اسم کتاب :منشور جاوید / جلد 9

موضوع :منافقان در قرآن و شناخت إنسان

مؤلّف :آیة الله جعفر سبحانی

نوبت چاپ :اوّل

تاریخ انتشار :زمستان 1383

چاپ :مؤسسه امام صادق (علیه السلام)

تیراژ :2000 نسخه

ناشر :مؤسسه امام صادق (علیه السلام) _ قم

ص : 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص : 3

ص : 4

گسترده است که زیر عنوان «قرآن از زبان خودش»می تواند موضوع یک بحث تفسیر موضوعی قرار گیرد، و چه بحث جالبی خواهد بود.

امّا به صورت یک گفتار فشرده و کوتاه کافی است تعبیرات پر معنی آیات زیر را مورد توجه قرار دهیم:

1. قرآن روشنایی و نور است روشنی بخش تاریکیها: (...قَدْ جائَکُمْ مِنَ اللّهِ نُورٌ وَکِتابٌ مُبینٌ).(1)

2. قرآن کتاب هدایت برای دلهای آماده و پرهیزگار است: (...هُدیً لِلْمُتَّقینَ) .(2)

3. قرآن کتابی است مملو از کرامتها و ارزشها:(إِنَّهُ لَقُرآنٌ کَرِیمٌ) .(3)

4. قرآن کتابی است پیروز و شکست ناپذیر:(...وَإِنَّهُ لَکِتابٌ عَزیزٌ).(4)

5. قرآن کتابی است موزون، سنجیده، و پر از حکمتها:(یس*وَالْقُرآنِ الْحَکیمِ) .(5)

6. اگر قرآن بر کوهها نازل می شد همه آنها در برابر آن خاضع می گشتند و از خوف پروردگار از هم شکافته می شدند:(لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرآنَ علی جَبَل لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللّهِ...) .(6)

7. قرآن با صراحت تمام، حقایق را بازگو می کند:(قُرآناً عَرَبِیّاً غَیْرَ ذی عِوَج...) .(7)

ص : 6

8. قرآن به سوی مستقیم ترین راهها، راهی که هیچ گونه کجی و اعوجاج در آن نیست هدایت می کند:(إِنَّ هذَا الْقُرآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ...).(1)

9. به همین دلیل هیچ گونه تضاد و تناقض و اختلاف در محتوای آن نیست: (...وَلَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِاللّهِ لَوَجَدُوا فیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً) .(2)

10. قرآن کتابی است که بر محور حق می گردد و حق بر محور آن دور می زند:(ذلِکَ بِأَنَّ اللّهَ نَزَّلَ الکِتابَ بِالْحَقِّ...).(3)

11. قرآن کتاب پر برکتی است که اندیشه ها را بیدار و عقل ها را هشیار می سازد: (کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ...).(4)

12. قرآن برای این نازل شده که مردم با الهام از آن به اقامه قسط و عدل برخیزند:(وَأَنْزَلْنا مَعَهُمُ الکِتابَ وَالْمِیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالقِسْطِ ...) .(5)

13. در قرآن از هر نوع تمثیل آگاهی بخش برای حرکت مردم به سوی یک رستاخیز عظیم فکری استفاده شده است:(وَلَقَدْ صَرَّفْنا فی هذَا الْقُرْآن لِلنّاسِ مِنْ کُلِّ مَثَل...) .(6)

14. تلاوت آیات قرآن برای انسانها مایه پاکی روح و تصفیه دل و پرورش و رشد ملکات عالی است:(...یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ...).(7)

15.قرآن حاوی بهترین سخنان است، سخنانی که هر یک از دیگری دلپذیرتر و روح پرورتر است:(اَللّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً...).(8)

ص : 7

16. قرآن دربردارنده بهترین داستانهاست هم از نظر جاذبه، و هم از نظر نتیجه های عالی و انسانی:(نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ...) .(1)

17. تمام مسایلی که در سرنوشت انسان از نظر سعادت و نیک بختی یا شقاوت و بدبختی مؤثر است در آن بازگو شده:(...وَنَزَّلْناعَلْیکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْء...) .(2)

18. وبالأخره قرآن محکی است برای سنجشِ حق، وجداسازی آن از باطل، و معیاری است برای یک نظام ارزشی: (تَبارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرقانَ عَلی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً) .(3)

19. روی این جهات برای اثبات صدق دعوی پیامبر اسلام، گویاترین معجزه است:(أَوَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ یُتْلی عَلَیْهِمْ...) .(4)

20. و درست به همین دلیل کتابی است که هیچ گونه شک و تردید در آن راه ندارد:(ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ...) .(5)

2. شناخت انسان.

بحث نخست، بُعد اجتماعی دارد در حالی که بحث دوم دارای بعد فلسفی است، در اهمیت بحث نخست کافی است که قرآن در آغاز سوره «بقره» که پیرامون دو گروه به نام «مشرک» و «منافق» سخن گفته است درباره گروه نخست به دو آیه اکتفا کرده در حالی که درباره گروه دوم سخن را با سیزده آیه با ترسیم دو مثل بدیع و جالب، به پایان رسانیده است.(1)

و این می رساند که شر نفاق و خطر منافق بیش از کافر و مشرک است.

حتی برخی مدعی هستند که اگر مجموع آیات مربوط به «نفاق» را در یک جا گرد بیاوریم سه جزء از اجزای سی گانه قرآن را تشکیل می دهند و در حقیقت یک دهم قرآن مربوط به بیماری نفاق وزندگی منافقان عهد رسالت است.

نگارنده تاکنون موفق به شمارش آیات مربوط به نفاق و منافقان نشده ولی یادآور می شود که این موضوع در سوره های زیادی مورد بحث واقع شده است. مانند سوره های :

بقره، آل عمران، نساء، مائده، انفال، توبه، عنکبوت، احزاب، محمّد، فتح، حدید، مجادله، حشر و منافقین.

در اهمیت بحث دوم کافی است که شناخت هیچ چیزی برای انسان بالاتر از شناخت خود او نیست او و دیگر شناخت ها را برای بالا بردن معرفت خود می خواهد، طبعاً شناخت خویش برای او هدفی اصیل وذاتی خواهد بود.

ولی شناخت این اعجوبه خلقت با ابعاد مختلفی که دارد در این

ص : 9

صفحات نمی گنجد طبعاً بایداز زاویه محدودی به او نگریست و مورد بررسی قرار داد، از این جهت محور بحث در این بخش، سرگذشت خلقت و آفرینش او، غرایز و تمایلات درونی وی، و ارج و ارزش و سرانجام اختیار و آزادی او است و بحث پیرامون دیگر ابعاد او موکول به وقت دیگر می گردد.

در سال هزار و سیصد و پنجاه و چهار از نگارنده کتابی تحت عنوان «دوست نماها» به عنوان تفسیر سوره «منافقین» انتشار یافت که مورد استقبال نسل معاصر و بالأخص نسل جوان قرار گرفت. و بارها در تیراژ بس وسیعی منتشر گردید و همین امر سبب شد که در این سری از «تفسیر موضوعی»، موضوع «نفاق و منافقان» به صورت گسترده تر مطرح گردد و غالب آیات آن مطرح، و در قسمتهای تاریخی و شأن نزول آیات از مصادر اصیل تاریخی ومذهبی کمک گرفته شود. و نیز یادآور می شود که در گذشته نه چندان دور پیرامون این موضوع دو کتاب به زبان عربی منتشر شده که یکی به نام «المنافقون فی القرآن» (1) نگارش «عبدالأمیر قبلان» مفتی شیعیان لبنان، و دیگری به نام «النفاق والمنافقون فی عهد رسول اللّه» به قلم ابراهیم علی سالم مصری است(2) کتاب نخست به جمع و تنظیم آیات بیشتر پرداخته در حالی که دومی به بیان حوادث منافقان در صدر اسلام و ویژگیهای آنان، همت گمارده است و ما در عین تشکر و سپاس از هر دو مؤلف بیشتر تحت تأثیر نگارش دوم قرار گرفته و از خطوط او الهام گرفته ایم.

و در بحث دوم، جنبه فلسفی آن بیشتر مورد نظر ما بود از این جهت

ص : 10

موضوع «حریت و آزادی» انسان را به صورت گسترده مورد بحث قرار داده ایم.

در پایان از همه کسانی که ما را در پیمودن این راه (تفسیر موضوعی) تشویق کرده و به کار کوچک ما با دیده لطف و مرحمت نگریسته و آن را مفید و سودمند تلقی می نمایند تشکر می کنیم و از خداوند بزرگ خواهانم که ما را در خدمت به «ثقلین» _ کتاب و عترت _ دو یادگار پیامبر گرامی، اخلاص و پیراستگی عطا بفرماید.

قم. مؤسسه امام صادق (علیه السلام)

دهم شعبان 1405ه_.ق

برابر با

11 اردیبهشت ماه 1364 ه_. ش

جعفر سبحانی

ص : 11

ص : 12

رَجُلاً أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللّهُ وَقَدْ جاءَکُمْ بِالْبَیِّناتِ مِنْ رَبِّکُمْ وَإِنْ یَکُ کاذِباً فَعَلَیْهِ کِذْبُهُ وَإِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ...)(غافر/28)

7.(إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللّهِ وَاللّهُ یعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَاللّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقینَ لَکاذِبُونَ)(منافقون/1)

8.(وَإِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ وَإِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَولِهِمْ کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ...)(منافقون/4)

می کرد، چنین گفت: آیا فردی را می کشید که می گوید خدا پروردگار من است در حالی که با دلایل روشن به سوی شما آمده است، اگر دروغ می گوید ضرر آن متوجه خود او خواهد بود و اگر راست می گوید برخی از آنچه که می گوید به شما اصابت خواهد نمود».

7.«آنگاه که افراد منافق به سوی تو می آیند می گویند: ما گواهی می دهیم که تو پیامبر خدا هستی وخدا می داند تو پیامبر او هستی، خدا گواهی می دهد که منافقان دروغگویانند».

8.«هنگامی که آنان را می بینی، شکل و قیافه آنها تو را به شگفت می آورد و اگر سخن بگویند (بر اثر قیافه حق به جانبی که به خود می گیرند) تو را به سخنان خود جلب می نمایند، گویی چوب هایی هستند که به دیوار تکیه داده شده اند».

خود را پنهان کرده وغیر آن را اظهار می دارد.

آیین اسلام به صورت یک شریعت الهی در محیط مکه ظهور کرد، و پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)سیزده سال تمام در آنجا به تبلیغ و ترویج شریعت خود پرداخت و در پوشش تحمل رنجها و دردهای فراوانی توانست گروهی را هدایت کند و ندای آسمانی خود را به گوش مردم مکه و اطراف آن برساند.

افراد مؤمن به او، در سرزمین مکه، کاملاً در اقلیت و ناتوانی بودند، و از مثلثی به نام «مؤمن» و «مشرک» و «منافق» خبری نبود، بلکه ایمان و کفر رو در روی یکدیگر قرار گرفته، و ضلع سومی اصلاً وجود نداشت.

«نفاق» در مقابل اسلام، خاصیت محیطی است که اسلام و مسلمانان دارای قدرت و نیرو باشند و مخالف به خاطر ترس از قدرت، نتواند اظهار مخالفت کند، در این موقع است که گروه «مخالف» راه «نفاق» را در پیش می گیرند، و خلاف آنچه را که در دل دارند اظهار می نمایند، و چنین شرایطی برای مسلمانان فقط در مدینه، فراهم گردید.

رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)پس از سیزده سال اقامت در مکه به خاطر خنثی ساختن توطئه «قریش» که قصد ترور او را داشتند، سرزمین مکه را به عزم اقامت در مدینه ترک گفت و مهاجرت، موقعی صورت پذیرفت که «انصار»آمادگی خود را برای دفاع از وجود پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)اعلام کرده و اکثریت قابل ملاحظه ای از آنان ایمان آورده بودند. در چنین شرایطی بود که بذر نفاق در قلوب گروهی از افراد دو قبیله انصار پاشیده شد، و به خاطر یک رشته علل روانی وتعصب های پنداری رشد نمود، و حزب نفاق به کمک «مشرکان» منطقه، خصوصاً «مکه» و یهودان «مدینه» و «خیبر» کاملاً شکل گرفت، و برای مسلمانان گرفتاری هایی

ص : 16

پدید آورد و توطئه های آنان، وقت گرانبهای پیامبر خدا را گرفت.

در همان روز ورود پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)که هنوز مرکب پیامبر زانو به زمین نزده و استراحت گاه او تعیین نشده بود، وقتی پیامبر از کنار «عبداللّه» گذشت او با خود اندیشید که پیامبر بر او وارد خواهد شد، با قیافه خاصی رو به پیامبر کرد وگفت: «برو سراغ کسانی که تو را فریب داده اند و تو را به این نقطه آورده اند، بر آنها وارد شو و ما را فریب مده».

او با گفتار خود عناد خویش را نسبت به رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)ابراز کرد، ولی پیامبر با سکوت شکوهمندی از کنار او گذشت، سعد بن عباده فوراً خود را به رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)رسانید و عذر گفتار او را خواست و گفت: «از گفتار او چیزی بر دل شما ننشیند، اوسیان و خزرجیان تصمیم گرفته بودند که او را بر خود رئیس و فرمانروا سازند، او مشاهده می کند که ورود شما، سرنوشت او را دگرگون ساخته و فرمانروایی را از او سلب کرده است پس چه بهتر برما وارد شوی، ما خزرجیان صاحبان قدرت و عزت هستیم».(1)

این اولین و آخرین بار نیست که این مرد، کینه خود را آشکار می سازد، بلکه پس از گذشت زمانی که کار اسلام بالا گرفت، و شرک در محیط مدینه نابود گردید و عبداللّه به ظاهر اسلام آورد، باز دشمنی خود را به نحوی آشکار می ساخت.

روزی رسول گرامی برای عیادت «سعد بن عباده» رهسپار خانه او شد و در مسیر راه به دژ «عبداللّه بن ابی اوسی» رسید و مشاهده کرد که عبداللّه در میان گروهی مشغول سخن گفتن است، پیامبر که مظهرعالی اخلاق بود نخواست با بی اعتنایی از آنها بگذرد، از این جهت از مرکب خود فرود آمد و در

ص : 18

میان آنان نشست، مقداری قرآن تلاوت کرد و آنان را به سوی خدا دعوت نمود و همگان را به یاد خدا افکند و از خشم او بیم داد و به رحمت او امیدوار ساخت.

وقتی پیامبر از سخنان خود فارغ گردید، عبداللّه رو به پیامبر کرد و گفت: سخنی بهتر از سخنان تو نیست و اگر واقعاً حق است چه بهتر در خانه خود بنشینی و هر کس به سراغ تو آمد، به او بگویی و اگر کسی به خانه تو نیامد بر او فشار نیاوری و به جلسه او وارد نشوی و سخنی را که او دوست ندارد نگویی.

اتفاقاً در مجلس «عبداللّه» مسلمان غیوری به نام «عبداللّه بن رواحه» بود وی برای جبران اهانتی که عبداللّه به رسول خدا روا داشت رو به پیامبر کرد وگفت: ای رسول خدا، ما را در پوشش رحمت خود قرار ده، به مجالس و منازل ما تشریف بیاور، به خدا سوگند از تشریف فرمایی تو خوشحال می شویم، خدا ما را به وسیله تو عزیز گردانیده و هدایت کرده است.

در این موقع رسول گرامی از جای خود برخاست و به منزل «سعد بن عباده» رفت، سعد از چهره گرفته پیامبر فهمید که حادثه ای رخ داده است، وقتی از جریان امر آگاه شد، پوزش پیشین را تکرار کرد و گفت: ای پیامبر خدا با او مدارا کن به خدا سوگند آن روز که تو برای هدایت ما برانگیخته شدی ما مقدمات تاجگذاری او را فراهم می کردیم، او تصور می کند که تو مایه به هم خوردن وضع او شده ای.(1)

ص : 19

دومین رهبر منافقان«ابو عامر اوسی» بود. او پس از اندک زمانی حجاب نفاق را کنار زد کفر خود را آشکار ساخت و هرگز بسان «عبداللّه بن ابی» در پوشش نفاق باقی نماند، او در میان قوم خویش نیز مطاع و محترم بود، و در دوران جاهلیت، تمایلاتی به مسیحیت پیدا کرد و عبای مویین خشنی را پوشید، تا آنجا که او را «راهب» می نامیدند، عمل ریاکارانه او مقام و موقعیتی برای او بخشیده بود.

وقتی پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)با آن آیین کامل و معنویت عظیم وچشمگیر، وارد مدینه شد، او حضور رسول خدا رسید و مذاکره ای به شرح یاد شده در زیر، میان آنان انجام گرفت.

ابوعامر: آیینی را که آورده ای، چه آیینی است؟

پیامبر: آیین حنیف و دین ابراهیم (علیه السلام)است.

ابوعامر: من بر همان آیین هستم.

پیامبر: نه چنین نیست، تو هرگز بر آیین او نیستی.

ابوعامر: تو بر آیین ابراهیم مسایلی را وارد کرده ای که هرگز از آن نیست.

پیامبر: من آیین ابراهیم را به صورت درخشان و پیراسته از پیرایه آورده ام.

ابوعامر: هرکس دروغ بگوید خداوند او را در غربت بمیراند.

پیامبر: من هم می گویم خداوند دروغگو را به همین سرنوشت دچار سازد.

ابوعامر در توطئه بر ضد پیامبر و مسلمانان از پای ننشست تا این که از مدینه به مکه گریخت و به مشرکان پیوست و پس از فتح مکه به طائف پناهنده شد و پس از گشودن طائف به «شام» رفت و در «دومة الجندل» که از نقاط

ص : 20

مرزی «شام» است، سکنی گزید و به منافقان مدینه دستور داد که با فرمانروای «دومة الجندل» مکاتبه کنند و او را بر تسخیر مدینه تشویق کنند.

ابوعامر همان فردی است که دستور دادمنافقان قبیله «بنی غنم بن عوف» برای حزب نفاق مرکزی به نام «مسجد» بسازند و در مواقع نماز همگی در آنجا گرد آیند و این مرکز در نزدیکی های مسجد «قبا» ساخته شد، چون این بنا، مرکز توطئه و تفرقه بود، خدا نام آن را مسجد «ضرار » نامید(1) و به پیامبر دستور داد که آنجا را با خاک یکسان سازد و سرانجام ابوعامر در شام غریبانه دور از اهل و عیال جان سپرد.(2)

این دو نفر از سران نفاق بودند، و اسامی و شرح زندگی سران دیگر را در آینده به مناسبت هایی خواهیم نگاشت.

حدید، مجادله، حشر، منافقون و تحریم از آنان سخن گفته است، خود نشانه خطرناک بودن وحادثه آفرینی این حزب درعصر رسول خدا بوده است.

منافقان آن زمان درست مانند منافقان مسلمان نمای برخی از کشورهای اسلامی امروز بودند که در عین ادعای اسلام با صهیونیسم بین المللی و کفر جهانی کاملاً در ارتباطند و در اردوگاههای آنان شریک و سهیم اند و همین ها هستند که ضلعی از اضلاع مثلث منحوس (شرک، نفاق، یهود) را تشکیل می دهند.

اگر قضیه فلسطین حل نمی گردد و قدس عزیز باز پس گرفته نمی شود، و کشورهای اسلامی روز به روز وابسته تر می گردند، و نفوذ استعمار به صورت نامرئی عمیق تر می شود به خاطر سران نفاق است که در عین ادعای اسلام با اردوگاه یهود و کفر جهانی در ارتباط می باشند و عضو حساس و کارآی چنین اتحادیه ها به شمار روند.

مقام عمل خلاف آنچه را که می گوید انجام می دهد.(1)

مسأله مهم درباره حزب نفاق صدر اسلام این است که تا پیامبر خدا در قید حیات بود، این حزب در مقایسه با مقام رسالت، فعالیت و تحرک داشت ولی پس از درگذشت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)حزب نفاق آنچنان در سکوت وجمود فرو رفت و فروکش کرد که در تاریخ از فعالیت و تلاش آنان خبری دیده نمی شود.

حال راز این جریان چه بود؟ این مطلبی است که باید در پایان بحث به تحلیل آن پرداخت و علل فروکش کردن آن را به دست آورد، و اجمالاً خواهیم گفت. نفاقی فروکش کرد، نفاقی دیگر پدید آمد.

دید فرق «دروغ» با «نفاق»چیست؟ در این مورد به گونه ای فشرده توضیح می دهیم.

درحالی که اختلاف کذب، همان تضاد سخن با حقیقت و واقع است، بهگونه ای که سخن با واقع مطابق نیست یعنی: وقتی به خارج از محیط سخن، مراجعه می کنیم برای گفتار طرف، مصداق و حقیقتی نمی یابیم.

این بیان تفاوت اجمالی میان «نفاق» و «کذب» است، و اگر بخواهیم این بیان را در قالب فنی بریزیم، باید بگوییم میان «نفاق» و «کذب» از چهار نسبت معروف «عموم وخصوص من وجه» است. بدین معنی که این دو صفت گاهی از هم جدا می شوند و گاهی هر دو بر یک مورد صدق می نمایند.

مثلاً هرگاه یک فرد مادی دم از خدا و سرای دیگر بزند که هرگز به آن عقیده ندارد، ریاکار و منافق می باشد وبرون و درون او با هم مطابق نیست هر چند سخن او عین حقیقت وواقعیت است.

در صورتی که اگر فردی از فرضیه باطلی مانند فرضیه بطلمیوس جداً طرفداری کند، سخن یک چنین فرد، از نظر ما دروغ است، هر چند منافق نیست، زیرا سخنی را می گوید که به آن معتقد است.

پس در مورد نخست «نفاق» صادق است ولی «دروغ» صادق نیست، در حالی که در مورد دوم «کذب» منطبق است ولی «نفاق» منطبق نیست.

گاهی هر دو عنوان به یک کلام و به یک شخص منطبق می گردد و آن در صورتی است که طرف از سخن باطلی دم بزند که خود به آن معتقد نباشد. در این جا از آن نظر که به سخن خود معتقد نیست، عنوان «نفاق» و «منافق» منطبق می گردد، و از آن نظر که خود سخن، فاقد واقعیت وحقیقت می باشد مسأله «دروغ» و «دروغگو» مطرح می شود، و صحیح است که به این سخن هم عنوان «دروغ» و هم «نفاق» بدهیم وگوینده را نیز «دروغگو» و «منافق»

ص : 25

بنامیم.(1)

در آیات قرآنی به این نوع تفاوت اشاره ای شده است که برخی را یادآور می شویم.

قرآن هر کجا درباره «نفاق» و «منافق» سخن می گوید مسأله را از دریچه «دوئیت زبان با دل» ویا «تخالف لسان با قلب» بررسی می کند. چنان که می فرماید:

(وَلِیَعْلَمَ الَّذِینَ نافَقُوا ... یَقُولُونَ بِأَفْواِهِهِمْ ما لَیْسَ فی قُلُوبِهِمْ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِما یَکْتُمُونَ) .(2)

«تا افراد منافق بدانند... آنان با زبان چیزی می گویند که در قلبهای خود وجود ندارد خداوند به آنچه که پنهان می کنند داناتر است».

وباز می فرماید:

(یا أَیُّهَا الرَّسُولُ لا یَحْزُنْکَ الَّذِینَ یُسارِعُونَ فِی الکُفْرِمِنَ الَّذِینَ قالُوا آمَنّا بِأَفْواهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ...) .(3)

«ای پیامبر خدا، کار آنان که به سرعت به سوی کفر پیش می روند تو را غمگین نسازد، از آن افرادی که به زبان گفتند ایمان آوردیم در حالی که دلهای آنان ایمان نیاورده است».

این دو آیه که هر دو درباره منافق سخن می گویند مسأله را روی دوئیت زبان با قلب مطرح کرده و از این نظر آنان را منافق قلمداد می نمایند. در

ص : 26

حالی که قرآن هر موقع درباره راست و دروغ سخن می گوید، مسأله را از دریچه حقیقت داشتن و یا فاقد حقیقت بودن می نگرد. مثلاً در داستان مباهله پیامبر با سران نجران چنین آمده است:

(...ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ) .(1)

«آنگاه همدیگر را نفرین کنیم ولعنت خدا را بر افراد دروغگو قرار دهیم».

در جریان سرگذشت مردم «نجران» صحت گفتار طرفین مطرح است و این که آیا گفتار پیامبر حق و عین حقیقت است و یا گفتار سران نجران که برای حضرت مسیح مقامی مانند الوهیت معتقد بودند، واقعیت دارد؟ و هرگز مسأله دورویی و این که یکی از طرفین یا هر دو به گفته خود معتقد نیست. مطرح نمی باشد و همچنین است دیگر مواردی که در قرآن لفظ «کذب» در آنها به کار رفته است.

تا این جا تفاوت «نفاق» و«دروغ» روشن شد، اکنون به گونه ای به توضیح مطلب دیگری که تفاوت «تقیه» با «نفاق» باشد و خود نیز حائز اهمیت است، می پردازیم.

شایسته و احیاناً واجب است.

پاسخ این پرسش این است که «تقیه» با «نفاق» تفاوت جوهری دارد، و هرگز اولی ازمقوله دومی نیست که تنها در حکم (تجویز وتحریم) با هم تفاوت داشته باشند.

توضیح این که لفظ «نفاق» در لغت عرب معنی خاصی دارد و برای نخستین بار قرآن روی مناسبت با معنی اصلی (1)آن را در معنی دیگری یعنی «دورو» به کار برده و پیش از نزول قرآن چنین اصطلاحی وجود نداشته است.

ابن منظور مصری که در سال 630 دیده به جهان گشوده، و در سال 711 درگذشته است، در کتاب ارزشمند خود «لسان العرب»(2) می نویسد:در احادیث لفظ «نفاق» با دیگر مشتقاتش از اسم و فعل زیاد وارد شده است واین اصطلاح یک اصطلاح اسلامی است که عرب پیش از آن با چنین اصطلاحی آشنا نبود، هر چند خود لفظ در میان آنان وجود داشته است و مقصود از آن در این اصطلاح کسی است که «کفر» را پنهان داشته و خلاف آن را اظهار کند.

بنابراین به کار بردن لفظ «منافق» درباره افراد «دورو» یک اصطلاح قرآنی است نه اصطلاح عمومی و قرآن این لفظ را در خصوص آن گروه از کافران و

ص : 28

فاقدان ایمان به کار می برد که با داشتن کفر باطنی ایمان را آشکار می سازد، چنان که می فرماید:

(إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللّهِ وَاللّهُ یعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَاللّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقینَ لَکاذِبُونَ) .(1)

«آنگاه که افراد منافق به سوی تو می آیند می گویند: ما گواهی می دهیم که تو پیامبر خدا هستی وخدا می داند تو پیامبر او هستی، خدا گواهی می دهد که منافقان دروغگویانند».

قرآن در این آیه لفظ «منافق» را درباره آن گروه از دورویان به کار می برد که مدعی ایمانند در حالی که در دل فاقد آن می باشند.

بنابراین، نفاق هر نوع دورویی و اظهار خلاف باطن نیست، بلکه آن نوع اظهار خلاف است که فرد، کفر را پنهان بدارد و ایمان را آشکار سازد.

در حالی که جریان در تقیه بر عکس است. فرد تقیه گر کفر را اظهار داشته و ایمان را پنهان می دارد. چنان که قرآن درباره مؤمن آل فرعون می فرماید:

(وَقالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَونَ یَکْتُمُ إِیمانَهُ...) .(2)

«مردی از خانواده فرعون که ایمان خود را پنهان می داشت و کفر خود را اظهار می کرد، چنین گفت:...».

این آیه یکی از آیات مربوط به تقیه است ونشان می دهد که در مورد تقیه مسأله درست نقطه مقابل نفاق است و فرد تقیه گر پنهان کننده ایمان و آشکار

ص : 29

کننده کفر، بر خلاف منافق می باشد.

روی این اساس روشن می شود که تقیه با نفاق در هدف و انگیزه نیز متفاوت می باشد،هدف از نفاق افساد در جامعه و دگرگون ساختن نظام اسلامی است. در حالی که هدف در تقیه اصلاح و یا لااقل حفظ جان و مال و مقام مشروع است.

مؤمن آل فرعون برای حفظ جان موسی (علیه السلام)تقیه می کرد، یعنی هدف او از هماهنگی با فرعونیان این بود که جان افرادی مانند موسی را حفظ کند از این جهت رو به آنان کرد و چنین گفت:

(...أَتَقْتُلُونَ رَجُلاً أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللّهُ وَقَدْ جاءَکُمْ بِالْبَیِّناتِ مِنْ رَبِّکُمْ وَإِنْ یَکُ کاذِباً فَعَلَیْهِ کِذْبُهُ وَإِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ...).(1)

«آیا فردی را می کشید که می گوید خدا پروردگار من است در حالی که با دلایل روشن به سوی شما آمده است، اگر دروغ می گوید ضرر آن متوجه خود او خواهد بود و اگر راست می گوید برخی از آنچه که می گوید به شما اصابت خواهد نمود».

اگر فرد تقیه گر برای اصلاح و حفظ جان، اظهار کفر کرده و ایمان را پنهان می دارد، منافق برای افساد، در ظاهر با افراد با ایمان هماهنگی می کند، در حالی که فاقد آن است. قرآن در این مورد می فرماید:

(وَمِنَ النّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنّا بِاللّهِ وَبِالْیَومِ الآخِرِ وَما هُمْ بِمُؤْمِنینَ* وَإِذا قیلَ لَهُمْ لاتُفْسِدُوا فِی الأَرْضِ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ) .(2)

ص : 30

«برخی از مردم هستند که می گویند ما به خدا و سرای دیگر ایمان داریم ولی هرگز مؤمن نیستند هر موقع به آنان گفته می شود در روی زمین افساد نکنید می گویند ما اصلاح طلبانیم».

این بیان گسترده می رساند که این دو حالت (نفاق و تقیه) از نظر ماهیت و هدف با هم تفاوت روشنی دارند. از نظر ماهیت «نفاق» اظهار ایمان و پنهان داشتن کفر است در حالی که تقیه بر خلاف آن می باشد.

هدف از نفاق منافق، افساد و براندازی است در حالی که هدف از تقیه، اصلاح و حفظ جان وناموس ومال است.

در این جا نظر شما را به آیه یاد شده در زیر جلب می کنیم که چگونه هدف منافق را در موقع قدرت و تمکن تشریح می کند، آن جا که می فرماید:

(وَمِنَ النّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَیُشْهِدُ اللّهَ عَلی ما فی قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصام* وَإِذا تَوَلّی سَعی فی الارْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَیُهْلِکَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللّهُ لا یحِبُّ الْفَسادَ) .(1)

«گفتار برخی از مردم در زندگی این جهان، برای تو خوش آیند است و خدا را بر آنچه که در دل دارند گواه می گیرند، آنان بدترین دشمنان می باشند زیرا اگر مصدر کار شدند کوشش می کنند در روی زمین فساد کنند وکشت وزرع ونسل و فرزندان را به فساد بکشند و خدا فساد را دوست نمی دارد».

در این جا نکاتی را یادآور می شویم:

1. احادیثی از حضرت صادق (علیه السلام)پیرامون تقیه وارد شده است که آن را از نظر ماهیت و اهداف به صورت روشن بیان می کند. تقیه از نظر امام صادق (علیه السلام)سپر مؤمن است که با آن شر را از خود دفع می کند چنان که

ص : 31

می فرماید: «التقیة جنة المؤمن».(1)

و در حدیثی دیگر می فرماید: «اصحاب کهف» ایمان را پنهان و شرک را اظهار کردند و از این جهت دارای دو پاداش گردیدند.

این دو حدیث ماهیت تقیه را توضیح می دهد که آن عبارت از این است که مرد با ایمان به خاطر اهدافی، ایمان خود را پنهان می دارد، و کفر را اظهار می کند، و در حقیقت از تقیه به عنوان سپر بهره می گیرد.

و نیز امام صادق (علیه السلام)در حدیثی دیگر یکی از اهداف تقیه را مطرح می کند و می فرماید: «تقیه از آن نظر تشریع شده است که به وسیله آن خونها محفوظ بماند».(2)

2. ممکن است گفته شود در برخی از روایات موضوعی به نام «ذولسانین» مطرح گردیده و از آن نکوهش شده است و هدف از آن، این است که زبان ظاهری با زبان باطنی مخالف باشد، در این صورت چگونه می توان تقیه را توجیه کرد در حالی که فرد تقیه گر نیز به یک معنی «ذولسانین» است.

پاسخ این سؤال روشن است زیرا آن نوع «دورویی» بد ونکوهیده است که هدف از آن سودجویی و کسب مقام و یا آسیب رسانی به دیگری باشد، ولی اگر فردی از این «دورویی» برای حفظ جان و ناموس و مقام خود بهره بگیرد نه تنها نکوهیده نیست بلکه در مواردی از نظر عقل لازم و واجب می باشد.

3. غالباً منافق در قرآن به آن گروه گفته می شود که اظهار ایمان می کنند، و در باطن کافرند، ولی احیاناً به گروه دیگری نیز گفته می شود که در

ص : 32

اعماق دل به حقانیت اسلام و آورنده آن پی برده اند، امّا برتری طلبی ها و تعصب های جاهلی مانع از آن است که در ظاهر به آن اعتراف کنند و این افراد نیزبه گونه ای منافق می باشند زیرا ظاهر آنان با آنچه که در اعماق دل دارند یکسان نیست، و قرآن درباره این افراد می فرماید:

(وَجَحَدُوا بِها وَاسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَعُلُوّاً...) .(1)

«دلایل نبوت پیامبر ما را به خاطر برتری طلبی ها و ستم جویی ها انکار کردند ولی در باطن به صحت آن یقین داشتند».

عداوت و دشمنی این دو نفر جای شگفت نیست، زیرا هر انسان مادی بالأخص مادی اخلاقی، دشمن معنویت می باشد و از ندای آزادی، ناراحت می گردد. شگفت در گرایش فرزندان این دو منافق به آیین اسلام است، گرایشی که در راه آن، سر از پا نشناخته و با تمام توان در راه آن جان بازی می کردند، و از جانبازان و پیش مرگان راه حق و حقیقت به شمار می رفتند، و به حق می توان آنان را مصداق بارز :(یُخْرِجُ الحَیَّ مِنَ المَیِّتِ...) (1) :«زنده را از مرده بیرون می آورد» شمرد.

اینک توضیحی در این قسمت:

1. «حنظله» فرزند منافق شماره دو،در جریان جنگ اُحد، وضع بس شگفت آوری داشت در حالی که پدرش ابوعامر همراه مشرکان از مکه به سرزمین اُحد آمده بود، ولی فرزند او حنظله در صف مجاهدان اسلام شمشیر می زد، عواطف پدری و فرزندی او را از گرایش به حق و از کشیدن شمشیر بر چهره منافق باز نداشت.

او با دختر «عبداللّه بن ابی» مرد شماره یک نفاق، ازدواج کرده بود، شب زفاف او، با حرکت مسلمانان از مدینه به سرزمین «اُحد» مصادف بود اوبا استجازه از پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)یک شب در مدینه توقف کرد، و فردای آن روز بستر شهادت را بر حجله عروس ترجیح داد و بامدادان، با نوعروس خود وداع نمود، و به سرزمین احد، میعادگاه عاشقان «لقاء اللّه» شتافت و پس ازنبردی قهرمانانه نقش زمین گردید، و روح او به جهان ابدیت پیوست، از آنجا که او پیش از انجام غسل جنابت، به میدان شتافته بود، پس از شهادت، فرشتگان

ص : 34

آسمان او را غسل دادند، از این جهت او را «غسیل الملائکه» خواندند.(1)

«حنظله» فرزند «ابو عامر»، و «جمیله» دختر « عبداللّه بن ابی» بودند، هر اندازه که پدر آندو نسبت به اسلام کینه میورزیدند، این دو نفر به اسلام و آورنده آن عشق میورزیدند.

«جمیله» همسر «حنظله» بود که در جنگ احد به شهادت رسیده ، وقتی «حنظله» با عروس خود خواست وداع کند فوراً او چهار نفر را به خانه خود دعوت کرد و آنان را گواه گرفت که دیشب مراسم عروسی انجام گرفته و میان دو دلباخته راه خدا، آمیزش رخ داده است آنگاه افزود: دیشب در عالم رؤیا دیدم که آسمان شکافت وحنظله بالا رفت، آنگاه آسمان به هم پیوست و من از این رؤیا فهمیدم که شوهرم فردا در بستر شهادت خواهد افتاد و روان او به جهان بالا خواهد رفت و شربت شهادت خواهد نوشید.

یکی از فرزندان عبداللّه بن ابی که از دل باختگان اسلام و شیفته رسول گرامی(صلی الله علیه وآله وسلم)بود، بسیار اصرار میورزید که پدر ایمان بیاورد و دست از نفاق بردارد، روزی به رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)پیشنهاد کرد که اجازه دهد آب وضوی او را جمع کند، و آن را به پدر بنوشاند شاید از این راه در او دگرگونی حاصل شود او این برنامه را انجام داد ولی اثر نبخشید.

عبداللّه بن ابی بارها در مجالس انصار سخنان تندی، پشت سر پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)می گفت و می افزود: فرزند «ابی کبشه»(2) (کنایه از پیامبر ) وضع ما را دگرگون و ناراحت ساخت فرزند وی از شنیدن سخنان پدر برافروخته شد

ص : 35

سرانجام از پیامبر اجازه خواست که به زندگانی پدر خاتمه بخشد پیامبر اجازه نداد و به او گفت: تو در حقّ او پیوسته نیکی کن.

قرآن درباره این مرد وپیروان او می گوید:

(وَإِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ وَإِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَولِهِمْ کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ...) .(1)

«هنگامی که آنان را می بینی، شکل و قیافه آنها تو را به شگفت می آورد و اگر سخن بگویید (بر اثر قیافه حق به جانبی که به خود می گیرند) تو را به سخنان خود جلب می نمایند، گویی چوب هایی هستند که به دیوار تکیه داده شده اند».

جمله (خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ) بیانگر حال امثال عبداللّه بن ابی است که در برابر منطق قرآن بسان چوب خشک به دیوار تکیه کرده وکوچک ترین حرکت و انفعالی از خود نشان نمی دادند.

که او توانسته بود یک شبکه سیصد نفری را در دل جامعه اسلامی پدید آورد و آنها را به تجسس درکارهای مسلمانان و مداخله و خرابکاری در امور آنان وادار سازد.

شبکه که پیش از او نیز به اسلام تظاهر می کردند اسلام نفاقی بود و بعید نیست که این تظاهر از طرف یاران او به منظور دست یابی بر اسرار و رموز کارهای جامعه اسلامی صورت می گرفت تا به موقع مانند جاسوسان، ضربه های خود را بر پیکر اسلام وارد سازند.

اکنون ببینیم که این شبکه در طول حیات سیاسی اسلام در زمان پیامبر چگونه بر ضد منافع مسلمین تلاش وکوشش می کرد و چگونه پیامبر نقشه های آنان را به هم می زد.

ص : 40

ولی هرکس بر خدا توکل کند، خداوند با قدرت وحکیم است».

3.«آنگاه که منافقان و بیمارگونگان می گفتند که خدا وپیامبر او ما را فریب داده اند (و نوید پیروزی جز فریب چیزی نیست)».

(و تصور می کنند که می توانند با سپاه نیرومند قریش درافتند و پیروز شوند) ولی هرکس بر خدا توکل کند، خداوند با قدرت وحکیم است».

تاریخ به طور دقیق محل گفتار آنان را در جنگ «بدر» تعیین نمی کند و این که این گروه در چه زمانی به تضعیف روحیه ها می پرداختند، همین اندازه می توان گفت که این کار، نخستین کار تخریبی آنان در این نبرد سرنوشت ساز بود و می خواستند روحیه ها را ضعیف وناتوان سازند.(1)

تضعیف روحیه ها، کار پیوسته منافقان بود، و در جنگ «احزاب» به این عمل دست زدند، آنجا که قرآن از آنان نقل می کند:

(وَإِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَالَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللّهُ وَرَسُولُهُ إِلاّ غُرُوراً) .(2)

«آنگاه که منافقان و بیمارگونگان می گفتند که خدا وپیامبر او ما را فریب داده اند (و نوید پیروزی جز فریب چیزی نیست)».

پیروزی اسلام و سالم بودن پیامبر و کشته شدن گروهی و اسیر گشتن گروه دیگری از مشرکان را، به سمع مسلمانان می رسانیدند «کعب اشرف» که از طرف پدر عرب، و از طرف مادر یهودی بود وبا حزب نفاق سر وسری داشت گفت: اگر این گزارش راست باشد باید زیر زمین بهتر از روی آن باشد.

انتشار خبر پیروزی، حزب نفاق را سخت لرزاند ولی باز دست از شیطنت خود برنداشته و به یکی از یاران صمیمی رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)«ابو لبابه» گفتند: جریان به گونه دیگر است و مسلمانان پا به فرار نهاده اند و محمّد کشته شده و نشانه قتل محمد شتر او است که «زید» بر آن سوار شده و از ترس نمی داند که چه می گوید.

«اسامه» فرزند «زید» می گوید از گفتگوی آن منافق با «ابولبابه» آگاه شدم فوراً خود را به حضور پدر رسانیدم و گفتم واقعاً جریان همان طور است که تو می گویی، گفت: به خدا سوگند آری، در این موقع من با روحیه ای قوی و نیرومند راه را بر آن منافق بستم وگفتم: چرا بر ضد اسلام شایعه سازی می کنی؟ به همین زودی تو را معرفی می کنم، تا به سزای کردار خود برسی، منافق در حالی که در وحشت فرو رفته بود گفت: آنچه را که گفتم منهم از کسی شنیده ام.(1)

او برای فریب دادن پیامبر، به خدمات مادی تظاهر می کرد و در جنگ بدر وقتی عباس عموی پیامبر، اسیر گشت و با دادن مبلغی آزاد شد و اسلام آورد، پیامبر خواست او را با پیراهنی بپوشاند، از آنجا که او مرد بلند قدی بود پیراهنی که متناسب با اندام او باشد، پیدا نشد در این موقع عبداللّه که خود نیز مانند او بلند قد بود پیراهن خود را در اختیار پیامبر نهاد تا عموی خود را با آن بپوشاند(1) تا از این طریق پرده ای بر اعمال گذشته خود بیفکند و تمایلات مسلمانان را بر خود جلب نماید.

اگر با ما روبرو شوی، در این موقع مرد جنگ را باز می شناسی.(1)

این گستاخی باز برای پیامبر ویاران او قابل تحمل بود ولی آنان دست به کاری زدند که عهدشکنی خود را آشکار ساختند و آن این که زن یکی از انصار کالایی را برای فروش به بازار «بنی قین قاع» آورد و نزد مغازه یک زرگر یهودی نشست، یهودیان بازار خواستند به هر حیله ای شده است روی او را باز کنند ولی آن زن امتناع ورزید، زرگر، پایین جامه زن را به پشت او گره زد، آنگاه زن از جای خود برخاست، قسمتی از بدن او نمایان گشت و زن، مورد تمسخر جوانان یهودی قرار گرفت آن زن فریاد کشید، ناگهان مرد مسلمانی به زرگر حمله برد و او را کشت، یهودیان بی درنگ بر آن مرد مسلمان تاختند و او را کشتند بستگان آن مقتول، مسلمانان را به فریاد رسی دعوت کردند وجریان بالا گرفت.

به طور مسلّم مسأله هتک ناموس به تنها کافی است که گروهی را به هم بریزد تا چه رسد که قتل انسانی نیز به آن ضمیمه گردد از این جهت یهودیان بنی قین قاع احساس خطر کردند و مغازه های خود را بستند و به خانه های خود که در میان قلعه بلند و محکمی بود پناه بردند، تحصن در قلعه نشانه موضع گیری و مخالفت مستقیم آنان با رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)بود.

در این موقع دو نفر ازسران خزرج که با گروه «بنی قین قاع» در دوران جاهلیت پیمانی داشتند حضور پیامبر رسیده و سخنانی به شرح زیر یاد کردند:

«عبادة بن صامت» رو به رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)کرد وگفت: ای پیامبر خدا

ص : 46

من از پیمانی که با آنان بسته ام به سوی خدا و پیامبر اوپناه می برم، خدا و پیامبر او و افراد با ایمان را دوست می دارم.

ولی دست نفاق و عداوت با اسلام از آستین «عبداللّه بن ابی» در عین تظاهر به اسلام درآمد و گفت: من از پیمانی که با یهود بسته ام دوری نمی جویم، من از حوادث آینده خائف و ترسناکم پیامبر به او فرمود: تو نیز مانند عباده، پیمان خود را از آنها بازگیر ولی عبداللّه بن ابی با سماجت بیشتر اصرار داشت که پیامبر، پیمان او را با این گروه محترم شمارد و از کیفر آنان صرف نظر کند.

مسلمانان به فرمان پیامبر پانزده شبانه روز از نیمه شوال تا آغاز ذی القعده سال دوم هجرت، دژ آنها را محاصره کردند و در این نبرد پیامبر پرچم را به دست حمزة بن عبدالمطلب سپرد.

در این موقع رئیس حزب نفاق به دفاع از آنان برخاست و به صورت بس زننده به شفاعت از آنان پرداخت وگفتگویی به شرح زیر میان او و پیامبر درگرفت:

عبداللّه: درباره هم پیمانان من به نیکی رفتار کن آنگاه از پشت سر دست در جیب زره رسول خدا کرد.

رسول گرامی(صلی الله علیه وآله وسلم)از این کار بی ادبانه خشمگین شد و گفت: وای بر تو مرا رها کن.

عبداللّه: من رها نخواهم کرد تا در حقّ آنان نیکی کنی و من از حوادث آینده می ترسم که تو در یک روز همه آنها را درو کنی.

پیامبر: خدا یهودان بنی قین قاع وعبداللّه را از رحمت خود دور کند سپس فرمود: آنان را بگیر، خدا این کار را بر تو مبارک نکند آنگاه دستور داد که یهودان

ص : 47

بنی قین قاع زیر فرماندهی «عبادة بن صامت» در ظرف سه روز مدینه را ترک کنند.

این بار عبداللّه نیز به شفاعت برخاست و تصمیم گرفت به حضور رسول خدا برسد ولی یاران پیامبر به او اجازه ورود ندادند و پس از یک درگیری کوچک که منجر به مجروح شدن صورت ابی شد، او مأیوسانه برگشت.

شگفت این جا است که یهود موقع خروج از مدینه از زحمات عبداللّه بن ابی تقدیر کرده و گفتند: ما در شهری که با (ابو حباب) چنین رفتار شود زندگی نمی کنیم.(1)

در این موقع آیه ای در ستایش «عبادة بن صامت» و آیاتی در نکوهش از کار حزب نفاق فرود آمد:

قرآن درباره «عباده» چنین می فرماید:

(وَمَنْ یَتَوَلَّ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ).(2)

«هرکس خدا و رسول او و افراد با ایمان را دوست بدارد، حزب خدا، پیروز است».

آیاتی که درباره نکوهش حزب نفاق وارد شده است چنین است:

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الیَهُودَ وَالنَّصاری أَوْلیاءَ بَعْضُهُمْ أَولیاءُ بَعْض وَمَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی الْقَومَ الظّالِمینَ).(3)

«ای افراد با ایمان یهود و نصاری را به دوستی نگیرید آنان برخی دوستدار برخی

ص : 48

دیگرند و هر کس از شما آنان را دوست بدارد به حقیقت از آنها می باشد خدا افراد ستمگر را دوست نمی دارد».

(فَتَرَی الَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یُسارِعُونَ فیهِمْ یَقُولُونَ نَخْشی أَنْ تُصیبَنا دائِرَةٌ فَعَسَی اللّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْر مِنْ عِنْدِهِ فَیُصْبِحُوا عَلی ما أَسَرُّوا فی أَنْفُسِهِمْ نادِمینَ) .(1)

«آن گروه ازمسلمانان که در دلهای آنها بیماری است (منافقان) در دوستی با آنان شتاب می کنند ومی گویند می ترسیم که مبادا در گردش روزگار آسیبی به ما برسد، امید است که خدا برای مسلمانان پیروزی پیش بیاورد ویا امر دیگری (عزت مسلمانان را تضمین کند) منافقان آنچه را در دل پنهان کرده اند پشیمان گردند».

(وَیَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا أهؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمُوا بِاللّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَأَصْبَحُوا خاسِرینَ).(2)

«اهل ایمان می گویند آیا این گروه منافقان که با جدیت و مبالغه سوگند یاد می کردند که از شما هستیم (چگونه پرده ریای آنان دریده شد) اعمال آنان باطل گشت، سخت زیانکار شدند».

مسلمانان به اسلام تظاهر کنند و خود عبداللّه روزی عملاً این شیوه نفاق را پیاده کرد آنگاه که با گروهی از یاران رسول خدا روبرو شد در حالی که اطراف او را، اعضای حزب فرا گرفته بود، رو به یک یک اصحاب رسول خدا کرد و هر یک را به نوعی ستود، ابی بکر را یار غار پیامبر شمرد و عمر را بزرگ قبیله «بنی عدی» یاد کرد، وقتی به علی رسید گفت: آفرین بر پسر عم رسول خدا و داماد او و سرور قبیله بنی هاشم پس از پیامبر.(1)

امام علی (علیه السلام)که هیچ گاه در برابر نفاق سکون و سکوت را بر خود اجازه نمی داد، رو به عبداللّه کرد و فرمود: از خدا بترس، از در نفاق وارد مشو، افراد منافق بدترین مردم روی زمین هستند.

مرد شماره یک نفاق با کمال سماجت، پاسخ گفت و به علی یادآور شد که چرا چنین می گویی ایمان وعقیده ما به اسلام، بسان ایمان وعقیده شما است وقتی یاران پیامبر از آنان فاصله گرفتند او رو به اعضای حزب کرد و گفت: همان طور که دیدید من با آنان برخورد کردم شما نیز چنین برخورد کنید باید آنان را در ظاهر ستود و در باطن از آنها جدا بود.

در این مورد دو آیه یاد شده در زیر فرود آمد:(2)

(وَإِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنّا وَإِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ) .(3)

«هر موقع به افراد با ایمان روبه رو شوند می گویند، ما نیز ایمان آوردیم وقتی با شیطان های خود خلوت می کنند می گویند ما بر آیین شما هستیم، افراد با ایمان را مسخره می کنیم».

ص : 50

نمی کند، مگر از رسولان خود کسانی را که بخواهد برمی گزیند به خدا و پیامبران او ایمان بیاورید و پرهیزگاری را پیشه خود سازید برای شما است پاداش بزرگ».

2.«چه رخ داده است که درباره منافقان دو گروه شدید. خداوند افکار آنان را به خاطر اعمال خویش وارونه ساخته است(حق را تمیز نمی دهند) آیا می خواهید کسی را که خدا او را گمراه ساخته است، راهنمایی کنید، هرکس را خدا گمراه کند برای او راه نجاتی نیست».

3.«آنگاه که منافقان وکسانی که در دل آنان بیماری شرک هست و گفتند: افراد با ایمان را آیین آنها مغرور ساخته است».

4.«و در میان شما افراد دهن بین که پیوسته گوش به حرف منافقان وکافران می دهند، موجود است».

رُسُلِهِ مَنْ یَشاءُ فَآمِنُوا بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَإِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا فَلَکُمْ أَجْرٌ عَظیمٌ).(1)

«هرگز خداوند جامعه مؤمنان را بر آن حالتی که هستند، باقی نمی گذارد، مگر این که ناپاک را از پاک جدا سازد، و هرگز خدا شما را از امور پنهانی مطلع نمی کند، مگر از رسولان خود کسانی را که بخواهد برمی گزیند به خدا و پیامبران او ایمان بیاورید و پرهیزگاری را پیشه خود سازید برای شما است پاداش بزرگ».

درست است که در حادثه «بنی قین قاع» پرده از چهره رئیس حزب، به نام «عبداللّه بن ابی»کنار رفت امّا این بازشناسی مربوط به شخص اول حزب بود، و هرگز اعضای آن به خوبی شناخته نشدند ولی در حادثه «احد» مشت آنان باز شد، و خیانت آنان آشکار گردید، و مسلمانان فهمیدند که این گروه در میان جامعه با ایمان، جز خیانت و کارشکنی هدف دیگری ندارند و در حقیقت گفتار قرآن (حَتّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ) جامه عمل پوشید.

اینک مشروح رویداد:

خون کشتگان بدر را باز ستاند.

از این جهت، ارتش قریش به فرماندهی ابوسفیان با تجهیزات بسیار کافی در روز چهارشنبه دوازدهم ماه شوال سال سوم(1) در شمال مدینه در «وادی عقیق» در دامنه کوه اُحد مستقر گردید این نقطه بر اثر نبودن نخلستان ومسطح بودن زمین، برای فعالیت نظامی آماده تر بود، و به همین جهت مدینه از این سمت بیشتر آسیب پذیر بود.

در حالی که پیامبر، از طریق عموی خود، «عباس» از تصمیم قریش آگاه شده بود(2) امّا برای تحقیق بیشتر، فرزندان «فضاله » را به نام های «انس» و «مونس» به بیرون مدینه روانه کرد، و عصر روز پنجشنبه، پیشروی سپاه دشمن به سوی مدینه برای پیامبر مسلم گردید، ارتش اسلام از حمله شبانه دشمن بیم داشت از این جهت گروهی پاسداری خانه پیامبر ومسجد و دروازه های شهر را بر عهده گرفتند تا روز روشن فرا رسید و شورای نظامی به فرمان پیامبر تشکیل گردید.

پافشاری می نمود و می گفت: مدینه تاکنون فتح نشده، و هر موقع دشمن برما روی می آورد، ما از این راه بر آنها پیروز می شدیم.

2. دفاع در بیرون شهر: رزمندگان و دلاوران، به بیرون مدینه بروند و به دفاع بپردازند زیرا برای آنان عیب و ننگ است که در داخل شهر بمانند و دست روی دست بگذارند تا دشمن به آنها روی بیاورد آنگاه به دفاع بپردازند.

این نظریه را، انصار و یا جوانان آنان تأیید می کردند و بیش از همه افسر رشید اسلام حمزه بر این نظریه اصرار می کرد. وبرای پایان بخشیدن به ماجرا و هر نوع گفتگو، رو به پیامبر کرد و گفت: به خدایی که قرآن بر تو نازل کرده است، غذا نخواهم خورد، تا با دشمن در بیرون مدینه نبرد کنم.

سرانجام نظریه دوم برگزیده شد و پیامبر با آن موافقت کرد، و به داخل خانه رفت، زره را پوشید، و شمشیر حمایل کرد، سپری به پشت انداخت و کمانی به شانه آویخت و نیزه ای به دست گرفت و از خانه بیرون آمد.

دفاع از زنان کمک بگیرند، زهی دور ازروح سلحشوری خواهد بود که د رجنگ «بدر» آن را به ثبوت رسانیده بودند.

ثانیاً: نبرد در داخل «مدینه» که بخشی از خانه های آن می توانست برای دشمن، مأمن و پناهگاهی باشد، بسیار خطرناک بود، هیچ بعید نبود اعضای حزب نفاق در گرماگرم نبرد، وسیله تسلط دشمن را بر شهر فراهم سازند و به راهنمایی و کمک دشمن داخلی، بر نقاط حساس شهر مسلط گردند، و تلفات سنگینی بر مسلمانان وارد آورند.

به خاطر چنین پیش بینی بود که عموی پیامبر راه بحث و مذاکره پیرامون نحوه دفاع را بست، و با سوگندی که خورد، تکلیف را یک سره ساخت.

تحلیل یاد شده، ایجاب می کند که نظریه پیامبر در دفاع نیز همین بوده باشد ولی ابن هشام می نویسد: پیامبر خروج از مدینه و جنگ در خارج شهر را دوست نمی داشت.(1)

حلبی در سیره خود می گوید: توقف در مدینه و دفاع از خود شهر نظریه بزرگان صحابه از مهاجر وانصار بود ولی اصرار جوانانی که در جنگ بدر شرکت نکرده و عاشق نبرد با دشمن بودند، بر خروج از شهر سبب شد که رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)از نظریه نخست منصرف گردد و نظریه جوانان را مقدم دارد.

ولی همین حلبی در چند سطر بعد یادآور می شود که انصار با نظریه «حمزه» موافق بودند.(2)

با توجه به تحلیل گذشته، می توان در اصالت این نوع نقل ها شک و

ص : 56

تردید کرد، بالأخص که هرگز پیامبر مصالح عامه را از نظر دور نمی داشت، به خاطر اصرار چند جوان، مصلحت را زیر پا نمی گذارد.

اعتماد به چنین نقل ها حاکی از عدم شناخت پیامبر است رسول گرامی رئیس عادی نیست که به خاطر افکار عمومی، مصالح را نادیده بگیرد و بر خلاف آن، صحه بگذارد.

امیرمؤمنان(علیه السلام)می فرماید:

«فَوَاللّهِ ما غُزِیَ قَومٌ فی عُقْرِ دارِهِمْ إِلاّ وَقَدْذَلُّوا».(1)

«به خدا سوگند آن گروه که در خانه بنشینند و دشمن بر سر آنها بریزد، قطعاً خوار و ذلیل شده اند».

پیشنهاد «عبداللّه بن ابی» مصداق گفتار علی (علیه السلام)است که می خواست دشمن بر سر مسلمانان بریزد و در داخل خانه با آنان بجنگد و هیچ بعید نبود که اعضای حزب نفاق اعم از مسلمان نما و متحدان آنان از یهود به عنوان ضد انقلاب داخلی، از دشمن حمایت کند.

رئیس حزب نفاق می باشند، و به عنوان دفاع از«مدینه» مسلح شده و رهسپار جبهه نبرد می باشند پیامبر فرمود آیا آنان اسلام آورده اند؟ گفتند: خیر، فرمود:ما را نیازی به آنان نیست، من هرگز از کافر و مشرک کمک نمی گیرم، به همگان فرمان دهید که به سوی مدینه بازگردند.

در این جا پرسشی مطرح است و آن این که یهودان مدینه می دانستندکه قریش کاری بامدینه ندارند، وهدف آنان جز گرفتن انتقام از مسلمانان، سپس بازگشت به مکه، چیز دیگری نیست، در این صورت چه معنی داشت که یهودان مدینه به عنوان دفاع از شهر، آن هم بدون اجازه پیامبر مسلح شوند وبه موازات ارتش اسلام به سوی جبهه حرکت کنند، وبالأخص که همگی از هم پیمانان «عبداللّه بن ابی» بودند این جا است که تحلیل گر تاریخ می تواند، بر نقطه بس حساسی انگشت بگذارد، وحضور آنان را در جبهه، نقشه خائنانه ای از ناحیه رئیس حزب نفاق بر ضدّمسلمانان در صحنه نبرد بداند، و گویا می خواستند با برنامه بس حساب شده ای در لحظات خاصی به قریش بپیوندند، و مسلمانان را از پای درآورند وپیامبر با درایت خاصی از جریان آگاه گردید، و همه را تحت عنوان این که من از کافر ومشرک کمک نمی گیرم، به شهر بازگردانید.

جبهه بود وقتی واکنش پیامبر را از نزدیک درباره هم پیمانان او از یهود مشاهده کرد چیزی نگذشت که در نقطه ای به نام «بواط» که باغستانی میان «مدینه» و «اُحد» بود با سیصد تن، از منافقان از ارتش رسول گرامی(صلی الله علیه وآله وسلم)جدا شد و آهنگ مدینه کرد و هر چه شخصیتی مانند «عبداللّه» پدر «جابر» که خود مانند او از سران قبیله خزرج بود، او را پند داد، نپذیرفت و به بهانه این که پیامبر رأی آن جوانان را بر نظریه او مقدم داشت از شرکت در جهاد سرباز زد.(1)

آیا یک چنین عکس العمل پس ازبازگردانیدن ستون نظامی یهودان چه معنایی می تواند داشته باشد، جز این که رئیس حزب نفاق با عقب رانده شدن یهودیان از شرکت در صحنه نبرد، طرح خود را ناکام دید، و به شکست خود مطمئن گشت و دانست که باقی مانده حزب نفاق را یارای پیاده کردن نقشه و طرح او نیست از این جهت مسأله گزینش نظریه جوانان را بهانه کرد و از نیمه راه بازگشت و در برابر اصرار پدر «جابر» که از ارتش اسلام جدا نشود گفت: من می دانم جنگی رخ نمی دهد و اگر چنین جریانی پیش آید، در کنار شما خواهم بود.

این نوع سخنان و پریدن از شاخه ای به شاخه دیگر حاکی از نقشه عمیقی است که خوشبختانه جامه عمل نپوشید.

قرآن به عمل زشت حزب نفاق و گفتگوی منافقان با پدر «جابر» اشاره می کند و در این مورد می فرماید:

(...وَقیلَ لَهُمْ تَعالَوْا قاتِلُوا فی سَبیلِ اللّهِ أَوِ ادْفَعُوا قالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتالاً لاتَّبَعْناکُمْ هُمْ لِلْکُفْرِیَومَئِذ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلإیمانِ یَقُولُونَ

ص : 59

بِأَفْواهِهِمْ ما لَیْسَ فی قُلُوبِهِمْ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِما یَکْتُمُونَ).(1)

«به افراد منافق گفته شد که بیایید در راه خدا نبرد کنید و یا در کنار ما قرار گیرید و دفاع نمایید گفتند اگر بدانیم که نبردی رخ می دهد به دنبال شما می آییم، آنان در آن روز به کفر از ایمان نزدیک تر بودند، در زبان آنچه را که در دل ندارند، می گویند، خدا به آنچه در دل پنهان می دارند، آگاه است».

هنگام بازگشت «عبداللّه» با اعضای حزب، در میان ارتش اسلام اختلاف خطرناکی پدید آمد و طایفه های «بنوحارثه» از «اوس» و «بنوسلمه» از «خزرج» به هم پریدند. گروه نخست گفتند: باید با این دشمن داخلی بجنگیم، گروه دوم به خاطر هم قبیله ای، به حمایت از او برخاستند و برای یک ارتش چیزی خطرناک تر از اختلاف و دودستگی نیست، آن هم در لحظه ای که دشمن تا نزدیکی های دیوار خانه آنها آمده باشد.

قرآن مجید در این مورد می فرماید:

(فَما لَکُمْ فِی الْمُنافِقینَ فِئَتَیْنِ وَاللّهُ أَرْکَسَهُمْ بِما کَسَبُوا أَتُریدُونَ أَنْ تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللّهُ وَمَنْ یُضْلِلِ اللّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبیلاً) .(2)

«چه رخ داده است که درباره منافقان دو گروه شدید. خداوند افکار آنان را به خاطر اعمال خویش وارونه ساخته است(حق را تمیز نمی دهند) آیا می خواهید کسی را که خدا او را گمراه ساخته است، راهنمایی کنید، هرکس را خدا گمراه کند برای او راه نجاتی نیست».

بازگشت رئیس حزب نفاق با یاران و همفکران خود اثر بس بدی در ارتش اسلام گذارد، زیرا نه تنها با آنان از نیمه راه بازگشت، بلکه گروهی را نیز

ص : 60

به بازگشت دعوت کرد و نزدیک بود که دو گروه، از ارتش از نیمه راه بازگردند(1) قرآن در این مورد می فرماید:

(إِذْ هَمَّتْ طائِفَتانِ مِنْکُمْ أَنْ تَفْشَلا وَاللّهُ وَلِیُّهُما وَعَلَی اللّهِ فَلْیَتَوَکَّلِالْمُؤْمِنُونَ) .(2)

«به یاد آر زمانی را که دو گروه تصمیم گرفتند که سستی نشان دهند و از نیمه راه بازگردند خدا ناصر و کمک آنها است افراد با ایمان به خداوند توکل می کنند».

سرانجام پیامبر با هفتصد تن (3) رهسپار منطقه احد گردید، وبه سخت ترین نبرد، در حساس ترین لحظات تن داد، ولی هرگز ارتش اسلام با بازگشت «عبداللّه» با سیصد تن، از وجود منافق پاک نشد.

و همانها بودند که وسایل شکست ارتش اسلام را در نبرد اُحد فراهم آوردند و تفصیل این قسمت را می خوانید.

وسط کوه «اُحد»، شکاف وبریدگی خاصی قرار داشت که احتمال می رفت، لشگر دشمن، کوه اُحد را دور بزند، و از وسط آن شکاف، در پشت اردوگاه اسلام، ظاهر گردد، و از پشت سر مسلمانان را مورد حمله قرار دهد.

پیامبر برای دفع این خطر، دسته تیراندازی، روی تپه مستقر ساخت و به فرمانده آنها «عبداللّه بن جبیر» چنین گفت: شما با پرتاب تیر، دشمن را برانید، نگذارید با دور زدن این کوه، از پشت سر وارد میدان گردد و ما را غافل گیر سازد، شما هرگز این جا را ترک نکنید، خواه ما در نبرد پیروز شویم یامغلوب گردیم.

بخاری می نویسد: پیامبر فرمود: هرگاه دیدید که مرغان هوا ما را می ربایند از جای خود حرکت نکنید تا من به شما اجازه دهم و اگر دیدید که دشمن را مغلوب کردیم باز در همین جا مستقر باشید تا فرمان من به شما برسد.(1)

با این سفارش اکید رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)، گروه تیرانداز با فرمان مؤکد پیامبر مخالفت ورزیدند، زیرا در نخستین لحظات نبرد که پیروزی نصیب مسلمانان گردید تیراندازان تپه «دهلیز» را به بهانه این که، دیگر نیازی به حفاظت این نقطه نیست، سنگر را خالی کردند و دشمن شکست خورده با یک گردش دورانی سریع، از نقطه بریدگی کوه وارد میدان شد و مسلمانان را از پشت سر مورد حمله قرار داد، و آنچه نباید رخ بدهد رخ داد وخسارتی که در این نبرد بر مسلمانان وارد شد در هیچ یک از نبردها وارد نشد.

شکی نیست که سپاه اسلام با بازگشت «عبداللّه» از نیمه راه از وجود

ص : 62

منافقان پاک سازی نشده بود، و هیچ بعید نیست که فتنه انگیزانی از منافقان در میان نگهبانان تپه، سبب شکست گردیده باشند،و به اغوای چنین افرادی، سربازان اسلام آن جا را تخلیه کرده و راه را برای افراد دشمن باز گذاردند و سرانجام فرمانده آنان با ده نفر که تا آخرین توان، استقامت ورزیدند، و سنگر را ترک نکردند، به دست دشمن کشته شدند و راه برای کشتار سربازان اسلام که همگی غافلگیر شده بودند، باز شد.

گواه روشن بر وجود منافقانی در میدان نبرد آیه یاد شده در زیر است آنجا که می فرماید:

(ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاساً یَغْشی طائِفَةً مِنْکُمْ وَطائِفَةٌ قَدْأَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ یَظُنُّونَ باللّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّةِ یَقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ الأَمْرِ مِنْ شَیء قُلْ إِنَّ الأَمْرَکُلَّهُ للّهِ یُخْفُونَ فی أَنْفُسِهِمْ ما لا یُبْدُونَ لَکَ یَقُولُونَ لَوْ کانَ لَنا مِنَ الأَمْرِ شَیْءٌ ما قُتِلْنا هیهُنا قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی مَضاجِعِهِمْ وَلِیَبْتَلِیَ اللّهُ ما فی صُدُورِکُمْ وَلِیُمَحِّصَ ما فی قُلُوبِکُمْ وَاللّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).(1)

«خداوندپس از غم و اندوه(در شب پس از حادثه) خواب وآرامش بخشی فرستاد که گروهی از شماها را فرا گرفت ولی گروهی از شما که در خواب فرو نرفتند، در فکر جان خود بودند، درباره خدا، گمان های باطل بسان گمان های دوران جاهلیت داشتند و می گفتند: آیا چیزی از پیروزی نصیب ما می شود، بگو پیروزی ها به دست خدا است آنان آنچه را که در دل پنهان می دارند برای تو آشکار نمی کنند، می گویند اگر ما ، نصیبی ازپیروزی داشتیم، در این جا کشته

ص : 63

نمی شدیم ، بگو اگر در خانه های خود قرار بگیرید آنان که برای آنها کشته شدن نوشته شده است از خانه های خود به سوی قتلگاه خود بیرون می آیند و این برای این است که خداوند آنچه در سینه های شما هست بیازماید وآنچه در دل از ایمان دارید، خالص گرداند وخداوند ازآنچه در دل دارید آگاه است».

دقت در مفاد این آیه وضع روحی گروهی ازیاران پیامبر را روشن می سازد اینک به نکات آیه، اشاره می کنیم:

از دم مرگ که در کمین آنها بود، رها سازند، و هرگز به فکر اسلام و مسلمانان نبودند.

ب. (...یَظُنُّونَ بِاللّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّةِ...)

«درباره خدا گمان هایی، بسان گمان های دوران جاهلیت می بردند».

ظاهر جمله این است که آنان درباره خود خدا گمان بد داشتند و در مرحله نخست، همین معنی به ذهن انسان تبادر می کند، مثلاً آنان درباره اصل وجود خدا شک و تردید کردند ولی به طور مسلم این معنی مقصود نیست زیرا عرب جاهلی درباره خدا شک و تردید نداشت وبازگشت به دوران جاهلیت هرگز موجب شک در اصل وجود خدا نمی گردد بلکه مقصود یکی از دو احتمال یاد شده در زیر است.

1. خداوند به پیامبر خود، وعده پیروزی داده بود و این که آیین اسلام بر تمام آیین ها پیروز می گردد(1) ولی این گروه با مشاهده شکست در میدان نبرد، تصور کردند که این نوید بی اساس و دروغ بوده است.

این تنها جنگ «اُحد» نیست که دشمن چنین می اندیشد، بلکه در نبرد «حدیبیه» که پیامبر رهسپار زیارت خانه خدا گردید و احتمال برخوردنظامی با قریش در میان بود، منافقان پنداشتند که پیامبر در این نبرد کشته می شود وپرونده شریعت بسته می گردد و در سوره فتح آیه های ششم و دوازدهم چنین آمده است:

(وَیُعَذِّبَ الْمُنافِقینَ وَالْمُنافِقاتِ وَالْمُشْرِکینَ وَالْمُشْرِکاتِ الظّانِینَ بِاللّهِ ظَنَّ السَّوْءِ...) .

ص : 65

«تا مردان و زنان منافق و مشرک را معذب سازد که درباره خدا گمان بد دارند».

(بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَالْمُؤْمِنُونَ إِلی أَهْلِیهِمْ أَبَداً وَزُیِّنَ ذلِکَ فی قُلُوبِکُمْ وَظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوءِ وَکُنْتُمْ قَوْماً بُوراً) .

«بلکه گمان کردید که بار دیگر پیامبر و افراد با ایمان به خانواده خود باز نمی گردند و این مطلب در نظر شما خوب جلوه کرد و گمان بد بردید و شما گروه فاسدی بودید».

خلاصه مفاد گمان آنان این بود که به همین زودی، پرونده اسلام بسته می شود و سران آنان کشته می گردند ووعده های الهی دایر بر پیروزی اسلام همگی بی اساس است.

در این معنی محور گمان بد تخلف خدا از وعده های خود می باشد نه حقانیت پیامبر و نه حقانیت آیین او.

2. آنان تصور می کردند که آیین حق باید پیوسته با نصر و پیروزی توأم باشد و زمام پیروزی به دست پیامبر بر حق سپرده گردد ولی با مشاهده شکست در جنگ و نبرد، در صحت و استواری نبوت پیامبر تشکیک کردند و آن را باطل و بی اساس انگاشتند.

خدا در انتقاد از این نظر در همین مورد و موارد دیگر یادآور می شود که پیروزی در دست خدا است نه در دست پیامبر چنان که در فراز «د» خواهد آمد.

ج. (...یَقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ الأَمْرِ مِنْ شَیْء...) .

«آیا پس از این شکست باز برای ما پیروزی هست».

بنابراین احتمال مقصود از (الأمر) پیروزی است چنان که مقصود از امر

ص : 66

در جمله بعدی نیز همین است.(1)

د. (قُلْ إِنَّ الأَمْرَ کُلَّهُ للّهِ) .

بگو غلبه و پیروزی در دست خدا است نه در دست پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)و خدا برای پیروزی اسباب و مسبباتی معین کرده است که هر کس از آن طریق وارد شود پیروزی از آن اوست و هرکس اسباب آن را نادیده بگیرد شکست در کمین او خواهد بود و شما اسباب پیروزی را نادیده گرفته و به فرمان فرمانده خود گوش ندادید و راه را برای ورود دشمن باز گذاردید آیا با این وضع خواهان پیروزی هستید.

اگر خدا پیامبران خود را در مواردی ازجانب غیب کمک می کند این کار یک جریان استثنایی است وگرنه پیروزی ها و شکست های پیامبران تابع سنت های الهی است که در جهان مقرر داشته است.

ه_.(...یُخْفُونَ فی أَنْفُسِهِمْ ما لا یُبْدُونَ لَکَ یَقُولُونَ لَوْ کانَ لَنا مِنَ الأَمْرِ شَیْءٌ ما قُتِلْنا هیهُنا...).

این جمله دو احتمال دارد:

1. مقصود از «امر» همان حقانیت واستواری آیین اسلام باشد و این که اگر ما بر حق بودیم در این جا کشته نمی شدیم وشکست در این معرکه نشانه نااستواری نبوت و پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)و آیین اوست.

2. این جمله اشاره به نظریه خودشان است که در شورای نظامی مطرح

ص : 67

کردند و گفتند که به جای نبرد در بیرون شهر، در خود شهر بمانند و از آن دفاع کنند و اکنون یادآور آن مسأله می شوند ومی گویند: اگر اختیار با ما بود و پیامبر به حرف ما گوش می داد در این جا کشته نمی شدیم.

آنان در این گفتار، ادعای آشنایی با عوامل مرگ داشتند، ومی گفتند که پیروزی از سخنان آنان، افراد را از مرگ نجات می بخشد.

خدا در مقام انتقاد از این نظریه یادآور می شود و می فرماید:

(...قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی مَضاجِعِهِمْ...) .

«بگو اگر شماها در خانه های خود می ماندید آنان که مرگشان فرا رسیده است از خانه های خود بیرون می آمدند و در آن نقطه که باید کشته شوند، قرار می گرفتند».

این فراز، پاسخ پندار آنان است و نتیجه آن این است که مرگ یک تقدیر و سرنوشت الهی است و هرگز کشته شدن شما در معرکه «اُحد» نه نشانه نااستواری نبوت پیامبر و نه نشانه تصمیم غیر صحیح پیامبر می باشد.

آنگاه برای این نبرد و شکست و ثبات گروهی و فرار گروه دیگر، نتیجه دیگری یادآور می شود و می فرماید:

ز. (...وَلِیَبْتَلیَ اللّهُ ما فی صُدُورِکُمْ وَلِیُمَحِّصَ ما فی قُلُوبِکُمْ...) .

«این شکست نتیجه دیگری هم دارد و آن این است که در این نبرد آنچه در سینه ها بود آشکار گشت و پاک از ناپاک و مؤمن از منافق بازشناخته شد».

این آیه از نظر گروهی از مفسران مربوط به منافقان است و از نظر برخی دیگر مربوط به افراد ضعیف الایمان ازیاران پیامبر اکرم می باشد و در هر حال دقت در مفاد این آیه حاکی است که حتی پس از مراجعت عبداللّه بن ابی از

ص : 68

نیمه راه هنوز ارتش پیامبر پاکسازی نشده و در میان آنان منافق و ضعیف الایمان فراوان بوده است.

از نظر ما بعید نیست که این آیه نیز مربوط به باقی مانده از منافقان باشد که در ارتش رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)شرکت کرده بودند.

آیات دیگر حاکی است که در میان یاران رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)علاوه بر این گروه، دوگروه دیگری نیز بودند که از نظر خطر کمتر از حزب منافق نبودند و آن دو گروه عبارتند از:

1. آنان که قلوب بیماری داشتند چنان که می فرماید:

(إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَالَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هؤُلاءِ دینُهُمْ...).(1)

«آنگاه که منافقان وکسانی که در دل آنان بیماری شرک هست و گفتند: افراد با ایمان را آیین آنها مغرور ساخته است».

2. دهن بین ها که قرآن آنها را به نام «سمّاعون» می خواند و می فرماید:

(...وَفِیکُمْ سَمّاعُونَ لَهُمْ...) .(2)

«و در میان شما افراد دهن بین که پیوسته گوش به حرف منافقان وکافران می دهند، موجود است».

فریاد زد«محمد» کشته شد، فوراً منافقان در ارتش اسلام به نشر این دروغ پرداختند و به دنبال آن خواستند که اراده مسلمانان را سست سازند.

یکی گفت: اگر پیامبر بود کشته نمی شد، به آیین نخست خود باز گردید، دیگری گفت: به دنبال «عبداللّه بن ابی» بفرستید تا از ابوسفیان برای ما امان بگیرد.

برخی دیگر گفتند: محمد کشته شد، به مدینه باز گردید پیش از آن که به دست قریش کشته شوید.

تا آنجا که گروهی راه مدینه را در پیش گرفتند وقتی با «ام ایمن» که زخمیان را پرستاری می کرد روبرو شدند، او مشتی خاک برداشت و بر صورت آنها پاشید و گفت شمشیرتان را به من بدهید و شما مانند زنان، به دنبال نخ ریسی بروید.

در این میان شخصیت هایی مانند «انس بن نضر» رو به آنان کرد وگفت: اگر محمد کشته شد، ولی خدای محمد زنده است، برخیزید و در راهی که او می جنگید، شما نیز نبرد کنید.

آیه زیر پیرامون این حادثه و استنکار تصمیم آنان وارد شده است، آنجا که می فرماید:

(وَما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَمَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللّهَ شَیْئاً وَسَیَجْزِی اللّهُ الشّاکِرینَ) .(1)

«محمد پیامبری بیش نیست و پیش از او پیامبرانی آمده اند و رفته اند، اگر بمیرد یا

ص : 70

کشته شود به عقب (آیین شرک) باز می گردید، هر کس به عقب برگردد، خدا را ضرر نمی رساند، خدا سپاسگزاران را پاداش می دهد».

قرآن بار دیگر این شماتت را از زبان منافقان نقل می کند و می فرماید:

(الَّذِینَ قالُوا لاِخْوانِهِمْ وَقَعَدُوا لَوْ أَطاعُونا ما قُتِلُوا قُلْ فَادْرَؤُا عَنْ أَنْفُسِکُمُ الْمَوتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ).(1)

«آنانند که به برادران خود گفتند: اگر آنها از ما پیروی می کردند کشته نمی شدند بگو (اگر شما می توانید مرگ افراد را پیش بینی کنید) پس مرگ را از خود دور سازید اگر راست می گویید».

منافقان ادعای برادری می کردند، و در لحظه حساس، برادران خود را تنها می گذاردند، چنان که جمله (وَقَعَدُوا)حاکی از آن است.

از طرف دیگر ادعای آگاهی از غیب داشتند و علل مرگ را پیش بینی می کردند و می گفتند علت مرگ، سفر و شرکت در جهاد است، قرآن در انتقاد از آن می گوید: برخیزید علل مرگ را از خود دور کنید و در چنگال مرگ قرار نگیرید، آیا چنین توانایی دارید؟

«در پرتو رحمت خدا بر آنها مهربان شدی و اگر خشن و سنگدل بودی از اطراف توپراکنده می شدند از آنها درگذر، و درباره آنان از خدا طلب آمرزش بنما و در کارها با آنان مشورت کن هر موقع تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن و خداوند متوکلان را دوست می دارد».

چه برنامه عظیم و بزرگی در این آیه نهفته است، نخست به مزایای اخلاقی پیامبر اشاره می کند آنگاه دستور عفو و گذشت از خطاکاران را صادر می نماید، بلکه دستور می دهد که پا در میانی کند و از خداوند برای آنان طلب آمرزش نماید و برای احیای شخصیت آنان، در امور، مشورت کند و سرانجام خود شخصاً تصمیم بگیرد وبه خدا توکل نماید.

به خاطر این بزرگواری بود که پیامبر توانست با وجود چنین خرابکاریها در مدت ده سال، بر کلیه مشکلات پیروز گردد.

می کرد، یکی از یاران رسول خدا دامن لباس او را گرفت وگفت: بنشین تو با آن کردارتان شایسته این نوع توصیه نیستی، ولی او از اعتراض یک فرد عادی عصبانی شد، و از مسجد بیرون رفت و در درب مسجد با یک فرد انصاری روبرو شد، و ازعلت خروج بی موقع عبداللّه پرسید، وی در پاسخ گفت:

من در تأیید این مرد (پیامبر) سخن می گفتم یک نفر از یاران او بر من پرید، تو گویی من سخن بدی می گفتم، آن مرد انصاری او را نصیحت کرد وگفت: برگرد پیامبر درباره تو طلب آمرزش کند.

ولی او نتوانست نفاق خود را انکار کند وگفت من به استغفار او نیازی ندارم.(1)

ص : 74

خون بهای این دو نفر را بپردازم، تو کسانی را کشتی که خون آنها محترم است.(1)

طایفه «بنی النضیر» یکی از سه طایفه یهود بود، که در محیط مدینه زندگی می کردند، و با پیامبر، هم پیمان شده، و در آن پیمان، پذیرفته بودند که هر دوگروه در پرداخت خونبها همدیگر را کمک کنند.(2)

پیامبر به خاطر این اصل یا به علت دیگر که در تاریخ منعکس است با ده نفر از یاران خود به قلعه «بنی النضیر» رفت تا از آنان در این مورد کمک بگیرد، آنان در دژ را باز کردند وبا گشاده رویی خاصی، اصرار ورزیدند که پیامبر وارد این دژ شود، ولی رسول خدا در بیرون دژ کنار دیواری نشست و با یاران خود به مذاکره پرداخت و منتظر نتیجه بود، در این موقع سران بنی نضیر تصمیم گرفتند که رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)را در حالی که در کنار دیوار نشسته بود با پرتاب سنگ بزرگی از بالا، ترور کنند و «عمروبن جحاش» انجام آن را بر عهده گرفت، ولی پیش از انجام کار، فرشته وحی، پیامبر را از نقشه خائنانه آنان آگاه ساخت و رسول خدا جای خود را به عنوان این که می خواهد کاری انجام دهد و برگردد، ترک گفت و راه مدینه را در پیش گرفت، و یاران پیامبر، پس از تحقیق فهمیدند که پیامبر خدا به مدینه بازگشته است، همگی نیز به مدینه بازگشتند.

رسول خدا هنگام ورود به مدینه با طایفه های سه گانه یهود، پیمانی به شرح زیر بسته بودند «این سه گروه متعهد می شوند که به ضرر پیامبر و یاران او گامی برندارند، ومسلمانان از زبان و دست آنان در امان باشند، و هرگز سلاح و مرکب در اختیار دشمنان آنان نگذارند، و اگر بر خلاف تعهد خود رفتار

ص : 77

کردند دست پیامبر در قتل آنان و اسیر کردن زنان و فرزندان آنها و ضبط اموال آنان باز خواهد بود و از طرف «بنی النضیر» «حُیّی بن أخطب» و از طرف طایفه «بنی قین قاع» «مخریق» و از طرف «بنی قریظه» «کعب بن اسد» امضا کرده بودند.(1)

اکنون که گروه بنی النضیر پیمان خود را شکستند و بر ترور او تصمیم گرفتند وقت آن رسیده است که پیامبر به متن پیمان عمل کند.

پیامبر رحمت، اقل مجازاتی که برای آنان قائل شد این بود که این گروه مدینه را ترک گویند، زیرا آنان عملاً ثابت کردند که همگی مترصد فرصت هستند و در موقع مناسب، ضربت خود را خواهند زد، از این جهت به فرمان رسول خدا قلعه «بنی النضیر» مورد محاصره قرار گرفت و اخطار کرد که شهر را به مدت ده روز ترک گویند.

محیط مدینه از نیروهای مخالف، عرصه بر حزب منافق تنگ خواهد گشت و دیگر نخواهد توانست، کاری بر ضد اسلام صورت دهد، از این جهت چهار تن از سران حزب نفاق که ابن هشام اسامی آنها را آورده است به طور سری با سران «بنی النضیر» تماس گرفتند، و از آنان خواستند که سرسختی نشان دهند و خانه های خود را ترک نگویند و به آنان قول دادند که هرگز آنها را تحویل محمد نخواهند داد و اگر جنگ آغاز شود در کنار آنها خواهند جنگید و اگر به زور از مدینه بیرون روند، آنها نیز بیرون خواهند رفت.

«بنی النضیر» فریب وعده های توخالی سران نفاق را خوردند، هر چه صبر کردند، خبری از آنان نشد، و ترس و لرز زندگی آنان را فرا گرفت و نمی دانستند که چه بکنند.(1)

حلبی در سیره خود می نویسد: عبداللّه بن ابی به سران بنی النضیر پیامی فرستاد و گفت: از سرزمین خود بیرون نروید و در دژهای خود بمانید، دو هزار مرد نیرومند از قبیله خود و غیره گوش به فرمان من هستند، آنها در لحظه حساس به دژ شما وارد می شوند، و آخرین فرد آنان پیش از آن که از «بنی قریظه» و یا از هم پیمانان شما از «غطفان» کمک به شما برسد، آنها از شما دفاع می کنند، بنی النضیر مرعوب، به جسارت آمدند و به پیامبر پیام فرستادند که ما خانه های خود را ترک نمی کنیم، هر تصمیمی که درباره ماها می توانی بگیری، بگیر!

در میان گروه بنی النضیر مرد عاقل و خردمند و منافق شناسی بود به نام «سلام بن مشکم» وی رو به رئیس قبیله خود فرزند «اخطب» کرد وگفت: ارزش

ص : 79

جان خود را بدان و فریب وعده های عبداللّه بن ابی را نخور، او می خواهد تو را به میدان نبرد بکشد تا با محمد نبرد کنی آنگاه خود در خانه بنشیند و تو را رها سازد.

ناتوانی «عبداللّه» از دفاع از تو و قوم تو بسیار روشن است زیرا او کسی را نزد «کعب بن اسد»،(رئیس قبیله بنی قریظه گروه سوم از طوایف یهود مقیم در مدینه) فرستاده تا از ما دفاع کنند، رئیس قبیله پیغام داده که یک نفر از ما پیمان شکنی نمی کند و او از «بنی قریظه »مأیوس گردیده است.

او در جریان قبیله «بنی قین قاع» از این وعده های توخالی زیاد داد، مانند همین وعده ای که الآن به تو می دهد و آنها فریب این مرد را خوردند و اعلام جنگ دادند و سرانجام دژ آنها از طرف مسلمانان محاصره گردید و هر چه انتظار کشیدند نصرت و کمکی از طرف عبداللّه به آنان نرسید، بلکه او با کمال آرامی در خانه خود نشست و دست مسلمانان را در تسلط دژ باز گذارد و سرانجام گردن به فرمان «محمد» نهادند.

اومردی است که به هم پیمانان خود (قین قاع) کمک نکرد آیا ما را کمک می کند.

من در شگفتم چگونه چشم به کمک او دوخته ای در حالی که ما در گذشته با همیاری «اوسیان» آنان را با شمشیرهای خود درو می کردیم.(1)

رئیس قبیله، سخن این مرد دورنگر و منافق شناس را نپذیرفت و بر ماندن خود در دژ اصرار ورزید تا آنجا که دژ به وسیله سربازان اسلام به محاصره درآمد در موقع محاصره نیز رئیس حزب نفاق، پیامهای توخالی به

ص : 80

سران بنی النضیر می فرستاد، تا کار به جایی رسید که گروهی از بنی النضیر، بر سر رئیس داد زدند و گفتند چه شد، وعده های فرزند «ابی» سرانجام رئیس برای توجیه وضع خود، مسأله تقدیر و سرنوشت را پیش کشید وگفت: ذلت بر ما یهودان نوشته شده است.

(لأَنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً فی صُدُورِهِمْ مِنَ اللّهِ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ)

«منافقان در باطن از شما (مسلمانان) هراس بیشتری دارند تا خدا، این برای این است که آنان گروه نادانند».

(کَمَثَلِ الشَّیْطانِ إِذْ قالَ لِلإنْسانِ اکْفُرْ فَلَمّا کَفَرَ قالَ إِنِّی بَریءٌ مِنْکَ إِنِّی أَخافُ اللّهَ رَبَّ الْعالَمینَ) .

«مثل این منافقان مثل شیطان است آنگاه که به انسان گفت: کافر شو، او نیز کفر ورزید، شیطان می گفت: من از تو بیزارم من ازخدای عالمیان می ترسم».

(فَکانَ عاقِبَتَهُما أَنَّهُما فِی النّارِ خالِدینَ فیها وَذلِکَ جَزاءُ الظّالِمینَ).(1)

«سرانجام هر دو (شیطان و انسان کافر) این است که هر دو در آتش دوزخ مخلد می باشند این است سرای ستمگران».

در این آیات، قرآن از روش منافقان گزارشی می دهد و می رساند که طبیعت نفاق، جز این نیست که نوید دهد، وخلف ورزد و اگر روزی هم خواست تظاهر به کمک کند، در لحظات حساس پا به فرار می گذارد.

او مانند شیطان، دشمن انسانیت و انسان ها است وقتی انسان را بدبخت کرد، خود از او بیزاری می جوید و کنار می رود ولی منافق باید بداند که این نوع زیرکی ها و تزویرها او را نجات نخواهد داد و بسان شیطان در آتش دوزخ مخلد خواهد بود.

این آیات، گذشته بر تشریح ماهیت نفاق، بیانگر یک رشته خبرهای غیبی است که خود یکی از طرق «اعجاز» قرآن به شمار می رود.

ص : 82

قرآن پس از نقل وعده های دروغین حزب نفاق، در آیه یازدهم به تکذیب این وعده ها پرداخته و قاطعانه از پس پرده غیب سه گزارش مهم می دهد و می فرماید:

1. اگر «بنی النضیر» مدینه را ترک گویند، حزب نفاق به خاطر آنان مدینه را ترک نخواهند گفت:(لَئِنْ أُخْرِجُوا لا یَخْرُجُونَ مَعَهُمْ...).

2. اگر «بنی النضیر» مورد هجوم قرار گیرند، هرگز منافقان آنان را کمک نخواهند کرد:(...وَلَئِنْ قُوتِلُوا لا یَنْصُرُونَهُمْ...) .

3 . اگر چند لحظه به کمک آنان بشتابند پا به فرار می گذارند: (...وَلَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَیُوَلُّنَّ الأَدْبارَ...) .

آنگاه در آیه هفدهم چهره منافق را با تشبیه به کار شیطان آنچنان زیبا وگویا ترسیم می کند و آشکار می رساند که منافقان تا لحظه ای که انسان در مخاطره قرار نگرفته با او همراهی می کنند و در مواقع حساس، آن چهره دیگر را نشان می دهند و از همکار و همفکر خود ترس و بیزاری می جویند همچنان که شیطان نیز دارای چنین خصیصه است.

ص : 83

یهودیان مدینه به نام «بنی قریظه» دوخت. در این شرایط ناگهان جنگ احزاب به تحریک «یهودیان» تبعید شده به خیبر، در سال پنجم هجرت رخ داد، و سران «بنی النضیر» دست به توطئه جدید زدند و آهنگ مکه کردند و قریش را به نبرد با محمد(صلی الله علیه وآله وسلم)تحریک نمودند. آتش افروزان جنگ پس از آماده کردن قریش برای نبرد، رهسپار سرزمین «غطفان» شدند و تیره هایی از این قبیله را به جنگ با مسلمانان بسیح کردند و به آنان قول دادند که اگر در این نبرد «قریش» را همراهی کنند، محصول یک سال خیبر به آنان تعلق خواهد داشت. کار در این جا پایان نیافت قریش هم پیمان خود «بنی سلیم»، و «غطفان» نیز هم پیمان خود «بنی اسد» را برای شرکت در نبرد همدست کردند و تاریخ حرکت تعیین گردید، ناگهان جمعیت انبوهی از قبایل مختلف عرب، سیل آسا از نقاط مختلف عربستان مدینه را محاصره کردند.(1)

پیامبر برای جلوگیری از ورود سپاه عرب به داخل مدینه به کندن خندقی به طول پنج کیلومتر ونیم و پهنا و ژرفای پنج متر، فرمان داد وبه قسمت آسیب پذیر مدینه، با کندن خندق و گماردن مأموران ورزیده و نیرومند، در اطراف خندق، صیانت بخشید، و قسمت دیگر مدینه به خاطر موانع طبیعی مانند کوه و باغها و اشجار فراوان، چندان نیازی به حفاظت نداشت، و عبور از این موانع بسیار توان فرسا وبا مشکلات روبرو بود.

ولی با این همه تدبیر، مسلمانان میان دو دشمن نیرومند قرار گرفته بودند در پیشاپیش سپاه عرب مشرک بود که در آن سوی خندق فرود آمده بود، و در

ص : 86

پشت سر یهود «بنی قریظه»، ساکن داخل مدینه، قرار داشت و آنان در ظاهر ابراز بی طرفی می کردند، ولی در باطن، منتظر فرصت بودند که به کمک نیروهای خارجی، کار اسلام ومسلمانان را یکسره سازند.

مسلمانان در مدّت محاصره مدینه که قریب یک ماه طول کشید، با هوشیاری کامل مدینه را از تجاوز هر دو دشمن حفاظت کردند، به گونه ای که نه دشمن خارجی توانست از خندق عبور کند، و نه دشمن داخلی توانست دست از پا خطا نماید: هر چند سر وصدایی به راه انداخت و دشمنی درونی وپای بند نبودن خود را به پیمان، آشکار ساخت، و سرانجام به کیفر اعمال خود رسید.

اکنون ببینیم، نقش حزب نفاق، این ستون پنجم در این گیرودار و لحظات حساس چه بود؟

در حفر خندق، مسلمانان با صخره عظیمی روبه رو شدند که نتوانستند آن را بشکنند، از رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)کمک طلبیدند، پیامبر در پرتو نیروی الهی، با سه ضربه، صخره را خُرد کرد، و گفت: از این جا، کاخ های شاهان حیره، ومدائن کسری و قصور رومیان برا ی من آشکار گشت، فرشته وحی به من خبر داد که امت من بر آنها پیروز می شوند، و تمام قصرها و کاخ های آنان را تصرف می کنند، آنگاه فرمود:

بشارت باد بر شما ای مسلمانان، و سپاس خدا را در برابر این نوید قطعی که به دنبال این محاصره، پیروزی است.

در این موقع یکی از منافقان به نام «معتب» رو به مسلمانان کرد وگفت: آیا از محمّد (صلی الله علیه وآله وسلم)تعجب نمی کنید که چگونه شما را به آرزو وا می دارد و نویدهای بی اساس می دهد و می گوید: از این جا قصور حیره و مدائن و روم را می بیند و به همین زودی فتح می شوند. وی موقعی این نوید را می دهد که شما از رویارویی با دشمن ترس و هراس دارید.(1)

شکی نیست که وظیفه فرمانده تقویت روحیه سربازها و امیدوار ساختن آنان به آینده جنگ است، تا چه رسد به فرماندهی که سخنان او از مبدأ وحی سرچشمه می گیرد و گذشت زمان صدق گفتار پیامبر را نیز ثابت می نماید، ولی نقش منافق درست نقطه مقابل نقش پیامبر بود.

در برابر سم پاشیهای این منافق، آیه یاد شده در زیر فرود آمد:

(قُلِ اللّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ

ص : 88

تَشاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْء قَدیرٌ).(1)

«بگو خدایا، تو مالک و فرمانروا هستی، فرمانروایی را به هر کس بخواهی می دهی، و از هر کس بخواهی باز می ستانی، تو هر کس را بخواهی ذلیل و هر کس را بخواهی عزیز می گردانی، خیر و برکت در دست تو است تو بر همه چیز قادر و توانا هستی».(2)

وحی الهی به این مقدار اکتفا نکرد بلکه گذشته بر تقویت روحیه ها به وسیله همین آیه، با آیه دیگر پرده از چهره کریه حزب نفاق برداشت و آیه یاد شده در زیر فرود آمد و عقیده درونی منافقان را آشکار ساخت آنجا که می فرماید:

(وَإِذْیَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَالَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنا اللّهُ وَرَسُولُهُ إِلاّ غُرُوراً) .(3)

«آنگاه که منافقان و کسانی که در دل های آنان بیماری است می گویند خدا و رسول او ما را فریب داده اند».

این مقاومت ادامه داشت، مسأله نگهبانی خندقی به طول یک فرسخ در برابر هجوم سیل آسای دشمن، به مدت یک ماه(1) کار آسانی نبود و اگر کاردانی پیامبر توأم با جانبازی مسلمانان نبود، سپاه شرک با پر کردن بخش کوچکی از خندق، از روی آن عبور می کرد و چوب حراج بر هستی اسلام و مسلمانان می کوبید.

دلاوران مشرک به طور مرتب به نوبت حمله را آغاز می کردند و با نومیدی باز می گشتند و مسلمانان نیز به نوبت حفاظت از خندق را بر عهده می گرفتند ولی در این لحظات حساس، منافقان حضور رسول خدا می رسیدند وبه بهانه این که خانه های آنان در بیرون مدینه بی حفاظ است اجازه می گرفتند که میدان نبرد را ترک گویند و آیه یاد شده نیت آنان را از این استجازه روشن می سازد آنجا که می فرماید:

(وَإِذْ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ یا أَهْلَ یَثْرِبَ لا مُقامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا وَیَسْتَئْذِنُ فَریقٌ مِنْهُمُ النَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنا عَوْرَةٌ وَما هِیَ بِعَوْرَة إِنْ یُریدُونَ إِلاّ فِراراً).(2)

«گروهی از منافقان گفتند: ای مردم یثرب (مدینه) این جا (کرانه خندق) جای ماندن نیست، به خانه های خود بازگردید و گروهی از آنان از پیامبر اجازه می گرفتند که به خانه های خود بروند(و عذر می آوردند) که خانه ها ی ما دیوار بلند وحفاظی ندارد (آنان دروغ می گویند) خانه های آنها دیوارهای بلند وحفاظ دارد عذر می آورند که از معرکه فرار کنند».

ص : 90

آنگاه آیه بعد، پرده از فقد ایمان آنان برمی دارد، و می فرماید:

(وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَیْهِمْ مِنْ أَقْطارِها ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لأَتَوْها وَما تَلَبَّثُوا بِها إِلاّ یَسیراً) .(1)

«اگر سپاه عرب از نواحی مختلف مدینه، وارد شهر گردد و از آنان درخواست بازگشت به شرک نماید، جز انگشت شماری درخواست آنان را اجابت نمی نمایند».

(وَلَقَدْ کانُوا عاهَدُوا اللّهَ مِنْ قَبْلُ لا یُوَلُّونَ الأَدْبارَ وَکانَ عَهْدُ اللّهِ مَسْؤُولاً) .(2)

«آنان با خدا پیمان بسته بودند که از معرکه نبرد فرار نکنند پیمان های الهی مورد بازخواست قرار خواهد گرفت».

از برخی از آیات استفاده می شود که گروه «اجازه بگیر» گروهی از منافقان بودند که می کوشیدند ظواهر را حفظ کنند و با کسب اجازه از میدان نبرد فرار نمایند.

ولی در میان آنان گروهی بودند که در آن هنگام که پیامبر با انبوه مسلمانان به سرعت مشغول کندن خندق در اطراف مدینه بودند، تا چشم مسلمانان را غافل می دیدند، بدون استجازه از پیامبر آهسته به خانه های خود می رفتند.

قرآن این گروه را به شدت ملامت می کند و در مقابل افراد با ایمان را می ستاید و می فرماید: آنان کسانی هستند که اگر کار ضروری پیش آید از پیامبر اجازه، می گیرند و به محض این که کار خود را انجام دادند به معرکه نبرد، و یا حفر خندق باز می گردند تا از این کار خیر باز نمانند، اینک توصیف

ص : 91

هر دو گروه در ضمن دو آیه، یکی درباره افراد با ایمان، و دومی درباره گروه منافق.

آیه ای که بیانگر وضع افراد با ایمان است عبارت است از آیه:

(إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْر جامِع لَمْ یَذْهَبُوا حَتّی یَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولئِکَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ).(1)

«مؤمنان واقعی کسانی هستند که به خدا و پیامبر او ایمان آورده اند وقتی در کار مهمی با او باشند، بدون اجازه او، جایی نمی روند کسانی که از تو اجازه می گیرند، آنها به راستی به خدا و رسول او ایمان آورده اند در این صورت هرگاه از تو برای برخی از کارها ی مهم خود اجازه گرفتند، هر کس را بخواهی (صلاح می دانی) اجازه بده و برای آنها استغفار بکن، خداوند آمرزنده و رحیم است».

این آیه می رساند که استجازه گروه با ایمان برای انجام کار ضروری می باشد نه برای فرار از میدان نبرد، به گواه این که پس از رفع ضرورت، به سر کار خود باز می گردند و در مقابل آنان منافقانی که اصلاً منتظر فرصت بودند که مخفیانه از میدان جنگ فرار کنند، حتی بدون یک استجازه ظاهری چنان که می فرماید:

(لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِبَعْضِکُمْ بَعْضاً قَدْ یَعْلَمُ اللّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُون(2) مِنْکُمْ لِواذاً(3) فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصیبَهُمْ عذابٌ (4)أَلیمٌ) .

ص : 92

«خواندن پیامبر را در میان خود مانند دعوت برخی از شما نسبت به برخی دیگر قرار ندهید (ادب را رعایت کنید) خداوند کسانی را که مخفیانه یکی پس از دیگری فرار می کنند می داند آنها که با فرمان او مخالفت می کنند، از این بترسندکه فتنه دامن آنها را بگیرد، یا عذاب دردناک به آنها برسد».

بررسی این بخش از تاریخ اسلام در پرتو این آیات می رساند که افراد با ایمان یک وضع و یک حالت بیش ندارند و آن این که با پایمردی تمام در معرکه نبرد مقاومت می کنند و اگر یک وضع استثنایی پیش آید، بدون کسب اجازه از پیامبر، میدان را ترک نمی کنند، و پس از انجام کار، بار دیگر به معرکه جنگ باز می گردند.(آیه 62، سوره نور).

در حالی که منافقان بر دو گروهند، یا اجازه را سپر فرار قرار داده اند و از میدان می روند، دیگر به آن باز نمی گردند، (احزاب آیه 13; و یا، مترصد فرصت هستند، که از غفلت مسلمانان استفاده کرده و بستر جنگ را ترک می گویند.(آیه 63 سوره نور).

و علت اختلاف این دو گروه یک چیز بیش نیست، گروه مؤمن، به مکتب ایمان دارند و در راه آن جانبازی می کنند، گروه منافق «ایمان» را سپر زندگی قرار داده به مکتب معتقد نمی باشند.

شگفت این جا است که در جنگ احزاب نامی از رئیس منافقان «عبداللّه بن ابی» به میان نیامده است گویا خود را در پشت پرده نگاه داشته بود، و انگشت او پس پرده کار می کرد. و منتظر حوادث آینده بود که خود را در صحنه ظاهر سازد، و خوشبختانه حوادث آینده در کام او تلخ بود، و سپاه شرک پس از یک ماه محاصره با یأس و نومیدی، و دادن تلفات، محیط مدینه را ترک گفتند و به سرزمین های خود بازگشتند.

ص : 93

6.(سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ إِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی الْقَومَ الْفاسِقینَ)(منافقون/6)

راندن تیره های سه گانه یهود از سرزمین مدینه، منافقان را وحشت زده کرد و دانستند که پیروزی اسلام در منطقه قطعی است. ولی در عین حال از توطئه وکارشکنی وفتنه انگیزی و ایجاد اختلاف در میان مسلمانان خودداری نمی کردند.

در ماه رجب سال ششم هجری گزارشی به پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)رسید که قبیله «بنی مصطلق» که تیره ای از قبیله «خزاعه» بودند در صدد گردآوری سلاح و سرباز می باشند.

پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)برای کشف حقیقت یکی ازیاران خود به نام «بریده» را به سرزمین دشمن روانه کرد، تا جریان را به صورت دقیق گزارش کند. مأمور پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)به گونه ای با رئیس قبیله تماس گرفت، و از نیت بد آنان آگاه شد و گزارش کرد که قبیله یاد شده به تدریج آماده نبرد وجنگ با مسلمانان می شوند از این جهت هر چه زودتر، فتنه باید در نطفه خفه گردد.

پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)در نیمه ماه شعبان همان سال، «ابوذر غفاری» را جانشین خود در مدینه قرار داد و با سپاهی گران و سنگین به سوی دشمن شتافت و آنان را در نقطه ای به نام «مریسیع» غافلگیر کرد و دشمن با دادن ده کشته، تسلیم سپاه اسلام گردید و همگی با اموال خود در اختیار مسلمانان قرار گرفتند.(1)

در این نبرد رئیس حزب نفاق و اکثر اعضای آن شرکت داشتند، هدف از شرکت در این جنگ این بود که غنیمتی به دست آورند زیرا می دانستند که سربازان ایثارگر و فداکار اسلام، صد در صد پیروز می شوند و دشمن را تار و مار می سازند.

ص : 96

گذشته از این، فاصله محل نبرد با مدینه چندان زیاد و با رنج و زحمت توأم نبود. نبرد به پایان رسید و سپاه اسلام به استراحت پرداختند ولی رئیس حزب نفاق و اعضای آن در صدد بودند که در صورت امکان از هر نوع حادثه بر ضد اسلام بهره بگیرند، آنان در این فکر بودند که حادثه یاد شده در زیر رخ داد.

در این جا باید دقت کرد که چرا پیامبر این نوع کمک خواهی را نفرت انگیز خواند، نکته آن این است که این نزاع شبیه نزاعهای عصر جاهلی بود، در عصر جاهلیت اگر فردی از قوم خود، کمک خواهی می کرد، فوراً قوم او وی را کمک و یاری می نمود، دیگر کاری نداشتند که طرف، مستحق کمک هست یا نیست و شعار آنان این بود که :«اُنْصُرْ أَخاکَ ظالِماً أو مَظْلُوماً» برادر خود را خواه ستمگر باشد یا ستمکش، یاری کن.(1)

(مقصود پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)است) بیرون خواهد کرد، آنگاه به افرادی که در اطراف او نشسته بودند چنین گفت: این بلایی است که خود شما بر سر خود آوردید، به اجانب در سرزمین خود جای دادید و آنها را شریک اموال خود ساختید، به خدا سوگند اگر از انفاق بر آنان خودداری کنید همگی از دور محمد (صلی الله علیه وآله وسلم)پراکنده می شوند وکسی از آنان در مدینه باقی نمی ماند.

چه نقشه ماهرانه وچه سخن دلنشینی که می توانست انصار خدمت گزار ولی در عین حال ستم دیده را بر ضد مسلمانان و شخص پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)بشوراند.

در آن مجلس جوان نورسی به نام «زید بن ارقم» بود که سخنان رئیس حزب نفاق را به دقت گوش می کرد و غیرت دینی جوان به او اجازه نداد در برابر فتنه جویی عبداللّه سکوت کند، از این جهت رو به پیر نفاق کرد و گفت:

«ذلیل و بی چاره و منفور در میان قوم خود تو هستی و محمد (صلی الله علیه وآله وسلم)در پوشش عزت الهی و قوه و نیروی مسلمانان قرار دارد.

عبداللّه بر سر آن جوان داد کشید و گفت: اکنون شایسته تو بازی کردن است وبس، نه دخالت در این امور....

زید در پاسخ هر یک از پرسش های پیامبر گفت: نه چنین نبوده است.(1)

خلیفه دوم به پیامبر پیشنهاد کرد که شرّعبداللّه را از سر مسلمانان به وسیله یک فرد انصاری برطرف سازد ولی پیامبر دورنگر پیشنهاد او را نپذیرفت و گفت: در این موقع شایعه پردازان منتشر می کنند که محمد یاران خود را می کشد(2) و آینده ثابت کرد که حق با پیامبر بود، و قتل او با تمام شرارت هایی که داشت در این شرایط مقرون به مصلحت نبود.

پیامبر به دنبال «عبداللّه» فرستاد وجریان را از او پرسید او با کمال سماجت گزارش زید را تکذیب کرد و گفت: به خدایی که قرآن را بر تو فرستاده است من هرگز سخنی نگفته ام و این جوان خلاف می گوید و برخی از انصار به کمک «عبداللّه» برخاستند و گفتند: «عبداللّه» بزرگ خرزج است و هرگز نمی توان او را به خاطر گزارش یک جوان تکذیب نمود و شاید آن جوان اشتباه کرده است.

ولی قراین صدق گفتار «زید » و کذب «عبداللّه» را نشان می داد ولی مصلحت ایجاب می کرد که پیامبر به ظاهر عبداللّه را تکذیب نکند و در این مورد منتظر وحی الهی گردد.

ستمکشی آنان گردیده است. اکنون باید کاری کرد که نزاع از خاطره ها محو گردد تو گویی نه نزاعی بود و نه کمک خواهی و آن این که، سپاهیان هر چه سریع تر بر مرکب های خود سوار شوند و راه مدینه را در پیش گیرند.

«اسید بن حضیر» خدمت پیامبر آمد و گفت: هرگز شما در چنین شرایطی که هوا به شدت گرم است فرمان حرکت صادر نمی کردید.

پیامبر فرمود: مگر سخن «عبداللّه» به گوش تو نرسیده است، او گفته است که در موقع بازگشت به مدینه، «عزیز» ، «ذلیل» را بیرون خواهد کرد.

«اسید» یادآور شد که رسول گرامی با او مدارا کند، زیرا پیامبر در شرایطی که بنا بود «عبداللّه» تاجگذاری کند وارد مدینه شد، و طومار سلطنت خیالی او پیچیده گردید و او تصور می کند ورود شما او را از چنین مقام و موقعیت بازداشته است از این جهت، چنین سخنانی می گوید.

پیامبر در یک وقت غیر مناسب، فرمان حرکت را صادر کرد تا همگان راه مدینه را در پیش گیرند و هرگز موفق به گفتگو پیرامون حادثه نشوند، سپاهیان اسلام در باقی مانده همان روز، و شب و بخشی از فردای آن روز را راهپیمایی نمودند و آنچنان خسته شدند که وقتی فرمان فرود صادر گردید و بدن آنها به زمین قرار گرفت، همگان در خواب عمیقی فرو رفتند و پس ازمدتی که بیدار شدند، دیگر حادثه تلخ، اثر تند وحاد خود را از دست داده بود.

تکذیب منافق فرود آمد و منافق رسوا را رسواتر ساخت.

زید بن ارقم می گوید: احساس کردم که پیامبر دچار ناراحتی شده و عرق از پیشانی او سرازیر می گردد، و فهمیدم که وحی بر او نازل می شود آرزو داشتم که وحی مرا تصدیق و منافق را تکذیب کند، پس از مدتی، پیامبر مرا خواست و گفت: وحی الهی تو را تصدیق و منافقان را تکذیب کرد.

آیاتی که در این مورد نازل گردیده همان بخشی از آیات سوره منافقین است که همگان با آن آشنایی داریم.

اینک برخی از این آیات:

(إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللّهِ وَاللّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَاللّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقینَ لَکاذِبُونَ) .

«آنگاه که منافقان نزد تو آمدند و گفتند که گواهی می دهیم که تو پیامبر خدایی و خدا می داند که تو نیز پیامبر خداهستی، خدا گواهی می دهد که آنان دروغ می گویند».

(إِتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبیلِ اللّهِ إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

«سوگندهای خود را سپر جان خود قرار داده اند، خود و دیگران را از پیروی راه خدا بازداشته اند آنان چه کار بدی انجام داده اند».

قرآن در این سوره متن گفتار رئیس حزب نفاق را به انتقاد از آن نقل می کند، آنجا که می فرماید:

(هُمُ الَّذینَ یَقُولُونَ لا تُنْفِقُوا عَلی مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ حَتّی یَنْفَضُّوا وَللّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَالأَرْضِ وَلکِنَّ الْمُنافِقینَ لا یَفْقَهُونَ) .

ص : 102

«آنان کسانی هستند که می گویند: به یاران پیامبر انفاق نکنید تا از اطراف او پراکنده شوند(ولی آنان کور خوانده اند) برای خدا است گنجینه های آسمانها و زمین ومنافقان نمی فهمند».

(یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَی الْمَدینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الأَعَزُّ مِنْهَا الأَذَلَّ وَللّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنینَ وَلکِنَّ الْمُنافِقینَ لا یَعْلَمُونَ) .

«می گویند: اگر به مدینه بازگشتیم، عزیز، ذلیل را بیرون می کند، عزت برای خدا و رسول اوست ولی منافقان نمی دانند».

نزول این آیات منافق رسوا را، رسواتر ساخت _ مع الوصف _ گروهی بر این بودند که «عبداللّه» را به نزد پیامبر ببرند تا پیامبر در حقّ او «طلب آمرزش» کند، وقتی به او چنین پیشنهاد کردند او بر اثر فقدان ایمان « استغفار» پیامبر را که جز دعا در حقّ اوچیزی نبود سجده، بر پیامبر تلقی کرد و گفت: دستور دادید که به او ایمان بیاورم، ایمان آوردم، گفتید زکات مال خودم را بدهم ، دادم، اکنون می گویید بروم بر او سجده کنم.

ناگفته پیدا است: زمینه های نا مساعد، هر نوع بذر صالح و پاک را ضایع می سازد و سخن ناصحان در کام بداندیشان تلخ می آید.

قرآن در این مورد می فرماید:

(وَإِذا قیلَ لَهُمْ تَعالَوا یَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللّهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَرَأَیْتَهُمْ یَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَکْبِرُونَ).

«وقتی به آنان گفته می شود که بیایید به نزد پیامبر خدا، تا درباره شما از خدا طلب آمرزش کند، سرهای خود را می پیچند،(و به عنوان اعتراض به آن سو بر می گردانند) و متکبرانه خود را از پیروی راه خدا باز می دارند».

ص : 103

ناصحان عبداللّه از یک نکته غفلت داشتند و آن این که دعای رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)در زمینه های مساعد و آماده مستجاب می گردد نه در قلوب کور، و گوشهای کر، دعای اولیا بسان بذر صالح است که اگر در سرزمین ناپاک پاشیده گردد هرگز رشد نمی کند از این جهت قرآن در این مورد می فرماید:

(سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ إِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی الْقَومَ الْفاسِقینَ) .

«خواه در باره آنان طلب آمرزش بنمایی یا ننمایی خدا آنان را نخواهد بخشید، خداوند گروه فاسق را نمی بخشد».

از برخی از تفاسیر استفاده می شود که پیامبر به مدینه وارد شده و آیاتی در تکذیب او نازل گردیده بود و میان مسلمانان منتشر شده بود، امّا هنوز «عبداللّه بن ابی» وارد مدینه نشده بود از این جهت وقتی رئیس حزب نفاق خواست وارد مدینه گردد، فرزند وی راه را به روی پدر بست و گفت تا پیامبر به تو اجازه ورود به مدینه ندهد نباید گام بر این شهر بگذاری و بنا به نقلی گفت: تا بر ذلت خود و عزت رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)اعتراف نکنی، نمی توانی وارد شهر شوی. عبداللّه از دست فرزند خود به پیامبر شکایت کرد، پیامبر بازفرمود با او مدارا کن و ما نیز با او مدارا خواهیم کرد.(1)

پس از حادثه «بنی مصطلق» عبداللّه سخت کوبیده شد، و از هر طرف موج اعتراض بر ضدّ او بلند گردید و در انظار مردم خوار و ذلیل گردید، و دیگر قد علم نکرد.

پیامبر به عمر گفت: روزی که پیشنهاد کردی که من فرمان قتل او را صادر کنم، در آن روز اگر چنین کرده بودم گروهی به حمایت از او برمی خاستند امّا امروز همانها که آن روز از او حمایت می کردند آنچنان از او متنفرند که اگر دستور قتل او را صادر نمایم، بدون چون و چرا او را می کشند.(2)

ص : 105

7 . (... وَ لا تَحْسَبُوهُ شَرّاً لَکُمْ بَلْ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ...) ( نور/11)

پیوسته آنهارا در اختیار مردم قرار می داد و از این طریق سودی به دست می آورد وقتی آیات تحریم زنا نازل گردید او همچنان به حرفه کثیف خود ادامه می داد.

تا آنجا که کنیزان وی که در رنج روحی عظیمی به سر می بردند، از دست «عبداللّه» شکایت به حضور پیامبر بردند و گفتند: ما می خواهیم پاک و منزه باشیم ولی این مرد ما را به عمل زشت اجبار می کند، آیه یاد شده در زیر در نکوهش عمل این مرد نازل شد چنان که می فرماید:

(...وَلا تُکْرِهُوا فَتَیاتِکُمْ عَلَی الْبِغاءِإِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا...).(1)

«دختران خود را آنگاه که خواهان پاکدامنی هستند به خاطرمال دنیا به زناوادار نکنید».(2)

یک چنین فرد تجارتگر با نوامیس زنان و دختران مردم، می خواهد ساحت یک زن متشخصه ای که در جامعه آن روز، عظمت و شخصیت و پیوند نزدیکی با جامعه اسلامی داشت (3) آلوده سازد و او را به عمل زشت متهم نماید.

عداوت«نفاق» با «ایمان» بالاترین دشمنیهاست، زیرا فرد مشرک، با اعمال دشمنی، از غیظ و خشم خود می کاهد ولی منافق که ایمان را سپر کرده

ص : 108

در ظاهر نمی تواند تظاهر به دشمنی کند،عداوت باطنی او گاهی به حد انفجار می رسد، و بسان دیوانگان بدون حساب وکتاب سخن می گوید و تهمت می زند.

در سرگذشت«بنی مصطلق» ذلت رئیس حزب آشکار گردید و فرزند وی از ورود او به مدینه جلوگیری کرد وسرانجام با وساطت پیامبر وارد شهر شد. و در نتیجه کار فردی که پیوسته به فکر سلطنت بود وخواب آن را می دید به جایی منتهی شد که نزدیک ترین فرد به او، مانع از ورودش به زادگاه او شد و از پیامبر التماس کرد که شرّ فرزند او را از سرش کوتاه سازد.

یک چنین فرد، دیوانهوار به هر تر وخشکی دست می زند، به دنبال شایعه سازی می رود تا انتقام خود را از جامعه اسلامی باز ستاند.

وقتی دشمن با رویارویی ، توانا بر وارد کردن صدمه نیست، دست به چنین شایعات می زند و از این طریق افکار عمومی را نگران و به خود مشغول می سازد و از مسایل ضروری و حساس منحرف می کند.

شایعه سازی یکی از سلاحهای مخرب برای جریحه دار ساختن حیثیت پاکان ونیکان و سرانجام پراکنده ساختن مردم از اطراف آنهاست.

قاطعیت کم نظیری با آن برخورد نمود و آنان را بر سر جای خود نشاند.

حالا این فرد بی گناه کیست، مفسران در این باره اختلاف نظر دارند غالباً می گویند، مقصود عایشه همسر رسول خدا است و گروهی دیگر معتقدند که مقصود «ماریه» مادر ابراهیم است و شأن نزول هایی که در این زمینه نقل می کنند، خالی از اشکال نیست اینک ما نخست شأن نزولی را که می گوید آیات «افک» مربوط به همسر رسول خدا «عایشه » است، نقل می کنیم و نقاط صحیح وغیر صحیح آن را توضیح می دهیم.

بود که ناگهان ندای «الرحیل» سراسر سپاه اسلام را فرا گرفت و من از کجاوه خود درآمدم و برای قضای حاجت، به نقطه دور رفتم، وقتی به نزد کجاوه خود بازگشتم متوجه شدم گردن بندی که از مهره «یمنی» داشتم باز شده وبه زمین افتاده است، من بار دیگر به دنبال آن رفتم و مقداری معطل شدم وگردن بند را در آنجا جستم وقتی به جایگاه خود بازگشتم دیدم که سپاه اسلام حرکت کرده و محمل مرا به گمان این که من در میان آن هستم روی شتر گذارده و به راه افتاده اند و من تک و تنها در آنجا ماندم و می دانستم وقتی به منزل بعدی رسیدند ومرا در محمل ندیدند به سراغ من می آیند.

اتفاقاً یک نفر از سپاهیان اسلام به نام «صفوان» از لشگر عقب مانده بود، به هنگام صبح مرا از دور دید نزدیک آمد و مرا شناخت بی آنکه با من سخن بگوید کلمه (إِنّا للّهِ وَإِنّا إلیه راجِعُونَ) را به زبان جاری ساخت و شتر خود را خوابانید ومن بر آن سوار شدم او مهار ناقه را در دست داشت و مرا به سپاه اسلام رساند وقتی منافقان بالأخص رئیس آنان از جریان آگاه شد به شایعه سازی پرداختند وشایعه در شهر پیچید ونقل مجالس گردید.

کار به جای کشید که گروهی از مسلمانان درباره من گمان بد بردند. و پس از مدتی آیات «افک» نازل گردید و مرا از تهمت منافقان پاک ساخت.

این بخش از «شأن نزول» که ما آن را از یک داستان بس مفصل، خلاصه کردیم قابل انطباق با آیات قرآنی هست و در آن چیزی که با عصمت پیامبر منافی باشد، وجود ندارد.

اینک آیاتی که درباره این جریان نازل شده است.

(إِنَّ الَّذِینَ جاؤُوا بِالإِفْکِ عُصْبَةٌ مِنْکُمْ لا تَحْسَبُوهُ شَرّاً لَکُمْ بَلْ هُوَ

ص : 111

خَیْرٌ لَکُمْ لِکُلِّ امْریء مِنْهُمْ مَا اکْتَسَبَ مِنَ الإِثْمِ وَالَّذِی تَوَلّی کِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذابٌ عَظیمٌ) .

«آنها که با آن دروغ بزرگ آمدند، گروهی از شما بودند تصور نکنید که این جریان برای شما بد است بلکه برای شما خیر است، برای هر کس به اندازه ای که مرتکب شده است سهمی است و برای کسی که بخش عظیم آن را بر عهده داشته است، عذاب بزرگی است».

(لَوْلا إِذْسَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَیراً وَقالُوا هذا إِفْکٌ مُبینٌ) .

«چرا افراد با ایمان وقتی این جریان را شنیدند، نسبت به خود (و کسی که مانند خود آنها است) گمان خیر نبردند، چرا نگفتند که این بهتان و دروغ بزرگ است».

(لَوْلا جاؤُوا عَلَیهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَإِذْ لَمْ یَأْتُوا بِالشُّهَداءِ فَأُولئِکَ عِنْدَاللّهِ هُمُ الْکاذِبُونَ) .

چرا چهار شاهد برای آن نیاوردند، اکنون که نیاوردند در پیشگاه خدا دروغ گویانند».

(وَ لوْلا فَضْلُ اللّهِ عَلْیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ فِی الدُّنْیا وَالآخِرَةِ لَمَسَّکُمْ فی ما أَفَضْتُمْ فیهِ عَذابٌ عَظیمٌ) .

«اگر فضل و رحمت الهی شامل حال شما در دنیا و آخرت نمی بود، به خاطر این گناهی که کردند، عذاب عظیمی به شما می رسید».

(إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِکُمْ وَتَقُولُونَ بِأَفْواهِکُمْ ما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَتَحْسَبُونَهُ هَیِّناً وَهُوَ عِنْدَ اللّهِ عَظیمٌ).

«آن زمان که شایعه را از زبان یکدیگر می گفتید و در زبان چیزی را می گفتیدکه نمی دانستید، و آن را آسان می اندیشیدید و آن در نزد خدا گناه بزرگ است».

ص : 112

(وَلَوْلا إِذْسَمِعْتُوهُ قُلْتُمْ ما یَکُونُ لَنا أَنْ نَتَکَلَّمَ بِهذا سُبْحانَکَ هذا بُهْتانٌ عَظیمٌ) .

«چرا آنگاه که آن را شنیدید نگفتید که بر ما شایسته نیست که درباره آن سخن بگوییم، خداوندا تو منزهی این شایعه گناه بزرگ است».

بلکه خوب است، جهت آن این است که این جریان از نیت پلید منافقان پرده برداشت و همگی رسوا شدند، گذشته از این، مسلمانان از این حادثه درسهای خوبی آموختند.

این بخش از تاریخ، با عصمت پیامبر سازگار نیست زیرا این قسمت حاکی است که پیامبر تحت تأثیر موج شایعه قرار گرفت تا آنجا که رفتار خود را با عایشه دگرگون کرد، وبا یاران خود در این مورد به مشاوره پرداخت این نوع رفتار با متهمی که هیچ نوع دلیل و گواه بر اتهام او در دست نیست نه تنها با مقام عصمت پیامبر سازگار نیست، بلکه با مقام یک فرد با ایمان نیز سازگار نمی باشد، زیرا هرگز نباید شایعه، رفتار یک فرد مسلمان را با یک فرد متهم دگرگون سازد، و اگر در اندیشه او نیز اثر بگذارد، هرگز نباید، در رفتار او ایجاد دگرگونی کند.

قرآن در آیه های دوازدهم وچهاردهم کسانی را که تحت تأثیر شایعه قرار گرفته اند سخت توبیخ می کند و می فرماید چرا هنگامی که این تهمت را شنیدید شما ای مردان و زنان با ایمان چرا نسبت به متهم، گمان خیر نبردید، و چرا نگفتید که این دروغ آشکار است؟. و اگر رحمت خدا شامل حال شما در دنیا و آخرت نمی شد به خاطر این گناهی که کردید عذاب عظیمی به شما می رسید.

اگر این بخش از شأن نزول صحیح باشد، باید بگوییم که شخص پیامبر نیز مشمول این عتاب و عقاب بود و هرگز مقام نبوت که همراه با عصمت است اجازه نمی دهد که بگوییم این خطاب و عتاب متوجه شخص او نیز می باشد.

از این جهت باید همه این شأن نزول را که بخشی از آن با مقام نبوت و عصمت سازگار نیست، رد کرد، و یا آن را تجزیه نمود و قسمت نخست را که منافاتی با عصمت و نبوت ندارد، پذیرفت و قسمت دیگر را رد کرد.

پیامبر پس از تحقیق از کنیز من به نام «بریره» بر بالای منبر قرار گرفت، و رو به مسلمانان کرد وگفت: «چه کسی مرا در تأدیب کسی معذور می شمارد که اهل بیت مرا ناراحت کرده در حالی که من از او جز نیکی ندیدم، و همچنین مردی را متهم می کنند که از اوجز خوبی سراغ ندارم» در این موقع سعد معاذ(1) برخاست و گفت ای رسول خدا من تو را معذور می شمارم اگر آن کس از قبیله اوس باشد گردن او را می زنیم و اگر از برادران خزرجی ما باشد دستور تو را نیز در باره او اجرا می نمایم.

این سخن بر سعد بن عباده رئیس خزرج گران آمد و برخاست بر او پرخاش کرد وگفت به خدا سوگند دروغ می گویی تو قادر بر کشتن او نیستی.

«اسید بن حضیر» عموزاده سعد بن معاذ برخاست و بر فرزند عباده پرخاش کرد وگفت به خدا سوگند ما می کشیم و تو منافق هستی و از منافقان دفاع می کنی، افراد دو قبیله در حالی که پیامبر بر فراز منبر قرار داشت برخاستند تا به جان یکدیگر بیفتند، سرانجام با فرمان پیامبر از هم جدا شدند و بر جای خود نشستند».

این بخش از شأن نزول با تاریخ صحیح سازگار نیست زیرا اصولاً «سعد معاذ» در غزوه احزاب به وسیله جراحتی که برداشته بود، پس از صدور حکم درباره «بنی قریظه» درگذشت و این مطلب را خود بخاری در صحیح خود، جزء پنجم، ص 113، باب «جنگ احزاب و بنی قریظه» آورده است در این صورت چگونه می تواند، این مرد در حادثه «افک» که ماهها پس از حادثه بنی قریظه رخ داده است زیر منبر پیامبر باشد وبا سعد عباده به مناقشه و نزاع

ص : 116

بپردازد.

سیره نویسان می گویند جنگ «خندق» و پس از آن غزوه بنی قریظه در سال پنجم در ماه شوال رخ داده و غائله بنی قریظه در نوزده ذی الحجه به پایان رسید و سعد معاذ در این جریان به خاطر انفجار زخم و خونریزی شدید بلافاصله در گذشت.(1) در حالی که غزوه بنی مصطلق در ماه شعبان سال ششم هجرت رخ داد.

آری آنچه مهم است این است که بدانیم که حزب نفاق می کوشید که زن با شخصیتی را که در جامعه آن روز از مقام وموقعیت خاصی برخوردار بود متهم سازد و از این طریق روحیه ها را تضعیف کند.

و جمله (اَلَّذِی تَوَلّی کِبْرَهُ) در شأن نزول ها به عبداللّه بن ابی تفسیر شده است و استفاده می شود که وی این شایعه را رهبری می کرد.

از ترس علی بالای نخلی رفت، علی نیز بالای نخل رفت، «جریح » از ترس خود را به پایین افکند ناگهان لباس های او کنار رفت و معلوم شد که اصلاً آلت جنسی ندارد. علی حضور پیامبر رسید، جریان را بازگو کرد.

این شأن نزول که محدث بحرینی آن را در تفسیر برهان، ج2، ص 126_ 127 و «حویزی» در تفسیر «نورالثقلین» ج3، ص 582_ 581 نقل کرده است از نظر مضمون ضعیف و نااستوار است و نیاز به بازگو ندارد. و هرگز با موازین قضایی اسلام سازگار نمی باشد «حاشا» پیامبر خدا، بدون تحقیق، فرمان قتل فردی را صادرکند و اگر صدور چنین فرمان به خاطر عمل به «علم» بود، نه بیّنه وشهود، چرا علم رسول خدا خلاف واقع درآمد.

از این جهت نمی توان هر دو شأن نزول را پذیرفت و آنچه مهم است، اصل جریان است، حالا شخص متهم هر که می خواهد ، باشد.

ص : 118

از صفوف مسلمانان بازداشت وگفت: پدر! تو را به خدا ما را رسوا مکن.(1)

او در حالی برای ورود به حرم خودداری کرد ولی عقاید شرکی خود را نتوانست حفظ کند و در یکی از روزهایی که باران سرزمین شن زار حدیبیه را فرا گرفت، و آب باران در همه جا جاری شد پیامبر فرمود: در پرتو رحمت خدا و کرم او در پوشش باران قرار گرفتیم ولی ا(2)و به رسم عرب جاهلی نزول باران را به ستاره «شعری» نسبت داد، وگفت: در پرتو ستاره شعری باران ما را فرا گرفت.(3)

قرآن به انتقاد از این عقیده باطل که در عرب جاهلی راسخ بود خدا را «رب» ستاره شعری معرفی می کند، و می فرماید:

(وَأَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْری) .(4)

«بنابراین «شعری» خود «مربوب» است به رب».

رو به افزایش نهاد و تا لب چاه رسید و همگی از آب چاه بهره مند گشتند، یک چنین کرامت در سخت ترین لحظات، مایه روشنی چشم مسلمانان گردید، حتی گروهی از کوردلان نفاق مانند «عبداللّه بن ابی» که در کنار چاه بودند ، این کرامت را با دیدگان خود مشاهده کردند اوس بن خولی، رو به عبداللّه کرد وگفت: آیا وقت آن نشده است که بیدار و بینا شوی، آیا کرامتی بالاتر از این هم می شود؟!(1)

بن اکوع» می گوید: دیدم برخی از منافقان مانند «جد بن قیس» خود را پشت شترش پنهان کرد و ازمیدان بیعت دوری جست.(1)

نفاق الهام گرفته بودند، چیزی که هست، یهودان خیبر هر روز از دژها بیرون می آمدند، و به تمرین می پرداختند ولی چون ستون سپاه اسلام دیرتر از موعد مقرر به سرزمین خیبر رسید آنان تصور کردند که پیامبر، از مقابله با خیبریان منصرف شده است، و _ لذا _ وقتی پیامبر خیبر را محاصره کرد و کلیه خطوط ارتباطی آنها را قطع نمود آنان در خواب شیرین فرو رفته بودند، و بامدادان که درهای دژ را باز کردند، با نیروی اسلام روبرو شده و فوراً به داخل دژ پناه بردند و همگی می گفتند: محمد آمد، محمد آمد.(1)

با این فتوحات چشم گیر که نصیب مسلمانان گردید، حزب نفاق نغمه دیگری را ساز کرده و می گفتند که اگر قبایل عرب، در برابر محمد سر تسلیم فرود آورند، ولی محمد قادر به نبرد با دو امپراتور بزرگ جهان ، ایران و روم نیست و در این موقع آیه یاد شده در زیر فرود آمد:

(قُلِ اللّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُوَتَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْء قَدیرٌ).(2)

«بگو خدایا مالک ملک تویی، حکومت را به هر کس که بخواهی می دهی و از هر کس که بخواهی می ستانی، هر کس را بخواهی عزیز، و هر کس را بخواهی ذلیل می گردانی، خیر در دست تو است، و تو بر هر چیز توانایی».

بزرگترین خیانت «حزب نفاق» در جنگ «تبوک» بود که نقشه قتل پیامبر را کشیدند. و در برابر «مسجد قبا» ، مسجد «ضرار» را ساختند و تفصیل این دو خیانت در بحث آینده خواهد آمد.

ص : 124

5.(وَلَئِنْ سَأْلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ أَ بِاللّهِ و آیاتِهِ وَرَسُولِهِ کُنْتُمْ تَسْتَهْزِئُونَ)(توبه/65)

نوبنیاد وجوان اسلامی است.

رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)در ماه رجب همان سال تصمیم گرفت با سپاه گران رهسپار کرانه های شام گردد و پیش از آن که دشمن به داخل محیط اسلامی هجوم بیاورد او را غافلگیر کرده و فتنه را در نطفه خفه کند، از این جهت، از قبایل اطراف که گرایش استوار به اسلام داشتند کمک گرفت و به فرماندار «مکه»، «عُتّاب بن اسید» اطلاع داد که گروهی را برای شرکت در این نبرد، گسیل دارد، سرانجام رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)با سی هزار نفر، مدینه را به عزم «تبوک» ترک گفت و در آن روز قیادت و رهبری یک چنین سپاه در چنین سرزمین، بسیار اعجاب انگیز بود پیامبر در این سفر، هر چند با دشمن روبرو نشد زیرا، دشمن از حرکت سپاه اسلام آگاه شده، و از مقابله با لشگر فداکار و ایثارگر، خودداری کرد وبه نحوی متفرق شد ووانمود کرد که اصلاً، نقشه ای در کار نبوده است ولی پیامبر با لشگرکشی در آن فصل گرم و هدایت سپاه سی هزار نفری تا کرانه های شام و بستن پیمان با سران قبایل مرزنشین، زهر چشمی از دشمن گرفت تا آنجا که تا پیامبر زنده بود، دشمن اندیشه حمله را در مغز نپروراند وپس از درگذشت پیامبر، نخستین نقطه ای که فتح شد، سرزمین شام بود.

هدف در این بحث تشریح انگیزه ها و نتایج این نبرد نیست، نظر ما در این بحث، بیان تحریکات زیان بخشی است که منافقان در این جنگ بیش از هر موقع از خود نشان دادند و آیات زیادی در مورد آنان نازل گردید و بیشتر آیات سوره «برائت» که آخرین سوره ای است که بر پیامبر نازل شده است مربوط به آنها است، وبه خاطر این که این گروه به وسیله آیات این سوره رسوا شدند آن را سوره «فاضحه» و یا «مخزیه» می نامند، تو گویی آیات این سوره، حزب نفاق را رسوا کرد، و آنان را در انظار خوار و ذلیل ساخت.

ص : 127

اینک ما در این بخش به خیانت های آنان اشاره می کنیم:

بن قیس» گفت آیا تو در نبرد با رومیان شرکت می کنی؟ او در پاسخ گفت: پیامبر خدا اذن بده من در مدینه بمانم و مرا به «فتنه» نیفکن همه می دانند که من به زن علاقه خاصی دارم از آن می ترسم که زنان رومیان را ببینم و استقامت نورزم».

در این موقع آیه یاد شده در زیر فرود آمد:(1)

(وَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ ائْذَنْ لی وَلا تَفْتِنّی أَلا فِی الفِتْنَةِ سَقَطُوا وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْکافِرینَ) .(2)

«برخی از آنان می گویند، اذن بده ما در مدینه بمانیم، و ما را در بوته فتنه و آزمایش قرار مده، بگو (بر اثر تخلف از رسول خدا)، در فتنه و آزمایش بزرگ تری قرار گرفته ای، و دوزخ بر کافران احاطه دارد».

«جد بن قیس» خود را به امور «جنسی» متهم می سازد در حالی که از نظر سن در سطح بالا بود و انسان در این سن رغبت شدیدی به امور جنسی پیدا نمی کند، گذشته از این در زندگی او، ماجرای جنسی وجود ندارد.

ولی او به خاطر نفاق و تمرد از دستور خدا، حاضر شده که حیثیت خود را لکه دار سازد و زیر بار تکلیف الهی نرود، و این یکی از نشانه های نفاق است.

وقتی او این سخن را به پیامبر گفت فرزند وی که از نیت او آگاه بود رو به وی کرد و گفت: محرک شما از عدم شرکت و عذرتراشی جز نفاق چیز دیگری نیست و خدا نفاق تو را به وسیله قرآن فاش خواهد ساخت او از گفتار پسر

ص : 129

عصبانی شد و با کفش بر چهره او کوبید وقتی آیه یاد شده فرود آمد، پسر رو به پدر کرد و گفت: نگفتم خدا تو را به وسیله آیه رسوا خواهد کرد، او باز متنبه نشد، و نهیبی بر پسر زد وگفت : وضع تو بر من، مشکل تر از «محمد» شده است.

شرکت باز می داشتند چنان که می فرماید:

(...وَقالُوا لا تَنْفِرُوا فِی الحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّحَرّاً لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ).(1)

«گفتند: در هوای گرم کوچ نکنید، بگو آتش جهنم، گرم تر و داغ تر است اگر بفهمید».

پیامبر برای این که این نوع کارها بار دیگر تکرار نشود، «طلحه» را فرستاد تا خانه مزبور را که لانه فساد و نقطه نقشه کشی بر ضد اسلام بود آتش بزند و از این طریق آنان را متفرق سازد، وقتی آنان گرم سخن گفتن بودند، ناگهان خانه آتش گرفت، یکی از آنان به نام «ضحاک بن خلیفه» از پشت خانه، خود را نجات داد و پای او شکست، بقیه نیز به نوعی از خانه بیرون ریختند ومتفرق گشتند.(1)

پیامبر عمار یاسر را فرستاد تا از آنان بپرسد که در آنجا چه می کردند وچه گفتند، و اگر انکار ورزیدند به آنان بگوید شما چنین و چنان می گفتید، وقتی پرده از راز آنان برافتاد، یک نفر از آنان به نام «ودیعة بن ثابت» حضور پیامبر رسید وگفت ما در آن خانه، بازی و شوخی می کردیم.

قرآن در انتقاد از پوزش آنان چنین می فرماید:

(وَلَئِنْ سَأْلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ أَ بِاللّهِ و آیاتِهِ وَرَسُولِهِ کُنْتُمْ تَسْتَهْزِئُونَ) .(2)

«اگر از آنان بپرسی که این کارهای خلاف چیست می گویند ما بازی و شوخی می کردیم، بگو آیا خدا و آیات او و پیامبرش را مسخره می کنید».(3)

و «اشجع» و «اسلم» از نظر پایه ایمان در آن حدی نبودند که آیات و یا سخنان رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)در این گروه ایجاد حرکت کند، و تلخی سفر، و دشواری راه را در فصل گرما، تحمل نمایند از این جهت گروهی از بادیه نشینان، حضور پیامبر رسیدند و از شرکت پوزش طلبیدند، چنان که قرآن از آن حکایت می کند:

(وَجاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الأَعْرابِ لِیُؤْذَنَ لَهُمْ وَقَعَدَ الَّذِینَ کَذَبُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ سَیُصیبُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ) .(1)

«گروهی از بادیه نشینان پوزش طلبان از شرکت در جهاد نزد تو آمدند تا به آنان اذن داده شود، و دروغ گویان به خدا وپیامبر، تقاعد کردند، به زودی به کسانی از آنها که مخالفت کردند (و معذور نبودند)، عذاب دردناکی خواهد رسید»!.

را نااستوار سازد، بالأخره وحی الهی و ایمان مردم کار خود را کرد، و مسلمانان آماده حرکت شدند، این بار «عبداللّه» همان نقش را ایفا کرد که در جنگ «احد» ایفا نمود، او بخش پایین از «ثنیة الوداع» را لشگرگاه خود قرار داد، و همفکران و هواداران و متأثران به فکر خود را زیر پرچم دعوت کرد و گروهی را زیر لوای خود در آورد.

شکی نیست که هدف او از گردآوری این افراد، شرکت در جهاد نبود بلکه نظر او این بود که به هنگام حرکت سپاه پیامبر، او با لشگر خود به مدینه باز گردد و از این طریق علاوه بر اشباع غریزه ریاست خواهی خود، تزلزلی در سپاه پیامبر پدید آورد و گروهی را به مدینه باز گرداند.

اتفاقاً او در لحظات حرکت سپاه اسلام، با اردوی خود راه مدینه را در پیش گرفت ولی نه تنها نتوانست خللی در اراده سربازان پدید آورد، بلکه ناخودآگاه به سپاه اسلام خدمت کرد، زیرا سپاه اعزامی تا حدی از اعضای حزب نفاق پاکسازی شد، و خاطر مسلمانان از شر آنان مأمون گردید.

قرآن در آیه یاد شده در زیر به این نکته اشاره کرده و می فرماید:

(لَوْ خَرَجُوا فیکُمْ ما زادُوکُمْ إِلاّخَبالاً وَلأَوضَعُوا خِلالَکُمْ یَبْغُونَکُمُ الْفِتْنَةَ وَفیکُمْ سَمّاعُونَ لَهُمْ وَاللّهُ عَلیمٌ بِالظّالِمینَ).(1)

«اگر همراه شما از مدینه بیرون می آمدند چیزی جز اضطراب و تردید پدید نمی آوردند و به بحث در میان شما به فتنه انگیزی می پرداختند و در میان شما افراد سست هستند که تأثیرپذیر می باشند و خداوند از ظالمان با خبر است».

آری تبلیغات وسیع و گسترده حزب نفاق توانست چهار نفر از افراد با

ص : 134

ایمان را از شرکت باز بدارد جز این که یکی از آنها به نام «ابوخیثمه» پس از اندی به پیامبر پیوست، و تنهاسه نفر از آنان بر اثر ضعف ایمان و علاقه به گردآوری محصول در مدینه توقف کردند، و رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)پس از بازگشت از تبوک، هر سه نفر را به گونه ای تأدیب کرد. و از این طریق اندیشه تخلف را در دفاع از اسلام زدود و آیه (وَعَلَی الثَّلاثَةِ الَّذینَ خُلِّفُوا...)(1) بیانگر وضع آنها است.(2)

جهت این بار پیامبر علی را همراه خود به جهاد نبرده است.

انتشار این خبر در محیط مدینه سبب شد که علی (علیه السلام)سلاح خود را بردارد و به رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)که در سه میلی مدینه بود بپیوندد، وجریان را به سمع رسول خدا برساند، پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)شایعه را تکذیب کرد و جمله ای گفت که مضمون آن این است که «من تو را جانشین خود قرار دادم زیرا در پشت سر خود افرادی را ترک کردم که از شر آنها به اهل بیت خود مطمئن نیستم، برگرد وجانشین من در میان اهل من و اهل بیت خود باش، آیا راضی نمی شوی که منزلت تو نسبت به من، منزلت هارون نسبت به موسی باشد، جز این که پس از من پیامبری نیست.(1)

از این جهت علی (علیه السلام)، به مدینه آمد و در مدینه باقی ماند تا پیامبر از سفر خود بازگشت.

درخواست کردند که پیامبر خدا دعا کند تا خدا باران بفرستد، پیامبر آب طلبید و وضو گرفت و برخاست نماز گزارد، چیزی نگذشت که باد وزید ابری گرد آمد، و باران سیل آسا فرو ریخت و آب همه بیابان را فرا گرفت.

اعضای حزب نفاق با دیدن چنین کرامتی، پرده از دل برنداشته و به رسم عرب جاهلی نزول آن را به کواکب و ستارگان نسبت دادند.

بپیماید و اعضای حزب نفاق تصمیم گرفتند که شتر او را رم دهند تا او را از بالای گردنه به دره پرتاب کنند.

رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)در تاریکی شب به دامنه گردنه رسید شخصی از جانب پیامبر ندا در داد که او طول این «وادی» را از طریق گردنه می پیماید و دیگران مسیر خود را از خود «وادی» قرار دهند و کسی از این گردنه بالا نیاید مسلمانان همگی راه صحرا را در پیش گرفتند و پیامبر راه گردنه را در پیش گرفت.

پیامبر به عمار دستور داد که زمام شتر را به دست بگیرد و آن را بکشد، «حذیفه» را مأمور کرد که آن را از پشت براند، حرکت پیامبر از عقبه، اعضای حزب نفاق را بر آن داشت که به نقشه خود جامه عمل بپوشانند لذا فوراً با صورت های پوشیده راه «عقبه» را در پیش گرفتند، پیامبر «حس حس» آنان را شنید فوراً به حذیفه فرمود: آنها را ازحرکت بازدار، حتی به این هم اکتفا نکرد با چوب دستی که در دست داشت بر صورت شتران آنان زد و گفت: باز گردید ای دشمنان پیامبر.

اعضای حزب نفاق فهمیدند که دست آنها رو شده وپیامبر از نیت سوء آنها آگاه گشته، فوراً از گردنه پایین آمدند و خود را در میان مردم مخفی کردند.

پیامبر رو به حذیفه کرد و فرمود: آنها را شناختی و از هدف آنها آگاه شدی؟

حذیفه گفت: تاریکی شب و پوشیدگی صورت آنها مانع از شناخت من شد، آنگاه پیامبر آنها را معرفی کرد و پرده از نیت سوء آنان برداشت و فرمود: آنان تصمیم گرفته بودند که شترم را رم دهند تا مرا به میان دره پرتاب کند ولی خدایم مرا از نقشه های آنان آگاه ساخت و من آنان را به تو معرفی می کنم ولی تو

ص : 138

اسامی آنان را مکتوم بدار.

بامدادان «اسید بن حضیر» حضور پیامبر رسید و گفت: حرکت در دل صحرا، به مراتب آسانتر از پیمودن «عقبه» بود، شما چرا آن مسیر را برگزیدی، پیامبر سرگذشت شب گذشته را یادآور شد، و او درخواست کرد که پیامبر آنان را معرفی کند تا همگان به وسیله افراد قبیله خود اعدام گردند.

پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)فرمود: این کار مصلحت نیست و من دوست ندارم که مردم بگویند: وقتی محمد قدرت پیدا کرد یاران خود را کشت، «اسید» یادآور شد گفت: آنان یاران تو نیستند.

پیامبر فرمود: در ظاهر به شهادتین اعتراف دارند.(1)

مسأله در این جا به پایان رسید آنگاه پیامبر در یک جلسه خصوصی آنان را خواست و اطلاع خود را از نقشه آنها یادآور شد آنان همگی سوگند یاد کردند که چنین چیزی نبود، و چنین تصمیمی نداشتند.

در این موقع آیات یاد شده در باره آنان نازل گردید:

(یَحْلِفُونَ بِاللّهِ ما قالُوا وَلَقَدْ قالُوا کَلِمَةَ الْکُفْرِوَکَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَهَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا...).(2)

«به خدا سوگند می خورند که سخنان زننده نگفته اند در حالی که سخنان کفر آمیز گفته اند و پس از اسلام کافر شدند و به کار بدی که تصمیم گرفته بودند نرسیدند».

ص : 139

(یَحْلِفُونَ لَکُمْ لِتَرْضَوا عَنْهُمْ فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللّهَ لا یَرْضی عَنِالْقَومِ الْفاسِقینَ) .(1)

«برای شما سوگند یاد می کنند که از آنها راضی شوید، خداوند از گروه فاسق راضی نخواهد شد».

پس از ورود سپاه اسلام به مدینه و انتشار اخبار «غزوه» و دست آوردهای چشم گیر آن، جناح نفاق آنچنان سرافکنده شد و حیثیت آنها آنچنان آسیب دید که اعتبار و آبروی خود را از دست داد و دیگر نتوانست در صحنه ظاهر شود و یا تحرک و یا شورشی بیافریند و بالأخص که رئیس حزب نفاق دو ماه بعد درگذشت و شبکه حزب به حسب ظاهر از هم پاشیده شد و در ظاهر نام و نشانی از آنان باقی نماند، هر چند گروهی از آنان تا لحظه وفات پیامبر بر کفر خود باقی مانده و برخی نیز پس از رحلت پیامبر مصدر کار گردیدند.

ص : 141

حزب نفاق این منظقه را به خاطر آرامی و دوری از مرکز، برای فعالیت های سری، منطقه امنی تشخیص داد، و از طرف دیگر، اعضای حزب، ازیکی از سران به نام «ابوعامر» که از خارج، حزب را رهبری می کرد، نامه ای دریافت کردند وی در آن نامه هواداران خود را برای ساختن محلی برای فعالیت های حزبی و سری در پوشش مسجد، دعوت کرده بود تا اعضا در آن منطقه گرد آیند و در آن جا به تبادل افکار و کسب اطلاعات و تجسس و احیاناً گردآوری سلاح بپردازند و در انتظار روزی باشندکه وی همراه فرمانروای روم، مدینه را تسخیر کند و به حکومت نوجوان اسلام خاتمه بخشد.

اعضای حزب که مقیم محله دور افتاده «قبا» بودند خواستند پیامبر را در مقابل عمل انجام شده قرار دهند، از این جهت بدون کسب اجازه از مقام صاحب رسالت، یک چهار دیواری مسقفی را بنا کردند و برای این که بناء، جنبه رسمی به خود بگیرد و مورد اعتراض این و آن نشود، حضور پیامبر شرفیاب شدند و گفتند: نماز گزاردن در مسجد «قبا» در شب های بارانی برای بیماران و پیران با مشکلات، توأم و همراه است از این جهت ما برای این گروه مسجدی ساخته ایم و شایسته است با نمازگزاری شما افتتاح شود.

پیامبر درخواست آنان را رد نکرد و فرمود: من اکنون عازم سفر هستم و پس از بازگشت از سفر اگر خدا بخواهد این کار انجام می گیرد.

تاریخ، اسامی دوازده تن را می برد که پایه گذاران این لانه جاسوسی که به ظاهر مسجد بود، به شمار می رفتند و در میان آنان افرادی مانند «نبتل بن حارث» است که کار او خبرچینی وجاسوسی به نفع کافران نبود و یا افرادی مانند «ودیعة بن ثابت» بود که از سران نفاق به شمار می رفت و مسلمانان با

ص : 144

نفاق او آشنا بودند.

آنان برای رد گم کردن، جوان صالحی را به نام «مجمع بن حارثه» برای امامت دعوت کرده و با این طریق برمنویات باطل خود پوشش گذاردند، آنگاه برای این که مسجد «قبا» را در انظار کوچک کنند، شایع کردند که سرزمین آن، مربوط به زنی است که الاغ خود را در آنجا می بست و چنین سرزمینی برای اقامه نماز و پرستش خدا شایستگی ندارد.

سفر رسول گرامی به کرانه های شام مدت چهار ماه طول کشید بانیان مسجد، در تعمیر و تکمیل کارهای آنجا کوشیدند و با امامت آن جوان صالح توانستند توجه گروهی را به آن مسجد جلب کنند عده ای که در گذشته به مسجد «قبا» می رفتند به این مرکز جذب شدند و از این طریق تفرقه و دودستگی میان آنان پدید آمد.

رسول گرامی(صلی الله علیه وآله وسلم)از سفر تبوک بازگشت، سران نفاق به حضور پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)رسیدند و درخواست کردند که برای تبرک هم باشد در آنجا نماز بگزارد، پیامبر لباس خود را پوشید و آماده حرکت بود که وحی الهی فرود آمد و پرده از کار زشت آنان برداشت و یادآور شد که این بناء برای اهدافی ساخته شده است که مهم آنها دو هدف یاد شده در زیر است:

1. ایجاد تفرقه میان افراد با ایمان (وَتَفْرِیقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنینَ) .

2. جاسوسی برای ابوعامر مرد دشمن خدا(وَارْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْل) .

از این جهت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)گروهی را مأمور کرد که سقف آن را که با شاخه و برگ خرما پوشیده شده بود، آتش بزنند و سپس بنا را به وسیله بیل و کلنگ با خاک یکسان کردند.

ص : 145

پیامبر به این نیز اکتفا نکرد و دستور داد که مردم آن منطقه زباله های خانه خود را در آن جا بریزند و به این طریق آنجا را بی اعتبار اعلام کرد.

ورود این حادثه در قرآن، به آن ابدیت بخشیده و به مسلمانان درس هایی را آموخته است، اینک با آیات وارد پیرامون این رویداد آشنا شویم:

آیات قرآن در این مورد چنین است:

(وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَکُفْراً وَتَفْریقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنینَ وَإِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلاَّ الْحُسْنی وَاللّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ).(1)

«آنان که مسجد بنا کرده اند، هدف آنان ضرر زدن به مسلمانان و تقویت کفر و ایجاد تفرقه میان مسلمانان و کمین گاه برای کسی است که با خدا و پیامبر از پیش مبارزه کرده وسوگند یاد می کنند که جز نیکی نظری نداشتند، خدا گواهی می دهد که آنان دروغگویانند».

(لا تَقُمْ فیهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فیهِ فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرینَ).(2)

« هرگز در آنجا نماز مگزار، مسجدی که از روز نخست بر تقوا و پرهیزگاری بنا شده شایسته تر است که در آنجا نماز بگزاری، در آنجا مردانی است که می خواهند پاک شوند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد».

(أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی تَقْوی مِنَ اللّهِ وَرِضْوان خَیْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ علی شَفا جُرُف هارفَانْهارَ بِهِ فی نارِ جَهَنَّمَ وَاللّهُ

ص : 146

لایَهْدِی الْقَومَ الظّالِمینَ).(1)

«آیا کسی که ساختمان خود را بر اساس پرهیز از خدا و خشنودی او بنا کند، بهتر است یا آن کس که ساختمان خود را کنار پرتگاه سستی بنانماید که ناگهان (خود با بناء) در آتش دوزخ فرو ریزد و خداوند گروه ستمگر را هدایت نمی کند».

(لا یَزالُ بُنْیانُهُمُ الَّذِی بَنَوْا ریبَةً فی قُلُوبِهِمْ إِلاّ أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَاللّهُ عَلیِمٌ حَکِیمٌ).(2)

«این بنایی که آنها به پا داشته اند به صورت وسیله شک و تردید در دلهای آنان باقی می ماند مگر این که دلهای آنان پاره شود(بمیرند و از بین بروند) وخداوند حکیم و دانا است».

در کشوری که مذهب و آیین، در آن رواج داشته و از اهمیت خاصی برخوردار باشد، از خود مذهب بر ضد آن، بیش از هر عاملی می توان استفاده کرد، برای شکستن وحدت مسلمانان، و ایجاد تفرقه در میان آنان، بهترین وسیله، یک عمل مذهبی است به نام مسجد، تا دشمن از این طریق منویات فاسد، جامه عمل بپوشد.

پیامبر عباس داده بود، از او درخواست کرد که وی پیراهن زیرین خود را به او بدهد تا اورا با آن کفن کنند، پیامبر پیراهن رویی خود را برای او فرستاد ولی او نپذیرفت و درخواست کرد که پیراهن زیرین که بدن او را مس کرده بفرستد، پیامبر نیز پیراهن خود را فرستاد ولی یادآور شد که این کار به حال او مفید نخواهد بود.

خانه عبداللّه، لانه جاسوسی منافقان بود و آنان پیوسته به آنجا رفت و آمد می کردند، و درخواست پیراهن به آن شکل، دگرگونی خاصی در برخی از هواداران نفاق ایجاد کرد، برخی از آنان، راه توبه را در پیش گرفتند و اسلام آوردند و برخی دیگر بر همان حالت نفاق باقی ماندند.

صالح بود که اخلاص خود را در موارد بی شماری ثابت کرده بود.

خطر «منافقان» می باشد.

و از طریق دیگر پس از وفات پیامبر، کوچک ترین مانور سیاسی از این گروه دیده نشد، آیا واقعاً همگی نابود و هلاک شدند و یا خط فکری آنان دگرگون گردید، ویا حکومت را متناسب با ایده و خواسته خود دیدند، قضاوت و داوری در این مورد به وقت دیگر موکول می گردد.

آری قاطعانه می توان گفت: نفاق در جامعه به شکل دیگر بروز کرد زیرا پس از فتوحات اسلامی، علمای یهود و راهبان مسیحیان، و دانشمندان دیگر مذاهب، لباس اسلام پوشیده و در قیافه افراد مسلمان مکتبهایی را پایه گذاری کردند وپنداره های یهودیان ومسیحیان وخرافات مجوس و مزدک در میان مسلمانان پخش گردید و از این طریق به فرقه گرایی وگروه بندی و پیدایش مکاتب کمک شایانی کردند و فاجعه هایی آفریدند و در این میان می توان از «کعب احبار» و «وهب بن منبه» در عصر خلفا و «مانوی های » عصر عباسی نام برد و بحث در این موضوع دامنه دار است و ما در این جا دامن سخن را کوتاه کرده و به این مقدار در تفسیر آیات مربوط به «حزب نفاق» اکتفاء میورزیم.

اکنون شایسته است که با صفات وخصوصیات آنان از طریق آیات قرآن آشنا شویم.

ص : 150

فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبیلاً) (نساء/143)

6.(وَإِنَّ مِنْکُمْ لَمَنْ لَیُبَطِّئَنَّ فَإِنْ أَصابَتْکُمْ مُصیبَةٌ قالَ قَدْ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیَّ إِذْ لَمْ أَکُنْ مَعَهُمْ شَهیداً)(نساء/72)

7.(وَلَئِنْ أَصابَکُمْ فَضْلٌ مِنَ اللّهِ لَیَقُولَنَّ کَأَنْ لَمْ تَکُنْ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُ مَوَدَّةٌ یا لَیْتَنی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوزاً عَظیماً) (نساء/73)

8.(...وَإِذا قامُوا إِلَی الصَّلاةِ قامُوا کُسالی...) (نساء/142)

9.(وَیَحْلِفُونَ بِاللّهِ إِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ وَما هُوَ مِنْکُمْ وَلکِنَّهُمْ قَوْمٌ یَفْرَقُونَ)(توبه/56)

10.(لَوْ یَجِدُونَ مَلْجَاءً أَوْ مَغارات أَوْ مُدَّخَلاً لَوَلَّوْا إِلَیْهِ وَهُمْ یَجْمَحُونَ)(توبه/57)

11.(...وَلا یَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلاّ وَهُمْ کُسالی...) (توبه/54)

12.(قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً لَنْ یُتَقَبَّلَ مِنْکُمْ إِنَّکُمْ کُنْتُمْ قَوْماً فاسِقینَ)(توبه/53)

13.(وَما مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقاتُهُمْ إِلاّ أَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَلا یَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلاّ وَهُمْ کُسالی وَلا یُنْفِقُونَ إِلاّ وَهُمْ کارِهُونَ) (توبه/54)

14.(الَّذینَ یَلْمِزُونَ الْمُطَوِّعینَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ فی الصَّدَقاتِ وَالَّذِینَ لا یَجِدُونَ إِلاّ جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَلَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ)(توبه/79)

ص : 152

15.(وَمِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَإِنْ لَمْیُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ یَسْخَطُونَ)(توبه/58)

16.(وَلَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا ما آتاهُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَقالُوا حَسْبُنَا اللّهُ سَیُؤْتِینَا اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَرَسُولُهُ إِنّا إِلَی اللّهِ راغِبُونَ)(توبه/59)

17.(ذلِکَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا فَطُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لایَفْقَهُون)(منافقون/3)

سهمی داریم)، خداوند در روز رستاخیز در میان آنان حکم می کند، خداوند برای کافران راهی بر افراد با ایمان قرار نداده است».

5.«حیرت زده و سرگردانند، نه به این گروه می پیوندند و نه به آن گروه آن کس را که خدا گمراه سازد برای او راه و چاره ای نیست».

6.«در میان شما افراد دوچهره هستند که به سستی و کندی (محافظه کارانه) گام برمی دارند اگر مصیبتی به شما برسد می گویند خدا بر ما منت نهاد که با مسلمانان در معرکه نبرد نبودیم».

7.«اگر غنیمتی به شما برسد درست مثل این که میان شما و آنان رابطه دوستی نبود (همدیگر را نمی شناختید) می گویند: ای کاش ما هم با آنان بودیم و به پیروزی بزرگ نایل می شدیم».

8.«وقتی به نماز برمی خیزند، با کسالت برمی خیزند».

9.«به خدا سوگند می خورند که آنها از شما هستند در حالی که از شما نیستند ولی آنان گروه خائفی هستند(وحشت دارند دروغ می گویند)».

10.«اگر پناهگاه یا غارها ویا راهی در زمین پیدا کنند با سرعت و شتاب به سوی آن می روند».

11.«نماز را به جا نمی آورند مگر در حالی که کسل هستند».

12.«بگو انفاق کنید از روی میل یا اکراه از شما پذیرفته نمی شود، شماها گروه فاسق بودید».

13.«چیزی مانع از پذیرفته شدن انفاق های آنان نشد جز این که آنان به خدا و رسول او کفر ورزیدند، ونماز به جا نمی آورند مگر با کسالت و انفاق نمی کنند مگر با کراهت».

14.«کسانی که از افراد مطیع عیب جویی می کنند، و آنهایی را که جز به مقدار توانایی خود دسترسی ندارند، مسخره می کنند خدا نیز آنان را مسخره می نماید(کیفر استهزاء آنان را می دهد) و برای آنان است عذاب دردناک».

15.«برخی از منافقان بر تو ایراد می گیرند اگر از غنایم و «صدقات» داده شوند

ص : 154

خشنود می شوند، و اگر محروم گردند ناگهان اظهار خشم می کنند».

16.«اگر آنان به آنچه که خدا وپیامبر او داده راضی گردند و بگویند خدا ما را کافی است، خدا و پیامبر او از کرم خود به ما می بخشد، ما به سوی خدا متوجه هستیم(به نفع آنهاست)».

17.«نخست ایمان آوردند، آنگاه کافر شدند، بر قلوب آنها مهر خورده و دیگر ایمان نمی آورند».

قرآن در تشریح ویژگیهای منافقان، دو مثل مطرح کرده، که بازگو کننده حالات روحی و روانی منافقان است، اینک ما هر دو مثل را یادآور شده ونکات هر دو را بازگو می کنیم:

شکی نیست که بیماری «نفاق» بدترین بیماری ها و کانون انواع پلیدی ها و ذمایم اخلاقی است، در میان آثار روانی نفاق، «حیرت» و «سرگردانی» بیش از صفات دیگر، چشم گیرتر است و پیوسته خود را از لابه لای افعال و حرکات آنها نشان می دهد زیرا از آنجا که منافق دورو و دوچهره است و پیوسته می خواهد کسی از درون او آگاه نگردد، به خاطر تضاد درون با برون پیوسته، «حیرت» و «سرگردانی» آنگاه «اضطراب» و «دلهره» سراسر زندگی او را فرا می گیرد و قرآن در دو مثل روی این دو صفت که دومی زاییده اولی است، تأکید می کند و می فرماید:

آتشی را برافروزد تا در پرتو آتش هر نوع آسیب را از خود دفع کند، ناگهان طوفانی فرا رسد، آتش او را خاموش و نابود کند، در این صورت چه حالتی برای این شخص رخ می دهد، جز حیرت و سرگردانی، جز اضطراب و دلهره.

وضع منافق درست وضع همین شخص طوفان زده است زیرا همانطور که حیرت و سرگردانی توأم با اضطراب و دلهره، چنین فردی را فرا می گیرد وحتی پریشانی چنین شخصی بیش از اضطراب کسی است که از اوّل فاقد نور بوده و پیوسته در ظلمت به سر می برد، همچنین است وضع منافق، زیرا نور اسلام و ایمان، نخست محیط زندگی منافقان را بر اثر پذیرش روشن کرد و به حکم (ذلک بانّهم آمنوا)ایمان آوردند ولی بر اثر در پیش گرفتن «نفاق» و دورویی وتبدیل ایمان به کفر، آن نور به خاموشی گراییده و مایه خاموشی آن گردید و همگان را در یک تاریکی سر در گمی رها ساخت از این جهت وضع آن فرد طوفان زده با این افراد نفاق زده یکسان است.

در این تفسیر: گرایش به اسلام و ایمان به منزله آتشی است که برافروخته شده، و اختراع نفاق و دو چهرگی بعدی، طوفانی است که آن را خاموش نموده و هرگز در دنیا وا خرت از این آتش سودی نمی برند.

و لذا قرآن درباره منافقان می فرماید:

(ذلِکَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا فَطُبِ_عَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُون).(1)

«نخست ایمان آوردند، آنگاه کافر شدند، بر قلوب آنها مهر خورده و دیگر ایمان نمی آورند».

ص : 157

موقع از کناره افق، برق پرنوری می جهد فوراً چند گام بر می دارند و هر موقع خاموش می شود، فوراً توقف کرده وحیران و سرگردان آمیخته با اضطراب و دلهره در خود فرو می روند.

از ترس غرش مهیب و وحشتزای «رعد» انگشت در گوش می نهند، تا پرده گوش آنان پاره نشود امّا از طرف دیگر نور برق آنچنان نیرومند است که نزدیک است که دید چشم آنان را برباید.

از طرف سوم، ترس از آتش صاعقه آنچنان آنان را حیران و سرگردان ومضطرب و پریشان ساخته که نمی دانند چه کنند.

این حال آن رهگذرانی است که در چنین شرایطی قرار گیرند، قرآن یادآور می شود که وضع منافقان درست همانند وضع چنین رهگذرانی است که در خطر تاریکی و سیل و رعد و برق و صاعقه قرار گرفته باشند.

حالا این تشبیه چگونه در زندگی منافقان صادق است ومقصود ازتاریکی وباران و یا رعد و برق و صاعقه در زندگی آنان چیست؟ هم اکنون به تفسیر آن می پردازیم.

مفسران اسلامی در تفسیر و تبیین این مثل، دو راه را برگزیده اند، گاهی آن را به صورت «تشبیه های متعدد» تحلیل کرده اند و برای هر یک از آحاد و اجزا مثل «مشبهی» در جانب منافقان تعیین می کنند، و گاهی آن را از قبیل «تشبیه مرکب» می دانند که مجموع حالات منافقان شبیه حال یک چنین فرد گرفتار در باران است هر چند برای هر یک از اجزای مثل، «مشبهی» در ناحیه منافقان وجود نداشته باشد.

راه دوم صحیح تر و استوارتر به نظر می رسد، هدف تشبیه سرگردانی و

ص : 160

دلهره منافقان به سرگردانی یک چنین فرد باران زده وگرفتار در ظلمت های باران و ابر و شب می باشد در حالی که در راه نخست باید برای هر یک از آحاد مثل، برابری در ناحیه منافقان تعیین کنیم مثلاً بگوییم:

مقصود از«باران» آیین اسلام است که بسان آب، مایه حیات قلوب است، وهدف از «ظلمات» افکار شیطانی منافقان می باشد که قلوب آنان را فرا می گیرد همچنان که مقصود از «رعد و برق» وعده و وعیدهای الهی، و مقصود از «صواعق» واکنش اعمال آنها است و در هر حال این دو مثل از مثلهای بس زیبای قرآن است که حالات منافقان را ترسیم می کنند.

قرآن با ترسیم دو مثل درباره منافقان که هم اکنون به تشریح آنها پرداختیم، یادآور شد که حیرت و سرگردانی نتیجه مستقیم «نفاق» است، و یک اقلیت با پرده پوشی بر عقاید وکردارهای خود، بخواهد در ظاهر به نفع «اکثریت» شعار بدهد وچنین وانمود کند که از آنها است ولی درست در نقطه مقابل آنها باشد، پیوسته در وادی حیرت واین که «چه کند وچه نکند» که پرده از رازش برون نیفتد، به سر می برد و این تحیر و سرگردانی را تمثیل های یاد شده کاملاً مجسم ساخت.

این حالت برای خود یک رشته پیامدهایی دارد وحالات دیگری را با خود «یدک» می کند که قرآن در سوره های گوناگون و به مناسب های مختلف به بیان آنها پرداخته است اینک ما نیز به تشریح آنها می پردازیم.

می کند که در میان دو گوسفند به راه افتد، گاهی به این می پیوندد، و گاهی به آن، و به همین شکل پیش می رود.(1)

درست منافقان عصر رسول خدا همین حالت را دارا بودند پیوسته در انتظار آن بودند که ببینند به جامعه اسلامی از خیر و شر چه می رسد، مثلاً آنگاه که مسلمانان بر یهود و یا مشرکان پیروز می گشتند، فوراً ادعای عضویت در جامعه اسلامی می کردند و می گفتند با شما بودیم وسهم ما را از غنایم جنگی بپردازید، ولی آنگاه که شکستی بر مسلمانان وارد می شد، فوراً به آن گروه از یهود یا مشرکان که مثلاً می خواستند اسلام بیاورند، ولی تبلیغات منافقان جلو تمایلات آنها را گرفته بود، می گفتند ما به شما نگفتیم که دولت اسلام یک دولت مستعجل است و این گروه روز به روز به ضعف گراییده و از بین می روند و شما را از آوردن اسلام باز داشتیم، اکنون نشانه های ضعف و زوال آنها را دیدید.

قرآن این حقیقت را «تذبذب در زندگی» و یا فرصت طلبی می نامد در آیه یاد شده در زیر آن را بازگو می فرماید:

(الَّذِینَ یَترَبَّصُونَ بِکُمْ فَإِنْ کانَ لَکُمْ فَتْحٌ مِنَ اللّهِ قالُوا أَلَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ وَإِنْ کانَ لِلْکافِرینَ نَصیبٌ قالُوا أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَنَمْنَعْکُمْ مِنَ الْمُؤْمِنینَ فَاللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقیامَةِ وَلَنْ یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکافِرینَ عَلَی الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً).(2)

«آنان که در انتظار به سر می برند، هرگاه پیروزی نصیب شما شد می گویند: آیا ما

ص : 162

با شما نبودیم واگر برای کافران پیروزی دست داد، فوراً به آنان می گویند: آیا بر شما هشدار ندادیم و شما را از آوردن اسلام باز نداشتیم، خداوند در روز رستاخیز در میان آنان حکم می کند، خداوند برای کافران راهی بر افراد با ایمان قرار نداده است».

(مُذَبْذَبینَ بَیْنَ ذلِکَ لا إِلی هؤُُلاءِ وَلا إِلی هؤُلاءِ وَمَنْ یُضْلِلِ اللّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبیلاً) .(1)

«حیرت زده و سرگردانند، نه به این گروه می پیوندند و نه به آن گروه آن کس را که خدا گمراه سازد برای او راه و چاره ای نیست».

این آیه تلویحاً می رساند که منافقان در میان مشرکان، عیون و جاسوسانی داشتند که هرگاه یکی از آنان تمایل به اسلام پیدا می کرد و می خواست به گروه مسلمانان بپیوندند، فوراً با او تماس می گرفتند و او را از ایمان و پیوستن به مسلمانان باز می داشتند و می گفتند بر آیین خود باشید مسلمانان دولتی بس مستعجل دارند و جمله (أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَنَمْنَعْکُمْ مِنَ الْمُؤْمِنینَ) بر این مطلب گواهی می دهد.

آیه دیگر این «تذبذب» را به گونه دیگری نیز شرح می دهد و یادآور می شود:

برخی با کندی و محافظه کارانه گام برمی دارند تا ببینند که چه حادثه ای رخ می دهد که فوراً از آن به سود خویش بهره برداری کنند اگر مصیبتی به شما رخ دهد شادمانند که با شما نبودند و از آسیب محفوظ ماندند و اگر پیروزی نصیب شما گردد حسرت می خورند که چرا با شما نبودند تا شریک مواهب

ص : 163

جنگ و پیروزی گردند چنان که می فرماید:

(وَإِنّ مِنْکُمْ لَمَنْ لَیُبَطِّئَنَّ فَإِنْ أَصابَتْکُمْ مُصیبَةٌ قالَ قَدْ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیَّ إِذْ لَمْ أَکُنْ مَعَهُمْ شَهیداً) .(1)

«در میان شما افراد دوچهره هستند که به سستی و کندی (محافظه کارانه) گام برمی دارند اگر مصیبتی به شما برسد می گویند خدا بر ما منت نهاد که با مسلمانان در معرکه نبرد نبودیم».

(وَلَئِنْ أَصابَکُمْ فَضْلٌ مِنَ اللّهِ لَیَقُولَنَّ کَأَنْ لَمْ تَکُنْ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُ مَوَدَّةٌ یا لَیْتَنی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوزاً عَظیماً) .(2)

«اگر غنیمتی به شما برسد درست مثل این که میان شما و آنان رابطه دوستی نبود (همدیگر را نمی شناختید) می گویند: ای کاش ما هم با آنان بودیم و به پیروزی بزرگ نایل می شدیم».

خلاصه«تذبذب» آنان در طول زندگی به هر دو صورت جلوه می کرد گاهی به صورت طلبکاری از مؤمنان در حالت پیروزی و از کافران در صورت شکست، و گاهی به صورت خوشحالی در مصیبت، و حسرت بری در پیروزی.

می رود، و سطح جزیره را در سیطره خود در می آورد از این جهت می ترسیدند که پرده از راز آنان برافتد و جان فرزندان و ثروت آنها قربانی زندگی نفاق گرانه آنان گردد.

قرآن این حقیقت را چنین یادآور می شود:

(وَیَحْلِفُونَ بِاللّهِ إِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ وَما هُوَ مِنْکُمْ وَلکِنَّهُمْ قَوْمٌ یَفْرَقُونَ).(1)

«به خدا سوگند می خورند که آنها از شما هستند در حالی که از شما نیستند ولی آنان گروه خائفی هستند(وحشت دارند دروغ می گویند)».

(لَوْ یَجِدُونَ مَلْجَاءً أَوْ مَغارات أَوْ مُدَّخَلاً لَوَلَّوْا إِلَیْهِ وَهُمْ یَجْمَحُونَ).(2)

«اگر پناهگاه یا غارها ویا راهی در زمین پیدا کنند با سرعت و شتاب به سوی آن می روند».

قرآن در آیه دیگر، عامل این وحشت را به گونه ای دیگر نیز شرح می دهد و یادآور می شودکه آنان خود را میان دو محذور می بینند، اگر واقعاً ایمان بیاورند مورد تعرض اقوام و عشیره مشرک خود قرار می گیرند و اگر بر شرک خود باقی بمانند گرفتار تهدیدهای اسلام و قرآن می شوند ولی سرانجام پرهیز از آسیب اقوام را، بر عذاب الهی ترجیح می دهند تا منافقانه زندگی کنند، و در عین حال از مزایای اسلام بهره مند گردند.

قرآن در این مورد می فرماید:

(وَمِنَ النّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنّا بِاللّهِ فَإِذا أُوذِیَ فِی اللّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النّاسِ

ص : 165

کَعَذابِ اللّهِ وَلَئِنْ جاءَنَصْرٌ مِنْ رَبِّکَ لَیَقُولُنَّ إِنّا کُنّا مَعَکُمْ أَوَ لَیْسَ اللّهُ بِأَعْلَمَ بِما فی صُدُورِ الْعالَمینَ).(1)

«برخی از مردم کسانی هستند که می گویند: به خدا ایمان آوردیم، وقتی در راه خدا مورد آزار قرار گرفتند، فتنه مردم (آزار) را مانند عذاب الهی می شمارند(و در گرایش خود به اسلام تجدید نظر می کنند) و همین گروه سست وقتی پیروزی از جانب پروردگار تو بیاید می گویند ما با شما بودیم، آیا خدا از آنچه در قلوب جهانیان است، آگاه تر نیست؟!»

(وَلَیَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْمُنافِقینَ) .(2)

«البته خدا افراد با ایمان را می شناسد همچنان که افراد منافق را نیز می شناسد».

تا این جا با سه ویژگی از ویژگی های منافقان که همگی معلول حالت نفاق آنان است، آشنا شدیم، اکنون لازم است پیرامون چهار موضوع دیگر نیز بحث کنیم.

ص : 166

نَظَر الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوتِ فَأَولی لَهُمْ) (محمد/20)

علایق او را به موجود کاملتر و برتر متوجه سازیم و عشق و کشش به سوی او را در دل او پدید آوریم به گونه ای که خود را در کنار او، فراموش کند، و شیفته خواسته های او گردد(نه خواسته های خویش).

تهذیب و پالایش انسان در این حد، کار آسانی نیست و در همه افراد یک چنین استعداد وشایستگی وجود ندارد و بر فرض وجود به مربیان زبردستی نیاز دارد که در درون انسان، آتش عشق به خدا را شعلهور سازند و دسترسی به چنین مربیان در هر زمان و مکان کار آسانی نیست.

راه آسان و گسترده که همه افراد را دربر گیرد. این است که روح اطاعت از فرمانهای خدا را در دل انسان پدید آوریم و او را از پاداش فرمانبری و کیفر سرپیچی از دستورات او که در مسیر تعدیل غرایز انسان قرار دارند، آگاه سازیم تا سرانجام اوبه خاطر یک آینده نگری عمیق، از خودخواهی و غرق در غرایز دست کشیده و راه اعتدال را در پیش گیرد و یک چنین روح جز با توجه به رحمت و خشم او که با عبادت و پرستش حق، همراه است امکان پذیر نیست.

از این جهت قرآن نماز را یاد خدا می داند ویاد او را مانع از کردارهای زشت و پلید معرفی می کند و می فرماید:

(...أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْری) .(1)

«نماز را به خاطر یاد من به پا دار».

(إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَرِ...).(2)

«نماز انسان را از کارهای زشت و بد باز می دارد».

ص : 170

آثار تربیتی نماز در صورتی تحقق می پذیرد که انگیزه انسان بر انجام عبادت، عشق و علاقه او به کمال خدا، و یا امید به رحمت و ترس از خشم او باشد، یک چنین انگیزه است که نماز را در کام انسان شیرین، و گاهی برخی را عاشق خود می سازد.

اگر یک چنین انگیزه ای در کار نباشد، و فرد فقط ریاکارانه یا ترس از تشکیلات و یا ترس ازمردم به نماز بایستند نه تنها اثر تربیتی ندارد، بلکه انجام دو رکعت نماز برای او از هموار کردن کوهی سخت تر و گران تر جلوه می کند از این جهت گروهی را می بینیم که سخت ترین کارها را به خاطر منافع مادی تحمل می کنند ولی هرگز برای نماز که دقایقی بیش طول نمی کشد تن در نمی دهند.

قرآن کافران مسلمان نما را که فاقد انگیزه یاد شده هستند، چنین توصیف می کند:

(...وَلا یَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلاّ وَهُمْ کُسالی...) .(1)

«نماز را به جا نمی آورند مگر در حالی که کسل هستند».

و در آیه دیگر می فرماید:

(...وَإِذا قامُوا إِلَی الصَّلاةِ قامُوا کُسالی...) .(2)

«وقتی به نماز برمی خیزند، با کسالت برمی خیزند».

زیرا نه شیفته جمال و کمال خدا هستند که عاشق ستایش او گردند، ونه ایمان به پاداش و دوزخ او دارند که با علاقه و از صمیم دل به سوی آن

ص : 171

برخیزند.

اصولاً در هر امر خیری و کردار نیکی که خدا منظور نباشد، فاقد اثر تربیتی است و نمی تواند رنج طاعت را به راحتی و تلخی آن را به شیرینی مبدل سازد.

و همیاری را مشاهده کردند، زبان به تمسخر گشودند و گفتند: «ما أعظم ریاءهم» :چه عمل ریاکارانه بزرگی انجام می دهند.

آنگاه که مسلمان فقیری به نام ابوعقیل که یک شب برای آبیاری با یکی از انصار برای دو من خرما اجیر شده بود و یک من از آن را برای خانواده خود برده و یک من دیگر را حضور رسول خدا آورد وپیامبر با تمام احترام آن را پذیرفت، منافقان باز زبان به اعتراض گشوده وگفتند: خدا به یک من خرمای تو نیاز ندارد.

خلاصه نه متمکن از شرّ زبان آنان در امان بود و نه فقیر و برای پرده برداری از سوء نیت منافقان آیه زیر فرود آمد:

(الَّذینَ یَلْمِزُونَ الْمُطَوِّعینَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ فی الصَّدَقاتِ وَالَّذِینَ لایَجِدُونَ إِلاّ جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَلَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ) .(1)

«کسانی که از افراد مطیع عیب جویی می کنند، و آنهایی را که دسترسی جز به مقدار توانایی خود ندارند، مسخره می کنند خدا نیز آنان را مسخره می نماید(کیفر استهزای آنان را می دهد) و برای آنان است عذاب دردناک».

شدید خود را آشکار می ساختند اگر مال فراوانی نصیب آنان می گردید خوشحال بودند و اگر سهم کمتری نصیب آنان می گشت خشمگین می شدند و تلویحاً وتصریحاً به پیامبر اعتراض می کردند و می گفتند: وی نزدیکان خود را بر دیگران مقدم می دارد و در تقسیم غنایم راه عدالت را در پیش نمی گیرد و در این مورد تاریخ مواردی را ضبط کرده که برخی را یادآور می شویم:

1. منافقی به نام «ابوالجواط» که چوپانیِ گوسفندان خود و یا دیگران را برعهده داشت به رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)گفت: آیا خدا به تو امر کرده که زکات را به فقیران ومساکین دهی نه به افراد چوپان.

پیامبر به او فرمود: چوپانی عیب نیست مگر موسی و داوود چوپان نبودند، وقتی او مجلس را ترک کرد پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)فرمود: از این مرد و دوستان او پرهیز کنید که منافقند.

2. داستان «ذوالخویصره تمیمی» که بعدها رئیس فرقه خوارج گردید در تقسیم غنایم جنگ طائف به پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)اعتراض کرد وگفت: عدالت را پیشه خود ساز.

پیامبر در پاسخ وی فرمود: وای بر تو اگر من عدالت نکنم دیگر از چه کسی انتظار عدالت داری، مردی از یاران پیامبر آماده شد که او را به قتل برساند.

پیامبر فرمود: پناه به خدا، مبادا بگویند که من یاران خود را پس از به قدرت رسیدن می کشم، ولی از آینده خطرناک این مرد گزارش می دهم این مرد و یاران او از دین، به سرعتِ پرتاب تیر از کمان، بیرون می روند آنان قرآن را می خوانند ولی قرآن از حنجره آنان بالا نمی رود.(1)

ص : 175

در این موارد آیات یاد شده در زیر فرود آمد:

(وَمِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَإِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ یَسْخَطُونَ) .(1)

«برخی از منافقان بر تو ایراد می گیرند اگر از غنایم و «صدقات» داده شوند خشنود می شوند، و اگر محروم گردند ناگهان اظهار خشم می کنند».

(وَلَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا ما آتاهُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَقالُوا حَسْبُنَا اللّهُ سَیُؤْتِینَا اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَرَسُولُهُ إِنّا إِلَی اللّهِ راغِبُونَ) .(2)

«اگر آنان به آنچه که خدا وپیامبر او داده راضی گردند و بگویند خدا ما را کافی است، خدا و پیامبر او از کرم خود به ما می بخشد، ما به سوی خدا متوجه هستیم(برای آنها بهتر است)».

(إِنَّما الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَالْمَساکِینِ وَالْعامِلینَ عَلَیْها وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقابِ وَالْغارِمینَ وَفی سَبیلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبیلِ فَریضَةً مِنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ) .(3)

«زکات مخصوص فقیران و مسکینان و کارکنانی که برای جمع آوری آن کار می کنند و کسانی که جلب محبتشان (به حال اسلام مفید است) وبندگان و بدهکاران و واماندگان در راه، این یک فریضه است از جانب خدا، خدا دانا و حکیم است».

مؤمن به حکم ایمان، به عدل الهی و پیراستگی پیامبر از هر نوع تعدی و ستم، به داوری خدا و پیامبر تن داده و از حکم صادره استقبال می کند در حالی که منافق به خاطر فقدان ایمان، از داوری خدا و پیامبر گریزان بوده و پیوسته خواهان منافع خویش می باشد.

قرآن افراد با ایمان را با مفاد آیه یاد شده در زیر توصیف می کند و می فرماید:

(إِنَّما کانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنینَ إِذا دُعُوا إِلَی اللّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنا وَأَطَعْنا وَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) .(1)

«سخن افراد با ایمان آنگاه که به سوی خدا و پیامبر دعوت می شوند این است که بگویند: شنیدیم و پیروی کردیم آنان رستگارانند».

(وَمَنْ یُطِعِ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَیَخْشَ اللّهَ وَیَتَّقِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ) .(2)

«هرکس از خدا و پیامبر پیروی کند و از مخالفت خدا بترسد و بپرهیزد آنان رستگارانند».

منافقان عصر رسالت به خاطر آگاهی از شیوه پیامبر در قضاوت، از داوری پیامبر گریزان بوده و پیوسته می خواستند، اختلافهای خود را در محاکم دیگر مانند «یهود» حل و فصل کنند زیرا می دانستند که پیامبر به «عدل»داوری خواهد کرد، خواه در جانب منافق باشد خواه در جانب دیگران، از این جهت مسایل مربوط به قضاوت و داوری یکی از لغزشگاههای منافقان بود، غالباً در این مواقع مشت آنان باز می شد و از ارجاع «شکایت» به محضر پیامبر سر، باز می زدند و تاریخ در این قسمت نمونه هایی را یادآور شده است.

ص : 177

1. «مغیرة بن وائل» یکی از منافقان صدر اسلام با یکی از یاران پیامبر، در زمینی شریک بود وقتی زمین را قسمت کردند قسمت نامرغوب به نام آن فرد مسلمان درآمد «مغیره » درخواست کرد که سهم او را نیز بخرد، او نیز سهم خود را فروخت و بهای زمین را دریافت کرد و کار پایان پذیرفت ولی پس از مدتی خریدار از کار خود پشیمان شد و گفت: من از وضع این زمین آگاه نبودم و باید بهای گرفته را پس بدهی و زمین خود را برداری، طبعاً یک چنین خصومت باید در دادگاه اسلام فیصله پذیرد از این جهت آن فرد مسلمان، منافق را به دادگاه اسلام دعوت کرد ولی او پذیرا نشد و گفت: «محمد» مرا دشمن می دارد از آن می ترسم که بر من ستم کند در این هنگام آیات یاد شده در زیر فرود آمد.(1)

(وَیَقُولُونَ آمَنّا بِاللّهِ وَبِالرَّسُولِ وَأَطَعْنا ثُمَّ یَتَوَلّی فَریقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَما أُولئِکَ بِالْمُؤمِنینَ).(2)

ص : 178

«می گویند: به خدا وپیامبر او ایمان آوردیم و از او اطاعت پذیرفتیم آنگاه گروهی از آنان پس از این سخن، از اسلام روگردان می شوند آنان افراد با ایمان نیستند».

(وَإِذا دُعُوا إِلَی اللّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِذا فَریقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ).(1)

«وقتی به سوی خدا و پیامبر او دعوت شوند که در حقّ آنان داوری کنند، گروهی از آنان از این کار روی می گردانند».

(وَإِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ یَأْتُوا إِلَیْهِ مُذْعِنینَ) .(2)

«اگر بدانند حق در جانب آنان است با ابراز ایمان به سوی (خدا و پیامبر) می آیند».

(أَفِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتابُوا أَمْ یَخافُونَ أَنْ یَحیفَ اللّهُ عَلَیْهِمْ وَرَسُولُهُ بَلْ أُولئِکَ هُمُ الظّالِمُونَ).(3)

«آیا در دل های آنان بیماری است، آیا در حقانیّت پیامبر شک کرده اند، یا از آن می ترسند که خدا و پیامبر او بر آنان ستم کند، آنان افراد ستمگرند».

مفاد این آیات به روشنی می رساند که آنان به دنبال منافع شخصی خود بوده و با حق و باطل کاری نداشتند اگر داوری را به نفع خود تشخیص می دادند دادگاه اسلام را محترم می شمردند و رأی آن را نافذ و قاطع تلقی می کردند ولی اگر آن را به ضرر خود تشخیص می دادند، به عناوین مختلف زیر بار آن نرفته و طالب تشکیل دادگاه طاغوتی می شدند چنان که در آیات دیگر به آن اشاره شده است.

ص : 179

2. منافقی به نام «بشر» با یک فرد یهودی در یک مسأله مالی اختلاف پیدا کردند، یهودی پیشنهاد کرد که شکایت را حضور «ابوالقاسم» (پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)) ببرند، ولی آن فردمنافق(به ظاهر مسلمان) گفت: نزد «کعب بن الاشرف» که جزو داوران یهود بود، ببرند، علت عدول منافق از پیامبر و توجه او به داوری یهودی این بود که می دانست که پیامبر به حق داوری خواهد کرد، و برای اوجز حق چیزی مطرح نیست، در حالی که «کعب بن الاشرف»فرد دنیاپرستی است که به آسانی می توان رأی او را خرید.(1)

و در این مورد آیات یاد شده در زیر فرود آمد:

(أَلَمْ تَرَإِلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ یُریدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی الطّاغُوتِ وَقَدْ أُمِروُا أَنْ یَکْفُرُوا بِهِ وَیُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُضِلَّهُمْ ضَلالاً بَعیداً).(2)

«آیا به آن افراد نمی نگری که گمان می کنند که به آنچه که به تو نازل شده و یا آنچه که پیش از تو نازل گردیده ایمان آورده اند ولی (با وجود تو) می خواهند، محاکمه را نزد طاغوت ببرند، در حالی که مأمورند به این گونه از افراد کفر ورزند و شیطان می خواهد آنان را گمراه سازد گمراهی دور».

(وَإِذا قیلَ لَهُمْ تَعالَوا إِلی ما أَنْزَلَ اللّهُ وَإِلَی الرَّسُولِ رَأَیْتَ الْمُنافِقینَ یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً) .(3)

«وقتی به آنان گفته می شود که به سوی قرآنی که خدا نازل کرده و سوی پیامبر او بشتابید، منافقان را می بینی که از تو روی برمی گردانند( و به سوی دیگر متوجه

ص : 180

می شوند).

در قسمت آخر این آیات یادآور می شود که این گروه را نمی توان مؤمن نامید مگر این که در محاکمات، پیامبر را حکم و داور قرار دهند و از رأی و داوری او ناراحت نشوند، و در برابر رأی او تسلیم گردند چنان که می فرماید:

(فَلا وَرَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَبَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُوا تَسْلِیماً).(1)

«چنین نیست که به خدا سوگند مؤمن شمرده نمی شوند مگر این که تو را در نزاعهای خود داور قرار دهند و در درون از قضاوت تو رنج نبرند و آن را از صمیم دل بپذیرند».

اینها نمونه هایی است که تاریخ ضبط کرده و در شأن نزول قسمتی از آیات مربوط به داوری پیامبر، مطالب مشابهی نقل شده است.(2)

گوش آنان می رسید، تو گویی فرشته مرگی فرود آمده و می خواهد جان آنان را بگیرد، نگاه های مرگ آمیز آنان به پیامبر و بهانه گیری های کودکانه آنها و این که جنگ و نبرد، افساد در روی زمین است و ما نباید با ارحام و قبایل خود نبرد کنیم _ همگی _ حاکی از وحشت و اضطرابی بودکه بر اندام آنان مستولی گشته بود.

قرآن این گونه از حالات منافقان را در آیات یاد شده در زیر توصیف می کند و می فرماید:

(وَیَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا لَولا نُزِّلَت سُورَةٌ فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ وَذُکِرَ فیهَا الْقِتالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَالْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوتِ فَأَولی لَهُمْ) .(1)

«افراد با ایمان می گویند چرا سوره ای که در آن حکم جهاد با کافران باشد، نازل نشده است آنگاه که سوره محکم و صریحی فرود آمد و در آن جنگ ذکر شد آنان را که در قلوب آنها بیماری (نفاق) است می بینی که به تو مانند افرادی که از ترس، حالت مانند بیهوشی دست می دهد، می نگرند، این حالت بر آنها سزاوارتر است».

در دفاع بی حفاظی خانه های خود را بهانه کرده و از میدان نبرد می گریختند، قرآن مجید در این مورد می فرماید:

(وَإِذْقالَتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ یا أَهْلَ یَثْرِبَ لا مُقامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا وَیَسْتَأْذِنُ فَریقٌ مِنْهُمُ النَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنا عَوْرَةٌ وَما هِیَ بِعَوْرَة إِنْ یُریدُونَ إِلاّ فِراراً) .(1)

«آنگاه گروهی از (منافقان) گفتند که ای مردم مدینه دیگر شما را در میدان نبرد جای ماندن نیست و گروهی از آنان برای ترک معرکه نبرد، از پیامبر اذن می خواستند و می گفتند که خانه های ما امن نیست، در حالی که چنین نیست آنان دروغ می گویند و می خواهند فرار کنند».

اگر قرآن در این آیه از گروهی یاد می کند که بدون داشتن عذر موجه از پیامبر، اذن ترک میدان می گرفتند، در مقابل در آیه دیگر از گروهی بدتر یاد می کند که از غفلت مسلمانان استفاده کرده و بدون تحصیل اذن ظاهری میدان نبرد را ترک می گفتند، همچنان که گروهی را می ستاید که در مواقع عذر از پیامبر رخصت خواسته و پس از رفع عذر مجدداً به میدان نبرد باز می گشتند و در دو آیه یاد شده در زیر دو گروه مطرح شده اند:

(إِنَّمَا الْمُؤمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْر جامِع لَمْ یَذْهَبُوا حَتّی یَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَاذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِر لَهُمُ اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ).(2)

ص : 183

«مؤمنان حقیقی کسانی هستند که اگر در کار مهمی با او باشند از او اذن نگرفته به جایی نمی روند آنان که از او اذن می گیرند، آنها به راستی به خدا و پیامبر او ایمان آورده اند و اگر برخی برای کار خود اذن گرفت به هر کس خواستی اذن بده و از برای او طلب مغفرت کن زیرا، خدا آمرزنده و مهربان است».

(لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِبَعْضِکُمْ بَعْضاً قَدْیَعْلَمُ اللّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِواذاً فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصیبَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ) .(1)

«ندای پیامبر را در میان خود مانند ندای بعضی نسبت به بعض قرار ندهید خدا کسانی را که در پشت دیگران پنهان می شوند، و یکی پس از دیگری فرار می کنند، می شناسد، آنان که با اوامر پیامبر مخالفت می کنند از آن بترسند که فتنه دامن آنان را بگیرد و به عذاب دردناک گرفتار بشوند».

ص : 184

6.(وَیَقُولُونَ طاعَةٌ فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِکَ بَیَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ غَیْرَ الَّذی تَقُولُ وَاللّهُ یَکْتُبُ ما یُبَیِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ وَکَفی بِاللّهِ وَکِیلاً)(نساء/81)

7.(وَإِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَإِلی أُولِی الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ) (نساء/83)

8.(اَلْمُنافِقُونَ وَالْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْض یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَیَنْهَونَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَیَقْبِضُونَ أَیْدِیَهُمْ نَسُوا اللّهَ فَنَسِیَهُمْ إِنَّالْمُنافِقینَ هُمُ الْفاسِقُونَ)(توبه/67)

9.(وَیَحْلِفُونَ بِاللّهِ إِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ وَما هُمْ مِنْکُمْ وَلکِنَّهُمْ قَوْمٌ یَفْرَقُونَ)(توبه/56)

10.(وَإِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ أَیُّکُمْ زادَتْهُ هذِهِ إِیماناً فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِیماناً وَهُمْ یَسْتَبْشِرُونَ)(توبه/124)

11.(یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فی قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِءُوا إِنَّ اللّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ) (توبه/64)

12.(إِنْ تُصِبْکَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِنْ تُصِبْکَ مُصیبَةٌ یَقُولُوا قَدْ أَخَذْنا أَمْرَنا مِنْ قَبْلُ وَیَتَوَلَّوا وَهُمْ فَرِحُونَ) (توبه/50)

ص : 186

هستند».

9.«به خدا سوگند یاد می کنند که از شماها (مسلمانان) هستند در حالی که از شما نیستند، بلکه آنان گروه مخالف هستند».

10.«هر موقع آیه ای فرود بیاید برخی از منافقان می گویند، این آیه، ایمان کدام یک از شماها را افزود(بگو) آنان که ایمان آورده اند بر ایمان آنها افزوده و خرسند می باشند».

11.«منافقان از آن می ترسند که سوره ای فرود آید و از آنچه آنان در دلهایشان پنهان می سازند، گزارش دهد بگو مسخره کنید خدا و آنچه را که از آن می ترسید آشکار می سازد».

12.«اگر پیروزی به تو برسد ناراحت می شوند، و اگر مصیبتی (شکست در نبرد) به تو برسد می گویند: ما قبلاً تصمیم لازم را گرفته (و پیش بینی کرده بودیم) آنگاه پشت به مسلمانان کرده در حالی که خرسندند».

می تواند تا مدتی به زندگی نفاق گرانه خود ادامه دهد. قرآن از این سلاح به دو نوع یاد می نماید، گاهی به صورت عمومی بدون این که به نوع سلاح اشاره کند، و گاهی به صورت خصوصی و انگشت روی سلاح گذارده و آن را معرفی می کند، و در قسمت نخست می گوید:

(اَلْمُنافِقُونَ وَالْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْض یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَیَنْهَونَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَیَقْبِضُونَ أَیْدِیَهُمْ نَسُوا اللّهَ فَنَسِیَهُمْ إِنَّ الْمُنافِقینَ هُمُ الْفاسِقُونَ).(1)

«مردان و زنان منافق برخی از برخی دیگرند(تافته جدا بافته نیستند) به بدی ها فرمان می دهند و از نیکیها باز می دارند و دستهای خود را (از انفاق) می بندند، خدا را فراموش کرده اند، خدا نیز آنان را فراموش کرده است منافقان افراد فاسق هستند».

جمله (یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَیَنْهَونَ عَنِ الْمَعْرُوفِ) می تواند پایه اخلاق منافقان را در نظر ما مجسم کند از کسانی که شیوه زندگی آنان بر اساس فرمان به بدیها، و بازداری ازمعروف باشد، انتظار هر نوع خیر کاملاً بی جا است.

قرآن به خاطر یک چنین پلیدی که روح آنها را فرا گرفته بود، به شدیدترین لحن آنان را تهدید کرده و می گوید:

(إِنَّ الَّذِینَ یُحادُّونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ کُبِتُوا کَما کُبِتَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَقَدْ أَنْزَلْنا آیات بَیِّنات وَلِلْکافِرینَ عَذابٌ مُهینٌ) .(2)

«آنان که خدا و پیامبر او را دشمن می دارند، بسان کافران پیشین به رو (در آتش) افتاده اند، وما آیات روشنگر فرو فرستادیم، برای کافران عذاب خوار کننده است».

ص : 189

(یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللّهُ جَمِیعاً فَیُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا أَحْصاهُ اللّهُ وَنَسُوهُ وَاللّهُ عَلی کُلِّ شَیْء شَهیدٌ) .(1)

«روزی خدا همه آنان را برمی انگیزد و آنان را از کارهای خود آگاه می سازد، خدا اعمال منافقان را شمرده و آنان فراموش کرده وخداوند به همه چیز گواه است».

در حالی که این آیات از شیوه کلی و خط عمومی آنان گزارش می دهد، آیات دیگر به خصوصیات زندگی و سلاح خاصی که با آن مجهز شده بودند، اشاره می کند، ما نیز بخشی از این آیات را یادآور می شویم:

«سوگندهای خود را سپر اخذ کرده اند».(1)

می گردد.

قرآن یادآور می شود که برخی از منافقان آنچنان شیرین زبان و پشت هم انداز هستند که با گفتار خود حتی توجه پیامبر را جلب می کنند، در حالی که از لجوج ترین دشمنان اسلام می باشند چنان که می فرماید:

(وَمِنَ النّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الحَیاةِ الدُّنْیا وَیُشْهِدُ اللّهَ عَلی ما فی قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ) .[1]

«برخی از مردم هستند که گفتار آنان در زندگی این جهان، تو را به شگفت وای دارد و خدا را بر آنچه که در دل دارند گواه می گیرند، ولی از لجوج ترین دشمنان می باشند».

نشانه دنائت طبع منافقان این است که خدا و پیامبر را دشمن می داشتند و همه اعمال زشت را مرتکب می شدند و در هیچ کار خیری شرکت نمی کردند، ولی به پیامبر می گفتند:

(نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللّهِ) .

لا یَرضی مِنَ الْقَوْلِ وَکانَ اللّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحیطاً) .(1)

«آنان در حضور تو می گویند، اطاعت می کنیم وقتی از نزد تو بیرون می روند، گروهی از آنان جلسات سری شبانه بر ضدّ گفتار تو تشکیل می دهند از آنان رو برگردان (و اعتنا نکن) بر خدا توکل کن و کافی است که خدا مدافع تو باشد».

و در آیه دیگر می فرماید:

(وَیَقُولُونَ طاعَةٌ فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِکَ بَیَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ غَیْرَ الَّذی تَقُولُ وَاللّهُ یَکْتُبُ ما یُبَیِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ وَکَفی بِاللّهِ وَکِیلاً) .(2)

«کارهای خود را از مردم پنهان می دارند، ولی از خدا پنهان نمی دارند آنگاه جلسات سری شبانه تشکیل می دهند وسخنان ناپسند می گویند خدا از اعمال آنان آگاه است».

ولی با این اعمال زشت گاهی با کمال وقاحت حضور رسول خدا می رسیدند و برای پرده پوشی بر کارهای ضد اسلامی خود، از پیامبر درخواست طلب آمرزش می کردند تا پیامبر در حقّ آنان دعا کند و چون هدف طلب مغفرت نبود، بلکه نظر این بود که پیامبر را فریب دهند خدا به پیامبر خود چنین خطاب می کند:

(اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَاللّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقینَ) .(3)

«برای آنان طلب آمرزش بنمایی یا ننمایی هرگاه هفتاد بار نیز برای آنان طلب مغفر

ص : 193

نمایی، خدا آنان را نخواهد بخشید زیرا به خدا و رسول او کفر ورزیده اند خدا گروه فاسق را هدایت نمی کند».

شک و تردید نشان دهند و سرانجام اعتقاد پاک مسلمانان را نسبت به قوانین اسلامی بربایند و تاریخ در این جا نمونه هایی را یاد کرده که برخی را متذکر می شویم:

زینب، منافقان بیش از همه افراد گرد وخاک کردند و هیاهو راه انداختند وپیامبر را به تناقض گویی در تشریع متهم کردند قرآن به عنوان پیش بینی از انتقاد منافقان درباره تحویل قبله چنین می فرماید:

(سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النّاسِ ما وَلّیهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الّتی کانُوا عَلَیْها قُلْ للّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْربُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراط مُسْتَقِیم).

«(1)برخی از بی خردان خواهند گفت چه چیز مسلمانان را از قبله پیشین برگردانید بگو مشرق ومغرب از آن خدا است هر کس را بخواهد به راه راست هدایت می کند».

درباره پسرخوانده یادآور می شود و می فرماید:

(...وَما جَعَلَ أَدْعیاءَکُمْ أَبْنائَکُمْ ذلِکُمْ قَولُکُمْ بِأَفْواهِکُمْ وَاللّهُ یَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ یَهْدی السَّبیلَ) .(2)

«هرگز پسر خوانده های شما پسران واقعی شما نیستند این نوع نام گذاری چیزی است که در زبان می گویید وخدا حقیقت را می گوید و به راه راست هدایت می کند».

گروهی را به جرگه اسلام وارد می کند در این موقع بود که خود را به سلاح «مسخره» مجهز می کردند و می گفتند:

(وَإِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ أَیُّکُمْ زادَتْهُ هذِهِ إِیماناً فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِیماناً وَهُمْ یَسْتَبْشِرُونَ) .(1)

«هر موقع آیه ای فرود بیاید برخی از منافقان می گویند، این آیه ایمان کدام یک از شماها را افزود(بگو) آنان که ایمان آورده اند بر ایمان آنها افزوده و خرسند می باشند».

آیات الهی بسان باران در زمینه های مساعد و قلوب پاک اثر می گذارد امّا دلهای مملو از نفاق شایسته بهره گیری از آن را ندارند.

منافقان از آن می ترسیدند که آیه ای فرود آید و تمام منویات فاسد و کارهای زشت آنان را روی دایره بریزد و همگی رسوا گردند چنان که می فرماید:

(یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فی قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِءُوا إِنَّ اللّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ) .(2)

«منافقان از آن می ترسند که سوره ای فرود آید و از آنچه آنان در دلهایشان پنهان می سازند، گزارش دهد بگو مسخره کنید خدا و آنچه را که از آن می ترسید آشکار می سازد».

از قدرت های ضد مردمی در گرو تبلیغات دروغین و گمراه کننده آنها است و اگر وسایل تبلیغی از دست آنان گرفته شود قدرت مادی آنان فروکش کرده و از بین می رود.

منافقان عصر رسالت از این حربه بسان رجال سیاست امروز، بهره گرفته و در سایه اثر پذیری گروهی، می توانستند روحیه ها را سست کنند و از این طریق توازن قدرت اسلام و شرک را در منطقه حفظ نمایند، بالأخص که بخشی از مسلمانان از بستگان سران نفاق بودند و به آنان از دیده عظمت می نگریستند.

منافقان می کوشیدند اخباری منتشر کنند که دلها را بلرزاند، و افراد را وحشت زده سازد، مثلاً گاهی شکست کوچکی را بزرگ کرده و روحیه ها را تضعیف می نمودند و اگر مسلمانان قدرت و عظمت پیدا می کردند و ساز و برگ نظامی به دست می آوردند، فوراً دشمنان را مطلع می ساختند تا در برابر قدرت اسلام آمادگی بیشتری پیدا کنند.

قرآن در این زمینه می فرماید:

(وَإِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَیالرَّسُولِ وَإِلی أُولِی الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ...) .(1)

«هنگامی که خبری از قدرت وضعف به آنها می رسید فوراً آن را شایع می کردند و اگر آن را به پیامبر و صاحبان فرمان از خود باز می گردانیدند «استنباط گران» از آنها، به خوبی تحلیل می کردند».

ص : 198

در روزهایی که رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)مسجد مدینه را می ساخت یکی از صمیمی ترین یاران او به نام «اسعد بن زراره» که رئیس قبیله «بنی النجار» بود به طور ناگهانی درگذشت در این موقع یهودان مدینه و منافقان ابراز خوشحالی کرده و به منطق کودکانه تکیه کرده و می گفتند اگر دعوت این مرد حقیقت داشت، نزدیک ترین دوست او نمی مرد، تو گویی مرگ بر افراد انسان یک قضای حتمی نیست.

ص : 200

3. «آنان را متحد می اندیشند در حالی که دلهای آنان پراکنده است زیرا آنان افراد نادانی هستند».

این بخش از تاریخ حیات ملت اسلامی ما، نیاز به بررسی بیشتری دارد، آنچه برای ما در این جا مطرح است یک سلسله پرسشهایی است که در سرگذشت منافقان عصر رسالت وجود دارد وباید در این جا به آنها پاسخ گفت.

برخی در این مسأله به اندازه ای پیش رفته اند که مدعی شده اند که مجموع آیات مربوط به منافقان، یک دهم آیات قرآن را تشکیل می دهند.(1)

عنایت قرآن به نفاق حاکی است که خطر«منافق» بیش از خطر کافر است و نکته آن روشن است:

اوّلاً: کافر در صدد فریب مسلمانان نیست در حالی که منافق، هدفی جز فریب دادن، ندارد و در نتیجه، اولی دشمن شناخته شده، و در سنگر عداوت با مسلمانان می جنگد، دومی، دشمن ناشناخته، بلکه دشمن دوست نمایی است که در سنگر دوستی، از پشت خنجر می زند، و می کوشد غافلگیرانه انسان را از پای درآورد.

ثانیاً: کافر در اظهار کفر و انکار مقدسات، به عقیده خود دروغ نمی گوید، هرچند عقیده او بر خلاف واقع است ولی منافق در اظهار ایمان به عقیده خود دروغ می گوید.

ثالثاً: کافر دارای چنین شهامت است که عقیده خود را مطرح کند، ولی منافق به خاطر فقدان شهامت و شجاعت و به خاطر ترس و وحشتی که او را فرا می گیرد، نمی تواند عقیده قلبی خود را بیان کند، هر چند بر اثر فشار ذهن ناخود آگاه، گاهی آنچه را که در ذهن خود دارد، بیرون ریخته و خدا و آیات الهی را به باد مسخره می گیرد چنان که قرآن می فرماید:

(...قُلْ أَبِاللّهِ وَآیاتِهِ وَرَسُولِه کُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ) .(2)

«بگو آیا خدا و آیات و پیامبر اورا مسخره می کردید».

ص : 204

«اگر بخواهیم آنان را نشان تو می دهیم و همگی را به سیما و صورت می شناسی ولی قطعاً در شیوه سخن گفتن، آنان را می شناسی و خدا کارهای شما را می داند».

اگر قرآن می فرماید:

(...وَمِنْ أَهْلِ الْمَدینَةِ مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ...) .(1)

«از اهل مدینه کسانی هستند که در نفاق خود فرو رفته اند ولی تو آنها را نمی شناسی ما می شناسیم».

ولی مفاد آیه مانع از آن نیست که پیامبر آنها را از طریق دیگر بشناسد.

با ایمان، جزء منافقان درآیند و به تعبیر «واصل بن عطاء» طبق این حدیث باید تمام فرزندان یعقوب را منافق نامید، زیرا دارای هر سه خصلت بودند.

1. گزارش دادند ولی دروغ گفتند:(أَکَلَهُ الذِّئْبُ) :«یوسف را گرگ خورد».

2. وعده کردند، تخلف ورزیدند زیرا گفتند:(وَإِنّا لَهُ لَحافِظُونَ) : «ما از او محافظت می کنیم» ولی نکردند.

3. امین شمرده شدند ولی در امانت خیانت کردند و یوسف را در چاه افکندند چنان که می فرماید:

(...وَأَجْمَعُوا أَنْ یَجْعَلُوهُ فِی غَیابَتِ الْجُبِّ...).

«تصمیم گرفتند او را در کنار دیوار چاه قرار دهند».

محدثان اسلامی در تفسیر حدیث به تکاپو افتاده ونظرات مختلفی را برگزیده اند، برخی مانند نویسنده صحیح بخاری ظاهر حدیث را گرفته و دارندگان این حالات را منافق خوانده است.

برخی دیگر ملاک بودن این سه حالت را، مخصوص منافقان عصر رسالت دانسته ویادآور شده اند که مفاد حدیث قانون کلی برای تمیز مؤمن از منافق نیست، بلکه جریان خصوصی است که مربوط به منافقان عصر رسالت می باشد زیرا منافقان آن عصر دارای چنین خصالی سه گانه بودند، و از این طریق می شد که آنان را شناخت، نه این که هر کس دارای چنین صفاتی شد ولو به خدا و رسول اومؤمن باشد او منافق است و در این مورد بر هر حدیثی استناد جسته اند.

برخی در معنی حدیث تصرف کرده و گفته اند، مقصود هر نوع دروغ گویی در گزارش نیست، بلکه مقصود دروغ گفتن هنگام گزارش از خدا

ص : 207

است و در حقیقت معنی «إذا حَدَّثَ کَذَبَ» این است که : «إذا حَدَّثَ عَنِ اللّهِ کَذَبَ».(1)

در این جا علاوه بر این سه توجیه، توجیهات دیگری نیز هست که از بازگویی آنها خودداری می شود.

ولی در این جا درجات دیگری برای نفاق است که با درجه پیش، تفاوت روشنی دارد، مثلاً ریا از مراتب نفاق است، در حالی که واقعیت نفاق در آن، ضعیف تر از نفاق در «منافق» است و با توجه به این مطلب می توان پرسش را پاسخ داد و اساس پرسش و اعتراض را یک مطلب تشکیل می دهد و آن این که تصور شده است که نفاق یک معنی و یا یک درجه بیش ندارد، و آن این که: تظاهر به اسلام کند در حالی که در باطن کافر باشد، در حالی که نفاق درجات و مراتبی دارد، و یکی از درجات آن همان است که گفته شد، زیرا فرد ریاکار به ظاهر مدعی است که برای عبادت انگیزه الهی دارد در حالی که در باطن انگیزه دیگری دارد.

یکی از مراتب نفاق این است که فردی مدعی علاقه به انسان باشد در حالی که او را دشمن دارد و یا در ظاهر، تظاهر به صلاح و فلاح کند، در باطن فاسق و بدکار باشد.

بنابراین، نفاق معنی وسیعی دارد که این نوع از نفاق ها را نیز در بر می گیرد و در مورد حدیث گذشته،صدق نفاق از این جهت است که انسانی مدعی اسلام و ایمان است، ولی عمل او بر خلاف آن گواهی می دهد چه نفاقی روشن تر وچه دو نوع چهره ای واضحتر، از این که مدعی ایمان به خدا و

ص : 208

ترس از مخالفت او باشد، ولی عملاً بر خلاف آن گام برمی دارد.

و به دیگر سخن: گاهی نفاق مربوط به عقیده است و گاهی مربوط به عمل، دارندگان این صفات سه گانه هر چند از نظر عقیده نفاق ندارند ولی ازنظر عمل نفاق دارند و به یک اعتبار دوچهره هستند، زیرا ادعای ایمان و ترس ازخدا کجا، و دروغ گویی، و خیانت به مسلمان کجا؟

قرآن در آیه یاد شده در زیر میان این دو قلب جمع کرده و می فرماید:

(لِیَجْعَلَ ما یُلْقی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ الظّالِمینَ لَفی شِقاق بَعَید) .(1)

«تا آنچه را که شیطان القا می کند مایه امتحان قرار می دهد برای کسانی که در دلهای آنها بیماری (گناه) است و افرادی که قسّی و سنگدل می باشند و ستمگران در عداوت شدیدی قرار دارند».

مقصود از (القاسیة قلوبهم) همان دل مرده هایی هستند که در روح آنان کوچک ترین شناخت خدا و احساس وظیفه نیست و بسان سنگ، فاقد حرکت و احساس می باشند.

در این جا از تذکر نکته ای ناگزیریم و آن این که: گاهی قرآن «منافقان را» در مقابل کسانی قرار می دهد که در دلهای آنان بیماری است آنجا که می فرماید:

(إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ...) .(2)

«آنگاه که منافقان و کسانی که در دلهای آنان بیماری است».(3)

و گاهی منافقان را با این صفت توصیف می کند و می فرماید:

(فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللّهُ مَرَضاً...) .(4)

«در دلهای آنان بیماری است خدا نیز بر بیماری آنان افزوده است».

ص : 210

ولی این اختلاف، معلول اختلاف درجات و مراتب نفاق است، آنجا که درجه آن حادّ و شدید باشد، طبعاً قلب او مرده و او فرد سنگدلی بیش نخواهد بود، ولی آنجا که درجه آن حاد و شدید، نباشد باید او را زنده بیمارگونه خواند که روح او، لانه هر نوع کشش می باشد، از یک طرف کششی به سوی خدا دارد، از طرف دیگر عقل و خرد او در چنگال شهوات، اسیر می باشند.

پایان بحث نفاق ومنافقان در قرآن

ص : 211

ص : 212

ص : 214

2 . پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)فرمود:

أعْلَمُکُمْ بِنَفْسِهِ أَعْلَمُکُمْ بِرَبِّهِ

«داناترین شما بر خویشتن داناترین شماست به پروردگار خود».

( امالی مرتضی ج2، ص329)

3 . امیرمؤمنان علی (علیه السلام)می فرماید:

أَمْ هذَا الَّذی أَنْشَأَهُ فی ظُلُماتِ الأَرْحامِ، وَشُغُفِ الأَسْتار، نُطْفَةً دِهاقاً،وَعَلَقَةً مُحاقاً،وَجَنیناً وراضِعاً، وَوَلیداً وَیافِعاً، ثُمَّ مَنَحَهُ قَلْباً حافِظاً وَلِساناً لافِظاً وَبَصَراً لاحظاً لَیَفْهَمَ مُعْتَبِراً وَیُقْصِرَ مُزْدَجِراً. (نهج البلاغه، خطبه 80)

این همان انسانی است که آن را در تاریکی های رحم و غلاف های تودرتوی شکم، از نطفه ریخته شده و خون بسته ناتمام، به صورت جنین درآورد، آنگاه نوزاد شیرخواری شد، کم کم به مرحله کودکی ونوجوانی رسید، آنگاه به او قلبی حافظ و نگاهدارنده اسرار، و زبانی گویا وچشمی بینا بخشید، تا درک کند و عبرت بگیرد و از بدیها دوری جوید، در حالی که پذیرای نهی های الهی است، تا لحظه ای که به حد کمال رسید و برپای خود ایستاد، آغاز به کبر کرد و بی پروا در بیراهه گام نهاد....

یادآور می شوم مجموع بحث های ما پیرامون إنسان در ده فصل به پایان می رسد. و در حقیقت در این بخش به ده پرسش پیرامون آفرینش إنسان پاسخ قرآنی گفته شده است .

ص : 216

زمینه می گوید:

از کجا آمده ام، آمدنم بهر چه بود *** به کجا می روم آخر، ننمایی وطنم

کشفیات جدید درباره انسان،اندیشمندان بزرگ جهان را در برابر موجود بس عجیبی قرار داده با این همه شناختی که در اطراف انسان دارند، به او لقب «موجود ناشناخته» داده اند.(1)

قرآن مجید از دیدگاهی که به جهان طبیعت و کتاب آفرینش می نگرد، از همان دیدگاه نیز به انسان و به اصطلاح «کتاب نفسی» می نگرد، و هر دو را در کنار هم یادآور می شود وبه مطالعه و بررسی شگفتی های هر دو،دعوت می کند و می فرماید:

(وَفِی الأَرْضِ آیاتٌ لِلْمُوقِنِینَ *وَفی أَنْفُسِکُمْ أَفَلا تُبْصِرُونَ) .(2)

«در زمین و در وجود شما نشانه هایی برای افراد با یقین است، چرا دقت نمی کنید».

«خودشناسی و معرفت نفس» عارفان را بیش از هر چیز به خود جذب کرده و درون گرایی را کلید شناخت حقایق می دانند و در این مورد بیش از حد پیش می روند و جلال الدین در این مورد می گوید

آن چه حق است اقرب از حبل الورید *** تو فکندی تیر فکرت را بعید

ای کمان و تیرها بر تاخته *** گنج نزدیک و تو دور انداخته(3)

ص : 219

ولی اگر این منطق را بر قرآن عرضه کنیم، قرآن به جهان و انسان در کنار هم می نگرد، و به شناخت هر دو دعوت می کند و می فرماید:

(سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الآفاقِ وَفی أَنْفُسِهِمْ حَتّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ...).(1)

«به همین زودی نشانه های خود را در جهان و در وجود خود انسان ها می نمایانیم تا روشن گردد که او حق است».

و در حقیقت منطق اسلام در عین دعوت به درون گرایی دعوت به برون گرایی نیزهست.

اگر انسان معاصر در شناخت موجودات زمینی و کیهانی توفیق عظیمی پیدا کرده ولی متأسفانه بر اثر اغراق، در برون گرایی وشناخت روابط موجودات طبیعی، از خویشتن، بیگانه گشته و آن توفیق را درباره خود پیدا نکرده است.

این انصراف و یا سرخوردگی از روزی آغاز گردید، که علم جهت خود را که کشف حقیقت و نیل به واقعیات بود، دگرگون کرد و در خدمت زر و زور قرار گرفت، در گذشته علم وسیله درک حقیقت بود و آن را برای کمال فرا می گرفتند و تحصیل آن را امر بسیار مقدس می دانستند، ولی در تحول علمی غرب، منطق انسان درباره فراگیری علم دگرگون گردید و در این مورد«بیکن انگلیسی» و پس از آن «دکارت فرانسوی» در دگرگون ساختن و جهت دادن آن به سوی تحصیل قدرت و نیرو، سهم بسزایی دارند و در حقیقت علمی مطلوب شد که حافظ منافع مادی انسان و مایه بسط قدرت او باشد ولذا علمی ترقی کرد که در مسیر کشف طبیعت و مایه تسلط انسان بر جهان خارج گردد

ص : 220

ودانایی او مقدمه توانایی او باشد و در نتیجه توجه به شناخت انسان آن هم شناخت ارزش واقعی و والای انسان، و خواسته طبیعی و روحی او، فروکش کرد، وبه اتهام این که این علوم، علوم ایده آلیستی است از قلمرو بحث خارج گردید.

در این صد سال اخیر علومی به نام «روانشناسی» و «روانکاوی» از نو پایه گذاری گردید و یا به تعبیر بهتر از زوایای کتابخانه ها در قلمرو بحث و بررسی قرار گرفت و انسان کنجکاو بر نکات تازه ای از روان انسان دست یافت، ولی هرگز مباحث آن، از دایره «جان شناسی» بیرون نرفت وعطش علاقمندان به شناخت انسان را فرو ننشاند این دو علم پیرامون پدیده های روانی و تأثیر آنها در برخورد با خارج، و علل پیدایش آنها سخن می گوید و از این حد بالا نمی رود.

اخلاق غربی مانند جامعه شناسی آن، نیز جنبه مادی دارد، و بیشتر می خواهد بر توانایی انسان بیفزاید نه این که او را انسان سازد، و همچنین است دیگر علوم انسانی که در غرب پی ریزی شده ویا تکامل یافته است.

قرآن مجید پیوند انسان را با مقام ربوبی آنچنان محکم و استوار می اندیشد که غفلت از خدا را ،مایه غفلت از خود انسان می داند و برای نخستین بار قرآن از این مطلب پرده برداشته ومی فرماید:

(وَلا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ) .(1)

«از آن گروه نباشید که خدا را فراموش کرده و در نتیجه به خودفراموشی دچار شده اند».

قرآن بر خلاف اندیشه «مارکس» که خداشناسی و علایق مذهبی را مایه از خودبیگانگی می اندیشد، حفظ پیوندهای دینی را مایه خویشتن گرایی دانسته و بی توجهی به این اصل را، وسیله از خود بیگانگی می داند و گواه او بر این مطلب، بسیار روشن است، زیرا انسان به حکم اینکه معلول و مخلوق خدا است واقعیتی جز وابستگی به علت وپدید آورنده خود ندارد، ونادیده گرفتن این اصل، جز نادیده گرفتن حقیقت خویش ندارد وحذف این پیوند، معادل باحذف خود انسان است و به قول عارف:

در اندرون من خسته دل ندانم کیست؟ *** که من خموشم و او در فغان و در غوغاست

رسول گرامی(صلی الله علیه وآله وسلم)فرمود:«أَعْلَمُکُمْ بِنَفْسِهِ، أَعْلَمُکُمْ بِرَبِّهِ».(2)

«آگاهترین شما بر خویش، داناترین شما به پروردگار خود می باشد».

روزی یکی از همسران پیامبر از او پرسید: چه زمان انسان خدا را می شناسد؟

ص : 222

حضرت فرمود: إذا عَرَفَ نَفْسَهُ: آنگاه که خود را بشناسد.(1)

می گویند عارفی به همتای خود می گفت: تو می گویی : «إلهی عَرِّفْنی نَفْسَکَ» :خدایا خود را برای من بشناسان، ولی من می گویم «إلهی عَرِّفْنی نَفْسی» خودم را بر خودم بشناسان.(2)

از «بوعلی» در رساله «حجج عشره» نقل شده است که می گوید:

از پیشوای پیشوایان علی بن أبی طالب (علیه السلام)نقل شده است که می فرمود:«مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْعَرَفَ رَبَّهُ».

ورئیس الحکما ارسطو، نیز می گوید: آن کس که از شناخت خود ناتوان است ناچار از شناخت خدای خود نیز ناتوان خواهد بود و چگونه می توان به شناخت یک نفر اعتماد کرد آنگاه که خود را نشناسد.(3)

سخنی را که بوعلی از امام نقل می کند در غرر الحکم در باب سخنانی که با لفظ «مَنْ» وارد شده است آمده است.(4)

امام صادق (علیه السلام)در تفسیر حدیث پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)که دانش را هر چند در کشور چین باشد بیاموزید، چنین می فرماید:«هُوَ مَعْرِفَةُ عِلْمِ النَّفْسِ وَفیها مَعْرِفَةُ الرَّبّ»(5) مقصود شناخت انسان است که در آن، شناخت پروردگار نیز

ص : 223

نهفته است.

به طور مسلم هدف امام صادق (علیه السلام)بیان فرد شاخص و مهمّ و با ارزش علم است که انسان باید آن را به هر نحوی که باشد بیاموزد، ولی کلام حضرت رسول از گستردگی خاصی برخوردار است.

2. شناخت انسان _ به خاطر برآوردن نیازهای مادی ومعنوی او_ این بخش از شناخت است که می تواند مقدمه تصمیم گیری، ووسیله شناخت بایستی ها ونبایستی ها وجهت بخشیدن به ایدئولوژی انسان باشد و هیچ مکتبی بدون شناخت انسان نمی تواند، برای او تکلیف ووظیفه ای معین کند، امر ونهی نماید، برای او نظام حقوقی، سیاسی، اقتصادی، پی ریزی کند و یا نظام خانوادگی خاصی و شیوه حکومتی را پیشنهاد نماید، تا مکتبی انسان را نشناسد چگونه می تواند درباره حیات فردی و اجتماعی او، طرح صحیح و جامعی بریزد، و روش و فرهنگ خاصی را، بر او عرضه کند مگر نه این است که هر نوع طرح نوین درباره انسان، و هر نوع باید و نباید برای تعالی و بالا بردن مقام او است در چنین صورت شناخت انسان به صورت پایه برای تعیین برنامه زندگی او لازم و ضروری است.

در احادیث اسلام به این نوع از شناخت اشاره هایی وجود دارد که برخی را یادآور می شویم:

امیرمؤمنان فرمود:

«أَعْظَمُ الْجَهْلِ، جَهْلُ الإِنْسانِ أَمْرَ نَفْسِهِ، أَعْظَمُ الْحِکْمَةِ مَعْرِفَةُ الإِنْسانِ نَفْسَهُ وَوُقُوفُهُ عِنْدَ قَدْرِهِ ».(1)

ص : 224

«بزرگ ترین ناآگاهی، خویشتن نشناسی است و بالاترین دانش ها شناخت خویشتن، تا از اندازه خود تجاوز نکند».

جمله«ووقوفه عند قدره» دستور می دهد که برنامه های زندگی انسان باید مطابق حد و مرزی باشد که از انسان به دست می آید، مثلاً اگر در شناخت خود از انسان به یک درخواست درونی، مانند خداجویی، و دانش طلبی، و یا از قبیل گرایش جنسی، واقف شدیم باید در برنامه زندگی ما، عبادت و نیایش، و علم و دانش جویی، ارضای قریحه جنسی به صورت یک وظیفه و امور بایستی مطرح شود.

در دیگر سخنان امام علی (علیه السلام)چنین آمده است:

«اَلْعارِفُ مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَأَعْتَقَها وَنَزَّهَها عَنْ کُلّ ما یُبَعّدُها وَیُوبِقُها» .(1)

«عارف کسی است که خود را بشناسد و خود را از بردگی برهاند، و از آنچه او را از کمال دور می سازد پاکیزه گرداند».

در این بحث فشرده که درباره «شناخت انسان» از نظر قرآن انجام می گیرد، همه خصوصیات وابعاد وجودی او نمی تواند مطرح باشد، زیرا بحث درباره این «موجود» ناپیدا کرانه، آن هم از نظر قرآن نیاز به بحث های گسترده ای داردکه فعلاً نمی توانیم مطرح کنیم، از این جهت، بحث ما، چارچوب خاصی دارد که به آن اشاره می کنیم.

موضوعاتی که در این بخش مورد بحث و بررسی قرار گرفته است عبارتند از:

1. طرح مستقل و طرح مشترک در آفرینش انسان.

ص : 225

2. مراحل آفرینش انسان نخست.

3. روح انسان و بقای آن پس از مرگ.

4. واقعیت انسان، روح و روان او است.

5. ابعاد روان انسان.

6. ارزش انسان در قرآن.

7. انسان آمیزه ای از خیر و شر نیست.

8. انسان و تعدیل غرایز.

9. انسان و شکوفایی کمالات.

10. اختیار و آزادی انسان.

بنابراین، مجموع سخان در این بخش در ده فصل به پایان می رسد.

نخستین مسأله ای که در شناخت انسان مطرح می باشد، شناخت کیفیت خلقت انسان نخستین است، و هر انسان متفکری علاقمند است که اسلاف خود را بشناسد و از نیاکان و چگونگی نشو و نمای آنان آگاه گردد.

از دوره تمدن یونانی درباره خلقت انسان در میان دانشمندان دونظریه مطرح بود:

1. نظریه طرح مستقل درباره انسان و دیگر انواع و این که هر موجود زنده ای، از روز نخست به همین شکل وکیفیت بود که حالا هست، و اگر مرور زمان تفاوت هایی پدید آورده است، مربوط به حالات و عوارض انواع می باشد نه این که تغییرات به پایه ای برسد که نوعی را بر نوع دیگر منقلب سازد و نوع جدیدی را پدید آورد.

2. نظریه طرح مشترک در خلقت انسان و دیگر جانداران و این که انواع مختلف جانداران همه و همه به یک و یا چند نوع انگشت شماری بازگشته و به

ص : 226

تدریج تفاوت هایی در آن به وجود آمده و سرانجام نوعی به نوعی تکامل یافته و انواع زیادی پدید آمده اند.

در فلسفه یونانی هر دو نظریه، مطرح بوده همچنان که در رسائل «اخوان الصفا» و نوشته های «ابن مسکویه» در دوره انتقال علوم یونانی به اسلام، هر دو نظریه در مطلق جانداران مطرح و مورد گفتگو می باشد ولی نظر قاطعی درباره یکی از دو طرف مسأله اظهار نشده است.

مسأله تحول و تکامل تدریجی انواع، از زمانی قوت گرفت که «لامارک» طبیعی دان فرانسوی ( 1744_ 1829) «سازش تدریجی با تغییرات محیط» را در تغییر و تکامل انواع مؤثر دانست و معتقد شد که سازش تدریجی با تغییرات محیط از تغییر رژیم غذایی ومخصوصاً با استعمال و یا عدم استعمال اعضا، فراهم می شود و هر عضو هر چه بیشتر به کار افتد بیشتر نمو می کند و هرچه از کار باز بماند مایه از بین رفتن آن می گردد.

اندیشه تکامل انواع، و طرح واحد آفرینش گیاهان و جانداران، آنگاه بیشتر مورد توجه قرار گرفت که «چارلز داروین» (1828_ 1908) دانشمند انگلیسی فرضیه یاد شده را با اصول چهارگانه معروف خود مطرح ساخت و مسأله تغییر تدریجی و تکامل نسلی گیاهان وجانداران را روشن نمود و «ثمره» وجود انسان را از نظر تکامل ترسیم کرد و از روز انتشار فرضیه داروین، مسأله تحول انواع و تکامل تدریجی آن به صورت های گوناگون پیش رفت و فرضیه هایی تحت عنوان «لامارکیسم» و «نئولامارکیسم» و «داروینیسم» و «نئوداروینیسم» به مجامع علمی راه یافت. و اخیراً تمام این فرضیه ها دگرگون گردیده و فرضیه تحول بر اساس «موتاسیون» و یا «جهش» در محافل زیست

ص : 227

شناسان قوت گرفته است، تفاوت فرضیه اخیر با دیگر فرضیه ها در این است که آن چهار فرضیه، تکامل را تدریجی می دانند، در حالی که فرضیه اخیر آن را به صورت دفعی می اندیشد که ناگهان نوعی، تحت علل ناشناخته ای به نوعی تبدیل می گردد.

بالأخره فرضیه تحول انواع در گیاهان وجانداران و انسان از دلایلی مانند «تشریح تطبیقی» و «جنین شناسی تطبیقی»و «فسیل شناسی» کمک می گیرد.

ما همه دلایل آنان را در کتاب «داروینیسم ویا تکامل انواع» مورد بررسی قرار داده ایم دیگر به آن مطالب بازگشت نمی کنیم و اگر از مختصات فرضیه ها صرف نظر کنیم، باید بگوییم دانشمندان درباره خلقت گیاهان وجانداران دونظر دارند:

1. ثبوت انواع: و این که هر گیاه و جانداری خلقت مستقل دارد و از آغاز، همان طور بود که هم اکنون هست به عبارت روشن تر: طرح کلی خلقت به گونه ای است که هرگیاه و یاجانداری از هم نوع خود، پدید نیامده، و مشتق نشده است.

2. تکامل انواع، و این که انواع مختلف گیاهان و جانداران خلقت مستقل ندارند وهمه با یکدیگر پیوند خویشاوندی دارند، و از نیاکان مشترکی برخوردارند.

ولی پیش از آن که به اصل موضوع وارد شویم ناچاریم نکاتی را یادآور شویم:

الف. وجود این فرضیه های پنجگانه در این دو قرن (از زمان لامارک تا به امروز) نشانه بی ثباتی و لرزان بودن این نوع فرضیه ها است و هرگز یک انسان محتاط در عقیده، در عین تقدیر از زحمات دانشمندان، نمی تواند بر آنها تکیه کند و تصور کند که کلید کشف واقعیات را به دست گرفته اند.

ص : 228

ب. مسأله خلقت جدا و مستقل گیاهان و جانداران و تکامل و تحول تدریجی و یا دفعی آنها برای ما مطرح نیست، خواه شما آفرینش هر یک از آنها را مستقل وجدا از هم بیندیشید و خلقت آنها را بر اساس «فیکسیسم» (ثبوت انواع) بدانید، و یا اساس ساختمان آنهارا یکی بدانید وبرای همه طرح واحد و مشترکی بیندیشید وبه اصطلاح طرفدار «تراتسفورمیسم» باشید(هیچ کدام از اینها برای ما مطرح نیست)، چیزی که فعلاً برای ما مطرح است این است که خصوص پرونده آفرینش انسان را در قرآن مطالعه و بررسی کنیم و بدانیم که آیا ظواهر آیات قرآن، کدام یک از دو نظر را تأیید می کند آیا آفرینش انسان را بر اساس خلقت مستقل وجدا از انواع دیگر می داند، و یا برای انسان وجانداران طرح مشترکی اندیشیده و او را جدا شده از انواع دیگر معرفی می کند.

و آنچه ما در این مورد می نگاریم برداشتی است از قرآن به امید این که اشتباه نکنیم.

ج.موضوع سخن، خلقت آدم و همسر او است که قرآن آن دو را پدر و مادر انسان های کنونی در روی زمین معرفی کرده است و فشار سخن این جا است که آیا این دو فرد، آفرینش مستقل داشته اند، یا خلقت آنها تکامل یافته از نوع دیگر است که نام آن نوع در قرآن نیامده است و فقط علوم زیست شناسی پرده از آن برداشته است.

ولی باید توجه نمود که اعتقاد به آدم به عنوان «ابوالبشر»، به آن معنی نیست که او نخستین آدمی است که گام بر این کره خاکی نهاده است و یا اعتقاد به چنین پدر و خلقت مستقل او که از هیچ نوعی مشتق نشده، و تکامل نیافته است، به معنی نفی بشرهای قبل از او نیست زیرا به حکم ظواهر آیات و روایات، پیش از آدم «ابوالبشر»، آدم ها و انسانهایی به نام های خاصی در روی

ص : 229

زمین می زیستند و به عللی منقرض شده اند و در این مورد علاوه بر یک رشته آیات، احادیث روشنی داریم که علاقمندان می توانند به مدارک حدیثی آن مراجعه نمایند.(1)

از این بیان روشن می گردد که مجموع مطالعات دانشمندان درباره فسیل و سنگواره های انسان ها می تواند مربوط به انسان های قبل از آدم ابوالبشر باشد و بر فرض صحت آن نظریات و برداشتها، نمی تواند مایه قضاوت درباره انسان های کنونی گردد و خود این سنگواره های انسانی برای اثبات یک مطلب خوب است و آن این که موجود زنده ای به صورت انسان در زمان های بس دیرینه در این کره خاکی زندگی می کرده، و این موجود دهها هزار سال پیش در این پهنه، دارای حیات بوده است، و دست یابی بر این تحقیقات از طریق «دیرینه شناسی» نظریه این که: قبل از آدم و حوا انسانی در روی زمین نبوده است به کلی محکوم می گردد، بالأخص که تاریخچه آدم و حواء از چند هزار سال پیش تجاوز نمی کند.

حالا در این جا یک سخن باقی می ماند و آن این که کسانی که به صحت و استواری وحی عقیده مندند، هرگاه نصوص و ظواهر قرآن، طرح مستقل خلقت آدم را تأیید کرد در این صورت به حکم قطعیت و خلل ناپذیری وحی، تمام مطالعات دیرینه شناسان و برداشت های آنان، مربوط به انسان های قبل از آدم و حوا خواهند دانست، نه انسانی که از طریق وحی آن را شناخته وبا خلقت آن آشنا شده ایم.

ص : 230

مثلاً دیرینه شناسی می گوید: مطالعه روی اسکلت هایی که از میلیون ها سال پیش، به دست آمده نشان می دهد که موجودات زنده از صورت های ساده به صورت های پیچیده تر و کامل تری تغییر شکل داده اند. و عبور از سادگی به پیچیدگی، مثبت نظریه تحول انواع واشتقاق برخی از برخی دیگر است.

این نظریه بر فرض صحت، همگی مربوط به انسان هایی خواهد بود که به قول آنان از میلیون ها سال پیش در این پهنه، زندگی می کردند نه به انسان جدید و جوان که وحی آسمانی از آن پرده برداشته است.

طرفداران تحول انواع علاوه بر «دیرینه شناسی» از «تشریح تطبیقی» نیز کمک گرفته و می گویند: که تشریح مقایسه ای نشان می دهد که میان موجودات، شباهت های زیادی به چشم می خورد که نشان دهنده رابطه نزدیکی میان انواع جانداران است و آنان روی مطالعه بر دستگاه گردش خون، دستگاه تنفس، و دستگاه اعصاب، شباهت هایی میان موجودات به دست آورده و سرانجام نتیجه گرفته اند که این دستگاه ها از سادگی رو به پیچیدگی می روند.

فرض کنید که این نظریه صد در صد صحیح و پابرجا است و در عین صحت، از دو مطلب نباید غفلت کرد:

1. زیست شناسی جز ارائه انواع مشابه قادر به ارائه چیزی دیگری نیست و امّا اینکه نوعی از نوع دیگر مشتق و جدا شده است یک مسأله حدسی است و هرگز نمی توان آن را جزء محسوسات شمرد، و به خاطر یک چنین امر حدسی، دست به تأویل وحی الهی زد.

به دیگر سخن: این گونه نشانه ها هرگز گواه بر خویشاوندی انسان با سایر جانوران نیست و هرگز اشتقاق جانداری را از جاندار دیگر، ثابت نمی کند

ص : 231

چه مانعی دارد که طراح آفرینش، موجودات و انواع مشابهی بیافریند و برای همگی طرح مستقلی بریزد و به طور ابداع و بدون سابقه، انواع مشابهی را یک جا پدید آورد، بدون این که یکی از دیگری مشتق گردد توگویی طرح خلقت به منزله یک بنای عظیمی است که مصالح ساختمانی آن ثابت است منتها برای پدید آوردن این همه جانوران متنوع، فقط در ظواهر آن آرایش های گوناگون انجام داده است.

2. تاریخ این تحولات به تصدیق طرفداران آن مربوط به انسان هایی است که در بالای صد هزار سال می زیستند، در این صورت اگر منطق وحی به طرح مستقل خلقت آدمی که از نظر قدمت نسبت به انسان های دیرینه، بسیار جوان است، سخن گفت در این صورت باید این بررسی های علمی را مربوط به انسان های قبل از آدم دانست که قرآن و احادیث اسلامی نیز بر وجود آنها صحّه گذارده است.

د. قرآن کتاب هدایت و راهنمای انسان ها در مسایلی است که اگر قرآن توجه نمی داد، عقل و خرد بشر، به آسانی به آن نمی رسید، از این جهت نباید از قرآن انتظار داشت که مسأله تحول انواع و ثبات آن را به صورت یک کتاب طبیعی و یا زیست شناسی مطرح کند، امّا با این وصف آنجا که قرآن خلقت انسانرا برای هدف های تربیتی و اجتماعی مطرح می کند، بیاناتی دارد که می تواند بیانگر یکی از این دو نظریه باشد.

ه_. اعتقاد به مسأله تکامل خلقت انسان به معنی پذیرفتن فرضیه داروین و امثال آن که معتقد به اتصال مستقیم انسان به بوزینگان و مانند آنها نیست زیرا این فرضیه جز یک تئوری، چیزی بیش نیست و هرگز معتقد به تکامل را

ص : 232

نباید از این طریق محکوم کرد زیرا چه بسا ممکن است که طریق تکامل انسان به این شکل باشد که حضرت آدم دارای خلقت مستقل نبوده و از همان افراد هم عصر خود برگزیده شده است و آن افراد نیز به حکم اتصال و پیوستگی تکامل ها به انواع دیگر بازگشت کرده و سرانجام به انسان کنونی منتهی گردیده است.

و. اعتقاد به طرح خلقت مستقل در انسان به معنی نفی تکامل انسان از جهات فکری و عقلی و سایر جهات اجتماعی نیست و هرگز نباید گروه معتقد به خلقت مستقل را، منکران اصل تکامل درباره انسان ها دانست زیرا تکامل انسان از این جهات یک مسأله نظری نیست که یکی منکر آن و دیگری مثبت آن گردد، و چه بسا خلط میان این مسائل، مایه تشویش ذهن گردد و هرگز نباید، اعتقاد به ثبوت نوع انسان را به معنی نفی مطلق تکامل اندیشید.

با توجه به این نکات ششگانه اکنون وقت آن رسیده است که پرونده آفرینش انسان را در قرآن مطرح و مطالعه کنیم، وبرداشت خود را از آیات وارد در این موضوع روشن سازیم.

ص : 233

6.(یا أَیُّهَا النّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فی رَیْب مِنَ الْبَعْثِ فَإِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْتُراب...)(حج5)

7.(وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسانَ مِنْ سُلالَة مِنْ طین) (مؤمنون/12)

8.(ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا العِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقینَ)(مؤمنون/14)

9.(...وَبَدَأَ خَلْقَ الإِنْسانِ مِنْ طِین* ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَة مِنْ ماءمَهین)(سجده/7_8)

10.(...إِنّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِین لازِب) (صافات/11)

11. (خَلَقَ الإِنْسانَ مِنْ صَلْصال کَالْفَخّارِ) (رحمن/14)

5.«آنگاه که او را پرداختم(اعضای بدن آن را متساوی و متناسب قرار دادم) و در آن از روح خود (روحی بزرگ و شایسته) دمیدم، همگی برای او سجده کنید».

6.«ای مردم اگر درباره رستاخیز شک و تردید دارید، ما شما را از خاک آفریده ایم».

7.«ما انسان را از چکیده گل آفریدیم».

8.«آنگاه نطفه را علقه، و علقه را گوشت پاره، و گوشت پاره را استخوان، سپس بر استخوان، گوشت پوشانیدیم آنگاه (با دمیدن روح) به او خلقت دیگر دادیم، آفرین بر قدرت خدا که بهترین آفریننده ها است».

9.«آفرینش انسان را از گل آغاز کرد آنگاه آفرینش نسل و بقای انسان را در آب بی ارزش قرار داد».

10.«آنها را از گل چسبنده آفریدیم».

11.«انسان را از گل خشکیده مانند کوزه سفالین که به هنگام برخورد با چیزی صدا می کند، آفریدیم».

2. قرآن و تحولات مبدأ نخست.

3. قرآن و مرحله تعلق روح.

و به دیگر سخن: قرآن برای انسان نخست سه مرحله از خلقت قائل است .

مرحله مبدأ از قبیل «گل، گل چسبنده، گل تیره رنگ، چکیده گل، گل خشکیده مانند سفال».

مرحله «تصویر» و «تسویه» و صورت بندی بر روی آن هیکل گلی که از آن در آیات به لفظ «تصویر» ویا «تسویه» تعبیر آورده شده است.

مرحله تعلق روح، و این که به صورت موجودی متحرک و حساس درآمد.

ما مجموع آیات هر سه بخش را در این بحث مطرح می کنیم و به تشریح آیه و یا آیاتی را که تصور شده است گواه بر تکامل تدریجی خلقت انسان و این که وی تکامل یافته از دیگر موجودات زنده است، می پردازیم اینک تشریح مبدأ خلقت انسان.

نمی گردند بلکه حالات و کیفیات همان ماده شمرده می شوند، ما همه را، تحت عنوان «مبدأ واحد» می آوریم هر چند ممکن است میان آنها، تقدم و تأخری نیز وجود داشته باشد. مثلاً خاک و گل، و یا عصاره و چکیده گل و یا گل خشک مانند سفال، انواع متعدد نیستند، بلکه حالات مختلف ماده «ترابی» می باشند که آن را به دو صورت و یا صورت های گوناگون نشان می دهند هر چند واقعیت همگی یک شئ بیش نیست و لذا ما همه این حالات را «مبدأ آفرینش» نامیده و در این بخش آوردیم.

قرآن مبدأ آفرینش انسان را اموری، به شرح زیر معرفی می کند:

انسان از:

1. خاک، 2. گل، 3. گل چسبنده، 4. گل بدبو و تیره رنگ، 5. چکیده گل، 6. گل خشکیده که به هنگام برخورد با چیزی صدا می کند (مانند سبو و سفال) آفریده شده است.

مجموع این امور ششگانه، حالات مختلف یک شئ به شمار می روند و ماده واقعی در همگی یک چیز بیش نیست و برای آگاهی از متون آیات این امور ششگانه از هر یک فقط به ذکر یک آیه اکتفا می کنیم و به مواضع آیات دیگر اشاره می نماییم.

1. خاک: (یا أَیُّهَا النّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فی رَیْب مِنَ الْبَعْثِ فَإِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُراب...).(1)

«ای مردم اگر درباره رستاخیز شک و تردید دارید، ما شما را از خاک آفریده ایم».

و نیز به سوره آل عمران/59، کهف/37، روم /20، فاطر/11،

ص : 238

غافر/67 مراجعه فرمایید.

2. گل: (الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْء خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الإِنْسانِ مِنْ طین) .(1)

«خدایی که آفرینش هر چیزی را، زیبا قرار داده و آفرینش انسان را از گل آغاز کرده است».

ونیز به سوره انعام/ 2 و اعراف/12، ص /71و76، اسراء/61 مراجعه فرمایید.

3. گل چسبنده:(...إِنّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طین لازِب) .(2)

«آنها را از گل چسبنده آفریدیم».

4. گل بدبو و تیره رنگ: (وَلَقَدْخَلَقْنَا الإِنْسانَ مِنْ صَلْصال مِنْ حَمَأ مَسْنُون).(3)

«ما انسان را از صلصال (4) که از گل تیره رنگ و بدبو گرفته شده بود آفریدیم».

و به همان سوره آیه های 28 و33 مراجعه فرمایید.

5. چکیده گل:(وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسانَ مِنْ سُلالَة مِنْ طین) . (5)

«ما انسان را از چکیده گل آفریدیم».

6. از گل خشکیده مانند «کوزه سفالین»: (خَلَقَ الإِنْسانَ مِنْ صَلْصال کَالْفَخّارِ) . (6)

«انسان را از گل خشکیده مانند کوزه سفالین که به هنگام برخورد با چیزی صدا می کند، آفریدیم».

ص : 239

و به همین مضمون در سوره حجر آیه های 26 و28 و 33 وارد شده است.

این آیات بیانگر ماده نخستین انسان است، و امور ششگانه حالات ماده نخستین می باشند، بدون این که آنها به عنوان تبدل و دگرگونی نوعی به نوعی دیگر، شمرده شوند.

متوالی، به گل دستگاری اش می دهد، تا آن که چیزی را که می خواهد پدید آورد.

شکل انواع گلدان، کاسه، تقار، کوزه، سبو، خمره وغیره در ابتدا یکی است و به تدریج، شکل های دیگر ظاهر می شود، تا آن که به شکل و نوع منظور منتهی می گردد، گل خام و بی قدرت، مقاومتی در برابر عوامل مخرّب ندارند و بر اثر گرما سفت و سخت می شود و عکس العمل تام سفال ها در مقابل حرارت یکسان نیست برخی ذوب و یا نقص پیدا می کنند ولی سفال هایی که جنس خاک آنها ناخالص نداشته و گل آنها کاملاً پرورش داده شده باشد در مقابل حرارت کاملاً مقاوم و سالم و خوشرنگ از کار در می آیند».(1)

محفوظ می مانند و سرانجام انواعی که انسان از آن تحول یافته، بر اثر ضعف و ناشایستگی، نابود گردیده اند و تنها انسان باقی مانده است.

ولی اگر ما ذهن خود را از این مسائل، تجرید کنیم، از این آیات، بیش از این نمی فهمیم که هیکل نخست انسان، بسان خاک خشکیده بوده که در پرتو عنایات الهی، دارای کمال و روح گردید و او است که این موجود بی مقدار را این همه کمال بخشیده است و اما دیگر خصوصیات که این نویسنده درباره ماده چینی و سفال و سازندگان آن دو، تصور کرده و بر ماده انسان و سازنده آن نیز تلویحاً نسبت داده، هرگز از این بیان مفهوم نمی گردد.

قرآن از مجموع خصایص ماده سفالی فقط یک خصوصیت را متذکر است و آن این که انسان را از گل چسبنده آفریدیم(1) وناگفته پیدا است که اگر چسبنده نباشد هیکلی درست نمی شود که در آن روح دمیده شود.

اگر بخواهیم در این مورد روشن تر بگوییم باید بگوییم هدف، تشبیه ماده انسان به «فخار»(2) است، نه تشبیه خالق و آفریننده اوبه چینی ساز وکوزه گر، و همیشه در تشبیه صفت بارز مشبه را در نظر می گیرند، نه تمام خصوصیات اورا اگر می گوییم زید شیر است، یعنی در شجاعت نه در یال و کوپال یا پنجه و دم، و بدبویی دهن و غیره.

اگر این نظریه بی دلیل است، همچنین نظریه مقابل آن نیز بی گواه است وآن این که تمام حالات مختلف ماده نخستین دفعی بوده و فاصله زمانی میان آنها نبوده است زیرا هیچ بعید نیست که این مراحل که ما تمام آنها را، حالات ماده

ص : 242

نخستین انسان گذاردیم در فواصل خاصی از زمان انجام گرفته باشد و برخی از اخبار نیز، بر آن گواهی می دهد(1)خلاصه قرآن در این مورد ساکت است و نمی توان چیزی را بر آن تحمیل کرد.

تنها تحولی که قرآن نسبت به ماده نخست متذکر است، مسأله تصویر و صورت بندی آن است اکنون لازم است که در این باره به توضیح بپردازیم.

2. ایجاد و آفریدن.

مؤلف «اساس البلاغه» اصرار دارد که معنی صحیح و اساسی «خلق» همان اندازه گیری است و معنی دوم به مرور زمان پیدا شده است.(1)

ولی اگر این سخن صحیح باشد، قطعاً در این آیه، معنی دوم مراد است به گواه این که پس از این جمله (لَقَدْ خَلَقْناکُمْ)جمله های: (ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا) آمده است و ناگفته پیدا است صورت بندی و سجده فرشتگان با انسان آفریده شده سازگار است، نه با انسانی که فقط آفرینش او اندازه گیری شده است.

و در هر حال باید دید مقصود از «تصویر» در آیه یاد شده چیست؟!

روشن ترین تفسیر این آیه، همان آیه ای است که در سوره حجر در این مورد آمده است آنجا که می فرماید:

(وَإِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصال مِنْ حَمَأ مَسْنُون *فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ).(2)

جمله (خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصال ) به منزله جمله (إِنّا خَلَقْناکُمْ) در آیه مورد بحث می باشد.

جمله (فَإِذا سَوَّیْتُهُ ) (3) مفسر معنی : (ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ) است با این تفاوت محور بحث در آیات سوره حجر، خلقت آدم است و در آیه مورد بحث، آفرینش تمام انسانها است و از آنجا که قرآن خلقت آدم را، خلقت

ص : 244

تمام انسان ها تلقی می کند، مراحل خلقت اورا به تمام انسان ها نسبت می دهد. وبا مراجعه به آیات مربوط به آفرینش انسان این مطلب کاملاً روشن است.(1)

بنابراین پس از آفرینش انسان از گل خشکیده، مرحله ای به نام مرحله «تصویر» و «تسویه» آغاز می گردد و این همان مرحله صورت بندی ظاهری انسان است که هنوز روح در آن دمیده نشده است زیرا پس از این مرحله، مرحله (وَنَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی) آغاز می گردد.

لفظ «ثمّ» که میان خلقت انسان از گل خشکیده و مرحله تصویر به کار رفته است، بیش از این نمی رساند که یک فاصله زمانی میان این دو مرحله وجود داشته است و امّا مدت این مرحله چه اندازه بوده، قرآن از آن ساکت است و هرگز نمی توان آن را گواه بر سرگذشت میلیون ها سال دانست، همچنان که نمی توان آن را گواه بر وجود صدها نوع در این میان اندیشید.

گذشته از این، این انواع باید دارای جان و روح حیوانی باشند در صورتی که انسان در مرحله تصویر و تسویه، فاقد روح وجان است به حکم جمله (فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحِی) بعداً واجد روح می گردد.

از این که در سوره اعراف کلمه «ثم» به کار برده و در آیات سوره «حجر» لفظ «فا» استعمال کرده است معلوم می شود که فاصله این دومرحله (میان خلقت و تصویر) بسیار اندک بوده که مجوّز استعمال این دو نوع حرف عطف که از نظر معنی مختلف می باشند، بوده است.

کسانی که بخواهند جمله (ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ) را گواه بر گذشتن میلیونها

ص : 245

سال و وجود هزاران انواع بگیرند، معنی مورد نظر خود را بر آیه تحمیل کرده اند وبس. از آن طرف هم نمی توان گفت: که میان خلقت ماده نخست، و تصویر آن به صورت انسان هیچ نوعی در کار نبوده است زیرا قرآن در این قسمت ساکت است و تصریحی ندارد.

یک حقیقت می باشند.

قرآن این مرحله از خلقت انسان را در آیات مختلفی بیان کرده است که برخی را می آوریم:

1. (فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی(1) فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ) .(2)

«آنگاه که او را پرداختم(اعضای بدن آن را متساوی و متناسب قرار دادم) و در آن از روح خود (روحی بزرگ و شایسته) دمیدم، همگی برای او سجده کنید».

و به همین مضمون است آیه 72 سوره ص. و این آیه مربوط به انسان نخستین است.

ص : 247

2.(ثُمَّ سَوّیهُ وَنَفَخَ فیهِ مِنْ رُوحِهِ وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالأَبْصارَ وَالأَفْئِدَةَ قَلیلاً ما تَشْکُرُونَ) .(1)

«آنگاه او را به صورت انسان آفرید، و در آن از روح خود دمید و برای شما گوش ها و چشم ها و دلها قرار داد امّا کمتر شکر این نعمت ها را به جا می آورید».

مقصود از «تسویه» در آیه، همان خلقت اعضا به صورت اعتدال و دور از افراط و تفریط است و به تعبیر دیگر: صورتگری انسان به صورت حکیمانه دور از نقص و عیب، و در آیات دیگر، مقصود از «تسویه» نیز همین است چنان که می فرماید:

(الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوّاکَ...) .(2)

«تو را آفرید (و به مقتضی اراده حکیمانه خود) بر آن اعتدال بخشید».

و باز می فرماید:

(الَّذی خَلَقَ فَسَوّی) .(3)

«خدای انسان را آفرید و به آن پرداخت».

بنابراین مقصود از «تسویه» تکمیل خلقت ظاهری است و در زبان عرب به کسی که از نظر خلقت ظاهری، صحیح و معتدل باشد «سوی» می گویند.

آنگاه مرحله سوم که همان تعلق روح است آغاز می گردد چنان که در همان آیه می فرماید: (وَنَفَخَ فیهِ مِنْ رُوحِهِ) این مرحله از خلقت آنچنان عالی و برتر است که قرآن آن را در آیات یاد شده با لفظ (مِنْ رُوحِهِ) بازگو می کند،

ص : 248

یعنی خداوند از روح خود در آن دمید».

دقت در مفاد آیه یاد شده به گونه ای ما را با عظمت روح انسان آشنا می سازد، زیرا پس از مسأله «دمیدن روح»، مسأله «شنوایی»و «بینایی» را مطرح می کند و می فرماید:

(وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالأَبْصارَ وَالأَفْئِدَةَ قَلیلاً ما تَشْکُرُونَ) .

«برای شما گوش ها و چشمها و دلها قرار داد اما کمتر سپاسگزاری می کنید».

طرح این قسمت از شؤون وجود او( شنیدن، دیدن و اندیشیدن) پس از «دمیدن روح» بیانگر آن است که این نوع فعالیتهای حسی و فکری همگی از شؤون روح است، روح است که از دریچه گوش می شنود، روان است که از دریچه چشم می بیند، اوست که از طریق قلب تعقّل و تفکّر می کند.

خلاصه پس از مرحله صورتگری، و یا به تعبیر قرآن تصویر و تسویه، مرحله تعلّق روح آغاز می گردد، خواه در انسان نخستین، به گواه آیه 29 سوره حجر، و خواه در انسان کنونی، به گواه آیه 9 سوره سجده.

با توجه به این مرحله، قرآن انسان را معجونی می داند مرکب از ماده و روح، اگر جنبه مادی آن را در نظر بگیریم و به تحلیل آن بپردازیم به خاک و گل تیره رنگ و بدبویی می رسیم که لجنی بیش نیست و اگر به جنبه معنوی آن توجه کنیم، دارای روحی است که از نظر عظمت و شایستگی به مرحله ای رسیده است که خدا آن را به خود نسبت می دهد و

ص : 249

می گوید:

«در آن روحی از خود دمیدم» و همگی می دانیم که خدا نه جسم است و نه روح، ولی در عین حال، خدا روح انسان را به خاطر عظمت آن به خود اضافه می کند همچنان که کعبه را به خاطر عظمتش به خود نسبت می دهد و می گوید:

(...أَنْ طَهِّرا بَیْتیَ لِلطّائِفینَ...) .(1)

«خانه ام را بر طواف کنندگان، از بت پاک گردان».

همچنان که در احادیث اسلامی به ماه مبارک رمضان «شهر اللّه» گفته شده است و این نوع اضافه تشریفی در هر زبان و ملتی رایج است هم اکنون «مجلس شورا» را خانه ملت می نامند.

قرآن در این مرحله، خلقت نخستین انسان را پایان یافته تلقی می کند و به خاطر این روح الهی و استعدادهای گوناگونی که در آن نهفته بود و آگاهی خاصی که از اشیا و جهان داشت، به فرشتگان دستور داد که در برابر این اعجوبه خلقت، سجده کنند و او را تعظیم نمایند و قرآن درباره مراحلی که ممکن است در اثنای این مراتب سه گانه ای وجود داشته باشد کاملاً ساکت است و هرگز نمی توان نظری را بر آن تحمیل کرد.

ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْض وَاللّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ) .(1)

«خداوند آدم و نوح و فرزندان ابراهیم و عمران را بر جهانیان برگزید فرزندانی که برخی از نسل برخی دیگرند، خداوند شنوا و دانا است».

امّا شیوه استدلال با این آیه، بر نظریه تکامل چنین است:

این آیه نام «آدم» را مانند «نوح» و «ابراهیم» به صورت خاصی یاد می نماید وبیان روشنی راجع به وضع و محیط پیدایش آدم نیز دارد زیرا:

«اصطفی» به معنی برگزیدن و انتخاب کردن است، برگزیدن هر فرد از میان جمع و جمعیت های همسان وهمنوع او صورت می گیرد، نوح و هر یک از برگزیدگان آل ابراهیم و آل عمران، از میان قوم خود یعنی مردمی که با آنها زندگی می کردند، انتخاب شده اند وقتی به نص آیه، نوح و پیامبران آل ابراهیم وآل عمران از میان مردم زمان خود برگزیده شده اند، طبعاً همین وضع برای آدم که شرایط خاصی برای او در آیه ذکر نشده است نیز فراهم بوده است، یعنی او هم از میان هم نوعان خود که از نظر جسمی و وضع زندگی مثل او بودند برگزیده شده است.

پایه(2) استدلال این است که «عالمین» در آیه به معنی مردم معاصر با آدم و یا نوح است در این صورت لازمه برگزیدن آدم این خواهد بود که در زمان وجود او، هم نوعانی مانند او وجود داشته باشد.

ولی یک چنین تفسیر برای لفظ «عالمین» بر خلاف معنی لغوی و قرآنی آن است.

زیرا آنجا که در قرآن از لفظ «عالمین» موجودات عاقل و ذیشعور، اراده می گردد، مقصود تمام جهانیان و همه انسان هایی است که گام به این پهنه

ص : 251

نهاده اند نه خصوص انسان های معاصر و این حقیقت با توجه به آیات یاد شده در زیر روشن می شود:

(...وَمَا اللّهُ یُریدُ ظُلْماً لِلْعالَمینَ) .(1)

«خداوند برای جهانیان ستمی نمی خواهد».

(إِنَّ أَوَّلَ بَیْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَهُدیً لِلْعالَمینَ).(2)

«نخستین خانه ای که در روی زمین برای عبادت مردم بنا گردید همان خانه مکه است که در آن برکت و هدایت جهانیان می باشد».(3)

بنابراین در برگزیدن انسانی مانند آدم، لازم نیست که در زمان خود او هم نوعی وجود داشته باشد بلکه با در نظر گرفتن تمام انسان های روی زمین که در آینده در این پهنه گام خواهند نهاد، امر گزینش انجام می گیرد و مقصود از گزینش این است که او را با کمالات و خصایصی آفریده که هرگز درباره انسان های دیگر چنین کاری نکرده و مفاد آیه این است که خدا از میان تمام انسان های قرون و اعصار، این افراد معدودی را برگزید، نه این که آنان را بر انسان های قبل از خود و یا معاصر خویش انتخاب نمود.

طرفداران نظریه تحول انواع با آیات دیگری نیز استدلال کرده اند(4) که

ص : 252

هرگز نمی توان بر آنها نام استدلال نهاد وجز تحمیل رأی بر آیه، معنی دیگری ندارند.

قرآن گاهی از مایه بقای نسل، به لفظ «ماء» و گاهی به لفظ «نطفه» یاد می کند و مجموع آیات مربوط به این موضوع را در آیه های یاد شده در زیر می یابید.(1)

قرآن نحوه تکامل نطفه را در رحم در آیات مختلفی آورده ولی در این میان به نحو جامع، در سوره مؤمنون مطرح کرده است که هم اکنون به نقل و ترجمه آن می پردازیم:

(ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا العِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقینَ) .(2)

«آنگاه نطفه را علقه، و علقه را گوشت پاره، و گوشت پاره را استخوان، سپس بر استخوان، گوشت پوشانیدیم آنگاه (با دمیدن روح) به او خلقت دیگر دادیم، آفرین بر قدرت خدا که بهترین آفریننده ها است».

این شجره نسب وجود انسان کنونی است و آگاهی از این شجره، در هیچ انسانی ایجاد عقده و ناراحتی نکرده و هرگز تحقیر نمی شود امّا دیگر مکاتب که انسان را زاده جانوران و از آن پس موجوداتی شبیه میمون، سپس میمون های انسان نما می دانند انسان را تحقیر کرده و در او یک نوع عقده حقارت و احساس کوچکی تولید می کنند.

ص : 254

شود.

این پرسش ها عبارتند از:

1. مقصود از تعلق روح به بدن وبه تعبیر قرآن «نفخ روح» چیست؟ و آیا این مرحله از خلقت، تکامل مراحل خلقت های قبلی است و ماده از طریق تکامل، به «روح» تبدیل می شود؟! یا این که «روح» ساخته و پرداخته جهان دیگر است و در شرایط خاصی به بدن متعلق و ضمیمه می شود و به دیگر سخن: آیا آفرینش «روح» پس از آفرینش تن و پس از «تسویه» یا «تصویر» بدن است، یا این که «روح» قبل از بدن خلق می شود و در شرایط خاصی به بدن ضمیمه می گردد.

بنابراین نظریه اول، آفرینش ارواح پس از ابدان، وبنابر نظریه دوم جریان برعکس است.

2. آیا روح پس از تعلق به بدن خصیصه مادی دارد یا این که پیراسته از این خصیصه می باشد؟! و به دیگر سخن: آیا روح یک موجود مادی است؟! یا موجود پیراسته از ماده و خصایص آن است؟!

3. آیا با مرگ انسان که بدن فانی و متلاشی می شود، «روح» نیز راه فنا را در پیش می گیرد یا این که فنای بدن، مایه فنای روح نمی باشد و روح پیوسته وجاودانی است.

این پرسش های سه گانه برای هر مکتبی مطرح و برای مکتب اسلام که جهان بینی آن بر اساس برداشت از وحی الهی است بیش از همه مطرح می باشد و قرآن به این پرسشها، پاسخهای فشرده ای می گوید.

ص : 257

است. اینک توضیح هر چهار نکته:

دامن خود چنین موجودی را که سراسر درک و شعور است پرورش می دهد.

ب. آفرینش روح پس از آفرینش بدن و تکامل تن بوده است وتکامل ماده، زمینه ساز، پیدایش روح و روان می باشد نه این که روح پیش از بدن آفریده می شود و در شرایط خاصی به بدن حساس ملحق می گردد.

تا این جا با بیان نکته نخست که همان دقت در مرجع ضمیر در جمله «انشأناه» بود پاسخ نخستین پرسش روشن گردید اکنون به بیان نکته هایی که می توانند، به سؤال دوم پاسخ بگویند می پردازیم.

دارد و نه توانایی ولی در این مرحله گام به مرحله بس بلند ووالایی می گذارد دیگر آن موجود به ظاهر مرده نیست که از حیات، جز حیات حیوانی چیزی نداشت بلکه حیاتی عالی همراه با علم و آگاهی و قدرت و توانایی دارد و در ردیف بهترین مخلوق قرار می گیرد.

به عبارت روشن تر: سنخیت و تشابهی که میان نطفه و علقه و مضغه و مراحل بعدی وجود دارد هرگز میان این مراحل و مرحله اخیر موجود نیست، در مراحل پیشین، اثر خلقت جز این نبود که رنگی جای رنگی را می گرفت و سلول سفید انسانی، به صورت خون قرمز در می آمد، و یا خون قرمز، شدیدتر و سفت تر شده وصورت گوشت به خود می گرفت ولی هرگز هیچ یک از این مراحل دارای حیات خاص و شعور وقدرت و توانایی نبود، تنها در این مرحله از آفرینش است که قیافه خلقت، به کلی دگرگون گردیده وآفرینش جداگانه ای پیدا می کند.

مع الوصف این مرحله از خلقت، از مراحل پیشین، فاصله بس زیادی دارد.

قرآن بر خلاف اندیشه عرب جاهلی که می گفت:

(...ما هِیَ إِلاّ حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَنَحْیا وَما یُهْلِکُنا إِلاّ الدَّهْرُ...).(1)

«جز زندگی دنیا زندگی نیست وما را زمان نابود می سازد».

می گوید: رشته زندگی پس از مرگ باقی است، و هرگز از هم گسسته نمی شود، واین حقیقت ضمن آیاتی بیان شده که برخی را می آوریم.

«به افرادی که پشت سر آنان قرار دارند وبه آنها پیوسته اند، بشارت می دهند و می گویند که برای آنان ترس و اندوهی نیست».

این آیات از حیات شهیدان در راه خدا خبر می دهد که هم آثار جسمانی حیات را دارا هستند (آنجا که روزی می خورند) وهم آثار روحی و نفسانی را دارا می باشند آنجا که می گوید:(فَرِحینَ بِما آتاهُمُ اللّه) :«به آنچه خدا داده است شادمانند».

امروز به خاطر سخنان ناحقی که می گفتید و در مقابل آیات خدا، کبر ورزیدید، با عذاب خوار کننده کیفر داده می شوید».

2.«می گویند اگر ما مردیم و اجزای بدن ما در جهان پخش و گم گشت، آیا ما دارای آفرینش مجدد خواهیم بود».

3.«آنان به لقای پروردگار خود، کفر میورزند».

4.«بگو فرشته مرگ بر شما گمارده شده است، شماها را می گیرد آنگاه به سوی پروردگار خود باز می گردید».

امکان بازگشت به حیات مجدد، نقل می کند و می گوید:

(وَقالُوا ءَإِذا ضَلَلْنا فِی الأَرْضِ أَئِنّا لَفی خَلْق جَدید...) .(1)

«می گویند اگر ما مردیم و اجزای بدن ما در جهان پخش و گم گشت، آیا ما دارای آفرینش مجدد خواهیم بود».

آنگاه قرآن بر این اعتراض دو نوع پاسخ می دهد.

1. (...بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ کافِرُونَ) .

ًّ«آنان به لقاء پروردگار خود، کفر میورزند».

2. (قُلْ یَتَوَفّاکُمْ مَلَکُ الْمَوتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ) .

«بگو فرشته مرگ بر شما گمارده شده است، شماها را می گیرد آنگاه به سوی پروردگار خود باز می گردید».

پاسخ واقعی معترض در این پاسخ دوم نهفته است و نحوه پاسخ گویی قرآن در صورتی روشن می گردد که بدانیم مقصود از «توفی» در آیه «میراندن» نیست بلکه قبض و اخذ و گرفتن است و این لفظ در این جا و در آیات متعددی در این معنی به کار رفته و مفاد آن با مراجعه به موارد این لفظ در آیات قرآن روشن می شود.

و حقیقت پاسخ این است که بدن های شما در جهان پخش و گم می شود، امّا آنچه که واقعیت شما را تشکیل می دهد، به اصطلاح اصل کار، وحقیقت شما است، همان روح شماها است که پیش ما محفوظ می باشد و فرشته مرگ که بر شما گمارده شده است آن را می گیرد و در اختیار ما می گذارد

ص : 267

و هر موقع آن را به جهان ماده بازگردانیم، همان می باشد که در آغاز بود.

و به دیگر سخن: آنچه گم می شود قشر است و پوست و آنچه که واقعیت شما را تشکیل می دهد همان است که فرشته مرگ آن را می گیرد چنان که می فرماید:(یَتَوَفّاکُمْ) :«شماها را می گیرد».

از این بیان معلوم می شود که واقعیت انسان ها، همان روح آنها است که فرشته می گیرد، و اگر واقعیت آنها چیز دیگری بود، صحیح نبود بفرماید:(یتوفاکم) : «شماها را قبض می کند».

از دو آیه یاد شده در زیر این مطلب نیز استفاده می شود.

1. (وَلا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ) .(1)

«مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند، آنگاه خدا آنها را به خودفراموشی دچار کرد، آنان گروه فاسق می باشند».

این «خود» و «خویشتن» وبه تعبیر قرآن (أنفسهم) چیست؟!، که فراموشی خدا، مایه فراموشی آن می گردد، آیا فکر می کنید که مقصود از آن چشم و تن ولذایذ جسمانی است، به طور مسلم نه، زیرا گروه «فاسق» و بیرون از اطاعت خدا، آنچه را که هرگز فراموش نمی کنند«تن» است بلکه جز به تن پروری و غور در لذایذ مادی، به چیزی نمی اندیشند، مقصود از «خود» و «خویشتن» در آیه، همان روح است که حقیقت «من» و«او» و «خود» و «خویشتن» و آنچه را که معادل این الفاظ است، تشکیل می دهد.

بنابراین چیزی را که گروه فاسق فراموش می کنند، غیر آن است که فراموش نمی کنند و در عین حال همان فراموش شده واقعیت و خویشتن آنها

ص : 268

است، نه بیگانه و نه جزئی از خویشتن، به گواه لفظ (أنفسهم) : خویشتن.

2. (...وَلَوْ تَری إِذِ الظّالِمُونَ فی غَمَراتِ الْمَوتِ وَالْمَلائِکَةُ باسِطُوا أَیدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَومَ تُجْزَونَ عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلی اللّهِ غَیْرَالْحَقِّ وَکُنْتُمْ عَنْ آیاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ).(1)

«اگر مستکبران را ببینی که در گرداب های مرگ قرار دارند و فرشتگان دست های خود را گسترده اند به آنان می گویند جان های خویش را بیرون کنید، امروز به خاطر سخنان ناحقی که می گفتنید و در مقابل آیات خدا، کبر میورزیدید، با عذاب خوار کننده کیفر داده می شوید».

این آیه با جمله های یاد شده در زیر گواهی می دهد که واقعیت انسان همان روح و روان او است آنجا که می گوید:

(أَخْرِجُوا أَنفُسَکُمْ) : «جان های خود را بیرون کنید».

وباز می گوید:

(اَلْیَوْمَ تُجْزَونَ ) : «امروز کیفر داده می شوید».

ولی به حکم این که این کیفر لحظه ای نیست ومقید به وقت نزع جان نیست بلکه به شهادت «جمله مضارع» (تجزون) ادامه دارد قطعاً مقصود عقوبت روان است و چیزی که می تواند پس از مرگ، عقوبت دایمی داشته باشد، همان روح است وگرنه جسم با مرگ به تدریج متلاشی می شود.(2)

بنابراین در حالی که از نظر سطحی انسان مرکب از تن و روان است، ولی واقعیت انسان او را روان او تشکیل می دهد.

ص : 269

مادی افزایش یابد، او در دره بدبختی سقوط کرده و پست تر و درنده تر از حیوان می گردد، و اگر گرایش او به امور معنوی فزون تر شود از فرشته نیز بالاتر می رود و به قول گوینده:

آدمی زاده، طرفه معجونی است *** کز فرشته، سرشته و حیوان

گر رود سوی این، شود کم از این *** ور کند میل آن، شود به از آن

این سخنی است که استادان تربیت و علمای اخلاق دارند و آیه (ثُمَّ سَواه ونفخ فیه من روحه) گواه روشن بر ترکیب انسان از ماده و معنی یا از تن و روان می باشد، و این تقسیم به گونه ای صحیح و پا برجا است، و در عین استواری می توان گفت انسان موجود سه بعدی، بلکه بالاتر و بیشتر است.

زیرا همان بعد دوم از وجود انسانی به نام روح و روان از دو خصیصه مختلف برخوردار است، وهر خصیصه را می توان جزئی از روان انسان نامید این دو خصیصه عبارتند از:

1. عقلانی و ادراکی.

2. نفسانی وغریزی.

توضیح این که: انسان دارای درک و شعور است و در پرتو قوه ادراک، معارف بزرگ الهی را درک می کند، و رازهای نهفته در طبیعت را کشف می نماید و معادلات دو مجهولی را حل می کند و به همین جهت او را مجرد مدرک (عاقل) می نامند.

در برابر این خصیصه، او دارای ویژگی خاصی است که به درک و اندیشه او ارتباطی ندارد و آن این که در شرایط خاصی به یک رشته از مسایل کشیده می شود. وبرای اموری تحریک می گردد.

ص : 271

این رشته از خواسته های درونی را، امور نفسانی، ویا امور فطری و غریزی می نامند.

بنابراین، ترکیب انسان از تن و روان صحیح، همچنان که ترکیب روان او از عقل و نفس از ادراک و تحریک، نیز صحیح و پا برجا است.

مسأله ترکیب روح انسانی از عقل و نفس که با یکی درک می کند و با یکی تحریک می شود برای تفهیم و سهولت در بیان است، و گرنه حقیقت بالاتر از این تعبیرها است، زیرا روح انسان یک موجود واحد بسیطی است که ترکیبی در آن وجود ندارد. آنچه هست تجلیات این موجود واحد است که در هر شرایطی به گونه ای است.

آنجا که انسان به درک و کشف نیاز دارد، قوه عاقله به کار می افتد و انسان دیدنیها و شنیدنیها و اندیشیدنیها را درک می کند، آنجا که مسأله نیازهای روانی مطرح می گردد روح در شرایط خاصی تحریک می گردد و انسان در درون احساس نیاز می کند و به دنبال خواسته ها می رود و در نتیجه یک شیئ به نام روان در هر شرایطی برای خود تجلیات و خودنمایی دارد.

و روشن ترین تعبیر این است که بگوییم روح انسانی دارای دو بعد است، بعدی به صورت حس و درک واندیشیدن، و بعدی به صورت خواست و تحریک، بخش نخست را قوای عقلانی و بخش دوم را امور نفسانی می نامند.

نامیده می شود، و آنجا که تحریک می گردد و خواسته ای دارد، نفس خوانده می شود و در حقیقت عقل ونفس، دو مرتبه از وجود روان ویا دو بعد از ابعاد روح انسان است و هرگز به صورت دو موجود متمایز و جدا از هم نمی باشند از این جهت باید گفت: روح وروان با عقل و نفس او مساوی می باشند. البته این یک اصطلاح رائج فلسفی است وهرگز مانع ندارد، که خود روح را، عقل ویا نفس بنامیم، همچنان که در آیه یاد شده در زیر مجموع قوای روحانی، نفس نامیده شده است آنجا که می فرماید:

(وَنفْس وَما سَوّاها* فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَتَقْواها) .(1)

«سوگند به روان انسان وخدایی که اورا آفرید، و به او بدی ها و خوبیها را آموخت».

آنچه مهم است این است که ما با امور نفسانی که همان خواسته های درونی و نیازهای روحی ما است بیشتر آشنا شویم.

نیازهای روحی وروانی انسان یکی و دوتا نیست بلکه به موازات پیشرفت علوم انسانی، نیازهای روحی بیشتری کشف می شود و علم بر یک رشته تمایلات درونی دست می یابد که در گذشته برای دانشمندان معلوم نبود. نخست لازم است با تعریف اجمالی این خواسته ها و نیازها آشنا شویم.

به طور اجمال باید گفت: هر نوع میل درونی و تحریک باطنی که در یک مقطع و یا تمام مقاطع عمر به انسان دست می دهد و او از درون نسبت به آن جذبه و کششی، میل وحرکتی احساس می کند از امور نفسانی بوده ودر انسان پایگاه«سرشتی» و «فطری» و «غریزی» دارد و مشخصات آنها عبارتند از:

1. این نوع احساسات و تمایلات درونی، ندا و دعوتی است که انسان

ص : 273

آن را از درون می شنود، و تحریکی است که محرک آن دستگاههای درونی انسانی می باشد و هرگز به تعلیم و آموزش نیاز ندارد، و انسان بدون این که تعلیمی ببیند و یا از کسی سخن بشنود، به سوی آن کشیده می شود.

2. چون مبدأ این نوع کشش ها، خلقت و آفرینش انسان است، خلقت و آفرینشی که در همگان مساوی وبرابر می باشد، قهراً این نوع تمایلات، جهانی و همگانی خواهد بود و تمام انسان ها را زیر پوشش خواهد گرفت.

اگر سرچشمه تمام این نوع تمایلات، خلقت انسان است و همگی از نحوه آفرینش او سرچشمه می گیرند، طبعاً اوضاع جغرافیایی و شرایط اقتصادی و عوامل سیاسی و یا تبلیغاتی به صورت ستایش و یا نکوهش از آنها در تکوّن و پیدایش آنها مؤثر نمی باشند هر چند می توانند دررشد ونمو ویا ضعف وکاهش آنها مؤثر گردند.

و به دیگر سخن: این عوامل، پدید آورنده و یا نابود کننده تمایلات درونی نمی باشند، هر چند در شعلهور و یا خاموش شدن آنها می توانند مؤثر گردند.

3. تمایلات و خواسته های درونی «پایه رفتاری» دارند، و در زندگی فردی و اجتماعی کاملاً مؤثر می باشند.

معنی می باشند، و یا به دو معنی و از نظر مفاد با هم اختلاف دارند.

در پاسخ این پرسش باید گفت: «فطرت» در لغت عرب همان پی ریزیهای نخستین آفرینش است که دیگر آفرینش، و یا دیگر تکامل ها بر اساس آن استوار می گردد و به عبارت روشن تر: آن صفات از انسان است که کاملاً طبیعی باشد، نه اکتسابی و در قرآن نیز به همین معنی به کار رفته است.(1)

«غریزه» در لغت به معنی «طبیعت» و «سرشت» است وبا این که هر دو لفظ از نظر ریشه به یک معنی بازگشت می کنند، ولی غالباً «امور فطری» به آن رشته تمایلات و درخواست های متعالی انسان می گویند که مانند: خداجویی، عدالت خواهی، کنجکاوی، و غیره باشد و «غریزه» در آن نوع ا ز تمایلات درونی به کار می رود، که جنبه تعالی نداشته و بیشتر حالت قدر مشترک میان انسان و حیوان را دارد، مانند «حس جنسی» و «خودخواهی» و برای همین جهت است که لفظ «غریزه» را بیشتر در حیوان به کار می برند.

شما می توانید میان این دو به گونه دیگر تفاوت بگذارید و آن این که:

غرایز به آن رشته از امور سرشتی می گویند که در انسان پایگاه «فیزیکی _ شیمیایی» دارند مانند غریزه جنسی که دارای دو نوع پایگاه است:

1. پایگاه فیزیکی: جایگاهی در بدن (بیضه ورحم) دارد.

2. پایگاه شیمیایی: دارای اثر شیمیایی خاصی می باشند.

مانند ترشح هورمون منی از بیضه و رحم ولی قسمتی از تمایلات درونی که به آنها فطریات گفته می شود فاقد هر دو پایگاه می باشند مانند حس

ص : 275

خداجویی، عدالت طلبی، نوع دوستی، که هرگز در بدن پایگاه فیزیکی ندارند و عضو خاصی در بدن، مظهری برای تحریک این نوع احساسات درونی نیست همچنان که، تجلی این نوع تمایلات با یک رشته فعل و انفعالات شیمیایی در بدن همراه نمی باشند.

رشد و تکامل انسان، این خواست های درونی نیز رشد و تکامل پیدا می کنند.

گواه روشن بر سرشتی بودن نوع تمایلات همان گستردگی وجهان شمول بودن آنها است، به گونه ای که هر انسانی در هر نقطه ای از نقاط جهان با چنین کشش ها قرین و همراه است و هیچ انسان صحیح و سالمی را بدون آنها نمی توان یافت.

مثلاً بروز تمایلات جنسی در تمام جهان و در دوره هایی از ادوار حیات انسانی، نشانه فطری و سرشتی بودن این نوع کششهای روحی است و اگر یک چنین تمایل، فطری و غریزی نبود و عامل خارجی مانند اوضاع جغرافیایی، شرایط اقتصادی، تبلیغات و فرهنگ در تکوین و پیدایش و رشد آن دخالت داشت، هرگز تا این حد عمومی و گسترده نمی گشت، زیرا از این که تمام افراد انسان زیر پوشش چنین تمایلات قرار گرفته اند، نشانه آن است که عامل واحدی که بر همه افراد انسان یکسان حکومت می کند، در طرح و رشد آنها دخالت دارد و چنین عامل مشترک جز خلقت و سرشت، چیزی نمی تواند باشد.

اگر از این عامل صرف نظر کنیم، هرگز نمی توان این نوع از روحیات را با عوامل دیگری که از حوزه آفرینش او بیرون می باشند، تفسیر و توجیه کرد زیرا این عوامل هیچ گاه به صورت مشترک و یک نواخت بر انسانها حکومت نمی کنند.

مثلاً اوضاع جغرافیایی و شرایط اقتصادی در همه جا یکسان نیست و هیچگاه سیاست و فرهنگ واحدی بر همه قشرها حکومت نمی کند تا بتوان این نوع تمایلات روانی را از طریق آنها توجیه نمود.

ص : 277

در تمام جهان مادران سالم، به فرزندان خود مهر میورزند و یا تمام افراد عدل و داد را ستوده و جور و ستم را نکوهش می کنند، رد امانت در میان تمام ملل جهان خوب، و خیانت به آن بد و نکوهیده است.

این تمایلات واحد را چگونه می توان بدون استناد به فطرت، و خلقت توجیه کرد، اگر پدید آورنده آنها، اوضاع جغرافیایی و شرایط اقتصادی ملت ها است، فرض این است که این اوضاع و شرایط در هر نقطه ای به گونه خاصی است، اگر این کشش ها مولود سیاست های وقت و یا اوضاع فرهنگی آنها است فرض این است که این نوع عوامل هیچ گاه یک نواخت نبوده و پیوسته حالتهای مختلفی داشته اند.

از این جهت چاره نیست جز این که این نوع تمایلات را مولود سرشت انسان دانست، ومعتقد شد که سرچشمه این نداها وجود انسان است، و همگی به حکم قضایی و تکوینی در صفحه وجود او نگارش یافته است.

از این جهت انسان فطری از نظر قرآن انسانی است که آفرینش او با یک رشته تمایلات و کشش های روحی عجین گردیده و به صورت زمینه در وجود نقش بسته است.

در حقیقت این تمایلات یک رشته سرمایه های اولیه است که بشر می تواند با کمال آزادی از آنها به سعادت و سود خود بهره بگیرد و در عین حال این نوع کشش ها دست او را در انتخاب هر نوع راهی که بخواهد نبسته است.

«انسان مکتبی» انسانی است که کارهای او مطابق فطرت وارزش های فطری او باشد، و یک چنین فرد، انسان راستین و فرد مقابل او انسان مسخ شده است.

ص : 278

امروز روان شناسان، گستردگی رفتاری را در میان جامعه های بشری نشانه غریزی بودن آن می گیرند و در این مورد می گویند:

کشف این که: رفتاری در تمام جوامع بشری با وجود تفاوت فرهنگ آنها مشترک است دلیل نیرومندی بر ثبات رفتار آنها است.(1)

«اگزیستانسیالیسم» در رد هر نوع محدودیت می گوید:

وجود انسان بر ذات (ماهیت وطبیعت) اومقدم است و از این رو:

اوّلاً: هیچ گونه نقشه یا عقیده ای پیش از پدیدار شدن شخصیت یا وجود انسان درباره او وجود ندارد.

ثانیاً : ما خود ذات خویش را با انتخاب آزاد خود و با متحول شدن به حکم اراده خود می سازیم.(1)

به عبارت دیگر: انسان دارای هیچ گونه طبیعت خاص نیست، مگر آن طبیعتی که خودش بر خودش بدهد، انسانی که موجود مختار و آزاد است، دایره اختیار و آزادی او در این حد است که به خودش سرشت می دهد و طبیعت و ماهیت می بخشد، نام این اندیشه را «اصالت وجود» و یا «تقدم وجود بر ماهیت» گداشته اند.

غیره دارد در این صورت چگونه می توان گفت وجود انسان مقدم بر ذات و ماهیت او است و هیچ گونه نقش و طرح پیشین وجود ندارد.

آری ماهیت خصوصی و شخصیت وبه اصطلاح «منش» روانی او ساخته و پرداخته صفت انتخاب خود او است که در پرتو آزادی و حالت انتخاب گری راه خود را بر می گزیند و ذات و طبیعت مخصوص خود را می سازد.

شگفت آور این که تصور شود اعتقاد به یک رشته تمایلات طبیعی و فطری سبب محدودیت حوزه آزادی انسان می گردد در حالیکه غرایز و تمایلات درونی به صورت زمینه در انسان موجود است و هرگز از انسان سلب اختیار و آزادی نمی کند به گواه این که انسان می تواند برای مدتی، غرایز خود را سرکوب سازد.

این نوع تمایلات در انسان کشش های ملایم برای انجام اموری که موافق آنها است، ایجاد می کند ولی در عین حال، اراده و خواست انسان بالاتر از تمام غرایز است و او در سایه اختیار فطری، می تواند زمام زندگی را به دست بگیرد.

تا آنجا که گاهی انسان روی ملاحظاتی بر خلاف خواسته غرایز پیش می رود.

آزادی انسان در گرو انکار غرایز و احساسات ذاتی اونیست بلکه در تثبیت اراده مستقل و خواست اصیل انسان است.

درست است که انسان دارای تمایلات و نهادها و دارای استعدادها وکشش ها است امّا چنین تمایلات، سازنده شخصیت نهایی وماهیت خاص او نیست بلکه او باید در سایه کوشش و اراده از این سرمایه های طبیعی و فطری

ص : 281

بهره بگیرد وخود را بسازد و «ماهیت» و «چگونگی» خود را مشخص نماید.

در این مورد «اگزیستانسیالیسم» به مطلب دیگری دست افکنده و تصور کرده است که اعتقاد به تقدیر الهی مایه سلب اختیار از او می گردد از این جهت اصرار دارد که انسان را مسؤول ساختن خویش معرفی کند و سرنوشت وی را منحصراً در دست انتخاب او قرار دهد.

و ما در بحث آزادی انسان و تقدیر الهی به نقد این نظریه خواهیم پرداخت و روشن خواهیم ساخت که تقدیر الهی مانع از آزادی و انتخاب گری انسان نیست.(دقت کنید)

ص : 282

6.(أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَکَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَکُنّا ذُرِّیَّةً مِنْ بَعْدِهمْ أَفَتُهْلِکُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ)(اعراف/173)

7.(وَسَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دائِبَیْنِ وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهارَ)(ابراهیم/33)

8.(وَلَقَدْکَرَّمْنا بَنی آدَمَ وَحَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَفَضَّلْناهُمْ عَلی کَثیر مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلاً)(اسراء/70)

9.(...وَإِنْ مِنْ شَیْء إِلاّیُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ...)(اسراء/45)

10. (أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّمواتِ وَما فِی الأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَباطِنَةً...)(لقمان/20)

11.(إِنّا عَرَضْنَا الأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَالأَرْضِ وَالجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَأَشْفَقْنَ مِنْها وَحَمَلَها الإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً) (احزاب/72)

12.(وَسَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّمواتِ وَما فِی الأَرْضِ جَمِیعاً مِنْهُ...)(جاثیه/13)

فساد و خون ریزی کند ما تو را از طریق حمد و ثنا، تسبیح می گوییم، خدا گفت: من چیزی را می دانم که شماها نمی دانید».

2.«خداوند اسماء را به آدم آموخت سپس آنها را به فرشتگان عرضه کرد وگفت: اگر راست می گویید مرا به اسماء آنها آگاه سازید».

3.«فرشتگان گفتند: منزهی تو ما جز آنچه که به ما تعلیم داده ای، نمی دانیم تو دانا و حکیم هستی».

4.«هرکس انسانی را(بی جهت) نه برای قصاص و نه برای فسادی که در روی زمین کرده باشد، بکشد گویا تمام انسان ها را کشته واگر انسانی را احیاء کند(از مرگ نجات دهد) مانند این است که همه را زنده کرده است».

5.«به یادآر زمانی را که پروردگار تو از پشت فرزندان آدم، نسل آنها را برگرفت وآنها را بر خویشتن گواه ساخت وگفت: آیا من پروردگار شما نیستم، گفتند: آری این را برای آن گرفتیم تا روز قیامت نگویید ما از این کار غافل بودیم».

6.«تا نگویید پدران ما قبلاً مشرک بودند وما فرزندان آنها بودیم آیا ما را با آنچه که باطل گرایان انجام داده اند نابود می کنید».

7.«خورشید و ماه که پیوسته انجام وظیفه می کنند و شب و روز را برای انتفاع انسان تسخیر نمود».

8.«ما انسان را گرامی داشتیم و او را بر خشکی و دریا مسلط ساختیم و ازروزی های پاکیزه نصیبشان ساختیم و بر بسیاری از مخلوقات برتری بخشیدیم».

9.«چیزی در جهان نیست، مگر این که او را از عیب و نقص و شریک و انباز تنزیه می کند ولی شماها آن را درک نمی کنید».

10.«آیا نمی بینید که خداوند آنچه را که در آسمان ها و زمین است به نفع شما تسخیر کرده و نعمت های برونی ودرونی خود را در حقّ شما تکمیل نموده است».

11.«ما امانت را بر آسمان ها و زمین و کوهها عرضه کردیم آنان از حمل آن سرباز

ص : 285

زدند و انسان آن را حمل نمود، حقا که انسان ستم پیشه و نادان است».

12.«برای شما آنچه در آسمان و زمین است تسخیر کرده است و همگی از او است».

محور ستایش و هِرم فضایل شمرده شود، بحث از زهد ووارستگی، تقوا وپارسایی بی معنی و یک نوع ارتجاع خوانده خواهد شد.

تمدن غرب نه تنها به مسأله «تولید» سهولت بخشید و حسّ آز او را تحریک کرد، بلکه بر اثر حذف هر نوع حاجز و مانع در طریق تولید، ومجاز شمردن فزونی ثروت از هر طریق ممکن، دیگر تمایلات و کشش های درونی انسان، تحریک شد، و در این مورد، حس جنسی بیش از دیگرتمایلات سهم داشت و در نتیجه انسان در «اقتصاد» و «شهوت» و به تعبیر دیگر در «شکم» و «مادون آن» خلاصه گردید و هر روز مکاتب متنوع در زمینه های اقتصاد و غرایز بروز کرد تا آنجا که مارکسیسم اقتصاد را محور ومحرک چرخ تاریخ دانست و «فروید» پدیده های اجتماعی و فردی را از طریق عوامل جنسی تفسیر کرد و هر دومکتب که یکی بر «تولید»، و دیگری بر «شهوت»، تکیه می نماید ضربت سهمگینی بر ارزش انسان وبالأخص بر اخلاق وارد ساختند.

حتی خدا و پیامبران که مظاهر کمال وجمالند، مایه از خود بیگانگی انسان دانست.(1)

شگفتا کسی که جز ماده و مادیات چیزی در نظر او اصالت ندارد، ومعنویت و روحانیت در نظر او، ارتجاع به حساب می آید، چگونه می تواند دم از اصالت انسان بزند، وبرای جبران خشونت مکتب وجلب نظر توده های ساده لوح، «اومانیسم» را مطرح سازد.

به توضیح آنها می پردازیم و آنها عبارتند :

1. (کَرَّمْنا) ، 2. (حَمَلناهُمْ) ، 3. (رَزَقْناهُمْ مِنَ الطِّیِّباتِ) ، 4. (وَفَضَّلْناهُمْ عَلی کَثیر مِمَّنْ خَلَقْنا) .

اینک به مفاد هر یک از این معرفها اشاره می کنیم:

الف: لفظ (کرَّمنا) به طور سربسته می گوید: او را گرامی داشتیم ولی چگونه اورا گرامی داشته، هرگز در آیه به آن اشاره نمی کند و نکته آن این است که مواهبی که خدا به انسان داده یکی دو تا نیست تا به طور مشخص مطرح شوند او مجموعه ای است از استعدادها وشایستگی ها، از قابلیتها و... ولی در این میان نمی توان از موهبت عقل و خرد چشم پوشید، موهبتی که انسان را از دیگر جانداران جدا ساخته و اختیار فراوانی به اوبخشیده است تا آنجا که دیگر مواهب بدون این موهبت بزرگ کارساز نبوده و وسیله تکامل وتعالی نمی باشند.

ب: لفظ (وَحَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ) اشاره به نعمت حرکت است که بهره گیری از طیبات وانواع روزی ها بدون آن امکان پذیر نیست، وبه دیگر سخن: هر موجودی بر بخشی اززمین تسلط دارد و این تنها انسان است که بر تمام پهنای زمین در سایه نیروی عقل وخرد، تسلط دارد و بر آن حکومت می کند.

ج: (وَرَزَقْناهُمْ مِنَ الطِّیِّباتِ) لفظ «طیب» در لغت عرب به معنی هر چیز پاکیزه است بنابراین دایره این نعمت بسیار گسترده تر از آن است که ما تصور می کنیم.

د: (وَفَضَّلْناهُمْ عَلی کَثیر مِمَّنْ خَلَقْنا) در آغاز آیه اورا با جمله (کرّمنا) و در این جا با لفظ (فضّلنا) توصیف می کند اکنون سؤال می شود تفاوت این

ص : 289

دو لفظ چیست؟ شاید جمله نخست ناظر به مواهب آفرینشی و دومی اشاره به مواهب اکتسابی او است.

و در هر حال این آیه با این جمله های کوتاه، شخصیت موجودی را ترسیم می کند که مورد کرامت و تفضل الهی قرار گرفته و بر دشت و دمن، و خشکی و دریا تسلط یافته و طیبات در تسخیر او قرار گرفته و بر بیشتر(1) و یا همه کاینات برتری یافته است.

مقصود از خلافت از جانب خدا این است که او با صفات و کمالات خود، صفات و کمالات خدا، و با فعل و کار خود، افعال خدا را ترسیم کند وآینه ایزدی گردد.

و به دیگر سخن: با کلیه شؤون و خصوصیات وجودی و فعلی خویش، کمالات و صفات او را نشان دهد و یک چنین مقام وموقعیت فقط از آن انسان است وبس.

برخی از افراد ناآگاه که با قرآن درست انس نگرفته وروح وروان آنان «قرآنی» نشده است، تصور کرده است که مقصود، جانشینی آدم از موجودات دیرینه است که پیش از آدم، منقرض شده و راه فنا را رفته اند.

یک چنین نظریه جز پیشداوری، علت واساسی ندارد، و دقت در مضمون آیات چهارگانه که در این مورد فرود آمده است بی پایگی آن را ثابت می کند.(1)

این نه تنها ما هستیم که از خلافت آدم، جانشینی از جانب خدا را می فهمیم، بلکه فرشتگان نیز از «جانشینی انسان» همین معنی را درک کرده و _ لذا _ زبان به سؤال و پرسش گشوده وگفتند: «موجود خاکی که زندگی پرتزاحم او، با فساد وخونریزی توأم است چگونه می تواند جانشین خدا گردد، وبا شؤون خود مظهر اسما و صفات او شود، آنگاه افزودند اگر هدف از جعل خلافت «تسبیح» و «تقدیس» تو است، این کار که از ما ساخته است وما پیوسته ثناخوان و تسبیح گویان تو هستیم».

خدا در این هنگام در برابر پرسش آنان دو پاسخ داد، یکی اجمالی و آن این که «من چیزی می دانم که شما نمی دانید»، دیگری تفصیلی که آیه های

ص : 291

بعد، آن را بازگو می کند آنجا که می فرماید:

(وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْماءَ کُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلائِکَةِ فَقالَ أَنْبِؤُنی بِأَسْماءِ هؤلاءِ إِنْ کُنْتمْ صادِقینَ) .

«خداوند اسماء را به آدم آموخت سپس آنها را به فرشتگان عرضه کرد وگفت: اگر راست می گویید مرا به اسماء آنها آگاه سازید».

(قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلاّ ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلیمُ الْحَکیمُ).(1)

«فرشتگان گفتند: منزهی تو ما جز آنچه که به ما تعلیم داده ای نمی دانیم تو دانا و حکیم هستی».

در این آیه که پاسخ تفصیلی فرشتگان در آن آمده است، نکاتی است که به تدریج یادآور می شویم:

1. مقصود از تعلیم اسماء چیست؟ آیا مقصود از آن اسامی و نام اشیا و موجودات است یا چیز دیگر.

به طور مسلم مقصود تعلیم اسامی نیست، زیرا در این صورت تفاوتی میان آدم و فرشتگان نخواهد بود زیرا همان طور که آدم این اسامی را از خدا آموخت فرشتگان نیز آنها را از آدم آموختند(2) و سرانجام هر دو یکسان شدند، چیزی که هست آدم بدون واسطه آموخت، فرشتگان با واسطه و یک چنین تفاوت مایه تفاضل نمی شود.

در این صورت باید گفت مقصود از «آگاهی آدم از اسماء» آگاهی

ص : 292

خاصی است که در آدم قدرت وتوان چنین آموزشی بود ولی فرشتگان فاقد چنین شایستگی بودند وگرنه آگاهی از لغات و الفاظ و اسامی و نامها در توان هر دوگروه بود، و هر دوگروه آنها را به تدریج آموختند.

گواه روشن بر این که آگاهی آدم از اسما به صورت آگاهی از الفاظ و اسامی اشیا نبود همان جمله :(ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلائِکَةِ) است.

ضمیر متصل هم در (عَرَضَهُمْ) حاکی است که مقصود از این تعلیم آموزش اسما و نامها نبوده است زیرا اگر مقصود این بود لازم بود بفرماید: «وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْماءَکُلَّها ثُمَّ عَرَضَها».

و با توجه به اسلوب آیه باید گفت: مقصود از تعلیم اسما تعلیم اسرار و رموز جهان آفرینش است که این اسرار به گونه ای در نظر آدم مجسم گردید و در چشم انداز او قرار گرفت و از این جهت لفظ «عرض»(در معرض قرار دادن) به کار برده است و فرشتگان را استعداد و شایستگی درک چنین حقایق و اسرار را نبود.

و علت این که لفظ «هم» که غالباً در موجودات زنده عاقل به کار می برند، به کار برده شده، این است که عظمت و جلالت حقایق جهان واسرار آن مجوّز آن شد، که درباره آن ضمیری که مخصوص ذوی العقول است به کار برده شود چنان که یک چنین کاری نیز درباره شمس و قمر در سوره یوسف انجام گرفته است آنجا که می فرماید:

(...وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لی ساجِدینَ) .(1)

«خورشید وماه را دیدم که بر من سجده می کنند».

ص : 293

2. آیا این جانشینی از خصایص آدم است یا فرزندان او نیز در این فضیلت سهمی دارند، اگر نظر نخست استوار باشد، ارتباطی به ارزش انسان نخواهد داشت.

پاسخ: ظاهر آیات دیگر نظریه دوم را تأیید می کند زیرا قرآن پس از تثبیت والامقامی آدم و این که او اسراری را تحمل کرد که فرشتگان را یارای تحمل آن نبود، فوراً جریان سجده فرشتگان را بر آدم مطرح می کند و روشن می سازد که ملاک مسجود شدن آدم، همان والامقامی او است و اگر دارای چنین مقام و فضیلتی نبود، هرگز خدا فرشتگان را امر نمی کرد که بر او سجده کنند، این از یک طرف.(1)

از طرف دیگر در بحث آینده خواهیم گفت سجده فرشتگان، بر آدم رنگ خصوصی نداشته است، بلکه سجده بر او به این عنوان بود که او نماینده کل آدم ها و انسان ها است، و سجده بر او حکم سجده بر کل انسان ها را داشته است.

با توجه به این دو مطلب می توان گفت: جانشینی از خدا، به شخص آدم مربوط نبوده، بلکه این فیض درباره فرزندان آدم نیز جریان داشته است.

و به دیگر سخن: از گسترش معلول و این که فرشتگان با سجده بر آدم، مطلق آدمی زاد را سجده کرده اند وسجده بر او به عنوان نمایندگی از تمام انسان ها بوده است می توان به وسعت علت (تمام افراد انسان خلیفه خدا می باشند و در همه انسان ها امکان آگاهی از اسرار جهان هست) پی برد. چیزی که هست آدم ابوالبشر تمام این اسرار و رموز را بالفعل ویک جا آموخت چون در جایی زندگی می کرد که در آنجا حرکت و تدریج در کار نبود، ولی

ص : 294

فرزندان آدم در نقطه ای زندگی می کنند که اساس آن را، تدریج وحرکت، استعداد وفعلیت تشکیل می دهد از این جهت آموزش آنان به صورت «ابداع استعداد» وداشتن لیاقت و امکان می باشد که به تدریج بتوانند بر اسرار هستی دست یابند و از آنها آگاه شوند.

گذشته از این، از برخی آیات می توان استفاده کرد که جانشینی آدم اختصاص به وی نداشته و فرزندان وی در این مورد با او شریکند زیرا خدا مجموع انسان های عصر رسول اسلام و پس از او را چنین توصیف می کند:

(...وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الأَرْضِ أَ إِلهٌ مَعَ اللّهِ قَلیلاً ما تَذَکَّرُونَ).(1)

«شماها را جانشینانی در زمین قرار می دهیم آیا با خدا، خدایی هست، کمتر یادآور می شوید».

است.

و به دیگر سخن: تن ابزاری است برای روح، تا از این طریق دیدنیها را ببیند وشنیدنیها را بشنود، و همچنین... تا آنجا که از طریق درک حسیات، به مسائل عقلائی و معارف دست یابد.

شکی نیست که انسان روز نخست، روزی که از نهانخانه «رحم» به روشنسرای جهان، گام نهاد دارای یک چنین روح وروان توأم با یک چنین درک و بینش نبود، بلکه پیکری بود به شکل انسان، از آثار حیات، حس وحرکت داشت که فاصله چندانی با حیات حیوانی ندارد، آنگاه به تدریج در پرتو حرکت جوهری و درونی، شایستگی آن را یافت که چنین روح وروان بر او افاضه گردد و یا ماده تن از در دامن خود چنین روحی را بپرورد، وروانی را دارا گردد که جولانگاه افکار و اندیشه ها و یا تلاش های مادی و طبیعی خود قرار دهد.

از نظر این مکتب، اگر برای بدن و تن او فنا هست، برای روح او، فنا و نابودی نیست و هرگز با مرگ تن، و سرد شدن بدن و فروکش کردن حرارت غریزی آن، روح او فانی نگشته و در سرای ابدیت به نحوی زنده است.

تشریح دلایل فلسفی و قرآنی این موضوع از قلمروبحث ما بیرون است(1) چه بهتر مقام و موقعیت او را در این مکتب ارزیابی کنیم.

وتعظیم خاصی به عمل آورند چنان که می فرماید:

(وَإِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إبْلِیسَ أَبی وَاسْتَکْبَرَ وَکانَ مِنَ الکافِرینَ).(1)

«آنگاه به فرشتگان فرمان دادیم که بر آدم سجده کنند همگان سجده کردند جز شیطان که از کافران گردید».

یک چنین فرمان ، بی جهت و بی ملاک نبوده و اگر آدم گل سرسبد خلقت نبود هرگز مورد تکریم وتعظیم ملائک نبود چیزی که موجب چنین فرمان شد همان آگاهی آدم از رموز و اسرار جهان آفرینش است، که فرشتگان را توان تحمل آن نبود و به خاطر همین آگاهی بود که او در روی زمین خلیفه خدا گشت، خلیفه ای که با دانش و توان خود، توانست مظهر صفات خدا و مجلای علم و قدرت او گردد و همچنین.

آدم چه گوهر ارزنده و گرانبهایی است که ملائکه خداوند که پیوسته فرمانبر خدا می باشند و آنی از فرمان او سر نمی پیچند، پیشانی خضوع بر آستان او گذارده و او را تعظیم وتکریم می کردند.

در این جا، دو سؤال مطرح است که هر دو را به گونه ای پاسخ می گوییم:

می توان با این آیه بر ارزش گذاری تمام آدمها استدلال کرد.

پاسخ آن این است که آیات دیگر که در این زمینه وارد شده است گواهی می دهند که سجده بر آدم به این عنوان صورت گرفت که او نماینده تمام انسان ها است وسجده بر او، در حقیقت سجده بر تمام آدمها بوده است چنان که می فرماید:

(وَلَقَدْخَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِکَة اسْجُدُوا لآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبلیسَ لَمْ یَکُنْ مِنَ السّاجِدینَ).(1)

«شماها را آفریدیم آنگاه صورت گری کردیم، سپس به فرشتگان گفتیم که بر آدم سجده کنند همگان سجده کردند جز شیطان که از سجده کنندگان نبود».

آغاز آیه به روشنی می رساند که خدا نخست همه آدمیزادها را آفریده وصورتگری کرده، سپس به فرشتگان فرمان داد که بر آدم سجده کنند، در صورتی که در آن روز از خلقت و تصویر فرزندان آدم کوچکترین اثری نبود ولی از آنجا که آدم نمونه و نماینده تمام انسان ها بود توگویی خلقت و تصویر او آفرینش و تصویر تمام انسان ها بوده است از این جهت می گوید همه شما را آفریدیم وصورتگری کردیم در این صورت باید گفت: سجده بر او، سجده بر تمام فرزندان اونیز بوده است.

و به دیگر سخن: اگر قرآن خلقت و تصویر او را خلقت و تصویر تمام افراد بشر تلقی می کند و می گوید:(وَلَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ) طبعاً سجده بر او را نیز چنین تفسیر می نماید.

نمونه بودن و نمایندگی آدم نه تنها موجب این شد که آفرینش و

ص : 298

صورتگری او، خلقت و تصویر همه فرزندان شود، بلکه آثار دیگری نیز در بردارد مثلاً قرآن هبوط آدم را، هبوط تمام انسان بر روی زمین دانسته و می فرماید:

(قالَ اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْض عَدُوٌّ وَلَکُمْ فِی الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتاعٌ إِلی حین).(1)

«خدا گفت: فرود آیید، برخی، برخی را دشمن بوده وبرای شماها در زمین استقرار و زندگانی محدود است».

حتی به این نیز اکتفا نمی کند در همان لحظه ای که آدم از بهشت اخراج می گردد به کلیه فرزندان آدم خطاب می کند و می فرماید:

(قالَ فیها تَحْیَوْنَ وَفیها تَمُوتُونَ وَمِنْها تُخْرَجُونَ) .(2)

«خدا گفت: در روی زمین زندگی می کنید و در آنجا می میرید و از آنجا بیرون می آیید».

محور یک چنین خطاب های گسترده در روزی که از فرزندان آدم خبری نبود همان است که یادآور شدیم که آدم در آن روز، به عنوان نماینده کلیه انسان ها مطرح بوده که از این جهت تمام احکام و توصیفهایی که در حق او انجام گرفته بر دیگران نیز حاکم می باشد.

است؟!

در این مورد پاسخ های مختلف وگوناگونی گفته شده است ولی پاسخ متقن و استوار این است که سجده در تمام احوال عبادت و پرستش مسجود نیست، بلکه در یک صورت عبادت و پرستش محسوب می شود که این عمل از اعتقاد به الوهیت و خدایی طرف سرچشمه بگیرد، یعنی او را خدا و یا مبدأ کارهای خدایی بداند وبا چنین عقیده بر او سجده کند ولی اگر سرچشمه عمل غیر این باشد، مثلاً به عنوان احترام و تعظیم در برابر اولیا و یا پدران ومادران سجده کند هرگز عبادت و پرستش تلقی نمی شود و از آنجا که سجده فرشتگان علتی جز تعظیم و تکریم آدم نداشت و فرشتگان، کوچک ترین اعتقاد به الوهیت او نداشتند طبعاً، سجده آنان عبادت محسوب نشد.

امام صادق (علیه السلام)می فرماید: فرشتگان پیشانی های خود را بر زمین نهادند به خاطر تکریم آدم که خدا به آن فرمان داده بود(1) و در حدیث دیگر فرمود: فرشتگان با این عمل، امر خدا را اطاعت کرده و به آدم اظهار مهر نمودند.(2)

قرآن به روشنی گواهی می دهد که فرزندان یعقوب در برابر «یوسف» سجده کردند، و از این طریق بر خواب«یوسف» تمثّل بخشیدند و هرگز مورد نکوهش پدر قرار نگرفتند چنان که می فرماید:

(وَرَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَی الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّداً...) .(3)

«پدر ومادر خود را بر روی تخت برد و همگان بر او سجده کردند».

ص : 300

این آیه حاکی است که سجده بر انسان در شرایط خاصی عبادت نیست، در شرایع پیشین نیز جایز بوده است، هر چند در شریعت اسلام هر نوع سجده بر غیر خدا جایز نیست چنانکه عبادت و پرستش شمرده نشود.

امانت است و نباید آن را فاش کرد».

در برخی از احادیث اسرار مردم، امانت نامیده شده است آنجا که امام صادق(علیه السلام)می فرماید:

«مَنْ غَسَّلَ مُؤْمِناً فَأَدّی فیه الأَمانَةَ غُفِرَ لَهُ».

«هرکس مؤمنی را غسل دهد و ادای امانت کند آمرزیده می شود».

شخصی از امام مقصود از ادای امانت را پرسید، فرمود: «لا یُخْبِرُ بِما یُری» آنچه از او در حال غسل دیده گزارش نکند».(1)

با توجه به این بیان می توان گفت که مقصود از «امانت» در این آیه «سرّالهی» است که سخت ترین موجودات جهان را بر اثر نبودن استعداد و لیاقت، تاب تحمّل آن نبود، از این جهت از پذیرفتن آن ابا ورزیدند و ترسیدند آنگاه این امانت به انسان عرضه شد، او پذیرا گردید و خود را شایسته آن دید.

در اینجا پرسش هایی به شرح زیر مطرح می گردد:

1. این سرّ «الهی» که انسان آن را تحمل کرد، چیست؟

2. اگر انسان به خاطر شایستگی آن را پذیرفت، پس چرا در ذیل، او را به عنوان «ظلوم» و «جهول» توصیف می کند، در حالی که شایسته است او را به صورت دیگر توصیف نماید؟

3. چگونه انسانها در برابر تحمل این نوع امانت به سه گروه تقسیم می شوند در حالی که باید از دو گروه (امین و خائن) بیرون نباشند؟

ص : 303

جهان آفرینش، بنا کند و قلباً و لساناً بر وحدانیت او اقرار کند وچیزی که بر خلاف این اعتراف باشد انجام ندهد.

ممکن است تصور شود که مجموع جهان آفرینش حتی آسمانها و زمین بر یکتایی او گواهی می دهند آنجا که می فرماید:

(...وَإِنْ مِنْ شَیْء إِلاّیُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ...) .(1)

«چیزی در جهان نیست، مگر این که او را از عیب و نقص و شریک و انباز تنزیه می کند ولی شماها آن را درک نمی کنید».

بنابراین،تحمل این بار، به انسان اختصاص ندارد.

پاسخ: آنچه را که انسان متحمل شده و باید به دوش بکشد غیر آن است که غیر او انجام می دهد زیرا تسبیح آنان، تسبیح تکوینی و آفرینشی یعنی ناآگاهانه است در حالی که تسبیح و توحید انسان، از طریق قلب و زبان، در پرتو عقل وخرد تشریعی وبا خودآگاهی کامل است و میان این دو نوع تسبیح و تنزیه فاصله فراوان است.

مطلوب از موجودات جهان جز انسان، تسبیح تکوینی است که خواه ناخواه انجام می گیرد، ولی آنچه از انسان مطلوب وخواسته شده است، تسبیح تشریعی است که با عقل و خرد، علم وآگاهی و اختیار وحریت توأم می باشد و در انسان استعداد چنین توحید و یکتاگرایی است که نشانه تحمل وپذیرایی اواست در حالی که در جمادات چنین لیاقتی وجود ندارد، و طبعاً متحمل و پذیرا نشده است.

ص : 305

از این بیان، معنی «عرضه» نیز روشن گردید، زیرا پرسش وپاسخ، و یا عرضه و پذیرش (أَلَسْتُ بِربّکُمْ قالُوا بَلی) به صورت معمولی و عادی نبوده، بلکه جنبه تکوینی و استعدادی داشته است یعنی به انسان این لیاقت و شایستگی را دادیم که پس از رشد و بلوغ، به یکتایی گرداننده جهان (رب) از صمیم قلب اعتراف نماید، و در زبان نیز آن را بازگو کند و در حالی که در دیگر موجودات، به خاطر فقدان عقل و خرد چنین شایستگی نبود، در این جهت انسان به لسان استعداد آن را پذیرفت، وموجودات دیگر به خاطر فقدان استعداد پذیرا نشدند.

گروهی از مفسران«امانت» را به تکالیف الهی از فرایض و محرمات، و یا وسیع تر وگسترده تر از آن تفسیر کرده و یادآور شده اند که انسان به خاطر داشتن عقل و خرد، شایستگی خطاب و تکلیف را داشت. یک چنین لیاقت نشان تحمل آن است در حالی که در دیگر موجودات به حکم این که جمادند و فاقد خرد و عقل وحریت و آزادی هستند، لیاقت تحمل آن را نداشتند و به اصطلاح از آن سر،باز زدند.

هرچند یک چنین تفسیر شاهد حدیثی نیز دارد ولی با آیه دوم که مردم را نسبت به ادای امانت به سه گروه تقسیم می کند، چندان سازگار نیست زیرا مردم نسبت به تکالیف الهی به دو گروه «مطیع» و «عاصی» تقسیم می شوند نه به سه گروه.

در هر حال معنی نخست، روشن تر از معنی دوم است خصوصاً آیه مربوط به «ذر» نیز گواه بر استواری معنی نخست می باشد ومعنی دوم چندان با آیه سازگار نیست مگر این که به گونه ای توجیه شود، تا مردم نیز نسبت به تکالیف الهی سه نوع حالت پیدا کنند.

ص : 306

می رساند که انسان با این که دارای استعداد و شایستگی خاصی است ولی به خاطر داشتن انواع غرایز در او زمینه های «ظلم» و تجاوز، وجهل و ناآگاهی از شأن واقعیتها نیز در او وجود دارد از این جهت گروهی از حکم استعداد سرپیچی کرده و راه شرک و دوگانگی را در پیش می گیرند و هر چند گروهی بر همان طهارت وپاکی نفس باقی می مانند.

استاد علامه طباطبایی به گونه ای به پرسش پاسخ گفته اند و یادآور شده اند که: «ستم ونادانی» هر چند مایه نکوهش است ولی در عین حال مجوز حمل امانت نیز می باشد، زیرا آن کس که به این دو صفت توصیف می شود حتماً در او زمینه «عدل و علم» نیز باید باشد، و اگر در این انسان زمینه آن دو هست، طبعاً زمینه این دو نیز وجود دارد در حالی که در آسمانها و زمین و کوهها، زمینه هیچ کدام نیست.(1)

وچیزی جز از شرک در درون و برون آنان نیست.

3. گروهی منافقند ونسبت به این امانت راه «نفاق» را پیموده، در ظاهر مؤمن و در باطن مشرک وکافر می باشند.

پیش رفته است که نخواسته مهد زندگی خود را محور جهان معرفی کند.

مسائل علمی و فلسفی را نباید با هزل و مطایبه به هم آمیخت، همچنان که نباید زحمات دانشمندان را در راه کشف حقایق جهان نادیده گرفت، هر چند با مرور زمان نظریات آنان فرسوده وکهنه شود، زیرا همان نظریات باطل و بی پایه، انسان کنونی رابه حقایق مسلم امروز رهبری کرده است و اگر آن اغلاط و اشتباهات نبود، دست بشر به تمدن کنونی نمی رسید و آگاهی گسترده از جهان پیدا نمی کرد.

از مقصد دور نشویم، اگر قرآن در ارزش گذاری انسان، او را هدف آفرینش معرفی کرده روی منطقی است که در این بحث به آن اشاره شده است و در معرفی قرآن مسأله «خودخواهی» مطرح نیست قرآن از یک جهان برتر از انسان وتمایلات او، صفحه خلقت را بررسی می کند و درباره انسان یک چنین داوری می نماید و در بینش وحی مسأله سودجویی انسان و خودخواهی او مطرح نیست و خطا و لغزش بر آن راه ندارد وبا توجه به این اصل اکنون به داوری قرآن درباره هدف آفرینش گوش فرا دهیم.

«آسمان ها و زمین و آنچه که در میان آن دو قرار دارد، توأم با حق(1) آفریده است یعنی همراه با غایت و غرض حقیقی است که آفرینش آن را به دنبال آورده است».

قرآن آن گروه را می ستاید که صفحه آفرینش را مطالعه می کنند آنگاه می گویند:

(...رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً...) .(2)

«خدا کاخ آفرینش را باطل و پوچ(3) و پیراسته از هدف نیافریده است».

با توجه به این آیات باید دید هدف از آفرینش مجموع جهان از زمین و آسمان، از انواع جانداران و گیاهان و معادن چیست؟

غایی آفرینش باشد بالأخص که هر یک از این انواع از نظر قرآن، دارای درک و شعور بوده و آگاهانه وظیفه خود را در برابر خالق خود انجام می دهند.

در حالی که هر یک از این انواع می تواند هدف خلقت وغرض از آفرینش باشد، در این میان، انسان، کامل ترین و استوارترین موجودی است که در این جهان پدید آمده است و اگر از نظر علم و عمل به بهترین وجه پرورش پیدا کند، به عالی ترین مقام می رسد از این جهت باید انسان هدف برتر، و غایت اصلی شمرده شود و در این صورت صحیح است که بگوییم در حالی که کاخ آفرینش دارای اهداف و غایاتی است ولی تربیت انسان برتر هدف از خلقت جهان است و در این زمینه قرآن می فرماید:

(وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمواتِ وَالأَرْضَ فی سِتَّةِ أَیّام وَکانَ عَرْشُهُ عَلَیالْماءِلِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً...).(1)

«او است که آسمان ها و زمین را در شش روز (دوره) آفرید، و نخست قدرت او بر روی آب قرار داشت( این کار کرد) تا بیازماید که کدام یک از شماها نیکوکارترید».

در بحث های کلامی به روشنی ثابت شده است که هدف خدا از آفرینش انسان ها کسب علم و آگاهی نیست زیرا چیزی بر او مخفی نیست بلکه هدف، تحقق و بروز کمالاتی است که در درون انواع و یا افراد نهفته است، و دراین صورت معنی آیه این می شود که خدا جهان خلقت را برپا کرد تا نیکوکارترین فرد از انسان، در جهان استقرار یابد و این همان است که در کتابهای کلامی می گویند جهان برای انسان کامل آفریده شده است و در حدیث قدسی، وارد شده است که «لَوْلاکَ لَما خَلَقْتُ الأَفْلاکَ»: «اگر وجود تو (ای پیامبر گرامی)

ص : 312

نبود، جهان را آفرینش نبود».

بنابراین چه ارزشی بالاتر از این که انسان هدف خلقت، غرض از آفرینش باشد امّا مشروط بر این که خود را از قله کمال به حضیض پلیدی و زشتی نکشد.

و در آیه دیگر می فرماید:

(وَسَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّمواتِ وَما فِی الأَرْضِ جَمِیعاً مِنْهُ...).(1)

«برای شما آنچه در آسمان و زمین است تسخیر کرده است و همگی از او است».

قرآن در آیات متعددی از تسخیر خورشید و ماه، روز و شب، چشمه ها و دریاها سخن گفته ویادآور شده است که به خاطر مقام و موقعیتی که انسان دارد این موجودات بزرگ به سود بشر تسخیر و همگی از آنها بهره می گیرند چنان که می فرماید:

(وَسَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دائِبَیْنِ وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهارَ) .(2)

«خورشید و ماه که پیوسته انجام وظیفه می کنند و شب و روز را برای انتفاع انسان تسخیر نمود».

البته اشتباه نشود. تسخیر کننده بشر نیست، بلکه تسخیر کننده خدا، وجهان طبیعت تسخیر شده است و بشر بهره گیر، از این تسخیر می باشد.

جَمیعاً وَمَنْ أَحْیاها فَکَأَنَّما أَحْیَا النّاسَ جَمیعاً...) .(1)

«هرکس انسانی را(بی جهت) نه برای قصاص و نه برای فسادی که در روی زمین کرده باشد، بکشد گویا تمام انسان ها را کشته واگر انسانی را احیا کند(از مرگ نجات دهد) مانند این است که همه را زنده کرده است».

آیا یک چنین ارزش گذاری، مبالغه در ارزیابی از انسان است یا عین حقیقت می باشد؟! حاشا که وحی الهی در جهان بینی خود به مبالغه گویی بپردازد و ارزش موجودی را بی جهت بالا ببرد.

نکته این ارزش والا این است که هرکس، انسان بی گناهی را به هر عنوان بکشد آمادگی آن را دارد که به خاطر همان انگیزه، تمام انسان های بی گناه را بکشد، زیرا قتل فرد مشخصی، برای اومطرح نیست، و میان این فرد بی گناه ویا آن فرد گناهکار در نظر او تفاوتی وجود ندارد و قهراً او به خاطر همان انگیزه، آمادگی قتل تمام انسان های بی گناه را دارد، از این جهت قرآن درباره او می فرماید:

(...فَکَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمیعاً...) .

«یعنی شبیه قتل تمام انسان ها است».

فرض کنید کسی وارد خانه ای می شود و می خواهد یک خانواده بی گناه را قتل عام کند، ولی فقط موفق به قتل یکی از اعضای خانواده

ص : 315

می گردد، وباقی مانده به علت فرار، جان به سلامت به در می برند، درباره این آدم می توان گفت:

قتل یک کودک بی گناه از این خانواده، برابر با قتل همه اعضای خانواده می باشد زیرا اگر باقی مانده اعضای خانواده فرار نمی کردند قتل همگی قطعی بود.

در مقابل اگر فردی با سائقه عاطفه انسانی، انسانی را از مرگ نجات دهد چون انگیزه کار، عاطفه انسانی می باشد و فرد مشخصی برای او مطرح نیست، در این انگیزه تمام انسان ها با این انسان یکسان می باشند، در این صورت صحیح است که نجات یک فرد را بسان نجات تمام انسان ها تلقی کنیم.

گذشته از این، افراد یک جامعه، بسان اعضای یک فرد انسان می باشند، اگر عضوی آسیبی ببیند اثر آن در دیگر اعضا به گونه ای آشکار می شود. همچنین است فقدان فرد، زیرا هر فردی به تناسب شعاع تأثیر وجود خود، در ساختن یک جامعه مؤثر است وجدا کردن او از پیکر اجتماع به همان مقدار روی جامعه اثر می گذارد، همچنین است باز گردانیدن یک فرد به جامعه.

ارزش گذاری مادی

ارزش گذاری مادی همان است که جان و مال و آبروی انسان را محترم شمرده و با تشریع قانون قصاص، و دیات برای کل ویا عضو، مقام انسان را بالا برده و حساب او را از دیگر جانداران جدا کرده است.

و فقهای اسلام در کتاب های «قصاص» و «دیات» 1 به طور گسترده

ص : 316

درباره آنها سخن گفته اند و نیاز به تکرار نیست ما فقط به صورت کلی سخنی را از پیشوای بزرگ اسلام درباره امنیتهای چهارگانه انسان نقل کرده و به بحث خود پایان می بخشیم!

رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)فرمود:

«إِنَّ اللّهَ حَرَّمَ مِنَ الْمُسْلِمِ دَمَهُ وَمالَهُ وَعِرْضَهُ وَأَنْ یَظُنَّ بِهِ ظَنَّ السُّوءِ».(1)

«خداوند تجاوز به خون و مال و آبروی مسلمان را تحریم کرده (بلکه بالاتر) اجازه نداده است که به او بدگمان شوید».

این حدیث برای فرد مسلمان چهار نوع امنیت تضمین کرده و به حکم امنیت چهارم(سوء ظنّ ممنوع)، اجازه نداده است که در محیط فکر و در لابلای پرده های مغز، مسلمانی مورد هجوم دیگری قرار گیرد و یک چنین امنیتهای چهارگانه جز در پرتو رشد انسان به وسیله ایمان، امکان پذیر نیست.

ص : 317

بِما قَدَّمَتْ أَیْدیهِمْ فَإِنَّ الإِنْسانَ کَفُورٌ) (شوری/48)

11.(إِنَّ الإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً* إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً* وَإِذا مَسَّهُالْخَیْرُ مَنُوعاً)(معارج/19_ 21)

12.(وَتُحِبُّونَ الْمالَ حُبّاً جَمّاً) (فجر/20)

13.(إِنَّ الإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ) (عادیات/6)

14.(وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدیدٌ) (عادیات/8)

15.(إِنَّ الإِنْسانَ لَفی خُسْر* إِلاّ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ وَتَواصَوْا بِالْحَقِّ وَتَواصَوا بِالصَّبْرِ)(عصر/2و3)

10.«آنگاه که به انسان رحمت خود را چشانیدیم خوشحال می شودو آنگاه که به او به خاطر اعمال پیشین، بدی برسد،(ناگواریها را می شمارد و نعمت ها را انکار می کند) زیرا انسان موجود کفران پیشه است».

11.«به یقین انسان حریص وکم طاقت آفریده شده است، هنگامی که بدی به او رسد بیتابی می کند، و هنگامی که خوبی به او رسد مانع دیگران می شود(و بخل میورزد)».

12.«مال و ثروت را شدید دوست می دارند».

13.«انسان نسبت به پروردگار خود بسیار ناسپاس است».

14. «و او علاقه شدید به مال دارد».

15.«انسان در خسران و زیان کاری است مگر گروه با ایمان که کردار صالح داشته و یکدیگر را به پیروی از حق و استقامت دعوت می کنند».

خواهی»و«نیک جویی» هست، در مقابل آن کشش هایی مانند «خودخواهی»،«سودجویی»، «مقام طلبی»، «ثروت اندوزی» و «شهرت خواهی» نیز وجود دارد و هرگز نمی توان، به این دو نوع سائقه به یک نظر نگریست، به طور مسلم یک نوع از این کشش ها از روح ملکوتی او سرچشمه می گیرد دیگری از وجهه مادی وخاکی او.

از این جهت می گویند: انسان آمیزه ای است از خیر و شر، از مثبت و منفی.

ظواهر برخی از آیات مربوط به آفرینش انسان نیز، یک چنین تحلیل بدوی را تأییدمی کند، زیرا قرآن در توصیف انسان، به جهات قوت وضعف انسان، اشاره می کند و او را با صفات مختلف و گوناگون توصیف می نماید.

اینک به برخی از صفات ونقاط مختلف از وجود او اشاره می کنیم:

1. انسان خلیفه خدا در روی زمین است:

(إِنَّی جاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً) .(1)

2. انسان آگاه از حقایق جهان آفرینش می باشد:

(وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْماءَ کُلَّها) .(2)

3. معلم فرشتگان است:

(قالَ یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ) .(3)

4. گرامی ومسلط بر خشکی ها و دریاها است:

(وَلَقَدْکَرَّمْنا بَنی آدَمَ وَحَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ) .(4)

ص : 321

5. متعلم از جانب خدا است:

( عَلَّمَ الإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ).(1)

6.او را به بهترین ترکیب آفریده است:

(لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسانَ فی أَحْسَنِ تَقْویم) .(2)

7. آفرینش او را با خداشناسی عجین کرده است:

(فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللّهِ الّتِی فَطَرَالنّاسَ عَلَیْها...).(3)

این آیات و نظایر آنها که بیانگر خلقت و نقاط قوت انسان است ما را به جهات ملکوتی انسان رهبری کرده و او را مرکز خیر ونیکی معرفی می کند.

در برابر این آیات، آیات دیگری است که بیانگر نقطه ضعف انسان است.

قرآن او را با صفات یاد شده در زیر که هر یک حاکی ازبعد منفی وجود او است، معرفی می کند.

1. انسان موجود عجول وشتابگر است:

(...وَکانَ الإِنْسانُ عَجُولاً) .(4)

و در آیه دیگر می فرماید:(خُلِقَ الإِنْسانُ مِنْ عَجَل...) .(5)

ص : 322

2. انسان موجود مناقشه کن ومجادله گر است:

(...وکانَ الإِنْسانُ أَکْثَرَ شَیْء جَدَلاً) .(1)

3. انسان موجود «هلوع»، «جزوع» و«منوع» است که هر سه صفت در «حرص شدید» او خلاصه می شود چنان که می فرماید:

(إِنَّ الإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً* إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً* وَإِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً).(2)

قرآن در آیه نخست انسان را به صفت «هلوع» (حریص و کم طاقت) توصیف می کند آنگاه اورا در آیه های بعدی به این که :اگر زیانی به او برسد داد و فریاد می کند واگر خیری به او برسد دیگران را از آن منع می کند، تفسیر می نماید و در آیه دیگر او را به «قتور» توصیف می کند که از نظر معنی با صفت پیشین نیز هماهنگ است چنان که می فرماید:

(...وَکانَ الإِنْسانُ قَتُوراً) .(3)

و اگر مجموع این چهار صفت«هلوع»، «جزوع»، «منوع» و«قتور» را روی هم بریزیم حاکی از علاقه انسان به خود وولع و حرص شدید او به دنیا ولذایذ آن است.

4. انسان موجود «کفور»و«کنود» است و این دوصفت به معنی حق ناشناسی وناسپاسی او است، آن روز که نعمت می رسد، صاحب نعمت را فراموش می کند و سر به طغیان می گذارد، و روزی که به خاطر اعمال بد،

ص : 323

نعمت از کفش بیرون می رود، داد و فریاد راه می اندازد، تو گویی طلبکار است و طلب خود را می خواهد آنجا که می فرماید:

(...وَإِنَّا إِذا أَذَقْنَا الإِنْسانَ مِنّا رَحْمَةً فَرِحَ بِها وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدیهِمْ فَإِنَّ الإِنْسانَ کَفُورٌ).(1)

«آنگاه که به انسان رحمت خود را چشانیدیم خوشحال می شودو آنگاه که به او به خاطر اعمال پیشین، بدی برسد،(ناگواریها را می شمارد و نعمت ها را انکار می کند) زیرا انسان موجود کفران پیشه است».

و در آیه دیگر می فرماید:

(إِنَّ الإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ) .(2)

«انسان نسبت به پروردگار خود بسیار ناسپاس است».

5. انسان به هنگام از دست دادن نعمت، موجود مأیوس ونومید و به تعبیر قرآن (یؤوس) و (قنوط) است چنان که می فرماید:

(...وَإِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُسٌ قَنُوطٌ) .(3)

«آنگاه که بدی به او رسید او موجود مأیوس و نومید است».(4)

6.انسان موجود «ظلوم کفار» ویا «ظلوم و جهول» است و بازگشت همگی به ستمگری انسان بر خود و دیگران، وناآگاهی ازمقام وموقعیت خود در جهان آفرینش می باشد چنان که می فرماید:

(...وَحَمَلَها الإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً) .(5)

ص : 324

و نیز می فرماید:

(...إِنَّ الإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفّارٌ) .(1)

7. او به وقت رسیدن به نعمت شادمان و فخر فروش است چنان که می فرماید:

(...إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ) .(2)

8. او علاقه شدید به مال و ثروت و کشش خاصی به آن دارد چنان که می فرماید:

(وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدیدٌ) .(3)

و نیز می فرماید:

(وَتُحِبُّونَ الْمالَ حُبّاً جَمّاً) .(4)

«مال و ثروت را شدید دوست می دارند».

این آیات به حسب ظاهر بیانگر ابعاد وجودی انسان و این که در آفرینش او، خیر و شر، نیکی وبدی، کشش های مثبت و منفی به کار رفته است و این که او آمیزه ای است ازخیر و شر.

که:مجموع کشش های موجود در آفرینش انسان، همه خیر و خوب، همگی مثبت وسودمند بوده و در سراسر وجود او غریزه شری وجود ندارد و اگر یکی از این غرایزاز وجود او کناربرود، و از حیات اوحذف شود، زندگی اودچار اختلال شده و انسانیت، به خطرمی افتد.

انسانی که خدا در آفرینش او خود را با جمله(فَتَبارَکَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقینَ)(1) توصیف می کند نمی تواند آمیزه ای از خیر و شر، از خوبی و بدی باشد چیزی که هست این است که برخی از غرایز مانند شمشیر دو لبه، یا سکه دو رویه است که اگر رهبری صحیح نشوند، اگر از طریق عقل وخرد مهار نگردند مایه تباهی او می شوند و آنچه که ابعاد منفی خوانده می شوند، و مظهر شر و بدی تلقی می گردند، همگی نتیجه غرایز رهبری نشده و تعدیل نیافته است که زندگی و بقای انسان به آنها بستگی دارد و این مسأله غیر این است که بگوییم در آفرینش او، خیر و شر، خوبی و بدی به هم آمیخته شده است.

دقت درباره هر یک از این ابعاد به اصطلاح منفی و شر، ثابت می کند که هرگز در نهاد انسان چنین ابعادی به صورت ابتدایی وجود ندارد، بلکه آنچه که بعد منفی ویا «شر» نامیده می شود همگی طغیان یافته یک رشته غرایز ضروری وجود انسان است که بر اثر فقدان رهبری صحیح، به چنین صورتی درمی آیند.

مثلاً، «حرص و آز» در انسان حالت طغیان یافته غریزه «حب ذات» و یا «خودخواهی» است که بر اثر فقدان تعدیل، حالت حرص و آزمندی به خود می گیرد.

ص : 326

حالت«مجادله گری انسان»، شاخه ای از حس «کنجکاوی» او است چیزی که هست این است که اعمال این حس در موارد دیگر برای کشف حقیقت وواقع گرایی است ولی آنجا که به صورت جدال درمی آید این حس، در طریق یک رشته اغراض غیر صحیح قرار می گیرد و انسان حالت مناقشه گری به خود می گیرد و همچنین است دیگر غرایز منفی انسانی.

گواه بر این که ابعاد به اصطلاح منفی، در نهاد بشر ابتداءً موجود نبوده، بلکه این ابعاد، حالت های طغیان پذیری دیگر غرایز انسانی می باشند، این است که قرآن در مواردی که انسان را به اصطلاح با ابعاد منفی توصیف می کند به دنبال آن، افراد صابر را که دارای اعمال صالح ونیک می باشند از این ابعاد فوراً استثنا می کند وچنین می فرماید:

(...إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ* إِلاَّ الَّذینَ صَبَرُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ کَبیرٌ) .(1)

«انسان به موقع رسیدن نعمت شادمان و فخر فروش است مگر آنان که استقامت ورزند و عمل نیک انجام دهند برای آنان آمرزش و پاداش بزرگی است».

و در آیه دیگر می فرماید:

(إِنَّ الإِنْسانَ لَفی خُسْر إِلاّ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ وَتَواصَوْا بِالْحَقِّ وَتَواصَوا بِالصَّبْرِ) .(2)

«انسان در خسران و زیان کاری است مگر گروه با ایمان که کردار صالح داشته و یکدیگر را به پیروی از حق و استقامت دعوت می کنند».

این استثنا گواه بر این است که شرور وبدی ها و به اصطلاح ابعاد منفی

ص : 327

در وجود انسان به صورت ابتدایی وجود ندارد زیرا آفرینش همه انسان ها یکسان بوده و در این مورد تبعیضی نیست، بلکه یک چنین حالات، معلول طغیان پذیری غرایز افراد غیر مؤمن به خدا است ولی گروه با ایمان که در برابر محرمات، حالت استقامت و خویشتن داری دارند (إِلاّ الّذینَ آمَنُوا ... وَتَواصَوا بِالصِّبر) از چنین طغیان پیراسته بوده و غرایز آنان در مسیر صلاح و تکامل آنان قرار می گیرد.

و به دیگر سخن: انسانی که از مکتب وحی وتعالیم حیات بخش پیامبران دوری جوید، غرایز درونی او، وی را عنود ولجوج، ستمگر و آزمند، بار می آورد ولی آنگاه که روح او از مکتب وحی الهام بگیرد و در اوحالت خداترسی پدید آید این غرایز شکل دیگری به خود گرفته و همگی از عناصر سازنده تکامل اومی باشد.

آزادی که در مسأله غرایز یک حالت بیش برای او مطرح نباشد، نمی تواند در مسیر تکامل گام نهد و موجود ملکوتی شود.

موجودی متکامل می گردد که بتواند ازحب ذات برای حفظ اصل وجود خود (آن هم به خاطر یک رشته اهداف) بهره بگیرد نه خود را اسیر مال و منال سازد وحریص ثروت و دیگر مظاهر لذت مادی شود.

انسانی می تواند به قله تکامل برسد که بتواند ازحس علم برای کشف حقیقت بهره بگیرد نه این که آن را وسیله شیطنت قرار داده وحقایق مسلم را انکار کند.

خلاصه: مفهوم «تکامل» درباره انسانی صادق است که وی بر سر دو راهیها بتواند مسیر غرایز را دگرگون سازد، وبه آنها هدف بخشد و این توانستن وکردن است که «تکامل» می آفریند، ولی موجودی که دست او در مهار کردن و «هدف دار ساختن» غرایز کوتاه و بسته باشد، از قافله تکامل عقب مانده و هیچ گاه به آن نمی رسد.

این جا است که مسأله غرایز در انسان، آنگاه تعدیل آنها پیش می آید که هم اکنون به صورت فشرده هر دو را مطرح می کنیم.

ص : 329

عَنْ ذِکْرِ اللّهِ...) (منافقون/9)

8. (إِنَّ الإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً* إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً* وَإِذا مَسَّهُالْخَیْرُ مَنُوعاً)(معارج/19_21)

9. (وأمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهَی النَّفسَ عَنِ الْهَوی* فَإِنَّالجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی) (نازعات/40_41)

10. (وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدیدٌ) (عادیات/8)

جایگاه او است».

10.«علاقه او به مال دنیا شدید است».