ص : 2

ص : 3

ص : 4

بسم الله الرحمن الرحیم

ولی در کنار این مدارک انبوه، هیچ مدرکی قطعی تر وموثَّق تر وگویاتر از کتابِ خدا یعنی قرآن مجید نیست، آنجا که قرآن به مناسبتهایی درباره شؤون پیامبر سخن می گوید ونظر جهانیان را به آن جلب می نماید.

درست است که قرآن کتاب تاریخ نیست وهدفی به نام وقایع نگاری ندارد، بلکه قرآن کتاب هدایت ومشعل فروزانی برای راهنمایی، در میان همه انسانها است ولی گاهی برای تحقّق بخشیدن به هدف خود،به برخی از شؤون وخصوصیات پیامبر خود اشاره می نماید ودر نتیجه از این رهگذر، صحیح ترین اطلاعات و آگاهی را در اختیار علاقه مندان سیره نبوی می گذارد.

در این نوشتار تصمیم داریم _ به فضل الهی _ خصوصیات سیره نبوی را از قرآن مجید استخراج نموده واز این طریق برگی بر صفحات کتاب زرین زندگی او بیفزاییم.

در تنظیم مطالب، ترتیب طبیعی و«زمان بندی»حوادث را در نظر گرفته وبیشتر می کوشیم در بیان شیوه های زندگی آن قائد بزرگ از آیات قرآن الهام گیریم وبرای توضیح _ احیاناً _ از احادیث اسلامی وتاریخ صحیح استفاده کنیم، امید است انگیزه ما در این نگارش جلب خشنودی خدا و تنها کمک ما همان لطف بی پایان او باشد.

شکی نیست که ترسیم نیمرخی از زندگی آخرین سفیر الهی با استناد به آیات قرآن، کار یک گروه تحقیقی است که از طریق احاطه بر قرآن ودرک اشارات ورموز دقیق آن، بتواند کار شایسته ای انجام دهد وطبعاً کار فردی، دارای آن مزیت نخواهد بود ولی این مطلب مانع از کوشش ما در حدّ توان نخواهد بود.

مؤلف

ص : 6

2_ «به یاد آور زمانی که از پیامبران، پیمان گرفتیم، از تو ونوح وابراهیم وموسی وعیسی بن مریم، پیمان محکمی اخذ کردیم».

همگان یکی است، هرچند مجاری آن در هر امّتی مختلف می باشد، چنانکه می فرماید:

(لِکُلّ جَعَلْنا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً وَ لَو شاءَ اللّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً واحِدَةً)(مائده/48): برای هر یک، طریق وآبشخور مخصوص قرار دادیم و اگر خدا می خواست همگان را امّت واحدی قرار می دادیم».

این طریقهای مختلف همان شرایع گوناگون آسمانی اند که هدف همگان یکی است.

کمک کند:(لَتَنْصُرُنَّهُ) از آنجا که اعزام هر پیامبر صاحب کتابی، پس از درگذشت پیامبر قبلی، صورت می گرفت طبعاً مقصود، کمک کردن پیروان رسول پیشین، به اشاعه نبوت بعدی است نه کمک کردن خود پیامبر قبلی!

ثالثاً: در صورتی باید به رسالت پیامبر بعدی ایمان آورد وکمک کرد که او نیز تصدیق کننده آنها باشد تا دعوت همگی هماهنگ باشد وفیض الهی بدون وقفه در جامعه جریان یابد.

رابعاً: هدف از این کار این است که حقانیت پیامبر بعدی به صورت روشن ثابت گردد وآموزگاران مکتب وحی همدیگر را کمک کنند.

آیه این مسئله را به صورت کلّی وعمومی مطرح می کند ولی مصداق روشن آن، همان پیامبر اسلام است وآیه می رساند که خداوند بزرگ از کلّیه پیامبران یا از آن پیامبر صاحب کتاب وشریعتی که پیش از پیامبر گرامی مبعوث شده، پیمان مؤکّد گرفته است که به نبوت ورسالت او ایمان آورد وپیروان خود را به نصرت ویاری او سفارش مؤکّد نماید.

همانطور که یادآور شدیم ظاهر آیه از یک اصل کلی و وسیعی سخن می گوید و اخذ میثاق از پیامبر یا پیامبران نسبت به پیامبر خاتم از مصادیق متیقّن و روشن او است.

فخر رازی از امیرمؤمنان (علیه السلام) نقل می کند:«إِنَّ اللّهَ تَعالی ما بَعَثَ آدَم(علیه السلام) وَ مَنْ بعْده مِنَ الأَنْبِیاءعلیهم الصَّلاة والسَّلامُ إِلاّ أَخَذَ عَلَیْهِمُ الْعَهْدَ لئِنْ بُعِثَ مْحَمَّدٌٌّ وَ هُوَ حَیٌّ لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ وَ لَیَنْصُرَنَّهُ».(1)

«خداوند هیچ پیامبری را از آدم وپیامبران بعدی بر نینگیخت، مگر اینکه از آنان پیمان گرفت که اگر محمّد(صلی الله علیه وآله وسلم)مبعوث گردید و زنده بودند، به او ایمان آورند و او را کمک کنند».

ص : 10

مرحوم محدّث بحرانی در تفسیر برهان روایات متعددی در این زمینه نقل کرده وروشن می سازد که نه تنها خداوند در باره شخص پیامبر گرامی پیمان گرفته بلکه در باره«وصیّ» او نیز چنین پیمانی را گرفته است، چنانکه می فرماید:«وَلَمْ یَبْعَثِ اللّهُ نَبِیّاً وَ لا رَسُولاً إلاّ وَ أَخَذَ عَلَیْهِ الْمِیثاقَ لِمُحَمّد بِالنُّبُوَّةِ وَ لِعَلِیّ بِالإمامَةِ»(1). «خداوند هیچ پیامبری را برنینگیخت مگر اینکه از او پیمان گرفت که به نبوت محمّد (صلی الله علیه وآله وسلم) وپیشوایی علی (علیه السلام)ایمان بیاورد».

این روایات مانع از آن نیست که آیه بیانگر اصلی کلی باشد واین احادیث بیانگر مصادیق بارز وروشن الهی باشند.

اکنون یادآور می شویم که اخذ پیمان از پیامبران به وسیله خدا، و از امتهای آنان به وسیله پیامبران آنان صورت گرفته است تا از این طریق دعوتها منسجم و هماهنگ گردد و راه ثبوت نبوّت پیامبران روشن وآسان باشد.

آیه دیگر در این مورد:

(وَإِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوح وَ إِبْراهیمَ وَ مُوسی وَ عیسی بْنِ مَرْیَمَ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً)(احزاب/7).

«به یاد آور زمانی را که از پیامبران، پیمان گرفتیم، و هم از تو و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی بن مریم، پیمان محکمی اخذ کردیم».

در این آیه، نخست موضوع تمام پیامبران را مطرح می کند ومی فرماید:(مِنَ النَّبِیّینَ مِیثاقَهُمْ) آنگاه از پنج پیامبر بزرگ نام می برد که یکی از آنها شخص پیامبر اسلام است وبه خاطر شرافت و عظمتی که دارد از او قبل از دیگران نام می برد.

لحن آیه حاکی از این است که این پیمان، پیمان عظیم وبزرگ ومحکمی بوده است که از تمام پیامبران گرفته شده است، حالا این پیمان چیست؟ با توجه به آیات وارده در این زمینه می توان از آن رفع ابهام کرد.

ص : 11

احتمال دارد متعلق پیمان در این آیه، همان باشد که در آیه قبل وارد شده یعنی جمله های (لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ) و (لَنَتْصُرَنَّهُ)یعنی از تمام پیامبران پیمان گرفته که به پیامبر بعدی که شریعت آنها را تصدیق می کند، ایمان آورند و او را تصدیق کنند، در این صورت آیه گواه بر آن است که از پیامبر ویا پیامبران پیشین نسبت به پیامبر اسلام چنین پیمانی گرفته شده است ولی در آیه دو احتمال دیگر نیز وجود دارد:

1_ پیمان گرفته است که همه انسانها را به سوی توحید دعوت کرده و از شرک باز بدارند.

2_ میثاق گرفته که آنچه بر آنان وحی شده تبلیغ کنند و احکام و دستورات الهی را محقّق سازند.

بنابر احتمال اخیر، آیه به صورت کلی می تواند مربوط به «بشائر»پیامبر اسلام در کتابهای عهدین وصحف آسمانی باشد و ما در آینده از آن بحث کرده وروشن خواهیم کرد که مطابق وحی الهی، خداوند به پیامبر پیشین فرمان داده بود که از نبوت پیامبر خاتم خبر دهند و از این طریق راه را برای گرایش به وی هموار سازند.

ص : 12

6_ (وَلَمّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذینَ کَفَرُوا فَلَمّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللّهِ عَلَی الْکافِرینَ) (بقره/89).

7_ (رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَالْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ)(بقره/129).

هستم وبشارت دهنده ام به آمدن رسولی که پس از من می آید و نام او احمد است! آنگاه که او (احمد) با دلائل روشنگر به سوی آنان آمد، گفتند که دلائل او جادویی آشکار است».

6_ «آنگاه که کتابی (قرآن) از نزد خدا برای آنان (اهل کتاب) آمد که تصدیق کننده شریعت وکتابی بود که با آنها بود وقبلاً (به وسیله همین کتاب و آورنده آن) بر گروه مشرک نوید پیروزی می دادند وقتی آن کتاب که قبلاً با نشانه های آن آشنا بودند، آمد به آن کفر ورزیدند; لعنت خدا بر کافران باد!».

7_ «خدایا! در میان آنان پیامبری برانگیز که آیات تو را تلاوت کند وبه آنان کتاب وسخنان حکیمانه بیاموزد وآنان را پاکیزه گرداند، تو قدرتمند وحکیم هستی!».

در طول تاریخ علم کلام، به این قسمت کمتر توجه شده وافراد انگشت شماری از آن بهره گرفته اند مانند:

1_ نویسنده اسلامی، مؤلّف «میزان الموازین فی أمر الدین» مرحوم نجفعلی تبریزی; وی در اسلامبول می زیست وکتاب کلامی او در سال 1288 در آنجا چاپ شده است; نویسنده در این کتاب در صفحات 231_ 234 به گرد آوری قرائن بر صحّت نبوّت پیامبر عالیقدر، پرداخته است.

2_ نویسنده مصری سیّد محمّد رشید رضا، مؤلّف «المنار»، او در کتاب «الوحی المحمّدی» از این شیوه بهره گرفته و اساس کتاب او را همین موضوع تشکیل می دهد وبه خاطر پیمودن این راه نو، کتاب وی در عصر خود، جلوه خاصی پیدا کرد و از طرف اساتید وقت نامه های تقدیر و تشویق به وی نوشته شد از آنجا که این بخش از بحث از نظر زمان بندی حوادث، متأخّر از زمان نزول قرآن است به ناچار از تعقیب آن _ از نظر قرآن _ صرف نظر کرده وبه توضیح راه سوم که موضوع گفتار ما را تشکیل می دهد می پردازیم.

ب: اخذ میثاق بر بیان محتوای کتاب: در گذشته یادآور شدیم که خداوند از تمام پیامبران و از امّت های آنان میثاق گرفته است که به رسالت پیامبر بعدی ایمان بیاورند و او را یاری نمایند.

خدا به این حد وپایه از میثاق اکتفا نکرده بلکه از اهل کتاب پیمان مؤکّد گرفته است که کتاب خدا را بر مردم بازگو کنند وچیزی از آن پنهان نسازند چنانکه می فرماید:

(وَاِذْ أَخَذَاللّهُ میثاقَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوُهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ) (آل عمران/187)

«به یاد آر هنگامی را که خداوند از اهل کتاب پیمان گرفت که حتماً آن را (کتاب را) بر مردم آشکار سازند وپنهان نکنند، امّا آنها آن را پشت سر افکندند وبه بهای کمی مبادله نمودند چه بد کالائی خریدند!».

ص : 16

آیات قرآن در موارد متعددی حاکی است که احبار یهود وراهبان نصاری بر خلاف این میثاق مؤکّد، حقایق را از مردم خود مکتوم می کردند وپیروان آنها در ناآگاهی کامل به سر می بردند; در این مورد به نقل یک آیه اکتفا می کنیم:

(إِنَّ الَّذینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللّهُ مِنَ الْکِتابِ وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلیلاً أُولئِکَ ما یَأْکُلُونَ فی بُطُونِهِمْ إِلاّ النّارَ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللّهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ) (بقره/174)

«کسانی که آنچه را که خدا از کتاب نازل کرده پنهان می کنند و آن را با بهای کمی معاوضه می نمایند، در حقیقت شکمهای خود را با آتش پر می کنند; خداوند در روز رستاخیز با آنان سخن نمی گوید و آنها را پاکیزه نمی گرداند وبرای آنها است عذابی دردناک».(1)

دانشمندانِ اهل کتاب، احکام الهی را برای جلب رضایت قدرتمندان وثروتمندان دگرگون می کردند: حلال خدا را حرام و حرام او را حلال می نمودند وبر باطل لباس حق می پوشانیدند.ولی در این میان بیش از همه می کوشیدند که بشارات ظهور پیامبر خاتم را مکتوم وپنهان نگاه دارند و دیگران را از آن مطلع نسازند.

آیات مربوط به کتمان اهل کتاب هرچند به صورت یک اصل کلی بیان شده ولی این آیات بیش از همه ناظر به کتمان بشارتهایی است که در عهدین در باره پیامبر خاتم وارد شده است واین نوید وبشارتها به قدری روشن وواضح بیان شده است که با توجه به آنها می توان دارنده او را به خوبی شناخت چنانکه می فرماید:

( اَلَّذینَ اتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَریقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ) (بقره/146).

«کسانی که به آنان کتاب داده ایم(برآنان کتاب نازل شده است) او را آنچنان

ص : 17

می شناسند که فرزندان خود را می شناسند، حتی گروهی از آنها عمداً حق را پنهان می دارند».

در مرجع ضمیر جمله (یَعْرِفُونَهُ) دو احتمال است:

1_ ضمیر به «کتاب» که جمله (اتَیْناهُمُ الْکِتابَ) آمده است، باز می گردد.

2_ ضمیر مربوط به پیامبر اسلام است.

ولی از اینکه در جمله بعدی می فرماید:(کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ) باید گفت مقصود تشبیه پیامبر است به فرزندان، نه تشبیه کتاب به آنها، زیرا صحیح است که گفته شود من فلانی را می شناسم آنچنانکه فرزندان خود را می شناسم ولی هرگز گفته نمی شود که فلانی آن کتاب را آنچنان می شناسد که فرزندان خود را می شناسد پس باید گفت: مرجع ضمیر در جمله (یَعْرِفُونَهُ) پیامبر است و سیاق آیات نیز آن را کاملاً تأیید می کند.

آیه می رساند که خصوصیات جسمی وروحی پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)آنچنان در عهدین به صورت واضح بیان شده که برای افراد پیراسته از غرض، جای تردید وشک نگذاشته بود وبا توجه به آن علائم ومشخصات چه از نظر زادگاه ونیاکان وچه از نظر محتوای آئین واهداف، او را بسان فرزندان خود می شناختند.

عمر به عبد اللّه بن سلام _ که از احبار یهود بود وبعداً ایمان آورد _ گفت: آیا محمّد را در کتابهای خود می شناسی؟ گفت: آری به خدا سوگند اگر او را در میان شما ببینیم، او را با صفاتی که خدا برای ما توصیف کرده می شناسیم، همچنانکه هر یک از ما، فرزند خود را در میان نوجوانان می شناسد، به خدایی که فرزند سلام به او سوگند یاد می کند، من به محمّد آشناترم تا به فرزندم!(1).

صفات وخصوصیات او پرداخته و از رسالت ونبوت او گزارش داده است و از این طریق، راه انکار را به روی افراد بسته است چنانکه می فرماید:

(اَلَّذینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الأُمِیَّ الَّذی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَالإِنْجِیل یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهیهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الأَغْلالَ الَّتی کانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذینَ امَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَنَصَروُهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (اعراف/157).

«آنان که از رسول وپیامبر درس نخوانده پیروی می کنند، پیامبری که (نبوت) او را در تورات وانجیل نوشته می یابند، آنان را به نیکیها فرمان می دهد و از بدیها باز می دارد وپاکیها را بر آنان حلال می کند وپلیدیها را حرام می شمرد، بار سنگین (تکالیف شاق) و زنجیرهایی که بر آنها است بر می دارد; کسانی که به او ایمان آورده اند و او را تعظیم وکمک کرده اند و از نوری که همراه بعثت او نازل شده است پیروی نموده اند، آنان همان راستگویانند».

چه عبارتی گویاتر ورساتر از جمله (یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوراةِ وَالاِنْجِیل)؟

این آیه می رساند که نه تنها خصوصیات او در عهدین نوشته شده است بلکه محتوای شریعت او نیز بیان شده ولذا به شیوه برنامه او در این آیه اشاره می کند تا افراد حقیقت جو با توجه به این آیه، به عهدین مراجعه نمایند و از تطابق این دو بر حقانیّت دعوت او ایمان بیاورند.

یَدَیَّ مِنَ التَّوراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُول یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمّا جاءَهُمْ بِالْبَیِّناتِ قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِینٌ)(صف/6).

«به یاد آور هنگامی را که عیسی فرزند مریم گفت:ای فرزندان اسرائیل! من فرستاده خدا به سوی شما وتصدیق کننده کتابی به نام تورات هستم وبشارت دهنده ام به آمدن رسولی که پس از من می آید ونام او احمد است! آنگاه که او (احمد) با دلائل روشنگر به سوی آنان آمد، گفتند که دلایل او جادویی آشکار است».

محقّقان اسلامی در باره مجموع بشارات پیامبر در قرآن، کتابها ورساله هایی نگاشته و در باره خصوص همین آیه که در کدام یک از این اناجیل نام مبارک احمد وارد شده است، بحثهای گسترده ای دارند و ما نیز در کتاب «احمد موعود انجیل» درباره همین آیه، بحث کرده ایم و مواضعی از انجیل یوحنا را که نام مبارک احمد در آن وارد شده است ارائه نموده ایم علاقه مندان به آنجا مراجعه فرمایند.(1)

عَلَی الَّذینَ کَفَرُوا فَلَمّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللّهِ عَلَی الْکافِرینَ) (بقره/89).

«آنگاه که کتابی (قرآن) از نزد خدا برای آنان (اهل کتاب) آمد که تصدیق کننده شریعت وکتابی بود که با آنها بود وقبلاً (به وسیله همین کتاب و آورنده آن) بر گروه مشرک نوید پیروزی می دادند وقتی آن کتاب که قبلاً با نشانه های آن آشنا بودند، آمد به آن کفر ورزیدند; لعنت خدا بر کافران باد!».

وقتی معاذ بن جبل وبشیر بن البراء مجادله جا معه یهود مدینه را با پیامبر دیدند، به آنان گفتند:حیا کنید! شما یهودان، همان افرادی بودید که به ظهور محمّد (صلی الله علیه وآله وسلم)، نوید پیروزی بر خود می دادید وشما در آن زمان که ما مشرک وبت پرست بودیم او را بر ما توصیف می کردید ومی گفتید که او برانگیخته می شود; سلام بن مسلم با کمال وقاحت گفت:«کسی که ما او را بشناسیم نیامده واین مرد آن شخصی نیست که او را یاد می کردیم» در این موقع این آیه فرود آمد.(1)

جز بر پیامبر خاتم بر کسی منبطق نمی گردد وقرآن در مواردی پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) را با همین صفت توصیف می فرماید:

(لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَی الْمُؤْمِنینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلال مُبِین) (آل عمران/164).

«خداوند بر مؤمنان منت گذارد، آنگاه که رسولی از خودشان برانگیخت، آیات خدا را برآنها تلاوت می کند و آنان را پاکیزه می گرداند و کتاب وسخنان حکیمانه می آموزد هرچند قبلاً در گمراهی آشکاری بودند».

این بخش از آیات (1)، گواه بر وجود بشارتها ونویدها ومشخصات پیامبر گرامی در عهدین است. با اینکه «عهدین» کراراً مورد تحریف قرار گرفته وحتی تورات پس از مفقود شدن، از حفظ بازنویسی شده است _ مع الوصف _ به لطف حق، بخشی از این بشارات محفوظ مانده وهم اکنون مسلمانان جهان با تکیه بر همین کتب می توانند نبوت پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) را ثابت نمایند و روی این اساس دانشمندان اسلامی کتابهای فراوانی در این موضوع نوشته شده اند که سه کتاب مهم را یاد می کنیم:

1_ «اظهار الحق» نگارش شیخ رحمت اللّه هندی که به حقّ، کتاب بسیار مفید ومستندی است.

2_ «انیس الکلام» تألیف فخر الإسلام که خودمدّتی از کشیشان بوده است و در سال1327 در تهران درگذشته و در امام زاده عبد اللّه شهر ری مدفون است.

3_ «الهدی إلی دین المصطفی» نگارش علامه بلاغی متوفای سال 1352ه_.

ص : 22

8 _ (حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّیَةُ وَ النَّطِیحَةُ وَما أَکَلَ السَّبُعُ إِلاّ ما ذَکَّیْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ وَ اَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالأَزْلامِ ذلِکُمُْ فِسْقٌ) (مائده/3).

9 _ (إِنَّمَاالنَّسیءُ زِیادَةٌ فِی الکُفْرِ یُضَلُّ بِه الَّذینَ کَفَرُوُا یُحِلّونَهُ عاماً وَ یُحَرِّمُونَهُ عاماً لِیُواطِؤا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللّهُ فَیُحِلُّوا ما حَرَّمَ اللّهُ زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ وَ اللّهُ لا یَهْدِی الْقَومَ الْکافِرینَ) (توبه/37).

10 _ (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبوا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ*فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَاذَنُوا بِحَرْب مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ) (بقره/279 _ 278).

11_ (وَلکِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما آتیهُمْ مِنْ نَذِیر مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ) (قصص/46).

12_ (أَمْ یَقُولُونَ افْتَریهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوماً ما آتیهُمْ مِنْ نَذِیر مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ) (سجده/3).

13_ (لِتُنْذِر قَوماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ فَهُمْ غافِلُونَ) (یس/6)

14_ (وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَة مِنَ النّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ)(آلعمران/103).

سرای دیگر ایمان ندارند در عذاب وگمراهی بس دوری قرار گرفتهاند».

2_ «خداوند هیچ نوع «بحیره» و«سائبه» و «وصیله» و«حام» قرار نداده، کسانی که کافر شده اند بر خدا دروغ می بندند وبیشتر آنها نمی دانند».

3_ «از تو در باره شراب و قمار می پرسند، بگو گناه آن بزرگ و برای مردم در آن سود مادی هست ولی گناه آن بیش از سود آن می باشد».

4_ «فرزندان خود را به بهانه ترس از گرسنگی نکشید، شما و آنان را ما روزی می دهیم، قتل این افراد(معصوم) گناه بزرگی است».

5_ «هنگامی که به یکی از آنان نوید ولادت دختر دهند صورت او تیره وخشم خود را فرو می برد».

6_ «از بدی خبر خود را پنهان می سازد و نمی داند که چه بکند آیا او را به آن ذلّت وخواری نگاه دارد، یا در خاک پنهان سازد، چه بد داوری می کنند!».

7_ «آیا برای پروردگار تو است دختران وبرای آنان است، پسران؟ آیا آنان مشاهده کرده اند (ودیده اند) که ما فرشتگان را دختر آفریده ایم؟ آگاه باش آنان از روی جهل می گویند خدا فرزند آورد و البتّه دروغ می گویند، چگونه خدا دختران را بر پسران برگزید؟ چگونه (وچه جاهلانه) داوری می کنید؟».

8_ «بر شما مؤمنان گوشت مردار و خون و گوشت خوک و آن ذبیحه ای که به نام خدا کشته نشده همه حرامند و نیز حرام است هر حیوانی که به خفه کردن و از بلندی افکندن یا شاخ زدن بهم می میرند و نیز نیمخورده درندگان جز آنکه قبلاً تذکیه کرده باشید حرام است و نیز آن را که برای بتُان می کشید و آن را که به تیرها قسمت می کنید (رسمی بود در جاهلیّت که چون در امری مردّد می شدند به تیری می نوشتند خدا امر کرد و به تیری دیگر می نوشتند خدا نهی کرد آنگاه تیرها را در هم ریخته

ص : 25

یکی را به قرعه بیرون می آوردند و مطابق آن رفتار می کردند) که این کار فسق است ».

9_ «تأخیر ماههای حرام فزونی در کفر است که از این طریق کافران گمراه می شوند. یک سال، آن را حلال وسال دیگر آن را تحریم می کنند، تا با تعداد ماههایی که خداوند تحریم کرده مطابق گردد وعدد چهار تکمیل شود و از این راه آنچه را که خدا تحریم کرده حلال می شمردند، کردارهای زشت آنان در نظرشان زیبا جلوه کرده، خدا گروه کافران را هدایت نمی کند».

10_ «ای افراد با ایمان از خدا بپرهیزید و آنچه را از مطالبات(بهره) باقی مانده است رها کنید اگر ایمان دارید، اگر چنین نکردید اعلان جنگ با خدا وپیامبر او بدهید ولی اگر توبه کنید، سرمایه های شما از آن شما است(در این صورت) نه ستم می کنید، ونه مورد ستم قرار می گیرید».

11_ «این رحمتی از طرف پروردگار تو بود، تا قومی را که پیش از تو بیم دهنده ای برای آنان نیامده است بترسانی، شاید متذکر شوند!».

12_ «آیا می گویند که این قرآن را به دروغ به خدا بسته شده است؟ بلکه آن کتاب حقّی است که از طرف پروردگار تو فرو فرستاده شده است تو گروهی را بیم دهی که پیش از تو بیم دهنده ای برای آنان نیامده، شاید که هدایت شوند».

13_ «تا قومی را بیم دهی که نیاکان آنان بیم داده نشده اند، در حالی که غافل وبی خبرند».

14_ «همگی به ریسمان خدا چنگ زنید وپراکنده نشوید و نعمت های خدا را بر خود به یاد آورید، آنگاه که دشمنان یکدیگر بودید، میان قلبهای شما الفت بخشید و در پرتو نعمت او برادر شدید، وبر لب حفره ای از آتش بودید شما را از آن نجات داد، این چنین خدا آیات خود را بیان می کند تا شاید شما هدایت یابید».

ص : 26

صد در صد یک امر طبیعی بود; زیرا هرگاه به گروهی که به زندگی بدون حساب وکتاب عادت دارند، گفته شود که تمام کردار شما زیر سؤال خواهد رفت و خوبیها وبدیهای شما هرچند به اندازه ذره کوچکی باشد، پاداش و کیفر خواهد داشت، طبعاً به خود می لرزند وبرای کاهش فشار وجدان، گوینده را به جنون ودیوانگی، دروغ بستن و افترا گویی به خدا، متهم می سازند; آیاتی که در آن، سخنان مشرکان درباره معاد وارد شده است بیش از آن است که حتی بخش کمی نیز از آن در اینجا نقل گردد، ولی به نقل یک آیه اکتفا میورزیم:

(وَقالَ الَّذینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلی رَجُل یُنَبِّئُکُمْ إِذا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّق إِنَّکُمْ لَفی خَلْق جَدید *اَفْتَری عَلَی اللّهِ کَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ فِی العَذابِ وَالضَّلالِ الْبَعیدِ) (سبأ/7و8)

«افراد کافر گفتند:آیا شما را به فردی هدایت کنیم که می گوید شماها پس از آنکه ریزه ریزه شدید، بار دیگر آفرینش نوی خواهید داشت، آیا بر خدا دروغ بسته است یا جنون دارد؟ بلکه آنان که به سرای دیگر ایمان ندارند در عذاب وگمراهی بس دوری قرار گرفته اند».

زندگی عرب جاهلی مملو از پندارگرایی و افسانه پرستی بود که نمونه آن تحریم استفاده از چهار نوع حیوان اهلی است که بهره گیری از آن را ممنوع اعلام کرده بودند; امّا قرآن به انتقاد از آن بدعت می پردازد ومی گوید:(ما جَعَلَ اللّهُ مِنْ بَحیرَة وَلا سائِبَة وَ لا وَصیلَة وَ لا حام وَلکِنَّ الَّذینَ یَفْتَروُنَ عَلَی اللّهِ الْکَذِبَ وَ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ).(مائده/103)

«خداوند هیچ نوع «بحیره» و«سائبه» و «وصیله» و«حام» قرار نداده، کسانی که کافر شده اند بر خدا دروغ می بندند وبیشتر آنها نمی دانند».

این چهار لفظ که هم اکنون به توضیح آنها می پردازیم، اشاره به چهار نوع حیوان است که نه تنها بهره گیری از گوشت آنها ممنوع بود، بلکه خوردن شیر و چیدن پشم و سوار شدن بر آنها نیز ممنوع شمرده می شد، این چهار نوع چهارپا کاملاً آزاد بودند و کسی را حقّ تعرّض به آنها نبود، آنها عبارت بودند از:

1_ بحیره: حیوانی که پنج بار بزاید وپنجمین آنها، ماده وگاهی می گویند«نر» باشد، در این موقع، مالک با ایجاد شکاف وسیعی در گوش حیوان، آن را علامت دار می ساخت وبه حال خود واگذار می کرد.

2_ سائبه: شتری که دوازده بچه بیاورد، چنین حیوانی آزاد مطلق بود به هر چراگاهی وارد می شد و از هرآبشخور و چشمه ای می نوشید کسی حقّ مزاحمت او را نداشت، فقط گاهی برای مهمان از شیر او می دوشیدند.

3_ وصیله: گوسفندی که هفت بار فرزند می آورد، یا دوقلو می زایید.

4_ حام: حیوانی نری است که از وجود او برای تلقیح حیوانات بهره می گرفتند، هرگاه از حیوانی ده بار برای تلقیح استفاده می شد و هر بار فرزندی از نطفه آن به وجود می آمد دیگر کسی حقّ سوار شدن برآن حیوان را نداشت.

ظاهر این نوع ممنوعیتها به خاطر قدردانی از حیوان بود زیرا منشأ این همه برکات شده است ولی این چنین قدردانی، موجب بدبختی حیوان و زندگی جانکاه آن

ص : 29

بود، زیرا وقتی بهره گیری از این قسم جانداران ممنوع اعلام می شد، دیگر کسی به فکر آب و علف او نبود و در نتیجه حیوان پیوسته با محرومیّت خاصی زندگی می کرد. واین قدردانی صد در صد به ضرر حیوان تمام می شد گذشته از این، موجب اتلاف مال و معطل گشتن نعمتهای الهی بود.

از ذیل آیه (وَلکِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَی اللّهِ الْکَذِبَ)استفاده می شود که این گروه، تحریم ها وممنوعیت های این نوع دامها را به خدا نسبت داده و آن را جزء تعالیم الهی می دانستند.

قرآن با اجرای دستورات وپیامهای مختلف توانست در چهار مرحله ریشه میگساری را که در اعماق زندگی عرب جاهلی ریشه دوانیده بود، ریشه کن سازد، وتفصیل این مراحل در کتاب های تفسیر و آیات الأحکام وارد شده است.(1)

فساد اخلاق جامعه عرب جاهلی، منحصر به شراب وقمار نبود بلکه فحشا به صورت های گوناگون در میان آنان رواج کامل داشت; تا آنجا که واژه «فحشا» در قرآن در سیزده مورد آمده ودر مورد «زنا»و«لواط» واعمال زشت وننگین به کار رفته است. آیات مربوط به آن در سوره «نساء» آیه های 15 و16، ودر سوره نور، آیه های 2و3 وارد شده است علاقمندان می توانند به این آیات مراجعه نمایند.

بود نجات داده ام، آنگاه از پیامبر پرسید: آیا این کار برای او پاداش خواهد داشت یا نه؟ پیامبر به او فرمود:

«لَک اَجْرُهُ إِذْ مَنَّ اللّهُ عَلَیْکَ بِالإِسْلامِ»: در پاداش آن همین بس که خدا بر تو منّت نهاد وتو را به اسلام هدایت کرد».

فرزدق هم یکی از افتخارات خود را این می داند که جدّ وی تنها کسی است که از زنده به گور کردن دختران جلوگیری کرد! او در این باره می گوید:

وَ مِنّا الَّذی مَنَعَ الوائِداتِ *** وَاَحیَا الوَئیدَ فَلَم یُؤاد

«از ما است کسی که از زنده به گور شدن دختران جلوگیری نمود ومحکومان به مرگ را زنده کرد، پس آنها (محکومین به زنده به گور شدن) زنده به گور نشدند».(1)

در دو آیه زیر، به این حقیقت که عرب جاهلی از وجود دختر احساس نفرت می کرد، اشاره شده است:

(وَإِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالأُنْثی ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدّاً وَ هُوَ کَظیمٌ)(نحل/58): «هنگامی که به یکی از آنان نوید ولادت دختر داده می شد صورت او تیره وخشم خود را فرو می برد».

(یَتَواری مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ ما بُشِّرَ بِهِ أَیُمْسِکُهُ عَلی هُون أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرابِ أَلا ساءَ ما یَحْکُمُونَ).(نحل/59)

«از بدی خبر خود را پنهان می سازد ونمی داند که چه بکند آیا او را به آن ذلّت وخواری نگاه دارد یا در خاک پنهان سازد، چه بد داوری می کنند!».

دختران خدا می انگاشته اند، چنانکه می فرماید:

(أَلِرَبِّکَ الْبَناتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ* أَمْ خَلقْنَا المَلائِکَةَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدونَ* أَلا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْکِهِمْ لَیَقُولُونَ* وَلَدَاللّهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ* اَصْطَفَی الْبَناتِ عَلَی الْبَنِینَ* ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ) (صافات/149 تا 154).

«آیا برای پروردگار تو است دختران وبرای آنان است، پسران؟ آیا آنان مشاهده کرده اند (ودیده اند) که ما فرشتگان را دختر آفریده ایم؟ آگاه باش آنان از روی جهل می گویند خدا فرزند آورد والبتّه دروغ می گویند، چگونه خدا دختران را بر پسران برگزید؟ چگونه (وچه جاهلانه) داوری می کنید؟».

را ذبح کنند.10_ حیوانی که در مقابل بتها ذبح شود».

اگر قرآن از اکل گوشت این نوع از حیوانات نهی می کند به خاطر این است که بهره گیری از آنها در میان اعراب رواج کامل داشت وبرای ذبح حیوان طرق زیر را به کار می بردند:

الف: حیوان را میان دو چوب یا میان دو شاخه درخت سخت می فشردند تا بمیرد و از گوشت آن استفاده کنند (اَلْمُنْخَنِقَةُ).

ب: حیوان را به قدری می زدند تا جان بسپارد (اَلمَوقُوذَةُ).

ج: حیوان را از بلندی پرت می کردند تا بمیرد (اَلْمُتَرَدِّیَة).

د: دوحیوان را به جان یکدیگر می انداختند و آن دو حیوان آنقدر به هم شاخ می زدند که یا یکی یا هر دو جان می دادند ! (اَلنَّطیحَةُ).

(وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالأَزْلامِ) زیرا یک نوع قمار است که مفسده قمار را نیز دارد.

ماه صفر ماه حرام معرفی گردد تا عدد چهار تکمیل شود; در آیه فوق به این مطلب اشاره شده است:(لِیُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللّهُ): تا مطابق شماره ماههای حرام، ماه حرام اعلام کنند» واگر در سالی ماه حرام را به عقب می انداختند، در سال دیگر، همان ماه حرام را، ماه حرام اعلام می نمودند; چنانکه می فرماید:(یُحِلُّونَهُ عاماً وَ یُحَرِّمُونَهُ عاماً).

ودر هرحال، رباخواری به حق، مصداق روشن این اصل است; ربا خواران ثروت خدادادی را در یک قطب گرد می آورند وتمام زیانهای اقتصادی را متوجه طرف دیگر می سازند; زیرا سرمایه رباخوار شب وروز دسترنج طبقه مستمند رامی بلعد خواه گیرنده وام سود ببرد خواه زیان.

نظام رباخواری، ستون فقرات اقتصاد عرب جاهلی را تشکیل می داد و شدیدترین مبارزه قرآن با آداب ورسوم عرب جاهلی، متوجّه این شیوه از نظام اقتصادی آنان است; ما برای نمونه یک آیه را یادآور می شویم:

(یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبوا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ*فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَاذَنُوا بِحَرْب مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لاتُظْلَمُونَ)(بقره/278 و 279).

«ای افراد با ایمان از خدا بپرهیزید وآنچه را از مطالبات(بهره) باقی مانده است رها کنید اگر ایمان دارید، اگر چنین نکردید اعلان جنگ با خدا وپیامبر او بدهید ولی اگر توبه کنید، سرمایه های شما از آن شما است(در این صورت) نه ستم می کنید، و نه مورد ستم قرار می گیرید».

شگفت اینجا است که این گروه برای تحلیل ربا منطق خاصی داشتند ومی گفتند (إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبوا)(بقره/275): بیع و ربا مانند هم هستند» اگر داد وستد حلال است، بهره کشی از پول نیز حلال می باشد!

قرآن در کوبیدن منطق آنان می فرماید:

(وَ أَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبوا): «نه! چنین نیست! خدا داد وستد را حلال، و ربا را حرام شمرده است».

در داد وستد، طرفین به صورت یکسان وارد میدان کار می شوند و احتمال سود وزیان بر هر دو به طور یکسان حاکم است در حالی که در نظام رباخواری، رباخوار

ص : 37

هیچ گاه ضرر نمی بیند وپیوسته ضررها متوجه طرف دیگر است وبه خاطر همین روشنامتعادل، مؤسّسات رباخواری هر روز بر وسعت ثروت خودمی افزایند و در حالی که طرف مقابل به زحمت، قوت لایموتی به دست می آورد و به زندگی ادامه می دهد.

سنان»، و«حنظله» (1) به عنوان نبی وهادی برانگیخته شده اند; بنابر این هرگز نمی توان گفت در میان گروه عرب زبان هیچ منذری بر انگیخته نشده بود. بلکه مقصود، قریش وقبائل نزدیک به آنان است که در طول زمان، هیچ پیامبری برای هدایت آنان نیامده بود واین فترت سبب شده بود که قوم پیامبر از تعالیم شرایع آسمانی به دور باشند وفقط افراد انگشت شماری به نام «حنیف» از آیین ابراهیم پیروی کنند.

قرآن وضع این جامعه دور افتاده از تعالیم پیامبران را چنین تشریح می کند:

(وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَة مِنَ النّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ) (آل عمران/103).

«همگی به ریسمان خدا چنگ زنید وپراکنده نشوید ونعمت های خدا را بر خود به یاد آورید، آنگاه که دشمنان یکدیگر بودید، میان قلبهای شما الفت بخشید ودر پرتو نعمت او برادر شدید، وبر لب حفره ای از آتش بودید شما را از آن نجات داد، اینچنین خدا آیات خود را بیان می کند تا شاید شما هدایت یابید».

این آیه زندگی عرب را به گونه ای بس وحشتناک ترسیم می کند که ما برخی را توضیح می دهیم:

اوّلاً: با جمله (وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ) وضع عرب جاهلی را مانند کسی می داند که در قعر چاه افتاده وباچنگ زدن به ریسمان محکمی که از بالا به درون چاه روانه می شود، نجات یابد. این گروه نیز در چاه نادانی فرو رفته بودند، وبا چنگ زدن به ریسمان محکم قرآن وایمان، از آن زندگی شقاوت بار نجات یافتند.

ثانیاً: جمله (وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَة مِنَ النّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها)حاکی از آن

ص : 39

است که زندگی آنان بسان کسی بود که بر لب حفره آتش قرار گرفته باشد وپیوسته زیر «شیفر» خالی گردد وچیزی نگذرد که به درون حفره فرو رود. ممکن است مقصود از این حفره آتش که عرب جاهلی بر لب آن قرار گرفته بودند علاوه بر دوزخ، همان نزاعها وکشمکشهای قبیله ای خانمان برانداز آنان باشد که سالیان درازی در میان آنان شعله ور بود، ولی در سایه اسلام، اخوت جای عداوت، وبرادری جای دشمنی را گرفت وهمگان به حکم آیه (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ) (حجرات/10) برادر وبرابر شدند.

آیه یاد شده وضع محیطی را که پیامبر در آن برانگیخته شده بود، به طور فشرده بیان می کند.وبرای تفصیل آن اجمال، دو راه وجود دارد که فقط یکی از آن دو راه برای ما مطرح است:

1_ بررسی آیات دیگری که زندگی عرب وعادات واخلاق وافعال واعمال آنان را تشریح می کند.

2_ بازگشت به کتابهای سیره وتاریخ، بالأخص کتابهایی که پیرامون زندگی عرب جاهلی نوشته شده است. زیرا تاریخ نگاران مسلمان، زندگی وعادات وآداب عرب را به صورت بس ارزنده وآموزنده ای نوشته اند ودر میان پیشینیان قهرمان این میدان، ابن قتیبه استاد بدون معارض تاریخ عرب است، در میان متأخران می توان از: استاد سید محمود شکری آلوسی بغدادی، مؤلّف کتاب «بلوغ الارب فی معرفة أحوال العرب» در سه جلد واستاد دکتر جواد، مؤلّف کتاب «تاریخ العرب» در ده جلد را نام برد که محقّقان این بخش از تاریخ عرب می باشند.

***

پس از آگاهی از وضع زندگی عرب در عصر جاهلی، آن هم از دیدگاه قرآن، اکنون وقت آن رسید که به تحلیل شخصیت پیامبر وصفات وروحیات برجسته، وزندگی سراپا معنوی وحماسی او بپردازیم. ودر همه جا از خطوط قرآن بهره بگیریم.

ص : 40

درباره آن سخن گفته شده وآنها هم که سخن گفته اند، به اندازه ای دشوار وپیچیده سخن گفته اند، که سیمای حقیقت زیر یک رشته بحثهای علمی و احتمالات انبوه، پوشیده مانده است. ما در این بحث کوشش می کنیم که خواننده گرامی را با روشن ترین دلیل، با آیین او آشنا سازیم.

آشنایی با آیین پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) پیش از برانگیخته شدن به رسالت، در گرو این است که وضع آیین نیاکان وبرخی از اعمال آنها، روشن گردد زیرا معمولاً ایمان وتوحید ویا ضلالت و گمراهی کودک، شاخه ای از درختی است که در دل بیت می روید و شاخ و برگ می کشد، اگر ایمان وتوحید شخصیتهایی مانند «عبدالمطلب» و«ابوطالب» و«والدین پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)» به روشنی ثابت گردد، شک و تردید در ایمان پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) قبل از بعثت و گرایش او به آیین توحید، وسوسه ای بیش نخواهد بود.

ما برای اینکه در مورد این موضوع به صورت مستدل ومبسوط سخن گفته باشیم نخست وضعیّت آیین نیاکان و اعضای بیت هاشمی را تشریح می نماییم سپس به تبیین چگونگی آیین رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)پیش از بعثت می پردازیم.

نخست در باره آیین «عبدالمطلب»، «ابوطالب»، «عبد اللّه» پدر پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)، «آمنه» مادر گرامی رسول اللّه (صلی الله علیه وآله وسلم)سخن می گوییم.

ولی در اخلاص و توحید عبدالمطلب در یکتاپرستی کافی است که به سخنان مورخان در باره او گوش فرا دهیم.

1_ یعقوبی _ تاریخ نگار قرن سوّم _ می نویسد:

نیای پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) «عبدالمطلب»، پرستش بتان را ترک گفت و توحید در عبادت را پیشه خود ساخت وبه نذر خود در راه خدا وفا نمود وسنتهایی را پی ریزی کرد که وحی الهی اکثر آنها را تصویب نمود آنگاه به سنتهایی که نیای پیامبر پی ریزی کرده بود اشاره می کند.(1)

2_ در حمله «ابرهه» به سرزمین مکه به قصد تخریب خانه خدا، توحید ویکتاپرستی «عبدالمطلب» وروگردانی او از «بتان» قریش، به خوبی دیده می شود او وقتی از تصمیم ابرهه آگاه شد و گزارش رسید که شتران او را سپاه پیل به یغما برده است، یکسره به اردوگاه «ابرهه» رفت ومورد تجلیل واحترام او قرار گرفت، تنها چیزی که از او درخواست کرد این بود که دستور دهد اموال به غارت رفته او را بازگردانند.

«ابرهه» از درخواست کوچک او در برابر تصمیم خطرناکی که او نسبت به تخریب کعبه نموده بود، در شگفت فرو رفت و گفت من از درخواست ناچیز تو درشگفتم من آمده ام خانه ای را ویران کنم که مایه افتخار قبیله ونیاکان تو است ولی تو از شترهایی که به غارت رفته سخن می رانی چه بهتر بود که از من درخواست می کردی تا از این کار صرف نظر کنم.

«عبد المطلب» با چهره باز و قلبی مطمئن گفت:من صاحب شترم وبرای مطالبه آن آمده ام خانه نیز صاحبی دارد، که از آن حفاظت می کند ابرهه گفت چیزی نمی تواند مانع از تصمیم من گردد این سخن را بگفت فوراً دستور داد که شتران او را بازگردانند او نیز پس از تحویل، همه را نذر کعبه کرد و در حرم رها نمود که هر نوع دست درازی به آنها، مایه ظهور خشم الهی گردد آنگاه به سوی قریش آمد وهمگان را از تصمیم ابرهه آگاه ساخت، سپس یکسره به سوی کعبه رفت و حلقه باب کعبه را با

ص : 43

گروهی از قریش به دست گرفت وبه مناجات با خدای خود پرداخت و ضمن گفتگوی خود با خدا، چنین گفت:

«پروردگارا! به جز تو به کسی امیدی ندارم، آنان را از حریم خانه خود باز دار، دشمن خانه تو، دشمن تو است، آنان را از تخریب جلوگیری نما».(1)

اگر نیای پیامبر یک فرد بت پرست بود در این لحظات حساس باید بسان دیگر مشرکان به بتان کعبه پناه ببرد، ودست حاجت به سوی آنها دراز نماید.

3_ در یکی از سالها، که آسمان از ریزش باران بخل میورزید، در چنین شرایطی، قریش حضور «عبدالمطلب» رسیدند و همگان بر فراز کوه «ابی قبیس» قرار گرفتند عبدالمطلب پیامبر را در حالی که آن روز کودکی بیش نبود همراه خود به کوه آورد وبا خدای خود چنین راز ونیاز کرد:

«خداوندا! این افراد بندگان و کنیزان تو و کودکان آنها هستند، تو از وضع آنان وخشک سالیهای پی در پی آگاه هستی، پروردگارا دامهانابود شده چیزی نمانده که نفوس نیز هلاک شوند، خدایا قحطی را به فراخی تبدیل بفرما، او در حالی که با خدای خود سخن می گفت ناگهان رحمت حق فرود آمد، بیابانها و گودالها را پرآب نمود».

در این مورد سرایندگان اشعاری در ستایش عبدالمطلب سروده اند که یک بیت آن را می نگاریم:

مبارک الاسم یستسقی الغمام به *** ما فی الأنام له عدل ولا خطر(2)

«مبارک نام ، نامی که به وسیله او از ابر آسمان، باران طلبیده می شود در میان مردم برای او لنگه وهمتایی نیست».

در این مورد ابوطالب قصیده ای دارد که در سیره حلبی وغیره نقل شده است.

4_ شهرستانی در ملل ونحل سرگذشت «استسقاء» عبد المطلب را روشنتر

ص : 44

نقل می کند ومی گوید: دو سال گذشت قطره ای باران از آسمان مکه به سرزمین آن فرود نیامد، وی به ابوطالب دستور داد که فرزند او را «محمّد» که در آن روزها کودک شیرخواری بیش نبود حاضر کند، او نوه خویش را روی دست گرفت ورو به کعبه ایستاد، وگفت:خدایا به حقّ این کودک ما را از باران رحمت خود سیراب نما. این جمله ها را می گفت در حالی که نوه خود را به سمت بالا می انداخت، ومی گرفت، دعای او به هدف اجابت رسید، وچیزی نگذشت که باران رحمت به شدت بارید تا آنجا که ترسیدند که به مسجد الحرام آسیبی وارد شود.

سپس می نویسد: او در پرتو این نور (محمّد (صلی الله علیه وآله وسلم)) فرزندان خود را به اخلاق نیک وروشهای ستوده دستور می داد، و می گفت پس از این جهان سرای دیگری است که در آنجا نیکوکاران به پاداش کار خود وبدکاران به کیفر اعمال خود خواهند رسید.(1)

5_ در سایه اختلافی که میان او وقریش پس از حفر چاه زمزم رخ داد، قریش برای رفع اختلاف تصمیم گرفتند که همراه عبدالمطلب به کاهنی که در جانب شام زندگی می کرد، مراجعه کنند در نیمه راه، عطش بر آنان غلبه کرد و همگی در آستانه مرگ قرار گرفتند، در این موقع تصویب شد که هر فردی از آنان برای خود گودالی به عنوان قبر بکند، که اگر مرگ او فرا رسد کسی که در کنار او است او را در گودال دفن کند و بدین صورت همگی جز آخرین نفر، در زیر خاک قرار گیرند و طعمه درندگان نشوند.هر فردی برای خود قبری کند و در انتظار فرا رسیدن مرگ خود نشست و همگی در این حالت به سر می بردندکه ناگهان «عبدالمطلب» گفت برخیزید در این بیابان گشت بزنیم شاید بر آبی دست یابیم زیرا دراز کشیدن و در انتظار مرگ نشستن جز ناتوانی، چیزی نیست، گشت زنی آغاز گردید، افراد در اطراف بیابان پراکنده شدند، ناگهان آبی از زیر پای شتر عبدالمطلب فوران کرد «عبدالمطلب» ویاران او تکبیر گفتند وبا شادی و خرسندی خاصی از آن نوشیدند و

ص : 45

ظرفها را پر کرده و در همان نقطه از مخاصمه با عبدالمطلب دست برداشتند وگفتند:خدایی که در این بیابان تو را با این آب زلال سیراب کرده همان خدا نیز زمزم را در اختیار تو نهاده و لازم است همگی به مکه بازگردیم و سرپرستی «سقایت حجاج» را تو برعهده بگیری.(1)

6_ اُمّ ایمن می گوید «سرپرستی محمد» _ پس از بازگشت از صحرا _ بر عهده من بود، روزی از او غفلت کردم ناگهان «عبدالمطلب» را بر بالین خود دیدم وبه من گفت من فرزندم را در نقطه ای به نام «سدره » یافتم مبادا از او غفلت ورزی، اهل کتاب می گویند او پیامبر این امّت است و من از شرّ آنان نسبت به او در امان نیستم. اُمّ ایمن افزود: عبد المطلب غذایی صرف نمی کرد مگر اینکه می گفت:فرزندم را حاضر کنید و او را گاهی در کنار خود و گاهی روی زانو می نشاند ودر همه چیز او را بر خود مقدّم می داشت.(2)

7_ او به هنگام مرگ، حکومت مکه وامور مربوط به کعبه را به فرزند خود «زبیر» وسقایت زمزم وسرپرستی پیامبر را به فرزند دیگرش «ابوطالب» واگذار کرد ووجود محمد را در خانواده خویش شرف عظیم خواند واشعاری به هنگام مرگ سروده که مضمون آن تأکید بر سعی وکوشش در حفظ پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) از گزند دشمنان می باشد.(3)

با توجه به این قضایا ونظائر آن در تاریخ، دیگر نباید در ایمان عبد المطلب وتوحید ویکتاپرستی او، شک وتردید نمود، مردی که پیوسته مورد عنایت گسترده الهی می باشد، محال است گرد بت بگردد، از عبادت خدای یکتا روی گرداند وبه مخلوق چوبین وآهنین او متوسّل گردد.

پس از درگذشت پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)ومطرح شدن خلافت عترت وپیدایش

ص : 46

محدّثان عثمانی که پیوسته در پایین آوردن مقام علی وفرزندان او کوشش می نمودند، خصوصیات زندگی نیاکان پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) رابه دست فراموشی سپرده شد زیرا نقل هر نوع رویدادی که از کرامت وفضیلت این بیت حکایت می کرد مایه سرفرازی امام بود از این جهت، غرض ورزیها ویا خوف وترس سبب شد که این بخش از زندگی بیت نبوی به صورت بسیار کم رنگ در تاریخ مطرح گردد و این مقدار کمی که نقل گردیده در پرتو الطاف الهی از گزند دشمنان مصون مانده است.

دیگر خشک سالی عجیبی مکه وحومه آن را فرا گرفت قریش حضور عموی پیامبر رسیدند و از او درخواست نمودندکه برای آنان رحمت بطلبد او برادر زاده خود را بیرون آورد که بسان خورشیدی بود که ابرهای سیاه از اطراف آن کنار رفته باشد، و او را روی دست گرفت وپشت او را بر دیوار کعبه قرار داد، در حالی که با انگشت خود به او اشاره می کرد، مناجات خود را آغاز نمود ودر آسمان لکه ابری وجود نداشت، ناگهان دعای او مستجاب شد از کنار وگوشه، ابرها گرد آمدند باران شدیدی منطقه را فرا گرفت، بیابانها و آبادیها از باران پر شد ابوطالب بعدها در قصیده ای که در مدح پیامبر سروده به این واقعه اشاره می کند وقصیده از قصائد معروف است که در کتابهای ادب وحدیث وتاریخ نقل شده است چنانکه می فرماید:

وابیض یستسقی الغمام بوجهه *** ثمال الیتامی عصمه للأرامل

«سفید روئی که با چهره نورانی او باران طلبیده می شود، پناهگاه یتیمان وسرپرست بیوه زنان است».(1)

وی این قصیده را موقعی که «بنی هاشم» همگی در شعب محصور بودند، سروده ودر آن ایمان روشن خود را به پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) وآیین استوار او ابراز داشته است اگر در زندگی ابوطالب دلیل وگواهی بر ایمان او جز چنین «استسقائی» کافیبود که اهل تحقیق، ایمان و یکتاپرستی او را پیش از بعثت یک امر مسلّم بگیرند.

متولّد می گردد، وقتی علی(علیه السلام) در کعبه دیده به جهان گشود او را در میان مردم از ولادت فرزند خود در خانه خدا مطلّع ساخت، سپس ابوطالب وارد کعبه شد واز خدا درخواست کرد که او را در گزینش نام برای نوزاد کمک کند، هاتفی ندا در داد وگفت:

فاسمه من شامخ علیّ *** علیّ اشتق من العلیّ

«نام او از نام بلند(خدای العلی) گرفته شده واز آن مشتق می باشد واسم او «علی» است».(1)

به نحو روشن، بازگو شده است ولی مشکل اذعان به ایمان او دو چیز است که یکی علاج پذیر ودیگری علاج ناپذیر است.

علّت شک در ایمان برای ساده لوحان این است که چرا او مانند ابوذر وابن مسعود در مسجد الحرام تظاهر به ایمان ننموده و فقط سعی خود را مبذول می داشت که برادر زاده را از گزند دشمن حفظ کند.

در حالیکه نکته تردید ویا انکار غیر این گروه این است که او پدر علی امیرمؤمنان است اگر ثابت شود که پدر او یک فرد مؤمن بوده در این صورت گذشته بر اینکه فضیلتی برای او ثابت می شود، سبب می گردد که دیگر خلفا از این فضیلت بی بهره شوند.

اگر جهت نخست از طریق دلائل تاریخی قابل رفع است ولی جهت دوم با بحث علمی برطرف نمی گردد. از این لحاظ ما در اینجا دلائل ایمان او را به نبوت برادر زاده اش را می نگاریم تا گروه نخست پس از دقت، شک را از دلها، بزدایند همچنانکه از خداوند «مقلب القلوب» خواستاریم، با ولایت تکوینی در دلهای گروه دوم تصرّف کند و آنها را برای درک حقیقت آماده سازد وبه آنان گوش شنوا و چشم بینا عنایت فرماید.

ونشان او در کتابهای آسمانی قید گردیده است، وبندگان خدا محبت مخصوصی به وی دارند ونباید در باره کسی که خدا محبت او را در دل هایی به ودیعت گذارده ستم کرد».

واللّه لن یصلوا إلیک بجمعهم *** حتّی اوسد فی التراب دفینا

فاصدَع بأمرک ما علیک غضاضة *** وابشر بذاک وقرّ منک عیونا

ودعوتنی وعلمت انّک ناصحی *** ولقد دعوت وکنت ثمّ أمینا

ولقد علمت انّ دین محمّد (صلی الله علیه وآله وسلم) *** من خیر أدیان البریة دینا (1)

«برادر زاده ام! هرگز قریش به تو دست نخواهند یافت،و تا آن روزی که لحد را بستر کنم، ودر میان خاک بخوابم، دست از یاری تو بر نخواهم داشت، به آنچه مأموری آشکار کن، از هیچ کس مترس، وبشارت ده، وچشمانی را روشن ساز، مرا به آیین خود خواندی ومی دانم تو، پند ده من هستی، و در دعوت خود امین و درستکاری، حقّا که کیش «محمّد» از بهترین آیینها است».

أو تؤمنوا بکتاب منزل عجب *** علی نبی کموسی أو کذی النون (2)

«یا اینکه ایمان، به قرآن سراپا شگفتی بیاورید که بر پیامبری مانند موسی ویونس نازل گردیده است».

هریک از این قطعات، قسمت کوچکی از قصائد مفصّل و سراپا نغز ابوطالب است که ما به عنوان نمونه، برجسته های آنها را، که صریحاً ایمان اورا به کیش برادر زاده اش می رساند انتخاب نمودیم.

خلاصه سخن: هر یک از این اشعار در اثبات ایمان و اخلاص گوینده آنها کافی است و اگر گوینده این ابیات یک فرد خارج از محیط اغراض و تعصّبات بود

ص : 53

همگی بالاتّفاق به ایمان واسلام سراینده آن حکم می کردیم ولی از آنجا که سراینده آنها «ابوطالب» است ودستگاه تبلیغاتی سازمان های سیاسی اموی وعباسی پیوسته بر ضدّ آل ابوطالب کار می کردند، ازاین نظر گروهی نخواسته اند یک چنین فضیلت و مزیتی را برای ابوطالب اثبات کنند.

از طرفی وی، پدر علی است که دستگاههای تبلیغی خلفای اموی بر ضدّ او پیوسته تبلیغ می کردند، زیرا اسلام وایمان پدر وی، فضیلت بارزی در باره او حساب می شد در حالی که کفر وشرک پدران دیگر خلفا موجب کسر شأن آنها بود.

به هرحال، علیرغم تمام این سروده ها و گفتارها وکردارهای صادقانه، گروهی به تکفیر وی برخاسته، حتی به آن اکتفا نکرده وادعا کرده اند که آیاتی در باره ابوطالب که حاکی از کفر او است، نازل شده است تو گویی جهان اسلام مشکلی جز ابوطالب نداشت وباید آیاتی در باره او فرود آید ویا پیامبر از جایگاه او در دوزخ سخن بگوید.

سه ساله، او را فرسوده ساخت و مزاج خود را از دست داد وچند روز پس از نقض محاصره اقتصادی که به خانه وزندگی برگشت، بدرود زندگی گفت.

ایمان او به رسول خدا به قدری قرص ومحکم بود که راضی بود تمام فرزندان گرامی وی کشته شوند ولی او زنده بماند علی را در رختخواب وی می خوابانید، تا اگر سوء قصدی در کار باشد به وی اصابت نکند بالاتر از آن روزی حاضر شد که تمام سران قریش به عنوان انتقام کشته شوند، و طبعاً بزرگان بنی هاشم نیز کشته می شدند اینک شرح آن:

سران قریش در خانه ابوطالب با حضور پیامبر انجمنی تشکیل دادند سخنانی میان آنان رد وبدل گردید، سران قریش بدون اینکه نتیجه ای از مصاحبه خود بگیرند از جای خود بلند شدند، در حالی که عقبة بن ابی معیط، بلند بلند می گفت: اورا به حال خود باقی بگذارید، پند ونصیحت سودی ندارد وباید او را ترور کرد وبه زندگی وی خاتمه داد.(1)

ابوطالب از شنیدن این جمله، سخت ناراحت گردید ولی چه می توانست بکند، آنان به عنوان میهمان وارد خانه او شده بودند اتّفاقاً رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)همان روز از خانه بیرون رفت و دیگر به خانه برنگشت طرف مغرب، عموهای آن حضرت به خانه وی سر زدند، اثری از او ندیدند ناگهان ابوطالب، متوجه گفتار قبلی «عقبه» گردید و با خود گفت حتماً برادر زاده ام را ترور کرده اند وبه زندگی او خاتمه داده اند.

با خود فکر کرد که کار از کار گذشته، باید انتقام محمّد را از فرعونهای مکه بگیرد تمام فرزندان هاشم و عبدالمطلب را به خانه خود دعوت کرد، دستور داد که هرکدام، سلاح برنده ای را زیر لباسهای خود پنهان کنند، و دسته جمعی وارد مسجد الحرام گردند، هر یک از آنها در کنار یکی از سران قریش بنشینند وهر موقع صدای ابوطالب بلند شد وگفت: یا معشر قریش ابغی محمّداً «ای سران قریش محمّد را

ص : 55

ازشما می خواهم»، فوراً از جای خود برخیزند وهر کس شخصی را که در کنارش نشسته است ترور کند، تا به این وسیله جملگی به قتل برسند.

ابوطالب عازم رفتن بود که ناگهان «زید بن حارثه» وارد خانه شد و آمادگی آنها را دید دهانش از تعجّب باز ماند، وگفت هیج گزندی به پیامبر نرسیده، وحضرتش در خانه یکی از مسلمانان مشغول تبلیغ است این را گفت وبی درنگ دنبال پیامبر دوید، وحضرت را از تصمیم خطرناک ابوطالب آگاه ساخت پیامبر نیز برق آسا، خود را به خانه رساند چشم ابوطالب به قیافه جذّاب ونمکین برادر زاده افتاد در حالی که اشک شوق از گوشه چشمان او سرازیر بود، رو به وی کرد وگفت: اَین کنتَ یا ابن أخی أکنتَ فی خیر؟ «برادر زاده ام کجا بودی؟ در این مدّت شاد وخرم ودور از گزند بودی؟» پیامبر جواب عمو را داد وگفت: از کسی آزاری به من نرسیده است.

«ابوطالب» تمام آن شب را به فکر فرو رفته بود وبا خود می اندیشید ومی گفت:اگر چه امروز برادر زاده ام مورد هدف دشمن قرار نگرفت، ولی قریش تا او را نکشند آرام نخواهند گرفت صلاح در این دید که فردا پس از طلوع آفتاب موقع گرمی مجلس قریش، با جوانان بنی هاشم وعبدالمطلب، وارد مسجد گردد وآنها را از تصمیم دیروز خود آگاه سازد، شاید رعبی در دل آنها بیفتد وبعدها نقشه کشتن محمّد را نکشند آفتاب مقداری بالا آمد، وقت آن شد که قریش از خانه ها به سوی محافل خود روانه شوند، هنوز مشغول سخن نشده بودند که قیافه ابوطالب از دور پیدا شد ودیدند جوانان دلاوری به دنبال او می آیند همه دست وپای خود راجمع کردند ومنتظر بودند که ابوطالب چه می خواهد بگوید و برای چه منظوری بااین دسته، وارد مسجد الحرام شده است؟

ابوطالب در برابر محفل آنان ایستاد وگفت: دیروز محمّد، ساعاتی از دیده های ما غایب گردید من تصوّر کردم که شما به دنبال گفتار «عقبه» رفته، و او را به قتل رسانیده اید از اینرو تصمیم گرفته بودم با همین جوانان وارد مسجد الحرام شوم وبه هر یک دستور داده بودم در کنار یکی از شماها بنشیند، وهر موقع صدای

ص : 56

من بلند شد همگی بیدرنگ از جای برخیزند وبا حربه های پنهانی خود، خون شما را بریزند ولی خوشبختانه محمّد را زنده یافتم و او را از گزند شما مصون دیدم، سپس به جوانان دلاور خود دستور داد، که سلاحهای پنهانی خود را بیرون آوردند، وگفتار خود را با این جمله پایان داد به خدا قسم اگر او را می کشتید، احدی از شما را زنده نمی گذاشتم وتا آخرین نیرو با شما می جنگیدم و...(1) .

شماای خواننده گرامی، اگر صفحات تاریخ زندگی حضرت ابوطالب را از نظر بگذرانید، ملاحظه خواهید نمود که وی چهل ودو سال تمام پیامبر را یاری نمود وبالأخص در ده سال اخیر زندگانی او، که مصادف با بعثت ودعوت آن حضرت بود جانبازی وفداکاری بیش از حد در راه پیامبر از خود نشان داد و یگانه عاملی که او را تا این حد استوار وپای برجا ساخته بود، همان نیروی ایمان وعقیده خالص او نسبت به ساحت مقدّس پیامبر اسلام بوده است، واگر فداکاری های فرزند عزیز او علی را، به خدمات پدر ضمیمه کنید، حقیقت اشعار یاد شده در زیر که ابن ابی الحدید، در این باره سروده است برای شما روشن می شود اینک ترجمه بخشی ازآن اشعار:

«هرگاه ابوطالب وفرزند او نبود، *** هرگز دین، قد، راست نمی کرد.

وی در مکه از او حمایت کرد، *** و فرزند او در «یثرب» در گردابهای مرگ فرو رفت.[2]

اکنون می بینم که افتادگان وضعیفان عرب، به حمایت او برخاسته وبه او ایمان آورده اند، ومحمّد با کمک آنها بر شکستن صفوف قریش قیام نموده است، سران قریش را خوار، خانه های آنان را ویران، وبی پناهان آنها را قوی ونیرومند ومصدر کار نموده است سپس گفتار خود را با جمله های زیر پایان داد:

ای خویشاوندان من، از دوستان وحامیان حزب او (اسلام) گردید هر کسی پیروی او را نماید، سعادتمند می گردد; هرگاه اجل مرا مهلت می داد، من حوادث روزگار را از او دفع می نمودم.(1)

ما شک نداریم که وی در این آرزو راستگو بوده، زیرا خدمات وجانفشانیهای ده ساله او، گواه صدق گفتار او است چنانکه گواه صدق، وعده ای است که وی در آغاز بعثت به محمّد (صلی الله علیه وآله وسلم) داد، زیرا روزی که پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)تمام اعمام وخویشاوندان خود را دور خود جمع کرد و آیین اسلام را به آنها معروض داشت، ابوطالب به او گفت: برادر زاده ام قیام کن، تو والا مقامی، حزب تو از گرامی ترین حزبها است تو فرزند مرد بزرگی هستی، هرگاه زبانی تو را آزار دهد، زبانهای تیزی به دفاع از تو برمی خیزند، و شمشیرهای برنده ای آنها را می رباید به خدا سوگند اعراب، مانند خضوع حیوان نسبت به مادرش، در پیشگاه تو خاضع خواهند شد.(2)

ص : 58

رجال اهل سنت _ درباره سفیان ثوری، چنین می گوید:

کان یدلس عن الضعفاء «سفیان ثوری چنین بود که به هنگام نقل از راویان ضعیف تدلیس می نمود» (1) .

این سخن گواه روشنگری است بر وجود تدلیس در روایات سفیان ثوری به طوری که احادیث وی را از درجه اعتبار ساقط می کند.

3_ پر غلط.

4_ مخلط (کسی که روایات نادرست را با روایات صحیح، مخلوط می نماید).

روشن است که هریک از صفات یاد شده، به تنهائی بر بی پایگی احادیث عبد الملک بن عمیر، گواهی می دهد در حالی که تمام این نقاط ضعف در وی گرد آمده است.

مشرک نباشند».

2_ ابوهریره نیز از رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)چنین روایت می کند:

«وشفاعتی لمن شهد ان لا إله إلاّ اللّه مخلِصاً وانّ محمّداً رسول اللّه یصدق لسانه قلبه وقلبه لسانه».(1)

«شفاعت من برای کسی است که با اخلاص به یگانگی خدا گواهی دهد وبگوید:أَشْهَدُ أَنْ لا إلهَ إلاّ اللّه وبه رسالت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) نیز شهادت دهد وبگوید: أَشْهَدُ أَنَّ محَمَّداً رَسُولُ اللّهِصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم به طوری که سخن او با ایمان قلبی وی هماهنگ باشد».

آیات وروایات یاد شده به روشنی بی پایگی متن حدیث ضحضاح را به ثبوت می رسانند.

سنّت این است که «والدین» پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) بر خط توحید بودند وآنی از آن منحرف نشده اند از آنجا که تاریخ از زندگانی هر دو کمتر ضبط کرده است ازاین جهت، منکران ایمان آنان کوچک ترین دلیلی در دست ندارند، در حالی که برای اثبات ایمان آنان قرائنی در دست هست که اینک به ترتیب می نگاریم:

1_ روزی «فاطمه خثعمی» خود را بر «عبد اللّه» عرضه کرد او در پاسخ درخواست او دو شعر انشاء کرد که از پای بندی او به عفت وپاکدامنی، کاملاً حکایت می کند وچنین گفت:

أمّا الحرام فالممات دونه *** والحل لا حل فاستبینه

یحمی الکریم عرضه ودینه *** فکیف بالأمر الذی تبغینه(1)

«مرگ بهتر از اجابت به درخواست حرام است، درخواست حلالی وجود ندارد که در آن بررسی کنم، مرد کریم آبرو ودین خود را حفظ می کند، تا چه رسد به درخواست تو».

2_ پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله وسلم) در سخنان خود می فرمود:«لم أزل أنقل من أصلاب الطاهرین إلی أرحام الطاهرات= من پیوسته از صلب پدران طاهر، به رحمهای مادران پاک منتقل می شدم».مقصود از طهارت در این حدیث تنها پاکیزگی از اعمال زشت نیست، بلکه معنی وسیعی دارد که پاکیزگی از شرک وبت پرستی را نیز در بر می گیرد.(2)

3_ در باره ایمان مادر پیامبر (آمنه) کافی است بدانیم که او از نبوت فرزند خود کاملاً آگاه بود، در سفری که برای دیدن بستگان خود به مدینه رفته بود، وپیامبر را نیز همراه داشت، پیوسته می دید که «احبار» یهود مدینه از نبوت فرزند او خبر می دهند

ص : 65

واو از ترس گزند آنان فوراً مدینه را به عزم مکه ترک گفت ودر نیمه راه در نقطه ای به نام «ابواء» درگذشت وبه هنگام احتضار دیدگان خود را باز کرد، وبه صورت فرزند خود نگریست واین دو بیت را سرود:

إن صح ما أبصرت فی المنام *** فأنت مبعوث إلی الأنام

فاللّه انهاک عن الأصنام *** أن لاتوالیها مع الأقوام

«اگر آنچه در رؤیا دیده ام صحیح وپا برجا باشد تو بر انگیخته شده جهانیان هستی خدا تو را از گرایش به بت بازداشته تا مانند دیگران به ولایت آنها معتقد نباشی».

آنگاه آخرین جمله های او این بود «کلّ حی میت، وکلّ جدید بال، وکلّ کبیر یفنی، وأنا میّتةٌ وذکری باق وولدت طهراً».

«هر زنده ای می میرد، هر تازه ای کهنه می شود، هر بزرگی، فنا پذیر است ومن می میرم ویاد من جاودان است و بر آیین پاک متولّد شدم».

زرقانی در شرح مواهب از جلال الدین سیوطی نقل می کند که او پس از نقل این قسمت می گوید این اعترافها حاکی است که او یکتاپرست بوده زیرا از آیین ابراهیم نام برده واز رسالت فرزند خود بشارت داده است.(1)

شیخ مفید که بیانگر عقائد امامیه است می گوید: علمای امامیه اتّفاق نظر دارند که نیاکان پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)از آدم تا عبد اللّه همگی مؤمن و موحّد بودند و در این مورد با آیات قرآن واخبار استدلال نموده اند و خود پیامبر فرمود: من پیوسته از صلب پدران پاک به رحمهای مادران پاکیزه منتقل می شدم تا دیده به این جهان گشودم سپس می افزاید: آمنه بنت وهب بر خطّ توحید بود و او در زمره مؤمنان محشور می شود.(2)

ص : 66

4_ ابن کثیر در کتاب «البدایة والنهایة» روایات فراوانی را گرد آورده که همگی از ایمان و توحید والدین پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)حکایت می کند که ما برخی را نقل می کنیم:

روزی پیامبر در یکی از خطابه های خود چنین گفت:«من محمّد بن عبد اللّه هستم هر موقع مردم دو دسته می شدند خدا مرا در جانب بهترین آنان قرار می داد تا اینکه از ابوین خود متولد شدم وهرگز دامنم به پلیدیهای جاهلیت آلوده نشد و از آدم تا برسد به والدینم، میوه ازدواج هستم، نه عمل زشت از این جهت بهترین شما هستم از نظر پدر».(1)

5_ عایشه می گوید:پیامبر از جبرئیل نقل کرد که او گفت، شرق وغرب را زیر ورو کردم، بهتر از «محمّد(صلی الله علیه وآله وسلم)» ندیدم. قبیله ای بهتر از بنی هاشم پیدا نکردم، ومقصود از «بهترین» همان ثبات در خطّ توحید وحفظ سنتهای ابراهیمی است.

6_ شکی نیست که ابراهیم در باره فرزندان خود چنین دعا کرد:(وَاجْنُبْنی وَبَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الأَصْنامَ): «مرا وفرزندانم را از ستایش بتها باز دار».

ودر آ(2)یه دیگر ابراهیم (علیه السلام) از خدا درخواست کرد که:«توحید» را به صورت یک اصل ثابت در نسل او باقی بدارد.و آن را همانند سنت در نسل خود قرار داد. چنانکه می فرماید:(وَجَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فی عَقبِهِ) (3).

دعای ابراهیم هرچند شعاع گسترده ای دارد ولی نیاکان پیامبر قدر مسلّم آن است. اگر دعای ابراهیم در باره فرزندان خود به هدف اجابت رسیده و توحید به عنوان یک اصل ثابت در «نسل» او باقی مانده است. قطعاً نیاکان پیامبر مصداق مسلّم آن بوده اند.

***

ص : 67

این بحث اجمالی ما را به وضع بیت هاشمیوایمان اصیل سران وبزرگان آن هدایت می کند واین جریان می تواند روشنگر ایمان خود پیامبر پیش از بعثت باشد زیرا خانوده ای که در آن درخت توحید بارور گردد، وبزرگان آن از آیین فطرت، وتوحید ابراهیمی پیروی کنند، طبعاً مفخره آن بیت نیز از نخستین روزها بر همین مسیر خواهد بود البته این یک استنباط شخصی است ودلائل محکم واستوار تاریخی آن را به روشنی تأیید می کند .

موقع«راهب» شیوه سوگند را دگرگون کرد وگفت:تو را به خدا سوگند می دهم، از آنچه می پرسم پاسخ بده پیامبر فرمود: هرچه که می خواهی بپرس.(1)

3_ ابن سعد در طبقات خود می نویسد: روزگاری که محمّد، اداره امور بازرگانی خدیجه را پذیرفت وقرار شد که با اموال او بازرگانی کند «میسره» غلام خود را ملازم خدمت پیامبر ساخت، وی نقل می کند روزی در شام میان «محمّد» وبازرگان شامی در باره کالایی اختلافی رخ داد بازرگان شامی به «محمّد» گفت برای صدق گفتار خود به «لات وعزی» سوگند یاد کن. پیامبر در پاسخ او گفت: من هرگز به این دو سوگند یاد نکرده ام تو نیز از این دو اعراض بنما در این موقع بازرگان شامی به تصدیق پیامبر برخاست وگفت:حق با تو است، آنگاه به «میسره» گفت: به خدا سوگند، این مرد پیامبر است.(2)

4_ روشن ترین گواه بر ایمان وتوحید او این است که در مدّت چهل سالی که پیامبر در میان مردم زندگی کرد، هرگز دیده نشد که یک بار بر بتی سجده کند، ویا از خطّ توحید کنار برود، بلکه سالیان درازی پیش از بعثت به «غار حراء» می رفت ودر آنجا به اعتکاف وعبادت خدا می پرداخت ودر همین حالت بود که امین وحی آمد واو را به نبوت ورسالت بشارت داد.

5_ امیرمؤمنان (علیه السلام) در خطبه «قاصعه» یاد آور می شود که پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) از لحظه ای که از شیر گرفته شد، تحت زعامت بزرگ ترین فرشته خداوند قرار گرفت که هدایت وتعلیم او را برعهده داشت چنانکه می فرماید:

« ولقد قرن اللّه من لدن ان کان فطیماً أعظم مَلَک من ملائکته یسلک به طریق المکارم ومحاسن أخلاق العالم لیله ونهاره».(3)

ص : 69

«از روزی که پیامبر از شیر گرفته شد(دو سال خود را به پایان رسانید) خدا او را با بزرگ ترین فرشته همراه ساخت، تا همراه او راه بزرگواریها را بپیماید، ومحاسن اخلاق را بیاموزد».

فردی که تحت تربیت چنین فرشته بزرگ قرار گیرد، و پیوسته با او همراه باشد نه تنها از خطّ توحید کنار نمی رود، بلکه از گناه و خطا و جرم و اشتباه به دور می ماند و از هر لغزش عمدی و سهوی مصون و محفوظ می باشد.

***

بودند که «زید بن عمرو بن نفیل» بر آن دو گذشت، پیامبر زید بن عمرو را دعوت به خوردن غذا نمود، ولی زید در پاسخ گفت برادر زاده ام !من از گوشت حیوانی که به نام بت ذبح شود مصرف نمی کنم. از آن روز نیز دیده نشد که پیامبر چنین غذائی را مصرف نماید.(1)

یک چنین حدیثی که از طریق سعید فرزند زید نقل شده است فاقد ارزش خواهد بود زیرا مفاد آن این است:فردی که در آستانه نبوت بوده، از نظر آگاهی از حلال وحرام، از یک فرد عادی نیز کمتر بوده است.

ب: عمل به شرائع پیشین، در گرو آگاهی از احکام آنها است اکنون باید دید که پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) از چه راهی از آنها آگاه شده است در این جا دو احتمال وجود دارد که هر دو را یاد آور می شویم:

1_ از طریق معاشرت و آمیزش با اهل کتاب، از احکام وشرائع پیشین آگاه گردد. این راه به کلی مسدود بود زیرا او در طول زندگی با چنین گروهها معاشرت نداشت بالأخص در مکه، احبار وراهبانی وجود نداشته اند که از آنها، احکام وشرائع پیشین را بیاموزد.

گذشته از این، خصوص حضرت مسیح، شریعت گسترده ای نداشته، بلکه برای حلّ اختلافات یهود، وبرای تحلیل برخی از محرمات بنی اسرائیل مبعوث شده بود، و وحی الهی بر این مطلب گواه است چنانکه می فرماید:

(وَ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوراةِ وَ لأُحِلَّ لَکُمْ بَعضَ الَّذی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ وَ جِئْتُکُمْ بِ آیَة مِنْ رَبِّکُمْ فَاتَّقُوا اللّهَ وَ أَطِیعُون).(1)

«تصدیق کننده توراتم که پیش از من فرود آمده، و تحلیل کننده برخی از اموری هستم که بر شما مردم حرام شده است. وبا آیتی به سوی شما آمده ام از مخالفت خدا بپرهیزید ومرا اطاعت نمایید».

در این جا مطلب سوّمی نیز وجود دارد وآن اینکه از نظر روایات، رسول گرامیصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم بالاترین وبرترین انسانها است پس پیروی «فاضل از مفضول» با موازین عقل سازگار نیست.

2_ پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) از طریق وحی از احکام پیشینیان آگاه می شد، وبر طبق آنها عمل می کرد. اگر این طریق را بپذیریم هرگز ثابت نمی شود که پیامبر تابع وپیرو پیامبران پیشین بوده است تنها چیزی که از آن می توان نتیجه گرفت این است که او بر احکامی که در شرائع پیشین وجود داشته است واز طریق وحی ویا الهام به او

ص : 73

می رسید، عمل می کرد وبه یک نظر بسان پیامبرانی بود که با داشتن خصیصه نبوت، بر احکام تورات عمل می نمودندچنانکه می فرماید:

(إِنّا أَنْزَلْنَا التَوْراةَ فِیها هُدیً وَ نُورٌ یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذینَ أَسْلَمُوا لِلَّذینَ هادُوا).(1)

«ما تورات را فرو فرستادیم در آن هدایت ونور است و پیامبرانی که تسلیم فرمان بودند از روی آن برای یهود داوری می کنند».

اگر راهنمای او الهام وبا نزول وحی باشد، در این صورت باید گفت بر یافته های غیبی خود عمل می کرد، چیزی که هست یافته های او مطابق یکی از شرائع پیشین بوده است واین همان نظریه سوم است که هم اکنون یاد آور می شویم:

به مدارج رفیع از کمال برساند و قرآن این حقیقت را چنین بیان می کند:(عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی): «معلم نیرومندی به او تعلیم داده است».(1)

بنابراین پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) پیش از بعثت بی نیاز از معلّم غیبی، و تربیت های الهی نبوده وپیوسته مورد عنایت الهی بوده است تا به حدّی برسد، که شایسته خطاب (اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَقَ) گردد وامیر مؤمنان این حقیقت را در خطبه قاصعه مطرح می کند ومی فرماید:

«ولقد قرن اللّه من لدن ان کان فطیماً أعظم ملک من ملائکته یسلک به طریق المکارم، ومحاسن أخلاق العالم لیله ونهاره».(2)

«از روزی که پیامبر از شیر گرفته شد خدا او را با بزرگ ترین فرشته قرین و همراه ساخت تا به وسیله آن فرشته راه بزرگواریها را بپیماید، وبه نیکوترین اخلاق، آراسته گردد».

2_ عروة بن زبیر از عایشه نقل می کند نخستین مرحله وحی که پیامبر گرامیصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم با آن روبرو شد رؤیاهای صادق بود، آنچه را در خواب می دید بسان سپیده فجر صادق پیش می آمد، سپس علاقه به تنهائی پیدا کرد و روزها را در خلوتگاه حراء می گذراند سپس به سوی خانواده خود باز می گشت، پس از اندی نیز به «حراء» می رفت وکار خود را از سر می گرفت و او پیوسته در این حالت بود که وحی الهی فرا رسید و او را به مقام نبوت مفتخر ساخت.(3)

3_ کلینی در باب فرق میان نبی ورسول از امام باقر (علیه السلام)نقل می کند:

«نبی کسی است که حقایق را در خواب می بیند، همان طور که ابراهیم (علیه السلام)

ص : 75

در عالم رؤیا مشاهده کرد وهمان طور که پیامبر اسباب نبوت را پیش از وحی دید، وبه همین حالت بود که جبرئیل او را مأمور رسالت نمود.

این ر(1)وایات و نظائر آنها حاکی است که پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله وسلم) پیش از بعثت، تحت تربیت فرشته ای بود، وحقایق را در خواب می دید، و نداها را می شنید تا اینکه آمادگی پیدا کرد با امین وحی روبرو گردد و قرآن بر او فرود آید.

او در این فترت از زندگی، خدا را عبادت می کرد، و در آثار صنع به مطالعه وتفکّر می پرداخت، و در همین حال به وظائف شخصی خود در باره زن وفرزند...عمل می نمود ویگانه راهنمای او در این مرحله همان اتصالات غیبی او بود که او را در همه مراحل کمک می کرد، ودستورات خدا را در اختیار او می نهاد خواه مطابق شرایع پیشین باشد یا نه، یا مطابق شریعتی باشد که بعدها بر او فرود خواهد آمد یا نه.

این حقیقت در صورتی روشن می شود که بدانیم شخصیتهایی مانند حضرت یحیی ویا حضرت مسیح در دوران کودکی به مقام نبوت رسیده وبا جهان غیب ارتباط وپیوندی داشته اند چنانکه در باره حضرت یحیی می فرماید:

(یا یَحْیی خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّةِ وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیّاً).(2)

«ای یحیی کتاب را به استواری بگیر، ودر دوران کودکی به او «حکم» دادیم».

ودر باره حضرت مسیح از او چنین نقل می کند.

(إِنّی عَبْدُاللّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیّاً).(3)

«من بنده خدا هستم کتاب به من داده شده ومرا پیامبر قرار داده است».

ص : 76

بنابراین پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) پیش از بعثت، مرحله ای از نبوت را دارا، واتصال وارتباط او با جهان غیب به گونه ای برقرار بوده است و او در این مرحله پیوسته در حال تکامل بوده که در چهل سالگی به مقام رسالت و ابلاغ پیام خدا به مردم شده است.

تا این جا با این قرائن وشواهد توانستیم نیمرخی روشن از سیمای حقیقت را ترسیم کنیم و نتایجی که از این بحث گسترده گرفته شد عبارتند از:

1_ پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) در خانواده ای دیده به جهان گشود که بر اعضای بزرگ آن، توحید و ایمان و تقوی وعفت حکومت می کرد و سران خانواده از آیین حنیف ابراهیمی دور نبوده وپیرو آن بوده اند.

2_ پیامبر گرامیصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم پیش ازبعثت با جهان غیب به نوعی ارتباط داشته و مرحله ای از نبوت را دارا بوده ودر چهل سالگی به مقام رسالت وتبلیغ پیام خدا مبعوث گردید.

4_ او در زندگی فردی واجتماعی خود، به آنچه از جهان بالا تلقی می کرد، عمل می نمود خواه با شریعتی تطبیق بنماید یا نه.

لازم به یادآوری است که زندگی پیامبر گرامیصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم رامی توان به سه بخش تقسیم کرد و هر بخش فصل مستقلی را تشکیل می دهد:

1_ زندگی رسول گرامیصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم از ولادت تا بعثت.

2_ زندگی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) از بعثت تا هجرت.

3_ زندگی نبی اکرمصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم از هجرت تا رحلت.

بررسی و مجموع بخشهای سه گانه در جلد های ششم (همین کتاب) و هفتم به پایان می رسد و همگی تحت عنوان « پیامبر در قرآن» مطرح می گردند.

اینک به توضیح بخش نخست می پردازیم:

ص : 77

از ولادت تا بعثت

1

نمود. تو را تهی دست یافت و بی نیازت ساخت».

2_ «پس به بنده خود وحی کرد آنچه را که وحی کرد».

3_ «محمّد پیام آوری بیش نیست که پیش از او نیز پیام آورانی بودند».

4_ «محمّد پدر هیچ کدام از مردان شما نیست، او پیام آور خدا و خاتم پیامبران می باشد».

5_ «آنان که به خدا ایمان آوردند و عمل نیک انجام داده اند وبه آنچه که بر محمّد فرود آمده، ایمان آورده اند».

6_ « محمّد پیام آور خدا است وکسانی که با او هستند سخت گیرند بر کافران، ومهربانند در میان خود».

7_ «بشارت دهنده ام به آمدن پیامبری بعد از من که نام او احمد است».

8_ « ای رسول ما قرآن را نازل نکردیم بر تو که (از کثرت عبادت وجهد در هدایت مردم) خود را برنج در افکنی».

9_ «یس. سوگند به قرآن حکمت آمیز».

وتاریخ ضبط شده است، هر چند جدا سازی صحیح از ضعیف از میان این منقولات انبوه، کار آسانی نیست وبدون ضابطه «نقد تاریخ» و«حدیث شناسی» امکان نمی پذیرد.

در این میان قرآن از بین حوادث انبوه این بخش از زندگی آن حضرت، به حوادث انگشت شماری اشاره می کند، حوادثی که می تواند وضع نبوت او را روشن سازد و گواه بر صحّت ادّعای او باشد.

قرآن در سوره «والضّحی» به برخی از حوادث این بخش از زندگی اشاره می کند، آنجا که می فرماید:

(أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی* وَ وَجَدکَ ضالاًّ فَهَدی* وَ وَجَدَکَ عائِلاً فَأَغْنی) (والضحی/8_6):« آیا تو را یتیم نیافت وپناهت داد؟ تو را گمراه یافت، هدایتت نمود. تو را تهی دست یافت وبی نیازت ساخت».

در این آیه از رویدادهای دوران کودکی، سه موضوع را متذکر می گردد:

1_ یتیمی در دوران کودکی.

2_ در پوشش هدایت قرار گرفتن پس از گمراهی.

3_ تهی دستی سپس، بی نیاز سازی.

اینک توضیح هر سه بخش:

ودر میان بستگان خود در آنجا بستری گردید، کاروان خبر بیماری او را به مکه آورد عبدالمطلب پدر عبد اللّه بزرگترین فرزند خود «حارث» را مأمور کرد که به یثرب برود و او را همراه خود بیاورد، او وقتی وارد «یثرب» گردید اطلاع یافت که برادر، بعد از یک ماه از حرکت کاروان با همان بیماری درگذشته است.(1)

قبر عبداللّه پدر پیامبر، پیش از ایجاد مصلی در اطراف مسجد النبی در میان حجره ای محفوظ بود، ولی دشمنانِ آثار رسالت (سعودیها) به بهانه ایجاد مصلّی حجره را ویران کردند وآثار قبر را از بین بردند ومدفن وی جزو مصلّی گردید.

قرآن در این زمینه می فرماید:(أَلَمْ یَجِدْکَ یَتیماً فَاوی):« آیا تو را یتیم نیافت وپناهت داد؟».

گاهی «یتیم» در آیه به معنی «وحید» و«تنها» تفسیر می گردد ودر زبان عرب گوهر گرانبهای بی مانند را «الدّرة الیتیمة» می نامند(2). ولی تفسیر نخست با جمله (فَأَوی) بهتر تطبیق می کند.

یتیمی در دوران کودکی و همچنین تهی دستی (که در آیه به آن اشاره شده) پیوسته با سختی وناهمواری توأم می باشد و سازنده شخصیتی مقاوم ونستوه است. شخصیّت رجال بزرگ جهان، پیوسته مولود مصائب و مشکلات و ناهمواریهای دوران کودکی و آغاز زندگی آنان می باشد.

شخصیتی الهی که امّتی را باید تربیت کند وبا ابوجهلها و ابولهب ها روبه رو گردد، باید پخته سختیها وناهمواریها باشد تا بتواند در نشیب وفراز تبلیغ ودعوت، کاملاً خویشتن دار وبردبار بوده واختیار از کف ندهد.

امام هشتم(علیه السلام) در این مورد نکته دیگری را نیز متذکر می شود، آنجا که از

ص : 81

حضرتش سؤال کردند که راز یتیم شدن پیامبر چه بود؟ فرمود: «لِئلاّ یجبَ عَلَیه حَقٌّ لِمَخْلوق»: تا حقّ اطاعت مخلوقی بر گردن او نباشد(1) (زیرا پدر حق اطاعت بر گردن فرزند دارد).

روحی وجسمی) از ناحیه تو است».

پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) به حکم اینکه «انسان و موجودی ممکن» است، هر نوع کمالی را _ از آن جمله کمال هدایت ونعمت راهنمایی را _ از خدا دارد واو در حدّ ذات خود، با قطع نظر از هدایت الهی که پیوسته شامل حال او بوده است ضالّ(یعنی فاقد هدایت) بود ودر پرتو الطاف الهی از نخستین دوران حیات، هدایتهای الهی، فطری وتشریعی نصیب حال او گردید.

روی این بیان، مفاد آیه دیگری که مخالفان عصمت آن را مستمسکی انگاشته اند روشن می گردد، آنجا که می فرماید:(ما کُنْتَ تَدْری مَا الْکِتابُ وَ لاَ الإیمانُ)(شوری/52):«تو نمی دانستی که کتاب وایمان چیست»، وبه خواست خدا توضیح همین آیه در بحث عصمت پیامبر گرامیصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم،پیش از بعثت خواهد آمد.

عظمت وسرشناس بودن اقوام وبستگان پیامبر، وامانت ودرستکاری امین قریش، و کرامتهایی که غلام خدیجه از او در سفر شام دیده و برای خدیجه نقل کرده بود، سبب شد که پیوند ازدواج میان پیامبر ودختر خویلد، برقرار گردد و از این طریق، «امین» از فقر وتهی دستی نجات یابد و آیه (وَ وَجَدَکَ عائِلاً فَأَغْنی) عینیّت پذیرد.

در این جا سه رویداد تاریخی مربوط به زندگی پیامبر پیش از بعثت، پایان پذیرفت.

پیامبران می باشد».

3_ (وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلی مُحَمَّد) (سوره محمّد/2):«آنان که به خدا ایمان آوردند وعمل نیک انجام داده اند وبه آنچه که بر محمّد فرود آمده ایمان آورده اند».

4_ (مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ أَشِداءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ) (فتح/29):« محمّد پیام آور خدا است و کسانی که با او هستند سختگیرند بر کافران، ومهربانند در میان خود».

5_ (وَ مُبَشّراً بِرَسُول یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ)(صف/6): «بشارت دهنده ام به آمدن پیامبری بعد از من که نام او احمد است».

تاریخ یاد آور می شود که نوزاد عبد المطلب در هفتم روز ولادت خود، نام محمّد به خود گرفت در حالی که از ناحیه مادر، «احمد» نیز نامیده شد.

ابوطالب عموی پیامبر، در اشعار خود به این رویداد اشاره می کند ویاد آور می شود که عبدالمطلب با الهام از جهان غیب نام «محمّد» را بر او نهاد، آنجا که می گوید:

فَشَقَّ لَهُ مِنْ اسْمِهِ لِیُجِلَّه *** فَذُوا العَرشِ مَحْمُودٌ وَ هذا مُحَمَّدٌ (1)

«خدا برای تکریم فرزند عبد اللّه از نام خود نامی جدا ساخت، نام صاحب عرش محمود و نام این نوزاد، محمّد می باشد».

از تواریخ استفاده می شود که نام محمّد کم وبیش در میان عرب رواج داشته است، وتاریخ اسامی شانزده نوزاد را ضبط کرده است، ولی هرگز پیش از پیامبر کسی نام احمد به خود نگرفته بود و او نخستین فردی است که به این نام نامیده شد.(2)

ص : 85

شبهه بی اساس: رجال کلیسا در برابر دلایل روشن نبوت پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)، تاب مقاومت نیاورده وپیوسته می کوشند از طریق ایجاد شبهات واهی و سست، از فشار وجدان خود بکاهند و در تضعیف عقاید جوانان اسلامی بکوشند; این گروه در مورد نام پیامبر که در انجیل یوحنا به لفظ احمد وارد شده است مدّعی شده اند که انجیل از نبوّت پیامبری به نام احمد گزارش داده در حالی که نام پیامبر مسلمانان محمّد است نه احمد!

این شبهه به اندازه ای بی پایه است که حتی نمی توان آن را در ردیف دیگر شبهات که استحقاق پاسخ دارند قرار داد، زیرا قرآنی که او را محمّد می نامد احمد نیز نامیده است مسلمانان که او را محمّد می خوانند احمد نیز می خوانند، ابوطالب در اشعار فراوانی که دارد او را احمد نامیده و در بیتی چنین می فرماید:

لَقَدْ أَکْرَمَ اللّهُ النَّبِیَّ مُحَمَّداً *** فَأَکْرَمُ خَلْقِ اللّهِ فِی النّاسِ أَحْمَدُ

«خداوند محمّد نبی را گرامی داشت ; گرامی ترین خلق خدا در میان مردم احمد است».

این تنها ابوطالب نیست که در قصاید متعدد خود از او به نام احمد یاد کرده است، بلکه امیرمؤمنان، و حسان بن ثابت شاعر عصر رسول خدا، و کعب بن مالک، و ورقة بن نوفل، و حمزة بن عبد المطلب و عاتکه دختر عبد المطلب، وصفیه همسر رسول خدا، وکسان دیگر در قصاید واشعار خود او را احمد نامیده اند و از این طریق باب این شبهه را به روی شبهه تراشان بسته اند.(1)

اگر پیامبر در میان قریش به نام احمد، بسان «محمّد» معروف نبود هرگز نمی توانست با قاطعیت تمام وحی الهی را بر آنان تلاوت کند وبگوید:

ص : 86

(وَ إِذْ قالَ عیسَی بنُ مَرْیَمَ یا بَنی إِسْرائیلَ إِنّی رَسُولُ اللّهِ إِلَیْکُمْ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْریةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُول یَأْتِی مِنْ بََعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمّا ج آءَهُمْ بِالْبَیِّناتِ قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِینٌ) (صف/6).

«به یاد آر هنگامی را که عیسی بن مریم به بنی اسرائیل گفت: من پیام آور خدا برای شما هستم وتصدیق کننده کتابی هستم به نام تورات وبشارت دهنده از بعثت پیامبری که نام او «احمد» می باشد. وقتی چنین پیامبری (با این خصوصیات) آمد گفتند که این جادویی آشکار است».

از برخی از روایات استفاده می شود که از اسامی آن حضرت «یس» و «طه» است و از اینکه پس از این دو لفظ، پیامبر مورد خطاب قرار گرفته است، می توان صحّت آن را حدس زد چنانکه می فرماید:

(یس* وَ الْقُرآنِ الْحَکیمِ* إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ)(یس/1_3) ونیز می فرماید:(طه* ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرآنَ لِتَشْقی)ولی در عین حال برخی بر آنند که این دو لفظ نیز از حروف مقطعه قرآن می باشند.

***

ص : 87

از ولادت تا بعثت

2

خواهد گرفت، اکنون بحث ما در باره عصمت او قبل از بعثت است.

گروهی از بداندیشان که در صفحه زندگی پیامبر خاتم، نقطه سیاهی نجسته اند، به فکر افتاده اند که برای او پیش از بعثت نقطه ضعفی جستجو کنند تا شاید بتوانند عصمت او را در تمام دوران عمر متزلزل سازند.

ودر این مورد، آیات پنجگانه ای را دستاویز خود قرار داده وبه مرام خود استدلال نموده اند، شایسته است، این پنج آیه را که همگی مربوط به زندگی وی پیش از بعثت است مطرح نموده ومخالف را خلع سلاح کنیم. اینک مجموع این آیات به ترتیب مطرح می گردند:

آیه یکم:( وَوَجَدَکَ ضالاً فَهَدی) (الضحی/6).

قرآن در سوره «الضحی» پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)را به عنوان یک فرد «ضال» معرفی می کند واین معرفی مربوط به دوران کودکی وجوانی او است، آنجا که می فرماید:

(أَلَمْ یَجِدْکَ یَتیماً فَاوی* وَ وَجَدَکَ ضالاً فَهَدی* وَ وَجَدکَ عائِلاً فَأَغْنی) (الضحی آیه های 8_6): «آیا تو را یتیم نیافت وپناه داد و ضالّ یافت و هدایت کرد، تهی دست یافت و توانگر نمود».

پیش داوران، لفظ «ضالّ» را به معنی گمراه در امور دینی تفسیر کرده و آن را معادل «کفر»، «شرک»، و... می دانند ومی گویند:پیامبر در مرحله ای از عمر بر همین حالت بوده ولی در پرتو نعمت الهی، هدایت یافت وبر هدایت مردم گمارده شد.

1_ گمراه 2_ گمشده 3_ گمنام. وآیه را با هر یک از سه احتمال تفسیر کنیم، خدشه ای بر ساحت مقدّس و عصمت پیامبر وارد نمی شود، مشروط بر اینکه در تفسیر آیه، صبر و حوصله به خرج دهیم تا به حقیقت برسیم:

الف: «ضالّ» به معنی گمراه: گمراهی در انسان به دو صورت متصوّر است:

1_ انسان پاسی از عمر خود را در شرک و کفر، یا گناه و نافرمانی بگذراند و آئینه روح او کاملاً تاریک وتیره گردد و در آیه (غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لاَ الضّالِّینَ) لفظ «ضالّ» در همین معنی به کار رفته است. در این مورد، ضلالت یک حالت وجودی وسایه وتاریکی است که بر روح و روان انسان حاکم می گردد و تیرگی بر روشنی عقل وخرد، چیره می شود.

2_ انسانی که هنوز چند صباحی از عمر او نگذرد ولی در مسیر شکوفایی نیروی فکری و عقلی قرار گیرد، یعنی انسانی که دوران صباوت و کودکی خود را می گذراند، به یک معنی «ضال» یعنی فاقد هدایت است در این مورد ضلالت یک حالت وجودی و یک وصف ثبوتی در روح و روان او نیست، بلکه کاملاً جنبه عدمی دارد و مقصود این است که فعلاً فاقد هدایت است و اگر وضع به همین منوال پیش رود، به ضلالت به معنی نخست که حالت تیرگی در روح است، منجر می کردد.

هرگاه مقصود از «ضالّ» در آیه، «گمراه» باشد، مقصود یک چنین ضلالت است، ضلالتی که بازگشت آن به فقدان هدایت است، نه حالت تیرگی و سیاهی دل وناپاکی روح و روان.

گواه براین سخن، این است که آیه در مقام بیان نعمتهایی است که خداوند جهان در دوران کودکی به پیامبر خود ارزانی داشته است، یکی از آن نعمتها این است که او در رحم مادر بود که پدر را از دست داد، در شش سالگی بود که مادرش درگذشت، در این شرایط سخت خداوند به او پناه داد وبا کمال عزّت در آغوش گرم جدّ بزرگوار خود «عبدالمطلب» و عموی گرامیش ابوطالب بزرگ شد.

ص : 91

او در آغاز زندگی «فاقد هدایت» بود زیرا هیچ موجودی بالذات دارای کمال نیست و هر کس و هر چیز، هرچه دارد از خداوند بزرگ دریافت کرده است، و اگر لطف او نبود، هیچ انسانی راه به مقصد نمی برد، موسی بن عمران خدای جهان را به فرعون چنین توصیف می کند:(رَبُّنَا الَّذی أَعْطی کُلّ شَیْء خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی) (طه/50).

خدای ما،خدایی است که آفرینش هر موجود را به او عطا کرده سپس او را هدایت نموده است.

بنابر این، آیه به حکم گفتگو در مورد نخستین دوران زندگی پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) است ناظر به فقدان هدایتهای ذاتی است وهدایت هر موجودی حتی پیامبر گرامی از جانب او است ویک چنین ضلالت نمی تواند معادل با شرک باشد، بلکه به معنی فقدان کمال است که بالذات واجد آن نبود و خدا به او لطف فرمود و این فقدان از نخستین لحظه پیدایش انسان در رحم، آغاز می گردد و به تدریج هدایت الهی جای آن را می گیرد و هرچه انسان رو به رشد کند هدایت الهی نیز با او همگام می گردد، و پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)نیز از این اصل «مستثنی» نبود، و از لحظه ای که شایسته دریافت هدایت الهی شد از درون وبرون در پوشش آن قرار گرفت.

از سخنان علی (علیه السلام) کاملاً استفاده می شود که آغاز این هدایت از لحظه ای بود که وی از شیر گرفته شد آنجا که می فرماید:«ولقد قرن اللّه به من لدن ان کان فطیما أعظم ملک من ملائکته یسلک به طریق المکارم ومحاسن أخلاق العالم لیلاً ونهاراً».(1)

خداوند از روزی که پیامبر، از شیر گرفته شد، بزرگ ترین فرشته را با او همراه ساخت تا راه بزرگواریها وخویهای نیکو را به او بنمایاند».

خلاصه: هدایتی که در آیه (وَ وَجَدَکَ ضالاً فَهَدی) آمده، همان هدایتی

ص : 92

است که در گفتگوی موسی با فرعون، آمده است که فرمود:(أَعْطی کُلَّ شَیْء خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی) هدایت و راه یابی هر انسانی افاضه ای است وهمگی از جانب خدا می باشد وافاضه چنین هدایتها گواه بر کفر وشرک ونافرمانی از فرمان نیست، وضلالتی هم که از کلمه «ضالّ» استفاده می شود همان زمینه های «خسرانی است که همه انسانها را شامل است وهمگی محکوم به آن می باشند، ولی گستردگی این «خسران» مانع از آن نیست که هدایت الهی از لحظاتی که به انسان درک و فهم می دهد آن را بی اثر سازد چنان که می فرماید:(إِنَّ الإِنْسانَ لَفی خُسْر* إِلاّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ) (العصر/1و2): «همه انسانها در ضرر و زیانند مگر کسانی که ایمان آورند وعمل صالح کنند».

زمینه خسران در همه انسانها وجود دارد، و اگر پذیرای هدایت الهی شد اثر آن خنثی می گردد و در غیر این صورت قوه خسران وزمینه های آن حالت فعلیت به خود می گیرد همچنان که زمینه های ضلالت در همگان وجود دارد و هدایت الهی، اثر آن را از بین می برد، ولی متمردان، به آن فعلیت وتحقّق و ثبات می بخشند چنان که می فرماید:(فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَی اللّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلالَةُ) (نحل/ 36).

«خداوند گروهی را هدایت کرد، وبرای برخی دیگر ضلالت، لازم و ثابت شد.

ودر آیه دیگر می فرماید:(فَرِیقاً هَدی وَ فَریقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلالَةُ) (اعراف/30).

«گروهی را هدایت ولی گروهی به خاطر عدم بهره برداری از هدایتهای الهی، ضلالت وگمراهی دامنگیرشان شد».

بنابر این، در سیر معنوی انسان، هدایت وضلالت به این صورت تجلّی می کند.

نخست، ضلالت و خسران ذاتی است که بازگشت آن به فقدان کمال است،

ص : 93

و این حکم بر سراسر «عالم امکان» حاکم است.

آنگاه هدایت وراهنمایی الهی است که از مجاری گوناگون سراسر وجود بندگان و اشیا را فرا می گیرد.

مردم در برابر این هدایت بر دو نوعند، پذیرای لطف الهی، و ناپذیر، گروه نخست زمینه های ضلالت های ذاتی و خسران طبیعی را از بین می برند، ولی گروه دوّم، بر آن ثبات و استواری می بخشد.

ودر آیه مورد بحث، مقصود از ضلالت در کلمه «ضالاً» همان ضلالت نخست، و مقصود از هدایت در کلمه «فهدی» همان هدایتهای تکوینی و تشریعی است ولی مقصود از «ضلالت» در (حَقَّتْ عَلَیْهِمُ الضَّلالَة) همان حالتی است که برای انسان پس از ردّ هدایت الهی دست می دهد و تیرگی و تاریکی فضای روح را فرا می گیرد.

ضلالت نخست لازمه وجود امکانی است وهیچ موجود ممکن نمی تواند پا از آن فراتر نهد; در حالی که دوّمی عیب و مایه نکوهش و موجب مجازات است و انسان در قبول و عدم آن کاملاً مختار و آزاد است.

ب: «ضالّ» به معنی گمشده: در لغت عرب گاهی این واژه به معنی شخص ویا متاع گمشده به کار می رود و این یک معنی رایجی است که در فقه و حدیث برای آن شاهد فراوان است.

در فقه اسلامی بابی است به نام «جُعاله» که در آن باب می گویند شخصی که کالای او گمشده است می تواند به صورت کلی _ نه با فرد مشخص _ قرارداد ببندد وبگوید:«من ردّ ضالّتی فله کذا»: «هر کس شیئ گمشده مرا پیدا کند وبه من باز گرداند، برای او چنین پاداشی است». در این عبارت «ضالة» به معنی گمشده است، عرب به شتران سرگردان در بیابانها «ضوال الابل» می گویند، گویا گمشده و صاحب آن از پی اطلاع است; ابن منظور در لسان العرب می نویسد: عرب کلمات حکیمانه را «ضالة» می گوید و در حدیث آمده است:«الکلمة الحکیمة ضالة

ص : 94

المؤمن».«سخنان حکیمانه گمشده مؤمن است»، زیرا انسان پی گمشده ای می رودکه گرانبها و ارزنده باشد و اگر چیز بی ارزشی از او گم شود آن را تعقیب نمی کند.

بنابراین هیچ بعید نیست که آیه ناظر به تاریخ دوران کودکی پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) باشد که در «شعاب مکه» گم شده بود واگر رحمت الهی شامل حال او نگشته بود، جان خود را از دست می داد، و تاریخ حیات او بر چنین وضعی گواهی می دهد.(1)

ج: «ضالّ» به معنی گمنام: این واژه در لغت عرب به معنی گمنام ومخفی وپنهان به کار می رود، در زبان عرب می گویند:«ضلّ الشیء، أی خفی وغاب» در قرآن از زبان مشرکان منکر معاد نقل می کند:(ءَ إِذا ضَلَلْنا فِی الأَرضِ ءَإِنّا لَفِی خَلْق جَدید) (سجده/10).

«آیا آن روز که در زمین مخفی وپنهان شدیم باز در آفرینش جدیدی خواهیم بود؟».

ابن منظور در «لسان العرب» بر وجود این معنی در لغت عرب شواهدی را نقل می کند. در این صورت احتمال دارد که مقصود از «ضالّ» گمنامی و ناشناختگی او باشد که به وسیله فیض نبوت ونزول وحی «بلند آوازه شده»، و آیه (وَرَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ) که در سوره بعد آمده است گواه بر این معنی می باشد و این دو سوره از نظر مضامین کاملاً به هم مربوط می باشند و سوره دوّم، به تعلیل مطالبی که در سوره نخست آمده است می پردازد.

هرگاه مقصود از لفظ«ضالّ» گمنامی و ناشناختگی باشد در این صورت مقصود از «فَهَدی» هدایت پیامبر نیست، بلکه هدایت مردم به سوی پیامبر است و در حقیقت ترکیب آیه چنین است: «فَهدی النّاس إلیک = مردم را به سوی تو هدایت

ص : 95

نمود» وتفسیر سوّم از برخی از پیشوایان معصوم نقل شده است.(1)

با توجه به هر سه تفسیر می توان گفت در آیه کوچکترین اشاره ای به نظریه پیشداوران در باره عصمت پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)نیست، و کسانی که از آن برداشت نادرست می کنند، جهتی جز شتابزدگی در تفسیر آیه ندارند و اگر با صبر وحوصله پیش روند، مشکلات آیات برطرف می گردد.

آیه دوّم: (فَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ) (مدثر/5).

قرآن به پیامبر در سوره «مدثر» دستور می دهد که از «رجز» اجتناب ورزد، اگر مقصود از آن «بت» باشد، خطاب دوری از آن، چه معنی می دهد؟ چنانکه می فرماید:

(یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ* قُمْ فَاَنْذِرْ* وَ رَبَّکَ فَکَبِّرَ* وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرِ* وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ* وَلا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرْ* وَ لِرَبِّکَ فَاصْبِرْ)(مدثر/7_1).

«ای جامه به خود پیچیده! برخیز، بیم ده، خدای خود را بزرگ شمار، و جامه خود را پاک کن، و از «رجز» دوری جوی، منّت مگذار تا فزونی جویی و برای خدا صبر وشکیبائی پیش گیر».

الف:«رجز» به معنی عذاب:توضیح اینکه «رجز» به کسر «راء» نُه بار در قرآن وارد شده و در مجموع، مقصود از آن «عذاب» است جز یک مورد، وموارد آنها را فهرست3وار یادآور می شویم:

بقره/59; اعراف/134، و 135 و162; انفال/11; سبأ/5; جاثیه/11; عنکبوت/29.

ولی همین لفظ به ضم «راء» فقط یک بار وارد شده است و آن همان آیه سوره «مدثر» است که هم اکنون به توضیح آن می پردازیم و هر سه احتمال را مطرح می نماییم:

الف: «رُجز» به معنی عذاب: اگر مقصود از آن «عذاب» باشد هدف دوری از اعمالی است که مایه عذاب می گردد و این نوع خطاب نشانه وجود زمینه های نزدیکی به وسایل عذاب در پیامبر نیست تا با عصمت او سازگار نباشد، زیرا خطابات قرآن جنبه عمومی دارد و آنجا که به شخص پیامبر خطاب می نماید، مقصود تعلیم دیگران و تفهیم عموم ملّت است مانند قول معروف«إیّاک أعنی واسمعی یا جارة »: به تو می گویم، بشنو ای «جاره»(نام زنی است).

این نوع سخن گفتن، از بلاغت خاصی برخوردار است و هر نوع تبعیض را از میان بر می دارد وهمه مردم می گویند جایی که عزیزترین انسان دارای چنین خطاب و تکلیف باشد، حساب ما پاک است.

شما از این طریق می توانید بر هدف بسیاری از خطابهای قرآن که در آغاز نظر، با عصمت او سازگار نیست، دست یابید از باب نمونه قرآن در باره «مضرات شرک» واینکه مایه تباهی کلیه اعمال نیک می گردد، پیامبر را مورد خطاب قرار می دهد تا تمام مشرکان جهان حساب خود را ببرند ; می فرماید:(لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ) (زمر/65).

«اگر شرک ورزی همه اعمال نیک تو تباه می گردد».

ص : 97

این خطاب به پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) است ولی مقصود، امت و هدف، تربیت کلیه انسانهاست.

ب: رجز به معنی آلودگی ظاهری: اگر مقصود از این واژه آلودگی ظاهری باشد، جز یک دستور العمل چیز دیگری نخواهد بود، _ مثل اینکه به پیامبر دستور دهد که نماز بگزار _ و برخی می گویند مقصود از آیه همین معنی است به گواه اینکه از ابن مسعود نقل شده که می گوید: ما با پیامبر در مسجدالحرام بودیم، ابوجهل وارد شد وگفت آیا در میان شما کسی هست که این چیز آلوده را بر محمّد پرتاب کند فوراً مردی برخاست و آن را گرفت وبه سوی پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) پرتاب کرد.[1]

و اگر مقصود آلودگی روحی واخلاقی باشد که از صفات زشت دوری جوید، مفاد آن همان است که در معنی نخست(عذاب)، یادآور شدیم و این خطابها جنبه تعلیمی دارد.

ج: رجز به معنی بت وصنم: فرض کنیم که مقصود از آن «بت» است هرچند ثابت نیست که یکی از معانی آن بت باشد، بلکه ظاهر این است که این لفظ معنی گسترده ای دارد به معنی «آلوده» که بت نیز یکی از جزئیات آن است مانند قمار و ادوات و آلات آن که قرآن از آنها وشراب به لفظ «رجس» تعبیر آورده است آنجا که می فرماید: (إِنَّمَاالْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الأَنْصابُ وَ الأَزْلامُ رِجسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ) (مائده/90).

«شراب وقمار وبت پرستی و «ازلام» (یک نوع بخت آزمایی) پلیدی است و از کارهای شیطان به شمار می رود».

همان طور که «رجس» با معنی وسیع خود بر همه موارد یاد شده اطلاق می گردد همین «رجز» نیز این حالت را دارد.

حالا ما فرض کنیم که«بت» از معانی مستقیم این لفظ است و مقصود از آن

[1] عیون الأثر، ج1، ص 103.

ص : 98

در آیه همین است ولی دستور به دوری از بت، شاهد بر وجود بت پرستی در مخاطب که خطاب به او جنبه کلی و قانونی و جهانی دارد، نیست زیرا همان طور که یاد آور شدیم خطابهای قرآن همگی از مقوله «إیّاک أعنی واسمعی یا جارة» است.

شاهد این گفتار این است که در ظرف نزول این آیه نه تنها پیامبر بت را نمی پرستید(و هیچ گاه به دور بت نگشته است) بلکه در آن زمان کمر همّت بر بت شکنی بسته و در اوج مبارزه با مشرکان وبت پرستان بوده است.

آیه سوّم:(وَکَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْری مَا الْکِتابُ وَ لاَ الإیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراط مُسْتَقیم)(شوری/52).

«بر تو نیز بسان گذشتگان از پیامبران، روحی را به فرمان خود وحی کردیم و تو پیش از آن نمی دانستی که کتاب وایمان چیست؟ ولی آن را نوری قرار دادیم که هر کس از بندگان خود را بخواهیم با آن هدایت می کنیم، تو نیز به راه راست هدایت می نمایی».

مخالفان عصمت جمله (ما کُنْتَ تَدْری مَا الْکِتابُ وَ لاَ الإیْمانُ) را شاهد بر آن گرفته اند که پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)پیش از وحی، فاقد ایمان بود، ودر سایه وحی ایمان آورد، وحالِ فاقد ایمان، از نظر عصمت، روشن است.

این گونه افراد، پیشداورانی هستند که قبلاً مدعا را می سازند سپس به دنبال دلیل آن می روند وگرنه با اندکی دقت در مفاد آیه با توجه به آیات مشابه، می توان به هدف آیه پی برد و از جدال و ستیز با رجال وحی و آموزگاران الهی یعنی زبده ترین انسانهای جهان، دست برداشت .قبل از ورود به بحث نکاتی را یاد آور می شویم:

نکته اوّل: مقصود از «روح» که به پیامبر وحی شده است همان قرآن است واگر خدا قرآن را روح می خواند برای این است که قرآن مایه حیات اُخروی انسان

ص : 99

است، همان طور که روح در این جهان مایه حیات دنیوی است وقرائن موجود در خود آیه وماقبل آن، این معنی را کاملاً تأیید می کنند.و دلیل بر این مطلب اینکه مهم ترین محور بحث در سوره شوری همان مسئله «وحی الهی» است که به صورت یک فیض معنوی از آغاز آفرینش انسان تا زمان پیامبر خاتم (صلی الله علیه وآله وسلم)، جریان داشته است.(1)

گذشته بر این، در آیه ماقبل، طرق سه گانه سخن گفتن خدا با پیامبران مطرح گردیده چنانکه می فرماید:

(وَما کانَ لِبَشَر أَنْ یُکَلِّمَهُ اللّهُ إِلاّ وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجاب أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً فَیوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ).(شوری/51).

«در شأن خدا نیست که با بشری سخن بگوید مگر از طریق وحی (القاء به قلب) یا از پشت حجاب(همان گونه که با موسی در طور سخن گفت)ویا رسولی (مانند جبرئیل) می فرستد که به اذن او(خدا) آنچه را بخواهد وحی می کند او بلند مقام وحکیم است».

علاوه بر این آیه«وحی کردن روح را» بر پیامبر، بر وحی روح بر سایر پیامبران عطف می کند و می فرماید:(وَکَذلِکَ أَوْحَیْنا إلَیکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا): یعنی همچنان که بر پیامبران پیشین وحی کردیم بر تو نیز به فرمان خود وحی نمودیم. از اینکه وضع پیامبر را بر وضع پیامبران پیشین عطف می کند ومی فرماید: بر تو نیز مانند گذشتگان «روحی» وحی کردیم، می توان به خوبی حدس زد که مقصود از «روح» سخن خدا وکلام او است; درباره پیامبر اسلام به صورت قرآن ودر باره پیامبران دیگر به صورت صحف وتورات وانجیل وزبور.

خلاصه با توجه به سه مطلب زیر می توان فهمید که مقصود از روح، وحی الهی است.

ص : 100

1_ محور اساسی بحث در سوره، مسئله وحی است.

2_ آیه ماقبل، طرق سخن گفتن خدا را با بشر، توضیح می دهد.

3_ آیه مورد بحث گفتار خود را با جمله (وَکَذلِکَ) آغاز می کند و وضع پیامبر را با وضع پیامبران پیشین یکسان معرفی می کند. در این صورت به طور اطمینان می توان گفت:«روحی» که به پیامبر وحی شده است همان قرآن و معجزه جاودان او است.

در برخی از روایات «روحاً» به «روح القدس» تفسیر شده است ولی این تفسیر با ظاهر آیه مطابق نیست زیرا آیه می گوید:«ما به تو روحی را وحی کردیم» و روح، در آیه به حکم اینکه مفعول (أَوْحَیْنا) است چیزی است که وحی شده است در حالی که روح القدس وحی کننده و پیام رسان است نه وحی شده.(1)

جمله «ما کنْتَ» ویا «ما کانَ» در زبان عرب غالباً در جایی به کار می روند که گوینده بخواهد امکان و توان، ویا شأن و شایستگی را از چیزی نفی کند و قرآن نیز این نوع جمله ها را در همین مقوله به کار برده است که نمونه هایی را یاد آور می شویم:

الف: (وَما کانَ لِنَفْس أَنْ تَمُوتَ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ) (آل عمران/145).

«ممکن نیست نفسی بمیرد مگر به اذن خدا».

ب: (ما کانَ لِنَبِیّ أَنْ یَغُلَّ) (آل عمران/161).

«در شأن پیامبر نیست که خیانت ورزد».

ج: (وَ ما کانَ لِلْمُشْرِکینَ أَنْ یَعْمُروا مَساجِدَ اللّهِ)(توبه/17).

ص : 101

«بر مشرکان نیست که مسجدهای خدا را تعمیر کنند».

د: (ما کُنْتُ قاطِعَةً أَمْراً حَتّی تَشْهَدُونَ) (النمل/32).

«بر من شایسته نیست که بدون حضور شما(در چنین امر خطیری) تصمیم بگیرم.

با توجه به این اصل، معنی جمله (ما کُنْتَ تَدْری مَا الْکِتابُ وَ لاَ الإیمانُ) این است که اگر ما به تو وحی نمی کردیم در تو ای پیامبر، امکان آگاهی از کتاب، ودست یابی بر ایمان نبود.

نکته سوّم: ظاهر آیه این است که پیامبر پیش از وحی قرآن، نسبت به کتاب و ایمان، فاقد درایت وآگاهی بود وپس از نزول آن، بر علم و آگاهی دست یافت اکنون باید دید آن کدام نوع آگاهی از کتاب و ایمان است که فقط در گرو نزول وحی است و شأن پیامبر و هیچ انسانی نیست که بدون کمک وحی بر آن دست یابد و آگاهی از آن فقط و فقط در گرو نزول وحی امکان پذیر می باشد. در این جا دو احتمال وجود دارد:

الف: آگاهی مربوط به اصل نزول کتاب و اصل ایمان به خدای یکتا.

ب: آگاهی مربوط به مضامین و محتویات قرآن اعم از عقاید، معارف، قصص و داستان، احکام و وظایف، و ایمان به مطالب گسترده آن.

احتمال نخست چیزی نیست که آگاهی از آن در گرو نزول وحی بر پیامبر باشد، زیرا اهل کتاب از نبوت و رسالت او آگاه بودند و شخص پیامبر نبوت و رسالت خود را از نیاکانش شنیده بود و خدا و یکتایی او چیزی نیست که عقل برآن حاکم نباشد وحنیفان زمان پیامبر بدون اینکه وحی بر آنها نازل شود، همگی موحد بودند، طبعاً مقصود همان قسم دوّم است که هیچ انسانی بدون اتّکاء به وحی نمی تواند از چنین اصول ومعارف احکام و وظایف حتی قصص وسرگذشت صحیح پیامبران مطلع گردد و آگاه باشد و بر آنها ایمان بیاورد.

ص : 102

شکی نیست که پیامبر گرامی پیش از نزول وحی از تفاصیل معارف الهی و سنن تشریعی آگاه نبود و او در سایه وحی الهی از آنها آگاه شد وبر آنها ایمان آورد و این غیر از این است که بگوییم که پیامبر از هیچ چیز حتی از ایمان به خدا و یکتایی او آگاه نبود.

شما می توانید مفاد آیه مورد بحث را هم در مورد (ما کُنْتَ تَدْری مَا الْکِتابُ) و هم در مورد (وَ لاَ الإیمانُ)

به کمک دو آیه دیگر به دست بیاورید.

الف: (تِلْکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحیها إِلَیْکَ ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَومُکَ مِنْ قَبْلِ هذا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقینَ)(هود/49).

«این (سرگذشت پیامبران) از خبرهای غیبی است که به تو وحی می کنیم تو و نه قوم تو قبلاً از آن آگاه نبودید، بردبار باش، سرانجام از آنِ پرهیزگاران است».

جمله (ما کُنْتَ تَعْلَمُها) در این آیه معادل جمله (ما کُنْتَ تَدْری مَا الْکِتابُ) در آیه مورد بحث است و مقصود از هر دو، آگاهی از تفاصیل مضامین کتاب الهی است.

ب:(آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَد مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیر)(بقره/285).

«پیامبر به آنچه که از پروردگار وی به او نازل شده، ایمان آورد، و همچنین افراد با ایمان همگی به خدا و فرشتگان و کتابها و پیامبران او ایمان آوردند، (می گویند) ما میان پیامبران او (از این نظر که همگی از جانب خدا آمده اند) فرق نمی گذاریم، می گویند شنیدیم و اطاعت نمودیم خدایا ما را ببخش وبازگشت به سوی تو است».

شکی نیست ایمانی که پیامبر با آن در جمله (آمَنَ الرَّسُولُ) توصیف شده

ص : 103

است، ایمان پس از نزول وحی است، ولی متعلّق آن، ایمان به اصل کتاب ویاایمان به وجود خدا نیست، بلکه متعلّق آن ایمان به چیزی است که بر او نازل شده است (بِما أُنْزِلَ)وآنچه بر او نازل شده همان اصول و معارف و قصص و سرگذشت و احکام و وظایف است، ویک چنین ایمان، پس از نزول وحی، به پیامبر دست داده است، زیرا ایمان متفرع به علم وآگاهی است، و چون چنین آگاهی بعد از نزول وحی بوده طبعاً ایمان هم پس از آن بوده است.

بنابراین متعلّق ایمان در جمله (وَ لاَ الإیمانُ) با متعلّق ایمان در آیه (آمَنَ الرَّسُولُ) یکی است وآن عبارت است از ایمان (بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ): «آنچه از خدا بر او نازل شده است»; ولی علّت اینکه در آیه مورد بحث ایمان نفی شده و در آیه دیگر اثبات شده است این است که در آیه مورد بحث موضوع سخن حال پیامبر پیش از بعثت است و در آیه دیگر موضوع بحث حال او پس از بعثت است.

با توجه به این قرائن وتوضیحات هر نوع اندیشه ناروا در باره پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) نسبت به قبل از بعثت کاملاً منفی است وبزرگان از مفسران اجمال گفتار ما را در کتابهای خود آورده اند شما می توانید به مدارک یاد شده در زیر مراجعه فرمایید:(1)

آیه چهارم:(قُلْ لَوْ شاءَ اللّهُ ما تَلَوتُهُ عَلَیْکُمْ وَ لا أَدْریکُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ) (یونس/16).

«بگو اگر خدا می خواست من قرآن را بر شما تلاوت نمی کردم و از آن آگاهتان نمی نمودم من مدّتها در میان شما پیش از آن زندگی کرده ام، چرا نمی اندیشید؟!».

هدف آیه با توجه به ماقبل آن کاملاً روشن می گردد، در آیه ماقبل دو پیشنهاد از جانب مشرکان مطرح شده واین آیه پاسخ از پیشنهاد نخست آنها است اینک آیه ما

ص : 104

قبل:

(وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّنات قالَ الَّذینَ لا یَرْجُونَ لِقائَنَا ائْتِ بِقُرآن غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما یَکُونُ لی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسی إِنْ أَتَّبِعُ إِلاّ ما یُوحی إِلَیَّ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْم عَظیم) (یونس/15).

«هر موقع آیات روشن پیامبر بر آنها تلاوت می شود، کسانی که به لقاء ما (روز رستاخیز) امید ندارند می گویند قرآنی غیر این بیاور، ویا آن را عوض کن; بگو من حق ندارم آن را از پیش خود تبدیل کنم، من از آنچه که بر من وحی می شود، پیروی می نمایم من اگر مخالفت پروردگارم را بکنم از عذاب روز بزرگ می ترسم».

در این آیه کافران که نبوت وآسمانی بودن کتاب او را منکر بودند دو پیشنهاد به پیامبر کردند:

1_ قرآنی جز این (با همان فصاحت وبلاغت) بیاور.

2_ برخی از آیات قرآن مربوط به نکوهش بتان را تغییر بده.

اتّفاقاً پاسخ هر دو پیشنهاد در ضمن هر دو آیه آمده است و ماهیت جوابها مختلف وگوناگون است. در انتقاد از پیشنهاد دوّم، سخن از امکان وعدم امکان آن به میان نیامده فقط یاد آور می شود که من تابع وپیرو وحی الهی هستم و حقّ دگرگون کردن آن را ندارم و از هر نوع مخالفت ومعصیت وسرپیچی از وحی، می ترسم زیرا مخالفت، در روز قیامت کیفر به دنبال دارد:(قُلْ ما یَکُونُ لی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسی...).

در حالی که در انتقاد از پیشنهاد نخست مسئله ممکن نبودن آن را یادآور می شود و می فرماید:(قُلْ لَوْ شاءَ اللّهُ ماتَلَوتُهُ عَلَیْکُمْ...).

یعنی قرآن ساخته وپرداخته من نیست و مرا یارای تنظیم وتدوین و انشاء آیات وسور آن نیست که تا یکی را ببرم ودیگری را بیاورم هرچه هست از آن خدا است و او همین را در اختیار من نهاده است وبه فرمان او آن را بر شما می خوانم و آموزش

ص : 105

می دهم و اگر او نمی خواست، نه، می خواندم ونه، می آموختم.

گواه این سخن که قرآن چکیده فکر و اندیشه من نیست این است که سالهای دراز در میان شما بودم وبا شما زندگی کرده ام و در این مدّت سخنی مشابه آیات و سور آن از من نشنیده اید واگر از من بود، لااقل در این مدّت، سخنی شبیه قرآن از من می شنیدید، چرا نمی فهمید؟!

در نتیجه، این آیه، مانند آیه قبلی فقط ناظر به این است که قرآن از جانب خدا است و او به من آموخته است و من تا قبل از نزول وحی از آن آگاه نبودم. و این حقیقتی است که همه مسلمانان بر آن اعتقاد دارند و این مطلب با ایمان و توحید رسول گرامی قبل از بعثت منافاتی ندارد و مسلّماً وضع پیامبر پس از نزول وحی با وضع او قبل از نزول آن فرق داشته است، و آن، اطلاع تفصیلی از اصول و احکام و معارف و سنن و قصص و سرگذشتها بوده است.

آیه پنجم: (وَما کُنْتَ تَرْجُوا أَنْ یُلْقی إِلَیْکَ الْکِتابُ إِلاّ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ ظَهیراً لِلْکافِرینَ) (قصص/86).

«تو هرگز امید آن نداشتی که کتاب بر تو نازل گردد مگر از طریق رحمت پروردگارت (به پاس این نعمت)پشتیبان کافران مباش».

در آغاز آیه، امیدواری پیامبر را بر نزول کتاب بر او نفی می کند، ولی در ذیل، استثنایی به صورت (إِلاّ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ) وارد شده که باید در باره آن دقّت کرد ومفهوم آن را به دست آورد وذیل آیه توان آن را دارد که ثابت کند که رسول گرامی قبل از بعثت به نوعی امید به القاء کتاب بر خود داشت; وبه عبارت دیگر، از یک نظر فاقد امید بود، ولی از طریق دیگر به نزول آن امید داشت. توضیح جمله:

در مورد این استثنا، سه احتمال وجود دارد که استوارترین آنها احتمال سوّم است.

1_ لفظ «إلاّ» در جمله (إِلاّ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ) به معنی استثنا نیست که از

ص : 106

جمله قبل، چیزی را «منها» کند، بلکه به معنی «لکن» است که در مقام استدراک از گفتار قبل به کار می رود، ومعنی جمله چنین است: تو امید نداشتی که کتاب بر تو القاء گردد لیکن با این نومیدی رحمت پروردگار ایجاب کرد که چنین نعمتی شامل تو شود. این نظر از «فراء» که از ادبای زبان عربی است نقل شده است.(1)

در این فرض چیزی از جمله پیشین استثنا وبه اصطلاح منها نشده است و جمله قبل به حالت نفی مطلق باقی مانده است و آن اینکه پیامبر هیچ نوع امیدی به نزول کتاب نداشت; در حقیقت مفاد آیه مثل این است که فردی به یک نفر کمک مادی کند در مقام توضیح کار خود بگوید من به فلانی بدهکار نبودم، لیکن به خاطر پیوند خویشاوندی به وی کمک کردم.

البته یک چنین تفسیر (با امکان حمل «إلاّ» بر «استثنا»، نه «استدراک)» بر خلاف ظاهر است ودر سخنان افراد بلیغ وجود آن کاملاً نادر می باشد.

2_ لفظ (إِلاّ رَحْمَةً) به معنی استثنا و خارج کردن چیزی از جمله پیشین است، نه به معنی استدراک، ولی جمله ای که (إِلاّ رَحْمَةً) متوجه آن می باشد و از آن استثنا می کند از مفاد آیه استفاده می شود ودر تقدیر است گویا خدا چنین می فرماید:«وما القی علیک الکتاب بسبب من الأسباب إلاّ رحمة» قرآن به هیچ جهتی بر تو فرود نیامد، مگر از جهت رحمت حق واین نظریه را زمخشری در کشّاف نقل کرده است.

ناگفته پیدا است که تقدیر جمله «وما ألقی...» بر خلاف قاعده است و تا ضرورتی ایجاب نکند، نباید سراغ آن رفت.

3_ لفظ (إِلاّ رحمةً) استثنا از جمله موجود در خود آیه است و معنی آیه این است: تو امیدی به نزول قرآن بر خودنداشتی، مگر از یک طریق و آن اینکه رحمت

ص : 107

وکرم حق شامل حال تو گردد وچنین افتخاری نصیب حال تو شود.

وبه دیگر سخن، امید به نزول قرآن به دو صورت متصوّر بود:

الف: پیامبر از طریق مجاری عادی به نزول آن بر خود امیدوار شود، که آیه وجود چنین امید را نفی می کند زیرا هیچ نوع جریان عادی بر نزول آن گواهی نمی داد.

ب: فضل و کرم خدا شامل حال پاکترین بنده او شود و او را با چنین نعمت بپوشاند، امید از این طریق منفی نبود وپیامبر مطمئن بود که روزی رحمت حق شامل او می گردد و کتاب هدایت را در اختیار او می گذارد.

تفسیر سوّم، کاملاً با ظاهر آیه تطبیق می کند وبا آنچه که از زندگانی پیامبر قبل از بعثت آگاهی داریم سازگار می باشد و در میان مفسران، فخر رازی به صورت روشن این نظر را بیان کرده و از سخنان مرحوم علاّمه طباطبائی _ ره _ (1) نیز به گونه ای استفاده می شود.

و گروه پیشداوران بدون دقت در مفاد این آیات، آنها را دستاویز خود قرار داده اند.

پایان بخش نخست، از ولادت تا بعثت

ص : 108

از بعثت تا هجرت

1

بِضَنینَ* وَما هُوَ بِقَولِ شَیْطان رَجیم*فَأَْیْنَ تَذْهَبُونَ* إِنْ هُوَ إِلاّ ذِکْرٌ لِلْعالَمینَ* لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقیمَ) (تکویر/ 28_19).

9_ (ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَای)(نجم/11).:

10_ (ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی).(نجم/17).

11_ (ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی) (الضحی/3).

12_ (قُرآناً فَرَقناهُ لِتَقْرأهُ عَلی النّاسِ علی مُکْث)(اسراء/106).

(فرشتگان) وفرد امینی است; صاحب شما دیوانه نیست، محقّقاً جبرئیل را در افق فراخ ونمایان دیده است; او برای رسانیدن وحی بخیل نیست. قرآن او، گفتار شیطان رانده شده نیست کجا می روید قرآن یادآوری بیش نیست».

9_ «هرگز دل دیده را تکذیب نکرد».

10_ «وچشم نیز از حق منحرف نگردید وراه خطا نرفت».

11_ «پروردگارت تو را ترک نکرده و بر تو خشم نگرفته است».

12_ « قرآن را به طور تدریج فرستادیم تا آن را آرام بر مردم بخوانی».

آن،غاری وجود دارد که به نام غار حرا معروف است; اطراف غار را تخته سنگهای سیاهی تشکیل داده که آثار حیات در آن وجود ندارد، ارتفاع غار به اندازه قامت یک انسان است که قسمتی از آن با نور خورشید روشن می شود و قسمت عقب آن تاریک است.

در آن روز در میان مردم مکه، احدی به آن توجه نداشت جز «عزیز قریش» که در ماه رجب هر سال در آن نقطه به عبادت می پرداخت ودر یکی از سالها که او مشغول عبادت پروردگار خویش بود، فرشته وحی فرود آمد، واو را با آیات پنجگانه یاد شده در زیر مورد خطاب قرار داد:

(إِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَقَ* خَلَقَ الإِنْسانَ مِنْ عَلَق* إِقْرَأْ وَ رَبُّکَ الأَکْرَمُ* الَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ* عَلَّمَ الإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَم)(علق/5_1).

«بخوان به نام پروردگارت که موجودات را آفرید، خدایی که انسان را از خون بسته آفرید، بخوان وپروردگار تو گرامی است، پروردگاری که به وسیله قلم تعلیم داد، آموخت به انسان آنچه را که نمی دانست».

این آیات(از نظر تشبیه کامل به ناقص) بسان نخستین نطق های رؤسای جمهوری است که برنامه کار خود را در مدّت تصدّی مقام ریاست جمهوری بیان می کنند، از جهت ناظران سیاسی یک چنین سخنرانی از ارزش خاصی برخوردار می باشد; تو گوئی پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)به الهام از وحی، رؤوس برنامه خود را در این آیات بیان می کند ویادآور می شود که اساس آیین او را خواندن ونوشتن تشکیل می دهد و او در گسترش علم و دانش و نوشتن وخواندن خواهد کوشید و انسان باید بداند که از خود چیزی ندارد وهرچه دارد در پرتو لطف الهی است که قلم را وکلیه مقدمات آموزش را در اختیار او نهاد.

انجام گرفته وتحقّق هر مرحله ای پایه تحقّق مرحله بعد بوده است.

خویشاوندی بتواند دژی محکم واستوار در برابر آسیب دشمنان باشند.

قرآن در باره امر به دعوت خویشاوندان می فرماید:(وَأَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الأَقْرَبینَ * وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ)(شعرا/214 و215).

درست است که در این دعوت که در خانه خود پیامبر انجام گرفت، جز علی کسی اظهار ایمان نکرد ولی همین دعوت مایه ایمان تدریجی نزدیکان گردید در نتیجه اکثریت بیت «هاشم» جز ابولهب وبرخی دیگر، به تدریج ایمان آورده وهمگی به آیین وی گرویدند و آشکارا مدافع آیین پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) گشتند.

وحی (قرآن) تفسیر نموده اند(1); ولی به هیچ وجه بعید نیست که مقصود معنای وسیعی باشد که مسئولیت بزرگ رهبری امّت را نیز دربرگیرد، به گواه این که در آیه دهم همین سوره می فرماید:

(وَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمیلاً): «بر آنچه که می گویند، صبر کن و از آنان دوری گزین!».

این مرحله از دعوت از اهمیّت خاصّی برخوردار بود; زیرا پیامبر باید یک تنه با پشتیبانی گروه اندکی از یاران خود که در دو مرحله نخست به مکتب او گرویده اند، جهان عرب را که در شرک ودوگانه پرستی فرو رفته بودند، نجات بخشد.

قرآن برای تقویت اراده او بار دیگر وی را مورد خطاب قرار می دهد ومی فرماید:(یا أَیُّهَا المُدَّثِّرُ* قُمْ فَأَنْذِر* وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ* وَثِیابَکَ فَطَهِّرْ*وَ الرُّجْزَ فَاهجُرْ)(مدثر/1_5): «ای جامه به خود پیچیده برخیز! مردم را بیم ده وخدای خود را تکبیر بگوی و لباس خود را پاکیزه گردان و از پلیدی ها دوری جو».

بسیاری از مفسّران، این آیات را مربوط به آغاز نزول وحی در حرا بر قلب مبارک پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)می دانند ودر این باره شأن نزولی را نقل می کنند وهمچنین در باره آغاز آیات سوره «مزمّل».

از اینکه در سوره مزمّل همان طور که یادآور شدیم، پیامبر را به صبر وبردباری در مقابل سخنان زشت کافران، وترک آنان، دعوت می کند وهمچنین در آیه هفتم همین سوره می فرماید:(وَلِرَبِّکَ فَاصْبِرْ): «برای پروردگارت صبر کن!»، می3 توان گفت آیات هر دو سوره مربوط به دوران آغاز دعوت عمومی است که با زشت گوئی کافران وآزار وآسیب رسانی آنها توأم بوده است وبسیار بعید است که این بخش از آیات مربوط به مرحله ای (آغاز نزول وحی) باشد که هرگز نه تبلیغی انجام گرفته، نه تکذیبی رخ داده ونه اعتراضی از کسی صورت گرفته است!

ص : 115

جلال الدّین، مضامین سوره را به نحوی در قالب شعر ریخته که می رساند که وی آیات سوره یاد شده را به دوره دعوت عمومی مربوط می داند آنجا که می گوید:

خواند «مزمل» نبی را زین سبب *** که برون آ از گلیم ای بوالحرب

سر مکش اندر گلیم و رو مپوش *** که جهان جسمی است سرگردان تو هوش

هین مشو پنهان ز ننگ مدّعی *** که تو داری نور وحی شعشعی

باش کشتیبان در این بحر صفا *** که تو نوح ثانئی ای مصطفی

خیز وبنگر کاروان ره زده *** غول کشتیبان این بحر آمده

وقت خلوت نیست اندر جمع آی *** ای هدی چون کوه قاف وتو هما

آیات قرآن به روشنی حاکی است که او با قاطعیت تمام، مردم را به مکتب خود دعوت می کرد آنجا که می فرماید:

(قُلْ هذِهِ سَبیلی أَدْعُو إِلَی اللّهِ عَلی بَصِیرَة أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنی وَ سُبْحانَ اللّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکینَ) (یوسف/108).

«بگو این راه من است، من وآن کسی که از من پیروی کند با بصیرت وبینایی به سوی خدا دعوت می کنم; پیراسته است خدا ومن از مشرکان نیستم».

چه جمله ای گویاتر از (أَدْعُوا إِلَی اللّهِ عَلی بَصیرَة)؟

او در طول دعوت خود از ناحیه خدا مأمور بود که خود را پیرو وحی الهی بداند ونمی تواند در آن ایجاد دگرگونی کند، چنانکه می فرماید:

(إِنْ أَتَّبِعُ إِلاّ ما یُوحی إِلَیَّ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الأَعْمی وَالْبَصِیرُ أَفَلا تَتَفَکَّرُونَ) (انعام/50).

«من جز از وحی الهی از چیزی پیروی نمی کنم آیا بینا ونابینا یکی است چرا نمی اندیشید؟».

اندیشه کهانت واین که پیامبر پس از نزول وحی می خواست خود را از بالای کوه پرت کند، صورت محترمانه نسبت «جنون» است که مخالفان پیامبر از روز نخست او را به آن متهم کرده اند واکنون آن را به صورت دیگر از زبان دوستان او می شنویم وعجیب این که قرآن مسئله تهمت جنون را همراه با تحقّق رؤیت فرشته وحی یادآور می شود ومی فرماید:

( إِنَّهُ لَقُولُ رَسُول کَرِیم* ذی قُوَّة عِنْدَ ذِی العَرْشِ مَکین* مُطاع ثَمَّ أَمین* وَ ما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُون* وَلَقَدْ رَآهُ بِالأُفُقِ الْمُبِینِ* وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنینَ* وَما هُوَ بِقَولِ شَیْطان رَجیم* فَأَْیْنَ تَذْهَبُونَ* إِنْ هُوَ إِلاّ ذِکْرٌ لِلْعالَمینَ* لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقیمَ ) (تکویر/19تا 28).

«محقّقاً قرآن گفتار فرستاده بزرگوار است(فرشته وحی) دارای نیروی بزرگ

ص : 117

وصاحب مقام نزد خداوند صاحب عرش است، او مطاع (فرشتگان) وفرد امینی است; صاحب شما دیوانه نیست، محقّقاً جبرئیل را در افق فراخ ونمایان دیده است; او برای رسانیدن وحی بخیل نیست. قرآن او گفتار شیطان رانده شده نیست کجا می روید قرآن یادآوری بیش نیست».

آیاتی که در آغاز سوره نجم وارد شده، بیانگر پایه قاطعیت در امر رسالت واخذ وحی ورؤیت فرشته وحی است.

وبه دیگر سخن، قرآن می گوید:(ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَای):«هرگز دل دیده را تکذیب نکرد» (ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی):«و چشم نیز از حق منحرف نگردید و راه خطا نرفت» (نجم/11 و17).

مذاکرات پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) با ولید بن مغیره وابوجهل وعتبه در صفحات تاریخ حیات او ضبط گردیده و نشانه قاطعیت او در امر رسالت، و تحمّل وحی الهی مسئولیّت خدایی است.

ناقلان این داستانها وافسانه ها نبوّت ورسالت را یک منصب عادی تلقّی می کنند که احیاناً به افراد عادی وفاقد صلاحیت اعطا می گردد، در حالی که ارتقا به مقام نبوّت در گرو تحصیل ویا افاضه یک رشته شایستگیها وکمالات نفسانی است که شخص را برای دریافت یک چنین مقام شامخ وبزرگ وتحمّل یک چنین شعور بیرون از عقل وحس(وحی) ورؤیّت حامل آن (فرشته وحی) آماده سازد.

در این صورت جهت ندارد که پس از طیّ این مراحل در نبوّت ورسالت خود شک وتردید کند وبه اعمال خارج از شأن یک فرد عاقل دست بزند.

طبری» است که در تفسیر خود چنین نقل می کند:

«پس از حادثه حرا ونزول آیه هایی از سوره علق، وحی آسمانی قطع گردید. خدیجه به پیامبر گفت: فکر می کنم که خدا بر تو خشم کرده ودشمنت داشته است; در این موقع وحی آسمانی فرود آمد، وگفت:(ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی).

در این بخش از نقل، پیامبر نیز به شک وتردید در صحّت رسالت خود، وهمسر گرامی او به توجیه ناروا، متهم شده اند وجاعلان هر دو بخش نه پیامبر شناس بودند، ونه آگاه از داوریهای قرآن در باره او.

این نقل تاریخی از بیخ وبن باطل است وما نااستواری آن را با دلائل یاد شده در زیر ثابت می کنیم:

1_ مشیّت حکیمانه خدا بر این تعلّق گرفته که وحی الهی به تدریج نازل گردد واین خود عللی دارد که د رمحلّ خود بیان شده است وقرآن نیز از این حقیقت گزارش می دهد چنانکه می فرماید:

(وَقُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَاَهُ عَلَی النّاسِ عَلی مُکْث)(اسراء/106): «قرآن را به طور تدریج فرو فرستادیم تا آن را آرام وبا تأنّی بر مردم بخوانی!» حتی در آیه دیگر به یکی از انگیزه های نزول تدریجی اشاره می کند ومی فرماید:

(وَقالَ الَّذینَ کَفَرُوا لَولا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرآنُ جُمْلَةً واحِدةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتیلاً) (فرقان/32).

«افراد کافر گفتند چرا قرآن یکجا نازل نمی گردد؟ ما چنین نازل کردیم تا قلب تو را استوار سازیم».

بنابراین آنچه واقعیت داشته، تدریجی بودن نزول وحی بوده است نه انقطاع آن، وراویِ خبر میان این دو فرق نگذاشته است.

این حقیقت در صورتی به خوبی تجلّی می کند که بدانیم که فاصله میان نزول دو وحی از چهار روز کمتر واز چهل روز بیشتر نبوده است ویک چنین فاصله ای در

ص : 119

آغاز کار که هنوز حادثه ای پیش نیامده است کاملاً یک امر طبیعی است ودر تفاسیر مدّت این انقطاع ویا به تعبیر صحیح فاصله میان این دو نزول، 4 روز، 12 روز، 15 روز، 19 روز، 25 روز وحداکثر چهل روز نوشته شده است آیا جا دارد که شکی بسان تیزاب روح و روان او را بخورد، و همسر گرامی وبا وفای او وی را به دشمنی خدا متهم سازد؟

2_ خدیجه از زنان بسیار با وفا بود که شخصیت وثروت وسلامت خود را وقف راه اسلام کرد و در این مورد از همه چیز گذشت ودر آغاز بعثت که به اصطلاح مسئله انقطاع وحی رخ داد، پانزده بهار از ازدواج وی با خدیجه گذشته ودر این مدّت جز پاکی از او ندیده بود; آیا صحیح است که بدون مدرک شوهر خود را متهم سازد وبگوید:«خدا تو را دشمن داشته است» وسپس وحی الهی در ردّ پندار او نازل گردد که: «نه چنین نیست! خدا تو را دشمن نداشته است:(ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی) ».

3_ معروف است که دروغگو حافظه ندارد، وبه حقّ، جاعل تاریخ در این بخش فاقد حافظه بوده است! به گواه این که دو مطلب کاملاً متضاد وغیر قابل جمع را از «خدیجه» نقل کرده است.

ناقل ویا ناقلان این روایات، روزی خدیجه را تسلی ده پیامبر معرفی می کنند ومی گویند: پس از نزول وحی در کوه حرا پیامبر از کوه پایین آمد و وارد خانه خدیجه شد وبا خود می اندیشید شاید آنچه را دیده خطا دیده ویا کاهن شده است، خدیجه فوراً تیزاب شک را از صفحه قلب او زدود وگفت:تو یتیم نوازی، به خویشان نیکی می کنی، و از این طریق او را از لهیب شک نجات داد، وپیامبر نیز دستور داد که او را با گلیمی بپوشاند.(1)

همین خدیجه به فاصله چند روز که کمترین آن چهار روز وبیشترین آن چهل روز است قیافه مدّعی به خود می گیرد وشوهر سراپا اخلاص و طهارت را به قطع

ص : 120

رابطه با خدا متّهم می سازد ودر حالی که خلق نیکو وکردارهای نیک پیامبر در نظر او مجسّم بود وخدای فرستنده وحی را دادگر و عادل می دانست، در این صورت چگونه به پیامبر سوء ظن پیدا می کند؟ وپیوند وحی را قطع شده می اندیشد و او را به دشمن خدا متهم می سازد؟

4_ آیه (ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی) بیش از این نمی رساند که فردی پیامبر را متهم به این کرده که خدای او، وی را ترک کرده ودشمن داشته است، و امّا گوینده این سخن چه کسی بود، و چرا گفته و در چه زمانی گفته است، هرگز معلوم نیست.

5_ در میان مفسّران در علل انقطاع وحی، آنچنان اختلاف شدید وجود دارد که هرگز نمی توان بر یکی از آنها اعتماد نمود مانند:

الف: یهود از پیامبر سه موضوع را پرسیدند: روح و اصحاب کهف و ذوالقرنین. پیامبر بدون اینکه «ان شاء اللّه» بگوید، گفت فردا پاسخ پرسش های شما را می گویم. در این موقع وحی قطع گردید. مشرکان از این تأخیر خوشحال شدند و گفتند:خدایش او را دشمن داشته است! در این موقع سوره والضحی نازل گردید و این اندیشه را باطل کرد.(1)

اگر این شأن نزول درست باشد اندیشه انقطاع وحی مربوط به سالهای هفتم «بعثت» خواهد بود نه آغاز آن ویا پس از دعوتهای خویشاوندان یا دعوت عمومی.

ب: زیر سریر پیامبر بچه سگی مرده بود وکسی متوجه آن نشده بود وقتی خانه را جارو کردند وآن را بیرون انداختند جبرئیل فرود آمد وپیامبر از تأخیر وحی پرسید، امین وحی گفت: ما به خانه ای که سگ در آنجا باشد وارد نمی شویم(تفسیر قرطبی، ج10، ص83).

متن داستان بر دروغ بودن آن گواهی می دهد; زیرا چگونه می توان باور کرد

ص : 121

بچه سگی بمیرد، ومدّتها بگذرد و متعفّن نشود، آنگاه به هنگام جارو کردن زیر سریر از آن آگاه گردند! گذشته از این هرگز لازم نیست که وحی در موضع خاصی بر پیامبر نازل گردد و پیامبر غیر از خانه در جای دیگری نیز رفت وآمد داشت.

ج:انگیزه توقّف وحی این بود که مسلمانان ناخن و شارب خود رانمی گرفتند(تفسیر قرطبی، ج10، ص83) در این صورت، تاریخ آن مربوط به پس از دعوت عمومی خواهد بود که پیامبر با مسلمانان نشست وبرخاستی داشت، گذشته از این، ناخن نگرفتن گروهی، چرا مانع از نزول وحی الهی بر امین قریش گردد؟

در این مورد علل دیگری بیان شده است که گذشته بر غرابت متن،حاکی از آن است که وقت انقطاع مربوط به آغاز نزول وحی نبوده است.(1)

در این مورد نویسنده مزدوری که در نظام گذشته در تحکیم پایه های حکومت طاغوت زمان، بیش از حد کوشا بود به خیالبافی پرداخته است وانقطاع وحی را گواه بر وحی نفسی می گیرد، واینکه نزول آیات علق ارتباطی با مقام ربوبی نداشته، بلکه تجلی این مفاهیم ومعانی، نتیجه تفکرات ممتد در غار حرا بوده است وپس از نزول این آیات مخزن تفکر خالی شد وبرای حرکت مجدد و شنیدن صدا، گذشتِ زمان لازم است و در این مورد می گوید:

«پس از آن رؤیا واشراق(رؤیای آغاز بعثت) تشنگی روح کم شد، حالت التهاب وهیجان فروکش کرد وتحقّق آرزوی چندین ساله، نوعی سردی بر شعله روحی ریخته شد، می باید دوباره تأمّلات وتفکرات مخزن خالی شده برق را پر کند وبه حرکت در آید وبار دیگر آن صدا را بشنود».

ما اکنون در نقد نظریه «وحی نفسی» نیستیم در جاهای مناسب(2) به نقد آن

ص : 122

پرداخته ایم. فقط در این جا به دو مطلب که پایه این افسانه بی پایه را کاملاً سست کند اشاره می کنیم:

الف: اگر نزول چند آیه از سوره علق سبب کاهش التهاب وهیجان می گردد وپرکردن مخزن تفکرات، به مرور زمان نیازمند است، باید قرآن در مدّت چندین قرن بر پیامبر نازل گردد; زیرا اگر با نزول 5 آیه مخزن ذهن خلاّق خالی شود وآفرینش آیات دیگر نیاز به تفکّرات جدید دارد تا پیامبر در خود فرو رود وبر چنین تفکراتی دست یابد باید پیامبر در نزول متجاوز از شش هزار آیه قرنها در انتظار بنشیند تا به تدریج این مخزن مادی، بتواند چنین برق روشنی را تولید کند وهرگز مدّت بیست و سه سال پیامبری آن حضرت بر یک صدم ظهور این تفکّرات کافی نمی باشد.

ب: این پندار در صورتی رنگ تحقیق به خود می گیرد که سوره والضحی از نظر نزول دوّمین سوره ای باشد که بر پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) نازل گردیده; در صورتی که از نظر تاریخ نزول، یازدهمین سوره است; نزول سوره های پیشین به قرار زیر بوده است:(1)

1_ علق 2_ قلم 3 _ مزمّل 4_ مدثر 5_ تبّت 6_ تکویر 7_ انشراح 8_ والعصر 9_ والفجر 10_ والضحی. در این جا فقط یعقوبی سوره والضحی را از نظر نزول سوّمین سوره می داند که بر پیامبر نازل شده است.(2)

این اشکالات روشن گواه بر آن است که نظر این نویسنده مزدور، یک پیشداوری بیش نیست وبدون مراجعه به کتابهای تفسیر و تاریخ و سیره برای احیای یک اندیشه مادی وانکار وحی دست به چنین خیالبافی ای زده است.

نتیجه اینکه:رویدادی به نام «انقطاع وحی» به آن صورت که در کتاب های تفسیر وارد شده است وجود ندارد ومسئله ای جز نزول تدریجی وحی در کار نبوده است.

***

ص : 123

از بعثت تا هجرت

2

وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبینٌ) (نحل/103).

11_ (وَ عَجبُوا أن جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْکافِرونَ هذا ساحِرٌ کَذّاب) (ص/4).

12_ (قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَر بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ)(نحل/101).

13_ (أَمْ یَقُولُونَ افْتَریهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَر مِثْلِهِ مُفْتَرَیات)(هود/13).

14_ (وَقالَ الَّذینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلاّ إِفْکٌ افْتَریهُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرونَ فَقَدْ جاؤُا ظُلْماً وَ زُوراً * وَقالُوا أَساطِیرُ الأَوَّلینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَأَصِیلاً) (فرقان/5_4).

15_ (أَفْتَری عَلَی اللّهِ کَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ) (سباء/8).

16_ (أَمْ یَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ)(طور/30).

17_ (وَما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغی لَهُ إِنْ هُوَ إِلاّ ذِکْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِینٌ) (یس/69).

18_ (بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلام بَلِ افْتَریهُ بَلْ هُوَ شاعِرٌ)(انبیا/5).

19_ (أَکانَ لِلنّاسِ عََجباً أنْ أوحَیْنا إِلی رَجُل مِنْهُمْ)(یونس/2).

5_ «گفتند تو از جادو شده ها هستی!».

6_ «گفتندای کسی که (مدّعی است) ذکر (وحی) بر او فرود آمده است، تو دیوانه ای!».

7_«صاحب شما دیوانه نیست».

8_ «نعمت خدای خود را یاد کن! تو هرگز نه کاهنی ونه دیوانه».

9_ «پیام آور آشکاری به سوی آنان آمده است، سپس از او روی برگردانیدند وگفتند:تعلیم دیده ودیوانه است».

10_ «می دانیم که آنان می گویند: بشری او را تعلیم داده است زبان کسی که تصوّر می کنند که او تعلیم می دهد، غیر عربی است واین لسان عربی آشکار است».

11_ « از اینکه بیم دهی از خودشان آمده در شگفت مانده اند و کافران گفته اند این شخص جادوگری بسیار دروغگو است».

12_ «می گویند تو فقط افتراگر هستی، بلکه بیشتر آنان نادانند».

13_ «اگر می گویند که پیامبر افترا به خدا بسته است، بگو ده سوره مانند سوره های قرآن را بیاورید».

14_ «کافران گفتند قرآن جز دروغی بسته شده به خدا چیزی نیست وگروهی او را در تدوین آن کمک کرده اند; به حق گفتار ظالمانه و ناحقّی زده اند.وگفتند اسطوره های گذشتگان است که آنها را نوشته وبر او صبح وعصر املا می شود».

15_ «آیا بر خدا از روی عمد افترا بسته، یا او جنون دارد!؟».

16_ «بلکه می گویند او شاعری که در انتظار حوادث مرگزایی برای او هستیم».

17_ «ما به او شعر نیاموخته ایم وشایسته او نیست، تعالیم او جز یاد

ص : 126

آوری وقرآن کاشف، چیزی نیست».

18_ «بلکه گفتند که افکار آشفته است، بلکه به دروغ به خدا نسبت داده بلکه او شاعر است».

19_ «آیا مردم در شگفتند از اینکه به مردی از خودشان وحی کردیم».

دست یاران ودوستان خود ترور شد، وخون او آنچنان لوث شد که تاریخ نظیر آن را کمتر به خاطر دارد.

تنها منافع مادی زراندوزان نیست که طرح مصلحان بشر دوست را تهدید می کند و سدّ راه می گردد، بلکه عوامل روحی دیگری مانند علاقه به قدرت وشیفتگی به مقام، طرح مصلحان را به مخاطره می اندازد و بزرگترین مانع را در مقابل افکار منادیان اصلاح پدید می آورد.

بالاتر از همه، تعصب به راه وروش نیاکان و دیرینگان است که تمام قدرت های پراکنده را زیر دفاع از ملّیت و قومیت گرد می آورد و توده های ناآگاه را بر برنامه اصلاح طلب می شوراند.

دعوت پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) در میان گروهی آغاز شد که از نظر فرهنگی وآگاهی از مصالح ومفاسد در پست ترین وضع قرار داشتند.

از طرف دیگر فراعنه مکّه مانند بوجهلها وبوسفیانها وبولهبها به مقام و منصب، دل بسته وسیادت خود را در تز مصلح نوخواسته در حال تزلزل و نابودی می دیدند.

ضمناً تعصب به روش نیاکان به حدّ اعلی رسیده بود وعرب جاهلی حاضر نبود که گامی از آن عقب تر نهد.

طبیعی است دعوت در چنین محیطی بدون واکنش منفی شدید نخواهد بود وهر سه عامل (انحطاط فرهنگی و فزونی ناآگاهی از مصالح و مفاسد، علاقه به مقام ومنصب وتعصّب در روش نیاکان) حرکت چرخ اصلاح را کند واحیاناً متوقّف می سازد.

دعوت آسمانی پیامبر گرامیصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم در چنین شرایط سخت وحساسی آغاز گردید ولذا جز یک اقلیت ناچیزی، اکثریت قریش وقبائل وابسته به آن، به مخالفت برخاسته ودر هر زمان مطابق شرایط ویژه آن، برنامه ای پیاده کرده ومخالفت ورزیدند.

ص : 128

اینک ما در این بخش به گوشه ای از این واکنشها، از نظر قرآن اشاره می کنیم:

است».

این آیه حاکی از یک سنّت پیوسته در میان اقوامی است که رودر روی پیامبران خود می ایستادند و از این طریق به تکذیب آنهامی پرداختند.

تهمت هایی که قرآن از زبان مشرکان در مورد پیامبر نقل می کند به شرح زیر است:

1_ کاهن: کسی که با جنّ وپری در تماس باشد واخبار گذشتگان وآیندگان را از آنان می گیرد ودر اختیار جامعه می گذارد چنانکه می فرماید:

(وَلا بِقَولِ کاهِن قَلیلاً ما تَذَکَّرُونَ) (حاقه/42):«هرگز گفتار کاهن نیست، کمتر یادآور می شوند».

2_ ساحر(جادوگر): کسی که کارش حلّ وعقد امور است وچه بسا کارهای شگفت انگیزی انجام می دهد که عاری از حقیقت می باشد وبه دیگر سخن:خلاف واقع را واقع نشان می دهد چنانکه می فرماید:(وَعَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْکافِرونَ هذا ساحِرٌ کَذّابٌ)(ص/4):«از اینکه بیم دهنده ای از خودشان آمده است در شگفت فرو رفته اند کافران گفتند او جادوگری دروغگو است».

3_ مسحور: کسی است که جادوگری، او را سحر کرده است و عقل وخرد او دستخوش سحر شده است واین تهمت صورت محترمانه «مجنون» ودیوانه است که بعداً بیان می گردد چنانکه می فرماید:

(وَقالَ الظّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاّ رَجُلاً مَسْحُوراً) (فرقان/8): «ستمگران گفتند: شما از یک فرد سحر شده پیروی می کنید» عین همین تهمت در گفتار پیشینیان نسبت به پیامبر خدا حضرت صالح (علیه السلام) نیز وارد شده است چنانکه می فرماید:

(قالُوا إِنَّما أَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّرینَ) (شعرا/153): «گفتند تو از جادو شده ها هستی!» ودر همین سوره در آیه 185 همین تهمت در باره شعیب (علیه السلام) وارد شده

ص : 130

است.

4_ مجنون(دیوانه): این تهمت از اتهامهای رایج در میان ملل گذشته نسبت به پیامبران بود وبرخی نیز از صمیم دل آن را نثار پیامبران می کردند _ چنانکه قبلاً بیان گردید _ وقرآن این اتهام را از زبان مشرکان در مواردی نقل می کند چنانکه می فرماید:

(وَقالُوا یا أَیُّهَا الَّذی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنَّکَ لَمَجْنُونٌ)(حجر/6):«گفتند ای کسی که (مدّعی است) ذکر (وحی) بر او فرود آمده است، تو دیوانه ای!» وچون جامعه عرب روی این اتهام بیش از تهمت های دیگر تکیه می کردند، قرآن نیز در ردّ آن پافشاری می کند ومی فرماید:

(وَما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُون) (تکویر/22):«صاحب شما(رسول عصر شما) دیوانه نیست» وباز می فرماید:

(فَذَکِّرْ فَما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِکاهِن وَلا مَجْنُون)(طور/29):«نعمت خدای خود را یاد کن! تو هرگز نه کاهنی ونه دیوانه».

اصولاً اگر یک نفر یک تنه با دست خالی، بر خلاف افکار عمومی قیام کند در نظر کوتاه فکران یک فرد غیر عادی بوده ودر نظر آنان خرد او دستخوش حادثه شده است ولی عاشقان حقیقت وانسانهای دلسوز جامعه، این منطق پنداری را به هیچ گرفته ویک تنه به تنویر افکار واصلاح جامعه برمی خیزند وسرانجام بسان شمع می سوزند واطراف خود را روشن می سازند واحیاناً در این موضع پیروزیهای چشمگیری به دست می آورند.

5_ «مُعَلَّم» _ به فتح وتشدید لام _، یعنی تعلیم داده شده.گروه عرب عظمت تعالیم واستواری منطق او را درک می کردند، واز طرفی به عللی باور نمی کردند ویا نمی خواستند باور کنند که از جانب خدا به وی وحی شده است زیرا اعتراف به یک چنین امری، مستلزم آن بود که فوراً به وی ایمان بیاورند، و رسالت او را پذیرا گردند از این جهت می گفتند وی فرد آموزش دیده ای است واین تعالیم را به وی تعلیم

ص : 131

داده اند چنانکه می فرماید:

(وَقَدْ جآءَهُمْ رَسُولٌ مُبینٌ* ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ) (دخان/13و14) «پیام آور آشکاری به سوی آنان آمده است، سپس از او روی برگردانیدند وگفتند:تعلیم دیده ودیوانه است». حالا تعلیم دهنده او کیست واین تعالیم را از چه کسی آموخته است، چندان روشن نیست. ممکن است مقصود این باشد که کسی از جهان غیب _ مانند جن _ او را تعلیم داده است ولفظ «مجنون» در کنار آن می تواند گواه آن باشد، همچنانکه احتمال دارد که مقصود این باشد که بشری او را تعلیم داده است. گواه احتمال دوّم آیه زیر است:

(وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبینٌ)(نحل/103).

«می دانیم که آنان می گویند: بشری او را تعلیم داده زبان کسی که تصوّر می کنند که او تعلیم می دهد، غیر عربی است واین لسان عربی آشکار است».

مفسّران می نویسند:مشرکان مکّه پیامبر را متهم کردند که او این تعالیم را از یک آهنگر رومی می آموزد.

6_ کذّاب (دروغگو):(وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْکافِرونَ هذا ساحِرٌ کَذّابٌ) (ص/4).

«از این که از خودشان بیم دهی آمده است در شگفتند وکافران گفتند: این جادوگری بسیار دروغگو است».

شگفت این جا است که آنان سرچشمه چنین نسبتی را این می دانند که به جای دعوت به خدایان متعدد، به خدای واحد دعوت می کند چنانکه در ذیل آیه می گوید:

(أَجَعَلَ الالِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْءٌ عُجابٌ) (ص/5): «آیا خدایان متعدد را یک خدا قرار داده است این چیز بسیار عجیب است!».

ص : 132

7_ مفتری(افتراگر): مقصود این است که این کتاب از آن خود اوست ولی به دروغ آن را به خدا نسبت داده است:

(قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَر بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ) (نحل/101): «می گویند تو فقط افتراگر هستی، بلکه بیشتر آنان نادانند».

قرآن در مواردی به ردّ این تهمت می پردازد ویادآور می شود که اگر چنین می اندیشید که وی مفتری است، برخیزید وده سوره از این سوره هایی که به عقیده شما به دروغ به خدا نسبت داده است، بیاورید، چنانکه می فرماید:

(أَمْ یَقُولُونَ افْتَریهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَر مِثْلِهِ مُفْتَرَیات)(هود/13):«اگر می گویند که پیامبر افترا به خدا بسته است، بگو ده سوره مانند سوره های قرآن را بیاورید».

آنان در نثار کردن این تهمت ها موضع واحدی نداشتند وهر گروهی به شکلی آن را توجیه می کرد.

گاهی می گفتند:کتاب از آن خود اوست فقط گروهی او را یاری کرده اند; چنانکه می فرماید:

(وَقالَ الَّذینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلاّ إِفْکٌ افْتَریهُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرونَ فَقَدْ جاءُوا ظُلْماً وَ زُوراً) (فرقان/4).

«کافران گفتند قرآن جز دروغی بسته شده به خدا چیزی نیست وگروهی او را در تدوین آن کمک کرده اند; به حق گفتار ظالمانه و ناحقّی زده اند».

گاهی دیگر می گفتند که این آیات همان افسانه های پیشینیان است که وی آنها را نوشته وبر او صبح وعصر املا می شود چنانکه می فرماید:

(وَقالُوا أَساطِیرُ الأَوَّلینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَأَصِیلاً) (فرقان/5):«وگفتند اسطوره های گذشتگان است که آنها را نوشته وبر او صبح وعصر املا می شود».

ص : 133

در هر حال این دو نسبت (کذّاب ومفتری) کاملاً به هم نزدیک است هرچند تفاوت مختصری می توانند داشته باشند.

8_ یا مفتری یا مجنون است; گاهی در نثار تهمت راه احتیاط را پیش می گرفتند وبا ریاکاری می گفتند او یا از روی عمد یک چنین نسبتی را به خدا می دهد ویا او در این نسبت عمدی ندارد از روی جنون این مطالب را می گوید، آنجا که می فرماید:

(أَفْتَری عَلَی اللّهِ کَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ) (سباء/8):«آیا بر خدا از روی عمد افترا بسته، یا او جنون دارد!؟».

9_ شاعر: (أَمْ یَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ)(طور/30): «بلکه می گویند او شاعری است که در انتظار حوادث مرگزایی برای او هستیم».قرآن در نقد این تهمت می فرماید:

(وَما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغی لَهُ إِنْ هُوَ إِلاّ ذِکْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِینٌ) (یس/69):«ما به او شعر نیاموخته ایم وشایسته او نیست، تعالیم او جز یاد آوری وقرآن کاشف، چیزی نیست».

10_ اضغاث واحلام: افکار آشفته، که نمی تواند آن را بفهمد چنانکه می فرماید:

(بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلام بَلِ افْتَریهُ بَلْ هُوَ شاعِرٌ)(انبیا/5):«بلکه گفتند که افکار آشفته است، بلکه به دروغ به خدا نسبت داده بلکه او شاعر است».

«اضغاث» جمع «ضغث» به معنی یک دسته چوب ویا یک بسته سبزی است که روی هم چیده می شود و«احلام» جمع «حُلْم» به معنی خوابها است; در این صورت مقصود خوابهای مختلط وروی هم چیده شده است که در فارسی از آن به خوابهای پراکنده وآشفته تعبیر می کنیم ودر حقیقت، این جمله کنایه از مفاهیم پیچیده ومشکل وسخت است که از آن سر در نمی آورند.

ص : 134

اصولاً بین «تکبر» و«بینش صحیح» تضادّ کاملی وجود دارد که هرگز قابل جمع نمی باشند، قریش وقبائل اطراف، مردم متأنف ومتکبری بودند وپیوسته از نبوّت انسانی بر آنها، احساس رنج نموده وباور نمی کردند که بشری از جانب خدا بر آنان مبعوث گردد وبا چنین وضع روحی _ که جمله (أَکانَ لِلنّاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَیْنا إِلی رَجُل مِنْهُمْ)(یونس/2) حاکی از آن است _ ناچار بودند که تعالیم نورانی پیامبر را به گونه ای توجیه کنند که با سوابق زندگی او و شهرتی که در میان مردم داشت تطبیق نماید واین راه منحصر به یک چنین اتهاماتی بود که در باره پیامبران پیشین نیز رواج داشت و این گونه اتهامات به خاطر بیرون بودن از افق حس و لمس اگر به زودی قابل اثبات نبود، به آسانی هم قابل نفی نبود ولی برای ایجاد شک وتردید و دو دلی وسیله خوبی به شمار می رفت.

در این جا از تذکر نکته ای ناگزیریم وآن اینکه فرد تحلیلگر ازخلال این اتهامها، می تواند موقعیت پیامبر را نسبت به دیگر مسائل کاملاً ارزیابی کند وآن این که شرایط زندگی پیامبر در میان آن قوم به گونه ای بود که هرگز اجازه نمی داد که دشمنان وی پا از این حد فراتر نهند و او را به امور دیگری از قبیل خیانت به امور ناموسی و مالی و جانی متهم سازند وگرنه از پای ننشسته و دست به چنین اتهاماتی نیز می زدند.

این بحث را با نقل یک قطعه تاریخی به پایان می رسانیم:

سران قریش در «دارالندوه» گرد آمدند تا دعوت پیامبر ومعجزه بزرگ او (قرآن) را که به تدریج در قلوب مردم اثر می گذاشت مورد بررسی قرار دهند تا در ایام حج که سیل جمعیت از اطراف شبه جزیره مکّه سرازیر می شود موضع واحدی اتخاذ کنند و از پراکنده گویی بپرهیزند حکیم عرب «ولید بن مغیره» پدر «خالد بن ولید» نیز در آن جمع حاضر بود در آن انجمن نظریه های گوناگون مطرح گردید برخی گفتند او را کاهن معرفی کنیم وی آن را نپسندید وگفت آیات قرآن شبیه سخنان کاهنان نیست(سخنان کاهنان از جمله های بس کوتاه ومسجع تشکیل می گردد) دوّمی گفت

ص : 135

او را مجنون بخوانیم، وی آن را رد کرد وگفت آثار جنون در او مشاهده نمی گردد; سرانجام تصویب کردند که او را «ساحر» بنامند زیرا او با کلام خود میان مردم تفرقه افکنده ومیان مکیّان که وحدت آنان ضرب المثل بود نفاق و دودستگی ایجاد کرده است.(1)

گاهی نقل می کنند که وی از پیامبر گرامیصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم درخواست کرد که آیاتی از قرآن را برای او بخواند، و او نیز آیاتی را از آغاز سوره فصّلت تا آیه(فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُل أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عاد وَ ثَمُودَ) (2) (فصلت/13) برای او تلاوت کرد; وی با شنیدن این آیات، سخت به خود لرزید ومو بر بدن او راست شد ورفت در درون خانه نشست، سران قریش به دیدن او رفتند و از حقیقت قرآن پیامبر پرسیدند او سرانجام نظر داد که کلام او سحر بیان وجادو است که همگان را تحت تأثیر قرار می دهد ودر این مورد آیات زیر نازل گردید:

(ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً* وَ جَعَلْتُ لَهُ مالاً مَمْدُوداً* وَ بَنینَ شُهُوداً* وَ مَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِیداً* ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزیدَ* کَلاّ إِنَّهُ کانَ لآیاتِنا عَنِیداً* سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً* إِنَّهُ فَکَّر وَ قَدَّرَ* فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ*ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ* ثُمَّ نَظَرَ* ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ*ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ* فَقالَ إِنْ هذا إِلاّ سِحْرٌ یُؤْثَرُ* إِنْ هذا إِلاّ قَوْلُ الْبَشَرِ) (سوره مدثر/11_ 25).

«مرا با آن کسی که تنها آفریده ام وفرزندان ومالی دامنه دار به او داده ام وابگذار تا در باره قرآن بیندیشد وحساب کند; مرده باد چگونه محاسبه کرد، باز مرده باد چگونه اندازه گیری کرد! او نگریست، آنگاه عبوس شد و چهره درهم کشید وگفت: این جادوئی است که نقل می گردد، این گفتار بشر است».(3)

ص : 136

از بعثت تا هجرت

3

9_(وَقالُوا لَولا أُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ وَلَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِیَ الأَمْرُ ثُمَّ لا یُنْظَرُون) (انعام/8).

دست هم داده اند، ما به هر دو کافریم(ونبوت آنان را پذیرا نیستیم)».

9_ «گفتند: چرا (همراه او) فرشته ای فرو نیامده است؟ اگر فرشته فرو فرستیم (وایمان نیاورند) کار انجام می گیرد، آنگاه مهلت داده نمی شود».

دارد;شخصیتی لازم دارد که چهل سال تمام خود را در کوه «حرا» بر اثر عبادت ونیایش ساخته وروح وروان خود را آن چنان صقالت بخشیده که آیینه تمام نمای معارف نورانی حق شده است هرگز لب به چنین اعتراض نمی گشودند وبه تصدیق وگرایش او برمی خاستند.

اوّلاً: سنخیّت امکان می بخشد که رهبر، نیازها وخواسته های پیروان خود را به خوبی درک کند و از درد دل آنها آگاه گردد وبرای آنها چاره اندیشی کند ودر غیر این صورت، مسئله بسان طبابت پزشکان غربی در می آید که می خواهند در کویرزارها بدون اطلاع از بیماریهای بومی وفصلی، بیماران بومی را معالجه کنند که کمترین نتیجه ای ندارد.

ثانیاً: رهبر جامعه از هر نظر اسوه والگو بوده ورفتار وگفتار او مقیاس سعادت وسنجش خوشبختی است وتأثیر رفتار او در قلوب و اذهان به مراتب بالاتر از تأثیر گفتار اوست ولی رفتار رهبر در صورتی می تواند الگو گردد که از نظر غرایز واحساسات وعواطف وخواسته ها با پیروان خود یکسان باشد تا تقوی وخویشتن داری وی، مایه عبرت آنان شود، واگر رهبر بسان فرشته فاقد احساسات وعواطف طوفان زا وشهوات بنیان کن شد، در چنین صورت نه تبلیغ عملی او صورت می پذیرد و نه تبلیغ گفتاری او می تواند اثر بگذارد زیرا در این موقع داد وفغان پیروان بلند می شود ومی گویند، تو از درون ما وطوفانهایی که در روح وروان ما جریان دارد، آگاه نیستی، چگونه در مقابل خواسته های درونی، فرمان صبر وخویشتن داری می دهی، تو خود اگر جای ما بودی، مثل ما کار می کردی؟

رهبری از آن انسانی است که از نظر غرایز مانند دیگر انسانها باشد،و نفس امّاره خود را با تقوی مهار می کند، تا از عذاب روز بزرگ، ایمن گردد چنانکه امام می فرماید:

«إِنَّما هِیَ نَفْسی اَرُوضُها بِالتَّقْوی لِتأْتِی آمِنَةً یَوْمَ الْخَوْفِ الأَکْبَرِ».(1)

این اعتراض در آیات دیگر به صورت مشروحتر مطرح شده، چنانکه می فرماید:

ص : 141

(وَقالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعامَ وَ یَمْشی فِی الأَسْواقِ)(فرقان/7):«گفتند چه شده است که این پیام آور غذا می خورد ودر بازارها راه می رود؟!».

این نوع اعتراضها سرچشمه ای جز ناآگاهی از اصول تربیت ومنشأی جز عذرتراشی وعناد ولجاجت، ندارد.

بود، وعلّت پیچیدگی این بود که تصوّر می کردند خدا، بخشی از کارهای خود را مانند مغفرت وشفاعت به آنها واگذار کرده است، در این صورت پرستش خدای یگانه بدون پرستش وسائط سودی نمی بخشید.

گاهی به خاطر دور بودن خدای یگانه از قلمرو حس، به دنبال معبودی بودند که در قلمرو حس قرار گیرد، واگر خود او را مشاهده نکنند لااقل صورت محسوسی برای او از چوب وفلز وسنگ بیندیشند و آن را در قالب مجسمه بریزند.

شکی نیست که مجسمه های «لات» و «عزّی» و «هُبَل» وکلّیه بتهای چوبی وسنگی وفلزی، رمز وصورت خیالی اله هایی بودند که در ورای این جهان قرار داشتند وچون خود آنها را نمی دیدند، از قدرت خیال خلاّق خود کمک می گرفتند وصورتهای پنداری برای آنها می اندیشیدند وبه تناسب آن، مجسمه هایی برای آنها می ساختند.

ولذا آنگاه که پیامبر رو به قریش کرد وچنین گفت:«یا مَعْشَرَ قُرَیْش یا مَعْشَرَ الْعَرَبِ أَدْعُوکُمْ إِلی عِبادَةِ اللّهِ وَ خَلْعِ الأَنْدادِ وَ الأَصْنامِ وَأَدْعُوکُمْ إِلی شَهادَةِ أَنْ لاإلهَ إلاّ اللّهَ».

«ای قرشیان،ای جامعه عرب! من شما را به پرستش خدا وترک پرستش بتان دعوت می کنم».

در این موقع گفتند:«نَدْعُ ثَلاثَ مِائةِ و سِتّینَ إِلهاً وَنَعْبُدُ إِلهاً واحِداً»: «سیصد وشصت بت را رها کنیم ویک خدا را بپرستیم!؟».(1)

قرآن این حادثه را که سیره نویسان به صورت گسترده نوشته اند، چنین بیان می کند:

(وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْکافِروُنَ هذا ساحِرٌ کَذّابٌ* أَجَعَلَ الآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْءٌ عُجابٌ)(ص/4و5).

«در شگفت فرو رفتند که بیم دهنده ای از خود آنان آمده است، کافران گفتند

ص : 143

این (شخص)جادوگر ودروغگو است، آیا خدایان متعدد را یک خدا قرار داده است؟ این کار مایه عجب است».

البته این اعتراضها مخصوص عرب جاهلی نبوده ودر میان امّت های دیگر نیز وجود داشته است واساس این اعتراضها همان تحلیلی بود که در آغاز بحث بیان گردید.

وحی گردد وآنچه که بر دیگر پیامبران خدا (وحی) نازل می گردد بر ما نیز نازل شود(1) چنانکه قرآن می فرماید:

(وَإِذا جاءَتْهُمْ آیَةٌ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتّی نُؤْتی مِثْلَ ما أُوتِیَ رُسُلُ اللّهِ) (انعام/124).

«هنگامی که آیه ای برای آنان بیاید می گویند ما هرگز ایمان نمی آوریم مگر اینکه همانند چیزی که به پیامبران خدا داده شده است، به ما هم داده شود».

خدا در انتقاد از این اعتراض می فرماید:

(اَللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ سَیُصِیبُ الَّذینَ أَجْرَمُوا صَغارٌ عِنْدَ اللّهِ وَ عَذابٌ شَدیدٌ بِما کانُوا یَمْکُرُونَ)(انعام/124).

«خداوند آگاهتر است که رسالت خویش را کجا قرار دهد; به زودی کسانی که مرتکب گناه شده اند گرفتار حقارت در پیشگاه خدا وعذاب سخت، در مقابل مکری که داشتند، می شوند».

این گروه رسالت الهی را یک مقام اجتماعی می اندیشیدند که برای افاضه آن نه شرائطی را لازم می دانستند ونه برای آن انگیزه تربیتی معتقد بودند بلکه آن را عامل رقابتهای کودکانه قبیله ای تلقی می کردند از این جهت اصرار میورزیدند که در قبیله آنان نیز بسان قبیله عبد مناف، رسالت و رسولی باشد. پاسخ جامع علمی برای چنین اعتراض همان گفتار الهی است که فرمود:

(اَللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ) «خدا بهتر می داند رسالت خود را کجا قرار دهد».

اطلاع داشتند ومی دانستند که وی دارای عصا وید بیضا بود، عصای وی در میدان نبرد با ساحران به صورت افعی در می آمد وسحر ساحران را می بلعید او دست خود را در مواقع اعجاز در گریبان فرو می برد، وقتی بیرون می آورد، روشن ودرخشان بود. عرب جاهلی به پیامبر اعتراض می کردند که چرا معجزه ای بسان معجزه موسی ندارد چنانکه نقل می کند:

(فَلَمّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا لَولا أُوتِیَ مِثْلَ ما أُوتِیَ مُوسی) (قصص/48):«چرا به او چیزی که به موسی داده شد، داده نشده است».(1)

قرآن در پاسخ این اعتراض دو مطلب را یادآور می شود: یکی این که این نوع اعتراضها جدّی وحقیقی نیست، بلکه بهانه گیری است واگر پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)معجزه موسی را نیز داشت، باز ایمان نمی آوردند به دلیل این که مردم مصر با دیدن همان معجزه ها به او ایمان نیاوردند، بلکه هر دو (موسی وهارون) را به «سحر» و«ساحری» متهم کردند وشما مردم عصر جاهلی حجاز با مردم مصر تفاوتی ندارید واز یک قماش وبه اصطلاح سر وته یک کرباس هستید، انگیزه واقع بینی وهدایت یابی در شماها نیست آنجا که می فرماید:

(أَوَ لَمْ یَکْفُرُوا بِما أُوتِیَ مُوسی مِنْ قَبْلُ قالُوا سِحْرانِ تَظاهَرا وَ قالُوا إِنّا بِکُل کافِرُونَ) (قصص/48).

«آیا این مردم از این پیش به موسی هم کافر نشدند و گفتند: موسی وهارون هر دو ساحرند ودست به دست هم داده اند، ما به هر دو کافریم(ونبوت آنان را پذیرا نیستیم)».

دیگر این که: چه معجزه ای بالاتر از قرآن؟ اگر شما آن را نمی پذیرید، برخیزید بهتر از آن، وبهتر از تورات را بیاورید چنانکه می فرماید:

ص : 146

(قُلْ فَأْتُوا بِکِتاب مِنْ عِنْدِ اللّهِ هُوَ أَهْدی مِنْهُما أَتَّبِعْهُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ) (قصص/49).

«بگو اگر شما ومردم مصر( که هر کدام نبوّت پیامبر خود را انکار کردید) راست می گویید برخیزید، کتاب هدایت بخش تر از این دو(تورات و قرآن) بیاورید تا من از آن پیروی کنم».

این گروه از علل اختلاف معجزه ها غافل بوده وچنین می اندیشیدند که باید تمام پیامبران از یک سنخ معجزه برخوردار باشند وآنچه که به موسی ومسیح داده شده، حتماً باید به پیامبر گرامی نیز داده شود وبالعکس; در حالی که معجزه هر پیامبری باید با فن رایج آن زمان کاملاً متناسب باشد تا ناتوانی متخصصان از مقابله ومعارضه آن، نشانه ارتباط آورنده آن با قدرت لامتناهی خداوندی باشد که او را بر یک چنین امر بزرگی که متخصصان فن از معارضه آن عاجز وناتوانند، قادر وتوانا ساخته است، واگر معجزه هر پیامبری خارج از حدود فن رایج آن زمان باشد عجز متخصصان زمان از مقابله، گواه بر ارتباط او با قدرت نامتناهی نیست، زیرا افراد مخالف می گویند در این موضوع که ما را به معارضه دعوت کرده ای، اطلاع وسررشته ای نداریم تا ناتوانی ما گواه بر صدق گفتار تو باشد.

همگی می دانیم در عصر موسی فن سحر وجادو، ودر زمان مسیح طب وپزشکی از ترقّی خاصی برخوردار بود، عمل وکار هر دو پیامبر از آن نظر نام اعجاز به خود گرفت که کارشان از نظر ظاهر، هم ردیف وهم مرز کارهای آنان به شمار می رفت وعجز وناتوانی متخصصان هر دو فن از مقابله ومعارضه ثابت کرد که عمل این دو شخصیت از حدود آن دو علم، بیرون است یعنی، نه سحر است وجادو نه طبابت است وپزشکی، وگرنه دانش وبینش خود را روی هم گرد می آوردند ومی توانستند، نظیر آن را انجام دهند.

روی این اساس، انتظار این که معجزه پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)در محیط شبه جزیره که در آنجا نه از سحر وساحری خبری بود ونه از علم پزشکی وطبابت، بسان معجزه

ص : 147

آن دو پیامبر گرانقدر باشد، بسیار انتظار غیر منطقی ای است.

گذشته از این، نبوت پیامبر، نبوت خاتم، وشخص او خاتم پیامبران است از این جهت باید معجزه او بسان نبوت او دائم وپیوسته باشد ومرور زمان مایه فرسودگی ویا نابودی آن نشود وبرای چنین نبوّتی، علاوه بر معجزات موقّت مانند شقّ القمر وتسبیح سنگ ریزه ها، معجزه ای ابدی لازم است که پیوسته بر تارک اعصار بدرخشد وآن جز قرآن چیز دیگر نمی تواند باشد که هرگز در آن زوال ونابودی نیست.

(وَلَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِیَ الأَمْرُ ثُمَّ لا یُنْظَرُونَ) (انعام/8):«اگر فرشته فرو فرستیم (وایمان نیاورند) کار انجام می گیرد، آنگاه مهلت داده نمی شود».

آنگاه قرآن به پاسخ دیگری در این مورد اشاره می کند که در گذشته نیز به آن اشاره شد وآن اینکه زمامدار جامعه، پیش از آنکه با زبان تعلیم می دهد از طریق کردار می تواند اسوه و الگو باشد و این در صورتی محقّق می شود که رهبر از نظر عواطف واحساسات، با پیرو یکسان بوده تا بتواند برای او سرمشق باشد امّا اگر رهبر مردم همجنس آنان نباشد، بلکه فاقد غرائز وخواسته های درونی آنها گردد، در این صورت رهبری عملی تحّق نمی پذیرد وپیرو، به بهانه این که رهبر از راز دل پیرو آگاه نیست و از نیازهای او خبر ندارد، از پذیرش هدایت سرباز می زند و نتیجه ای به دست نمی آید، قرآن بر این حقیقت چنین اشاره می کند:

(وَلَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً لَجَعَلْناهُ رَجُلاً): اگر پیامبر یا کسی را که همراه او می فرستادیم فرشته قرار می دادیم، لازم بود برای حفظ هدف بعثت، او را صورتاً وسیرتاً انسان قرار دهیم تا بتواند وظیفه رهبری را به صورت کامل انجام دهد.

ص : 149

از بعثت تا هجرت

4

7_ (أَو تُسْقِطَ السَّماء کَما زَعَمْت عَلَیْنا کِسَفاً أَوْ یَأْتِیَ بِاللّهِ وَالْمَلائکة قَبیلاً) (اسری/92).

8_ (أَوْ یَکُون لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُف أَوْ تَرقی فِی السَّماءِ وَ لَنْ نُؤمنَ لِرُقِیِّکَ حَتّی تنزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نقرؤهُ قُلْ سُبْحنَ رَبّی هَلْ کُنْت إِلاّبَشَراً رَسُولاً).(اسری/93)

9_(وَ لَوْ نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِکة وَکَلَّمَهُمُ الْمَوتی وَ حَشَرْنا عَلَیْهِمْ کُلّ شَیء قُبلاً ما کانُوا لِیُؤمِنُوا إِلاّ أَنْ یَشاءَ اللّه وَ لکِنْ أَکْثَرهُمْ یَجْهَلُونَ)(انعام/111).

10_ (وَلَوْ أَنَّ قُرآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِعَت بِهِ الأَرْض أَو کُلِّمَ بِهِ الْمَوتی) (رعد/31).

تغییراتی بده.

بگو من حق ندارم آن را از جانب خود عوض کنم من جز از آنچه که به من وحی شده است از چیزی پیروی نمی کنم من از عذاب روز بزرگ در صورتی که مخالفت پروردگارم بکنم می ترسم.

بگو اگر خدا می خواست این آیات را بر شما نمی خواندم و شما را از آن آگاه نمی کردم من مدتها پیش از این در میان شما زیسته ام چرا نمی اندیشید؟

5_ به تو ایمان نمی آوریم مگر اینکه امور زیر را انجام دهی، از زمین برای ما چشمه ای بشکافی.

6_ یا برای تو باغی از خرما و انگو باشد و در میان آنها نهرهای آبی جاری سازد.

7_ آسمانها و سنگهای آسمانها را بر سر ما پاره پاره بیفکن یا خدا را نشان ما بدهی، و فرشتگان را بنمایانی.

8_ یا خانه ای از طلا داشته باش به آسمان پرواز کنی و هرگز ایمان به آسمان رفتنت نمی آوریم، مگر اینکه کتابی فرو فرستی که ما آن را بخوانیم (و در آن نبوت و برانگیختگی شما نوشته شده باشد) پیراسته است پروردگارم من نیز پیام آوری بیش نیستم.

9_ اگر فرشتگان را بر آنها فرود می آوریم و مردگان با آنان سخن می گفتند و همه چیزها را برای آنان گرد می آوریم (همه خواهشهای آنان را انجام می دادیم) باز ایمان نمی آورند، مگر این که خدا بخواهد (و با قهر و غلبه آنان را به ایمان سوق دهد در این صورت چنین ایمانی فاقد ارزش خواهد بود) و بیشتر آنان جاهل و نادانند.

10_ هرگاه قرآن کوهها را از بیخ برکند، و زمین را قطعه قطعه سازد و مردگان را زنده سازد باز ایمان نخواهند آورد.

ص : 152

که بسیاری از آنها با توجه به مکّی بودن سوره صحیح نیست، روشن ترین شأن نزول همان است که ابی حفص از امام باقر (علیه السلام) نقل می کند:

«قریش به رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)گفتند:خدای تو را یکسال می پرستیم، مشروط بر این که تو نیز خدایان ما را یک سال بپرستی!».(1)

در این موقع وحی الهی فرود آمد:

(وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عِنِ الَّذی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ وَ إِذاً لاتَّخَذُوکَ خَلیلاً) (اسراء/73).

«نزدیک بود آنان(با پیشنهادهای خود) تو را از آنچه بر تو وحی کردیم بفریبند تا غیر آن را به ما نسبت دهی ودر این هنگام تو را دوست خود بر می گزیدند».

(وَلَوْلا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلاً)(اسراء/74).

«اگر تو رااستواری نمی بخشیدیم(وبه تو عصمت مانع از لغزش نداده بودیم) نزدیک بود کمی به آنان متمایل شوی».

(إِذاً لأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصِیراً) (اسری/75).

«در این صورت دو برابر مجازات(مشرکان) در زندگی دنیا، ودو برابر مجازات آنان در بعد از مرگ را به تو می چشاندیم، آنگاه در برابر ما یاوری پیدا نمی کردی».

در مورد این آیات از تذکر دو مطلب ناگزیریم:

الف:چنین پیشنهادی سرچشمه ای جز ناآگاهی از اهداف پیامبران ندارد. همه پیامبران برای تثبیت یک اصل وآن یکتا پرستی در میان بشر برانگیخته شده اند، و این اصل در تمام شرایع آسمانی ملحوظ بوده وهیچ گاه تغییر پذیر نخواهد بود. و اصل و اساس شریعت آنان را تشکیل می دهد چنانکه می فرماید:

ص : 154

(وَلَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ أُمَّة رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ) (نحل/36).

«در میان هر گروهی رسولی برانگیختیم تا خدا را بپرستند و از عبادت طاغوت اجتناب ورزند».

چنین اصلی که روح تمام شرایع سماوی را تشکیل می دهد نه قابل مصالحه است ونه قابل تبعیض; در این صورت چگونه می توان چنین پیشنهادی را پیشنهاد عاقلانه خواند؟

انحراف از جاده توحید آنچنان زشت وسنگین است که کمترین انحراف، مجازات در بردارد، وقرآن از آن به «ضعف الحیاة» و«ضعف الممات» تعبیر می آورد.

ب: آیات وارده در سوره اسراء گواه بر تمایل پیامبر بر پذیرش پیشنهاد آنان نیست، تا چه رسد به این که گواه بر لغزش او باشد، بلکه آیه از یک جریان مشروط سخن می گوید، نه از جریان محقّق و آن این که: اگر تثبیت خدا نبود، نزدیک بود _ که توای پیامبر! _ به نظریه آنان اندکی متمایل گردی(لَوْلا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلیلاً) ولی چون تثبیت خدا صورت گرفت، نزدیکی به تمایل نیز محقّق نشد، تا چه رسد به خود تمایل.

مقصود از تثبیت، همان نیروی عصمت یا روح القدس است که پیامبران را در تمام مراحل زندگی از لغزش صیانت می کند این آیه بسان این است که کسی به دوست خود بگوید اگر دست تو را نگرفته بودم، نزدیک بود بیفتی! یعنی دست تو را گرفتم، واین نزدیکی _ تا چه رسد به اصل افتادن _ محقّق نشد. آیه نیز یادآور می شود که ای رسول گرامی اگر تو را از نظر فکری وعقلی، و یاعملی و رفتاری، تثبیت نکرده بودیم میل به مشرکان در نفس تو، نزدیک می شد ولی اصل تثبیت به نام «عصمت» وتسدید «روح القدس» هر نوع پی آمد رانفی کرده ونزدیکی به میل (1) تا چه رسد اصل میل در روح تو محقّق نگردید.

ص : 155

پیامبران الهی از آن نظر که بشر هستند گناه وخلاف وخطا ولغزش در باره آنان تصوّر می شود ودر مورد آیه، وسوسه وفتنه انگیزی مشرکان( او خدایان آنها را بپرستد تا آنان خدای او را بپرستند) می توانست در نفوس آنان اثر بگذارد.

امّا با توجّه به عصمت وتسدید الهی، همه نوع گناه ولغزش در باره آنان منتفی بوده، نه تنها لغزش عمدی وسهوی از آنان منتفی می باشد، بلکه قرب ونزدیکی بر آن در صفحه حیات آنان محکوم نیز به عدم است وآیات یاد شده متذکّر این دو نوع تصوّر در باره پیامبران می باشد واین که توای پیامبر از آن نظر که انسان وبشر هستی وسوسه آنان در این حد بود که در نفس تو چنین نزدیکی پدید آورد، وبا یک رشته محاسبات که مهم ترین آن نزدیک شدن آنان به آیین خدا بود، در فضای ذهن آن صحه گذاری، امّا با توجه به این که تو پیوسته در پوشش عصمت وتثبیت الهی وتسدید روح القدس قرار داری، هیچ یک از این مسائل پیش نیامد، وسرفراز از میدان نبرد فکری بیرون آمدی.

ما در کتاب «راز بزرگ رسالت» صفحه 0 37_ 376 پیرامون آیات یاد شده سخن گفته ایم ودر بخش عصمت پیامبر به تحلیل مفردات وجمله آیات خواهیم پرداخت.

نیست که بدون کم وفزونی آنچه را که از آن جهان دریافت کند به مردم برساند وهرگز تعالیم او مربوط به خود او نیست که در آن تصرّف نماید.

قرآن این پیشنهاد را یادآور می شود ومی فرماید:

(وَإِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّنات قالَ الَّذینَ لا یَرْجُونَ لِقائَنَا ائْتِ بِقُرْآن غَیْرِ هذا أَوْبَدِّلْهُ)(یونس/15).

«هنگامی که آیات روشن ما بر آنها خوانده می شود، آنان که به لقای ما (رستاخیز) امید ندارند می گویند، قرآنی غیر از این را بیاور ویا در آن تغییراتی بده!» آنگاه چنین می گوید:

1_ (قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسی إِنْ أَتَّبِعُ إِلاّ ما یُوحی إِلَیَّ إِنّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبّی عَذابَ یَوْم عَظیم)(یونس/15).

«بگو من حق ندارم آن را از جانب خود عوض کنم من جز از آنچه که به من وحی شده است، از چیزی پیروی نمی کنم من از عذاب روز بزرگ در صورتی که مخالفت پروردگارم بکنم، می ترسم».

در این بخش از آیه، واقعیت نبوت، وحقیقت وحی ووظیفه حامل آن بیان شده است و اینکه پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)جز واقع گویی وظیفه ای ندارد، ومخالفت با وظیفه هر چند کوچک باشد بدون واکنش در روز رستاخیز نخواهد بود.

2_ (قُلْ لَوْ شاءَ اللّهُ ما تَلَوتُهُ عَلَیْکُمْ وَ لا أَدْریکُمْ بِهِ فَقَدْ لِبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ) (یونس/16).

«بگو اگر خدا می خواست این آیات را بر شما نمی خواندم وشما را از آن آگاه نمی کردم، من مدّتها پیش از این، در میان شما زیسته ام چرا نمی اندیشید!؟».

در این بیان یاد آور می شود که این قرآن زائیده فکر واندیشه من نیست واگر چنین بود حتماً در این مدّت از من چیزی می شنیدید، زیرا ممکن نیست که چنین

ص : 157

تعالیم ومعارفی در فکر واندیشه من باشد، امّا در این مدّت چیزی از آن بروز نکند و در زندگی من جوانه نزند.

گوئی جمله (فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ) به یک اصلی مسلّم در روانشناسی اشاره می کند و آن اینکه: انسان هر چه هم، رازدار وتودار باشد، نمی تواند راز گسترده ای را یک عمر پنهان نگاه دارد _ آن هم به جای یک راز، دهها وصدها راز! _ بلکه خواه ناخواه در محافل ومجالس، در خلال سخن با دوستان ویاران، آنگاه که دریچه های ذهن«ناخودآگاه» کاملاً به روی ذهن «خودآگاه» باز باشد وعنایتی بر سدّ وبستن آن در کار نباشد، پرده از راز درون می افتد وخلوتگاه راز کاملاً مشهود وهویدا می گردد.

امیرمؤمنان (علیه السلام) می فرماید: «ما أضمر أحد شیئاً إلاّظهر فی صفحات وجهه وفلتات لسانه»(1):«هیچ کس چیزی را در نهانگاه ذهن مخفی وپنهان نساخت مگر اینکه در سیما و کلمات او آشکار گردید».

پیامبر می فرماید: من چهل سال در میان شما زندگی کردم ودر این مدّت که وقت جوش وخروش افکار واندیشه های انسانی است سخنی از من در باره این تعالیم نشنیده اید، چگونه متصور است که این تعالیم از آن من باشد ومن آن را در این مدّت طولانی مخفی وپنهان ساخته باشم چرا نمی اندیشید.

در اینجا از یادآوری نکته ای ناگزیریم و آن اینکه آنان، بیمارانی بودند که اصرار میورزیدند که پزشک، نسخه داروئی خود را مطابق دلخواه آنان بنویسد، نه آن طور که مصلحت آنها ایجاب می کند! حالا اگر پزشک تسلیم درخواست چنین بیماران غفلت زده ای نشود، تقصیری متوجه او نیست این گروه، خواهان اصلاح جامعه نبودند، بلکه می خواستند، پیامبر خدا را به دنبال هوی وهوسهای خود بکشند.

ص : 158

وبرانگیختگی شما نوشته شده باشد)».

قرآن در پاسخ این درخواستها جمله بس نغز وکوتاهی بیان می فرماید:

(قُلْ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنتُ إِلاّ بَشَراً رَسُولاً): (1) «پیراسته است پروردگارم، من بشر پیام آوری بیش نیستم!».

تشریح وتوضیح این جمله کوتاه در گرو این است که تک تک درخواستهای آنان مورد بررسی قرار گیرد تا عناد ولجاج آنها آشکارا ثابت وروشن شود، هدف از این پیشنهادها ودرخواستها عشق به ایمان وحقیقت یابی نبوده است، هدف این بود که در مقابل دعوت رسول گرامی(صلی الله علیه وآله وسلم) عذری بتراشند، وبرای نگرویدن خود بهانه ای بیاورند وگرنه طالب حقیقت، هرگز به فرد مصلح نمی گوید اگر راست می گوئی ما را به دار آویز ویا به تعبیر مشرکان:«سنگهای آسمان را بر سر ما بکوب وما را نابود ساز!» پیامبر برای اصلاح وتربیت منحرفان وکج اندیشان اعزام شده است نه برای اعدام ونابود کردن آنان! چنین درخواستی جز اظهار عناد، انگیزه دیگری نداشت.

برای روشن شدن پایه عناد ولجاج این گروه، ما باید هر یک از این پیشنهادها را مستقلاً مورد بررسی قرار دهیم؟

الف: درخواست نخست که جمله (حَتّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الأَرْضِ یَنْبُوعاً) بیانگر آن است، دو احتمال دارد:

1_ زمین را به خاطر درخواست ما بشکافی. 2_ زمین را برای انتفاع ما بشکافی وچشمه ای در آن جاری سازی هدف این بود که یا پیامبر فرد ثروتمندی گردد یا این که آنان دارای چنین نعمتی باشند، فرض نخست نشانه نبوت وصدق گفتار نیست، فرض دوّم هم بر خلاف سنّت خدا است. سنّت الهی این است که مردم از طریق کار وتلاش به مواهب دست پیدا کنند نه از طریق غیب(مگر در صورت ضرورت واجبار).

ص : 160

ب: درخواست دوّم که پیامبر، باغی از خرما وانگور داشته باشد نیز نشانه صدق گفتار مدّعی نبوّت نیست وگرنه باید هر ثروتمندی پیامبر باشد وکلیه گفتارهای او راست ودرست باشد! این درخواست از یک اندیشه باطل سرچشمه می گیرد وآن اینکه: نبوت ووحی الهی باید بر یک انسان ثروتمند فرود آید، نه فقیر، چنانکه در بخش اعتراضات این ایراد را از مشرکان نقل کردیم که می گفتند:(وَقالُوا لَوْلا نُزِّلَ هذَا الْقُرآنُ عَلی رَجُل مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظیم) (زخرف/31):«چرا این قرآن بر یک مرد بزرگی از مکه و طائف فرود نمی آید!».

ج: درخواست سوّم که آسمانها را قطعه قطعه کند وبر سر آنها پاره پاره بیفکند، مخالف هدف رسالت است زیرا هدف از بعثت، هدایت وراهنمایی مردم می باشد نه نابود کردن آنها; مگر این که حجّت برای آنان تمام شود و جهان «غیب» به صورت «شهود» درآید و هیچ نوع عذری برای آنان باقی نماند در چنین صورتی نابودی چنین امّتی قطعی می گردد.

خداوند برای اینکه راه «بازگشت» به حق، باز باشد اجازه نمی دهد کار به این نقطه منجر گردد وهرچه هم مردم بر چنین معجزه هایی اصرار ورزند، او اجابت نمی کند.

د: درخواست چهارم درخواست امر محالی است زیرا آنان خواهان رؤیت خدا با دیدگان عادی بوده و کلمه «قبیلاً» گواه بر آن است و امر محال قابل انجام نیست که پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) بر انجام دادن آن قیام کند.

ه_: درخواست پنجم (فرشتگان را برای آنان متمثل گرداند) _ این درخواست در صورتی که ایمان نیاورند _ مایه نزول عذاب الهی ونابودی آنان بود زیرا همان طور که یادآور شدیم رؤیت فرشتگان به صورت واقعی از مقوله تبدل غیب به شهود است که هیچ نوع عذری برای مجادله گر نمی گذارد واگر ایمان نیاورد نابود می گردد و در قرآن به این اصل با جمله (وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِیَ الأَمْرُ ثُمَّ لا یُنْظَرونَ)(انعام/8) اشاره شده است.

ص : 161

و: درخواست ششم نشانه صدق نبوت نیست وبسان درخواست دوّم یک تقاضای کودکانه است.

ز: درخواست هفتم بر فرض انجام گرفتن آن، ایمان آنان را جلب نمی کرد، زیرا به تصریح خود آنان تنها رفتن به آسمان نشانه حقانیت او نبود مگر اینکه درخواست هشتم آنان انجام گیرد و آن اینکه به هنگام بازگشت، کتابی را همراه خود بیاورد که در آن رسالت او نوشته شده باشد.

این نوع سخت گیری نشان آن بود که درخواست کنندگان جوینده وپوینده حقیقت، نبودند وبر فرض این که پیامبر به اذن خدا چنین کارهایی انجام می داد باز به بهانه های مختلف شانه از پذیرش رسالت او خالی می کردند و راه شرک را ادامه می دادند.

از نظر خرد چیزی که بر پیامبر لازم است این است که به اندازه کافی دلائل روشن بر صدق گفتار خود در اختیار حقیقت جویان بگذارد، دلایلی که فرد پیراسته از غرض را قانع سازد وبه مکتب سوق دهد.

هرگز بر پیامبر لازم نیست پذیرای پیشنهادهای متنوع افراد شود وگرنه باید رسالت عظیم خود را رها کرده و هر روز به نوعی دست به اعجاز بزند وبه جای ارشاد وهدایت، وسیله تفریح وسرگرمی افراد را فراهم آورد وسرانجام، نبوّتِ پیامبر سر از کهانت وریاضت در آورد!

خلاصه _ بر خلاف اظهار برخی از کوته نظران _ هرگز پیامبر خدا، از قیام به معجزه اظهار ناتوانی نکرده، بلکه با گفتن(قُلْ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلاّ بَشَراً رَسُولاً)(اسراء/93) دو مطلب را متذکر شده است:

1_ (سُبْحانَ رَبِّی): «منزه است خدای من » با این جمله خدا را از هر نوع عجز وناتوانی، رؤیت ومشاهده، پیراسته ساخته و او را بر انجام هر نوع کار ممکنی توانا دانسته است.

ص : 162

2_ (هَلْ کُنْتُ إِلاّ بَشَراً رَسُولاً) «من بشری پیام آور بیش نیستم» با این جمله خواسته برساند که من مأموری بیش نیستم ومطیع فرمان خدا می باشم او هرچه بخواهد انجام می دهم; تا اراده او بر انجام کاری تعلّق نگیرد، کاری صورت نمی پذیرد.

وبه عبارت دیگر او پس از تنزیه خدا روی دو کلمه(بشر ورسول) تکیه می کند ومی گوید: اگر این کارهای خارق العاده را از آن نظر از من می خواهید که من بشرم، بدانید که توانائی من محدود است وانجام چنین اموری از قدرت بشری من بیرون است واگر از آن نظر می خواهید که رسول خدا وپیام آور او هستم، در این صورت من مأموری بیش نیستم ومطیع فرمان او می باشم تا از او اذنی صادر نگردد، کاری صورت نمی دهم.

آیات قرآن حاکی است که این قماش از افراد در صدد تحقیق نبوده وانگیزه گرایش در آنها وجود نداشته است.

واگر پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) به این درخواستها ویا بالاتر از آنها جامه عمل می پوشاند، آنان بر کفر وشرک خود سماجت میورزیدند چنانکه می فرماید:

(وَلَوْ نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِکةَ وَ کَلَّمَهُمُ الْمَوتی وَ حَشَرْنا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْء قُبُلاً ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلاّ أَنْ یَشاءَ اللّهُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ) (انعام/111).

«اگر فرشتگان را بر آنها فرود می آوردیم ومردگان با آنان سخن می گفتند وهمه چیزها را برای آنان گرد می آوردیم (همه خواهشهای آنان را انجام می دادیم) باز ایمان نمی آوردند، مگر این که خدا بخواهد(وبا قهر وغلبه آنان را به ایمان سوق دهد در این صورت چنین ایمانی فاقد ارزش خواهد بود) وبیشتر آنان جاهل ونادانند».

ودر آیه دیگر می فرماید:

(وَلَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الأَرضُ أَوْ کُلِّمَ بِهِ الْمَوتی) (رعد/31).

ص : 163

«هرگاه قرآن کوهها را از بیخ برکند، وزمین را قطعه قطعه سازد ومردگان را زنده سازد، باز ایمان نخواهند آورد».

در پایان، توجه علاقمندان را به نکته ای جلب می کنیم: ظاهر آیه این است که فاعل وآورنده معجزه، نفس نبوی است، ولی او در بهره برداری از این قدرت نیاز به اذن الهی دارد که بدون اذن او کاری صورت نمی پذیرد واین اصل در تمام اعصار ودر باره تمام پیامبران حاکم بوده است چنانکه می فرماید:(وَما کانَ لِرَسُول أَنْ یَأْتِیَ بِ آیَة إِلاّ بِاِذْنِ اللّهِ)(رعد/38): «ممکن نیست هیچ پیامبری معجزه ای بیاورد مگر به اذن خدا».

با این بیان می توان بر مفاد بسیاری از آیات که در این مورد فرود آمده، دست یافت. آیاتی که دستاویز برخی از منکران اعجاز قرار گرفته وخواسته اند بگویند که پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله وسلم) جز قرآن معجزه ای نداشته است.

وما درباره این نوع از آیات در کتاب راز بزرگ رسالت صفحات 415 و485 سخن گفته ایم. افرادی که بخواهند بر مجموع این آیات واهداف آنها واقف شوند، بخشهای نوزدهم وبیستم این کتاب را مطالعه نمایند.

ص : 164

از بعثت تا هجرت

5

وبرای آنان عجله مکن!».

3_ «از آنچه که به تو وحی می شود پیروی نما وبردبار باش تا خدا داوری کند، او بهترین داورها است».

4_ «شکیبا باش وصبر تو برای خدا است وبرای آنان اندوهگین مباش».

5_ «تو با کسانی که خدای خود را صبح وشب می خوانند، صبر نما».

6_ «به حکم پروردگار خود صبر کن ومانند مصاحب ماهی (یونس) مباش».

7_ «برگفته های آنان صبر کن وآنها را به صورت زیبا ترک بنما».

در آیه دیگر، صبر وبردباری پیامبرانِ «اولوالعزم» را یادآور می شود وبه او فرمان می دهد که مانند آنان بر شداید و سختیها صبر کند چنانکه می فرماید:

(فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ)(احقاف/35).

«بردبار باش همان طور که پیامبران «اولوا العزم» بردباری به خرج دادند وبرای آنان عجله مکن!».

در آیه سوّم دستور صبر می دهد وتلویحاً می رساند که محاکمه موذیان وآسیب رسانان را به خدا واگذار کن، چنانکه می فرماید:

(وَاتَّبِعْ ما یُوحی إِلَیْکَ وَاصْبِرْ حَتّی یَحْکُمَ اللّهُ وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمینَ) (یونس/109). «ازآنچه که به تو وحی می شود پیروی نما وبردبار باش تا خدا داوری کند، او بهترین داورها است».

خلاصه، قرآن در هیجده مورد به پیامبر فرمان صبر صادر می کند گاهی می فرماید:

(وَاصْبِرْ وَ ما صَبْرُکَ إِلاّ بِاللّهِ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ)(نحل/127):«شکیبا باش وصبر تو برای خدا است وبرای آنان اندوهگین مباش».

وباز پیامبر را همراه با مؤمنان قلیلی که با او بودند دعوت به صبر می نماید ومی فرماید:

(وَاصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدوةِ وَ الْعَشِیِّ): «تو با کسانی که خدای خود را صبح وشب می خوانند، صبر نما».

بار سوّم یادآور می شود که مبادا جام صبر او لبریز گردد ومانند یونس بیتاب گردد چنانکه می فرماید:

(فَاصْبِر لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلا تَکُنْ کَصاحِبِ الْحُوتِ)(قلم/48):«به حکم پروردگار خود صبر کن ومانند مصاحب ماهی (یونس) مباش».

بار چهارم دستور می دهد که صبر پیشه باشد وجاهلان را ترک گوید، چنانکه

ص : 167

این صفحه در کتاب اصلی بدون متن است / هذه الصفحة فارغة فی النسخة المطبوعة

ص : 168

از بعثت تا هجرت

6

لَقَدْ رَآی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری).(نجم/18_5)

«سدرة المنتهی»، نزد او است جنة المأوی، هنگامی که سدره را پوشانید آنچه پوشانید، دیده منحرف نگردید و(از قوانین رؤیت) طغیان نکرد او بعضی از آیات بزرگ خداوند را دید».

2_ (فَسَخَّرْنا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخاءً حَیْثُ أَصابَ)(ص/36):«ما باد را در اختیار او قرار دادیم که نرم و آهسته هر جا که او می خواست، حرکت می کرد».

و هرگز میان دو آیه (از نظر قلمرو باد وکیفیت آن) تضادّی وجود ندارد، زیرا به حکم مفاد هر دو آیه هر دو نوع باد در اختیار او بود ویادآوری باد تند در آیه نخست به عنوان ذکر فردِ مهم می باشد وهمچنین یادآوری خصوص اراضی شام از آن نظر است که آن اراضی مقر حکومت سلیمان به شمار می رفت.

در آیه سوّم سرعت حرکت باد را بیان می کند ومی فرماید:

3_ (وَلِسُلَیْمانَ الرِّیحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ)(سبا/12).

«برای سلیمان باد را تسخیر کردیم، که مقدار حرکت نیمروز آن به اندازه یک ماه ونیمروز دوّم آن نیز به همان اندازه (یک ماه) بود». یعنی او به وسیله باد در یک روز مسافتی را طی می کرد که وسائل نقلیه آن روز، آن را در ظرف دو ماه طی می کردند اگر وسائط نقلیه در آن زمان، هر روز مسافتی به اندازه هشت فرسخ، طی می کرد ودر نتیجه در ظرف دو ماه مسافت 480( 480=60 × 8) فرسنگ را طی می نمود، سلیمان همین مسافت را در ظرف یک روز با آن وسیله خدادادی طی می کرد.

برخی از پیشداوران که چشم دیدن معجزات وکرامتهای پیامبران را ندارند، آیات به این روشنی را، تأویل کرده وهمگی را مربوط به استفاده سلیمان از نیروی باد در مسائل مربوط به کشاورزی وتلقیح گیاهان وتصفیه خرمنها وحرکت کشتیها دانسته اند، به گواه اینکه، سرزمین شام، سرزمین زراعی است وقسمت مهمّ آن در ساحل دریای مدیترانه قرار دارد.

چنین تفسیری، علّتی جز وحشت از دیرباوری غرب زدگان نسبت به اعجاز و کرامت ندارد، و در نتیجه سراپا تفسیر به رأی است.

زیرا اوّلاً: اگر مقصود بهره برداری در امور کشاورزی وکشتیرانی باشد، این کار اختصاص به سلیمان ندارد وهمه مردم از این نعمت الهی در این موارد بهره

ص : 172

می گیرند.

ثانیاً: در این صورت لفظ (بِأَمْرِهِ حَیْثُ یَشاءُ) بی معنی خواهد بود، زیرا باد در این موارد یک جریان طبیعی دارد وبه عنوان یک سنّت الهی حرکت می کند، خواه از سلیمان امری صادر گردد یانگردد.

ثالثاً: در سوره سبأ مقدار حرکت باد را تعیین می کند، نه حرکت کشتی را!

شکی نیست که آیات، یادآور حرکت سلیمان به وسیله باد می باشد وامّا جوانب دیگر قضیه واین که سلیمان ویاران او بر چه وسیله ای می نشستند و چگونه خود را از سرما وگرما ویا فشار هوا حفظ می نمودند، در آیات بر آنها هیچ اشاره ای نشده است وهمگی را می توان از طریق اعجاز وغلبه بر قوانین عادی حل نمود.

ودر آیه دیگر می فرماید:

(إِذْ قالَ اللّهُ یا عیسی إِنّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیَّ) (آل عمران/55): «به یاد آر آنگاه که خدا به عیسی گفت من تو را اخذ می کنم وبه سوی خود فرا می خوانم».

البته «توفّی» به معنی «اخذ» و«گرفتن» است واگر در مورد مرگ ومیر به کار می رود برای این است که در حال مرگ، روح انسان گرفته می شود وجسد بی جان او در کره خاک می ماند وگرنه در معنای لفظ «توفّی» و«وفّی» مرگ و مردن نهفته نیست و لذا گاهی در مورد خواب نیز به کار می رود، چنانکه می فرماید:

(وَ هُوَ الَّذی یَتَوفّیکُمْ بِاللَّیْلِ وَ یَعْلَمُ ما جَرَحْتُمُ بِالنَّهارِ)(انعام/60).

«او است که شما را به هنگام شب(خواب) می گیرد و از آنچه که روز انجام می دهید، آگاه است».

بنابراین، لفظ «توفی» گواه بر مرگ عیسی نیست، بلکه بیش از این نمی رساند که خداوند او را از توطئه یهود نجات بخشید و او را از آنها گرفت وبه سوی خود فرا خواند.

لفظ «رفع» در دو مورد اگر گواه بر ترفیع معنوی باشد، گواه بر رفع حسی نیز هست و در نتیجه مسیح از این کره خاکی به سوی جهان بالا رفت وبرای خود در جهان بالا مکان گزید.

4_ هدف از این سیر چه بود.

5_ چه چیزهایی را در این سیر ملکوتی مشاهده کرد.

استخراج پاسخ این مسائل در گرو نقل متون وترجمه آیات است.

نخستین آیه سوره اسراء، مربوط به معراج رسول گرامیصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم است.

(سُبْحانَ الَّذی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِالْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِد الأَقْصَی الَّذی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْبَصِیرُ).

«منزه است خدایی که شبانگاه بنده خود را از مسجد الحرام تا مسجدالأقصی که اطراف آن را برکت داده ایم، برد، تا آیات خود را نشان او بدهیم; به درستی که فقط او شنوا وبینا است».

ودر سوره نجم قسمتی از آیه های 5_18 مربوط به این سیر معنوی والهی وقسمت دیگر به حادثه نزول وحی در آغاز بعثت است.(1)

(عَلَّمَهُ شَدیدُ الْقُوی* ذُو مِرَّة فَاسْتَوی* وَهُوَ بِالأُفُقِ الأَعْلی* ثُمَّ دَنا فَتَدَلّی *فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی* فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی* ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَای* أَفَتُمارُونَهُ عَلی ما یَری*

وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری* عِنْدَ سِدْرَةِ المُنْتَهی* عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی* إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی* ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی* لَقَدْ رَآی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری).

«موجود نیرومندی (فرشته وحی) او را تعلیم داده است این معلم قدرتمند(به هنگام نزول وحی) در افق بالا، قد برافراشت، وبرای او نمایان گردید، سپس نزدیک

ص : 175

شد و در میان زمین وآسمان آویزان گردید وبه قدری نزدیک شد که به اندازه دو میدان تیر یا دو سر کمان یا از آن هم کمتر بود این معلّم به بنده خدا آنچه باید وحی کند، وحی کرد، ولی آنچه را دید دل آن را تکذیب نکرد. آیا با او در آنچه که دیده است (جبرئیل) به مجادله برمی خیزید؟ یکبار دیگر او را نیز دیده است نزد «سدرة المنتهی»، نزد آن است جنة المأوی(بهشتی که جایگاه متقیان است.)، هنگامی که سدره را پوشانید آنچه پوشانید، دیده منحرف نگردید و(از قوانین رؤیت) طغیان نکرد او بعضی از آیات بزرگ خداوند را دید».

آیات یاد شده که در دو فراز نقل شد، اشاره به دو حادثه است وقدر مشترک هر دو این است که پیامبر در هر دو جبرئیل را مشاهده نمود.

فراز نخست مربوط به آغاز نزول وحی است که در آن حادثه، جبرئیل را در افق بالا، با قد برافراشته مشاهده نمود وبه او آنچنان نزدیک شد که فاصله میان آن دو به اندازه فاصله دو میدان تیر یا دو سر کمان یا از آن هم کمتر شد، آنگاه فرشته وحی، آنچه را که بنا بود به پیامبر وحی کند، وحی نمود.

فراز دوّم از این آیات مربوط به معراج ورؤیت فرشته وحی در این سیر روحانی می باشد او این فرشته را نزد «سدرة المنتهی» دیده، نه تنها فرشته را دیده، بلکه آیات بزرگ پروردگار خود را نیز دیده، چنانکه می فرماید:(لَقَدْ رَآی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبری)این بخش از آیات مربوط به سیر او در کره خاکی نیست، بلکه به گواه اینکه جبرئیل را کنار سدرة المنتهی دید، ودر نزد سدره، جنةِ المأوی قرار دارد، طبعاً این آیات در جهان خارج از کره زمین می باشد.

بنابر این، پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) در سیر خود دوبار آیات خدا را دیده است:

1_ در سیر خود از مسجدالحرام تا مسجدالأقصی، چنانکه در آیه سوره اسراء فرمود:(لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا).

2_ در سیر خود از «مسجدالأقصی» تا سدرة المنتهی، ودر این سیر آیات

ص : 176

بزرگ خدا را دیده است.

جالب توجه اینکه قرآن آیاتی را که پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)در مسیر مسجد الحرام تا مسجدالأقصی دیده، با لفظ «کبری» توصیف نمی کند در حالی که آیاتی را که پیامبر در ادامه آن سیر مشاهده کرده، آیات کبری معرفی می کند واین خود گواه بر آن است که ظرف این آیات مختلف بوده است، آیات نخست در این کره، وآیات دوم در جهان خارج از این کره خاکی بوده است.

البته در این آیات گواهی بر این که سیر دوّم به دنبال سیر نخست بوده واین دو سیر، یک جا ودر یک زمان انجام گرفته اند، نیست وممکن است در دو زمان، وبه صورت جدا از هم انجام گرفته باشد ولی اگر معراج جسمانی وروحانی آن حضرت بیش از یک بار تحقّق نپذیرفته باشد، طبعاً باید سیر دوّم به دنبال سیر نخست بوده ومجموعاً در یک شب انجام گرفته باشد.(1)

با توجه به این توضیحات می توان پرسشهای پنجگانه را از خود آیات استخراج نمود وچنین گفت:

الف: مسافت این سیر آفاقی از مسجدالحرام تا مسجدالأقصی و از آنجا تا سدرة المنتهی که جنة المأوی در نزدیکی آن قرار دارد، بوده است.

ب: زمان این سیر به گواه لفظ «اسری» که در سیر شبانه به کار می رود، شب بوده ولی چه مقدار از شب را اشغال کرده است، آیات در باره آن ساکت است.

ج: معراج او در تمام مراحل جسمانی وروحانی بوده است؟ توضیح اینکه در

ص : 177

باره کیفیت معراج رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)چهار نظر وجود دارد:

1_ معراج پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) در تمام مراحل روحانی بوده است، یعنی روح به صورت تخلیه از جسد، این عوالم را طی کرده است.

2_ معراج پیامبر روحی بوده امّا نه به صورت تجرّد از بدن، بلکه به صورت رؤیا و برزخی بوده وتمام این عوالم به صورت رؤیا سیر شده است.

3_ سیر پیامبر از مسجدالحرام تا مسجدالأقصی جسمانی وروحانی بوده واز آنجا به بالا به صورت روحانی بوده واین نظریه را ابن شهر آشوب برگزیده وبه علمای امامیه نسبت داده است.

4_ سیر حضرت در تمام مراحل جسمانی وروحانی بود وهمه جا را باتن وروان، سیر نموده است.

مشهور در میان دانشمندان شیعه همین نظریه چهارم است وقرائن ذیل بر صحت آن گواهی می دهد:

الف: متبادر از لفظ «عبد» در آیه، همان شخصیت خارجی است که از تن وروان ترکیب یافته است ودر قرآن مجید، این لفظ در هویت خارجی به کار رفته است مانند:

(أَرَأَیْتَ الَّذی یَنْهی* عَبْداً إِذا صَلّی) (علق/9و10):«آیا دیدی کسی را که نهی می کرد، بنده ای را وقتی نماز گزارد».

(وَ أَنَّهُ لَمّا قامَ عَبْدُ اللّهِ یَدْعُوهُ) (جن/19):«و چون بنده خدا برخاست تا او را بخواند»وهمچنین است در آیات دیگر.

آری در یک آیه، لفظ عبد در معنای وسیعی به کار رفته که موجودات مجرّد از ماده وپیراسته از جسم را نیز دربر می گیرد چنانکه می فرماید:(إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّمواتِ وَ الأَرْضِ إِلاّ آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً) (مریم/93):«تمام کسانی که در آسمان و زمین قرار دارند به صورت بنده نزد خدا حاضر می شوند».

ص : 178

بندگی اختصاص به انسان خاکی ندارد، بلکه فرشتگان وپریها نیز بندگان خدا هستند.

اگر لفظ «عبداً» در این آیه در معنای وسیع وگسترده به کار رفته است به خاطر قرینه ای است که در آغاز آیه وجود دارد وآن این است که موضوع را به صورت عام مطرح کرده ومی فرماید:

(إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّمواتِ وَ الأَرضِ) «هیچ موجود زنده وعاقلی در آسمانها وزمین نیست» واگر چنین قرینه ای نبود، لفظ «عبداً» بر فرشته وپریها اطلاق نمی شد.

ب: در سوره نجم از شهود دل، ورؤیت دیده سخن می گوید ومی فرماید:(ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَآی): «دل آنچه را که دیده دید، تکذیب نکرد» واگر (1)این بخش از معراج روحانی بوده،در این صورت بحث از تکذیب دل، رؤیت دیده را بی معنی بود.

ج: (ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی):«چشم نلغزید وطغیان نکرد».

این قرائن سه گانه به ضمیمه اتّفاق علمای اسلام _ جز عدّه انگشت شماری از آنان _ گواه بر این است که این سیر ملکوتی با همین بدن عنصری انجام گرفت وتفاوتی در آغاز وپایان نبوده است.

بنابراین آنچه که تفتازانی صاحب مقاصد وشرح آن(2) از عایشه نقل می کند که معراج پیامبر روحانی بوده ویا از معاویه نقل شده که معراج از عالم رؤیا بوده است همگی بر خلاف ظواهر آیات یاد شده بوده، وفاقد ارزش علمی می باشند.

ابن شهر آشوب در مناقب می نویسد:

ص : 179

خوارج معراج را از اصل انکار می کنند، جهمیّه می گوید: معراج او روحانی بوده آن هم به صورت رؤیا. امامیه وزیدیه ومعتزله می گویند معراج او فقط تا مسجد الأقصی جسمانی وروحانی بوده است، در حالی که گروه چهارم می گویند همگی جسمانی وروحانی بوده است و او با تن وروان از «مسجد اقصی» به جهان بالا رفته است.(1)

شگفت از ابن شهر آشوب است که چگونه در کیفیت معراج چنین تفصیلی را به امامیه نسبت داده، در حالی که مشهور میان آنان این است که همه مسیر یکنواخت بوده است.

د: هدف از این سیر، مشاهده عوالم هستی ونشانه های عظمت او بوده است، و این هدف در خود آیات یاد شده بیان شده است چنانکه می فرماید:

(لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا) (اسراء/1) وباز می فرماید:(لَقَدْ رَآی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری) (نجم/18).

ودر احادیث اسلامی این هدف به نوعی تشریح شده است چنانکه امام صادق(علیه السلام) در پاسخ سؤال از علّت معراج می فرماید:

«إِنَّ اللّهَ لا یُوصَفُ بِمَکان وَ لا یَجْری عَلَیْهِ زَمانٌ، وَ لکِنَّهُ عَزَّ وجَلَّ أَرادَ أَنْ یُشَرِّفَ بِهِ مَلائِکَتَهُ وَ سُکّانَ سَماواتِهِ وَ یُکرّمَهُم بِمُشاهِدَتِهِ وَ یُریهُ مِنْ عَجائِبِ عَظَمَتِهِ ما یُخْبِرُ بَعْدَ هُبُوطِهِ».(2)

«خداوند هرگز مکانی ندارد وزمان بر او حاکم نیست(پیراسته از مکان وزمان است) خداوند خواست فرشتگان وساکنان آسمانها را با ورود او به آسمان عزیز گرداند وبه آنان احترام گذارد، و از شگفتیهای عظمتش نشان او بدهد تا پس از بازگشت به زمین مردم را از آن آگاه سازد».

ص : 180

او در سیر، آیات با عظمت خدا را مشاهده کرد آن هم نه همه آیات بلکه به حکم لفظ «من» در جمله (لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا)بخشی از آیات خدا را مشاهده نمود.

«این افتخار مرا بس که مرا پروردگار باشی واین عزّت مرا کافی است که من بنده تو باشم، تو آن طوری هستی که من می خواهم، پس مرا هم همانطور قرار بده که می خواهی!».

«مارکس» و همفکران او معنای عبودیّت انسان را به خدا درک نکرده وآن را یک نوع از «خودبیگانگی» تلقی کرده اند وما در نقد این پندار در جلد سوّم به صورت روشن سخن گفته ایم.(1)

4_ لفظ ( إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ) در آخر آیه سوره اسراء حاکی از آن است که این موهبت کاملاً حساب شده بوده وخداوند به خاطر آگاهی از گفتار ورفتار نبیِّ خود، او را به چنین مقامی مفتخر نمود تو گویی لفظ سمیع حاکی از گفتار متوازن او وبصیر گواه بر رفتار شایسته او می باشد.

5_ برخی از نویسندگان غربی به پیروی از برخی مفسّران که در سیره رسول خدا رقم زده اند در تفسیر وارجاع ضمایر آیات وارده در سوره نجم دچار اشتباه شده اند وتصوّر کرده اند که مقصود رؤیت خدا است در حالی که محور بحث در هر دو فراز، جبرئیل امین می باشد ومنشأ آن بی دقّتی در آیات وپیروی از تفاسیر سطحی است. و ما برای رفع این اشتباه بار دیگر به توضیح بخشی از این آیات می پردازیم:

(عَلَّمَهُ شَدیدُ القُوی):«پیامبر را موجود نیرومندی(جبرئیل) آموزش داد.

(ذُو مِرَّة فَاسْتَوی): «این معلّم دارای عقل وخرد است ودر آسمان (به هنگام نزول وحی) قد، بر افراشت».

(وَ هُوَ بِالأُفُقِ الأَعْلی):«در حالی که آن معلّم در افق بالا قرار داشت».

(ثُمَّ دَنی فَتَدَلّی):«آن معلّم پیامبر نزدیک شد ودر آسمان آویزان گردید».

(فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی): «آن معلّم به اندازه ای نزدیک شد که فاصله او

ص : 182

با پیامبر به اندازه دو کمان یا کمتر از آن بود».

(فَأَوحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی):«آن معلّم به بنده خدا (پیامبر) وحی کرد آنچه را که وحی کرد».

همان طور که ملاحظه می فرمایید جز دو ضمیر (علمه، عبده) که اوّلی به پیامبر، و دوّمی به خدا برمی گردد، مرجع تمام ضمایر، «معلّم نیرومند» پیامبر است. که او را آموزش داد ووحی را آورد. و احتمال دارد ضمایر خصوص این جمله به خدا برگردد یعنی خدا به بنده خود وحی کرد آنچه را که وحی کرد ولی این سبب نمی شود که ضمایر دیگر به خدا بازگردد.

با توجّه به این مطالب بی پایگی گفتار دو نویسنده مسیحی در تفسیر آیات کاملاً روشن می گردد.

1_ «جان دیون پورت» پس از بیان مسائلی جمله «دنی فتدلی» را چنین معنی می کند:بالأخره اجازه تقرب به حضور یافت وتا جایی رفت که به اندازه دو کمان تا عرش خدا بیشتر فاصله نداشت.

باید برای این نویسنده دو نکته را تذکر داد:

اوّلاً: آیات سوره نجم از دو بخش تشکیل شده وآیه مورد نظر او مربوط به آغاز نزول وحی است نه معراج، وآیات مربوط به معراج از آیه(وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری) آغاز می گردد.

ثانیاً: ضمیر «دنی فتدلی» به فرشته وحی برمی گردد نه پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) ومقصود این است که جبرئیل به پیامبر نزدیک شد ودر برابر دیدگان او در آسمان قد برافراشت.

2_ نویسنده کتاب «محمّد پیامبری که باید از نو شناخت» می نویسد:

در آخرین آسمان، پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) به خداوند آن قدر نزدیک شد که صدای قلم خدا را می شنید ومی فهمید که خدا مشغول نگاهداری حساب افراد می باشد ولی با این که

ص : 183

صدای قلم خدا را می شنید، او را نمی دید.(1)

از این بیان مفاد آیات بعدی نیز روشن می گردد ونقطه بحث در آنجا باز «جبرئیل» فرشته وحی است. ما برای توضیح، متن وترجمه آنها را می آوریم:

(أَفَتُمارُونَهُ عَلی ما یَری):«آیا با او در آنچه که دیده است به مجادله برمی خیزی؟».

(مقصود از موصول (ما ) فرشته وحی است که پیامبر مدّعی شد او را، به هنگام نزول وحی دید).

(وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری):«چرا مجادله می کنید، او فرشته را یکبار دیگر نیز دیده است. مقصود از ضمیر «رآهُ» فرشته وحی می باشد».

(عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی): «نزد سدرة المنتهی».

(عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی): «نزد او است جنّت مأوی».

(إِذْ یَغْشی السِّدْرَةَ ما یغْشی): «آنگاه که «سدره» را پوشانید آنچه پوشانید».

(ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی): «دیده نلرزید وطغیان نکرد» یعنی به راستی فرشته وحی را دید ورؤیت، یک رؤیت واقعی بوده است.

(لَقَدْ رَآی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری): «از آیات بزرگ پروردگار خود دید» ویکی از آن آیات «فرشته وحی» می باشد.

خلاصه محور بحث در این آیات، چه آن قسمت که مربوط به هنگام نزول وحی است وچه آن قسمت که مربوط به معراج می باشد، رؤیت فرشته وحی است مشرکان آن را تکذیب می کردند و قرآن با صلابت خاصی بر صحت آن تأکید می کرد. شگفت آن که برخی بر اثر اشتباه در مرجع ضمائر تصوّر کرده که مقصود، رؤیت خدا است و آیات را گواه بر جواز رؤیت او دانسته اند!.

ص : 184

در پایان باید بگوییم که هدف از بازگویی معراج پیامبر در قرآن، گذشته بر تکریم و تعظیم پیامبر، اشاره به گوشه ای از قدرت بی پایان خدا است و این هدف در صورتی تحقّق می پذیرد که معراج او به نحوی که گفته شد، جسمانی و روحانی باشد، نه به صورت رؤیا وخواب که جداسازی آن از خیال وپندار مشکل می باشد.

گذشته از این، ادّعای معراج به صورت رؤیا لجاج وعناد کسی را برنمی انگیزد; در حالی که پس از انتشار سرگذشت معراج، مشرکان بر عناد خود افزودند وجنجالها برپا کردند!و نقل امثال عایشه که در آن زمان یا متولد نشده ویا در محضر پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)نبوده نمی تواند گواه بر مطلب باشد.(1)

6_ اشکالات فراوانی که در امکان تحقّق معراج وجود دارد، همگی حاکی از قصور ویا تقصیر در شناخت خدا ووسعت قدرت او است ولی با توجه به گسترش قدرت او تمام خرده گیری های دیروز ویا امروز غرب زدگان که به استناد به علوم طبیعی مطرح شده اند، جز مقایسه قدرت خدا به قدرت بشر، چیزی نیست. چه زیبامی گوید خدا:

(وَما قَدَروُا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ): «خدا را به نحوی که شایسته است نشناخته اند».

تا اینجا حوادث بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) تا سال دهم از آن بپایان می رسد، تنها چیزی که باقی مانده است مسئله پیگیری قریش از واقعیت نبوت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم)است.از این جهت پس از ناکامی آنان از مقابله به فکر افتادند از طریق احبار یهود در باره نبوت تحقیق وبررسی کنند، وبه گونه ای از حقیقت آگاه شوند، و این حادثه از نظر سال وقوع، چندان مشخص نیست واحتمال دارد میان سنوات هشتم تا دهم بعثت رخ داده باشد. از این جهت به توضیح این بخش می پردازیم:

***

ص : 185

از بعثت تا هجرت

7

2_ «از تو از ذی القرنین می پرسند بگو به زودی از زندگی او گزارش می دهم».

3_ «از تو در باره روح(روح الأمین _ جبرئیل) سؤال می نمایند، بگو او مأمور پروردگارم هست، وبه شما دانش کمی داده شده است».

4_ «وقتی موسی به جوان خود گفت:به سیر خود ادامه می دهم تا به محل تلاقی دو دریا(خلیج عقبه _ خلیج سوئز) برسیم هرچند مدّتی طول بکشد».

5_ «کسانی که قبلاً کتاب آسمانی به آنها داده ایم به قرآن ایمان می آورند هنگامی که بر آنها قرآن خوانده می شود می گویند به آن ایمان آوردیم، این آیین وکتاب حقاست و از جانب خدا فرو فرستاده شده است ما قبل از این هم مسلمان (تسلیمفرمان خدا) بودیم آنان کسانی هستند که پاداش آنها به خاطر شکیبائی دوبرابر داده می شود، با نیکی، بدی را دفع می کنند واز آنچه که روزی آنها کردیم، انفاق می کنند هر موقع سخن لغو بشنوند از آن اعراض می نمایند ومی گویند اعمال ما از آن ما واعمال شما از آن شما است سلام بر شما ما دنبال کار جاهلان نیستیم.

یهود در میان نهادند وگفتند شما اهل تورات هستید وآمده ایم شما را از این جریان آگاه سازیم ونظرتان را در باره این مدّعی به دست آوریم.

احبار یهود به اتّفاق کلمه گفتند: برای امتحان وآزمایش چنین مدّعی لازم است، سه چیز از او سؤال شود اگر به سه پرسش پاسخ داد، او پیامبر وفرستاده خدا است واگر اظهار ناتوانی کرد، بدانید او متنبّی دروغگو است ومی توانید در باره او هر نوع تصمیمی بگیرید. از او بپرسید:

1_ سرانجام زندگی گروهی از جوانان که وطن ومیهن خود را ترک کردند به کجا منتهی شد؟

2_ مردی که شرق وغرب جهان را دور زد، کیست؟

3_ روح چیست؟

اعزامیان قریش پس از دریافت نظ_ریه احبار یهود، رهسپار مکه شدند وسران قریش را از نظریه آنها آگاه ساختند.دشمنان پیامبر به گمان این که بر مستمسک استواری دست یافته اند، به حضور پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)رسیدند وهر سه سؤال را مطرح کردند.

پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود: شما را از پاسخ هر سه سؤال آگاه می سازم، وحی الهی فرود آمد وبه دو سؤال نخست در سوره کهف آیه های 28_9و 98_83 وبه سؤال سوّم در سوره اسراء آیه 85 پاسخ گفت.

پاسخ پرسش نخست در سوره کهف با این آیه آغاز می شود:

(أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً) (کهف آیه 9):«آیا گمان کردی که اصحاب کهف و رقیم از آیات و نشانه های شگفت آور ما بودند؟».

وپاسخ پرسش دوّم در همان سوره با این آیه شروع می شود:

(وَیَسْأَلُونَکَ عَنْ ذِی الْقَرْنَیْنِ قُلْ سَأَتْلُوا عَلَیْکُمْ مِنْهُ ذِکْراً)(کهف آیه 83):«از

ص : 188

تو از ذی القرنین می پرسند بگو به زودی از زندگی او گزارش می دهم».

پرسش سوّم در سوره اسراء چنین آمده است:

(وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاّ قَلیلاً):«از تو در باره روح(روح الأمین _ جبرئیل) سؤال می نمایند، بگو او مأمور پروردگارم هست، وبه شما دانش کمی داده شده است».(1)

معروف در کتابهای سیره وتفسیر این است که احبار یهود، همان سه سؤال مذکور را پیشنهاد کردند.

در اینجا جای یک سؤال باقی است وآن این که: اگر مجموع پرسشهای یهود همان سه پرسش باشد پس چرا پاسخ برخی در سوره کهف وبرخی دیگر در سوره اسراء آمده است، در صورتی که مناسب این بود که پاسخ هر سه در یک سوره وارد گردد، مگر اینکه برای این وجهی باشد که ما محتملاً از آن آگاه نیستیم.

در روایات شیعه وارد شده که سؤال سوّم آنها مربوط به مسافرت موسی با یوشع بود که سرگذشت آن در همان سوره کهف ضمن آیه های 60_ 82 وارد شده است ونخستین آیه مربوط به این داستان چنین است:

(وَإِذْ قالَ مُوسی لِفَتیهُ لا أَبْرَحَ حَتّی أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَینِ أَو أَمْضِیَ حُقُباً) (کهف آیه60):«وقتی موسی به جوان خود گفت:به سیر خود ادامه می دهم تا به محل تلاقی دو دریا(خلیج عقبه _ خلیج سوئز) برسیم هرچند مدّتی طول بکشد».

باز در روایات شیعه پرسش چهارمی نیز وارد شده و آن این که از وی، وقت رستاخیز را بپرسند که آگاهی از آن، مخصوص خدااست واگر مدّعی نبوّت، مدّعی آگاهی از آن شد بدانید راستگو نیست.

درهرحال پاسخ روشن وگویای قرآن از هر سه سؤال، دشمن را خلع سلاح

ص : 189

کرد، ولی از عناد او نکاست و او همچنان در عداوت خود با پیامبر باقی بود، تا این که جریان هجرت پیش آمد ورسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) از قلمرو قدرت مخالف بیرون رفت وقدرتی در یثرب پدید آورد که از وی حمایت کند.

إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنا إِنّا کُنّامِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمینَ* أُولئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِما صَبَروُا وَیَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِئَةَ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ* وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لا نَبْتَغِی الْجاهِلینَ)(قصص آیه های 55_ 52).

«کسانی که قبلاً کتاب آسمانی به آنها داده ایم به قرآن ایمان می آورند هنگامی که بر آنها قرآن خوانده می شود می گویند به آن ایمان آوردیم، این آیین وکتاب حقاست و از جانب خدا فرو فرستاده شده است ما قبل از این هم مسلمان (تسلیمفرمان خدا) بودیم آنان کسانی هستند که پاداش آنها به خاطر شکیبائی دوبرابر داده می شود، با نیکی، بدی را دفع می کنند واز آنچه که روزی آنها کردیم، انفاق می کنند هر موقع سخن لغو بشنوند از آن اعراض می نمایند ومی گویند أعمال ما از آن ما واعمال شما از آن شما است سلام بر شما ما دنبال کار جاهلان نیستیم.(1)

در پایان یادآور می شویم که در باره نزول این آیات شأن نزول دیگری نیز هست که تقریباًهمگی مشابه یکدیگر است ولحن آیات بسان سوره متناسب با مکی بودن آن می باشد هرچند برخی سوره را مکی واین آیات را مدنی دانسته اند از این جهت ما این سرگذشت را در بخش دوّم از زندگی پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) (پس از بعثت وقبل از هجرت) آوردیم.

پایان بخش دوم از بعثت تا هجرت

***

ص : 191

از هجرت تا رحلت

1

2_ «اراده دیرینه ما بر این تعلّق گرفته که بندگان فرستاده خود را یاری نماییم; البته که آنان یاری شدگان می باشند».

3_ «اگر او را یاری نکنید(خدا او را یاری خواهد کرد) همچنانکه او را به هنگامی که کافران از مکه خارج کردند یاری کرد و او دوّمین نفر بود(وجز یک نفر همراه او نبود) وبه همسفر خود دلداری می داد ومی گفت مترس خدا با ما است، خدا آرامش خود را به او فرستاد و او را با سپاهی که ندیدید کمک کرد وسخن کافران را پائین، وسخن خود را بالا قرار داد (کافران در هدف خود شکست خوردند و آیین خدا پیروز گردید)خداوند قدرتمند وحکیم است».

4_ «چه سرزمینهایی بود که مردم آنجا، از مردم شهری که تو را اخراج کردند قوی تر ونیرومندتر بودند، خدا آنان را نابود کرد وبرای آنان یار ویاوری نبود».

5_ « آنکس که بیان و تبلیغ قرآن را بر تو واجب ساخته است تورا به زادگاه باز خواهد گرداند».

بیرون نمایند، آنان حیله میورزند، خدا نیز حیله آنان را بی اثر می سازد، خدا بهترین چاره جویان است».

تاریخ می گوید سران شرک در «دار الندوة» گرد هم آمدند وتصمیم گرفتند که در باره پیامبر یکی از این سه کار را انجام دهند:

1_ زندانی کنند(لیُثبِتُوکَ) 2_ بکشند (یَقْتُلُوکَ) 3_ به میان قبائل شرک تبعید نمایند(لِیُخْرِجُوکَ).

سرانجام مصمّم شدند که برنامه دوّم را با گزینش مردان مسلح از قبائل گوناگون ویا تیره های مختلف از یک قبیله، اجرا نمایند واو را در خانه شخصی خود به قتل برسانند وچون قتل وی به وسیله افراد قبائل متعدد ریخته می شد طبعاً مسئولیت قتل او به قبیله ویا تیره مشخصی، متوجه نمی گشت و خون او در میان این قبائل پخش وسرانجام لوث می شد. این مکر ونقشه مشرکان بود; امّا مشیّت الهی بر این تعلّق گرفت که پیامبران خود را در لحظات حساس یاری کند، چنانکه می فرماید:

(وَلَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلینَ* إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورونَ) (صافات/172_ 171).

«اراده دیرینه ما بر این تعلّق گرفته که بندگان فرستاده خود را یاری نماییم; البته که آنان یاری شدگان می باشند».

از این جهت وحی الهی، پیامبر خود را از نقشه شوم سران شرک آگاه ساخت و او نیز با یک نقشه بسیار حساب شده از خانه خارج شد وراه جنوب شرقی مکه را (نقطه مقابل مدینه) در پیش گرفت وبه غار معروف «ثور» پناه برد وسه شبانه روز تمام در آن مخفی گاه ماند و احدی جز علی (علیه السلام)از جایگاه او آگاه نبود، سپس با وسائلی که علی (علیه السلام)برای حرکت او به سوی یثرب فراهم کرده بود، شبانه راه مدینه را در پیش گرفت وبا پیمودن راه در شب، واستراحت در روز خود را به «یثرب» رسانید.

ص : 194

قرآن به این بخش از سرگذشت هجرت اشاره می کند ومی فرماید:

(إِلاّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذینَ کَفَرُوا ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللّهَ مَعَنا فَأَنْزَلَ اللّهُ سَکینَتهُ عَلَیْهِ وَ أَیَّدَهُ بِجُنُود لَمْ تَرَوْها وَجَعَلَ کَلِمَةَ الَّذینَ کَفَروُا السُّفْلی وَ کَلِمَةُ اللّهِ هِیَ الْعُلْیا وَ اللّهُ عَزیزٌ حَکیمٌ)(توبه/40).

«اگر او را یاری نکنید(خدا او را یاری خواهد کرد) همچنانکه او را به هنگامی که کافران از مکه خارج کردند یاری کرد و او دوّمین نفر بود(وجز یک نفر همراه او نبود) وبه هم سفر خود دلداری می داد ومی گفت مترس خدا با ما است، خدا آرامش خود را به او فرستاد و او را با سپاهی که ندیدید کمک کرد وسخن کافران را پائین، وسخن خود را بالا قرار داد (کافران در هدف خود شکست خوردند وآیین خدا پیروز گردید)خداوند قدرتمند وحکیم است».

قرآن در دو آیه دیگر به مهاجرت پیامبر اشاره می کند، در موردی می فرماید:

(وَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَة هِیَ أَشَدُّ قُوَةً مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ) (محمّد آیه 13).

«چه سرزمینهایی بود که مردم آنجا، از مردم شهری که تو را اخراج کردند قوی تر ونیرومندتر بودند، خدا آنان را نابود کرد وبرای آنان یار ویاوری نبود».

مفسّران می نویسند پیامبر در نیمه راه در سرزمین «جحفه» به یاد زادگاه خود مکّه افتاد وتأثّری بر دل او نشست.چگونه متأثّر نشود در حالی که ازمقدّس ترین سرزمین و از کنار خانه توحید، و از میان اقوام وخویشان خود که سیزده سال تمام جانانه از او دفاع کرده اند، دور می شد؟ ولی آنچه او را تسلّی خاطر داد وحی الهی بود که بازگشت مجدد او را به زادگاه، قطعی ساخت و او را با خطاب زیر مخاطب ساخت:

(إِنَّ الَّذی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعاد)(قصص/85): «آن کس که بیان وتبلیغ قرآن را بر تو واجب ساخته است تو را به زادگاه باز خواهد گردانید».

ص : 195

مهاجرت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) از مکّه به مدینه، در سرنوشت آیین اسلام نقش مؤثّری داشت، این مهاجرت گذشته بر این که جان پیامبر را خرید و او را از چنگال خونخواران شرک رهایی بخشید، سبب شد که پیامبر در یک محیط مناسب وآماده و آشنا به شرائع وکتب آسمانی، فرود آید وبه تبلیغ بپردازد و گروه بی شماری از جوانان پاکدل (انصار) دور او را بگیرند و سرانجام به صورت قدرت چشمگیری از مکتب اسلام دفاع نمایند.

این هجرت سبب شد که پیامبر از نیروهای جوان یثرب برای تربیت مبلّغ بهره بگیرد وپس از آموختن قرآن وتعالیم اسلام آنان را به اطراف و اکناف شبه جزیره اعزام دارد و توجه قبائل دور دست را به اسلام جلب کند.

در پرتو این مهاجرت در قلب شبه جزیره دولت قدرتمند ونیرومندی پدید آمد که توانست در برابر شیاطین عرب با شدّت وقدرت بایستد وتوطئه ها را در نطفه خفه کند ویهودان منطقه را که مزاحم تبلیغ اسلام بودند، ادب کند.

در پرتو این مهاجرت، مدینه به صورت یک مرکز مذهبی وسیاسی در آمد ودر اواخر حیات پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)، هیئتهای فراوانی از نقاط دور دست وارد مدینه می شدند ودر باره اسلام به تحقیق می پرداختند وغالباً جذب معنویت وقدرت ظاهری آن می گشتند.

به خاطر این اهمیت بود که هجرت از طرف خود پیامبر مبدأ تاریخ اعلام گردید، و از زمان خود او حوادث با این تاریخ حرکت آفرین سنجیده شد.

آیین اسلام که آیین مستقل وخاتم، وحاکم بر تمام آیین ها است، باید برای خود تاریخ مستقل داشته باشد وهرگز نباید از تاریخ مجعول زرتشتیان ومسیحیان پیروی نماید ولی متأسفانه بیشتر دولتهای به ظاهر اسلامی، تاریخ هجری را به دست فراموشی سپرده ودر مکاتبات داخلی وخارجی خود از تاریخ مسیحیان بهره می گیرند واین خود یک نوع خود فراموشی است که ملّت اسلامی را فرا گرفته است به خاطر اهمیتی که تاریخ هجری دارد شایسته است، مسئله را ریشه یابی کنیم تا روشن شود

ص : 196

که چگونه سال هجرت به وسیله خود پیامبر برای جهان اسلام مبدأ تاریخ معرفی گردیده است.

نیست، سخن در اینجا است که از چه تاریخی باید پیروی کرد، و دفاتر و مکاتبات خود را با چه تاریخی باید،نگاشت وبه عبارت دیگر: چه حادثه ورویدادی را سرآغاز تاریخ قرار داد ورویدادهای آینده را با آن سنجید؟

پاسخ به این پرسش بسیار آسان است و آن بستگی دارد به این که ملّت چه ملّتی باشد، هرگاه ملّتی برای خود سوابق درخشان، تمدن وفرهنگ اصیل، مذهب وآیین مستقل، شخصیت های علمی وسیاسی بارز، وحوادث تکان دهنده وغرور آفرین داشته باشد و«قارچ وار» از زمین نروئیده وبسان برخی ازملّت های تازه به دوران رسیده بی اصل ونسب نباشد، در این صورت چنین ملّتی موظف است بزرگترین حادثه ای را که در حیات اجتماعی ومذهبی او رخ داده است، مبدأ تاریخ قرار دهد وهمه حوادث _ چه حوادثی را که قبل از آن رخ داده وچه حوادثی که بعداً رخ می دهد _ با آن بسنجند و از این طریق بر ملیت وشخصیت خود استحکام بخشند وخود را از طفیلیگری ودریوزگی وهضم وذوب در دیگر ملیت ها، باز دارند.

از این جهت مسلمانان هجرت را سرآغاز تاریخ قرار دادند و از آن روز تاکنون که بیش از هزار و چهارصد سال می گذرد، این ملّت، چهارده قرن حیات پرافتخار خود را پشت سر گذارده و در آستانه قرن پانزدهم قرار گرفته است.

2_ مورخ معروف «بلاذری» در کتاب فتوح البلدان، متن پیمانی را که پیامبر با یهودیان «مقنا» بسته است آورده ویادآور شده است که:«متن آن را یک فرد مصری در پوست سرخ کهنه ای دیده وآن را استنساخ کرده بود، او برای من این نامه را خواند» آنگاه بلاذری متن نامه را نقل می کند ودر پایان نامه چنین آمده است:«برای شما امیری جز از خود و از اهل بیت رسول خدا نیست وکتب علی بن ابوطالب فی سنة تسع» (1) با این که از نظر قواعد ادبی باید ابی طالب نوشته شود (نه ابوطالب)، محقّقان یادآور می شوند که قبیله قریش لفظ اب را در تمام حالات با «واو»،«ابو»تلفظ می کرد و می نوشت و از میان ادباء اصمعی بر این مطلب تصریح کرده است.

پروفسور محمّد حمید اللّه مؤلّف کتاب «الوثاق السیاسیة» می گوید:من در سال 1358 در مدینه منوّره مشغول تتبّع وبررسی بودم نامه هایی به خطّ امام علی(علیه السلام) مشاهده کردم که در همه آنها چنین آمده بود:«أنا علی بن أبوطالب».(2)

3_ در صلحنامه هایی که «خالد بن ولید» برای مردم دمشق تنظیم کرده ودر آن خون ومال وکلیساهای آنان را محترم شمرده است چنین آمده است و«کتب سنة ثلاث عشرة: در سال سیزده(هجری) نوشته شده است»(3)

همگی می دانیم که دمشق در آخرین روزهای حیات خلیفه اوّل، توسط مسلمین فتح شد. گروهی که می گویند تاریخ هجری به امر خلیفه دوّم وتصویب امیرمؤمنان رسمی شده است، تاریخ آن را مربوط به سال شانزدهم یا هفدهم هجرت حدس می زنند، در صورتی که این نامه که چهار سال پیش از آن تنظیم شده به تاریخ هجری مورّخ می باشد.

4_ تاریخ صلح نامه ای که امام علی (علیه السلام) به املاء پیامبر برای مسیحیان نجران

ص : 200

نوشته است مورّخ به سال پنجم هجری است ودر نامه چنین آمده است:«وَ أَمَرَ عَلِیّاً أَنْ یَکْتُبَ فِیهِ:أَنَّهُ کُتِبَ لِخَمْس مِنَ الْهِجْرَةِ» « به علی دستور داد که در آن بنویسد:این صلح نامه در سال پنجم هجرت نوشته شده است».(1)

این جمله به روشنی می رساند که پایه گذار تاریخ هجری، خود پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) است و او است که به علی (علیه السلام) دستور داد که ذیل نامه را با تاریخ هجری تاریخ گذاری کند.

5_ در آغاز صحیفه سجادیه وارد شده است: جبرئیل در ضمن تعبیر خواب پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) چنین گفت: آسیای اسلام از زمان هجرت تو تا ده سال می چرخد، آنگاه از گردش باز می ماند، بار دیگر در رأس سال 35 از زمان هجرت، پنج سال دگر به گردش در می آید، آنگاه آسیاب ضلالت به محور خود می چرخد.(2)

6_ محدّثان اسلامی نقل کرده اند که پیامبر به اُمّ سلمه گفت: فرزندم حسین در شصتمین سال از هجرت کشته می شود.(3)

7_ انس می گوید: یاران پیامبر به ما خبر دادند که آن حضرت فرمود: صد سال از هجرت من می گذرد که چشم هایی از شما بسته می شود.(4)

شواهد وقرائن بر این که خود پیامبر، پایه گذار تاریخ هجری بوده است، بیش از آن است که در این جا منعکس گردد.

8_ برخی از یاران رسول خدا، حوادث اسلامی را در زمان وی با هجرت آن حضرت سنجیده وبه جای این که بگویند فلان حادثه در فلان سال رخ داده می گفتند: در چندمین ماه از هجرت او رخ داد مانند تحویل قبله از مسجدالأقصی

ص : 201

به کعبه در ماه شعبان در هفدهمین ماه از هجرت رخ داد.(1)

روزه ماه رمضان در رأس هیجدهمین ماه از هجرت واجب شد.(2)

«عبداللّه بن انیس» رئیس گروه اعزامی از جانب پیامبر می گوید:«من روز دوشنبه در پنجم محرم در پنجاه وچهارمین ماه از هجرت پیامبر از مدینه خارج شدم».(3)

محمّد بن سلمه، در باره غزوه «قرطا» می گوید: در دهم محرم مدینه را ترک گفتم پس از نوزده روز غیبت در شب آخر ماه محرم در پنجاه وپنجمین ماه از هجرت پیامبر به مدینه بازگشتم.(4)

این نوع تاریخ گذاری حاکی است که مسلمانان تا سال پنجم هجرت، حوادث ورویدادها را از طریق شمارش ماه، با هجرت پیامبر می سنجیدند تا این که در سال پنجم به دستور پیامبر، سال هجری جایگزین ماه هجری گردید و(چنانکه قبلاً گذشت) علی (علیه السلام) به امر پیامبر نامه مربوط به مسیحیان نجران را به سال هجری تاریخ گذاری کرد.

9_ از این گذشته محدّثان اسلامی از «زهری» نقل می کنند که وقتی پیامبر وارد مدینه شد، فرمان به تعیین مبدأ تاریخ داد، و از ماه ربیع (ماه ورود پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)) تاریخ معیّن شد.(5)

10_ «حاکم» از ابن عباس نقل می کند که تاریخ هجری از سالی آغاز شد که پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) وارد مدینه گردید ودر آن سال عبد اللّه بن زبیر متولد شد.(6)

ص : 202

این نصوص حاکی از آن است که قائد بزرگ اسلام از روز نخست، تکلیف تاریخ اسلامی را روشن کرده وآغاز هجرت خود رامبدأ تاریخ قرار داده است، چیزی که هست تا مدّتی به جای شمارش با سال، با ماه می شمردند وآنگاه که سال پنجم آغاز گردید، سال هجری جایگزین ماه شد.

خلیفه دوّم این نظر را پسندید ودستور داد که هجرت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) مبدأ تاریخ قرارگیرد.(1)

یعقوبی می نویسد:تاریخ این بخشنامه، سال شانزدهم هجرت بوده است.(2)

پاسخ: این بخش از تاریخ در برابر نصوص پیش که پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) را پایه گذار تاریخ هجری معرفی می کند نمی تواند قابل استناد باشد، گذشته از این، ممکن است تاریخ هجری که پیامبر پایه گذار آن است، بر اثر مرور زمان وکمی نیاز به تاریخ، متروک شده وجنبه رسمی به خود نگرفته بود، ولی در زمان خلیفه دوّم بر اثر گسترش مناسبات، رسمی گردید.

در این مورد توجیه دیگری نیز بیان شده است که از نقل آن خودداری می شود.

در این جا از بیان دو نکته ناگزیریم:

1_ در میان طرح های مختلفی که یاران پیامبر به خلیفه دوّم دادند، نامی از تاریخ مسیحی که مبدأ تاریخ را میلاد حضرت مسیح (علیه السلام) قرار می دهد، به میان نیامده نکته این است که تاریخ میلاد، در قرن چهارم اسلامی با یک رشته محاسبات تقریبی در میا ن مسیحیان رسمیت پیدا کرده وپیش از آن تاریخ رائجی نبود.

2_ امروز کشورهای اسلامی بیش از هر زمان به وحدت ویگانگی نیاز دارند ویکی از مظاهر وحدت، کوشش بر حفظ تاریخ اسلامی است، از این جهت باید کشورهای اسلامی مبنای کار خود را در تمام مناسبات بر اساس تاریخ هجری قرار دهند _ اعمّ از شمسی وقمری _ و از این طریق پایه های وحدت واتحاد را استوارتر سازند. این کار به تشکیل یک کنگره بزرگ اسلامی نیاز دارد که در آن تمام

ص : 204

شخصیت های بزرگ اسلامی برای وحدت در تاریخ، دور هم گرد آیند وخود را از غرب گرایی در تاریخ برهانند.

بسیار جای تأسف است که بسیاری از کشورهای اسلامی وعربی، از تاریخ هجری چشم پوشیده وتاریخ میلادی را مبنای کارهای خود قرار داده اند، حتی شیخ دانشگاه الأزهر (1) که در رأس روحانیت جامعه اهل تسنن قرار دارد، نامه های خود را به تاریخ میلادی تاریخ می گذارد ولااقل در کنار آن نامی از تاریخ هجری نمی برد!

ص : 206

به مدینه، مردم شهر وحومه آن، گروه گروه به اسلام گرویده وموج فزاینده ای از اسلام، سرزمینهای اطراف مدینه را فرا گرفت، وبه پیامبر قدرت بخشید که از دفاع وجهاد سخن بگوید، از این جهت تمام آیات مربوط به «جهاد» در مدینه فرود آمده است.

3_ اکثریت مردم عربستان را گروه بت پرست تشکیل می داد، ولی در عین حال اقلیت قابل ملاحظه ای از اهل کتاب در مدینه وحومه آن می زیستند، مرکز یهودان در شبه جزیره، «مدینه» و«خیبر» بود، ومسیحیان در نوار مرزی حجاز ویمن در نقطه ای به نام «نجران» متمرکز بودند وبه خاطر آشنایی این دو گروه با کتابهای آسمانی، میان آنان وپیامبر مناظرات گسترده ای رخ داد که قسمت مهم وقت پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) را گرفت ودر این مورد آیاتی نیز فرود آمده است.

4_ نفاق ودورویی از خصایص محیطی است که قدرتی بر آن سایه افکند، وگروه مخالف به خاطر ترس از آن، به ظاهر ابراز ایمان وهمکاری نمایند، ولی در درون با آن هماهنگ نباشند یک چنین خصیصه در مکه تحقّق پذیر نبود، زیرا در آنجا جریان کاملاً معکوس بود، ومسلمانان اقلیت ومشرکان اکثریت راتشکیل می دادند در حالی که در مدینه، قدرت، قدرت اسلام بود، و افراد مخالف کاملاً در اقلیت بودند، و این گروه در لجن بت پرستی فرو رفته، ولی به عللی تظاهر به اسلام می کردند، از این جهت بخش مهمی از زندگی ده ساله پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)را در مدینه، حادثه آفرینیهای منافقان تشکیل می دهد، و اگر مجموع آیات مربوط به منافقان را در یک جا گرد آوریم شاید از دو جزء قرآن تجاوز کند.

5_ دعوت سران قبایل وشخصیتهای جهان وپادشاهان از لوازم تشکیل دولت اسلامی در مدینه است.از این جهت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) در مدینه نامه هایی به اطراف واکناف جهان فرستاد، وسران وشخصیتها را به آیین توحید دعوت نمود، ودر هر زمان تحت شرایطی با سران قبایل قراردادهایی امضا کرد و حضور خود را در شبه جزیره بلکه در سطح جهان اعلام نمود، در حالی که شرایط در مکه، اجازه چنین تحرکات

ص : 208

وتلاشهایی را برای او نمی داد.

به خاطر شرایط مختلف وگوناگونی که بر این دو محیط حکومت می کرد، گروهی بر آن شدند که آیات مکی ومدنی را از طریق آهنگ مضمون، از هم جدا سازند، وبه جای مراجعه به روایت تابعان وصحابه، در مضمون آیه دقّت نمایند و از شیوه تطابق مضمون با یکی از دو محیط، مکی ومدنی بودن آن را تعیین کنند از این جهت، آیات مربوط به مبارزه با شرک وبت پرستی مکی خواهد بود وآیات مربوط به جهاد وقتال ودفاع از سرزمین اسلامی، وآیات بیانگر وظایف واحکام عملی، مدنی می باشد واگر این شیوه صد در صد یک مقیاس کلی وضابطه عمومی نباشد می تواند در غالب موارد راهگشا باشد.

مبسوط بیان گردیده است.

د: یک قسمت از آیات مدنی را مسائل مربوط به عقاید یهود ونصاری واخلاق وروحیات آنان تشکیل می دهد در حالی که در آیات مکی این موضوع به ندرت دیده می شود.

ه_: مسائل مربوط به جهاد، دفاع، پیروزی وشکست از ویژگیهای آیات مدنی است.

و: آیات مربوط به مسائل اخلاقی و اجتماعی و سیاسی و اقتصادی، آن هم به صورت امر ونهی، آیات مدنی است.

ز: سخن در باره اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)و زنان او، در آیات مدنی وارد شده است و در آیات مکّی چنین موضوعی وارد نشده است.

ح:مسائل مربوط به مهاجرت و استقبال یثربیان از 3گروه مهاجر مربوط به آیات مدنی است.

ط: ستایش ویا نکوهش کارهای یاران پیامبر، در آیات مدنی مطرح است.

ی: حوادث مربوط به خارج از مدینه، در آیات مدنی مطرح است زیرا این مسافرتها وحرکتها به خاطر جهاد پس از استقرار در مدینه بوده است، طبعاً چنین آیاتی مدنی خواهند بود.

با این ویژگیهای دهگانه می توان آیات مدنی را از مکی جدا ساخت و سیمای پیامبر را در مدینه، در این آیات جستجو نمود.

جداسازی تاریخ صحیح از ناصحیح، تاریخی که در آن حب وبغض نقشی نداشته وجز وقایع نگاری هدفی در کار نباشد، بسیار کار مشکل وکاملاً فنی است وبرای این موضوع آنچنان قواعد کلی وضوابط گسترده ای وجود ندارد که بتوان در پرتو آن، حق را از باطل جدا ساخت، بالأخص، شناخت عوامل تحریف در میان اقوام جهان، یکسان نبوده است.

پس از انقلاب اسلامی در ایران، فشار تحریف روی تاریخ اسلام ودر زندگی پیامبر گرامیصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم وتعالیم او، افزایش یافته، ونویسندگان مغرض برای «بازشناسی قرآن» ویا «اسلام» به مصادر خارجی که به خامه مسموم یهودیان ومسیحیان نگارش یافته است مراجعه می کنند.

این برداشتهای نادرست مرا بر آن داشت که سیره رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) را از موثق ترین مصادر بنگارم، از این جهت، در این جاده نکوبیده گام نهادیم، وسیره او را از تولّد تا بعثت و از بعثت تا هجرت به ضمیمه(1) ویژگیها وخصوصیات اخلاقی، و وظایف مسلمانان در برابر پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) به استناد آیات قرآن، ترسیم نمودیم واکنون وقت آن رسیده است که زندگی وحوادث مربوط به دوران پس از هجرت را بنگاریم. رؤوس مسائلی که می تواند در این بخش برای ما مطرح باشد، عبارتند از:

1_ مهاجرت مردم به مدینه از دور ونزدیک.

2_ واکنش یهود از تمرکز قدرت در مدینه.

3_ مناظرات یهود با پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم).

4_ مناظرات پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) با مسیحیان نجران.

5_ نبرد مقدّس بامشرکان ویهودان.

6_ تشریح فرایض واحکام وتعیین وظایف.

ص : 211

7_ نقش نفاق وتلاشهای منافقان در عهد مدنی.

8_ اعزام مبلّغان وقاریان به اطراف مدینه.

9_ اعزام سفیران به اطراف جهان وشخصیتهای مهم دنیا.

10_ تنظیم قرارداد وعقد پیمان با سران قبایل عرب.

11_ هجوم بی سابقه ملّت عرب برای پذیرش اسلام واعزام نمایندگان.

12_ طرح رسالت برای بقای اسلام.

این فصول دوازده گانه، رؤوس مسائل مربوط به زندگی پیامبر را در عصر مدنی، تشکیل می دهد. واین نوع مسائل را به دو صورت می توان نوشت.

1_ آیات هر فصلی _ هرچند آیات مربوط به آن در زمانهای مختلف نازل شده باشند _ در یک جا گردآوری شده ومسائل مربوط به هر فصلی یک جا نگاشته شوند.

2_ حوادث به صورت شکل تاریخی تنظیم گردد ودر نگارش حوادث از فصل خاصی پیروی نشود. از آنجا که شیوه نگارش ما در دو فصل گذشته بر اساس تسلسل تاریخی بود (از تولد تا بعثت و از بعثت تا هجرت) در این فصل نیز از همان شیوه بهره گرفته وحوادث را به ترتیب سنوات می نگاریم.

استخراج زندگی پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) از قرآن، شیوه تازه ای در تحلیل تاریخ آن رادمرد الهی پدید می آورد که همگان با سیمای نورانی وآسمانی او که وحی الهی از آن حاکی است آشنا می شویم.

نخستین فصلی که قرآن از حیات پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)در مدینه متذکر می شود، جنجالی است که مشرکان پیرامون تحریم نبرد در ماههای حرام و تغییر قبله، به راه انداختند وبعداً دستاویز مستشرقان قرار گرفت. نخست به تحلیل این فصل می پردازیم.

ص : 212

از هجرت تا رحلت

2

5_(وَما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتاب وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمینِکَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ) (عنکبوت/48).

6_ (سَیَقُولُ السُّفَهاءُمِنَ النّاسِ ما وَلیّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتی کانُوا عَلَیْها قُلْ للّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراط مُسْتَقیم* وَکَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهیداً وما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتی کُنْتَ عَلَیْها إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَةً إِلاّ عَلَی الَّذینَ هَدَی اللّهُ وَ ما کانَ اللّهُ لِیُضیعَ ایمانَکُمْ إِنَّ اللّهَ بِالنّاسِ لَرَؤفٌ رَحیمٌ*قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُولِیَّنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدالْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذینَ أُوتُوا الکِتابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الحَقُّ مِنَ رَبِّهِمْ وَ مَا اللّهُ بِغافِل عَمّا یَعْمَلُونَ) ( بقره/142_144).

آنان که ایمان آورده اند وکسانی که مهاجرت نموده اند ودر راه خدا جهاد کرده اند آنان به رحمت خدا امیدوارند خداوند بخشاینده ورحیم است».

3_ «با اهل کتاب جز به روشی که از همه نیکوتر است احتجاج نکنید، مگر کسانی که از آنها ستم کرده اند، وبگویید بر آنچه که بر ما وبر شما نازل شده است ایمان داریم، خدای ما وخدای شما یکی است وهمگی در برابر او تسلیم هستیم».

4_ «بگویید ما به خدا وآنچه که بر ما نازل شده وآنچه که بر ابراهیم واسماعیل واسحاق ویعقوب واسباط (بنی اسرائیل) نازل گردیده وآنچه بر موسی وعیسی وپیامبران دیگر از طرف پروردگارشان داده شده است ایمان آوردیم، ومیان آنان (از ایمان وحقانیت) فرقی نمی گذاریم در حالی که تسلیم فرمان خدا هستیم».

5_ «تو هرگز پیش از این، کتابی را نمی خواندی وبا دست خود چیزی نمی نوشتی، مبادا کسانی که در صدد ابطال سخنان تو هستند در آن تردید کنند».

6_ «به زودی برخی از ابلهان از مردم می گویند: چه چیز آنان را از قبله ای که بر آن نماز می گزاردند برگردانید؟ بگو مشرق ومغرب از آن خدا است، هرکس را بخواهد به راه راست راهنمایی می کند. همان طور که خداوند شما را هدایت کرد، شما را امت ممتاز ونمونه قرار داد، که برمردم شاهد وگواه باشید، پیامبر نیز بر شما شاهد وگواه باشد.قبله قرار ندادیم، آنچه را که قبلاً بر آن بودید، جز برای تمیز وجدا گشتن افراد مطیع وفرمانبر از افراد مخالف ومرتجع به عصر جاهلی، وخداوند ایمان (اعمال) شما را ضایع نمی کند، خداوند به مردم رؤوف ومهربان است. گردش چهره تو را در آسمان (به انتظار فرمان خدا در تعیین قبله) می بینیم، به سوی قبله ای که از آن خشنود باشی برمی گردانیم، روی خود را به جانب مسجدالحرام کن وهرکجا باشید (شماای

ص : 215

مسلمانان) روی خود را به آن سمت برگردانید، وآنان که کتاب داده شده اند، می دانند که فرمان تغییر قبله فرمان صحیح واستوار از جانب پروردگارشان است وخداوند از کارهای ایشان آگاه است».

نقطه را به سرعت به قصد نزول در مدینه، ترک گفت(1) و در مسیر خود روز جمعه از اقامتگاه قبیله «بنی سالم» عبور می کرد که شتر پیامبر در برابر مسجد آنان که قبل از ورود پیامبر ساخته بودند، زانو به زمین زد و نخستین نماز جمعه را با جمعیت صدنفری در آن مسجد بجا آورد وخطبه ای خواند که در کتابهای سیره نقل شده است.(2)

آنگاه سوار بر شتر شد، هر تیره ای از دو قبیله خواستار نزول پیامبر بر آنان بود ولی همگی یک پاسخ می شنیدند وآن اینکه شتر من در هر نقطه ای زانو به زمین بزند بر آنجا وارد خواهم شد، اتّفاقاً شتر وی در برابر خانه «ابوایّوب» زانو به زمین زد. در این لحظه مردم اطراف پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)را گرفتند و هر یک اصرار میورزید که در منزل او سکنی گزیند در این موقع مادر ابوایّوب از فرصت استفاده کرد، اثاث پیامبر را به خانه خود برد، وقتی اصرار مردم افزایش یافت، رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)فرمودند: اثاث من کجا است، گفتنند:مادر ابوایّوب به خانه اش برد، پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)فرمود:«اثاث هرکجا، سکنی هم همانجا » در این موقع «اسعد بن زراره» زمام شتر پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) را گرفته وبه سمت منزل ابوایّوب هدایت کرد خانه ابوایّوب دو طبقه داشت، پیامبر طبقه هم کف را برای اینکه ملاقات با مردم سهل وآسان باشد، برگزید.

ویمن.

2_ وجود مشرکان معاند ناآگاه از شرایع آسمانی.

3_ وجود دشمنان دوست نما(منافقان) که از پشت خنجر می زدند.

حادثه آفرینی اهل کتاب از طریق مناقشات ومجادلات کلامی که وقت عزیز پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) را می گرفتند وهر موقع در خود احساس عجز وناتوانی می کردند، از طریق تحریک مشرکان برای نبرد به توطئه می پرداختند.

مشرکان منطقه به خاطر دوری از کتابهای سماوی، وناآگاهی از نظام شرایع، به خاطر تعصب به روش پدران ونیاکان جنگهای خونینی را به راه می انداختند.

تکلیف دشمنان دوست نما، روشن بود، زیرا آنان زیر پرده نفاق به توطئه چینی وتضعیف روحیه ها وسرقت اسرار مسلمانان می پرداختند.

این سه عامل مهم جدّاً وقت پیامبر را در مدینه به خود اختصاص داده واجازه نداد که رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)وقت خود را در دیگر اهداف رسالت متمزکز سازد.

از این جهت هر موقع برای پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)فراغتی دست می داد، به دیگر وظایف رسالت می پرداخت که می توان مهم آنها را در عناوین یاد شده در زیر خلاصه کرد:

1_ تعلیم قرآن واحکام ووظایف فردی واجتماعی.

2_ اعزام مبلّغ ومعلّم قرآن به اطراف.

3_ دعوت سران جهان وشخصیتهای بزرگ به آیین اسلام از طریق اعزام سفیر.

4_ عقد معاهدات وقراردادهای نظامی وسیاسی واقتصادی با قبایل.

5_ پذیرفتن وفود و هیئت های سیاسی که پس از فتح مکّه، به مدینه هجوم آوردند تا آنجا که سال نهم سال «وفود» اعلام گردید.

6_ تربیت انسانهای کامل و نمونه که با دیگر مسلمانان، حساب جداگانه داشتند.

ص : 218

7_ دعوت مسلمانان به پایگاه نور و هدایت و نمایندگان واقعی که همگی در مسئله «عترت» خلاصه می شود.

8_ قضاوت و داوری در مسائل حقوقی واختلاف افراد.

ما مجموع حوادث و رویدادهایی را که در این ده سال رخ داده و قرآن به گونه ای به آنها اشاره ویا تصریح کرده به ترتیب می نگاریم و از تنظیم حوادثی که در قرآن به آن اشاره نشده خودداری می نماییم و عذر ما در این مورد این است که موضوع بحث«پیامبر در قرآن» است.

حرکت این گروه مصادف با ماه رجب بود، این سفر درست در پانزدهمین ماه هجرت، پیش از مسئله تغییر قبله صورت پذیرفت، دو نفر از این گروه به نامهای: سعد بن ابی وقاص وعتبه بن غزوان پیش از رسیدن به مقصد، شتر متعلّق به خود را که به دنبال خود «یدک» می کشیدند گم کردند از این جهت برای پیدا کردن شتر، از گروه فاصله گرفته و سرانجام گروه شش نفری به فرماندهی «عبداللّه» در نقطه ای که پیامبر دستور داده بود در آنجا کمین کنند، فرود آمدند ورفت وآمد کاروانها را در نظر گرفتند. ناگهان متوجه شدند که کاروانی مربوط به قریش به سرپرستی «عمرو بن الحضرمی» از آن نقطه عبور می کند.وقتی چشم خدمه وسرپرست کاروان به گروه اعزامی افتاد، وحشت آنها را فرا گرفت وبا دیدن یک نفر از آنان که سر خود را تراشیده بود، از وحشت در آمدند وبا خود فکر کردند که این گروه به نشانه اینکه سر تراشیده اند، از زیارت عمره باز می گردند، طبعاً با کاروان کاری ندارند.

وجود این منظره مانع از آن شد که اعضای کاروان نسبت به آنان راه احتیاط را در پیش گیرند، تصمیم بر این گرفتند که پس از استراحت مختصری، شب هنگام منطقه را ترک گویند وبه سرزمین «حرم» وارد شوند.

در این شرایط، گروه تجسس به شور ومشورت پرداخت که آیا با صاحبان کاروان که چهار نفر بیش نبودند، درگیر شوند یا نه؟ سرانجام تصمیم گرفتند که به ضبط کاروان واسیر گرفتن افراد بپردازند، ولی در اجرای تصمیم، میان دو محذور گیر کردند. زیرا نقطه ای که هر دو گروه در آنجا فرود آمده بودند هرچند خارج از حرم بود واز احترام خاصی برخوردار نبود، ولی از نظر زمان آن شب آخرین شب از ماه رجب بود که جزء شهرهای حرام است که تحریم نبرد وستیز در آن، از مراسم دیرینه عرب است.وتأخیر در حمله ودرگیری در روز بعد (نخستین روز ماه شعبان) هرچند فاقد این محذور بود، ولی سبب می شد که نبرد در سرزمین حرم انجام گیرد که از احترام خاص برخوردار است. خلاصه در صورت حمله ناچار بودند که یا به احترام زمان آسیب برسانند ویا به احترام مکان. عجله در حمله مایه هتک احترام ماه حرام،

ص : 220

وتأخیر در آن مایه آسیب بینی احترام «حرم» امن الهی بود. ولی سرانجام تصمیم گرفتند که به هدف خود جامه عمل بپوشانند. ودر نتیجه رئیس کاروان «عمرو حضرمی» به تیر «واقد تمیمی» از پای در آمد، دو نفر از اعضای آن به نامهای «عثمان» و«حکم» به اسارت در آمدند ویک نفر به نام «نوفل» از معرکه گریخت وگروه اکتشافی با دو اسیر و کالاهای (1) ضبط شده کاروان وارد مدینه شدند و جریان را به حضرتش عرض کردند.

بپردازند ورشته بازرگانی از هم گسسته نشود.

در این نقل، مصدر تشریع، خود ملّت عرب معرفی شده است، یعنی جامعه عرب بدون الهام از تشریع آسمانی، جنگ را در این چهارماه تحریم کردند در حالی که آیه، آن را جزء آیین «قیّم» که آیین ابراهیم است می داند و مفاد آن این است که این قانون ریشه سماوی دارد، اکنون باید دید چگونه می توان میان این دو قول را جمع کرد؟ و جمع میان این دو قول به این نحو است که، عرب به خاطر مصالحی، پذیرای احترام این چهارماه شد که از آیین ابراهیم به یادگار مانده بود.

روی این اساس، پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)که پیش از دیگران حافظ ونگهبان احترام این چهارماه بود، رو به گروه اعزامی کرد وگفت:من به شما در ماه حرام دستور جنگ نداده بودم ومن نه غنایم را می پذیرم ونه دو اسیر را.

این گفتار از پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)، مایه وحشت اعزامیان شد وتصوّر کردند که، گناه بس بزرگی را مرتکب شده اند، بالأخص که بیش از حد مورد ملامت وسرزنش مسلمانان قرار گرفتند.

ودر کشمکش وجدان وحفظ مقام وموقعیت، به سر می بردند، این را به فال بد گرفتند وگفتند به همین زودی آتش جنگ میان دو گروه شعلهور خواهد شد.

شایعه سازی دشمن، دفاع دوستان بی خبر مکه، همگی دور از حقیقت بود، عامل این کار بی انضباطی گروه اعزامی بود که فقط برای جمع آوری اطلاعات فرستاده شده بودند، امّا متأسفانه شرایط لازم سربازی را، رعایت نکرده خود را به زحمت، ورهبر عالیقدر خود را در معرض اتهام قرار دادند. چون گفتگو در این مورد، بالا گرفت شرایط ایجاد کرد که وحی آسمانی نظر خود را در باره احترام ماههای حرام صریحاً بیان کند، سپس به نوعی، به پاسخ خرده گیران بپردازد، آیاتی در این زمینه وارد شد.

(یَسْأَلُونَکَ عِنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتال فِیهِ قُلْ قِتالٌ فِیهِ کَبِیْرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الحَرامِ وَ اِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللّهِ وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ حَتّی یَرُدُّوکُمْ عَنْ دینِکُمْ إِنْ اسْتَطاعُوا وَمَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الآخِرَةِ وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ* إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَالَّذینَ هاجَروا وَ جاهَدُوا فی سَبِیلِ اللّهِ أُولئِکَ یَرجُونَ رَحْمَتَ اللّه وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ).( بقره/ 217 و218).

«از تو در باره جنگ در ماه حرام سؤال می کنند، بگو جنگ در آن (گناه) بزرگ است ولی جلوگیری از راه خدا وکفر ورزیدن به خدا، وجلوگیری (مسلمانان از ورود به مسجد الحرام) واخراج ساکنان آن، نزد خدا (گناهی) بزرگتر است، و فتنه از قتل «ابن الحضرمی» بالاتر است مشرکان پیوسته با شما نبرد می کنند تا بتوانند شما را از دین خود برگردانند، کسی از شما که از آیین خود بازگردد وبه حالت کفر بمیرد، اعمال صالح او در دنیا وآخرت باطل می شود آنان اهل دوزخند ودر آن همیشه هستند.

آنان که ایمان آورده اند وکسانی که مهاجرت نموده اند ودر راه خدا جهاد کرده اند آنان به رحمت خدا امیدوارند خداوند بخشاینده ورحیم است».

ص : 223

در این آیات نکاتی است که توجه شما را به آن جلب می کنیم.

1_ آیه به صورت روشنی، لزوم احترام ماههای حرام را اعلام می دارد، وقتال در آن را گناه بزرگی می شمرد ومی فرماید:

(قُلْ قِتالٌ فِیهِ کَبیرٌ).

2_ یادآور می شود که مشرکان منتقد، ناهیان خرما خورده ای هستند که قتل انسانی را در ماه حرام دستاویز قرار داده اند، در حالی که خود آنان به جرایم بس بزرگی دست زده اند مانند:

الف: (صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ): جلوگیری از راه خدا ومانع شدن از گرایش مردم به آیین او.

ب: (کُفْرٌ بهِ): کفر ورزیدن به خدا، وترک عبادت او وبه جایش پرستش مخلوق او.

ج: (وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ): بستن راه مسجد الحرام وجلوگیری از ورود مسلمانان به مسجد.

د: (وَ اِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ): بیرون کردن ساکنان آن به جرم ایمان آوردن به خدا، حرمی که همه انسانها حتی حیوانات و پرندگان در آنجا مصونیت دارند.

این چهار عمل، خود گناه بزرگی است، چگونه اعمال زشت خود را فراموش کردند وبه بهره برداری از یک عمل اتّفاقی روی آورده اند.

ه_: (وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ): ایجاد محیط نامساعد برای ایمان، وتشویق به کفر، وتحت فشار قرار دادن مردم حقیقت جو که به بت پرستی بازگردانند، از قتل یک انسان بالاتر است.

به عبارت دیگر، گروه اعزامی یک بار دچار بی انضباطی شدند یعنی انسانی را کشته دو نفر را به اسارت گرفته ومالی را ضبط کرده اند وپیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)دیه مقتول را پرداخت وهر دو اسیر را آزاد ساخت، ولی گروه مشرک پیوسته مصدر این اعمال

ص : 224

ننگین می باشند، از هدایت مردم جلوگیری می کنند، به خدای مورد پذیرش خود کفر میورزند وعبادت او را انجام نمی دهند، راه مسجدالحرام را به روی حقیقت طلبان می بندند، ساکنان حرم امن خدا را بیرون می کنند، محیط را برای پرورش کفر ونابودی ایمان، فراهم می سازند _ مع الوصف _ خود را بی گناه ودیگری را مجرم قلمداد می نمایند.

آنگاه آیه به برخی از مسلمانان هشدار می دهد که اگر برخی از مسلمانان از آیین حق برگردند، اعمال نیک آنان که در دوران مسلمانی به جاآورده اند پوچ و نابود می گردد، چنان که می فرماید:(وَمَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ...).

3_ آیه دوّم تکلیف گروه متجاوز را بیان می کند وآن اینکه خدا این گروه را به خاطر اعمال نیک گذشته از مهاجرت ومجاهدت، وامیدی که به رحمت خدا دارند مورد مغفرت قرار داده است چنان که می فرماید:(إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ الَّذینَ هاجَرُوا).

ابن هشام می نویسد: سرپرست گروه ویاران او که از کار خود پشیمان شده بودند وقتی آیه نخست در باره عمل آنان نازل گردید تا حدّی از ناراحتی آنان کاست، به طمع پاداش اخروی به پیامبر گفتند امیدوار باشیم که جنگی پیش آید ما در آن پاداش مجاهدان را داشته باشیم در این موقع آیه دوّم فرود آمد و از مغفرت وبخشودگی گناه آنان گزارش داد.

4_ پیامبر طبق نقل طبرسی(1) خونبهای «عمرو حضرمی» را پرداخت قریش مبلغی برای آزاد سازی دو اسیر خود، «عثمان» و«حَکَم» به مدینه فرستاد. پیامبر از پذیرفتن آن امتناع ورزید زیرا احتمال می داد که سعد وقاص و عتبه که برای جستجوی شتر خود از گروه اعزامی جدا شده بودند به وسیله قریش دستگیر ویا کشته شده باشند وقتی هر دو نفر به مدینه بازگشتند هر دو اسیر را در برابر مبلغی آزاد ساخت.(2)

ص : 225

شرک به آیین یهود رو آروده وگروهی از قبایل «بنی النجار»، «بنی عوف»، «بنی ساعده»، «بنی ثعلبه» و«بنی اوس» را که همگی شاخه هایی از دو قبیله بزرگ عرب یمنی بودند، به خود جذب کرده بود.

پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) برای تکمیل کار، قرارداد جداگانه ای با یهودان اسرائیلی قبایل سه گانه «بنی قین قاع، بنی النضیر، وبنی قریظه» امضا کرد که متن آن را مرحوم مجلسی در بحار آورده است.(1)

افراد ناوارد، قرارداد نخست را مربوط به یهودیان اسرائیلی می دانند در صورتی که اسامی وارد در آن حاکی است که طرف پیمان، عربهای متهوّدی بودند که از نظر نسب، یهودی نبوده وبعداً به یهودیت گرایش پیدا کرده بودند.

نمونه را مطرح می سازد.

1_ آیین اسلام جدا از شرایع پیشین وآیینهای دیرینه نیست، بلکه دنباله همان فیض الهی است که از زمان «نوح» آغاز شده وتا زمان پیامبر خاتمصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم ادامه داشته است، ویک فرد مسلمان همان طور که باید بر آنچه که بر پیامبر خاتم (صلی الله علیه وآله وسلم) نازل شده ایمان بیاورد، باید بر شرایع قبلی نیز ایمان آورد و همگی را محترم وشریعت الهی بداند چنانکه می فرماید:

(آمَنّا بِالَّذی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ).

باز در آیه دیگر به صورت روشن تر بر این اصل تأکید می کند که از واقع بینی رسالت اسلام حکایت می کند وشرایع آسمانی را رحمت معنوی می داند که با بعثت نخستین پیامبران آغاز شده وتا عهد رسالت پیامبر خاتم ادامه داشته است. چنان که می فرماید:

(قُولُوا آمَنّا بِاللّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلی إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَالأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عیسی وَ ما أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لانُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَد مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ) (بقره/136).

«بگویید ما به خدا وآنچه که بر ما نازل شده وآنچه که بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق ویعقوب و اسباط (بنی اسرائیل) نازل گردیده و آنچه بر موسی وعیسی وپیامبران دیگر از طرف پروردگارشان داده شده است ایمان آوردیم، و میان آنان (از ایمان وحقانیت) فرقی نمی گذاریم در حالی که تسلیم فرمان خدا هستیم».

2_ برای خالی کردن باد نخوت ونژاد پرستی یهود، لازم است بر یک اصل تکوینی تکیه شود وآن اینکه: خدای همگان وخالق همه مردم یکی است، همگی در برابر آن یکسان می باشند. در این صورت معنی ندارد، که نژادی بر نژادی مقدّم وبرتر باشد مگر اینکه فضیلتی را کسب کند و کمالی را به دست آورد چنان که می فرماید:

ص : 228

(وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ).

در آیات بعدی یک نوع جدال علمی ونِقاش فکری دیگری انجام گرفته، وبر صدق گفتار پیامبر که مدّعی بود این قرآن وحی است و نتیجه تراوش فکری او نیست با آیه یاد شده در زیر، استدلال انجام گرفته است:

(وَما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتاب وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمینِکَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ) (عنکبوت/48).

«تو هرگز پیش از این، کتابی را نمی خواندی و با دست خود چیزی نمی نوشتی، مبادا کسانی که در صدد ابطال سخنان تو هستند در آن تردید کنند».

مضمون آیه گواه بر صدق گفتار پیامبر است زیرا فردی که در تمام عمر نه کتابی خوانده، نه چیزی نوشته ناگهان کتابی بیاورد که جهانیان در برابر آن عاجز وناتوان گردند، طبعاً دعوت کتاب او مربوط به خود او نبوده ونتیجه تراوش فکر او نخواهد بود.

بیت المقدس نماز می گزارد، مسلمانان را سرزنش می کردند که، اگر شما امّت مستقلّی هستید پس چرا بر قبله ما نماز می گزارید؟

آنگاه که روی مصالحی، فرمان تغییر قبله صادر شد، ودر حالی که پیامبر دو رکعت از نماز ظهر را خوانده بود، جبرئیل دست او را گرفت وبه سوی کعبه متوجه کرد، جنجال شدیدتری برپا کردند، وگفتند چه شد که آنان قبله ما را رها کرده وبر قبله جدید نماز می گزارند؟!

قرآن، در ضمن آیاتی، به تحلیل هر دو تشریع، پرداخته و هر دو را به صورت منطقی تحلیل نموده است. اینک مجموع پرسشها را به نحو طبیعی مطرح کرده وپاسخ آیات را توضیح می دهیم.

الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراط مُسْتَقیم)(بقره/142).

«به زودی برخی از ابلهان از مردم می گویند: چه چیز آنان را از قبله ای که بر آن نماز می گزاردند برگردانید؟ بگو مشرق ومغرب از آن خدا است، هرکس را بخواهد به راه راست راهنمایی می کند».

جمله (ما وَلیّهُمْ...) بیانگر اعتراضی است که پس از اندی از یهود شنیدهشد.

جمله (قُلْ للّهِ الْمَشْرِقُ...) یادآور یک اصل کلی است وآن اینکه وجود خدا پیراسته از زمان ومکان است توجه به هر نقطه ای از نقاط جهان، توجه به خدا است واگر نقطه خاصی به عنوان قبله تعیین می گردد، به خاطر مصالح اجتماعی است نه اینکه وجود خدا به آن نقطه محدود می باشد; بنابر این نمازگزاردن به بیت المقدس توجه به خدا است، نماز بر کعبه نیز توجه به خدا است.

2_ (وَکَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهیداً وما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتی کُنْتَ عَلَیْها إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَةً إِلاّ عَلَی الَّذینَ هَدَی اللّهُ وَ ما کانَ اللّهُ لِیُضیعَ ایمانَکُمْ إِنَّ اللّهَ بِالنّاسِ لَرَؤفٌ رَحیمٌ) ( بقره/143).

«همان طور که خداوند شما را هدایت کرد، شما را امت ممتاز و نمونه قرار داد، که برمردم شاهد و گواه باشید، پیامبر نیز بر شما شاهد وگواه باشد.قبله قرار ندادیم، آنچه را که قبلاً بر آن بودید، جز برای تمیز وجدا گشتن افراد مطیع و فرمانبر از افراد مخالف ومرتجع به عصر جاهلی، وخداوند ایمان (اعمال) شما را ضایع نمی کند، خداوند به مردم رؤوف ومهربان است».

در این آیه به نکاتی که برخی از آنها مربوط به مسئله تعدد قبله است اشاره شده است:

الف: امّت اسلامی امّت ممتاز ونمونه است (أُمَّةً وَسَطاً).

ص : 231

ب: امّت اسلامی، بر دیگر امّتها شاهد وگواه می باشد(لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النّاسِ).

ج: اگر بیت المقدس به صورت موقت قبله معرفی شد به خاطر این بود که جامعه عرب اعم از موحّد ومشرک بر کعبه نماز می گزارد، یا لااقل در برابر آن ولو به خاطر بتها سجده می کرد اگر در آغاز رسالت، کعبه قبله معرفی می شد، موحّد از مشرک جدا وتمیز داده نمی شد، برای جدا کردن مؤمن وموحّد از مشرک وبت پرست پیرو عصر جاهلی، لازم بود که مدّتی به بیت المقدس توجه شود تا حساب موحّدان اندک، از مشرکان فراوان در مکّه وحومه آن، تمیز داده شده وبازشناخته شوند; چنان که می فرماید:(إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ).

د: نمازگزاردن به بیت المقدس در آغاز رسالت برای جامعه متعصب عرب بسیار سنگین و دشوار بود که از نقطه مورد توجّه تمام قبایل عرب، صرف نظر کنند وبه قبله یهودیان نماز گزارند ولی این مطلب برای گروه هدایت یافته که تسلیم فرمان پروردگار جهان می باشند بسیار آسان بود چنان که می فرماید:(وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَةً إِلاّ عَلَی الَّذینَ هَدَی اللّهُ) (1).

ه_: در این جا سؤال دیگری مطرح است وآن اینکه: اگر کعبه از روز نخست

ص : 232

قبله واقعی بود اعمال گروهی که قبل از آن به بیت المقدس نماز گزارده وپیش از موضوع تحویل قبله درگذشته اند مانند اسعد بن زراره، چگونه است؟ آیه به پاسخ این سؤال می پردازد ومی فرماید:

(وَما کانَ اللّهُ لِیُضیعَ إیمانَکُمْ) خداوند مظاهر ایمان شما را که همان نمازها و تهجدها است، ضایع نمی گرداند، زیرا پاداش، مربوط به مطیعان، و کیفر از آن متمردان است. در این صورت هردو گروه، چه آنها که بر قبله نخست نماز گزارده اند وچه کسانی که بر هر دو قبله، ویا بر قبله دوّم نماز خوانده اند ویا می خوانند در پیشگاه خدا یکسان خواهند بود.

ودر آیه مقصود از «ایمان»، اعمال صالح است که تجلیگاه ایمان به شمار می رود.

ص : 234

از هجرت تا رحلت

3

5_ (لَقَدْ کَفَرَ الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللّهَ هُوَالْمَسیحُ ابْنُ مَرْیَمَ وَقالَ الْمَسِیْحُ یا بَنِی إسرائیلَ اعْبُدُوا اللّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ إِنَّهُ مَنْ یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدْحَرَّمَ اللّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النّارُ وَ ما لِلظّالِمِینَ مِنْ أَنْصار*لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللّهَ ثالِثُ ثَلاثَة وَ ما مِنْ إِله إِلاّ إِلهٌ واحِدٌ وَإِنْ لَمْ یَنْتَهُوا عَمّا یَقُولُونَ لَیَمَسَّنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ أَفَلا یَتُوبُونَ إِلَی اللّهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَهُ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).(مائده72_74)

می بندند».

5_ «آنان که گفته اند که مسیح خود خدا است، کفر ورزیده اند (چگونه این سخن رامی گویند) در حالی که خود مسیح می گفت خدا را که پروردگار من وپروردگار شما است بپرستید؟ هر کسی برای خدا شرک قرار دهد، خدا بهشت را بر او حرام کرده وجایگاه او آتش است وبرای ستمگران یاری نیست.به طور مسلّم کسانی که گفته اند خدا یکی از سه تا است، کفر ورزیده اند خدایی جز خدای واحد نیست اگر از آنچه که می گویند دوری نجویند، به گروه کافر از آنان عذاب دردناکی می رسد چرا توبه نمی کنند و از او آمرزش نمی طلبند خداوند آمرزنده ومهربان است».

انجام می دادند، فقط از قریش، دو نفر به نامهای: «ورقة بن نوفل» و«عثمان بن حویرث» پیش از ظهور اسلام به مسیحیت گرویدند ولی در مقابل «متهودی» (عرب یهودی گرا) میان آنان وجود نداشت وپس از اسلام، «عبید اللّه بن جحش» نخست، اسلام آورد و از ترس شکنجه قریش بسان دیگر مسلمانان رهسپار حبشه گردید ودر آنجا، به مسیحیت گروید ودرگذشت، واکثریت قریش را مشرکان بت پرست وافراد کمی از آنان را «احناف» که پیرو آیین ابراهیم بودند تشکیل می داد.(1)

آیات مربوط به جدال با اهل کتاب در سوره های مدنی وارد شده، آنهم در سوره های «طوال » مانند بقره وآل عمران وغیره. وتا طوائف سه گانه یهود در مدینه بودند، جنگ سرد میان مسلمانان ویهود به صورت جدال ادامه داشت، روزی که ریشه کن شدند، جدال اهل کتاب به خاموشی گرایید و کم وبیش با نصارا،و مسیحیان «نجران» وجود داشت.

محور جدال با مشرکان را مسائل مربوط به توحید ونظائر آن مانند معاد تشکیل می داد در حالی که محور جدال با اهل کتاب راعلاوه بر توحید، علائم نبوت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) در عهدین وکارهای ناشایست احبار ورهبان، تشکیل می دهد.

موضوع بحث ما در این مقالات، «حوار» ویا «جدال» در قرآن نیست زیرا این خود موضوع جداگانه ای است که ما فعلاً با آن کاری نداریم، بلکه محور سخن ما جدالهایی است که پیامبر به دستور قرآن با برخی از یهودانِ یثرب ومسیحیان «نجران» انجام داده وتاریخ قطعی هر یک از این «جدالها» هرچند روشن نیست امّا اجمالاً می توان گفت که غالب آنها پیش از جنگ بدر وبرخی پس از آن، انجام گرفته است وبا ریشه کن شدن یهودان مدینه در جنگ احزاب، غالب این گفتگوها پایان پذیرفت و از این طریق مسلمانان در احتجاج با مخالفان روش نویی را درپیش گرفتند.

ص : 238

دنیا ورهبانان در میان مسیحیان می داند که به خاطر وارستگی از دنیا حقایق را کتمان نمی کنند ودلائل نبوت پیامبر را در عهدین یادآور می شوند، در حالی که علما ودانشمندان یهود، به خاطر دلبستگی شدید به دنیا به کتمان علائم نبوت پرداخته وحقائق را از امّت خود پوشیده نگاه می دارند کافی است که در مفاد این آیه دقّت کنیم:

(وَلَتَجِّدِّنَهُمْ أَحْرَصَ النّاسِ عَلی حَیاة وَ مِنَ الَّذینَ أَشْرَکُوا یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَة وَ ما هُوَ بُمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ یُعَمَّرَ وَ اللّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ) (1).

«آنها را حریص ترین مردم بر زندگی دنیوی حتی حریص تر از افراد مشرک می یابی،وهر یک از آنها دوست دارد که هزار سال عمر کند، در حالی که این عمر طولانی او را از عذاب باز نخواهد داشت خداوند از ستمگران آگاه است».

دلبستگی بیش از حد وحساب به دنیا است که مانع از گرایش به حق می گردد وحجاب ضخیمی میان انسان وحقایق پدید می آورد.

پیروان کتابهای آسمانی در برخی از مراتب توحید که هم اکنون بیان می شود، کاملاً منحرف می باشند، آنجا که می فرماید:

(قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَة سَواء بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلاّ نَعْبُدَ إِلاّ اللّهَ وَلا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ فَإِنْ تَوَلَّوا فَقُولُوا اشْهدُوا بِأَنّا مُسْلِمُونَ) (1).

«بگوای اهل کتاب به سوی سخن واحدی که میان ما وشما مشترک است، بشتابید وآن اینکه جز خدا را، نپرستیم.چیزی را شریک او قرار ندهیم برخی، برخی دیگر، غیر خداوند را «رب» (کسی که سرنوشت انسان در دست او است) خود نپذیریم اگر روی برگردانیدند، بگویید آگاه باشید ما مسلمانیم».

در حالی که خطّ توحید، خطّ مشترک میان تمام آیینهای آسمانی است ولی متأسفانه «یهود» وبیش از آنها «مسیحیان » از آن منحرف شده ودر پیکره توحید، از روی جهل ونادانی، شرک ودوگانگی جوانه زده است.

است این سخن که بر زبان دارند از گفتار کسانی که قبلاً کفر ورزیده اند، پیروی می کنند، خدا آنان را بکشد چگونه افترا می بندند».

یهودیان امروز خود را از چنین اعتقادی پیراسته می دانند، ولی به طور مسلّم روز نزول قرآن در میان گروهی از آنان چنین عقیده باطلی وجود داشته است گاهی احتمال داده می شود که برخی از یهود به طور تشریفی «عزیر» را فرزند خدا می دانستند، چنانکه می گویند: مسجد خانه خدا است.ولی این احتمال با ظاهر آیه تطبیق نمی کند.

«آنان که گفته اند که مسیح خود خدا است، کفر ورزیده اند (چگونه این سخن رامی گویند) در حالی که خود مسیح می گفت خدا را که پروردگار من وپروردگار شما است بپرستید؟ هر کسی برای خدا شرک قرار دهد، خدا بهشت را بر او حرام کرده وجایگاه او آتش است وبرای ستمگران یاری نیست».

مضمون آیه از دو چیز ترکیب یافته است، بخشی از آن مدعای آنان را مطرح می کند آنجا که می فرماید:

(لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللّهَ ثالِثُ ثَلاثَة).

بخش دیگر با روشن ترین بیان آن را باطل می سازد ومی فرماید: آن کسی که شما برای الوهیت او سینه می زنید، خود را بنده خدا می دانسته وهمگان را به پرستش خدای یگانه دعوت می کرد، وحیات حضرت مسیح بر این گواهی می دهد.

برخی ازمفسران می گویند این آیه ناظر به گروهی از مسیحیان است به نام «یعقوبیه» که مسیح را خود خدا می دانستند، نه یکی از اقانیم سه گانه ونه فرزند خدا.(1)

هیچ بعید نیست که در میان مسیحیان آن روز چنین نظریه ای یعنی اعتقاد به خدای یگانه متجسم در مسیح، وجود داشته است ولی در عین حال ممکن است این عقیده رویه دیگر شرک دوم باشد که هم اکنون به صورت اقانیم سه گانه، واصالت سه ذات در مقام الوهیت، به نامهای (خدا، ومسیح وروح القدس) مطرح می گردد واز آن به «تثلیث در توحید» نام می برند، واگر واقعیت این دو شرک یکی باشد، طبعاً باید، شرک نخست را «توحید در تثلیث» و شرک دوّم را «تثلیث در توحید» واعتقاد به الوهیت عیسی واینکه او خدا است با تثلیث در الوهیت از نظر آنها

ص : 243

منافات ندارد، نامید. اینک تشریح صورت دوّم شرک:

از هجرت تا رحلت

4

2_ « آنان که به خدایی مسیح پسر مریم قائل شدند براستی کافر شدند».

3_ «ای اهل کتاب (ای علمای نصاری) در دین خود اندازه نگهدارید و در باره خدا جز براستی سخن نگویید در حقّ مسیح عیسی بن مریم جز این نشاید که او رسول خداست و کلمه الهی در رحم مریم القاء شده پس به خدا و همه فرستادگانش ایمان آرید و به تثلیث قائل نشوید (اَب و ابن و روح القدس را خدا نخوانید) از این گفتار شرک باز ایستید بهتر است که جز خدای یکتا خدایی نیست خدا منزّه تر است از آنکه او را فرزندی باشد، هرچه در آسمانها و زمین است همه ملک اوست و خدا تنها به نگهبانی همه موجودات عالم کافی است».

4_ «این است عیسی فرزندمریم سخن حقّی که در آن تردید می کنید».

5_ «بگو اگر دریا برای نوشتن کلمات خدای من مرکب شود قبل از آنکه کلمات پروردگارم پایان پذیرد، دریا پایان می پذیرد.

انحراف از توحید در میان مسیحیان، خود را به سه صورت نشان داده و ممکن است همگی چهره های مختلفی از یک حقیقت باشد:

1_ انقلاب لاهوت به ناسوت واینکه مسیح خود خدا است ودر این مورد قرآن می فرماید:

(لَقَدْ کَفَرَ الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ).(1)

2_ تثلیث ویا خدایان سه گانه که به «ثالوث اقدس » معروف است.

3_ مسیح فرزند خدا است والوهیت از سه عنصر تشکیل وترکیب یافته است یعنی خدای پدر، خدای پسر وخدای روح القدس.

ما درباره چهره نخست از انحراف در صفحات قبل بحث نمودیم هم اکنون درباره دوّمی به بحث وگفتگو می نشینیم وقرآن در این باره می فرماید:

(لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللّهَ ثالِثُ ثَلاثَة وَ ما مِنْ إِله إِلاّ إِلهٌ واحِدٌ).(2)

«آنانکه می گویند خدا یکی از سه خدا است کافر شده اند خدایی جز خدای واحد نیست».

تصوّر خدایان سه گانه به نحوی که مسیحیان مدّعی آن هستند، بسیار مبهم وپیچیده است که نوبت به مرحله تصدیق واثبات نمی رسد.

از نظر تصویر، انحراف در چهره نخست «انقلاب لاهوت به ناسوت» روشن است هرچند از نظر واقعیت باطل وپوچ است زیرا معنی ندارد که موجود پیراسته از ماده ومادیات وسراسر کمال وجمال، به صورت موجود مادی درآمده وسر از رحم «مریم(علیها السلام)» در آورد.

ولی چهره دوّم انحراف، از نظر تصویر مبهم ومجمل است، زیرا در درون خود تناقضی را می پرورد که از نظر عقل باطل می باشد.

ص : 247

«مسیحیان »خود را پیرو آیین توحید دانسته ومدّعی هستند که خدای جهان، خدای یگانه است، و این وحدت، وحدت حقیقی است و مجازی نیست.

در کنار آن، مسئله «تثلیث» وخداوندگاری سه چیز را مطرح می کنند وکثرت وسه گانگی را حقیقی وواقعی می اندیشند وآن را مجاز نمی دانند ودر این صورت، عقل متحیّر وسرگردان است که این چه نوع یگانگی حقیقی است که با سه گانگی واقعی سازگار می باشد؟

اگر آنان یکی از دو صفت (وحدت وکثرت) را حقیقی ودیگری را مجازی می دانستند، مشکلی در مقام تصویر مدعا وجود نداشت. ولی برعکس، آنان بر هر دو صفت به صورت حقیقی وواقعی اصرار دارند ومدعی مساوات یک با سه می باشند و معادله(3=1) در نظر آنان در مورد خدا صحیح وپابرجاست.

از یک طرف پژوهشگران مسیحی می بینند که خطّمشترک میان آیینهای آسمانی، خطّ توحید ودعوت به وجود خدای یگانه وآفریدگار یکتا و معبود واحد است. و هر نوع احتمال کثرت مایه خروج از این خطّمشترک است.

از طرف دیگر به خاطر غلو در باره مسیح ویا به جهت آشنائی با ثالوث هندی که در آن خدای ازلی وابدی در سه مظهر به نام «برهما» (پدیدآورنده) و «فیشنو» (نگهدارنده) و «سیفا»(کشنده) تجلّی نموده است به خدایان سه گانه قائل شده، علاوه بر خدائی خدا، به الوهیت مسیح و «روح القدس» نیز عقیده پیدا کرده اند آنگاه در تبیین عقیده خود آنچنان در بن بست قرار گرفته اند که تاکنون از هیچ مقام کلیسایی توضیح قانع کننده ای در این مورد داده نشده است.

مبلّغان مسیحی برای رهایی از این بن بست دو نوع تلاش کرده اند:

1_ می گویند:حساب دین ازعلم جدا است وباید مسائل دینی را پذیرفت، هرچند علم بر خلاف آن داوری کند، درست است که از نظر مسائل ریاضی معادله (1=3) باطل می باشد ولی هرگز لازم نیست که عقاید مذهبی را علم تأیید واثبات

ص : 248

کند ویا با آن مخالف نباشد، بلکه هرگاه مذهب مطلبی را مطرح کرد، باید آن را به طور تعبّد پذیرفت و خم به ابرو نیاورد.

یک چنین پوزش طلبی از قبیل «عذر بدتر از گناه» است وحربه به دست ملحدان دادن است تا ماتریالیستها بگویند دین سدّ راه علم است وباید دین را ذبح کرد تا علم زنده گردد.

اصولاً آیینی که نه خرد آن را بپذیرد ونه علم آن را تصدیق کند چه لزومی دارد که انسان در راه آن فداکاری وجانبازی کند.

2_ می گویند: معادله (1=3) یک معادله صحیح است ودر خارج نمونه هایی دارد، مانند خورشید که در عین وحدت ویگانگی، سه چیز است:1_ جرم خورشید 2_ نور 3_ حرارت ; چه مانع دارد که «ثالوث اقدس» نیز از این مقوله باشد؟

ناگفته پیدا است با این مثال وهمانند آنها نمی توان یک محال بدیهی را ممکن ساخت، محالی که بر هر کودک دبستانی، تا چه رسد به افراد کامل، روشن و واضح است اتّفاقاً همان مثالی را که مطرح کرده اند، هرگز در آن سه چیز یک چیز نیست، ممکن است سه چیز یک نام به نام «خورشید» داشته باشد ولی وحدت نام دلیل بر وحدت اجزاء آن نیست، یک کارخانه از هزاران قطعات ترکیب می یابد، ودر عین کثرت ممکن است یک نام داشته باشد به نام کارخانه ذوب آهن یا پالایشگاه نفت ودر مورد خورشید جرم، غیر از نور وحرارت است جرم آن اتمهای بی شماری است که از طریق انفجار تبدیل به نور وحرارت می شود، ونور وحرارت نیز دو موج مختلفی است که در فیزیک به یکی مادون قرمز وبه دیگری مافوق آن می گویند.

تشبث به این مثال ومانند آن حاکی از فلاکت یک دانشمند الهی است که می خواهد مسائل ماوراء الطبیعه را که از دقیق ترین مسائل فلسفی وفکری است با این مثالهای مبتذل وبا این مسامحه ها حل کند، آیا شایسته نیست به جای سفسطه گری، گردن به حق نهیم و از آن پیروی کنیم؟

ص : 249

صورت فقیر ومحتاج جلوه می کند.

ب: هریک از این اجزاء اگر واجب الوجود باشد و وجود آنها از ذات خود بجوشد در این صورت به جای خدای یگانه، سه خدای واجب الوجود خواهیم داشت که دلائل توحید به شدّت آن را رد می کند.

واگر هر یک از این اجزاء ممکن الوجود باشد در این صورت خدا، در تحقّق خود، یعنی در تحقّق مرکبی که از پیوستگی آنها به وجود می آید، به خدای دیگری نیازمند خواهدشد که به اجزاء ومرکّب تحقق بخشد وبرای اینکه مجدداً با اشکالی روبرو نشویم باید آن خدا، بسیط باشد نه مرکب، وگرنه عین همان پرسش در باره او نیز مطرح خواهد شد.

خلاصه «تثلیث در الوهیت» خواه به صورت سه فرد مستقل از یک طبیعت، ویا سه جزء از یک فرد مشخص، معقول ومتصوّر نیست واشکالات فلسفی «تثلیث» در این مقدار خلاصه نمی شود اکنون نظر قرآن را در این مورد یادآور می شویم:

(یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللّهِ إِلاّ الْحَقِّ إِنَّمَا المَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللّهِ وَ کَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلی مَرْیَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللّهِوَ رُسُلِهِ وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا خَیْراً لَکُمْ إِنَّمَا اللّهُ إِلهٌ واحِدٌ سُبْحانَهُ أَنْ یَکُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ ما فِی السَّمواتِ وَ ما فِی الأَرْضِ وَ کَفی بِاللّهِ وَکِیلاً).(1)

در آیه نکات جالبی است که متذکر می شویم:

1_ ریشه اعتقاد به «الوهیت» مسیح غلو در حقّ پیشوا و رهبر است که می خواهند با بالا بردن مقام او شخصیت خویش را نیز بالا ببرند، وگرنه دلیل ندارد که بی جهت انسانی را به خدایی برسانند و _ لذا _ می فرماید: (وَ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللّهِ إِلاّ الحَقّ).

2_ در همین آیه حضرت مسیح (علیه السلام) با صفات یاد شده در زیر معرفی شده

ص : 251

است:

1_ عیسی بن مریم 2_ رسول اللّه 3_ کلمته 4_ القاها إلی مریم 5_ روح منه.

برخی از این صفات گواه روشنی بر عبودیت وبندگی او است، د رحالی که برخی دیگر، از اوصاف متشابهی است که باید از طریق اوصاف محکم تفسیر وتوضیح شوند اینک بیان این قسمت:

الف: قرآن در موارد متعددی که به شانزده مورد می رسد، مسیح را به لفظ ( عیسی ابن مریم) معرفی می کند که خود نشانه مخلوق بودن او است قرآن در آیات سوره مریم دوران «جنینی ووضع شیرخوارگی وپرورش او در گهواره ودیگر صفات انسانی او را بیان می کند» واز این طریق با لسان فطرت، اندیشه خدایی او را طرد می کند.

ب:( رسول اللّه): پیامبر ومأمور خدا است نه خود او و نه جزئی از او.

ج: ( کَلِمتُهُ): قرآن در مواردی «مسیح » را «کلمه» می خواند ودر آیات دیگر تمام موجودات را نیز کلمات اللّه می خواند که می فرماید:

(قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کَلِماتُ رَبِّی).(1)

«بگو اگر دریا برای کلمات خدای من مرکب شود، قبل از آنکه نوشتن کلمات خدا به پایان رسد، دریا به پایان می رسد».

اگر به موجودات جهان به طور عموم، وشخص حضرت مسیح به طور خصوص، کلمات وکلمه گفته می شود به خاطر یک نوع تشابهی است که میان موجودات، وکلمات وجود دارد وآن اینکه: کلمه ولفظ، مخلوق گوینده است و از یک رشته معانی ومفاهیم ذهنی حکایت می کند، همچنانکه موجودات جهان مخلوق خدا است که از علم وقدرت خالق خود حاکی می باشند، در حالی که تمام

ص : 252

موجودات جهان کلمات خدا می باشند ولی حضرت مسیح در این مورد حساب جداگانه ای دارد زیرا تولد اعجاز آسا وسایر خصوصیات او، بر او امتیازی خاص بخشیده است.

د:( القاها إِلی مریم): «در رحم مریم القاء شد» و این نشانه انسانیت ومخلوق بودن او است که شرح آن در سوره مریم آیات 16_ 36 وارد شده است و لذا در آن سوره پس از تشریح کیفیت آفرینش او تا زمان رسالتش چنین نتیجه گیری می کند.

(ذلِکَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ قَوْلَ الْحَقِّ الَّذی فِیهِ یَمْتَرُونَ).(1)

«این است عیسی فرزندمریم سخن حقّی که در آن تردید می کنید».

ه_: ( وروحٌ منه): روحی از جانب خدا است، این تعبیر از کلمات متشابهی است که باید در پرتو آیات محکم تفسیر شود وپیوسته مسیحیان دیرینه و کنونی، بر این تعبیر تکیه کرده ومسیح را جزئی از خدا دانسته اند در حالی که با رجوع به آیات دیگر مفاد آیه کاملاً روشن می گردد.

در رفع ابهام این وصف دو مطلب را یادآور می شویم:

اوّلاً: «من» در این مورد «نشویه» است که منشأ وسرچشمه پیدایش چیز را بیان می کند چنانکه در آیه یاد شده در زیر نیز چنین است.

(وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّمواتِ وَ ما فِی الأَرْضِ جَمِیعاً مِنْهُ).(2)

«آنچه در آسمانها وآنچه در زمین است مسخّر شما کرده وهمگی از ناحیه او است».

هیچ آشنای به زبان عربی در آن آیه نمی گوید به حکم جمله (جمیعاً منه) آسمانها وزمین وآنچه در میان آن دو قرار دارند، جزئی از خدا می باشند زیرا ناگفته

ص : 253

پیدا است که «من» در آیه «نشویه» است نه «تبعیضیه» وتفاوت «من» نشویه با «من» تبعیضیه بر ارباب ادب کاملاً روشن می باشد.

ثانیاً: این تعبیر در باره حضرت مسیح بالاتر از لفظ «من روحی» در باره آدم ابوالبشر نیست، قرآن در مقام آفرینش آدم می گوید:

(فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ).(1)

«آنگاه که به او پرداختم، واز روحم در آن دمیدم بر او سجده کنید».

اگر لفظ (وروح منه) نشانه جزء بودن مسیح از خدا باشد باید روح آدم ابوالبشر را نیز جزئی از ذات اقدس حق تعالی بدانیم.

تفسیر این نوع کلمات وجمله ها، در گرو آشنایی با اصطلاحات قرآن واصطلاحات مردم است گاهی به منظور احترام، چیزی را به چیز مقدّس اضافه می کنند به مسجد می گویند، خانه خدا، به مجلس شوری می گویند خانه ملّت، واگر به مسیح روح اللّه می گویند به خاطر تکریم وتعظیمی است که این پیامبر دارد وعلّت انتساب روح مسیح به خدا، همان علّت انتساب روح آدم به او است روح انسانی به خاطر عظمت و تجرد و شایستگی، جا دارد که به عالم لاهوت نسبت داده شود نه عالم ناسوت، در این میان چون خلقت مسیح از اعجاز وکرامت خاصی برخوردار است، به خاطر شایستگی که این موجود زنده واین روح مجسّم دارد، به خدا نسبت داده شده است.

درآیه مورد بحث قرآن پس از نقل صفات پنج گانه که همگی حاکی از عبودیت مسیح است، نتیجه گیری می کند ومی فرماید:(فآمنوا باللّه ورسله ولا تقولوا ثلاثة انتهوا خیراً لکم): «حالا که چنین است وروشن گردید که مسیح بنده خدا است به خدا ورسولان او که (مسیح نیز یکی از آنها است) ایمان بیاورید، ونگویید خدایان سه گانه، از این گفتار دوری جویید که به نفع شما است».

ص : 254

از هجرت تا رحلت

5

قانِتُونَ) (بقره/116_117).

7_ (وَقالُوا اتَّخَذَ اللّهُ وَلَداً سُبْحانَهُ هُوَ الغَنِیُّ).(یوسف/68)

8_ (وَجَعَلُوا للّهِ شُرَکاءَ الْجِنَّ وَ خَلَقَهُمْ وَ خَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَ بَنات بِغَیْرِ عِلْم سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمّا یَصِفُونَ* بَدِیعُ السَّمواتِ وَ الأَرْضِ أَنّی یَکُونُ لَهُ وَلَدٌ وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ صاحِبَةٌ وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْء وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءِ عَلیمٌ* ذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ خالِقُ کُلِّ شَیء فَاعْبُدُوهُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیء وَکِیلٌ)(انعام/99_101).

9_ (قالُوا اتَّخَذَ اللّهُ وَلَداً سُبْحانَهُ هُوَالغَنِیُّ لَهُ ما فِی السَّمواتِوَ ما فِی الأَرضِ إِنْ عِنْدَکُمْ مِنْ سُلْطان بِهذا أَتَقُولُونَ عَلی اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ)(یونس/68).

10_ (وَ یُنْذِرَ الَّذینَ قالُوا اتَّخَذَ اللّهُ وَلَداً* ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْم وَ لا لآبائِهمْ کَبُرَتْ کَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْواهِهِمْ إِنْ یَقُولُونَ إِلاّ کَذِباً) (کهف/4_5).

11_ (ما کانَ للّهِ أَنْ یَتَّخِذَ مِنْ وَلَد سُبْحانَهُ إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ) (مریم/35).

12_(وَقالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً* لَقَدْجِئْتُمْ شَیْئاً إِدّا*تَکادُ السَّمواتِ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ الأَرْضُوَ تَخِرُّ الجِبالُ هَدّاً* أَنْ دَعَوا لِلرَّحْمنِ وَلَداً *وَما یَنْبَغی لِلرَّحْمنِ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً*إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّمواتِ وَ الأَرْضِ إِلاّ آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً* لَقَدْ أَحْصاهُمْ وَعَدَّهُمْ عَدّاً*وَکُلّهُمْ آتِیهِ یَوْم القِیامَةِ فَرداً)(مریم/88_95).

13_ (وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ*لا یَسْبِقُونَه بِالْقَولِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعمَلُونَ)(انبیاء/27_ 26).

14_ (لَوْ أَرادَ اللّهُ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً لاصْطَفی مِمّا یَخْْلُقُ ما یَشاءُ سُبْحانَهُ هُوَ اللّهُ الْواحِدُ الْقَهّار).(زمر/4)

15_ (أَفَأَصْفاکُمْْ رَبُّکُمْ بِالْبَنینَ وَاتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِکَةِ إِناثاً).(اسراء/40)

ص : 256

16_ (أَمِ اتَّخَذَ مِمّا یَخْلُقُ بَنات وَ أَصْفاکُمْ بِالْبَنینَ)(زخرف/16).

17_ (أَلَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الأُنْثی* تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزی)(نجم/12_13).

18_ (وَجَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذینَ هُمْ عِبادُالرَّحْمنِ إِناثاً أَشَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْأَلُونَ).(زخرف/19)

6_ «یهود ونصاری گفتند خدا برای خود فرزندی انتخاب کرده است منزه است او بلکه برای او است آنچه در آسمانها وزمین است وهمگی بنده او ودر برابر او خاضعند».

7_ «گفتند خدا فرزند برای خود گزیده است منزه است او، خدا از گزینش فرزند بی نیاز است».

8_ «برای او شریکانی مانند جن قرار داده اند در حالی که او آنها را آفریده است، و بدون علم وآگاهی به او فرزندان و دخترانی نسبت داده اند منزه وبرتر است ازا نچه که او را با آن توصیف می کنند.هستی بخش آسمانها وزمین است، چگونه می توان برای او فرزندی فرض کرد در حالی که همسری نداشته وهمه چیز را آفریده و او از همه چیز آگاه است. این است پروردگار شما خدایی جز او نیست، همه چیز را آفریده، او را بپرستید او مدبر همه چیز است».

9_ «می گویند خدا برای خود فرزند برگزیده، پیراسته است خدا، او است بی نیاز، برای او است آنچه در آسمانها وزمین است نزد شما دلیل استواری نیست آنچه را که نمی دانید به خدا نسبت ندهید».

10_ «پیامبر را برانگیخت تا کسانی را که می گویند، خدا برای خود فرزند برگزیده است بیم دهد آنان و پدرانشان به گفتار خود، اذعان ندارند، چه سخن بزرگی (زشتی) از دهان آنان در می آید، جز دروغ چیزی نمی گویند».

11_«شایسته خدا نیست که فرزندی برگزیند، منزه است او، هرگاه اراده او بر وجود چیزی تعلّق گیرد، به او فرمان می دهد «باش» او نیز موجود می شود».

12_ «گفتند که خدا برای خود فرزند اختیار کرده است.سخن زشت وزننده ای آوردید. نردیک است آسمانها به خاطر این سخن از هم متلاشی گردد. و زمین شکافته شود، وکوهها فرو ریزد. از اینکه برای او فرزندی ادعا کرده اند. شایسته نیست که او فرزندی برگزیند.آنچه

ص : 258

در آسمانها وزمین است در برابر خدای رحمان بنده او هستند. همه آنها را احصاء کرده و شمرده است. همگی روز رستاخیز تنها نزد او حاضر می شوند».

13_ «گفتند:که خدای رحمان فرزند برگزیده است پیراسته است خدا،(فرشتگان که فرزندی آنها را مدعی هستند) بندگان گرامی خدا هستند که در گفتار بر او سبقت نمی گیرند، وبه فرمان او عمل می کنند».

14_ «اگر خدا فرزندی اختیار می کرد از مخلوقات خود آنچه را می خواست برمی گزید پیراسته است. اوست خدای یگانه قهار».

15_ «آیا پروردگار شما، پسران را برای شما برگزید وخود از فرشتگان، دختران انتخاب کرده است».

16_ «آیا از آنچه که آفریده برای خود دختر وپسران را به شما اختصاص داده است؟».

17_ «آیا برای شما است پسران وبرای او دختران است این تقسیم ناروایی می باشد؟».

18_ «از فرشتگان که بندگان خدا هستند برای خدا، دختران قرار داده اند آیا آنان گواه برآنها بودند به زودی گواهی آنان نوشته می شود ومورد بازخواست قرار می گیرند».

کیفیت آفرینش او از لحظه ای که در رحم مادر قرار گرفت تا روزی که به مقام رسالت رسید، مورد مطالعه قرار گیرد ودر این مورد قرآن ازیادآوری ریز ودرشت زندگی او فروگذار ننموده تاآنجا که درد زایمان مادرش مریم را نیز متذکر می شود چنانکه می فرماید:

(فَأَجاءَها الْمَخاضُ إِلی جِذْعِ النَّخْلَةِ).(1)

«درد زایمان او را به زیر سایه نخلی کشانید».

درست است که آفرینش او از مادر بدون «لقاح» وبدون تماس مردی با مریم، انجام گرفته است ولی این مطلب، گواه بر قدرت گسترده خدا است نه بر الوهیت مسیح به گواه اینکه آفرینش آدم از خلقت مسیح هم اعجاب انگیزتر است نه پدری در کار بود ونه مادری چنانکه می فرماید:

(إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَاللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُراب ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ).(2)

«جریان آفرینش مسیح نزد خدا، بسان آفرینش آدم است که او را از خاک آفرید آنگاه فرمان «باش» داد واو تحّق پذیرفت».

راستگو بود هر دو غذا می خوردند بنگر چگونه نشانه های (عبودیت مسیح) را برای آنان آشکار می سازیم بنگر چگونه از حق بازداشته می شوند».

دُونِ اللّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لِی بِحَقّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلاّمُ الْغُیُوبِ).(1)

«به یاد آور زمانی که خداوند به عیسی بن مریم می گوید آیا تو به مردم گفتی که من ومادرم را دو معبود غیر از خدا انتخاب کنید؟ او در پاسخ می گوید منزه وپیراسته ای تو، بر من شایسته نیست آنچه که حق نیست، بگویم و اگر گفته بودم تو از آن آگاه بودی تو از درون روح من آگاهی من از آنچه در ذات تو است آگاه نیستم تو از تمام آنچه که در چشمها پنهان است آگاه هستی».

(ما قُلْتُ لَهُمْ إِلاّ أَمَرْتَنی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمّا تَوَفَّیْتَنی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیء شَهیدٌ).(2)

«من به آنان جز آنچه را که به آن امر کردی، چیزی نگفته ام (به آنها گفتم) خدا را که پروردگار من وشما است بپرستید و تا در میان آنها بودم مراقب و گواه آنها بودم، وقتی مرا از میان آنها بردی تو خود مراقب آنها بودی، تو بر همه چیز گواه هستی».

در این جا چهره دوّم از شرک مسیحیت به صورت خدایگان سه گانه به پایان رسید اکنون وقت آن رسیده که چهره دیگر از شرک آنان به صورت فرزندی مسیح برای خدا را مطرح کنیم ودر آغاز یادآور شویم که همگی چهره های مختلفی از یک شرک می باشند، به نام «الوهیت مسیح» که گاهی به صورت انقلاب لاهوت به ناسوت جلوه می کند وگاهی به صورت تثلیث وخدایگان سه گانه و احیاناً به صورت فرزندی مسیح بر خدا وچون در این مورد قرآن نیز سخنی دارد، در آینده به تشریح آن نیز می پردازیم.

خطّ مشترک میان تمام موحدان جهان است.

در برابر آن، گروهی از مشرکان ومنحرفان از خطّ توحید، در یک اندیشه باطل، همفکر وهمراه می باشند وآن اینکه برای خدای جهان، فرزندی است به صورت پسر ویا دختر.قرآن در این مورد مناظراتی با این گروه از مشرکان دارد که به گونه ای مطرح می گردد.

قرآن اندیشه «انتخاب فرزند» را به صورتهایی نقل می کند:

1_ جن وپری

(وَجَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً).(1)

«میان او وپریها نسبتی برقرار کرده اند».

حال این نسبت در اندیشه آنان چگونه بوده است قرآن متعرض آن نیست مفسّران در این جا احتمالاتی داده اند که یکی از آنها همان پیوند پدری و فرزندی است که میان آن دو، قائل شده اند وبه خاطر اعتقاد به چنین پیوند بود که گروهی از عرب جاهلی «پریها» را می پرستیدند.

2_ فرشتگان:گروهی از عرب جاهلی فرشتگان را دختران خدا می اندیشیدند وآنها را می پرستیدند چنانکه می فرماید:

(أَفَأَصْفاکُمْ رَبَّکُمْ بِالْبَنینَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِکَةِ إِناثاً إِنَّکُمْ لَتَقُولُونَ قَولاً عَظیماً).(2)

«آیا خدا پسران را برای شما و از فرشتگان به عنوان دختر برای خود برگزیده است؟».

در اندیشه عرب جاهلی فرشتگان (به خاطر زیبایی خیالی) دختر قلمداد

ص : 263

می شدند ودر سوره «زخرف» آیه 19 چنین می خوانیم:

(وَجََعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً).

«فرشتگان را که بندگان خدا هستند دختر پنداشته اند».

3_ مسیح: مسیحیان برای تکریم مسیح او را پسر خدا اندیشیده وشرک خود را به صورت «خدای پسر» تحقّق بخشیده اند.

الف: لفظ «سُبحانه» به معنی تنزیه وپیراستگی است، پیراستگی از نقص وعیب، از نیاز واحتیاج ومقصود در این جا تنزیه از نیاز است ولذا در مورد دیگر به هنگام نقد این نظریه پس از لفظ «سبحانه»، لفظ «الغنی» می آورد چنانکه می فرماید:

(وَقالُوا اتَّخَذَاللّهُ وَلَداً سُبْحانَهُ هُوَ الغَنِیُّ).(1)

یعنی پیراستگی خدا از نیاز، نشانه بی پایگی این نظریه است زیرا فرزند داری یا نتیجه رفع نیاز جنسی و غریزی است یا به خاطر استمداد از فرزند در دوران کهولت وپیری، ویا به خاطر ادامه نسل پس از درگذشت پدر ومادر است و خداوند از همه این انگیزه ها منزه است.

ممکن است که کلمه «سبحانه» کنایه از مطلب دیگر باشد و آن اینکه «توالد» و «تناسل» از شئون موجود مادی است، که تحت شرایطی، جزئی از پدر وارد رحم مادر می گردد وپس از طی مراحل به فرزند تبدیل می شود، وخداوند بالاتر از آن است که ماده و مادی و محکوم به قوانین آن باشد.

خلاصه لفظ «سبحانه» می تواند بیانگر تنزیه از هر نقص باشد که «فرزند داری» مستلزم آن است.

ب: (بَلْ لَهُ ما فِی السَّمواتِ وَ الأَرْضِ کُلُّ لَهُ قانِتُونَ).

«آنچه در آسمانها وزمین است برای او است (مخلوق او ودر قبضه قدرت وتسخیر او می باشد) و او را به عنوان عبودیت ومخلوقیت خاضع اند.

این جمله از آیه اشاره به برهانی دیگر است که می توان آن را به این صورت بیان کرد: آنچه در جهان بالا وپایین قرار دارد، همگی در برابر خدا خاضعند ومسخّر ومقهور قدرت وارده او می باشند، وموجوداتی که این گروها مدعی فرزندی او برای خدا می باشند یا در آسمان قرار دارند یا در زمین، در هر دو صورت مقهور قدرت خدا، وذلیل در برابر او هستند وچنین موجوداتی نمی توانند، فرزند خدا باشند، زیرا

ص : 265

معنی فرزند، وجود مماثل با پدر ویا مادر است، ومقتضای «تماثل» این است که او نیز «اله» و«واجب الوجود» باشد، وذلّت ومقهوریت با الوهیت ووجوب الوجود سازگار نیست، فرزند خدا به حکم اینکه هر دو، فردی از یک نوع می باشند باید خصایص ذاتی والد را دارا باشند وهیچ خصوصیتی برای خدا بالاتر از الوهیت ووجوب الوجود واستقلال نیست،ودر جهان بالا وپایین چنین موجودی وجود ندارد بلکه آنچه در آنجا واینجا است همگی بندگان مطیع ومسخّر او می باشند.

ج: (بَدِیْعُ السَّمواتِ وَ الأَرْضِ).

«او پدید آرنده آسمانها وزمین (بدون ماده پیشین می باشد)». آفریدگاری خدا «ابداعی» است یعنی بدون ماده پیشین وبدون نمونه قبلی دست به خلقت می زند و او آسمانها را به طور ابداعی آفرید نه قبلاً ماده ای بود ونه نمونه ای از آن.

اگر او آسمانها وزمین وآنچه در میان آن دو قرار دارند به صورت ابداعی وبدون ماده پیشین ونمونه قبلی آفریده است، در این صورت همگی مخلوق ابداعی او بوده، ومعنی ندارد که یکی به عنوان فرزندمجالس ومماثل او گردد وبه قول معروف:

چه نسبت خاک را با عالم پاک *** زهم دورند همچون ارض و افلاک

موجود ابداعی، با سبق عدم بر وجود او، نمی تواند همانند خدا باشد، او ازلی است وهرگز عدمی بر او حاکم نبوده است.

د: (إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ).(1)

«اگر بر وجود چیزی فرمان دهد به او می گوید «باش» او نیز تحقّق می پذیرد».

این آیه می رساند که در آفرینش مستقیم خدا، تدریج ومهلت در کار نیست واتخاذ فرزند به شکل متعارف جدا از تدریج نمی باشد وموضوع «جزئی از پدر، یاجزئی از مادر بهم بیامیزد ومراحلی را طی کند تا فرزند شود» جدا از تدریج نیست

ص : 266

وفعل الهی تدریج بردار نیست.

در این جا سؤال دیگری مطرح می گردد که در این صورت چگونه می توان جهان ماده را که با تدریج وزمان هم آغوش است به خدا نسبت داد که به علّت پرهیز از اطاله سخن پاسخ به وقت دیگر موکول می گردد.

دو نکته نخست در آیه پیشین روشن گردید، نکته سوّم که در این آیه تازگی دارد بیانگر این حقیقت است که لازمه داشتن فرزند این است که جزئی از انسان در رحم همسر قرار گیرد وخدا بالاتر از آنست که دارای همسر گردد.

درنکته چهارم روی مخلوق بودن تمام اشیاء برای خدا تکیه شده است ومخلوقی مانند «عیسی» نمی تواند فرزندخدا باشد زیرا لازمه فرزند بودن نوعی مماثل بودن با پدر است وتماثل با خدا مایه وجوبِ وجود مماثل است وچنین وصفی با مخلوق بودن که لازمه ممکن بودن است، سازگار نمی باشد.

ج: (إِنْ عِنْدَکُمْ مِنْ سُلْطان بِهذا أَتَقُولُونَ عَلَی اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ).

«دلیل روشن بر مدعای خود ندارید، چرا ندانسته به خدا نسبت می دهید».

شما برگفتار خود گواه استواری ندارید، ودر اعماق دل نسبت به مسئله «فرزندداری» شاک ودو دل هستید شایسته یک انسان خردمند نیست که ندانسته چیزی را نسبت دهد.

ب: (إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ).

«آنگاه که بر وجود چیزی حکم کند، به او می گوید باش او نیز تحقّق می پذیرد».

الف: (وَما یَنْبَغی لِلرَّحْمنِ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً): شایسته نیست که خدا فرزند انتخاب کند، واین مطلب ناظر به پیراستگی از چنین کاری است که در آیات گذشته به لفظ «سبحانه»، «هو الغنی» وارد شده است.

ب: (إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّمواتِ وَالأَرضِ إِلاّ آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً): آنچه در آسمانها و زمین است، همگی بنده او می باشند و مسیح و عزیر و یا فرشتگان که در آسمانها وزمین زندگی می کنند به خاطر بندگی، نمی توانند فرزند خدا باشند که لازمه آن تماثل فرزند با پدر از نظر «الوهیت» واجب الوجود می باشد ودر حقیقت این آیه هم افق با آیه پیشین است که فرمود:(بَلْ لَهُ ما فِی السَّمواتِوَالأَرْضِ کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ).(1)

«فرزندی اختیار نکرده وهمراه او خدایی نیست».

در این آیه روی یک نکته تکیه شده است وآن اینکه:

(وَما کانَ مَعَهُ مِنْ إِله) با او خدایی نیست وگزینش فرزند که معنی آن تماثل فرزند با پدر از نظر نوعیت یعنی واجب الوجود والوهیت است، با دلائل توحید سازگار نیست.

اگر او قاهر است وغیر او مغلوب، در این صورت چگونه می تواند دارای فرزند باشد، در صورتی که لازمه داشتن فرزند مماثل قاهر بودن فرزند، بسان پدر است درحالی که فرض این است که او قاهر، وغیر او همه مقهور ومملوک وذلیل وناتوان اند.

در این جا نقل قسمت اعظم آیاتی که از طریق دلیل وبرهان به ابطال اصل مدعا پرداخته به پایان رسید وبا توجه به اینکه این آیات در حالات مختلف بر پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)نازل شده وهمگی از انسجام وهماهنگی خاصی برخوردارند، می توان آن را گواه بر وحی بودن قرآن گرفت چنانکه می فرماید:

(وَلَوْکانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثیراً).(1)

«اگر از جانب غیر خدا بود در آن اختلاف وناهماهنگی زیادی پیدا می کردند».

منطق قرآن در توحید خدا، وپیراستگی از فرزند، وتوالد وتناسل، در مکه ومدینه، در حالت جنگ وصلح، در شدّت ورفاه یکسان است وروشن ترین براهین را که گاهی مطابق با زبان فطرت است در این مورد مطرح کرده است.

انتخاب کرده است».

وبازمی فرماید:

(أَمِ اتَّخَذَ مِمّا یَخْلُقُ بَنات وَ أَصْفاکُمْ بِالْبَنینَ).(1)

«آیا از آنچه که آفریده برای خود دختر وپسران را به شما اختصاص داده است؟».

(أَلَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الأُنْثی* تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزی).(2)

«آیا برای شما است پسران وبرای او دختران است این تقسیم ناروایی می باشد».

(زیرا چیزی را که دوست دارید آن را به خود وچیزی را که از آن متنفرید به خدا نسبت دهید) هرچند در پیشگاه خدا هر دو یکسان وهر دو مخلوق عزیز خدا می باشند.

در آیه دیگر اندیشه دختر بودن فرشتگان را ابطال کرده ومی فرماید:

(وَجَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذینَ هُمْ عِبادُالرَّحْمنِ إِناثاً أَشَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْأَلُونَ).(3)

«از فرشتگان که بندگان خدا هستند برای خدا، دختران قرار داده اند آیا آنان به موقع آفرینش گواه برآنها بودند به زودی گواهی آنان نوشته می شود ومورد بازخواست قرار می گیرند».

در این جا جدال قرآن با مشرکان، ویهود ونصاری ودر مسئله «فرزند گزینی» به پایان رسید از این به بعد، با دیگر مناظرات قرآن با اهل کتاب آشنا خواهیم شد.

***

ص : 274

از هجرت تا رحلت

6

6_ (أَوَ کُلَّما عاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لایُؤْمِنُونَ).(بقره/100)

7_ (أَمْ تُریدُونَ أَنْ تَسْأَلُوا رَسُولَکُمْ کَما سُئِلَ مُوسی مِنْ قَبْلُ وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالإیمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَبیلِ).(بقره/108)

8_ (وَقالَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ لَولا یُکَلِّمُنَا اللّهُ أَو تَأْتِینا آیَةٌ کَذلِکَ قالَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَولِهِمْ تَشابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَیَّنّا الآیاتِ لِقَوم یُوقِنُونَ).( بقره/118)

9_ (وَقالَتِ الیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصاری عَلی شَیْء وَ قالَتِ النَّصاری لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلی شَیْء وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ کَذلِکَ قالَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ القِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ).(بقره/113)

10_ (وَقالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصاری تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْراهیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ).(بقره/135)

11_ (وَقالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلاّ مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ* بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ للّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).(بقره/111_112)

12_(یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکافِرینَ عَذابٌ أَلیمٌ)(بقره/ 104).

13_ (إِنَّ الَّذینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ البَیِّناتِ وَ الهُدی مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنّاهُ لِلنّاسِ فِی الْکِتابِ أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللّهُ وَیَلْعَنُهُمُ اللاّعِنُونَ).(بقره/ 159)

14_ (أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ أُوتُوا نِصِیباً مِنَ الْکِتابِ یَدْعُونَ إِلی کِتابِ اللّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَّلی فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ).(آل عمران/23)

15_ (یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تُحاجُّونَ فِی إِبْراهیمَ وَ ما أُنْزِلَتِ التَّوْراةُ وَ الإِنْجِیلُ إِلاّ مِنْ بَعْدِهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ).(آل عمران/65)

ص : 276

16_ (ماکانَ إِبْراهیمُ یَهُودِّیاً وَ لا نَصْرانِیّاً وَلکِنْ کانَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ *إِنَّ أَوْلَی النّاسِ بِإِبْراهیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیَّ وَالَّذینَ آمَنُوا وَ اللّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنینَ).(آل عمران /68_ 67)

17_ (وَقالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذی أُنْزِلَ عَلَی الَّذینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَاکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ).(آل عمران/72)

18_ (ما کانَ لِبَشَر أَنْ یُؤْتِیَهُ اللّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَالنُّبُوَةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنّاسِ کُونُوا عِباداً لی مِنْ دُونِ اللّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبّانِیّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِمُّونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ *وَلا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیّینَ أَرْباباً أَیَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ).(آل عمران/80_79)

19_ (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا فَرِیقاًمِنَ الَّذینَ أُوتُوا الکِتابَ یَرُدُّوکُمْ بَعْدَ إیمانِکُمْ کافِرینَ).(آل عمران/100)

20_ (لَیْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ یَتْلُونَ آیاتِ اللّهِ آناءَ اللَّیلِ وَ هُمْ یَسْجُدُونَ).(آل عمران/113)

21_ (اَلَّذینَ یَبْخَلُونَ وَ یَأْمُرُونَ النّاسَ بِالْبُخْلِ وَیَکْتُمُونَ ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً). (نساء/37)

22_ (أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ أُتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطّاغُوتِ وَ یَقُولُونَ لِلَّذینَ کَفَرُوا هؤلاءِ أَهْدی مِنَ الَّذینَ آمَنُوا سَبِیلاً).(نساء/51)

23_(أَمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْآتَیْنا آلَ إِبْراهیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً). (نساء/54)

24_ (وَقالَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصاری نَحْنُ أَبْناءُ اللّه وَ أَحِباؤُهُ قُلْ فَلِمَ یُعَذِّبُکُمْ بِذُنُوبِکُمْ بَلْ أَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّن خَلَقَ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ للّهِ مُلْکُ السَّمواتِ وَالأَرضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ *یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْجاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ عَلی فَتْرَة مِنَ الرُّسُلِ أَنْ تَقُولُوا ما جاءَنا مِنْ بَشِیر

ص : 277

وَ لا نَذِیر فَقَدْ جاءَکُمْ بَشِیرٌ وَنَذِیرٌ وَ اللّهُ عَلی کُلِّ شَیْء قَدیرٌ).(مائده/19_ 18)

25 _ (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ لا یَحْزُنْکَ الَّذینَ یُسارِعُونَ فِی الْکُفْرِ مِنَ الَّذینَ قالُوا آمَنّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ وَ مِنَ الَّذینَ هادُوا سَمّاعُونَ لِلْکَذِبِ سَمّاعُونَ لِقَوم آخَرینَ لَمْ یَأْتُوکَ یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَواضِعِهِ یَقُولُونَ إِنْ أُوتِیتُمْ هذا فَخُذُوهُ وَ إِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا وَ مَنْ یُرِدِ اللّهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمْلِکَ لَهُ مِنَ اللّهِ شَیْئاً أُولئِکَ الَّذینَ لَمْ یُرِدِ اللّهُ أَنْ یُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ عَذابٌ عَظِیمٌ* سَمّاعُونَ لِلْکَذِبِ أَکّالُونَ لِلسُّحْتِ فَإِنْ جاؤُکَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ إِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ یَضُرُّوکَ شَیْئاً وَ إِنْ حَکَمْتَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطینَ).(مائده/41)

26_ (قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ هَلْ تَنْقِمُونَ مِنّا إِلاّ أَنْ آمَنّا بِاللّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلُ وَأَنَّ أَکْثَرَکُمْ فاسِقُونَ).(مائده/59)

27_(وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرآنُ لأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغ ءَإِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللّهِ آلِهَةً أُخری قُلْ لا أَشْهَدُقُلْ إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنَّنی بَرِیءٌ مِمّا تُشْرِکُونَ).(انعام/19)

28_ (یَسْأَلُونَکَ کَأَنَّکَ حَفِیٌّ عَنْها قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ اللّهِوَ لکِنَّ أَکْثَرَ النّاسِ لا یَعْلَمُونَ).(اعراف/187)

29_ (وَقالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌابْنُ اللّهِ وَ قالَتِ النَّصاری الْمَسِیحُ ابْنُ اللّهِ ذلِکَ قَوْلُهُمْ بِأَفْواهِهمْ یُضاهِئُونَ قَوْلَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قاتَلَهُمُ اللّهُ أَنّی یُؤْفَکُونَ).(توبه/30)

وبشارات تورات را بازگو می کنید؟ تا با حکم خدا، بر ضدّ شما احتجاج نمایند چرا فکر نمی کنید؟»

2_ «وقتی از جانب خدا کتابی به سوی آنان (یهود) آمد، تصدیق کننده کتابی است که به همراه دارند ودر زمانهای پیش، نوید پیروزی بر خود، د رمقابل کافران می دادند وقتی (کتابی) که قبلاً می شناختند به سوی آنان آمد، به آن کفر ورزیدند، لعنت خدا بر کافران باد».

3_ «کسی که دشمن خدا وفرشتگان و پیامبران او وجبرائیل ومیکائیل باشد (خدا دشمن او است) خداوند دشمن کافران است».

4_«یهود از آنچه که شیاطین در عصر سلیمان بر مردم می خواندند، پیروی کردند سلیمان هرگز گرد سحر نگشته وکافر نشده است، شیاطین کفر ورزیدند، به مردم جادو آموختند ونیز یهود از آنچه بر دو فرشته بابل به نام های «هاروت وماروت» نازل گردیده بود، پیروی کردند».

5_ «محمد فرستاده خدا است کسانی که با او هستند بر کافران سرسخت ودر میان خود مهربانند، آنان را در حال رکوع وسجود می بینی، پیوسته طالبان فضل وکرم و رضای خدا هستند، در صورت آنان اثر سجده نمایان است این است توصیف آنان در تورات وانجیل، مثل آنان همانند زراعتی است که جوانه های خود را بیرون زده، سپس به تقویت پرداخته، واستوار گردیده وبر پای خود ایستاده است، وبه اندازه ای رشد ونمو نموده است که کشاورزان را به شگفت وامی دارد واین برای این است که کافران را به خشم در آورد، خداوند کسانی از آنها را که ایمان آورده اند وعمل صالح انجام داده اند، وعده آمرزش وپاداش داده است».

6_ «هربار یهود با خدا پیمان بستند، گروهی آن را به دور افکنده وبیشتر آنان ایمان نیاوردند».

7_ «آیا می خواهید از رسول خدا همان درخواست کنید که قبل از او از موسی کردید آن کس که کفر را بدل از ایمان بپذیرد( ایمان را با کفر

ص : 279

مبادله کند) از راه راست گمراه شده است».

8_ «افراد نادان گفتند: چرا خدا با ما سخن نمی گوید، آیه ها ونشان ها بر ما نازل نمی کند. پیشینیان آنها نیز این گونه سخنها را گفتند دلها وافکار آنها شبیه هم است. آیات خود را برای اهل یقین بیان کردیم».

9_ «یهودان گفتند: مسیحیان هیچ موقعیتی نزد خدا ندارند ومسیحیان نیز گفتند که یهودیان هیچ موقعیتی نزد خدا ندارند(وهرکدام نبوت واصالت کتاب طرف مخالف را انکار کردند) در حالی که هر دو گروه کتاب آسمانی خود را می خوانند افراد نادان سخنی همانند سخن آنها گفتند وخداوند روز رستاخیز میان آنان داوری می کند».

10_ «گفتند: پیرو آیین یهود ومسیح باشید تا هدایت یابید، بگو باید از آیین ابراهیم حنیف پیروی کرد که هرگز از مشرکان نبود».

11_ « می گفتند کسی وارد بهشت نمی شود مگر اینکه یهودی یا نصرانی باشد.گفتار آنان آرزویی بیش نیست بگو دلیل خود را بیاورید اگر راستگو هستید آری کسی که در برابر خدا تسلیم گردد ونیکوکار باشد پاداش او نزد خدا است نه ترسی برای آنها است ونه غمگینی خواهند دید».

12_ «ای افراد با ایمان به هنگام درخواست مهلت از پیامبر مگویید «راعنا» (تا دستاویزی برای دشمنان باشد) بلکه بگویید «انظرنا» این دستور الهی را بشنوید (بپذیرید) برای کافران عذاب دردناکی است».

13_ «کسانی که دلائل روشن ونشانه های هدایت را که فرو فرستادیم وپس از آنکه در کتاب برای مردم بیان کردیم، کتمان می کنند خدا آنان را لعن می کند، ولعن کنندگان نیز بر آنها لعن می نمایند».

14_ «به آنها اطلاعاتی از تورات داده شده است وقتی دعوت می شوند که کتاب خدا در میان آنها داوری کند گروهی از آنان از آن سرباز می زنند واعراض می نمایند».

15_ «ای اهل کتاب چرا در باره ابراهیم به نزاع برمی خیزید در صورتی که

ص : 280

تورات و انجیل شما بعد از او نازل شد آیا تعقل نمی کنید.(وهرکدام می کوشید که ابراهیم را پیرو آیین خود معرفی کنید)؟».

16_ «ابرهیم نه یهودی بود، ونه نصرانی، بلکه مسلمان موحّدی بود ونه از مشرکان بود.شایسته ترین افراد به ابراهیم کسانی هستند که از او پیروی کردند، واین پیامبر وکسانی که از او پیروی می کنند، خداسرپرست مؤمنان است».

17_ «گروهی از اهل کتاب گفتند آنچه بر افراد با ایمان نازل شده است، آغاز روز ایمان آورید، در پایان آن کفر ورزید تا آنان (از این طریق متزلزل شوند) و از آیین خود بازگردند».

18_ «برای هیچ بشری سزاوار نیست که خداوند به او کتاب وحکم ونبوت بدهد سپس به مردم بگوید، غیر خدا، مرا بندگی کنید (بلکه سزاوار این است) که بگوید دانشمندان الهی باشید به گونه ای که کتاب خدا را آموخته اید ودرس آن را نیز خوانده اید.ونه به شما دستور دهد که فرشتگان وپیامبران را پروردگار خود اخذ کنید، آیا پس از آنکه اسلام آوردید، به کفر دعوت می کند؟».

19_ «ای افراد با ایمان اگر گروهی از اهل کتاب را اطاعت کنید شما را پس از ایمان به حالت کفر بازمیگردانند».

20_ «گروهی از اهل کتاب که قیام به حق می کنند، ودر اوقات شب، آیات خدا را تلاوت می نمایند، واو را سجده می کنند، با دیگران یکسان نیستند».

21_ «آنانکه بخل میورزند ومردم را به بخل دعوت می کنند وآنچه را که خدا از کرم خود به آنان داده است، مخفی می نمایند برای کافران عذاب خوار کننده ای آماده کرده ایم».

22_ «نمی بینید کسانی را که بهره ای از کتاب دارند، بت پرستان را تصدیق کرده ومی گویند آنان رستگارترند از افرادی که یکتاپرستند».

23 _ «آیا مردم بخل میورزند بر آنچه خداوند از فضل وکرم خود به آنان

ص : 281

داده است به تحقیق به فرزندان ابراهیم کتاب وحکمت وحکومت بزرگ داده ایم».

24_ «یهود ونصاری گفتند ما فرزندان خدا ومورد علاقه او هستیم بگو اگر چنین است چرا خداوند شمارا با گناهان خود کیفر می دهد بلکه شما بسان دیگران، مخلوق خدا هستید هرکس را بخواهد می بخشد وهرکس را بخواهد عذاب می کند، برای خدا است سلطنت آسمانها وزمین وآنچه در میان آنها است وبازگشت به سوی او است.ای اهل کتاب! پیامبری از جانب ما به سوی شما آمده است در فترتی از اعزام پیامبران (حقایقی را) برای شما بیان می کند، تا مگویید نوید وبیم دهی برای ما نیامد، بلکه بشیر ونذیری برای شما آمد، خدا بر همه چیز توانا است».

25_ «ای فرستاده خدا! آنها که با زبان می گویند ایمان آورده ایم، وقلب آنها ایمان نیاورده،ودر مسیر کفر بر یکدیگر سبقت می جویند، تو را اندوهگین نکنند و (همچنین) از یهودیان (که این راه را می پیمایند) آنها زیاد به سخنان تو گوش می دهند تا دستاویزی برای تو بیابند آنها جاسوسان جمعیت دیگری هستند که خود آنها نزد تو نیامده اند آنها سخنان را از محلّ خود تحریف می کنند، ومی گویند اگر این را (که ما می خواهیم) به شما دادند(ومحمّد بر طبق خواسته شما داوری کرد) بپذیرید والاّ دوری کنید (وعمل ننمایید) وکسی را که خدا (بر اثر گناهان پی در پی) بخواهد مجازات کند قادر به دفاع از او نیستی آنها کسانی هستند که خدا نخواسته دلهایشان را پاک کند، در دنیا رسوایی ودر آخرت مجازات بزرگ نصیب آنان خواهد شد.آنها بسیار به سخنان تو گوش می دهند تا آن را تکذیب کنند، مال حرام فراوان می خورند اگر نزد تو آمدند در میان آنان داوری کن یا (اگر صلاح بود) آنها را به حال خود واگذار، واگر از آنها صرف نظر کنی به تو زیان نمی رسانند، واگر میان آنها داوری کنی با عدالت داوری کن، که خدا عادلان را دوست دارد».

ص : 282

26_«بگوای اهل کتاب آیا از ما جز این ایراد می گیرید که به خدا وآنچه که بر ما نازل شده وآنچه که پیش از ما نازل شده است ایمان آورده ایم چنانکه اکثر شما فاسق هستید».

27_ «بگو این قرآن بر من وحی شده که با آن شما وهر کس را که این کتاب به او برسد، بیم دهم، آیا شما گواهی می دهید که با خدا، خدای دیگری است بگو پس چنین گواهی نمی دهم، بگو او خدای یگانه است، ومن از آنچه شریک خدا می دانید، بیزارم».

28_ «از تو وقت رستاخیز را می پرسند به گونه ای که گویی تو از آن آگاهی، بگو: آگاهی از وقت آن نزد خدا است ولی بیشتر مردم ناآگاهند».

29_ «یهود گفتند: عزیر فرزند خدا است ومسیحیان گفتند: مسیح فرزند خدا است این سخنی است که در زبان می گویند از گفتار کسانی که قبلاً کفر ورزیده اند پیروی می نمایند خدا آنان را بکشد چگونه دروغ می گویند».

وفشردن اوسیان وخزرجیان ومهاجران دست یکدیگر را به عنوان برادران ایمانی، تمام زمینه های هرج ومرج از میان رفت، وافراد با ایمان به صورت سدّ محکم واستوار، در برابر سیل تمایلات ونیرنگهای آنان قرار گرفتند وگروه مخالف را ضعیف وناتوان ساختند.

در این اوضاع، سران یهود، برنده ترین سلاح را ایجاد شک وشبهه در رسالت پیامبر دیدند، وکارشکنیهای علمی وفرهنگی وطرح سؤالاتی به صورت «معما» را آغاز کردند، تا آنجا که به منظور شکستن عزت اسلام وکیان مسلمانان به زور نیز متوسل شدند، واز قدرت رزمی خود نیز بهره گرفتند ولی به حکم گفتار خدا (إِنّا لننصر رسلنا)، خدا در تمام جریانها پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)را یاری فرمود وپیروزی او را بر یهود جزیره قطعی ساخت.

اینک در این جا قرآن به یک رشته تشکیکات وکارشکنیهای آنان اشاره کرده وچهره واقعی یهودان مدینه وحومه را به صورت روشن ترسیم می کند:

«آنگاه که با افراد با ایمان روبرو شوند، می گویند ما ایمان آوردیم وقتی باهمدیگر خلوت می کنند می گویند آیا به مسلمانان صفات پیامبر وبشارات تورات رابازگو می کنید؟ تا با حکم خدا، بر ضدّ شما احتجاج نمایند چرا فکر نمی کنید؟»

خدا در توبیخ این گروه یادآور می شود خلوت وجلوت برای آنان مفهومی دارد، ولی خداوند از همه کارهای آنان آگاه است ومی فرماید:

(أَوَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَما یُعْلِنُونَ) (1).

«آیا آنان نمی دانند که خدا از کارهای( منافقانه) آنان آگاه است و او از آنچه آشکار ودر پنهان انجام می دهند مطلّع است».

2_ (وَلَمّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذینَ کَفَرُوا فَلَمّا جاءَهُمْ مَا عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللّهِ عَلَی الْکافِرینَ).(2)

«وقتی از جانب خدا کتابی به سوی آنان (یهود) آمد، تصدیق کننده کتابی است که به همراه دارند ودر زمانهای پیش، نوید پیروزی بر خود، د رمقابل کافران می دادند وقتی (کتابی) که قبلاً می شناختند به سوی آنان آمد، به آن کفر ورزیدند، لعنت خدا بر کافران باد».

پیش از آنکه ستاره اسلام از افق مکّه طلوع کند، یهودان مدینه وحومه آن به مشرکان بت پرست می گفتند:روزی آیین ما (توحید) برآیین شرک، به وسیله پیامبری عربی پیروز خواهد شد وآیه:(وَکانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذینَ کَفَرُوا) اشاره به همین مطلب است.

ص : 285

هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمنِینَ).(1)

«بگو هر کس دشمن جبرئیل باشد(در حقیقت او دشمن خدا است) زیرا او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده است قرآن که تصدیق کننده کتابی است که در اختیار دارند، مایه هدایت ونوید برای افراد با ایمان است.

(مَنْ کانَ عَدُوّاً للّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِیلَ وَ میکالَ فَإِنَّ اللّهَ عَدُّوٌ لِلْکافِرینَ) (2).

«کسی که دشمن خدا وفرشتگان و پیامبران او وجبرائیل ومیکائیل باشد (خدا دشمن او است) خداوند دشمن کافران است».

ملّت یهود، ملّت بهانه جو واشکال تراشی بودند، بهانه آنها این بود که چون جبرئیل که نابود کننده ملتهای عصیانگر ویاغی است، حامل وپیک وحی تو است از این جهت ما به تو ایمان نمی آوریم، دیگر فکر نمی کردند ویا نمی خواستند بیندیشند که او جز فرمانبری نقشی نداشته واگر اعتراضی هست متوجه خدای جبرئیل است نه مأموران وی، قرآن واقعیت فرشتگان را در جمله کوتاهی بیان می کند ومی فرماید:

(لا یَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ).(3)

«آنان خدا را نافرمانی ومخالفت نمی کنند وفرمان او را به جا،می آوردند».

مقصود از روح درآیه (وَ یَسْأَلُونَکَ عَنِ الرُّوح) (سوره اسراء، آیه 85) همان جبرئیل است نه روح انسان ونه وحی الهی و ابن هشام در سیره خود متن پرسش آنان را چنین نقل می کند:

«فاخبرنا عن الروح؟ قال أنشدکم باللّه وبأیّامه عند بنی إسرائیل تعلمونه جبرئیل

ص : 287

وهو الذی یأتینی قالوا: اللّهمّ نعم ولکنّه یا محمّد لنا عدوّ...».(1)

_ یهود: ما را از روح خبر ده.

_ پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم): شما را سوگند به خدا وبه احترام ایام او نزد بنی اسرائیل می دانید که او همان جبرئیل است و او آورنده وحی به سوی من است گفتند آری چنین است ولی او دشمن ما است.

روی این فرض روشن می گردد که مقصود از جمله:(قُل الرُّوح من أَمر رَبّی) این است که: «جبرئیل مأمور خدای من است» شدّت وغلظت ویا رحمت ولطف از آن خدا است وارتباطی به مأموران الهی ندارد.

با توجه به این شأن نزول، بسیاری از احتمالات وبحثهایی که در اطراف آیه (یَسأَلُونَک عَن الرُّوح) انجام گرفته، همگی دور از شأن نزول آیه بوده است واگر در این مورد کنجکاوی می شد، پای بسیاری از محتملات به میان نمی آمد.

سلیمان هرگز گرد سحر نگشته وکافر نشده است شیاطین کفر ورزیدند، به مردم جادو آموختند ونیز یهود از آنچه بر دو فرشته بابل به نام های «هاروت وماروت» نازل گردیده بود، پیروی کردند».

نتنیجه اینکه: شیاطین ساحر وجادوگر بودند، ویهود از آنان پیروی می کردند ودامن سلیمان از سحر وجادو پیراسته است.

رشد ونمو نموده است که کشاورزان را به شگفت وامی دارد واین برای این است که کافران را به خشم در آورد، خداوند کسانی از آنها را که ایمان آورده اند وعمل صالح انجام داده اند، وعده آمرزش وپاداش داده است».

آنگاه پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) در نامه خود افزود: شما را سوگند به خدا، شما را سوگند به آنچه که برشما نازل شده، شما را سوگند به کسی که پیشینیانِ شما را با «من وسلوی»(1) پذیرایی کرد، شما را به خدایی که دریا را برای عبور نیاکان شما باز نمود به من بگویید آیا در آنچه خدا بر شما نازل کرده می یابید که بر محمّد ایمان بیاورید اگر چیزی در تورات پیدا می کنید، اگر اکراهی بر شما نیست، ضلالت ازهدایت بازشناخته شده ما شما را به خدا وپیامبر او دعوت می کنیم.(2)

ردّ گفتار او چنین وارد شد:

(وَلَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ آیات بَیِّنات وَ ما یَکْفُرُ بِها إِلاّالْفاسِقُونَ).(1)

«ما به سوی تو آیه های روشن فرو فرستاده ایم وجز گروه فاسق به آن کفر نمیورزند».

نمی کند. پیشینیان آنها نیز این گونه سخنها را گفتند دلها وافکار آنها شبیه هم است. آیات خود را برای اهل یقین بیان کردیم».

***

«گفتند: پیرو آیین یهود ومسیح باشید تا هدایت یابید».

قرآن در نقد این اندیشه یادآور می شود که اصالت از آیین ابراهیم است وهر دو پیامبر پیرو آیین توحید او بودند چنانکه می فرماید:

(قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْراهیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ).(1)

«بگو باید از آیین ابراهیم حنیف پیروی کرد که هرگز از مشرکان نبود».

گاهی هر دو گروه اصالت را به آیین خود داده می گفتند:

(وَقالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلاّ مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری).(2)

«می گفتند: کسی وارد بهشت نمی شود مگر اینکه یهودی یا نصرانی باشد».

قرآن هر دو ادعا را پوچ ونابجا می خواند ومی فرماید:

«نجات ورستگاری از آن اسامی والفاظ نیست، بلکه نتیجه پیروی واقعی از آیین توحید است چنانکه می فرماید:

(تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ* بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ للّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).(3)

«گفتار آنان آرزویی بیش نیست بگو دلیل خود را بیاورید اگر راستگو هستید آری کسی که در برابر خدا تسلیم گردد و نیکوکار باشد پاداش او نزد خدا است نه ترسی برای آنها است ونه غمگینی خواهند دید».

بنابراین باید همه گروهها وپیروان تمام شرایع به اصل بازگردند، وافتخار به اسامی را کنار نهند.

***

ص : 293

داشتند پس از ورود پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) به مدینه هر سه نفر به اسلام گرویدند، از این جهت با «احبار» یهود تماس گرفتند ودرخواست دوستانه نمودند که آنچه در تورات در باره پیامبر وارد شده است در اختیار آنان بگذارند آنان از دادن هر نوع اطلاعات خودداری کرده وحی الهی در توبیخ آنان نازل شد وفرمود:

(إِنَّ الَّذینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ البَیِّناتِ وَ الهُدی مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنّاهُ لِلنّاسِ فِی الْکِتابِ أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللّهُ وَیَلْعَنُهُمُ اللاّعِنُونَ).(1)

«کسانی که دلائل روشن ونشانه های هدایت را که فرو فرستادیم وپس از آنکه در کتاب برای مردم بیان کردیم، کتمان می کنند خدا آنان را لعن می کند، ولعن کنندگان نیز بر آنها لعن می نمایند».

اگر «احبار» و «دانشمندان» مسیحی، نشانه های پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) را که در عهدین وارد شده است به مردم می گفتند چیزی نمی گذشت که همه مردم جهان به آیین توحید ورسالت «محمّدی» ایمان آورده ووحدت مذهب سراسر جهان را فرا می گرفت امّا متأسّفانه خودخواهیها وتعصبهای ناروا وعلاقه به مقام، سبب شد که حقایق کتمان گردد، ومیلیاردها بشر به جای پیروی از یک آیین ناسخ، از آیین منسوخ پیروی نمایند.

***

دعوت می نمایی؟ فرمود: روش ابراهیم وآیین او، آنان (بر خلاف تمام تواریخ جهان ونصوص تورات) گفتند: آیین ما اصیل تر از آیین تو است زیرا ابراهیم، خود یهودی بود.پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود: تورات را بیاورید تا در این موضوع میان من وشما، داوری کند آنان از آوردن تورات خودداری کردند ووحی الهی در این مورد چنین می فرماید:

(أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ أُوتُوا نِصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُدْعَونَ إِلی کِتابِ اللّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَّلی فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ).(1)

«به آنها اطلاعاتی از تورات داده شده است وقتی دعوت می شوند که کتاب خدا در میان آنها داوری کند گروهی از آنان از آن سرباز می زنند واعراض می نمایند».

در وقت ورود پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) به یکی از این مدارس، گروهی از دانشمندان نصارای نجران در آن جا حضور داشتند در این میان جدال تاریخی میان علمای هر دو گروه درگرفت وهر دو گروه کوشش می کردند که ابراهیم را از پیروان آیین خود بدانند در حالی که همگی می دانیم که ابراهیم پدر اسحاق و او پدر یعقوب بود که سرسلسله یهود وبنی اسرائیل در جهان می باشد در این صورت چگونه می تواند پیرو یکی از دو آیین «اسرائیلی» باشد قرآن در نقد آنان چنین می فرماید:

(یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تُحاجُّونَ فِی إِبْراهیمَ وَ ما أُنْزِلَتِ التَّوْراةُ وَ الإِنْجِیلُ إِلاّ مِنْ بَعْدِهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ).(2)

«ای اهل کتاب چرا در باره ابراهیم به نزاع برمی خیزید(وهرکدام می کوشید که ابراهیم را پیرو آیین خود معرفی کنید)؟».

(ماکانَ إِبْراهیمُ یَهُودِّیاً وَ لا نَصْرانِیّاً وَلکِنْ کانَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ).(3)

ص : 296

«ابرهیم نه یهودی بود، ونه نصرانی، بلکه مسلمان موحّدی بود ونه از مشرکان بود».

(إِنَّ أَوْلَی النّاسِ بِإِبْراهیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَالَّذینَ آمَنُوا وَ اللّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنینَ).(1)

«شایسته ترین افراد به ابراهیم کسانی هستند که از او پیروی کردند، واین پیامبر وکسانی که از او پیروی می کنند و خداسرپرست مؤمنان است».

***

حالی که گریه می کردند، دست در گردن یکدیگر افکندند والفت وپیوند برادری را تجدید کردند.

خداوند در اشاره به این واقعه چنین می فرماید:

(یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا فَرِیقاًمِنَ الَّذینَ أُوتُوا الکِتابَ یَرُدُّوکُمْ بَعْدَ إیمانِکُمْ کافِرینَ).(1)

«ای افراد با ایمان اگر از گروهی از اهل کتاب اطاعت کنید شما را پس از ایمان، به حالت کفر بازمی گردانند».

***

گفتند: آیین شما از آیین محمّد بهتر است و شما از شخص او وپیروان وی رستگارترید.

مورخان یهود هر موقع به این نقطه از تاریخ یهود می رسند، نمی توانند آن را توجیه کنند دکتر اسرائیل در کتاب تاریخ یهود وعربستان می نویسد:هرگز ارزش نداشت یهود چنین خطایی را مرتکب شود، هرچند قریش با تقاضای آنان موافقت نکند، هرگز صحیح نبود که ملّت یهود به بت پرستان پناه ببرند زیرا این رفتار با تعلیمات تورات موافق نیست.(1)

وحی الهی در آیه ای به این جریان چنین اشاره می کند:

(أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ أُتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطّاغُوتِ وَ یَقُولُونَ لِلَّذینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدی مِنَ الَّذینَ آمَنُوا سَبِیلاً).(2)

«نمی بینید کسانی را که بهره ای از کتاب دارند، بت پرستان را تصدیق کرده ومی گویند آنان از افرادی که یکتاپرستند رستگارترند».

در آیه دیگر ریشه بدخواهی یهود را نسبت به پیامبر، حسد وکینه توزی آنان معرفی می کند ومی فرماید:

(أَمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً). (3)

«آیا مردم بخل میورزند بر آنچه خداوند از فضل وکرم خود به آنان داده است به تحقیق به فرزندان ابراهیم کتاب وحکمت وحکومت بزرگ داده ایم».

***

ص : 302

سوگند شماها می دانید که او پیامبر خدا است و شما قبل از بعثت او، نشانه های او را برای ما می گفتید اکنون چگونه منکر شدید، دو نفر از یهود با کمال وقاحت همه چیز را انکار کردند واصرار ورزیدند که خدا هرگز پس از موسی پیامبری را مبعوث نکرده وکتابی را نازل ننموده است وحی الهی گفتار آنان را با نقد، یادآور می شود و می فرماید:

(یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْجاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ عَلی فَتْرَة مِنَ الرُّسُلِ أَنْ تَقُولُوا ما جاءَنا مِنْ بَشِیر وَ لا نَذِیر فَقَدْ جاءَکُمْ بَشِیرٌ وَنَذِیرٌ وَ اللّهُ عَلی کُلِّ شَیْء قَدیرٌ).(1)

«ای اهل کتاب پیامبری از جانب ما به سوی شما آمده است در فترتی از اعزام پیامبران (حقایقی را) برای شما بیان می کند، تا مگویید نوید وبیم دهنده ای برای ما نیامد، بلکه بشیر ونذیری برای شما آمد، خدا بر همه چیز توانا است».

***

انکار آن برخاست ودر این زمینه وحی برای تسلیت پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) چنین نازل شد:

(یا أَیُّهَا الرَّسُولُ لا یَحْزُنْکَ الَّذینَ یُسارِعُونَ فِی الْکُفْرِ مِنَ الَّذینَ قالُوا آمَنّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ وَ مِنَ الَّذینَ هادُوا سَمّاعُونَ لِلْکَذِبِ سَمّاعُونَ لِقَوم آخَرینَ لَمْ یَأْتُوکَ یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَواضِعِهِ یَقُولُونَ إِنْ أُوتِیتُمْ هذا فَخُذُوهُ وَ إِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا وَ مَنْ یُرِدِ اللّهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمْلِکَ لَهُ مِنَ اللّهِ شَیْئاً أُولئِکَ الَّذینَ لَمْ یُرِدِ اللّهُ أَنْ یُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ عَذابٌ عَظِیمٌ).(1)

«ای فرستاده خدا! آنها که با زبان می گویند ایمان آورده ایم، وقلب آنها ایمان نیاورده و در مسیر کفر بر یکدیگر سبقت می جویند، تو را اندوهگین نکنند و (همچنین) از یهودیان (که این راه را می پیمایند) آنها زیاد به سخنان تو گوش می دهند تا دستاویزی برای تو بیابند آنها جاسوسان جمعیت دیگری هستند که خود آنها نزد تو نیامده اند آنها سخنان را از محلّ خود تحریف می کنند، ومی گویند اگر این را (که ما می خواهیم) به شما دادند(ومحمّد بر طبق خواسته شما داوری کرد) بپذیرید والاّ دوری کنید (وعمل ننمایید) وکسی را که خدا (بر اثر گناهان پی در پی) بخواهد مجازات کند قادر به دفاع از او نیستی آنها کسانی هستند که خدا نخواسته دلهایشان را پاک کند، در دنیا رسوایی ودر آخرت مجازات بزرگ نصیب آنان خواهد شد».

(سَمّاعُونَ لِلْکَذِبِ أَکّالُونَ لِلسُّحْتِ فَإِنْ جاؤُکَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ إِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ یَضُرُّوکَ شَیْئاً وَ إِنْ حَکَمْتَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطینَ).(2)

«آنها بسیار به سخنان تو گوش می دهند تا آن را تکذیب کنند، مال حرام فراوان می خورند اگر نزد تو آمدند در میان آنان داوری کن یا (اگر صلاح بود) آنها را به حال خود واگذار، واگر از آنها صرف نظر کنی به تو زیان نمی رسانند، واگر میان آنها

ص : 305

داوری کنی با عدالت داوری کن، که خدا عادلان را دوست دارد».

ابن هشام در سیره خود از «عبید اللّه بن عمر» نقل می کند وقتی پیامبر را حَکَم قرار دادند پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)فرمود: تورات را بیاورید ودستور داد، یکی از علمای آنان تورات را بخواند قاری تورات به هنگام تلاوت آن، به گونه ای دست خود را روی آیه رجم نهاد در این موقع عبد اللّه بن سلام که اسلام آورده بود، دست قاری را کنار زد وگفت:ای رسول خدا! این همان آیه رجم است که وی از خواندن آن امتناع ورزید، پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) با صدای بلند فرمود:ای گروه یهود چه شده که حکم خدا را کنار نهادید.

یک نفر گفت: حکم خدا همان رجم است، امّا یک نفر از خانواده اشراف مرتکب این عمل گردیده، فشار ملک مانع از اجرای حکم خدا شد، تا اینکه یک فرد عادی مرتکب آن گردید خواستیم حکم خدا را اجرا کنیم کسان او گفتند: تبعیض چرا؟ از این جهت حکم الهی تعطیل شد وبه جای آن مجازات دیگر که چند ضربه شلاق وسیاه کردن صورت مرتکب باشد جایگزین گردید.(1)

***

آنان از پاسخ پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) سخت ناراحت شدند وگفتند: ما به مسیح وبه آن کس که به او مؤمن باشد، ایمان نمی آوریم وحی الهی به این جریان چنین اشاره می کند:

(قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ هَلْ تَنْقِمُونَ مِنّا إِلاّ أَنْ آمَنّا بِاللّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلُ وَأَنَّ أَکْثَرَکُمْ فاسِقُونَ).(1)

«بگوای اهل کتاب آیا از ما جز این ایراد می گیرید که به خدا و آنچه که بر ما نازل شده وآنچه که پیش از ما نازل شده است ایمان آورده ایم چنانکه اکثر شما فاسق هستید».

***

است این سخنی است که در زبان می گویند از گفتار کسانی که قبلاً کفر ورزیده اند پیروی می نمایند خدا آنان را بکشد چگونه دروغ می گویند».

تا اینجا به گونه ای با سخنان و اندیشه ها وبه عبارت دیگر لجاجتها وکارشکنیهای یهود در عصر رسالت در آغاز هجرت آشنا شدیم و معلوم شد که این افراد چگونه وقت عزیز پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) را گرفته وسدّی در راه گسترش اسلام بودند.

اکنون وقت آن رسیده است تا بیان شود که چگونه پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) سرزمین حجاز را از لوث وجود این اقوام پاک ساخت. و در این بخش نبردهای نظامی پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)را با این گروه می خوانیم.

***

ص : 309

از هجرت تا رحلت

7

4_ (أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ نافَقُوا یَقُولُونَ لإخْوانِهِمُ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَکُمْ وَ لا نُطِیعُ فِیکُمْ أَحَداً أَبَداً وَ إِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّکُمْ وَ اللّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ *لَئِنْ أُخْرِجُوا لا یَخْرُجُونَ مَعَهُمْ وَ لَئِنْ قُوتِلُوا لا یَنْصُرُونَهُمْ وَ لَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَیُوَلُّنَّ الأَدْبارَ ثُمَّ لا یُنْصَرُونَ *لأَنْتُمْ أَشَدُُّّ رَهْبَةً فِی صُدُورِهِمْ مِنَ اللّهِ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَومٌ لا یَفْقَهُونَ* لا یُقاتِلُونَکُمْ جَمِیعاً إِلاّ فِی قُریً مُحَصَّنَة أَوْ مِنْ وَراءِ جُدُر بَأْسُهُمْ بَیْنَهُمْ شَدِیدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِیعاً وَ قُلُوبُهُمْ شَتّی ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُون*کَمَثَلِ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَرِیباً ذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).(حشر/11_14)

5_ (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللّهَ وَ الرَّسُولَ وَ تَخُونُوا أَماناتِکُمْ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ* وَاعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَولادُکُمْ فِتْنَةٌ وَ أَنَّ اللّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ).( انفال/27_ 28)

6_ (وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَملاً صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً عَسَی اللّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).(توبه/102)

7_(وَ رَدَّ اللّهُ الَّذینَ کَفَرُوا بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنالُوا خَیْراً وَ کَفی اللّهُ الْمُؤْمِنینَ الْقِتالَ وَ کانَ اللّهُ قَوِیّاً عَزِیزاً* وَ أَنْزَلَ الَّذینَ ظاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مِنْ صَیاصِیهِمْ وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِیقاً* وَ أَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ وَ دِیارَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ وَ أَرْضاً لَمْ تَطَئُوها وکانَ اللّهُ عَلی کُلِّ شَیْء قَدِیراً).(احزاب/25_27)

8_ (فَأَنْزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً*وَ مَغانِمَ کَثِیرَةً یَأْخُذُونَها وَ کانَ اللّهُ عَزِیزاً حَکیماً* وَعَدَکُمُ اللّهُ مَغانِمَ کَثِیرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَکُمْ هذِهِ وَ کَفَّ أَیْدِیَ النّاسِ عَنْکُمْ وَ لِتَکُونَ آیَةً لِلْمُؤْمِنینَ وَ یَهْدِیَکُمْ صِراطاً مُسْتَقیماً)(فتح/18_20).

9_ (سَیَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلی مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعْکُمْ یُرِیدونَ

ص : 311

أَنْ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللّهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا کَذلِکُمْ قالَ اللّهُ مِنْ قَبْلُ فَسَیَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا بَلْ کانُوا لا یَفْقَهُونَ إِلاّ قَلیلاً).(فتح/15)

گیرند.اگر خدا بر آنان ترک وطن را مقدّر نکرده بود آنان را در این دنیا (به وسیله خود افراد با ایمان) کیفر می داد وبرای آنها در سرای دیگر عذاب جهنّم است.(اخراج آنان از مدینه) برای این است که با خدا وپیامبر او از در خصومت وارد شدند وهر کس با خدا به دشمنی برخیزد، خدا سخت کیفر می دهد».

4_ «آیا ندیدی کسانی که نفاق ورزیدند به برادران کافر از اهل کتاب خود گفتند اگر بیرون بروید، ما نیز با شما خارج می شویم، واگر نبرد کنید شما را کمک می کنیم خدا گواهی می دهد که آنان دروغگویانند. اگر یهودان بیرون بروند منافقان خارج نمی شوند، واگر با مسلمانان بجنگند آنها را کمک نمی کنند، واگر یاری کنند، در میدان پشت به نبرد کرده وهرگز یاری نمی شوند.آنان در دلها از شما بیش از خدا می ترسند این به خاطر این است که فهم و درکی از قدرت خدا ندارند. با شما به صورت دسته جمعی و رویا رو نبرد نمی کنند مگر از درون دژ، یا از پشت دیوار، قدرت آنان در میان خودشان شدید است آنان را متحد می اندیشی، در صورتی که دلهایشان سخت متفرّق است زیرا آن قوم دارای فهم وعقل نیستند. کار این گروه از یهود مانند کسانی است که کمی پیش از آنان بودند، وکیفر کارهای خود چشیدند برای آنها است عذاب دردناک».

5_ «ای کسانی که ایمان آورده اید به خدا وپیامبر خیانت نکنید و نیز در امانات خود خیانت روا، ندارید، بدانید اموال و اولاد شما مایه امتحان وآزمایش است ودر نزد خدا پاداش، بزرگ است».

6_ «گروهی دیگر از آنها به گناهان خود اعتراف کردند عمل نیک وبد را به هم آمیخته اند شاید خداوند توبه آنها را بپذیرد خداوند آمرزنده ورحیم است».

7_ «خداوند احزاب را با دلی مملو از خشم بازگرداند، بدون اینکه بهره بگیرند وخداوند مؤمنان را از جنگ بی نیاز ساخت خداوند نیرومند وقدرتمند است. گروهی از اهل کتاب را که از مشرکان پشتیبانی کردند

ص : 313

از دژهایشان پایین کشید ودر دل آنان رعب افکند گروهی را کشتید و گروهی اسیر کردید. زمین ها وخانه هایشان را در اختیار شما گذاشت همچنین زمینی را که هرگز در آن گام ننهاده بودید وخداوند بر هرچیزی قادر وتوانا است».

8_«آرامش را بر دلهای آنها مستولی ساخت وپیروزی نزدیکی به عنوان پاداش نصیب آنها فرمود.غنایم بسیاری به دست می آورند وخداوند عزیز وحکیم است.خداوند غنایم فراوانی به شما وعده داده است که به دست می آورید واین یکی (صلح حدیبیه) را زودتر فراهم ساخت ودست مردم (قریش) را از شما کوتاه کرد تا برای مؤمنان نشانه ای باشد وشما را به راه راست هدایت کند».

9_ «هنگامی که شما به سوی سرزمینهایی که در آن غنایم است، حرکت کردید متخلفان از جهاد پیشین، میگویند که بگذارید ما هم از شما پیروی کنیم، آنها می خواهند سخن خدا را تغییر دهند بگو شما هرگز به دنبال ما نخواهید آمد (یا نباید به دنبال ما بیایید) خدا نیز قبلاً چنین گزارش داده است. امّا به زودی می گویند شما نسبت به ما حسد میورزید ولی آنها جز اندکی نمی فهمند».

داشتند، زندگی می کردند، این سه قبیله عبارت بودند از:

تنبیه گروه سوم کاملاً عادلانه بود.

قبیله بنی قین قاع از قدرت نظامی مسلمانان وقدرتنمایی آنان در جنگ «بدر» سخت در هراس ووحشت فرو رفته بودند، واز ناراحتی روز افزونی که بر آنها حکومت می کرد، شعارهای تند وزننده وتوهین آمیزی بر ضد پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)می دادند. پیامبر برای اتمام حجّت وتذکر اینکه چنین جسارتها بر خلاف پیمانی است که با او بسته اند، در اجتماع آنان سخنرانی کرد وگفت:سرگذشت قریش برای شما عبرت انگیز است و از آن بترسید که بلائی شما را فرا گیرد، از دانشمندان خود بپرسید من پیامبر خدا ومبعوث او می باشم، وخصوصیات نبوت من در تورات است، در این موقع وحی الهی به پیامبر دستور می دهد که برای آنان آیات یاد شده در زیر را تلاوت کند:

(قُلْ لِلَّذینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ إِلی جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهادُ).(1)

«بگو به کسانی که کفر ورزیده اند به زودی مغلوب می شوند وبه سوی جهنم محشور می گردند چه جایگاه بدی است».

(قَدْ کانَ لَکُمْ آیَةٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ أُخْری کافِرَةٌ یَرَونَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَ اللّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشاءُ إِنَّ فِی ذلِکَ لعِبْرَةً لأُولی الأَبْصارِ).(2)

«در دو گروه که (در میدان نبرد) با هم روبرو شده بودند برای شماها درس عبرتی است گروهی در راه خدا نبرد می کرد، گروه دیگری که کافر بود در راه کفر می جنگید آنان (مسلمانان) را با دیدگان خود دو برابر می دیدند، خداوند با کمک خود هرکسی را بخواهد یاری می کند در این کار برای کسانی که دیده بصیرت دارند درس عبرت است».

سخنان پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) مؤثر نیفتاد وقدرت نظامی خود را به رخ پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) کشیدند،

ص : 316

وگفتند پیروزی تو بر قریش گواه بر پیروزی تو بر ما که از فنون نبرد، آگاهی کامل داریم، نیست، پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)در پاسخ آنان سکوت کرد وهدف او که اتمام حجّت بود، جامه عمل پوشید.

به دنبال این سخنرانی، زن عربی در بازار مربوط به این گروه جنب، دکان زرگر یهودی، کالا می فروخت واصرار میورزید که صورت خود را بپوشد آن زرگر یهودی دامن لباس او را از عقب به پشت او دوخت، وقتی زن برخاست بخشی از بدن او نمایان گردید ومورد مسخره جوانان یهود قرار گرفت، در این لحظه مسلمانی تحریک شد و زرگر را از پای در آورد، قتل زرگر یهودی سبب شد که یهودان بنی قین قاع به صورت دسته جمعی او را کشتند.

کشته شدن یک فرد مسلمان که به دفاع از ناموس زنی برخاسته بود، سبب شد که ترس بر آنان مستولی گردد، و معازه ها را ببندند وبه دژ خود پناه ببرند.

محاصره دژ از طرف مسلمانان به فرمان پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)آغاز گردید، و از ورود تدارکات و هر نوع تماس جلوگیری به عمل آمد، در میان مسلمانان مانند «عبادة بن صامت» یا منافقان متظاهر به اسلام مانند «عبد اللّه بن ابی» با قبیله بنی قین قاع در عصر جاهلیت پیمان دفاعی داشتند واین پیمان وبه اصطلاح آن روز «ولاء» ایجاب می کرد که در این لحظه حساس از آنان به نوعی دفاع کنند زیرا مقتضای «ولاء» دفاع از طرف است، خواه به حق باشد یا به باطل.

«عبادة بن صامت»که از مسلمانان راستین بود، دریافت که اسلام با چنین «ولاء» وپیمانی که در دوران عصر جاهلی بسته شده، موافق نیست لذا حضور رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)رسید، و از دوستی آنان کاملاً بیزاری جست، ولی عبد اللّه بن ابی که از سران نفاق بود با پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)به جدال پرداخت که ابن هشام جدال او را چنین نقل می کند:

«ای محمّد با دوستان و هم پیمانان من به نیکی رفتار کن او این جمله را سه بار تکرار کرد، و در هر مرتبه با سکوت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) روبرو شد، عبد اللّه از بی اعتنایی

ص : 317

پیامبر سخت آشفته شد یقه زره رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)را گرفت، پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) در حالی که آثار خشم در چهره او نمایان بود، فرمود: رها کن وای بر تو، مرا رها کن، عبد اللّه بن ابی گفت: نه به خدا سوگند، رها نمی کنم مگر اینکه در باره دوستان من به نیکی رفتار کنی، این گروه هشتصد نفری مرا در حوادث سرخ وسیاه یاری کرده اند و من از حوادث بد آینده می ترسم(1)وشاید روزی به آنان نیازمند شوم».

اصرار رئیس نفاق که در میان مسلمانان خزرجی مقامی داشت، سبب شد که پیامبر در تنبیه یهودان به حداقل اکتفا کند، و قرار شد که با تحویل سلاح، سرزمین مدینه را ترک گویند، آنان نیز از مدینه به سرزمین «وادی القری» و از آنجا به «اذرعات» که جزئی از سرزمین شام بود، کوچ کردند.

قرآن مجید در آیات یادشده در زیر، عمل مرد منافق را مورد نکوهش قرار می دهد، و از طرح دوستی وتکیه بر یهود ونصاری، مسلمانان را باز می دارد وکسانی را که بر کافرانی مثل یهود وغیره تکیه کنند جزء آنان می داند.آنگاه یادآور می شود که برخی ازمدعیان اسلام در ظاهر با مسلمانان همبستگی داشتند، ولی در مقام عمل رفوزه شدند.

آیات وارد شده در این زمینه راه ورسم زندگی را به مسلمانان کاملاً می آموزد و موقعیت کسانی را که هر روز بر وابستگی و دوستی خود با یهود و نصاری می افزایند، ترسیم می نماید:

(یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصاری أَولِیاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْض وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللّهَ لایَهْدِی الْقَوْمَ الظّالِمینَ).(2)

«ای افراد با ایمان، یهود ونصاری را تکیه گاه ودوست خود قرار ندهید آنان دوستان یکدیگرند هرکس از شما آنان راتکیه گاه ودوست خود قرار دهد، از آنها است

ص : 318

خداوند ستمگران را دوست نمی دارد».

(فَتَرَی الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یُسارِعُونَ فِیهِمْ یَقُولُونَ نَخْشی أَنْ تُصِیبَنا دائِرَةٌ فَعَسَی اللّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْر مِنْ عِنْدِهِ فَیُصْبِحُوا عَلی ما أَسَرُّوا فِی أَنْفُسِهِمْ نادِمینَ).(1)

«افراد بیماری را می بینی که در دوستی با آنان بر یکدیگر پیشی می گیرند ومی گویند، می ترسیم حادثه ای رخ دهد(نیاز به کمک آنها داشته باشیم) شاید خداوند پیروزی یا حادثه دیگری برای مسلمانان پیش آورد واین گروه بر آنچه که در دل دارند پشیمان شوند».

(وَیَقُولُ الَّذینَ آمَنُوا أَهؤلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمُوا بِاللّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَأَصْبَحُوا خاسِرینَ).(2)

«آنان که ایمان آورده اند می گویند آیا آنان (منافقان) همانها هستند که با نهایت تأکید سوگند یاد کردند که ما با شما (مسلمانان) هستیم(چرا سرانجام چنین شدند) اعمال آنها تباه ونابود گشت وزیانکار شدند».

معلّمان قرآن وسیله آنها انجام گرفته به عنوان انتقام کشت، در حالی که یک نفر از بنی عامر در این کشتار شرکت داشت، و قتل به تشویق عامر بن الطفیل وبنی سلیم انجام گرفته بود وقتی پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) از جریان دوّم آگاه شد، تصمیم گرفت خونبهای دو نفر را (هرچند مشرک بودند) بپردازد.

میان قبیله یهودی، «بنی النضیر» و قبیله «بنی عامر» پیمانی برقرار بود پیامبر به خاطر همین پیمان، رهسپار سرزمین بنی النضیر شد تا از آنان در پرداخت دیه دو مقتول بی گناه عامری کمک بگیرد، آنان با چهره باز با درخواست او موافقت کردند ولی پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) که در کنار دیواری نشسته بود، احساس کرد که وضع دگرگون شد و رفت و آمدهای مشکوکی همراه با اشاره و ایماء انجام می گیرد، از این جهت به این وضعیّت بدبین شد وبه قولی وحی الهی او را از توطئه یهود آگاه ساخت وگفت سران قبیله تصمیم گرفته اند که پیامبر را با افکندن سنگ بزرگ از بالا، ترور کنند و به حیات او خاتمه دهند، در این شرائط پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)با یاران خود منطقه را ترک گفت پس از ورود به مدینه جریان را به اصحاب خود بازگو کرد و فرمان آماده باش صادر گردید، و«ابن ام مکتوم» را جانشین خود در مدینه ساخت و در ماه ربیع الأوّل سال چهارم، قلعه بنی نضیر را شش روز محاصره نمود.