خبره «فُصِّلَتْ آیاتُهُ» بیّنت بالاحکام و القصص و المواعظ قُرْآناً عَرَبِیًّا حال من الکتاب أو صفته «لِقَوْمٍ» یتعلق بفصلت «یَعْلَمُونَ» یفهمون ذلک و هم العرب أو أهل العلم و النظر و هو صفة اخری لقرانا «بَشِیراً» للعالمین به «وَ نَذِیراً» للمخالفین له «فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ» عن تدبره و قبوله «فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ» سماع تأمل و طاعة «وَ قالُوا» للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم قُلُوبُنا فِی أَکِنَّةٍ مِمّا تَدْعُونا إِلَیْهِ اغطیة جمع کنان وَ فِی آذانِنا وَقْرٌ صمم، و أصله الثقل، «وَ مِنْ بَیْنِنا وَ بَیْنِکَ حِجابٌ» خلاف فی الدین «فَاعْمَلْ» علی دینک إِنَّنا عامِلُونَ(1) علی دیننا، و مضی رسول اللّه صلی اللّه و علیه و سلم فیها یقرؤها علیه فلما سمعه عتبة أنصف لها، و القی یدیه خلف ظهره معتمدا علیها، فسمع منه الی أن بلغ «فَإِنْ أَعْرَضُوا» أی کفار مکة عن هؤلاء بعد هذا البیان فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ خوفتکم صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ(2) منع من الصرف للعلمیة و التأنیث، لانه ارید به القبیلة أی عذابا و لکم مثل ما أهلکهم، فامسک عتبة علی فیه، و ناشده الرحم أن یکف عنه، ثم انتهی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الی السجدة منها فسجد، ثم قال قد سمعت أبا الولید ما سمعت فانت و ذلک، فقال ما عندک غیر هذا، فقام عتبة و لم یعد الی اصحابه، و احتبس عنهم، فقال أبو جهل: و اللّه یا معشر قریش ما نری عتبة الا قد صبا الی محمد و اعجبه طعامه، و ذاک الا من حاجة أصابته فانطلقوا بنا إلیه، فأتوه، فقال أبو جهل: و اللّه یا عتبة ما جئناک الا انک قد صبوت الی محمد و اعجبک أمره، فان کان لک حاجة جمعنا لک من أموالنا ما یغنیک من طعام محمد، فغضب و أقسم ألا یکلم محمدا أبدا، و قال: لقد علمت انی من أکثر قریش مالا، و لکنی

ص:336

اتیته فقص علیهم القصة، قالوا: فما أجابک؟ قال: و اللّه الذی نصبها بنیة ما فهمت شیئا مما قال، غیر انه انذرکم صاعقة مثل صاعقة عاد و ثمود، فامسکت بفیه، و ناشدته الرحم أن یکف، و قد علمتم أن محمدا إذا قال شیئا لم یکذب، فخفت أن ینزل علیکم العذاب، قالوا: ویلک یکلمک الرجل بالعربیة لا تدری ما قال! قال: و اللّه ما سمعت مثله، و اللّه ما هو بالشعر و لا بالسحر و لا بالکهانة، یا معشر قریش أطیعونی و اجعلوها لی، و خلو بین الرجل و بین ما هو فیه فاعتزلوه، فو اللّه لیکونن لقوله الذی سمعت نبأ، فان تصبه العرب فقد کفیتموه بغیرکم، و ان یظهر علی العرب فملکه ملککم، و عزّه عزکم، و کنتم أسعد الناس، یا قوم اطیعونی فی هذا الامر و اعصونی بعده، فو اللّه لقد سمعت من هذا الرجل کلاما ما سمعت اذنای کلاما مثله، ما دریت ما أرد علیه، قالوا: سحرک و اللّه یا أبا الولید، قال: هذا رأیی فیه فاصنعوا ما بدا لکم(1).

آن حضرت یعنی ترک ایذاء و معاندت آن حضرت.

و نیز گفته: که قسم بخدا هر آینه خواهد بود برای قول او یعنی جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله که شنیدم آن را خبری.

الحاصل عتبه چندان مدح و ثنای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و تأیید آن حضرت ظاهر کرد، که کفار در حق او گفتند: که سحر کرد ترا قسم بخدا أی أبو الولید.

و ظاهر است که عتبه، با این همه بیان فضل و شرف جناب رسالت مآب، و تأیید و تصدیق آن جناب، اصرار بر کفر و شرک داشت، و هرگز ایمان نیاورد، تا آنکه بر حال کفر و انکار بدار البوار شتافت.

و قلتم شاعر، لا و اللّه ما هو بشاعر، لقد روینا الشعر، و سمعنا اصنافه کلها هزجه و رجزه، و قلتم مجنون، لا و اللّه ما هو بمجنون، لقد رأینا الجنون فما هو بخنقة و لا وسوسة و لا تخلیطة، یا معشر قریش انظروا فی شأنکم، فانه و اللّه لقد نزل بکم أمر عظیم.

و کان النضر قد قدم الحیرة، و تعلّم بها أحادیث ملوک الفرس، و کان إذا جلس رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم مجلسا، فذکر فیه باللّه، و حذر قومه ما أصاب من قبلهم من الامم من نقمة اللّه عز و جل، خلفه فی مجلسه إذا قام، ثم قال: أنا و اللّه یا معشر قریش أحسن حدیثا منه، فهلم الیّ فأنا احدثکم أحسن من حدیثه، ثم یحدثهم عن ملوک فارس، ثم یقول: بما ذا محمد احسن حدیثا منی؟ و ما حدیثه الا أساطیر الاولین اکتتبها کما اکتتبها.

قال ابن هشام: و هو الذی قال فیما بلغنی سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اَللّهُ(1).

قال ابن اسحاق: و کان ابن عباس یقول فیما بلغنی أنه انزل فیه ثمانی آیات من القرآن: قوله تعالی: إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطِیرُ اَلْأَوَّلِینَ(2) و کل ما ذکر فیه الاساطیر من القرآن، فلما قال لهم ذلک النضر بن الحارث، بعثوه و بعثوا معه عقبة بن أبی معیط الی أحبار یهود بالمدینة و قالوا لهما: اسألاهم عن محمد، وصفا لهم صفته، و أخبراهم بقوله، فانهم أهل الکتاب الاول، و عندهم علم ما لیس عندنا من علم الانبیاء، فخرجا حتی قدما المدینة، فسألا أحبار یهود من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و وصفا لهم أمره، و أخبراهم ببعض قوله، و قالا: انکم أهل التوریة، و قد أتیناکم لتخبرونا عن صاحبنا هذا.

فقال لهم أحبار یهود: سلوه عن ثلث نأمرکم بهن، فان أخبرکم بهن فهو

ص:339

نبی مرسل، و ان لم یفعل فالرجل متقوّل، فارأوا فیه رأیکم، سلوه عن فتیة ذهبوا فی الدهر الاول ما کان أمرهم، فانه قد کان لهم حدیث عجیب، و سلوه عن رجل طواف قد بلغ مشارق الارض و مغاربها ما کان نبأه؟ و سلوه عن الروح ما هی فاذا أخبرکم بذلک فاتبعوه فانه نبی، و ان لم یفعل فهو رجل متقول، فاصنعوا فی أمره ما بدا لکم، فأقبل النضر بن الحارث، و عقبة بن أبی معیط، حتی قدما مکة علی قریش، فقالا: قد جئناکم بفصل ما بینکم و بین محمد، قد أمرنا أحبار یهود أن نسأله عن أشیاء أمرونا بها، فان أخبرکم عنها فهو نبی، و ان لم یفعل فالرجل متقول، فارأوا فیه رأیکم، فجاءوا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فسألوه فی تلک الاشیاء فقال لهم اخبرکم بما سألتم عنه غدا و لم یستثن فانصرفوا عنه الخ(1) «از این عبارت ظاهر است، که «نضر بن الحارث» که از شیاطین قریش بود، و جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم را ایذا می داد و روز بدر در حال شرک و کفر هلاک گردید، بخطاب قریش نهایت مدح و ثنای جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله بیان کرده، و رد مطاعن آن حضرت کرده، یعنی گفت بدرستی که محمد بود در شما بحالی که غلام حدث بود پسندیده ترین شما، و اصدق شما از روی حدیث، و اعظم شما از روی امانت، تا آنکه دیدید شیب را در صدغین او، و آورد برای شما چیزیکه آورد، گفتید که او ساحر است قسم بخدا نیست او ساحر، بدرستی که دیدیم ما ساحران را و نفث و عقد ایشان را، و گفتید شما که کاهن است، قسم بخدا نیست او کاهن، بدرستی که دیده ایم کاهنان را و تخالج ایشان را، و شنیدیم سجع ایشان را، و گفتید که او شاعر است، قسم بخدا نیست او شاعر، بدرستی که روایت کردیم شعر را، و شنیدیم اصناف آنرا همه هزج آنرا و رجز آنرا، و گفتید

ص:340

که او مجنون است، قسم بخدا نیست او مجنون، بدرستی که دیدیم جنون را، پس نیست آن خنقه و نه وسوسه و نه تخلیطه، أی معشر قریش بنگرید در شان خودها، پس بدرستی که نازل شد بشما امری عظیم.

و «نضر بن الحارث» با این همه اعتراف حق و اقرار صدق، اصرار و اهتمام در رد و انکار داشت، و اسلام نیاورد.

اخیار صلی اللّه علیه و آله می نمودند، و بیان می کردند که مدینه دار هجرت آن حضرت است، بعد از آن أبو عامر بسوی یهود تیماء رفت، اوشان هم بمثل اخبار یهود مدینه خبر دادند، بعد از آن بسوی شام رفت، و نصاری را سئوال کرد، اوشان هم اخبار بصفت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله کردند، و بیان نمودند که جای هجرت آن حضرت یثرب است، پس ابو عامر بعد از این همه تحقیق و استفسار از رهبان و احبار برگشت، وی گفت که من بر دین حنیفیه ام و بحال ترهب اقامت ورزید، و پلاس پوشید، و ظاهر کرد که او بر دین حضرت ابراهیم علی نبینا و آله و علیه السلام، و انظار خروج جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله می کشد، و با این همه اعتراف و اقرار و اظهار انتظار هر گاه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله الاطهار مدینه را بقدوم میمنت لزوم خود مشرف فرمود، ابو عامر حسد و بغی و نفاق آغاز ساخت و اعلام کفر و شرک و عناد و لداد برافراشت.

علامه ابو نعیم أحمد بن عبد اللّه الاصبهانی در کتاب «دلائل النبوة» بعد ذکر حدیثی باین سند.

حدثنا عمر بن محمد بن جعفر، حدثنا ابراهیم السندی، حدثنا نصر بن سلمة الخ گفته» :

و به قال: حدثنا النضر بن سلمة، حدثنا عبد الجبار بن سعید، عن ابی بکر بن عبد اللّه العامری، عن مسلم بن یسار، عن عمارة بن خزیمة بن ثابت، قال:

ما کان فی الاوس و الخزرج رجل واحد اوصف لمحمد صلی اللّه علیه و سلم منه، یعنی عن ابی عامر، کان یألف الیهود، و یسائلهم عن الدین، و یخبرونه بصفة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و ان هذه الدار هجرته، ثم خرج الی یهود

ص:342

تیماء فاخبروه بمثل ذلک، ثم خرج الی الشام فسأل النصاری، فاخبروه بصفة النبی صلی اللّه علیه و سلم و ان مهاجره یثرب، فرجع ابو عامر و هو یقول: انا علی دین الحنفیة، فاقام مترهبا، و لبس المسوح، و زعم انه علی دین ابراهیم، و انه ینتظر خروج النبی صلی اللّه علیه و سلم، فلما ظهر رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بمکة، لم یخرج إلیه، و اقام علی ما کان علیه، فلما قدم النبی صلی اللّه علیه و سلم المدینة، حسد، و بغی، و نافق، فاتی النبی صلی اللّه علیه و سلم، فقال:

یا محمد بم بعثت؟ فقال النبی صلی اللّه علیه و سلم بالحنیفیة، فقال: تخلطها بغیرها، فقال النبی صلی اللّه علیه و سلم: اتیت بها بیضاء، و ما کان یخبرک الاحبار من الیهود و النصاری من صفتی، فقال: لست بالذی وصفوا، فقال رسول اللّه صلی علیه و سلم کذبت، فقال ما کذبت فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: الکاذب اماته اللّه وحیدا طریدا، قال: آمین، ثم رجع الی مکة، فکان مع قریش یتبع دینهم، و ترک ما کان علیه.

و قال: لم یدرکه الاسلام، و قد صدقه النبی صلی اللّه علیه و سلم فی بعض شعره، وقال: قد کاد أمیّة ان یسلم.

ثم قص قصة موته من طریق محمد بن اسماعیل بن طریح بن اسماعیل الثقفی، عن ابیه، عن جده، ثم

اخرج حدیث عکرمة، عن ابن عباس ان النبی صلی اللّه علیه و سلم انشد قول امیه:

زحل و ثور تحت رجل یمینه و النسر للاخری و لیث یرصد

فقال: صدق، هکذا صفة حملة العرش.

قلت: و صح عن الشرید بن عمرو ان النبی صلی اللّه علیه و سلم استنشده، من شعره فقال: کاد أن یسلم.

و فی البخاری عن أبی هریرة مرفوعا فی حدیث: و کاد أمیّة بن أبی الصلت أن یسلم.

و أم أمیّة رقیة بنت عبد شمس بن عباد بن مناف، فلذلک رثی أمیّة بن أبی الصلت قتلی بدر بقصیدته المشهورة، لانه کان من رؤس من قتل بها عتبة و شیبة ابنی ربیعة بن عبد شمس، و هما ابنا خاله.

و کان أبو الصلت والد أمیّة شاعرا، و کذا ابنه القاسم بن أمیّة، و سیأتی أن له صحبة.

و قال أبو عبیدة: اتفقت العرب علی أن أمیّة أشعر ثقیف.

و قال الزبیر بن بکار: حدثنی عمی، قال کان أمیّة فی الجاهلیة نظر الکتب و قرأها، و لبس المسوح، و تعبد أولا بذکر ابراهیم و اسماعیل و الحنیفیة، و حرم الخمر، و تجنب الاوثان، و طمع فی النبوة، لانه قرأ فی الکتب أن نبیا یبعث فی الحجاز، فرجی أن یکون هو، فلما بعث النبی صلی اللّه علیه و سلم حسده فلم یسلم و هو الذی رثی قتلی بدر بالقصیدة التی أولها:

ص:344

ما ذا ببدر و العقنقل من مرازبة جحاجح

و ذکر صاحب «المرآة» فی ترجمته عن ابن هشام، قال: کان أمیّة آمن بالنبی صلی اللّه علیه و سلم، فقدم الحجاز لیأخذ ماله من الطائف و یهاجر، فلما نزل بدرا، قیل له: الی این یا أبا عثمان؟ فقال: ارید أن اتبع محمدا، فقیل له:

هل تدری ما فی هذا القلیب؟ قال: لا، قیل: فیه شیبة و ربیعة ابنا خالد، و فلان و فلان، فجدع أنف ناقته، و شق ثوبه، و بکی، و ذهب الی الطائف، فمات بها.

ذکر ذلک فی حوادث السنة الثانیة، و المعروف أنه مات فی التاسعة، و لم یختلف أصحاب الاخبار انه مات کافرا، و صح انه عاش حتی رثی اهل بدر.

و قیل: انه الذی نزل فیه قوله تعالی: ( اَلَّذِی آتَیْناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها )(1).

و قیل: انه مات سنة تسع من الهجرة بالطائف کافرا، قبل ان یسلم الثقفیون.

و قال المرزبانی: اسم ابی الصلت عبد اللّه بن ربیعة بن عون بن عبدة بن غیرة بن عوف بن ثقیف، و یقال: هو ابو الصلت بن وهب بن علاج بن أبی سلمة یکنی ابا عثمان، و یقال: ابا القاسم، مات ایام حصار الطائف بعد حنین.

و فی الطبرانی الکبیر عن أبی سفیان بن حرب، قال: خرجت تاجرا فی رفقة فیهم أمیّة بن أبی الصلت، فذکر قصة منها أن أمیّة قال: ان نبیا یبعث بالحجاز من قریش، و أنه کان یظن انه هو الی ان تبین له انه من قریش، و أنه یبعث علی رأس الاربعین، و أنه سأله عن عتبة بن ربیعة فقال: انه جاوزها،

قال: فلما رجعت الی مکة، فوجدت النبی صلی اللّه علیه و سلم قد بعث فلقیت أمیّة، فقال لی: اتبعه و انه علی الحق، قلت فأنت؟ قال: لو لا الاستحیاء من نسیات(2) ثقیف أنی کنت احدثهم

ص:345

انی هو ثم یریننی تابعا لغلام من بنی عبد مناف.

و من شعر أمیّة من قصیدة:

کل دین یوم القیامة عند اللّه الاّ دین الحنیفیّة زور

و من قصیدة اخری:

یا رب لا تجعلنی کافرا ابدا و اجعل سریرة قلبی الدهر ایمانا

مثل هذا فی شعره کثیر، و لذلک

قال صلی اللّه علیه و سلم: آمن شعره و کفر قلبه.

و ذکر ابن الاعرابی فی «النوادر» : ان أمیّة خرج فی سفرته فذکر قصة أنه رأی شیخا من الجن، فقال له انک متبوع(1)، فمن أین یأتیک صاحبک؟ قال من قبل اذنی الیسری قال: فما یأمرک ان تلبس؟ قال: السواد، قال هذا خطیب الجن کدت ان تکون نبیا فلم تکن، أن النبی یأتیه صاحبه من قبل الاذن الیمنی، و یأمره بلبس البیاض.

و ذکر عمر ابن شبة بسند له عن الزهری، قال: دخل أمیّة علی اخته، فقام علی سریر لها، فاذا طائران فوقع أحدهما علی صدره فشقّه فأخرج قلبه فقال له الآخر: أوعی؟ قال: نعم، قال: فقبل؟ قال: أبی أبی، فرد قلبه مکانه، ثم نهض، فأتبعه أمیّة طرفة، فقال: لبیکما لبیکما هلا ما ذا لدیکما؟ فعادا ففعلا مثل ذلک ثلث مرات، ثم ذهبا، و زاد فی الثالثة:

ان تغفر اللّهمّ تغفر جما و أی عبد لک لا ألمّا

ثم انطبق السقف، و قام أمیّة یمسح صدره، فقلت له: یا أخی ما ذا تجد؟ قال لا شیء الا أنی اجد حرارة فی صدری.

ص:346

و عن الزبیری، عن عمه مصعب بن عثمان، عن ثابت بن الزبیر، قال: لما مرض أمیّة مرض الموت جعل یقول: قد دنا أجلی، و أنا أعلم ان الحنیفیة حق، و لکنی الشک یداخلنی فی محمد، قال: و لما دنت وفاته اغمی علیه قلیلا، ثم أفاق و هو یقول: لبیکما لبیکما فذکر نحو ما تقدم، و فیه ثم قضی نحبه، و لم یؤمن بالنبی صلی اللّه علیه و سلم(1).

«و ابو نعیم احمد بن عبد اللّه الاصفهانی در کتاب «دلائل النبوة» که بحمد اللّه نسخۀ عتیقه آن از حدیده وقت رجوع از حج خریدم گفته» :

حدثنا سلیمان حدثنا بکر بن احمد بن مقبل، حدثنا عبد اللّه بن شبیب، حدثنا یعقوب بن محمد الزهری، حدثنا مجاشع بن عمر الاسدی، حدثنا لیث بن سعد، عن أبی الاسود محمد بن عبد الرحمن، عن عروة بن الزبیر، عن معاویة، عن أبیه أن أمیة بن أبی الصلت کان بغزة، أو قال: بایلیاء فلما قفلنا، قال أمیّة: یا أبا سفیان هل لک ان تقدم عن الرفقة فتحدث، قلت: نعم، قال: ففعلنا، فقال لی: یا أبا سفیان إیه(2) عن عتبة بن ربیعة، قال: کریم الطرفین، و یجتنب المظالم و المحارم؟ قلت نعم.

قال: و شریف مسن؟ قلت: و شریف مسن، قال: السن و الشرف أزریا به، فقلت له: کذبت ما ازداد سنا الا ازداد شرفا، قال: یا أبا سفیان انها لکلمة ما سمعت احدا یقول لی منذ تنصرت، لا تعجل علی حتی اخبرک قال: هات قال: انی کنت اجد فی کتبی نبیا یبعث من حرتنا هذه، فکنت أظن بل کنت لا اشک انی هو،

ص:347

فلما دارست اهل العلم إذا هو من بنی عبد مناف، فنظرت فی بنی عبد مناف، فلم أجد أحدا یصلح لهذا الامر غیر عتبة بن ربیعة، فلما أخبرتنی بسّنه عرفت انّه لیس به حین جاوز الاربعین ما یوحی إلیه.

قال ابو سفیان: فضرب الدهر من ضربه، و اوحی الی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و خرجت فی رکب من قریش ارید الیمن فی تجارة، فمررت بامیة فقلت له کالمستهزئ به یا أمیّة، قد خرج النبی الذی کنت تتّبعه، قال أما انه حق فاتّبعه فقلت: ما یمنعک من اتّباعه؟ قال: ما یمنعنی الا الاستحیاء من نسیات ثقیف، انی کنت احدثهن أنی هو ثم یریننی تابعا لغلام من بنی عبد مناف.

ثم قال أمیّة: و کأنی بک یا أبا سفیان ان خالفته قد ربطت کما یربط الجدی، حتی یؤتی بک إلیه، فیحکم فیک ما یرید(1).

«از این روایت ظاهر است، که امیّه بن أبی الصلت بخطاب ابو سفیان که بطریق استهزاء ذکر جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلّم کرده بود، و گفته: که بدرستی که خارج شد آن نبیّ که تتبع او می کردی اعتراف بحقیقت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم نموده، و ابو سفیان را امر باتباع آن حضرت کرده، و هر گاه ابو سفیان اعتراف و اقرار امیّه به حقیقت جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلم، و امر باتباع آن حضرت شنید، از او سبب عدم اتّباع خودش آن حضرت را پرسید، امیّه بجواب او عذر بدتر از گناه، یعنی استحیاء از نسوان ثقیفیه بیان کرد، که امیّه بایشان بیان می کرد که (معاذ اللّه) نبی مبعوث او است.

ص:348

پس شرم کرد که زنان ثقیف او را باین لاف و گزاف، تابع غصن باسق دوحه بنی عبد مناف به بینند.

و باید دانست که کلام امیه: «ثم یریننی تابعا لغلام من بنی عبد مناف» که از آن استحقار سرور اخیار صلی اللّه علیه و آله و سلم بحداثت سن ظاهر است، مثل استحقار جاحظ جناب حیدر کرار را هست پس معلوم شد که جاحظ در این باب تابع و مقتدی امیه، و دیگر کفار اشرار است، «و ناهیک بها شناعة یا لها من شناعة» .

و غیرهم من العرب فی مواطن، مرة یکون علیهم الدین و مرة یکون له.

قال: أ لا تخبروننی و تصدقوننی الی ما ذا یدعو؟ قالوا: یدعو الی أن نعبد اللّه وحده لا شریک له، و نخلع ما کان یعبد الاباء، و یدعو الی الصلاة و الزکاة.

قال: و ما الصلاة و الزکاة، أ لهما وقت یعرف و عدد ینتهی إلیه؟ قال: یصلون فی الیوم و اللیلة خمس صلوات کلها لمواقیت و عدد قد سمّوه له، و یؤدون من کل ما بلغ عشرین مثقالا، و إبل بلغت خمسا شاة، قال: ثم أخبروه بصدقة الاموال کلّها.

قال: أ فرأیتم ان أخذها أین یضعها؟ قال: یردّها علی فقرائهم، و یأمر بصلة الرحم، و وفاء العهد، و تحریم الزنا، و الربا و الخمر، و لا یأکل ما ذبح لغیر اللّه.

قال: هو نبی مرسل الی الناس کافة، و لو أصاب القبط و الروم تبعوه، و قد أمرهم بذلک عیسی بن مریم، و هذا الذی تصفون منه بعثت به الانبیاء من قبله، و سیکون له العاقبة حتی لا ینازعه أحد، و یظهر دینه الی منتهی الخف و الحافر، و منقطع البحر، و یوشک قومه یدافعونه بالراح.

قال: فقلنا لو دخل الناس کلّهم معه ما دخلنا، قال: فانغض رأسه و قال: أنتم فی اللعب.

ثم قال: کیف نسبه فی قومه؟ قلنا: هو أوسطهم نسبا، قال: کذلک المسیح و الانبیاء علیهم السلام تبعث فی نسب قومها.

قال: فکیف صدق حدیثه؟ قال قلنا: ما یسمّی الاّ الامین من صدقه، قال:

انظروا فی أمرکم ترونه یصدق فیما بینکم و بینه و یکذب علی اللّه تعالی.

قال: فمن اتّبعه؟ قلنا: الاحداث، قال: هم و المسیح أتباع الانبیاء قبله.

قال: فما فعلت یهود یثرب فهم أهل التوراة؟ قلنا: خالفوه، فأوقع بهم فقتلهم، و سباهم، و تفرّقوا فی کل وجه، قال: هم قوم حسّد حسدوه، أما انهم یعرفون

ص:350

من أمره مثل ما نعرف.

قال المغیرة: فقمنا من عنده و قد سمعنا کلاما ذللنا لمحمد و خضعّنا، و قلنا:

ملوک العجم یصدّقونه و یخافونه فی بعد أرحامهم منه، و نحن أقرباؤه و جیرانه لم ندخل معه، و قد جاءنا داعیا الی منازلنا.

قال المغیرة: فرجعنا الی منزلنا، فأقمت بالاسکندریة لا أدع کنیسة الا دخلتها و سألت أساقفها من قبطها و رومها عما یجدون من صفة محمد صلی اللّه علیه و سلم و کان اسقف من القبط هو رأس کنیسة أبی یحنس، کانوا یأتونه بمرضاهم، فیدعو لهم لم ار أحدا قط یصلی الصلوة الخمس أشد اجتهادا منه.

فقلت: أخبرنی هل بقی أحد من الانبیاء؟ قال: نعم، و هو آخر الانبیاء لیس بینه و بین عیسی أحد و هو نبی قد أمرنا عیسی باتباعه، و هو النبی الامی العربی اسمه أحمد، لیس بالطویل و لا بالقصیر، فی عینیه حمزة، و لیس بالابیض و لا بالآدم، یعفی شعره، و یلبس ما غلظ من الثیاب، و یجتزئ بما لقی من الطعام سیفه علی عاتقه، و لا یبالی من لا فی، یباشر القتال بنفسه و معه أصحابه، یفدونه بأنفسهم، هم لهم أشد حبا من أولادهم و آبائهم، یخرج من أرض القرظ، و من حرم یأتی الی حرم، یهاجر الی أرض سباخ و نخل، یدین بدین ابراهیم.

قال المغیرة بن شعبة: زدنی فی صفته، قال: یأتزر علی وسطه، و یغسل أطرافه، و یخص بما لا یخص به الانبیاء قبله، کان النبی یبعث الی قومه، و یبعث الی الناس کافة، و جعلت له الارض مسجدا و طهورا، أینما أدرکته الصلوة تیمم و صلی، و من کان قبله مشددا علیهم، لا یصلون الا فی الکنائس و البیع.

قال المغیرة: فوعیت ذلک کله، من قوله، و قول غیره، و ما سمعت من ذلک.

فذکر الواقدی حدیثا طویلا فی رجوعه من عند المقوقس و یجیئه الی النبی

ص:351

صلی اللّه علیه و سلم، و قال: فأسلمت ثم أخبرته بما قال الملک، و بما قالت الاساقفة الذین کنت اسائلهم و أسمع منهم من رؤساء القبط و الروم، فأعجب ذلک رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و أحب أن یسمعه أصحابه و کنت احدثهم ذلک فی الیومین و الثلاثة.

و مثله ما ذکره ابراهیم بن محمد بن عبد اللّه البغدادی، حدثنا ابن شقیر النحوی، حدثنا أحمد بن عبید بن ناصح، حدثنا محمد بن عمر الواقدی(1).

ثم کان أول ما سألنی عنه أن قال: کیف نسبه فیکم؟ قلت: هو فینا ذو نسب.

قال: فهل قال هذا القول منکم أحد قط قبله؟ قلت: لا.

قال: فهل کان من آبائه من ملک؟ قلت: لا.

قال: فأشراف الناس اتبعوه أم ضعفائهم؟ قلت: بل ضعفائهم.

قال: أ یزیدون أم ینقصون؟ قلت: بل یزیدون.

قال: فهل یرتد أحد منهم سخطة لدینه بعد أن یدخل فیه، قلت: لا.

قال: فهل کنتم تتهمونه بالکذب قبل أن یقول ما قال؟ قلت: لا.

قال: فهل یغدر؟ قلت: لا، و نحن منه فی مدة لا ندری ما هو فاعل فیها قال:

و لم تمکنی کلمة ادخل فیها شیئا غیر هذه الکلمة.

قال: فهل قاتلتموه؟ قلت: نعم.

قال: فکیف کان قتالکم ایاه؟ قلت: الحرب بیننا و بینه سجال ینال منا و ننال منه.

قال: ما ذا یأمرکم؟ قلت: یقول: اعبدوا اللّه وحده، و لا نشرکوا به شیئا و اترکوا ما یقول آباؤکم، و یأمرنا بالصلاة، و الصدق، و العفاف، و الصلة.

فقال للترجمان: قل له: سألتک عن نسبه فذکرت أنه فیکم ذو نسب، و کذلک الرسل تبعث فی نسب قومها.

و سألتک هل قال أحد منکم هذا القول؟ فذکرت أن لا، قلت: لو کان أحد قال هذا القول قبله لقلت رجل یأتسی بقول قیل قبله.

و سألتک هل کان من آبائه من ملک فذکرت أن لا، فقلت: فلو کان من آبائه من ملک قلت رجل یطلب ملک أبیه.

و سألتک هل کنتم تتهمونه بالکذب قبل أن یقول ما قال، فذکرت أن لا، فقد أعرف أنه لم یکن لیذر الکذب علی الناس و یکذب علی اللّه.

ص:353

و سألتک أشراف الناس اتبعوه أم ضعفاؤهم؟ فذکرت أن ضعفائهم اتبعوه، و هم أتباع الرسل.

و سألتک أ یزیدون أم ینقصون؟ فذکرت أنهم یزیدون، و کذلک أمر الایمان حتی یتم.

و سألتک أ یرتد أحد سخطة لدینه بعد أن یدخل فیه؟ فذکرت أن لا، و کذلک الایمان حین تخالط بشاشته القلوب.

و سألتک هل یغدر؟ فذکرت أن لا، و کذلک الرسل لا تغدر.

و سألتک بما یأمرکم؟ فذکرت أنه یأمرکم أن تعبدوا اللّه، و لا تشرکوا به شیئا، و ینهاکم عن عبادة الاوثان، و یأمرکم بالصلاة، و الصدق، و العفاف، فان کان ما تقول حقا، فیملک موضع قدمی هاتین، و قد کنت أعلم أنه خارج، و لم أکن أظن أنه منکم، فلو أنی أعلم انی أخلص إلیه لتجشمت لقائه، و لو کنت عنده لغسلت عن قدمیه.

ثم دعا بکتاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الذی بعث به مع دحیة الکلبی الی عظیم بصری، فدفعه عظیم بصری الی هرقل فقرأه فاذا فیه: بسم الله الرحمن الرحیم من محمد عبد اللّه و رسوله الی هرقل عظیم الروم، السلام علی من اتبع الهدی، أما بعد فانی أدعوک بدعایة الاسلام، أسلم تسلم، یؤتک اللّه أجرک مرتین فان تولیت فان علیک اثم الاریسیین(1).

و

ص:354

یا أَهْلَ اَلْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلاّ نَعْبُدَ إِلاَّ اَللّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اَللّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اِشْهَدُوا بِأَنّا مُسْلِمُونَ(1).

قال أبو سفیان: فلما قال ما قال، و فرغ من قراءة الکتاب، کثر عنده الصخب(2)فارتفعت الاصوات، و اخرجنا، فقلت لاصحابی حین اخرجنا: لقد أمر أمر ابن أبی کبشة أنه یخافه ملک بنی الاصفر، فما زلت موقنا أنه سیظهر حتی أدخل اللّه علی الاسلام، و کان ابن الناطور صاحب ایلیاء و هرقل سقف علی نصاری الشام یحدث أن هرقل حین قدم ایلیاء أصبح یوما خبیث النفس، فقال بعض بطارقته:

قد استنکرنا هیئتک، قال ابن الناطور: و کان هرقل حزاء(3) ینظر فی النجوم، فقال لهم حین سألوه: انی رأیت اللیلة حین نظرت فی النجوم ملک الختان قد ظهر، فمن یختتن من هذه الامة، قالوا: لیس یختتن الا الیهود فلا یهمنک شأنهم و اکتب الی مدائن ملکک فلیقتلوا من فیهم من الیهود، فبیناهم علی أمره اتی هرقل برجل أرسل به ملک غسان، یخبر عن خبر رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فلما استخبره هرقل قال: اذهبوا فانظروا أ مختتن هو أم لا، فنظروا إلیه فحدثوه أنه مختتن، و سأله عن العرب فقال: هم یختتنون، فقال هرقل: هذا ملک هذه الامة قد ظهر، ثم کتب هرقل الی صاحب له برومیة، و کان نظیره فی العلم و صار هرقل الی حمص، فلم یرم(4) حمص حتی أتاه کتاب من صاحبه، یوافق رأی هرقل علی خروج النبی صلی اللّه علیه و سلم، و أنه نبی، فأذن هرقل لعظماء الروم فی دسکرة(5) له بحمص ثم أمر بأبوابها، فغلقت، ثم أطلع، فقال: یا

ص:355

معشر الروم هل لکم فی الفلاح و الرشد، و أن یثبت ملککم؟ فتبایعوا هذا النبی فحاصوا(1)حیصة حمر الوحش الی الابواب، فوجدوها قد غلقت فلما رأی هرقل نفرتهم، و أیس من الایمان، قال ردوهم علی، و قال انی قلت مقالتی آنفا أختبر بها شدتکم علی دینکم، فقد رأیت فسجدوا له و رضوا عنه، فکان ذلک آخر شأن هرقل.

قال أبو عبد اللّه رواه صالح بن کیسان و یونس و معمر عن الزهری(2).

«و مسلم بن الحجاج در «صحیح» خود گفته» :

حدثنا اسحاق بن ابراهیم الحنظلی، و ابن أبی عمر، و محمد بن رافع، و عبد بن حمید، (و اللفظ لابن رافع) قال ابن رافع، و ابن أبی عمر حدثنا، و قال الآخران: اخبرنا عبد الرزاق، قال: أخبرنا معمر، عن الزهری، عن عبیداللّه بن عبد اللّه بن عتبة، عن ابن عباس، أن أبا سفیان أخبره من فیه الی فیه، قال: انطلقت فی المدة التی کانت بینی و بین رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، قال: فبینا أنا بالشام، إذ جیء بکتاب من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الی هرقل، قال: و کان دحیة الکلبی جاء به، فدفعه الی عظیم بصری، فدفعه عظیم بصری الی هرقل، فقال هرقل: هل هیهنا أحد من قوم هذا الرجل الذی یزعم أنه نبی؟ قالوا: نعم.

قال: فدعیت فی نفر من قریش، فدخلنا علی هرقل، و جلسنا بین یدیه، فقال ایکم اقرب نسبا من هذا الرجل الذی یزعم انه نبی، فقال ابو سفیان: فقلت:

انا فاجلسونی بین یدیه، و اجلسوا اصحابی خلفی، ثم دعا بترجمانه فقال له قل لهم انی سائل هذا عن الرجل یزعم انه نبی، فال کذبنی فکذبوه، قال فقال ابو سفیان: و ایم اللّه لو لا مخافة ان یؤثر علی الکذب لکذبت.

ص:356

ثم قال لترجمانه: سله کیف حسبه فیکم؟ قال: قلت فینا ذو حسب.

قال: فهل کان من آبائه ملک؟ قلت: لا.

قال: فهل کنتم تتهمونه بالکذب قبل ان یقول ما قال؟ قلت: لا.

قال: و من یتبعه، اشراف الناس أم ضعفاؤهم؟ قال: قلت: بل ضعفاؤهم.

قال: أ یزیدون أم ینقصون؟ قال: قلت: لا، بل یزیدون.

قال: هل یرتد احد منهم عن دینه بعد ان یدخل فیه سخطة له؟ قال قلت: لا قال: فهل قاتلتموه؟ قلت: نعم.

قال: فکیف کان قتالکم ایاه؟ قال قلت: یکون الحرب بیننا و بینه سبحا لا(1) یصیب منا و نصیب منه.

قال: فهل یغدر؟ قلت: لا و نحن منه فی مدة لا ندری ما هو صانع فیها، قال فو اللّه ما امکننی من کلمة ادخل فیها شیئا غیر هذه.

قال: فهل قال هذا القول احد قبله؟ قال قلت: لا.

قال لترجمانه: قل له: انی سألتک عن حسبه، فزعمت انه فیکم ذو حسب، و کذلک الرسول تبعث فی احساب قومها.

و سألتک هل کان فی آبائه ملک، فزعمت ان لا، فقلت: لو کان فی آبائه ملک قلت: رجل یطلب ملک آبائه.

و سألتک عن اتباعه أ ضعفاؤهم أم اشرافهم؟ فقلت: بل ضعفاؤهم و هم اتباع الرسول.

و سألتک هل کنتم تتهمونه بالکذب قبل ان یقول ما قال؟ فزعمت ان لا، فقد عرفت انه لم یکن لیدع الکذب علی الناس، ثم یذهب فیکذب علی اللّه.

و سألتک هل یرتد احد منهم عن دینه بعد ان یدخله سخطة له؟ فزعمت ان لا،

ص:357

و کذلک الایمان إذا خالط بشاشة القلوب.

و سألتک هل یزیدون او ینقصون؟ فزعمت انکم یزیدون، و کذلک الایمان حتی یتم.

و سألتک هل قاتلتموه؟ فزعمت انکم قد قاتلتموه، فیکون الحرب بینکم و بینه سجالا ینال منکم و تنالون منه، و کذلک الرسول تبتلی، ثم تکون لهم العاقبة.

و سألتک هل یغدر؟ فزعمت انه لا یغدر، و کذلک الرسول لا تغدر.

و سألتک هل قال هذا القول احد قبله؟ فزعمت ان لا، فقلت لو قال هذا القول احد قبله قلت رجل ائتم بقول قیل قبله.

قال، ثم قال: بم یأمرکم؟ قلت: یأمرنا بالصلاة و الزکاة و الصلة و العفاف، قال: ان یکن ما تقول فیه حقا فانه نبی، و قد کنت اعلم انه خارج و لم اکن اظنه انه منکم، و لو انی اعلم انی اخلص إلیه لاحببت لقاءه، و لو کنت عنده لغسلت عن قدمیه، و لیبلغن ملکه ما تحت قدمی.

قال: ثم دعا بکتاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقرأه فإذا فیه: «بسم الله الرحمن الرحیم، من محمد رسول اللّه (صلی اللّه علیه و سلم) الی هرقل عظیم الروم، سلام علی من اتبع الهدی اما بعد فانی ادعوک بدعایة الاسلام اسلم تسلم، و اسلم یؤتک اللّه اجرک مرتین، و ان تولیت فان علیک اثم الاریسیین، و یا أَهْلَ اَلْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلاّ نَعْبُدَ إِلاَّ اَللّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً الی قوله: فَقُولُوا اِشْهَدُوا بِأَنّا مُسْلِمُونَ(1) فلما فرغ من قراءة الکتاب، ارتفعت الاصوات عنده و کثر اللغط، و امر بنا فاخرجنا، قال: فقلت لاصحابه حین خرجنا: لقد امر امر ابن ابی کبشة انه لیخافه ملک بنی

ص:358

الاصفر، قال: فما زلت موقنا بامر رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم انه سیظهر حتی ادخل اللّه علی الاسلام(1).

«و ابو العباس احمد بن عمرو القرطبی در «مفهم» در شرح این حدیث گفته» :

قوله: لو لا أن یؤثر علی الکذب لکذبت علیه، یعنی لولا أن یتحدث و ینقل عنه الکذب، و انما وقع له هذا فی ذلک الوقت لشدة عداوته له و حسده و حرصه علی اطفاء نوره، و یأبی اللّه الا أن یتم نوره، و فیه ما یدل علی أن الکذب مذموم فی الجاهلیة و الاسلام، و انه لیس من خلق الکرام.

و الحسب الشرف، و الحسیب من الرجال هو الذی یحسب لنفسه آباء أشرافا، و مآثر جمیلة، و هو من الحساب و هو العدد.

و السجال مصدر ساجله یساجله سجالا: إذا ناوبه و قاومه، و أصله من السجل و هو الدلو العظیم التی لا یستقل واحد برفعها من البئر، و قد فسر معناه بقوله:

یصیب منا و نصیب منه(2).

«و نیز قرطبی در «مفهم» گفته» :

قوله: و اللّه ما أمکننی من کلمة ادخل فیها شیئا غیر هذه الکلمة، یعنی أنه کان یعلم من خلق رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الوفاء و الصدق و أنه یفی بما عاقدهم علیه، لکن لمّا کان المستقبل غیر حاصل فی وقته ذلک لبّس بطریق الاحتمال تمویها بما یعلم خلافه(3).

ص:359

قال هرقل: هذا رجل صالح یا أبا سفیان اتبعوه، و لا تقابلوه، و لا تستنوا بسنة الیهود، فانهم أفعل الناس لذلک أن یقاتلوا انبیائهم.

و لکن اخبرنی هل یغدر إذا واثق؟ قال: لا و اللّه ما غدر قط فیما مضی، و انی لخائف ان یغدر هذه المرة.

قال هرقل: کیف یا أبا سفیان؟ قال: وادعناه سنتین بعضنا لبعض أمن، فبلغنی و أنا عندک أن حلفائی قاتلوا حلفاءه فأعانت عشیرتی حلفاءنا علی حلفائه، فبلغنی أن حلفاءه سألوه النصر، فهو یرید أن یعین حلفاءه علی قومه.

قال هرقل: یا أبا سفیان ان یکن الحدیث کما حدثتنی فأنتم اولی بالغدر منه، أنتم استحللتم قتال حلفائه و لکن أخبرنی یا أبا سفیان کیف موضعه فیکم؟ قال: هو و اللّه فی الذروة منا فضحک هرقل و قال: ما أراک الا تخبرنی بحقیقة امره، و لقد وجدت فیما نتحدث أن اللّه لم یبعث نبیا بعد لوط الا فی ثروة قومه و ذروتهم، قال ابو سفیان عند ذلک لهرقل: ما أرانی الا راجعا فمضی لخبر قومه الخ(1).

تم الجزء الرابع علی حسب تجزئتنا و یلیه الجزء الخامس انشاء اللّه الموفق

ص:361