ص : 2

ص : 3

ص : 4

نخستین تفسیر موضوعی به زبان فارسی

منشور جاوید

اصول اخلاقی و اجتماعی در قرآن و توسل به صالحان

جلد سیزدهم

نگارش آیة الله جعفر سبحانی

ص : 5

ص : 6

اشاره نموده است. بنابر این، احاطه کامل بر نظر قرآن در هر موضوعی، در صورتی به نحو کامل امکان پذیر است که مجموع آیات یک موضوع در کنار هم قرار گیرند تا با جمع بندی همه، نظر قاطع و جامع الاطراف قرآن درباره آن به دست آید.

در گرد آوری مجموع آیات یک موضوع، گذشته از این که بر نظر جامع الاطراف قرآن درباره آن موضوع، آگاه می گردیم، سود دیگری نیز نصیب ما می گردد و آن این است که چه بسا آیه ای به عللی در نظر ما مبهم جلوه می کند، و ما به خاطر دوری از زمان وحی و نا آگاهی از قرینه های حالی، و شرایطی که بر جامعه اسلامی آن روز حکومت می کرد، از هدف نهایی آیه به دور می باشیم، ولی گردآوری آیات و رویارو قرار دادن برخی از آن ها، بسیاری از ابهام ها را برطرف می کند و چهره واقعی مقصود از لا به لای یک رشته احتمالات، بیرون کشیده می شود. پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) در یکی از سخنان خود به این حقیقت چنین اشاره می کند و می فرماید:

«انّ القرآن یفسّر بعضه بعضاً(1)؛ آیات قرآن برخی، برخی دیگر را تفسیر می کند».

امیر مؤمنان نیز به این مطلب در یکی از سخنان خود تصریح می نماید و می فرماید:

«کتاب اللّه تُبصرون و تَنطِقون و تسمعون به وینطِقُ بعضُه ببعض ویشهَدُ بعْضُه علی بعض(2)؛ کتاب خدا را می بینید و آن را می خوانید و می شنوید.

ص : 8

برخی از آیات آن به وسیله برخی دیگر، به سخن در می آید و برخی بر برخی گواهی می دهد».

جدی تلقی کنند و در صورتی که دارای ارزش علمی قابل توجهی باشد، به تقویت مادی و معنوی این محقّقان اقدام نمایند.(1)

با در نظر گرفتن این مطلب مفاد حدیثی که از ابن عباس، در زمینه پیشرفت تفسیر قرآن همگام با گذشت زمان، نقل شده است، روشن می گردد. وی چنین می گوید:

«انّ القرآن یفسّره الزمان(2)؛ گذشت زمان، قرآن را تفسیر می کند».

ما اکنون از صدق گفتار ابن عباس آگاه می شویم، زیرا به دانشمندان طبیعی امکان بخشیده است که حقایقی از قرآن را، پیرامون خلقت زمین و آسمان و دیگر پدیده های طبیعی، استخراج کنند.

البته هرگز نباید تعجب کرد و چنین اندیشید که کامپیوتر، فاقد روح وتفکر و استدلال است. بنابر این چگونه می تواند در فهم معانی قرآن و نشان دادن اعجاز آن به ما کمک کند، زیرا کسانی که با سیستم آن آشنایی دارند، هرگز از این بهره گیری تعجب نمی کنند.

امید است به خواست خدا زحمات توان فرسای گروه قرآن شناس، که مدتی است در ایران شروع به کار کرده اند، هر چه زودتر به نتیجه برسد و همگان از این کتاب آسمانی حداکثر بهره را ببرند، هر چند گذشتگان با نداشتن کامپیوتر توانسته اند برخی از جهات اعجاز قرآن را کشف کنند و در اختیار همگان قرار دهند.

یک نمونه بسیار ساده را مثال می زنیم: چند نسخه از قرآن وجود دارد که

ص : 10

از ابتدا تا انتهای آن با خط معمولی یک نواخت و یک قلم و منظم نوشته شده است . هر صفحه یازده سطر دارد، هر سطر از بالا با حرفی شروع می شود که قرینه آن از پایین با آن شروع می شود، امّا شماره سطرهای هر صفحه، چون طاق است، یک سطر در وسط (سطر ششم) بدون قرینه می ماند، همین حالت در صفحه مقابل نیز وجود دارد؛ یعنی در این دو صفحه سطر ششم تنها مانده است، این دو با هم قرینه شده اند و هر دو با یک حرف شروع می شوند. برای کشف چنین نظمی، تنها کاری که ناسخ آن کرده این است که نقطه شروع را در متن قرآن پیدا کرده است و سپس تا پایان قرآن خود به خود چنین نظمی پیدا شده است.(1)

با توجه به یک چنین بهره گیری نو، می توان به عظمت سخنان پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) و امیر مؤمنان (علیه السلام) پیرامون قرآن پی برد.

پیامبر می فرماید: «ظاهرُه أنیق و باطنُه عمیق له تُخُوم و علی تُخُومه تُخُوم، لا تُحصی عجائبُه ولا تُبلی غرائبه(2)؛

ظاهر قرآن زیبا و باطن آن عمیق است، برای آن ریشه هایی است، ریشه ها نیز ریشه هایی دارد، شگفتی های آن قابل شمارش نیست و عجایب آن کهنه نمی گردد».

امیر مؤمنان می فرماید: «أنزل علیه الکتاب نوراً لا تُطفأ مصابیحه وسراجاً لا یخبو توّقُده وبحراً لا یُدرک قعرُه...(3)؛

ص : 11

قرآن را بر پیامبر فرو فرستاد، قرآن نوری است که شعله های آن به خاموشی نمی گراید و مشعلی است که بر افروختگی آن کاهش نمی یابد و دریایی است که به ژرفای آن نمی توان رسید».

از این جهت در این جلد و جلدهای بعدی موضوعات اخلاقی و اجتماعی به گونه ای که متناسب با افکار جوانان و نیازها و پرسش های آنان باشد مورد بررسی قرار می گیرد. از خداوند بزرگ خواهانیم که ما را در این راه یاری فرماید.

ص : 12

وَأَوْفُوا الکَیْلَ وَالْمِیزانَ بِالقِسْطِ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها وَإِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَو کانَ ذا قُربی وَبِعَهْدِ اللّهِ أَوفُوا ذلِکُمْ وَصّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ).

«به مال یتیم جز به بهترین صورت، و برای اصلاح نزدیک نشوید، تا به حدّ رشد خود برسد.وحق پیمانه و وزن را به عدالت ادا کنید. هیچ کس را جز به مقدار تواناییش تکلیف نمی کنیم. و هنگام سخن عدالت را رعایت نمایید حتی اگر در مورد نزدیکان شما بوده باشد. و به پیمان خود وفا کنید. این چیزی که خداوند شما را به آن سفارش می کند تا متذکر شوید».

در این دو آیه، یک اصل عقیدتی و نه اصل اخلاقی وارد شده است که به عناوین آنها اشاره می کنیم:

الف. پرستش غیر خدا ممنوع

ب. نیکی به پدر و مادر

ج. ممنوعیت کشتن فرزندان از ترس گرسنگی

د. بازداری خویش از روابط نامشروع جنسی

ه_. احترام به جان و خون انسان ها

و. احترام به مال یتیم

ز. رعایت عدالت در پیمانه و وزن

ح. تکلیف در حد قدرت و توان

ط. دادگری در سخن هر چند به ضرر نزدیکان باشد

ی. وفا به پیمان های الهی

ص : 14

مَسْؤُلاً*وَلا تَمْشِ فِی الأَرْضِ مَرَحاً إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الأَرْضَوَلَنْ تَبْلُغَالْجِبالَ طُولاً* کُلُّ ذلِکَ کانَ سَیِّئُهُ عِنْدَرَبِّکَ مَکْرُوهاً* ذلِکَ مِمّا أَوْحی إِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ الْحِکْمَةِ وَلا تَجْعَلْ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ فَتُلْقی فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً).

«هرگز معبود دیگری با خدا قرار نده که نکوهیده و بی یار و یاور خواهی نشست، و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید.

و به پدر و مادر نیکی کنید هرگاه یکی از این دو و یا هر دوی آنها نزد تو به سن پیری می رسند کمترین اهانت به آنها روا مدار، و بر آنها فریاد مزن،و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو.

و بال های تواضع خویش را از محبت و لطف در برابر آنان فرود آر، و بگو پروردگارا همان گونه که آنها مرا در کوچکی تربیت کرده اند مشمول رحمتشان قرار ده.

پروردگار شما از درون دلهایتان آگاه تر است، و اگر لغزش در این زمینه داشتید هرگاه صالح باشید وجبران کنید اوبازگشت کنندگان را می بخشد.

وحق نزدیکان را بپرداز و همچنین حق مستمند ووامانده در راه را. وهرگز اسراف و تبذیر مکن.

چرا که تبذیر کنندگان برادران شیاطین اند وشیطان در برابر پروردگارش بسیار ناسپاس بود.

هرگاه از آنان (مستمندان) روی برتابی و انتظار رحمت پروردگارت را داشته باش(تا گشایش در کارت پدید آید وبه آنها کمک کنی) با گفتار نرم و آمیخته با لطف با آنها سخن بگو.

هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن، (و ترک نفاق و بخشش منما)و بیش از حد(نیز) دست خود را مگشای، تا مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرو مانی.

به یقین، پروردگارت روزی را برای هر کس بخواهد گشاده یا تنگ می دارد، او نسبت به بندگانش آگاه و بیناست.

ص : 16

و فرزندانتان را از ترس فقر، نکشید، ما آنها و شما را روزی می دهیم، مسلماً کشتن آنها گناه بزرگی است.

و نزدیک زنا نشوید، که کار بسیار زشت و بد راهی است.

وکسی را که خداوند خونش را حرام شمرده نکشید، جز به حق. و آن کس که مظلوم کشته شود، برای ولیش سلطه (وحقّ قصاص) قرار دادیم، امّا در قتل اسراف نکند،چرا که او مورد حمایت است.

و به مال یتیم جز به بهترین راه نزدیک نشوید، تا به سر حدّ بلوغ رسد. و به عهد (خود) وفا کنید، که از عهد سؤال می شود.

و هنگامی که پیمانه می کنید، حقّ پیمانه را ادا نمایید،وبا ترازوی درست وزن کنید این برای شما بهتر و عاقبتش نیکوتر است.

از آنچه به آن آگاهی نداری، پیروی مکن چرا که گوش وچشم و دل همه مسئولند.

و روی زمین با تکبر راه مرو، تو نمی توانی زمین را بشکافی و طول قامتت هرگز به کوه ها نمی رسد.

همه اینها گناهش نزد پروردگار تو ناپسند است.

این (احکام) از حکمت هایی است که پروردگارت به تو وحی فرستاده و هرگز معبودی با خدا قرار مده که در جهنم افکنده می شوی در حالی که سرزنش شده، و رانده (درگاه خدا) خواهی بود».

در این آیات هفده گانه یک اصل عقیدتی و سیزده اصل اخلاقی و اجتماعی وارد شده است. که اینک به رؤوس آنها اشاره می کنیم:

الف. توحید ویکتا پرستی.

ب. احترام به پدر و مادر.

ج. پرداخت حق نزدیکان و بیچارگان و درماندگان.

د. ممنوعیت تبذیر و اسراف.

ه_. میانه روی در انفاق.

ص : 17

و. ممنوعیت کشتن فرزندان به خاطر ترس از گرسنگی.

ز.دوری از اعمال نامشروع جنسی.

ْح. احترام به جان انسان ها.

ط. حقّ قصاص و گرفتن انتقام خون مظلوم.

ی. احترام به مال یتیم.

ک. عمل به عهد و پیمان.

ل. عدالت در پیمانه و وزن.

م. مسئولیت گوش و چشم و قلب.

ن. تکبر در راه رفتن ممنوع.

در مقایسه این اصول به آنچه که در آیه های سوره انعام وارد شده است خواهیم دید که غالباً آیه های سوره اسراء بیشتر جنبه تأکیدی داشته و اصول جدید در آن عبارتند از:

1. پرداختن حقوق نزدیکان و بیچارگان و درماندگان.

2. تحریم اسراف و تبذیر.

3. لزوم میانه روی در انفاق.

4. حقّ قصاص برای ولیّ دم.

5. مسئولیت ابزار شناخت مانند گوش و چشم و دل.

6. تواضع در راه رفتن.

با توجه به مجموع این آیه ها بر پانزده اصل اخلاقی و اجتماعی دست یافته به ضمیمه اصل عقیدتی که همان توحید ویکتاپرستی باشد.

پیش از آن که دیگر منشورهای اخلاقی قرآن را یادآور شویم، از نقل دو

ص : 18

مطلب ناگزیریم:

دیگر از این تعالیم مانند احکام مربوط به همسایه، در اسلام اختصاص به همسایه ندارد زیرا شهادت ناروا مطلقا حرام است خواه بر ضد همسایه باشد یا غیر همسایه.همچنین است بندهای نهم و دهم که اختصاص به همسایه ندارد. شاید تعالیم ده گانه سوره انعام در برابر این منشور ده گانه تورات (که در زمان نزول قرآن میان یهودیان اشتهار داشته است) به پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) داده شده است.

است. او در غیر موسم حج در «شِعْب»(1) به سر می برد و در موسم حج از «شِعْب» بیرون می آید و در حِجر اسماعیل می نشیند و مردم را به آیین خود دعوت می کند.

«اسعد» پیش از آن که با سران دیگر قریش تماس بگیرد، بنای مراجعت به یثرب گذاشت، ولی به رسم دیرینه عرب تصمیم گرفت که خانه خدا را زیارت کند امّا عتبه او را بیم داد که مبادا موقع طواف سخن پیامبر نوظهور را بشنود زیرا سخن سحرآمیز او در وی اثر می گذارد، ، برای حلّ مشکل پیشنهادکرد که پنبه ای در گوش خود فرو کند تا کلام پیامبر را نشنود.

«اسعد» آهسته وارد مسجد الحرام شد و شروع به طواف نمود، در شوط اول چشمش به پیامبر اسلام افتاد، که در حجر اسماعیل نشسته و عده ای از بنی هاشم از وی محافظت می نمایند، ولی از ترس این که تحت تأثیر گفتار وی قرار گیرد جلو نیامد سرانجام در اثنای طواف با خود چنین گفت: چه کار احمقانه و نابخردانه ای است که وی انجام می دهد، ممکن است فردا در مدینه از او درباره این حادثه سؤالاتی بنمایند چه بهتر که همین الآن اطلاعاتی به دست بیاورد.

او به سوی پیامبر رفت و به رسم جاهلیت سلام کرد و گفت: «أنْعِم صباحاً» حضرت در جواب فرمود:

خدای من تحیتی بهتر از این فرستاده است و آن این که هنگام ملاقات باید گفت: «سلام علیکم».

سپس اسعد درخواست کرد که آن حضرت هدف خود را از این دعوت توضیح دهد و روشن کند.

ص : 21

حضرت آیه های 151 و 152 از سوره انعام را که واقعاً آیینه تمام نمای روحیات و عادات و آداب عرب جاهلیت بود، قرائت نمود. استماع این دو آیه که متضمن درد و درمان ملتی بود که 120 سال با یکدیگر جنگ داشتند،تأثیر عمیقی در دل وی گذارد، لذا فوراً اسلام آورد و تقاضا نمود که کسی را به عنوان مبلغ به «مدینه» اعزام فرماید و پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) «مُصْعب بن عمیر» را به عنوان اولین مبلغ و قاری قرآن به مدینه اعزام نمود. تأثیر آیات الهی در مدینه آن چنان بود که گروهی اسلام آوردند و در موسم حج، نمایندگانی از خود به مکه اعزام نمودند که در «عقبه» با پیامبر بیعت بستند و این همان بیعت عقبه است که در تاریخ بیان شده است.(1)

لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ* إِلاّ عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُمَلُومِینَ* فَمَنِ ابْتَغی وَراءَذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُون* وَالَّذِینَ هُمْ لأَماناتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ راعُونَ* وَالَّذینَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ* أُولئِکَ هُمُ الوارِثُون) .

«مؤمنان رستگار شدند.

آنها که درنماز خشوع دارند.

و آنها که از لغو وبیهودگی روی گردانند.

و آنها که زکات را انجام می دهند.

آنها که دامان خود را (از آلوده شدن به بی عفتی) حفظ می کنند.

تنها آمیزش جنسی با همسران وکنیزانشان دارند که در بهره گیری از آنان ملامت نمی شوند.

آنها که امانت ها و عهد خود را رعایت می کنند.

آنها که که بر نمازهایشان مواظبت می نمایند.

(آری) آنها وارثانند».

أَنابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِئکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ* یا بُنَیَّ إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّة مِنْ خَرْدَل فَتَکُنْ فی صَخْرَة أَو فِی السَّماواتِ أَو فِی الأَرْض یَأْتِ بِها اللّه إِنَّ اللّهَ لَطیفٌ خَبیر* یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاة وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْه عَنِ الْمُنْکَر وَاصْبِرْ عَلی ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الأُمُور*وَلا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنّاسِ وَلا تَمْشِ فِی الأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ کُلّ مُخْتال فَخُور* وَاقْصد فِی مَشْیِکَ وَاغْضُض مِنْ صَوتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ الأَصواتِ لَصَوتُ الْحَمیر).

«ما به لقمان حکمت دادیم(و به او گفتیم) شکر خدا را به جای آور. هر کس شکر گزاری کند تنها به سود خویش شکر کرده و آن کس که کفران کند (زیانی به خدا نمی رساند) چرا که خداوند بی نیاز و ستوده است.

(به خاطر بیاور) هنگامی را که لقمان به فرزندش _ در حالی که او را موعظه می کرد _ گفت: پسرم. چیزی را همتای خدا قرار مده که شرک، ظلم بزرگی است.

ما به انسان در باره پدر و مادرش سفارش کردیم، مادرش او را با ناتوانی روی ناتوانی حمل کرد (به هنگام بارداری ، هر روز رنج وناراحتی تازه ای را متحمل می شد) و دوران شیرخوارگی او در دو سال پایان می یابد (آری به او توصیه کردم)که برای من و برای پدر و مادرت شکر بجا آور که بازگشت همه شما به سوی من است.

و هرگاه آن دو، تلاش کنند که تو چیزی را همتای من قرار دهی، که از آن آگاهی نداری (بلکه می دانی باطل است) از ایشان اطاعت مکن، ولی با آن دو در دنیا به طرز شایسته ای رفتار کن، و از راه کسانی پیروی کن که توبه کنان به سوی من آمده اند پس بازگشت همه شما به سوی من است و من شما را از آنچه عمل می کردید آگاه می کنم.

پسرم! اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی (کار نیک یا بد) باشد، در دل سنگی یا در (گوشه ای از) آسمان ها و زمین قرار گیرد، خداوند آن را (در قیامت برای حساب) می آورد، خداوند دقیق وآگاه است.

ص : 24

پسرم! نماز را برپا دار، و امر به معروف و نهی از منکر کن، و در برابر مصایبی که به تو می رسد شکیبا باش که این از کارهای مهم است.

پسرم! با بی اعتنایی از مردم روی مگردان، و مغرورانه بر زمین راه مرو که خداوند هیچ متکبر مغروری را دوست ندارد.

پسرم! در راه رفتن ، اعتدال را رعایت کن، از صدای خود بکاه (و هرگز فریاد مزن) که زشت ترین صداها صدای خران است».

دیگری را غیبت نکند، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟(به یقین) همه شما از این امر کراهت دارید، تقوا ی الهی پیشه کنید که خداوند توبه پذیر ومهربان است.

ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید (اینها ملاک امتیاز نیست) گرامی ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست، خداوند داناو آگاه است»

اینها نمونه هایی از منشورهای جاویدان اخلاقی و اجتماعی قرآن است که برای علمای اخلاق و دیگران می تواند راهگشا باشد.

هر چند ما در این جلد موفق به شرح همه آنچه که در این منشورها آمده است نمی باشیم، همانطور که یادآور شدیم به تشریع غالب (1) اصول وارد در دو منشور نخست آمده است خواهیم پرداخت.

از خداوند بزرگ خواهانیم که همه ما آشنایی با اصول اخلاقی اسلام و عمل به آنها عنایت فرماید و روح و روان ما را از زنگار گناه و خلاف پاک سازد.

قم: مؤسسه امام صادق(علیه السلام)

جعفر سبحانی

20صفر المظفّر1401

برابر 7 دی ماه 1359

ص : 26

ص : 28

وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً ... ) (آل عمران/64)

3. (...فَسَوفَ یَأْتِ_ی اللّهُ بِقَوم یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّة عَلَی الْمُؤْمِنینَ أَعِزَّة عَلَی الکافِرینَ ...)(مائده/54)

(... وَ قالَ الْمَسیحُ یا بَنی إِسرائیلَ اعبُدوا اللّهَ ربّی و ربَّکُمْ ...) (مائده/72)

4.( ... أئِنَّ_کُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللّهِ آلِهَةً أُخری ... )(انعام/19)

(... حَتّی إِذا جاءَ أَحدَکُمُ المَوتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلنا ...)(انعام/61)

(وَ إِذْقالَ إِبْراهیمُ لأَبیهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْناماً آلِهَةً ...)(انعام/74)

(ذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ خالِقُ کُلِّ شَیْء فَاعْبُدُوهُ ...)(انعام/102)

5.( ...قُلْ إِنَّ اللّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَتَقُولُونَ عَلَی اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ) (اعراف/28)

( ... یا قَومِ اعْبُدُوا اللّه ما لَکُمْ مِنْ إِله غَیْرُهُ ...)(اعراف/59)

(وَ قالَ الْمَلأُ مِنْ قَومِ فِرْعَونَ أَتَذَرُ مُوسی وَ قَومَهُ لیُفسِدوا فِی الأَرضِ وَ یَذرَکَ و آلِهَتَکَ ...)(اعراف/127)

6.(... ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الأَمْرَ ما مِنْ شَفیع إِلاّ مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ...)(یونس/3)

(... هؤلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللّهِ ...)(یونس/18)

7.(... إِنّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوکَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَیتُهُمْ لِ_یساجِدینَ) (یوسف/4)

(وَ رَفَعَ أَبَویهِ عَلَی العَرْشِوَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً وَ قالَ یا أَبَتِ هذا تَأْوِیلُ

ص : 30

رُؤْیایَ مِنْ قَبلُ قَدْ جَعَلَها رَبّی حَقّاً ...)(یوسف/100)

8.(الّذینَ یَجْعَلُونَ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ فَسَوفَ یَعْلَمُونَ)(حجر/96)

9.(وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ أُمّة رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَاجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ...) (نحل/36)

10.(وَاخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ ...) 3 (اسراء/24)

( ... ءَ أسجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِیناً)(اسراء/61)

11.(وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ آلِهَةً لِیَکُونُوا لَهُمْ عِزّاً)(مریم/81)

12.(وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُول إِلاّ نُوحی إِلَیْهِ اَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ أنَا فَاعْبُدُونِ)(انبیاء/25)

(...عِبادٌ مُکْرَمُونَ * لا یَسْبِقُونَهُ بِالقَولِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ)(انبیاء/26 و 27)

(انّ هذِهِ أُمّتُکُمْ أُمّةً واحِدَةً وأنَا ربُّکُمْ فَاعْبُدونِ)(انبیاء/92)

13.(... وَلْیَطَّوَّفُوا بِالْبِیْتِ الْعَتِیقِ)(حج/29)

14.(وَ هُوَ الّذی یُحْیی و َ یُمیتُ وَلَهُ اخْتِلافُ اللَّیلِ والنَّهارِ ... )

(مؤمنون /80)

15.(وَ الّذینَ لا یَدعُونَ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ ...)(فرقان/68)

16.(إنَّهم کانُوا إِذا قیلَ لَهُم لا إِلهَ إِلاّاللّهُ یَسْتَکْبِرُونَ)(صافات /35)

17. (...ما نَعْبُدهُمْ إِلاّ لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللّهِ زُلْفی ...)(زمر/3)

(قُل للّهِ الشَّفاعَةُ جَمیعاً ... ) (زمر/44)

18.(ذلِکُمْ بِأَنّهُ إِذا دُعِیَ اللّهُ وَحْدَهُ کَفَرْتُمْ وَ إِنْ یُشْرَکْ بِهِ تُؤْمِنُوا فَالحُکْمُ

ص : 31

للّهِالعلِیِّ الکَبیرِ)(غافر/12)

19.( ...لا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا للّهِ الَّذِی خَلَقَهُنَّ إِنْ کُنْتُمْ إِیّاهُ تَعْبُدُونَ)(فصلت/37)

20. (... وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ)(ق/16)

21.(أَمْ لَهُمْ إِلهٌ غَیرُ اللّهِ سُبحانَ اللّهِ عمّا یُشْ_رِکُونَ)(طور/43)

22. (...ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَة إِلاّ هُوَ رابِعُهُمْ وَلا خَمْسَة إِلاّ هُوَ سادِسُهُمْ ...) (مجادله/7)

23.(وَاَنّ المساجِدَ للّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللّهِ أَحَداً)(جن/18)

«بگو ای اهل کتاب به سوی کلمه ای که ما و شما آن را پذیرفته ایم بشتابید و آن این که، جز خدا را نپرستیم و در عبادت برای او شریک و همتایی قائل نشویم».

3. «خداوند به زودی گروهی را برمی انگیزد که آنان را دوست دارند و آنان نیز خدا را دوست دارند، برابر مؤمنان، افتاده و بر کافران سرکش اند».

«مسیح گفت ای بنی اسرائیل، خدا را پیرستید که او «رب» من و شما است».

4.«آیا شما گواهی می دهید که با خدا، خدایان دیگری هست؟».

«وقتی مرگ کسی فرا رسد فرستادگان ما جان آن ها را اخذ می کنند(میراندن)».

«وقتی ابراهیم به پدر خود گفت آیا خدایانی از بت ها اتخاذ می کنی؟».

«این است صاحب شما. جز او معبودی نیست، آفریننده همه چیزها؛ پس اورا بپرستید».

5.«بگو خدا به چیز بد امر نمی کند. آیا به خدا چیزی را که نمی دانید، نسبت می دهید» .

«ای قوم خدا را بپرستید چرا که برای شما خدایی جز او نیست».

«گروهی از قوم فرعون گفتند: آیا موسی وقوم او را آزاد می گذاری که در زمین فساد کنند و تو و خدایان تو را ترک گویند».

6. «سپس بر تخت(قدرت) قرار گرفت، وبه تدبیر کار جهان پرداخت؛ هیچ شفاعت کننده ای نیست مگر پس از اجازه خدا».

7.«پدرجان در عالم رؤیا دیدم که یازده ستاره و آفتاب و ماه بر من سجده گزارند ».

«یوسف پدر و مادر خود را به بالای تخت برد و آنان (همراه برادران) بر یوسف سجده کردند یوسف به پدر خود گفت، ای پدر(سجده این گروه) تعبیر خواب پیشین من است که خدا به آن واقعیت بخشید».

ص : 33

8. «آنان که همراه خدا، خدای دیگری قرار می دهند، به زودی از نتایج اعمال خود آگاه می شوند».

9.«در میان هر امتی پیامبری را برانگیختیم که خدا را بپرستند و از پرستش هر معبودی جز خدا بپرهیزند».

10. «همیشه پر و بال تواضع وتکریم را با کمال تذلل برای ایشان بگستران».

« آیا بر موجودی که از گل آفریده ای سجده کنم؟».

11.«جز خدا خدایانی را پذیرفته اند که مایه عزت آنان باشند».

12.« پیش از تو هیچ پیامبری را نفرستادیم ؛ مگر این که به او وحی کردیم که جز من معبودی نیست، مرا بپرستید».

«بندگانِ عزیز خدا هستند در سخن به او سبقت نمی گیرند وبه دستور او عمل می نمایند».

«این امت شما است در حالی که یگانه است و من رب شما هستم پس مرا پرستش کنید».

13.«بر بیت عتیق (کعبه) طواف کنند».

14.«او است که زنده می کند و می میراند و شب و روز را جانشین یکدیگر می سازد».

15.«کسانی که با خدا، خدای دیگری را نمی خوانند (پرستش نمی کنند)».

16. «آنان کسانی هستند که هرگاه به آنان گفته می شود خدایی جز اللّه نیست، کبر میورزند».

17. «ما آن ها را نمی پرستیم؛ مگر برای این که ما را به خدا نزدیک سازند».

«حق شفاعت همگی از آن او است» .

18.«این هم بدان روی است که هروقت خدا به تنهایی خوانده می شود به او کفر میورزید. و اگر بر او شریکی فرض شود، ایمان می آورید. حکومت از آن خدای بلند مرتبه و بزرگ است».

ص : 34

19.«بر آفتاب و ماه سجده نکنید، خدا را سجده کنید، اگر او را می پرستید».

20.«ما به او از رگ گردن نزدیک تر هستیم».

21. «آیا برای آن ها خدایی جز اللّه هست، منزه است خدا از آنچه که برای او شرک میورزند».

22. «هیچ سه نفر با هم رازی نمی گویند؛ مگر خداوند چهارمین آنان است. و نه پنج نفری؛ مگر این که خداوند ششمین آنان است».

23. «مواضع سجده از آن خدا است با او کسی را نخوانید».

نَعْبُدَإِلاّاللّهَ و لا نشرکَ به شیئاً...) (آل عمران/64):«بگو ای اهل کتاب به سوی کلمه ای که ما و شما آن را پذیرفته ایم بشتابید و آن این که جز خدا را نپرستیم و در عبادت برای او شریک و همتایی قائل نشویم».

اقوامی را دید که بت می پرستیدند. هنگامی که از علت پرستش آن ها پرسید، آنان گفتند: این ها، بت هایی هستند که آن ها را می پرستیم. از آنان باران می خواهیم وبرای ما باران می فرستند؛ از آن ها یاری می خواهیم یاری مان می دهند. وی کیش بت پرستی را پسندید. سپس بتی بزرگ به نام هبل همراه خود به مکه آورد، آن را بر بام کعبه نهاد و مردم را به پرستش آن فرا خواند. از این راه بود که بت پرستی به مکه راه یافت و در اقوام و قبایل مختلف عرب، بت ها و خدانماهایی پیدا شد که آن ها را می پرستیدند.(1)

به نظر (2) برخی پژوهش گران ، ریشه بت پرستی از بزرگ داشت و تکریم شخصیت ها آغاز شد؛ هنگامی که شخصیتی از جهان می رفت برای یادبود او تمثالی می ساختند تا خاطره او را در دلها زنده نگاه دارند؛ ولی در اثر گذر زمان و دست به دست شدن آن از نسلی به نسل دیگر، تمثال ها در میان همان اقوام به صورت معبود در می آمد؛ هرچند در وقت ساختن آن ها چنین اندیشه و فکری در یاد آنان وجود نداشت؛ چرا که گاهی بزرگ خانواده ای در دوران حیات خود مورد تعظیم بود و پس از او، بتی را به شکل او ساخته و آن را پرستش می کردند. از قصه ها استفاده می شود که در یونان و روم باستان، رئیس خانواده حتی در حال حیات نیز مورد پرستش بود و پس از مرگش مجسمه او را می پرستیدند. امروز در موزه های جهان، بت هایی از مردان دین و شخصیت های برجسته نگاه داری می شود که روزگاری خود آن ها ، و پس از درگذشت آن ها، پیکر سنگی آنان مورد پرستش بودند.

ص : 37

از گفتوگوی ابراهیم با بزرگ قوم خود «نمرود» به خوبی استفاده می شود که وی مورد پرستش قومش بود.(1) همچنین است فرعون؛ ولی خود فرعون پیکرهای تراشیده شده را که گویا اشکال شخصیت های پیشین اقوام فراعنه بودند عبادت می کرد، آن جا که می فرماید:(وَ قالَ الْمَلأُمِنْ قَومِ فِرْعَونَ أَتَذَرُ مُوسی وَ قَومهُ لِیفسدُوا فِی الأَرضِ وَ یَذرَکَ و آلهتکَ ...).(اعراف/127).

«گروهی از قوم فرعون گفتند: آیا موسی وقوم او را آزاد می گذاری که در زمین فساد کنند و تو و خدایان تو را ترک گویند».

و زرتشتیان نیز در عین اعتقاد به« اهورا مزدا» به دو خدای دیگر به نام های 1. یزدان، 2_ اهریمن هم باورمندند؛ هرچند عقیده واقعی زرتشت درباره این دو، در هاله ای از ابهام قرار دارد.

3. ( ... ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَة إِلاّ هُوَ رابِعُهُمْ وَلا خَمْسَة إِلاّ هُوَ سادِسُهُمْ ...)(مجادله/7): «هیچ سه نفر با هم رازی نمی گویند؛ مگر خداوند چهارمین آنان است. و نه پنج نفری؛ مگر این که خداوند ششمین آنان است».

خداوند با این آیات و آیات دیگر، این انگیزه بت پرستی را باطل کرده است.

از فرآورده های آن بهره مند گردند و از آفات و زلزله دور مانند؛ همچنین...؛ ولی چون این خدایان را نمی دیدند ، برای آن ها صورت های خیالی فرض کرده و طبق آن، بت های فلزی و سنگی و چوبی می ساختند و به جای پرستش قدرت های واقعی، صورت ها و مجسمه های آن ها را می ستودند.

بنابر این، عرب بیابان گرد به چهار گروه تقسیم می شدند که، گروهی فرشتگان، گروه دیگر جنیان، سومین آن ها ستارگان ثابت مانند «شعری» و سرانجام گروه چهارم سیارات را می پرستیدند و هدف از پرستش آن ها این بود که نفع و خیر آنها را جلب کنند و از شر و ضرر آنها در امان باشند.

آنان در ساختن بت ها از وسعت نظر خاصی برخوردار بودند و هرگز بر خود لازم نمی دیدند که مجسمه های آن ها به صورت های واقعی معبود منطبق گردد؛ لذا برای هر یک ازخدایان بتی می ساختند، که هرگز با معبود واقعی آن ها هم شکل و هم صورت نبود؛ ولی در تمام این پرستش ها یک انگیزه بیش نبود و آن این که می خواستند امور معنوی را به گونه قابل حس درآورند و چون این نوع خدایان چون فرشته و جن از قلمرو حس بیرون بودند و حتی ستارگان نیز برای خود طلوع و غروبی داشتند و توجه به آن ها خالی از مشقت نبود؛ ازا ین جهت به تمثال آن ها توجه نموده، آن ها را می پرستیدند.

قرآن مجید اندیشه واگذاری قدرت به خداگونه ها را که آفریده شده او هستند به شدت محکوم می کند و در مواردی تنها خود را گرداننده امور آفرینش معرفی می کند چنان که می فرماید:(... ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الأَمْرَ ...) (یونس/3): «بر عرش قدرت مستولی گردید و امور خلقت و آفرینش را اداره می کند».(1)

ص : 41

قرآن مجید در آیاتی به صورت گسترده، آفرینش ، زنده کردن، میراندن، گرداندن خورشید و ماه، پیدایش شب و روز، روزی رسانی و... را ویژه خدا دانسته و هرگونه اندیشه جز این، مانند دوگانه ستایی و چیزی هم سنگ او دانستن را محکوم می کند.

***

تا این جا با انگیزه های سه گانه پرستش غیر خدا آشنا شدیم و هرگز مدعی نیستیم که برای پرستش غیر خدا، انگیزه دیگری در کار نبوده است؛ ولی این سه انگیزه _ که قرآن برابر آن ها می ایستد _ پایه گسترش شرک در جهان بوده است.

یک فرد مسلمان با اعتقاد به خدایی که یکتا است و در همه جا حاضر و نزدیک به بندگان، خدایی که زمام امور خلقت را در دست دارد و هرگز آن ها را به کسی نسپرده است، نمی تواند غیر او را بپرستد. نه تنها غیر او را نباید بپرستد که باید با افکار شرک آلود وبت پرستانه به شدت مبارزه کند و راضی نشود یک فردی لحظه ای گام از دایره توحید فراتر نهد.

***

درباره انگیزه سوم نکته ای را یادآور می شویم و آن این که، ممکن است فردی باور کند آفریننده و مدبّری جز خدا نیست و همه کارهای جهان در دست او است و هرگز این نوع کارهایش را به غیر خود نسپرده است؛ امّا دیگر کارهای خدا مانند شفاعت و مغفرت که تنها از آنِ خدا می باشد، به دیگری واگذار شده است؛ که این خود یکی از انگیزه های پرستش غیر خدا است و قرآن به روشنی شفاعت را ویژه خویش دانسته و دست هیچ کسی را بدون اذنش

ص : 42

در آن باز نگذاشته؛ قرآن در این باره می فرماید:(قُل للّهِ الشَّفاعَةُ جَمیعاً ...)(زمر/44) :«حق شفاعت همگی از آن او است» ،(... ما مِنْ شَفِیع إِلاّمِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ...)(یونس/3):«هیچ شفاعت کننده ای نیست مگر پس از اجازه خدا».

گروهی از بت پرستان روزگار رسالت، بت هایی را می پرستیدند که تصور می کردند آنان درباریان درگاه الهی اند و امور بخشایش و شفاعت به آنان واگذار شده است.

ص : 43

در برابر پدر و مادر، شاگرد در برابر استاد و... عبادت و پرستش شمرده نمی شود، هرچند در خضوع و تذلل خود، شدت عمل به خرج دهند.

اکنون آیاتی را گواه می گیریم که بالاترین درجه خضوع و تذلل تا چه رسد به مطلق آن را، عبادت و پرستش نمی داند.

نهایت تذلل صورت بگیرد، مثلاً شخص، خضوع خود را به صورت سجده انجام دهد وفرض این است که فرشتگان چنین کاری نکردند هم چنین گفته می شود: مقصود از سجده بر آدم، همان قبله قرار دادن آدم است نه سجده حقیقی بر آدم. در عین حال، هر دو اندیشه باطل است؛ زیرا سجده را به خضوع تفسیر کردن، کاملاً خلاف ظاهر و باور عرفی است و در لغت و عرف از این کلمه همان سجده اصطلاحی را می فهمند، نه خضوع.

اگر آدم تنها قبله گاه آنان بود، دیگر جایی برای اعتراض شیطان نمی ماند که بگوید:(... ءَأسجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِیناً)(1):« آیا بر موجودی که از گل آفریده ای سجده کنم؟».

زیرا هرگز لازم نیست که قبله اشرف از سجده کننده باشد تا برای اعتراض او مجالی باشد، بلکه آن چه لازم است باید مسجود اشرف از ساجد باشد و از آن جا که آدم در نظر شیطان افضل و برتر نبود؛ از این رو به اعتراض برخاست.

بنابراین، مفهوم آیه جز این نیست که به فرمان خدا، واقعاً ملائکه بر آدم سجده کردند و او به فرمان خداوند، قبله گاه فرشتگان شد. و فرشتگان هم بیشترین کرنش را به آدم نشان دادند؛ ولی او را عبادت نکردند.

2. ونیز: (وَ رَفَعَ أَبَویهِ عَلَی العَرْشِوَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً وَ قالَ یا أَبَتِ هذا تَأْوِیلُ رُؤْیایَ مِنْ قَبل قَدْ جَعَلَها رَبّی حَقّاً ...)(2) : «یوسف پدر و مادر خود را به بالای تخت برد و آنان (همراه برادران) بر یوسف سجده کردند یوسف به پدر خود گفت، ای پدر(سجده این گروه) تعبیر خواب پیشین من است که خدا به آن واقعیت بخشید».

ص : 46

قرآن در آغاز سوره یوسف آیه، خواب حضرت یوسف را چنین نقل می کند :(... إِنّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوکَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَیتُهُمْ لِی ساجِدینَ):«پدرجان در عالم رؤیا دیدم که یازده ستاره و آفتاب و ماه بر من سجده گزارند »و این حقیقت پس از سالیان درازی با سجده برادران و پدر و مادر، بر یوسف، تحقّق یافت.

از این بیان به دست می آید، با این که سجده بر یک نفر که مظهر نهایت تذلل است باز عبادت و پرستش نیست، بنابراین در داوری بر سر مسئله شرک و عبادت، نباید به ظاهر نگریست؛ بلکه باید در انگیزه های عمل که بعداً بیان می گردد دقت بیشتری نمود.

***

3. خدا در قرآن فرمان می دهد که در برابر پدر و مادر پر و بال مهر و افتادگی را بگشاییم؛ آن جا که می فرماید:(وَاخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَالرَّحْمَةِ ...)(1): «همیشه پر و بال تواضع وتکریم را با کمال تذلل برای ایشان بگستران».

4.خداوند در مراسم حج به همه مسلمانان فرمان می دهد گرد خانه ای که جز سنگ و گل چیزی نیست طواف کنند و می فرماید:(... وَلْیَطَّوّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ):«بر بیت عتیق (کعبه) طواف کنند».(2)

5. قرآن دستور می دهد که میان «صفا» و «مروه»، سعی کنیم، چنان که می فرماید:(إِنَّ الصَّفا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَر فَلا جُناحَ

ص : 47

عَلَیْه أَنْ یَطَّوّفَ بِهِما ...).(1) : «صفا و مروه از شعائر خداست است، پس هر کس مراسم حج یا عمره را انجام داد، بر او است میان این دو کوه سعی نماید».

آیا طواف بر سنگ وگل و سعی میان دو کوه، عبادت سنگ و گل و کوهها است؟ اگر هر کرنشی پرستش باشد، باید همه این اعمال را یک نوع شرک مجاز بدانیم.(2)

تعالی اللّه عن ذلک علوّاً کبیراً، خدا برتر از آن است که بر شرکی که بزرگترین ستم و مایه سقوط انسانیت می باشد امر کند.

6. در قرآن به مسلمانان دستور داده شده در مقام ابراهیم نماز بگزارند، آنجا که می فرماید: (... وَاتّخِذوا مِنْ مَقامِ إِبْراهیمَ مُصلًّ_ی ...)(3):«از مقام ابراهیم جایگاهی برای نماز خود بگیرید».

شکی نیست که نمازگزاران، نماز را برای خدا می خوانند؛ ولی گزاردن نماز در مقام ابراهیم که اثر پای او نیز در آن جا مشهود است، نوعی ستایش آن راد مرد الهی شمرده می شود و هیچ گاه چنین عملی رنگ شرک به خود نمی گیرد.

7. خداوند در قرآن گروهی را می ستاید که در برابر مؤمنان، فرومایه و در برابر کافران، سرکش باشند، چنان که می فرماید: (... فَسَوفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوم یُحِبُّهُمْ

ص : 48

وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّة عَلَی الْمُؤْمِنینَ أَعِزَّة عَلَی الکافِرینَ ...): «خداوند به زودی گروهی را برمی انگیزد که آنان را دوست دارند و آنان نیز خدا را دوست دارند، برابر مؤمنان افتاده و بر کافران سرکش اند».(1)

این آیات و اعمال مسلمانان در مراسم حج، حاکی از آن است که سرفرو آوردن و ابراز خضوع، بندگی نیست و اگر هم فرهنگ نویسان عبادت را به معنی خضوع و تذلل گرفته اند به معنی گسترده آن است .

آیات پیش این معنی را ثابت کرد؛ زیرا اگر همان گونه باشد که عده ای آن را یادآور شده اند، باید همه بشر حتی پیامبران را نیز مشرک بدانیم؛ چون آنان نیز پدران و مادران خود را احترام می کردند.(2)

ص : 49

مقامی و از سوی هر کسی درباره فردی آبرومند، توهین تلقی می گردد؛ چه، اگر خدا بی احترامی کسی را واجب کند، هرگز دستور خدا ماهیت فحش را عوض نمی کند. بالأخره، فحش فحش است وناسزا ناسزا است، چیزی که هست این که، پس از دستور خدا چنین رفتاری جایز می گردد؛ ولی ماهیت آن دگرگون نمی شود.

2. مهمانی، طبعاً یک نوع تکریم واحترام مهمان است، حال اگر ضیافت فردی حرام گردد، هرگز آن کار که ذاتاً برای احترام است، به اهانت تبدیل نمی گردد.

بنابر این، اگر مواردی مانند طواف کعبه، استلام حجر و... ذاتاً برای پرستش سنگ باشند، امر الهی، ماهیت آن ها را عوض نمی کند و از این که این عمل ها، پرستش و عبادت آدم و یوسف یا کعبه و حجر اسود است، خارج نمی شوند.

این که وهابی ها می گویند، طبیعت این کردار عبادت است؛ ولی چون خدا به آن دستور داده است اشکالی ندارد؛ معنی این سخن این است که این گونه امور «شرک مجاز» است و این سخنی نیست که انسان آن را بپذیرد. خلاصه باید یکی از دو نظر را برگزید یا این موارد را از موضوع شرک خارج بدانیم وبگوییم که این ها ذاتاً از مفهوم شرک خارج می باشند و یا این که بگوییم این ها از نظر موضوع از مصادیق شرک محسوب می شوند؛ ولی خدا آن ها را اجازه داده است که چنین شرک هایی را مرتکب شویم.

احتمال دوم آن، چنان بی پایه است که انسان آگاهی نمی پذیرد آن را مطرح کند. در آینده خواهیم گفت که: عمل یگانه ای در یک صورت، بزرگ داشت طرف محسوب شده، و خللی بر توحید وارد نمی کند، ولی همان عمل

ص : 51

در صورت دیگر، پرستش طرف، و عین شرک و دوگانه پرستی به شمار می آید.

مثلاً سجده فرشتگان بر آدم، عملی است که اگر به عنوان اینکه آدم بنده برگزیده خدا است، انجام گیرد، نوعی تکریم او محسوب می شود، و با اصول توحید کاملاً سازگار می باشد، ولی اگر همان عمل به عنوان اینکه آدم، خدا، ویا مصدر کارهای خدایی است، انجام گیرد، پرستش او محسوب می شود، وبا اصول توحید در تضاد می باشد.

در مسأله صدق پرستش و یا عدم آن، بود و نبود امر الهی مؤثر نیست، امر الهی، در مسأله «بدعت» می تواند مؤثر باشد، هرگاه کاری را که به عنوان کار دینی انجام می دهیم، توأم با امر الهی باشد، جزء شریعت خواهد بود و در غیر این صورت بدعت به شمار می رود.

کسانی که تصور می کنند، امر الهی در نفی صدق «عبادت» مؤثر است، آن را با بدعت یکسان گرفته اند امر الهی، به عمل رنگ سنت بخشیده و آن را از حیطه «بدعت» بیرون می سازد در حالی که امر الهی در مورد «عبادت غیر خدا» آن را از حیطه شرک و دوگانه پرستی خارج نمی سازد.

در میان دانشمندان سخنی است که می گویند: «القاعدةُ العقلیةُ لا تُخَصّص» قاعده کلی عقلی قابل کوچک کردن نیست و هرگز نمی توان برخی افراد قانون را از مجموعه عقلی آن خارج ساخت.

هرگاه عقل می گوید: هر معلولی به علت نیاز دارد، یا سه زاویه مثلث مساوی با دو زاویه قائمه است، یا مساحت دایره مساوی است با ضرب مجذور شعاع در عدد پی 14/3، هرگز نمی توان گفت حرکت الکترون ها بر مدار خود در برخی از شرایط بی علت است. اگر یک فیزیک دان این سخن را

ص : 52

بگوید گواه بر ناآگاهی او از قانون عمومی علت و معلول است. و بسا او نبودن علت را به جای ندیدن آن به کار برده است. اگر کسی بگوید زوایای مثلث در نقطه دیگر جهان مساوی با یک زاویه قائمه و یا بیشتر از دو زاویه قائمه است، مثل این است که بگوید 2×2 مساوی با پنج است؛ از این رو می گویند قوانین عقلی قابل تخصیص نیست.

هرگاه ماهیت این اعمال ذاتاً شرک به شمار آید، باید وهابی بگوید: زشتی ذاتی شرک، در این موارد تخصیص خورده است و این کار ناپسند که نوعی ظلم است، در این موارد مجاز و مشروع شده ، در صورتی که قاعده عقلی قابل تخصیص نیست.

وقتی «شیخ عبد العزیز» امام مسجد النبی، صحت این نوع احترام ها را به امر الهی توجیه می کرد به او گفته شد که، نتیجه فرمایش شما این است که این اعمال شرک مجاز است؛ یعنی خدا دستور داده است که در این جاها می توان شرک ورزید.

خوب است این گروه را به این آیه توجه دهیم :(... قُلْ إِنَّ اللّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَتَقُولُونَ عَلَی اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ)(اعراف/28):«بگو خدا به چیز بد امر نمی کند. آیا به خدا چیزی را که نمی دانید، نسبت می دهید» اگر ماهیت سجده بر آدم و استلام حجر، عبادت باشد هرگز خدا به کاری که ناپسند است فرمان نمی دهد.

با این گفتار روشن شد، معنی «عبادت» خضوع و اظهار تذلل و مانند آن ها نیست، باید دید حقیقت عبادت چیست؟تا پس از شناختن جایگاه واقعی آن، از انجام آن برای غیر خدا بپرهیزیم.

ص : 53

این، چیزی است که بحث آینده ما را تشکیل می دهد. و میزان خداپرستی و شرک بدان بستگی دارد تا با توجه به آن، هر رفتار ستایش گونه ای را شرک نشماریم و مسلمانان را به جرم احترام به پیامبران و پیشوایان مشرک ندانیم!

ص : 54

مومیایی رهبران بزرگ جهان که مورد علاقه گروهی است، می شتابند یا برای دیدن آثار وخانه و کاشانه آن ها می روند و برای گرامی داشتن آنان چند دقیقه سکوت کرده و مراسمی را برپا می کنند، عبادت و بندگی به حساب نمی آید؛گرچه اظهار علاقه آنان به اندازه خضوع خداپرستان در مقابل خدا باشد. در این بحث تنها وجدان های بیدار می توانند قاضی و داور باشند تا بزرگ داشتن را از عبادت و پرستش جدا سازند.

حال اگر بنا باشد لفظ عبادت را به صورت منطقی تعریف کرده و تجزیه و تحلیل نماییم، می توانیم آن را به سه گونه زیر تعریف کنیم در حالیکه هر تعریف هدف مشترکی را تعقیب می کند.

بوده اند، تصور شده است که اله به معنی معبود می باشد وگرنه معبود بودن از لوازم معنی اله است نه معنی ابتدایی آن.

بهترین دلیل بر این که لفظ «اللّه» به معنی خدا است نه معبود، همان کلمه اخلاص یعنی «لا إله إلاّ اللّه» است. و اگر لفظ اللّه در این جمله به معنی معبود باشد، دروغی بیش نخواهد بود، زیرا روشن است که جز اللّه هزاران معبود دیگر نیز هست.

افرادی که واژه «اله» را به معنی معبود می گیرند، برای درست کردن آن ناچار می شوند لفظ «به حق» را هم در تقدیر بگیرند و بگویند لفظ «لا إله إلاّ اللّه» به معنی : معبود به حقی جز خدا نیست. ناگفته نماند که تقدیر لفظ «به حق» خلاف ظاهر است. بنابر این، اله به معنی خدا و الوهیت به معنی خدایی است و هر نوع بزرگداشتی که از اعتقاد به الوهیت خدایی سرچشمه بگیرد، آن را عبادت می نامند.

شاهد این تعریف، آیاتی است که در این زمینه وارد شده است، و از بررسی آن ها روشن می گردد که عبادت، آن نوع گفتار و رفتاری است که از اعتقاد به «الوهیت»(1) سرچشمه می گیرد و تا چنین اعتقادی را شخص در باره موجودی نداشته باشد، کرنش، تعظیم یا تکریم او عبادت و پرستش نخواهد بود، به این خاطر، آنگاه قرآن دستور می دهد که خدا را عبادت کنیم، بلافاصله

ص : 57

جمله جز او الهی نیست را چاشنی آن می کند؛ مثل :(... یا قَومِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِله غَیْرُهُ ...) (اعراف:59)؛ «ای قوم خدا را بپرستید چرا که برای شما خدایی جز او نیست».

همین پیام در نُه جا یا بیشتر آمده است و برای دست یابی به آن ها می توان سوره اعراف آیات 65، 73و 85؛ هود آیات 5، 61و 84؛ انبیاء آیه 25؛ مؤمنون آیه 23و32 و طه 14 را دید.

در هر حال، عبادت آن خضوع و تذللی است که از اعتقاد به الوهیت سرچشمه می گیرد و اگر چنین اعتقادی در کار نباشد، آن را عبادت نمی نامند.

نه تنها این آیه و مضمون آن بر این مطلب گواهی می دهد، بلکه آیاتی دیگر نیز بر این حقیقت گواهی می دهند؛ مانند:(اِنَّهم کانُوا إِذا قیلَ لَهُم لا إِلهَ إِلاّاللّه یَسْتَکْبِرُونَ)(صافات:35) : «آنان کسانی هستند که هرگاه به آنان گفته می شود خدایی جز اللّه نیست، کبر میورزند». یعنی به این سخن اعتنا نمی کنند؛ زیرا به الوهیت موجودات دیگر معتقد می باشند.

(أَمْ لَهُمْ إِلهٌ غَیرُ اللّهِ سُبحانَ اللّهِ عمّا یُشرکُونَ) (طور: 43): «آیا برای آن ها خدایی جز اللّه هست منزه است خدا از آنچه که برای او شرک میورزند».(1)

در این آیه ملاک شرک این شده است که به الوهیت غیر خدا معتقد گردند.

(اَلّذینَ یَجْعَلُونَ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ فَسَوفَ یَعْلَمُونَ) (فرقان: 68) «آنان که همراه خدا، خدای دیگری قرار می دهند، به زودی از نتایج اعمال خود آگاه می شوند».(2)

ص : 58

(وَ الّذینَ لا یَدعُونَ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ ...):«کسانی که با خدا، خدای دیگری را نمی خوانند (پرستش نمی کنند)».

دلیلی که می گوید دعوت مشرکان همراه با اعتقاد به الوهیت بت های شان بوده است، آیه های زیر است:(وَاتّخَذوا مِنْ دُونِ اللّهِ آلِهةً لِیَکُونُوا لَهُمْ عِزّاً) :«جز خدا خدایانی را پذیرفته اند که مایه عزت آنان باشند».(1)

(... أئِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللّهِ آلِهَةً أُخری ... )(انعام: 19):«آیا شما گواهی می دهید که با خدا، خدایان دیگری هست؟».

(وَ إِذْقالَ إِبْراهیمُ لاَِبیهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْناماً آلِهَةً ...) (انعام: 74):«وقتی ابراهیم به پدر خود گفت: آیا خدایانی از بت ها اتخاذ می کنی؟».

با مراجعه به آیاتی که مسئله شرک بت پرستان در آن ها گفت وگو شده است این حقیقت به خوبی روشن می گردد که شرک بت پرستان معلول این بوده که به الوهیت معبودهای خود معتقد بوده اند و آنها را که مخلوق خدا بودند، خداگونه هایی می دانستند که برخی از کارهای خدای بزرگ به آنان سپرده شده است و به همین علت آن ها را باید پرستید.

به خاطر همین، اعتقاد به الوهیت و خدایی آنان بود که هرگاه به خدای یگانه دعوت می شدند، بر او کفر میورزیدند و اگر برای او شریکی قرار داده می شد، به او ایمان می آوردند، چنان که این مضمون در آیه زیر وارد شده است:

(ذلِکُمْ بانّه إِذا دُعِی اللّهُ وحدهُ کَفَرْتُمْ وَ اِنْ یُشرَک بِهِ تُؤْمنوا فَالحُکْمُ للّهِالعلِیّ الکبیرِ) :«این هم بدان روی است که هروقت خدا به تنهایی خوانده

ص : 59

می شود به او کفر میورزید. و اگر بر او شریکی فرض شود، ایمان می آورید. حکومت از آن خدای بلند مرتبه و بزرگ است».(1)

مرحوم آیة اللّه شیخ محمد جواد بلاغی در تفسیر ارزنده خود به نام «آلاء الرحمن» که متأسفانه بیش از دو جزء از آن نوشته نشده، وقتی به تفسیر و موشکافی حقیقت عبادت می رسد آن را این طور تعریف می کند: «العبادة ما یرونه مستشعراً بالخضوع لمن یتخذه الخاضع إلهاً لیوفیه بذلک ما یراه له من حقّ الامتیاز بالإلهیة؛عبادت همان کاری است که حاکی از خضوع انسان در برابر کسی باشد که او را اله اتخاذ کرده است تا از این طریق حق سپاس او را از جهت داشتن مقام (الوهیت) ادا نماید».(2)

مرحوم بلاغی دریافت وجدانی اش از عبادت را در قالب لفظ ریخته و بیان کرده است. وآیات یاد شده صحت و استواری این تعریف را به درستی روشن گر است.

استاد بزگوار حضرت آیة اللّه العظمی خمینی(دام ظلّه) در کتاب ارزنده خود همین نظر را برگزیده و می فرمایند: عبادت در عربی و پرستش در فارسی، عبارت از آن است که کسی را به عنوان این که خدا است، ستایش کنند، خواه به عنوان خدای بزرگ یا به عنوان خدای کوچک.(3)

روشن ترین گواه ملاحظه مجموع آیات مبارزه با شرک است. و همه فرقه های شرک، موجوداتی را که در برابر آن ها سرفرو می آورده و ستایش شان می کردند، همه را «اله» پنداشته و به این عنوان گرامی شان می داشتند.

ص : 60

او را بپرستید».(1)

حضرت آیة اللّه خویی(دام ظلّه) در تفسیر خود واژه عبادت را چنین تفسیر می کنند: «العبادة إنّما یتحقّق بالخضوع لشیء علی انّه ربّ یعبد؛ عبادت در صورتی تحقق می پذیرد که در برابر فردی به عنوان این که رب است خضوع شود».(2)

پیدا است که دلیل روشن این تعریف همان آیات گفته شده است.

و زندگی ، آمد و شد روزگار یا دست کم مالک و اختیاردار تنها مغفرت(1) و شفاعت(2) و وضع قوانین و تکالیف(3) بداند، در این صورت اورا پروردگار خود تصور کرده است. و هر کس چنین احساسی را از طریق زبان یا کردار در خارج مجسم نماید و بتواند عقیده واحساس خود را به گونه گفتاری و شنیداری درآورد، بی شک او را پرستش و عبادت کرده است.

همگی به خدا منتهی می گردد _ انجام نمی پذیرد. و قرآن در مواردی به علل همین افعال، که جز خدا هستند ولی به فرمان او کار می کنند تصریح کرده است.

مثلاً قرآن می گوید: آفریننده و کشنده خدا است، چنان که می فرماید:(وَ هُوَالّذی یُحْیی و َ یُمیتُ وَلهُ اخْتِلافُ اللّیل والنَّهارِ ...) :«او است که زنده می کند و می میراند و شب و روز را جانشین یکدیگر می سازد».(1)

ولی قرآن در آیات دیگر، فرشتگان را وسیله میراندن معرفی می کند و می فرماید: (... حَتّی إِذا جاءَ أَحدَکُمُ المَوتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلنا ...)(انعام:61): «وقتی مرگ کسی فرا رسد فرستادگان ما جان آن ها را اخذ می کنند(میراندن)».

بنابر این، جمع پیام دو آیه این است که بگوییم: دست اندر کار این علل طبیعی _ اعم از مادی یا غیر مادی _ مانند فرشتگان، به دستور و فرمان خدا است و این یکی از معارف بلند قرآن است که از مطالعه آیات فراوان در باره افعال خدا استفاده می شود. حال اگر کسی کردار الهی را از او جدا بداند وبگوید که این کارها به موجودات نورانی _ چون فرشته و اولیای او _ واگذار شده و با این اعتقاد در برابر آنان خضوع کند، به طور مسلم خضوع او عبادت و عمل او رنگ شرک برای خدا خواهد گرفت.

به عبارت دیگر: وی معتقد شود که خداوند انجام این کارها را به آن ها داده است وآنان با اختیار تام برای چنین کارهایی برمی خیزند در این صورت آن ها را مثل و «نِدّ» خدا درآورده است. پس چنین اعتقادی عین شرک است، و هر نوع درخواست و سربرخاک نهادن با چنین باوری، عبادت و پرستش آن ها

ص : 64

خواهد بود؛ چنان که قرآن می فرماید:(وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللّهِ ... ) :«برخی از مردم برای خدا مثل و شریکی قرار داده اند و آن ها را بسان خدا دوست دارند».(1)

هیچ موجودی نمی تواند در محیط اندیشه «ند» مثل خدا باشد؛ مگر این که در انجام کار یا کارهایی مستقل و تام الاختیار باشد. وگرنه؛ یعنی اگر به فرمان و خواست او کار کند، نه تنها «ند» و مثل او نخواهد بود؛ بلکه شنونده ای خواهد بود که به فرمان او انجام وظیفه می کند.

اتفاقاً مشرکان دوران رسالت، درباره خدایان مورد پرستش به یک نوع استقلال در انجام امور الهی معتقد بوده اند.

کم رنگ ترین عقیده شرک در دوران جاهلیت این بود که، گروهی فکر می کردند حق قانون گذاری و تشریع به احبار و رهبانان واگذار شده است.(2) و یا شفاعت و مغفرت که ویژه خدا است به بت های شان داده شده است. وآنان در این کار مستقل اند؛ لذا آیات مربوط به شفاعت اصرار دارد که هیچ کس بدون خرسندی خدا نمی تواند شفاعت کند(3). اگر عقیده آنان این بود که معبودهای آنان به اذن خداوند شفاعت خواهند کرد، دیگر اصرار بر مسئله نفی شفاعت بدون اذن خداوند، چندان لزومی نداشت.

گروهی از حکمای یونان، گیتی را به جهان هایی بخش می کردند و برای هر یک از آن ها خدایی می تراشیدند، که اداره این انواع، و تدبیر جهان که فعل خداوند است به آنان سپرده شده است. آن گروه از عرب جاهلی که فرشتگان و

ص : 65

ستارگان سیار و ثابت را می پرستیدند، به خاطر این بود که گمان می کردند که چاره اندیشی جهان خلقت و انسان در دست آنان است و خداوند از مقام تدبیر به کلی به کنار رفته و آنان با اختیار تام، گرداننده هستی اند؛ از این رو هر نوع کرنشی که نشان گر این احساس بود، عبادت و پرستش شمرده می شد.(1)

گروهی دیگر از عرب جاهلی در حالی که خدایان چوبی و فلزی را آفریدگار خود یا جهان و انسان نمی دانستند؛ ولی آن ها را مالکان مقام شفاعت می اندیشیدند و می گفتند:(... هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللّهِ ...): «اینان شفیعان ما نزد خدا هستند».(2)

روی همین اندیشه که آن خدایان دارنده مقام شفاعت هستند، آن ها را پرستیده واین کارشان را مایه تقرب به درگاه الهی می دانستند، آن جا که می گفتند: (... ما نَعْبُدهُمْ إِلاّ لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللّهِ زُلْفی ...)(زمر: 3):«ما آن ها را نمی پرستیم؛ مگر برای این که ما را به خدا نزدیک سازند».

خلاصه هر حرکتی که از چنین احساسی سرچشمه بگیرد و حاکی از یک نوع سرسپردگی باشد عبادت می باشد.

در برابر آن، هرگونه رفتاری که از چنین باوری برنخیزد وفرد بدون داشتن چنین اعتقادی در برابر موجودی خضوع کند یا گرامی اش بدارد عبادت و شرک نخواهد بود؛ هرچند ممکن است عمل حرامی شمرده شود.

همچنین سجده عاشق برای معشوق، فرمان بر بر فرمانده، زن برای شوهر و... عبادت نیست؛ گرچه در دین مقدس اسلام حرام است؛ زیرا بدون اذن خدا هیچ کس نمی تواند چنین شکل عبادتی را انجام دهد؛ ( هرچند

ص : 66

عبادت نباشد ) مگر این که به فرمان و رضای او باشد.

از این گفتار، پاسخ یک سؤال روشن می شود؛و آن این که: اگر در تحقّق عبادت، اعتقاد به الوهیت، ربوبیت ویا این که کارهای الهی به او سپرده شده است، شرط باشد، پس باید سجده بر انسان بدون این نیت و ضمیمه جایز شمرده شود؟!

در پاسخ آن می توان گفت: چون سجده وسیله جهانی برای پرستش است وتمام ملل جهان، خدا را با آن می ستایند، از این جهت اسلام اجازه نداده است که از این وسیله عمومی حتی در مواردی که پرستش نیست، استفاده شود. این تحریم از ویژگی های اسلام است و در زمان یعقوب چنین تحریمی وجود نداشت و گرنه وی با فرزندان خود بر یوسف سجده نمی کردند.

برخی از محققان(1) با آیات استدلال کرده اند که سجده بر غیر خدا مطلقاً حرام است، هرچند به عنوان پرستش نباشد:

(... لا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا للّهِ الَّذِی خَلَقَهُنَّ إِنْ کُنْتُمْ إِیّاهُ تَعْبُدُونَ): «بر آفتاب و ماه سجده نکنید، خدا را سجده کنید، اگر او را می پرستید».(2)

(واَنّ المساجِدَ للّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللّهِ أَحَداً) :«مواضع سجده از آن خدا است با او کسی را نخوانید».(3)

ولی دقت در دو آیه می رساند که هدف، تحریم سجده ای است که به عنوان پرستش باشد، نه به عنوان تعظیم؛ زیرا در آیه نخست می فرماید:(إِنْ

ص : 67

کُنْتُمْ إِیّاهُ تَعْبُدون) ودر آیه دوم می فرماید: (فَلا تَدْعُوا مَعَ اللّهِ) و مقصود از دعوت در این آیه عبادت و پرستش است.

بهتر است در این زمینه با اجماع و احادیث استدلال شود و لذا خود ایشان می فرماید:«فقد أجمع المسلمون علی حرمة السجود لغیر اللّه»: مسلمانان اتفاق نظر دارند که سجده بر غیر خدا حرام است.

استاد بزرگوار حضرت آیة اللّه العظمی خمینی3 _3دام ظلّه3_، درباره سجده بر غیر خدا _ هرچند به عنوان عبادت نباشد _ می فرماید:آری اگر خدا از تواضع خاصی نهی کرد، باید اطاعت کرد؛ گرچه شرک نباشد. چنان که ما سجده بر غیر خدا را به عنوان احترام جایز نمی دانیم واگر کسی برای بزرگی به عنوان احترام سجده کرد، او را گناهکار می شماریم، گرچه مشرک نمی شناسیم.(1)

تا این جا توانستیم به گونه ای روشن شما را با حقیقت«عبادت» و «شرک» آشنا سازیم. اکنون لازم است از این بحث نتیجه بگیریم که، اگر کسی بندگان خدا را بزرگ بشمارد و گرامی بدارد _ نه آن ها را «اله» بداند ونه «رب» و نه مبدأ کارهای خدایی بشناسد _ بلکه آنان را از این نظر احترام کند که آنان :(عِبادٌ مُکْرَمُونَ * لا یَسْبِقُونَهُ بِالقَولِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ):«بندگان عزیز خدا هستند در سخن به او سبقت نمی گیرند وبه دستور او عمل می نمایند».(2)

بی گمان یک چنین رفتاری جز تواضع و فروتنی، چیز دیگری نخواهد بود.

خداوند گروهی از بندگان خود را با صفاتی معرفی کرده است که علاقه هر انسانی را برای تعظیم و تکریم و احترام آنان جلب می کند، آن جا که

ص : 68

می فرماید:

(إِنَّ اللّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَآلَ إِبْراهیمَ وَآلَ عِمْرانَ عَلَی العالَمینَ) :«خداوند آدم و نوح و ا ولاد ابراهیم و اولاد عمران را بر جهانیان برگزیده است».(1)

خداوند به تصریح قرآن مجید، ابراهیم (علیه السلام) را برای مقام امامت و پیشوایی برگزیده است؛ چنان که می فرماید:

(... قالَ إِنّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً... ):«خدا گفت من تو را برای پیشوایی برگزیدم».(2)

خداوند در قرآن، حضرت نوح، ابراهیم، داوود، سلیمان، موسی ، مسیح وحضرت محمد(صلی الله علیه وآله وسلم) را با یک سلسله صفات عالی توصیف کرده است که هر یک از این خصوصیات مایه جلب قلوب و سبب نفوذ در دل ها است تا آن جا که محبت برخی را برای ما واجب و لازم شمرده است.(3)

اگر انسان ها این بندگان را در حال مرگ و زندگی، از این نظر که آنان بندگان گرامی خداوند هستند، احترام کنند و تعظیم نمایند، بدون این که آنان را خدا بدانند ویا آغازگر کارهای خدایی بپندارند در میان هیچ ملتی، آن احترام را پرستش نمی خوانند و طرف را مشرک معرفی نمی کنند.

چنانچه گذشته گفتیم و اکنون هم یادآور شدیم که ما به پیروی از سرور انسان ها در مراسم حج، حجر الاسود _ که سنگ سیاهی بیش نیست _ بر آن دست می کشیم می بوسیم و دور خانه خدا را که یک مشت گل و سنگ بیش

ص : 69

نیست طواف کرده و میان دو کوه صفا و مروه سعی می کنیم؛ یعنی همان کارهایی را انجام می دهیم که بت پرستان درباره بتان خود انجام می دادند. در عین حال تاکنون به فکر کسی نیامده است که ما با این کار، سنگ و گل ها را می پرستیم؛ زیرا هرگز ما در سنگ و گل کوچک ترین سود و زیانی نمی بینیم ؛ امّا اگر ما این کردار را همراه باورمندی به این که سنگ ها و کوه ها، خدا و مبدأ آثار خدایی اند انجام می دادیم، در این صورت در ردیف بت پرستان قرار می گرفتیم. بنابر این بوسیدن دست پیامبر و امام، معلم و آموزگار، پدر و مادر، بوسیدن قرآن و کتاب های دینی و ضریح و هر آنچه که متعلق به بندگان گرامی است، فقط تعظیم و تکریم خواهد بود.

در پایان بحث جا دارد توجه خوانندگان را به برخی از تعریف های عبادت و نارسایی آن ها معطوف سازیم:

1. مؤلف «المنار» که تقریر درس استاد خود، شیخ محمد عبده است، عبارت را به شکل زیر آورده :

«العبادة ضرب من الخضوع بالغ حدّ النهایة ناشئ عن استشعار القلب عظمة المعبود لا یعرف منشأها و اعتقاد بسلطة لا یدرک کنهها و ماهیتها؛ عبادت خضوع شدید و فوق العاده ای است که از احساس عظمت معبود سرچشمه می گیرد؛ عظمتی که ریشه آن معلوم نیست؛ولی معتقد است که او دارای سلطه ای است که آغاز و حقیقت آن روشن نیست» (1).

تعریف عبادت به گونه یاد شده، خالی از نارسایی نیست؛ زیرا بسیاری از اقسام عبادت، مصداق خضوع شدید و فوق العاده نیست؛ مع الوصف،

ص : 70

عبادت به شمار می روند، مانند وضو وغسل و اقامه که یک نوع عبادت محسوب می شوند؛ ولی هرگز از نظر خضوع به پایه رکوع و سجود نمی رسند. بنابر این چگونه می توانیم بگوییم: عبادت خضوع شدید و فوق العاده است؟ بلکه چه بسا خضوع عاشق در برابر معشوق و سرباز و درجه دار در برابر بزرگ تر، شدیدتر از خضوع بسیاری از بندگان خدا در مقام نیایش و عبادت پروردگار است، مع الوصف به خضوع عاشق عبادت گفته نمی شود؛ در حالی که به خضوع دوم؛ یعنی خضوع انسان در برابر کسی که فرد ستاینده او را اله می داند، پرستش گفته می شود.

آری! همین نویسنده در لابه لای سخنان خود جمله ای دارد که می تواند معنی درست عبادت باشد و از نظر محتوا با آنچه ما گفتیم مطابق است: «للعبادة صور کثیرة فی کلّ دین من الأدیان شرعت لتذکیر الإنسان بذلک الشعور بالسلطان الإلهی الأعلی الذی هو روح العبادة و سرّها؛ در هر دینی از ادیان، برای پرستش، صورت های مختلفی وجود دارد و هدف از تشریع این عبادات، توجه انسان به احساس و درک سلطه بزرگ الهی است که روح و حقیقت عبادت محسوب می شود». (1)

جمله «الشعور بالسلطان الإلهی» حاکی از آن است که فرد عبادت گر، چون معتقد به «الوهیت» طرف است، از این نظر او را بندگی می کند و تا این اعتقاد در کار نباشد، عمل انسان رنگ عبادت به خود نمی گیرد.

2. شیخ محمود شلتوت _ شیخ جامع الأزهر _ در تفسیر خود، عبادت را به گونه ای که از عبده نقل کردیم، تفسیر نموده است؛ هر چند از نظر الفاظ با هم فرق دارند؛ ولی از نظر محتوا یکی هستند، چنان که می گوید: «العبادة

ص : 71

خضوع لا یحد، لعظمة لا یحد»(1) «پرستش» خضوع نامحدود در برابر بزرگی بی پایان است.

نارسایی که در عبارت المنار وجود داشت در تفسیر وی نیز وجود دارد وبا مختصر درنگی روشن می گردد. تعریف المنار اشکال دیگری هم دارد که به تعریف شلتوت وارد نیست؛زیرا «المنار» می گوید: عبادت از بزرگواری دادن به معبود سرچشمه می گیرد که آغاز آن معلوم نیست. در صورتی که فرد پرستش کننده می داند که علت آن، همان سلطه الهی و خدا بودن او است، چگونه ریشه این عظمت معلوم نیست؟ (2)

3. بدترین تعریف ها، تعریف ا بن تیمیه است. وی می گوید: «العبادة اسم جامع لکلّ ما یحبه اللّه و یرضاه من الأقوال والأعمال الباطنة و الظاهرة کالصلاة و الزکاة والصیام و الحج و صدق الحدیث و أداء الأمانة و برّ الوالدین و صلة الأرحام و...؛ هرچیزی که خدا آن را دوست بدارد و از آن خشنود می گردد _ از گفتار و رفتار باطنی و ظاهری _ آن عبادت است؛ مانند نماز، زکات، روزه، حج، راست گویی ، ادای امانت، نیکی به والدین و صله رحم و...».(3)

این نویسنده، میان تعبد و تقرب فرق نگذاشته است و تصور کرده است هر چیزی که مایه نزدیکی به خدا است، موجب پرستش او است؛ در صورتی که چنین نیست؛ بلکه اموری که خشنودی او را فراهم می آورد و دارای پاداش است، گاهی مایه تقرب است؛ بدون آن که عبادت او به شمار آید؛ مانند

ص : 72

نیکی به پدر و مادر، دادن زکات و خمس و... همه این ها مایه تقرب است؛ در حالی که بندگی او نیست و به اصطلاح اطاعت خدا است؛ ولی هر اطاعتی پرستش نیست.

جهان دیروز و امروز بیشتر به چنین شرکی آلوده است؛ از این جهت به گمان قوی می توان گفت مقصود از (أَلاّتُشْرِکُوا بِهِ شَیئاً)همان شرک در عبادت و دوگانه پرستی است که دامن عرب جاهلی و کلیه بت پرستان آن روز وامروز را گرفته است. نه شرک در ذات، یا شرک در افعال.

در این بحث شایسته بود که پیرامون «شرک در عبادت» که در قرآن از آن، به «ریا» نام برده می شود، جست وجو به عمل آوریم و مضرات اعمال ریایی را یادآور شویم.

هم چنان که شایسته بود درباره نقش اجتماعی توحید وهمچنین مفاسد اخلاقی و اجتماعی شرک سخن بگوییم؛ ولی برای این که بحث ملال آور نباشد و خواننده گرامی را با دیگر مباحث قرآن آشنا سازیم، دامن سخن را در این جا جمع کرده و کوتاه می سازیم.

ص : 74

تَنْهَرْهُما وَقُلْ لَهُما قَولاً کَرِیماً)(اسراء/23)

(وَاخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبّیانی صَغیراً) (اسراء/24)

6.(وَ بِرّاً بِوالِدَتی وَ لَمْ یَجْعَلْنِی جَبّاراً شَقیّاً)(مریم/33)

7.(... رَبِّ أَوزِعْنی أَنْ اَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الّتی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلی والِدَیَّ...) (نمل/19)

8.(... أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصیرُ)(لقمان/14)

(وَ إِنْ جاهَداکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بِی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلاتُطِعْهُما...)(لقمان/15)

9.(رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلِو الِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتی مُؤْمِناً ...)(نوح/28)

5.«خداوند فرمان داده است که جز او را نپرستیم و به والدین نیکی کنیم».

« اگر یکی از ایشان یا هر دو، نزد تو به پیری رسیدند، با آنان با گفتاری که دل گیر شدن آنان را در پی دارد سخن مگو، تندی مکن و با نرمی سخن بگو».

«آغوش محبت بار خود را برای آنان بگستران و بگو خدایا! همان طور که مرا از کودکی پرورش داده اند، رحمت خود برای آنان بفرست».

6.«مرا به مادرم، نیکوکار قرار داده و گردن کش و نافرمان نیافریده است».

7.«خداوندا ! مرا توانا ساز تا شکر نعمت هایی را که بر من و پدر و مادرم ارزانی داشته ای به جا آورم».

8.«برای من و پدران و مادران، سپاس گزار باش، بازگشت شما به سوی من است».

«اگر بکوشند چیزی را که به آن علم نداری برای من شریک قرار دهی، آنان را اطاعت مکن».

9.«پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و آن کس را که به خانه من با ایمان وارد گردد، بیامرز».

مودتی که امروز در جامعه های مذهبی میان والدین و فرزندان حکم فرما است از هر جهت قابل ستایش و برانگیزنده شگفت ملت های مغرب زمین است.

(شیرخوارگاه) غالباً بچه های خشن و بی رحم و جانی می باشند، و از این رهگذر بر دشواری های اجتماع مبالغی افزوده می شود.

یکی از پزشکان مورد اعتماد، که سالیانی در انگلستان و امریکا بود، می گفت:

یکی از مظاهر رقت بار در غرب، خانه پیران است.

نگارنده برای اولین بار بود این لفظ را می شنید، قدری از او توضیح خواست، وی گفت:در غرب بر اثر کم فروغ شدن شعله های عواطف، فرزندان پس از بلوغ قانونی، محیط خانواده را ترک کرده و به فکر زندگی جدا از پدر و مادر می باشند. یک چنین برنامه ای، آن چنان محیط خانواده ها را سرد و منجمد کرده است که چه بسا سالی می گذرد که پدران و مادران روی فرزندان خود را نمی بینند.و هرچه از دوران جدایی آنان بگذرد، بر بی علاقه گی آنان نسبت به والدین افزوده می شود. به ویژه هنگامی که پدر و مادر، پا به پیری می نهند، آن چنان بیچاره می شوند که دولت ناچار می شود این گروه را در نقطه و یا نقاطی به نام خانه پیران جای دهد و افرادی را برای سرپرستی آنها بگمارد.

برای این گروه، زندگی آن چنان تلخ است که هر روز برای مرگ خود روزشماری می کنند. و خانه ای که برای زندگی این گروه ها در نظر گرفته می شود، «خانه سال مندان» نام دارد.

علل مهم کم فروغ شدن عواطف، دوچیز است:

1. ضعف مبانی وباورهای دینی، که خود عامل مهمی در احیای عواطف و تکریم پدران و مادران است، عاملی که ضامن اجرای آن، پاداش ها وکیفرهای جاودان اخروی است.

2. راندن فرزندان از محیط گرم خانواده و سپردن شان به شیرخوارگاه ها

ص : 79

یاکودکستان ها _ که ریش_ه عواط__ف را می سوزاند واز رشد و نمو آن، جلوگیری می کند _ و یک چنین کار علتی، جز کسب آزادی بیشتر در زندگی ندارد.

دردا که این اندیشه، کم و بیش در جوامع شرقی نیز جا باز کرده و گروهی کورکورانه، بدون توجه به پی آمدهای سهم ناک آن، ونیز بی توجه به هشدارهای روان شناسان، از همان دوران کودکی تربیت فرزندان خود را به گردن این و آن می اندازند. ویا از خردسالی برای فرا گرفتن زبان و درآوردن ادای فرنگی به خارج اعزام می کنند.

این گروه از پدران و مادران باید بدانند که فرزندان آنان اگر هم در این راه موفقیتی به دست آورند، فرزندان خوبی برای آنان نخواهند بود و آنان را به سرنوشت افراد خانه سال مندان دچار خواهند ساخت.

مرحوم آیت اللّه بروجردی در دوران مرجعیتش، در هامبورک و در کنار دریاچه «الستر» مسجدی با شکوه ساخت که اکنون مورد بهره برداری کلیه مسلمانان آن منطقه است. مرحوم آقای محقق نماینده روحانیت شیعه در آلمان سرگذشت دردآلودی را نقل می کرد که گویی خاصیت زندگی ماشینی همین است که انسان ها نیز بسان ماشین بی رحم و بی عاطفه باشند. مهر و مودت در لابه لای چرخ های عظیم ماشین متلاشی گردد و انسان به همه چیز با عینک سودجویی بنگرد.

وی می گفت: در دوران اقامتم، با یک پرفسور آلمانی آشنا شدم. او پس از رفت و آمدهای متوالی و آشنایی به مبانی اسلام، گرایش عمیقی به آیین اسلام پیدا کرد و سرانجام به اسلام مشرف شد. ایشان پس از مدتی، از یکی از بیمارستان های آلمان به من تلفن کرد و درخواست ملاقات نمود. من به عیادت او رفتم، او را در حالی دیدم که اشک در دیدگان او حلقه زده بود و از دست

ص : 80

همسر خود می نالید و می گفت: امروز همسرم به دیدن من آمد. وقتی آگاه شد که بیماری من خطرناک است و امیدی به بهبودی من نیست، با من خداحافظی کرد و مرا برای همیشه ترک کرد من او را دلداری دادم و بیمارستان را ترک کردم.

هنگام خروج به اطلاعات بیمارستان سپردم که این بیمار مسلمان است، اگر حادثه ای رخ داد، مرکز ما را مطلع سازند. پس از مدتی از دفتر بیمارستان تلفن شد که پرفسور درگذشت و جنازه او در اختیار شما است. من با گروهی از دوستان به بیمارستان رفتم و جنازه را تحویل گرفتم و پس از مراسم دفن، زمانیکه خواستم از گورستان بیرون بیایم با جوانی روبه رو شدم که جنازه پدرشرا می خواست و می گفت: او بابای من است. در پاسخ او گفتم: ویمردی مسلمان بود، مراسم دینی او مربوط به ما است و ربطی به کلیسا ندارد. وی با کمال پر رویی گفت: من قلب او را به یکی از مراکز تشریحقلب، در برابر 60 مارک فروخته ام وباید آن را تحویل آن جا دهم. پس از آن، جنازه را در اختیار شما خواهم گذارد، در هر کجا می خواهید دفن کنید!!

من از شنیدن این سخن، سخت ناراحت شدم و به اصطلاح خشکم زد از این که پایه عواطف تا این حد سست و لرزان گشته که فرزند، به خاطر مبلغ ناچیزی، جنازه پدر را برای تشریح می فروشد. شما این قساوت و سنگدلی را در کنار دستوری که امام صادق (علیه السلام) به یکی از یاران خود به نام «ابراهیم بن شعیب» می دهد بگذارید سپس قضاوت کنید.

وی به امام گفت: پدرم به حدی پیر و ناتوان است که برای قضای حاجت اورا به دوش می گیرم. امام فرمود: اگر می توانی خودت این کار را انجام ده و غذا را لقمه لقمه در دهان او بگذار و این کار برای تو سپری در برابر

ص : 81

آتش خواهد بود.(1)

2. اساس دعوت تمام پیامبران آسمانی این است که، ذات یکتا را بپرستیم و از پرستش غیر او بپرهیزیم. وپایه تکامل تمام انسان ها را، توحید و یکتاپرستی تشکیل می دهد و دستورهای دیگر پیامبران، برای تحقق بخشیدن به چنین آرمان مقدسی می باشد.

در نمایاندن مقام پدر و مادر همین بس که قرآن در سه مورد پس از دستور به خداپرستی، مسئله نیکی به پدر و مادر را پیش می کشد و به آن فرمان می دهد در حقیقت احترام به این دو مربی بزرگ _ پس از پرستش خدا _ از اهمیت ویژه ای برخوردار است. اگر خداوند جهان، آفریننده بی همتای او است، پدران و مادران پرورش دهنده و زمینه ساز بسیاری از توانایی ها و شایستگی های او می باشند.

آن جا که قرآن چنین می فرماید:(وَ قَضی رَبُّکَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیّاهُ وَبِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً...): «خداوند فرمان داده است که جز او را نپرستیم و به والدین نیکی کنیم».(1)

و به همین مضمون در سوره3 بقره آیه 83، نیز وارد شده است.

3. در دو مورد، پس از نهی از دوگانه پرستی، که ملازم با یکتاپرستی است مسئله نیکی به پدر و مادر را مطرح می نماید، آنجا که می فرماید: (...وَلا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً ...):«برای خدا شریکی قرار ندهید و به پدران و مادران نیکی کنید».(2)

همچنین است آیه 151 سوره انعام که تعیین کننده موضوع بحث ما می باشد.

ص : 83

4.قرآن سیمای ملکوتی و الدین را به این طریق ترسیم می کند که، سپاس خدا و پدران و مادران را در کنار یکدیگر قرار می دهد وبه ستایش از هر دو فرمان می دهد، و می فرماید:(... أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصیرُ) :«برای من و پدران و مادران، سپاس گزار باش بازگشت شما به سوی من است».(1)

5. در برخی جاها برای ایجاد توجه در دیگران، از حضرت سلیمان و افراد صالح نقل می کند که، در مقام دعا از خداوند می خواستند آنان را در قدرشناسی و شکر نعمت هایی که بر خود و والدین شان ارزانی داشته است سربلند سازد، آن جا که می فرماید:(رَبِّ أَوزِعْنی أَنْ اَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الّتی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلی والِدَیَّ ...) :«خداوندا ! مرا توانا ساز تا شکر نعمت هایی را که بر من و پدر و مادرم ارزانی داشته ای به جا آورم».(2)

در همین راستا است آیه 10 از سوره احقاف. با شنیدن این راز و نیاز انسان گمان می کند میان آنان و فرزندان شان، آن چنان یک دلی و یک رنگی حکم فرما است که گویا آن نعمت را خداوند بر خود فرزندان ارزانی داشته است و او موظف است شکر و سپاس هر دو را به جا آورد.

6. بنابر این، این کتاب آسمانی در مقام بیان نعمت هایی را که به مسیح ارزانی داشته است یاد می کند، شایسته می بیند نعمتی را که به او و مادرش بخشیده است یادآور گردد، چنان که می فرماید:

(... اذْکُرْ نِعْمَتی عَلَیْکَ وَ عَلی والِدَتِکَ ...):«به یاد آر نعمتی را که بر تو و مادرت داده ام».(3)

ص : 84

7. قرآن در ترسیم سیمای مهربان حضرت مسیح، می خواهد بگوید، وی افتخار میورزید که خداوند او را نسبت به مادرش، روؤف و مهربان قرار داده است؛ زیرا:

(وَ بِرّاً بِوالِدَتی وَ لَمْ یَجْعَلْنِی جَبّاراً شَقیّاً):«مرا به مادرم، نیکوکار قرار داده و گردن کش و نافرمان نیافریده است».(1)

8. در جای دیگر به مهر و دوستی والدین اشاره دارد و آن را به دورانی خاص محدود نمی کند. وقائل است که باید پس از درگذشت آن ها، پیوسته به یاد آنها بود و از خداوند بر ایشان طلب آمرزش کرد. آن جا که حضرت نوح از خدایش می خواهد :(رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلِو الِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتی مُؤْمِناً ...): «پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و آن کس را که به خانه من با ایمان وارد گردد، بیامرز».(2)

هم چنان که از ابراهیم خلیل پس از بنای کعبه گفته شده:

(رَبَّنَا اغْفِر لِی وَ لِوالِدَیَّ وَلِلْمُؤْمِنینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ):«پروردگارا! مرا و والدینم و افراد با ایمان را روزی که حساب برپا می گردد، بیامرز».(3)

این جا است که ارزش سخن امام صادق (علیه السلام) برای ما روشن می گردد آن جا که می فرماید:«مرگ والدین نباید سبب فراموشی آنان گردد؛ بلکه باید پس از مرگ به آن ها نیکی کرد. برای ایشان نماز گزارد و روزه گرفت و حج نمود. خداوند همان ثوابی را که برای آنان مقرر داشته است، برای فرزند هم عطا می کند».

ص : 85

پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود: «نیکوکارترین شما کسی است که به پدر و مادر خویش پس از مرگ نیکی کند».(1)

9. برای این که این گمان پدید نیاید که مقصود از نیکی و گرامی داشتن پدر و مادر تنها به این نیست که به تبسم های خشک و خالی در برابر آنان بسنده کنیم _ هرچند خود این کار مطلوب است _ دستور می دهد باید به فکر زندگی پدر و مادر باشیم و فرزندان ثروتمند وصیت کنند که مبلغی به والدین آنان بپردازند چنان که می فرماید :(إِنْ تَرَکَ خَیراً الوَصیَّةُ لِلْوالِدینِ ...) : «اگر مالی گذاردند، برای پدر و مادر وصیت کنند».(2)

10. نه تنها دستور می دهد وصیت کنند که مبلغی از مال خودشان به آنان بپردازند؛ بلکه والدین را از بهترین انفاق بگیران معرفی می کند و می فرماید:(... قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْر فَلِلْوالِدَینِ ...) :«می پرسند در راه خدا چه چیز انفاق کنیم، بگو درباره پدران و مادران از مال خود انفاق کنید».(3)

11. پدران و مادران، در کهن سالی بیش از همیشه به کمک فرزندان نیازمندند ودر خواست های آنان در این سن و سال بیشتر از سال های دیگر بوده و در این هنگام، گفتن سخن ملال آور و تند با آنان نیز، مایه ناراحتی آن ها است؛ زیرا انتظار دارند که در این فصل از عمر که قوای جسمانی خود را از دست داده اند، هم چنان در بین جوانان خود گرامی داشته شوند؛ از این رو، قرآن در آیه ای به این نکته هشدار می دهد وبه این بیان با آن برخورد می کند:(إِمّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفّ وَ لا

ص : 86

تَنْهَرْهُما وَقُلْ لَهُما قَولاً کَرِیماً):« اگر یکی از ایشان یا هر دو، نزد تو به پیری رسیدند، با آنان با گفتاری که دل گیر شدن آنان را در پی دارد سخن مگو، تندی مکن و با نرمی سخن بگو».(1)

12.اینک قرآن به بعد دیگری از برخوردوچگونگی روبه رو شدن با آنان را ارزیابی می کند، و از دو راهی که گفته شد فراتر می رود و جای گاه این دو را برتر از آن ها می داند و زنده کردن روح نشاط و شادابی را سفارش می کند:

(وَاخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبّیانی صَغیراً):«آغوش محبت بار خود را برای آنان بگستران و بگو: خدایا! همان طور که مرا از کودکی پرورش داده اند، رحمت خود برای آنان بفرست».(2)

امام صادق (علیه السلام) در زمینه تفسیر این دو وظیفه، گفتاری دارد:

«اگر تو را ملول ساختند، مگو ازشما دل تنگ و ملولم. و اگر تو را ناراحت کردند، آنان را مترسان و پرخاش مکن و درباره آنان بگو: خدایا آنان را بیامرز».

با آنان به زبان دوستی سخن بگو و آن ها را با آغوش باز بپذیر. جز به مهربانی به ایشان نگاه نکن. صدای خود را از صدای آنان بلندتر نساز، دستخود را بالای دست آنان قرار مده و در راه رفتن بر آن ها پیشی مگیر.(3)

ص : 87

پدر بر فرزند این است که از پدر فرمان ببرد؛ جز در مواردی که گناه محسوب گردد».

جوانی مسیحی اسلام آورد، پس از مراسم حج خدمت امام صادق (علیه السلام) رسید و وضع و حال خانواده خود را شرح داد، معلوم شد او مادر نابینایی دارد. امام فرمود: مواظب مادرت باش و به او نیکی کن. وقتی مرد، جز تو کسی متصدی دفن و تجهیز او نشود. مراسم دفن او را انجام بده ملاقات خود را با من به کسی مگو تا تو را در منی ملاقات کنم....

جوان تازه مسلمان می گوید: من به منی آمدم . مردم چنان دور وبرش را گرفته بودند و سؤال های مختلفی می کردند که گویی دارد به کودکان درس می دهد... به کوفه بازگشتم. به مادرم زیاد خدمت و مهربانی کردم، خودم به او غذا می دادم و به او رسیدگی می کردم.

مادرم گفت:پسر! عوض شده ای هنگامی که در دین ما بودی، چنین رفتار نمی کردی از روزی که به دین حنیف (اسلام) درآمده ای این همه خوش رفتاری می کنی؛ این دگرگونی چیست؟!

گفتم: یکی ا ز فرزندان پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) به من چنین دستور داده است، گفت: او پیامبر است؟ گفتم: نه، فرزند پیامبر است، گفت: او پیامبر است! این گونه دستورها از پیامبران است!

گفتم: مادر پس از پیامبر ما، پیامبری نخواهد آمد، او فرزند پیامبر است. گفت: پسر دین تو بهترین دین ها است، مرا نیز تعلیم ده. اسلام را به او عرضه داشتم، مسلمان شد. دستورهای اسلام را به او آموختم، نماز ظهر، عصر، مغرب و عشا را به جا آورد و همان شب کسالتی عارض او شد.

ص : 89

گفت: عزیزم آنچه به من آموختی دوباره تکرار کن! من هم تکرار کردم و او با شادی و خرسندی از دنیا رفت. صبح شد، مسلمانان جمع شدند او را غسل دادند و من هم بر جنازه اش نماز خواندم و به خاکش سپردم.(1)

ص : 90

4. (وَلا تَقْتُلُوا أَولادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاق ...)(اسراء/31)

5. (...إِذا جاءَکَ المُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ عَلی أَنْ لا یُشْرِکْنَ باللّهِ شَیئاً وَ لا یَسْرِقْنَ وَ لا یَزْنینَ ولا یَقْتُلنَ أَولادَهُنَّ ...) ( ممتحنه/12)

می کشد.

این تنها تفاوتی نیست که میان بشر امروز وعرب جاهلی وجود دارد؛ بلکه تفاوت های دیگری نیز هست که از قساوت بیشتر وسنگ دلی فزون تر بشر مجهز به علم وصنعت امروز، حکایت می کند؛ زیرا عرب جاهلی، تنها دختر را زیر خاک می کرد؛ ولی بشر درس خوانده امروزی نه به دختر رحم می کند و نه به پسر.

در عصر جاهلیت، تنها پدر جاهل، دست خود را به خون نوزاد معصوم آلوده می نمود؛ در حالی که امروزه، کانون های عواطف؛ یعنی مادران هم با چهره تحصیل کرده ها، تن به این کار می دهند.

آن روزها تنها برخی از طوایف به عللی که بعداً تشریح خواهیم کرد، به چنین کاری اقدام می کردند و طبقات دیگر، آنان را نکوهش کرده، و عمل آنان را شرم آور قلمداد می نمودند.

در روزگار ما نویسندگانی، از طریق رسانه های گروهی از چنین عمل ننگین دفاع نموده و با دلایلی سست، شبیه به هم بافتن آسمان و ریسمان آن را یک ضرورت اجتماعی و کاری مشروع قلمداد می نمایند!!

با توجه به مراتب یاد شده، اگر بگوییم تاریخ تکرار شده وعصر نادانی در پوشش پیش رفته به جوامع بشری بازگشته است،سخنی به گزاف نگفته ایم.

در منطقه خود می دیدند. و یا از ترس این که در آینده دچار فقر گردند، فرزندان خود را زنده به گور می کردند؛ ولی اکنون به دلایل بی پایه تر از انجام آن باکی ندارند.

قرآن مجید در دو مورد به این انگیزه اشاره می کند:

(... وَلا تَقْتُلُوا أَولادَکُمْ مِنْ إِمْلاق نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَإِیّاهُمْ ...):«فرزندان خود را برای قحطی و گرسنگی نکشید، ما آنان و شما را روزی می دهیم».

این آیه (1)می رساند که آنان فرزندان خود را به هنگام قحطی می کشتند؛ولی آیه دیگر بدگمانی شان به فقر را ناشی از این پدیده ناپسند می داند:

(وَلا تَقْتُلُوا أَولادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاق ...):«فرزندان خود را به خاطر ترس از قحطی نکشید».(2)

تفاوتی که عرب جاهلی با طرف داران سقط جنین امروز داشت این بود که، عرب ها به دلیل ناآگاهی از علم و دانش و نداشتن مشکلی به نام رشد جمعیت و آهنگ سریع آن مخصوصاً با توجه به این که افزایش، افزایش تصاعدی است نمی توانستند بهانه ای به نام تعدیل و مهار رشد فزونی جمعیت را در گفت وگوهای خویش بگنجانند؛ ازاین رو ناگزیر بودند، تنها ناداری را پیش بکشند.

ولی بشر امروز در اثر آگاهی از رشد اقتصادی و بهداشت بین المللی، کار خود را موجه و عوام پسند می نماید و می افزاید: آهنگ رشد جمعیت، از رشد اقتصادی و درآمد مواد غذایی سریع تر است؛ بنابر این چاره ای جز مهار جمعیت _ ولو از طریق سقط جنین و جز آن _ نیست!

ص : 95

این ها فراموش کرده اند که این نگرانی تازگی ندارد؛ همین مشکل که امروز در برابر مردم عصر فضا سبز شده است به حکم آیات یاد شده، در برابر اقوام عرب جاهلی نیز وجود داشت و آنان نیز فرزندان خود را از ترس کمبود مواد غذایی می کشتند، در حالی که این ها با این رفتارشان، به عرب جاهلی می گویند رویت سفید!

اگر غوغای آزادی سقط جنین به خاطر رشد سریع جمعیت است، باید یادآوری شود که:

1. اگر در کشور ما که جمعیت آن در هر کیلومتر مربع به 20 نفر نمی رسد سقط جنین به خاطر جلوگیری از تکثیر نسل، تجویز شود، باید در کشورهایی که جمعیت آن ها در هر کیلومتر مربع به 400 تا 500 نفر می رسد قتل عمد آزاد اعلام گردد.

2. آگاهان می گویند: اگر در این مملکت رودخانه ها سدبندی شود، زمین های بایر آباد گردند، از زمین های زراعتی به خوبی استفاده شود، صید ماهی به صورت صحیح اداره گردد و سطح فکر مردم بالا برود، این مملکت قادر به اداره 150،000،000 نفر خواهد بود.

3. کشور ایران هم اکنون دچار کمبود نیروی انسانی است. در سال های اخیر، متجاوز از یک میلیون کارگر خارجی، در جای جای کشور سرگرم کارند، وبازار کار گرم و نیروی انسانی کم یاب بود؛ با وجود این، چگونه دم از مهار رشد جمعیت می زنیم؟

در این کشور ، کمبود پزشک، مهندس، تکنسین و استادکار برای همه ملموس است و هر روز دست نیاز به خارج دراز کرده ودسته دسته دکتر و مهندس و... وارد می کنیم.

4. کشورهای پیش رو که برای جلوگیری از افزایش جمعیت در کشورهای در حال رشد، کارشناس می فرستند، بهتر است جمعیت خود را در

ص : 96

اندازه کنونی نگاه دارند تا جمعیت دیگر کشورها به نیمی از جمعیت آنان برسد؛ سپس برای آنان طرح و برنامه بریزند.

5. آیا بهتر نیست بودجه ای که در راه اداره جمعیت مصرف می شود، در راه فراهم ساختن وسایل زندگی خانواده های فقیر مصرف گردد و به جای انسان کشی، به احیای انسان های فقیر و بی دفاع بپردازیم؟ (1)

علت همه گیر شدن این کار ناروا در میان قبیله بنی تمیم این بود که قبیله یاد شده،از پرداخت مالیات به «نعمان بن منذر» خودداری کردند و او برای سرکوبی آنان به سرزمین آن ها لشگر کشید. چهارپایان آن ها را غارت کرد و زنان را به اسارت برد.

پس از چندی، مردان قبیله برای جلب خشنودی نعمان، به حضور اوبار یافتند و درخواست کردند که اسیران بنی تمیم را که غالباً دختر بودند، آزاد کند.وی گفت: اختیار با دختران است، آنان می توانند در خانه های «اسیر کننده خود» بمانند و می توانند همراه پدران خود به وطن خویش بازگردند. همه دختران، بازگشت به وطن را همراه پدر، بر اقامت در آن منطقه ترجیح دادند، جز دختر «قیس بن عاصم» که ماندن نزد اسیرکننده را برگزید. این کار بر قیس گران آمد؛ از این جهت عهد کرد، از آن به بعد، اگر دارای دختری شد، در همان نوزادی به زندگی او خاتمه دهد.(1)وی به دنبال این جریان در طول عمر خود، هفده دختر را، زنده به گور کرد وکار او برای دیگران الگو گردید. رفتار قیس و کردارش از یک نوع مردانگی کاذب سرچشمه می گرفت. وبه قول «آلوسی»(2) از مزید و شدت «غیرت» و این که مبادا از جانب دختران ننگ و عاری دامن آنان را بگیرد و دختران آنان با افراد ناباب یا پست ازدواج نمایند، دختران خود را در دوران کودکی سر به نیست می کردند و به خاطر یک انگیزه ناموسی (هرچند غلط)، انسانی را می کشتند.

ص : 98

طبیعت گروهی به مواد مخدر آلوده می شوند و موادی که در اختیار آنان گذارده می شود، غالباً مطابق اصول بهداشتی نیست؛ از این جهت فروش تریاک و هروئین را آزاد کنیم تا فروش هروئین و مصرف آن به طور بهداشتی و قانونی صورت بگیرد.

گرامی(صلی الله علیه وآله وسلم) بود، روزی به حضور پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) رسید، گفت: ای پیامبر خدا! من در دوران جاهلیت عمل نیکی انجام داده ام شاید الآن به دردم بخورد و آن این که:

من روزی دو شتر گم کردم و برای پیدا کردن آن ها رو به بیابان نهادم به خانه ای رسیدم که دیدم بزرگ مردی در آستانه در نشسته است. از او سراغ شترانم را گرفتم، وی گفت: چه علامتی داشتند؟ گفتم: علامت شتران قبیله «میثم بنی دارم» گفت: هر دو نزد من است. ناگهان پیرزنی از خانه بیرون آمد. آن مرد مهلت نداد که پیرزن سخن بگوید، فوراً گفت: همسرم چه آورد، اگر پسر باشد نگاه می دارم و اگر دخترباشد زنده به گور می کنم. پیرزن گفت: دختر است. در این هنگام به من رقتی دست داد، خواستم این دختر را از مرگ نجات دهم، به او گفتم: این دختر را به من می فروشی؟ وی در پاسخ گفت: آیا ننگ نیست که انسان فرزند خود را بفروشد! و هرگز دیده ای که عرب دختر خود را بفروشد؟! گفتم: می خواهم او را نجات دهم، نمی خواهم بخرمو او را بفروشم. سرانجام من او را در برابر آن دو شتر گمشده و شتر دیگری که بر آن سوار بودم، خریدم مشروط بر این که مرا با آن شتر به منزل برساند.

از آن هنگام تاکنون 280 دختر به این قیمت خریده و از کشته شدن آن ها جلوگیری کرده ام.(1) فرزدق در مدح خانواده خود به عمل جدّ خویش افتخار میورزد و می گوید:

و منّا الذی من_ع الوائدی__ن *** واحیاء الوئ_ی__د فلم ت_وئد(2)

از ما است کسی که کشتن دختران را ممنوع ساخت و به دخترانی که در

ص : 101

آستانه مرگ بودند، زندگی بخشید.

در روزگار جاهلی، نیک مردی پیدا می شود که با دادن مقداری از اندوخته مالی خود، جان کودکان بی گناه را بخرد؛ آیا در جهان پیش رفته که بشر به منابع بزرگ طبیعت دست یافته است، از چنین مردانی خبری نیست که به جای کشتن بچه های بی گناه، پرورشگاه هایی برای این نوزادان فراهم سازند که هم از آدم کشی جلوگیری شود و هم این زشتی ها گسترش نیابد.

می فرماید:

(... إِذا جاءَکَ المُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ عَلی أَنْ لا یُشرِکنَ باللّهِ شَیئاً وَ لا یَسْرِقْنَ وَ لا یَزْنینَ ولا یَقْتُلنَ أَولادَهُنَّ ...) :« هنگامی که زنان با ایمان نزد تو آیند وبا تو بیعت کنند که برای خدا شریکی قائل نشوند، دزدی و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و...».(1)

حال، انگیزه آنان در کشتن فرزندان چه بوده است؟! روشن نیست.

در کتاب های تاریخی و قصه، پیرامون فرزندکشی داستان هایی وارد شده است که ما به نقل یکی از آن ها بسنده می کنیم. و پس از آن به نقل اشعاری که شاعره مسلمانی در مورد «کورتاژ» مادران سروده است پرداخته و به بحث خود پایان می بخشیم.

پس از پاگرفتن اسلام در شبه جزیره، «قیس بن عاصم» شرفیاب محضر پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) گردید. وی نخستین کسی بود که در میان عرب دخترکشی را رایج کرده بود. یکی از انصار از سرگذشت دختران او پرسید، وی در پاسخ گفت: من همه دختران خود را زنده به گور کرده ام؛ و در این مورد تاکنون کوچک ترین اندوهی به من دست نداده است، جز یک بار، و آن هنگامی بود که من در سفر بودم و همسرم حامله بود. سفر من طول کشید و او وضع حمل کرد، اتفاقاً بچه او دختر بود. همسرم از ترس من، او را به خواهر خود سپرده بود. وقتی من از سفر برگشتم از وضع حمل او پرسیدم، وی گفت: خدا به ما دختر داده بود؛ ولی مرده به دنیا آمد.ازاین که دخترم مرده به دنیا آمده بود، خوشحال شدم که این بار دستم به خون او آلوده نشد.

ص : 103

چندی گذشت، روزی در خانه نشسته بودم، ناگهان دختری وارد خانه شدکه زیبا و با طراوت بود؛ در حالی که گیسوان خود را به هم بافته و گردن بندی به گردن انداخته بود... از همسرم پرسیدم که این دختر کیست؟ وی در حالی که اشک در چشمان او حلقه زده بود، گفت: این همان دختر است که هم زمان با سفر تو، او را زاییده و از ترس، او را به خواهرم سپردم.

او گمان می کرد سکوت من در برابرش، نشان از خرسندی من است. او تصور می کرد که من هرگز دست خود را به خون او نخواهم آلود وچنین عار و ننگی را تحمل خواهم نمود. روزی که همسرم در خانه نبود، به موجب پیمانی که در جریان «نعمان منذر» با خود بسته بودم، دست دخترم را گرفتم و به نقطه دوری بردم. و در صدد حفر گودالی برآمدم؛ در اثنای کار، دخترم مرتب از علت حفر گودال می پرسید. وقتی کار حفر گودال به پایان رسید دست دخترم را گرفتم به میان آن افکندم و خاک ها را به روی او ریختم و به ناله های جگرخراش وی گوش ندادم.

او هم چنان ناله می کرد و می گفت: پدرجان! چرا مرا زیر خاک پنهان می سازی؟ آری یگانه موردی که دلم به حال فرزندم سوخت، همین مورد بود.

وقتی سخنان قیس به پایان رسید، چشمان پیامبر از شنیدن سرگذشت دختران قیس پر از اشک شده بود و این جمله را فرمود:«انّ هذه لقسوة و من لا یرحم لا یرحم؛ این کار سنگدلی است و هرکس که رحم نداشته باشد، مورد ترحم قرار نمی گیرد».(1)

در این جا مناسب است پیام منظوم بانوی مسلمانی را به مادرانی که

ص : 104

دست به چنین جنایتی می زنند، تقدیم کنیم:

امیدم بود گردم من، جوانی *** زمان پیریت قدرم بدانی

زمانِ پیریَت، غم خوار باشم *** به هر کاری برایت یار باشم!

من اینک روح پاکم در جنان است *** مکانم در جوار حوریان است

کنون کن توبه، استغفار، شاید *** خدای مهربان رحمت نماید

تمنا دارد «افسر»(1)، ار توانی *** پیامم را به مادرها رسانی

و اما یک یادآوری:

خداوند در سوره «ممتحنه» به پیامبر دستور می دهد از زنان بیعت بگیرد و آن این که :(أنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللّهِ شَیئاً وَ لا یَسْرِقْنََ وَ لا یَزْنینَ وَلاَیَقْتُلْنَ أَولادهُنَّ)(ممتحنه/12):«برای خدا شریکی قائل نشوند، دزدی و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند».

یک نکته جالب توجه است که، اگر کشنده فرزندان، مردان بودند؛ چرا پیامبر از زنان بیعت گرفت که فرزند کشی نکنند؟

پاسخ: زنده به گور کردن فرزند را در زبان عرب «وأد» می گویند که مخصوص مردان بوده؛ امّا کشتن به صورت سقط جنین در میان زنان نیز بوده است. وشاید به صورت نادر، شکل نخست نیز در میان آنان وجود داشت؛ از این جهت از زنان نیز چنین بیعتی گرفته شد.(2)

از این بیان، پاسخ پرسشی که در صفحه 91 مطرح کرده بودیم، روشن گردید.

ص : 106

7. (... وَ لا یَزْنُونَ وَمَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أثَاماً ...) (فرقان/68)

8. (... وَ الحافِظینَ فُروجَهُمْ والحافِظاتِ ...)(احزاب/35)

9. (و مَرْیَمَ ابنَتَ عِمْرانَ الّتِ_ی أَحْصَنَتْ فَرْجَها ...)

(تحریم /12)

خود، برای دیگران تجارت و کاسبی می کند.

امروز، جوان در محیطی زندگی می کند که، از در و دیوار آن، جاذبه های سکس می بارد و عوامل فراوانی دست به دست هم داده و به زبانه کشیدن غریزه جنسی او کمک می کند. نمایش های «سینمایی»، «تلویزیونی»، مطبوعات رنگین، برهنگی زنان در محیط کار، آلودگی های لب دریا، رقاص خانه ها و شب نشینی ها، از جمله عواملی است که جوانان را به سوی خودباختگی جنسی فرا می خواند و نائره بی عفتی را در دل هر جوان پاکی مشتعل می سازد.

50 درصد از ازدواج ها بی پایه بود و هر روز بر شمار آن ها افزوده می شود.

یکی از برنامه های حساب شده که عوامل بیگانه با الهام از سازمان «سیا» در صدد پی ریزی آن بودند، مسئله «آموزش جنسی» در مدارس، مراکز علمی و هنری بود. طرح مسائل جنسی در آموزشگاه ها ، دامی بزرگ در برابر عفت نوجوان و جوان بود. هدف رژیم این بود که جوانان ما را از همان دوران جوانی، آن چنان غرق در فساد و آلودگی سازد که دیگر جز فساد به چیز دیگری نیندیشد. و هرگز به فکر مبارزه با عوامل خارجی و داخلی که هستی ما را غارت می کردند، نباشد تا دست آنان در اجرای تمام برنامه های استعماری باز و آزاد باشد.

فحشا، بسان موریانه ای است که اگر داخل جامعه شود یا در هر تمدنی راه یابد، آن را از درون می خورد و متلاشی می سازد.

چندی پیش رئیس جمهوری ایالات متحده اعتراف کرد، این عامل ویران گر و سرنگون کننده، در تمدن فعلی و جامعه آمریکا نفوذ کرده است.

بی گمان تمدن ماشینی غرب که غرق در فساد جنسی است، روزی از درون می پوسد و از بین می رود.

گسترش فحشا در میان جوانان، گذشته ازا ین که آنان را از مسائل سیاسی و پایه ای دور نگاه می دارد و بی تفاوت بار می آورد، وسیله مؤثری است برای کاهش ازدواج. در آغاز زندگی، محرک اساسی برای ازدواج، لذت های جنسی و کام یابی های زناشویی است. مسئله تشکیل خانواده و تولید نسل، یکی از میوه های قهری ازدواج است که آینده مورد توجه قرار می گیرد. در آغاز کار این امر موردتوجه نیست؛ ولی هنگامی که کام یابی به صورت آسان و ارزان به دست آید و جایی که جوان با طرح دوستی با دختران و زنان بتواند

ص : 111

خواهش های خود را برآورده سازد، دلیلی ندارد که به فکر ازدواج باشد و زیر بار مسئولیت برود؛ از این جهت می توان گفت گسترش فحشا یکی از علل کاهش ازدواج می باشد.

عشوه گری، تقلیدها و باب بازی های مهیج و گمراه کننده است، جلو گرایش های حساب نشده را گرفت.

خواسته اند بگویند حالا که ما، در علم و صنعت به پای غربیان نرسیدیم، لااقل در بالا بردن سن ازدواج به پای آنان برسیم! این پیچو خم ها هرچه زودتر باید از پیش پای جوانان برداشته شود، تا هر دختر و پسری پس از بلوغ، با داشتن رشد جسمی و روحی بتوانند ازدواج نمایند.

ب: تنها پایین آوردن سن ازدواج همه کار نیست. باید کوشش شود با وسایلی که در اختیار است ازدواج آسان و بی دردسر و به اصطلاح ازدواج اسلامی را، جای گزین ازدواج های سخت که همراه با تشریفات کمرشکن و پیرایه های ابلهانه و نمایش های رؤیایی است، سازد. این مسئله برای مردم آن چنان روشن شود که، ازدواج های دست وپاگیر را ننگ بشمارند؛ بلکه با برپایی نشستی دوستانه و پهن کردن یک سفره عقد که در آن چیزی جز قرآن، آیینه، گل و شاخه نبات و یکی دو عدد سکه، چیز دیگری نباشد. این آغاز و انجام جشن ازدواج باشد وبس. همچنین در جامعه چنان زمینه سازی کنند و به آنان بگویند که: این گونه ازدواج ها که با سادگی؛ ولی آمیخته با یک دلی باشد، پایدارتر است.

ج: هرگاه پدر و مادر احساس کند که جوان پس از تشکیل زندگی در اداره آن با مشکلاتی روبه رو است ، پدر باید هزینه زندگی فرزند و عروس را بپردازد وچنین بیندیشد که فردی به زندگی او افزوده شده است، در عین حال آنان را در گذران زندگی رهبری کند تا بتواند روی پای خود بایستد.

پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود:

«مَنْ أَدرکَ وَ لَهُ والِدٌ وَ عِنْده ُما یزوجِّه فلَمْ یزُوِّجه فَفَسَدَ فالإثمُ بینهما؛ پدری که فرزندش به حد بلوغ رسیده و پدر قدرت دارد که برای او همسری بگیرد و این کار را نکند وجوان آلوده شود، پدر شریک گناه فرزندش می باشد».

ص : 114

پدری که گمان می کند باید فرزندش تحصیلات نهایی خود را به پایان برساند و پست و مقامی را به دست بگیرد، آن گاه برای ازدواج او دست وپا کند، سخت در اشتباه است. امروز اگر جوان زیرک و هوشمند باشد، به زحمت می تواند تحصیلات بالای خود را در 25 سالگی به پایان برساند. و اگر بخواهد دوره تخصص را هم پشت سر بگذارد، باید 5 سال دیگر درس بخواند. و در حالی که هر روز دامنه علم گسترش می یابد؛ شاید روزی فرا رسد که جوان، مدرک تخصص خود را در سیو پنج سالگی بگیرد. بنابر این، جوان چگونه تا این هنگام که نیروی جنسی، قوس صعودی خود را به پایان رسانیده و قوس نزولی آن آغاز می شود، صبر کند.

د: موضوع دیگر، مسئله آمد و شد و شناسایی میان خانواده ها و جوانانی است که می خواهند با افراد پاک ازدواج کنند؛ امّا یکدیگر را نمی شناسند. برای برداشتن این کاستی، لازم است مرکزی کاملاً پاک و به دور از هر گونه سوء استفاده به وجود آید و مشخصات این گونه جوانان به آنان سپرده شود تا جوانان بتوانند از این راه زوج مورد نظر خود را پیدا کنند.

چندی پیش از سوی گروهی، مقدمات چنین انگیزه ای پی ریزی شد؛ ولی بدبختانه «ساواک» که از هر گرد هم آیی درستی پیش گیری می کرد، از شکوفایی آن جلوگیری نمود.

ه_:برخی از جوانان فکرمی کنند، اکنون که دوره سازندگی کشور است، چه بهتر زیر بار ازدواج نروند تا بهتر بتوانند به شکوفایی انقلاب کمک کنند.

ولی باید دانست که پیوند زناشویی مانع از سازندگی کشور نیست؛ زیرا در صورت ازدواج به کمک هم بهتر می توانند، به امور سازندگی بپردازند.

و: نیز برای آگاهی از پای بست های دیگر ازدواج، از خود جوانان

ص : 115

خواسته شود که تلقی خود را بنویسند، سپس هیأتی به این پرسش ها رسیدگی کند و نتایج آن را به دولت ابلاغ کند تا هر مانع نامشروعی که بر سر راه حفظ عفت عمومی وجود دارد، برداشته شود.

5. بالا بردن سطح فرهنگ اسلامی و آگاه ساختن مردم از سرنوشت دردناک زنان و مردان بدکاره و جامعه آلوده به فساد از طریق رسانه های گروهی وجراید و مجلات که می تواند پندی، بلکه بازدارنده خوبی باشد.

6. تجویز ازدواج موقت وتبیین حدود وخصوصیات آن. این قسم از ازدواج می تواند، جوان را در دوران تحصیل، آن هم در خارج از کشور از فرو افتادن در گناه، باز دارد. و شاید به همین خاطر است که اسلام اجازه داده است که جوان مسلمان، با غیر مسلمان به صورت «متعه» ازدواج کند.

چون دوران تحصیل در آن محیط کوتاه خواهد بود، می تواند از تولید نسل خودداری کند.

اصولاً ازدواج موقت در هر نقطه ای با شرایطی که اسلام معین کرده است می تواند جلو فحشا را به صورت روشن بگیرد. متأسفانه بسیاری از جوانان از ماهیت ازدواج موقت آگاه نبوده و گروهی آن را مساوی با آمیزش های حرام می دانند؛ ولی جز این نیست که اوّلی صیغه ای دارد و دومی فاقد آن است. در صورتی که ماهیت آن با فحشا فرق روشنی دارد، و این جا، جای گفتن آن نیست. ازدواج موقت، ازدواج واقعی است؛ در حالی که در آن روی مصالحی، هزینه ای بر شوهر نیست. و چون موقت است ، طبعاً زن و شوهر از یکدیگر ارث نخواهند برد.

7. بالاتر از همه بالا بردن سطح تقوا و بینش دینی در نسل جوان و ایجاد حالت خداترسی در تمام طبقات است.

8. اجرای حد بر زن و مرد بدکار که در آخر بحث به طور فشرده بیان خواهد شد.

ص : 116

ولی هنگام پیاده کردن آن، همگی دیدند که برنامه شان در بسیاری از این مراحل با شکست روبه رو است، به ویژه در مسئله «کمونیسم جنسی» که هیچ کس حاضر نبود پیوند خود را با فرزندش قطع کند و نهال وجود خود را نشناسد؛ سپس دانشمندان هم بر این نظر اتفاق کردند که باید در اعمال غریزه جنسی، محدودیت و یا محدودیت هایی پدید آید.

برفرض این که نام آن را آزادی بگذاریم.

به هر روی، آزادی به معنی گسترده ای که مساوی با بی بند وباری است، نمی تواند دست مایه ای برای شکستن قید و بندهای ازدواج گردد.

ب: اگر هر نوع رابطه ای میان همسران قانونی و دیگران را به رسمیت بشناسیم از کجا بدانیم که همسر قانونی هم به شوهر خود خیانت نکند؛ زیرا هنگامی که هیجان شهوت و طغیان غرایز جنسی و احترام به حقوق دیگران، آن چنان فراموش می شود که عقل انسان را کور و نابینا می سازد و انسان در این بین جز اشباع غریزه جنسی، چیزی را نمی بیند؛ آیا با چنین حال و روزی می توان به پدری گفت «جنینی» که در رحم همسر او هست، از آنِ او است نه دیگری؟!

ج: در نخستین روزهای زناشویی بیشترین کشش و حافظ پیوند همسری، همان کام یابی ها و لذت های جنسی است؛ امّا پس از اندک زمانی، گرایش و علاقه روحی است که جای گزین آن می شود به طوری که همسر، جز شوهر به کسی دل نمی بندد و زندگی آن دو، با مهر و دل دادگی همراه می گردد. آن گاه که به همسران قانونی اجازه داده شود با دیگران، به خوش گذرانی و کام یابی های جنسی گذرا بپردازند، در این صورت، رفته رفته چراغ مهر و مودت به خاموشی می گراید و چشم و دیده هوس باز زن به جای دل بستن به شوهر، دل به دیگران می دهد؛ در نتیجه پیمان ماندگارشان از هم گسسته و ساختار خانواده ها از هم می پاشد.

به این دلیل، در اسلام «رفیق بازی» جنسی به طور کلی ممنوع شده و واژه «دوست دختر و پسر» که به شیوه غربی در میان برخی رایج است، از محرمات مسلّم اسلام به شمار می آید. و در قرآن از آن به «اَخْدان» که جمع «خِدْن» و به

ص : 119

معنی رفیق و دوست است، تعبیر آورده شده:

( ...وَ آتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصنات غَیرَ مُسافِحات وَلا متّخذاتِ أَخْدان ...) :«مهر آنان (زنان) را به شایستگی بپردازید، عفیف و پاک دامن باشند نه زناکار و نه رفیق گیر».(1)

تا این جا بی پایگی نظریه راسل روشن گردید، اکنون وقت آن رسیده که آیه های مربوط به «زنا» را مورد بررسی قرار دهیم:

نخست به روشن گری لفظ «فحشا» که به صورت جمع در آیه بحث شده، می پردازیم:

اصل چهارم از فرمان های پاینده قرآن، دوری از هر چیزی است که از آن در زبان عرب به عنوان «فحشاء» یاد می شود و می فرماید:(...وَلا تَقْرَبُوا الفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَما بَطَنَ ...): «به کارهای زشت چه آشکار و چه پنهان نزدیک نشوید».(2)

در اصطلاح امروز به اعمال جنسی نامشروع، «فحشاء» می گویند؛ در حالی که در زبان عرب، هر نوع رفتار و گفتاری را که فوق العاده بد و تنفر زا باشد، «فحشاء» می نامند.(3)

بنابراین، هر نوع کار زشت و ناپسند مانند دروغ و «پیمان شکنی» را «فحشاء» می خوانند.

ولی قرآن فاحشه را چه جاهایی به کار برده، در خور توجه است؛ زیرا

ص : 120

آمیزش های نامشروع زن و مرد را، «فاحشه» می نامد، چون:

(وَلا تَقْرَبُوا الزِّنا إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبِیلاً) :«به زنا نزدیک نشوید حقا که کار بد و روش زشتی است».(1)

و یا عمل قوم لوط را «فاحشه» می خواند ومی فرماید:

(أَتَأْتُونَ الْفاحِشةَ ما سَبَقکُمْ بِها مِنْ أَحَد مِنَ العالَمینَ):«چرا چنین کار زشتی را انجام می دهید که پیش از شما کسی آن را انجام نداده است».(2)

همچنین متّهم کردن زنان پاکدامن، «فاحشه» می شناسد:

(إِنَّ الّذینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشیعَ الْفاحِشةَ فِی الّذینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ...): «آنان که انتشار خبر زشت را درباره افراد با ایمان دوست دارند، برای آنان عذاب دردناک است».(3)

خلاصه اگر قرآن این سه مورد را، «فحشاء» می نامد، نه به این دلیل است که واژه «فحشاء» کاربردی جز این سه ندارد؛ بلکه به خاطر این است که دامنه کارآیی این واژه بسیار گسترده است. و این سه مورد، از نمونه های آن کلی می باشد. همان طور که یادآور شدیم، بسیاری از گناهان ناگوار، می تواند مصداق آن باشد؛ حتی اعمالی مانند: آدم کشی، نزدیکی به مال یتیم و غیره.(4)

ص : 121

ولی چون دو مورد اخیر به صورت خاص در این فرمان های قرآن وارد شده، قطعاً مقصود از آن، در این جا معنی محدودتری خواهد بود.

در نتیجه هر کار شرم آوری، خواه آشکار باشد یا پنهان _ (ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ ) _ حرام است وباید از آن دوری جست.

مثلاً: کسانی که بی پروا با زنان هرزه نزدیکی می کنند، این همان فحشای آشکار است. در صورتی که برخی در نهان معشوقه هایی دارند که، با آنان طرح دوستی ریخته، و سرو سری پیدا می کنند، فحشای مخفی است.

قرآن به این دو نوع گناه، در آیه دیگر نیز اشاره می کند:

(... وَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحصنات غَیْرَ مُسافحات وَ لا مُتَّخِذاتِ أَخْدان ...) :«مهر آنان (زنان) را به شایستگی بپردازید، عفیف و پاک دامن باشند نه زناکار، و نه رفیق گیر».(1)

بدین جهت می توان گفت: مسائل مربوط به امور جنسی، اعم از آشکار و پنهان، یکی از مصادیق قطعی این فرمان است که آیه به آن توجه دارد؛ هرچند نمی توان مفاد آیه را در آن منحصر ساخت؛ بلکه می تواند معنی گسترده تری داشته باشد.

تباهی دودمان ها و بروز بیماری های تناسلی و کشیده شدن به جنایات اجتماعی مانند قتل، جرح، سرقت، خیانت و به باد رفتن حیا و عفت که بزرگترین سرمایه جامعه انسانی است، ندارد.

به خاطر چنین پی آمد ناگواری است که قرآن آن را راه بد(ساءَ سَبیلاً)(1) برای بشر خوانده است.

گذشته از این، آمیزش های نامشروع مایه بی مهری پدران نسبت به فرزندان می گردد و این، منجر به قطع نسل بشر می گردد.

رستاخیز ایمان دارید . باید در اجرای مجازات، گروهی از افراد با ایمان حاضر باشند».(1)

میانی ترین راه پیش گیری همین است که در این آیه وارد شده است، نه جریمه نقدی(2) که برای افراد متمکن چندان اهمیتی ندارد. وبرای افراد فقیر نتیجه ای جز زندان که مشکلی را حل نمی کند و باری بر دوش دولت می افزاید، البته گناه جنسی در میان هیچ ملتی بی مجازات نبوده است. در شریعت حضرت موسی سزای مرد بدکار، قتل بود، و زن زناکار هم، سنگ سار می شد. در قدیم هند، زن را پیش سگ های گرسنه می انداختند تا دریده و خورده شود و مرد بدکار را می سوزاندند. در قانون روم، زن و مرد بدکار را اعدام می کردند. در انگلستان زناکار را در شهرها می گرداندند و آن قدر می زدند تا بمیرد. در برخی اقوام آنان را آتش می زدند و گاهی غرق می کردند و گاه به دار می آویختند.

البته چگونگی اجرای حد یاد شده در قرآن، در کتاب های فقهی به روشنی بیان شده است.

اکنون بحث خود را با بیان نکاتی به پایان می رسانیم:

1. آن جا که قرآن حکم حد زنا را بیان می کند، نخست از «زانیه» آن گاه از «زانی» نام می برد؛ ولی حد سرقت عکس آن است، نخست از «سارق»

ص : 124

سپس از «سارقه». آنجا که می فرماید:(... اَلسّارِقُ وَ السّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَیدِیَهُما...):«دست های مرد و زن دزد را ببرید» حال نکته این تقدّم و تأخّر چیست؟!».(1)

پاسخ: از آن جا که عامل اصلی در دزدی مرد است و سبب گرایش به زنا هم زنان بی بند وبار هستند قرآن آن جا که از زنا سخن می گوید، زن را جلوتر از مرد و آن جا که از سرقت سخن می گوید مرد را جلوتر از زن نام می برد.(2)

2. در روشن شدن مقدار آلودگی جامعه عرب به فحشا، کافی است که در داستان زیر دقت کنیم:

پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) برای فتح دژ طائف، دستور محاصره آن جا را داد، کوشش های سربازان اسلام برای گشودن این دژ به نتیجه نرسید و ارتش اسلام بدون پیروزی به مدینه بازگشت. سران طائف شورا کردند، سرانجام تصمیم گرفتند که به جامعه اسلامی بپیوندند؛ زیرا در منطقه ای که توحید سراسر آنجا را فراگرفته باشد دیگر برای شرک جایی باقی نمی ماند؛ سپس مردم طائف هیأتی را روانه مدینه کرده و پیامبر را از آمادگی خود برای پذیرش اسلام آگاه ساختند؛ ولی افزودند که باید پیامبر شروط آنان را بپذیرد. پیامبر فرمود: شما شروط خود را بنویسید و نزد من بیاورید. نمایندگان ثقیف از علی (علیه السلام) خواستند که وی نامه آنان را تنظیم کند.

وقتی علی (علیه السلام) از شروط آنان آگاه شد، از نوشتن نامه خودداری کرد؛ آن گاه از خالد بن سعید درخواست کردند که وی نامه را بنویسد، علی (علیه السلام) به خالد اعتراض کرد و گفت: می دانی چه می نویسی؟ وی گفت من درخواست

ص : 125

آنان را می نویسم و پیامبر در پذیرفتن شروط شان کاملاً مختار است. وی نامه را تنظیم کرد و آن را به دست هیأت ثقیفی داد. آنان نامه را خدمت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) آوردند. کسی که مأمور شد نامه را برای پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) بخواند، وقتی به این شرط رسید که «ربا باید برای مردم ثقیف حلال شود» پیامبر ناراحت شد و این آیه را خواند:(یا أَیُّهَا الّذینَ آمنوا اتَّقُوا اللّهَ و ذَرُوا ما بقیَ مِنَ الرِّبا ...) :«ای افراد با ایمان پرهیزگار باشید وآن چه از سود پول باقی مانده است، رها کنید».(1)

شرط دیگر این بود که زنا را بر آنان حلال سازد و از آن جلوگیری نکند. هنگامی که خواننده به این جا رسید پیامبر این آیه را قرائت کرد:(وَلا تَقْرَبُوا الزِّنا إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبیلاً)(2) : «به زنا نزدیک نشوید؛ زیرا آن، کار زشت و راه بدی است». آن گاه دستور داد که نامه را به شکل دیگری بنویسند.(3)

تاریخ از بی بند وباری های گسترده در طائف پرده بر می دارد؛ یعنی چنان بود که هیچکس از رو آوردن به آن باکی نداشت که زنان آلوده آنان بر سرِ درِ خانه های خود پرچم می زدند تا نشانه این باشد که آن جا مرکز عمل جنسی است و آنان را «ذوات الاعلام» می نامیدند.

رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) از این امت آلوده و غرق در فساد،آن شیرمردان و زنان را پروراند که برای آیندگان الگو شدند.

3. جزای صد تازیانه ویژه کسانی است که دارای همسر نباشند و گرنه سزای آنان سنگسار بوده است و چگونگی هر دو گروه در کتاب های فقهی بیان

ص : 126

شده است.

4. قرآن یکی از نشانه های افراد با ایمان را، پاک دامنی و پاک زادگی از هر نوع آلودگی می داند، آنجا که می فرماید (وَ الّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ): «آنان «فرج» خود را از حرام حفظ می کنند».(1)

و نیز یکی از نشانه های بندگان خدا را دوری از هرزگی و خودفروشی می شناسد: (وَ لا یَزْنُونَ وَمَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْق اثاماً) :«از زنا دوری می جویند و هرکس انجام دهد گنهکار به شمار می رود».(2)

برای این که از چارچوب پند و اندرز گفتن بیرون رود و الگویی هم داشته باشد حضرت مریم را در این باب معرفی می کند که خود را از آلودگی ها و پلیدی ها به دور نگه داشت: (و مَرْیمَ ابنتَ عِمْرانَ الّتی أحصنتْ فرجها ...) : «مریم دختر عمران که فرج خود را از حرام حفظ کرد».(3)

در قرآن افراد با ایمان با جمله:(وَ الحافِظینَ فُروجَهُمْ والحافِظاتِ...)(4)؛ معرفی شده اند.

با این تأکیدها، وضع عفت عمومی را در کشورهای به اصطلاح اسلامی مورد بررسی قرار دهید؟!

ص : 127

(... مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْس أَوْ فَساد فِی الأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَالنّاسَ جَمیعاً وَمَنْ أَحیاها فَکَأَنَّما أَحْیَا النّاسَ جَمِیعاً ...)(مائده/32)

4.(...وَلا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الّتی حَرَّمَ اللّه إِلاّبِالحَقِّ ذلِکُمْ وَصّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) (انعام/151)

5. (وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِه وَ لَئِنْ صَبَرتُمْ لَهُوَ خَیرٌ لِلصّابِرینَ)(نحل/126)

6. (... وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلطاناً فَلا یُسرفْ فِیالقَتْلِ ...)(اسراء/33)

7.(... إِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحیمُ)( زمر/53)

8.(وَ جَزاءُ سَیِّئَة سَیِّئَةٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللّهِ ...) (شوری/40)

دیه معاف سازد.اگر مقتول مسلمان، از خانواده ای باشد که کافرند، ولی با مسلمانان پیمانی دارند، در این صورت برای احترام به پیمان،باید قاتل، برده ای را آزاد کند وخون بهای او را به بازماندگان او بپردازد. واگر دست رسی به بنده ای ندارد، دو ماه پی در پی روزه بگیرد. این یک نوع تخفیف و توبه ای است که خدا می پذیرد. خداوند دانا و حکیم است».

«هرکس، فرد با ایمانی را از روی آگاهی بکشد، مجازات او دوزخ است که در آن جاودانه می ماند. و خداوند بر او غضب می کند و از رحمتش اورا دور می سازد و عذاب عظیمی برای او آماده ساخته است».

3.«نفس سرکش رفته رفته او را به کشتن برادر مصمم کرد، او از زیانکاران شد».

«هرکس انسانی را بدون ارتکاب قتل یا ایجاد فساد در روی زمین بکشد گویی همه انسان ها را کشته است.هرکس انسانی را از مرگ رهایی بخشد، مثل این است که تمام انسان ها را نجات بخشیده است».

4.«انسانی را که خداوند محترم دانسته است جز به حق مکشید، این است چیزهایی که خدا شما را به آنها سفارش کرده است، تا در آنها بیندیشید».

5.«اگر مؤاخذه کردید، به اندازه ای باشد که شما را مؤاخذه کرده اند.اگر صبر و شکیبایی به خرج دهید برای بردباران خوب است».

6.«هرکس به ناحق کشته شود برای ولی او قدرت داده شده است که انتقام بگیرد، امّا در این مورد نباید از حد تجاوز کند».

7.«خداوند تمام گناهان را می بخشد، او آمرزنده و مهربان است».

8.«برای کار بد، معادل همان کار است، اگر کسی عفو و صلح کند پاداش آن با خدا است».

ص : 130

احترام های چهارگانه، معلول انسانیت او است؛ مشروط بر این که به وسیله کفر وشرک یا ظلم و ستم از ارزش خود نکاهد.

احترام به جان بشر و تحریم قتل انسان یکی از گونه های احترام به انسانیت است و به خاطر همین احترام است که قرآن در سه مورد، جامعه بشری را با این مضمون مخاطب می سازد:

(وَلا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الّتی حَرّمَ اللّه إِلاّبِالحَقِّ ...) :«انسانی را که خداوند محترم دانسته است جز به حق مکشید».(1)

قرآن در نشان دادن احترام جان انسان، به این مقدار اکتفا نمی کند؛ بلکه با بیانات مختلف و تعیین کیفرهای گوناگون، از خون ریزی های ناحق در جامعه انسانی جلوگیری می نماید. و مجموع بیانات قرآن درباره «قتل» و احکام و جریمه هایی که تعیین کرده است، برتری انسان را روشن می سازد، اینک بیان آن ها:

1. قرآن خون ریزی زورگویانه را آن چنان سنگین معرّفی می نماید که قتل یک انسان را به منزله قتل تمام انسانها می داند:

(... مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْس أَوْ فَساد فِی الأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمیعاً ...):«هرکس انسانی را بدون ارتکاب قتل یا ایجاد فساد در روی زمین بکشد گویی همه انسان ها را کشته است».(2)

هرگز نباید چنین داوریی را مبالغه و اغراق تلقی کرد؛ زیرا قرآن در این داوری منطقی دارد که بر گروهی که از خصیصه های انسانی آگاهی دارند،

ص : 132

مخفی و پنهان نیست زیرا:

قاتلی که دست خود را به خون بی گناهی می آلاید، این آمادگی را دارد که انسان های بی گناه دیگری را هم که از نظر انسانیت و بی گناهی با این مقتول مساوی اند، بکشد. او انسان گرسنه ای است که تنها قتل انسان بی گناه اشتهای او را فرو می نشاند. وبرای او، این یا آن بی گناه تفاوتی ندارد.

به همان اندازه که آدم کشان بدسرشت آماده کشتن هر انسان بی گناهی هستند، افراد نیکوسرشت هم به حکم عاطفه انسانی، این آمادگی را دارند که برنامه احیای نژاد بشر را سرآغاز تلاش های خویش بگنجانند. آنان هدفی جز نجات انسان ها ندارند؛ هرچند قدرت آنها محدود است.

با توجه به این، قرآن همان قضاوت را نیز درباره فردی که انسانی را از مرگ می رهاند تکرار می کند ومی فرماید:

(وَمَنْ أَحیاها فَکَأَنَّما أَحْیَا النّاسَ جَمِیعاً ...) :«هرکس انسانی را از مرگ رهایی بخشد، مثل این است که تمام انسان ها را نجات بخشیده است».(1)

از این گذشته، افراد جامعه انسانی، بسان اعضای یک پیکر به شمار می روند واگر آسیبی بر یک عضو برسد، خواه ناخواه اعضای دیگر را هم به درد می آورد چنانچه نبود یک فرد، ضربه بر تک تک افراد جامعه را در پی دارد؛ زیرا یک نفر به سهم خود در ساختن یک اجتماع بزرگ و رفع نیازمندی آن، مؤثر می باشد.

2. قرآن خون ریزی را گام نخستینِ گناه می داند که در روی زمین رخ می دهد. و در این مورد، داستان «هابیل» و «قابیل» فرزندان آدم را پیش

ص : 133

می کشد که دومی اولی را کشت:

(فَطوَّعتْ لَهُ نفسهُ قَتْلَ أَخیهِ فَقَتَله فَأَصْبَحَ مِنَ الخاسِرینَ): «نفس سرکش رفته رفته او را به کشتن برادر مصمم کرد، او از زیانکاران شد».(1)

3. قرآن قتل مؤمن بی گناه را آن چنان بد شگون و ننگ توصیف می کند که در دیگر جرایم دیده نمی شود:

(وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمناً مُتَعَمِّداً فَجَزائُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها وَ غَضِبَ اللّهُ عَلَیهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عذاباً عَظیماً) :«هرکس، فرد با ایمانی را از روی آگاهی بکشد، مجازات او دوزخ است که در آن جاودانه می ماند. و خداوند بر او غضب می کند و از رحمتش اورا دور می سازد و عذاب عظیمی برای او آماده ساخته است».(2)

در این آیه برای کسی که فرد با ایمانی را آگاهانه بکشد، چهار کیفر شدید اخروی قائل شده است:

1. در دوزخ جادانه می ماند:(فَجَزائُه جَهنّم خالداً فیها) .

2. خشم الهی او را فرا می گیرد:(وَ غَضِب اللّهُ علیه) .

3. از رحمت خدا دور می گردد:(ولعنه) .

4. به عذاب بزرگ گرفتار می گردد: (وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظیماً) .

این چهارگونه مربوط به کیفرهای اخروی است و از نظر افراد عادی، شاید این چهار مجازات به یک کیفر بازگشت کند؛ ولی در نظر افراد واقع بین، هر یک از این ها، سزای مستقلی است؛ ولیکن چون ما از چند و چون آن ها

ص : 134

آگاه نیستیم، به خوبی نمی توانیم این چهار کیفر را از هم جدا سازیم.

به طور مسلم، مجازات چهارم، غیر از ماندگاری در آتش است؛ زیرا چه بسا ممکن است گروهی در آتش باشند؛ ولی ماندن آن ها همیشگی نباشد و جاودانگی در دوزخ، غیر از عذاب بزرگ است که در کمین جانیان هست.

4. برخی تصور کرده اند که قاتل فرد با ایمان مطلقاً به حکم کیفر نخست (خالداً فیها) که آیه یاد آور می شود، در آتش جاودانه است.

ولی گروهی از مفسران، آیه را مربوط به قاتلی می دانند که فرد با ایمان را به خاطر داشتن ایمان، به قتل برساند که خود مایه کفر است، وجای بحث نیست که چنین قاتل بی ایمانی در آتش، جاودانه خواهد بود.(1)

برخی دیگر احتمال می دهند که مقصود از (خالداً فیها)عذاب طولانی است که در نظر انسان به صورت یک عذاب همیشگی جلوه می کند.

در هرحال آیات دیگری هست مبنی بر این که خداوند تمام گناهان جز شرک را می بخشد، این دو نظر اخیر را تأیید می کند:

(إِنَّ اللّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشرکَ بِهِ وَ یَغْفِرُما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ ...) :«خداوند تنها گناه شرک را نمی بخشد؛ امّا غیر آن را برای هرکس که بخواهد می بخشد».(2)

و همچنین :

(... إِنَّ اللّهَ یَغْفِرُالذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحیمُ):«خداوند تمام

ص : 135

گناهان را می بخشد، او آمرزنده و مهربان است».(1)

از این جهت می توان گفت: توبه واقعی چنین فردی پس از پرداخت دیه پذیرفته می شود. هرچند انجام توبه واقعی در این مورد، خالی از دشواری نیست.

5. حکم «قتل عمدی» نیز در قرآن بحث شده است و در آینده نیز بحث خواهیم کرد. در این جا، فقها از قتل دیگری یاد می کنند، به نام «شبه عمد»، و تفاوت این دو این است که در قتل عمد کار با تصمیم قبلی و با استفاده از وسایل قتل صورت می گیرد؛ مثل این که به قصد کشتن فردی، از چیزی چون چوب یا سنگ استفاده کند؛ در حالی که در شبه عمد تصمیمی بر کشتن نیست، فقط تصمیم بر انجام کاری است که به قتل می انجامد؛مثل این که کسی را کتک بزند؛ ولی زدن، به قتل بینجامد.او دست به کاری می زند که خود بدان آگاه نیست و در پی کشتن هم نیست. برای کاری اقدام می کند که در آن میان کارش به قتل منتهی می شود و به عبارت روشن تر: قتل عمدی سه صورت دارد و شبه عمد یک صورت:

1. وسیله ای که با آن آسیبی به دیگری می رسد، کشنده باشد.

2. شخص در پی کشتن باشد؛ هرچند وسیله یا کار او غالباً کشنده نباشد.

3. وسیله کشنده داشته و هم در صدد قتل طرف باشد. اگر در هر سه صورت قتل صورت بگیرد. این «قتل عمدی» محسوب می شود و حکم آن«قصاص» است. و در صورت رضایت طرف آسیب دیده، «دیه» پرداخت می شود؛ ولی اگر نه کار و نه وسیله وی کشنده باشد، و نه به دنبال کشتن ،

ص : 136

بلکه تنها بخواهد شخص را بزند؛ ولی ناگهان به مرگ او انجامد، چنین قتلی، قتل شبه عمد خواهد بود.

حکم شبه عمد در قرآن وارد نشده است؛ ولی فقها و احادیث اسلامی متعرض حکم آن گردیده اند.(1)

در این جا قرآن نوع سومی را یاد می کند به نام «قتل خطایی» و آن را به سه صورت تقسیم می کند و همه را در یک آیه و در سه بخش بیان می کند که ما مجموع آیه را در سه بند نقل می کنیم:

1. (وَ ما کانَ لِمُؤْمِن أَنْ یَقْتُلَ مُؤْمِناً إِلاّخَطأً وَ مَنْ قَتَلَ مُؤِْمناً خطأً فَتَحْرِیرُ رَقَبة مُؤْمِنَة وَدِیَةٌ مُسَلَّمةٌ إِلی اَِهْلِهِ إِلاّ أَن یَصّدَّقوا...) : «برای هیچ فرد با ایمانی مجاز نیست که فرد با ایمانی را به قتل رساند مگر این که این کار از روی اشتباه انجام بگیرد. هرگاه کسی فرد با ایمانی را بکشد باید یک برده با ایمان را آزاد کند و خون بهای او را (که هزار مثقال طلا است) بپردازد مگر این که ورثه مقتول او را از پرداخت دیه معاف سازد».(2)

این جا برای جبران چنین کرداری، دو موضوع آمده است:

نخست: آزاد کردن «برده»؛ که در واقع جبران آسیب های اجتماعی کشته شدن یک فرد با ایمان شمرده شده؛ زیرا اگر فرد آزادی از طریق قتل از جامعه کم شده است، با آزاد کردن برده ای این خسارت جبران می گردد و فرد آزادی بر افراد جامعه افزوده می شود.

دوم: پرداخت «دیه»؛ این کار نیز، یک نوع جبران خسارت اقتصادی

ص : 137

است که در کشته شدن یک نفر، بر خانواده مقتول وارد می گردد؛ البته هرگز نباید «دیه» را قیمت خون مسلمان دانست، بلکه خون فرد مسلمان بالاتر از آن است که بتوان با پول خرید.

و نیز هرگز نباید تصور کرد که خطا مجازات ندارد؛ زیرا بسیاری از خطاها قابل پیش گیری است اگر اسلام برای چنین قتل ها جریمه ای معین نمی کرد دایره آن گسترش می یافت.

از این گذشته هدف این است که بشر توجه کند که خون ریزی مسئله ای ساده نیست که به بهانه خطا، مسئولیت متوجه قاتل نگردد.

2. (فَإِنْ کانَ مِنْ قَوم عَدُوّ لَکُمْ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِیرُ رَقَبَة مُؤْمِنَة...): «اگر مقتول از جمعیتی باشد که دشمنان شما هستند(کافرند) ولی مقتول فرد با ایمانی باشد، در این صورت تنها باید یک برده آزاد سازد».(1)

علت این که در این جا دیه ای به ورثه مقتول پرداخت نمی شود، این است که ورثه مقتول، کافرند و در حال نبرد با مسلمانان و پرداخت دیه، یک نوع تقویت بنیه مالی آنان است، وچنین کاری برای مسلمانان خطر محسوب می شود.

چون اسلام پیوند مقتول را به حکم این که فرد با ایمانی بوده است، از ورثه او که همگی کافر و در حال نبرد با مسلمانان هستند، قطع کرده، دیگر مسئله جبران خسارت مالی وارد بر خانواده مطرح نیست.

3. (وَإِنْ کانَ مِنْ قَوم بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ فَدِیَةٌ مُسَلَّمةٌ إِلی أَهْلِهِ وَتَحْرِیرُ رَقَبة مُؤْمِنة فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ تَوبَةً مِنَ اللّهِ وَ کانَ اللّهُ عَلیماً

ص : 138

حَکیماً) :«اگر مقتول مسلمان، از خانواده ای باشد که کافرند، ولی با مسلمانان پیمانی دارند، در این صورت برای احترام به پیمان،باید قاتل برده ای را آزاد کند وخون بهای او را به بازماندگان او بپردازد. واگر دست رسی به بنده ای ندارد، دو ماه پی در پی روزه بگیرد. این یک نوع تخفیف و توبه ای است که خدا می پذیرد. خداوند دانا و حکیم است».(1)

جمله(وَ إِنْ کانَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ)حاکی است که بازماندگان کافرند؛ زیرا معنی ندارد که گروهی مسلمان با گروهی دیگر از خودشان پیمان خاصی داشته باشند و این تنها موردی است که کافر از مسلمان به خاطر پیمانی که میان دو گروه وجود دارد، ارث می برد. و این استثنا به خاطر حفظ پیمان است.

اگر آزاد کردن برده برای جبران یک نوع خسارت اجتماعی است که از کشته شدن یک فرد با ایمان متوجه آن می گردد، یا پرداختنن «دیه» یک نوع جبران خسارت اقتصادی است که از کشته شدن یک نفر متوجه خانواده ای می گردد، مسئله دو ماه روزه گرفتن، آن هم پی در پی، برای جبران خسارت اخلاقی و معنوی است که دامن گیر قاتل می شود؛ هرچند از روی خطا بوده است، البته همه می دانیم آزاد کردن برده کاری است برای تقرب(2) به خدا؛ پس می تواند روزه دو ماه که خود عبادت است جای گزین آن گردد!

علت این که در صورت نخست، سخن از بخشیدن ورثه مقتول به میان آمده (إلاّ أن یصّدّقوا) در حالی که در صورت های دوم و سوم از چنین مطلبی

ص : 139

سخنی گفته نشده، این است که بازماندگان او در صورت نخست مسلمانند؛ در حالی که در دوم و سوم، کافر و غیر مسلمان هستند. بنابراین در دو مورد دیگر زمینه ای برای بخشیدن وجود ندارد تا از آن گفت وگو شود. گذشته از این، تا آن جا که ممکن است نباید مسلمان، پایین دست نا مسلمان بوده و منت پذیر او گردد.

با این گفتار روشن شد چرا در صورت نخست، آزاد کردن برده پیش از دستور پرداخت «دیه» آمده است؛ در صورتی که در سومی، جریان عکس آن است؛ چون جایی که ورثه مسلمان باشد، تأخیر در پرداخت دیه چندان واکنش نامطلوبی ندارد؛ در حالی که در سومی، پیش از همه چیز باید دیه را پرداخت و ورثه را بر حفظ پیمان تشویق نمود.

6. در قتل عمد مسئله قصاص نیز مطرح است . و در آیه های بحث شده با جمله (إِلاّ بِالحقّ) اشاره شده و در آیات دیگر به صورت روشن آمده است. مسئله قصاص از جای گاهی برخوردار است که باید مورد بررسی قرار گیرد.

این جمله دامنه گسترده ای دارد و هر نوع قتلی را که تحت عنوان «قتل بحق» انجام گیرد، در برمی گیرد و روشن ترین مصداق آن «قصاص» نام دارد. «قصاص» در لغت عرب، پی گیری از چیزی نام گرفته. به این معنی که بازماندگان، خون ناحقی که ریخته شده را تعقیب می کنند.

آیاتی که متضمن حکم قصاص است، بر دو نوع است:

1. برخی به خصوص مسئله قصاص مربوط است مانند:

(وَ لَکُمْ فِی القِصاصِ حَیاةٌ یا أُولی الأَلْبابِ ... ) :«در قصاص برای شما ای خردمندان حیات و زندگی است».(1)

(... کُتِبَ عَلَیْکُُمُ القِصاصُ فِی القَتْلی ...): «در کشته ها برای شما قصاص حکم شده است».(2)

(... وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلطاناً فَلا یُسرفْ فِی القَتْلِ...): «هرکس به ناحق کشته شود برای ولی او قدرت داده شده است که انتقام بگیرد، امّا در این مورد نباید از حد تجاوز کند».(3)

2. برخی دیگر،با طرح قانون کلی _ پاسخ هر نوع تجاوز باید به همان اندازه باشد _ مسئله قصاص را در ضمن آن نیز یاد کرده اند. مانند:

(وَ جَزاءُ سَیِّئَة سَیِّئةٌ مِثْلها فَمَنْ عَفا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللّهِ ...) :«برای کار بد، معادل همان کار است، اگر کسی عفو و صلح کند پاداش آن با خدا

ص : 141

است».(1)

(وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ ...) : «اگر مؤاخذه کردید، به اندازه ای باشد که شما را مؤاخذه کرده اند».(2)

آیات مربوط به قصاص بیش از آن است که در این بخش منعکس گردد؛ ولی دقت در این آیات ما را به نکات یاد شده در زیر رهبری می کند.

مکتب هایی گردیده و تحول بزرگی در امور کیفری ایجاد کرده است.(1)

مهمترین علل پیدایش این مکتب، واکنش مردم اروپا به مجازات های بی رحمانه وغیر انسانی بود که برای اندک خلاف و جرمی مجازات سخت قائل بودند....

در سال 1780 در انگلستان 350 جرم را با اعدام مجازات کردند، این تعداد در سال 1839 به هفده مورد رسید ودر سایر جرایم به جای اعدام از زندان استفاده می شد.

در مقابل این مکتب، مکتب دیگری پدید آمد که درست خلاف آن رفتار می کرد و آن را «مکتب طرد» نامیدند. مکتب طرد، طرف دار طرد مجرمان خطرناک بود. و معتقد شد که مجرمان و بزه کارانی که زیان های آنان اجتماع و افراد را تهدید می کرد وغیر قابل اصلاح بودند، باید اعدام یا محروم از آزادی گردند و همواره در زندان و در محیط خاصی یا دور از اجتماع نگه داری شوند.

می گویند: حتی افلاطون در گذشته طرف دار این نظریه بوده است.

در قرن شانزده و هفده، دانشمندان زیادی از طرد بزه کاران حمایت می کردند.

«ماکسوِل» Maxwellدانشمند اوایل قرن بیستم نیز از طرف داران طرد بزه کاران بود.

با توجه به دو روش افراط وتفریط، هنوز هم بسیاری از کشورهای بزرگ و کوچک مترقی وغیر مترقی جهان، مجازات اعدام را حفظ کرده اند و اعدام در آن جاها قانونی است. این کشورها عبارتند از: «انگلستان، ایالات متحده

ص : 143

آمریکا (42 ایالت از 50 ایالت به اضافه کلمبیا و دولت مرکزی)، فرانسه، ژاپن، ایران، ایرلند، برمه، پاکستان، ترکیه ، تانزانیا، توگو، جبل الطارق، جزیره موریس، جمهوری آفریقای جنوبی، آفریقای مرکزی، مصر، ویتنام، چک، اسلواکی، چین(تایوان _ فرمز) داهومی، رودزیا، زنگبار، ساحل عاج، السالوادور، سنگال، سودان، سورینام، عراق، غنا، فیلیپین، کامبوج، کانادا، کوبا، گامبیا، گواتمالا، گینه جدید، لائوس، لبنان، لهستان، لیبریا، مالاوی، مالیزی، مراکش، مکزیک(برخی از ایالتش) هند و هنگ کنگ...».(1)

اکنون وقت آن رسیده که دلایل تجویز قصاص را فشرده تر بررسی کنیم:

بی گناهان و بی اعتنایی به حس انتقام جویی و تشفی قلب صاحبان خون است و این هر دو خطرناک است؛ زیرا اولی موجب هرج و مرج و نا امنی فراوان در اجتماع است ودومی، نه تنها با نظام عادلانه سازگار نیست؛ بلکه با هیچ نظام مردمی و پیش رفته جهان، سازش ندارد.

پس این منطق که خون را نباید با خون شست، همه جا درست نیست. و گاهی هم باید جانی و ستم گر را برای عبرت دیگران، مکافات داد و اورا سرجایش نشاند وسر خصم را به سنگ کوفت، وجلو یاغی گری او را گرفت. امام علی (علیه السلام) می فرماید:«رُدّوا الحجر من حیث جاء فانّ الشر لا یدفعه إلاّالشر».(1)

امام سجاد(علیه السلام) درباره قصاص گفتاری دارد یا تفسیر آیه قصاص هست که اگر دقت شود، فواید چشم گیر قصاص روشن می گردد.

امام سجاد (علیه السلام) پس از قرائت آیه (وَ لَکُمْ فِی القِصاصِ حَیاةٌ یا أُولی الأَلباب...) : ای صاحبان خرد برای شما در قصاص حیات و زندگی است فرمود:«ولکم، أُمة محمّد فی القصاص حیاة لانّ من همَّ بالقتل فعرف انّه یُقتصّ منه فکفَّ لذلک عن القتل، کان ذلک حیاةَ الذی همَّ بقتله وحیاةً لهذا الجانی الذی أراد أن یقتل و حیاة لغیرهما من الناس، إذا علموا انّ القصاص واجب لا یجترون علی القتل، مخافة القصاص».(2)

«ای امت پیامبر ! بدانید که قصاص برای شما و جامعه اسلامی موجب حیات و زندگی است».

ص : 145

زیرا کسی که در پی کشتن دیگری است و بفهمد که قاتل را هم می کشند و از او قصاص می کنند، بی گمان از فکر شیطانی خود دست برمی دارد و از کشتن منصرف می شود. در نتیجه، تشریع قصاص، نخست باعث حیات کسی است که مورد سوء قصد قرار گرفته است و مانع قتل او می شود».

به دیگر سخن، آن مایه حیات خود جانی هم هست که اگر کسی را می کشت، خود او هم قصاص و کشته می شد؛ ولی از ترس قصاص دست به قتل نمی زند.

بالاتر از آن، موجب حیات دیگران است و برای مردم و جامعه امنیت به ارمغان می آورد؛ زیرا هنگامی که مردم بدانند قصاص واجب است و پیاده می شود، از آن می هراسند و جرأت بر کشتار نخواهند کرد.

امیر مؤمنان علی (علیه السلام) با آن همه بزرگی و شخصیت ارزنده در قصاص قاتلش در آخرین وصیتش فرمود: «إنّما أنا رجلٌ واحدٌ فلا یُقْتَل بی إلاّواحد».(1)

نکته مهم تر آن که قصاص تنها برای فرو نشاندن خشم قلب خاندان مقتول نیست بلکه مصالح و منافع عمومی و فلسفه و اجتماعی این حکم، به مراتب بالاتر و مهم تر از این ها است تا آن جا که انتقام و تشفی در برابر آن ها به هیچ شمرده می شود.

ولی است که مصالح را در نظر بگیرد ومطابق مصالح رفتار کند».[1]

با توجه به این نکات، برتری تشریع قرآن در موضوع قصاص و بی پایگی مکتب های افراطی و تفریطی روشن می گردد.

[1] اسراء / 33.

ص : 148

(وَابْتَلُوا الیَتامی حََتّی إِذا بَلَغُوا النِّکاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَموالَهُمْ وَلا تَأْکُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ یکبَرُوا و مَنْ کانَ غَنِیّاً فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ کانَ فَقیراً فَلْیَأْکُلْ بِالمَعْرُوفِ فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ فَاشْهِدُوا عَلَیْهِمْ وَکَفی بِاللّهِ حَسِیباً) ( نساء/6)

(وَ إِذا حَضَرَ القِسْمَةَ أُولُوا القُرْبی وَالیَتامی وَ الْمَساکِینُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَقُولُوا لَهُمْ قَولاً مَعْرُوفاً) ( نساء/8)

(إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَسَیَصْلَونَ سَعِیراً)(نساء/10)

(...وَبِالوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِی القُرْبی وَ الیَتامی وَ الْمَساکِینِ ...) ( نساء/36)

(... وَ أَنْ تَقُومُوا لِلْیَتامی بِالقِسْط ...)(نساء/127)

3. (وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتیمِ إِلاّ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ حَتّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ ...) (انعام/152)

4.(وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبُّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً)(انسان/8)

5. (کَلاّ بَل لاّ تُکْرِمُونَ الیَتیمَ)(فجر/17)

6.(أَوْ إِطْعامٌ فِی یَوم ذِی مَسْغَبة * یَتِیماً ذا مَقْرَبَة) ( بلد/14_ 15)

7.(أَلَمْ یَجِدْکَ یَتیماً فآوی)(ضحی/6)

(أَرَأَیْتَ الّذی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ* فَذلِکَ الّذی یَدُعُّ الیَتیمَ)(ماعون/1_ 2)

ص : 150

«درباره امور مربوط به یتیمان، قسط را به پا دارید».

3. «به مال یتیم، نزدیک نشوید مگر به نحو شایسته و نیکو(که حافظ مصالح یتیم باشد) تا به حد رشد و کمال برسد».

4.«طعام را در حالی که دوست دارند، به بیچاره و یتیم و اسیر می دهند».

5.«چنین نیست، آنان یتیم را گرامی نمی دارند».

6.«یا طعام دادن است در روز گرسنگی به یتیم خویشاوند».

7.«آیا تورا یتیم نیافت و پناه داد؟».

«دیدی آن کسی را که به روز جزا ایمان ندارد؟ او است که یتیم را از در خانه خود به قهر می راند».

کمال برسد، ادامه یابد.

کودکانی که مربیان دل سوز در کنار آن ها هستند، پرورش آنان آسان صورت می پذیرد؛زیرا عواطف پدری، بزرگ ترین انگیزه حمایت پدر از فرزند است و پدر هم هرچه بخواهد از زیر بار آن شانه خالی کند، علائق طبیعی او را به حمایت و دل سوزی وامی دارد.

امّا کودک یتیمی که پشتوانه طبیعی خود را از دست می دهد، به حمایت بیشتری نیاز دارد و جامعه اسلامی در برابر این عضو که می تواند در آینده سازنده باشد، مسئولیت خاصی دارد. از این جهت در جای جای قرآن و به نام های مختلفی موضوع یتیم مطرح شده و حقوق و شئون او را بازگو می کند و «یتیم» با دیگر مشتقات خود، بیست وسه بار در آن آمدهاست.

برای آگاهی از مجموع سفارش های قرآن درباره «یتیم» وحقوق لازمی که قرآن به آن توجه داده؛ لازم است تمام آیات مربوط به یتیم، یک جا گردآوری شود؛ سپس درباره آن ها به گونه ای فشرده که شیوه تفسیر موضوعی است بحث و گفت وگو شود.

القُرْبی وَ الیَتامی وَ الْمَساکِینِ ...) :«به یاد آر هنگامی را که خداوند از فرزندان اسرائیل پیمان گرفت و دستور داد که جز خدا کسی را نپرستند و پدران و مادران و بستگان، یتیمان و فقیران را نیکی کنند» (1).

پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود:

«من کفَّل یَتیماً من المسلمینَ فأدخلَه إلی طعامِه وشرابِه أدخله اللّه الجنّةَ البتة»:«هرکس کودک یتیمی را به خانه خود ببرد و در خوردنی ها و نوشیدنی ها او را شریک خود سازد خداوند او را به بهشت می برد».(1)

و گویا شاعر خوش سخن ایرانی از گفتار پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) الهام گرفته و می گوید:

پدر مرده را سایه بر سر فکن *** غبارش بیفشان و خارش فکن

اگر سایه او برفت از سرش *** تو در سایه خویشتن پرورش

حالی که دوست دارند، به بیچاره و یتیم و اسیر می دهند».(1)

قرآن یکی از نشانه های درست بودن تکلیف را این می داند که در روز قحطی، به یتیم خویشاوند اطعام کند چنان که می فرماید:

(أَوْ إِطْعامٌ فِی یَوم ذِی مَسْغَبة * یَتِیماً ذا مَقْرَبة) : «یا طعام دادن است در روز گرسنگی به یتیم خویشاوند».(2)

قرآن با این دستورهای روشن خود، ضعیف نوازی را مشخصه مهمی می شناسد وبه این وسیله چهره عاطفی خود را نشان می دهد و ثابت می کند که بر خلاف اندیشه مسیحیان، آیین اسلام آیین مهر و محبت و عاطفه است وجایی که مهر و عاطفه لازم باشد از عاطفه انسانی استفاده می کند و در جایی که باید از شمشیر برنده استفاده کرد، آن را به کار می برد.

اگر دولت جمهوری اسلامی در صدد ترمیم حقوق مستضعفان و رسیدگی به وضع و زندگی آن ها است وبرای همین هدف «بنیاد مستضعفان» را پایه گذاری کرده، رسیدگی به حال و روز یتیمان و کودکان خردسالی که در حال ناتوانی آغوش گرم پدر را از دست می دهند، یکی از بایسته های اجتماعی است که بر دوش دولت اسلامی سنگینی می کند.

اصولاً یتیم، اعم از ثروتمند وفقیر، خود یک مشکل اجتماعی است که باید آن را با الهام از تعالیم حیات بخش اسلام حل کرد، حل این مشکل به نحو غربی به صورت تأسیس پرورش گاه های عمومی، مورد نکوهش محافل تربیتی است؛ زیرا آن را فاقد ارزش اخلاقی وانسانی می دانند.

کودکانی که در چنین محیطی پرورش می یابند به خاطر دوری از آغوش گرم بستگان، وپرورش در زندگی بی روح، آنان را سرانجام به صورت انسان های بی مهر و مودت درآورده و انسان طبیعی نخواهند بود.

راه طبیعی وصحیح همان است که تاکنون در جوامع اسلامی مرسوم بوده و پیوسته یتیمان به وابسته های نزدیک سپرده می شدند؛ مثلاً فرزند برادر و یا خواهر در خانه عمو و دایی، به سان یکی از فرزندان آنان زندگی می کرد. در این صورت نه احساس غربت می کرد و نه از عواطف بی بهره بود؛ در نتیجه چون دیگر مردم به صورت یک انسان طبیعی تحویل اجتماع داده می شود.

گاهی نیز امکان مالی بستگان نزدیک، اجازه تکفل زندگی یتیمی را نمی دهد، از این جهت باید دولت اسلامی هزینه زندگی یتیم را تأمین کند. برای این کار شایسته است بودجه ای در نظر گرفته شود و زیر نظر افراد دل سوز و مهربان هزینه شود و یا با تشکیل انجمن های مددکاری و حمایت از یتیمان سر و سامانی به گذران زندگی اینان داده شود و به جامعه اسلامی هم تفهیم

ص : 159

شود که پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) با نشان دادن دو انگشت خود فرمود:«أَنا و کافل الیتیم کهاتین فی الجنة؛ من و آن کسی که سرپرستی یتیمی را بپذیرد در بهشت به سان این دو انگشت در کنار یکدیگر خواهیم بود».(1)

همان طور که گفته شد، مشکلی به نام «یتیم» _ چه دارا باشد یا بی چیز _ دردی همگانی است که باید توجه مردم به سوی حل این مشکل جلب شود. قرآن بسیار کوشیده تا دیدگان جامعه را به سوی این انسان بی پناه جلب کند؛ تا آن جا که دستور می دهد هنگام تقسیم ترکه میت، هرگاه یتیمی در میان نزدیکان او باشد، سهمی نیز به او بدهند؛ هرچند وارث نباشد:

(وَ إِذا حَضَرَ القِسْمَةَ أُولُوا القُرْبی وَالیَتامی وَ الْمَساکِینُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَقُولُوا لَهُمْ قَولاً مَعْرُوفاً) :«هنگام تقسیم ترکه، به نزدیکان و یتیمان و فقیران سهمی بدهید وبا آنان نیکو سخن گویید».(2)

ظاهر آیه مربوط به زمان تقسیم دارایی میتی است. و این تکلیف متوجه وارثان است که بخشی از سهم خود را به یتیم ودو گروه دیگر بدهند. برخی از مفسران می گویند: این آیه مربوط به زمان وصیت است؛ یعنی بر وصیت کننده است که هنگام وصیت، یتیمان وفقیران را در نظر بگیرد.

به هرحال، هدف جلب عواطف جامعه به این گروه ها است.

ولی باید دانست که مشکل یتیم دارا نیز، کمتر از فقیر نیست؛ همچنین جا دارد اسلام ترتیبی دهد که همه شئون این گونه از ایتام پاس داشته شود و سودجویان به نام حامیان یتیم، اموال او را حیف و میل نکنند.

اینک آیاتی را که در این زمینه هست، به گونه ای به گفت وگوی خود می آوریم:

1. از برخی از آیات استفاده می شود که گروهی که مال یتیم را حیف و میل می کنند شدیدترین مجازات در کمین آن ها است چنان که می فرماید:

(إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَسَیَصْلَونَ سَعِیراً):«آن گروه که مال یتیمان را با ظلم می خورند در حقیقت آتشی را می خورند (و در شکم آنان تبدیل به آتش می گردد) و به آتش برافروخته وارد می شوند».(1)

کمتر پیش می آید که افراد این گونه تهدید شده باشند و دیدگاه قرآن در مورد این حیف و میل ها این است که، عمل انسانی، دو صورت دارد:

صورتی آشکار است وصورتی پنهان صورت آشکار آن مال دنیا است؛ وصورت پنهانی آن آتش است؛ هرچند چنین چیزی برای انسان مادی در این جهان ملموس نیست. و درک این واقعیت حس دیگری لازم دارد.

ظاهر آیه ناظر به مسئله «تجسم اعمال انسان» است و این که اعمال انسان در جهان دیگر به صورت های باطنی خود را می نمایاند. واین بحث، بحثی فراگیر است که در فرصتی دیگر باید آن را جستجو کرد.

از پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) نقل شده است که در رستاخیز گروهی از قبر

ص : 161

برمی خیزند در حالی که از دهان آنان آتش بیرون می ریزد. وقتی از حضرتش سؤال کردند که این گروه کیانند؟ پیامبر آیه بالا را تلاوت کرد.

آیات دیگری نیز هستند که به این موضوع پرداخته اند:

(... وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلی أَمْوالِکُمْ إِنَّهُ کانَ حُوباً کَبیراً):«مال یتیمان را با اموال خویش مخلوط نکرده و نخورید. چرا که این کار گناه بزرگی است».(1) چه گناهی بزرگ تر از این که موجودی نیرومند برای دفاع از خویش به یک موجود ناتوان یورش برده و او را از هستی ساقط کند.

2. برخی، یتیمان را به شیوه ای دیگر چپاول می کردند. آنان مال خوب یتیم را با مال کم ارزش خود عوض می کردند و قرآن این گروه را با خطاب زیر تهدید می کند :

(وَ آتُوا الیَتامی أَمْوالَهُمْ وَ لا تَتَبَدَّلُوا الخَبِیثَ بالطَّیِّبِ ...):«اموال یتیمان را به خود آنان بدهید. هرگز مال خوب آنها را با مال بد خود عوض نکنید».(2)

مفسران اسلامی می گویند: وقتی چنین آیات تهدید آمیزی نازل گردید، اولیای پاک دامن که یتیمان را در آغوش خود تربیت می کردند و هزینه زندگی آن ها را از مال خود آن ها می پرداختند، تصمیم گرفتند که به کلی زندگی یتیم را از زندگی خود جدا سازند ودیناری از اموال خود را با مال آن ها مخلوط نکنند.

شکی نیست که چنین واکنشی به مصلحت یتیم نبوده است؛ زیرا این امر سبب می گردد که این گروه ناتوان، مورد رغبت و علاقه گروه متدین قرار نگیرند؛ از این رو وقتی اداره فردی با مشکلات توان فرسایی توأم گردید، افراد

ص : 162

خیر و پاک دامن کم تر به این کار تن می دهند.

گروهی از مسلمانان از پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) از شیوه رفتار با یتیم و اداره امور مالی او سؤال کردند، قرآن در پاسخ آنان هر دو روش را محکوم کرد و فرمود: رفتار شما با این گروه باید صادقانه و برادرانه باشد، نه مانند گروهی زیاده روی کنید و مال یتیم را خود بر دارید ونه مانند گروهی دیگر اینان را از زندگی خود برانید و جدا سازید بلکه راه سومی را انتخاب کنید:

(...وَ یَسْأَلُونَکَ عَنِ الیَتامی قُل إِصْلاحٌ لَهُمْ خَیْرٌ وَ انْ تُخالطُوهُمْ فَإِخْوانکُمْ وَ اللّه یَعلَمُ المُفْسِدَ مِنَ المُصْلحِ ):«درباره یتیمان سؤال می کنند، بگو هر نوع کاری که به صلاح یتیمان باشد بسیار خوب است و اگر با آنان آمیزش کنید، آنان برادران دینی شما می باشند خداوند، مفسدان را از مصلحان، باز می شناسد».(1)

بنابراین، تصرف در مال یتیم به هرگونه صورت بپذیرد، باید میزان اینباشد که به سود وی بینجامد. حال چه سود مالی باشد یا تربیتی فرقی ندارد.

گاه ممکن است رشد فکری و عاطفی یتیم ایجاب کند که وی و دیگر اعضای خانواده با هم زندگی کنند و برای او حساب جداگانه ای باز نشود و مبلغی متعارف به عنوان هزینه زندگی از مال او برداشت شود.

قرآن این نوع آمیزش را که به سود معنوی و مادی یتیم است در آیات دیگر نیز اشاره داشته و از آن به جمله (وَلا تَقْرَبُوا مالَ الیَتیمِ إِلاّبِالّتی هِیَ أَحْسَنُ...)(2) تعبیر آورده است.

ص : 163

9.(وَ أَقِیمُوا الوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لا تُخْسِرُوا المِیزانَ)(الرحمن/9)

10.(لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالبَیِّناتِ وَأَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَالنّاسُ بِالقِسْطِ ...) (حدید/25)

11.(وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ* اَلَّذِینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النّاسِ یَستَوفُونَ * وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ)(مطففین/1_ 3)

دو گروه درگیر، صلح و سازش برقرار کنید و قسط را پیشه خود سازید، خدا گروه قسط پیشه را دوست می دارد».(1)

محدثان اسلامی از پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) نقل کرده اند که آن حضرت درباره آخرین پیشوای شیعه، حضرت مهدی (علیه السلام)فرمود:

«فَیَملأُ الأرضَ قِسْطاً وعَدْلاً کَما مُلأتْ جَوراً وظُلماً».(2)

گاهی تصور می شود که قسط وعدل دو لفظ مترادف وبرای تفهیم معنی واحدی هستند و نقشی یگانه دارند، چنان چه ظلم و جور. و آن دو را برای تأکید آورده اند؛ ولی با توجه به آیات واحادیث اسلامی و سخنان نویسندگان فرهنگ عربی می توان گفت:

هرگاه لفظ قسط در کنار عدل آید، مقصود از آن، قسط اقتصادی و به اصطلاح: عدالت در حقوق و اموال است، واگر نگوییم که این مطلب به صورت قانون کلی است، می توان گفت که: غالباً چنین است.

ابن منظور می گوید: پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود:

«إذا حَکَمُوا عَدَلوا و إذا أقْسَمُوا أقْسِطُوا؛ هر وقت داوری کنند عدالت میورزند و هر زمان قسمت کنند، نصیب هر کس را به عدالت می پردازند».(3)

پشتوانه آن، جمله ای است که ابو هلال عسکری در کتاب «الفروق» می گوید: «قسط، حصه و نصیبی است که در تقسیم آن عدالت رعایت شده

ص : 169

باشد».(1)

کوتاه سخن این که: واژه «قسط» چون «تقسیط» به معنی «تسهیم» یعنی سهم و نصیب بندی است؛ مشروط بر این که در تعیین حصه، عدالت رعایت شود.

تا این جا روشن شد که هرگاه این دو لفظ کنار هم به کار روند، مقصود از قسط همیشه یا بیشتر همان عدل اقتصادی به کار رفته؛ یعنی عدل در اموال و حقوق خواهد بود.

هنگام آن رسیده درباره حالت دوم؛ یعنی همان حالت تنهایی لفظ قسط بحث کنیم.

برخی مدعی هستند که قسط در همه جای قرآن واسلام به معنی قسط اقتصادی است و تمام پیامبران برای ایجاد چنین هدفی برگزیده شده اند.

این سخن را اگر کنار آیات بگذاریم می توان پذیرفت؛ مثلاً در آیات مربوط به ادای حق کیل و وزن، کلمه قسط به کار رفته است نه عدل. از این دست است:

(... وَ أَوفُوا الکَیْل وَالمِیزانَ بِالْقِسْطِ ...):«پیمانه و وزن را با رعایت عدالت بپردازید».(2)

شعیب وقتی قوم خود را به عدالت اقتصادی دعوت می کند، لفظ «قسط» به کار می برد وچنین می گوید:

(وَ یا قَوْمِ أَوفُوا المِکْیالَ وَالْمِیزانَ بِالقِسْطِ ...) : «ای قوم من، حق

ص : 170

پیمانه و وزن را با عدالت ادا نمایید».(1)

قرآن در دستور العمل های کلی خود راجع به اقامه عدل در داد و ستد، کلمه قسط را به کار می برد:

(وَ أَقِیمُوا الوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ) : «حق وزن را به عدالت ادا کنید و کم مفروشید».(2)

واژه«قسط» به تنهایی در آیات دیگر نیز در عدل اقتصادی به کار رفته است(3) که از نقل آن ها خودداری می شود.

در پایان می توان نتیجه گرفت که قسط در قرآن همان «عدالت اقتصادی» است خواه با لفظ عدالت همراه باشد یا نه.

همچنین نهج البلاغه نیز، لفظ «قسط» در معنی حق و سهم را در کنار عدالت به کار برده است؛ آن هم گاهی همراه با لفظ «عدالت» و گاهی مجرد از آن مانند:

«وقام بالقسط فی خلقه و عدل علیهم فی حکمه؛ او درباره مخلوقهای خود به قسط قیام کرد و در داوری عدل را پایه آن قرار داد».(4)

اگر مقصود از «فی خلقه» در سخن امام، انسان ها باشند، مقصود از قسط در خلق، همان امر به عدالت اقتصادی در جامعه خواهد بود.

امام گاهی تنها واژه قسط را به کار می برد و از آن سهم و نصیب عادلانه

ص : 171

اراده می کند، به ویژه در آفرینش طاووس می گوید:

«و قلّ صبغ إلاّوأخذ بقسط؛ کمتر رنگی است، مگر این که از آن سهم لازمی را گرفته است».(1)

آن گروه که گمان می کنند پیامبران فقط برای تنظیم برنامه اقتصادی برانگیخته شده اند، به دین و شریعت پیامبران از دیده مادی می نگرند، نه بیش از آن. اینان انسان را از این نظر که یک حیوان تولید کننده و مصرف کننده است، در نظر می گیرند؛ در صورتی که برای او غیر از بعد اقتصادی ابعاد دیگری نیز وجود دارد که اهمیت آنها کمتر از بعد اقتصادی نیست.

2. خداوند پیامبر گرامی را وا می دارد که بگوید: پروردگارم مرا به عدالت و قسط فرمان داده :

(قُلْ أَمَرَ رَبّی بِالقِسْطِ ...) :«بگو: خدایم به من دستور داده است که اقامه قسط کنم».(1)

ناگفته پیدا است، مقصود از قسط، اقامه عدل در تمام شئون زندگی انسانی است و قسط اقتصادی گوشه ای از این کل است.

3. قرآن به کسانی که پسر خوانده دارند، دستور می دهد که پسرخوانده های خود را با نام پدران واقعی آنها صدا کنند و این کار به «قسط» نزدیک تر است چنان که می فرماید:

(ادْعُوهُمْ لاِبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللّهِ ...) : «آنان را با نام پدران شان صدا کنید، این کار به عدالت نزدیک تر است».(2) در این کار که قسط اقتصادی مفهومی ندارد.

نتیجه این که:هرگاه قسط و عدل کنار هم به کار روند ادعای این که مقصود از قسط رعایت نظام مالی اسلام و عدالت اقتصادی است سخنی است مقرون به حقیقت واگر به صورت قانون کلی تلقی نکنیم، می توانیم به

ص : 173

صورت یک قانون غالبی بپذیریم؛ ولی آن گاه که لفظ «قسط» جدا از عدل وارد شود، در این مورد ضابطه کلی در کار نیست. گاهی به حکم قرائن، مقصود از آن رعایت عدل در تمام شئون زندگی مادی و معنوی انسانی است در حالی که در برخی از جاها مقصود عدالت اقتصادی است و در هر مورد باید از قرائن موجود در کلام، ابهام را برطرف نمود.(1)

گام بردارند؛ البته حکومت آن دسته که از سوی خدا برگزیده شده اند، جدا است.

(اَلّذینَ إِنْ مَکّنَّاهُمْ فِی الأَرضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَللّهِ عاقِبَةُ الامُورِ ):«آنان که اگر در زمین قدرت مندشان سازیم، نماز را به پا داشته و زکات می دهند وبه نیکی ها امر کرده و از بدی ها باز می دارند، سرانجام کارها در دست خدا است».

در ای(1)ن آیه یک بعد از ابعاد عدل حکومتی مطرح گردیده و آن این است که حاکم اسلامی باید با اقامه نماز، پیوند معنوی خود را با خدا حفظ کرده وبا پرداخت زکات، جنبه مردمی خدا را تقویت کند و هدف او ازحکومت اقامه معروف و نیکی و زدودن منکر و بدی ها باشد.

عدل در حکومت، خود نیازمند نگارش یک کتاب است و در این کوتاه سخن نمی توان بدان پرداخت؛ از این جهت دامن بحث را در این قسمت جمع کرده و به بعد دیگر از مطلق عدل و قسط می پردازیم.

وی همواره فریاد می زند که:

(...وَلا تَنْقُصُوا المِکْیالَ وَالمِیزانَ...):«پیمانه و وزن را کم ندهید».(1)

همچنین:

(وَ یا قَومِ أَوفُوا المِکْیالَ وَالمِیزانَ بالقِسْطِ ...) :«حق پیمانه و وزن را با عدالت ادا کنید».(2)

و یا:

(أَوفُوا الکَیْلَ وَ لا تَکُونُوا مِنَ المُخْسِرینَ): «حق پیمانه را ادا کنیدو به کسی ضرری وارد مسازید».(3)

قرآن بشر را با دستوری همگانی خطاب می کند ومی گوید:(وَ أَوفُوا الْکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ وَزِنُوا بِالقِسْطاسِ المُسْتَقیمِ ...) :«حقّ پیمانه را ادا کنید و با ترازوی درست بکشید».(4)

قرآن آن گروه فرصت طلب را که در خرید جنس، کوشش می کنند که حق خود را تمام عیار بگیرند، سپس هنگام تحویل، از دادن حقّ مردم خودداری می کنند، نکوهش می کند:

(وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ*اَلَّذِینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النّاسِ یَستَوفُونَ*وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ) :«وای بر کم فروشان، کسانی که وقتی ازمردم پیمانه گیرند تمام گیرند؛ ولی هرگاه برای مردم پیمانه و یا وزن کنند می کاهند».(5)

ص : 177

نکته جالب این است که قرآن، عدالت در این قسم از بخش اقتصادی و یا اجتماعی را، به حال همه جامعه مفید می داند؛ حتی برای آن فرد که به غلط فکر می کند با دزدیدن مال مردم، وضع و آینده او خوب خواهد بودچنان که می فرماید:

(... وَزِنُوا بِالْقِسْطاسِ المُسْتَقیمِ ذلِکَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْویلاً):«با ترازو درست بکشید، این کار، سرانجام نیک خواهد داشت».(1)

زیرا جنبش های بزرگ زاییده ظلم های کوچک وحق کشی های ناچیز است که این ناگواری های کوچک، با جمع شدن کنار هم، انفجاری پدید می آورد و خشک وتر را می سوزاند و لذا منطق قرآن در رعایت عدل و قسط در تمام شئون این است که:

(... ذلِکَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَاویلاً) :«رعایت عدل، برای همه نیک و فرجام آن برای همه نیکو است».(2)

«تأویل» در این آیه به معنی، «سرانجام» است و می رساند که عدل اقتصادی برای تمام طبقات پایان و انجام نیکی دارد.

در احادیث اسلامی دستورهای مؤکدی در این زمینه وارد شده است. مردی به امام هشتم (علیه السلام) گفت: گروهی از مردم از کیل و وزن کم می کنند؛ امام فرمود: «أُولئک الّذین یَبخسون الناس أشیائهم؛ آنان کسانی هستند که به اموال مردم تجاوز می کنند».(3)

ص : 178

قرآن در آیاتی به تحریم «بخس» که به معنی کاستن است، اشاره کرده ومی فرماید:(... لا تَبْخَسُوا النّاسَ أشیاءَهُمْ ...)(1) :«از اموال مردم نکاهید». (2)

امام صادق (علیه السلام) فرمود: «در میان شماها دو چیز است که به وسیله آن امت های پیشین نابود شدند و آن دو چیز عبارت است از: پیمانه و وزن».(3)

ص : 179

که مسیحیانی که از «لغز گویی های» کشیشان درباره یگانگی و سه گانگی خدا، خسته و یا افرادی که از ثنویت ودوگانگی آیین مجوس و رب النوع های پنداری و گنگ و پیچیده، گیج شده بودند، به آسانی به آیین اسلام بگروند و پیوند خود را از گذشته قطع کنند.

ما از ابهام موجود در آیین های برهمن ها و بودایی ها، سخن نمی گوییم و از خدایان متعدد در آیین زردشت که یکی را سرچشمه خیر و دیگری را شر و در عین حال هر دو را مخلوق خدای برتر می دانستند، بحثی به میان نمی آوریم؛ بلکه نظر خوانندگان را به آیین مسیحیت که در بخش روم شرقی آن روز حکم فرما بود ، معطوف می داریم و از باب نمونه مسئله «تثلیث» را مطرح می کنیم.

از عقاید راسخ وغیر قابل تردید مسیحیان، اعتقاد به خدایان سه گانه است که از آن به نام «اقانیم سه گانه» یاد می کنند. آنان نسبت به این مسئله آن چنان پای بندند که به هیچ قیمتی حاضر نیستند در این اصل بازبینی کنند؛ حتی «لوتر» این رفورمیست معروف مسیحی، با تمام تلاشی که در تجدید نظر و خانه تکانی در باورهای مسیحیان انجام داد، نتوانست در مسئله تثلیث اثری بگذارد، و آن را از عقاید زیربنایی مسیحیان حذف نماید.

از طرف دیگر همین آقایان می خواهند خود را در صف موحدان و یکتاپرستان جا بزنند. با وجود این، چگونه این ضد و نقیض و کوسه و ریش پهن را می خواهند با هم تلفیق کنند؟ خدا می داند.

گروهی خود را از این بن بست با این توجیه که «تثلیث» رمز و رازی دارد که عقل و خرد را راهی به فهم آن نیست، راحت کرده و از دست و پا زدن برای تطبیق آن با قوانین علمی، خلاصه نموده اند؛ گرچه عملاً، به تضاد میان دین

ص : 182

و علم صحه گذارده اند.

گروهی دیگر برای جمع میان «تثلیث» و توحید توجیه های بسیار ناروایی آورده اند که روی سوفیست های یونان را سفید نموده اند. به هرحال یک مسیحی نمی تواند درست بفهمد که چگونه خدایان سه گانه، هم سه تا است و هم یکی!

ولی در برابر عقیده تثلیث سوره «توحید» با روشن ترین بیان، صفات خدا را آن چنان بیان می کند که برای احدی جای ابهام نمی گذارد، آن جا که می گوید:

بگو خدا یکی است، او است مقصود و پناه گاه، نزاییده و زاییده نشده و برای او نظیری نیست.(1)

این سهولت وآسانی کجا، آن ابهام و سردرگمی کجا؟

نه تنها این قسمت از عقاید اسلامی به سهولت و آسانی بیان شده که در دیگر مسائل زیربنایی نیز جریان از این قبیل است و هرگز اسلام مردم را با یک رشته معماها و لغزها سرگرم نکرده؛ بلکه اصول و فروع خود را به روشن ترین وجه بیان و مطرح نموده است و پیوسته با شعار (... لا نُکَلِّفُ نَفساً إِلاّ وُسْعَها...)(2) پیش رفته و معتقد است که تکالیفی مانند «تثلیث» و «عشاء ربانی» _ بر فرض صحت _ با مقیاس های عقلی سازگار نیست. تکلیف به آن، تکلیف به غیر مقدور است و هرگز نمی توان چیزی را که در عقل مردم نمی گنجد ویا عقل آن را محال می شمارد، تکلیف کرد.

ص : 183

قرار گرفته است، باید انتظار روزی را بکشید تا وضع او بهتر و مشکلات او برطرف گردد».(1)

قرآن در مواردی، احکام و دستورهای خود را مدلل و روشن می سازد که مبادا افراد کج اندیش، اندیشه «تحمیل» را به مغز خود راه دهند؛ بلکه توجه داشته باشند که این وظایف به نفع خود آنان است و هرگز هدف، ایجاد تکلیف و مشقت برای افراد نیست.

مثلاً دستور می دهد که برای نماز وضو بگیرند. اگرجنب باشند غسل کنند و در صورت عذر تیمم نمایند، آن گاه برای زدودن هر اندیشه ناروا درباره این وظایف می فرماید:

( ...ما یُرِیدُ اللّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَج وَ لکِنْ یُریدُ لِیُطَهِّرَکُم ...) : «خداوند نمی خواهد شماها را به زحمت بیندازد بلکه می خواهد از این طریق شماها را پاکیزه گرداند».(2)

قرآن هنگام دستور جهاد، افراد نابینا و لنگ و بیمار را استثنا می کند(3) و آنان را از این وظیفه معاف می شمارد ومی فرماید:

(لَیْسَ عَلَی الأَعْمی حَرَجٌ وَلا عَلَی الأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ ...) : «هرگز بر افراد نابینا و لنگ و بیمار تکلیفی در شرکت در جهاد نیست».(4)

سرانجام قرآن برای تمام قوانین و تکالیف خود، ضابطه ای معین می کند

ص : 185

و همه را با آن محدود می سازد ومی فرماید:

(... وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدّینِ مِنْ حَرج ...) : «در اسلام، احکام مشقت باری جعل ووضع نشده است».(1)

این آیه و نظایر آن ها در احادیث اسلامی مانند: «لا ضرر ولا ضرار» از قوانین ناظر و تعدیل کننده اسلام است که احکام را در محدوده های غیر حرجی وغیر ضرری به رسمیت می شناسند.

آیات یاد شده و جز آن حاکی است که تکالیف اسلامی نه تنها محدود به قدرت و توانستن است بلکه مشقت بار هم نیست واگر در امت های پیشین روی مصالح تربیتی، چنین تکالیف پر مشقت و بیرون از طاقت عادی وجود داشته است در آیین مقدس اسلام وجود ندارد چنان که می گوید:

(رَبَّنا وَ لاتُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَاعْفُ عَنّا وَاغْفِرْ لَنا وَارْحَمْنا ...) : «پروردگارا! ما را به عملی که طاقت آن را نداریم مکلّف مفرما و از ما درگذر و بر ما رحم بنما».(1)

در این جا دو نکته را یادآور می شویم:

1. در این مورد یک رشته روایات و احادیثی وارد شده است و مرحوم علامه مجلسی در بحار ج5، صفحات 300_ 308 آنها را گرد آورده است و ما برای اختصار از نقل آنها خودداری می کنیم و فقط حدیثی را یادآور می شویم:

پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود:

«إنّ هذا الدّینَ مَتینٌ فأوغِلُوا فیه بِرفِْق ولا تُکْرِهُوا عبادةَ اللّهِ إلی عِباداللّهِ فتکُونُوا کالراکب المُنْبِتِ لا سفراً قَطَع ولا ظهراً أبقی؛ این آیین (اسلام) دین استوار دور از هر نوع تکلیف و زحمت است در آن با آرامی و نرمی وارد شوید، عبادت های خدا را بر بندگان خدا، ناگوار نسازید، در این صورت به سان آن سوارکار تندرو خواهید بود که نه به مقصد رسیده و نه مرکبی باقی گذارده است».(2)

ص : 187

پیامبر گرامی شریعت خود را چنین توصیف می کند:«بعثتُ بالشّریعة السهلة السمحة؛ من با شریعت سهل و آسان برانگیخته شده ام».(1)

در ماه رمضان، پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) دستور داد که مسافران روزه خود را بخورند؛ ولی گروهی بر پیامبر سبقت گرفته و روزه خود را نشکستند. گمان کردند که ثواب بیشتری خواهند داشت، پیامبر آنان را افراد گنه کار خواند.«فسماهم رسول اللّه عصاة».(2)

2. در این که قدرت چگونه شرط تکلیف است، دانشمندان در علم کلام درباره آن گفتگوها کرده اند؛ چون نقل سخنان آنان، مایه اطاله سخن است علاقه مندان می توانند به مدارک زیر مراجعه کنند.(3)

ص : 188

در کام دادگران، از عسل شیرین تر است».(1)

از خصوصیات دادگری و آزادی این است که تعریف و توصیف آن بسیار آسان و تحقق بخشیدن به آن مشکل است.

بسیاری از افراد می توانند در زمینه عدالت مقاله ومقاله هایی شیوا بنویسند، و در تعریف و ستایش فردی واجتماعی آن سخن بگویند؛ ولی همین افراد هنگام به دست گرفتن مقامی، برای پیاده کردن اصول آن از خود چهره ای بسیار ناتوان به نمایش می گذارند..

از باب نمونه، اگر نظری به سازمان ملل، شورای امنیت، دادگاه لاهه، سازمان عفو بین الملل و سازمان های مشابه آن، بیفکنیم، می بینیم همه این ها که برای پی ریزی عدالت در جامعه بشری و احیای حقوق انسان های ضعیف و ناتوان به وجود آمده اند، میان ادعا وعملشان فرسنگ ها فاصله است و همگی بی شک در سایه ابرقدرت ها حرکت کرده و به قیام حق جویان در ملت های ناتوان، کم تر توجه می کنند.

چهره کریه و ضد انسانی این سازمان های فرمایشی در موضوع نبرد ایران وعراق یا تصرف لانه جاسوسی آمریکا در تهران، کاملاً دیده شد. و روشن گردید آن چه برای این گروه ها مطرح است، همان حفظ منافع ابرقدرت ها است و آن چه که آنان ابداً درباره آن نمی اندیشند، همان حفظ حقوق ملت های مستضعف وبه پا خاسته است.

شکی نیست که سفیر واعضای سفارت از نظر حقوق اسلامی و بینالمللی از احترام خاصی برخوردارند و هرگز ملتی که قرن ها تلخی ستم را

ص : 191

چشیده و اکنون برای اجرای عدالت بپا خاسته است، قوانین دینی و بین المللی را زیر پا نمی گذارد؛ ولی باید دقت کرد که واقعاً این افراد، سفیر و اعضای سفارت بوده اند یا جاسوسانی که در پوشش سفارت، ضد ملت و حاکمیت مسلم او فعالیت می کردند.

این آقایان هرگز حاضر نیستند، باقی مانده سندهای خیانت و جنایت را از نزدیک بررسی کنند وبه جای این که حادثه را از دیدگاه گروگان گیری اعضای سفارت مطالعه نمایند، باید از دیدگاه «تصرف لانه جاسوسی که ربع قرن ضد ملّت، فعالیت نموده است»، مورد بررسی قرار دهند.

در این جا کاملاً به ارزش و عظمت سخن امیر مؤمنان پی می بریم آنجا که می فرماید:

«الحقّ أوسع الأشیاء فی التواصف وأضیقها فی التناصف؛ حق وسیع ترین چیزها است در موقع گفتن، تنگ ترین و مشکل ترین چیزها است در مقام عمل و دادن حق به صاحب حق».(1)

تا اقامه عدالت بنمایید».(1)

اگر در قرآن هشدار می دهد که دشمنی به فرد یا گروهی نباید مانع از اجرای عدالت گردد، به خاطر این است که دوستی و دشمنی دیگران، از هوی و هوس سرچشمه می گیرد:

(...وَلا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَ آنُ قَوم عَلی أَلاّ تَعْدِلُوا ...) :«دشمنی با جمعیتی شما را به ترک عدالت نکشاند».(2)

در حقیقت هواپرستی دامنه ای گسترده دارد. برای ستم گری که گاهی به صورت حفظ منافع شخصی و گاهی به خاطر حب و بغض دیگران جلوه می کند، امیرمؤمنان آن را چنین ارزیابی می کنند:

« أما اتّباعُ الهَوی فیَصدُّ عن الحقِّ؛ هوا پرستی شما را از حق باز می دارد.(عدالت نیز، هیچ گاه جدا از «حق» نیست)».(3)

بنابراین، قرآن دستور می دهد که پیامبر به مردم بگوید:

(...وَ أُمرتُ لاَِعْدِلَ بَیْنَ_کُمْ ...) :«من مأمورم که عدالت را میان شما برقرار کنم».(1)

یعنی من از جانب خدا آمده ام تا هرگونه ستم و تبعیض و اجحاف را از شئون زندگی انسان بزدایم و جامعه انسانی را از لوث وجودش پاک سازم.

قرآن ارزش جامعه را از آن رهبری می داند که خود بر درستی و به راه راست بوده و پیوسته آنان را هم به دادگستری می خواند . و این برتری را در ضمن پرسشی اندیشه زا مطرح می کند:

(...هَلْ یَسْتَوی هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدلِ وَ هُوَ عَلی صِراط مُسْتقیم) : «آیا آن کس که هیچ گونه خیری ندارد با آن کس که به دادگری دستور می دهد وخود در راه راست گام برمی دارد یکی است؟» . (2)

سپس قرآن با پیامی دیگر همه مردم را به عدل و داد دعوت می کند و سه صفت عالی انسانی را کنار هم یادآور می شود ومی فرماید:

(إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالعَدْلِوَ الإِحْسانِ وَ ایتاءِذِی القُرْبی) :«خدا به دادگری ونیکوکاری ونیکی به بستگان دعوت می کند».(3)

قرآن به خاطر اهمیتی که مقام قضاوت و داوری دارد، دادرسان دادگاه ها را به طور کلی مورد خطاب قرار می دهد ومی گوید:

(... وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالعَدْلِ ...) :«هر زمان میان مردم داوری کردید، با دادگری داوری بفرمایید».(4)

ص : 194

در جای دیگر، یکی از داوران بزرگ تاریخ را که در طول زندگی سرچشمه شگفت انگیزترین داوری ها بوده است، خطاب می کند و به او دستور می دهد که با خدا باشد وبه هرچه که او حکم کرده داوری کند ومی فرماید:

(یا داوُد إِنّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الأَرضْ فَاحْکُمْ بَیْنَ النّاسِ بِالحَقِّ وَلا تَتَّبِعِ الهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبیِل اللّهِ ...) :«ای داوود، ما تو را جانشین خود در روی زمین ساختیم . میان مردم بر پایه حق داوری کن و از هوی و هوس پیروی منما مبادا تو را از راه خدا باز دارد».(1)

مقصود از «حق» در آیه همان درست اندیشی و گرامی داشتن حقوق مردم و پیراستگی از هر نوع خودخواهی است و رعایت «حق» به این معنی جدا از عدالت نیست.

اگر در آیه :(فَاحْکُمْ بَیْنَ النّاسِ بِالحَقِّ وَ لا تَتَّبع الهَوی فیضلّک عن سَبیلِ اللّهِ)(2) پیروی از هوی و هوس سدی برابر حق جویی وحکم بر آن معرفی شده و در آیه: (فلا تتّبعوا الهوی أن تعدلوا) (3) به دنبال هوی و هوس رفتن را مانع از اجرای عدالت، خوانده شده است، در حقیقت پیروی از خواهش های نفس سرکش را سرچشمه آلودگی های روح قرار داده است.خلاصه، این خویی است که سد راه خدا است و با اندک درنگی در دو آیه یاد شده می توان به آن دست یافت.

یکی از نمودهای عدالت در گرو مراقبت ها در سخن گفتن است؛ خواه در مقام داوری باشد یا نقل حادثه وماجرا. هرگز نباید پیوند خویشاوندی سبب گردد که، انسان پا روی حق خواهی بگذارد و به خاطر چنین پیوندی، خلاف

ص : 195

عدالت داوری کند یا سخنی بگوید. از این رو قرآن می فرماید:

(... وَ إِذا قُلْتُمْ فَاَعْدِلُوا وَ لَو کانَ ذا قُربی ...).(1)

گروهی هستند که به خاطر وجدان نیمه زنده ای که دارند، از پای مال کردن حقوق دیگران پرهیز می کنند؛ ولی اگر به عللی خرد آنان مغلوب گردد وحقی را پای مال کنند و اندک زمانی از آن گذشت، می پندارند که گذر زمان آن گناه شان را از میان می برد.

در حالی که امیر مؤمنان با چنین پنداری سخت مخالف است و می فرماید:

«الحقُّ القدیمُ لا یُبْطِلهُ شَیء؛ حقّ افراد را، چیزی از بین نمی برد».(2)

در احادیث اسلامی درباره آداب قاضی و نحوه نگاه کردن و سخن گفتن او با شاکی و متشاکی، روایات ارزنده ای وارد شده است.

امیر مؤمنان به قاضی خود شریح چنین دستور می دهد:«ثُمّ واسِ بینَ المُسْلِمینَ بوجهِک و منطقِک و مجلسِک حتّی لا یَطْمعَ قربُیک فی حیفِک و لا ییأس عدوُک من عدلک؛ میان مسلمانان در نگاه کردن و سخن گفتن و محل نشستن خود،مساوات برقرار کن تا نزدیکان تو چشم طمع به ستم تو ندوزند، دشمن از عدالت و دادگری تو،مأیوس نگردد».(3)

امیر مؤمنان به خلیفه دوم می گوید: «سه چیز است که اگر آن ها را به خاطر بسپاری و عمل کنی، تو را از دیگر چیزها بی نیاز می سازد. و اگر آن ها را

ص : 196

ترک کنی، عمل به غیر آن ها تو را سودی نمی بخشد». خلیفه می گوید: آن سه چیز چیست؟ امام فرمود:

«إقامةُ الحُدود علی القریبِ والبعیدِ، والحکمُ بکتابِ اللّه فی الرضاء و السَّخَط، و القسم بالعدل بین الأحمر والأسود؛ اجرای حدود بر خودی و بیگانه، داوری مطابق کتاب خدا در حالت رضا و خشم، عدالت در تقسیم میان سفید و سیاه».(1)

احادیث در این زمینه فراوان است. ولی به اندک آن بسنده کردیم.

ص : 197

(... إِلاَّ الّذینَ عاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الحَرامِ فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاستَقِیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقینَ)(توبه/7)

(وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ )(توبه/12)

(أَلا تُقاتِلُونَ قَوماً نَکَثُوا أَیمانَهُمْ ...)(توبه/13)

(وَ مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ ...)(توبه/111)

6.(اَلّذینَ یُوفُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَ لا یَنْقُضُونَ المِیثاقَ ...)(رعد/20)

(وَ الّذینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بعْدِ مِیثاقِهِ ...)(رعد/25)

(... إِنّ اللّهَ لا یُخْلِفُ المِیعادَ) (رعد/31)

7.(وَ أَوفُوا بِعَهْدِ اللّهِ إِذا عاهَدْتُمْ ...)(نحل/91)

8.(... وَ أَوفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ العَهْدَ کانَ مسْئُولاً)(اسراء/34)

9. (وَ الّذینَ هُمْ لاَِماناتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ راعُونَ)(مؤمنون/8)

«یهود ومشرکان را، لجوج ترین دشمن نسبت به افراد با ایمان می یابی».

«شهادت خدایی را پنهان نمی کنیم».

3.«به عهد الهی وفا کنید این چیزی است که خداوند شما را به آن سفارش کرده است تا متذکر شوید».

4.«اگر از خیانت گروهی بترسی، به آنان منصفانه اعلام کن خدا خیانت کاران را دوست نمی دارد».

5.«هرگاه مشرکی امان بخواهد تا سخن خدا را بشنود به او امان بده، تا کلام الهی را گوش کند؛ آن گاه او را به جای گاه خود بازگردان».

«مگر با آنان که در نزدیکی مسجد الحرام، پیمان بستید تا آنان به پیمان خود وفادارند، شما نیز وفادار باشید خداوند پرهیزگاران را دوست می دارد».

«اگر آنان پیمان های خود را شکستند و در آیین شما طعن زدند، سران کفر را بکشید، وبرای آنان پیمانی نیست. شاید آنان بپرهیزند».

«چرا با گروه پیمان شکن نبردنمی کنید؟».

«کیست با وفاتر به پیمان خود از خدا».

6. «آنان که به پیمان های الهی وفادارند و هرگز پیمان ها را نمی شکنند».

«آنان که پیمان های خدا را می شکنند».

«خداوند خلف وعده نمی کند».

7.«به پیمان های الهی وفادار باشید هر موقع پیمان بستید».

8.«به پیمان های خود وفادار باشید؛ زیرا از پیمان ها سؤال خواهد شد».

9. « آنان که امانت ها و پیمان ها را رعایت می کنند».

سرشت انسانی می آموزد و از آن الهام می گیرد. کودکان در آغاز زندگی با سرشت پاک خود عمل به پیمان را لازم می دانند، وپیمان شکنی را نکوهش می کنند و از پیمان های پوچ و توخالی برخی از پدران و مادران، ناراحت می شوند؛ کودکان با این احساس، بارور می شوند تا دستی از خارج آنان را از راه راست به بیراهه نبرد و یا از راه چشم و گوش، خلاف مقتضای فطرت، در فضای فکر آن ها وارد نشود؛ این احساس در نهاد آنان باقی می ماند.

به خاطر نهادین بودن این اصل در جامعه انسانی، نقض عهد و پیمان شکنی، از پلیدی های بزرگ اخلاقی به حساب می آید و با این کار ضربت شکننده ای بر شخصیت و انسانیت فرد، وارد می سازد و در صحنه سیاسی هم چیزی ننگ بارتر از پیمان شکنی نیست. تنها ملتی عزیز و سربلند است که، به پیمان های خود عمل کند و آن ها را محترم بشمارد.

به خاطر همین اهمیت است که قرآن دستور می دهد تا به پیمان ها وقراردادهای خود _ خواه پیمان های الهی و خواه پیمان های دیگر _ پیوسته وفادار باشیم و بدانیم که در برابر خدا، مسئولیت خاصی داریم آن طور که می فرماید:

( ...وَ أَوفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ العَهْدَ کانَ مَسْئُولاً):«به پیمان های خود وفادار باشید؛ زیرا از پیمان ها سؤال خواهد شد».(1)

ونیز می فرماید:(وَالّذِینَ هُمْ لاَِماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ) : «آنان که به امانت وعهد و پیمان خود وفادارند».(2)

این دو آیه به اندازه کافی موقعیت پیمان را در قرآن روشن ساخته و ارزش

ص : 201

ویژه آن را بیان کرده است.

آگاهی از جای گاه عهد وپیمان در قرآن بستگی به آن دارد که بخشی از آیات را که به صورت های مختلف ما را به پایداری بر آن دعوت می کند، در این جا منعکس کنیم. در این مورد کافی است که بدانیم لفظ «عهد» با تمام مشتقات خود در قرآن 45 بار وارد شده است و قرآن به صورت های مختلف ما را به رعایت پیمان دعوت نموده است:

الف: به صورت دستور و امر مانند:(وَ أَوفُوا بِعَهْدِ اللّهِ إِذا عاهَدْتُم ...) : «به پیمان های الهی وفادار باشید هر موقع پیمان بستید»، و ( ...وَ أوفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ ...):«به میثاق هایی که با من بستید پایدار باشید تا من (خدا) نیز وفا کنم و مانند این ها».(1)

ب: به صورت توصیف و بیان حال افراد نیکوکار مانند:(...وَ المُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا ...):«وفاداران به پیمان های خویش، زمانی که پیمان ببندند».(2) و (الّذینَ یُوفُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَ لا یَنْقُضُونَ المِیثاقَ) : «آنان که به پیمان های الهی وفادارند و هرگز پیمان ها را نمی شکنند».(3) ودر دو مورد می فرماید:(وَ الّذین هُمْ لأَماناتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ راعُونَ): «آنان که امانت ها و پیمان ها را رعایت می کنند».(4)

ج: در آیاتی، پیمان شکنی را به شدت محکوم کرده ومی فرماید:(وَ الّذینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بعْدِ مِیثاقِهِ ...):«آنان که پیمان های خدا را می شکنند».(5)

ص : 202

د: قرآن ، خدا را وفادارترین فرد به وعده ها و پیمان می شمارد و از این طریق ما را به اتصاف به چنین شیوه ای برگزیده دعوت می کند آنجا که می فرماید:(... وَ مَنْ أَوفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ ...) :«کیست با وفاتر به پیمان خود از خدا...».(1) سرانجام بر می گردد، ویکی از صفات خدا را این معرفی می کند که هرگز وعده های خویش را زیرپا نمی گذارد. می فرماید:(... إِنّ اللّهَ لا یُخْلِفُ المِیعادَ): «خداوند خلف وعده نمی کند».(2)

به این ترتیب، پیمان داری و جای گاه آن در قرآن روشن می گردد.

ولی هرگاه پای پیمان به میان می آید دستور می دهد که مسلمانان پیمان های خود را حتی با این گروه ها هم حفظ کنند و چیزی از آن کم نکنند. همچنین می گوید:

(إِلاّ الّذینَ عاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الحَرامِ فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاستَقِیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقینَ) (1):«مگر با آنان که در نزدیکی مسجد الحرام، پیمان بستید تا آنان به پیمان خود وفادارند، شما نیز وفادار باشید خداوند پرهیزگاران را دوست می دارد».(2)

از نکوهشی که قرآن درباره پیمان شکنان انجام داده، می توان نظر اسلام را در این مورد به خوبی به دست آورد و ما یک نمونه از آن را در این مورد می آوریم:

(وَ إِنْ نَکَثُوا اَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الکُفْرِ إِنَّهُمْ لا اَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ) :«اگر آنان پیمان های خود را شکستند و در آیین شما طعن زدند، سران کفر را بکشید، وبرای آنان پیمانی نیست. شاید آنان بپرهیزند».(3)

در آیه دیگر با شدت هرچه تمام تر دستور می دهد که با پیمان شکنان نبرد شود وبه آنان مجال ندهید:(أَلا تُقاتِلُون قَوماً نَکَثُوا أَیْمانهُمْ): «چرا با گروه پیمان شکن نبرد نمی کنید؟».(4)

در اهمیت پیمان داری همین بس که می فرماید اگر به گاه نبرد، از دشمن

ص : 204

کسی بخواهد از منطق اسلام آگاه گردد تا آن که در گرایش به اسلام بیندیشد. به حکم قرآن، باید به او امان داد و با او پیمان بست تا سخن خدا و منطق قرآن را به خوبی بشنود. هرگاه بخواهد به اردوگاه خود بازگردد، باید او را با کمال احترام به آن جا بازگرداند.و این حقیقت در این آیه به خوبی منعکس شده است:

(وَ إِنْ أَحَدٌمِنَ الْمُشْرِکینَ اسْتَجارکَ فَأَجِرْهُ حَتّی یَسْمَعَ کَلامَ اللّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَه ...):«هرگاه مشرکی امان بخواهد تا سخن خدا را بشنود به او امان بده، تا کلام الهی را گوش کند؛ آن گاه او را به جای گاه خود بازگردان».(1)

واجب مطرح شده است. واین گویای اهمیت عمل به چنین وعده هایی است تا آن جا که برخی از پیشوایان معصوم می فرمایند:«یَجِبُ عَلی المُؤْمِنِ الوفاءُ بالمواعیدِ؛ بر فرد با ایمان لازم است به پیمان خود عمل کند».(1)

گروهی به خاطر خود شیرینی و اظهار شخصیت، چیزی را گردن دار می شوند که به انجام آن قدرت ندارند و چیزی را ضمانت می کنند که از وفای به آن عاجزند.

این گروه غافل از آن هستند که پذیرفتن وعده های خارج از حد توانایی، سرانجام از شخصیت انسان می کاهد و او را یک فرد غیر اصولی و حقیر معرفی می کند.

اسلام، عمل به پیمان را از حقوق ملی اسلامی تلقی نمی کند که تنها باید درباره فرد مسلمان رعایت کرد؛ بلکه آن را از حقوق بین المللی بشر تلقی می نماید و آن را یکی از سه چیزی می داند که باید درباره تمام افراد بشر رعایت گردد.

پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود:«سه چیز است که تخلف از آن برای کسی روا نیست. نخست عمل به پیمان، خواه طرف وعده مسلمان باشد یا کافر، دومی نیکی به پدر و مادر، خواه مسلمان باشند یا نامسلمان، سوم ادای امانت، خواه صاحب امانت مسلمان باشد یا کافر».(2)

در نبرد «صفین» که فرزند ابی سفیان با نیرنگی سپاهیان علی را از میدان به بیرون برد و قرار شد که طرفین به مدت یک سال از یکدیگر فاصله بگیرند و

ص : 206

در این مدت دو داور که هر یک برگزیده یک طرف بود درباره این دو گروه رأی دهند.

وقتی که قرارداد نوشته شد و مسأله «تحکیم» و داوری نمایندگان دو طرف به امضای هر دو طرف رسید همان گروهی که علی را تحت فشار قرار داده بودند که به موضوع «حکمیت» تن دهد، از کار خود پشیمان شدند و از امام خواستند که پیمان خود را نادیده گرفته و جنگ و نبرد را آغاز کند. امام در پاسخ آنان گفت:

«وَیْحَکُمْ! أبعدَ الرضا والعهدِ نَرْجِعُ أو لیس اللّه یقول(أَوفوا بالعقود) وقال:(وَ أَوفُوا بِعَهْدِ اللّهِ إِذا عاهَدْتُمْ) ، (وَ لا تَنْقُضُوا الأیمانَ بَعْدَ تَوْکِیدها وَقَدْ جَعَلتُمُ اللّهُ عَلَیْکُمْ کَفیلاً إِنّ اللّهَ یعلم ما تَفعَلُونَ)»:«وای بر شما! آیا پس از رضایت و بستن پیمان ، سخن خود را پس بگیریم؟ آیا خدا نمی فرماید: به پیمان های خود وفادار باشید ویا: به پیمان های الهی وفادار باشید، و همچنین: سوگندها را پس از محکم کردن نشکنید؟ در حالی که خدا را کفیل خود قرار دادید. خداوند از آن چه که انجام می دهید، آگاه است».

خدا است؛از این جهت به آن «عهد اللّه» گفته می شود؛ یا در جایی لفظ شهادت به سوی خدا اضافه شده است مانند: (... وَلا نکتم شهادة اللّهِ...): «شهادت خدایی را پنهان نمی کنیم».(1)

ممکن است احکام وسفارشها و دستورهای کلی الهی باشد که بر دوش امت ها گذارده شده است؛ چون: (... وَ أَوفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ ...): «به سفارش های من عمل کنید تا من نیز به درخواست های شما عمل نمایم».(2)

همچنین، ممکن است مقصود پیمان های فطری و تکوینی باشد که دست آفرینش در نهاد انسان گذارده است. و در حقیقت مجموع ادراکات فطری، پیمان های تکوینی الهی است که در آفرینش ما نهفته است.(3)

بهتر این است که بگوییم: مقصود همه پیمان هایی است که در آن پای خدا به گونه ای در میان باشد؛ خواه پیمان تکوینی باشد خواه تشریعی، خواه به صورت سوگند باشد یا به صورت دستورهای کلی الهی.

در کتابهای فقهی از آن ها بحث شده است؛ ازاین جهت ما در مورد این نوع پیمان ها گفت وگو نمی کنیم.

2. قراردادهایی که دولت اسلامی هنگام نبرد با متجاوزان و پیمان شکنان می بندد وصلح نامه ها و پیمان هایی که در این وقت ها با آنان بسته می شود، بیشتر مورد توجه قرآن در مسائل مربوط به عهدها و پیمان ها است و گردآوری این نوع آیات، با نکات بس ارزنده ای همراه است، علاقه مندان می توانند در این مورد به تحقیق و بررسی بپردازند.

3. با این که اسلام پیمان شکنی را سخت نکوهش می کند، در دو مورد شکستن آن را روا می شمارد:

الف: زمانی که دشمن پیمان خود را بشکند، حاکم اسلامی هم می تواند پیمان خود را نادیده بگیرد. قرآن درباره مشرکان پیمان شکن می گوید:

(کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکینَ عَهدٌ عِنْدَاللّهِوعِنْدَ رَسُولِهِ إِلاّالّذینَ عاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِد الحَرامِ فَما اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاسْتَقیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ المُتَّقینَ)[1]: «چگونه می شود مشرکان نزد خدا و رسول او پیمانی داشته باشند؛ مگر آنان که نزد مسجد الحرام با آنان پیمان بستید. تا آنان وفادارند شما نیز وفادار باشید، خداوند پرهیزگاران را دوست دارد».

پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) با یهودیان «بنی قینُ قاع» و «بنی قریظه» و دیگر یهودیان یثرب پیمان بسته بود تا روزی که آنان به پیمان های خود وفادار بودند پیامبر نیز پیمان خود را محترم می شمرد؛ ولی از روزی که آنان به پیمان شکنی و آزار مسلمانان و جاسوسی پرداختند، پیامبر نیز پیمان خود را نادیده گرفت. همچنین بود رفتار پیامبر با قریش مکه، آن گاه که آنان پیمان خود را با کمک به بنی بکر ضد خزاعه

[1] توبه / 7.

ص : 209

که هم پیمان مسلمانان بودند شکستند، پیامبر نیز پیمان خود را نادیده گرفت.

هرگز شکستن پیمان، به بهانه این که پیمان مایه از دست رفتن یک رشته منافع است، جایز نیست. و چنین اندیشه هایی مجوز نادیده گرفتن پیمان ها نمی شود.

ب: آن گاه که حاکم اسلامی از خیانت دشمن بترسد وقرائن و شواهد بر سوء نیت و نقشه های غلط دشمن گواهی دهد، حاکم اسلامی می تواند پیمان را به هم بزند و طرف را مطلع سازد. چنان که می فرماید:

(وامِّا تخافنَّ مِنْ قَوم خِیانةً فَانْبِذ إلَیْهِمْ عَلی سَواء انّ اللّهَ لا یُحبُّ الخائنینَ):«اگر از خیانت گروهی بترسی، به آنان به عنوان مقابله اعلام کن که پیمانشان لغو شده است خدا خیانت کاران را دوست نمی دارد».(1)

تفاوت مهمی که اجتماع اسلامی با دیگر گروه ها دارد این است که، برای اجتماعات دیگر جز حفظ منافع مادی زودگذر، چیزی مطرح نیست؛ لذا تا لحظه ای که عهد و پیمان به حال آنان سودمند باشد و منافع آنان را تضمین کند، با تمام قدرت در حفظ آن می کوشند؛ امّا وقتی به سود آنان نباشد ویا ضررهایی متوجه آنان شود به بهانه های گوناگون آن را نادیده می گیرند و از آن شانه خالی می کنند؛ ولی جامعه اسلامی که هدفی جز نشر معنویت و احیای اصول انسانی و گسترش مهر و محبت ندارد، به هیچوجه نمی تواند پیمان خود را بشکند؛ بلکه باید تا پای جان از آن پاس داری نماید. در این زمینه قرآن می گوید: تا طرف به پیمان خود وفادار است شما نیز وفادار باشید، بلافاصله می گوید:(إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ المُتَّقینَ)(2) این نگاهی دارد به این که عمل به پیمان،

ص : 210

جدا از تقوا نیست. ویا می افزاید: اگر از خیانت دشمن هم پیمان می ترسی پیمان خود را نادیده بگیر و او را آگاه ساز و بی درنگ تهدید می کند:(إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الخائِنینَ)(1)و نادیده گرفتن پیمان را بدون اعلام، خیانت می خواند . نیز می پردازد به جاهای باریک و موردی که: اگر سربازی امان خواست تا سخن خدا را بشنود به او مهلت بده و سپس: اگر نخواست اسلام بیاورد او را به جای گاه خود بازگردان:(ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ) .(2)

پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) در دیدی گسترده تر فرمود: «ذمّة المسلمین واحدة یسعی بها ادناهم؛ تعهد تمام مسلمانان یکی است اگر فردی عادی از آنان امان داد، باید همه بپذیرند».(3)

پیش تو بیایم.

مأمور حجاج از این درخواست درشگفت ماند و گفت: هرگز دیده ای که مرغ از قفس بپرد و بار دیگر به آن باز گردد؟! من چگونه تو را آزاد کنم؛ در حالی که امیدی به بازگشت تو ندارم، وی گفت: عهد می کنم که فردا صبح گاه باز گردم وخدا را بر این عهد گواه می گیرم.

مأمور حجاج بر خلاف مأموران دستگاه های طاغوتی، لحظه ای منقلب شد و او را آزاد ساخت وقتی او از دیدگان وی غایب گشت سخت پریشان شد و خود را در معرض خشم حجاج دید. آن شب تا صبح نخوابید. وقتی صبح شد، آن مرد به پیمان خود عمل کرد و در خانه مأمور حجاج را زد. وقتی چشم مأمور به وی افتاد، گفت: چرا بازگشتی؟ گفت: هرکس عهد کند و خداوند را به آن گواه بگیرد، باید به آن پای بند باشد. و از سوی دیگر، به رحمت پروردگار جهان اطمینان کامل دارم.

مأمور او را به دار الاماره برد و سرگذشت خود را با حجاج در میان نهاد و از وفای او به پیمان خود سخت تعجب کرد. حجاج او را به مأمور بخشید، مأمور نیز با کمال مهربانی وی را آزاد ساخت. هنگام آزاد شدن هرگز از مأمور حجاج سپاس گزاری نکرد؛ولی فردای آن روز آمد و مراتب حق شناسی خود را بازگفت وعلت تأخیر آن را چنین بیان کرد: نجات دهنده من خدا بود و تو وسیله این کار بودی. هرگاه از تو تشکر می کردم، تو را شریک نعمت خدا قرار داده بودم لازم دانستم. نخست از خدا تشکر کنم، آن گاه از تو سپاس گزار باشم! (1)

ص : 212

می دهند».

« آن گاه که اعضا بر خلاف کاری های افراد گواهی دادند، صاحبان آن ها که همان گنه کاران هستند به آن ها اعتراض می کنند که چرا بر ضرر ما گواهی دادید؟ آن ها پاسخ می دهند خدایی که همه چیز را به سخن درآورده، ما را به سخن گفتن واداشته است».

3.«هرگز به آن چه ادعا می کنند علم و اذعانی ندارند، بلکه از وهم و پندار پیروی می کنند».

4.«گمان و پندار، تو را از پیروی حق بی نیاز نمی سازد».

که بسا برای ارضای وجدان سرزنش کننده خود چنین وانمود می کنند که به آن مطلب، علم و اذعان دارند. قرآن این گروه را در آیات متعددی نکوهش می کند ومی فرماید:

(...وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْم إِنْ هُمْ إِلاّ یَظُنُّونَ) :«هرگز به آن چه ادعا می کنند علم و اذعانی ندارند، بلکه از وهم و پندار پیروی می کنند».(1)

و در آیه مورد بحث می فرماید:(وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ) :«از چیزی که به آن علم نداری پیروی مکن» و در حقیقت این جمله یادآور حکمی است که نهاد و فطرت انسان است و ما را نسبت به آن توجه می دهد.

می نماییم(حجیت بینه در موضوعات). از این که ما در این موارد به این امارات و قراین عمل می کنیم و هیچ کدام علم و یقین آفرین نیست معلوم می شود که، مفاد آیه یک اصل کلی نیست و گاهی انسان به گمان وپندار تکیه می کند.

این پرسش را فخر رازی در تفسیر خود مطرح و روی آن تکیه کرده است(1) و موارد ده گانه ای را یادآور شده است که در آن جاها شارع اجازه داده است که به ظن عمل شود؛ ولی رازی از یک نکته غفلت کرده است و با توجه به آن، اذعان خواهد کرد که حتی در این موارد، عمل تکیه گاه قطعی دارد، نه ظنی، و در حقیقت عمل به علم وقطع است نه ظن و گمان.

درست است که هر کدام از این قراین و امارات، یقین آفرین نیست؛ ولی از آن جا که حجیت و صحت اعتماد بر آن ها از جانب شارع، به وسیله دلایل قطعی ثابت شده است؛ از این جهت عمل به آن ها عمل به چیزی است که به طور یقین حجت ومورد رضای شارع است.

وبه عبارت دیگر: چون تحصیل یقین در تک تک احکام و موضوعات، مایه رنج و زحمت می باشد، صاحب شریعت به حکم این که اسلام آیین سهل و آسانی است، اجازه داده است که در این موارد به چنین قراین و اماراتی عمل کنیم و اجازه و امضای شارع در مورد این ها به طور یقین به ما رسیده است و برای ما مانند آفتاب روشن است که شارع در این موارد به ما اجازه داده است که به این دلایل ظنی، عمل کنیم. در این صورت عمل ما به این قراین، به حکم اجازه قطعی، عمل به یقین و قطع است نه عمل به ظن و پندار.

آن چه برای هر انسانی قطعی است، این است که در مسیر زندگی تکیه گاه قطعی داشته باشد، نه ظنی. و چون اجازه عمل به این قراین، به

ص : 216

خاطر آسانی زندگی، با دلایل قطعی ثابت شده است قطعاً انسان در این موارد تکیه گاه قطعی دارد نه پنداری؛ و به عبارت روشن تر: انسان در انجام تکالیف یا باید به دلیل قطعی عمل کند؛ مثل این که دستوری را از خود پیامبر بشنود یا به چیزی عمل کند که با دلیل قطعی حجیت آن ثابت شده است و موارد ده گانه ای که فخر رازی یادآوری کرده است، از قبیل قسم دوم است. و قابل اعتماد بودن آن ها با دلیل قطعی روشن شده است و به همین جهت در آیه دیگر می فرماید:

(... وَ إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الحَقِّ شَیْئاً)(نجم/28) :«گمان و پندار، تو را از پیروی حق بی نیاز نمی سازد». و هیچ انسان خردمندی تکیه گاه قطعی را با گمان که ممکن است به طور تصادف صحیح باشد، عوض نمی کند.

از این جهت دایره سخن گفتن و قضاوت کردن برای انسان بسیار محدود است. فقط آن جا که می داند ، باید سخن بگوید و آن جا که نمی داند، باید لب تکان ندهد. حضرت باقر (علیه السلام) در این مورد می فرماید: «حقُّ اللّهِ علی خلْقِه أَنْ یقُولوا ما یعْلَمون و یقِفُوا عندَ ما لا یعْلَمُون؛ حق خدا بر بندگان این است که آن چه را می دانند بگویند و در مرز آن چه نمی دانند توقف کنند».(1)

در آیین دادرسی اسلام قاضی باید بداند حکمی که می دهد، حکم خدا است . و اگر روی شاید و گمان داوری کرد هرچند به حق باشد، جای گاه او آتش است. امام صادق(علیه السلام) می فرماید:«رَجلٌ قَضی بالحقِّ و هُو لا یعْلَم(2)؛ آن دادرسی که به حق (اما ندانسته) قضاوت کند، جای گاه او در دوزخ است».

ص : 217

(إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَوَالفُؤاد کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْئُولاً) .

3. او مسئول است که از این ابزار به طرز صحیح و مشروع بهره برداری کند. از دیدنی های ناشایست چشم فرو بندد و از شنیدن غیبت و تهمت و هرآنچه آهنگ حرام دارد گوش ببندد.(1) چرا که در روز رستاخیز همین اعضا به فرمان خداوند، علیه انسان که مسئولیت مستقیمی در مورد آن ها دارد، گواهی می دهند. در این زمینه آیات متعددی ما را به این مسئولیت هشدار می دهد؛ ما به عنوان نمونه یکی از آن ها را می آوریم:

(حَتّی إِذا ما جاءُوها شَهِدَ عََلیهِمْ سَمْعُهُمْ وَأَبْصارُهُم وجُلُودُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ):«آن گاه که به آتش نزدیک شدند، گوش ها و دیدگان و پوست های آنان به اعمال حرامی که به وسیله آن ها مرتکب می شدند گواهی می دهند».(2)

(وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللّهُ الّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیء وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّة وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ):« آن گاه که اعضا بر خلاف کاری های افراد گواهی دادند، صاحبان آن ها که همان گنه کاران هستند به آن ها اعتراض می کنند که چرا بر ضرر ما گواهی دادید؟ آن ها پاسخ می دهند خدایی که همه چیز را به سخن درآورده، ما را به سخن گفتن واداشته است».(3)

ص : 219

5.(... وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً * إِنَّ المُبَذِّرینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطینِ وَکانَالشَّیطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً)(اسراء/26_27)

(وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَلا تَبْسُطْها کُلَّ البَسْطِفَتَقْعُدَ مَلوماً مَحسوراً)(اسراء/29)

(... وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَلا یُسرِفْ فِی القَتْلِ إِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً) (اسراء/33)

6.(وَ کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّهِ ...)(طه/127)

7.(وَ الّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسرِفُوا وَلَمْ یَقتُرُوا وَکانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً) (فرقان/67)

8.(...وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ الخُلَطاءِ لَیَبْغی بَعْضُهُمْ عَلی بَعْض إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ ...) (ص/24)

9.(قلْ یا عِبادِیَ الّذینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لاتَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحیمُ) (زمر/53)

10.(اَلأَخِلاّءُ یَومَئذ بَعْضُهُمْ لِبَعْض عُدُوٌّ إِلاّ المُتَّقینَ)(زخرف/67)

11.(وَالّذِینَ تَبَوَّءُ الدّارَ وَ الایمانَ مِنْ قَبْلهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَإِلَیْهِمْ وَ لا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمّا اُوتُوا وَ یُؤثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَو کانَ بِهِمْ خَصاصةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحونَ)(حشر/9)

ص : 221

12. (وَیُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناًوَ یَتِیماً وَ أَسِیراً)(انسان/8)

کند (دیه بگیرد ویا عفو کند) ولی در قتل اسراف نورزد؛ زیرا ولی او نصرت یافته است».

6.«این چنین اسراف گران را کیفر می دهیم، کسانی که به آیات پروردگار خود مؤمن نباشند».

7.« آنان که وقتی انفاق می کنند، اسراف نمیورزند و سخت گیری نیز نمی کنند، بلکه میان این دو راهی را بر می گزینند».

8.«بسیاری از شریکان برخی بر برخی دیگر تعدی می کند جز افراد با ایمان ونیکوکار».

9.«بگو به بندگان من که درباره خویش زیاده روی کرده اند، از رحمت خدا نومید نشوید، خداوند تمام گناهان را می بخشد؛ اوست رحیم و آمرزنده».

10.«دوستان، در روز رستاخیز برخی دشمن برخی دیگر است؛ مگر پرهیزگاران».

11.«آنان که پیش از مهاجران (انصار) در مدینه مسکن گزیده اند و به شرف ایمان آراسته اند وکسانی را که به سوی آنان مهاجرت می کنند دوست دارند، هرگز از چیزی که به مهاجران داده شده است، رنج نمی برند و آن ها را بر خویشتن هرچند نیازمند باشند، مقدم می دارند وهرکس از بخل نفس خود مصون شد او از رستگاران است».

12.«غذا را با این که دوست دارند به مستمند و یتیم و اسیر می دهند».

بیاشامید واسراف نکنید او (خدا) مسرفان را دوست نمی دارد».(1)

(قُلْ مَنْ حَرّمَ زِینَةَ اللّهِ الّتی أخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الحَیاةِ الدُّنْیا خالِصةً یَومَ القِیامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الآیاتِ لِقَوم یَعْلَمُونَ) :«بگو چه کسی زینت های الهی را که برای بندگان خود آفرید و روزی های پاکیزه را حرام کرده است؛ بگو: این زینت در این جهان از آن کسانی است که ایمان آورده اند (هرچند در این جهان دیگران نیز با آنان مشارکت دارند) ولی در روز رستاخیز مخصوص مؤمنان خواهد بود آیات خود را برای کسانی که آگاهند شرح می دهیم».(2)

توزیع ظالمانه مواد غذایی

در حالی که در جهان سوم فقر وگرسنگی بیداد می کند و مرگ تدریجی نیمی از مردم جهان را تهدید می نماید و انبوهی از مردم آفریقا و آسیا وحتی آمریکای لاتین با این مسئله تلخ و ناگوار دست به گریبان هستند. ملت های مغرب زمین خصوصاً کشورهای جهان خوار و یغماگر، غرق نعمت و تجمل پرستی واسراف می باشند.

مردم جهان عملاً به دو گروه متمایز تقسیم شده اند:

گروهی غرق در نعمت ورفاه _ که همه کس همه چیز دارد _ ، گروهی فقیر و مستمند، محروم و عقب مانده، حتی خوراک به اصطلاح بخور و نمیر هم برای آنان نیست.

فقر و گرسنگی یک عارضه غیر طبیعی است. اگر ثروت جهان به

ص : 224

صورت عادلانه میان همه بشر تقسیم گردد، یک نفر هم گرسنه نمی ماند. طبق نظر کارشناسان بین المللی، بشر با وسایل کنونی می تواند نیاز 17 میلیارد انسان را از صحرا و دریا فراهم سازد، تاچه رسد به این که تکنولوژی پیشرفت کند و وسایل تولید، قوی تر و نیرومندتر شود. امّا متأسفانه هزینه های کمرشکن تسلیحات نظامی، حرص و آز سرمایه داران بزرگ، فزونی خواهی ملت های مغرب زمین و سیاست های غلط استعماری به منظور اسارت ملت ها، سبب شده است که دوسوم ملت جهان (دو میلیارد انسان) در سطح پایین تر زندگی کنند که از تهی دستی مطلق شروع شده و به تنگ دستی ونابسامانی زندگی منتهی می گردد.

برای آگاهی از این افراط و تفریط به آمار زیر که سمپوزیم تغذیه در شیراز آن را منتشر کرده است توجه فرمایید:

مجموع پروتئین حاصل از فراورده های گوشتی و لبنیات و تخم مرغ در دنیا بیش از 10،736،000 تن در روز است؛ در صورتی که پروتئین مورد نیاز جمعیت کنونی بیش از 10،439،000 تن نیست. بنابر این، تولید کنونی حدود 300 هزار تن در روز بیش از میزان احتیاج است. با این حال می شنویم، دوسوم مردم دنیا گرسنه اند و میلیون ها نفر از گرسنگی مرده ومیلیون ها نفر در آستانه مرگند! می پرسید چرا؟ پاسخ این سؤال روشن است:

تا زمانی که در یک کشور، مقدار پروتئین حیوانی مورد مصرف یک فرد 83 گرم و در کشور دیگر 5 گرم در روز باشد، دو سوم جمعیت جهان از گرسنگی رنج خواهند برد؛ این در حالی است که یک سوم دیگر به علت مصرف زیاد پروتئین و غذاهای نامناسب، به بیمارهای مختلف دچار می گردند.(1)

ص : 225

این آمار،به روشنی می تواند پایه اسراف و شکم خوارگی در غرب و فقر و بدبختی و گرسنگی در کشورهای توسعه نیافته را ترسیم کند. و در ضمن مشت نویسندگان اعلامیه حقوق بشر و سازندگان شعارهای زیبا امّا تو خالی را (همین پروتئین خورهای 83 گرمی) باز می کند؛ آیا با این وضع باز می توان به این اعلامیه و سازمان ها و شوراها اعتماد کرد؟!

آمار دیگر نشان می دهد که مجموع غذایی که امریکاییان مصرف می کنند، برای تغذیه جمعیّت یک میلیارد ونیم چینی کافی است.

در این زمینه خوب است در آمار زیر بیندیشیم:

هر کودکی که در یکی از کشورهای پیش رفته زاده می شود، چند برابر کودکان هندی و فیلیپینی غذا مصرف می کنند! «جان مایر» کارشناس تغذیه دانشگاه «هاروارد» خاطر نشان می سازد که: همان اندازه مواد غذایی که 215 میلیون نفر آمریکایی تغذیه می کنند، برای تغذیه یک میلیارد و نیم چینی در میزان متوسط غذایی پرهیزکارانه چینی کافی است.(1)

دنیای دو چهره ما که هر لحظه ای به رنگی در می آید و به سازی می رقصد و دم از یاری کارگر، مادر، کودک و حقوق بشر می زند؛ ولی هرگز به انسان به اندازه سگ هم احترام قائل نیست. اگر باور کردنش سخت باشد، آمار زیر گویاتر است:

در میان هر سه خانواده فرانسوی یک خانواده، سگ نگه می دارد. خوراکی های ویژه ای که به طور کلی برای این حیوانات اهلی تهیه شده است، در سال 1961 افزون بر 12 میلیون قوطی بود؛ در حالی که این رقم در سال

ص : 226

1970 به 27 میلیون قوطی رسیده است.

روی هم رفته این حیوانات 12 میلیون تن خوراک مصرف می کنند. و این، میزانی است که برای تغذیه 12 میلیون کودک آسیایی کافی است. این غذاها دارای پروتئین فراوانی هستند، به ویژه آن چه برای گربه ها تهیه می شود.(1)

حمایت از حیوانات، اصل انسانی واسلامی است؛ولی آیا روا است که ما تنها یک اصل را بگیریم، و تماشاگر صحنه های گرسنگی در جهان انسان ها باشیم؟

اکنون که با صحنه های تأسف بار آشنا شدیم، کمی به تعالیم اسلام درباره اقتصاد در زندگی و اعتدال وجلوگیری از اسراف گوش فرا دهیم:

میانه روی در غذا و خوراک، لباس و پوشاک، تفریح و ورزش، علاقه و مهر به افراد، خدمت به جامعه و مردم، مجاهدت های روحی ونفسانی، کوشش های علمی و فکری، به طور خلاصه در همه حالات زندگی فردی و اجتماعی، مورد ستایش وتشویق اسلام بوده و هر نوع انحراف از خط میانه _ هرچند از نظر کمیت کوچک باشد _ سرانگشت نکوهش قرآن و اسلام به سوی آن است.

قرآن در تبیین این نوع انحراف ها، از واژه «اسراف» و «تبذیر» کمک می گیرد و تنها واژه «سرف» به صورت مفرد وجمع، 15 بار در قرآن آمده است. و در آیه ای که در آغاز بحث آوردیم، می فرماید: (إِنَّهُ لا یُحِبُّ المُسْرِفینَ): «او اسراف گران را دوست نمی دارد»(2) و این نکوهش به اندازه ای تکان دهنده است که نکوهش فرعون، به خاطر این است که او نیز از

ص : 227

مسرفان و متجاوزان از راه میانه بوده است. قرآن می فرماید:(...وَ إِنَّ فِرْعَونَ لَعال فِی الأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفینَ):«فرعون فرد برتری طلب است و او از مسرفان می باشد».(1)

بنابر این، هیچ کدام از الفاظ «تجمل پرستی»، «هرزه خوری»؛ «شکم بارگی» و «ول خرجی» نمی تواند در تفهیم این معنی وسیع، جانشین واژه «اسراف» گردد.

گاهی قرآن برای نکوهش از «اسراف» از کلمه «تبذیر» که به معنی «بخشش مال به صورت بیهوده است» استفاده می کند و می فرماید:

(وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً* إِنَّ المُبَذِّرینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطینِ وَکانَ الشَّیطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً) :«اسراف مکن، اسراف گران برادران شیطان ها هستند، شیطان نیز (به خاطر خودخواهی خارج از حد)، به پروردگار خود کفر ورزید».(2)

چه نکوهشی بالاتر از این که اسراف گران، برادران شیاطین معرفی شده اند. وعلت کفر شیطان، به خاطر تجاوز از حد او بوده است که نوعی اسراف به شمار می رود.

توجه به جوانب و اطراف

یکی از ویژگی های قرآن، توجه عمیق به جوانب و اطراف قضیه است. توجه به کلیات ، او را از توجه به جزئیات وجنبه های استثنایی باز نمی دارد. واین خود یکی از نقاط برجسته قرآن است.

مثلاً آن جا که گفتگو درباره دوستی های دنیوی می شود، می گوید: دوستان این جهان، در سرای دیگر دشمنان یکدیگرند. بلافاصله می افزاید،

ص : 228

پرهیزگاران و مؤمنان مستثنا هستند. واینک دو نمونه :

(اَلأَخِلاّءُ یَومَئذ بَعْضُهُمْ لِبَعْض عُدُوٌّ إِلاّ المُتَّقینَ):«دوستان، در روز رستاخیز برخی دشمن برخی دیگر است؛ مگر پرهیزگاران».(1)

آن جا که در باره دو شریک دنیوی هم سخن می گوید و این که پیوسته برخی به برخی دیگر تعدی می کنند، فوراً افراد با ایمان را استثنا می کند و می فرماید:

(... وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ الخُلَطاءِ لَیَبْغی بَعْضُهُمْ عَلی بَعْض إِلاَّ الّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ): «بسیاری از شریکان برخی بر برخی دیگر تعدی می کند جز افراد با ایمان ونیکوکار».(2)

در آیه های دوم و سوم که در آغاز بحث آوردیم عنایت قرآن به جزئیات این موضوع به خوبی به چشم می خورد؛ در حالی که در آیه دوم دستور می دهد که فرزندان آدم از گونه های زینت های حلال در تمام احوال، به ویژه هنگام اجتماع در معبد برای عبادت استفاده کنند. در آیه سوم با سخنانی تندتر به پاسخ آن ها که فکر می کنند «تحریم زینت و پرهیز از غذاها و روزی های پاک، نشانه زهد و پارسایی ومایه قرب به خدا است» می پردازد.(3)

ولی همین توجه به اصل موضوع، قرآن را از توجه به جزئیات باز نداشته است، پس در آیه دوم فوراً به مسئله اسراف توجه می کند و این که مبادا طبع فزونی خواهی انسان، از این دستور الهی سوء استفاده کند و راه میانه را به تجمل پرستی، واسراف و تبذیر بدهد.ومی فرماید:(کُلُوا وَاشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا

ص : 229

إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ) :«بخورید و بیاشامید واسراف مکنید خداوند اسراف گران را دوست نمی دارد».(1)

درست است که موضوع سخن در جمله (کُلُوا وَاشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا) همان خوردنی ها وآشامیدنی ها است؛ ولی چون موضوع بحث در دو آیه، اعم از این دو می باشد، به قرینه این که در هر دو آیه ، بهره برداری از «زینت های الهی» مورد بحث قرار گرفته است نه خصوص خوردنی ها و آشامیدنی ها. می توان گفت که این جمله به طور «مثل» وارد شده است و هدف از آن، طرح قانون اعتدال درکلیه شئون زندگی و یا دست کم میانه روی در بهره برداری از مواهب طبیعی است.

کمیت مطرح نیست

نکته مهم در اسراف، جلوگیری از هر نوع اتلاف است؛ هر چند جزئی و کوچک باشد. و ملاک در اسراف این نیست که برای حفظ قیمت گندم در جهان، هزاران خروار گندم را به دریا بریزیم ویا آتش بزنیم، بلکه کیفیت استفاده از آن نیز در اسراف اهمیت دارد، آن جا که دیناری در راه گناه مصرف گردد، یا هسته ای(2) که می تواند کارآمد باشد، بی بهره بماند یا در بیابان سوزان در برابر فرد تشنه ای، نیم خورده ای به دور ریخته شود، آن هم زیاده روی است.

در نتیجه قرآن در مسئله قصاص جایی که به جای جانی، دیگری کشته

ص : 230

شود، مسئله اسراف را مطرح می کند می فرماید:

(...وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَلا یُسرِفْ فِی القَتْلِ إِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً) :«هر کس بی گناه کشته شود، ما به ولی او قدرت دادیم که قصاص کند (دیه بگیرد ویا عفو کند) ولی در قتل اسراف نورزد؛ زیرا ولی او نصرت یافته است».(1)

در جاهلیت اگر قتلی رخ می داد یاران کشته، میان کشنده و بستگان او، تفاوتی قائل نبودند، گاهی بزرگ قبیله ای را به این نام که قاتل از آن قبیله است، از پای در می آوردند. قرآن تمام این ها را اسراف می خواند؛ زیرا بر فرض که در این موارد، فقط یک نفر (رئیس قبیله) در برابر یک نفر کشته شود، با ز هم چون فرد بی گناهی به جای قاتل کشته شده است، آن را اسراف می نامد.

به خاطر همین، قرآن قوم لوط را اسراف گر معرفی می کند؛ زیرا از نعمت های الهی به صورت های غیر طبیعی استفاده می کردند، ومی فرماید:

(إِنَّکُم لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ بَلْ أَنْتُمْ قَومٌ مُسْرِفُونَ) :«شما به جای زنان با مردان آمیزش می کنید، شما گروه تجاوزگر هستید».(2)

«راغب» که فرهنگی برای قرآن نوشته است، درباره اسراف سخنی دارد که از اهمیت خاصی برخوردار است .وی می گوید: هرکاری که از نظر کمیت و یا کیفیت، از اندازه خود تجاوز کند، آن اسراف است. و هرچیزی که در راه غیر اطاعت خدا مصرف گردد هرچند کم باشد، اسراف خواهد بود.(3)

ص : 231

به خاطر گستردگی معنی اسراف، قرآن در آیاتی روی اسراف، بدون قیدوشرط تکیه می کند و هرنوع تجاوز از حد در هر موضوعی را نکوهش می کند ومی فرماید:

(وَ کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّهِ ...):«این چنین اسراف گران را کیفر می دهیم، کسانی که به آیات پروردگار خود مؤمن نباشند».(1)

ولی با این سرزنش، در آیات دیگر به همه اسراف گران هشدار می دهد که اگر از کردارهای زشت خود پشیمان گردند، و به شرایط توبه عمل نمایند، درهای توبه و آمرزش به روی آنان باز است:

(قلْ یا عِبادِیَ الّذینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لاتَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحیمُ):«بگو به بندگان من که درباره خویش زیاده روی کرده اند، از رحمت خدا نومید نشوید، خداوند تمام گناهان را می بخشد؛ اوست رحیم و آمرزنده».(2)

و در آیه دیگر کلیه اسراف گران را راهنمایی می کند که به گاه پوزش خواهی، چنین بگویند:

(... رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَإِسْرافَنا فِی أَمْرِنا ...) :«پروردگارا! گناهان و زیاده روی های ما را در زندگی خویش، ببخش».(3)

ص : 232

برسانند، به زنبور عسل هم وحی شده است که شیره هایی را که از گل ها و درختان گرد آورده است، در اختیار انسان بگذارد. تو گویی همه فعل و انفعال ها، و همه انفاق ها، برای زندگی انسان در روی زمین صورت گرفته است!

اکنون که روشن گردید که انفاق نیروهای اضافی، یک سنت همگانی، و قانون طبیعی است، انسان که خود جزئی از این طبیعت و جهان آفرینش می باشد، نمی تواند از این قانون مستثنی گردد. او نیز باید از روش طبیعت پیروی نموده و در این راه گام بردارد.

کسانی که دست و دل بازی ندارند، و از انفاق به دیگران وکمک به همنوعان، خودداری می کنند از خاک هم کمتر و پست ترند. این گونه افراد، پیوسته مطرود درگاه الهی خواهند بود، زیرا به تکالیف الهی و وظایف مذهبی (زکات و دیگر مالیات های اسلامی) عمل نمی کنند و مورد غضب وخشم مردم نیز قرار می گیرند.

امام هشتم حضرت رضا (علیه السلام) می فرماید:

«السخی قریب من اللّه، قریب من الجنة، قریب من الناس، البخیل بعید من اللّه، بعید من الجنة، بعید من الناس».(1)

«افراد سخاوتمند به خدا و بهشت و مردم، نزدیکند، و افراد بخیل و ممسک از خدا و بهشت، و از مردم دورند».

روحی و آبرویی بر انسان وارد گردد و دیگر نتواند بسان یک موجود فعال مشغول کار شده، و اطراف خود را روشن سازد.

بزرگ ترین انفاق گر جهان، قلب انسان است، کار او پخش خون به تمام اعضای بدن و سیراب کردن تمام سلول های انسان است، ولی با این همه، پیوسته مقداری خون به اندازه نیاز حوزه وجود خود نگاه می دارد، ومقدار اضافی را به سرتاسر بدن پخش می کند، و اگر در این راه بیش از حد انفاق کند،از اداره دستگاه بدن باز می ماند.

امساک و خودداری از تعاون وکمک، علاوه بر این که بر خلاف اصول و سنن آفرینش است، خود موجب هدر رفتن نیروها است، زیرا سرمایه های هر موجودی غالباً بیش از نیازهای آن است، از این رو باید نیروهای اضافی را در اختیار دیگران بگذارد تا هم از هدر رفتن نیروها جلوگیری گردد، وهم از نیروهای مقابل استفاده شود.

کسانی که در جامعه، علم و دانش بیشتر، یا مال و ثروت انبوه تری دارند، و از مواهب بیشتری برخوردارند مسئولیت بیشتری نسبت به همنوعان خود که به علم و ثروت آنان نیازمندند، دارند، درست است که همه این نعمت ها به ظاهر متعلق به خود آنها است، ولی باید بدانند خود آنان نیز متعلق به جامعه و وابسته به آن هستند، همه باید از وجود و مواهب مادی و معنوی آنان بهره مند گردند و استفاده کنند.

کوتاه سخن، انفاق در حدود امکان و به صورت اقتصاد ومیانه روی، از اصول عالی اسلام است که در آیه مورد بحث و د ر آیات دیگر، به آن اشاره شده است. چنان که می فرماید:

(وَلا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَلا تَبْسُطها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً).(1)

ص : 235

«دست خود را به گردنت مبند و آن را هم به تمام معنی باز مکن، مبادا به صورت ملامت شده وحسرت خورده بر جای خود بنشینی».

افرادی که دست خود را به گردن ببندند، قدرت انفاق نخواهند داشت، کسانی که همه دست خود را بگشایند چیزی برای آنان باقی نمی ماند، در این صورت مورد ملامت دیگران واقع شده به اموالی که به دیگران بخشیده اند کمال نیاز را پیدا خواهند کرد و ناچار با حسرت به آن خواهند نگریست، شاعر شیرین زبان پارسی مفاد آیه را در قالب شعر ریخته می گوید:

مبند از سر امساک دست بر گردن *** خصلتی است نکوهیده پیش اهل نهی

مکن به جانب اسراف نیز چندان میل *** که هر چه هست به یکدم کنی ز دست رها

پس اختیار وسط راست در جمیع امورامام که *** بدان دلیل که خیر الامور اوسطها

امام صادق (علیه السلام) هر سه موضوع (امساک ، اسراف واعتدال) را به شیوه خاصی مجسم نموده است، امام در حالی که این آیه را تلاوت می کرد در برابر یکی از یارانش قرار گرفته بود، در این موقع خم شد و مشتی از ریگ های زمین را برداشت و مشت خود را محکم گرفت به طوری که دانه ای از آن به زمین نریخت و فرمود: «هذا الاقتتار الذی ذکر اللّه فی کتابه» : «این همان تقتیری است که خداوند در قرآن خود بیان کرده است»، سپس مشت دیگر برداشت و دست خود را باز کرده همه را به زمین ریخت و فرمود: «هذا الاسراف»: «این همان اسراف است» سپس مشت دیگری برداشت و قسمتی را ریخت و قسمتی را در دست نگاه داشت و فرمود: «وهذا القوام»: «این همان میانه روی

ص : 236

است که روش عادلانه است که خداوند از آن به لفظ (قواماً) یاد کرده است».(1)

نه تنها میانه روی در انفاق، اساس زندگی است، بلکه تعالیم اسلام بر اساس میانه روی استوار می باشد و از هر نوع افراط و تفریط جلوگیری کرده است، اینک نمونه هایی از این گونه دستورها را یادآور می شویم:

1. (وَاقْصِد فی مَشْیِکَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ الأَصْوات لَصَوْتُ الحَمیر).(2)

«در راه رفتن میانه رو باش، از صدای خود بکاه، بدترین صداها، صدای خران است».

2. دوستی علی(علیه السلام) مایه نجات انسان و موجب تکامل روحی و معنوی است، تا آنجا که پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود:

«عنوان صحیفة المؤمن حبّ علی بن ابی طالب».(3)

«سرلوحه پرونده فرد با ایمان، دوستی علی بن ابی طالب است».

ولی مع الوصف پیامبر گرامی فرمود:

«یا علی هلک فیک اثنان محب غال ومبغض قال».

«دو نفر در راه تو هلاک شدند، کسی که در محبت و علاقه به تو افراط ورزد و غلو کند، و آن کس که تو را دشمن بدارد».

3. قرآن مجید ملت اسلامی را «امت وسط» می خواند و می فرماید:

(وَکَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلی النّاسِ...) .(4)

ص : 237

«ما شما را امت وسطی قرار دادیم تا بر مردم گواهانی باشید».

و مقصود از «امت وسط» همان امت میانه رو است که در تمام شئون زندگی اعتدال و میانه روی را از دست ندهند مثلاً در نظام اجتماعی الغای مالکیت بر خلاف فطرت انسان است زیرا هر فردی، فطرتاً خود را به دسترنج خود اولی و شایسته می داند همچنان که سیستم سرمایه داری غربی بر خلاف اصول انسانی می باشد.

در نظام اخلاقی، فرو رفتگی در شهوت،مذموم و بد است، همچنان که رهبانیت و ترک دنیا نیز زشت وحرام است چنان که پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)فرمود: «لا رهبانیة فی الإسلام».

سقراط می گوید: هر فضیلتی حدّ وسطی است میان دو رذیله اخلاقی، مثلاً «شجاعت» از صفات برجسته انسانی است که میان دو رذیله اخلاقی به نام «جبن و ترس، و تهور و بی باکی» قرار گرفته است همان طور که «کرم» حدّ وسطی است میان «تبذیر و اسراف»، و «تقتیر وامساک»، وهم چنین است سایر صفات برجسته انسان.

4. امیر مؤمنان (علیه السلام) پس از پایان یافتن جنگ جمل، آگاه شد که یکی از دوستانش به نام «علاء بن زیاد» بیمار است و در خانه خود بستری است، از این جهت امام به عیادت او رفت، چشم حضرت به خانه وسیع او افتاد و فرمود:

تو خانه ای بدین وسعت را در دنیا برای چه می خواهی؟ در حالی که در آخرت به آن نیازمندتری، سپس فرمود: آری همین خانه وسیع، می تواند مایه سعادت تو در آخرت شود زیرا می توانی در این جا مهمان نوازی کنی و از بستگان خود صله رحم نمایی و حقوق شرعی آنان را بپردازی، در این موقع

ص : 238

همین خانه وسیع وسیله کسب آخرت خواهد بود.

علاء رو به حضرت کرد و گفت: من از دست برادر خود «عاصم بن زیاد» به تو شکایت می کنم،زیرا وی مانند راهبان مسیحی، گلیمی پوشیده و از زندگی دست کشیده است.

امام فرمود: او را حاضر کنند، هنگامی که چشم امام به عاصم افتاد فرمود: «یا عُدیَّ نفسِه لقد استهامَ بک الخبیثُ أما رحمْتَ أهلَک وولْدک؟ أتری اللّه أحلَّ لک الطیّباتِ وهو یکْره أن تأخذَها؟».

«ای دشمنک خویش!شیطان ناپاک تو را سرگردان کرده، آیا دلت به حال همسر و فرزندان خود، نمی سوزد؟آیا نمی بینی که خداوند چیزهای پاکیزه را بر تو حلال کرده و تو بر خلاف برنامه خدا نمی خواهی از آنها بهره مند شوی».(1)

گروهی از فلاسفه یونان مانند «کلبی ها» تصور می کردند که خوشبختی، جنبه روانی دارد، ووضع جسمی و مادی در سازندگی سعادت نقش و اثری ندارد، ویگانه راه سعادت، همان تحصیل کمالات نفسانی و فضایل اخلاقی است.

گروه افراط گر این فلاسفه، معتقدند که مادامی که روح و روان با بدن ارتباط و پیوند دارد، سعادت نصیب انسان نمی گردد، وتنها راه سعادت این است که روح از این بدن جدا شود و از آلودگی های مادی زندگی، پیراسته گردد، به خاطر همین مطلب، گروهی از آنان، به زندگی دنیا پشت پا زده و از هر نوع بهره برداری از لذایذ جهان روی گردان بودند، تا آن جا که حکیم یونانی «دیوجانس» از تمام وسایل زندگی یک خم و یک ظرف بیش نداشت، از خم به جای اتاق، و از ظرف به جای وسایل زندگی استفاده می کرد، روزی مشاهده

ص : 239

کرد که یک نفر با دست خود آب می نوشد، آن ظرف را هم شکست و یا بدور انداخت.

در برابر این گروه، گروه دیگری هستند که در بهره برداری از لذایذ جهان، به هیچ قید وشرطی پای بند نبوده، وخوشبختی را در لذایذ مادی می دانند، این گروه همان «اگزیها» هستند که هر نوع مانع را در راه التذاذهای نفسانی، محکوم می کنند.

«اگزیستانسیالیسم» مکتبی است که برای کوبیدن قیدهای عقلی و اجتماعی، وشکستن بندها و سیل بندها و اشباع غرایز به طور مطلق پدید آمده است، وگروهی دیوانهوار دنبال آن می روند.

پیروان هر دو مکتب «کلبیسم » و «اگزیستانسیالیسم» یک بعد از ابعاد روحی انسان را مورد مطالعه قرار داده و از ابعاد دیگر کاملاً بی خبر هستند در صورتی که سعادت انسان در این است که به تمام جنبه های او توجه گردد. نه به یک جنبه.

روح و روان در تکامل و سیر سعادتی خود، از بدن و تن بی نیاز نیست و اهمال این بخش، مایه توقف سیر تکامل روحی انسانی است، از این جهت رهبانیت و ترک دنیا، و زندگی در بیغوله ها و دل کوه ها وشکاف درختان و میان خم، شدیداً ممنوع شمرده شده است.

همچنان که بدن و تن مقدمه تکامل روح و لباس روان است توجه کامل به مقدمه و غفلت از هدف خلقت، مایه سقوط در دره مهیب بدبختی است.

تعلیمات راستین و استوار، آن است که بر اساس خلقت و آفرینش متکی بوده و سر سوزن از آن پا فراتر نگذارد که فلاسفه واقع بین جهان، مانند ارسطو و حکمای اسلامی تعالیم خود را روی آن بنا کرده اند.

ص : 240

در قرآن مجید و در آیات متعددی به این حقیقت اشاره شده است آنجا که می فرماید:

(...فَمِنَ النّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا وَمالَهُ فِی الآخِرَةِ مِنْ خَلاق*وَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَفِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنا عَذابَ النّار*أُولئِکَ لَهُمْ نَصیبٌ مِمَّا کَََسَبُوا وَاللّهُ سَریعُ الحِساب).(1)

«برخی از مردم می گویند: خداوندا! در این جهان به ما نیکی بده، درحالی که در آخرت نصیبی ندارند و برخی می گویند پروردگارا! در دنیا وآخرت به ما نیکی کن و ما را از عذاب دوزخ بر کنار دار، آنان از کارهای خود بهره می برند. خداوند، سریع الحساب است».

حق الحصاد» می گویند واین دستور غیر از «زکات» واجب است که باید بعداً پرداخت؛ ولی قرآن در همین مورد دستور می دهد که در انجام این وظیفه باید راه میانه را پیش گرفت و نباید آن چنان دست و دل باز بود که هرچه دارند به این و آن بدهند و خود و فرزندان خود معطل بمانند. در این زمینه می فرماید:

(کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَلا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ):«از آن میوه به هنگامی که به ثمر می نشیند، بخورید وحق آن را به هنگام درو بپردازید و اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمی دارد».(1)

در احادیث پیشوایان بزرگ به این نوع از اسراف اشاره شده است که برخی را نقل می کنیم:

امیر مؤمنان (علیه السلام) در این مورد می فرماید:

«بخشنده باش؛ ولی اسراف گر مباش،میانه رو و اندازه گیر باش، سخت گیر مباش».(2)

برخی احادیث به جای اسراف، به اندازه گیری در زندگی دعوت کرده اند و امام علی (علیه السلام) فرمود: «آن کس مزه ایمان را می چشد که در او سه صفت موجود باشد:

آگاهی از حقیقت دین، استقامت در گرفتاری ها و اندازه گیری در معیشت».(3)

ص : 242

امیر مؤمنان می فرماید: «آن کس که دخل و خرج خود را اندازه گیری نکند، فقیر می گردد».(1)

پاسخ یک پرسش

آیات یاد شده گواهی می دهد که قانون عمومی در مسئله انفاق همان میانه روی در انفاق و رعایت اقتصاد و اعتدال می باشد.

در این مورد سؤالی مطرح است و آن این که: در برخی از آیات از ایثار هرچند مایه تنگ دستی گردد ستایش شده است؛ زیرا:

(...وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَمَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) :«دیگران را بر خویشتن هرچند نیازمند باشند، مقدم می دارند کسانی که از حرص نفس محفوظ بمانند رستگار خواهند بود».(2)

در این آیه، از بخشش حتی در صورت نیاز به آن، ستوده شده است واین ستایش به ظاهر خلاف دعوت به اعتدال و میانه روی است که در آیات دیگر روی آن تکیه شده بود.

همچنین در زندگی امیر مؤمنان و خاندان رسالت می خوانیم که سه شب افطاری خود را به فقیر و یتیم و اسیر دادند.و خود با آب افطار کردند، سپس در مورد آنان این آیه نازل گردید:

(وَیُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً) :«غذا را با این که دوست دارند به مستمند و یتیم و اسیر می دهند».(3)

ص : 243

رفتار خاندان رسالت را که بهترین الگوی ایثار هستند، چگونه می توان با دعوت به میانه روی در انفاق سازگار ساخت؟

امور را از مجرای طبیعی خود خارج می سازد.

یعنی: عدالت این است که به هرکسی به اندازه استحقاق طبیعی وی پرداخت شود، و مقدار لیاقت و استعداد و کار و کوشش او در نظر گرفته شود ولی در جود وبخشش، این ملاک مورد نظر نیست. شخص بخشنده، مال خود را بدون در نظر گرفتن استحقاق طبیعی، به دیگری می بخشد و این کار در عین تقدیر و ستایش، کاری است برخلاف جریان طبیعی، وجنبه استثنایی دارد. لذا امیر مؤمنان در ذیل سخن خود فرمود:

«العَدْلُ سائسٌ عامٌّ والجودُ عارِضٌ خاصٌّ».(1)

عدالت قانونی است همگانی و اداره کننده ای است کلی، که همه اجتماع را در بر می گیرد وبزرگ راهی است که همه می توانند از آن بروند، حال آن که جود و بخشش یک حالت استثنایی وغیر کلی است.

برخودار بود. اگر در این مورد خدمات درخور حق آنان انجام نمی گرفت، اسلام از پیشرفت و گسترش باز می ماند. این جا است که خداوند انصار را به خاطر ایثار، تعریف و توصیف می کند و می فرماید:

(وَالّذِینَ تَبَؤَّءُ الدّارَ وَ الایمانَ مِنْ قَبْلهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَیْهِمْ وَ لا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حاجةً مِمّا اُوتُوا وَ یُؤثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَو کانَ بِهِمْ خَصاصةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحون):

«آنان که پیش از مهاجران (انصار) در مدینه مسکن گزیده اند و به شرف ایمان آراسته اند ، کسانی را که به سوی آنان مهاجرت می کنند دوست دارند، هرگز از چیزی که به مهاجران داده شده است، رنج نمی برند و آن ها را بر خویشتن هرچند نیازمند باشند، مقدم می دارند وهرکس از بخل نفس خود مصون شد او از رستگاران است».(1)

اندیشه در این آیه و آیه پیش تر از آن، این مطلب را روشن می کند و آن این که: در موضوعات مهم و از آن جمله حفظ گروه مهاجر در مدینه در مورد آیه و برای نزدیکی دل های یتیمان، مستمندان و اسیران به اسلام، در مورد امیر مؤمنان که از اهمیت به سزایی برخوردار بوده اند، ایثار بر اعتدال تقدم دارد؛ از این جهت آنان راه ایثار را برگزیدند و از میانه روی در انفاق سرباز زدند.

بنابر این، هر موردی که از اهمیت شایانی برخوردار است، مانع ندارد که انسان بر خود زحمت ومشقت را هموار سازد تا آن چه اهمیت دارد، استوار گردد.

در اینجا از اشاره به نکته ای ناگزیریم و آن این که در اصل دوازدهم

ص : 246

موضوع «اسراف» و «تبذیر» مطرح گردید و در این اصل موضوع «میانه روی در انفاق» مورد بررسی قرار گرفت، از رویارویی دو بحث و همچنین اصل آینده «میانه روی در رفتار» می توان گفت که اسلام پیوسته طرفدار اعتدال و حدّ وسط در اخلاق و رفتار است.

ص : 247

رهبری نشده ، در برابر حق وحقیقت تسلیم نمی شود، حقوق دیگران را محترم نمی شمرد، در پایمال کردن حقوق و شخصیات بی پروا می باشد.

از امام صادق (علیه السلام) سؤال کردند نخستین پایه «الحاد»(انکار حقایق) چیست ؟ در جواب فرمود کبر است.(1)

ونیز جمله جامع تری در این باره فرمود:« اَلکِبْرُ أَنْ تَغْمَضَ النّاسَ وَ تَسَفَّهَ الْحَقَّ».(2)

«خودپسندی این است که مردم و حقوق آنان را نادیده بگیری».

زندگانی پیامبران،و پیشوایان اسلام مخصوصاً زندگی پیامبر عالیقدرو گرامی وجانشین بلافصل وی امیر مؤمنان، بهترین سرمشق زندگی است، در لابلای تاریخ نمونه های کامل از تواضع و فروتنی و احترام به حقوق هم نوعان زیاد به چشم می خورد، امیر مؤمنان پیشاپیش سپاه گران برای برانداختن حکومتی که فرزند ابوسفیان بوجود آورده بود حرکت می کرد، در نیمه راه به یکی از شهرهای عراق به نام «انبار» رسید که در قلمرو حکومت علی (علیه السلام) بود، مدت ها این شهر زیر نظر ساسانیان اداره می شد، و رسم و رسوم آن زمان که سجده در برابر زمامداران بود، هنوز از میان آن مردم، رخت برنبسته بود.

خبر عبور ارتش خلیفه اسلام از میان این شهر در بین مردم منتشر گردید همه به استقبال علی شتافتند و در برابر علی (علیه السلام) زیر آفتاب داغ وسوزان به سجده افتادند به گمان این که به این وسیله می توانند مراتب رضایت علی (علیه السلام) را بدست آورند.

امیر مؤمنان از اسب پیاده گردید وچنین فرمود: در این سجده به خدا شرک میورزید وساعت ها زیر آفتاب گرم و سوزان بسر می برید و خود را ناتوان

ص : 251

وبیچاره قلمداد می کنید، در صورتی که من و شما هر دوبنده ضعیف خداوندیم و من هم مثل شما اسیر بستر بیماری می گردم، دچار چنگال مرک می شوم و شما باید برای خدایی سجده کنید که بیمار نمی شود و نمی میرد من از این که پیشوای شما هستم، هیچ مزیتی بر شما ندارم فقط بار مسئولیت من سنگین تر است(1).

نپرداخته اند.

راستی این بیماری واگیریست که امروز دامنگیر نسل کنونی شده است، هرگز از خاطرم نمی رود، که در یکی از روزنامه های تهران موضوع «تعدد زوجات» که از پیچیده ترین مسایل اجتماعی و در عین حال فقهی ومذهبی است مطرح شده بود و طراح موضوع از تمام طبقات رأی و نظر خواسته بود ولی در این مسأله به جای این که دانشمندان، استادان حقوق، جامعه شناسان رأی دهند عطاران وقصابان تیغ زن به جواب دادن برخاسته، ومسأله را از دریچه نظر خود تحلیل می کردند.

لقمان در یکی از سخنان خود به فرزندش یادآور می شود که در زندگی از تملق و چاپلوسی و یا تکبر و ابراز برتری دوری بجوید و در گفتار و کردار خود میانه رو باشد چنان که می فرماید:

1. (وَلا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنّاسِ) : «با تکبر روی از مردم بر مگردان».

2. (وَلا تَمْشِ فِی الأَرْضِ مَرَحاً) :«با غرور و بی خبری راه مرو».

چرا، زیرا خداوند متکبران خودپسند را دوست نمی دارد چنان که می فرماید: (إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ کُلّ مُخْتال فَخُور)زیرا کبر و خودپسندی آفت فضایل انسانی و سجایای اخلاقی است.

3. (وَاقْصُدْ فی مَشْیِکَ) : «در راه رفتن میانه رو باش».

4. (وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ...)(1) :«از صدای خود بکاه».

چرا زیرا خروج از اقتصاد و میانه روی نشانه شتابزدگی و عدم توازن روحی است، گذشته بر این صدای نامطبوع، موجب نارضایتی مردم می باشد.

ص : 253

ص : 256

چشیدن است و به شکل بیضی و از بیخ قسمت پشتی کف دهان و به استخوان لامی چسبیده است. دارای یک پوشش رویی، یک پوشش زیرین، دو لبه جانبی و یک نوک می باشد.

ساختار زبان به شکلی است که کار آن جویدن غذا و بلع آن و احساس طعم مواد غذایی و سخن گفتن وغیره می باشد.

با این که زبان مانند چشم و گوش یکی از ابزار شناخت است و می توان به وسیله آن چهار نوع طعم غذا: شیرینی، تلخی، شوری و ترشی را حس نمود؛ ولی قرآن در میان وظایف مختلف آن، روی نقش گفتاری آن تکیه می کند و از این زاویه به آن می نگرد. و از دیگر وظایف آن سخن نمی گوید و ما نیز از این جهت آن را مورد بحث قرار می دهیم و نکته آن این است:

این قسمت از هنرنمایی زبان، آن اندازه اهمیت دارد که دیگر وظایف آن را تحت الشعاع خود قرار داده است. تجربه و آزمایش ثابت کرده است که غالب کسانی که قادر به سخن گفتن نیستند، فاقد نیروی شنوایی نیز می باشند.

برخی معتقدند که کری مادر زاد، سبب لالی می گردد و کودک به جهت ناشنوایی، لال می شود.

ما با این نظریه علمی کار نداریم. و کودکی را فرض کنید که رشد جسمانی آن آغاز شده؛ ولی توان گفتاری ندارد، آیا چنین کودکی می تواند آن شخصیت متناسب را که دیگر همسالان او می یابند، به دست آورد؟ به طور مسلم نه.

انسان از طریق گفتگو و پرسش و پاسخ، مسائل لازم را به دست می آورد و بر عمق شخصیت خود می افزاید.

تعلیم و تربیت که رشد انسان ها و تکامل افراد به آن بستگی دارد، از

ص : 259

طریق آموزش صورت می گیرد و تنها وسیله آن زبان است.

فردی را فرض کنید که سالیان درازی رنج کشیده و برای خود و جامعه، اندوخته های علمی و فکری فراهم آورده است، ناگهان مبتلا به لکنت زبان و عجز از بیان می گردد.

هگاه قلم و نوشتن که کاری سخت است و در همه جا نمی توان از آن بهره گرفت، به داد او نرسد، از نظر ارزش با یک فرد عادی مساوی خواهد بود.

مغز و فکر انسان گنجینه ای است مستقل و دربسته و یگانه کلید آن زبان است. و تا با این کلید، در ِگنجینه گشوده نشود، مقام و موقعیت انسان روشن نمی گردد. از این رو امیر مؤمنان می فرماید: شخصیت انسان زیر زبان او نهفته است، نه در زیر کلاه او.

(الرَّحْمنُ *عَلَّمَ القُرآنَ *خَلَقَ الإِنْسانَ * عَلَّمَهُ الْبَیانَ) ؛ «خدای

مهربان که به رسول خود قرآن آموخت، انسان را آفرید و به او تعلیم بیان نمود».(1)

این تنها چیزی نیست که قرآن از آن یاد کرده است؛ بلکه این واژه 25 بار در قرآن به صورت جمع و مفرد وارد شده است و به اهمیت آن اشاره می کند:

(أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ * وَ لِساناً و شَفَتَینِ):«آیا ما برای او دو چشم و یک زبان و دو لب قرار ندادیم».(2)

قرآن در اشاره به این که زبان کلید شخصیت انسان(3) است، جمله ای از ملک مصر نقل می کند:

(...فَلَمّا کَلَّمهُ قالَ إِنّکَ الیومُ لَدَیْنا مَکِینٌ أَمِینٌ) ؛ «وقتی با یوسف سخن گفت: آنگاه به او گفت تو امروز نزد ما دارای موقعیت خاص، و امین دارایی می باشی».(4)

وقتی یوسف خواب ملک را به شکل آموزنده ای تعبیر کرد و شیوه نگهداری غله کشور را به صورت طبیعی بدون ساختن سیلوهای مصنوعی پر خرج، به آنان آموخت، و در رابطه با محکومیت خود، پرده از روی خیانت زن

ص : 261

عزیز مصر و پاکدامنی خود برداشت و ازاین طریق شخصیت بزرگ خود را نمایان ساخت، در این هنگام ملک برای او چنین مقام و موقعیتی قائل شد و او را کلید دار انبارهای سرزمین مصر کرد. و تا یوسف سخن نگفته بود، شخصیت او در پشت پرده سکوت، مستور مانده و در گوشه زندان افتاده بود.(1)

از پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) نقل شده است که فرمود: «تکلّمُوا تُعْرَفُوا؛ سخن بگویید تا شناخته شوید».(2)

نقش مهمی که زبان در ادای رسالت رسولان به ویژه پیامبران آسمانی دارد، موسی را بر آن داشت، که از خدا بخواهد هر نوع لکنت را از زبان او بردارد:(وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانی* یَفْقَهُوا قَولی) : «خدایا گره از زبانم بگشا تا سخن مرا درست بفهمند».(3)

او تنها به این اکتفا نکرد، بلکه از خدا خواست برادر او را که ازوی فصیح تر بود و بیان رساتری داشت، همراه او بفرستد تا او را در ادای رسالت یاری کند ومی گوید:

ص : 262

(وَ أَخی هارُون هُوَ أَفْصَحُ مِنّی لِساناً فَارسِلْهُ مَعِی رِدءاً ...)(1):« برادرم هارون که از من فصیح تر است همراه من به عنوان کمک و یاورم بفرست».(2)

اصولاً کار بزرگ پیامبران _ که ادای رسالت الهی است _ به وسیله همین عضو انجام می گیرد و برای همین هم خداوند به پیامبر نوید می دهد که ما پیام های خود را به زبان تو آسان گردانیدیم تا به کمک آن پرهیزگاران را بشارت و گروه ستیزه جویان را بیم دهی:(فَإِنَّما یَسَّرناهُ بِلِسانِکَ لِتُبَشِّرَ بهِ المُتَّقینَ وَ تُنذِرَ به قوماً لُدّاً): «ما قرآن را تنها به زبان تو سهل و آسان کردیم تا به اصل تقوی بشارت دهی و معاندان لجوج را از عذاب خدا بترسانی». (3)

پیامبران گرامی پیوسته از خداوند می خواستند که زندگی شان با مردم به گونه ای باشد که توده مردم ثناگوی آنان در حال زندگی و پس از مرگ باشند و ابراهیم از خداوند بزرگ همین معنا را درخواست می کند ومی گوید:

(وَاجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْق فِی الآخَرینَ) : «برای من زبان تحسین گری در میان مردم قرار بده».(4)

و در آیه دیگر از چنین درخواستی از سوی اسحاق و یعقوب را گزارش می دهد.چون از چیزی که در پاسخ خواسته آنان به آنها بخشیده بود می گوید:

(وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْق عَلِیّاً) : «آنان را از رحمت خود بهره مند ساختیم و در زبان مردم نامشان را نیکو، و بلند گردانیدیم».(5)

ص : 263

سرانجام قرآن بر می گردد، اختلاف زبان ها را که تاکنون ریشه آن به صورت علمی به دست نیامده است، یکی از آیات و نشانه های خدا می داند،و در عظمت این آیت همین بس که آن را در کنار آفرینش آسمان ها و زمین قرار می دهد ومی فرماید:

(وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الأَرضِ وَاخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَأَلْوانِکُمْ...): «از نشانه های خدا، آفرینش استوار آسمان ها و زمین و تعدد زبان ها واختلاف رنگ های شماها است».(1)

بالأخره زبان، یگانه وسیله ای است که نیایش خدا و بسیاری از فرایض مانند اقامه نماز، ادای شهادت، اظهار ایمان و تحقق اسلام با آن صورت می گیرد. آن جا که خداوند می خواهد عنایت خود را نسبت به یکی از پیامبران به گونه ای ابراز کند، او را به مقام کلیمی، مفتخر ساخته و با او سخن می گوید و او را به پاسخ وا می داردچنانکه می فرماید:( ...وَ کَلَّمَ اللّهُ مُوسی تَکْلِیماً): «خداوند موسی را به سخن در آورد»(2) در آیه دیگر سخن گفتن کودک گهواره ای را نشان خدایی می داند.

( ... تُکَلِّمُ النّاسَ فِی الْمَهْدِ وَکَهْلاً ...) : «با مردم در گهواره و هنگام بزرگی سخن می گویی».(3)

مقام وعظمت این نعمت چیزی نیست که بر احدی مخفی باشد و سخن از حکیمان در وصف این عضو به اندازه ای است که اندک آن در این صفحات نمی گنجد.

ص : 264

یکی از اندیشمندان در این زمینه می گوید: «زبان، گواه ضمیر، و داور میان حق و باطل، بیانگر حقایق اشیا، واعظ بازدارنده از گناه، پدید آورنده محبت و دوستی، وسیله سپاسگزاری، مستوجب فزونی نعمت و... می باشد».(1)

خدمت بزرگی که زبان قرآن و حضرت محمد در جامعه انسانی انجام داد هیچ قدرتی آن را انجام نداد و برندگی آن، از برندگی شمشیر تیزتر است.(2)

اکنون که از عظمت این عضو و حساسیت خاص آن آگاه شدیم، باید در برابر عظمت موقعیت آن، از عظمت مسئولیتش نیز آگاه گردیم و کافی است که بدانیم با همین یک تکه گوشت، بزرگ ترین خدمت ها و عظیم ترین جنایت ها انجام می گیرد. همچنین با همین عضو می توان بیست نوع گناه انجام داد که برخی از آنها در قرآن و برخی دیگر در احادیث وارد شده است. اکنون ما نیز وارد این قسمت می شویم و قبلاً درباره مسئولیت زبان آیه ای را یادآور می گردیم:

«ما انسان را آفریدیم و از وساوس و اندیشه های نفس او کاملاً آگاهیم، و از رگ گردن به او نزدیک تر هستیم، دو فرشته (رقیب و عتید) از طرف راست و چپ به مراقبت او نشسته اند، سخنی از خیر و شر به زبان نمی آورد جز آنکه در آن دم دو فرشته بر ضبط آن آماده اند».(1)

بحث گذشته، ما را با نقش زبان در گذران زندگی و پیچ و خم ها و فراز و نشیب های روحی ناشی از آن آشنا ساخت و موقعیت آن را در هر دو قلمرو شناختیم. در عظمت آن همین بس که کفر و ایمان از طریق گواهی دادن زبان، اعتبار می یابد. و در وسعت قلمرو کار آن همین بس که، چشم فقط رنگها را درک می کند، گوش فقط امواج صوتی را می شنود و دست فقط به سوی اجسام دراز می شود؛ در حالی که برای کار زبان، حد و مرزی نیست. زبان در همه زمینه ها چون موجود و معدوم، حق و باطل، معلوم و مجهول و خیر و شر سخن می راند و نقش کلیدی دارد. و نیز، نه در پهن دشت خیر، برای زبان مرزی وجود دارد و نه در دامنه شر؛ از این جهت، اگر قید و بندی برای آن نباشد و عنان زندگی به دست آن سپرده شود، انسان را در تنش های ناگواری دچار می سازد.

امیر مؤمنان در این زمینه می فرماید:

«فانّ هذا اللسانَ جَموحٌ بصاحبه و اللّه ما أری عبداً یتّقی تقوی تنفعه حتی یُخزِن لسانَه؛ زبان برای دارنده آن، به سان اسب سرکش است، فرد پرهیزگار آن گاه از تقوای خود سود می برد که، مراقب زبان خود باشد».(2)

این پاره گوشت ممکن است با سخنی، در میان گروهی آتش بیفروزد.

ص : 266

ویا ب بذر محبت و دوستی بیفشاند و لجوج ترین دشمن را آرام سازد وبه تعبیر جامع تر: زبان با چرخش خود، سرنوشت ساز و یا بدبختی آفریناست؛ بدین روی، قرآن در آیه گذشته از وجود دو مراقب برای زبان سخن می گوید، که تمام سخنان انسان را ضبط کرده و در روز جزا، سندمحکومیت او را در اختیار وی می گذارند؛ به گونه ای که دیگر برای او راهگریزی نیست:(ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْل إِلاّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ): «انسان سخنی ازخیر و شر به زبان نمی آورد؛ مگر این که دو فرشته آن را ضبط می کنند».(1)

با توجه به این است که، امیر مؤمنان در باره آن می گوید:«اللسان سبُعٌ إن خُلِّیَ عنه،ُ عَقَرَ؛ زبان درنده ای است که ا گر رها گردد دیگران را زخمی می کند».(2)

بهترین وسیله برای مهار آن، اندیشیدن و سنجیدن، آن گاه سخن گفتن یا به زبان مثل«اوّل اندیشه وانگهی گفتار» و به تعبیر امیر مؤمنان:«لسان ُالعاقل وراءَ قلبِِ و قلبُ الأحمقِ وراءَ لسانِه؛ زبان فرد خردمند ، پشت عقل و دستگاه تفکر او است، تا نیندیشد سخن نمی گوید، در حالی که عقل ابله پشت زبان او است».(3) و پیوسته نسنجیده سخن می گوید آن گاه می فهمد که چقدر اشتباه بوده است.

ص : 267

2. بدعت: چیزی را که می دانیم جزء دین نیست. آن را وارد دین سازیم مثلاً حلالی را حرام و حرامی را حلال معرفی کنیم و احکام الهی را به بازی بگیریم به آن بدعت می گویند، قرآن در مواردی از این گناه یاد کرده و در آیه ای چنین می گوید:

(وَ لا تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الکَذِبَ هذا حَلالٌ وَ هذا حَرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَی اللّهِ الکَذِبَ ...) :«با زبان خود دروغ هایی را توصیف نکنید و نگویید این حلال و این حرام است سرانجام به خدا افترا نبندید».(1)

3. نفاق: دورویی از بیماریهای کشنده جامعه است و واقعیت آن این است: گفتار انسان با آنچه که در دل دارد موافق نباشد. قرآن این معنا را چنین آورده: (...یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَیْسَ فی قُلُوبِهِمْ ...) : «در زبان چیزی می گویند که در دل آنان نیست».(2)

و در آیه دیگر می فرماید: (...وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِکُمْ ما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ...) :«با دهان خود چیزی می گویید که به آن یقین ندارید».(3)

4. کتمان شهادت: ادای شهات در مسائل مربوط به حقوق انسان واجب است، و این وظیفه زبان است که آن را باید ادا کند و کتمان نکند. قرآن در این زمینه می فرماید: (...وَ لا تَکْتُمُوا الشَّهادَةَ ...) : «هرگز شهادت خود را درباره انسان ها پنهان نکنید».(4)

5. مسخره: اسلام با مسخره افراد با ایمان، که بازی با آبروی آنان است جداً مخالف است. قرآن در این مورد می فرماید: (...لا یَسْخَرْ قَومٌ مِنْ قَوم

ص : 269

عَسی أَنْ یَکُونُوا خَیْراً مِنْهُمْ ...) : «هرگز گروهی، گروهی را به مسخره نگیرد شاید از آنان بهتر باشد».(1)

6. وعده های دروغین: وعده دروغ، نشانه بی شخصیتی انسان است. قرآن در این مورد، رفتار حضرت اسماعیل را مثال می زند: (...إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَکانَ رَسُولاً نَبِیّاً) : «او در وعده های خود راستگو و از رسولان و پیامبران بود».(2)

7. دروغگویی: در سنگینی و بزرگی این گناه، آیات و روایات بسیار است، فقط یک آیه را یادآور می شویم:(إِنَّما یَفْتَرِی الکَذِبَ الّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِ آیاتِ اللّهِ ...):«آن کس دروغ می گوید که به آیات خداوند ایمان ندارد».(3)

8. نمّامی: سخن چینی پدید آرنده عداوت در میان دوکس یا دو گروه می باشد و به این فرد در اصطلاح قرآن (حمالة الحطب) گفته می شود و هیزم کش و آتش بیار جامعه به شمار می رود. قرآن در مذمت یکی از مستکبران می گوید(همّاز مشّاء بِنَمیم):«این فرد، پیوسته عیبجو و برای به هم زدن دو طرف در حال رفت وآمد است».(4)

9. خوض در باطل: مقصود از آن شرح اوضاع و احوال زنان و مجالس میگساری و نقل داستان هایتباه کننده اخلاق است. قرآن علت محکومیت گروهی را در روز قیامت همین می داند؛ زیرا می گویند:(وَ کُنّا نَخُوضُ مَعَ الخائِضینَ) (5) :«ما با اهل باطل، به باطل سخن می گفتیم».

ص : 270

قرآن مسلمانان را از شرکت در این مجالس نهی کرده، می فرماید: (...فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتّی یَخُوضُوا فِی حَدیث غیرِهِ ...) :«هرگز با آنان در مجالس شرکت ننمایید ، تا آنان از سخنان باطل فارغ گردند».(1)

10. عیب جویی: قرآن سرنوشت شوم گروه عیب جو را این چنین اعلام می دارد آنجا که می فرماید:(وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَة لُمَزَة) :«وای بر هر عیب جوی هرزه گو».(2)

گناهانی که به کمک زبان انجام می گیرد، منحصر به این ده تا نیست؛ بلکه در این مورد گناهان دیگری است که ابزار آن زبان است و در قرآن به برخی نیز اشاره ای شده و در روایات، بحث گسترده ای درباره آنها انجام گرفته که عبارتند از:

1. غنا؛2. مراء و مجادله؛ 3. فحش؛ 4. لعن؛ 5. افشای سر؛ 6.مدح بی جا؛ 7. ذم بی جهت؛ 8. مزاح خارج از حدّ شرعی؛ 9. سخنان بی جا، که علمای اخلاق به آن «مالا یعنی» می گویند؛ 10. سخنان بیش از حد و اندازه و 11. سخنان دشمنی آفرین و....(3)

به خاطر همین مسئولیت بزرگی که زبان بر دوش دارد پیامبر گرامی می فرماید:

«خداوند زبان را به نحوی عذاب می کند، که هیچ عضوی را به آن شکل معذب نمی سازد، وقتی زبان به شکایت می پردازد، خطاب می رسد، تو سخن

ص : 271

گفتی که به شرق وغرب رسید، خون ها ریخته شد از این جهت تو را به گونه ای عذاب می کنیم که دیگر اعضا را به آن شکل عذاب نمی کنیم.(1)

آن کس که در صدد تزکیه روح و روان است، باید متوجه باشد که استواری ایمان در دل، در گرو مراقبت های شدید زبان است و گرنه، خانه دل خالی از ایمان خواهد بود. در این زمینه پیامبر گرامی فرمود:

«ولا یستقیمُ إیمانُ عبد حتی یستقیمَ قلبُه ولا یستقیمُ قلبُه حتی یستقیمَ لسانُه؛ ایمان بنده ای استوار نمی گردد؛ مگر آن که ایمان در قلبش جای بگیرد و این کار صورت نمی پذیرد؛ مگر آن که زبان او به راه راست و مستقیم باشد».(2)

ص : 272

8. (وَ اللّهُ أَخْرجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالأَبْصارَ وَ الأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ) (نحل/78)

(یَعْرِفُونَ نِعْمَة اللّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها وَأَکْثَرهُمُ الکافِرُونَ)(نحل/83)

(شاکِراً لاَِنْعُمِهِ اجْتَباهُ وَهَداهُ إِلی صِراط مُسْتَقیم)(نحل/121)

9.(... إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُوراً) (اسراء/3)

10.( ... إِنّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً)(کهف/30) 11.( ...رَبِّ أَوزِعْنی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الّتی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلیوالِدَیَّ ...) (نمل/19)

(... وَ مَنْ شَکَرَفَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ ...)(نمل/40)

12.( ...وَلَذِکْرُ اللّهِ أَکْبَرُ ...)(عنکبوت/45)

13.(أَوَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ ...)(روم/8)

14.(... اِعْمَلُوا آلَ داودَ شُکْراً وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ)(سبأ/13)

15.(لیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَکُورٌ) (فاطر/30)

16.(... وَکُنْ مِنَ الشّاکِرینَ) (زمر/66)

17.(... ثُمَّ تَذْکُرُوا نِعمَةَ رَبِّکُمْ إِذا استَوَیْتُمْ عَلَیْهِ وَتَقُولُوا سُبحانَ الّذی سَخَّرَلَنا هذا و ما کُنّا لَهُ مُقرِنینَ)(زخرف/13)

18.( ...وَ اللّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ) (تغابن/17)

19.(أَفَنَجْعَلُ المُسْلِمینَ کَالمُجْرِمینَ * ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ) (قلم/35_36)

ص : 274

11.«پروردگارا! به من عنایت بفرما که شکر نعمت هایی را که بر من و والدینم ارزانی داشته ای، به جا آورم».

«هر کس سپاس گزار باشد نتیجه آن عاید خود او می گردد».

12.«یاد خدا بالاتر و برتر است».

13.«آیا در آفرینش خود فکر نمی کنند».

14. «فرزندان داوود سپاسگزار خدا باشید، بندگان سپاسگزار من بسیار کم است».

15.«تا پاداش آنان را بپردازد و از کرم خود بر آنان بیفزاید؛ او است آمرزنده و قدردان».

16.«از سپاسگزاران باش».

17.«نعمت های خدا را متذکر شوید آنگاه که بر روی آنها قرار گرفتید، بگویید منزه است خدایی که آنها را برای ما مسخر گردانید و ما بر آن قادرنبودیم».

18.«خدا شکر پذیر و بردبار است».

19.«آیا مسلمان مطیع را با مجرم یکسان قرار می دهیم، چگونه داوری می کنید».

افراد نیکوکار و وظیفه شناس بکوشد و هرگز به دو گروه: وظیفه شناس و متخلف از وظیفه، با یک چشم ننگرد.

تقدیر و تشویق، در احیای روح کار، و تشویق نیکوکاران به فعالیت های ثمربخش ، نقش مؤثری دارد و اگر از کوشش های گروه های مسئول و متعهد، تقدیر و تشویقی به عمل نیاید، چه بسا این کار مایه بی رغبتی این گروه، و سبب جرأت متخلفان گردد.قرآن در این باره می فرماید:

(أَفَنَجْعَلُ المُسْلِمینَ کَالمُجْرِمینَ *ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ)(1):«آیا مسلمان مطیع را با مجرم یکسان قرار می دهیم، چگونه داوری می کنید».(2)

امیر مؤمنان در یکی از نامه های خود به این حقیقت، تصریح می کند ومی فرماید :

«لا یکونن المحسنُ و المسیئیُ عندکَ بمنزلة سواء فانَّ فی ذلکَ تزْهیداً لأهل الاحسانِ فی الاحسانِ و تدْریباً لأهل الاسائةِ فی الاسائةِ؛ هرگز نباید نیکوکار و بدکار نزد تو یکسان باشند؛ زیرا چنین یکسان نگری ، مایه بی رغبتی نیکوکار و جرأت متخلف می گردد».(3)

دیده دیگری می نگرند و شکر و سپاس خدا را از مقامات سالکان راه حق، و عارفان واقعی می دانند و سپاس را عالی ترین عملی می دانند که انسان را به مقصود معنوی می رساند.

اگر مردم، امروز سپاس و تقدیر را نشانه انسانیت، مظهر ادب، اخلاق و فرهنگ پیش رفته می دانند، قرآن برای سپاس، بعد معنوی عظیمی (علاوه بر بعد مادی) قائل است و آن را در ردیف یاد خدا که به موجب آیه (...وَ لَذِکْرُ اللّهِ أَکْبرُ ...) :«یاد خدا بالاتر و برتر است»(1)، قرار می دهد و در آیه مورد بحث می فرماید:

(فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لی ...):«مرا یاد کنید و سپاس مرا به جای آورید».(2) و درآیه دیگر، آن را در کنار ایمان به خدا می آورد ومی فرماید:

(ما یَفْعَلُ اللّهُ بِعَذابِکُمْ إِنْ شَکَرْتُمْ وَآمَنْتُمْ...): «خداوند چه غرضی دارد که شما را عذاب کند، اگر شما سپاسگزار باشید و به او ایمان بیاورید».(3)

در اهمیت این مقام، همین بس که شیطان تهدید می کند که نخواهد گذارد بندگان خدا سپاسگزار او باشند، و یگانه آرزوی او این است که بندگان خدا به جای سپاس، کفران نعمت کنند به این دلیل که.

(... وَ لا تَجِدُ أَکْثَرهُمْ شاکِرینَ) : «بیشتر بندگان را، سپاسگزار نخواهی یافت».(4)

از این جهت خداوند به فرزندان حضرت داوود، هشدار می دهد که سپاسگزار باشند؛ زیرا بندگان سپاسگزار خدا بسیار کم هستند:

(اِعْمَلُوا آلَ داودَ شُکْراً وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ) : «فرزندان داوود

ص : 278

سپاسگزار خدا باشید، بندگان سپاسگزار من بسیار کم است».(1)

خداوند هم برای پاسداشت و توصیف بندگان بلند پایه خود از شکر و قدردانی آنان یاد می کند و نوح و ابراهیم را «شکور» و «شاکر» لقب می دهد:

(... إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُوراً) :«او (نوح)بنده قدردانی بود».(2)

(شاکِراً لأَنْعُمِهِ اجْتَباهُ وَهَداهُ إِلی صِراط مُسْتَقیم) :«ابراهیم سپاسگزار نعمت های خدا بود او را برگزید و به راه راست هدایت کرد».(3)

برای گرامی داشتن این خوی مؤمنان و ایجاد انگیزه برای دیگران، خداوند، خود را هم به همین دو صفت می خواند و می گوید:( ... وَ اللّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ) (4) و (... فَإِنَّ اللّهَ شاکِرٌ عَلِیمٌ) (5) :«خدا سپاس شکرگزاران را پذیرا و دانا است». (6)

بی گمان شاکر بودن خدا، در برابر شاکر بودن بندگان، یک تشابه لفظی بیش نیست. واگر خدا خود را با این دو وصف گرامی می دارد، به معنی شکرپذیری و پاداش دهی است، نه شکرگزاری و سپاس گری.

وبه عبارت دیگر: اگر خداوند خود را «شاکر و شکور» می خواند برای این است که عمل انسان ها را نادیده نمی گیرد و همه رفتار آنها را زیر دیدگان خود دارد بر همان پایه هم به آنان پاداش می دهد؛ از این رو در آیه ای دیگر، آنگاه که خود را «شکور» می خواند، پاسخ علتی است که پیش تر در جمله (لَیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ)داشته تا «شکور» بودن خدا روشن شده باشد و می خوانیم:

ص : 279

(لیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَکُورٌ) : «تا پاداش آنان را بپردازد و از کرم خود بر آنان بیفزاید؛ او است آمرزنده و قدردان».(1)

و در آیات دیگر به نوع رفتاری که شایسته سپاس است اشاره می کند:

(... إِنّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً) : «ما پاداش عمل نیکوکاران را ضایع نمی کنیم».(2)

فرد نیکوکار و فرح از نعمت همراه است 3. انجام دادن کاری که مقصود فرد بخشنده از بخشش خود، همان بوده باشد.(1)

ارزیابی مراتب شکر، واقعیت امور سه گانه ای را روشن می سازد:

کاری از آن ساخته نیست.

به خاطر اهمیتی که این موضوع دارد، امام صادق (علیه السلام) می فرماید:

«مَنْ أنعمَ اللّه علیه بنعمة فَعَرفَها بقلبِه فقد أدّی شُکْرَها؛ هر کس که مورد بخشش قرار گیرد، و آن را از صمیم قلب بشناسد، حق سپاس آن را ادا کرده است».(1) امام صادق در حدیث دیگر می فرماید:«و من الشکر رؤیة النعمة من اللّه؛ از درجات سپاس این است که بدانیم نعمت از جانب خدا است».(2)

در حدیثی وارد شده است که موسی بن عمران با خداوند مناجات می کرد و می گفت: خدایا چگونه سپاس تو را به جا آورم؛ در حالی که انجام هر سپاسی، به وسیله نعمتی است که برای خود سپاسی را لازم دارد. در این موقع خطاب آمد:«اکنون که چنین شناختی به تو دست داد،سپاس مرا انجام دادی».(3)

خضوع حقیقی آن گاه تبلور می یابد که انفعال روحی خود را ظاهر سازد و از ابراز آن نهراسد و کوچکی خود را در برابر فرد نیکوکار، آشکار سازد.

مردی از امیر مؤمنان واقعیت و حقیقت اسلام را پرسید، امام در پاسخ او فرمود: اسلام همان حالت تسلیم ظاهری است که از یقین سرچشمه گیرد. و یقین نیز به تصدیق درونی (که همراه با دلیل است)، منتهی شود، و سرانجام از طریق زبان، آشکار شود.(1)

از این جهت کارشناسان اخلاق می گویند: پس از شناخت قلبی، نوبت زبان می رسد که انسان حق شناس، با اعتراف زبانی، خضوع خود را آشکار سازد.

گروهی بودند که از نعمت و مقام منعم، شناخت قلبی داشتند؛ ولی از بازگفت آن خودداری می کردند که علتی جز کبر و غرور نداشته است. قرآن در شأن این گروه می فرماید:

(یَعْرِفُونَ نِعْمَةَ اللّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها وَأَکْثَرهُمُ الکافِرُونَ):«نعمت های خدا را می شناسند. آن گاه آن را انکار می کنند، بیشتر آنان کافرند».(2)

تشخیص ندهیم؛ از این جهت، شناختن این نوع از مفاهیم، هوشیاری خاصی لازم دارد که انسان از این نوع لغزش ها مصون بماند، از باب نمونه:

شکی نیست که شجاعت در برابر تهور و بی باکی، یکی از فضایل اخلاقی است که مایه تکامل انسان در ابعاد مختلف است؛ امّا فاصله آن با ضد آن، بسیار ظریف و باریک است وگاهی این دو با هم مشتبه می شوند و انسان به زحمت می تواند مرز این دو را از هم تمیز دهد.

تشکر و سپاس از فضایل اخلاقی است و در برابر آن، تملق و چاپلوسی از رذایل اخلاقی به شمار می رود و فاصله این دو به اندازه ای کم است که دست یابی به مرز واقعی آن دو، به آسانی ممکن نیست.

روشن ترین تفاوت میان این دو این است که، هرگاه تقدیر، در حدود شایستگی طرف باشد، توصیف ما رنگ سپاس به خود می گیرد و اگر از بلندای شایستگی طرف بیرون باشد، چنین تمجیدی تملق و چاپلوسی محسوب می شود.

امیر مؤمنان در یکی از سخنان خود به چنین تفاوتی اشاره می کند ومی فرماید:

«الثناءُ بأکثرَ مِنَ الاستحقاقِ مَلَق و التقصیرُ عَنِ الاِستِحْقاقِ عَیٌّ أو حَسَدٌ؛ گرامی داشتن فردی بیش از شایستگی، تملق و چاپلوسی است و کوتاهی از آن، نشانه ناتوانی در بیان و یا حسد ورزی است».(1)

بنابر این،باید سپاس را از چاپلوسی و شکر را از تملق باز شناسیم و از دومی به شدت بپرهیزیم و از ثناگویی های بی جا که مورد علاقه خودکامگان و

ص : 284

زورگویان دوران ها است، دوری جوییم.

سیه دلان و تیره بختانی که در زندگی خود سرچشمه زشتی ها بودند، پیوسته چاپلوسان بیمایه را دور خود گرد می آوردند که ثناگویان آنان باشند تا ناپسندی های آنان را بپوشانند. و این گروه پیوسته مورد نفرت قرآن است؛ چون:

(لا تَحْسَبَنَّ الّذینَ یَفْرَحُونَ بِما أَتَوا وَ یُحِبُّونَ أَنْ یُحْمَدُوا بِما لَمْ یَفْعَلُوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَة مِنَ العَذابِ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ):« آنان را که به کارهای زشت خود خوشحالند، و دوست دارند که مردم آنها را با کارهای خوبی که هرگز انجام نداده اند ستایش کنند _ این گروه را _ نجات یافته از عذاب مپندار؛ برای آنان عذاب دردناکی هست».(1)

در طول تاریخ تمام طاغوت های زمان و شاهنشاهان دوران، القاب زیادی را با خود یدک می کشیدند و همگی، خود را عدالت گستر و رعیت پرور و گاه نیز کلب آستان معصومان نیز می خواندند. و برخی سرایندگان و نویسندگان متملق وشاید گویندگان چاپلوس، بر القاب آسمانی آنها صحه می گذاردند؛ ولی چیزی که در بساط زندگی آنان وجود نداشت مسئله عدالت و رعیت پروری بود. پیامبر گرامی در باره این ثناگویان وچاپلوسان فرمود:«احثوا التراب فی وجوه المداحین؛خاک بر صورت مداحان بی شخصیت و چاپلوسان دروغ آفرین بپاشید».(2)

تا این جا، دو مرحله از مراحل سپاس روشن گردید. اکنون به توضیح

ص : 285

مرحله سوم می پردازیم:

مراحل قبلی صیغه شکر و سپاس می باشد و واقعیت و بزرگ ترین کفران نعمت این است که انسان از نعمت های خداوند بهره ای نگیرد و یا آن را در مواردنامشروع به کار ببرد. قرآن به این مرحله از شکر در آیاتی اشاره می کند و می فرماید:

(وَ اللّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالأَبْصارَ وَ الأَفْئِدةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ):«خداوند شماها را از شکم های مادرانتان بیرون آورد، در حالی که چیزی نمی دانستید، به شما چشم و گوش و قلب عطا فرمود تا مگر سپاس گزار باشید».(1)

مقصود از سپاس این گونه نعمت ها این است که، چشم وگوش خود را باز کرده و در آسمان و زمین و علت پیدایش آن به دو اندیشه بپردازیم و از اسرار و رازهای نهفته در آنها، آگاه گردیم و از شناخت خود طبیعت، راه مهار و بهره برداری از آن را بیاموزیم و راز درست زندگی را اندیش مندانه دریابیم. آن گاه از شناخت هستی که نشانه پدید آورنده آن است، به شناخت خدا (ذی الآیة) پی ببریم.

شکل قدردانی این سه نعمت بزرگ(گوش، چشم و دل) در آیه های قرآن آمده، خط دهنده خوبی برای خواستگاران دانش است:

(قُلِ انْظُرُوا ماذا فِی السَّمواتِوَ الأَرْضِ ...) :«بگو، چشم باز کنید ببینید که در آسمان و زمین چه چیزهایی است».(2)

(... وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمواتِوَ الأَرْضِ ...) : «آنان در آفرینش

ص : 287

آسمان ها و زمین به تفکر و اندیشه می پردازند».(1) همچنین در: (أَوَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ ...) :«آیا در آفرینش خود فکر نمی کنند؟».(2)

در نهج البلاغه هم اشاراتی به این نوع از سپاس هست:«لَوْ لَمْ یتوعّد اللّه علی معصیة لکان یجب أن لا یُعْصی، شکراً لنعمته»؛ هرگاه خداوند بر مخالفت اوامر خود وعده عذاب نداده بود شایسته بود که به خاطر ادای سپاس گناهی انجام نگیرد».(3)

هر لغزشی که از بندگان خدا سر می زند، جز این نیست که نعمت ها در جای واقعی خود به کار نمی رود و از این راه، قدر ناشناسی آن نعمت، فراهم می آید. امیر مؤمنان به این درجه از سپاس اشاره می کند ومی فرماید: «شُکْرُ کلّ نعمة، الورعُ عمّا حرَّّم اللّه»؛ پاس داشت هر نعمت این است که از حرام های خداوند پرهیز شود (و هر نعمت در محل خود به کار رود)».(4)

واقعیت سپاس این است که نعمت در محل خود صرف گردد؛ مثلاً چشم و گوش را باز کند شنیده ها و دیده ها را به درستی بشناسد، اندیشه به کار بندد، و نتایج صحیح به دست آورد.

اگر به زبان می گوییم«شکراً للّه» این وسیله و بهانه شکر است نه حقیقت آن؛ یعنی ما با این واژه خبر می دهیم که خدا یا!، ما با به کار بردن نعمت های تو در محلی که برای آن آفریده ای یا دستور داده ای که آن را در آن جاها صرف نماییم، تو را شکرگزاریم و با این جمله از چنین شکر و تقدیری گزارش

ص : 288

می دهیم.

امیر مؤمنان درباره صفات پرهیزگاران می فرماید:

«غَضُّوا أبصارَهم عَمّا حرَّّم اللّه علَیهم وَ وَقَفُوا أسماعَهم علی العِلْمِ النافِعِ لهم»؛ دیدگان خود را از آنچه خداوند حرام کرده است بسته اند وگوش های خود را بر دانش های سودمند، وقف نموده اند».(1)

عین این حقیقت در جمله «استغفر اللّه ربّی و أتوب إلیه» تبلور می یابد؛ زیرا استغفار همان ندامت قلبی است و تصمیم بر این که بنده بار دیگر به گناه باز نگردد ،و جمله یاد شده، که بازگفت آن تصمیم قلبی است، آن را بر زبان می راند.

در پایان یادآور می شویم که حس یکی از ابزار شناخت است، نه تنها وسیله و نه وسیله کافی؛ بلکه باید در کنار این حس ابزارهای دیگری هم باشد تا بتواند ما را درست در راستای حقایق و واقعیات بگذارد. و همین طور در مورد هر احساسی، تا عقلی دخالت نکند ، نمی توان از آن نتیجه مثبت گرفت. توضیح این مطلب را در کتاب «شناخت» می توانید بخوانید.

نعمت شما می افزایم واگر کفران نعمت کنید عذاب من شدید است».(1)

همچنین، در آیه دیگر می فرماید:(... وَ مَنْ شَکَرَفَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ...) :«هر کس سپاس گزار باشد نتیجه آن عاید خود او می گردد».(2) این آیات حاکی است که میان این دو، دوستی پا برجایی هست. اکنون باید دید علت این رابطه چیست.

رابطه میان سپاس و فزونی نعمت در صورتی روشن می گردد که بدانیم معنی سپاس در برابر نعمت های خدا، غیر ازمعنی سپاس در برابر کارهای نیک بندگان خدا است.

سپاس در برابر نعمت های خدا، به معنی تشویق و تقدیر از خدا نیست؛ زیرا تشویق که ملازم با انفعال روحی در طرف است، در ساحت خدا متصور نیست و بنده خدا کمتر از آن است که از خدا تقدیر کند؛ بلکه بندگان خدا با سپاس خود، لیاقت و شایستگی خود را نسبت به نعمتی که خدا به بر آنان نهاده است ثابت می کنند. و افراد لایق و شایسته، پیوسته مستحق دوام فیض خواهند بود و در برابر این گروه، افراد نالایق و ناشایست هستند؛ اینان حتی نعمتی که در کف دارند برای آنان اضافی است تا چه رسد به فزونی آن.

آری! نتیجه سپاس از نیکوکاران، تشویق آنان به ادامه کارهای خداپسندانه است. به سان درختی که با دادن میوه، باغبان را به خدمت بیشتر دعوت می کند، وعزم او را راسخ تر می سازد.

و در هر حال خواه نتیجه سپاس، اثبات لیاقت و شایستگی باشد یا تشویق و تقدیر، میان سپاس گزاری و فزونی نعمت، رابطه کاملاً منطقی

ص : 290

حکمفرما است.

مولوی در این زمینه می گوید:

شکر نعمت، نعمتت افزون کند کفر نعمت از کف_ت بیرون کند

امام صادق (علیه السلام) در تبیین این رابطه منطقی می فرماید:

«مَنْ أُعْطِیَ الشکرَ أُعْطِیَ الزیادةَ» ؛ به هرکس توفیق سپاس داده شده، فزونی نعمت نیز به او داده شده است».(1)

در پایان نکاتی را یادآور می شویم:

1. یکی از خوهای بندگان خدا این است که در برخورد با هر نعمت جدیدی _ هر چند در تمام لحظات، غرق در نعمت های نو است _ زبان به سپاس خدا بگشاید، سپاسی که حاکی از خضوع و عرفان قلبی نسبت به خدای بخشاینده نعمت باشد. تا جایی که هنگام بهره گیری از وسایل حمل و نقل؛ مانند کشتی و چهارپایان هم خدا را سپاس گوییم.

(ثُمَّ تَذْکُرُوا نِعمَةَ رَبِّکُمْ إِذا استَوَیْتُمْ عَلَیْهِ وَتَقُولُوا سُبحانَ الّذی سَخَّرَلَنا هذا و ما کُنّا لَهُ مُقرنینَ) :«نعمت های خدا را متذکر شوید آنگاه که بر روی آنها قرار گرفتید، بگویید: منزه است خدایی که آنها را برای ما مسخر گردانید و ما بر آن قادرنبودیم».(2)

نمونه این آیات در قرآن فراوان است.

2. هر نوع تلاش و ایستائی می تواند الگوی سپاس و یا نادیده انگاشتن نعمت باشد. اگر انجام دادن واجبات و مستحبات مایه سپاس باشد، انجام

ص : 291

دادن محرمات و حتی مکروهات در مکتب سالکان و پویندگان راه حق، پایین ترین نمونه کفران نعمت است؛ هرچند مؤاخذه ای بر مکروهات مترتب نیست.

3. به جا آوردن سپاس به صورت کامل برای احدی مقدورنیست؛ زیرا انجام آن برای هر نعمتی به کمک نعمتی دیگر انجام می گیرد که خود آن نیز به شکر و سپاسی نیازمند است. و به قول سعدی «منت خدای را عزّ وجلّ که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت؛ هر نفسی که فرو می رود ممدّ حیات است و چون بر می آید مفرّح ذات؛ پس در هر نفسی دو نعمت موجود و بر هر نعمتی شکری واجب».

از دست و زبان که برآی__د *** کز عهده شکرش به در آید

در روایات اسلامی نیز به این مطلب تصریح شده است.

سلیمان از خداوند بزرگ می خواهد که به او توفیق دهد تا سپاس نعمت هایی را که به او و والدین او ارزانی داشته است به جا آورد:( ... رَبِّ أَوزِعْنی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الّتی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلی والِدَیَّ ...):«پروردگارا! به من عنایت بفرما که شکر نعمت هایی را که بر من و والدینم ارزانی داشته ای، به جا آورم».(1)

حضرت حسین بن علی (علیهما السلام) در شب عاشورا در خطبه معروف خود می فرماید:«وجعلتَ لنا أسْماعاً وأبصاراً و أفئدة فاجْعَلْنا من الشاکرین»؛ برای ما گوش ها وچشم ها و قلوب عنایت فرمودی ما را از سپاس گزاران قرار ده».(2)

حضرت سید الساجدین در میان راز و نیاز پانزده گانه خود، مناجاتی به نام «شاکرین» دارد که آغاز آن این است:«الهی اَذْهلنی عن اقامة شکرک تتابع طولک»؛ پروردگارا ! نعمت های پیاپی تو، مرا از ادای شکر نعمت هایت، غافل ساخته است».

ازخداوند بزرگ خواهانیم به همه ما توفیق عنایت فرماید که به وظیفه خود در برابر نعمت های بی کران او عمل کنیم.

ص : 293

(ما کانَ اللّهُ لِیَذَرَ المُؤْمِنینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتّی یَمِیزَ الخَبیثَ مِنَ الطَّ_یِّبِ ...)(آل عمران/179)

(لَتَبْلُوَنَّ فی أَموالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ ...)(آل عمران/186)

3.(یا أَیُّهَا الّذینَ آمَنُوا لَیَبْلُوَنَّکُمُ اللّهُ بِشَیء مِنَ الصِّیدِ تَنالُهُ أَیدیکُمْ وَ رِماحُکُمْ لِیَعْلَمَ اللّهُ مَنْ یَخافُهُ بِالغَیبِ ...)(مائده/94)

4.(... إِنْ هِیَ إِلاّ فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تهدی مَن تَشاءُ)(اعراف/155)

5.(وَاعْلَمُوا اَنَّما أَموالکُمْ وَأَولادُکُمْ فِتنَةٌ ...)(انفال/28)

(لِیَمِیزَ اللّهُ الخَبیثَ مِنَ الطَّ_یِّب وَ یَجْعَلَ الخَبیثَ بَعضُهُ عَلی بَعْض فَیَرْکُمَهُ جَمیعاً فَیَجعَلُهُ فی جَهَنَّمَ أُولئِکَ هُمُ الخاسِرُونَ)(انفال/37)

6.(... وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤیَا الّتی أَرَیناکَ إِلاّفِتنَةً لِلنّاسِ ...)(اسراء/60)

7.(إِنّا جَعَلْنا ما عَلَی الأَرضِ زِینَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً) (کهف/7)

8.(... وَ فَتَنّاکَ فُتُوناً فَلَبِثْتَ سِنینَ فی أَهْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئتَ علی قَدَر یامُوسی) (طه/40)

(... الّذی أَعْطی کُلَّ شیء خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی) (طه/50)

( ...قَدْ فَتَنّا قَومَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَاَضَلَّهُمُ السّامِریُّ)(طه/85)

ص : 295

9.(... وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَالخَیْرِ فِتْنَةً ...)(انبیاء/35)

10. (أَحَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ) (عنکبوت/2)

(وَلَقَدْ فَتَنَّا الّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللّهُ الّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّالکاذِبِینَ)(عنکبوت/3 )

11.(... وَ إِذْ زاغَتِ الأَبصارُ وَبَلَغَتِ القُلُوبُ الحَناجِرَ وَتَظُنُّونَ باللّهِ الظُّنُونا)(احزاب/10)

(هُنالِکَ ابتُلِیَ المُؤمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلزالاً شَدیداً)(احزاب/11)

(... ما وَعَدنَا اللّهُ وَرَسُولُهُ إِلاّ غُرُوراً)(احزاب/12)

( ...هذا ما وَعَدَنَا اللّهُ وَ رسُوله وَصَدَقَ اللّهُ و رسُولُهُ وَما زادَهُمْ إِلاّإِیماناً وَ تَسْلِیماً) (احزاب/22)

12.(أَذلِکَ خَیرٌ نُزُلاً أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ* إِنّا جَعَلْناها فِتْنَةً لِلظّالِمینَ *إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الجَحِیمِ*طَلْعُها کَأَنَّهُ رُءُؤُسُ الشَّیاطینِ)(صافات/62 _ 65)

13.( ...وَ ظَنَّ داوُد اَنَّما فَتَنّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وخَرَّ راکعاً و أنابَ) (ص/24)

(وَ لَقَدْ فَتَنّا سُلیمانَ وَأَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسداً ثُمَّ أَنابَ)(ص/34)

14.(إِنّا مُرسِلُوا النّاقَةِ فِتنَةً لَهُمْ فَارتَقِبْهُمْ وَ اصْطَبِر)(قمر / 27)

ص : 296

15.(وَما جَعَلْنا أَصْحابَ النّارِ إِلاّمَلائِکَةً وَما جَعَلْنا عِدَّتَهُمْ إِلاّفِتْنَةً لِلّذینَ کَفَرُوا ...) (مدثر/31)

16.(الّذی خَلَقَ فَسوّی *وَ الّذی قَدَّرَ فَهَدی)(اعلی/2_3)

17. (إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدی) (لیل/12)

پاک جدا سازد».

«با اموال و جان هایتان امتحان می شوید».

3. «ای افراد با ایمان خداوند شما را به وسیله شکاری که در دسترس شما و نیزه های شما قرار دارد می آزماید تا بداند (معلوم گردد) که چه کسی در باطن ازخداوند می ترسد».

4.« این امتحانی است از جانب تو که به وسیله آن، گروهی را که بخواهی گمراه، وگروهی را که بخواهی هدایت می کنی».

5.«بدانید دارایی و فرزندان شما مایه امتحان می باشند».

«تا ناپاک را از پاک جدا سازد و ناپاکان را روی هم قرار دهد و همه را گرد آورده در دوزخ قرار دهد، آنان زیان کارانند».

6.«خوابی را که برای تو نشان دادیم مایه امتحان برای مردم شد».

7.«ما آنچه که در روی زمین است زیور آن قرار دادیم تا بیازماییم که کدام یک نیکوکارتر است».

8.«ما تو را با آزمایش هایی آزمودیم. آنگاه در میان مردم مدین اقامت گزیدی اکنون به مقام نبوت رسیدی».

«خداوند به همه پدیده هایش نعمت وجود بخشیده، آن گاه آن را به راه کمالش هدایت کرد».

«ما قوم تو را بعد از تو آزمودیم و سامری آنان را گمراه ساخت».

9. «ما شماها را با شر وخیر می آزماییم».

10.«آیا مردم گمان کردند همین که گفتند ایمان آوردیم رها می شوند و به آزمایش کشیده نمی شوند؟».

«ما امت هایی را که پیش از آنان بودند آزمایش کردیم خدا راستگویان و دروغ گویان را کاملاً می شناسد».

11.«آنگاه که چشم ها حیران شده و جان ها به گلو رسید و به وعده خدا گمان های مختلفی شد».

ص : 298

«در آنجا افراد با ایمان مورد امتحان قرار گرفتند (و افراد ضعیف الایمان) سخت متزلزل شدند».

«وعده خداوند و پیامبر او فریبی بیش نبود».

«این همان جنگی است که خدا و رسول او به ما وعده داده است و جز ایمان و انقیاد بر آنان، چیزی نیفزود».

12.«آیا بهشت منزلگاه خوبی است، یا آن جا که درخت زقوم وجود دارد؟ ما این درخت را بهانه امتحان برای ظالمان (مشرکان) قرار دادیم. آن، درختی است که در درون دوزخ می روید و میوه آن در زشتی به سان سرهای شیاطین است».

13.«داوود تصور کرد که ما او را به آزمون نمی کشیم! از خداوند جهان طلب آمرزش کرد و به رکوع افتاد و به خدا روی آورد».

«ما سلیمان را آزمایش کردیم و جسد مرده ای را بر تخت او افکندیم آنگاه او به سوی خدا بازگشت».

14. «ما برای آزمایش، شتری برای آنان می فرستیم، تو مراقب باش و صبر پیشه کن».

15.«ما نگهبانان دوزخ را فرشته و تعداد آنان را نوزده نفر قرار ندادیم، جز برای آزمایش افراد کافر».

16.«خداوندی که هر موجودی را آفرید، آنگاه به آن پرداخت، هر موجودی را اندازه گیری کرد و به راه کمالش هدایت نمود».

17.«بر ما است هدایت و رهبری».

«تمحیص»؛ «تمییز» و «امتحان» وارد شده است وبا مراجعه به «المعجم المفهرس» از طریق این مواد، می توان به اهمیت وعنایت قرآن به موضوع آزمایش پی برد.

مسئله آزمایش الهی در قرآن به دو صورت مطرح گردیده است: گاهی به صورت کلی و این که افراد در کشاکش زندگی، مورد آزمون قرار می گیرند. ومحک آن راستگو را از دروغگو جدا می سازد وگاهی دیگر، به صورت ملموس وعینی و با تشریح سرگذشت امت های پیشین، که مورد آزمایش قرار گرفته اند و گروهی رفوزه و گروهی نیز پیروز شده اند.

حقیقت آزماییدن پیوند خاصی با اموری دارد که به وسیله آنها تحقق می پذیرد و از این امور می توان به شرح زیر نام برد:

1. آزماینده ای که فرد یا گروهی را به آزمون می کشد.

2. آزموده ای که به آزمون در می آید.

3. ابزار آزمون که آزمایش به وسیله آنها انجام می شود و حقیقت به آن وسیله آشکار می گردد.

4. انگیزه ای که آزماینده به خاطر آن دست به آن می زند.

وهر چهار مسئله در قرآن، در ضمن آیاتی وارد شده است اینک به شرح مباحث چهارگانه می پردازیم:

تصریح می کند و به خاطر روشن بودن مطلب در اینجا توقف زیادی نمی کنیم. چیزی که هست، آزمایش گر بودن خدا، خود بحث انگیز است و پرسش زیر را به دنبال دارد. و آن این که: آن کس دست به آزمایش می زند که از حقیقت امر آگاه نباشد و خدای آگاه از درون و برون بندگان و آگاه بر پیدا و نهان، چه نیازی به آزمایش دارد؟ پاسخ این سؤال در بحث چهارم که به عنوان «انگیزه های امتحان» مطرح می شود خواهد آمد.

افرادی که قرآن از آن ها به خصوص نام می برد که در بوته امتحان قرار گرفته اند، عبارتند از:

1. ابراهیم خلیل الرحمن: قرآن درباره وی می فرماید:(وَ إِذ ابْتَلی إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِمات فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً ...): «بیاد آر زمانی را که خداوند ابراهیم را با یک رشته امور آزمایش کرد و او نیز به خوبی از عهده آن ها بر آمد، و به او گفت من تو را پیشوای مردم قرار می دهم».

2. داوو(1)د، پیامبر بزرگ بنی اسرائیل: او با طرح پرسشی از جانب دو نفر که مشروح آن در قرآن آمده آزموده می شود و در این مورد می فرماید: (وَ ظَنَّ داوُدَ اِنَّما فَتنّاهُ فَاستغفَرَ ربَّهُ وخرَّ راکعاً و أنابَ) :«داوود تصور کرد که ما او را به آزمون نمی کشیم! از خداوند جهان طلب آمرزش کرد و به رکوع افتاد و به خدا روی آورد».(2)

3. سلیمان فرزند حضرت داوود: او نیز همانند پدرش داوود آزمایش شد. و قرآن به آن این گونه می پردازد:(وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلیمانَ وَأَلْقَیْنا عَلی کُرسِیِّهِ جَسداً ثُمَّ أَنابَ) : «ما سلیمان را آزمایش کردیم و جسد مرده ای را بر تخت او افکندیم آنگاه او به سوی خدا بازگشت».(3)

و امّا جایی که قرآن از گروه هایی که آزمون شدند نام می برد، مانند:

4. قوم بنی اسرائیل که در غیبت موسی به وسیله (سامری) آزمایش شدند:(قَدْ فَتَنّا قومَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَأضَلَّهُمُ السّامِریُّ) : «ما قوم تو را بعد از تو آزمودیم و سامری، آنان را گمراه ساخت».(4)

ص : 302

5. باز گروهی از برگزیدگان قوم موسی در میقات، آزمایش شدند و از موسی درخواست کردند که، حتماً باید خدا را با دیدگان ظاهری ببینند در این هنگام صاعقه آنان را فرا گرفت. قرآن به این مورد در این آیه تصریح می کند:

(...إِنْ هِیَ إِلاّ فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهدی مَن تَشاءُ... ):« این امتحانی است از جانب تو که به وسیله آن، گروهی را که بخواهی گمراه و گروهی را که بخواهی هدایت می کنی».(1)

6. قوم صالح: این گروه از پیامبر خود خواستند که به معجزه، شتری از کوه بیرون آورد، خداوند به درخواست آنان در پوشش آزمایش پاسخ مثبت گفت. قرآن آن را به این شکل تعریف می کند:

(إِنّا مُرسِلُوا النّاقَةِ فِتنَةً لَهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَ اصْطَبِرْ) :«ما برای آزمایش، شتری برای آنان می فرستیم، تو مراقب باش و صبر پیشه کن».(2)

7. گروهی از بنی اسرائیل به وسیله دو فرشته که به مردم سحر و جادو می آموختند و آموزش دیدگان می توانستند آن را در موارد خوبی به کار بگیرند آزمود. خداوند این داستان را چنین بیان می کند:

(... وَما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَد حتّی یَقولا إِنّما نَحْنُ فِتْنَةٌ ...): «آن دو فرشته با تعلیم سحر، به مردم می گفتند که ما مایه آزمایش هستیم».(3)

8. نیز گروهی از بنی اسرائیل که کنار دریا زندگی می کردند، آزمایش شدند و به آنان دستور داده شد که روزهای شنبه که دریا سرشار از ماهی است از صید آن ها خودداری کنند. آنان به سه گروه تقسیم شدند: گروهی

ص : 303

بی تفاوت، گروهی گنهکار، گروه سوم مبارز. سرانجام جز گروه سوم، همگی گرفتار خشم الهی شدند.(1)

9. قرآن از افرادی یاد می کند که در صنعا، صاحب باغی بودند، و تصمیم داشتند که میوه های باغ را به گونه ای بچینند که بینوا و بیچاره ای از آن آگاه نشود و همه را بدون پرداخت مالیات، به فروش برسانند. ناگهان عذاب سهمناکی باغ را فرا گرفت و آن را به صورت سنگلاخی درآورد که هرگز گیاهی در آن نمی رویید.(2)

10. سپاهیان طالوت به سرپرستی گروهی از بنی اسرائیل مأمور گردید که ستمگر زمان خود «جالوت» را سرکوب کند. وی وقتی با سپاهیان خود از نهری _ که میان اردن و فلسطین قرار دارد _ عبور می کرد، از جانب خدا ندا رسید که پایه صبر و ایستادگی سربازان خود را بیازماید؛ از این رو گفت: هرکس ازاین آب بخورد، از من نیست. و آن کس که از آن جز یک کف نخورد، از من است. در این میان گروهی رفوزه وگروه کمی از امتحان سربلند درآمدند. و همان گروه از امتحان پیروز شده بودند که در هنگام رویارویی با ستمگر زمان به نام «جالوت» گفتند:(...کَمْ مِنْ فِئَة قَلِیلَة غَلَبَتْ فِئةً کَثیرةً ...) :«چه بسا گروه کمی که به صبر واستقامت مجهز بودند، برگروه زیادی پیروز شدند».(3)

11. حضرت موسی بن عمران(علیه السلام) از تولد تا روزی که دیده از جهان فرو بست در معرض آزمایش های مختلف قرار گرفت و قرآن بسیاری از گونه های

ص : 304

آزمایش او را یاد کرده است. و پس از بازگویی آنها، به موسی خطاب می کند ومی فرماید:

( ... وَ فَتَنّاکَ فُتُوناً فَلَبِثتَ سِنینَ فی أَهْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ علی قَدَر یا مُوسی) : «ما تو را با آزمایش هایی آزمودیم. آنگاه در میان مردم مدین اقامت گزیدی اکنون به مقام نبوت رسیدی».(1)

12. گروهی از بنی اسرائیل

گروهی از بنی اسرائیل برای هدف مقدسی مورد امتحان قرار گرفتند و به فرمان موسی مأمور شدند که گاوی بکشند. آنان برای شانه خالی کردن از بار تکلیف، پی درپی از خصوصیات گاو سؤال کردند. گاه از سن آن می پرسیدند! وقتی گفته شد: نه پیر از کار افتاده، و نه جوان کار نکرده، بی درنگ پرسیدند : رنگ آن چگونه باشد! وقتی گفته شد: زرد زرینی باشد که بیننده را فرح بخشد، دیگر بار پرسیدند. تا آنکه، از روی ناچاری تن به فرمان خدا دادند و گاوی با آن خصوصیات را به قیمت گران خریده و ذبح کردند!(2)

13. آزمایش مسلمانان در جنگ احزاب آیاتی از سوره احزاب (آیه های 9_27) بیانگر اجمالی جنگ خندق است، جنگی که قرآن کریم آن را آزمایش سخت مؤمنان می داند و می گوید:(هُنالِکَ ابتُلِیَ المُؤمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلزالاً شَدیداً):«در آنجا افراد با ایمان مورد امتحان قرار گرفتند (و افراد ضعیف الایمان) سخت متزلزل شدند».(3) ورود سپاه دشمن آنچنان رعب و ترسی در دل

ص : 305

افراد ایجاد کرد که قرآن از آن با جمله زیر یاد می کند:

(... وَ إِذْزاغَتِ الأَبصارُ وَبَلَغَتِ القُلُوبُ الحَناجِرَوَتَظُنُّونَ باللّهِ الظُّنُونا) :«آنگاه که چشم ها حیران شده و جان ها به گلو رسید و به وعده خدا گمان های مختلفی شد».(1)

در این وقت افراد حاضر بر دو قسم تقسیم شدند، گروهی با سم پاشی و ایجاد تزلزل در ایمان و افکار سپاهیان، قصد فرار از معرکه در سر پروراندند و آنان همان کسانی بودند که می گفتند:(... ما وَعَدنَا اللّه وَرَسُولُهُ إِلاّغُروراً) (احزاب/ 12) :«وعده خداوند و پیامبر او فریبی بیش نبود»؛ ولی گروهی دیگر که با ایمان راسخ گام به میدان نبرد نهاده بودند وقتی چشم های آنان به سپاهیان دشمن افتاد، گفتند:(... هذا ما وَعَدَنَا اللّهُ وَ رسُوله وَصَدَقَ اللّهُ و رسُولُهُ وَما زادَهُمْ إِلاّإِیماناً وَ تَسْلِیماً) : «این همان جنگی است که خدا و رسول او به ما وعده داده است و جز ایمان و انقیاد بر آنان، چیزی نیفزود».(2)

14. آزمایش مسلمانان در میدان احد در سوره آل عمران آیاتی سرگذشت نبرد اُحد را به ترسیم کشیده و موضوع آن ازا یه 150 آغاز می شود و به آیه 171 پایان می پذیرد. در این نبرد، نخست پیروزی با مسلمانان بود؛ ولی از لحظه ای که گروهی از یاران پیامبر، برای گردآوری غنایم جنگی از دستور پیامبر سرپیچی کردند، دشمن از پشت سر بر آنان تاخت و آنچنان عرصه را بر مسلمانان تنگ کرد که گروهی پا به فرار نهادند. فقط انگشت شماری در میدان برای دفاع از وجود شریف پیامبر ایستادگی کردند. و برای همین قرآن

ص : 306

می فرماید:

(... وَلِیَبْتَلِ_ی اللّهُ ما فِی صُدُورکُمْ وَلِیُمَحِّصَ ما فِی قُلُوبِکُمْ وَ اللّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدورِ) : «تا خداوند آنچه را که در سینه ها پنهان دارید بیازماید و هرچه در دل دارید پاک و خالص گرداند، خداوند از آنچه که در درون است آگاه است».(1)

در این جا به گفتگوی خود برای شناسایی کسان یا گروه هایی که به میدان آزمایش فرا خوانده شدند ، پایان می دهیم ، وبرای آشنایی با چگونگی آزمایش ها، به تفسیر آیاتی که در این بخش آوردیم، توجه کنیم؛ زیرا نقل سرگذشت هر یک از این افراد و گروه ها مجال زیاد می طلبد.

اینها افراد یا گروههایی بودند که به آزمون برده شدند و قرآن از آنها یاد کرده است.

تا این جا گفتار دوم ما که آزمایش شدگان در قرآن هستند به پایان می رسد. اکنون باید دید مهم ترین وسیله های آزمایش های الهی چیست؟

می فرماید:(لَتُبْلَوُنَّ فی أَموالِکُمْ وَأَنفُسِکُم ...) :«با اموال و جان هایتان امتحان می شوید».(1)

در آیه دیگر خواب پیامبر به عنوان وسیله آزمایش مردم معرفی شده است ومی فرماید: (...وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤیَا الّتی أَرَیناکَ إِلاّفِتنَةً لِلنّاسِ ...): «خوابی را که برای تو نشان دادیم مایه امتحان برای مردم شد».(2) حالا خواب پیامبر چه بود؟ وچگونه سبب امتحان برای مردم شد؟ مفسران در تفسیر آیه یاد شده، درباره آن بحث و گفتگو کرده اند.

قرآن مجید برای آزمودن پایه های ایمان مردم به جهان غیب، از روییدن درختی در میان دوزخ به نام درخت «زقوم» نام می برد ومی گوید که این درخت در دوزخ می روید، میوه می دهد و شکل آن، مانند سرهای شیاطین است. و گروه کافران از آن می خورند. آنان که پایه ایمانشان به امور پوشیده از حس، قوی و نیرومند است، آن را می پذیرند. و هرگز در شگفت نمی مانند که چگونه در دل دوزخ و شعله های آتش، درختی می روید؛ ولی گروه های دیگر، به تکذیب آن برمی خیزند:(أَذلِکَ خَیرٌ نُزلاً أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ* إِنّا جَعَلْناها فِتْنَةً لِلظّالِمینَ* إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الجَحِیمِ* طَلْعُها کَأَنَّهُ رُؤسُ الشَّیاطینِ): «آیا بهشت منزلگاه خوبی است، یا آن جا که درخت زقوم وجود دارد؟ ما این درخت را بهانه امتحان برای ظالمان (مشرکان) قرار دادیم. آن، درختی است که در درون دوزخ می روید و میوه آن در زشتی به سان سرهای شیاطین است».(3)

ص : 308

قرآن مجید در باره نگهبانان دوزخ و شماره آنان یادآور می شود که 19 فرشته از آن نگهبانی می کند. آنگاه می افزاید:

این گزارش، وسیله امتحان و آزمایش است، آنان که ایمان قوی و نیرومندی به غیب و امور پوشیده از حس دارند، این گزارش را از صمیم دل می پذیرند؛ ولی گروه دیگر به تکذیب آن می پردازند، چنانکه می فرماید:

(وَما جَعَلْنا أَصحابَ النّارِ إِلاّ مَلائِکةً وَما جَعَلْنا عِدّتَهُمْ إِلاّ فِتْنَةً لِلّذینَ کَفَرُوا ...): «ما نگهبانان دوزخ را فرشته و تعداد آنان را نوزده نفر قرار ندادیم، جز برای آزمایش افراد کافر».(1)

قرآن گستره ابزار امتحان را بیش از پیش می داند و یادآور می گردد که ما شماها را، با خوبی ها وبدی ها، با نعمت ها و بلاها و به طور خلاصه با هرچیزی که نام آن شر و خیر است، آزمایش می کنیم. چنانکه می فرماید:(...وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَالخَیْر فِتْنَةً) :«ما شماها را با شر وخیر می آزماییم». زیرا همان طو(2)ر که بلاها و مصیبت ها مایه آزمایش است، همین نعمت های الهی مانند جوانی و تندرستی، تمکن وثروت، زیبایی و دل آرایی، بهانه و وسیله آزمایش افراد می باشد.

بالاتر از آن، این که خداوند هر آنچه را که در روی زمین قرار دارد، مایه آزمایش دانسته ومی فرماید: (إِنّا جَعَلْنا ما عَلَی الأَرضِ زِینةً لَها لِنَبْلُوهُمْ أَیُّهُمْْ أَحْسَنُ عَمَلاً) : «ما آنچه که در روی زمین است زیور آن قرار دادیم تا بیازماییم که کدام یک نیکوکارتر است».(3)

ص : 309

قرآن در آیه ای «تحریم شکار در حال احرام» را ابزار امتحان می داند: (یا أَیُّهَا الّذینَ آمَنُوا لَیَبْلُوَنَّکُمُ اللّهُ بِشیء مِنَ الصِّیدِ تَنالُهُ أَیدیکُمْ وَ رِماحُکُمْ لِیَعلَمَ اللّهُ مَنْ یخافُهُ بالغَیبِ ...): «ای افراد با ایمان خداوند شما را به وسیله شکاری که در دسترس شما و نیزه های شما قرار دارد می آزماید تا بداند (معلوم گردد) که چه کسی در باطن ازخداوند می ترسد».(1)

ابزار بیش از آن است که در این جا نام برده شد؛ چون با نگاهی به سرگذشت چهارده نفر یا گروهی که امتحان شدند ، می توان ابزار بیشتری را شمارش کرد؛ مثلاً ابراهیم با وسایل گوناگونی از قبیل قربانی فرزند، رها ساختن زن و فرزند در بیابان بی آب وعلف، آمادگی برای اعدام، سوختن در آتش و... مورد امتحان قرار گرفت. و همچنین است افراد یا گروه های دیگر که با تأمل در سرگذشت آن ها روشن می گردد.

تا این جا، سه مقوله ازبحث های مربوط به امتحان که به صورت تفسیر موضوعی مطرح گردید، به پایان رسید. واکنون چهارمین آن:

شایستگی ها و در نتیجه رحمت الهی است که شامل همه بشر می گردد. بنابر این، نمی تواند مخصوص گروه یا فردی باشد.

قرآن به همگانی بودن آزمایش های الهی یاد می کند و می فرماید:

(أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الجَنَّةَ وَلَمّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ مَسَّتْهُمُ البَأْساءُ وَالضَّرّاءُ وَزُلْزِلُوا حَتّی یَقُولَ الرَّسُولُ وَالّذینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتی نَصْرُ اللّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللّهِ قَریبٌ) :«آیا گمان کردید که وارد بهشت می شوید بدون این که حوادثی چون رویدادهای گذشتگان به شما برسد، به آنان دشواری و ناراحتی رسید و پیامبر و افراد با ایمان گفتند یاری خدا کجا است؟(به آنان گفته شد) یاری خدا نزدیک است».(1)

البته این جمله «یاری خدا کجا است» نه به معنی اعتراض است، بلکه یک نوع دعا و درخواست کمک از خدا است.

پرسشی که در مورد انگیزه های الهی مطرح می گردد، این است که، هدف، پرده برداری از امور پنهانی است، وخدای آگاه از آشکار و نهان، نیازی به امتحان ندارد تا بندگان خود را بیازماید، پس این چه کاری است او انجام می دهد؟ پاسخ آن، از تشریح انگیزه های امتحان روشن می گردد وآن این که ، آزمون انگیزه های گوناگونی را در پی دارد که یکی از آن ها آگاهی از امور پوشیده است در حالی که در کنار این انگیزه، انگیزه های دیگری است که می تواند انگیزه الهی در امتحان بندگان باشد.

به عبارت دیگر: مهم ترین مسئله، آگهی از انگیزه های امتحان است و یکی از آن ها این است که توانایی ها و شایستگی های نهفته در افراد، در سایه

ص : 311

امتحان، نمود پیدا می کند و از این طریق، افراد به کمال مطلوب خود نزدیک تر می شوند. واگر امتحان و آزمایش در کار نبود، کمالات نهفته در درون افراد به صورت گنج پنهان باقی می ماند و خود را نشان نمی داد.

تشریح این مطلب که امتحان برای گروه هایی، مایه تکامل و نردبان ترقی است نیاز به مقدمه ای دارد که ذیلاً بیان می گردد:

پوشش آن قرار دارند ویژه طبقه معینی نیست و در اصطلاح علمی به آن «هدایت تکوینی» می گویند. قرآن مجید به این نوع از هدایت فراگیر، در آیاتی از آن جمله این آیه اشاره می کند (... الّذی أَعْطی کُلَّ شَ_یء خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی):«خداوند به همه پدیده هایش نعمت وجود بخشید، آن گاه آن را به راه کمالش هدایت کرد».(1)

در آیه دیگر می فرماید:(اَلّذی خَلَقَ فَسوّی*وَ الَّذی قَدَّرَ فَهَدی) :«خداوندی که هر موجودی را آفرید، آنگاه به آن پرداخت، هر موجودی را اندازه گیری کرد و به راه کمالش هدایت نمود».(2)

این آیات و جز آن حاکی است که آفرینش هر چیزی با هدایت و راهنمایی خاصی که در حیوان، از آن به «غریزه» و در نبات و جماد از آن به «قوانین راسخ خلقت»، تعبیر می کنند همراه بوده و این راهنمایی غیر از آن هدایت درونی و یا برونی است که ویژه موجودات عاقل است؛ در نتیجه برخی هدایت یافته و برخی دیگر روگردان و گمراهی، پیشه خود ساختند.

آیه (وَ الّذی قَدّرَ فَهَدی) حاوی نکته ارزنده ای است و آن این که هدایت خداوند پس از تقدیر و اندازه گیری است. مقصود از «تقدیر» و اندازه گیری همان مجهز ساختن موجود با اسباب و امکاناتی است که می تواند آن را به هدفی که برای آن آفریده شده است برساند یک چنین «تجهیز» در درجه نخست، آن گاه همراه شدن آن با هدایت همگانی، وصول به هدف و کمال مطلوب را تضمین می کند.

قرآن در آیه دیگر، همه هدایت های فردی و اجتماعی، تشریعی و

ص : 313

تکوینی را از آن خدا دانسته می فرماید:(إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدی) :«بر ما است هدایت و رهبری».

با توجه به انواع رهنمود، که مخصوص انسان ها را«هدایت تشریعی» ومربوط به تمام موجودات جهان را «هدایت تکوینی» می نامیم، لازم به یادآوری است که یکی از وسایل هدایت انسان ها، به سوی کمال و سعادتی که برای آن آفریده شده اند، همان امتحان و آزمایش های الهی است؛ به طوری که اگر چنین آزمایش هایی در کار نبود، افراد آماده به آن درجه از کمال نرسیده و نیروهای نهفته در درون آنان، به صورت زمینه وقوه، باقی می ماند و هرگز به فعلیت نمی رسید.

اینک ما پس از این مقدمه، به تشریح این انگیزه که در حقیقت ثمره بزرگ امتحان است تحت عنوان پرورش استعدادها می پردازیم وبعداً به بیان دیگر انگیزه ها خواهیم پرداخت.

همگی می دانیم فلزات در کوره آتش، آبدیده تر و تواناتر می شوند وبر عمر فلز افزوده و به آن توان و ویژگی خاصّی می بخشد.

یکی از وسایل امتحان خدا، همان سختی ها و کمبود میوه ها و ارزاق است وانسان در آغاز کار با خود می اندیشد که هدف از این کمبودها و دشواری ها و به تعبیر قرآن (البأساء والضرّاء) چیست؟ ولی پس از اندیشه در مثال یاد شده «آهن در دل کوره» در می یابد که این نوع مسائل، شخصیت ساز واستقامت آفرین است.به سان درختی که در دل بیابان های سوزان و بادهای داغ قرار می گیرد. به طور مسلم چنین درختی در مقابل ناملایمات مقاومت خاصی پیدا می کند در حالی که درخت لب جویبار از مقاومت اندکی برخوردار است و در برابر تشنگی و خشک سالی و بادهای ویرانگر، مقاومت و توانایی زیادی ندارد.

از این جا می توان پی برد که چرا خداوند بندگان صالح خود را با بلاهای گوناگون می آزماید تا آن جا که گفته اند:البلاء للولاء: دشواری ها و سختی ها از آن مقربان ونزدیکان است. اگر چنین آزمایش هایی نبود، این صفات در درون انسان پدید نمی آمد. انسان مورد امتحان قرار گرفته و فشار دیده، آن چنان راه زندگی را می آموزد که مشکلات برای او به صورت امر عادی در می آید و برای ادامه زندگی، فکر و اندیشه خود را به کار می اندازد و برای رهایی خود، چاره ای می اندیشد و کمالی را که قبلاً به صورت زمینه در دل او وجود داشت به فعلیت کامل می رساند.

البته انکار نمی کنیم که امتحان برای همه افراد مفید و سودمند نیست و همگان پیروزمندانه از آن بیرون نمی آیند؛ بلکه می گوییم امتحان در زمینه های مساعد، مایه بالا رفتن کمالات و معرف روحیات نهفته انسان می گردد.

ص : 315

قرآن به این انگیزه در این آیه یاد می کند: (...وَلِیَبْتَلِی اللّهُ ما فی صُدُورِکُم و لِیُمَحِّصَ ما فی قُلوبکُمْ وَ اللّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ):«خداوند آنچه را که در سینه های شما است بیازماید، و آنچه در روحیات شما قرار دارد پاک سازد، خداوند از آن چه که در سینه ها است آگاه است».(1)

جمله (وَ اللّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُور)می گوید ، هدف خدا از امتحان تشخیص واقعیات نیست؛ بلکه هدف، تربیت و آشکار ساختن زمینه هایی است که در کانون وجود انسان ها قرار دارد و به این حقیقت در لغت عرب «تمحیص » می گویند.

امیر مؤمنان در سخنان کوتاه خود یادآور می شود که، هرگز نباید ازخدا خواست تا ما را به امتحان نبرد؛ زیرا جهان آفرینش، جهان آزمون است. بلکه باید از خدا خواست که ما را دچار امتحان هایی نسازد که از عهده آن برنیاییم. آن گاه امام انگیزه آزمایش الهی را به این شکل بیان می کند و آن این که: هدف آشکار ساختن صفات خوب و بدی است که به انسان شخصیت می بخشد؛ مثلاً در برخی از مردم حساسیت های خاصی نسبت به بعضی از حوادث است و در افرادی زمینه ناراحتی به برخی از مسائل مانند داشتن دختر و کمبود مال نهفته است؛ در حالی که در برخی دیگر نه تنها چنین زمینه ای وجود ندارد؛ بلکه یک نوع رضایت مندی وخرسندی به تقدیرهای الهی است. هرگاه این دو گروه به آزمون برده نشوند، این زمینه ها آشکار نمی شود و توان ها به فعلیت تبدیل نمی شود؛ در نتیجه گروهی از همین مسیر، تربیت کامل انسانی پیدا می کنند.(2)

ص : 316

از همه آیات در این زمینه می توان این گونه نتیجه گرفت که امتحان الهی نقش باغبانی را دارد؛ آن گاه که باغبان دانه مستعدی را در سرزمینی می کارد، دانه با استفاده از مواهب طبیعی شروع به رشد می کند و با انبوهی از مشکلات روبه رو می گردد و با طوفان های سخت و سرمای کشنده و گرمای سوزان آن قدر پیکار می کند تا سرانجام شاخه گلی یا میوه شیرینی را که به صورت زمینه در دل آن دانه وجود داشت، ظاهر می سازد. و اگر این دانه در کوران این حوادث قرار نمی گرفت، هرگز چنین کمالی را از خود نشان نمی داد و قوه و توان آن میوه نمی شد. اکنون ما این انگیزه را با طرح و بیان اجمالی امتحان های ابراهیم به بحث می نشینیم.

خدا به او فرمان داد تا با کمال رشادت و بی پروایی با پرستندگان ساخته دست بشر و اجرام آسمانی به بحث و مذاکره بپردازد و خواری و بیچارگی معبودهای آنان را بر ملا سازد.(1)

به او فرمان داد: یک تنه با بت پرستان به نبرد برخیزد و در روز خاصی وارد بتکده آنان گردد و تمام بت های آنان را بشکند. و در مقام بازجویی، از گفتن حقیقت باک نداشته باشد. و اگر او را به سوزاندن در میان توده های آتش محکوم ساختند، حاضر و آماده شود.(2)

به او فرمان داد: فرزند خود اسماعیل را به قربان گاه ببرد و او را در راه خدا سر ببرد و فرمان خدا را بر مهر پدری مقدم دارد.(3)

به او فرمان داد: زن و فرزند خود را در بیابان بی آب و علف رها سازد و خود راهی نقطه دیگری گردد.(4)

هر یک از این دستورها، کمالی را در روح و روان او به وجود آورد و آن چنان در او عشق به کمال مطلق(خدا) پدیدار ساخت که در راه او، سر از پا نمی شناخت، و هر نوع خودخواهی را در خود کشته و سراپاگوش به فرمان او گشت و روح فرمان برداری و تسلیم در برابر تمام خواسته های او پیدا کرد.

یک چنین کمال (عشق به کمال مطلق و محو هر نوع خودخواهی) پیش از امتحان، در وجود ابراهیم به صورت قوه و زمینه وجود داشت به سان نوآموزی که اگر به مدرسه برود دانشمند می گردد؛ ولی تا مدرسه نرفته این توانایی ها در

ص : 318

او زنده نخواهند شد که، مایه سرافرازی و سعادت آفرینی او را فراهم سازند. به دیگر سخن این که اگر او این فرازها و فرودها در زندگی او نبود و در صحنه های آزمون رام امر خدا نمی شد، هرگز این کمالات در وجود او پدید نیامده و او را به صورت انسان کامل در نمی آورد.

چنان که گویی امتحان و آزمایش به سان کوره ای است که در آن کوره، طلای خالص، کمال و ارزش خود را نشان می دهد و اگر پوششی بر روی طلا باشد از این طریق به کنار می رود و حقیقت عیان می گردد. اتّفاقاً در قرآن مجید به این راز از رازهای امتحان به گونه ای اشاره شده است آنجا که می فرماید:(وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیء مِنَ الخَوفِ وَ الجُوعِ وَنَقْص مِنَ الأَمْوالِوَ الأَنْفُسِوَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصّابِرین):«ما شماها را به وسیله ترس و گرسنگی و نقصان دارایی و نفوس و میوه ها می آزماییم و به افراد با استقامت بشارت بده».(1)

دشواری ها چونان کوره ای است که به آهن، صلابت و استقامت می بخشد. انسان نیز در کوره حوادث و مشکلات، پر قدرت ونیرومند می گردد و قادر به شکستن موانع سر راه زندگی و سعادت خود می شود.

وقتی شخصی از امام هشتم (علیه السلام) از حقیقت آزمایش های الهی پرسید و خواست که آیه (أَحَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا...) را تفسیر نماید و حقیقت فتنه را که در این آیه آمده است روشن سازد، امام در پاسخ او فرمود:«یُفْتَنُون کما یُفْتَنُ الذهبُ، یَخْلُصُونَ کما یَخْلُصُ الذهبُ»؛ انسان ها چون طلاها در بوته آزمایش قرار می گیرند و مانند طلا که از دیگر فلزهای مخلوط جدا می شود آنان نیز پاک و پیراسته می شوند».(2)

ص : 319

تا این جا نخستین انگیزه از انگیزه های امتحان های الهی بود که روشن گردید.

گرفته و از یکدیگر تمیز داده نمی شوند. قرآن در این مورد می فرماید:

(ما کانَ اللّهُ لِیَذَرَ المُؤْمِنینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتّی یَمِیزَ الخَبیثَ مِنَ الطَّ_یِّبِ ...):«هرگز خداوند مؤمنان را بر آنچه که هستند وانمی گذارد تا ناپاک را از پاک جدا سازد».(1)

و در آیه دیگر می فرماید:

(لیَمیز اللّه الخَبیثَ مِنَ الطَّ_یِّبِ وَیَجْعَلَ الخَبیثَ بَعْضَهُ عَلی بَعْض فَیَرْکُمَهُ جَمیعاً فیَجْعَلُهُ فی جَهَنَّمَ أُولئِکَ هُمُ الخاسِرُونَ): «تا ناپاک را از پاک جدا سازد و ناپاکان را روی هم قرار دهد، و همه را گرد آورده در دوزخ قرار دهد، آنان زیان کارانند».(2)

ص : 321

7.(فَرَجَعُوا إِلی أَنْفُسِهِمْ فَقالُوا إِنَّکُمْ أَنْتُمُ الظّالِمُونَ)(انبیاء/64)

8. (مَثَلُ الَّذینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ أَولیاءَ کَمَثَلِ العَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیتاً وَإِنَّ أَوهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ العَنْکَبُوتِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ)(عنکبوت/41)

(أُتْلُ ما أُوحیَ إِلَیْکَ مِنَ الکِتابِ وَأَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الفَحشاءِ وَ الْمُنْکَرِ ...) (عنکبوت/45)

9. (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللّهَ ذِکْراً کَثیراً * وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَأَصِیلاً)(احزاب/41_42)

10. (... ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعمَةً مِنْهُ نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیهِ مِنْ قَبلُ ...) (زمر/8)

11. (وَ لا تَکُونُوا کَالّذینَ نَسُوا اللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الفاسِقُونَ)(حشر/19)

12. (... إِنَّ الإِنْسانَ لیَطْغی* أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی) (علق/6_7)

«آنان که آن گاه که کار بد می کنند یا به نفس خویش ستم می کنند فوراً خدا را یاد کرده و برای گناهان خود آمرزش می طلبند».

3.«افراد متقی و پرهیزکار اگر دچار وسوسه شیطانی شوند خدا را یاد می کنند سپس بصیر و بینا می شوند».

4. «یاد خدا مایه آرامش دلها است».

5.«کیست ستمگرتر از آن کس که آیات خدا به او تذکر داده شود، آن گاه از آن روی گرداند و کارهای زشتی را که قبلاً انجام داده است فراموش کند».

6. «من خداوندم جز من خدایی نیست مرا پرستش کن و نماز را برای من بر پا دار».

7. «داوران دادگاه که بت پرست بودند، پس از تذکر ابراهیم به خویشتن بازگشتند و گفتند: شما مردم ستمگری هستید».

8.« آنان که جز خدا برای خویش اولیایی برگزیده اند(تا آنان را در سختی ها و دشواری های زندگی کمک کنند) به سان عنکبوتند که برای خود لانه ای می تند (و بر آن اعتماد می کند) در حالی که سست ترین خانه ها، لانه عنکبوت است اگر بدانند».

«آنچه به تو از کتاب وحی شده است تلاوت بنما نماز را بر پا دار، نماز از بدی ها و زشتی ها باز می دارد».

9. «ای افراد با ایمان خدا را بیشتر یاد کنید. و او را صبح و شب تسبیح نمایید».

10.«آن گاه که نعمتی از سوی خدا به او ارزانی شد، خدایی را که قبلاً می خواند فراموش می کند».

11. «مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند. سرانجام خداوند آن ها را به فراموشی خویشتن دچار ساخته است».

12.«انسان آن گاه سرکشی می کند که احساس بی نیازی کند».

ص : 324