ص : 2

ص : 3

ص : 4

ص : 5

نخستین تفسیر موضوعی به زبان فارسی

منشور جاوید

اخلاقی و اجتماعی

جلد چهاردهم

نگارش آیة الله جعفر سبحانی

ص : 6

قرآن اقیانوس ناپیدا کرانه

عالی قرآن و تلاوت صحیح آن است، این دو نوع علوم عبارتند از:

1. علوم عربیه: از قبیل صرف و نحو، لغت و اشتقاق و معانی و بیان و بدیع و غیره که باید اینها را کلید فهم معانی ابتدایی قرآن دانست. درست است که بهره برداری از این کلید، مخصوص به قرآن نیست بلکه از طریق این علوم، انسان به زبان عربی آشنا شده و از کلیه کتابهایی که به زبان عربی نگارش یافته اند بهره می گیرد، ولی انگیزه اصلی و اساسی از کشف قواعد زبان عربی و تدوین این علوم فهم «کتاب اللّه» بوده است.

2. علوم قرآن: مقصود از آن، علومی است که مربوط به خود قرآن بوده و از خود قرآن مایه می گیرد، مانند«قصص پیامبران»، «شأن نزول ها»، و «قرائت»، «تجوید» و نظایر اینها، این نوع علوم از متن قرآن مدد می گیرند، از طریق خود این کتاب تدوین می گردند.

علومی که از متن خود قرآن کمک می گیرند، به این علوم منحصر نیست، بلکه با پیشرفت تمدن اسلامی و تکامل اندیشه ها، گسترش دیدها و بینش ها، «علوم قرآن» افزایش یافته است.

قطب الدین شیرازی (متوفای 710)در کتاب «درة التاج» علوم قرآن را به دوازده علم تقسیم کرده است، در حالی که «جلال الدین سیوطی»(متوفای سال 911)، در کتاب «اتقان» علوم قرآن را به هشتاد نوع رسانیده است.

«بدرالدین زرکشی»(متوفای 794) در کتاب «البرهان فی علوم القرآن» انواع علوم قرآن را به چهل و هفت نوع رسانیده و بسیاری از انواع علوم را که بعدها سیوطی آنها را به صورت علمی مستقل شمرده است، در برخی ادغام کرده است.

ص : 8

امیر مؤمنانعلیه السَّلام آیات و علوم قرآن را در حدیثی به نوعی تقسیم کرده است.(1)

جالب توجه این که رشته تألیف و نگارش در هر یک ازاین علوم ودانش ها که همگی به منظور درک مفاهیم آن تدوین شده اند، در هیچ زمانی از تکامل باز نایستاده و رشته نگارش در همگی مستمر و پیوسته بوده است واگر مجموع کتابهای اندیشمندان اسلامی در این خصوص در نقطه ای گردآوری شود، عظیم ترین کتابخانه را تشکیل می دهد، و اگر کتابهایی که به طور مستقل درباره قرآن نوشته شده، به آنها ضمیمه گردد، عظمت این کتاب آسمانی، تجلی بیشتری پیدا کرده و هر اندیشمندی، انگشت تعجب وحیرت به دندان می گزد و با خود می گوید:

«قرآن چه اقیانوس ناپیدا کرانه ای است که هیچ شناوری به ساحل آن نمی رسد و نمی تواند حد و مرز آن را تعیین کند».

تنها از طرف دانشمندان شیعه صدها تفسیر (2) بر قرآن نوشته شده و قسمتی از آنها بر اثر مرور زمان از بین رفته و قسمتی به صورت مطبوع و مخطوط در کتابخانه های جهان محفوظ مانده است و اگر تفاسیری که از طرف دانشمندان اهل تسنن بر آن نوشته شده به آنها ضمیمه گردد، عقل و خرد درباره قرآن مبهوت و مدهوش می گردد و با خود می گوید: چه کتاب بدیع و اعجاب انگیزی است که این همه جاذبه دارد، چه فضای بی کرانی است که برای آن نمی توان افقی تعیین کرد و چه آسمان پر ستاره ای است که برای ستاره های آن شمارشی نیست؟

ص : 9

اهلبیت ، 18. سوگندهای قرآن، 19. شأن نزول های قرآن، 20. ترجمه های قرآن به زبان های مختلف جهان.

اینها اجمالی از موضوعاتی است که پیرامون آنها کتابهایی نگارش یافته است و انسان غرق در شگفتی می گردد وقتی آگاه می شود که تنها درباره لغات قرآن بیش از صد جلد و درباره ناسخ و منسوخ آن بیش از 75 جلد و درباره محکم و متشابه آن بیش از 60 جلد کتاب نوشته شده است و تاکنون قرآن به هفتاد زبان (غیر فارسی) ترجمه شده است که تعداد ترجمه ها بر دو هزار بالغ می باشد.

هرگاه بر این کار، فهرست قرآن های خطی و چاپی، فهرست تفسیرهای فلسفی، ادبی و عرفانی نیز اضافه شوند در این موقع است که انسان بی اختیار می گوید:

(وَانّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ العالَمینَ * نَزَلَ به الرُّوحُ الأَمینُ * عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ المُنْذِرِینَ * بِلِسان عَربیّ مُبین)(شعراء/192_ 195)

مگر خواننده در این کتاب چه می یابد؟ و چه می شنود؟ یک نگاه اجمالی به این اقیانوس ناپیدا کرانه هر نوع شک و تزلزل درونی رابه یقین و اطمینان خاطر برمی گرداند.

و بر آن احاطه پیدا نمی کند.

همان طور که آب دریا در کاسه ای نمی گنجد، همچنین اقیانوس معارف قرآن نیز در اندیشه کوچک ما نمی گنجد، و در قالب الفاظ در نمی آید و هر نوع تعریف از قرآن می تواند اشاره ای به بخشی از عظمت او باشد.

بهترین معرف قرآن، خود او، و گفتار حامل وی، پیامبر گرامی صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم می باشد، هرگاه مجموع آیاتی را که پیرامون خود قرآن سخن گفته است، در یک جا گرد آوریم به عظمت این کتاب، از طریق خود او بهتر آگاه می شویم و به حق باید معرف سخن خدا خود او باشد، و اگر مجموع سخنانی را که پیامبرصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم و یا دیگر پیشوایان معصوم علیهم السَّلام درباره قرآن گفته اند، مورد بررسی قرار دهیم، قرآن در نظر ما عظمت و جلوه دیگری خواهد داشت.

اکنون نمونه هایی را درباره معرفی قرآن، از خود کتاب آسمانی، نقل می کنیم،تنها نمونه هایی را، نه همه و نه اکثر آن را:

1. (ذلِکَ الکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدَیً لِلْمُتَّقینَ) (بقره/2).

«این کتابی است که در استواری آن تردیدی نیست و راهنمای پرهیزگاران است».

2. (...قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللّهِ نُورٌ وَکِتابٌ مُبینٌ) (مائده/15).

«از جانب خدا برای شما نور و روشنی بخش تاریکی ها و کتاب آشکار آمده است».

3. (...قَدْ جاءَکُمْ بُرهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَأَنْزَلْنا إِلَیْکُم نُوراً مُبِیناً) (نساء/174).

«از طرف پروردگار شما، گواهی آمده و به سوی شما نور روشنی بخش فرود آمده است».

ص : 12

4. (لَوْ أَنْزَلْنا هذَا القُرآنَ عَلی جَبَل لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللّهِ...)(حشر/21).

«اگر این قرآن بر کوهها نازل می گشت، آنها در برابر آن خاضع می گشتند و از ترس پروردگار خود درهم کوبیده می شدند».

5. (...کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النّاسَ مِنَ الظُّلُمات إِلَیالنُّورِ...)(ابراهیم/1).

«کتابی است که آن را فرو فرستادیم تا مردم را ازتاریکی های(شرک و کوری) به روشنی(ایمان) منتقل کنی».

اینها نمونه هایی است از معرفی قرآن به وسیله خود قرآن، ما به همین اندازه در این پیش گفتار اکتفا نموده و تفصیل در این موضوع را به وقت دیگری موکول می نماییم.

قم _ مؤسسه امام صادق علیه السَّلام

30 دیماه 1362

برابر

16 ربیع الثانی 1404

جعفر سبحانی

ص : 13

ص : 14

لَقَوِیٌّ عَزیزٌ)(حج/40)

5.(اَلَّذِینَ إِنْ مَکَّناهُمْ فِی الأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکاةَ وأَمَرُوا بِالمَعْرُوفِ ونَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِوَللّهِ عاقِبَةُ الأُمُورِ)(حج/41)

اگر جامعه ای مورد تعدی و تجاوز واقع گردید انسان باید به حکم عقل و فطرت از جامعه و از حقوق خود دفاع کند و چنین جنگی از نظر عقل واجب است و بلکه دفاع از حق، حق طبیعی هر موجود زنده است.

هیچ ملتی در طول تاریخ نمی تواند با دشمنی که حیات اورا تهدید می کند، جنگ را در صورت امکان ضروری نداند و در صورتی که بر انداختن چنین دشمنی با هیچ وسیله جز کشتن یا کشته دادن میسر نگردد خونریزی را روا وجایز نشمارد.

به همین دلیل، دنیای امروز پس از آن همه تقبیحی که از جنگ کرده، عاقبت در مواردی آن را مشروع و قانونی شناخته است.

اسلام نیز چون یک آیین فطری است و قوانین و مقررات خود را روی اساس آفرینش و مشخصات فطری استوار کرده است، لذا «جهاد» را در شرایطی لازم و واجب می داند . هم اکنون باید دید، علل وانگیزه برای تشریع جهاد در اسلام چه بوده است؟

مدینه اجتماعی پیدا کردند و قدرت وتوانایی آنان برای دفاع از حق از دست رفته خود، به حد کفایت رسید، در این هنگام از جانب خدا مأمور شدند که به خاطر دفاع از حقوق از دست رفته خود، قیام کنند و دشمن را سرکوب سازند و حقوق طبیعی خود را به دست آورند. اینک متن آیات:

(إِنَّ اللّهَ یُدافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ خَوّان کَفُور) .

«خداوند از افراد با ایمان دفاع می کند، خداوند هر خیانتکار ناسپاس را دوست نمی دارد».

(أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُم ظُلِمُوا وَإِنَّ اللّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدیرٌ) .

«به کسانی که با آنان نبرد می شود، اجازه داده شده کارزار کنند زیرا مورد ستم واقع شده اند و مسلماً خدا بر یاری آنان تواناست».

در آیه دیگر می خوانیم:

(اَلَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقّ إِلاّ أَنْ یَقُولُوا رَبُّنا اللّهُ وَلَولا دَفْعُ اللّه النّاسَ بَعَضُهُمْ بِبَعْض لَهُدِّمَتْ صَوامِع وَبِیَعٌ وَصَلواتٌ وَمَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللّهِ کَثیراً وَلَیَنْصُرنَّ اللّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللّهَ لَقَوِیٌّ عَزیزٌ).

«آنان که از دیارشان بدون علت رانده شده اند جز این که می گفتند: پروردگار ما خدا است اگرخداوند برخی از مردم را به بعض دیگر دفع نکند، دیرها و کلیساها«کنشتها» و مساجدی که نام خدا در آنجاها زیاد برده می شود، ویران می گردد. هر کس خدا را یاری کند خداوند نیز او را یاری می نماید».

و در آیه دیگر آمده است:

(الَّذِینَ إِنْ مَکَّناهُمْ فِی الأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکاةَ وأَمَرُوا

ص : 19

بِالمَعْرُوفِ ونَهَوا عَنِ الْمُنْکَرِوَللّهِ عاقِبَةُ الأُمُورِ) .(1)

«آنان که اگر به آنها در روی زمین قدرت بدهیم، نماز را بپا می دارند و زکات می دهند، به نیکی ها امر می کنندو از بدی ها باز می دارند. سرانجام کارها با خدا است».

این چهار آیه نخستین آیاتی است که در اصل تشریع جهاد نازل گردیده و در آنها به علل وانگیزه های جهاد نیز اشاره شده است. دقت در این آیات ما را با انگیزه های جهاد آشنا می سازد.

اوّلاً : رزمندگان راه حق هرگز آغاز به جنگ نکرده بلکه پاسخگوی نبردی بودند که از طرف متجاوزان آغاز شده بود. یعنی این گروه جنگ زده هستند نه جنگجو، در این صورت دفاع کسی از خود که مورد تجاوز است قهراً لازم وواجب خواهد بود، و در غیر این صورت تحمّل خواری است و زبونی.

ثانیاً: نشانه دوم بر تجاوز دشمن این است که آنان را به جرم اعتقاد به خدای یگانه از خانه و دیار خود بیرون رانده اند، گویا که اعتقاد به خدای یگانه در نظر آنان آنچنان جرم است که معتقد به آن باید محیط زندگی خود را ترک کند.

ثالثاً: مشرکانی که با الوهیت خدا و پرستش حق مخالف هستند باید به وسیله مردان خداپرست، نابود شوند و زمین از لوث وجود آنها پاک گردد و در غیر این صورت معابد الهی ویران می گردد.

رابعاً: اگر خداوند در این آیات به چنین بپا خاستگان وعده پیروزی می دهد، به خاطر این است که اگر آنان در روی زمین قدرت و اقتدار پیدا

ص : 20

کردند راه ستمگران را پیش نمی گیرند بلکه پیوند خود را با خدا (اقاموا الصلاة) و پیوند خود را با مردم (آتوا الزکاة)محکم تر می سازند و در اشاعه نیکی و محو بدیها می کوشند و از هیچ کس نمی ترسند.

این آیات، نیمی از سیمای جهاد وانگیزه تشریع آن را در صدر اسلام برای ما روشن می سازد، ومعلوم می شود که بسیاری از اشکالات و تاخت و تازهای مسیحیان بر این حکم حیاتبخش اسلام، بسیار بی اساس و بی پایه است و یک چنین جهاد و کوشش برای باز پس گرفتن حقوق، وعقب راندن متجاوز در قاموس تمام ملیت ها، مشروع و یک فریضه وجدانی و ملّی است.

ستم دیدگان بشتابد و آنان را از ظلم و ستم برهاند.

یک چنین جهاد و لو این که به ظاهر ابتدایی و تعرضی است ولی در واقع جهاد دفاعی است. البته در این جا دفاع از شخص و مال و یا میهن و امت اسلامی نیست بلکه دفاع از انسانهای مظلوم و ستمکش می باشد در این جا تجاوز به امت اسلامی نیست بلکه تجاوز به نوع انسان مطرح است. تجاوزی که خود یک نوع ستم، و مبارزه با آن دفاع از عدالت و مقابله با ظلم است. آیا می توان یک چنین مبارزه را، جهاد تعرضی و یا ابتدایی صد در صد نامید؟ یا یک چنین جهاد، مقابله با ستمگری است که انسان آزاد را تحت ستم درآورده و او را به زنجیر کشیده است.

گاهی نقل شده است موقعی که مردم الجزایر با فرانسوی ها مبارزه می کردند، برخی از فرانسوی ها دوشادوش الجزایری ها با فرانسوی ها جنگ می کردند در صورتی که کوچکترین تجاوزی به فرانسه رخ نداده بود. امّا چون انسانی در نقطه ای از جهان مظلوم شده بود وانسان دیگری می توانست از آن دفاع کند و او را نجات دهد، از این جهت این گروه به خود حق می دادند که در دفاع از مردم الجزایر با هموطنان متجاوز خود مبارزه نمایند.

قرآن مجید به این قسمت از جهاد که به ظاهر ابتدایی وتعرضی است امّا در حقیقت دفاعی وآزادی بخش می باشد، در آیه ای اشاره می کند و می فرماید:

(وَما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ فِی سَبیلِ اللّه وَالْمُسْتَضْعَفینَ مِنَ الرِّجالِ وَالنِّساءِ وَالْوِلْدانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظّالِمِ أَهْلُها وَاجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیّاً وَاجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیراً)(نساء/75).

ص : 22

«چرا در راه خدا و در راه آن عده از مردان و زنان و کودکانی که ناتوان و بیچاره اند، جهاد نمی کنید؟ آنان که می گویند: پروردگارا! ما را از این شهری که مردم آن ستمگرند، بیرون ببر، و از جانب خود برای ما سرپرستی معین کن وخود برای ما یاوری قرار ده».

اما آیا شتافتن به یاری مظلوم در هر حال واجب و لازم است یا در صورتی واجب است که از مسلمانان کمک بخواهد و نیز در صورتی واجب است که مسلمان و یا در مسیر پیوستن به مسلمانان باشد ویا لااقل در مسیر ضد حکومت اسلامی نباشد یا مطلقاً واجب است؟ ما فعلاً در این مورد بحث نمی کنیم، زیرا این وظیفه فقه اسلامی است که این قیود را بیان کند.

آری این نوع جهاد، مقدس ترین جهادی است که تاکنون بشر به خاطر دارد. در این جا یک انگیزه معنوی و صد در صد انسانی مجاهد را وادار می سازد که با ریختن خون خود، نجات مظلومان و ستم دیدگان را فراهم سازد و هرگز مسلمان نباید به بهانه این که حقوق شخصی ویا نوعی او مورد تجاوز قرار نگرفته تماشاگر صحنه قتل مظلومان و بیچارگان باشد واین وظیفه مسلمانان است که جهاد کنند تا آنان را از اسارت نجات دهند.

آری اسلام پیکار می کند تا توده ها بتوانند راه صحیح زندگی را با اراده خود انتخاب کنند، اسلام هرگز راضی نمی شود در سراسر دنیا بنده ای از بندگان مورد تعدی و تجاوز قرار بگیرد وحقوق ملتی به دست ملت دیگر پایمال گردد. اسلام با قانون جهاد از حقوق بیچارگان دفاع می کند و در حقیقت پناهگاه مظلومان است.

خلاصه: از آنجا که انگیزه پیکارگران اسلامی، آزاد ساختن زیر سلطه ها و محو ظلم و ستم از ستمدیدگان است باید نام آن را «جهاد دفاعی» یا «جهاد

ص : 23

آزادی بخش» نامید نه ابتدایی و تعرضی.

تصور این که دولت ویا ملتی نباید در امور داخلی دولت ها وملت ها، مداخله نماید،سفسطه ای بیش نیست، این اصل مربوط به موردی است که دولتی با حمایت ملت خود، کاری را صورت دهد، نه این که دولتی به زور سرنیزه، بر جمعی بتازد، وگروهی را حاکم، و گروهی را محکوم و سر به نیست سازد.

ستم .

و به عبارت روشن تر: میزان در مقدس بودن جهاد این نیست که دفاع از خود باشد، بلکه جهاد در تمام مراحل از آن نظر، انسانی است که به صورت دفاع از حق و حقیقت صورت پذیرد واگر دفاع از خود و ملت خویش زیبا وانسانی باشد به خاطر این است که یک چنین عمل، دفاع از حق وحقیقت است در این صورت دیگر لزوم ندارد که فریضه جهاد را به دفاع از شخص و یا ملت منحصر کنیم بلکه هر جا که دفاع از حق و حقیقت صورت پذیرد هر چند خود انسان و یا ملت او مورد تجاوز قرار نگیرد، جهاد مقدس خواهد بود.

ایجاد اختناق از طرف زمامداران خسروانی ویا قیصری، وجلوگیری از نفوذ نور الهی در دل ها ومشغول کردن مردم با عقاید پوسیده و خرافی، تجاوز به حریم حق و حقیقت، و یا تجاوز به حقوق انسان ها است وباید با چنین اختناق مبارزه کرد ومحیط آزاد به دست آورد و سخن خدا را به گوش مردم رسانید. آنگاه مردم مختارند، (فَمَنْ شاءَفَلْیُؤْمِنْ وَمَنْ شاءَ فَلْیَکْفُر) .

در جهان امروز حقوقی به نام «حقوق بشر» و جمعیتی به نام حامیان حقوق انسان ها، مطرح است، کسانی که در میان مردم به عنوان دفاع از حقوق انسان ها سخن می گویند و از حقوق آن ها دفاع می کنند، احترام و آبروی خاصی کسب می کنند (گو این که گاهی در پوشش این حمایت، یک رشته اغراض سیاسی دارند که می خواهند از این طریق به آن برسند).

در این جا کسی به آنها اعتراض نمی کند که شما چه می گویید، حقوق ملی و یا شخصی شما که به خطر نیفتاده است، چرا هیاهو راه می اندازید، چرا؟! برای این که حق دفاع، منحصر به دفاع از شخص و شخصیت و ملیت نیست، بلکه اگر حقوق بشری به خطر افتاد در این صورت باید به عنوان دفاع

ص : 25

از حق و حقیقت قیام کرد و خون داد و خون ریخت تا حق را باز ستاند و لذا امروز جهان قیام گروهی را که فقط برای آزادی قیام می کنند، و با حاکمی که ایجاد اختناق کرده، می جنگند، قیام مقدس می شمارد.

پس اگر دولت های کافر، مانع از نفوذ اسلام و تبلیغ مردم و نشر معارف و احکام آن نباشند و هیچ گونه مانعی بر سر راه دعوت پیامبران و اولیای الهی و نمایندگان آنان ایجاد نکنند در این صورت، حکومت اسلامی با چنین حکومت ها کاری نخواهد داشت و منتظر نظریه مردم در گزینش راه و رسم ها است تا چه خطی را انتخاب کنند و از چه مکتبی پیروی نمایند.

به طور مسلم فطرت های پاک و دست نخورده انسان ها، به تدریج شیفته تبلیغات اسلام می گردند و مردم جهان (در صورت آزاد بودن تبلیغ) به این مکتب حیات بخش جذب می شوند و چیزی نمی گذرد که مردم دسته دسته به سوی اسلام کشیده می شوند و ایمان می آورند. ومفاد آیه: (وَرَأَیْتَ النّاس یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللّه أَفْواجاً) در تمام زمان ها و عصرها تحقق پیدا می کند.

این جا است که باید گفت، تمام جهادهای اسلام دفاعی بوده و غالباً در مسیر آزاد ساختن ملت ها از زیر سلطه و کسب آزادی برای تبلیغ و بیدار ساختن ملت ها، صورت می پذیرفته است.

اگر مسلمانان صدر اسلام با یک دست سلاح، و با دست دیگر قرآن بر می داشتند و راهی کشورهای زیر سلطه می شدند برای این بود که مستضعفان را از زیر سلطه بیرون بکشند و اختناق را که حاکمان وقت در محیط خود به وجود آورده بودند از بین ببرند، تا راه را برای تفکر مردم درباره منطق توحید باز کنند، و دستورهای الهی در اختیار مردم قرار گیرد، و حجت بر مردم تمام گردد.

ص : 26

بهطور مسلم هر انسانی برای خود ذوق و سلیقه ای دارد، و هرگز نمی توان دو انسانی را یافت که از نظر سلیقه یکسان باشند، هر کدام از انسان ها، آرایش خاصی را می پسندد و هر کدام از دوخت معینی در لباس استقبال می کند، خلاصه هر انسان در فرم لباس و نوع آرایش، رشته تحصیل و کار، خصوصیت و گزینش همسر، سلیقه ای دارد که مربوط به زندگی شخصی مادی او است و نباید مزاحم او شد وغالباً در سعادت و خوشبختی ویا شقاوت و بدبختی و زندگی معنوی او مؤثر نیست.

2. کارهایی که با سعادت و خوشبختی او کاملاً مربوط است، و گزینش جز یک راه معینی، مایه بدبختی او می گردد، آزادی در این قسمت ممنوع است و نمی توان دست افراد جاهل و نادان را در این قسمت باز گذارد مانند: اعتیاد به مواد مخدر از هروئین و ال، اس، دی و شراب، دراین مورد حفظ سعادت بشر بر حفظ آزادی او مقدم است مثلاً در جامعه ای که میکروب «وبا» پیدا شود مجبور ساختن گروه های نادان به واکسینه شدن نه تنها بد نیست بلکه یک عمل زیبا و صد در صد انسانی است و در جهان هیچ مأمور بهداشت را به خاطر یک چنین عمل، متجاوز به حریم آزادی افراد، قلمداد نمی کنند.

بت پرستی، از منکراتی است که مایه بدبختی انسان می گردد وسعادت انسان را به خطر می افکند، جلوگیری از یک چنین منکر، قدمی است به سوی سعادت او و یک چنین اقدام خردمندانه، مقدم بر حفظ آزادی او است که از آن سوء استفاده کرده و خود را در گرداب بدبختی فرو می برد.

در این جا باز می توان گفت پرستش غیر خدا، یک نوع تجاوز به حقوق الهی و ضایع کردن آن است، مبارزه با یک چنین عمل منکر، مبارزه با ظلم و

ص : 28

تجاوز به حقوق الهی است.

آری حد و پایان این مبارزه، برچیده شدن بساط بت و بت پرستی است، امّا هرگز نمی توان برای ایجاد اعتقاد به توحید، مبارزه کرد، زیرا چیزی مبارزه برمی داردکه فعل و ترک آن در دست انسان باشد، در صورتی که اعتقاد به یک مذهب در دست کسی نیست که آن را به جبر و زور بر دیگری تزریق کند. در چنین مواردی باید از منطق خرد ودعوت های حکیمانه که قرآن ما را به آن هدایت می کند پیروی کنیم آنجا که می فرماید:

(ادْعُ إِلی سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوعِظَةِ الحَسَنةِ وَجادِلْهُمْ بِالّتی هِیَ أَحْسَنُ...)(نحل/125).

«به راه پروردگارت با دلیل و برهان وپندهای دلنشین دعوت کن و با آنان به بهترین راه، بحث و مناظره بنما».

کند.

ولذا اسلام «آهن»(مظهر قدرت) را در ردیف ترازوی عدل و ترازوی عدل را در کنار کتاب و وحی نام برده است، آنجا که می فرماید:

(لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالبَیِّناتِ وَأَنْزَلْنا مَعَهُمُ الکِتابَ وَالمِیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدیدٌ...)(حدید/25).

پیامبران با حجت قاطع و دلیل روشن از طرف خداوند آمده اند تا مردم را راهنمایی کنند کسانی که عقل و درک صحیح دارند روی همان برهان از پیامبران اطاعت می کنند و رستگار می شوند ولی اشخاص لجوج و عنود سهل است که خود ایمان نمی آورند بلکه در راه وصول این خیر عمومی برای مردم مانع ایجاد می کنند و با نیرو و قدرت خود، بین آن و مردم حایل می گردند یقیناً این قبیل اشخاص، دشمن سر سخت بشر و متجاوز به حقوق تمام افراد انسان می باشند و مخالف نام خدا و اراده عمومی او هستند.

پس باید این سنگ را از سر راه خیر و سعادت اجتماع بشری برداشت تا این خیر عمومی به همه برسد و عدالت مطلق و امنیت عمومی در جامعه برقرار گردد چنان که در آیه ذیل خداوند صریحاً دستور می دهد:

«آنان که با خدا و رسولش جنگ می کنند و نظم و آرامش عمومی را به هم می زنند مجازاتشان این است که کشته شوند یا به دار کشیده شوند یا یکی از دستها و یکی از پاهایشان به عکس یکدیگر بریده شود، یا از آن سرزمین تبعید شوند این رسوایی آنها در دنیاست و در آخرت عذاب بزرگ دارند».(1)

کسانی که واقعاً در روی زمین موجب فساد گشته اند، اسلام برای حفظ

ص : 30

توده مردم از شر آنها، کیفرهای سخت و دردناکی را مقرر کرده است.

پس هرگاه کسی راه طغیان و خودسری پیش گیرد و آرامش و امنیت عمومی را به هم زند و بر ضد مصالح اجتماع قدم بردارد، بر مسلمانان واجب است با وی بجنگند و او را به سوی حق باز گردانند در برابر این حکم، مسلمان و غیر مسلمان یکسان است.

آری اگر مسلمان راه تمرد و طغیان و بیدادگری را پیش گیرد و از عدالت و انصاف دوری گزیند او با حکم خدا مخالف است و بر مسلمانان لازم است با چنین شخصی برای اعلای کلمه توحید و گسترش عدل به شکل زیر پیکار نمایند.

«اگر دو دسته از مؤمنان کارزار کنند، میانشان صلح دهید، اگر یکی از آنها بر دیگری تجاوز کند با متجاوز بجنگید تا به فرمان خدا باز آید، اگر به سوی حق بازگشت، بین آنان به عدالت اصلاح دهید و انصاف کنید که خدا انصاف گران را دوست می دارد».(1)

وقتی که اسلام، مسلمانها را امر می کند که با مسلمانی که راه ظلم و ستم را پیش گرفته (برای از بین بردن ظلم و برقراری عدالت) مبارزه کنند،بی شک به آنها امر خواهد کرد که برای دفع هر گونه ظلم، مبارزه کنند، به شرط این که خودشان به هیچ وجه مرتکب بیدادگری نشوند.

(وَقاتِلُوا فِی سَبیلِ اللّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَلا تَعْتَدُوا إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ) .(2)

ص : 31

«در راه خدا با کسانی که با شما مبارزه می کنند، نبرد کنید ولی هرگز راه ستم و جور را پیش نگیرید که خداوند ستمگران را دوست نمی دارد».

اسلام، تنها برای این نوع هدفهای بزرگ انسانی، جنگ را جایز می داند و امر جهاد را بزرگ می شمارد و به سربازان مجاهد،عالیترین درجات شهادت و پاداش را نوید می دهد:

(إِنَّ اللّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبیلِ اللّهِ فَیقتلُونَ ویُقْتَلُونَ وَعداً عَلَیْهِ حَقّاً فِی التَّوارةِ وَالإِنْجِیلِ وَالقُرآنِ...) .(1)

«خداوند از مؤمنان جانها و مالهایشان را خریداری کرده در عوض برای آنها بهشت قرار داده تا در راه خدا مبارزه کنند یا دشمن را بکشند ویا کشته شوند و این وعده حق خدا است که در تورات و انجیل و قرآن آمده است».

تنها اسلام برای همین هدفهای عالی وانسانی است که به مسلمانان دستور می دهد که برای نبرد با دشمن، ارتش مجهز و نیرومندی فراهم سازند.

تا این جا با علل و انگیزه های جهاد در اسلام که در چهار انگیزه خلاصه می شود آشنا شدیم و هیچ کدام از این انگیزه ها بر خلاف حقوق طبیعی انسان ها نیست. و رزمندگان در صدد تحمیل عقیده ای بر کسی و سلب آزادی از فردی نمی باشند، بلکه در تمام این موارد چهارگانه، هدف، شکستن موانعی است که سر راه تکامل انسان و حریت و آزادی و حقوق طبیعی وی پدید آمده، و یا برای دفع شر اشرار و مفسدانی است که برای نابودی نظام اسلامی قیام کرده و یا نظم و آرامش را به هم می زنند.

ص : 32

کنید تا زمانی که جزیه را به دست خود با خضوع و تسلیم بپردازند».

در آیه نخست نبرد با مشرکان را تا آن حد تجویز می کند که آنان از بین بروند، در صورتی که آیه دوم نبرد با اهل کتاب را تا آن حد لازم می شمارد که جزیه بپردازند. و به عبارت دیگر: در آیه نخست موجودیت مشرک را به رسمیت نمی شناسد، در صورتی که در آیه دوم به خاطر این که اهل کتاب از نظر پیروی از یک دین آسمانی شباهتی با مسلمانان دارند هر چند از جهتی نیز شبیه به مشرکان هستند، نبرد با آنان را تا آن حد که جزیه بپردازند، تجویز می کند و برای آنان یک سلسله احکام حد وسط میان مسلمان و مشرک قائل می شود، و در صورت پرداخت جزیه آنها را به رسمیت می شناسد.

آنگاه در آیه دوم، علت نبرد با اهل کتاب را تا حد جزیه دادن تشریح می کند و جهات زیر را علل نبرد با آنان می داند:

1. (لا یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَلا بِالیَومِ الآخِرِ) :« آنان به خدا و روز معاد ایمان ندارند».

در اینجا سؤالی مطرح است وآن این که: چگونه اهل کتاب به این دو رکن اساسی ایمان ندارند در حالی که خود را خداپرست و از پیروان پیامبران می دانند؟ پاسخ آن این است که ایمان آنان صحیح و خالص نیست بلکه آلوده به شرک است. یهودیان «عزیر» را فرزند خدا، می دانند، و مسیحیان به خدایان سه گانه اعتقاد دارند. ایمان آنان به معاد بسیار تحریف یافته است، معاد از نظر آنان، فقط روحانی محض است از این جهت آنان از گروه غیر مؤمن به خدا و روز رستاخیز شمرده شده اند.

2. (لا یُحْرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللّهُ وَرَسُولُهُ) : «حرام های خدا و پیامبر او را حرام نمی شمارند».

ص : 34

اگر مقصود از «رسوله» پیامبر آنان یعنی حضرت کلیم و حضرت مسیح باشد، در این صورت معنی آیه این می شود که حرام های کتاب های خود را از شراب و ربا، حرام نمی شمارند. و اگر مقصود از آن، «پیامبر» اسلام باشد، مقصود این است که آنها در برابر حرام های قرآن تسلیم نمی شوند. از آنجا که لفظ «رسول» در آیه به صورت مفرد آمده است، ناچار باید گفت: مقصود از آن، پیامبر اسلام است و اگر مقصود پیامبران خودشان بود، مناسب بود بفرماید «ورسلهم» چنان که در آیه دیگر می فرماید:

(وَلَقَدْجائَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالبَیِّنات)(اعراف/101).

«پیامبران آنان با دلایل روشن به سوی آنها آمدند».

3. (وَلا یَدینُونَ دِینَ الحَقِّ) :« آیین حق را نمی پذیرند».

مقصود از «دین الحق» همان آیین اسلام است به گواه این که در آیه ای از همین سوره می فرماید:

(هُوَ الّذی أَرْسَلَ رَسُولهُ بِالهُدی وَدِینِ الحَقّ...) (توبه/33).

«او است که پیامبر خود را با هدایت و آیین حق فرستاد».

قرآن با این دلایل سه گانه جهاد با آنها را لازم می شمرد و یادآور می شود که:

اکنون که از مسیر آیین حق منحرف شده اید و انبوهی از خرافات جایگزین عقاید راستین شده است و حاضر نیستید که فکر و ذهن خود را از این خرافات شستشو دهید، و از طرفی، آلودگی به شراب، رباخواری، خوردن گوشت خوک و بسیاری از بی بند و باری های جنسی، محیط زندگی شما را فرا گرفته است، لااقل باید به صورت یک اقلیت در کنار مسلمانها با

ص : 35

شرایط زندگی مسالمت آمیز، قرار گیرید و آن این است که با پرداخت جزیه که آن نیز در مصالح شما صرف خواهد شد، زندگی مسالمت آمیز خود را در کنار مسلمانان آغاز کنید.

و اگر شما، عقاید خرافی را پیرامون خدا و پیامبر او، کنار بگذارید وبه آیین برتر از آیین های قبلی، گردن نهید و خود را از آلودگی ها پاک سازید، برادران دینی خواهید بود که از هر نظر با دیگران یکسان بشمار می روید.

پیمان های خود ندارند و در این زمینه آیاتی وارد شده است که روشن ترین آنها آیه های 8 ،10و 13 سوره توبه است و ما به عنوان نمونه یکی را نقل می کنیم:

(کَیْفَ وَإِنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ لا یَرْقُبُوا فِیکُمْ إِلاًّ وَلا ذِمَّةً...) (توبه/8).

«چگونه (پیمان مشرکان ارزش دارد)، درحالیکه اگر بر شما غالب شوند، نه ملاحظه خویشاوندی با شما را می کنند و نه پیمان را؟!».

و _ لذا _ در همین سوره گروه مقید به پیمان را استثنا کرده و اجازه نمی دهد که با آنان نبرد شود چنان که می فرماید:

(...إِلاَّ الّذِینَ عاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الحَرامِ فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاْسَتقِیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقینَ) (توبه7).

«مگر افرادی که با آنها نزدیک «مسجد الحرام» پیمان بستید، تا آنها بر عهد وپیمان خود ثابت و پا برجا باشند، شما نیز بر پیمان خود وفادار باشید، خداوند پرهیزگاران را دوست دارد».

با توجه به این بخش از آیات روشن می گردد، آیاتی که در گروه نخست به طور مطلق فرمان نبرد با مشرکان را می داد در حقیقت مشرکانی بودند که برای حفظ موجودیت خود، پیمان بسته بودند و هدف معنوی و اخلاقی نداشتند و پیوسته به دنبال فرصت بودند که در موقع قدرت حمله کنند و ریشه اسلام را بکنند.

خواه مسلمان باشند خواه غیر مسلمان، زیر سلطه قرار گرفته اند و می خواهند از تحت سلطه افراد ستمگر بیرون آیند و ما نیز قدرت نبرد و دفاع از آنها را داریم، در این مورد بر ما لازم است که از حریم عدالت و حقوق انسان های تحت فشار دفاع نماییم چنان که قرآن می فرماید:

(وَما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللّه وَالمُسْتَضْعَفینَ مِنَ الرِّجال وَالنِّساءِ وَالوِلْدان الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ القَرْیَة الظّالِم أَهْلها وَاجْعَل لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیّاً وَاجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیراً)(نساء/75).

«چرا در راه خدا و در راه مردان و زنان و کودکانی که (به دست ستمگران) تضعیف شده اند پیکار نمی کنید آنان که می گویند خدایا ما را از این شهر (مکه) که اهلش ستمگرند بیرون ببر و برای ما از طرف خود سرپرست قرار بده و برای ما از طرف خود یار ویاوری تعیین نما».

در این آیه سخن از «مستضعف» است نه از ضعیف، دومی کسی است ناتوان باشد ولی مستضعف کسی است که بر اثر مظالم ستمگران از نظر فکری و فرهنگی، یا از نظر اخلاقی و اجتماعی و سیاسی و یا از نظر اقتصادی، ضعیف و ناتوان شده است.

این نوع جهاد ایثارگرانه، بهترین جهاد است; زیرا انسان خود را فدا می کند که دیگری زنده بماند، جان و خون می دهد تا دیگری زنده شود، چه ایثاری بالاتر و بهتر از این.

اعلام می دارد، زیرا اعتقاد به یک اصل برای خود مقدماتی لازم دارد که تا آن مقدمات حاصل نشود، اعتقاد به آن شیء، صورت نمی پذیرد هر چه هم خود انسان آن را بخواهد و یا از خارج فشار بیاورند.

قرآن در این زمینه می فرماید:

(لا إِکْراهَ فِی الدِّین...) (بقره/256).

«در دین وعقیده اکراه و اصراری نیست»،یعنی اکراه بی فایده است مفسران در شأن نزول آن، مطالبی نقل کرده اند که چکیده آنها این است که دو فرزند یک نفر انصاری به نام «ابو الحصین» در سایه تبلیغات یک تاجر مسیحی به مسیحیت گرویده بودند و این کار برای ابو الحصین سنگین آمد، و در قلب خود از سکوت پیامبر که آنان را دستگیر نمی کند ناراحت بود که در این زمینه این آیه نازل گردید.(1)

از آنجا که اعتقاد به یک اصل، نیاز به تفکر و اندیشیدن دارد و در سایه یک رشته مقدمات «عقد قلب» فراهم می گردد، قرآن به پیامبر خود دستور می دهد که:

(ادْعُ إِلی سَبیلِ رَبِّکَ بِالحِکْمَةِ وَالمَوعِظَةِ الحَسَنَةِ وَجادِلْهُمْ بِالّتِی هِیَ أَحْسَنُ...)(نحل/125).

«به راه پروردگار خود با دلیل و نصیحت های زیبا دعوت کن و با آنان، به نحو احسن، بحث و مناظره بنما».

و در آیه دیگر می فرماید:

(وَقُلِ الحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَمَنْ شاءَ فَلْیَکْفُر...)

ص : 39

(کهف/29).

«بگو حق از جانب خدا برای شما آمد، هر کس بخواهد ایمان بیاورد و هر کس بخواهد کفر ورزد».

در این مورد آیات دیگری هست که به گونه ای دست افراد را در گرایش به آیین حق باز گذارده و به یک طرف اصرار نمیورزد.

شما می توانید این آیات را در سوره یونس آیه 99; شعراء آیه 4 مطالعه فرمایید.

لَکُمْ عَلَیهِمْ سَبیلاً) (نساء/90).

«اگر کنار رفتند و با شما نبرد نکردند و از در صلح و سلم وارد شدند، خداوند برای شما درباره آنان حق تعرض قرار نداده است».

در این آیات سیمای انسانی و عاطفی اسلام به خوبی دیده می شود پس از ملاحظه تمام آیات جهاد بالأخص این گروه ششگانه که تحت قیود و شروطی اجازه جهاد می دهد مقصود الهی را می توان به دست آورد.

از نظر قواعد فقهی باید آیات مطلق، به وسیله آیات دیگر که برای جهاد شروطی متذکر می شود، مقید گردند.

در این جا نکته دیگری نیز هست و آن این که به حکم این آیات ششگانه، نوع جهادهای اسلامی، جنبه دفاعی و به یک معنی، جنبه آزادیبخشی داشته است، زیرا گذشته از آیات گروه نخست،آیات دیگر، جهاد را به عنوان دفاع از حریم جان و مال و یا حریم انسان های مستضعف تجویز می کند وجهاد را یک نوع ضرورت اجتماعی تلقی می نماید که به خاطر دفاع از جان و مال اشخاص، یا امت و ملت متعلق به انسان یا دفاع از امت های زیر سلطه، یا دفاع از آزادی های مشروع به نام تبلیغ دین خدا انجام می گیرد. هر چند در مقام تقسیم، جهاد به نوع دفاعی وابتدایی تقسیم می شود امّا روح همگی دفاع از حق و حقیقت است.

ص : 41

این صفحه در کتاب اصلی بدون متن است / هذه الصفحة فارغة فی النسخة المطبوعة

ص : 42

نمی باشد، به فضای فراخی که از نظر معنویت کمبودی ندارد، منتقل می گردد، و در آنجا لانه می گزیند.

تا آنجا که پیامبر گرامی فرمود:

«المهاجر من هجر ما حرم اللّه علیه».(1)

«مهاجر کسی است که از حرام و گناه هجرت کند و دوری گزیند».

و در باره این نوع هجرت در پایان بحث، گفتگوی فشرده ای خواهیم داشت.

از این جهت مشاهده می کنیم که قرآن وحدیث، مسأله «مهاجرت»را با عنایت خاصی تلقی می کنند، تا آنجا که «هجرت» با تمام مشتقات خود بیست و چهار بار در قرآن وارد می شود.(2)

غالباً هر موقع سخن از «هجرت» می آید، اذهان متوجه مهاجرت پیامبر از مکه معظمه به مدینه منوره می شوند و حرکت تاریخی پیامبر را به نظر می آورند که بسیار پربار و پر ارزش بوده است و به خاطر نقش بزرگی که داشته، در میان صدها حوادث تاریخ اسلام، مبدأ تاریخ مسلمانان گردیده است.

ولی این سبقت و تبادر، به خاطر انس ذهن ما است و هرگز مقصود از

ص : 46

«هجرت» این مصداق خاص نیست بلکه هجرت یک سنت اصیل آسمانی است که نمونه های آن را در پیامبران پیشین مشاهده می کنیم، اینک بحث خود را از این جا آغاز می کنیم.

بلافاصله مسأله جهاد در راه خدا را مطرح می نماید. ما این حقیقت را به روشنی در زندگی پیامبر گرامی و امیر مؤمنان و سایر پیشوایان به خوبی مشاهده می کنیم، جهاد پیامبر وامیر مؤمنان پس از مهاجرت از مکه به مدینه، و یا جهاد حسن بن علی و حسین بن علی علیهم السَّلام پس از مهاجرت از مدینه به کوفه، بیانگر اهمیت هماهنگی این دو اصل است به گونه ای که یکی بدون ضمیمه دیگری چندان مؤثر نیست.

مناسب برای پخش بذر توحید ندید، تصمیم بر مهاجرت گرفت و قوم خود را از تصمیم خود آگاه ساخت چنان که قرآن می فرماید:

(وَأَعْتَزِلُکُمْ وَما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَادْعُوا ربِّی عَسی أَلاّ أکونَ بِدُعاءِ ربِّی شَقِیّاً * فَلَمّا اعْتَزلَهُمْ وَما یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَهَبْنا لَهُ إِسحاقَ وَیَعْقُوبَ وَکُلاًّ جَعَلْنا نَبِیّاً) (مریم/48_ 49).

«من از شما و بت هایی که می پرستید دوری می گزینم وخدا را می خوانم، امیدوارم مرا محروم نگرداند. آنگاه که او از قوم خود و بت هایی که به جای خدا می پرستیدند، دوری گزید، ما هم به لطف و مرحمت خود، اسحاق و یعقوب را به او عطا کردیم و به هر دو، شرف نبوت بخشیدیم».

قرآن در آیه دیگر باز به مهاجرت ابراهیم اشاره می کند و می فرماید:

(قالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْیاناً فَأَلْقوهُ فِی الجَحِیمِ* فَأَرادُوا بهِ کَیْداً فَجَعلْناهُمُ الأَسْفَلین * وَقالَ إِنِّی ذاهِبٌ إِلی رَبِّی سَیَهْدِینِ * رَبِّ هَبْ لِی مِنَ الصّالِحینَ)(صافات/97_ 100).

«قوم او گفتند برای او آتشخانه ای بسازید و او را در آتش بسوزانید، آنان قصد جانش کردند ما نیز آنان را پست قرار دادیم(و نقشه های آنان را نقش بر آب کردیم) و ابراهیم به آنان گفت به سوی خدای خود خواهم رفت، او مرا هدایت خواهد نمود، پروردگارا! برای من فرزندی از صالحان عطا فرما».

مفسران می گویند آیات هر دو سوره ناظر به مهاجرت ابراهیم از بابل به «ارض مقدس» است، او با همسر خود و «لوط» به سرزمین شام مهاجرت کردند، او برای تشویق دیگران (کسانی که به او گرویده بودند) به مهاجرت، و به کوری چشم دشمنان خود، می گوید (سیهدین) : خدایم مرا در این مقصد یاری و راهنمایی می کند.

ص : 49

و برای این که در سرزمین غربت، تنها نماند، خداوند به او دو فرزند عطا می کند و هر دو را به مقام نبوت می رساند آنجا که می فرماید:

(...وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَیَعقُوبَ وَکُلاًّ جَعَلْنا نَبِیّاً) (مریم/49).

«به او اسحاق و یعقوب را عطا کردیم و به هر دو شرف نبوت دادیم».(1)

جبار مصر نقشه قتل او را کشید، ولی جوان فرزانه ای که خود عضو دستگاه فرعون بود، و در باطن به موسی ایمان داشت، و در پوشش تقیه، زندگی می کرد موسی را از تصمیم فرعونیان آگاه ساخت و به او گفت:

(...إِنَّ المَلأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النّاصِحین) (قصص/20).

«رجال دربار فرعون درباره تو شور می کنند که تو را بکشند، هر چه زودتر مصر را ترک کن من خیرخواه تو هستم».

موسی به دنبال آگاهی از این نقشه خطرناک، تصمیم به ترک مصر گرفت. قرآن سرگذشت مهاجرت او را با این آیه آغاز می کند:

(فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَومِ الظّالِمِینَ) (قصص/21).

«موسی با حال ترس و وحشت، از مصر به سوی مدین رهسپار شد و گفت خدایا مرا از شر قوم ستمگر نجات بخش».

آنگاه قرآن در سوره قصص دنباله مهاجرت او را به مدین متذکر می شود که فعلاً برای ما مطرح نیست.

از برخی آیات استفاده می شود که حضرت صالح و شعیب نیز پس از نابودی قوم، محیط زندگی را ترک کرده و به نقطه دیگری مهاجرت نموده اند هر چند آیاتی که در این زمینه وارد شده است چندان صراحت در مفهوم مهاجرت اصطلاحی ندارند، و در آینده به گونه ای درباره مهاجرت اصحاب کهف سخن خواهیم گفت.

ص : 51

حَسَنَةً...) (نحل/41).

«آنان که پس ازمورد ستم قرار گرفتن در راه خدا مهاجرت کرده اند، در این دنیا جایگاه (و مقام)خوبی به آنها می دهیم».

3. (وَالَّذِینَ هاجَرُوا فِی سَبیلِ اللّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أوَ ماتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللّهُ رِزْقاً حَسَناً ...)(حج/58).

«آنان که در راه کسب رضای خدا ترک وطن کرده اند و آنگاه در این راه کشته و یا مرده اند، خدا روزی نیکو در بهشت نصیبشان می کند».

4. (...فَالَّذِینَ هاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَأُوذُوا فِی سَبیلی...) (آل عمران/195).

«آنان که ترک وطن گفته اند و یا از وطن اخراج شده و در راه من اذیت شده اند».

به همین جهت است که این نوع مهاجرت، عبادت خدا و مایه نزدیکی به خدا می باشد، و انسان می تواند آن را به حساب خدا بگذارد.

فهجرته إلی اللّه ورسوله ومن کانت هجرته لدنیا یصیبها أو امرأة یتزوجها فهجرته إلی ما هاجر إلیه».(1)

«حساب هر عمل، وابسته به نیت آن است و هر انسانی به آنچه نیت کرده است می رسد، آن کس که برای خدا و پیامبر ترک وطن کند، هجرت او به سوی خدا و رسول او است (و او باید پاداش بدهد) و آن کس که هجرت او برای دنیایی باشد که به آن می رسد، و یا برای زنی باشد که با آن ازدواج می کند، نتیجه هجرت او همان است که برای آن مهاجرت کرده است. و چیزی از خدا طلبکار نیست».

قرآن در معرفی آنان چنین می گوید:

(إِذْ أوَی الفِتْیَةُ إِلَی الکَهْفِ فَقالُوا رَبَّنا آتِنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً وَهَیِّئ لَنا مِنْ أَمْرِنا رَشَداً) (کهف/10).

«آنگاه که این گروه جوانمرد به غار پناه بردند و در آنجا پنهان شدند گفتند: پروردگارا رحمت خود را بر ما نازل کن ووسیله رشد و هدایت ما را فراهم ساز».

خداوند دعای آنان را مستجاب کرده و در این مورد چنین می فرماید:

(...إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمنوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْناهُمْ هُدیً)(کهف/13).

«آنان به خدای خود ایمان آوردند وما نیز بر هدایت آنها افزودیم».

افزایش هدایت و تأمین وسیله تکامل کسانی که گام در مسیر تکامل بگذارند و خواهان هدایت و راهنمایی باشند، یک سنت قطعی الهی است چنان که می فرماید:

(وَالَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا...)(عنکبوت/69).

«آنان که در هدایت خود کوشش کنند ما آنان را به راههای خود هدایت می کنیم».

اکنون انسان از خود سؤال می کند علت مهاجرت این جوانمردان چه بود، چرا سر به بیابانها نهادند و سرانجام به غار پناهنده شدند قرآن پرده از این راز بر می دارد و می گوید:

(وَإِذَا اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَما یَعْبُدُونَ إِلاّ اللّهَ فَاوا إِلَی الکَهْفِ ینْشُر لَکُمْ ربُّکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَیُهَیئّی لَکُمْ مِنْ أَمْرِکُمْ مِرْفَقاً)(کهف/16).

«آنان به یکدیگر گفتند، شما که از این مشرکان و خدایان باطل آنها دوری جستید، باید به غار کوه پناهنده شوید، اگر چنین کردید، خدا رحمت خود را بر شما می گستراند و اسباب کار شما را با روزی حلال مهیا می سازد».

ص : 55

از دقت در مضمون آیه و شأن نزول آیه (1) کاملاً استفاده می شود که زورمداران مشرک، آنچنان مسلط بودند که مردم را به عبادت خدایان باطل وادار کرده و از گرایش های توحیدی باز می داشتند و این گروه چاره ای ندیدند جز این که سر به بیابان ها بگذارند، و به غاری پناهنده شوند، تا سرنوشت آنان معین گردد.

آنان آنچنان به الطاف الهی مطمئن بودند که به یکدیگر وعده می دادند اگر گروه مشرک را ترک کنیم، در پوشش رحمت خدا قرار می گیریم و خدا اسباب زندگی را فراهم می سازد و این حقیقتی است که ما آن را از زبان وحی در آیات دیگر نیز می شنویم و ما در این مورد تحت عنوان «امدادهای غیبی در باره مهاجران» بحث خواهیم کرد.

وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْماکِرینَ) (انفال/30).

«به یاد آر زمانی را که گروه کافر نقشه کشیدند که تو را زندانی کنند یا بکشند و یا از زادگاهت بیرون کنند، آنان نقشه می کشند و تدبیر می کنند، و خداوند نیز تدبیر میورزد، خدا بهترین چاره جویان است».

قرآن در آیه دیگر نیز به مهاجرت پیامبر اشاره می کند آنجا که می فرماید:

(الاّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّهَ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللّهَ مَعَنا فَأَنْزَل اللّهُ سَکِینَتهُ عَلَیْهِ وَأَیَّدَهُ بِجُنُود لَمْ تَرَوها وَجَعَلَ کَلمةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلی وَکَلِمَةُ اللّهِ هِیَ الْعُلْیا وَاللّهُ عَزیزٌ حَکیمٌ)(توبه/40).

«اگر او را یاری نکنند، خداوند او را یاری خواهد کرد، همچنان که او را آن هنگام که کافران از مکه بیرون کردند، یاری کرد و او دومین نفر بود (و یک نفر بیش همراه نداشت) و هر دو در غار بودند و او به همسفر خود می گفت: غم مخور، خدا با ماست. در این موقع خداوند آرامش خود را بر او فرستاد و با سپاهی که شما آن را مشاهده نکردید، او را تقویت کرد وهدف کافران را پایین قرار داد، وآیین خدا بالا و پیروز، وخداوند عزیز و حکیم است».

قرآن در مورد سوم به هجرت پیامبر به شیوه دیگر اشاره می کند و می فرماید:

(وَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَة هِیَ أَشَدُّ قُوّةً مِنْ قَرْیَتِکَ الّتی أَخرجَتْکَ أَهْلَکناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ)(محمد/13).

«چه بسا مناطقی بودند که مردم آن ها از مردم شهری که تو را از آنجا بیرون کردند، نیرومندتر بودند وما آنها را نابود کردیم، و برای آنان یاوری نبود».

ص : 57

ملاحظه این آیات سه گانه که پیرامون مهاجرت پیامبر به مدینه، سخن می گوید، ما را با نکات یاد شده در زیر آشنا می سازد:

اوّلاً: کسی که برای خدا و برای حفظ اهداف معنوی و الهی، ترک وطن می کند، هر نقشه و توطئه ای که از جانب دشمنان توحید و دین بر ضدّ او به کار رود، با عنایات الهی خنثی می گردد، چنان که می فرماید:

(...وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللّهُ وَ اللّهُ خَیْرُ الماکِرین) توطئه و حیله آنان برای نابود کردن شخص مهاجر به کار می رود، ولی در برابر آن، الطاف الهی تمام نقشه های آنان را خنثی می سازد. اگر قرآن نابود کردن نقشه های باطل آنان را «مکر» می نامد، به خاطر مقابله با آنان است چون کار کافران مکر و حیله است، خدا تدبیر خود را مکر خوانده است، در حالیکه حقیقت آن، مکر نیست بلکه نابود کردن نقشه های شیطانی آنان است و به این نوع سخن گفتن که در اصطلاح اهل بلاغت «مشاکله» می گویند در همه زبان ها رواج دارد.

آیه دوم می رساند که خدا نه تنها نقشه دشمنان مهاجران را نابود می سازد، بلکه مهاجر را در پوشش لطف خود (با بخشیدن آرامش قلبی و یاری وی با جنود غیبی) قرار می دهد و به این نوع لطف و مرحمت در آیه دوم با جمله (...فَأَنْزَلَ اللّه سَکِینتَهُ عَلَیْهِ وَأَیَّدَهُ بِجُنُود لَمْ تَرَوها...)اشاره شده است.

سرانجام آیه سوم یادآور می شود که قدرت های شیطانی هر چه هم قوی و نیرومند باشند در برابر منادیان حق و عدالت و سفیران الهی، از پای در می آیند، و در زباله دانی تاریخ ریخته می شوند چنان که قدرت های بوجهلی و بوسفیانی مکه که سهل است، بلکه گروههای بسیار نیرومندتر از آنها، هلاک و نابود شدند و کسی به کمک آنها نشتافت و خداوند با اشاره به این معنی

ص : 58

می فرماید:

(وَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَة هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ الّتِی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ) .

مفسران می گویند: پیامبر در مهاجرت خود به مدینه، در نیمه راه (جحفه) زادگاه خود را به خاطر آورد و به یاد آنجا افتاد، ناگهان وحی الهی به او نوید قطعی داد که خدا تو را به آن سرزمین باز خواهد گردانید، و این نوید غیبی در سال هفتم هجرت تحقق پذیرفت و پیامبر با گروهی از افراد با ایمان در حالی که رجال شرک بر مکه حکومت می کردند، عازم زیارت خانه خدا شد و پس از سه روز توقف در مکه و انجام مراسم عمره به مدینه باز گشت، آنگاه در سال هشتم با ارتش سنگین و گران، حکومت شرک را برانداخت و با سپاه توحید وارد شهر توحید گردید، آیه یاد شده در زیر، بیانگر این نوید الهی است:

(إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرآن لَرّادُّکَ إِلَی مَعاد...) (قصص/85).

«آن کس که تبلیغ قرآن را بر تو واجب کرده است، تو را به وطن باز خواهد گردانید».

یک چنین نوید قطعی در نیمه راه که هنوز قدرت اسلامی شکل نگرفته بود، نشانه ارتباط آورنده قرآن، با مقام ربوبی است.(1)

این پدیده به ظاهر ساده، صفحه تاریخ را دگرگون ساخت و در سایه آن، مسیر تاریخ عوض گردید ولی باید توجه نمود که مهاجرت در قرآن و احادیث اسلامی تنها یک حادثه تاریخی نیست که هر موقع سخن از هجرت و مهاجرت به میان آید، اذهان متوجه هجرت رسول اکرم گردد، و از دیگر ابعاد آن غفلت شود، بلکه به حکم این که پیامبر گرامی صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم «اسوه» و «الگو» است چنان که می فرماید:

(لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُول اللّه أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ...) (احزاب/21).

«پیامبر گرامی برای شما مردم، اسوه و الگوی نیکو است» .

و باید پا، به جای پای او نهاد و به خاطر همان انگیزه ویا مشابه آن، که حضرتش مهاجرت کرد، ما نیز باید از نقاطی که قادر به نجات ایمان وحفظ فرایض مذهبی خود نیستیم، مهاجرت کنیم و بدانیم که مهاجرت از بلاد کفر، به بلاد اسلام و از نقطه ای که قادر به تبلیغ و ارشادو عمل و قیام به وظایف اسلامی نیستیم، به نقطه دیگر که به ما همه نوع امکانات دینی می بخشد، یکی از احکام الهی است که در تمام شرایع آسمانی وجود داشته و در اسلام نیز تا به امروز به قوت خود باقی است.

رسول گرامی صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم می فرماید:

«لَنْ تَنْقطع الهِجرة ما قُوتل الکفّار».(1)

«تا میان مسلمانان وکافران نبردی وجود دارد، هجرت بر افراد لازم است».

امیر مؤمنان علیه السَّلام در این مورد می فرماید:

«والهجرة قائمة علی حدّها الأوّل، ما کان للّه فی الأرض حاجّة من مستسر

ص : 60

الأُمة ومعلنها(نهج البلاغة ، عبده خطبه 184).

«وجوب مهاجرت به بلاد اسلام بر حکم نخستین خود باقی است واین تکلیف به نفع خود مهاجر است، زیرا آن کس که ایمان خود را بر اثر خفقان محیط پنهان بدارد، با آن کس که آن را آشکار سازد، در نزد خدا یکسان است».

و اگر پیامبر صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم فرموده است «لا هجرة بعد الفتح»(1) مقصود، مهاجرت از مکه است یعنی پس از آن که مکه در قلمرو حکومت اسلامی درآمد، و هر نوع مانع از سر راه بندگان خدا در نجات ایمان و قیام به وظایف الهی برداشته شد دیگر لازم نیست مسلمانان مانند سابق از مکه مهاجرت کنند، و اگر مهاجرت نمایند، هرگز تحت عنوان «مهاجرون» که در قرآن وارد شده است، قرار نمی گیرند نه این که پس از فتح مکه، حکم مهاجرت برای گروه مستضعف از نقطه ای که در آنجا قادر به حفظ ایمان و انجام فرایض خود نیستند، برداشته شده است. ما در این بحث نظر قرآن را پیرامون مهاجرت به طور کلی مطرح خواهیم کرد.

یک گروه از مستضعف، کسانی هستند که در عین این که تحت سلطه قرار دارند، و زورمندان، از رشد و تکامل آنها جلوگیری می کنند، ولی در عین حال توانایی آن را دارند که از قلمرو نفوذ آنان بیرون آیند، تا در محیط باز، نیروهای معنوی و مادی آنان شکفته گردد ولی آنان به عللی، زیر سلطه بودن را بر ترک زادگاه و زندگی در غربت، ترجیح می دهند، و سرانجام در استضعاف فکری باقی می مانند و در نتیجه، به حفظ ایمان موفق نمی شوند. قرآن این گروه را که می توانند خود را از تحت سلطه خارج سازند مذمت کرده و می فرماید:

(إِنَّ الّذِینَ تَوَفّاهُمُ المَلائِکة ظالِمی أَنْفسهمْ قالُوا فِیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنّا مُسْتَضْعَفینَ فِی الأَرْضِ قالُوا أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ واسِعَةً فَتُهاجرُوا فِیها فَأُولئِکَ مَأواهُمْ جَهَنَّم وَساءَتْ مَصِیراً)(نساء/97).

«آنگاه که فرشتگان جان کسانی را می گیرند که بر نفس خود ستم کرده اند، از آنها می پرسند در دنیا چه می کردید آنان می گویند تحت سلطه حکام بودیم، فرشتگان می گویند آیا روی زمین خدا پهناور نبود که به آن جا سفر کنید (و از محیط جهل و کفر به سرزمین علم و ایمان بروید) و در نتیجه از این گروه اعتذار پذیرفته نمی شود، جایگاه آنان دوزخ است چه جایگاه بدی است».

این آیه حجت را بر گروه مستضعفانی که می توانند خود را از تحت سلطه حکام کافر برهانند، تمام کرده است، و به دیگر سخن: این آیه هجرت را درباره افراد قادر وتوانا یک فریضه الهی می داند، تا از این طریق، سرزمین شرک را به قصد سرزمین توحید ترک کنند و هر نوع عذر و پوزش را از آنان نمی پذیرد. و فقط در آیه بعدی گروهی از بیچارگان را استثنا می کند که توانایی جسمی و فکری بر هجرت ندارند چنان که می فرماید:

(إِلاّ الْمُسْتَضْعَفینَ مِنَ الرِّجالِ وَالنِّساءِ وَالوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً

ص : 62

وَلا یَهْتَدُونَ سَبیلاً) (نساء/98).

«مگر آن گروه از مردان و زنان و کودکان ناتوان که به راهی آشنا نیستند».

و در آیه دیگر، درباره آن گروه از تحت سلطه که می اندیشند که پیروی از آیین الهی، سبب می شود که مورد خشم مستکبران قرار گیرند و سرانجام از سرزمین خود رانده شوند و آواره گردند، چنین می فرماید:

(وَقالُوا اِنْ نَتَّبِعِ الهُدی مَعکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَوَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبی إِلیهِ ثَمراتُ کُلِّ شَیء رِزْقاً مِنْ لَدُّنا وَلکنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ)(قصص/57).

«می گویند اگر از اسلام پیروی کنیم از سرزمین خود رانده می شویم آیا ما برای آنان مکه را حرم امنی قرار ندادیم که انواع نعمت ها از اطراف به آنجا آورده می شود ولی بیشتر آنان نمی دانند».

یعنی اکنون که در حال کفر، در پوشش لطف خدا هستند وحرم امنی را برای شما جایگاه قرار داد، که از تمام نقاط، انواع نعمت ها به آنجا سرازیر می شود، قطعاً در حال ایمان و پیروی از فرمانهای خدا، بیشتر در پوشش لطف قرار خواهید گرفت.

این جا است که امیرمؤمنان علیه السَّلام در سخنان خود به استواری اصل مهاجرت تصریح می کند و می فرماید:

«والهجرة قائمة علی حدّها الأوّل»(نهج البلاغة، خطبه 188).

حکم هجرت به وضع نخستین خود باقی است و بر هر فرد مسلمانی است که در شرایط خاصی سرزمین کفر را ترک گفته و به سرزمین ایمان بپیوندد.

محقق و فقیه عالیقدر اسلام در قرن هفتم هجری در کتاب ارزنده خود

ص : 63

«الشرایع» می نویسد:

«ویجب المهاجرة عن بلد الشرک علی من یضعف عن إظهار شعائر الإسلام مع المکنة، والهجرة باقیة مادام الکفر باقیاً».(1)

« آن کسی که در سرزمین کفر قادر بر انجام وظایف و برپا داشتن شعار اسلام نیست در صورت قدرت باید مهاجرت کند و تا کفر در زمین هست، حکم هجرت به قوت خود باقی است».

در حدیثی از پیامبر گرامی صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم نقل شده است که آن حضرت فرمود: هر کس از سرزمین دیگری به منظور فرار از شرک هر چند فاصله آن دو، یک وجب باشد، مهاجرت کند پاداش او بهشت است چنین فردی با ابراهیم وپیامبر اسلام، مهاجر و همنشین خواهد بود».(2)

مؤلف «المنار» در جلد 9، ص 4 می نویسد: روزگاری که اندلس مورد هجوم مسیحیان قرار گرفت، برخی از مسلمانان تصور کردند که می توانند در این محیط، ایمان خود را حفظ کرده و به آداب و سنن اسلامی عمل کنند چیزی نگذشت که محیط بر فرزندان آنان غلبه کرد و اعقاب آنان از اسلام برگشتند و به آیین کلیسا وارد شدند.

تعلیم دیگران می فرماید: ولا تعرب بعد الهجرة(1) :پس از مهاجرت به سرزمین اسلام، صحرا نشینی که در آن روزگار، مایه ترک وظایف اسلامی بود ممنوع است.

مردی از امام ششم علیه السَّلام سؤال می کند، فردی در نقطه ای زندگی می کند که در بخش اعظم سال در آنجا جز برف و یخ چیزی نیست و قدرت بر غسل ووضو ندارد، امام علیه السَّلام فرمود در حال ضرورت تیمم کند ولی از آنجا کوچ کند دیگر به آنجا باز نگردد که دین خود را نابود کند.(2)

یکی از وظایف اسلامی در زمان پیشوایان معصوم این بود وقتی امامی در می گذشت، برای شناخت جانشین او، لازم بود، افراد بصیر و آگاه از نقاط مختلف جهان، حرکت کنند، و به مدینه بیایند و از جانشین امام، کسب آگاهی کنند.

امام صادق علیه السَّلام بر لزوم چنین مهاجرت با آیه و حدیثی استدلال می کند، از یک طرف پیامبر فرموده است:

من مات و لم یعرف إمام زمانه فقد مات میتة جاهلیة: هر کس بمیرد و پیشوای زمان خود را نشناسد، مرگ او مرگ دوران جاهلیت خواهد بود، و از طرف دیگر قرآن دستور می دهد:

(فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرقَة مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِیُنْذِرُوا قَومَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُون)(توبه/122).

«چرا از هر قومی، گروهی حرکت نمی کنند که در مسایل دینی بصیرت بیشتری

ص : 65

پیدا نمایند و پس از بازگشت، آنان را به حلال و حرام خدا آشنا سازند و از مخالفت خدا بترسانند، شاید آنان نیز بترسند».

آنگاه امام صادق علیه السَّلام می فرماید: اگر کسی برای تحقیق در امور دینی حرکت کند و در نیمه راه مرگ او فرا رسد، پاداش او بر عهده خدا خواهد بود و به عنوان گواه این آیه را تلاوت کرد:(1)

(...وَمَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَی اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ المَوتُ فَقَدْوَقَعَ أَجرُهُ عَلی اللّهِ...) (نساء/100).

از این بحث گسترده روشن گردید که در موارد یاد شده در زیر، مهاجرت از شرک لازم و ضروری است.

1. محیط پر خفقانی که از انسان، آزادی دینی را سلب کند و در نتیجه قادر به حفظ ایمان و انجام وظایف مذهبی نباشد.

2. محیطی که انسان در آنجا قادر به آموزش احکام و شناخت اصول معارف دین خود نباشد در این شرایط چه بسا باید پس از آموزش برای ارشاد دیگران به محل نخست باز گردد.

3. مهاجرت برای تشکیل دولت اسلامی، شکی نیست اجرای احکام نورانی اسلام بدون وجود یک قدرت امکان پذیر نیست، بلکه تمام اسلام بدون یک زنجیر دفاعی به نام دولت، ممکن نمی باشد، در این صورت است که باید مسلمانان از اقطار مختلف جهان در نقطه ای گرد آیند ، تا این زنجیر دفاعی را به وجود آورند.

ص : 66

شما برای آگاهی بیشتر می توانید در آیات یاد شده در زیر مقام و موقعیت مهاجر را نزد خدا به دست آورید، لطفاً به سوره های: بقره/ 216، آل عمران/ 196، نساء/102، انفال/77، و توبه/ 102 و 119 مراجعه بفرمایید.

و در آیه دیگر، به بندگان تحت سلطه خود خطاب می کند و می فرماید:

(یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فَإِیّایَ فَاعْبُدُونِ) (عنکبوت/56).

«ای بندگان با ایمان من، زمین من وسیع است مرا بپرستید».

و تصور نکنید که جز آن محیط پر خفقان که مانع از پرستش خدا است، زمین دیگری نیست واگر آنجا را ترک کنید شیرازه زندگی از هم می گسلد.

دَرَجَة مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقاتَلُوا وَکُلاً وَعْدَ اللّهُ الْحُسْنی...) (حدید/10)

«گروهی که پیش از فتح مکه انفاق و جهاد کرده اند با آن گروه که پس از فتح این کار را انجام داده اند، یکسان نیستند، خداوند برای هر دو گروه وعده نیک داده است».

به خدا سوگند، من از خشم شوهرم و یا از روی علاقه به این آب و خاک و یا برای تحصیل دنیا، وطن را ترک نکرده ام، من نیامدم مگر به خاطر خدا و پیامبر او.(1)

امیر مؤمنان در خطبه و نامه های متعدد خود، درباره هجرت مطالبی بیان کرده و خود را چنین توصیف می کند:

«فانّی ولدت علی الفطرة وسبقت إلی الإیمان و الهجرة».(2)

«من بر آیین توحید متولد شدم و بر ایمان و هجرت سبقت جسته ام».

از آلودگی است، باشد.

هر چند فخر رازی این دو جمله را به گونه دیگر تفسیر کرده و می گوید: مقصود از (هاجروا) کسانی است که به اختیار، ترک زادگاه کرده و مقصود از (أخرجوا) کسانی است که به اجبار ترک وطن گفته اند.

ولی مؤید مطلب قبل، روایاتی است که پیرامون این نوع از مهاجرت وارد شده آنجا که فردی از پیامبر سؤال می کند که کدام یک از دو نوع مهاجرت افضل است، پیامبر می فرماید:

«أن تهجر ما کره ربّک»(1).

«آنچه را که خدا آن را دوست نمی دارد ترک کنی».

در حدیثی از امیر مؤمنان چنین وارد شده است که فرمود:

«یقول الرجل هاجرت ولم یهاجر إنّما المهاجرون الّذین یهجرون السّیئات ولم یأتوا بها».(2)

«مردی می گوید: من از زمین شرک به سرزمین اسلام مهاجرت کرده ام، نه! چنین فردی مهاجرت نکرده است(چون هدف از مهاجرت که پاکی از گناه است حاصل نشده است) مهاجران کسانی هستند که گناهان را ترک کنند و انجام ندهند».

و در برخی از روایات از پیامبر گرامی صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم نقل شده است که آن حضرت فرمود:

«لا تنقطع الهجرة حتی تنقطع التوبة».(3)

«مهاجرت تا لحظه ای که درِ توبه باز است، قطع نمی شود».

ص : 72

مقصود از این نوع مهاجرت، همان تصفیه روح و روان، از آلودگی است که به وسیله توبه و سیر و سلوک شرعی انجام می گیرد البته باید توجه کرد که پذیرش این نوع مهاجرت نباید به معنی نفی آن مهاجرت معروف باشد که انسان های با ایمان، خانه و زندگی را برای خدا ترک می کنند، زیرا چه بسا برخی فکر می کنند که اگر هدف از مهاجرت جسمانی، خدا است ما این کار را از طریق سیر و سلوک و تدبیر وتفکر انجام می دهیم، زیرا فرض این است که حفظ ایمان به صورت کامل در صورتی امکان پذیر است که انسان سرزمین کفر را به قصد سرزمین ایمان ترک نماید و در این فرض تنها سیر و سلوک فکری در تحقق هدف نهایی کافی نخواهد بود.

طریحی در مجمع البحرین ماده «هجر» جمله های یاد شده در زیر را نقل می کند و گویا هر سه جمله حدیث باشد.

«والمهاجر من هاجر ما حرم اللّه علیه، والمهاجر من ترک الباطل إلی الحقّ وفی الحدیث من دخل الإسلام طوعاً فهو مهاجر».

«مهاجر کسی است که حرام های خدا را ترک کند و از باطل به سوی حق باز گردد و (در حدیث آمده است) هر کس اسلام را از صمیم دل پذیرفت او مهاجر است».

ص : 73

ص : 74

7.(وَمَا هذِهِ الحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ لَهْوٌ وَلَعِبٌ وإنَّ الدّارَ الآخِرَةَ لَهِیَ الحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ)(عنکبوت/64)

و بسیار محدود است، و روی این اساس، درباره حق و باطل گفته شده است:للحقّ دولة وللباطل جولة.

حق از طریق «تداول» و دست به دست گشتن، پایدار است و باطل فقط نمایشی زودگذر دارد.

ب: ارائه نمونه های بارزی از هر دو که برخی از آنها ملموس انسان می باشد. قرآن در معرفی حق و باطل، این راه را نیز برگزیده و «خدا» و «قرآن» را به عنوان نمونه های برگزیده حق مطرح کرده است.

ج: تشریح ویژگی های حق و باطل که می تواند معرف واقعیت هر دو باشد و قرآن این راه را نیز پیموده و ما نیز پیرامون آن بحث خواهیم کرد. اکنون به توضیح هر سه جهت می پردازیم.

است(1) اگر به یک شیء حقیقت دار «حق» و به بی حقیقت «باطل» می گویند، به خاطر واقعیت داری حق است که موجب اتقان واستحکام و پایداری آن می گردد و به خاطر بی حقیقتی باطل است که طبعاً ناپایدار بوده و مکث و بقایی نخواهد داشت.

از مجموع سخنان مؤلف «مقاییس» و فرهنگ نویسان دیگر به روشنی مطلب یاد شده در زیر استفاده می شود:

هر چیزی که به گونه ای با واقعیت (که نتیجه آن استحکام و اتقان و دوام و استمرار است)، توأم باشد «حق» خواهد بود. و در برابر آن، باطل است که بر اثر فقدان واقعیت، پس از نمایش کوتاهی، نابود و سپری می گردد.

است، چنان که می فرماید:

(ذلِکَ بِأَنَّ اللّهَ هُوَ الحَقّ وَاَنَّ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْباطِلُ وَاَنَّ اللّهَ هُوَ العَلِیُّ الْکَبِیرُ).

«این برای آن است که او خدای حق است، و غیر او را که می پرستند، باطل است و خداوند بلند مقام و بزرگ است»(سوره حج، آیه 62 و لقمان ، آیه 30).

این آیه به یک مضمون و یک عبارت در دو سوره یاد شده آمده است، جز این که در سوره لقمان به جای (هو الباطل) لفظ(الباطل) وارد شده است، و به حق، این آیه در میان آیات هر دو سوره درخشندگی و جذبه خاص دارد که دیگر آیات هر دو سوره را، یک چنین ویژگی نیست. آیات قرآن در حالی که، همگی در سر حد اعجاز قرار دارند، و انسان ها را یارای مقابله با آنها نیست مع الوصف برخی بر برخی امتیاز و برتری خاصی دارد. و این آیه از نظر مضمون و تعبیر یکی از آنهاست.

تو گویی شاعر سخن ساز عصر جاهلی عرب «لبید» از طریق فطرت الهی به گونه ای در درجه پایین، به مضمون آیه اشاره کرده و می گوید:

ألا کلّ شیء ما خلا اللّه باطل و کلّ نعیم لامحالة زائل

«هر چیزی جز خدا باطل است، و هر نعمتی قطعاً ناپایدار است».

موارد بیانگر منحصر بودن حق به ذات خدا است. و این که او فقط حق است و بس، و غیر او از معبودهای دروغین، باطل محض می باشند.

اکنون باید دید که چگونه خدا، حق مطلق، ومعبودهای دروغین باطل محض هستند.

توضیح این که: مشرکان درباره بت ها، به نوعی ربوبیت معتقد بوده و تصور می کردند که بخشی از کارهای خدا در جهان هستی از قبیل: نزول باران وسایر خیرات و برکات و یا کارهایی از قبیل: مغفرت و شفاعت به بت های آنها سپرده شده است و آنها، مالک بخشی از مقام ربوبیت می باشند.(1)

قرآن در مقام ابطال این اندیشه خدا را حق مطلق، و بت های چوبی و فلزی را، باطل محض معرفی می کند، زیرا اگر معیار در توصیف شیء به حق و باطل، داشتن ربوبیت و یا فاقد بودن آن باشد، این حقیقت، منحصر به خدا است و جز او کسی مالک مقام الوهیت و ربوبیت نیست، زیرا، محور بحث این است که آیا الوهیت و ربوبیت، منحصر به ذات خدا است، یا این که معبودهای دروغین آنان نیز سهمی در این قسمت دارند، بنابراین حق و باطل بودن، بر محور داشتن یا نداشتن چنین واقعیت دور می زند، و شکی نیست که این واقعیت، منحصر به خدا است، و غیر او سهمی از الوهیت و ربوبیت ندارد.

چیزی که این مطلب را تأیید می کند این است که در دو سوره (حج و لقمان) پیش از این آیه، آیات مربوط به تدبیر جهان و کارگردانی آن وارد شده

ص : 81

است که مربوط به ربوبیت خدا است. در سوره حج چنین وارد شده است:

(ذلِکَ بِأَنَّ اللّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهاِر وَیُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیلِ وََانَّ اللّهَ سَمیعٌ بَصْیرٌ)(حج/61).

«این است که خداوند شب را در روز و روز را در شب وارد می سازد حقا که خداوند شنوا و بینا است».

و در سوره لقمان چنین می خوانیم:

(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَیُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی إِلی أَجَل مُسَمّیً وََ أَنَّ اللّهَ بِما تَعْمَلُونَ خَبیرٌ)(لقمان/29).

«آیا نمی بینی که خداوند شب را در روز و روز را در شب وارد می کند وآفتاب و ماه را تسخیر کرده و هر یک تا زمان معینی در حال حرکت هستند و خداوند از اعمال شما آگاه است».

همین طور که ملاحظه می فرمایید آیات ما قبل آیه مورد بحث، پیرامون افعال مربوط به مقام ربوبیت سخن می گویند، افعالی که مربوط به خدا است و به احدی واگذار نشده است، آنگاه می گوید: (ذلِکَ بِانَّ اللّهَ هُوَ الحَقّ...)

در این صورت می توان گفت ملاک توصیف خدا به حق و غیر او به باطل همان داشتن واقعیت مقام الوهیت و ربوبیت است، و یک چنین ملاک فقط درخدا موجود است و غیر خدا از این حقیقت کاملاً پیراسته است از این جهت، او حق مطلق و غیر او باطل مطلق می باشد.

البته اگر می گوییم خدا به تنهایی «رب» و کارگردان کارهای جهان است، مقصود این است که «کارگردان» مستقل و غیر مستمد از شخص و

ص : 82

مقامی، فقط او است ولی این عقیده مانع از آن نیست که عواملی مانند فرشتگان به اذن پروردگار و با استمداد از نیروی لایزالی و مطابق اراده حکیمانه او خدمتگزار مقام ربوبی بوده و کارگردانی جهان را به عنوان سبب بر عهده بگیرند. توضیح این مطلب در کتاب «مبانی توحید» مشروحاً بیان گردیده است.

ولی اگر ملاک و معیار در حق و باطل بودن، الوهیت و ربوبیت شیء نباشد، بلکه ملاک داشتن هستی و اشغال بخشی از صفحه وجود باشد در برابر چیز معدوم و غیر موجود، که سهمی از وجودو هستی ندارد، در این صورت، خدا حق مطلق بوده، و غیر او هر چه باشد، اگر هستی پذیرفته باشد، حق نسبی خواهد بود.

زیرا، وجود و هستی خدا، یک هستی ازلی و ابدی است، ووجود او متعلق به خود او است و از درون او می جوشد، در حالی که وجود دیگر موجودات، وابسته به خدا و خصیصه ازلی و ابدی بودن را ندارند از این جهت، عدم و نیستی که ملازم با بطلان است، به ذات خدا راه ندارد، او حق محض است که هرگز بطلان پذیر نیست، وامکان این که «عدم» به ذات او راه یابد وجود ندارد.

در حالی که دیگر موجودات از این نظر که سهمی از هستی دارند، و صفحه هستی را به نوعی اشغال کرده اند، در مقابل اشیای معدوم که تحت ظلمت و تاریکی عدم باقی هستند، حق خواهند بود، امّا توصیف آنها به حق، یک وصف نسبی است، یعنی نسبت به اشیای معدوم حق و دارای حقیقت می باشند، ولی از نظر این که وجود آنها وابسته به دیگری است و فیض از جای دیگر می گیرند و هرگز ابدی و پایدار نمی باشند، قهراً باطل بوده و از

ص : 83

حیطه حق محض خارج می باشند.(1)

قسمتی از آیاتی که خدا را به «حق» توصیف می کند همان بود که از سوره های حج و لقمان تحت شماره های 62 و30 نقل کردیم در آیات دیگری نیز خدا به عنوان حق مطلق توصیف شده است مانند:

(فَذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکمُ الحَقُّ فَما ذا بَعْدَ الْحَقّ إِلاَّ الضَّلالُ فَأَنّی تُصْرَفُونَ) (یونس/32).

«این چنین است پروردگار حق شما، و پس از حق، جز گمراهی چیزی نیست، کجا می روید».

(...وَ یَعْلَمُونَ انَّ اللّهَ هُوَ الحَقُّ المُبِینُ)(نور/25).

«می دانند که خدا، حق آشکار است».

(هُنالِکَ الولایةُ للّهِ الحَقِّ...)(کهف/44).

«آنجا حکمفرمایی از آن خدای حق است».

(فَتَعالَی اللّهُ المَلِکُ الحَقُّ ّ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ...)(مؤمنون/116).

«بالاتر و برتر است فرمانروای حق، جز او خدایی نیست».

شدیم، هستی در این مرحله مانند حقیقت به مطلق ونسبی تقسیم می گردد. ولی از دیده عارف، جهان وَهْم و پنداری بیش نیست، یعنی در مقام مقایسه به موجود مستقل، شایسته نام هستی حقیقی نیست هر چند با قطع نظر از این مقایسه برای خود واقعیت وحقیقتی دارد. و مثل این دو، مثل چراغ پنج شمعی است به نور پر فروغ آفتاب جهان تاب. و برای این مطلب، در قرآن نظیر و یا نظایری وجود دارد:

قرآن مجید حقیقت زندگی را، زندگی اخروی می داند و زندگی این جهان را جز سرگرمی و بازیچه، چیزی بیش تلقی نمی کند آنجا که می فرماید:

(وَمَا هذِهِ الحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ لَهْوٌ وَلَعِبٌ وإنَّ الدّارَ الآخِرَةَ لَهِیَ الحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ) (عنکبوت/64).

«زندگی این جهان جز سرگرمی و بازی چیز دیگری نیست و سرای دیگر، زندگی حقیقی است اگر بدانند».

کودکان و نوجوانان در موقع بازی برای خود رئیس ومرئوسی می تراشند و مقامات متعددی برای خویش قائل می شوند، امّا همه آنها دایم و پیوسته نیست.پس از لحظاتی از همه آن مقام ها و منصب ها خبری نیست. زندگی جهان و تمام مقامات و مناصب آن از نظر زودگذری مانند: دوره بازی دو کودک و یا چهار نوجوان است که لحظاتی چند به غروب آفتاب مانده برای خود نقشه و برنامه ای می ریزند و با رسیدن تاریکی همه را به هم می زنند.

بنابراین، همان طور که در مقابل زندگی سرای جاویدان می توان گفت، زندگی دنیوی، زندگی نبوده وجز سرگرمی و بازیچه چیزی نیست. همچنین وجود ممکنات را در مقابل وجود پر توان و پر فروغ وجود واجب، می توان هیچ

ص : 85

و بیواقعیت شمرد.

سعدی از آن جمله افرادی است که این حقیقت را در قالب اشعار نغز خود ریخته و در این مورد چنین می گوید:

ره عقل جز پیچ بر پیچ نیست *** بر عاشقان جز خدا هیچ نیست

توان گفتن این با حقیقت شناس *** ولی خرده گیرند اهل قیاس

که پس آسمان و زمین چیستند؟ *** بنی آدم و دام و دد کیستند؟

پسندیده پرسیدی ای هوشمند *** بگویم جوابت گر آید پسند

که هامون و دریا وکوه و فلک *** پری آدمیزاد و دیو و ملک

همه هر چه هستند از آن کمترند *** که با هستیش نام هستی برند

عظیم است پیش تو دریا و موج *** بلند است خورشید تابان بر اوج

ولی اهل صورت کجا پی برند؟ *** که ارباب معنا به ملکی درند

که گر آفتابست یک ذره نیست *** وگر هفت دریاست یک قطره نیست

چو سلطان عزت علم بر کشید *** جهان سر به جیب عدم بر کشید(1)

و با توجه به این برداشت از جهان، راستی می توان گفت جز خدا، همه چیز باطل و بیواقعیت است:

(ذلِکَ بانَّ اللّهَ هُوَ الحَقُّ وَ اَنّ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُو الْباطِلُ) .

ص : 86

کفر میورزیم در حالی که قرآن حق و تصدیق کننده توراتی است که با آنها است».

یکی از طرق شناخت حقانیت قرآن، مراجعه به دانشمندان بی غرض از اهل کتاب است که در شناخت کتاب های آسمانی و از سیره و حیات پیامبران آگاهی کامل دارند از این جهت قرآن در آیه یاد شده در زیر در حالی که خود را «حق» می خواند، برای تفهیم دیگران به پیامبر خطاب می کند که اگر در حقانیت و انتساب قرآن، به خدا شک و تردید دارند، می توانند از علمای یهود و نصارا پرسش کنند چنان که می فرماید:

(فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکّ مِمّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَاسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُونَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ لَقَدْ جاءَکَ الحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرینَ) (یونس/94).

«اگر در آنچه که به تو نازل کردیم شک و تردید داشته باشی از کسانی که پیش از تو کتاب (عهدین) می خوانند بپرس،(کتاب) حق از جانب پروردگار تو، به سوی تو آمده است از افراد تردید کننده مباش».

باز در این سوره (یونس آیه 108) قرآن به حق توصیف می کند و می گوید:

(...یا أَیُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَکُمُ الحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنِ اهْتَدی فَإِنَّما یَهْتَدی لِنَفْسِِه...).

«ای مردم از سوی پروردگار شما، حق آمد، هر کس هدایت بپذیرد، برای خود هدایت پذیرفته است».

و مقصود از «حق» در آیه، همان قرآن است به گواه این که در آیه بعدی

ص : 88

می گوید:

(وَاتَّبِعْ ما یُوحی إِلَیْکَ...) (یونس/109) .

« از آنچه که به تو وحی کردیم پیروی کن».

قرآن در آیات دیگری خود را حق توصیف کرده است لطفاً به سوره سجده آیه 3 ، سبأ آیه های 6 و 48 و فاطر آیه 31 مراجعه بفرمایید.

و در مقابل، چون معبودهای دروغین فاقد هر نوع کمال است، قهراً پرستش آنها به خاطر فقدان ملاک، باطل و پوچ خواهد بود.

و نظیر این آیه است، دو آیه یاد شده در زیر:

(لِیُحِقَّ الحَقَّ وَیُبْطِلَ الباطِلَ وَلَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ) (انفال/8).

«تا حق را پایدار و باطل را ناپایدار بدارد، هر چند گروه گناه کار آن را خوش ندارند».

مقصود از حق در این آیه، یکتاپرستی و یا مجموع تعالیم اسلام است.

(قُلْ جاءَ الحَقُّ وَما یُبْدئُ الْباطِلُ وَما یُعیدُ) (سبأ/49).

«بگو حق آمد و برای باطل نه آغازی ماند و نه پایانی».

قرآن طی آیاتی به واقعیت معجزه که متکی به اراده خلل ناپذیر حق است، اشاره می کند و می فرماید:

(وَما کانَ لِرَسُول أَن یَأْتِیَ بِ آیَة إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ) (رعد/38).

«برای هیچ پیامبری ممکن نیست معجزه ای بیاورد جز به اذن خداوند».

قرآن در آیه ای دیگر، واقعیت سحر را به خود ساحر نسبت می دهد آنگاه یادآور می شود که سحر به وسیله اراده قاهر حق، نابود می شود آنجا که می فرماید:

(...ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحرُ إِنَّ اللّهَ سَیُبْطِلُهُ...)(یونس/81).

«آنچه آورده اید، سحر است و خداوند آن را نابود می سازد».

و در جای دیگر می فرماید:

(فَوَقَعَ الحَقُّ وَبَطَلَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ)(اعراف/118).

«حق به ظهور پیوست و کارهای آنان باطل گردید».

کرده)و گفتند که چرا وی معجزه ای مانند موسی ندارد، آیا آنان معجزه موسی را نیز انکار نکردند؟!».

از آنجا که نبوت پیامبران از واقعیت برخوردار است، خود پیامبر گرامی مصداق حق معرفی شده است.

و به قول شاعر دیگر:

من به خود نامدم اینجا، که به خود باز روم *** آن ک__ه آورده م__را ب___از ب___رد در وطن__م

می سازد. قرآن برای ترسیم پایه قدرت معبودهای دروغین چنین مثل می زند و می فرماید:

(...إِنَّ الَّذِینَ تدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً وَلَوِ اجْتَمعُوا لَهُ وَانْ یَسلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیئاً لاَ یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ)(حج/73).

«ای مردم مثلی زده شده است که به آن گوش فرا دهید: بت های دروغین شما بر خلقت مگس هر چند همه دست به دست هم بدهند، قدرت ندارند، و اگر مگس ناتوان چیزی از آنها بگیرد، آنها قدرت بر باز پس گرفتن آن ندارند، طالب ومطلوب هر دو ناچیز و ناتوانند».

هیچ برهانی نمی تواند در تحقیر معبودهای دروغین به اندازه این مثل گویا باشد و پوچی این نوع گرایش را روشن سازد. بت پرستان از این مثل و تمثیل به عنکبوت که در آن سوره(آیه 41)، وارد است سخت ناراحت شده شروع به مغالطه کردند که چرا خدا، در تبیین حقایق از این حیوانات بی ارزش بهره می گیرد، خدا در پاسخ آنان فرمود:

(إِنَّ اللّهَ لا یَسْتَحیی أَنْ یَضْرِبَ مَثلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوقَها فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ اَنَّهُ الحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ ماذا أَرادَاللّهُ بِهذا مَثَلاً...)(بقره/26).

«خداوند از این که به موجودات به ظاهر کوچک مانند پشه و مگس وحتی بالاتر از آنها (از نظر حقارت) مثل بزند، شرم ندارد، آنان که ایمان آورده اند، می دانند که این مثل ها حق است(و معبودهای دروغین ازمگس هم پست ترند) و امّا آنها که راه کفر پیموده(مثل ها را بهانه کرده) می گویند: منظور خداوند از مثل ها چه بوده است؟».

ص : 94

قرآن در این آیه مثل مورد نظر را «حق» توصیف کرده است زیرا از یک واقعیت مسلمی که همان ناتوانی وکوچکی بت ها است حکایت می کند.

(بَلْ نَقْذِفُ بِالحَقِّ عَلی الباطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ...) (انبیاء/18).

«ما همیشه حق را بر باطل پیروز می گردانیم تا باطل را محو ونابود سازد».

این آیه حاکی ازپایداری حق وناپایداری باطل است که از ویژگی های هر دو به شمار می رود، و ما در آینده پیرامون ویژگی های هر دو از نظر قرآن بحث خواهیم کرد.

کلید فهم این نوع از آیات این است که بدانیم، لفظ «باء» در این موارد، به معنی «مصاحبت» و همراه بودن است، یعنی آفرینش آسمان ها و زمین با حق همراه می باشد و آفرینش آنها عبث و لغو و بازیچه نیست، چنان که در آیات دیگر این حقیقت را به شکل روشن تر بازگو کرده و می فرماید:

(وَما خَلَقْنَا السَّماءَ وَالأَرضَ وَما بَیْنَهُما لاعِبین) (انبیاء/16).

وباز می فرماید :

(وَما خَلَقْنَا السَّمواتِ والأَرْض وَما بَیْنَهُما لاعِبینَ) (دخان/38).

(وَما خَلَقْنَا السَّماءَ والأَرْضَ وَما بَیْنَهُما باِطِلاً ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا...)(ص/27).

مضمون هر سه آیه این است که ما آسمان و زمین و آنچه را در آنها قرار دارد، عبث و بی هدف نیافریدیم.

از این بیان می توان معنی بسیاری از آیاتی را که فعل الهی در آنها با لفظ «بالحق» توصیف شده است، به دست آورد. از باب نمونه خداوند در آیاتی نزول قرآن و بعثت پیامبر اسلام را باز با لفظ «بالحق» توصیف کرده و در این مورد می فرماید:

(ذلِکَ بِانَّ اللّهََ نَزَّلَ الْکِتابَ بِالحَقِّ...)(بقره/176).

«خداوند قرآن را به حق نازل کرده است».

و در جای دیگر می فرماید:

(یا أَیُّهَا النّاسُ قَدْجاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ...) (نساء/170).

«ای مردم! پیامبر از جانب پروردگارتان به حق ارسال شده است».

ص : 97

مقصود از این نوع تقیید، این است که نزول کتاب از جانب خدا و یا بعثت پیامبر اسلام قرین حق بوده و هرگز بطلان و خطا و اشتباه به آن راه ندارد.

خلاصه در تمام این نوع از موارد، لفظ «بالحقّ» اشاره است به مصاحبت و همراه بودن فعل خدا با حق و این که کار با حقیقت، همراه می باشد، چیزی که هست باید در هر موردی برای لفظ «حق» مصداق مناسبی (مانند هدف داری در خلقت آسمان ها و زمین، و پیراستگی از دروغ و خطا و اشتباه در نزول کتاب و بعثت پیامبر اسلام) جست و آیه را توضیح داد.

خاطر داشتن واقعیت، جاودانی بوده و باطل به خاطر پیراستگی از حقیقت، خودنمایی موقتی بیش نخواهد داشت.

حق بسان طلای خالص است که مرور زمان از درخشندگی آن نمی کاهد، در حالی که باطل، حق نمایی است که چند روزی ماسک حقیقت بر چهره دارد و بسان مس سیاه است که آب طلا به آن داده باشند، و پس از چندی لعاب آن فرسوده می گردد و هویت خود را نمایان می سازد.

قرآن مجید روی این ویژگی تکیه می کند و می فرماید:

(بَلْ نَقْذِفُ بِالحَقِّ عَلیَ الباطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ...) (انبیاء/18).

«ما به وسیله حق، باطل را طرد می کنیم که در نتیجه، حق آن را نابود می سازد و ناگهان باطل پوچ می گردد».

فکر، حکایت کند طبعاً چنین اندیشه ای حق واستوار خواهد بود. با پایداری واقعیت، خود فکر نیز ثابت و پا برجا خواهد بود، ولی هر نوع اندیشه و طرحی که به واقعیتی منهای محیط اندیشه، متکی نباشد بر اثر نداشتن یک تکیه گاه ثابت واستوار، خود به خود باطل و پوچ و غیر پایدار خواهد بود.

اگر قواعد ریاضی و اصول هندسی و بسیاری از علوم طبیعی، حق و پایدارند روی ملاکی است که گفته شد زیرا همگی با واقعیت خارج از محیط اندیشه وفق می دهند، و دارای واقعیتی ثابت و پایدار می باشند و بر اثر پایداری آن، خود اصول نیز رنگ ابدیت و قیافه جاودانگی به خود گرفته اند، ولی بر عکس آن سلسله نظریاتی که بر یک مشت تخیلات و اوهام استوار باشند، با یک چشم زدن، پوچ و نابود می شوند.

این تنها اندیشه های علمی و فلسفی نیست که به دو جناح مختلف تقسیم می شوند، بلکه دعوت های اجتماعی و مکتب های سیاسی و اخلاقی نیز از این تقسیم برکنار نیستند، هر نوع دعوت اصلاحی و قوانین اجتماعی و اخلاقی که بر اساس فطرت انسانی و اصول عدل و انصاف، و رعایت حقوق بشری، استوار باشد، طبعاً پایدار بوده، و قیافه ابدی به خود خواهد گرفت، و مبارزه با آن بسان شنا بر خلاف مسیر آب می باشد، و شخص مبارز پس از اندکی، خسته و ناتوان می گردد هم چنان که شناگر مزبور پس از مدتی خسته و ناتوان می شود و ناچار می گردد که خود را در مسیر طبیعی جریان آب قرار دهد، این شخص نیز سرانجام مجبور می شود که دست از ستیز بردارد و از اصول فطرت انسانی و قوانین عدل و انصاف پیروی نماید.

برخی از احزاب و گروه های سیاسی که دارای منویات ناسالم و غیر صحیح هستند برای جلب افکار عمومی کوشش می کنند که اهداف و منویات خود را در قالب اصول انسانی و درخواست های فطری جلوه دهند، و در این راه از یک سلسله ماسک ها و نقاب ها استفاده می کنند ولی پس ازمدتی ماسک کنار رفته، و پس از وضوح ماهیت، خود حزب با تمام منویات و اهداف خود، به دست فراموشی سپرده می شود.

این ویژگی به صورت روشن در مثلی که قرآن بر اساس ترسیم حق و باطل مطرح کرده است نیز وارد شده و در این بحث به شرح آن خواهیم پرداخت.

ص : 100

به خاطر این اصل است که گفته می شود:

«للحقّ دولة وللباطل جولة».

«حق ثابت و پایدار، و برای باطل جز خودنمایی موقت چیزی نیست».

در احادیث اسلامی آمده است که:

«الحقّ القدیم لا یبطله شیء».

«حق دیرینه را، چیزی باطل نمی کند».

ضغث و من هذا ضغث فیمزجان».(1)

«اگر باطل با حق آمیخته نمی گشت، حق بر «حق خواهان» پوشیده نمی گردید، و اگر حق در میان باطل پنهان نمی بود، دشمنان هرگز نمی توانستند از آن بدگویی کنند، ولی بخشی از حق، و بخشی از باطل گرفته و به هم آمیخته می شود در این لحظه شیطان بر دوستان خود، مسلط می گردد».

کف هایی را با خود حمل می کند) بلکه در روی فلزاتی که برای زینت و یا ابزار زندگی بر اثر فشار آتش ذوب می شوند کف هایی ظاهر می گردد، خداوند این چنین حق و باطل را ترسیم می کند(و اندازه ثبات وپایداری حق و باطل را مجسم می سازد) امّا کف ها از بین می روند ولی آنچه برای مردم سود دارد (مانند خود آب و فلزات) در زمین باقی می ماند، خداوند این چنین مثل ها را می زند (و مقام حق و باطل را روشن می نماید)».

1 . این مثل یکی از مثل های پر مغز و پر معنی قرآن است، در این آیه ترسیمی دقیق و پر نکته از مبارزه حق و باطل و موقعیت و نتایج آن دو، به عمل آمده است. در این مثل، حق به آب و فلزات تشبیه شده و باطل بسان کف روی آب یا کف فلزات ذوب شده تلقی شده است، در این مثل، مانند آیاتی که قبلاً یادآور شدیم، ثبات و پایداری از آثار حق و بی ثباتی و فروکش کردن را از علایم باطل می داند، حق را بسان آب و فلز مصفایی می داند که در مسیر خود روی زمین باقی می ماند و پس از اندکی به صورت چشمه و چاه ظاهر می گردد ویا به صورت ابزار و آلات زندگی در دست مردم مورد استفاده واقع می شود، ولی باطل بسان کفهای روی آب و یا روی فلزات ذوب شده است که کاملاً بی ثبات بوده و پس از لحظاتی فرو کش می کند، واین همان ویژگی بود که از آیات قبلی نیز استفاده کردیم اکنون لازم است به بیان دیگر اسرار و رموز این مثل که بیانگر هویت حق و باطل در میدان مبارزه است بپردازیم و با توجه به این که «پایداری» و «ناپایداری» نخستین اثر حق و باطل است، تبیین دیگر آثار و ویژگی ها را با شماره دو آغاز می کنیم.

2. باطل، ظاهری فریبنده و تو خالی دارد، و در عین حال بسان کف های روی آب و یا روی فلزات ذوب شده خودخواه و بلند پرواز است، ولی حق از هر نوع فریبندگی و تظاهرات تو خالی، دور بوده و پیوسته متواضع

ص : 103

واز تکبر و بلند پروازی منزه و پیوسته می باشد.

قرآن برای اشاره به این حقیقت لفظ «زبد» را که به معنی کف است با لفظ «رابیاً» که به معنی بالا رونده است توصیف کرده است.

3. گاهی مبارزه حق و باطل به صورت مبارزه ایمان و کفر درمی آید، در این صورت تشبیه حق (ایمان) به آب، تجلی خاصی پیدا می کند، زیرا همان طور که آب، مایه حیات بلکه ریشه حیات جانداران و گیاهان است و قرآن مجید درباره آن می گوید:

(...وَجَعَلْنا مِنَ المَاءِ کُلَّ شَیء حَیّ...)(انبیاء/30).

«هر موجود زنده ای را از آب آفریدیم».

همچنین ایمان به خدا و روز رستاخیز، مایه حیات اجتماعی می باشد و در پرتو ایمان به خدا، عدل اجتماعی که در حقیقت مایه زندگی اجتماعی است زنده می گردد، عواطف انسانی و احساسات پاک بشری، تجلی خاصی پیدا می کند، در صورتی که ملت فاقد ایمان، هیچ انگیزه ای برای مراعات حقوق افتادگان و اجرای عدالت اجتماعی ندارد و همواره در لب پرتگاه فاصله طبقاتی قرار گرفته، و با جنگ های کوچک و بزرگ دست به گریبان است.

روزی آقای «فروید» روانکاو معروف تصور می کرد که روزگار دین سپری گردیده و نظامات مدنی و تربیت های اجتماعی، جایگزین دین شده است، ولی تلفات وحشت آور جنگ اول جهانی، که آمار تلفات آن از ده میلیون تجاوز کرد، او را مجبور کردکه فرضیه خود را پس بگیرد، و جنگ دوم جهانی روشن ساخت که اروپای ماشینی، فاقد حیات انسان اجتماعی است، و هنوز به صورت درنده باقی است.

ص : 104

اگر ایمان ، به فلزات تشبیه شده آن نیز برای این است که برخی از آنها مایه حیات انسان است و قرآن درباره یکی از آنها چنین می فرماید:

(...وَأَنْزَلْنَا الحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدیدٌ وَمَنافِعُ لِلنّاسِ...) (حدید/25).

«آهن را آفریدیم در آن قدرت عظیم و سودهایی برای مردم است».

اگر این فلز از بین برود زندگی انسان دچار اختلال می گردد.

4. کف های روی سیل یا فلزات ذوب شده بسان حجابی است که تا مدتی چهره آب و فلز را فرا می گیرد ولی طولی نمی کشد که تمام کف ها نابود شده و سیمای شفاف آب، چشم ها را به سوی خود جلب می کند، همچنین چهره حقیقت گاهی به وسیله نقاب باطل، پوشیده می شود امّا سرانجام نقاب باطل بر کنار رفته، سیمای حق با درخشندگی خاصی خودنمایی می کند.

گاهی افکار شیطانی و آرای باطل تا مدتی آفتاب حق را بسان ابرهای تیره بهار می پوشانند ولی این پرده پوشی همیشگی نیست و قرآن این حقیقت را به زبان دیگر نیز بیان کرده است آنجا که می فرماید:

(وَقُلْ جاءَ الحَقُّ وَزَهَقَ الباطِلُ إِنَّ البَاطِلَ کانَ زَهُوقاً) (اسراء/81).

«بگو حق آمد و باطل نابود گردید و باطل از میان رفتنی است».

و در جای دیگر می فرماید:

(...وََیَمْحُ اللّهُ الباطِل وَیُحِقُّ الحقَّ بِکَلماتِهِ...) (شوری/24).

«خداوند باطل را نابود می سازد، و حق را با سخنان خود پایدار می دارد».

5. باطل، بی خاصیت و بی فایده است ولی حق منبع انواع برکات

ص : 105

می باشد از کف های روی آب، گلی رشد نمی کند، و درختی سبز نمی شود، و تشنه ای سیراب نمی گردد، ولی آب، سرچشمه هزاران جلوه حیات و زندگی در جانداران و گیاهان می باشد.

6. همان طور که باران از آسمان می بارد و هر نقطه ای به اندازه لیاقت و شایستگی خود از آن بهره مند می گردد و به اصطلاح «در باغ لاله روید و در شوره زار خس» علاوه بر این ظرفیت دره ها و نهرها و مسیل ها یکسان نیست و هر یک به اندازه گنجایش خود آب برمی دارد، همچنین روح و روان افراد بشر از نظر گنجایش یکسان نیستند، هر کدام به اندازه شایستگی خود، از معارف و تعالیم آسمانی بهره می گیرند، قلوب وارواح از نظر گنجایش با هم اختلاف دارند برخی به اندازه یک سبو، و گاهی به اندازه یک دریا، و هر کدام به نسبت گنجایش خود، از تعالیم آسمانی بهره مند می گردند.

قرآن برای رسانیدن این نکته لفظ «بقدرها» را آورده است.

اختلاف در مسئله آفرینش به قدری مهم است که قرآن روی آن تکیه کرده و می فرماید:

(وَقَدَ خَلَقَکُمْ أَطْواراً) (نوح/14).

«شماها را مختلف و جوراجور آفریده است».

پیامبر اکرم صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم استعداد و شایستگی افراد را به معادن زیرزمینی تشبیه کرده که برخی طلا و برخی نقره است آنجا که فرموده است:

«الناس معادن کمعادن الذهب والفضّة».(1)

ص : 106

امیر مؤمنان علیه السَّلام در سخن معروف خود به کمیل چنین فرمود:

«انّ هذه القلوب أوعیة فخیرها أوعاها».(1)

«قلوب و ارواح مردم ظرف هایی هستند و بهترین آنها، روحی است که وسیع تر باشد».

خلاصه هر فردی به اندازه شایستگی خود از نعمت های معنوی و مادی بهره می گیرد.

7. رمز بقا و پیروزی در صحنه های مبارزه این است که وجود انسان برای مردم مفید وسودمند باشد و خداوند برای تفهیم این مطلب چنین فرموده است:

(وأمّا ما یَنْفَعُ النّاس فَیَمْکُثُ فِی الأرْضِ).

«آنچه که به حال مردم مفید است در زمین باقی می ماند».

8. باطل به شکل های گوناگون وچهره های مختلفی در صحنه های متعددی خودنمایی می کند همان طور که کف هم بر روی آب ها و هم بر روی فلزهای ذوب شده، آشکار می گردد چنان که می فرماید:

(وَمِمّا یوقِدونَ عَلَیهِ فِی النّار) .

«کف نه تنها برروی آب ها بلکه بر روی فلزات ذوب شده نیز ظاهر می گردد».

9. پرتو ناپایدار باطل، از فروغ جاودانه حق است و باطل حتی در خودنمایی موقت خود مدیون حق می باشد و تا از حیث حق بهره نگیرد، نمی تواند خود را حق قالب بزند، کف های باطل از موقعیت آب استفاده می کنند و خود را نشان می دهند و اگر آبی در کار نبود کف را یارای خودنمایی نبود. قرآن برای افهام این نکته جمله (فَاحْتَمَلَ السّیلُ زَبداً رابِیاً) را آورده

ص : 107

است. و به تعبیر دیگر: باطل در سایه حق قدم برمی دارد و با حرکت آن حرکت می کند، و باطل پیراسته از حق، قابل حرکت نیست.

10. باطل همواره از بازار آشفته و محیط های هرج و مرج استفاده کرده و خود را نشان می دهد و در محیط های آرام و بی صدا نمی تواند خودنمایی کند همچنان که کف موقعی ظاهر می شود که سیلاب از سراشیبی تند کوه ها با شورو هیجان، به پایین می ریزد امّا وقتی آب به جلگه و نقاط صاف و هموار رسید، وشور و هیجان سپری گردید به تدریج به خاموشی می گراید.

خلاصه: آنجا که برای یک فکر واندیشه، یا خبر و گزارش، واقعیتی خارج از ذهن و محیط سخن، وجود داشته باشد (چنان که جریان در افکار و گزارش هایی که ناظر به وجود مضمون فکر وسخن در خارج است، چنین است) ملاک حقیقت، تطابق ذهن با عین، یا صورت ذهن با واقعیت خارجی و محتوا با «نفس الأمر»است و در غیر این صورت اندیشه و فکر و کلام و سخن، باطل و خطا خواهد بود.

فلاسفه اسلامی برای هر نوع اندیشه و سخن که مفاد حکایتی وگزارشی دارد یک نوع واقعیت و نفس الأمری قائلند و تطابق آن دو را ملاک حق و حقیقت بودن اندیشه و سخن می دانند.

البته در همه جا لازم نیست که واقعیت شیء مانند مستطیل بودن سالن، یک واقعیت مرئی و یا ملموس و به اصطلاح مشت پر کن باشد، بلکه واقعیت و نفس الامر اعم و گسترده تر از این است که در مورد سالن به چشم می خورد، اینک ذیلاً به چند نمونه از واقعیت ها اشاره می کنیم.

شکی نیست که قوانین کلی فیزیک و شیمی برای خود واقعیتی دارند که هرگز به صورت کلی در مقام تجربه با یکی از حواس پنجگانه درک نمی گردند، همچنین ریاضیات برای خود واقعیت خارج از ذهن دارند هر چند این واقعیت به وسیله یکی از حواس پنج گانه احساس نمی شود ولی محسوس نبودن چیزی است، وواقعیت نداشتن چیز دیگر.

همگی می گوییم محیط هر دایره ای مساوی است با ضرب قطر آن در عدد «پی»(14/3) و این ادراک را یک ادراک حق و راستین می دانیم، زیرا حاکی از یک واقعیت مسلمی است که در خارج از ذهن وجود دارد، همچنین در مسایل مربوط به روان شناسی یک رشته قواعد و قوانین کلی وجود دارد که این قوانین دارای واقعیت است، هر چند این واقعیت به معنی «عینیت خارجی» و «حقیقت ملموس» نیست، امّا عاری از واقعیت و نفس الامر نیز نمی باشد. خلاصه: معنی واقعیت داشتن این نیست که آن واقعیت یک امر «مشت پر کن» و با چشم و دست دیده و لمس گردد، بلکه هر جریان فکری در مقام مراجعه به خارج، با آن منطبق باشد، قطعاً حق خواهد بود و تمام قضایای ریاضی و هندسی دارای چنین ویژگی می باشد، در حالی که خلاف این قضایا

ص : 109

دارای چنین ویژگی نیست.

اگر روان شناسی مثلاً از وجود «عقده حقارت» سخن می گوید، وویژگی های آن را می شمارد به حق سخن گفته و اندیشه راستین دارد با آن که عقده بالا در روان انسان لانه می گزیند، ولی هرگز عینیت خارجی ندارد زیرا هرگز معنی حق بودن این نیست که موضوع فکر و اندیشه، واقعیت ملموس و یا عینیت مشت پرکنی داشته باشد.

علم منطق پیرامون تصور و تصدیق سخن می گوید، و احکام ویژه هر دو را بیان می نماید، آنچه از این احکام با واقعیت تطبیق کند حق، و در غیر این صورت باطل خواهد بود، ولی معنی واقعیت به معنی عینیت ملموس نیست، بلکه معنایی گسترده تر از این دارد، حتی خود تصور و تصدیق که موضوع علم منطق است، عینیت خارجی ندارد ولی فاقد واقعیت و نفس الامر نیست.

خلاصه ملاک حق و باطل یکی از دو چیز یاد شده در زیر است:

1. آن قضیه و کلام، صادق وحق است که با عینیت خارجی مطابق باشد مثل این که بگوییم تمام سربازان دشمن در جبهه کشته شدند، یا بگوییم هر جسمی دارای ابعاد سه گانه است که اولی را قضیه خارجیه، و دومی را قضیه حقیقیه می نامند حالا تفاوت میان این دو چیست، فعلاً برای ما مطرح نیست.

2. اندیشه و سخن با «نفس الامر» وواقعیت متناسب خود فکر وکلام، مطابق و برابر باشد، مانند قضایای مربوط به علم منطق، روانشناسی، علوم ریاضی و هندسی که موضوعات آنها به صورت ملموس و عینی در خارج نیست، امّا از یک واقعیت و نفس الامری خاص برخوردار است و اگر کسی بگوید حاصل ضرب دو در دو، چهار است سخن واقعیت داری گفته است چنان که اگر بگوید: حاصل ضرب آن دو، پنج است، سخن دور از واقعیت

ص : 110

گفته است.

البته محققان اسلامی در بیان حقانیت این نوع قضایا بیانات و توجیهات دیگری دارند که فعلاً برای ما مطرح نیست وآنچه می تواند برای عموم مفید و سودمند باشد همان است که بیان گردید.

(وَلَوَ تَری إِذْوُقِفُوا عَلی رَبِّهِمْ قالَ أَلَیْسَ هذا بِالحَقِّ قالُوا بَلی وَربّنا...) (انعام/30).

«اگر ببینید وقتی در برابر پروردگار خود ایستاده اید و خدا به آنان خطاب می کند که آیا این دوزخ که منکر واقعیت آن بوده اید، حق نیست (واقعیت خارج از ذهن ندارد) همه می گویند چرا»؟

آیات در این مورد بیش از آن است که در این جا نقل گردد و فقط به نقل آیه دیگری اکتفا میورزیم:

(...إِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةَ الدُّنْیا...) (لقمان/33).

«وعده های الهی راستین است(واقعیت دارد)زندگی دنیوی شماها را فریب ندهد».

متفکران بر دو گروهند.

گروهی، که افکار عمومی را سرچمشه قانون می دانند ملاک حق و باطل بودن قانون را این می دانند که قانون گذار با رضایت ملت برکرسی قانون گذاری تکیه زند و هر قانونی که از پشتیبانی ملت برخوردار باشد حق بوده و غیر آن باطل خواهد بود.

در حالی که از نظر قرآن ملاک حق و باطل چیز دیگر است و آن این که تأمین کننده سعادت انسان بوده و با مقتضای فطرت و آفرینش او مخالف نباشد.

بنابراین تصویب مسئله مصرف نوشابه های الکلی هر چند از رضایت عمومی برخوردار باشد حق نبوده، بلکه قانون باطلی خواهد بود ولی توحید و یکتاپرستی چون مطابق فطرت و آفرینش انسان است قانون حق بوده هر چند جامعه مشرک و توده ملت به مخالفت با آن برخیزند.

قرآن در آن مورد که درباره لزوم پرستش خدای یکتا، سخن می گوید و به جامعه بشری دستور می دهد که تنها او را بپرستیم بلافاصله مسئله آفرینش بشر را که با خداپرستی و یکتاپرستی آمیخته شده است پیش می کشد و می فرماید:

(فَأقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللّهِ الّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِکَ الدِّینُ القَیِّمُ وَلکِنْ أَکْثر النّاسِ لا یَعْلَمُونَ) (روم/30).

«به آیین راست خدا رو کن آیین راستی که آفرینش خدا است و بشرها را بر آن اساس آفریده است. دگرگونی، در خلقت خدا نیست، این است آیین استوار در حالی که بیشتر مردم نمی دانند».

ص : 113

این جاست که قرآن از دیگر مجامع حقوقی فاصله می گیرد زیرا در مجامع حقوقی غرب در حق بودن قانون مسئله خوشبختی طرف مطرح نیست، میزان خواست مردم است هر چند خواسته های آنان لطمه به سعادت آنان بزند و قانون مستند به چنین افکار عمومی قانون حق می باشد و لذا برهنگی، فساد اخلاقی، میگساری و قمار بازی اعمال قانونی شمرده شده و طرف خود را در تظاهر به منکرات محق می داند در حالی که از نظر قرآن قانونی حق و پابرجاست که منتهی به خدا بوده و منطبق بر فطرت انسان و تضمین کننده سعادت و خوشبختی فرد و جامعه باشد. و توضیح این مطلب بعداً می آید.

بلکه همین مقدار کافی است که اگر پس از آگاهی از یک چنین جریان فکری به خارج از ذهن برگشتیم، و خارج را با آن، به گونه ای موافق یافتیم، این نشانه مطابقت جریان فکری با واقعیت آن است واین مقدار از انطباق در صادق بودن یک فکر کافی است.

درست است که از نظر براهین فلسفی، در خارج، نقطه، خط، دایره و غیره نداریم زیرا وجود واقعی این نوع اعراض که در اصطلاح از اقسام «کم» متصل می باشند سبب وجود «جزء لا یتجزّای» در خارج می گردد که از نظر عقل محال است ولی باید قبول کرد که یک رشته واقعیت هایی در خارج از ذهن است که سبب می گردد که این مفاهیم از خود آنها به ذهن ما وارد گردد و همین واقعیت ها است که احکام خط و دایره و مثلث را تحمل می کنند، و آنها را واقعیت دار می سازند و به دیگر سخن: نبودن خط و دایره با تمام خصوصیاتش مطلبی است، و نبودن یک رشته واقعیت هایی که منشأ درک این نوع از مفاهیم می گردد، مطلب دیگری است، و در صدق و حقانیت این بخش از مفاهیم، وجود چنین منشأها کافی است و لازم نیست که نقطه و خط در خارج با تمام خصوصیات خود، وجود داشته باشد.(1)

از اندیشه وجود ندارد تا اندیشه و سخن با آن منطبق گردد.

ولی پاسخ این سخن نیز روشن است زیرا این مغالطه گر چون میان وجود واقعیت در ظرف اندیشیدن و یا سخن گفتن، و داشتن واقعیت در ظرف تحقق خویش فرق نگذارده، دچار چنین پنداری شده است زیرا وقتی می گوییم:

قهرمان خیبری به نام «مرحب» به دست علی علیه السَّلام کشته شد، درست است در ظرف سخن، نه علی علیه السَّلام هست و نه مرحب، ونه قتل، ولی در آن ظرفی که این سخن از آن یاد می کند، چنین واقعیتی وجود داشته، و واقعاً در چهارده قرن قبل این قهرمان یهودی به دست امیر مؤمنان علیه السَّلام کشته شده است به گونه ای که اگر چرخ زمان را به عقب برگردانیم، این حادثه را در آن ظرف، عینیت یافته خواهیم دید. خلاصه: وقایع تاریخی دیرینه، در ظرف سخن، وجود خارجی ندارد ولی هر کدام در ظرف تحقق خود، واقعیت داشته و هم اکنون نیز در آن ظرف تحقق دارند.

عین قرار می دهند ولی گروهی که جهان خارج را پیوسته در حال تغییر و دگرگونی می دانند و جهان را در دو آن، به یک حالت تصور نمی کنند، چگونه ملاک حق بودن را مطابق حکم ذهن با خارج می دانند زیرا تا کسی بخواهد این دو را به هم تطبیق دهد، جهان دگرگون وواقعیت عوض شده است.

پاسخ این اشکال نیز روشن است و به یک معنی به اشکال دوم بازگشت می کند و با توجه به مطلبی که در آنجا گفته شد یادآور می شویم که اگر جهان طبیعت در حال تغییر و دگرگونی است، و پیوسته در سایه حرکت، چهره خود را عوض می کند این مانع از آن نیست که یک صورت ذهنی، و یک اندیشه علمی بر یکی از چهره های واقعیت منطبق گردد و برای چهره دیگر از طبیعت، نیاز به صورت ذهنی مجدد و اندیشه نوی داشته باشیم، و هرگز فیلسوف الهی مدعی آن نیست که یک قضیه، بر تمام حالات مختلف از یک موضوع، منطبق است.

مثلاً برای افراد دورانهایی از قبیل: نوزادی، کودکی، نوجوانی، جوانی، کامل سنی، پیری و فرتوتی است و برای هر کدام، تصوری در ذهن وجود دارد که منطبق بر یک دوره از آن ادوار مختلف است، نه بر همه ادوار، و آنچه را دستگاه ادراکی از خارج گرفته فقط به یک حالت از وجود آن منطبق می گردد و هر چند بعدها آن حالت موجود نباشد ولی انطباق تصویر، به خاطر تحقق همان حالت در ظرف خود، انجام می گیرد.

خلاصه: تصویر ذهنی ما از یک پدیده طبیعی که متدرجاً در امتداد زمان تغییر و تکامل پیدا می کند نسبت به یک حالت از آن پدیده، صحیح و صادق است و ا مّا نسبت به حالات دیگر، احتیاج به تصویرهای جداگانه دارد و هر یک از تصویرهای متعدد ذهنی ما فقط یکی از حالات متعاقب آن پدیده را نشان می دهد نه همه حالات را و در مقام تشبیه باید گفت دستگاه ادراکی ما بسان دستگاه عکسبرداری است که از یک پدیده که به تدریج در حال تکامل

ص : 117

باشد، عکس های متعددی بر می دارد و هر یک از این تصویرها مرحله خاصی از تکامل پدیده را نشان می دهد و تنها نسبت به آن صادق و منطبق است ولی نسبت به حالات دیگر احتیاج به عکس های دیگر داریم.

و به دیگر سخن، اعتقاد به دگرگونی در طبیعت، مانع از آن نیست که صور ذهنی ما نسبت به یک مرحله از پدیده صادق باشد، نه نسبت به مراحل گذشته.

که اذهان جامعه آن را طرد کرد و چیز دیگر را پذیرفت لباس حقیقت را از آن بر کند و بر اندام دیگری بپوشاند تو گویی پذیرایی، نقش آفرینشگری دارد. این نظریه شبیه نظریه دانشمندان اهل تسنن درباره اتفاق دانشمندان یک عصر، بر حکمی از احکام الهی است آنان می گویند: هرگاه علمای یک قرن مثلاً بر تحریم و یا جواز چیزی، اتفاق نظر پیدا کردند، حکم الهی همان نظریه آنان است آنگاه که نظریه علمای قرن دوم بر خلاف آن تعلق گرفت، حکم الهی همان نظریه دوم خواهد بود. تو گویی حکم الهی میزان و ملاک واقعی ندارد، حکم خدا بستگی به تصمیم و نظریه دانشمندان اسلام دارد و لذا این گروه را «مصوبه» می گویند.

در حالی که شیعه حکم خدا را، یکی بیش نمی داند، و اتفاق و اجماع در نظر آنان ارزشی جز این که می تواند به نوعی از حکم خدا کشف کند، ندارد و در موارد تغییر نظر، یکی از دو اجماع و اتفاق را (بر فرض وجود این دو نوع اتفاق) باطل و بی پایه می داند و لذا آنان را «مخطئه» می نامند.

کپرنیکی که ضد یکدیگر و نقطه مقابل هم قرار دارند حقیقت باشند یعنی هر دو به نوعی از واقعیت و عینیت خارج حکایت کنند، و هر دو راست و استوار باشند، هر انسانی آزاد است هر طوری بخواهد حقیقت را تعریف کند و بگوید هر چیزی که اذهان عمومی آن را بپذیرد آن حقیقت است و تا این پذیرش وجود دارد، نام آن حقیقت است. امّا بالأخره این سؤال باقی است از ا ین دو نظریه که هر کدام در زمان خاصی مورد پذیرش بوده است، کدام واقع نما است، و با عینیت تطبیق می کند اگر بگویند هر دو تطبیق می کند، این دروغ است زیرا واقع یک جور بیش نیست زیرا یا از اول زمین مرکز بوده و هست و خواهد بود یا خورشید بوده و هست و خواهد بود هر کدام را حساب کنید آن دیگری نبوده و نیست و نخواهد بود، در این صورت چگونه می گویند که هر دو از واقع حکایت می کنند، و هر دو مطابق واقع است و اگر بگویند یکی تطبیق می کند، نه آن دیگری پس آن که تطبیق می کند حقیقت است و آن دیگری خطا و غلط است و اگر بگویند هیچ کدام تطبیق نمی کند، معلوم می شود که حقیقت سومی است که هنوز وارد فضای اندیشه بشری نشده است.

آری نظریه این دو دانشمند درباره مسایل حقوقی که جنبه احساسی و خواسته ای دارد و برای آن حقیقتی در خارج نیست و مصداقی در بیرون ندارد، کاملاً صحیح واستوار است.

حقوق یک ملت، تابع خواسته های آنان است، و هر جور بخواهند همان حق و حقیقت خواهد بود، اگر پس از مدتی خواسته های آنان دگرگون گردید فقط دومی حق و حقیقت به شمار خواهد رفت.

ما هرگز در مسایل احساسی و حقوقی نظری به خارج نداریم تا مسئله انطباق با خارج پیش بیاید، بلکه مقصود این است که سرنوشت هر جامعه ای

ص : 121

به دست خود او است مثلاً روزگاری نیاکان ما نظام مشروطه را می خواستند اکنون نظام جمهوری اسلامی می خواهند هر دو خواسته اگر جدی و راستین باشد حق است، باید شکل حکومت و رژیم حاکم، از خواسته مردم سرچشمه بگیرد در این صورت می توان هر دو نظام را حق دانست، خلاصه: فرق است میان اندیشه هایی که از خارج محیط ذهن، حکایت می کند و می گوید: عینیت چنین و چنان است یا چنین و چنان خواهد بود. در این صورت چون عینیت یک جور بیش نیست، قطعاً یکی از دو علم حقیقی یعنی واقع نما خواهد بود، نه هر دو علم، و میان احساسات و خواسته ها که می گوییم باید چنین بشود و یا چنین نشود هرگاه زمام خواسته ها در دست مردم باشد، هر چه را بخواهند (تا روزی که خلاف آن را نخواهند) حقیقت خواهد بود.(1)

موارد جزئی یعنی در مقام تطبیق این کلیات بر موارد مشخص، چه بسا ممکن است حقیقت گویی مایه ضرر و زیان گردد، فرض کنید، پدر پیری است که در بستر بیماری افتاده است، و از طریق مراقبت های پزشکی می تواند، دو سه سالی نیز زندگی کند، فرزند جوان او که در خارج مشغول تحصیل بود، دچار حادثه ای شده است. بازگویی جریان فرزند هر چند حقیقت است، امّا مصلحت نیست زیرا مایه ناراحتی شدید او می گردد و چه بسا سکته کند در این مورد حقیقت گویی ملازم با سودمند بودن نیست و از امثال رایج سخن معروف سعدی در مورد اسیری است که امیر وقت به قتل او فرمان داده بود وقتی اسیر از حیات خود نومید شده بود به امیر فحش می داد امیر از یکی از وزرا خواست که سخن اسیر را ترجمه کند وی چنین ترجمه کرد: «الکاظمین الغیظ والعافین عن الناس» خشم را فرو می برند و مردم را عفو می کنند. وزیر دیگر گفت ما را نشاید به امیر دروغ بگوییم او به امیر ناسزا می گوید. امیر با انصاف گفت، سخن دروغ او برا ی من، از راست تو لذت بخش تر است زیرا در این دروغ نجات یک انسان نهفته است در حالی که در این راست، مرگ یک انسان، و دروغ مصلحت آمیز به از راست فتنه انگیز است. حالا خواه چنین قصه ای حقیقت داشته یا نه؟ و آیا در دنیا چنین امیرانی پیدا می شوند که نجات انسانی را بر غرور و کبر خود ترجیح دهند یا نه فعلاً برای ما مطرح نیست سخن این جا است که در این مورد راستگویی به حال اسیر مفید نمی باشد.

قرآن مجید به ملازمه کلی میان حق و حقیقت و مفید و سودمند بودن در سوره رعد آیه 17 اشاره می کند و می فرماید:

(أَنْزلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَودِیَةٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّیلُ زَبداً رابِیاً وَمِمّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النّار ابْتِغاءَ حِلْیَةً أو متاع زبدٌ مِثْلُهُ

ص : 123

کَذلِکَ یَضْرِبُ اللّهُ الحَقَّ وَالباطِلَ فَأمّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَأَمّاَ ما یَنْفَعُ النّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الأَرْضِ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللّهُ الأَمْثالَ) .

«خداوند از آسمان آبی نازل کرد و آب ها در دره ها به اندازه گنجایش آنها، جاری گردید (رودهای کوچک به هم پیوست) و سیلی را تشکیل داد، سیل با کف های همراه خود، حرکت کرد. این نه تنها سیل است که کف هایی را با خود حمل می کند بلکه روی فلزاتی که برای زینت و یا ابزار زندگی بر اثر فشار آتش، ذوب می شود کف هایی ظاهر می گردد خداوند حق و باطل را چنین ترسیم می کند کف ها از بین می روند ولی آنچه برای مردم سود دارد (مانند خود آب و فلزات) در زمین باقی می ماند خداوند این چنین مثل ها را می زند».

جمله(أمّا ما یَنْفَعُ النّاس فَیَمْکُثُ فِی الأَرض) :«آنچه مفید است در زمین باقی می ماند» اشاره به این است که هر چیزی که به سود مردم تمام گردد حق است و هر چیزی که به زیان جامعه باشد، باطل است. این جمله با توجه به این که در ماقبل آن جمله (کَذلِکَ یَضْرِبُ اللّه الحَقّ وَالباطِل) وارد شده است، بیانگر این است که حق بودن و نافع بودن، با یکدیگر متلازمند.

مثلاً نوری از جسم برمی خیزد ووارد چشم می شود، چشم ما تنها اثر پذیر نیست بلکه اثر بخش نیز هست چشم در مجموع شرایطی که با خارج دارد روی پدیده اثر می گذارد، مجموع حاصل از این دو برخورد که معلول برخورد عالم عین با عالم ذهن است، حقیقت است.

وقتی به آنان گفته می شود که ممکن است یک شیء را دو نفر، به دو کیفیت ببینند، مثلاً آدم مبتلا به بیماری یرقان، به خاطر بیماری، اشیا را زرد، و آدم سالم اشیا را به رنگ خود می بیند در پاسخ می گویند هر دو حقیقت است حقیقت برای فرد نخست همان زردی است و برای فرد دوم رنگ خود شیء است.

وقتی به آنان گفته می شود که ممکن است ما یک شیء را به دو صورت احساس کنیم، مثلاً هر گاه یک دست خود را در میان آب گرم و دست دیگر را در میان آب سرد بگذاریم بعداً هر دو دست را در میان آب ملایم وارد کنیم با یک دست احساس سردی، با دست دیگر احساس گرمی خواهیم کرد، در پاسخ می گویند: هر دو حقیقت است بنابراین، حقیقت ملاک خاصی ندارد، و اعتقاد به ملاک خاص همان مطلق اندیشی است بلکه حقیقت نسبت به شرایط در اشخاص مختلف می باشد دوستی که در شرایط خاصی او را فرد نیک و در شرایط دیگر او را بد تلقی کردیم هر دو حقیقت است در آن شرایط حقیقت، خوب بودن او بود و در شرایط دیگر، حقیقت نقطه مقابل آن است.

اشیا، یک واقعیت مسلم و محدودی ندارند، که ما دریافت ذهنی خود را با آن بسنجیم، بلکه حقیقت با اختلاف شرایط که مایه اختلاف درک ها و احساس می گردد، خود نیز مختلف می باشد.

و لذا امروز می گویند باید اندیشه مطلق بودن اشیا را به دور ریخت و

ص : 125

همه چیز را به صورت نسبی اندیشید برای بطلمیوس حقیقت همان بود که می اندیشید و نحوه آفرینش جهان را تصور می کرد و برای گالیله و دیگران حقیقت همان بود که می اندیشیدند و هر تصوری نسبت به شرایط خود حقیقت است.

اگر روزگاری می گفتند عناصر چهار تا است و امروز می گویند، صد و خرده ای است، هر دو حقیقت است زیرا نتیجه شرایط نخست، جز دریافت نخست، و نتیجه شرایط دیگر جز دریافت دومی چیزی نیست اگر گروهی می گویند خدا هست و برخی او را انکار می کنند هر دو حقیقت است، زیرا دریافت هر کسی با شرایط درک خود متناسب می باشد و هر شرایطی جز همان درک، چیز دیگری را ایجاب نمی کند مثلاً شرایط گروه نخست ایجاب می کند که به وجود خدا، معتقد باشند و شرایط افراد دیگر جز نفی آن، چیزی را ایجاب نمی کند. این همان نظریه ماتریالیست های معاصر است که از این راه همه چیز را توجیه می کنند.

فضای وسیع است، هر کدام با خصوصیت ذهنی و انس قبلی خود درباره فضای حیاط مدرسه سخن می گویند و هر دو راست و حقیقت می گویند ولی از آن جا که کوچکی و بزرگی یک امر نسبی است وواقعیت و عینیتی جز نسبت ندارد می تواند هر کدام در ظرف خود راست واستوار باشد، ولی اگر بنا شد هر دو نفر درباره متراژ حیاط سخن بگویند متراژ حیات در نظر هر دو از پانصد متر تجاوز نمی کند و چون یک واقعیت بیش ندارد، یک حقیقت بیش نیز نخواهد داشت.

خلاصه آن جا که این دو نفر با خصوصیات ذهنی خود درباره فضای حیات قضاوت کنند ممکن است هر دو قضاوت به دو اعتبار صحیح باشد، ولی آنجا که در قضاوت خود از چنین خصوصیات صرف نظر کنند و با خود واقع سر و کار پیدا کنند، و به علم و آگاهی خود از دیده واقع نمایی بنگرند، مثلاً بخواهند مساحت واقعی زمین را معین کنند، قطعاً یکی، بیش حقیقت نخواهد بود.

درباره دو احساس مختلفی که به انسان دست می دهد جریان از این قبیل است، دستی که در میان آب گرم قرار دارد، از حرارت آن متأثر می شود و حرارت آب روی اعصاب دست اثر می گذارد همچنین دست دیگری که در میان آب سرد قرار دارد، سردی آب، روی اعصاب دست اثر گذارده و آن را متأثر می سازد.

اگر هر دو دست خود را در میان آب ملایم وارد کنیم دو احساس مختلف به ما دست می دهد این احساس مختلف مربوط آب سوم نیست یعنی آب سوم هم گرم و هم سرد نیست بلکه مربوط به تأثر است که هر دو دست از آب خارج پیدا کرده اند اگر می گوییم این آب هم سرد است و هم گرم به یک

ص : 127

معنی هر دو صحیح است و به یک معنی هر دو غلط و یا لااقل یکی غلط است.

اگر مقصود این است که اعصاب یک دست از آن آب، احساس سردی و اعصاب دست دیگر، از آن آب احساس گرمی می کند، این سخن صحیح و استوار است یعنی یکی می گوید که من از این آب احساس سردی می کنم آن دیگری می گوید من از این آب احساس گرمی می کنم، اتفاقاً هر دو راست می گویند ولی اگر مقصود این است که این آب هم سرد و هم گرم است خطا و دروغ است زیرا آب حرارت معینی دارد که هرگز از آن تجاوز نمی کند از این جهت نمی تواند هم سرد و هم گرم باشد اشتباه گوینده این جا است که دو احساس مختلف خود را، (گرمی و سردی) به جای این که به اعصاب خود نسبت دهد به آب نسبت می دهد و این نسبت سبب می شود که انسان حقیقت را یک امر نسبی تلقی کند، تمام سخن این جا است که آیا دست ها احساس سردی و گرمی می کنند یا آب سرد و گرم است یعنی مثلاً هم 30 درجه بالای صفر و هم 10 درجه بالای آن است؟! به طور مسلم جریان از قبیل اولی است نه دومی.

قرآن در این مورد چنین می گوید:

(وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأ ابْنَی آدَمَ بِالحَقِّ إِذْ قَرَّبا قُرباناً فَتُقُبِّلَ مِنْ احدِهما وَلَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الآخرِ قالَ لأقتُلَنَّکَ قالَ إِنَّما یَتَّقَبَل اللّهُ مِنَ المُتَّقینَ) (مائده/27).

«داستان دو فرزند آدم را به طور صحیح (1) برای آنان بخوان، آنگاه که هر دو عملی را برای تقرب به درگاه الهی انجام دادند، امّا از یکی پذیرفته شد و از دیگری پذیرفته نشد،(برادری که عمل او قبول نشده بود به برادر دیگر گفت) من تو را خواهم کشت، آن دیگر در پاسخ او گفت (من چه گناهی دارم) خدا عمل پرهیزگاران را می پذیرد (اگر عمل تو پذیرفته نشده است به خاطر بی تقوایی خود می باشد)».

و افزود:

(لَئِنْ بَسَطْتَ إِلَیَّ یَدَکَ لِتَقْتُلَنِی مَا أَنَا بِباسِط یَدِیَ إلَیْکَ لأَقْتُلکَ إنّی أَخافُ اللّهَ رَبَّ العالَمینَ) (مائده/28).

«اگر تو برای کشتن من دست دراز کنی، من هرگز دست به قتل تو نمی گشایم من از پروردگار جهانیان می ترسم».

(إِنّی أُریدُ أَنْ تَبُوأ بِإِثْمِی وَإِثْمِکَ فَتَکُونَ مِنْ أَصحابِ النّارِ وَذلِکَ جَزاءُ الظّالِمینَ)(مائده/29).

«من می خواهم گناه من وخودت را به دوش بکشی (اکنون که تصمیم بر قتل من گرفته ای من تو را نمی کشم، تا گناه من و خود را بر دوش برگیری) و سر انجام از دوزخیان گردی و این است کیفر افرادستمگر».

ص : 129

دقت در متون آیات سه گانه، نکات زیر را به ما می آموزد:

1. سرگذشت فرزندان آدم، داستان فرضی و به اصطلاح امروز «سمبولیک» نیست بلکه واقعیتی است که قرآن صورت راستین آن را آورده است چنان که لفظ «بالحق» در آیه نخست اشاره به همین مطلب است.

2. ریشه نزاع و مبارزه این دو، جنبه طبقاتی و اینکه یکی در استثمار دیگری بوده، نداشت بلکه غریزه «خودخواهی» و «غیر خود را نخواهی» و «حسد» سبب شد که برادری، دست خود را به خون برادر دیگر آلوده سازد.

به دیگر سخن: ریشه نزاع در این داستان جنبه آرمانی و عقیدتی دارد، یک طرف نزاع را انسان معتقد وارسته از هوس و طرف دیگر را فرد خودخواه وحسود تشکیل می دهد.

یکی از دو طرف از این که عمل او پذیرفته درگاه الهی است، خشنود است و به خاطر ترس از کیفر عمل، حاضر به کشتن طرف مقابل نیست، در حالی که طرف دیگر، محکوم غرایز نفسانی خویش است، غرایزی که شعله های عواطف برادری را خاموش کرده و ترس از کیفر عمل را بی اثر نموده است.

این جریان را می توان در میان دو گروه نیز حاکم دانست، یعنی نزاع دو گروه عظیم را، متأثر از حکومت عقیده و آرمان و هوی و هوس دانست نه اختلاف طبقاتی.

مارکسیسم می خواهد تمام مبارزات انسان ها را، از سپیده دم تاریخ از طریق اختلاف طبقاتی توجیه کند و تمام جنگ های مقدس را که میان انسان های حق طلب و آرمان خواه، با انسان های منحط و حیوان صفت برپا بوده، از این راه تفسیر نماید ولی او، تنها به یک بخش از مبارزات انسان ها

ص : 130

چشم دوخته است و از بسیاری از مبارزات مقدس انسان، چشم پوشیده است.

3. این سرگذشت می رساند که چگونه ایمان و آرمان به انسان سکون و آرامش می بخشد که به دشمن می گوید:

(ما أَنَا بِباسط یَدی إلَیْکَ لأقْتُلَکَ إِنِّی أَخافُ اللّه ربّ العالَمین) .

«من دست به قتل تو دراز نمی کنم زیرا من از پروردگار جهان می ترسم».(1)

همچنان که می رساند انسان فاقد ایمان و آرمان، فاقد ترس از خدا، آنچنان جانور وحشی می گردد که عواطف برادری و دیگر عوامل باز دارنده را محکوم می سازد و دست به قتل برادر می زند چنان که در آیه بعدی می فرماید:

(فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخیهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخاسِرینَ) (مائده/30).

«نفس سرکش، او را بر قتل برادر مصمم ساخت و او را کشت و از زیانکاران شد».

پاسخ: هدف آیات این نیست که هرگز باطلی پدید نخواهد آمد، و ریشه باطل در صفحه اجتماع قطع خواهد شد.

بلکه مقصود این است که هر باطلی که در کنار حق می روید و رشد می کند، پس از مدتی از بین رفته و نابود خواهد شد و شخص آن باقی نخواهد ماند، ولی این مانع از آن نیست که باطل دیگری به صورت و شکل دیگری، در کنار حق باز بروید و ریشه کند.

خلاصه اشخاص باطل محو و نابود می شوند هر چند نوع آن، در کنار تداوم حق و در پرتو آن محفوظ می ماند.

در این جا دو پاسخ دیگری هست که فعلاً بازگو نمی شود، امید است در فرصت دیگر این دو پاسخ را بازگو کنیم.

ص : 132

6.(إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَلا شُکُوراً) (انسان/9)

سود جویی مرئی و نامرئی دنیوی پیراسته سازد، یا آن را پل پیروزی برای مناصب دنیوی قرار دهد، در هر حال یک چنین فرد، مورد ستایش مکاتب مادی است.

فرض کنید فردی از در آمد مشروع خود بیمارستانی مجهز با آخرین وسایل پزشکی می سازد و در تأمین کادر اداری وجلب نیروی انسانی لازم برای بیمارستان، بیش از حد تلاش می نماید، و روزی آن را با حضور نمایندگان جراید و رسانه های گروهی، افتتاح می کند در این موقع روزنامه ها با چاپ عکس بنیان گذار و سر در بیمارستان و دیگر نقاط حساس و اعجاب انگیز آن، به تمجید و تحسین از او می پردازند و رادیو و تلویزیون با پخش مصاحبه خود با مؤسس و نشان دادن قسمت های مختلفی از بیمارستان، او را به عنوان مرد نیکوکار به جامعه معرفی می کند.

در حالی که از نظر مکتب اخلاقی اسلام، تنها کار نیک، در آفریدن ارزش، کافی نیست، بلکه در کنار آن باید انگیزه نیک وجود داشته باشد، یعنی انگیزه او، در ساختن بیمارستان، یک امر معنوی پیراسته از شوائب مادی باشد، مثلاً آنجا را برای خدا بسازد نه برای سود جوئی، هدف خدمت به انسانها باشد نه شهرت. خلاصه: زیر بنای کار را انگیزه های پاک الهی و انسانی تشکیل دهد نه امور مادی و اغراض نفسانی.

این جا است که اخلاص در عمل در تحسین و یا تمجید افراد، مایه انقلاب ارزشها می شود، و فرد نیکوکار در مکاتب مادی به خاطر پلیدی نیت، غیر نیکوکار معرفی می گردد. و سرانجام اسلام در داوری در حق افراد، به دو پرونده می نگرد، پرونده عمل و پرونده نیت، و اگر هر دو با هم، هماهنگ

ص : 136

شدند، او را نیکوکار می داند، و از او ستایش کرده و در هر دو جهان پاداشی نیک می دهد، و در غیر این صورت آن را فاقد ارزش می داند.

پیامبر گرامی صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم فرمود: «إنّ اللّه لا ینظر إلی صورکم ولکن ینظر إلی قلوبکم وأعمالکم».(1)

«خداوند به ظاهر شما نمی نگرد بلکه بر نیات و اعمال شما می نگرد».

در زمان پیامبر گرامی صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم، بت پرستان مکه «مسجد الحرام» را تعمیر می کردند، و گروه ظاهرنگر، کار آنان را تحسین می نمودند.

در حالی که قرآن عمل به ظاهر نیک آنان را کاملاً بی ارزش می خواند، زیرا گرچه عمل آنها ظاهر شایسته ای داشت ولی در درون، آلوده به انواع غرض های ناپاک بود و در این مورد چنین می فرماید:

(ما کانَ لِلْمُشْرِکینَ أنْ یَعْمُروا مَساجِدَ اللّهِ شاهِدِینَ عَلی أنفُسهِمْ بِالکُفر أُولئِکَ حَبطَتْ أعمالُهُمْ وفِی النّارِ هُمْ خالِدُونَ)(توبه/17).

«مشرکان حق ندارند مساجد خدا را آباد کنند در حالی که به کفر خویش گواهی می دهند، اعمال آنها نابود و بی ارزش شده و در آتش جاودانه خواهند ماند».

قرآن هر عمل صالح را میوه درخت ایمان می شمرد زیرا عمل، پرتوی از نیت انسان است و خواه ناخواه شکل و رنگ آن را به خود می گیرد، و هرگز ممکن نیست که نیت آلوده، بازتاب پاکی داشته باشد و بلکه روزی، آلودگی خود را نشان می دهد و برای همین لحاظ، عملی را ارج می نهد که از درخت

ص : 137

ایمان تراوش کند و کار رسماً برای خدا انجام گیرد چنان که می فرماید:

(إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالیَوْمِ الآخِرِ...) (توبه/18).

«مساجد خدا را آن کس آباد می کند که به خدا و روز رستاخیز ایمان داشته باشد».

نظر انجام می دهد که مردم او را عابد و زاهد، متقی و پرهیزگار بیندیشند و تقوا و پرهیزگاری و نیکوکاری او نقل محافل گردد و در اجتماع از احترام فوق العاده ای برخوردار شود!

یک چنین فرد به ظاهر خداپرست، خودپرست و خودمدار است، خدای او، نفس او است، دین او لذایذ نفسانی او است و به قول مولوی:(1)

چ__ون س_زای ای_ن ب_ت نف_س او ن_داد *** م_ادر ب_ت ها ب_ت نفس شم_ا اس_ت

از ب_ت نفس_ی، بت_ی دیگ__ر ب_زاد *** زانک_ه آن ب_ت مار، و ای_ن ب_ت اژده_است

برخی تا پایان عمر در این حد باقی می مانند و به تظاهر و ریا عمر خود را به سر می برند و دست از فرایض وواجبات و اعمال صالح به صورت ریاکارانه برنمی دارند، و برخی دیگر پس از گذشت زمانی، نقاب نفاق از چهره برمی کشند، از ریا و تزویر، برای کسب مقامات دولتی و مناصب اجتماعی بهره می گیرند و با آن زهد و عبادت دروغین نیز وداع می نمایند، و پس از ارتقا، از تظاهر به زشت کاری و الحاد نیز ابا نمی کنند.

قرآن می فرماید:

(إِنَّ الَّذِینَ آمَنوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدّاً) (مریم/96).

«آنان که به خدا ایمان دارند و عمل صالح انجام می دهند خداوند محبت افراد با ایمان و نیکوکار را در قلوب مردم پدید می آورد».

ولی باید توجه نمود که سخن در باب ریا درباره چنین بازتاب قهری نیست، بلکه جان سخن این جا است که یک چنین واکنش نباید انگیزه کار، و وادار کننده انسان به عمل نیک باشد.

پیامبران و اولیای الهی، مورد علاقه مردم می باشند وشهرت آنان جهان را پر کرده و در میان همه انسان ها، دو انسان الهی یعنی حضرت مسیح وحضرت محمدصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم بیش از همه انسان ها، مشهور و مورد علاقه جامعه بشری می باشند ولی هرگز زیربنای کار آنان را شهرت وکسب جاه و مقام تشکیل نمی داد بلکه آنان به خاطر خدا وجلب رضای الهی، هر نوع آلام و رنجها را بر خود هموار ساخته، و پیوسته به مردم می گفتند:

(قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُمْ بِواحِدَة أَنْ تَقُومُوا للّهِ مَثْنی وَ فُرادی ثُمْ تَتَفَکَّروا...) (سبأ/46).

«بگو من شما را با یک سخن پند می دهم و آن این که برای خدا قیام کنید! خواه به صورت دسته جمعی وخواه به صورت فردی آنگاه بیندیشید».

بنابراین نباید بازتاب قهری را، با انگیزه های اختیاری که مورد سخن ما است به هم مخلوط کرد.

حبّ جاه بیش از حد، انگیزه کوبنده ای است که انسان را به ریا و فریب

ص : 140

می کشد و اعمال نیک انسان را تباه می سازد و از این جا است که، اهل معرفت می گویند:

«آخر ما یخرج من رؤوس الصدیقین حبّ الرئاسة».(1)

«آخرین پیوند نفسانی که از مغز افراد صدیق بیرون می آید، مقام و ریاست خواهی است».

در آفت بودن غریزه حب جاه کافی است که از نظر قرآن، جاه طلبی با رستگاری در سرای دیگر قابل جمع نیست آنجا که می فرماید:

(تِلْکَ الدَّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُریدُونَ عُلُوّاً فِی الأَرْضِ ولاَ فساداً...)(قصص/83).

«سرای دیگر را از آن گروهی قرار می دهیم که برتری طلب و مفسد نباشند».

امام هشتم علیه السَّلام به معمر بن خلاّد فرمود: ضرر دو گرگ درنده در گله ای که شبان های آن، از آن غفلت کرده اند بیش از ضرر ریاست خواهی در دین مسلمان نیست.(2)

قرآن ضررهای فردی و اجتماعی ریا را ضمن مثلی بیان می کند، اکنون وقت آن رسیده است که با طرح آن مثل، با مفاسد همه جانبه آن آشنا شویم:

باز می دارد و مثال های زیبایی برای اعمال ریاکارانه می زند.

ریا برای خود ابعادی دارد، بُعدی در عقیده، و بعدی در اجتماع، وبعدی در اخلاق، یعنی عاملی است که در هر سه مرحله برای خود نمایشی دارد.

عبادت و پرستش به انگیزه جلب توجه مردم، وکسب نام و نشان نوعی شرک در عبادت است که روایات اسلامی آن را شرک خفی می نامند، و مظهر این شرک هر چند عمل و خود عبادت است ولی ریشه آن را باید در روح و روان و عقیده آدمی جستجو نمود زیرا:

شرک در عبادت گاهی به صورت روشن انجام می گیرد، مانند عبادت بت پرستان که به جای خدا، بت را می پرستیدند، و گاهی به صورت مخفی و پنهان. و کار ریاکار، شرک مخفی و پنهانی است، زیرا به ظاهر خدا را می پرستد، ولی چون انگیزه او از عمل، جلب توجه مردم است، در حقیقت غیر او را می پرستد، و به گواه این که اگر چنین انگیزه ای در کار نبود، هرگز قیام به عبادت نمی کرد.

امام صادق علیه السَّلام فرمود:

«الرجل یعمل شیئاً من الثواب لا یطلب به وجه اللّه إنّما یطلب تزکیة الناس یشتهی أن یسمع الناس فهذا الذی أشرک بعبادة ربّه ثمّ قال ما من عبد أسر خیراً فذهبت الأیّام أبداً حتی یظهر اللّه له خیراً».

«آن کس که کار ثوابی را انجام می دهد، ولی نه برای خدا، بلکه برای این که مردم او را فردی پاک بدانند و می خواهد، پاکی او به گوش مردم برسد، این فرد با پرستش خود، برای خدا شریک قرار می دهد و هر بنده ای کار نیکی را پنهانی انجام دهد سرانجام کار خیر، خود را نشان می دهد».

ص : 142

در قلب عارف جز خدا و جز ولاء او هیچ ولایی وجود ندارد و به تعبیر آن سالک:

در ضمیر ما نمی گنجد به غیر از دوست کس *** هر دو عالم را به دشمن ده که ما را دوست بس

برای این جهت است که پیامبر گرامی صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم فرمود:

«مَنْ عَمِلَ عَمَلاً اَشْرَکَ فِیهِ غَیرِی فَهُوَ لَهُ کلُّه وأنَا أغنیَ الأَغنیاءِ مِنَ الشِّرْکِ».(1)

«هر کسی کاری انجام دهد و در آن غیر از من، دیگری را شریک سازد، همه آن عمل برای اواست و من بی نیازترین بی نیازان از شریک هستم».

نفوذ ریا در قلوب به گونه ای ناخود آگاه است که چه بسا خود انسان نیز متوجه آن نگردد و تصور کند که عمل او پیراسته از ریا است.

در این مورد، حدیثی از پیامبر گرامی صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم نقل شده است که از نفوذ عجیب ریا در قلوب نوع انسانها گزارش می دهد آنجا که فرموده است:

«الریاء أخفی من دبیب النملة السوداء علی الصخرة الصماء فی اللیلة الظلماء».(2)

«نفوذ ریا در قلوب فرزندان آدم ناپیداتر از حرکت مورچه بر سنگ صاف در شب تاریک است».

هیچ انسانی هر چه هم تیز گوش و تیز چشم باشد، نمی تواند صدای

ص : 143

حرکت پای مورچه را بشنود و یا آن را ببیند، و ریا از نظر نفوذ در قلب، وحرکت در عمل، ناشنواتر وناپیداتر از حرکت مور در شب تار است از این جهت بر افراد مؤمن لازم است به هوش باشند که ریا به طور ناخود آگاه به قلوب و اعمال آنان نفوذ نکند.

این قسمت بُعد عقیدتی ریا است اکنون لازم است که با بعد اجتماعی و اخلاقی آن آشنا شویم:

بزرگترین ضرر و آسیبی که «ریا» بر اخلاق جامعه و فرد وارد می آورد این است که کار را بی ریشه می سازد، و از عمق عمل می کاهد، و افراد را بر ظاهر سازی (هر چند دردی را دوا نمی کند) وادار می سازد.

فرض کنید که فردی به افتادگان و آسیب دیدگان جامعه کمک می کند این کار از انگیزه های الهی و مایه های انسانی او سرچشمه نمی گیرد، بلکه به خاطر به دست آوردن شهرت و نام و نشان و سرانجام تحصیل مال و مقام، به این کار دست می زند، به طور مسلم کار او عمق و ریشه پیدا نخواهد کرد وجریان کار، به طور موقت تا لحظه حصول نتیجه ادامه خواهد داشت. و پس از اخذ نتیجه، نه گرد او را خواهیم دید و نه کار او را، نه از تاک نشان خواهیم یافت و نه از تاک نشان، حتی همان کار موقت او، ظاهری خواهد داشت نه باطن، به جنبه های نمایشی آن توجه بیشتری خواهد نمود، و از توجه به جنبه های باطنی و سودمندی آن، سر برخواهد تافت.

در حالیکه اگر این کار نیک، از انگیزه های الهی و اندیشه های انسانی درست، سرچشمه بگیرد، کار، ریشه و عمق پیدا کرده، و از دوام و پیوستگی برخوردار خواهد بود، تا حدی که فرد نیکوکار گاهی زندگی را بر خود سخت می گیرد تا خدمت بیشتری درباره طبقه افتاده انجام دهد.

ص : 144

در دوران طاغوت، در یکی از شهرهای جنوب، شهردار ریاکاری بود، که در جای چمن های فلکه بزرگ شهر، گل کاری نکرده بود، اتفاقاً گزارش رسید که طاغوت وقت، عازم جنوب است و از آن نقطه عبور خواهد کرد، شهردار ریا کار یک روز پیش از ورود طاغوت، گل هایی را از گل فروشی ها خرید و بر زمین چمن نشاند تا لحظه ای توجه ارباب خود را جلب کند، آنگاه پس از دو روز گلها افسرده شد و چمن، آرایش دروغین خود را از دست داد. من پس از شنیدن این جریان به یاد آیه ای افتادم که عمل ریاکار را به شکل عمل آن شهردار ریا کار توصیف می کند و روشن می سازد که عمل ریاکاران کاملاً بی عمق و بی ریشه است، در حالی که کارهای الهی کاملاً عمیق و ریشه دار می باشند و قرآن این حقیقت را در ضمن مثلی بیان می کند که یک جهان نکته دارد آنجا که می فرماید:

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالمَنِّ وَالأَذَی کَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النّاسِوَلا یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالیَومِ الآخِرِ فَمَثلهُ کَمَثلِ صَفْوان(1) عَلَیْهِ تُرابٌ فَأَصابهُ وابِلٌ(2) فَتَرَکهُ صَلداً(3) لا یَقْدِرُونَ عَلی شَیء مِمّا کَسَبُوا وَاللّهُ لا یَهْدِی الْقَومَ الکافِرینَ) (بقره/264).

«ای افراد با ایمان، بخشش های خود را با منت و آزار باطل نسازید، مانند کسی که مال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق می کند و به خدا و روز رستاخیز ایمان ندارد کار چنین افراد مانند قطعه سنگ صافی است که بر آن قشر نازکی از خاک باشد و بذر را در آن بیفشانند و باران درشت بر آن برسد و همه خاک را بشوید

ص : 145

و از بین ببرد و آن را صاف و خالی از خاک و بذر سازد، آنها از کاری که انجام داده اند چیزی به دست نمی آورند و خداوند کافران را راهنمایی نمی کند».

قرآن در این آیه، عمل گروهی را که کار خود را برای کسی، با منت و اذیت زبانی بدرقه می کنند به کار ریاکار تشبیه می کند، و قدر مشترک هر دو این است که هیچکدام کار را برای خدا صورت نمی دهند زیرا اگر انگیزه کار، خدا، بود هرگز منت نمی گذاشت، و تصریحاً و تلویحاً کار را به رخ طرف نمی کشید، این یک تشبیه.

آنگاه قرآن بر می گردد عمل ریاکار را به عمل آن دهقان تشبیه می کند که بر قطعه سنگ محکمی که قشرهایی از خاک بر آن نشسته باشد بذر بیفشاند و یک چنین زمین که در معرض خورشید و هوای آزاد است، ناگهان با باران درشت و سیل آسا روبرو می شود و همه آن قشر خاک و بذرها را شسته و جز سنگ صاف که چیزی در آن نمی روید، برای او باقی نمی گذارد، چرا دهقان از این عمل نتیجه نگرفت برای این که، کار وی ریشه نداشت و دانه، هر چه زور داشته باشد نمی تواند دل سنگ را بشکافد.

هر آنک افکند تخم بر روی سنگ جوی وقت دخلش نیابد به چنگ

در حالی که هر گاه عمل او ریشه دار بود و بذر خود را در یک سرزمین آماده و خاک قابل نفوذ می افشاند این باران نه تنها، آسیبی به آن نمی رساند بلکه به رشد و پرورش او کمک می کرد.

از نظر قرآن اعمال افراد ریاکار شبیه کار آن دهقان است در حالی که اعمال افراد با ایمان که کار را برای خدا صورت می دهند درست نقطه مقابل آن است آنجا که می فرماید:

(وَمَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَمَرضاتِ اللّهِ وَتَثْبِیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ

ص : 146

کَمَثَلِ جَنَّة بِرَبْوَة(1) أصابَها وابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَها ضِعْفَینِ فَإِنْ لَمْ یُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ) (بقره/265).

«کسانی که کارهای خود را برای کسب رضای خدا و ایجاد آرامش در دل و جان، انفاق می کنند همانند باغی است که در بلندی قرار گیرد، و باران های درشت بر آن برسد، و میوه های خود را دو چندان دهد و اگر باران درشت نرسد، باران ریز و شبنم بر آن می رسد (و طراوت باغ را حفظ می کند) خداوند به آنچه که انجام دهید بینا است».

اکنون سؤال می شود که چرا آن باران در آنجا آسیب می رساند، ولی در این جا مایه دو چندانی میوه می گردد،نکته آن این است که کار نخست بی ریشه و کار دومی کاملاً عمیق و ریشه دار بوده است.

از این بیان روشن می گردد که چرا اعمال ریاکاران پس از اندی، می خشکد و از حرکت باز می ماند، ولی کارهای مردان خدا، دور از ریا، صدها سال، نعمت و برکت می دهد.

بی ریشه بودن کار ریایی، هم مورد تأیید وحی الهی است و هم

ص : 147

مشاهدات اجتماعی آن را تأیید می کند.

جمله (وَتَثْبِیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ) به این معنی است که نه تنها در انفاق، خواهان تحصیل رضای خدا هستند، بلکه پیوسته خود را آماده می سازند که در آینده آن را با منت باطل نسازند.

این جمله می تواند، اشاره به مطلب دیگری باشد و آن این که افراد با ایمان با انفاق در راه خدا به نفس و روان خود ثبات و آرامش می بخشند و انفاق مایه آرامی روح آنان می گردد زیرا (أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُ الْقُلُوب) : دلها با یاد خدا آرام می گیرد.

قرآن طی آیاتی افراد با ایمان را به اخلاص در عمل و پاکی دعوت می کند و این حقیقت را تحت عنوان (مرضات اللّه) و (وجه اللّه) و (رضوان اللّه) و (مخلصین له الدین) ، (قوموا للّه) بیان کرده است و با مراجعه به آیاتی که این الفاظ در آنها وارد شده است مطلب روشن تر می گردد.

و اصول این بیان ها را می توان به صورت یاد شده در زیر خلاصه کرد:

«رضوان» است که در نزد اهل دل و معنی، جذبه و کشش خاصی دارد. و برای اهل کمال، لذتی بالاتر از تحصیل آن نیست و نهایت آرزوی هر عارف این است که اعمال بدنی و قلبی او مظهر رضای حق باشد و قرآن این لفظ را به صورت های:

(رضوان اللّه) ، (رضوان من اللّه) ، (رضوانه) ، (رضوان) و (رضواناً) به کار می برد(1) از باب نمونه :

(...تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضلاً مِنَ اللّهِ وَرِضْواناً...) (فتح/29)

«پیامبر و یاران او را در حال رکوع و سجود می بینی که خواهان کرم خدا و خشنودی او می باشند».

دو احتمال را یادآور می شویم:

1. مقصود از «دین» همان طاعت است و یکی از معانی قطعی «دین» در لغت، همان طاعت می باشد(1) و هدف از این آیات اخلاص در اطاعت است، یعنی جز خدا، از کسی اطاعت نشود، حتی پیامبر و امام را از آن نظر باید اطاعت کرد که خدا امر به اطاعت آنها فرموده است.

مؤید این احتمال یک رشته آیاتی است که به روشنی به توحید در اطاعت دعوت می کند، مانند:

(وَلَهُ ما فِی السَّمواتِوَالأَرْضِ وَلَهُ الدِّینُ واصِباً...)(2)(نحل/52).

«برای او است آنچه در آسمان ها و زمین است، و برای او است اطاعت دایم و پیوسته».

و مانند:(إِلاَّ الَّذِینَ تابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتْتَصَمُوا بِاللّهِ وَأَخْلَصُوا دِینَهُمْ للّهِ...)(نساء/146).

«مگر آنان که به سوی خدا باز گردند و خویشتن را اصلاح کنند، و به (آیین) خدا چنگ زنند و اطاعت خود را برای خدا، خالص سازند».

در این دو آیه و دیگر آیات، معنی مناسب «دین» همان «اطاعت» است، بنابراین آیاتی که دعوت به اخلاص در دین می نماید ناظر به توحید در اطاعت خواهد بود واین که در جهان، «مطاع بالذاتی» جز خدا نیست.

ص : 151

2. احتمال دوم این که مقصود از «دین» شریعت، و به تعبیر دیگر: اصول و فروع آیین است(1) و مقصود از اخلاص در دین این است که در مورد خدا، آن هم مسأله مربوط به عبادت غیر او را نپرستیم و تنها او را بپرستیم و در حقیقت این نوع آیات مربوط به توحید در عبادت خواهد بود و این که باید تنها او را پرستش کرد، نه غیر او را، و نه او را به ضمیمه دیگری ولی ناگفته روشن است که این معنا نسبت به معنی نخست، چندان روشن نیست زیرا چنین معنا بستگی دارد که «دین» را به معنی «ملت» و شریعت یعنی مجموع اصول و فروع بگیریم آنگاه هدف از آن مجموع، تنها اصول و هدف از اصول مسأله توحید در عبادت باشد و یک چنین معنی به خاطر نیاز به واسطه دور از فهم عرفی است.

از نظر این گونه آیات ناظر به همان توحید در «اطاعت»است که مشرکان فاقد آن بودند و به توحید در عبادت، ویا پیراستگی از ریا و نفاق ارتباط ندارد و هر چند بسیاری از فقها با این گروه از آیات بر لزوم پیراستگی عبادت از «ریا» استدلال کرده اند.

از این بیان روشن می گردد که معنی مناسب «دین» در بسیاری از آیات همان اطاعت است و تفسیر دین به معنی اصول، به ویژه آنچه مربوط به ذات خدا، یا صفات و یا عبادت او است خالی از ابهام نیست، مانند:

(یا أَهْلَ الکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ وَلا تَقُولُوا عَلی اللّهِ إِلاَّ الحَقَّ إِنَّمَا الْمَسیحُ عِیسَی ابنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللّهِ...)(نساء/171).

«ای پیروان کتاب، در «دین»(اطاعت) از حد اعتدال بیرون نروید و بر خدا جز حق چیزی نگویید. مسیح، فرزند مریم رسول خدا است».

ص : 152

این حقیقت در صورتی روشن می شود که بدانیم که مسیحیان، مسیح را به حکم این که «خدا» می دانستند، مطاع بالذات می اندیشیدند.

و مانند: (...وَلا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَلا یَدینُونَ دِین الحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الکِتابَ...) (توبه/29).

«اهل کتاب آنچه را خدا و رسول او تحریم کرده، آن را حرام نمی شمارند،و به صورت حقیقی اطاعت می کنند».

و مانند: (لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ ...)(بقره/256): «در اطاعت اکراه و اجباری نیست»، یعنی اطاعت واقعی، اکراه بردار و اجبار پذیر نیست.

ما این جا با چهار گروه از آیات که به مسأله ریا ارتباط و یا امکان ارتباط داشت، آشنا شدیم. اکنون وقت آن رسیده که به توضیح گروه پنجم بپردازیم.

ص : 154

بالذات مانند«خورشید» و غیره برمی خیزد، در حالی که «ظلمت» حقیقتی جز فقدان نور، ندارد مثلاً اطاقی که تمام درهای آن بسته باشد، به خاطر فقدان نور، تاریک بوده و با نفوذ نور در داخل آن روشن می گردد یا شاخصی که بر زمین نصب می شود قسمت سایه آن به این علت، دارای ظلمت کم رنگی است که شاخص، مانع از تابش نور به آن می گردد، بنابراین در حقیقت، سایه واقعیتی جز نبودن نور ندارد.

در این جا سؤالی مطرح می گردد و آن این است که اگر ظلمت، واقعیتی جز «فقدان نور» ندارد، پس چگونه متعلق جعل الهی قرار می گیرد چنان که آیه یاد شده در زیر از آن حاکی است آنجا که می فرماید:

(الحَمْدُ للّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّمواتِ وَالأَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُماتِ وَالنُّورَ ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ) (انعام/1).

«ستایش خدایی را که آسمان ها و زمین را آفرید، و تاریکی و روشنی را قرار داد و افرا دکافر برای خدا شریک قرار می دهند».

پاسخ این پرسش با توجه به حقیقت «ظلمت» روشن است، زیرا تاریکی شب جز سایه زمین، چیزی نیست و از آنجا که خداوند خورشید را آفریده و زمین را بر محوری قرار داده که پیوسته نیمی از آن روشن و نیم دیگر آن تاریک است در این صورت پدید آورنده چنین تدبیری، در واقع پدید آورنده تاریکی و ظلمت نیز می باشد.

به دیگر سخن: درست است که ظلمت امر عدمی است، ولی سرچشمه این امر عدمی یک امر وجودی است که متعلق قدرت و خلقت می باشد و آن طرح خلقت زمین به گونه ای که پیوسته نیمی از آن تاریک

ص : 158

می باشد، در این صورت می توان گفت که ظلمت نیز مخلوق خدا است. امّا مخلوق بالعرض و بالتبع.

فرض کنید کسی برا ی چاپ عکسی، تمام منافذ نور را در تاریکخانه می بندد، در این صورت صحیح است گفته شود : فلانی اتاق را تاریک کرده و ظلمت را به وجود آورده، هر چند او مستقیماً تاریکی را به وجود نیاورده، بلکه کاری انجام داده که نتیجه آن پدید آمدن تاریکی است.

چرا «نور» در قرآن به صورت مفرد، و ظلمت به صورت جمع وارد شده است، و علت این اختلاف در تعبیر چیست؟

علت این اختلاف را باید در ریشه نور جستجو کرد، ریشه نور در همان منظومه خورشید است و انرژیهای مجتمع در درختان و معادن که در شرایطی، روشنی بخش می باشند، همگی از خورشید است، اجسامی مانند نباتات، انرژی ها را به تدریج از خورشید دریافت کرده و در خود ذخیره می کنند و در شرایط خاصی آن را آزاد می سازند، بنابراین، مرکز «نور» یک چیز بیش نیست و آن آفتاب جهان تاب است، ولی هر جسمی برای خود سایه ای دارد و هر جسمی در شرایطی ظلمت آفرین می باشد، از این جهت «نور» پیوسته مفرد، و «ظلمت» به صورت جمع نیز آمده است.

این توجیه مربوط به «نور و ظلمت» حسی است ولی درباره نور و ظلمت معنوی مطلب به گونه ای دیگر است، در اینجا نور نشانه حق، و ظلمت رمز باطل است، وحق پیوسته یکی است و این باطل است که به صورت های گوناگونی، خودنمایی می کند، نور همان «صراط مستقیم» است که یکی بیش نیست که ما را به حق رهنمون می باشد، در حالی که ظلمت همان کجی ها و کانال های متعدد انحرافی است که پیمودن آنها نتیجه ای جز سقوط در دره های تاریک و هولناک ندارد.

از این جهت در «نور» معنوی نیز جانب مفرد بر جانب جمع (بر عکس ظلمت) ترجیح داده شده است.

در تفسیر همین آیه که در آغاز سوره «انعام» وارد شده است، روایت بس نغزی از امیر مؤمنان علیه السَّلام نقل شده است که ترجمه آن را در این جا می آوریم.

امام صادق علیه السَّلام می فرماید: امیر مؤمنان می فرمود این آیه در پاسخ سه

ص : 160

گروه منحرف: مادی ها، ثنوی ها، ومشرکان وارد شده است.

در پاسخ مادی ها که جهان را ازلی وابدی می دانند می گوید:(خلق السموات والأرض) :«آسمان و زمین را آفرید». در پاسخ ثنویها که نور و ظلمت را مدبر جهان می انگارند می فرماید: (وجعل الظلمات والنور) : «تاریکی ها و روشنی را قرار داد». و در پاسخ مشرکان که بتان خود را خدایان می اندیشند می فرماید: (ثُمَّ الّذین کفروا بربّهم یعدلون) (1): «آنان مخلوق خدا را شریک خدا می پنداشتند». یعنی آفرینش آسمانها و زمین نشانه حدوث آنها، و خلقت نور و ظلمت، گواه بر نیاز آنها بر تدبیر است، وغیر خدا را به جای خدا قرار دادن، دلیل بر کفر آنان نسبت به خدا می باشد.

3. روشنگر محیط زندگی ونشان دهنده راه از چاه است.

4. رسوا کننده دزدان وخیانت پیشگان است تا آنجا که فقط در تاریکی شب می توانند بیرون بیایند و به منویات پلید خود جامه عمل بپوشانند.

و ما پس از بیان «انوار معنوی»در قرآن به وجود این خصایص در آنها اشاره خواهیم کرد.

«ای مردم دلیل و راهنمایی از جانب خدا به سوی شما آمده است و ما برای شما نور روشنگری فرو فرستادیم».

مقصود از «برهان» در این آیه پیامبر خدا، و مقصود از «نور» به گواه «أنزلنا» همان قرآن است.

و باز می فرماید:

(...فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذیِ اُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (اعراف/157).

«آنان که به پیامبر خدا ایمان آورده، و او را گرامی داشته و به او کمک می کنند، و از نوری که به او نازل گردیده پیروی می نمایند، (آنان) رستگارانند».

و باز می فرماید:

(وَکَذلِکَ أَوحَیْنَا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدرِی مَا الکِتابُ وَلاَ الإِیمانُ وَلکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدی بِهِ مَنْ نَشاءُمِنْ عِبادِنا وَإِنَّکَ لَتَهْدی إِلی صِراط مُسْتَقیم)(شوری/52).

«قرآن را به فرمان خود به تو وحی می کردیم در صورتی که به طور تفصیل از مضامین آن آگاه نبودی (و به همین صورت به آن ) اذعان و ایمان نداشتی وما آن را نوری قرار دادیم که به وسیله آن هر کدام از بندگان خود را بخواهیم، راهنمایی می کنیم و تو نیز به راه راست هدایت می کنی».

مقصود از «روحاً» در جمله (وَأَوحَیْنا إِلَیْک رُوحاً) به عقیده بسیاری از مفسران، به قرینه لفظ (أوحینا) قرآن است، و ضمیر در جمله (ولکن جعلناه نوراً) به روح بر می گردد و نتیجه آیه این می شود که ما قرآن را به تو وحی کردیم وآن را نوری قرار دادیم که وسیله آن بندگان شایسته هدایت را، راهنمایی

ص : 163

می کنیم.

در این جا دو نکته را یادآور می شویم:

1. برخی می گویند که مقصود از «روحاً» در جمله (وَأَوحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا )، همان روح است که همراه فرشتگان نازل می گردد آنجا که می فرماید: (تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَالرُّوحُ...) (قدر/4): «فرشتگان و روح نازل می گردند».

ولی این نظر با ظاهر آیه تطبیق نمی کنند زیرا اگر مقصود از «روح» فرشته بود لازم بود به جای (وَأَوحَیْنا) لفظ «أرسلنا» به کار برد زیرا روح به این معنی، مخلوق عالی مقام ومجرد از ماده است مانند سایر فرشتگان و یا بالاتر از آنان، و یک چنین موجود قابل وحی نیست، بلکه

ص : 164

شایسته اعزام و ارسال است مثلاً هرگز صحیح نیست که گفته شود: جبرئیل را وحی کردیم، بلکه گفته می شود که او را اعزام کردیم، در صورتی که قرآن در این آیه می فرماید:(أَوحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرنَا) خلاصه «وحی» با کلام و سخن مناسب است نه با موجود مجردی مانند روح وجبرئیل و غیره، از این جهت دارنده این نظر مجبور شده است که لفظ (أوحینا) را به معنی «أرسلنا» بگیرد، و این خود بسیار خلاف ظاهر است.

2. برخی جمله (ما کنت تدری مَا الکتاب ولا الإِیمان) را به صورت غیر صحیح معنی می کنند و آن را گواه بر این گرفته اند که رسول خدا پیش از بعثت، فاقد ایمان بوده است در صورتی که اگر در سیاق آیه دقت کنند و خود را از هر نوع پیشداوری پیراسته سازند هرگز چنین تفسیر ناروایی را بر قرآن تجویز نمی کنند زیرا هدف آیه در خطاب به پیامبر این است که به مردم برساند که معارف و شرایعی که برای مردم آورده است زاییده عقل و خرد او نیست، بلکه خدا آن را از طریق وحی به اوتعلیم داده است و این ارتقا به مقام نبوت است که او را بر این معارف و شرایع به صورت تفصیلی و گسترده آگاه ساخته و در درون او ایمان واذعان آنچنانی را پدید آورده است.

بنابراین، آن آگاهی و ایمانی که رسول خدا پس از ارتقا به مقام نبوت به دست آورد، آگاهی تفصیلی به معارف و شرایع و اذعان تفصیلی به آنها است و این مانع از آن نیست که پیامبر خدا، قبل از بعثت ایمان به خدا داشته باشد و در برابر خدا خضوع بنماید زیرا نفی علم و ایمان تفصیلی به محتویات قرآن، پیش از بعثت، مانع از داشتن ایمان به خدا، و اعتقاد اجمالی به معارف آن نیست.

کلید حل اشکال یک کلمه است و آن این که آیا نزول وحی، اصل علم و ایمان را به پیامبر داد یا آگاهی تفصیلی از معارف و شرایع را به او بخشید، و آیه ناظر به معنی دوم است نه معنی اول، و نبودن علم و ایمان تفصیلی پیش از نبوت، مانع از علم و ایمان اجمالی قبل از آن نیست. و آیات دیگر قرآن، نیز ناظر به همین معنی است آنجا که می فرماید:

(نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوحَیْنا إِلَیْکَ هذَا القُرآنَ وَإِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الغافِلینَ) (یوسف/3).

«ما بهترین داستان ها را از طریق وحی قرآن به تو بازگو می کنیم هر چند قبل از وحی از افراد ناآگاه بودی».

و در آیه دیگر می فرماید:

(تِلْکَ مِنْ أنْباءِ الغَیْبِ نُوحِیها إِلَیْکَ ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَلاَ قَومُکَ مِنْ قَبلِ هذا فَاصْبِر إِنَّ العاقِبةَ لِلْمُتَّقینَ) (هود/49).

ص : 165

«اینها گزارش های غیبی است که به تو وحی می کنیم و تو و قوم تو از آن آگاهی نداشتید، شکیبا باش سرانجام از آن پرهیزگاران است».

نظریه آن گروه افراط گر که تصور می کنند، وضع پیامبر پس از نبوت از نظر آگاهی و ایمان تفاوت نکرد، به وسیله این آیات محکوم است حق همان است که یادآور شدیم پیامبر خدا پیش ازبعثت، آگاهی و ایمان اجمالی به معارف و شرایع داشت و پس از ارتقا به مقام نبوت، آگاهی و ایمان او رنگ تفصیلی به خود گرفت.

هدایت برا ی مردم است».

و درباره انجیل می فرماید:

(...وَآتَیْناهُ الإِنْجِیلَ فِیهِ هُدیً وَنُورٌ...)(مائده/46).

«به مسیح انجیل را دادیم و در آن هدایت ونور است».

تعریف و توصیف از تورات و انجیل مخصوص این دو آیه نیست بلکه در برخی از آیات از «تورات» به عنوان «امام» یاد شده است آنجا که می فرماید: (...ومِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَرَحْمَةً...) (هود /17 و احقاف/12).

«پیش از قرآن کتاب موسی که پیشوا و رحمت است».

البته باید توجه کرد که این ستایش مربوط به این دو کتاب واقعی است که دست تحریف به آنها راه نیافته است، نه این عهدین رایج که مملو از پندار و چیزهای بی مایه است.

ظلمت وتاریکی است.

زیرا مقصود از ایمان، اذعان به یک رشته از واقعیات خلل ناپذیر مانند خدا و سرای جاویدان، و فرشتگان و پیامبران و کتابهای آنها است، یک چنین اذعان به خاطر حقیقت بودن، عین نور و روشنی می باشد، در حالی که «کفر» به معنی انکار این حقایق مسلم، عین ظلمت و تاریکی است. البته مقصود این نیست که هر اذعانی مایه روشنی و هر انکاری مایه تاریکی است، بلکه مقصود آن نوع اذعان های استوار، و انکارهای نااستوار است که یکی را ایمان و دیگری را کفر می نامیم.

این نه تنها ایمان و کفر است که توأم با روشنی و تاریکی می باشند، بلکه بینش های ایمانی و الحادی نیز دارای چنین حالتی می باشند، بینش ایمانی به خاطر استواری ایمان روشن گرانه است و در حالی که بینش الحادی، با ظلمت و تاریکی همراه می باشد و سرچشمه یکی از بینش ها، نور، و دیگری ظلمت است. وچنین سرچشمه هایی، بی تأثیر در بینش ها و آنگاه در روش ها نخواهد بود.

در این جا آیاتی را یادآور می شویم که ایمان و یا بینش ناشی از ایمان را «نور» و نقطه مقابل آنها را «ظلمات» خوانده است مانند:

(اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَولیائُهُمُ الطّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّور إِلَی الظُّلُماتِ...) (بقره/257).

«خداوند سرپرست افراد با ایمان است آنها را از تاریکی ها به روشنی بیرون می برد، ولی افراد کافر، طاغوت است آنان را از روشنی به تاریکی، وارد می سازند».

ص : 168

مضمون این آیه در سوره های مائده آیه 16، و ابراهیم آیه های (1و5) و فاطر آیه 20 وارد شده است، و در سوره زمر آیه 22، تنها سخن از ایمان به میان آمده نه از کفر، چنان که می فرماید:

(أَفَمَنْ شَرَحَ اللّهُ صَدْرَهُ لِلإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُور مِنْ رَبِّهِ...) .

«آیا آن کس که خداوند سینه او را برای اسلام باز کرده و دارای نوری از جانب خداست(با آن کس که چنین نیست یکسان است)».

خلاصه مقصود از «نور» در این آیات خود ایمان و یا بینشی است که ایمان به دارنده آن می بخشد و همچنین است آیه های یاد شده در زیر:

1. (أَوَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَجَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشی بِهِ فِی النّاسِ کَمَنْ مَثَلهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارج مِنْها...)(انعام/122).

«آیا آن که مرده بود و او را ( وسیله ایمان) زنده کردیم و برای او نوری قرار دادیم که در جهان با آن راه می رود، مانند کسی است که در تاریکی قرار دارد و از آن بیرون نمی آید».

2. (...مَنْ لَمْ یَجْعَلَ اللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُور) (نور/40).

«آن کس که خدا به او نوری نداده است، دیگر برا ی او روشنی نیست».

3. (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَآمِنوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَیَجْعَل لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یغْفِرْ لَکُمْ...)(حدید/28).

«ای افراد با ایمان از مخالفت خدا بپرهیزید و به پیامبر او ایمان بیاورید، در این صورت دو بهره از رحمت خود را نصیب شما می گرداند و در زندگی نوری می دهد که با آن در جامعه راه می روید».

ص : 169

از مضامین این آیات استفاده می شود که ایمان آنچنان کانون نور و روشنی است که راه زندگی را در جنبه های معنوی و مادی برای انسان روشن می سازد و در هر دو جنبه به انسان نیرو می بخشد.

وَظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُون) (توبه/35).

«روزی که طلاها و نقره های به گنج کشیده شده در آتش دوزخ بر افروخته می شوند و پیشانی و پهلو و پشت گنج کنندگان داغ می شود(گفته می شود) این آتش، همان است که برای خود اندوخته بودید پس نتیجه کار خود را (جهان طبیعت) بچشید».

این آیه حاکی است که یک عمل در این جهان به صورتی و در سرای دیگر به صورت دیگر تجسم پیدا می کند. در این جهان به صورت گنج و طلا و نقره فریبنده که عقل و هوش از سر دنیا خواهان می برد، و در جهان دیگر خود را به شکل آتش برافروخته نشان می دهد.

تصدیق این مطلب برای کسانی که با معارف قرآن آشنایی دارند، و یا بر اثر تهذیب نفس و تصفیه باطن، چشم برزخی پیدا کرده اند بسیار سهل و آسان است.

امیر مؤمنان علیه السَّلام در توضیح این حقیقت مثلی دارد که آن را یادآور می شویم:

عربی استخوان مشرکی را که از لای خاک بیرون افتاده بود، به حضور امام آورد وگفت: به عقیده ما، کافران و مشرکان پس از مرگ به آتش الهی معذبند، در حالی که من به این استخوان دست می زنم کاملاً سرد است.

امام فرمود آهن (چخماق) و سنگی بیاورند، آنگاه امام هر دو را گرفت و بهم زد، و آتشی از میان آن جهید. سپس به آن مرد عرب گفت که دست خود را روی آهن و سنگ بگذار او دست خود را روی آنها نهاد.

آنگاه فرمود: آیا از این دو، حرارت آتش را احساس می کنی؟ گفت: نه.

ص : 171

فرمود: پس این حرارت و آتش در کجای این دو جسم نهفته است.(1)

شکی نیست که بیان امام مثلی است که می تواند مشکل معذب بودن کافران را در جهان برزخ به گونه ای روشن سازد، و هرگز لازم نیست که هر مثلی با مورد آن از هر نظر مطابق و یکسان باشد.

از این جهت نباید تعجب کرد که قرآن می گوید: بخشی از اعمال انسان در سرای دیگر به صورت «نور» تمثل پیدا می کند، و مسیری را در محشر، روشن می سازد. آنجا که می فرماید:

(...یَوْمَ لا یُخْزِی اللّهُ النَّبیَّ وَالّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ یَسْعی بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَبِأَیْمانِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورنا وَاغْفِرْ لَنا إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیء قَدیرٌ)(تحریم/8).

«روزی که خدا افراد با ایمان را خوار نمی سازد، در آن روز نور آنها در پیش رو و سمت راست ایشان می رود، می گویند پروردگارا نور ما را به کمال برسان».

در آیه دیگر می فرماید:

(یَوْمَ تَرَی الْمُؤْمِنینَ وَالْمُؤْمِنات یَسْعی نُورهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَبِأَیْمانِهِمْ بُشریکُمُ الیَومَ...) (حدید/12).

«روزی که نور افراد با ایمان از مرد و زن را می بینی که پیش رو و سمت راست آنها حرکت می کند، مژده باد بر شما».

نوری که قرآن در این دو آیه از آن یاد می کند و می گوید: محشر را نورانی ساخته و افراد با ایمان در پرتو آن راه می روند، تجلی باطن ایمان و یا اعمال

ص : 172

صالح است که افراد با ایمان در این جهان داشتند، حالا واقعیت این نور چه نوری است آیا شبیه این نور حسی است یا واقعیت دیگری دارد فعلاً برای ما روشن نیست.

و همچنین است دیگر انوار معنوی که هر کدام به گونه ای روشنی بخش مسیر زندگی مادی و معنوی انسان ها می باشند.

2. اگر نور حسی پرورش دهنده جسم وجان است به گونه ای که اگر نور خورشید به مدت موقتی بر کره خاکی نتابد حیات و زندگی از این نقطه رخت بر می بندد، همچنین انوار معنوی بدون استثنا مایه حیات معنوی انسان است و قرآن به این مطلب در آیه یاد شده، در زیر تصریح می کند:

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا للّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْییکُمْ وَاعْلَمُوا انَّ اللّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرءِ وَقَلْبِهِ وَ أَنّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ) (انفال/24).

«ای افراد با ایمان به ندای خدا و پیامبر او پاسخ بگویید، آنگاه که شما را به سوی چیزی می خواند که شما را زنده می کند، بدانید خداوند، میان انسان و قلب او حایل می شود و همه شما نزد او (روز رستاخیز) گرد خواهید آمد».

حیات، بر خلاف آنچه که مردم ناخود آگاه تصور می نمایند به حیات مادی که حرکت و تولید مثل، اثر بارز آن است مخصوص نیست، زیرا حیات اخلاقی حیات فرهنگی، حیات سیاسی، حیات اقتصادی و حیات در دیگر زمینه ها، از مصادیق حیات است و این آیه هدف اسلام را در یک جمله روشن می سازد و آن این که تعالیم اسلام، کاری جز بخشیدن حیات در تمام زمینه های مربوط به انسان چیزی نیست.

قرآن، انسان فاقد ایمان را که طبعاً فاقد حیات فکری و عقلانی است مرده می خواند آنجا که می فرماید:

(أَوَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأحْیَیْناهُ وَجَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشی بِهِ فِی النّاسِ...) (انعام/122).

ص : 174

«آیا کسی که مرده بود، او را با ایمان زنده کردیم و برای او نوری قرار دادیم که در میان مردم راه می رود (با آن کس که چنین نیست، یکسان است)».

ملت های فاقد ایمان که در عصر جاهلی گذشته زندگی می کردند، یا گروههایی الحادی که در عصر جاهلی قرن بیستم به سر می برند فقط حیات حیوانی دارند، اما فاقد حیات معنوی و عقلانی صحیح می باشند.

این بیان، روشنگر این مطلب است که: آیین اسلام، یک مشت اذکار خشک و تعالیم دور از زندگی صحیح انسانی نیست. حقیقت دین همان حیات و تحرک در تمام ابعاد زندگی می باشد و اگر گروهی لفظ (لما یحییکم) را به جهاد و غیره تفسیر کرده اند، در حقیقت آن را تنها به یک عامل حیات تطبیق کرده اند، وگرنه مجموع تعالیم اسلام، مایه حیات و زندگی است.

3. اگر دزدان اموال و ثروت، در تاریکی شب، از لانه و دخمه های خود بیرون می آیند و به زندگی مردم دستبرد می زنند، و در روشنایی جرأت ظهور ندارند، همچنین، دزدان سعادت و افراد شیاد در محیطی که مذهب حکومت می کند، و پیامبران و کتاب های آسمانی راهنمای مردم است، وافراد جامعه با نیروی ایمان و تقوا مجهز می باشند، قدرت خودنمایی ندارند، و در گوشه ای، می خزند، آنها فقط در محیط های آشفته و فارغ از علم و ایمان، خودنمایی می کنند و به تبلیغ فرهنگ باطل و نادرست مشغول می شوند، و به فرقه سازی، و گروه گرایی می پردازند.

4. اگر سریع ترین حرکت از آن نور است که در هر ثانیه، سیصد هزار کیلومتر را طی می کند، نور قرآن و ایمان در محیط های آماده و در قلوب پاک، برق آسا نفوذ کرده و قطر عظیمی را در اندک مدتی روشن می کنند.

ص : 175

بنابراین هر چهار خصیصه ای که نور «حسی» دارد، همه را، انوار معنوی به گونه ای دلپذیر دارا می باشند.

نور و روشنی، و تمایز و جدایی چیزی از چیزی دیده نمی شود، تسلط می یابد و این نور «وجود» امکانی است که به جهان نور بخشیده و به «نور حسی» نیز لمعان و روشنی داده است.

بحث در باره تشریح مثلی که در آیه نور آمده است به وقت دیگر موکول می گردد.

ص : 177

ص : 178

می داند، و انسان فطری از نظر قرآن انسانی است که خلقت او با این عوامل عجین شده و تمام وسایل راهیابی به صورت زمینه در وجود او نهفته است، و انسان مکتبی، انسانی است که کارهای او مطابق فطرت و ارزشهای فطری باشد، و یک چنین فرد، انسان راستین و فرد مقابل او انسان مسخ شده است.

در اینجا «اگزیستانسیالیسم» به مخالفت برخاسته و نظر دوم را برگزیده است این مکتب نظریه خود را بر اساس حفظ آزادی گذارده و منکر فطرت و وجدان طبیعی برای انسان شده است، زیرا وجود یک چنین سرشت از نظر پیروان این مکتب، میدان کار و خواست او را محدود می سازد دیگر او نمی تواند بر خلاف فطرت، کاری صورت دهد و یا لااقل کفه تمایل او را به یک طرف، سنگین تر می سازد، و چنین محدودیت و تمایل بر خلاف آزادی است، از این جهت انسان در این مکتب نه تنها فاقد فطرت ووجدان بلکه فاقد طبیعت و ماهیت و هر نوع قید و بند ذاتی است که مخالف آزادی او می باشد، انسان در این مکتب فقط وجود دارد و هر چه به انسان قید و رنگ می دهد. خود او است آن هم از طریق انتخاب و آزادی.

ما فعلاً در صدد اثبات و یا نقد این نظریه نیستیم، هدف ما شناخت نظریه قرآن در این مورد است، و فقط پیرامون نظریه «اگزیستانسیالیسم» دو نکته را یادآور می شویم:

1. روانکاوی امروز برای انسان احساسات اصیل که ابعاد روحی او را تشکیل می دهد، ثابت می کند. وبرای چنین تمایلات ریشه عمیقی در روح وروان انسان قایل است مانند حس اخلاق ونیکی، حس هنر و زیبایی، حس علم و کنجکاوی، و به عقیده گروهی حس مذهب وخداجویی. و تحقیقات پی گیر در ابعاد دیگر روح انسان آنان را در این عقیده محکم تر و راسخ تر

ص : 182

می سازد و او این تمایلات و احساسات را در هیچ مکتبی، جز مکتب خلقت نیاموخته است، در این صورت چگونه می توان گفت: انسان پیراسته از هر نوع خصوصیت و تمایلی ازمادر زاییده می شود، و هر نوع قید و بند روحی که پیدا می کند، آن را از طریق اختیار و اراده کسب می نماید.

2. از آنجا که غرایز و تمایلات درونی به صورت زمینه در انسان موجود است، هرگز از انسان سلب اختیار و آزادی نمی کند. به گواه این که انسان می تواند برای مدتی غرایز خود را سرکوب کند. مثلاً با داشتن حس علم و کنجکاوی، دنبال تحقیق نرود، و با بودن حس اخلاق و میل به نیکی، دنبال کار زشت و بد برود.

این نوع تمایلات در انسان کشش ملایمی برای انجام اموری که مورد درخواست آنها است، ایجاد می کند.

ولی در عین حال، اراده وخواست انسان بالاتر از تمام غرایز است و او در سایه اختیار فطری، می تواند زمام زندگی را به دست گیرد. و به هر طرف خواست پیش برود.

گاهی انسان روی ملاحظاتی، تمایلات درونی را بر دیگر مسایل مقدم می دارد، و به خاطر جهات خارجی، تسلیم آنها نمی شود. خلاصه آزادی انسان در گرو انکار غرایز و احساسات ذاتی انسان نیست، بلکه در تثبیت اراده مستقل و خواست اصیل انسانی است.

آیاتی که در قرآن به فطری بودن دین و مذهب بلکه به وجود وجدان طبیعی در انسان گواهی می دهند فراوان است وغالب خوانندگان گرامی با این آیات آشنایی دارند، مانند آیات یاد شده در زیر:

1.(فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللّهِ الّتی فَطَرَ النّاسَ

ص : 183

عَلَیْها...) (روم/30).

«رو به آیین راست خدا بیاور، آیینی که آفرینش انسان را روی آن قرار داده است».

2. (وَنَفْس وَما سَوّاها * فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَتَقْواها) (شمس/7_8).

«سوگند به انسان و خدایی که او را آفریده و خوبی، و بدی ها را به او الهام کرده است».

3. (أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ * وَلِساناً وَ شَفَتَینِ * وَهَدَیْناهُ النَّجْدَینِ) (بلد/8_10).

«آیا ما به او دو چشم و یک زبان و دو لب ندادیم و خیر و شر را به او نشناساندیم».

4. (إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ إِمَّا شاکِراً وَإِمَّا کَفُوراً) (انسان/3).

«ما او را به راه راست هدایت کردیم او یا سپاسگزار و یا حق ناشناس است».

در این آیات آشنایی انسان به خوبی ها و بدی ها و یا راهی که او را به سعادت رهبری می کند، فطری معرفی شده است، و قرآن این مطلب را موقعی مطرح می کند که در آفرینش او سخن می گوید.

بنابراین هدایت و راهیابی در انسان اصالت دارد و این عوامل خارجی است که گاهی امر فطرت را خنثی ساخته و مایه گمراهی او می گردد و قرآن در آیه های گوناگون به عوامل مخرب فطرت ووجدان درونی، اشاره کرده است، و پیش از توضیح این عوامل قبلاً به تقسیم عوامل گمراهی به دو نوع که یکی هم مبدأ هدایت و هم مبدأ ضلالت است، و دیگری پیوسته مبدأ گمراهی می باشد، اشاره می کنیم، ومبدأ ضلالت بودن

ص : 184

در نوع اول با مبدأ ضلالت بودن نوع دوم متفاوت است که در اثنای بحث روشن می شود.

می باشد، چنان که می فرماید:

(وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ وَ لا یَزِیدُ الظّالِمینَ إِلاّ خَساراً)(اسراء/82).

«از قرآن آنچه مایه شفا و رحمت برای مؤمنان است، فرو می فرستیم، و همین قرآن مایه فزونی زیان کاری ظالمان می باشد».

قرآن برای گروهی مایه یادآوری وجذب به سوی خدا، و برای گروه دیگر مایه دوری از رحمت خدا، است آنجا که می فرماید:

(وَلَقَدْ صَرَّفْنا فِی هذَا القُرآنِ لِیَذَّکَّروا وما یَزیِدُهُمْ إِلاّ نُفُوراً) (اسراء/41).

«ما در این قرآن (حقایق را) بیان کردیم تا متذکر شوند، و برای مشرکان جز دوری ازخدا، چیزی نمی افزاید».

در این جا سؤالی مطرح می شود، و در کتاب های تفسیر و عقاید به طور روشن به آن پاسخ داده شده است و آن این که : چگونه خدا و قرآن هم مبدأ هدایت و هم سرچشمه ضلالت است آیا صحیح است که خدای بخشنده و بخشاینده مهربان و دادگر، بندگان خود را گمراه کند، آنگاه آنان را به خاطر گمراهی عذاب نماید؟

پاسخ این پرسش در این جا نمی گنجد، جواب جامع بدون گردآوری تمام آیات و تشریح حقیقت هدایت و ضلالت در خدا و قرآن امکان پذیر نیست، ولی برای این که از این پرسش بی جواب نگذشته باشیم به توضیح دو نوع هدایت عمومی و خصوصی از نظر قرآن می پردازیم و از تدبر در معنی هدایت خصوصی، معنی اضلال و گمراه ساختن خدا روشن می گردد.

ص : 186

رحمت قرار داده باشند، این گروه از عنایات خاص الهی بر خوردار می گردند و در نیل به سعادت صد در صد موفق می شوند، چنان که می فرماید:

(وَالّذِینَ اهْتَدَوا زادَهُمْ هُدیً...)(محمد/17).

«آنان که هدایت همگانی را پذیرفتند، بر هدایت و (موفقیت آنان) افزوده است».

(وَالّذِینَ جاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَإِنَّ اللّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ) (عنکبوت/69).

«آنان که در طریق ما کوشش کنند ما آنان را راهنمایی می کنیم، و خداوند با نیکوکاران است».

اگر قرآن در مسئله هدایت تبعیض قائل می شود و می فرماید: (وَیَهْدِی مَنْ یَشاء)مقصود این نوع هدایت است که نمی تواند همگانی باشد، و مخصوص گروهی می باشد، که مورد مشیت الهی قرار گیرند. و مشیت الهی تنها به گروهی تعلق می گیرد، که به وسیله بهره برداری از هدایت همگانی، خود را در مسیر چنین هدایت قرار دهند، ومقصود از ضلالت در جمله مقابل (فیُضلّ اللّه مَن یشاء) قطع عنایات خاص از گروه معینی است که از پذیرش هدایت عمومی سرباز زده اند، و چنین گروهی هیچ گاه از عنایات خاص خدایی بهره مند نمی شوند. ومورد مشیت الهی قرار نمی گیرند، و یک چنین تخصیص، تبعیض نیست، زیرا مقصر واقعی خود انسان است که نمی خواهد، مورد اراده الهی قرار گیرد. و اگر از هدایت عمومی بهره می گرفت، قطعاً می توانست خود را در ردیف کسانی قرار دهد که مورد لطف خاص خدا قرار می گیرند.

از آنجا که مقصود از هدایت مهیا ساختن وسایل سعادت درباره کسانی

ص : 188

است که از هدایت همگانی بهره گرفته اند و مقصود از ضلالت، قطع چنین رحمت وواگذاردن طرف به خود او است، قرآن در قسمتی از آیات مربوط به ضلالت چنین می فرماید:

...(وَیُضِلُّ اللّهُ الظّالِمینَ...)(ابراهیم/27) (...کَذلِکَ یُضِلُّ اللّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرتابٌ) (غافر/34) (...کَذلِکَ یُضِلُّ اللّهُ الکافِرین) (غافر/74) این آیات و نظایر آنها که در قرآن کم نیست، علت اضلال خدا را روشن می سازد و می گوید:

چون این گروه ظالم، اسراف گر و کافرند، یعنی از هدایت همگانی که در اختیار داشتند، بهره نگرفتند، مشمول هدایت خصوصی خدا نشده و خداوند مقدمات سعادت آنها را فراهم نمی سازد. زیرا به خاطر فسق، ظلم و اسراف، لیاقت و شایستگی آن را ندارند که مشمول لطف فوق العاده خدایی قرار گیرند، درست مثل این که به کسی که از مقصدی سؤال می کند، می گویید از این خیابان برو، در آنجا علامتی است که با توجه به آن می توانید مقصد را پیدا کنید، این فرد در صورتی از علامت بهره می برد، و مقصد را پیدا می کند که از هدایت اول که همان طی کردن طول خیابان است، استفاده کرده باشد و در غیر این صورت، امکان بهره برداری از عامل دوم وجود ندارد. از این بیان روشن می گردد مفاد آیه (فَیُضِلُّ اللّهُ مَنْ یَشاءُ وَیَهدی مَنْ یَشاءُ) که مربوط به هدایت خصوصی است و مقصود از هدایت آماده کردن مقدمات سعادت و مقصود از ضلالت قطع چنین عنایت است، هرگز ناظر به جبری گری نیست.

با روشن شدن این گوشه از بحث، اکنون باید نوع دیگر از عوامل ضلالت را یادآور شد که فقط مایه ضلالت و انحراف انسان است.

ص : 189

بر استقامت و مصونیت انسان می افزاید، انسان هایی که می کوشند در محیط های دور از میکروب زندگی کنند، و از هر نوع آلودگی میکروبی به دور باشند، و پیوسته میوه و سبزی و ظروف مورد نیاز را «استرلیزه» و ضد عفونی می کنند، در برابر هجوم دشمن نامرئی(میکروب) فوراً از پای درمی آیند و بسان بید لب جوی به هر نسیمی می لرزند، در صورتی که از نظر پزشکان امروز، در مسأله دوری از میکروب باید راه وسط را برگزید تا از مصونیت بدن در مقابل هجوم دشمن کم نشود اکنون پس از این پیشگفتار کوتاه باید به تشریح عوامل گمراهی آفرین که پیوسته در کمین انسان قرار گرفته اند، پرداخت، این عوامل عبارتند از:

می دهد، و می گوید:

(وَلَقَدْ أَضَلَّ مِنْکُمْ جِبلاًّ کَثِیراً أَفَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُونَ) (یس/62).

«شیطان گروه زیادی را گمراه ساخته است، چرا نمی اندیشید؟».

امر فطری است وجلوگیری از امر غریزی مانند شنا بر خلاف مسیر آب است که قهراً نتیجه ای جز شکست ندارد، ولی در عین حال هر فردی، شایسته دوستی نیست فردی که دوستی او مایه رها کردن قیود شرعی و اخلاقی در زندگی باشد، مایه بدبختی انسان می شود، قرآن درباره این نوع از دوستان چنین می فرماید:

(وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنی اتَّخَذتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبیلاً * یا وَیْلَتی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلاً * لَقَدْأَضَلَّنی عَنِ الذِّکْرِ بَعدَ إِذْ جاءَنی...)(فرقان/27_29).

«روزی که ستمگر دست خود را به دندان می گزد و می گوید: ای کاش با پیامبر طرح دوستی می ریختم ای کاش من با فلانی دوست نبودم، او مرا گمراه کرد وپس از نزول قرآن مرا از پیروی آن باز داشت».

در تاریخ بشریت، داستان های فراوانی درباره دوست و «یار» بد وجود دارد که از نقل آنها خودداری می کنیم، زیرا همه می دانیم که بارها یک معاشرت کوتاه با یک فرد ناباب مایه از هم پاشیدگی شیرازه زندگی خانواده ای شده است.

وَکُبرائَنا فَأَضَلُّونَا السَّبیلاً)(احزاب66_67).

«ای کاش ما از خدا و پیامبر اطاعت می کردیم، خدایا! ما از بزرگان خود (به خاطر تعصب کورکورانه) پیروی کردیم وآنان ما را گمراه ساختند».

در آیه دیگری نیز به این عامل اشاره می کند ومی فرماید:

(...کُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْْ أُخْتَها حَتّی إِذَا أدّارکوا فیِها جَمیعاً قالَتْ أُخْراهُمْ لاُولاهُمْ رَبَّنا هؤلاءِأَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النّارِ...)(اعراف/38).

«هر موقع گروهی وارد دوزخ می شوند، گروه دیگر را لعن می کنند، وقتی همگی در آنجا گرد آمدند، هر گروهی درباره گروه قبلی که مایه گمراهی آنان شده اند، از خدا می خواهند که عذاب آنان را دو برابر کند».

در این آیه از سرانی که مایه گمراهی آنان می شوند، با لفظ «أُولاهُم» که به معنی پیشینیان است، تعبیر آورده است.

«اگر کوشش کنند که برا ی خدا شریکی قرار دهی، از آنان اطاعت مکن».

قرآن در آیاتی پیروی نسنجیده از «والدین» را مایه گمراهی می داند و در این مورد از زبان گمراهان چنین نقل می کند:

(...إنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّة وَإنّا عَلی آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ * وَکَذلِکَ مَا أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فی قَرْیَة مِنْ نَذِیر إِلاّقالَ مُتْرَفُوها إنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمّة وَانِّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ) (زخرف/22_23).

«ما پدران خود را بر این طریقه یافته ایم و به دنبال آنان می رویم. همچنین هیچ رسولی را بر هیچ نقطه ای اعزام نکردیم، مگر این که گروه «مترف» و اسرافگر آنجا می گفتند: ما پدران خود را بر این طریقه یافته و از آنان پیروی خواهیم کرد».

قرآن در انتقاد از این نوع «تعصب»می فرماید:

(...أَوَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْلَمُونَ شَیْئاً وَلا یَهْتَدُون) (مائده/104).

(«آیا باز از آنان پیروی می کنید) هر چند آنان چیزی را آشنا نبوده و به حقیقت پی نمی برند».

انسان حر وآزاده، انسانی است که هر نوع حجاب مانع از رؤیت حقیقت را پاره کند، و حقیقت را بیش از همه چیز دوست بدارد. اگر پدر و مادر گرامی هستند ولی حقیقت جویی و پیروی از آن، از همه چیز گرامی تر، و عزیزتر است.

می فرماید:

(وَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنَا أَرِنَا الَّذِینَ أَضّلانا مِنَ الجِنّ والإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا...) (فصلت/29).

«افراد کافر می گویند: خدایا آن گروه از جن و انس را که مایه گمراهی ما شدند، نشان ما بده تا ما آنها را زیر پای خود بگذاریم».

احتمال دارد این گروه همان شیاطین و بزرگان و سران و یا دوستان ناباب باشند که مایه گمراهی انسان ها شده اند، در این صورت این نوع پیروی، همان تعصب کورکورانه است که قرآن درباره آن نیز سخن گفته است و به همین خاطر اطاعت از والدین را در حدودی لازم دانسته که فرمان به گناه ندهند.(1)

می فرماید:

(وَإِنْ تُطِعْ أَکْثَرَ مَنْ فِی الأَرْضِ یُضِلُّوکَ عَنْ سَبیلِ اللّهِ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاّ یَخْرُصُونَ) (انعام/116) .

«اگر از اکثریت مردم روی زمین پیروی کنی، تو را از خدا باز می دارند زیرا از گمان و تخمین پیروی می کنند».

از جمله اخیر آیه استفاده می شود که پیروی از هر اکثریت مایه گمراهی نیست، بلکه پیروی از اکثریتی که مصداق :(إِنْ یَتَّبعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ)باشد مایه گمراهی است.

البته در کنار این عوامل دهگانه گمراهی که به صورت کلی در قرآن مطرح شده اند، در قرآن، به عامل های جزئی گمراهی نیز اشاره شده است که فعلاً برای ما مطرح نیست، مثلاً قرآن ، «سامری» را مایه گمراهی قوم بنی اسرائیل معرفی می کند و می فرماید:

(...وَأَضلَّهُمُ السّامِریُ) (طه/85).

«سامری قوم موسی را گمراه کرد».

این بود فشرده عوامل کلی گمراهی که تشریح هر کدام، بحث گسترده ای لازم دارد.

ص : 198

جهان، در پوشش دو نوع نعمت مادی ومعنوی قرار گرفته است، در زندگی سرای دیگر که به مراتب برتر وبالاتر اززندگی این جهان است باید در پوشش انواع نعمت ها و تفضل های الهی نیز قرار گیرد زیرا معقول نیست که انسان در زندگی پست این جهان، دارای این دو نوع نعمت باشد ولی زندگی اخروی که قرآن از آن با جمله (...وَاِنَّ الدّارَ الآخِِرَةَ لَهِیَالْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یعْلَمُونَ)(عنکبوت/64)«زندگی سرای دیگر، زندگی واقعی است اگر بدانید» تعبیر می آورد، فاقد این دو قسم از نعمت باشد».

بر خلاف اندیشه برخی که نعمت های سرای دیگر را در نعمت های مادی از قبیل باغ و قصر، حوریان مه پیکر، انواع میوه ها و نوشیدنی ها، وغیره منحصر دانسته اند و به نعمت های معنوی بهشت که قرآن از آن در سوره های مختلف یاد کرده است، توجه نکرده اند.

برخلاف اندیشه این گروه _ قرآن از یک رشته نعمت های معنوی جاودانه بهشت نام می برد و در نتیجه قلوب و دلهای بیدار را به سوی آنها متوجه می سازد.

قرآن، در سوره های «دخان، صافات، محمد، الرحمن، واقعه و انسان»، به انواع مختلف از نعمت های مادی که شاید تجسمی از انواع کارهای نیک و اعمال صالح انسان در این جهان باشد، اشاره کرده و همگی، کم و بیش از این نعمت ها آگاهی داریم آنچه شایسته بحث و یادآوری است، آگاهی از نعمت های معنوی بهشت است که برای انسان های کامل و نفوس با معرفت، لذت بخش تر و سرور انگیزتر از نعمت های ظاهری وجسمانی است و با بیان این بخش پاسخ روشنی به این پرسش داده می شود که چرا قرآن برای افراد نیکوکار تنها یک رشته نعمت های جسمانی وعده می کند و از نعمت های معنوی نام نمی برد.

ص : 202

این سخن گفته کسی است که آیات قرآن را در این مورد به دقت بررسی نکرده است و گرنه قرآن پیرامون نعمت های معنوی، به صورت گسترده سخن گفته است و پیش از اشاره به این نوع نعمت ها لازم است نکته ای را یادآور شویم وآن این که مجموع آنچه در قرآن پیرامون نعمت های جسمانی و معنوی وارد شده است، دورنمایی از نعمت هایی است که در آن جهان، واقعیتی بس برتر از این جهان دارند، ولی از آنجا که برای تفهیم این نوع نعمت ها راهی جز کمک گیری از یک رشته الفاظ نبود، لذا قرآن از این الفاظ کمک می گیرد ویادآور می شود که واقعیت نعمت های اخروی برای انسان پنهان است آنجا که می فرماید:

(فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةَ أَعْیُن جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ) (سجده/17).

«هیچ انسانی نمی داند که چه نعمت های روشنی بخشی، برای او ذخیره شده است».

یعنی واقعیت و یا درجه کمال آن نعمت که نام آنها در قرآن آمده است بر تمام انسان ها مخفی و پنهان است و تا انسان به آن جهان نرود، و نعمت ها را از نزدیک لمس و درک نکند، پی به واقعیت آنها نخواهد برد، زیرا اگر زندگی جهان دیگر برتر و بالاتر از این جهان است، قهراً نعمت های آن جهان نیز بالاتر و برتر می باشد.

لذا آنگاه که بهشتیان از نعمت های بهشت بهره می گیرند، می گویند:

(...هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَأُوتُوا بِهِ مُتَشابِهاً...) (بقره/25).

« این همان نعمت هایی است که در دنیا دارا بودیم ولی مشابه آنها، داده شده اند».

ص : 203

اکنون با توجه به اصل مزبور درباره نعمت های مادی و معنوی بهشت، بخشی از نعمت های معنوی بهشت را یادآور می شویم:

همه پاداش ها دانسته، آنجا که می فرماید:

(وَعَدَ اللّهُ الْمُؤْمِنینَ وَالمُؤْمِناتِ جَنّات تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ خالِدینَ فِیها وَمَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنّاتِ عَدْن وَرِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوزُ العَظِیمُ)(توبه/72).

«خداوند به مردان و زنان با ایمان باغ هایی از بهشت را وعده داده که از زیر درختان آنها نهرها جاری هستند، جاودانه در آن خواهند ماند و مسکن های پاکیزه ای در بهشت نصیب آنها ساخته و خشنودی خدا از همه اینها بالاتر است و پیروزی بزرگ همین است».

هیچ فردی نمی تواند لذت این نعمت بزرگ را در این جهان ترسیم کند، ولی می توان با یک مثال به صورت کم رنگ به اهمیت آن پی برد، زیرا لذتی که انسان از دیدار یک دوست مهربان و بسیار صمیمی پس از مدت ها فراق می برد، یا احساس یک لذت روحانی که پس از گشودن یک مشکل علمی به انسان دست می دهد قابل قیاس با نعمت های مادی و جسمانی نیست.

در این صورت خشنودی خدا که کعبه قلوب عارفان است، آنچنان جذبه و نشاط انگیز است که انسان تمام نعمت ها را در برابر آن، ناچیز می شمارد و می گوید:

(وَرِضْوانٌ مِنَ اللّه أَکْبر) .

«رضایت خدا از بنده خویش بالاترین نعمت ها و پاداش ها است».

و نیز می فرماید:

(أُدْخُلُوها بِسَلام ذلِکَ یَوم الخُلُود)(ق/34).

«با سلامت از هر گونه بیماری جسمی وروانی وارد بهشت شوید».

باز می فرماید:

(لَهُمْ دَارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَهُوَ وَلِیُّهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُون) (انعام/127).

«برای آنها (در بهشت) خانه امن و امان نزد پروردگارشان خواهد بود; و او، ولیّ و یاور آنهاست به خاطر اعمال(نیکی) که انجام می دادند».

و همین مضمون در آیه دیگر نیز وارد شده است، چنان که می فرماید:

(وَنَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلّ إِخْواناً)(حجر/47).

«سینه های آنان را از هر زشتی پاک گردانیدیم و سرانجام به صورت برادر زندگی می کنند».

بر او قائل می شوند می برد بالاتر از لذایذ جسمانی است و چه بسا بسیاری از لذایذ جسمانی را فدای آن می سازند و اهل بهشت دارای چنین لذت ها می باشند چنان که می فرماید:

(أُولئِکَ فِی جَنّات مُکْرَمُون)(معارج/35).

«آنان در بهشت عزیز و گرامی می باشند».

و آیه دیگر می فرماید:

(أُولئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُوم * فَواکه وَهُمْ مُکْرَمُون) (صافات/41 _ 42).

«برای آنان روزی معین است و هم میوه و آنها عزیز و گرامی هستند».

ص : 210

خود، نیازی ندارد و اگر می گویند «وجدان، محکمه ای است که به قاضی نیاز ندارد» مقصود این است که به داور دیگری نیاز ندارد ووجدان در داوری خود مستقل است.

تجربه ها ثابت کرده که وجدان، ریشه هایی در خلقت و آفرینش انسان دارد و از روزی که کودک گام به پهنه هستی می نهد این نیرو بسان دیگر نیروها و مانند دیگر غرایز و درخواست های طبیعی، در نهاد او به صورت «قوه» و «زمینه» پدید می آید و با رشد و تکامل او پرورش می یابد.

بنابراین نداهای وجدان، و ادراک های تحسین آمیز و یا سرزنش گر آن، چیزی نیست که از خارج به انسان القا شده و به اصطلاح آموزگاری آن را تعلیم داده باشد، بلکه همگی یک نوع ندا و ادراکی است که انسان آن را از ضمیر باطن و درون وجود خویش، می شنود و یک امر فطری و آفرینشی است که دست آفرینش در نهاد هر انسانی به ودیعت نهاده است که او را در مسیر سعادت، کمک و یاری کند.

قاره ها و اقوام و ملل شنیده می شود، نمی توان محصول تربیت های اجتماعی و شرایط اقتصادی، و یا نتیجه سیاستها و تبلیغات و دستگاههای تبلیغی دانست، زیرا اقوام و ملل جهان، هیچگاه در پوشش تربیت واحدی و یا سیاست معینی و یا اقتصاد خاصی نبوده بلکه پیوسته با شرایط گوناگونی از نظر اقتصاد و سیاست و تربیت، روبرو بوده است، با وجود این، چنین درکی در زوایای ضمیر تمام افراد بشر، وجود دارد و همگی می گویند: خیانت به امانت و پیمان شکنی، زشت، تجاوز به حقوق دیگران، بد است. از این جهت باید آن را نشانه فطری و آفرینشی بودن چنین نداها و داوریها دانست.

یک اندیشه وارداتی که عوامل خاصی آن را در انسان پدید می آورد، نمی تواند از چنین گستردگی برخوردار باشد.

در برابر آن، یک رشته اعمالی داریم که اکثریت عظیمی، آن را زشت می دانند در حالی که در میان گروه دیگری چنین نیست. مثلاً ازدواج با محارم که همه شرایع آسمانی بر تحریم آن اتفاق نظر دارند و در میان پیروان کتابهای آسمانی از زشتی خاصی برخوردار است ولی در عین حال، در نزد گروهی فاقد چنین زشتی است و عمل نکوهیده شمرده نمی شود، و اگر زشتی چنین عمل، فطری و نهادی بود، هرگز انسانها درباره آن، اختلاف نظر پیدا نمی کردند. از این جهت می توان گفت: زشتی چنین عملی. ریشه فطری در وجود انسان ندارد و اگر هم به صورت یک امر فطری نما در آمده است به خاطر تذکرات پیاپی ووضع تبلیغی شرایع آسمانی است که زشتی آن را در درون ما جای داده است و اگر چنین عاملی در کار نبود هرگز به این صورت منفور و زشت قلمداد نمی شد.

روی این بیان باید گفت: برای تمیز این دو نوع ادراک باید اولی را

ص : 215

«وجدان فطری» و دومی را «وجدان اخلاقی» نامید واگر فروید می گوید: مسایل وجدانی، چکیده منهیات اجتماعی است که در ضمیر باطن انباشته شده است، درباره قسم دوم بسیار صحیح و پا برجاست یعنی از یک موضوع در زمان های مختلف نهی شده، و انسان ندای «نکن» را در این مورد از زبان گروههای مختلف شنیده است، طبعاً مسئله برای او به صورت یک امر فطری درآمده است در حالی که چنین امری در نهاد انسان و بشر ریشه ندارد.

ولی این بیان درباره آن قسم از درک ها که همگانی است و از زبان همگان با داشتن شرایط گوناگون تربیتی واقتصادی و سیاسی، شنیده می شود، نمی تواند صادق و پا برجا باشد.

عوامل مادی از قبیل سیاست، تبلیغ، شرایط جغرافیایی و غیره بود هرگز صحیح نبود آن را به «الهام» نسبت بدهد.

قرآن، در آیه دیگر به نفس سرزنش گر سوگند یاد می کند و می فرماید:

(وَلاَ أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوامّة) (قیامت/2).

مقصود از «نفس لوّامه» خصوص نفس حضرت آدم نیست و همچنین مقصود از آن، نفس ملامت کننده در خصوص روز رستاخیز نیست که انسان را در آن روز، بر ارتکاب اعمال زشت، ملامت می نماید(1) بلکه مقصود از آن، نفس ملامت گر و سرزنش کننده انسان است که پس از ارتکاب گناه و سپری شدن لذت زودگذر آن، آثار ندامت و پشیمانی در چهره او نمایان می گردد و خود را در باطن ملامت می کند.

تو گویی انسان به دنبال هر عملی، بانگی می شنود، گاهی ستایشگر که به روح و روان او آرامش می بخشد و گاهی سرزنشگر که روان او را زیر فشار قرار می دهد و احیاناً او را با ضربات ناپیدایی خرد می کند و به قول جلالالدین مولوی:

این صدا در کوه دلها، بانگ کیست *** که پر است از بانگ این که، گه تهی است

هر کجا هست آن حکیم است اوستاد *** بانگ او زین کوه دل، خالی مباد(2)

ص : 217

چه بسا انسان کار بدی را انجام می دهد و سپس احساس ناراحتی می نماید ولی سعی می کند که خود را از آن منصرف سازد، امّا نفس سرزنش گر یا قاضی محکمه وجدان، او را تحت فشار قرار می دهد و با تازیانه های نامرئی خود، بر او می تازد.

رُؤوسِهِمْ لَقَدْ عَلِمْتَ ما هؤُلاء یَنْطِقُونَ)(انبیاء/64_ 65).

«آنها به وجدان خود بازگشتند وگفتند: شماها البته ستمکارانید آنگاه در برابر برهان نیرومند ابراهیم سر به زیر افکندند و گفتند: تومی دانی که این بت ها توانایی سخن گفتن ندارند».

جمله (فرجعوا إلی أنفسهم) بیانگر بیداری وجدان، و کنار رفتن هر نوع حجاب است که مانع از شنوایی ندای درونی می گردد.

6. زلیخا، آن زنی که یوسف را متهم به سوء قصد کرد و به عزیز مصر گفت:

(...ما جَزاءُ مَنْ أرادَ بِأَهْلِکَ سُوءً إِلاّ أَنْ یُسجَنَ أَوْ عَذابٌ أَلِیمٌ) (یوسف/25).

«سزای آن کسی که به خانواده تو قصد سوء کند جز زندانی شدن و با کیفر سخت، چیزی دیگر نمی تواند باشد».

ولی همین زلیخا پس ازمدتی که آبها از آسیاب افتاد، و نزاهت و پاکی و مقامات معنوی یوسف آشکار گردید، به خود آمد و تحت فشار وجدان قرار گرفت و بدون اختیار منفجر گشت و صریحاً به گناه خود و پاکدامنی یوسف اعتراف کرد و گفت:

(...اَلآن َحَصْحَصَ الحََقُّ أَنا راوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِِ و إِنَّهُ لَمِنَ الصّادِقینَ) (یوسف/51).

«اکنون حقیقت آشکار گشت، من به او پیشنهاد کام گیری کرده بودم و او در ادعای عفّت و پاکدامنی کاملاً راستگو است».

تو گویی زلیخا پس ازمدت ها سکوت آنچنان زیر فشار وجدان قرار گرفته بود که بی اختیار با شهادت قاطع خود، شرمندگی وجدان را جبران کرد.

ص : 219

قرآن چهارده قرن قبل طراح وجدان فطری و نفس سرزنش کننده است که در آن روزها فهم بشری آن را بو نکرده بود و در دیگر آیات واحادیث اسلامی این موضوع نیز مطرح شده است.

(أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ * وَلِساناً وَشَفَتَینِ * وَهَدَیْناهُ النَّجْدَینِ) (بلد/8_10).

«آیا ما (برای حفظ حیات او) دو چشم به او اعطا نکردیم و زبان و دو لب به اوندادیم و راه خیر و شر را برای او آشکار نساختیم».

مقصود از «نجدین» همان خیر و شر وحقیقت هدایت به «نجدین» همان هدایت فطری و درونی او است. به گواه این که این هدایت، در کنار دیگر نعمتهای طبیعی مانند دو چشم و زبان و دو لب وارد شده است، در این صورت مقصود از آن، همان هدایت سرشتی خواهد بودکه انسان آن را بدون معلم و آموزگار، از درون دریافت می کند.

در احادیث اسلامی به روشنی، به وجود یک چنین ادراک درونی و آگاهی سرشتی که گاهی پند ده و گاهی سرزنشگر است، اشاره شده است و امیر مؤمنان در این زمینه می فرماید:

«وَاعلموا انّه من لم یعن علی نفسه حتی یکون له منها واعظ وزاجر لم یکن له من غیرها زاجر ولا واعظ».(1)

«بدانید آن کس که خدا اورا کمک نکند و از درون برای او پند ده و سرزنشگری نباشد، هرگز سرزنش و پند دیگران مؤثر نخواهد افتاد».

باز امیر مؤمنان علیه السَّلام درباره راهنمای درونی می فرماید:

«ومن کان له من نفسه واعظ کان علیه من اللّه حافظ».(2)

«هر کس برای او از درون پند دهی باشد، خداوند نیز نگاهدارنده او می باشد».

ص : 221

نخست، جریان بر عکس بوده، و نزدیکی به دود، مایه سر درد وعطسه و اشک چشم بود، علت آن جز این نیست که مزاج انسان بر اثر تکرار اعمال خلاف، دگرگونی خاصی می پذیرد.

وجدان نیز بسان مزاج سالم انسان است و تکرار عمل، و شیطنت های نفسانی، دید وجدان را کور و تشخیص او را دگرگون می سازد، و هرگز نمی تواند حقایق را آنچنان که هست ببیند، بلکه آنها را از طریق منافع شخصی و اعمال روزمره خود توجیه می کند.

در این جا می توان به بی پایگی سخن کسانی که تصور می کنند وجدان آدمیزاد می تواند جانشین دین گردد پی برد، در حالی که مقاومت وجدان، در برابر گناه، بسیار کم و با مقاومت دین و اعتقاد به روز رستاخیز در برابر کارهای حرام و خلاف قابل قیاس نیست.

«آیا کسی که عمل زشت وی برای او زیبا جلوه نموده و آن را کردار زیبا تلقی نموده است (با آن کس که چنین نیست یکسان است)، خداوند هر کس را بخواهد گمراه، و هر کس را بخواهد هدایت می کند و برای روگردانی آنان از راه حق، حسرت مخور، خداوند از کارهای آنان آگاه است».

جمله (زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِه) بیانگر دگرگونی وجدان و فریب خوردن او است به حدی که عمل زشت در نظر او خوب جلوه می کند و نتیجه آن جز محدودیت دایره وجدان چیزی نیست.

گاهی تکرار یک جنایت از زشتی عمل می کاهد و انسان در برابر جنایت، خونسردی خود را حفظ می کند، جباران جهان مستکبران عالم مانند حجاج و چنگیز، که از دم شمشیر آنان پیوسته خون مظلومان می چکید، ازقتل و اعدام هزاران نفر، باک و هراسی نداشتند زیرا جنایت بر اثر تکرار، زشتی خود را نزد آنان از دست داده، و به صورت یک امر عادی درآمده بود.

گاهی تمایلات مادی دیده وجدان را نابود می کند و هرگونه عمل زشت را که به هدف مادی او کمک می نماید، عین عدالت و انصاف می شمرد.

شکی نیست که امروز دست تمام ابرقدرت های جهان پشت پرده کار می کند و باعث کشتارها و بی خانمان شدن میلیونها نفر می باشد ولی، علاقه به هدف های مادی آنچنان وجدان آنان را کور کرده که همه کارهای خود را توجیه می نمایند و هرگز آنها را خلاف نمی دانند.

از حمله هولناک اسرائیل به جنوب لبنان و کشتار دسته جمعی آوارگان فلسطین در اردوگاههای صبرا و شتیلا، چند ماهی بیش نمی گذرد و همه جهانیان از دور و نزدیک شاهد جنایات سهمگین حکومت غاصب اسرائیل بودند ولی در این جا جز یکی دو سرباز وافسر اسرائیلی (آن هم معلوم نیست تا

ص : 224

چه پایه درست باشد)، هیچ یک از آنها کار خود را تقبیح نکرده و کردار خود را زشت نشمرده، بلکه همگی با وجدان آرام خون زنان وکودکان هزاران فلسطینی را ریختند، زیرا منافع خود را در کشتن آنها می اندیشند.

آمریکای جنایتگر تمام دسیسه های خود را به عنوان حفظ منافع خود در جهان توجیه می کند و از هیچ کاری فروگذار نمی باشد.

اتحاد شوروی بر فقیرترین و بیچاره ترین کشور یعنی «افغانستان» حمله می کند و از درو کردن کودکان و زنان و مجاهدان افغانی که برای طرد دشمن از خانه و کاشانه خود، قیام کرده اند، کوچک ترین احساس ناراحتی نمی نماید.

چند روز قبل بود که صدامیان، قسمتهای مسکونی شهر مقاوم ذزفول را با موشک های سنگین و دوربرد خود مورد حمله قرار داده و زنان و کودکان و پیران سالخورده را در نیمه شب به خاک و خون کشیدند، و از این طریق خشم شیطانی خود را از شکست مفتضحانه سربازان خودفروخته خود فرو نشاندند.

این جاست که باید گفت: وجدان جهان، مرده و حس و درک خود را از دست داده و به تعبیر قرآن(زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ) .

قرآن این حقیقت را در آیات دیگری نیز یادآور می شود که به برخی اشاره می کنیم:

2. (...زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَروا مَکْرُهُمْ...)(رعد/33).

«حیله گری های کافران درباره مسلمانان، در نظرشان خوب جلوه کرده است».

3. (زُیِّنَ لِلْکافِرینَ ما کانُوا یَعْمَلُون)(انعام/122).

4. (...زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ...)(توبه/37).

5. (...زُیِّنَ لِلْمُسْرِفینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ)(یونس/12).

ص : 225

6. (...وَکَذلِکَ زُیِّنََ لِفِرْعَونَ سُوءُ عَمَلِهِ...) (غافر/37).

خلاصه مفاد این آیات این است که برای کافران و اسراف گران و فرعون اعمال بد آنها زیبا جلوه کرده است.

7. (أَفَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرآهُ حَسَناً...) (فاطر/8).

«آیا آن کسی که زشتی عمل او بر او زیبا جلو کرده با آن کسی که حقایق را آنچنان که هست درک می کند، یکسان است».

اگر خدا به حکم آیه (...وَلکنَّ اللّه حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الإِیمانَ وَزَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ...)(حجرات/7): «ایمان را در فطرت انسان نهاده و آن را خوب و زیبا ارائه کرده است، این کار مانع از آن نیست که عوامل شیطانی پرده ای بر روی آن بیفکنند» . و درمواقعی کفر وشرک را در نظر وی خوب جلوه دهند چنان که می فرماید:

8. (...وَلکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَیّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ ما کانُوا یَعْمَلُونَ)(انعام/43).

«قلوب آنان سخت شده و شیطان کفر را بر آن ها خوب جلوه داده است».

گاهی عوامل تربیتی و فرهنگی آنچنان دگرگونی در دید و داوری انسان پدید می آورد که انسان از کشتن جگرگوشه خود لذت می برد، چنان که می فرماید:

(وَکَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثیر مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَولادِهِمْ...) (انعام/137).

«بربسیاری از افراد مشرک کشتن فرزندان، زیبا جلوه می نمود».

9. در قرآن مجید کراراً از «تسویل نفس» سخن به میان آمده است و مفاد آن این است که نفس انسانی روی تمایلات نفسانی، کارهای زشت را نزد

ص : 226

او زیبا جلوه دهد، از این جهت برخی برای انسان نفسی به نام «مسوله» اثبات کرده اند، در مقابل «نفس مطمئنه» و یا «لوامه» و یا «راضیه» ، مثلاً یعقوب به فرزندان خود که یوسف را در چاه افکندند، و ریاکارانه گفتند که گرگ او را خورده است، چنین می گوید:

(...بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمیلٌ...) (یوسف/18)

«نفس شما، کارتان را بر شما زیبا جلوه داده است، صبر و بردباری کار زیباست».

و باز درباره سامری که مردم را به پرستش گوساله دعوت کرد، می گوید:

(...وَکَذلِکَ سَوَّلَتْ لِی نَفْسِی) (طه/96).

«این نفس من کار مرا بر من زیبا جلوه داد».

10. رسول گرامی صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم آن جا که از وضع گروهی خبر می دهد و می فرماید: زمانی فرا می رسد که جوانان شما فاسد می شوند و به کارهای زشت امر می کنید و از کارهای خوب باز می دارید، ناگهان مردی از روی تعجب می پرسد:

آیا چنین چیزی پیش می آید. رسول گرامی صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم می فرماید: بدتر از این هم می شود روزگاری می آید که شماها تشخیص حق را از باطل و نیک را از زشت، از دست می دهید و سرانجام کارهای نیک در نظر شماها بد، وکارهای بد، در نظرتان نیک جلوه می کند.(1)

درحالی که قرآن فریب وجدان وخودآرایی نفس انسانی را تصدیق می کند ولی یادآور می شودکه اگر انسان به اعماق وجدان خود بازگشت کند از وضع

ص : 227

واقعی خود آگاهی صحیحی به دست می آورد، به خطا وجرم خود معترف می گردد آنجا که می فرماید:

(بَلِ الإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرة * وَلَو أَلْقی مَعاذِیرَه) .

(قیامت/14 _ 15)

«انسان به نفس خود آگاه است هر چند برای توجیه خود عذرهایی بتراشد».

با این بیان می توان به پایه ارزش سخن «ژان ژاک روسو» پی برد، آنجا که می گوید:

ای وجدان، ای وجدان، ای غریزه الهی، ای ندای ملکوتی و ازلی، ای راهنمای مطمئن ومؤتمن یک موجود نادان ومحدود ولی با خرد وآزاده، ای قاضی مصون از خطا در تشخیص خیر و شر، طبیعت انسان را عالی و رفتار او را اخلاقی می سازی.

تمام این ستایش ها از وجدان انسان بسیار خوب و عین حقیقت است ولی مشروط بر این که، منافع شخصی، تبلیغات اهریمنی، تربیت های شیطانی پرده ای بر روی وجدان نیفکنند و از قدرت تشخیص دید او نکاهند و سرانجام مسأله جایگزین ساختن وجدان به جای دین و ایمان با این شکست های روشن و آسان وجدان، افسانه ای بیش نیست و هیچ عاملی اعم از تعلیم و تربیت، تمدن و صنعت، پرورش وجدان و درک درونی، گسترش وسایل پلیسی و تحکیم دستگاه قضایی نمی توانند مانند دین مؤثر افتند و نقش دین را در کلیه شؤون ایفا نمایند.

ص : 228

درونی است که به او در مقام خشم و شهوت، جوش و خروش می بخشد و در حریم مال و مقام، حرص و آز او را تحریک می کند.

اگر نفس انسان موتور بدن است، عقل و خرد که کارش سنجیدن امور، آنگاه داوری می باشد، مانند «ترمز» است که انسان را از کارهای نسنجیده و لذت های زود گذر ولی بد فرجام باز می دارد، و اجازه نمی دهد که غرایز و خواسته های درونی انسان، به صورت یک قدرت مرزنشناس تلاش و فعالیت کنند.

یکی از اصول تربیت و مایه های تکامل مسأله «رجاء» و «خوف» و یا «امید» و «ترس» است و این دو حالت روانی مانند دو نیروی حاکم بر جهان آفرینش و یا مانند دو کانون حاکم بر وجود انسان، در حیات او کاملاً مؤثر می باشند، نقش رجا و امید تحریک بخشی و ایجاد تلاش، ونقش خوف و ترس، باز داشتن انسان از امور زیان بخش می باشد.

و به تعبیر دانشمندان علم اخلاق، امید و ترس بسان دو بال پرنده است که اگر میان آن دو توازن و مساوات برقرار باشد، پرنده سینه هوا را می شکافد و پرواز می کند، و اگر فاقد یکی گردید از پرواز وا می ماند.

در تحریک بخشی «امید» همین بس که حضرت مسیح علیه السَّلام می گوید:

پیرمردی را دیدم که با بیل خود روی زمین کار می کرد و زمین را شخم می زد، از خداوند خواستم که امید را از دل او برگیرد، ناگهان دیدم آن پیرمرد بیل را ترک کرد و روی زمین دراز کشید، پس از لحظاتی، از خداوند خواستم که امید را به دل او باز گرداند، ناگهان دیدم پیرمرد برخاست و با بیل خود مشغول کار شد، در این موقع از او پرسیدم که چرا کار خود را ترک کردی و بار

ص : 232

دیگر به کار خود باز گشتی؟

وی در پاسخ من گفت: من مشغول کار بودم ناگهان بر قلبم خطور کرد که تا کی کار خواهم کرد و دیگر پیرمرد فرتوتی شده ام از این جهت بیل را ترک کردم و دراز کشیدم، ناگهان فکر دیگری کردم و با خود گفتم که: هر چند روزی هم از عمرم باقی بماند باز به معاش نیازمندم از این جهت دو مرتبه دست به کار شدم.(1)

این جریان ترسیم گر موقعیت «أمل» و «رجا» در زندگی است، و انسان فاقد امید، مرده است و اگر هم نمیرد زنده نمایی است که در گوشه ای می افتد.

از این جهت پیامبر گرامی صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم فرمود:

«الأمل رحمة لأُمّتی ولولا الأمل ما رضعت والدة بولدها ولا غرس غارس شجراً».(2)

«امید و آرزو بر امت من مایه رحمت است واگر آرزو نبود، نه مادری فرزندی را شیر می داد و نه باغبانی درختی را غرس می کرد».

آنگاه افزود:

«کلّ من رجاء عمل».

«امید از عمل جدا نیست هر کسی به چیزی امیدوار شد، نسبت به آن کاری صورت می دهد».(1)

عبد اللّه بزاز نیشابوری می گوید: در روزهای ماه رمضان، بر حمید بن قحطبه طوسی وارد شدم ، او در برابر خود سفره پهن کرد و غذا خورد. گفتم: مگر امیر بیمار است؟! گفت: نه، گفتم پس چرا روزه خود را می خورد، او در پاسخ سؤال من گریست وچیزی نگفت آنگاه که از خوردن غذا فارغ شد، گفت من به امر هارون در یک شب شصت علوی را از زندان بیرون آوردم و همه را گردن زدم و اجساد آنها را در میان چاه ریختم، دیگر با این عمل ننگین وجنایت هولناک نماز وروزه به حال من چه سودی خواهد داشت(1) یک چنین فرد مأیوس ونومید، در راه اهداف شیطانی خود از انجام هیچ جنایتی کوتاهی نخواهد کرد.

قرآن مسأله امید را به صورت دیگر نیز مطرح می کند، و در هر دو به گونه ای اشاره شده است که باید رجا و امید کاملاً سازنده بوده یعنی با عمل و کار توأم باشد.

گاهی آن را به صورت «امید به لقای خدا» مطرح می کند و می فرماید:

(...فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً...) (کهف/110).

«هر کس که به لقای پروردگار خود امیدمند است، برای چنین لقا کار نیک انجام می دهد».

و گاهی دیگر آن را به صورت «امید به روز دیگر» مطرح می کند، ومی فرماید:

(لَقَدْ کانَ لَکُمْْ فِی رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللّهَ وَالیَوُمَ الآخِرَ...)(احزاب/21).

ص : 236

«پیامبر خدا برای کسانی که امید به خدا وروز دیگر دارند، بهترین الگو است».

در آیه نخست آنگاه که امید به لقای خدا را مطرح می کند به دنبال آن می فرماید:

(فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً) .

«امید باید با کار وکوشش توأم باشد».

در آیه دوم برای آن گروه که به خدا و روز دیگر امید دارند، رسول گرامی را اسوه و الگو معرفی می کند. پیامبرصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم به تعبیر حضرت صادق علیه السَّلام در عین امید خائف ترین فرد از خدا بود. امام صادق علیه السَّلام می فرماید:

«کان رسول اللّه أحسن الناس ظناً باللّه وأبسطهم له رجاء وکان أعظم الناس منه خوفاً».(1)

«پیامبر خدا بیش از همه به خدا حسن ظن داشت و رحمت اورا گسترده می دانست و بیشتر از همه مردم از خدا می ترسید».

البته در این موارد و مشابه آنها، «رجا» آن نوع امیدی است که با خوف و ترس توأم و همراه باشد و غالباً رجا و خوف متلازم یکدیگر هستند.(2)

در دعای افتتاح که به وسیله محمد بن عثمان بن سعید عمری که یکی از نواب خاص امام زمان ارواحنا فداه است نقل شده است چنین می خوانیم:

«وأیقنت انّک أرحم الراحمین فی موضع العفو والرّحمة وأشدّ المعاقبین فی موضع النکال والنقمة».(3)

ص : 237

«یقین کردم که تو رحیم ترین فرد هستی در جای عفو و رحمت، همچنان که تو سخت ترین کیفر دهی در جای عقوبت و انتقام».

زیادی گواهی می دهند که خداوند رؤوف، خواهان سعادت انسان و خوشبختی ما می باشد، بلکه سخن در جای دیگر است، و آن این که خمیرمایه امید، چیست؟ و در چه صورت انسان می تواند، امیدوار و یا نومید باشد. این جا موضع جدایی امیدواران واقعی از مدعیان دروغین امید و رجا است.

بنابراین، امیدوار به رحمت خدا و آمرزش او کسی است که در سرزمین قلب بذر ایمان بیفشاند، آنگاه آن را با اعمال صالح و اطاعت خدا آبیاری نماید در این موقع است که می تواند به امید رحمت بنشیند و در انتظار فرج قرار گیرد.

اینک آیاتی که کار و تلاشهای صالحانه انسان را، زمینه ساز رجا می داند:

(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هاجَرُوا وَجاهَدُوا فِی سَبیلِ اللّهِ أُولئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَة اللّهِ وَاللّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ)(بقره/218).

«آنان که ایمان آورده اند و کسانی که مهاجرت کرده و در راه خدا جهاد نموده اند به رحمت خدا امیدوارند. خداوند بخشنده و رحیم است».

این آیه به صراحت کامل گروهی را مستحق رجا و امید می داند که دارای شرایط خاصی باشند از قبیل:

1.( آمنوا): در سرزمین روان، بذر ایمان را بیفشاند.

2.( والّذین هاجروا): آنان که از سرزمین کفر به سرزمین اسلام مهاجرت کرده تا بتوانند با امکانات کامل وظایف مذهبی را انجام دهند.

3.( وجاهدوا فی سبیل اللّه): در راه خدا تلاش و کوشش کنند و با کفر ستیزی خاصی، آیین خدا را در جهان گسترش دهند.

و در آیه دیگر می فرماید:

(إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتابَ اللّهِ وَأَقامُوا الصَّلاةَ وَأَنْفِقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرّاً وَعَلانِیَةً یَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ) (فاطر/29).

«آنان که کتاب خدا را تلاوت می کنند و نماز را به پا داشته اند، و از آنچه روزی

ص : 240

آنان کرده ایم، در پنهان و آشکار انفاق کرده اند ، این گروه شایسته این هستند که به تجارتی که در آن خسارتی نیست، امیدوار باشند».

در این آیه برای تحقق بذر نجات در قلوب و دلها شرایط یاد شده در زیر را، متذکر می گردد و می فرماید:

1. (یَتْلُونَ کِتاب اللّه) : «قرآن را (برای عمل به دستورهای آن) بخوانند».

2. (أَقامُوا الصَّلاة) : «نماز را بپا دارند».

3. (وَأَنْفِقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ) : «از آنچه که خدا داده است پنهان و آشکارا انفاق کنند».

وهمه این شرایط وارد در این دو آیه و آیات دیگر، در ایمان و عمل نیک خلاصه می گردد.

قرآن از آن گروه فاقد ایمان و یا عمل صالح انتقاد می کند که بدون احراز لیاقت و شایستگی، در انتظار رحمت حق نشسته و می گویند: (سیغفر لنا):« خداوند ما را می بخشد»، آنجا که می فرماید:

(فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الکِتابَ یَأْخُذُونَ عَرَضَ هذَا الأَدنی وَیَقُولُونَ سَیُغْْفَرُ لَنا وانْ یَأْتِهمْ عَرَضٌ مِثلهُ یَأْخُذُوهُ...) (اعراف/169).

«پس از آنها، افرادی وارث کتاب (تورات) گشتند (که با آن رفتار نیک نکردند) کالای این دنیای پست را گرفته (و آن را بر حکم و فرمان خدا مقدم داشتند) و می گفتند که ما گنهکاریم خداوند به زودی ما را می بخشد، اگر باز کالای مشابه قبلی به دستشان بیفتد باز آن را می گیرند (و حکم خدا را پشت سر می اندازند)».

قرآن آن گروه از فرزندان پیامبران را که حق وراثت را رعایت نکردند و از راه نیاکان منحرف گردیدند و نماز را، رها نموده و از خواسته های نفس پیروی

ص : 241

کرده اند، افراد گمراه می خواند آنجا که می فرماید:

(فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاَة وَاتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوفَ یَلْقَوْنَ غَیّاً)(مریم/59).

«گروهی جانشین آنها شدند، که نماز را ضایع کردند و از شهوات پیروی نمودند، و به همین زودی با نتیجه گمراهی خود روبرو می شوند».

سرانجام پیامبر گرامی صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم درباره این گروه که بدون آمادگی وشایستگی در انتظار رحمت هستند چنین می فرماید:

«الأحمق من اتّبع نفسه هواها وتمنّی علی اللّه الرجاء».(1)

«نادان کسی است که از هواهای نفس پیروی کند و از خدا تمنای امید نماید».

مردی به حضرت صادقعلیه السَّلام گفت: گروهی از دوستان شما مرتکب گناه می شوند و می گویند ما امیدواریم، امام فرمود: دروغ می گویند آنان از دوستان ما نیستند آنان کسانی هستند که آرزوی نفسانی بر آنان غلبه کرده است سپس افزود:

«من رجا شیئاً عمل له ومن خاف شیئاً فرّ منه».(2)

«هر کسی به چیزی امیدوار شد برای آن تلاش می کند واگر از چیزی ترسید از آن می گریزد».

و در ح_دیث دیگر ف_رمود: مؤم_ن واقعی کسی اس_ت که در او دو ح_الت وج_ود داشت_ه باش_د، حال_ت ترس و امید، و این دو ح_الت در ص_ورتی در انس_ان پ_دید می آی_د که ب_رای آنچ_ه که از آن می ت_رسد، ی_ا ب_ه آن

ص : 242

امید دارد، کار و تلاش کند.(1)

و در آیه دیگر می فرماید:

(...وَإِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَة لِلنّاسِ عَلی ظُلْمِهِمْ...) (رعد/6).

«پروردگار تو به مردم در حالی که ستمکار و گناهکارند، دارای بخشایندگی است».

این گونه آیات خصوصاً آیه دوم، مربوط به آن نوع بخشایندگی است که گاهی بدون توبه شامل حال بندگان می گردد، و اگر مقصود آن نوع از بخشایندگی بود که از طریق توبه عاید انسان می گردد لفظ (علی ظلمهم) (درحالی که گنهکارند) لزومی نداشت. گذشته از این، لحن آیه نخست، به گونه ای است که نمی توان آن را بر خصوص حالت توبه حمل کرد زیرا لحن آیه از یک رحمت وسیع ومغفرت گسترده حکایت می کند و می خواهد در دل بندگان بدور افتاده ، نور امید و بارقه رجا را روشن سازد.

می کنند و می گویند پروردگارا! رحمت و علم بی نهایت تو، همه جا را فرا گرفته است».

در پایان یادآور می شویم که با بودن یک چنین وسایل رحمت وعوامل امید آفرین نباید خود را فریب داد و به امید این عوامل از انجام وظایف خودداری کرد. همان طور که امیرمؤمنان علیه السَّلام می فرماید: عارف به مقامات خدایی کسی است که مردم را از رحمت خدا مأیوس نسازد و آنان را از بازتاب گناهان مطمئن ننماید.[1]

[1] إنّما العالم الذی لا یقنط الناس من رحمة اللّه ولا یؤمنهم من مکر اللّه(کافی:1/36).

ص : 246

4.(وَکَذلِکَ أَوحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا...) (شوری/52)

دانشمندان یهود بودند که در مدینه می زیستند، هر چند در ظاهر، سؤال کنندگان مشرکان مکه بودند، در این باره شأن نزولی را نقل می کنند که ما آن را از سیره ابن هشام که مدرک اصیل و دیرینه است نقل می نماییم وی می نویسد:

دو نفر از مشرکان مکه به نام های نصر و ابن ابی معیط به نمایندگی از قریش رهسپار مدینه شدند تا درباره، موضوع نبوت پیامبر اسلام صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم تحقیقاتی به عمل آورند، و جریان را با علمای یهود که بصیرت بیشتری در این مسایل داشتند در میان بگذارند. دانشمندان یهود به آنان گفتند سه موضوع یاد شده در زیر را از «محمد» بپرسید هرگاه وی به هر سه پاسخ داد، او پیامبر خدا است و در غیر این صورت مدعی دروغگویی است و آن سه موضوع عبارتند از:

1. سرگذشت اصحاب کهف.

2. سرگذشت ذی القرنین.

3. روح.

آنان پس ازبازگشت به مکه پرسش های یهود را مطرح کردند و وحی الهی در پاسخ آنان نازل گردید و پرسش اول و دوم را در سوره کهف در آیه های 9، 22، 83 و 98 و پرسش سوم را در سوره اسراء در آیه 85، پاسخ داد. آنگاه ابن هشام به تشریح همه آیه ها در سیره خود پرداخته است.(1)

در برخی از تفاسیر یادآوری شده است که دانشمندان یهود گفتند اگر محمد به دو پرسش نخست پاسخ گفت و از دادن پاسخ پرسش سوم خودداری کرد، این نشانه راستگویی او است.

ص : 250

ولی شأن نزول نخست، از اصالت بیشتری برخوردار است، ومفسران روی آن تکیه کرده اند قرآن نیز موضوع سوم را به صورت مبهم بیان کرده، نه این که به آن پاسخ نگفته است، گذشته از این قرآن می گوید: خداوند تمام اسما (حقایق اشیا) را به آدم آموخت (بقره/31) و درباره پیامبر می گوید:

(...وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَ َکانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً) (نساء/113).

«و آنچه را نمی دانستی به تو آموخت و لطف وعنایت خدا درباره تو بزرگ است».

و نیز به پیامبر دستور می دهد که بگوید :

(وَقُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً) (طه/114).

« بگو پروردگارا! دانش مرا زیاد کن».

آیا با این وضع صحیح است که پیامبر از پاسخ به آن طفره رود وبگوید من از پاسخ آن عاجز و ناتوانم.

از این جهت باید گفت شأن نزول نخست درست است ودومی عاری از حقیقت می باشد.

است مانند (وَکَذلِکَ أَوحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا...) (شوری/52) این چنین روحی را به تو وحی کردیم.

3. مقصود عظیم ترین فرشته ای است از فرشتگان خدا که غیر از جبرئیل و میکائیل است.

4. مقصود از آن روحی است که در آیه های (یَومَ یَقُومُ الرُّوحُوَالمَلائِکةُ صَفّاً...) (نبأ/38)«روزی روح و فرشتگان صف کشان می ایستند» وارد شده است.

5. مقصود مطلق روح به معنی وسیع وگسترده است.

6. مقصود جبرئیل روح الأمین است.(1)

3. احادیث اسلامی که پیرامون تفسیر آیه وارد شده است، روح را به فرشته بزرگ تفسیر کرده است و در میان دوازده روایتی که مؤلف البرهان و (2)هفت روایتی که مؤلف «نور الثقلین» نقل کرده اند فقط در یک روایت به روح انسانی تفسیر شده است.

سیوطی در تفسیر «الدر المنثور» روایاتی نقل کرده که شاید یکی بیشتر مربوط به روح انسانی وحیوانی نیست.

جامعه یهود و یا لااقل یهود معاصر با پیامبر، جبرئیل را دشمن داشته و او را فرشته عذاب می نامیدند تا آنجا که درباره او می گفتند که خداوند به او دستور داده بود که نبوت را در سلسله فرزندان اسرائیل قرار دهد ولی او آن را به فرزندان اسماعیل داد و جمله «خان الأمین» که نویسندگان جاهل و نادان به شیعه نسبت می دهند مربوط به این گروه است که او را به خیانت در عوض کردن محل نبوت متهم کرده و به عللی او را دشمن می داشتند.(1) و به مودت میکائیل تظاهر کرده و به جبرئیل عداوت میورزیدند قرآن در مقام انتقاد از چنین عقیده چنین می فرماید:

(قُلْ مَنْ کانَ عَدُوّاً لِجبریلَ فإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللّه مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَهُدیً وَبُشری لِلْمُؤْمِنینَ) (بقره/97).

«بگو هر کس دشمن جبرئیل باشد( او دشمن خدا است و او مأموری بیش نیست) او به اذن خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده ، کتاب های پیشین را تصدیق می کند ومؤمنان را هدایت نموده ومایه بشارت است».

وباز می فرماید:

(مَنْ کانَ عَدُوّاً لِلّهِ وَمَلائِکَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِیلَ وَمِیکالَ فإِنَّ اللّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِریَن)(بقره/98).

«هر کس دشمن خدا و فرشتگان و پیامبران او وجبرئیل و میکائیل باشد، (محققاً او کافر است)و نیز دشمن کافران است».

از این آیات به روشنی استفاده می شود که آنان به عللی «روح الأمین» را

ص : 253

دشمن می داشتند و قرآن هم او را از هر لغزش پیراسته می داند و یادآور می شود که او مأمور خدا بوده است.

از آنجا که گروه یهود جبرئیل را به خیانت متهم می کردند، خداوند او را با لفظ «الامین» توصیف می کند و می فرماید:

(نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمینُ * عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ) (شعراء/193 _ 194).

«روح الأمین قرآن بر قلب تو نازل کرده تا تو از بیم دهندگان باشی».

با توجه به این مقدمات بالأخص این که طراحان سؤال، گروه یهود بودند و درباره او عقیده ویژه ای داشتند و او را به علت این که: مأمور عذاب بود، و از زوال ملک بنی اسرائیل به وسیله بخت نصر گزارش داده بود و در مسأله نبوت خیانت ورزیده و آن را از نسل اسرائیل به نسل دیگر منتقل ساخته است (با توجه به این مطالب) می توان گفت که مقصود آنان از روح همان «روح الأمین» است و آنان می خواستندکه از این طریق نظریه پیامبر را درباره وی به دست آورند، که اگر با نظریه آنان موافقت داشته باشد، از تأیید او بهره بگیرند، و در غیر این صورت با او مخالفت ورزند از این جهت به قریش تعلیم دادند که از او درباره «روح» نیز سؤال کنند.

بنابراین تفسیر روح در این آیه به روح«مبدأ حیات»در انسان وحیوان بسیار بعید است و این تفسیر فقط در یک روایت وارد شده است. دورتر از آن این که بگوییم مورد سؤال، قدیم وحادث بودن روح انسانی است که هرگز برای یهود آن زمان و عرب جاهلی مفهوم و مورد نظر نبود.

تا این جا روشن گردید که مقصود از «الروح» در مورد سؤال، همان

ص : 254

روح الأمین و جبرئیل است، اکنون باید دید که جواب قرآن از این سؤال چیست؟!

به دیگر سخن: ثابت شد که مقصود از روح که در آیه (وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی) همان «روح الأمین» است اکنون باید دید مقصود از جواب قرآن (قُل الرُّوح مِنْ أَمْرِ رَبّی) چیست؟

مفسران در تفسیر جمله (قُل الرُّوح مِنْ أَمْرِ رَبّی) اختلاف نظر دارند و قسمتی از این اختلاف مربوط به اختلاف در مقصود از (الروح) است که مورد سؤال قرار گرفته است، اینک ما اقوال آنان را در این جا نقل می کنیم، آنگاه نظریه خود را بیان می نماییم.

1. مقصود از «روح مورد سؤال»، قرآن است، زیرا خدا درموردی از قرآن به لفظ «روحاً» یا «الروح» تعبیر آورده است، آنجا که می فرماید:

(وَکَذلِکَ أَوحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا...)(شوری/52).

«این چنین قرآن را از امر خود، به تو وحی کردیم».

و نیز می فرماید:

(یُنَزِّلُ المَلائِکةَ بِالرُّوح مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ...) (نحل/2).

«ما فرشتگان را با وحی بر هر کس از بندگان بخواهیم فرود می آوریم».

گذشته از این در ماقبل و مابعد آیه مورد بحث، سخن از قرآن به میان آمده است لطفاً به آیه های 82 و 86 سوره اسراء مراجعه بفرمایید(1) و علت این

ص : 255

که خدا، قرآن را روح می نامد این است که اگر روح انسانی مایه حیات بدن است، قرآن نیز مایه حیات عقل و خرد انسان می باشد.

از آنجا که مشرکان درباره قرآن اندیشه های باطل داشتند، گاهی آن را (سحر) و (کهانت) و گاهی دیگر (شعر) توصیف می کردند، خدا در پاسخ آنان می گوید:(قُل الرُّوح مِنْ أَمْرِ رَبّی) قرآن از جنس سخن بشر نیست، بلکه از فرمان خدا سرچشمه می گیرد و به فرمان خدا خود را نشان می دهد توگویی لفظ «ظهر» در پاسخ، مقدر است و مقصود این است «قل الروح ظهر من أمر ربّی».(1)

این نظریه چندان روشن نیست زیرا ظاهر آیه این است که پرسشگران پرسش خود را با لفظ «روح» مطرح کرده اند وهرگز، نه مشرکان و نه یهود، قرآن را با لفظ «روح» توصیف نمی کردند و آن را روح نمی نامیدند.

در این صورت چگونه می توان گفت: مقصود ازآن، قرآن و هدف از پاسخ این است که قرآن از فرمان خدا سرچشمه می گیرد. گذشته از این (تقدیر) لفظ «ظهر» کاملاً بی دلیل است.

2. مقصود از روح در مورد سؤال همان روح انسانی و یا مطلق اشیایی است که قرآن آن را روح نامیده است و هدف از سؤال کسب آگاهی از ماهیت و واقعیت روح انسان یا مطلق روح است در این موقع هدف از پاسخ با جمله(قُل الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبّی) این است که سنخ وجود روح، سنخ موجودات عالم امر است....

توضیح این که از آیه یاد شده زیر استفاده می شود که دو جهان داریم به

ص : 256

نامهای جهان خلق و جهان امر و هر دو از آن خدا و از وجود او سرچشمه می گیرند آنجا که می فرماید:

(...أَلا لَهُ الخَلْقُ وَالاََمُْر...) (اعراف/54).

«آگاه باشید خلق و امر از آن او است».

اکنون باید دید تفاوت این دو جهان چیست؟

موجودات را می توان به دو بخش تقسیم کرد بخشی از جهان خلق و بخشی دیگر از جهان امر و به تعبیر دیگر: موجودات خلقی و موجودات امری.

در این مورد علاّمه طباطبایی تحلیلی دارند که ما فشرده آن را در این جا نقل می کنیم: پدیده های مادی که به تدریج وجود و هستی می پذیرند، ووجود آنها در گرو یک رشته علل مادی و طبیعی است، و زمان و مکان بر خود آنها احاطه دارد، و هرگز نمی توانند خود را از چنگال این دو مرز برهانند پدیده هایی مربوط به عالم خلق هستند ولی موجوداتی که از نظر صفات و شرایط در نقطه مقابل این گروه قرار دارند و هستی پذیری آنها دفعی است نه تدریجی و وجود آنها در گرو یک رشته علل مادی و طبیعی نمی باشد و بالاتر از مرز زمان و مکان قرار دارند یک چنین موجودات، موجودات امری بوده و مربوط به عالم امر خواهند بود.

و به تعبیر روشن تر: پدیده های مادی که واقعیتی جز پیدایش تدریجی، ندارند و در پرتو یک سلسله شرایط و علل مادی، هستی می پذیرند ووجود آنها با قید زمان و مکان اندازه گیری می گردد، همگی هستی خلقی دارند. در حالی که مجردات که در هستی پذیری درست نقطه مقابل این صفات و خصوصیات

ص : 257

می باشند و در پیدایش آنها تنها خطاب (کن) کافی است و با یک خطاب ایجادی یعنی (کُنْ) موجود کاملی بدون تدریج پدید می آید، همگی هستی «امری» دارند.

قرآن در آیاتی به واقعیت موجودات امری اشاره می کند و می فرماید:

(إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ) (یس/82).

«واقعیت امر خدا این است که هر موقع هستی چیزی را بخواهد به آن می گوید: (باش) او نیز وجود می پذیرد».

آنگاه، استاد یادآور می شود که جهان طبیعت و ماده را می توان از دو دیدگاه مطالعه و بررسی کرد، و از جهتی آن را به جهان خلق، و از جهتی آن را به عالم امر مربوط دانست.(1)

سپس نتیجه می گیرد که مورد سؤال (بر خلاف نظر کسانی هستند که می گویند مقصود روح انسانی است) مطلق چیزی است که قرآن آن را در موارد مختلف روح نامیده است و مقصود از جمله (قُلِ الرُُّّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبّی) این است که سنخ وجود روح به طور مطلق اعم از روح انسانی، یا حیوانی و نباتی، وحتی روح در آیه (یَومَ یَقُومُ الرُّوحُ وَالمَلائِکَةُ صَفّاً...)(نبأ/38) از سنخ عالم امر یاد شده است و بر خلاف نظریه برخی از مفسران که، می گویند: قرآن از دادن پاسخ به سؤال از روح خودداری کرده است، قرآن به سؤال پاسخ گفته ویادآور شده است که سنخ روح سنخ موجودات امری است که شما نسبت به موقعیت و خواص وآثار چنین موجودات آگاهی کمتری دارید آنجا که در ذیل آیه می گوید: (وَما أُوتیتُمْ مِنَ العِلْمِ إِلاَّ قَلِیلاً) .

ص : 258

می کند و آن این که یهود به نمایندگان قریش گفتند اگر محمد به هر سه سؤال ما پاسخ داد او پیامبر است و اگر پاسخ، نداد، او دروغگو است.(1)

ثانیاً: شناخت روح بالاتر از شناخت خدا نیست انسان خدا را از طریق صفات و آثار او می شناسد، همچنان که می تواند روح را از طریق آثار او که تعقل و تفکر، بینایی و شنوایی از آثار عمده او است بشناسد و شناخت صفات، روزنه ای به شناخت خود شیء به شمار می رود و اگر هدف شناخت حقیقت و ماهیت روح باشد این تنها روح نیست که حقیقت او از افق شناخت انسان بیرون است، بلکه بسیاری از موجودات مادی که دور وبر ما را گرفته است از افق شناخت ما بیرون است، و آگاهی از حقایق اشیا در انحصار آفریدگار آنها است.

ما الکتریسیته را مشاهده می کنیم که فضایی را روشن می سازد امّا ماهیت آن چیست؟ هرگز برای ما روشن نیست ما با آثار اتم آشنا هستیم امّا حقیقت آن چیست هرگز برای ما معلوم نیست.

بنابراین، ناآگاهی از خاصیت و حقیقت روح، به انسان اختصاص ندارد.

و آن این که امین وحی از مأموران پروردگار است و او هر کاری را انجام می دهد به امر و فرمان او انجام می دهد. اگر قومی را نابود می سازد، و یا اگر حضرت محمد را به رسالت مفتخر می کند همگی به اذن خدا بود و از فرمان او الهام می گیرد. و در این صورت جهت ندارد که او را دشمن بدارید و به مخاصمه با او برخیزید.

ولذا قرآن در آیه دیگر او را (مطاع) و (امین) می خواند و می فرماید:

(إِنَّهُ لَقُولُ رَسُول کَریم * ذِی قُوَّة عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکین * مُطاع ثَمَّ أَمین)(تکویر/19_21).

«قرآن سخن رسول بزرگواری (جبرئیل) است فرشته با قوت و با قدرت نزد خدای صاحب عرش و مقتدر، فرمان او (بر دیگر فرشتگان) مطاع و امین وحی است».

ابن عباس می گوید: پیامبر به جبرئیل گفت: چرا ما را بیشتر از آنچه که ملاقات می کنید، ملاقات نمی نمایید در این موقع در پاسخ پرسش پیامبر آیه یاد شده در زیر نازل گردید:

(وَما نَتَنزَّلُ إِلاّ بِأَمْرِ رَبِّک) (مریم/64).

«ما به فرمان پروردگار تو فرود می آییم و پیرو دستور او هستیم».(1)

با توجه به این مطلب، به روشنی می توان گفت: مقصود از جمله(قُلِ الرُُّّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبّی) این است که ای پیامبر به سؤال کنندگان بگو: روح (الأمین) مقام و موقعیتی جز این که مأموری از مأموران خدا است، ندارد و او در سمت فرمانبرداری به پایه ای رسیده است که تو گویی سراپا (امر) و (فرمان) خدا است، همچنان که گاهی فردی از نظر عدالت و پاکی به پایه ای

ص : 261

ص : 262

(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هادُوا وَالنَّصاری وَالصّابِیئِنَ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَومِ الآخِرِ وَعَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ)(بقره/62).

«افراد با ایمان(مسلمانان) ویهودیان و مسیحیان و صابیان، هر کدام به خدا و روز دیگر (روز رستاخیز) ایمان بیاورند، و عمل نیک انجام دهند، پاداششان نزد پروردگارشان است، برای آنان خوف و بیمی نیست و اندوهی نخواهند داشت».(1)

قرآن برای نجات این گروهها فقط سه چیز را شرط می کند، یعنی: ایمان به خدا و ایمان به آخرت و انجام عمل صالح، و نتیجه این می شود که هر کسی که دارای این سه شرط شد، از هر فرقه و گروهی باشد، اهل نجات خواهد بود.

آیا واقعاً هدف آیه همین است که این افراد از آن برداشت می کنند؟ یا آیه هدف دیگری را تعقیب می کند که با برداشت این گروه، تفاوت دارد؟ این مسأله، نیاز به بررسی اصولی و توضیح و پاسخ علمی دارد.

برای آگاهی از هدف آیه، لازم است نخست مطالبی را یادآور شویم که جا دارد در چند بخش مستقل امّا مربوط به هم بازنگری شوند:

می فرماید:

(قُلْ فَلِمَ یُعَذِّبُکُمْْ بِذُنُوبِکُمْ بَلْ أَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ...) .

«پس چرا شما را برای خاطر گناهانتان عذاب می کند، بلکه شما بشری مانند دیگران هستید».

خودخواهی و برتری طلبی یهود به جایی رسیده بود که می گفتند جز چند روزی معذب نخواهیم بود، گویا از خداوند جهان بر گفتار خود پیمانی گرفته بودند و می گفتند:

(...لَنْ تَمَسَّنَا النّارُ إِلاَّ أَیّاماً مَعْدُودَةً...)(بقره/80).

«ما جز چند روزی در آتش دوزخ نخواهیم ماند».

قرآن به دنبال این تهمت، برای بی پایه ساختن گفتار آنان می فرماید:

(قُلِ اتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللّهِ عَهْداً فَلَنْ یُخْلِِفَ اللّهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَی للّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ)(بقره/80).

«بگو آیا از خداوند بر این مطلب پیمانی گرفته اید تا خدا به پیمان خود عمل نموده و از آن تخلف نکند، یا این که به خدا از روی جهل تهمت می زنید؟».

از این گفتگوها روشن می شود که آنان خود را «تافته جدا بافته» می دانستند و یک نوع برگزیدگی خاصی برای خویش قائل بودند. تو گویی آنها عزیز و دردانه خدا هستند و خدا لطف خاصی و مهر دیگری بر آنان دارد.

برگزیدگی، پیرامون موضوع بهشت و دوزخ و هدایت و ضلالت، نظر خاصی داشته و بهشت را از آن کسانی می دانستند که به قوم بنی اسرائیل و یا آیین کلیم و مسیح منتسب گردد.

تو گویی انتساب به قوم بنی اسرائیل و یا انتساب به یکی از این دو آیین، می تواند انسان را از آتش دوزخ نجات دهد و در سلک بهشتیان درآورد، و درهای هدایت را به روی او باز کند، هر چند از نظر عمل در درجه پایین قرار گیرد، آنجا که می گفتند:

(وَقالُوا لَنْ یَدخُلَ الجَنَّةَ إِلاّ مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری...) (بقره/111).

«می گویند به بهشت جز یهودی و یا مسیحی کس دیگری وارد نخواهد شد».

قرآن مجید برای کوبیدن یک چنین اندیشه باطل و بی اساس، در آیه بعد به وضوح و روشنی می گوید:

انتساب به آیین یهودی و نصرانی ملاک بهشتی بودن نیست، بلکه چیزی که می تواند انسان را بهشتی سازد همان ایمان قلبی و تسلیم باطنی و عمل نیک است و تنها افرادی می توانند بهشت را از آن خود بدانند که واجد حقیقت ایمان بوده و در مسیر زندگی مبدأ کارهای نیک که مظاهر ایمان و اعتقاد قلبی است، باشند. چنان که می فرماید:

(...تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ * بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ للّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَلاَ خَوفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ)(بقره/111 _ 112).

«این مطلب (که بهشت فقط از آن یهودی و یا مسیحی است) آرزویی بیش

ص : 268

نیست، و هرگاه بر گفتار خود دلیلی دارند آن را بیاورند بلکه بهشت از آن کسی است که با سراسر وجود خود تسلیم خدا شده در حالی که نیکوکار است و در پیشگاه خدا برای او اجر و پاداش است، و ترس و غصه ای به او راه ندارد».

جمله (مَنْ أَسْلَمَ) حاکی از لزوم ایمان واقعی وجمله (وَهُوَ مُحْسِنٌ) گواه بر لزوم عمل به آیین و شریعت است و هر دو جمله می رساند که در روز رستاخیز ملاک نجات، نام یهودی و نصرانی بودن نیست بلکه ملاک سعادت و خوشبختی همان ایمان و عمل صالح است.

در آیه دیگر باز به اندیشه بی پایه آنان اشاره نموده و می فرماید:

آنان ملاک عمل و رستگاری را در انتساب به یهودیت و نصرانیت می دانند هر چند با شرک و دوگانه پرستی آلوده شوند چنان که می فرماید:

(...وَقالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصاری تَهْتَدُوا)(بقره/135).

«گفتند: باشید یهودی و یا مسیحی تا هدایت یابید».

خداوند برای بی پایه نشان دادن منطق سست آنان، فوراً راه هدایت و ملاک رستگاری را نشان می دهد و می فرماید:

هدایت در نام های یهودیت و نصرانیت نیست، بلکه موجبات هدایت این است که از آیین حنیف ابراهیم که به هیچ نوع شرک آلوده نبوده پیروی کنید. چنان که می فرماید:

(...قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْراهیمَ حَنِیفاً وَما کانَ مِنَ الْمُشْرِکین) (بقره/135).

«بگو که (به جای انتساب به یهودیت و مسیحیت) از آیین ابراهیم پیروی کنید که از مشرکان نبوده است».

و در آیه های دیگر برای بی ارزش ساختن گرایش بی محتوا به نام های

ص : 269

«یهودیت» و یا «نصرانیت» ابراهیم را از انتساب به این دو نام پیراسته دانسته و برای آن گروه اولویت قائل شده که خود را از قید این نام ها آزاد سازند و از مکتب ابراهیم که همان ایمان خالص و توحید و عمل صالح است پیروی کنند و می فرماید:

(ما کانَ إِبْراهِیمُ یَهُودِیّاً وَلاَ نَصْرانِیّاً وَلکِنْ کانَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَمَا کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ)(آل عمران/67).

«هرگز ابراهیم یهودی و مسیحی نبود بلکه از آیین حنیف که همان آیین توحید است پیروی می کرد و هرگز از مشرکان نبود».

از این آیات و نظایر آنها استفاده می شود که ملت یهود و نصاری خصوصاً ملّت نخست، پیوسته خویشتن را با دو مطلب خوشحال می ساختند و از انجام فرایض شانه خالی می کردند و آن دو مطلب عبارتند از:

1. خود را امت برگزیده خدا می دانستند.

2. در برابر مسؤولیتهای مذهبی و فرایض آسمانی که اساس آن را ایمان خالص وعمل صالح تشکیل می دهد، تنها به نام یهودیت و نصرانیت اکتفا می کردند.

و قرآن هر موقع یکی از دو پندار آنها را مطرح نموده است با منطق ویژه خود (همه افراد بشر یکسان هستند و نجات انسانها در ایمان و تسلیم واقعی و عمل به فرایض الهی و انجام کار نیک است و بس) سخت آنها را کوبیده است.

جهانی بودن اسلام قرار گرفته است روشن می گردد: قرآن مجید در این آیه به اتکای آیاتی که در آنها، اندیشه های سست ملل یهود و نصاری منعکس کرده است به انتقاد، از اندیشه های آنها پرداخته و با یک ندای جهانی و عمومی می فرماید: «که تمام افراد انسانها در پیشگاه خداوند یکسان هستند، و هیچ گروهی بر گروه دیگر برتری ندارد، و این الفاظ و نام ها که به هر یک گروهی گرویده اند و چنین فکر کرده اند که انتساب به این نام ها، که من مسلمانم، یهودیم، نصرانیم و... مایه نجات و باعث رستگاری نیست بلکه اینها، الفاظ توخالی و بی ثمری بیش نیستند و نمی توانند برای انسانها در روز رستاخیز سعادت و رستگاری و امنیت و آرامش تأمین کنند، بلکه اساس نجات و علت آرامش و طرد عوامل ترس و اندوه در روز قیامت، جز این نیست که انسانها به راستی از صمیم قلب، ایمان بیاورند، و ایمان خود را با عمل صالح که نشانه وجود ایمان در دل او است، توأم سازد و بدون این دو مطلب هرگز روزنه امیدی برای هیچ فردی از این ملل وجود ندارد.

بنابراین هرگز آیه مورد بحث، ناظر به این نیست که تمام شرایع دیرینه رسمیت دارند و بشر در انتخاب هر کدام از این طریق ها مختار و آزاد است بلکه هدف آیات جز ابطال و برتری اندیشی گروهی و بی پایه شمردن الفاظی به نامهای یهودیت و... چیز دیگری نیست و این حقیقت نه تنها در این آیات به طور روشن منعکس گردیده است بلکه در آیات دیگر قرآن نیز منعکس می باشد و همه آیات سوره «والعصر» ناظر به همین قسمت است اینک آیات این سوره:

(وَالْعَصْرِ * إِنَّ الإِنْسانَ لَفِی خُسْر * إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ وَتَواصَوا بِالحَقِّ وَتَواصَوا بِالصَّبْرِ).

«سوگند به عصر که انسان در ضرر است مگر افرادی که دارای ایمان وعمل صالح

ص : 271

باشند و یکدیگر را به پیروی از حق و صبر و بردباری سفارش کنند».

قرآن مجید برای بیان این حقیقت که ملاک نجات، ایمان واقعی و انجام تکالیف است برای مرتبه دوم، کلمه ایمان را در آیه مورد بحث تکرار می نماید و می فرماید:

(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هادُوا وَالنَّصاری وَالصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ).

در این صورت مقصود از (آمنوا) در آغاز آیه کسانی هستند که به ظاهر اسلام آورده و نام مؤمن بر آنها گفته می شود و مقصود از (آمنوا) ی دوم، ایمان واقعی است که ایمان در قلوب انسان ها جای می گیرد و آثار آن در اعمال و افعال آنها ظاهر می گردد.

با توجه به این مقدمات روشن گردید که هدف آیه کوبیدن اندیشه های نوعی ناسیونالیزم «یهودی گری» و «مسیحی گری» است و این که برای پیروان این دو آیین، خصوصیتی وجود ندارد و تمام افراد بشر در پیشگاه خدا یکسان می باشند همچنان که هدف انتقاد از اکتفا به انتساب به نام، و فراموش کردن، طهارت نفس و ایمان قلبی و اعمال صالح است.

در این صورت، نمی توان از آیه، نظریه «صلح کلی» را استفاده کرد و مدعی شد که پیروان تمام مذاهب و مسالک اهل نجات می باشند، زیرا آیه مورد بحث، در صدد بیان یک چنین اندیشه و فکر نیست، آیه ناظر به نفی اندیشه های باطل و خودخواهی و انحصارطلبی گروههای یهود و نصاری است، نه اثبات این مطلب، که پیروی از هر آیین مایه نجات و سبب فلاح و رستگاری است و برنامه همه پیامبران در تمام زمان ها مایه سعادت و نجات می باشد. بلکه باید در این قسمت به آیات دیگر مراجعه کرد.

ص : 272

اصولاً هرگز نباید در تفسیر قرآن یک آیه را گرفت و آن را مقیاس حق و باطل قرار داد و از آیات دیگر صرف نظر کرد، آیات قرآن هر یک مفسر دیگری و بیانگر یکدیگر می باشند. امیرمؤمنان درباره آیات قرآن جمله ای دارد که لازم است همه علاقمندان به تفسیر قرآن، از آن پیروی کنند آنجا که می فرماید:

«وینطق بعضه ببعض، ویشهد بعضه علی بعض».(1)

«هر کدام به وسیله دیگری به سخن درآمده و مقصود خود را آشکار می سازد و برخی بر برخی گواهی می دهد».

ما وقتی در زمینه رسالت پیامبر به آیات دیگر مراجعه می کنیم می بینیم که قرآن، آنگاه اهل کتاب را هدایت شده می داند که آنان، به آنچه که مسلمانان ایمان آورده اند، ایمان بیاورند، چنان که می فرماید:

(فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اِهْتَدَوا...)(بقره/137).

«اگر اهل کتاب به مانند آنچه که شما مسلمانان به آن ایمان آوردید، ایمان بیاورند در این صورت، هدایت یافته اند».

اکنون باید دید که مسلمانان به چه چیز ایمان آورده اند و کتاب آسمانی آنان چه می گوید تا یهود و نصاری نیز به آن ایمان بیاورند.

آنان می گویند: پیامبر اسلام، آخرین حلقه از سلسله پیامبران و خاتم آنان می باشد، آنجا که قرآن می فرماید:

(...وَلکِنْ رَسُولَ الّلهِ وَخاتَمَ النَّبِیِّینَ...)(احزاب/40).

«پیام آور خدا و خاتم پیامبران است».

این پیام آور خدا، با نظام وسیع و شریعت کاملی برانگیخته شده است و

ص : 273

آیین خود را کامل ترین شریعت ها و کتاب خود را خاتم کتاب ها و مراقب و نگهبان بر دیگر کتاب ها می داند آنجا که می فرماید:

(وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتابِ وَمُهَیْمِناً عَلَیْهِ...)(مائده/48).

«ما کتاب را به حق به تو نازل کردیم، تصدیق کننده کتابهای پیشین ومراقب و نگهبان آنها است».

«مهیمن» در اصل به حافظ و نگهبان و شاهد و مراقب گفته می شود، قرآن در حفظ اصول کتاب های پیشین مراقبت کامل دارد، ومقصود این است که هرگاه در کتاب های پیشین تحریفی رخ داد، این کتاب مراقب آنها است و با مراجعه به این کتاب نقاط تحریف شده در آن ها به دست می آید.

آورنده قرآن چون آخرین حلقه از سلسله پیامبران است وکامل ترین وجامع ترین شریعت را برای مردم آورده است از این جهت همه جهانیان را با ندای (...یا أَیُّهَا النّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً...)(1) (اعراف/158) مورد خطاب قرار داده و جهانی بودن خود را ابلاغ کرده است و پس از آمدن خود، برای پیروی از دیگر کتاب ها هیچ نوع مجوزی قایل نشده است و در سالهای هفتم و هشتم از بعثت خود، به تمام سران کشورها که از آیین های زرتشت و یا مسیح پیروی می کردند، نامه ها نوشته و پیروی از آیین خود را برای آنان، الزامی دانسته است و متون نامه های تبلیغی آن حضرت در کتاب های تاریخ موجود است.(2)

ص : 274

ص : 276

کانُوا یَفْتَرُونَ) (اعراف/52_53)

4.(أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَاتُوا بِسُورَة مِثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِاللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ * بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحیطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمّا یَأْتِهِمْ تَأْویلُهُ کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُر کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الظَّالِمینَ) (یونس/38_39)

5.(...کَذلِکَ یَجْتَبیکَ رَبُّکَ وَ یُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْویلِ الاََحادِیثِ...) (یوسف/6)

6.(...ذلِکَ تَأْوِیلُ ما لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَیْهِ صَبْراً) (کهف/82)

هدایت و رحمت برای جمعیتی است که ایمان دارند آیا آنها انتظار دارند، سرانجام وعده های الهی را مشاهده کنند(آنگاه ایمان بیاورند) آن روز که این کار انجام می گیرد، آنان که دستورهای خدا را قبلاً فراموش کرده بودند، می گویند فرستادگان پروردگار ما، به سوی ما آمدند آیا امروز شفیعانی برای ما وجود دارد که برای ما شفاعت کنند آیا امکان دارد باز گردیم غیر آنچه انجام دادیم، انجام دهیم آنان سرمایه عمر را از دست دادند، و معبودهای دروغین از نظر آنان گم شده اند».

4.«بلکه آنان می گویند، که پیامبر به دروغ قرآن را به خدا نسبت داده است بگو اگر راست می گویند سوره ای مانند آنان بیاورید، و همه افراد جز خدا را برای کمک بطلبید (تصور نشود که آنان قرآن را از روی آگاهی انکار می کنند) بلکه آنان چیزی را تکذیب کردند که احاطه علمی به آن ندارند، وواقعیت آن برای آنان نیامده و آشکار نگشته است این چنین نیز پیشینیان تکذیب کردند بنگر چگونه بود سرانجام ستمگران».

5.«این چنین خدایت تو را برمی گزیند و تو را از سرانجام یک رشته خوابها آگاه می سازد».

6.«این ها اسرار و نتایج نهایی کارهایی بود که تو بر سر آن ها طاقت نیاوردی».

ص : 279

می آید که در عصر ایشان تأویل و تفسیر در معنی واحدی به کار می رفت، از این جهت وی هنگامی که می خواهد بگوید: «تفسیر آیه» می گوید «تأویل آیه» و همچنین است روش سید مرتضی در امالی خود و سید رضی در تفسیر خویش.

در کشف الظنون می نویسد: «ابو عبید» و گروهی تفسیر و تأویل را به یک معنی می گرفتند و هر کدام را به جای دیگری به کار می بردند، در حالی که گروهی این نظریه را رد کرده اند و نظرات مختلفی مطرح نموده اند.

راغب می گوید: لفظ «تفسیر» در الفاظ و مفردات به کار می رود، در حالی که لفظ «تأویل» بیشتر در معانی و جمله ها استعمال می شود.

دیگری می گوید: توضیح الفاظ آیه ای که یک احتمال بیش ندارد تفسیر آیه است، در حالی که بازگردانیدن لفظ یا جمله ای که محتملاتی دارد، به یک معنی آن هم به کمک قرآن و دلایل دیگر، تأویل است.(1)

با توجه به این تعریف ها، و تعریف های دیگر که درباره تأویل و تفسیر وارد شده است روشن می گردد که تفسیر آیه در نزد گروهی از مفسران غیر از تأویل آیه بوده است، توضیح آیه از نظر مفردات و هیئت ترکیبی و دیگر خصوصیات مربوط به ظاهر آیه، تفسیر آیه است، در حالی که بازگردانیدن آیه به مقصود نهایی به کمک آیات و احادیث اسلامی ویا سایر دلایل عقلی و نقلی، تأویل می باشد.

ص : 281

در هر حال خواه یک چنین تفصیل میان تفسیر و تأویل درست باشد یا نباشد قرن ها مفسران اسلامی روی این اساس بحث کرده و تفسیر آیه را غیر از تأویل آن دانسته اند، و تفسیر را به معنی پرده برداری و آشکار ساختن معانی مفردات و جمله ها دانسته، در حالی که تأویل را به باز گردانیدن آیه به معنی واقعی و مقصود نهایی آن گرفته اند.

این نظریه تا قرن هفتم اسلامی، نظریه استواری بود و کسی با آن مخالفتی نداشت ولی در اوایل قرن هشتم ابن تیمیه حرانی دمشقی، نظریه جدیدی را مطرح کرد و تأویل آیه را از قبیل مفاهیم و معانی ندانست و آن را واقعیت های تکوینی و خارجی اندیشید(1)، و در این باره کوشش هایی نموده است که در آینده مطرح خواهیم کرد و نظریه ایشان، مورد تأیید شیخ محمد عبده مفسر معروف مصری قرار گرفته است.(2)

در عصر حاضر، استاد بزرگ حضرت علاّمه طباطبایی درباره حقیقت تأویل نظریه مخصوص دارند که در تفسیر هفتمین آیه از سوره آل عمران مطرح کرده اند.

2. پیش از آن که به نقل و تحلیل آیاتی که لفظ «تأویل» در آنها وارد شده است بپردازیم لازم است معنی لغوی آن را توضیح داده و به ریشه یابی بپردازیم، استاد فن (ریشه یابی) در لغت عرب «ابن فارس» مؤلف کتاب ارزنده «المقاییس» است که در 6 جلد در مصر چاپ شده است، این مرد با این تألیف، خدمت بس ارزنده ای به جهان لغت و تفسیر انجام داده است و با احاطه کاملی که به زبان داشته ریشه معانی اصیل هر لفظی را پیدا کرده و چه

ص : 282

بسا ریشه ده معنی را به یک یا دو معنی باز گردانیده است. وی در این باره می گوید:

تأویل مصدر فعل ماضی «آل» که به معنی «رجع» است و عرب می گوید:

أوّل الحکم إلی أهله: یعنی حکم را به اهلش بازگردان، اعشی شاعر معروف می گوید:

و أوّل الحک__م إل_ی أهل__ه *** لیس قضائی بالهوی الجائر

«قضاوت و داوری را به اهل آن واگذار کن، داوری من بر اساس هوی و هوس نیست».

هرگاه در زبان عرب گفته شود، تأویل الکلام: مقصود، عاقبت و سرانجام سخن است که کلام به آن باز می گردد.(1)

با توجه به این سخن و آنچه که راغب در مفردات گفته است به خوبی استفاده می شود که لفظ تأویل به یکی از دو صورت استعمال می شود، یا به معنی مصدر است یعنی بازگردانیدن چیزی یا جمله ای به معنی واقعی آن، یا به اسم مفعول است یعنی مال و سرانجام شیء.

اکنون وقت آن رسیده است که معنی واقعی تأویل را از خود قرآن به دست آوریم، برای این که از هر نوع پیش داوری خودداری کنیم، قبلاً مجموع آیاتی را که در این زمینه وارد شده است مورد بررسی قرار می دهیم سپس نظر نهایی را اعلام می نماییم. از خوانندگان گرامی درخواست می کنیم تا بحث به پایان نرسیده از هر نوع اظهار نظر خودداری فرمایند.

ص : 283

از مطالعه مجموع آیاتی که در آنها لفظ تأویل وارد شده است می توان گفت که این لفظ در موارد زیر به کار رفته است:

می کنند، خواب خود را به پدر خود می گوید، پدر اورا از بازگو کردن خواب به برادران خویش باز می دارد، ویادآور می شود:

(کَذلِکَ یَجْتَبیکَ رَبّکَ وَ یُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْویلِ الاََحادِیثِ...) (یوسف/6).

«این چنین خدایت تو را برمی گزیند و تو را از سرانجام یک رشته خوابها آگاه می سازد».

و در آیه بیست و یکم خداوند به عنوان منت یادآور می شود که ما این چنین یوسف را در آن سرزمین جا دادیم و او را از «تأویل الأحادیث»آگاه خواهیم ساخت چنان که می فرماید:

(...وَلِنُعَلِّمُهُ مِنْ تَأوِیلِ الأحادِیثِ...) .

در این دو آیه وعده داده می شود، که یوسف به زودی از «تأویل الأحادیث» آگاه خواهد شد. اکنون باید دید مقصود از «تأویل الأحادیث» چیست؟ مقصود از آن، واقعیت خواب هایی است که دو هم زندان او و هم ملک مصر دیده بودند و آنها را با واقع بینی کامل تأویل کرد، و آنان را از واقعیت هایی که خواب های آنان از آن حکایت می کرد، آگاه ساخت وعلت این که به خواب، «احادیث» می گویند، این است که: احادیث جمع حدیث به معنی نقل یک سرگذشت است و از آن جا که انسان خواب خود را برای این و آن نقل می کند از این جهت به خواب نیز حدیث گفته می شود.

می فشارد، و دیگری خواب می بیند که نان بر سرش حمل می کند و پرندگان از آن می خورند، سپس از او می خواهند که آنان را از تعبیر خوابشان آگاه سازد.

یوسف پس از یک رشته تبلیغات توحیدی به اولی می گوید: به همین زودی آزاد می شوی و ساقی شراب ملک خود می گردی، آنگاه به دومی رو می کند و می گوید: توبه دار آویخته می شوی و پرندگان سر تو را می خورند.(1)

در این آیات این دو نوع واقعیت های خارجی(ساقی شدن، یا به دار آویخته شدن) تأویل خوانده شده و هیچ کدام، از مفاهیم ذهنی و از مقوله معانی نیست، بلکه یک رشته حقایق عینی و تکوینی است که می تواند صورت عینی خواب باشد، همچنان که خواب را می توان صورت ضعیف و تغییر یافته این حقایق عینی دانست.

قرآن این نوع واقعیت عینی را تأویل خواب دانسته و لفظ تأویل را در واقعیت های تکوینی بکار برده است.

نکند.

جوان را به خاطر این کشتم که پدر و مادر او مؤمن بودند، اگر این جوان می ماند، پدر و مادر را به طغیان و کفر می کشید.

دیوار را از آن جهت تعمیر کردم که زیر آن گنجی بود و به دو یتیم بی نوا تعلق داشت، خداوند خواست که آن گنج، با برپایی دیوار محفوظ بماند تا آنان پس از بلوغ به ثروت پدرانه خود دست یابند.

در این موقع مصاحب موسی با اشاره به چنین فلسفه و انگیزه ها، فرمود:

(...ذلِکَ تَأْوِیلُ ما لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَیْهِ صَبْراً)(کهف/82).

«این ها اسرار و نتایج نهایی کارهایی بود که تو بر سر آن ها طاقت نیاوردی».

در این مورد لفظ «تأویل» در علل غایی کارهای مهم و مرموزی به کار رفته است که برای شخصیتی مانند موسی نیز مخفی و پنهان بود. به طور مسلم این علل غایی، جنبه خارجی و عینی دارند و از قبیل مفاهیم ذهنی و فکری نیستند.

«ای افراد با ایمان، از دستورهای خدا و پیامبر و صاحبان فرمان از خود اطاعت کنید و اگر در مطلبی نزاع واختلاف کردید، آن را به خدا و رسول او باز گردانید، اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارید(زیرا) این کار برای شما بهتر و پایان و عاقبت آن نیکوتر است».

جای شک نیست که اطاعت از خدا و رسول او، و ارجاع هر نوع اختلاف به هردو، سرانجام نیک و م آل خوبی دارد و مسلمانان را از اختلاف و تشتّت و فرقه گرایی باز می دارد، در حقیقت حفظ وحدت مسلمانان، فلسفه و تأویل دستوری است که در آیه یاد شده آمده است.

در سوره اسراء آیه 35 دستور می دهد که:

(وَأَوفُوا الکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ وَزِنُوا بِالقِسْطاسِ الْمُسْتَقیمِ ذلکَ خَیْرٌ وَأَحسنُ تَأْویلاً) .

پیمانه ها را موقع پیمودن، تمام دهید و با ترازوی درست بکشید این کار برای شما خوب و سرانجام آن نیکو است».

خلاصه: در این دو آیه دو دستور وارد شده است، یکی رجوع به خدا و پیامبر در موقع اختلاف، دیگری ادای حقوق مردم با پر کردن پیمانه و توزین درست، آنگاه هر دو دستور، با جمله:(أَحْسَنُ تَأْوِیلاً)مدلل شده است، و نیک فرجامی هر دو دستور بسی_ار روشن است زیرا همان طور که گفته شد، رجوع به خدا و رسول او مایه اتح_اد و یگانگی می گردد، و درست پیمودن و با ترازوی درست کشیدن، سبب اق_ام_ه ع_دل اجتماعی می ش_ود و نیکی هر دو آنچنان واضح است که نیاز به بیان ندارد، در این دو مورد مصداق تأویل همان مصالح اجتماعی است که بر عمل این دو دستور الهی مترت_ب می گردد و

ص : 290

ه_رگز از قبیل مفاهیم ذهنی نیست بلکه یک نوع واقعیت خارجی است که از عمل به هر دو دستور به وجود می آید.

این آیه برای مجموع حقایق غیبی که قرآن از آنها خبر می دهد، تأویل وواقعیتی قائل است واقعیت های مربوط به پاداش ها، یا کیفرها و دیگر واقعیت هایی که در این جهان از دیدگان ما پوشیده است و در آن جهان پس از افتادن حجاب و پرده برای ما آشکار می گردد.

در این آیه مقصود از تأویل، واقعیت های تکوینی از پاداش ها و کیفرها و دیگر امور غیبی است که در آن سرای، مشاهده می شوند و در حقیقت مشاهده درجات بهشتیان و جایگاه دوزخیان و منازل برزخ و اعراف وغیره، تأویل آیاتی است که قرآن در این جهان از آنها حکایت می کند.

درست است که این آیه برای مجموع قرآن، تأویل و م آل و سرانجامی قایل است که در روز رستاخیز مجسم می گردد ولی مقصود، تأویل آن رشته آیاتی از امور غیبی است که ظرف آنها روز قیامت است نه همه آیات قرآن مانند آیات مربوط به احکام و غزوات و قصص.

در سوره یونس در آیه های 38 و39 عین این حقیقت وارد شده است چنان که می فرماید:

(أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَاتُوا بِسُورَة مِثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِاللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ * بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحیطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمّا یَأْتِهِمْ تَأْویلُهُ کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُر کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الظَّالِمینَ).

«بلکه آنان می گویند، که پیامبر به دروغ قرآن را به خدا نسبت داده است بگو اگر راست می گویند سوره ای مانند آنان بیاورید، و همه افراد جز خدا را برای کمک بطلبید (تصور نشود که آنان قرآن را از روی آگاهی انکار می کنند) بلکه آنان چیزی را تکذیب کردند که احاطه علمی به آن ندارند، وواقعیت آن برای آنان نیامده و

ص : 292

آشکار نگشته است این چنین نیز پیشینیان تکذیب کردند بنگر چگونه بود سرانجام ستمگران».

آیه دوم برای آیات قرآن، تأویل و عاقبتی قائل می شود و یادآور می گردد که واقعیت قرآن برای آنان معلوم نگشته است زیرا ظرف شهود چنین واقعیت، روز رستاخیز است نه این جهان و در حقیقت جمله (بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یحیطُوا بِعِلْمِهِ وَلمّا یَأْتِهِمْ تَأْویُلهُ) همان معنی را می دهد، که جمله (هَلْ یَنْظُرونَ إِلاّ تِأْوِیلَهُ یَومَ یَأْتِی تَأْویلُهُ) در سوره قبل تفهیم می کند.

و آیات هر دو سوره برای امور غیبی قرآن، تأویل وواقعیتی تکوینی ثابت می کند، که ظرف مشاهده آنها، فقط روزی است که پرده و حجاب از برابر دیدگان انسان ها برطرف می شود، چنان که می فرماید:

(لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَة مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَومَ حَدیدٌ) (ق/22).

«تو از این وضع (قیامت) کاملاً در غفلت بودی، ما پرده را از برابر دیدگان تو برافکندیم از این جهت دیدگان تو امروز تیزبین است».

از بررسی مجموع آیاتی که تا این جا مطرح گردید، روشن شد که واقعیت یک خواب (مانند خواب هایی که یوسف تعبیر کرد) یا هدف اصلی یک اقدام (مانند اقدام مصاحب موسی) یا انگیزه های یک سلسله دستوره (مانند لزوم رجوع به خدا یا پیامبر در موقع اختلاف) و یا رعایت عدالت در کیل و وزن، و یا مشاهده یک رشته امور پنهان از انسان در روز قیامت، همگی مصداق تأویل است و لفظ تأویل به معنی: م آل و پایان و عاقبت و سرانجام، بر همه این موارد صدق می کند، و واقعیت تأویل در این آیات یک رشته امور تکوینی و عینی است و ارتباطی به عالم مفاهیم و امور ذهنی ندارند.

ص : 293

اکنون باید دید که آیا مصداق تأویل منحصر به این امور و نظایر آن است و یا تأویل، مصداق دیگری دارد که در عین مصداق تأویل بودن، از امور ذهنی و عالم مفاهیم است و تشریح این مطلب اکنون انجام می گیرد.

نادرست، از آیه های متشابه پیروی می کنند، در حالی که تأویل آن را جز خدا و راسخان در علم نمی دانند، آنان که می گویند ما به آیات متشابه ایمان داریم، همه از طرف پروردگار ما است و جز صاحبان خرد متذکر نمی شوند».

بررسی پانزده مورد از آیات قرآن که لفظ تأویل در آنها وارد شده بود، ثابت کرد که مقصود از تأویل در آنها مفاهیم ذهنی و فکری نیست بلکه حقیقت تأویل در آنها، یک رشته حقایق خارجی، و عینیت های لمسی وحسی است که می تواند فی المثل تعبیر کننده واقعیت رؤیاهای یوسف و هم زندانانش و یا بیانگر اسرار یک رشته کارهای به ظاهر زننده هم سفرموسی، و یا روشنگر فلسفه احکامی از قبیل رعایت عدالت در کیل و وزن، باشد و در این موارد، واقعیت های عینی تأویل خوانده شده است، نه یک سلسله مفاهیم ذهنی.

ولی با این اعتراف، در این جا سؤالی مطرح می باشد و آن این است که: آیا لفظ «تأویل»در قرآن منحصراً در این یک مورد یعنی واقعیت های خارجی، به کار رفته و در مورد دیگر به کار نرفته است یا این که لفظ «تأویل» از یک معنی وسیع و گسترده ای برخوردار است و همان طور که در عینیت های خارجی به کار رفته، در مفاهیم و اندیشه های ذهنی که می تواند م آل و سرانجام کلام متکلم باشد، نیز به کار رفته است؟

حقیقت این است که در معنی تأویل هیچ نوع خصوصیت و قیدی اخذ نشده است، این لفظ، دارای یک معنی وسیع و گسترده ای است خواه از قبیل عینیت های خارجی باشد، و خواه از قبیل مفاهیم ذهنی.

لفظ «تأویل» مصدر باب «تفعیل» است که گاهی به معنی فاعلی یعنی بازگردانیدن و گاهی به معنی مفعولی یعنی «م آل» وبازگشت و سرانجام یک شیء است. و برای تعیین مقصود و مصداق آن (که آیا عینیت های خارجی

ص : 295

مقصود است یا مفاهیم ذهنی؟) باید از قراین خارجی کمک گرفت بالاخص باید دید که ما به دنبال تأویل چه چیزی هستیم؟، اگر چیزی که ما به دنبال تأویل و تحصیل م آل آن هستیم از قبیل رؤیا و خواب و یا فعل وکاری به ظاهر زننده ویا فلسفه احکام است، در این مورد به طور مسلم مصداق تأویل وم آل وسرانجام آن شیء از قبیل عینیت های خارجی خواهد بود.

و اگر چیزی که ما به دنبال تأویل آن هستیم معنی جمله ای است که می تواند ظاهری داشته باشد و باطنی، یا معنی بدوی و متزلزلی داشته باشد و معنی نهایی و مستقری، در چنین صورتی، حقیقت تأویل همان مقصود نهایی متکلم از کلام خود خواهد بود، و یک چنین مقصود نهایی، جز یک رشته مفاهیم ذهنی چیز دیگری نمی تواند باشد.

هرگاه گوینده ای سخنی بگوید که ظاهر آن، با توجه به دیگر قراین و دیگر کلمات او، نمی تواند مراد و مقصود او باشد، و پس از دقت و تدبیر می توان برای سخن او معنی صحیحی پیدا کرد و مراد او را به دست آورد، در این صورت معنی دوم که از قبیل مفاهیم است می تواند تأویل کلام او باشد، و استعمال لفظ «تأویل» در این مورد نه تنها کوچکترین اشکالی ندارد بلکه در این موارد نیز به کار رفته است از باب نمونه:

«آنگاه که خلقت او را آراستم و در آن از روح خود دمیدم همگی بر آن سجده کنید».

در این جا آیه، یک مفاد ظاهری دارد که بسان کارهای هم سفرموسی به ظاهر، زننده است و با دیگر کلمات متکلم سازگار نیست، زیرا ظاهر آن این است که خداوند دارای روح وروان است، و بخشی از روح خود را در مخلوق خویش دمیده است، این جا است که باید کند و کاو کرد وبا ملاحظه دیگر آیات قرآن که می تواند روشنگر معنی نهایی این آیه باشد، مقصود واقعی را از آیه که تأویل و م آل و سرانجام آن است به دست آورد، در این مورد تأویل از قبیل مفاهیم ذهنی خواهد بود نه از عینیت های خارجی، زیرا چیزی که ما به دنبال تأویل و واقع یابی آن هستیم از قبیل واقعیت هایی مانند رؤیاها و یا کارهای به ظاهر زننده ووحشت آور، نیست، تا تأویلی همچون خود آن داشته باشد، بلکه به دنبال معنی واقعی کلامی هستیم که ظاهر آن نمی تواند مقصود باشد و در عین حال می تواند معنی صحیح و استواری داشته باشد، در چنین موردی، واقعیت تأویل، امر ذهنی خواهد بود نه عینیت ها وواقعیت ها.

مقصود واقعی از مقصود نما است، و این مطلب را می توان با تدبر در دو مطلب یاد شده در زیر به دست آورد:

مقصود از آن آیات مربوط به عالم برزخ و قیامت ومانند آنها است، باز می گردد، چنان که می فرماید:

(وَلَقَدْ جِئْناهُمْ بِکِتاب فَصَّلْناهُ عَلی عِلْم هُدیً وَرَحْمَةً لِقَوم یُؤْمِنُونَ * هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ تَأْویلَهُ یَوْمَ یَأْتِی تَأْویلُهُ...) (1) (اعراف/52 _ 53).

«ما کتابی برای آنها آوردیم که با کمال آگاهی آن را شرح دادیم، کتابی که مایه هدایت و رحمت برای جمعیتی است که ایمان دارند، آیا آنان انتظار دارند که م آل و سرانجام آن کتاب را مشاهده کنند(آنگاه ایمان بیاورند!) روزی، این کار انجام می گیرد».

و در سوره یونس می فرماید:

(أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَة مِثْلهِِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ * بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمّا یَأْتِهِمْ تَأْویُلهُ کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ...)(یونس/38 _ 39).

«بلکه آنان می گویند: پیامبر به دروغ قرآن را به خدا نسبت داده است بگو اگر راست می گویند، سوره ای مانند آن بیاورند و همه افراد جز خدا را به کمک بطلبند (تصور نشود که آنان قرآن را از روی آگاهی انکار می کنند) بلکه آنان چیزی را تکذیب کردند که احاطه علمی به آن ندارند، وواقعیت آن برای آنان نیامده و آشکار نگشته است، پیشینیان نیز این چنین تکذیب کردند».

ص : 299

همان طور که ملاحظه می فرمایید: محور سخن در آیه های این دو سوره، تأویل تمام آیات قرآن است که به حکم (یَوْمَ یَأْتِی تَأْویله) ویا (وَلَمّا یَأْتِهِمْ تَأْویلهُ)روز رستاخیز ظرف ظهور و تحقق تأویل آنها خواهد بود.

در این صورت مقصود، آیات مربوط به عالم غیبی است که قرآن در موارد زیادی از آنها گزارش داده است و عوامل غیبی چیزی جز امور تکوینی وغیبی نمی تواند باشد، ولذا حقیقت تأویل در این دو آیه همان تأویل تکوینی و عینی است نه مفهوم ذهنی و فکری. و انسان به حکم آیه:

(لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَة مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطائَکَ فَبَصَرُکَ الیَومَ حَدِیدٌ) (ق/22).

«تو از این جهان در غفلت بودی ما پرده از دیدگان تو برداشتیم دیدگان تو امروز تیز بین است»(و به خاطر همین تیز بینی) حقایقی را که نمی توانست در این دنیا درک کند در آن جهان درک می نماید».

در صورتی که محور بحث در سوره آل عمران، تأویل قسم خاص از آیات قرآن به نام آیات متشابه است که ظهور ثابت و مستقری در مقصود واقعی ندارند، و پیوسته مراد و نامراد به هم شبیه و همانند هستند، در این مورد به حکم تناسب محور سخن و موضوع (متشابه ) قهراً مقصود از تأویل، ارجاع آیه ای به معنی مقصود آن، واستمداد از محکم برای رفع ابهام و تزلزل از متشابه است و یک چنین تأویل جز یک امر ذهنی و فکری چیزی نمی تواند باشد.

شصت نفر از شخصیت های دینی مسیحیان «نجران» وارد مدینه شدند، و در میان آنان افرادی به نام «العاقب والایهم» دیده می شدند، وهمگی می گفتند، مسیح خدا، فرزند خدا، وخدای سوم از خدایان سه گانه است و در تمام این موارد چنین استدلال می کردند. او خدا است، چون مردگان را زنده می کند، بیماران را شفا می بخشد، و از امور پوشیده خبر می دهد، و از گل شکل مرغ می سازد، و در آن می دمد، وناگهان پرنده می شود، او فرزند خدا است چون پدری نداشته است و خدای سوم از خدایان سه گانه است به دلیل این که خدا، کارهای خود را به صیغه جمع مطرح می کند، و می گوید: قضینا، خلقنا، و اگر او یکتا بود به جای صیغه جمع، صیغه مفرد می آورد، و می گفت: قضیت، و... در این مورد هشتاد و چند آیه از آغاز سوره آل عمران نازل گردید.(1)

شما اگر آیات این سوره را تا آیه 85 ملاحظه نمایید، خواهید دید که محور سخن در قسمتی از این آیات، مربوط به حضرت مسیح و معجزات و نحوه تولد و دیگر مسایل مربوط به او است، از این جهت متن آیات نیز، صحت این شأن نزول را تأیید می کند.

این شأن نزول حاکی است که گروهی که در قلوب آنان «زیغ» و میل به باطل است، پیوسته می کوشند، از ظواهر آیات که مختصر تأمل، مفاد واقعی آنها روشن می سازد، به نفع خود بهره بگیرند، همان طور که گروه اعزامی نجران از ظواهر چنین کلمات بر «الوهیت» مسیح نتیجه گرفتند، در حالی که اگر آنها را در کنار آیات «محکم» می گذاردند، به صورت واضح روشن می گردید که

ص : 301

این خطابات جمع مانند «قضینا»، «أمرنا» و یا بدون پدر خلق شدن حضرت مسیح، گواه بر «الوهیت» او نیست.

و مرحوم «سید رضی» در «حقائق التأویل» و «سید مرتضی» در «امالی» غالباً لفظ تأویل را به جای تفسیر به کار می برند، و به جای تفسیر آیه، «تأویل» آیه می گویند، و این نوع استعمال اشعار می دارد، که این دو لفظ نزد آنان از الفاظ مترادف بوده است در صورتی که مفسران قرن های بعد، میان این دو لفظ فرق گذارده و هر کدام را در معنای ویژه ای به کار برده اند.

ما فعلاً با ماده ای که لفظ تفسیر از آن گرفته شده است، و این که آیا این کلمه از ماده «سفر» به صورت «اشتقاق مقلوب» اخذ، و یا از «فسر» به معنای ایضاح و تبیین، گرفته شده است، کار نداریم، بحث در این مورد مایه گستردگی سخن است، چیزی که فعلاً مورد نظر ما است، بیان دو نوع تبیین مفاد آیه است که یکی را «تفسیر» و دیگری را «تأویل » می نامند، ما خلاصه آنچه را که در میان مفسران اسلامی معروف است در این جا منعکس می کنیم:

شکی نیست که لفظ تفسیر و تأویل هر دو در رفع ابهام آیه به کار می روند، ولی هرگاه ابهام آیه مربوط به معنی لفظ و مضمون جمله آن باشد، به چنین رفع ابهامی «تفسیر» گفته می شود ولی اگر ابهامی در مفردات یا مضمون ابتدایی آیه در کار نباشد، ولی مقصود نهایی از آیه به خاطر وجود احتمالات زیاد، مبهم و پوشیده باشد، به رفع چنین ابهامی تأویل گفته می شود.

به عبارت دیگر: تفسیر: پرده برداری از معنی و مضمون مفردات و جمله های آیه است، به گونه ای که معنی آیه که الفاظ و جمله های آن، قالب آن است، به دست بیاید، و در این صورت هرگز آیه مورد تفسیر دارای دو مضمون: به نامهای «ابتدایی»و «نهایی»نیست، بلکه یک مضمون بیش ندارد و با شناختن معانی مفردات و جمله ها و یا شأن نزول و سیاق آیات، مضمون آیه کاملاً به دست می آید در صورتی که در تأویل، مضمون ابتدایی آیه کاملاً

ص : 303

روشن است ولی همان مضمون می تواند کنایه از مقصود نهایی، یا پلی برای معنی دیگری باشد، در این صورت بازگردانیدن آیه به آن مقصود نهایی، تأویل خواهد بود، اکنون با طرح دو مثال، تفاوت این دو نوع رفع ابهام روشن می گردد.

در سوره توبه آیه 37 چنین می خوانیم:

(إِنَّما النََّسِیءُ زِیادَةٌ فِی الکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عاماً وَیُحَرِّّمُونَهُ عاماً...) .

«تأخیر، فزونی در کفر است، به وسیله آن، گروه کافر گمراه می شوند، یک سال آن را تحریم و سال دیگر حلال می کنند».

همان طور که ملاحظه می نمایید، مضمون آیه کاملاً مبهم وغیر روشن است و انسان نمی داند مقصود از «نسیء» که به معنای تأخیر است، چیست؟ چه تأخیر مایه فزونی در کفر است؟ و تازه اگر بدانیم مقصود، تأخیر ماههای حرام است، روشن نیست این تأخیر چگونه بوده است، وروی چه هدفی انجام می گرفته است و بعداً چگونه جبران می شده است؟

این نوع پرده برداری از مضمون آیه، تفسیر آن است نه تأویل آن.

باز در همین سوره، آیه 118 همین حکم را دارد، متن آیه چنین است:

(وَعَلَی الثَّلاثَة الَّذِینَ خُلِّفُوا حَتّی إِذا ضاقَتْ عََلَیْهِمُ الأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَظَنُّوا أَنْ لا مَلْجأَ مِنَ اللّهِ إِلاَّ إِلَیْهِ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا إِنَّ اللّهَ هُوَ التَّوّابُ الرَّحیمُ).

«و آن سه نفری که بازماندند، زمین با تمام گسترش آن تنگ شد و روح آنان بر خود آنها، تنگ گردید، و گمان کردند که پناهگاهی از خدا جز به سوی او نیست.(خداوند) به سوی آنان، با رحمت بازگشت، تا توبه کنند، خداوند توبه پذیر و رحیم است».

ص : 304

با این که معنی مفردات و جمله های آیه روشن است _ مع الوصف _ مفاد آیه کاملاً مبهم می باشد، و انسان نمی داند که مقصود از باز ماندن آن سه نفر چیست وچه شد که زمین برای آنان تنگ شد و روح آنان بر خود آنان فشار آورد؟ همچنین است بقیه مضمون آیه، و بدون مراجعه به سیاق و شأن نزول آیات، مفاد آیه روشن نخواهد شد. یک چنین پرده برداری از مفاد آیه تفسیر نامیده می شود و شما پس از ملاحظه سیاق آیات و شأن نزول آنها، خواهید دید که آیه مضمون بس روشنی دارد و سیاق آیات و شأن نزول به صورت قراین متصل و منفصل، مفاد آیه را روشن می سازد.

در حالی که در تأویل، از ابهام مفردات و جمله ها و یا مضمون ابتدایی آیه، خبری نیست و در این قسمت روشنی حکم فرما است ولی این معنا گذرگاهی است برای یک مقصود نهایی که برای انسان در بدو امر کاملاً پوشیده است، و بازگردانیدن مفاد ابتدایی آن، به مقصود نهایی تأویل نامیده می شود. مثلاً درباره حضرت مسیح می خوانیم:

(...رَسُولُ اللّهِ وَکَلِمَتهُ أَلقاها إِلی مَرْیَمَ وَرُوحٌ مِنْهُ...) (نساء/171).

قرآن در این آیه حضرت مسیح را کلمه ای از کلمات اللّه و روحی از خود می خواند«کلمه» در اصطلاح مردم همان لفظ موضوعی است که به آن تلفظ می شود و یا روی کاغذ نوشته می شود، اکنون انسان از خود سؤال می کند که چگونه حضرت مسیح به عنوان یک فرد عینی، کلمه خدا شمرده شده است، و چگونه او روحی از خدا است، پرده برداری از روی این حقیقت و باز گردانیدن معنای ابتدایی آیه، به معنای نهایی آن، همان تأویل است.

ص : 305

شما می توانید، با توجه به مثالهایی که زده شد، تفاوت تفسیر و تأویل را کاملاً به دست آورده، و موارد آن دو را از هم باز شناسید.

مدلول رفع کند، قطعاً صحیح و بلا مانع خواهد بود زیرا درست است که مفسر در چنین تأویل از خود مایه می گذارد، ولی این مایه را از سخن خدا می گیرد.

و به دیگر سخن: اگر تفسیر آیه ای به کمک آیه دیگر صحیح و استوار است همچنین تأویل آیه ای که ظهور ثابتی در معنی خود ندارد، به وسیله آیه دیگر که در مدلول خود نص و واضح است، نیز صحیح و استوار خواهد بود.

و لذا _ قرآن در ذیل آیه ای که آیات قرآن را به «محکم» و «متشابه» تقسیم می کند و گروهی را به خاطر پیروی از آیات متشابه نکوهش می نماید، چنین می فرماید:

(...وَ ما یَعْلَمُ تَأْویلَهُ إِلاَّ اللّهُ والرَّاسِخُونَ فِی العِلْمِ یَقُولُونَ آمَنّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَما یَذَّکَّرُ إِلاّ أُولُوا الأَلْبابِ) (آل عمران/7).

«تأویل آن را جز خدا و راسخان در دانش نمی دانند آنان می گویند ما به متشابه مانند «محکم» ایمان داریم و هر دو از جانب خدا است، جز افراد خردمند کسی متذکر نمی گردد».

«راسخان در علم» به حکم این که در معارف الهی راسخ و استوارند، قطعاً از تأویل «متشابه» کاملاً آگاه خواهند بود نه این که به متشابه ایمان آورده ولی از مفاد آنها آگاه نخواهند بود زیرا اگر جریان چنین بود، لازم بود به جای جمله «راسخان در علم»، «راسخان در ایمان» به کار ببرد.

هرگز نمی توان گفت: که علم وایمان در قرآن معنی واحدی دارند زیرا قرآن به روشنی علم وایمان را به هم عطف می کند و آن دو را غیر هم می شمرد آنجا که می فرماید:

(وَقالَ الَّذِینَ أُوتُوا العِلْم وَالإِیمانَ...)(روم/56).

«به آنان که دانش و ایمان داده شده بود گفتند».

ص : 307

بررسی آیه سوره آل عمران با ذهن دور از هر نوع پیشداوری می رساند که گروه «والراسخون فی العلم» به حکم این که در شناخت قرآن و معارف الهی راسخ و استوار گامند، قطعاً از تأویل متشابه آگاه می باشند زیرا بسیار دور از بلاغت است که گروهی را «راسخ در علم» بخوانیم آنگاه بگوییم آنها از تأویل متشابهه، بهره ای ندارند، و فقط مانند دیگرمسلمانان به حقانیت متشابه مانند محکم، و این که هر دو از جانب خدا نازل شده است، ایمان می آورند.

کار «راسخان در علم» چیست؟ کار آنان این است که به کمک آیات محکم، که از نظر مفاد و دلالت بسیار واضح و روشنند، آیات متشابه را به مقصود واقعی برگردانیده و تزلزل و دو پهلویی را از آنها رفع می کنند.

مثلاً تأویل مواردی که دستاویز گروهی از کشیشان نجران واقع شده بود، به کمک دیگر آیات، بسیار سهل و آسان است و یک فرد مفسر راسخ در علم، به توجه به دیگر آیات می تواند، علت اضافه را در «روح اللّه»و علت جمع آوردن را در «قضینا» و «خلقنا» تشریح کند، بدون این که شایبه ای از جسمانیت درباره خدا یا شرکی در مقام ذات و یا فعل خدا پدید آمده باشد.

حالا مقصود از «راسخان در علم» کیست؟ آیا مقصود پیشوایان معصوم است یا معنی وسیع تری دارد، و گروه معصوم، مصداق اتم و بارز آن می باشند، فعلاً برای ما مطرح نیست هدف در این جا این است که ثابت گردد که تأویل متشابه به کمک «محکم» از تأویل های غیر صحیح و نابجا نیست.

آیه ای نمی شتابد و مفسر در باز گردانیدن آیه به مقصود واقعی جز از فکر و اندیشه و عقیده پیشین خود، از جایی کمک نمی گیرد، و در حقیقت به جای این که خود را در خدمت قرآن قرار دهد قرآن را به خدمت اندیشه های خویشتن می گیرد و در واقع هدف، تفسیر آیه و آگاهی از مقصود خدا نیست، بلکه مقصود اقامه دلیل بر اندیشه قبلی است. خواه مقصود قرآن همان باشد یا نباشد.

این همان تأویل باطل است و این نوع تأویل بدون دلیل و قرینه، اختصاص به آیات متشابه ندارد، بلکه قلمرو آن، آیات محکم را نیز می گیرد و در طول اعصار گذشته گروه باطنیه و گروه پیشداور، با تأویل آیه هایی هر چند از نظر مدلول واضح باشند خودداری نکرده و در این راه به خاطر مقاصد و اغراض شخصی پیش رفته اند.

در طول اعصار اسلامی، این نوع تأویل های ممنوع مایه پیدایش مذاهب و عقایدی گردید که اسلام از آنها بیزار بوده و در آیات محکم و احادیث روشن از چنین کار منع شده است و حدیث معروف: «من فسّر القرآن برأیه...» ناظر به چنین تفسیرها و پیشداوری هایی است که اسلام را مسخ می کند و فاصله را میان آیین الهی که بر اساس اعتقاد به مبدأ و معاد استوار است، و آیین مادی که منکر هر دو است، از بین می برد و اسلام راستین که مملو از معنویات و اعتقاد به ماورای طبیعت است، سر از ماتریالیسم درآورده و هر دو یکی می شوند!

مثلاً گروه باطنیه در طول تاریخ، مرتکب تأویلات بس ناروایی در آیات قرآن شده اند که در حقیقت منجر به انکار معاد و جهان ماورای طبیعت شده است این نه تنها گروه باطنیه است که دچار چنین خبط و خطایی گردیده اند

ص : 309

بلکه در عصر معاصر نیز گروهک های مسلمان نما، مکتب خود را برپایه اینگونه تأویل ها که نتیجه ای جز مادیگرایی ندارد، استوار ساخته اند و به تعبیر قرآن، «ضلّ» و «اضلّ»، گمراه شدند و مایه گمراهی دیگران گردند.

_ لذا _ اسلام باب هر گونه تأویل را به روی افراد عادی بسته، و به احدی جز افراد معصوم که علم و دانش آنان از جهان وحی سرچشمه می گیرد، اجازه تأویل قرآن را نداده است. زیرا این نوع تأویل، مایه نابودی دین و تحریف اصول و فروع آن است به حدی که می توان دین الهی را که بر اساس اعتقاد به عوالم غیبی استوار است، از نظر نتیجه با یک مکتب سیاسی یکسان دانست. امروز جهان اسلام گرفتار یک مشت منافق مادی مسلمان نما است که اصول و فروع اسلام را با تأویل های مادی گرانه یدک می کشند، و با تأویل تمام مقدسات اسلامی، خود را مسلمان می خوانند در حالی که از نظر عقیده و عمل با یک مارکسیست تفاوت ندارند!

به تعبیر روشن تر: هر آیه ظاهری دارد و باطنی، ظاهر آن تنزیل آن، و باطن آن، تأویل آن است و آیه از نظر معنی و مقصود، درجاتی دارد که نخستین معنای آن برای همه مفهوم است، در حالی که معانی دیگر آن، برای گروه خاصی که با جهان وحی ارتباط دارند، مفهوم می باشد و تا آنان، ارائه طریق نکنند برا ی دیگران ممکن نیست دست به چنین تأویلی بزنند اینک دو نمونه:

1. (قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوراً فَمَنْ یَأْتیکُمْ بِماء مَعین) (ملک/30).

«بگو اگر آبهای روی زمین در دل آن فرو روند، چه کسی برای شما آب گوارایی خواهد آورد؟».

معنای ظاهری این آیه همان است که ترجمه گردید، ولی همین آیه می تواند معنای دومی که در درون معنی نخست نهفته است و با آن نیز منافاتی ندارد، داشته باشد، و آن این است که بگوییم: مقصود از آب، حجت الهی است زیرا همان طور که آب، مایه حیات مادی است، همچنین حجت خدا مایه حیات معنوی است، و مقصود از فرو رفتن آب، مرگ و رفتن حجت الهی است، و تأویل آیه این است که اگر یکی از حجت های خداوند که بیان و فعل آنان مایه حیات معنوی است، از بین برود، چه کسی است که برای شما حجت دیگری بیاورد.(1)

یک چنین معنی، تأویل معنای نخست است و جز فرد معصوم که از هر نوع لغزش مصون است، کسی حق چنین تأویل را ندارد.

ص : 311

2. (...وَلَیْسَ البِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا البُیُوت مِنْ ظُهُورِها وَلکِنَّ البِرَّ مَنِ اتَّقی وَأْتُوا البُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها...) (بقره/189)

«نیکوکاری این نیست که از پشت خانه رفت و آمد کنید، نیکوکاری این است که پرهیزگاری را پیشه خود سازید و از درهای خانه رفت و آمد کنید».

هدف آیه کوبیدن یک سنت جاهلی است که هر موقع مردی برای حج احرام می بست، از عقب خانه، سوراخی باز می کرد، و از آنجا رفت و آمد می نمود.(1)

آیه در حالی که این سنت جاهلی را می کوبد، معنای دیگری نیز در بردارد، و آن این است که هر کاری را باید از طریق عقلایی و سنت های طبیعی تعقیب کرد، یک چنین تأویل جز از طریق امثال معصوم امکاپذیر نیست.

در روایات اسلامی وارد شده است که:

«وما فی القرآن آیة إلاّ ولها ظهر وبطن»: «در قرآن آیه ای نیست مگر آن که برای آن ظاهری و باطنی است».

از این بیان پاسخ سؤال چهارم نیز روشن می گردد و آن این است که: باطن قرآن، همان تأویل و معنی مخفی آن است که هیچ کس جز افراد معدودی راه به شناختن آن ندارد، در حالی که باب آگاهی از معنای ظاهری قرآن به روی همگان باز است.

در روز قیامت تجلی می کنند و گاهی مقصود از آن ارجاع مفاد ظاهری آیه به مقصود واقعی است، و طبعاً در این صورت هدف از تأویل، حقیقت عینی و خارجی نخواهد بود.

2. هدف از تأویل متشابه معنی نخست نیست بلکه همان معنی دوم می باشد.

3. «تفسیر»پرده برداری از مفاد ظاهری آیه است که الفاظ و جمله ها از نظر قواعد عربی بر آن دلالت می کند، و «تأویل» ارجاع معنی ظاهری آیه به مفاد واقعی آن است که چه بسا الفاظ را یارای ارائه آن نیست.

4. تأویل آیه به معنی ارجاع مفهوم ظاهری آیه به معنی دیگر، بر دو قسمت است:

الف: مجاز و آن تأویل متشابه به قرینه محکم است.

ب: ممنوع و آن تأویل ظاهر آیه بدون استمداد از قرآن می باشد و این جز برای معصوم بر احدی جایز نیست.

ص : 313

ص : 314

از کارهای نیک باز می دارند و دست های خود را می بندند(انفاق نمی کنند) خدا را فراموش کردند خدا نیز آنان را فراموش کرد، منافقان همان فاسقان می باشند».

2.«به خاطر این که ملاقات امروز را فراموش کردید، ما نیز شما را فراموش کردیم، عذاب پیوسته را به خاطر کارهایی که کردید، بچشید».

3.«مانند آن گروه نباشید که خدا را فراموش کردند و خداوند آنان را به «خودفراموشی دچار ساخت آنان گروه فاسق می باشند».

«مردان و زنان منافق برخی از برخی دیگرند، به کارهای زشت فرمان می دهند و از کارهای نیک باز می دارند و دست های خود را می بندند(انفاق نمی کنند) خدا را فراموش کردند خدا نیز آنان را فراموش کرد، منافقان همان فاسقان می باشند».

و در آیه سوم نسیان و فراموشی روز رستاخیز را ملازم با این می داند که خدا نیز آنان را در همان روز فراموش می کند، چنان که می فرماید:

(...الیَومَ نَنْساکُمْ کَما نَسِیتُمْ لِقاءَ یَومِکُمْ هذا...) (جاثیه/34).

«شما را امروز فراموش می کنیم همچنان که شما ملاقات ما را در این روز فراموش کردید».

اکنون باید دید که:

اولاً: چگونه فراموشی خدا مایه خود فراموشی است.

ثانیاً: مقصود از فراموشی خدا که در قسمت دوم و سوم از آیات آمده است چیست؟

یادآور می شویم پاسخ بخش دوم از سؤال بسیار روشن است و آن این که مقصود از این که خدا آنان را فراموش می کند این است که آنان را از پوشش رحمت خود بیرون می سازد.

علت این که به یک چنین خروج، فراموش کردن خدا گفته شده است این است که: همان طوری که اگر کسی، کسی را فراموش کرد دیگر نمی تواند درباره او کاری انجام دهد و او را در پوشش مودّت و مهر خود درآورد همچنین است خدا، وقتی کسی را از پوشش رحمت خود بیرون برد تو گویی او را فراموش کرده است. در این جا مقصود از فراموش کردن خدا، نتیجه آن است نه خود آن.

ص : 317

دانشمندان پیرامون استعمال یک چنین الفاظ درباره خدا قانونی دارند که تعبیر علمی آن این است که «خذوا الغایات واترک المبادی»: نتایج را بگیر، و مقدمات را رها کن.

توضیح این جمله این است که اگر کسی، کسی را فراموش کرد، نتیجه آن این است که درباره او خوبی و نیکی نمی کند، در چنین مورد مقدمه ای است و نتیجه ای.

مقدمه حالت فراموشی است.نتیجه خوبی نکردن، اگر درباره خدا بگوییم خدا فلانی را فراموش کرده است، آن مقدمه که همان حالت نفسانی است درباره خدا وجود ندارد، ولی نتیجه و غرضی که بر فراموشی به صورت طبیعی مترتب می شود، که همان دوری از لطف و مهر است، قطعاً وجود دارد.

این قانون و قاعده در کلیه الفاظی که تحقق معانی آنها در خدا محال است حاکم می باشد، مانند غضب وخشم، مودت و مهر، رضایت و خشنودی و امثال آنها.

و علت این که قرآن این الفاظ را درباره خدا به کار می برد این است که قرآن به زبان مردم سخن می گوید و مردم پیوسته خدا را با این الفاظ توصیف می کنند، هر چند حقایق این معانی درباره خدا متحقق نمی باشند منتها غایات و آثاری که بر این معانی مترتب است در خدا متحقق است.

شما اگر به آیات دیگر در این زمینه مراجعه بفرمایید بر این حقیقت به روشنی واقف می گردید.

قرآن در سوره سجده آیه 14 آن جا که نسیان سرای دیگر را سبب آن دانسته است که خدا نیز آنان را فراموش می کند، فراموشی خدا را به معنی

ص : 318

چشیدن عذاب تفسیر می کند، آنجا که می فرماید:

(فَذُوقُوا بِما نَسِیتُمْ لِقاءَ یَومِکُمْ هذا إِنّا نَسیناکُمْ وَذُوقُوا عَذابَ الخُلْدِ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) .

«به خاطر این که ملاقات امروز را فراموش کردید، ما نیز شما را فراموش کردیم، عذاب پیوسته را به خاطر کارهایی که کردید، بچشید».

جمله (وَذُوقُوا عَذاب الخُلد) بیانگر معنی (نسیناکم) می باشد و نتیجه این می شود که اگر خدا کسی را فراموش کرد، طبعاً آن شخص به عذاب الهی دچار می گردد.

و در آیه 34 از سوره جاثیه، گواه روشنی بر این مطلب است آنجا که می فرماید:

(...اَلْیَومَ نَنْساکُمْ کَما نَسیتُمْ لِقاءَ یَومِکُمْ هذا وَمَأْویکُمُ النّار وَمالَکُمْ مِنْ ناصِرین) .

«امروز شما را فراموش می کنیم همچنان که شما این روز ملاقات را فراموش کردید، جایگاه شما آتش است و برای شما کمک کننده ای نیست».

جمله (وَمَأْویکُمُ النّار): «جایگاه شما آتش است» پس ازجمله (نَنْساکُمْ)روشنگر معنی فراموشی خدا است و آن همان خروج از رحمت او و دخول در عذاب اومی باشد.

تا این جا هدف از فراموش کردن خدا، روشن گردید مهم پاسخ از پرسش نخست است و آن این که چگونه «خدا فراموشی» مایه «خود فراموشی» می باشد.

در این جا یادآور می شویم که قرآن درست نقطه مقابل مارکسیسم (که خداپرستی را مایه از خود بیگانگی می داند و تصور می کند که توجه به خدا

ص : 319

وپرستش او، سبب می گردد که انسان از خود بیگانه گردد و به دیگری وابسته شود) خدا فراموشی را مایه خود فراموشی می داند و آیه نخست گواه روشنی بر این مطلب می باشد.

در اینجا برای توضیح مفاد آیه نکاتی را یادآور می شویم:

کما ل مطلق، بر کمال خود بیفزاید.

معنی راستین «اومانیسم» و حفظ«اصالت انسان» نیز سوق او به ارزش های اخلاقی و سجایای انسانی است که به ذات او بر می گردد و در ذات والای او جای می گیرد.

مارکسیسم از آثار سازنده خداگرایی آنچنان غافل است که خداپرست را فاقد شخصیت تلقی می کند و خویشتن گرایی ونفس پرستی را مایه تجلی شخصیت می داند.

او خدا را بسان یک حاکم ستمگر و خودکامه تصور کرده است که از کرنش بندگی و هدم شخصیت آنان لذت می برد و با سلب شخصیت از آنها، مقام خود را بالا می اندیشد، در صورتی که پرستش خدا، جز طلب کمال، و سیر در خداگونگی، جز یک نوع حق شناسی و قدردانی از نعمت های او و جز اظهار لیاقت و شایستگی برای بهره مندی نعمت های بیشتر چیزی نیست.

خداپرستی، دارای آثار ارزنده و کمال آفرینی است که هیچ فرد خردمندی در آن شک و تردید نمی کند.

خداشناسی مایه تکامل علوم و دانش ها، کنترل کننده غرایز مرزنشناس انسانی، پرورش دهنده فضایل اخلاقی و سجایای انسانی، مایه آرامش روح وروان در سختی ها و دشواریها و... می باشد و محققان الهی در کتاب های مربوط به عقاید و مذاهب، پیرامون آثار سازنده آن سخن گفته اند، و نیاز به تکرار آنها نیست.(1)

ص : 321

«مانند آن گروه نباشید که خدا را فراموش کردند و خداوند آنان را به «خودفراموشی دچار ساخت».

این آیه به روشنی «خدافراموشی» را مایه «خودفراموشی» می داند.

نکته آن، همان است که یادآور شدیم.

امیر مؤمنانعلیه السَّلام در یکی از سخنان کوتاه خود می فرماید:

«من نسی اللّه أنساه نفسه وأعمی قلبه».(1)

« هر کس خدا را فراموش کند، او را به خودفراموشی و کوری دل دچار می سازد».

وجود او است، از خودبیگانگی است، یا عین خودگرایی؟

«مارکس» اندیشه «از خودبیگانگی» را درباره «مالکیت انسان» مطرح می کند و معتقد است که مالکیت انسان به چیزی مایه تعلق انسان به غیر او می باشد و برای فرار از «خودبیگانگی اقتصادی» اصل مالکیت را انکار می کند.

سخن درباره مالکیت انسان را که از نظر مارکس مایه از خودبیگانگی است، به وقت دیگری موکول می کنیم ولی اجمال سخن درباره آن این است که:

حقیقت مالکیت در اسلام، تعلق مال به انسان است نه تعلق انسان به مال، و به تعبیر دیگر: مال از نظر اسلام برای انسان وسیله زندگی است نه هدف، مالکیت در صورتی مایه از خودبیگانگی است که دنیا هدف و کعبه آمال باشد، نه وسیله زندگی.

امیرمؤمنان علیه السَّلام در این مورد تعبیر بس لطیفی دارد آنجا که می فرماید:

«ومن أبصر بها بصرته ومن أبصر إلیها اعمته».(1)

«هر کس به جهان به دیده معبر و گذرگاه، ووسیله و ابزار کار بنگرد، مایه دل روشنی می گردد و هر کس به آن از زاویه هدف و آرمان نگاه کند، او را کور دل و قلب او را بی بصیرت می سازد».

از این جهت در اسلام، دنیاداری و تجمل پرستی مذموم، ومایه نابودی سعادت انسان به شمار می رود.

ص : 324

در پایان یادآور می شویم نظریه ای که درباره از خود بیگانگی انسان در سایه مذهب ازمارکس نقل شد، مربوط به خود او نیست، بلکه وی آن را از «فویرباخ» پیشوای مادیگری قبل از «مارکس» گرفته و آن را تحت عنوان «اومانیسم»(انسان گرایی) وارد فلسفه خود ساخته است.

هدف از وارد ساختن این اصل به فلسفه مادیگری ترمیم خشکی و خشونت فلسفه ماده گرایی است که انسان غربی آن را لمس می کند زیرا مادیگری قرن هجدهم انسان را مانند یک ماشین می دانست و مکانیسم آن را مثل یک ماشین می پنداشت، در قرن نوزدهم نظریه میکانیکی مردود شناخته شد، و مادیگری «دیالک تیک» جایگزین مادیگری میکانیکی گردید ولی در هر حال هر دو بر اثر اصالت ماده و نفی معنویت با خشکی و خشونت خاصی که با روح لطیف انسان و معنویت خواه او، ناسازگار است، توأم می باشد.

«فویرباخ» در یکی از سخنان خود چنین می گوید: «در انسان پرستشگر، یک نوع حالت تعلق و وابستگی پدید می آید، چه بهتر از این حالت بیرون آید» به دیگر سخن: وقتی بشر خدا را می پرستد و از او فرمان می برد، او یک موجود وابسته و فاقد شخصیت جلوه می کند، دیگر او به خود تعلق ندارد مارکس نیز همین جمله ها را تکرار می کند و می گوید: «انسان باید گرد خود بگردد نه گرد دیگری».

مارکسیسم، از این فرصت استفاده کرده و خواسته است برای «تز» اقتصادی خود یک اصل فلسفی نیز بیندیشد و آن این که: مالکیت انسان، مایه تعلق او به غیر خود می گردد و انسان نباید مانند اشیا و ابزار به غیر خود متعلق و وابسته گردد.

ص : 325

ولی با اصراری که مارکسیسم در این مورد انجام می دهد هنوز نتوانسته است از خشونت و قساوت فلسفه مادیگری سر سوزنی بکاهد زیرا فلسفه ای که به چیزی غیر از ماده و انرژی نمی اندیشد، و تکامل انسان را در پرتو تکامل ابزار تولید و روابط اقتصادی می داند و حتی عامل تکامل را در انسان امر درونی ندانسته و آن را برخاسته از عامل خارجی (تکامل اقتصادی) فکر می کند چگونه می تواند از اصالت انسان و انسان گرایی سخن بگوید و دم از معنویت بزند.

اگر واقعاً مسأله انسان گرایی مطرح است، و معتقدند که به غیر انسان نباید اصالت داد، پس چرا تکامل انسان را وابسته به تکامل ابزار تولید و روابط اقتصادی می دانند و به جای این که اقتصاد را در خدمت انسان قرار دهند، انسان را در خدمت اقتصاد و ابزار تولید در می آورند؟

اگر انسان اصل است، پس چرا او را در حدّ یک حیوان مصرف کننده تنزل داده اند و پیوسته شعار می دهند: از هر کس باید به اندازه «توان» کار کشید و به اندازه نیاز پرداخت.

ص : 326

اینک متن و ترجمه آیه ها:

(وَما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُول وَلا نَبِیّ إِلاَّ إِذا تَمَنّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فی أُمْنِیَّتِهِ فیَنَسَخُ اللّهُ ما یُلقِی الشَّیطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللّهُ آیاتِهِ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ)(حج/52).

«ما هیچ رسول و نبی را پیش از تو نفرستادیم جز این که هرگاه تمنی می کرد، شیطان در تمنای او دخالت نموده و خداوند آنچه را که شیطان القا می نماید محو می کند و به آیات خود استواری می بخشد خداوند دانا وحکیم است».

(لِیَجْعَلَ ما یُلقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً للَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالقَاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ وإنَّ الظّالِمِینَ لَفِی شِقاق بَعید) (حج/53).

«خداوند آنچه را که شیطان انجام می دهد، مایه آزمایش برای آن گروه قرار می دهد که قلوب آنها بیمار است و قساوت دارد، وستمگران در اختلاف بی نهایت هستند».

(ولِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا العِلْم أَنّهُ الحَقّ مِنْ رَبِّکَ فَیُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ اللّه لَهادِ الَّذینَ آمَنُوا إِلی صِراط مُسْتَقیم)(حج/54).

«تا افراد دانا بدانند که قرآن حق است و از طرف پروردگار تواناست و به آن ایمان بیاورند و دلهای آنان در برابر آن خضوع کند، خداوند کسانی را که ایمان آورده اند، به راه راست هدایت می کند».

اکنون لازم است که با معنی واقعی «تمنی» و «امنیة» آشنا شویم وآگاهی صحیح از معنی واقعی این دو لفظ می تواند به هدف آیه روشنی بخشد و در ضمن سنت و روش پیامبران و واکنش دشمنان آنان را، قبل از تفسیر آیات یادآور می شویم.

ص : 330

اینک بیان این دو بخش:

1. «تمنی» مشتق از «منی» به فتح میم و سکون نون است و این لفظ در عرب یک معنی بیش ندارد و آن تقدیر و فرض وجود شیء محبوب است.

اگر به آرزو کردن چیزی «تمنی» می گویند، برای این است که شخص آرزو کننده، وجود خارجی آن شیء را مفروض می گیرد.

اگر به نطفه انسانی «منی» می گویند برای این است که انسان از او فرض می شود.

اگر به مرگ (منیه) می گویند، به خاطر این است که مرگ بر تمام جانداران فرض و تقدیر شده است.

اگر به صورت ذهنی آرزو«تمنی»می گویند برای این است که وجود آن را در خارج مفروض گرفته است.

اگر به سرزمین «منی» منی می گویند از این نظر است که ذبح گوسفند در آنجا مفروض و مقدر شمرده شده است.(1)

2. پیامبران پیوسته خواهان نشر هدایت و گسترش آیین خود در میان امت های خود بودند، وبرای پیشبرد اهداف خود، نقشه هایی می کشیدند و در این راه به انواع مصایب و شداید تن داده و استقامت میورزیدند. و آیات قرآن حاکی از آزار امتها و صبر و بردباری پیامبران است.

دشمنان پیامبران منحصر به انسانها و امت های خود نبوده، بلکه شیطان و شیطان زاده ها پیوسته با وسوسه در قلوب مردم و تحریک آنان بر ضد پیامبران

ص : 331

می کوشیدند که نقشه های پیامبران را در راه مقاصد خود، نقش بر آب سازند، آنان را از موفقیت در امر هدایت باز دارند.

قرآن مجید به این حقیقت در آیه یاد شده در زیر اشاره می فرماید:

(وَکَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیّ عَدُوّاً شَیاطِینَ الإِنْسُ وَالجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْض زُخْرُفَ القَولِ غُروراً...) (انعام/112).

«برای تمام پیامبران دشمنانی از شیاطین انس و جن قرار دادیم و برای فریب مردم گفتارهای آراسته، به یکدیگر القا می کنند».

پیامبر اسلام نیز، از این قانون مستثنی نبود، وی برای پیشبرد مقاصد دینی خود، تقدیرها ونقشه ها داشت و برای تحصیل آرزوهای خود، مقدماتی می چید، ولی سرانجام با مخالفت مردم و مداخله شیطان از طریق وسوسه در دل مخالفان روبرو می گردید، و فعالیت و نقشه های او برای مدتی خنثی می گشت ولی سرانجام در پرتو عنایات خدا از میان برداشته می شد، و پیامبر به آرزوی خود که پیشبرد مقاصد الهی است می رسید.

اینک تجزیه و تحلیل جمله های آیات:

1. (وَما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُول وَلا نَبِیّ) .

«هیچ رسول و پیامبری را اعزام نکردیم»، مگر این که همگی در مطلب زیر مشترک بودند.

2. (إِلاّ إِذا تَمَنّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ).

«هر وقت تمنی و آرزویی می کرد و نقشه ای می ریخت تا نتیجه ای بگیرد; به عبارت دیگر: وجود خارجی خواسته خود را فرض و مقدر می گرفت، فوراً شیطان درخواسته های او مداخله می کرد».

ص : 332

اکنون باید دید مداخله شیطان در خواسته های او و محو آن چگونه بوده است.

«شیطان بر بندگان مؤمن ومتوکل به خدا، تسلطی ندارد».

این آیات و آیات دیگر که نفوذ شیطان را در قلوب اولیای الهی نفی می کند، گواه بر این است که مقصود از مداخله شیطان در خواسته های پیامبران، سست کردن اراده آنان و بزرگ جلوه دادن موانع کار در نظر آنان نیست.

امّا از نظر خود آیات مورد بحث، آیه دوم و سوم، علت این مداخله را چنین تفسیر می کند که ما با این کار دو گروه را می آزماییم، یکی گروه هایی که قلبشان بیمار است و دیگر گروه دانا که به خدا و آیات او ایمان دارند.

یعنی مداخله شیطان از طریق تحریک مردم بر ضد اهداف پیامبران در گروه نخست، سبب مخالفت آنان با رسولان الهی می گردد در حالی که جریان درباره دیگران بر عکس بوده و بر ثبات و استواری آنان می افزاید.

از این که مداخله شیطان در خواسته های پیامبران، این دو نوع اثر مختلف را دارد، می رساند که مداخله شیطان به معنی دوم است، یعنی مداخله، از طریق تحریک مردم بر ضدّ آنان و وسوسه در قلوب دشمنان و ایجاد موانع بر سر راه هدف آنان، صورت می پذیرد نه این که در قلب پیامبران تصرف می کند، و اراده و تصمیم آنان را شل و سست می نماید.

تا این جا معنی مداخله شیطان در تمنیات پیامبران روشن گردید، اکنون وقت آن رسیده است که توضیح مطلب دوم، یعنی به توضیح محو خدا آثار این مداخله را بپردازیم.

ص : 334

ص : 336

نیز هست، و این خود یکی از ابعاد عمل صالح است که بعداً پیرامون آن بحث می کنیم اکنون به تشریح هر یک از ابعاد به گونه ای می پردازیم.

حتی به این اندازه اکتفا نکرده و در مواردی انگشت روی مصادیق عمل صالح نهاده و از این طریق نمونه هایی را نیز ارائه داده است که بعداً یادآور می شویم.

5.(مَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرهُ وَمَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلأَنفُسهِمْ یَمْهَدُون) (روم/44).

«هر کس کفر ورزد بر ضرر او است، هر کس عمل صالح انجام دهد برای خود ذخیره می کند».

در هر موردی که قرآن، از عمل سخن گفته به طور صریح و یا کنایه ایمان به خدا را نیز مطرح کرده و یادآور شده است که عمل صالح در صورتی پذیرفته می شود که درخت عمل از آب زلال ایمان به «اللّه» سیراب گردد، نه از آبهای آلوده مانند «عجب» ، «ریا» و تظاهر، منت گذاری وجلب آرای مردم در موقع خاص و مانند اینها. تنها در دو آیه عمل صالح به طور مجرد از ایمان مطرح شده است آنجا که فرموده:

(مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسهِ وَمَنْ أَساءَ فَعَلَیْها...)

(فصلت/46 وجاثیه/15).

«هر کس عمل نیک انجام دهد به نفع خود و هر کس کار و عمل بد کند، به ضرر خود انجام داده است».

تجرید عمل صالح از «ایمان به خدا» در این دو آیه نه برای این است که در پذیرش آن، «ایمان به خدا» شرط نیست، بلکه از آنجا که این دو آیه در صدد بیان تمام خصوصیات پذیرش نیست و هدف آن دو، این است که: نیکیها و بدیهای هر کس مربوط به خود او است و به پای خود او نوشته می شود، دیگر از ریشه های عمل صالح و مبادی آن و این که عمل صالح در چه شرایطی پذیرفته می شود سخن به میان نیاورده است.

امّا چرا باید «عمل صالح» از انگیزه ایمان به خدا، سرچشمه گیرد و بدون چنین انگیزه در پیشگاه خدا فاقد ارزش است. در این مورد می توان دو

ص : 341

نکته را یادآور شد:

1. هدف از انجام عمل صالح بالا بردن معنویت و تکامل روحی انسان است و تکامل روحی در صورتی تحقق می پذیرد که عمل از هر نوع «خودخواهی » و «سودجویی» پیراسته گردد، و عشق به خدا و عشق به کسب رضایت او، انگیزه انسان شود در این صورت است که «انسانیت» و «نفسانیت» نابود می گردد و عشق به کمال مطلق، سراسر روح انسان را فرا می گیرد و تکامل، تحقق می پذیرد.

ولی اگر فاعل از چنین انگیزه ای فارغ باشد، طبعاً، «خودمحوری» به میان آمده و «خودخواهی» و «غیر خودنخواهی» جانشین همه چیز می گردد، و یک چنین انسان با چنین روحیه ای، از دیوان و دَدان بدتر بوده و مصدر شر و فتنه می باشد.

2. عمل صالحی که از روح پاکی به نام «ایمان به خدا» صورت پذیرد نه تنها مایه تکامل روح وروان فاعل است بلکه مایه کمال خود «فعل» نیز می باشد زیرا کسیکه کاری را برای خدا انجام می دهد به حکم این که او از درون و برون او آگاه است و به حکم این که انسان به امید پاداش های او تلاش می کند، به جای ظاهرسازی، در اتقان عمل و استواری کار، می کوشد و چون پاداش های الهی را تخلف ناپذیر می داند در استمرار و بقای عمل می کوشد در حالیکه اگر انگیزه، سودجویی و تظاهر در کار باشد به ظاهر سازی اکتفا کرده و کار را تا آنجا ادامه می دهد که به هدف مادی خود برسد و پس از تحصیل مقصود، با هر نوع عمل صالح وداع می نماید.

در طول زندگی برای همگان یک مسأله بسیار محسوس و ملموس است و آن این که هر نوع «مؤسسه خیریه» که به وسیله مردان با ایمان ساخته و

ص : 342

پرداخته می شود، محکم تر و استوارتر، پربارتر وبارورتر می باشد در مقابل، هر کار به ظاهر نیکی که به وسیله ریاکاران و سوداگران اجتماعی صورت می پذیرد، به جای اتقان عمل، به ظاهرسازی پرداخته می شود و پس از اندی، رو به ویرانی نهاده و سرانجام تعطیل می گردد و برای این کار علتی جز این نیست که در نوع نخست، ایمان به خدا به عنوان یک انگیزه و پشتوانه معنوی، در ابتدا و ادامه کار کاملاً مؤثر می باشد در حالی که در نوع دوم «تظاهر» و کاسبی با کار نیک پشتوانه ناتوانی است که شعاع برد آن به ظاهر سازی محدود می گردد و در آن توان و کشش انسان به ادامه کار پس از نیل به مقصود مادی وجود ندارد.

خلاصه هر انگیزه ای عمل را به صورت خود درآورده و خود را از لابلای عمل نشان می دهد.

«هر فردی عمل نیک انجام دهد خواه مرد باشد ، خواه زن، به او حیات پاکیزه می بخشیم و پاداش آنها را به بهترین اعمالی که انجام می دادند، خواهیم داد».

بنابراین، پذیرش عمل صالح هیچ نوع قید و شرطی از نظر سن و سال، از نظر نژاد، از نظر جنسیت و از نظر موقعیت اجتماعی ندارد، و همه مردم در برابر این سفره گسترده یکسان و همسان می باشند.

در آیه دیگر می فرماید:

(...مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَر أَوْ أُنْثی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَالجَنّةَ یُرْزَقُونَ فیها بِغَیرِ حِساب) (غافر/40).

«هر کس کار نیکی انجام دهد از مرد و زن در حالی که او مؤمن است، آنان کسانی هستدکه وارد بهشت می شوند، در آنجا بدون حساب بهره مند می باشند».

قرآن نه تنها در این دو آیه به این حقیقت تصریح کرده است بلکه در سوره های نساء آیه 124، کهف آیه 30 ، نیز بر این حقیقت تأکید کرده است.

ارزش این نداها در صورتی روشن می گردد که از موقعیت زن در محیط نزول قرآن، و یا در نقاط متمدن جهان آن روز، از ایران و روم آگاه باشیم و بدون یکچنین ارزیابی، ارزش این سدشکنی ها برای ما کاملاً روشن نخواهد شد.

سرمایه های جاودان درآمده و در صندوق بس نسوزی ذخیره می گردد چنان که می فرماید:

(...وَمَنْ عَمِلَ صالِحاً فلأنْفُسِهِمْ یَمْهَدُون) (روم/44).

«هر کس عمل نیک انجام دهد برای خود ذخیره می سازد».

قرآن در بیان تأثیر عمل صالح در نیک فرجامی وحیات اخروی از جمله های یادشده در زیر و نظایر آنها کمک می گیرد و می فرماید:

1.(...وَعَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ...) (بقره/62).

«کسانی که کار نیک انجام دهند برای آنان نزد پروردگار شان پاداش است».

2. (...وَعَمِلَ صالِحاً فَلا خَوفٌ عَلَیْهِمْ...)(مائده/69).

«کسانی که کار نیک انجام می دهند برای آنان ترسی نیست».

3. (...عَمِلَ صالِحاً فَلَهُ جَزاءً الحُسْنی)(کهف/88).

«کسی که کار نیک انجام دهد برای او پاداش نیک است».

4. (...عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الجَنّةَ...) (مریم/60).

«کسانی که کار نیک انجام می دهند آنان وارد بهشت می شوند».

5. (...ْ عَمِلَ صالِحاً فَعسی أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ) (قصص/67).

«هر کس کار نیک انجام دهد از رستگاران خواهد بود».

اینها نمونه هایی است از نتایج عمل صالح در زندگی اخروی و در این مورد، نمونه هایی دیگر نیز هست که از نظر مضمون همگی حاکی از یک حقیقت است و آن این که عمل صالحی که از ایمان به خدا سرچشمه گیرد وبا ابدیت (خدا)پیوند بزند، رنگ ابدیت به خود می گیرد و زندگی جاودانه ای برای

ص : 345

انسان فراهم می سازد وبه صورت (وَ مَا عِِنْدَ اللّه باق) در می آید.

اکنون لازم است نتایج عمل صالح در زندگی دنیوی انسان، مورد بررسی قرار گیرد واین خود یکی از ابعاد عمل صالح در قرآن می باشد و این اکنون موضوع سخن ما است.

موقت این جهان را به سرمایه های جاودانی تبدیل کند، و میان عمل و مقام ربوبی پیوندی برقرار نماید، تا همگی رنگ «عند اللّه» به خود بگیرد و از آسیب و فنا محفوظ بماند.

ایمان به خدا و کردار نیک بسان درخت نیرومندی است که ریشه های آن در اعماق دل به نام «ایمان» قرار دارد، و شاخه ها و تنه و ثمرات لذیذ و شیرین آن از شجره زندگی انسان آویزان می باشد. اگر تقویت ریشه، در رشد تنه و شاخه و خوبی میوه تأثیر بسزا دارد، اصلاح تنه و شاخه و مساعد بودن هوا و تابش خورشید، در تقویت ریشه و قوت آن کاملاً نیز مؤثر می باشد.

اگر ریشه، آسیب ببیند تنه و شاخه از آن بی نصیب نخواهد ماند همچنان که قطع بی رویه ساقه و شاخه، موجبات خشکی ریشه را فراهم می آورد و به اصطلاح باغبانان «ریشه و تنه همدیگر را با هم دارند» و خدمت به یکی خدمت به دیگری و صدمه بر یکی، صدمه بر دیگری نیز هست.

اتفاقاً این جریان درست درباره ایمان و عمل صالح به خوبی حاکم است اگر عمل صالح مولود و زاییده ایمان است، دومی ریشه اولی می باشد، عمل صالح نیز در بالا بردن ایمان مؤثر بوده و به عقیده انسان استحکام می بخشد.

مسأله ای که در زندگی همگان کاملاً محسوس است و آن این که ترک وظایف و آلودگی به گناه، به تدریج مایه ضعف ایمان، و چه بسا سبب نابودی آن می گردد، نظریه امکان «تفکیک ایمان از عمل» و این که می توان در عین آلودگی به گناه، و غرق در فساد، ایمان را حفظ کرد، بسیار نظریه سست و بی پایه است بلکه انجام وظایف، و ترک آلودگی به گناه، حس مسئولیت را تقویت می کند و مایه اوج گیری ایمان می گردد، تو گویی قیام به وظایف چه

ص : 347

درناحیه واجبات و چه در ناحیه محرمات، ورزشی است که سازنده ایمان و اعتقاد است، و در غیر این صورت، ایمان به خمودی و سستی گراییده و سرانجام نور ایمان به کلی خاموش می گردد.

قرآن درباره تأثیر عمل صالح در اوج گیری ایمان و ریشه و تقویت آن چنین می فرماید:

(... مَنْ کانَ یُریدُ العِزَّةَ فَلِلّهِ الْعِِزَّة ُجَمیعاً إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَالْعَمَلُ الصّالِحُ یَرفَعُهُ وَالَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیئاتِ لَهُمْ عَذابٌ شَدیدٌ وَمَکْرُ أُولئِکَ هُوَ یَبُورُ)(فاطر/10).

«آن کس که عزت بخواهد، عزت همگی از آن خدا است، کلمه پاکیزه (اعتقاد صحیح) به سوی خدا بالا می رود، و عمل صالح آن را بالا می برد آنان که به مکر و تزویر عمل انجام می دهند سرانجام آنان عذاب سخت خواهد بود ومکر آنها نابود خواهد شد».

مقصود از «کلم طیب»، الفاظ توحید نیست بلکه اعتقاد صحیحی است که سعادت انسان به آن بستگی دارد واین الفاظ حاکی از آن عقیده است، و این اولین بار نیست که قرآن، از عقیده به «کلمه» تعبیر آورده، بلکه در قرآن نظایری دارد آنجا که می فرماید:

(أَلَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَة کَشَجَرة طَیِّبَة أَصْلُها ثابِتٌ وَفَرْعُها فِی السَّماءِ * تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حین بِإِذْنِ رَبِّها...)(ابراهیم/24 _ 25).

«آیا ندیدی که چگونه خدا کلمه پاکیزه را به درخت پاکیزه ای مثل زد (و تشبیه کرد) که اصل آن در دل زمین برقرار و شاخه های آن بر آسمان است به اذن خدا میوه های خود را در همه اوقات می دهد».

ص : 348

مقصود از «صعود»کلم طیب و یا بالا رفتن عقیده، همان قرب معنوی است که در سایه اعتقاد، به انسان دست می دهد در این صورت هرگاه عمل نیز عقیده را تصدیق کند و ایمان مبدأ آثاری به نام عمل گردد، اعتقاد راسخ تر گشته و درخشندگی خاصی پیدا می کند.

تأثیر ایمان در عمل صالح به این نحو است که ایمان ریشه و عمل صالح تنه و شاخه و میوه آن است، و تأثیر عمل صالح در ایمان به این است که به آن رسوخ ونفوذ و قدرت و توان می بخشد.

شکی نیست که ایمان خود راهنما و راهگشا است واگر با عمل صالح توأم گردد، هدایت آن افزایش می یابد و قرآن به این حقیقت تصریح می کند:

(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحات یَهْدیهِمْ ربّهم بِإِیمانِهمْ...) (یونس/9).

«آنان که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند، پروردگارشان آنان را به وسیله ایمانشان هدایت و رهبری می کند».

همدردی و همکاری، آرامش و امنیَّت حکمفرما باشد، بشر از قید انحصارطلبی، «خودمحوری»و ستمکاری بیرون آید و جامعه در سایه ایمان به خدا از بسیاری از تعدیات مصون بماند.

اگر زندگی پاکیزه همین است، یک چنین زندگی، در سایه ایمان به خدا و عمل صالح صورت می پذیرد زیرا در پرتو «عمل صالح» محبت و دوستی، صفا و صلح به جامعه باز می گردد و افراد جامعه بسان اعضای یک تن، به همیاری یکدیگر می شتابند.

قرآن در این باره می فرماید:

(مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَر أو أُنْثی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ماکانُوا یَعْمَلُونَ)(نحل/97).

«هر کس عمل نیک انجام دهد در حالی که مؤمن است، خواه مرد باشد یا زن، به او حیات پاکیزه می بخشیم و پاداش آنها را به بهترین اعمال که انجام می دهند می دهیم».

قرآن در آیه دیگر از این حیات پاکیزه به «امن» و آرامش تعبیر آورده است و آرامش فردی و اجتماعی را در سایه ایمان وعمل صالح می داند آنجا که می فرماید:

(...الَّذینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْم أُولئِکَ لَهُمُ الأَمْنُ...) (انعام/82).

«آنان که ایمان آورده و ایمان خود را با تعدی و ستم آلوده نکرده اند برای آنان زندگی توأم با امن و آرامش است».

درست است که در این آیه سخن از «عمل صالح» به صراحت به میان نیامده است ولی قیام به وظایف اجتماعی و ادای حقوق انسان عین عدل و داد، و سستی و تنبلی در این راه عین ظلم و ستم است و به دیگر سخن: بیزاری انسان از ظلم و ستم بدون انجام عمل صالح در ابعاد فردی و اجتماعی امکان پذیر نیست درست است که خدمات اجتماعی، تنها بُعد عمل صالح نیست، بلکه وظایف فردی و فرایضی مانند نماز وروزه نیز عمل صالح است

ص : 350

ولی یکی از ابعاد واضح آن، خدمات اجتماعی و اصلاح وضع نابسامان افراد جامعه است تا جایی که رسول گرامی فرمود: «آن کس که به فکر برادران دینی خود نباشد، مسلمان نیست».(1)

اگر «حیات طیبه» نتیجه مستقیم ایمان و عمل صالح در زندگی این جهان است نتیجه آن در سرای دیگر همان است که در ذیل آیه می فرماید:

(...ولَنَجزِینَّهُمْ أَجرَهُمْ بِأَحْسَنِ ماکانُوا یَعْمَلُون) .

«خداوند در نهایت بزرگواری به عمل متوسط و خوب، پاداش عمل خوبتر و بهتر را می دهد».

و این خود یک نوع تفضل الهی است که تمام اجناس متوسط و خوب را به یک بها می خرد.

خاطره زنی که در کنار قبر امام هشتم علیه السَّلام برای زایران وی مسجدی را بنا نموده است هنوز زنده است، و مهری بر دلها دارد، همچنین است مکتشفان و مخترعان انسان دوست و بشر خواه.

قرآن به این گوشه از نتایج عمل صالح اشاره کرده می فرماید:

(إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمانُ وُدّاً) (مریم/96).

«آنان که ایمان آورده و عمل نیک انجام داده اند، برای آنان (در قلوب انسانها) مهر و محبت، پدید می آوریم».

وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ مِنَ الظُّلماتِ إِلَی النُّورِ...) .

«پیامبری را برای شما برانگیختیم که آیه های روشنگر خدا را برای شما تلاوت کند تا افراد با ایمان و نیکوکار از تاریکی (کفر و بد کرداری) به محیط روشن گام نهند».

ب. (...وَمَنْ یُؤْمِنْ بِاللّهِ وَیَعْمَلْ صالِحاً یُدْخِلهُ جَنّات تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ خالِدینَ فِیها أَبَداً قَدْأَحْسَنَ اللّهُ لَهُ رِزقاً)(طلاق/11).

«آن کس که به خدا ایمان آورد و عمل نیکو انجام دهد، او را وارد بهشت می سازد که از زیر درختان آن چشمه ها جاری می گردد و جاودانه در آنجا هست وخدا روزی نیکو برای او فراهم ساخته است».

فراز نخست مبین نتایج عمل صالح در این سرا، و فراز دوم بیانگر نتایج در سرای دیگر است.

است وچنین چیزی انسان را به هدف نمی رساند».

(وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ وَآمَنوا بِما نُزِّلَ عَلی مُحَمَّد وَهُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ کَفَّرَ عَنْهُمْ سَیِئاتِهِمْ وَأَصْلَحَ بالَهُمْ)(محمد/2).

«آنان که ایمان آورده و عمل نیک انجام داده اند، و بر آنچه که بر محمد صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم نازل شده در حالی که آن حق و از جانب خدا است، ایمان آورده اند گناهان آنان را بخشوده و حال آنان را اصلاح کرده است(و به هدف آفرینش که سعادت دو جهان است هدایت کرده است)».

این حقیقت که ایمان و عمل صالح، مایه «تکفیر» گناهان و ستر ومغفرت آنها می گردد در آیات دیگر مانند آیه نهم از سوره تغابن، و آیه هفتم از سوره عنکبوت نیز وارد شده است و نکته این «تکفیر» جز این نیست که ایمان و عمل صالح هر نوع موانع را که انسان روزی، آن را به نادانی مرتکب شده است از میان بر می دارد و او را به اهداف آفرینش می رساند.

اگر کیمیاگران به دنبال «اکسیری» هستند که عنصری را به عنصری و سرانجام مس و نقره را، به طلا تبدیل کنند، یک چنین «اکسیر» در محیط تشریع وجود دارد و عمل صالح به ضمیمه نور ایمان به خدا، در جهان «غیب» این قدرت را دارد که «سیئه» را به «حسنه» تبدیل سازد حالا واقعیت این تبدیل چگونه است و چه می شود که نافرمانی، به اطاعت تبدیل می گردد، این مطلبی است که برای ما که در این نشأت زندگی می کنیم، کاملاً مستور می باشد و تا انسان چشم برزخی و حس اخروی پیدا نکند نمی تواند از واقعیت آن اطلاعی به دست آورد.

الهی (إِنَّ اللّهَ لا یُضیعُ أَجْر المُحْسِنین) : «خدا پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند»، هر نوع ابهام را از مورد «عمل صالح» برطرف می کند. زیرا:

همان طور که ملاحظه می کنید، قرآن انجام دهندگان «عمل صالح» را «محسنین» خوانده است.

بنابراین در هر نقطه ای که قرآن این لفظ و یا ماده آن (حسنه) را به کار برده است آن مورد، عمل صالح، خواهد بود.

بنابراین هر «حسنه ای»، «عمل صالح» است و تمام افراد محسن و نیکوکار، به پا دارندگان «عمل صالح» نیز می باشند و در این مورد، تفاوتی میان اعمال فردی و اجتماعی نیست.

اگر نماز و روزه عمل صالح است مبارزه با کفر و طاغوت و نابود کردن موانع هدایت مردم نیز عمل صالح می باشد اگر نیایش در دل شب و طواف خانه خدا، عمل صالح است، رسیدگی به وضع بیماران و معلولان و بیوه زنان نیز از مصادیق عمل صالح می باشد و سنت خدا درباره همگان این است: (إِنَّ اللّهَ لایُضیعُ أَجْرَ المُحْسِنینَ) و یا (...إِنَّا لا نُضیعُ أَجْرَ الْمُصْلِحینَ) (اعراف/170).

خداوند پاداش مصلحان را ضایع نمی کند و انجام دهندگان «عمل صالح» خود نیز از مصادیق «مصلحان» هستند همچنان که از مصادیق «محسنان» نیز می باشند.

ص : 356

چه نشانه ای بالاتر بر وجود این علاقه از این که: وقتی خداوند به ابراهیم نوید منصب «امامت»داد و گفت: (...إِنّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً): «من تو را پیشوای مردم قرار می دهم» . او فوراً این مقام را برای ذریه و فرزندان خود نیز درخواست کرد و گفت:(...وَمِنْ ذُرّیتی...)(بقره/124).

امام هشتم علیه السَّلام در حدیثی فرمود: هرگاه خداوند برای بنده خود نیکی بخواهد پیش از آن که او را بمیراند، به او فرزند عطا می کند.(1)

امام عسکری علیه السَّلام که به دستور «معتمد عباسی» در بازداشتگاه به سر می برد روزی به یکی از یاران خود که او نیز مانند امام بازداشت بود، گفت آیا فرزندی داری؟ گفت خیر امام درباره او دعا کرد آنگاه فرزند را با جمله «نعم العضد الولد» توصیف کرد یعنی چه بازوی خوبی است فرزند.(2)

شکی نیست که هر فرزندی مایه گسترش شخص و شخصیت وجواب گوی تمایلات درونی انسان، و بازوان توانای او نیست، نسل فاسدی که با آبروی پدر بازی می کند، هستی او را برباد می دهد، و به صورت نزدیک ترین فرد، از پشت خنجر می زند، نبودش بهتر از بود او است چقدر پدران و مادرانی هستند که پیوسته دست به دعا می باشند و از خدا می خواهند اولاد هرزه وناپاک آنان را از سر سفره آنها و یا حاشیه زندگی آنها بردارد و آنها را از این فرزند راحت سازد.

می کند که یکی مایه انبساط نفس و سرور، و دیگری مایه انزجار و گرفتگی روح است. نخست برای ترسیم این دو نوع «نسل» درگیری فرزندان آدم را مطرح می کند که یکی از فرزندان وی به نام «قابیل» است که بر برادر خود «هابیل» حسد ورزید و دست خود را به خون برادر بی گناه خود آلوده ساخت آنگاه پشیمان شد. و در ضمن بیان این داستان چنین می فرماید:

(فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفسُهُ قَتْلَ أَخیهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخاسِرینَ) (مائده/30).

«هوای نفس، او را به کشتن برادر خود ترغیب نمود و او را کشت و از زیانکاران گردید».

در این داستان که در سوره مائده در ضمن پنج آیه (آیه های 26_ 31) وارد شده است، به دو فرزند برمی خوریم که نمایندگان نسل های «صالح» و «ناصالح» می باشند و از ویژگیهای خاصی برخوردار هستند، اینک شرح داستان:

هر دو به پیشگاه خداوند قربانی تقدیم می دارند ولی ازیکی به خاطر پاکی نیت وجامع بودن شرایط، قبول می شود، ولی از دیگری به خاطر پلیدی نیت، و نقصان عمل، پذیرفته نمی شود(فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَلَم یُتَقَبَّل مِنَ الآخر) .

2. فردی که قربانی او پذیرفته نشد، به جای این که علت آن را در کار خود جستجو کند،و هر نوع اشکالی را که در کار او است، برطرف نماید، دست اندازی به حیات برادر خود می کند، و به جرم این که قربانی او پذیرفته شده به او اعلام خطر می کند و می گوید: (لاقتلنک) :« تو را می کشم».

ولی آن دیگری که نمونه «صالح» است به او دو چیز اخطار می کند:

ص : 361

الف. من کوچک ترین اشکالی در کار تو ایجاد نکرده ام واگر عمل تو پذیرفته نشده به خاطر این است که سرچشمه صالحی نداشت و خداوند اعمال نیک را از پرهیزگاران می پذیرد:(إِنَّما یَتَّقَبَّلُ اللّهُ مِنَ المُتَّقینَ) .

ب. تو اگر مرا بکشی، من هرگز در صدد قتل تو برنمی آیم:

(لَئِنْ بَسَطْتَ إِلَیَّ یَدَکَ لِتَقْتُلَنِی ما أَنَا بِباسط یَدِیَ إِلَیْکَ لأَقْتُلَکَ انِّی أَخافُ اللّهَ رَبّ العالَمینَ) .

«اگر دست به سوی من دراز کنی که مرا بکشی، من هرگز دست به سوی تو دراز نمی کنم که تو را بکشم از خدای جهانیان می ترسم».

او سرانجام برادر خود را کشت ولی پس از کشتن نمی دانست که جنازه او را چه کند، به اندازه ای جاهل ونادان بود که به اندازه یک زاغ آگاهی نداشت که با جسد هم نوع، چگونه باید معامله کرد وقتی دید زاغی خاک های زمین را کنار زد و جسد بی جان زاغ دیگر را زیر آن پنهان ساخت با خود گفت من از این زاغ ناتوان تر هستم که نمی دانم جسد برادر را چطور دفن کنم.

شکی نیست که این داستان به حکم جمله (وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَی آدَمَ بِالحَقّ) : «داستان فرزندان آدم را به حق بر آنان بخوان»، یک داستان واقعی است و هرگز جنبه روانی وداستان سرایی ندارد و به اصطلاح «سمبولیک» نیست از این جهت در این دو نفر که نماینده دو نسل صالح و غیر صالح می باشند به خصوصیات یاد شده در زیر واقف می شویم:

در یک طرف تقوا و پرهیزگاری، نیت صالح وپاک وجود دارد و در دیگری، از این خصوصیات نشانه ای به چشم نمی خورد.

یکی حسود است، وبه جرم این که چرا عمل من قبول نشد و عمل برادرم

ص : 362

پذیرفته شد، نزدیک ترین فرد به خود را، می کشد، وکوچک ترین پروایی نه از وجدان و عاطفه انسانی و نه از جانب خدا، دارد.

در حالی که طرف دیگر ناصح مشفقی است که او را پند می دهد نقطه ضعف او را دلسوزانه بیان می کند، و در عین اطلاع از سوء قصد او به خاطر ترس از خدا دست به سوی او دراز نمی کند و به اصطلاح قصاص پیش از جنایت نمی کند.

نسل فاسد به اندازه ای جاهل و نادان است که از یک مسأله ساده ناآگاه است و ناچار باید معلمی از زاغ داشته باشد.

یوسف و موسی و هارون نام می برد، آنگاه می فرماید: (...وَکَذلِکَ نَجْزی الْمُحْسِنِینَ) (انعام/84): «این چنین نیکوکاران را پاداش می دهیم». تو گویی فرزندان صالح و ذریه پاک، اجر دنیوی است که خداوند به ابراهیم قهرمان توحید، عنایت فرموده است.

در آیه دیگر می فرماید: (...وَآتَیْناهُ أَجُرهُ فِی الدُّنیا...) (عنکبوت/27).

«پاداش او را در این جهان عطا کردیم» .و یک چنین نسل صالح که به صورت چشمه فیاض به جامعه، حیات و روشنی می بخشد، بزرگ ترین اجر دنیوی اوبه شمار می رود.

در حالی که قرآن از فرزندان ابراهیم و نسل او ستایش می کند، ولی در میان این نسل که شاخه ای از«اسرائیل» نیز به شمار می روند از گروهی نام می برد که پیوند مکتبی آنان با پدر بریده شده، در حالی که وارثان تورات بودند امّا به احکام آن کوچک ترین ارجی نمی نهادند، و در این مورد چنین می فرماید:

(وَقَطَّعْناهُمْ فِی الأَرضِ أُمَماً مِنْهُمُ الصّالِحُونَ وَمِنْهُمْ دُونَ ذلِکَ وَبَلَوناهُمْ بِالْحَسَناتِ وَالسَّیِّئاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ)(اعراف/168).

«ما آنان (بنی اسرائیل) را در زمین به صورت گروه هایی پراکنده ساختیم، گروهی ازآنان صالح وگروهی غیر آن هستند و آنها را به نیکی ها و بدیها آزمودیم شاید باز گردند».

(فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الکِتابَ یَأْخُذُونَ عَرَضَ هذا الأَدْنی وَیَقُولُونَ سَیُغْفَرُ لَنا وَاِنْ یأتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ یَأْخُذُوهُ ألَمْ یُؤْخَذعَلَیْهِمْ مِیْثاقُ الکِتابِ أَنْ لا یَقُولُوا عَلیَ اللّهِ إِلاَّّالحََقُّ... )(اعراف/169).

ص : 364

«بعداً فرزندانی جانشین آنها شدند که وارث کتاب (آسمانی تورات) گشتند (اما با این حال) متاع این دنیای پست را گرفته و آن را بر اطاعت خدا مقدم می داشتند و می گفتند اگر ما گنهکاریم خداوند به زودی ما را می بخشد(واگر هم از کرده خود اظهار پشیمانی کنند) امّا اگر متاع دیگری بمانند قبلی به دستشان بیفتد باز آن را می گیرند و بر حکم و فرمان خداوند ترجیح می دهند آیا در کتاب خدا از آنان پیمان گرفته نشده که جز حق بر خدا چیزی نگویند».

قرآن این نسل را، فرزندان«خلف»(1) و به اصطلاح ما فرزندان «ناخلف» می خواند زیرا پیوند مکتبی آنان با خانواده خود بریده و دنیا را بر احکام خدا مقدم می داشتند، و پیوسته وجدان خود را با امیدهای کاذب و دروغ (ویقولون سیغفر لنا) قانع می کردند و می گفتند ما این منفعت نامشروع را به چنگ می آوریم خدا کریم و مهربان است.

قرآن در نقد این نوع امیدهای کاذب می فرماید:

(...أَلَمْ یُؤخَذ عَلَیْهِمْ مِیثاقَ الکِتابِ أن لا یَقُولُوا عَلی اللّهِ إِلاَّ الحَقَّ) .

«آیا در کتاب خدا از آنان میثاق گرفته نشد که جز حق و راست بر خدا نگویند».

و در آیه دیگر این گروه از نسل (اسرائیل) را به صورت بریده از معنویات و فرو رفته در مادیات توصیف می کند، و می فرماید:

(فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهواتِ فَسَوفَ یَلْقَوْنَ غَیّاً)(مریم/59).

«افرادی از آنان جانشین شد که نماز را ضایع کردند و از خواسته های نفسانی پیروی کردند، به همین زودی به آثار گمراهی خود پی می برند».

ص : 365

در این جا با الگوهای صالح و ناصالح آشنا شدیم اکنون باید دید ویژگی های این دو نوع نسل چیست.

ویژگی های نسل صالح

اگر فرزند خواهی و «فرزند داری» برای انسان یک امر غریزی و خواسته باطنی است به طور مسلم هر فرزندی نمی تواند برآورنده این حس درونی باشد، بلکه آن دسته از فرزندان می توانند پاسخگوی این عاطفه درونی گردند که از تربیت صحیح برخوردار بوده ومایه افتخار و مباهان والدین باشند.

زکریا آن پیامبر بزرگوار «بنی اسرائیل» پا به سن کهولت نهاده بود که از خداوند وارثی درخواست کرد که جانشین او گردد و در ضمن نیایش چنین گفت: