0 اسم کتاب ..... منشور جاوید / ج 12

0 موضوع ..... سرگذشت انبیاء 0

0 مؤلّف ..... جعفر سبحانی 0

0 ناشر ..... مؤسسه امام صادق 9 قم 0

0 نوبت چاپ ..... أوّل 0

0 لیتوگرافی و چاپ ..... اعتماد _ قم 0

0 تیراژ ..... 2000 نسخه 0

0 حروفچینی و صفحه آرائی لاینوترونیک ..... مؤسسه امام صادق 9 قم 0

مرکز نشر ..... قم _ میدان شهداء، انتشارات توحید

ص : 2

بسم الله الرحمن الرحیم

با اعزام پیامبر آنها، باب نبوت بسته و بساط تشریع برچیده گردیده است.

در طریق تحکیم دو اصل یاد شده، بسیار به جاست که امت اسلامی از زندگی معلمان پیشین الهی، و واکنشهای امتهای آنها به طور صحیح آگاه گردند بالاخص که کتب عهد عتیق و جدید از تحریف سالم نمانده و حق و باطل در آنها به هم آمیخته شده است.

مسلمانان با خواندن سرگذشت صحیح پیامبران در کتاب آسمانی خود، بدون اینکه خود به عنوان ماده خام تاریخ قرار گیرند، میوه تلخ و شرین تاریخ را می چینند، و درسهای آموزنده ای یاد می گیرند، اصولا خاصیت داستانهای صحیح و پا بر جا این است که انسان بدون آنکه خود در جریان شیرینیها وتلخیهای حوادث باشد نتیجه لازم را از تاریخ می گیرد واین همان نکته ای است که از زمانهای دیرینه،معلّمان اخلاق ومصلحان جهان گفته اند:

خوشتر آن باشد که سرّ دلبران *** گفته آید در کلام دیگران

پیامبرانی که زندگی آنها در جلد یازدهم بیان گردید عبارتند از:

1_ حضرت آدم 4 2_ حضرت ادریس 4 3_ حضرت نوح 4 4_ حضرت هود 4 5_حضرت صالح 46_ حضرت ابراهیم 4 7_ حضرت اسماعیل 4 8_ حضرت اسحاق 4 9_ حضرت لوط 4 10_ حضرت یعقوب 4 11_ حضرت یوسف4

اکنون وقت آن رسیده است که به تشریح زندگانی دیگر پیامبران بزرگ الهی که در قرآن به گونه ای سرگذشت آنها بیان شده است بپردازیم، وآنان عبارتند از:

1_ حضرت شعیب4 2_ حضرت موسی4 3_ حضرت داود 4 4_ حضرت سلیمان4 5_ حضرت ایوب4 6_ حضرت یونس4 7_ حضرت زکریا4 8_ حضرت یحیی4 9_ حضرت مسیح4

در تبیین زندگانی آنان مانند جلد پیشین به خود قرآن واحیاناً به روایات واقوال مفسّران اعتماد شده است.امید است این بخش از تفسیر موضوعی ما، چراغی فرا راه طالبان حقیقت وعاشقان تفسیر کلام ا لهی باشند وازخداوند بزرگ برای نگارش دیگر موضوعات قرآن خواهان توفیقم.

مؤلف

11/ محرم الحرام 1416

ص : 4

است؛ چنانکه می فرماید:(وَ ما قَوْمُ لُوط مِنْکُمْ بِبَعید) (هود/85). در گذشته یاد آور شدیم که حضرت لوط همراه ابراهیم عراق را به قصد شام ترک گفت و شاید از جانب خداوند مأمور شد به سوی شام برود، لذا طبعاً جایگاه قوم شعیب نیز همان مرز وبوم خواهد بود.

در روایات آمده است که شعیب یکی از پنج پیامبر عرب می باشد وآنان عبارتند از: هود، صالح، اسماعیل، شعیب وپیامبر اسلام. و از ویژگیهای شعیب این بود که بسیار از خدا خائف بود. (1)

از مجموع آیات وارد در باره قوم شعیب، استفاده می شود که دو انحراف میان آنان شایع بود:یکی بت پرستی به جای خداپرستی ودیگری کم فروشی در معامله.

قرآن گاهی از این گروه به نام (أصحاب الأیکة) یاد می کند؛ چنانکه می فرماید:(وإنْ کان أصْحابُ الأیْکَةِ لَظالِمینَ *فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ وَ إنَّهُما لَبِإمام مُبین). (حجر/78_ 79).

«به درستی که اصحاب «ایکه» ستمگران بودند وما از آنان انتقام گرفتیم واین گروه با قوم لوط در مسیر وطریق شما به سوی شام هستند. »

این آیه نیز به گونه ای جایگاه قوم شعیب را می رساند واین که در مسیر قوم قریش به هنگام سفر به شام قرار دارد.

«ایکه» به درختان پر شاخ وبرگ می گویند که شاخه های آن به هم می پیچد. آنان در سرزمینی زندگی می کردند که دارای چنین درختانی بوده وقرآن از روزی که آنان در چنین زمانی هلاک شدند، به «یوم الظلة» تعبیر کرده است که تفسیر آن در آینده خواهد آمد.

تا اینجا با خصوصیات منطقه ومحیط زندگی وگرفتاریهای روحی قوم شعیب

ص : 6

آشنا شدیم؛ اکنون با ویژگیهای این پیامبر بزرگ آشنامی گردیم.

4_ به سوی اهل مدین برادرشان شعیب را فرستادیم، گفت:ای قوم من! خدا را بپرستید، به روز دیگر امیدوار باشید ودر زمین فاسد مکنید.

85، هود/84).

2_ انحراف در معاملات:( فَأَوفُوا الکَیْلَ وَ المِیزانَ وَ لاتَبْخَسُوا النّاسَ أشیاءَهُم) (اعراف/86). (1)

3_ فساد در روی زمین: (وَ لاتُفْسِدُوا فِی الأرْضِ بَعْدَ إصْلاحِها...)(اعراف/ 85). (2) وهر گناهی نوعی افساد است.

4_ سدّ طریق مؤمنان:(وَلا تَقْعُدُوا بِکُلِّ صِراط تُوعَدونَ وَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ تَبْغونَها عِوَجاً)(اعراف/86) (3)، گویا بر سر راه خانه شعیب می نشستند،و کسانی را که قصد خانه او را داشتند، به قتل تهدید می کردند.

***

عذاب) نیستم.

6_ای قوم من مخالفت شما با من سبب نشود که به شما برسد آنچه به قوم نوح وهود وصالح رسیده است و(سرنوشت)قوم لوط از شما چندان دور نیست.

7_ از خدا طلب آمرزش کنید. به سوی او بازگردید. پروردگار من مهربان ودوستدار بندگان است.

8_ من از شما در برابر تبلیغ خود مزدی نمی طلبم. پاداش من جز بر پروردگار جهانیان نیست.

در آیه دیگر نیز به همین نکته اشاره کرده ومی فرماید:(قَالَ یا قَوْمِ أرَأیْتُمْ إنْ کُنْتُ عَلی بَیِّنَة مِنْ رَبّی) (هود/88).

2_ یاد آوری نعمتهای الهی: شعیب قوم خود را متوجه نعمتهای الهی کرد که لازمه آن فرمانبرداری از چنین منعمی است. او یاد آوری کرد که شما گروه کمی بودید و خدا جمعیت شما را بالا برده است ودر نتیجه نیرومند شده اید: (وَاذْکُرُوا إذْ کُنْتُمْ قَلیلاً فَکَثَّرَکُمْ )،گاهی دایره نعمت را بالاتر نشان می دهد وآن اینکه: (وَاتَّقُوا الّذی خَلَقَکُمْ وَ الجِبِلَّة الأوّلینَ)(شعراء/184):«از مخالفت خدا که شما وپیشینیان را آفریده است بپرهیزید.»

3_ یاد آوری سرنوشت تبهکاران: شعیب یاد آور شد که شما مردم باید از سرنوشت تبهکاران گذشته درس عبرت بگیرید. مبادا به سرنوشت اقوام نوح وهود وصالح گرفتار شوید ونزدیکترین درس عبرت برای شما سرنوشت قوم لوط است که در همسایگی شما قرار داشتند وبه خاطر مخالفت با خدا نابود شدند. چنانکه می فرماید:

(وَ یا قَوْمِ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شِقاقِی أن یُصیبَکُمْ مِثْلُ ما أصابَ قَوْمَ نُوح أوْ قَوْمَ هُود أوْ ْ قَوْمَ صالح وَ ما قَوْمُ لُوط مِنْکُمْ بِبَعید). (هود/89)

وباز می فرماید:(فَانْظُروُا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ المُفْسِدینَ). (اعراف/86)

4_ تهدید به عذاب: از نظر جریان طبیعی اگر روشهای پیشین مؤثر نشد، باید از روش تهدید به عذاب الهی بهره بگیرد. او نیز چنین کرد و رو به دو گروه مؤمن وکافر کرد وگفت:(فَاصْبِرُوا حَتّی یَحْکُمَ اللّهُ بَیْنَنا وَ هُوَ خَیْرُ الحاکِمینَ) (اعراف/87). ودر آیه دیگر تهدید به عذاب را صریحتر از آیه پیشین بیان کرد: ومی گوید:َ (وَإنّی أخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْم مُحیط).(هود/84)

امور یاد شده روش تبلیغ حضرت شعیب است. البته او در مقام تبلیغ، مانند دیگر پیامبران استفاده کرد و گفت برای دعوت خود مزد وپاداش نمی طلبد وموفقیت

ص : 14

او مربوط به اذن خداست وجز بر او توکّل نمی کند: (وَ ما أسْألکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أجْر إنْ أجْرِیَ إلاّ عَلی رَبِّ العالَمینَ)(شعراء/80). وباز می فرماید:(وَ ما أُرید أنْ أُخالِفَکُمْ إلی ما أنْهاکُمْ عَنْهُ إنْ أُرید إلاّ الإصلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ ما تَوفیقی إلاّ بِاللّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إلَیْهِ أُنیب)(هود/88). جمله (إنْ أُرید إلاّ الإصلاح) بیانگر مفاد جمله پیشین است که در آغاز نظر، خالی از اجمال نیست وآن اینکه می گوید: من هرگز از کسانی نیستم که شما را از کاری باز دارم وخود با آن مخالفت کنم، من مانند دیگر پیامبران اصلاح طلبم وپایه اساسی اصلاح، همان همسویی گفتار ورفتار است.

سرانجام شعیب درهای بازگشت را به روی قوم خود باز می داند ومی گوید: (وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إلَیْهِ إنّ رَبّی رَحیمٌ وَدُودٌ)(هود/90).(1)

***

5_ زیانبار بودن پیروی از تو.

6_ تهدید به اخراج وسنگسار کردن.

را در میان خود ناتوان می بینیم واگر قبیله تو نبود، سنگسارت می کردیم، تو بر ما توانایی نداری.

5_ تو مسحور وجادو شده ای.

6_ تو بشری مانند ما هستی وما تو را دروغگو گمان می کنیم.

دعوت بود. چنانکه می گفتند:(إنّا لَنَریکَ فِینا ضَعیفاً...وَ ما أنْتَ عَلَیْنا بِعَزیز). (هود/91)

این منطق نادرست اختصاص به قوم هود ندارد.آنگاه که فرعون در میدان مبارزه با موسی محکوم شد، از همین راه وارد شد وگفت:(یا قَوْمِ ألَیْسَ لی مُلْکُ مِصرَ وَ هذِهِ الأنْهارُتَجْری مِنْ تَحْتی أفَلا تُبْصِرونَ* أمْ أنَا خَیْرٌ مِنْ هذا الّذی هُوَ مَهینٌ)(زخرف/51_52). «آیا فرمانروایی مصر از آن من نیست واین چشمه ها از زیر قصر من جاری نمی شود؟ آیا نمی بینید، بلکه من بهترم از این انسانی که خوار است؟!.»

5_ از آنجا که آنان در معاملات، حرام وحلال را رعایت نکرده وکم فروشی ودزدیدن اموال مردم شیوه زندگی آنان بود،پیروی از شعیب را مایه زیان خود خوانده گفتند:(لَئِنِ اتَّبَعْتُمْ شُعَیْباً إنّکُمْ إذاً لَخاسِرونَ). (اعراف/90)

6_ آنگاه که این راهها را در باز داری شعیب مؤثر ندیدند، او را به تهدید واخراج از شهر وسنگسار نمودن کردند وگفتند:(لَنُخْرِجَنَّکَ یا شُعَیبُ وَ الّذینَ آمَنُوا مَعَکَ مِنْ قَرْیَتِنا) (اعراف/89). وباز گفتند:(وَ لَوْلا رَهْطُکَ لَرَجَمْناکَ)(هود/91).

تا اینجا با اعتراضهاواشکالات کودکانه قوم شعیب آشنا شدیم. اکنون باید دید منطق نیرومند شعیب در پاسخ به آنان چه بود. از مقایسه این دو منطق می توان به الهی بودن او پی برد. پاسخهای او از این اعتراضها به شرح زیر است:

زیر پرداخته است. آنان از او درخواست کردند که به آیین بت پرستی باز گردد؛ او در پاسخ می گوید:

1_ (قَدِ افْتَرَیْنا عَلَی اللّهِ کَذِباً إنْ عُدْنا فی مِلَّتِکُمْ بَعْدَ إذْ نَجّانَا اللّهُ مِنْها وَ ما یَکُونُ لَنا أنْ نَعُودَ فیها إلاّ أنْ یَشاءَ اللّهُ رَبُّنا وَسِعَ رَبُّنا کُلَّ شیء عِلماً عَلَی اللّهِ تَوَکَّلْنا رَبَّنا افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالحَقِّ وَ أنْتَ خَیْرُالفاتِحینَ)(اعراف/89).

واگر ما به آیین شما بازگردیم وآن را آیین الهی بدانیم، بر خدا افترا بسته ایم پس از آنکه خدا ما را از آن نجات داد. ممکن نیست ما به آن آیین باز گردیم مگر اینکه خدا بخواهد. علم پروردگار من گسترده است. بر خدا توکل کرده ایم، خدایا میان ما وقوم ما به حق داوری کن که تو بهترین داورها هستی.

آنان به او گفتند:اگر عشیره تو نبود، تو را سنگسار می کردیم او در پاسخ گفت:

2_ (قالَ یا قَوْمِ أَرَهْطی أَعَزُّ عَلَیْکُمْ مِنَ اللّهِ وَ اتَّخَذْتُمُوهُ وَ راءَکُمْ ظِهْرِیّاً إنَّ رَبّی بِما تَعْمَلُونَ مُحیطٌ). (هود/92)

«ای قوم من !آیا عشیره من در نزد شما از خدا گرامیتر است. در حالی شما (به فرمانهای) خدا پشت کرده اید که پروردگار من بر آنچه عمل می کنید، احاطه دارد.»

شعیب در انتقاد از اعتراضهای کودکانه آنان روی امور یاد شده در زیر تکیه می کند:

1_ نتیجه پیروی از راه وآیین شما پس از داشتن دلیل بر بی پایگی آن، بدعت وافترا به خداست. چنانکه می فرماید:(قَدِ افْتَرَیْنا عَلَی اللّهِ کَذِباً إنْ عُدْنا فی مِلَّتِکُمْ بَعْدَ إذْ نَجّانَا اللّهُ مِنْها) (اعراف/89). ونکته جالب اینکه شعیب بازگشت به آیین آنان را ازخود وپیروانش نفی می کند، ولی توحید در تدبیر رانیز یاد آور می شود وآن اینکه: (وما یَکُونُ لَنا أنْ نَعُودَ فیها إلاّ أنْ یَشاءَ اللّهُ رَبُّنا)(اعراف/89): «بر ما ممکن

ص : 19

نیست به آن آیین بازگردیم مگر خدا و پروردگار ما بخواهد» ومعنی استثنا این است که کارهای جهان در دست خداست واو مقلب القلوب است. البته مشیّت خدا بر بازگشت افراد با ایمان به شرک در صورتی عملی می شود که خود این افراد زمینه های گرایش را فراهم کنند.

2_ شگفتی از این است که مرا به سبب داشتن عشیره ام رجم نمی کنید، چگونه عشیره من نزد شما از خدا گرامیتر است؟ من می بینم شما به فرمانهای خدا اعتنا نمی کنید: (قالَ یا قَوْمِ أَرَهْطی أَعَزُّ عَلَیْکُمْ مِنَ اللّهِ وَ اتَّخَذْتُمُوهُ وَ راءَکُمْ ظهْرِیّاً إنَّ رَبّی بِما تَعْمَلُونَ مُحیطٌ)(هود/92).

او به پاره ای از اعتراضها به خاطر کودکانه بودن پاسخ نگفته واگر هم گفته وحی الهی نقل نفرموده است وآن مسأله اتهام به جنون، دروغگویی ویا گنگ بودن محتوای دعوت یا منافات داشتن بشر بودن او با دعوی رسالت که ما در گذشته به بی پایگی این اعتراضات اشاره نمودیم.

***

3_ او را تکذیب کردند. آنان را عذاب روز(ابر) سایه افکن فرا گرفت، عذاب آن روز عذاب بزرگی بود.

4_ زمین لرزه آنان را فرا گرفت، در خانه های خود هلاک شدند.

5_ آنگاه که فرمان ما(عذاب) فرود آمد، شعیب وافرادی که به او ایمان آورده بودند، به رحمت خود نجات دادیم وصدای مهیب، افراد ستمگر را فرا گرفت، در خانه های خود خموده وخاموش هلاک شدند.

6_ آنان نابود شدند، گویی هرگز در آن دیار نبودند. آگاه باشید اهل مدین از رحمت خدا دور شدند، همچنان که قوم ثمود دور شدند.

7_ آنان که شعیب را تکذیب کردند، گویا در آن دیار نبودند. آنان که شعیب را تکذیب کردند زیانکار بودند.

8_ از آنان روی برگرداند وگفت:ای قوم من! پیامهای پروردگارم را برای شما رساندم وشما را نصیحت کردم. چگونه بر قوم کافر متأسف باشم.

لحظه نومیدی فرا می رسد واستحقاق آنان به عذاب قطعی می گردد. با سه نوع عذاب این قوم ریشه کن می گردند:

1_ صدای مهیب وتکان دهنده: ( وَ أخَذَتِ الّذینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَةُ). (هود/ 94)

2_ زمین لرزه که طبعاً نتیجه همان صدای مهیب خواهد بود: (فَأخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ) (اعراف/91).

3_ «ظله» به معنی ابر سایه افکن است. حالا این ابر حامل چه عذابی بوده، در خود آیه شاهدی بر آن نیست. ولی طبق گفته مفسران حامل آتش بود که آنان را سوزاند. ولی احتمال دارد مقصود از روز سایه، روزی بود که ابر پایین آمد. مانند روز مه که سطح زمین را فرا گیرد. خود این تاریکی مایه سر درگمی آنان شد که به دنبالش صیحه ورجفه ویرانگر فرا رسید.

ولی چون در نابودی اقوام پیشین سخن از صاعقه نیز به میان آمده است، آنچه مفسران گفته اند قریب به نظر می رسد وآن اینکه در نتیجه صاعقه در پوشش ابر، صدای وحشتناکی پدید آمد وهم آتشبار بزرگی فرود آمد وزمین لرزه ای نیز در نتیجه صدای مهیب، تحقّق پذیرفت.

خدا به سبب اینکه حساب افراد با ایمان با گروه کافران جداست، از نجات شعیب وافراد با ایمان سخن گفته و فرموده است: (وَ لَمَّا جَاءَ أمْرُنا نَجَّیْنا شُعَیْباً وَالّذینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَة مِنّا)(هود/94).

سرانجام شعیب به اجساد بی جان آنان نگریست وبه عنوان ابراز تنفر روی برگرداند، ولی با آنان چنین سخن گفت:( لَقَدْ أبْلَغْتُکُمْ رِسالاتِ رَبّی وَ نَصَحْتُ لَکُمْ فَکَیْفَ آسی عَلی قَوْم کافِرینَ) (اعراف/93).

در هر حال این آیه گواه بر این است که انسانهای بزرگ می توانند در این

ص : 23

جهان با ارواح سعید یا پلید ارتباط بر قرار کرده وسخن بگویند ونظیر این مطلب در مورد صالح که با قوم خود پس از نابودی آنها سخن گفت، گذشت.(1)

افراد خاندان اسرائیل به گفته تورات فقط هفتاد تن بودند. بنی اسرائیل به زودی در مصر زیاد شدند وفراعنه را از کثرت خود متوحش کردند. رفتار دولت مصر بابنی اسرائیل بسیار خشن بود. فرزندان آنان را سر می برید ودختران آنان رارها می کرد.(1)

قرآن رفتار خشونتبار فرعون را با بنی اسرائیل، که همگی منتهی به یعقوب می شدند، چنین نقل می کند:(نَتْلُوا عَلَیْکَ مِنْ نَبَإ مُوسی وَ فِرْعَونَ بِالحَقِّ لِقَوم یُؤمِنُونَ).

(إنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الأرْضِ وَ جَعَلَ أهْلَها شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أبْناءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِ نِساءَهُمْ إنَّهُ کانَ مِنَ المُفْسِدینَ).

(وَنُرِیدُ أنْ نَمُنَّ عَلَی الّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الأرضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أئمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الوارِثینَ* وَنُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الأرضِ وَ نُرِیَ فِرْعَونَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ). (قصص/3_6)

«حکایت می کنیم بر تو خبر موسی وفرعون را به حق(پیراسته از هر نوع دروغ)برای بهره مند شدن مؤمنان.

فرعون در زمین گردنکشی کرد واهل آن را گروه گروه نمود. گروهی را ضعیف وذلیل ساخت. پسران آنان را می کشت وزنان را زنده می داشت. فرعون از تبهکاران بود.

وما می خواهیم بر افراد ضعیف در زمین منّت گذاریم وآنها را پیشوایان مردم قرار دهیم ووارث ملک فرعون گردانیم. در روی زمین به آنان، قدرت بخشیم وبه فرعون وهامان ولشگریانش از آنچه می ترسند ارائه کنیم.»

تاریخ به ما می گوید: فرعون وهامان از تولّد موسی، که بر باد دهنده ملک آنان بود، می ترسیدند واز این جهت پسران بنی اسرائیل را می کشتند تا او متولّد

ص : 26

نشود. خداوند در جمله (... ما کانُوا یَحْذَرُونَ)به ترس آنان از تولد موسی اشاره می کند ویاد آور می شود که خدا می خواهد چیزی را که از آن می ترسیدند (ولادت موسی) به آنان نشان دهد. گواه بر اینکه مقصود از موصول«ما» در «ما یحذرون» تولد موسی است. جمله بعد از آن است که می گوید:(وَ أوْحَیْنا إلی أُمِّ مُوسی أنْ أرْضِعیه...) به مادر موسی الهام کردیم که فرزند خود را شیر ده... یعنی مشیت خداوند براین تعلّق گرفته است که این شخص متولّد گردد وسرانجام تخت وتاج فرعون را تباه سازد.

از بررسی آیات قرآن می توان زندگی او را به شش بخش تقسم کرد وهر بخش محورهای گوناگون دارد که آیات فراوانی در باره آن وارد شده است. این شش بخش عبارتند از:

1_ از ولادت در مصر تا مهاجرت به مدین.

2_ ده سال زندگی در مدین در کنار شعیب.

3_ مهاجرت از مدین به مصر وحوادث راه.

4_ ورود به مصرومبارزه با فرعون تا هلاکت وی.

5_ هلاکت و نابودی آل فرعون

6_ خروج از مصر ونزول در صحرای سینا.

7_ چهل سال سرگردانی در صحرای سینا.

ص : 27

6_ (وَحَرَّمْنا عَلَیْهِ الْمَراضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقالَتْ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی أهْلِ بَیْت یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ)(قصص/12).

7_ (فَرَدَدْناهُ إلی أُمِّهِ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها وَ لا تَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ أنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ وَ لکِنَّ أکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ)(قصص/13).

8_ (وَلَقَدْ مَنَنّا عَلَیْکَ مَرَّةً أُخْری* إذْ أوْحَیْنا إلی أُمِّکَ ما یُوحی* أنِ اقْذِفیهِ فِی التّابُوتِ فَاقْذِفیهِ فی الیَمِّ فَلْیُلْقِهِ الیَمُّ بِالسّاحِلِ یَأْخُذْهُ عَدُوٌّ لی وَ عَدُوٌّ لَهُ وَألْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنّی وَ لِتُصْنَعَ علی عَیْنی).

9_ (إذْ تَمشی أُخْتُکَ فَتَقُولُ هَلْ أدُلُّکُمْ عَلی مَنْ یَکْفُلُهُ فَرَجَعْناکَ إلی أُمِّکَ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها وَ لاتَحْزَنَ...)(طه/37_ 40).

خود را از دور دید، در حالی که آل فرعون متوجّه نبودند (یعنی دید که آنان موسی را از صندوق بیرون آورده وبه خانه بردند).

6_ ما از قبل، همه زنان شیرده را برای او حرام کردیم(پستان هیچ زنی را به دهان نگرفت). خواهر موسی(که به عنوان فرد ناشناس نظاره می کرد) به آل فرعون گفت:مایلید من شما را به خانواده ای هدایت کنم تا او را نگهداری کنند وآنان خیرخواه او هستند.

7_ ما او را (از این طریق به مادرش) باز گرداندیم تا چشمش روشن شود وغمگین مباشد وبداند که وعده های خدا حق وپا برجاست، ولی اکثر مردم نمی دانند.

8_ ما بار دیگر بر تو منّت نهادیم، آنگاه که بر مادرت وحی کردیم آنچه را وحی کردیم (به او گفتیم) که نوزادت را در صندوقی بگذار، صندوق را به دریا افکن(تا امواج دریا). صندوق را به ساحل بیفکند(نوزاد را)یکی از دشمنان من ودشمنان او برگیرد ومحبت خویش را بر تو ارزانی داشتم تا زیر نظر من پرورش پیدا کنی.

9_ آنگاه که خواهرت می رفت، می گفت:می خواهید من شما را به کسی که او را نگاهداری کند هدایت کنم. ما تو را به مادرت بازگردانیدیم تا چشمش روشن شود وغم نخورد.

فرمان خدا او را در میان صندوقی نهاد واطراف آن را قیر اندود کرد که آب به آن نفوذ نکند وبه امواج آب سپرد. امواج آب نیل صندوق را از ساحل قصر فرعون عبور داد وبه ساحل پرت کرد وتوجّه فرعون وهمسرش را جلب کرد. آنها در صندوق را گشودند وکودک زیبایی را مشاهده کردند که با چشمهای خود به آنان می نگرد، گویا می گوید:مرا از این نقطه بیرون آورید و در دامن خود پرورشم دهید. او را از صندوق در آوردند وهمسر فرعون مانع از کشتن او شد وگفت:شاید او به حال ما سودی بخشد یا او را به فرزندی بگیریم. این سخن را می گفتند ولی از سرانجام این کودک آگاه نبودند. چنانکه می فرماید:(عَسی أنْ یَنْفَعَنا أوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ).

به دنبال دایه ای برآمدند که او را شیر دهد. اما هر زن شیر دهی را آوردند، پستان او را نگرفت وداد وفریاد کودک از گرسنگی بلند بود. در این میان خواهر موسی به عنوان فرد ناشناسی وارد جمع آنان شد. او پیشنهاد داد که من خانواده ای را می شناسم که می تواند تربیت او را بر عهده بگیرد. آنان از شنیدن این جمله خوشحال شدند. سراغ او فرستادند که او کسی جز مادر موسی نبود. وقتی او پستان خود را به دهان او گذارد، به خوبی آن را مکید واز این طریق، خوشحالی فرعون وهمسر او را فراهم آورد وقرار شد که تربیت او را بر عهده بگیرد. بدین گونه وعده الهی:(إنّا رادٌّوهُ إلَیْکِ) تحقق پذیرفت.

این جریان می رساندکه نقشه های پوشالی بشر در برابر مشیّت الهی چیزی نیست وآیه (وَ ما تَشاءُؤنَ إلاّ أنْ یَشاءَ اللّهُ)(انسان/30) بر همه چیز حاکم است.

د راین جا مناسب است که از نغزترین شعر شاعر معاصر، پروین اعتصامی که در باره ولادت موسی وبی تابی مادر او وتحقق وعده الهی به بازگرداندن آن، سروده است، یادی کنیم:

مادر موسی،چو موسی را به نیل *** درفکند، از گفته ربِّ جلیل

خود ز ساحل کرد با حسرت نگاه *** گفت کای فرزند خُردِ بی گناه

ص : 31

گر فراموشت کند لطف خدای *** چون رهی زین کشتی بی ناخدای

گر نیارد ایزد پاکت به یاد *** آب،خاکت را دهد ناگه به باد

وحی آمد کاین چه فکر باطل است *** رهرو ما اینک اندر منزل است

پرده شک را برانداز از میان *** تا ببینی سود کردی یا زیان

ماگرفتیم آنچه را انداختی *** دست حق را دیدی ونشناختی

درتو ،تنها عشق ومهرِ مادری *** شیوه ما ،عدل وبنده پروری است

نیست بازی کارِ حق، خود را مباز *** آنچه بردیم از تو، باز آریم باز

سطح آب از گاهوارش خوشتر است *** دایه اش سیلاب وموجش مادر است(1)

در دامن خود پرورش دهند»،چنانکه می فرماید:(فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَونَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوّاً وَ حَزَناً ) .میان این دو بیان در حالی که هر دو درست هستند،تفاوت روشنی است.

3_ در سوره طه علّت گرایش فرعون وهمسرش آسیه به موسی وارد شده که چگونه با آن همه کشتارهای فراوان این بچه را نکشتند ودر آغوش خود پرورش دادند وآن اینکه خدا محبت موسی را در دل آنان یا همه افراد قرار داد، چنانکه می فرماید: (وَأَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنّی): «محبتی از خود بر تو قرار دادم.» واین نکته در سوره قصص نیامده است.

4_ در سوره طه جمله ای بر جمله پیشین عطف شده و آمده است: (ولْتُصْنَعْ عَلی عَیْنی) القای محبت موسی در دل فرعون برای این بود که زیر نظر عنایت الهی پرورش پیدا کنی. واگر چنین محبتی در دلها نداشت، او نیز سرانجامی مانند سرانجام دیگر کودکان پیدا می کرد واز رشد وبزرگ شدن او جلوگیری به عمل می آمد. در حقیقت القای محبت بود که به او بقا ودوام بخشید ودر نتیجه زیر نظر خدا بزرگ شد. این نکته نیز در سوره قصص نیامده است.

5_ در سوره طه یاد آور می شود که من تو را برای کار خود( وحی و رسالت) آرایش دادم:(وَ اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسی). (1) این نکته هم در سوره قصص نیست.

6_ در سوره قصص موضوع دلداری مادر به صورت روشن به چشم می خورد. چنانکه می گوید:(ولاتَخافی وَ لاتَحْزَنی إِنَّا رادُّوهُ إلَیْکِ): به مادر گفتیم: «مترس وغم مخور او را به سوی تو باز می گردانیم». در حالی که درسوره طه به جمله (لاتحزن)اکتفا شده است.

7_ آیات سوره قصص آنچنان به مادر امیدواری می بخشد که نه تنها از شرّ فرعون نجات پیدا می کند، بلکه او در آینده از پیامبران خواهد بود؛ چنانکه

ص : 33

می فرماید:(وَجاعِلُوهُ مِنَ المُرْسَلینَ) . این نکته در سوره طه نیامده است.

8_ در سوره قصص از بی تابی مادر بیشتر سخن می گوید ویاد آور می شود که اگر ما قلب مادر را محکم نمی کردیم چه بسا او راز خود را فاش می کرد واز تولّد موسی در خانواده بنی اسرائیل گزارش می داد وسرانجام زندگی موسی به خطر می افتاد. می فرماید:(وَأَصْبَحَ فُؤادُ أُمِّ مُوسی فارِغاً إنْ کادَتْ لَتُبْدِی بِهِ لَولا أنْ رَبَطْنا علی قَلْبِها ). «قلب مادر موسی از هر اندیشه ای خالی گشت(جز یاد فرزندش) واگر ما قلب او را محکم نمی کردیم چه بسا راز خود را آشکار می کرد» (ولی قلب او را محکم کردیم تا مطمئن باشد). این نکته نیز در سوره طه نیامده است.

9_ در سوره قصص یاد آور می شود که مادر موسی، خواهر او را به دنبالش فرستاد تا از سرنوشت اوخبری بیاورد؛ چنانکه می گوید:(وَقالَتْ لأُخْتِهِ قُصِّیهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُب وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ). «مادر موسی به خواهر او گفت:کودک را تعقیب کن، او نیز از کنار، اوضاع را دید در حالی که اطرافیان فرعون توجّه نداشتند»، ولی در سوره طه فقط از رفتن خواهر سخن می گوید،بدون اینکه بگوید مادر، او را به تعقیب فرزندش فرمان داد.

10_ در سوره قصص علّت بازگرداندن او به مادر بیان شده است وآن اینکه خدا همه پستانها را بر او حرام کرد و هیچ پستانی را نگرفت وآنها ناچار شدند به دنبال زنی باشند که پستان او را بگیرد. در این موقع خواهر موسی مادر او را به عنوان یک دایه نا آشنا معرفی کرد؛ چنانکه می گوید:(وَحَرَّمْنا عَلَیْهِ الْمَراضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقالَتْ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی أهْلِ بَیْت یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ). «تمام زنان شیرده را بر موسی تحریم کردیم، خواهر موسی به آنان گفت:مایلید من شما را به خانواده ای هدایت کنم که پرورش او را بر عهده بگیرند وآنان خیر خواه او هستند.» در حالی که در سوره طه فقط از رفتن خواهر به دریا وفرعون سخن می گوید: من شما را به چنین خانواده ای هدایت کنم وامّا اینکه چرا او این سخن را گفت وچرا دربار فرعون

ص : 34

پذیرفت سخنی به میان نیامده است، چنانکه می گوید: ( إذْ تَمشی أُخْتُکَ فَتَقُولُ هَلْ أدُلُّکُمْ عَلی مَنْ یَکْفُلُه). «آنگاه که خواهرت می رفت ومی گفت:می خواهید من شما را به کسی که او را پرورش دهد هدایت کنم.»

از این بیان روشن می شود که تکرار یک سرگذشت به معنی تکرار بی فایده نیست، بلکه در هرجایی نکته ای را گفته که در جای دیگر نیامده است. وامّا اینکه چرا همه نکات یک جا نیامده است، علّت آن را باید در شأن نزول ومحیط فرود آمدن آیات به دست آورد. غالباً آیاتی که به عنوان استشهاد موضوعی وارد شده، فقط نکات مورد نظر را آورده واز دیگر نکات که در بیان سرگذشتها به آن اشاره می کنند، صرف نظر کرده است.

3_ (قالَ رَبِّ إنّی ظلَمْتُ نَفْسی فَاغْفِر لی فَغَفَرَ لَهُ إنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحیمُ).

4_ (قالَ رَبِّ بِما أنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمینَ).

5_ (فَأَصْبَحَ فِی المَدینَةِ خائِفاً یَتَرَقَّبُ فَإذَا الّذی اسْتَنْصَرَهُ بِالأمْسِ یَسْتَصْرِخُهُ قالَ لَهُ مُوسی إنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ).

6_ (فَلَمّا أنْ أرادَ أنْ یَبْطِشَ بِالّذی هُوَ عَدُوٌّ لَهُما قالَ یا مُوسی أتُریدُ أنْ تَقْتُلَنی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالأمْسِ إنْ تُرِیدُ إلاّ أنْ تَکُونَ جَبّاراً فِی الأرْضِ وَ ما تُریدُ أنْ تَکُونَ مِنَ المُصْلِحینَ).

7_ (وَجاءَ رَجُلٌ مِنْ أقْصَی المَدینَةِ یَسْعی قالَ یا مُوسی إنَّ المَلأَ یَأتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إنّی لَکَ مِنَ النّاصِحینَ).

8_ (فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنی مِنَ القَوْمِ الظّالِمینَ).

9_ (وَلَمّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبّی أنْ یَهْدِیَنی سَواءَ السَّبیلِ) (قصص/14_22).

گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم.

2_ او در موقعی که اهل شهر در غفلت بودند وارد شهر شد. ناگهان دو نفر را دید که با یکدیگر جنگ ونزاع می کنند. یکی از آن دو، پیرو او و دیگری از دشمنان او بود.آن فرد پیرو از وی تقاضای کمک کرد. موسی نیز مشتی محکم بر سینه دشمن او کوبید وکار او را ساخت. موسی گفت:این عمل شیطان بود که او دشمن گمراه کننده آشکاری است.

3_ گفت:پروردگارا! من بر خویشتن ستم کردم، کار مرا بپوشان. او نیز پوشانید. زیرا او ساتر ومهربان است.

4_ موسی گفت:پروردگارا!سوگند به نعمتی که به من داده ای پشتیبان مجرمان نخواهم بود.

5_ موسی با ترس در شهر در جستجوی اخبار بود. ناگهان همان کس که دیروز از او کمک طلبیده بود، بار دیگر از موسی کمک می طلبید. موسی به اوگفت:تو آشکارا انسان جاهل هستی.

6_ هنگامی که خواست با کسی که دشمن هر دو بود درگیر شود، او(دشمن) (1) گفت:ای موسی! می خواهی مرا بکشی چنانکه دیروز انسانی را کشتی. تو می خواهی که برتری طلب در روی زمین باشی، ونمی خواهی از مصلحان باشی.

7_ مردی از نقطه دور شهر با سرعت به سوی موسی آمد، گفت:سران قوم نقشه قتل تو را می کشند، این شهر را ترک کن. من از خیرخواهان تو هستم.

8_ موسی سخن آن مرد را پذیرفت وبا حالت ترس ونگرانی از شهر خارج شد وگفت:پروردگارا مرا از قوم ستمگر نجات بده.

9_ آنگاه که به سمت «مدین» متوجه شد، گفت:امیدوارم خدایم مرا به راه راست هدایت فرماید.

ص : 37

روز روشن به هنگام خلوت بودن شهر ونبودن تردد بوده است، نه به هنگام شب.

2_ قرآن آن مرد اسرائیلی را شیعه (پیرو) موسی می خواند و می گوید: (فَاسْتَغاثَهُ الّذی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الّذی مِنْ عَدُوِّهِ ) .« پیرو موسی از او کمک خواست.» سؤال می شود،موسی که در قصر فرعون بزرگ شده وارتباطی با بنی اسرائیل نداشت، چگونه پیرو داشته بود؟

پاسخ:درست است که موسی در کاخ فرعون پرورش یافته بود، اما ارتباط او با مادر ودر نتیجه با بنی اسرائیل قطع نبود وحقیقت بر اسرائیلیان روشن بود وآنان می دانستند که یک نفر از خودشان، در میان فراعنه زندگی می کند. بلکه می توان گفت او تماسهایی با قوم خود داشت وقصر فرعون را به خاطر مجادلات ترک گفته بود ودر نقطه دیگری زندگی می کرد(1) . از این رو به عظمت وبزرگی او پی برده بودند؛ بدان گونه که خود را پیرو او می دانستند.

3_ او در چنین شرایطی وارد شهر شد ودر گیری یک نفر از بنی اسرائیل را با یک نفر از قبطیان مشاهد ه کرد. استغاثه اسرائیلی سبب شد که موسی به کمک بشتابد وبا زدن مشتی بر او کار او را تمام کند. چنانکه می فرماید:( فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ ).

در اینجا چند سؤال مطرح است:

چگونه موسی بدون تحقیق از اسرائیلی دفاع کرد؟ آیا موسی می خواست او را بزند یا بکشد؟ سرانجام وقتی قبطی نقش بر زمین شد و او گفت:(هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیطانِ إنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِینٌ)، کدام عمل را عمل شیطانی خواند؟!

پاسخ پرسش نخست روشن است. بنی اسرائیل پیوسته در دست قبطیان خوار

ص : 39

وذلیل بودند، در اندیشه هیچ اسرائیلی خطور نمی کرد که بر یک نفر از قبطیان زور بگوید ومنشأ درگیری در چنین شرایطی جز ضعیف کشی نبوده است. از این جهت موسی به دفاع از او پرداخت.

در متن آیه لفظ «استغاثه» وارد شده است واین لفظ در موردی به کار می رود که ناتوانی در دست توانایی اسیر وبیچاره گردد وفریاد رس بطلبد. بنابراین وضع برای موسی روشن بوده وبلافاصله به کمک پیرو خود شتافت.

در باره سؤال دوّم می توان گفت:وسیله ای که موسی از آن بهره گرفت، مشت بوده وآن در مورد ضرب به کار گرفته می شود، نه قتل. واگر احیاناً به قتل منجر گردید، قتل خطایی خواهد بود واگر او قاصد قتل او بود، از سلاح سرد ویا سنگ، وچوب استفاده می کرد وچون حادثه ناگهانی بوده، طبعاً نظرش یک نوع دفاع از مظلوم بوده، نه قتل ظالم.

امّا جمله اخیر که عمل را عمل شیطانی توصیف کرده، باید دید مرجع ضمیر چیست؟ گاهی گفته می شودکه مقصود از عمل شیطان، درگیری آن دو نفر بوده که منجر به قتل قبطی گردید ودر روایتی نیز این تفسیر وارد شده است.(1)

مشکل این نظر آیه بعدی است که می گوید: (قالَ رَبِّ إنّی ظلَمْتُ نَفْسی فَاغْفِر لی) این جمله حاکی است که مرجع ضمیر،کار خود موسی است ودر غیر این صورت چنین درخواستی، درخواست بی موقع خواهد بود. اگر هیچ کار خلافی صورت نگرفته است، چرا می گوید:من بر خویش ستم کردم؟

حق این است که مقصود، کار خود موسی است؛ ولی عمل شیطان پیوسته

ص : 40

ملازم با معصیت وگناه نیست، بلکه هر کار بی موقع، یک نوع کار شیطانی است وکار موسی، خطا و بی موقع بود. زیرا این نوع درگیریهای جزئی نه تنها سودی نمی بخشد، بلکه مایه گرفتاری رهبر وفزونی فشار گروه مستکبر می گردد واگر موسی صبر می کرد تا این قبطی مانند دیگر قبطیان به موقع در دریا غرق می شدند،بیشتر مقرون به مصلحت بود. خلاصه سوء تدبیر که مایه در به دری موسی گردید، جز کار شیطانی در مقابل کار الهی وعقلانی چیز دیگری نیست.

ولذا وقتی فرعون یاد آور کار او شد وگفت:(وَفَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الّتی فَعَلْتَ وَ أنْتَ مِنَ الکافِرینَ) (شعراء/19):«کردی کاری را که کردی، و به نعمت کفر ورزیدی، او در پاسخ گفت:(فَعَلْتُها إذاً وَ أنَا مِنَ الضّالّینَ). (شعراء/20):«انجام دادم در حالی که خطا کار بودم.» خطا از این نظر که کاری را صورت دادم که از نظر مصالح نباید انجام بگیرد. لذا در آیه سوّم آن را ظلم بر نفس تلقی کرده و می گوید:(قالَ رَبِّ إنّی ظلَمْتُ نَفْسی فَاغْفِر لی فَغَفَرَ لَهُ إنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحیمُ).

موسی،ظلم را به خود نسبت می دهد. یعنی خود را به رنج وزحمت افکند.(1) لفظ «غفران»در اصطلاح امروز به معنی بخشیدن گناه است ودر لغت عرب به معنی پوشانیدن است(2) واز خدا می خواهد که کار او را بپوشاند و او را از پیامد این کار نجات دهد، به گواه اینکه می گوید:(فَنَجَّیْناکَ مِنَ الغَمِّ) (طه /40) یعنی ترا از اندوه نجات دادم.

ص : 41

4_ در آیه چهارم موسی به نعمتی که خدا در حقّ او ارزانی داشته واز دوران کودکی تا آن هنگام او را در پوشش آن قرار داده، سوگند یاد می کند که پشتیبان مجرمان نباشد: (قالَ رَبِّ بِما (1) أنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمینَ). اکنون سؤال می شود مقصود از «مجرمین» کیست؟ آیا آن مرد اسرائیلی است(2) که پاسخ به دعوت او مایه قتل قبطی شد یا مقصود آن مرد قبطی است یا مجموع فراعنه است که غرق در جرم وگناه بودند؟

احتمال نخست بسیار ضعیف است. چگونه می توان استغاثه موحدی را جرم نامید وموسی از کجا فهمید که او مجرم بوده است واگر او مجرم بود، دو مرتبه او را کمک نمی کرد. چنانکه در حادثه دوّم نیز به او کمک کرد. طبعاً مقصود همان احتمال دوّم وسوّم خواهد بود واین جمله می رساند که او از دفاع خود نادم وپشیمان نبود. چیزی که هست شایسته بود به نحوی انجام گیرد که به قتل او منتهی نشود.

او در شهر گردش می کرد ومراقب اوضاع بود، ناگهان با حادثه دوّمی که کاملاً مشابه با حادثه نخست بود روبرو گردید وآن مرد اسرائیلی این بار با فرد دیگری از قبطیان گلاویز شده وباز از موسی کمک می طلبد. این بار موسی او را «غویّ مُبین» می خواند؛ چنانکه می فرماید:(فَأَصْبَحَ فِی المَدینَةِ خائِفاً یَتَرَقَّبُ فَإذَا الَّذِی اسْتَنْصَرَهُ بِالأمْسِ یَسْتَصْرِخُهُ قالَ لَهُ مُوسی إنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ).

اکنون سؤال می شود:چرا موسی آن اسرائیلی مدد خواه را «غوی» خواند ومقصود از آن جمله چیست؟

پاسخ این که غیّ از غوایه است وآن در لغت عرب به معنی کار «ناصواب» است که در مقابل «رشد» است. کار بی موقع را غوایه وفاعل آن را «غویّ» می گویند

ص : 42

ودر مضمون آن، جهل وناآشنایی نهفته است.(1)

به طور مسلّم کار این اسرائیلی که هر روز با یکی از قبطیان درگیر می شده در حالی که قدرت دفاع از خود را نداشته، یک نوع کار ناصواب بوده است.

ولی در عین حال اگر به کمک او نمی شتافت، آن مرد قبطی، آن ضعیف وناتوان را مضروب ویا مقتول می ساخت. از این جهت چاره نداشت که این بار نیز به کمک او بشتابد، نه به صورت نخست، بلکه به گونه ای که مانع از مضروب شدن اسرائیلی گردد؛ چنانکه می فرماید:(فَلَمّا أَنْ أرادَ أنْ یَبْطِشَ بِالّذی هُوَ عَدُوٌّ لَهُما(2)).

در این موقع اسرائیلی یا آن قبطی گفت:(قالَ یا مُوسی أتُریدُ أنْ تَقْتُلَنی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالأمْسِ إنْ تُرِیدُ إلاّ أنْ تَکُونَ جَبّاراً فِی الأرْضِ وَ ما تُریدُ أنْ تَکُونَ مِنَ المُصْلِحینَ). «گفت: ای موسی آیا می خواهی مرا بکشی همچنان که دیروز انسانی را کشتی....»

در اینجا دو سؤال وجود دارد: یکی اینکه گوینده این سخن چه کسی بود، آیا اسرائیلی بود یا قبطی؟ دیگری این که: مقصود از «جبار» چیست؟!

در باره سؤال نخست دو احتمال داده اند: برخی معتقدند گوینده اسرائیلی بود. آنگاه که موسی قصد آن دو را کرد، او تصور کرد می خواهد او را بزند به گواه اینکه قبلاً او را «غوی مبین» توصیف کرد. از این جهت این جمله را گفت وراز موسی را فاش ساخت.(3)

احتمال دیگر اینکه قتل آن قبطی در شهر پیچیده بود وموسی نیز در آن روزها به

ص : 43

عنوان حامی بنی اسرائیل شناخته شده بود و طبعاً می دانستند که او مرتکب این کار شده است.(1) در چنین شرایطی آن قبطی برای اینکه موسی را از خود دور سازد، عمل او را به رخش کشید وگفت:(أتُریدُ أنْ تَقْتُلَنی...).

«جبّار» در لغت به معنی برتری طلب است.(2) تو گویی گوینده احساس کرد که موسی می خواهد در این دیار،حاکم وفرمانروا باشد.

سرانجام این دو نفر، با مداخله موسی از هم فاصله گرفتند وموسی فهمید که راز او فاش شده وطبعاً مأموران دولتی در صدد دستگیری او هستند. در چنین شرایط پیکی می رسد واو را از توطئه دربار فرعون آگاه می سازد واو تصمیم می گیرد که مصر را ترک کند.

فِینا مِنْ عُمُرِکَ سِنینَ)، حاکی از آن است. برخی از مفسرین _ مانند بیضاوی _(1) آن را به سی سالگی تحدید می کنند. ما هر چند این نوع تحدیدها را نمی توانیم سند گفتار خود قرار دهیم ولی از مجموع می توان گفت. که او بخشی از عمر خود را در محیط بت پرستی گذرانده وشگفتی در اینجاست که به قدر مویی اثر نپذیرفت. مسلّماً فرعون مصمم بود که او در اختیار کاهنان قرا گیرد وآیین فراعنه را بیاموزد، ولی دست غیب آن چنان او را از هر نوع آلودگی حفظ کرده بود که پس از خروج از دربار فرعون، قهرمان توحید گردید وبا بت پرستی وخدایی فروشی فراعنه به مبارزه برخاسته است.

اینجاست که انسان به مفاد جمله (وَلْتُصْنَعَ عَلَی عَیْنِی) ویا (وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی) پی می برد که چگونه خداوند، در منجلاب شرک درخت توحید را پرورش می دهد.

***

امْرَأَتَیْنِ تَذُودانِ قالَ ما خَطْبُکُما قالَتا لاَنَسْقی حَتّی یُصْدِرَ الرِّعاءُ وَ أبُونا شَیْخٌ کَبیرٌ).

2_ (فَسَقی لَهُما ثُمَّ تَوَلّی إلَی الظِّلِّ فَقالَ رَبِّ إنّی لِما أنْزَلْتَ إلَیَّ مِنْ خَیْر فَقیرٌ).

3_ (فَجاءَتْهُ إحْداهُما تَمْشی عَلَی اسْتِحْیاء قالَتْ إنَّ أبی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا فَلَمّا جاءَهُ وَ قَصَّ عَلَیْهِ القَصصَ قالَ لاتَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ القَوْمِ الظّالِمینَ).

4_ (قالَتْ إحْداهُما یا أبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ القَوِیُّ الأمِینُ).

5_ (قالَ إنّی أُرِیدُ أنْ أُنْکِحَکَ إحدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أنْ تَأْجُرَنی ثَمانِیَ حِجَج فَإنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِکَ وَ ما أُرِیدُ أنْ أَشُقَّ عَلَیْکَ سَتَجِدُنی إنْ شاءَ اللّهُ مِنَ الصّالِحینَ).

6_ (قالَ ذلِکَ بَیْنی وَ بَیْنَکَ أیَّمَا الأجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلا عُدوانَ عَلَیَّ وَ اللّهُ عَلی ما نَقُولُ وَکِیلٌ). (قصص/23_ 28)

7_ (...وَقَتَلْتَ نَفْسافَنَجَّیْناکَ مِنَ الغَمِّ وَفَتَنّاکَ فُتُوناً فَلَبِثْتَ سِنینَ فی أهْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلی قَدَر یا مُوسی).(طه/40)

ونیازمندم.

3_ (دختران با گوسفندان به خانه بازگشتند وجریان برخورد خود را با جوانی که گوسفندان آنها را آب داد به پدر گفتند. پدر به یکی از آن دو گفت:برو این جوان را دعوت به خانه کن تا مزد او را بپردازم.) یکی از آنها در حالی که با نهایت حیا راه می رفت آمد وگفت:پدرم تو را می خواهد تا پاداش آب دادن گوسفندان را بپردازد. وقتی موسی به خانه او(شعیب) آمد وسرگذشت خود را گفت(شعیب) گفت: مترس از ستمگران نجات یافتی.

4_ یکی از دختران به پدر گفت:پدرجان این جوان را استخدام کن، زیرا بهترین افراد برای استخدام کسی است که نیرومند وامین باشد.

5_ شعیب به موسی گفت:می خواهم یکی از این دودخترم را به عقد تو در آورم، مشروط به اینکه هشت سال برای من کار کنی واگر آن را به ده سال افزایش دادی، اختیار با توست ونمی خواهم کار را بر تو دشوار سازم. مرا به خواست خدا از صالحان خواهی یافت.

6_ موسی در پاسخ گفت: این قرار داد میان من وشماست. هر کدام از این دو مدّت را انجام دهم بر من اعتراضی نیست، خدا برآنچه می گوییم شاهد وگواه است.

7_ وانسانی را کشتی وما تو را از غم نجات دادیم وبارها تو را آزمودیم وسالها میان مردم مدین زندگی کردی، آنگاه ای موسی در آن وقت مقدر آمدی.

میان خلیج عقبه تا کوه سینا می زیسته اند اطلاق کرده اند وبعضی مسکن آنان را تا کنار فرات امتداد داده اند.(1)

موسی در پرتو این لطف الهی شب وروز فاصله میان مصر ومدین را پیمود وبا بدن رنجور به سرزمین «مدین» رسید ودر چشم انداز خود چاهی را دید که گروهی از چوپانان باگوسفندان خود، اطراف آن را گرفته اند ومرتّب از چاه آب کشیده دامهای خود را آب می دهند. ناگهان نگاهش به دو دختر افتاد که دور از آنها در نقطه ای با گوسفندان خود ایستاده اند ومراقبند که گوسفندان به سمت چاه نروند؛ چنانکه می گوید:(وَ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَأَتَیْنِ تَذُودانِ).(2)

مشاهده این وضع که گروهی قدرتمند اطراف چاه را گرفته اند ولی دو دختر در گوشه بیابان ایستاده اند، سبب شد که به جانب آن دو دختر رفته علّت ایستادن آنان را بپرسد که چرا گوسفندان خود را آب نمی دهند؟ آنان با قیافه جوانی روبرو شدند که غیرت وطهارت در چهره او نمایان بود. از این جهت حقیقت را به او گفتند وآن اینکه شأن ما نیست که همراه مردان از چاه آب بکشیم وعفت ما ایجاب می کند که صبر کنیم تا چوپانها با دامهای خود اطراف چاه را خلوت کنند و آنگاه ما گوسفندان خود را آب دهیم.

ناگفته پیداست دو دختر جوان به هنگام کشیدن آب از چاه در برابر چشمان چوپانهای جوان، منظره ای می آفریند که با عفت زن سازگار نیست وآیه به این نکته با این جمله اشاره می کند:(لاَنَسْقی حَتّی یُصْدِرَ الرِّعاءُ). (3)

ص : 48

ودر آخر آیه این دو دختر می گویند:(وَأبُونا شَیْخٌ کَبیر) هدف این است که اگر ما این کار خارج از خانه را پذیرفته ایم، به خاطر این است که پدر ما توانایی بر انجام این کار را ندارد و اشاره به این است که این نوع کارهای خارج از خانه سنگین وطاقت فرسا، در شأن مردان است نه زنان.

موسی با شنیدن این جمله که آنان پدر پیر وفرتوتی دارند واز روی ناچاری تن به این کار دادهاند، بر آن شد که زحمت این کار را ولو یک روز از دوش آنان بردارد. گوسفندان را به سرچاه هدایت کرد ودر کنار چوپانان ایستاد. او در اندک زمانی به آنها آب داد وهمه را بدون اینکه چیزی بگوید به دست دختران شعیب سپرد و یکسره رفت ودر سایه نشست وبا خدای خود چنین مناجات کرد: ( رَبِّ إنّی لِما أنْزَلْتَ إلَیَّ مِنْ خَیْر فَقیرٌ).«پروردگارا! نعمتهایی را که در حقّ من ارزانی داشته ای بدان نیازمندم» یعنی این نیروی بدنی را که من در سایه آن، مظلومی را یاری کردم، آنگاه برای نجات خود این همه را پیمودم واکنون نیز گوسفندان این دو دختر را آب دادم وسرانجام در پرتو این نیروی بدنی باید برای خود تحصیل روزی کنم، من به آن نیاز مبرمی دارم. شاید این جمله یک نوع درخواست غذا از خدا بود.زیرا در این مدّت در بیابان جزگیاه نخورده بود. اگر ما این جمله را کنایه از درخواست غذا وطعام بدانیم. اوازلحظه ای که مصر را ترگ گفت و وارد شهر مدین شد، از خدا سه چیز طلبیده بود:

1_ خدا او را از ستمگران نجات بخشد:(رَبِّ نَجِّنی مِنَ القَوْمِ الظّالِمینَ). (قصص/21)

2_ خدا در این سفر او را راهنمایی کند:(عَسی رَبِّی أنْ یَهْدِیَنِ سَواءَ السَّبیلِ). (قصص/22)

3_ خدا غذا روزی او کند:( رَبِّ إنّی لِما أنْزَلْتَ إلَیَّ مِنْ خَیْر فَقیرٌ).

هر سه دعای او به زودی مستجاب شد. دختران روانه خانه شدند وشاید پدر

ص : 49

از زود آمدن آنان در شگفت شد واز آنان توضیح خواست وآنان نیز ماجرا را شرح دادند. پدر صالح آنان، بیش از دیگران توجه دارد که کار هر انسانی، محترم وارزشمند است، هرچند او این کار را برای خدا انجام داده وچشمداشتی از صاحب کار نداشته باشد. از این جهت به یکی از دختران خود گفت: این جوان را به خانه دعوت کند تا اجرت او را بپردازد.

قرآن در این مورد کیفیت راه رفتن دختر آن پدر را توصیف می کند ویاد آور می شود:

(فَجاءَتْهُ إحْداهُما تَمْشی عَلَی اسْتِحْیاء )اصولاً حیا وعفّت برای دختر یک امر فطری وطبیعی است وانجام هر نوع کاری که روح عفت وحیا را در او ضعیف سازد، برخلاف فطرت است. وقتی دختر، او را به خانه پدر دعوت کرد، او نیز پذیرفت وبه خانه پدر دختر آمد. چشم موسی به پیرمردی افتاد که گذشت زمان او را پیر وناتوان کرده بود. گفتگو میان آن دو آغاز شد وموسی سرگذشت خود را به او گفت.او در پاسخ گفت:مترس از ستمگران نجات یافتی، یعنی مدین در قلمرو قدرت آنان نیست.

در اینجا می بینیم هر سه دعای گذشته او مستجاب شد. زیرا هم خدا او را از قوم ستمگران نجات داد وهم راه را گم نکرد وبه مدین رسید وهم در خانه شعیب از او پذیرایی شد.

پس از گفتگوهایی یکی از دختران استخدام او را به عنوان چوپان به پدر پیشنهاد کرد وچنین گفت که در طول این مدّت من از این جوان دو چیز را مشاهده کردم:اوّلا نیرومند وتواناست وچوپان به چنین قدرتی نیازمند است، وثانیاً غیرتمند وامین است وشایسته است که زندگی ما با زندگی او آمیخته شود:( إنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأجَرْتَ القَوِیُّ الأمِینُ).

پدر پیشنهاد دختر را به شکل دیگر عملی ساخت وآن اینکه به موسی پیشنهاد

ص : 50

کرد که با یکی از آن دو ازدواج کند، ولی مشروط به اینکه هشت سال واگر خواست ده سال برای پدر کار کند وناگفته پیداست کار او جز مراقبت از گوسفندان نخواهد بود. البته نمی توان گفت کار او منحصر به همین بوده، بالأخره او پس از ازدواج به صورت مرد نیرومند خانواده در می آید وطبعاً تمام کارهایی که در شأن مرد است انجام می دهد، هر چند کار شاخص او مراقبت وچرانیدن گوسفندان بوده است.

موسی نیز پیشنهاد پدر را پذیرفت والتزام به یکی از دو مدّت را در اختیار خود گرفت.

موسی همان جوان نیرومندی بود که در دربار فرعون در نعمت وعزّت بزرگ شده بود واکنون باید سنگینترین کارها را که مراقبت از گوسفندان است، بر عهده بگیرد. خواهید گفت چرا؟نکته این است که محیط عزت ونعمت، مردان قوی ونیرومند ومصمم وبا استقامت کمتر تربیت می کند. این گروه از افراد در برابر مشکلات پایدار نمی باشند. باید جوانی مثل موسی(که در چشم انداز زندگی او مصائب ومشکلات فراوانی است وبا مستکبری چون فرعون باید دست وپنجه نرم کند)، در اثر رنج ومشقّت مانند فولاد آبدیده شود که قهر روزگار وستم مردم او را از پای در نیاورد و با قامتی راست در برابر آنها بایستد.

اصولاً مراقبت دامها یک نوع مدیریت کوچک است که می تواند روح مدیریت را در انسان زنده کند.

اگر بنا باشد ما ظواهر قرآن را برای خود حجت بدانیم از این سرگذشت می توانیم یک رشته نکات فقهی واخلاقی بیاموزیم که به برخی اشاره شد وهمگی را در اینجا می آوریم:

1_ عمل هر انسانی محترم است ونباید آن را نادیده گرفت؛ هرچند جزئی وکوچک باشد.

2_ مهمترین صفت بارز در دختر حیا وعفت است، وباید حیا در گفتار

ص : 51

ورفتار او به چشم خورد.

3_ اساسی ترین شرط در استخدام یک انسان برای کار، نیرومندی وپاکی است وبه اصطلاح قوه وامانت داری است وبا فقدان شرط امانت، تخصصها فاجعه آفرین است.

4_ هرگاه پدری جوان صالحی را دید که می تواند برای دخترش شوهر خوبی باشد، مانع ندارد که به او پیشنهاد ازدواج دهد ونباید این را کاری برخلاف اخلاق تلقی کرد؛ البته مشروط به اینکه طرف فهمیده وبا ظرفیت باشد.

5_ از نظر فقهی لازم نیست همسر معقوده در ایجاب معیّن باشد، بلکه تعیین آن در قبول کافی است. حتی می توان گفت:تعیین مطلقاً در ایجاب وقبول لازم نیست وگزینش بعد از عقد کافی می باشد. این مطلب را می توان به گونه ای از آیه استفاده کرد، ولی مفسّران باتوجه به فتاوای علما گفتار شعیب وپذیرش موسی را در حدّ پیشنهاد تلقی کرده اند، نه عقد، یاد آور شده اند که به هنگام عقد، معقوده باید معیّن شود.

6_ لازم نیست مهریه از هر نظر معیّن باشد، بلکه می تواند از جهاتی مردد ومبهم باشد؛ چنانکه در این داستان چنین است. زیرا مهریه دختر میان هشت سال خدمت ویا ده سال به طور مبهم ماند وگزینش یکی از دو طرف مربوط به اختیار شوهر شد.

7_ عمل وکار شوهر می تواند مهریه دختر باشد وفقها نیز در کتب فقهی به آن تصریح کرده وحتی پیامبر گرامی زنی را در عقد مردی درآورد که به او قرآن بیاموزد.(1)

8_ مهریه دختر با رضایت او می تواند تأمین کننده زندگی پدر ومادر وسایر اعضای خانواده باشد واصولاً معنی خانواده همین است وبس که از روی رضایت

ص : 52

وطیب نفس از یکدیگر بهره بگیرند.

9_ درست است که مهریه دختر شعیب مهریه سنگینی بود، زیرا مزد خدمت هشت یا ده سال چیز کمی نیست، ولی در برابر آن موسی در داخل این خانواده از همه مزایای آن بهره مند شد واز هر نوع تلاش بی نیاز بود.

10_ تو گویی همه این تلاشها برای این است که موسی در شعاع نورانیّت مرد بزرگی قرار گیرد وبر بصیرت وکمال وتوانایی روحیش بیفزاید تا آنکه پس از گذشت ده سال آماده مبارزه با بزرگترین مستکبر جهان گردد.

آن پدر پیر و فرتوت کیست؟

آن پیرمرد که افتخار پدر زنی موسی را پیدا کرد، کیست؟ ابو جعفر طبری در تفسیر خود آراء گوناگونی را نقل کرده ومجموع آرا به پنج نظر می رسد. برخی می گویند او شعیب نبی بوده که نظر بسیاری از مفسران همین است وابوالعلا معرّی، آنگاه که مردی دختر خود را به عقد او در آورد، در باره او چنین گفت:

کنت موسی وافته بنت شعیب غیر أن لی_س فیکم_ا م_ن فقیر

«موسی وار بودم، دختر شعیب نصیبم شد، جز اینکه در میان شماها فقیری نیست.»

برخی دیگر می گویند:فرزند برادر شعیب بوده است، وبرخی می گویند: فرمانروای مدین به نام «یثری» بوده است.

نظر سوّم مردد است. زیرا اگر او دارای چنین مقام وموقعیتی بود، دلیلی نداشت که دختران خود را مأمور آبیاری گوسفندان خود کند. از بزنطی به طریق صحیح نقل شده که او به امام هشتم گفت:موسی نسبت به دوپیشنهاد شعیب که هشت سال ویا ده سال برای من کار کنی، کدام را برگزید؟امام فرمود: دومی را... از مذاکره آنان بر می آید که شعیب بودن پدر زن موسی امر مسلّم میان آن دو بوده

ص : 53

است.(1)

عبد الوهاب نجّار، مؤلف قصص القرآن، این نظر را دور از صواب می داند ومی گوید:لوط معاصر ابراهیم بوده وشعیب نیز نابودی قوم لوط را به رخ قوم بت پرست خود کشید وگفت:(وَما قَومُ لوط مِنْکُمْ بِبَعید) (هود/89) «سرگذشت قوم لوط از شما چندان دور نیست.»

اگر پدر زن موسی همان شعیب نبی بود، باید انسان معمری باشد، زیرا فاصله میان خلیل وموسی فزون از چهارصد سال است.(2)

ولی گفتار نجّار جز یک استبعاد چیزی نیست. زیرا همجوار بودن اقوام لوط وشعیب، کافی بود که سرگذشت قوم لوط به اقوام دوّم منتقل شود، تا آنجا که شعیب به قوم خود بگوید:سرنوشت قوم لوط از شما دور نیست. چرا که چنین حادثه ها با مرور زمان فراموش نمی شود.

در هر حال پدر زن موسی خود را از صالحان خواند وگفت:(سَتَجِدُنی إنْ شاءَ اللّهُ مِنَ الصّالِحینَ).(قصص/27)

صفت صالحان در برخی از آیات هر چند در مقابل صنف انبیا وارد شده است؛ چنانکه می گوید: (فَؤُلئِکَ مَعَ الّذینَ أنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَداءَ وَ الصّالِحینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفیقاً) (نساء/69)، ولی مقصود اومعنای لغوی صالح بوده وبس وبه تقسیم بندی موجود در قرآن نظر نداشت.

***

ص : 54

تَصْطَلُونَ).(1)

2_ (فَلَمّا أَتاها نُودِیَ مِنْ شاطِئِ (2) الوادِ(3) الأیمَنِ (4) فِی البُقْعَةِ (5) المُبارَکَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أنْ یا مُوسی إنّی أنَا اللّهُ رَبُّ العالَمینَ).

3_ (وَ أنْ أَلْقِ عَصاکَ فَلَمّا رَآها تَهْتَزُّ کَأَنَّها جانٌّ(6) وَلّی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ یا مُوسی أَقْبِلْ وَ لاتَخَفْ إنَّکَ مِنَ الآمِنینَ).

4_ (اسْلُکْ یَدَکَ فی جَیْبِکَ(7) تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوء وَ اضْمُمْ إلَیْکَ جَناحَکَ مِنَ الرَّهْبِ فَذانِکَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّکَ إلی فِرْعَونَ وَ مَلائِهِ إنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقینَ).

5_ (قالَ رَبِّ إنّی قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أنْ یَقْتُلُونِ).

6_ (وَ أخی هارُونُ هُوَ أفْصَحُ مِنّی لِساناً فَأَرْسِلْهُ مَعِیَ رِدْءاً یُصَدِّقُنی إنّی أخافُ أنْ یُکَذِّبُونِ).

7_ (قالَ سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فلایَصِلُونَ إلَیْکُما بِ آیاتِنا أَنْتُما وَمَنِ اتَّبَعَکُمَا الغالِبُونَ). (قصص/29_35)

8_ (وَ ما کُنْتَ بِجانِبِ الغَرْبِیِّ إذْ قَضَیْنا إلی مُوسَی الأمْرَ وَ ما کُنْتَ مِنَ الشّاهِدینَ). (قصص/44)

9_ (وَهَلْ أتاکَ حَدِیثُ مُوسی* إذْ رَأی ناراً فَقالَ لأَهْلِهِ امْکُثُوا إنّی آنَسْتُ ناراً لَعَلّی آتِیکُمْ مِنْها بِقَبَس أوْ أَجِدُ عَلَی النّارِ هُدًی).

10_ (فَلَمّا أَتاها نُودِیَ یا مُوسی).

ص : 56

11_ (إنّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إنَّکَ بِالوادِ المُقَدَّسِ طُوًی).

12_ (وَأَنَا اخْتَرْتُکَ فَاسْتَمِعْ لِما یُوحی).

13_ (إنَّنی أَنَا اللّهُ لاإلهَ إلاّ أَنَا فَاعْبُدْنی وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْری).

14_ (إنَّ السّاعَةَ آتِیَةٌ أَکادُ أُخْفیها لِتُجْزی کُلُّ نَفْس بِما تَسْعی).

15_ (فَلا یَصُدَّنَّکَ عَنْها مَنْ لا یُؤْمِنُ بِها وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَترْدی).(طه/9_16)

16_ (وَما تِلْکَ بِیَمینِکَ یا مُوسی* قالَ هِیَ عَصایَ أَتَوَکَّؤُا عَلَیْها وَ أَهُشُّ بِها عَلی غَنَمی وَلِیَ فِیها مَآرِبُ أُخْری).

17_ (قالَ أَلْقِها یا مُوسی* فَأَلْقَاها فَإذا هِیَ حَیَّةٌ تَسْعی* قالَ خُذْها وَ لاتَخَفْ سَنُعیدُها سِیرَتَهَا الأُولی*وَ اضْمُمْ یَدَکَ إلی جَناحِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوء آیَةً أُخری* لِنُرِیَکَ مِنْ آیاتِنَا الکُبری)(طه/17_23)

18_ (اذْهَبْ إلی فِرْعَونَ إنَّهُ طَغی* قالَ رَبِّ اشْرَحْ لی صَدری* وَیَسِّرْ لی أمْری* وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانی*یَفْقَهُوا قَوْلی*وَاجْعَل لی وَزیراً مِنْ أهْلی *هارُونَ أخی* اشْدُد بِهِ أَزْری*وَ أَشْرِکْهُ فی أَمْری*کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثیراً* وَ نَذْکُرَکَ کَثیراً* إنَّکَ کُنْتَ بِنا بَصیراً*قالَ قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ یا مُوسی). (طه/24_36)

19_ (اذْهَبْ أنْتَ وَ أخُوکَ بِ آیاتی وَ لا تَنِیا (1) فی ذِکْری*اذْهَبا إلی فِرْعَونَ إنَّهُ طَغی* فَقُولا لَهُ قَولاً لَیِّناً لَعلَّهُ یَتَذَکَّرُ أوْ یَخْشی *قالا رَبَّنا إنَّنا نَخافُ أنْ یَفْرُطَ عَلَیْنا أوْأنْ یَطْغی*قالَ لاتَخافا إنَّنی مَعَکُما أَسْمَعُ وَ أَری * فَأْتِیاهُ فَقُولا إنّا رَسُولا رَبِّکَ فَأَرْسِلْ مَعَنا بَنی إسْرائیلَ وَ لاتُعَذِّبْهُمْ قَدْ جِئْناکَ بِ آیَة مِنْ رَبِّکَ وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الهُدی* إنّا قَد أُوحِیَ إلَیْنا أنَّ العَذابَ عَلی مَنْ کَذَّبَ وَ تَوَلّی). (طه/42_ 48)

ص : 57

20_ (وَإذْ نادی رَبُّکَ مُوسی أنِ ائْتِ القَوْمَ الظّالِمینَ* قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَلا یَتَّقُونَ* قالَ رَبِّ إنّی أَخافُ أَن یُکَذِّبُونِ*وَ یَضِیقُ صَدْری وَلا یَنْطَلِقُ لِسانی فَأَرْسِلْ إلی هارُونَ* وَ لَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَأَخافُ أَن یَقْتُلُونِ*قالَ کَلاّ فَاذْهَبا بِ آیاتِنا إنّا مَعَکُمْ مُسْتَمِعُونَ*فَأْتِیا فِرْعَونَ فَقُولا إنّا رَسُولُ رَبِّ العالَمینَ). (شعراء/10_16)

21_ (هَلْ أتاکَ حَدیثُ مُوسی*إذْ ناداهُ رَبُّهُ بِالوادِ المُقَدَّسِ طُوًی* اذْهَبْ إلی فِرْعَونَ إنَّهُ طَغی* فَقُلْ هَلْ لَکَ إلی أنْ تَزَکّی* وَ أَهْدِیَکَ إلی رَبِّکَ فَتَخْشی). (نازعات/15_ 19)

6_ برادرم هارون از من فصیحتر است او را به کمک من بفرست تا مرا تصدیق کند؛ می ترسم مرا تکذیب کنند.

7_ خدا گفت:بازوان تو را به برادرت، قوی می سازم وبرای هر دو برتری قرار می دهم که به وسیله آیات ما به شما دست پیدا نکنند وشما وپیروانتان پیروزید.

8_ تو در جانب غربی (وادی طور) از حاضران نبودی، آنگاه که به موسی امر نبوت را وحی کردیم.

9_ آیا خبر موسی به تو رسیده است؟ آنگاه که آتش دید وبه خانواده خود گفت:توقف کنید که من آتش را دیدم، شاید برای شما قطعه آتش بیاورم، یا در سایه روشنایی آن راهی بیابم.

10_ آنگاه که نزد آتش آمد، ندا داده شد:ای موسی!

11_ من پروردگار تو هستم، کفشهای خود را بیرون کن، تو در وادی مقدس طوی هستی.

12_ ومن تو را برگزیدم.به آنچه وحی می شود گوش فرا ده.

13_ من خدا هستم، خدایی جز من نیست، مرا پرستش کن، نماز را به یاد من به پا دار.

14_ رستاخیز آمدنی است. می خواهم آن را پنهان کنم تا هر انسانی را در مقابل کاری که می کند جزا دهم.

15_ آن کس که به آن (قیامت) ایمان نمی آورد واز هوای خود پیروی کرده است، تو را از ایمان به آن باز ندارد تا هلاک شوی.

16_ ای موسی در دست راست تو چیست؟! گفت: آن عصای من است، بر آن تکیه می کنم وبرای گوسفندان با آن برگ می ریزم و جز این برای من با آن، کارهای دیگری نیز هست.

17_ خدا گفت:ای موسی آن عصا را بیفکن، او افکند. ناگهان به صورت ماری شد که می دوید خدا فرمود:بگیر آن مار را ونترس، ما آن را به صورت نخست باز می گردانیم، دست خود را در بغل کن بدون هیچ آسیبی سفید ودرخشنده بیرون می آید، این نیز برای تو آیتی است

ص : 59

دیگر، تا آیت های بزرگتر خود را به تو بنمایانیم.

18_ نزد فرعون برو که او سرکشی می کند. گفت: پروردگارا سینه مرا فراخ گردان وکار مرا آسان ساز، گره از زبان من بگشای تا گفتار مرا بفهمند وبرای من یاوری از خاندانم قرار ده، برادرم هارون را، پشت مرا به او محکم ساز، او را در کار من شریک ساز تا تو را بیشتر تسبیح گوییم وتو را بیشتر یاد کنیم وتو از وضع ما آگاهی.خطاب آمد:ای موسی هر چه خواستی به تو دادیم.

19_ تو وبرادرت آیات مرا ببرید ودر یاد من سستی نکنیدوبه سوی فرعون بروید که او طغیان کرده است. بااو به نرمی سخن بگویید شاید متذکر گردد ویا بترسد. گفتند:پروردگارا ما بیم داریم که بر ما تعدّی کند یا طغیان رااز حد بگذراند گفت:مترسید من با شما هستم، می شنوم ومی بینم، به سوی او بروید وبگویید: ما رسولان پروردگار توییم، بنی اسرائیل را با ما بفرست وآزارشان مده، نشانه ای از پروردگارت به سوی تو آورده ایم، درود بر کسی که از هدایت پیروی کند. به ما وحی شده است عذاب بر کسی است که رسولان خدا راتکذیب کند واز آن روی برگرداند.

20_ آنگاه که پروردگار تو موسی را ندا داد که به سوی قوم ستمکار برو، (یعنی)قوم فرعون. آیا نمی خواهند پرهیزگار شوند. گفت:پروردگارا! می ترسم مرا تکذیب کنند ودلم تنگ گردد وزبانم گشاده نشود. پس هارون را نیز پیام بفرست.(مقام رسالت بده) برای آنان برگردن من گناهی است می ترسم که مرا بکشند.(خدا) گفت:هرگز. هر دو با آیات من بروید، من با شما هستم ومی شنوم، پس به سوی فرعون بروید وبه او بگویید ما فرستاده پروردگار جهانیان هستیم.

21_ آیا داستان موسی به تو رسیده است آنگاه که پروردگار او، وی را در وادی مقدس طوی ندا کرد. گفت: به سوی فرعون برو او طغیان کرده است. بگو: آیا می خواهی پاکیزه شوی تا تو را به سوی پروردگارت هدایت کنم واز او بترسی؟

ص : 60

مُوسی إنّی أنَا اللّهُ رَبُّ العالَمینَ).(قصص/30)

در سوره قصص تنها همین یک ندا به میان آمده وآن اینکه من پروردگار جهانیانم؛ در حالی که در سوره طه نداهای متعددی وارد شده است. اینک نداهای سوره طه:

امّا اینکه چرا از نبوت به طور صریح سخن به میان نمی آید، به سبب این است که توجه این خطابها، خود اعطای نبوت به موسی است واز میان فروع، مسأله عبادت که مظهر روشن آن نماز است، یاد شده است:(فَاعْبُدْنی وَأَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکری).

موسی بن عمران در اینجا به مقام نبوت مفتخر گردید ومسائل را در قلمرو اصول وفروع دریافت کرد ووحی الهی گوش او را با پیامهایی که گذشت، نوازش داد. امّا مسأله درخت، آن موضوع تجلی وحی بود، بالأخره باید صدا از سمتی به گوش او برسد، این بار حکمت ایجاب کرد که درخت محلّ تجلّی وحی گردد.(1)

3_ موسی به منصب نبوت مفتخر گشت، ولی غالباً نبوتها با رسالتی توأم است وکمتر اتّفاق افتاده که نبوت جدا از رسالت باشد. گاهی در روایات آمده است که برخی از پیامبران فقط مأمور خویشتن بودند وبس، ولی 99 درصد پیامبران مأموریتهایی خارج از خویشتن داشتند.

فراعنه با داشتن آن تمدنهای پیش رفته، ادعای بزرگی است که باید با دلیل وبرهان همراه باشد واگر خدا به موسی بن عمران چنین رسالت وپیام رسانی را می دهد، حتماً باید او را با معجزه مجهز سازد واو بر اساس چنین قدرتی با دلگرمی وپشتیبانی غیبی، گام به پیش نهد. از این جهت خدا در همان بقعه مبارکه او را با دو معجزه مجهز کرد. یکی اینکه اگر عصا را بیفکند به صورت ماری در می آید وهر موقع بر گیرد به همان حالت نخست باز می گردد، ودیگری اینکه اگر دستش را در گریبان یا بغل فرو برد وبیرون آورد، بدون هیچ عیب ونقص سفید ودرخشان خواهد بود، تو گویی معجزه اوّل، معجزه وحشت آور ودوم، امید زاست که اگر به هم آمیخته شوند مظهر انذار وبشارت خواهند بود.

اکنون به بیان خطاباتی که او را با دو معجزه بزرگ مجهز کرده است گوش فرا دهیم:

(وَ أنْ أَلْقِ عَصاکَ فَلَمّا رَآها تَهْتَزُّ کَأَنَّها جانٌّ وَلّی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ یا مُوسی أقْبِلْ وَ لاتَخَفْ إنَّکَ مِنَ الآمِنینَ*اسْلُکْ یَدَکَ فی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوء وَ اضْمُمْ إلَیْکَ جَناحَکَ مِنَ الرَّهْبِ فَذانِکَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّکَ إلی فِرْعَونَ وَ مَلائِهِ إنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقینَ)(قصص/31_32).

در سوره طه پیش از آنکه بگوید عصا را بیفکن، از او می پرسد: ای موسی! چیزی که در دست راست توست، چیست؟ او هم برای آن سه ویژگی بیان می کند:1_ بر آن تکیه می کنم.2_ به وسیله آن برگ برای گوسفندان می ریزم. 3_ کارهای دیگری نیز انجام می دهم. چنانکه می گوید:

(وَما تِلْکَ بِیَمینِکَ یا مُوسی* قالَ هِیَ عَصایَ أَتَوَکَّؤُا عَلَیْها وَ أَهُشُّ بِها عَلی غَنَمی وَلِیَ فِیها مَآرِبُ أُخْری). (طه/17_ 18).

اکنون سؤال می شود: هدف از این پرسش چه بوده وچرا موسی در مقام پاسخ به موجز گویی اکتفا نکرد؟

ص : 64

امّا هدف از سؤال این بود که از او اقرار بگیرد آنچه در دست دارد چوب خشکی بیش نیست. سپس که به او فرمان می دهد بینداز وآن را به صورت ماری می بیند، کاملاً مطمئن باشد که او با یک قدرت ونیروی فوق العاده ای مجهز شده است وبا دلگرمی آن به سوی انجام مأموریت برود.

وامّا طولانی کردن پاسخ به خاطر این است که با رب الأرباب سخن می گوید ودر این سخن گفتن برای او لذّتی است فوق لذّتها، چرا اُنس خود را کوتاه سازد. از این جهت هم به ذات آن اشاره کرده که چوب خشک است وهم بهره هایی که از آن می برد تا جواب کامل به پرسش داده باشد.

(قالَ أَلْقِها یا مُوسی* فَأَلْقَاها فَإذا هِیَ حَیَّةٌ تَسْعی* قالَ خُذْها وَ لاتَخَفْ سَنُعیدُها سِیرَتَهَا الأُولی*وَ اضْمُمْ یَدَکَ إلی جَناحِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوء آیَةً أُخری* لِنُرِیَکَ مِنْ آیاتِنَا الکُبری). (طه/19_23)

در این آیات می گوید:آنگاه که عصا تبدیل به مار شد، خطاب آمد که:«دو مرتبه آن را بگیرد وآن به حالت نخستین خود باز می گردد.» وخود این عمل بر قوت قلب او می افزاید. آنگاه که در برابر فرعون معجزه خود را عملی ساخت، دیگر وحشت نکند واز باز گرفتن آن نهراسد.

در هر دو سوره در مورد معجزه دوّم (ید بیضاء) جمله (مِنْ غَیْرِ سُوء) وارد شده و اشاره به این است که درخشندگی دست، معلول بیماری مانند برص نیست.(1)

در این آیات می خوانیم: آنگاه که چشم موسی به آن مار در حال جنبش افتاد، عقب رفت وبه پشت سر نگاه نکرد. خطاب آمد:ای موسی پیش بیا ونترس

ص : 65

تو در امان هستی!(قصص/31)

ودر سوره(طه/20_21) می گوید:«وقتی چشمش به آن مار در حال جنبش افتاد، به او گفتیم:بگیر ونترس!» مقصود از این ترس در اینجا چیست؟ در پاسخ باید گفت: در لغت عرب خوف، غیر از خشیت است. خوف این است که انسان دست به مقدماتی بزند که از شر مصون بماند واین در انسان یک امر فطری ومستحسن است؛ در حالی که خشیت، تأثّر قلب واضطراب روحی است که یک نوع رذیلت به شمار رفته ودر برابر شجاعت قرار دارد. خوف برای پیامبران راه دارد نه خشیت، لذا قرآن آنان را چنین توصیف می کند:«کسانی که پیامهای خدا را می رسانند واز احدی جز خدا خشیت ودلهره ندارند».(1)

بنابر این باید آیه (وَ اضْمُمْ إلَیْکَ جَناحَکَ مِنَ الرَّهْبِ) به صورت دیگر تفسیر شود وآن اینکه دستهای خود را به عنوان فروتنی به بدن بچسباند واز هر نوع حالتی که افراد متکبر به خود می گیرند وبا فاصله انداختن میان دستها از بدن، کبر می فروشند دوری گزیند.

در باره معجزه دوّم دو تعبیر آمده است:

1_ (اسْلُکْ یَدَکَ فی جَیْبِکَ).(قصص/32)

2_ (وَ اضْمُمْ إلَیْکَ جَناحَکَ ).(قصص/32)

مترجمان قرآن «جیب» را به معنی گریبان گرفته اند، در حالی که قرآن در آیه دوّم، کلمه «جناحک» را به کار برده است که مناسب است با بغل؛ تو گویی دستهای انسان بالهای اوست.

تا اینجا با دلایل نبوت، که مقدمه رسالت اوست، آشنا شدیم. اکنون باید به محتوای رسالت او گوش فرا دهیم:

ص : 66

ب:قرآن در شیوه تبلیغ او بر نرم گویی تکیه می کند؛ چنانکه می فرماید: (فَقُولا لَهُ قَولاً لَیِّناً لَعلَّهُ یَتَذَکَّرُ أوْ یَخْشی) (طه/44).

ج: مسأله آزاد سازی بنی اسرائیل از تحت ستم. هر چند در ضمن آیاتی که در طور نازل شده نیامده است، ولی آنگاه که موسی با فرعون سخن می گوید، روی این مسأله تکیه می کندو می گوید: (حَقِیقٌ عَلی أنْ لا أقُولَ عَلَی اللّهِ إلاّ الحَقَّ قَدْ جِئْتُکُمْ بِبَیِّنَة مِنْ رَبِّکُمْ فَأَرْسِلْ مَعِیَ بَنی إسْرائیلَ)(اعراف/104). «شایسته است بر من که در باره خدا جز سخن حق نگویم. من از طرف پروردگار شما با دلیل آمده ام، پس بنی اسرائیل را آزاد کن وبند بردگی را از پای آنان بردار(تا به سرزمین مقدّس باز گردند)».

تاریخ می گوید:از روزی که یوسف درگذشت وبنی اسرائیل به صورت یک اقلیت غیر بومی بساط زندگی را در مصر پهن کردند، پیوسته مورد تحقیر بوده وقبطیان از آنان بیگاری می کشیدند وکارهای سخت، مانند خانه سازی، آب کشی وخاک برداری را بر دوش آنان می نهادند. موسی از او می خواهد که این قید وبند را از دست وپای بنی اسرائیل بردارد وآنان به آن سرزمین باز گردند.

در سوره دیگر می فرماید:(أنْ أرْسِلْ مَعَنا بَنی إسرائیلَ).(شعراء/17)

وباز می فرماید:(فَأرْسِلْ مَعَنا بَنی إسرائیلَ فَلا تُعَذِّبِهُمْ). (طه/47)

ودر جای دیگر می فرماید:(وَتِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلیَّ أنْ عَبَّدْتَ بَنی إسرائیل) (شعراء/22). «آیا این نعمتی است (در خانه ات مرا بزرگ کردی) که بر من منّت می گذاری در حالی که بنی اسرائیل را برده خود کردی».

برای توضیح معنای آیه، یاد آور می شویم که فرعون به رخ موسی کشید که دوران کودکی را در خانه ما گذراندی واکنون آمدی با ما مبارزه می کنی؟ او در پاسخ می گوید: این چه منتّی است بر من می نهی که در خانه تو بزرگ شده ام، ولی در مقابل، قوم مرا برده خود ساختی واگر هم در خانه تو بزرگ شده ام سبب آن این

ص : 68

است که تو آنان را به بردگی کشیدی و پسران آنان را ذبح کردی ولذا، مادرم از ناچاری دست به وسیله ای زد که در خانه تو بزرگ شوم.

استفاده می شود که: اوّلاً:موسی می خواهد کمک او کسی از خاندان او باشد، تا او را به خوبی شناخته باشد.ثانیاً او را از طریق بیان وگفتار کمک کند. ثالثاً او را تصدیق کند. در اینجا سؤال می شود که تصدیق برادر نسبت به برادر چه اهمیتی دارد، آن هم در برابر فرعون؟

پاسخ این است که هارون یک فرد عادی نبود. او در غیاب موسی در میان بنی اسرائیل مقام وموقعیتی داشت. تصدیق او اگر هم در برابر فرعون چندان مؤثر نباشد، نسبت به آینده موسی، که هدایت قوم خود را بر عهده دارد، مؤثر خواهد بود. واینک آیات در این مورد:

(وَاجْعَل لی وَزیراً مِنْ أهْلی* هارُونَ أخی *اشْدُد بِهِ أَزْری(1) * وَ أَشْرِکْهُ فی أَمْری*کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثیراً* وَ نَذْکُرَکَ کَثیراً* إنَّکَ کُنْتَ بِنا بَصیراً) (طه/29_ 35). باز می فرماید:(وَ أخی هارُونُ هُوَ أفْصَحُ مِنّی لِساناً فَأَرْسِلْهُ مَعِیَ رِدْءاً یُصَدِّقُنی إنّی أخافُ أنْ یُکَذِّبُونِ)(قصص/34). ودر جای دیگر می فرماید:(قالَ رَبِّ إنّی أَخافُ أَن یُکَذِّبُونِ*وَ یَضِیقُ صَدْری وَلا یَنْطَلِقُ لِسانی فَأَرْسِلْ إلی هارُونَ)(شعراء/12_13).

خدا مجموع درخواستهای موسی را می پذیرد واز آن گاهی چنین تعبیر می آورد:(قالَ قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ یا مُوسی)(طه/36). وگاهی می گوید:(قالَ سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فلا یَصِلُونَ إلَیْکُما بِ آیاتِنا أَنْتُما وَمَنِ اتَّبَعَکُمَا الغالِبُونَ)(قصص/35).«بازوی تو را به واسطه برادرت محکم می سازیم وبرای شما قدرتی قرار می دهیم که در سایه آیات ما بر شما غلبه نمی کنند، شما وپیروانتان غالب هستید».

تا اینجا روشن شد که هر دو نفر به عنوان دو رسول از جانب خدا، که یکی کمک دیگری بود، برای مأموریت سنگین مبعوث شدند.

ص : 70

ولی این سخن می تواند توجیه گر خطاب (اذهبا) در آیه باشد، در حالی که ما می بینیم خدا از زبان هر دو برادر سخنی نقل می کند ومی فرماید:(قالا رَبَّنا) در این صورت چاره ای نیست جز اینکه بگوییم خطاب الهی دو مرحله داشته است:یکی موقعی که موسی در طور تنها بوده ودر آنجا خطاب (اذهب أنت وأخُوکَ) وارد شده است، ودیگری موقعی که موسی به مصر آمد وبر قبیله خود وارد شده وموضوع را با برادرش در میان نهاد، در اینجا خطاب دیگری آمده است. یعنی همان خطابهای تثنیه. مانند:«اذهبا»، «قولا»، «قالا»، «لاتخافا»، «معکما».

قرآن یاد آور می شود که شما در دعوت فرعون مأیوس نباشید. دعوت شما یکی از دو اثر رامی گذارد:یا او به فطرت باز می گردد وبندگی خود رامتذکر می شود وبه خدایی خدای جهان معترف می گردد ویا از عذاب الهی ترسیده ولااقل برخی از درخواستهای شما را می پذیرد ومثلاً اگر خدایی خود رانیز ترک نکند،نسبت به بنی اسرائیل تسهیلاتی قائل می شود. به این دو نکته خداوند با این جمله اشاره می کند:

(لَعَلَّهُ یَتَذَّکَرُ أو یَخْشی) (طه/44): مقصود از «تذکر» گرایش به جرگه موحدان است ومقصود از «خشیت» خضوع باطنی که در افعال انسان اثر می گذارد. مثلاً در مورد ستمگران سبب می شود که از ظلم خود بکاهند.

***

ص : 72

6_ (قالَ أَلَمْ نُرَبِّکَ فِینا وَلِیداً وَلَبِثْتَ فِینا مِنْ عُمُرِکَ سِنینَ).

7_ (وَفَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الّتی فَعَلْتَ وَ أنْتَ مِنَ الکافِرینَ).

8_ (قالَ فَعَلْتُها إذاً وَ أَنَا مِنَ الضّالّینَ).

9_ (فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لی رَبّی حُکْماً وَجَعَلَنی مِنَ المُرسَلینَ).

10_ (وَ تِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَیَّ أنْ عَبَّدتَ بَنی إسرائیلَ).

11_ (قالَ فِرْعَونُ وَ ما رَبُّ العالَمینَ).

12_ (قالَ رَبُّ السَّمواتِ والأرضِ وَ ما بَیْنَهُما إنْ کُنْتُمْ مُوقِنینَ).

13_ (قالَ لِمَنْ حَولَهُ ألا تَسْتَمِعُونَ).

14_ (قالَ رَبُّکُمْ وَ رَبُّ آبائِکُمُ الأوّلینَ).

15_ (قالَ إنَّ رَسُولَکُمُ الّذی أُرْسِلَ إلَیْکُمْ لَمَجْنُونٌ).

16_ ( قالَ رَبُّ المَشْرِقِ وَ المَغْرِبِ وَ ما بَیْنَهُما إنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ) (شعراء/ 18_ 28).

17_ (قالَ فَمَنْ رَبُّکُما یا موسی).

18_ (قالَ رَبُّنَا الّذی أَعْطی کُلَّ شَیْء خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی).

19_ (قالَ فَما بالُ القُرونِ الأُولی).

20_ (قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبّی فی کِتاب لا یَضِلُّ رَبّی وَ لا یَنْسی).

21_ ( الّذی جَعَلَ لَکُمُ الأرضَ مَهْداً وَسَلَکَ لَکُمْ فیها سُبُلاً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَبات شَتّی).

22_ ( کُلُوا وَ ارْعَوا أنْعامَکُمْ إنَّ فی ذلِکَ لآیات لأُولی النُّهی).

23_ ( مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخری).

24_ (وَلَقدَ أرَیْناهُ آیاتِنا کُلَّها فَکَذَّبَ وَ أَبی)(طه/49_56).

ص : 74

15_ فرعون گفت:رسولی! به سوی شما فرستاده شده که، مجنون است.

16_ (موسی از فرصت استفاده کرد ومدعای خود را به نحو دیگر تکرار کرد) وگفت: پروردگار مشرق ومغرب وآنچه در میان آنهاست اگر تعقّل کنید.(1)

17_ فرعون گفت:پروردگار شماای موسی کیست؟

18_ موسی گفت:پروردگار ما کسی است که هر موجودی را آفرید. آنگاه او را در (زندگی) هدایت کرد.

19_ فرعون گفت: حال اقوامی که از پیش می زیستند چیست؟

20_ موسی گفت:(اعمال آن اقوام)نزد پروردگار من است در کتابی و او خطا می کند ونه فراموش می نماید.

21_ پروردگاری که زمین را برای شما گهواره زندگی قرار داده وبرای شما در آن راههایی پدیدآورد واز آسمان آبی فرو فرستاد که به وسیله آن انواع گیاهان فراوان را پرورش داده است.

22_ بخورید ودامهای خود را بچرانید، دراین برای صاحبان خرد عبرتهاست.

23_ از زمین شما را آفریدیم ودر آن باز می گردانیم و بار دیگر از آن بیرون می آوریم.(2)

24_ ما همه آیات را نشان او دادیم، او تکذیب کرد وامتناع نمود.

ص : 76

است که قبل از رسالت به او داده شده بود؟ چنانکه گفت:(وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَاسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَعِلماً)(قصص/14).

ولی احتمال دارد که مقصود از آن نبوت باشد. چون ظرف اعطای این حکم را چنین بیان می کند:آنگاه که از میان شما رفتم، پروردگارم به من حکم عطا کرد واز پیامبران قرار داد. در این صورت حکمی که قبل از مهاجرت به مدین به او عطا شده بود، باید غیر از حکمی باشد که پس از مهاجرت به او داده شده ومغایرت، از این طریق تصحیح می شود که حکم نخست را به فرزانگی ودیگری را به نبوت تفسیر کنیم.

آنگاه به سخن نخست او پاسخ می دهد ومی گوید:درست است که من در میان شما بزرگ شدم، ولی سبب آن خودتان بودید ومن نیازی به پرورش در خانه شما نداشتم. زیرا تو بنی اسرائیل را به زنجیر بردگی کشیدی وخوف وهراسی بر همه آنان سایه افکنده بود. از ترس اینکه مرا بکشی مرا به دریا افکندند وسرانجام سرنوشت من به دست شما افتاد ودر میان شما بزرگ شدم. این چه منتی است که بر من می گذاری که ریشه آن به بردگی کشیدن بنی اسرائیل است:

(وَ تِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَیَّ أنْ عَبَّدتَ بَنی إسرائیلَ). (شعراء/22)

گونه که یک خالق بیش ندارد. در این صورت جایی برای دعوی ربوبیت تو نیست. این سبب می شود که فرعون از موسی بپرسد: پروردگار جهانیان کیست؟(وَما رَبُّ العالَمین).

موسی گفت: پروردگار آسمانها وزمین وآنچه در میان آنهاست، اگر خواهان یقین باشید:(رَبُّ السَّمواتِ وَ الأرْضِ وَ ما بَیْنَهُما إنْ کُنْتُمْ مُوقِنین).

فرعون رو به اطرافیان خود کرد وگفت: نمی شنوید این مرد چه می گوید؟ (ألا تَسْتَمِعُونَ).

موسی گفت: پروردگار عالمیان، همان پروردگار شما ونیاکان گذشته شما می باشد:(رَبُّکُمْ وَ رَبُّ آبائِکُمُ الأوّلینَ).

فرعون گفت: این مدعی رسالت که به سوی ما فرستاده شده است، دیوانه است.(قالَ إنَّ رَسُولَکُمُ الّذی أُرْسِلَ إلَیْکُمْ لَمَجْنُونٌ).

موسی فرصت را مغتنم شمرد وبدون اینکه به اتهام جنون پاسخ بگوید، باز به معرفی ربّ العالمین پرداخت و گفت:او پروردگار مشرق ومغرب است وآنچه در میان آنهاست؛ اگر اهل خرد باشید: (قالَ رَبُّ المَشْرِقِ وَ المَغْرِبِ وَ ما بَیْنَهُما إنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ).

از آیات سوره طه استفاده می شود که مناظره آن دو به گونه دیگر نیز برگزار شده است. اینک آیات مربوط به آن:

فرعون گفت:پروردگار شما دو نفرای موسی کیست؟(فَمَنْ رَبُّکُما یا مُوسی).

موسی گفت: پروردگار ما کسی است که تمام موجودات را آفرید، آنگاه آنها را به هدفی که برای آفریده شدن بود، هدایت کرد.(قالَ رَبُّنَا الّذی أَعْطی کُلَّ شَیْء خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی). شاید گوش بشر کلامی به این اتقان واستواری تا آن روز وامروز جز از طریق وحی نشنیده است. چگونه در یک جمله کوتاه با کمال اتقان واستواری «ربّ

ص : 79

العالمین» را معرفی می کند ویاد آور می شود که پروردگار جهان همان خالق جهان است. او موجودات جهان را آفریده وراه ورسم زندگی به آنها آموخته است وهر گیاه وجانداری وحتی انسان از طریق هدایت فطری از آغاز پیدایش، مسیر حیات را شناخته ومی پیماید.

فرعون:برای مغالطه اقوام پیشین را به رخ موسی کشید، مانند قوم نوح وعاد وثمود که بت پرست بوده وبه ربوبیت خدا معتقد نبودند. او گفت: وضع اقوام پیشین چه می شود؟ (قالَ فَما بالُ القُرونِ الأُولی).(1)

موسی گفت: اعمال آنان نزد پروردگار من در کتابی محفوظ است؛ پروردگاری که نه خطامی کند و نه فراموش می نماید:

(قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبّی فی کِتاب لا یَضِلُّ رَبّی وَ لا یَنْسی).(طه/52)

پس از این آیات یک رشته توصیفهایی از ربّ العالمین به میان آمده است که احتمال دارد جزء گفتار خدا باشد که به مناسبتی در اینجا آمده است. از این جهت فقط به ترجمه آنها در گذشته اکتفا ورزیدیم.

تا اینجا با سخنان منطقی موسی وپاسخهای سست فرعون آشنا شدیم. آنگاه که فرعون احساس کرد که موسی عقب نشینی نخواهد کرد، از طرق دیگر وارد شد که نظیر آن را در امّتهای پیشین نیز داشتیم. اکنون محور بحث ما این قسمت از رسالت حضرت موسی است.

ص : 80

9_ (وَ فی مُوسی إذْ أرْسَلْناهُ إلی فِرْعَوْنَ بِسُلْطان مُبین).

10_ (فَتَوَلّی بِرُکْنِهِ وَقالَ ساحِرٌ أوْ مَجْنُونٌ)(ذاریات/38_ 39).

11_ (وَلَقَدْ آتَیْنا مُوسی تِسْعَ آیات بَیِّنات فَسْئَلْ بَنی إسرائیلَ إذْ جاءَهُمْ فَقالَ لَهُ فِرْعَونُ إنّی لأظُنُّکَ یا مُوسی مَسْحُوراً).

12_ (قالَ لَقَدْ عَلِمْتَ ما أَنْزَلَ هؤلاءِ إلاّ رَبُّ السَّمواتِ وَ الأرضِ بَصائرَ وَإنّی لأَظُنُّکَ یا فِرْعَونُ مَثْبُوراً) (اسراء/101_102).

13_ (وَلَقَدْ أرْسَلْنا مُوسی بِ آیاتِنا وَ سُلْطان مُبین). (1)

14_ (إلی فِرْعَونَ وَ هامانَ وَقارُونَ فَقالُوا ساحِرٌ کَذّابٌ).

15_ (فَلَمّا جاءَهُمْ بِالحَقِّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا اقْتُلُوا أبْناءَ الّذینَ آمَنُوا مَعَهُ وَاسْتَحْیُوا نِساءَهُمْ وَ ما کَیْدُ الکافِرینَ إلاّ فی ضَلال)(غافر/23_25).

16_ (فَلَمّا جاءَهُمْ بِ آیاتِنا إذا هُمْ مِنْها یَضْحَکُونَ) (زخرف/47).

17_ (فَلَمّا جاءَهُمْ مُوسی بِ آیاتِنا بَیِّنات قالُوا ما هذا إلاّ سِحْرٌ مُفْترًی وَ ما سَمِعْنا بِهذا فی آبائِنَا الأوّلینَ)(قصص/36).

18_ (وقالَ مُوسی رَبّی أعْلَمُ بِمَنْ جاءَ بِالهُدی مِنْ عِنْدِهِ وَ مَنْ تَکُونُ لَهُ عاقِبَةُ الدّارِ إنّهُ لا یُفْلِحُ الظّالِمُونَ) (قصص37).

19_ (فَلَمّا جاءَهُمُ الحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا إنّ هذا لَسِحْرٌ مُبینٌ).

20_ (قالَ مُوسی أتَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمّا جاءَکُمْ أَسِحْرٌ هذا وَلا یُفْلِحُ السّاحِرونَ).

21_ (قالُوا أَجِئْتَنا لِتَلْفِتَنا عَمّا وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا وَتَکُونَ لَکُمَا الکِبْرِیاءُ فِی الأرْضِ وَ ما نَحْنُ لَکُما بِمُؤْمِنینَ)(یونس/76_ 78).

22_ (فَلَمّا جاءَتْهُمْ آیاتُنا مُبْصِرَةً قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِینٌ).

ص : 82

23_ (وَجَحَدُوا بِها وَ اسْتَیْقَنَتْها أنْفُسُهُمْ ظُلماً وَعُلُوّاً فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ المُفْسِدینَ)(نمل/13_14).

15_ آنگاه که از جانب ما با آیین حق به سوی آنان آمد، گفتند: افرادی را که به او ایمان آورده اند بکشید وزنان را زنده بدارید وحیله کافران جز ضلالت چیزی نیست.

16_ آنگاه که با دلایل ما به سوی آنان آمد، ناگهان بر او خندیدند.

17_ آنگاه که موسی با دلایل ومعجزات ما به سوی آنان آمد، گفتند:این جز سحر ودروغ چیزی نیست وما چنین چیزی در نیاکان خود نشنیدیم.

18_ موسی گفت:خدای من کسی را که با هدایت از سوی او آمده وآن کس که برای او سرانجام نیکی است به خوبی می شناسد، حقاً که ستمگران رستگار نمی شوند.

19_ آنگاه که آیین حق از جانب ما به سوی آنان آمد، گفتند:این سحر آشکار است.

20_ موسی گفت:آیا به حقیقتی که از سوی خدا به جانب شما آمده است می گویید سحر است؟ جادوگران رستگار نمی شوند.

21_ گفتند:ای موسی آمده ای ما را از آیینی که نیاکان خود را بر آن یافتیم باز گردانی ودر سرزمین فرمانروایی کنی؟ ما به شما دو (برادر) ایمان نمی آوریم.

22_ آنگاه که آیات روشنگر ما به سوی آنان آمد، گفتند:این جادوی آشکار است.

23_ با آنکه در دل به آن یقین داشتند، ولی از روی ستم وبرتری جویی انکار کردند. بنگر عاقبت تبهکاران چگونه بود.

تهمت آسانترین حربه ای است که می توانستند در برابر آنان به کار برند ومردم را از گرایش باز دارند. این تهمت ها در امور یاد شده در زیر خلاصه می شود:

همان طور که یاد آور شدیم، این نوع تهمتها نیاز به پاسخ ندارد وموسی در این بیان به حقانیت خود تکیه می کند ومی گوید: (أَوَلَوْ جِئْناکَ بِشَیْء مُبین). (شعراء/30)

ودر سوره قصص، آیه 37 می گوید:(رَبّی أعْلَمُ بِمَنْ جاءَبِالْهُدی مِنْ عِنْدِه) آنگاه یاد آور می شود: چگونه شما میان معجزه وسحر تفاوت قائل نمی شوید؟ (قالَ مُوسی أتَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمّا جاءَکُمْ أَسِحْرٌ هذا وَلا یُفْلِحُ السّاحِرونَ)(یونس/ 77).

تا اینجا با منطق موسی در برابر پرخاشگریهای زبانی فرعون واطرافیانش آشنا شدیم. آنگاه آنان برای قطع نفوذ موسی تشکیل جلسه دادند وطرحی را ریختند که آن محور دیگر این بخش را تشکیل می دهد:

***

جادوگران است که باعلم محدود خود می توانند کارهایی راصورت دهند که جلوه ظاهری داشته،امّا فاقد حقیقت باشد. از پوست حیوان شکل ماری بسازند وآن را مملو از جیوه کنند تا در برابرا فتاب جست وخیز کند ولی سرانجام عصای موسی همه را ببلعد.

اکنون آیات این قسمت را می آوریم:

13_ (فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سُجَّداً قالُوا آمَنّا بِرَبِّ هارُونَ وَ مُوسی).

14_ (قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إنَّهُ لَکَبیرُکُمُ الّذی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلاُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلاف وَ لأُصَلِّبَنَّکُمْ فی جُذُوعِ النَّخْلِ وَ لَتَعْلَمُنَّ أَیُّنا أَشَدُّ عَذاباً وأَبْقی).

15_ (قالُوا لَنْ نُؤثِرَکَ علی ما جاءَنا مِنَ البَیِّناتِ وَ الّذی فَطَرَنا فَاقْضِ ما أنْتَ قاض إنَّما تَقضِی هذِهِ الحَیاةَ الدُّنیا).

16_ (إنّا آمَنّا بِرَبِّنا لِیَغْفِرَ لَنا خَطایانا وَ ما أَکْرَهْتَنا عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ وَ اللّهُ خَیْرٌ وَ أَبْقی).

17_ ( إنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا یَمُوتُ فیها ولا یَحْیی).

18_ (ومَنْ یَأْتِهِ مُؤمِناً قَدْ عَمِلَ الصّالِحاتِ فَأُولئِکَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ العُلی).

19_(جَنّاتُ عَدْن تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الأنْهارُ خالِدینَ فیها وَ ذلِکَ جَزاءُ مَنْ تَزَکّی). (طه/58_76)

20_ (قالُوا أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ أَرْسِلْ فِی المَدائِنِ حاشِرینَ).

21_ (یَأْتُوکَ بِکُلِّ ساحِر عَلیم).

22_ (وَجاءَ السَّحَرَةُ فِرْعَوْنَ قالُوا إنَّ لَنا لأَجْراً إنْ کُنّا نَحْنُ الغالِبینَ).

23_ (قالَ نَعَمْ وَ إنَّکُمْ لَمِنَ المُقَرَّبینَ).

24 _(قالُوا یا مُوسی إمّا أنْ تُلْقِیَ وَ إمّا أنْ نَکُونَ نَحْنُ المُلْقِینَ).

25_ (قالَ أَلْقُوا فَلَمّا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْیُنَ النّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ وَ جاءُوا بِسِحر عَظیم).

26_ (وَ أَوحَیْنا إلی مُوسی أنْ أَلْقِ عَصاکَ فَإذا هِیَ تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ).

27_ (فَوَقَعَ الحَقُّ وَ بَطَلَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

28_ (فَغُلِبُوا هُنالِکَ وَ انْقَلَبُوا صاغِرینَ).

ص : 89

29_( وَ أُلْقِیَ السَّحَرَةُ ساجِدینَ).

30_ (قالُوا آمَنّا بِرَبِّ العالَمینَ).

31_ (رَبِّ مُوسی وَ هارُونَ).

32_ (قالَ فِرعَونُ آمَنْتُمْ بِهِ قَبْلَ أنْ آذَنَ لَکُمْ إنَّ هذا لَمَکْرٌ مَکَرْتُمُوهُ فی المَدینَةِ لِتُخرِجُوا مِنْها أهْلَها فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ).

33_ (لأُقَطِّعَنَّ أیْدِیَکُمْ وَ أرْجُلَکُمْ مِنْ خلاف ثُمَّ لأُصَلِّبَنَّکُمْ أجْمَعینَ).

34_ (قالُوا إنّا إلی رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ).

35_ (وَما تَنْقِمُ مِنّا إلاّ أنْ آمَنّا بِ آیاتِ رَبّنا لَمّا جاءَتْنا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَتَوَفَّنا مُسْلِمینَ).

36_ (وَقالَ المَلاَُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَونَ أَتَذَرُ مُوسی وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی الأرْضِ وَیَذَرَکَ وَ آلِهَتَکَ قالَ سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحْیِ نِساءَهُمْ وَ إنّا فَوْقَهُمْ قاهِرونَ)(اعراف/ 111_ 127).

37_ (قالُوا أَرْجِهْ وَ أَخاهُوَ ابْعَثْ فی المَدائِنِ حاشِرینَ).

38_ (یَأتُوکَ بِکُلِّ سَحّار عَلیم).

39_ (فَجُمِعَ السَّحَرَةُ لِمیقاتِ یَوْم مَعْلُوم).

40_ (وَقیلَ لِلنّاسِ هَلْ أَنْتُمْ مُجْتَمِعُونَ).

41_ (لَعَلَّنا نَتَّبِعُ السَّحَرَةَ إنْ کانُوا هُمُ الغالِبینَ).

42_ (فَلَمّا جاءَ السَّحَرَةُ قالُوا لِفِرْعَونَ أَإنَّ لَنا لأجْراً إنْ کُنّا نَحْنُ الغالِبینَ).

43_ (قالَ نَعَمْ وَ إنَّکُمْ إذاً لَمِنَ المُقَرَّبینَ).

44_ (قالَ لَهُمْ مُوسی أَلْقُوا ما أنْتُمْ مُلْقُونَ).

45_ (فَأَلْقَوا حِبالَهُمْ وَعِصِیَّهُمْ وَ قالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَونَ إنَّا لَنَحْنُ الغالِبُونَ).

46_ (فَأَلْقی مُوسی عَصاهُ فَإذا هِیَ تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ).

ص : 90

47_ (فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ ساجِدینَ).

48_ (قالُوا آمَنّا بِرَبِّ العالَمینَ).

49_ (رَبِّ مُوسی وهارونَ).

50_ (قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أنْ آذَنَ لَکُمْ إنَّهُ لَکَبیرُکُمُ الّذی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لأُقَطِّعَنَّ أیْدِیَکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلاف وَ لأُصَلِّبَنَّکُمْ أجْمَعینَ).

51_ (قالُوا لا ضَیْرَ إنَّا إلی رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ).

52_ (إنّا نَطْمَعُ أنْ یَغْفِرَ لَنا رَبُّنا خَطایانا أنْ کُنّا أوَّلَ المُؤمِنینَ). (شعراء/36_51)

53_ (وَ قالَ فِرْعَونُ ائْتُونی بِکُلِّ ساحِر عَلیم).

54_ (فَلَمّا جاءَالسَّحَرَةُ قالَ لَهُمْ مُوسی أَلْقُوا ما أنْتُمْ مُلْقُونَ).

55_ (فَلَمّا أَلْقَوا قالَ مُوسی ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إنَّ اللّهَ سَیُبْطِلُهُ إنَّ اللّهَ لایُصْلِحُ عَمَلَ المُفْسِدینَ).

56_ (وَ یُحِقُّ اللّهُ الحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ لَوْ کَرِهَ المُجْرِمُونَ). (یونس/79_82)

5_ ساحران با یکدیگر به جدال ونزاع پرداختند وآهسته با هم سخن گفتند.

6_ فرعون واطرافیانش به ساحران گفتند: این دو نفر(موسی وهارون) دو جادوگرند که می خواهند شماها را به سحر خود از سرزمینتان بیرون کنند وآیین برتر شما را از میان ببرند.

7_ هر چه زودتر تدبیرهای خود را روی هم بریزید ودر یک صف بیایید. آن کس که امروز پیروز گشت رستگار گردد.

8_ ساحران به موسی گفتند:یا نخست تو می افکنی(سحر خود را می آوری!) یا مانخست می افکنیم(سحر خود را ظاهر می کنیم).

9_ موسی گفت: شما نخست بیفکنید. (پس بیفکندند). ناگاه ریسمانها وعصاهای آنها به نظر موسی چنین رسید که آنها درحال حرکتند.

10_ موسی در درون خود احساس ترس کرد.

11_ به موسی وحی کردیم، مترس تو پیروز وبرتری.

12_ آنچه در دست داری بیفکن تا هر چه را ساخته اند ببلعد. آنچه ساخته اند حیله جادوگراست وجادوگر هیچ گاه پیروز نمی شود.

13_ (موسی افکند وعصای او همه را بلعید) جادو گران به حال سجده افتادند! گفتند:ما به پروردگار هارون وموسی ایمان آوردیم.

14_ فرعون به آنان گفت:آیا پیش از آنکه من اذن دهم، به او ایمان آوردید.(او) بزرگ (استاد) شماست که سحر را به شما آموخته است. دستها وپاهای شما را از راست وچپ قطع می کنم وبر تنه درخت خرما به دارتان می زنم تا بدانید عذاب کدام یک از ما سخت تر وپایدارتر است.

15_ ساحران گفتند: سوگند به خدایی که ما را آفریده است، هرگز تو را بر دلایل روشنی که برای ما آمده است بر نمی گزینیم. هر چه خواهی حکم کن، دایره حکم تو محدود به زندگی دنیاست.

16_ ما به پروردگارمان ایمان آوردیم تا خطاهای ما وجادویی که ما را بر آن واداشتی ببخشد، خدا بهتر وپایدارتر است.

17_ حقا که آن کس که نزد پروردگارش گنهکار برود، برای او دوزخی

ص : 92

است که در آنجا نمی میرد وزنده نمی شود.

18_ آن کس که به سوی خدا مؤمن برود واعمال نیک انجام داده باشد، برای اوست درجات بلند.

19_ در بهشتهای جاودان که از زیر درختهای آن آب جاری می شود، پیوسته هستند واین است پاداش کسانی که (خود رااز آلودگی)پاک سازند.

20_ اطرافیان فرعون گفتند: موسی وبرادر او را نگه دار وافرادی را به شهرها اعزام کن.

21_ تا همه جادو گران دانا را به سوی تو بیاورند.

22_ جادو گران (به دربار فرعون آمدند) گفتند: آیا برای ما ست پاداشی اگر ما پیروز شویم؟

23_ فرعون گفت:بلی! در این صورت شما ها از مقرّبان خواهید بود.

24_ (جادوگران جمع شدند ومبارزه آغاز شد وبه موسی)گفتند:یا تو اوّل سحر خود را ظاهر کن یا ما این کار را انجام دهیم.

25_ موسی گفت:شما جلوتر بیفکنید. آنگاه که سحر خود را ظاهر کردند، دیدگان مردم را جادو کردند وآنان را ترساندند وجادوی عظیم آوردند.

26_ به موسی وحی کردیم: عصای خود را بیفکن. او افکند. ناگهان آنچه را به دروغ جلوه می دادندمی بلعید.

27_ حق ظاهر شد وآنچه انجام داده بودند باطل گشت.

28_ در آنجا مغلوب شدند وخوار وزبون باز گشتند.

29_ جادو گران به سجده افتادند.

30_ گفتند:ما به پروردگار جهانیان ایمان آوردیم.

31_ پروردگار موسی وهارون.

32_ فرعون به آنان گفت:پیش از آنکه من به شما اذن دهم، به او ایمان آوردید.(این همان حیله ای است که دست به دست هم دادید)در باره این شهر اندیشیدید که مردم آنجا را از سرزمینشان بیرون کنید، به زودی

ص : 93

خواهید دانست.

33_ به زودی دستها وپاهای شما را از راست وچپ قطع می کنیم وهمگان را به دار می آویزم.

34_ جادو گران گفتند:ما به سوی پروردگارمان باز می گردیم.

35_ تو بر ما ایراد نمی گیری جز اینکه به آیات پروردگارمان آنگاه که به سوی ما آمد، ایمان آوردیم. پروردگارا شکیبایی را نصیب ما گردان وما رامسلمان بمیران.

36_ اطرافیان فرعون گفتند: آیا موسی وهارون را آزاد می گذاری تا در زمین فساد کنند و تو وخدایانت را ترک کنند؟ فرعون گفت:پسرانشان را می کشیم وزنانشان را زنده نگه می داریم. ما بالاتر از ایشان هستیم.

37_ گفتند:موسی وبرادرش را نگه دار وکسانی را به شهرها بفرست.

38_ برای تو هر جادو گر دانایی را می آورند.

39_ جادوگران در روز ووقت معیّن حاضر شدند.

40_ به مردم گفته شد:آیا شما نیز گرد می آیید؟

41_ تا اگر جادو گران پیروز شدند از آنها پیروی کنید.

42_ وقتی جادو گران آمدند به فرعون گفتند: آیا اگر ما پیروز شدیم، مزدی برای ما خواهد بود؟

43_ فرعون گفت:بلی. شما در صورت پیروزی از مقربانید.

44_ موسی به ساحران گفت:بیفکنید آنچه راکه خواهید انداخت.

45_ جادو گران ریسمانها وعصاهای خود را افکندند وگفتند:سوگند به عزّت فرعون ما پیروزمندیم!

46_ موسی عصای خود را افکند. ناگهان می بلعید آنچه را که به دروغ (سحر) اظهار می کردند.

47_ جادوگران به سجود افتادند.

48_ گفتند:ما به پروردگار جهانیان ایمان آوردیم.

49_ پروردگار موسی وهارون.

50_ فرعون به جادوگران گفت:پیش از آن که من به شما اذن دهم به

ص : 94

موسی ایمان آوردید؟ او بزرگ شماست که سحررا به شما آموخته است به زودی می دانید. دستهاوپاهای شما را از راست وچپ قطع می کنم وشما ها را به دار می زنم.

51_ گفتند:ضرری بر مانیست. ما به سوی خدای خود می رویم.

52_ گفتند: ما امیدواریم خدا خطاهای ما را ببخشد به خاطر اینکه نخستین مؤمنان به موسی هستیم.

53_ فرعون گفت:هر جادو گر دانایی را به سوی من بیاورید.

54_ آنگاه که جادو گران آمدند، موسی به آنان گفت:بیفکنید آنچه را می افکنید.

55_ آنگاه که جادو گران افکندند(جادوی خود را اظهار کردند) موسی گفت:آنچه را آوردید جادوست وخدا آن را باطل می سازد وخدا عمل مفسدان را اصلاح نمی کند.

56_ خدا به مشیت قاطع خود به حق پایداری می بخشد، هر چند گنهکاران آن را نپسندند.

فِرْعَونُ ائْتُونی بِکُلِّ ساحِر عَلیم)(یونس/79).

فرعون از موسی درخواست کرد که روزی را برای چنین مبارزه ای معیّن کند. موسی هم از فرصت استفاده کرد وروزی را به نام «روز زینت»، که روز عید آنان بود، معیّن کرد وبرای اینکه اجتماع عظیمی تشکیل شود، وقت مسابقه را طوری تنظیم کرد که خرد وکلان از خواب بیدار شده وپس از صرف صبحانه در آن مکان حاضر شوند، چنانکه می فرماید:

(فَاجْعَلْ بَیْنَنا وَبَیْنَکَ مَوْعِداً لا نُخْلِفُهُ نَحْنُ وَ لا أنْتَ مَکاناً سُوًی* قالَ مَوْعِدُکُمْ یَوْمُ الزِّینَةِ وَ أنْ یُحْشَرَ النّاسُ ضُحًی)(طه/58_59).

ساحران از اطراف گرد آمدند وبه حضور فرعون رسیدند. برای آنان مسأله حق وباطل مطرح نبود، بلکه بیش از همه چیز در فکر مال ومقام بودند. انتظار داشتند که در صورت پیروزی از موقعیت فرعون بهره بگیرند؛ چنانکه می فرماید:(وَجاءَ السَّحَرَةُ فِرْعَوْنَ قالُوا إنَّ لَنا لأَجْراً إنْ کُنّا نَحْنُ الغالِبینَ)(اعراف/113). نظیر این آیه با مختصر تفاوت در سوره شعراء، آیه42 نیز آمده است.

فرعون نیز به آنان وعده مساعد داد وگفت:در صورت پیروزی جزء مقربان خواهید بود:(قالَ نَعَمْ وَ إنَّکُمْ إذاً لَمِنَ المُقَرَّبینَ)(شعراء/42).

جادو گران که سرمست اندیشه پیروزی خود بودند هیچ فکر نمی کردند که مغلوب شوند. به درخواست فرعون صف کشان به میدان مبارزه وارد شدند واین خود یک نوع مانور خاصی بود که دلها را مرعوب می ساخت؛ چنانکه می فرماید: (فَأجْمِعُوا کَیْدَکُمْ ثُمَّ ائْتُوا صَفّاً وَقَدْ أفْلَحَ الْیَومَ مَنِ اسْتَعْلی). (طه/64)

در چنین شرایطی به موسی پیشنهاد کردند که یا تو پیشقدم باش یا ما. موسی گفت:شما پیشقدم باشید. آنگاه که آنان سحر خود را به نمایش نهادند، نتیجه آن این بود که چنین گمان می شد که ریسمانها وعصاهای آنان در حال حرکتند واز این طریق مردم را مرعوب سحر خود ساختند. سحر آنان به قدری عجیب بود که خدا آن

ص : 96

را سحر بزرگ می خواند؛ چنانکه می فرماید:

(قالُوا یا مُوسی إمّا أنْ تُلْقِیَ وَ إمّا أنْ نَکُونَ أوَّلَ مَنْ ألْقی* قالَ بَلْ ألْقُوا فَإذا حِبالُهُمْ وَ عِصِیُّهُمْ یُخَیَّلُ إلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أنَّها تَسْعی)(طه/65_66)(قالَ أَلْقُوا فَلَمّا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْیُنَ النّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ وَ جاءُوا بِسِحر عَظیم).(اعراف/116)

از جمله:(یُخَیَّلُ إلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِم) استفاده می شود که حتی موسی نیز تصور کرد که آنها در حال حرکتند واز این جهت در درون خود خوفی بر او راه یافت. التبه این خوف به معنی اجتناب از پیامدهای آن بود که آسیبی به تبلیغ او برسد، نه اینکه خود را ببازد وشهامت خود را از دست بدهد. قرآن این حقیقت را چنین یاد آور می شود:(فَأوْجَسَ فی نَفْسِهِ خیفَةً مُوسی) .

سپس خطاب آمد که خوف را به خود راه مده، تو پیروزی:(قُلْنا لاتَخَفْ إنّکَ أنْتَ الأعْلی) (طه/67_ 68).

کسانی بودند که به موسی ایمان آوردند وعجیب اینکه از قدرت فرعون نترسیدند. دلیل آن این است که آنان استادان جادو بودند وحد ومرز آن را به خوبی می شناختند. وقتی کار موسی را دیدند، با اطلاعات وسیعی که در فن خود داشتند، یقین کردند که کار او از حدّ سحر برتر وبالاتر است ومعجزه الهی است که برای هدایت مردم به موسی داده شده است. لذا فوراً به سجده افتادند وایمان خود را به پروردگار موسی وهارون اظهار کردند؛ چنانکه می فرماید:(فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سُجَّداً قالُوا آمَنّا بِرَبِّ هارونَوَ مُوسی)(طه/70).وباز می فرماید:(وَ أُلْقِیَ السَّحَرَةُ ساجِدینَ *قالُوا آمَنّا بِرَبِّ العالَمینَ *رَبِّ مُوسی وهارونَ).(اعراف/120_122)

شکست خفتبار فرعون وبازگشت جادو گران به صف موسی، فرعون را سخت عصبانی کرد ونمی دانست چه کند وچگونه این شکست را جبران کند؟ چاره ای جز این ندید که از حربه خاصّی بهره بگیرد.

اوّلاً به آنان اعتراضی کرد که چرا بدون اذن من به او ایمان آوردید؟ تو گویی فرعون مالک القلوب نیز هست که حتّی گرایشهای درونی نیز باید به اذن او باشد.

ثانیاً اظهار کرد که همگی در مکتب موسی درس خوانده واو استاد آنهاست وهدف این است که قبطیان را از این سرزمین بیرون کنند. این تهمت برای این بود که افکار عمومی را برعلیه آنان بشوراند.

ثالثاً: آنان را به قتل تهدید کرد وگفت:همگی را به دار خواهم آویخت. آیات این قسمت عبارتند از:

(قالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أنْ آذَنَ لَکُمْ إنَّهُ لَکَبیرُکُمُ الّذی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلأُقَطِّعَنَّ أیْدِیَکُمْ وَ أرْجُلَکُمْ مِنْ خِلاف (1) ولاَُصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذوعِ النَّخْلِ وَ لَتَعْلَمُنَّ أیُّنا أشَدُّ عَذاباً وَ أبْقی) (طه/71).

ص : 98

(قالَ فِرعَونُ آمَنْتُمْ بِهِ قَبْلَ أنْ آذَنَ لَکُمْ إنَّ هذا لَمَکْرٌ مَکَرْتُمُوهُ فی المَدینَةِ لِتُخرِجُوا مِنْها أهْلَها فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ *لأُقَطِّعَنَّ أیْدِیَکُمْ وَ أرْجُلَکُمْ مِنْ خلاف ثُمَّ لأُصَلِّبَنَّکُمْ أجْمَعینَ)(اعراف/123_124).

تهمت فرعون وتهدید او به دار آویختن نه تنها آنان را متزلزل نساخت، بلکه به ایمان آنان استحکام بخشید. آنان با منطق محکم واستوار به پاسخ برخاستند وگفتند:ما هرگز دنیای تو را بر دلایلی که به سوی ما آمده است ترجیح نمی دهیم. بالاترین کار تو این است که رگ حیات دنیوی ما را بزنی واین زندگی موقت را از ما بگیری، امّا زور تو به حیات اخروی ما نمی رسد وما عاشق حیات اخروی بوده واز خدا خواهانیم که لغزشهای ما را ببخشد واین سحر وجادویی که ما را بر انجام آنها واداشتی نادیده بگیرد؛ چنانکه می فرماید:

(قالُوا لَنْ نُؤثِرَکَ علی ما جاءَنا مِنَ البَیِّناتِ وَ الّذی فَطَرَنا فَاقْضِ ما أنْتَ قاض إنَّما تَقضِی هذِهِ الحَیاةَ الدُّنیا *إنّا آمَنّا بِرَبِّنا لِیَغْفِرَ لَنا خَطایانا (1) وَ ما أَکْرَهْتَنا عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ وَ اللّهُ خَیْرٌ وَ أَبْقی)(طه/72_73).

وباز می فرماید:(قالُوا إنّا إلی رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ *وَما تَنْقِمُ مِنّا إلاّ أنْ آمَنّا بِ آیاتِ رَبّنا لَمّا جاءَتْنا رَبَّنا أَفْرِغْ (2) عَلَیْنا صَبْراً وَتَوَفَّنا مُسْلِمینَ).(اعراف/125_126)

فرعون سخت عصبانی شد.اطرافیان او پیشنهاد کردند که جنایات سابق را از سربگیرند. یعنی مردان بنی اسرائیل را بکشند وزنانشان را زنده نگه دارند وازاین طریق برتری خود را حفظ کنند ودر غیر این صورت، فساد روی زمین را فرا خواهد گرفت وفرعون وحتی خدایانی که فرعون نیز آنها را می پرستید به دست فراموشی سپرده می شوند. این نشان می دهد که هر کجا باطل از منطق واهی خود بهره نگرفت، از

ص : 99

منطق زور استفاده می کند. امروزه نیز دولتهای استکباری از این ترفند بهره می گیرند. نخست با عوامل فرهنگی وتبلیغاتی هیاهو راه می اندازند که طرف را مغلوب کنند واگر او مقاومت کرد با بهانه های خاصی آتش جنگ را علیه او می افروزند. قرآن در این باره چنین می فرماید:

(وَقالَ المَلاَُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَونَ أَتَذَرُ مُوسی وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی الأرْضِ وَ یَذَرَکَ وَآلِهَتَکَ (1) قالَ سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحْیِ نِساءَهُمْ وَ إنّا فَوْقَهُمْ قاهِرونَ)(اعراف/127).

یک چوب خشک ناگهان به صورت مار عظیمی در آمد وجادوهای آنان را بلعید وسپس به همان حالت نخست بازگشت، فهمیدند که کار موسی از حدود سحر بیرون است. او از یک قدرت نامتناهی که دور از دسترسی بشر است کمک می گیرد وهرگز نمی توان کار او را به سحر وجادو توصیف کرد. از این جهت، جلوتر از همه به او ایمان آوردند وپیشانی بردرگاه الهی ساییدند.

عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فی الأرضِ فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ) (اعراف/ 128_ 129).

ترجمه آیات

1_ به آیین موسی جز گروهی از قوم موسی(1) ایمان نیاوردند در حالی که آنان از فرعون واشراف قوم خود می ترسیدند که آنان را از آیین موسی باز دارند. بحق فرعون در روی زمین کبر ورزید و از افراد مسرف ومتجاوز از حق بود.

2_ موسی به قوم خود چنین گفت:ای قوم من اگر به خدا ایمان دارید، بر او توکل کنید اگر بحق مسلمانید.

3_ آنان در پاسخ گفتند:ما به خدای خود توکل کردیم، خدایا ما را مایه امتحان ستمگران قرار مده.

4_ وبه رحمت خود ما را از دست کافران نجات ده.

5_ به موسی وبرادرش وحی کردیم که برای قوم خود در مصر خانه هایی را برابر یکدیگر برگزینید ونماز را بر پای دارید ومؤمنان را(به نجات از فرعون وقوم ستمگر او) بشارت ده.

6_ موسی به قوم خود گفت:ازخدا کمک بخواهید وشکیبا باشید، زمین از آن خداست واو به هر یک از بندگان خود که بخواهد واگذار می کند وسرانجام (پیروزی) از آن پرهیزگاران است.

ص : 102

7_ قوم موسی به او گفتند:قبل از آمدن تو به مصر وپس از آن مورد اذیّت وشکنجه فرعونیان قرار گرفته ایم. موسی گفت:امید است خداوند دشمن شما را هلاک سازد وشما را جانشین وی گرداند، آنگاه(در مقام امتحان) بنگرد که شما چگونه عمل می کنید.

شایسته پیروزی چشمگیر این بود که نه تنها همه قوم موسی به او ایمان آورند، بلکه دانایان قوم فرعون نیز به آنان بپیوندند، ولی بر خلاف انتظار، حتی خود قوم موسی به دو گروه تقسیم شدند: گروهی به وی ایمان آوردند و گروه دیگری تابع وضع موجود شدند. شاید مقصود از :(وَملإهم) در آیه 82 یونس همین گروه دوّم باشد. ولی از قوم فرعون گویا فقط همسرش به ضمیمه یک نفر به عنوان مؤمن آل فرعون ایمان آورد که برای خود سرگذشتی دارند که در آینده متذکر می شویم.

پایداری در هدف از اصولی ترین شرایط نیل به آن است. گروهی که می خواهند استقلال وآزادی خود را در برابر فرعون مصر باز ستانند، باید در راه هدف پایدار باشند. معنی پایداری این است که با توکل بر خدا واستمداد از نیروی لایزال، از قدرتهای خدا دادی بهره بگیرند. در آیات وارد شده در این موضوع به این نکات اشاره شده است؛ چنانکه می فرماید:(وقالَ مُوسی یا قَوْمِ إنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إنْ کُنْتُمْ مُسْلِمینَ)(یونس/84).

جمله های: (إنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللّهِ) و ( إنْ کُنْتُمْ مُسْلِمینَ) بیانگر این است که شما ملت بنی اسرائیل، دارای اهداف وآرمان بزرگی هستید، وجمله (فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا) اشاره به این است که در این راه از استمداد غیبی بی نیاز نیستید وبشر به حکم اینکه از هر نظر محدود است باید از قدرت نامحدود کمک بگیرد. به خاطر تذکرات موسی، آنان رو به درگاه الهی کرده خواهان مددهای غیبی شدند؛ چنانکه می فرماید:(فَقالُوا عَلَی اللّهِ تَوَکَّلْنا رَبَّنا لاتَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلْقَومِ الظّالِمینَ *وَنَجِّنا بِرَحْمَتِکَ مِنَ القَوْمِ الکافِرینَ)(یونس/85_86).

ص : 103

در حالی که باید از نیروی لایزال مدد بگیرید، امّا از انجام وظایف که در پیشبرد آرمانها مؤثر است، سر برنتابید. از این جهت خدا به موسی وبرادر او پیام می دهد که بنی اسرائیل خانه های خود را در مقابل یکدیگر بسازند تا بتوانند برای اقامه نماز، اجتماع باشکوهی داشته باشند واز این طریق مقدمات پیروزی را فراهم سازند.چنانکه می فرماید:(وَ أوْحَیْنا إلی مُوسی وَأَخیهِ أنْ تَبَوَّءَا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَ أقیمُوا الصَّلاةَ وَ بَشِّرِ المُؤمِنینَ). (یونس/87)

پایان آیه نشان می دهد که موسی مأمور شد که به قوم خود نوید نجات دهد. در سوره اعراف این بشارت به صورت روشنتر آمده است، چنانکه می فرماید: (قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ اسْتَعینُوا بِاللّهِ وَ اصْبِرُوا إنَّ الأرضَ للّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ العاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ)(اعراف/128).

موسی در این آیه به چهار نکته اشاره می کند:

1_ استمداد از نیروی لایزالی ( اسْتَعینُوا بِاللّه).

2_ پایداری ومقاومت در برابر سختیها:(وَ اصْبِرُوا) .

3_ حاکمیت مطلقه الهی بر زمین واینکه هر کسی را بخواهد بر آن مسلّط می سازد:(إنَّ الأرضَ للّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ ) .

4_ سرانجام نیک از آن پرهیزگاران است:( وَ العاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ) . علّت اینکه سرانجام نیک از آن پرهیزگاران است، این است که این گروه در راه فطرت گام بر می دارند وبا خواسته های طبیعی انسان مخالفت نمی کنند، ولی گنهکاران که بر خلاف فطرت گام بر می دارند، طبعاً به سان افرادی هستند که بر خلاف مسیر آب شنا می کنندو در نیمه راه از حرکت باز مانده وبه هدف نمی رسند.

در آخرین آیه این بخش موسی و قوم او هر کدام نکته ای را یادآور شده اند.

قوم موسی آشکارا گفتند:تو پیوسته به ما وعده نجات می دهی، ولی عذاب

ص : 104

فرعونیان بر ما _ چه پیش از آمدن تو وچه پس از آمدنت _ ادامه دارد. این وعده الهی کی تحقق می پذیرد؟

موسی در پاسخ گفت:من به دو چیز امیدوارم:

1_ اینکه خداوند دشمن شما را نابود سازد:( أنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ) .

2_ شما را جانشین آنان قرار دهد:(وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فی الأرضِ) .

ولی بایدبدانید در مقابل این نعمت، مسئولیت عظیمی بر دوش شماست. زیرا خداوند بدین وسیله شما را می آزماید ومی نگرد که چگونه به دستورهای او عمل می کنید:(فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ).

این آیه برای مردم ما که مدتها رنج دیده اند وگرفتاریهای متعددی دامنگیر آنان شد، سپس به نعمت بزرگ انقلاب نایل آمده اند، درس آموزنده ای است وآن اینکه خدا دشمن مسلمانان (نظام پیشین) را نابود کرد وافراد با ایمان را وارث او قرار داد، ولی آیا کار به این شیوه به پایان می رسد؟ نه آفریدگار جهان که این نعمت بزرگ را در اختیار ما قرار داده است، در انتظار عملکرد ماست. آیا واقعاً به آنچه او دستور داده است عمل می کنیم؟برنامه های خود را با موازین اسلامی تطبیق می نماییم واز شعار به شعور واز گفتار به کردار منتقل می شویم یا نه؟پس چه بهتر توجّه کنیم که ندای الهی :(فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ)در محیط ما پیوسته طنین انداز است.

ومتقی می زیستند سخن به میان می آورد وآن دو ،یعنی همسران نوح ولوط را الگوهای نادرست می شمارد.

گذشته از این، یاد آوری ازا ین دو زن فدا کار، تکریم واحترام گذاشتن به شخصیت زن است. زیرا با گذشت سالها وقرنها باز از آن دو یاد می کند و از این طریق می رساند که گذشت زمان باطل کننده شخصیت ها وارزشها نیست. اگر قرآن از طبقه مرد به عنوان پیامبران سخن می گوید، از بانوان نیز سخن به میان می آورد.

از این بیان می توان به این نتیجه رسید که اگر قرآن گفتگوی پیامبر اسلام را با زنان خود در سوره های مختلف مطرح می کند، غرض شخصی ندارد، بلکه هدف، معرفی الگوهاست وعجیب اینکه سرگذشت این دو بانوی بزرگ در سوره تحریم آمده است که در آغاز آن از سرگذشت بی مهری برخی از همسران پیامبر سخن گفته شده است. چون این مطلب خارج از موضوع بحث ماست، در باره آن سخن نمی گوییم.

یُظْهِرَ فی الأرْضِ الْفَسادَ) .

2_(وقالَ مُوسی إنّی عُذْتُ بِرَبّی وَرَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرلا یُؤمِنُ بِیَوْمِ الحِسابِ) (غافر/26_27).

3_ (وَقالَ فِرْعَوْنُ یا هامانُ ابْنِ لی صَرْحاً لَعَلِّی أَبْلُغُ الأسْبابَ* أَسْبابَ السَّمواتِ فَأَطَّلِعَ إلی إلهِ مُوسی وَ إنّی لأَظُنُّهُ کاذِباً وَ کَذلِکَ زُیِّنَ لِفِرْعَونَ سُوءُ عَمَلِهِ وَصُدَّ عَنِ السَّبیلِ وَ ماکَیْدُ فِرْعَونَ إلاّ فی تَباب)(غافر/36_37).

4_ (وقالَ المَلأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَونَ أتَذَرُ مُوسی وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فی الأرْضِ وَیَذَرَکَ وَ آلِهَتَکَ قالَ سَنُقَتِّلُ أبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحیِ نِساءَهُمْ وَ إنّا فَوقَهُمْ قاهِرونَ)(اعراف/127).

ترجمه آیات

1_ فرعون به اطرافیان خود گفت: بگذارید من موسی را بکشم و اوخدای خود رابخواند(نفرین کند یا استمداد جوید.) می ترسم که آیین شما را دگرگون سازد ویا در زمین فسادی به وجود آورد.

2_ موسی در پاسخ گفت:من به خدایم وخدای شما از هر متکبری که به روز حساب ایمان ندارد، پناه می برم.

3_ فرعون به وزیر خود هامان گفت:برای من قصر بلندی بساز تا وسیله ای به دست یابم واز این طریق بر خدای موسی آگاه شوم که من موسی را دروغگو می پندارم. عمل زشت فرعون در نظر او زیبا گردید وراه حق به روی او بسته شد، مکر وتدبیر فرعون جز زیان وهلاکت برای او نتیجه ای نبخشید.

4_ اشراف قوم فرعون (آنگاه که ساحران به موسی ایمان آوردند، به وی چنین گفتند:) آیا موسی وقوم او را رها می سازی (نمی کشی)تا اینکه بر روی زمین فساد کنند و تو وخدایان تو را ترک کنند؟ فرعون( به عنوان تصدیق) گفت:فرزندان آنان را می کشیم وزنانشان را زنده نگاه می داریم. ما از همه آنان برتریم.

ص : 108

فروشی او به خطر بیفتد. زیرا آیین مردم، که فرعون از آن سخن می گوید، جز اعتقاد به الوهیت فرعون چیزی نبود واگر فرعون از این خود خواهی دست بر می داشت ومردم را به خود واگذار می کرد، یک چنین دگرگونی، مشکل به بار نیاورده وجنگ ونبردی به دنبال نمی داشت. این خودمحوری فرعون بود که چنین پیامدهای ناگواری را به دنبال داشت.

از متن آیه استفاده می شود که جباران جهان نه تنها توده ها را تحقیر می کردند، بلکه حتی به فکر تحقیر اطرافیان خود نیز بودند وبا آنان به طور روشن سخن نمی گفتند.

به خاطر دارم در اواسط سال 1357 شمسی، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، شاه مقبور به عنوان دلسوزی گفت:من از آن می ترسم که این شورشها آسیبی به دین برساند. دینی که او از آن دم می زد، جز همان آیین ستم شاهی نبود که در کنار خدا ومیهن قرار می گرفت وخود را در کنار آفریدگار جهان قرار می داد. یعنی می ترسم که سلطنت من به خطر افتد.

ولی در گفتار اطرافیان فرعون صراحت بیشتری وجود دارد. آنان به روشنی گفتند که بقا وآزادی موسی مایه زوال الوهیت تو می باشد؛ چنانکه می گوید:(وَیَذَرُکَ وَ آلِهَتَک) :«تو خدایان تو را رها کنند». از این جمله استفاده می شود که مردم، فرعون را می پرستیدند واو نیز برای خود خدایانی داشت که آنها را می پرستید.

آنگاه که موسی از نقشه قتل خود آگاه شد، به روشنی از پایداری خود سخن گفت واینکه او در پرتو عنایات خدا مصون از آسیب خواهد بود؛ چنانکه گفت: (إنّی عُذْتُ بِرَبّی وَرَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرلا یُؤمِنُ بِیَوْمِ الحِسابِ).

نکته جالب اینجاست که از متکبری به خدا پناه می برد که به روز رستاخیز ایمان نداشته باشد، زیرا فردی که برای اعمال خود مجازاتی نیندیشد،مانعی نخواهد داشت وباید از چنین انسان شروری به خدا پناه برد.

ص : 110

اگر من بگویم مستدل ابن تیمیه است شاید باور نکنید.

امروزه سلفی ها از ابن تیمیه قهرمانی ساخته اند که مجدد دین واحیاگر توحید وقهرمان مبارزه با شرک است. ولی در بخشی ازکتابهای خود که اصرار میورزد برای خدا جهتی ثابت کند، به همین گفتگو تمسّک می جوید.

این فرد اگر دیگر آیات را مورد توجّه قرار می داد، می فهمید که هرگز موسی به فرعون از چنین خدایی گزارش نداده بود. او از خدای آسمانها وزمین وآنچه در میان آن دو قرار دارند گزارش می داد. بنابراین دلیل ندارد که خدای او در آسمانها باشد ودر زمین نباشد ویا میان آن دو قرار نگیرد.

معروف است که می گویند:«تاریخ تکرار نمی شود». ولی ما این سخن را باور نکردیم. تاریخ آزمایشگاهی است که پیوسته تکرار می شود. جباران روزگار همگی شاگردان مکتب شیطانند که پیوسته از القائات او بهره می گیرند.

اگر فرعون در چند هزار سال پیش به فکر عوام فریبی افتاد وبه وزیر خود دستور چنین وچنانی داد، در عصر قمر نیز این جریان تکرار شد. هنگامی که «گارگارین» نخستین فضانورد شوروی دور جهان گردش کرد وفرود آمد، رهبر حزب کمونیست آقای «خروشچف» از او پرسید، آیا در آن نقاط بلند خدا را مشاهد کردی؟ او در پاسخ گفت:نه! خدایی در آسمانها وجود نداشت.

البته او به دنبال خدای جسمانی بود، مانند خدای ابن تیمیه که در گوشه ای از فضا قرار گیرد. ولی آن خدایی که در همه جا حضور دارد ودرعین حال جدا از اشیا نبوده وعین آنها نیز نمی باشد وبا دیده عقلی قابل رؤیت است، هیچ گاه غیبتی ندارد تا حضور او را بطلبیم. عارفان واقع بین وحکیمان اهل تحقیق از آثار بدیع، به وجود او پی برده واز اثر انگشت به انگشتان نقّاش پی می برند.

امام رضا (علیه السلام) در پاسخ سؤال ابو قره محدّث که از مکان خدا سؤال نمود، فرمود:این پرسش را حاضر از غایب می کند وخداوند غایب نیست تا از مکان

ص : 112

او سؤال شود.(1)

مُسْرِفٌ مُرتابٌ) .

8_ (الّذینَ یُجادِلُونَ فی آیاتِ اللّهِ بِغَیْرِ سُلْطان أَتاهُمْ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ وَعِنْدَ الّذینَ آمَنُوا کَذلِکَ یَطْبعُ اللّهُ عَلی کُلِّ قَلْب مُتَکَبِّر جَبَّار) (غافر/28 _ 35).

9_ (وَ قالَ الّذی آمَنَ یا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبیلَ الرَّشادِ) .

10_ ( یا قَوْمِ إنَّما هذِه الحَیاةُ الدُّنیا مَتاعٌ وإنَّ الآخِرَةَ هیَ دارُ القَرارِ) .

11_ (مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فَلا یُجْزی إلاّ مِثْلَها وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَر أوْ أُنْثی وَهُوَ مُؤمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلونَ الجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فیها بِغَیْرِ حِساب) .

12_ (وَ یا قَوْمِ مالی أدْعُوکُمْ إلَی النَّجاةِ وَ تَدْعُونَنی إلَی النّارِ) .

13_ (تَدْعُونَنی لأکْفُرَ بِاللّهِ وَ أُشْرِکَ بِهِ ما لَیْسَ لی بِهِ عِلْمٌ وَ أنَا أدْعُوکُمْ إلَی العَزِیزِ الغَفَّارِ) .

14_ (لا جَرَمَ أنَّ ما تَدْعُونَنی إلَیْهِ لَیْسَ لَهُ دَعْوَةٌ فی الدُّنیا ولا فِی الآخِرَةِ وَ أنَّ مَردَّنا إِلی اللّهِ وأنَّ المُسْرِفینَ هُمْ أصْحَابُ النَّارِ) .

15_ (فَسَتَذکُرُونَ ما أقُولُ لَکُمْ وَأُفَوِّضُ أمْرِی إلَی اللّهِ إنَّ اللّهَ بَصیرٌ بِالعِبادِ) .

16_ (فَوَقاهُ اللّهُ سَیّئاتِ ما مَکَروا وحاقَ بِ آلِ فِرْعَونَ سُوءُ العَذابِ) (غافر/38_ 45).

هدایت نمی کند.

2_ ای قوم من! امروز قدرت وسلطه ظاهری در زمین ازآن شماست(به من بگویید) چه کسی (فردا) ما را از عذاب خدا آنگاه که بیاید نجات می دهد.

3_ فرعون گفت:جز آنچه را صلاح می دانم به شما پیشنهاد نمی کنم وجز به راه راست شما را هدایت نمی نمایم.

4_ مؤمن (آل فرعون)گفت: من برای شما از مانند روز(سرنوشت)احزاب می ترسم، مانند روزگار اقوام نوح، عاد، ثمود واقوامی که پس از آنان آمده اند وخدا به بندگان ستم روا نمی دارد.

5_ ای قوم من! من برای شما از روز فریاد (روز قیامت) می ترسم.

6_ روزی که پشت به عذاب کرده(وازآن فرار می کنید) ولی برای شما از عذاب خدا پناهی نیست وخدا هر کس را گمراه کند برای او راهنمایی نیست.

7_ برای شما قبلاً یوسف فرزند یعقوب با دلایل مبعوث شد. پیوسته شما در آنچه او آورده بود شک وتردید داشتید تا روزی که او درگذشت. گفتید:خدا پس از او پیامبری را بر نخواهد انگیخت، خداوند افراد متجاوز از حد وفرو رفته در شک وتردید را گمراه می سازد.

8_ آنان که بدون دلیل در آیات روشن خداوند به جدال وانکار می پردازند، این کار(مجادله در آیات الهی بدون دلیل) نزد خدا ورسول او ومؤمنان خشم بزرگی را به دنبال دارد. این گونه خداوند بر قلب هر متکبر جباری مهر می نهد.

9_ آن فرد مؤمن گفت: ای قوم من! از من پیروی کنید. من شما را به راه راست هدایت می کنم.

10_ ای خویشان من این زندگی دنیا کالای چند روزه است وسرای دیگر، سرای پایدار است.

11_ آن کس که کار بد انجام دهد، به همان مقدار کیفر می بیند. هر کس از زنان ومردان با ایمان کار نیک انجام دهند، وارد بهشت می شوند

ص : 115

وبدون حساب در آنجا روزی می خورند.

12_ ای بستگان من چرا با اینکه من شما را به نجات دعوت می کنم، شما مرا به آتش فرا می خوانید.

13_ مرا می خوانید که به خدا کفر ورزم. به آنچه به آن علم ندارم برای او شریک قائل شوم. در حالی که من شما را به خدای قدرتمند وآمرزنده دعوت می کنم.

14_ ناگزیر مرا به سوی کسی می خوانید که او دعوتی در دنیا وحاکمیتی در آخرت ندارد وبازگشت ما به سوی خداست ومسرفان اهل دوزخند.

15_ به همین زودی آنچه را من می گویم متذکر می شوید ومن کار خویش را به خدا واگذار می کنم. خدا از وضع بندگانش آگاه است.

16_ خدا او را از پیامد های نقشه های آنان حفظ کرد وعذاب شدید آل فرعون را فرا گرفت.

کرد. حال آیا این مؤمن همان فردی است که موسی را قبلاً از نقشه قتل او آگاه ساخته بود یا نه؟ چیزی در این مورد در دست نیست ودر هر حال ایمان او وآسیه که در مرکز فساد وآلودگی زندگی می کردند،تحقق بخش گفتار خداست که می فرماید: (وَیُخْرِجُ الحَیَّ مِنَ المَیِّتِ) (روم/19).و این خود می رساند عامل وراثت ومحیط، اختیار وآزادی را از انسان سلب نمی کند و اینکه برخی از روانشناسان شخصیت انسان را معلول عوامل سه گانه:وراثت، فرهنگ ومحیط خلاصه می کنند، باید به معنی مقتضی تفسیر کرد ونه علّت تامّه.به گواه اینکه این افراد با دیگر فراعنه از هر نظر همسان بودند، امّا توانستند بر این عوامل پیروز شوند وآثار آنها را خنثی کنند.

کند. این روش در آیات دیگر قرآن نیز به کار رفته است؛ چنانکه می فرماید: (وَ إِنَّا أوْ إیّاکُمْ لعَلَی هُدًی أوْ فی ضَلال مُبین).(سبأ/24)

البته این نوع گفتگو باید در شرایط خاصی صورت بگیرد، ولی آنجا که طرف مقابل تسلیم گفتار انسان است، باید از شیوه جزم بهره گرفت.

3_ به هنگام خیر خواهی می گوید:«اگر دروغگو باشد ضرر آن را خود می بیند واگر راستگو باشد برخی از بیم های او دامنگیر شما می شود».در حالی که باید بگوید: همه بیم های او دامنگیر شما می شود. شاید علّت عدول از دوّمی به اوّلی، یک نوع محافظه کاری در گفتار و در راستای همان هدف مزبور باشد وبه اصطلاح از اکثر، اقل را گرفته و اینکه اگر راستگو باشد لااقل برخی از بیم های او متوجّه شما خواهد بود؛ چنانکه فرمود: ( وَإنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الّذی یَعِدکُمْ) .

4_ او گفت که این قدرت ظاهری را که به آن می نازید، ممکن است در اثر مخالفت با موسی از دست بدهید ونفرین او دامنگیر شما شود وهمین قدرت را نیز بگیرد؛ آنگاه چه کسی ما را کمک می کند؛ چنانکه می گوید:(یا قَوْمِ لَکُمُ المُلْک الیَوْم ظاهرینَ فی الأرضْ فَمَنْ یَنْصرنا مِنْ بأس ِ اللّهِ إن جاءَنا ) .

5_ آنگاه برای گفتار خود چند شاهد تاریخی می آورد وآن اینکه اقوام نوح وعاد وثمود وکسانی که پس از آنان آمدند دارای همین سلطه وقدرت بودند ولی به خاطر مخالفت با پیامبران، آن قدرت را از دست دادند :(یا قَوْمِ إنّی أخافُ عَلَیْکُمْ مِثْلَ یَوْمِ الأحْزابِ).

6_ در مرحله بعد شیوه سخن را عوض می نماید ونظر آنان را از دنیا به آخرت متوجّه می سازد وآن اینکه روز رستاخیز که روز فریادهاست وگناهکاران از شدّت عذاب فریادمی کشند وآنگاه که عذاب الهی به سوی آنان آمد، تصمیم به فرار می گیرند، در کمین شماست: (وَیا قَوْمِ إنّی أخافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنادِ *یَوْمَ تُوَلُّونَ مُدبِرینَ مالَکُمْ مِنَ اللّهِ مِنْ عاصِم وَ مَنْ یُضْلِلِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ هاد) .

ص : 118

7_ در مرحله بعد، مؤمن آل فرعون اشاره می کند که خصیصه شما فراعنه مقاومت در برابر رسول خداست. قبل از موسی یوسف نیز با دلایلی به سوی شما آمد، به دعوت او به دیده تردید نگریستید وپس از او گفتید: دیگر رسولی نخواهد آمد واز این طریق در جرگه مشرکان وشکاکان قرار گرفتید. یعنی کسانی هستید که بدون هیچ گونه دلیلی در آیات الهی به مجادله بر می خیزند:(وَلَقَدْ جاءَکُمْ یُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالبَیِّناتِ فَما زِلْتُمْ فی شَکّ ممَّا جاءَکُمْ بِهِ حتّی إذا هَلَکَ قُلْتُمْ لَنْ یَبْعثَ اللّهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولا کَذلِکَ یُضِلُّ اللّه مَنْ هُوَمُسْرِفٌ مُرتابٌ) .

8_ از مجموع تبلیغات ودعوتهای او استفاده می شود که وی یک فرد فوق العاده بود وآنچه را به زبان آورد، همان منطق وحی بود که بر پیامبران الهی نازل شده است. به برخی از آنها اشاره می کنیم:

الف:خدا عادل ودادگر است. گنهکار را به مقدار جرم کیفر می دهد، ولی افراد نیکو کار را بدون حساب پاداش می دهد: (مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فَلا یُجْزی إلاّ مِثْلَها وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَر أوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلونَ الجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فیها بِغَیْرِ حِساب) . عین همین مضمون در موارد دیگر قرآن آمده است: (مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزی إلاّ مِثْلَها وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ) . وباز می فرماید:(مَنْ جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أمْثالِها)(انعام/160).

ب:بر خلاف افکار آن روز، هر یک از زن ومرد را در پیشگاه خدا به انسان کاملی معرفی می کند ومی گوید:(مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَر أوْ أُنْثی ). چنانکه قرآن نیز به همین شیوه در موارد دیگر سخن گفته است :(مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَر أوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیّبَةً) (نحل/97).

ج : او پیشنهاد فراعنه را که بر خدا شرک ورزد، رد کرد و گفت:چگونه من به چیزی که به آن علم ندارم اعتقاد ورزم ؛ چنانکه در قرآن نیز می فرماید: (وَإنْ جاهداکَ لِتُشْرِکَ بِی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما)(عنکبوت/8).

ص : 119

9_ سرانجام به این نکته می رسد که این خدایان دروغین شما نه دراین جهان دعوتی دارند ونه در آخرت قدرتی واگر اینها مقام ربوبی داشتند، شایسته بود گروهی را اعزام نمایند تا مردم را به سوی آنها دعوت نمایند. چنانکه می گوید: (لا جَرَمَ أنّ ما تَدْعُونَنی إلَیْهِ لَیْسَ لهُ دَعْوَةٌ فی الدُّنیا ولا فِی الآخِرَةِ ) .

10_ تبلیغات نرم وخردمندانه، خشم فرعون را برانگیخت وممکن بود که از طرف او محکوم به اعدام شود وشاید مقدمات آن نیز فراهم گشت. خداوند یاد آور می شود که ما او را از شرّ نقشه های آنان حفظ کردیم: (فَوَقاهُ اللّهُ سَیّئاتِ ما مَکَروا).

11_ فرعون پس از شنیدن برخی از این سخنان همان حالت کبر وخودخواهی خود را اظهار کرد وگفت:حق همان است که من می گویم:(ما أریکُمُ إلاّ ما أری ) واین طبیعت استبداد وخود خواهی است.

3_ ( فَلَمّا کَشَفْنا عَنْهُمُ العَذابَ إذا هُمْ یَنْکُثُونَ)(زخرف/48_50).

4_ (وَلَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرعَوْنَ بِالسِّنینَ وَ نَقْص مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ) .

5_ (فَإذا جاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قالُوا لَنا هذِهِ وَ إنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسی وَ مَنْ مَعَهُ ألا إنّماطائِرُهُمْ عِنْدَ اللّهِ وَ لکِنَّ أکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ) .

6_ (وَقالُوا مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَة لِتَسْحَرَنا بِها فَما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنینَ) .

7_ (فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ وَ الجَرادَ وَ القُمَّلَ وَ الضَّفادِعَوَ الدَّمَ آیات مُفَصَّلات فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوماً مُجْرِمینَ) .

8_ (وَلَمّا وَقَعَ عَلَیْهِمُ الرِّجْزُ قالُوا یا مُوسَی ادْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَکَ لَئِنْ کَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤمِنَنَّ لَکَ وَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَکَ بَنی إسْرائیلَ) .

9_ (فَلَمّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الرِّجْزَ إلی أَجَل هُمْ بالِغُوهُ إذا هُمْ یَنْکُثُونَ). (اعراف/130_135)

10_ (وَاسْتَکْبَرَ هُوَ وَ جُنُودُهُ فی الأرْضِ بِغَیْرِ الحَقِّ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ إلَیْنا لایُرْجَعُونَ* فَأخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِی الیَمِّ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الظّالِمینَ)(القصص/39_40).

می شویم.

3_ آنگاه که عذاب را(به دعای موسی) از آنان برطرف کردیم، باز پیمان شکنی کردند وایمان نیاوردند.

4_ فرعونیان را سخت به قحطی وآفتهای نباتی مبتلا کردیم شاید متذکر شوند.

5_ آنگاه که پیشامد خوشی به آنان می رسید، آن را به شایستگی خود نسبت داده وهرگاه پیش آمد ناگواری (مانند قحطی وسختی) به آنها روی می آورد، آن را به (موسی نسبت می دادند) وبه موسی وهمراهانش فال بد می زدند. آگاه باشند که فال بد آنها نزد خداست (رنجها وپیش آمدهای ناگوار را خدا می فرستد) . اکثر آنان از این مطلب ناآگاهند.

6_ آل فرعون گفتند: هر چه آیه ومعجزه برای ما بیاوری که ما را به واسطه آن سحر کنی، بدان که ما به تو ایمان نخواهیم آورد.

7_ در نتیجه آنان را (به کیفر اعمال خود دچار ساختیم) وطوفان وملخ وشپش (نوعی آفت نباتی) ووزغ وخون (که نشانه قهر وغضب است) فرستادیم، ولی باز راه کبر وگردنکشی را پیش گرفته وقوم گنهکار بودند.

8_ آنگاه که عذاب وبلا برآنها فرود آمد، گفتند:ای موسی! خدا را به خاطر آن عهدی که پیش تو دارد، بخوان هرگاه بلا را از ما برطرف کند به تو ایمان می آوریم وبنیاسرائیل را آزاد می سازیم.

9_ ما عذاب را تا مدتی که متعهد شده بودند ایمان بیاورند، از آنها برطرف ساختیم. باز پیمان شکستند.

10_ ودر نتیجه او وسربازانش کبر ورزیدند، همه را در دریا فکندیم، بنگر چه شد سرانجام ستمگران.

می ساخت وبلایی پس از رفع بلایی فرود می آورد، وهر موقع به نوعی از عذاب گرفتار می شدند. به موسی می گفتند که اگر دعا کند وخدا عذاب را از آنان برطرف کند به او ایمان خواهند آورد. موسی نیز پس از نزول بلا دعامی کرد وبلا برطرف می گشت، ولی آنان به همان کفر وشرک خود ادامه می دادند.

بلاهایی که برآنها نازل شده است عبارتند از:

1_ قحطی وکم شدن میوه ها :(وَلَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرعَوْنَ بِالسِّنینَ وَ نَقْص مِنَ الثَّمَراتِ لعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ) .

کلمه «سنین» جمع «سنة» به معنی سال است، ولی مقصود از آن در اینجا سالهای قحطی است وعلّت اینکه از قحطی به«سنه» و«سنین» تعبیر می آورند این است که نوع مردم به هنگام خشکسالی می گویند: سال قطحی (سنة القحط). سپس برای سهولت در تعبیر به ذکر مضاف اکتفا کرده و«سنه» گفته می شود. تعبیر «سنین» (به صیغه جمع) حاکی است که کمی زراعت ونقصان میوه ها بیش از دو سال ادامه داشته، ولی آن چنان نبوده است که از گرسنگی بمیرند وشاید با وسایلی می توانستند آذوقه ای از اینجا وآنجا گرد بیاورند.

2_ طوفان: شاید مقصود سیل های بنیان کن است که خانه ها وزراعتها را نابود می سازد ومسلّماً طوفان، پیامدهای بدی نیز دارد. مانند بیماریهای طاعون، آبله وغیره.

3_ ملخ: که آفت زراعت است.

4_ بلای دیگر قمَّل بود.قمّل جمع قُمَّلَّة، جانوری است که از آفات گیاهی می باشد وگاهی از آن به پشه های کوچک تعبیر می کنند(صغار الذباب) وگاهی به «کنه» که مایه نابودی حیوانات است تفسیر شده است.

5_ بلای دیگر ضفادع بود.ضفادع جمع ضفدع، وزغ یا قورباغه است.

6_ خون که گاهی در نوشیدنیها ظاهر می شده است.

ص : 123

در هر حال قرآن از همه اینها به جمله (آیات مُفصّلات) تعبیر می کند ومقصود این است که این بلاها یکی پس از دیگری آشکار می شد وعجیب اینکه هر موقع این بلا دامنگیر آنها می شد، دست به دامن موسی می شدند وموسی یا خود آنان برای ایمان خود اجلی معیّن می کردند وشرط می کردند که اگر عذاب برطرف شود به او ایمان آورند، ولی هیچ گاه در هیچ مرحله ای ایمان نیاوردند.

بنابر این باید گفت آنان پنج بار با او پیمان بستند ودر هر مرحله پیمان شکنی کردند. شاید آیات زیر ناظر به تعداد پیمانها وپیمان شکنیها ونزول بلاهای مختلف وجداگانه باشد.

(وَلَمّا وَقَعَ عَلَیْهِمُ الرِّجْزُ قالُوا یا مُوسَی ادْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَکَ لَئِنْ کَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤمِنَنَّ لَکَ وَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَکَ بَنی إسْرائیلَ *فَلَمّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الرِّجْزَ إلی أَجَل هُمْ بالِغُوهُ إذا هُمْ یَنْکُثُونَ).

مقصود از عهد در جمله (بِما عَهِدَ عِنْدَک)چیست؟ شاید مقصود وعده خدا به موسی است که اگر دعا کند دعای او مستجاب می شود. چنانکه احتمال دارد مقصود این است که اگر ما ایمان بیاوریم، او عذاب را برطرف می کند; ولی احتمال اوّل استوارتر است. احتمال دوّم با درخواست آنان تطبیق نمی کند، زیرا عهد الهی مشروط به تقدّم ایمان بر رفع عذاب است، در حالی که آنان خواهان عکس آن بودند.

***

ص : 124

(زخرف/55).«آنگاه که مقدّمات خشم مارا فراهم آوردند از آنها انتقام گرفته ،همگی را غرق کردیم».

اکنون باید ببینیم چگونه آل فرعون در دریا غرق شدند وموسی وبنی اسرائیل نجات یافتند.

اینک آیات این بخش:

1_(وَجاوَزْنا بِبَنی إسْرائیلَ البَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَونُ وَ جُنُودُهُ بَغْیاً وَ عَدْواً حَتّی إذا أدْرَکَهُ الغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أنَّهُ لاإلهَ إلاّ الّذی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إسْرائیلَ وَ أَنَا مِنَ المُسْلِمینَ) .

2_ (الآن وقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ المُفْسِدینَ) .

3_ (فَالیَومَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً وَ إنَّ کَثیراً مِنَ النّاسِ عَنْ آیاتِنا لَغافِلُونَ).(یونس/90_92)

4_ (فَأرادَ أنْ یَسْتَفِزَّهُمْ مِنَ الارْضِ فَأَغْرَقْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ جَمِیعاً). (اسراء/103)

5_ (وَلَقَدْ أوحَیْنا إلی مُوسی أنْ أَسْرِ بِعِبادِی فَاضْرِبْ لَهُمْ طَریقاً فی البَحْرِ یَبَساً لاتَخافُ دَرَکاً وَ لاتَخْشی) .

6_ ( فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ فَغَشِیَهُمْ مِنَ الیَمِّ ما غَشِیَهُمْ) .

7_ (وَ أَضَلَّ فِرْعَونُ قَوْمَهُ وَ ما هَدی). (طه/77_79)

8_ (وَ أوحَیْنا إلی مُوسی أنْ أسْرِ بِعِبادی إنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ) .

9_ (فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقینَ) .

10_ (فَلَمّا تَراءَا الجَمْعانِ قالَ أصْحابُ مُوسی إنّا لَمُدْرَکُونَ) .

11_ (قالَ کَلاّ إنَّ مَعِیَ رَبّی سَیَهْدینِ) .

12_ (فَأَوْحَیْنا إلی مُوسی أنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ البَحْرَ فَانْفَلَقَ فَکانَ کُلُّ فِرْق کَالطَّوْدِ العَظیمِ).

ص : 126

13_ (وَ أَزْلَفْنا ثَمَّ الآخَرِینَ) .

14_ (وَ أَنْجَیْنا مُوسی وَ مَنْ مَعَهُ أَجْمَعینَ) .

15_ (ثُمَّ أَغْرَقْنَا الآخَرینَ). (شعراء/52و60_66)

16_ (فَدَعا رَبَّهُ أنَّ هؤلاءِ قَوْمٌ مُجْرِمُونَ) .

17_ (فَأَسْرِ بِعِبادی لَیْلاً إنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ) .

18_ (وَ اتْرُکِ البَحْرَ رَهْواً إنَّهُمْ جُنْدٌ مُغْرَقُونَ). (دخان /23_24).

6_ فرعون با سپاهیانش موسی ویاران او را تعقیب کرد(ناگهان وارد دریا شد) وپوشانید آنان را از دریا آنچه پوشانید(در امواج کوه پیکر دریا ناپدید شدند).

7_ فرعون قوم خود را گمراه ساخت وهدایت نکرد.

8_ به موسی وحی کردیم که در تاریکی شب، بندگان را حرکت ده. شما تعقیب می شوید.

9_ به هنگام طلوع آفتاب به تعقیب آنها پرداختند.

10_ آنگاه که هر دو گروه مقابل یکدیگر قرار گرفته وهمدیگر را دیدند، یاران موسی گفتند:هم اکنون ما، گرفتار می شویم.

11_ موسی گفت:چنین نیست. پروردگار من با من است.مرا هدایت می کند.

12_ به موسی وحی کردیم که عصای خود را به دریا بزن ناگهان دریا شکافت، هر بخشی از آن به صورت کوه بزرگی در آمد.

13_ دیگران را به دریا نزدیک کردیم.

14_ موسی وهمراهیان او را نجات دادیم.

15_ غیر آنان را غرق نمودیم.

16_ موسی با خدای خود به مناجات پرداخت وگفت:خدایا آل فرعون گروه مجرمند.

17_ خطاب آمد: بندگان مرا در شب حرکت ده وشما مورد تعقیب قرار می گیرید.

18_ پس از عبور از دریا، دریا را آرام (به حال خود) ترک کن. فرعونیان سپاه غرق شدگانند.

وَ إنّا فَوقَهُمْ قاهِرونَ)(اعراف/127):«جوانان آنها را می کشیم وزنانشان را زنده نگاه می داریم».

بنابر این هر نوع مهلت دادن به انسان خونریز، نارواست. از این جهت خدا به موسی دستور می دهد که شبانه بنی اسرائیل را از مصر حرکت داده، به سوی دریا ببرد تا از دریا عبور کنند ودست فرعونیان از آنان کوتاه شود، حالا مقصود کدام دریاست: آیا رود عظیم نیل است که حکم دریا را داشته ویا اینکه مقصود دریای سرخ است که با عبور از آن در سرزمین فلسطین پیاده شدند؟

برخی احتمال داده اند که آنان از کانال سوئز به آن سوی آب عبور کرده اند. زیرا در آن زمان این کانال زیر آب بود وبعدها سطح آب فرو کش کرده وخشکی بالا آمده است وبار دیگر با حفر کانال، دریای مدیترانه به دریای سرخ متصل گردید.

در هر حال عبور از سمت غربی رود ویا دریای سرخ به سمت شرق آن انجام شد; حال خواه مسیر، رود نیل بوده ویا خود دریا.

2_ موسی از تاریکی شب استفاده کرد وبا هماهنگی قبلی همه بنی اسرائیل را برای حرکت آماده ساخت.حرکت دادن این جمعیت که شمار آنها از نظر برخی به ششصد هزار می رسید، بدون آنکه کار آگاهان دستگاه فرعون مطلّع شوند، کار فوق العاده ای است. مسلّماً بنی اسرائیل در مدّت اقامت خود وسایل ولوازمی تهیّه کرده بودند و نمی توانستند از همه آنها چشم پوشی کنند، طبعاً چنین حرکت با این بن وبار در نیمه شب _ بدون آنکه کسی احساس کند _ کار عظیم وعجیبی است. از این جهت قرآن می گوید:فرعونیان به هنگام طلوع آفتاب به تعقیب آنان پرداختند. یعنی قبل از آن از حرکت آنها مطلّع نشده بودند: (فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقینَ). (شعراء/60)

موسی با این گروه در تاریکی شب حرکت کرد وشاید آنان در طلوع آفتاب به لب دریا رسیده بودند. وقتی فرعون از حرکت بنی اسرائیل آگاه شد، با تمام قدرت به تعقیب آنان پرداخت: (فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ ) (طه/78).

ص : 129

طبعاً حرکت فرعون با سپاهیانش تند بود. زیرا دارای مرکبهای سریع السیر بودند. وقتی چشم بنی اسرائیل به سربازان فرعون افتاد که به سرعت به سوی آنان می آیند، به موسی گفتند: هم اکنون آنان ما را دستگیر می کنند. ترس ووحشت آنان را فرا گرفت. زیرا پشت سر،سپاهیان فرعون و پیش رو دریا بود وجز تسلیم در مقابل فرعون چاره ای نبود.

موسی در پاسخ آنان گفت:ما نه گرفتار فرعونیان می شویم ونه گرفتار امواج دریا. خدا به من وعده نجات داده است واو مرا هدایت می کند. (قالَ کَلاّ إنَّ مَعِیَ رَبّی سَیَهْدینِ) (شعراء/62).

لحظه به لحظه فاصله سپاهیان فرعون کمتر می شد وموسی منتظر فرمان خدا بود. دستور آمد که با عصای خود به دریا بزن وبا این عمل خواهی دید راه بزرگ وخشکی برای شما نمایان می شود واز همین طریق بنی اسرائیل را عبور ده ودریا را به همین حالت ترک کن تا فرعونیان در پیش پای خود چنین راهی را ببینند وبرای تعقیب شما از همان راه عبور کنند. سرانجام شما نجات یافته، ولی امواج دریا همه آنها را پس از ورود به دریا در خود فرو برد.

قرآن می فرماید:(وَلَقَدْ أوحَیْنا إلی مُوسی أنْ أَسْرِ بِعِبادِی فَاضْرِبْ لَهُمْ طَریقاً فی البَحْرِ یَبَساً لاتَخافُ دَرَکاً وَ لاتَخْشی) (طه /77).

وباز می فرماید: (وَ أوحَیْنا إلی مُوسی أنْ أسْرِ بِعِبادی إنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ) (شعراء/52).

کلمه «أسر» حاکی از آن است که حرکت در دل شب بوده وضمناً یک راه بیشتر برای عبور بنی اسرائیل وجود نداشته; ولی راه وسیع وبزرگ، چنانکه کلمه «طریقاً» حاکی از آن است . اینکه می گویند:برای هر تیره از تیره های دوزاده گانه اسرائیل راهی گشوده شد، با ظاهر آیه هماهنگ نیست واز طرف دیگر بسیار بعید است که بنی اسرائیل در آن شب با صفوف منظم، که هر تیره از دیگری جدا شده

ص : 130

باشد، حرکت کرده باشند.

بخش از آب را به کوه عظیمی تشبیه می کند وطبعاً نیز جریان چنین بوده است. زیرا خالی شدن مسیر بزرگی از آب، سبب می شود که آبها بر روی یکدیگر انباشته گرد د ونمایی از کوه عظیم پدید آید; چنانکه می فرماید:(فَانْفَلَقَ فَکانَ کُلُّ فِرْق کَالطَّوْدِ العَظیمِ).(شعراء/63)

نکته آخر این است که آنچه در جهان هستی صورت می پذیرد، همگی طبق مشیّت الهی واز قدرت او سرچشمه می گیرد واگر آن قدرت لایزال وآن مشیّت بزرگ نباشد، اسباب طبیعی کار ساز نخواهند بود. با اعتراف به این مسأله یاد آور می شویم که اراده موسی وزدن عصا بر آب، در کنار رفتن آبها وپیدایش راه خشکی مؤثّر بوده است. در غیر این صورت چه لزومی داشت که خدا فرمان دهد که عصا را به دریا بزند تا راه گشوده شود. شاید به کار بردن حرف «فاء» در جمله (فَانْفَلَقَ) پس ازجمله(أنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ البَحْر)اشارتی به همین نکته باشد.

8_ (وَ أَوْرَثْنَا القَوْمَ الّذینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الأرْضِ وَ مَغارِبَهَا الّتی بارَکْنا فیها وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ الحُسْنی علی بَنی إسْرائیلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ)(اعراف/137).

9_ (وَ لَقَدْ بَوَّأْنا بَنی إسْرائیلَ مُبَوّأَ صِدْق وَرَزَقْناهُمْ مِنَ الطِّیِّباتِ فَمَا اخْتَلَفُوا حَتّی جاءَهُمُ العِلْمُ إنَّ رَبَّکَ یَقضی بَیْنَهمْ یَوْمَ القِیامَةِ فیما کانُوا فیهِ یَخْتَلِفُونَ) (یونس/ 93).

10_ (وَ قُلْنَا مِنْ بَعْدِهِ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ اسْکُنُوا الأرْضَ فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الاخِرَةِ جِئْنَا بِکُمْ لَفِیفاً)(اسراء/104)

نکردند تا آن زمانی که بر ایشان یقین حاصل شد واز روی لجاج آن را انکار کردند. خدای تو در میان آنان در روز قیامت، در آنچه اختلاف می کردند داوری خواهد کرد(یونس/93).

10_ به بنی اسرائیل گفتیم: در زمین معهود سکونت گزینید. آنگاه که وعده دیرین آمد همه شماها رامی آوریم.

فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ) در این صورت این اختلاف را چگونه می توان بر طرف کرد؟

برای رفع اختلاف می توان گفت: مقصود از آیه اوّل، که حاکی از بقای نعمتهاست، همان مناظر طبیعی وباغها وکشتزارها بوده وحتّی مقصود از مقام کریم(جایگاه زیبا) همان مناظر دلپذیر خدا دادی است.

خلاصه اینکه آنچه مربوط به طبیعت بود، باقی ماند ودیگران وارث آن شدند، در حالی که در آیه دوم از نابودی آنچه فرعون و قوم او می ساختند ویا سقفهایی که بالا می بردند گزارش می دهد. قهراً این قسمت از آیه مربوط به مصنوعات ومظاهر تمدن فرعونیان می باشد; به گواه اینکه در آیه دوّم (یَصْنَعُ فِرْعَوْن) و (یَعْرِشُونَ) به کار رفته است.

به هر حال خدا داده ها باقی ماند وآنچه از مظاهر تمدن استکباری فرعونیان بود، نابود شد.

حال بسیار بعید است که مقصود از «قوماً آخرین» بنی اسرائیل باشند. به گواه اینکه یک آیه پس از آنان می گوید: (وَلَقَدْ نَجَّیْنا بَنی إسرائیلَ مِنَ العَذابِ المُهینِ). واگر مقصود از قوم آخرین، بنی اسرائیل بود،مقتضای بلاغت این بود که بگوید:«وَأورَثناها بنی إسرائیل» ودر آیه بعد بگوید:(وَلَقَدْ نَجَّیْنا بَنی إسرائیلَ مِنَ العَذابِ المُهینِ).

از این بیان روشن می شود که مقصود از (مَشارِقَ الأرْضِ وَ مَغارِبَهَا ) که در نخستین آیه اعراف آمده، شرق وغرب ارض موعود«فلسطین» است، نه مصر. وخداوند یاد آور می شود که قوم مستضعف از چنگال استضعاف بیرون آمدند ودر آن سرزمین موعود سکنی گزیدند وبر سرتاسر آن استیلا یافتند:

(وَ أَوْرَثْنَا القَوْمَ الّذینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الأرْضِ وَ مَغارِبَهَا الّتی بارَکْنا فیها وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ الحُسْنی علی بَنی إسْرائیلَ بِما صَبَرُوا ).

در این آیه دو گواه است که مقصود از شرق وغرب ارض، همان سرزمین فلسطین است. یکی کلمه «بارکنا» است که قرآن آن را در آیه دیگر در مورد سرزمین شام وفلسطین به کار برده است; چنانکه می فرماید:

(سُبْحانَ الّذی أسری بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ المَسْجِدِ الحَرامِ إلَی المَسْجِدِ الأقْصَی الّذی بارَکْنا حَوْلَهُ)(اسراء/1). «منزه است خدایی که بنده خود را نیمه شب از مسجد الحرام به مسجد الأقصی که به اطراف آن برکت بخشیدیم برد».

شاهد دیگر جمله (وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ الحُسْنی) است. یعنی به وعده خود جامه عمل پوشانیدیم واز قوه به فعلیّت رسانیدیم. چون موسی به بنی اسرائیل وعده بازگشت به سرزمین موعود را داده بود; چنانکه آیه یاد شده در زیر به نوعی از آن حکایت می کند:(یا قَوْمِ ادْخُلُوا الأرْضَ المُقَدَّسَةَ الّتی کَتَب اللّهُ لَکُمْ) (مائده/21). «ای قوم به سرزمین مقدّسی که برای شما مقدّر شده است داخل شوید».

از این بیان روشن می شود که مقصود از جایگاه صدق(مبدأ صدق) که قرآن از

ص : 136

آن حکایت می کند،همین سرزمین فلسطین است. علّت اینکه آن را جایگاه راستین توصیف کرده است، این است که چون وعده راستین بوده، طبعاً سرزمین نیز راستین خواهد بود; چنانکه می فرماید: (وَ لَقَدْ بَوَّأنا بَنی إسْرائیلَ مُبَوّأَ صِدْق وَرَزَقْناهُمْ مِنَ الطِّیِّباتِ) .

و همچنین ممکن است توصیف آن سرزمین به صدق (راستین) از این جهت باشد که سرزمین فلسطین همه آنچه را انسان از یک سرزمین آباد انتظار دارد، واجد بود. زیرا مقصود از کلمه صدق، آنگاه که به چیزی به آن اضافه شود ، مانند وعده صدق، سخن صدق و... این است که مضاف (وعده، سخن و...) همه آنچه را از آن انتظار می رود، داراست.

از این نیز روشن می شود که مقصود از «ارض» در جمله (وَ قُلْنا لِبَنی إسْرائیلَ اسْکُنُوا الأرْضَ) همان سرزمین فلسطین است. ولی در پایان آیه یاد آور می شود که آنگاه که وعده آخرت پیش آمد همه شماها بار دیگر باز می گردید; چنانکه می فرماید:(وَ قُلْنا لِبَنی إسْرائیلَ اسْکُنُوا الأرْضَ فَإذا جاءَ وعْدُ الآخِرَةِ جِئْنابِکُمْ لَفیفاً).

لفیف در لغت عرب به معنی به هم پیچیدگی وفشردگی است. اکنون باید دید مقصود از این کلمه چیست؟آیا مقصود این است که همگان محشور می شوید ویا مقصود این است که همگان بدون امتیاز به پیشگاه خدا حاضر می شوید ویا احتمال سوّمی نیز هست وآن اینکه مقصود از وعده آخرت، وعده باز پسین الهی نباشد، بلکه مقصود همان وعده دوّم است که درآغاز سوره اسراء آمده است; چنانکه می فرماید:

(إنْ أحْسَنْتُمْ أحْسَنْتُمْ لأنْفَسِکُمْ وَإنْ أَسَأتُمْ فَلَها فَإذا جاءَوَعْدُ الآخِرَةِ لِیَسُوءُوا وُجُوهَکُمْ وَ لِیَدْخُلُوا المَسْجِدَ کَما دَخَلُوهُ أوّلَ مَرَّة وَ لِیُتَبِّروا ما عَلَوا تَتْبیراً)(اسراء/7).

اگر نیکی واحسان کردید به خود کردید واگر بدی وستم کردید باز به خود

ص : 137

کردید. آنگاه که وعده اخیر فرا رسید (مردان قوی ونیرومند) آثار خوف واندوه را بر چهره شما آشکار می سازند وبه بیت المقدس، مانند بار نخست، وارد می شوند وبر آنچه تسلّط یابند آن را ویران می کنند».

خلاصه اینکه هر گاه مقصود از جمله (جِئْنا بِکُمْ لَفیفاً) همان معنی اوّل باشد، یعنی حشر دسته جمعی بنی اسرائیل در روز قیامت، هرگز با آیه ای که گواهی می دهد که افراد به طور منفرد محشور می شوند، منافات نخواهد داشت; چنانکه می فرماید:(وَ کُلّهُمْ آتیه یَوْم القیامة فَرداً) (مریم/95):«همگی منفرد به سوی خدا می آیند» زیرا مقصود از منفرد این است که هیچ کس به فکر دیگری نبوده وهرکس به فکر خویش مشغول است. چنانکه می فرماید:(وَلِکُلِّ امْرِی مِنْهُمْ یَوْمَئِذ شَأنٌ یُغْنیهِ) (عبس/37):«هر انسان در روز قیامت به کار خود مشغول است وبه دیگران کاری ندارد».

***

مشکل دیگر این بود که برای این گروه در آن سرزمین، خانه و آشیانه، زراعت و کشتزار، و کار وکسب وجود نداشت. حرارت خورشیداز یک طرف، نبودن آب کافی از طرف دیگر، فقدان غذای لازم از طرف سوّم آنان را رنج می داد. ازاین جهت به موسی روی آوردند واز او خواستند که در این مورد چاره ای بیندیشد. قرآن این بخش از زندگی آنان را چنین بیان می کند:

1_ (وَ جاوَزْنا بِبَنی إسْرائیلَ البَحْرَ فَأَتَوْا عَلی قَوْم یَعْکُفُونَ عَلی أَصْنام لَهُمْ قالُوا یا مُوسَی اجْعَلْ لَنا إلهاً کَما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ إنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ).

2_ (إنَّ هؤلاءِ مُتَبَّرٌ ما هُمْ فیهِ وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

3_ (قالَ أَغیْرَ اللّهِ أَبْغِیکُمْ إلهاً وَ هُوَ فَضَّلَکُمْ عَلَی العالَمینَ) (اعراف/ 138_140).

4_ (...وأَوْحَیْنا إلی مُوسی إذِ اسْتَسْقاهُ قَوْمُهُ أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُناس مَشْرَبَهُمْ وَ ظَلَّلْنا عَلَیْهِمُ الغَمامَ وَ أَنْزَلْنا عَلَیْهِمُ المَنَّ وَ السَّلْوی کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ ما ظَلَمُونا وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ)(اعراف/160).

5_ (وَ إذِ اسْتَسقی مُوسی لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصاکَ الحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُناس مَشْرَبَهُمْ کُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللّهِ وَلاتَعْثَوْا فی الأرضِ مُفْسِدینَ) (بقره/60).

6_ (وَظَلَّلْنا عَلَیْکُمُ الغَمامَ وَ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ المَنَّ وَ السَّلْوی کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ ما ظَلَمُونا وَ لکنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ)(بقره/57).

7_ (یا بَنی إسْرائیلَ قَدْ أَنْجَیناکُمْ مِنْ عَدُوِّکُمْ وَ واعَدْناکُمْ جانِبَ الطُّورِ الأیْمَنَ وَنَزَّلْنا عَلَیْکُم ُ المَنَّ وَالسَّلْوی).

8_ (کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ لاتَطْغَوْا فیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبی وَ مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبی فَقَدْ هَوی).

ص : 139

9_ (وَ إنّی لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی). (طه/80_82)

فرستادیم.

8_ از روزیهای پاکیزه ای که نصیب شما کردیم بخورید وسرکشی نکنید که گرفتار خشم می شوید. هر کسی که گرفتار خشم من شد تباه گشت.

9_ ومن آن کس را که به سوی من رو آورد وعمل صالح انجام دهد، سپس هدایت پذیرد(بر هدایت پیشین باقی می ماند) خواهم بخشید.

آنان در این سرزمین فرود آمدند وبا گروهی روبرو شدند که بتهایی را می پرستیدند. رو به موسی کردند وگفتند:همان طور که آنها خدای محسوس دارند، ما هم باید چنین خدایی داشته باشیم واو را پرستش کنیم! این ابلهان فکر نکردند که آن کس که آنان را نجات داد خدای واقعی بود نه این بتها در غیر این صورت فرعون وسپاهیان او نیز نجات می یافتند. لذا موسی آنان را جاهل ونادان خواند: چنانکه می فرماید:(وَ جاوَزْنا بِبَنی إسْرائیلَ البَحْرَ فَأَتَوْا عَلی قَوْم یَعْکُفُونَ عَلی أَصْنام لَهُمْ قالُوا یا مُوسَی اجْعَلْ لَنا إلهاً کَما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ إنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ).

سپس یاد آور شد که این گروه بت پرست، مانند دیگر بت پرستان نابود می شوند واعمال وکردار آنان بی فایده است. آنگاه افزود:آیا شرم نمی کنید واز من می خواهید که برای شما خدایی جز او معرفی کنم، در حالی که خدای شما نعمت خود را بر شما ارزانی داشته وبر جهانیان برتری بخشیده ا ست;چنانکه می فرماید:

(إنَّ هؤلاءِ مُتَبَّرٌ مَا هُمْ فیهِ وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُونَ *قالَ أَغیْرَ اللّهِ أَبْغِیکُمْ إلهاً وَهُوَ فَضَّلَکُمْ عَلَی العالَمینَ).

یک مرد یهودی به هنگام نبردهای جمل و صفین و یا پس از آن به امیر مؤمنان اعتراض کرد و گفت: پس از در گذشت پیامبرتان، بیست و پنج سال صبر کردید سپس برخی از شما برخی دیگر را کشت.

امام در پاسخ فرمود: بلی، اما شما هنوز پاهایتان از گل دریا خشک نشده بود که به بت پرستی گراییدید و به موسی گفتید: (اجْعَلْ لَنَا إِلهاً کَما لَهُم آلِهَة) (1).

بخشیده است: (وَ هُوَ فَضَّلَکُمْ عَلَی العالَمینَ)مقصود این نیست که به یکایک آنان برتری داده است، بلکه مقصود این است که امّت بنی اسرائیل ویژگیهایی داشتند که این ویژگیها را دیگران نداشتند ویکی از این ویژگیها این است که در آن بیابان گرم وفاقد وسایل زندگی، خدا همگان را مشمول لطف خود قرار دادو هم آب وهم سایبان وهم غذای متناسب در اختیارشان نهاد.

امّا آب: خدا فرمان داد که موسی بار دیگر با عصای خود معجزه بیافریند وبا کوبیدن آن بر یک صخره، چشمه هایی نمایان گردد وهرگروهی از یکی از آن چشمه ها آب بنوشند. زیرا هر طایقه ای از قوم بنی بنی اسرائیل به حکم آیه (وَقَطَّعْناهُمْ اثْنَتَی عَشرَة أسباطاً أُمَماً) (اعراف/160):«ما آنان را به دوازده طایفه تقسیم کردیم» برای خود اجتماع خاصی داشت وبرای اینکه تزاحمی در بهره گیری از آب وجود نیاید، دوازده چشمه وهر چشمه به قبیله ای اخصاص یافت. چنانکه می فرماید: (وأَوْحَیْنا إلی مُوسی إذِ اسْتَسْقاهُ قَوْمُهُ أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُناس مَشْرَبَهُمْ ).

امّا سایبان ورهایی از گرمای سوزان خورشید: به دستور خدا ابرهای متراکم بر بالای سر آنان قرا ر گرفت که مانع از تابش مستقیم خورشید گردید; چنانکه خداوند در دومورد می فرماید:(وَظَلَّلْنا عَلَیهِمُ الغَمامَ)،(وَظَلَّلْنا عَلَیْکُمُ الغَمامَ).

امّا مسأله تأمین غذا: در دو مورد یاد آور می شود که منّ وسلوی برای آنان فرستادیم:(وَ أَنْزَلْنا عَلَیْهِمُ المَنَّ وَ السَّلْوی)، (وَ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ المَنَّ وَ السَّلْوی).

خداوند این دو ماده غذایی را غذای پاکیزه توصیف کرده ومی فرماید: (کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُم) حالا «من» و«سلوی» چیست؟ در میان مفسران در آن اختلاف است، ولی همگی اتّفاق نظر دارند که «من» غذایی بود که جنبه قندی داشت، مثل عسل یا شیره درختان. و«سلوی» پرنده ای بود که نیاز پروتئینی بدن را بر طرف می کرد وهر دو به صورت روز نو و روزی نو، به دست آنها می رسید. حالا

ص : 143

وسیله نزول آن دو چه بود، در کتابهای تفسیر اقوال گوناگونی آمده است.

با اینکه خدا آنان را غرق در نعمت خود نمود، ولی یاد آور می شود که مبادا فزونی نعمت آنان را به طغیان وگناه بکشد; چنانکه می فرماید:( وَ لاتَطْغَوْا فیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبی وَ مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبی فَقَدْ هَوی).

ضمیر «فیه» به «أکل» بر می گردد ومقصود از طغیان در «اکل» کفران نعمت است که بعدها دچار آن شدند وبه موسی گفتند:این غذای یکنواخت برای ما کافی نیست، از خدا بخواه تا آن را عوض کند. توضیح آن بعداً خواهد آمد.

خداوند در آیه 81 سوره طه نوید می دهد که بنی اسرائیل در سمت راست «طور» ملاقاتی خواهند داشت. مقصود از آن همان «الوادی الایمن» است که موسی به هنگام بازگشت از مدین، نور خدا را به صورت آتش در نقطه بلندی دید. توضیح اینکه، از این نقطه در قرآن به صورتهای مختلف تعبیر شده است:

1_ (فَلَمّا أتاها نُودِیَ مِنْ شاطئ الوادِ الأیْمنِ فی البُقْعَةِ المُبارَکَةِ...) (قصص/30)

2_ (إذْ ناداهُ ربُّهُ بِالوادِ المقدَّسِ طُویً). (نازعات/16)

3_ (وَ نادَیْناهُ مِنْ جانِبِ الطُّورِ الأیْمَنِ وقَرَّبْناهُ نَجِیّاً). (مریم/52)

4_ ( یا بَنی إسْرائیلَ قَدْ أنْجَیْناکُمْ مِنْ عَدوِّکُمْ وواعَدْناکُمْ جانِبَ الطُّورِ الأیمنَ...). (طه/80)

مقصود از طور ایمن همان نقطه ای است که نور خدا در آن تجلّی کرد وهمان نقطه نیز میقاتی مجدد برای بنی اسرائیل برای دریافت تورات بود که آیه (وَواعَدْناکُمْ جانِبَ الطُّور الأیْمَن) از آن نویدمی دهد.

پیش از آنکه به تشریح نزول تورات بپردازیم، اجمالاً فهرست حوادث این بخش از زندگی موسی را با بنی اسرائیل یاد آور می شویم. در اینجا سه حادثه مهم

ص : 144

رخ داده است:

1_ نزول تورات بر موسی.

2_ درخواست رؤیت خدا از جانب برگزیدگان بنی اسرائیل.

3_ بازگشت بنی اسرائیل به بت پرستی در غیاب موسی.

آیات این سه موضوع در قرآن به طور پیوسته وارد شده است، ولی چون بنای ما بر تفسیر موضوعی است، آیات هر بخش را جداگانه می آوریم.آنگاه که از این سه موضوع فارغ شدیم، باقیمانده تاریخ زندگی موسی را با بنی اسرائیل پی می گیریم. اکنون به بیان آیات مربوط به نزول تورات می پردازیم:

4_ (وَ إذْ آتَیْنا مُوسَی الکِتابَ وَ الفُرْقانَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ). (بقره/53)

5_ (إنّا أنْزَلْنَا التَّوراةَ فیها هُدًی وَ نُورٌ یَحْکُمُ بِهَا النَبِیُّونَ الّذینَ أسْلَمُوا لِلّذینَ هادُوا وَالرّبَّانِیُّونَ والأحْبارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتابِ اللّهِ وَکانُوا عَلَیْهِ شُهَداء...). (مائده/44)

6_ (وَلَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الکِتابَ مِنْ بَعْدِ ما أهْلَکْنَا القُرونَ الأُولی بَصائرَ للنّاسِ وَهُدًی وَ رَحْمَةً لعَلّهُمْ یَتَذَکَّرونَ). (قصص/43)

کتاب الهی می باشند، شاهدان برآنند.

6_ پس از آنکه اقوام پیشین را هلاک کردیم، به موسی کتاب را، که در آن بصیرتها وهدایت ورحمت برای مردم است، نازل نمودیم تا مردم متذکر شوند.

حق اشتغال یافت وسپس آمادگی آن را پیدا کرد که طرف ومخاطب وحی الهی قرار گیرد وکتاب عظیمی را از الواح تورات دریافت کند.

ازاین بیان روشن می شود که چرا قرآن روی شب تکیه می کند، نه روز (ثلاثین لیلة). این به خاطر آن است که انسان در شب به خاطر انقطاع از مردم ومشاغل روزانه، صفای بیشتری پیدا کرده وزمینه برای دریافت پیامهای الهی فراهم تر است. زیرا فرض این است که هیچ نوع مشغولیتی از خارج توجّه انسان را به خود جلب نمی کند. از این جهت آنگاه که خدا پیامبر را برای انجام مأموریتهای سنگین موظف می سازد، دستور می دهد پاسی از شب را برخیزد ونماز بگزارد وسپس آن را چنین مدلل می سازد که ما به همین زودی مأموریت سنگینی را به تو واگذار می کنیم. (یاأیُّهَا المُزَّمِّلُ *قُمِ اللّیْلَ إلاّ قَلِیلاً...إنّا سَنُلْقی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقیلاً* إنَّ ناشِئَةَ اللَّیلِ هِیَ أَشَدُّ وَطئاً وَ أَقْوَمُ قیلاً)(مزمل /1_6). «ای جامه بر خود پیچیده، شب را، جز اندکی، برای نماز برخیز... ما کلام بسیار سنگین بر تو القا می کنیم، عبادت در لحظات تاریک شب مایه هماهنگی بیشتر دل با گفتار می باشد».

در این آیه نکته دیگری آمده است و آن اینکه گاهی پیامبران از حادثه ای گزارش می دادند، ولی حادثه به گونه ای دیگر رخ می داد. در اینجا موسی به قوم خود از غیبت سی شب گزارش داده بود، در حالی که به چهل روز انجامید. واین همان مسأله «بداء» است که درکلام امامیه به طور مشروح مطرح شده است.

آیات وارد در باره هارون حاکی است که او مانند موسی، پیامبر بود; چنانکه در سوره طه می فرماید:(وَ أشْرِکْهُ فی أمْری)(طه/32):«هارون را در این رسالت با من شریک کن». خطاب آمد:(قَدْ أُوتیتَ سُؤْلَکَ یا موسی) (طه/36):«درخواست تو اجابت شد».

اکنون سؤال می شود با داشتن چنین مقامی چگونه هارون جانشین موسی می شود با آنکه خود مقام نبوت را دارا بود؟

ص : 148

پاسخ: موسی علاوه بر مقام نبوت ورسالت، امام مردم نیز بود; یعنی ریاست بنی اسرائیل را بر عهده داشت. در حالی که هارون فقط دارای رسالت ونبوت بود، یعنی پیامی را دریافت نموده بود وبه مردم ابلاغ می کرد. امّا سرپرستی همه جانبه، که مربوط به اداره جامعه باشد، نداشت. از این جهت او را جانشین خود قرار داد. بنابر این تفسیر صحیح «اماماً» در قرآن، و«خلیفة» درسنّت همین سرپرستی همه جانبه جامعه است.

قرآن به موسی دستور می دهد که فرمانهای خدا را بگیرد واز سپاسگزاران باشد. آنگاه آن را چنین مدلّل می کند: ما به تو به وسیله دو چیز مزیّت داده ایم:

1_ پیامهای خود را در اختیار تو نهادم وتو رابرای ارسال پیام برگزیدم واین خود افتخاری است که نصیب تو شده است.

2_ تو را برای سخن گفتن برگزیدم وبه خاطر این دو مزیّت، پیامها را بگیر وبه مردم برسان.

موسی این دو امتیاز را در مقابل توده مردم داشت، نه در مقابل دیگر پیامبران. زیرا پیامبران الهی در این دو مزیّت با او یکسان می باشند. آنها هم پیامهای الهی را دریافت می کنند وهم وحی الهی را که کلام خداست می شنوند. اینکه برخی از مفسران امتیاز دوّم را در مقابل پیامبران قرار داده اند و اینکه خدا در میان پیامبران تنها با موسی سخن گفته است نه با دیگران، سخنی استوار نیست.(1) زیرا کلام خدا برای خود اقسامی دارد که در آخر سوره شوری همگی آمده است; چنانکه می فرماید:

(وَ ما کانَ لِبَشَر أنْ یُکَلِّمَهُ اللّهُ إلاّ وَحْیاً أوْ مِنْ وراءِ حْجاب أوْ یُرْسِلَ رَسُولاً فَیُوحِیَ بِإذْنِهِ ما یَشاءُ إنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ). (شوری /51)

شأن خدا نیست که با بشری سخن بگوید، مگر از سه راه:

ص : 149

1_ (إلاّ وَحْیاً ): القای در قلب بدون واسطه.

2_ (أوْ مِنْ وراءِ حْجاب ): از پشت پرده صدا را بشنود ومتکلم را نبینید، چنانکه موسی صدا را از شجره شنید وگوینده را ندید.

3_ ( أوْ یُرْسِلَ رَسُولاً ): رسولی را بفرستد که حامل پیام خدا باشد; ما نند امین وحی، جبرئیل.

همان گونه که ملاحظه می شود. هر سه مورد از اقسام کلام است وکلام منحصر به شقّ دوم نیست. بنابراین هر گاه خدا یکی از امتیازات موسی را سخن گفتن با او می داند، در مقابل دیگران است که شایستگی این مقام را ندارند، نه در مقابل پیامبران.

در آیه بعدی از ویژگی تورات سخن می گوید ودر این مورد دو جمله آمده است:

1_ (منْ کُلِّ شَیْء مَوْعِظَةً): پند واندرزی از هر چیز.

2_ ( وَ تَفْصیلاً لِکُلِّ شَیْء):بیانی برای هر چیز.

ظاهراً جمله نخست، ناظر به مسائل اخلاقی است واینکه خدا در تورات مسائل مورد نیاز بنی اسرائیل را در امور اخلاقی بیان کرده است.

همچنانکه مقصود از جمله دوّم، احکام الهی یعنی واجبات ومحرمات و مستحبات ومکروهات است که همگی را بیان کرده است. آنگاه به موسی می گوید: (خُذْهَا بِقُوَّة). وبه قوم او از طرف موسی می گوید:( وَ أْمُرْ قَوْمَکَ یَأْخُذُوا بِأحْسَنِها).

مقصود از جمله نخست چیست؟ این تعبیر در مورد حضرت یحیی نیز آمده است; آنجا که خدا به او می گوید: (یا یَحْیی خُذِ الکِتابَ بِقُوَّة وَ آتَیْناهُ الحُکْمَ صَبِیّاً) (مریم/12). ونیز به بنی اسرائیل این خطاب شده است. در سوره بقره در دو مورد می فرماید:(خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّة...) (بقره/63، 93). بنابراین هم

ص : 150

موسی وهم قوم وی مأمورند که کتاب ودستورات خدا را با توان وقدرت بگیرند. حال مقصود چیست؟ در اینجا دو احتمال داده می شود:

1_ تورات را در دو بُعد علمی وعملی، یعنی عقیدتی واحکامی بگیرند. به یک بعد اکتفا نکنند وبدانند که عقیده، بی نیاز کننده از عمل نیست واگر این کار به طول انجامد، چه بسا عقیده را نیز تباه می سازد.

2_ تمام دستورات خدا را بگیرید ودر آن تبعیض قائل نشوید واز افرادی نباشید که در آیین الهی دست به تفکیک زده، برخی را گرفته وبرخی را رها می کنند; چنانکه قرآن در باره بنی اسرائیل می فرماید:(أَفَتُؤمِنُونَ بِبَعْضِ الکِتابِ وَ تَکْفُرونَ بِبَعض فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إلاّ خِزْیٌ) (بقره/85): «آیا به برخی از کتاب ایمان می آورید وبخش دیگر را انکار می کنید، کیفر هر کس که از شما (بنی اسرائیل) این کار را انجام دهد، چیزی جز ذلّت وخواری نیست».

مقصود از اینکه قوم موسی بهترین آن را بگیرند چیست؟ چنانکه می فرماید: (وَأمُر قَوْمَکَ یأخذوا بأحسنها) گویا ضمیر در (بأحسنها) به «امور» بر می گردد که از سیاق آیه استفاده می شود. در این صورت مقصود این است که تمام دستورات تورات زیباست، ولی در عین حال در میان زیباها باید زیباتر را بگیرند; مثلاً انتقام از دشمن زیباست، ولی عفو از آن زیباتر است.

احتمال دارد «احسن» درا یه مجرّد از معنی تفضیل باشد . یعنی در حقیقت آیه می فرماید: در میان تعالیم تورات زیبا را بگیرید. مثلاً به واجبات عمل کنید ومحرمات را رها کنید; چنانکه در جای دیگر می فرماید:(فَبَشِّرْ عِبادِ * الّذینَ یَسْتَمِعُونَ القَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أحْسَنَهُ) (زمر/17_ 18). «بشارت ده آن گروه از بندگان را که وقتی سخنان مختلف شنیدند، از سخن خوب پیروی می کنند».

سرانجام باید از جمله های (مِنْ کُلِّ شیء )و(تفصیلاً لِکُلِّ شَیء) چنین برداشت کرد که آنچه مورد نیاز بنی اسرائیل در مسأله هدایت وتکامل بود، در تورات

ص : 151

وجود داشت، ولی آن به این معنا نیست که کاملترین برنامه ها را، حتی نسبت به امّت دیگر که پس از امّت موسی آمدند، دارا بوده است.

نیز یاد آور می شویم که «کل شیء» در این آیه ودر آیه ای که قرآن را توصیف کرده و می فرماید:(وَنَزَّلْنا عَلَیْکَ الکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیء) (نحل/89)، امور مربوط به هدایت وتکامل مردم است که شأن یک کتاب آسمانی است درباره آن سخن بگوید. اما بیان موضوعاتی که از قلمرو این هدف بیرون است، در رسالت کتاب آسمانی نیست ولفظ «شیء» شامل آن نیست.

3_ دانشمندان برگزیده از یهود.

بنابراین تورات کتاب تشریعی بنی اسرائیل بود وپیوسته پیامبران بنی اسرائیل به وسیله آن حکم می کردند.

درآخر آیه یاد آور می شود که دانشمندان برگزیده، حافظان تورات وشاهدان بر مضامین آن هستند، ودر مورد اختلاف باید به آنان مراجعه کرد:(بِمَا اسْتحفظُوا مِنْ کتابِ اللّهِ وکانُوا عَلَیْهِ شُهَداء).

4_ (بصائِرَ لِلنّاسِ وَ هُدیً وَرَحْمَةً); «مایه های بصیرت وبینایی ورحمت خداست».

***

که قوم او درخواست رؤیت کردند وصاعقه آنان را کشت، چنین نقل می کند: (أَتُهْلِکُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنّا) (اعراف/155). «آیا ما را به خاطر کارهایی که ابلهان انجام داده اند نابود می کنی».

این نوع سخن گفتن در باره رؤیت، حاکی از این است که قرآن آن را غیر ممکن می داند.

با توجه به این باید دید انگیزه موسی از درخواست رؤیت چه بود؟ آیا حضرت موسی بدون آگاهی از امتناع آن درخواست رؤیت نمود؟ یا اینکه انگیزه دیگری او را وادار به درخواست رؤیت کرد؟ اینک آیات مربوط به این بخش:

1_ (وَ لَمّا جاءَ مُوسی لِمِیقاتِنا وَ کَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِنی أَنْظُرْ إلَیْکَ قالَ لَنْ تَرانی وَ لکِنِ انْظُرْ إلَی الجَبَلِ فَإنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ فَسَوْفَ تَرانی فَلَمّا تَجَلّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دکّاً وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً فَلَمّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إلَیْکَ وَ أَنَا أوَّلُ المُؤمِنینَ). (اعراف/143)

2_ (وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلاً لِمِیقاتِنا فَلَمّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إیّایَ أَتُهْلِکُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنّا إنْ هِیَ إلاّفِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُأَنْتَ وَلِیُّنا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَأَنْتَ خَیْرُ الغافِرینَ) (اعراف/155).

3_ ( إذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نُؤمِنَ لَکَ حَتّی نَرَی اللّهَ جَهْرَةً فَأَخَذتْکُمُ الصّاعِقَةُ وَأنْتُمْ تَنْظُرُونَ).

4_ (ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرونَ). (بقره/55_56)

آمد، تو نمی توانی مرا ببینی، ولی (برای آزمایش) به کوه بنگر، اگر او بر جای خود مستقر ماند به زودی مرا می بینی. وقتی خدای موسی بر کوه تجلّی کرد، آن را متلاشی ساخت. موسی بیهوش افتاد. آنگاه که به هوش آمد، گفت:بارالها! تو پیراسته وبرتر از رؤیت می باشی. من به درگاه تو بازگشتم ومن نخستین کسی هستم که به برتری تو از رؤیت ایمان دارم.

2_ موسی هفتاد مرد از قوم خود برای میعادگاه برگزید. آنان را صاعقه (به جرم درخواست رؤیت خدا با چشم) درگرفت. موسی در این حال گفت:پروردگارا! اگر می خواستی آنها ومرا قبل از آمدن به میقات هلاک می کردی، آیا ما را به خاطر کار سفیهان هلاک می کنی؟ این کار جز فتنه وامتحان تو نیست. در این امتحان هر کس را بخواهی گمراه وهر کس را بخواهی هدایت می کنی. تویی سرپرست ومولای ما. ما را ببخش وبر ما رحم کن تو بهترین آمرزندگانی.

3_ آنگاه که به موسی گفتید:ای موسی ما به رسالت تو از جانب پروردگار ایمان نمی آوریم، مگر اینکه خدا را آشکارا ببینیم، صاعقه شما را آشکارا گرفت در حالی که می نگریستید.

4_ بعد شما را پس از مرگ زنده کردیم; شاید سپاسگزار باشید.

وجسدهای بی جان آنان در مقابل چشمهای موسی به زمین افتاد.

در چنین شرایط موسی چهار مطلب را مطرح کرد وبا خدای خود چنین گفت:

1_ اگر مشیّت الهی بر این تعلّق گرفته بود که آنها نابود شوند،ای کاش این کار قبل از میقات ودر مقابل دیدگان خود بنی اسرائیل انجام می گرفت. زیرا من چگونه به سوی قوم خود برگردم واز کشته شدن هفتاد نفر گزارش دهم وبگویم که آنها به خاطر عناد ولجاج، مشمول قهر الهی شدند. چنانکه می فرماید:(قالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إیّایَ ). «ای کاش آنها ومرا قبلاً نابود می کردی».

در اینجا این سؤال مطرح می شود که صاعقه تنها دامنگیر اصحاب موسی شده بود نه خود موسی، پس چرا در این پیشنهاد خود را نیز بر آنان عطف می کند: (لَوْشِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إیّایَ ).

پاسخ این است که هرچند صاعقه دامنگیر او نشده بود، ولی اگر موسی با همان حال به سوی قوم خود باز می گشت، نابودی در کمین او بود. تو گویی چنین می گوید:اکنون که بناست آنها ومن (هر چند به دو علّت) کشته شویم، چه بهتر اینکه قبلاً انجام می گرفت.

2_ خداوندا! نباید ما را به خاطر کار ابلهان نابود کنی. در اینجا مقصود از «ما» چیست؟ظاهراً مقصود خود اوست; یعنی شایسته مقام ربوبی نیست که موسی به خاطر کارهای ناشایست ابلهانِ قوم خود در آستانه هلاکت قرار گیرد.

در اینجا احتمال دیگری نیز وجود دارد که مراد از ضمیر «أَتُهْلِکُنا» همه حاضران در میقات باشد وموسی با عرض پوزش یاد آور می شود که این گروه، مردم ابله ونادان می باشند وشایسته مقام رحمت خداوندی نیست که نادانها را به خاطر کارهای ناشایسته آنان نابود کند واین که آنان را به خود نسبت می دهد، به خاطر ارتباط قومی وپیوند رهبری است.

ص : 157

3_ سرانجام موسی این حادثه را امتحان تلقی می کند. امتحانی که گروهی را هدایت وگروهی را به گمراهی می کشد. گروهی پیروز وگروهی مردود می شوند. در حقیقت حاضران در میقات در این بخش از عمر به خوبی از عهده امتحان بر نیامده و مردود شدند. درحالی که موسی بر هدایت سابق خود باقی ماند; چنانکه می فرماید: ( إنْ هِیَ إلاّفِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاء).

4_ پیامبران مظاهر رحمت حق هستند و از گرفتاریهای قوم خود رنج می برند. از این جهت برای هفتاد نفر در پوشش طلب رحمت، برای خود طلب آمرزش می کند; چنانکه می فرماید: (أَنْتَ وَلِیُّنا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَأَنْتَ خَیْرُ الغافِرینَ).

خدا در پاسخ سؤال او گفت:(لَنْ تَرانی):«هیچگاه مرا نخواهی دید» وحرف «لن» در لغت عرب برای نفی ابد است; چه در دنیا وچه در آخرت.

این گفتگوهای طرفین است وطبعاً منطق طرف دوّم قوی ونیرومند است. ولی باید موضع آیه را از نظر زمان سؤال روشن کرد و اینکه موسی در چه هنگامی این درخواست را از خدا کرد؟

از بررسی مجموع آیات به دست می آید که سران بنی اسرائیل ایمان خود به نبوت موسی را متوقف بر رؤیت خدا کردند و سرانجام به قهر الهی گرفتار شده وبا دعای موسی زنده شدند. در چنین شرایط باز دست از لجاجت برنداشتند واز موسی خواستند تا او خود درخواست رؤیت نماید. وشاید احتمال می دادند که عذاب پیشین به خاطر این بود که آنان درخواست رؤیت کرده بودند وهرگاه این درخواست از سوی موسی باشد، خشم الهی رابه دنبال نخواهد داشت، یا آنها قدرت رؤیت الهی را ندارند، ولی حضرت موسی دارد.

حال سؤال می شود رؤیت موسی برای آنان چه سودی خواهد داشت؟ در اینجا دو احتمال وجود دارد وآن اینکه:

1_ اگر موسی درخواست رؤیت کند وخدا را ببیند وبه آنها گزارش کند، گزارش او را می پذیرند.

2_ اگر موسی درخواست رؤیت کند واو را ببیند، آنان نیز خواهند دید; همان طور که خدا با موسی سخن گفت وموسی شنید وآنان نیز شنیدند. در حقیقت یک قیاس باطل (قیاس رؤیت به تکلم) آنان را به این درخواست برانگیخت.

گواه اینکه این درخواست بر اساس انگیزه واقعی نبوده، بلکه فشار بنی اسرائیل او را بر چنین کار وادار کرد، این است که خدا با موسی با نرمی پاسخ گفت وفرمود:(لَنْ تَرانی). وهرگز صاعقه ای نیز فرود نیامد وفقط برای اینکه ایمان موسی بر عدم رؤیت به نهایی ترین حد برسد، حادثه ای ترسیم کرد وآن اینکه نور خدا بر

ص : 159

کوه تجلّی کرد. کوه با آن صلابت مقاومت نکرد و از هم پاشید وموسی نیز غش کرد وبه صورت عین الیقین روشن گردید که دیدگان انسانی امکان ویارای دیدن خدا را ندارد. وقتی کوه با آن صلابت از هم پاشید، تکلیف انسان ضعیف روشن است.

در اینجا ممکن است سؤال شود که این درخواست رؤیت طبعاً در کنار بنی اسرائیل بوده وآنها نیز این نور را به گونه ای مشاهده کرده اند، آیا آنان نیز دچار بیهوشی شدند یانه؟

ممکن است گفته شود این تجلی فقط برای موسی رخ داده، نه برای دیگران وخدا آن توانایی را دارد که دایره تجلی را محدود کند ودر نتیجه اثر آن نیز محدود شود.

اهل عرفان در اینجا تفسیر دیگری دارند وباید آن را بطن آیه دانست وآن اینکه،تجلی خدا بر کوه در عوالم دیگر رخ داد وموسی نیز این تجلّی را در غیر عالم ماده مشاهده کرد وهمین سبب شد که او بیهوش شود ودیگران به همان حال عادی بمانند.(1)

آخرین سؤال این است که اگر درخواست موسی پس از درخواست بنی اسرائیل بوده چرا این درخواست در آیه 143سوره اعراف و درخواست بنی اسرائیل در آیه155 آمده است؟ در حالی که نظم طبیعی عکس آن را اقتضا می کند.

پاسخ این است که خداوند در سوره اعراف از (آیه10 تا 156) به بیان سرگذشت موسی می پردازد. یعنی سرگذشت موسی را با آیه (ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسی بِ آیاتِنا إلی فِرْعَونَ وَ مَلاَه) آغاز می کند وبا آیه (وَاکْتُبْ لَنا فی هذِه الدُّنیا حَسَنَّة) که گفتا ر موسی است پایان می دهد. بنابراین محور سخن، موسی وزندگانی وتلاشهای اوست. لازمه چنین محوری این است که آنگاه که از میقات

ص : 160

سخن می گوید ومی فرماید:(وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثینَ لَیْلَةً ) درخواست خود موسی را به هر انگیزه ای بود مطرح کند وبگوید:(وَلَمّا جاءَ مُوسی لِمیقاتِنا وَ کَلَّمَهُ رَبُّهُ) نه لجاجت بنی اسرائیل را. لذا پس از این جریان، دنباله سرگذشت، یعنی بازگشت موسی به سوی قوم خود وگرفتاری هارون را بیان می کند. آنگاه که از مجموع سرگذشت، که موسی محور آن است، فارغ می شود و در پایان سرگذشت لجاجت قوم ومشروط کردن ایمان بر رؤیت خدا را مطرح می نماید.

از این جهت آنچه مربوط به موسی است در وسط داستان قرار گرفته وآنچه مربوط به هفتاد نفر از بنی اسرائیل است، در آخر داستان؛ یعنی حتّی پس از سرگذشت «عجل» بیان شده است.

از این بیان روشن می گردد که موسی بیش از یک لقاء ویک میقات با خدا نداشته وهمه پرسشها و در خواستها وامتناعها ولجاجها در اینجا رخ داده است. نه اینکه یک بار برای خود درخواست رؤیت کرد ویک بار دیگر هم در لقاء ومیقات دیگر، برای برگزیدگان بنی اسرائیل درخواست دیدن خدا را نموده است.

تفسیری که ازاین آیه انجام گرفت، استفاده نویسنده است از بیانات امام هشتم(علیه السلام) به مأمون وگفتار زمخشری در تفسیر کشّاف.(1)

***

ص : 161

کَذلِکَ نَجْزِی المُفْتَرینَ).

10_ (وَ الّذینَ عَمِلُوا السَّیِّئاتِ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِها وَ آمَنُوا إنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحیمٌ). (اعراف/148_153)

11_ (قالَ فَإنّا قَدْ فَتَنّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ أَضَلَّهُمُ السّامِریُّ).

12_ (فَرَجَعَ مُوسی إلی قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً قالَ یا قَوْمِ أَلَمْ یَعِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَعْداً حَسَناً أَفَطالَ عَلَیْکُمُ العَهْدُ أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ یَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّکُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوعِدی).

13_ (قالُوا ما أَخْلَفْنا مَوْعِدَکَ بِمَلْکِنا وَ لکِنّا حُمِّلْنا أَوْزاراً مِنْ زینةِ القَوْمِ فَقَذَفْناها فَکَذلِکَ أَلْقَی السّامِریُّ).

14_ (فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجلاً جَسَداً لَهُ خُوارٌ فَقالُوا هذا إلهُکُمْ وَ إلهُ مُوسی فَنَسِیَ).

15_ (أَفَلا یَرَوْنَ أَلاّ یَرْجِعُ إلَیْهِمْ قَوْلاً وَ لا یَمْلِکُ لَهُمْ ضَرّاً وَ لا نَفْعاً).

16_ (وَلَقَدْ قالَ لَهُمْ هارونُ مِنْ قَبْلُ یا قَوْمِ إنَّما فُتِنْتُمْ بِه وَإنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونی وَأَطیعُوا أَمْری).

17_ (قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ عاکِفینَ حَتّی یَرْجِعَ إلَیْنا مُوسی).

18_ (قالَ یا هارُونُ ما مَنَعکَ إذْ رَأَیْتَهُمْ ضَلُّوا).

19_ (أَلاّ تَتَّبِعَنِ أَفَعَصَیْتَ أَمْری).

20_ (قالَ یَا ابْنَ أُمَّ لاَ تَأْخُذْ بِلِحْیَتی وَ لابِرَأْسی إنّی خَشِیتُ أنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنی إسرائیلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلی).

21 _ (قالَ فَما خَطْبُکَ یا سامِریُّ).

22_ (قالَ بَصُرْتُ بِما لَمْ یَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُها وَکَذلِکَ سَوَّلَتْ لی نَفْسی).

ص : 163

23_ (قالَ فَاذْهَبْ فإنَّ لَکَ فِی الحیاةِ أنْ تَقُولَ لامِساسَ وَ إنَّ لَکَ مَوْعِداً لَنْ تُخْلَفَهُ وَ انْظُرْ إلی إلهِکَ الّذی ظَلْتَ عَلَیْهِ عاکِفاً لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فی الیَمِّ نَسْفاً).

24_ (إنّما إلهُکُمُ اللّهُ الّذی لا إلهَ إلاّ هُوَ وَسِعَ کُلَّ شَیْء عِلماً)(طه/85 _98).

6_ آنگاه که نادم شدند، وقتی دیدند گمراه شدند، گفتند:اگر پروردگار ما بر ما رحم نکند وما را نبخشد از زیانکاران خواهیم بود.

7_ آنگاه که موسی به سوی قوم خود خشمگین واندوهناک برگشت، گفت:چه جانشینان بدی برای من بودید (طبق گفتار من رفتار نکردید). آیا در امر خدای خود شتاب نمودید. والواح را بر زمین انداخت واز فرط خشم سر برادرش هارون را به سوی خود کشید وهارون گفت:ای فرزند مادرم در غیاب تو قوم مرا ناتوان شمردند، تو با خشم خود دشمنان مرا شادمان مکن ومرا جزء مردم ستمکار مشمار.

8_ موسی گفت:خدایا من وبرادرم را ببخش ودر رحمت خود وارد ساز که تو ارحم الراحمین هستی.

9_ آنگاه موسی با صدای بلند گفت: آنان که گوساله را معبود خود ساخته اند به زودی خشمی از پروردگارشان وخواری در زندگی دنیا، نصیبشان می شود. این چنین دروغگویان را کیفر می دهیم.

10_ آنان که مرتکب عمل بد شدند، سپس توبه کرده وایمان آورده اند، خدا پس از توبه آنان(نسبت به آنها) بخشاینده ومهربان است.

11_ ما قوم تو را در غیاب تو آزمودیم وسامری، آنها را گمراه کرد.

12_ موسی به سوی قوم خود خشمگین واندوهناک بازگشت وگفت:ای قوم من مگر پروردگار شما به شما وعده نیکو نداد؟ آیا مدّت جدایی من طولانی شد یا با این عمل خواستید خشم خدا متوجّه شما شود؟ به وعده ای که به من داده بودید عمل نکردید.

13_ بنی اسرائیل در پاسخ گفتند:ما به میل واختیار خود خلف وعده نکردیم، بلکه ما مقداری از زر وزیور قوم فرعون را همراه داشتیم. ما آنها را به دور ریختیم (سامری از این فرصت استفاده کرد) آنها را برای ذوب در دیگی ریخت.

14_ نتیجه این شد که برای آنان مجسمه گوساله ای را که دارای صدای گاو بود، بیرون آورد وگفت: این خدای شما وخدای موسی است. سامری عهد خود را با موسی فراموش کرد.

ص : 165

15_ آیا نمی بینند که این گوساله بی روح به گفتار آنان توجه ندارد وسود وزیانی به آنان نمی رساند؟

16_ وهارون قبلاً به آنها گفت:ای قوم من در بوته آزمایش قرار گرفته اید وخدای شما همان خدای بخشنده است. از من پیروی کنید واز من فرمان ببرید.

17_ بنی اسرائیل در پاسخ گفتند: ما بر عبادت گوساله پایدار خواهیم بود تا موسی به سوی ما باز گردد.

18_ آنگاه که موسی بازگشت، به هارون گفت: چه چیز تو را آنگاه که دیدی بنی اسرائیل گمراه شدند.

19_ از پیروی من باز داشت؟ آیا با فرمان من مخالفت کردی؟

20_ گفت:ای فرزند مادرم! ریش وسر مرا نگیر، من از آن ترسیدم که بگویی میان بنی اسرائیل تفرقه افکندی وبه دستور من عمل نکردی.

21_ موسی رو به سامری کرد وگفت:ای سامری نقش تو در این کار چه بود؟

22_ گفت: شناختم آنچه را آنان ندانستند، گرفتم مشتی از اثر پای رسول را سپس آن را افکندم، نفس من این عمل را بر من آراست.

23 __ م_وس_ی ب_ه او گف_ت: از میان ما بیرون برو. تو در زندگی دچار بیماری ای می شوی که هرکس نزدیک تو آمد، به او بگویی: نزدیک مشو. وبرای تو میعادی است در آخرت که تخلف نخواهد پذیرفت. اکنون به این خدایت بنگر که پیوسته او را عبادت می کردی، آن را در آتش می سوزانم وخاکسترش را در دریا می ریزم.

24_ خدای شما خدایی است که جز او خدایی نیست، بر همه چیز داناست.

روز به پایان نرسیده بود، که بنی اسرائیل به دنبال اندیشه پرستش خدای محسوس رفتند، که در آغاز ورود به صحرای سینا به موسی پیشنهاد کرده بودند، مجسمه طلایی گوساله ای را که فردی از آنان به نام سامری ساخته بود، پرستش کردند وعملاً تمام زحمت پیامبر خود را بر باد دادند.

زمینه گرایش به بت پرستی در آنان وجود داشت. زیرا سالیان درازی در مصر با چشم خود می دیدند که مصریان بتها ومجسمه هایی را می پرستیدند. پس این اندیشه در مدّت اقامت در مصر به آنان تزریق شده بود و تو گویی خمیره جانشان شده بود.به تعبیر قرآن:(وأُشربوا فی قلُوبِهِمُ العِجْلَ)«گوساله پرستی به آنان تزریق شده بود». از طرف دیگر سی شب به پایان رسید وموسی باز نگشت. شایعه مرگ موسی نیز بر بازگشت آنان به بت پرستی کمک کرد.

از طرف سوّم بنی اسرائیل به خاطر خفّت وذلّتی که به آنان وارد شده بود، از نظر دانش در سطح بسیار پایینی بودند وبا اندک تبلیغی از این سو به آن سو می شدند.

در آیات سوره بقره مسأله پرستش گوساله به اشاره مطرح شده است، نه به صورت بیان داستان. در حقیقت آنگاه که قرآن وضع بنی اسرائیل عصر رسالت را بیان می کند و اعمال ننگین آنان را می شمارد،می گوید:شماها چنین وچنان کردید. در موردی فرمود:(باتِّخاذِکُمُ العِجل) در مورد دیگر فرمود:(ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ العِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ) ودر مورد سوّم از ریشه بت پرستی در روان آنان گزارش می دهد:(وأُشرِبوا فی قُلُوبِهِمُ العِجْلَ). سرانجام در آخرین آیه سوره بقره می فرماید:(بِئْسَما یَأمُرُکُمْ بِهِ إیمانُکُمْ إنْ کُنْتُمْ مُؤمِنینَ). ومفاد این جمله این است که اگر واقعاً مدعی هستید که از روی ایمان به تورات، دست به جنایت زده و پیامبران الهی را می کشید، حرام خدا(ربا) را حلال می شمارید وپیامبر اسلام را تصدیق نمی کنید(اگر ایمان شما به این کارها فرمان می دهد) به چیز بدی فرمان

ص : 167

می دهد، وچون ایمان به چیز بدی فرمان نمی دهد، پس شما ایمان ندارید.

این قسمت در سوره بقره است، ولی در سوره های اعراف وطه این سرگذشت ننگین به تفصیل بیان شده است.

وخشم به سوی قوم خود بازگشت؛ چنانکه می فرماید: (وَلَمّا رَجَعَ مُوسی إلی قَوْمِهِ غضْبانَ أسِفاً)(اعراف/149) و نیز می فرماید:(فَرَجَعَ مُوسی إلی قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً) (طه/86).

با توجّه به اینکه این جریان مربوط به سه دسته بود:

1_ سامری که بت را ساخت وبه بت پرستی دعوت کرد.

2_ قوم موسی که فریب سامری را خوردند وگمراه شدند.

3_ هارون که جانشین موسی بود وسرپرستی قوم به او سپرده شده بود.

واکنش موسی در برابر قوم خود در آغاز کار همان توبیخ وسرزنش بود که از هر دو سوره نقل می کنیم.

در سوره اعراف می فرماید:

( بِئْسَما خَلَفْتُمُونی مِنْ بَعْدی): «بد جانشینانی برای من بودید».

2_( أَعَجِلْتُمْ أ مْرَ رَبِّکُمْ):«در فرمان پروردگارتان عجله نمودید».

3_ (إنَّ الّذینَ اتَّخَذُوا العِجْلَ سَیَنالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبّهِمْ وَ ذِلَّةٌ فی الحَیاةِ الدُّنْیا وَکَذلِکَ نَجْزِی المُفْتَرینَ). «کسانی که گوساله را معبود خود ساخته اند، به همین زودی در زندگی این جهان، خشم وذلّتی از طرف پروردگارشان به آنها می رسد».

ودر سوره طه می فرماید:

4_ ( أَلَمْ یَعِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَعْداً حَسَناً): « آیا پروردگارتان وعده نیکو به شما نداد؟».

5_ ( أَفَطالَ عَلَیْکُمُ العَهْدُ):«آیا جدایی من طولانی شد؟».

6_ ( أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ یَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّکُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوعِدی):«یا خواستید که عذابی از جانب پروردگارتان به شما نازل گردد که با وعده من مخالفت ورزیدید؟».

اکنون باید به تحلیل این نکوهشها پرداخت.

ص : 169

در گفتار نخست، آنان را به عنوان جانشینان بد توصیف می کند ومی فرماید:( بِئْسَما خَلَفْتُمُونی مِنْ بَعْدی) وعلّت آن روشن است. زیرا بر خلاف تعالیم موسی گام برداشتند. او پیامبر توحید بود وآنان به شرک گرویدند.

در گفتار دوّم، یاد آور می شود که به فرمان پروردگارتان شتاب کردید: (أَعَجِلْتُمْ أ مْرَ رَبِّکُمْ) این سخن را موقعی می گویند که یک انسان پیرو، در غیاب رهبر خود به کاری دست بزند که برخلاف منویات او باشد. می گویند:«چرا عجله کردی؟» البته این نه بدان معناست که می بایست صبر کرده باشید تا من برگردم آنگاه به شرک بگرایید، بلکه این نوعی تعبیر ملامت آمیز است ومقصود این است که چه انگیزه ای شما را به این کار عجولانه برانگیخت؟

در گفتار سوّم، آنان را به نزول عذاب از طرف پروردگار وگسترش ذلّت در زندگی دنیوی تهدید می کند؛ چنانکه می فرماید: (إنَّ الّذینَ اتَّخَذُوا العِجْلَ سَیَنالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبّهِمْ وَ ذِلَّةٌ فی الحَیاةِ الدُّنْیا وَکَذلِکَ نَجْزِی المُفْتَرینَ). مشروح غضب وذلّت در تفسیر آیه 51 بقره خواهد آمد.

در پیام چهارم، وعده های نیکوی خدا را به بنی اسرائیل یاد آور می شود. وعده هایی که با آزادی از چنگال فرعون شروع شده وبا ورود به سرزمین مقدّس پایان می پذیرد. آیا شایسته مقام شکرگزاری این بود که غیر خدا را پرستش کنید؟! چنا نکه می فرماید:( أَلَمْ یَعِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَعْداً حَسَناً).

در پیام پنجم، یاد آور می شود که جدایی من از شما خیلی طولانی نبود ونباید در این غیبت کوتاه من، تعالیم مرا به دست فراموشی بسپارید:( أَفَطالَ عَلَیْکُمُ العَهْدُ).

در آخرین پیام می گوید: شما با پرستش گوساله عملاً خواستید خشم خدا را علیه خود برانگیزید وپیمانی که با من بسته بودید شکستید: (أَمْأَرَدْتُمْ أَنْ یَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّکُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوعِدی).

ص : 170

بنی اسرائیل در مقابل توبیخ های موسی، منطقی جز منطق کودکانه نداشتند وآن اینکه ما این عمل را به اختیار خود انجام ندادیم، بلکه مقداری زیور آلات از آل فرعون راهمراه داشتیم. ما آنها را به دور افکندیم و سامری نیز به دور افکند؛ چنانکه می فرماید:(قالُوا ما أَخْلَفْنا مَوْعِدَکَ بِمَلْکِنا وَ لکِنّا حُمِّلْنا أَوْزاراً مِنْ زینةِ القَوْمِ فَقَذَفْناها فَکَذلِکَ أَلْقَی السّامِریُّ).

جمله نخست حاکی از یک منطق کودکانه است که می گویند:«انحراف ما از خطّ توحید اختیاری نبود». ولی در جمله دوم می گویند:«زیور آلاتی که از آل فرعون گرفته وهمراه خود آورده بودیم به دور افکندیم». شاید مقصود این باشد که فکر کردیم دیگر به درد نمی خورد؛ ولی این احتمال از نظر آیات دیگر قرآن بعید است. زیرا معمولاً این نوع زیور آلات در اختیار زنان قرار می گیرد وعلاقه زن به زیور آلات یک امر طبیعی است؛ چنانکه می فرماید:(أوَ مَنْ یُنَشَّأُ فِی الحِلْیَةِ وَهُوَ فِی الخِصَامِ غیرُ مبین) (زخرف/18) «آیا کسی که در زیور آلات نشو ونما می کند، در حالی که بیان آشکار وروشنی ندارد، با دیگران یکسان است؟

احتمال دارد که سامری زرگر ماهری بود. بنی اسرائیل را با وعده خاصی فریب داد. زیور آلات آنان را گرفته بود، بدون اینکه مقصود خود را به آنان بگوید. از این جهت هم بنی اسرائیل وهم سامری زیور آلات خود را در آتش افکندند وبنی اسرائیل در مقابل یک عمل انجام شده قرار گرفتند وآن اینکه از آن زیور آلات، مجسمه گوساله ای را ساخت که دارای صدای گاو بود وگفت:«این است خدای شما وخدای موسی».

اینکه گفتیم بنی اسرائیل در مقابل عمل انجام شده قرار گرفتند، به خاطر لفظ «فا» در کلمه «فاخرَجَ» است.اگر سامری از اوّل هدف خود را به آنان گفته بود وآنان نیز به همین نیّت زیور آلات در اختیار او قرار داده بودند، نمی توانستند با این جمله پوزش بخواهند. بنی اسرائیل بااین جمله در مقام عذر خواهی هستند واین کلام در

ص : 171

صورتی رنگ عذر به خود می گیرد که در هنگام دور انداختن زیور آلات، از تصمیم سامری آگاه نباشند. امّا اینکه سامری چگونه آنان را فریب داد وزیور آلات را گرفت، در آیات اشاره ای به آن، به چشم نمی خورد.

سرانجام هرچه باشد، این عذر کودکانه پذیرفته نیست. مسلّماً این بزهکاران برای تبرئه خود ناچارند عذرهایی هر چند ناموجه بتراشند. زیرا آنان می دیدند که عبادت گوساله بر ضد پیمانی است که با موسی بسته اند. گذشته از این هارون به آنان هشدار داد وگفت:«ای قوم من! شما به وسیله این عمل در بوته امتحان قرار گرفتید،خدای شما گوساله نیست،خدای شما همان خدای رحمان است».چنانکه می فرماید:(ولَقَدْ قالَ لَهُمْ هارُونُ مِنْ قَبْلُ یا قَوْمِ إنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ وإِنَّ رَبَّکُمْ الرّحْمنُ فَاتَّبِعُونی وَ أطیعُوا أمْری). (طه/90)

همین پوزش طلبان در پاسخ هارون گفتند: ما فعلاً این گوساله را می پرستیم تا موسی باز گردد. چنانکه قرآن این جمله را چنین حکایت می کند:(قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ عاکِفینَ حَتّی یَرْجِعَ إلَیْنا مُوسی).(طه/91)

از مجموع این سخنان روشن می شود که آنان در پرستش گوساله هرگز معذور نبودند وباید به کیفر اعمال خود برسند.

محسوس بودند، می توانست چنین انحرافی را در مورد آنان پیش بینی کند. او به هنگام مراجعت از میقات، در حالی که وحی او را از جریان گوساله پرستی بنی اسرائیل با خبر کرده بود، سخت خشمگین وناراحت بود؛ به گونه ای که از فرط خشم واینکه تمام زحمات او به باد رفته است، دو عکس العمل نشان داد. هدف او این بود که جنایتکاران از بزرگی گناه خود آشنا شوند. در حقیقت این دو عکس العمل جنبه تربیتی داشت واگر چنین نمی کرد وبرخورد او ملایم بود، شاید بنی اسرائیل بر همان بت پرستی خود باقی می ماندند. ولی آنگاه که بنی اسرائیل این دو نوع عکس العمل را از موسی در مورد دو چیز دیدند که نزد او بسیار مقدّس وگرامی بودند، فهمیدند که گناه بسیار بزرگی را مرتکب شده اند وفوراً از آن بازگشتند وهمگی گفتند: (لَئِنْ لَمْ یَرْحَمْنا رَبُّنا وَیَغْفِرْ لَنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الخاسِرینَ)(اعراف/149).

این دو عکس العمل عبارت بودند از:

1_ افکندن الواح تورات.

2_ گرفتن سر وریش برادر وکشاندن او به سوی خود.

تورات وحی الهی بود که از منزلت خاصی نزد موسی برخوردار بود وبرادر او هارون، پیامبری بود معصوم که گرد گناه نمی گشت. با این وصف از فرط خشم برای تربیت بنی اسرائیل، تورات را بر زمین افکند وسر برادر را گرفت وبا کمال تندی به او گفت:(قالَ یا هارُونُ ما مَنَعکَ إذْ رَأَیْتَهُمْ ضَلُّوا *أَلاّ تَتَّبِعَنِ أَفَعَصَیْتَ أَمْری) (طه/92_93):«چه چیزی سبب شد، آنگاه که دیدی آنان گمراه شدند، از من پیروی نکنی (شدت عمل به خرج ندهی)؟! آیا با دستور من مخالفت کردی؟!»

اینجا بود که بنی اسرائیل از سرنوشت خود آگاه شدند وفهمیدند که کیفر سختی در کمین آنهاست.

هارون با کمال ملاطفت در برابر خشم برادر چنین گفت:فرزند مادرم! سر وریش مرا مگیر! علّت اینکه من شدّت عمل به خرج ندادم این بود که از آن ترسیدم

ص : 173

که بگویی:«چرا میان بنی اسرائیل تفرقه افکندی وملاحظه گفتار مرا نکردی» :(قالَ یَا ابْنَ أُمَّ لاَتَأخُذْ بِلِحْیَتی وَ لابِرَأْسی إِنّی خَشِیتُ أنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنی إسرائیلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلی).(طه/94)

ودر سوره اعراف سخن هارون را چنین بیان می کند:«بنی اسرائیل در غیاب تو مرا ناتوان شمردند ونزدیک بود مرا بکشند. با این کارت دشمنان مرا شاد مکن ومرا در شمار ستمگران قرار مده»:(قالَ ابنَ أُمَّ إنَّ القَوْمَ اسْتَضْعَفُونی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنی فلاتُشْمِتْ بیَ الأعْداءَ وَ لاتَجْعَلْنی مَعَ القَوْمِ الظّالِمینَ)(اعراف/150).

سخنان عاطفی ومحبت آمیز هارون از خشم موسی کاست. ازاین جهت برای خود وبرادرش از خدا طلب مغفرت کرد واز خدا خواست که آنان را در رحمت خود وارد سازد:(قالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لأخی وَ أَدْخِلْنا فی رَحْمَتِکَ وَأَنْتَ أرْحَمُ الرّاحِمینَ)(اعراف/151).

در این شرایط بود که با روی باز با برادر سخن گفت والواح را از روی زمین برداشت؛ الواحی که مایه های هدایت ورحمت در آن فراوان بود؛ چنانکه می فرماید:(وَلَمّا سَکَتَ عَنْ مُوسَی الغَضَبُ أَخَذَ الأَلْواحَ وَ فی نُسْخَتِها هُدًی وَرَحْمَةٌ لِلّذینَ هُمْ لِرَبِّهِمْ یَرْهَبُونَ)(اعراف/154).

بنی اسرائیل ندیدند. مشتی از اثر رسول را برداشتم وآن را افکندم واین چنین نفس من این کار را در نظ_رم جلوه داد».

مقصود از این جمله ها چیست؟مفسران دو احتمال داده اند که هیچ کدام استوار به نظر نمی رسد. و خدا از آن آگاه است.

احتمال اول این است که می گویند وی گفت: به هنگام آمدن لشکر فرعون به کنار دریا، من جبرئیل را بر مرکبی دیدم که برای تشویق آن لشکر به ورود به جاده های خشکیده دریا در پیشاپیش آنان حرکت می کرد. قسمتی از خاک زیر پای مرکب او را برگرفتم وآن را در درون مجسمه گوساله افکندم. این صدای گوساله از برکت آن است.

بیشتر مفسران این احتمال را پذیرفته اند، ولی آیا یک فرد عادی می تواند فرشته مجسم را ببیند؟ فرض می کنیم که می تواند ببیند، لکن این پرسش پیش می آید وآن اینکه سامری مگر از بنی اسرائیل نبود؟ در حالی که آیات گذشته شهادت داد که بنی اسرائیل از دریا گذشته بودند که آل فرعون رسیدند وبه گمان اینکه راه خشک است به مسیر خود ادامه دادند وغرق شدند. در این صورت سامری در چه موقع توانست از پشت سر مرکب جبرئیل بیاید وخاکی از اثر پای آن بردارد؟

گذشته از این از کجا فهمید که اثر پای اسب جبرئیل دارای چنین خاصیتی است که اگر بر جمادی ریخته شود به صدا در می آید؟

اصولاً احتمال دارد که صدای گوساله مصنوعی به خاطر تعبیه دستگاه صدایی در داخل آن بود که به هنگام خروج هوا با فشار، صدای گاو می داد. امروزه این مسأله در اسباب بازی کودکان فراوان است.

احتمال دیگر اینکه من به آثار(تعالیم) رسول یعنی موسی، مؤمن بودم ولی آنگاه که به فکر ساختن گوساله برای بنی اسرائیل افتادم، این تعالیم را به دور ریختم واین کار در نظرم زیبا جلوه کرد. در این صورت رسول به معنی پیامبر خواهد بود

ص : 175

ومقصود از «اثر» تعالیم اوست. همچنان که مقصود از «قبضت قبضة» ایمان به برخی از تعالیم رسول می باشد ومقصود از «نبذتها» ترک تعالیم اوست.

حق این است که این احتمال بسیار دور از ظاهر آیه و تأویل است. باید صبر کرد تا به مرور زمان ودقّت در آیات، مفهوم آیه برایمان روشن شود.

واز این طریق، گردا گرد این مرد پلید خطی کشیده شد که کسی با او تماس نگیرد وبار دیگر به وسوسه دیگران نپردازد.

آیا کار در همین جا پایان پذیرفت، یا از این گروه پست وپلید زهر چشمی گرفته شد که ریشه فکر بازگشت به بت پرستی به طور کلی سوزانده شد؟ شکی نیست که اگر مرتدان را گوشمالی نمی دادند وبه توبیخ لفظی اکتفا می شد، خطر بازگشت به بت پرستی باقی می ماند. از این جهت موسی در نخستین لحظه ملاقات به آنان چنین گفت:

1_ (إنَّ الّذینَ اتَّخَذُوا العِجْلَ سَیَنالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبّهِمْ وَ ذِلَّةٌ فی الحَیاةِ الدُّنْیا وَکَذلِکَ نَجْزِی المُفْتَرینَ) (اعراف/152).

«کسانی که گوساله را معبود خود گرفته اند، به همین زودی در این جهان مشمول عذاب الهی وذلّت می شوند وما این چنین افترازنندگان را کیفر می دهیم».

2_ (وَ الّذینَ عَمِلُوا السَّیِّئاتِ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِها وَ آمَنُوا إنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحیمٌ)(اعراف/153). «کسانی که کار زشت انجام داده سپس راه توبه را پیش گرفته اند، پروردگار تو پس از آن بخشنده ومهربان است».

این عذاب وذلّت که به همین زودی دامنگیر آنها خواهد شد چیست؟ اجمال این سخن به وسیله آیه پنجاه وچهارم از سوره بقره مرتفع می شود. در آنجا به پرستندگان «عجل» چنین خطاب می کند:«باید توبه کنید وخود را بکشید واین برای شما خوبست زیرا خدا از دریچه رحمت به سوی شما باز گشته است. او توبه پذیر ومهربان است.» (وَ إذْ قالَ مُوسی لِقَومِهِ یا قومِ إنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أنْفُسَکُمْ باتّخاذِکُمُ العِجْلَ فَتُوبُوا إلی بارِئِکُمْ فاقْتُلُوا أنْفُسَکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بارِئِکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ إنَّهُ هُوَ التَّوّابُ الرّحیم) (بقره/54).

مفسران در تفسیر جمله (فاقْتُلُوا أَنْفُسَکُم)وجوه مختلفی را ذکر کرده اند که

ص : 177

یاد آور می شویم:

1_ اشخاصی که گوساله نپرستیده بودند، آنان را که پرستیده وتوبه کرده بودند بکشند وتوبه آنها همین بود که کشته شوند.

درست است که خداوند در آیه 153 سوره اعراف، پذیرش توبه را نوید می دهد ومی گوید:خداوند توبه افراد گنهکار را می پذیرد، ولی توبه مراحلی دارد. دربرخی از مراحل، با پذیرش توبه کیفر دنیوی حذف نمی شود.

اشکال این وجه این است که از نظر ظاهر آیه، مورد خطاب پرستشگران گوساله است وآنها باید خویشتن را بکشند. در این صورت چگونه می توان گفت مقصود این است که افراد مبرا از پرستش، پرستشگران را که توبه کرده اند بکشند؟ دقّت در خطاب آیه که روی سخن با آن گروه مرتد وخطاب کشتن متوجه آنهاست، این وجه را دور از صواب جلوه می دهد.

2_ گروه مؤمن آن گروه راکه به پرستش گوساله اصرار میورزیدند وهنوز از آن دست نکشیده بودند، بکشند. اشکالی که متوجه نظریه نخست بود، متوجّه این نظر نیز هست. زیرا یاد آور شدیم که خطاب، متوجه پرستندگان گوساله است. چه جمله ای روشن تر از اینکه می گوید: (إنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أنْفُسَکُمْ باتّخاذِکُمُ العِجْلَ فَتُوبُوا إلی بارِئِکُمْ فاقْتُلُوا أنْفُسَکُمْ...) بنابر این کشنده باید از همین گروه پرستشگر باشد، نه گروه مؤمن وپیراسته از پرستش بت.

گذشته از این از آیه149 سوره اعراف استفاده می شود که همه منحرفان پس از آمدن موسی، از عبادت «عجل» دست کشیدند؛ چنانکه می فرماید:(وَ لَمّا سُقِطَ فی أیدِیهِمْ وَ رأَوْا أنَّهُمْ قَدْ ضَلُّوا قالُوا لَئِنْ لَمْ یَرْحَمْنا رَبُّنا وَیَغْفِرْ لَنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الخاسِرینَ)(اعراف/149).«هنگامی که حقشان کف دستشان نهاده شد ودیدند که گمراه شده اند، گفتند: اگر پروردگار ما رحم نکند وما را نبخشد، ما از زیانکاران خواهیم بود». در این صورت چگونه می توانیم بگوییم مقتولها، همان افراد پرستش

ص : 178

کننده عجل می باشند؟

ما تصور می کنیم که هر دو تفسیر با ظاهر آیه تطبیق نمی کند واحتمال سوّم که هم اکنون یاد آور می شویم، با ظاهر آیه بیشتر تطبیق می کند.

3_ مرتدان از بنی اسرائیل برای تکمیل توبه خود موظف شدند که خود را بکشند. به این معنی یا هر شخصی خود را بکشد ویا یکدیگر را بکشند. در این صورت خطاب به خود پرستشگران می باشد وآنها مأمور شدند که همدیگر را بکشند. این نظر با ظاهر تورات نیز موافق است که می فرماید:«دعا إلیهم من یرجع إلی الربّ فأجابه بنو لاوی فأمرهم بأن یأخذوا السیوف ویقتل بعضهم بعضاً».

وهرگز نباید چنین دستور را با پذیرش توبه، که در سوره اعراف آمده، مخالف دانست؛ زیرا ممکن است همین عمل مکمّل توبه بوده باشد.

***

اختیار گروهی به نام «عمالقه» بود که از نژاد سامی بودند و مدّتها در شمال شبه جزیره عربستان زندگی کرده اند.

افرادی از بنی اسرائیل به عنوان تحقیق از شرایط حاکم بر منطقه، اعزام شدند. آنها به هنگام بازگشت از قدرت فوق العاده ساکنان آن سرزمین سخن گفتند وهمین سبب شد که بنی اسرائیل ازحرکت به سوی سرزمین موعود خود داری کنند وبگویند:«ما را یارای مقاومت ونبرد باآنان نیست.» حتّی با کمال وقاحت به موسی بگویند:«تو با خدایت بروید نبرد کنید و دشمن را بیرون رانید، آنگاه ما پشت سر شما وارد می شویم».

درست است که گزارش از نیروهای موجود در منطقه، در کیفیت تصمیم گیری آنان مؤثر بود، ولی این تأثیر نسبت به روحیه ای که بر بنی اسرائیل حکومت می کرد، ناچیز بود.

بنی اسرائیل سالیان درازی در اسارت فرعون بودند. به زندگی ذلّتبار عادت کرده بودند. هنوز مزه آزادی واستقلال را درست نچشیده بودند. از این جهت، انگیزه ای برای جهاد ونوشیدن شربت شهادت در خود احساس نمی کردند.

قرآن این بخش از زندگی موسی با بنی اسرائیل را چنین بیان می کند:

1_ (وَإذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إذْ جَعَلَ فیکُمْ أنْبِیاءَ وَجَعَلَکُمْ مُلُوکاً وَ آتاکُمْ ما لَمْ یُؤْتِ أحَداً مِنَ العالَمینَ).

2_ (یا قَوْمِ ادْخُلُوا الأرضَ المُقَدّسَةَ الّتی کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ وَلاتَرتَدُّوا عَلی أدْبارِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرینَ).

3_ (قالُوا یا مُوسی إنَّ فیها قَوْماً جَبّارِینَ وَ إنّا لَنْ نَدْخُلَها حَتّی یَخْرُجُوا مِنْها فَإنْ یَخْرُجُوا مِنْها فَإنّا داخِلُونَ).

4_ (قالَ رَجُلانِ مِنَ الّذینَ یَخافُونَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمَا ادْخُلُواْ عَلَیْهِمُ البابَ فَإذا

ص : 180

دَخَلْتُمُوهُ فَإنَّکُمْ غالِبُونَ وَ عَلَی اللّهِ فَتَوَکَّلُوا إنْ کُنْتُمْ مُؤمِنینَ).

5_ (قالُوا یا مُوسی إنّا لَنْ نَدْخُلَها أَبَداً ما دامُوا فیها فَاذْهَبْ أنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إنّا ههُنا قاعِدُونَ).

6_ (قالَ رَبِّ إنّی لا أَمْلِکُ إلاّ نَفْسی وَ أَخی فَافْرُقْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ القَوْمِ الفاسِقینَ).

7_ (قالَ فَإنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعینَ سَنَةً یَتیهُونَ فی الأرْضِ فَلا تَأْسَ عَلَی القَوْمِ الفاسِقینَ). (مائده/20_26)

ندارم. میان من واین گروه فاسق (بیرون از اطاعت) جدایی بیفکن.

7_ خدا به موسی گفت:(به خاطر یک چنین سرپیچی از فرمان) سرزمین مقدّس برای آنان چهل سال ممنوع است (نمی توانند به آن وارد شوند). آنان در این مدّت، پیوسته در زمین سرگردان بوده ودر باره سرنوشت این گروه خارج از اطاعت، غمگین مباش.

گردید.

قومی به تعداد هفتصد هزار نفر مدّتها در یک بیابان از جهان غیب ارتزاق کنند ودست به سیاه وسفید نزنند وغذای خود را در برابر چشمانشان آماده ببینند، چنین موهبتی نصیب هیچ ملّتی نشده است؛ چنانکه می فرماید:( وَ آتاکُمْ ما لَمْ یُؤتِ أحَداً مِنَ العالَمینَ).

پس از بیان نعمتهای بزرگ الهی به آنان فرمان می دهد که از این سرزمین کوچ وهجرت کنید و به سرزمین مقدّس وارد شوید؛ سرزمینی که خدا آن را برای شما مقدّر کرده است، وبا فرمان خدا مخالفت نکنید تا از زیانکاران نشوید:

(یا قَوْمِ ادْخُلُوا الأرضَ المُقَدّسَةَ الّتی کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ وَلاتَرتَدُّوا عَلی أدْبارِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرینَ).

ولی سخنان ومقدمه چینیهای موسی در دل مرده آنان تأثیری نکرد وگفتند:«ای موسی!تومی دانی که در آن سرزمین، گروه قوی ونیرومندی زندگی می کنند وتا آنها بیرون نروند، ما وارد نمی شویم.» :(قالُوا یا مُوسی إنَّ فیها قَوْماً جَبّارِینَ وَ إنّا لَنْ نَدْخُلَها حَتّی یَخْرُجُوا مِنْها فَإنْ یَخْرُجُوا مِنْها فَإنّا داخِلُونَ).

این پاسخ حاکی از آن بود که هنوز روح سلطه پذیری وحکمرانی بر آنان حکومت می کرد، وزندگی ذلّتبار با زندگی شرافتمندانه (آزادی) در نظرشان یکسان بود.

آری گاهی در میان جمعیتها مردان با شهامت وفداکاری به صورت نادر پیدا می شوند. قرآن یاد آور می شود:« دو نفر از بنی اسرائیل به توبیخ قوم خود پرداختند وگفتند:شما بر خدا توکّل کنید وتا در دروازه شهر بیایید، آنگاه مشمول الطاف الهی می گردید»:(قالَ رَجُلانِ مِنَ الّذینَ یَخافُونَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمَا ادْخُلُواْ عَلَیْهِمُ البابَ فَإذا دَخَلْتُمُوهُ فَإنَّکُمْ غالِبُون).

خداوند برای این دو نفر دو ویژگی ذکر می کند:

ص : 183

1_ ( یَخافُونَ):می ترسند.

2_ ( أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمَا):خدا به آنان نعمت داده بود.

مقصود از خوف، خوف از مخالفت است ومقصود از نعمت، ایمان کامل ودرایت در حدّ بالاست.

مشکل پیروزی از نظر این دو نفر این است تا دروازه های شهر برسند. از این به بعد دیگر مشکلی نخواهند داشت. زیرا وصول به دروازه شهر بدون مقاومت، حاکی از غفلت دشمن است وهیچ تاکتیکی از نظر اهمیّت به اندازه غافلگیری نیست. در این صورت طرف آنچنان دست وپای خود را گم می کند که به جای کشتن دشمن، خودیها را می کشند.

سخنان موسی واین دو نفر در روحیه آنان اثری نگذاشت. این بار با کمال وقاحت به موسی گفتند:تو با خدایت بروید نبرد کنید و دشمن را از پیش ما بردارید. و ما در این صورت وارد شهر می شویم. تو گویی، آنان دُردانه های صفحه هستی هستند وباید همه در خدمت آنها باشند:

قانون خلقت است که باید شود ضعیف *** هر ملّت_ی که به خور وخواب، خ_و کند

قرآن گفتار آنان را چنین نقل می کند:(قالُوا یا مُوسی إنّا لَنْ نَدْخُلَها أَبَداً ما دامُوا فیها فَاذْهَبْ أنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إنّا ههُنا قاعِدُونَ).

آنان کجا ویاران رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) در جنگ بدر کجا؟! آنگاه که رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) با آنان در پیشروی به سوی دشمن وبازگشت به مکّه مشورت کرد ونظر خواست، سعد معاذ گفت:ای رسول گرامی! اگر وارد این دریا شوی(به دریای سرخ اشاره کرد) ما نیز پشت سر تو وارد دریا می شویم! ومقداد گفت: ما مثل بنی اسرائیل نیستیم که بگوییم تو وخدایت بروید نبرد کنید، ما در اینجا نشسته ایم. ما می گوییم

ص : 184

تو خدایت بروید وما پشت سر شما هستیم.(1)

دراین شرایط بود که موسی از هدایت قوم خود مأیوس گردید. با خدای خود چنین مناجات کرد:«پروردگارا! من تنها اختیار خود وبرادرم را دارم. میان من واین گروه متمّرد جدایی بیفکن.»: (قالَ رَبِّ إنّی لا أَمْلِکُ إلاّ نَفْسی وَ أَخی فَافْرُقْ بَیْنَنا وَبَیْنَ القَوْمِ الفاسِقینَ).

این آیه آنان را گروه فاسق می خواند؛ یعنی گروهی که فرمان پیامبر خود را رد کردند ودر مرز کفر قرار گرفتند.

دعای موسی مستجاب شد وخطاب آمد: این جمعیت از ورود به این سرزمین که از انواع مواهب مادی ومعنوی مالامال است، محروم می باشند وباید چهل سال تمام در این بیابان سرگردان بمانند تا این نسل زبون بمیرد ونسلی دیگر جای آنان را بگیرد تا آنها بتوانند این سرزمین مقدّس را فتح کنند. در حقیقت زندگی چهل سال در یک بیابان نسل آنان را آبدیده کرد ودر مقابل مشکلات مقاوم شدند. آنگاه توانستند به سرزمینی مقدّس با نسلی پاک وارد شوند؛ چنانکه می فرماید:(قالَ فَإنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعینَ سَنَةً یَتیهُونَ فی الأرْضِ فلا تَأْسَ عَلَی القَوْمِ الفاسِقینَ).

***

ص : 185

5_ (وَ إذْنَتَقْنَا الجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّةٌ وَ ظَنُّوا أنَّهُ واقِعٌ بِهِمْ خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّة وَ اذْکُرُوا ما فیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ). (اعراف/171)

6_ (وَ إذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ القَرْیَةَ فَکُلُوا مِنْها حَیْثُ شِئْتُمْ رَغَداً وَادْخُلُوا البابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَکُمْ خَطایاکُمْ وَ سَنَزیدُ المُحْسِنینَ).

7_ (فَبَدَّلَ الّذینَ ظَلَمُوا قَولاً غَیْرَ الّذی قِیلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنا عَلَی الّذینَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّماءِبِما کانُوا یَفْسُقُونَ). (بقره/58_59)

8_ (وَ إذْ قیلَ لَهُمُ اسْکُنُوا هذِهِ القَرْیَةَ وَ کُلُوا مِنْها حَیْثُ شِئْتُمْ وَ قُولُوا حِطَّةٌ وَادْخُلُوا البابَ سُجَّداً نَغْفِرْلَکُمْ خَطِیئَاتِکُمْ سَنَزیدُ المُحْسِنینَ).

9_ (فَبَدَّلَ الّذینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَولاً غَیْرَ الّذی قیلَ لَهُمْ فَأرسَلْنا عَلَیْهِمْ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما کانُوا یَظْلِمُونَ).

10_ (وَسْألْهُمْ عَنِ القَرْیَةِ الّتی کانَتْ حاضِرَةَ البَحْرِ إذْ یَعْدُونَ فی السَّبْتِ إذْ تَأْتیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهمْ شُرَّعَاً وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لاتَأتیهِمْ کَذلِکَ نَبْلُوهُمْ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ).

11_ (وَ إذْ قالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللّهُ مُهْلِکُهُمْ أوْ مُعَذِّبُهُمْ عذاباً شَدیداً قالُوا مَعْذِرةً إلی رَبِّکُمْ وَ لعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ).

12_ (فَلَمّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بهِ أَنْجَیْنَا الّذینَ یَنْهَونَ عَنِ السُّوءِ وَ أَخَذْنَا الّذینَ ظَلَمُوا بِعَذاب بَئیس بما کانُوا یَفْسُقُونَ).

13_ (فَلَمّا عَتَوا عَمّا نُهُوا عَنْهُ قُلْنا لَهُمْ کْونُوا قِرَدَةً خاسِئینَ) (اعراف/161_166).

بگیرید. به یاد آرید آنچه را در آن (تورات) می باشد، شاید پرهیزگار شوید.

2_ پس از این سفارشها از آن رو برگرداندید واگر کرم ورحمت خدا بر شما نبود، از زیانکاران بودید.

3_ به یاد آرید پیمانی که از شما گرفتیم وکوه طور را بر بالای سر شما نگاه داشتیم.

4_ کوه طور را در مقابل پیمان شما بر سر شما برافراشتیم وگفتیم:سجده کنان ازدر وارد شوید ودستور دادیم در روز شنبه تجاوز نکنید واز آنان پیمان سنگینی گرفتیم.

5_ آنگاه که کوه را برکندیم وبر بالای سرشما سایه آسا نگاه داشتیم وگمان کردند که کوه برآنان فرود می آید.بگیرید آنچه را به شما دادیم، باسعی وکوشش تمام، به یاد آورید آنچه در آن است شاید پرهیز گار شوید.

6_ آنگاه که گفتیم: وارد این شهر (بیت المقدس) شوید واز نعمتهای گوارای آن هر جا خواستید، بخورید،وسجده کنان از در وارد شوید وبگویید:«حطّة» (خدایا گناهان ما را بریز). ما خطاهای شما را می بخشیم وبر پاداش نیکوکاران می افزاییم.

7_ ستمگران آنان، سخنی جز آنچه به آنان دستور داده شده بود، گفتند. بر ستمگران در مقابل خروج از اطاعت خدا عذابی از آسمان فرود آوردیم.

8_ به یاد آر آنگاه که به بنی اسرائیل گفته شد:درا ین شهر (بیت المقدس) سکونت گزینید واز نعمتهای آن، هر کجا خواستید، بهره بگیرید وبگویید«حِطَّة» وسجده کنان از در وارد شوید. ما خطاهای شما را می بخشیم وبر پاداش نیکوکاران می افزاییم.

9_ افراد ستمگر گفتاری راکه مأمور به آن بودند، به غیر آن عوض کردند. در مقابل این، بر ستمگران عذابی از آسمان فرو فرستاده شد.

10_ از بنی اسرائیل از آن شهری که در ساحل دریا(سرخ) بنا شده بود بپرس. آنگاه که ساکنان آنجا در روز شنبه تجاوز می کردند. در آن روز

ص : 188

ماهیان دریا به صورت فراوان به جانب ساحل می آمدند ودر غیر آن روز به این صورت نمی آمدند. آنان را این چنین با فرمان ترک صید آزمایش می کنیم.

11_ (مردم شهر سه گروه شدند: گروه عصیانگر، گروه بی تفاوت وگروه بیم دهنده.) گروه دوّم به گروه سوّم گفتند:چرا افرادی را که خدامی خواهد نابود کند یا با عذاب سخت معذّب سازد، نصیحت می کنید؟ گروه سوّم در پاسخ گفتند: برای آنکه در پیشگاه خدا عذری داشته باشیم وشاید آنان پرهیزگار شوند.

12_ آنگاه که تذکراتی را که به آنان داده شده بود فراموش کردند، کسانی را که از بدیها باز می داشتند نجات دادیم وافرادی را که ستم می کردند در برابر سرکشی آنان به عذاب سخت معذّب نمودیم.

13_ آنگاه که از آنچه نهی شده بود سرپیچی کردند، به آنان گفته شد:میمونهای مطرود باشید.

انجام گرفته است واینکه می گویند موسی در تیه در بالای کوه درگذشت، نقلی بیش نیست واصولاً زمان بندی این بخش از تاریخ چندان قطعی نیست وما این بخش از حوادث را در زندگی موسی آوردیم. در هر حال آنچه مهم است توضیح آیات این بخش است.

بنی اسرائیل پس از نزول تورات بر آنان در عمل به آن کوتاهی می کردند. خداوند می خواست از طریق ایجاد رعب وترس آنان را به عمل به تورات وادار سازد وصورت رعب چنین بود که کوه طور به فرمان خدا از جای کنده شد وبر بالای سر آنان قرار گرفت؛ به گونه ای که تصوّر کردند که کوه بر سر آنها فرود می آید. وقرآن این حقیقت را در دو مورد با جمله (وَرَفعْنا فَوْقَهُمُ الطُّورَ)بیان کرده ودر یک مورد با جمله (وَ إذْنَتَقْنَا الجَبَلَ)و«نتق» در لغت عرب به معنای جذب وکندن است واگر بخواهیم ظاهر آیه را بگیریم باید بگوییم:کوه «طور» که با آنها فاصله داشت،از جای کنده شد وبه سوی آنها رو آورد، به گونه ای که تصوّر کردند بر سر آنها می افتد.

البته مقصود این نبود که آنان ایمان بیاورند، بلکه مقصود این بود که به تورات عمل کنند؛ لذا پس از بیان رفع طور می فرماید:(خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّة):«آنچه را که برای شما فرو فرستادیم با قوّت بگیرید».

ازاین بیان استفاده می شود که هنوز ملّت بنی اسرائیل از نظر فکری وتربیتی دوران کودکی را می گذراندند وتا عذاب ومؤاخذه ای را نمی دیدند، احساس وظیفه نمی کردند. شگفت اینجاست که با دیدن این همه آیات الهی، قرآن می فرماید:باز از عمل به تورات سرپیچی کردند:

(وَإذْ أخَذْنا مِیثاقَکُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّة وَ اذْکُرُوا ما فیهِ لعَلّکُمْ تَتَّقُونَ *ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَلَوْلا فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَکُنْتُمْ مِنَ الخاسِرینَ). (بقره/63_64)

در این جا از بیان نکته ای ناگزیریم وآن اینکه افراد علم زده که پیوسته

ص : 190

می خواهند معجزه ها وکرامتهای انبیا واولیا وکلیه کارهای غیبی را با اصول علمی تفسیر کنند وازا ین طریق استبعادی که در اذهان اهل دانش نسبت به معجزه ها وجود دارد برطرف سازند، در این آیه چنین می گویند: بنی اسرائیل در پایین کوه زندکی می کردند وزلزله ای در کوه انجام گرفت وبخشی از اجزای آن به سوی آنان متوجه گشت و آنان تصوّر کردند که بر سر آنها فرود می آید.(1)

این تفسیر با ظاهر آیه که کلمه«رفع» و«نتق» در آن آمده است، سازگار نیست. بلند کردن کوه غیر از ایجاد زلزله در اجزای آن است. گذشته از این قرآن کیفیت رفع را بیان کرده ومی فرماید:(کَأَنَّهُ ظُلَّة):«به صورت سایبان در آمد».

یَظْلِمُونَ). (اعراف/161_162)

ظاهر آیه حاکی است که عذاب الهی این گروه را پس از ورود به بیت المقدس گرفت. زیرا آنان برخویشتن ستم کردند:(بِما کانُوا یَظْلِمُونَ) واز اطاعت خدا سرباز زدند؛ چنانکه در آیه سوره بقره می فرماید:(بِما کانُوا یَفْسُقُونَ).(بقره/58)

قانون الهی عمل کرده وهم به منافع مادی خود رسیده ا ند.ولی غافل از اینکه این نوع کلاههای شرعی در حقیقت مسخ قانون ونابود کردن آن است واگر قانونگذار تا این حد در عمل به آن انعطاف ونرمش نشان دهد، نتیجه آن حذف قانون از اجتماع می شود. بالأخره همه بازرگانان وکاسبها وصیادها می توانند به نوعی در روز شنبه کار کنند وظاهر را حفظ نمایند.

قرآن این جریان را چنین نقل می کند:

(وَسْألْهُمْ عَنِ القَرْیَةِ الّتی کانَتْ حاضِرَةَ البَحْرِ إذْ یَعْدُونَ فی السَّبْتِ إذْ تَأْتیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهمْ شُرَّعَاً وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لاتَأتیهِمْ کَذلِکَ نَبْلُوهُمْ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ).(اعراف/161)

از آیات بعدی استفاده می شود که مردم آن شهر به سه گروه تقسیم شدند: گروهی ازاین طریق یا به طور علنی دست به شکار ماهی می زدند، گروه دیگری به مبارزه برخاسته وآنان را ارشاد می کردند وگروه سوّم کاملاً بی تفاوت بوده وحتّی به گروه آمر به معروف اعتراض می کردند که با گروه خطا کار چه کار دارند.

ولی پیداست که این گروه بی تفاوت از راز امر به معروف ونهی از منکر آگاه نبوده وتصور می کردند در زندگی اجتماعی، هر کس مسئول خود بوده ونسبت به افراد دیگر مسئولیتی ندارد.در حالی که در زندگی اجتماعی، سرنوشت افراد به هم پیوسته است واگر گروهی آشکارا نقض قانون کردند، قطعاً این بیماری به دیگران نیز سرایت کرده وفراگیر می شود. چنانکه پیامبر گرامی می فرماید:«انّ المعصیة إذاعمل بها العبد شرّاً لن یضرّ بها إلا عاملها، وإذا عمل بها علانیّة ولم یُغَیر علیه أضرّت بالعامة» (1):«هرگاه بنده خدا در پنهانی قانون شکنی کرد، فقط خود را ضرر می زند، ولی آنگاه که آشکارا این عمل را انجام داد ومورد اعتراض واقع نشد، به عموم مردم

ص : 193

ضرر می رساند.» یعنی قانون شکنی به صورت یک سنت اجتماعی در می آید.

امام صادق»(علیه السلام) پس از نقل این حدیث از پیامبر چنین می فرماید: «وذلک انّه یذِلّ بعمله دینَ اللّه ویقتدی به أهلُ عداوة اللّه»(1): «این فرد با عمل خود دین خدا را ذلیل کرده و دشمنان خدا به او اقتدا می کنند».

از این جهت می بینیم گروه مبارز در پاسخ اعتراض گروه بی تفاوت می گویند:ما در پیشگاه خدا وظیفه ای داریم وباید آن را انجام دهیم تا نزد خدا معذور باشیم: (وَ إذْ قالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللّهُ مُهْلِکُهُمْ أوْ مُعَذِّبُهُمْ عذاباً شَدیداً قالُوا مَعْذِرةً إلی رَبِّکُمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ).(اعراف/164)

از ذیل آیه استفاده می شود که هنوز زمینه های اصلاح موجود بود وامید آنکه آنان به راه راست برگردند وجود داشت.

این گروه خیره سر، بر این عمل تداوم بخشیدند وعملاً تذکرات گروه آمر به معروف رانادیده گرفتند. خداوند می فرماید: «گروه ناهی از منکر را نجات دادیم وافراد ستمگر را گرفتار عذاب سخت کردیم».

از اینکه همه آنان را به دو گروه تقسیم می کند ونجات را از آن گروه ناهی از منکر می داند، می توان نتیجه گرفت که گروه بی تفاوت نیز مانند گروه مرتکب گناه دچار عذاب گردیدند:(فَلَمّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بهِ أَنْجَیْنَا الّذینَ یَنْهَونَ عَنِ السُّوءِ وَ أَخَذْنَا الّذینَ ظَلَمُوا بِعَذاب بَئیس بِمَا کانُوا یَفْسُقُونَ).(اعراف/165)

در آیه بعد کیفیت عذاب آنان را بیان کرده ومی فرماید:«آنگاه که آنان تمرّد کردند، مشیت الهی بر آن تعلّق گرفت که آنان به صورت میمونهای مطرود در آیند»: (فَلَمّا عَتَوا عَمّا نُهُوا عَنْهُ قُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خاسِئینَ). (اعراف/166)

از برخی گزارشها استفاده می شود که زندگی گروه ناهی از منکر از آن دوگروه

ص : 194

جدا بوده وبعدها از نزول عذاب هر دو گروه آگاه شدند. ودر هر حال ظاهر آیه ما را بر آن می دارد که بگوییم این گروه صورت انسان را از دست داده وصورت میمون به خود گرفتند. کسانی که در مسائل مربوط به معجزات وکرامات ویا عذابهای غیبی، به تأویلهای علمی روی می آورند، این نوع آیات را به گونه ای دیگر تأویل کرده ومی گویند:صورت وشکل آنها به صورت میمون مسخ نشد، بلکه قلوب ودلهای آنان مانند میمون گردید(1). روح میمون را پیدا کردند نه صورت آن را. به طور مسلّم این تفسیر با ظاهر آیه تطبیق نمی کند وما باید به همان ظاهر عمل کنیم.

ولی مسخ این گروه به صورت میمون هیچ ارتباطی با فرضیه داروین ندارد که ریشه انسان را حیوان شبیه به میمون می داند. واصولاً این حادثه از نظر تاریخی مربوط به دوران حضرت داود(2) است در حالی که فرضیه داروین مربوط به ماقبل تاریخ،بلکه مربوط با پانصد هزار سال جلوتر است وهرگز نباید این جریان را مؤیّد فرضیه وی بگیریم.

داد که بخشی از اجزای مقتول را به برخی از اعضای گاو بزنند، در این صورت مقتول زنده می شود وقاتل خود را معیّن می کند. آنان چنین کردند وجوان زنده شد وگفت: قاتل من پسر عموی من است. او مرا کشته تا از من ارث ببرد ویا با دختر من ازدواج کند. خدا از این طریق قاتل را معیّن کرد.(1)

گاوی را بکشید.آنان در پاسخ گفتند:آیا ما را به بازی ومسخره گرفته ای؟ گفت:به خدا پناه می برم که از افراد نادان باشم.

2_ آنان گفتند: از خدایت بخواه برای ما بیان کند چه گاوی را باید بکشیم؟ موسی در پاسخ گفت: خدا می گوید: آن گاوی است که نه پیر است ونه جوان، بلکه میان این دو است. پس به آنچه مأمورید عمل کنید.

3_ گفتند:از خدایت بخواه برای ما بیان کند رنگ این گاو چگونه است؟! فرمود: خدا می گوید: آن گاوی است با رنگ زرد خالص وزرّین که رنگ آن بینندگان را مسرور می سازد.

4_ باز گفتند: خدایت را بخوان تا این گاو را (از نظر کار) تشریح کند! زیرا این گاو برای ما مشتبه شد وما إن شاء اللّه هدایت یافتگانیم.

5_ موسی گفت:خدا می گوید آن گاوی است نه رام که زمین را شیار کند ونه کشتزار را آب دهد، گاوی بی عیب ویک رنگ باشد. گفتند:الآن حق را بیان نمودی. گاو را ذبح کردند ونزدیک بود (با بهانه گیریهای مختلف) مأموریت الهی را انجام ندهند.

6_ آنگاه که انسانی را کشتید وهمگان از آن تبری جستید، خدا آنچه را پنهان می سازید آشکار می کند.

7_ در نتیجه گفتیم: بعضی از اجزای مقتول را به برخی از اجزای آن گاو بزنند(مقتول زنده می شود)خدا این چنین مرده ها را زنده می کند وآیات خود را نشان می دهد، اگر بیندیشید.

تبرئه کردند.

روی این جهت به نظر می رسد که قرآن باید داستان را از آیه 72شروع کند ومثلاً چنین بگوید:«وَ إذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادّارَأتُمْ فِیها وَسألتُمْ موسی أن یُعیّنَ القاتل فقال موسی إنّ اللّه یأمرکم أن تذبحوا بقرة...».

در حالی که می بینیم قرآن ماجرای قتل را متذکر نشده ونخست به بیان مذاکره موسی وبنی اسرائیل پرداخته است و آنگاه به بیان انگیزه کشتن بقره پرداخته واین علّت تقدیم وتأخیر سبب شده است که برخی از مفسران تصوّر کنند که آیه (وَ إذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً)مربوط به داستان دیگر است ودر نتیجه مجموع آیات یاد شده بیانگر دو سرگذشت ودو قتل می باشد. علّت اینکه قرآن در بیان سرگذشت، این راه را برگزیده است این است که محور سخن درآیات گذشته وآینده بیان لجاجتها وعنادهای بنی اسرائیل است و اینکه آنان انسانهای سالم ورو به راه نبودند وپیوسته با پیامبران خود به جدال ونزاع بر می خاستند. مثلاً در آیات قبلی این نوع خطابها آمده بود:

(إنّکُمْ ظَلَمْتُمْ أنْفُسَکُم ْبِاتَّخاذِکُمُ العِجْلَ).

(وَإذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نُؤمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللّهَ جَهْرَةً).

(فَبَدّلَ الّذینَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَیرَ الّذی قیلَ لَهُمْ).

(وَإذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعام واحِد).

(وَ إذْ أخَذْنا میثاقَکُمْ وَ رَفَعْنا فَوقَکُمُ الطُّورَ).

(وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الّذینَ اعتَدُوا مِنْکُمْ فی السَّبْتِ).

دقّت در این آیات می رساند که محور سخن بیان سرگذشت تأسفبار قوم بنی اسرائیل است. از این جهت قرآن متن مذاکره موسی را با بنی اسرائیل مقدّم داشته تا گواه دیگری باشد بر اینکه آنان در فکر فرمانبرداری نبوده وپیوسته با اشکال تراشیهای کودکانه می خواستند از زیر بار تکلیف فرار کنند. هر چند سرانجام مجبور به انجام

ص : 198

آن شدند.

آنگاه که قرآن از بیان این بخش از داستان، که به عنوان شاهد بر عناد آنان مطرح شده، فارغ می شود به انگیزه صدور آن فرمان اشاره کرده و می گوید:

(وَ إذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادّارَأتُمْ فِیها وَ اللّهُ مُخْرجٌ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ). یعنی آنگاه که شخصی را کشتید وهمگی خود را از آن تبرئه کردید وداستان را به موسی گفتید واو فرمان کشتن گاوی را به شما داد وشما نیز پس از یک رشته پرسشها آن را کشتید. بدانید خدا آنچه را پنهان می سازید آشکار می کند.

آنگاه یاد آور می شود که چگونه خدا آن امر مکتوم را آشکار ساخت: (فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها کَذلِکَ یُحْیِ اللّهُ المَوْتی وَ یُرِیکُمْ آیاتِهِ لعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ).گفتیم آن مقتول را به بعضی از اجزای گاو بزنید (وآنان این کار را انجام دادند ومقتول زنده شد وقاتل خود راتعیین کرد.)

ممکن است گفته شود که در خود آیه تصریح واشاره ای به زدن مقتول به بعضی از اجزای پیکر گاو وجود ندارد و این مطلب از کجا استفاده می شود؟

پاسخ این است که دقّت در خود قرآن این مطلب را اثبات می کند که هر گاه قسمتی از اجزای یک مطلب از قرینه حالی یا مقالی استفاده شود، قرآن متذکر آن نمی گردد. مثلاً در مورد «استسقای قوم موسی» چنین می فرماید: (وَإذِ اسْتَسْقی مُوسی لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنتا عَشرَةَ عَیْناً): «آنگاه که موسی برای قوم خود آب طلبید، گفتیم: با عصایت بر سنگ بزن، ناگهان دوازده چشمه جوشید. مسلّماً جمله ای در آیه مقدّر است وآن اینکه «فضرب فانبجست...» او زد وناگهان... واین حذف به خاطر روشنی است. واین مطلب در داستان یوسف به طور فراوان یافت می شود. در این جا نیز جمله (فَقُلَنا اضرِبُوهُ بِبَعْضِها ) حاکی از جمله مقدّر است وآن اینکه «فَضَربُوهُ بِبَعْضِها فَحییَّ وعین قاتله...».

آنگاه قرآن به بیان یک اصل عقیدتی نیز اشاره می کند و آن اینکه (کَذلِکَ

ص : 199

یُحْیِ اللّهُ المَوْتی وَ یُرِیکُمْ آیاتِه). یعنی اکنون که بنی اسرائیل زنده شدن مقتول را با چشم خود دیدند، بدانند که در روز رستاخیز نیز این چنین مردگان را زنده خواهیم کرد ونباید در احیای مردگان تردید نمایند.

این حاصل مفاد آیات یاد شده است. در این جا نکته ای است که علاّمه طباطبایی به آن اشاره نموده وآن اینکه آیات قبل از این داستان، که به نمونه هایی از آن اشاره شد، همگی خطاب به بنی اسرائیل است وآیه ای که از آنجا به مسأله قتل نفس اشاره می شود ومی گوید:(وَ إذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً)، وآیات بعد از آن نیز خطاب به بنی اسرائیل است. امّا آنگاه که قرآن داستان مذاکره موسی را با قوم خود در مورد ذبح بقره متذکر می شود، روی خطاب را به پیامبر اسلام متوجه می کند ومی فرماید: (وَإذْ قالَ مُوسی لِقَوْمه) ونکته این تغییر خطاب این است که این بخش از مذاکره در تورات کنونی نیست وشاید در تورات موجود در عصر رسالت در نزد یهود نیز نبوده است. از این جهت خطاب به پیامبر می کند که او متذکر شود، نه به بنی اسرائیل؛ زیرا آنان به خاطر نداشتند تا متذکر شوند.(1)

در این جا نکته دیگری هست وآن اینکه چرا خدا برای زنده شدن مرده ای از بنی اسرائیل به آنان فرمان می دهد که گاوی را بکشند. شاید نکته آن این باشد که قربانی در نزد آنان از بالاترین کارهایی بود که انسان را به خدا می رساند. از این جهت خدا دستور می دهد که پیش از آنکه از خدا حل این مشکل را بخواهد، گاوی را قربانی کنند تا در سایه آن دعای آنان مستجاب شود.(2)

تا اینجا با تفسیر آیات، با توجه به مجموع قراین موجود در آنها آشنا شدیم ولی گروه علاقه مند به تطبیق معجزات وکرامات وحقایق ماورای طبیعی بر اصول علمی سعی کرده اند که آیه را به نوعی تفسیر کنند که مفاد آیات با جریانهای عادی سازگار باشد ورنگ خارق عادت به خود نگیرد. اینک به نقد این نظریه، که شیخ عبده در

ص : 200

پیشاپیش آنان قرار دارد ، می پردازیم.

نریخته ایم واگر ما ریخته باشیم، چشم ما کور باد.

آنگاه هر کس این کار را اقدام کرده تبرئه می شود و هرکس از انجام آن خود داری نمود، معلوم می شود که قاتل است.

آنگاه می افزاید: مقصود از آیهٔ «کَذلِکَ یُحیِ اللهُ المَوتَی» این است که خدا از این طریق از کشتار افراد و خونریزی بی جا جلوگیری می کند. همان طور که مقصود از آیهٔ «وَ لَکُم فِی القِصَاصِ حَیاةٌ» این است و قصاص یک نفر، سبب عبرت دیگران است که دست به قتل نزنند و زندگی افراد را به خطر نیفکنند. (1)

این نظریه اگر هم با تورات تطبیق کند، با ظواهر آیات در قضه سازگار نیست، زیرا با توجه به جمله های «فَقُلنَا اضرِبُوهُ بِبَعضِها» و «وَ یُریکُم آیاتِه». معلوم می شود که خداوند فرمان داد که بخشی از مقتول را به قسمتی از بدن بقره بزنند و در تفسیر یاد شده این مطلب فاقد موضوع است. ونیز خدا یاد آورد می شود که ما آیات خود را نشان می دهیم و مقصود، نشانه های قدرت بر احیای مردگان است و در تفسیر یاد شده، آیه ای وجود ندارد تا خدا آن را نشان دهد.

نویسندهٔ تفسیر المنار وقتی به آیهٔ «وَ یُریکُم آیاتِه» میرسد و می بیند که در تفسیری که استاد وی برگزیده برای این جمله موردی نیست، می نویسد: از استاد در تفسیر این جمله، چیزی به خاطر ندارم، بلکه در بیان علت بودن این جمله چیزی گفت که تفسیر مشهور را تأیید می کرد.

و پنجه نرم کرد.او فرعون و وزیر او هامان را که مظهر زور و قدریت شیطانی بودند به قعر دریا فرستاد و ریشهٔ فراعنه را سوزاند و در مبارزه با تزویر «سامری » کاملاً پیروز شد و نقاب نفاق از چهرهٔ کریه او عقب زد که همگان با نیرنگ او آشنا گشته و از اعمال خود پشیمان شدند.

تبلیغات حضرت موسی در بنی اسرائیل پا گرفت. گروهی در جرگهٔ مؤمنان و گروه دیگری نیز در مسیر پیوستن به آنان بودند. ناگهان قارون، مظهر زر و زیور ثروت خود را به نمایش گذارد و قلوب ساده لوحان را به خود متوجه ساخت تا آنجا که ناآگاهان همگی مقام و منزلت او را آرزو کردند. این بار نیز دست قدرت برای حمایت از موسی، از آستین غیب در آمد و زمین، قارون و قارونیان و تمام ثروتشان را بلعید و چیزی از آنان باقی نگذارد.

آیاتی که هم اکنون به نقل و ترجمهٔ آنها می پردازیم، مربوط به این بخش از زندگی موسی است:

5- «وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا یُلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ »

6- «فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الْأَرْضَ فَمَا کَانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَمَا کَانَ مِنَ الْمُنْتَصِرِینَ »

7- «وَأَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکَانَهُ بِالْأَمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَوْلَا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَیْکَأَنَّهُ لَا یُفْلِحُ الْکَافِرُونَ »

8- «تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ »

9- «مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهَا وَمَنْ جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلَا یُجْزَی الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئَاتِ إِلَّا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ» (القصص / 76-84)

قارون، ثروت داشتیم. او بهرهٔ بزرگی از ثروت دارد.

5- در حالی که افراد عالم و دانشمند به آنان گفتند: وای بر شما (و همت پست شما) پاداش خدا برای افرادی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند، خوب است و جز افراد صابر و بردبار آن را دریافت نمی کنند.

6- او و خانه اش را با زر و زیوری که داشت، به زمین فرو بردیم. هیچ گروهی جز خدا نتوانست او را یاری کند و از جانب او نیز یاری نشدند.

7- آنان که دیروز آرزو می کردند که ثروتی مثل ثروت او داشته باشند، برگشتند و با خود گفتند: وای بر ما ( کار) در دست خداست. به هر کس به خواهد روزی گسترده دهد و هر کسی را بخواهد روزی او را تنگ می گیرد. اگر خدا بر ما منت ننهاده بود، ما را هم به زمین فرو می برد. وای تو گویی کافران رستگار نمی شوند.

8- این سرای آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که در روی زمین برتری نخواهند، و فساد نکنند. سرانجام زندگی از آن پرهیزگاران است.

سَاحِرٌ کَذَّابٌ*فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا اقْتُلُوا أَبْنَاءَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ وَاسْتَحْیُوا نِسَاءَهُمْ وَمَا کَیْدُ الْکَافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلَالٍ» (غافر / 23-25)

«ما موسی را با آیات و معجزات وحجت روشن به سوی فرعون و هامان و قارون فرستادیم. (آنان او را تکذیب کردند) و گفتند: جادوگری است دروغگو! آنگاه که از جانب ما با برنامه و دعوت کاملاً حق به سوی آن ها آمد، گفتند: پسران افراد با ایمان را بکشید و زنان آن ها را زنده نگاه دارید. مکر و خدعه افراد کافر پوچ و تباه است (نتیجه بخش نیست)» .

از جملهٔ «قَالُوا اقْتُلُوا» استفاده می شود که قارون در ردهٔ بسیار بالا با فراعنه همکاری می کرد تا آنجا که در تصویب کشتن فرزندان بنی اسرائیل شریک و سهیم بود .

قرآن آنجا که از جباران روزگار و هلاکت آنان سخن میگوید، قارون را در کنار نام آنان آورده و به کیفیت نابودی وی چنین اشاره می کند:

«وَقَارُونَ وَفِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَلَقَدْ جَاءَهُمْ مُوسَی بِالْبَیِّنَاتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ وَمَا کَانُوا سَابِقِینَ*...وَمِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنَا بِهِ الْأَرْضَ وَمِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنَا...» (عنکبوت/39- 40)

موسی با دلایل روشن به سوی قارون و فرعون و هامان آمد. آنان در زمین کبر ورزیدند و بر ما سبقت نگرفتند (و از چنگال عذاب ما نتوانستند فرار کنند)... برخی از آنان را به دل زمین فرستادیم و برخی دیگر را در دریا غرق کردیم.

از این آیات استفاده می شود که ریشهٔ فساد در مصر این سه نفر بودند. دو نفر از قبطیان ودیگری از بنی اسرائیل بود.

اکنون این سؤال پیش می آید که با چنین همکاری نزدیک با دربار فرعون، چگونه می گویند او تورات را با لحن زیبا می خواند و چگونه به هنگام خروج بنی اسرائیل از مصر او نیز همراه قبیله خود خارج شد؟

پاسخ این است که این مرد ، ماسک نفاق بر چهره داشت و باریا کاری وفریب

ص : 206

خود را در دو نقطه جا زده بود و شاید هم خروج او با بنی اسرائیل به خاطر یک رشته مقاصد جاسوسی بود. هر چند به آن تظاهر نمی کرد ؛ تا انجا که خزانه دار فرعون بود.(1) و شاید بخشی از این ثروت را که قرآن از آن یاد می کند، به همراه خود از مصر آورده بود ودر پرتو آشنایی با فنون کیمیاگری صاحب آن همه زر و زیور شده بود.(2)

قرآن ثروت حیرتآور او را چنین توصیف می کند: «وَآتَیْنَاهُ مِنَ الْکُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ ».

«مفاتح» جمع «مَفتَح» و «مفاتیح» جمع «مفتاح» است. «مفتاح» به معنی کلید است. ولی آیا مفاتح که جمع مفتح است نیز به همین معنی است( همچنان که طبری می گوید) یا به معنی «خزینه» و گنجینه است که معمولاً در میان صندوق های محکم ونشکن قرار می دهند؟ و «تنوء» هم فعل مضارع از «ناء»-«ینوءُ» ہه معنی بلند کردن بار با سنگینی و مشقت است و «عصبه»به معنی جماعتی است که کمتر از ده نبوده و زیادتر از پانزده نباشند.

اگر مفاتح به معنی خزاین باشد مقصود از آیه این است: گروهی که حداقل آن ده نفر باشند به زحمت و مشقت آن ها را بلند کرده و جابه جا می نمودند. ولی اگر به معنی کلیدها باشد، مفاد آیه این است که این صندوق ها به اندازه ای فراوان بودند که کلیدهای آنها را گروهی به زحمت بلند می کردند. ولی تفسیر نخست، به ذهن نزدیکتر است.

افرادی که شخصیت آن ها در مال و ثروت خدادادی خلاصه می شود و با تجرد از آن به صورت یک انسان عادی در می آیند، به ثروت دنیا مغرور می شوند و ابراز شادمانی می کنند و به جای آنکه آن را نعمت الهی بشمارند و سپاس آن را به جای آورند، آن را زاییده فکر واندیشه وعمل و کار خود می دانند و به اصطلاح به خود نسبت

ص : 207

می دهند نه خدا.

در این میان گروهی از خردمندان بنی اسرائیل او را با جمله های پر مغزی نصیحت کردند و گفتند:

1- مغرورانه اظهار شادمانی مکن که سبب فراموشی خداست: «لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحینَ»

2- مال دنیا چیز خوبی است، مشروط به اینکه وسیله ای برای کسب آخرت باشد،نه هدف: «وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ»

3- حظ و بهره انسان از این جهان بسیار محدود است. هیچ انسانی از عمر ابدی برخوردار نبوده و همه پس از مدتی این بستر را ترک خواهند کرد: «وَلَا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا»

4- این ثروت را خدا در اختیار تو نهاده و باید سپاس آن را، که خدمت به مردم است، به جای آوری: «وَأَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ»

5- فتنه و فساد از گناهان بزرگ است، مبادا ثروت را وسیله فساد در زمین قرار دهی: «وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ »

قارون در برابر این تذکرات سودمند که می توانست از آنها بهره بگیرد، دو واکنش نشان داد.

همین گفتار از این گروه نیز نقل شده است: «فَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِنَّا قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَی عِلْمٍ»(زمر / 49) : «هرگاه به انسان (ناسپاس) رنج و دردی برسد، ما را می خواند (تا رنج و درد را برطرف کنیم.) آنگاه که به او نعمت دادیم، می گوید: این نعمت به خاطر دانشی که دارم به من داده شده است (من آن را با فکر خود تحصیل کرده ام).

این گروه هر چند در ظاهر مدعی ابدیت و جاودانگی هستند، ولی به سبب اتکا و اعتماد آنان بر ثروت و گسستن هر نوع پیوندهای معنوی با خدا، چنین وانمود می کنند که آنان برای خود در سایه این ثروت حیات جاودانه قائل هستند و تصور می کردند که از هر نوع آفت وآسیب مصون خواهند بود. ازاین جهت قرآن هلاکت اقوام پیشین را به رخ قارون می کشد و می گوید: آیا قارون نمی داند که خدا اقوام پیشین را که از نیرومندترین و ثروتمندترین بودند نابود کرد و از گناهان مجرمان به هنگام هلاکت سؤال می شود: «أَوَلَمْ یَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَکَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَکْثَرُ جَمْعًا وَلَا یُسْأَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ ».

در سوره زمر همین مضمون را با عبارت دیگر بیان می کند و می فرماید: «قَدْ قَالَهَا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَمَا أَغْنَی عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَکْسِبُونَ »(زمر / 50) : «این سخن را که (ثروت ما زاییده دانش ماست) گروهی از مشرکان نیز گفته اند، امّا ثروت آنها، مایه نجات آنان نگردید.

جمله « وَلَا یُسْأَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ» از یک سنت الهی حکایت می کند و آن اینکه محکمه الهی، محکمه انسانی نیست که خدا منتظر اظهار اعذار گنهکاران باشد. او به اتکای علمش، گنهکاران را بدون معطلی مجازات می کند.

ب : واکنش دوّم قارون این بود که روزی ثروت و قدرت مالی خود را همراه با کارکنان و کارگران که به خدمت گرفته بود، به نمایش گذارد. درباره اندازه و ثروت و تعداد خدمه او، سخنان مبالغه آمیزی در تاریخ و تفاسیر گفته شده است که به خاطر

ص : 209

عدم اطمینان از نقل آن ها خود داری می شود.

نمایش ثروت مایه استواری ایمان در قلوب موحدان و فریفتگی افراد ضعیف الایمان گردید. از این جهت قرآن یادآور می شود : به هنگام نمایش، افراد دنیا خواه

آرزو کردند ای کاش ما نیز ثروتی مثل ثروت قارون داشتیم : «فَخَرَجَ عَلَی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قَالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا یَا لَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِیَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ»

این گروه که خواهان موقعیت قارون بودند، دست کمی از او نداشتند، جز اینکه شرایطی که برای قارون فراهم بود، برای آنان فراهم نگشته بود. در این شرایط گروه واقع بین که قرآن از آنها با جمله «اُوتُوا العِلم» تعبیر می آورد، گروه آزمند را نصیحت کردند و گفتند: وای بر شما! پاداش های الهی برای افراد با ایمانی است که دارای عمل صالح باشند و این از زر و زیور بهتر است. و این نکته را جز افراد صابر کسی درک نمی کند: «وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا یُلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ ».

یکی از اندرزهای افراد با ایمان به قارون این بود که در روی زمین فساد نکنند وخدا مفسدان رادوست نمی دارد: «وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ»

فساد در زمین انواع و اقسامی دارد: یکی از مظاهر فساد این است که انسان در سایه پول، با آبروی کسی بازی کند و یکی از کارهای زشت قارون همین بود. قارون موسی را مزاحم خود می دید، موسی پیوسته خواهان زکات ثروت او بود. علاقه او به دنیا به حدی بود که حتی حاضر نبود، مبلغ اندکی را هم به عنوان فریضه مالی بپردازد. او با نقشه ای خواست موسی را در جامعه از آن مقام و موقعیت بیندازد. از این جهت به یک زن آلوده دو هزار دینار داد که موسی را با داشتن رابطه با خود متهم کند

ص : 210

ودر مجمع عمومی بنی اسرائیل آن را مطرح نماید. او نیز پذیرفت و دو کیسه مهر و موم شده تحویل گرفت.

پس از مراجعه به خانه از پذیرفتن این عمل ننگ آور پشیمان شد و با خود گفت: من گناهان زیادی انجام داده ام، جز این باقی مانده بود که به پیامبر خدا تهمت بزنم . در همان ساعت معین که جلسه بنی اسرائیل تشکیل شده بود، وارد جلسه گردید و پرده از روی توطئه برداشت و گفت: ای مردم! قارون با دادن این دو کیسه از من خواسته است که موسی را به رابطه جنسی متهم سازم. به خدا پناه می برم که به پیامبر خدا تهمت بزنم. آنگاه هر دو کیسه را ارائه کرد که همگی با مهر مخصوص قارون، مهر شده بود و از این طریق، نقشه دشمن خدا در باره پیامبر خدا نقش بر آب شد.

اکنون وقت آن رسیده که سنت الهی: «وَلَا یُسْأَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ» تحقق پذیرد و این انسان زالو صفت به کام هلاکت فرستاده شود.

می کردند و می گفتند: اگر لطف الهی شامل حال ما نبود، ما نیز مانند قارون به قعر زمین فرستاده شده بودیم.

«وَأَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکَانَهُ بِالْأَمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَوْلَا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَیْکَأَنَّهُ لَا یُفْلِحُ الْکَافِرُونَ »

بدین وضع پرونده عمر یک انسان دنیا پرست به پایان رسید سپس قرآن از سرگذشت او نتیجه ای کلی می گیرد و آن این که : سرای دیگر از آن انسان هایی است که در این جهان برتری نطلبند و فساد نکنند. زر و زیور را مایه کبر و غرور و حکومت بر مردم قرار نداده و از فساد دوری جویند:

«تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ »

لفظ «تلک» حامل نکته ای است و آن این که : سرای دیگر، سرای متحقق و آماده مشاهده است. یعنی این خانه آخرت... از آن انسان های وارسته است. واگر انسان از وارستگی بیشتری برخوردار باشد، از همین جهان، آن جهان و یا بخشی از آن را نیز مشاهده می کند، چنان که می فرماید:

«کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ *لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ »(تکاثر / 5-6): «اگر علم یقین داشتید از همین جهان، دوزخ را مشاهده می کردید».

در پایان یادآور می شویم: لفظ «قارون» در تورات نیست ولی سه تن به نام «قورح» در تورات آمده ، سومین نفر که در سفر خروج نام او مذکور است، فورح یسر «یصها» می باشد. وی از خانواده لاویان بوده که با هارون مخالفت داشته اند، چون هارون به مقام کهانت رسید.» قورح به ریاست دویست و پنجاه نفر بر هارون شورید و بین «بنی اسرائیل» تفرقه و اختلاف افکند و به نفرین موسی زمین شکاف خورد و او را بلعید.(1)

ص : 212

10- «قَالَ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ صَابِرًا وَلَا أَعْصِی لَکَ أَمْرًا»

11- «قَالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِی فَلَا تَسْأَلْنِی عَنْ شَیْءٍ حَتَّی أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْرًا»

12- «فَانْطَلَقَا حَتَّی إِذَا رَکِبَا فِی السَّفِینَةِ خَرَقَهَا قَالَ أَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَیْئًا إِمْرًا »

13- «قَالَ أَلَمْ أَقُلْ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا»

14- «قَالَ لَا تُؤَاخِذْنِی بِمَا نَسِیتُ وَلَا تُرْهِقْنِی مِنْ أَمْرِی عُسْرًا »

15- «فَانْطَلَقَا حَتَّی إِذَا لَقِیَا غُلَامًا فَقَتَلَهُ قَالَ أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَکِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَیْئًا نُکْرًا»

16- «قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَکَ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا»

17- «قَالَ إِنْ سَأَلْتُکَ عَنْ شَیْءٍ بَعْدَهَا فَلَا تُصَاحِبْنِی قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنِّی عُذْرًا»

18- «فَانْطَلَقَا حَتَّی إِذَا أَتَیَا أَهْلَ قَرْیَةٍ اسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا فَأَبَوْا أَنْ یُضَیِّفُوهُمَا فَوَجَدَا فِیهَا جِدَارًا یُرِیدُ أَنْ یَنْقَضَّ فَأَقَامَهُ قَالَ لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْرًا»

19- «قَالَ هَذَا فِرَاقُ بَیْنِی وَبَیْنِکَ سَأُنَبِّئُکَ بِتَأْوِیلِ مَا لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَیْهِ صَبْرًا»

20- «أَمَّا السَّفِینَةُ فَکَانَتْ لِمَسَاکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَهَا وَکَانَ وَرَاءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ غَصْبًا»

21- «وَأَمَّا الْغُلَامُ فَکَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَیْنِ فَخَشِینَا أَنْ یُرْهِقَهُمَا طُغْیَانًا وَکُفْرًا»

22- «فَأَرَدْنَا أَنْ یُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَیْرًا مِنْهُ زَکَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا»

23- «وَأَمَّا الْجِدَارُ فَکَانَ لِغُلَامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَکَانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُمَا وَکَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَیَسْتَخْرِجَا کَنْزَهُمَا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِی ذَلِکَ تَأْوِیلُ مَا لَمْ تَسْطِعْ عَلَیْهِ صَبْرًا»(کهف / 60-82)

ص : 214

مخالفت نخواهم کرد.

11- آن بندهٔ خدا به موسی گفت: اگر همراه من آمدی از کارهایی که من انجام می دهم مپرس تا من آن را برای تو بازگو کنم.

12- هر دو به راه افتادند، آنگاه که بر کشتی نشستند، مصاحب موسی آن را سوراخ کرد، موسی (تاب نیاورد) گفت: آیا کشتی را سوراخ کردی که سرنشینان آن را غرق کنی؟ کار منکر و بدی را انجام دادی!

13- مصاحب موسی گفت: نگفتم تو نمی توانی در برابر کارهای من شکیبا باشی.

14- موسی گفت: مرا به آنچه که فراموش کردم مؤاخذه مکن و به خاطر این کار سخت مگیر.

15- باز هر دو به راه خود ادامه دادند و هر دو با جوانی رو به رو شدند، مصاحب موسی آن جوان را کشت. (موسی طاقت نیاورد) گفت: آیا انسان پاکیزه ای را بدون اینکه انسانی را بکشد کشتی؟ راستی کار زشتی انجام دادی.

16- مصاحب موسی گفت: نگفتم تو نمی توانی در مقابل من شکیبا باشی .

17- موسی گفت: اگر از این به بعد از اسرار کار تو پرسیدم، با من مصاحبت مکن و نزد من معذور خواهی بود.

18- باز هر دو به راه خود ادامه دادند، وارد آبادی شدند، از آنها خواستند که آنان را پذیرایی کنند ولی آنان از پذیرایی آن ها امتناع ورزیدند. مصاحب موسی چشمش به دیواری افتاد که در حال فرو ریختن است. آن را به پا داشت. موسی به مصاحب گفت: لااقل برای این عمل پاداشی بگیر(اینها که از پذیرایی ما سرباز زدند).

19- آن مصاحب گفت : الان وقت جدایی من و توست و من همین الان از واقعیت و اسرار آنچه که در مقابل آن صبر نکردی تو را آگاه می سازم.

20- امّا کشتی متعلق به چند فقیر بینوا بود که با آن در دریا کار می کردند،خواستم آن را معیوب سازم زیرا در پیش روی آنان سلطانی بود که تمام

ص : 216

کشتی های (سالم ) را به زور می گرفت.

21- امّا آن جوان پدر و مادر او مؤمن بودند. ترسیدم او آنها را به طغیان و کفر بکشد.

22- خواستیم، پروردگار به آن پدر و مادر به جای او، فرزند پاکیزه تر و با محبت تری عطا فرماید.

23- اما آن دیوار متعلق به دو نوجوان یتیم در آن شهر بود. و زیر آن دیوار گنجی متعلق به این دو جوان صالح و پاکدامن بود. خدای تو خواست این دو جوان به حد بلوغ برسند و گنج خود را استخراج کنند و این کار من رحمتی از پروردگارت بود و من آن را از پیش خود انجام ندادم. این است اسرار آنچه که در برابر آن صبر و بردباری نشان ندادی.

در این نقطه به هر علتی بود یوشع ماهی را گم کرد، یا مد آب دریا آن را به سوی خود برد و یا ماهی به فرمان خدا زنده شده و راه دریا را در پیش گرفت. یوشع بدون اینکه به فقدان ماهی توجه کند و یا به موسی گزارش کند، هر دو به راه افتاده و پس از گذشتن مقداری از روز در حالی که خستگی بر آن دو غلبه کرده بود، در نقطه ای به استراحت پرداختند. موسی به یوشع می گوید که غذای ما را بیاور، در این سفر با خستگی روبرو شدیم.

وقتی یوشع این سخن را از موسی شنید، جریان فقدان ماهی را به خاطر آورد. گفت: در نقطه ای که در سایهٔ صخره ای به استراحت پرداختیم، من ماهی را گم کردم و شیطان مانع از آن شد که آن را متذکر شوم و یا شما را در جریان بگذارم.

موسی گفت: اتفاقاً این همان چیزی است که ما به دنبال آن هستیم. سپس از راهی که آمده بودند بازگشتند. در کنار آن صخره، بنده ای از بندگان خدا را دیدند که مشمول رحمت خدا بوده و از جانب او علم خاصی به او داده شده بود. موسی به وی گفت: اجازه می دهی تا از تو پیروی کنم تا از آنچه می دانی به من بیاموزی؟ آن مرد الهی، که او را مصاحب موسی می نامیم، گفت: تو را تاب کارهای من نیست. موسی وعده داد که تحمل کند و بردباری نشان دهد. هر دو و یا هر سه نفر سفر خود را آغاز کردند و سوار کشتی شدند. ناگهان موسی دید که مصاحب، کشتی را سوراخ می کند. موسی اعتراض کرد، مصاحب موسی گفت: شرط مصاحبت این بود که از خود شکیبایی نشان دهی. موسی از سؤال خود نادم گردید و وعدهٔ بردباری داد، این بار مصاحب جوانی را کشت و با اعتراض موسی روبرو گردید. اعتراض مصاحب و پاسخ مجدد موسی و وعدهٔ صبر تکرار گردید.

در ادامهٔ مسافرت وارد محله ای شدند و از آنان خواستند که آنان را به عنوان مهمان بپذیرند. آنها از ضیافت امتناع ورزیدند. در مقابل این بی مهری، مصاحب دیواری را که در حال فرو ریختن بود، به طور رایگان تعمیر کرد، موسی گفت: حالا

ص : 218

که آن ها از پذیرایی ما سرباز زدند، لااقل در مقابل این عمل، مزدی از آنها بگیر.

در این مرحله، مصاحب موسی از ادامهٔ سفر با موسی پوزش خواست،زیرا موسی به وعده ای که داده بود عمل نکرد. سپس اسرار هر یک از اعمال سه گانهٔ خود را که همگی به امر الهی و به نفع انسان ها بود شرح داد.

اکنون که با اجمال سرگذشت آنها آشنا شدیم، به تفسیر آیات می پردازیم. از آنجا که آیات مشابه در این موضوع وارد نشده، به ترتیب به تفسیر آیات می پردازیم:

«وَإِذْ قَالَ مُوسَی لِفَتَاهُ لَا أَبْرَحُ حَتَّی أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَیْنِ أَوْ أَمْضِیَ حُقُبًا »

«موسی به جوان همراه خود می گوید: من به سیر و سفر خود ادامه خواهم داد تا به زودی به تلاقی دو دریا برسم و یا مدتی طولانی به سیر خود ادامه دهم».

دربارهٔ این آیه به چند پرسش باید پاسخ داده شود :

نیست و برخی دیگر بسیار بعید به نظر می رسد؛ خصوصاً با توجه به وسایل آن روز:

1- نقطهٔ پایانی دو دریا : دریای فارس از جانب غرب و دریای روم (بحر ابیض یا مدیترانه) از جانب شرق(1).

این نظر با نقشهٔ کنونی از دریاها و خشکی ها تطبیق نمی کند. زیرا منتهی الیه خلیج فارس، دریای عمان است و آن نیز به دریای سرخ (بحر احمر و یا قلزم) متصل می شود و منتهی الیه آن سوئز است که خشکی مانع از اتصال آن با مدیترانه است و اخیراً با کندن کانال، به گونه ای پیوسته شده است. در این صورت چگونه می توان گفت: مقصود منتهی الیه خلیج فارس وآغاز مدیترانه است؟

2- نقطه ای که دو خلیج عقبه وسوئز در دریای سرخ با هم تلاقی دارند.اگر به نقشه نگاه کنیم، خواهیم دید در دریای سرخ دو نوع پیشرفتگی، یکی به سوی شمال شرقی ودیگری به سوی شمال غربی وجود دارد که اولی را خلیج عقبه و دومی را خلیج سوئز می گویند و منتهی الیه این دو خلیج در دریای احمر را مجمع البحرین می نامند.

با توجه به زندگی موسی در شام و آذوقهٔ مختصری (ماهی پخته پا نمکین) که همراه داشتند و اینکه پس از پیمودن مقداری راه درخواست غذا (ماهی) نموده است، می توان محدس زد که مقصود از محل تلاقی در دریا همین است .

3- نقطه ای که دریای سرخ در جانب غرب با خلیج عدن در جانب شرق تلاقی می کند که امروز به آن «باب المندب» می گویند.

4- نقطهٔ تلاقی دریای مدیترانه با اقیانوس اطلس که به آن تنگهٔ «جبل الطارق» می گویند.

همان طور که یادآور شدیم از مجموع احتمالات، احتمال دوم با توجه به

ص : 220

وسایل آن سفر روز و با توجه به اینکه سفر به سه نقطهٔ دیگر موجب غیبت طولانی موسی از قوم خود می باشد،نزدیک به واقع است.

در بخش نخست، فراموشی را به هر دو نسبت می دهد وشاید وجه آن این است: وقتی به مامور و متصدی چیزی نسیان رخ دهد، نسیان به همهٔ اعضا نسبت داده می شود و می گویند: فراموش کردیم، در حالی که فراموشکار اصلی مأمور و متصدی آن بوده است.

جملهٔ دوم حاکی از این است که ماهی راه خود را در دریا در پیش گرفت. (و «سَرب» بر وزن «حسن» به نقب و راه باریل می گویند و شاید این تعبیر به خاطر این است که ماهی درحالی که زنده شده بود، نقب زنان به عمق دریا راه یافت.)

بسیار بعید است که ماهی را به طور زنده همراه خود آورده باشند. این ماهی یا پخته و یا نملک آلود بود. از اینکه در آیهٔ بعد می گوید: «غذای ما را بیاور، می توان -حدس زد که ماهی پخته و آمادهٔ خوردن بود و در این صورت (پخته بودن ماهی) نتیجه این می شود که ماهی به فرمان خدا در آن لحظه زنده شد و راه دریا را در پیش گرفت.

شاهد دیگر بر این مطلب تکرار همین جمله در آیهٔ بعد، ولی افزودن کلمهٔ «عَجَباً» به جای «سَرَبا» است؛ یعنی ماهی به طور شگفت آوری راه دریا را گرفت و پیش رفت ولفظ «عَجباً» می تواند قرینه براین باشد که ماهی زنده گشت و وارد دریا گردید.

بنابراین آنچه مرحوم علامهٔ طباطبایی می فرماید: در آیه گواهی بر زنده شدن ماهی نیست، خالی از تأمل نیست.(1)

گاهی تصور می شود که این جمله در هر دو مورد مربوط به موسی است؛ یعنی موسی راه خود را در دریا در پیش گرفت .(2) ولی این احتمال از جهاتی نااستوار است :

ص : 222

1- نزدیکترین مرجع برای ضمیر «اتّخذ»، همان «حوت» است نه موسی.

2- به کاربردن لفظ «سرب» و «عجباً» در این صورت بی مورد خواهد بود. زیرا کشتی آب را در جهت عمق نمی شکافد، بلکه در سطح آب حرکت می کند و سطح آن را می شکافد.

3- در مرتبهٔ دوم که این جمله را به کار می برد، بلافاصله می گوید: موسی از راهی که آمده بود بازگشت، نه اینکه ادامه راه داد؛ چنانکه می فرماید: « فَارتَدا عَلَی آثارِهِما قَصَصاً».

در هر حال موسی به علامتی که خدا به او داده بود، توجه نکرد. زیرا از سرنوشت ماهی آگاه نشد. لذا به راه خود ادامه داد و اوایل روز، در حالی که خستگی بر آن دو غلبه کرده بود، در نقطه ای فرود آمدند. و اگر در روز روشن به سایهٔ صخره پناه برد، باید بگوییم : شبی را تمام به راه رفتن ادامه دادند و در اوایل روز به منزل بعدی رسیدند و موسی غذا طلبید و در آیه لفظ «غَداءَنا» آمده که به غذایی که در روز مصرف می شود، اطلاق می شود. و ممکن است مقصود صبحانه ویا نهار باشد، هرچند در عرف امروز عرب به صبحانه «فطور» و نهار را «غداء» می گویند.

4- «أَرَأَیْتَ إِذْ أَوَیْنَا إِلَی الصَّخْرَةِ فَإِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ وَمَا أَنْسَانِیهُ إِلَّا الشَّیْطَانُ أَنْ أَذْکُرَهُ وَاتَّخَذَ سَبِیلَهُ فِی الْبَحْرِ عَجَبًا»

جوان، به موسی در پاسخ درخواست غذا گفت: آنگاه که ما به آن صخره پناه بردیم، من ماهی را فراموش کردم و جز شیطان کسی مانع از یادآوری آن نشد. در تفسیر آیه باید سه چیز را روشن ساخت:

الف: چرا جوانِ موسی نسیان را به شیطان نسبت می دهد؟

ب: مقصود از «أن أذکُرَه» چیست؟ آیا مقصود این است که از توجه به غذا و حمل آن غفلت ورزیدم و بدون اینکه از سرنوشت ماهی آگاه گردم. یا از وضع آن

ص : 223

آگاه بود ودید که ماهی به دریا رفت ولی گفتن آن را به موسی فراموش کرد؟ تو گویی مقصود این است: «أن أذکره لک، بعد ما رایت أنّه اتّخذ سبیله فی البحر عجباً».

ج: آیا جملهٔ: «واتّخذَ سَبیلَه...» از سخنان یوشع است یا کلام خداست که از یک واقعیت خبر می دهد و می گوید: علت اینکه یوشع از توجه به غذا غفلت کرد، این بود که موضوع از بین رفته بود.

دربارهٔ پرسش نخست یادآور می شویم: شیطان راضی به ملاقات موسی با آن عالم بزرگوار نبود؛ ملاقاتی که در کمال روحی موسی مؤثر بود. و چون عدم توجه به موضوع غذا، سبب تأخیر در ملاقات شد، از این نظر آن را به شیطان نسبت می دهد و میگوید: «وَ مَا اَنسانِیهُ الّا الشَّیطَان».

دربارهٔ پرسش دوم یادآور می شویم که احتمال نخست به ذهن نزدیکتر است؛ یعنی ماهی به دریا رفته بود و او از موضوع آگاه نبود و به خاطر نبودن موضوع (غذا) در چشم اندازش از توجه به آن غفلت کرد. هر چند هم اگر غفلت نکرده بود، غذایی نبود که ان را حمل کند. ولی لااقل این نتیجه را داشت که موسی را از جریان آگاه می کرد و او به خاطر تحقق علامتی که خدا به او داده بود، از آن نقطه حرکت نمی کرد. بلکه در انتظار آن معلم الهی می نشست.

ولی احتمال دوم بسیار بعید است. زیرا چگونه جوان از بازگویی یک چنین حادثهٔ عجیب و غریب غفلت می ورزد؟ مگر هر دو نفر در سایهٔ صخره ای بسر نمی بردند که یکی ببیند و دیگری نبیند.

از این بیان پاسخ پرسش سوم نیز روشن گردید و آن اینکه جمله «فاتّخذَ سَبیلَه...» جزء کلام خداست و در حقیقت خدا از یک واقعیت گزارش می دهد ونکتهٔ غفلت را مشخص نمی سازد.

در هر حال وقتی موسی این سخن را شنید، به یوشع گفت: این همان علامتی است که ما به دنبال آن بودیم، زیرا وحی الهی به او خبر داده بود در نقطه ای که

ص : 224

ماهی را از دست بدهی، عالمی را خواهی یافت و -لذا- به یوشع گفت:

5- «قَالَ ذَلِکَ مَا کُنَّا نَبْغِ فَارْتَدَّا عَلَی آثَارِهِمَا قَصَصًا».

آنان پی جویان به راهی که طی کرده بودند، دو مرتبه بازگشتند. وقتی به آن نقطه رسیدند، انسانی را دیدند که قرآن از وی چنین توصیف می کند:

6- «فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا آتَیْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا»

او دو صفت برجسته داشت :

1- مشمول رحمت و نعمت خدادادی بود: از «آتَیْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا». و شاید مقصود مقامات معنوی است که از نعمت های باطنی به شمار می رود.

2- علم خدادادی داشت: «وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا». او نه تنها از صورت کار آگاه بود، بلکه از باطن و نتیجهٔ آن کاملاً آگاهی داشت.

موسی با کمال تواضع به او گفت:

7- . «قَالَ لَهُ مُوسَی هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلَی أَنْ تُعَلِّمَنِی مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا»

در مذاکرهٔ موسی با این معلم بالاترین ادب در سخن رعایت شده است.

زیرا قبل از اظهار هر نوع مطلبی اجازهٔ پیروی می طلبد و مقصود اصلی را که آموزش بود، نتیجهٔ مترتب بر آن قرار می دهد و می گوید: «عَلَی أَنْ تُعَلِّمَنِی». در نتیجه او را از درخواست مقصود اصلی به صورت امر (عَلِّمنی) بی نیاز می سازد. آنگاه خواهان آموزش برخی از دانش های معلم می گردد، نه همه را . دانش را برای «رشد»(1)و رهایی به سوی سعادت می طلبد و برای آن موضوعیتی قائل نمی شود.

اکنون ببینیم پاسخ معلم بزرگوار، که روایات نام او را «خضر» می خواند چیست؟!

او به متعلم بزرگوار خود، که از پیامبران اولوا العزم وشخصیتی است که تورات

ص : 225

بر او نازل شده ، چنین پاسخ می گوید:

8- «قَالَ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا»

9- «وَکَیْفَ تَصْبِرُ عَلَی مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا»

موسی وعدهٔ صبر داد و افزود که با امر تو مخالفت نخواهم کرد. این نوع سخن گفتن نیز یک نوع ادب بزرگی است از موسای کلیم در برابر معلم بزرگوار؛ چنانکه می فرماید:

10- «قَالَ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ صَابِرًا وَلَا أَعْصِی لَکَ أَمْرًا»

معلم بزرگوار در مقابل وعدهٔ حضرت موسی، امر به پیروی نکرد، بلکه او را در این قسمت آزاد گذاشت. ولی افزود در صورت تمایل به پیروی،از اسرار کارهای او نپرسد تا خود بازگو کند. او درخواست ترک سؤال را منوط به پیروی کرد که لازم آن تسلیم ویسکوت است:

11- «قَالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِی فَلَا تَسْأَلْنِی عَنْ شَیْءٍ حَتَّی أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْرًا»

همراه را در آن نقطه ترک گفت و او را همراه خود نیاورد. زیرا جایی که موسی را یارای راهی نباشد، حساب یوشع روشن است. و لام در «لتغرق» لام عاقبت است، نه لام غایت . یعنی نتیجه غرق سفینه ، غرق مردم است، هرچند تو آن را قصد نکنی . موسی کار او را با لفظ «إمراً» توصیف کرد و گفت: «لَقَدْ جِئْتَ شَیْئًا إِمْرًا ». و مقصود از آن، مصیبت بزرگ است، نه کار شگفت آور. علت آن در تفسیر آیات بعدی روشن می شود.

آن معلم بزرگ، موسی را به وعده پیشین خود متذکر ساخت و گفت: من نگفتم تو را یارای شکیبایی با من نیست:

13- «قَالَ أَلَمْ أَقُلْ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا»

موسی ناگهان به یاد وعده بردباری خود افتاد و فوراً پوزش طلبید و از او خواست که کار را بر او سخت نگیرد و اغماض کند:

14- «قَالَ لَا تُؤَاخِذْنِی بِمَا نَسِیتُ وَلَا تُرْهِقْنِی مِنْ أَمْرِی عُسْرًا »

در این آیه موسی دو نکته را متذکر می گردد:

الف : من از وعده ای که به تو داده بودم غفلت کردم. اهمیت کار به اندازه ای بود که مایه نسیان گردید: «لَا تُؤَاخِذْنِی بِمَا نَسِیتُ»

ب: بر من تکلیف شاقّ مکن. یعنی با ملایمت و گذشت با من رفتار کن: « وَلَا تُرْهِقْنِی مِنْ أَمْرِی عُسْرًا : لاتکلفنی عسراً من أمری».

اکنون باید دید معلم موسی در برابر چشمان ناخدا و ساکنان کشتی چگونه به سوراخ کردن آن پرداخت و چرا دیگران او را از این کار باز نداشتند؟ آیا کار او کار لحظه ای بود که توجه آنان مانع از کار او نشد ودر هر حال چه شد که خونی از بینی کسی بیرون نیامد، و جانداری غرق نگردید؟ پاسخ به این دو پرسش به طور قطعی ممکن نیست، ولی می توان گفت کار خضر کندن تخته ای از چوب های کف کشتی یا

ص : 227

نقب نقطه ای در بدنه آن بود و او با تصرف در قلوب و دیده ها، آنان را از توجه به کار خود بازداشت و پس از معیوب کردن کشتی، به تعمیر آن پرداخت، و به وسیله ای سوراخ آن را گرفت و از نفوذ آب جلوگیری نمود ودر نتیجه کشتی، آن کشتی سالم و ہی عیب نبود.

معلم، عذر موسی را پذیرفت و از کشتی بیرون آمدند و در خشکی راهی را در پیش گرفتند. در این اثنا او جوانی را بدون اینکه به ظاهر جرمی را مرتکب گردد، کشت و موسی این بار نیز مانند بار سابق عنان صبر را از کف داد و گفت: چگونه انسانی را بدون اینکه مرتکب قتل گردد کشتی؟ تو کار بسیار منکری انجام دادی :

15- «فَانْطَلَقَا حَتَّی إِذَا لَقِیَا غُلَامًا فَقَتَلَهُ قَالَ أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَکِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَیْئًا نُکْرًا»

«غلام» غالباً به نوجوان نابالغ می گویند، ولی گاهی در مطلق جوان به کار می رود هر چند نوجوان نباشد.(1) در قرآن در مورد اسحاق و اسماعیل و یوسف آنگاه که در چاه بود و یحیی و دو کودک یتیم به کار رفته است. و از مجموع آیات استفاده می شود که به پسر از آغاز تولد تا روزی که به صورت جوان کاملی در آید «غلام» می گویند. اگر حد بلوغ را در آن زمان سن شانزده بدانیم، تا سن هجده سالگی و یا کمی بالاتر نوجوان را غلام می نامند. سپس مرحله «شباب» فرا می رسد. و برای آن نیز لفظ خاصی دارند.

بنابراین هیچ مانعی ندارد که بگوییم نوجوان، فرد بالغی بود. به گواه اینکه موسی به مصاحب خود می گوید: چرا این فرد را بدون اینکه انسانی را بکشد، کشتی؟ «قَالَ أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَکِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ » و این جمله می رساند که مقتول در حدّی بود که اگر انسانی را کشته بود، قصاص او بلامانع بود. ناگفته پیداست حکم

ص : 228

قصاص از آن افراد بالغ است،نه کودکان و نه نابالغان.

موسی عمل نخست را به «إمراً» وعمل دوم را «نکراً» توصیف کرد و این گواه بر این است که مقصود از وصف نخست، همان طور که طبرسی می گوید: فاجعه و مصیبت بزرگ است، نه کار شگفت آور. زیرا جایی که کشتن یا انسان «نُکر» و منکر به شمار رود، فراهم ساختن هلاکت انسان ها باید فاجعه باشد. در این شرایط معلّم، متعلّم خود را به سخن پیشین خود به هنگام ملاقات متوجه ساخت و گفت:

16- «قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَکَ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا»

«نگفتم تو نمی توانی در زندگی با من شکیبا باشی.» ولی موسی این بار بر خلاف بار نخست چیزی نگفت، بلکه کاملاً حق را به استاد داد وگفت: اگر از این به بعد من اعتراض کردم، تو حق داری که از من جدا شوی و کاملاً معذور می باشی. زیرا عملاً ثابت شد که مرا یارای مصاحبت با شما نیست؛ چنانکه می گوید:

17- «قَالَ إِنْ سَأَلْتُکَ عَنْ شَیْءٍ بَعْدَهَا فَلَا تُصَاحِبْنِی قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنِّی عُذْرًا»

مقصود از جمله «قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنِّی عُذْرًا» این است که من تو را در اعمال فراق معذور می دانم.

اکنون ببینیم در مرحله سوم، موسی با چه کار مرموزی از کارهای معلم خود روبرو شد؟ در این مرحله از سفر، موسی با معلم خود وارد شهری شدند درحالی که آذوقه خود را به پایان رسانیده بودند و از اهالی آنجا درخواست کردند که میهمان آنان باشند. ولی آن گروه لئیم، از ضیافت آنان سرباز زدند. در این شرایط که موسی خسته و گرسنه بود، ناگهان «خضر» دست به کار عجیبی زد، دیواری را که در حال انهدام بود، تعمیر کرد. موسی از این عمل در شگفت ماند که چگونه معلم، پاسخ بدی را به خوبی می دهد و چون از نیاز خود و معلمش آگاه بود، به وی گفت: لااقل می خواستی در برابر این عمل اجرتی بگیری و شرایط، او را از پیمانی که با خضر

ص : 229

بسته بود غافل ساخت، چنانکه می فرماید:

18- «فَانْطَلَقَا حَتَّی إِذَا أَتَیَا أَهْلَ قَرْیَةٍ اسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا فَأَبَوْا أَنْ یُضَیِّفُوهُمَا فَوَجَدَا فِیهَا جِدَارًا یُرِیدُ أَنْ یَنْقَضَّ فَأَقَامَهُ قَالَ لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْرًا»

قریه در قرآن به مطلق آبادی اطلاق می شود و هرگز مرادف با لفظ دِه در زبان فارسی نیست به گواه اینکه آن را در مصر که بزرگترین شهر فراعنه بود، به کار می برد ومی فرماید: «وَاسئَلِ القَریةِ الّتی کُنّا فیهَا... ». (یوسف / 82)

حالا مقصود از این قریه چیست در میان مفسران اقوال گوناگونی است، گاهی می گویند: «انطاکیه» است که میان حلب و «اسکندرون» قرار دارد و «اسکندرون» در گذشته جزئی از سوریه و اکنون جزئی از خاک ترکیه است. گاهی گفته می شود: که مقصود از آن «ایله» که در ساحل دریای سرخ نزدیک خلیج عقبه است.(1)

در این موقع بود که معلم بزرگوار اعلام جدایی کرد زیرا تجربه ثابت نمود که موسی را شکیبایی مشاهده کارهای شگفت آور و یا به ظاهر منکر او نیست. او رو به متعلّم کرد و گفت:

19- «قَالَ هَذَا فِرَاقُ بَیْنِی وَبَیْنِکَ سَأُنَبِّئُکَ بِتَأْوِیلِ مَا لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَیْهِ صَبْرًا»

سخت ترین لحظات برای یک متعلّم علاقمند، محرومیت او از درس استاد مهربان است. هنگامی که او جمله «هَذَا فِرَاقُ بَیْنِی وَبَیْنِکَ» را شنید، سخت متأثر گردید ولی درخواست مجدد نیز نکرد زیرا در مرحله دوم به او گفت که اگر از این به بعد اعتراض کردم ، تو حق داری از من جدا بشوی و مرا از دانش خود محروم سازی .

ولی استاد به هنگام جدایی،اسرار کارهای خود را تشریح کرد و در پایان یاد

ص : 230

آور شد که همه این کارها را به فرمان خدا انجام داده ام؛ سپس اسرار کارهای خود را چنین بیان کرد:

کشتی که ما در آن نشستیم از آنِ گروهی از بینوایان بود که از این طریق امرار معاش می کردند و در مسیر ما(1) فرمانروایی بود که بسان دزدان دریایی ، تمام کشتی ها را مصادره می کرد. به کشتی آسیب رسانیدم تا به خاطر عیبی که پیدا کرد، مورد رغبت آن فرمانروا نباشد، چنانکه می فرماید:

20- «أَمَّا السَّفِینَةُ فَکَانَتْ لِمَسَاکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَهَا وَکَانَ وَرَاءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ غَصْبًا»

در حقیقت این تخریب جزئی به خاطر حفظ مال فقرا بود و این خود می رساند که افراد با صلاحیت می توانند در اموال مردم به عنوان حفظ آن تصرفاتی کنند؛ تصرفی که صد درصد به نفع آنهاست. مثلاً: اگر آب به خانه کسی راه پیدا کرده، میتوان از لوازم زندگی او برای بستن راه آب استفاده کرد.

ازاین کار نتیجه دیگری نیز می گیریم، و آن اینکه، خدا در جهان خدا اولیایی دارد که در متعلقات مردم تصرفاتی به نفع انها انجام می دهند، هر چند خود آنان از تصرف و یا از راز تصرف آنان آگاه نباشند و متصرف را نیز نشناسند و تفصیل مطلب در بخش نکات سر گذشت خواهد آمد.

او درباره کشتن آن نوجوان چنین توضیح داد: این نوجوان پدر ومادری مؤمن داشت از آن ترسیدم که آنان را (بسان خود) به سرکشی (گناه) و کفر بکشاند، چنانکه می فرماید:

21- «وَأَمَّا الْغُلَامُ فَکَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَیْنِ فَخَشِینَا أَنْ یُرْهِقَهُمَا طُغْیَانًا وَکُفْرًا»

ص : 231

لفظ «خشینا» از ماده «خشیت» گرفته شده که به معنی خوف و ترس است و چون خضر عالم به بواطن و آگاه از آینده بود، طبعاً مقصود او از این لفظ، «علم» و آگاهی قطعی خواهد بود، نه خوف توأم با احتمال خلاف.

و نیز «یرهق» از «رهق» به معنی پوشانیدن و با تکلیف سنگین اخذ شده است و در این جا مناسب همان معنی دوم است؛ چنانکه در تفسیر جمله «و لاترهقنی من أمری عسراً» بیان گردید در این صورت، مفاد آیه چنین می شود که ترسیدیم آنان را به طغیان و کفر وادار سازد.

قرآن می افزاید: اگر ما این فرزند را از دست پدر و مادر گرفتیم، در مقابل، فرزند پاکیزه ای از نظر ایمان، مهربانتری از نظر صله ارحام، به آنان بخشیدیم، چنانکه می فرماید:

22- «فَأَرَدْنَا أَنْ یُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَیْرًا مِنْهُ زَکَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا»

ظاهر آیه این است که مضمون آن سخن « خضر» است. برخی گفته اند که کلام خداست . در صورت دوّم باید در کلام به یک نوع التفات قائل شویم؛یعنی التفات از تکلم «أرَدنا» به «غیبت»، یعنی «ربهما».

این دو احتمال به طور ضعیفتر در آیه قبلی نیز حاکم است و در هر حال آیه حاکی است که ایمان پدر و مادر در پیشگاه خدا به اندازه ای ارزشمند بود که خدا فرزند او را دچار هلاکت کرد که آسیبی به ایمان آنان وارد نشود.

جمله «خَیْرًا مِنْهُ زَکَاةً» اشاره به برتری دومی از نظر ایمان و طهارت است و شاید اشاره است که فرزند نخست، فاقد تزکیه بوده است هر چند موسی او را «نفس زکیه» میخواند. و مقصود از «أقرب رحماً» این است که دومی به مراتب مهربان تر و علاقه مندتر به پدر و مادر می باشد و در نتیجه آنان را بر خلاف خواسته خود تکلیف نمی کند.

و در مورد تعمیر دیوار،راز آن این بود که زیر آن گنجی متعلق به دو یتیم در این

ص : 232

شهر بود و پدر آن دو، فرد صالحی بود و به خاطر مقام و موقعیت پدر، خدا خواست که این گنج محفوظ بماند تا فرزندان آن فرد صالح بزرگ شوند وآن را استخراج نمایند. به هر حال هر سه کار پرتوی از رحمت حق بود؛ هر چند از نظر تو یک کار بد و منکر و فاجعه به شمار رفت.

آخرین سخن او با متعلم خود این بود که بداند او مأموری بیش نیست و هرکاری را انجام می دهد به دستور خدا و خالق جهان است؛ چنانکه می فرماید:

23- «وَأَمَّا الْجِدَارُ فَکَانَ لِغُلَامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَکَانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُمَا وَکَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَیَسْتَخْرِجَا کَنْزَهُمَا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِی ذَلِکَ تَأْوِیلُ مَا لَمْ تَسْطِعْ عَلَیْهِ صَبْرًا»

اگر صلاح پدر و مادر در مورد دوم سبب می شود که برای حفظ ایمان آن ها فرزند ناخلف آن ها کشته شود و به جای آن خدا فرزند صالح عطا فرماید، در مورد سوم صلاح پدر سبب می شود که پس از مرگ او، مال فرزندان او به وسیله یکی از اولیای الهی از دستبرد مصون بماند تا پس از دوران بلوغ آن را در اختیار بگیرند.

***

2- خداوند معلم را با جمله: «عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا آتَیْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا». توصیف می کند و شاید تقدیم لفظ «عبداً» اشاره به این است که سرچشمه همه فضایل «عبودیت و بندگی» است و پوینده راه بندگی قله هایی از معرفت را تسخیر می کند که پویندگان راه علوم رسمی را آن توان نیست. صاحب موسی در سایه پیمودن راه بندگی و تسلط بر هوی و هوس به مقامی رسیده که حوادث را پیش از وقوع پیش بینی می کرد. دانش او از ظاهر تجاوز کرده به باطن اشیا نفود می کرد و از مجموع روایات استفاده می شود که این معلم و متعلم هر کدام دارای مزیتی بودند که دیگری واجد آن نبود. موسی مظهر علم به شریعت واحکام، و مصاحب او مظهر علم به باطن و درون بود.

3- از مجموع سرگذشت استفاده می شود که خدا در میان بندگان دو نوع ولی و سرپرست دارد: ولیّ ظاهر وآشکار؛ ولی مخفی و پنهان .

سرپرست نخست را مردم می بینند و از وجود او به طور آشکار استفاده می کنند، در حالی که ولی پنهان در میان مردم هست و مردم او را نمی بینند و اگر ببینند او را نمی شناسند. ولی او در عین غیبت از انظار، به وظایف خویش عمل کرده و سرپرستی خود را انجام می دهد و مردم از او مانند خورشید پشت پرده ابر، بھره می گیرند. تصرفات او همگی به امر الهی بوده و به نفع و سود مردم است. او کارهای خود را آن چنان صورت می دهد که غالباً مردم متوجه آن نمی شوند.

امیر مؤمنان - علیه السلام - در یکی از کلمات خود به این دونوع ولی اشاره کرده و می فرماید: « اللهم بلی لاتخلو الأرض من قائم لله بحجة إمّا ظاهراً مشهوراً أو خائفاً مغموراً»(1) خدایا! زمین از به پا دارندگان حجت های خدا خالی نمی باشد، حجت هایی که آشکارا بر همگان معلوم است و حجت هایی که از ترس مردم، پنهان می باشند.

ص : 234

با توجه به این دو نوع ولیّ، ولایت مطلقه ولی عصر - سلام الله علیه - از آن قسم دوّم است، ولی در عین حال مانند «خضر» بر مصالح امت واقف بوده و تصرفاتی پنهانی دارد، هر چند ما متوجه نیستیم.

4- بسیاری از حوادث و رویدادها در نزد انسان ها تلخ است، ولی سرانجام شیرینی دارد و نباید ظاهر حادثه، میزان داوری باشد. سوراخ کردن کشتی و کشتن نوجوان در نزد همگان، حتی برای رسولی مانند موسی، تلخ و ناگوار بود، ولی در نظر انسان های باطن بین بسیار شیرین و خوشگوار بود. از این جهت بسیاری از گرفتاری ها و فراز ونشیب ها، دارای چنین ظاهر و باطنی است و انسان باید آنها را به سود خود تلقی کند، نه به ضرر خویش .

امروزه مسأله شرور در مصائب بازتاب گسترده ای در میان دانشمندان پیدا کرده و در مقام مقایسه با عدل و رأفت حق، یک نوع دوگانگی تلقی می شود؛ ولی این دو گانگی از دیدگاه ظاهر بینان است نه از دیدگاه ژرف نگران.

5- مسأله سوراخ کردن کشتی به خاطر حفظ آن از دستبرد حاکم ستمگر، که در تعقیب کشتی های سالم بود، می تواند الگوی خدمت باشد؛ البته نه برای هر انسانی، بلکه برای افرادی که از جانب خدا مقام سرپرستی جامعه را بر عهده دارند. همچنان که تعمیر دیوار به طور رایگان به منظور حفظ اموال، نشانه ایثار است که برای همگان می تواند الگو و درس باشد. کشتن نوجوان که در آینده اسباب دردسر پدر و مادر بود برای مفسران مشکلی ایجاد کرده و آن را در ظاهر با اصل قبح قصاص پیش از جنایت منافی دانسته اند. ولی همان طور که درگذشته یادآور شدیم که غلام در آیه، کودل نابالغ نیست، بلکه نوجوان بالغی است که راه پدر و مادر را ترک کرده و ازار آن ها را در پیش گرفته و بیم آن می رفت که پدر و مادر را نیز از راه به در کند. چنین انسانی در شریعت

ص : 235

موسی محکوم به قتل بود، به گواه این که مرتدان قوم خود را (پرستشگران عجل) محکوم به مرگ کرد و فرمان داد که یکدیگر را بکشند. وجود چنین انسان فاسد و مفسد، چه مصلحتی می تواند داشته باشد و اگر مصاحب موسی از آینده او سخن می گوید، می خواهد فساد مضاعف او را بیان کند.

6- داستان موسی با مصاحب خود در تورات وانجیل نیامده، ولی مؤلف کتاب اعلام قرآن از کتاب های دانشمندان یهود، که در قرن یازدهم میلادی می زیسته، داستانی نقل کرده که با داستان موسی شباهت دارد، ولی در انجا به جای موسی، الیاس وارد شده است؛ از این جهت نمی توان این دو داستان را یکی گرفت. اینک متن داستان :

«یوشع» از خدا می خواهید که با «الیاس» با ملاقات کند و چون دعایش مستجاب می شود و به ملاقات الیاس مفتخر میگردد. از وی می خواهد که به برخی از اسرار اطلاع یابد. الیاس به وی می گوید: تو را طاقت تحمّل نیست، اما یوشع اصرار می ورزد و الیاس درخواست او را اجابت می کند، مشروط بر آن که راجع به هر چه می بیند پرسشی نکند و اگر یوشع تخلف ورزد، الیاس او را ترک کند. با این قرار داد، یوشع و الیاس همسفر می شوند.

در خلال مسافرت خویش اول به خانه ای وارد می شوند که صاحب خانه از آنها گرم پذیرایی می کند. خانواده ساکن این خانه از مایملک دنیا تنها یک گاو داشتند که از فروش شیر آن گذران می کردند. الیاس دستور می دهد که صاحب خانه آن گاو را بکشد و یوشع از این کردار سخت دچار تعجب و شگفتی می گردد و از وی علت آن را می پرسد. الیاس قرار داد را به وی متذکر شده و او را به مفارقت تهدید می کند، لاجرم یوشع دم برنمی آورد.

از آنجا هر دو به قریه دیگری سفر می کنند و به خانه توانگری وارد می شوند. در این خانه الیاس دست به کار می شود و دیواری را که در شرف ویرانی بود مرمت

ص : 236

می کند.

در قریه دیگری چند نفر از مردم آن ده، در محلی اجتماع داشتند و از این دو نفر خوب پذیرایی نمی کنند، الیاس ایشان را دعا می کند که همگی ریاست یابند.

در قریه چهارم از آنان پذیرایی گرم می شود. الیاس دعا می کند که فقط یکی از آنان به ریاست برسند! بالاخره یوشع بن لاوی طاقت نمی آورد و راجع به چهار واقعه می پرسد. الیاس می گوید: در خانه اول زوجه صاحب خانه بیمار بود و اگر آن گاو به رسم صدقه قربانی نمی شد، آن زن در می گذشت و خسارتش برای صاحب خانه بیش از خسارتی بود که از ذبح گاو حاصل می گردید.

درخانه دوم زیر دیوار گنجی بود که می بایست برای کودکی یتیم محفوظ بماند .برای مردم قریه سوم ریاست همه را خواستم تا کارشان دچار پریشانی و اختلال گردد،برعکس مردم قریه چهارم که زمام کارشان در دست یک نفر قرار می گیرد و امورشان منظم و به سامان می رسد.[1]

***

[1] اعلام قرآن / 213 .

ص : 237

ص : 238

بنی اسرائیل مورد هجوم اقوام واقع می شدند. عمالقه عرب (فلسطینی های رانده شده) و آرامیان بر آنها هجوم می بردند و بنی اسرائیل گاهی غالب و گاهی مغلوب می شدند و سرانجام گروهی از بنی اسرائیل به اسارت مهاجمان در آمده و زندگی رقّت باری پیدا کردند.

تاریخ می گوید: در حملات فلسطینی ها گروهی از بنی اسرائیل در جنگ شرکت کردند و به عنوان تبرک، صندوقی را که تورات در میان آن قرار داشت همراه خود حمل نمودند. اتفاقاً در این حمله فلسطینی ها غلبه کردند و صندوق عهد را از چنگال بنی اسرائیل در آورده و آن را به بتخانه خود بردند و این شکست و فقدان تابوت(صندوق تورات) برای آنان ہسیار سنگین و رقتبار ہود.

این سرشکستگی و از دست دادن بزرگترین افتخارات و اسارت گروهی از فرزندان آنان به دست فلسطینی ها سبب شد که از پیامبر دوران خود، یعنی «اشموئیل(1) (که در زبان عرب به آن اسماعیل می گویند) درخواست کردند که برای آنان فرماندهی معین کند که زیر نظر او به جهاد خود ادامه دهند و از خود دفاع کنند. او از روحیه آنها کاملاً آگاه بود و می دانست که اکثریت آنان افراد پیمان شکن و غیر متعهدی می باشند که وعده جهاد می دهند امّا عمل نمی کنند.

در هر حال ملکی برای آنان معین شد و پیمان شکنی آنان در آن نبرد آشکار گشت. اینک آیات این بخش که منتهی به نبرد داود با مخالفان می گردد و سرانجام (پس از پیروزی) به پاداش عمل خود، که نبوت بود می رسد.

قالُوا وَ ما لَنا ألاّ نُقاتِلَ فی سَبیلِ اللّهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنا مِنْ دِیارِنا وَ أبْنائِنا فَلَمّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ القِتالُ تَوَلَّوا إلاّ قَلیلاً مِنْهُمْ وَ اللّهُ عَلیمٌ بِالظّالِمینَ).

2_ (وَقالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکاً قالُوا أنّی یَکُونُ لَهُ المُلْکُ عَلَیْنا وَ نَحْنُ أحَقُّ بِالمُلْکِ مِنْهُ وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ المالِ قالَ إنَّ اللّهَ اصْطَفیهُ عَلَیْکُمْ وَزادَهُ بَسْطَةً فی العِلْمِ وَ الجِسْمِ وَ اللّهُ یُؤْتی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلیمٌ).

3_ (وَقالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أنْ یَأتِیَکُمُ التّابُوتُ فیهِ سَکینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِمّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ المَلائِکَةُ إنَّ فی ذلِکَ لآیَةً لَکُمْ إنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ).

4_ (فَلَمّا فَصَلَ طالُوتُ بِالجُنُودِ قالَ إنَّ اللّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَر فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإنَّهُ مِنّی إلاّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إلاّ قَلیلاً مِنْهُمْ فَلَمّا جاوَزَهُ هُوَ وَ الّذینَ آمَنُوا مَعَهُ قالُوا لا طاقَةَ لَنَا الیَوْمَ بِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالَ الّذینَ یَظُنُّونَ أنَّهُمْ مُلاقُوا اللّهِ کَمْ مِنْ فِئَة قَلیلَة غَلَبَتْ فِئَةً کَثیرَةً بِإذْنِ اللّهِ وَ اللّهُ مَعَ الصّابِرینَ).

5 _ (وَلَمّا بَرَزُوا لِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالُوا رَبَّنَا أفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أقْدامَنا وَانْصُرنا عَلَی القَوْمِ الکافِرینَ* فَهَزَمُوهُمْ بِإذْنِ اللّهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللّهُ المُلْکَ وَ الحِکْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمّا یَشاءُ وَ لَوْلا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْض لَفَسَدَتِ الأرْضُ وَلکِنَّ اللّهَ ذُو فَضْل عَلَی العالَمینَ).

6_ (تِلْکَ آیاتُ اللّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالحَقِّ وَ إنَّکَ لَمِنَ المُرْسَلینَ) (بقره/246_252)

به پیامبر خود گفتند: برای ما فرمانروایی را معیّن کن تا تحت فرمان او در راه خدا نبرد کنیم ؟ آن پیامبر گفت: شاید اگر خدا برای شما جهاد را بنویسد، شما جنگ نکنید!(آنان در پاسخ گفتند:) چرا در راه خدا جنگ نکنیم، در حالی که قسمتی از سرزمینهای ما را گرفته اند وفرزندان ما را اسیر کرده اند. ولی آنگاه که نبرد با دشمنان برای آنان نوشته شد، جز کمی از آنان همگی روی برگردانیدند. خدا ظالمان را می شناسد.

2 _ پیامبرشان به آنان گفت: خداوند طالوت را برای شما به عنوان فرمانروا معیّن کرده است. بنی اسرائیل زبان به اعتراض گشودند وگفتند: چگونه می تواند او بر ما حکم وفرمانی داشته باشد در حالی که ما به فرمانروایی از او شایسته تریم وچندان مال وثروتی در اختیار ندارد؟! پیامبر زمانشان گفت:خدا او را بر شما برگزیده است وبه او فزونی در علم وقوا وقدرت در جسم بخشیده است. خدا فرمانروایی خود را به هر کدام از بندگانش بخواهد واگذار می کند. خدا دارای فضل گسترده وداناست.

3 _ پیامبر آنان به آنها گفت: نشانه فرمانروایی او از جانب خدا این است که صندوقی که تورات در میان آن قرار دارد ومایه آرامش شما از جانب پروردگار است، همراه با آنچه فرزندان موسی وهارون به یادگار گذارده اند، می آید. در حالی که فرشتگان آن را از آن نقطه ای که به آن جا برده شده بود به سوی شما حمل می کنند ودر این برای شما اگر مؤمن باشید آیه ونشانه است.

4 _ ( نشانه فرمانروایی او که آمدن تابوت بود،تحقق یافت وبنی اسرائیل فرمانروایی او را پذیرفتند وطالوت با سربازان خود حرکت کرد) در این موقع طالوت به گروهی که تحت فرمان او بودند، چنین گفت: خدا شما را به وسیله نهر آبی (در حالی که تشنه خواهید بود) امتحان خواهد کرد. هر کس از آن نوشید از من نیست وهرکس از آن ننوشید ویا کفی بیش ننوشید، از من است.(ولی متأسفانه) همه آنان، جز عده کمی،

ص : 242

نوشیدند(طبعاً آنها که از آب نوشیدند آن طرف نهر رها شدند). وقتی طالوت با افرادی که به او ایمان آورده بودند، از نهر عبور کردند، آنها گفتند: ما را با این جمعیت کم یارای نبرد با جالوت وسپاه او نیست. آنان که گمان داشتند که با خدا ملاقات می کنند(مؤمن به روز جزا بودند) گفتند: نترسید. چه بسا گروه کمی بر گروه بسیاری به فرمان خدا غلبه کردند وخدا با افراد صابر وبردبار است.

5 _ وقتی طالوت با سربازانش با جالوت وسپاه او روبرو شد، گفتند: خدایا به ما صبر عنایت بفرما، گامهای ما را در میدان نبرد استوار بگردان وما را بر قوم کافر پیروز بگردان.

6 _ آنان به اذن الهی دشمن را شکست دادند وداود (که یکی از فرماندهان زیر دست طالوت بود)جالوت را کشت ودر نتیجه خدا به او سلطنت وحکمت عطا فرمود وآنچه را می خواست به او آموخت واگر خدا برخی از مردم را با برخی دیگر دفع نکند، زمین را فساد فرا می گیرد وخداوند صاحب کرم بر جهانیان است.

7 _ این آیات الهی است که بر شما بحق تلاوت می شود وتوای پیامبر اسلام از پیامبران مرسل می باشی.

3_ او دارای ثروت ومکنت نیست تا کاستیهای جنگ را جبران کند.

قرآن اعترافات یاد شده در فوق را چنین نقل می کند:(أنّی یَکُونُ لَهُ المُلْکُ وَ نَحْنُ أحَقُّ بِالمُلْکِ مِنْهُ وَ لَمْ یُؤْتَ سَعةً مِنَ المالِ)(بقره/247).

جمله نخست، یعنی:(أنّی یَکُونُ لَهُ المُلْکُ )اشاره به دو اعتراض اوّل است وجمله دوّم اشاره به اعتراض سوّم است.

خدا به دو اعتراض نخست آنان پاسخ داده ومی فرماید:«شرط فرماندهی گزینش خداست وخدا طالوت را بر شما برگزیده است وگزینش خداوند در فرماندهی کافی است، خواه در نیاکان او چنین مقامی باشد یا نباشد».

ودر پاسخ اعتراض سوّم آنان می فرماید:«شرط فرماندهی لیاقت است وآن در دانش وبینش وقدرت بدنی وظاهری خلاصه می شودوطالوت هر دو را داراست وبنی اسرائیل ودیگران بدانند خدا فرماندهی را به هر کسی خواست می دهد وخدا در کار خود در گرو تصویب انسانها نیست، هر چند تمام کارهای او عالمانه وحکیمانه است». وبه مجموع این پاسخها با این آیه اشاره می کند:

( إِنَّ اللّهَ اصْطَفیهُ عَلَیْکُمْ وَزادَهُ بَسْطَةً فی العِلْمِ وَ الجِسْمِ وَ اللّهُ یُؤْتی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَاللّهُ واسِعٌ عَلیمٌ). (بقره/247)

بنی اسرائیل مانند همیشه به گزارش پیامبر خود اکتفا نکردند واز او درخواست کردند که باید این فرمانده نشانه ای از خدا داشته باشد. خطاب آمد که نشانه فرماندهی او بر بنی اسرائیل این است که پیش از رهسپاری به میدان نبرد، صندوقی است که در آن تورات وآنچه آل موسی وهارون به ارث گذارده وبه غارت رفته بود، وجود دارد و در حالی که فرشتگان آن را حمل می کنند به سرزمین فلسطین باز می گردد.

توضیح اینکه در نبردی که بنی اسرائیل با عمالقه عرب داشتند، توراتی که خدا آن را بر موسی نازل کرده ودر میان صندوقی قرار داشت به غارت رفته بود. گویا

ص : 244

بنی اسرائیل به هنگام نبرد صندوق را همراه خود حمل می کردند. در آن صندوق علاوه بر تورات، عصای موسی ونعلین او و عمامه هارون نیز بود وهمه آنها در جنگ به غارت رفته بود. خدا نشانه صدق گفتار نبی را این قرار داد که این صندوق با تمام محتویاتش از سرزمین دشمن، بدون کمک انسانی به میان بنی اسرائیل باز گردد ودر حقیقت حاملان آن فرشتگان باشند؛ چنانکه می فرماید:

(وَقالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أنْ یَأتِیَکُمُ التّابُوتُ فیهِ سَکینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِمّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ المَلائِکَةُ إنَّ فی ذلِکَ لآیَةً لَکُمْ إنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ).(بقره/248)

چه معجزه ای بالاتر وبزرگتر از اینکه با دیدگان خود دیدند که تابوت با محتویاتش بازگشت ومسلّماً برای هر انسان بی غرضی علم آفرین ویقین آور بود. به ناچار دعوت طالوت را لبیک گفتند وزیر پرچم او جمع شدند تا نبرد را ادامه دهند. گاهی می گویند: کسانی که آماده جنگ شدند، حدود هفتاد یا هشتاد هزار نفر بودند. وقتی دیدگانشان به تابوت افتاد، آن را به فال نیک گرفتند وپیروزی را به او وعده دادند.

ولی همگی می دانیم رمز موفقیت در نبرد صبر وشکیبایی است. از این جهت باید مجاهدان واقعی از مجاهد نماها جدا شوند وراه جدایی آنان آزمونی است که اساس آن را صبر وبردباری تشکیل می دهد.

طالوت به کلیه کسانی که زیر فرمان او بودند، گزارش داد که خدا شما را با نهر آبی آزمایش خواهد کرد. بدین صورت که هر کس از این آب ننوشد واگر نوشید کف آبی بیشتر نباشد. او از من است ونشانه اش این است که او مجهز به حربه صبر وخویشتن داری می باشد. ولی کسانی که از نعمت خود داری، برخوردار نبوده واز آن بیشتر بنوشند، از ولایت من بیرون خواهند بود. عجیب این است که با دیدن آن معجزه اکثر آنان در این آزمون مردود شدند، جز گروه اندکی که تعداد آنان بیش از

ص : 245

سیصد واندی نبود وگاهی می گویند از چهار هزار نفر تجاوز نمی کرد.

در این هنگام طالوت اکثریت را از ادامه مسیر باز داشت تا جمع قلیلی به نبرد بپردازد. در مسیر راه همین گروه آزمون داده نیز زمزمه ناتوانی سرداده وگفتند: با این ارتش کم چگونه می توان با دشمن فراوان مبارزه کرد؟ در میان آنان گروه خالصی بودند که همگی به لطف الهی اعتماد کامل داشتند. آنان رو به معترضان کردند وگفتند: فزونی وکاستی جمعیت مایه پیروزی وشکست نیست، به گواه اینکه در تاریخ بشریت گاهی جمعیتهای کم بر اثر فرماندهی لایق وفرمانبرهای با ایمان، بر گروه کثیری پیروز شدند. خداوند مجموع این حقایق را در این آیه چنین می فرماید:

(فَلَمّا فَصَلَ طالُوتُ بِالجُنُودِ قالَ إنَّ اللّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَر فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإنَّهُ مِنّی إلاّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إلاّ قَلیلاً مِنْهُمْ فَلَمّا جاوَزَهُ هُوَ وَالّذینَ آمَنُوا مَعَهُ قالُوا لاطاقَةَ لَنَا الیَوْمَ بِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالَ الّذینَ یَظُنُّونَ أنَّهُمْ مُلاقُوا اللّهِ کَمْ مِنْ فِئَة قَلیلَة غَلَبَتْ فِئةً کَثیرَةً بِإذْنِ اللّهِ وَ اللّهُ مَعَ الصّابِرینَ).(بقره/249)

نبرد میان دو گروه آغاز شد، شعار مردان با ایمان این بود که خدایا به ما صبر عنایت فرما وگامهای ما را در میدان نبرد استوار گردان وبر گروه کافر غالب ساز؛ چنانکه می فرماید:(وَلَمّا بَرَزُوا لِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالُوا رَبَّنا أفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أقْدامَنا وَانْصُرْنا عَلَی القَوْمِ الکافِرینَ)(بقره/250).

درست است که عنایات الهی پشتوانه افراد با ایمان است، ولی مشروط به اینکه آنان از مواهب الهی بهره بگیرند. از این جهت باید مؤمنان آنچه در اختیار دارند، در راه خدا بذل کنند وبه همین سبب این گروه بر دشمن پیروز شدند.

خداوند در آیه بعد نام یکی از فرماندهان طالوت را می برد که شخصاً جالوت را کشت ومقدمات شکست همگان را فراهم آورد. او شخصی بود به نام داود از خاندان بنی اسرائیل وبه خاطر همین شجاعت، بعدها به او فرمانروایی ونبوت وعلم

ص : 246

ودانش عطا گردید.چنان که می فرماید:(فَهَزَمُوهُمْ بِإذْنِ اللّهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللّهُ المُلْکَ وَ الحِکْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمّا یَشاءُ)(بقره/251) .

خداوند در ذیل آیه، فلسفه جهاد را یاد آور می شود وآن اینکه اگر با ملّتهای مفسد نبرد ومبارزه نشود، فساد روی زمین را فرا می گیرد. درست است در جهاد انسانهایی کشته می شوند _ چه از طرف انسانهای با معنویت وچه از انسانهای تبهکار_ ولی سرانجام جامعه از افراد آلوده پاک سازی می شود. در حدیثی از امام صادق»(علیه السلام) چنین آمده است:

«تمنَّوا الفِتْنَة ففیها هَلاکُ الجَبابِرَةِ وطَهارةُ الأرضُ مِنَ الفَسَقَةِ». (1)

فتنه در فرهنگ قرآن وحدیث کاربردهای مختلفی دارد:

1_ امتحان وآزمون:(إنَّما أمْوالُکُمْ وَ أوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ). (تغابن/15)

2_ شورشهای کور وفاقد اهداف الهی؛ چنانکه امیر المؤمنین»(علیه السلام) می فرماید: «کُنْ فی الفِتْنَةِ کَابْنِ اللَّبُونِ لا ظَهْرٌ فَیَرْکَبْ، ولا ضَرعٌ لَها فیحْلَبْ».(2)

«در شورشهای کور بسان بچه شتری باش که نه آنچنان قوی است که سوارش شوند ونه پستانی دارد که بدوشند.» (یعنی نه بارکش باش ونه شیر دهنده).

3_ انقلاب ونهضتهای زنده وهدف دار. مقصود از این واژه در حدیث امام صادق»(علیه السلام) همین معناست که امروز در زبان عرب به آن «ثورة» می گویند. ما خود در انقلاب اسلامی ایران دیدیم که چگونه ستمگران نابود شدند وایران اسلامی از لوث وجود فاسقان پاک گردید. چنانکه می فرماید: (وَ لَوْلا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْض لَفَسَدَتِ الأرْضُ وَ لکِنَّ اللّهَ ذُو فَضْل عَلَی العالَمینَ)(بقره/251).

در آخرین آیه این بخش یاد آور می شود:سرگذشت طالوت وجالوت وداود در

ص : 247

دیگر کتابها به گونه ای وارد شده است، ولی در آن حقّ وباطل به هم آمیخته است وحقّ سخن همان است که در اینجا آمده است؛ چنانکه می فرماید: (تِلْکَ آیاتُ اللّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالحَقِّ وَ إنَّکَ لَمِنَ المُرْسَلینَ).

معنی اینکه قرآن بر تمام کتابهای آسمانی «مهیمن» است این است که در تشخیص حق وباطل باید همه را بر این کتاب عرضه داشت؛ چنانکه می فرماید: (وَأنْزَلْنا إلَیْکَ الکِتابَ بِالحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدیْهِ مِنَ الکِتابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ)(مائده/48).

از مراجعه به کتاب «سموئیل» می توان به نکته آوردن لفظ «بالحق» پی برد. در آن جا آمده است:

«شاوول»(طالوت)بن قیس از سبط بنیامین که خوش اندام وخوش منظر بود، در مدّت سلطنت خود با عمالقه وفلسطینیان جنگید وبر آنان غلبه کرد، امّا نخوت وغرور او را از راه حق دور ساخت وبا داود بنای عداوت ودشمنی گذاشت وخداوند از او اعراض کرد. شاوول به وسیله زنی که مدعی تسخیر ارواح بود، از روح «سموئیل» (پیامبر آن زمان) مدد خواست. به او گفته شد که مغلوب فلسطینیان خواهد شد وسلطنت از دودمانش بیرون خواهد رفت. روز دیگر در جنگ با فلسطینیان منهزم گردید. سه پسرش کشته شدند وخودش زخم برداشت ونزدیک بود اسیر شود. شمشیر خود را کشید وبر آن افتاد ومرد.(1)

شخصی که قرآن او را با جمله (وَزادَهُ بَسْطَةً فی العِلْمِ وَ الجِسْم) توصیف می کند وفرماندهی که دارای ولایت بوده وزیردستان را با صبر بر عطش می آزماید، نمی تواند دارای چنین سرنوشتی باشد. از مقایسه قرآن در این مورد با کتاب سموئیل عهد قدیم، می توان «میهمن» بودن قرآن را لمس کرد.

ص : 248

این ویژگی ها را یاد آور می شویم:

1_ او از نظر روحی ومعنوی در مرتبه ای بود که شایسته نزول وحی وکتاب الهی بود و از رسولانی است که برای او کتابی از جانب خدا نازل شده است. قرآن در دو مورد می فرماید:(وَآتَیْنا داوُدَ زَبُوراً) وهم اکنون زبور داود(شاید به صورت دست خورده) در عهد عتیق موجود است وشگفت اینجاست چیزی که قرآن از زبور در باره سرانجام زمین که صالحان وارث آن می شوند نقل می کند، به همان تعبیر در زبور کنونی نیز موجود است. قرآن در این باره میفرماید:

(وَلَقَدْ کَتَبْنا فی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أنَّ الأرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ) (انبیاء/105). «ما در زبور پس از ذکر(تورات یا قرآن) مقرر داشتیم که بندگان صالح من وارث زمین خواهند شد».

ودر زبور کنونی چنین آمده است: « زیرا متبرّکان وارث زمین خواهند شد، اما معلونان وی منقطع خواهند شد» (1).

2_ قرب او به مقام ربوبی به پایه ای رسیده بود که خواست او مظهر مشیّت الهی بود، همان گونه که خدا هر چه را بخواهد انجام می گیرد. داود نیز در محدوده خاصی دارای چنین اراده نافذی بود ومشیّت او از مشیّت الهی سرچشمه می گرفت. به هنگام بافتن زره از آهن، آهن در دست او مقاومت نمی کرد ومانند موم به هر شکلی می خواست در می آمد؛ چنانکه می فرماید:(وَ أَلَنّا لَهُ الحَدیدَ).

3_ در سایه این کمال معنوی، طبیعت وپرندگان بااو هماهنگ بودند وهرگاه داود به تسبیح خدا می پرداخت، آنها نیز با او همآهنگ می شدند؛ آنجا که می فرماید: (وَ سَخَّرْنا مَعَ داودَ الجِبالَ یُسَبِّحْنَ وَ الطَّیرَ وَ کُنّا فاعِلینَ).

ودر آیه دیگر فرمود:(إنّا سَخَّرْنَا الجِبالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالعَشیِّ والإشْراقِ*

ص : 251

وَالطَّیْرَ مَحْشُورةً کلّ لَهُ أوّابٌ).

مقصود از این تسبیح، تسبیح تکوینی نیست، زیرا این نوع از تسبیح اختصاص به کوه وپرندگان ندارد، چنانکه به هنگام تسبیح گفتن داود، نیز اختصاص ندارد، زیرا تمام موجودات جهان در هر زمان با زبان تکوینی، خدا را تسبیح وتنزیه می کنند وآفرینش دقیق وموزون آنها از کمال آفریدگار آنها حاکی است. این تسبیح از نوع تسبیح آگاهانه موجودات است،(از قبیل تسبیح انسانها وفرشتگان) وآیات قرآنی در پاره ای از موارد بر چنین تسبیحی گواهی داده است وما مشروح این بحث را در جلد دوّم این تفسیر یاد آور شده ایم.(1)

4_ یکی از نعمتهای خدا به داود این بود که به وی فرزند پارسا ودانا ودادگر عادل عطا فرمود ودر بحث آینده، مناظره داود با سلیمان را پیرامون تفسیر موضوعی آیات بیان خواهیم کرد؛چنان که می فرماید: (وَ وَهَبْنا لِداوُدَ سُلِیمانَ نِعْمَ العَبْدُ إنّهُ أوّابٌ).

جمله «نعم العبد» ستایشگر فرزند داود است که او بنده خوب خدا بود وپیوسته به او توجّه داشت.

5_ خدا به او حکومت وفرمانروایی بخشید واز مجموع آیات استفاده می شود که او هم حاکم وزمامدار وهم حکیم ودانا بود. چنانکه می فرماید:

(وَ آتاهُ اللّهُ المُلْکَ وَ الحِکْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمّا یَشاءُ).

«ما به او فرمانروایی وحکمت دادیم واز آنچه که خدا می خواست به او آموخت».

وقرآن از داوریهای او دو مورد را به صورت فشرده بیان کرده است، اینک آیات این بخش:

1_ (یا داوُدُ إنّا جَعَلْناکَ خَلیفَةً فِی الأرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النّاسِ بِالحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبیلِ اللّهِ إنّ الّذینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبیلِ اللّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ) (ص/26).

2_ (وَ هَلْ أتاکَ نَبَؤُا الخَصْمِ إذْ تَسَوَّروا المِحْرابَ* إذْ دَخَلُوا عَلی داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قالُوا لاتَخَفْ خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا علی بَعْض فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَاهْدِنا إلی سَواءِ الصِّراطِ).

3_ (إنَّ هذا أخی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أکْفِلْنیها وَعَزَّنی فِی الخِطابِ).

4_ (قالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إِلی نِعاجِهِ وَ إنَّ کَثیراً مِنَ الخُلَطاءِ لَیَبْغی بَعْضُهُمْ علی بعْض إلاّ الّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ قَلیلٌ ما هُمْ وَ ظَنَّ داوُدُ أنَّما فَتَنّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعاً وَأنابَ).

5_ (فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ وَ إنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفی وَ حُسْنَ مَآب) (ص/21_25).

6_ (وَ داوُدَ وَسُلَیْمانَ إذْ یَحْکُمانِ فی الحَرْثِ إذْ نَفَشَتْ فیهِ غَنَمُ الْقَومِ وَ کُنّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدینَ).

7_ (فَفَهَّمْناها سُلَیْمانَ وَ کُلاّ ً آتَیْنا حُکْماً وَ عِلماً وَ سَخَّرْنا مَعَ داودَ الجِبالَ یُسَبِّحْنَ وَ الطَیْر وَ کُنَّا فَاعِلِینَ). (انبیاء/78_ 79)

ترجمه آیات

1_ای داود ما تو را جانشین (خود) در زمین قرار دادیم، در میان مردم به حق داوری کن واز هوای نفس پیروی مکن، که تو را از راه خدا(حق) گمراه می سازد. آنان که از راه خدا گمراه شده اند، برای آنان عذاب شدید است. به خاطر اینکه روز حساب را فراموش کرده اند.

ص : 253

2_ آیا از سرگذشت شاکیان، آنگاه که از بالای دیوار غرفه داود بالا رفتند وبه طور غیر منتظره بر او وارد شدند، اطلاع دارید؟ داود از آنان بیمناک شد(که مبادا دشمن بوده وقصد جان او را کرده باشد)فوراً شاکیان(برای رفع هر گونه ابهام)شروع به سخن کردند وگفتند:ما دو نفر شاکی هستیم،برخی بر برخی ستم روا می دارد، میان ما بحق داوری کن ودر مورد ما ستم روا مدار. ما را به راه راست هدایت فرما.

3_ یکی از آن شاکیان، در حالی که به دیگری اشاره می کرد، چنین گفت: این برادرم نود ونه گوسفند (ماده) دارد، در حالی که من فقط یک گوسفند ماده دارم، ولی او به من اصرار می کند که همین یک گوسفند را نیز به او واگذار کنم و در سخن بر من غلبه کرده است.

4_ داود در پاسخ وبه عنوان داوری چنین گفت: آن برادر که با چنین درخواست می خواهد گوسفند تو را به میشهای خود ضمیمه کند، به تو ظلم کرده است وبسیاری از دوستان بر یکدیگر ستم می کنند؛ مگر آنان که ایمان آورده اند وعمل صالح انجام داده اند وآنان اندکند. داود فهمید که ما او را آزموده ایم. از خدا طلب آمرزش کرد وخم شد وتوبه نمود.

5_ ما نیز این (ترک اولی) را بر او بخشیدیم واو نزد ما دارای مقامی بلند وسرانجام نیکی است.

6_ به یاد آر داود وسلیمان را آنگاه که در مورد تاکستان کسی داوری کردند. آنگاه که گله گوسفند گروهی شبانه به تاکستان فردی وارد شد وآنها را تباه نمودند وما شاهد داوریهای آنان بودیم.

7_ ما حکومت وکیفیت داوری را به سلیمان تفهیم کردیم وبه هر یک حکمت ودانش آموختیم وکوهها وپرندگان را مسخّر وبا داود همراه ساختیم وما این سنت را در مورد پیشینیان نیز داشتیم.

است واین خود می رساند که داوری ونفوذ رأی از آن خداست ورأی هیچ کس در باره کسی نافذ نیست واین یکی از مراتب توحید است؛ یعنی توحید در حکم وداوری؛ مگر آن کس که از جانب خدا تعیین شود. چنانکه داود از جانب خدا تعیین شده بود، آنجا که می فرماید: (یا داوُدُ إنّا جَعَلْناکَ خَلیفَةً فِی الأرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النّاسِ بِالحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبیلِ اللّهِ).

در روایتی آمده است که امیر المؤمنین (علیه السلام) به شریح، که بر مسند حکومت کوفه تکیه کرده بود، چنین فرمود: تو برمسندی تکیه کرده وبرجایی نشسته ای که جز پیامبر ویا وصی او یا انسان شقی نمی نشیند.(1)

ودر روایت دیگری آمده است از داوری بپرهیزید. زیرا داوری از آن پیشوایان عالم به قضاوت وعادل در میان مسلمانان است؛ مانند پیامبر یا وصی پیامبر.(2)

بنابراین، این منصب را باید پیامبران واوصیا خصوصی ویا نایبان عمومی آنان عهده دار گردند که از جانب خدا برای داوری منصوبند. واگر رابطه داور با خدا قطع شود وحکومت او از حکومت الهی سرچشمه نگیرد، ارزش قضایی نخواهد داشت.

آیات بعدی حاکی از آن است که دو نفر شاکی _ از غیر طریق مجاز _ با بالا رفتن از دیوار خانه داود بر او وارد شدند. به همین سبب وقتی چشمان داود به آنان افتاد بیمناک شد. شاید اندیشید که این دو نفر سوء قصد دارند، در حالی که آنان از او در باره موضوعی که اختلاف داشتند، داوری می خواستند.

آیا آنان دو انسان بودند وچنین نزاعی میان آنان رخ داده بود وخواهان حلّ اختلاف بودند، یا اینکه دو فرشته بودند که برای امتحان داود به صورت دو انسان در

ص : 255

آمده وچنین مسأله ای را مطرح کردند؟ ظاهر آیات نظر نخست را تأیید می کند، ولی احتمال دوم نیز منتفی نیست.

شاکی رو به داود کرد وگفت: این فرد که همراه من است برادر من می باشد. او با داشتن نود ونه میش، خواهان آن است که من نیز یک میش خود را به او واگذار کنم. آیا چنین درخواستی رواست، در حالی که من یک میش بیشتر ندارم؟ قرآن این جریان را چنین نقل می کند:(إنَّ هذا أخی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أکْفِلْنیها وَ عَزَّنی فِی الخِطابِ).

روش قضاوت عادلانه ایجاب می کرد که داود به سخن طرف دیگر نیز گوش فرا دهد و آنگاه داوری کند. ولی او بدون آنکه از او چیزی بپرسد چنین داوری کرد: این متشاکی با چنین درخواستی _ که میش تو را ضمیمه میشهای خود کند _ به تو ظلم کرده است واصولاً بسیاری شریکان به یکدیگر ستم می کنند؛ مگر مؤمنان درست کردار که اندکند: (قالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ إلی نِعاجِهِ وَ إنَّ کَثیراً مِنَ الخُلَطاءِ لَیَبْغی بَعْضُهُمْ علی بعْض إلاّ الّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ قَلیلٌ ما هُمْ...).

آنان پس از استماع گفتار داود مجلس را ترک کردند، ولی داود فوراً توجّه کرد که شایسته نبود پیش از شنیدن سخن طرف مقابل داوری کند؛ هر چند داوری او بر فرض صحّت سخن شاکی؛صد در صد صحیح بود. زیرا جهت ندارد فرد ثروتمندی به خاطر افزودن ثروت خود دست دیگری را تهی سازد. در چنین موقع داود متوجّه جریان شد وفهمید که هدف از طرح این سؤال آزمودن او بود. از این جهت از خدا طلب آمرزش کرد ودر پیشگاه خدا خضوع نمود وبه سوی او بازگشت. چنانکه می فرماید:(وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّمَا فَتَنّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعاً وَأنابَ).

سرانجام خدا این ترک اولی را می بخشد ویاد آور می شود که او نزد ما مقام والا وسرانجام نیکی دارد: (فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ وَ إنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفی وَ حُسْنَ مَآب).

ص : 256

در اینجا یاد آور می شویم که نادیده گرفتن پاسخ طرف دیگر گناهی نبود که با عصمت انبیا مخالفت داشته باشد، بلکه رأی داود بر فرض صحّت سخن شاکی بود وهر پرسشی را که فردی طرح کند، می توان به صورت قضیه مشروط به آن پاسخ داد وآن اینکه اگر پرسش صحیح باشد، پاسخ آن این است.

گواه بر اینکه از داود در این جا گناهی سر نزده، این است که قرآن او را پس از چنین داوری به داشتن مقام والا وسرانجام نیکو یاد کرده وسپس فرمان می دهد که به عنوان خلیفه خدا در زمین، میان مردم داوری کند.

گوسفندان در شب بر عهده صاحبان آنها، وحفظ باغ در روز بر صاحبان باغ است.(1)

ممکن است گفته شود چنین قانونی کلیّت ندارد ودر پاره ای از موارد صاحب گوسفند مسؤول هر نوع خسارت وارد از ناحیه دام او می باشد. ولی می توان گفت در زمان داود در میان بنی اسرائیل چنین رسمی وجود داشته است.

در این موقع سلیمان به گونه دیگر داوری کرد وگفت:تاکستان را به صاحبان گوسفند بدهند تا بر روی آن کار کنند تا به حالت نخست باز گردد ودر این مدّت که آنان مشغول ترمیم باغ هستند، گوسفندها را به صاحب باغ بدهند تا از در آمد آن تا روزی که باغ به حالت اوّلیه باز گردد بهره بگیرند.

شاید پایه داوری سلیمان، که در آن روز یازده ساله بود، بر این اساس بود که در آمد گوسفندان از شیر وپشم در این مدّت معادل خسارتی است که بر باغ وارد شده، به اضافه محرومیتی که در مدّت ترمیم متوجّه صاحب باغ می شود.

در حقیقت هر دو داوری بر اساس عدل وداد بود، ولی با این تفاوت که در داوری داود مسأله دفعی بوده وفشار آن بیشتر، ولی در داوری سلیمان جبران خسارت تدریجی بوده وسرانجام صاحبان گوسفندان به گوسفندان خود وصاحب باغ به باغ و منافع از دست رفته خود دست می یافتند. قرآن هر دو جریان را به صورت بسیار سربسته بیان کرده است:(وَ داوُدَ وَسُلَیْمانَ إذْ یَحْکُمانِ فی الحَرْثِ إذْ نَفَشَتْ فیهِ غَن

ومقام وموقعیت خود را به ثبوت رساند؛ چنانکه گاهی در میان معلّم وشاگرد از این حادثه ها رخ می دهد.

تا اینجا سرگذشت داوداز نظر قرآن به پایان رسید. اکنون به نکات داستان داود اشاره کنیم.

به صورت یک قبر در آورند، دست از کار کشیدند ولی پیامبر گرامی نشست وبا دست خود خاکها را صاف کرد وتنظیم نمود. آنگاه فرمود:«إذا عمل أحدکم عملا فلیتقن...».(1)

4_ در مسأله داوری در باره دو نفر متخاصم(که یکی نود ونه میش ودیگری یک میش بیشتر نداشت واو در پاسخ طرف، حق را به شاکی داد) خدا پس از بیان این مطلب چنین می فرماید:(وَ ظَنَّ داوُدُ أنَّما فَتَنّاه)داود فهمید که ما او را آزموده ایم. اکنون باید دید مقصود از این آزمون چیست؟ آنچه که می توان در این مورد گفت، سخنی است که از حضرت رضا (علیه السلام) نقل شده است وحاصل آن اینکه: داود تصوّر کرد که خدا داناتر از او را نیافریده است برای اینکه این تصوّر را از ذهن او بیرون ببرد، دو نفر رامأمور کرد که چنین مسأله ای را مطرح کنند.مسلّماً مقتضای میزان قضاوت این بود که او در هر مسأله ای _ هرچند پاسخ آن واضح وروشن باشد_ پس از شنیدن سخن هر دو به داوری بنشیند، در حالی که داود در این قسمت شتاب نمود وپیش از آنکه از طرفین سؤال کند، به نفع مدعی داوری کرد. چیزی از داوری نگذشته بود که داود به لغزش خود پی برد وروشن شد که آن اندیشه قبلی، درست وپابرجا نبوده است.

بنابر این حضور این دو نفر در نزد او از جانب خدا انجام گرفت. آن هم به خاطر یک هدف صحیح، در این قسمت فرق نمی کند این دو متخاصم را فرشتگانی بدانیم که به صورت انسان در آمده بودند، یا دو انسان عادی که دارای چنین شکایتی بودند ودر عین حال یک اثر تربیتی بر آن مترتب بود.

در این جا بسیاری از مفسران اهل سنت، تحت تأثیر اساطیر تورات محرّف قرار گرفته وچیزهایی را به داود نسبت داده اند که هرگز نمی توان به یک مؤمن عادل نسبت داد تا چه رسید به پیامبر الهی وما برای اینکه کتاب خود را با این اسطوره ها

ص : 260

آلوده نسازیم، از نقل آنها خود داری می کنیم ولی حدیثی را از امام صادق (علیه السلام) نقل می کنیم که او فرمود:

«همه خواسته های مردم قابل انجام نیست وزبانهای آنان بسته نمی شود، آیا همین مردم به داود نسبت ناروا را ندادند وگفتند که او اوبه دنبال مرغی بود، مرغ به خانه(یکی از افسران ارتش به نام)«اوریا» رفت و به خانه او نگریست. ناگهان چشمش به زن زیبای وی افتاد وسرانجام مقدمات قتل او را فراهم کرد تا کشته شد وبا زن او ازدواج کرد».(1)

شگفت اینجاست که گروهی از مفسّران اهل سنت از نقل این نوع نسبتهای خلافِ عقل در کتابهای تفسیر اباء نمی کنند، و بدون ردّ و نقد از آن می گذرند، اما از شنیدن یک نسبت ناشایست به یکی از صحابه پیامبر سخت ناراحت می شوند و گوینده را ملحد و زندیق می دانند گویا صحابه در نظر آنان از پیامبران بالاتر و برتر است.

***

ص : 261

ص : 262

3_ حکیم وداور(آتَیْناهُ حکماً).

4_ عالم ودانشمند(وعلماً).

5_ از هر چیزی بهره ای داشت(أُوتینا من کلِّ شیء).

6_ بنده ای نیکو بود(نعم العبد).

7_ بنده ای ذاکر خدا بود(أوّاب).

در پایان یاد آور می شویم فرق است میان اینکه یک انسان عادی بگوید: به فلان فرد علم آموختیم واین که خدا بگوید: به فلان انسان علم دادیم. طبعاً قلمرو آموزش علم در دوّمی، وسیع وگسترده خواهد بود.

***

اسبها دستور داد تا آنها را بار دگر باز گردانند.چرا؟ به سبب کاری که بعداً انجام داد.

8_ «فطفق مسحاً بالسوق والأعناق»: وقتی اسبهای مجاهدان با سوار کاران آنها باز گشتند، در این هنگام سلیمان به عنوان تقدیر، دست بر ساقها ویال وگردنهای آنها کشید وآنها را نوازش نمود.

با توجه به تفسیر مفردات آیات می توان آیات را چنین تفسیر کرد. روزی سلیمان از سوار کاران خود سان دید وقدرت نظامی خود را به نمایش گذاشت. در این موقع سخنی گفت وکاری نیز صورت داد. سخنی که گفت این بود: من اسبهای مجاهدان را دوست دارم ودوستی من به آنها از یاد وفرمان خدایم سرچشمه می گیرد. شاید مقصود از فرمان خدا آماده بودن مجاهدان برای جهاد در راه خداست. گفتار او بود.

عملی که انجام گرفت این بود که دستور داد: اسبان مجاهدان را که از او به قدری دور شده بودند که چشم را یارای دیدن آنها نبود، باز گردانند. پس از بازگشت آنها سلیمان با کشیدن دست بر یال وگردن وپای آنها مراتب تقدیر خود را ابراز داشت. در حقیقت کار سلیمان یک برنامه نظامی بود. با این تفاوت که سرچشمه این برنامه رضایت خدا ودستور او بود.

آنچه گفته شد تفسیری است که با معانی مفردات وهیئت ترکیبی آنها کاملاً مطابق است ومرحوم سید مرتضی در تنزیه الأنبیاء به آن اشاره نمود ومرحوم علاّمه مجلسی نیز نقل کرده است.(1)

در باره این آیات تفسیرهای بی اساس وپوچی نقل شده که نه با شأن ومقام سلیمان مناسب است ونه با مفردات وظواهر آیات.

ص : 268

سید قطب چون گرفتار روایات اسرائیلی در این مورد بوده، نتوانسته آیات را به صورت صحیح درک کند واعتراف دارد که آنچه مفسران گفته اند روایات اسرائیلی است.ما درجلد پنجم این مجموعه، مشروحاً در این باره بحث کرده ایم.(1)

***

دست او دانست وپیوسته گفت:(أُفَوِّضُ أمْری إلَی اللّهِ إنَّ اللّهَ بَصیرٌ بِالعِبادِ)(غافر/44). جمله (ثُمَّ أناب) ناظر به این تنبه وآگاهی است.

***

شاید با آوردن کلمه «قدّوس» پس از «ملک» می خواهد برساند که حساب این ملک با ملک های دیگر جداست. این ملک در نهایت قدرت، از هر کار ناشایست پیراسته است. بنابراین خواستن چنین ملک برای هدف عالی، خواستن کار الهی است مثل این است که کسی بگوید:خدایا به من ثروت بده تا در راه تو انفاق کنم.

پیامبر گرامی در باره سلیمان می فرماید:«أرَأیْتُمْ ما أُوتِی سُلیمان بن داود من ملکه فإنَّ ذلک لم یزده إلاّ تخشعاً ما کان یرفع بصره تخشعاً لربه»(1). عظمت وقدرت وحکومتی که خدا به سلیمان بن داود داد، برای او جز خضوع در مقابل خدا نیفزود. او به خاطر خضوع در برابر خدا چشم به بالا نمی دوخت.

در باره سؤال دوّم یاد آور می شویم که فرمانروایی ای که او درخواست کرده بود، چنان گسترده وفراگیر بود که قلمرو آن محدود به انسانها نبود، بلکه نیروهای طبیعت، مانند باد وحتّی جنیّان ومرغان، در تحت فرمانروایی او قرار داشتند؛ چنانکه آیات بعدی گویای این مطلب است. واضح است که چنین قدرت عظیمی شایسته انسانهای غیر معصوم نیست. زیرا آنان از عهده مهار آن برنیامده وچه بسا موجب فساد وتباهی در زمین می گردند. این تنها سلیمان وافرادی همانند اویند که شایستگی چنین قدرتی را دارند ومقصود از جمله:( لا یَنْبَغی لأحَد مِنْ بَعْدی) همین است. یعنی فرمانروایی ای را به من عطا فرما که شایسته غیر از من به عنوان یک پیامبر (نه به عنوان یک انسان) نیست. به عبارت دیگر: فرمانروایی ای را خواست که فقط شایسته مقام نبوت است ولاغیر.

ص : 271

راسیات). (سبأ/13)

ترجمه آیات

9_ چشمه مس را برای او روان ساختیم.

10_ برای او آنچه می خواست درست می کردند :معبدها، ظروف بزرگ غذا، مانند حوضها ودیگهای ثابت(که به خاطر بزرگ بودن قابل حمل نبودند).

پیش از آنکه به تفسیر بخشهای سه گانه بپردازیم لغات در آیات را توضیح می دهیم:

1_ عاصفه: مؤنث عاصف، باد شدید وتوفنده را می گویند.

2_ غدو:نیمه اوّل روز ورواح نیمه دوّم روز است.

3_ رخاء: نرم وآرام.

4_ بنّاء: سازنده بِنا.

5_ غوّاص: فرو رونده در آب برای یافتن اشیای گرانبها.

6_ مقرنین: جمع مقرن، به معنی بسته شده.

7_ اصفاد: جمع صفد، یعنی زنجیری که دست وگردن را با آن می بندند.

8_ اسالة: بروزن «فعالة»: جاری وروان ساختن. فعل آن از متکلم مع الغیر «أسَلْنا» است.

9_ عین: چشمه.

10_ قطر: مس مذاب یا هر نوع فلزی غیر آهن.

11_ محاریب: جمع محراب، به معنی بناهای مرتفع ویا معابد.

12_ تماثیل: جمع تمثال، به معنی تصویر ومجسمه.

13_ جفان: جمع جفنه،به معنی ظرف طعام.

14_ جواب: جمع جابیة، به معنی حوض آب.

ص : 274

15_ قدور: جمع قدر به معنی دیگ بزرگ که در آن غذا طبخ می شود.

16_ راسیات: جمع راسیة، به معنی چیزهای ثابت. مراد دیگهای ثابت وغیر متحرک است.

تفسیر موضوعی

تا اینجا با مفردات آیات مورد بحث در سه بخش آشنا شدیم. اینک به تفسیر موضوعی آنها می پردازیم.

دراین آیات می خوانیم که سلیمان برای اداره کشور بزرگی که بر آن حکومت می کرد وقدر مسلّم از شام تا یمن را در بر می گرفت، از سه نیروی بزرگ برخوردار بود:

الف: باد که وسیله سریع السیری بود که از آن در مقاصد خود استفاده می کرد.

ب: مسّ مذاب که از آن در صنایع بهره می برد.

ج: نیروهای فعّال جن وشیاطین ویا خبر آور، مانند مرغان.

مسلّماً در ساختن یک تمدن این سه نیرو نقش تعیین کننده دارند.

در باره نیروی نخست، خداوند باد را مسخّر او ساخته بود که به فرمان او حرکت می کرد. گاهی به صورت توفنده وگاهی به صورت آرام. شاید در مراحلی از باد عاصفه بهره می گرفت، ودر مرحله ای دیگر از باد رخاء (آرام) بهره می جست ویا پیوسته از باد توفنده استفاده می کرد، ولی حرکت او مانند هواپیما، آرام وخالی از اضطراب بود رخاء. مهم این است که باد به فرمان او بود واو مسیر باد را تعیین می کرد. حالا سلیمان از این باد چگونه بهره می گرفت، در خودقرآن چیزی نیامده است. آنچه در قرآن است، این است که باد به فرمان او حرکت می کرد ودر نیمه اوّل روز مسافت یک ماه ودر نیمه دوّم روز مسافت یک ماه دیگر را طی می کرد؛ چنانکه

ص : 275

می فرماید: (وَلِسُلیمانَ الرِّیحَ عاصِفةً تَجْری بِأمْرِهِ إلَی الأرْضِ الّتی بارَکْنا فیها وَ کُنّا بِکُلِّ شَیء عالمینَ). ونیز می فرماید:(وَلِسُلیمانَ الرِّیحَ غُدُوّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهرٌ). ونیز می فرماید:(فَسَخَّرْنا لَهُ الریحَ تَجْری بِأمْرِهِ رُخاءً حَیْثُ أصابَ). (1)

مفسران می گویند: باد، سلیمان وهمراهان او را که بر بساطی می نشستند حرکت می داد وآنان را از نقطه ای به نقطه دیگر منتقل می کرد. وهرگز نباید از این سخن در شگفت باشیم. این همان بادی است که سنگهای عظیم آسیاب را به حرکت در آورده ورمز حرکت هواپیماها در فضاست. به طور مسلّم بهره گیری سلیمان از باد در حرکت خود جنبه کرامت واعجاز داشته ونباید انتظار داشت که در آن شرایط طبیعی رعایت شود. به طور مسلّم فشار هوا روی بدن انسان اثر می گذارد ومانع آنان در برابر فشار چه بوده است؟ پاسخ این است که در تمام این مراحل، اراده نافذ خدا که مظهر آن اراده سلیمان بود، کافی است واگر بنا باشد که در آن کلیه قوانین طبیعی رعایت شود، دیگر معجزه وکرامت نخواهد بود.

نکته قابل توجّه اینکه باید دید وسایل نقلیه آن روز در ظرف یک روز ویا یک ماه چه مقدار از مسافت را طی می کردند تا از این طریق مقدار مسافتی که سلیمان ویاران او طی می کردند ومیزان سرعت باد به دست آید.

مسافت مسافرتهای تفریحی بسیار ناچیز بود وشاید در یک روز از شش کیلومتر تجاوز نمی کرد. ولی مقصود در آیه مسافرتهای تجاری ومانند آن است که غالباً در مناطقی با اسب وقاطر ودر بخش شبه جزیره با شتر انجام می گرفت. ولی چون محلّ زندگی سلیمان شام وفلسطین بود، مناسب با آن محیط زندگی اسب ومانند آن است. تا آنجا که قراین نشان می دهد، کاروانها با این وسایل، روزانه چهار فرسخ مسافت طی می کردند. یعنی حدود 22کیلومتر ودر یک ماه می شود 660 کیلومتر.(660=30 *22) واگر در نیمه اوّل روز همین مقدار راه طی

ص : 276

می کردند، طبعاً درتمام روز 1320 کیلومتر می شود (1320= 2 *660).

از این بیان می توان سرعت بادی را که سلیمان با آن حرکت می کرد، به دست آورد؛ زیرا اگر میانگین روزها را در نظر بگیریم، که دوازده ساعت می باشد، سرعت آن یک ساعت برابر با110 کیلومتر است واین می رساند که او از شدیدترین بادها بهره می گرفت. زیرا سرعت باد معتدل بین چهل تا پنجاه کیلومتر در ساعت است. اینکه قرآن در باره باد هر دو لفظ «عاصفه» و «رخاء» را به کار برده ودر موردی فرموده است: (وَلِسُلَیْمانَ الرّیحَ عاصِفةً تَجری بِأمْرهِ) (انبیاء/81)، ودر مورد دیگر فرموده:(فَسَخّرنا لَهُ الرِّیحَ تَجری بِأمرِهِ رُخاءً)(ص/36)، اشاره به این است که نوع مرکب، باد سریع وتوفنده بود، ولی کیفیت حمل آن آرام بوده است. عیناً مانند هواپیما که در عین سرعت زیاد، حرکتی آرام دارد تا حدّی که مسافر احساس حرکت نمی کند.

البتّه آنچه یاد آور شدیم یک نوع محاسبه تقریبی است وشاید واقعیت جز این بوده است ویا با آن تفاوت اندکی داشته باشد.

نیروی دوّمی که او در اختیار داشت، نیروی کارگر بود. کارگرانی که به آسانی در اختیار بشر قرار نمی گیرند، ولی جن وقسمی از آنان را که شیاطین می گویند، به فرمان خدا مسخّر او بودند ومتمردان را در غل وزنجیر کرده بود. گروهی از آنان به ساختن خانه ها وقصرها گماشته شده بودند وگروهی از دریا اشیای گرانبها را استخراج می کردند. به هر سه دسته در این آیات اشاره شده است:

(وَالشَّیاطینَ کُلَّ بَنّاء وَ غَوّاص*وَ آخَرینَ مُقَرَّنِینَ فی الأصفادِ*هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أوْ أمْسِکَ بِغَیْرِ حِساب*وَ مِنَ الشّیاطینَ مَنْ یَغُوصُونَ لَهُ وَ یَعْمَلُونَ لَهُ عَملاً دُونَ ذلِکَ وَ کُنّا لَهُ حافِظینَ).

از آیه دیگر استفاده می شود که اگر گروهی از کار سرباز می زدند، به آتش سوزان مجازات می شدند؛ چنانکه می فرماید:(وَ مِنَ الجِنِّ مَنْ یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإذْنِ

ص : 277

رَبِّهِ وَ مَنْ یَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أمرنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعیرِ).

بقایای ساختمانهای عظیم در فلسطین واز آن جمله «هیکل» گواه به کارگیری این نوع نیروهاست.

نیروی سوّمی که در اختیار داشت، این بود که چشمه مس رابه صورت مذاب در اختیار داشت وشگفت اینجاست که خدا برای پدرش، آهن را نرم کرد وبرای فرزندش، مس مذاب را مسخّر نمود. حالا این چه نوع مس مذابی بود که در اختیار او قرار گرفته بود، در قرآن اشاره ای به آن نشده است، ولی چه بسا ممکن است در سایه آتش فشانی ها منابع مس به صورت مذاب بیرون آمده وسرازیر می شد.

اکنون ببینیم سلیمان از این کارگران در چه مورد واز این ماده خام چگونه بهره می گرفت؟ از کارگران درخانه سازی وتزیین آن با نقاشی بهره می گرفت؛ چنانکه می فرماید:(یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحاریبَ وَتماثیلَ).

از آن ماده خام در ساختن ظروف بزرگ غذا خوری ودیگهای عظیم برای طبخ غذا بهره می گرفت؛ چنانکه می فرماید: (وَ جِفان کالجَوابِ وقُدور راسیات).

از این بیان می توان استفاده کرد که او از این نیروها که در اختیار داشت در جهت مقاصد عمومی استفاده می کرد. زیرا محاریب، خواه مقصود از آن معابد باشد یا خانه های مرتفع، سرانجام کاربرد اجتماعی داشته است ومقصود از تماثیل بر خلاف آنچه مفسّران می گویند، مجسمه ها نیست، بلکه طبق روایات اهل بیت، نقاشی ومناظر طبیعی بود. چنانکه در روایتی از امام صادق (علیه السلام) آمده است:«به خدا سوگند تماثیل، که برای سلیمان می ساختند، مجسمه مردان وزنان نبود، بلکه نقاشی درخت وامثال آن بود».(1)

واگر فرض شود که مقصود از تماثیل، اعم از مجسّم وغیر مجسّم ویا جاندار

ص : 278

وبی جان است، باید گفت که این حکم مربوط به زمان وی بوده است وهرگز نمی توان حکم آن را به عصر ما نیز انتقال داد وقطعاً در آن زمان، فسادی بر مجسمه سازی مترتب نبوده است.

***

نمی فهمند پایمال نکنند.

3_ سلیمان از گفتار مورچه تبسم کرد وخندید وگفت: پروردگارا! شکر نعمتهایی را که بر من وپدر ومادرم ارزانی داشته ای. به من الهام کن وبه من توفیق بده تا عمل صالح که موجب رضایت توست انجام دهم ومرا در پرتو رحمت خود در زمره بندگان صالحت قرار بده.

از منع در اینجا این است که آنها که جلوتر از مقرّ بیرون آمده بودند، از حرکت باز داشته می شدند تا قسمتهای دیگر به آنان بپیوندند وبا آرایش خاصی حرکت کنند. در حقیقت این حرکت، گوشه ای از حشمت وقدرت ظاهری این پیامبر الهی است که از آن جز در راه خدا بهره نمی گرفت.

حرکت لشکر همراه با سلیمان آغاز شد وبه سرزمینی (1) رسیدند که مورچگان فراوان در آن آشیانه داشته ودر بیرون لانه های خود در حال حرکت بودند. در این موقع یکی از مورچگان، که در مسیر حرکت سپاه سلیمان بود، از جریان آگاه شد ودیگر مورچگان را خطاب کرد که هرچه زودتر به لانه های خود بروند تا سلیمان ولشکریانش در حالی که متوجّه نیستند، آنها را پایمال نکنند؛چنانکه می فرماید: (حَتّی إذا أتَوا عَلی وادِی النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلوا مَساکِنَکُمْ لایَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَجُنُودهُ وَ هُمْ لایَشْعُرونَ).

حرف «ة» در کلمه «نملة» از نظر مفسّران نشانه وحدت است. یعنی مورچه ای این سخن را گفت. این می رساند که روح شفقت در غیر انسان نسبت به همنوع خود وجود دارد و این یکی از مظاهر آن است.از آیه بعدی استفاده می شود که سخن او را نه تنها مورچگان فهمیدند، بلکه سلیمان نیز در میان هیاهوی لشکریانش سخن او را فهمید. این می رساند که سلیمان قدرت شنوایی خاصّی داشت که علاوه بر فهمیدن زبان آنان، صدای مورچه را نیز شنید وتبسم کرد وخندید. امّا چرا تبسم کرد؟ شاید علّت آن روح شفقتی بود که در مورچگان احساس کرد. احتمال دارد علّت آن این بود که آن مورچه در اعلام خود از عدالت سلیمان ولشکریانش یاد کرد وگفت: از بی توجّهی شما را پایمال می کنند، واگر متوجّه شوند،این کار را نخواهند کرد. ممکن است علّت سومی داشته باشد که برای ما روشن نیست.

ص : 281

در هر حال سلیمان در حالی که غرق در حشمت وعظمت بود، آن را به چیزی نگرفت وبه مبدأ عظمت وآن کس که این قدرت بزرگ را در اختیار وی وپدر ومادرش نهاده است توجّه نمود ودر این حالت از خدا دو چیز می خواست:

1_ این عظمت سرچشمه عمل صالح باشد واز این قدرت در غیر رضای خدا بهره نگیرد.

2_ او را در جرگه صالحان قرار دهد.

اینجاست که فرق فرمانروایان الهی با فرمانروایان عادی روشن می شود. آنها به هنگام احساس عظمت، مغرور می شوند وحق وباطل رانمی شناسند، ولی فرمانروایان الهی لحظه ای دچار غرور نشده وپیوسته حریم حق را رعایت می کنند، چنانکه در آیه زیر همه این مطالب به گونه ای آمده است:

(فَتَبَسَّمَ ضاحِکاً مِنْ قُولِها وَقالَ رَبِّ أوزِعْنی أنْ أشْکُرَ نِعْمَتَکَ الّتی أنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ وَ أنْ أَعْمَلَ صالحاً تَرضیهُ وَ أَدخِلْنی بِرَحْمَتِکَ فی عِبادِکَ الصّالِحینَ).

در اینجا همان سخنی را که در باره داود ودر فراز پیشین زندگی سلیمان یاد آور شدیم، نیز یاد آور می شویم. مجموع آنچه در این داستان آمده جز از طریق اعجاز نمی توان تفسیر کرد. کسانی که بخواهند این نوع مسائل غیبی را در قالب قوانین طبیعی بریزند، راه خطایی پیموده وسرانجام به انکار حقایق غیبی منتهی می شوند. آری امروز محقّقان در زندگی حشراتی مانند مورچگان دست به مطالعه مهمّی زده وحقایقی را کشف کرده اند وقراین نشان می دهد که آنها با یکدیگر گفتگو دارند. این تنها مورچه نیست که از یک شعور مرموزی برخوردار است، بلکه زنبور عسل وموریانه وعنکبوت و... نیز از چنین شعوری برخوردار بوده ودر پرتو آن زندگی اجتماعی مهمی دارند که تقسیم کار میان آنها بیش از همه چیز چشمگیر است. چون طرح این مباحث در گنجایش این نوشتار نیست، علاقمندان به کتابهایی که در این باره

ص : 282

نوشته شده است مراجعه نمایند. ولی در عین حال تمام این کشفیات نتوانسته است به عمق آنچه در این آیات آمده است پی برد واگر هم روزی پی ببرد، نشانه عظمت قرآن وقدرت فوق العاده پیامبری نظیر سلیمان است.

***

6_ (وَجَدْتُها وَ قَوْمَها یَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللّهِ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیطانُ أعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبیلِ فَهُمْ لا یَهْتَدُونَ).

7_ (ألاّ یَسْجُدُوا للّهِ الّذی یُخْرِجُ الخَبْءَ فِی السَّمواتِ وَ الأرضِ وَ یَعْلَمُ ما تُخْفُونَ وَ ما تُعْلِنُونَ).

8_ (اللّهُ لاإلهَ إلاّ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ العَظیمِ).

9_ (قالَ سَنَنْظُرُ أَصَدَقْتَ أمْ کُنْتَ مِنَ الکاذِبینَ).

10_ (إذْهَبْ بِکتابی هذا فَألْقِهْ إلَیْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانْظُر ماذا یَرْجِعُونَ).

11_ (قالَتْ یا أیُّهَا المَلَؤا إنّی أُلْقِیَ إلَیَّ کِتابٌ کَریمٌ).

12_ (إنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَ إنَّهُ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ).

13_ (ألاّ تَعْلُوا عَلَیَّ وَ أْتُونی مُسلِمینَ).

14_ (قالَتْ یا أیُّهَا المَلَؤُا أفْتُونی فی أمْری ما کُنْتُ قاطِعَةً أمْراً حَتّی تَشْهَدُونِ).

15_ (قالُوا نَحْنُ أُولُوا قُوَّة وَ أُولُوا بَأس شَدید وَ الأمْرُ إلَیْکِ فَانْظُری ماذا تَأْمُرینَ).

16_ (قالَتْ إنَّ المُلُوکَ إذا دَخَلُوا قَرْیَةً أفْسَدُوها وَ جَعَلُوا أعِزَّةَ أهْلِها أذِلَّةً وَکذلِکَ یَفْعَلُونَ).

17_ (وإنّی مُرْسِلَةٌ إلَیْهِمْ بِهَدِیَّة فَناظِرَةٌ بِمَ یَرْجِعُ المُرْسَلُونَ).

18_ (فَلَمّا جاءَ سُلَیْمانَ قالَ أتُمِدُّونَنِ بِمال فَما آتینِیَ اللّهُ خَیْرٌ مِمّا آتیکُمْ بَلْ أنْتُمْ بِهَدِیَّتِکُمْ تَفْرَحُونَ).

19_(ارْجِعْ إلَیْهِمْ فَلَنَأْتِیَنَّهُمْ بِجُنُود لاقِبَلَ لَهُمْ بِها وَ لَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْها أذِلَّةً وَ هُمْ صاغِرونَ).

20_ (قالَ یا أیُّهَا المَلَؤُا أیُّکُمْ یَأتِینی بِعَرْشِها قَبْلَ أنْ یَأتُونی مُسْلِمینَ).

ص : 284

21_ (قالَ عِفرِیتٌ مِنَ الجِنِّ أنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِکَ وَ إنّی عَلَیْهِ لَقَوِیٌّ أمینٌ).

22_ (قالَ الّذی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الکِتابِ أنَا آتیکَ بِهِ قَبْلَ أنْ یَرْتَدَّ إلَیْکَ طَرْفُکَ فَلَمّا رَآهُ مُسْتَقِرّاً عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبّی لِیَبْلُوَنی أَ أشْکُرُ أمْ أکْفُرُ وَ مَنْ شَکَرَ فَإنّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإنَّ رَبّی غَنِیٌّ کَریمٌ).

23_ ( قالَ نَکِّرُوا لَها عَرْشَها نَنْظُرْ أتَهْتَدی أمْ تَکُونُ مِنَ الّذینَ لا یَهْتَدُونَ).

24_ (فَلَمّا جاءَتْ قیلَ أهکَذا عَرْشُکِ قالَتْ کَأنَّهُ هُوَ وَ أُوتینَا العِلْمَ مِنْ قَبْلِها وَکُنّا مُسْلِمینَ).

25_ (وَصَدَّها ما کانَتْ تَعْبُدُ مِنْ دُونِ اللّهِ إنَّها کانَتْ مِنْ قَوْم کافِرینَ).

26_ (قیلَ لَهَا ادْخُلی الصَّرْحَ فَلَمّا رَأَتْهُ حَسِبَتْهُ لُجَّةً وَ کَشَفَتْ عَنْ ساقَیْها قالَ إنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَواریرَ قالَتْ رَبِّ إنّی ظَلَمْتُ نَفْسی وَ أسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمانَ للّهِ رَبِّ العالَمینَ) (نمل/20_44).

4_ چیزی نگذشت که هدهد حاضر شد وگفت:از چیزی که تو از آن آگاه نبودی، آگاه شدم واز سرزمین «سبا» خبر قطعی آوردم.

5_ در آنجا زنی را یافتم که بر مردم آنجا حکومت می کرد و از هر چیز به او داده شده بود وبرای او تخت بزرگی بود.

6_ او وقومش را یافتم که به جای خدا آفتاب را می پرستیدندوشیطان اعمال آنان را در نظرشان زیبا جلوه داد واز راه خدا باز داشته بود وهمگی گمراه بودند.

7_ چرا خدایی را سجده نمی کنند که آنچه را در آسمان وزمین پنهان است آشکار می سازد وآنچه را پنهان می کنند یا آشکار ا انجام می دهند، می داند.

8_ خدایی که جز او خدایی نیست، او صاحب عرش بزرگ است.

9_ سلیمان گفت: تحقیق می کنیم ببینیم راست گفتی یا از دروغگویان هستی؟!

10_ این نامه را ببر وبر آنها بیفکن. سپس از آنها دور شو وببین چه کاری صورت می دهد.

11_ (نامه سلیمان در اختیار ملکه سبا، فرمانروای آن سرزمین قرار گرفت. وی نامه را خواند وبه اشراف قوم خود چنین گفت:) ای اشراف قوم من! نامه شریفی برای من فرستاده شده است.

12_ این نامه از سلیمان است و متن آن چنین است: به نام خداوند بخشنده مهربان.

13_ بر من برتری نجویید، به حالت تسلیم به سوی من بیایید.

14_ (ملکه سبا گفت:)ای اشراف قوم من! در کار من نظر دهید. من در باره کاری تصمیم نمی گرفتم تاشما در آن کار حاضر شوید.

15_ اشراف قوم او گفتند: ما صاحبان نیرو وقدرت بزرگی هستیم.

16_ ملکه سبا گفت: پادشاهان زمانی که وارد شهری می شوند. آنجا را به نابودی می کشند. عزیزان آنجا را ذلیل می سازند وهمواره چنین

ص : 286

می کنند.

17_ ومن به سوی آنها(سلیمان واطرافیانش)هدایایی می فرستم وصبر می کنم تا فرستادگان برگردند وعکس العمل آن را برایم باز گویند.

18 _ وقت_ی فرستاده ملکه سبا به حضور سلیمان رسید (وهدایا را تقدیم کرد)سلیمان برآشفت وگفت: با مال خود ثروت مرا افزایش می دهید(فریب می دهید.) آنچه خدا به من داده است، بهتر از آن چیزی است که شما داده اید، بلکه این شما هستید که با این هدایای خود خوشحال می شوید.

19_ به سوی آنان باز گرد، من با لشکریانی که آنان قدرت مقابله با آن را ندارند، به سوی آنان حرکت می کنم وآنها را از آن شهر ذلیلانه، خارج می سازیم.

20_ (فرستاده ملکه سبا با پیام سلیمان به سوی سرزمین سبا حرکت کرد تا پیام سلیمان را به فرمانروای آنجا برساند) در این موقع سلیمان رو به بزرگانی، که در اطراف او بودند، کرد وگفت:کدامیک ازشما می توانید تخت او را پیش از آنکه در حال تسلیم بیایند، نزد من حاضر سازید.

21_ عفریتی(1) از جن گفت:من تخت بلقیس را پیش از آنکه تو از جایگاهت برخیزی (مجلس به پایان برسد) حاضر می کنم ومن بر این کار نیرومند وامینم.

22_ کسی که نزد او دانشی از کتاب بود، گفت: من آن را پیش از آنکه تو چشم به هم زنی نزد تو حاضر می کنم. سلیمان ناگهان آن را در برابر خود دید (فورا شکر خدا به جای آورد و)گفت: این کرامتی است از جانب خدا. می خواهد مرا بیازماید که آیا من در برابر آن شکر می کنم یا کفر میورزم. آن کس که سپاس گزارد به سود خویش سپاس گزارده وآن کس که کفران نعمت کند، پروردگار من بی نیاز وشریف است.

ص : 287

23_ سلیمان دستور داد تخت بلقیس را برای او نا آشنا سازند(تغییرات سطحی در آن بدهند.) سپس گفت: تا بنگریم آیا تخت خود را می شناسد، یا از کسانی خواهد بود که آن را نمی شناسد.

24_ وقتی ملکه سبا آمد، چشمش به تخت افتاد. به او گفته شد: آیا تخت تو چنین است؟ گفت: گویا این همان است. (وافزود که نیازی به چنین قدرت نمایی نیست.) ما قبلاً به درستی دعوت سلیمان آگاه شدیم واز مطیعان بودیم.

25_ سرانجام سلیمان او را از پرستش غیر خدا باز داشت. او از قوم بت پرست بود.

26_ به ملکه سبا گفته شد: وارد این قصر(یا این فضای وسیع وگسترده) شو. وقتی چشم او به آنجا افتاد، تصوّر کرد که آب موّاجی است وپوشش پاهای خود را کنار زد. سلیمان به او گفت: این قصری است از بلور صاف وآب نیست. ملکه سبا گفت: پروردگارا ! من به خود ستم کردم وهمراه (یا به وسیله) سلیمان به پروردگار جهانیان ایمان آوردم.

تخت خود را نشناسد.

5_ صرح: به معنی قصر است وگاهی به فضای باز گفته می شود.

6_ لُجّه: بر وزن جُبّه، یعنی رفت وآمد امواج آب.

7_ ممرد: از مرد بر وزن عسل به معنی صاف است که در زبان عرب به آن املس نیز می گویند. عرب به درخت بدون برگ «شجره ملساء» می گوید.

8_ قواریر: جمع قاروره به معنی شیشه است. قصر یا آن فضای باز فرش شده از شیشه وبلور بوده است.

اینکه سلیمان را در جریان زندگی اقوامی بگذارد که غیر خدا ( یعنی خورشید) را پرستش می کردند، وشیطان در میان آنان نفوذ کرده وعمل زشت رابرای آنان زیبا جلوه داده بود وزنی به عنوان فرمانروا بر آنان حکومت می کرد که تخت پادشاهی بزرگی داشت؛ چنانکه می فرماید:

(فَمَکَثَ غَیْرَ بَعید فَقالَ أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُکَ مِنْ سَبَإ بِنَبَاء یَقین*إنّی وَجَدْتُ امْرَأةً تَمْلِکُهُمْ وَ أُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیء وَ لَها عَرْشٌ عَظیمٌ* وَجَدْتُها وَقَوْمَها یَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللّهِ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیطانُ أعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبیلِ فَهُمْ لا یَهْتَدُونَ).

چیزی که در اینجا مهم است این است که سلیمان در این لشکر کشی به کدام نقطه رسیده بود وبه استراحت پرداخته بود که هدهد از آن نقطه به سرزمین سبا رفت واین گزارش را آورد.

مسلّماً سلیمان به نقطه ای نزدیک سرزمین سبا رفته بود واین پرنده از آن نقطه به سرزمین سبا رفته وجریان را از نزدیک دیده ودر اختیار سلیمان گذارد. از نظر مفسّران سلیمان به صنعا رسیده بود واین جریان اتّفاق افتاد. در اینجا دو احتمال وجود دارد که یاد آور می شویم:

1_ احتمال دارد که سلیمان عازم زیارت خانه خدا بود واین جریان در این مسیر رخ داده است. ممکن است سؤال شود که سفر زیارت با این آرایش نظامی چه تناسبی دارد؟ پاسخ این است که در زمان سلیمان اقوامی در مسیر راه گرفتار اندیشه های بت پرستی بودند وحرکت سپاه توحید، که در رأس آن پیامبری که اساس دعوت او را یکتا پرستی تشکیل می دهد قرار داشت، مایه تقویت اندیشه توحیدی وباز داری مردم از گرایش به بت پرستی است.

2_ ممکن است سلیمان کم وبیش از وجود چنین گروه بت پرستی در سرزمین پرنعمت آگاه بوده واین حرکت برای هدایت آنان رخ داده است. هنوز به سرزمین آنان

ص : 290

نرسیده بود که هدهد او را از جریان آگاه ساخت.

در هر حال این دو احتمالی است که شاهدی برای آن از آیات قرآنی نیست.

هدهد نه تنها سلیمان را از وضع ساکنان سرزمین سبا آگاه ساخت، بلکه در محضر او از احاطه خدا بر اسرار زمین و آسمان بر افعال آشکار وپنهان آنان سخن گفت ویاد آورشد: شایسته عبادت کسی است که دارای چنین علمی باشد وچرا این گروه از عبادت چنین خدا سرباز زده وعبادت دیگری را به گردن گرفته اند: ( ألاّ یَسْجُدُوا للّهِ الّذی یُخْرِجُ الخَبءَ فِی السَّمواتِ وَ الأرضِ وَ یَعْلَمُ ما تُخْفُونَ وَ ما تُعْلِنُونَ).

نظیر این سخن در نصایح لقمان به فرزندش آمده است؛ آنجا که گفت:

(یا بُنَیَّ إنَّها إنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّة مِنْ خَرْدَل فَتَکُنْ فی صَخْرَة أو فِی السَّمواتِ أوْ فی الأرضِ یأتِ بِهَا اللّهُ إنَّ اللّهَ لَطیفٌ خَبیرٌ)(لقمان/16).«ای فرزند! من اگر عملی به سنگینی حبه خردل از انسان سربزند وآن در میان صخره ها یا آسمانها وزمین پنهان گردد، خدا آن را می آورد. خدا لطیف وآگاه است.»

سرانجام هدهد نه تنها احاطه علمی خدا را بازگو کرد، بلکه او رانیز چنین توصیف کرد: (اللّهُ لاإلهَ إلاّ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ العَظیمِ).«خدایی از آن خداست (نه خورشید) و او صاحب تخت عظیم است» (واین عرشهای ملوکانه در برابر آن ناچیز است).

در اینجا سه سؤال مطرح است:یکی اینکه هرگاه آنچه هدهد می گوید از روی تعقّل باشد، حاکی از آن است که او دارای فکر واندیشه بوده که از روی محاسبات عقلی از عقیده ملکه وقوم سبا انتقاد کرده وبه اثبات آیین توحید پرداخته است. وانگهی آیا همه هدهدها از چنین تفکری برخوردارند یا آن فرد خاص دارای چنین پایه از تفکر بود؟

2_ داشتن چنین تفکر وشناخت، خواه در فردی از یک نوع یا در همه افراد یک

ص : 291

نوع مستلزم این است که او به خاطر این امتیاز دارای تکلیف باشد وآیا هدهد چنین بوده است؟

3_ چگونه هدهد از وضع مردم سبا مطلّع گردید، امّا سلیمان از طریق او اطّلاع یافت؟

در پاسخ سؤال اوّل یاد آور می شویم که احتمال دارد فردی از نوع ویا همه آنها چنین درکی از خدا داشته باشند، ولی نمی توانند ادراکات خود را به دیگری منتقل سازند؛ مگر اینکه انسان مانند سلیمان که از زمان آگاه است در برابر آنها قرار گیرد برخلاف انسان که علاوه بر دانستن، قادر بر انتقال نیز هست، ولذا انسان را با جمله (عَلَّمَهُ البَیانَ) (الرحمن/4) توصیف نموده است.

در باره پرسش دوّم می توان گفت: آیه حاکی از مکلّف بودن هدهد سلیمان است؛ به گواه اینکه وقتی او غیبت کرد، سلیمان او را مورد بازخواست قرار داد ودونوع کیفر برای او معیّن کرد: تنبیه و ذبح.

در باره پاسخ سوّم می توان گفت: آنچه قبیح است این است که پیامبر از معارف و احکام دین خود آگاه نباشد نه از زندگی وآیین گروهی که در نقطه ای دور زندگی می کردند.

ناگفته پیداست که سراسر داستان سلیمان، مملوّ از عجایب است که جز از طریق وحی نمی توان آن را تفسیر کرد.

عجیب این است که تحقیق را به وسیله خود هدهد آغاز کرد وبه او دستور داد که نامه او را به سرزمین سبا وبر ملکه واطرافیانش بیفکند. آنگاه از آنها کناره بگیرد وعکس العمل آنان را مشاهده کند ونتیجه را مجدداً گزارش کند؛ چنانکه می فرماید:(إذْهَبْ بِکتابی هذا فَألْقِهْ إلَیْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانْظُر ماذا یَرْجِعُونَ).

دراین آیه به جای کلمه «الیها» کلمه «الیهم» آمده است. یعنی به جای اینکه بگوید نامه را بر ملکه بیفکن، فرموده است: نامه را بر آن گروه بیفکن؛ در حالی که مخاطب اصلی نامه ملکه بود. حتی آیه بعدی حاکی است که هدهد نامه را بر ملکه افکند.

در این باره باید گفت: نامه برای ملکه نوشته شده بود، ولی چون مضمون نامه متوجّه همگان بود وسلیمان از همه آنان خواسته بود که تسلیم حق شوند وبه سوی سلیمان بیایند، در چنین شرایط القای نامه بر ملکه مانند القای آن بر همگان است.

هدهد نامه را آورد و بر ملکه سبا افکند. او نامه را گشود واز مضمون آن آگاه شد وتصمیم گرفت که سران قوم خود را در جریان نامه قرار دهد؛چنانکه می فرماید: (...یا أیُّهَا المَلَؤا إنّی أُلْقِیَ إلَیَّ کِتابٌ کَریمٌ *إنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ...).

در این آیه ملکه سبا نامه سلیمان را نامه کریم توصیف کرده است. ممکن است مقصود از آن زیبایی محتوای نامه باشد که نام خداوتوصیف او به صفت رحمان ورحیم آغاز شده بود. واحتمال دارد که مقصود از کریم، مختوم بودن نامه باشد ویکی از معانی کریم در لغت همین است. زیرا در آن زمان نامه ای اعتبار داشت که مهر شده باشد وگویا نامه سلیمان مهر شده بود.(1)

متن نامه چنین بود:

(بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ*ألاّ تَعْلُوا عَلَیَّ وَ أْتُونی مُسلِمینَ).

این نامه از سه مطلب تشکیل شده است:

ص : 293

1_ به نام خدای بخشنده ومهربان آغاز شده است وبه دو صفت رحمان ورحیم نوید بخش است.

2_ از آنجا که سلیمان به عنوان فرمانروای مقتدر در برابر دشمن کافر سخن می گوید، هر چند در پشت این سلطنت نبوّت اوست، باید از موضع قدرت سخن بگوید؛ چنانکه گفت:(ألاّ تَعْلُوا عَلَیَّ).

3_ دعوت به تسلیم در برابر قدرت او. یعنی نه تنها برتری نجویند، بلکه باید تسلیم قدرت من شوند.

این نوع سخن گفتن هر چند از مقام انبیا واولیا دور است، ولی با توجّه به اینکه او فرمانروایی است مقتدر وطرف مقابل نیز فرمانروایی با شوکت وبا قدرت است، شرایط ایجاب می کند که سلیمان در اینجا از موضع قدرت سخن بگوید.

مطلب دیگر اینکه نامه او به زبان عربی بوده، یا اینکه این جمله ها ترجمه نامه است؟!

با توجه به اینکه سلیمان عرب نبوده، قطعاً نامه را به غیر زبان عربی نوشته است وهم اکنون رسم است که سران کشورها نامه ها را به زبان خود تنظیم می کنند وگیرنده نامه باید به وسیله مترجم از مضمون نامه آگاه شود؛ چنانکه پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله وسلم)نیز نامه های خود را به زبان عربی می نوشت. همچنین احتمال دارد که سلیمان نامه را به زبان رایج در سرزمین سبا نوشته است. زیرا طبق روایات، سلیمان از زبانهای مختلف آگاه بوده وبا آنها سخن می گفته است.(1)

آیا سراسر نامه همین سه جمله بوده وبس، یا اینکه ملکه سبا آن را به این صورت تلخیص کرده است؟ اظهار نظر قطعی مشکل است. ولی احتمال دارد که نامه به همین مقدار بیش نبوده است؛ همچنان که احتمال دارد که نامه مفصل تر از

ص : 294

این بوده وملکه سبا نقاط حساس نامه را، که توجّه اشراف قوم خود را جلب می کرد، نقل کرده است واگر هم «بسم اللّه» را در نقل کلام سلیمان آورده، برای این است که تعبیر برای آنان جالب بوده است.

از اینکه او نامه را از اشراف قوم خود پنهان نکرد وهر نوع تصمیم گیری را به شورای آنان محوّل ساخت، نشانه عقل ودرایت اوست. زیرا در چنین شرایط حسّاس باید از عقل دیگران نیز بهره گرفت واگر هم مشاوره مفید نباشد، لااقل راه اعتراض بسته می شود وآنان بعدها نمی توانند بگویند:چرا ما را در جریان نگذاشتی؟ لذا رو به آنان کرد وگفت: (یا أیُّهَا المَلَؤُا أفْتُونی فی أمْری ما کُنْتُ قاطِعَةً أمْراً حَتّی تَشْهَدُونِ).

از جمله ( ما کُنْتُ قاطِعَةً) می توان استفاده نمود که او نه تنها در این مورد بدون حضور اشراف قوم خود تصمیم نمی گرفت، بلکه این سنتی در دوران حکومت او بود که همه نوع تصمیم را با حضور آنان می گرفت.

از پاسخ آنان نیز می توان میزان درایت آنها را به دست آورد. آنان در پاسخ به دو نکته اشاره کردند:

1_ ما ارتش ونیروهای شجاع وبی باک در اختیار داریم.

2_ با این حال تصمیم گیری با شماست.

چنانکه می فرماید:

(قالُوا نَحْنُ أُولُوا قُوَّة وَ أُولُوا بَأس شَدید وَ الأمْرُ إلَیْکِ فَانْظُری ما ذا تَأْمُرینَ).

پاسخ آنان با در نظر گرفتن دو اصل، می تواند پاسخ صحیحی باشد. 1_نباید به هنگام پیشامد ناگوار، فرمانروا را ترساند واو را مأیوس کرد. 2_ آنان از قدرت و آرایش نظامی سلیمان ناآگاه بودند و قدرت او را یک قدرت عادی می اندیشیدند. هر چند با توجّه به شرایط سلیمان وقدرت او فاقد ارزش بود. ولی

ص : 295

تصمیم ملکه سبا بر خلاف عقیده آنان بود. زیرا از قدرت وعظمت سلیمان آگاه بود. از این رو به مقتضای درایتی که داشت با خود فکر کرد که باید این مرد را آزمود. اگر پادشاه است باید با او _ به عللی که بعداً می گوید _ کنار آمد. زیرا نبرد در برابر قدرت، اگر منتهی به شکست گردید، نتیجه آن جز تباهی وویرانی شهرها وذلّت ساکنان آنها چیزی نیست؛ واگر پیامبر الهی است وواقعاً از جانب خدا برای هدایت برگزیده شده است، باید تسلیم شد. وراه آزمایش این است که هدایای گرانبهایی برای او بفرستد واز برخوردش، واقعیت او را به دست آورد. زیرا اگر هدایای گرانبها وخیره کننده ملکه سبا او را فریفت واز تعرّض منصرف شد، می توان دریافت که او پادشاه است وباید با او به نحوی کنار آمد. امّا اگر هدایا را پس فرستاد وبه آن اعتنا نکرد وبر سخن خود پافشاری نمود، باید گفت: او نبی الهی است و باید تسلیم او شد. از این جهت رو به اشراف قوم خود کرد وگفت:اشراف قوم من! خصلت پادشاهان این است که اگر وارد شهری شوند، آنجا را به فساد می کشند وعزیزان را ذلیل می سازند وتا پادشاهی بوده سیره آن چنین بوده است ومن هدیه ای ارزشمند برای سلیمان می فرستم وصبر می کنم تا فرستادگان من با چه پاسخی از جانب او باز می گردند:

(قالَتْ إنَّ المُلُوکَ إذا دَخَلُوا قَرْیَةً أفْسَدُوها وَ جَعَلُوا أعِزَّةَ أهْلِها أذِلَّةً وَ کذلِکَ یَفْعَلُونَ*وإنّی مُرْسِلَةٌ إلَیْهِمْ بِهَدِیَّة فَناظِرَةٌ بِمَ یَرْجِعُ المُرْسَلُونَ).

آنچه خدا به من داده است، بهتر از آن است که به شما داده است. زیرا به من حکمت ونبوت عنایت فرموده است که در برگیرنده دنیا وآخرت است، ولی به شما تنها مال دنیا را داده است. بنابراین من نیازی به شما ندارم. این شما هستید که باچنین هدایایی خشنود می شوید:(فَلَمّا جاءَ سُلَیْمانَ قالَ أتُمِدُّونَنِ بِمال فَما آتینِیَ اللّهُ خَیْرٌ مِمّا آتیکُمْ بَلْ أنْتُمْ بِهَدِیَّتِکُمْ تَفْرَحُونَ).

سپس سلیمان به فرستاده ملکه سبا دستور داد با آن هدایا به سرزمین سبا باز گردد وفرمان او را برساند که اگر تسلیم حق نشوند به سوی آنها با سپاهی می آید که آنان را در برابر آن یارای مقاومت نیست وهمگان را از آن سرزمین با ذلّت وخواری بیرون می کند. البته این تهدید در صورتی است که در حال تسلیم به سوی سلیمان نیایند؛ چنانکه می فرماید:(ارْجِعْ إلَیْهِمْ فَلَنَأْتِیَنَّهُمْ بِجُنُود لاقِبَلَ لَهُمْ بِها وَ لَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْها أذِلَّةً وَ هُمْ صاغِرونَ).

از قراین استفاده می شود که سلیمان از حرکت ملکه سبا با گروهی از سران آگاه شده بود، ولی برای نمایش قدرت عظیم خود از اطرافیانش خواست که یکی از آنان تخت بلقیس را پیش از ورودشان به محضر سلیمان بیاورد تا وقتی ملکه سبا آمد وتخت خود را در آنجا مشاهد کرد، بر عظمت قدرت سلیمان بیشتر پی برده وایمان آورد. در حقیقت آوردن تخت قبل از قدوم صاحب آن، یک نمایش قدرت برای هدایت وی بود.

معاذ اللّه که پیامبران دنبال قدرت نماییِ محض بدون انگیزه هدایت باشند. از این جهت رو به اطرافیان خود کرد وگفت:(یا أیُّهَا المَلَؤُا أیُّکُمْ یَأتِینی بِعَرْشِها قَبْلَ أنْ یَأتُونی مُسْلِمینَ).

در این هنگام دو پاسخ شنید: یکی از جانب عفریتی از جن ودیگری از یکی از یاران نزدیکش. اوّلی گفت: من می توانم آن را پیش از پایان یافتن جلسه تو در اینجا حاضر سازم. ولی دیگری که داناتر از او بود ودانشی از کتاب داشت، گفت:

ص : 297

من می توانم آن را در زمانی کمتر از چشم بر هم زدن بیاورم. وقتی او موافقت سلیمان را احساس کرد، فوراً دست به کار شد وسلیمان تخت را در برابر خود حاضر دید. او در مقابل این موهبت که خدا به وی داده است، شکر خدا را به جای آورد وآن را آزمونی الهی تلقی کرد ویاد آور شد که سپاس بنده شاکر به نفع خودِ سپاس گزار است وکفران نعمت زیانی به خدا نمی رساند:

(قالَ عِفرِیتٌ مِنَ الجِنِّ أنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِکَ وَ إنّی عَلَیْهِ لَقَوِیٌّ أمینٌ*قالَ الّذی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الکِتابِ أنَا آتیکَ بِهِ قَبْلَ أنْ یَرْتَدَّ إلَیْکَ طَرْفُکَ فَلَمّا رَآهُ مُسْتَقِرّاً عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبّی لِیَبْلُوَنی أَ أشْکُرُ أمْ أکْفُرُ وَ مَنْ شَکَرَ فَإنّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإنَّ رَبّی غَنِیٌّ کَریمٌ).

در اینجا پرسشهایی مطرح است که یکی پس از دیگری یاد آور می شویم:

1_ چگونه عفریتی از جن، که موجود خبیث وبدخوی است، بر چنین قدرتی دست یافته است، تا آنجا که می تواند در مدت بسیار کم جسمی را از سرزمین سبا به محضر سلیمان بیاورد. مسلّماً او دروغ نمی گفت، وگرنه سلیمان او را تنبیه می کرد ویا لااقل مشت او را باز می کرد. و او برای مطمئن ساختن سلیمان خود را به دو صفت قدرت وامانت توصیف کرد وگفت:( وَ إنّی عَلَیْهِ لَقَوِیٌّ أمینٌ)نیرومندی او نشانه قدرتش بر انجام کار است وامانت او گواه بر سوء استفاده نکردن از آن و چون از نظر روحیه بدخوی بوده است، برای دفع هر نوع توهم، صفت امانتداری رایاد آور شده است.

پاسخ این است که این نوع قدرتها ارتباطی به کفر وایمان ندارد. چه بسا مرتاضان ملحد در اثر ریاضتها به چنین پایه از قدرت می رسند. و شاید این قدرتها در درون انس وجن است، ولی به فعلیت رسیدن آن در گرو شرایطی است که غالباً با ریاضت وزحمت توأم است ومشاهده کار مرتاضان غیر مؤمن در هند این نوع شگفتی را برطرف می سازد.

ص : 298

2_ چگونه تخت ملکه سبا این مسافت را در یک چشم بر هم زدن طی کرد وآسیبی به آن نرسید؟ همگی می دانیم که مقاومت اجسام در برابر فشاری که از سرعت به آنها وارد می شود محدود است واجسام در سرعتهای فوق العاده متلاشی می گردند. اگر جایگاه سلیمان در فلسطین بوده، فاصله فلسطین با سرزمین سبا هزاران کیلومتر است واین نوع سرعت در اجسام که آن را به صورت امواج در می آورد، با قوانین طبیعی قابل توجیه نیست.

پاسخ آن همان است که کراراً متذکر شده ایم و آن اینکه این نوع حوادث یک نوع اعجاز و کرامت بوده و طبعاً باید با قوانین طبیعی سازگار نباشد.

3_ فرد دیگری که تخت بلقیس را در کمتر از یک چشم برهم زدن آورد، چه کسی است ودانش او از کتاب، چه دانشی بوده است؟

از روایات به دست می آید که او آصف بن برخیا، خواهر زاده ووصی سلیمان، بود. هرگاه مقصود از کتاب همان کتب تشریعی باشد که بر انبیا فرستاده شده، طبعاًعلم او بر این کتابها چنین قدرتی را به او بخشیده بود. تو گویی در باطن اینکتابها یک چنین اسراری نهفته است که احاطه بر آنها مایه چنین قدرتی می شود که مبدأ این کرامات می گردد. ونیز احتمال دارد مقصود از این کتاب، کتاب دیگریباشد که متضمن اسماء اللّه واسم اعظم خدا است واین کتاب نمی تواند کتاب تدوینی ونوشتاری باشد؛ بلکه مقصود، واقعیت این اسماست که خود کتابتکوینی است که در حقیقت این الفاظ، اسمای آن اسما می باشند ومقصود این است که موجودی از نظر کمال به جایی برسد که مظ_اهر علم وقدرت ودیگر اسمای الهی باشد. این احتمال نزدیکتر از احتمال اوّل است. چون در آخر سوره رعد خدا انسانی را معرفی می کند که نزد او علم تمام

ص : 299

کتاب می باشد:

(قُلْ کَفی بِاللّهِ شَهیداً بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الکِتابِ) (رعد/43). «بگو کافی است از نظر شهادت میان من وشما، خدا وآن کس که نزد او علم تمام کتاب است» ودر نزد اهل ادب تفاوت این دو جمله یاد شده در زیر روشن است.

1_ (قالَ الّذی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الکِتابِ).

2_ (وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الکِتابِ)(از نظر روایات حضرت علی (علیه السلام)).(1)

بنابر این احتمال دارد که این کتاب، کتاب تکوینی وواقعیت اسماء اللّه بوده که مظهر بودن برای آنها چنین قدرتی را می بخشید.

نخست ملکه سبا در برابر سلیمان حاضر شد. او دستور داد تختش را برای او ناآشنا سازند وکارهایی در آن صورت دهند که او به سادگی نتواند تشخیص دهد. چنانکه می فرماید:( قالَ نَکِّرُوا لَها عَرْشَها نَنْظُرْ أتَهْتَدی أمْ تَکُونُ مِنَ الّذینَ لایَهْتَدُونَ).

هدف از این ناآشنا ساختن تخت برای ملکه سبا چه بوده است؟ در این باره یاد آور می شویم که:

1_ احضار خود تخت با قدرت خارق العاده، برای اثبات نبوت وداشتن قدرت غیبی خود بود. ملکه سبا به هنگام ترک کردن سرزمین سبا تختش در اختیارش بود، امّا تخت او در غیابش پیش از وی وارد ملک سلیمان شد. وملکه در مسیر خود انتقال آن را مشاهده نکرد.

2_ دگرگون وناآشنا ساختن تخت به خاطر آزمودن هوش وقدرت تشخیص او بود.

است، گفت: مثل اینکه این خود آن است. وافزود که ما از پیش با مقام سلیمان آشنا بودیم وبه همین جهت با حالت تسلیم وارد سرزمین شما شدیم. وشاید بخواهد بگوید که برای ایمان آوردن ما نیازی به احضار این تخت از سرزمین سبا نبود، گرچه خود کار شگفت آوری است، بلکه دلایل دیگری ما را به ایمان وتسلیم در برابر سلیمان وادار کرده است؛ چنانکه می فرماید:(فَلَمّا جاءَتْ قیلَ أهکَذا عَرْشُکِ قالَتْ کَأنَّهُ هُوَ وَ أُوتینَا العِلْمَ مِنْ قَبْلِها وَ کُنّا مُسْلِمینَ).

نتیجه اقدام سلیمان به احضار او این شد که او را از پرستش غیر خدا باز داشت، در حالی که او واقوامش همگی کافر بودند؛ چنانکه می فرماید: (وَصَدَّها ما کانَتْ تَعْبُدُ مِنْ دُونِ اللّهِ إنَّها کانَتْ مِنْ قَوْم کافِرینَ).(1)

بار دیگر برای ارائه قدرت بیشتر از او درخواست شد که وارد قصر یا صحن بلورین (که گویا از زیر آن آب جاری بود) شود. وقتی چشم او به آن نقطه افتاد، تصور کرد که کف آن حوض آب نماست وآب آن در حال رفت وبرگشت است. از این جهت جامه را از روی پا برگرفت تا در آن قدم گذارد. در این موقع سلیمان به او گفت:«این آب نیست، بلکه این قصر(یا صحن)بلورین است».

دیدن این منظره واین قدرت، دگرگونی عظیمی در روح ملکه پدید آورد وبی اختیار رو به درگاه الهی کرد وگفت: پروردگارا! من به خویش ستم کرده بودم واکنون

ص : 301

همراه با سلیمان تسلیم خود را در برابر خدای جهانیان ابراز می دارم:

(قیلَ لَهَا ادْخُلی الصَّرْحَ فَلَمّا رَأَتْهُ حَسِبَتْهُ لُجَّةً وَ کَشَفَتْ عَنْ ساقَیْها قالَ إنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَواریرَ قالَتْ رَبِّ إنّی ظَلَمْتُ نَفْسی وَ أسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمانَ للّهِ رَبِّ العالَمینَ).

تا اینجا سرگذشت سلیمان ومجموع آیات، با ترجمه وتوضیح آن به پایان رسید. به هنگام تفسیر آیات نکاتی رامتذکر شدیم، ولی نکات دیگری در این داستان است که یاد آور می شویم:

1_ مجموع سرگذشت سلیمان ما را به قدرت عظیمی رهبری می کند که تاریخ نظیر آن را ندیده ونشان نداده است.

2_ بسیاری از حوادث ورویدادها را در سرگذشت سلیمان را باید از طریق اعجاز وکرامت تفسیر کرد ونباید انتظار آن را داشت که قوانین علمی آن را توجیه کند.

3_ نزول این آیات در مکّه، که حاکی از آن است که یک پیامبر الهی دارای چنین قدرت وموهبت بوده واز طریق پرنده ای مشرکان را به تسلیم وخضوع واداشته است، می توانست مایه تسلّی وتقویت قلوب موحدان مکّه باشد که در چنگال قدرت بت پرستان بودند.

4_ در بررسی این داستان به مظاهر تجملاتی بر می خوریم که غالباً اهل دنیا به دنبال آن بوده ودر بعضی از روایات،چنین تجمّل گرایی نکوهش شده است. اکنون چگونه می توان این دستگاه عریض وطویل سلیمان را توجیه کرد؟

پاسخ این است که اگر تجمل وشکوه ظاهری سبب قهر بر کافران وتسلیم بت پرستان شود، اشکالی نخواهد داشت وهمان شکوه ظاهری وهیبت صوری بود که ملکه سبا را از آن نقطه دور به سرزمین توحید آورد ومنطقه ای که در شرک فرو رفته بود به آیین توحید گرایش پیدا کرد. خلاصه اینکه اگر تجملات وسیله هدایت شد،

ص : 302

استفاده از آن از نظر عقل وشرع مانعی ندارد.

از او دیدن می کردند، و بعید است مرگ چنین شخصیتی یک سال مخفی بماند وکسی متوجّه نشود؟ لحن آیه حاکی است که او در نقطه بلندی بود ودرحالی که بر کار کارگران نظارت می کرد وبر عصای خود تکیه نموده بود، مرگش فرا رسید. روی این اصل باید این مدّت به قدری کم باشد که کارگزاران دربار او در این مدّت به ملاقات او نروند. شاید سلیمان با اغراض خاصی که ما نمی دانیم ملاقات خود را تا مدتی ممنوع کرده بود وبه حسب ظاهر مقداری توشه وآب وغذا همراه خود برده بود. وقتی از عبادت فارغ شد وبه ایوان قصر آمد، که کار کارگران را تماشا کند، قابض الأرواح جان اور ا گرفت وموریانه نیز با سرعت متناسب، عصای او را خورد وعصا شکست وجسد بی جان او برزمین افتاد.

باری حیات او خارق العاده بود، مرگ او نیز به همین منوال بود. مرگ او به این شیوه ثابت نمود که جنیان، بر خلاف آنچه مردم تصوّر می کنند، از غیب خبر ندارند وهرگاه گروهی ازآنان به اذن الهی از پس پرده آگاهیهایی داشته باشند، این گروه که در اختیار سلیمان بودند، فاقد چنین علمی بودند.

امیر مؤمنان ضمن سخنان خود در باره بی اعتباری دنیا، زندگی ومرگ سلیمان را مطرح می کند ومی فرماید:«اگر زندگی دایمی در این جهان امکان داشت وبرای مقابله با مرگ راهی بود، این کار برای سلیمان بن داود امکان پذیر بود. سلیمانی کهبا داشتن نبوت ومقام قرب الهی جن وانس به تسخیر او در آمده بود ولی آنگاه که حظّ او از جهان به پایان رسید وزمان حیاتش تکمیل گشت، از کمان فنا آماج تیر مرگ قرار گرفت وخانه ها از وجود او خالی گشت ومسکنهایی که ساخته بود معطّل

ص : 304

ماند. آنگاه دیگران از او به ارث بردند و زندگی این افراد برای شما عبرت است».(1)

سرانجام باید اعتراف نمود که سراسر زندگی سلیمان تا لحظه مرگ وحتّی پس از آن از عجایب وغرایب جهان است که هرگز نمی توان آن را با مقیاسهای محدود علمی اندازه گیری کرد وجز از طریق ایمان به غیب نمی توان آن را به صورت یک واقعیت مسلّم پذیرفت. بدین جهت قرآن یکی از اوصاف متقیان را ایمان به غیب دانسته و می فرماید:(الّذینَ یْؤْمِنُونَ بِالغَیْبِ).

***

ص : 305

ص : 306

8_ (وَخُذْ بِیَدِکَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَ لا تَحْنَثْ إِنَّا وَجَدناهُ صابِراً نِعْمَ العَبْدُ إنَّهُ أوّابٌ) (ص/41_44).

قرینه بعد(بارد وشراب) مناسبتر است.(1)

6_ ضِغْث: بر وزن ارث، به دسته ای از گل ویا گیاه گفته می شود.

7_ حِنْث: بر وزن جِنْس، شکستن سوگند را می گویند.

ممکن است به خاطر این باشد که او با ابراهیم قرابت داشته وخواهر زاده او بوده است وابراهیم بر او تقدّم داشته است؛ تو گویی از تبار اوست.

صبر وبردباری او نشانه استقامت او در برابر قضای الهی است.

چیزی که در اینجا باید در باره آن بحث کرد، این است که این ناراحتی را در سوره ص به شیطان نسبت داده و می گوید:( أَنِّی مَسَّنِی الشَّیطانُ بنصب وعَذاب)(ص/41). در حالی که در سوره انبیاء از شیطان چیزی نیست، بلکه می فرماید: (مسّنی الضرّ)در این صورت چگونه می توان دخالت شیطان را در باره پیامبری مثل ایوب توجیه کرد؟

در اینجا می توان دو نوع پاسخ گفت: یکی اینکه بگوییم مقصود از دو جمله زیر یک معنا نیست.1_ مسنی الضر؛ 2_ مسنی الشیطان.

مقصود از جمله نخست، بیماری توأم با رنج ودرد است ومقصود از جمله دوّم، شماتت راهبان است که به تحریک شیطان او را سرزنش می کردند ومی گفتند: تو مصدر چه گناهی بوده ای که به این وضع گرفتار شده ای؟ از این جهت امام صادق (علیه السلام)می فرماید:

«إنّ اللّه ابتلی أیوب بلاذنب فصبر، حتّی عُیِّرَ وانّ الأنبیاء لایصبرون علی التعییر».(1) «ایوب بدون انجام گناهی دچار بلا گردید واستقامت ورزید تا اینکه مورد سرزنش قرار گرفت وپیامبران بر شماتت صبر نمی کنند.(وباید آن را یک قانون غالبی اندیشید.)

بنابراین مقصود از مس شیطان، مسّ بدنی وروحی نیست،بلکه تأثیر شیطان در قلوب راهبان است که نتیجه آن ناراحتی ایوب بود.

پاسخ دیگر اینکه ممکن است هر دو جمله ناظر به یک امر باشد وشیطان در مزاج ومال او به اذن الهی تصرّف کرد. زیرا شیطان به خدا گفت:سپاسگزاری ایوب به خاطر نعمتهایی است که در اختیار او نهاده ای واگر مرا بر او مسلّط سازی تا

ص : 312

نعمتها را سلب کنم، به این حالت باقی نمی ماند.(1) از این جهت گاهی ایوب فاعل را نام نمی برد وجمله نخست را می گوید:(مسّنی الضرّ)وگاهی نام فاعل را می برد:(مسّنی الشیطان بنصب وعذاب).

از میان دو وجه فوق، وجه نخست استوارتر به نظر می رسد.

بیماری طولانی ایوب با فقر وناداری او پیوسته با شکر وسپاس همراه بود. و از این طریق کمال روحی خود را ابراز می کرد. از این جهت خدا در حقّ او می فرماید:(إنّا وَجَدناهُ صابِراً نِعْمَ العَبْدُ إنّهُ أوّابٌ). «ما او را شکیبا یافتیم. چه بنده خوبی است که پیوسته به خدای خود توجه داشت».

البته فلسفه ابتلا منحصر به این نیست، بلکه در روایات برای آن در باره اشخاص فلسفه های گوناگونی بیان شده است.

در باره حادثه دوّم، که کیفیت رفع بلا باشد، آیه 42 سوره ص بیانگر آن است وآن اینکه از طریق کرامت از زیر پای او آبی جوشید که در آن بدن خود را شستشو داد که آن آب هم خنک بود وهم نوشیدنی؛ چنانکه می فرماید:(ارْکُضْ بِرِجْلِکَ هذا مُغْتَسَلٌ بارِدٌ وَشَرابٌّ).

ودر باره مطلب سوّم، مفسران یاد آور شده اند که ایوب در دوران بیماری از همسر خود تخلفی دیده بود وسوگند یاد کرده بود که اگر بهبودی یابد، اورا چند ضربه بزند وخدا پس از بهبودی، برای آنکه او سوگند خود را نشکند، اجازه داد که سوگند خود را از طریق خاصی جامه عمل بپوشاند. مثلاً دسته ای از گیاه را برگیرد وبا آن او را بزند.ممکن است تصور شود که این یک نوع حیله شرعی بوده است ومقام پیامبران منزه از آن است. ولی اگر در ناحیه متخلّف مقتضیات تخفیف باشد، این نوع عملِ به سوگند، حیله ای نخواهد بود. زیرا زن او در طول بیماری او شوهر را ترک نکرد و

ص : 313

در خدمت او بود و از این جهت شایسته چنین تخفیفی بود. از طرفی چون نام خدارا به زبان آورده وسوگند یاد کرده بود، خدا حق دارد که این مصداق را از او بپذیرد واین یک نوع کار استثنایی است وربطی به حیله های شرعی ندارد تا افرادی با آن به نفع خود احتجاج کنند.

در باره مسأله چهارم از جمله های:(وَ آتَیْناهُ أهْلهُ وَ مِثْلهُمْ مَعَهُم) در سوره انبیاءوجمله (وَ وَهَبْنا لَهُ وَ مِثْلَهُمْ معَهُم) در سوره ص استفاده می شود که خدا اهل او را به او باز گرداند.

در اینجا در روایات دو تفسیر وارد شده است: یکی اینکه فرزندان او در دوران بیماری وابتلای وی متفرق شده بودند که پس از بهبودی او بازگشتند واز طریق آنان فرزندانی برابر فرزندان خود پیدا کرد.احتمال دیگر اینکه فرزندان او مرده بودند و خدا پس از بهبودی، آنان را بار دیگر زندگی بخشید ومعادل آنان فرزندان جدیدی نیز به او بخشید.

با توجّه به صبر وبردباری ایوب در راه خدا قبول این نوع کرامات آسان است.

باشیم.

3_ چه بسا در موقع گرفتاری منافعی از دست برود، ولی گاهی خدا به صورت مرئی واحیاناً نامرئی جبران می کند؛ چنانکه در مورد فرزندان ایوب چنین شد.

4_ انسان خدمتگزار _ اگر هم مستحق کیفری باشد _ نباید در مقام کیفر، خدمات گذشته او را به کلّی نادیده گرفت. چه بسا ممکن است اعمال نیک او مایه تخفیف مجازات او باشد؛ تا آنجا که خدا به ایوب می فرماید: به جای زدن با چوب، با دسته ای گل یا گیاه بر بدن همسر خود بزن.

***

ص : 315

ص : 316

4_ (إذْ أبَقَ إلَی الفُلْکِ المَشْحُونِ).

5_ (فَساهَمَ فَکانَ مِنَ المُدْحَضینَ).

6_ (فَالْتَقَمَهُ الحُوتُ وَ هُوَ مُلیمٌ).

7_ (فَلَولا أَنّهُ کانَ مِنَ المُسَبِّحینَ).

8_ (لَلَبِثَ فی بَطْنِهِ إلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ).

9_ (فَنَبَذْناهُ بِالعَراءِوَ هُوَ سَقیمٌ).

10_ (وَ أَنْبَتْنَا عَلَیْهِ شَجَرةً مِنْ یَقْطین).

11_ (وَ أرْسَلْناهُ إلی مِاَئةِ ألْف أوْ یَزیدونَ).

12_ (فآمنوا فَمَتَّعْناهُمْ إلی حین)(صافات/139_ 148).

13_ (وَذَا النُّونِ إذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادی فی الظُّلُماتِ أَنْ لاإلهَ إلاّ أنْتَ سُبْحانَکَ إنّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ).

14_ (فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجّیْناهُ مِنَ الغَمِّ وَ کَذلِکَ نُنْجی المُؤمنینَ) (انبیاء/87_ 88)

15_ (فَاصْبِر لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلاتَکُنْ کَصاحِبِ الحُوتِ إذْ نادی وَ هُوَ مَکْظُومٌ).

16_ (لَولا أنْ تَدارَکَهُ نِعْمَةٌ من ربّه لَنُبِذَ بالعَراءِ وَ هُوَ مَذمومٌ).

17_ (فَاجْتَباهُ ربُّهُ فَجَعَلهُ مِنَ الصَّالِحِینَ)(قلم/48_ 50).

18_ (فَلَولا کانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إیمانُها إلاّ قَومَ یُونُسَ لمّا آمَنُوا کَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الخِزیِ فی الحَیاةِ الدُّنیا وَ مَتَّعَناهُمْ إلی حین) (یونس/98).

3_ حقاً که یونس از مرسلین است.

4_ آنگاه که به سوی کشتی پر از مسافر فرار کرد.

5_ با سواران کشتی، قرعه کشید واو از مغلوبین گردید.

6_ ماهی او را فرو برد واو مستحق نکوهش شد.

7_ اگر (در شکم ماهی) از تسبیح گویان نبود.

8_ تا روزی که مردم برانگیخته می شوند، در شکم ماهی می ماند.

9_ ما او را به سرزمین بی آب وگیاه افکندیم، در حالی که او مریض بود.

10_ برای ادامه حیات او درخت کدو رویانیدیم.

11_ اورا به سوی صد هزار یا فزونتر فرستادیم.

12_ همگی ایمان آوردند وآنان را تا رسیدن اجلشان از نعمت برخوردار کردیم.

13_ به یاد آر مصاحب ماهی را آنگاه که خشمگین رفت(قوم خود را ترک گفت) تصوّر کرد که زندگی را بر وی تنگ نخواهیم گرفت(وقتی فهمید) در تاریکیهای(شکم ماهی)ندا کرد خدایی جز تو نیست، منزّهی تو، من از ظالمان بودم(ظلم بر نفس کردم.)

14_ ما ندای او را پاسخ گفتیم واو را از غم نجات دادیم. این چنین مؤمنان را نجات می دهیم.

15_ به حکم وتقدیر الهی صبر کن، مانند صاحب ماهی مباش. آنگاه که ندا کرد در حالی که خشم خود را فرو برده بود.

16_ اگر نبود که خدا او را با نعمتی تدارک کرد، او به سرزمین بی آب وعلف در حالی که نکوهش شده است پرت می شد،( ولی نعمت خدا مانع از آن شد که در حالی که مذموم بود به بیابان پرت شود.)

17_ خدای او را برگزید واز صالحان قرار داد.

18_ چرا ساکنان شهرها ایمان نمی آورند تا ایمان آنان سود بخشد، مگر قوم یونس، آنگاه که ایمان آوردند عذاب خوار کننده را از آنها در زندگی دنیا برداشتیم وتا اجلی به آنان نعمت بخشیدیم.

ص : 319

الکافِرونَ)(غافر/84_85).

«آنگاه که عذاب ما را دیدند، گفتند: به خدای یگانه ایمان آوردیم وبه خدایانی که برای او شریک فرض می کردیم کفر ورزیدیم. ولی ایمان آنان در آن حالت که عذاب ما را دیدند، سود بخش نبود. این سنّت ماست در میان بندگانمان درگذشته. ودر آن هنگام کافران زیان کردند».

بنابراین چه فرقی میان سرگذشت قوم یونس وسایر اقوام بود؟ در پاسخ یاد آور می شویم(گذشته از اینکه فرعون عصر موسی، اگر قبل از غرق شدن نیز ایمان می آورد برای وی سودبخش نبود وحتماً کیفرهایی به دنبال او بود (زیرا انسانی که این همه کودکان نوزاد را سربریده ومبدأ هزاران جنایت شده است، تنها با ایمان پاک نمی شود)، ایمان قوم یونس به هنگام نزول عذاب نبود، بلکه تنها نشانه هایی از عذاب را مشاهده کردند واز اینکه دیدند یونس محیط زندگی را ترک کرده است، فهمیدند که نزول عذاب حتمی است. در چنین شرایط با کمال اختیار ایمان آوردند وبا مراجعه به خرد وبهره گیری از رهنمود آن عالم، درهای توبه را به روی خود باز دیدند وایمان آوردند.

در آیه سوره غافر جمله (رأوا بأسنا) آمده است که مفاد آن رؤیت عذاب است. واین غیر از مشاهده نشانه های عذاب ویقین پیدا کردن به نزول آن است.

از جمله:(فَلَولا کانتْ قریةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إیمانُها) استفاده می شود که این نه تنها قوم یونس بود که ازایمان خود سود می برد، گروههای دیگری نیز که از نظر شرایط با قوم یونس یکسان بودند، اگر ایمان می آوردند، ایمانشان پذیرفته می شد.

آیه بعدی حاکی از آن است که ایمانی ارزش دارد که از روی اختیار باشد وایمان از روی اضطرار بی ارزش است؛ چنانکه می فرماید:(وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لآمَنَ مَنْ فی الأرضِ کُلُّهُمْ جَمیعاً أفَأنْتَ تُکْرِهُ النّاس حتّی یَکُونُوا مُؤمِنینَ)(یونس/99).

«اگر خدای تو می خواست همه مردم ایمان می آوردند(ولی چنین ایمانی بی

ص : 322

ارزش است) آیا تو ای پیامبر مردم را وادار به ایمان می کنی؟»

بنابراین باید ایمان قوم یونس را خارج از دایره این آیه دانست وآن اینکه آنان از روی اختیار ایمان آوردند واین در صورتی است که در متن عذاب قرار نگرفته باشند.

در پایان این بخش یادآور می شویم که رفع عذاب از قوم یونس تکذیب وی نبود، زیرا طلایههای عذاب ونشانه های آن بر قوم آشکار گردید وهمگان مطمئن شدند که اگر چاره ای نیندیشند، عذاب الهی آنان را فرا خواهد گرفت و گزارش غیبی یونس تحقق می پذیرد. تکذیب در صورتی لازم می آید که دلایلی بر صدق گفتار او نباشد.ما در بحث «البداء فی الکتاب والسنة» اثبات کرده ایم که این نوع گزارشهایی که تحقق پذیرفته، مایه تکذیب پیامبران نمی باشد. نظیر آن را در سرگذشت اسماعیل می خوانیم؛ آنجا که ابراهیم خبر داد که او مأمور به ذبح اسماعیل است و با این وجود تحقّق نپذیرفت. زیرا منسوخ گشت. امّا تحقّق مقدمات حاکی از آن بود که امری در کار بوده است.

***

در هر حال بنا شد، یک نفر از سرنشینان کشتی کم شود. در این مورد راه عادلانه وعقلایی این بود که قرعه بیندازند واز طریق قرعه آن فرد معیّن شود. اتّفاقاً قرعه به نام یونس در آمد. به ناچار او را به دریا افکندند وآن ماهی بزرگ یا نهنگ او را بلعید. ولی اراده خدا بر آن تعلّق گرفت که او طعمه ماهی نشود وبر وی آسیبی وارد نگردد. ولی او فوراً به علّت گرفتاری خود پی برد ودانست که بی صبری وقهر از قوم شایسته مقام او نبود. از این جهت به جبران گذشته پرداخت. تسبیح وتنزیه خود را در شکم ماهی ودر تاریکی آغاز کرد وهمین امر موجب نجات او گردید وماهی مأمور شد که او را به بیرون بیفکند؛ چنانکه می فرماید:

(وَذَا النُّونِ إذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادی فی الظُّلُماتِ أنْ لاإلهَ إلاّ أنْتَ سُبْحانَکَ إنّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ*فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجّیْناهُ مِنَ الغَمِّ وَ کَذلِکَ نُنْجی المُؤمنینَ). ونیز می فرماید: (وَ إنَّ یُونُسَ لَمِنَ المُرْسَلینَ*إذْ أبَقَ إلَی الفُلْکِ المَشْحُونِ*فَساهَمَ فَکانَ مِنَ المُدْحَضینَ*فَالْتَقَمَهُ الحُوتُ وَ هُوَ مُلیمٌ*فَلَولا أنّهُ کانَ مِنَ المُسَبِّحینَ* لَلَبِثَ فی بَطْنِهِ إلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ).

در اینجا باید حیات یونس را در شکم ماهی از مسائل غیبی دانست و اینکه اراده قاهر خدا بر همه چیز حاکم است. نکته دیگر اینکه کسانی که مقام ومرتبت عظیمی دارند، کوچکترین کار خارج از شأن، هر چند حرام نباشد، مستلزم گرفتاریهای سختی است. چنانکه کم صبری یونس چنین پیامدی را به دنبال داشت.

گواه بر اینکه هر نوع ترک اولی از پیامبران بزرگ بدون بازخواست نمی شود، این است که خدا عمل یونس را به عنوان فرار بنده از مولی تلقی کرده وفرموده است: (إذْأبَقَ إلَی الفُلْکِ المَشْحُونِ) وفرار عبد خالی از واکنش مولی نیست.

ص : 324

الهی شامل حالش نبود، اثر ترک اولی نیز باقی بود. در این صورت به صورت یک فرد مذموم به خارج پرت می شد، ولی چون نعمت الهی شامل حال او گردید، او به صورت یک انسان غیر مذموم پرت شد واز این جهت دو مرتبه به رسالت برگزیده شد. بار دیگر نعمت خدا شامل حالش شد و بدین جهت پس از آن می فرماید:(فَاجْتَباهُ ربّهُ فَجَعَلهُ مِنَ الصَّالِحینَ).

***