نخستین تفسیر موضوعی به زبان فارسی

منشور جاوید

تجزیه و تحلیل از زندگانی پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم)

جلد هفتم

نگارش آیة الله جعفر سبحانی

ص : 2

منشور جاوید

جلد 7

پیامبر در قرآن

ص : 3

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

(أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ * وَوَضَعْنَا عَنْکَ وِزْرَکَ * الذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ * وَرَفَعْنَا لَکَ ذِکْرَکَ * فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا * إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا * فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ * وَإِلَی رَبِّکَ فَارْغَبْ).

ص : 4

از هجرت تا رحلت

11

لَکاذِبُونَ).(توبه/42)

7_ (سَیَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلی مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعْکُمْ یُرِیدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللّهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا کَذلِکُمْ قالَ اللّهُ مِنْ قَبْلُ فَسَیَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا بَلْ کانُوا لا یَفْقَهُونَ إِلاّ قَلِیلاً).(فتح/15)

8_ (قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلی قَوْم أُوْلی بَأْس شَدِید تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِیعُوا یُؤتِکُمُ اللّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوا کَما تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیماً).(فتح/16)

9_ (فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِیَ أَبَداً وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِیَ عَدُوّاً إِنَّکُمْ رَضِیتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّة فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفینَ).(توبه/83)

10_ (وَلَوْ قاتَلَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوَلَوُّا الأَدْبارَ ثُمَّ لا یَجِدُونَ وَلِیّاً وَ لا نَصِیراً* سُنَّةَ اللّهِ الَّتی قَدْخَلَتْ مِنْ قَبْلُوَ لَنْ تَجِدَلِسُنَّةِ اللّهِ تَبْدِیلاً* وَ هُوَ الَّذی کَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَکَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَکُمْ عَلَیْهِمْ وَکانَ اللّهُ بِما تَعمَلُونَ بَصِیراً *هُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِالْحَرامِ وَالْهَدْیِ مَعْکُوفاً أَنْ یَبْلُغَ مَحِلَّهُ وَ لَوْلا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ وَ نِساءٌ مُؤْمِناتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَئُوهُمْ فَتُصیِبَکُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَیْرِعِلْم لِیُدْخِلَ اللّهُ فِی رَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِیماً)(فتح/25_22)

11_ (لَقَدْ صَدَقَ اللّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللّهُ آمِنینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَرِیباً).(فتح/27)

خدا به او پاداش بزرگ می دهد».

2_ «خدا از مؤمنانی که با تو زیر درخت بیعت کردند خشنود گردید و از آنچه در قلوب آنها است آگاه شد آرامشی برای آنان فرو فرستاد و فتح نزدیکی را (به عنوان پاداش) نوید داد».

3_ «و غنیمت های فراوانی را به دست می آورند و خداوند عزیز و حکیم است».

4_ «خداوند غنایم فراوانی را به شما وعده داده است که به دست می آورید ولی این یکی را زودتر برای شما فراهم ساخت ودست دشمنان را از شما کوتاه کرد تا نشا نه ای برای مؤمنان باشد وشما را به راه راست هدایت می نمایدغنایم دیگری را وعده کرده است که بر آن قادر نبودید خداوند بر آن احاطه دارد وخداوند بر همه چیز توانا است».

5_ «به زودی پس ماندگان بادیه نشین به تو می گویند: اموال واهل خانه ما را مشغول ساخت، در باره ما طلب آمرزش کن، به زبان آنچه در دل ایشان نیست می گویند، بگو چه کسی می تواند برای شما کاری انجام دهد، اگر خدا بخواهد برای شما زیان ویا بخواهد سودی برساند، بلکه خدا به آنچه که انجام می دهید آگاه است.نه (علت عدم شرکت شما مسئله کار وکسب وزن وفرزند نبود) بلکه شما تصور کردید که در این سفر پیامبر وافراد با ایمان که با او همراه بودند، به سوی خانواده های خود باز نمی گردند وکشته می شوند) واین مطلب در دلهای شما قوت یافت وگمان بد بردید وسرانجام از گروه هلاک شدگان شدید».

6_ «اگر غنایمی نزدیک وسفر نزدیک وآسانی باشد، به خاطر «غنایم» شرکت می کنند ولی چون راه (تبوک) برای آنان دور وپرمشقت بود، سرباز زدند وبه زودی سوگند می خورند که اگر توانایی داشتیم بیرون می آمدیم و شرکت می کردیم آنان با این دروغ خود را هلاک می کنند خدا می داند که آنها دروغگو هستند».

ص : 7

7_ «به هنگام حرکت به سوی اخذ غنایم (جهاد توأم با آن) متخلفان از سفر عمره می گویند اجازه دهید ما نیز از شما پیروی کنیم می خواهند سخن خدا را تغییر دهند بگو نباید به دنبال ما بیایید خدا از قبل آن را گفته است. در این موقع می گویند بر ما حسد میورزید، بلکه آنان جز اندکی نمی فهمند».

8_ «به متخلفان (بادیه نشین) بگو بزودی از شما دعوت می شود که به سوی گروهی قدرتمند بروید وبا آنها پیکار کنید تا اسلام بیاورند ویا کشته شوند اگر پذیرفتید خدا به شما پاداش نیکو می دهد واگر این بار نیز مانند دفعه قبل روی برگردانیدید، شما را گرفتار عذاب دردناک می کند».

9_ «شما هرگز در هیچ نبردی با من بیرون نخواهید آمد وهرگز با دشمن نبرد نخواهید کرد شماها در آغاز کار کناره گرفتید; پس با مخالفان همدم شوید».

10_ «اگر افراد کافر با شما نبرد می کردند پشت به شما می نمودند وبرای خود، دوست ویاوری پیدا نمی کردند. این سنّت کلی الهی است در گذشته وهرگز بر آن تغییر ودگرگونی پیدا نمی کنید. او است که دست آنان را از شما ودست شما را از آنان در دل مکه کوتاه ساخت، پس از آن که شما را بر آنان مسلّط نمود وخدا به آنچه که انجام می دهید بینا است.آنان کسانی هستند که کافر شدند وشما را از مسجد الحرام وقربانیان را از اینکه به قربانگاه برسند بازداشتند واگر مردان وزنان مؤمن (در مکه نبود) که بدون آگاهی، زیر دست وپای شما آسیب می دیدند (شما را بر آنها مسلّط می کرد) خدا هرکس را بخواهد در رحمت خود وارد می سازد واگر گروه کافر ومؤمن (مکه) جدا می زیستند کافران را با عذاب دردناک عذاب می کردیم».

11_ «خدا خواب پیامبر خود را راست نمود به خواست خدا به زودی، در نهایت امنیت وارد مسجد الحرام می شوید در حالی که سرهای خود را تراشیده وناخن های خود را کوتاه کرده اید از کسی نمی ترسید خدا

ص : 8

چیزهایی می دانست که شما نمی دانستید(او از مصالح تأخیر فریضه عمره آگاه است) وپیش از آن فتح نزدیکی برای شما قرار داده است».

اثنای راه با دیدگان خود مشاهده کنند که مسلمانان بدون حمل سلاح، عازم عمره بوده وهدفی جز زیارت وبازگشت به مدینه ندارند واگر برنامه جهادی داشتند برای آن، تدارکی می دیدند. در هرحال پایان کار از دو صورت بیرون نیست:

1_ اگر قریش راه را باز کنند، مراسم انجام می گیرد ومشرکان از نزدیک با تعالیم اسلام وعظمت رهبری آشنا می شوند وبخشی از تهمت ها، خود به خود از میان می رود ومشرکان با دیدگان خود می بینند که رهبر عالیقدر اسلام با مراسم حج وعمره یادگار نیای عرب (ابراهیم) مخالف نیست.

2_ اگر راه را به روی مسلمانان ببندند در این صورت قریش مورد نکوهش دیگر قبائل مشرک قرار گرفته وزورگویی آنان روشن می گردد واین خود در انعطاف جهان عرب نسبت به اسلام بی تأثیر نمی باشد.

در این شرائط حساس جمعیتی کمتر از دو هزار نفر، ندای پیامبر(صلی الله علیه وآله) را لبیک گفته همگی به پیروی از دستور پیامبر (صلی الله علیه وآله)بدون سلاح جز سلاح مسافر به سوی حرم ومکه به حرکت درآمدند، وگروه اطلاعاتی پیامبر (صلی الله علیه وآله)قدری جلوتر از آنان حرکت کرد تا اگر در نیمه راه به مانعی برخورد کردند، پیامبر (صلی الله علیه وآله) را از جریان آگاه سازند.

از آنجا که در این سفر امید به «غنیمت» در کار نبود، واحتمال برخورد با قریش نیز وجود داشت، گروه دنیاپرست وناتوان از نظر ایمان، از شرکت، سرباز زدند، واقامت در مدینه را بر همه مزایای احتمالی ترجیح دادند، وقتی پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) از این سفر پیروزمندانه بازگشت، این گروه در شرمندگی فرو رفتند وبه حضور پیامبر رسیدند وبه عذر تراشی دست زدند که بعداً یادآور می شویم.

پیامبر (صلی الله علیه وآله) با یاران خود بدون آمادگی مدینه را به عزم انجام «فریضه عمره»ترک گفت، هنوز به سرزمین حرم نرسیده بود که دستگاه اطلاعاتی پیامبر او را از آگاهی قریش از مسافرت پیامبر واجتماع آنان در «ذی طوی» آگاه ساخت ویادآور شد که سران قریش سوگند یاد کرده اند که به هیچ وجه، اجازه ندهند که مسلمانان وارد سرزمین حرم گردند وبه همین جهت سردار شجاع خود «خالد بن ولید» را با دویست

ص : 10

سواره نظام به نقطه ای به نام «کراع الغمیم» اعزام کرده اند که از ورود افراد جلوگیری کنند، پیامبر برای اینکه کوچک ترین برخوردی رخ ندهد، به راهنمایی فردی از قبیله «اسلم» مسیر خود را عوض کرد، واز راههای صعب العبور گذشت ودر سرزمینی به نام «حدیبیه» فرود آمد وگفت در این نقطه به سر می بریم تا تکلیف ما را خدا روشن سازد واگر قریش از من چیزی بخواهد که مایه تحکیم پیوند خویشاوندی شود، مضایقه نخواهم کرد گویا پیامبر طوری سخن گفت که کلام او در میان قریش منتشر گردید، و قاصدها وپیکهایی از طرف آنان به سوی «حدیبیه» آمدند از هدف مسلمانان آگاه شوند.

نخست «بدیل» با چند تن از شخصیتهای«خزاعه» که روابط خوبی با پیامبر (صلی الله علیه وآله) داشتند به نمایندگی از طرف قریش حضور رسول خدا رسیدند تا از هدف او آگاه شوند، پیامبر هدف خویش از این سفر را جز ادای فریضه چیز دیگر توصیف نکرد بار دوم «مکرز» حضور او رسید و همان پرسش وپاسخ میان آنان رد وبدل شد، مرتبه سوم«حلیس» بن علقمه از طرف قریش مبعوث گردید تا حقیقت را برای آنان روشن سازد زیرا قریش دیر باور تصور نمی کردند که اهداف دیگری در میان نباشد.

وقتی چشمان «حلیس» به شتران لاغر مسلمانان افتاد که از فرط گرسنگی پشمهای یکدیگر را می خوردند، از همان نقطه به سوی قریش بازگشت وبر سران قریش نهیب زد وگفت ما با شما پیمان نبسته ایم که زائران خانه خدا را از زیارت باز داریم مسلمانان جز زیارت خانه خدا هدف دیگری ندارند به خدا سوگند اگر از ورود آنان جلوگیری کنید با قبیله ام بر شما می تازم، ریشه شما را قطع می کنم.

تهدید «حلیس» قریش را بر آن داشت که از سیاست «دفع الوقت» صرف نظر کنند وبه علاج واقعه بپردازند از این جهت «عمرو بن مسعود ثقفی» را که به عقل ودرایت معروف بود، حضور پیامبر فرستادند او مرعوب روحانیت پیامبر (صلی الله علیه وآله)وعواطف بی پایان مسلمانان نسبت به او شد وبا دیدگان خود دید که قطرات آب وضو را در میان خود تقسیم می کردند واجازه نمی دادند که مویی از سر او به زمین افتد ولی او

ص : 11

نیز نتوانست طرحی بریزد که طرفین به هم نزدیک شوند.

«آنان که با تو بیعت می کنند، با خدا بیعت می نمایند دست خدا بالای دست آنها است هر کس پیمان شکنی کند به ضرر خود پیمان شکسته است وهرکس نسبت به پیمانی که با خدا بسته است; وفا نماید خدا به او پاداش بزرگ می دهد».

(لَقَدْ رَضِیَ اللّهُ عَنِ الْمُؤْمِنینَ إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فی قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیْهِمْ وَأَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً).(1)

«خدا از مؤمنانی که با تو زیر درخت بیعت کردند خشنود گردید و از آنچه در قلوب آنها است آگاه شد آرامشی برای آنان فرو فرستاد، وفتح نزدیکی را (به عنوان پاداش) نوید داد».

این بیعت گذشته بر اینکه احساسات مسلمانان را بر ضدّدشمن در سرزمین دور از وطن تحریک کرد وآنان را بر ضدّ دشمن بسیج نمود، آوازه آن در میان دشمن پیچید وآنان را مصمم ساخت که از درِ مسالمت وارد شوند، وخشونت را کنار بگذارند در غیر این صورت باید ضایعات وتلفات سنگینی را متحمل گردند وبا گروهی جان برکف روبرو شوند تا نکشند ویا کشته نشوند دست از کارزار بر نمی دارند.

از این جهت فوراً «عثمان» را آزاد کردند وآخرین نماینده خویش را با اختیاراتی به نام «سُهیل بن عمرو» به سوی پیامبر (صلی الله علیه وآله)گسیل داشتند.

«خدا را اطاعت کنید وپیامبر را وصاحبان فرمان از خویش را نیز اطاعت کنید».

در این صورت «بیعت» چه لزومی داشت؟

پاسخ این سؤال روشن است وجوب اطاعت پیامبر مسئله ای است وتحریک احساسات نسبت به چنین تکلیف مسئله ای دیگر، پیامبر (صلی الله علیه وآله)باید در شرایط حساس; شرایط عمل به تکالیف الهی را فراهم سازد تا همگان در آن لحظات بر آن تکلیف عمل نمایند.

بنابراین هدف از اخذ پیمان تأکید بر همان اطاعتی بود که وحی الهی از پیش آن را بیان نموده بود.

بیعتی که پیش از هجرت، مسلمانان با پیامبر (صلی الله علیه وآله)می کردند به خاطر اینکه هنوز حدود وظایف مسلمانان نسبت به او روشن نبود، کاملاً جنبه تأسیسی داشت، یعنی خود بیعت عاملی بود که اطاعت را بر آنان لازم می ساخت در حالی که بیعت با پیامبر پس از هجرت بسان بیعت با امام معصوم همگی جنبه تأکیدی دارد هدف تأکید بر اطاعتی است که وحی الهی بر آنها لازم ساخته است.

2_ فتح مکه در سال هشتم بدون خونریزی ودور از غنایم انجام گرفت.

3_ جنگ حنین که در سال هشتم همراه با غنایم رخ داد.

4_ جنگ تبوک در سال نهم که فقط یک نوع پیروزی سیاسی همراه داشت.

وبا وجود فتح نزدیکی مانند برچیده شدن قلاع یهودان در شرق مدینه نمی توان آن را به غیر آن تفسیر نمود، بالأخص که پس از فتح قریب، موضوع دستیابی بر غنایم را مطرح می کند ومی فرماید:

(وَمَغانِمَ کَثِیرَةً یَأْخُذُونَها وَ کانَ اللّهُ عَزِیزاً حَکیماً).(1)

«غنیمتهای زیادی به دست می آورند، خداوند قدرتمند وحکیم است».

و به مسلمانان بپیوندد، محمّد باید او را به سوی قریش بازگرداند، ولی اگر فردی از مسلمانان به سوی قریش بگریزد، قریش موظف نیست آن را به مسلمانان تحویل بدهد.

3_ مسلمانان وقریش می توانند با هر قبیله ای که خواستند پیمان برقرار کنند.

4_ محمّد ویاران او امسال از همین نقطه به مدینه باز می گردند، ولی در سال آینده می توانند آزادانه، آهنگ مکه نموده وخانه خدا را زیارت کنند مشروط بر اینکه سه روز بیشتر در مکه توقف ننمایند وسلاحی جز سلاح مسافر که همان شمشیر است، همراه نداشته باشند.(1)

5_ مسلمانان مقیم مکه، به موجب این پیمان می توانند آزادانه شعائر مذهبی خود را انجام دهند، وقریش حق ندارند آنها را آزار دهد ویا مجبور کند که از آیین خود برگردند ویا آیین آنها را مسخره نماید.(2)

6_ امضاء کنندگان متعهد می شوند که اموال یکدیگر را محترم بشمارند، وحیله وخدعه را ترک کرده وقلوب آنها نسبت به یکدیگر خالی از هرگونه کینه باشد.

7_ مسلمانانی که از مدینه وارد مکه می شوند، مال وجان آنها محترم است.(3)

این متن پیمان صلح حدیبیه است وما آنها را از مدارک گوناگون جمع آوری کردیم که به برخی از آنها در پاورقی اشاره شد پیمان با مواد یاد شده در دو نسخه تنظیم گردید سپس گروهی از شخصیتهای قریش واسلام، پیمان را گواهی کرده یک نسخه به «سهیل» ونسخه دیگر به پیامبر (صلی الله علیه وآله) تقدیم گردید.(4)

ص : 16

گردید ومسلمانان را از یک رشته پیروزی های دیگر خبر داد، ویادآور شد که دو نوع غنیمت نصیب آنان می شود یکی به همین زودی ودیگری پس از اندی، چنانکه فرمود:

(وَعَدَکُمُ اللّهُ مَغانِمَ کَثِیرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَکُمْ هذِهِ وَ کَفَّ أَیْدِیَ النّاسِ عَنْکُمْ وَ لِتَکُونَ آیَةً لِلْمُؤْمِنینَ وَ یَهْدِیَکُمْ صِراطاً مُسْتَقیماً).(1)

«خداوند غنایم فراوانی را به شما وعده داده است که به دست می آورید ولی این یکی را زودتر برای شما فراهم ساخت ودست دشمنان را از شما کوتاه کرد تا نشانه ای برای مؤمنان باشد وشما را به راه راست هدایت می نماید».

(وَأُخْری لَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْها قَدْ أَحاطَ اللّهُ بِها و َ کانَ اللّهُ عَلی کُلِّ شَیْء قَدِیراً).(2)

«غنایم دیگری را وعده کرده است که بر آن قادر نبودید خداوند بر آن احاطه دارد وخداوند بر همه چیز توانا است».

در این دو آیه به سه نوع غنایم اشاره است:

1_ غنایم مؤجل یا مدّت دار (وَعَدَکُمُ اللّهُ مَغانِمَ کَثِیرَةً).

2_ وغنایم معجّل یا سریع (فَعَجَّلَ لَکُمْ هذِهِ).

3_ غنایم غیر مقدور(وَأُخْری لَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْها).

مقصود از غنایم نخست غنیمتهایی است که در فاصله های بعدی نصیب مسلمانان خواهد گشت ومی توان غنایم به دست آمده در جنگ «هوازن» را مصداق روشن آن دانست.

ومقصود از غنایم دوّم (معجّل) غنایمی است که در فاصله بسیار کمی در سال هفتم

ص : 18

هجرت نصیب آنان گردید وروشن ترین مصداق آن غنایم «خیبر» است که با «فتح قریب» تفسیر یکسان دارد.

ومقصود از غنایم غیر مقدور، فتوحاتی است که مسلمانان بر آن پس از درگذشت پیامبر (صلی الله علیه وآله)دست یافتند.

در این جا احتمال دیگری نیز وجود دارد که بر فرض صحت، تطبیقات قبلی را دچار خدشه می سازد وآن اینکه:

اگر صلح حدیبیه را یک نوع پیروزی به شمار آوریم چرا مقصود از (فَعَجَّلَ لَکُمْ هذِهِ) همین پیروزی واغتنام سیاسی نباشد که در این سفر نصیب آنان گردید در این صورت غنایم معجّل با فتح قریب تفسیر یکسان نخواهند داشت، بلکه مقصود از معجّل، پیروزی «حدیبیه» ومقصود از فتح قریب، همان فتح خیبر خواهد بود.

وبه عبارت دیگر: مقصود از غنایم غیر معجّل که در آغاز آیه دوّم آمد (وَعَدَکُمُ اللّهُ مَغانِمَ کَثِیرَةً) غنایم خیبر خواهد بود.

وغنایمی که در پرتو عنایات الهی بر آن دست خواهند یافت، غنایمی خواهد بود که در جنگ «حنین» و«هوازن»نصیب مسلمانان گردید و از آنجا که مسلمانان در این نبرد مشمول الطاف الهی شدند چنانکه می فرماید:

(لَقَدْ نَصَرکُمُ اللّهُ فِی مَواطِنَ کَثِیرة وَ یَوْمَ حُنَیْن) (1). آیه (وَ أُخْری لَمْ تَقْدِرُوا) بر آن کاملاً منطبق خواهد بود.

کسب وکار ومشکلات خانوادگی، مانع از شرکت ما در این سفر گردید، چه بهتر در حقّ ما طلب آمرزش فرمایی.

قرآن یادآور می شود که آنان دروغ می گویند، وعلّت تخلف آنان از این سفر، خطری بود که احساس می کردند وبا خود می گفتند: پیامبر ومسلمانان که بدون حمل سلاح به سرزمین دشمن گام نهاده اند جان به سلامت نمی برند، ومسئله کسب وکار وخانواده بهانه ای بیش نیست.

این گروه باید بدانند که ایمنی معلول اقامت، وخطر نتیجه مسافرت نیست، چیزی مانع از اراده نافذ خدا نیست او اگر زیان وسود کسی را بخواهد، قطعاً همان می شود. اینک آیاتی که در این مورد نازل شده است:

(سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الأَعْرابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْ لَنا یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ یَمْلِکُ لَکُمْ مِنَ اللّهِ شَیْئاً إِنْ أَرادَ بِکُمْ ضَرّاً أَوْ أَرادَ بِکُمْ نَفْعاً بَلْ کانَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیراً).(1)

«به زودی پس ماندگان بادیه نشین به تو می گویند: اموال واهل خانه ما را مشغول ساخت، در باره ما طلب آمرزش کن، به زبان آنچه در دل ایشان نیست می گویند، بگو چه کسی می تواند برای شما کاری انجام دهد، اگر خدا بخواهد برای شما زیان ویا بخواهد سودی برساند، بلکه خدا به آنچه که انجام می دهید آگاه است».

(بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ یَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلی أَهْلِیهِمْ أَبَداً وَ زُیِّنَ ذلِکَ فِی قُلُوبِکُمْ وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَ کُنْتُمْ قَوماً بُوراً).(2)

«نه (علت عدم شرکت شما مسئله کار وکسب وزن وفرزند نبود) بلکه شما تصور کردید که در این سفر پیامبر وافراد با ایمان که با او همراه بودند، به سوی

ص : 20

خانواده های خود باز نمی گردند وکشته می شوند) واین مطلب در دلهای شما قوت یافت وگمان بد بردید وسرانجام از گروه هلاک شدگان شدید».

اصولاً یک فرد منافق که با مسائل معنوی سروکار ندارد برای او زندگی مادی مطرح است آنجا که احساس خطر کند ویا راه جهاد دور وخسته کننده باشد، به عناوینی از شرکت سرباز می زند ولی در مسافرتهای نزدیک توأم با منافع وغنایم، اشتیاق به شرکت پیدا می کند، چنانکه در سوره توبه آنان را چنین توصیف می کند:

(لَوْ کانَ عَرَضاً قَرِیباً وَ سَفَراً قاصِداً لاتَّبَعُوکَ وَ لکِن بَعُدَتْ عَلَیْهِمُ الشُّقَّةُ وَ سَیَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعکُمْ یُهْلِکُونَ أَنْفُسَهُمْ وَ اللّهُ یَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ).(1)

«اگر غنایمی نزدیک وسفر نزدیک وآسانی باشد، به خاطر «غنایم» شرکت می کنند ولی چون راه (تبوک) برای آنان دور وپرمشقت بود، سرباز زدند وبه زودی سوگند می خورند که اگر توانایی داشتیم بیرون می آمدیم، وشرکت می کردیم آنان با این دروغ خود را هلاک می کنند خدا می داند که آنها دروغگو هستند».

ممانعت شما از شرکت ما در جهاد، علتی جز حسادت نخواهد داشت قرآن در پاسخ درخواست شرکت، وابطال اندیشه حسادت دو آیه فرستاد که نکات آن را پس از نقل وترجمه یادآور می شویم:

(سَیَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلی مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعْکُمْ یُرِیدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللّهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا کَذلِکُمْ قالَ اللّهُ مِنْ قَبْلُ فَسَیَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا بَلْ کانُوا لا یَفْقَهُونَ إِلاّ قَلِیلاً).(1)

«به هنگام حرکت به سوی اخذ غنایم (جهاد توأم با آن) متخلفان از سفر عمره می گویند اجازه دهید ما نیز از شما پیروی کنیم می خواهند سخن خدا را تغییر دهند بگو نباید به دنبال ما بیایید خدا از قبل آن را گفته است. در این موقع می گویند بر ما حسد میورزید، بلکه آنان جز اندکی نمی فهمند».

(قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلی قَوْم أُوْلی بَأْس شَدِید تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِیعُوا یُؤتِکُمُ اللّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوا کَما تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیماً).(2)

«به متخلفان (بادیه نشین) بگو بزودی از شما دعوت می شود که به سوی گروهی قدرتمند بروید وبا آنها پیکار کنید تا اسلام بیاورند ویا کشته شوند اگر پذیرفتید خدا به شما پاداش نیکو می دهد واگر این بار نیز مانند دفعه قبل روی برگردانیدید، شما را گرفتار عذاب دردناک می کند».

اینک بیان نکات هر دو آیه:

1_ جمله (لَنْ تَتَّبِعُونا) هر چند جمله خبریه است ولی احتمال دارد که به معنی نهی از پیروی باشد چنانکه در ترجمه نیز به معنی نهی گرفته شد ولی احتمال دارد که یک خبر غیبی باشد که خداوند پیامبر (صلی الله علیه وآله) را از آن آگاه می سازد تا پیامبر (صلی الله علیه وآله)

ص : 22

از آینده آنان گزارش دهد که سرانجام شما در آینده در نبرد با دشمن شرکت نخواهید کرد.

2_ جمله (یُرِیدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللّهِ) اشاره به این است که آنان در این اصرار هدف دیگری را نیز تعقیب می کنند، وآن اینکه می خواهند سخن خدا را تکذیب کنند، زیرا خدا به وسیله پیامبر (صلی الله علیه وآله)، خبر داده بود که این گروه به شرکت درجهاد موفق نمی شوند گویا گزارش به گوش آنان نیز رسیده بود به همین جهت می خواستند که با شرکت در جهاد، کلام خدا را تکذیب کنند. واین مطلب با «خبریه» بودن جمله «لن تتَّبعونا» مناسب تر است.

3_ جمله ( بَلْ تَحْسُدُونَنا) اشاره به سلاح تهمت است که منافقان به دست گرفته بودند ومی گفتند چرا از شرکت ما در جهاد جلوگیری می کنید، چرا مانع ترقی ما هستید ولی قرآن نثار تهمت بر پیامبر (صلی الله علیه وآله) را نشانه بی خردی آنان می داند ومی گوید:(بَلْ کانُوا لا یَفْقَهُونَ إِلاّ قَلِیلاً) جز کمی از آنان چیزی نمی فهمند.

4_ آیه دوّم همگان را خلع سلاح می نماید ویادآور می شود که اگر واقعاً شماها اهل تقوی وپرهیزگاری وخواهان پیشرفت آیین خدا هستید کمی صبر کنید به همین زودی بر ضدّ گروه قوی ونیرومندی بسیج می شوید وآن قدر باید نبرد کنید که دشمن یا اسلام بیاورد ویا کشته شود در چنین وقت می توانید، در این جهاد مقدّس شرکت نمایید.

از اینکه قرآن پایان یافتن جنگ را منوط به اسلام آوردن ویا نابودی طرف می داند، می توان حدس زد که طرف نبرد مشرک خواهد بود نه اهل کتاب زیرا ضابطه یاد شده از خصایص مشرکان است نه اهل کتاب، جنگ با اهل کتاب با پرداختن جزیه وعمل به احکام ذمه، پایان می پذیرد، ولازم نیست که حتماً اسلام بیاورند ویا کشته شوند.

بنابراین می توان گفت مقصود جنگ «حنین» ونبرد با قبایل «هوازن» است که به قدرت وسرسختی معروف بودند، وتفسیر آیه با جنگ «موته» که طرف نبرد اهل

ص : 23

کتاب بودند، چندان استوار به نظر نمی رسد.

این آیه حاکی است که در سال نزول آن (که اواخر سال ششم هجرت بود) امید به اصلاح متخلفان وجود داشت و _ لذا _ اجازه داده می شود که در آینده در جهاد با مشرکان شرکت کنند ولی از آیاتی که در سال نهم هجرت پیرامون غزوه «تبوک» نازل شده است استفاده می شود که آنان در نفاق کاملی فرو رفته دیگر صلاحیت شرکت در امر جهاد را نداشتند و _ لذا _ قاطعانه حرکت آنان را رد می کند ومی فرماید:

(فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِیَ أَبَداً وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِیَ عَدُوّاً إِنَّکُمْ رَضِیتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّة فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفینَ).(1)

«شما هرگز در هیچ نبردی با من بیرون نخواهید آمد وهرگز با دشمن نبرد نخواهید کرد شماها در آغاز کار کناره گرفتید; پس با مخالفان همدم شوید».

می کند وتأکید میورزد که شکست کفر در مقابل سپاه توحید یک اصل کلی است ولی شرایطی دارد که نباید از آن غفلت ورزید، وهرکجا که سپاه اسلام شکست خورد به خاطر فقدان آن شرایط بود که شکست را به دنبال آورد، وگرنه ایثارگران تن و روان، پیوسته بر دشمنان پیروزند چنانکه می فرماید:

(سُنَّةَ اللّهِ الَّتی قَدْخَلَتْ مِنْ قَبْلُوَ لَنْ تَجِدَلِسُنَّةِ اللّهِ تَبْدِیلاً).(1)

«این سنّت کلی الهی است در گذشته وهرگز بر آن تغییر ودگرگونی پیدا نمی کنید».

تحقق این سنت الهی در گرو اخلاص وایثار است اوّلاً رعایت انضباط وپیروی از دستورهای فرماندهی لایق. ثانیاًفراهم سازی وسائل رزمی وتجهیزات کافی . ثالثاً در این شرایط ایمان وایثار رزمنده را به پیروزی می رساند واگر هم در آغاز کار، نوسانی رخ دهد سرانجام پیروزی کامل از آن اسلام ومسلمانان می باشد.

ساخت، پس از آن که شما را بر آنان مسلّط نمود وخدا به آنچه که انجام می دهید بینا است».

چیزی که این پرسش را تشدید می کند این است که این گروه از مشرکان دو جرم بزرگی را مرتکب شده بودند:

1_ زائران را از زیارت خانه خدا جلوگیری کردند. 2_ از رسیدن قربانیان به قربانگاه ممانعت به عمل آوردند زیرا برخی از یاران پیامبر قربانی همراه خودبرده بودند که می بایست پس از انجام فریضه عمره ذبح گردد _ مع الوصف _ کار به صلح و سازش انجامید.

«آنان کسانی هستند که کافر شدند وشما را از مسجد الحرام وقربانیان را از اینکه به قربانگاه برسند بازداشتند واگر مردان وزنان مؤمن (در مکه نبود) که بدون آگاهی، زیر دست وپای شما آسیب می دیدند (شما را بر آنها مسلّط می کرد) خدا هرکس را بخواهد در رحمت خود وارد می سازد واگر گروه کافر ومؤمن (مکه) جدا می زیستند کافران را با عذاب دردناک عذاب می کردیم».

جمله (هُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِالْحَرامِ)اشاره به گناه نخست آنان وجمله (وَالْهَدْیَ مَعْکُوفاً)اشاره به گناه دوّم وجمله(وَ لَوْلا رِجال...) اشاره به نکته عدم مداخله نظامی است.

برای شما قرار داده است».

این آیه دهن ها را بست; افرادی که به نوید پیامبر (صلی الله علیه وآله)ایراد می گرفتند ومی گفتند: ما وارد مسجد الحرام نشدیم سر نتراشیدیم; لب فرو بستند.

تاریخ می گوید: مسلمانان سال آینده ( سال هفتم) هجرت در ماه ذی القعده به مکه رفتند وبا کمال عزّت وعظمت اعمال عمره را انجام دادند وآن را عمرة القضاء خواندند ودر همان سال قبل از اعمال عمره، در سرزمین «خیبر» پیروزی بزرگی وغنایمی وافر نصیب مسلمانان گردید.

***

ص : 28

از هجرت تا رحلت

12

چنین گزارشی به پیامبر داد ومحل توطئه را «وادی الرمل»معرفی نمود(1) ونیز افزود که قبائل مزبور تصمیم گرفته اند شبانه به مدینه حمله کنند وکار را یکسره سازند.(2)

پیامبر (صلی الله علیه وآله) لازم دید مسلمانان را از این خطر بزرگ آگاه نماید در آن روز، رمز گرد آمدن مردم برای نماز ویا شنیدن مطلب لازم، جمله: «الصلاة جامعة» بود از این نظر، منادی به دستور پیامبر(صلی الله علیه وآله) در نقطه مرتفعی از بام مسجد قرار گرفت، وجمله مزبور را با صدایی رسا بازگو نمود چیزی نگذشت که مسلمانان در مسجد گرد آمدند وپیامبر بالای منبر قرار گرفت ودر ضمن بیانات خود چنین فرمود:

«دشمنان خدا، در کمین شما نشسته اند، وتصمیم گرفته اند که با حمله شبانه، شما را غافلگیر نمایند گروهی باید برای دفع این فتنه قیام نمایند»

در این لحظه دسته ای برای این کار معیّن گردیدند، وفرماندهی لشگر به «ابی بکر» واگذار شد او با ستون مخصوصی به سوی قبیله «بنی سلیم» رهسپار گردید مسافتی را که سربازان اسلام طی کردند، سنگلاخ عجیبی بود، وقبیله مزبور در میان دره بسیار وسیعی زندگی می کردند وقتی که سربازان اسلام خواستند، به دره سرازیر شوند، با مقاومت «بنی سلیم» روبرو شدند، وفرمانده سپاه چاره جز این ندید که از همان راهی که آمده بود، بازگردد.(3)

علی بن ابراهیم، در تفسیر خود می نویسد: وقتی سران قوم به ابی بکر گفتند منظور از این لشگر کشی چیست؟ وی در پاسخ آنان گفت: من از طرف پیامبر (صلی الله علیه وآله) مأمورم اسلام را بر شما عرضه بدارم، واگر از پذیرفتن آن سربرتافتید با شما نبرد کنم در این لحظه سران قبیله، کثرت نفرات خود را به رخ وی کشیده، او را سخت مرعوب ساختند، واو علی رغم تمایلات سربازان اسلام به جنگ ونبرد، دستور بازگشت داد، وهمه را به مدینه بازگردانید.

ص : 30

بازگشت سپاه اسلام با آن وضع، پیامبر را متأثر ساخت این بار، پیامبر (صلی الله علیه وآله) مقام فرماندهی را به دوست وی،«عمر» واگذار نمود این دفعه دشمنان از اوّل بیدارتر، ودر دهانه درّه، زیر سنگها ودرختان، پنهان شده بودند از این جهت، موقع ورود سربازان اسلام، از کمینگاه های خود در آمدند ودلاورانه به جنگ پرداختند وفرمانده سپاه به سربازان خود، فرمان عقب نشینی داد وآنان به مدینه بازگشتند.

«عمروعاص» سیاستمدار حیله گر عرب _ که در آن روزها تازه اسلام آورده بود _ خدمت پیامبر (صلی الله علیه وآله)رسید وگفت:«الحرب خدعة» پیروزی در جنگ، تنها در گرو شجاعت وقدرت بازو نیست، بلکه قسمتی از آن، مربوط به کاردانی وخدعه است.اگر من این بار سربازان اسلام را رهبری نمایم، گره از کار می گشایم پیامبر روی مصالحی با نظر او موافقت کرد، ولی او نیز به سرنوشت فرماندهان گذشته گرفتار شد.

«أرسلته کرّاراً غیر فرّار» او را به فرماندهی برگزیدم، زیرا او فرماندهی حملهور است وهرگز پشت به دشمن نمی کند.

تخصیص این گفتار به علی (علیه السلام) حاکی است که فرماندهان قبلی، نه تنها شکست خورده بودند، بلکه بر خلاف اصول نظامی اسلام، عقب نشینی آنها توأم با هزیمت بوده است.

سردار دلاور اسلام با پیروزی بی سابقه ای به مدینه بازگشت، پیامبر (صلی الله علیه وآله) سپاه اسلام را با گروهی از یاران خود استقبال نمود فرمانده سپاه با دیدن پیامبر(صلی الله علیه وآله)، فوراً از اسب پیاده شد پیامبر(صلی الله علیه وآله) در حالی که دست خود را بر پشت علی (علیه السلام)می زد، فرمود: «بر اسب سوار شو، خدا ورسول او از تو راضی است». در این لحظه، پرده اشکی از فرط شادی وزیادی سرور، در دیدگان علی (علیه السلام)حلقه زد، وپیامبر (صلی الله علیه وآله) جمله تاریخی خود را در باره علی (علیه السلام) القاء کرد:«اگر نبود که گروهی از امّت من، مطلبی را که مسیحیان در باره حضرت مسیح گفته اند، در باره تو نیز بگویند، در حقّ تو سخنی می گفتم که از جایی عبور نمی کردی مگر اینکه خاک زیر پای تو را برای تبرک برمی گرفتند».(1)

این جانبازی وفداکاری به قدری ارزش داشت که سوره «العادیات» در باره این واقعه نازل گردید سوگندهای بدیع وشورانگیز این سوره، به منظور تقدیر از روح نظامی وبطولت سربازان فداکار این واقعه می باشد اینک آیاتی از این سوره:

(وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً* فَالْمُورِیاتِ قَدْحاً* فَالْمُغِیراتِ صُبْحاً* فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعاً* فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعاً).(2)

«سوگند به اسبان دونده که نفس زنان به سوی میدان پیش می روند، وبر اثر برخورد سم آنها به سنگها، برق از آنها می جهد، وصبحگاهان برق آسا بر دشمن حمله می برند، وبا حرکت سریع خود ذرات غبار را در فضا پراکنده می کنند، ودشمن را در حلقه محاصره قرار می دهند».

مجاهدان را ترسیم می کند، وبه لحظات حساس جانبازی وفداکاری آنها در راه خدا، یعنی به دویدن وصدای پیاپی نفس اسبهای آنان، وجرقه سم اسبها که در حال دویدن ودر برخورد با سنگها ایجاد می شود سوگند یاد می کند(وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً* فَالْمُورِیاتِ قَدْحاً).

خداوند به سپاه جنگ، سوگند یاد نموده ودر واقع به نیرو وفراهم نمودن آمادگی سوگند یاد کرده است تا مؤمنان را به جهاد در راه خدا ترغیب نماید که خود را با نیرویی هرچه تمامتر برای کوبیدن دشمنان خدا وانسانیت مجهز نمایند.(1)

***

ص : 34

از هجرت تا رحلت

13

5_ (وَما کانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهیمَ لأَبِیهِ إِلاّ عَنْ مَوْعِدَة وَعَدَها إِیّاهُ فَلَمّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ للّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْراهیمَ لأَوّاهٌ حَلِیمٌ).(توبه/114)

6_ (قالَ سَلامٌ عَلَیْکَ سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبِّی إِنَّهُ کانَ بِی حَفِیّاً وَأَعْتَزِلُکُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ).(مریم/47)

7_(فَلَمّا اعْتَزَلَهُمْ وَما یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَیَعْقُوبَ وَکُلاً جَعَلْنا نَبِیّاً).(مریم 49)

8_ (إِنَّ أَوْلَی النّاسِ بِإِبْراهیمَ لَلَّذینَ اتَّبَعُوهُ وَهذَا النَّبِیُّ وَالَّذینَ آمَنُوا وَ اللّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنینَ).(آل عمران/88)

9_ (لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِیهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللّهَ وَ الْیَوْمَ الآخِرَ وَ مَنْ یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِید* عَسَی اللّهُ أَنْ یَجْعَلَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ الَّذینَ عادَیْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَ اللّهُ قَدِیرٌ وَاللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ* لا یَنْهَیکُمُ اللّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ* إِنَّما یَنْهَیکُمُ اللّهُ عَنِ الَّذِینَ قاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ أَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ وَ ظاهَرُوا عَلی إِخْراجِکُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظّالِمُونَ).(ممتحنه/6_ 9)

10_ (یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ عَلی أَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللّهِ شَیْئاً وَ لا یَسْرِقْنَ وَ لا یَزنِینَ وَلا یَقْتُلْنَ أَولادَهُنَّ وَ لا یَأْتِینَ بِبُهْتان یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لا یَعْصینَکَ فی مَعْرُوف فَبایِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).(ممتحنه/12)

گردانید.

3_ معترضانه می گویند اگر راست می گویید این فتح وپیروزی چه وقت است بگو روز فتح، ایمان افراد کافر سودی نمی بخشد وبه آنان مهلت داده نمی شود».

4_ «ای افراد با ایمان، دشمن من ودشمن خود را دوست خود قرار ندهید، نسبت به آنها اظهار دوستی می نمایید در حالی که به آنچه که بر شما از حق(اسلام وقرآن) آمده است کفر میورزند، شما وپیامبر را به جرم اینکه به خدایی که پروردگار همه شماها است ایمان آورده اید (از مکه) بیرون می کنند، اگر شماها واقعاً برای جهاد در راه حق وکسب خشنودیم مهاجرت کرده اید(آنان را دوست ندارید) ولی برخی از شما، به طور پنهانی نسبت به آنها اظهار دوستی می کند ومن از آنچه که آشکارا ویا پنهانی انجام دهید آگاهم، هرکس این کار را انجام دهد از راه راست گمراه می شود.اگر بر شما پیروز شوند، دشمنان شما خواهند بود، دست وزبان خود را به بدی به سوی شما دراز خواهند کرد ومی خواهند که شماها کافر بشوید.بستگان وفرزندان شما به حال شما سودی نخواهند داشت، روز رستاخیز خداوند میان شماها داوری می کند خدا به آنچه که انجام می دهید، آگاه است.برای شما ابراهیم وکسانی که به او ایمان آورده بودند، نمونه والگوی نیکویی است آنگاه که به بستگان (مشرک) خود گفتند که ما از شماها وآنچه که جز خدا می پرستید بیزاریم، ما به آیین شما کفر میورزیم میان ما وشما عداوت ودشمنی برقرار است تا لحظه ای که به خدای یگانه ایمان بیاورید مگر سخن ابراهیم به پدر خود که در باره تو طلب آمرزش می کنم ولی در برابر خدا، برای تو چیزی را مالک نیستم پروردگارا بر تو توکّل نمودیم وبه سوی تو بازگشتیم، وبازگشت همه به سوی تو است.پروردگارا ما را مایه گمراهی کافران قرار مده، ما را بیامرز تو قدرتمند وحکیمی».

5_ «طلب آمرزش ابراهیم برای پدرش آزر به خاطر وعده ای بود که به او

ص : 37

داده بود، وقتی روشن گشت که او دشمن خدا است از او بیزاری جست ابراهیم مهربان وبردبار بود».

6_ «سلام بر توای آزر از پروردگارم برای تو طلب آمرزش می کنم، او نسبت به من مهربان است و از شماها(بستگان) و از آنچه که غیر خدا می پرستید بیزاری می جویم».

7_ «وقتی از همه آنان ومعبودهای غیر از خدا، تبرّی جست به او اسحاق ویعقوب را بخشیدیم وهر یک را نبی وپیامبر قرار دادیم».

8_«شایسته ترین مردم به ابراهیم کسانی هستند که عملاً از او پیروی کرده اند واین پیامبر وکسانی که با او ایمان آورده اند وخدا ولی مؤمنان است».

9_ «برای شما در رفتار ابراهیم وپیروان وی، اسوه نیکویی است، برای کسانی از شما که به خدا و روز بازپسین امید دارند، هرکس از این الگو روی برگرداند(خدا را ضرر نمی زند). خدایی که بی نیاز وشایسته ستایش است.شاید خدا میان شما وکسانی که (به خاطر کفرشان) دشمن می دارید پیوند دوستی برقرار کند خداوند توانا وبخشاینده ورحیم است.خداوند شما را (از برقراری رابطه) با کسانی که در امر دین با شما نبرد نکرده اند وشماها را از سرزمینهایتان بیرون نرانده اند نهی نمی کند، خداوند افراد دادگر را دوست می دارد.خدا شما را از دوستی کسانی بازمی دارد که با شما به خاطر دین نبرد کرده اند و از خانه هایتان بیرون رانده اند وبرای بیرون رفتن شما کمک کرده اند کسانی که این گروه را دوست بدارند، ستمگرانند».

10_ «ای پیامبر آنگاه که زنان مؤمن بخواهند با تو بیعت کنند که برای خدا شریکی قائل نشوند و دزدی نکنند، زنا ننمایند، فرزندان خود را نکشند، افترا وتهمتی پیش دست وپای خود نیاورند و در کارهای نیک وشایسته با تو مخالفت نکنند، در این صورت با آنان بیعت بنما وطلب آمرزش کن خداوند بخشاینده ورحیم است».

ص : 38

در عین حال در آغاز این سوره، پیروزی دیگری را که آن را پیروزی روشن می نامد به مسلمانان نوید داد وفرمود:(إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً):«پیروزی روشنی را برای شما مقدّر کردیم».(1)

چون از نظر مفسّران، آیات این سوره پس از بازگشت از حدیبیه فرود آمده است طبعاً مفاد آیه این خواهد بود که ما پیروزی آشکاری را بر تو مقدّر نمودیم وآن روز که وحی الهی تلاوت گردید، کسی ازمسلمانان نمی دانست که مقصود از «فتح مبین» چیست، خصوصاً با توجه به یکی از بندهای قرارداد که هر دو طرف را ملزم می سازد که نبرد وجنگ وتجاوز را به مدّت ده سال ترک نمایند.(2)

هنوز دو سال از تاریخ عقد صلح نگذشته بود که قریش عملاً این بند از قرارداد را زیر پا نهادند وشبانه به کمک قبیله «بنی بکر» (تیره ای از کنانه) به سرزمین یکی از قبائل متحد با مسلمانان (خزاعه) حمله بردند وگروهی را کشته واموالی را به یغما بردند وکار را آنچنان ترتیب دادند که فقط «بنی بکر» به تجاوز ولشگرکشی متهم شوند وخود را از هر نوع خطا پیراسته نشان دهند، تا بهانه به دست مسلمانان نیفتد ولی ستمدیدگان قبیله با اعزام شخصیتهایی ندای مظلومیت خویش را به گوش پیامبر (صلی الله علیه وآله)رسانیدند، ونماینده آنان در مسجد پیامبر برخاست وجریان حمله ددمنشانه قریش را به همدستی «بنی بکر»، شرح داد وبرای تحریک عواطف پیامبر وکلیه مسلمانان اشعاری سرود، که حس همدردی را در همه زنده کرد، در این شرایط پیامبر به خاطر پیمان شکنی دشمن تصمیم گرفت که قرارداد را نادیده بگیرد، وفساد را ریشه کن سازد، ولی بیشتر سعی داشت که به خاطر احترام حرم امن الهی، این سرزمین بدون خونریزی گشوده گردد، وتا ضرورت ایجاب نکند، خونِ کسی نریزد در این شرایط بود که طرح «فتح مبین» ریخته شد وتیزهوشان دریافتند که وقت تحقّق نوید الهی در آیه (إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً)فرا رسیده است.

ص : 40

گذشته از این، بازگشت پیامبر به سرزمین مکه، به هنگام مهاجرت اجباری به مدینه به پیامبر نوید داده شده بود، ومفسّران می گویند آیه یاد شده در زیر در سرزمین «جحفه» به هنگام هجرت به «یثرب» فرود آمده است چنانکه می فرماید:

(إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعاد).(1)

«آن کس که قرآن را بر تو فرض ولازم کرد تو را به وطن بازخواهد گردانید».

برخی از مفسّران دو آیه یاد شده در زیر را مربوط به فتح مکه می دانند آنجا که می فرماید:

(وَیَقُولُونَ مَتی هذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ* قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ وَلا هُمْ یُنْظَرُونَ).(2)

«معترضانه می گویند اگر راست می گویید این فتح وپیروزی چه وقت است بگو روز فتح، ایمان افراد کافر سودی نمی بخشد وبه آنان مهلت داده نمی شود».

طبرسی از «فراء» نقل می کند که مقصود فتح مکه است، ولی مضمون آیه با فتح مکه تطبیق نمی کند زیرا ایمان افراد کافر در فتح مکه نتیجه بخشید وبه آنان فرصت ومهلت داده شد. از این جهت می توان گفت آیه ناظر به فتح دیگری است که با این دو علامت توأم بوده است.

استتار وغافلگیری از اصول نظامی است وپیامبر (صلی الله علیه وآله)در نبردهای خود کاملاً مقیّد بود که از این اصل بهره گیرد، ومردم مکه می دانستند، پیامبر روزی واکنش نشان خواهد داد وانتقام مظلومان قبیله «خزاعه» را خواهد گرفت امّا از وقت وزمان آن آگاه نبودند برای عملی ساختن این اصل، تمام راههایی که به مکه منتهی می شد به دستور پیامبر تحت مراقبت قرار گرفت، تا خبر حرکت سپاه اسلام را کسی به مردم مکه اطلاع ندهد، هنوز سپاه اسلام حرکت نکرده بود که امین وحی، پیامبر را از خیانت مسلمانان ساده لوحی به نام «حاطب بن ابی بلتعه» آگاه ساخت ویادآور شد که او نامه ای به وسیله زنی به نام «ساره» به مردم مکه نوشته وآنها را از آمادگی مسلمانان بر فتح مکه آگاه ساخته است.

«ساره» از خوانندگان ونوحه سرایان مشهور قریش بود، وپیش از جنگ بدر بازار او چه در شادی وچه در عزا گرم وداغ بود ولی پس از غزوه بدر، که نوحه سرایی ممنوع گردید، وبساط شادی نیز به نوعی برچیده شد او از فرط بیچارگی به مدینه آمد، پیامبر (صلی الله علیه وآله) از او پرسید آیا اسلام آورده ای؟

گفت: نه.

_ از مکه هجرت کردی؟

گفت: نه.

_ پس برای چه آمده ای؟

گفت:از فرط بدبختی وگرسنگی.

پیامبر (صلی الله علیه وآله) به فرزندان عبدالمطلب دستور داد که پوشاک وخوراک در اختیار او قرار دهند.

رسول گرامی (صلی الله علیه وآله) آماده حرکت به سوی مکه بود در این موقع حاطب بن ابی بلتعه با «ساره» تماس گرفت وبا پرداخت ده دینار او را اجیر کرد که نامه وی را به سران قریش برساند پیامبر (صلی الله علیه وآله) پس از اطلاع از جریان، علی (علیه السلام) وعمار وزبیر

ص : 42

وطلحه را مأمور کرد که هرچه سریع تر مسیر ساره را پی گیرند و او را دستگیر ونامه را پس بگیرند، آنان در سرزمین «خلیقه» او را دستگیر کردند وقتی نامه «حاطب» را طلبیدند وی سخت انکار کرد وقتی با تهدید علی (علیه السلام)روبرو شد نامه را از لابلای موی سر خود در آورد وتسلیم علی (علیه السلام) کرد در این موقع همگی به مدینه بازگشتند ونامه را تسلیم پیامبر (صلی الله علیه وآله)نمودند، پیامبر (صلی الله علیه وآله)به دنبال «حاطب» فرستاد وگفت نامه خود را می شناسی؟ گفت: آری، فرمود: هدفت از نوشتن نامه چه بود؟ وی در پاسخ گفت از روزی که اسلام آورده ام کفر نورزیدم، ولی همه مهاجران، در مکه کسانی را دارند که از بستگان آنها حمایت کنند، ولی من کسی در آنجا ندارم از این جهت خواستم تظاهر به خدمت کنم تا شاید بستگانم را آسیب نرسانند ولی من می دانستم که خدا عذاب خود را بر سر آنها فرو می ریزد، ونامه من، آنها را نجات نمی دهد.

پیامبر (صلی الله علیه وآله) از ساده لوحی «حاطب» آگاه شد وپوزش او را پذیرفت عمر بن خطاب خواهان اعدام او گردید، ولی پیامبر (صلی الله علیه وآله)، با پیشنهاد او به خاطر اینکه او از مجاهدان «بدر» بود موافقت نکرد، ودر این مورد آیات یاد شده در زیر نازل گردید که در برگیرنده یک رشته دستورات اخلاقی وسیاسی در اسلام است وما مجموع آیاتی که در این زمینه در سوره «ممتحنه» نازل شده است در این بخش نقل می کنیم:

1_ (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ کَفَرُوا بِما جاءَکُمْ مِنَ الْحَقِّ یُخْرِجُونَ الرَّسُولَوَإِیّاکُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللّهِ رَبِّکُمْ إِنْ کُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِی سَبیلی وَابْتِغاءَ مَرْضاتِی تُسِرُّونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَیْتُمْ وَ ما أَعْلَنْتُمْوَ مَنْ یَفْعَلْهُ مِنْکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَالسَّبِیلِ).(1)

«ای افراد با ایمان، دشمن من ودشمن خود را دوست خود قرار ندهید، نسبت به آنها اظهار دوستی می نمایید در حالی که به آنچه که بر شما از حق(اسلام وقرآن)

ص : 43

آمده است کفر میورزند، شما وپیامبر را به جرم اینکه به خدایی که پروردگار همه شماها است ایمان آورده اید (از مکه) بیرون می کنند، اگر شماها واقعاً برای جهاد در راه حق و کسبِ خشنودیَم مهاجرت کرده اید(آنان را دوست ندارید) ولی برخی از شما، به طور پنهانی نسبت به آنها اظهار دوستی می کند ومن از آنچه که آشکارا ویا پنهانی انجام دهید آگاهم، هرکس این کار را انجام دهد از راه راست گمراه می شود».

2_ (إِنْ یَثْقَفُوکُمْ یَکُونُوا لَکُمْ أَعْداءً وَیَبْسُطُوا إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ وَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوءِ وَ وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ).(1)

«اگر بر شما پیروز شوند، دشمنان شما خواهند بود، دست وزبان خود را به بدی به سوی شما دراز خواهند کرد ومی خواهند که شماها کافر بشوید».

3_ (لَنْ تَنْفَعَکُمْ أَرْحامُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ یَوْمَ القِیامَةِ یَفْصِلُ بَیْنَکُمْ وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ).(2)

«بستگان وفرزندان شما به حال شما سودی نخواهند داشت، روز رستاخیز خداوند میان شماها داوری می کند خدا به آنچه که انجام می دهید، آگاه است».

4_ (قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْراهیمَ وَالَّذینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنّا بُرَءَؤُا مِنْکُمْ و مِمّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَبَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَالْبَغْضاءُ أَبَداً حَتّی تُؤْمِنُوا بِاللّهِ وَ حْدَهُ إِلاّ قَوْلَ إِبْراهیمَ لأَبِیهِ لأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ وَ ما أَمْلِکُ لَکَ مِنَ اللّهِ مِنْ شَیْء رَبَّنا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنا و َإِلَیْکَ أَنَبْنا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ).(3)

«برای شما ابراهیم وکسانی که به او ایمان آورده بودند، نمونه والگوی نیکویی است آنگاه که به بستگان (مشرک) خود گفتند که ما از شماها وآنچه که جز خدا

ص : 44

می پرستید بیزاریم، ما به آیین شما کفر میورزیم میان ما وشما عداوت ودشمنی برقرار است تا لحظه ای که به خدای یگانه ایمان بیاورید مگر سخن ابراهیم به پدر خود که در باره تو طلب آمرزش می کنم ولی در برابر خدا، برای تو چیزی را مالک نیستم پروردگارا بر تو توکّل نمودیم وبه سوی تو بازگشتیم، وبازگشت همه به سوی تو است».

5_ (رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذینَ کَفَرُوا وَاغْفِرْ لَنا رَبَّنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ)(1)

«پروردگارا ما را مایه گمراهی کافران قرار مده، ما را بیامرز تو قدرتمند وحکیمی».

تا اینجا با متون وترجمه آیات پنجگانه سوره ممتحنه آشنا شدیم وچهار آیه دیگر را به ضمیمه آیه دوازدهم که همگی درباره فتح مکه نازل شده است بعداً یادآور می شویم.

سرگذشت درد آور «اندلس» سابق واسپانیای امروز، گواه روشن نتیجه دوستی با کافران است.

احتمال دارد که آیه از اطلاق ومفاد گسترده ای برخوردار باشد وهمه نوع علایق حتی تجاری وسیاسی با کافران ممنوع باشد، چیزی که هست، اطلاق آیه با آیه های هشتم ونهم که کافران را به دو گروه تقسیم می کند، مقید می گردد به این معنی، منع از طرح دوستی به هر نوعی وشکلی، مربوط به کافران محارب باشد نه «ذمی» و «مهادن» چنانکه آیه های هشت ونه به تفصیل در این مورد سخن می گویند.

در آیه دوّم به عواقب وخیم چنین دوستی اشاره می کند ومی فرماید:

(إِنْ یَثْقَفُوکُمْ یَکُونُوا لَکُمْ أَعْداءً وَیَبْسُطُوا إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ وَ أَلْسِنَتَکُمْ بِالسُّوءِ وَ وَدوُّا لَوْ تَکْفُرُونَ).(1)

«اگر بر شما دست یابند چهره دشمنی خود را نشان می دهند وبه سوی جان ومال وعرض شما دست دراز می کنند وتا شما را از آیین یکتاپرستی بازنگردانند دست برنمی دارند».

توگویی دو آیه نخست این سوره هشداری بود بر ملّت اسپانیا که بدبختانه بر اثر نادیده گرفتن فرمان خدا، همه عزّت خود را از دست دادند و دود آن نخست به چشمشان وبعد به چشم همه ملّت اسلام رفت.

خلاصه رابطه دوستی وپیوند مودّت ومهرورزی در گرو یک نوع وحدت فکری واعتقادی است به گونه ای که اگر طرف فاقد این پیوند باشد نمی تواند مورد علاقه ومهر قرار گیرد هرچند فرزند خود انسان باشد، چنانکه می فرماید:

(لَنْ تَنْفَعَکُمْ أَرْحامُکُمْ وَلا أَوْلادُکُمْ): «بستگان وفرزندان شما به حال شما سودی ندارند».

ص : 46

«طلب آمرزش ابراهیم برای پدرش آزر به خاطر وعده ای بود که به او داده بود، وقتی روشن گشت که او دشمن خدا است از او بیزاری جست ابراهیم مهربان وبردبار بود».

از این آیه به روشنی استفاده می شود که وعده استغفار ویا انجام آن در موقعی بود که هنوز عداوت او با خدا، (لجاجت بر شرک) روشن نگشته بود، وامید به هدایت عموی خود داشت، از این جهت به او نوید استغفار داد، وقتی افق روشن گشت وعداوت او معلوم گردید، از او تبرّی جست بنابراین استغفار او در موقعی بود که شرایط تبرّی فراهم نبود، وقتی فراهم شد فوراً تبرّی جست.

شاید برخی از مسلمانان به بهانه اینکه ابراهیم برای آزر بت پرست، طلب آمرزش نمود، مایل بودند که آنها نیز برای بستگان کافر خود طلب آمرزش کنند قرآن در آیه گذشته به دفع این توهّم پرداخته ویادآور می شود که او در شرایطی نوید استغفار داد که در آن شرایط وظیفه «تبرّی» نبود، زیرا هنوز امید به هدایت او داشت و«تبرّی» در صورتی است که یأس ونومیدی از هدایت کافر، محقّق گردد وابراهیم در شرایط دیگری از عموی خود آزر بسان بستگانش تبرّی جست.

از آیه دیگری این حقیقت به گونه ای واضح نیز استفاده می شود آنجا که می فرماید:

(قالَ سَلامٌ عَلَیْکَ سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبِّی إِنَّهُ کانَ بِی حَفِیّاً وَأَعْتَزِلُکُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ).(1)

«سلام بر توای آزر از پروردگارم برای تو طلب آمرزش می کنم، او نسبت به من مهربان است و از شماها(بستگان) و از آنچه که غیر خدا می پرستید بیزاری می جویم».

دقت در آیه می رساند که او از قوم خود به حکم جمله «وأَعتزلکم» تبرّی جسته

ص : 48

بود در حالی که هنوز از آزر، تبرّی نجسته وبه او نوید طلب مغفرت داده بود، واین تبعیض به خاطر این بود که شرایط تبرّی، در غیر «آزر» فراهم بود نه در او، ولی وقتی آزر نیز شرایط مشابه با قوم خود را پیدا کرد، از او تبرّی جست ولذا در آیه بعد، از یک اعتزال کلی که شامل آزر وهمه اقوام می گردد گزارش می دهد ومی فرماید:

(فَلَمّا اعْتَزَلَهُمْ وَما یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَیَعْقُوبَ وَکُلاً جَعَلْنا نَبِیّاً).(1)

«وقتی از همه آنان ومعبودهای غیر از خدا، تبرّی جست به او اسحاق ویعقوب را بخشیدیم وهر یک را نبی وپیامبر قرار دادیم».

روی این اساس نباید عمل ابراهیم وارتباط معنوی او با آزر، بهانه ای برای برقراری ارتباط با مشرکان باشد، ودر نتیجه طرح دوستی ریخته شود.

اکنون لازم است به تفسیر«استثنا وارده در آیه چهارم از سوره ممتحنه که مورد بحث است، بپردازیم آنجا که می فرماید:

(إِلاّ قَوْلَ إِبْراهیمَ لأَبِیهِ لأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ وَ ما أَمْلِکُ لَکَ مِنَ اللّهِ مِنْ شَیْء رَبَّنا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْکَ أَنَبْنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرَ). (2)

سخن در مفاد استثناء در گرو تبیین «مستثنی منه» آن است، توضیح آن در گرو بیان جمله های پیشین است که در سایه دقّت در آنها «مفاد استثناء» روشن می گردد اینک جمله های پیشین:

(قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْراهیمَ وَالَّذینَ مَعَهُ إِذْقالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنّا بُرَءؤُا مِنْکُمْ وَ مِمّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ).(3)

ص : 49

در آغاز نظر یکی از دو جمله می تواند، متعلّق استثناء باشد:

1_ (أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْراهیمَ) استثناء از «اسوه بودن».

2_ (إِذْقالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنّابُرَءؤُا مِنْکُمْ) استثناء از تبری جستن از «قوم».

هرگاه استثناء ناظر به جمله نخست باشد مفاد آن «تبعیض در اسوه بودن»ابراهیم است یعنی ابراهیم از هر نظر برای شما الگو است، جز از این نظر که نباید از او پیروی کرد.(1)

این نظر از دو جهت استوار نیست:

1_ این تفسیر با عصمت پیامبری مانند ابراهیم سازگار نیست پیامبری که قرآن راه ورسم او را شایسته پیروی برای همه پیامبران حتی پیامبر عظیم الشأن اسلام می داند ومی فرماید:

(إِنَّ أَوْلَی النّاسِ بِإِبْراهیمَ لَلَّذینَ اتَّبَعُوهُ وَهذَا النَّبِیُّ وَالَّذینَ آمَنُوا وَ اللّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنینَ).(2)

«شایسته ترین مردم به ابراهیم کسانی هستند که عملاً از او پیروی کرده اند واین پیامبر وکسانی که با او ایمان آورده اند وخدا ولی مؤمنان است».

هدف این آیه این است که افتخار انتساب به ابراهیم در لفظ خلاصه نمی شود آنچنانکه برخی از یهود ونصاری می اندیشند; بلکه افتخار از آن کسانی است که به راه ورسم او ایمان بیاورند وراه او را بروند، این افراد در گذشته همان کسانی بودند که پیش از بعثت پیامبر اسلام به ابراهیم ایمان آورده وراه ورسم او را رفته اند، واکنون نیز پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) وپیروان او است که همگی راه ابراهیم را می پیمایند، وبه خاطر تکریم پیامبر ومؤمنان به او، این گروه را از گروه نخست جدا کرده ومستقلاً متعرض گردیده وفرمود:«وهذا النبیّ...».

ص : 50

آیا با توجه به این اصل صحیح است بگوییم مقصود این است که ابراهیم همه جا اسوه والگو است جز در مورد استغفار؟!

2_ آیات پیشین که بیانگر تبیین شرایط ابراهیم در نوید استغفار ویا انجام آن می باشد حاکی است که عمل ابراهیم یک عمل صحیح وپابرجا بود، در این صورت چرا نباید اسوه والگو شمرده شود.

در این صورت باید گفت که استثنا ناظر به جمله (إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنّابُرَءؤُا مِنْکُمْ) می باشد وچون مفاد این جمله به حکم صیغه «قالُوا» این است که ابراهیم با پیروان خود همگی از قوم خود بیزاری جستند، حتی ابراهیم از عموی خود «آزر»، بیزاری جست در حالی که بیزاری ابراهیم به حکم آیه 48 سوره مریم مربوط به غیر از آزر بود، هرچند بعدها نیز از او تبرّی جست، از این جهت قرآن برای تکمیل بیان حقیقت، نوید ابراهیم به عموی خود را از جمله (قالوا إِنّابُرَءؤُا) استثناء می کند ومی گوید ابراهیم وپیروان وی بیزاری گسترده ای انجام دادند جز یک نوع بیزاری وآن نوید مغفرت ابراهیم به آزر بود که به طور موقت به او داد و او از این بیزاری به دور ماند هرچند بعدها او نیز مشمول این تبرّی کلی شد.

تا اینجا با نکات آیات پنجگانه آشنا شدیم اکنون وقت آن رسیده است که آیات بعدی این حادثه وطرح دوستی با مشرکان را مطرح نماییم.

***

6_ (لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِیهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللّهَ وَ الْیَوْمَ الآخِرَ وَ مَنْ یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِید).(1)

«برای شما در رفتار ابراهیم وپیروان وی، اسوه نیکویی است، برای کسانی از شما که به خدا و روز بازپسین امید دارند، هرکس از این الگو روی برگرداند(خدا را ضرر نمی زند). خدایی که بی نیاز وشایسته ستایش است».

ص : 51

7_ (عَسَی اللّهُ أَنْ یَجْعَلَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ الَّذینَ عادَیْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَ اللّهُ قَدِیرٌ وَاللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).(1)

«شاید خدا میان شما وکسانی که (به خاطر کفرشان) دشمن می دارید پیوند دوستی برقرار کند خداوند توانا وبخشاینده ورحیم است».

8_ (لا یَنْهَیکُمُ اللّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ).(2)

«خداوند شما را (از برقراری رابطه) با کسانی که در امر دین با شما نبرد نکرده اند وشماها را از سرزمینهایتان بیرون نرانده اند نهی نمی کند، خداوند افراد دادگر را دوست می دارد».

9_ (إِنَّما یَنْهَیکُمُ اللّهُ عَنِ الَّذِینَ قاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ أَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ وَ ظاهَرُوا عَلی إِخْراجِکُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظّالِمُونَ).(3)

«خدا شما را از دوستی کسانی بازمی دارد که با شما به خاطر دین نبرد کرده اند و از خانه هایتان بیرون رانده اند وبرای بیرون رفتن شما کمک کرده اند کسانی که این گروه را دوست بدارند، ستمگرانند».

اینک تفسیر وبیان نکات این گروه از آیات:

به خویش، ضرری به خدای غنی نمی رساند.

سپس در آیه هفتم نوید می دهد شاید در آینده شرایط کافران مکه دگرگون گردد وآنان ایمان بیاورند، در این صورت طرح دوستی میان مسلمانان وبستگانشان مجاز خواهد بود واین خود نیز نوید ضمنی به پیروزی مسلمانان بر کفار مکه است.

بر آیه نخست این سوره حاکم است زیرا آیه نخست، برقراری هر نوع رابطه دوستی را با همه کافران ممنوع می شمرد در حالی که آیه های هشتم ونهم آنان را به دو گروه تقسیم می کند، نهی از تولی را مخصوص یکی از دو گروه که در اصطلاح فقهی «محارب» نامیده می شوند، می داند وگروه دوّم را که در همان اصطلاح به آنان «ذمی» و«مهادن» و «متصالح» می گویند، مجاز می شمرد.

ب: در باره گروه ذمی ومهادن آیا برقراری همه نوع دوستی وابراز همه گونه محبت جائز وشایسته است یا محدود به خوش رفتاری وعدالت پیشگی می باشد وبه دیگر سخن: آیا این روابط باید در حدّروابط تجاری وسیاسی وبه تعبیر خود آیه (أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ) خلاصه گردد یا دائره آن گسترده تر است ظاهر آیه با احتمال نخست موافق است زیرا رفتار با فردی در حدّ یک برادر که از خلوت وجلوت انسان آگاه ودر راه او همه نوع فداکاری کند، مخصوص مسلمان است نه کافر.

ج: برخی از مفسّران احتمال می دهند که آیه هشتم، منسوخ «آیه سیف» باشد که در سوره توبه وارد شده است آنجا که می فرماید:

(فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ).(1)

«مشرکان را هرکجا پیدا کردید بکشید آنان را بگیرید ومحاصره نمایید».

ولی این اندیشه بسیار سست وناتوان است زیرا آیه «سیف» مخصوص محارب است در حالی که آیه مورد بحث مربوط به «معاهد» و«ذمی» و«مهادن» است در این صورت معنی ندارد که آیه ای ناسخ آیه ای باشد که دو موضوع متغایر دارند.

به دیگر سخن: آیه وارده در سوره برائت مربوط به افرادی است که هیچ گونه عهد وپیمانی با مسلمانان نداشته ودر صورت داشتن، آن را زیر پا نهاده باشند چنانکه می فرماید:

ص : 54

(أَلا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِاِخْراجِ الرَّسُولِ).(1)

«چرا با گروهی که پیمان خود را شکستند وتصمیم بر تبعید پیامبر از موطن گرفته اند نبرد نمی کنید».

در حالی که آیه مورد بحث، درست نقطه مقابل آن می باشد. بنابراین آیات وارده در سوره «برائت» که آیات سیف نامیده می شود، ناظر به مورد آیه نهم است وبا آن کمال هماهنگی دارد، نه آیه هشتم.

د: آیه های هشتم ونهم وهمچنین آنچه در سوره برائت آمده، طراح زمینه های نخستین سیاست خارجی وحکومت اسلامی است وحکومت اسلامی را ملزم می سازد که در برقراری علائق سیاسی وتجاری با حکومت های کافر باید شرایط حاکم بر دشمن را در نظر بگیرد، آنگاه رابطه برقرار کند، ودر این مورد، برقراری رابطه با حکومت غاصب اسرائیل، امریکای متجاوز و دیگر جنایتکاران کاملاً روشن است هرچند عداوت اسرائیل رویاروئی، وعداوت شوروی، منافقانه وعداوت آمریکا مشخص است.

لا یَعْصینَکَ فی مَعْرُوف فَبایِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).(1)

«ای پیامبر آنگاه که زنان مؤمن بخواهند با تو بیعت کنند که برای خدا شریکی قائل نشوند، ودزدی نکنند، زنا ننمایند، فرزندان خود را نکشند، افترا وتهمتی پیش دست وپای خود نیاورند، ودر کارهای نیک وشایسته با تو مخالفت نکنند، در این صورت با آنان بیعت بنما وطلب آمرزش کن خداوند بخشاینده ورحیم است».

کیفیت پیمان به این نحو بود که پیامبر دستور داد، ظرف آبی بزرگ بیاورند، آنگاه دست خود را در گوشه آن نهاد، سپس دستور داد که زنان هم دست در آن فرو برند وهرگز رسول گرامی با زنان دست نداد.

اصول پیمان را امور یاد شده در زیر تشکیل می دهد همان گونه که ملاحظه خواهید نمود همگی مربوط به ترک یک رشته کارهای زشت است که در زندگی زن در عصر جاهلیت رواج داشت:

1_ ترک هرگونه شرک برای خدا:(أَنْ لا یُشْرِکْنَ).

2_ ترک سرقت ورعایت احترام اموال مردم اعم از شوهر وغیره:(لا یَسْرِقْنَ).

3_ ترک فحشا وهر نوع روابط نامشروع جنسی:(وَلا یَزْنِینَ).

4_ ترک قتل اولاد:(ولا یَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ) خواه به صورت سقط جنین ویا زنده به گور کردن، که قرآن از آن به «وئاد» یاد می کند آنجا که می فرماید:

(وَإِذَاالْمَؤُدَةُ سُئِلَتْ* بِأَیِّ ذَنْب قُتِلَتْ).(2)

«آنگاه که از دختر زنده به گور شده سؤال شود که چرا کشته شد؟».

5_ ترک بهتان وافترا به طور مطلق (وَلا یَأْتِینَ بِبُهْتان) ولی تعبیر به (بین أیدیهن وأرجلهنّ) آن را به افترای خاصی محدود می سازد شاید مقصود کودکان

ص : 56

خاصی است که در دامن خود پرورش می دادند، بنابراین احتمال دارد مقصود کودکان سرراهی باشد که در غیاب شوهر به فرزندی می گرفتند وپس از بازگشت شوهر، به او نسبت می دادند همچنانکه ممکن است مقصود کودکانی باشد که از طریق نامشروع باردار می شدند وآن را به شوهر نسبت می دادند وعلت اینکه از آن به جمله (بین أیدیهن وأرجلهن) تعبیر کرده است این است که بچه به هنگام تولّد، میان دو دست ودو پای مادر به زمین می افتد.

6_ با پیامبر آنگاه که به کارهای نیک فرمان می دهد مخالفت نورزند (ولا یَعْصینک فی معروف) پیامبر زنان را از نوحه سراییهای باطل، وپاره کردن جامه در مصائب باز می داشت.

پیامبر (صلی الله علیه وآله) فرمود: «ولا یسرقن» دزدی نکنند. هند گفت: ابوسفیان مرد خسیسی است ومن مقداری از مال او را برداشته ام آیا برای من حلال است یا حرام پیش از آنکه پیامبر پاسخ بگوید، شوهرش ابوسفیان گفت: گذشته را بر تو حلال کردم در این موقع پیامبر (صلی الله علیه وآله)خندید، زیر از پاسخ ابوسفیان او را شناخت وبه او گفت تو هند دختر «عتبه »هستی؟ گفت: بلی ای پیامبر، خدا ما را ببخشد.

پیامبر (صلی الله علیه وآله) فرمود: «ولا یزنین» زنا نکنند هند گفت آیا زن آزاد تن به فحشا می دهد؟(در این موقع«عمر بن خطاب» لبخند زد زیرا در دوران جاهلیت با او رابطه داشت) پیامبر فرمود: «ولا یقتلن أولادهن» فرزندان خود را نکشید هند گفت: در کوچکی آنها را تربیت کردیم، وقتی بزرگ شدند، شما آنها را کشتید(اشاره به قتل فرزند خود «حنظله» که در جنگ بدر، به دست علی بن ابی طالب کشته شد. در این لحظه «عمر» خندید وعقب عقب رفت وپیامبر نیز تبسم کرد».

پیامبر فرمود:(ولا یأتین ببهتان) هند گفت به خدا سوگند تهمت قبیح است و ما را به رستگاری و اخلاق نیکو دعوت می نمایید.

پیامبر (صلی الله علیه وآله) فرمود:(وَلا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوف) در کارهای نیک با تو به مخالفت برنخیزند هند گفت ما در مقامی ننشسته ایم که تصمیم بر مخالفت با تو بگیریم.(1)

در فتح مکه، پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله)سخنانی دارد که به تفصیل در کتابهای سیره وتاریخ وارد شده است وچون بحث ما کاملاً قرآنی است از بازگویی آنها، خودداری می کنیم.(2)

***

ص : 58

از هجرت تا رحلت

14

افراد شما را به شگفت آورد(تصوّر کردید که فزونی نیرو تنها کلید پیروزی است) ولی سودی نبخشید وزمین با آن گسترش بر شما تنگ شد وپشت به دشمن کردید وفرار نمودید.سپس خدا آرامش خود را بر پیامبر خود ومؤمنان فرود آورد و آنان را با سپاهی که ندیدند، کمک کرد وافراد کافر را عذاب نمود، این است سزای کافران.سپس خدا پس از آن به هر کسی که بخواهد به رحمت باز می گردد خدا بخشنده ورحیم است».

2_ «برخی از آنان به تو در باره غنایم طعن می زنند، اگر به آنان سهمی داده شود راضی می شوند واگر محروم شوند خشم میورزند.اگر آنان به آنچه که خدا وپیامبر به آنها عطا نمود، راضی شوندو بگویند خدا ما را کافی است به زودی خدا ورسول او از کرمش به ما می دهند، ما به سوی خدا توجه داریم، بهتر بود.صدقات فقط برای فقرا، بینوایان، وکارکنان برگردآوری آنها، مؤلفة القلوب وکسانی که با دادن زکات، به اسلام راغب می شوند، کسانی که در بند بندگی هستند، بدهکاران در راه خدا، ودر راه ماندگان، حکم لازمی است از جانب خدا، خدا دانا وحکیم است».

جهت تمام تیره های دو قبیله، دست وحدت به هم دادند وجوان مصّمم وبا اراده ای را به نام «مالک بن عوف» به فرماندهی برگزیدند. شورای نظامی دشمن تصویب کرد که پیش از آنکه سپاه اسلام به سراغ آنها بیاید آنها به استقبال سپاه بروند. برای احیاء روح حماسی وپایداری در مردان، زنان واحشام را همراه خود آوردند ودر پشت سر قرار دادند تا اندیشه فرار در مغز کسی خطور نکند، حتی به این نیز اکتفا نکردند جاسوسانی به سوی «مکه» فرستادند تا از پایه آمادگی رزمی دشمن اطلاعاتی به دست آورند.

فرمانده تصمیم گرفت که کمی افراد وضعف قدرت رزمی خود را از طریق اعمال نیرنگ نظامی وبه کار بستن اصل «غافلگیری» جبران نماید،از این جهت نیروی نظامی خود را در انتهای درّه ای که به سرزمین «حنین» منتهی می شد، فرود آورد و همه را در نقاط مرتفع درّه، پشت صخره ها و سنگها و شکاف کوهها، مخفی ساخت تا به هنگام ورود ارتش اسلام به گذرگاه، همگی از کمینگاه های خود بیرون آیند، و واحدهای اسلام را زیر رگبار تیر و سنگ گیرند سپس گروهی مخصوص ازمخفیگاههای خود بیرون آیند ودر پناه تیراندازان، سپاه اسلام را از دم تیغ بگذرانند.

ارتش اسلام در حالی که دو برابر نیروی دشمن بود، صبحگاهان به فرماندهی «خالد» وارد درّه گردید وپیامبر اسلام از پشت سر حرکت می کرد، وقتی قسمت اعظم سپاه اسلام وارد گذرگاه عمیق وتنگ شد، دشمن با خروج از کمینگاهها، برنامه خود را پیاده کرد، حمله غافلگیرانه آنچنان بی نظمی و وحشت در سپاه اسلام پدید آورد که منافقان سپاه گفتند، سحر باطل شد.

توحید را درهم می کوبد از این لحاظ، روی مرکب خود با صدای بلند گفت:

«یا أنصارَ اللّهِ وَأَنْصارَ رَسُوله أَنَا عَبْدُ اللّهِ وَ رَسُولُهُ».

«ای یاران خدا ویاران پیامبر، من بنده خدا وپیامبر وی هستم».

این جمله را گفت وسپس استر خود را به سوی میدان نبرد که سربازان «مالک» آنجا را جولانگاه خود قرار داده ومشغول کشتار بودند، حرکت داد و گروه فداکاری همچون امیرمؤمنان (علیه السلام) وعباس وفضل بن عباس واُسامه وابوسفیان بن الحارث، که از آغاز نبرد لحظه ای از پیامبر(صلی الله علیه وآله) غفلت نورزیده ونگهبان جان او بودند، همراه او حرکت کردند(1)، پیامبر (صلی الله علیه وآله)به عموی خود عباس که صدای بلند ورسایی داشت دستور داد، که مسلمانان را چنین صدا بزند:ای گروه انصار که پیامبر را یاری کردید وای کسانی که در زیر درخت «رضوان» با پیامبر بیعت کردید کجا می روید؟ وقتی ندای عباس به گوش آنها رسید، حمیت وغیرت دینی آنها را تحریک کرد فوراً همگی گفتند: لبیک ودلیرانه به سوی پیامبر بازگشتند.

ندای عباس _ که از سلامت پیامبر نوید می داد _ موجب شد که دسته های فراری با ندامت وپشیمانی عجیبی به سوی پیامبر بازگردند، وصفوف خود را در برابر دشمن منظم وفشرده تر سازند. مسلمانان به دستور پیامبر وبرای پاک کردن لکه ننگ فرار، به حمله عمومی دست زده ودر اندک زمانی دشمن را به عقب نشینی وفرار مجبور ساختند. پیامبر (صلی الله علیه وآله)، برای تشجیع مسلمانان می فرمود: من پیامبر خدا هستم وهرگز دروغ نمی گویم و خدا وعده پیروزی به من داده است.

این تدبیر نظامی باعث شد که جوانان «هوازن» و «ثقیف» ومردان جنگجوی آنان، زنان واحشام خود را ترک گفته وبا دادن تعدادی کشته وگروهی اسیر به منطقه «اوطاس» و «نخله» و دژهای «طائف» فرار نمایند.

ص : 62

مقصود از سپاهی که ندیدند، فرشتگانی است که مسلمانان را یاری کردند وآیه اخیر حاکی از آن است که افرادی که به مسلمانان پشت کردند وبه تعبیر آیه نخست (وَلَّیْتُمْ مُدْبِرینَ) مرتکب گناه شدند وخدا آن کس را که بخواهد می بخشد.

از روی عدالت میان شماها تقسیم گردد.

پیامبر (صلی الله علیه وآله) همه بیت المال را میان مسلمانان قسمت کرد و خمس بیت المال را که مخصوص خود او بود، میان سران قریش که تازه اسلام آورده بودند تقسیم نمود وبه «ابوسفیان» وپسر او «معاویه» و« حکیم بن حزام» و«حارث بن حارث» و «حارث بن هشام» و «سهیل بن عمرو» و «حویطب بن عبد العزی» و «علاء بن جاریه» و... که همگی تا دیروز از سران شرک وکفر و از دشمنان سرسخت محمّد (صلی الله علیه وآله) بودند، شتران زیادی داد. همچنین، به گروهی که موقعیت آنها نسبت به گذشتگان کمتر بود، پنجاه شتر داد و آنان به وسیله این بخششهای گران، تحت تأثیر عواطف ومحبتهای پیامبر (صلی الله علیه وآله) قرار گرفتند وخواه ناخواه به سوی اسلام کشیده شدند این دسته را در فقه اسلامی «مؤلفة القلوب» می نامند ویکی از مصارف زکات اسلامی همین دسته می باشد.(1)

ابن سعد(2) صریحاً می نویسد: که این بذل وبخشش همگی از خمسی بود که شخصاً متعلّق به خود پیامبر بود. هرگز دیناری از حقوق وسهام دیگران در راه تألیف قلوب این گروه خرج نگردید.

بذل وبخشش پیامبر (صلی الله علیه وآله) بر جمعی از مسلمانان وبخصوص برخی از انصار سخت گران آمد، آنان که به مصالح عالی عطایای پیامبر (صلی الله علیه وآله)واقف نبودند، تصوّر می کردند که تعصب خانوادگی، پیامبر را واداشت که خمس غنیمت را میان خویشاوندان خود تقسیم کند حتی مردی از قبیله «بنی تمیم» به نام «ذو الخویصرة» گستاخی را به جایی رساند که رو به پیامبر (صلی الله علیه وآله) کرد وگفت: امروز در تقسیم غنایم راه عدالت را پیش نگرفتید، پیامبر از سخن گستاخانه این مرد سخت ناراحت شد وآثار خشم در چهره اش آشکار گشت وگفت: وای بر تو اگر عدالت وانصاف پیش من نباشد، پس پیش چه کسی خواهد بود. خلیفه دوّم از پیامبر خواست که اجازه دهد او

ص : 65

را بکشد حضرت فرمود: او را رها کنید او در آینده پیشوای گروهی خواهد بود که از دین اسلام بیرون خواهند رفت، چنانکه تیر از کمان خارج شود(1) همان طوری که پیامبر (صلی الله علیه وآله) فرموده بود، این مرد در دوران حکومت علی (علیه السلام)رئیس فرقه خوارج گردید ورهبری این گروه خطرناک را برعهده گرفت ولی به حکم اینکه قصاص قبل از جنایت مخالف اصول اسلام است، پیامبر (صلی الله علیه وآله)متعرض او نشد.

«سعد بن عباده» به نمایندگی از طرف انصار، پیام گله آمیز آنها را حضور پیامبر رسانید پیامبر (صلی الله علیه وآله) به او فرمود: همه آنها را در یک نقطه گرد بیاور تا من موضوع را برای آنها تشریح کنم پیامبر (صلی الله علیه وآله) با شکوه خاصی وارد جلسه انصار شد وبه آنان چنین خطاب کرد:

شماها گروهی بودید گمراه به وسیله من هدایت یافتید، فقیر بودید بی نیاز شدید، دشمن بودید، مهربان گردیدید، همگی عرض کردند صحیح است ای رسول خدا. پیامبر (صلی الله علیه وآله) فرمود :شماها می توانید طور دیگر به من پاسخ بگویید ودر برابر خدمات من حقوقی را که بر گردن من دارید، به رخ من بکشید وبگویید ای رسول خدا روزی که قریش تو را تکذیب کرد، ما تو را تصدیق نمودیم، قریش تو را یاری نکردند، ما یاری کردیم، تو را بی پناه ساختند، ما پناه دادیم روزی که تهی دست بودی تو را کمک کردیم.

ای گروه انصار چرا از مختصر مالی که به قریش دادم تا آنها در اسلام استوار گردند و شما ها را به اسلام خود واگذار نمودم، دلگیر شدید، آیا راضی نیستید که

ص : 66

دیگران شتر وگوسفند ببرند، وشما پیامبر را همراه خود ببرید، به خدا سوگند اگر همه مردم به راهی بروند وانصار به راه دیگر، من راه انصار را انتخاب می کنم سپس برای انصار وفرزندان انصار طلب رحمت نمود سخنان پیامبر (صلی الله علیه وآله)، آنچنان عواطف انصار را تحریک کرد که همگی گریه کنان گفتند: ای رسول خدا ما به قسمت خود راضی هستیم وکوچکترین گله ای نداریم.

آیه یاد شده در زیر در رابطه با این رویدادها نازل گردیده است:

(وَ مِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ یَسْخَطُونَ).(1)

«برخی از آنان به تو در باره غنایم طعن می زنند، اگر به آنان سهمی داده شود راضی می شوند واگر محروم شوند خشم میورزند».

(وَلَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا ما آتاهُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ قالُوا حَسْبُنَا اللّهُ سَیُؤْتِینَا اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ رَسُولُهُ إِنّا إِلَی اللّهِ راغِبُونَ) .(2)

«اگر آنان به آنچه که خدا وپیامبر به آنها عطا نمود، راضی شوند و بگویند خدا ما را کافی است به زودی خدا ورسول او از کرمش به ما می دهند، ما به سوی خدا توجه داریم، بهتر بود».

(إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَالْعامِلینَ عَلَیْها وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَالْغارِمینَ وَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللّهِ وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ) .(3)

«صدقات فقط برای فقرا و بینوایان وکارکنان برگردآوری آنها و مؤلفة القلوب وکسانی که با دادن زکات، به اسلام راغب می شوند و کسانی که در بند بندگی هستند و بدهکاران در راه خدا و در راه ماندگان، حکم لازمی است از جانب خدا، خدا دانا وحکیم است».

ص : 67

از هجرت تا رحلت

15

یَبْغُونَکُمُ الْفِتْنَةَ وَ فِیکُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَ اللّهُ عَلِیمٌ بِالظّالِمینَ * لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَکَ الأُمُورَ حَتّی جاءَ الْحَقُّ وَظَهَرَ أَمْرُ اللّهِ وَهُمْ کارِهُونَ) .(توبه /42_ 48)

4_ (فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللّهِ وَ کَرِهُوا أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَقالُوا لا تَنْفِرُوا فِی الحَرِّ قُلْ نارُ جَهنَّمَ أْشَدُّ حَرّاً لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ) . (توبه/81)

5_ (فَإِنْ رَجَعَکَ اللّهُ إِلی طائِفَة مِنْهُمْ فَاسْتَأْذنُوکَ لِلْخُروجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِیَ أَبَداً وَلَنْ تُقاتِلُوا مَعِیَ عَدُوّاً إِنَّکُمْ رَضِیتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّة فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفِینَ) .(توبه/83)

6_ (وَ جاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الأَعْرابِ لِیُؤْذَنَ لَهُمْ وَقَعَدَ الَّذِینَ کَذَبُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ سَیُصِیبُ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ * لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی الْمَرضی وَ لا عَلَی الَّذِینَ لا یَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا للّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَی الْمُحْسِنینَ مِنْ سَبِیل وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ* وَلا عَلَی الَّذِینَ إِذا ما أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوْا وَأَعْیُنُهُمْ تَفیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلاّ یَجِدُوا ما یُنْفِقُونَ* إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَ هُمْ أَغْنِیاءُ رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طَبَعَ اللّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَعْلَمُونَ).(توبه 90_ 93)

7_ (لَقَدْ تابَ اللّهُ عَلَی النَّبِیِّ وَالْمُهاجِرینَ وَالأَنْصارِ الَّذینَ اتَّبَعُوهُ فی ساعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ ما کادَ یَزیغُ قُلُوبُ فَرِیق مِنْهُمْ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحیمٌ*(وَعَلَی الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا حَتّی إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللّهِ إِلاّ إِلَیْهِ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِم لِیَتُوبُوا إِنَّ اللّهَ هُوَ التَّوّابُ الرَّحیمُ* یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقینَ) .(توبه 117_ 119)

ص : 69

تصمیم بر جهاد داشتند، لوازم آنرا آماده می کردند، ولی خدا حرکتشان را مکروه ساخت وبازشان داشت وگفته شد همچون از کار افتادگان به خانه بنشینید.اگر با شما بیرون می آمدند، در کارتان جز تباهی نمی افزودند، در صفوف شما به منظور فتنه جویی وارد می شدند ودر میان شما زودباورانی (عرب به افراد دهن بین «سماع» می گوید) هستند، خدا ستمکاران را می شناسد.از پیش نیز فتنه جویی کرده اند وکارها را بر تو آشفته اند تا حق پیروز شد و فرمان خدا با اینکه کراهت داشتند، آشکار گشت».

4_ «تخلّف جویان (از جنگ تبوک) از مخالفت با رسول خدا خوشحال شدند ودوست نداشتند که با اموال وجانهای خود در راه خدا جهاد کنند(وبه یکدیگر وبه مؤمنان) گفتند، در این گرما حرکت نکنید، به آنها بگو آتش دوزخ از این هم گرمتر است اگر بفهمند».

5_ «هرگاه خدا تو را به سوی گروهی از آنها باز گردانید و از تو خواستند (که در جنگهای آینده) شرکت کنند( وبه سوی جبهه جنگ) بیرون آیند بگو هرگز (حق ندارید) با ما بیرون آمده وبا دشمنان ما بجنگید، زیرا شما در مرتبه اوّل به تخلّف تن دادید، باز هم با متخلّفان بمانید».

6_ «جمعی از بادیه نشینهای معذور آمدند تا به آنها اذن داده شود( در جهاد شرکت نکنند) ولی کسانی که به خدا ورسول او دروغ گفته بودند در خانه های خود نشستند. وبه زودی عذاب دردناکی به افرادی از آنها که کافر شده اند خواهد رسید.بر افراد ضعیف، مریض وبی بضاعت(در ترک جهاد) اشکالی نیست به شرط اینکه نسبت به خدا ورسول او اخلاص ورزند(در این وضع آنها نیکوکارند) وبر نیکوکاران ایرادی نیست خدا آمرزنده ورحیم است.وهمچنین بر افرادی که پیش تو آمدند تا مرکبی در اختیار آنها بگذاری، تو گفتی مرکبی که شما را بر آن سوار کنم ندارم وآنها از غم اینکه وسیله ای برای آنها نبود که در راه خدا صرف کنند با چشم اشگبار از پیش تو برگشتند (ایرادی نیست).اشکال بر آن ثروتمندانی است که از تو اذن می گیرند(که در

ص : 71

جهاد شرکت نکنند) وراضی شدند که در ردیف معذوران باشند، خدا بر قلوب آنها مهر (غفلت) زده لذا چیزی درک نمی کنند».

7_ «خداوند رحمت خود را بر پیامبر ومهاجران وانصار نازل کرد، مهاجران وانصاری که در لحظه های سخت که نزدیک بود دلهای برخی از حق منحرف شود، از وی پیروی کردند، باز رحمت خود را بر آنان نازل فرمود، زیرا خداوند نسبت به ایشان مهربان است.همچنین رحمت خود را بر آن سه نفری نازل نمود که از لشکر اسلام بازماندند (ودر جهاد شرکت نکردند) تا اینکه (بر اثر قطع رابطه مردم با آنها) زمین با آن وسعت بر آنها تنگ شد وجان آنها در فشار قرار گرفت، دانستند جز خداوند پناهگاهی نیست، خداوند آنها را مشمول رحمت خود قرار داد، تا توبه کنند، خداوند توبه پذیر ورحیم است.«ای ایمان آورندگان، از خداوند بپرهیزید وبا راستگویان باشید».

روم، مدینه را تسخیر کند، وبا استفاده از اصل «غافلگیری» قدرت حکومت جوان اسلام را درهم بشکند.تحریکات ارتش روم در مرزهای سوریه به وسیله کاروانهای تجاری به پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) رسید و پیامبر نیز تصمیم گرفت از اصلی که دشمن می خواهد استفاده کند، او نیز بهره گیرد.

خبر تحریکات دشمن موقعی به مدینه رسید که محصول مدینه روی زمین وخرماها در حال رسیدن بود; یک نوع قحطی سایه شوم خود را بر «مدینه» وحوالی آن، افکنده بود.

ندای بسیج عمومی، مدینه وحومه آن را فرا گرفت ومقصد نیز معیّن گردید تا مسلمانان با توجّه به دوری راه وقدرت رزمی دشمن، تا آنجا که می توانند خود را مجهّز سازند وبا آمادگی کامل به سوی جبهه روانه گردند.

باید هزینه جنگ به وسیله مسلمانان تأمین شود، وبه همین جهت پیامبر افرادی را به مکه وحومه مدینه اعزام کرد; ومسلمانان را به شرکت در تأمین هزینه نبرد، دعوت نمود ودر این مورد زنان ومردان مسلمان کمکهای مؤثری نمودند اگر «عبدالرحمان بن عوف» با چهار هزار دینار کمک کرد، در مقابل او یک مسلمان آبکش به نام «ابوعقیل» که مالک دو من گندم بیش نبود با دادن یک من گندم، به گروه کمک کنندگان پیوست، کمک ناچیز این مسلمان مخلص در برابر کمک چشمگیر «عبدالرحمان» ، مایه طعن منافقان بی خبر از خدا گردید وحی الهی در توبیخ آنان چنین فرود آمد:

(الَّذِینَ یَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِینَ مِنَ الْمُؤمِنِینَ فِی الصَّدَقاتِ وَالَّذِینَ لا یَجِدُونَ إِلاّ جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).(1)

«منافقانی که به افراد متمکن که با کمال رغبت ووسعت زکات می پردازند وهمچنین به افرادی که با کمال مشقّت در حدّ توانایی خود کمک می نمایند، طعن

ص : 73

می زنند ومسخره می کنند، خدا مسخره آنها را تلافی خواهد نمود وعذاب دردناکی در انتظار آنهاست».

(اِسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ ذلِکَ بِأَنَّهُمْْ کَفَرُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَاللّهُ لا یَهْدِی الْقَومَ الْفاسِقِینَ).(1)

«برای آنان طلب آمرزش بنمایی یا ننمایی (یکسان است) اگر هفتاد مرتبه هم برای آنها طلب مغفرت کنی، خدا آنها را نخواهد بخشید آنان به خدا ورسول او ایمان نیاورده اند خدا افراد فاسق را هدایت نمی کند».

سرانجام، سی هزار نفر آمادگی خود را برای شرکت در این نبرد اعلام نمودند وهمگی در لشگرگاه مدینه «ثنیة الوداع» اجتماع نمودند واعضای این سپاه را ده هزار سواره نظام وبیست هزار پیاده نظام تشکیل می داد، پیامبر دستور داد در اختیار هر قبیله ای ، پرچم مشخصی قرار گیرد.

البته گردآوری یک چنین سپاه چشم گیر، کار آسانی نبود وبه آسانی نیز صورت نپذیرفت بلکه وحی الهی با انذار وتهدید، توانست چنین گروهی را در فصل چیدن محصول ومیوه حرکت دهد کافی است که بدانیم در هیچ رویداد وغزوه ای تأکید بر شرکت، مانند تأکید در این غزوه در قرآن وارد نشده است، اینک آیاتی در این زمینه.

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مالَکُم إِذا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ اْثّاقَلْتُمْ إِلَی الأَرْضِ أَرَضِیتُمْ بِالحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ الآخِرَةِ فَما مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا فِی الآخِرَةِ إِلاّ قَلِیلٌ) .(2)

«ای افراد با ایمان چرا هنگامی که به شما دستور بسیج در راه خدا(جهاد) داده می شود به زمین سنگینی می کنید(ونمی خواهید از جای خود حرکت کنید) مگر به زندگی دنیا، از آخرت راضی شده اید، بهره دنیا، در برابر آخرت چیزی نیست».

(إِلاّ تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیماً وَ یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ وَلا تَضُرُوهُ شَیْئاً وَ اللّهُ عَلی

ص : 74

کُلِّ شَیْء قَدِیرٌ) .(1)

«اگر کوچ نکنید(ودر جهاد با دشمن شرکت نکنید) شما را به عذابی دردناک گرفتار می سازد وگروه دیگر را جانشین شما می کند وبه او (خدا) ضرری نمی رسانید،خدا به همه چیز تواناست».

نکته قابل توجه در آیه دوّم جمله (یَسْتَبْدِلْ قَوماً غَیْرکُمْ)است گروه دیگری را جانشین شما می سازد.

ودر سوره های «مائده ومحمّد» به این نکته نیز اشاره شده است آنجا که می فرماید:

(فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْم یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّة عَلَی الْمُؤْمِنینَ أَعِزَّة عَلَی الْکافِرینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ).(2)

«گروهی را جانشین شما می سازد که خدا آنها را دوست دارد، وآنان نیز خدا را دوست دارند نسبت به مؤمنان افتاده ونسبت به کافران سرکشند، ودر راه خدا مبارزه می کنند».

ونیز می فرماید:

(وَإِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ).(3)

«اگر روی گردانیدید به جای شما گروه دیگری می آورد که مانند شما نیستند».

از روایات وارد درمورد تفسیر این آیات به خوبی استفاده می شود که مقصود از این گروه همان موالی (غیر عرب) است.

مرحوم طبرسی نقل می کند پس از نزول آیه (یَسْتَبْدِلْ قَوماً غَیْرَکُمْ) مسلمانان

ص : 75

از پیامبر پرسیدند که این گروه کیانند در این موقع چشم پیامبر (صلی الله علیه وآله) به سلمان افتاد که نزد پیامبر نشسته بود. فرمود«هذا وقومه» این وملّت او، سپس افزود:«لو کان الإیمان منوطاً بالثریا لتناوله رجال من فارس»: اگر ایمان در نقطه دوری باشد مردانی از فارس آن را به دست می آورند».(1)

2_ دوری راه.

3_ گرم بودن هوا.

1و2_ فقدان غنیمت ودور بودن راه

(لَوْ کانَ عَرَضاً قَرِیْباً وَسَفَراً قاصِداً لاتَّبعُوکَ وَ لکِنْ بَعُدَتْ عَلَیْهِمُ الشُّقَّةُ وَ سَیَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَکُمْ یُهْلِکُونَ أَنْفُسَهُمْ وَ اللّهُ یَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَکاذِبونَ).(1)

«اگر بهره وغنیمتی نزدیک وسفر کوتاهی بود تو را پیروی می کردند ولی این مسافت (از مدینه تا تبوک) به نظرشان دور آمد وبه همین زودی سوگند یاد می کنند که اگر توانایی داشتیم با شما در (جهاد) شرکت می نمودیم، خود را (با گفتن دروغ) هلاک می سازند خدا می داند که آنان دروغگویانند».

(عَفَا اللّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْکاذِبینَ).(2)

«خدا از تو بگذرد چرا پیش از آنکه راستگویان بر تو آشکار شوند ودروغگویان را بشناسی، به آنان اجازه دادی».

(لا یَسْتَأذِنُکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ وَ اللّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ) .(3)

«کسانی که به خدا وروز دیگر ایمان دارند برای اینکه با مالها وجانهای خویش جهاد کنند، از تو اجازه نمی گیرند ویا برای ترک جهاد اذن نمی طلبند، خدا

ص : 77

پرهیزگاران را می شناسد».

(إِنَّما یَسْتَأذِنُکَ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ وَارْتابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِی رَیْبِهِمْ یَتَرَدَدَّونَ).(1)

«فقط کسانی که به خدا وروز دیگر ایمان ندارند ودلهایشان به شک افتاده ودر شک خویش سرگردانند از تو اجازه (برای مجاهده ویاترک جهاد) می خواهند».

(وَلَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ لأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَ لکِنْ کَرِهَ اللّهُ انْبِعاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَ قِیلَ اقْعُدُوا مَعَ القاعِدِینَ).(2)

«اگر تصمیم بر جهاد داشتند، لوازم آنرا آماده می کردند، ولی خدا حرکتشان را مکروه ساخت وبازشان داشت وگفته شد همچون از کار افتادگان به خانه بنشینید».

(لَوْ خَرَجُوا فِیکُمْ ما زادُوکُمْ إِلاّ خَبالاً وَ لأَوضَعُوا خِلالَکُمْ یَبْغُونَکُمُ الْفِتْنَةَ وَ فِیکُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَ اللّهُ عَلِیمٌ بِالظّالِمینَ).(3)

«اگر با شما بیرون می آمدند، در کارتان جز تباهی نمی افزودند، در صفوف شما به منظور فتنه جویی وارد می شدند ودر میان شما زودباورانی (عرب به افراد دهن بین «سمّاع» می گوید) هستند، خدا ستمکاران را می شناسد».

(لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَ قَلَّبُوا لَکَ الأُمُورَ حَتّی جاءَ الْحَقُّ وَظَهَرَ أَمْرُ اللّهِ وَهُمْ کارِهُونَ) .(4)

«از پیش نیز فتنه جویی کرده اند وکارها را بر تو آشفته اند تا حق پیروز شد، وفرمان خدا با اینکه کراهت داشتند، آشکار گشت».

ص : 78

(فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللّهِ وَ کَرِهُوا أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَقالُوا لا تَنْفِرُوا فِی الحَرِّ قُلْ نارُ جَهنَّمَ أْشَدُّ حَرّاً لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ).(1)

«تخلّف جویان (از جنگ تبوک) از مخالفت با رسول خدا خوشحال شدند ودوست نداشتند که با اموال وجانهای خود در راه خدا جهاد کنند(وبه یکدیگر وبه مؤمنان) گفتند، در این گرما حرکت نکنید، به آنها بگو آتش دوزخ از این هم گرمتر است اگر بفهمند».

انقلابات سیاسی، بحرانهای سخت و پیش آمدهای ناگوار، سنگ محکی است که پایدار را از ناپایدار جدا می سازد، امتحان وآزمایش بسان کوره داغی است که طلا وخاک را از هم جدا می کند و مدعیان وطرفداران واقعی را، از جرگه منافقان ودورغ پردازان سوا می نماید.

در شرایط عادی که شانس با حکومت وقت همراه باشد، وبه تعبیر صحیح امنیت وثبات سایه افکن شود، همه دعوی پایداری وخیرخواهی می نمایند، غریو سرودهای نصرت ووفاداری در تمام محیط طنین انداز می گردد، ولی اگر ورق برگردد و امنیت در خطر افتد، حملات دشمن موقعیت نظام حاکم را تهدید نمایددر چنین موقع امین وخائن، مؤمن ومنافق، راستگو وگزاف گو از هم جدا شده، وشکاف عمیقی در میان افراد پدید می آید.

روزی که امیرمؤمنان (علیه السلام) _ پس از شورش مصریان که منجر به قتل خلیفه سوم گردید _ از طرف مسلمانان به خلافت برگزیده شد، عموم مهاجران وانصار را با پیش آمدهای ناگوار، وامتحان های سخت وآزمایش های صعب تهدید نمود وچنین فرمود:«والّذی بعثه بالحقّ لتبلبلن بلبلة، ولتغربلنّ غربلة ولتساطنَّ سوط القِدْر حتی یعود أسفلکم أعلاکم، وأعلاکم أسفلکم».(2)

ص : 79

«سوگند به آن کسی که پیامبر را به حق فرستاده، به راستی که درهم آمیخته می شوید ودر غربال امتحان از هم جدا می گردید، وبرهم زده می شوید، مانند برهم زدن کفگیر، آنچه را که در دیگ طعام است به وقت غلیان وجوشش، تا اینکه پست ترین شما به مقام بلندیرین شما، وبلندترین شما به مقام پست ترین شما بازگشت نماید».

دقّت در مفاد آیات به خوبی می رساند که اعضای این حزب از بیوجدانترین افراد بودند، زیرا در تمام مجامع دینی حضور بهم می رساندند و در همه جا به دیانت وایمان تظاهر می نمودند، و به همین لحاظ در همه جریانهایی که به نفع آنها تمام می شد، بهره کافی از غنایم جنگی می بردند. ودر نبردهایی شرکت می کردند که پیروزی مسلمانان در آن قطعی بود و چندان نیازی به طیّ مسافت نداشت. در چنین موارد با مسلمانان به منظور منافع مادّی همکاری می نمودند، ولی در نبردهایی که به پیمودن راههای سخت، آن هم در هوای گرم وسوزان، نیاز داشت، هرگز شرکت نمی کردند. از آنجا که کوچکترین علاقه ای به ایمان واسلام در کار نبود، از سقوط حکومت جوان اسلام باکی نداشتند.ولی برای حفظ ظاهر، عذرهایی می آوردند که دست کم از اعتذارهای قوم موسی نداشت، آیه 42 سوره توبه می رساند که علّت سرپیچی اینها این بود که راه تبوک دور بوده و منافع متیقّن آنان در مدینه، با منافع مشکوک در جبهه جنگ تزاحم داشته از این نظر تقاعد را در مدینه بر خروج ترجیح دادند و این که می گویند که ما قدرت ونیرو نداریم، دروغ می گویند زیرا اگر مصمم می شدند مقدّمات مسافرت را آماده می ساختند چنانکه در سوره توبه می فرماید:(وَلَوْ أَرادُوا الخُرُوجَ لأَعَدُّوا لَهُ) : «اگر تصمیم شرکت د رجهاد داشتند برای آن لوازمی تهیّه می کردند» ولی از اوّل خیال سرپیچی از فرمان رسول خدا داشتند.

می کند، وآن اینکه در چنین لحظات حساس وموقعیت باریکی که پایگاه مسلمانان از طرف ارتش روم در خطر افتاده، افرادی که به خدا وروز رستاخیز ایمان داشتند پس از شنیدن فرمان جهاد، اعلام آمادگی می کردند، وبهانه های بنی اسرائیلی را کنار گذارده وراه جبهه را پیش می گرفتند ولی افراد منافق غیر مؤمن به خدا و روز جزا، با بهانه ها وعذرهای خنده آور حضور رسول خدا شرفیاب شده، اذن می طلبیدند که در این جهاد شرکت نورزند ودر مدینه بمانند. ناگفته پیدا است در چنین لحظه حساس که ایمان واسلام در خطر افتاده، اذن گرفتن برای تقاعد وشرکت نورزیدن نشانه کامل بر فقدان ایمان در قلوب آنها وجوداست.

از بیان گذشته روشن می شود که متعلّق اذن در دو آیه مزبور، جهاد در راه خدا نیست، به این معنی که مؤمن برای شرکت در جهاد در راه خدا، اذن نمی طلبد ولی منافق پس از کسب اذن شرکت می کند، بلکه متعلّق آن، ترک جهاد، وتقاعد وشرکت نورزیدن است.(1)

گواه ما بر اینکه متعلّق اذن همان ترک جهاد است، علاوه بر استقامت مطلب(زیرا اذن گرفتن برای ترک جهاددر لحظه حساس بهتر می تواند نشانه نفاق بشود تا اذن گرفتن برای جهاد) آیه های 86 و93 سوره توبه است که آشکارا متعلّق اذن در آنها بیان شده است چنانکه می فرماید:(استأذنک أُولوا الطول منهم وقالُوا ذَرنا نَکُنْ مَعَ القاعِدینَ) .

«افراد متمکّن از تو اذن می خواهند ومی گویند بگذار ما، مانند از کار افتادگان به خانه بمانیم» وهمچنین آیه 93.

ص : 81

1_ یا شرکت می کردند، ونهی او را اطاعت می نمودند ودر صفوف مسلمانان وارد شده، ورو به سوی جبهه می آوردند.

2_ با نهی صریح او مخالفت کرده و از فرمان صریح سرپیچی می نمودند.

هر دوصورت خالی از مفسده نبود، زیرا اگر در جهاد شرکت می کردند، به تصریح آیه 47 سوره برائت جز تباهی در امور و فتنه جویی کار دیگر انجام نمی دادند و اختلاف کلمه ودو دستگی میان ارتش پدید می آوردند ومفسده آن به مراتب بیش از تخلّف آنان از جهاد بود.و در صورت دوّم، یعنی با نهی پیامبر (صلی الله علیه وآله)مخالفت می نمودند ودر مدینه می ماندند در این صورت رعب وعظمت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) از بین می رفت و کم کم جرئت وجسارت منافقان از مرحله سرّی به مراحل دیگری کشیده می شد.

بنابراین پیامبر (صلی الله علیه وآله) با آن بصیرت خدادادی، صلاح در این دید که اگر منافقان برای توقّف در مدینه اذن بطلبند، به آنان اجازه دهد تا از شر هر دو مفسده آسوده گردد.

کافی است وکافی بود که تو اذن نمی دادی در این مورد مطلب برای تو آشکار می گشت.

چنانکه ملاحظه می فرمایید لبه تیز اعتراض متوجه منافقین است که آنان افراد دروغگو ولاف زن هستند و تو ای رسول خدا پرده بر دروغ آنان افکندی واگر اجازه نمی دادی، دروغ آنها آشکار می گشت.

اذن ندادن اگر چه مایه جداسازی مؤمن از منافق بود، ولی این یک طرف سکّه بود، طرف دیگر آن، مصلحت مهم تر داشت همان طور که بیان گردید.

مقصود از جمله(لَقَدِ ابْتَغَوا الفِتْنَة) ، سرگذشت غزوه حنین است که تفصیل آن در گذشته بیان شد.

مرد مجاهد وفداکار که هدف مقدسی دارد، هر نوع سختی را در راه آن آسان می شمرد، وهمه گونه ناراحتی را برای خود می خرد و این شیوه رجال فداکار است. گرما وسرما، رنج ومحنت، گرسنگی وتشنگی، غربت ودربدری، تأثیری در اراده آهنین آنها نمی گذارد ولی منافقی که نه ایمان دارد ونه هدف، در مواقع حساس به اعذار کودکانه توصل جسته وبه یکدیگر می گویند چنانکه در آیه هشتاد ویکم نقل کرده است (لاتَنْفِرُوا فِی الحَرِّ) : «در هوای گرم کوچ نکنید». گرمی هوا بهانه است وگرنه مطلقاًاین دسته تن پرور، روح جهاد و فداکاری ندارند.

معاویه یاغی، پس از تأسیس حکومت خودمختاری در شام برای تضعیف حکومت مرکزی، دسته های غارتگری به عراق می فرستاد تا بدین وسیله روحیه مردم عراق را تضعیف کرده ورخنه ای در حکومت علی امیر مؤمنان (علیه السلام) بوجود آورد.

سفیان بن عوف به شهر «انبار» حمله برد و فرماندار علی «حسان بن حسان بکری» را کشت واموال مردم را تاراج کرد. حتی زیور وخلخال زنان را به عنف از آنها گرفت. خبر به کوفه رسید، علی (علیه السلام) در خطبه ای که مردم را برای جهاد در راه حق دعوت کرده است، به اعذار کودکانه برخی از منافقان بی هدف اشاره کرده ومی فرماید:

ص : 84

«فَإذا أمرتکم بالسّیر إلیهم فی أیّام الصیف قلتم هذه حمارَّة القیظ، أمهلنا ینسلخ عنّا الحرّ وإذا أمرتکم بالسیر إلیهم فی الشتاء قلتم هذه صبارّة القُر أمهلنا ینسلخ عنا البرد، کلّ هذا فراراً من الحرّوالقرفإذا کنتم من الحرّ و القرّ تفرّون فأنتم واللّه من السیف أفر یا أشباه الرجال ولا رجال».(1)

«هرگاه در فصل تابستان به شما گفتم به جنگ آنها روید، گفتید حالا موقع گرمای شدید است، بگذار تا گرما برطرف شود، وچون در وقت زمستان به شما امر کردم که برای نبرد آنان بیرون روید گفتید اکنون هنگام سختی سرما است،صبر کن تا سرما بگذرد! تمام این بهانه ها از گرما وسرما برای فرار از جنگ است، اگر از گرما وسرما گریزان باشید، به خدا قسم از شمشیر گریزنده ترید. ای افرادی که به ظاهر مرد هستید ولی مردانگی ندارید!»

روانشناسان توسّل به این عذرهای کودکانه را گواه بر تزلزل خاطر وبی ارادگی می دانند ومعتقدند که چنین افرادی در هیچ زمانی گامی به پیش نمی گذارند، افرادی بی مصرف وعاطل وباطل می گردند، شایسته این افراد همانست که در آیه هشتاد ودوّم فرموده است که بر روزگار سیاه خود بگریند و کمتر بخندند.

(فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللّهِ وَکَرِهُوا أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَقالُوا لا تَنْفِرُوا فِی الحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرّاً لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ) .(1)

«تخلّف کنندگان از جهاد، از مخالفت وجدایی خود از پیامبر خوشحال شدند و از جهاد با مال وجان سرپیچی کردند وبه یکدیگر می گفتند که در هوای گرم کوچ نکنید. بگو آتش دوزخ(که در انتظار آنان است) اگر تعقّل کنند. سخت تر است».

(فَلْیَضْحَکُوا قَلیلاً وَ لْیَبْکُوا کَثِیراً جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ).

(«بگو) کمتر بخندید، بسیار گریه کنید این جزای کارهایی است که انجام داده اید».

(فَإِنْ رَجَعَکَ اللّهُ إِلی طائِفَة مِنْهُمْ فَاسْتَأْذنُوکَ لِلْخُروجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِیَ أَبَداً وَلَنْ تُقاتِلُوا مَعِیَ عَدُوّاً إِنَّکُمْ رَضِیتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّة فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفِینَ) .(2)

«هرگاه خدا تو را به سوی گروهی از آنها باز گردانید و از تو خواستند (که در جنگهای آینده) شرکت کنند( وبه سوی جبهه جنگ) بیرون آیند بگو هرگز (حق ندارید) با ما بیرون آمده وبا دشمنان ما بجنگید. زیرا شما در مرتبه اوّل به تخلّف تن دادید. باز هم با متخلّفان بمانید».

افرادی که از شرکت در جهاد معافند

در کتابهای فقهی، افراد معاف از شرکت در جهاد کاملاً بیان شده است ولی در این سوره در طیّ آیه های 91_ 92 نام چند گروه به میان آمده است، یعنی افراد ضعیف که توانایی مزاجی ندارند وبیماران، وبی بضاعتان _ به شرط اینکه در غیاب

ص : 86

پیامبر اخلاص ورزند وفساد ایجاد نکنند چنانکه جمله (إِذا نَصحوا للّه ورسوله) کاملاً این مطلب را روشن می کند_ استثنا شده اند ولی تعداد کسانی که جهاد بر آنها مشروع یا لازم نیست بیش از اینهاست. از آنجا که بیان تمام این دسته ها مورد لزوم نبوده در این سوره فقط به ذکر گروههای یاد شده اکتفا شده است چنانکه می فرماید:

(وَ جاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الأَعْرابِ لِیُؤْذَنَ لَهُمْ وَقَعَدَ الَّذِینَ کَذَبُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ سَیُصِیبُ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).(1)

«جمعی از بادیه نشینهای معذور آمدند تا به آنها اذن داده شود( در جهاد شرکت نکنند) ولی کسانی که به خدا ورسول او دروغ گفته بودند در خانه های خود نشستند. وبه زودی عذاب دردناکی به افرادی از آنها که کافر شده اند خواهد رسید».

(لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی الْمَرضی وَ لا عَلَی الَّذِینَ لا یَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا للّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَی الْمُحْسِنینَ مِنْ سَبِیل وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ) .(2)

«بر افراد ضعیف، مریض وبی بضاعت(در ترک جهاد) اشکالی نیست به شرط اینکه نسبت به خدا ورسول او اخلاص ورزند(در این صورت آنها نیکوکارند) وبر نیکوکاران ایرادی نیست خدا آمرزنده ورحیم است».

(وَلا عَلَی الَّذِینَ إِذا ما أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوْا وَأَعْیُنُهُمْ تَفیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلاّ یَجِدُوا ما یُنْفِقُونَ).(3)

«وهمچنین بر افرادی که پیش تو آمدند تا مرکبی در اختیار آنها بگذاری. تو گفتی مرکبی که شما را بر آن سوار کنم ندارم وآنها از غم اینکه وسیله ای برای آنها نبود که در راه خدا صرف کنند با چشم اشگبار از پیش تو برگشتند (ایرادی نیست)».

ص : 87

(إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَ هُمْ أَغْنِیاءُ رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طَبَعَ اللّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَعْلَمُونَ).(1)

«اشکال بر آن ثروتمندانی است که از تو اذن می گیرند(که در جهاد شرکت نکنند) وراضی شدند که در ردیف معذوران باشند، خدا بر قلوب آنها مهر (غفلت) زده لذا چیزی درک نمی کنند».

ایشان مهربان است».

(وَعَلَی الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا حَتّی إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّواأَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللّهِ إِلاّ إِلَیْهِ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِم لِیَتُوبُوا إِنَّ اللّهَ هُوَ التَّوّابُُ الرَّحیمُ).(1)

«همچنین رحمت خود را بر آن سه نفری نازل نمود که از لشکر اسلام بازماندند (ودر جهاد شرکت نکردند) تا اینکه (بر اثر قطع رابطه مردم با آنها) زمین با آن وسعت بر آنها تنگ شد وجان آنها در فشار قرار گرفت. دانستند جز خداوند پناهگاهی نیست. خداوند آنها را مشمول رحمت خود قرار داد. تا توبه کنند. خداوند توبه پذیر ورحیم است».

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقینَ) .(2)

«ای ایمان آورندگان، از خداوند بپرهیزید وبا راستگویان باشید».

روزی که پیامبر (صلی الله علیه وآله) بسیج عمومی را اعلام کرد، سه نفر از مسلمانان حقیقی به نامهای «هلال» ، «کعب»، «مراره» از شرکت در این جهاد مقدّس که اساس اسلام را تهدید می کرد امتناع کردند و این جهاد طوری بود که اگر مسلمانان به موقع برای دفاع، قیام نمی کردند چه بسا با یک حمله ناگهانی تمام زحمات پیامبر ومسلمانان در طول بیست ودو سال نقش بر آب می شد. این سه نفر از پیامبر (صلی الله علیه وآله) معذرت طلبیدند که اکنون موقع رسیدن خرما وفصل جمع آوری محصول است ونیز افزودند که ما در ظرف چند روز کارهای خود را روبراه می کنیم وبلافاصله خود را به ارتش اسلام می رسانیم.

ناگفته پیداست، پوزش آنها منطقی نبود هرگز این گونه عذرها در لحظه ای که اساس مذهب در خطر افتاده است پذیرفته نیست. مال دنیا وثروت دنیا در صورتی

ص : 89

لذت بخش است که استقلال ملّت محفوظ بماند و اسارت سایه شوم خود را بر سر آنها نیافکند. ملّتی که به موقع دست به جهاد نزنند وبه خاطر چند خروار گندم وجو وخرما دست روی دست بگذارند وجاده را برای ورود دشمن وحمله ناگهانی او بازگذارند. هرگز در آینده از استقلال مالی واقتصادی برخوردار نخواهند شد.

عقل وخرد می گوید در چنین مواقع باید از محصول وخرما و تمام درآمد یکسال چشم پوشید ودر سایه استقلال سیاسی به استقلال اقتصادی نیز رسید. ولی متأسفانه خرد آنها این حقیقت را درک نکرد. سود موقت را بر سود دایم مقدّم داشتند.

حبّ دنیا چنان دامنگیر اینها شد که برای حرکت خود به جبهه امروز و فردا کردند که ناگهان خبر مراجعت موفقیت آمیز پیامبر (صلی الله علیه وآله) در مدینه پیچید. این سه نفر از کرده خود آنچنان پشیمان بودند که حد نداشت. برای جبران به استقبال رسول خدا رفتند و سلام عرض کردند وتبریک گفتند. ولی پیامبر (صلی الله علیه وآله) اعتنایی نکرد وپس از ورود به مدینه تصمیم خطرناکی در باره آنها گرفت ودستور داد که مسلمانان همه گونه روابط خود را با آنان قطع کنند. زنان آنها حضور پیامبر (صلی الله علیه وآله) آمدند و گفتند: ای پیامبر خدا آیا ما نیز در این باره تکلیف ووظیفه ای داریم؟ فرمود آری، لازم است در خانه های آنها بمانید، امّا با آنان همبستر نشوید.

اعتصاب عمومی در حقّ سه نفر اعلام گردید. نخستین مبارزه منفی در اسلام به مرحله اجرا گذارده شد. سیاست خردمندانه پیامبر (صلی الله علیه وآله) که جزء لاینفک آیین او بود، نقش عجیبی داشت تجارت وبازار متخلّفان از جهاد، راکد ماند. اجناس آنها بفروش نرسید نزدیکترین افراد آنها از سخن گفتن با آنها امتناع کردند وبه تعبیر قرآن: (ضاقَتْ عََلَیْهِمُ الأَرْضُ بِما رَحُبَتْ)، سرزمین پهناور مدینه برای آنها مانند قفس گردید. روح وروان آنان در فشار سختی قرار گرفت چنان که می فرماید:(وَضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ) .

این سه نفر به حکم خرد باکمال فراست فهمیدند در محیط اسلامی،، زندگی

ص : 90

جز با پیوستن به صفوف مسلمانان، امکان ندارد، در میان اکثریت تعداد اقلیت ناچیز نمی تواند زندگی کند، شاید منظور از جمله (وَظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللّهِ إِلاّإِلَیْهِ)«دانستند که پناهگاهی جز خدا نیست» یک معنای وسیعی است که این مطلب را نیز شامل است. یعنی برای ایمان آنها دو انگیزه بود. یکی فطرت و وجدان، که آنان را به سوی ایمان وتوبه می کشانید، دیگری حسابهای اجتماعی، منهای حساب ایمان، زیرا آنان دیدند که با این وضع زندگی برای آنها بسیار مشکل خواهد بود. ناچار تسلیم حق وحقیقت گردیدند.

ما دایره اجرای این سیاست اسلامی را کوچکتر می گیریم، روی سخن با یک عدّه مسلمان است که سراسر اجتماع ما را فرا گرفته است، در فامیل همه ما افرادی پیدا می شوند که عملاً به احکام دین ما از خود بی اعتنایی نشان می دهند تکلیف ما با چنین افراد چیست؟

آیا لازم نیست پس از تذکرات مفید وسودمند و اعتراضات زبانی، روابط خود را با آنها محدودتر کنیم؟! وروی خوش به کسانی که از نصایح مشفقانه ما پند نمی گیرند، نشان ندهیم، تا لااقل از این راه آنها را به سوی ترک گناه وپیروی از تعالیم عالیه اسلام بکشانیم.البته این قسم امر به معروف ویا مبارزه با فساد پس از طیّ مراحلی است که اگر آن مراحل در باره شخص آلوده مؤثّر واقع نشد، در این هنگام باید دست به مبارزه منفی به صورت اعتصاب زد، در این جا برای تکمیل مطلب به نقل یک حدیث اکتفا می کنیم.

«أدنی الانکار أن تلقی أهل المعاصی بوجوه مکفهرّة».(1)

امیر مؤمنان می فرماید:«کمترین مرتبه امر به معروف ونهی از منکر این است که مردم مسلمان با مردم مسلمان گنهکار با چهره های درهم کشیده روبرو شوند».

مستقیم گرمی هوا ورسیدن میوه ها بود، واین مطلب یک امر طبیعی است که در طبقات مختلف بوجود می آید.

بنابراین مقصود از جمله (تابَ اللّهُ) چنانکه لغت گواهی می دهد مشمول رحمت قرار دادن است، لغت می گوید:«تابَ عَلَیْهِ = رَجَعَ إلَیهِ بِالرَّحمَةِ»و هرگز چنین تعبیری بر صدور گناه دلالت نمی کند.

وتخلّف آن سه نفر اگر چه جنبه مخالفت داشت وجمله (وَعَلَی الثَّلاثَةِ) نیز عطف بر (عَلَی النَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرینَ)است، ولی با این وجه، دلیل بر صدور معصیت از نبی ویاران با وفای او که در لحظه های سخت از او پیروی کرده اند نمی شود زیرا در خود آیه صد وهفده که متعرض حال پیامبر واصحاب او است گواه محکم بر عدم صدور معصیت موجود است و اتحاد سیاق و عطف کردن جمله (وَعَلَی الثَّلاثَةِ) بر جمله (وَ عَلَی النَّبِیِّ) گواه بر اتحاد از نظر مضمون نیست.

***

ص : 93

از هجرت تا رحلت

16

14_ (وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً).(انسان/8)

برخی از مصادر تاریخی شیعه اضافه می کند که آن حضرت آیه مربوط(1) به اهل کتاب را، که در آن همگی به پرستش خدای یگانه دعوت شده اند نیز نوشت.

نمایندگان پیامبر وارد نجران شده، نامه پیامبر (صلی الله علیه وآله) را به اسقف دادند، وی نامه را با دقّت هرچه تمامتر خواند وبرای تصمیم، شورایی مرکّب از شخصیتهای بارز مذهبی وغیر مذهبی تشکیل داد، یکی از افراد طرف مشورت «شرحبیل» بود که به عقل ودرایت وکاردانی معروف بود وی در پاسخ «اسقف» اظهار نمود که اطلاعات من در مسائل مذهبی بسیار ناچیز است، بنابراین من حقّ ابراز نظر ندارم و اگر در غیر این موضوع با من وارد شور شوید، من می توانم راه حلهایی در اختیار شما بگذارم.

امّا ناچارم مطلبی را تذکر دهم وآن این که ما مکرّر از پیشوایان مذهبی خود شنیده ایم که روزی منصب نبوت از نسل اسحاق به فرزندان «اسماعیل» انتقال خواهد یافت، هیچ بعید نیست که محمّد از اولاد اسماعیل است همان پیغمبر موعود باشد.

شورا نظر داد که گروهی به عنوان «هیئت نمایندگان نجران» به مدینه بروند، تا از نزدیک با محمّد(صلی الله علیه وآله)تماس گرفته دلائل نبوت او را مورد بررسی قرار دهند.

شصت تن از زبده ترین وداناترین مردم نجران انتخاب گردیدند، که در رأس آنان سه تن پیشوای مذهبی قرار داشت.

1_ «ابوحارثة بن علقمه» اسقف اعظم نجران که نماینده رسمی کلیساهای روم در حجاز بود.

2_ «عبدُ المسیح» رئیس هیئت نمایندگی که به عقل وتدبیر وکاردانی معروفیت داشت.

ص : 97

3_ «ایهم» که فرد کهنسال وشخصیت محترم ملّت نجران بشمار می رفت.(1)

هیئت نمایندگی، هنگام عصر در حالی که لباس های تجملی ابریشمی بر تن، وانگشترهای طلا بر دست وصلیبها بر گردن داشتند وارد مسجد شده به پیامبر (صلی الله علیه وآله)سلام کردند ولی وضع زننده ونامناسب آنان آن هم در مسجد، پیامبر (صلی الله علیه وآله) را سخت ناراحت نمود. آنان احساس کردند که پیامبر(صلی الله علیه وآله) از آنان ناراحت شده است امّا علّت ناراحتی را ندانستند که چیست. فوراً با عثمان بن عفان وعبدالرحمان بن عوف که سابقه آشنایی با آنان داشتند، تماس گرفتند وجریان را به آنها گفتند آنها اظهار داشتند که حلّ این گره به دست علی بن ابی طالب است، آنان به امیرمؤمنان مراجعه کردند علی (علیه السلام) در پاسخ آنها چنین گفت:«شما باید لباسهای خود را تغییر دهید، وبا وضع ساده بدون زر وزیور به حضور حضرت بیایید، در این صورت مورد احترام وتکریم قرار خواهید گرفت.

نمایندگان نجران با لباس ساده بدون انگشتر طلا، شرفیاب محضر پیامبر (صلی الله علیه وآله) شده وسلام کردند، پیامبر (صلی الله علیه وآله) با احترام خاص، پاسخ سلام آنان را داد وبرخی از هدایایی را که برای وی آورده بودند پذیرفت.

نمایندگان پیش از آن که وارد مذاکره شوند ، اظهار کردند که وقت نماز آنان رسیده است، پیامبر اجازه داد که نمازهای خود را در مسجد مدینه بخوانند و آنان در حالی که رو به مشرق ایستاده بودند، نمازشان را خواندند.(2)

و سرگذشت مباهله را دقیقتر و جامعتر و مبسوطتر از دیگران نقل کرده است. وی تمام خصوصیات مباهله را از آغاز تا پایان از کتاب «مباهله» محمّد بن عبدالمطلب شیبانی، وکتاب «عمل ذی الحجه» حسن بن اسماعیل نقل کرده است(1) ولی نقل تمام جزئیات این واقعه بزرگ تاریخی که متأسفانه برخی از سیره نویسان حتی در اشاره به آن کوتاهی نموده اند، از حوصله این کتاب خارج است و فقط گوشه ای از مذاکرات آنان را که «حلبی» در سیره خود آورده است در اینجا ذکر می نماییم.(2)

پیامبر (صلی الله علیه وآله): «من شما را به آیین توحید وپرستش خدای یگانه وتسلیم در برابر اوامر او دعوت می کنم سپس آیاتی چند از قرآن برای آنان خواند».

_ نمایندگان نجران:اگر منظور از اسلام ایمان به خدای جهان است ما قبلاً به او ایمان آورده وبه احکام وی عمل می نماییم.

_ پیامبر(صلی الله علیه وآله): «اسلام علایمی دارد وبرخی از اعمال شما حاکی است که به اسلام واقعی نگرویده اید چگونه می گویید که خدای یگانه را پرستش می کنید، در صورتی که شماها صلیب را می پرستید و از خوردن گوشت خوک پرهیز نمی کنید وبرای خدا فرزند معتقدید؟».

_ نمایندگان نجران: ما او را خدا می دانیم زیرا او مردگان را زنده کرد وبیماران را شفا بخشید و از گل پرندگانی ساخت وآنها را بپرواز در آورد وتمام این اعمال، حاکی است که او خدا است.

_ پیامبر(صلی الله علیه وآله): نه ، او بنده خدا ومخلوق خدا است که او را در رحم مریم قرار داد واین قدرت وتوانایی را خدا به او داده بود».

_ یک نفر از نمایندگان: آری او فرزند خدا است زیرا مادر او مریم، بدون این

ص : 99

که با کسی ازدواج کند او را به دنیا آورد، پس ناچار باید او همان خدای جهان باشد.

_ پیامبر (صلی الله علیه وآله): (فرشته وحی در این موقع نازل گردید وبه پیامبر گفت که به آنان بگوید) :وضع حضرت عیسی از این نظر مانند حضرت آدم است که او را با قدرت بی پایان خود، بدون این که دارای پدری ومادری باشد از خاک آفرید(1) واگر نداشتن پدر گواه بر این باشد که او فرزند خدا است پس حضرت آدم برای این منصب شایسته تر است زیرا او نه پدر داشت ونه مادر».

_ نمایندگان نجران: گفتگوهای شما ما را قانع نمی کند، راه این است که در وقت معیّنی با یکدیگر مباهله کنیم وبر دروغگو نفرین بفرستیم و از خداوند بخواهیم دروغگو را هلاک ونابود کند.(2)

در این موقع پیک وحی نازل گردید وآیه مباهله را آورد و پیامبر (صلی الله علیه وآله) را مأمور ساخت تا با کسانی که با او به مجادله ومحاجه برمی خیزند وزیر بار حق نمی روند، به مباهله برخیزد وطرفین از خداوند بخواهند که افراد دروغگو را از رحمت خود دور سازد. آیه مباهله:

(فَمَنْ حاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جائَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَأَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَأَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللّهِ عَلَی الْکاذِبینَ).(3)

«هرکس پس از روشن شدن جریان با تو مجادله بکند بگو بیایید فرزندان و زنان ونزدیکان خود را گرد آوریم ولابه کنیم وبنالیم ولعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم».

ص : 100

طرفین به فیصله دادن مسئله از طریق مباهله آماده شدند، وقرار شد که فردای آن روز همگی برای مباهله حاضر وآماده شودند.

وقت مباهله فرا رسید. قبلاً پیامبر (صلی الله علیه وآله) و هیئت نمایندگی «نجران» توافق کرده بودند که مراسم مباهله در نقطه ای خارج از شهر مدینه در دامنه صحرا انجام بگیرد پیامبر(صلی الله علیه وآله) از میان مسلمانان وبستگان زیاد خود فقط چهار نفر را انتخاب کرد که در این حادثه تاریخی شرکت نمایند، واین چهار تن جز علی بن ابی طالب (علیه السلام)وفاطمه(علیها السلام)دختر پیامبر وحسن و حسین(علیهما السلام)کس دیگری نبود زیرا در میان مسلمانان نفوسی پاکتر، وایمانی استوارتر از نفوس وایمان این چهار تن، وجود نداشت.

پیامبر(صلی الله علیه وآله) فاصله منزل ونقطه ای را که قرار بود در آنجا مراسم مباهله انجام بگیرد با وضع خاصی طی نمود، او در حالی که حضرت حسین (علیه السلام) را در آغوش(1) ودست حضرت حسن (علیه السلام) را در دست داشت وفاطمه(علیها السلام)بدنبال آن حضرت وعلیبن ابی طالب (علیه السلام)پشت سر وی حرکت می کردند گام به میدان مباهله نهاد وپیش از ورود به میدان مباهله به همراهان خود گفت:«من هر موقع دعا کردم شما دعای مرا با گفتن آمین بدرقه کنید».

سران هیئت نمایندگان نجران پیش از آن که با پیامبر روبرو شوند به یکدیگر می گفتند هرگاه دیدید که «محمد» افسران وسربازان خود را به میدان مباهله آورد، وشکوه مادی وقدرت ظاهری خود را نشان ما داد در این صورت وی یک فرد غیر صادق بوده واعتمادی به نبوت خود ندارد ولی اگر او با فرزندان وجگر گوشه های خود به «مباهله» بیاید وبا یک وضع وارسته از هر نوع جلال وجبروت مادی، رو به درگاه الهی گذارد، پیداست که او یک پیامبر راستگو است وبه قدری به خود ایمان واعتقاد دارد که نه تنها حاضر است خود را در معرض نابودی قرار دهد بلکه با جرأت

ص : 101

هرچه تمامتر حاضر است عزیزترین وگرامی ترین افراد نزدیک خود را در معرض فنا ونابودی واقع سازد.

هنوز سران هیئت نمایندگی در این گفتگو بودند، که ناگهان قیافه نورانی پیامبر (صلی الله علیه وآله) با چهار تن دیگر که سه تن از آنها شاخه های شجره وجود او بودند برای مسیحیان نجران نمایان گردیدند و همگی با حالت بهت زده وتحیّر به چهره یکدیگر نگاه کردند و از این که او جگرگوشه های معصوم وبی گناه ویگانه دختر ویادگار خود را به صحنه مباهله آورده است، انگشت تعجّب به دندان گرفتند و همگی گفتند که این مرد به دعوت ودعای خود اعتقاد راسخ دارد وگرنه یک فرد مردّد، عزیزان خود را در معرض بلای آسمانی وعذاب الهی قرار نمی دهد.

اسقف نجران گفت:«من چهره هایی را می بینم که هرگاه دست به دعا بلند کنند و از درگاه الهی بخواهند که بزرگترین کوهها را از جای بکند، فوراً کنده می شود وهرگز صحیح نیست ما با این قیافه های نورانی وبا این افراد با فضیلت، مباهله نماییم، زیرا بعید نیست که همه ما نابود شویم، وممکن است دامنه عذاب گسترش پیدا کند، وهمه مسیحیان جهان را بگیرد ودر روی زمین یک مسیحی باقی نماند».

می شد».

از عایشه نقل شده است روز مباهله پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله)چهارتن همراهان خود را زیر عبای مشکی رنگی وارد کرد و این قسمت از آیه23 سوره احزاب را تلاوت نمود:

(إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) .

سپس زمخشری وارد بیان نکات آیه مباهله شده ودر پایان بحث می نویسد:«سرگذشت مباهله ومفاد این آیه بزرگترین گواه بر فضیلت اصحاب کساء بوده وسندی زنده بر حقانیت آیین اسلام است».(1)

حالا از هر نوع رباخواری خودداری کنند ودر غیر این صورت ذمّه محمّد از آنان برئ بوده وتعهدی در برابر آنان نخواهد داشت».(1)

این نامه روی پوست سرخی نوشته شد و دو نفر از یاران پیامبر به عنوان گواه زیر آن را امضاء نمودند وسرانجام پیامبر (صلی الله علیه وآله)نامه را مهر نمود وبه سران هیئت داد این صلحنامه که به طور اجمال آن را در اینجا آوردیم نمودیم از شدّت عدالت ودادگستری رهبری عالیقدر اسلام حکایت کرده ومی رساند که حکومت اسلامی بسان دولتهای زورمند جهان نبوده که از ضعف وبیچارگی طرف سوء استفاده کند و مالیات های سنگین را بر آنها تحمیل نماید بلکه در تمام لحظات روح مسالمت آمیز دادگری واصول انسانی را در نظر گرفته گام از آن فراتر ننهاد.

نابود خواهد گردید. از این جهت، در آغاز آیه می فرماید:

(فَمَنْ حاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ) :«اگر کسی با تو به محاجّه واحتجاج برخاست ، پس از آن که حقیقت بر تو معلوم وروشن گردیده است، بگو...».

2_ او به اندازه ای به گفتار وعقیده خود اطمینان داشت که حاضر شده است که جان فرزندان وزنان ومردان خود را به مخاطره افکند از این جهت نه تنها شخصاً در این مراسم شرکت می کند بلکه عزیزان خود را نیز می آورد.

3_ صریح آیه این است که ملاعنه باید با حضور سه گروه انجام گیرد: 1_طرفین فرزندان خود را بیاورند.(أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ). 2_ زنان خود را بیاورند:(نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ). 3_ کسانی که به منزله جان آنها محسوب می شوند:(أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ)ودر حقیقت پیشنهاد می کند که طرفین ذکوراً واناثاً برای مباهله حاضر شوند.

4_ از این که طرفین زنان وفرزندان ومردان خود را برای مباهله می آورند، می توان نتیجه گرفت که طرف مباهله، تنها پیامبر نبود، زیرا دیگر جهت نداشت نامی از فرزند و زن ومرد و...ببرد.

گواه دیگر بر این که آنان نیز طرف مباهله بودند، لفظ (عَلَی الْکاذِبینَ) است زیرا این لفظ حاکی است که هرکدام از طرفین طرف مقابل را «دروغگوهایی» می اندیشیدند واگر طرف مباهله، یک نفر بود، در این صورت باید به جای جمله (عَلَی الْکاذِبینَ)بفرماید«عَلَی الکاذِبِ» واین خود گواه بر این است که همراهان طرفین نیز شریک مباهله وجزء دعاکنندگان بودند.

5_ با این که آیه در باره فرزندان وزنان ومردان به طور کلی سخن گفته ولی از این که پیامبر تنها با حسنین ودختر خود فاطمه وعلی، گام در میدان مباهله نهاد، می توان نتیجه گرفت که از این سه گروه تنها این چهار نفر را برای شرکت در مراسم

ص : 105

صالح تشخیص داد واگر فرد ویا افراد دیگری نیز صلاحیت شرکت داشتند، جا داشت از میان کودکان مسلمان مدینه و زنان وهمسران خویش، وصحابه ویاران خود از هر یک سه نفر بیاورند تا لفظ جمع «أَبْناءِ»، «نِساء»، «أَنْفُس» در باره آنان محقّق گردد، ولی پیامبر از میان «أَبْناء» دو نفر و«نِساء» یک نفر و «أَنْفُسَنا» یک نفر انتخاب کرد واین خود گواه بر این است که جز این چهار نفر دیگران شایستگی نداشتند.

6_ نکته دیگر در لفظ «أَنْفُسَنا» است وآن اینکه فردی که مصداق این لفظ است باید از نظر کمالات وصفات نفسانی به حدّی برسد که بتوان او را «نَفْسُ النَبِیّ» شمرد، البته هرگز نمی توان گفت که آنچه پیامبر (صلی الله علیه وآله)از مناصب ومقامات دارا بود علی نیز داشت بلکه مقصود صفات وکمالات معنوی است که شخصیت انسان وعظمت او در پیشگاه خدا به آن بستگی دارد. باید توجه نمود که هرگز نمی توان احتمال داد که مقصود از «أَنْفُسَنا» خود پیامبر است زیرا که اگر در الفاظ وجمله های آیه دقّت کنیم خواهیم دید که این لفظ مفعول «ندع» است وبه طور مسلّم داعی باید، غیر از مدعو باشد ومعنی ندارد که انسان خودش را بخواند.

خلاصه، الفاظ ومفردات آیه حاکی است که همراهان پیامبر در چه درجه ای از فضیلت قرار داشتند زیرا در این آیه علاوه بر این که حسن وحسین را فرزندان خود وفاطمه را یگانه زن منتسب به خاندان خویش خوانده است، از شخص علی(علیه السلام) به عنوان «أَنْفُسَنا» تعبیر کرده است و آن شخصیت عظیم جهان انسانی را بمنزله جان پیامبر دانسته است چه فضیلتی بالاتر از این که یک شخص از نظر معنویت و فضیلت به درجه ای برسد که خداوند بزرگ او را به منزله جان و روح پیامبر بخواند.آیا این آیه گواه برتری امیرمؤمنان بر تمام مسلمانان جهان نیست؟

از روایاتی که از پیشوایان مذهبی ما وارد شده است استفاده می شود که موضوع مباهله اختصاص به پیامبر نداشته وهر فرد مسلمانی در مسائل مذهبی می تواند با مخالفان خود به مباهله برخیزد و طرز مباهله ودعای آن در کتابهای حدیث

ص : 106

وارد شده است. برای اطلاع بیشتر به کتاب «نورُ الثّقلین»(1) مراجعه بفرمایید.

در رساله حضرت استاد علاّمه طباطبائی چنین می خوانیم:«مباهله یکی از معجزات باقی اسلام است وهر فرد با ایمانی به پیروی از نخستین پیشوای اسلام می تواند در راه اثبات حقیقتی از حقایق اسلام با مخالفین خود به مباهله بپردازد وازخداوند جهان درخواست کند که طرف مخالف، را کیفر بدهد ومحکوم سازد».(2)

قرار داد ورو به هیئت نمایندگی نجران کرد وگفت:

«هؤُلاءِ أَبْنائُنا وَ أَنْفُسُنا وَ نِساءُنا فََهَلُمُّوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلَ لَعْنَةَ اللّهِ عَلَی الْکاذِبینَ».(1)

«اینان فرزندان وزنان وکسانی که مانند من هستند، شما نیز کسانیکه همانند شمایند وفرزندانتان وزنان خود را بیاورید تا مباهله کنیم ولعنت خدا را بر گروه دروغگویان بفرستیم».

3_ ثعلبی در تفسیر خود می نویسد: «هنگامی که پیامبر وارد صحنه مباهله شد حسین را در آغوش داشت ودست حسن را گرفته بود، ودخت گرامی او فاطمه پشت سر پیامبر وعلی نیز پشت سر فاطمه گام برمی داشتند در این موقع اسقف نجران گفت:

«یا مَعْشَرَ النَّصاری إِنّی لأَری وُجُوهاً لَو سَأَلُوا اللّهَ أَنْ یُزِیلَ جَبَلاً مِنْ مَکانِهِ لأَزالَهُ فَلا تَبْتَهِلُوا فَتُهْلِکُوا».(2)

«همکیشان من! من چهره های معصومی را مشاهد ه می کنم که اگر از خداوند بخواهند که کوهی را از بیخ بکند، خدا دعای آنان را مستجاب می کند هرگز مباهله نکنید زیرا نابود می شوید».

4_ «زَمَخشری» در کشّاف پس از نقل جمله های ثعلبی می گوید: اُسقفِ نَجران افزود به خدائی که جان من در دست او است نابودی اهل نجران نزدیک شده است اگر مباهله کنید لباس انسانیت از بدن شما کنده می شود وبه صورت حیوانات مسخ شده در می آیید وصحرا برای شما کانونی از آتش می گردد خداوند ریشه مسیحیان نجران را می کند.(3)

ص : 108

5_«ابن حجر» از محدّث معروف عصر خود «دارقُطْنی» نقل می کند که امیرمؤمنان روز شورایِ عمر، برای برتری خود بر اعضای شورا با آیه مباهله احتجاج کرد وگفت: آیا در میان شما کسی هست که پیوند خویشاوندی وی با پیامبر از من نزدیک تر باشد او را که جان ونفس خود وفرزندان او را فرزندان خود وزن او را زنان خود معرفی کند، همه اعضای شورا به تصدیق علی (علیه السلام)برخاسته وگفتند:نه هرگز جز تو کسی را به این خصوصیت سراغ نداریم.(1)

***

در پایان از تذکر نکته ای ناگزیریم وآن این که برای شناسایی مقام وموقعیت امیرمؤمنان (علیه السلام) لازم است راه دیگری نیز در پیش گرفته شود وآن مقایسه صفاتی است که قرآن برای پیامبران پیشین یادآور شده. با صفاتی که این کتاب آسمانی، خاندان رسالت وبالأخص امیرمؤمنان را با آن صفات معرفی نموده است.در این مقایسه که یک نوع بحث ابتکاری است می توان به قلّه هایی از فضائل دست یافت که تاکنون بر ما مخفی وپنهان مانده است .

ما این مقایسه را در این جا به صورت بسیار فشرده انجام می دهیم وپیش از آن یاد آور می شویم که این مقایسه را مرحوم محقّق طوسی در رساله بسیار کوچک خود انجام داده است.

1_ قرآن حضرت نوح را با صفت شکور(سپاسگزار) یادکرده می فرماید:

(إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُوراً) : «او بنده سپاسگزاری بود».(2)

ولی قرآن علی (علیه السلام) را با صفت «مشکور» خوانده ومی فرماید:

(إِنَّ هذا کانَ لَکُمْ جَزاءً وَ کانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُوراً) .(3)

ص : 109

«این است پاداش شما وکوشش شما پسندیده است».

اگر حضرت نوح بنده شاکر خدا وتقدیر کننده نعمت های او بود ولی سعی وکوشش امام مورد تقدیر وپسند الهی است وتفاوت این دو بسیار روشن است. در یکی نوح شکرگزار است. در دوّمی، از سعی وکوشش امام تقدیر می شود.

2_ ابراهیم از نظر قرآن یک فرد وفادار به پیمان است آنجا که می فرماید:(وَ إِبْراهیمَ الَّذی وَفّی) : «ابراهیمی که به پیمان خود وفا کرد».(1)

وقرآن علی (علیه السلام) را نیز با این صفت یاد کرده است چنانکه می فرماید: (یُوفُونَ بِالنَّذرِ) :«به نذر وپیمان خود وفادارند»، از این نظر با هم یک نوع تشابه دارند.(2)

3_ قرآن فرزندان ابراهیم را با داشتن ملک وفرمانروایی بزرگ، توصیف می فرماید:

(وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً) : «به فرزندان ابراهیم فرمانروایی بزرگ دادیم»(3)

قرآن علی را نیز با این صفت توصیف کرده ومی فرماید:

(وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیراً) .(4)

«اگر بنگری، در آن جا فرمانروایی بزرگ می بینی».

درست است که فرزندان ابراهیم ودر رأس آنان سلیمان دارای ملک بزرگ بودند امام علی (علیه السلام) نیز به تصریح قرآن دارای ملک کبیر است. امّا میان این دو ملک وفرمانروایی تفاوت از زمین تا آسمان است، آن یکی مربوط به دنیا است این دیگری مربوط به سرای دیگر است.

ص : 110

4_ قرآن ایّوب را به عنوان یک بنده صابر وبردبار معرّفی می کند ومی فرماید:

(إِنّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ) .(1)

«ما او را صابر وشکیبا یافتیم، چه نیکو بنده ای است ».

قرآن علی (علیه السلام) را نیز با صفت شکیبایی توصیف کرده می فرماید:

(وَجَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً) .(2)

«در برابر صبر وبردباری که داشتند آنان را با بهشت ولباس دیبا پاداش می دهد».

5_ اگر خداوند نماز وزکات را به عیسی سفارش کرده چنانکه می فرماید:

(وَأَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیّاً) . (3)

«نماز وزکات را تا زنده ام به من سفارش کرده است. ومقصود از سفارش این است که تا زنده است نماز بگزارد وزکات بدهد».

قرآن نیز علی(علیه السلام) را یک فرد نماز گزار وزکات دهنده که به مورد سفارش حضرت مسیح عمل می کرد معرفی می کند ومی فرماید:

(الَّذِینَ یُقِیمونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکوةَ وَ هُمْ راکِعُونَ) .(4)

«آنان که نماز می گزارند وزکات می دهند در حالی که در رکوعند».

این آیه به اتّفاق بسیاری از مفسّران ومحدّثان اسلامی در باره امام علی (علیه السلام) نازل شده است که انگشتری خود را در حال رکوع به عنوان صدقه داد.

6_ قرآن فرشتگان را به صفت خداترسی معرّفی می کند ومی فرماید:

ص : 111

(یَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ) .(1)

«از عذاب پروردگار خود که بر آنان فائق است می ترسند وآنچه را دستور دارند به جا می آورند».

قرآن سیمای امام را با صفت خداترسی نیز، ترسیم کرده ومی فرماید:

(وَیَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً) .(2)

«از روزی که شرّ آن آشکار وانکار ناپذیر است می ترسند».

7_ خداوند خود را در قرآن چنین توصیف می کند:

(فاطِرِ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ وَ هُوَ یُطْعِمُ وَ لا یُطْعَمُ) .(3)

«آفریدگار آسمانها وزمین او است که اطعام می کند ولی اطعام نمی شود».

بنابراین یکی از صفات خدا این است که او اطعام کننده است.

اتّفاقاً قرآن امام را با صفت اطعام کننده بینوا ویتیم واسیر یعنی مظهر یکی از صفات الهی معرفی می کند آنجا که می فرماید:

(وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً) .(4)

«غذا را با آن که به آن احتیاج دارند به مستمند ویتیم واسیر می دهند».

در این ترسیم کوتاه ورهگذری که از امام وخاندان او به عمل آمد موقعیت وقرب معنوی این خاندان به روشنی آشکار می گردد.

ص : 112

از هجرت تا رحلت

17

نُفَصِّلُ الآیاتِ لِقَوْم یَعْلَمُونَ* وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ) .(توبه 7_13)

3_ (أَلا تُقاتِلُونَ قَوماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُکُمْ أَوَّلَ مَرِّة أَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ* قاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللّهُ بِأَیْدِیْکُمْ وَ یُخْزِهِمْ وَ یَنْصُرْکُمْ عَلَیْهِمْ وَ یَشْفِ صُدُورَ قَوْم مُؤْمِنینَ* وَیُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ وَ یَتُوبُ اللّهُ عَلی مَنْ یَشاءُ وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَکیمٌ*أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَکُوا وَلَمّا یَعْلَمِ اللّهُ الَّذینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ لَمْ یَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ وَلا رَسُولِهِ وَ لاَالْمُؤْمِنینَ وَلیجَةً وَ اللّهُ خَبیرٌ بِما تَعمَلُونَ).(توبه/16_13)

پرداختند، آنان را رها کنید زیرا خداوند بخشنده ومهربان است.اگر کسی از مشرکان امان بخواهد به او امان بده، تا کلام خدا را بشنود سپس او را به مأمن وجایگاه خود، برسان (اجازه شنیدن سخن) برای این است که آنان گروه نادانند(شاید با شنیدن سخن خدا متوجه شوند)».

2_ «چگونه مشرکان می توانند با خدا وپیامبران پیمان داشته باشند؟ مگر آن دسته ای که نزدیک «مسجد الحرام» با آنها قراداد بسته اید تا هنگامی که بر «پیمان» خود استوار مانده اند، شما هم استوار بمانید زیرا خدا پرهیزگاران را دوست می دارد.چگونه می توانند پیمان داشته باشند، اگر بر شما دست یابند در باره شماقرابت وپیمان را رعایت نمی کنند(مشرکان) شما را به زبانهای خود راضی می کنند، ولی دلهای آنان (از پذیرفتن گفتار شما) امتناع دارد وبیشتر آنها بدکارانند.(مشرکان) آیات خدا را به بهای کمی فروختند، و از راه خدا برگشتند. حقّا که کار بدی می کردند.در باره هیچ مؤمن ، خویشاندوی و پیمانی را رعایت نمی کنند وآنانند تجاوزکاران.اگر مشرکان توبه کنند ونماز بخوانند وزکات بدهند، برادران دینی شما هستند. وما (این) آیات را برای گروه دانایان شرح می دهیم. اگر(مشرکان) پس از بستن قرارداد، پیمانهای خود را شکستند، وبر دین شما طعنه زدند با پیشوایان کفر نبرد کنید زیرا برای آنها عهد وپیمانی نیست، شاید (از رفتار خود) دست بردارند».

3_ « اگر راستی اهل ایمان هستید چرا با کسانی که پیمانهای خود را شکستند ودر صدد بیرون کردن پیامبر برآمدند ودر ابتدا با شما «دشمنی»آغاز کردند جنگ نمی کنید، آیا از آنها بیم دارید، خداوند سزاوارتر است که از او بترسید.با آنان نبرد کنید (تا) خدا، با دستهای شما آنها را عذاب کند وخوارشان سازد، وشما را بر آنها پیروز گرداند ودلهای گروهی را که مؤمنند، بهبودی بخشد.(تا خدا) خشم دلهای افراد با ایمان را ببرد وبر آنها که می خواهد با رحمت باز گردد وخدا دانا

ص : 115

وحکیم است. مگر فکر می کنید که رها می شوید(ومورد امتحان واقع نمی گردید) وخدا کسانی را که از شما جهاد کرده اند، وجز خدا وپیامبر وافراد با ایمان همرازی اتخاذ نکرده اند، نمی داند(وآشکار نمی سازد) خدا از کارهای شما آگاه است».

آورد، مفاد این آیات قطعنامه ایست از حکومت اسلامی در باره بت پرستان که باید در مدّت چهار ماه، وضع خود را در برابر حکومت توحید، روشن سازند ویکی از دو راه را انتخاب کنند.

جان ومال آنان محترم است وپس از انقضای این مدّت باید وضع خود را روشن کنند اگر دست از شرک وبت پرستی برداشتند بسان مسلمانان دیگر آزاد خواهند بود ودر غیر این صورت جان ومال آنان احترامی نخواهد داشت.

پیامبر (صلی الله علیه وآله) به علی (علیه السلام) فرمود آیات یاد شده را از ابی بکر باز گیر و او را به ادامه سفر با شما یا بازگشت به مدینه مخیّر ساز.

علی حرکت کرد ودر «جحفه» به ابی بکر رسید وپیام پیامبر (صلی الله علیه وآله) را به او ابلاغ نمود وآیات الهی را از او بازگرفت، او را میان بازگشت به مدینه وادامه سفر مخیّر ساخت ابی بکر کمی اندیشید وبازگشت به مدینه را بر ادامه سفر ترجیح داد. وقتی حضور پیامبر رسید به حضرتش عرض کرد:

«أهلتنی لأمر طالَتْ الأعناقُ إلیه، فلما صرتُ ببعضِ الطُرق عزلْتنی مِنْه».

«مرا بر انجام کاری لایق وشایسته شمردی، کاری که گردنها روی شوق وعلاقه به سوی آن کشیده می شد، هر فردی افتخار انجام آن را در دل می پروراند، وقتی مقداری از راه را پیمودم مرا از آن سمت عزل نمودی».

سپس افزود آیا در باره من آیه ای فرود آمد. پیامبر (صلی الله علیه وآله)گفت آیه ای فرود نیامده جز اینکه پیک وحی فرود آمد وگفت: این آیات را خودم ویا کسی که از خاندان من است ابلاغ نماید.

امیرمؤمنان (علیه السلام) وارد مکه گردید وبالای جمره عقبه آیاتی از سوره توبه را تلاوت نمود وپیام های چهارگانه پیامبر را رسانید.

لحن قاطع آیات ودستورهای چهارگانه پیامبر (صلی الله علیه وآله)، دگرگونی عظیمی در اجتماع بت پرستان پدید آورد وهنوز چهار ماه سپری نشده بود که بت پرستی در محیط مکه واطراف آن ریشه کن گردید وهمگی در پوشش اسلام قرار گرفتند.

ص : 118

پس از وقوع حادثه است. تراشیده اند.

محمود الوسی بغدادی (متوفای سال 1270 نویسنده کتاب «روح المعانی)» در تفسیر خود کوشیده است که حادثه عزل ابی بکر را طوری توجیه کند که از مقام وشخصیت ومعنویت وی نکاهد وی می نویسد:

ابی بکر شخص رؤوف ومهربانی بود در حالی که علی مرد شجاع ودلیری بود ولغو پیمان وتهدید مشرکان ومباح شمردن خون آنان بیش از همه به شجاعت وقوّت قلب نیازمند است واین صفت در علی بیش از ابی بکر که به رحمت وشفقت اشتهار داشته موجود بود. از این جهت پیامبر ابی بکر را از ابلاغ چنین پیامی معذور شمرد وعلی را به جای او برگزید.(1) گفتار الوسی جز پیشداوری چیز دیگری نیست واساس آن نادیده گرفتن گفتار پیغمبر (صلی الله علیه وآله)است ، پیامبر (صلی الله علیه وآله)هرگز علّت گزینش مجدّد علی را به گونه ای که الوسی توجیه کرده است تعلیل ننموده بلکه علّت این دگرگونی را چنین بیان نمود که من مأمورم این آیات را یا خودم برسانم ویا کسی که از اهل بیت من است برساند، اگر علت این دگرگونی ناسازگاری روحیات ابی بکر با ابلاغ این آیات بود، جا داشت که پیامبر (صلی الله علیه وآله)چنین سخن نگوید بلکه آن را از راه رأفت وشفقت ابی بکر وشجاعت وقوّت قلب علی (علیه السلام) مدلّل نماید.

الوسی در این توجیه آنچنان تعصب بخرج داده است که برای حفظ مقام وموقعیت ابی بکر ناخودآگاه از عظمت پیامبر کاسته است زیرا لازمه گفتار او این است که پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) نیز شایسته ابلاغ این آیات نیز نباشد زیرا اگر شفقت ومهربانی ابی بکر مانع گردید پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله)نیز مظهر اعلای رحمت وشفقت ورأفت ومهربانی وبه گفته قرآن رحمة للعالمین است. پس باید او نیز صلاحیت ابلاغ این پیام را نداشته باشد در صورتی که پیامبر (صلی الله علیه وآله)خود را شایسته این کار می دانست وفرمود: خدایم گفته است «لا یؤدیها إلاّ أنت أو رجل منک»:«جز تو یا مردی که از خاندان تو است کسی حقّ ابلاغ آن را ندارد».

ص : 120

بکشد نه تنها چنین چیزی در تاریخ اسلام وجود ندارد، بلکه نصوصی که در تاریخ اسلام موجود است حاکی از فرار او در نبرد خیبر است واتّفاقاً خود همین مؤلّف در بخش «نبرد خیبر» ناخودآگاه جریان فرار را نقل کرده است سپس نگارنده کتاب مذکور را ورق زد وعبارت های مؤلّف را در بخش جنگ خیبر برای استاد قرائت نمود.

وی در این بخش می نویسد:

پیامبر گرامی قبلاً پرچم را به دست گروهی داده بودند که در میان آنان ابی بکر وعمر بود، ولی آنان بدون اخذ نتیجه بازگشته بودند، در این موقع پیامبر فرمود:«فردا پرچم را به دست کسی می دهم که خدا وپیامبر او را دوست دارند و او هرگز پشت به دشمن نمی کند (لا یُولّی الدبر).(1)

مفاد این جمله چیست؟ چرا پیامبر می فرماید: پشت به دشمن نمی کند، این جمله به خاطر این است که پیشینیان که پرچم به دست گرفته بودند همگی پا به فرار گذاردند وپشت به دشمن کردند آیا با این وضع صحیح است او را یک فرد شجاع ودلیر بخوانیم.

استاد تاریخ پس از شنیدن بیانات نگارنده، از وجود چنین تناقض سخت ناراحت شد وسخن را به جای دیگر برد که نقل آن مایه اطاله سخن است.

علی از بستگان پیامبر بود از این جهت وی برای این کار انتخاب گردید.(1) این توجیه نیز با حقیقت وفق نمی دهد، زیرا در میان بستگان پیامبر شخصیت هایی مانند عباس(عموی پیامبر) وجود داشت که پیوند خویشاوندی وی با پیامبر کمتر از علی نبود، چرا انجام چنین کاری را بر عهده او ننهاد.

وفصل می نمود.

3_ شخصی که شایستگی ابلاغ چند آیه از آیات یک سوره را ندارد، هرگز شایستگی آن را ندارد که مجموع نوامیس اسلامی از کتاب وسنّت، قضاء ودادرسی، تبلیغ وتوسعه اسلام را به او بسپارند وزمام امور مسلمانان را به دست بگیرد ومرجع کارهای دنیوی واخروی مسلمانان باشد.

تفسیر مشروح آیات در چند فصل بیان می گردد.

آیه اول: (بَراءَةٌ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکینَ) .(1)

«پیام بیزاریست از جا نب خدا وپیامبر او، به گروه مشرکان، آنان که با آنها پیمان بسته اید».

آیه دوم:(فَسِیحُوا فِی الأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُر وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزی اللّهِ وَ أَنَّ اللّهَ مُخْزِی الْکافِرِینَ) .(2)

«چهار ماه آزادانه در زمین سیر کنید وبدانید که شما خدا را ناتوان نخواهید ساخت خدا خوارکننده کافران است».

آیه سوم: (وَ اَذانٌ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الأَکْبَرِ أَنَّ اللّهَ بَریءٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ وَ رَسُولُهُ فَاِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللّهِ وَ بَشِّرِ الَّذِینَ کَفَرُوا بِعَذاب أَلیم).(3)

«اخطاریست از خدا وپیامبر او، به مردم در روز «حجّ اکبر» که خداوند وپیامبر او از مشرکان بیزار است. ای مشرکان اگر توبه کنید برای شما بهتر است واگر از توبه روی گردانید بدانید که شما خدا را ناتوان نمی سازید، کافران را با عذاب دردناک بشارت بده».

ص : 124

آیه چهارم: (إِلاّ الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکینَ ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئاً وَ لَمْ یُظاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلی مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقینَ) .(1)

«مگر آن گروه از مشرکان که با آنان پیمان بسته اید و از عمل به پیمان چیزی کم نکرده اند و از کسانی که بر ضدّ شما هستند پشتیبانی ننموده اند، با این گروه تا آخر وقت پیمان، وفادار باشید. خداوند پرهیزگاران را دوست می دارد».

آیه پنجم:(فَإِذَا انْسَلَخَ الأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَد فَإِنْ تابُوا وَأَقامُوا الصَّلوةَ وَآتَوُا الزَّکاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ) .(2)

«هر وقت ماههای حرام سپری گردید مشرکان را در هر نقطه ای جستید، بکشید وبگیرید ومحاصره کنید ودر هر کمینگاه برای دستگیری آنان بنشینید، هرگاه توبه کردند ونماز گزاردند وزکات پرداختند، آنان را رها کنید زیرا خداوند بخشنده ومهربان است».

وقتی دولت جوان اسلام پایه گذاری گردید وپیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) برای تثبیت موقعیت حکومت جوان خود، با قبایلی پیمان بست این گروه بر دو دسته بودند:

1_ گروهی علاقمند و وفادار به پیمان.

2_ گروهی ناکث وپیمان شکن.

در این قطعنامه از آن گروه رفع امان گردیده وجان ومال آنان بی ارزش شمرده شده است که نسبت به پیمان های خود وفادار نبودند و در هر فرصت مناسبی، از پشت خنجر می زدند. این حقیقت از مجموع آیات شانزده گانه سوره بخوبی روشن می گردد.و جمله هایی که گروه وفادار را از چنین قطعنامه ای جدا می سازد.

ص : 125

(إِلاّ الَّذِینَ عاهَدْتُمُ الْمُشْرِکینَ ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئاً وَ لَمْ یُظاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ) .

«مگر آن گروه از مشرکان که با شما پیمان بسته اند و از عمل به پیمان چیزی کم نکرده اند از کسی بر ضدّ شما پشتیبانی ننموده اند، نسبت به آنان تا پایان مدّت وفادار بمانید».

در آیه هفتم که بعداً به تفسیر آن خواهیم پرداخت چنین می فرماید:

(إِلاّ الَّذِینَ عاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ).

«مگر افرادی که با آنان نزد مسجد الحرام پیمان بستید تا آنان وفادار هستند شما نیز وفادار باشید».

نه تنها به وسیله این دو آیه، گروه وفادار به پیمان از این قطعنامه استثنا شده اند بلکه در آیه های هشتم ودهم ویازدهم از همین سوره به این حقیقت تصریح ویا اشاره نموده است.واین خود نشانه پاکی وآسمانی بودن آیین اسلام وصداقت ودرستکاری حضرت محمّد (صلی الله علیه وآله)است که در موقع قدرت وعظمت خود وضعف وبیچارگی دشمن، پیمانهای خود را یکجانبه لغو نکرده ونسبت به آنها وفادار باقی مانده است.

در الغاء امان از مشرکان خاورشناسان زیاد گرد وخاک کرده اند وقطعنامه قرآن را در باره گروه مشرک مورد انتقاد قرار داده اند ولی در مفاد آیات دقّت نکرده وتصوّر کرده اند که پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) همه را به یک چوب رانده است وبه وفادار وپیمان شکن از یک نظر نگریسته است در صورتی که در این شانزده آیه که حضرت علی (علیه السلام)مأموریت یافت آنها را بر مشرکان در «روز منی» بخواند گروه وفادار صریحاً مورد احترام بوده وپیامبر(صلی الله علیه وآله)مأمور بود مادامی که از جانب آنان نقضی رخ ندهد نسبت به آنان وفادار باشد.

ص : 126

می دهد که حزب کمونیست به طور رسمی وجدّی در کشور سرمایه داری فعالیت کند؟!

شرک وبت پرستی، مشرکان را به حق وحقیقت دعوت نمود و این مطلب به قیمت مهاجرت او از مکّه به مدینه تمام گردید و اگر هجرت نمی کرد جان خود را از دست می داد.

پس از ورود به مدینه وگرایش «اوس وخزرج» وگروهی از قبایل اطراف به اسلام، باز نیروهای مشرک دست از او برنداشته کراراً مدینه را مورد هجوم وتاخت وتاز خود قرار دادند که رشادت ودلاوری سربازان اسلام، حملات آنان را خنثی ساخت; مقاومت پیامبر سبب گردید که اسلام ویکتاپرستی در سطح کشور حجاز، گسترش یابد ودولت جوان اسلام تشکیل گردد وتمام پایگاههای شرک سقوط کند ودر تصرّف مسلمانان قرار گیرد.

آیا تکلیف یک رهبر دلسوز وعلاقمند به سرنوشت انسان ها، در باره گروهی که پس از سپری شدن دوران نرمش وپند واندرز در ایّام اقامت سیزده سال در مکه وپس از بیست وهفت بار نبرد با شخص پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله)(غزوات) وپس از پنجاه وپنج بار جنگ با گروههای اعزامی از جانب پیامبر (صلی الله علیه وآله) در اطراف کشور; باز دست از عادت زشت وروش ضد انسانی خود بر نمی داشتند چه بود؟ جز این بود که از طریق قطعنامه شدید اللحن آنان را میان ترک یک عمل زشت ویا آمادگی برای نبرد مخیّر سازد؟! اگر چنین نمی کرد راه دیگری برای اصلاح آنان وجود داشت؟

علاقمند به بهداشت عمومی چیست؟

جز این است که با استمداد از قوای انتظامی و طریق جبر و زور، آنان را بر ضدّ بیماری، واکسیناسیون نمایند، آیا ما به خود حق می دهیم که بگوییم کار مأموران بهداری بر خلاف اصول آزادی ودموکراسی است ویا اینکه یک چنین جبر وزور را که به صلاح طرف وبه قیمت حفظ جان وسلامت او است یک عمل انسانی می خوانیم وکار آنان را می ستاییم؟

علاقمند به شرف انسانی واصول صحیح زندگی است، از این جهت در برخی از کشورهایی که به آزادی ودموکراسی معروفند، قوانینی وجود دارد که از نهضت های زیان بخش اقتصادی واخلاقی واجتماعی جلوگیری می نمایند وهیچ خردمندی کار آنان را با اصول حریت منافی نمی داند.

اصولاً وظیفه هر انسان علاقمند به تمدن انسانی، این است که از گسترش افکار قلدرانه وجاهلانه، از اشاعه رفتارهای ضد اخلاقی بشدّت جلوگیری نماید هرچند با خشم وغضب افکار عمومی روبرو گردد.

آری در برخی از کشورها که از بی بند وباری بیشتری برخوردارند، گروهی با تشکیل کلوپهای زیرزمینی مردم را به برهنگی دعوت می کنند، ویا گروهی خواهان آزادی وقانونی بودن هم جنس بازی می باشند، حتی نگارنده، جمعیت عظیمی از این گروه را مشاهده کرد که با راهپیمایی خود در خیابانهای یکی از ایالات آمریکا از دولت خود درخواست می کردند که یک چنین عمل شنیع را آزاد وقانونی گرداند.

ولی آیا آزادی، تا این حد صحیح وبه نفع جامعه انسانی است، حالا اگر اکثریت مردم آمریکا وانگلستان خواهان چنین آزادی ها شدند آیا صحیح است کنگره آمریکا ومجلس عوام انگلستان زیر پوشش حریّت وآزادی ویا حربه افکار عمومی واین که سرچشمه قانون خواسته های اکثریت یک ملّت است، بر چنین افکار وعقایدی صحّه بگذارند.(1)

اینجاست که عظمت وبرتری اسلام در محدود ساختن آزادی روشن می گردد.

در جهان امروز بهره مندی از آزادی یک شرط بیش ندارد وآن این که هرفردی از هر نوع آزادی برخوردار است مشروط بر اینکه مزاحم آزادی دیگری نباشد، از این

ص : 131

جهت بت پرستی وقمار وشراب وفحشاء وخودفروشی آزاد وبلامانع است زیرا یک چنین آزادی فردی مایه سلب آزادی از دیگران نیست.

در اسلام بهره مندی از آزادی دو شرط دارد:

1_ مزاحم دیگری نباشد.

2_ بر سعادت خود لطمه ای نزند.

در غیر این دو صورت، بشدّت از آن جلوگیری می گردد هرچند ملّت ویا اکثریت مردم خواهان آن باشند، از این جهت از نظر اسلام بسیاری از منکرات که در کشورهای دموکراسی رایج است، ممنوع می باشد وبرای مرتکب آن، کیفرهایی معیّن شده است.

روی این اساس است که گرایش به شرک وبت پرستی جرم است وشرک تا حدّ قتل تهدید شده است زیرا شرک بدترین لطمه را بر پیکر انسانیت وارد می سازد وانسان با آن عظمت را، خوار وزبون ساخته ومقام انسان را به سر حدّخضوع در مقابل سنگ وگل تنزّل می دهد، تا آنجا که بسیاری از اعمال ناشایست عرب جاهلی معلول انحراف از یکتاپرستی بوده است آیا با این وضع، صحیح است رهبر اسلام، شرک ومشرک را به رسمیت بشناسد وتماشاگر صحنه ای شرک آلود گردد.

شرک وبت پرستی هر نوع فضیلت وکمال را از انسان سلب می کند تا آنجا که خود را زبون حیوانی مانند گاو ویا موجوداتی بی جان مانند ماه وخورشید وسنگ وگل می سازد.

آیا صحیح است که جمعیت قریب به یک میلیاردی هند، گرفتار گرسنگی باشند ولی صد وپنجاه میلیون گاو، آزادانه بگردند، ومزارع آنها را ویران سازند، وبهترین میوه های آنها را بخورند وآنقدر بخورند وبگردند که سرانجام لاشه مرده آنها در وسط میدانها و خیابانها بیفتد و لاشه آنها دردسر تازه ای ایجاد کند.

علّت زبونی ملّت هند وتیره روزی این گروه که از این مواهب طبیعی ویتامین

ص : 132

وپروتئین زا محرومند چیست؟ جز این است که دست ارادت به سوی حیوان دراز کرده، وخود را خوار وذلیل آن ساخته اند واگر ریسمان ارادت خود را بگسلند یکی از غنی ترین کشورهای جهان می گردند.

اینجاست که عظمت ترسیمی که قرآن از شرک کرده است به خوبی روشن می گردد آنجا که می فرماید:

(وَمَنْ یُشْرِکْ بِاللّهِ فَکَأَنَّما خَرَّ مِنََ السَّماءِ فَتَخْطِفُهُ الطَّیْرُ أَوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَکان سَحِیق) .(1)

«هرکس برای خدا شریکی قرار دهد بسان کسی است که از آسمان پرت شده است، یا مرغان هوا او را می ربایند ویا این که باد او را به درّه عمیق می افکند».

این آیه درست بیانگر وضع مشرکان هند است. واگر دست ما در تأویل آیات باز بود می توانستیم مفاد آیه را به گونه ای بر وضع مردم بت پرست این قاره تطبیق نماییم.

این گروه بیچاره مدّتها در چنگال کمپانی های غرب اسیر بودند، ومجموع درآمد این کشور را درندگان غرب می ربودند، اکنون که به آزادی رسیده اند بر اثر دوری از یکتاپرستی، گرفتار زبونی وخواری در برابر گاوها شده ودر گرداب ودرّه بدبختی فرو رفته اند.

آیا بالاتر از این بدبختی می شود که اگر گاوی در وسط ریل های قطار بنشیند قطار مسافربری که صدها شخصیت مملکتی سوار آن هستند، باید توقّف کند وسوت نکشد تا گاو با میل ورغبت خود هر موقع که خواست خوابگاه خود را ترک کند ولو به قیمت سرگردانی صدها مسافر در وسط بیابان تمام گردد.

چندی قبل جراید ایران نوشته بودند: روزی گاوهای مقدس! باندهای فرودگاه دهلی را اشغال کرده بودند، از این جهت برج مراقبت به هواپیماهای داخلی وخارجی

ص : 133

اخطار کرد که فرود آمدن در این فرودگاه ممنوع است تا وقتی که معبودهای مقدّس ملّت هند با کمال میل ورغبت این منطقه را ترک گویند.

روی این اساس، علّت سخت گیری خدا وپیامبر در باره مردم مشرک وگمراه روشن گردید.

راستی جای تعجّب است گروهی که خود را خداپرست وپیرو کتابهای آسمانی مانند تورات وانجیل می دانند واعتراف دارند که پیامبران برای اشاعه خداپرستی، وطرد بت پرستی برانگیخته شده اند، مع الوصف اعلام بیزاری پیامبر را در این آیات با اصول حریت وآزادی منافی دانسته اند ونهضت پیامبر را بر ضدّ مشرکان پیمان شکن، یک روش غیر اصولی تلقی کرده اند در صورتی که عمل پیامبر به دنبال مبارزه های پیامبران پیشین است.

در پایان باید از این گروه اشکال تراش پرسید آیا پیامبر با این عمل به جامعه بشریت خدمت کرد وآنان را از زبونی وذلّت آزاد ساخت یا نه؟ بطور مسلّم نمی توان دوّمی را انتخاب نمود زیرا هیچ حق شناسی مبارزه با شرک را کار بی فایده نمی داند پس طبعاً باید قسمت اوّل را انتخاب نمود وآن اینکه این عمل به نفع جامعه بشریت بود با این فرض اعمال زور وقدرت برای چنین اموری، صحیح ومنطقی خواهد بود هرچند طرف، آن را کار غیر عادلانه بیندیشد.

ص : 134

بکر» با قریش هم پیمان شدند.و هر دو طایفه مشرک بودند.

چیزی نگذشت که میان این دو قبیله، آتش جنگ برافروخته شد و قریش با ارسال سلاح به هم پیمانهای خود میثاق خود را با پیامبر عملاً شکست پیمان شکنی قریش پیامبر (صلی الله علیه وآله) را بر آن داشت که سال هشتم هجرت(دو سال پس از پیمان حدیبیه) مکّه را محاصره نماید وسرانجام پایگاه شرک سقوط کرد وبه دست مسلمانان افتاد وگروهی از قریش وطوایف دیگر اسلام آ وردند. ولی گروهی در اطراف واکناف در شرک خود باقی ماندند.

از این بیان روشن می گردد مقصود از جمله(إلی الّذین عاهَدتُمْ مِنَ الْمُشْرِکینَ) همان قریش پیمان شکن وهم پیمانان آنان است که بر شرک ودوگانه پرستی خود باقی مانده بودند.

ب: آیه سیزدهم از سوره برائت نیز بر این مطلب گواهی می دهد ونشان می دهد که مقصود از پیمان شکنان، قریش است زیرا پیمان شکنان را این چنین معرفی می کند :

(أَلا تُقاتِلُونَ قَوماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ وَهَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُکُمْ أَوَّلَ مَرَّة).

«چرا با گروهی که پیمان خود را شکسته اند و تصمیم گرفته اند که پیامبر را از وطن خود بیرون کنند و آنان دشمنی را با شما آغاز کرده اند، جنگ نمی کنید؟».

ناگفته پیداست یک چنین گروهی با چنین صفتی جز قریش وهمپیمانان آنان کسی دیگر نیست.

***

3_ مقصود از (یوم الحجّ الأکبر) همان روز «منی» روز دهم ذیحجة الحرام است.ودر این جمله لفظ «اکبر» را صفت «یوم» بگیریم وبگوییم مقصود روز حج است که آن، روز بزرگ است ودر حقیقت روز «منی» همانطور که روز حج است

ص : 136

روز بزرگ نیز هست. علّت اینکه چنین روزی را روز بزرگ می نامند، این است که آن روز عید بزرگ اسلامی است علاوه بر این، بیشتر اعمال حج نیز در آن روز انجام می گیرد بنابر این تفسیر، دو نوع حج به نامهای «حجّ اکبر» و «حجّ اصغر» نخواهیم داشت، ولی گروهی که لفظ «اکبر» را صفت حج گرفته اند ناچار شده اند برای توصیف «حج» با لفظ اکبر دو گونه حجّ، تصویر کنند وتوجیهاتی ذکر نمایند مانند:

الف: چون عید قربان در آن سال با عید یهود ونصاری مصادف بود، از این جهت آن روز را در آن سال «حجّ اکبر» نامیدند.

ب: در آن سال چون مسلمان ومشرک کنار هم حج نمودند و از آن پس این کار تکرار نشد از این جهت چنین حجّی را «حجّ اکبر» نامیدند. شاید تفسیری که ما برای این جمله بیان کردیم از این وجه روشن تر باشد. در هرحال علّت اینکه برای خواندن قطعنامه، چنین روزی انتخاب گردید این است که در روز منی از تمام نقاط حجاز گروه انبوهی حاضر می شدند طبعاً با شنیدن قطعنامه مفاد آن را همراه خود برده ودر سرتاسر شبه جزیره منتشر می ساختند.

از برخی از روایات استفاده می شود که امام علی (علیه السلام)بخواندن آیات در جمره عقبه اکتفا نکرد بلکه آن را بر در منازل مشرکان نیز تلاوت کرد.

***

4_ مفاد وشأن نزول آیات ونحوه ابلاغ آنها به مشرکان می رساند که پیامبر (صلی الله علیه وآله) می خواهد با این قطعنامه اساس معنوی دولت جوان خود را پی ریزی کند و رسمیت دین وحکومت خود را در سراسر خاک شبه جزیره به سمع همگان برساند وبا ندای رسا و فراگیر همچنانکه لفظ «اذانٌ» از آن حاکی است غیر قانونی بودن هر روشی را که بر اساس یکتاپرستی استوار نباشد اعلام نماید.

قطعنامه موقعی ابلاغ گردید که پیامبر از جنگ «تبوک» بازگشته بود و تمام ساکنان «طائف» و«تهامه» و«نجد»وقبایلی که تا مرز «تبوک» می زیستند همگی از

ص : 137

آیین اسلام پیروی می نمودند وتقریباً تمام شبه جزیره در قلمرو اسلام قرار گرفته بود، در این موقع مناسب بود برای تحکیم اساس حکومت جوان خود، اعلام کند که در قلمرو حکومت او جز یک عقیده آن هم «توحید» وجز یک حکومت آن هم« اسلام» عقیده وحکومتی رسمیت ندارد.

***

5_ شیوایی جمله (وَبَشِّرِ الَّذینَ کَفَرُوا بِعَذاب أَلِیم) بر خواننده گرامی پنهان نیست. ومقصود از به کار بردن لفظ «بشارت» در مورد عذاب دردناک یک نوع استهزا است همچنان که در زبان فارسی در این موقع می گویند از فلانی با یک دست کتک پذیرایی کردند.

***

6_ مقصود از جمله (وَلَمْ یُظاهروا عَلَیْکُمْ) این است که کسی را که بر ضدّشما است کمک نکنند همچنان که قریش بنی بکر را که با قبیله مسلمان «خزاعه» در نبرد بودند، کمک کردند، از این جهت پیامبر پیمان خود را با قریش نادیده گرفت ومکّه را فتح کرد.

***

7_ میثاق وپیمان، تعهّد انسان است در برابر فرد یا اجتماعی که او نیز متقابلاً چنین تعهّدی را دارد. عمل به پیمان نشانه صداقت وجوانمردی ونقض پیمان نشانه فرومایگی است.در آیات وروایات اسلامی روی عمل به پیمان سخت تکیه شده ونقض پیمان یکی از گناهان بزرگ شمرده شده است مانند:

(الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمََرَ اللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الأَرْضِ أُوْلئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ) .(1)

ص : 138

«گروهی که پیمان هایی را که با خدا بسته اند می شکنند وآنچه را که خدا به وصل آن امر کرده است قطع می کنند ودر روی زمین فساد می کنند آنان زیانکارانند».

در این آیه، پیمان شکنی در ردیف قطع رحم وافساد در روی زمین قرار گرفته، وسرانجام چنین افراد، زیانکاری در جهانست.

(وَالَّذِینَ هُمْ لاَِماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ) .(1)

«گروهی که امانت ها وپیمانهای خود را حفظ می کنند».

در نبرد «صفین» که فرزند ابی سفیان با حیله ونیرنگ سپاهیان علی را مجبور به ترک نبرد نمود وقرار شد که طرفین به مدّت یک سال از یکدیگر فاصله بگیرند ودر این مدّت دو داور از طرفین برگزیده شود تا در باره این دو گروه رأی دهند، وقتی که قراداد نوشته شد وموضوع تحکیم دو نفر به امضای طرفین رسید همان گروهی که علی را تحت فشار قرار داده بودند که به موضوع «حکمیت» تن دهد، از کار خود پشیمان شدند و از امام خواستند که پیمان خود را نادیده بگیرد وجنگ ونبرد را آغاز کنند، امام در پاسخ آنان گفت:

«ویحکم أبعد الرضا والعهد نرجع أو لیس اللّه یقول:(أَوفُوا بالعقود) وقال:(أَوفُوا بِعَهْدِ اللّهِ إِذا عاهَدْتُمْ)، (وَلا تَنْقُضُوا الأَیمانَ بَعْدَ تَوکِیدِها وَقَدْجَعَلْتُمُ اللّهُ عَلَیْکُمْ کَفیلاً إِنَّ اللّهَ یَعَلَمُ ما تَفْعَلُونَ) .(2)

«وای بر شما آیا پس از رضایت وبستن پیمان ، سخن خود را پس بگیریم؟ آیا خدا نمی فرماید: به پیمان های خود وفا کنید ونیز می فرماید: به پیمان های الهی وفادار باشید، ونیز می فرماید: سوگندها را پس از محکم کردن نشکنید در حالی که خدا را کفیل خود قرار دادید خداوند از آنچه که انجام می دهید آگاه است».

ص : 139

روی اهمیت ونقشی که پیمان در حیات اجتماعی انسان ها دارد، قرآن مجید در آیه چهارم، سوره توبه دستور می دهد که مسلمانان نسبت به گروهی که به پیمان خود وفادار مانده اند ودشمنان شما را یاری نکرده اند وفادار بمانند ولی در مقابل، گروه پیمان شکن وکسانی را که از پشت سر به اسلام خنجر می زنند ودشمنان اسلام را یاری می نمایند بکوبند. این آیه همچنان که آیات بعدی که به تفسیر آنها خواهیم پرداخت، نکته صدور این قطعنامه را روشن کرده ومی رساند که علّت سخت گیری این است که مشرکان پیمان شکنی نموده ودشمنان مسلمانان را کمک کرده بودند، ودر این صورت برای فلسفه بافی خاورشناسان مزدور محلّی باقی نمی ماند.

***

8_ پیمان هایی که میان دو گروه متخاصم منعقد می گردد، غالباً محدود وموقت می باشد از این جهت می توان گفت که تمام پیمان هایی که میان پیامبر وگروه مشرک بسته می شد، همگی محدود بوده است. گروه وفادار از جانب مسلمانان در پوشش امن وامان بوده وگروه پیمان شکن چهار ماه مهلت داشتند که در این مدّت تکلیف خود را روشن کنند.

گذشته بر این که بسیار بعید است پیامبری که برای ریشه کن کردن شرک اعزام شده است، با جامعه شرک پیمان نامحدود ببندد تا در صورت عدم تخلّف، مجبور شود آنان را به حال خود باقی بگذارد وبه بت پرستی ادامه دهند.

از این بیان نتیجه می گیریم که در عهد رسالت هیچ مشرکی با پیامبر پیمان مطلق ونامحدود نداشته است بلکه پیمان های پیامبر همگی محدود بوده وآنان نیز به دو گروه تقسیم می شدند:وفادار، وپیمان شکن.

در این جا جای یک سؤال باقی است که چرا آیات مورد بحث تکلیف مشرکان معاهد را روشن می سازد در حالی که تکلیف مشرکی که اصلاً با پیامبر پیمان نبسته بود روشن نشده است؟ در پاسخ این سؤال باید گفت که در محیط آن روز، یا چنین

ص : 140

گروهی وجود نداشته است واگر هم بودند آنان نیز مجبور بودند وضع خود را در مدّت چهار ماه روشن سازند.

***

9_ کمی در پیمانهای پیامبر (صلی الله علیه وآله) با مشرکان بیندیشیم وهدف مقدّس او را از بستن چنین پیمانها به دست آوریم. در جهان امروز دولتها با یکدیگر پیمانهای نظامی ویا اقتصادی وفرهنگی می بندند. هدف از پیمان نظامی تأسیس یک خطّدفاعی در برابر حملات دشمن طرفین است تا با فرماندهی واحدی نیروی دشمن را بکوبند.

هدف از پیمان اقتصادی، گسترش بازرگانی کشور است تا کالاها و تولیدات دو کشور در بازارهای یکدیگر عرضه شود، همچنانکه مقصود از پیمان فرهنگی، تبادل معلومات ودانشجو وکسب اطلاعات در زمینه های تکنولوژی است. خلاصه هدف از این نوع پیمانها تکمیل بنیه نظامی وقدرت اقتصادی و رشد فرهنگ کشور است. در حالی که هدف پیامبر (صلی الله علیه وآله) از بستن پیمان، نه استفاده از قدرت نظامی بود، ونه کسب بازار عرضه وتقاضا ویا تبادل معلومات واطلاعات بلکه هدف او از این مواثیق وعهود، دو چیز بود:

الف:آزادی رفت و آمد در سرزمینهای یکدیگر تا مشرکان بر اثر تماس با مسلمانان تحت تأثیر افکار وتعالیم دینی آنان قرار بگیرند وعقاید اسلامی بتدریج در دل آنان نفوذ کند، وسرانجام به اسلام گرایش پیدا نمایند.

ب: بستن پیمان، به پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله)فراغت می بخشید که به تنظیم امور داخلی وتقویت هسته مرکزی وتجهیز کافی برای مقابله با هر نوع مقابله احتمالی بپردازد وبالاتر از آن، با کمال امنیت می توانست به تبلیغ دین وتربیت افراد، واعزام معلّم برای آموزش قرآن ودین به اطراف بفرستد.

از این جهت پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) در مواردی که از طرف دشمن، موضوع صلح

ص : 141

پیشنهاد می شد به گران ترین قیمت آن را می پذیرفت زیرا این گونه پیمانها برخلاف اندیشه کوتاه فکران، به نفع اسلام بود.و گذشت زمان نیز صحّت آن را در پیمان «حدیبیه» به روشنی ثابت نمود.

***

10_ در قرآن کریم آیاتی داریم که پیامبر را به عفو وگذشت دعوت می کند مانند:

(فاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتّی یَأْتِیَ اللّهُ بِأَمْرِهِ) .(1)

«از آن عفو واغماض کنید تا دستور خدا بیاید».

برخی آیات به پیامبر(صلی الله علیه وآله) دستور می دهد که به گروه کافر ومشرک اعلام کند که طرفین در روش خود آزاد باشند وکسی متعرّض کسی نباشد مانند:

(لَکُمْ دِیْنُکُمْ وَ لِیَ دِین). (2)

«برای شما آیین شما وبرای من آیین من».

برخی آیات به روشنی می رساند که در پذیرش آیین اسلام هیچ گونه اکراه واجباری نیست، چنانکه می فرماید:

(لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِ) .(3)

«در پذیرش دین اجباری نیست زیرا نشانه های حق از باطل روشن گشته است».

با توجه به این گروه از آیات، اکنون سؤالی مطرح می گردد وآن اینکه اگر پیامبر ومسلمانها به عفو واغماض مأمورند ویا اینکه افراددر دین خود حرّ وآزادند ودر

ص : 142

پذیرش اسلام اکراه واجباری نیست، پس چگونه در آیات مورد بحث می گوید:

(فَإِذَا انْسَلَخَ الأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ) .(1)

«وقتی ماههای حرام سپری گردید، مشرکان را بکشید».

(وَقاتِلُوا الْمُشْرِکینَ کافَّةً کَما یُقاتِلُونَکُمْ کافَّةً) .(2)

« همگی با مشرکان نبرد کنید همچنانکه آنها همگی با شما نبرد می نمایند».

در پاسخ این پرسش گروهی از مفسّران راه «نسخ» را پیش گرفته اند و می گویند آیات آغاز سوره برائت، ناسخ آیات صبر واغماض ومانند آنها است ولی این پاسخ صحیح واستوار نیست زیرا اگر بپذیریم که در قرآن منسوخ وناسخ داریم آیات سوره برائت نمی تواند ناسخ آیات پیشین باشد. زیرا:

اوّلاً: مضامین این آیات(سیاست صبر) یک رشته احکام شرعی نیست که از جانب خداوند به عنوان یک حکم الهی بر پیامبر فرو فرستاده شده باشد بلکه یک نوع چارجویی در برابر دشمن قوی ونیرومند است که پیش از وحی الهی، عقل وخرد،انسان را به آن دعوت می کند. واگر یک چنین دستوری نیز از جانب خداوند نیامده بود، جز صبر وبردباری واینکه بگوید:«شما بر دین خود وما بر دین خود» چاره ای نبود، زیرا انسان با هدف هرچند هدف او مقدّس باشد اگر خود را در برابر دشمن قوی ونیرومندی مشاهده کرد که مانع از گسترش هدف اوست، جز سیاست اغماض وعفو چاره ای ندارد.بطور مسلّم سیاست عفو واغماض مخصوص به دوران ضعف وناتوانی انسان صاحب هدف است ، ولی اگر زمینه وشرایط دگرگون گردد وطرف در خود احساس قدرت بنماید دیگربرای سیاست اغماض موضوعی باقی نمی ماند وعقل وخرد نیز صاحب هدف را به محافظه کاری دعوت نمی نماید.

بنابراین نمی توان آیات سوره برائت را ناسخ عفو واغماض دانست زیرا مفاد

ص : 143

این آیات حکم شرعی نیست بلکه یک چاره جویی است که اگر شرع هم نگفته بود عقل وخرد بر آن حکم می کرد ومنسوخ به آیه ای می گویند که مفاد آن حکم الهی وآسمانی باشد.

ثانیاً: شرط منسوخ این است که حکم منسوخ در ظاهر دوام واستمرار داشته باشد هرچند در باطن موقت باشد، در صورتی که درآیات عفو واغماض چنین ظهوری وجود ندارد به دو دلیل:

الف: سیاست عفو واغماض ویا قانون (لَکُمْ دینکُمْ وَ لِیَ دین) مخصوص به دوره ضعف وناتوانی است ودر دوره قدرت یک چنین سیاست برای یک مصلح که هدف مقدّس دارد مصلحت نیست. در این صورت آیات عفو واغماض شامل دوره قدرت که آیات سوره برائت ناظر به آن است، نمی باشد تا یکی ناسخ ودیگر منسوخ گردد.

ب: آیه عفو واغماض از روز نخست محدود به آمدن حکم دوم است چنانکه می فرماید:(...حَتّی یَأْتِیَ اللّهُ بِأَمْرِهِ) : «تا فرمان خدا فرا رسد». وچنین حکمی که از روز نخست محدود به آمدن حکم ثانوی است در صورت ورود حکم دوّم نمی توان منسوخ نامید، اگر پزشکی به بیماری شربتی بدهد وبگوید هر وقت شربتت تمام شد باید داروی دیگری بخوری، در این صورت نمی توان تجویز داروی دوّم را ناسخ حکم اوّلی دانست، بلی اگر در روز نخست می گفت باید در تمام دوران بیماری شربت مخصوص را بخوری سپس در اثناء دستور قطع شربت وخوردن داروی دیگر را می داد در این موقع می توان حکم دوّمی را ناسخ حکم اوّلی دانست.

ثالثاً: غالباً مردم در معنی (لاإِکْراهَ فِی الدِّینِ) دچار اشتباه میشوند وتصور می کنند که هدف آیه این است که باید مشرکان را آزاد گذارند وهرگز نباید شمشیری بکشند بلکه هدف آیه _ با توجه به ذیل آن: (قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الغَیّ)

«هدایت از ضلالت بازشناخته شده است» _ این است که مردم نباید از روی

ص : 144

تقلید وکورکورانه اسلام را بپذیرند وبدون مطالبه وتدبیر در نشانه های هدایت بگویند خدا هست یا ... زیرا اکنون بر اثر آزادی محیط، ضلالت وگمراهی از هدایت ورستگاری بازشناخته شده است دیگر نیازی به تقلید وپیروی های نسنجیده نیست.

***

11_ مفاد آیه(فَسِیْحُوا فِی الأَرْضِ أَرْبَعَة أَشْهُر) این است که مشرکان باید در ظرف چهار ماه وضع خود را در برابر حکومت اسلامی روشن سازند، این چهار ماه از دهم ذیحجة الحرام شروع می شود ودهم ربیع الثانی پایان می پذیرد و امیرمؤمنان این آیات را در روز «منی» خواند وچون چهار ماه جنبه ارفاقی داشت، طبعاً آغاز آن از زمانی خواهد بود که قطعنامه به گوش آنان برسد. بنابراین، سخت گیری برمشرکان از دهم ربیع الثانی شروع می شود.در حالی که در آیه پنجم آغاز سخت گیری را سپری شدن آغاز ماههای حرام می داند آنجا که می فرماید:

(فإِذَا انْسَلَخَ الأَشْهُرُ الْحُرُم فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکینَ) .

«هرموقع ماههای حرام سپری گردید مشرکان را بکشید».

همگی می دانیم که ماههای حرام عبارتند از: رجب، ذیقعدة الحرام، ذیحجة الحرام و محرم الحرام. مطابق ظاهر این آیه باید موضوع سخت گیری پس از سپری گردیدن محرم آغاز گردد در این صورت باید در مفاد این دو آیه دقّت بیشتری کرد، رفع اختلاف به یکی از سه وجه زیر امکان پذیر است:

الف: از آنجا که بخشی از ماههای چهارگانه را ماههای حرام تشکیل می داد از این جهت همه آنها ماه حرام خوانده شده است هرچند بخشی از آنها (صفر وربیع) از ماههای حرام نمی باشند.بنابراین مقصود از ماههای حرام، ماههای: ذیحجه ومحرم وصفر وربیع الثانی خواهد بود واگر به همه این ماهها، ماه حرام گفته شده است به خاطر تغلیب است.

ب: مقصود از (أَشهُر الحُرم) در آیه پنجم ماههای حرام اصطلاحی نیست

ص : 145

بلکه مقصود همین چهارماهی است که از دهم ذیحجه شروع شده ودهم ربیع الثانی پایان می پذیرد وعلّت اینکه به آنها ماه حرام گفته شده است این است که در این چهارماه جنگ از جانب خدا به عنوان ارفاق حرام شده است.

ج: مقصود از چهارماه همان ماههای حرام است که با سپری شدن محرم، آنها نیز سپری می گردند وآغاز آن از روزی شروع می شود که وحی الهی بر پیامبر نازل گردید ودر پایان محرم، این مدّت سپری می گردد هرچند مشرکان در اثنای این مدّت از آن آگاه گردیدند.

***

12_ آیه پنجم سوره توبه برای متلاشی شدن سازمان شرک شبه جزیره پنج دستور می دهد که هرکدام در شرایط خاصی اجرا شود:

1_ (فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ) : «هرکجا آنها را یافتید بکشید».

2_ (وَخُذُوهُمْ) :«دستگیر کنید (به عنوان برده تملّک یابید)».

3_ (وَاحْصُرُوهُمْ) :«از هر طرف محاصره کنید». وارتباط آنها را از یکدیگر قطع کنید.

4_ (وَاقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَد) : «در کمینگاهها، مترصد آنان باشید وراهها را به روی آنان ببندید».

هریک از این چهار دستور انسان را به هدف شارع که محو شرک است، آشنا می سازد. این حکم تا روزی است که آنان بر شرک خود باقی بمانند ولی اگر ایمان بیاورند وایمان خود را از طریق خواندن نماز وپرداخت زکات ظاهر سازند باید آنان را آزاد ساخت چنانچه می فرماید:

(فَإِنْ تابُوا وَأَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَخَلُّواْ سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ) .

«هرگاه روی به سوی خدا آوردند و از کردارهای زشت خویش پشیمان شدند

ص : 146

نمازگزاردند وزکات دادند; دست از آنها بردارید خدا بخشاینده ورحیم است».

وبه حکم قانون«الإسلام یجبّ ما قبله»: «اسلام انسان را از گذشته قطع می کند». پیوند آنان با شرک قطع شده وهمگی در جرگه مسلمانان قرار می گیرند.

تا این جا بیان نکات دوازدهگانه پنج آیه از سوره برائت به پایان رسید، اکنون به تحلیل دیگر آیات _ تا آیه شانزدهم _ این سوره می پردازیم.

***

وثروت وجاه ومقام هرچند در انسان روح حماسی ودفاعی می آفریند ولی هرگز، قدرت آن، به پایه انگیزه های معنوی، مانند کسب آزادی وحفظ عقیده نمی رسد.

به عبارت دیگر: انگیزه های مادی ومعنوی، انسان را به سوی نبرد وجنگ می کشد وچه بسا در این راه جانبازی وفداکاری نشان دهد ولی قدرت تحرک انگیزه های معنوی مانند پاسداری از حریم عقاید بیش از انگیزه مادی است.خصوصاً اگر فرض کنیم که وی عقیده خود را مولود وحی از جهان دیگر بداند بطور مسلّم به داوری تاریخ، پایداری انسان در حفظ چنین عقیده، شدیدتر وسخت تر خواهد بود.

انگیزه پیامبران برای جهاد در راه خدا، یک انگیزه معنوی است وآن پاک سازی محیط انسان از شرک ودوگانه پرستی واخلاق نکوهیده است.از این جهت هر موقع مشرکی از فرمانده اسلام بخواهد که اجازه دهد تا در باره برهان نبوت ودلایل برانگیختگی او از جانب خدا، بررسی کند و از نزدیک، سخن خدا را که برهان رسالت واعجاز جاوید اوست، بشنود، باید با درخواست مشروع او فوراً موافقت کند. چه بسا ممکن است او با شنیدن سخن خدا منقلب گردد وبه صفوف مسلمانان بپیوندد; نه تنها پیامبر باید با درخواست او موافقت کند بلکه باید حفظ جان او را تعهّد کند، واگر پس از شنیدن سخن حق به صفوف مسلمانان نپیوست او را به جایگاه نخست خود بازگرداند، تا هم به تعهد خود عمل کرده باشد وهم راه را برای دیگران باز بگذارد و این خود نشانه جوانمردی وآزادی و واقع بینی اسلام است که فردی را که گام در طریق کشف حقیقت می نهد، شایسته هماهنگی می داند وتمام شرایط هدایت او را فراهم می سازد.

درست است که در آیه پنجم به قتل ومحاصره مشرکان دستور می دهد، ولی آیه مورد بحث متحریان حقیقت را استثناء نموده وبر همگی امان می دهد.

ص : 148

ب: این جمله متعلّق به لفظ (فَأَجِرْهُ) باشد در این صورت امان خواهی مشرک به هر مننظوری باشد پذیرفته می شود وعلّت این که امان او بدون قید وشرط پذیرفته می گردد این است که همین برخوردها وملاقاتها، موجب استماع قرآن می گردد وچه بسا موجبات هدایت عدّه ای را فراهم می آورد.

با در نظر گرفتن هدف پیامبر که هدایت گمراهان است هرگاه امان خواهی مشرک به خاطر امور دیگر باشد ولو احتمال دهیم که در این صورت موجبات هدایت عدّه ای فراهم می گردد باید امان آنان را پذیرفت، زیرا این نوع برخوردها موجبات هدایت عدّه ای را _ ولو به طور اجمال _ فراهم می آورد، از این لحاظ احتمال دوّم با هدف شارع اسلام بهتر تطبیق می کند.

***

3_ مقصود از (کَلامَ اللّهِ) آیات قرآن است که هر منصفی با شنیدن آیات سراسر اعجاز قرآن، نبوت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)را از طرف خدا تصدیق می کند و هم چنین با شنیدن آیات مربوط به توحید ویکتاپرستی از شرک وبت پرستی منزجر می گردد.

هنگامی که انسان ندای دلنواز آیه چهل ویک از سوره عنکبوت را می شنود، انقلابی در روح او پدید می آورد وسرانجام از روش خود پشیمان می گردد وبه دژ محکم توحید پناه می برد.

(مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَو کانُوا یَعْلَمُونَ) .(1)

«مثل کسانی که غیر خدا راتکیه گاه خود قرار داده اند، مانند عنکبوت است که برای خود خانه ای اختیار کرده است (وفکر می کند که لانه اش می تواند در برابر حوادث دژی استوار، باشد) در حالی که سست ترین خانه ها لانه عنکبوت است

ص : 150

اگر آنان بدانند».

***

4_ جمله دوّم (أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ) : «او را به جایگاه خود برگردان» تأکید مطلبی است که از جمله (فَأَجِرْهُ) استفاده می شود، زیرا معنای امان دادن، محترم شمردن جان ومال اوست، هرگاه شخص امان خواه، اسلام آورد می تواند در میان مسلمانان زندگی کند و از طرفی چون در تحت حمایت مسلمانان است ناچار باید او را به جایگاه ومأمن خود بازگرداند، از آن پس وضع دو مرتبه به حالت جنگ باز می گردد.

***

یَعْمَلُونَ).(1)

(«مشرکان) آیات خدا را به بهای کمی فروختند، و از راه خدا برگشتند. حقّا که کار بدی می کردند».

آیه دهم: (لا یَرْقُبُونَ فِی مُؤْمِن إِلاًّ وَ لاذِمَّةً وَأَولئِکَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ) .(2)

«در باره هیچ مؤمن ، خویشاندوی و پیمانی را رعایت نمی کنند وآنانند تجاوزکاران».

آیه یازدهم: (فَإِنْ تابُوا وَأَقامُوا الصَّلوةَ وَآتَوُا الزَّکوةَ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ وَ نُفَصِّلُ الآیاتِ لِقَوْم یَعْلَمُونَ) .(3)

«اگر مشرکان توبه کنند ونماز بخوانند وزکات بدهند، برادران دینی شما هستند. وما (این) آیات را برای گروه دانایان شرح می دهیم».

آیه دوازدهم: (وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ) .(4)

«اگر(مشرکان) پس از بستن قرارداد، پیمانهای خود را شکستند وبر دین شما طعنه زدند با پیشوایان کفر نبرد کنید زیرا برای آنها عهد وپیمانی نیست، شاید (از رفتار خود) دست بردارند».

در سال ششم هجرت پیامبر (صلی الله علیه وآله)ویاران او تصمیم گرفتند که به زیارت خانه خدا بروند چون سفر آنان در ماههای حرام، اتّفاق افتاد از این نظر گمان نمی کردند که قریش از ورود آنان به مکّه جلوگیری کنند، زیرا جنگ در ماههای حرام در میان اعراب اکیداً ممنوع بود، وتمام افراد با کمال آزادی حق داشتند در ماههای حرام در مکه وکلیه بازارهای تجاری شرکت نمایند.

در آغاز ماه «ذیقعده» پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) با گروهی از مهاجران وانصار از مدینه

ص : 152

بیرون آمد، در حالی که شترانی برای قربانی همراه داشتند وبرای عمره احرام بسته بودند و هیچ سلاحی همراه خود نداشتند جز شمشیر که حمل آن در سفر رسم عرب بود و هدف این بود که قریش مطمئن باشند که پیامبر نظر پیکار ندارد.

با این همه قریش تصمیم گرفتند که از ورود مسلمانان به مکه جلوگیری کنند از این جهت سواران قریش از مکه بیرون آمده ودر «ذی طوی» فرود آمدند، تا راه را بر مسلمانان ببندند، در این موقع قافله پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)نیز در «عسفان» ( دهکده ایست در ده منزلی مکه ) به منظور استراحت توقف کرده بود، پیامبر در «عسفان» از تصمیم قریش پرسید، مردی از بنی کعب پاسخ داد وگفت آنان از عزیمت تو سخت عصبانی هستند وبه هر قیمتی تمام شود از ورود شما به مکه جلوگیری خواهند نمود، وهمین الآن سواران آنان به فرماندهی «خالد بن ولید» و«عکرمة بن ابی جهل» در «ذی طوی» فرود آمدند.

با این ترتیب پیامبر تصمیم گرفت روش صلح ومسالمت را به هر طور که شده پیش گیرد سپس به کمک راهنمایی از راههای سختی که از میان درّه های صعب العبور می گذشت عبور کرده ودر نزدیکی مکّه به حدیبیه رسید، در این موقع شتر رسول خدا همانجا خوابید. پیامبر (صلی الله علیه وآله)فرمود:«خداوند این شتر را از ورود به مکه بازداشت، اگر مردم قریش از در مسالمت وارد شوند من خواهم پذیرفت».

کسی از قریش به مسلمانان بپیوندد باید محمّد او را بازگرداند واگر کسی از مسلمانان پیش قریش آمد نباید او را باز گردانند ولی هر طایفه ای با «محمّد (صلی الله علیه وآله)» ویا قریش پیمان ببندد آزاد است.

هنوز پیمان به پایان نرسیده بود که طایفه خزاعه با پیامبر (صلی الله علیه وآله) پیمان بست وبنی بکر با قریش هم قسم شد.

صمیم دل به یکتاپرستی ایمان آورده است بالأخره سرانجام هرکجا باشد به نور ایمان، دل او گرم وروشن می گردد آفریدگار مهربان برای او راه چاره ای پدید می آورد واین نمونه عالی از روش آزادانه پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) است.

***

از بیان گذشته نتیجه گرفته می شود که منظور قرآن از کسانی که دستور می دهد پیمان آنان محترم شمرده شود قبیله قریش نیست، زیرا چنانکه تاریخ گواهی می دهد قریش پیمان خود را پیش از فتح مکه که در سال هشتم هجرت واقع شد شکسته بودند وپیامبر (صلی الله علیه وآله)نیز نقض پیمان آنها را با فتح مکه اعلام نمود. بنابراین باید منظور از این استثنا گروهی باشند که تا نزول سوره برائت که در سال نهم هجرت نازل گردیده است پیمان خود را محفوظ داشته بودند اینجاست که بعضی از مفسّران احتمال داده اند که مراد بعضی از تیره های از «بنی بکر»است که پیمان خود را نشکسته بودند، زیرا فقط گروه «بنی الدئل» از قبیله بنی بکر با قریش همدست شده وپیمان خود را نادیده گرفته بودند.

***

بررسی این بخش از آیات و همچنین آیات بعدی، ما را به جوانمردی وصداقت ودرستکاری پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله)، در باره گروهی که نسبت به پیمان خود وفادار بود رهبری می نماید. همچنین ما را به اسرار وراز این بسیج عمومی آشنا می سازد.

تا زمانی که آنان نسبت به پیمان خود وفادار باشند پیمانهای خود را حفظ کنید».

برای آگاهی از مفاد آیه باید صفحات تاریخ را ورق بزنیم تا روشن گردد که چه گروهی با پیامبر در نزدیکی مسجدالحرام پیمان بستند وتا نزول آیات برائت نسبت به پیمانهای خود وفادار بودند. به طور مسلّم این گروه، قبیله قریش وبنی بکر نبودند زیرا آنان پیمان خود را شکسته بودند، و هنوز برای نگارنده مصداق این گروه روشن نشده است. در این جا به تحلیل آیات می پردازیم:

1_ قرآن مجید با لحن قاطع وجود هر نوع عهد وپیمان را میان مسلمانان ومشرکان انکار می کند ودر آیه هفتم می فرماید:

(کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکینَ عَهْدٌ عِنْدَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ) (1)

«چگونه می تواند برای مشرکان نزد خدا وپیامبر او عهد وپیمانی باشد».

با اینکه می دانیم که میان دو گروه، مواثیق وپیمانهایی وجود داشته است مع الوصف قرآن قاطعانه وجود چنین پیمانها را انکار می کند نکته آن این است که واقعیت پیمان این است که طرفین تصیمم بگیرند که بر مفاد آن عمل کننند، امّا شخصی که عهدی را در قالب لفظ می ریزد ویا روی کاغذ می آورد ودست طرف را به عنوان ادای احترام می فشرد، ولی در باطن مصمّم است که در فرصت مناسب پیمان خود را نادیده بگیرد وهمه را زیر پا بگذارد، یک چنین پیمان تنها وجود لفظی وکتبی داشته وجز خدعه وحیله چیز دیگر نخواهد بود.

در آیه هشتم بر این انکار چنین استدلال می کند ومی فرماید:

(کَیْفَ وَ إِنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ لا یَرْقُبُوا فِیکُمْ إِلاًّ وَ لا ذِمَّةً یُرْضُونَکُمْ بِأَفْواهِهِمْ وَ تَأْبی قُلُوبُهُمْ) .(2)

«چگونه می توان آنان را معاهد نامید، در صورتی که اگر بر شما دست یابند.

ص : 157

در باره شما، خویشاوندی وپیمان را رعایت نمی کنند وآنان، شما را با زبان خوش راضی می سازند در حالی که دلهای آنان گفته های آنان را تصدیق نمی کند».

(لا یَرْقُبُونَ فِی مُؤْمِن إِلاّ وَ لا ذِمَّةً وَ أَولئِکَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ).(1)

«در باره هیچ مؤمنی پیوند خویشاوندی وعهد وپیمان را رعایت نمی کنند گروهی که از نخست دارای چنین تصمیمی بوده اند چگونه می توانند دارای عهد وپیمانی باشند».

در هر دو آیه (هفتم ودهم) آنان را با جمله های (أَکْثَرهُمْ فاسِقُونَ) و (وَأَولئِکَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ) خطاب می کند. معنی لغوی «فسق» همان خروج وبیرون رفتن است. هنگامی که «خرما» از غلاف بیرون آید عرب می گوید:«فسقت التمرة» : خرما از غلاف خود خارج شد.

در اصطلاح ما، فردی که از فرمان خدا خارج گردد. «فاسق» نامیده می شود و مقصود از لفظ «فاسقون» در این آیه همان معنی لغوی آن است، یعنی آنان، از حدود پیمان گام فرا نهاده اند.

از این جهت در آیه دوّم آنان با لفظ «المعتدون» که همان تجاوزکاران است، توصیف شده اند.

بار سوّم قرآن برمی گردد وجود هر نوع عهد وپیمان را میان دو گروه به خاطر نفاق درونی مشرکان نادیده می گیرد ومی فرماید:

(فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ) .(2)

«با سران کفر بجنگید زیرا برای آنان عهد وپیمانی نیست».

***

ص : 158

2_ در لغت عرب لفظ «اِلَّ» گاهی در معنی خویشاوندی وگاهی در عهد وپیمان به کار می رود و از باب نمونه:

لعمرک ان إلّک من قریش *** کالِّ السقْب من رأل النعام

«به جان تو سوگند خویشاوندی شما با قریش بسان خویشاوندی بچه شتر است با تخم شتر مرغ _ یعنی میان شما وآنان پیوند وخویشاوندی وجود ندارد همان طور که میان آن دو وجود ندارد».

در این شعر لفظ «اِلَّ» به معنی خویشاوندی است همچنانکه در شعر دیگری به معنی پیمان است، چنانکه می گوید:

وجدناهم کاذباً إلّهم *** وذو الإلّ والعهد لا یکذب

«پیمان آنان را دروغ یافتیم وصاحب پیمان دروغ نمی گوید».

آیات مورد بحث، لفظ «الّ» با لفظ «ذمّه» همراه هم آمده است چون مقصود از لفظ «ذمّه» همان پیمان است طبعاً مقصود از «الّ» پیوند وخویشاوندی خواهد بود.

***

3_ در آیه «نهم» به یکی دیگر از رازهای این بسیج عمومی اشاره می کندومشرکان را بسان جامعه یهودی قلمداد می نماید که آیات الهی را به بهای کمی می فروختند.

قرآن جامعه یهود را با آیه زیر مورد خطاب قرار می دهد:

(وَلا تَشْتَرُوا بِ آیاتِی ثَمَناً قَلِیلاً وَ إِیّایَ فَاتَّقُونَ) .(1)

«آیات خدا را به بهای کم معاوضه نکنید و از مخالفت با من بپرهیزید».

ص : 159

ودر آیه دیگر آنان را چنین معرفی می کند:

(أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الحَیاةَ الدُّنْیا بِالآخِرَةِ) .(1)

«آنان کسانی هستند که زندگی اخروی را به بهای کمی از دست داده اند، ودنیا را برگزیده اند».

قرآن جامعه اسلامی را با آیه زیر تشریح می نماید :

(إِنَّ اللّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ) .(2)

«خداوند جان ومال افراد با ایمان را در برابر بهشت خریده است آنان در راه خدا جهاد می کنند».

قرآن گروه مشرک را بسان یهود توصیف کرده است ودر آیه «نهم» می گوید:

(اِشْتَرُوا بِ آیاتِ اللّهِ ثَمَناً قَلِیلاً فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِهِ) .(3)

«آنان آیات خدا(مواثیق الهی وبسیاری از اصول دین) را با بهای کمی فروخته اند و از راه خدا برگشته اند».

بت پرستان بسان یهود پست وفرومایه بودند. در برابر بهای اندکی، پیمان «حدیبیه» را که با پیامبر در سال «ششم» هجرت بسته بودند. زیرپا نهادند تا آن جا که ابوسفیان، ضیافتی ترتیب داد. از مشرکان قول گرفت که شبانه بر سر قبیله «خزاعه» که با مسلمانان هم پیمان بودند. بریزند وآنان را بکشند . وبهای این پیمان شکنی همان ضیافت فرعون قریش بود.

***

ص : 160

4_ حقیقت«اشتراء» همان تبدیل دو چیز با یکدیگر است، از این جهت در لغت عرب پس از لفظ «اشتراء» دو لفظ می آید: یکی بدون «باء» ودوّمی همراه با «باء» ، چیزی که با حرف «باء» همراه نیست آن را دریافت می کند،(1) چیزی که با «باء» همراه باشد. از دست می دهد مانند: «اشتریت هذا بهذا= خریدم این را در برابر آن»، ودر آیات مورد بحث چون لفظ «آیات» همراه با حرف «باء» است، مفاد آیه چنین می شود که آن با از دست دادن آیات الهی، کالای مختصری را بدست آوردند!

از این بیان روشن می گردد که راه صحیح در ترجمه لفظ «اشتراء» در قرآن این است که آن را به معنی «مبادله» وتعویض تفسیر کنیم.

***

5_ در آیه یازدهم، عالیترین روح برادری تجلّی نموده وبار دیگر سیمای بشردوستانه اسلام، از طریق مفاد آن نمایان گردیده است وراه را برای بازگشت مشرکان به آغوش اسلام، باز نهاده است وندای عفو خود را که در آیه «پنجم» نیز یادآور شده بود. در این آیه تکرار می کند.وجنایتهای گذشته مشرکان را که به کشتار گروه بی گناه منجر شده بود. نادیده می گیرد ومی فرماید:

(فَإِنْ تابُوا وَأَقامُوا الصَّلوةَ وَآتَوُا الزَّکوةَ)

«اگر توبه نمایند ونماز بگزارند وزکات بدهند».

مقصود از توبه، همان بازگشت به سوی خدا است، هرگاه به مشرک خطاب کند که توبه نماید مقصود ترک اموری است که او را از یکتاپرستی باز می دارد وبه

ص : 161

عبارت دیگر، به خدا وصفات او وپیامبر وی ایمان بیاورد، ولی اگر به فرد با ایمان بگویند که توبه کند مقصود ترک اعمال زشت وناهنجاری است که شایسته مقام مؤمن نمی باشد. چنانکه می فرماید:

(وَتُوبُوا إِلَی اللّهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ).(1)

«ای گروه با ایمان همگی به سوی خدا بازگردید...».

قرآن در این آیه 11سوره توبه علاوه بر توبه، دستور می دهد که مشرکان نماز بگزارند چنانکه می فرماید: (وَ أَقامُوا الصَّلوة)«نماز بگزارند» زیرا نماز پیوند انسان، با خدا ومظهر شناسایی او ویکی از ارکان اجتماعی اسلام است. علاوه بر این دستور می دهد که زکات بدهند چنانکه می فرماید:(وَآتَوُا الزَّکوة) :«زکات بدهند» زیرا زکات پیوند انسان با اجتماع ورکن مالی واقتصادی اسلام است.

***

6_ اگر آنان توبه نمودند، واین دو «رکن» را بپا دارند نتیجه این می شود که آنان برادران دینی شما خواهند بود چنانکه می فرماید:(فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ) .

اسلام در کتاب وسنّت، روی اخوّت اسلامی تکیه کرده است ومی فرماید:(إِنَّمَا المُؤْمنینَ إِخْوَةٌ)(2) : «افراد با ایمان برادر یکدیگرند».

پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) می فرماید:

«المسلمون اخوة تتکافؤ دماؤهم وتسعی بذمتهم أدناهم وهم ید علی من سواهم».(3)

«جامعه با ایمان برادران یکدیگرند وتعهدات هر یک برای دیگران لازم الاجرا

ص : 162

است وهمگی یکدست در برابر دشمن هستند».

عوامل ملیّت ساز میان جامعه شناسان اموری است مانند خون وزبان وآب وخاک، این عوامل می تواند، انسان ها را به هم پیوند دهد. و همه را به صورت ملّت واحدی در آورد هرچند از نظر عقیده وافکار میان آنان اتّحاد وهم آهنگی نباشد.

از نظر قرآن عامل ملیّت ساز ، یک چیز است وبس و آن وحدت عقیده است .وزیر بنای ملیّت جز این چیز دیگری نیست وتا چنین زیربنایی در میان ملّتی وجود نداشته باشد عوامل دیگر نمی تواند در میان بافت های متضاد، وحدت ویگانگی پدید آورد وبه اصطلاح ملّت واحدی بسازد.

درست است که در جهان امروز روی عناصری از خون وزبان وآب وخاک تکیه می کنند وگروه هایی را زیر یکی از این چیزها به هم پیوند می دهند. آیا این وحدت یک نوع وحدت صوری وبسان نوار نازکی نیست که دور گروه سرکش وعصیانگر کشیده شده باشد که با یک خیزش آن را پاره می کنند وچیزی نمی گذرد که به علّت اختلاف عقیده در دل یک ملّت انشعاب هایی را پدید می آورد وبه صورت گروه هایی از چپ و راست و وسط در می آیند؟

آنچه می تواند تمام طبقات اجتماعی را به صورت یک ملّت واحدی در آورد همان وحدت عقیده وایمان است که به راستی به افراد وحدت ویگانگی می بخشد، وهمه آنان را در مسیر واحدی وتحقق یک آرمان قرار می دهد، از این جهت قرآن بر خلاف اعلامیه حقوق بشر تنها افراد با ایمان را برادران یکدیگر می داند نه همه انسان ها را .

7_ در آیه یازدهم وهمچنین در آیه پنجم پس از موضوع توبه، سخن از نماز وزکات به میان آورده است ومی فرماید که مشرکان علاوه بر توبه، این دو رکن را باید بپا دارند.

خوارج ومعتزله معتقدند عمل جزء ایمان است وشخص مؤمن کسی است که

ص : 163

علاوه بر آن، این دو رکن ومانند آنها را بپا دارد. ودر غیر این صورت کافر خواهد بود. از این جهت در نظر این گروه فرد مرتکب گناه کبیره مؤمن نیست. ودلیل این گروه این آیه وامثال آنست که علاوه بر ایمان وتوحید وتوبه، نماز وزکات را نیز شرط کرده است(1) ولی بر خلاف این نظر، حق این است که ایمان دارای درجاتی است.

درجه ای از آن، سعادت انسان را پی ریزی می کند و او را از عذاب دوزخ می رهاند واین همان ایمان است که باید با عمل به فرایض وخودداری از گناهان همراه باشد، نه تنها باید نماز بخواند بلکه باید به تمام وظایف دینی ومذهبی خود عمل نماید.

مرحله دیگر این است که او را جزء جامعه اسلامی قرار می دهد ومسلمانان موظف هستند که مال وجان او را محترم بشمارند وبا او روابط زناشویی برقرار نمایند. در این مرحله گفتن کلمه «توحید» وشهادت بر رسالت و معاد کفایت می نماید وهرگاه چنین فردی به وظایف دینی خود عمل نکرد زمامدار مسلمانان باید او را حدّ شرعی بزند ومجازات کند وهرگز شخصی با ترک نماز و زکات از اسلام خارج نمی گردد. امّا چرا در این مورد «مشرکان پیمان شکن» علاوه بر ایمان باید این دو رکن را بپا دارند؟ به خاطر اینکه مشرکان پیمان شکن با دیگران فرق داشتند وروی جهاتی نباید به قول ظاهری آنان اکتفا کرد. آنها کسانی بودند که با مسلمانان پیمان بستند ودر مواقع حسّاس پیمان شکنی کردند. از این لحاظ تا از آنان که سوابق سوئی در شکستن پیمان دارند اعمال نیک وکردارهایی صحیح که حاکی از ایمان واقعی آنها باشد دیده نشود، نباید به ایمان ظاهری آنها اعتماد نمود، به خاطر این جهت در باره چنین گروهی طور دیگر رفتار شده وبه تسلیم ظاهری اکتفاء نگردیده است اگر چه در سایر جاها تنها اظهار ایمان برای رعایت مقررات ظاهری اسلام در حقّ اظهار کننده کافی است.

ص : 164

تا اینجا توانستیم برخی از نکات آیات یازده گانه را در این صفحات منعکس نماییم اکنون سخن درباره مفاد آیه دوازدهم است که می فرماید:

(وَإِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ) (1) : «اگر پیمانهای خود را شکستند».

اکنون آیا این آیه درباره مشرک معاهد سخن می گوید که پیمان خود را شکسته است یا در باره مسلمان سخن می گوید که مشرک بوده واسلام آورده است. سپس می خواهد پیمان شکنی کند؟ نظر نخست، نظر ما است نظر دوّم نظر زمخشری (مؤلّف «کشاف)» است. توضیح هر دو نظر:

1_ سیاق آیات حاکی است که این آیه بسان آیات پیش تکلیف مسلمانان را در برابر مشرکان روشن می سازد ومشرکان زمان پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) را چند گروهی تشکیل می دادند:

الف: گروه پیمان شکن که تن به اسلام ندادند وبه شرک خود باقی ماندند. تکلیف این گروه را در آیه پنجم روشن می سازد.

ب: گروه مشرک که در مدّت چهار ماه دست از شرک برداشته وبه اسلام گرایش پیدا کرده اند.

تکلیف این گروه را ذیل آیه پنجم ومجموع آیه یازدهم روشن می نماید.

ج: مشرکان معاهد که تا زمان نزول آیات به عهد وپیمان خود باقی بودند پیمان خود را محترم شمرده بودند. تکلیف این گروه را آیه چهارم روشن ساخت.

در اینجا لازم است قرآن وضع همین گروه سوّم را در صورتی که بخواهند پیمان شکنی کنند روشن سازد. و این آیه بیانگر وضع همین گروه است که اگر در آینده پیمان شکنی کند چنین می شود:

(وَإِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ...) : «اگر گروه وفادار در آینده پیمان

ص : 165

شکنی کردند ودر دین شما طعن زدند با سران کفر نبرد کنید که برای آنان پیمانی نیست».

با توجه به جهاتی که اکنون یادآوری می نماییم می توان این نظر را تأیید کرد.

اوّلاً: در آیات پیش وظیفه مسلمانان نسبت به سایر مشرکان بیان شده است، جز این قسم که طبعاً باید آیه ناظر بر این باشد.

ثانیاً: این آیه نمی تواند مربوط به مسلمانان معاهد باشد زیرا در این آیه چنین می فرماید:

(وَطَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفرِ) این تعبیرها مناسب با مشرکان است که بر شرک وکفر خود باقی مانده اند نه مشرکی که مسلمان شده سپس راه انحراف را پیش گرفته است.

2_ نظریه مؤلّف کشاف بر خلاف نظر پیش است وی می گوید این آیه مربوط به آیه ماقبل (آیه یازدهم) است وبیانگر حال آن گروه از افرادی است که اسلام آورده اند ونماز وزکات برپا داشته اند ولی پیمان خود را شکسته اند ویا تصمیم بر شکستن گرفته اند. ومی گوید این آیه پس از آیه یازدهم آمده است که در آن سخن از ایمان مشرکان وخواندن نماز ودادن زکات به میان آمده است.

طبعاً آیه مورد بحث راجع به همان ها خواهد بود ولی این نظر از جهاتی دور از حقیقت است زیرا:

1_ مشرک در صورتی پیمان دارد که بر حال شرک ودوگانگی با اسلام باقی بماند وقتی اسلام آورد ونماز وزکات را بپا داشت جزء جامعه اسلامی می باشد وعنوان معاهد ویا صاحب پیمان با رئیس اسلامی نخواهد داشت این عناوین از آن گروهی است که با دولت اسلامی حالت تباین ودوگانگی داشته باشند ودر غیر این صورت نه معاهدند ونه صاحب پیمان.

2_ آیه در باره گروهی بحث می کند که در آینده پیمان خود را می شکنند ودر

ص : 166

دین ما طعن می زنند وسران وفرماندهانی دارند که قرآن از آنها به نام «ائمة الکفر» یاد می کند. این نوع نشانه ها مربوط به مشرکانی خواهد بود که وارد حوزه اسلام نشده اند. اگر مقصود مشرکانی بود که پس از اسلام، راه ارتداد پیش گرفته اند شایسته تر بود بفرماید:«وطعنوا فی دینهم» نه «دینکم» علاوه بر این «امامان کفر» کسانی هستند که بر شرک خود اصرار ورزند. نه این که اسلام بیاورند، سپس کافر شدند.

لفظی بود. وهمین قدر کافی بود که شهادتین را بر زبان جاری کند وامّا موضوع پیمان وعهد وبیعت گیری ازمسلمانان یک مطلب دایمی و همیشگی نبوده است بلکه گاهی پیامبر در کارهای مهم از گروهی بیعت می گرفت که از دو نیروی ایمان وپیمان برای پیشرفت وحل مشکلات استفاده کند، چنانکه در «حدیبیه» همین کار را انجام داد و از مؤمنان حاضر در واقعه بیعتی به نام «بیعة الرّضوان» گرفت و آیه زیر اشاره به همان است:

(لَقَدْ رَضِیَ اللّهُ عَنِ الْمُؤْمِنینَ إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَل السَّکِینَةَ عَلَیْهِمْ وَأَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً).(1)

«خدا از مؤمنان خوشنود گردید هنگامی که با تو زیر درخت بیعت می کردند وخدا از آنچه در دل آنها بود آگاه شد وبه قلوب آنان آرامی بخشید. وبا پیروزی نزدیکی، آنان را پاداش داد».

کسانی که در واقعه «بیعة الرضوان» حضور داشتند گروهی بودند که سابقه ممتدی در ایمان واسلام داشتند واین بیعت وپیمان نه به خاطر تحقّق بخشیدن به ایمان واسلام آنان بود بلکه به منظور تحکیم علل پیشرفت در جنگ صورت گرفت. گاهی پیامبر از زنان (پس از ایمان آوردن) بیعت می گرفت که از جاده توحید بیرون نروند وخود را از آلودگی های مادی حفظ کنند. چنانکه می فرماید:

(یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ عَلی أَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللّهِ شَیْئاً وَ لایَسْرِقْنَ وَ لا یَزْنینَ) .(2)

«ای پیامبر هنگامی که زنان با ایمان بیایند وبا تو بیعت کنند که شرک نورزند ودزدی نکنند واعمال منافی عفت انجام ندهند بیعت آنها را بپذیر».

نتیجه: به طور محقّق روی سخن در این آیه با کسانی است که با پیامبر پیمان

ص : 168

داشته اند وگروهی که پس از مرگ رسول اکرم (صلی الله علیه وآله)مرتد شدند. پیش از ارتداد مؤمن بودند، وعهد وپیمانی با پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)ومسلمانان نداشتند. و هرگز ایمان به رسالت پیامبر مستلزم بیعت نبود. بلکه بیعت گاهی در مواقع حساس انجام می گرفت از این نظر مرتدین را نمی توان مصداق آیه شمرد.

از شخصی مانند علی ساخته نبود، از این نظر نقض بیعت کردند وبه بهانه عمره از «مدینه» بیرون رفتند وبا کمک عایشه همسر پیامبر وبذل وبخششهای فراوان توانستند عدّه ای را دور خود جمع کنند، وپس از کشتن عدّه ای از شیعیان ودوستان علی (علیه السلام)بصره را پایگاه خود قرار دادند.

در این موقع علی (علیه السلام) با لشکر انبوهی در نزدیک بصره فرود آمد. هنگامی که دو سپاه با هم روبرو شدند علی (علیه السلام)سپاه دشمن را با جمله های زیر مخاطب ساخت:

«آیا بر شما ستم کرده ام و زر و زیور دنیا را به خود وفرزندانم اختصاص داده ام. ودر اجرای حدود الهی تبعیض قائل شده ام؟» همگی گفتند: نه، سپس فرمود: «ما لبیعتی تنکث وبیعة غیری لا تنکث؟» :چرا بیعتی را که با من کرده بودید، شکستید ولی بیعتی را که با دیگران داشتید، محترم شمردید؟!

هنگامی که سخن به اینجا رسید رو به سپاه خود نمود و فرمود:«إِنّ اللّه یقول فی کتابه:(وَ إِنْ نکثوا أیمانهم من بعد عهدهم...)ودر آخر اضافه نمود:«انّها لأصحاب هذه الآیة وما قوتلوا منذ نزلت»، یعنی این گروه مصداق این آیه هستند واین فرمان آسمانی تا حال اجرا نشده است. یعنی تا روز «جمل» یا پیمان شکن در کار نبود ویا آنکه با آنان جنگ نشده بود.(1)

نزول آیات، مشرکان هستند نه مسلمانان.

«چرا با کسانی که پیمانهای خود را شکستند ودر صدد بیرون کردن پیامبر برآمدند ودر ابتدا با شما «دشمنی»آغاز کردند جنگ نمی کنید، آیا از آنها بیم دارید، اگر راستی اهل ایمان هستید خداوند سزاوارتر است که از او بترسید».

آیه چهاردهم: (قاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللّهُ بِأَیْدِیْکُمْ وَ یُخْزِهِمْ وَ یَنْصُرْکُمْ عَلَیْهِمْ وَ یَشْفِ صُدُورَ قَوْم مُؤْمِنینَ) .(1)

«با آنان نبرد کنید (تا) خدا، با دستهای شما آنها را عذاب کند وخوارشان سازد. وشما را بر آنها پیروز گرداند ودلهای گروهی را که مؤمنند، بهبودی بخشد».

آیه پانزدهم: (وَیُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ وَ یَتُوبُ اللّهُ عَلی مَنْ یَشاءُ وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَکیمٌ).(2)

(«تا خدا) خشم دلهای افراد با ایمان را ببرد و از آنها که می خواهد درگذرد وخدا دانا وحکیم است».

آیه شانزدهم: (أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَکُوا وَلَمّا یَعْلَمِ اللّهُ الَّذینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ لَمْ یَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ وَلا رَسُولِهِ وَ لاَالْمُؤْمِنینَ وَلیجَةً وَ اللّهُ خَبیرٌ بِما تَعمَلُونَ) .(3)

«مگر فکر می کنید که رها می شوید(ومورد امتحان واقع نمی گردید) وخدا کسانی را که از شما جهاد کرده اند. وجز خدا وپیامبر وافراد با ایمان همرازی اتخاذ نکرده اند. نمی داند(و آشکار نمی سازد) خدا از کارهای شما آگاه است».

این قسمت، آخرین بخش از آیاتی است که امیرمؤمنان به دستور پیامبر آنها را در سرزمین «منی» بر مشرکان قرائت نمود. وبا تفسیر این بخش، مجموع آیاتی که پیامبر (صلی الله علیه وآله)آنها را به علی (علیه السلام) تعلیم داد، به پایان می رسد. وموضوع سخن درآیات بعدی، دگرگون می گردد وبخش تازه ای گشوده می شود.

در این بخش از آیات که هم اکنون به تفسیر آن می پردازیم قرآن مجید با دلایل منطقی، احساسات سربازی یکتاپرستان را بر ضدّ بت پرستان تحریک می کند و از

ص : 172

این راه، روح شهامت وفداکاری در طریق هدف را در کالبد آنان می دمد.

امروز در مراکز نظامی جهان، کوشش می شود که تنها از احساسات سربازی افراد بر ضدّ دشمن بهره برداری شود( احساساتی که حد ومرز نمی شناسد ومی خواهد هر نوع مانع را از پیش پای خود بردارد)، به طور مسلّم تحریک غرور ملّی واحساسات سربازی اگر به نفع یک طرف تمام گردد. سرانجام به ضرر جامعه انسانیت می باشد که حفظ وصیانت آن بر عهده اسلام است، پیشوای بزرگ اسلام در حالی که اندیشه توسعه طلبی وکشورگشایی در سر ندارد، در اعزام سربازان به میدان نبرد، در حالی که از جنبه های روانی واحساسی آنان بهره می گرفت ولی در تحریک آنان حزم واحتیاط را از دست نمی داد واحساسات و شور سربازی افراد را کاملاً کنترل می کرد. پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله)هر موقع، گروهی را به جهت جنگ می فرستاد برای تهییج روحیه سربازی وفداکاری، آنان را با جمله های زیر مورد خطاب قرار می داد :

«هان ای سربازان! شمشیر مجاهدان کلیدهای درهای بهشت است مرکب های مجاهدان وسیله ای برای پیشروی به سوی بهشت می باشد. یکی از دربهای بهشت «باب المجاهدین» است. مجاهدان در حالی که شمشیرهای خود را حمایل کرده اند از آن درب وارد می شوند. و فرشتگان مقدم آنان را گرامی می شمارند».

و برای کنترل احساسات آنان جمله های زیر را می آورد:

«به نام خدا جنگ کنید، هدف شما خدا باشد. خدایی که خون بشر را محترم شمرده است در غیر ضرورت، اجازه ریختن خون را نداده است مبادا بی جهت ویا از روی خشم وغضب خرابی به بار آورید و درختان را ببرید و اعضای دشمن را قطعه قطعه کنید و بیماران وپیران وزنان وزمین گیران را متعرّض شوید».(1)

هرگاه این بخش از سخنان پیامبر (صلی الله علیه وآله) به سخنان پیش وی ضمیمه گردد، به احساسات سربازی رنگ منطقی وسازندگی می دهد ومجاهد به جای ویرانگری، به

ص : 173

فکر آبادی می افتد.

از جانب خدا است».

ولی در صفحات تاریخ از همین رادمرد بزرگ، مطالب عجیبی در باره ارفاق به دشمن رسیده است روح بزرگ علی (علیه السلام)وعواطف انسانی او از لابلای دستوراتی که در مواقع جنگ به سربازان خود می داده نمودار است. روحیه انسان دوستی او ومجموع سخنانش می رساند که پیوسته می خواست پیروان خود را دلیر وفداکار تربیت کند ودر عین حال از تمایلات افراطی واحساسات غیر منطقی بازدارد.

آیه های چهاردهم وپانزدهم، از راههای گوناگون احساسات سربازی مجاهدان اسلام را به سوی هدف تحریک می کند وآنان را برای هر نوع فداکاری آماده می سازد.

وشاید در تمام آیات قرآن، مانند این آیات به جهاد ومبارزه، تحریک وتشویق نشده است درحالی که در آیه سیزدهم با یک رشته دلائل عقلی به تحریک روحیه آنان می پردازد، ودر حقیقت در این آیات احساسات جنگی با عواطف انسانی واندیشه های عقلی به هم آمیخته شده است. اینک بیان عوامل عقلی واحساسی.

پیش گرفت ومظلومیت قوم خود را به سمع پیامبر (صلی الله علیه وآله)رسانید، پیامبر از فرط تأثّر فرمود:

«لا نُصْرِتُ إِنْ لَم أَنْصُر»: «خدامرا یاری نکند. اگر شماها را کمک نکنم».

آیا یک چنین گروهی که ناجوانمردانه پیمان خود را می شکستند، شایسته ادب وتنبیه نیستند؟

از آنجا که در میان یاران پیامبر (صلی الله علیه وآله)، افراد زبون وترسو وجود داشت، برای تحریک این گروه می فرماید:(أَتَخْشَوْنَهُمْ وَ اللّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ) :«آیا از مشرکان می ترسید؟ خدا شایسته است که از مخالفت با او بترسید».

ومؤمنان را یاری نماید».

واین بخش از خبرهای غیبی قرآن است که پس از چهارماه به روشنی تحقّق پذیرفت.

(أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَکُوا وَ لَمّا یَعْلَمِ اللّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ...) .(1)

«آیا شما تصوّر می کنید که خداوند شماها را به حال خود واگذار خواهد نمود، ومجاهد را از غیر مجاهد باز نخواهد شناخت. و گروهی را که جز خدا وپیامبر ومؤمنان رازداری اتّخاذ نکرده اند، از گروهی که نقطه مقابل آنان هستند جدا نخواهد نمود».

شکی نیست که خداوند از ازل از رفتار انسان آگاه است. وبرای علم وآگاهی او زمان مشخصی وجود ندارد. و این که در این آیه می فرماید:(وَلَمّا یعلم اللّه الَّذین جاهدوا) ، مقصود دانستن نیست، بلکه آشکار کردن ضمایر واندیشه های مجاهدان وغیر مجاهدان است چنان که قرآن در آیه دیگر همین مطلب را با جمله ای که مفید معنی مشخص وآشکار کرده است، بیان می کند، آنجا که می فرماید:

(ما کانَ اللّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ).(2)

«خداوند جامعه با ایمان را به نحوی که هستند ترک نخواهد نمود تا این که ناپاک را از پاک جدا سازد ومعرفی نماید».

وبه همین مضمون آیه های 141_ 154 از سوره آل عمران است.

***

ص : 179

از هجرت تا رحلت

18

من بترسید، امروز دین شما را تکمیل کردم ونعمت خود را به پایان رسانیدم واسلام را به عنوان دین، برای شما برگزیدم».

3_ «درخواست کننده ای درخواست عذاب کرد وواقع شد، این عذاب مخصوص کافران است وهیچ کس نمی تواند آن را دفع کند از سوی خداوند که دارای فرشتگانی است که به آسمان صعود می کنند».

اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاس) .(1)

«ای پیامبر، آنچه را از پروردگارت بر تو فرود آمده برسان واگر نرسانی رسالت خدای را بجا نیاورده ای وخداوند تو را از گزند مردم حفظ می کند».

دقّت در مضمون آیه ما را به نکات زیرمتوجّه می کند:

اوّلاً: فرمانی که پیامبر (صلی الله علیه وآله) برای ابلاغ آن مأموریت پیدا کرده بود، آنچنان خطیر وعظیم بود که هرگاه (بر فرض محال) در رساندن آن خوف وترسی به خود راه می داد وآن را ابلاغ نمی کرد، رسالت خود را انجام نداده بود، بلکه با انجام این مأموریت رسالت وی تکمیل خواهد گشت.

به عبارت دیگر:مقصود از (ما أُنْزِلَ) (چیزی که بر تو نازل گردید) نمی تواند مجموع آیات قرآن ودستورهای اسلامی باشد. زیرا ناگفته پیداست که هرگاه پیامبر مجموع دستورهای الهی را ابلاغ نمی کرد، رسالت خود را انجام نداده بود ویک چنین امر بدیهی نیاز به گفتن ونزول آیه ندارد، بلکه مقصود از آن، ابلاغ موضوع خاصی است که ابلاغ آن مکمّل رسالت شمرده می شود و تا ابلاغ نگردد وظیفه خطیر رسالت رنگ تکامل بخود نمی گیرد.

بنابراین باید مورد مأموریت یکی از اصول مهم اسلامی باشد که با دیگر اصول وفروع اسلامی پیوستگی داشته وبسان یگانگی خدا ورسالت خود پیامبر امر خطیری شمرده شود.

ثانیاً: از نظر محاسبات اجتماعی، پیامبر (صلی الله علیه وآله)احتمال می داد که در طریق انجام این مأموریت، ممکن است از جانب مردم آسیبی به او برسد ویا او را در انجام این مأموریت به قوم وخویش گرایی متهم کنند وخداوند برای تقویت اراده پیامبر می فرماید:

(وَاللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ) .

ص : 182

اکنون باید دید در میان احتمالاتی(1) که مفسّران اسلامی در تعیین موضوع مأموریت گفته اند، کدام به مضمون آیه نزدیکتر است.

محدّثان شیعه وهمچنین سی تن از محدّثان اهل تسنن(2)می گویند که آیه در روز غدیر خم نازل گردیده; روزی که خدا به پیامبر مأموریت داد که علی (علیه السلام) را به عنوان مولای مؤمنان معرفی کند.

ولایت وجانشینی امام از پیامبر، از موضوعات خطیر وپراهمیت بود که جاداشت ابلاغ آن مکمّل رسالت گردیده وخودداری در بیان آن مایه نقص در امر رسالت شمرده شود.

همچنین جا داشت که پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله)از نظر محاسبات اجتماعی، خوف ورعبی به خود راه دهد زیرا وصایت وجانشینی شخصی مانند علی (علیه السلام) که بیش از 33 بهار از عمر او نگذشته بود، بر گروهی که از نظر سن وسال، از او بالاتر بودند، بسیار سخت ودشوار بود. گذشته بر این، خون بستگان همین افراد که دور پیامبر را گرفته بودند، در صحنه های نبرد با شمشیر علی (علیه السلام) ریخته شده بود وحکومت چنین فردی بر یک ملّت کینه توز بسیار گران بود.

علاوه بر این، علی (علیه السلام) پسر عموی پیامبر (صلی الله علیه وآله)وداماد وی بود. تعیین چنین فردی برای خلافت در نظر افراد کوتاه بین _ که وجود چنین افراد در تمام جوامع بشری کم نیست _ سبب می شد که آن را به یک نوع تعصّب فامیلی حمل کنند وبه صورت

ص : 183

غیر صحیح تفسیر نمایند.

برخلاف این زمینه های نامساعد، اراده حکیمانه خداوند بر این تعلّق گرفت که پایداری نهضت را با نصب جانشینی، تضمین کند ورسالت جهانی پیامبر خویش را با تعیین رهبر و راهنما تکمیل گرداند .

قالوا: بلی نشهد بذلک. قال: اللّهمّ أشهد... فانظرونی کیف تخلفونی فی الثقلین.

فنادی مناد:ما الثقلان یا رسول اللّه؟ قال: الثقل الأکبر، کتاب اللّه، طرف بیداللّه عزّ وجلّ وطرف بأیدیکم، فتمسّکوا به لا تضلّوا و الآخر الأصغر عترتی وانّ اللطیف الخبیر نبأنّی انّهما لن یتفرقا حتی یردا علیّ الحوض، فسألت ذلک لهما ربّی، فلا تقدّموهما فتهلکوا ولا تقصّروا عنها فتهلکوا.

ثمّ أخذ بید علی فرفعها حتّی روی بیضاء آباطهما وعرفه القوم أجمعون فقال:

أَیّها الناس من أولی الناس بالمؤمنین من أنفسهم؟ قالوا: اللّه ورسوله أعلم، قال: انّ اللّه مولای وأنا مولی المؤمنین وأنا أولی بهم من أنفسهم، فمن کنت مولاه، فعلیّ مولاه یقولها ثلاث مرات، اللّهمّ وال من والاه وعاد من عاداه و أحب من أحبه ، وأبغض من أبغضه وانصر من نصره واخذل من خذله وادر الحقّ معه حیث دار، ألا فلیبلغ الشاهد الغائب.

ثمّ لم یتفرقوا حتی نزل أمین وحی اللّه بقوله:(اَلْیَومَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی...) الآیة.

فقال رسول اللّه (صلی الله علیه وآله): اللّه أکبر، علی اکمال الدین وإتمام النعمة ورضی الربّ برسالتی والولایة لعلیّ من بعدی».(1)

«ستایش از آن خداست. از او یاری می طلبیم وبه او ایمان داریم وبر او توکّل می کنیم و از شرّ نفسهای خویش وبدی کردارهای خود به خدایی که جز او برای گمراهان هادی وراهنمایی نیست، پناه می بریم، به خدایی که هرکس را هدایت نمود، برای او گمراه کننده ای نیست.گواهی می دهیم که جز او خدایی نیست ومحمّد بنده خدا وفرستاده اوست.

ص : 185

هان ای مردم، خداوند لطیف خبیر به من خبر داده است که به زودی دعوت حق را لبیک می گویم و از میان شما می روم ومن مسئولم وشما نیز مسئول هستید. در باره من چه می گویید؟

یاران پیامبر (صلی الله علیه وآله) گفتند: گواهی می دهیم که تو آیین خدا را تبلیغ نمودی ونسبت به ما خیرخواهی ونصیحت کردی ودر این راه کوشش نمودی. خداوند به تو پاداش نیک بدهد.

وقتی سکوت وآرامش بر آن جمعیت حکمفرما شد پیامبر (صلی الله علیه وآله) فرمود: آیا شما گواهی نمی دهید که معبودی جز خدای نیست ومحمّد بنده خدا وپیامبر اوست؟ بهشت ودوزخ ومرگ حق است؟ وروز رستاخیز بدون شک فرا خواهد رسید وخداوند افرادی را که در دل خاک پنهان شده اند، زنده خواهد نمود؟

_ یاران پیامبر(صلی الله علیه وآله): چرا، چرا، گواهی می دهیم.

_ پیامبر (صلی الله علیه وآله): من در میان شما دو چیز گرانبها وسنگین به یادگار می گذارم، چگونه با آنها معامله خواهید کرد؟

ناشناسی پرسید: مقصود از این دو چیز گرانبها چیست؟

_ پیامبر (صلی الله علیه وآله): ثقل اکبر، کتاب خداست که یک طرف آن در دست خدا وطرف دیگر آن در دست شماست، به کتاب خدا چنگ زنید تا گمراه نشوید.ثقل اصغر، عترت واهل بیت من است، خدایم به من خبر داده است که این دو یادگار من، تا روز رستاخیز، از هم جدا نمی شوند هان ای مردم، بر کتاب خدا وعترت من سبقت وپیشی نگیرید و از آن دو عقب نمانید تا نابود نشوید.

در این موقع پیامبر (صلی الله علیه وآله) دست علی (علیه السلام) را گرفت وبالا برد وهمه جمعیت، علی را در کنار پیامبر دیدند(وفهمیدند که مقصود از این اجتماع، حادثه ای است که مربوط به علی (علیه السلام) می باشد، همگی با ولع خاصی آماده شدند که به سخنان پیامبر(صلی الله علیه وآله)گوش فرا دهند.

ص : 186

_ پیامبر(صلی الله علیه وآله): ای مردم، سزاوارترین فرد بر مؤمنان، از خود آنها کیست؟

_ یاران پیامبر: خداوند وپیامبر او بهتر می دانند.

_ پیامبر (صلی الله علیه وآله) :خدا مولای من، ومن مولای مؤمنان هستم وبر آنها از خودشان سزاوارتر واولی هستم.هان ای مردم، هرکس که من مولای او هستم. علی مولای اوست. واین جمله را سه بار تکرار کرد.

سپس گفت:پروردگارا دوست بدار کسی را که علی را دوست بدارد ودشمن بدار کسی را که علی را دشمن بدارد. خدایا یاران علی را یاری کن ودشمنان او را خوار وذلیل نما. پروردگارا علی را محور حق قرار بده».

این جمله ها را بیان کرد وسپس فرمود: لازم است حاضران به غائبان خبر دهند ودیگران را از این حادثه مطلع سازند.

هنوز اجتماع پرشکوه، به حال خود برپا بود که فرشته وحی فرود آمد وبه پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله)بشارت داد که خداوند امروز آیین خود راتکمیل نمود ونعمت خویش را بر جامعه با ایمان، ارزانی داشت وآیه زیر به وسیله پیک وحی نازل گردید:

(اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الإِسْلامَ دِیناً) .(1)

در این لحظه صدای تکبیر پیامبر (صلی الله علیه وآله) بلند شد وگفت: خدا را سپاسگزارم که آیین خود را کامل گردانید ونعمت خود را به پایان رسانید و از رسالت من و ولایت علی (علیه السلام) پس از من خشنود گشت».(2)

پیامبر (صلی الله علیه وآله) از جایگاه خود پایین آمد ویاران او دسته دسته به علی (علیه السلام) تبریک می گفتند و او را مولای خود ومولای هر مرد و زن با ایمان می خواندند.

ص : 187

در این موقع، «حسان بن ثابت» شاعر رسول خدا برخاست و این حادثه تاریخی را در قالب شعر ریخت از چکامه او فقط دو بیت را نقل می کنیم:

فقال له قُم یا علی فإنّنی *** رضیتک بعدی إماماً وهادیاً

فمن کنت مولاه فهذا ولیّه *** فکونوا له أتباع صدق موالیاً

«پیامبر (صلی الله علیه وآله) به وی فرمود:برخیز ای علی که من تو را برای پیشوایی مردم وراهنمایی آن پس از خود برگزیدم. هرکس که من مولای او هستم علی نیز مولای اوست. مردم! بر شما لازم است از پیروان راستین ودوستداران واقعی علی باشید».

آنچه نگارش یافت، خلاصه این واقعه تاریخی است که در مدارک دانشمندان اهل سنّت وارد شده ودر کتابهای شیعه این واقعه به طور گسترده تر از این ، بیان گردیده است.

مرحوم طبرسی، در کتاب احتجاج(1)، خطبه مشروحی از پیامبر (صلی الله علیه وآله) نقل کرده که علاقمندان می توانند به آن کتاب، مراجعه کنند.

وعالیترین قطعاتی را به صورتهای گوناگون وبه زبانهای مختلف از خود به یادگار بگذارند.

از این جهت، کمتر واقعه تاریخی در جهان، بسان رویداد «غدیر» مورد توجه طبقات مختلف از محدّث ومفسّر واز متکلّم وفیلسوف، از خطیب و شاعر و از مورّخ وسیره نویس قرار گرفته وتا این اندازه در باره آن عنایت مبذول شده است.

یکی از علل ابدیت وجاودانی بودن این حدیث نزول سه آیه (1) از آیات قرآن درباره این واقعه است، وتا روزی که قرآن ابدی وجاودانی است، این واقعه تاریخی نیز ابدی بوده و از خاطره ها محو نخواهد شد.

از آنجا که جامعه اسلامی در اعصار دیرینه وهم اکنون جامعه شیعه، آن را یکی از اعیاد مذهبی می شمارند و مراسمی را که در دیگر اعیاد اسلامی برپا می دارند، در این روز نیز انجام می دهند طبعاً واقعه تاریخی غدیر رنگ ابدیت به خودگرفته وهیچ گاه از خاطره ها فراموش نمی شود.

از مراجعه به تاریخ به خوبی معلوم می شود که روز هیجدهم ذی الحجة الحرام، در میان مسلمانان به نام عید غدیر معروف بود، تا آنجا که «ابن خلکان» در باره «المستعلی ابن المستنصر» می گوید: در سال 487 در روز عید غدیر خم که روز هیجدهم ذی الحجة الحرام است، مردم با او بیعت کردند (2) و در باره المستنصر باللّه، العبیدی می نویسد: وی در سال 487 دوازده شب به آخر ماه ذی الحجه باقی مانده بود، درگذشت. این شب شب هیجدهم ماه ذی الحجه شب عید غدیر است.(3)

ابوریحان بیرونی درکتاب «الآثار الباقیه» عید غدیر را از عیدهایی شمرده که همه مسلمانان، برپا می داشتند وجشن می گرفتند.

ص : 189

نه تنها ابن خلکان وابوریحان بیرونی، این روز را عید می نامند، بلکه «ثعالبی»نیز این شب را از شبهای معروف در میان امّت اسلامی شمرده است.(1)

ریشه این عید اسلامی به خود روز غدیر باز می گردد، زیرا در آن روز پیامبر (صلی الله علیه وآله) به مهاجران وانصار بلکه به همسران خود دستور داد که بر علی وارد شوند و به او در مورد چنین فضیلتی بزرگ تبریک بگویند.

«زید بن ارقم» می گوید: ازمهاجرین، ابوبکر وعمر وعثمان وطلحه وزبیر، نخستین کسانی بودند که با علی دست بیعت دادند ومراسم تبریک وبیعت تا مغرب ادامه داشت.

زیادی به صحّت واستواری آن اعتراف نموده اند.

در قرن سوّم نود ودو دانشمند، در قرن چهارم چهل وسه، در قرن پنجم بیست وچهار، در قرن ششم بیست، در قرن هفتم بیست ویک، در قرن هشتم هیجده، در قرن نهم شانزده، در قرن دهم چهارده، در قرن یازدهم دوازده، در قرن دوازدهم سیزده، در قرن سیزدهم دوازده ودر قرن چهاردهم بیست دانشمند، این حدیث را نقل کرده اند.

گروهی تنها به نقل این حدیث اکتفا نکرده بلکه درباره اسناد ومفاد آن مستقلاً کتابهایی نوشته اند.

مورّخ بزرگ اسلامی، طبری، کتابی به نام «الولایة فی طرق حدیث الغدیر» نوشته و این حدیث را از هفتاد وپنج طریق از پیامبر نقل کرده است.

ابن عقده کوفی، در رساله «ولایت» این حدیث را از صدو پنج تن نقل کرده است.

ابوبکر محمّد بن عمر بغدادی معروف به جمعانی، این حدیث را از بیست وپنج طریق نقل نموده است.

از بزرگان حدیث:

احمد بن حنبل شیبانی به 40 سند نقل کرده است.

ابن حجر عسقلانی به 25 سند نقل کرده است.

جزری شافعی به 80 سند نقل کرده است.

ابوسعید سجستانی به120 سند نقل کرده است.

امیر محمد یمنی به 40 سند نقل کرده است.

نسائی به 250 سند نقل کرده است.

ابوالعلاءِ همدانی به100 سند نقل کرده است.

ص : 191

ابوالعرفان حبان به 30 سند نقل کرده است.

تعداد کسانی که مستقلاً درباره خصوصیات این واقعه تاریخی کتاب نوشته اند، 26 نفر می باشد وشاید کسانی باشند که درباره این رویداد رساله وکتاب نوشته اند که تاریخ نام آنها را ضبط نکرده است.

دانشمندان شیعه درباره این واقعیت تاریخی، کتابهای ارزنده ای نوشته اند، وجامع ترین آنها کتاب تاریخی «الغدیر» است که به خامه توانای نویسنده مشهور اسلامی، علاّمه مجاهد مرحوم آیة اللّه امینی نگارش یافته است ودر نگارش این بخش از این کتاب، استفاده فراوانی از کتاب «الغدیر» بعمل آمد.

دقّت در مضمون آیه اکمال دین، می رساند که روز نزول آیه، حادثه بسیار مهمی رخ داد که مایه نومیدی دشمنان از پیروزی بر اسلام وموجب کمال دین و اتمام نعمت های معنوی خدا شده است اکنون باید دید چه روزی می تواند حامل چنین نویدهایی باشد وبا این خصوصیات ونشانه ها خود را در عرصه تاریخ نشان دهد؟

1_ آیا روز فتح مکه می تواند دارای چنین خصوصیاتی باشد؟ به طور مسلّم نه زیرا در آن روز پیمانهای مسلمانان با مشرکان به قوّت خود باقی بود وهنوز مراسم حج بسان عصر جاهلی برگزار می شد. وقسمتی از احکام پس از آن فرود آمده است از این جهت نه یأسی بر کافران منطقه مستولی شده بود ونه آیین _ به معنی بیان فروع ونه به معنی تحکیم پایه های آن _ تکمیل گردیده بود.

2_ آیا روز اعلام بیزاری از مشرکان می تواند مظهر چنین روزی باشد به تصوّر اینکه یأس ونومیدی در چنین روزی بر مشرکان مستولی گردید؟باز می گوییم نه زیرا بیان دین به معنی احکام در آن روز پایان نیافته بود به گواه اینکه قسمتی از «حدود» و«قصاص» واحکام مربوط به «کلاله» پس از اعلام بیزاری نازل گردیده است. و تنها مسئله یأس کافران نشانه آن روز نیست. بلکه یأس توأم با تکمیل آیین، و هرگز در روز اعلام بیزاری، این دو نوید به صورت توأم در آن روز تحقّق نپذیرفته بود.

اکنون باید دید روزی که حامل این نوید گرانبها بود چه روزی بوده است؟!

گروهی نظر می دهند که این روز، همان روز «عرفه» سال دهم هجرت است که در تاریخ به نام «حجّة الوداع» معروف است ولی با توجّه به حوادث تاریخی این دو نوید گرانبها در چنین روزی تحقّق نپذیرفت.

مسئله یأس ونومیدی به دو صورت می تواند مطرح گردد:

الف: یأس قریش ومشرکان شبه جزیره; یک چنین نومیدی پیش از این روز تحقّق پذیرفته بود وقریش در روز فتح مکه، ودیگر مشرکان در روز اعلام بیزاری، از پیروزی اسلام کاملاً مأیوس شده بودند در این صورت صحیح نخواهد بود که بگوییم

ص : 193

در روز عرفه سال دهم حجة الوداع یأس ونومیدی مشرکان جامه عمل پوشید در حالی که چنین کاری یک سال و اندی قبل، تحقّق پذیرفته بود.

ب: یأس همه کافران روی زمین به یک چنین نومیدی تا آن روز جامه عمل نپوشیده بود.

امّا مسئله تکمیل دین اگر مقصود از «دین» احکام وفروع دین باشد هرگز پرونده بیان احکام الهی در روز عرفه بسته نشد بلکه یک رشته احکام مربوط به «ربا و ارث وکلاله» پس از روز عرفه(حجة الوداع) نازل شده است.(1)

تنها روزی که می تواند بستر این دو نوید الهی باشد، همان روز «غدیر» است که با تعیین جانشین پیامبر هم یأس بر دشمنان مستولی گردید و هم آیین خدا تکمیل شد.البته مقصود از یأس، نومیدی مخصوصی است که باتکمیل دین توأم می باشد.ومقصود از تکمیل دین، تکمیل ارکان وپی ریزی اسباب بقاء آن است، نه بیان فروع وجزئیات، اکنون به بیان هر دو مطلب می پردازیم:

برای آن تزلزلی نیست.

آیات قرآنی گواهی می دهد که کافران پیوسته طمع به دین مسلمانان دوخته بودند وآخرین آرزوی آنان این بود که مسلمانان را از آیین خود باز دارند، وبه کیش نیاکان خود برگردانند چنانکه می فرماید:

(وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمانِکُمْ کُفّاراً) .(1)

«بسیاری از اهل کتاب آرزو کردند که شماها را پس از ایمان، به سوی کفر بازگردانند».

پیشرفت سریع اسلام در شبه جزیره وسقوط پایگاه شرک در مکه از امید آنان می کاست ولی آخرین پناهگاه خیالی آنان این بود که چون آورنده آیین جدید، فرزندی ندارد که پس از درگذشت او حکومت جوان اسلام را رهبری کند، از این لحاظ، اساس حکومت اسلامی پس از رحلت او فرو می ریزد وچیزی طول نمی کشد که بر آن پیروز می شوند ووضع، به همان حال نخست بازمی گردد.

قرآن سخن کافران را در این باره برای ما نقل می کند چنانکه می فرماید:

(أَمْ یَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ) .(2)

«بلکه آنان می گویند که او (پیامبر) شاعری است وما انتظار می بریم که او دچار حوادث روزگار گردد و از دنیا برود».

این آخرین نقشه ای بود که کافران به آن امیدوار بودند ولی روزی که رسول خدا، وصی خویش ورهبر مسلمانان را پس از خود تعیین نمود، آن روز، روزی بود که شبحی از ترس ویأس بر فراز زندگی مشرکان سایه افکند وطمع آنان از بین رفت.

***

ص : 195

1_ الولایة تألیف طبری(متوفای 310ه_).

2_ تفسیر ابن کثیر شامی،(774ه_) ج2، ص 14.

3_ تفسیر الدر المنثور سیوطی شافعی، متوفای (911ه_) ج2، ص 259 والاتقان، ج1، ص 31(ط 1360).

4_ تاریخ ابوبکر خطیب بغدادی، متوفای (43) ج8، ص 290.

5_ شیخ الإسلام حموینی، در فراید السمطین باب 13.

6_ خوارزمی، متوفای (568ه_) در مناقب، ص 80 و94.

7_ تاریخ ابن کثیر، ج5، 2101.

8_ تذکره سبط ابن جوزی حنفی، متوفای (654)، ص 18.

علاّمه عالیقدر مرحوم امینی در کتاب جاوید «الغدیر» ج1، ص 230 به بعد، اقوال وروایات وارد از طریق اهل سنّت را که همگی گواهی می دهند که آیه (اَلیوم أَکْملتُ) در روز غدیر نازل شده است به تفصیل نقل کرده است امّا روایات شیعه در باره شأن نزول آیه شریفه، در کتابهای مربوط به امامت ودر تفاسیر معتبر موجود می باشد.

2_ بسیاری از روایات که نزول آیه را روز غدیر معرفی می کنند، یادآور می شوند که پیامبر (صلی الله علیه وآله)پس از نصب علی (علیه السلام)برای خلافت چنین فرمود:

«اللّه اکبر علی إکمال الدّین وإتمام النعمة ورضا الربّ برسالتی وبالولایة لعلیّ(علیه السلام) من بعدی».(1)

«سپاس خداوندی را بر تکمیل آیین، واتمام نعمت، ورضایت او بر رسالت من و ولایت علی (علیه السلام) پس از من».

همان طور که ملاحظه می کنید پیامبر، مضمون آیه مورد بحث را در کلام خود وارد کرده است واین خود می رساند که آیه یاد شده در باره غدیر نازل گردیده است.

3_ در حالی که این دلایل قطع آور، بر استقلال آیه گواهی می دهند ولی خود آیه در لابلای احکام مربوط به گوشت های حلال وحرام قرار گرفته است، ونکته آن بر افراد آگاه از اوضاع صدر اسلام مخفی وپنهان نیست زیرا تاریخ وحدیث صحیح گواهی می دهند که پیامبر خواست وصیت نامه ای برای امّت خود تنظیم کند که پس از وی گمراه نشوند وقتی شخصیت های متنفذ پی بردند که پیامبر (صلی الله علیه وآله) می خواهد در باره خلافت مطلبی بنویسد فوراً او را به هذیان گویی متهم کردند.(2)

این حادثه ومانند آنها که تاریخ یادآور آنها است، حاکی است که افرادی در آغاز اسلام در باره مسئله خلافت وجانشینی رسول گرامی(صلی الله علیه وآله)، حساسیت خاصی داشتند وبرای انکار آن حد ومرزی نمی شناختند.

به خاطر چنین شرایط حاکم بر جوّ نزول آیه وبرای محافظت آیه از هر نوع تحریف وتغییر، از یک اصل عقلایی پیروی شده است و آن پوشانیدن شیئی نفیس با

ص : 198

یک رشته امور ساده که کمتر مورد توجه قرار می گیرد.

در این جا رسول گرامی (صلی الله علیه وآله) به فرمان خدا مأمور است آیه مربوط به جانشینی را در میان مطالب ساده قرار دهد تا کمتر مورد توجه مخالفان سرسخت قرار گیرد و از این طریق این سند الهی به دست آیندگان برسد.

وهمگی می دانیم وضع وقرارگیری هر آیه ای در هر جایی از سوره ها به فرمان پیامبر ودستور او بوده است واصولاً جمع آوری قرآن به همین صورت، مدرکی جز دستور پیامبر (صلی الله علیه وآله) ندارد، وتاریخ جمع آوری قرآن به وسیله یاران او، فاقد ارزش تاریخی است وفقط کار یاران او نگارش قرآن به لهجه واحدی وطرد دیگر لهجه ها بوده است. ومشروح این قسمت را باید در تاریخ قرآن خواند.

«خداوندا اگر این سخن حق، و از جانب تو است سنگی از آسمان بر ما فرودآر».

وقتی سخن او به پایان رسید ناگهان سنگی از آسمان فرود آمد و او را کشت.در این باره آیه های یاد شده در زیر فرود آمد:

(سَأَلَ سائِلٌ بِعَذاب واقِع* لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافَعٌ* مِنَ اللّهِ ذِی الْمَعارِجِ).(1)

«درخواست کننده در خواست عذاب کرد وواقع شد، این عذاب مخصوص کافران است وهیچ کس نمی تواند آن را دفع کند از سوی خداوند که دارای فرشتگانی است که به آسمان صعود می کنند».(2)

شأن نزول یاد شده را مفسّران ومحدّثان شیعه وگروهی از اهل سنّت که تعداد آنها به سی نفر می رسد نقل کرده اند که می توان از خصوصیات آنها با مراجعه به کتاب «الغدیر» آگاه شد.(3)

جانب خدا است عذابی بر او فرود آید، چه ارتدادی بالاتر از این.

از هجرت تا رحلت

19

الْبَیِّناتُ) .(آل عمران/86)

وحکومت بر مردم نداشته اند.

برای تشخیص پیامبران واقعی از مدعیان دروغین، راهها ونشانه هایی وجود دارد که به وسیله آنها می توان صادق را از کاذب، «نبی» را از «متنبّی»تمیز وتشخیص داد.

یکی از آن طرق _ البته یکی، نه طریق منحصر _ این است که مدّعی نبوت دارای معجزه باشد یعنی دست به کار خارق العاده ای بزند که نوع بشر حتی نوابغ جهان، قدرت مبارزه با آن را نداشته باشند.

از بررسی آیات قرآن که درباره دعوت پیامبران وارد شده است استفاده می شود که «معجزه خواهی» از پیامبران یک امر فطری بوده است وامّتهای پیشین که پیامبران به سوی آنها اعزام می گردیدند، در همان مرحله نخست، از آنان درخواست معجزه می کردند مثلاً هنگامی که صالح (علیه السلام)قوم ثمود را از خشم خدا بیم داد، وخود را پیامبر خدا معرفی کرد، آنان در پاسخ وی گفتند:

(ما أَنْتَ إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُنا فَأْتِ بِ آیَة إِنْ کُنْتَ مِنَ الصّادِقینَ).(شعراء/154)

«تو بشری مانند ما هستی اگر در دعوت خود راستگو هستی آیت ونشانه ای بیاور!»

گاهی پیش از آن که مردم، از پیامبران معجزه ای بخواهند خود آنان به مردم اعلام می کردند که ما دارای معجزه هایی هستیم، حتی گاهی مردم را دعوت می کردند که در اجتماع بزرگ شاهد معجزه های آنان باشند».

1_ موسی بن عمران(علیه السلام) با فرعون روبرو شد، ورسالت خود را اعلام کرد وبه او چنین گفت:

(حَقِیقٌ عَلی أَنْ لا أَقُولَ عَلَی اللّهِ إِلاّ الحَقّ قَدْ جِئْتُکُمْ بِبَیِّنَة مِنْ رَبِّکُمْ فَأَرْسِلْ مَعِیَ بَنِی إِسْرائیلَ قالَ إِنْ کُنْتَ جِئْتَ بِ آیَة فَأْتِ بِها إِنْ کُنْتَ مِنَ الصّادِقینَ) .(اعراف/105_ 106)

ص : 207

«شایسته مقام من این است که در باره خدا جز سخن راست نگویم، من به سوی شما با برهان وآیتی از جانب خدایتان آمده ام، ملّت اسرائیل را از قید وبند رها ساز! فرعون در پاسخ گفت:اگر در این ادّعا راستگو هستی، آیهای بیاور! (اعجاز خود را عملی کن)».

2_ هنگامی که حضرت مسیح مردم را به رسالت خود دعوت نمود، پیش از درخواست مردم، معجزه های خود را به مردم اعلام نمود وچنین گفت:

(وَرَسُولاً إِلی بَنِی إِسْرائیلَ أَنّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِ آیَة مِنْ رَبِّکُمْ).(آل عمران/49)

«من رسول خدا به سوی بنی اسرائیل هستم وبرای شما با نشانه هایی ومعجزه هایی آمده ام».

معجزه های او در ذیل آیه، شرح داده شده است.

این آیات وآیات دیگر که برای اختصار از نقل آنها خودداری می شود گواهی می دهند که هر موقع پیامبران الهی، ادّعای نبوت می نمودند فوراً با درخواست معجزه روبرو شده ومردم از آنان معجزه می طلبیدند.

این یک حقیقت تاریخی است ونه تنها قرآن بر آن گواهی می دهد، بلکه تاریخ پیامبران نیز گواه بر آن می باشد.

می خواستند به کتاب خود اشاره می نمود.

«فندر» کشیش معروف آلمانی مؤلّف کتاب «میزان الحقّ» در ص 227 از نبوت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)انتقاد کرده می گوید: از شرایط نبوت ظهور معجزه است وحضرت محمّد دارای معجزه نبوده است سپس با آیه 50 سوره عنکبوت وآیه 89_ 93 سوره اسری وآیه های 190 و 110 سوره انعام، بر گفتار خود استدلال نموده است.

این انتقاد اختصاص به ایشان ندارد، بلکه کشیشان دیگری مانند مؤلّف «منار الحق» که ترجمه ای از کتاب او به زبان عربی است این مطلب را در کتاب خود مطرح کرده است.(1)

مرحوم فخر الإسلام می گوید:«مسیو ژرژ دوروی» کتابی درباره زندگانی پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله)نوشته ودر صفحه 157 عکسی از آن حضرت کشیده در حالیکه ورق قرآنی در دست دارد و زیر عکس چنین نوشته است:

«چون از این بزرگوار معجزه می خواستند در پاسخ آنان می گفت: اختیار معجزه در دست من نیست واین نعمت به من عنایت نشده است».(2)

نخستین سخن این کشیش عین حقیقت است وآن اینکه آوردن معجزه در اختیار پیامبر نیست وتا اذن الهی نباشد پیامبر نمی تواند دست به چنین کاری بزند وصریح قرآن بر آن گواهی می دهد آنجا که می فرماید:

(وَ ما کانَ لِرَسُول أَنْ یَأْتِیَ بِ آیَة إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ)(رعد/38):«هیچ رسولی نمی تواند آیه ومعجزه ای بیاورد مگر به اذن خداوند».

ولی سخن دوّم او (این نعمت به من عنایت نشده است) افترا وساخته پندار او است وهرگز حضرت محمّد (صلی الله علیه وآله)چنین سخنی را نگفته است، بلکه او در مواردی از این نعمت برخوردار بود، وبه اذن خداوند اعجاز می کرد.

ص : 209

در میان مسیحیان بیش از همه «انارکلی» مؤلف کتاب «مشکاة صدق»که در لاهور به سال 1901 چاپ شده است، در این مسئله قلم فرسایی کرده است وبیش از دیگر نویسندگان مسیحی به این مسئله دامن زده وخواسته است که با برخی از آیات قرآن بر مدعای خود نیز استدلال نماید.

برخی از سیره نویسان معاصر سخنان واستدلالهای آنان را به نام خود قالب زده ومدعی شده اند که منکران از حضرت محمّد معجزه می خواست و او یا سکوت کرده ویا سرباز زده وبدین اکتفا کرده است که بگوید من بشری هستم چون شما وخویشتن را مأمور ابلاغ دانسته وفرموده که من مبشّر ومنذرم.

این نویسنده نخواسته است لااقل به ریشه این بحث در میان مسیحیان اشاره کند که گویی وی پایه گذار وطراح این بحث است.

(وأَدْخِلْ یَدَکَ فی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوء فِی تِسْعِ آیات إِلی فِرْعَونَ وَقَوْمِهِ) .(نمل/12)

«دست خود را در بغل کن وقتی بیرون بیاوری بدون عیب نورانی و درخشنده خواهد بود وبا نُه معجزه به سوی فرعون وقوم او رهسپار باش».

وقتی وی نحوه دعوت حضرت مسیح را یادآور می گردد او را چنین معرفی می کند:

(وَرَسُولاً إِلی بَنی إِسْرائیلَ أَنّی قَدْجِئْتُکُمْ بِ آیَة مِنْ رَبِّکُمْ أَنّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللّهِ وَأُبْرِئُ الأَکْمَهَ وَ الأَبْرَصَ وَ أُحْیِ الْمَوْتی بِإِذْنِ اللّهِوَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ) .(آل عمران/49)

«او فرستاده خدا به سوی بنی اسرائیل بود وبه آنان چنین گفت من به سوی شما با معجزاتی آمده ام . من از گِل شکل پرنده ای می سازم ودر آن می دمم، در آن موقع به اذن خدا پرنده می گردد ونابینایان وبیماران پیسی را به اذن خدا شفا می دهم و از آنچه که می خورید وذخیره می کنید گزارش می دهم ودر این معجزات برای گروه با ایمان نشانه های روشن است».

او نه تنها دعوت پیامبرانی از قبیل کلیم ومسیح را با معجزه همراه می داند، بلکه برای پیامبران دیگر نیز معجزاتی ثابت می نماید.با مراجعه به آیاتی که درباره دعوت پیامبران آسمانی در قرآن وارد شده است، این حقیقت به خوبی روشن می گردد.

آیا صحیح است شخصی که خود مدعی نبوت ورسالت است و دعوت تمام پیامبران را همراه با معجزه می داند وخصوصیات معجزه های گروهی از آنان را نقل می کند، وقتی از او معجزه بخواهند، یا سکوت کند ویا سرباز زند؟

این محاسبه موقعیت پیامبر (صلی الله علیه وآله) را در برابر درخواست معجزه به خوبی روشن

ص : 211

می سازد، زیرا او یا پیامبر آسمانی است که در این صورت قطعاً باید در مواقع لزوم وامکان تأثیر اعجاز در هدایت مردم، بسان پیامبران دیگر که خود خصوصیات معجزات آنان را در کتاب خویش نقل می کند، معجزه ای بیاورد وچیز خارق العاده ای از خود نشان دهد.

ویا یک متفکر اجتماعی است که روی نبوغ وافکار شخصی خود می خواهد بشریت رانجات دهد هرچند به دعوت خود رنگ نبوت وبرانگیختگی از جانب خدا داده است، چنین فردی نباید بهانه ای به دست طرف بدهد چه بهانه ای بزرگتر از این که برای پیامبران پیشین معجزاتی ثابت کند، ولی خود او در مقام درخواست معجزه، طفره رود، ویا جریان را با سکوت برگزار نماید.

برای همین جهت، در تاریخ زندگی مدعیان دروغین نبوت، این مطلب به چشم می خورد که آنان پیوسته با اعجاز مخالفت نموده ومعجزه های پیامبران گذشته را انکار می کردند وکوشش می نمودند آیاتی را که حاکی از صدور معجزه از آنان می باشد، تأویل نمایند وتمام این تلاشها برای این بود که خود را از این بن بست که با آن روبرو بودند خارج سازند برای این که مبادا مردم از آنها معجزه بخواهند وعجزوناتوانی آنها آشکار گردد.ولی پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) بر خلاف این گروه برای پیامبران پیشین معجزه ثابت می کند حتی صریحاً اعلام می دارد _ همان طور که در آغاز بحث روشن گردید_ دعوت پیامبران از درخواست معجزه از جانب مردم ، جدانبوده است.با این وصف خود این شخص چگونه می تواند از آوردن معجزه سرباز زند.

خلاصه: با در نظر گرفتن جهات یاد شده در زیر نمی توان گفت که او فاقد معجزه بوده است:

1_ او به طور صریح می گفت: هر موقع شخصی ادّعای رهبری ورسالت الهی می نمود مردم از او درخواست معجزه می کردند، وادعای نبوت، از درخواست معجزه وعملی کردن آن جدا نبوده است.

ص : 212

2_ او برای بسیاری از پیامبران معجزاتی ثابت کرده وخصوصیات آنها را بیان کرده است.

3_ او خود را افضل پیامبران وخاتم آنها معرفی کرده است آیا لازمه «افضل بودن» او این نیست که باید همان معجزات ویا کاملتر از آنها را دارا باشد؟ زیرا صحیح نیست یک فرد خود را برتر از دیگران بداند ولی در برخی از صفات کمال از آنها کمتر باشد! آیا صحیح است مثلاً یک فرد خود را سرآمد پزشکان بداند وادعا کند که در این فن بر همه برتری دارد ولی معترف باشد که برخی از پزشکان به درمان برخی از بیماریهای صعب العلاج قادر می باشند ولی او نمی تواند این بیماریها را معالجه نماید!

هرگاه ما حضرت محمّد (صلی الله علیه وآله) را نبی وپیامبر بدانیم همه این جهات ایجاب می کند که او دارای معجزه هایی بوده باشد.واگر او را یک متفکر و مصلح بدانیم، اصلاً نباید معترف به بسیاری از این جهات باشد، بلکه باید بسان مدعیان دروغین، وجود معجزه را به کلی منکر گردد.

این محاسبه اجمالی می تواند برای افراد منصف و واقع بین، راهنمای صحیحی باشد وآیات قرآن حاکی است که پیامبر علاوه بر قرآن، معجزاتی داشت وقرآن برای یک فرد مسیحی اگر کتاب الهی نباشد یک سند قطعی تاریخی بشمار می رود، از این جهت ما در این جا با یک رشته آیات بر مطلب خود، استدلال می کنیم:

آیات مورد نظر:

مستقبل حمل نمود وگفت مقصود این است که در آینده دو نیم می شود وبه اصطلاح نمی توان گفت به معنی (یَنْشَقُّ) است.

گذشته بر این جمله پیشین (اِقْتَرَبَتْ) صیغه ماضی است وبه معنی «نزدیک شد» می باشد، طبعاً جمله معطوف بر آن نیز ماضی خواهد بود، در نتیجه ما نمی توانیم بدون دلیل، لفظ «اِنْشَقَّ» را به معنی مضارع بگیریم یعنی در آینده که قیامت باشد، ماه خواهد شکافت.

ممکن است سؤال شود که: نزدیکی قیامت با دو نیم شدن ماه به دست پیامبر(صلی الله علیه وآله) چه تناسبی دارد که کنار هم آمده اند.

پاسخ آن روشن است زیرا انشقاق قمر، وظهور پیامبر خاتم، از شرایط وعلایم قیامت است از این جهت این جمله به هم عطف شده اند و از نظر قرآن ، علایم قیامت محقق گردیده است چنانکه می فرماید:

1_ (هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاّ السّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ)(زخرف/66) «آنان انتظار می کشند که رستاخیز به طور ناگهانی فرا رسد ولی (بدانید) که علایم آن محقّق شده است».

2_ (وَ إِنْ یَرَوا آیَةً یُعْرِضُوا وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ) :«اگر معجزه ای ببینند از آن اعراض می کنند و می گویند این سحر وجادوی مستمر است».

مقصود از «آیه» که به معنی نشانه است غیر قرآن است به دلیل این که می گوید:«یَرَوا » (ببینند) واگر مقصود، قرآن بود مناسب بود که به جای دیدن لفظ «نزول» ومانند آنرا به کار ببرد.

این «معجزه دیده شده» ، همان «شق قمر» است که در آیه پیش وارد شده است.

با دقّت در این فراز، روشن می گردد که ظرف وزمان دو نیم شدن ماه، در این جهان است نه در آستانه آخرت، زیرا در آن زمان کسی نمی تواند بگوید این همان

ص : 215

سحر مستمری است که نیاکان ما نیز با آن روبرو بودند!

خلاصه : اینکه می گویند این همان سحر مستمر است باید گفت مقصود«شق قمر» به وسیله پیامبر (صلی الله علیه وآله)است که آنان آن را سحر می خوانند.

مفسّران نقل می کنند که ابوجهل پس از دیدن این معجزه بزرگ گفت:

«سَحَّرَکُمْ ابْنُ أَبی کَبشَةَ:فرزند «ابی کبشه» شما را جادو کرده» وابی کبشه از اجداد مادری حضرت رسول بود ومشرکان پیامبر (صلی الله علیه وآله) را ابن ابی کبشه می گفتند.

معراج جسمانی او سخن بگوییم واز اشکال کودکانه ای که احیاناً در این جا مطرح می گردد، دفاع نماییم.

بلکه ما یک سخن بیش نداریم وآن این که قرآن این معجزه را برای پیامبر (صلی الله علیه وآله) ثابت می کند، ودر دو سوره(اسراء والنجم) در باره آن بحث کرده و از آن دفاع می نماید با وجود این چگونه مسیحیان ومقلّدان آنان می نویسند «مسلمانان از پیامبر معجزاتی نقل می کنند، امّا انسان از مرور در قرآن به شگفت می افتد که از معجزه در آن خبری نیست».

آنان، این آیات را چگونه تفسیر می کنند؟

روایات واحادیث اسلامی درباره معراج آن قدر فراوان است که هرگز نمی توان گفت این احادیث واخبار همگی مجعول وموضوع می باشد.

شگفتی از کسی است که در باره حالات پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)به خبر واحدی که طبری نقل کرده است استناد می جوید و افسانه«غرانیق» را گواه بر روح سازش پیامبر می گیرد ویا گفتگوی پیامبر وخدیجه را با «ورقه» نشانه عدم یقین او می داند امّا این احادیث را که همان طبری وغیره به صورت متواتر نقل کرده اند ، نادیده می گیرد وبه عقیده خویش بر همه قلم سرخ می کشد.

این نوع نویسندگان پیشداوران متعصبی هستند که قبلاً مدعا را ساخته سپس به دنبال دلیل آن می روند ولذا در موردی که با عقیده آنان سازگار است به یک خبر نیز اکتفا می کنند ولی در موضوع دیگر که خلاف آن را اندیشیده اند برای صدها خبر وحدیث ارزشی قائل نمی شوند.

برای حقانیت آیین خود با سران «نجران» به مباهله برخیزد ووعده قطعی داد که اگر برای مباهله حاضر شوند عذاب الهی دروغگویان (نصارای نجران) را فرا خواهد گرفت.

پیامبر نه تنها آماده مباهله با مسیحیان نجران بود، بلکه ندای او در این قسمت وسیع وگسترده بود وخدا به او امر کرد که بگوید:

(فَمَنْ حاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللّهِ عَلَی الْکاذِبینَ) .(آل عمران/61)

«پس از علم ویقین ، هرگاه کسی با تو، به محاجّه برخیزد بگو بیایید فرزندان وزنان وجان خود را دعوت کنیم وبه مباهله برخیزیم ولعنت خدا را بر گروه دروغگو قرار دهیم».

نصارای نجران آماده مباهله شدند ولی وضع پیامبر (صلی الله علیه وآله)ونحوه حضور او در میدان مباهله، آنان را از ورود به مباهله منصرف ساخت وفهمیدند که در این مباهله عذاب قطعی خدا، آنان را خواهد گرفت.

نه تنها آنان حاضر نشدند، بلکه با وجود چنین ندای وسیع، تا پیامبر زنده بود کسی حاضر به مباهله نشد، درست است که اعجاز پیامبر(صلی الله علیه وآله) به خاطر انصراف مسیحیان نجران، جامه عمل نپوشید امّا از این که پیامبر آماده چنین اعجازی گردید پاسخ دندان شکنی است برای کسانی که می گویند پیامبر هیچ گاه مدعی اعجاز نبود وهر موقع معجزه می طلبیدند،از آوردن آن سر باز می زد، ومی گفت که من تنها منذر ومبشرم.

نمی خواهیم، بلکه باید معجزه تو بسان معجزه های پیامبران دیگر باشد آنجا که می فرماید:

(وَإِذا جاَءَتْهُمْ آیَةٌ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتّی یُؤْتی مِثْلَ ما أُوتِیَ رُسُلُ اللّهِ) .(انعام/124).

«وقتی معجزه ای به سوی آنان بیاید می گویند ما هرگز به تو ایمان نمی آوریم مگر این که نظیر آنچه را که به پیامبران داده شده است برای ما هم بیاوری».

مقصود از کلمه «آیه» همان معجزه های متداول است نه قرآن ونه آیه قرآنی به دلیل اینکه:

اوّلاً: لفظ «آیه» به صورت نکره که حاکی از وحدت ویک نوع خصوصیت است وارد شده است واگر مقصود قرآن بوده مناسب بود که کلام به صورت دیگر باشد.

ثانیاً: اگر مقصود، قرآن بود مناسب بود کلمه «نزول» به کار ببرد وبفرماید: «نزلت آیة». در متن آیه وقرائن دیگر می توان گفت که مقصود معجزه ای است غیر از قرآن ومشرکان می خواستند که معجزات وی بسان عصای موسی وید بیضای او باشد، وبه غیر آن اعتنا نمی کردند امّا چرا پیامبر عین آن معجزات را نمی آورد پاسخ آن را در کتابهای کلامی می خوانید.

معجزات او را می دیدند امّا سحر می خواندند

برخی از آیات قرآن گواهی می دهد که مشرکان وبت پرستان، هر موقع از پیامبر آیت ومعجزه ای می دیدند آن را جادو می خواندند آنجا که می فرماید:

(وَ إِذا رَأَوا آیَةً یَسْتَسْخِرُونَ * وَ قالُوا إِنْ هذا إِلاّ سِحْرٌ مُبِینٌ).(صافات/14_15).

«هرموقع آیت ومعجزه ای می دیدند آن را مسخره می کردند ومی گفتند که آن جز

ص : 219

جادوی آشکار چیزی نیست».

کلمه «رأوا» ونکره بودن «آیة» گواه بر آن است که مقصود از آن قرآن نیست، بلکه معجزه ای است غیر از آن و روی این جهت مفسران اسلامی این آیه وآیه دیگر را که بعداً نقل می کنیم گواه بر آن می گیرند که پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله)علاوه بر قرآن معجزه دیگری نیز داشت.

معجزات دادیم».

2_ (ثُمَّ اتَّخَذُوا العِجْلَ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ)(نساء/153): «پس از معجزاتی که آنان (بنی اسرائیل) دیدند، گوساله را معبود خود اتّخاذ کردند».

3_ (إِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَیِّناتِ) (مائده/110):«با معجزات به سوی آنان آمدی».

4_ (وَلَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ)(اعراف/101):«رسولان آنان به سوی آنها با معجزات آمدند».

و آیات دیگری که مقصود از بیّنات در آنها همان معجزات وخارق العادات است، شما می توانید به سوره یونس آیه های 13 و74، سوره نحل آیه 44 ، سوره طه آیه 72، سوره مؤمن آیه 28، سوره حدید آیه 25، وسوره تغابن آیه 16 و... مراجعه بفرمایید.

درست است که معنای لغوی «بیّنات» ، معجزات وامور خارق العاده نیست بلکه یک معنای وسیعی دارد که یکی از مصادیق آن همان معجزه است و«بیّنه» یعنی چیزی که حقیقت را بیان وروشن می سازد واگر به معجزه «بینه» می گویند از این جهت است که معجزه روشنگر ارتباط پیامبر (صلی الله علیه وآله) با خدا و صدق رسالت او است، ولی از آنجا که از این لفظ در آیات زیادی خصوص معجزه اراده شده است، از این جهت باید لفظ بیّنات را در آیه مورد بحث طوری تفسیر کرد که شامل معجزه وخارق العاده نیز بشود.

این جمله در کنار سایر معجزات حضرت مسیح وارد شده است، پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) به وسیله وحی الهی از یک عده حوادث غیبی خبر داد، تعداد خبرهای غیبی قرآن، بیش از آن است که در این صفحات گرد آید(1) از باب نمونه:

پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) به وسیله وحی الهی از پیروزی رومیان پس از شکست (2) و از مرگ ابولهب وهمسر او ام جمیل ، بر حالت کفر(3) وهمچنین از مرگ ولید بن مغیره بر حالت کفر وشرک(4) و از شکست قریش در جنگ بدر(5)... خبر داده است آیا این خبرهای غیبی گواه بر آن نیست که پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) علاوه بر قرآن معجزه دیگری نیز داشته است؟

دیگری فزونی راویان، کسانی که معجزه های پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) را از نزدیک مشاهده نموده ونقل کرده اند به مراتب از بنی اسرائیل وشاگردان حضرت مسیح که معجزات پیامبران خود را نقل نموده اند، فزونتر وبیشترند، افرادی که در عصر مسیح(علیه السلام) به او ایمان آورده بودند افراد بس معدودی بودند وتمام روایات مربوط به اعجاز عیسی (علیه السلام) به این چند نفر منتهی می شود.

اگر ادعای «تواتر» یهود ونصاری در باره معجزه های پیامبران خود صحیح باشد، یک چنین ادعایی در باره معجزه های پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) به طریق اولی صحیح خواهد بود، در صورتی که معجزه های پیامبران گذشته از طریق تواتر به ما نرسیده وادعای تواتر در این باره بی اساس است.

صدها خبری که در این کتابها درباره معجزات پیامبر آمده است، اعتنا نکرده وهمه را نادیده می گیرند؟ امّا همین افراد در باره معجزات حضرت کلیم وحضرت مسیح، دو شخصیتی می شوند وآنان را منبع اعجاز وکرامت ها می دانند.

شخصی را می شناسیم که در تجزیه وتحلیل حالات پیامبر به ضعیف ترین وبی پایه ترین روایت استناد می جوید امّا وقتی که به معجزات پیامبر می رسد دل ودیده او در این مورد بسته می شود!

نگارنده تاکنون کسی را سراغ ندارد که اخباری را که درباره معجزه های پیامبر وکرامت های پیشوایان معصوم وارد شده است، بشمارد ولی از دانشمندان بزرگ شیعه مرحوم شیخ حرّ عاملی کتابی به نام «اثبات الهداة بالنصوص والمعجزات» نوشته است که تعداد احادیث واسانید آن وکتابهایی که از آنها نقل شده است به قرار زیر است:

او در این کتاب بیست هزار حدیث درباره معجزات پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) وسایر پیشوایان با هفتاد هزار سند نقل کرده است. این احادیث را از 142 کتاب که به قلم دانشمندان شیعه، و24 کتاب که به قلم دانشمندان اهل تسنن نوشته شده است، استخراج نموده است.

اینها تعداد کتابهایی است که این اخبار از آنها بدون واسطه نقل شده است امّا کتابهایی که از آنها به واسطه نقل نموده عبارتند از پنجاه کتاب مربوط به شیعه و 223 کتاب مربوط به اهل تسنن واین کتاب در هفت جلد با ترجمه فارسی چاپ شده است.

همانطوری که قبلاًگفتیم هرگز کسی مدّعی نیست که تمام احادیث آن کتاب صحیح واستوار است، بلکه باید تمام آنها از نظر سند ودلالت نقّادی شوند، ولی در عین حال هرگز نمی توان این همه اخبار را بی اساس خواند.

تا این جا زندگی پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) از نظر قرآن به پایان رسید، اینک به بیان خصوصیّات و ویژگی های آن حضرت می پردازیم.

ص : 224

ویژگی های پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله)

1

به یاری الهام واشراق از جهان بالا، به کشف حقایق می پردازند.

نوابغ جهان، فیلسوفان ودانشمندان تأیید می کنند که یافته ها وساخته ها وپرداخته های بی سابقه آنان، بیشتر بر اثر جرقه های روشنی بخش والهام آمیز، به ذهن آنان خطور کرده وسپس آنها به یاری شیوه های تجربی ویا روش استدلالی به پرورش وتکمیل وتحقیق آنها مبادرت جسته اند.

نظر علم ودانش قابل انکار نیست البتّه نظام جهان بینی محدود مادی، نمی تواند یک چنین ادراک غیر حسی وتعقلی را بپذیرد. امّا از نظر اصول علمی راهی برای انکار آن وجود ندارد.

به گفته یکی از روان شناسان، «جنبه های تجربی به وسیله حواس شناخته می شود، و جنبه های عقلانی به واسطه اندیشه منطقی وریاضی به مرحله ادراک می رسد وسرانجام بر اثر اشراق والهام، جلوه هایی از جنبه های ماورای حس واستدلال _ روشن بینی های برق آسا و جرقه های روشنگر که ذهن حساس نوابغ از آنها برخوردار است به مقام رؤیت می رسند».

پرفسور «سوروکین» روان شناس معروف یکی از آن افرادی است که وجود سه شاهراه حقیقت شناسی را به روشنی تصدیق کرده وبرای ادراک عرفانی وبه اصطلاح الهام، مقام ومنزلتی ویژه قائل است وصریحاً می گوید:

«نمی توان این راه را تخطئه وتحقیر نمود، مگر می توان آموزش گسترده ادیان بزرگ را یکسره به تقلید کوته بینان نظام مادی ناچیز وبی حکمت شمرد وبرای آن ارزشی قائل نگشت؟!»

بنابر این می توان معرفت های سه گانه را به شرح زیر نام گذاری کرد:

1_ راه حس یا حس آگاهی.

2_ راه عقل یا خرد آگاهی.

3_ راه الهام یا دل آگاهی.

امروز علم روانشناسی، الهام را به صورت یک واقعیت روانی پذیرفته وآن را چنین توصیف می کند:«ادراک ناگهانی، آگاهی بخش توضیح دهنده یکباره وبدون مقدمه که چون برقی لامع در صفحه ذهن می درخشد بی آن که حتی غالباًپیشاپیش در باره آن اندیشیده باشد».

اهمیت ونفوذ الهام در اکتشافات علمی مورد تأیید دانشمندان قرار گرفته است

ص : 229

«آلبرت اینیشتین» (1879 _ 1955م)، با بسیاری از فلاسفه وعرفا هم آهنگ گشته وبسان برخی از دانشمندان اسلامی که الهام را کلید معارف می دانند، وی الهام را عامل پر ارج در اکتشافات علمی می داند.

در سال 1931 م دو دانشمند شیمیدان امریکایی به نام «یلات» و«پیکر» پرسش نامه ای برای تحقیق در باره اهمیت الهام در کشف وحلّ مشکلات علمی، میان گروهی از دانشمندان شیمی پخش کردند ونتایج بسیار ارزنده آن را منتشر کردند.

یکی از دانشمندان ، مورد سؤال را این طور پاسخ داده است:«در باره حلّ مسئله ای کار وفکر می کردم ولی در اثر اشکالات وابهامات فراوان آن، تصمیم گرفتم که دیگر به کلی آن کار وتمام افکار مربوط به آن را کنار بگذارم، فردای آن روز در حالی که سخت مشغول کاری دیگر بودم یک باره فکری ناگهانی مانند جهش برق، در خاطرم خطور کرد و آن همان حلّ مسئله ای بود که مرا به کلی مأیوس کرده بود!».

نظیر این گزارش از هانری یوانکاره (1912_ 1854م) ریاضیدان نامی فرانسه وبسیاری دیگر از دانشمندان طبیعی، ریاضی وفیزیک نقل شده است.

جالب توجه این است که بسیاری از الهام های علمی که سبب کشف واقعیتی پر ارج شده است نه تنها با اشتغال وتمرکز فکری دانشمندان در زمان فعالیتشان ارتباط نداشته است، بلکه حتی با رشته تخصصی آنان نیز دارای رابطه نزدیک نبوده است شاهد گویای این مطلب این است که مثلاً لوئی پاستور (1822_ 1895م) با اینکه متخصص در علم شیمی بوده، بیشتر اکتشافات وخدمات ارزنده او به جامعه بشریّت، در زمینه علم زیست شناسی وپزشکی بوده است!.

برای الهام، ارزش خاص قائل شده است ومعتقد است که روشن بینان بدون استفاده از حواسّ خود، افکار دیگران را درک می کنند و حوادث دور ، از لحاظ مکان وزمان را کم وبیش می بینند و آن را یک موهبت استثنایی می داند که جز افراد معدودی از آن برخوردار نیستند. این دانشمند روانکاو کوشیده است که در این بحث مطالب علمی ویقینی را از احتمالات جدا کند و انسان را مجموعه ای از مطالعات وتجربیاتی که در تمام اعصار و در همه کشورها انجام شده، در نظر بیاورد و از این طریق توانسته است بسیاری از شکلهای فعالیّت انسانی را مطالعه کند. در اینجا برای این که خوانندگان گرامی با نظریه این دانشمند در باره الهام بیشتر آشنا شوند خلاصه گفتار او را می آوریم:

«به یقین اکتشافات علمی تنها محصول واثر فکر آدمی نیست ونوابغ علاوه بر نیروی مطالعه ودرک قضایا، از خصایص دیگری چون اشراق برخوردارند; با اشراق چیزهایی را که بر دیگران پوشیده است می یابند وروابط مجهول را بین قضایایی که ظاهراً با هم ارتباط ندارند، می بینند ووجود گنجینه های مجهول را به فراست در می یابند، تمام مردان بزرگ الهی از موهبت اشراق برخوردارند وبدون دلیل وتحلیل، آنچه را که دانستنش اهمیت دارد می دانند، یک مدیر واقعی احتیاجی به محک های هوش و اوراق اطلاعاتی برای انتخاب مرئوسین خود ندارد، یک قاضی خوب بدون توجه به جزئیات مواد وتبصره های قانون، وحتی گاهی به گفته «کاردوزو» با در دست داشتن ادعا نامه غلط می تواند حکم صحیح بدهد، یک دانشمند بزرگ، خود به خود به سوی راهی که منجر به کشف تازه ای خواهد شد کشانده می شود این همان کیفیتی است که پیشتر، الهام نامیده می شد».

«دانشمندان را می توان به دو دسته تقسیم کرد: یکی منطقی ودیگری اشراقی، ترقی علوم مرهون این هر دو دسته است، در علوم ریاضی که اساس وپایه کاملاً منطقی دارد نیز اشراق سهم بسزایی دارد میان ریاضی دانان هم اشراقی می توان یافت وهم منطقی«هرمیت» و «ایرشتراس» اشراقی، «برتران» و «ریمان» منطقی، بودند.

ص : 231

روشن بینان بدون استفاده از اعضای حس خود، افکار دیگران را درک می کنند وحوادث دور از لحاظ زمان ومکان را کم وبیش می بینند و از بعضی اشیا و قضایا اطلاعات مطمئن تری _ از آنچه با اعضای حس درک می شود_ می دهند، برای فرد روشن بین، خواندن افکار شخصی دیگران، به اندازه توصیف چهره وی آسان است ولی کلمات«دیدن» و«حس کردن» برای بیان آنچه در شعور وی می گذرد کافی نیست چون چیزی را نمی بیند در جایی جستجو نمی کند، بلکه فقط می داند».

«در بسیاری از موارد هنگام مرگ یا هنگام مواجه شدن با یک خطر بزرگ، بین فرد با فرد دیگر ارتباطی برقرار می شود وکسی که در بستر مرگ افتاده ویا قربانی حادثه ای شده است برای یک لحظه، به شکل عادی خود، به نظر یکی از دوستان نزدیکش می رسد، اغلب این شبح خیالی، خاموش وساکت می ماند وگاهی نیز سخن می گوید و مرگ خود را خبر می دهد، ونیز گاهی روشن بین از فاصله بعید می تواند منظره یا شخص یا صحنه را ببیند وآن را با دقت ترسیم و توصیف کند و چه بسیار کسانی که د رحال عادی روشن بین نیستند ولی در طول عمر خود یکی دوبار این قبیل ارتباطات را تجربه کرده اند».

«به این ترتیب گاهی شناسایی دنیای خارج، از راه های دیگری به جز اعضای حسی، برای ما میسر می شود.شکی نیست که فکر می تواند حتی از فواصل دور، دو فرد انسانی را مستقیماً با هم مربوط کند این قضایا که مطالعه آنها به عهده علم جدید «متاپسیشیک» است باید همان طوری که هست پذیرفته شود زیرا حقایقی در بردارد وجنبه ای از وجود انسانی را که هنوز خوب شناخته نشده است معرفی می کند وشاید بتواند علت روشنبینی فوق العاده برخی ها را برای ما روشن سازد».(1)

بنابر این، ادراک حسی وتعقلی دو وسیله است برای روح انسانی که تسلط او را بر قسمتی از جهان خارج تأمین می کند ولی در عین حال برای روح انسان وسیله

ص : 232

توصیف نشدنی دیگری وجوددارد که ارتباط او را با جهان خارج برقرار می نماید ونتیجه آن امور زیر است که مورد تصدیق همه دانشمندان می باشد:

1_ اکتشافات علمی محصول واثر تنها فکر آدمی نیست ونوابغ علاوه بر نیروی مطالعه ودرک قضایا از نیروی الهام نیز برخوردارند.

2_ روشن بینان بدون استفاده از اعضای حسی خود افکار دیگران را درک می کنند تا آنجا که برای فرد روشن بین خواندن افکار شخص دیگر، به اندازه وصف چهره وی آسان است.

3_ هنگام مرگ یا پیش آمدن خطر، مابین فرد وفرد دیگر، ارتباطی برقرار می شود وکسی که در بستر مرگ افتاده، برای یک لحظه به شکل عادی خود به نظر یکی از دوستانش می رسد.

4_ روشن بین می تواند از فاصله بعید، منظره یا شخص یا صحنه ای را ببیند وآن را با دقت ترسیم وتوصیف کند.

فهمیده اند ودر دایره هستی برای آنان مجهولی باقی نمانده است وبر تمام پیچیدگیهای جهان دست یافته وعلل طبیعی پدیده ها را کشف کرده اند ودریافته اند که هرحادثه ای علت مادی دارد.نتیجه یک چنین غرور علمی، این است که به همه چیز بی اعتنا شده وبه آنچه از پیشینیان به یادگار مانده است، با دیده شک وتردید واحیاناً انکار بنگرند.

این غرور علمی که در قرن بیستم درهم شکست ویا از حرارت وشدّت آن کاسته شد، کم کم بشر را آگاه ساخت که بسیاری از رموز خلقت هنوز در پس پرده جهل مانده، وهنوز بیش از اندکی از اسرار شگفت آور جهان آفرینش، برای بشر فاش نشده است.

مردان محقق، وشخصیت های بارز علمی، فریب پیروزی های جزئی را در میدان علم ودانشن نخورده وبا جرأت وجسارت به انکار آنچه که هنوز درستی یا نادرست بودن آن ثابت نشده ودر ردیف علوم قرار نگرفته است، برنمی خیزند.

کارهای محیر العقول جانداران از قبیل تقسیم کار، انتخاب وظیفه، ساختن عضو مفقود وآشنایی به کلیه نیازمندیهای زندگی را نمی توان از راه تعقّل وتفکّر توجیه نمود زیرا بدیهی است که حیوان، فاقد دستگاه تفکر وتعقل است; همچنانکه نمی توان آنها را معلول نظم داخلی وارگانیزم وجود خارجی جانداران دانست زیرا ترکیب خواص فیزیکی وشیمیایی یک موجود برای انجام امور ابتکاری وابداعی مانند تقسیم کار، انتخاب وظیفه، تجدید ساختمان عضو مفقود، وانطباق با محیط، کافی نمی باشد.

یک ماشین حساب ممکن است آنچنان منظم ساخته شود، که اعمال جمع وتفریق وضرب وتقسیم را دقیقاً انجام دهد امّا هرگز ماشین حساب قادر به ابداع وابتکار قاعده ریاضی نیست،یک ماشین ترجمه می تواند دقیقاً سخنان یا نوشته یک نفر را ترجمه کند ولی هرگز نظم دقیق آن ماشین قادر به تصحیح اشتباه گوینده نمی باشد.

چون در زندگی حیوانات کارهای ابداعی وابتکاری بی سابقه دیده می شود جز این که آنها را معلول الهام از جهان بالا بدانیم توجیه دیگری ندارد قرآن مجید نام اینگونه الهام را وحی نهاده است.(1)

تلویزیون، رادیو، تلفن وتلگراف، افکار را مبادله می کنند ولی دانش، برای چنین مبادله ای راه دیگری به نام «تله پاتی» ویا «حس روشن بینی» معتقد است.

فرق «تله پاتی» با روشن بینی این است که روشن بینی همان قدرت درک اتّفاقی است از فاصله های دور زمانی ومکانی، آن هم بدون وسائل حسی ولی «تله پاتی» کیفیتی است که به وسیله آن افکار وهیجانات واحساسات از مغزی به مغز دیگر بدون وسیله حس منتقل می شود ودر حقیقت روشن بینی وتله پاتی دو روی یک سکه هستند وهر دو نام مناسبی می باشند برای دید دوّم انسان چه در خواب وچه در بیداری.

امروز«پوگیسم» در این زمینه به وسعت نظر بیشتری قائل شده است وزندگی را «موج» می داند وبرای آن امواج گیرنده وفرستنده می شناسد ومعتقد است که امواج را همچنان که با سیم می توان گرفت با اندیشه نیز می توان دریافت، اندیشه را موجی می شناسد که بعد از آفریده شدن به ارتعاش می آید ودر صورت وجود گیرنده قابل گرفتن است.

می دارند که توانسته اند با مجاهدت های پیگیر وآزمایش های فراوان از روی گوشه ای از جهان مرموز وناشناخته ارواح، پرده بردارند وکارهای خارق عادت وحیرت انگیزی را که به وسیله آنها انجام می شود از نزدیک مشاهده نمایند. نویسنده دائرة المعارف قرن بیستم در جلد چهارم کتاب خود، در باره روح، جدولی از اسامی دانشمندان مشهور را که به واقعیت این علم اعتراف کرده اند، ارائه می دهد در این جدول نام چهل وهفت نفر از دانشمندان بزرگ فرانسه، انگلستان، ایتالیا، آلمان وآمریکا آمده است.

البته باید دانست که ارتباط با ارواح به طور اجمال مطلبی است صحیح، ولی هرگز نمی توان گفتار هر مدعی را در این باره پذیرفت بلکه باید با قرائن وعلائم راستگویان را از دروغگویان تمیز داد.

گزارش می دهد این نوع خواب های الهی است که ما را با جهان خارج از خود مربوط می سازد و از روی حقایقی دور از محیط ذهن واندیشه پرده برمی دارد واین قبیل خواب ها به اندازه ای زیاد است که هرگز نمی توان آن را انکار کرد .قرآن نمونه های پیچیده ای در سوره «یوسف» نقل می نماید.

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) در باره این نوع خواب ها فرموده است:

«إِنَّ الرُؤْیا الصّادِقَةَ جُزْءٌ مِنَ النُّبُوَّةِ» (1) «رؤیای صادق، بخشی از نبوت است».

می بخشد یا خود حرکتی می کند که از توانایی دیگران بیرون است این سخن را انکار مکن زیرا برای این کار یک سلسله اسباب، وجود دارد که اگر تو نیز از آن راه وارد شوی به همان مقصد می رسی.

باز می گوید:تجربه وآزمایش به روشنی ثابت کرده است که انسان در موقع خواب می تواند با جهان خارج تماس بگیرد واطلاعاتی کسب کند، اکنون چه مانعی دارد که انسان در موقع بیداری دارای چنین قدرتی باشد وتجربه وآزمایش نیز این حقیقت را ثابت کند.(1)

***

2_ شیخ شهاب الدین سهروردی که در فلسفه الهی وریاضات نفسانیِ عملی، کم نظیر بود در باره آگاهی انسان از غیب، چنین می گوید:

«هروقت شواغل حواس ظاهری کاهش یافت در این وقت، نفس انسان از دست قوای طبیعی، رهایی جسته وبر یک سلسله امور غیبی تسلّط می یابد» سپس می گوید:

«اگر انسان های کامل مانند پیامبران واولیا از غیب خبر می دهند، به خاطر نوشته هایی است که می بینند ویا امواج ویا صداهای دل انگیز وهولناکی است که می شنوند ویا صورت هایی است که مشاهده می کنند وبا آنان سخن می گویند، وسپس از غیب خبر می دهند».(2)

***

3_ صدر المتألهین در تعالیق خود بر «حکمت اشراق» امکان آگاهی از غیب

ص : 239

را به گونه ای مشروح مورد بحث قرار داده ومی گوید:«نفس بر اثر اتصال با جهان عقل ویا عالم مثال (جهان صور اشیاء)، آگاهی هایی کسب می کند» سپس مطلب را با براهین عقلی روشن می سازد.

هدف از نقل این کلمات این است که روشن گردد دانشمندان وپی افکنان علوم بشری از گذشته وحال، آگاهی از غیب را برای بشر معمولی ممکن، بلکه واقع شده میدانند و جایی که آگاهی از غیب برای بشر معمولی ممکن و واقع شده باشد در امکان آن برای پیامبران وامامان معصوم جای شک وتردیدی باقی نخواهد ماند.

در پایان این بخش لازم است نکته ای را تذکر دهیم:

هدف از نقل سخنان دانشمندان دیروز وامروز این است که بدانیم علوم بشری موضوع آگاهی از غیب را، یک امر ممکن بلکه محقق، می داند وبا چنین تصدیق وتوصیفی، نباید در امکان آن شک وتردید داشته باشیم.ولی باید توجه داشت که آگاهی پیامبران وامامان معصوم بر غیب، از طریقی است، غیر از طریق های عادی که در این بخش درباره آنها سخن گفتیم، واشتراک در نتیجه، گواه بر اتحاد در راه نیست.

ونیز اگر ما در این بخش از کشف وشهود واشراق ویا ارتباط با ارواح سخن گفتیم وبه آنها استشهاد کردیم، نه به این معنی است که گفتار هر مدّعی کشف واشراق را بپذیریم، یا به تصدیق هر مدعی ارتباط با ارواح، صحّه بگذاریم بلکه هدف، تصدیق اجمالی است و اینکه حدود وخصوصیات آنها چیست فعلاً از قلمرو بحث ما بیرون می باشد.

1_ (عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلاّ مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُول فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً).(جن/26_ 27).

«خدا دانای غیب است پس هیچ کس را بر غیب خویش آگاه نمی کند مگر بندگانی که مورد رضایت او باشند وآن بندگان عبارتند از فرستادگان او، وخدا برای فرستادگان خود از جلو و پشت سرشان، نگهبان قرار می دهد».

مفاد آیه بسیار روشن است وبه خوبی می فهماند که علم غیب، از خدا است و او فرستادگان خود را از غیب آگاه می کند.(1)

2_ (وَما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُون * وَ لَقَدْ رَآهُ بِالأُفُقِ الْمُبِینِ* وَما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنین) .(تکویر/22_ 24)

«محمّد (صلی الله علیه وآله) دیوانه نیست وفرشته را در افق روشن دیده است و او بر غیب بخیل نیست (علم غیب را که بر او القا می شود اگر صلاح باشد به شما می گوید وبخل نمی کند و از شما پوشیده نمی دارد».

بنابراین به خوبی از آیه فهمیده می شود که خداوند رسول گرامی خود را توسط فرشته وحی بر غیب آگاه کرده است.

3_ (وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلی بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدیثاً فَلَمّا نَبَّأَتْ بِهِ وَ أَظْهَرَهُ اللّهُ عَلَیْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْض فَلَمّا نَبَّأها بِهِ قالَتْ مَنْ أَنْبَأَکَ هذا قالَ نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ...).(تحریم/3)

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله)، رازی را به یکی از همسران خود گفت (وبه او سفارش کرد که آن راز را فاش نکند) ولی او، راز پیامبر (صلی الله علیه وآله) را به دیگری گفت، خدا پیامبر را از جریان آگاه ساخت وبه او خبر داد که همسرش، راز او را به دیگری گفته است پیامبر با این که آگاه شد همسرش همه راز را به دیگری گفته است امّا به قسمتی

ص : 241

از آن اشاره کرد وبه قسمت دیگر اشاره نکرد یعنی به همسرش گفت رازی را که به تو سپردم، فاش ساخته ای، همسرش او را تصدیق کرد وپرسید چه کسی تو را از جریان آگاه ساخت.

پیامبر (صلی الله علیه وآله)فرمود: (نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ) : «خدای دانا وآگاه مرا آگاه ساخت».

دقت در مجموع آیه، بخصوص جمله آخر:(نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ)به روشنی گواهی می دهد که خداوند او را از غیر راه وحی قرآنی از پس پرده غیب آگاه کرده است.

از آیاتی که تا اینجا نقل شد، به خوبی استفاده می شود پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) بسان دیگر پیامبران الهی چون آدم، نوح، یعقوب، یوسف، صالح، داود، سلیمان وعیسی، از غیب، خبر می داد.

این نه تنها مریم است که از طریق غیب از یک رشته رویدادهای آینده آگاه شده است بلکه در این مورد همسر ابراهیم ومادر موسی نیز با او همراه می باشند. قرآن در باره همسر ابراهیم چنین می گوید:

(وَلَقَدْ جائَتْ رُسُلُنا إِبْراهیمَ بِالْبُشْری قالُوا سَلاماً... وَ امْرَأَتُهُ قائِمَةٌ فَضَحِکَتْ فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ وَمِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ)(هود/69 و71).

«فرستادگان ما (فرشتگان) با مژده به نزد ابراهیم رفتند وگفتند: سلام بر تو... وهمسر وی که ایستاده بود خندید، او را به اسحاق وپس از اسحاق به یعقوب بشارت دادیم».

قرآن در باره مادر موسی که از طریق غیب از سرنوشت فرزند خود آگاه شده است چنین می فرماید:

(وَأَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَیْهِ فَاَلْقیهِ فِی الْیَمِّ وَ لا تَخافی وَ لا تَحْزَنی إِنّا رادّوُهُ إِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلینَ) . (قصص/7)

«به مادر موسی وحی کردیم که موسی را شیر بده آنگاه که بر او ترسیدی، او را به دریا بیفکن ونترس وغمگین مباش. ما او را به تو باز می گردانیم و از پیامبران مرسل قرار می دهیم».

به طوری که مشاهده می کنید در این آیات کسانی که از طبقه پیامبران نیستند از طریق غیب از حوادث آینده آگاه شده اند.

ص : 243

ویژگی های پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله)

2

جمعه/2).

6_ (وَقُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ الأُمِّیّینَ ءَ أَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقِدِاهْتَدَوا وَ إِنْ تَوَلَّوا فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَ اللّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ). (آل عمران/20)

7_ (وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلاّ أَمانِیَّ) (بقره/78)

8_ (أَکانَ لِلنّاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَیْنا إِلی رَجُل مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النّاسَ وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْق عِنْدَ رَبِّهِمْ).(یونس/2)

9_ (وَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلاّ إِفْکٌ افْتَریهُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جاؤُوا ظُلْماً وَ زُوراً* وَقالُوا أَساطِیرُ الأَوَّلینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً*قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّمواتِ وَ الأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحیماً)(فرقان/6_4):

10_ (وَما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتاب وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ) (عنکبوت/48).

11_(قُلْ لَوْ شاءَ اللّهُ ما تَلَوتُهُ عَلَیْکُمْ وَ لا أَدْریکُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ).(یونس/16).

12_ (وَ ما مِنْ دابَّة فِی الأَرْضِ وَ لا طائِر یَطیرُ بِجَناحَیْهِ إِلاّ أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْء ثُمَّ إِلی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ)(انعام/38).

13_(قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی فِی کِتاب لا یَضِلُّ رَبِّی وَلا یَنْسی)(طه/ 52).

می یابند، آنان را به نیکی فرمان می دهد و از بدیها باز می دارد، پاکیزه ها را به آنها حلال وپلیدیها را بر آنان تحریم می کند ، بارهای سنگین (تکالیف شاق) وزنجیرهایی را که بر آنها بود بر می دارد، آنها که به او ایمان آورده اند و او را گرامی داشته اند ویاری نموده اند و از نوری که به او نازل شده پیروی کرده اند _ آنان _ رستگارانند».

2_ «ای مردم من فرستاده خدا به سوی همگی شما هستم، خدایی که حکومت آسمانها و زمین از آن او است وخدایی جز او نیست، زنده می کند ومی میراند، به خدا وفرستاده او _ پیامبر «امّی» ای که به خدا وکلمات او ایمان دارد _ ایمان بیاورید و از او پیروی کنید تا هدایت یابید.

3_ «وای بر کسانی که کتاب (تورات محرّف) را با دست خود می نویسند(سپس آن را به خدا نسبت داده ومی گویند) این کتاب از جانب خدا است، تا آن را به بهای کمی بفروشند، وای بر آنان از آنچه که دستهای آنان نوشته ووای بر آنها از چیزی (عذابی) که کسب می کنند».

4_ «شایسته پروردگار تو نیست که (اهل) آبادیها را نابود سازد مگر اینکه قبلاًدر «اُمّ القرای» آنها، پیامبری را برانگیزد».

5_ «اوست که در میان درس نخوانده ها پیامبری از خود آنان برانگیخت، آیات الهی را بر آنان می خواند وآنها را از پلیدیها پاکیزه می گرداند وکتاب وحکمت می آموزد هرچند در گذشته در گمراهی آشکار بودند».

6_ «به آنان که کتاب داده شده وهمچنین «اُمّیها» بگو آیا اسلام آورده اید؟ اگر اسلام آورده باشند هدایت شده اند، واگر روی برگردانند، بر تو است ابلاغ، وخدا به بندگان خود بینا است.دسته ای از اهل کتاب درس نخوانده هایی هستند که از کتاب جز آرزوهای «واهی و پندارها»

ص : 246

چیزی نمی دانند. آیا برای مردم مایه شگفتی است که به یکی از آنها وحی فرستادیم که مردم را بیم، وافراد با ایمان را بشارت دهد که برای آنها نزد پروردگارشان سابقه نیکو ویا منزلت نیک است».

7_ «گروه کافر گفتند که این قرآن دروغی بیش نیست که به دروغ آن را به خدا بسته است، وگروهی او را در این کار یاری کرده اند حقّاً که سخن بی اساس وناروایی گفته اند».

8_ «گفتند:قرآن افسانه های پیشینیان است که آنها را نوشته (ویا برای او نوشته اند) واین داستانها صبح وشام بر او القا می گردد».

9_ «بگو قرآن را آن کسی فرو فرستاده که از راههای آسمانها وزمین آگاه است. او آمرزنده ومهربان می باشد».

10_ «تو هرگز(از دوران کودکی تا لحظه نزول وحی) نه کتابی را می خواندی، ونه با دست چیزی را می نوشتی، (زیرا اهل خواندن ونوشتن نبودی) در این صورت باطل گرایان در کتاب تو به شک می افتادند(وآن را محصول تراوش فکر تو ویا نگارش از کتابهای پیشینیان می انگاشتند».

11_ «بگو: اگر خدا می خواست من آیات را بر شما نمی خواندم وشما را از آن آگاه نمی کردم، من مدّتها پیش از این در میان شما زندگی کرده ام، آیا نمی اندیشید».

12_ «جنبدگان روی زمین، ومرغانی که در هوا به پرواز در می آیند، مانند شما امتهایی هستند، ما چیزی را در جهان آفرینش ترک نکردیم، سپس به سوی پروردگار خود باز می گردند».

13_ «علم حوادث گذشته، پیش پروردگارم موجود است نه گم می کند ونه فراموش می نماید».

ص : 247

می دهد و از بدیها باز می دارد، پاکیزه ها را به آنها حلال وپلیدیها را بر آنان تحریم می کند ، بارهای سنگین (تکالیف شاق) وزنجیرهایی را که بر آنها بود بر می دارد، آنها که به او ایمان آورده اند و او را گرامی داشته اند ویاری نموده اند و از نوری که به او نازل شده پیروی کرده اند آنان رستگارانند».

خداوند در این آیه پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله)را با صفات «دهگانه (1) که بخش اعظم از دلائل نبوت وگواه صدق ادعای او را تشکیل می دهد توصیف می کند، ویادآور می شود که او صفاتی به شرح یاد شده در زیر دارد:

1_ رسول 2_ نبی 3_ اُمّی 4_ نشانه های او در تورات وانجیل نوشته شده 5_ به نیکیها فرمان می دهد.6_ از بدیها باز می دارد. 7_ پاکیزه ها را حلال می شمرد. 8_پلیدیها را تحریم می کند.9_ بارهای سنگین را برمی دارد.10_ زنجیرها را می شکند.

این اوصاف دهگانه، جز دو وصف نخست، همگی دلائل صحّت نبوّت او به شمار می روند ودر هیچ یک از آیات قرآن، گواههای حقانیت او، یکجا بسان این آیه مورد بحث، وارد نشده است. که گویی آیه می خواهد جهانیان را با براهین ادعای او آشنا سازد وبگوید که دلائل نبوت او این است که:

1_ او یک فرد امّی ودرس نخوانده است وبا این حال کتابی آورده است که جهانیان را یارای مقابله با آن نیست و احدی در عظمت تعالیم وکتاب او شک وتردید ندارد و از نظر محاسبات عقلی محال است انسان درس نخوانده وپرورش یافته در محیط جهل ونادانی، از نزد خود _ بدون استمداد از غیب _ خلاّق یک چنین تعالیم و پدید آورنده یک چنین کتاب با عظمتی باشد.

2_ صفات و خصوصیّات و نبوّت او در کتابهای تورات و انجیل که هم اکنون

ص : 249

نزد پیروان آنها موجود است نوشته شده است و آورندگان آن دو کتاب از رسالت او گزارش داده اند. چنانکه می فرماید:

(قُلْ یا أَیُّهَا النّاسُ إِنّی رَسُولُ اللّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّمواتِوَ الأَرْضِ لاإلهَ إِلاّ هُوَ یُحْیی وَیُمِیتُ فَ آمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الأُمِّیِّ الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَکَلِماتِهِ وَ اتَّبَعُوهُ لَعلَّکُمْ تَهْتَدُونَ) .(اعراف/158).

«ای مردم من فرستاده خدا به سوی همگی شما هستم، خدایی که حکومت آسمانها و زمین از آن او است وخدایی جز او نیست، زنده می کند ومی میراند، به خدا وفرستاده او _ پیامبر «امّی» ای که به خدا وکلمات او ایمان دارد _ ایمان بیاورید و از او پیروی کنید تا هدایت یابید.

لغت به حدیث صحیح بخاری استناد می جویند که وی از پیامبر نقل نموده که آن حضرت چنین فرمود: «إنّا أُمِیَّةٌ لا نَکْتُبُ» : «ما جمعیت امّی هستیم که نمی نویسیم».(1) در این حدیث جمله «لا نکتب» مفسّر کلمه «امّیه»است که صفت «اُمیّة» می باشد.

گواه روشن بر اینکه مقصود از «امّی» فرد درس نخوانده است آیه زیر می باشد:

(وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلاّ أَمانِیَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاّ یَظُنُّونَ) .(بقره/78).

«برخی از آنان (یهود) امّی هستند که از کتاب «تورات» جز یک مشت آرزو (2) چیزی نمی دانند بلکه فقط گمان می کنند (که می دانند)».

جمله «لا یعلمون» که پس از «امّیون» وارد شده. مفسّر کلمه قبلی می باشد، یعنی گروهی از یهود درس نخوانده اند که از واقعیت تورات ومحتوای آن آگاه نمی باشند وکتاب واقعی را از محرَّف آن تمیز نمی دهند.و چون«امّی» هستند آگاهی آنان از کتاب به صورت آرزو درآمده است. در آیه بعد می فرماید:

(فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلیلاً فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وََوَیْلٌ لَهُمْ مِمّا یَکْسِبُونَ)(بقره/79).

«وای بر کسانی که کتاب (تورات محرّف) را با دست خود می نویسند(سپس آن را به خدا نسبت داده ومی گویند) این کتاب از جانب خدا است، تا آن را به بهای کمی بفروشند، وای بر آنان از آنچه که دستهای آنان نوشته ووای بر آنها از چیزی (عذابی) که کسب می کنند».

مطالعه این دو آیه جای شک وتردید باقی نمی گذارد که امّی در آیه به معنی

ص : 251

کسی است که قادر به خواندن ونوشتن نیست وقرآن امّت یهود را بر دو گروه تقسیم می کند: 1_ گروه درس نخوانده که از تورات چیزی نمی دانند. 2_ گروه درس خوانده که از سواد خود سوء استفاده کرده وبه تکثیر تورات محرَّف می پردازند، تا از این طریق پولی به دست آورند واگر گروه نخست، قدرت خواندن ونوشتن داشتند فریب تحریف گروه دوّم را نمی خوردند وصحیح را از باطل تمیز می دادند.

اکنون لازم است به توضیح دو نظریه شاذّ وغیر معروف در باره «امّی» بپردازیم:

به حکم اینکه آیه از یک مشیت گسترده الهی گزارش می دهد طبعاً مقصود از «اُمّ القری» در این آیه خصوص مکه نیست، بلکه مقصود این است که هلاک امّتها در گذشته، پیوسته پس از اتمام حجت وبعد از اعزام رسول در مرکز آن منطقه ها بوده است.

ثانیاً: از نطر قواعد ادبی، کلمات مرکّب که با واژه های «ابن» و «أب» و«اُمّ» آغاز می شوند، به هنگام نسبت، لفظ اوّلشان حذف شده و «یاء» نسبت به کلمه دوّم وارد می شود، مثلاً در «ابن الزبیر» زبیری ودر «ابی بکر» بکری ودر «امّ القری» قروی می گویند; زیرا اگر «یاء» نسبت به جزء نخست کلمه مرکب وارد شود، کاملاً اشتباه رخ میدهد و »منسوب الیه» معلوم نمی گردد.(1)

ثالثاً: اگر مقصود از «امّی»همان «مکّی» باشد آوردن آن در میان دیگر صفات دهگانه پیامبر (صلی الله علیه وآله)که برهان نبوت او به شمار می رود بی تناسب خواهد بود; زیرا مکّی ومدنی بودن در حقانیّت ادعای او دخالتی ندارد، آنچه در این مورد می تواند مؤثر باشد این است که او «امّی» (درس نخوانده) باشد، ولی تعالیم وکتاب او، نقطه عطفی در تمدن بشر گردد وتمام خردمندان جهان در برابر دستورات استوار او سر تعظیم فرود آورند.

قرآن در آیه دیگر به این حقیقت چنین اشاره می کند:

(هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلال مُبین) .(سوره جمعه/2).

«اوست که در میان درس نخوانده ها پیامبری از خود آنان برانگیخت، آیات الهی را بر آنان می خواند وآنها را از پلیدیها پاکیزه می گرداند وکتاب وحکمت می آموزد هرچند در گذشته در گمراهی آشکار بودند».

جمله (فِی الأُمِّیّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ) می رساند که خدا در میان قوم درس نخوانده،

ص : 253

فردی از خودشان که او نیز مانند آنان «اُمّی» بود برانگیخت ولی او در عین اُمّی بودن با تعالیم خود، معجزه آفرید وبه قول حافظ:

ستاره ای بدرخشید وماه مجلس شد *** دل رمیده ما را انیس ومونس شد

نگار من که به مکتب نرفت وخط ننوشت *** به غمزه مسئله آموز صد مدرّس شد

واگر در برخی از روایات، امّی به معنی منسوب به «اُم القری» وارد شده است، باید از نظر سند وپایه دلالت، مورد بررسی قرار گیرند.(1)

برخی از آیات، «اُمّی» به معنی ناآگاه از تورات تفسیر شده است، چنانکه می فرماید:

(وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلاّ أَمانِیَّ) (بقره/78): «دسته ای از اهل کتاب درس نخوانده هایی هستند که از کتاب جز آرزوهای «واهی و پندارها» چیزی نمی دانند».

پاسخ: یک چنین تفسیری، جز اجتهاد در مقابل نص، چیزی نیست ودو آیه ای که مورد استشهاد قرار گرفته است بر مقصود او گواهی نمی دهند زیرا فرهنگ نویسان زبان عرب اتّفاق نظر دارند که «امّی» به معنی فرد درس نخوانده وکسی است که قادر به خواندن ونوشتن نمی باشد. در این صورت تخصیص چنین معنای وسیعی به خصوصِ کسی که ناآشنا به متون سامی باشد کاملاً بی جهت است.

وبه بیانی دیگر: «اُمّی» کسی است که اصلاً با خواندن ونوشتن رابطه ای نداشته باشد و اگر در میان صدها زبان رایج در میان بشر، بتواند با یک زبانی بنویسد وآن را بخواند او را «اُمّی» نمی خوانند.

اگر در آیه نخست «اُمّی» در مقابل اهل کتاب قرار گرفته، به خاطر این است که یهودیان ومسیحیان شبه جزیره، بر خلاف عرب جاهلی غالباً درس خوانده بودند وبا خواندن ونوشتن _ حدّاقل با زبان کتاب مذهبی خود _ آشنایی داشتند ولی عرب جاهلی اصلاً خواندن ونوشتن، حتی با زبان مادری خود رابطه ای نداشت. بنابر این در مفهوم «اُمّی» ناآشنایی به متون سامی، نهفته نمی باشد و« لذا _ اگر این لفظ در مقابل ملت های سوئیسی وسوئدی که به صورت گسترده درس خوانده می باشند قرار بگیرد مفهوم آن تغییر نکرده، باز به همان معنای درس نخوانده خواهد بود، نه خصوص ناآشنا با متون سوئیسی وسوئدی.

از این بیان ، مفاد آیه دوّم نیز روشن می گردد; زیرا در آن آیه اهل کتاب را به دو گروه تقسیم می کند:اُمّی وغیر اُمّی، ناآشنا به کتاب وآشنا به آن، چنانکه می فرماید:(وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلاّ أَمانِیَّ) .(بقره/78): «برخی از

ص : 255

آنان امّی هستند که از کتاب جز یک مشت آرزو چیزی نمی دانند».

درست است که مقصود از «امّی» در آیه، فرد ناآشنا به متون سامی است، ولی این نه به خاطر این است که این قید در مفهوم «امّی» نهفته وجزء معنی آن می باشد، بلکه از قرینه تقابل،چنین قیدی مفهوم می گردد، در موارد دیگر که چنین قرینه ای وجود ندارد، نمی توان این مفهوم را به معنای لفظ تحمیل کرد.

خلاصه این که:«اُمّی» به معنای درس نخوانده مطلق است واگر در موردی به گروهی گفته شده که از خواندن متون خاصی مانند«عهدین» ناتوان باشند به خاطر یکی از دو جهت است:

1_ ناآشنایی با این متون در آن زمان، ملازم با ناآشنایی با مطلق خواندن ونوشتن بود.

2_ این خصوصیت از زمینه تقابل استفاده می شود، در این صورت نمی توان آن را در معنی «امّی» داخل دانست بنابراین «امّی»کسی است که در محیط اهل کتاب با زبان عهدین نخواند و ننویسد و در میان عرب جاهلی با زبان عربی از نظر خواندن ونوشتن، ناآشنا باشد وهمچنین است در محیط های دیگر.

بیم وافراد با ایمان را بشارت دهد که برای آنها نزد پروردگارشان سابقه نیکو ویا منزلت نیک است».

تلاش عرب جاهلی این بود که معجزه قرون واعصار (قرآن) را به گونه ای توجیه کنند که ارتباطی به جهان غیب وآموزش الهی نداشته باشد ودر این مورد به تفسیرهایی پرداخته اند که در محل خود خواهد آمد.

یکی از پندارهای خام آنان در باره قرآن این بود که آیات، ذیل آن را بیان می کند:

(وَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلاّ إِفْکٌ افْتَریهُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جاؤُوا ظُلْماً وَ زُوراً) .(فرقان/4)

«گروه کافر گفتند که این قرآن دروغی بیش نیست که به دروغ آن را به خدا بسته است و گروهی او را در این کار یاری کرده اند حقّاً که سخن بی اساس وناروایی گفته اند».

(وَقالُوا أَساطِیرُ الأَوَّلینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً). (فرقان /5)

«گفتند:قرآن افسانه های پیشینیان است که آنها را نوشته (ویا برای او نوشته اند) واین داستانها صبح وشام بر او القا می گردد».

در این آیات دو نوع تهمت به پیامبر زده شده است:

1_ این کتاب از آن خدا نبوده وافترایی است که به او بسته شده و او در تنظیم آن در برخی قسمتها از دیگران کمک گرفته است(إِنْ هذا إِلاّ إِفْکٌ افْتَریهُ وَأَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ) .

2_ این کتاب را از روی کتابهای پیشینیان نوشته است ومطالب آن صبح وشام بر او القا می گردد.

این آیات وهمچنین آیات مشابه، حاکی است که برخی از مشرکان مکّه تلاش می نمودند که قرآن را تراوش فکر پیامبر (صلی الله علیه وآله)قلمداد کنند وبه دیگران القا کنند که او به

ص : 257

کمک گروهی (لابد پریها و کاهنان) دست به تألیف آن زده است ویا آن را مجموعه ای بدانند که از روی عهدین وغیره تنظیم شده است.

در چنین شرایطی قرآن به تکذیب این نسبت پرداخته وبه طور اجمال می فرماید:(قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّمواتِ وَ الأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحیماً)(فرقان/6):«بگو قرآن را آن کسی فرو فرستاده که از نهان آسمانها وزمین آگاه است. او آمرزنده ومهربان می باشد».

قرآن در سوره عنکبوت به طور تفصیل به ردّ این اندیشه پرداخته وبا لحن قاطع می گوید:«تو ای پیامبر تا نزول وحی هرگز نه کتابی می خواندی ونه خطّی می نوشتی در این صورت چگونه می توان گفت که این کتاب تراوش فکر تو است، یا آن را از کتابهای پیشینیان نوشته ای»، چنانکه می فرماید:

(وَما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتاب وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ) (عنکبوت/48).

«تو هرگز(از دوران کودکی تا لحظه نزول وحی) نه کتابی را می خواندی» ونه با دست چیزی را می نوشتی، (زیرا اهل خواندن ونوشتن نبودی) در این صورت باطل گرایان در کتاب تو به شک می افتادند(وآن را محصول تراوش فکر تو ویا نگارش از کتابهای پیشینیان می انگاشتند».

اگر پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) مدّتی در دوران کودکی گرد کتاب می گشت وهمچون کودکان نوآموز ودانش آموز، مشق می کرد، آیا می توانست پس از نزول قرآن چنین ندایی را در مکه در میان گروهی که از تمام خصوصیات زندگی وی آگاهی داشتند، سردهد؟ وبا ندای رسا بگوید: مردم همه شما می دانید که من پیش از بعثت اصلاًکتابی نخوانده ام و خطّی ننوشته ام، چگونه می گویید من مضامین آیات قرآن را از کتابهای دیگران گرفته ام؟ در زبان عربی اگر کسی بگوید: «ما جائَنی مِنْ أَحَد» ولفظ «مِنْ» را که زائد است بکار ببرد منظور تأکید شمول نفی است، یعنی هیچ کس نیامد وفرق میان جمله مزبور و جمله «ما جائَنی أَحَدٌ» این است که در دوّمی می توان

ص : 258

احتمال داد که یکی دو نفر آمده، ولی متکلّم روی مسامحه آمدن آنها را به حساب نیاورده است. عرب برای نفی این احتمال سر لفظ «احد» لفظ «مِنْ» می آورد تا نفی، واقعی وحقیقی باشد.

اتّفاقاً آیه یاد شده از این قبیل است، برای رفع هرنوع احتمال لفظ «مِنْ» آورده شده تا نفی به صورت استغراق واقعی باشد، یعنی:«هیچ نوع کتابی را نمی خواندی ونمی نوشتی».

خلاصه یکی از قواعد زبان عربی این است که نکره در قلمرو نفی موجب عموم وگستردگی است مانند «ما جائنی أحد» و«ماکنت تتلوا من کتاب» خصوصاً اگر، با «مِنْ» همراه باشد.

قرآن نه تنها در این مورد به ردّ این اندیشه پرداخته، بلکه در آیه دیگر به پیامبر دستور می دهد که زندگی خود را به رخ مردم بکشد وبگوید:«مردم! من عمری در میان شما بوده ام وکیفیت زندگی من برای شما روشن است، چگونه به من می گویید این قرآن را عوض کنم!» چنانکه می فرماید:

(قُلْ لَوْ شاءَ اللّهُ ما تَلَوتُهُ عَلَیْکُمْ وَ لا أَدْریکُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ).(یونس/16)

«بگو: اگر خدا می خواست من آیات را بر شما نمی خواندم وشما را از آن آگاه نمی کردم، من مدّتها پیش از این در میان شما زندگی کرده ام، آیا نمی اندیشید».

یعنی: اگر فکر می کنید قرآن از تراوشهای فکر من است ودر سایه آشنایی با خواندن ونوشتن و ارتباط با علما ودانشمندان دست به تألیف چنین کتابی زده ام وهم اکنون به درخواست شما باید آن را تبدیل کنم، چه بهتر به زندگی پیشین من بنگرید اگر من دارای چنین قدرتی بودم، باید بسیاری ازمطالب این کتاب را در دوران قبل از بعثت، گفته باشم ودر محافل ومجالس نمونه هایی از آن تراوش کرده باشد،. در حالی که چهل سال در میان شما زندگی کرده ام و از من چیزی در این رابطه مشاهده نکرده اید; چرا درست نمی اندیشید!؟

ص : 259

در این جا به روشنی ثابت گردید که پیامبر (صلی الله علیه وآله)روی یک رشته مصالح اجتماعی قبل از بعثت با مسئله خواندن ونوشتن آشنایی نداشت و او یک فرد امّی بود، وهرگزنه نزد کسی برای آموزش زانو نزده بود، ونه از طریق غیب نیز، با خواندن ونوشتن آشنا گشته بود. زیرا اگر از ناحیه غیب هم با آن دو آشنا بود، هرگز قرآن او را به لفظ «اُمّی» توصیف نمی کرد، زیرا در این صورت (هرچند از ناحیه غیب) در پیامبر تحوّل رخ داده واز کیفیت روز نخست، به کیفیت دیگر متحول شده است. در حالی که قرآن می گوید: «او «امّی» است، وبه همان حالت نخست باقی است».

امّا آشنایی پیامبر با خواندن ونوشتن پس از بعثت، خود مسئله جداگانه ای است که در جلد سوم «مفاهیم القرآن»، و کتاب «در مکتب وحی» درباره آن سخن گفته ایم.

نمی توانست به زبان عربی که زبان مادری وی بود (وقرآن نیز به همان زبان نازل گردیده) بخواند وبنویسد».

قبل، کتاب را به طور معرفه، توأم با الف ولام به کار ببرد، وبفرماید:«وَما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ الْکِتاب».

ب: اینکه ادعا می کنند: «در قرآن، کتاب اصولاً به معنای هرنوع کتاب ونوشته نیست بلکه به معنی همان نوشته های مذهبی ومقدسِ تورات وانجیل است» درست روشن نیست. ما اکنون آیاتی را در این جا می آوریم، که مقصود از آن کتب عهدین نیست بلکه کتاب علاوه بر کتب مقدّسه، در مصادیق مختلفی به کار رفته است :

1_ کتاب یعنی قرآن مجید:(ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ)(بقره/2).

2_ کتاب یعنی فرض وآنچه خدا بر ما نوشته وواجب کرده است:(وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ النِّساءِإِلاّ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ کِتابَ اللّهِ عَلَیْکُمْ)(نساء/24): «حرام است که زنان شوهردار را بگیرید، مگر زنان مشرکی که اسیر شما گردند، مفروض ومکتوب خدا در حقّ شما همین است».

کتاب در آیه 235 از سوره بقره هم به همان معنی آمده است.

3_ کتاب به معنای هستی ورمز تکوین:(وَ ما مِنْ دابَّة فِی الأَرْضِ وَ لا طائِر یَطیرُ بِجَناحَیْهِ إِلاّ أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْء ثُمَّ إِلی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ) (انعام/38).

«جنبدگان روی زمین، ومرغانی که در هوا به پرواز در می آیند، مانند شما امتهایی هستند، ما چیزی را در جهان آفرینش ترک نکردیم، سپس به سوی پروردگار خود باز می گردند».

4_ کتاب یعنی لوح محفوظ:

(قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی فِی کِتاب لا یَضِلُّ رَبِّی وَلا یَنْسی)(طه/ 52).

«علم حوادث گذشته، پیش پروردگارم موجود است نه گم می کند ونه فراموش می نماید».

ص : 262

و همچنین آیه های 3 و11 و75 از سوره های سباء وفاطر ونحل به آن معناست.

5_ کتاب به معنای نامه اعمال:

(ما لِهذَا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغیرَةًوَلا کَبیرَةً إِلاّ أَحْصیها)(کهف/49): «چه شده که این نامه، تمام اعمال کوچک وبزرگ را شمرده است».

و به این معناست کتاب در آیه های 62 مؤمنون و 30 سباء و 69 زمر و ... .

6_ کتاب یعنی نامه شخصی:

(أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتابٌ کَرِیمٌ) (نمل/29): «نامه ای به من رسیده است».

از این موارد وموارد دیگر (آیاتی که لفظ کتاب در آنها وارد شده است روشن می شود که لفظ کتاب در مصادیق مختلف به کار رفته که غیر کتب عهدین است وبا بودن چنین آیات زیاد، چگونه آقای نویسنده(عبد اللطیف هندی) ادعا دارد که کتاب در قرآن به معنای انجیل وتورات وامثال آنها می باشد.

ج: اگر آیه به این معنی باشد که پیامبر قبل از بعثت، کتابهای مقدّس انجیل وتورات را نخوانده است هدف تأمین نمی شود زیرا در این صورت جای این احتمال باقی می ماند که پیامبر از آنجا که مدّتها با خواندن ونوشتن کتابهای عربی سر وکار داشته، به کمک برخی از نصاری ویهود _ که آشنا به زبان کتاب خود بودند _ مطالب قرآن را از آنها استخراج کرده ودر قالب انشاء عربی ریخته است وآنها را از حفظ می خواند، چنان که در سوره فرقان این احتمال را از مشرکان نقل می کند:

(وَقالَ الَّذینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلاّ إِفْکٌ افْتَریهُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْجاؤُوا ظُلْماً وَ زُوراً) .

«کافران می گویند این قرآن دروغی است که به خدا بسته است وگروهی دیگر او را در این قسمت یاری نموده اند، به راستی که آنها در این نسبت ستم کرده و سخن باطل می گویند».

ص : 263

قرآن برای رفع چنین احتمالی در آیه مورد بحث می گوید: «تو هرگز با خواندن ونوشتن سروکاری نداشتی، تو هیچ گاه کتابی را نخوانده ای وقلم روی کاغذ نگذاشته ای زیرا در این صورت، خرده گیران در آیین تو تردید می کردند».

خلاصه این که اگر شما این آیه را به دست هرعرب ویا آشنا به زبان عربی بدهید می گوید نظر آیه این است که پیامبر اصلاً با خواندن ونوشتن سر وکار نداسته است .

وانگهی هرگاه مراد از کتاب، همان کتابهای مقدس باشد در این صورت جمله «ولا تخطّه» زائد خواهد بود زیرا هرگاه پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)قدرت خواندن کتابهای فوق را داست، به طور واضح قدرت بر نوشتن آنها نیز خواهد داست ودیگر لازم نبود بفرماید: «... لا تخطّه» (دقت کنیدکه ضمیر تخطه به کتاب بر می گردد) ولی به طوری که ما معنی کردیم، آوردن آن مفید وسودمند خواهد بود، زیرا مفاد آیه در این صورت، یک کلام ساده و عمومی می باشد; می گویند فلانی به طور کلی با خواندن ونوشتن سروکاری ندارد و با خواندن ونوشتن آشنا نیست.

ص : 264

ویژگیهای پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله)

3

6_ (وَ اسْتَغْفِرِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً) (نساء/106).

7_ (وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ سَبِّح بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالعَشیّ وَ الإِبکار)(غافر/55).

8_ (فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا اِلهَ إِلاّ اللّهُوَ اسْتَغْفِر لِذَنْبِکَ وَ لِلْمُؤْمِنینَ وَ المُؤمِنات وَاللّه یعَلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَ مَثْویکم) (محمّد/19).

9_ (وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوّاباً) (نصر/3).

10_ (عَفَا اللّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْکاذِبینَ) .(توبه/43)

11_ (إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً* لِیَغْفِرَ لَکَ اللّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ یَهْدِیَکَ صِراطاً مُسْتَقیماً* وَ یَنْصُرَکَ اللّهُ نَصْراً عَزیزاً) (فتح/1_3).

12_ (عَبَسَ وَ تَوَّلی* أَنْ جاءَهُ الأَعْمی* وَ ما یُدْریکَ لَعَلَّهُ یَزَّکّی* أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری* أَمّا مَنِ اسْتَغْنی* فَأَنْتَ لَهُ تََصَدّی* وَما عَلَیْکَ أَلاّ یَزَّکّی*وَ أَمّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی* وَهُوَ یَخْشی*فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهّی * کَلاّ إِنَّها تَذْکِرَةٌ* فَمَنْ شاءَ ذَکََرَهُ).

2_ «اگر کرم ورحمت خدا شامل حال تو نبود، گروهی از آنان تصمیم می گرفتند که تو را گمراه کنند، وآنان جز خویش کسی را گمراه نمی سازند(ودر پرتو همین رحمت) هرگز ضرری به تو نمی رسانند، خدا آنچه را که تو نمی دانی به تو آموخت وکرم خدا در حقّ تو بزرگ است».

3_ «اگر از هوی و هوسهای آنان (اهل کتاب) پس از آنکه آگاه شدی پیروی کنی، از جانب خدا برای تو، حامی ویاوری نیست».

4_ «بر تو وبر کسانی که پیش از تو بودند وحی کردیم که اگر شرک بورزی عملهای نیک تو حبط وبی اثر می گردد و از زیانکاران می باشی».

5_ «اگر او(پیامبر) سخن دروغی را به ما نسبت دهد وی را با قدرت می گیریم، ورگ حیات او را قطع می کنیم ، وکسی از شما مانع از این کار نمی شود».

6_ «از خدا مغفرت بخواه، خدا بخشاینده ورحیم است».

7_ «برای گناهت طلب مغفرت نما، وخدا را عصرگان وصبحگان با ثنای او، تنزیه کن».

8_ «بدان خدایی جز او نیست وبر گناهت وافراد با ایمان از مرد وزن طلب مغفرت بنما خدا از کارها وحرکات وسکنات شما آگاه است».

9_ « از او طلب مغفرت نما اوتوبه پذیر است».

10_ «خدا تو را ببخشد! چرا به آنها اجازه دادی؟ پیش از آنکه راستگویان را از دروغگویان بشناسی؟».

11_ «ما پیروزی آشکاری را نصیب تو کردیم، تا خدا گناهان متقدم ومتأخر تو را بیامرزد، ونعمت خود را در باره تو تمام سازد، وتو را به راه راست هدایت نماید وتو را با نصرت قدرتمندی کمک کند».

12_ «چهره درهم کشیده، وروی برگردانده، آنگاه که نابینا به سوی او آمد، تو چه می دانی شاید خویش راتزکیه کند، یا به یاد آورد ویادآوری

ص : 267

او سود بخشد، امّا آن کس که خود را بی نیاز از (هدایت تو) پنداشته، تو به او روی می آوری، بر تو چیزی نیست اگر خود را پاک نسازد، و امّا آن کس که به سوی تو آمده وکوشش می کند، و از (مخالفت خدا) می ترسد، تو از او اعراض می کنی.چنین نیست ; قرآن وسیله یادآوری است، هرکس بخواهد آن را یاد می آورد».

دیگر یعنی پیراستگی از خطا و لغزشهای سهوی به توضیح دلیل عقلی آن به ضمیمه دلیل قرآنی خواهیم پرداخت.

اختلاف شأن نزولها در مفاد آیه تأثیری ندارد آنچه مهم است این است که در آیه (ولَوْلا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَّ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ) دقت کافی انجام دهیم وبرای توضیح دلالت آیه نکاتی یادآور می شویم:

1_ برخی از کوته نظران خواسته اند آیه را گواه بر عدم عصمت پیامبر بگیرند، در حالی که از نظر محقّقان آیه از دلائل نقلی عصمت او می باشد و در حقیقت، باریک بینان وژرف نگران از درختی که در نظر مخالفان تلخ است میوه شیرین چیده خلاف مقصود آنان را استخراج کرده اند.

2_ لازم است در تعیین فاعل فعل «کادُوا» که ضمیر متّصل (وَإِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ) از آن حاکی است، دقت کنیم. ظاهر آیه نشان می دهد که مقصود از ضمیر «کادُوا» همان مشرکان است وفاعل «لَیَفْتِنُونَکَ» نیز از آن حاکی می باشد،خلاصه، مفاد آیه این است: مشرکان نزدیک شدند که او را بفریبند، ودر این آیه سخنی از نزدیک شدن پیامبر (صلی الله علیه وآله) به میان نیامده است.

3_ آیه (وَلَوْلا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَّ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیئاً قَلِیلاً)از دو جمله که یکی شرط (ثَبَّتْناکَ) ودیگری جزا (لَقَدْ کِدْتَّ تَرْکَنُ)تشکیل یافته است ولفظ «لولا» در زبان عرب، معادل «اگر نبود» (یا اگر نه این بود) در زبان فارسی است در این صورت مفاد آیه این است اگر نه این بود که تو را ثابت قدم نگه داشتیم، نزدیک بود که به آنها متمایل شوی، ولی تثبیت الهی مانع از تحقّق نزدیکی شد، نه تنها میل وانعطافی از تو سر نزد، بلکه به آن هم نزدیک نشدی.

4_ این تثبیت الهی، جز تثبیت در مرحله فکر واندیشه، آنگاه در مرحله عمل ورفتار چیزی نیست; یعنی لطف الهی آنچنان شامل حال او گردید که قرب به مشرکان وسازش با آنها در باره پرستش بتان آنها، نه در ذهن واندیشه او جوانه زد و نه در خارج جامه عمل پوشید.

تثبیت به این معنی جز عصمت و«تسدید» پیامبر به وسیله روح القدس وغیره

ص : 270

چیز دیگری نیست.

5_ باید توجه داشت که این تثبیت به یک مورد ودو مورد اختصاص ندارد، بلکه پیوسته شامل حال او می باشد زیرا آنچه که سبب شد خدا به پیامبر (صلی الله علیه وآله)در این مورد خاص، استقامت قدم واستواری گام بخشید، در دیگر موارد نیز وجود دارد، وجهتی ندارد که در یک مورد او را تثبیت کند ودر مراحل دیگر او را به خود واگذارد.

6_ تثبیت الهی آنچنان نیست که عنان اختیار وآزادی را از کف برباید ودیگر، پیامبر تثبیت شده نتواند برخلاف آن کاری صورت دهد بلکه با این وضع می تواند یکی از دو طرف کار را برگزیند برای بیان این جهت درا یه سوّم می فرماید:

(إِذاً لأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکُ عَلَیْنا نَصِیراً) .

«در این موقع دوبرابر عذاب(مشرکان) را در زندگی این جهان وجهان دیگر به تو می چشانیم، آنگاه در برابر ما یاوری پیدا نمی کردی».

با توجه به این نکات روشن شد که نه تنها مفاد آیه در کام «عدلیه» که عصمت را حالت لازم در پیامبران می دانند، تلخ نیست، بلکه بسیار شیرین ونوید بخش است وآن این است که خداوند پیامبرخود را به خود او واگذار نمی کند ودر مظانّ لغزشها و سراشیبیها به او تثبیت و استواری می بخشد و او را از قرب ونزدیک شدن به گناه _ تا چه رسد به ارتکاب آن _ باز می دارد.

ودر حقیقت ، جمله (وَلَوْلا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ)بسان (وَلَولا فَضُلُ اللّهِ عَلَیْکَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ مِنْهُمْ طائِفَةٌ أَنْ یُضِلُّوکَ)(نساء/113) است جز این که آیه مورد بحث مربوط به تثبیت در برابر گناه وآیه دوّم مربوط به صیانت پیامبر از لغزشهای سهوی وغیر عمدی است وبا صرف نظر از این تفاوت شیوه بیان ونحوه دلالت در هر دو آیه یکسان است وهم اکنون در بحث بعد که درباره پیراستگی پیامبر از خطا است گفتگو می کنیم ، و درباره آیه توضیح کافی خواهیم داد.

***

ص : 271

دو کاملاً صحیح وپابرجاست.

این تفکیک برای دانشمندان کاملاً امکان پذیر است، ولی روی سخن در این جا با افراد دیگر است که نمی توانند به این نوع از مسائل با دیده تفکیک بنگرند، بلکه همه را به یک چوب می رانند ووجود شک وتردید یا خطا وخلاف در زندگی عادی پیامبر، موجب جوانه زدن شک در دیگر امور مربوط به نبوت می شود.

خداوند برای پیشرفت مقاصد بعثت، باید پیامبران را با مصونیت وپیراستگی کامل مجهز سازد، تا از این جهت اعتماد صد در صد مردم را به آموزگاران وحی جلب نماید ودر نتیجه هدف ومقصد بعثت که تربیت وگرایش مردم به خدا است جامه عمل بپوشد.

امام ششم (علیه السلام) در روایتی می فرماید:

«رُوحُ القُدُس تَحْمِلُ النُّبُوَّةَ وَ رُوحُ القُدُسِ لا یَنامُوَ لا یَغْفُلُ وَ لا یَلْهُو وَ لا یَسْهُو»: «روح القدس حامل نبوت است، او نمی خوابد وغفلت نمی کند و از او اشتباهی رخ نمی دهد».(1)

تا اینجا با داوری خرد در مسئله تجویز خطا وسهو بر پیامبران آشنا شدیم اکنون وقت آن رسیده است که با منطق قرآن در این مورد نیز آشنا شویم، طبعاً منطق هر دو یکسان بوده وکوچک ترین اختلافی میان آن دو نخواهد بود.

«اگر کرم ورحمت خدا شامل حال تو نبود، گروهی از آنان تصمیم می گرفتند که تو را گمراه کنند، وآنان جز خویش کسی را گمراه نمی سازند(ودر پرتو همین رحمت) هرگز ضرری به تو نمی رسانند، خدا آنچه را که تو نمی دانی به تو آموخت وکرم خدا در حقّ تو بزرگ است».

مفسّران در شأن نزول آیه، جریانهای مختلفی یاد کرده اند که نقل آنها مایه گستردگی سخن است; در این جا ما یکی را به عنوان نمونه ذکر می کنیم:

زره فردی از صحابه پیامبر به سرقت رفت صاحب آن به یک نفر از طایفه «بنی ابیرق» ظنین شد، سارق وقتی متوجه خطر شد، زره را به خانه یک نفر یهودی انداخت و از قبیله خود خواست که نزد پیامبر (صلی الله علیه وآله) بر پاکی او گواهی دهند و وجود زره را در خانه یهودی گواه بر برائت او گیرند. در این شرایط«سارق» تبرئه شد ویهودی متهّم گردید، خدا پیامبر خود را از جریان آگاه ساخت وآیه یاد شده به ضمیمه آیه ای که یادآور می شویم، فرود آمد.این شأن نزول خواه صحیح باشد یا نباشد، بالأخره از مجموع شأن نزول هایی که در این مورد نقل شده است، استفاده می شود که پیامبر در آستانه داوریِ بر خلاف واقع (از روی خطا) قرار گرفته بود، وگروهی با صحنه سازی می خواستند پیامبر (صلی الله علیه وآله) را فریب داده وظواهر قضیه را به رخ پیامبر بکشند تا وی برخلاف حق حکم نماید، ولی خداوند او را از خطا واشتباه حفظ وصیانت نمود و پرده از چهره حقیقت برداشته شد وچیزی را که او نمی دانست به او آموخت وکرم خدا نسبت به پیامبر، بزرگ است; اکنون باید ببینیم چگونه آیات مورد بحث بر مصونیت پیامبر (صلی الله علیه وآله) از خطا گواهی می دهد.

در آیه مورد بحث سه جمله باید مورد توجه قرار گیرد:

الف: (وَ أَنْزَلَ اللّهُ عَلَیْکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ) .

ب: (وَعَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ) .

ج:(وَکانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً) .

ص : 274

جمله نخست ناظر به مبانی داوری اوست وآن کتاب وسنت (حکمت) می باشد. آگاهی از این دو منبع وسیع تشریع، مایه مصونیت در احکام الهی می گردد ودر نتیجه پیامبر در تبیین احکام خدا هرگز دچار اشتباه ولغزش نمی گردد زیرا آنچه بشر تا روز رستاخیز به آن نیاز دارد در این دو منبع وارد شده است ولی روشن است که علم به قوانین کلی، مایه مصونیت از اشتباه در موضوعات، وجزئیات، وبه اصطلاح در تطبیق آن کلیات برموارد خود، نمی گردد بلکه برای مصونیت از اشتباه، به چیز دیگری نیاز دارد.

در همان مورد شأن نزولی که پیامبر در آستانه داوری بر خلاف واقع قرار گرفته بود، وخداوند او را از لغزش حفظ کرد، او از تمام احکام کلی الهی آگاه بود مع الوصف علم به کلیات، موجب مصونیت او نگردید بلکه این علم به ضمیمه امر دیگر، به او مصونیت داد واین امر دوّم همان است که در جمله دوّم وارد شده است آنجا که می فرماید:

(وَعَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ) : «چیزی را که نمی دانستی به تو آموخت» این کدام علم است که پیامبر نمی دانست وخدا به او آموخت؟ آیا علم به احکام کلی الهی است که در کتاب وسنّت آمده است، یا مقصود علم به واقعیات وخصوصیات وقایع وجریانها است؟ شکّی نیست که احتمال نخست کاملاًبی اساس است زیرا علم به کلیات احکام کلی در جمله پیشین به روشنی بیان گردید، دیگر نیازی به تکرار وتأکید نیست و هیچ کس احتمال نمی دهد که پیامبر الهی، از احکام شریعت خود بی اطلاع باشد، تا زمینه تأکید فراهم گردد.

مقصود از این جمله همان احتمال دوّم است یعنی پرده از چهره واقعیات برداشت و او را در جریان توطئه بر لغزاندن پیامبر، ووارد آوردن تهمت بر یک بی گناه قرار داد واین همان است که در آیه دیگری که در این رابطه نازل گردیده با جمله (بِما أَریکَ اللّهُ)بیان گردیده است چنانکه می فرماید:

(إِنّا أَنْزَلْناإِلَیْکَ الْکِتابَ بِالحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النّاسِ بِما أَریکَ اللّهُ وَ لا تَکُنْ

ص : 275

لِلْخائِنینَ خَصِیماً).

در این آیه برای داوری پیامبر (صلی الله علیه وآله)، دو اصل بیان گردیده است:

1_ (أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ) : «کتاب را بر تو فرو فرستادیم».

2_ (بِما أَریکَ اللّهُ) : «به سبب آنچه که به تو ارائه نموده است».

و «باء» در کلمه «بما» به معنی «سببیت» است یعنی خداوند کتاب را برای تو فرستاد تا در سایه آن به ضمیمه آنچه که از حقایق برای تو ارائه کرده است، داوری نمایی وهرگز نلغزی.

بنابراین، پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) گذشته از علم به کتاب وسنّت، با علم وآگاهی خاصی مجهز است که از آن در دو آیه قبل گاهی با جمله:(وَعَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ)تعبیر آورده است.

وگاهی آن را با جمله (بِما أَریک اللّه) بیان کرده است.

برای این که تصوّر نشود که این نوع مصونیت، مخصوص به یک مورد یا در خصوص داوری است وباب اشتباه به روی پیامبر (صلی الله علیه وآله) در موارد دیگر باز است، خداوند در آیه مورد بحث جمله سوم را می آورد ومی فرماید:

(کانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً): «کرم خدا بر تو بسیار بزرگ است».

جایی که خداوند چیزی را بزرگ بشمارد، باید حساب آن را از چیزی که ما بزرگ می نماییم، جدا کرد، فضل وکرم بزرگ نشانه آن است که پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله)در مسیر زندگی در قضاوتها وداوریها، در معاشرتها وبرخوردها از خطا و لغزش مصون می باشد.

خلاصه: به خاطر مصلحتی که در امر رسالت نهفته است وبرای این که پیامبر اسوه والگو وسرمشق امّت است، باید در مسیر زندگی به گونه ای باشد که امّت در باره او احتمال اشتباه وخطا ندهد تا در مسئله اطاعت از رفتار وگفتار او، دچار سرگردانی ودو دلی نشوند.

ص : 276

شخص نیز سازگار است.این گونه گزارشها به صورت قضایای شرطیه گواه برآن نیست که روزی طرفین آن محقّق می گردد; خداوند به پیامبر خود می گوید:

(وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکِیلاً) (اسراء/86).

«اگر بخواهیم آنچه را که بر تو وحی کردیم از تو می گیریم وهرگز مدافعی بر خود پیدا نمی کنی».

(إِلاّ رَحْمََةً مِنْ رََبِّکَ إِنَّ فَضْلَهُ کانَ عَلَیْکَ کَبِیراً)(اسراء/87).

(«اگر ما چنین نمی کنیم) به خاطر رحمت خداست بر تو وبر پیروان تو! وکرم خدا بر تو بزرگ است».

در حالی که خدا از تعلّق مشیّت وی برگرفتن وحی از پیامبر به صورت قضیه شرطیه سخن می گوید، همگی می دانیم که چنین مشیّتی هرگز انجام نخواهد گرفت. بلکه خدا به وسیله پیامبر (صلی الله علیه وآله) خود، شریعت خویش را تکمیل خواهد نمود.

این گونه آیات که خدا پیامبر خود را به صورت قضیه شرطیه تهدید وتوبیخ می کند، بیش از آن است که در این جا منعکس گردد فقط دو آیه دیگر را متذکر می شویم آنگاه به بیان نکته این گونه خبرها می پردازیم.

(وَلَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبِطَنَّ عَمَلُکَ وَ لتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرینَ) .(زمر/65).

«بر تو وبر کسانی که پیش از تو بودند وحی کردیم که اگر شرک بورزی عملهای نیک تو حبط وبی اثر می گردد و از زیانکاران می باشی».

(وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الأَقاوِیلَ* لأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیََمینِ* ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتینَ* فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَد عَنْهُ حاجِزینَ)(حاقه/44_47).

«اگر او سخن دروغی را به ما نسبت دهد وی را با قدرت می گیریم، ورگ حیات او را قطع می کنیم ، وکسی از شما مانع از این کار نمی شود».

ص : 278

همه این اخبار وگزارشها که به صورت «اگر» وارد شده دلیل بر تحقّق طرفین نمی گردد تا با مسئله عصمت منافات داشته باشد.تنها سؤالی که در اینجا باقی است این است که هدف از طرح این گونه احکام شرطی که هیچ گاه عملی نمی گردد چه بوده است در این جا می توان از میان نکات متنوع به دو نکته اشاره کرد:

1_ این قضایا ناظر به طبیعت انسانی پیامبران است که صدور گناه وخلاف را از آنان کاملاً ممکن می سازد. پیامبران طبیعت مافوق انسانی وبشری ندارند که بر عصیان وگناه قادر وتوانا نباشند بلکه از آن نظر که انسانند، بسان افراد دیگر در معرض لغزشها وتوبیخها می باشند واگر مشمول عنایت الهی (عصمت) نشوند، تحقّق گناه از آنها کاملاً مترقب خواهد بود; این تنها عنایت ربانی است که با افاضه عصمت، صدور گناه را به صورت «محال عادی» در می آورد وبر آنها قداست وطهارت می بخشد.

این بخش از آیات ناظر به جنبه های بشری آنان می باشد ودر این قلمرو، عصمت ومصونیتی مطرح نیست واگر پیامبران مصون وپیراسته اند به خاطر جنبه دیگر از شخصیت آنها است که آنان را به صورت موجودی الهی در می آوردکه هرگز از در مخالفت وارد نمی شوند.

2_ این آیات همگی جنبه تربیتی دارد وهدف تعلیم دیگران است در قالب خطاب به پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله)، واین نوع خطابهای حاد وتند نه تنها تعصب جاهلی وعناد ونادان را تحریک نمی کند بلکه او را به پذیرش این تعالیم تحریک وتشویق می نماید وبا خود چنین می اندیشد جایی که پیامبر با آن عظمت در صورت صدور خلاف وگناه به توبیخ وکیفر محکوم می شود، تکلیف من جاهل روشن است.

یکی از راههای تربیت صحیح تفهیم حقیقت در ضمن گفتگو در باره دیگران است ودر این مورد در زبان عرب می گویند:«إیّاکَ أعنی واسمعی یا جارة» ودر زبان فارسی می گویند:«به در می گویم تا دیوار بشنود!».

ص : 279

کسانی که این نوع خطابها را دستاویز اندیشه های کج خود قرار می دهند با الفبای قرآن آشنا نمی باشند و از اصول تربیت صحیح ناآگاه هستند وبا توجه به این اصل، هرنوع تصوّر نادرست،در مورد عصمت حضرت رسول کاملاً برطرف می گردد.

با توجه به این اصل، هدف بسیاری از آیات که دستاویزی برای منکران عصمت شده است روشن می گردد وبرای تکمیل مطلب بخشی از این آیات را می آوریم:

1_ مسلمانان مدّتی به سوی بیت المقدس نماز می گزاردند، سپس روی مصالحی دستور آمد که به سوی کعبه نماز گزارند، در این موقع مسئله تغییر قبله جنجالی میان یهود ومنافقان برپا کرد که آیات قرآن واحادیث از آن حاکی است. قرآن با قاطعیت هرچه تمامتر بر ایرادهای ناآگاهان از علل تشریع پاسخ می گوید آنگاه رو به پیامبر می کند ومی فرماید:

(اَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرینَ) (بقره/147) : «حق، از برای پروردگار تو است; پس هیچ شکی به دل راه مده!».

قرآن مسئله الوهیت مسیح را ابطال می کند وتولّد او را از مریم باکره، بسان آفرینش آدم از خاک می داندکه هیچ کدام گواه بر «فرزند بودن» آنها نسبت به خدا نیست آنگاه رو به پیامبر می کند می فرماید:

(اَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرینَ) (آل عمران/60): فرمان وسخن خدا حق است، هرگز در این مورد شک وتردید به خود راه مده!».

پیامبر که جهان غیب برای او به صورت شهود در آمده وفرشته وحی را دیده وسخن او را شنیده وآیات خدا را در شب معراج مشاهده کرده است هرگز شک وتردید به خود راه نمی دهد. هدف، تذکّر دیگران است که هرگز فریب سخنان پوچ دیگران را نخورند وخود را در آتش شک نسوزانند.

ص : 280

2_ خداوند در مسئله قضاوت در باره فردی که تفصیل آن در دلائل عصمت پیامبر از خطا و لغزش گذشت پیامبر خود را چنین خطاب می کند:

(وَلا تُجادِلْ عِنَ الَّذینَ یَخْتانُونَ أَنْفُسَهُمْ إِنَّ اللّهَ لایُحِبُّ مَنْ کانَ خَوّاناً أَثیماً) (نساء/ 107).

«از آنها که به خود خیانت کرده اند دفاع مکن، خداوند افراد خیانت پیشه و گنهکار را دوست نمی دارد».

(إِنّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ الناسِ بِما أَریکَ اللّهُ وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنینَ خَصیماً) (نساء/105).

«کتاب را به حق بر تو فرستادیم تا میان مردم به آنچه که پروردگارت ارائه کرده داوری کنی، هرگز حامی افراد خائن مباش!».

این نوع خطابها به خاطر هدایت گروهی است که صراحت گویی را تحمل نمی کنند وزبان حال آنان این است که انتقاد خوب است امّا از دیگران! از این جهت بهترین راه سخن گفتن با این طایفه، سخن گفتن طی «حدیث دیگران» است حدیث دیگران هرچه هم تلخ وزهرآگین باشد چون در باره دیگران است واکنش حاد وتندی نخواهد داشت.

پیامبر (صلی الله علیه وآله) در مسئله زره مسروقه، ناچار بود که طبق ظواهر داوری کند وهرگز نه از خائنی دفاع کرد ونه طرفدار خائنی بود، این ضوابط قضایی است که گاهی با واقع تطبیق نمی کند ودر نتیجه حق پایمال می گردد لذا خداوند فوراً پیامبر را در جریان واقع قرار داد (بِما أَریکَ اللّهُ) وخطایی از او سر نزد!

ولی خداوند برای سرکوبی گروهی که عالمانه به سود خائنی گواهی داده بودند به پیامبر خود خطاب می کند تا آنان حساب خود را دانسته باشند.

3_ خداوند در سوره اسراء فرمانهای حکیمانه ای دارد که ما از آنها به عنوان «منشور جاوید» یاد کردیم واین فرمانها با مضمون واحدی آغاز وپایان یافته است.

ص : 281

آنجا که می فرماید:

(لا تَجْعَلْ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُوماًمَخْذُولاً)(اسراء/ 22): «با خدا ، خدای دیگری قرار مده که مذموم وبی یاور می شوی».

ودر پایان «منشور» می فرماید:(وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخََرَ فَتُلْقی فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدحُوراً) (اسراء /39): «با خدا، خدای دیگر قرار مده که سرزنش ورانده شده در جهنم می افتی».

تحلیل این نوع خطابها ودستورها در همگی یکی است وهمگی ناظر به یک ویا دو جهت است:

1_ صدور هر نوع خلاف وگناه از فرد معصوم از آن نظر که انسان است کاملاً ممکن و مترقب می باشد و این نوع خطاب ناظر به این ویژگی است نه از آن نظر که او معصوم وپیراسته از گناه می باشد.

2_ مورد خطاب در ظاهر، پیامبر است ولی مخاطب واقعی امّت او است واین نوع سخن گفتن د رمیان تمام ملل جهان رایج است.

باتوجه به این دو بیان وبا توجه به این که قسمتی از این آیات در این صفحات منعکس شده ، نیاز به نقل آیات دیگر نیست.

بِالعَشیّ وَ الإِبکار) :«برای گناهت طلب مغفرت نما وخدا را عصرگاهان وصبحگاهان با ثنای او، تنزیه کن».

ودر سوره محمّد (صلی الله علیه وآله) آیه 19 فرمان می دهد که هم برخود وهم بر افراد با ایمان طلب آمرزش کند آنجا که می فرماید:

(فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا اِلهَ إِلاّ اللّهُوَ اسْتَغْفِر لِذَنْبِکَ وَ لِلْمُؤْمِنینَ وَ المُؤمِنات وَاللّه یعَلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَ مَثْویکم) .

«بدان خدایی جز او نیست وبر گناهت وافراد با ایمان از مرد وزن طلب مغفرت بنما خدا از کارها وحرکات وسکنات شما آگاه است».

در سوره نصر آیه 3 می فرماید:(وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوّاباً) از او طلب مغفرت نما اوتوبه پذیر است».

اکنون سؤال می شود چگونه دستور طلب مغفرت با عصمت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) وفق می دهد؟

پاسخ: آگاهی ازمفاد این آیات با شناخت مسئولیتهای پیامبران واین که شخصیتهای بزرگ، مسئولیتهای خطیرتری دارند و چه بسا ممکن است عملی از نظر خرد، در محیطی جرم وگناه شمرده شود، در حالی که همان عمل نسبت به محیط دیگر دارای چنین حالتی نباشد. کاملاً امکان پذیر است وبرای توضیح یادآور می شویم:

دستورهای الهی در واجبات ومحرمات منحصر نمی شود، بلکه در کنار واجبات، مستحبات ودر کنار محرمات، مکروهات نیز وجود دارد، واجب شرعی چیزی است که باید انجام شود وترک آن موجب مؤاخذه و عقاب است وحرام شرعی چیزی است که باید ترک شود وانجام آن موجب عذاب است.

امّا مستحبات ومکروهات در عین اینکه ترک وانجام آن، کیفر ومؤاخده ای همراه ندارد، ولی گاهی شرایط به گونه ای می شود که عقل وخرد آن را فرض ولازم

ص : 283

می شمارد. البته این سخن نه به این معنی است که مستحب، واجب ویا مکروه، حرام شرعی می گردند _ زیرا حدود واحکام الهی هیچ گاه تغییر نمی پذیرند _ بلکه هدف این است که عقل وخرد، با توجه به آن شرایط، انجام مندوب وترک مکروه را لازم وضروری می داند و آن را در نزد خود یک نوع واجب قلمداد می نماید واگر شخصی در آن شرایط به ندای خرد گوش ندهد، در اصطلاح شرع «تارک اولی» ودر نزد خرد، مذنب وگنهکار شمرده می شود; درست است که انجام دادن مستحبات وترک مکروهات، مایه جمال وآرایش رفتار وکردار است، ومخالفت با آنها پی آمدی در بر ندارد، ولی گاهی خرد با توجه به یک رشته شرایط از قبیل علم وآگاهی بیشتر به مقام آمر وفرمانده و داشتن مسئولیتهای خطیرتر، عمل به آنها را بسان عمل به فرایض وترک محرمات، لازم می شمارد ودر صورت مخالفت، خود را ملزم به اظهار پوزش وطلب غفران می داند.

برای روشن شدن این حقیقت ( که چه بسا رفتاری در محیط وشرایطی خاص، کار خوب ویا لااقل بی عیب تلقی می گردد ولی همان کار در شرایط دیگری عیب ومذموم شمرده می شود) دو مثال می آوریم:

1_ زندگی یک انسان بیابانی را در نظر بگیرید که از آداب معاشرت فقط یک سری آداب بسیط وضروری را می داند، چنین افرادی به حکم دور بودن از تمدن وسواد اعظم، از آداب ورسوم انسانی دور می باشند وبه خاطر همین دوری از تمدن نمی توان انتظار داشت که آداب ورسوم انسانی را کاملاً رعایت کند در حالی که از یک انسان شهرنشین وبزرگ شده در سواد اعظم، انتظار دیگری است اگر او در رفتار وکردار خود، ظرافت های اخلاقی را رعایت نکند، کاملاً توبیخ می شود ومورد نکوهش قرار می گیرد.

در میان شهر نشینان، انتظار از یک فرد درس خوانده وتحصیل کرده، غیر از انتظار از افرادی عادی ومعمولی است هم چنانکه انتظار از ساکنان بخشها وشهرها غیر از انتظار از ساکنان مراکز استانها است. بنابراین کارهایی که افراد عادی انجام

ص : 284

می دهند، اگر یک فرد فوق العاده آن را انجام داد، قبیح وزشت شمرده می شود و لذا در محیطهای نظامی، یک لحظه تأخیر، یک سخن خشن، یک حرکت نابجا، یک نگاه نامحسوس به چپ و راست، خطا و گناه شمرده می شود وانضباط نظامی ایجاب می کند که فرد با تمام این ظرائف ودقائق آشنا گردد وبه آن عمل کند.

بنابراین هرچه مقام بزرگتر، ومسئولیتها بیشتر باشد، تکالیف افزایش یافته والزامات بیشتر می شود.

2_ حال عاشق دل بسته ای را در نظر بگیرید که با تمام ذرات وجود خود وابسته به معشوق است ولی غفلت او از مورد علاقه هرچه هم کم باشد _ حتی اگر در آن لحظه به کارهای ضروری خود برسد _ جرم وگناه شمرده می شود، زیرا ارزش عشق، به استمرار توجه، بستگی دارد و غفلت از او وتوجه به غیر، از ارزش آن می کاهد واگر چنین کرد، برای جبران، باید راه توبه را در پیش گیرد.

بنابراین اشتغال به کارهای ضروری از خوردن وآشامیدن، هرچند، ذاتاً مطلوب وبدون اشکال است، ولی آنگاه که موجب انقطاع از معشوق واشتغال به غیر او می شود، در قاموس عشق، ذنب وگناه است! ولذا افراد عاشق ویا مصیبت زده از اکل وشرب، اعراض نموده وبه مقدار بس ضروری که حافظ رمق آنان باشد اکتفا می کنند.

با توجه به این مثالها می توان هدف از «استغفارها»را به دست آورد ومصداق «ذنب»را_ که به معنای گناه است _ تحدید کرد.

پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) به حکم آیات عصمت، از هر نوع مخالفت با قوانین الهی مصون ومحفوظ می باشد وهرگز واجبی را ترک نمی کند ویا حرامی را مرتکب نمی شود و وظایف عرفانی واخلاقی او هم در دو بخش (عمل به واجبات وترک محرمات) خلاصه نمی گردد ومقتضای عرفان ومعرفت او نسبت به مقام ربوبی ایجاب می کند که در وجود او لحظه ای انقطاع رخ ندهد وشایسته تر را بر شایسته مقدّم بدارد وآداب وشئون مقام ربوبی را به نحو اکمل رعایت کند، هرگاه او به مقتضای طبع بشری در

ص : 285

موردی موفق به رعایت این وظایف عرفانی نشد وشایسته را بر شایسته تر، مقدّم داشت ولحظه ای به غیر مقام ربوبی پرداخت ودر او نوعی انقطاع رخ داد، یک چنین اعمالی در این شرایط در منطق عرفان جرم وگناهی محسوب می شود که استغفار وانابه لازم دارد، هرچند در منطق شرع وبا توجه به موازین کتاب وسنّت، جرم وگناه نیست.

هرگاه شأن نزول برخی از این آیات ویا قرائنی که در اطراف آنها وجود دارد، مورد دقّت قرار گیرد، روشن می گردد که استغفار به خاطر یکی از این امور بوده که عرفان ومعرفت فوق العاده نبوی ایجاب می کرد که او کار را به صورت دیگری انجام دهد. این همان است که در اصطلاح مفسّران به آن «ترک اولی»می گویند.

اگر پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) در این آیات، به طلب مغفرت مأمور گردید ویا پیامبران دیگر شخصاً به طلب مغفرت برخاسته ونوح وابراهیم وموسی همگی گویندگان کلمه «اغفر» شدند همه به همین معنی است مثلاً:

حضرت نوح می گوید: (رَبِّ اغْفِرْ لی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتی مُؤْمِناً) (نوح/28): «پروردگارا من و والدینم و آن کسی را که وارد خانه ام می شود بیامرز».

حضرت ابراهیم می گوید:(رَبَّنَا اغْفِر لی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنینَ یَوْمَ یَقُومُ الحِساب) (ابراهیم /41):«بارالها! من و والدینم ومؤمنان را، روزی که حساب بر پا می شود، بیامرز».

حضرت موسی می گوید:«خدایا من وبرادرم را ببخش وما را در رحمت خود وارد ساز».

پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله) می فرماید:(سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصیرُ) : «شنیدیم و اطاعت نمودیم، خدایا خواهان مغفرت تو هستیم وبه سوی توست بازگشت».

تمام این مغفرت ها، ناظر به جهتی است که بیان گردید و هر انسانی هرچه

ص : 286

هم از نظر کار وکوشش وسعی وتلاش برای کسب رضایت خدا در درجه استوار وبس ستوده ای باشد وقتی عمل وکار خود را با آن مقام می سنجد، کار خود را شایسته مقام ربوبی ندانسته وبه قصور خود اعتراف می نماید وپیوسته می گوید:«ما عَبَدْناکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ» .

مسلم در صحیح خود از فردی به نام «مزنی» نقل می کند که پیامبر (صلی الله علیه وآله) فرمود:«إِنّهُ لَیُغانُ عَلی قَلْبی وَ إِنّی لأَسْتَغْفِرُ اللّهَ فی الیَومِ مائة مرَّة» (1): «پرده هایی بر قلب من هجوم می آورد و من هر روز صد مرتبه استغفار می کنم».

مفسّران حدیث در توضیح حدیث فوق لطایفی را ذکر کرده اند که به حق ظریف وزیبا است.(2)

باز پیامبر طبق نقل مسلم در صحیح خود فرمود:«یا أَیُّهَا النّاسُ تُوبُوا إِلی اللّهِ فَإِنّی أَتُوبُ إِلَی اللّهِ مائةَ مَرَّة» : «ای مردم به سوی خدا باز گردید و من هر روز صد مرتبه توبه می کنم».

ما در گذشته در کتاب پرسشها وپاسخها این مطلب را به نوعی مطرح کرده و از آن پاسخ داده ایم برای تکمیل مطلب آن را به گونه زیر در این جا مطرح می کنیم:

آیا استغفار با معصوم بودن منافات دارد؟ با اینکه می دانیم پیامبر وامامان (علیهم السلام) معصوم از گناه هستند وهیچ گاه از آنها گناه صادر نمی شود، در عین حال در برخی از دعاهایی که از آن بزرگواران رسیده است، دیده می شود که آنان در ظاهر اقرار به گناه خود کرده و از پیشگاه پروردگار، خواستار آمرزش گناهان خویش شده اند.

«اَللّهُمَّ اغْفِر لیَ الذُّنُوبَ الَّتی تَهْتِکُ الْعِصَمَ... اَللّهُمَّ اغْفِر لِیَ الذُّنُوبَ الَّتی تَحْبِسُ الدُّعاءَ... اَللّهُمَّ اغْفِر لِی کُلَّ ذَنْب أَذْنَبْتُهُ وَ کُلَّ خَطِیئَة أَخْطَأْتُها».

«بار خدایا آن گناهان مرا که رابطه ام را از تو قطع می کند ببخش بارالها هرگناه وخطایی که از من سرزده همه را بیامرز!...».

آیا منظور آنها از این تعبیرات، تنها مردم بوده که طرز مکالمه با خدا وطریق طلب آمرزش را یاد بگیرند ویا آنکه حقیقت دیگری در این نوع تعبیرات نهفته است؟

پاسخ: دانشمندان اسلامی از قدیم به این ایراد، توجه داشته وپاسخهای گوناگون به آن گفته اند که شاید روح همه آنها یک چیز باشد و آن این است که گناه ومعصیت، در این گونه موارد، همه جنبه نسبی دارد، نه این که از قبیل گناهان مطلق ومعمولی باشد.توضیح اینکه: در تمام امور اجتماعی، اخلاقی، علمی، تربیتی ودینی انتظاراتی که از افراد مختلف می رود همه یکسان نیست.

ما از میان صدها مثالی که ممکن است برای روشن شدن این مطلب آورد، تنها به نمونه زیر اکتفا می نماییم:

هنگامی که عدّه ای برای انجام یک خدمت اجتماعی پیشقدم می شوند وتصمیم می گیرند مثلاً یک بیمارستان برای مستمندان بسازند، اگر یک کارگر وفرد معمولی که درآمدش برای مخارج خودش کافی نیست، مبلغ مختصری به این کار کمک کند، بسیار شایان تقدیر است، امّا اگر همین مبلغ را یک فرد بسیار ثروتمند وپولدار بدهد، نه تنها قابل تقدیر نیست، بلکه یک نوع نفرت وناراحتی وانزجار نیز ایجاد می کند.

یعنی: همان چیزی که نسبت به یک فرد، خدمت قابل تحسینی محسوب می شد، از یک فرد دیگر، کار ناپسندی شمرده می شود با آنکه از نظر قانونی چنین شخصی به هیچوجه مرتکب حرام وخلافی نشده است.

دلیل این موضوع، همان طوری که در بالا تذکر داده شد، این است که

ص : 288

انتظاراتی که از هرکس می رود، بسته به امکانات او است یعنی: عقل او، دانش او، ایمان او، وبالأخره قدرت و توانایی او است.ای بسا کاری که انجام آن از یک نفر، عین ادب، خدمت، محبت وعبادت، شمرده می شود، امّا از فرد دیگری عین بی ادبی، خیانت، خلاف صمیمیت، وکوتاهی در بندگی واطاعت محسوب می گردد.

اکنون با توجه به این حقیقت، موقعیت پیامبران وامامان را در نظر بگیریم واعمال آنها را با آن موقعیت فوق العاده عظیم مقایسه نماییم.

آنها مستقیماً با مبدأ جهان هستی مربوط می باشند وشعاع علم ودانش بی پایان، بر دلهای آنها می تابد، حقایق بسیاری بر آنها آشکار است که از دیگران مخفی است، علم وایمان وتقوای آنها در عالیترین درجه قرار دارد، خلاصه آنها به اندازه ای به خدا نزدیکند که یک لحظه سلب توجه از خداوند برای آنها لغزش محسوب می شود. بنابراین جای تعجّب نیست که افعالی که برای دیگران مباح یا مکروه شمرده می شود، برای آنها «گناه» به حساب آید.

گناهانی که در آیات وسخنان پیشوایان بزرگ دینی، به آنها نسبت داده شده، ویا خود در مقام طلب آمرزش از آنها برآمده اند، همه از این قبیل است یعنی مقام وموقعیت معنوی آنها و علم و دانش وایمان آنها، آن قدر برجسته است که یک غفلت جزئی، در یک کار ساده معمولی که باید توجه خاص وهمیشگی به خداوند داشته باشند «گناه» شمرده شده است وجمله معروف «حَسَناتُ الأَبْرارِ سَیِّئاتُ الْمُقَرَّبینَ» (1) نیز ناظر به همین حقیقت است.

فیلسوف عالیقدر شیعه، خواجه نصیر الدین طوسی نیز در یکی از کتابهای خود پاسخ فوق را این طور توضیح می دهد:

«هرگاه کسی مرتکب کار حرامی شود، ویا امر واجبی را ترک کند، معصیتکار است وباید توبه کند، این نوع گناه وتوبه مربوط به افراد عادی ومعمولی است. ولی

ص : 289

هرگاه امور مستحب را ترک کند وکارهای مکروه را بجا آورد، این نیز نوعی گناه شمرده می شود وباید از آن توبه نماید، این نوع گناه وتوبه مربوط به افرادی است که از گناه قسم اوّل معصومند.گناهانی که در قرآن وروایات به برخی از انبیاء گذشته مانند: آدم، موسی، یونس... نسبت داده شده از این نوع گناهان است نه از نوع اوّل، وهرگاه کسی التفات به غیر خدا پیدا کند وبا اشتغال به امور دنیا از توجه به خدا آنی غافل شود این نیز برای اهل حقیقت، نوعی گناه به شمار می آید وبایستی از آن توبه کند و از خدا برای آن طلب آمرزش نماید.پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله)وپیشوایان دین ما که در دعاها اقرار به گناهان خود کرده و از خدا آمرزش وبخشش خواسته اند، گناهان آنان، از این نوع گناهان است، نه از نوع اوّل ودوّم».(1)

بد نیست برای تکمیل این پاسخ، موضوعی را که دانشمند بزرگوار شیعه، مرحوم «علی بن عیسی اربلی» در جلد سوم کتاب نفیس «کشف الغمة فی معرفة الأئمّة» ضمن بیان تاریخ زندگانی حضرت موسی بن جعفر (علیهما السلام)نوشته در اینجا نقل نماییم.

او می نویسد: امام هفتم، دعایی دارد که آن را هنگام سجده شکر می خوانده ودر آن اقرار به انواع گناه کرده و از خدا پوزش خواسته است.(2)

من هنگامی که آن دعا را دیدم در فهم معنای آن، زیاد فکر کردم وبا خود گفتم چگونه از کسی که شیعه، عقیده به عصمت او دارد اینگونه کلماتی که اقرار به انواع گناهان است صادر می شود؟هرچند که فکر کردم فکرم به جایی نرسید تا روزی فرصتی دست داد وبا «رضی الدین ابی الحسن علی بن موسی بن طاووس» در یکجا بودیم، این مشکل را از او پرسیدم او فرمود:

«مؤید الدین علقمی وزیر، همین سؤال را چندی پیش از من کرد، ومن در

ص : 290

جواب او گفتم، این نوع دعاها برای تعلیم مردم بوده است».

من بعد از این پاسخ، کمی فکر کردم وبا خود گفتم آخر، این دعا را حضرت موسی بن جعفر (علیهما السلام) در سجده های نیمه شب خود می خواند ودر آن ساعتها کسی کنارش نبوده تا منظورش تعلیم آنها باشد؟

مدّتی از این واقعه گذشت، روزی «مؤید الدین محمد بن علقمی وزیر» همین سؤال را از من کرد، ومن همان پاسخ اوّل وایرادی را که به آن داشتم، به او گفتم، آنگاه اضافه کردم که شاید معنای صحیح این دعا جز این نباشد که حضرت آن را از باب تواضع وفروتنی نسبت به پروردگار عرضه داشته است.

بیان «ابن طاووس» مشکل من را حل نکرد واین عقده همچنان در دلم ماند، تا معظم له دار فانی را بدرود گفت، پس از گذشت روزگار درازی از توجهات امام موسی بن جعفر(علیهما السلام) مشکلم حل شد، وپاسخ صحیح آن را یافتم که اینک برای شما می نویسم:

«اوقات پیامبران وائمه(علیهم السلام) مشغول به ذکر خدا است،ودلهای آنها بسته به جهان بالا است، آنها همیشه، همچنانکه معصوم فرموده است :خدا را آنچنان عبادت کن مثل اینکه تو او را می بینی، که اگر تو او را نبینی، او تو را می بیند، مراقب این حقیقتند.آنها همیشه متوجه او وبه تمام معنی رو به سوی او دارند، که هرگاه لحظه ای از این حالت غافل شوند، وکارهای مباحی از قبیل خوردن وآشامیدن آنها را از این حالت توجه باز دارد آنها همین مقدار غفلت را برای خود گناه وخطا می دانند، و از خدا طلب آمرزش می نمایند.و گفته پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) که فرمود:«إِنَّهُ لَیُغانُ عَلی قَلْبی وَ إِنّی أَسْتَغْفِرُ بِالنَّهارِ سَبْعینَ مَرَّةً» وجمله معروف«حَسَناتُ الأَبْرارِ سَیِّئاتُ الْمُقَرَّبینَ» ونظایر اینها اشاره به همین واقعیت است که ما توضیح دادیم».(1)

ص : 291

مفاد آن است در این صورت در نظر برخی سخن تلویحاً دلالت می کند که از مخاطب رفتاری سر زده بود که مشمول عفو الهی شد.ولی این نظر کاملاً بی پایه است زیرا هر انسانی هرچه هم از نظر قداست وطهارت در درجه عالی وبرتر باشد، در مقام سنجش ونسبت، خود را بی نیاز از عفو الهی نمی داند و «آنان که غنی ترند محتاج ترند» و «هر که بامش بیش برفش بیشتر» وعارفان الهی ومقربان درگاه حق، وقتی به عظمت مسئولیت خود وبزرگی مقام ربوبی می نگرند به قصور ونامرغوبی اعمال خود پی برده وبی اختیار به تضرع ولابه در می آیند ومی گویند «ما عَبَدْناکَ حَقَّ عِبادَتِکَ: ما تو را آن طور که شایسته است عبادت نکردیم».

اگر معصیت بندگان عادی نیاز به درخواست عفو الهی دارد ترک اولای معصومان وانجام برخی از مباحات عارفان در شرایط خاص، بی نیاز از عفو نیست.

بنابر احتمال دوّم، جمله به ظاهر، جمله خبری است امّا در باطن، انشاء و دعا و درخواست عفو الهی ورحمت اوست یعنی خدا تو را ببخشد، ویا تو را رحمت کند. یک چنین درخواستها در باره هیچ فردی دلیل بر صدور خلاف وگناه از او نیست تا چه رسد به نبی گرامی، زیرا چنین درخواستی در مقام احترام وتکریم وتوقیر وبزرگداشت افراد به کار می رود وهرگز ملازم با صدور معصیت وگناه از طرف نمی باشد ولذا اگر ما به کسی بگوییم: «غَفَر اللّهُ لَکَ» مفاد آن این نیست که آن شخص دچار گناه بوده وهم اکنون مذنب و گنهکار است وباید در حقّ او چنین دعایی کرد.

با این بیان روشن گردید که آیه بنابر هر دو احتمال گواه بر صدور گناه وخلاف نیست وظاهر آیه این است که این جمله جمله انشائی ودعا است آن هم به منظور تکریم پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله).

از این بیان پاسخ مورد دوم نیز واضح می شود زیرا درست است که لحن آیه لحن اعتراض است ولی اعتراض بر چه؟! اعتراض بر ترک اولی وافضل است نه بر انجام حرام ، گواه ما تعلیلی است که پس از این جمله آمده است زیرا گروه منافق که

ص : 293

از پیامبر (صلی الله علیه وآله) اجازه گرفتند که در جهاد تبوک شرکت نکنند وپیامبر نیز اجازه داد، دارای دو ویژگی بودند:

الف:خواه پیامبر اجازه می داد، یا اجازه نمی داد آنان هرگز در جهاد شرکت نمی کردند، واستجازه آنان جز ظاهر سازی وحفظ حریم چیز دیگری نبود آیه یاد شده در زیر علاوه بر جمله(وتعلم الکاذبین) در خود آیه مورد بحث بر این مطلب گواهی می دهد.

(وَلَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ لأَعَدّوا لَهُ عُدَّةً وَ لکِنْ کَرِهَ اللّهُ انْبِعاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَ قَیلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقاعِدینَ) .(توبه/46)

«اگر آنان راست می گفتند وبنای رفتن به میدان جهاد داشتند، وسیله ای برای آن فراهم می ساختند، ولی خدا حرکت آنها را مکروه داشت و از شرکت در جهاد بازشان داشت وبه آنان گفته شد با قاعدین (افراد کودک وپیر وبیمار) بنشینید».

آیه به روشنی می رساند که آنان در فکر شرکت در جهاد نبودند واصلاً چنین تصمیمی نداشتند، در این صورت، استجازه چنین گروهی جز به خاطر حفظ ظاهر وبه اصطلاح رد گم کردن چیز دیگری نبوده است.

ب: این گروه بر فرض شرکت در جهاد نه تنها گرهی از کار نمی گشودند، بلکه جز اضطراب وتردید چیزی نمی افزودند چنانکه می فرماید:

(لَوْ خَرَجُوا فیکُمْ ما زادُوکُمْ إِلاّ خَبالاً وَلأَوضَعُوا خِلالَکُمْ یَبْغُونَکُمُ الْفِتْنَةَ وَفیکُمْ سَمّاعُونَ لَهُمْوَاللّهُ عَلیمٌ بِالظّالِمینَ).(توبه/47)

«اگر همراه شما خارج می شدند، جز شک وتردید نمی افزودند ودر میان شما به فتنه انگیزی می پرداختند ودر میان شما افراد دهن بین است که پذیرای سخنان آنها هستند وخدا از ظالمان آگاه است».

بنابر این، پذیرفتن استجازه گروهی که یا قصد شرکت در جهاد نداشتند وبر فرض شرکت جز ضرر چیزی نصیب اسلام ومسلمانان نمی کردند، مصلحتی را

ص : 294

تقویت نمی کند، تنها چیزی که با پذیرفتن استجازه آنان فوت شد، مصلحت شخصی خود پیامبر بود، که اگر اجازه نمی داد وآنها شرکت نمی کردند، سرانجام مشت دروغین آنها باز می شد و او و مسلمانان به ماهیت آنها زودتر پی می بردند چنانکه می فرماید:

(لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْکاذِبینَ) :«چرا اذن دادی (بهتر بود اذن ندهی) تا مؤمنان راستگو را از دروغگویان، به روشنی بشناسی» وتقویت یک چنین مصلح با توجه به آن دو ویژگی وسوگندهای فراوانی که منافقان می خوردند، جز ترک اولی، چیز دیگری نمی تواند باشد.

بلکه می توان گفت در این مورد حتی ترک اولائی نیز صورت نپذیرفته است وآیه هدف دیگری را تعقیب می کند وآن اظهار ملاطفت ومهربانی به رسول گرامی (صلی الله علیه وآله)است; گویی آیه می خواهد بگوید: ای پیامبر خدا; چرا تا این حد انعطاف ونرمش نشان دادی ودر حجب وحیا و فروتنی به آنها اذن دادی و نگذاشتی ماهیت کثیف دشمنانت بر تو آشکار گردد ودوست ودشمن خود را از هم بازشناسی؟

هدف از این خطابهای تند، بیان ماهیت منافقان دروغگو است ولی در لباس عتاب به عزیزترین افراد که به حکم عواطف بی پایان، مانع از رسوا شدن دشمن خود گردد. البتّه لطایف این نوع سخن گفتن را کسی می فهمد که از شیوه سخن گفتن شخص بزرگ با فرد عزیز آگاه باشد.

در اینجا ذکر این نکته را لازم می دانیم که درست است که پیامبر از این طریق از شناسایی دشمن خود محروم گردید امّا او از دو راه دیگر می توانست منافقان را از مؤمنان و راستگویان را از دروغگویان تمیز دهد:

الف: طرز سخن گفتن: لحن سخن گفتن منافق کاملاً با یک فرد مؤمن مخلص تفاوت داشت و از این طریق پیامبر (صلی الله علیه وآله)می توانست آنان را بشناسد چنانکه می فرماید:

ص : 295

(وَلَوْ نَشاءُ لأَرَیْناکَهُمْ فَلَعَرفْتَهُمْ بِسیماهُمْ وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فی لَحْنِ القَوْلِ وَ اللّهُ یَعْلَمُ أَعْمالَکُمْ) .(محمد/30)

«اگر بخواهیم آنان را نشان تو می دهیم تا آنان را با قیافه های خود بشناسی، البتّه آنها را از طرز سخن گفتن می شناسی، خدا از کارهای شما آگاه است».

ب: از طریق آگاهی سوم، یعنی علم غیب که نه علم حسّی است و نه عقلی واین حقیقت در آیه یاد شده وارد شده است :

(ما کانَ اللّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتّی یَمیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ ما کانَ اللّهُ لِیُطْلِعَکُمْ عَلَی الْغَیْبِ وَ لکِنَّ اللّهَ یَجْتَبی مِنْ رُسُلِهِ مَنْ یَشاءُ) (آل عمران/179).

«ممکن نیست که خدا افراد با ایمان را به آن صورتی که هم اکنون هستند واگذارد، تا ناپاک را از پاک جدا سازد، ممکن نیست خدا شما را به اسرار پنهانی مطلع کند، ولی آن دسته از رسولان را که بخواهد بر این اسرار آگاه می سازد».

این آیه با در نظر گرفتن آغاز وپایان آن می رساند که خداوند رسولان خود را از حقیقت این دو گروه (منافق ومؤمن) از طریق علم غیب آگاه می سازد، بنابراین اگر پیامبر از این طریق، از شناسایی محروم گشت وبه شناسایی آنان موفق نشد، ولی از دو راه دیگر، آنها را می شناسد. تنها چیزی که از دست رفت وقابل جبران نبود، این بود که افراد با ایمان از شناسایی آنها محروم شدند واین چیزی نیست که آن را بتوان گناه نامید.

پاسخ: بزرگ ترین دستاویز مخالفان عصمت نسبت به رسول گرامی (صلی الله علیه وآله) همین آیه است که خدا در آن از مغفرت «ذنب» پیامبر خبر می دهد آن هم، اعم از ذنب متقدّم ومتأخّر آنجا که می فرماید:

(إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً* لِیَغْفِرَ لَکَ اللّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ یَهْدِیَکَ صِراطاً مُسْتَقیماً* وَ یَنْصُرَکَ اللّهُ نَصْراً عَزیزاً)(فتح/1_3).

«ما پیروزی آشکاری را نصیب تو کردیم، تا خدا گناهان متقدم ومتأخر تو را بیامرزد، ونعمت خود را در باره تو تمام سازد، وتو را به راه راست هدایت نماید وتو را با نصرت قدرتمندی کمک کند».

ولی اگر در مجموع آیات سه گانه دقّت کافی به عمل آید، روشن می شود که مقصود چیز دیگری است وبه ذنب شرعی _ که کتاب وسنت آن را ذنب می داند وبرای آن کیفر تعیین می نماید _ ارتباطی ندارد وبرای توضیح این قسمت نکاتی را یادآور می شویم وتوجه به این نکات هدف آیه را روشن می سازد.

سخن می گوید وصلح حدیبیه، سازش بود، نه پیروزی.ولی این اشکال کاملاً قابل دفع است زیرا:درست است که صلح حدیبیه به ظاهر صلح وسازش بود نه پیروزی وغلبه بر دشمن، امّا همین صلح به اندازه ای سود به حال اسلام داشت که فتح خیبر ومکه را باید یکی از ثمرات آن شمرد وما نتایج چشمگیر این پیمان را در کتاب «فروغ ابدیت» به صورت گسترده نوشته ایم علاقمندان به آنجا مراجعه کنند در هرحال احتمال سوم از دو احتمال نخست روشن تر است و این احتمال را دو مطلب تأیید می کند:

الف: آیاتی در خود سوره گواهی می دهند که مقصود از آن صلح حدیبیه است مانند:

1_ (لَقَدْ رَضِیَ اللّهُ عَنِ الْمُؤْمِنینَ إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ) (فتح/18).

«خداوند آنگاه از مؤمنان خشنود شد که زیر درخت با تو بیعت می کردند» واین بیعت در صلح حدیبیه انجام گرفت.

2_ (وَ هُوَ الَّذی کَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَکَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَکُمْ عَلَیْهِمْ وَکانَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیراً)(فتح/24).

«او است که دست آنان را از شما و دست شما را از آنان در سرزمین مکه بازداشت، پس از آن که شما را برآنها پیروز کرد، خدا به آنچه که انجام می دهید، بینا است».

مفسّران می نویسند:هنگامی که پیامبر (صلی الله علیه وآله)در صلح حدیبیه در سرزمین «تنعیم» فرود آمد، ناگهان هشتاد یا سی جوان مسلح قرشی از طریق کوه ظاهر شدند وهدف آنان ترور پیامبر (صلی الله علیه وآله) وکشتن یاران او بود، ولی بر اثر دعای پیامبر (صلی الله علیه وآله) کاری صورت ندادند وهمگی اسیر شدند.(1)

3_ روشن تر اینکه در ذیل آیه بیست وهفتم پس از بیان سرگذشت حدیبیه

ص : 298

جمله (فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَریباً) آمده است ومعنی آن این است که در کنار این «فتح مبین» فتح نزدیکی قرار داده است که همان فتح مکه است از این جمله معلوم می شود که «فتح مبین» غیر از «فتح قریب» است، ومقصود از «فتح قریب» حتماً فتح مکه می باشد.

ب: واحدی در «اسباب النزول» خود که مرجع نسبتاً موثقی برای شأن نزول آیات است روایاتی نقل می کند که همگی حاکی از آن است که شأن نزول آیات صلح حدیبیه است.

روایاتی که محدثان شیعه نقل کرده اند مختلف است علی بن ابراهیم قمی در تفسیر خود(1) فتح را مربوط به فتح حدیبیه می داند، ولی صدوق در کتاب «عیون اخبار الرضا»و ابن طاووس در کتاب «سعد السعود» بنابه روایتی آن را مربوط به فتح مکه می داند واگر روایت صدوق از نظر سند بی اشکال باشد، باید روایت دوّم را پذیرفت و«فتحنا» را به گونه ای مانند حکم به فتح وتقدیر آن تفسیر کرد.

درهرحال خواه مقصود صلح حدیبیه باشد، یا فتح مکه این اختلاف تأثیری در هدفی که ما آن را تعقیب می کنیم، ندارد.

حضرت موسی در مناجات خود با خدا، آنگاه که او را به رسالت مبعوث ساخت وفرمان داد که به سوی فرعون برود، چنین گفت:

(وَلَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَأَخافُ أَنْ یَقْتُلُونَ) (شعرا/14): «بر گردن من گناهی دارند از آن ترسم که مرا بکشند» ومقصود از آن، قتل «قبطی» است که به وسیله موسی در مصر کشته شد.(1)

ودر آیه دیگر به این ذنب به عنوان قتل نفس اشاره شده است.

(قالَ رَبِّ إِنّی قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ یَقْتُلُون)(قصص/33):«من از آن گروه، انسانی را کشته ام از آن می ترسم که مرا بکشند».

بنابراین در این که ذنب به معنی جرم وگناه است، نباید تردید کرد، در قرآن این واژه در هفت مورد وارد شده ومقصود از همه، جرم است قرآن خدا را چنین توصیف می کند:(غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ) (غافر/3):«بخشاینده گناهان وپذیرنده توبه ها است» ودر باره فرزندان زنده به گور شده می فرماید:(وَ إِذَا المَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ* بِأَیِّ ذَنْب قُتِلَتْ)(تکویر/9) :«آنگاه که از دختر زنده به گور شده سؤال می شود به چه گناهی کشته شد؟» وهمچنین است موارد دیگر.

مهم این نیست که بدانیم معنی ذنب چیست، مهم این است که بدانیم که ذنب یک معنی نسبی است که در باره آن انظار و دیدها کاملاً ممکن است مخلتف باشد، چه بسا کرداری در نظر فرد یا گروهی جرم وگناه محسوب شود در حالی که همان کردار در نظر فرد ویا گروه دیگر کاملاً یک کردار مطلوب به شمار رود; چه بسا کردار ورفتاری از شخص جائر مطلوب است ولی همان کردار از شخصی دیگر نامطلوب ومذموم می باشد.

تصوّر این که ذنْب به معنای مخالفت با تکلیف الزامی الهی است که کیفر به دنبال داردکاملاً بی پایه است، بلکه حقیقت جرم وگناه، عصیان وطغیان وبه

ص : 300

اصطلاح قانون شکنی است وامّا قانونِ چه کسی آیا قانونِ خدا، یا قانون غیر خدا؟ آیا قانون مطلق که تمام انسانها را در بردارد؟ یا قانون نسبی که از آن گروه برجسته است؟

وهرگز در لفظ ذنب خصوصیتی به نام خدا یا غیر خدا یا قانون مطلق ویا نسبی نهفته نیست وباید خصوصیات را از قرائن خارجی به دست آورد واین مطلب راه حلّ مشکل آیه است که بعداً توضیح داده می شود.

این همان نکته مهم در آیه است که اگر به صورت صحیح تحلیل گردد، مخالف عصمت ،کاملاً خلع سلاح می گردد. اصولاً کسانی که با این آیه بر نفی عصمت پیامبر (صلی الله علیه وآله)استدلال می نمایند از توضیح این رابطه غفلت جسته ودر نتیجه، گام در بیراهه نهاده اند. بیان این رابطه واین که چگونه پیروزی سبب شد که خدا گناهان او را ببخشد، کلید فهم آیه است. هرگاه مقصود از «ذنب»، «گناه شرعی ومخالفت با امر الهی» باشد، یک چنین مغفرتی نمی تواند هدف پیروز شدن پیامبر ویا غایت آن باشد زیرا هیچ گونه رابطه منطقی میان آن دو نیست ودر این موقع مفهوم آیه به صورت مبهم در می آید زیرا چگونه می تواند پیروز شدن در جنگ، سبب آمرزش گناهان گذشته وآینده انسانی گردد ویک چنین تلازم شبیه گفتار گوینده ای می شود که در زبانها معروف است.

گنه کرد در بلخ آهنگری

به شوشتر زدند گردن مسگری

ولی هرگاه مقصود از آن «ذنبی» باشد که قریش او را به آن متهم می کردند به شرحی که هم اکنون یادآور می شویم، در این صورت رابطه میان این دو فعل روشن می گردد.

شکی نیست که پیامبر (صلی الله علیه وآله) از نخستین لحظه دعوت خود، گام بر خلاف روش نیاکان آنان برداشت وراه وروش آنان وخدایان دروغین آنان را که پرستش می کردند، نکوهش نمود، وسرانجام آیین او مایه تفرقه ودو دستگی گشت، از این جهت وی در نظر آنان مجرم وخلافکار شمرده شد _ لذا _ سران قریش در دیدار خود با ابوطالب به عنوان شکایت چنین گفتند:

«إِنّ ابْنَ أَخیکَ قَدْ سَبَّ آلِهَتَنا وَ عابَ دینَنا وَ ضلَّل آباءَنا فَإِمّا أَنْ تَکُفَّهُ عَنّا وَ إِمّا أَنْ تُخَلِّیَ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُ».(1)

«برادر زاده تو به خدایان ما ناسزا گفته وآیین ما را به زشتی یاد کرده وافکار

ص : 302

وعقاید ما را باطل، ونیاکان ما را گمراه قلمداد کرده است یا او را از این کار بازدار، ویا حمایت خود را از او بردار».

جرمهای او پیش از هجرت بر محور چنین مسائل دور می زند در حالی که جرم او از نظر قریش پس از هجرت شدیدتر شد زیرا او موجب برخوردهای نظامی ونبردهای خونین در بدر و اُحد واحزاب گردید ودر نتیجه گروهی از بزرگان قریش به خاک مذلّت افتادند وسرانجام قریش با قیاسهای باطل خود، او را مجرمتر دانسته وهرگز از گناه او چشم نپوشیده بودند.

در صلح حدیبیه که پیامبر (صلی الله علیه وآله)انعطاف ونرمش بسیار عظیمی از خود نشان داد آنان به عظمت روحی پیامبر (صلی الله علیه وآله) پی بردند وبسیاری از آنان فهمیدند که در محاسبات خود، دچار اشتباه شده بودند، آنگاه که جانبازی جوانان مسلمان را در بیابان حدیبیه از نزدیک مشاهده کردند، معنویت پیامبر (صلی الله علیه وآله) و عظمت او در نظر آنان تجلی کرد، ودر سال بعد که پیامبر برای انجام عمره با گروهی از یاران خود به زیارت خانه خدا مشرف شد، مشرکان با انضباط اسلامی وشعارهای کوبنده و در عین حال روح بخش و تقیّد پیامبر (صلی الله علیه وآله) به مفاد صلح نامه، کاملاً آشنا شدند ودر نتیجه از پیامبر چهره دیگری در قلوب آنان ترسیم گردید وانسان مجرم، به صورت یک انسان ملکوتی وارسته ومقیّد به اصول اخلاقی ومنادی صلح وصفا وخیرخواه انسانها تجلی کرد وهمگان به خاطر مشاهده این نوع از صفات نیک، وکردار پسندیده خاطرات تلخ گذشته را اعم از قبل از هجرت ویا پس از آن، فراموش کردند ولذا به صورت فردی ویا دسته جمعی به تدریج سرزمین شرک را ترک می گفتند وبه پیامبر (صلی الله علیه وآله)می پیوستند اسلام «خالد بن ولید» و«عمروعاص» وافراد دیگر پیش از فتح مکه از ثمرات صلح حدیبیه ویا فتح آن است.

خداوند این پیروزی را نصیب پیامبر نمود تا تمام این بدانگاریها وزشت اندیشیهای قریش در باره رسول گرامی از میان برود ومخالفان با قیافه معصومانه وملکوتی او آشنا گردند و اگر این پیروزی نبود مخالفان بر عقیده خود نسبت به وی

ص : 303

باقی می ماندند.

این پیروزی نه تنها این نوع از جرمها وگناهان را برچید، وبر همه، پرده نسیان افکند، بلکه او را از یک رشته اتهامهایی مانند کاهن، ساحر ومفتری وکذّاب و شاعر و اقتباس کننده کتابهای پیشینیان، ومانند اینها کاملاً تبرئه کرد زیرا یک فرد کاهن ویا ساحر، نمی تواند چنین دولت عظیمی را در یثرب تشکیل دهد که شعاع قدرت آن تا قلب جزیره برسد وسراسر قبائل وساکنان شبه جزیره متوجه دین وآیین او گردند وهر روز، قلوب بیشتری را تسخیر کند.

اصولاً یکی از سنن اجتماعی این است که اگر فردی مدعی مقام ومنصبی گردد ویا اصل و مکتبی را ارائه کند ویا مدعی اصلاح اجتماعی شود، روز نخست انواع ناسزاها و دشنام ها وبلکه تهمت ها به سوی او سرازیر می گردد ولی آنگاه که او به ادّعای خود عینیت بخشید وعملاً دارای مقام ومنصبی شد و اصل و مکتب خود را پیاده کرد واصلاح خود را به گونه ای ارائه داد، طبعاً چنین عینیّتی بر تمام آن همه اندیشه ها وذهنیات خاتمه می بخشد.

حیات پیامبر (صلی الله علیه وآله) نیز از این اصل جدا نبود فتح وپیروزی چشمگیر پیامبر در حدیبیه ویا مکه جرم های خیالی قریش را پنهان ساخت، بلکه همه ناسزاگویی هایی که ممکن بود بدون پیروزی در ذهن عوام مؤثّر افتد، رخت بربست ودیگر در نظر مخالفان نه مجرم وگنه کار بود ونه کاهن و شاعر ویا ساحر وجادوگر، بلکه انسانی ملکوتی بود که با واقع بینی و درک واقعیتها و شناخت قوانین آفرینش و مصالح و مفاسد انسانها،از طریق وحی جهان عرب را به سعادت رهبری کرد.

بیرون نبوده وفقط گناه وی همان تبلیغ اسلام و سرانجام تفرقه بوده است.در حالی که یکی از گناهان او پس از هجرت تشکیل حکومت قدرتمندی بود که توانست در پرتو یک ارتش منظم، قوای کفر را درهم بشکند وقهرمانان آنها را به خاک مذلّت بیفکند.وهرگز نمی توان گفت مقصود از گناهان متأخّر، گناهان پس از نزول این سوره است زیرا غفران موقعی اطلاق می گردد که طرف بالفعل گناهی داشته باشد وپس از فتح حدیبیه ویا مکه از نظر قریش پیامبر (صلی الله علیه وآله) مرتکب ذنبی نگشت که فتح، آن را بپوشاند.

با توجه به این مقدمات پنج گانه ، مفاد آیه آن چنان روشن می گردد که دیگر به توضیح زاید احتیاج نیست وکلید فهم مفاد آیه دو چیز است:

الف: مقصود از ذنب، ذنب الهی نیست، بلکه ذنبی است که قریش او را به آن متهم کرده بودند.

ب: هدف بودن مغفرت وپوشانیدن ذنوب در صورتی به نحو صحیح تجلی می کند که مقصود ذنب نِسبی وحاکم وداور آن قریش ودشمنان پیامبر باشد، نه ذنب الهی ومخالفت با تکالیف الزامی خداوند بزرگ.

گفتاری از امام هشتم(علیه السلام) : بیان یاد شده صورت گسترده از گفتار امام رضا(علیه السلام) است آنگاه که مأمون از حضرت مفاد آیه را سؤال کرد:

_ مأمون: ای فرزند پیامبر آیا از عقاید شما این نیست که پیامبران از گناه معصوم وپیراسته اند؟

_ امام(علیه السلام) :چرا.

_ مأمون: پس معنی گفتار خدا در باره پیامبر بزرگوارمان چیست؟ آنگاه که فرمود:(لِیَغْفِرَ لَکَ اللّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ)؟

_ امام(علیه السلام) : هیچ کس در نزد مشرکان مکه به اندازه پیامبر خدا ، جرم نداشت آنان سیصد وشصت بت را می پرستیدند آنگاه که پیامبر (صلی الله علیه وآله)آنان را به یکتا پرستی

ص : 305

دعوت کرد این کار بر آنان سخت گران آمد وهمگی گفتند:

(أَجَعَلَ الآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْءٌ عُجابٌ* وَ انْطَلَقَ الْمَلأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَصْبِرُوا عَلی آلِهَتِکُمْ إِنَّ هذا لَشَیءٌ یُراد* ما سَمِعْنا بِهذا فِی الْمِلَّةِ الآخِرَةِ إِنْ هذا إِلاّ اخْتِلاقٌ)(ص/5_7).

«آیا خدایان متعدد را یک خدا قرار داده این چیز عجیبی است بزرگان آنان (از محضر ابوطالب) بیرون آمدند وگفتند بروید در راه حفظ خدایان بردبار وبا استقامت باشید این چیزی است که خواسته شده است ما این سخن را در آخرین شریعت نیز نشنیده ایم (طبعاً از افسانه های پیشینیان است) این جز دروغ چیزی نیست».

آنگاه که پیامبر (صلی الله علیه وآله) مکه را فتح کرد و خداوند،پیامبر را با خطاب (إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً)مخاطب ساخت در این موقع گروهی از مشرکان مکه اسلام آوردند وبرخی دیگر مکه را ترک گفتند وگروه دیگر که به حالت شرک باقی ماندند، نتوانستند یکتاپرستی راانکار نمایند از این جهت گناه او نزد مردم مکه بخشوده وپوشیده شد.

_ مأمون: خدا خیرت دهد ای ابالحسن(1).

نظر مخالفان عصمت _، به خاطر چهره درهم کشیدن وروی گردانیدن از فرد نابینا وتوجه به سران شرک، مورد عتاب قرار گرفت، عتابی که حاکی از انجام کار غیر صحیح ونادرست می باشد.

برای روشن شدن مقصود مستدل، وتوضیح مفاد آیات، نخست متون آیات مورد نظر را می آوریم آنگاه به تجزیه وتحلیل آنها می پردازیم.

(عَبَسَ وَ تَوَّلی* أَنْ جاءَهُ الأَعْمی* وَ ما یُدْریکَ لَعَلَّهُ یَزَّکّی*أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری* أَمّا مَنِ اسْتَغْنی* فَأَنْتَ لَهُ تََصَدّی*وَما عَلَیْکَ أَلاّ یَزَّکّی* وَ أَمّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی* وَهُوَ یَخْشی*فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهّی) .

«چهره درهم کشید، و روی برگرداند، آنگاه که نابینا به سوی او آمد، تو چه می دانی شاید خویش راتزکیه کند، یا به یاد آورد ویادآوری او سود بخشد، امّا آن کس که خود را بی نیاز از (هدایت تو) پنداشته، تو به او روی می آوری، بر تو چیزی نیست اگر خود را پاک نسازد، و امّا آن کس که به سوی تو آمده وکوشش می کند، و از (مخالفت خدا) می ترسد، تو از او اعراض می کنی».

برای توضیح مفاد آیات وپایه استواری استدلال مستدل ، نکاتی را یادآور می شویم.

1_ شأن نزول آیات: در باره شأن نزول آیات دو روایت داریم که یکی از آنها مورد توجه مستدل است.

الف: روزی پیامبر (صلی الله علیه وآله) با عتبة بن ربیعه و ابوجهل بن هشام وعباس بن عبدالمطلب واُبی واُمیه فرزندان خلف، آهسته سخن می گفت وآنها را به خدا دعوت می کرد تا آنها اسلام آورند(واسلام چنین افرادی که سران قریش بودند، موجب گرایش افراد بیشتری به این آیین می شد) در این موقع ناگهان عبد اللّه بن مکتوم مسلمان نابینا در حالی که از سخن گفتن پیامبر با سران قریش آگاه نبود، وارد شد، وبا صدای بلند به طور مکرر گفت:«یا رَسُولَ اللّهِ عَلِّمْنی مِمّا عَلَّمَکَ اللّهُ: ای پیامبر از آنچه که خدا

ص : 307

تو را آموخته است، به من بیاموز» درخواست مکرر او سخن پیامبر(صلی الله علیه وآله) را قطع کرد واین کار سبب شد که اثر ناخشنودی از کار عبد اللّه در چهره پیامبر (صلی الله علیه وآله)پدید آید، و از او روی برگرداند و به گفتگوی خود با آنان ادامه دهد در این حادثه این آیات فرود آمد از آن به بعد هر موقع پیامبر عبد اللّه را می دید، می گفت آفرین بر کسی که خدایم در باره او مرا عتاب کرده.(1)

ب: دوّمین شأن نزول این است که:پیامبر (صلی الله علیه وآله)با مردی از خاندان «اُمیه» سخن می گفت، ناگهان عبد اللّه وارد شد، پیامبر(صلی الله علیه وآله)، آن نابینا را بر آن مرد اموی مقدّم داشت این امر سبب شد که آن مردِ اموی از دیدن او چهره درهم کشیده و از او اعراض کرد، خدا این حادثه را در این آیات نقل می کند.(2)

2_ شأن نزول نخست: داوری میان این دو شأن نزول، کار آسانی نیست، زیرا هر یک، مرجّح ویا مرجّحاتی دارد که کار داوری را مشکل می سازد ودر هر حال شأن نزول نخست را دو چیز تأیید می کند:

الف: این شأن نزول را غالب مفسّران به عنوان شأن نزول منحصر، یا یکی از دو شأن نزول، نقل کرده اند وگرد آوردنده شأن نزولها «واحدی نیشابوری» نیز آن را آورده وچیزی بر آن نیفزوده است.

ب: ظاهر خطابات ششگانه در آیات یاد شده با این، بیشتر وفق می دهد زیرا این آیات بسان شأن نزول نخست حاکی است که خود پیامبر (صلی الله علیه وآله)، چهره درهم کشید ورو گردانید و _ لذا _ خدا به او فرمود:(وَما یُدریکَ لعلّه یزَّکّی...) در حالی که بنابر شأن نزول دوّم، مبدأ این کارها یک فرد اموی بوده است در این صورت این سؤال پیش می آید که اگر دیگری مبدأ چنین کاری بوده است، پس چرا پیامبر مورد چنین خطابهای تند وحاد قرار گرفته است چرا خدا به پیامبر (صلی الله علیه وآله) می فرماید: (ما یُدریکَ

ص : 308

لعلّه یزّکّی) ؟

جلال الدین مولوی _ که عنایت دارد که بسیاری از مسائل عرفانی خود را از کتاب وسنت، بگیرد _ دنبال شأن نزول نخست را گرفته ودر این مورد می گوید:

چونکه اعمی طالب حق آمده است *** بهر فقر او را نباید سینه خست

تو حریص بر رشاد مهتران *** تا بیاموزند علم از سروران

3_ اشکالات شأن نزول نخست: این شأن نزول اشکالاتی دارد که نمی توان به آسانی از آن گذشت وما در این جا برخی از آنها را یادآور می شویم:

اوّلاً: هدف سوره نکوهش کسی است که هدایت متظاهران به غناء را بر هدایت افراد ناتوان ومستمند مقدّم می دارد، وبه اهل دنیا ولو یک بار توجه می نماید و از اهل آخرت روی برمی گرداند وبه طور مسلّم، پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله)در طول رسالت چنین نبوده، او بر هدایت همگان با خُلق وسیع خود علاقمند بود ویک چنین حالت تبعیض آمیز در او نبوده است مگر این که گفته شود یک چنین روی گردانی وادامه بحث با سران شرک تبعیض نبوده واشتغال به امر أهَم بوده است .

ثانیاً: قرآن پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) را با «خلق عظیم» توصیف می کند ومفاد آن با این شأن نزول وفق نمی دهد چنانکه می فرماید:

(وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُق عَظیم) (قلم/4):«تو بر خوی عظیم ونیکو هستی».

مفسّران می گویند سوره قلم، دوّمین سوره ای است که پس از سوره«علق» نازل شده است وهمگی می دانیم که سوره «علق» نخستین سوره ای است که بر قلب مبارک او نازل گردیده است آیا صحیح است خدا در آغاز بعثت خلق وخوی پیامبر را ستایش کند، ولی بعداً او را به خاطر روی آوردن به متظاهر به غناء وروی گردانی از مستمند، نکوهش کند؟خلاصه، آن خلق عظیم با این رفتار سازگار نیست مگر این که گفته شود چهره درهم کشیدن آن هم یکبار به خاطر مصلحت، منافات با خلق

ص : 309

وملکه بزرگ اخلاق ندارد.

ثالثاً: شأن نزول نخست با موازین عادی سازگار نیست زیرا فرض کنیم پیامبر (صلی الله علیه وآله) در مسجد الحرام یا در بازار ویا خانه، با آنان سخن می گفت، در این حالت ورود عبد اللّه با آن سر وصدار مشکلی ایجاد نمی کرد، زیرا کافی بود پیامبر (صلی الله علیه وآله) از او یک لحظه درخواست سکوت کند، آنگاه به سخنان خود با مشرکان ادامه دهد، بدیهی است با وجود یک چنین راه حلّ آسانی بعید است پیامبر چهره درهم کشد، و از او روی برگرداند وبه حالت ناخشنودی به سخنان خود ادامه دهد زیرا عبد اللّه مسلمان پاکدلی بود، وقتی متوجه می شد که پیامبر پیش از ورود او با دیگران سخن می گفت وآنان حقّ تقدّم دارند هرگز درخواست یک لحظه سکوت مایه ناراحتی او نمی گردید.

رابعاً: قرآن به هنگام دعوت خویشاوندان که در سومین سال هجرت تحقّق پذیرفت، به پیامبر چنین دسور می دهد:(وَأَنْذِرْعَشِیرَتَکَ الأَقْرَبینَ وَ احْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ)

(شعراء/214): «خویشاوندان نزدیک خود را بیم ده وبال وپرت را بر افراد با ایمان که از تو پیروی می کنند، بگستر».

ودر سوره حجر آیه 88 که آن نیز از سوره های مکّی است فرمان می دهد که:

(وَاخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنینَ) وباز در همین سوره آیه94 دستور می دهد که (وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکینَ) : «از مشرکان اعراض نما».

با این همه دستورهای مؤکّد که برخی ویا همه قطعاً قبل از سوره «عبس» نازل شده است چطور متصور است که پیامبر از مؤمنی چهره درهم کشد وبه کافری روی بیاورد، هرچند به خاطر جلب آنان به ایمان وتقویت اسلام باشد.

با توجه به این اشکالات نمی توان شأن نزول نخست را پذیرفت وعتابهای مؤکّد را متوجه به پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله)دانست هرچند قسمت اعظم این اشکالات در صورت

ص : 310

ثبوت شأن نزول قابل پاسخ می باشد.

جلال الدین مولوی شأن نزول یاد شده را پذیرفته وبا حال عارفانه شاخ وبرگی نیز بر آن افزوده آنجا که می گوید:

احمدا! نزد خدا این یک ضریر *** بهتر از صد قیصر است وصد وزیر

احمدا! اینجا ندارد مال سود *** سینه باید پر زعشق و درد و دود

اعمی روشندل آمد در مبند *** پند او را ده که حقّ اوست پند

شایسته رد، گفتار دیگری است که ناقلان روایت در این شأن نزول نقل کرده اند:

«وقالَ فی نفسه یَقُولُ هؤلاءِ الصَّنادیدُ إِنّما أَتْباعُهُ العَمْیانُ وَ العَبیدُ فَأَعْرَضَ عَنْهُ وَ أَقْبَلَ عَلَی الْقَومِ یُکَلِّمُهُمْ» «پیامبر در دل گفت بزرگان قریش خواهند گفت پیروان او کوران وبردگانند; از این جهت از او روی برگردانید ورو به آنان آورد وبا آنها سخن گفت».

اکنون باید پرسید این راوی چگونه از مکنون قلب پیامبر آگاه شد، آیا خود پیامبر این جمله را به او گفته یا او از پیش خود، چنین حدسی زد. گذشته از این، وضع پیروان او بر قریش چندان مخفی وپنهان نبود، تا پیامبر، از آشکار شدن وضع آنها ناراحت شود.

4_ بررسی شأن نزول دوّم: این شأن نزول بسان شأن نزول نخست خالی از اشکال نیست زیرا:

اوّلاً: نمی تواند توضیح دهنده تمام آیات دهگانه باشد، چون مفاد آن بیش از این نیست:وقتی آن مرد نابینا وارد شد آن مرد اموی از حضور او در جلسه پیامبر ناراحت شد و از فرد نابینا روی برگردانید و از او دوری جست.ولی این مقدار نمی تواند توضیح این آیات باشد:

( وَ ما یُدْریکَ لَعَلَّهُ یَزَّکّی* أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنَْفعَهُ الذِّکْری* أَمّا مَنِ اسْتَغْنی* فَأَنْتَ لَهُ

ص : 311

تََصَدّی* وَما عَلَیْکَ أَلاّ یَزَّکّی* وَ أَمّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی* وَهُوَ یَخْشی*فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهّی) .

«چه می دانی شایداو تزکیه پذیرد، یا یادآوری او را سود بخشد، امّا آن کس که اظهار بی نیازی نموده، تو به او روی می آوری بر تو چیزی نیست اگر تزکیه نشود، امّا آن کس که نزد تو آمده، وکوشش می کند، در حالی که می ترسد، از او روی برمی گردانی».

شأن نزول دوم به خاطر اجمال وکوتاه گویی، نمی تواند مفاد این آیات را روشن کند، زیرا فرض این است که آن مرد نابینا به سوی آن مرد اموی نیامده بود و از او درخواست هدایت نکرده بود تا خدا در حقّ او بگوید:( وَ ما یُدْریکَ لَعَلَّهُ یَزَّکّی* أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنَْفعَهُ الذِّکْری) وآن مرد اموی نیز به هدایت متظاهر به غنی نپرداخته بود تا خدا بفرماید:(أَمّا مَنِ اسْتَغْنی...) از این جهت این شأن نزول فقط می تواند دو آیه از آغاز آیات این سوره را روشن سازد وامّا مطالب دیگر مانند:امکان یادآوری فرد نابینا ویا عنایت به هدایت متظاهر به غنی، هرگز این شأن نزول آن هم به این اختصار قادر بر تفسیر آنها نیست.

ثانیاً: اگر مصدر این همه روی گردانی از اعمی وروی آوری به متظاهر به غنی آن فرد اموی است، پس چرا از آیه سوم به بعد شخص پیامبر مورد خطاب قرار گرفته وچرا یک مرتبه از ضمایر غایب موجود در جمله (عَبَسَ وَ تَوَلّی* أَنْ جاءَهُ الأَعْمی)به ضمایر مخاطب در آیه (وَما یُدْریکَ...) انتقال یافت؟ _ مع الوصف _ هر دو اشکال قابل پاسخ می باشد.

در باره اشکال نخست باید گفت: شأن نزول به صورت ناقص نقل شده است احتمال دارد که واقعیت به گونه ای بوده که می توانست مفهوم همه آیات دهگانه را تفسیر کند و الاّ همان طور که گفته شد روی گردانی یک فرد اموی، نمی تواند مفسّر تمام آیات دهگانه باشد.

در باره اشکال دوّم می توان پاسخ روشنی گفت وآن اینکه: هرچند خطاب به

ص : 312

خطاب به ظاهر متعلق به پیامبر (صلی الله علیه وآله)است ولی مقصود از خطاب شخص دیگری است.

شکی نیست که قبل از نزول آیه فردی بود که با آمدن فرد اعمی چهره درهم کشیده وروی برگردانیده ومتوجه گفتگو با اغنیا شده بود به امید این که آنان را هدایت کند وامّا این فرد چه کسی بوده، هرگز قرآن انگشت روی او نمی گذارد وبا آوردن صیغه های «غایب» (عبس، تولی، جاءه» مطلب را کاملاً به صورت مبهم مطرح می کند ولی احتمال دارد مقصود فردی غیر از پیامبر باشد وامّا چرا در اثنای سخن از ضمایر غایب به ضمیر حاضر وخطاب، انتقال یافته، علّت آن این است که این نوع سخن گفتن از فنون بلاغت است، یعنی خطاب متوجه کسی گردد ولی مقصود از آن، فرد دیگری باشد ودر «علم معانی» این نوع سخن گفتن به صورت یک قاعده مطرح می باشد.(1)

از این جهت احتمال دارد که مقصود از این خطابات، همان مردی باشد که دچار چنین لغزشی شد، هرچند ظاهر خطاب، متوجه شخص پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله)است، به دیگر سخن این نوع خطابات از قبیل «إیّاک أعْنی واسْمَعی یا جارَة» می باشد، و در زبان فارسی می گویند «به در می گوید تا دیوار بشنود» وکراراً یادآور شدیم که قسمتی از خطابهای قرآن به پیامبر از این مقوله است یعنی خطاب به پیامبر است ولی مقصود امّت ویا افراد خاصی می باشد.

5_ مقصود از خطاب ومخاطب خود پیامبر است: فرض کنید که شأن نزول نخست درست واستوار است ومقصود از این خطابات خود پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله)است همان طور که طرفِ خطاب خود او است، ولی این خطاب گواه بر صدور ذنب وگناه از او نیست زیرا پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) با یک رشته محاسبات عقلانی که ایمان واسلام این چند نفر می تواند در گسترش اسلام کاملاً مفید وسودمند باشد وتوجه به

ص : 313

آن فرد نابینا سبب می شود که این افراد مجلس را ترک گویند و این نتیجه منتفی گردد، دست به چنین کاری زد و این کار در منطق عقلاء مطلوب است در حالی که در اخلاق اسلام راه وروش به گونه دیگر است وراه و روش در آن همان است که بعداً یادآور می شود، چنانکه می فرماید:

(کَلاّ إِنَّها تَذْکِرَةٌ* فَمَنْ شاءَ ذَکََرَهُ) :«چنین نیست ; قرآن وسیله یادآوری است، هرکس بخواهد آن را یاد می آورد».

این آیات بر فرض صحّت شأنِ نزول، نخست حاکی است که پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله) پیوسته مورد توجه وحی الهی بوده نه تنها حرکات وسکنات او مورد بازخواست بوده حتی نگاهها وخطوط چهره او مورد عنایت خدا بوده است.

خدا با جمله (کَلاّ إِنَّها تَذْکِرَةٌ) تفهیم کرد که کار قرآن نوسازی انسان از مسیر ضمیر وفطرت ویادآوری آنچه که در ساختمان وجود او از طریق قضای الهی نوشته شده است می باشد، و همه افراد در برابر آن یکسانند ونباید عنایت به گروه خاصی که در صدد تزکیه وآموزش وحی نیستند سبب شود که فرد مستمند وآماده هرچند به صورت موقت، از تزکیه و تذکر محروم گردد ودر هرحال چنین کاری با این محاسبه کار گناهی نیست.

این مطلب در صورتی روشن می گردد که توجه کنیم که طرف نابینا بود، وچهره درهم کشیدن و روی گرداندن یا عکس آن در نزد او یکسان بود وعلّت خطاب اموری بوده که در زیر یادآوری می شود.

1_ خواست، پیامبر (صلی الله علیه وآله) را با بهره بیشتری از خوبیها ونیکیها آشنا سازد.

2_ خواست، پیامبر (صلی الله علیه وآله) را به عظمت شأن مؤمنِ هدایت یافته آگاه سازد وبه روشنی برساند که به دست آوردن دل مؤمن برای این که ایمان او استوار باشد از تحصیل دل مشرک به امید اینکه ایمان آورد، برتر است.

3_ خواست برساند سران قریش که خود را بی نیاز از هدایت الهی می دانند

ص : 314

شایسته تذکر وتزکیه نیستند وپیامبر در باره آنان مسئولیتی ندارد:(وَ ما عَلَیْکَ أَلاّ یَزَّکّی* کَلاّ إِنَّها تَذْکِرَةٌ*فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ) .

نتیجه این که: شخصی که مورد نظر قرآن است روشن نیست وبر فرض این که آیات ناظر بر پیامبر (صلی الله علیه وآله)باشد، چهره درهم کشیدن و روی گردانی از نابینا به خاطر هدایت گروهی که فکر می کرد که هدایت آنان مایه گسترش اسلام است، حرام نیست هرچند شایسته مقام نبوت این بود که ندای نابینا را لبیک بگوید و سران شرک را رها سازد.

***

ص : 315

ویژگیهای پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)

4

3_ «کسانی را که موقع نزول آن به انکار آن برخاستند، مجازات خواهیم کرد، به راستی قرآن کتابی ارجمند وعزیز است، باطل هرگز به آن راه ندارد نه از پیش و نه از پشت سرش، واین کتاب از جانب خدای حکیم و ستوده نازل شده است».

4_ «بگو این قرآن به من وحی شده است تا شما و هر که را قرآن به او می رسد به وسیله این قرآن بیم دهم و انذار کنم».

5_ «وما تو را به عنوان بشارت دهنده و بیم رسان برای همه مردم فرستادیم ولی بیشتر مردم نادانند».

که وضوح بیشتری دارند وارد بحث می کنیم.(1)

یکی از آنان است از این لحاظ ازدواج با همسر سابق زید برای او اشکالی ندارد، آری او پیامبر وفرستاده خدا است وپیوسته از اوامر خدا پیروی می کند واین ازدواج هم به فرمان خدا بوده است; آری او پدر شما نیست، بلکه خاتم پیامبران وآخرین پیامبر الهی است که باب نبوت وپیامبری به وسیله او ختم شده وپس از او پیامبر دیگر و شریعت دیگری نخواهد آمد و شریعت وپیامبری او تا روز قیامت باقی خواهد ماند».

لفظ «خاتم» در «خاتم النبیین»

لفظ «خاتم»را در آیه به چند صورت می توان خواند، ولی اختلاف در تلفظ آن، کوچکترین اثری در مفاد ومعنی آن پدید نمی آورد، اینک احتمال های مختلف آن:

1_ «خاتِم» بر وزن حافظ که به صورت اسم فاعل است، ومفاد آن ختم کننده است.

2_ «خاتَم» به فتح تا، بر وزن عالَم (جهان) ومعنای آن آخر وآخرین است.

3_ «خاتَم» به همان صورت دوّم، ولی به معنای چیزی که با آن اسناد و نامه ها را مهر می کردند.

4_ «خاتَمَ» به فتح تا و میم بر وزن ضارَبَ (فعل ماضی باب مضاربه» یعنی کسی که باب بعثت پیامبران الهی را ختم کرد.

خلاصه این که لفظ خاتم را به هرنحو بخوانیم، معنای آیه این است که محمّد (صلی الله علیه وآله) آخرین پیامبر الهی است وپیامبری ونبوّت با آمدن او ختم شده و پس از او پیامبر وکتاب وشریعت ودین دیگری نخواهد آمد.

در طول 14 قرن که از آغاز اسلام می گذرد، در تمام کتابهای لغت وتفسیر لغت خاتم وخاتم النبیین به همین معنا که بیان شد، تفسیر شده، وهیچ کس در معنای آن اختلاف نکرده است، برای اطمینان بیشتر می توانید به تفاسیر قرآن مجید

ص : 319

ونیز به کتب لغت و فرهنگ های عربی مراجعه کنید.

ما از باب نمونه گفتار چند نفر از آنان را در اینجا می آوریم وپیش از نقل گفتار دانشمندان، بهتر است که ابتدا به خود قرآن مجید ومواردی که در آن ماده «خ ت م» استعمال شده است ، مراجعه کنیم و از خود قرآن برای دریافت معنای «خاتم النبیین» استمداد واستفاده کنیم.

در قرآن این لفظ در آیات زیر وارد شده است:

1_ (یُسْقَوْنَ مِنْ رَحیق مَخْتُوم) (مطفّفین/25).

«از شرابی خالص ومُُهر خورده ، نوشانده می شوند(که نشانه خالص بودن آن این است که سرشیشه وظرف آن مهر شده است)».

2_ (خِتامُهُ مِسْکٌ) (مطففین/26).

«مُهر آن، از مشک است (به طوری که هنگام آشامیدن آن، آخرین چیزی که درک می شود بوی مشک است)».

3_ (اَلْیَومَ نَخْتِمُ عَلی أَفْواهِهِمْ وَ تُکَلِّمُنا أَیْدِیهِمْ)(یس/65).

«آن روز (روز قیامت) دهانهای آنان را مهر می کنیم و دستهای ایشان با ما صحبت می کنند وبه اعمال آنان گواهی می دهند».

4_ (أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَویهُ وَ أَضَلَّهُ اللّهُ عَلی عِلْم وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ و قَلْبِهِ و َ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً)(جاثیه/23).

«آیا کسی را که خدای خود را هوس خویش قرار داده و از روی علم، گمراهی را اختیار کرده خدا بر گوش ودل او مهر نهاده وبر چشم او پرده ای قرار داده است، دیده ای؟».

5_ (خَتَمَ اللّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ) (بقره/7).

ص : 320

«خدا بر دلها وبر گوشهای آنان مهر زده وبر چشمهای آنان پرده است».

هنگامی که عناد وتعصب شخص کافر به درجه ای رسید که از ایمان وبازگشت او به سوی خدا نومیدی حاصل شد، در این موقع خداوند بر دل وقلب او مهر می زند، همچنان که ما، در شیشه ها را مهر وموم می کنیم! در این صورت دل وقلب آنها مانند ظرف مهر شده ای می شود که هیچ منفذی نداشته باشد، نه ایمان داخل آن می شود ونه کفر از آن خارج می گردد.

چنانکه ملاحظه می فرمایید: «ختم» در این آیه کنایه از خاتمه پیدا کردن کار است، یعنی کفر والحاد وتاریکی روح آنان به درجه ای می رسد که جای امید برای تأثیر نور حق وکلمات الهی در آنها باقی نمی ماند، همانطور که مهر کردن نامه علامت آن است که نویسنده همه مقصود خود را نوشته وچیز دیگری باقی نمانده است.

بنابراین معنای ختم نبوت این است که موضوع نبوت به مرتبه نهایی رسیده و به وسیله پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله)باب نبوت وپیامبری مهر شده وبه روی هیچ کس تا دامنه قیامت باز نخواهد شد.

وسیله خاتم یعنی «مهر» یا «انگشتری» نامه ها ونوشته ها را ختم می کنند ومهر کردن نامه حاکی از آن است که نامه به پایان رسیده است.

وپیامبر ما را «خاتم الأنبیا» می گویند چون آخرین پیامبر الهی است و«ختامه مسک» که در قرآن مجید آمده است یعنی آخرین چیزی که از آشامیدن آن شراب درک می کنند، بوی مشک است.(1)

2_ «ابوالبقاء عبکری» دانشمند معروف در ذیل آیه (وَ لکِنْ رَسُولَ اللّهِ وَ خاتَمِ النَّبیّین) می نویسد:«خاتم _ به فتح تا _ یا فعل ماضی از باب مفاعله است یعنی محمّد (صلی الله علیه وآله)پیامبران الهی را ختم کرد.ویا مصدر است که بنابر این «خاتم النبیین» به معنای ختم کننده پیامبران خواهد بود زیرا مصدر در این قبیل موارد به معنای اسم فاعل است».

ویا آن طور که دیگر دانشمندان گفته اند: خاتم _ به فتح تا_ اسم است به معنای آخر و آخرین ویا آن طور که بعضی دیگر گفته اند به معنای اسم مفعول است خاتم النبیین یعنی «مَخْتُومٌ بِهِ النَّبِیُونَ» یعنی پیامبران الهی به وسیله پیامبر اسلام مهر وختم شده اند.

این چهار احتمال در صورتی است که خاتم به فتح تاء قرائت شود.

واگر به کسر تا قرائت شود _ چنانکه شش نفر از «قراء سبعه» این طور قرائت کرده اند_ نیز به معنای آخر وآخرین است.

خلاصه بنابر هر یک از این پنج احتمال، معنای آیه این است که محمّد (صلی الله علیه وآله) آخرین پیامبر الهی است وپس از او پیامبر دیگری نخواهد آمد.(2)

3_ «فیروز آبادی» در فرهنگ خود می نویسد:

ص : 322

ختم به معنای مهر کردن است و در زبان عربی می گویند: «خَتَمَ عَلی قَلْبِهِ» یعنی قلب و دل او را جوری کرد که چیزی نفهمد و روحیات بد او از او خارج نشود(مثل ظرف مهر کرده ای که نه چیزی از آن خارج می شود ونه چیزی داخل می شود) وباز می گویند:«خَتَم الشیءَ» یعنی به آخر آن چیز رسید.

و «خِتام» بر وزن کتاب به گِلی گفته می شود که به وسیله آن درهای ظرف و شیشه را مهر می کنند و «خاتم»به آن چیزی گفته می شود که روی آن گِل زده می شود وبه معنای «انگشتری» هم آمده است.(1)

در زمانهای سابق بیشتر افراد نام خود را روی انگشتری نقش می کردند وهمان انگشتری، مهر آنها بود که به وسیله آن نامه ها ونوشته های خود را مهر می کردند پس «خاتم» به معنای انگشتری هم، از همان ریشه «ختم» به معنی مهر کردن وبه آخر رسانیدن گرفته شده است.

4_ «جوهری»در لغتنامه خود می نویسد:

ختم به معنای رسیدن به آخر و «اِخْتَتَمَ» در مقابل «اِفْتَتَحَ» است; یعنی افتتاح به معنای شروع کردن وآغاز کردن وبازکردن واختتام به معنی به پایان رساندن وتمام کردن وبه آخر رسیدن است و «خاتم» به کسر تا وبه فتح تا هر دو به یک معنا است و «خاتَمُ الشَیْءِ» یعنی آخر آن چیز و «خاتَمُ الأَنْبِیاءَ» از القاب رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله)است.(2)

5_ «ابن منظور» در لغتنامه بزرگ خود می نویسد:

«ختام القوم» یعنی آخرین فرد قوم وخاتم از نامهای رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) است وخاتم النبیین در آیه (وَ لکِنْ رَسُولَ اللّهِ وَ خاتم النبّیین)به معنای آخرین پیامبر

ص : 323

است ویکی از نامهای رسول اکرم (صلی الله علیه وآله)«عاقب» است وآن نیز به معنای آخرین پیامبر است.(1)

6_ ابومحمّد دمیری در منظومه خود چنین می گوید:

وَالْخاتِمُ الْفاعلُ قُلْ بِالْکَسْرِ *** وَ ما بِهِ یُخْتَمُ فتحاً یَجری

یعنی خاتم به کسر تاء به معنای ختم کننده، وبه فتح تاء به معنای مهری است که به وسیله آن نامه و چیزهای دیگر را مهر می کنند.(2)

7_ بیضاوی مفسر معروف می نویسد:

خاتم النبیین یعنی آخرین پیامبری که پیامبران الهی را ختم کرد وبه پایان رسانید و اگر طبق قرائت عاصم به فتح تا بخوانیم، یعنی پیامبری که به وسیله او سلسله پیامبران الهی ختم شدند وبه پایان رسیدند (همانطور که نامه هنگامی که به پایان می رسد ختم ومهر می شود).(3)

8_ «راغب اصفهانی» در فرهنگ پر ارج خود «مفردات» می نویسد:

در زبان عربی می گویند: «خَتَمْتُ الْقُرآنَ» یعنی قرآن را به آخر رسانیدم وتا پایان آن خواندم، وبه رسول اکرم (صلی الله علیه وآله)«خاتم النبیین» گفته می شود به جهت این که آن حضرت، نبوت را ختم کرد یعنی با آمدن خود رشته نبوت را به آخر رسانید.(4)

9_ در تفسیر جلالین می نویسد:

خاتم _ به فتح تا _ به معنای وسیله ختم است یعنی چیزی که با آن نامه وچیزهای دیگر را مهر می کنند ومعنای جمله «خاتم النبیین» این می شود: پیامبران الهی به رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) ختم شدند.(5)

ص : 324

10_ «ابن خلدون» فیلسوف ومورخ مشهور در «مقدمه» می نویسد:

امّا مهر کردن نامه ها وسندها میان زمامداران پیش از اسلام وبعد از اسلام مرسوم و معروف بوده است وبخاری ومسلم در صحیح خود نقل کرده اند که :هنگامی که رسول خدا (صلی الله علیه وآله) می خواست نامه ای برای زمامدار روم بنویسد یاران آن حضرت یادآوری نمودند که زمامداران، نامه ای را که مهر نشده باشد، قبول نمی کنند، حضرت دستور داد انگشتری از نقره ساختند وروی آن نقش نمودند «محمّد رسول اللّه» و از آن پس آن حضرت نامه های خود را با آن انگشتری مهر می کرد.

سپس ابن خلدون می افزاید:

«در زبان عربی می گویند:«خَتَمْتُ الأَمْرَ» یعنی به آخر آن رسیدم ونیز می گویند «خَتَمْتُ الْقُرآنَ» یعنی قرآن را تا آخر آن خواندم و«خاتم النبیین» یعنی آخرین پیامبر.

ونیز اضافه می کند که: مهر کردن نامه به وسیله خاتم وانگشتری، علامت تمام شدن نامه وبه پایان رسیدن مقصود نویسنده وصحیح بودن نوشته ونامه است و اگر نامه یا نوشته و سندی مهر نداشته باشد ناتمام است واعتبار نخواهد داشت».(1)

از این اتّفاق نظر میان فرهنگ نویسان زبان عربی استفاده می شود که واژه «خت م» یک معنا بیشتر ندارد و آن معنا «رسیدن به آخر» است وخاتم به کسر تا به معنای ختم کننده و آخر و آخرین است، وبه فتح تا یا فعل ماضی است به معنای «ختم کرد وبه آخر رسانید» ویا اسم است به معنای آخرین ویا به معنای مهر وانگشتری که نامه را به آن ختم ومهر می کنند تا علامت به پایان رسیدن نامه باشد وهمه این مفاهیم به همان ریشه برمی گردد ودر تمام استعمالات همان معنای به آخر رسیدن مقصود است.

ص : 325

وآنچه در بعضی از کتابهای لغت آمده است که خاتم به معنای انگشتری است باز با ریشه لغوی آن تناسب کامل دارد، ومعنای جداگانه ای نیست تا کسی خیال کند که یکی از معانی «خاتم» انگشتری است زیرا همانطور که گفته شد در دورانهای قبل چنین مرسوم بوده است که با انگشتری که نام صاحبش بر آن نقش شده بود نامه ها ونوشته ها وسندها را مهر می کردند ودر حقیقت انگشتری آنها مهرشان بود همان طور که رسول اکرم (صلی الله علیه وآله)هم انگشتری داشتند که مهر ایشان بود ونامه های خود را با آن مهر می کردند».(1)

در «قاموس اللّغه» آمده است:«الخاتَم ما یُوضَعُ عَلی الطّینَةِ وَ حُلِیّ الإِصْبَع»(2) ولی منظور صاحب قاموس این است که بگوید خاتم به معنای انگشتری هم آمده است وجمله «حلی الاصبع» را به جای انگشتری به کار برده است نه این که بخواهد بگوید خاتم به معنای «زینت» آمده است واینکه بعضی از «مبلغین» بهایی گفته اند «خاتم» در لغت به معنای «زینت» آمده است، وبه کلام صاحب قاموس استدلال کرده اند، دلیل بر بی اطلاعی ومغالطه کاری آنان است والاّ هیچ شخص با انصافی نمی تواند بااستناد به این عبارت قاموس بگوید صاحب قاموس گفته است: خاتم به معنای زینت آمده است.

قرآن یا خود پیامبر ، نذیر وبیم رسان همه مردم از روز نزول قرآن تا روز قیامت باشد.

راغب اصفهانی در فرهنگ خود بحث گسترده ای درباره لفظ «عالم» نموده است وپس از برررسی های زیاد می گوید: مجموع جهان آفرینش را «عالم» می گویند، وعلّت اینکه این لفظ به صورت جمع در آمده است، این است که هرنوعی از انواع جهان برای خود «عالمی است چنانکه می گویند:عالم خاک، عالم انسان، عالم حیوان.

وامّا جهت اینکه به صورتی جمع بسته شده است که معمولاً الفاظی را به آن صورت جمع می بندند که مفرد آن فقط بر عاقل گفته می شود، این است که عالم انسان جزء این عالم ها است وچون انسان از «ذوی العقول» است، از باب غلبه عاقل بر غیر عاقل، جمعی که مناسب با انسان است آورده اند.

بعضی گفته اند علّت چنین جمع بستن این است که منظور از «عالمین» فقط فرشتگان وجن وانس می باشد و این هر سه از «ذوی العقول» هستند از این جهت به صورتی جمع بسته شده است که «ذوی العقول» را به آن صورت جمع می بندد.

امام صادق (علیه السلام) فرموده است که منظور از «عالمین» انسانها هستند وخداوند هرانسانی را عالمی جدا به حساب آورده است و نیز آن حضرت فرموده است:عالم دو عالم است، عالم بزرگ که منظور جهان خلقت است وعالم کوچک که منظور انسان است زیرا نقشه خلقت انسان با نقشه خلقت جهان شباهت دارد.(1)

ص : 327

زمخشری در ذیل آیه (اَلْحَمْدُللّهِ رَبِّ الْعالَمینَ)می نویسد:

منظور از عالم، فرشتگان وجن وانس می باشد وبعضی گفته اند که منظور همه مخلوقات خدا است که به وسیله آن، علم به وجود آفریدگار جهان حاصل می شود و این که به صورت جمع گفته شده است برای این است که همه افراد آن را شامل گردد.(1)

نتیجه این که خواه «عالمین» در آیات دیگر قرآن مجید به معنای انسانها باشد یا به معنای انسانها وجن ها وفرشتگان یا به معنای همه جهان خلقت، در آیه مورد بحث حتماً منظور، انسانها ومطلق صاحبان عقل می باشد، البته صاحبان عقلهایی که مکلَّف باشند یعنی از طرف خدا موظف باشند که از روی اختیار کارهایی را انجام بدهند.

زیرا کلمه «نذیر» که در آیه مورد بحث وجود دارد بزرگترین دلیل بر این است که منظور از «عالمین» در این آیه کسانی هستند که قابل بیم وانذار باشند وآنها فقط صاحبان عقل و کسانی که به تکالیف الهی مکلّف هستند، می باشند.

بنابراین ، از این آیه به خوبی استفاده می شود که رسالت وانذار قرآن وپیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله)مربوط به همه زمانها وهمه مردم است واختصاص به زمان و مردمی معیّن ندارد، زیرا آیه به طور مطلق وبدون قید وشرط می گوید: قرآن یا پیامبر را برای این فرستادیم تا نذیر وبیم دهنده همه انسانها باشد، هرگز آن را به زمان ومکان خاصی محدود نساخته است.

پاسخ به یک سؤال:ممکن است گفته شود که چون در برخی از آیات ونیز در استعمالات عرب کلمه «عالمین» به معنای «جمعیت زیادی از انسانها»به کار می رود، پس به طور جزم و قطع نمی توان گفت منظور از «عالمین» در آیه مورد بحث، همه جهانیان می باشد زیرا احتمال دارد در آیه هم منظور همان «جمعیت زیاد» باشد یعنی خدای متعال قرآن را فرستاد تا بیم دهنده جمعیتهای زیادی باشد

ص : 328

واین غیر آن است که بگوییم بیم دهنده مردم تا روز رستاخیز باشد!

پاسخ این گفتار این است که «عالمین» در عرف عرب واصطلاح قرآن مجید در سه معنا استعمال می شود:

1_ تمام مخلوقات خدا، مانند:

(قالَ فِرْعَونُ وَ ما رَبُّ الْعالَمینَ* قالَ رَبُّ السَّمواتِ وَ الأَرْضِ و َما بَیْنَهُما إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنینَ) (شعراء/24_ 23) .

«فرعون گفت:پروردگار «عالمین» کیست؟موسی جواب داد: پروردگار آسمانها و زمین و هرآنچه ما بین زمین و آسمان است اگر اهل یقین هستید».

2_ «مخلوقاتی که دارای عقل وشعور هستند یعنی فرشته وانسان و جن مانند: (وَ مَا اللّهُ یُریدُ ظُلْماً لِلْعالَمینَ) (آل عمران/108): «خدا برای جهانیان ستمی نمی خواهد».

3_ انسانها،مانند: (أَتَأْتُونَ الذُّکْرانَ مِنَ الْعالَمینَ)(شعراء/165): «چرا شما از انسانها به مردها رو می کنید( واز سنّت طبیعی و مشروع که ازدواج با زنها است، استفاده نمی کنید؟)».

بنابر این اگر «عالمین» در غیر این سه معنا یعنی به معنای جمعیت زیاد استعمال شود، احتیاج به قرینه دارد چون در آیه مورد بحث قرینه ای وجود ندارد احتمال این که منظور از عالمین جمعیت زیادی از انسانهاباشد، بی جهت خواهد بود.

زمخشری در ذیل آیه (یا بَنی إِسْرائیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الّتی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ و َ انّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعالَمینَ) (1) می گوید: عالمین به معنای جمعیت زیاد است.

گفتار زمخشری از جهاتی درست نیست زیرا اوّلاً: با گفتار ابن عباس که

ص : 329

می گوید: مراد از عالمین در این آیه همه ا نسانهای موجود در آن عصر بوده اند، موافق نیست.

ثانیاً: اگر گفتار زمخشری ویا نظر ابن عباس را در آیه فوق بپذیریم، به قرینه آیه دیگری است که می گوید: امّت اسلامی بر همه امّتها فضیلت وبرتری دارند.

(کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّة أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ) (آل عمران/110).