ص : 2

بسم الله الرحمن الرحیم

«یوسف را به سوی خود دعوت کردم ولی او خودداری کرد».

همانطور که ملاحظه می فرمایید مقصود از «اعتصام» در آیه نخست، امساک و نگاهداری و در آیه دوم، منع وبازداری است، و هر دو به یک ریشه باز می گردند.

گاهی لفظ «عصمت» به چیزی که جنبه سپری داشته و انسان را از حوادث بد باز می دارد، گفته می شود و از این جهت بلندیهای کوه را عصمت می نامند.(1)

از این لحاظ در لغت عرب به ریسمانی که بار به وسیله آن بسته می شود «عصام» می گویند; زیرا بار به وسیله آن ، از سقوط و افتادن و تفرق و پراکندگی، باز داشته می شود و در هر حال مقصود از این لفظ در این بحث مصونیت گروهی از بندگان صالح خدا از ارتکاب گناه، بلکه بالاتر، مصونیت از خواست و اراده خلاف و خطا واشتباه است.

در این میان تحلیل گران شرق شناس مانند: «دونالدسن» مسیحی مؤلف کتاب «عقیدة الشیعة» و یا «گلدزهیر» یهودی نویسنده کتاب «العقیدة والشریعة» معتقدند که مسأله «عصمت» برای نخستین بار به وسیله متکلمان شیعه مطرح شده است; زیرا آنان برای برتر نشان دادن پیشوایان خود، مسأله «عصمت» پیامبران را به خاطر عصمت امامان خود مطرح کرده اند تا از این طریق بتوانند پیشوایان خود را به عنوان افراد معصوم توصیف کنند.(1)

یک چنین تحلیل، پنداری بیش نیست وجای تأسف است که تاریخ اسلام و تاریخ علم کلام با چنین پندارها آمیخته شده و تحلیل گران به جای تحقیق در ریشه های بحث، به اسطوره ها و پندارها پناه می برند. زیرا حقیقت «عصمت» به معنی مصونیت از گناه و خطا، قطع نظر از عصمت خود پیامبران، به طور روشن در قرآن مطرح گردیده است، و کتاب آسمانی، گروهی از فرشتگان را چنین توصیف می کند:

(...عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لایَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ) .(2)

«در اطراف دوزخ یک عدّه فرشتگان سخت گیر هستند که هرگز در آنچه که خدا به آنها امر می کند، مخالفت نمی کنند و آنچه که به آن امر شود، انجام می دهند».

هیچ جمله ای در بیان و مفهوم عصمت از گناه، گویاتر از جمله (...لا یَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ)نیست و مسلمانان صدر اسلام با تلاوت این آیه در شب و روز به مفهوم عصمت در فرشتگان انتقال یافته و آن را به صورت یک اصل مسلم در باره آنان می پذیرفتند.

اگر این آیه، فرشتگان را پیراسته از گناه توصیف می کند، خدا قرآن را

ص : 5

پیراسته از هر نوع خطا و اشتباه توصیف کرده و این کتاب آسمانی را منزه از هر نوع لغزش می داند، آنجا که می فرماید:

(لا یَأْتِیهِ الباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ...) .(1)

«هرگز باطل به قرآن از پیش رو و پشت سر راه ندارد».

وباز می فرماید:

(إِنَّ هذَا الْقُرآنَ یَهْدِی لِلَّتی هِیَ أَقْوَمُ وَیُبَشِّرُ الْمُؤْمِنینَ...) .(2)

«این قرآن به راه استوار راهنمایی می کند و افراد با ایمان را نوید می دهد».

این اوصاف و نظایر آنها که خدا برای کتاب آسمانی خود یادآور می شود، آن را در عالی ترین درجه پیراستگی از خطا و اشتباه (عصمت) قرار می دهد.

وبا توجه به این نوع از آیات درباره فرشتگان و قرآن، باید ریشه پیدایش یک چنین «مفهوم» را در میان مسلمانان، مربوط به خود کتاب آسمانی دانست، و اینکه این حقیقت (پیراستگیِ چیزی از گناه وخطا) از طریق قرآن وارد اذهان مسلمانان گردیده است.

می فرماید:

(وَما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی*إِنْ هُوَ إِلاّوَحْیٌ یُوحی).(1)

«او از روی میل نفسانی سخن نمی گوید، بلکه وحی الهی است که به او القاء می گردد».

این آیه به روشنی مصونیت و پیراستگی پیامبر را در تلقی وحی و تبلیغ آن می رساند و برخی از آیات، مصونیت قلب وچشم او را درباره آنچه که در معراج دیده ونقل کرده است تصدیق نموده و چنین یادآور می شود:

(ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأَی*... ما زاغَ الْبَصَرُ وَما طَغی) .(2)

«دل آنچه را که دیده تکذیب نکرد... چشم اوخطا و طغیان ننمود».

با توجه به این آیات روشن پیرامون برخی از مراحل عصمت، وبا توجه به دیگر آیاتی که پیرامون عصمت پیامبران و بالخصوص پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) وارد شده است هرگز صحیح نیست که از این دو تحلیل گر شرق شناس که یکی یهودی و دیگری مسیحی است، پیروی کرده و بگوییم مسأله عصمت زاییده تکامل علم کلام شیعه در عصر امام صادق (علیه السلام) است در حالی که ریشه های بحث در عصر رسالت به وسیله خود قرآن مطرح شده است.

این دو گروه را، سخنان امیر مؤمنان علی (علیه السلام)تشکیل می دهد، امام در خطبه ها و یا نامه ها و یا در کلمات قصار خود، طراح بسیاری از این مسائل می باشد و ملاحظه سخنان امام در زمینه های گوناگون، این حقیقت را روشن می کند و اگر معتزله در برخی از موارد نظریه مشترکی با شیعه دارد، به خاطر این است که آنان این حقایق را از مکتب علی (علیه السلام)آموخته اند و هرگز شیعه عقاید خود را از معتزله که به وسیله«واصل بن عطاء»متولد سال 80 و متوفای سال 131 پایه گذاری شده، اخذ نکرده، بلکه هر دو گروه در عقاید مشترک خود مدیون سخنان عالمانه امام می باشند.

گذشته از این، گفتار احمد امین، یک نوع اجتهاد در مقابل تنصیص بزرگان اعتزال است. آنان به روشنی می کوشند، مذهب خود را به امام علی (علیه السلام) نسبت دهند و خود را دست پرورده او قلمداد کنند.

«کعبی» که یکی از بزرگان اعتزال است می گوید: برای معتزله افتخاری است که برای دیگر مذاهب، آن افتخار وجود ندارد. زیرا دشمنان «اعتزال»، اعتراف دارند که «واصل بن عطاء» پایه گذار این مکتب، آراء و نظرات خود را از محمد حنفیه و فرزند او «ابو هاشم» گرفته است و آنان نیز آنچه دارند از پدر خود علی (علیه السلام) اخذ کرده و او نیز از رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)گرفته است.(1)

ونیز می گوید: واصل بن عطاء که از اهل مدینه بوده، او را محمد بن علی بن ابی طالب پرورش داده (2) و به او علم و دانش آموخته است.

او مدتها با «ابو هاشم» (فرزند محمد حنفیه) در یک مکتب درس می آموختند. پس از وفاتِ محمّد حنفیه مصاحبت فرزند او را ترک نکرد، از سخنان معروف در لسان گذشتگان این است که هرکس بخواهد از مراتب علم

ص : 8

و دانش «محمد بن علی» آگاه گردد به یادگار او «واصل» بنگرد این تنها واصل نیست که از ابو هاشم علم و دانش فرا گرفته، بلکه «عمرو بن عبید» نیز که از مشایخ معتزله است، نزد ابو هاشم درس خوانده است.(1)

ابن ابی الحدید در مقدمه شرح خود، فصل مبسوطی پیرامون علم امام علی (علیه السلام) دارد و ثابت می کند که امت اسلامی در بسیاری از علوم مرهون امام بوده و او پایه گذار بسیاری از فنون و علوم می باشد و درباره علم کلام یادآور می شود که امام آغازگر مباحث کلامی بوده و همگان به سوی او باز می گردند معتزله که توحید و عدل شعار آنها است و در میان طوایف اسلامی صاحبان نظر و فکر و اندیشه می باشند اصول فکری خود را از ابو هاشم فرزند محمد حنفیه و او نیز از پدر خود و او نیز از علی (علیه السلام)آموخته است.

این نه تنها «معتزله» است که پایه های فکری خود را از امام آموختند، بلکه گروه اشاعره که به ابو الحسن علی بن اسماعیل بن ابی بشر منتسب می باشند، به وسیله «معتزله» به امام علی (علیه السلام) می رسیدند; زیرا ابو الحسن اشعری تلمیذ «قاضی ابو علی جبایی»(متوفای 303) است که او نیز از بزرگان معتزله می باشد بنابر این امام معلم هر دو گروه بوده و هر دو به او می رسند.(2)

آیا پس از چنین تصریحاتی از بزرگان اعتزال، صحیح است احمد امین مصری که ارادتی به خاندان رسالت ندارد، شیعه را متّهم کند که عقاید و تعالیم خود را از معتزله گرفته است؟ اوهدفی جز این ندارد که اتصال معتزله را به علی (علیه السلام)انکار نموده و این قشر روشن فکر دوران خلفای اموی و عباسی را از علی (علیه السلام) منقطع اعلام کند.

ص : 9

مسأله عصمت پیامبر و اهل بیت او (علیهم السلام) در سخنان امام به نحو روشن مطرح گردیده و ما برخی را به عنوان نمونه یادآور می شویم:

امام، رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) را در خطبه قاصعه، چنین توصیف می کند:

«وَلَقَدْ قَرَنَ اللّهُ بِهِ (صلی الله علیه وآله وسلم) مِنْ لَدُنْ أَنْ کانَ فَطیماً أَعْظَمَ مَلَک مِنْ مَلائِکَتِهِ یَسْلُکُ بهِ طَریقَ المَکارِمِ وَمَحاسِنَ أَخْلاقِ الْعالَمِ لَیْلَهُ وَنَهارَهُ».(1)

«از روزی که پیامبر از شیر گرفته شد خدا بزرگترین فرشته از فرشتگان خود را بر تربیت و تکمیل او گمارد تا شب و روز او را به راههای بزرگواری و اخلاق نیک سوق دهد».

به طور مسلم فردی که زیر نظر بزرگترین فرشته الهی قرار گیرد و تربیت شود، از گناه و لغزش مصون می ماند. سخنان امام در معرفی «آل محمد(علیهم السلام) » روشنگر عصمت آنان از گناه و خطا است وی درباره آنان چنین می گوید:

«هُمْ عَیْشُ الْعِلْمِ ، وَمَوتُ الجَهْلِ، یُخْبِرُکُمْ حِلْمُهُمْ عَنْ عِلْمِهِمْ،وَظاهِرُهُمْ عَنْ باطِنِهِمْ، وَصَمْتُهُمْ عَنْ حِکَمِ مَنْطِقِهِمْ، لا یُخالِفُونَ الحَقَّ وَلا یَخْتَلِفُونَ فیهِ،وَ هُمْ دَعائِمُ الإِسْلامِ، وَوَلائِجُ الإِعْتِصامِ، بِهِمْ عادَ الحَقُّ إِلی نِصابِهِ، وانْزاحَ الباطِلُ عَنْ مُقامِهِ، وَانْقَطَعَ لِسانُهُ عَنْ مَنْبِتِهِ، عَقَلُوا الدِّینَ عَقْلَ وِعایَة وَرِعایَة لا عَقْلَ سَماع وَرِوایَة».(2)

«آل محمّد (صلی الله علیه وآله وسلم) مایه حیات علم و دانش، وباعث مرگِ نادانی هستند، حلم آنان شما را از دانششان آگاه می سازد، ظاهرشان از باطنشان، سکوتشان از حکمت منطقشان شما را مطلع می گرداند هرگز با حق مخالفت نمی کنند، در آن اختلاف ندارند، آنها ارکان اسلامند و پناهگاه مردم، به وسیله آنان حق به صاحب خود می رسد، وباطل ریشه کن می گردد و زبان باطل از بن برکنده می شود. آنها دین را درک کردند، درکی توأم با تعمق و عمل، نه شنیدن و نقل کردن».

ص : 10

چه جمله ای روشن تر از جمله «وَلا یُخالِفُونَ الحَقَّ» که به وضوح عصمت آنان را تثبیت می کند; زیرا مقصود «پیروی از حق» در تمام مراحل است، مرحله عقیده و اندیشه، بیان و گفتار، عمل و رفتار، و یک چنین فرد، معصوم و پیراسته از گناه و خطا خواهد بود.

جمله «عَقَلُوا الدِّین عَقْلَ وِعایَة وَرِعایَة» به روشنی بر مصونیت آنان در فهم معارف دینی، گواهی می دهد.

امام در خطبه ای که در آن موقعیت خود را یادآور می شود، بیانی دارد که بر عالی ترین مرحله ای از مراحل عصمت منطبق است. علاقمندان می توانند به نهج البلاغه مراجعه فرمایند.(1)

با این بیان روشن گردید که طراح عصمت به معنی وسیع، قرآن مجید، وپس از آن امام علی (علیه السلام) است و هرگز شیعه آن را در عصر «صادقین» مطرح نکرده است. آری یک مطلب را نمی توان انکار کرد و آن اینکه مسأله عصمت در عصر «امام هشتم» به خاطر بیانات خاصّ آن امام و پاسخ های آن حضرت در مجلس مأمون به پرسش های «علی بن جهم» که از مخالفان سرسخت عصمت بود، مقام و موقعیت خاصی پیدا کرد; زیرا امام علل و دلایل عصمت پیامبران را در مناظرات خود مطرح کرده و به دلایل مخالفان پاسخ روشن داد و مناظرات امام در این مورد، به مسأله، جلای خاصی بخشید(2) و شاید ما در پایان بحث، بخشی از بیانات امام را نقل کنیم.

واقعی «پیراستگی پیامبران» از گناه و خطا، خود کتاب آسمانی و سخنان عالمانه امیر مؤمنان علی (علیه السلام)است و اندیشمندان اسلامی در سایه این دو عامل، به این مسأله انتقال یافته و بحث و بررسی را آغاز کرده اند.

در این میان گروه «عدلیه» اعم از «معتزله» و «شیعه» جانب مثبت را گرفته، و مخالفان این گروه درباره عصمت اختلاف نظر پیدا کرده اند و تفصیلاتی را مطرح کرده اند به گونه ای که شرح آن خواهد آمد.

درست است که مسأله «عصمت» به وسیله علمای علم کلام پخته و استوار گردید، ومراحل و دلایل عقلی و قرآنی آن روشن شد، ولی همان طور که یادآور شدیم: مذاکرات و بحثهای «امام هشتم» در مجلس مأمون با «علی بن محمد بن جهم» که از مخالفان سر سخت خاندان علوی بود، در تاریخ علم کلام به مسأله عصمت، جلای دیگری بخشید، و بسیاری از آیاتی که دستاویز مخالفان بود و از این طریق بر نفی عصمت در پیامبران استدلال می کردند به وسیله امام روشن و تشریح گردید و سرانجام، مخالف خلع سلاح شد.

پیش از تشریح دلایل عقلی و قرآنی «عصمت» لازم است به توضیح یک مطلب بپردازیم و آن توضیح، حقیقت عصمت از گناه و خطا است و اینکه واقعیت عصمت در برابر گناه در افراد معصوم چیست؟ در اینجا نظرات مختلف امّا متقاربی است که به ترتیب مطرح می کنیم امّا واقعیت عصمت از نظر «خطا» و«لغزش» بعداً بیان می گردد.

یک حالت نفسانی بیندیشیم که انسان را از بسیاری از گناهان باز می دارد، باید «عصمت» را نیز به همان نحو ترسیم کنیم و آن را یک نیروی باطنی و درونی بدانیم که فرد معصوم را از ارتکاب گناه به صورت مطلق، بلکه از اندیشه درباره آن باز می دارد، و از این جهت محققان «عصمت» را به صورت یاد شده در زیر تعریف می کنند:

«قُوَّةٌ تَمْنَعُ الإِنْسانَ عَنِ اقْتِرافِ المَعصِیَةِ وَالوُقُوعِ فِی الخَطاء».(1)

و به دیگر سخن: عصمت یک حالت راسخ در نفس معصوم و یا یک ملکه نفسانی است که مانند دیگر ملکات برای خود آثار ویژه ای دارد که هرگز از آن جدا نمی شود و می توان آن را مانند «شجاعت» و «عفّت» و«سخاوت» دانست که هر کدام در نفس انسانی به صورت راسخ واستوار وجود دارد و خواهان آثار ویژه ای می باشد.

انسانی که ذاتاً شجاع و دلیر، سخیّ و بخشنده، عفیف و پاکدامن باشد به شدت آثار مخالفت را از خود طرد کرده و اجازه نمی دهد که جبن و ترس، امساک و گرفتگی، کارهای قبیح و زشت به زندگی او راه یابند.

«عصمت» نیز از این مقوله است، فرد معصوم در پرتو حالت کاملی از «تقوا» و «پاکدامنی»که در نفس و روان او راسخ و پا برجا می باشد، به پایه ای می رسد که پیوسته عصیان و تجری و خلاف و خلافکاری را از محیط زندگی طرد کرده و ساحت خود را از گناه و لغزش پاک نگاه می دارد و حالا انسان در سایه چه عاملی دارای چنین ملکه عالی از تقوا و خداترسی می گردد و نفس او آنچنان شریف می شود که نه تنها خلاف نمی کند، بلکه فکر آن را نیز نمی کند، بحث دیگری است بعداً در این باره توضیح خواهیم داد.

ص : 13

می باشد، علم وشعور آنان به آثار گناهان به گونه ای است که هیچ گاه مغلوب قوای دیگر انسانی نشده و پیوسته برتمام قوا پیروز می گردد.(1)

علاّمه طباطباییرحمه اللّه می گوید: مقصود از علم شکست ناپذیر، همان علم به لوازم گناه است، به طور مسلّم هر نوع علم به لوازم گناه، پدید آرنده مصونیت نیست، بلکه باید واقع نمایی علم به قدری قوی و شدید باشد که آثار گناه در نظر او مجسّم گردد و آنها را با دیده دل، موجود و محقق بیند در این موقع است که صدور گناه از وی به صورت یک محال عادی در می آید.

این نظریه با آنچه که یادآور شدیم منافاتی ندارد و نظریه دوم زیربنای نظریه نخست است زیرا:

حالت خداترسی مطلق و به تعبیر دیگر درجه عالی از تقوا بدون علم قطعی بر لوازم و تبعات عصیان و گناه، امکان پذیر نیست; زیرا فرد معصوم بر اثر آگاهی خلل ناپذیر، لوازم و تبعات گناه را آنچنان درک و لمس می کند که او را در برابر گناه بیمه می سازد، و او از همین جهان درجات بهشتیان و درکات دوزخیان و لهیب آتش جهنم را آنچنان حس می کند که هر نوع پیدایش عامل گناه را در روح او محکوم می سازد و در حقیقت او مصداق آیه: (کَلاّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقینِ*لَتَرَوُنَّ الْجَحیمَ)(2) می باشد و در سایه «علم یقین» از همین جهان دوزخ را می بیند و دارنده یک چنین علم روشن و قاطع، هرگز گرد گناه نمی گردد، و از این جهت است که علاّمه طباطبایی عصمت را از مقوله علم قاطع معصوم دانسته است و یک چنین علم قاطع، آفریننده درجه والایی از تقوا است و در نتیجه هر دو نظریه، هماهنگی کامل با هم دارند.

ص : 15

نظر گفتار و رفتار استقامت واستواری می بخشد یک عامل خارجی است به نام «روح القدس» و محدّث بزرگوار شیعه مرحوم کلینی در کتاب «حجت» بابی تحت عنوان «روحی که آنان (امامان) را از لغزش حفظ می کند» دارد، مضمون روایات به صورت ظاهر حاکی است که «روح» نیرومندتر از جبرئیل است که با رسول گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم)بوده و پس از درگذشت وی با امامان می باشد و درستی و استواری آنان در قول و فعل در پرتو وجود این روح است.

در ح(1)الی که از روایات باب یاد شده استفاده می شود که عامل عصمت یک عامل خارجی است به نام «روح» که با پیامبر بوده و پس از آن با ائمه می باشد ولی از روایات دیگر(2) استفاده می شود که این روح جدا از ذات و شخصیت آنان نیست، و یک نوع کمال نفسانی است که در ذات آنان پدید می آید; زیرا امام در تفسیر آیه :(...السّابِقُونَ السّابِقُونَ*أُولئِکَ المُقَرَّبُونَ)(3)یادآور می شود که مقصود از سابقان، رسولان خدا و بندگان مخصوص او هستند، در آنها پنج روح به شرح یاد شده در زیر وجود دارد و آنان به وسیله آنها مؤید می باشند.

«جَعَلَ فِیهِمْ خَمْسَةَ أَرْواح: 1. أَیَّدَهُمْ بِرُوحِ القُدُسِ فَبِهِ عَرَفُوا الأَشْیاءَ، 2. وَأَیَّدَهُمْ بِرُوحِ الإِیمانِ ، فَبِهِ خافُوا اللّهَ عَزَّوجَلَّ، 3. وَأَیَّدَهُمْ بِرُوحِ القُوَّةِ فَبِهِ قَدَرُوا عَلی طاعَةِ اللّهِ، 4. وَأَیَّدَهُمْ بِرُوحِ الشَّهْوَةِ فَبِهِ اشْتَهَوْا طاعَةَ اللّهِ عَزَّوجلَّ وَکَرِهُوا مَعْصِیَتَهُ، 5. وَجَعَلَ فِیهِمْ رُوحَ الْمَدْرَج الَّذِی بِهِ یَذْهَبُ النّاسُ وَیَجیؤُونَ».(4)

ص : 17

1.« خدا آنان را با روح القدس تأیید کرده که به وسیله آن اشیاء را می شناسند،

2. آنان را با روح ایمان تأیید کرده که در سایه آن از مخالفت خدا می ترسند،

3. آنان را با روح قوت و قدرت کمک کرده که بر اطاعت خدا توانا می شوند،

4. به آنان روح علاقه به اطاعت داده که او را اطاعت می نمایند و مخالفت او را مکروه می شمارند،

5. روح تلاش و سعی داده که در پرتو آن حرکت کرده و رفت و آمد می نمایند».

با توجه به اینکه چهار روح اخیر خارج از شخصیت و ذات نبوی نیست می توان گفت: که «روح القدس» جز یک کمال نفسانی که پیامبر را در تمام مواقع یاری کرده و او را از گناه و لغزش باز می دارد، چیزی نیست.

و برای همین جهت شارحان کافی مانند «ملا صالح مازندرانی»(1) احتمال می دهد که مقصود از «ارواح» در این احادیث همان «نفوس کامله» آنها باشد آنگاه جمله ای از صدوق نقل می کند که می تواند مؤید گفتار او شود.

باز امام باقر (علیه السلام) به جابر چنین می فرماید:

«یا جابِرُ إِنَّ فِی الأَنْبِیاءِ وَالأَوصِیاءِ خَمْسَةَ أَرْواح «رُوحَ الْقُدُسِ» وَ«رُوحَ الإِیمانِ» وَ«رُوحَ الحیاة» وَ «رُوحَ القُوَّةِ» وَ«رُوحَ الشَّهْوَةِ» فَبِرُوح القُدُسِ یا جابِرُ عَرَفُوا ما تَحْتَ الْعَرْشِ إِلی ما تَحْتَ الثَّری ثُمَّ قال: إِنَّ هذِهِ الأَرْبَعَةَ أَرْواحٌ یُصیبُهَا الحَدَثانُ إِلاّرُوحَ الْقُدُسِ فَإِنَّها لا تَلْهُو وَلا تَلْعَبُ».(2)

«ای جابر! در پیامبران و جانشینان آنها پنج روح وجود دارد که عبارتند از: روح القدس، روح ایمان، روح زندگی، روح قوه، روح شهوت. در پرتو روح القدس از آنچه میان زمین و عرش رخ می دهد آگاه می شوند و همه این ارواح دچار خلل و آسیب می شوند جز روح القدس که هرگز دچار اشتباه و لغزش نمی گردد».

ص : 18

مرحوم علامه مجلسیرحمه اللّه در تفسیر این پنج روح بیان شیوایی دارد که از نظر شریف خوانندگان می گذرانیم:

«ممکن است بگوییم که همه این ارواح پنجگانه از مراتب نفس ناطقه انبیا و اولیا است; آنگاه که نفس آنان از نظر عمل و کار، و اطاعت و پیروی از دستورهای خدا ، مورد مطالعه قرار گیرد و از این نظر به این پنج مرتبه تقسیم می گردد، همچنان که از نظر علم و دانش، به مراتب چهارگانه: عقل هیولانی، عقل بالملکة، وعقل بالفعل و عقل مستفاد تقسیم می شود احتمال دارد که روح ایمان، روح القدس از مراتب نفس ناطقه، و آن سه روح دیگر از مراتب روح حیوانی باشند».

همچنان که احتمال دارد که جز روح القدس همگی از مراتب نفس ناطقه بوده و روح القدس خلق و فرشته بزرگ خدا باشد، باز احتمال دارد که مقصود از «روح القدس» همان نفس ناطقه انسانی باشد، مشروط بر اینکه از نظر لیاقت و شایستگی به پایه ای برسد که بتواند با روح القدس خارج از درون معصوم، تماس برقرار کند. همچنانکه نفس ناطقه در افراد عادی «عقل مستفاد» نامیده می شود، وقتی به پایه ای برسد که با عقل بالفعل ارتباط برقرار کند و با او متّحد گردد و علوم از آن دریافت نماید.(1)

دقت در این احادیث می رساند که این ارواح پنجگانه مراتب نفس نبوی می باشند که هر یک برای خود دعوت و خواستی دارد نه اینکه افراد معصوم دارای ارواح پنجگانه جداگانه هستند.

و بر فرض اینکه: «روح القدس» روح جدا از ذات پیامبر باشد، شکی نیست که دیگر ارواح جز ذات و شخصیت اوچیز دیگری نیست و«روح

ص : 19

القدس» مؤید این ارواح می باشد که پایه عصمت افراد معصوم را تشکیل می دهند.

و به دیگر سخن: و اقعیت عصمت در این مورد، علم گسترده و استوار فرد معصوم به جهان و اشیا است. که هرگز غفلت و اشتباه به او رخ نمی دهد و چهره واقعی عمل از او پنهان نمی گردد.

«عصمت این است که خدا در زندگی بنده خود، گناهی را نیافریند، درحالی که قدرت و اختیار او نسبت به گناه باقی باشد».

یک چنین تفسیری، ناشی از سوء تفسیر «توحید در خالقیت» است. آنان تصور می کنند که مقصود از حصر آفرینش در خدا این است که هر نوع خالقیت اعم از مستقل و غیر مستقل، مخصوص خدا است، و بندگان خدا مظاهر فعل خدا و یا ترک آن می باشند و آنان در فعل و ترک هر کاری، کوچکترین نقشی ندارند و لذا می گوید: عصمت این است که خداوند گناهی را در زندگی بنده خود خلق نکند.

در حالی که اگر اشاعره در آیات قرآن و احادیث خاندان رسالت دقت می کردند راهی جز این را بر می گزیدند; زیرا همانطور که در جای دیگر (1) یادآور شدیم، معنی «توحید در خالقیت» این نیست که در صفحه هستی فاعلی نه مستقل و نه به صورت وابسته، جز خدا وجود ندارد و بندگان خدا خالق کارهای خود نبوده و همگی مخلوق بلا و اسطه خدا می باشند، بلکه معنی آن نوع از توحید، حصر خالقیت اصالی واستقلالی به خدا است نه همه نوع خالقیت ها و حتی خالقیت تبعی و غیر استقلالی بلکه خالقیت های تبعی همه و همه در پرتو قدرت و توان او صورت می گیرد.

اگر بخواهیم تعریف یاد شده را اصلاح کنیم باید بگوییم: عصمت این است که بنده خدا در زندگی خود مرتکب گناهی نگردد، نه اینکه خدا گناهی را در زندگی اونیافریند.

و عجیب اینکه «مصلح الدین کستلی» (متوفای 901) درحواشی خود بر شرح عقاید نسفیه، شیواترین تعریف را برای عصمت، مخالف عقاید اهل

ص : 22

سنت دانسته و در این مورد می گوید:

«وأمّا تفسیرها بملکة تمنع عن الفجور فهو لا یستقیم علی أُصول أهل السنّة».(1)

«تفسیر عصمت به صفت کمالی که معصوم را از ارتکاب گناه باز می دارد، با اصول اهل سنت مطابق نیست».

مقصود او از اهل سنت همان «اشاعره» است که به جمود به ظواهر کتاب و سنت معروف می باشند و هرگز به خود اجازه نمی دهند که در مضامین این دو منبع بزرگ به تجزیه و تحلیل و تفکر و اندیشه بپردازند.

این مکتب به خاطر همین جمود، مسایلی را جزو عقاید مسلمین می شمارد که هرگز نه عقل باور می کند و نه منطق قرآن (در صورتی در آن تعمق شود) آن را تصدیق می نماید.

امام ابو الحسن اشعری در کتاب «مقالات الاسلامیین» عقاید اصحاب حدیث و اهل سنت را بیان کرده که با توجه به آن، هرگز از تفسیر عصمت به صورتی که تفتازانی انجام داده در شگفت نخواهیم ماند; زیرا مکتب یک مکتب خاصی است که طبعاً چنین پیامدهایی را در بر دارد.

مکتبی می گوید:

«إنّ سیّئات العباد یخلقها اللّه».

«کار زشت بندگان خدا را ، خود خدا می آفریند».

باز می گوید:

«إنّ اللّه سبحانه تنزل إلی السماء الدنیا فیقول هل من مستغفر».

«خداوند به آسمان پایین فرو می آید و می گوید: آیا طلب آمرزش کننده ای هست؟».

ص : 23

یا می گوید:

«والجمعة والجماعة خلف کلّ برّ وفاجر».

«می توان نماز جمعه و جماعت را پشت سر هر انسان نیکوکار و بدکار خواند».

«ویرون الدعاء لأئمّة المسلمین بالصلاح و الاّ یخرجوا علیهم بالسیف»(1).

«دعای خیر پیشوایان واجب است و هرگز در صورت فاسد گشتن امراء نباید با قوه و قدرت بر آنان خروج نمود».

از چنین مکتب با چنین عقاید و آراء جز آن تعریف که نقش انبیا و اولیا را در زمینه تقوا و پاکی نادیده می گیرد، چیزی نمی توان انتظار داشت.

آیا عصمت، موهبت خدایی است یا امری است اکتسابی؟

با حقیقت عصمت و واقعیت آن به گونه ای آشنا شدیم و معلوم گردید که عصمت، واقعیتی در روح وروان معصوم است که برای خود اثر ویژه ای دارد و در این قسمت، میان نظریه های سه گانه در منشأ عصمت، تفاوتی نیست; زیرا خواه عصمت را از مقوله «تقوای والا» بدانیم، یا آن را با «علم شکست ناپذیر» ومقاوم در برابر کشش های درونی تفسیر کنیم ویا آن را معلول «شناخت کامل»از خدای جهان تلقی کنیم، در هر حال «عصمت» کمال نفسانی است که برای خود اثر خاصی دارد.

پس از این بحث، مسأله «موهبتی» و یا «اکتسابی» بودن آن مطرح می گردد و اینکه آیا عصمت لطف الهی است و یا امری است که هر انسانی می تواند آن را به دست آورد و خود را با آن بیاراید.

شکی نیست که «عدالت» و قسمتی از مراتب تقوا از امور اکتسابی است که انسانهای حرّ و آزاد و پیراسته از بند شهوت و بردگی نفس اماره می توانند آن

ص : 24

را به دست آورند و خود را با آن بیارایند ولی سخن در جای دیگر است و آن اینکه: آیا مرتبه والایی از تقوا یا مرتبه کامل از علم و شناخت شکست ناپذیر، اعم از علم به عواقب گناه و یا درک عظمت و کمال خالق، در پرتو عبادت و ریاضت، قابل اکتساب است یا نه؟

دانشمندان علم کلام، عصمت را موهبت الهی دانسته اند که پس از وجود زمینه و شایستگی، به شخص معصوم افاضه می شود و هرگز قابل تحصیل و اکتساب نیست.

و به دیگر سخن، عصمت، لطف الهی است که تحت شرایطی به افراد معصوم عطا می شود. برای آگاهی بیشتر نصوص دانشمندان اسلام را در این جا یادآور می شویم:

شیخ مفید می گوید:

«العصمةُ تفضّلٌ من اللّه تعالی علی مَن عَلِمَ أَنّهُ یَتَمسَّکُ بعصمَتِهِ».(1)

«عصمت تفضلی است از جانب خدا در باره کسی که به «عصمت» او تمسک جوید».

باز استاد کلام شیعه در ملحقات کتاب«اوائل المقالات» چنین یادآور می شود: عصمت توفیق الهی است که به وسیله آن، انسان از هر مکروهی مصون می ماند، اعطای عصمت از جانب خدا بسان اعطای ریسمان به فرد غریق است که هرگاه به آن چنگ بزند، نجات می یابد و هرگاه او به چنین چیزی دست زد و آن را گرفت به آن عصمت گفته می شود، در غیر این صورت دارای عصمت نخواهد بود.(2)

این نه تنها شیخ مفید است که آن را «موهبت الهی»می داند، بلکه شاگرد

ص : 25

بزرگوار او«سید مرتضی» نیز آن را لطف الهی می داند و یادآور می شود که:

«العصمة هی لطف اللّه الذی یفعلُه تعالی فیختار العبدُ عنده الامتناع عن فعل القبیح».(1)

«عصمت لطف الهی است که هرگاه به کسی داده می شود، او جانب ترک قبیح را برمی گزیند».

دو متکلم محقق شیعه: علاّمه حلّی و فاضل مقداد، به موهبتی بودن عصمت تصریح کرده واوّلی در «کشف المراد» آن را لطف الهی می داند که خداوند آن را افاضه می کند و با وجود آن، فرد داعی بر ترک واجب و ارتکاب گناه پیدا نمی کند آنگاه اسباب این لطف را چهار چیز معرفی می کند.(2)

و دومی در «اللوامع الالهیة» می نویسد: عصمت لطف الهی است که با وجود آن، صدور معصیت به خاطر نبودن داعی بر آن، ممتنع می گردد، ولی در عین حال، قدرت انسان بر انجام گناه محفوظ می باشد آنگاه از «اشاعره» نقل می کند که عصمت از نظر آنان، قدرت بر طاعت و ناتوانی از گناه است.(3)

سپس از برخی از علما نقل می کند که گفته اند: معصوم کسی است که خدا فطرت او را صاف و گِل او را پاکیزه، مزاج او را قابل برای پذیرش کمال آفریده است، آنگاه به او خرد نیرومند و فکر سالم عطا کرده و با الطاف بیشتری مجهز نموده است و او در پرتو این الطاف قادر بر انجام واجبات و ترک محرمات می گردد وپیوسته به ملکوت آسمانها التفات یافته، و از عالم ماده روی گردان می شود و در نتیجه، نفس اماره اسیر و مغلوب نفس ناطقه می گردد.

ص : 26

همه این کلمات روشنگر «اتفاق قائلان بر عصمت» بر «موهبتی» بودن آن است، و همه این تفسیرها حاکی از نظر «موهوبی بودن آن» مورد پذیرش ما است ولی از این نظر که عصمت از نظر «اشاعره» سلب کننده قدرت بر گناه است، کلام بی پایه ای می باشد وما در آینده پیرامون آن بحث و گفتگو خواهیم کرد.

استاد علاّمه طباطباییرحمه اللّه «عصمت» را علم شکست ناپذیر می داند که به فرد معصوم عطا می گردد(1) و برخی ازآیات، موهوبی بودن «عصمت» را به گونه ای تأیید می کنند.

در سوره ص پس از یادآوری «ابراهیم» و «اسحاق» و «یعقوب»آنان را چنین توصیف می کند:

(وَإِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ المُصْطَفَیْنَ الأَخْیارِ) .(2)

«آنان نزد ما از برگزیدگان و نیکان می باشند».

همچنین قرآن در باره بنی اسرائیل (که مقصود پیامبران آنان است نه فرد فرد آنان) چنین می فرماید:

(وَلَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلی عِلْم عَلَی الْعالَمینَ).(3)

«آنان را از روی آگاهی بر جهانیان برگزیدیم».

قرآن در باره «اهل بیت پیامبر» می فرماید:

(...إِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ البَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً).(4)

«خداوند می خواهد پلیدیها را از شما اهل بیت ببرد و شما را پاک گرداند».

ص : 27

به طور مسلم ازاله هر نوع رجس و گناه جز در سایه اعطای «عصمت» امکان پذیر نیست.

در این مورد آیات دیگری نیز هست که بر افراد آشنا با قرآن، مخفی و پنهان نیست و همگی به نوعی بر موهوبی بودن عصمت گواهی می دهند، خصوصاً آیه تطهیر که ازاله رجس و گناه را متعلَّقِ اراده حق می شمارد ومقصود از آن اراده تکوینی است، نه تشریعی; زیرا اراده تشریعی حق بر تمام افراد متعلق گرفته است، وخدا از همه خواسته است که راه اطاعت را در پیش گیرند.(1)

با توجه به اینکه دانشمندان علم کلام و ظواهر آیات قرآن، موهوبی بودن «عصمت» را تأیید می نمایند در این جا دو سؤال مطرح می گردد.

افراد داده نمی شود، بلکه باید یک رشته زمینه هایی در خود افراد به وجود آید تا لطف الهی شامل حال آنان گردد.

بخشی از این زمینه ها خارج از اختیار، بخشی دیگر کاملاً در قلمرو اختیار فرد معصوم می باشد. مثلاً بخشی از کمالات روحی که زمینه ساز نزول لطف الهی به نام عصمت است از طریق وراثت به افراد می رسد و امروز «زیست شناسی»به روشنی ثابت کرده که بخشی از صفات اعم از خوب و بد از راه وراثت از نسلی به نسلی منتقل می گردد، و برای همین جهت می بینیم خاندانهایی که پیامبران در آن متولد می شوند، عموماً خاندانهای پاک و اصیل بودند که با گذشت زمان، کمالات و فضایل روحی برجسته ای در آنها متراکم شده، سپس به حکم قانون وراثت نسل به نسل در این خاندانها جریان داشته است.

این تنها «وراثت» نیست که عامل انتقال کمالات روحی می باشد، بلکه قسمتی از فضایل از راه تربیت به افراد منتقل می گردد، از این جهت کمالات و فضایلی که در خاندانهای پیامبران وجود داشت از راه تربیت به پیامبران منتقل می شد و در نتیجه این دو عامل (وراثت و تربیت) مایه کسب کمالات روحی می گردید و از این جهت در خاندانهای آنان افرادی کاملاً با ایمان و امانت دار، با هوش و شجاع و با کمال بار می آمد.

این دو عاملِ خارج از اختیار، پدید آرنده یک رشته کمالات روحی بوده و در عین حال زمینه ساز افاضه «عصمت» از جانب خلاّق بزرگ می باشند; ولی باید توجه داشت، تنها این دو عامل، زمینه ساز افاضه «عصمت» از جانب خدا نیست، بلکه در این مورد یک رشته عوامل اختیار در افاضه عصمت مؤثر می باشند و در این میان می توان از دو عامل کاملاً اختیاری نام برد.

1. مجاهدتهای فردی و اجتماعی پیامبرانی مانند «ابراهیم» و «یوسف»

ص : 29

و «موسی» (1) و پیامبر گرامی پیش از بعثت، زمینه را برای افاضه «عصمت» تشدید نموده و لیاقت و شایستگی آنان را برای افاضه لطف آماده کرده است، جهاد آنان با نفس، و چشم پوشی از حرام، وهمچنان جهاد آنان با کجیها وبدیهای جامعه، به روشنی ثابت می کند که هرگاه لطفی به نام «عصمت» در اختیار آنان قرار گیرد، از آن در تهذیب فرد و جامعه بهره خواهند گرفت.

درست است که ما از وجود چنین سوابقی در تمام پیامبران اطلاع نداریم ولی در عین حال یک چنین شایستگیها می تواند در افاضه لطف الهی در خصوص این گروه مؤثر باشد.

2. آگاهی خدا از فعالیتهای ثمر بخش آنان در دوران رسالت و اینکه این گروه پس از ارتقای به مقام نبوت با استقامت و پشتکار عجیبی دست به اصلاح زده و در راه جهاد فردی واجتماعی سخت کوشش خواهند نمود.

این عوامل که برخی اختیاری و برخی دیگر خارج از اختیار می باشند سبب می شودکه فیض الهی به بندگان خاص خود افاضه گردد، و در نتیجه «عصمت» یکی از افتخارات پیامبران محسوب می شود که بخشی از زمینه های آن را خود آنان فراهم ساخته اند.

در پایان از یادآوری نکته ای ناگزیریم و آن اینکه:

نخستین مرحله عصمت که از دوران کودکی به اولیای الهی افاضه می شود در گرو برخی از این شرایط (مجاهدتهای آنان پیش از نبوّت) نیست بلکه برخی از این شرایط ، در افاضه مرحله بالاتر از عصمت به صورت زمینه مؤثّر می باشد.

و از جمله هایی که در زیارت دخت گرامی پیامبر فاطمه اطهر (سلام اللّه

ص : 30

علیها) وارد شده است می توان به اهمیت عامل چهارم (آگاهی خدا از فعالیتهای ثمر بخش آنان در طول زندگی) بیش از عوامل دیگر پی برد آنجا که می فرماید:

«یا مُمْتَحَنَةُ أَمْتَحَنَکِ اللّهُ الَّذی خَلَقَکِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَکِ وَکُنتِ لِمَا امْتَحَنَکِ بِهِ صابِرَةً».

«ای امتحان و آزمون شده! آنجا که خدا تو را پیش از آفرینش در این جهان آزمود و تو را در میدان امتحان و ابتلا، صابر و بردبار یافت».

و در دعای ندبه می خوانیم:

«أَولیائِکَ الَّذینَ اسْتَخْلَصْتَهُمْ لِنَفْسِکَ ... بَعْدَ أَنْ شَرَطْتَ عَلَیْهِمُ الزُّهْدَفی دَرَجاتِ هذِهِ الدُّنْیَا الدَّنِیَّة... فَشَرَطُوا لَکَ ذلِکَ وَعَلِمْتَ مِنْهُمُ الوَفاءَبِهِ».

«اولیایی که آنان را برای خود برگزیدی پس از آنکه زهد، و پیراستگی را در زندگی این دنیای پست برای آنان شرط نمودی، آنان نیز شرط تو را پذیرفته و تو نیز از وفای آنان آگاه شدی».

می گردد.(1)

یک چنین تقسیم در صورتی صحیح است که برای افاضه «عصمت» شرط و قید قبلی قائل نشویم، در این صورت دارندگان عصمت بر دو نوع متصور خواهند شد; ولی اگر برای افاضه این کمال، شرایط پیشین و زمینه های مساعد را لازم بدانیم طبعاً در این صورت دارندگان آن، یک گروه بیش نبوده و تنها به آن گروه افاضه می شود که از آن در طریق اطاعت خدا و دوری از گناه کمک بگیرند، و امکان ندارد که به گروه فاقد شرایط مساعد، چنین لطفی افاضه گردد.

مرحوم مرتضی در ذیل سخنِ خود نظری دارد که تاکنون از کسی دیده و شنیده نشده است و آن اینکه: هرگاه خدا بداند که فردی به فرض افاضه عصمت از آن در راه اطاعت خدا و ترک گناه کمک می گیرد باید لطف خود را در حق او انجام دهد هر چند، پیامبر و یا امام نباشد.(2)

بنابر این، شماره معصوم منحصر به پیامبران و امامان نخواهد بود، بلکه ممکن است فردی دارای لطف عصمت شود، هر چند از این گروه نباشد و این نظریه با آنچه معروف است سازگار نیست.

تا این جا پاسخ پرسش نخست که آیا «عصمت» معصومان افتخار است یا نه به گونه ای روشن گردید. اکنون وقت آن رسیده است که به پاسخ پرسش دوم بپردازیم:

صورت، ترک گناه افتخاری نخواهد بود!

پاسخ این سؤال با توجه به بحثهای پیشین روشن است; زیرا خواه عصمت را مرحله کامل از تقوا بدانیم یا آن را معلول علم شکست ناپذیر نسبت به عواقب گناه تصور کنیم و یا آن را بازتاب تکامل شناخت نسبت به مقام ربوبی قلمداد نماییم، هرگز عصمت موجب سلب قدرت و توانایی از انجام گناه نمی گردد و انسان معصوم، می تواند یکی از دو طرف کار را برگزیند.

درست است که هیچ فرد عاقلی به سیم لخت برق دست نمی زند و یا باقیمانده غذای بیمار مبتلا به جذام و سل را نمی خورد ولی در عین حال آنچنان نیست که قدرت بر این کار را نداشته باشد، بلکه او با توجه به پیامدهای کار، ترک را بر فعل ترجیح می دهد و در طول زندگی گرد چنین کارها نمی رود ولی انجام ندادن، مطلبی است و نداشتن قدرت بر عدم آن، مطلبی دیگر.

و به دیگر سخن: صدور یک چنین کار از انسانهای عاقل و علاقمند به سلامت خود، به صورت محال عادی در می آید نه محال عقلی و تفاوت میان این دومحال بسیار روشن است در اولی امکان انجام فعل محفوظ است هر چند تحقق نمی پذیرد ولی در دومی فعل، امکان انجام ندارد و برای تقریب یادآور می شویم: صدور کار قبیح از خدا امکان پذیر است مثلاً خدا می تواند افراد مطیع و فرمانبردار را به دوزخ بفرستد در حالی که هرگز این کار را انجام نمی دهد، اقتضای صفت حکیمانه این است که به مطیع پاداش دهد نه کیفر.

بنابر این، «انجام ندادن فعل» گواه بر عدم توانایی نیست ، فرد معصوم به خاطر تقوای والا یا علم شکست ناپذیر از پیامد گناه و یا شناخت کامل از عظمت خالق، اقدام به انجام کار خلاف نمی کند، هر چند که اگر بخواهد می تواند مانند دیگران مبدأ خلاف و گناه باشد.

ص : 33

وَحَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً)(نساء/69)

6.(وَما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُول إِلاّ لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللّهِ...) (نساء/64)

7.(مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ...) (نساء/80)

8. (یَعِدُهُمْ وَیُمَنّیهِمْ وَما یَعِدُهُمُ الشَّیطانُ إِلاّ غُرُوراً) (نساء/120)

9.(أُولئِکَ الَّذینَ هَدَی اللّهُ فَبهُدیهُمُ اقْتَدِهْ قُلْ لا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلاّذِکْری لِلْعالَمینَ) (انعام/90)

10.(...وَاجْتَبَیْناهُمْ وَهَدَیْناهُمْ إِلی صِراط مُسْتَقیم) (انعام/87)

11. (وَما أَرْسَلْناکَ مِنْ قَبْلِکَ إِلاّرِجالاً نُوحی إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ القُری أَفَلَمْ یَسیرُوا فِی الأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدارُ الآخِرَةِ خَیْرٌ لِلّذِینَ اتَّقَوا أَفَلا تَعْقِلُونَ) (یوسف/109)

12. (حَتّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کذِبُوا جائَهُمْ نَصْرُنا فَنُجِیَّ مَنْ نَشاءُوَلا یُرَدُّ بَأْسُنا عَنِ القَومِ الْمُجْرِمینَ)(یوسف/110)

13.( وَما أَکْثَرُالنّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنینَ) (یوسف/103)

14. (وقالَ الشَّیْطانُ لَمّا قُضِیَ الأَمْرُ إِنَّ اللّهَ وَعَدَکُمْ وََعْدَ

ص : 36

الحَقِّ وَوَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَما کانَ لی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطان إِلاّأَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لی فَلا تَلُومونی وَلُوموا أَنْفُسَکُمْ...)(ابراهیم/22)

15.(وَلأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ* إِلاّعِبادَکَ مِنْهُمُ المُخْلَصینَ) (حجر/39_40)

16.(إِنَّ عِبادی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ...) (حجر/42) و (اسراء/65)

17.(أُولئِکَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ مِنْ ذُرِّیَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوح وَمِنْ ذُرِّیَّةِ إِبْراهیمَ وَإِسْرائیلَ وَمِمَّنْ هَدَیْنا وَاجْتَبَیْنا إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَبُکِیّاً)(مریم/58)

18.(فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَاتَّبَعُواالشَّهَواتِ فَسَوْفَ یَلْقَونَ غَیّاً) (مریم/59)

19. (وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ)(انبیاء/87)

20.(وَما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُول وَلا نَبِیّ إِلاّ إِذا تَمَنّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فی أُمْنِیَّتهِ فَیَنْسَخُ اللّهُ ما یُلْقی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللّهُ آیاتِهِ وَ اللّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ)(حجّ/52)

21.(لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ

ص : 37

وَالقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ الظّالِمینَ لَفی شِقاق بَعِید) (حج/53)

22. (وَلِیَعْلَمَ الَّذینَ أُوتُوا العِلْمَ أَنَّهُ الحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَیُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ اللّهَ لَهادِالَّذینَ آمَنُوا إِلی صراط مُسْتَقیم)(حج/54)

23. (لِیَجْعَلَ ما یُلْقی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ...)(حج/53)

24. (وَلِیَعلْمَ الَّذِینَ أُوتُوا العِلْمَ أَنَّهُ الحَقُّ...) (حج/54)

25.(وَمَنْ یُطِعِ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَیَخْشَ اللّهَ وَیَتَّقهِ فَأُولئِکَ هُمُ الفائِزونَ) (نور/52)

26.(...فَلَیَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الکاذِبینَ) (عنکبوت/3)

27.(لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرجُوا اللّه وَالیَومَ الآخِرَ وَذَکَرَ اللّهَ کَثیراً) (احزاب/21)

28. (أَلَمْ أَعْهَدْإِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ*وَأَنِ اعْبُدُونی هذا صِراطٌ مُسْتَقیمٌ* وَلَقَدْأَضَلَّ مِنْکُمْ جِبلاًّ کَثیراً أَفَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُونَ)(یس/60_62)

29.( ...فَبِعِزَّتِکَ لأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ * إِلاّعِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصینَ)(ص/82_83)

ص : 38

30.(وَاذْکُرْ عِبادَنا إِبْراهیمَ وَإِسْحاقَ وَیَعْقُوبَ أُولی الأَیْدی وَالأَبْصارِ* إِنّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَة ذِکْرَی الدّارِ* وَإِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الأَخْیار* وَاذْکُرْإِسْماعِیلَوَالیَسَعَ وَذا الکِفْلِوَکُلٌّ مِنَ الأَخْیارِ) (ص/45_48)

31. (...فَبِعِزَّتِکَ لأُغْویَنَّهُمْ أَجْمَعینَ* إِلاّعِبادَکَ مِنْهُمُ المُخْلَصینَ)(ص/82_83)

32. (...وَمَنْ یُضْلِلِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ هاد * وَمَنْ یَهْدِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلّ...)(زمر/36_37)

33.(إِنّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَالَّذِینَ آمَنُوا فِی الحَیاةِ الدُّنیا...) (غافر/51)

34.(وَاعْلَمُوا أَنَّ فیکُمْ رَسُولَ اللّه لَوْ یُطیعُکُمْ فی کَثیر مِنَالأَمْرِ لَعَنِتُّمْ...) (حجرات/7)

35.(وَما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی*إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی) (نجم/3_4)

36. (أَفَرأَیْتُمُ اللاّتَ وَالعُزّی* وَمَناةَ الثالِثَةَ الأُخْری) (نجم/19_20)

37. (أَلَکُمُ الذَّکَرُ وَلَهُ الأُنْثی* تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزی* إِنْ هیَ إِلاّأَسماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَآباؤکُمْ ما أَنْزَل اللّهُ بها مِنْسُلْطان...)(نجم/21_23)

38.(إِنْ هِیَ إِلاّأَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَآباؤُکُمْ...) (نجم/23)

ص : 39

39. (وَأَنَّهُ أَهْلَکَ عاداً الأُولی* وَثَمُودَ فَما أَبْقی*وَقَومَ نُوح مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا هُمْ أَظْلَمَ وَأَطْغی) (نجم/50_52)

40.(وَإِنّی کُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَلَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فی آذانِهِمْ وَاسْتَغْشَوا ثیابَهُمْ وَأَصَرُّوا وَاسْتَکْبَرُوا اسْتِکْباراً* ثُمَّ إِنّی دَعَوْتُهُمْ جِهاراً* ثُمَّ إِنّی أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَأَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْراراً) (نوح/7_9)

41.(عالِمُ الغَیْبِ فَلا یُظْهرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً)(جن/26)

42.(إِلاّ مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُول فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَداً)(جن/27)

43.(لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَأَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ وَأَحْصی کُلَّ شَیْء عَدَداً) (جن/28)

4.«بگو اگر خدا را دوست دارید، از من پیروی کنید! در این صورت خدا نیز شما را دوست دارد و گناهان شما را می بخشد، خداوند آمرزنده و مهربان است».

5.«کسانی که خدا و پیامبر او را اطاعت می کنند، آنان با کسانی خواهند بود که مورد انعام خدا قرار گرفته اند، و آنان عبارتند از پیامبران، صدیقان، شهیدان، صالحان، چه نیکو مصاحبانی هستند!».

6.«هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر اینکه به فرمان خدا از او اطاعت و پیروی شود».

7.«هرکس از پیامبر پیروی کند، ازخداوند اطاعت کرده است».

8. «شیطان به آنها وعده می دهد و به آرزوها سرگرم می سازد و جز فریب، چیزی به آنها وعده نمی دهد».

9.«آنان (اشاره به پیامبران نامبرده در آیات پیش) کسانی هستند که خدا آنان را هدایت کرده بنابر این از هدایت آنان پیروی کنید. بگو من از شما مزد نمی خواهم قرآن جز وسیله یادآوری برای جهانیان، چیزی بیش نیست».

10.«این پیامبران را برگزیدم و همه را به راه راست هدایت کردم».

11. «پیش از تو افرادی را در شهرها برانگیختیم و به آنان وحی کردیم. آیا در زمین سیر نکردند تا ببینند سرانجام کسانی را که پیش از آنان بودند؟ سرای آخرت برای افراد پرهیزکار، خوب است. آیا نمی اندیشید؟».

12. «مردم شهرها به مخالفت خود با پیامبران ادامه دادند، تا رسولان ما مأیوس شدند و گمان کردند که به آنان دروغ گفته شده است، در این موقع نصرت ما فرا رسید هر کس را که بخواهیم نجات می دهیم و عذاب از گروه گنهکاران گردانیده نمی شود».

13. «بیشتر مردم هر چند بر هدایت آنان حرص ورزی، ایمان نمی آورند».

ص : 41

14. «آنگاه که کار انجام گرفت، شیطان می گوید: خدا به شما وعده درست داد و من به شما وعده دادم ولی تخلف کردم، من بر شما سلطه ای نداشتم جز اینکه شما را (به کارهای زشت) دعوت کردم، شما نیز دعوت مرا پذیرفتید بنابر این مرا سرزنش نکنید، خود را سرزنش بنمایید!».

15.«همه آنان را گمراه می کنم، جز گروهی از بندگان تو که مخلص هستند» .

16. «بر بندگان من راه و سلطه نداری».

17.«این گروه کسانی هستند که مورد انعام خدا قرار گرفته اند و آنان عبارتند از پیامبرانی که از ذریّه آدم و از کسانی که با نوح بر کشتی سوار کردیم. و از خاندان ابراهیم و یعقوب و از آنها که هدایت کردیم، برگزیدیم. آنان کسانی بودند که وقتی آیات خداوند رحمان بر آنها تلاوت می شد، به خاک افتاده و سجده می کردند، در حالی که گریان بودند».

18.«پس از آنها، فرزندان ناشایسته ای روی کار آمدند که نماز را ضایع کردند و از خواسته های نفسانی پیروی کردند به زودی به نتیجه گمراهی خود خواهند رسید».

19. «مصاحب ماهی (یونس) در حال خشم، از قوم خود دور شد و گمان کرد که ما عرصه را بر او تنگ نخواهیم کرد».

20. «ما هیچ رسولی و نبیّی را پیش از تو نفرستادیم جز اینکه هرگاه «تمنّی» می کرد شیطان در تمنای او دخالت می نمود، آنگاه خدا آنچه را که شیطان القا می کند، محو می نماید و به آیات خود استواری می بخشد، خداوند دانا و حکیم است».

21. «خداوند آنچه را که شیطان انجام می دهد، مایه آزمایش برای آن گروه قرار می دهد که دلهای آنها بیمار است و خود قسی القلب هستند و ستمگران در نهایت جدال و اختلاف هستند».

ص : 42

22. «تا افراد دانا بدانند که قرآن بر حق است و از طرف پروردگار تو است و به آن ایمان بیاورند، و دلهای آنان در برابر آن خضوع کند، خداوند کسانی را که ایمان آورده اند به راه راست هدایت می نماید».

23. «القا و مداخله شیطان در برنامه های سازنده پیامبران، مایه امتحان برای بیمارگونه ها و سنگدلان است که به خاطر مخالفت عمیق با حق و حقیقت از آن پیروی می کنند».

24.(«و این نیز) هدف این بود که آگاهان بدانند این حقی است از سوی پروردگارت».

25.«هرکس از خدا و پیامبر او اطاعت کند و دارای خشیت باشد و از مخالفت او بپرهیزد، آنان رستگارانند».

26.«تا راستگویان از دورغگویان تمیز داده شده و از هم جدا شوند».

27.«رسول خدا برای شما اسوه و الگوی خوبی است، برای کسی که امید به خدا و سرای دیگر دارد و خدا را زیاد یاد می کند».

28.«مگر با شما ای فرزندان آدم! عهد نبستم که شیطان را پرستش نکنید چون او دشمن آشکاری برای شما است؟ مرا بپرستید! این است راه راست، و شیطان گروه زیادی ازشما را (بر اثر نافرمانی با خدا) گمراه کرده است، چرا فکر نمی کنید!».

29.«به عزّت تو سوگند! همه بندگان تو را گمراه خواهم کرد، جز بندگان مخلَص (به فتح لام) تو را ».

30.«بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب صاحبان نعمت و بصیرت را به یادآور! ما آنان را به خاطر یاد سرای دیگر، خالص و پاکدل قرار دادیم، آنان نزد ما از برگزیدگان و خوبانندو یاد کن اسماعیل و الیسع و ذو الکفل را! که همه از نیکوکاران بودند».

31. «سوگند به عزت تو، همه بندگان تو را گمراه خواهم ساخت جز مخلصانِ آنها را».

32.«هرکس را خدا گمراه کند برای او هدایت کننده ای نیست و هرکس را خدا راهنمایی کند برای او گمراه کننده ای نیست».

ص : 43

33. «ما پیامبران خود و افراد با ایمان را در زندگی این جهان یاری می کنیم».

34.«بدانید پیامبر خدا در میان شما است اگر در بسیاری از موارد از شما پیروی کند، همگان به زحمت می افتید».

35.«از روی هوای نفس سخن نمی گوید بلکه گفتار او وحی الهی است که به او الهام می شود».

36.«به من خبر دهید از لات و عُزّی، و منات آن سومین دیگر».

37.«آیا ]به خیالتانقدَّس سرَّه برای شما پسر است و برای او دختر؟ در این صورت، این تقسیم نادرستی است. ]این بتانقدَّس سرَّه جز نامهایی بیش نیستند که شما و پدرانتان نامگذاری کرده اید]وقدَّس سرَّه خدا بر ]حقّانیّتقدَّس سرَّه آنها هیچ دلیلی نفرستاده است».

38.«این بتان از خدایی ، فقط نام خدا را دارند و شما و پدرانتان به غلط آنها را خدا خوانده اید در حالی که دلیل بر خدایی آنها نیست».

39. «او قوم عاد و ثمود را نابود کرد و از آنان کسی را باقی نگذارد و قوم نوح ستمگر و طغیان پیشه را، پیش از آنان نابود کرد».

40.«و من هر موقع آنان را به سوی تو می خوانم تا آنان را بیامرزی، انگشتان خود را در گوشهایشان نهاده، لباسها را به سر می کشیدند(تا سخن مرا نشنوند) و بر این کار اصرار و کبر ورزیدند، آنگاه آنان را آشکارا دعوت کردم، گاهی آشکار و گاهی پنهانی به سوی تو فرا خواندم».

41.«او(خدا) آگاه از غیب است کسی را بر غیب خود مطلع نمی سازد».

42.«مگر آن کس که او را برگزید از رسولان، در این صورت خدامحافظان و مراقبانی از پیش رو و پشت سر آن رسول، قرار می دهد».

43.«تا خدا بداند که رسولان رسالت های پروردگار خود را به خوبی ابلاغ

ص : 44

کرده اند و او بر آنچه که نزد رسولان است احاطه پیدا کرده و آنچه که آفریده است به خوبی شمرده است و بر آن احاطه دارد».

درباره «کفر»، احدی از دانشمندان علم کلام «کفر» را بر پیامبران تجویز نکرده و همگان ساحت پیامبران را از آن پیراسته دانسته اند و اگر گروهی از مسلمانان به نام «ازارقه» کفر را بر پیامبران تجویز کرده اند مقصود «کفر» به معنی اصطلاحی مانند انکار خالق و شرک و امثال آن نیست، بلکه مقصود تجویز معصیت است و علت اینکه آن را کفر نامیده اند این است که هر نوع گناه کبیره در مکتب آنان کفر است و گنهکار، کافر خوانده می شود و اگر کفر را تجویز می کنند در واقع صدور گناه را تجویز می نمایند.(1)

شگفت از تفتازانی که در شرح «عقاید نسفیه» ص 171 به شیعه نسبت داده است که «آنان برای پیامبران به خاطر «تقیّه» تظاهر به کفر را تجویز کرده اند» در حالی که کوچکترین مدرکی برای گفتار خود ارائه ننموده است و شیعه از این تهمت کاملاً پیراسته است; زیرا تقیه برای پیامبران _ که برای کسر شوکت کافران و هدم پایه های شرک و نفاق برانگیخته شده اند _ هرگز جایز نیست و یک چنین مبارزه ها جدا از شهادت طلبی و فداکاری در راه هدف نمی باشد و با آن هماهنگ و هم پیمان است، دیگر جهتی ندارد که برای حفظ جان خود، رسالت خویش را انکار نمایند و به کفر تظاهر کنند.

در هر حال خواه مراتب عصمت را به صورت نخست تفسیر کنیم یا به صورت دوم، خود قرآن بر عصمت پیامبران در مراحل «اخذ وحی» و «تبلیغ رسالت» گواهی می دهد و احدی از دانشمندان علم کلام در این مورد مخالفت نکرده است.(2) مسأله مهم، مرحله سوم یعنی عصمت در مقابل «معصیت» و سپس مرحله چهارم است یعنی اشتباه و خطا در امور زندگی و تشخیص صلاح و فساد و یا سود و زیان.

ص : 46

دانشمندان شیعه، پیامبران را معصوم از گناه و مصون از خطا پیش از بعثت و پس از آن دانسته و هرگز میان کبیره وصغیره، عمد و سهو، پیش از بعثت و پس از آن، فرقی نگذارده اند.

تنها مرحوم شیخ مفید، صغیره سهوی را که حاکی از خفت طبع نباشد، برای پیامبران پیش ازبعثت تجویز کرده است.(1)

اگر اختلافی باشد در میان دانشمندان اهل تسنن است و اختلاف آنان به گونه ای است که نقل جزئیات مایه اطاله سخن است و به صورت فشرده می توان گفت:

گروه «حشویه» صدور کبیره را پس از بعثت نیز تجویز می کنند گروهی از محقّقان «اشاعره» صدور کبایر و صغایر را که حاکی از خفت طبع باشد، پس از بعثت ممنوع دانسته ولی صدور صغیره را پس از بعثت به طور سهو در صورتی که حاکی ازخفت طبع نباشد، تجویز نموده اند.

گروه دیگری از اشاعره و ابوهاشم از معتزله، صدور صغیره را عمداً و سهواً، مایه تنفر باشد یا نباشد، بلامانع دانسته اند.(2)

قاضی عبدالجبار در کتاب خود «المغنی» عقیده معتزله را به گونه ای دیگر شرح داده است که علاقمندان می توانند به کتاب «المغنی» ج15، ص 279 مراجعه فرمایند.

اینها نظریات دانشمندان درباره «عصمت» است; مهم این است که از داوری خرد و قرآن در این مورد آگاه گردیم.

ص : 47

اکنون که با داوری خرد در این مورد آشنا شدیم، شایسته است با آیاتی که در این مورد وارد شده نیز آشنا شویم:

گذشته از آیاتی که مصونیت پیامبران را در تمام زمینه ها تحکیم می کنند در خصوص عصمت آنان در زمینه «اخذ وحی» و «ابلاغ رسالت» آیاتی وارد شده که برخی را یادآور می شویم:

مردم در صورتی روشن می گردد که به توضیح جمله (فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَداً) بپردازیم .

شکی نیست که فاعل (یَسْلُکُ) همان خدا است(به قرینه (اِرْتَضی) که مقصود از آن خدا است) اکنون باید دید مقصود از (بَیْنَ یَدَیْهِ) (پیش رو) و (مِن خَلْفِهِ) (پشت سر) چیست؟

جمله های (مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ) (پیش رو و پشت سر) می رساند که خدا رسول خود را از پیش رو و پشت سر با گماردن «راصدها» و «مراقب ها» حفاظت وصیانت می کند و نمی گذارد به وحی الهی و رسالتی که پیامبران بر عهده دارند، آسیبی وارد شود.

در تفسیر این دو جمله دو احتمال وجود دارد.

1. این دو جمله کنایه از این است که مراقب ها اطراف قلب پیامبر را گرفته و از نفوذ عوامل مخرب، جلوگیری می کنند، نه فراموشی به آن راه پیدا می کند و نه شیاطین در آن تصرف می کنند.

2. ممکن است بگوییم: پیامبراز لحظه ای که وحی الهی را اخذ می کند تا لحظه ای که به مردم ابلاغ می کند دو حالت دارد:

از آن نظر که متوجه مقام ربوبی است، حالات پیش رویی دارد و قرآن از آن با جمله (مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ)تعبیر می آورد و همگی می دانیم که این لفظ در لغت عرب به معنی «پیش رو» است.

ولی آنگاه که نبی وحی الهی را اخذ کرد، و متوجه ابلاغ رسالت گردید، جریان معکوس می شود رو به مردم و پشت به مقام اخذ وحی می کند و قرآن از آن با لفظ (مِنْ خَلْفِهِ)تعبیر آورده است.

و نتیجه آیه این می شود که پیامبر در تمام حالات چه حالت اخذ وحی

ص : 50

(مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ) و چه حالت پس از آن و قبل از ابلاغ، و چه حالت پس از ابلاغ(مِنْ خَلْفِهِ) از هر آسیب درونی و بیرونی مصون است نه نفس نبوی در آن تصرف می کند ونه شیاطین خارجی.

در هر حال این آیه حاکی است که وقتی خداوند غیب خود را بر رسولان خود آشکار می سازد، فرشتگان را از هر طرف مأمور می نماید که او را در «اخذ وحی» (مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ) و «حفظ و نگاهداری وابلاغ و بیان» آن (وَمِنْ خَلْفِهِ)مراقبت کنند تا دچار اشتباه و لغزش نشوند.

وسپس علت گماردن فرشتگان را چنین توضیح می دهد.

(لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَأَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ ...).

این گماردن به خاطر این است که بداند که رسولان او، رسالتی را که بر عهده گرفته اند به خوبی انجام داده اند. به طور مسلم مقصود از (لِیَعْلَمَ) کسب آگاهی نیست، بلکه تحقق ابلاغ در خارج است یعنی تا این کار را انجام دهند و ابلاغ رسالت در خارج تحقق پذیرد. و هر موقع در قرآن، چنین لفظی به خدا نسبت داده شود، مقصود تحقق مضمون است، چنان که می فرماید:

(...فَلَیَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الکاذِبینَ) .(1)

«تا راستگویان از دورغگویان تمیز داده شده و از هم جدا شوند».

سرانجام، مجموع آیه حاکی است که رسولان الهی پیوسته مورد مراقبت فرشتگان الهی بوده و مواظبند که آنان رسالتی را که بر دوش گرفته اند به خوبی انجام دهند و انجام چنین رسالتی بدون عصمت آنان در مقاماتِ: اخذ وحی و حفظ و ابلاغ آن، ممکن نیست.

ص : 51

عصمت آنان در مراحل دیگر آشنا شویم.

خردمندی با خود می گوید: اگر مربی به صحت گفتار خود ایمان داشت هرگز، بر خلاف گفتار خود، کاری صورت نمی داد و در عمل به برنامه پیشگام می شد.

ممکن است گفته شود: چه مانع دارد که مربی به هیچ قیمت دروغ نگوید ولی دیگرخلافها را مرتکب شود، بنابر این انجام خلاف، دلیل بر بی پایه بودن برنامه های تربیتی مربی نمی شود.

ولی چنین تفکیکی میان گناهان، فرضیه ای بیش نیست و نمی تواند پایه یک تربیت عمومی گردد زیرا:

اوّلاً: چنانچه در تشریح ماهیت عصمت، یادآور شدیم: مصونیت در برابر همه و یا بخشی از گناهان ، معلول یک رشته ملکات و یا حالات روانی است که انسان را از اقدام به خلاف باز می دارد، و از این ملکات می توان به «عشق به خدا وجمال و جلال او» یا ترس از «پیامد گناهان» و... تعبیر کرد، در این صورت چگونه می توان میان گناهان چنین تفکیکی قائل شد، و انسانی را فرض کرد که آماده انجام هر نوع گناه از قبیل: قتل نفس، هتک ناموس و اموال و... می باشد، امّا به هیچ قیمت به خدا دروغ نمی بندد واگر در انسان حالت ترس ازخدا نباشد، تفکیک بین دروغ و دیگر گناهان بی جهت و بی ملاک خواهد بود.

ثانیاً: فرض کنید چنین تفکیکی از نظر ثبوت و واقع، امکان پذیر باشد ولی اثبات اینکه این فردِ مدّعی نبوت و آورنده برنامه ازکسانی است که هرگز به خدا دروغ نمی بندد، امّا ازارتکاب دیگر گناهان پروا ندارد، کار آسانی نیست; زیرا انسان از کجا بداند که این فرد از آن نوع افرادی است که میان بستن دروغ به خدا و دیگر گناهان عملاً قائل به تفکیک است و اگر خود مدعی رسالت، چنین تفکیکی را ادعا کند بیشتر مایه تردید وشک می شود!

ص : 54

خلاصه: تأمین هدف بعثت که هدایت و گرایش مردم است، جز در سایه «جلب اعتماد مردم» امکان پذیر نیست و یک چنین جریان عمومی بدون وارستگی مربی محقَّق نمی شود و از این جهت باید پیامبران به حکم خرد، پیراسته از گناه و معصیت باشند تا اعتقاد توده ها را نسبت به خود جلب کنند.

باز گاهی تصور می شود که در جلب اعتماد مردم کافی است که پیامبران آشکارا مرتکب خلاف نشوند، ولی این نوع پیراستگی مانع از آن نیست که در خفا و پنهانی و دور از انظار، مرتکب گناه بشوند.

یک چنین تصوری درباره پیامبران، ویرانگر اهداف بعثت آنهاست; زیراهرگاه برای پیامبران مانع و رادعی از گناه وجود نداشته باشد، و فقط به خاطر جلب مردم از گناه دوری جویند در این صورت، اعتماد به صدق گفتار آنان، از بین می رود; زیرامردم از کجا بدانند که این فرد در تبیین دستورهای خدایی راه دروغ را نمی پیماید؟ در این صورت برای تشخیص راست از دروغ، ملاکی در اختیار مردم نیست که راست را از دروغ بازشناسند و اگر آنان، دروغ هم بگویند، دروغشان از راست تمیز داده نخواهد شد.

گذشته از این، یک انسان برای مدت کوتاهی می تواند، مردم را فریب دهد و منافقانه با تضادِ«درون با برون» به سر ببرد ولی دیری نمی پاید پرده از راز درون بر می افتد و حقیقت روشن می گردد.

خلاصه: این نوع فرضیه ها نه با هدف بعثت سازگار است و نه در زندگی قابل پیاده شدن می باشد، راه منحصر برای جلبِ اعتماد، جز اعتقاد به پیراستگی پیامبران از گناه در درون و برون نمی باشد، و هر نوع فرضیه مانند دو فرضیه پیشین، پنداره ای بیش نیست.

ص : 55

«برای سکون خاطر و آرامش دل، درجات و مراتبی است و آرامشی که از گفتار معصوم به انسان دست می دهد، با آرامشی که از گفتار کسی که دارای چنین حالتی نیست، یکسان نمی باشد، چه بسا انسان، گفتار هر دو را تصدیق و باور نماید. ولی مسلماً آن سکون خاطری که از گفتار انسانهای پیراسته از گناه حاصل می شود، با سکون خاطری که از گفتار انسانهای عادی به دست می آید، برابری نمی کند».

این جریان نه تنها در باره انسانهای معصوم و غیر معصوم حکم فرماست، بلکه همین وضع درباره انسانی که ارتکاب صغایر را بر او تجویز می کنیم ولی او را از ارتکاب کبایر پیراسته می دانیم با انسانی که برای او هر دو را تجویز می نماییم، حکم فرما می باشد و اعتماد و اطمینان ما به سخنِ انسان نخست، بیش از اطمینانمان به سخن انسان دوم است.

از این بیان پاسخ برخی از پرسشهای دیگر روشن می گردد و آن اینکه: گاهی می گویند در زمینه های جلب وگرایش مردم کافی است که پیامبران پس از بعثت پیراسته از گناه باشند، هر چند قبل از برانگیخته شدن، پیراسته از آلودگی نباشند.

و یا گاهی می گویند: کافی است که پیامبران از گناهان بزرگ بپرهیزند هر چند از گناهان صغیره دوری نجویند.

پاسخ همه این پرسشها یکی است و آن اینکه: مایه جلب و گرایش، هر چه بیشتر باشد، اعتماد و اطمینان ایمان و گرایش نیز بیشتر خواهد بود و هدف بعثت، به صورت کامل جامه عمل خواهد پوشید.(1)

در اینجا سؤال دیگری است که گاهی مطرح می گردد و آن اینکه:

عقلای جهان در تبلیغ برنامه های خود، مقید به اعزام مبلِّغ های دور از

ص : 57

هرنوع کاستی نیستند و چه بسا از افرادی کمک می گیرند که در صفحه زندگی آنان نقطه و یا نقاط ضعفی وجود دارد، در این صورت چه مانعی دارد که خدا نیز در تبلیغ آیین خود بر این شیوه عمل کند؟

ولی پاسخ این پرسش روشن است و آن اینکه: اکتفای عقلای جهان بر چنین مبلّغ هایی به خاطر یکی از دو جهت است: یا افراد کامل در اختیار ندارند و یا تحقق یک هدف به حدّمعیّنی اکتفا می ورزند درحالیکه هیچ یک از دو انگیزه در ساحت خدا وجود ندارد.(1)

«آنان (اشاره به پیامبران نامبرده در آیات پیش) کسانی هستند که خدا آنان را هدایت کرده بنابر این از هدایت آنان پیروی کنید. بگو من از شما مزد نمی خواهم قرآن جز وسیله یادآوری برای جهانیان، چیزی بیش نیست».

2. (...وَمَنْ یُضْلِلِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ هاد * وَمَنْ یَهْدِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلّ...) .(1)

«هرکس را خدا گمراه کند برای او هدایت کننده ای نیست و هرکس را خدا راهنمایی کند برای او گمراه کننده ای نیست».

3. (أَلَمْ أَعْهَدْإِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ* وَأَنِ اعْبُدُونی هذا صِراطٌ مُسْتَقیمٌ*وَلَقَدْأَضَلَّ مِنْکُمْ جِبلاًّ کَثیراً أَفَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُونَ).(2)

«مگر با شما ای فرزندان آدم! عهد نبستم که شیطان را پرستش نکنید چون او دشمن آشکاری برای شما است؟ مرا بپرستید! این است راه راست، و شیطان گروه زیادی ازشما را (بر اثر نافرمانی با خدا) گمراه کرده است، چرا فکر نمی کنید!».

با ضمیمه کردن مفاد هر سه آیه به هم، می توان عصمت پیامبران را در مورد گناه، نتیجه گرفت; زیرا : آیه نخست به حکم مفاد جمله (أُولئِکَ الَّذینَ هَدَی اللّهُ )می رساند که پیامبران هدایت یافتگان هستند که باید از آنان پیروی نمود.

آیه دوم به حکم مفاد جمله(وَمَنْ یَهْدِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلّ) می رساند: افرادی که در پوشش هدایت الهی قرار گیرند، هرگز مضل و گمراه کننده، و یا اضلال وگمراهی به آنان راه ندارد.

ص : 59

آیه سوم به حکم جمله:(وَلَقَدْأَضَلَّ مِنْکُمْ جِبلاًّ کَثیراً )می رساند: هر فردی به هر مقداری که خدا را نافرمانی می کند، از راه راست منحرف و گمراه می شود و ضلالت وگمراهی با گناه و نافرمانی توأم و همراه است و هر فردی که خدا را نافرمانی کند، گمراه نیز می باشد.

با توجه به این سه مضمون، به روشنی می توان عصمت پیامبران را از آیات یاد شده استنباط کرد; زیرا: هرگاه خلاف و نافرمانی نوعی ضلالت و گمراهی باشد و از طرف دیگر، پیامبران هدایت یافتگانی هستند که ضلالت به آنها راه ندارد، در این صورت نتیجه گیری می شود که خلاف و نافرمانی به زندگی آنان راه ندارد و آنها پیراسته از گناه و خلاف می باشند و اگر بخواهیم این مطلب را به شکل منطقی در بیاوریم باید چنین بگوییم.

«هر نوع معصیت وگناه، ضلالت و گمراهی است» و «ضلالت و گمراهی به ساحت پیامبران راه ندارد» نتیجه می دهد که «معصیت و گناه به ساحت پیامبران راه ندارد».

«کسانی که خدا و پیامبر او را اطاعت می کنند، آنان با کسانی خواهند بود که مورد انعام خدا قرار گرفته اند، و آنان عبارتند از پیامبران، صدیقان، شهیدان، صالحان، چه نیکو مصاحبانی هستند!».

بنابر این «انبیای الهی»جزو کسانی هستند که مورد انعام الهی قرار گرفته اند، این از یک طرف. از طرف دیگر در سوره حمد یادآور می شود که گروه مورد انعام نه مورد خشم خدا هستند و نه ضال و گمراهند چنانکه می فرماید:

(صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِالْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلا الضّالّینَ) .(1)

«راه کسانی که به آنان نعمت بخشیدی نه راه کسانی که مورد خشم الهی هستند و نه راه گمراهان».

از ضمیمه این دو آیه به روشنی به دست می آید که پیامبران از مصادیق (غَیْرِالْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلا الضّالّینَ)می باشند.

و با توجه به اینکه هر نوع معصیت و نافرمانی خدا،نوعی ضلالت و گمراهی است، می توان قاطعانه گفت: از آنجا که پیامبران ضالّ و گمراه نیستند، طبعاً عاصی وخلافکار نیز نمی باشند و نتیجه آن چیزی جز «عصمت وپیراستگی از گناه» نیست.

نُوح وَمِنْ ذُرِّیَّةِ إِبْراهیمَ وَإِسْرائیلَ وَمِمَّنْ هَدَیْنا وَاجْتَبَیْنا إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُالرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَبُکِیّاً) .(1)

«این گروه کسانی هستند که مورد انعام خدا قرار گرفته اند و آنان عبارتند از پیامبرانی که از ذریّه آدم و از کسانی که با نوح بر کشتی سوار کردیم و از خاندان ابراهیم و یعقوب و از آنها که هدایت کردیم، برگزیدیم. آنان کسانی بودند که وقتی آیات خداوند رحمان بر آنها تلاوت می شد، به خاک افتاده و سجده می کردند، در حالی که گریان بودند».

همان طور که ملاحظه می فرمایید پیامبران با صفات یاد شده در زیر توصیف شده اند:

1. (أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ) .

2. (هَدَیْنا) .

3. (وَاجْتَبَیْنا) .

4. (خَرُّوا سُجَّداً وَبُکِیّاً) .

در حالی که قرآن پیامبران را با صفات مذکور توصیف می کند، در آیه بعد، گروه مقابل آنان را با اوصاف کاملاً متفاوت و متضاد، معرفی می نماید و می فرماید:

(فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ یَلْقَونَ غَیّاً).(2)

«پس از آنها، فرزندان ناشایسته ای روی کار آمدند که نماز را ضایع کردند و از خواسته های نفسانی پیروی کردند به زودی به نتیجه گمراهی خود خواهند رسید».

در این آیه گروه دوم با جمله های یاد شده در زیر توصیف شده اند:

1. (أَضاعُوا الصَّلاةَ) .

ص : 62

2. (وَاتَّبَعُوا الشَّهَوات) .

3. (یَلْقَونَ غَیّاً) .

از تقابل دوگروه در صفات، می توان چنین نتیجه گرفت که پیامبران درست نقطه مقابل گروه دوم می باشند یعنی از شهوتها وخواسته های نفسانی پیروی نکردند و گمراه نشدند تا مجازات آن را ببینند.

چنین گروهی که نه از شهوات پیروی می کنند، و نه با مجازات گمراهی روبرو می شوند، گروهی جز معصوم نخواهند بود; زیرا فرد گنهکار پیوسته از نفسانیات پیروی می کند، وبا کیفر گمراهی روبرو می گردد، و افرادی که از چنین جریانی به دور باشند، طبعاً معصوم و پیراسته از گناه خواهند بود.

پیروی شود و اگر گفتار او حجت و شایسته پیروی است، رفتارش نیز باید چنین باشد.

هرگاه رفتار تمام پیامبران مطابق برنامه الهی بوده باشد، طبعاً پیروی از آنها نه تنها اشکالی نخواهد داشت، بلکه شایسته پیروی خواهد بود.

ولی اگر آنان را معصوم از گناه و پیراسته از نافرمانی ندانیم و معتقد شویم که آنان گاه و بیگاه مصدر گناه و خلاف می گردند; در این صورت، مردم ناآگاه به حکم این آیه، باید از رفتار آنان پیروی کنند، از طرف دیگر چون عمل آنها بر خلاف قوانین الهی است، باید از آن اجتناب ورزند در این صورت تکلیف مردم چیست؟ آیا نتیجه این کار جز این می شود که خدا در مورد چنین عملی، هم دستور پیروی داده و هم از آن نهی کرده است؟! از آنجا که چنین تکلیفی محال است، طبعاً باید گفت: به حکم لزوم پیروی از پیامبران در همه موارد، هیچ پیامبری دچار انحراف و گناه نمی شود.

باز می گوید:

(مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ...).(1)

«هرکس از پیامبر پیروی کند، ازخداوند اطاعت کرده است».

باز می فرماید:

(وَمَنْ یُطِعِ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَیَخْشَ اللّهَ وَیَتَّقهِ فَأُولئِکَ هُمُ الفائِزونَ) .(2)

«هرکس از خدا و پیامبر او اطاعت کند و دارای خشیت باشد و از مخالفت او بپرهیزد، آنان رستگارانند».

قرآن در انتقاد از تمایلات مسلمانان بر اینکه در برخی از موارد، پیامبر از آنان پیروی کند چنین می فرماید:

(وَاعْلَمُوا أَنَّ فیکُمْ رَسُولَ اللّه لَوْ یُطیعُکُمْ فی کَثیر مِنَ الأَمْرِ لَعَنِتُّمْ...) .(3)

«بدانید پیامبر خدا در میان شما است اگر در بسیاری از موارد از شما پیروی کند، همگان به زحمت می افتید».

اینگونه از آیات که بدون چون و چرا پیامبر را «مطاع» معرفی می کنند وحتی در برخی از آیات، اطاعت او را شاخه ای از اطاعت خدا می دانند، از دو نظر گواه بر عصمت پیامبران می باشند.

1. کلیه دعوتهای زبانی او، لازم الاطاعه و مورد رضایت خدا است و باید از آن اطاعت کرد، اگر او از نظر گفتار، مصون از معصیت و گناه نباشد، در این صورت نمی توان کلیه دعوتهای زبانی و لفظی او را «لازم الاجرا»معرفی نمود این نوع دعوت به پیروی، حاکی است که فرمانهای او سر سوزنی از رضای

ص : 65

خدا تخطی نکرده و پیوسته عین حقیقت است.

2. تبلیغ فعلی و عملی، در نظر مردم نافذتر از تبلیغ لفظی و گفتاری است و هر عملی که از رسولان الهی سر می زند، خود یک نوع دعوت به اطاعت و پیروی است، و موقعیت پیامبران در جامعه آنچنان حساس و باریک است که همگان در تمام گفتار و رفتار او دقت کرده و زندگی آنان را «اسوه» و «الگو» قرار می دهند، اگر آنان از نظر رفتار معصوم و پیراسته نباشند، هرگز نباید بدون قید و شرط«مطاع» معرفی گردند، بالأخص که قرآن او را «اسوه» تلقی کرده و به جامعه اسلامی دستور می دهد که رفتار و گفتار او نمونه زندگی آنان باشد، چنان که می فرماید:

(لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرجُوا اللّه وَالیَومَ الآخِرَ وَذَکَرَ اللّهَ کَثیراً) .(1)

«رسول خدا برای شما اسوه و الگوی خوبی است، برای کسی که امید به خدا و سرای دیگر دارد و خدا را زیاد یاد می کند».

«اسوه» و «الگو» بودن پیامبر خدا بر افراد، نشانه این است که رفتار و گفتار او کمترین خطایی نداشته، و همگی عین حقیقت ومورد رضایت خدا است.

تو را ».

این مضمون نیز در سوره حجر آیه های 39_40 نیز آمده است، آنجا که می فرماید:.

(...وَلأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ* إِلاّعِبادَکَ مِنْهُمُ المُخْلَصینَ) .

«همه آنان را گمراه می کنم، جز گروهی از بندگان تو که مخلص هستند» .

این قسمت از آیات، حاکی از پیراستگی مخلصان از اغوای شیطان می باشد و معنای پیراستگی از اغوای شیطان، جز عصمت مطلقه چیز دیگری نمی تواند باشد; زیرا هر فردی به تناسب گناهی که انجام می دهد، تحت تأثیر اغوای شیطان قرار می گیرد، و گناهی که از انسان سر می زند، شیطان در آن سهمی دارد; کار شیطان جز وسوسه در صدور، چیز دیگری نیست و پیراستگی فردی از «اغوا» ملازم با پیراستگی از معصیت و تمرد است; همچنانکه گناه وخلاف هر اندازه هم کوچک و ناچیز باشد ، از اغوای شیطان و دعوت و تحریک او جدا نیست; بنابر این هرگاه بندگان مخلص خدا از اغوای شیطان پیراسته باشند، طبعاً از گناه نیز پیراسته خواهند بود، این یک قسمت از آیات است که مخلصان را معصوم و پیراسته معرفی می کند، و در این زمینه، آیات دیگری نیز هست که از این گروه ستایش می کند.(1)

در کنار این آیات، آیاتی است که انگشت روی مصادیق و جزئیات «مخلصان» می گذارد و برخی از آنان را معرفی می نماید:

(وَاذْکُرْ عِبادَنا إِبْراهیمَ وَإِسْحاقَ وَیَعْقُوبَ أُولی الأَیْدی وَالأَبْصارِ* إِنّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَة ذِکْرَی الدّارِ* وَإِنَّهُمْ عِنْدَنا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الأَخْیار*

ص : 67

وَاذْکُرْإِسْماعِیلَوَالیَسَعَ وَذا الکِفْلِوَکُلٌّ مِنَ الأَخْیارِ).(1)

«بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب صاحبان نعمت و بصیرت را به یادآور! ما آنان را به خاطر یاد سرای دیگر، خالص و پاکدل قرار دادیم، آنان نزد ما از برگزیدگان و خوبانندو یاد کن اسماعیل و الیسع و ذو الکفل را! که همه از نیکوکاران بودند».

این پیامبران که اسامی آنان در این آیات آمده است به حکم جمله : (إِنّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَة) جزو بندگان مخلص(به فتح لام) خدا معرفی شده اند وبا ضمیمه کردن این دسته از آیات که مصادیق «مخلصان» را معرفی می کند، به آیات نخست که «مخلصان» را پیراسته از اغوای شیطان می دانند و همگی را معصوم معرفی می نماید، می توان به روشنی گفت : که این گروه از پیامبران که نامهای آنان در این آیات آمده است، قطعاً معصوم و پیراسته از گناه می باشند.

وبا توجه به یک اصل مسلّم در باره پیامبران و آن این که: کسی درباره عصمت پیامبران، قائل به تفصیل نشده است وقولی دیگر مبنی بر اینکه برخی را معصوم و برخی دیگر را معصوم نداند، در کار نیست، می توان گفت: اثبات عصمت این گروه ملازم با اثبات عصمت انبیای دیگر نیز هست.

با این بیان می توان، ازا یات وارد در سوره انعام که در باره گروهی از پیامبران بنی اسرائیل سخن می گوید، عصمت پیامبران را ثابت نمود. قرآن در این آیات پیامبران را یاد می کند آنگاه همگان را چنین توصیف می کند ومی فرماید:

(...وَاجْتَبَیْناهُمْ وَهَدَیْناهُمْ إِلی صِراط مُسْتَقیم) .(2)

ص : 68

«این پیامبران را برگزیدم و همه را به راه راست هدایت کردم».

می توان گفت: مقصود از (اجْتَبَیْنا) در این آیه همان افاضه عصمت بر آنان است. و وقتی گروهی از پیامبران، معصوم و پیراسته از گناه باشند، طبعاً تمام پیامبران نیز چنین هستند; زیرا قول به تفصیل درباره پیامبران وجود ندارد.

در این بحث گسترده، بحث های مهمی از عصمت به صورت روشن، مورد بحث و بررسی قرار گرفت و دلایل قرآنی همگی مطرح گردید. این بحث های مهم عبارتند از:

1. مصونیت پیامبران در تلقّی وحی.

2. مصونیت در تبلیغ و بیان اصول و فروع دین.

3. مصونیت از گناه به صورت فعل حرام و یا ترک واجب.

ولی با تبیین «مباحث سه گانه» کلیّه بحث های مربوط به عصمت به پایان نمی رسد. بلکه مسأله مهمی باقی می ماند و آن مسأله «پیراستگی پیامبران از سهو و خطا در زندگی و موضوعات عادی است و این همان «مسأله سهو النّبی (صلی الله علیه وآله وسلم)» است که در اخبار فریقین وارد شده است».

چون این بحث جنبه قرآنی ندارد، و فقط از نظر حدیثی درباره آن باید سخن گفت، از ورود به آن خودداری کرده و در کتاب «الالهیات» در باره اش سخن گفته ایم.(1)

اکنون لازم است آیاتی را که به ظاهر منافی با عصمت مطلق پیامبران است، مورد بحث و بررسی قرار دهیم. و در این مورد به آیاتی که بیشتر به

ص : 69

ص : 70

است پیرامون این نوع از آیات، به گونه ای بحث و بررسی کنیم و در نتیجه مخالفان را خلع سلاح سازیم.

این نوع آیات را می توان به سه گروه تقسیم کرد:

1. گروهی که ظاهر آنها با عصمت تمام پیامبران سازگار نیست.

2. گروهی که به ظاهر با عصمت برخی از پیامبران مانند آدم و یونس و داوود وفق نمی دهد.

3. گروهی که ارتباط مستقیم با عصمت پیامبر گرامی اسلام دارد(1) و ما از هر گروه، آیاتی را که بیشتر دستاویز مخالفان است، مطرح می کنیم وبحث پیرامون آیاتی را که از نظر دلالت بر مدعای مخالف، بسیار ضعیف و ناچیز است، به وقت دیگری موکول می نماییم.

سیر نکردند تا ببینند سرانجام کسانی را که پیش از آنان بودند؟ سرای آخرت برای افراد پرهیزکار، خوب است. آیا نمی اندیشید؟».

(حَتّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کذِبُوا جائَهُمْ نَصْرُنا فَنُجِیَّ مَنْ نَشاءُوَلا یُرَدُّ بَأسُنا عَنِ القَومِ الْمُجْرِمینَ).(1)

«مردم شهرها به مخالفت خود با پیامبران ادامه دادند، تا رسولان ما مأیوس شدند و گمان کردند که به آنان دروغ گفته شده است، در این موقع نصرت ما فرا رسید هر کس را که بخواهیم نجات می دهیم و عذاب از گروه گنهکاران گردانیده نمی شود».

شکی نیست که لفظ «حتّی» برای غایت وبیان نهایت کار است، طبعاً باید جمله ای در تقدیر باشد که این لفظ بیانگر نهایت آن باشد و آن جمله این است:«پیامبران در دعوت و تبلیغ خود حداکثر سعی و کوشش داشتند و اقوام آنان نیز در برابر دعوت آنها مقاومت به خرج داده و گرایشی نشان نمی دادند تا لحظه یأس رسل فرا رسد».(2)

در لغت عرب میان «یأس» و «استیأس»فرق روشنی وجود دارد و آن اینکه لفظ نخست در جایی به کار می رود که نومیدی به صورت یک حالت نفسانی در قلب پدید آید و انسان به کلی مأیوس گردد، درحالی که لفظ دوم به حکم معنای باب «استفعال» به معنای ظهور آثار و علایم یأس است، به گونه ای که انسان رابه یأس و نومیدی مشرف می سازد و در این معرض قرار می دهد،

ص : 73

هرچند خودِ حالت یأس، در دل محقق نگردد.

نقطه بحث و دستاویز، جمله دوم است و آن اینکه:(وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا) : «گمان کردند که به آنان دروغ گفته شده است» که لازمه آن این است که گمان کردند که خدا به آنان در مسأله نصرت دروغ گفته است.

در فهم مضمون این جمله دو چیز مهم است:

الف. مقصود از فاعل در جمله های «ظَنُّوا» و «کُذِبُوا» چه کسانی است؟

ب. سخنی که گمان شده است دروغ بوده چه سخنی است؟

اکنون به شرح دو مطلب می پردازیم:

الف. در آیه مورد بحث یک اسم ظاهر به نام «الرُّسُلُ » داریم وچهار ضمیر و از این چهار ضمیر دو ضمیر، ضمیر متصل است یعنی «واو» در: «ظَنُّوا» و «کُذِبُوا» و دو ضمیر منفصل یعنی «انّهم» و «جائهم»; با توجه به متن آیه(حَتّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کذِبُوا جائَهُمْ نَصْرُنا)باید مرجع ضمایر را یکی دانست و نمی توان برخی را به «رسل» و برخی دیگر را به غیر آنها (الناس) باز گردانید و هر نوع تفسیری که بر اساس تفکیک میان مرجع ضمایر، استوار باشد، بر خلاف ظاهر آیه است و تا دلیل قطعی در کار نباشد، نمی توان چنین خلاف ظاهری را مرتکب شد.

ب. با توجه به اینکه در ماقبلِ آیه سخن از گرفتاری اقوام تکذیب کننده و نیک فرجامی افراد پرهیزگار است و همچنین در ذیل همین آیه، گفتگو در نجات پیامبران، و افراد با ایمان و نابودی مجرمان می باشد، می توان گفت: سخنی که در این معرض قرار گرفته که دروغ باشد، مسأله مربوط به نصرت پیامبران و گروه با ایمان و نابودی مخالفان است نه چیز دیگر، اکنون با توجه به

ص : 74

چنین ظاهری که آیه دارد، برخی از احتمالاتی را که مفسران (1) درباره آیه یادآور شده اند، متذکر می شویم:

دروغ بوده است.

گذشته از این، ظاهر آیه این است که این گمان بر خلاف واقع بوده و اساسی نداشته (و گروندگان به پیامبران دروغ نگفته بودند) هرگاه که پیامبران چنین گمانی درباره افراد با ایمان کرده باشند معنای آن، این است که در تشخیص امور دچار اشتباه و لغزش شده اند و این مطلب با عصمت مطلقه پیامبران سازگار نیست.

اگر واقعاً متعلق «کذب» ایمان گروه اندک باشد، باید ذیل آیه برای ابطال این ظن جمله ای بگوید که حاکی از حمایت آنان از رسل الهی باشد در حالی که از چنین سخنی در آیه نشانه ای نیست; زیرا در ذیل آیه آمده است که: «آنان را همراه پیامبران نجات دادیم» و نیامده است که:«ایمان آنان به رسل الهی صادقانه بود».

است و تا دلیل قطعی در کار نباشد، نمی توان بر چنین خلاف ظاهری دست زد. ظاهر آیه این است که مرجع تمام ضمایر، رسل الهی است.

بر عصمت مطلقه پیامبران وارد نخواهد شد و این احتمال در صورتی روشن می شود که نظایر آیه را به حکم تفسیر آیه به آیه، وارد بحث کنیم.

خدا درباره حضرت یونس آنگاه که از دست قوم خود خشمگین شده و آنها را رها کرد و منطقه را ترک گفت چنین می فرماید:

(وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ).(1)

«مصاحب ماهی (یونس) در حال خشم، از قوم خود دور شد و گمان کرد که ما عرصه را بر او تنگ نخواهیم کرد».(2)

این گمان به صورت گمان قلبی و اندیشه ای نبود، یعنی هرگز در فکر او چنین گمانی خطور نکرده بود، ولی عمل او و اینکه قوم خود را رها کرد، و از آنان جدا شد، این را نشان می داد که او یک چنین گمانی کرده است و لذا آنگاه که عرصه بر او تنگ شد و در شکم ماهی فرو رفت، به ذکر خدا پرداخت و گفت:

(أَنْ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ) .

«خدایی جز تو نیست و تو پیراسته ای ! من از ستمگران بوده ام».

قرآن درباره یهودان «بنی نضیر» که پس از کشتن فرد مسلمانی، از ترس گرفتاری، مغازه ها را بستند و به قلعه های خود پناه بردند چنین می فرماید:

(...وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللّهِ...) .(3)

ص : 78

«تصور کردند که دژهای آنان حافظ آنها از بلای الهی خواهد بود».

مبدأ و منشأ این گمان، جز وضع حال آنان چیز دیگری نبوده است. عمل آنان چنین وانمود می کرد که آنان تصور کرده اند دژهایشان، مانع از تسلط مسلمانان بر آنها می باشد وگرنه به آنجا پناه نمی بردند; بنابر این در نسبت «ظن» به آنان، نفس عمل کافی است هر چند چنین اندیشه ای در دل آنان نباشد.

خود ما ، گاهی افراد حریص و دنیا پرست را که شب و روز در گردآوری ثروت و ساختن کاخ و عمارت، فعالیت و تلاش می کنند، چنین توصیف می کنیم:«فلانی گمان می کند که همیشه زنده است و از مرگ خبری نیست» مبدأ چنین توصیفی، عمل و کار او است. یعنی کارهای شبانه روزی او بر وجود چنین ظنی گواهی می دهد، هر چند در دل او چنین ظنی وجود نداشته باشد و مانند دیگر افراد می داند که خواهد مرد.

با توجه به چنین اَشباه و نظایری می توان به معنای واقعی آیه (وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا) پی برد و آن این است که: گمان اینکه «وعده نصرت خلاف است»مربوط به فکر و اندیشه آنان نبود و فضای روح و روان آنان پاک تر از آن بود که با چنین اندیشه های اهریمنی آلوده گردد، بلکه وضع خارجی آنان به گونه ای بود که می رفت گفته شود: پیامبران گمان کردند که وعده نصرت خلاف بوده است; زیرا از یک طرف، مخالفت و سنگ اندازی مستمر مخالفان و ستیزه جویی اقوامی که برای هدایت آنان برانگیخته شده بودند، از طرف دیگر گرایش تعداد بسیار کمی از افراد به آنان، از طرف سوم: استغاثه مؤمنان و طولانی شدن ایام محنت و تأخیر نصرت الهی، به حدی که رسول الهی و افراد با ایمان چشم به راه دوخته و با زبان حال می گفتند:(مَتی نَصْرُ اللّهِ) ; چنین اوضاع و احوالی برای هر بیننده خارجی، زمینه ساز این گمان است که: «مبادا

ص : 79

وعده نصرت دروغ باشد؟!» خلاصه: این گمان، محصول اندیشه و زبان آنها نبود، بلکه محصول زبان حال و وضع رقت بار آنان بود و در هر بیننده ای این گمان را پدید می آورد.

قرآن به مسلمانان صدر اسلام وضع امتهای پیشین و گرفتاری پیامبران آنها را شرح می دهد که زندگی آنان با «بأساء» آمیخته بود ولی هنوز برای شما مسلمانان چنین وضعی پیش نیامده است تا پیامبر وافراد با ایمان بسان امم گذشته به استغاثه درآیند و بگویند:

نصرت الهی کی خواهد رسید و این انتظار کی سر خواهد آمد، چنانکه می فرماید:

(أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الجَنَّةَ وَلَمّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ مَسَّتْهُمُ البَأْساءُ وَالضَّرّاءُوَزُلْزِلُوا حَتّی(1) یَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتی نَصْرُ اللّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللّهِ قَریبٌ).(2)

«آیا گمان کرده اید که وارد بهشت می شوید در حالی که هنوز وضع امتهای پیشین بر سر شما نیامده است؟! امتهایی که با سختی و شدتهای تکان دهنده ای دست به گریبان بودند،(شما با چنین وضعی روبرو نشدید) تا پیامبر و افراد با ایمان بگویند نصرت الهی کی است، بگو نصرت خدا نزدیک است».

این شرایط بحرانی و مشکلات انبوه، در میان استغاثه ها و ناله ها، و طولانی شدن ایام محنت، وتأخیر مصلحت آمیز نصرت، مجوز آن بود که هر فردی گمان ببرد که وعده نصرت، خلاف بوده است، در حالی که چنین فکر و

ص : 80

اندیشه ای در ذهن پیامبران نبوده و آنان پیوسته وعده های الهی را حق و پایدار می دانستند امّا وضع و قیافه و شرایط زندگی بر خلاف این عقیده دلالت می کرد.

شما می توانید این پاسخ را به زبان دیگر که زبان علمی است، بیان فرمایید و آن اینکه:

فرض کنید که مفاد ظاهر آیه این است که به پیامبران کذب و دروغ گفته شده و معنای اینکه به آنان دروغ گفته شده این است که خدا به آنان دروغ گفته است; زیرا وعده نصرت داده بود و نصرت انجام نگرفت; ولی باید توجه نمود که چنین نسبتی بالاتر از نسبت «اضلال» و «استهزاء» و «کید» و «مکر»به خدا که در قرآن وارد شده و برخی از شاخه های دروغ می باشد، نیست، همان طور که وجود یک چنین نسبتهایی به خدا در قرآن، ایجاد نگرانی نمی کند و همگی با حوصله و آرامش هر چه بیشتر این آیات را تفسیر می نماییم و می گوییم این نوع از آیات از قبیل «خذ الغایات واترک المبادی» است، یعنی : «در نسبت دادن این مفاهیم به مقام ربوبی، نتایج و آثار را بگیر و مقدمات را رها کن» در خدا، لوازم و آثار «مکر» و «کید» و «استهزاء» و« اضلال» هست ولی خودِ آنها وجود ندارد، مثلاً نتیجه «مکر» درمورد خدا هست، در حالی که خود «مکر» که کار فرد عاجز و ناتوان است، وجود ندارد.

روی این بیان در مورد آیه می گوییم که در این جا دو مطلب مطرح است:

1. خدا به پیامبران دروغ گفته است.

2. نتیجه این دروغگویی چیست؟

اولی را مبادی و مقدمات می گوییم و دومی را آثار و غایات می نامیم.

در این مورد نیز مانند «مکر» و «اضلال»و...، مطلب نخست قطعاً

ص : 81

منتفی است و محال است که خدای دانا و توانا و بی نیاز از هر کس و از هر چیز، به کسی دروغ بگوید و در حالی که مطلب دوم، یعنی نتیجه دروغ گفتن که «عدم موفقیت» و به خود واگذاری است، به صورت موقت جلوه داشت و رسولان الهی خود را در حوزه «عدم موفقیت» و «خود واگذاری» دیدند و مفاد این جمله (وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْکُذِبُوا) در قلمرو زندگی آنان تجلی کرد، البته نه به معنای اینکه به آنان دروغ گفته شده، بلکه آثار و لوازم آن را که عدم موفقیت وشکست در طریق تبلیغ است در زندگی خود مشاهده و احساس کردند ولی ناگهان نصرت الهی فرا رسید، و این افکار را عقب زد.

با توجه به قراین ظاهری که در این باره یادآور شدیم، روشن می گردد که آیه یک معنا بیش ندارد و هرگز مضمون آن با عصمت پیامبر مخالف نیست وهرگز نمی توان پیامبران الهی را با گمان به خلف وعده، توصیف کرد در حالی که یک فرد عادی درباره خدا چنین گمانی نمی برد، تا چه رسد به پیامبران و آموزگاران وحی!

در گذشته یادآور شدیم که «اِسْتَیأَسَ» به معنای یأس نیست، بلکه به معنای در آستانه آن قرار گرفتن است; به همین جهت منظور از «ظن» در آیه نیز، «در آستانه آن واقع شدن است»، نه «ظن حقیقی»، یعنی وضع آنان به پایه ای رسید که در آستانه چنین تصوراتی قرار گرفتند، ووضع و مشکلاتِ انبوه، مجوز آن بود که هر فردی چنین فکر کند و بیندیشد.

ما این چهار تفسیر را در اختیار خواننده گرامی می گذاریم تا خود درباره آنها قضاوت و داوری کند.

ص : 82

نقطه استدلال مخالفان عصمت، مضمون دو آیه نخست است که می گویند: هر موقع پیامبران چیزی را تمنی می کردند، شیطان، در خواسته های آنان مداخله می کرد، آنگاه خداوند آنچه را که شیطان القا می کرد، محو و نابود می نمود.

مثلاً تصور شده که شیطان در اندیشه و یا بیان پیامبران دخالت می نمود و خلاف حقیقت را بر زبان آنان جاری می ساخت و یا در اندیشه آنان پدید می آورد، آنگاه خداوند آنها را محو می کرد.

چنین تفسیر ناروایی ناشی از عدم آگاهی از مفاد آیه است که هم اکنون با بیان سه مطلب روشن می گردد:

طول زندگی، روشن ترین گواه بر این گفتار است.

قرآن در باره پیامبر اسلام می گوید:

( وَما أَکْثَرُالنّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنینَ).(1)

«بیشتر مردم هر چند بر هدایت آنان حرص ورزی، ایمان نمی آورند».

نوح با استقامت کم نظیری، قوم خود را دعوت به یکتا پرستی کرد، و نتیجه آن همان بود که قرآن از زبان خود او یادآور می شود و می فرماید:

(وَإِنّی کُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَلَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فی آذانِهِمْ وَاسْتَغْشَوا ثیابَهُمْ وَأَصَرُّوا وَاسْتَکْبَرُوا اسْتِکْباراً* ثُمَّ إِنّی دَعَوْتُهُمْ جِهاراً* ثُمَّ إِنّی أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَأَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْراراً).(2)

«و من هر موقع آنان را به سوی تو می خوانم تا آنان را بیامرزی، انگشتان خود را در گوشهایشان نهاده، لباسها را به سر می کشیدند(تا سخن مرا نشنوند) و بر این کار اصرار و کبر ورزیدند، آنگاه آنان را آشکارا دعوت کردم، گاهی آشکار و گاهی پنهانی به سوی تو فرا خواندم».

این دعوت های مؤکد، بیانگر تمنای پیامبران است، که آیه مورد بحث از آن یاد می کند.

قلوب و با آفریدن یأس و نومیدی در فضای روح آنان، از انجام مقاصد باز دارد وبگوید: این گروه قابل هدایت نیستند و دعوت آنها بی فایده است.

این احتمال با آیات دیگر قرآن سازگار نیست، قرآن به روشنی دلالت دارد که شیطان راهی به بندگان خدا ندارد و روشن ترین مصداقِ «بندگان خدا» پیامبران الهی هستند، چنانکه می فرماید:

(إِنَّ عِبادی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ...).(1)

«بر بندگان من راه و سلطه نداری».

حتی خود شیطان به روشنی اعتراف می کند که من بر بندگان مخلص خدا راهی ندارم، چنان که نقل می کند:

(... فَبِعِزَّتِکَ لأُغْویَنَّهُمْ أَجْمَعینَ* إِلاّعِبادَکَ مِنْهُمُ المُخْلَصینَ) .(2)

«سوگند به عزت تو، همه بندگان تو را گمراه خواهم ساخت جز مخلصانِ آنها را».

سستی در طریق انجام وظایف، مصداق اغوای شیطان است که به حکم آیات پیشین، درباره پیامبران صورت نمی پذیرد.

2. مردم را بر ضد پیامبران بشوراند،وبا مخالفت اقوام، نقشه های آنان را عقیم، و در دست یابی بر تمنیات ناکام سازد، این همان مداخله شیطان در آرزوهای پیامبران است که آیات قرآن بر آنها گواهی می دهد.

(یَعِدُهُمْ وَیُمَنّیهِمْ وَما یَعِدُهُمُ الشَّیطانُ إِلاّ غُرُوراً) .(3)

ص : 86

«شیطان به آنها وعده می دهد و به آرزوها سرگرم می سازد و جز فریب، چیزی به آنها وعده نمی دهد».

(وقالَ الشَّیْطانُ لَمّا قُضِیَ الأَمْرُ إِنَّ اللّهَ وَعَدَکُمْ وََعْدَ الحَقِّ وَوَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَما کانَ لِیَ عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطان إِلاّأَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومونی وَلُوموا أَنْفُسَکُمْ...) .(1)

«آنگاه که کار انجام گرفت، شیطان می گوید: خدا به شما وعده درست داد و من به شما وعده دادم ولی تخلف کردم، من بر شما سلطه ای نداشتم جز اینکه شما را (به کارهای زشت) دعوت کردم، شما نیز دعوت مرا پذیرفتید بنابر این مرا سرزنش نکنید، خود را سرزنش بنمایید!».

این آیات و آیات دیگر که بیانگر تلاش شیاطین در عقیم کردن فعالیت پیامبران وتحریک مردم بر مخالفت با انوار الهی می باشد، روشن ترین گواه بر این است که مداخله شیطان در تمنیات وکارهای پیامبران، همان دعوت مردم به مخالفت و شورانیدن آنان بر ضد معلمان و آموزگاران الهی است.

گاهی محو مداخله شیطان به صورت نابود کردن دشمنان حق، و زیر رو کردن سرزمین آنان و یا غرق در دریا صورت می پذیرفت، وسرانجام رسل الهی و مؤمنان به آنان، نجات می یافتند و این مسأله در تاریخ و قصص پیامبرانی مانند نوح، لوط، شعیب و موسی و مانند آنها کاملاً مشخص و روشن است.

خلاصه، خدا در این آیات سه گانه از یک سنت دیرینه حکایت کرده و یادآور می شود که:

از یک طرف، پیوسته پیامبران برای پیشبرد مقاصد الهی خود، نقشه ها و برنامه هایی می ریختند ووارد میدان عمل می شدند.

از طرف دیگر: شیاطین و دشمنان سعادت انسان، از طریق وسوسه در قلوب مردم، آنان را به مخالفت و مبارزه با رسل الهی دعوت می کردند و محیط زندگی را به صورت صحنه نبرد حق و باطل درمی آوردند و فریب خوردگان شیطان در تحقّق مقاصد آنان، تعویق وتأخیر و آسیب وخلل ایجاد می کردند، سرانجام کمکهای غیبی فرا می رسید، و پیامبران و افراد با ایمان را کمک می کرد و سرزمین آنها را با اهلاک ونابود کردن مخالفان، پاک می ساخت.

دقت در مفاد آیات قرآنی، این سنت الهی را روشن می سازد، همچنانکه دقت در آیه های دوم و سوم، علت مداخله شیطان را در برنامه های سازنده پیامبران تشریح می کند و یادآور می شود که:

هدف از القای شیطان و سپس محو و نابود کردن آثار عملیات او، آزمون افراد است، در اینجا مردم بر دو گروهند:

1. گروه بیمار و سنگدل، اینها فریب شیطان را خورده و از آن پیروی می کنند همچنانکه می فرماید:

(لِیَجْعَلَ ما یُلْقی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ...)(1)

ص : 88

«القا و مداخله شیطان در برنامه های سازنده پیامبران، مایه امتحان برای بیمارگونه ها و سنگدلان است که به خاطر مخالفت عمیق با حق و حقیقت از آن پیروی می کنند».

2. گروه دانا و آشنا به حق، این گروه برنامه و تلاش پیامبران را حق تلقی کرده، و می دانند که از جانب خدا است، چنانکه می فرماید:

(وَلِیَعلْمَ الَّذِین(1) أُوتُوا العِلْمَ أَنَّهُ الحَقُّ...) .(2)

«آنگاه به آن ایمان آورده و دلهای آنها در مقابل آن خاضع و خاشع می گردد».

چنانکه می فرماید:

(فَیُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ) .

«به آن ایمان می آورند و دلهای آنان در برابر او خاضع می گردد».

خلاصه : تلاش پی گیر پیامبران و نقشه ها و برنامه های آنان در مسیر هدایت اقوام، وتوطئه شیطان و تحریک مردم بر ضد پیامبران، میدان آزمایشی است برای مؤمنان و آگاهان، و کافران و بیمار دلان; گروه نخست از عهده آزمون به خوبی برآمده وحق را از باطل جدا می سازند و بر حقانیت دعوت پیامبران پی برده و در مقابل حقّ، خضوع و خشوع می کنند.

و گروه دیگر به خاطر شقاق و جدالی که با حق دارند، فریب شیطان را می خورند و بر کفر خود باقی می مانند.

پاسخ: از آنجا که موضوع بحث، تمام پیامبران و رسولان الهی است چنانکه می فرماید: «من رسول و لا نبی» طبعاً مقصود آیات قرآنی نیست، بلکه مقصود دلایل هدایت و علایم حقانیت وبرنامه های سعادت آفرین پیامبران که همگی نشانه های خدا محسوب می شوند، می باشد.

2. مرجع ضمیر در جمله (فَیُؤْمِنُوا به) چیست؟

پاسخ:ضمیر در لفظ «به »«مُتَمَنّا» (آرزو شده) که جمله «إذا تمنّی» بر آن گواهی می دهد. بر می گردد و هرگز دلیل ندارد که مرجع ضمیر قرآن باشد.

3. برخی از مفسران(1) شأن نزولی پیرامون این آیه نقل می کنند و آن اینکه پیامبر در مسجد الحرام سوره «النجم» را تلاوت می کرد وقتی به آیه های : (أَفَرأَیْتُمُ الْلاّتَ وَالعُزّی*وَمَناةَ الثّالِثَةَ الأُخْری) رسید ناگهان شیطان بر زبان او جمله های : «تِلْکَ الْغَرانیقُ العُلی وَإِنَّ شَفاعَتَهُنَّ تُرْتَجی» را جاری ساخت و مشرکان از این جریان که پیامبر خدایان آنان را به خوبی یاد کرده است، خوشحال شدند آنگاه پیامبر پس از دو جمله به تلاوت آیات بعدی ادامه داد یعنی آیات: (أَلَکُمُ الذَّکَرُ وَلَهُ الأُنْثی* تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزی* إِنْ هیَ إِلاّأَسماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَآباؤکُمْ ما أَنْزَل اللّهُ بها مِنْ سُلْطان...)را تا آخر سوره که آیه سجده است (فَاسْجُدوا للّهِ وَاعْبُدُوا) تلاوت کرد و خود و مسلمانان و مشرکان همگی به سجده افتادند و بسیار خوشحال بودند که پیامبر از خدایان آنها به نیکی یاد کرده است، در این موقع جبرئیل نازل گردید و پیامبر را از جریان آگاه ساخت و گفت: این جمله ها را که گفتی وحی الهی نبوده و من آنها را نیاورده ام و در این مورد آیات سه گانه مورد بحث نازل شد. آیا این شأن نزول صحت دارد؟

ص : 90

پاسخ: این شأن نزول ازجهاتی باطل و بی اساس است و ما در کتاب «فروغ ابدیت»در بی پایگی آن به صورت گسترده سخن گفته ایم و هم اکنون به گونه ای آن را می نگاریم:

1. اگر این شأن نزول صحیح و پا برجا باشد، باید به جای لفظ «تمنی» کلمه «تلی» به کار برد و بگوید:«وَما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُول وَلا نَبِیّ إِلاّ إِذا تَلی أَلْقَیالشَّیْطانُ» در حالی که لفظ «تمنی» را به کار برده و در لغت قرآن و معروف کلام عرب جز در آرزو به کار نمی رود و اگر در شعر شاعر به معنی تلاوت به کار رفته، استعمال شاذی است که هرگز قرآن فصیح، بر آن حمل نمی شود.

2. متن شأن نزول، گواه بر دروغ بودن آن است; زیرا می گوید: پیامبر این جمله ها را بر زبان جاری کرد، آنگاه به تلاوت بقیه آیات سوره ادامه داد، وقتی به آخر سوره (که آیه سجده است) رسید، خود او و مشرکان سجده کردند، در اینجا این سؤال پیش می آید که مشرکان مکه که همگی اهل زبان و برخی از آنان پی افکنان سخن و سردمداران فصاحت ولغت بودند، چگونه از شنیدن این جمله خوشحال شدند به گونه ای که از خوشحالی در پوست نمی گنجیدند، تا آنجا که به تلاوت او گوش داده و در پایان سوره با پیامبر سجده کردند، در حالی که آیات بعدی، همگی در مذمت این «غرانیق» خیره سر و تیره بخت است، چنانکه یادآور شدیم مانند آیه:

(إِنْ هِیَ إِلاّأَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَآباؤُکُمْ...) .(1)

«این بتان از خدایی ، فقط نام خدا را دارند و شما و پدرانتان به غلط آنها را خدا خوانده اید در حالی که دلیل بر خدایی آنها نیست».

نه تنها این آیه است که از بتها مذمت می کند، بلکه غالب آیات این سوره

ص : 91

تا آخر آن، همگی به نوعی انتقاد از بت و بت گرا و بت پرستی است آنجا که می فرماید:

(وَأَنَّهُ أَهْلَکَ عاداً الأُولی* وَثَمُودَ فَما أَبْقی*وَقَومَ نُوح مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا هُمْ أَظْلَمَ وَأَطْغی) .(1)

«او قوم عاد و ثمود را نابود کرد و از آنان کسی را باقی نگذارد و قوم نوح ستمگر و طغیان پیشه را، پیش از آنان نابود کرد».

3. ظاهر شأن نزول این است که پیامبر به طور ارتجالی این دو جمله را گفت و پیش از پیامبر کسی آن را نگفته بود و در حالی که در عرب جاهلی در حال طواف و سعی، این جمله ها را می گفتند، و سنت حج را به جا می آوردند.

4. عصمت مطلقه پیامبران و عصمت پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) که با دلایل قطعی و صریح آیات قرآن اثبات شده است، این نوع شأن نزول ها را ابطال کرده و همگی را ساخته افکار دشمنان اسلام می داند، اگر این شأن نزول ها را درست و پا برجا تلقی کنیم، سنگ روی سنگ بند نمی شود و لطمه غیر قابل جبرانی بر کتاب الهی و سنت نبوی وارد می شود که هرگز قابل جبران نمی باشد.

اشکالات این شأن نزول بیش از آن است که در این جا بیان گردید ما به همین اندازه اکتفا می کنیم.

در آغاز این بحث یادآور شدیم که دلایل مخالفان عصمت بر دو نوع است، برخی مربوط به تمام پیامبران است، و در این بحث که از نظر خواننده گرامی گذشت به توضیح مهم ترین آنها پرداختیم، برخی دیگر درباره افراد مشخص از آنها سخن می گوید، و این نوع آیات به ترتیب از نظر شریف شما می گذرد.

ص : 92

7. (...وَاجْتَبَیْناهُمْ وَهَدَیْناهُمْ إِلی صِراط مُسْتَقیم)(انعام/87)

8. (وَیا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّةَ فَکُلا مِنْ حَیْثُ شِئْتُما وَلا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونا مِنَ الظّالِمینَ) (اعراف/19)

9. (فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطانُ لِیُبْدِیَ لَهُما ما وُرِیَ عَنْهُما مِنْ سَوْءاتِهِما وَقالَ ما نَهیکُما رَبُّکُما عَنْ هذِِه الشَّجَرَة إِلاّأَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الخالِدینَ) (اعراف/20)

10.(وَقاسَمَهُما إِنّی لَکُما لَمِنَ النّاصِحینَ) (اعراف/21)

11.(فَدَلّیهُما بِغُرور فَلَمّا ذاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُما سوْءاتُهُما وَطَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الجَنَّةِ وَنادیهُما رَبُّهُما أَلَمْ أَنْهَکُما عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُلْ لَکُما إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُما عَدُوٌّ مُبینٌ) (اعراف/22)

12.(قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْلَنا وَتَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرینَ) (اعراف/23)

13.(وَقاسَمَهُما إِنّی لَکُما لَمِنَ النّاصِحینَ) (اعراف/21)

14.(...أَلَمْ أَنْهَکُما عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرةِ وَأَقُلْ لَکُما إِنَّالشَّیْطانَ لَکُما عَدُوٌّ مُبینٌ) (اعراف/22)

15.(فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطانُ...)(اعراف/20)

16. (...رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا...)(اعراف/23)

ص : 94

17. (...وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَتَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرینَ)(اعراف/23)

18. (هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْس واحِدَة وَجَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِیَسْکُنَ إِلَیْها فَلَمّا تَغَشّیها حَمَلَتْ حَملاً خَفیفاً فَمَرَّتْ بِهِ فَلَمّا أَثْقَلَتْ دَعَوا اللّهَ رَبَّهُما لَئِنْ آتَیْتَنا صالِحاً لَنَکُونَنَّ مِنَالشّاکِرینَ)(اعراف/189)

19. (فَلَمّا آتیهُما صالِحاً جَعلا لَهُ شُرَکاءَ فِیما آتیهُما فَتَعالَی اللّهُ عَمّا یُشْرِکُونَ) (اعراف/190)

20.(أَیُشْرِکُونَ ما لا یَخْلُقُ شَیئاً وَهُمْ یُخْلَقُونَ)(اعراف/191)

21.(ولا یَسْتَطیعُونَ لَهُمْ نَصْراً وَلا أَنْفُسَهُمْ یَنْصُرُونَ)(اعراف/192)

22. (یا بَنی آدَمَ قَدْأَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً...)(اعراف/26)

23.(یا بَنی آدَمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ کَما أَخْرَجَ...)(اعراف/27)

24.(یا بَنی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِد...)(اعراف/31)

25. (یا بَنی آدَمَ إِمّا یَأْتِیَنَّکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ ...) (اعراف/35)

26.(وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ...)(اعراف/172)

ص : 95

27.(هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْس واحِدَة وَجَعَلَ مِنْها...)(اعراف/189)

28. (لَقَدْ تابَ اللّهُ عَلَی النَّبِیِّ وَالْمُهاجِرینَ وَالأَنْصارِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فی ساعَةِ الْعُسْرَةِ...) (توبه/117)

29.(وَقالَ الشَّیْطانُ لَمّا قُضِیَ الأَمْرُ إِنَّ اللّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الحَقِّ وَوَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَما کانَ لی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطان إِلاّأَنْ دَعَوتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونی وَلُومُوا أَنْفُسَکُمْ ما أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِی ...) (ابراهیم/22)

30.(إِنَّ عِبادی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الغاوِینَ)(حجر/42)

31. (إِنَّ عِبادی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الغاوِینَ)(حجر/42)

32. (إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الغاوِینَ)(حجر/42)

33. (إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَعَلی رَبِّهِمْ یَتَوکَّلُونَ)(نحل/99)

34. (إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ)(نحل/100)

35. (إِنَّ عِبادی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ وَکَفی بِرَبِّکَ وَکیلاً)(اسراء/65)

ص : 96

36.(وَلَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً)(طه/115)

37. (وَإِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّإِبْلِیسَ أَبی) (طه/116)

38. (فَقُلْنا یا آدَمُ إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ وَلِزَوجِکَ فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَ الجَنَّةِ فَتَشْقی)(طه/117)

39.(إِنَّ لَکَ أَلاّ تَجُوعَ فِیها وَلا تَعْری)(طه/118)

40.(وَأَنَّکَ لا تَظْمَؤُا فِیها وَلا تَضْحی)(طه/119)

41. (فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ الشَّیْطانُ قالَ یا آدَمُ هَلْ أَدُلُّکَ عَلی شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْک لا یَبْلی) (طه/120)

42. (فَأَکَلا مِنْها فَبَدَتْ لَهُما سَوْءاتُهُما وَطَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَعَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی) (طه/121)

43.(ثُمَّ اجْتَبیهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَهَدی)(طه/122)

44. (فَقُلْنا یا آدَمُ إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ وَلِزَوجِکَ فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَ الجَنَّةِ فَتَشْقی* إِنَّ لَکَ أَلاّ تَجُوعَ فِیها وَلا تَعْری* وَأَنَّکَ لا تَظْمَؤُا فِیها وَلا تَضْحی) (طه/117_119)

45. (إِنَّ لَکَ أَلاّتَجُوعَ فِیها وَلا تَعْری)(طه/118)

46. (فَوَسْوَسَ إِلَیهِ الشَّیْطانُ...) (طه/120)

ص : 97

47. (...وَعَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی* ثُمَّ اجْتَبیهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَهَدی) (طه/121_122)

48.(ثُمَّ اجْتَبیهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَهَدی)(طه/122)

49. (ثُمَّ اجْتَبیهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَهَدی)(طه/122)

50. (...فَبِعِزَّتِکَ لأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ * إِلاّعِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصینَ) (ص/82_83)

51. (خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْس واحِدَة ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها وَأَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الأَنْعامِ ثَمانِیَةَ أَزْواج یَخْلُقُکمْ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْق فی ظُلُمات ثَلاث...)(زمر/6)

52.(وَمَنْ یَهْدِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلّ...)(زمر/37)

53. (یا أیُّهَاالنّاسُ إِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَر وَأُنْثی...)(حجرات/13)

54.(...تُوبُوا إِلَی اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً...)(تحریم/8)

3.« آدم کلماتی را از پروردگار خود تلقی نمود و روی آنها توبه کرد. او است توبه پذیر و رحیم».

4.« سپس آدم از پروردگار کلماتی دریافت داشت، (و با آنها توبه کرد)».

5. «آن کس که کار بد انجام دهد یا بر نفس خود تعدی کند، سپس از خدا طلب مغفرت کند، خدا آمرزنده و رحیم است».

6. «ای مردم! از (مخالفت) خدا بپرهیزید! خدایی که شماها را از یک نفس آفرید، و همسر او را از جنس او قرار داد و از هر دو، مردان و زنان زیادی پدید آورد».

7. «آنها را برگزیدیم و همگان را به راه راست هدایت کردیم».

8.« ای آدم! تو با همسرت در بهشت سکنی گزینید و از هر چه خواستید بخورید و به آن درخت نزدیک نشوید که از ستمگران می گردید».

9.«سپس شیطان در قلوب آنان وسوسه کرد تا زشتیهای پوشیده آنان آشکار شود و به دروغ گفت: پروردگار شما از (خوردن میوه) این درخت از آن جهت نهی کرده که مبادا بخورید تا فرشته شوید یا جاودانه در بهشت بمانید».

10. «برای آنها سوگند یاد کرد که من خیرخواه شما هستم».

11. «شیطان با فریب، آنان را از مقام خود فرود آورد، آنگاه که از میوه آن درخت تناول کردند، زشتیهایشان آشکار گردید و بر آن شدند که از برگ درختان بهشت، زشتیهای خود را بپوشانند(در این موقع) خدای آنها هر دو را ندا در داد و گفت: مگر شما را از این درخت نهی نکردم و به شما نگفتم که شیطان دشمن آشکار شما است؟».

12. «گفتند:خدایا! به خویشتن ستم کردیم، اگر ما را نبخشی و بر ما رحم نکنی از زیانکاران خواهیم بود».

13. «شیطان برای آدم و حوا قسم خورد وگفت: من برای شما از پند دهندگانم».

14. «آیا من شما را از این درخت نهی نکردم و به شما نگفتم که شیطان

ص : 99

برای شما دشمن آشکاری است».

15.«شیطان آدم وحوا را وسوسه کرد».

16.«پروردگارا ما بر نفس خویش ستم کردیم».

17.«و اگر ما را نبخشی و بر ما رحم نکنی، از زیانکاران خواهیم بود!».

18.«اوست خدایی که شماها را از یک نفس آفریده و جفت او را ازجنس او قرار داده است تا در کنار او بیاساید، وقتی با او نزدیکی کرد، حمل سبک برداشت تا به کارهای خود ادامه دهد; وقتی سنگین شد، هر دو از خداوند درخواست کردند که اگر فرزند صالحی به آنان بدهد، از سپاسگزاران خواهند بود».

19. «وقتی فرزندی صالح به آنان داد، برای خدا در این فرزندی که به آنان داده بود شریک قرار دادند، برتر است خدا از آن که برای او شریک می اندیشند».

20.« آیا موجوداتی را شریک قرار می دهید که نه چیزی می آفرینند، در حالی که خود مخلوقند».

21. «نه آنها را می توانند یاری کنند، و نه خود را یاری می دهند».

22.«ای فرزندان آدم ! لباسی برای شما فرستادیم».

23. «ای فرزند آدم! شیطان شما را نفریبد، آن گونه که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون کرد».

24. «ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد، با خود بردارید».

25. «ای فرزندان آدم! اگر رسولانی از خود شما به سراغتان بیایند».

26. «و (به خاطر بیاور) زمانی را که پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم، ذریه آنها را برگرفت».

27. «اوخدایی است که (همه) شما را از یک فرد آفرید; و همسرش را نیز از جنس او قرار داد».

28. «خدا با نظر لطف و مرحمت به سوی پیامبر و مهاجران و انصار

ص : 100

نگریست، آنان که در سخت ترین لحظات از او پیروی کردند».

29. «آنگاه که فرمان خدا صادر می گردد: شیطان به گنهکاران می گوید: خدا به شما وعده حق داد و من نیز به شما وعده کردم و خلف وعده نمودم و هرگز من بر شما سلطه ای نداشتم، جز اینکه شما را دعوت کردم، شما نیز اجابت کردید، مرا سرزنش نکنید و خود را ملامت کنید، من نجات بخش شما نبوده و شما نیز نجات بخش من نیستید».

30. «تو بر بندگان مخصوص من راه نداری مگر آن گروه از گمراهان که از تو پیروی کنند».

31. «تو تسلطی بر بندگان من نداری مگر آن گروه از گمراهان (یا زیانکاران) که از تو پیروی کنند».

32.«بر بندگان من تسلطی نداری جز بر گمراهانی که از تو پیروی کرده اند ».

33. «او تسلطی بر افراد مؤمن و متوکل به خدا ندارد».

34. «سلطه او بر کسانی است که او را ولی خود اتخاذ نموده و به خدای خود شرک می ورزند».

35. «تو بر بندگان من تسلطی نداری و کافی است که پروردگار تو حافظ آنها باشد».

36. «ما از آدم از قبل پیمان گرفتیم; امّا او فراموش کرد و برای او استواری در عهد نیافتیم».

37. «آنگاه که به فرشتگان گفتیم که بر آدم سجده کنند، همگان سجده کردند جز شیطان که سرباز زد».

38. «گفتیم: ای آدم! این دشمن تو و همسر تو است، شما را از بهشت بیرون نکند که به زحمت و رنج می افتید».

39. «برای تو است بهشت و در آنجا گرسنه و برهنه نخواهی شد».

40.« در آنجا تشنه نمی شوی و از حرارت آفتاب ناراحت نمی گردی».

ص : 101

41. «شیطان او را وسوسه کرد و گفت: ای آدم! آیا می خواهی تو را به درخت عمر جاودان و ملک فنا ناپذیر راهنمایی کنم؟».

42. «سرانجام هر دو از میوه آن درخت خورده و قسمت ناخوشایندِ اندام آنها آشکار گردید و با برگهای درختان بهشت، بدن خود را پوشانیدند و آدم نافرمانی کرد و به بیراهه رفت».

43.« آنگاه خدا او را برگزید وتوبه او را پذیرفت و هدایت کرد».

44. «گفتیم ای آدم این (شیطان) دشمن تو و همسر تو هست، شما را از بهشت بیرون نکند که تیره بخت می شوید، اکنون در پرتو نعمت بهشت نه گرسنه می شوی و نه برهنه و نه در آنجا تشنه و آفتاب زده می شوی».

45.(«امّا تو در بهشت راحت هستی! و مزیّتش) برای تو این است که در آن گرسنه و برهنه نخواهی شد».

46.«ولی شیطان او را وسوسه کرد».

47.« آدم با خدای خود مخالفت کرد و راه سعادت را گم کرد، سپس خدا او را برگزید و به سوی او با رحمت بازگشت و هدایت نمود».

48.«سپس خدا او را برگزید و به سوی او با رحمت بازگشت و هدایت نمود».

49. «خدا او را برگزید و به سوی او با رحمت و رأفت نگریست و هدایت نمود».

50. «سوگند به عزت تو، همگان را گمراه می کنم جز بندگان مخلص را».

51. «شماها را از یک نفس آفریده و همسرش را نیز از جنس او قرار داده است و از چهار پایان به سود شما هشت صنف آفرید، شماها را در شکم مادرانتان در دل سه تاریکی (شکم، رحم وبچه دان) با تحولات گوناگون و پی در پی آفرید».

52. «هر کسی را خدا هدایت کند، برای او گمراه کننده ای نیست».

53. «ای مردم ما شماها را از یک مرد و زن آفریده ایم».

54. «به سوی خدا بازگردید و توبه نصوح انجام دهید!».

ص : 102

آنان گفتیم فرود آیید در حالی که برخی دشمن برخی دیگر خواهید بود و برای شما در روی زمین استقرار و بهره گیری موقت است».

(فَتَلَقّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِمات فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوّابُ الرَّحیمُ).(1)

« آدم کلماتی را از پروردگار خود تلقی نمود و روی آنها توبه کرد. او است توبه پذیر و رحیم».

قرآندر سوره اعراف این سرگذشت را گسترده تر بیان می کند آنجا که می فرماید:

(وَیا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّةَ فَکُلا مِنْ حَیْثُ شِئْتُما وَلاتَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونا مِنَ الظّالِمینَ) .(2)

« ای آدم! تو با همسرت در بهشت سکنی گزینید و از هر چه خواستید بخورید و به آن درخت نزدیک نشوید که از ستمگران می گردید».

(فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطانُ لِیُبْدِیَ لَهُما ما وُرِیَ عَنْهُما مِنْ سَوْءاتِهِما وَقالَ ما نَهیکُما رَبُّکُما عَنْ هذِِه الشَّجَرَة إِلاّأَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الخالِدینَ) .(3)

«سپس شیطان در قلوب آنان وسوسه کرد تا زشتیهای پوشیده آنان آشکار شود و به دروغ گفت: پروردگار شما از (خوردن میوه) این درخت از آن جهت نهی کرده که مبادا بخورید تا فرشته شوید یا جاودانه در بهشت بمانید».

ص : 104

(وَقاسَمَهُما إِنّی لَکُما لَمِنَ النّاصِحینَ).(1)

«برای آنها سوگند یاد کرد که من خیرخواه شما هستم».

(فَدَلّیهُما بِغُرور فَلَمّا ذاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُما سوْءاتُهُما وَطَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الجَنَّةِ وَنادیهُما رَبُّهُما أَلَمْ أَنْهَکُما عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُلْ لَکُما إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُما عَدُوٌّ مُبینٌ).(2)

«شیطان با فریب، آنان را از مقام خود فرود آورد، آنگاه که از میوه آن درخت تناول کردند، زشتیهایشان آشکار گردید و بر آن شدند که از برگ درختان بهشت، زشتیهای خود را بپوشانند(در این موقع) خدای آنها هر دو را ندا در داد و گفت: مگر شما را از این درخت نهی نکردم و به شما نگفتم که شیطان دشمن آشکار شما است؟».

(قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْلَنا وَتَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرینَ) .(3)

«گفتند:خدایا! به خویشتن ستم کردیم، اگر ما را نبخشی و بر ما رحم نکنی از زیانکاران خواهیم بود».

در این آیات بر خلاف آیات سوره بقره، داستان آدم مشروح تر وبازتر بیان شده است وعلّت اجمال و فشرده گویی در سوره بقره، این است که سوره اعراف از سوره های مکّی است و قبلاً نازل شده است و به خاطر تفصیلی که در آیات آن هست، دیگر نیاز نبود که در سوره بقره که در مدینه نازل گردیده، به طور گسترده بیان شود.

ص : 105

درحالی که سرگذشت آدم در این دو سوره وارد شده است ولی در سوره طه، این سرگذشت به نوعی مطرح گردیده که می تواند مشکلات این سرگذشت را تا حدّی حل کند چنان که می فرماید:

(وَلَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً).(1)

«ما از آدم از قبل پیمان گرفتیم; امّا او فراموش کرد و برای او استواری در عهد نیافتیم».

(وَإِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّإِبْلِیسَ أَبی).(2)

«آنگاه که به فرشتگان گفتیم که بر آدم سجده کنند، همگان سجده کردند جز شیطان که سرباز زد».

(فَقُلْنا یا آدَمُ إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ وَلِزَوْجِکَ فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَ الجَنَّةِ فَتَشْقی).(3)

«گفتیم: ای آدم! این دشمن تو و همسر تو است، شما را از بهشت بیرون نکند که به زحمت و رنج می افتید».

(إِنَّ لَکَ أَلاّ تَجُوعَ فِیها وَلا تَعْری) .(4)

«برای تو است بهشت و در آنجا گرسنه و برهنه نخواهی شد».

(وَأَنَّکَ لا تَظْمَؤُا فِیها وَلا تَضْحی) .(5)

« در آنجا تشنه نمی شوی و از حرارت آفتاب ناراحت نمی گردی».

ص : 106

(فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ الشَّیْطانُ قالَ یا آدَمُ هَلْ أَدُلُّکَ عَلی شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْک لا یَبْلی) .(1)

«شیطان او را وسوسه کرد و گفت: ای آدم! آیا می خواهی تو را به درخت عمر جاودان و ملک فنا ناپذیر راهنمایی کنم؟».

(فَأَکَلا مِنْها فَبَدَتْ لَهُما سَوْءاتُهُما وَطَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَعَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی) .(2)

«سرانجام هر دو از میوه آن درخت خورده و قسمت ناخوشایندِ اندام آنها آشکار گردید و با برگهای درختان بهشت، بدن خود را پوشانیدند و آدم نافرمانی کرد و به بیراهه رفت».

(ثُمَّ اجْتَبیهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَهَدی).(3)

« آنگاه خدا او را برگزید و توبه او را پذیرفت و هدایت کرد».

با توجه به مجموع آیاتی که در این سوره های سه گانه پیرامون موضوع مخالفت آدم با نهی الهی وارد شده است، پرسشهایی به شرح یاد شده در زیرمطرح می گردد و قائلان به عصمت پیامبران باید به گونه ای به آنها پاسخ بگویند:

1. نهی الهی در جمله (وَلا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ)در سوره های بقره و اعراف از کدام یک از اقسام نهی است. مولوی یا ارشادی؟

2. مقصود از (فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ) در سوره بقره و معادل آن (فَدَلّیهُما بِغُرُور) در سوره اعراف چه می باشد؟

ص : 107

3. شیطان به نص قرآن به مخلصان که پیامبرانند راه ندارد، چگونه به حکم جمله (فوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطانُ)به آدم راه یافت؟

4. مقصود از (فَتَکُونا مِنَ الظّالِمینَ) در سوره بقره و یا (رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا) در سوره اعراف چیست؟

5. اگر گناهی از آدم سر نزده است پس جمله های : (وَعَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی) در سوره طه چیست؟

6. اگر گناهی در کار نبود پس جمله (فَتابَ عَلَیْهِ) در سوره بقره چه مفهومی دارد؟

7. اگر گناهی نبود جمله (وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَتَرْحَمْنا) در سوره «اعراف» چه معنایی دارد؟

اکنون وقت آن رسیده که از طریق تفسیر آیه به آیه، به پرسشهای فوق پاسخ بگوییم:

ب. امر ونهی ارشادی: و مقصود از آن این است که آمر، برتری و مقام و فرماندهی خود را به رخ طرف نکشد و در دستورهایی که به زیردست خود می دهد، قیافه پند و اندرز بگیرد و همانند افراد بی طرف ولی خیرخواه، دلسوز و نیک اندیش، لوازم و عکس العمل کردار او را گوشزد نماید، در این صورت امر و نهی وی بر محور ارشاد و هدایت دور می زند.

برای روشن شدن موضوع خوب است مثالی بزنیم: طبیبی به بیمار خود دستور می دهد که از غذاهایی بپرهیزد و داروهایی را نیز بخورد او اگر چه دستور می دهد که بیمار هر روز چنین و چنان کند، ولی در عین حال مخالفت بیمار با دستور و فرمان او از نقطه نظر اینکه مخالفت با امر طبیب است تأثیری در خارج ندارد، نتیجه آن فقط ضرری است که بر اثر مخالفت با دستورهای طبیب، متوجه خود بیمار می شود و این ضرر، خواه او فرمان دهد، یا اصلاً فرمان ندهد متوجه بیمار می شود و مخالفت با خود طبیب هیچ گونه عکس العمل خارجی ندارد.

و به دیگر سخن: کسی که خربزه برای او ضرر دارد و موجب تب و لرز می شود اگر پزشک نهی نماید و او گوش نکند، فقط یک اثر دارد و آن اینکه باید پای تب و لرز بنشیند، ولی از آن نظر که سخن پزشک را گوش نداده کیفری متوجه او نمی شود.

مثال دیگر: خداوند بر اساس «مولویت» دستور می دهد که به طور الزام مردم نماز بخوانند و زکات و خمس بدهند و روزه بگیرند و جهاد بروند، آنگاه به طور ارشاد می فرماید: (أَطیعُوا اللّهَ) ; هرگاه ما از اجرای این امر و نهی اخیر سرپیچی کنیم، فقط تبعات وآثار ترک آن اوامر پیشین (نماز بخوانید و...) متوجه ما می شود و امّا مخالفتِ «امر به اطاعت» و یا «نهی از مخالفت» کوچک ترین عکس العملی ندارد.

ص : 109

و به دیگر سخن: در صورت عدم اجرای اوامر اولیه، واکنش مخالفت با اوامر (نماز بخوانید) متوجه ما می شود، خواه دستور ثانوی (أَطیعُوا اللّه) صادر بشود یا صادر نشود; زیرا امر به پیروی و اطاعت اگر چه به صورت ظاهر دستور و فرمان است ولی حقیقت و روح آن ارشادی است، نه امر مولوی به گواه اینکه اگر کسی نماز نخواند دو جرم مرتکب نمی شود، یکی اینکه امر نماز را ترک کرده و دیگری اینکه (أَطیعُوا اللّه) را که در آیه دیگری وارد شده است عمل نکرده است، در صورتی که همه می دانیم برای «تارک الصلاة» یک کیفر بیش نیست و آن کیفر ترک نماز است.

بررسی آیات وارده در این موضوع به خوبی، ارشادی بودن نهی مورد بحث را ثابت می نماید و می رساند که فرمان خدا از آن نظر نبوده که من مولایم و شما بنده من، تا مخالفت آن، نافرمانی (معصیت اصطلاحی) به شمار برود، بلکه محیط ارشاد بوده و خدا مانند یک ناصح مشفق به آدم و حوا فرمود:

«هرگاه از این شجره نخورید، همواره در بهشت باقی می مانید و در نتیجه، گرسنگی و تشنگی، آفتاب زدگی و عریانی نخواهید دید واگر بخورید دچار عکس آنها خواهید شد» چنانکه می فرماید:

(فَقُلْنا یا آدَمُ إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ وَلِزَوْجِکَ فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَالجَنَّةِ فَتَشْقی* إِنَّ لَکَ أَلاّ تَجُوعَ فِیها وَلا تَعْری* وَأَنَّکَ لا تَظْمَؤُا فِیها وَلا تَضْحی).(1)

«گفتیم ای آدم این (شیطان) دشمن تو و همسر تو هست، شما را از بهشت بیرون نکند که تیره بخت می شوید، اکنون در پرتو نعمت بهشت نه گرسنه می شوی و نه برهنه و نه در آنجا تشنه و آفتاب زده می شوی».

اینک قرائنی که ارشادی بودن نهی را تأیید می کند:

1. از اینکه جمله (فَتَشْقی) را با «فاء» نتیجه آورده است، بهترین گواه بر این است که نتیجه مخالفت این نهی(و به اصطلاح غرض از نهی) این بود که آدم و همسر وی «شقاوت» پیدا نکنند، سپس آیه بعد (إِنَّ لَکَ أَلاّتَجُوعَ فِیها وَلا تَعْری)(2) بیانگر این شقاء است و اینکه تفاوت خوردن و نخوردن از میوه این شجره این است که در صورت نخوردن، برهنگی و تشنگی و گرسنگی نیست در حالی که در صورت مخالفت همه اینها هست و هرگز در صدد بیان

ص : 111

مؤاخذه نیست _ که در تمام نواهیِ مولویِ الزامی وجود دارد _ بلکه در صدد بیان عکس العمل طبیعی این عمل است، خواه خدا از آن نهی بکند یا نکند.

روشن تر بگوییم: این نهی تبعات معنوی که دوری از درگاه الهی است، نداشته، بلکه تمام تبعات آن مربوط به وضع زندگی شخصی آدم و همسر او بوده است.

2. گواه دیگر بر اینکه آفریدگار جهان در مقام اعمال مولویت نبوده، بلکه با لحن خیرخواهی و اندرزگویی با آنها سخن می گفت این است که شیطان به هنگام سخن گفتن، خود را «ناصح» قلمداد کرده و گفت:

(وَقاسَمَهُما إِنّی لَکُما لَمِنَ النّاصِحینَ).(1)

«شیطان برای آدم و حوا قسم خورد وگفت: من برای شما از پند دهندگانم».

این خود قرینه بر این است که سخن خدا نیز به عنوان خیرخواهی و نصیحت بوده و شیطان این تعبیر را از خدا اقتباس نموده و خود را به جای ناصح واقعی قالب زده است.

3. وقتی آدم و حوا نتیجه مخالفت خود را با دیدگان خود دیدند، یعنی بلا فاصله پس از خوردن میوه آن درخت، لباس های آنها ریخت، و با ندامت مخصوص «عورت» خود را به وسیله برگها پوشانیدند، ناگهان ندایی را شنید ند که محتوای یادآوری نصیحت پیشین است، چنان که می فرماید:

(...أَلَمْ أَنْهَکُما عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرةِ وَأَقُلْ لَکُما إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُما عَدُوٌّ مُبینٌ).(2)

«آیا من شما را از این درخت نهی نکردم و به شما نگفتم که شیطان برای شما دشمن آشکاری است».

ص : 112

این جمله همانند گفتار یک ناصح مشفق و مهربانی است که وقتی، طرف از اندرز او سرپیچی کرد، و گرفتار عاقبت کار خویشتن گردید، یک مرتبه به ملامت او بر می خیزد و می گوید:«من به تو نگفتم که این کار را انجام مده؟ این غذا را مخور، یا در آنجا قدم مزن، حالا که کردی جزای خود را ببین».

و نتیجه مخالفت آدم، همان ریختن لباس و خروج از بهشت بود که آن را به «رأی العین» دید.

4. هرگاه نهی خدا مولوی بود، باید تبعات و لوازم آن به وسیله توبه از بین برود، در صورتی که می بینیم که آدم و حوا توبه کردند ولی تبعات آن (خروج از بهشت و... ) از بین نرفت.

هرگاه این قراین به طور جمع ملاحظه شوند برای هر انسان غیر پیشداور مفید اطمینان می باشد که این نهی، یک نهی ارشادی، به منظور بازداری آدم و همسر او از یک سلسله تبعات و لوازم اعمال خود بوده وبس، نه نهی مولوی که رنگ نافرمانی داشته باشد.

در این جا پاسخ دیگری نیز هست که برخی از مفسران به آن تکیه کرده اند و آن اینکه مخالفت آدم، مخالفت با فرمان قطعی خداوند نبوده است، بلکه ترک اولایی بوده که وی مرتکب شد و پیامبران از گناه و مخالفت با فرمان قطعی خداوند، مصون هستند، نه از ترک اولی.

و به تعبیر دیگر پیامبران از گناه مطلق مصونیت دارند نه از «گناه نسبی»مقصود از گناه مطلق این است که آن عمل از هر کسی سر بزند گناه محسوب می شود مانند: دروغ و غیبت، در حالی که گناه نسبی عبارت از آن اعمال جایز است که شأن و عظمت پیامبران ایجاب می کند که آن را هم انجام ندهند، چه بسا صدور برخی از کارها از گروهی بدون اشکال باشد ولی صدور

ص : 113

آنها از پیامبران مورد عیب شمرده شود; مثل نمازی که با غفلت از خدا خوانده شود از یک فرد عادی پذیرفته می شود، ولی مطلوب از اولیاء الهی مانند پیامبران، غیر آن است، کمک صد ریالی یک فرد عادی و متوسط به جامعه اسلامی قابل ستایش است; ولی همان کمک از یک فرد ثروتمند و مرفه بد و ناشایست به شمار می رود.

در این جا مطلب یا پاسخ سومی نیز هست که توجه به آن نیز لازم است و آن اینکه محور بحث در عصمت،مخالفت با تشریع الهی است یعنی آنجا که محیط، محیط تکلیف باشد و تشریع الهی به وسیله پیامبران اعلام گردد، در چنین صورتی مسأله عصمت برای انبیا و اولیا مطرح می گردد.

ولی محیطی که آدم و حوا در آنجا زندگی می کردند، هرگز محیط تکلیف، به صورت یاد شده در بالا، نبود نه پیامبری آمده بود و نه شریعتی تصویب شده بود و نه افرادی زیر بار تکلیف رفته بودند، بلکه تنها خطابی متوجه به فردی شده بود که نتایج اطاعت و مخالفت تکلیف را لمس نکرده و کاملاً آشنا نگشته بود، آیا در این صورت از مخالفت با تکلیف الهی آن هم با باوری خاص که از سوگند شیطان به آدم دست داد، خلاف عصمت استنباط می شود؟

«گناه» نیست، آنجا که انسان به سخن ناصح مشفق گوش فرا ندهد و دچار مشقت و زحمت در زندگی گردد نیز «لغزش» صدق می کند، لغزش در زندگی منحصر به مخالفت با اوامر مولوی نیست، بلکه آنجا که دستور بزرگتر را که جنبه ارشادی و عنوان پند و اندرز دارد، گوش ندهد و با ضررهایی روبرو گردد، نیز لفظ لغزش صدق می کند.

و باز می فرماید:

(...فَبِعِزَّتِکَ لأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ * إِلاّعِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصینَ) .(1)

«سوگند به عزت تو، همگان را گمراه می کنم جز بندگان مخلص را».

اکنون سؤال می شود که با وجود تصریح قرآن ، چگونه شیطان به آدم که از مخلصان وپیامبران بود راه یافت؟

از این پرسش می توان به چند صورت پاسخ گفت:

الف. بندگان مخصوص و مخلص خدا ، افرادی هستند که خداوند آنان را برگزیده است و اگر پیامبران جزو آنان به شمار می روند به خاطر این است که خدا آنها را برگزیده است و قرآن به این حقیقت که پیامبران بندگان برگزیده خدا هستند، تصریح می کند و می فرماید:

(...وَاجْتَبَیْناهُمْ وَهَدَیْناهُمْ إِلی صِراط مُسْتَقیم) .(2) «آنها را برگزیدیم و همگان را به راه راست هدایت کردیم».(3) این از یک طرف.

از طرف دیگر ، روزی که آدم دچار لغزش شد، هرگز در آن روز به مقام «اجتباء» و «برگزیدگی» نرسیده و به اصطلاح برگزیده نشده بود، بلکه آنگاه که با آموزش کلماتی توبه کرد، خدا او را برگزید چنانکه می فرماید:

(...وَعَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی* ثُمَّ اجْتَبیهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَهَدی).(4)

« آدم با خدای خود مخالفت کرد و راه سعادت را گم کرد، سپس خدا او را برگزید و به سوی او با رحمت بازگشت و هدایت نمود».

ص : 116

بنابر این چون «اِجْتَبیهُ» و برگزیدگی آدم، پس از لغزش بود، از این جهت نفوذ و وسوسه شیطان در او با آیات دیگر قرآن که حاکی از عدم نفوذ شیطان در بندگان مخلص است، منافاتی ندارد.

ب. نفوذ شیطان در افراد گنهکار با وسوسه او در آدم تفاوت روشنی دارد، و قرآن در مقام بیان تفاوت این دو وسوسه از دو لفظ متفاوت استفاده می کند قرآن در مقام بیان وسوسه شیطان در مردم از لفظ «فی» که حاکی از نفوذ در قلوب و نفوس است، کمک می گیرد و می فرماید:

(یُوَسْوِسُ فی صُدُورِالنّاسِ) در حالی که وسوسه شیطان را در آدم با لفظ «لام» (فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطانُ) و یا لفظ «إلی» : (فَوَسْوَسَ إِلَیْهِمَ االشَّیْطانُ)بیان می کند و برای آگاهان از خصوصیات زبان عربی، تفاوت لفظ «فی»با دو لفظ دیگر روشن است; اوّلی به معنی رسوخ در قلوب و نفوس، دومی به معنی نزدیک شدن به انسان است و چیزی که در پیامبران منتفی است، رسوخ و نفوذ در روح و روان آنان است نه نزدیک شدن به آنان، شیطان در روح و روان آنان لانه نمی گیرد، هر چند به آنها نزدیک می شود.

ج. در این جا پاسخ سومی نیز وجود دارد و آن اینکه شیطان به حکم آیات یاد شده در زیر توانایی «تسلط»و «تصرف» در نفوس افراد مخلص راه ندارد، به گونه ای که زمام زندگی آنان را به دست بگیرد به هر کجا که بخواهد بکشد و وسوسه از اقسام «تسلط» و «سلطه» بر روح و روان نیست چنانکه می فرماید:

1 . (إِنَّ عِبادی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الغاوِینَ) .(1)

ص : 117

«تو تسلطی بر بندگان من نداری مگر آن گروه از گمراهان (یا زیانکاران) که از تو پیروی کنند».

2. (إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَی الَّذینَ آمَنُوا وَعَلی رَبِّهِمْ یَتَوکَّلُونَ).(1)

«او تسلطی بر افراد مؤمن و متوکل به خدا ندارد».

3. (إِنَّ عِبادی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ وَکَفی بِرَبِّکَ وَکیلاً).(2)

«تو بر بندگان من تسلطی نداری و کافی است که پروردگار تو حافظ آنها باشد».

این آیات، وجود سلطه بر بندگان مخلص را نفی می کند ووسوسه و ترغیب و تشویق، از سلطه و احاطه بر افکار و اندیشه های انسانی، جدا است وجریان در داستان آدم به صورت خدعه و فریب بوده است، نه به صورت «سلطه»، و چیزی که نفی شده است، سلطه است، نه وسوسه و دعوت و نه ترغیب و تشویق.

در اینجا سؤال دیگری از پاسخ پیش متولد می گردد و آن این است که:

اگر به تصریح این آیات، شیطان سلطه ای بر پیامبران ندارد، و نمی تواند آنهارا بر انجام کارهای خلاف وادار کند، در این صورت مفهوم آن این می شود که وی در باره دیگران به چنین کاری توانایی دارد و این مطلب از دو نظر درست نیست:

1. لازمه این مطلب جز «جبری گری» در عمل و ارتکاب گناه، چیز دیگری نیست در این صورت افراد گناهکار تحت سلطه شیطان قرار می گیرند و

ص : 118

ناخواسته مرتکب خلاف و گناه می شوند ، در حالی که بی پایگی «جبر» از نظر خرد و عقل و آیات قرآن بر کسی پوشیده نیست.

2. خود شیطان وجود هر نوع سلطه و تسلط بر گنهکاران را نفی می نماید و حدود توانایی خود را در دعوت و ترغیب خلاصه می کند، چنانکه قرآن می فرماید:

(وَقالَ الشَّیْطانُ لَمّا قُضِیَ الأَمْرُ إِنَّ اللّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الحَقِّ وَوَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَما کانَ لی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطان إِلاّأَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونی وَلُومُوا أَنْفُسَکُمْ ما أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ...).(1)

«آنگاه که فرمان خدا صادر می گردد: شیطان به گنهکاران می گوید: خدا به شما وعده حق داد و من نیز به شما وعده کردم و خلف وعده نمودم و هرگز من بر شما سلطه ای نداشتم، جز اینکه شما را دعوت کردم، شما نیز اجابت کردید، مرا سرزنش نکنید و خود را ملامت کنید، من نجات بخش شما نبوده و شما نیز نجات بخش من نیستید».

با توجه به چنین تصریحی از شیطان، چگونه می توان گفت که شیطان بر غیر مخلصان و پیامبران سلطه دارد؟ ولی بر آنها ندارد، در حالی که به حکم این آیات سلطه ای بر هیچ کس ندارد.

پاسخ: درست است که در این آیه شیطان وجود هر نوع سلطه را بر گنهکاران نفی می کند و خدا نیز آن را بدون رد و انکار نقل می نماید و این نشانه صدق گفتار او است; ولی با این تصریح، قرآن در جای دیگر از وجود سلطه

ص : 119

شیطان بر دوستداران و پیروان او گزارش می دهد، آنجا که می فرماید:

(إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ).(1)

«سلطه او بر کسانی است که او را ولیّ خود اتخاذ نموده و به خدای خود شرک می ورزند».

با توجه به این دو نوع آیات، باید گفت سلطه ای که شیطان، وجود آن را انکار می کند، غیر از سلطه ای است که قرآن از وجود آن بر دوستداران شیطان گزارش می دهد و تفاوت این دو نوع تسلط به قرار یاد شده در زیر است:

تسلطی که مطلقاً نفی شده است خواه بر مخلصان و انبیا و اولیا و خواه بر افراد عاصی و گنهکار، سلطه ابتدایی است که شیطان از ناحیه خود مالک آن باشد، به گونه ای که هر موقع بخواهد بر فرزندان آدم بتازد و آنها را در شبکه ضلالت و گمراهی خود قرار دهد، چنین سلطه ای به خاطر اینکه مستلزم جبری گری است، برای ابد منفی است و خدا چنین قدرتی را بر شیطان نداده است و شیطان درست می گوید:

(...وَما کانَ لِی

ص : 120

عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطان إِلاّ أَنْ دَعَوْتُکُمْ...) .

«برای من بر شما سلطه ای نبود جز این که شما را بر انجام گناه دعوت کردم».

ولی در اینجا سلطه دیگری است که خودِ افراد، آن را به شیطان می بخشند و شیطان را بر خود مسلط می سازند. و زمام زندگی را بر اثر حب شهوات، در اختیار او قرار می دهند و در چشم انداز چنین سلطه ای، بندگان مخلص و مطیع از گروه عصیانگر و طاغی، کاملاً فاصله گرفته و شیطان نسبت به گروه نخست فاقد سلطه هست در حالی که نسبت به گروه دوم تسلط کامل و همه جانبه دارد و آیه ای که شیطان در آن می گوید:(وَما کانَ لی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطان)ناظر به سلطه ابتدایی و بدون سابقه است و خدا از روی لطف و کرم خود، چنین سلطه ای را به او نداده است و گرنه بندگان در «بیراهه روی» معذور می شدند و هرگز شایسته ملامت و سرزنش نمی گشتند ولی آیه دیگری که می گوید:(إِنَّما سُلْطانَهُ عَلی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ) ناظر به سلطه ای است که خود افراد آن را به شیطان می بخشند و زندگی خود را ملعبه خواسته های او قرار می دهند و جمله (الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ)گواه بر چنین سلطه «بخشیده شده» از جانب دوستداران او است; زیرا آنان به خاطر پیروی از خواسته ها و پذیرفتن ولایت شیطان، او را بر گرده خود سوار کرده و او نیز آنها را تا لب دوزخ رهبری می کند، ونفی سلطه ابتدایی، با اثبات سلطه ای که خود افراد به شیطان می بخشند منافاتی ندارد.

شاهد دیگر بر اینکه، این سلطه، تسلط ابتدایی نیست، بلکه زاییده پیروی از شیطان است، آیه ای است که می گوید:

(إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الغاوِینَ) .(1)

«بر بندگان من تسلطی نداری جز بر گمراهانی که از تو پیروی کرده اند ».

همان طور که ملاحظه می کنید، از جمله نخست، که هر نوع سلطه را نفی می نماید آن گروهی را که از او پیروی نمایند استثنا می کند و چنین گروهی به خاطر پیروی از او، مقدمات تسلط شیطان را بر خود فراهم ساخته اند، نه اینکه او ابتدا دارای چنین سلطه ای بوده است.

از این بررسی ها نتیجه می گیریم که:

1. سلطه ابتدایی و ناخواسته مطلقاً منفی است و آیه(وَما کانَ لی

ص : 121

عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطان) ناظر به این بخش از تسلط است.

2. سلطه اعطایی افراد به شیطان، بر اثر «ولایت بخشی» خود آنها بر او ثابت و مقبول است و چنین سلطه ای مربوط به قشر خاصی است، یعنی آنان که او را «ولی» خود اخذ کرده و از او پیروی می کنند و _ لذا _ شیطان در نکوهش افراد می گوید: «فلا تلومونی ولوموا انفسکم: خود را سرزنش کنید نه مرا!» یعنی این کاری است که خود کرده اید و آشی است که خود پخته اید و بر کاسه خود ریخته اید، من چه کنم ولی مخلصان و صالحان از چنین سلطه ای ابا ورزیده وچنین سلطه ای درباره آنان وجود ندارد.

3. وسوسه و دعوت و ترغیب درباره همه افراد انجام می گیرد وپیامبران و مخلصان نیز از آن مستثنا نیستند، چیزی که هست در محرمات، تحتِ تأثیر آن قرار نمی گیرند.

مصالح او باشد طبعاً از حد تجاوز کرده و کاری بی مورد انجام داده است.

گواه روشنی بر اینکه ظلم بر نفس ملازم با جرم و گناه نیست این است که قرآن مجید، ظلم بر نفس را در مقابل «عمل بد»(گناه) می شمارد آنجا که می گوید:

(وَمَنْ یَعْمَلْ سُوءً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَحیماً) .(1)

«آن کس که کار بد انجام دهد یا بر نفس خود تعدی کند، سپس از خدا طلب مغفرت کند، خدا آمرزنده و رحیم است».

بنابر این«ظلم بر نفس» دلیل بر صدور جرم و گناه از افراد نیست; افراد مستبد و خود رأی بر اثر مخالفت با افکار راهنمایان و مشاوران دلسوز، دچار عواقب بدی می شوند و زندگی آنها تباه می گردد و سرانجام بر خویش ستم می کنند، چه بسا در این مسیر مرتکب گناهی نیز نمی شوند. از این بیان معنی (فَتَکُونا مِنَ الظّالِمین) نیز که در سوره بقره وارد شده است، روشن گشته و نیاز به تکرار ندارد.

اطاعت است، اگر کسی از سخن کسی پیروی کرد می گویند: «اَطاعَ» و اگر مخالفت کند، می گویند: «عَصی».

باید توجه نمود که هر نوع مخالفت و پیروی نکردن عصیان اصطلاحی نیست، بلکه آنگاه به اصطلاح جرم و گناه حساب می شود که با امر مولوی مخالفت ورزد نه با امر ارشادی ، نه با امر استحبابی و نه با نهی به اصطلاح کراهتی و «تنزیهی»; بنابر این تنها جمله «عصی» گواه بر عصیان اصطلاحی نیست.

لفظ «غوی» در لغت عرب در معانی مختلفی از قبیل: «خسارت و زیانکاری»، «فساد و تباهی» و «ضلالت» و «گمراهی» به کار می رود و ابن منظور در لغت خود(1) بر هر سه معنی تصریح کرده است و شما هر کدام از این معانی را بگیرید ملازم با گناه نیست; زیرا شکی نیست که آدم با مخالفت خود از یک زندگی بی دردسر که قرآن آن را در سوره «طه» توصیف کرده است، محروم گردیده و دچار زیان شد(معنی نخست) همچنانکه زندگی او به فساد گرایید و نظام آن از هم گسست(معنی دوم) و در نتیجه، راه صحیحِ سعادت را گم کرد و سرانجام در پیمودن راه زندگی گمراه شد (معنی سوم) شما هر کدام از این سه معنی را برگزینید، جمله مزبور گواه بر گناهکاری او نیست خواه به معنی خسارت و زیانکاری باشد یا به معنی به هم خوردن نظام زندگی، یا ضلالت و گمراهی.

شما فرض کنید که «غوی» در آیه به معنی «ضلَّ» (گمراه شد) است، ولی باید توجه نمود که هر گمراهی دلیل بر گناهکاری نیست، گمراهیِ به خاطر الحاد و شرک و یا مخالفت با دستورهای مؤکد ولازم الاطاعه خداوند موجب کفر و عصیان و در نتیجه به معنای ضلالت اصطلاحی است ولی

ص : 124

گمراهیِ انسان در طول زندگی منحصر به این دو نوع گمراهی نیست.

فردی که سخن ناصح را در مسیر زندگی، چه از نظر تحصیل و آموزش و یا از نظر کار و کسب و یا ازدواج و تشکیل خانواده گوش نکند و سرانجام با مشکلات سر درگمی روبرو گردد، ضالّ و گمراه شمرده می شود، ولی هرگز در این موارد مسأله معصیت خدا مطرح نیست.

آدم در یک محیط آرام و دور از هر نوع سختی و دشواری زندگی می کرد، ولی به خاطر بی توجهی به ارشادات الهی، از آن زندگی سعادتمندانه، به زندگی سخت وشقاوتمندانه دنیوی فرود آمد و در مسیر زندگی گم و گمراه شد.

آنان که در سخت ترین لحظات از او پیروی کردند».

ولی آنگاه که آن را به بندگان خدا نسبت می دهد لفظ «اِلی» به کار می برد، مانند:

(...تُوبُوا إِلَی اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً...) .(1)

«به سوی خدا بازگردید و توبه نصوح انجام دهید!».

روی این اصل هرگز در آیات هر دو سوره، تصریحی بر توبه آدم از گناه نیست آنچه هست رجوع و بازگشت خدا به سوی آدم است، نه بازگشت آدم به سوی خدا.

چیزی که هست جمله (فَتابَ عَلَیْهِ) در آیه (فَتَلَقّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِمات فَتابَ عَلَیهِ...)(2) حاکی از تقدیر یک جمله است و آن اینکه «تابَ آدَمُ اِلَی اللّهِ فَتابَ اللّهُ عَلَیْهِ»: «آدم توبه کرد، خدا نیز توبه او را پذیرفت و از نظر رحمت و لطف به او نگریست» ولی باید توجه نمود که توبه انسان دلیل بر صدور گناه نیست; زیرا انسان های بزرگ مانند انبیا و اولیا که از نظر شناختِ خدای خود در سطح بس بالاتری قرار دارند، پیوسته خود را در طریق انجام وظایف در برابر حق متعال مقصر دیده و در هر لحظه زبان به استغفار می گشایند. آدم در برابر آن لطف بزرگی که خدا در حق او انجام داده و آن کوتاهی ای که او در استماع سخن ناصح کرده بود، خود را در برابر آن لطف عظیم خجل و شرمنده دید، حتماً باید اظهار ندامت کند و راه توبه را پیش گیرد و تصمیم بگیرد که جز خدا، سخن کسی را نپذیرد.

اگر یادآور شویم که: عمل آدم هر چند یک عمل مباح و جایز بود، امّا

ص : 126

با توجه به عظمت مقامش، عمل او یک نوع جرم نسبی بود نه جرم مطلق! در این صورت توبه، معنای روشن تری برای خود خواهد گرفت.

از این بیان، معنای ( هدی) در جمله (ثُمَّ اجْتَبیهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَهَدی) (1) به خوبی روشن گردید; زیرا این هدایت در برابر آن غوایت و سردرگمی است که به آدم دست داد و سپس در پرتو لطف الهی به مقام نبوی برگزیده شد و راه سعادت را بازیافت چنانکه جمله (اجْتَبیهُ) از آن حکایت می کند.

(ولا یَسْتَطیعُونَ لَهُمْ نَصْراً وَلا أَنْفُسَهُمْ یَنْصُرُونَ).(1)

«نه آنها را می توانند یاری کنند، ونه خود را یاری می دهند».

دوم، همان پدر و مادرهای نوعی خواهد بود،آیات ارتباطی به حضرت آدم نخواهد داشت و مفاد آنها این خواهد بود که: پدران و مادرانِ انسانها در موقع مشکلات رو به سوی خدا می آورند و از او خواهان مطلبی می شوند، وقتی نیاز آنان برطرف شد در موقع رفاه راه شرک را پیش می گیرند.

آنچه لازم است روشن شود این است که مقصود از(نَفْس واحِدَة) آدم شخصی نیست، بلکه آدم نوعی و به اصطلاح پدر و مادر هر فردی نسبت به خود او است و آیه از یک سنت کلی درباره انسانها نسبت به اولاد خود حکایت می کند نه از یک جریان شخصی، آن هم در خصوص آدم ابو البشر و همسر او، حوا.

شکی نیست که (نَفْس واحِدَة) در قرآن گاهی در «واحد شخصی» به کار رفته است و گاهی در «واحد نوعی»; برای نمونه: در آیات یاد شده در زیر در واحد شخصی (آدم و حوّا) استعمال شده است.

1. (یا أَیُّهَا النّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْس واحِدَة وَخَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَبَثَّ مِنْهُما رِجالاً کَثیراً وَنساءً...).(1)

«ای مردم! از (مخالفت) خدا بپرهیزید! خدایی که شماها را از یک نفس آفرید، و همسر او را از جنس او قرار داد و از هر دو، مردان و زنان زیادی پدید آورد».

2. (یا أَیُِّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَر وَأُنْثی...).(2)

«ای مردم ما شماها را از یک مرد و زن آفریده ایم».(3)

ولی همین لفظ در قرآن و در مورد «واحد نوعی» یعنی پدر و مادر انسانها

ص : 130

نیز به کار رفته است مانند:

(خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْس واحِدَة ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها وَأَنْزَلَ لَکُمْ مِنَالأَنْعامِ ثَمانِیَةَ أَزْواج یَخْلُقُکمْ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَْلق فی ظُلُمات ثَلاث...) .(1)

«شماها را از یک نفس آفریده و همسرش را نیز از جنس او قرار داده است و از چهار پایان به سود شما هشت صنف آفرید، شماها را در شکم مادرانتان در دل سه تاریکی (شکم، رحم و بچه دان) با تحولات گوناگون و پی در پی آفرید».

مقصود از (نَفْس واحِدَة ) و (زوْجَها) پدر و مادر هر فرد است نه آدم ابو البشر و همسر اوحوا، به گواه جمله: (یَخْلُقُکمْ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ ) « شما ها را در شکم مادرانتان در لابلای سه تاریکی آفرینشهای نوی بخشد»، این جمله حاکی است که هدف آیه تبیین آفرینش انسان ها است و اینکه چگونه خدا هر فردی را از پدر و مادری پدید می آورد و در میان سه زندان تو در تو ، مقفل و بسته، به او آفرینشهای نو و تازه ای می بخشد.

و این جمله با نوعی بودن (نَفْس واحِدَة ) تناسب بیشتری دارد، تا واحد شخصی به نام آدم.

اکنون وقت آن رسیده است قراینی را که گواهی می دهند که مقصود واحد نوعی است نه شخصی در این جا مطرح کنیم:

زیر پا نهاده شده است این پیمانها عبارتند از:

1. (یا بَنی آدَمَ قَدْأَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً...).(1)

2.(یا بَنی آدَمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ کَما أَخْرَجَ...) .(2)

3.(یا بَنی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِد...).(3)

4. (یا بَنی آدَمَ إِمّا یَأْتِیَنَّکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ ...).(4)

5.(وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ...) .(5)

6.(هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْس واحِدَة وَجَعَلَ مِنْها...).(6)

هرگاه مجموع آیات را کنار هم بگذاریم و در مفاد آنها دقت کنیم روشن می گردد که هدف این آیات بیان یک رشته میثاقها و پیمانهایی است که از انسانها به صورت فطری و تکوینی، و یا لسانی و زبانی گرفته شده ولی متأسفانه اکثریت آنان به میثاقشان احترام نگذارده و غالباً آن را شکسته اند; از آن جمله آیه مورد بحث است که می گوید انسانها در مواقع بیچارگی رو به خدا آورده و از او فرزند صالح می طلبند وقتی خواسته آنان عملی گردید، بار دیگر راه شرک را می پیمایند.

یادآوری این همه مواثیق در این سوره، ایجاب می کند که آیه مورد بحث مربوط به مطلق انسانها باشد نه خصوص آدم وحوا، و درخواست فرزند صالح

ص : 132

و بستن پیمان، آنگاه شکستن آن پس از اجابت حوایج، از خصایص جامعه انسانی گردد نه ازویژگی های دو نیای بزرگ و اصلی.

ب. مضمون آیه حاکی است که درخواست کننده فرزند صالح کسی است که طعم فرزند صالح و ناصالح را چشیده و یا آثار آن را در جامعه و محیط زندگی خود دیده و یا چشیده است، آنگاه به این فکر افتاده که از خداوند بزرگ فرزند صالحی بطلبد و پیمان ببندد که اگر نیاز او برطرف گردد، از افراد شاکر و سپاسگزار خواهد بود وچنین مضمونی بر زندگی آدم و حوا تطبیق نمی کند، بلکه با زندگی دیگر انسانها که از جمع و اجتماعی برخوردار بوده اند منطبق می باشد.

ج. ذیل آیه نخست پس از طرح پیمان شکنی و شرک گرایی آن پدر ومادر، در انتقاد از گرایش آنان می فرماید:

(فَتَعالَی اللّهُ عَمّا یُشْرِکُونَ) .

«بالا وبرتر است خدا از شرکی که آنان قایل شده اند».

از اینکه لفظ جمع (یُشْرِکُونَ) به کار می برد، نه لفظ تثنیه (یشرکان) می توان گفت که مقصود نوع پدر ومادر است نه شخص آدم و حوا، و الاّجهتی نداشت که به جای صیغه «تثنیه» لفظ جمع به کار ببرد.

د. مسأله «عصمت» پیامبران از نظر پیراستگی از گناه، هر چند مورد اختلاف می باشد و اقلیتی از مسلمین آنان را از ارتکاب برخی از گناهان معصوم نمی دانند ولی همگان اتفاق نظر دارند که پیامبران از شرک و دوگانه پرستی مصون می باشند.

جمله: (فَجَعلا لَهُ شُرَکاءَ فیما اتیهُما) ناظر به شرک در عبادت است واگر مربوط به آدم وحوا باشد نتیجه آن: نسبت دادن شرک در عبادت به پیامبر برگزیده الهی می شود، در صورتی که پیامبران هرگز شرک نمی ورزند.

ص : 133

قرآن با صراحت کامل آدم را پس از انقلاب روحی، فرد برگزیده و هدایت شده ای معرفی می کند و می فرماید:

(ثُمَّ اجْتَبیهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَهَدی) .(1)

«خدا او را برگزید و به سوی او با رحمت و رأفت نگریست و هدایت نمود».

بنابر این، آدم به نص قرآن هدایت یافته است.

و در آیه دیگر به روشنی می رساند : آن کس که خدا او را هدایت کند، گمراه نمی شود، چنانکه می فرماید:

(وَمَنْ یَهْدِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلّ...) .(2)

«هر کسی را خدا هدایت کند، برای او گمراه کننده ای نیست».

هرگاه آدم هدایت شده الهی است و برای چنین شخصی گمراهی نیست، دیگر چنین فردی نمی تواند با خدا پیمان توحید ببندد، آنگاه پیمان خود را زیر پا نهاده و در شمار مشرکان درآید.

این قراین و شواهد، روشن می سازند که مقصود، بیان حال مطلق انسانها است که در موقع حاجت و نیاز، راه التجا به درگاه الهی را در پیش می گیرند ووقتی گره از کارشان باز شد، راه مخالفت را می پیمایند و در آیات قرآن بر این مطلب شواهد فراوانی وجود دارد که برای اختصار از نقل آنها خودداری می شود.

ص : 134

7. (...یا بُنَیَّ ارْکَبْ مَعَنا وَلا تَکُنْ مَعَ الْکافِرینَ) (هود/42)

8.(وَلَوْلا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْکِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلاً)(اسراء/74)

9. (یَعِظُکُمُ اللّهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَداً...)(نور/17)

10. (وَنَجَّیْناهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظیم)(صافات/76)

11. (...رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الأَرْضِ مِنَ الْکافِرینَ دَیّاراً* إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبادَکَ وَلا یَلِدُوا إِلاّ فاجِراً کَفّاراً)(نوح/26_27)

6. «درباره کسانی که از طریق شرک ورزی ستم کرده اند از من چیزی مخواه; زیرا همه شان غرق خواهند شد».

7.« فرزندم با ما سوار کشتی شو و با گروه کافر مباش!».

8. «و اگر تو را گامهای ثبات و استواری نمی بخشیدیم، نزدیک بود که کمی به آنان تکیه کنی».

9. «خداوند شما را پند می دهد که مبادا مجدداً به چنین کاری باز گردید».

10. «ما او و خاندان او را از غم بزرگ نجات دادیم».

11. «خداوندا! بر روی زمین احدی از کافران را زنده مگذار; زیرا اگر آنان را زنده بگذاری بندگان تو را گمراه می کنند و جز کافر وگنهکار کسی را پرورش نمی دهند».

وَأَنْتَ أَحْکَمُ الْحاکِمینَ) .

«نوح به پروردگار خود گفت: فرزندم از خاندان من است ووعده تو(درباره نجات خانواده ام) حق است و تو برترین حکم کنندگان هستی».

(قالَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِح فَلا تَسْأَلْنِ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّی أَعِظُکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْجاهِلینَ) .

«خدا گفت: ای نوح! او از اهل تو نیست او عمل غیر صالح است و چیزی را که از آن آگاهی نداری درخواست مکن!، من تو را اندرز می دهم تا از جاهلان نباشی».

(قالَ رَبِّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَسْأَ لَکَ ما لَیْسَ لی بِهِ عِلْمٌ وَإِلاّ تَغْفِرْ لی وَتَرْحَمْنی أَکُنْ مِنَ الْخاسِرینَ).(1)

« گفت: من به تو پناه می برم از اینکه چیزی بخواهم که از آن آگاهی ندارم و اگر مرا نیامرزی و بر من رحم نکنی از زیانکاران خواهم بود».

مخالفان عصمت چه عمدی و چه سهوی با جمله های یاد شده در زیر استدلال کرده اند:

الف. نوح مدعی شد که فرزندش جزو خاندان او است آنجا که گفت: (إِنَّ ابْنی مِنْ أَهْلی) ولی خداوند گفتار اورا تکذیب کرد وگفت:(إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ) :«او از خاندان تو نیست» و نتیجه این سؤال و جواب این است که نوح در نظریه خود خطا رفته و سخنی بر خلاف واقع گفته است.

ب. جمله (فَلا تَسْأَلْنِ ما لَیْسَ لَکَ بهِ عِلْمٌ إِنِّی أَعِظُکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْجاهِلینَ) حاکی است که نوح، پرسش خارج از شأن و مقام پیامبران، ازخدا کرده است، و قرآن به صورت عتاب او را از تکرار چنین پرسشهایی باز

ص : 138

می دارد و ناگفته روشن است که یک چنین پرسشها که مایه جهالت است، با عصمت مطلقه پیامبران سازگار نیست.

ج. جمله های (وَإِلاّ تَغْفِرْ لی وَتَرْحَمْنی) حاکی از لغزش اوست که از خداوند طلب آمرزش می نماید و طلب آمرزش با عصمت سازگار نمی باشد.

وقتی با هلاک فرزندش روبرو گردید با خود گفت وعده حق خدای دادگر کجا و غرق فرزندش کنعان کجا، و این دو با هم سازگار نیست و باید از طریق پرسش و گفتگو با خدا مشکل را حل کند.

و به تعبیر اصولی: لفظ (أَهْلَکَ) در نظر نوح از هر نظر اطلاق داشت، و همه را در بر می گرفت خواه علاوه بر پیوند جسمانی، پیوند ایمانی هم، با نوح داشته باشند، یا نداشته باشند، و چون غرق فرزند با اطلاق (أَهْلَکَ) سازگار نبود، برای رفع تحیر زبان به دعا و مناجات گشود و گفت:(رَبِّ إِنَّ ابْنی مِنْ أَهْلِی وَإِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَأَنْتَ أَحْکَمُ الْحاکِمینَ).

بنابراین شیخ الأنبیاء جز یک استعلام، و ابراز آنچه که از سخن خدا فهمیده بود، کاری صورت نداد و پاسخ الهی دایر بر اینکه (إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ) پاسخ استعلام او است و اینکه مقصود از (أَهْلِکَ) آن گروه از خانواده است که علاوه بر پیوند جسمانی، پیوند روحی وایمانی نیز داشته باشد و تنها پیوند مادی و تنی در این موردکافی نیست.

اگر مقصود از (أَهْلَکَ) در جمله (وَأَهْلَکَ إِلاّ مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَولُ) (1) مطلق اعضای خانواده باشد، طبعاً مقصود از جمله (إِلاّمَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَولُ)تنها همسرش خواهد بود.

تحلیل این پاسخ از جهاتی ناتمام است زیرا:

اولاً: از ساحت پیامبر بزرگی مانند «نوح» بسیار بعید است که از جمله (وَأَهْلَکَ) نجات تمام وابستگان خود را استنباط کند، خواه مؤمن باشد و خواه کافر، در حالی که وی خواهان نابودی تمام کافران روی زمین بود و در

ص : 140

مناجات خود با خدا چنین گفت:

(...رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الأَرْضِ مِنَ الْکافِرینَ دَیّاراً* إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبادَکَ وَلا یَلِدُوا إِلاّ فاجِراً کَفّاراً) .(1)

«خداوندا! بر روی زمین احدی از کافران را زنده مگذار; زیرا اگر آنان را زنده بگذاری بندگان تو را گمراه می کنند و جز کافر وگنهکار کسی را پرورش نمی دهند».

آیا صحیح است پیامبر بزرگواری مانند نوح با چنین دعای گسترده ای، از کلمه (أَهْلَکَ) مطلق وابستگان خود را استنباط کند، خواه با او پیوند روحی داشته باشند یا نداشته باشند، بلکه می توان گفت با توجه به این دعا وی از جمله (وَأَهْلَکَ) تنها گروه با ایمان را استنباط کرده بود لا غیر.

ثانیاً: هیچ گونه گواهی در دست نیست که وی از جمله (إِلاّ مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَولُ) تنها همسر خود را استنباط کرده، بلکه می توان گفت این جمله شامل همه وابستگان کافر از اعضای خانواده نوح بود کسانی که در طول رسالت نوح با او از در لجاج وارد شده و ایمان نیاورده بودند.

ثالثاً: خداوند قبلاًبا صراحت هرچه تمامتر به نوح یادآور شده بود که افراد ستمگر همگی نابود خواهند شد آنجا که پس از امر به ساختن کشتی فرمود:

(...وَلا تُخاطِبْنِی فِی الَّذینَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ) .(2)

«درباره کسانی که از طریق شرک ورزی ستم کرده اند از من چیزی مخواه; زیرا همه شان غرق خواهند شد».

ص : 141

بنابراین جمله (إِلاّ مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَولُ) در آیه 40 ناظر به همان اصل کلی است که در آیه 37 وارد شده است و آن اینکه اگر من به تو وعده نجات خاندان تو را می دهم و می گویم آنان را بر کشتی سوار کنی در چهار چوبه همان قانون کلی است و آن اینکه از گروه ظالم و ستمگر نباشند که هلاک و نابودی آنان قطعی و حتمی است.

با توجه به این اشکالات می توان گفت: این پاسخ از اتقان و استواری برخودار نیست اینک دومین تحلیل خود را مطرح می کنیم.

ریخت وگفت: (رَبِّ إِنّ ابْنی مِنْ أَهْلِی...) و خدا نیز پاسخ داد که بر خلاف تصور تو او فردی ناصالح است و غرق شدن او با وعده الهی منافات ندارد.

بنابر این نه نوح دروغ گفته و نه خدا به نقض وعده متهم شده است، بلکه او دچار اندیشه غیر صحیحی در باره فرزند خود شده بود که خدا او را روشن کرد.

پیامبر به خاطر فقدان پیوند روحی و فکری، منفور این خانواده و مطرود آنان گردید تا آنجا که خود پیامبر به امر الهی بر او نفرین فرستاد و از او تبرّی جست وگفت: (تَبَّتْ یَدا أَبی لَهَب) .

در جامعه های مادی، تنها عنصر سازنده «قرابت» وجزو خاندان بودن: همان پیوند نسبی و یا خویشاوندی «حسبی» است در حالی که اسلام، علاوه بر این عنصر، عنصر دیگری را معتبر دانسته و آن را سازنده مفهوم «اهل بودن» و «جزو خاندان شدن» دانسته است.

تا آنجا که قرآن از مؤمنان به لفظ «اهل» تعبیر می آورد، و در باره لوط می فرماید:

(فَأَنْجَیْناهُ وَأَهْلَهُ إِلاَّ امْرَأَتَهُ کانَتْ مِنَ الْغابِرینَ).(1)

«ما لوط وخاندانش را نجات دادیم مگر زن لوط که آن زن از بازماندگان (در عذاب) بود».

و در باره نوح می فرماید:

(وَنَجَّیْناهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظیمِ).(2)

«ما او و خاندان او را از غم بزرگ نجات دادیم».

ولفظ (أَهْلَهُ) در دو مورد علاوه بر خاندان آن دو، گروه مؤمنان را نیز شامل است.

امام هشتم (علیه السلام) پیرامون جریان فرزند نوح می فرماید: کنعان فرزند نوح بود، وقتی خدا را نافرمانی کرد خدا او را از پدر نفی کرد و هرکس از فرزندان ما خدا را اطاعت نکند، از ما نیست آنگاه رو به راوی کرد وگفت: «تو اگر خدا را اطاعت نمایی از ما اهل بیت پیامبر هستی».(3)

ص : 144

آری نمی توان گفت که قرآن در باره «اهل»تنها این اصطلاح را دارد، بلکه قرآن گاهی این لفظ را در مواردی که تنها پیوند مادی انسان را با طرف پیوند می دهد نیز به کار می برد به گواه اینکه پس از جمله (وَأَهلک) می فرماید: (إِلاّ مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ القَولُ)چنین استثنایی گواه بر این است، که قرآن، کسانی را که تنها پیوند جسمی با انسان دارند، نیز، عضو خانواده می داند، و در حقیقت، در اطلاق دوم، اصطلاح مردم را در نظر گرفته، در حالیکه از نظر عرفانی و معنوی، جریان بر خلاف اطلاق دوم است.

تا این جا پاسخ پرسش نخست روشن گردید. و اکنون لازم است به توضیح و پاسخ پرسش دوم بپردازیم.

می اندیشید که با وعده الهی دایر بر نجات اعضای خانواده مؤمن او، سازگار نبود در چنین شرایطی خداوند به او دو هشدار می دهد:

اوّلاً : بر خلاف تصور او، فرزند وی کافر بود نه مؤمن و او از نظر خلافکاری به پایه ای رسیده بود که مجسمه (عَمَلٌ غَیْرُ صالِح) بود نه دارنده و انجام دهنده آن همچنانکه جمله (انَّهُ عَمل غیر صالح) حاکی از آن است.

ثانیاً: مبادا نجات فرزند خود را بطلبد که چنین درخواستی کاری جاهلانه است و از ساحت مقدس پیامبران دور می باشد.

گواه بر این که او چنین درخواستی از خداوند نکرده بود این است که خدا به او چنین خطاب می کند:

(...فَلا تَسْأَلْنِ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّی أَعِظُکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْجاهِلینَ) .

«چیزی را که صلاح و فساد آن را نمی دانی از من مخواه، من تو را پند می دهم که مبادا از جاهلان باشی».

هرگاه نوح چنین درخواستی از خداوند کرده بود، طبعاً از گروه جاهلان شده بود، در حالی که صریح آیه این است که او تا آن لحظه، جزو این گروه نشده بود.

ممکن است تصور شود که: نوح چنین درخواستی از خدا کرده بود و هدف از نهی (فَلا تَسْأَلْنِ) این است که این نوع پرسش ها تکرار نشود.

ولی این پندار، اساس صحیحی ندارد; زیرا اگر مقصود این بود باید بگوید «لِئَلاّ تَعُودَ إِلی مِثْلهِ» همچنانکه در موارد دیگر چنین می فرماید:

(یَعِظُکُمُ اللّهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَداً...).(1)

«خداوند شما را پند می دهد که مبادا مجدداً به چنین کاری باز گردید».

ص : 146

روی این اساس،نوح، پس از این خطاب، رو به درگاه الهی آورده و می گوید:

(إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَسْأَلَکَ ما لَیْسَ لی بِهِ عِلْمٌ) .

«به تو پناه می برم از اینکه از تو چیزی بخواهم که صلاح و فساد آن را نمی دانم».

از این بیان روشن گردید که مقصود از جمله (ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ) یا (لَیْسَ لی بِهِ عِلْمٌ) سؤال از شیئی مبهم و مجهول نیست _ زیرا در این که انسان پیوسته از مجهول و مبهم سؤال می کند، نه از شیء معلوم شکی نیست _ بلکه مقصود درخواست چیزی از خدا است که هرگز صلاح و فلاح آن را نمی داند و انسان باید چیزی را از خداوند بخواهد که به جوانب آن رسیده و صلاح و فساد آن را سنجیده باشد.

اصولاً معنای عصمت در پیامبران و اولیای الهی این نیست که آنان از تسدید و بازداری و عنایات و الطاف خفی الهی بی نیاز می باشند، بلکه فرد هر چه هم از نظر عصمت به عالی ترین درجه برسد، باز به عنایات و توجهات خاص خدا نیازمند است.

خداوند در باره پیامبر خاتم می فرماید:

(وَلَوْلا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْکِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلاً) .(1)

«و اگر تو را گامهای ثبات واستواری نمی بخشیدیم، نزدیک بود که کمی به آنان تکیه کنی».

درست است که زمینه «رکون بر ظالم» در زندگی پیامبر پدید آمده بود، امّا لطف الهی دایر بر «تثبیت» پیامبر موجب خنثی گردیدن تمام زمینه ها گردید و در حقیقت تسدیدهای غیبی والطاف الهی است که شامل حال پیامبران می گردد و آنان را از هر نوع لغزش باز می دارد.

شما فرض کنید که برون و درون این آیه، توبه و بازگشت به سوی خدا است، ولی توبه پیامبران نشانه صدور گناه و خلاف از آنان نیست; زیرا وقتی پیامبران ، اعمال و کارهای خود را با مقام ربوبی مقایسه می کنند، همگی می گویند: «ما عَبَدْناکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ» و_ لذا _ در مقابل یک رشته قصور و نارساییها و یا انجام کارهای مباح و ترک اولی ها که شایسته مقام نبوت نیست دست به دعا و راز و نیاز برداشته، و از خداوند بزرگ طلب مغفرت و آمرزش می نمایند و نظیر آن را در سرگذشت حضرت آدم ملاحظه نمودید.

ص : 148

6.(وَلَوْلا فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللّهَ تَوّابٌ حَکیمٌ)(نور/10)

7.(...ءَإِلهٌ مَعَ اللّهِ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ)(نمل/64)

8.(...فَذانِکَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّکَ إِلی فِرْعَونَ وَمَلاَئِهِ...)(قصص/32)

نظر پاکی و پیراستگی، یک فرد عادی بود، قطعاً در مقابل شرایط حاکم بر محیط زندگی، شکست می خورد، و دامن او آلوده می گردید، و اگر او از کشمکش عوامل عفت و شهوت جان به سلامت برد و از معرکه نبرد عقل و نفس سرافراز و سر بلند بیرون آمد، به خاطر امدادی غیبی بود به نام «عصمت» که به داد او رسید. واین حقیقت با توضیح شرایط حاکم بر زندگی او روشن می گردد.

یوسف جوانی بود که در مسیر زندگی بر قله شباب رسیده و جاذبه جنسی و کشش های درونی او، در حال غلیان وجوشش بود و در شرایطی زندگی می کرد که اگر مدد غیبی به داد او نرسیده بود، حتماً گناه به صورت انفجار، در زندگی او رخ می داد، و اگر پرده های زمان را کنار بزنیم و شرایط حاکم بر زندگی او را مورد نظر قرار دهیم خواهیم دید که یوسف جوانی است زیبا، وصورتی دلربا، واندامی دل آرا دارد و در خانه زن جوانی بس فتان و زیبا زندگی می کند که هر روز خود را با آخرین مد، و دل آراترین آرایش، می آراید. و زیباترین لباس را می پوشد و هر روز به صورت های گوناگون به یوسف اظهار عشق و علاقه می کند، و در جلب یوسف از هر نوع وسیله ای بهره می گیرد و سرانجام او را در قصر بزرگ خود، در اتاقهای تو در تو جای می دهد که جز او ویوسف، ثالثی در آنجا وجود ندارد و بر این اکتفا نمی کند، درهای قصر را می بندد تا کسی وارد نشود، و خود را در آستانه کامیابی بزرگی که ماهها در تب و تاب آن، به سر می برد، می بیند و با عشوه گری و فریبکاری خاصی به غنج و دَلال پرداخته و رو به جوان پاکدامن کنعانی می کند و می گوید:

(هَیْتَ لَکَ): «به سوی کاری که برای تو آماده است بشتاب!» در این موقع از او چنین پاسخ می شنود:

(...مَعاذَ اللّهِ إِنَّهُ رَبِّی أَحْسَنَ مَثْوایَ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظّالِمُونَ).(1)

ص : 151

«پناه به خدا می برم! عزیز مصر ولی نعمت من است، افراد ستمگر رستگار نمی شوند».

اصرار و تأکید بر کام گیری از طرف زن عشوه گر از یک طرف، امتناع و دست رد بر سینه نامحرم زدن از طرف دیگر، سبب شد که اندیشه جدیدی در مغز یوسف برق بزند و آن اینکه احساس کند که توقف زیاد در این لغزشگاه، خطرناک است وباید خود را از آن محل دور سازد، از این جهت به سرعت به سوی در می شتابد تا در را باز کند و خود را از چنگال عفریت شهوت نجات دهد.

همسر عزیز مصر نیز به دنبال او می دود تا از خروج او مانع گردد وقتی یوسف را بر خروج از اطاق مصمم می بیند، از عقب، دست بر یقه پیراهن او می کند و با فشار به عقب می کشد، در نتیجه پیراهن یوسف از عقب از بالا به پایین می شکافد....

این گوشه ای از شرایط حاکم بر زندگی این جوان کنعانی است که اگر بر کوهها و دریاها حاکم بود آنها را از جای بر می کند، و طوفان عظیمی برپا می نمود; ولی این جوان در مقابل تند باد غریزه، پا برجاتر از کوه ایستاد و هرگز نلرزید.

اکنون باید دید چه عاملی سبب شد که او با قامتی راست و عزمی استوار، در برابر این شرایط شکننده بایستد، نه تنها از مرز عفت تجاوز نکند، بلکه به سوی آن نیز تمایل نشان ندهد.

آیا فکر می کنید که ترس از فاش شدن جریان او را از این کار باز داشت؟!

آیا مناعت طبع و انتساب او به خاندان پیامبری به نام یعقوب سبب صیانت او گردید؟

ص : 152

آیا حس احترام به قانون او را از خیانت باز داشت؟

هیج یک از این عوامل در آن شرایط نمی تواند به جوان نیرومند صیانت وعفاف بخشد.

مسأله فاش شدن موضوع و اطلاع عزیز از جریان بسیار بعید بود; زیرا فرض این است که همسر عزیز مسأله را در محل بسیار امنی مطرح کرد و او آنچنان بر شوهر خود تسلط داشت که حتی وقتی آلودگی او ثابت شد، تصمیم حادّی درباره او نگرفت، فقط به اوگفت:

(اِسْتَغْفِری لِذَنْبِکِ) .

«از گناه خود توبه کن!».

یعنی واکنشی که او نشان داد حاکی از آن بود که وی نسبت به مسأله ناموس، فردی بی تفاوت است.

انتساب به خاندان نبوّت، در برادران یوسف نیز موجود بود و هرگز آنان را از کار زشت باز نداشت، وجنایتی را مرتکب شدند که از زنا بدتر بود.

احترام به قانون در برابر طوفان شهوت و امواج کوه آسای غرایز، عاملی نیست که بتواند عفت آفرین باشد.

در اینجا باید عامل دیگری را جستجو کرد که یوسف را از لغزش بازداشت و یوسف از آن با جمله بس کوتاه «مَعاذَ اللّه» نام می برد(1) و در حقیقت ایمان به خدا بود که قلب او را پر کرده و در قلب او برای غیر اوجایی نگذاشته بود، یعنی عصمت الهی بود که او را در برابر طوفان شهوت حفظ کرد و به او صیانت بخشید، و بدون آن، اندیشه مقاومت واستقامت جز خیال و پنداری بیش نیست حالا خیالبافان در باره او هرچه می خواهند، بگویند سرچشمه بسیاری از اندیشه های باطل درباره یوسف، روایات «یهود» است که آنها را

ص : 153

«اسرائیلیات» می نامند.

عجیب است شخصی که خدا و همسر عزیز مصر و دیگر زنان او را به تقوا و پاکی می ستایند ولی این داستان سرایان می خواهند برای او پرونده سازی کنند و او را آلوده معرفی نمایند به طور مسلم اگر کوچک ترین لغزشی ازیوسف در آن حادثه سر می زد، عاشق شکست خورده او، آن را شایع می کرد و انتقام خود را از یوسف می گرفت در حالی که او و تمام زنان دربار مصر بر خلاف این اندیشه شهادت دادند و گفتند:

(...حاشَ للّهِ ما عَلِمْنا عَلَیْهِ مِنْ سُوء قالَتِ امْرَأَةُ الْعَزیزِ الآنَ حَصْحَصَ الحَقُّ أَنَا راوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الصّادِقینَ).(1)

«زنان دربار مصر گفتند: ما هیچ بدی در او ندیدیم در این هنگام همسر عزیز گفت: اکنون که حق آشکار گشت من بودم که او را به سوی خود دعوت کردم و او از راستگویان است».

اگر کوچک ترین لغزشی ازیوسف سر می زد، قطعاً قرآن آن را بسان سرگذشت آدم وحوا، و یونس مطرح می نمود. و هرگز او را به صورت اسوه تقوا، و الگوی پاکی و «اسطوره عفت» مطرح نمی ساخت.

اکنون وقت آن رسیده آیه ای را که مستمسک این گروه می باشد ، مورد بحث و بررسی قرار دهیم:

(وَلَقَدْهَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِها لَوْلا أَنْ رَآی بُرْهانَ رَبِّهِ کَذلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشاءَإِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصینَ).(2)

«آن زن قصد او را کرد و او نیز _ اگر برهان پروردگار خود را نمی دید _ قصد وی می نمود، چنین کردیم تا بدی و زشتی را از او دور سازیم، او از بندگان «مُخْلَص» ما است».

ص : 154

گروه مخطئه در تفسیر آیه، جمله (وَهَمَّ بِها) را جمله کامل گرفته، و چنین می گویند: یوسف نیز، بسان همسر عزیز، عزم و تصمیم بر گناه گرفت ولی با این تفاوت که یوسف پس از عزم و تصمیم بر گناه، «برهان رب» را دید و با دیدن آن از انجام عمل منصرف گردید وجواب «لَوْلا» در جمله (وَلَوْلا أَنْ رَای بُرْهانَ رَبِّهِ) از نظر آنان محذوف است، و آن «لَفَعَلَوَاقْتَرب» می باشد . بنابر این تفسیر، در این آیه دو جمله کامل داریم:

1. (وَهَمَّ بِها) : «تصمیم بر گناه گرفت».

2. (وَلَوْلا أَنْ رَای بُرْهانَ رَبِّهِ) : «لاقْتَرَفَ».

«اگر دلیل پروردگار خود را نمی دید (مرتکب گناه) می شد».

بنابر این ، جمله نخست حاکی از تصمیم وعزم یوسف بر عمل بوده است که بعداً به خاطر رؤیت برهان آن منصرف گردید.(1)

هر انسان خارج می باشد ومؤلف روح البیان این نظریه را برگزیده و چنین می گوید:

یوسف به سائقه فطرت انسانی و شهوت دوران جوانی، به سوی زنی کشش پیدا کرد، کششی، که از اختیار انسان خارج و بیرون می باشد و هرگز مقصود «عزم» و قصد اختیاری نیست(1) وگروهی از مفسران نیز این نظر را برگزیده اند.

اگر لفظ (هَمَّ) در ناحیه زلیخا به معنی تصمیم بر زدن است طبعاً، در جانب یوسف نیز به حکم وحدت سیاق به همان معنی خواهد بود.

برخی از نویسندگان معاصر پس از نقل این مطلب از صاحب «المنار» به تأیید آن برخاسته و می گوید: در آیه قبل (1)از (وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ) تمام مراحل که ممکن است همسر عزیز برای جلب موافقت یوسف طی کند، ذکر شده است; حتی صریحاً به او گفته که «هیت لک: زود باش!» و این آخرین فعالیتی بود که بانوی مصر برای کام گرفتن از یوسف می توانست انجام دهد، در این صورت اگر بگوییم (وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ) ، به معنی عزم، بر کام گرفتن است، جز تکرار بی فایده چیز دیگری نخواهد بود.(2)

پاسخ: هَمَّ در لغت عرب به معنی «عزم و تصمیم» است واینکه متعلق عزم و اراده چیست، باید آن را از قراین به دست آورد و در آیه مورد بحث قرینه ای وجود ندارد که مقصود تصمیم بر «ضرب» است.

تأییدی که نویسنده معاصر برای گفتار «المنار» آورده است در صورتی موجه است که تکرار موضوع بی فایده باشد ولی اگر تکرار مطلب سابق، مقدمه برای بیان مطلب دیگر باشد، در این صورت تکرار بی فایده نبوده، بلکه مستحسن و زیبا خواهد بود.

ص : 157

توضیح اینکه: آیه ماقبل (وَراوَدَتْهُ الَّتی) بیانگر کشمکش طرفین است و اینکه میل و درخواست از یک طرف و ردّ و امتناع از طرف دیگر به اوج خود رسید; ولی هرگز دو مطلب مهم که آیه دوم وسوم بیانگر آن می باشد در آن بیان نشده است و این دومطلب عبارتند از:

1. علت این امتناع چه بود؟

2. چگونه یوسف از «مخمصه» نجات یافت؟

قرآن برای بازگویی این دو مطلب، بار دیگر بر می گردد و اصل مسأله را مجدداً به عنوان مقدمه مطرح می کند تا بتواند آن دو مطلب را بیان کند و _ لذا _ پس از جمله: (هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِها) هر دو را متذکر می گردد.

درباره موضوع نخست (علت امتناع او) می فرماید:

(لَوْلا أَنْ رَآی بُرْهانَ رَبِّهِ کَذلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشاءَإِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصینَ).

ودرباره موضوع دوم می فرماید:

(وَاسْتَبَقَا الْبابَ وَقَدَّتْ قَمیصَهُ مِنْ دُبُر...) .

«هر دو به سوی درب دویدند و پیراهن یوسف از عقب دو نیم گردید».

همان طور که ملاحظه می فرمایید: تکرار مسأله و اینکه، «عزم» و تصمیمی از ناحیه همسر عزیز صورت گرفت، به خاطر بیان دو مطلب مهمی است که خواننده داستان در انتظار آن به سر می برد و بازگشت به اصل موضوع، به خاطر بیان نتایج یک کار رایج است.

نویسنده وجه دیگری برای تأیید نظریه «عبده» افزوده است و آن اینکه: اگر بگوییم مقصود از «هَمَّ» در دو مورد، همان زد و خورد است در این صورت لفظ «سُوء» و «فحشاء» در آیه دو معنای متغایر خواهند داشت و مقصود از

ص : 158

اولی «ضرب» و مقصود از دومی «عمل خلاف عفت» خواهد بود ولی اگر بگوییم مقصود از آن «عمل خلاف عفت»است در این صورت این دو لفظ معنای واحدی خواهند داشت که با فصاحت قرآن سازگار نیست.

این توجیه نیز چندان استوار نیست; زیرا گذشته بر اینکه تأکید ویا تفنن در عبارت در مواقعی مایه فصاحت است، در هر دو صورت، این دو لفظ، می تواند دو معنی مختلف داشته باشد; زیرا می توان گفت مقصود از«سوء» خیانت به غریزه و مقصود از «فحشا» عمل خلاف عفت است و خداوند در پرتو «برهان رب» او را از هر دو گناه بازداشت و به تعبیر قرآن هر دو را از او برطرف کرد; زیرا بر آمیزش با زن شوهردار دو عنوان منطبق می شود و این عمل در عین اینکه «فحشا» است خیانت به حقوق مرد نیز هست ولی آمیزش با زن بی شوهر، و بدون اکراه زن، فقط یک عنوان بر آن منطبق می باشد.

اکنون باید به توضیح صحیح آیه بپردازیم تا روشن گردد که یوسف نه تنها گناه نکرد بلکه حتی اندیشه گناه نیز هرگز در ذهن او خطور نکرد.

عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشاءَإِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصینَ).(1)

«آن زن قصد او را کرد و او نیز _ اگر برهان پروردگار خود را نمی دید _ قصد وی می نمود _ چنین کردیم تا بدی و زشتی را از او دور سازیم، او از بندگان «مُخْلَص» ما است».

(وَاسْتَبَقَا الْبابَ وَقَدَّتْ قَمیصَهُ مِنْ دُبُروَأَلْفَیا سَیِّدَها لَدَی الْبابِ قالَتْ ما جَزاءُ مَنْ أَرادَبِأَهْلِکَ سُوءً إِلاّ أَنْ یُسْجَنَ أَوْ عَذابٌ أَلِیمٌ).(2)

«هر دو به سوی در شتافتند و همسر عزیز پیراهن یوسف را از پشت پاره کرد، در این هنگام هر دو آقای زن را بر در منزل یافتند، آن زن گفت: کیفر کسی که نسبت به اهل تو سوء قصد کند جز زندان یا عذاب دردناک چه خواهد بود؟!».

در آیه نخست که دستاویز مخالفان عصمت است باید به نکته ای توجه کرد و آن اینکه:

لفظ «لولا» (که در زبان عرب آن را «لَوْلا»ی امتناعیه می نامند)، احتیاج به جواب دارد و این لفظ در زبان عربی جانشین واژه «اگر نبود» در زبان فارسی است مثلاً می گویند : «اگر فلانی نبود من غرق می شدم». جمله من غرق می شدم «پاسخ عبارت اگر نبود» است و بدون جواب، جمله تمام نمی شود شاعری می گوید:

گر نبودی عزم جوزا خدمتش *** کس ندیدی برمیان او کمر(3)

در این شعر: جمله«کس ندیدی» جواب «گر نبودی » است.

ص : 160

در زبان عرب «لولا» نیز مانند «اگر نبود» به جواب نیاز دارد، و این جواب سه نوع می تواند باشد.

1. پاسخ آن آشکارا ذکر می شود مانند:

«لَولا عَلیٌّ لَهَلَکَ عُمَر»: «اگر علی، نبود، عمر هلاک می شد».

2. گاهی پاسخ آن حذف می شود، و جواب از قراین معلوم می گردد مانند:

(وَلَوْلا فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللّهَ تَوّابٌ حَکیمٌ).(1)

«اگر نبود کرم و رحمت خدا بر شما (همگی هلاک می شدید) و خداوند توبه پذیر وحکیم است».

آنچه در ترجمه میان پرانتز قرار گرفته، پاسخ «لَوْلا» است و هرگز در عبارت نیامده ولی از قراین معلوم می شود.

3. گاهی جمله متقدم بر «لَوْلا» قرینه بر جواب محذوف می گردد مانند:

«قَدْکُنْتَ هَلَکتَ لَوْلا إِنّی نَجَّیْتُکَ».

«هلاک ونابود می شدی اگر تو را نجات نداده بودم».

جمله «قَدْکُنْتَ هَلَکتَ» که پیش از «لَوْلا» وارد شده است قرینه بر جواب «لولا» است که حذف شده است وشکل واقعی جمله چنین است:«لَوْلا إِنّی نَجَّیْتُکَ قَدْکُنْتَ هَلَکْتَ» و در زبان عرب، در نظم ونثر برای آن نظایر زیادی است، اکنون برگردیم و جواب «لَوْلا» را در آیه مورد بحث جستجو کنیم:

در آیه مورد بحث، شکل ظاهری جمله چنین است:(وَهَمَّ بِها لَوْلا أَنْ رَای بُرْهانَ رَبِّهِ) .

به طور مسلم لفظ «لولا»به پاسخ نیاز دارد، و جواب آن در ظاهر جمله

ص : 161

نیست و باید جواب آن را در تقدیر بگیریم(1) وچیزی که می تواند قرینه بر جواب محذوف باشد همان جمله متقدم بر «لَولا» است و آن جمله (وَهَمَّ بِها) می باشد بنابر این شکل واقعی جمله چنین است

«لَولا أَنْ رَای بُرْهانَ رَبِّهِ لَهَمَّ بِها».

«اگر برهان پروردگار خود را نمی دید او نیز درباره همسر عزیز عزم می کرد».ولی چون با چنین رؤیت وشهود مواجه شد، «عزمی از او سر نزد و اراده ای رخ نداد».

با توجه به این بیان در آیه دو جمله داریم یکی مطلق و دیگری مشروط اولی جمله (وَلَقَدْ هَمَّت بِهِ) است و حاکی است که عزم تحقق پذیرفت، دومی جمله (لَولا أَنْ رای بُرْهانَ رَبِّهِ لَهَمَّ بِها) است و حاکی است که به خاطر وجود مانع یعنی «برهان رب»، عزمی تحقق نپذیرفت، و صفحه قلب یوسف حتی از این مقدار آلودگی نیز پاک ماند.

و به دیگر سخن: «لام» در جمله (وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِها)برای سوگند است و متضمن قسم به خدا می باشد ومفاد آیه از نظر لامِ قسم در معطوف (وَهَمَّ بِها)و معطوف علیه (وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ) چنین است:

سوگند به خدا زلیخا عزم یوسف کرد و به خدا قسم اگر یوسف «برهان» رب را ندیده بود، عزم می کرد(ولی چون آن را دید، چنین عزمی منتفی گردید).

امام هشتم (علیه السلام) بر این تفسیر در عبارت کوتاهی اشاره می فرماید:

«إنّ یُوسُفَ کانَ مَعْصُوماً وَالْمَعْصُومُ لا یَهُمُّ بِذَنْب وَلا یَأْتِیهِ».(2)

«یوسف معصوم بود و فرد معصوم نه گناه را قصد می کند و نه آن را می آورد».

ص : 162

در این صورت آیه نه تنها گواه بر آلودگی یوسف نیست، بلکه یکی از دلایل عصمت وپیراستگی او از هر نوع گناه و حتی اندیشه خلاف می باشد.

«آیا خدایی، جز "اللّه" است بگو دلیل و گواه خود را بیاورید!».

اگر قرآن... همه و همه به خاطر این است که معجزه، حجت برنده و دلیل قاطع بر حقانیت آورنده آن است همچنانکه وجود پیامبر در آن محیط و آوردن کتابی که همه بلیغان عرب در برابر آن عاجز و ناتوان گردیدند، خود گواه قاطع و دلیل روشنگر حقیقت است وثابت می کند که این شخصیّت میوه باغ دیگر و تربیت یافته مقام بالاتر وبرتر ازمحیط مکه و یا جهان ماده می باشد.

با توجه به معنی «برهان» از نظر لغت و قرآن، باید دید مقصود از این مفهوم کلی، چیست؟ در اینجا مفسران وجوهی را یادآور شده اند که بسیاری از آنها نااستوار است مانند:

1. آگاهی یوسف از تحریم زنا و عذابی که بر آن مترتب است.

2. صفات برجسته که در پیامبران و برگزیدگان هست و آنان را به عفت و صیانت نفس از پلیدی دعوت می نماید.(1)

به طور مسلّم علم عادی از تحریم زنا و مفاسد اخروی آن، در آن شرایط، به تنهایی نمی تواند کاری از پیش ببرد، و صفات برجسته تا تکیه گاهی محکم واستوار نداشته باشد در برابر امواج شکننده طوفان غرایز، در محیط های مناسب وآماده، خُرد و شکسته می شود.

گروهی آن را به نبوّت، و برخی آن را به عصمت و طایفه ای آن را به لطف الهی و امداد غیبی تفسیر کرده اند، و شاید همگی به یک حقیقت رجوع کند.

ولی می توان گفت که مقصود از آن، تجسم واقعیت فحشا و نتایج وحشتناک آن در زندگی دنیوی و اخروی است و یک چنین تجسمی در پرتو نبوت و عصمت و الطاف غیبی الهی رخ می دهد.

ص : 164

رؤیت چنین واقعیتی که قرآن درباره آن می فرماید:(رَای بُرْهانَ رَبِّهِ) افق را در نظر او آنچنان روشن کرد که زمینه کوچکی از شک و تردید نیز در دل اوباقی نماند.

و به دیگر سخن:همان طور که حجت های عقلی، افق دلایل علمی را در نظر انسان روشن می سازد، و به انسان جزم و قاطعیت می بخشد، همچنین رؤیت واقعیت عمل که از لوازم نبوت و عصمت و الطاف الهی است، به او روشنی بخشیده و قاطعیت می دهد و برای همین جهت، اندیشه انجام آن را در مغز، می سوزاند.

در اینجا برخی از مفسران برای «برهان رب» معنای دیگری یاد کرده اند که هرگز با مقام نبوت و عصمت پیامبران سازگار نیست و احیاناً، خامه از یادِ آنها شرم دارد، و غالباً احادیث اسرائیلی الهامگر این نوع توجیهات و تفسیرات شده است.

برخی از نویسندگان مدعی شده اند که مقصود از آن «باز شدن» درها به صورت اعجاز است ویادآور شده اند که چون در آیه ما قبل(...وغلقت الأبواب وقالَتْ هَیْتَ لَکْ...)بستن درها مطرح شده است ولی از باز شدن آن سخنی به میان نیامده است، طبعاً مقصود ازآن، در آیه، مورد بحث(آیه بیست و چهار) باز شدن آن به اراده الهی خواهد بود.(1)

این تفسیر با سیاق آیات و با کشمکش که میان بانوی عزیز و یوسف رخ داد و منجر به پاره شدن پیراهن یوسف از پشت سر شد، سازگار نیست; زیرا قرآن چنین می فرماید:

(...وَهَمَّ بِها لَوْلا أَنْ رَآی بُرْهانَ رَبِّهِ کَذلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشاءَإِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصینَ).

ص : 165

«اگر برهان پروردگار خود را نمی دید قصد می کرد، چنین کردیم تا از او بدی و فحشا را برگردانیم، او از بندگان مخلص ما است».

(وَاسْتَبَقَا الْبابَ وَقَدَّتْ قَمیصَهُ مِنْ دُبُر وَأَلْفَیا سَیِّدَها لَدَی الْبابِ قالَتْ) .

«هر دو به سوی در دویدند وبانوی عزیز، پیراهن یوسف را از عقب شکافت و نزد درب با شوهر او مواجه شدند، بانو گفت:...».

آیه دوم می رساند که اندیشه خروج از صحنه جرقّه ای بود که در ذهن یوسف زده شد و او تصمیم گرفت که از کاخ بیرون رود از این جهت به سوی درب دوید، بانو نیز برای جلوگیری از خروج او، به سوی درب شتافت و در حقیقت هر دو به سوی درب دویدند ولی انگیزه یکی نجات از عفریت شهوت و انگیزه دومی جلوگیری از خروجِ طرف بود.

یکی می کوشید که درب را باز کند و دیگری می کوشید که درب باز نشود، و برای همین هدف بانو برای اینکه یوسف را عقب بزند از پشتِ سر یقه پیراهن او را گرفت و به شدت کشید به طوری که طوقه گردن پیراهن از بالا به پایین شکافت.

اگر مقصود از«برهان رب» در آیه ماقبل، باز شدن در به اراده الهی باشد، توجیه دو حادثه پس از باز شدن درب که آیه دوم آن دو را متذکر می شود، کاملاً مشکل خواهد بود. اینک دو حادثه:

1. هرگاه درب به اراده الهی باز شد، تسابق برای خروج و اینکه هر کدام جلوتر از دیگری بیرون برود، بی جهت خواهد بود و هرگز تقدم یکی بر دیگری آن هم به مدت یک لحظه دلیل بر پاکی متقدم و ناپاکی متأخر نخواهد بود.

2. اگر درب قبل از تسابق باز شده در این صورت درگیری و کشیدن

ص : 166

پیراهن و پاره کردن طوقه گردن و خود پیراهن، از بالا به پایین کاملاً بی جهت خواهد بود.

سیاق حادثه ایجاب می کند که بگوییم یوسف برای باز کردن درب به سوی آن دوید، وبانوی عزیز برای جلوگیری از باز کردن و خروج، به سوی در شتافت در این کشمکش، که یکی خواهان باز کردن و خروج و فرار و دیگری خواهان مسدود ماندن درب و ماندن دیگری در اتاق بود، پیراهن یوسف شکافت، ولی سرانجام مجاهد پرتوان، توانست با همه فشاری که دید در را باز کند و بیرون برود....

با توجه به این اصل تفسیر«برهان رب» به «باز شدن در به اراده غیبی» نا استوار خواهد بود.

ص : 167

7.(...رَبِّ اغْفِر لی وَلأَخِی وَأَدْخِلْنا فی رَحْمَتِکَ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرّاحِمینَ)(اعراف/150)

8.(إِنَّ الَّذینَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَیَنالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ ذِلَّةٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَکَذلِکَ نَجْزِی الْمُفْتَرینَ) (اعراف/152)

9.(...وَقَتَلْتَ نَفْساً فَنَجَّیْناکَ مِنَ الْغَمِّ...)(طه/40)

10.(...یابْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتی وَلا بِرَأْسی...) (طه/94)

11.(...یا قَوْمِ إِنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ وَإِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونی وَأَطِیعُوا أَمْرِی) (طه/90)

12.(...إِنِّی خَشیتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنی إِسْرائیلَ وَلَمْ تَرْقُبْ قَوْلی) (طه/94)

13. (...فَإِنّا قَدْ فَتَنّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَأَضَلَّهُمُ السّامِریُّ)(طه/85)

14.(أَلَمْ یَعِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَعْداً حَسَناً أَفَطالَ عَلَیْکُمُ الْعَهْدُ...) (طه/86)

15. (...ما مَنَعَکَ إِذْرَأَیْتَهُمْ ضَلُّوا* أَلاّ تَتَّبِعَنِ أَفَعَصَیْتَ أَمْرِی) (طه/92_93)

16.(...فَعَلْتُها إِذاً وَأَنَا مِنَ الضّالّینَ)(شعراء/20)

17. (...أَلَمْ نُرَبِّکَ فینا وَلِیداً وَلَبِثْتَ فِینا مِنْ عُمُرِکَ سِنینَ)(شعراء/18)

ص : 169

18. (وَفَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الّتی فَعَلْتَ وَأَنْتَ مِنَ الْکافِرینَ)(شعراء/19)

19.(قالَ فَعَلْتُها إِذاً وَأَنَا مِنَ الضّالّینَ)(شعراء/20)

20.(وَتِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنی إِسْرائیلَ)(شعراء/22)

21.(...هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبینٌ)(قصص/15)

22. (...رَبِّ إِنّی ظَلَمْتُ نَفْسی فَاغفِر لِی فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ) (قصص/16)

23. (وَلَمّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَاسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَعِلْماً وَکَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسنینَ)(قصص/14)

24.(وَدخلَ المَدینَةَ عَلی حینِ غَفْلَة مِنْ أَهْلِها فَوَجَدَ فِیها رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شیعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذی مِنْ شیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ فَوَکَزَهُ مُوسی فَقضی عَلَیْهِ قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبینٌ)(قصص/15)

25.(قالَ رَبِّ إِنّی ظَلَمْتُ نَفْسی فَاغْفِرْ لِی فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیم) (قصص/16)

26.(قالَ رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمینَ) (قصص/17)

ص : 170

27.(إِنَّ فِرْعَونَ عَلا فِی الأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْنائَهُمْ وَیَسْتَحْیی نِسائَهُمْ إِنَّهُ کانَ مِنَ المُفْسِدینَ)(قصص/4)

28.(وَجاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ یَسْعی قالَ یا مُوسی إِنَّالْمَلأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النّاصِحینَ)(قصص/20)

29. (...فَاغْفِر لِی فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَالْغَفُورُ الرَّحیمُ)(قصص/16)

30.(...آتَیْناهُ حُکْماً وَعِلْماً وَکَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ)(قصص/14)

31.(...رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهیراً لِلْمُجْرِمینَ) (قصص/17)

32.(...ءَإِذا ضَلَلْنا فِی الأَرْضِ ءَإِنّا لَفی خَلق جَدید...)(سجده/10)

4.«جانشین من در میان قوم من باش و اصلاح کن و از مفسدان مباش».

5.«چه بد جانشینانی در غیاب من، برای من بودید آیا در فرمان پروردگار شتاب کردید؟».

6.« این گروه مرا تنها و ناتوان دیدند و نزدیک بود مرا بکشند و کاری مکن که شماتت دشمنان بر ضد من تحریک شود و مرا از قوم ستمگر قرار مده!».

7. «پروردگارا! من و برادرم را ببخش و ما را در رحمت خود وارد ساز، تو ارحم الراحمینی».

8. «آنان که گوساله را پروردگار خود قرار داده اند، به همین زودی مشمول خشم و غضب خدای خود قرار گرفته و ذلت و خواری در این جهان آنان را فرا می گیرد کسانی را که بر خدا افترا می بندند این گونه کیفر می دهیم».

9.«انسانی را کشتی، پس تو را از غم و اندوه نجات دادم».

10.«فرزند مادرم! ریش و سر مرا مگیر!».

11. «ای قوم من! شما به وسیله این گوساله مورد آزمایش قرار گرفتید پروردگار شما «رحمان» است، از من پیروی کنید! امر مرا اطاعت نمایید».

12. «اگر شدت عمل به خرج ندادم از آن ترسیدم که بگویی چرا میان بنی اسرائیل دو دستگی ایجاد کردی و سفارش مرا رعایت نکردی؟».

13. «ما قوم تو را در غیاب تو آزمودیم وسامری آنان را گمراه کرد».

14. «آیا پروردگار شما وعده نیکی به شما نداد، آیا عهد او طولانی شد؟».

15. «چه باعث شد وقتی دیدی آنان گمراه شدند از من پیروی نکردی؟ آیا با فرمان من مخالفت ورزیدی؟».

16.«انجام دادم در حالی که من از افراد ضال بودم».

ص : 172

17.«فرعون به موسی گفت: آیا تو را از روز تولد تربیت نکردیم و سالها در میان ما زندگی نکردی؟».

18.«وکردی آنچه را که کردی در حالی که به خدمات و نعمت های خدا کافر هستی (کفران نعمت می کنی)».

19.«موسی گفت: انجام دادم در حالی که من از افراد ضال بودم».

20.« این چه نعمتی است که بر من منت می گذاری(تو را تربیت کردیم و...) در حالی که تمام بنی اسرائیل را بردگان خود قرار داده ای».

21.«این کار شیطان است او دشمن و گمراه کننده آشکار است».

22. «پروردگارا من بر خویشتن ستم کردم مرا ببخش، خدا اورا بخشید او بخشاینده و رحیم است».

23.«وقتی نیرومند و کامل شد، به او حکمت و دانش دادیم، این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم».

24. «او هنگامی مردم شهر در حال غفلت بودند (کار و کسب خود را تعطیل کرده و به خانه های خود رفته بودند) وارد شهر شد دید، دو نفر مشغول زد وخوردند یکی از پیروان او و دیگری از دشمنان او است ، ناگهان کسی که از پیروان او بود، موسی را به کمک خود طلبید، موسی مشتی بر او زد و کار او را ساخت، موسی گفت این از کار شیطان بود و او دشمن و گمراه کننده آشکار است».

25.«گفت پروردگارا! من بر نفس خود ستم کردم، مرا ببخش، او را بخشید، او بخشاینده و رحیم است».

26.«گفت: پروردگارا! به شکرانه نعمتی که بر من ارزانی داشته ای هرگز برای مجرمان پشتیبان نمی باشم».

27.«فرعون تفوق طلبی کرد و اهل آنجا را به گروه هایی تقسیم کرد، گروهی را به ضعف و ناتوانی می کشانید، پسران آنهارا سر می برید و زنان آنها را به کنیزی می گرفت او از مفسدان بود».

ص : 173

28.«مردی از نقطه دور شهر (مرکز سران فراعنه) آمد و گفت: این جمعیّت برای قتل تو، به مشورت نشسته اند فوراً از شهر خارج شو، من خیرخواه تو هستم».

29.«مرا ببخش! او نیز بخشید، او بخشاینده و رحیم است».

30. «حکمت و دانش به او دادیم; و این گونه نیکوکاران را جزا می دهیم!».

31.«پروردگارا به شکرانه نعمتی که به من لطف فرمودی هرگز پشتیبان مجرمان نخواهم بود».

32.« اگر در روی زمین مخفی و پنهان شدیم باز در آفرینش مجددی هستیم».

کرد و گفت:

(...رَبِّ إِنّی ظَلَمْتُ نَفْسی فَاغفِر لِی فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ) .[1]

«پروردگارا من بر خویشتن ستم کردم مرا ببخش، خدا اورا بخشید او بخشاینده و رحیم است».

3. وقتی فرعون، قتل قبطی را به رخ او کشید، او عمل خود را چنین توجیه کرد:

(...فَعَلْتُها إِذاً وَأَنَا مِنَ الضّالّینَ).[2]

«انجام دادم در حالی که من از افراد ضال بودم».

اکنون سؤال می شود: این جمله ها که همگی از خود آن حضرت است، چگونه با عصمت وی سازگار می باشد؟

پاسخ: قرآن داستان قتل قبطی را به وسیله موسی در دو سوره بیان کرده است و برای توضیح لازم است با متون آیات آشنا شویم.

(وَلَمّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَاسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَعِلْماً وَکَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسنینَ).[3]

«وقتی نیرومند و کامل شد، به او حکمت و دانش دادیم، این گونه نیکوکاران را پاداش می دهیم».

(وَدخلَ المَدینَةَ عَلی حینِ غَفْلَة مِنْ أَهْلِها فَوَجَدَ فِیها رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شیعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذی مِنْ شیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ فَوَکَزَهُ

[1] قصص/16.

[2] شعراء/20.

[3] قصص/14.

ص : 175

مُوسی فَقضی عَلَیْهِ قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبینٌ)[1].

«او هنگامی مردم شهر در حال غفلت بودند (کار و کسب خود را تعطیل کرده و به خانه های خود رفته بودند) وارد شهر شد دید، دو نفر مشغول زد وخوردند یکی از پیروان او و دیگری از دشمنان او است ، ناگهان کسی که از پیروان او بود، موسی را به کمک خود طلبید، موسی مشتی بر او زد و کار او را ساخت، موسی گفت این از کار شیطان بود و او دشمن و گمراه کننده آشکار است».

(قالَ رَبِّ إِنّی ظَلَمْتُ نَفْسی فَاغْفِرْ لِی فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیم).[2]

«گفت پروردگارا! من بر نفس خود ستم کردم، مرا ببخش، او را بخشید، او بخشاینده و رحیم است».

(قالَ رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمینَ).[3]

«گفت: پروردگارا! به شکرانه نعمتی که بر من ارزانی داشته ای هرگز برای مجرمان پشتیبان نمی باشم».

درسوره شعراء نیز همین سرگذشت به صورت فشرده بیان شده است و چنین می فرماید:

(...أَلَمْ نُرَبِّکَ فینا وَلِیداً وَلَبِثْتَ فِینا مِنْ عُمُرِکَ سِنینَ).[4]«فرعون به موسی گفت: آیا تو را از روز تولد تربیت نکردیم و سالها در میان ما زندگی نکردی؟».

(وَفَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الّتی فَعَلْتَ وَأَنْتَ مِنَ الْکافِرینَ) . [5]

«وکردی آنچه را که کردی در حالی که به خدمات و نعمت های خدا کافر هستی (کفران نعمت می کنی)».

[1] قصص/15.

[2] قصص/16.

[3] قصص/17.

[4] شعراء/18.

[5] شعراء/19.

ص : 176

(قالَ فَعَلْتُها إِذاً وَأَنَا مِنَ الضّالّینَ) .(1)

«موسی گفت: انجام دادم در حالی که من از افراد ضال بودم».

اکنون برگردیم و انگشت روی موارد سؤال بگذاریم:

1. شکی نیست که فراعنه جز یک فرد مؤمن در دربار فرعون، فرزندان اسرائیل را به استضعاف کشانیده و فرزندان آنان را سر بریده و زنان آنان را به کنیزی می گرفتند; در این مورد به این دو آیه توجه فرمایید:

(إِنَّ فِرْعَونَ عَلا فِی الأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْنائَهُمْ وَیَسْتَحْیی نِسائَهُمْ إِنَّهُ کانَ مِنَ المُفْسِدینَ).(2)

«فرعون تفوق طلبی کرد و اهل آنجا را به گروه هایی تقسیم کرد، گروهی را به ضعف و ناتوانی می کشانید، پسران آنهارا سر می برید و زنان آنها را به کنیزی می گرفت او از مفسدان بود».

درسوره شعراء آیه 22 چنین می خوانیم:

(وَتِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنَّها عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنی إِسْرائیلَ) .

« این چه نعمتی است که بر من منت می گذاری(تو را تربیت کردیم و...) در حالی که تمام بنی اسرائیل را بردگان خود قرار داده ای».

بنابراین، کشتن یک فرد قبطی و وابسته به گروهی که هزاران کودک بی گناه را سر بریده و زنان آنان را به بردگی گرفته است، در پیشگاه عقل و خرد ووجدان بیدار موسی کوچکترین جرمی به حساب نمی آید.(3) آن هم در حالی که

ص : 177

می خواست، آن فرد اسرائیلی را بکشد و اگر موسی به داد او نمی رسید بسان هزاران اسرائیلی دیگر، جان خود را از دست می داد و چون او وابسته به نظام حاکم بود، کار او کوچک ترین واکنشی ایجاد نمی کرد، اگر نگوییم که کار او را همگان تحسین می نمودند.

اکنون سخن در تفسیر الفاظ وجمله هایی است که موسی در این مورد فرموده است اینک تحلیل آنها:

درباره جمله: (هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ) دو احتمال وجود دارد:

الف. لفظ «هذا» اشاره به نزاع طرفین و کشمکش آن دو و سرانجام عمل مقتول است که بر اثر زورگویی بر یک فرد اسرائیلی، مقدمات قتل خود را فراهم آورد، واگر متعرض اسرائیلی نمی شد دچار چنین سانحه ای نمی گشت.(1)

بنابر این تفسیر، در آیه جای سؤال نیست.

ب. لفظ «هذا» اشاره به کار خود می باشد یعنی کار خودم، یک کار شیطانی است. وعلت اینکه کار خود را چنین توصیف کرد این است که قتل یک قبطی آن هم در آن شرایط، کاری بی موقع و کاملاً عجولانه بود، زیرا اگر موسی شکیبایی به خرج می داد، این قبطی با سایر قبطیان پس از چند سال، طعمه امواج دریا می شد و موسی دچار دربدری نمی گشت.

قتل یک قبطی با بودن نظام،بسان قطع شاخه درخت با نگهداری اصل آن است، باید به جای قطع شاخه، ریشه را زد و گرنه قطع شاخه سبب گرفتاری می شود، همچنان که درباره موسی شد _ لذا _ وقتی عامل قتل شناسایی شد، فوراً جلسه «امنیت» شهر تشکیل گردید و حکم قتل موسی

ص : 178

صادر شد و اگر فردی از بیت فرعون، موسی را از نتیجه شورا آگاه نساخته بود، او را دستگیر می کردند و رأی شورا را به اجرا می گذاشتند چنان که می فرماید:

(وَجاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ یَسْعی قالَ یا مُوسی إِنَّ الْمَلأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النّاصِحینَ).(1)

«مردی از نقطه دور شهر (مرکز سران فراعنه) آمد و گفت: این جمعیّت برای قتل تو، به مشورت نشسته اند فوراً از شهر خارج شو، من خیرخواه تو هستم».

بنابر این قتل یک مفسد که کمتر اثری در اصلاح نظام نمی گذارد و مایه گرفتاری و در به دری انسان می گردد کار شتابزده و عجولانه ای بود که موسی مرتکب شد که به حق باید آن را به «شیطان» نسبت داد و در حدیث آمده است : «اَلْعَجَلَةُ مِنَ الشَّیْطانِ; شتابزدگی درکار، کار شیطان است».

از این بیان مفاد جمله دوم نیز روشن می گردد:

2.(رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسی) .

«پروردگارا من بر نفس خویش ستم کردم».

«ظلم» در لغت عرب کارِ بی موقع و به تعبیر فرهنگ نویسان عرب «وضع الشَّیء فی غیر موضعه» می باشد و اگر به ستمگری و تعدی و تجاوز «ظلم» می گویند، برای این است که کار ستمگر کار بی موردی است.

شکی نیست که کار موسی، کاری عجولانه، بی مورد و بی موقع بود;کاری بود که دوری از وطن و در به دری برای او فراهم آورد، شایسته توجه این است که می گوید: بر نفس خویش ستم کردم:(ظَلَمْتُ نَفْسی) نه بر خدا، و نه بر فرد دیگر.

کار موسی بسان کار حضرت آدم ترک اولایی بود که اثر وضعی هر دو

ص : 179

عمل دامن آن دو را گرفت، و در نتیجه آدم را از راحتی به زحمت افکند، موسی را از خانه وزندگی در میان اقوام، به غربت و رنج شبانی در مدین کشانید وجالب این جاست که هر دو نفر (موسی و آدم) پس از کار خود بر ستم خویش بر نفس اعتراف کردند موسی گفت:(ظَلَمْتُ نَفْسی)آدم وحوا گفتند:(رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا) .

3. حضرت موسی پس از اعتراف به ظلم بر نفس از خداوند درخواست مغفرت کرد و گفت:

(...فَاغْفِر لِی فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ) .

«مرا ببخش! او نیز بخشید، او بخشاینده و رحیم است».

همچنین آدم و حوا پس از اعتراف بر ستم خویش گفتند:

(...وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَتَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرینَ) .(1)

«اگر ما را نبخشی و بر ما رحم ننمایی از زیانکاران خواهیم بود».

تفسیر«طلب مغفرتها» این است که: شایسته مقام بزرگ پیامبران است که از چنین کارهائی (هر چند معصیت و گناه نباشد) خودداری نمایند و درخواست مغفرت نشانه صدور جرم و گناه و انجام عمل محرم و مخالف با نهی صریح نیست; ولی با توجه به مقام و موقعیتی که موسی داشت، شایسته نبود که چنین کاری از او سر بزند و این کار در خور مقام او نبود از این جهت وقتی عمل خود را با مقام بزرگ خود سنجید، آن را متناسب و هماهنگ نیافت، از این جهت از خدا درخواست بخشایش کرد وچه بسا آن را یک «عصیان نسبی» و «ذنب مقام» تلقی نمود و بزرگان گفته اند«حسنات الأبرار سیّئات المقرّبین»: «کارهای نیک نیکوکاران، گناهانِ مقرّبین درگاه الهی

ص : 180

است» زیرا انتظار از افراد مقرّب مافوق انتظار از افراد عادی است، چه بسا صدور عملی از یک فردِ عادی مستحسن باشد، در حالی که همان عمل از یک فرد دیگر نازیبا تلقی گردد.

گذشته از این، احتمال دارد که مقصود از طلب مغفرت نجات او از اثر وضعی عملش باشد; زیرا چنین عملی آن هم در آن محیط، بدون واکنش نمی ماند، از این جهت در سوره طه پس از نقل قتل او، نجات او را یادآور می شود و می فرماید:

(...وَقَتَلْتَ نَفْساً فَنَجَّیْناکَ مِنَ الْغَمِّ...).(1)

«انسانی را کشتی، پس تو را از غم و اندوه نجات دادم».

این احتمال در باره طلب مغفرت حضرت آدم نیز حاکم است.

4. آخرین جمله ای که در سرگذشت موسی باقی می ماند، جمله(فَعَلْتُها إِذاً وَأَنَا مِنَ الضّالّینَ) است. تفسیر این جمله را با ذکر دو نکته می آوریم:

الف. خداوند موسی را پیش از صدور این عمل با جمله:

(...آتَیْناهُ حُکْماً وَعِلْماً وَکَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ).(2)

«حکمت و دانش به او دادیم; و این گونه نیکوکاران را جزا می دهیم».

توصیف می کند.

ب. موسی پس از ارتکاب قتل و پس از اعتراف بر ستم خویش و درخواست مغفرت، باز ماهیت عمل خود را دفاع از مظلوم وستیزه با مجرم می داند، هر چند از نظر موقع و زمان کار بی موردی بوده است آنجا که

ص : 181

می فرماید:

(...رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهیراً لِلْمُجْرِمینَ).(1)

«پروردگارا به شکرانه نعمتی که به من لطف فرمودی هرگز پشتیبان مجرمان نخواهم بود».

یعنی همان طور که تاکنون در خدمت مظلومان و رنجدیدگان بودم و به کمک آنها می شتافتم باز هم خواهم شتافت.

این جمله حاکی است که عمل از نظر ماهیت کاملاً صحیح و استوار بود، هر چند از نظر زمانی در غیر موقع خود انجام گرفته است.

اکنون با توجه به این دو نکته به توضیح معنی «ضال» می پردازیم.

با توجه به توصیفی که خدا از موسی بن عمران در آغاز سرگذشت می نماید، هرگز نمی توان آن را به معنای «گمراه از راه حق» تفسیر کرد، بلکه لفظ «ضلَّ» و «ضالّ» به مناسبتی در معنای «نسیان» و «غفلت» و «بی خبری از عواقب کار و سرانجام عمل» به کار می رود.

خداوند دستور می دهد هنگامی که افراد به یکدیگر وام می دهند، کاتبی آن را بنویسد و دو نفر به عنوان شاهد آن را تصدیق و گواهی کنند، آنگاه علت تعدد شهود را چنین تفسیر می کند:

(...أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتَذَکِّرَ إِحْداهُمَا الاُْخْری...).(2)

«تا اگر یکی فراموش کرد و از خاطر او رفت آن دیگری یادآوری کند».

لفظ( تضلّ) در این آیه به معنی «نسیان» و «غفلت» به کار رفته است.

گاهی این لفظ به مناسبتی به معنی «غایب» و «مخفی» شدن به کار

ص : 182

می رود، و عرب در مورد پنهان و غایب شدن آن را به کار می برد، چنان که می فرماید:

(...ءَإِذا ضَلَلْنا فِی الأَرْضِ ءَإِنّا لَفی خَلق جَدید...) .(1)

« اگر در روی زمین مخفی و پنهان شدیم باز در آفرینش مجددی هستیم».(2)

با توجه به این نوع استعمالات باید گفت مقصود موسی در این مورد که آن را در مقام «اعتذار» به فرعون می گوید این است که: من در لحظه (مشت زدن) از عواقب کار غافل و بی خبر بودم و نمی دانستم که کار من منجر به قتل او می گردد و گرنه مرتکب نمی شدم و برای خود این همه درد سر فراهم نمی آوردم. یعنی یک نوع غفلت و بی خبری مرا فرا گرفت و سرانجام کار از من مخفی و پنهان گشت، وکارِ خارج از کنترل من صادر گردید.

در این جا دستاویز دیگری بر نفی عصمت و یا تشکیک در عصمت موسی هست که هم اکنون مطرح می کنیم.

2. موسی و مشاجره با هارون

موسی برای دریافت تورات و قوانین و احکام آیین خود مأمور شد که به میقات برود و در غیاب خود، هارون را جانشین خود قرار داد ولی قوم موسی در غیاب وی گوساله طلایی را پرستش کردند، وقتی موسی به میان قوم خود آمد، و جریان را دید به قدری خشمگین شد که «الواح» را انداخت و سر برادر خود را گرفت به سوی خود کشید چنان که می فرماید:

(وَلَمّا رَجَعَ مُوسی إِلی قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً قالَ بِئْسَما خَلَفْتُمُونی مِنْ بَعْدِی أَعَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّکُمْ وَأَلْقَی الأَلْواحَ وَأَخَذَ بِرَأْسِ أَخیهِ یَجُرُّهُ

ص : 183

إِلَیْهِ...) .(1)

«آنگاه که موسی خشمگین به سوی قوم خود بازگشت، گفت: پس از من بد جانشینانی برای من بودید: آیا در فرمان پروردگار خود عجله نمودید؟ الواح را انداخت و سر برادر را گرفت و به سوی خود کشید».

و از آیه سوره طه استفاده می شود که سر و ریش برادر خود را گرفت، چنان که قرآن از زبان هارون می فرماید:

(...یابْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتی وَلا بِرَأْسی...) .(2)

«فرزند مادرم! ریش و سر مرا مگیر!».

اکنون سؤال می شود که آیا این دو مطلب (افکندن تورات و گلاویز شدن او با هارون) با مقام عصمت پیامبران سازگار است؟

ووقتی قوم وی خواستند گوساله طلایی را بپرستند رو به آنان کرد وگفت:

(...یا قَوْمِ إِنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ وَإِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونی وَأَطِیعُوا أَمْرِی) .(1)

«ای قوم من! شما به وسیله این گوساله مورد آزمایش قرار گرفتید پروردگار شما «رحمان» است، از من پیروی کنید! امر مرا اطاعت نمایید».

البته همان طور که لحن آیه حاکی است وی تا آنجا که شرایط اجازه می داد انجام وظیفه کرد، اگر شدت عمل به خرج نداد برای این است که خواست در غیاب موسی، میان آنان تفرقه ای ایجاد نکند چنانکه می فرماید:

(...إِنِّی خَشیتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنی إِسْرائیلَ وَلَمْ تَرْقُبْ قَوْلی) .(2)

«اگر شدت عمل به خرج ندادم از آن ترسیدم که بگویی چرا میان بنی اسرائیل دو دستگی ایجاد کردی و سفارش مرا رعایت نکردی؟».

3. موسی در میقات از طریق وحی الهی از انحراف بنی اسرائیل آگاه شد، و خداوند به او اعلام فرمود که:

(...فَإِنّا قَدْ فَتَنّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَأَضَلَّهُمُ السّامِریُّ) .(3)

«ما قوم تو را در غیاب تو آزمودیم وسامری آنان را گمراه کرد».

4. موسی از شنیدن این خبر سخت اندوهگین شد و زحمات چندین ساله خود را در آستانه فنا و نابودی دید، وقتی به میان قوم خود آمد، آتش خشم او از وضع اسفناکی که حاکی از زحمات ونادانی قوم او بود، شعلهور گشت، از این جهت رو به قوم خود کرد وگفت:

(...بِئْسَما خَلَفْتُمُونی مِنْ بَعْدی أَعَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّکُمْ...) .

ص : 185

«چه بد جانشینانی در غیاب من، برای من بودید آیا در فرمان پروردگار شتاب کردید؟».

و در سوره طه این حقیقت را به صورت دیگر بیان می کند و آن اینکه به آنان گفت:

(...أَلَمْ یَعِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَعْداً حَسَناً أَفَطالَ عَلَیْکُمُ الْعَهْدُ...).(1)

«آیا پروردگار شما وعده نیکی به شما نداد، آیا عهد او طولانی شد؟».

5.در این شرایط خشم و ناراحتی درون خود را از این وضع اسفناک به دو صورت اظهار کرد:

الف. الواح تورات را به دور افکند.

ب. به گمان اینکه هارون در برابر این عمل بد، عکس العملی کافی نشان نداده، به او گفت:

(...ما مَنَعَکَ إِذْرَأَیْتَهُمْ ضَلُّوا* أَلاّ تَتَّبِعَنِ أَفَعَصَیْتَ أَمْرِی).(2)

«چه باعث شد وقتی دیدی آنان گمراه شدند از من پیروی نکردی؟ آیا با فرمان من مخالفت ورزیدی؟».

اکنون باید دید چرا پیامبر عظیم الشأنی مانند موسی (علیه السلام)این دو واکنش را از خود نشان داد؟ در اینجا می توان چنین گفت:

شکی نیست که عمل بنی اسرائیل از نظر وقاحت و زشتی خارج از حد و اندازه بوده و هرگز صحیح نبود که موسی بن عمران در این مورد، ملایمت و نرمش به خرج بدهد و اگر چه بنی اسرائیل به عمق خطا و زشتی کار خود پی نمی بردند ولی پیامبر خدا متوجه بود که چه حادثه بس خطرناکی رخ داده که اگر واکنشی حاد و عکس العملی تند از خود نشان ندهد، چه بسا ممکن است قوم

ص : 186

او به این آسانی از کردار زشت خود دست برندارند ویا در صورت دست برداشتن و بازگشت به توحید، باز اثر سوء آن در اعماق ذهن آنان باقی بماند.

از این جهت وقتی با قوم خود روبرو شد، ووضع بس اسفبار و ناراحت کننده آنها را مشاهده کرد بسان کسی واکنش نشان داد که در محیط کار و قلمرو اداره خود، کار نامطلوبی را ببیند چنین کسی نخست، نزدیک ترین فرد را که سرپرستی آنجا را برعهده دارد مورد مؤاخذه قرار می دهد; زیرا او را از خود، و خود را از او می داند آنگاه که برائت و پیراستگی او ثابت شد، به دنبال عوامل و مسبب های دیگر می رود تا ریشه های فساد را به دست آورد و در قطع آن بکوشد.

موسی نیز نخست سراغ «هارون» رفت و او را مورد بازجویی قرار داد و اگر او را رها می کرد، وبه اصطلاح «یقه» دیگری را می گرفت، کار او اصولی و صحیح شمرده نمی شد.

ولی علت اینکه الواح را به دور انداخت و سر وریش هارون را گرفت و به سوی خود کشید، گذشته از اینکه از اقدام هارون و انجام وظیفه او آگاه نبود، این کار، کاملاً جنبه تربیتی داشت تا از این راه ملت لجوج به عمق خطای کار خود و یا به زشتی کردار خود پی ببرند تا هر چه زودتر صحنه را عوض کنند، و از گوساله پرستی به خداپرستی بازگردند.

مشاهده اینکه موسی الواح را به دور انداخت (الواحی که برای دریافت آن چهل روز در میقات به سر برده بود) و با برادر این گونه گلاویز شد، سبب می شود که دیگران حساب کار خود را بکنند و دگرگونی عمیقی در روح وروان آنان پدید آید و عملاً عمق خطای خود را درک نمایند.

از این جهت وقتی بی گناهی برادر ثابت شد و هارون اقدام معقولانه خود

ص : 187

را بیان کرد وگفت:

(...إِنَّ الْقَومَ اسْتَضْعَفُونی وَکادُوا یَقْتُلُونَنی فَلا تُشْمتْ بِیَ الأَعْداءَ وَلا تَجْعَلنِی مَعَ القَوْمِ الظّالِمینَ) .(1)

« این گروه مرا تنها و ناتوان دیدند و نزدیک بود مرا بکشند و کاری مکن که شماتت دشمنان بر ضد من تحریک شود و مرا از قوم ستمگر قرار مده!».

فوراً عواطف موسی تحریک شد، رو به درگاه الهی کرد و گفت:

(...رَبِّ اغْفِر لی وَلأَخِی وَأَدْخِلْنا فی رَحْمَتِکَ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرّاحِمینَ) .(2)

«پروردگارا! من و برادرم را ببخش و ما را در رحمت خود وارد ساز، تو ارحم الراحمینی».

این طلب مغفرت برای خود و برادر که کوچک ترین گناهی را در این مورد مرتکب نشده بودند، نشانه توجه آنان به عظمت مسؤولیتشان است و پیوسته پیامبران از خدا طلب مغفرت می کردند، نه به خاطر صدور گناه، بلکه به خاطر بزرگی مسؤولیتی که در برابر خدای بزرگ داشتند.

آنگاه چهره خشمگین خود را متوجه گنهکاران واقعی کرد و گفت:

(إِنَّ الَّذینَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَیَنالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ ذِلَّةٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَکَذلِکَ نَجْزِی الْمُفْتَرینَ) (3)

«آنان که گوساله را پروردگار خود قرار داده اند، به همین زودی مشمول خشم و غضب خدای خود قرار گرفته و ذلت و خواری در این جهان آنان را فرا می گیرد کسانی را که بر خدا افترا می بندند این گونه کیفر می دهیم».

ص : 188

10.(...إِنَّمَا الحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزینَةٌ وَتَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکاثُرٌ فِی الأَمْوالِ وَالأَولادِ...) (حدید/20)

11.(هُوَ اللّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ...)(حشر/23)

(رُدُّوها عَلَیَّ فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَالأَعْناقِ) .

«فرمان داد که آنها را بازگردانند، آنگاه بر گردنهای آنها دست کشید».

پیش از آنکه به تفسیر آیات بپردازیم نکاتی را یادآور می شویم:

1. (صافِنات) جمع «صافنه» اسب چابک و تیزرو را گویند که روی یک دست و دو پا ایستاده و دست دیگر را گاهی برداشته و در هوا نگاه می دارد، و گاهی نوک سم خود را بر زمین به نشانه اینکه آماده حرکت است، می گذارد.

2. ( جیاد) جمع «جواد» از ماده «جود» گرفته شده است تو گویی اسب تندرو با دویدن، جان خود را نثار می کند. این لفظ را در مورد «جان دادن» نیز به کار می برند و می گویند:«فلان یجود نفسه»: «فلانی جان می بخشد».

3. (خیر) در لغت عرب یک معنی دارد و آن ضدّ«شر»است و در قرآن گاهی درمورد «مال» به کار می رود مانند:

(إِنْ تَرَکَ خَیْراً).(1)

«اگر مالی را به ارث بگذارد» .

و درآیه مورد بحث، مقصود به قرینه ما قبل (الصّافِناتُ الْجِیادُ) اسبان تندرو است که مایه حیات ووسیله زندگی، و سراسر خیر و نفع است از این جهت مفسران از پیامبرنقل می کنند که آن حضرت فرمود:«الْخَیْرُ مَعْقُودٌ بِنَواصی الْخَیْلِ»:«نفع و سود به پیشانی اسبان بسته شده است».

4. «حب» ضد «بغض » است و (أَحْبَبْتُهُ) به معنای «حَبَبْتُهُ»: «او را دوست دارم»(2) به کار می رود.

ص : 192

5. (حُبَّ الْخَیْرِ) جانشین و بدل از مفعول محذوف فعل «أَحْبَبْتُ» است و تقدیر جمله چنین است:«أَحْبَبْتُ الْخَیْلَ حُبَّ الْخَیْرِ» و مفاد جمله چنین است: «علاقه ومحبت من به اسبان تندرو، علاقه به امر خیر است»; زیرا این اسبان همان وسایل زندگی و مایه بقای حیاتند،و در پرتو این اسبان چابک، می توان با دشمن توحید جهاد، کرد، ونظام شرک را درهم شکست.

ممکن است این جمله را به صورت دیگر تحلیل نمودو این تحلیل با توجه به لفظ بعدی یعنی (عَنْ ذِکْرِ رَبِّی)مناسب تر است وآن اینکه خود لفظ (حُبَّ الْخَیْر)مفعول است نه جانشین مفعول و مقصود از «خیر » همان طور که در آغاز بحث یاد کردیم اسبان است و ترکیب واقعی جمله چنین است«أحببت الخیر حبّاً عن ذکر اللّه»: این اسبان را دوست دارم به نوعی دوست داشتن، و این دوستی از یاد خدا و امر او _ که می گوید: پیوسته برای جهاد با دشمن آماده باشید; _ سرچشمه می گیرد و هرگز تصور نشود که طبعاً دوستدار مال و منال و آرایش های نظامی و قدرت نمایی خود هستم واگر مسأله «یاد خدا» و فرمانهای او نبود، هرگز از این اسبان رژه نمی دیدم، و به این آرایش نظامی، دل نمی بستم.

6.(حَتّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ) .

«تا پشت پرده پنهان گردید».

فاعل (تَوارت) همان (الصّافِناتُ الْجِیادُ)است که در آیه ماقبل وارد شده و مقصود این است که : این اسبها آنچنان از او دور شدند که از دیدگان پنهان گردیدند.

7. (رُدُّوها) _ آنگاه که اسبان قدرتمند با شکوه از دیدگان او پنهان شدند، بار دیگر به مأموران و مربیان آنها دستور داد که آنها را بار دیگر بازگردانند برای چه؟ برای نکته ای که جمله بعد متذکر آن است.

ص : 193

8.(فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَالأَعْناق) وقتی اسبهای مجاهدان با سواران آنها به حضور سلیمان بازگشتند به عنوان تقدیر از عمل مربیان دست بر ساق و گردن آنها کشید. عمل سلیمان در این مورد یک نوع اظهار علاقه به کار مربیان و مایه دلگرمی سواران آنها بود که در ارتش سلیمان انجام وظیفه می کردند.

تا این جا با مفاد مفردات وجمله های آیه آشنا شدیم و نتیجه این تحلیل که با ظواهر جمله ها کاملاً مطابق این است که:

سلیمان نبی، این امیر و فرمانروای قدرتمند که خداوند مظاهر قدرت او را در سوره های مختلف قرآن، مخصوصاً سوره«نمل» بیان کرده است، روزی به هنگام عصر از اسبان چابک و تیز رو خود سان می دید، اسب سواران از جلو او رژه رفتند، در این حالت به اطرافیان خود نکته ای یادآور شد و گفت:

علاقه من به این خیول و مراکب، علاقه به چیز خیر و نیک، و ناشی از یاد (دستورهای) خدا است، وتوجه به این مظاهر، ریشه الهی و خدایی دارد، آنگاه که مراکب از چشمان او دور شدند دستور داد بار دیگر بازگردند، در این حالت وی به عنوان تقدیر و اظهار علاقه به کار مأموران و مربیان، بر سر و صورت وگردن و ساق و پای اسبان دست کشید و برنامه سان دیدنِ یک فرمانروای عادل و دادگر به پایان رسید.

و در حقیقت این آیات، برنامه نظامی یکی از امرای بزرگ جهان را که برنامه آن، کاملاً الهی بود بیان می کند:

این تفسیر که صورت کم رنگ آن در سخنان مرحوم سید مرتضی در «تنزیه الأنبیاء»و «مفاتیح الغیب» فخر رازی و بحار الأنوار (1) مجلسی موجود

ص : 194

است، کاملاً با ظاهر آیات مطابق است.

اکنون وقت آن رسیده است که به نقد تفسیری دیگر که از ظاهر آیه شده است بپردازیم:

سلیمان موقع عصر غرق تماشای رژه اسبها بود، که خورشید در افق پنهان گردید، آنگاه به فرشتگان دستور داد که خورشید را باز گردانند تا نماز عصر خود را بخواند.

در این جا قائلان این تفسیر بر دو گروه تقسیم می شوند برخی می گویند: از اینکه تماشای آنها او را از نماز بازداشت اسبان را طلبید و با شمشیر ساق و گردن آنها را زد، و مقصود از جمله (فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِوَالأَعْناقِ)همین است.

برخی دیگر که تا حدی روشن فکرترند می گویند: مقصود این است که پس از بازگشتِ خورشید ساق و گردن خود را به عنوان وضو شست و در آیین سلیمان برنامه وضو به همین نحو بوده است.

این تفسیر در بیشتر تفاسیر به صورت قبول و پذیرش، و یا به صورت رد و نقد آمده است دیگر نیاز ندارد که به مدارک آن اشاره کنیم.

سید قطب در تفسیر «فی ظلال» چون تفسیر معروف را با اصول عقلی و اسلامی مخالف دیده می گوید: من نتوانستم از حادثه اسبان چابک و تندرو تفسیر درستی به دست آورم و آنچه مفسران نقل کرده اند یک مشت احادیث اسرائیلی است که به «احبار»و علمای یهود می رسد و یا یک رشته تأویلهایی که سند ندارد.

آنگاه می افزاید: تنها حدیثی که می توان به آن اعتماد کرد، حدیثی است که ابوهریره از رسول خدا نقل کرده است.(1)

ص : 195

اکنون لازم است به نقد نقاط منفی و ضعف این تفسیر که نه با اصول عقلی و اسلامی سازگار است و نه با ظاهر آیات، بپردازیم:

1. خداوند در نخستین آیه سلیمان را با جمله (نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوّابٌ) تعریف می کند آیا صحیح است که هنوز مرکّب آن آیه خشک نشده خدا جریانی را نقل کند که هرگز با آن سازگار نباشد؟ معنای «اواب» این است که او زیاد خدا را یاد می کرد در این صورت سؤال می شود که این فردِ «اوّاب»چطور غرق تماشای اسبان می گردد و فریضه الهی (نماز عصر) را فراموش می کند؟

2. تفسیر یاد شده با جمله (أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَیْرِعَنْ ذِکْرِرَبّی) در صورتی سازگار است که لفظ (أَحْبَبْتُ)علاوه بر معنی «دوست داشتم» معنی دیگری نیز به آن تضمین شود، مانند انتخاب و برگزیدن یعنی: علاقه به اسبان را بر «ذکر اللّه» (نماز) مقدم داشتم در حالی که بر این تضمین قرینه ای وجود ندارد.(1)

3. اگر معنی (أَحْبَبْتُ) همین است که در بند قبل گفته شد، باید به جای «عن ذکر اللّه» «علی ذکر اللّه» بفرماید چنانکه در موارد مشابه لفظ «عَلی» به کار رفته است مانند:

(...فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی...) .(2)

«کوردلی را بر هدایت مقدم داشتند».

و در آیه دیگر می فرماید:

(...إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی الإِیمانِ...).(3)

ص : 196

«اگر کفر را بر ایمان برگزینند».

4.ظاهر آیه این است که ضمیر «توارت» به (صافنات جیاد) که در آیه ما قبل آمده است بر می گردد و ارجاع آن به خورشید، گذشته از اینکه نامی از آن در آیه ها نیامده است، خلاف ظاهر است جز اینکه در ماقبل آن کلمه «بِالعشی» وارد شده که هرگز در تعیین مرجع ضمیر «توارت» کافی نیست.

5. ظاهر جمله (رُدُّوها عَلَیَّ) این است که ضمیر آن (ها) به (صافِناتُ الْجِیادِ) باز می گردد، امّا بنابر این تفسیر، باید ضمیر آن(ها) به «شمس» بر گردد در حالی که شمس در آیه مذکور نیست.

6. اگر مقصود از آن خطاب به فرشتگان است که خورشید را برای او باز گردانند، یک چنین خطاب آمرانه ای از سلیمان به ملائکه خدا، با مقام او سازگار نیست.

7. تصرف در جهان آفرینش برای پیامبران در مقام اعجاز و اظهار کرامت کاملاً امکان پذیر است و آیات قرآن کاملاً بر آن دلالت دارد; ولی این مورد، مقام اعجاز و اظهار کرامت نبوده که او به چنین کار عظیمی دست بزند، در حالی که می توانست آن فریضه را قضا کند، و اگر هم نمازِ فوت شده، نمازِ نافله بوده _ چنان که در برخی از تفاسیر آمده است _ فوت آن اشکالی نداشت و نیازی نبود که از ولایت تکوینی خود برای قضای آن بهره بگیرد.

8. کسانی که می گویند: مقصود از (ردّوها علی) ، درخواست بازگشت خورشید است و مقصود از (فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَالأَعْناقِ) قطع گردن و پای اسبان است، در ارتباط جمله دوم با جمله نخست دچار اشکال می گردند; زیرا بنابر این باید بگوید:«رُدُّوها عَلیَّ فأَتوَضّأَ وَ أُصَلِّی»; زیرا به طور مسلم پس از بازگشت خورشید، نماز را بر انتقام از اسبان مقدم داشته است در حالی که در آیه نامی از وضو و نماز نیست.

ص : 197

آری بنابر این تفسیری که جمله دوم را به معنای شستن و شستن ساق و گردن گرفته است; این اشکال متوجه نیست بلکه بر آن، اشکال دیگری متوجه است که هم اکنون یادآور می شویم:

9. اگر مقصود از (فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَالأَعْناقِ) شستن ساق و گردن به عنوان وضو است، چرا اوّلاً، به جای «غسل» ، «مسح» به کار برده؟ و ثانیاً چرا به جای «عُنُق» از لفظ «اعناق» که جمع است استفاده کرده است در حالی که سلیمان یک گردن بیش نداشت و ثالثاً اطلاق لفظ «سوق» و اراده دو «ساق» کاملاً بر خلاف ظاهر است.

10. اگر مقصود از جمله(فَطَفِقَ مَسْحاً) زدن گردن و پی کردن آنها است پس چرا کلمه «مَسْحاً»را به جای «ضرباً» یا «قطعاً» به کار برده است در حالی که در زبان عرب این کلمه به ندرت درمعنای قطع وبریدن به کار می رود.(1)

11. اگر مقصود از قتل و نابود کردن این حیوانات فرو نشاندن غضب وخشم خود بودکه باعث شدند نماز سلیمان قضا شود، این چهارپایان زبان بسته و خدمتگزار جامعه انسانی تقصیری نداشتند تا سلیمان با شمشیر به جان آنها بیفتد و اگر قتل آنها به خاطر این است که سبب فوت نماز شدند، در این صورت باید سلیمان هر نوع سرگرمی را که مایه اعراض از خدا می گردد، از بین ببرد و به خشک و تر رحم نکند; زیرا دنیا سراسر، مایه «لهو» و سرگرمی و مایه بازماندگی انسان از خدا است چنانکه می فرماید:

(...إِنَّمَا الحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزینَةٌ وَتَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکاثُرٌ فِی الأَمْوالِ وَالأَولادِ...) .(2)

ص : 198

«دنیا فقط بازیچه و سرگرمی و زیور ومایه فخر فروشی و وسیله افزایش ثروت و فرزندان است».

12. روایاتی که این تفسیر بر آن متکی است از نظر مضمون آنچنان اغراق آمیز است که هرگز فرد زیر بار آن نمی رود مثلاً سیوطی در «الدر المثنور» نقل می کند که اسبان سلیمان دارای پر بودند که از دریا برای او بیرون آورده بودند و برای احدی قبل از او و پس از او مانند آن نبوده و نخواهد بود. و سپس تعداد اسبانی را که قربانی آن موضوع شدند، بیست هزار رأس یاد می کند.(1)

با توجه به این شذوذی که در متن برخی از این روایات وجود دارد، می توان بدون ملاحظه وضع سند، همه را جزو اسرائیلیات دانست که ناآگاهانه وارد کتابهای تفسیری وحدیثی شده است!

در این آیات پرسشهایی به شرح زیر مطرح می باشد:

1. «ماهیت و واقعیت آزمون سلیمان» چه بود؟

2. طلب مغفرت از خدا، چگونه با مقام عصمت او سازگار است؟

3. چرا برای خود حکومت می طلبد؟

4. چرا حکومتی را می خواهد که به غیر او سزاوار نباشد؟ آیا این جمله بوی بخل نمی دهد؟

امتحانها و آزمونهای مشکل وسخت، مایه شکوفایی استعدادها وبروز شایستگی ها است. و صبر و بردباری سلیمان در این حادثه که جسد بی جان فرزند خود را بر روی تخت خود دید، نشانه تسلیم او در برابر رضا و خواست خدا است.

2. از این بیان پاسخ پرسش دوم نیز روشن می گردد; زیرا توجه به فرزند، و او را مظهر آمال و آرزوها اندیشیدن برای افراد عادی نه تنها گناه نیست، بلکه نسبت به شناختی که از جهان آفرینش دارند، ترک اولی نیز حساب نمی شود، در حالی که برای پیامبران با شناختی که از خدا وجهان دارند، و می دانند که هیچ کاری بدون خواست او صورت نمی پذیرد، یک نوع ترک اولایی است که اثر آن با «انابه» و طلب مغفرت از میان می رود; اگر چه داشتن فرزند، برای اونهال امید، ومظهر رجا و تجلی گاه آرزوها است ولی در عین حال باید کارها را به خدا سپرد، و تسلیم قضا و تقدیر او نیز شد و پیوسته گفت:

(...أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللّهِ إِنَّ اللّهَ بَصیرٌ بِالْعِبادِ).(1)

«کار خود را به خدا تفویض می کنم او از وضع بندگان آگاه است».

اصولاً درخواست «مغفرت»و آمرزش، نشانه صدور جرم و گناه نیست، بلکه عظمت مسؤولیت و بزرگی مقام، اولیای الهی را پیوسته متوجه مقام ربوبی ساخته و از او طلب آمرزش می نمودند و اگر کاری (هر چند مباح) که شایسته مقام آنان نبود انجام می دادند، به همین جهت رو به خدا آورده و انابه می جستند و طلب مغفرت می نمودند.

3. درباره پرسش سوم، اجمال سخن اینکه: آنچه از ملک وحکومت به اذهان تبادر می کند همان قدرتهای همراه با ظلم وتعدی و مهار نشده است، و

ص : 201

درخواست چنین حکومتی شایسته هیچ انسان عاقلی نیست تا چه رسد به مقام پیامبران.

ولی آنچه که سلیمان از خداوند درخواست نمود، قدرت مهار شده ای بود که تحت مراقبت های شدید و کنترل لازم مقام نبوت ووحی آسمانی باشد، و درخواست چنین حکومتی، درخواست خدمت به آیین خدا و خلق او است.

گواه بر اینکه متبادر از«ملک» همان قدرتهای مهار نشده و خودکامه است، این است که خداوند درموردی که از خود به عنوان «ملک» نام می برد، بلافاصله کلمه «قدوس» را که مبالغه در قداست است، می آورد، آنجا که می فرماید:

(هُوَ اللّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ) .(1)

«اوست خدایی که جز او خدایی نیست، اوست پادشاه بسیار منزه و پاک».

یعنی اگر خداوند «ملک» و پادشاه صفحه هستی است، مانند «ملک های آلوده دنیا» نیست، بلکه در نهایت قداست و پاکی ونزاهت می باشد.

سیره نویسان از پیامبر نقل کرده اند که می فرمود:

«ما أَنَا بِمَلِک; من پادشاه نیستم» ; زیرا برداشت مردم از این لفظ، همان قدرتهای خودکامه و مهار نشده است، ولی آن قدرت مهار شده ای که در خدمت دین خدا، و سعادت مردم قرار گیرد و در اختیار انسانی قرار گیرد که در اومایه خودکامگی نباشد، یکی از الطاف الهی است که آن را به بندگان خاص خود افاضه می فرماید:

پیامبر گرامی (صلی الله علیه وآله وسلم) درباره «این حاکم عادل و دادگر، خاضع و فروتن»

ص : 202

چنین می فرماید:

«أَرَأَیْتُمْ ما أُعْطِیَ سُلَیْمانُ بْنُ داوُدَ مِنْ مُلْکِهِ فَإِنَّ ذلِکَ لَمْ یَزِدْهُ إِلاّتَخَشُّعاً ما کانَ یَرْفَعُ بَصَرَهُ تَخَشُّعاً لِرَبِّهِ» .(1)

«عظمت و قدرت و حکومتی را که خدا به سلیمان بن داوود داده است، شنیده اید; ولی این قدرت گسترده برای او، جز خضوع در مقابل خدا نیفزود، او به خاطر خضوع به خدا، چشم به آسمان بلند نمی کرد».

4. از این بیان، پاسخ سؤال چهارم روشن گردید; زیرا قرآن در آیات بعدی وضع گسترده او را بدینگونه بیان می کند:

«به او قدرتی بخشیدیم و باد را مسخر او ساختیم که مطابق فرمان او به نرمی حرکت می کرد و به هر کجا که می خواست می رفت، و شیاطین را که طبیعت آنها تمرد و سرکشی است، مسخر او نمودیم که در سازندگی کشور و استخراج منابع گرانبهای دریا در خدمت او باشند و گروهی دیگر در غل و زنجیر تحت سلطه او قرار گرفته بودند».(2)

چنین قدرت الهی و عظیمی که نیروهای جهان طبیعت و شیاطین متمرد را در اختیار داشته باشد، شایسته هیچ انسانی به جز انسان معصوم مانند سلیمان نیست; زیرا او و امثال او، ازاین قدرت در طریق آمال شخصی و سرکوبی دیگران و بسط تعدّی و ظلم، بهره نمی گیرند و این نوع حکومت فقط سزاوار سلیمان بن داوود و انسانهای معصومی است که به قدرت به چشم وسیله می نگرند نه هدف، آن را ابزار بسط عدالت و آیین توحید می دانند، نه ابزار آرزوها و رؤیاها.

ص : 203

از آنجا که سلیمان از خداوند حکومتی را درخواست کرد که در آن باد و دریا و شیاطین در اختیار او قرار گیرند، و چنین حکومتی شایسته انسانهای عادی وغیر معصوم نیست، ازاین جهت عرض کرد: حکومتی به من بده که شایسته کسی پس ازمن نباشد ومقصودش انسانهای عادی بود، نه انسانهای معصوم وپاکی مانند پدرش «داوود»; زیرا درخواست چنین اختصاصی، در حالی که افراد دیگری با او همشأن و هم ملاک می باشند، درخواست غیر صحیحی است که شایسته مقام انسان کامل نیست تا چه رسد به پیامبران!

و به دیگر سخن: او ملک وحکومتی خواست که نشانه نبوت و رسالت او باشد وجایگزین معجزات پیامبران گردد، بنابر این اگر می گوید:(لا یَنْبَغِی لأَحَد مِنْ بَعْدی)مقصود وی کسانی است که در قلمرو نبوت او قرار می گیرند، نه همه انسانهایی که تا روز قیامت گام بر روی زمین می نهند، هر چند بسان او معصوم و پیراسته از گناه باشند و از آن ،جز به عنوان ابزار بسط عدالت وآیین توحید بهره ای نگیرند.(1)

ص : 204

8. (وَاذْکُرْ عَبْدَنا أَیُّوبَ إِذْ نادی رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ بِنُصْب وَعَذاب) (ص/41)

9.(أُرْکُضْ بِرِجْلِکَ هذا مُغْتَسَلٌ بارِدٌ وَشَرابٌ) (ص/42)

10.( وَخُذْ بِیَدِکَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَلاتَحْنَثْ إِنّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوّابٌ) (ص/44)

7. («و گفت پروردگارا!) شیطان مرا به رنج و عذاب افکنده است».

8. «بنده ما ایوب را به خاطر بیاور! آنگاه که گفت شیطان مرا به رنج و عذاب افکنده است».

9.«به او گفتیم پای خود را حرکت بده(آبی نمایان گردید) و این آبی است مایه شستسوی بدن و خنک ونوشیدنی».

10. «دسته ای از چوبهای نازک را برگیر وبا آن بزن و سوگند خود را مشکن! او را بردبار یافتیم و چه نیکو بنده ای بود که به سوی خدا بسیار باز می گشت».

ب. نحوه گرفتاری «ایوب» که این الفاظ اجمالاً از آن حاکی است چگونه بوده است؟

ج. دخالت شیطان در این مورد که جمله دوم از آن حاکی است چگونه می تواند باشد؟

«بنده ما ایوب را به خاطر بیاور! آنگاه که گفت شیطان مرا به رنج و عذاب افکنده است».

هر دو آیه از نظر مضمون به هم نزدیکند گرچه در نحوه تعبیر متفاوتند اکنون به توضیح هر سه لفظ می پردازیم:

بیان می شود.

کوچک ترین تأثیری در قیافه و چهره و سایر اعضای وی ننهاده بود و در او مایه های تنفر و انزجار پدید نیاورده بود.(1)

ناراحتی های روحی اوکه از جانب راهبان بنی اسرائیل متوجه وی می شد، دخالت داشته است و تأثیر شیطان در این حد که در قلوب راهبان وسوسه کند و آنان را بر این کار تشویق نماید و سرانجام مایه ناراحتی ایوب گردد کاملاً امکان پذیر است.

2. مقصود ازکلمات سه گانه یک چیز بیش نیست و آن عارضه بدنی و بیماری جسمانی بود که بر او عارض شده بود و شیطان در این عارضه به نوعی دخالت داشته است.

کسانی که این وجه را برگزیده اند می گویند:

شیطان به خدا عرض کرد:«اگر ایوب را بنده شاکر و سپاسگزاری می بینی به خاطر نعمت هایی است که در اختیار او گذارده ای، و اگر مرا بر او مسلط سازی تا نعمت ها را از اوسلب کنم دیگر او را به همین حالت نمی یابی» شیطان به اذن الهی درمزاج ومال او تصرف کرد ولی او را در هر دو حال یکسان، یعنی شاکر وسپاسگزار یافت و اندیشه شیطان باطل گردید.(1)

از این جهت در سوره دوم از فاعل این گرفتاری نام می برد و می گوید:(مَسَّنِی الشَّیْطانُ).

این وجه هر چند بعید است، ولی جزو محالات نیست و با اصول و معارف اسلامی چندان مخالفتی ندارد; زیرا اگر پیامبران از علل مادی تأثیر می پذیرند و سرانجام مریض و بیمار می گردند، چه مانعی دارد که در یک مورد به اذن الهی از عاملی مانند شیطان،(در طریق از دست دادن صحت و اموال) تأثیر پذیر باشند؟

زمخشری در کشاف به ردّ این وجه پرداخته، می گوید: اگر شیطان چنین

ص : 213

سلطه ای داشته باشد، دیگر در روی زمین، جان و مال صالح و پاکدامنی از شرّ او ایمن نمی باشد، شیطان فقط در قلوب افراد وسوسه می کند و در جان و مال آنها تصرف نمی کند.

این بیان در صورتی درست است که شیطان پیوسته دارای چنین قدرت مطلقه ای باشد، نه در یک مورد آن هم به اذن الهی آن هم به خاطر یک رشته مصالح.

البته حدود تسلط شیطان بر بندگان خدا، از نظر وسوسه در صدور، یا تشویق و دعوت به معصیت، خود بحث جداگانه ای دارد که فعلاً وارد آن نمی شویم ولی چنین سلطه ای به صورت کاملاً جزئی، محال نیست وبا اصول عدل الهی مخالف نمی باشد.

در پایان از تذکر دو نکته ناگزیریم:

مردی که بیست سال و یا هجده سال با درد و بیماری و فقر و ناداری بسازد و پیوسته شاکر و سپاسگزار باشد، شایسته است که خداوند در باره او بفرماید:

(...إِنّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُإِنَّهُ أَوّابٌ).(1)

«ما او را شکیبا یافتیم چه بنده خوبی بود! که به سوی خداوند بسیار بازگشت و توجه می کرد» بدیهی است که چنین کمالی (خداخواهی و جز خدانخواهی) جز در شرایط سخت جوانه نمی زند.

آیه هشتاد و چهارم از سوره انبیاء بازیابی صحت ایوب را رحمتی از خدا به ایوب، و مایه تذکر دیگران می داند و چنین می فرماید:(...رحمةً من عِندنا و ذکری للعابدینَ) .

البته فلسفه «ابتلا» منحصر به این نیست; در این مورد آثار سازنده دیگری وجود دارد که در محل خود بیان شده است.(2)

بردبار یافتیم و چه نیکو بنده ای بود که به سوی خدا بسیار باز می گشت».

آیا این نحو عمل به سوگند، یک حیله شرعی است؟

پاسخ منفی است; زیرا این زن در عین تخلف و داشتن استحقاق این ضربات، خدمات ارزنده ای نسبت به شوهر خود در طول بیماری او انجام داده بود حتی در حالی که همگان ایوب را ترک کرده بودند، او در خدمت شوهر انجام وظیفه می کرد، از این جهت شایسته چنین عفوی بود، ولی از طرفی نام خدا و مسأله احترام به قانون در میان بود. در این مورد خداوند به حکم مولویتی که دارد صورت حقیقی آن سوگند را به جای صورت واقعی آن قبول کرد و این یک کار استثنایی بود و ربطی به حیله های شرعی هوسبازان، ندارد، کسانی که می خواهند محرمات الهی را به صورت شرعی مرتکب گردند، و در حقیقت هم خدا را می خواهند و هم خرما را!

ص : 216

6.(أَلانَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدینَ)(یونس/91)

7.(...وَمَتَّعْناهُمْ الی حین) (یونس/98)

8.(وَلَوْ شاءَرَبُّکَ لآمَنَ مَنْ فِی الأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمیعاً أَفَأَنْتَ تُکْرِهُ النّاسَ حَتّی یَکُونُوا مُؤْمِنینَ) (یونس/99)

9.(إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَیَقْدِرُ...) (اسراء/30)

10.(وَذَا النُّونِ إِذْذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلاّانْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ)(انبیاء/87)

11. (فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَنَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَکَذلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنینَ) (انبیاء/88)

12.(وَإِنَّ یُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلینَ * إِذْ أَبَقَ إِلَی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ* فَساهَمَ فَکانَ مِنَ الْمُدْحَضینَ* فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَهُوَ مُلیمٌ * فَلَوْلا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحینَ* لَلَبِثَ فی بَطْنِهِ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ* فَنَبَذْناهُ بِالْعَراءِ وَهُوَ سَقیمٌ* وَأَنْبَتْنا عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطین* وَأَرْسَلْناهُ إِلی مائَةِ أَلْف أَوْ یَزیدُونَ* فَامَنُوا فَمَتَّعْناهُمْ إِلیحین) (صافات/139_148)

13.(إِذْ أَبَقَ إِلَی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ)(صافات/140)

ص : 218

14.(...وَمَنْ قُدِرَعَلَیْهِ رِزْقهُ فَلْیُنْفِقْ مِمّا آتیهُ اللّهُ...)(طلاق/7)

15.(فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلا تَکُنْ کَصاحِبِ الْحُوتِ إِذْنادی وَهُوَ مَکْظُومٌ*لَوْلا أَنْ تَدارَکَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالعَراءِ وَهُوَ مَذْمُومٌ* فَاجْتَبیهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصّالِحینَ) (قلم/48_50)

16.(فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلا تَکُنْ کَصاحِبِ الْحُوتِ إِذْنادی وَهُوَ مَکْظُومٌ) (قلم/48)

6.«آیا حالا؟ در حالی که پیش از این، یک عمر، مخالفت ورزیده و از مفسدان بودی».

7.«به آنان تا مدت معینی زندگی بخشیدیم».

8. «اگر پروردگار تو می خواست تمام آنها که در روی زمین هستند ایمان می آوردند. آیا تو به مردم اصرار می ورزی که ایمان بیاورند؟».

9.«خدا است که روزی افراد را بسط می دهد و یا آن را ضیق می گرداند».

10.«مصاحب ماهی(یونس) آنگاه که خشمگین رفت وگمان کرد که بر او تنگ نخواهیم گرفت، سپس در تاریکی ها ندا داد که جز تو، خدایی نیست تو منزهی! من از ظالمان بودم!».

11. «ندای او را پاسخ دادیم و او را از اندوه نجات دادیم این گونه مؤمنان را (از غم) نجات می دهیم».

12. «یونس از رسولان بود، آنگاه که به سوی کشتی پر از سرنشین فرار کرد، با آنها قرعه زد، (قرعه به نام او اصابت کرد) ومغلوب گردید، او را ماهی بزرگی بلعید، در حالی که مستحق سرزنش بود، اگر او (در شکم ماهی) خدا را تسبیح نمی گفت، در شکم او تا روز رستاخیز درنگ می کرد،( او را نجات دادیم) و به سرزمین خالی از گیاهی افکندیم، در حالی که بیمار بود، برای او بوته کدویی رویانیدیم و او را به سوی صد هزار نفر و بلکه بیشتر اعزام کردیم، آنها ایمان آوردند، و ما هم از زندگی بهره مندشان ساختیم».

13.«آنگاه که به سوی کشتیِ پُر جمعیّتی فرار کرد».

14.«آن کس که زندگی بر او تنگ باشد از آنچه که خدا داده(در حد امکان) انفاق کند» .

15.«بر تقدیر پروردگارت صابر باش! و بسان یونس مباش، آنگاه که خدا را ندا کرد در حالی که سخت غمگین بود، اگر رحمتی از خداوند او را درک نکرده بود، به بیابان پرت می شد در حالی که سرزنش شده بود خدا او را برگزید و از صالحانش قرار داد».

16.«بر حکم و فرمان خدا صابر و بردبار باش و بسان مصاحب ماهی مباش، آنگاه که ما را خواند در حالی که از خشم گلوگیر بود».

ص : 220

3.(وَإِنَّ یُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلینَ * إِذْ أَبَقَ إِلَی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ* فَساهَمَ فَکانَ مِنَ الْمُدْحَضینَ* فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَهُوَ مُلیمٌ * فَلَوْلا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحینَ* لَلَبِثَ فی بَطْنِهِ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ* فَنَبَذْناهُ بِالْعَراءِ وَهُوَ سَقیمٌ*وَأَنْبَتْنا عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطین * وَأَرْسَلْناهُ إِلی مائَةِ أَلْف أَوْ یَزیدُونَ* فَامَنُوا فَمَتَّعْناهُمْ إِلی حین).(1)

«یونس از رسولان بود، آنگاه که به سوی کشتی پر از سرنشین فرار کرد، با آنها قرعه زد، (قرعه به نام او اصابت کرد) ومغلوب گردید، او را ماهی بزرگی بلعید، در حالی که مستحق سرزنش بود، اگر او (در شکم ماهی) خدا را تسبیح نمی گفت، در شکم او تا روز رستاخیز درنگ می کرد،( او را نجات دادیم) و به سرزمین خالی از گیاهی افکندیم، در حالی که بیمار بود، برای او بوته کدویی رویانیدیم و او را به سوی صد هزار نفر و بلکه بیشتر اعزام کردیم، آنها ایمان آوردند، و ما هم از زندگی بهره مندشان ساختیم».

4.(فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلا تَکُنْ کَصاحِبِ الْحُوتِ إِذْنادی وَهُوَ مَکْظُومٌ*لَوْلا أَنْ تَدارَکَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالعَراءِ وَهُوَ مَذْمُومٌ* فَاجْتَبیهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصّالِحینَ) .(2)

«بر تقدیر پروردگارت صابر باش! و بسان یونس مباش، آنگاه که خدا را ندا کرد در حالی که سخت غمگین بود، اگر رحمتی از خداوند او را درک نکرده بود، به بیابان پرت می شد در حالی که سرزنش شده بود خدا او را برگزید و از صالحانش قرار داد».

اینها مجموع آیاتی است که پیرامون رسالت و سرگذشت عجیب حضرت یونس وارد شده است وبا ملاحظه آنها می توان به کلیه پرسشهای موجود در

ص : 222

اطراف سرگذشت وی پاسخ داد، هر چند برخی مربوط به مقام عصمت نباشد ما برای پربار بودن بحث قبلاً سرگذشت او را اجمالاً نقل کرده، آنگاه پرسشها را مطرح می نماییم:

یونس در سرزمین عراق به دعوت قوم خود پرداخت، ولی از دعوت خود نتیجه ای نگرفت. در میان قوم او دو نفر به وی ایمان آوردند که یکی عابد و دیگری عالم بود اولی او را دعوت به نفرین کرد که از خدا بخواهد که بر آنها عذاب نازل کند، دومی او را به صبر و بردباری می خواند، سرانجام او از سرسختی قوم خود به تنگ آمد و در حقّ آنان نفرین کرد و خدا نیز نزول عذاب را در روزی معین به یونس وعده داد. آنگاه که روز عذاب نزدیک شد او با عابد، منطقه را ترک کرد وقتی روز عذاب فرا رسید، و نشانه فرود آمدن آن قطعی گردید، مردم دور آن عالم را گرفتند، او به آنها گفت:«به خدا پناه ببرید، و گریه و ناله سر دهید، و رو به بیابان بگذارید و کودکان را از مادران وحیوانات را از بچه های آنها جدا سازید و راه انابه و توبه را در پیش گیرید! و آنها نیز چنین کردند، در این لحظه موج دریای لطف و رحمت حق آنان را فرا گرفت و نشانه های عذاب برطرف گردید».

«یونس (قبل از آگاهی از وضع قوم خود و یا پس از آگاهی از نجات آنان ولی بدون اطلاع از ایمان آنها) راهی دریا شد و بر کشتی نشست. دریا طوفانی شد و برای سبک شدن کشتی، ناخدا اخطار کرد که باید یک نفر به حکم قرعه به دریا افکنده شود، و بنا به نقلی گفت: نهنگ عظیمی جلو کشتی را گرفته و غذا می طلبد، به ناچار یک نفر باید قربانی گردد، و یا گفت: بنده گریزانی است که از مولای خود فرار نموده است(1) وباید به حکم قرعه، به آب افکنده

ص : 223

شود، سرانجام قرعه به نام او در آمد، و چون به دریا انداخته شد در دل ماهی فرو رفت و در آن تاریکیها(تاریکیهای شب و دریا و شکم ماهی) خدا را تسبیح گفت و خدا نیز او را نجات داد و به بیرون از آب افتاد، و سپس به سوی قوم خود بازگشت».(1)

اکنون که از اجمال سرگذشت او آگاه شدیم به پرسشهایی که پیرامون آیات است، پاسخ بگوییم:

در این جا باید به تفاوت بین دو نوع ایمان اشاره کرد:

گناهکاری بودند».

(وَلَمّا وَقَعَ عَلَیْهِمُ الرِّجْزُ قالُوا یا مُوسَی ادْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَکَ لَئِنْ کَشَفْتَ عَنّا الرِّجْزَ لَنُؤمِنَنَّ لَکَ وَلَنُرْسِلَنَّ مَعَکَ بَنی إِسْرائیلَ) .(1)

«هنگامی که عذاب بر آنها مسلط گردید، گفتند: ای موسی! از خدایت بخواه، به عهدی که با تو کرده وفا کند، اگر این بلاها را برطرف سازد ما ایمان می آوریم و بنی اسرائیل را آزاد می سازیم».

(فَلَمّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الرِّجْزَ إِلی أَجَل هُمْ بالِغُوهُ إِذا هُمْ یَنْکُثُونَ).(2)

«وقتی عذاب را از آنان به مدت معینی برطرف کردیم، ناگهان پیمان شکنی کردند».

خلاصه: چیزی که قوم یونس را از اقوامی مانند فرعون جدا می سازد، این است که قوم یونس از مشاهده عذاب پند گرفتند و فوراً ایمان جدی آوردند ولی قوم فرعون، کبر ورزیدند و از در خدعه و حیله وارد شدند، همان طور که در آیه مربوط به آنان بیان گردید، آنان وعده ایمان دادند ولی به وعده خود وفا نکردند، و لذا همگی در دریا غرق گردیدند به گونه ای که اگر نجات می یافتند، باز به سوی کفر می رفتند همچنان که پس از برطرف شدن عذاب نخست، به وعده خود عمل نکردند و به سوی کفر رفتند.

بنابر این، ایمانِ در حالِ رؤیتِ عذاب بر دو نوع است:

روان به نور ایمان روشن می گردد، و اگر عذاب هم برطرف گردد باز بر ایمان خود باقی می ماند و این همان ایمان اختیاری است که مایه تکامل و موجب نجات می باشد.

اختیاری مردم است که در اصطلاح به آن خواست، اراده تشریعی می گویند، ولی خواهان ایمان اجباری مردم نیست که در اصطلاح به آن اراده تکوینی می گویند، البتّه در مقابل خواست تکوینی او چیزی مقاومت نشان نمی دهد. و چیزی از آن تخلف نمی ورزد پس روشن است که: ایمان نشأت گرفته از اراده تکوینی; ایمانی اجباری بوده و ایمان اجباری کاملاً بی ارزش است.

«اگر مردم شهر و دیار همه ایمان آورده، و پرهیزکار می شدند، همانا ما، درهای برکات آسمان و زمین را به رویشان می گشودیم».(1)

این تنها موردی نیست که ولیّ الهی از حادثه ای خبر داده که انجام نگرفته است; بلکه موارد دیگری (هر چند بسیار کم) نیز وجود دارد که با سرگذشت یونس مشابه است، یعنی در عین عدم وقوع، قراین و شواهدی در متن حادثه گواهی داده که ولیّ الهی راستگو بوده و اگر گزارش تحقق نپذیرفته است، به خاطر عللی بوده، که شرایط تحقق را به هم زده است.(2)

که سالها از روی دلسوزی قوم خود را به راه سعادت دعوت کند وفقط دو نفر از آنها به او ایمان بیاورند یکی عابد، و دومی عالم، در این حالت غضب و خشم یک امر طبیعی است، بالأخره پیامبران الهی معصوم از گناه می باشند ولی جنبه های بشری آنان کاملاً محفوظ است.

چقدر نادانی است اگر کسی بگوید: «مقصود این است که او بر خدا خشمگین شد که چرا عذاب خود را بر آنان نفرستاد» این گونه تفسیر کردن جز تهمت بر پیامبران و سوء ظن به آنان چیز دیگری نیست.(1)

ب. مقصود از (فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ علَیْهِ) این است که تصور کرد که ما زندگی را بر او تنگ نخواهیم کرد; (نَقْدِرَ) در آیه از «قدر» به معنی ضیق وتنگ است و چنان که در مورد دیگر می فرماید:

(...وَمَنْ قُدِرَعَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمّا آتیهُ اللّه...) .(2)

«آن کس که زندگی بر او تنگ باشد از آنچه که خدا داده(در حد امکان) انفاق کند» .

و در آیه دیگری می فرماید:

(إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَیَقْدِرُ...) .(3)

«خدا است که روزی افراد را بسط می دهد و یا آن را ضیق می گرداند».

بنابر این مفاد جمله این است که او در حالی که بر قوم خود خشمگین بود آنان را ترک گفت و تصور کرد که ما عرصه را بر او تنگ نخواهیم کرد.(4)

ص : 230

ولی با توجه به اینکه جمله «نقدر» از «قدر» به معنی ضیق است باز سؤال می شود که چگونه چنین گمانی به مغز او راه یافت و او گمان کرد که خدا بر او تنگ (سخت) نخواهد گرفت؟ در این مورد یادآور می شویم:

کاری که یونس انجام داد این بودکه منطقه را با کمال عجله و سرعت ترک گفت در حالی که شایسته بود که تا آخرین لحظه امکان توقف، در آنجا بماند ولی او سرزمین قوم خود را ترک گفت و به سمت دریا رفت و بر کشتی نشست.

ترک منطقه به این شیوه، عملاً بیانگر این بود که کار او متناسب با مقام و موقعیت اوبود و خدا هرگز عرصه را بر او تنگ نخواهد گرفت و به دیگر سخن: هرگز چنین گمانی به صورت فکر و اندیشه به مغز و روان او راه نیافت، ولی شیوه کار او مجسم کننده این اندیشه بود که مثل اینکه تصور می کند که خدا درباره او، کاری صورت نخواهد داد.

این نوع بیان در زبان فارسی نیز نظایری دارد مثلاً درباره فرد سالخورده ای که آفتاب عمرش بر لب بام است، امّا برای تحصیل مال و منال چهار اسبه می تازد، می گوییم «او فکر می کند که هرگز نخواهد مرد» به طور مسلم چنین اندیشه ای در مغز او وجود ندارد ولی عمل اومجسم کننده این اندیشه است. کار حضرت یونس نیز بدین گونه بود.

ترک منطقه به این نحو، شایسته مقام اولیای الهی نیست، آنان که همگی مظاهر رحمت حق وواسطه های فیض الهی می باشند، باید بیش از این به بندگان خدا علاقه و مهر ورزند و این کار حضرت یونس همان است که در اصطلاح دانشمندان به آن «ترک اولی» می گویند.

ج. مقصود از (الظّالِمینَ ) که یونس خود را جزو آنان می داند، چیست؟

«ظلم » در لغت عرب «وضع الشیء فی غیر موضعه» است یعنی انسان

ص : 231

کاری را صورت دهد که حقش این بود که انجام ندهد و اگر به تعدی به نفوس و نوامیس و اموال، «ظلم» می گویند، به خاطر این است که کار بی مورد و نابجایی است.

شکی نیست که کار یونس،کاری متناسب با مقام او نبود و مقتضای رأفت ورحمت مقام نبوّت، ایجاب می کرد که او در میان آنان قرار گیرد و در حدّ امکان آنان را کمک کند ولی او بر عکس، منطقه را ترک گفت و قوم خود را بسان گله بی صاحب رها کرد و این کار، شایسته مقام او نبود هر چند به نحو احسن، انجامِ وظیفه کرده بود.

عذاب خواند در حالی که خشمگین بود.(1)

بنابر این ترک اولایی که از او سر زد، همان درخواست نزول عذاب بود در حالی که شایسته مقام او صبر بیشتر وشکیبایی فزون تر بود.

2. از برخی از روایات استفاده می شود: علت ملامت چیز سومی بوده است و آن اینکه وی پس از خروج، ازوضع قوم خود، خبر گرفت و آگاه شد که عذاب از آنان برطرف شده (و شاید از توبه و ایمان آنان آگاه نبود) از این خبر خیلی خشمگین شد، لذا به سوی قوم خود باز نگشت.(2)

و در هر حال علت ملامت او مربوط به یکی از این سه امر می باشد:

1. منطقه را زودتر ترک گفت و در کنار قوم خود تا لحظه ای که توقف ممکن بود، توقف نکرد.

2. جام صبرش لبریز گردید و برای قوم خود عذاب طلبید.

3. از وضع قوم خود خبر گرفت و روشن شد که عذاب برطرف شده وچون از توبه و ایمان آنان آگاه نبود _ با خشم و غضب بر قوم خود، راهی طرف دریا شد.

به هر حال هر کدام از اینها سبب ملامت باشد; هیچ کدامشان عمل محرَّم نیست و مورد نهی الهی نبوده، طبعاً فقط ترک اولایی بوده است که از او سر زده است.

آخرین سؤالی که در مورد او مطرح می باشد این است که قرآن، عمل وی

ص : 233

را به کار بنده ای تشبیه می کند که از مولای خود فرار کند آنجا که می فرماید:

(إِذْ أَبَقَ إِلَی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ) .(1)

«آنگاه که به سوی کشتیِ پُر جمعیّتی فرار کرد».

اباق در لغت عرب، فرار بنده ای را گویند که از مولای خود بگریزد، طبعاً عمل او در پیشگاه خدا دارای چنین چهره ای بوده است; به طوری که خداوند راهی شدن او به سوی دریا و ترک منطقه، مأموریت را _ با توجه به عظمت مسؤولیتی که بر عهده داشت _ مانندِفرار بنده ای دانسته است که از مولای خود بگریزد، و در نتیجه جا دارد هر نوع تخلفی از وظیفه _ هر چند این وظیفه، الزامی نباشد _ بزرگ تلقی شود،و مورد ملامت قرار گیرد.

ص : 235

ص : 236

ص : 237

ص : 238

در نظریه نخست «امام» یک انسان ملکوتی است که تحت تربیت الهی قرار می گیرد و به صورت انسان کامل در می آید، طبعاً در چنین انسانی، عصمت و پیراستگی از گناه مقوِّم مقام و موقعیت او خواهد بود در حالی که در نظریه دوم، امام یک، انسان برگزیده از جانب مردم و یا مجلس و یا مقام متنفذی است که به خاطر یک رشته علل و صلاحیت ها برای رهبری مردم در مسائل زندگی و تأمین امنیت و اجرای عدالت و هماهنگ ساختن مؤسسات و سازمانها، برگزیده می شود، در چنین فردی، بیش از همه چیز، لیاقت و شایستگی، سیاست وکاردانی، شرط است و امّا پرهیز از گناه در خلوت وجلوت، لزومی ندارد.

به خاطر این دو بینش مختلف در معنای امامت و خلافت، در مسأله عصمت امام اختلاف شدید پدید آمده یکی آن را لازم و دیگری آن را غیر لازم اعلام می نماید.

اصولاً بسیاری از اختلافات موجود در باب امامت، ناشی از دو بینش متضاد در مسأله «حقیقت امامت» است، آن کس که امامت را بسان نبوّت و رسالت یک مقام الهی و منصب معنوی می داند، در امام به شرایطی می اندیشد که حتی یک دهم آن را گروه متقابل که امامت را یک منصب عرفی بسان منصب ریاست جمهوری و نخست وزیری می دانند، تصور نمی کند، بلکه از اشتراط اینگونه شرایط بسیار، در شگفت می مانند.

روی این بیان تعجب نخواهید کرد که « ابوبکر باقلانی» پیشوای گروه اشاعره در باره «امام» چنین می گوید: در خلیفه، شرایط زیر معتبر است:

1. قرشی باشد.

2. به اندازه یک قاضی آگاهی داشته باشد.

ص : 240

3. نسبت به تاکتیک های جنگی و اداره سپاه وحفظ مرز و صیانت مرکز و انتقام از ستمگر، آشنایی داشته باشد.(1)

وی سپس اضافه می کند:

«لا ینخلع الإمام بفسقه وظلمه بغصب الأموال وضرب الابشار وتناول النفوس المحرمة وتضییع الحقوق وتعطیل الحدود، ولا یجب الخروج علیه، بل یجب وعظه وتخویفه وترک طاعته فی شیء ممّا یدعوا إلیه من معاصی اللّه».

«هرگز امام با غصب اموال، زدن چهره ها، کشتن نفوس محترم، تضییع حقوق وعدم اجرای حدود; ازمقام و موقعیت خود برکنار نمی شود، بلکه بر امت است که او را نصیحت کند و بترساند و در مورد گناه از او فرمان نبرد».

تفتازانی در شرح مقاصد می گوید:

«إذا مات الإمام وتصدی للإمامة من یستجمع شرائطها من غیر بیعة واستخلاف وقهر الناس بشوکته انعقدت الخلافة له، وکذا إذا کان فاسقاً أو جاهلاً علی الأظهر إلاّ انّه یعصی فیما فعل ویجب طاعة الإمام ما لم یخالف حکم الشرع سواء کان عادلاً أو فاسقاً».(2)

ص : 241

«هرگاه امامی بمیرد و امام دیگری مقام خلافت را از طریق قهر و غلبه به دست آورد، اوخلیفه اسلام خواهد بود، و همچنین است اگر فاسق شود یا به احکام جاهل باشد، چیزی که هست اگر به کار نامشروع فرمان داد، اطاعت او لازم نیست، خواه عادل باشد، خواه فاسق».

گاهی برخی که بینش صحیح تری داشته اند، می گویند که امام باید عادل باشد تا ستم نکند(1). و در اصول و فروع مجتهد باشد، ولی در عین حال نه عصمت را شرط می دانند و نه علم به تمام مسایل دین را.

برخی می گویند: امام باید در اصول و فروع دین مجتهد باشد، ولی اضافه می کنند که گروهی این شرط را لازم نمی شمارند.(2)

با این نوسان هایی که در سخنان نویسندگان این مکتب است، که برخی عدالت را شرط دانسته وبرخی شرط نمی دانند; برخی می گویند: علم امام باید در حد علم یک قاضی باشد و برخی می گویند که امام باید در اصول و فروع مجتهد باشد; با این همه از مجموع سخنان آنان یک مطلب استفاده می شود که امام فردی است برخاسته از این جامعه که علم و آگاهی و عدالت و پیراستگی او در سطح خود امت است و یک فرد برخاسته از جانب خدا نیست چه بسا ممکن است که در میان امّت فرد آگاهتر و پاکتر از او باشد، ولی، هرگاه مردم کسی را برای اداره مقام امامت برگزینند، باید از او اطاعت کنند، هر چند اطاعت او در مورد گناه و خلاف لازم نیست، بلکه حرام است.

روی همین اساس است که پیروان این مکتب معاویه ها و یزیدها و مروان ها و عبد الملک ها و هشام ها و یا مهدی عباسی و هارون عباسی را که دستشان تا مرفق به خون ملت فرو می رفت، و هر روز حمام خون راه

ص : 242

می انداختند، خلیفه پیامبر دانسته و بر همگی به عنوان «امیر المؤمنین» سلام می کردند وحکم و رأی ایشان را نافذ می دانستند.

امروز برخی از کشورهای به اصطلاح اسلامی که رنگ و قیافه حکومت اسلامی خود را حفظ کرده، خطیب در نماز جمعه زمامداران خود را به عنوان «امیر المسلمین» ویا «امیر المؤمنین» دعا می کند ولو مصدر صدها خلاف و بزه فردی و اجتماعی باشد، و بر لزوم پیروی از چنین فردی با آیه زیر استدلال می کند:

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولی الأَمْرِمِنْکُمْ...) .(1)

«ای اهل ایمان! از خدا و پیامبر و صاحبان فرمانِ از شما اطاعت کنید».

ما فکر می کنیم که جمله های پیشین که از اساتید علم کلامِ این گروه نقل کردیم، در نشان دادن واقعیت این مکتب کافی باشد، ولی برای جلب اطمینان خوانندگان به حقیقت گفتار خود، چند فراز دیگر از عقیده نویسندگان آنان را نقل می کنیم:

اسفراینی شافعی یکی از علل تحقق امامت را قهر و غلبه و به اصطلاح کودتای سفید ویا سرخ امام می داند و می گوید:

«بالقهر و الاستیلا ولو کان فاسقاً أو جاهلاً».(2)

«با قدرت و تسلط، هر چند فردمسلط، فاسق وجاهل به احکام وحدود اسلام باشد امامت تحقق می پذیرد».

مؤلف «الوقایة فی فقه الحنفیة» مسأله ای را طرح کرده که نمایی روشن از

ص : 243

مقام امامت درنظر اوست، وی می گوید:

«انّه لا یحَدُّ الإمام حدّالشرب لانّه نائب للّه».(1)

«اگر امام، شراب خورد، حد شرابخوار بر او اجرا نمی شود; زیرا او نماینده خدا است».

شارح«العقائد النسفیة» بر مدعای خود که گناه و آلودگی امام موجب عزل و برکناری او نمی گردد(2) این چنین استدلال می کند:

«لا ینعزل الإمام بالفسق والجور لانّه قد ظهر الفسق والجور فی الأئمّة والأُمراء بعد الخلفاء و السلف کانوا ینقادون بهم».

«امام بر اثر آلودگی به گناه و ستم، از مقام امامت برکنار نمی شود; زیرا از پیشوایان و امیران اسلام که پس از خلفا بودند، گناه، آشکار گردید و امت اسلام همگی از آنان اطاعت می کردند».

نتیجه چنین مکتبی، ظهور واقعه کربلا وحادثه حَرّه مدینه و تسلط حَجّاج ها و سفّاح ها برجان و مال و ملت می باشد، و کسانی که در راه آنان می جنگیدند و شمشیر می زدند، خود را مجاهد فی سبیل اللّه می دانستند که خدا به آنان وعده بهشت داده است.

طریق گزینش مردم به مقام نبوّت برسد، همچنین مقام امامت، یک مقام الهی است که هرگز فردی از طریق انتخاب مردم و یا انتخاب اهل حل و عقد وجلسه شوری به مقام امامت نمی رسد.

مردم در برابر پیامبر به دو دسته تقسیم می شوند: مؤمن و کافر، و هرگز مردم بسان حکومت های دموکراتیک برنامه ای ندارند که فردی را برای پیامبری انتخاب کنند، و یا انتخاب نکنند، بلکه بحث از انتخاب، اتفاق آرا، اکثریت و شورا در این مورد بی معنی است در اینجا مسأله شناخت وعدم شناخت، ایمان وانکار، تصدیق وتکذیب مطرح است.

اگر همه مردم جهان در یک انتخابات کاملاً آزاد«مسیلمه کذاب» را به اتفاق نظر برای نبوت برگزینند، وبر پیامبر اسلام یک رأی هم ندهند، دموکرات ترین و روشنفکرترین لیبرال، نباید برای چنین گزینش و ردی، پشیزی ارزش قائل شود.

در این جا مسایلی مانند وراثت، انتصاب(از طریق مقام بشری)، انتخاب، غلبه و پیروزی کاندیداتورها و... بی معنی است.

عین این مطلب در امام نیز حکم فرماست; امامت و به تعبیر صحیح تر «ملاک امامت» واقعیتی است در امام، همچنان که نبوّت حقیقتی است در پیامبر، و نبوغ واقعیتی است در نابغه، از این جهت باید رفت و نبی ونابغه را شناخت، گاهی مردم راه شناسایی موضوعی را در اختیار دارند و الماس را از سنگهای قیمتی می شناسند و آن را از شیشه و الماس تقلبی و بلور والماس مصنوعی تشخیص می دهند، ولی گاهی در مردم چنین تشخیصی وجود ندارد، بلکه باید از طریق خدا به مردم معرفی گردد، وهرگز سنت واشرافیت و انتخابات قلابی و فضیلت تراشیهای بی مبنا و تعیین رسمی به وسیله عوامل

ص : 245

داخلی و خارجی، ملاک نیل به این مقام نیست.

کمی این حقیقت را بیشتر بشکافیم و روشن کنیم که چرا مقام امامت بالاتر و برتر از موضوع انتخاب و گزینش است.

اصولاً دو نوع مقام داریم:

مقام و منصبی که به وسیله یک عامل خارجی تحقق می پذیرد، مانند وکالت که از طریق انتخاب و اخذ رأی انجام می گیرد، همچنان که از طریق نصب یک مقام بالا و برتر صورت می پذیرد.

نوع دیگر از مقامات داریم که هرگز با انتخاب افراد ونصب مقام برتر صورت نمی پذیرد مثلاً یک نابغه، یک پارسا، یک شاعر، یک نویسنده، یک مخترع یک مکتشف بزرگ و... مقامش انتخابی یا انتصابی نیست یک قهرمان ورزش، نه با انتخاب تعیین می شود و نه کاندیدا شدن درباره او معنای صحیحی دارد، اگر منصوب بشود یا نشود، برگزیده گردد یا نگردد، نابغه نابغه است و نویسنده نویسنده، ولو هیچ فرد و مقامی به نبوغ او پی نبرد و هیچ فرد و مقامی او را تأیید ننماید.

ابن سینا نابغه فلسفه مشاء و شهاب الدین سهروردی استاد فلسفه اشراق است، سیبویه بزرگ مرد جهان ادب عرب است، محقق حلی استاد فقه شیعه است و... این مقامات و مناصب جزو ذات آنهاست، با تصویب و رأی گیری حاصل نمی شود، و به اصطلاح فلسفه: از امور «حقیقی وواقعی» است، نه «اعتباری و جعلی».

اگر در مکتب تشیع می گویند: امام باید از جانب خدا منصوب گردد، مقصود این است که :فردی که شرایط رهبری در او جمع است، به مردم معرفی گردد و در حقیقت، نصب الهی وسیله تشخیص مردم است، نه تعیین فردی برای خلافت; زیرا صاحب این مقام در واقع مردد نیست تا معین گردد، بلکه

ص : 246

حق با صاحب حق ملازم می باشد، فقط پرده جهل روی آن را گرفته، آن هم به وسیله وحی آسمانی برطرف می گردد.

اصولاً لفظ «نصب» و انتصاب و... در نظام طاغوتی، در مواردی به کار می رود که با استبداد و خودسری، با سلب حریّت و آزادی، با سلب حقوق از دیگران همراه باشد; استعمال این لفظ در مسایل عقیدتی بر اثر «تداعی معانی» مفاهیم غیر صحیحی را همراه دارد. از این جهت به توضیح این قسمت می پردازیم، تا روشن گردد که انتصابی داریم و انتصابی!

انتصاب افراد غیر لایق، در نظام های یاد شده، برای اشغال کرسی های شورا و سنا، موجب محرومیت لایق ها و شایسته هاست، ولی انتصاب الهی به معنای ارائه طریق برای شناسایی فرد لایق و شایسته است که می تواند مسئولیت رهبری امت را در تمام شؤون مادی و معنوی به عهده بگیرد و کاروان بشری را به کمال مطلوب خود برساند و اگر چنین انتصابی نبود، یعنی فرد لایق و شایسته ای از جانب خدا معین نمی شد، دین تکمیل نمی گشت و دلیل با توجه به خلأای که با درگذشت رسول گرامی پیش می آید روشن می گردد در پایان یادآور می شویم که در میان دانشمندان اهل تسنّن، ابن خلدون در مقدمه خود توانسته است که حقیقت و واقعیّت دو مکتب را با عبارت کوتاه منعکس کند.

وی امامت را از نظر اهل تسنن چنین تعریف می کند:

«الإمامة، المصالح العامة التی تفوض إلی نظر الأُمّة ویتعیّن القائم لها بتعیینهم».

«امامت در نظر اهل تسنن از مصالح همگانی است که به خود امت بستگی دارد هر کس را تعیین کردند او پیشوا خواهد بود».

«الإمامة لدی الشعیة: رکن الدین وقاعدة الإسلام ولا یجوز لنبی اغفاله ولا

ص : 247

تفویضه إلی الأُمّة،بل یجب علیه تعیین الإمام لهم و یکون معصوماً من الکبائر والصغائر».(1)

«امامت،ستون و پایه دین است، بر پیامبر جایز نیست آن را نادیده بگیرد و به امت واگذار کند، بلکه باید امام را تعیین کند و باید ازگناهان کبیره و صغیره مصون باشد».

به عبارت روشن تر: امامت و پیشوایی پس از پیامبر اداره وظایف مقام رسالت است و امام، تمام وظایفی را که رسول و پیامبر برعهده دارد، بر عهده می گیرد(2) تنها تفاوتی که رسول و امام دارند این است که پیامبر پایه گذار دین و طرف وحی الهی و دارای کتاب است، و امام منهای این جهت و یا جهات دیگر، نسخه دوم پیامبر، مبیّن و بیانگر اصول و فروع، حافظ و نگهبان دین از تحریف، مرجع کلیه امور دینی و دنیوی و تعقیب کننده تمام وظایف مقام نبوت به عنوان جانشینی پیامبر است.

در این نظر و دید که امامت، ادامه وظایف رسالت می باشد و امام نسخه دوم پیامبر _ منهای نبوّت و نزول وحی آسمانی _ است، باید امام علاوه بر شرایط گذشته دو شرط دیگر را نیز دارا باشد:

1. اعلم امت و آگاه ترین فرد نسبت به اصول و فروع اسلام بوده و علم او از افرادعادی مکتسب نباشد، تا بتواند مبیّن اصول و فروع اسلام و برطرف کننده کلیه نیازهای علمی و معنوی امت، گردد و امت با وجود او به کسی و

ص : 248

مقامی نیازمند نشود.

به عبارت دیگر: داشتن آگاهی و اطلاعاتی وسیع تر نسبت به معارف واصول و کلیه فروع و احکام اسلام; زیرا بدون چنین علم وسیعی نمی تواند خلأای راکه از رفتن پیامبر در جامعه اسلامی پدید می آید، پر کند.

2. مصونیت از گناه و پیراستگی از خطا; زیرا بدون داشتن عصمت نمی تواند اعتماد مردم را به گفتار و رفتار خود جلب کند والگویی برای مردم باشد همچنان که بدون مقام عصمت نمی تواند در قلوب و ارواح نفوذ کند، بنابر این امام به خاطر دو جهت _ جلب اعتماد مردم، نفوذ در افکار واندیشه ها _ باید از تمام لغزشهای عمدی و سهوی مصون بوده باشد.(1)

همان طور که در این مکتب، شرایط امام افزایش یافت _ علاوه بر لیاقت و کاردانی و عدل و دادگری دو شرط دیگر به نام «علم وسیع» و «عصمت» بر شرایط وی اضافه گردید _ همچنین وظیفه امام در این مکتب، علاوه بر تأمین عدالت اجتماعی وتحکیم امنیت و گسترش اسلام، و دیگر امور متشابه، مسئول دو موضوع زیر نیز می باشد:

1. بیان اصول و فروع اسلام و رفع هر نوع نیازمندیهای علمی و فکری و سیاسی جامعه اسلامی.

2. صیانت دین از هر نوع تحریف، تا معارف و احکام دین به صورت دست نخورده به دست مردم برسد، و از اسلاف به اخلاف منتقل گردد و سوداگران و بازرگانان حدیث و تاریخ و دشمنان خارجی با حقایق دین بازی ننمایند.

ص : 249

و از این بحث دو نتیجه گرفته شد:

1. مقام امامت پس از پیامبر گرامی، یک مقام تنصیصی است; زیرا یک فرد عادی هر چند از نظر دانش و بینش در رتبه عادی باشد، تا تحت تربیت الهی قرار نگیرد و علوم نبوی را از طریق غیب اخذ نکند، به سدّاین خلأها و رفع این مشکلات موفق نمی گردد.

2. تا جانشین پیامبر، از خلاف و گناه، بلکه از خطا و اشتباه و لو در قلمرو امور مربوط به شریعت، معصوم نباشد، هرگز نمی تواند به این وظایف قیام و این خلأها را پر کند.

بنابر این ، تربیت الهی و علوم گسترده و مافوق عادی و عصمت از گناه و لغزش، شرط اساسیِ بیان احکام نوظهور، تفسیر مقاصد آیات قرآن، و پاسخ گویی به شبهات واشکالات وصیانت دین از هر نوع تحریف است.

گذشته بر این، کلیه دلایل عقلی که در عصمت پیامبر مطرح گردید، مانند: تحقق اهداف بعثت، جلب اعتماد مردم، همگی به نحوی در مورد امام در بینش شیعی حاکم می باشد. و اگر بخواهیم این دلیل را در قالب عبارت فشرده بریزیم باید بگوییم: معصوم بودن امام لازمه مکتبی است که مقام امامت را، ادامه دهنده وظایف رسالت یا ادامه مقام امامت پیامبر تلقّی می کند و چنین ادامه ای، بدون عصمت امام، امکان پذیر نیست.

اکنون وقت آن رسیده است که همین دلیل گذشته را به گونه دیگر و یا به صورت مشروح تر مطرح نماییم و آن اینکه:

با رحلت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) یک رشته خلأهایی در جامعه پدید می آید و سدّ این خلأها بدون وجود امام معصوم امکان پذیر نیست.

و به دیگر سخن:اگر پر کردن این خلأها که هم اکنون، به شرح آن می پردازیم لازم و ضروری می باشد حتماً باید با وجود یک امام معصوم پر شود،

ص : 251

و گرنه برای فرد عادی، چنین امکانی وجود ندارد.

اینک بیان این خلأها:(1)

1. بیان احکام حوادث نوظهور که هرگز سابقه ای نداشته است.

2. تفسیر مقاصد و اهداف آیات قرآن.

3. پاسخ گویی به شبهات واشکالات.

4. صیانت و حفاظت آیین اسلام از هر نوع تحریف.

اینها وظایفی بود که پیامبر گرامی در عصر خویش به آنها قیام نموده و خلأهای موجود از این طرق را مسدود می ساخت. اینک ما به ترتیب به توضیح اجمالی این وظایف می پردازیم:

الف.پیامبر بیانگر حکم هر نوع حادثه نوظهوری بود که رخ می داد و این نیاز پس از پیامبر گرامی نیز ادامه داشته و امت اسلامی شدیداً به شخصیتی که مبیِّن احکام و حوادث نوظهوری باشد که هرگز در زمان پیامبر گرامی رخ نداده و سابقه نداشته است، نیازمند بودند و در بسیاری از مسایل درمانده شده و به دامن این و آن پناه می بردند، و سرانجام با یک سلسله دلایل ظنی و پنداری، خود را قانع کرده و به اصطلاح سر و ته آن را بند می آوردند.

ب. پیامبر گرامی در حال حیات خود به توضیح بخشی از آیات و تشریح ابعاد قسمتی از آیات می پرداخت و این نیاز پس از رحلت پیامبر گرامی از بین نرفته و مسلمانان در تفسیر قسمتی از آیات دچار اختلاف و دو دستگی

ص : 252

شدند حتی در آیاتی مربوط به وضو، حدّ سارق و فرایض، اختلاف نظر شدیدی پیدا کردند.

ج. رسول خدا به شبهات یهود و نصاری و دیگر ملل جهان که در مدینه می زیستند و یا به آنجا رفت و آمد می کردند پاسخ می گفت و آیه مربوط به ابطال الوهیت عیسی (علیه السلام)(1) و غیر آن،گواه زنده بر این مطلب است و این نیاز، پس از رحلت رسول خدا، به قوت خود باقی بود و سیل شبهات از طریق احبار یهود و نصاری، و دیگر ملل جهان بر سرزمین مدینه سرازیر بود، و تاریخ زندگی خلفا و عجز و ناتوانی بسیاری از یاران پیامبر از حلّ شبهات اجانب و بیگانگان گواه روشنی بر بقای چنین نیازی بود.

د. حفظ و صیانت آیین اسلام از تحریف محرفان و جعلِوضاعان مسأله ای است که نمی توان از آن به سادگی گذشت، در زمان پیامبر، تحریف و جعل حدیث کم و بیش وجود داشت و پس از درگذشت پیامبر، رواج بیشتری پیدا کرد. البتّه هر نوع تحریفی با مراجعه به پیامبر گرامی، خنثی می شد ولی پس از درگذشت پیامبر، نبودن یک مرجع معصوم(یا به تعبیر صحیح تر: عدم مراجعه به فرد معصوم) که بتوان از طریق مراجعه به او صحیح را از غیر صحیح تمیز داد، مشکل بزرگی را در جامعه به وجود آورد، و احادیث زیادی در زمینه های مختلف وارد احادیث پیامبر گردید که چهره تاریخ حدیث را در صدر اسلام دگرگون ساخت.

گذشته از این، مسأله تحریف، اختصاص به موضوع حدیث ندارد، پیدایش فرقه های گوناگون پس از رحلت پیامبر، که تاریخ ملل و نحل، شاهد گویای آن است، گواه روشنی بر وجود تحریف در اصول و فروع است، و هنوز چیزی از رحلت پیامبر نگذشته بود که فرقه سازی وگروه بازی در فروع و اصول

ص : 253

پی ریزی گردید و مسلمانان به هفتاد و دو ملت یا بیشتر منشعب شدند که تنها یکی از آن بر حق بوده و بقیه بر باطلند.

این اشکالات و مشکلات با وجود ارزشمند پیامبر گرامی، برطرف می شد ولی پس از درگذشت وی این مشکلات باقی می ماند، مگر اینکه خلیفه و جانشین او مانند خود او فیض بخش و کمال آفرین باشد و در غیر این صورت امت اسلامی از چنین فیضی محروم بوده و جانشین او نیز، جانشین واقعی نخواهد بود.

این نقیصه ها هرگز با امام منتخب مردم بر طرف نمی گردد، بلکه با امام و خلیفه ای برطرف می شود که مانند پیامبر از تربیت الهی بهره ای داشته و از علم سرشار و عصمت و مصونیت خدایی برخوردار باشد و در غیر این صورت این نقایص به قوت خود باقی خواهد بود و شناخت چنین فردی مانند پیامبر، بدون تنصیص الهی و معرفی او امکان پذیر نیست; زیرا خدا باید قبلاً با تربیت و تعلیم های خارق العاده، چنین فردی را برای امت تدارک ببیند، آنگاه در موقع مناسب از طریق پیامبر معرفی کند.

این نوع محاسبات که فشرده آن را در این جا آوردیم، و صورت گسترده آن را در کتاب «پیشوایی از نظر اسلام» که در امامت نوشته شده است، نیز آورده ایم علاوه بر تنصیصی بودن مقام امامت، عصمت امام را نیز روشن می سازد و چون در بحث عصمت پیامبر به توضیح دلایل عقلی عصمت پرداختیم، دیگر در اینجا به اختصار برگزار می کنیم. و از آن دلایل که در باره امام نیز حاکم است سخن نمی گوییم.

اگر بر عصمت مجموع پیامبران و یا خصوص پیامبر گرامی یک سلسله آیات قرآن گواهی می دهند، بر عصمت و پیراستگی «امام» به صورت کلی نیز آیاتی دلالت دارند.

ص : 254

و در این مورد به تشریح دو آیه می پردازیم:

1. آیه مربوط به امامت «ابراهیم».

2. آیه مربوط به تطهیر «اهل بیت».

و از تشریح آیات دیگر که ممکن است بتوان با آنها بر عصمت امام استدلال کرد، خودداری می نماییم.

ص : 255

مِنَ الْمالِ قالَ إِنَّ اللّهَ اصْطَفیهُ عَلَیْکُمْ وَزادَهُ بَسْطَةً فِیالْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَاللّه واسِعٌ عَلیمٌ)(بقره/247)

7.(...إِنِّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً...)(بقره/124)

8. (...أَوْفُوا بِعَهْدی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ...)(بقره/40)

9.(...وَعَهِدْنا إِلی إِبْراهیمَ وَإِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطّائفینَ...) (بقره/125)

10.(ما کانَ إِبْراهیمُ یَهُودِیّاً وَلا نَصْرانیّاً ولکِنْ کانَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَما کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ) (آل عمران/67)

11. (إِنَّ أَولَی النّاسِ بِإِبْراهیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَهذا النَّبِیُّ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَاللّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ) (آل عمران/68)

12. (...قُلْ أَطیعُوا اللّهَ وَالرَّسُولَ...) (آل عمران/32).

13.(...وَللّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبیلاً...) (آل عمران/97)

14.(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولی الأَمْرِمِنْکُمْ...) (نساء/59)

15.(وَمَنْ یُطِعِ اللّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدّیقینَ وَالشُّهَداءِوَالصّالِحینَ وَحَسُنَ أُولئِکَ رَفیقاً) (نساء/69)

16. (...وَاتَّخَذَ اللّهُ إِبْراهیمَ خَلیلاً)(نساء/125)

ص : 257

17. (مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ...)(نساء/80)

18.(وَما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُول إِلاّ لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللّهِ...)(نساء/64)

19.(أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ أُوتُوا نَصیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطّاغُوتِ وَیَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هؤلاء أَهْدی مِنَالَّذینَ آمَنُوا سَبیلاً) (نساء/51)

20. (أَمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ عَلی ما اتیهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْآتَیْنا آلَ إِبْراهیمَ الْکِتابَ وَالْحِکْمَةَ وَآتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظیماً)(نساء/54)

21. (...آتَیْناهُمْ مُلکاً عَظیماً) (نساء/54)

22.(...وَأُمَّهاتُ نِسائِکُمْ...) (نساء/23)

23. (...فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبینُ) (مائده/92)

24.(...اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْجَعَلَ فیکُمْ أَنْبیاءَ وَجَعَلَکُمْ مُلُوکاً...)(مائده/20)

25. (...وَجَعَلَکُمْ مُلُوکاً...) (مائده/20)

26.(...السّارِقُ وَالسّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُما... )(مائده/38)

27.(وَلْیَحْکُمْ أَهْلُ الاِْنْجِیلِ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فیهِ...)(مائده/47)

ص : 258

28. (...قُلِ الاَْنْفالُ للّهِ وَالرَّسُولِ...) (انفال/1)

29.(اَلتّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ...)(توبه/112)

30. (...ما عَلَی الْمُحْسِنینَ مِنْ سَبیل...)(توبه/91)

31. (یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ القِیامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النّارَ...) (هود/98)

32. (...وَمِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَرَحْمَةً...)(هود/17)

33.(...قالُوا لا تَخَفْ إِنّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمِ لُوط* وَامْرَأَتُهُ قائِمَةٌ فَضَحِکَتْ فَبَشَّرناها بِإِسْحاقَ وَمِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ)(هود/70_71)

34. (وَلا تَرْکَنُوا إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا...)(هود/113)

35.(...أَتَعْجَبینَ مِنْ أَمْرِ اللّهِ رَحْمَتُ اللّهِ وَبَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ إِنَّهُ حَمیدٌ مَجیدٌ) (هود/73)

36.(رَبِّ قَدْآتَیْتَنی مِنَ الْمُلْکِ وَعلَّمْتَنی مِنْ تَأْوِیلِ الأَحادیثِ...) (یوسف/101)

37. (یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا وَاسْتَغْفِری لِذَنْبِکِ إِنَّکِ کُنْتِ مِنَ الْخاطِئینَ)(یوسف/29)

38. (اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذی وَهَبَ لی عَلَی الکِبَرِ إِسْماعِیلَ وَإِسْحاقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعاءِ) (ابراهیم/39)

39. (...فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ وَإِنَّهُما لَبِإِمام مُبین)(حجر/79)

40.(قالُوا لا تَوْجَلْ إِنّا نُبَشِّرُکَ بِغُلام عَلِیم*قالَ أَبَشَّرْتُمُونی

ص : 259

عَلی أَنْ مَسَّنِیَ الکِبَرُ فَبِمَ تُبَشِّرونَ)(حجر/53_54)

41.(مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَر أَوْ أُنْثی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً...) (نحل/97)

42.(ثُمَّ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهیمَ حَنِیفاً وَما کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ) (نحل/123)

43.(...وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرونَ) (نحل/44)

44.(یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناس بِإِمامِهِمْ...)(اسراء/71)

45.(وَلَقَدْعَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَلَمْ نَجِدْلَهُ عَزْماً)(طه/115)

46. (...إِنّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ) (انبیاء/87)

47.(وَوَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَیَعْقُوبَ نافِلَةً وَ کُلاًّ جَعَلْنا صالِحِینَ*وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا...)(انبیاء/72_73)

48.(...جاهِدُوا فِی اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَبیکُمْ وَما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَج مِلَّةَ أَبیکُمْ إِبْراهیمَ هُوَ سَمّیکُمُالْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ...) (حج/78)

49.(الَّذِینَ هُمْ فی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ*وَالَّذِینَ هُمْ عَنِاللَّغْوِ مُعْرِضُونَ...) (مؤمنون/2_9)

50.(اَلزّانِیَةُ والزّانی فَاجْلِدُوا کُلَّ واحِد مِنْهُما مائَةَ

ص : 260

جَلْدَة...) (نور/2)

51.(وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النّارِ وَیَوْمَ القِیامَةِ لایُنْصَرُونَ) (قصص/41)

52.(...هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبینٌ)(قصص/15)

53.(...هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی أَهْلِ بَیْت یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ...)(قصص/12)

54. (...یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیمٌ)(لقمان/13)

55.( وَجَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا...)(سجده/24)

56.(وَلَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الکِتابَ فَلا تَکُنْ فی مِرْیَة مِنْ لِقائهِِ وَجَعَلْناهُ هُدیً لِبَنی إِسْرائیل* وَجَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لمّا صَبَرُوا...) (سجده/23_24)

57.(النَّبِیُّ أُولی بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ...)(احزاب/6)

58 . (فَراغَ عَلَیْهِمْ ضَرْراً بِالیَمِینِ) (صافّات / 93)

59.(...فَأَلْقُوهُ فِی الْجَحیمِ) (صافات/97)

60.(وَقالَ إِنّی ذاهِبٌ إِلی رَبّی سَیَهْدِینِ * رَبِّ هَبْ لی مِنَ الصّالِحینَ* فَبَشَّرناهُ بِغُلام حَلیم* فَلَمّا بَلَغَ مَعَهُالسَّعْیَ...)(صافات/99_ 102)

ص : 261

61.(...یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی المَنامِ أَنّی أَذْبَحُکَ...)(صافات/102)

62. (إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبینُ) (صافات/106)

63. (وَشَدَدْنا مُلْکَهُ وَآتَیْناهُ الْحِکْمَةَ وَفَصْلَ الْخِطابِ)(ص/20)

64. (...وَهَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغی لأَحَدمِنْ بَعْدی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهّابُ) (ص/35)

65. (...قُلْ لا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُربی...) (شوری/23)

66.(...أَلَیْسَ لی مُلْکُ مِصْرَ وَهذِهِ الأَنْهارُ تَجْری مِنْ تَحْتی...) (زخرف/51)

67. (...یُریدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللّهِ ...)(فتح/15)

68. (الَّذینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ)(معارج/23)

69.(فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ* لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِر)(غاشیه/21_22)

به او بازگشت».

3.«ما شما را، به وسیله ترس و گرسنگی و نقصان دارایی ونفوس و میوه ها می آزماییم، به افراد با استقامت بشارت بده».

4.«پیامبران را برانگیخت در حالی که نوید و بیم می دهند» .

5.«به اوحکومت وحکمت عطا کرد و از آنچه که می خواست به او آموخت».

6.« خداوند طالوت را برای زمامداری شما برانگیخته است، بنی اسرائیل گفتند: چگونه می تواند حاکم ما باشد؟ ما از او شایسته تریم و او ثروت زیادی ندارد. پیامبر گفت: خدا او را بر شما برگزیده و به او علم و قدرت جسمی بیشتری بخشیده است; خدا ملکش را به هر کسی که بخواهد می بخشد و احسان خدا گسترده، (و از لیاقت افراد) آگاه است».

7.« من تو را امام و پیشوای مردم قرار دادم!».

8. «به عهد من وفا کنید، تا من نیز به عهد شما وفا کنم».

9.«به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که خانه مرا برای طواف کنندگان پاکیزه گردانند».

10.«ابراهیم نه یهودی ونه نصرانی بود (واو بالاتر از آن بود که جزو یکی از این دو گروه باشد) او یک فرد «حنیف» (پیراسته از هر نوع انحراف از جاده توحید) و مسلمان بود، و مشرک نبود».

11.«شایسته ترین مردم از امم گذشته به ابراهیم کسانی هستند که از او پیروی کرده اند و (از این امت) پیامبر و افراد با ایمان است و خداوند سرپرست مؤمنان می باشد».

12.«بگو خدا و رسول او را اطاعت نمایید».

13.«برای هر فرد مستطیع است زیارت بیت خدا».

14.«ای اهل ایمان! از خدا و پیامبر و صاحبان فرمانِ از شما اطاعت

ص : 263

کنید».

15. «کسانی که خدا و رسول او را اطاعت می کنند آنان کسانی هستند که خداوند به آنان نعمت بخشیده یعنی پیامبران، صدیقان، شهدا وصالحان، چه نیکو همنشینانی هستند!».

16. «خدا ابراهیم را دوست اتخاذ کرد».

17.«هرکس پیامبر را اطاعت کند، خدا را اطاعت نموده است».

18.«هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر اینکه به اذن خدا از او اطاعت شود».

19.«آیا ندیدی کسانی که سهمی از کتاب به آنان داده شده است، به بت پرستان می گویند: آنان (بت پرستان) از کسانی که _ به محمد(صلی الله علیه وآله وسلم) _ ایمان آورده اند، هدایت یافته ترند».

20. «آیا به آنچه که خدا بر مردم (بر امت اسلامی که در پیامبر تجلّی کرده است) از کرمش لطف کرده، حسد می ورزند؟! ما به آل ابراهیم، کتاب وحکمت و حکومت عظیمی دادیم».

21 . «ما به آنان ملک عظیم بخشیدیم».

22.«مادران همسران شما (بر شما حرامند)».

23.«اگر روی برتافتید بدانید بر پیامبر ما وظیفه ای جز ابلاغ روشن نیست».

24. «نعمت های خدا را در حق خود به یاد آورید، در میان شماها پیامبرانی برانگیخت وشماها را ملوک روی زمین قرار داد».

25. «و شما را حاکم و صاحب اختیار خود قرار داد».

26.«دست مرد دزد و زن دزد را ببرید».

27.«اهل انجیل به آنچه که در آن وارد شده است حکم کنند».

28. «بگو : انفال مخصوص خدا و پیامبر است».

29.«توبه کنندگان، عبادت کاران، سپاسگویان،(مؤمنان حقیقی اند)».

ص : 264

30.«بر نیکوکاران راهی نیست».

31. («فرعون)در روز رستاخیز برای قوم خود پیشوایی می کند و آنان را به آتش وارد می سازد».

32. «و پیش از قرآن کتاب موسی به عنوان پیشوا و رحمت فرو فرستاده شد».

33. «درهر حال گفتند مترس ما به سوی قوم لوط فرستاده شدیم همسر او در حالی که ایستاده بود خندید و به او، اسحاق و پس از آن یعقوب را مژده دادیم».

34.«بر ستمگران تکیه نکنید».

35.« آیا از فرمان و دستور خدا در شگفت هستی، رحمت و برکتهای او بر شما خاندان است او ستوده و نیکوکار است».

36. «پروردگارا به من حکومت دادی و تأویل خواب آموختی».

37.«یوسف! از او در گذر، تو (زلیخا؟) نیز از گناهی که انجام داده ای استغفار کن، تو از خطاکاران بودی».

38.«سپاس خدا را برای من در دوران پیری اسماعیل و اسحاق را بخشید او شنونده دعا است».

39.« ما از قوم لوط و «اَصحابُ الأَیْکة» انتقام گرفتیم و مناطق مسکونی ویران شده آنان، بر سر راه آشکار است».

40. «وقتی فرشتگان مأمور بودند قوم لوط را سنگباران کنند، بر ابراهیم وارد شدند، او از آنان ترسید. گفتند: مترس! ما تو را به غلام دانا بشارت می دهیم. گفت آیا به من مژده می دهید در حالی که پیری به من رو آورده و چگونه به من بشارت می دهید؟».

41. «هرکس از مرد و زن در حالی که مؤمن است، عمل صالحی انجام دهد اورا با زندگی پاکیزه و خوب زنده می کنیم».

42.«سپس به تو وحی کردیم که از آیین ابراهیم پیروی کن که از مشرکان نبود».

ص : 265

43. «قرآن را به سوی تو فرو فرستادیم تا برای مردم، آنچه را که برای آنان نازل شده است، بیان کنی و شاید آنان نیز بیندیشند».

44.«روزی فرا می رسد که همه مردم را با پیشوای خودتان دعوت می کنیم».

45.«قبلاً از آدم پیمان گرفته بودیم، او فراموش کرد و برای او استواری نیافتیم».

46.«من از ستمکاران بودم».

47.«به ابراهیم، اسحاق و یعقوب را بخشیدیم و هر یک را از صالحان قرار دادیم و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می نمایند».

48. «در راه خدا به شایسته ترین وجه جهاد کنید، او شماها را برگزید و در دین بر شما مشقت و سختی قرار نداد _ این آیین، آیین پدر شما ابراهیم است، او شماها را مسلمان نامید».

49. «آنان که در نمازشان خشوع دارند; و آنان که از لغو و بیهودگی روی گردانند».

50.«زن و مرد زناکار را صد تازیانه بزنید».

51. «آنان را پیشوایانی قرار دادیم که امت خود را به آتش، هدایت می کنند و آنان کمک کرده نمی شوند».

52.«این کار شیطان است و او دشمن گمراه کننده آشکار است».

53. «آیا شما را به خانواده ای که تربیت موسی را بر دوش بگیرند هدایت کنم؟».

54.«فرزندم برای خدا شریکی قرار مده! حقاً که شرک ستم بزرگی است».

55.«برخی از آنان را امام قرار دادیم تا مردم را به وسیله امر ما هدایت کنند; زیرا آنان صبر کردند».

56.« به موسی کتاب دادیم، در نزول کتاب به او شک و تردید مکن، آن

ص : 266

را مایه هدایت برای بنی اسرائیل قرار دادیم و از بنی اسرائیل (نه پیامبران!) پیشوایانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می کردند، به خاطر صبری که از خود نشان دادند».

57 . «پیامبر به افراد با ایمان، از خود آنان اولی است».

58.«سپس به سوی آنها رفت و ضربه ای محکم با دست راست بر پیکر آنان فرود آورد».

59. (بت پرستان) گفتند: «بنای مرتفعی برای او بسازید و او را در جهنمی از آتش بیفکنید!».

60.« او پس از آنکه در میان آتش پرتاب شد، و از آن نجات یافت،گفت من به سوی خدایم می روم، او مرا به زودی هدایت می کند (بابل را به عزم فلسطین ترک می نمایم)، به او بشارت دادیم به غلام بردبار(اسماعیل) وقتی که با او به «مسعی» رسید...».

61.« پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح می کنم».

62.«این همان امتحان مهم و آشکار است».

63.«به او حکومت استواری بخشیدیم و دانش و داوری عادلانه آموختیم».

64.«خدایا به من حکومت ببخش که پس از من شایسته کسی نباشد، که تو بسیار بخشاینده ای».

65. «بگو من هیچ پاداشی از شما به رسالتم درخواست نمی کنم جز دوست داشتن نزدیکانم».

66. «آیا زمامداری مصر از آن من نیست و این چشمه ها از زیر کاخ من جریان ندارد؟».

67 . «می خواهند سخن خدا را دگرگون سازند».

68. «آنان که نماز را پیوسته بجا می آورند».

69. «یادآوری کن، و بر آنها تسلّطی نداری».

ص : 267

را برای مردم امام قرار می دهم، گفت از فرزندانم نیز امام قرار بده، فرمود: عهد من به ستمگران نمی رسد».

توضیح مفهوم «امام» که این آیه و آیات دیگری از آن سخن می گویند در گرو روشن شدن امور یاد شده در زیر است:

1. مقصود از «کلمات» چیست؟

2. هدف از «ابتلا» و آزمون در خصوص این مورد یا موارد دیگر چیست؟

3. چگونه «ابراهیم» از عهده امتحان به خوبی در آمد؟(فأَتَمَّهُنَّ) .

4. مقصود از (إِماماً ) و به تعبیر دیگر (عهدی)چیست؟

5. چگونه «امامت» عهد الهی است؟

6. مقصود از «ظالم» که از مقام امامت محروم است کیست؟

7. چگونه آیه بر لزوم عصمت در امام دلالت دارد؟

اینها و امثال اینها یک رشته مباحثی است که علاوه بر اینکه از مفهوم «امام» در قرآن پرده بر می دارد، خود بحث های مهم و مفید قرآنی است که به ترتیب مورد بحث قرار می گیرند.

و گاهی روی عنایت (به طور مجاز) در اعیان خارجیه به کار می رود تا آنجا که مسیح، «کلمه خدا» و جهان «کلمات» خدا شمرده شده اند(1) ولی مقصود در این مورد، یک رشته امر و نهی و دستورهایی است که به وسیله آن ابراهیم مورد آزمایش قرار گرفت، اصولاً راه و روش آزمایش در میان بزرگان به نحوی است که پیوسته برای به دست آوردن پایه اخلاص و صداقت فردی دستوراتی صادر می کنند که اطاعت آنها ، روشنگر پایه اخلاص او می باشد.

بنابر این مقصود از «کلمات» یک سری اوامر و نواهی است که به وسیل آن ابراهیم در بوته امتحان قرار گرفت.

ممکن است گفته شود که مقصود از آن، خود محنت ها ومشقت هایی است که زندگی ابراهیم را فرا گرفت. ولی باید توجه نمود: اطلاق «کلمه» و یا «کلمات» بر محنت ها ومشقت ها یک نوع مجاز است، و مصحح آن این است که کارهای مشقت بار از طریق کلام بیان می گردد، و به صورت تکلیف درمی آید، از این جهت شداید را «کلمات»می خوانند و می گویند فلانی را با یک رشته سخنها و کلامهایی آزمودیم و او را مخلص و وارسته یافتیم؟

اکنون باید دید که ابراهیم با چه تکالیف و دستوراتی در بوته آزمون قرار گرفت؟ در این جا مفسران نظراتی ابراز کرده اند که به صورت فشرده یادآور می شویم:

1. مقصود از«کلمات» همان «امامت» است و تحمل آن مقام، جدا از تکالیف شاق نیست، گواه بر اینکه مقصود از آن، همان «امامت» است این است که قرآن پس از جمله (وَإِذِ ابْتَلی إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلمات) فرمود:

(قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً) و هرگز نگفت: فقال یا «وقالَ»و این

ص : 270

نشانگر این است که جمله یاد شده مفسر «کلمات»، و به اصطلاح عطف تفسیر آن است. یعنی خدا ابراهیم را با کلماتی آزمود و آن کلمات عبارت از این است که او را امام مردم قرار داد وتحمل این مقام، خود آزمونی است که پیوسته با رنج و زحمت و مشقت و دردسر همراه است و چه بسا حامل آن را در پرتگاه «قتل» قرار می دهد.(1)

این احتمال بسیار سست و ناتوان است; زیرا ظاهر آیه این است که خدا ابراهیم را با کلماتی آزمود و او نیز به گواهی جمله (فَأَتَمَّهُنَّ) به خوبی از عهدهامتحان برآمد، آنگاه به او مقام امامت داد. و اگر مقصود از آن ، خود مقام امامت باشد باید جمله (فَأَتَمَّهُنَّ) که به معنی (از عهده امتحان برآمد) پس از جمله(قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً) قرار گیرد، نه پیش از آن.

خلاصه ظاهر آیه این است که خدا او را آزمود و او نیز از عهده امتحان برآمد، آنگاه او را با مقام امامت مفتخر ساخت خواه بگوییم آزمون پیشین دراعطای این مقام مؤثر بوده یا نه.(2)

ولی قطعاً، اعطای مقام، پس از آزمون بوده است، در این صورت کلماتی که او به وسیله آن امتحان شده است قطعاً غیر از اعطای منصب امامتی خواهد بود که بعداً به او داده شد.

2. مقصود دستورات دهگانه ای است که به سنن ابراهیم معروف است که پنج دستور از آن دستورات دهگانه، مربوط به سر و صورت، و پنج دستور

ص : 271

دیگر مربوط به تن می باشد و همگی عبارتند از:1. مضمضه، 2. استنشاق، 3. تراشیدن موی سر، 4. کوتاه کردن شارب، 5.مسواک دندان، 6. ختنه، 7. ازاله کردن موی عانه، 8. ستردن موی زیر بغل، 9. گرفتن ناخن، 10.شستن مخرج غایط با آب.

این تفسیر از تفسیر پیشین سست تر است، هرچند از ابن عباس نقل شده است با توجه به این که (هر نقلی صحیح و قطعی نیست); زیرا ظاهر آیه این است که کلماتی که با آن ابراهیم مورد آزمایش قرار گرفت، یک سلسله دستورات شاقی بود که حاکی از شایستگی او بر تصدی مقام امامت گردید و دستورات دهگانه یاد شده یک رشته دستورات بسیط وساده است که نوع افراد متدین آنها را به آسانی انجام می دهند.

3. مقصود سی و یا چهل دستوری است که در قرآن در سوره های مختلف نازل شده است و آنها عبارتند از:

1.(اَلتّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ...)(1) (اوصاف دهگانه).

2.(إِنَّ الْمُسْلِمینَ وَالْمُسْلِماتِ وَالْمُؤْمِنینَ وَالمُؤْمِناتِ...).(2)

3.(الَّذِینَ هُمْ فی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ*وَالَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ...) .(3)

4. (الَّذینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ) .(4)

این تفسیر نیز بسان، دو تفسیر پیش سست و ناتوان است زیرا: هیچ دلیل و گواهی در دست نیست که ابراهیم با این تکالیف مورد آزمایش قرار گرفت،و در این آیه ها نام و نشانی از ابراهیم نیست.

ص : 272

یک چنین تفسیرهای بی جا، حاکی از عدم مراجعه به آیات وارده، در داستان ابراهیم خلیل است و اگر این گروه در تفسیر قصص قرآن، از روش تفسیر موضوعی که جدا از تفسیر آیه به آیه نیست، پیروی می کردند، قطعاً به چنین احتمالاتی دل نمی بستند. و نسبت این نظریه به «ابن عباس» کاملاً مورد تردید است.

3. او زادگاه خود «بابل» را شایسته زندگی ندید، و تصمیم گرفت که دست همسر خود ساره را بگیرد و در نقطه ای دور از بت پرستان (فلسطین) زندگی کند و رنج غربت را به خاطر خدا پذیرا گردد، چنانکه می فرماید:

(...إِنّی ذاهِبٌ إِلی رَبِّی سَیَهْدِینِ) .(1)

«من به سوی پروردگار خود می روم، او مرا هدایت می کند».

4. او از طرف خدا مأمور شد که همسر و فرزند خود را در سرزمین بی آب و علف(مکه) رها کند.

5. او پس از مدتی به مکه بازگشت، آنگاه که با فرزند خود «اسماعیل» به مسعی رسیدند دستور الهی فرود آمد که فرزند خود را در راه خدا ذبح کند، او جریان را به فرزند خود گفت او نیز پذیرا شد که در راه خدا ذبح گردد، لحظه انجام کار ندا آمد که مأموریت خود را به نحو احسن انجام دادی.

(...یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی المَنامِ أَنّی أَذْبَحُکَ...) .(2)

قرآن پس از نقل این پنج سرگذشت، در سوره صافات که هر یک با کوهی از مشکلات همراه و همگام است و جز مردان بزرگ از عهده انجام آنها بر نمی آیند، می فرماید:

(إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبینُ) .(3)

«این همان امتحان مهم و آشکار است».

در این سوره مجموع این چهار سرگذشت ابراهیم یا خصوص ذبح فرزند در راه خدا، با «بَلاء مبین» که به معنای «آزمونِ آشکار» است، توصیف شده است و خود می رساند که جمله (إِذِ ابْتَلی إِبْراهیمَ) ناظر به حادثه ذبح و مشابه آن است که در این سوره مجموعاً بیان شده اند و اگر آمادگی برای ذبح ولد

ص : 274

«کلمه ای» به شمار برود، قطعاً آن سه حادثه دیگر که از نظر عظمت تالی تلو چهارمی هستند، کلماتی را تشکیل می دهند که ابراهیم به وسیله آنها آزموده شد.

گذشته از این، در دیگر سوره های قرآن بخشی از این جریانها به صورت گسترده بیان شده است; مثلاً داستان مبارزه او با صابئان (پرستشگران اجرام سماوی) در سوره انعام آیه های 75_83 و سرگذشت مبارزه او با بت پرستان و محکومیت او به سوختن در کوهی از آتش، آنگاه مهاجرت او به سرزمین «فلسطین» در سوره انبیاء آیه های 53_ 71 و داستان انتقال دادن خانواده خود به سرزمین مکه در سوره ابراهیم آیه های 37_ 40 وجریان مأموریت او برای نوسازی کعبه پس از ویرانی بر اثر طوفان نوح در سوره بقره آیه های 127_ 128 و سرانجام ادای مناسک حج و تعلیم آن به مردم در سوره حج آیه های 26_ 27 وارد شده است.

به طور مسلم «ابتلا» و آزمون ابراهیم به وسیله این وظایف مهم و این دستورهای مشقت زا بوده است که جز صالحان وعاشقان پاکباز به مقام ربوبی هیچ کس از عهده این امور برنمی آید و انجام این امور است که کمالات درونی انسان را آشکار ساخته و لیاقت او را برای مقامات بالاتر، روشن می نماید.

واقعیت هایی بی خبر باشد، خدایی که از همه چیز، چه پیش از آفرینش وچه پس از آن آگاه است، چه نیازی به امتحان و آزمون دارد؟ و در مورد بحث، خدا از لیاقت وشایستگی ابراهیم کاملاً آگاه بود و دیگر برای امتحان انگیزه ای در کار نبوده است.

پاسخ این پرسش روشن است و آن اینکه امتحان به خاطر یکی از دو انگیزه انجام می گیرد: یکی کسب آگاهی از زمینه ها ولیاقت ها و دیگری به خاطر به فعلیت رسانیدن لیاقت ها و تجلی شایستگی های موجود درونی به گونه ای که اگر امتحان در کار نباشد، شایستگی به صورت ماده خام در روح و روان انسان باقی می ماند، و در حقیقت با این امتحان است که لیاقت بالقوه را به معرض فعلیت درآورده و به آن کمال می بخشد.

و به دیگر سخن: هدف او از امتحان بندگان تربیت و پرورش استعدادهای بندگان است.

توضیح اینکه: روزی که بشر، دیده به جهان می گشاید در نهاد او یک سلسله استعدادها و امکانات شگفت انگیز وجود دارد، و همه کمالات انسانی و فضایل اخلاقی به صورت استعداد در کانون وجود او نهفته، و سرشت او با آنها عجین و خمیر شده است،ولی این استعدادها بسان منابع زیرزمینی است که بدون وسایل مخصوص آشکار نمی شوند، و از مرحله قوه و استعداد به مرحله فعلیت نمی رسند، بدیهی است که این شایستگی ها تا به مرحله ظهور نرسند هرگز تکامل و فضیلت و به دنبال آن پاداش و ثواب وجود خارجی نخواهد یافت.

چنین آزمایشی به منظور تربیت انسانها و پرورش صفات عالی انسانی در کانون وجود آنها، انجام می گیرد و اگر این تکالیف و آزمایشها نبود، هرگز این شایستگی ها در کانون وجود انسانها ظاهر و آشکار نمی گشت وکسی مستحق

ص : 276

پاداش و تقدیر نمی گردید.

این حقیقت را امیر مؤمنان علی (علیه السلام) در نهج البلاغه در یک جمله کوتاه و پر معنی بیان کرده و می فرماید:

«هرگز نگویید که خدایا از امتحان و آزمایش به تو پناه می برم; زیرا در جهان کسی نیست که آزمایش نشود، بلکه به هنگام دعا بگویید: خدایا از آزمایشهای گمراه کننده به تو پناه می بریم(یعنی از آن آزمایش هایی که نتوانم از عهده آنها برآمده و به وسیله آنها خود را کامل سازم).

سپس امام چنین توضیح می دهد که مقصود از امتحان و آزمایش کسب اطلاع و آگاهی نیست; زیرا چیزی در جهان بر خدا مخفی نمی باشد، بلکه:

«لِیَتَبَیَّنَ السّاخِطَ لِرِزْقِهِ وَالرّاضِیَ بِقِسْمِهِ وَإِنْ کانَ سُبْحانَهُ أَعْلَمَ بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَلکِنْ لِتَظْهَرَ الأَفْعالُ الَّتی بِها یُسْتَحَقُّ الثَّوابُ وَالعِقابُ».(1)

«هدف این است که آن صفات درونی مانند رضا و خوشنودی و یا غضب و خشم از بهره های خدادادی، آشکار گردد و این صفات باطنی به صورت فعل و عمل خارجی تجلی کنند تا استحقاق ثواب وعقاب و کیفر و پاداش صورت گیرد».

چنانکه ملاحظه می فرمایید: امام، هدف از امتحان را این می داند که در سایه امتحان، آن صفات درونی و استعدادهای باطنی به صورت فعل خارجی جلوه کنند و افراد بر اثر تجسم صفات درونی، به صورت عمل و فعل خارجی، شایسته پاداش و کیفر گردند و گرنه آنها را با صفات درونی (بدون عمل خارجی) نه پاداش می توان داد و نه کیفر نمودو در حقیقت تکاملی صورت نمی گیرد.

مثلاً هنگامی که خداوند ابراهیم را با فرمان ذبح اسماعیل، آزمایش

ص : 277

می کند هدف این نیست که بداند آیا ابراهیم فرمان او را اطاعت می کند یا نه، بلکه هدف این است که روح فرمانبرداری و تسلیم، در برابر دستورات خدا را که در وجود ابراهیم (علیه السلام) بود، پرورش دهد و به مرحله فعلیت برساند و از این طریق ابراهیم گامی به سوی تکامل بردارد(دقت کنید).

لذا خداوند به وسیله مشکلات و سختی ها افراد بشر را آزمایش می کند چنان که می فرماید:

(وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْء مِنَ الْخَوفِ وَالْجُوعِ وَنَقْص مِنَ الأَمْوالِوَالأَنْفُسِ وَالثَّمَراتِوَبَشِّرِ الصّابِرینَ) .(1)

«ما شما را، به وسیله ترس و گرسنگی و نقصان دارایی ونفوس و میوه ها می آزماییم، به افراد با استقامت بشارت بده».

مشکلات و دشواریها بسان کوره ای است که به آهن، صلابت و استقامت می بخشد. انسان نیز در کوره حوادث و مشکلات پر قدرت و نیرومند می گردد، وقادر به شکستن موانع راه زندگی و سعادت خود می گردد.

اینکه می گوییم: مقصود خداوند از امتحان بندگان خود، تربیت و پرورش صفات عالی در کانون وجود آنها است، نه به آن معنی است که همه افراد، مورد امتحان، الزاماً و اجباراً به این هدف می رسند و صفات برجسته انسانی در وجود آنها رشد و نمو می کند، بلکه مقصود این است که امتحانِ خداوند، زمینه های تربیت و پرورش را در محیط زندگی به وجود می آورد. گروهی که خواهان سعادتند از این موقعیت حداکثر استفاده را نموده و در این راه پرورش خاصی پیدا می کنند، ولی دسته دیگر از مردم هم سوء استفاده کرده و صفات بد و زشت درونی آنها بروز نموده، و در لباس اعمال بد آنها مجسم

ص : 278

می گردد و به اصطلاح در این امتحان مردود می شوند. این بود یکی از اسرار امتحانات الهی.

حکایت می کند، متجاوز از شصت بار نام او را می برد و می فرماید:

(...وَاتَّخَذَ اللّهُ إِبْراهیمَ خَلیلاً) .(1)

«خدا ابراهیم را دوست اتخاذ کرد».

اگر او را با اوصافی مانند حلیم، اواه، منیب، صدیق، نبی(2) و دیگر صفات توصیف می نماید همگی به خاطر کمالاتی است که این مرد در فراز و نشیب زندگی به دست آورده و در طول مبارزات و انجام وظایف بسان طلا در کوره، به صورت یک موجود کامل خداجو درآمد.

در لغت عرب «خُلّت» که «خلیل» از آن مشتق است، به معنی مستقر ساختن محبت خدا در سراسر وجود است، و راغب در این مور می گوید:

قد تخلَّلْتَ مَسْلَکَ الروح منی *** وبه سمی الخلیل خلیلا

یعنی: محبت بسان روح در وجود انسان نفوذ می کند و به خاطر محبت ابراهیم، خلیل نامیده شده است.

«امام کسی است که به آن اقتدا شود و در کارها مقدم گردد، پیامبر امام امامان و خلیفه امام رعیت، و قرآن امام مسلمانان است».

ابن منظور در لسان العرب می گوید:

«الإمام من ائتم به من رئیس وغیره وفی التنزیل: (فَقاتِلُوا أَئِمّة الکُفْر) أی قاتلوا رؤساء الکفر وقادتهم، الذین ضعغاءهم تبع لهم».

«امام کسی است که به او اقتدا می شود، مانند رئیس و غیره، در قرآن می فرماید: با امامان کفر نبرد کنید، مقصود سران کفر و زمامداران آنها است که افراد مستضعف تابع آنها می باشد» آنگاه می گوید:

«إمام کلّ شیء قیِّمُه والمصلح له والقرآن إمام المسلمین...».(1)

«امام هر چیز، کسی است که قائم به امور او و اصلاح کننده کارهای اوست و قرآن امام مسلمانان است».

فیروز آبادی در قاموس نیز عین عبارت لسان را آورده است و چیزی بر آن نیفزوده است و انگشت روی مصادیق امام نهاده و قرآن و پیامبر و خلیفه و فرمانده لشگر را از معانی امام (صحیح تر از مصادیق آن مفهوم کلی) دانسته است.

آنگاه می گوید:«وما یتعلمه الغلام کلّ یوم و ما امتثل علیه المثالُ ، والدلیل...وخشبة یسوّی علیها البناء».

«درسی که نوجوان هر روز می آموزد و نقش و صورتی که همانند آن بکشد و دلیل وراهنما وچوبی (طراز) که با آن بنّاها، بنا را هماهنگ می سازند».

این جمله ها همگی تقریباً به یک معنی اشاره می کنند و آن این که: چیزی

ص : 281

که انسان باید آن را مؤتَمّ و مقتدا، اسوه و الگو، متبوع و پیشوای خود قرار دهد خواه انسان باشد خواه چیز دیگر، به آن چیز، امام می گویند: حتی به مثالی که معلم به عنوان نمونه می زند،و یا سرمشقی که می نویسد،ویا به طرازی که در دست بنّا است و... امام می گویند، به خاطر این است که آن مثال و یا آن خط، و یا آن ریسمان و چوب، اسوه و نمونه کار و یا متبوع وپیشوای او است و باید کار خود را بر آن تطبیق دهد.

از این جهت فراهی در کتاب «نصاب الصبیان» می گوید:

«امام دان رژه بَنّا، و راز دان بَنّا».

تا اینجا از معنای آن آگاه شدیم، اکنون وقت آن رسیده است که موارد استعمال آن را در قرآن برشمریم:

می سازد چنان که می فرماید:

(وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النّارِ وَیَوْمَ القِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ).(1)

«آنان را پیشوایانی قرار دادیم که امت خود را به آتش، هدایت می کنند و آنان کمک کرده نمی شوند».

پیشوایی هر دو امام چه امام حق و چه امام باطل، اختصاص به این جهان ندارد، بلکه هر دو ، در دو سرای پیشوایی را بر عهده می گیرند، چنانکه به طور گسترده می فرماید:

(یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناس بِإِمامِهِمْ...) .(2)

«روزی فرا می رسد که همه مردم را با پیشوای خود دعوت می کنیم».

و درباره امامت خصوص فرعون می فرماید:

(یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ القِیامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النّارَ...).(3)

«در روز رستاخیز برای قوم خود پیشوایی می کند و آنان را به آتش وارد می سازد».

2. کتاب: (...وَمِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَرَحْمَةً...) .(4)

«و پیش از قرآن کتاب موسی به عنوان پیشوا و رحمت فرو فرستاده شد».

3. طریق و راه: (فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ وَإِنَّهُما لَبِإِمام مُبین) .(5)

« ما از قوم لوط و «اَصحابُ الأَیْکة» انتقام گرفتیم و مناطق مسکونی ویران شده آنان، بر سر راه آشکار است».

ص : 283

اگر در این آیه طریق و «راه» به عنوان «امام»توصیف شده است به خاطر این است که مسافر راه را در پیش می گیرد و از آن پیروی می کند، راه به هر کجا منتهی شد، او نیز از همان طریق می رود و به آنجا می رسد.

4. لوح محفوظ: مانند: (...وَکُلَّ شَیْء أَحْصَیْناهُ فی إِمام مُبین) .(1)

«همه چیز را در کتاب احصاء کردیم».

از آنجا که لوح محفوظ به عنوان کتاب یاد می شود، این قسم در قسم دوم قابل ادغام می باشد، ولی چون واقعیت «لوح محفوظ» برای ما معلوم نیست، از این جهت به صورت جداگانه از آن یاد شد و اگر این آیه به امام معصوم تفسیر گردد، در این صورت در قسم نخست داخل خواهد بود.

با توجه به معنای لغوی امام، اکنون باید دید که مقصود از «جعل امامت» در آیه چیست در این جا آرا و نظریات گوناگونی است که همه را یکی پس از دیگری منعکس می کنیم.

مهمترین مسأله در این مورد، شکافتن ماهیت این امامت و پیشوایی است و شگفت از بسیاری از مفسران است که در این جا درنگ لازم را ننموده و به سرعت از آن گذشته اند. اکنون نظراتی را که در تفاسیر وارد شده است در این جا منعکس می کنیم:

تفسیر خود(1) و شیخ عبده به نقل، «المنار»(2) این نظریه را برگزیده اند و دومی می افزاید که هرگز گواهی بر این نیست که این آزمون قبل از نبوّت بوده است.

اوّلاً: آیه حاکی است: روزی که ابراهیم به منصب امامت مفتخر گردید، دارای «ذریّه» بود، و پس از استماع جمله (إِنّی جاعِلُکَ لِلْنّاسِ إِماماً) خواهان این شده است که این نعمت معنوی در ذریّه او نیز باقی بماند، این گونه سؤال کردن از کسی که دارای فرزند نیست بر خلاف متعارف است.

گاهی گفته می شود که او در آن حال دارای فرزند نبود و انگیزه او از سؤال این بود که دریابد آیا دارای ذریّه می شود یا نه، و بر فرض دارا شدن، آیا امامت در خاندان او جریان پیدا می کند یا نه(3) ولی چنین تفسیری بر خلاف ظاهر آیه است; زیرا ظاهر آن، سؤال جدّی در بقای امامت در نسل او می باشد، و این درخواست جدّی بدون داشتن فرزند هرگز صحیح نیست، و در هیچ جای قرآن آنگاه که ابراهیم از ذریّه خود سخن گفته است سخن او بر ذریّه فرضی حمل نشده، بلکه در همه موارد به ذریّه محقق تفسیر شده است.(4)

ثانیاً: «ابراهیم» به تصریح خود در دوران پیری دارای ذریّه و فرزند شده چنان که می فرماید:

(اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذی وَهَبَ لی عَلَی الکِبَرِ إِسْماعِیلَ وَإِسْحاقَ إِنَّ

ص : 285

رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعاءِ).(1)

«سپاس خدا را برای من در دوران پیری اسماعیل و اسحاق را بخشید او شنونده دعا است».

صریح آیه دیگر حاکی است که او پیش از آن که دارای ذریّه گردد، وحی الهی که نشانه نبوّت است بر او فرود می آید، و او را به انجام اموری موظف می ساخت، و در همان زمان که به مقام نبوّت و رسالت رسیده بود، از طرف خدا بشارت داده شد که به همین زودی دارای فرزندی حلیم و بردبار و فرزندی علیم و دانا می شود و چنین بشارت در سه مورد وارد شده و در هر سه مورد او نبیّ و پیامبر بوده، به گواه این که: در مورد اسماعیل وحی بر او نازل می شده و در مورد «اسحاق» با فرشتگان مجسم سخن می گفت.

خدا در یک مورد، فرزند موعود اورا به «حلیم» توصیف کرده چنان که می فرماید:

(وَقالَ إِنّی ذاهِبٌ إِلی رَبّی سَیَهْدِینِ* رَبِّ هَبْ لی مِنَالصّالِحینَ* فَبَشَّرناهُ بِغُلام حَلیم* فَلَمّا بَلَغَ مَعِهُ السَّعْیَ...)(2)

« او پس از آنکه در میان آتش پرتاب شد، و از آن نجات یافت، گفت من به سوی خدایم می روم، او مرا به زودی هدایت می کند (بابل را به عزم فلسطین ترک می نمایم)، به او بشارت دادیم به غلام بردبار(اسماعیل) آنگاه که با او به «مسعی» رسید...».

در این مورد مقصود از غلام به قرینه «حلیم» و به گواهی (فَلَمّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ) همان اسماعیل است و آیه گواهی می دهد که او پیش از آن که دارای فرزندی به نام «اسماعیل» گردد، طرف خطاب الهی بود، به گواه نزول

ص : 286

وحی یعنی (فَبَشَّرْناهُ بِغُلام حَلیم) .

گذشته از این، جمله های ما قبل این آیه(فَبَشَّرْناهُ بِغُلام حَلیم) حاکی است که او قبل از این بشارت، نبی بود و به خاطر مبارزه هایش با بت پرستان به دل آتش پرتاب گردید و به لطف الهی نجات یافت و همه این حوادث پیش از داشتن ذریّه و در دوران نبوّت او بوده است.

اگر خدا او را در این آیه به غلام حلیم نوید می دهد در دو مورد او را به فرزند علیم نوید می دهد چنان که می فرماید:

(قالُوا لا تَوْجَلْ إِنّا نُبَشِّرُکَ بِغُلام عَلیم*قالَ أَبَشَّرْتُمُونی عَلی أَنْ مَسَّنِیَ الکِبَرُ فَبِمَ تُبَشِّرونَ) .(1)

«وقتی فرشتگان مأمور بودند قوم لوط را سنگباران کنند، بر ابراهیم وارد شدند، او از آنان ترسید. گفتند: مترس! ما تو را به غلام دانا بشارت می دهیم. گفت آیا به من مژده می دهید در حالی که پیری به من رو آورده و چگونه به من بشارت می دهید؟».

مقصود از (غُلام عَلیم) اسحاق است، به گواه این که در سوره هود پس از نقل داستان ورود فرشتگان بر ابراهیم، از آن غلام نام می برد و می فرماید:

(...قالُوا لا تَخَفْ إِنّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمِ لُوط * وَامْرَأَتُهُ قائِمَةٌ فَضَحِکَتْ فَبَشَّرناها بِإِسْحاقَ وَمِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ).(2)

«درهر حال گفتند مترس ما به سوی قوم لوط فرستاده شدیم همسر او در حالی که ایستاده بود خندید و به او اسحاق و پس از آن یعقوب را مژده دادیم».

ص : 287

همین سرگذشت نیز به صورت مشروح تر در سوره«الذاریات» در آیه های24_ 37 آمده است و در آنجا نیز فرزند مورد بشارت به علیم توصیف شده است.

خلاصه: از بررسی مجموع آیات وارده در باره ذریّه ابراهیم استفاده می شود که ابراهیم مدتها منصب نبوّت را دارا بود ولی دارای فرزند نبود وبعدها دارای فرزند شد، آنگاه که «بابل» را به عزم «فلسطین» ترک می کرد، به اسماعیل بشارت داده شد، و پس ازمدتی که رحل اقامت در دیارغربت افکند، وجریان های شرم آور قوم لوط به اوج خود رسید، وقتی فرشتگان بر سر راه خود بر اووارد شدند و از نابود کردن آنان سخن گفتند، به وی بشارت دادند که او دارای فرزندی علیم می گردد.(1)

با توجه به این مقدمه گسترده، روشن می گردد که تفسیر «امام» در آیه به نبی و رسول و تفسیر امامت به نبوّت و رسالت; سرچشمه ای جز غفلت از آنچه قرآن درباره ابراهیم گفته است، ندارد و روزی که ابراهیم نبی و رسول قطعی بود،و در سراشیبی و پیری فوق العاده قرار گرفته بود، به او گفتند تو را امام مردم قرار می دهیم در این صورت چگونه می توان آن را به نبوّت و رسالت توصیف کرد؟ یادآوری می شود که مورد بحث، «اماماً» در این آیه است، نه آیات دیگر، وگرنه در برخی از موارد «امام» به معنی پیشوا، منطبق بر «نبی» می باشد و پیشوایی در آنجا در حدّ پیشوایی یک پیامبر است و تفصیل آن را بعداً می خوانید.

ص : 288

2. یونس به خاطر یک ترک اولی در شکم ماهی فرو رفت، و از کار خود نادم و پشیمان گردید به حدّی که در تاریکی های بطن ماهی ندا در داد:

(...إِنّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ) .(1)

3. موسی بن عمران در نزاع یک اسرائیلی با قبطی مشرک، قبطی را کشت آنگاه از عمل خود نادم گشت و گفت:

(...هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبینٌ).(2)

«این کار شیطان است و او دشمن گمراه کننده آشکار است».

زیرا کشتن یک فرد مشرک مایه دربدری او گردید و اگر او را نمی کشت همان شخص همراه با فرعون در دریا غرق می گشت.

این گروه از پیامبران، در عین عصمت وپیراستگی از خلاف و گناه، به پایه ای نیستند، که برای مردم حجّت مطلق از نظر رفتار و کردار باشند، ومردم آنان را «امام» و «پیشوا» و «قدوه» و «مقتدا» و «اسوه» و «الگو» اتخاذ کنند و زندگی آنان را بسان ریسمان بنّا مقیاس درستی ها و راستی ها هر چند در سطح ترک اولی ها قرار دهند.

آری آنگاه که این حجّت های الهی به مرحله «امامت» و مقتدایی مفتخر شدند دارای حجّیت مطلقه می شوند و هیچ انحصار ومحدودیتی در حجّت بودن آنان نخواهد بود و مفاد حجّیت مطلقه این است که آنان از هر نظر اسوه و الگو می شوند.

به خاطر این حجّیت گسترده است که قرآن امامانی از سلسله پیامبران را هادیان به فرمان خدا معرّفی می کند و می فرماید:

(وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَأَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ

ص : 290

فِعْلَ الْخَیْراتِ...) .(1)

«آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت کنند و به آنان، انجام کارهای نیک را وحی نمودیم».

این می رساند که امام مصدر هدایت مطلقه و دعوت گسترده بوده و هدایت او در محدوده گفتارش خلاصه نمی شود، بلکه از نظر فعل وکار، هادی و راهنما واسوه والگو و سراسر«خیر» و «نیکی» است.

از آنجا که بخشش به اندازه «ارزش» انسان است، پیامبران پیش از رسیدن به مقام امامت با مسایل بس سخت وگران، آزمایش می شوند و از این طریق لیاقت و قابلیت خود را ثابت می نمایند به طوری که درباره ابراهیم می فرماید:

(وَإِذِ ابْتَلی إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِمات)

«اورا با حوادث بزرگ آزمود».

و در حدیثی وارد شده است که :

«إنّ اللّهَ تَبارَکَ وَتَعالی اتَّخَذَ إِبْراهیمَ عَبْداً قَبْلَ أَنْ یَتَّخِذَهُ نَبِیّاً وَإِنَّ اللّهَ اتَّخَذَهُ نَبِیّاً قَبْلَ أَنْ یتَّخِذَهُ رَسُولاً وَإِنَّ اللّهَ اتَّخَذَهُ رَسُولاً قَبْلَ أَنْ یَتَّخِذَهُ خَلیلاً وَإِنَّ اللّهَ اتَّخَذَهُ خَلیلاً قَبْلَ أَنْ یَجْعَلَهُ إِماماً فَلَمّا جَمَعَ لَهُ الأَشْیاءَ ( قال َانّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً)».(2)

«خداوند ابراهیم را بنده خود قرار داد، پیش از آن که او را نبی قرار دهد و نبی قرار داد پیش از آن که رسولش گرداند، و او را رسول اتخاذ کرد پیش از آن که اورا خلیل قرار دهد و او را خلیل خود قرار داد پیش از آن که به مقام امامت برساند; آن گاه که تمام کمالات برای او گرد آمد، گفت: تو را برای مردم امام قرار می دهم».

ص : 291

بنابر این حدیث «خُلّت» پس از رسالت و پیش از مقام امامت است وخلّت جز این نیست که قلب از سوی اللّه فارغ گردد، دست غیر از مملکت وجود کوتاه گردد و انسان در اختیار خدا قرار بگیرد.

بنابر این، «امام» آن انسان الهی است که در پرتو تعالی و پیشرفت در معرفت و شناخت خدا، به پایه ای می رسد که بر سراسر وجود او جز خدا حکومت نکرده و از ما سوی اللّه کاملاً منقطع می گردد، و به خاطر چنین شایستگی و صلاحیتی، گفتار و رفتار و سکوت او در برابر حوادث حجّت می باشد، وبه صورت یک انسان نمونه و کاملی درمی آید که مقتدای انسان ها و الگو و اسوه بشرها می باشد.

و هر نبی و رسولی در حالی که از عصمت در گفتار و رفتار برخوردار است، امّا گاهی از نظر کمال به پایه ای نمی رسد که رفتار و کردار آنان صد در صد (در تمام مراحل حیات) یا قبل از رسیدن به مقام امامت، اُسوه و الگو باشد و زندگی او در هر مرحله، حجّت مطلقه شمرده شود مگر این که ابراهیم وار به مقام «امامت» برسد.

آنچه بیشتر این معنا را تأیید می کند، این است که «امام» به معنای «پیشوا» و «مقتدا» می باشد و لازمه امام بودنِ یک فرد و «مأموم» بودن فرد دیگر، این است که فرد پیشوا در هر مرحله «الگو » و «اسوه» باشد و به تعبیر معروف :«إنّما سُمِّیَ الإمامُ إماماً لأَنَّهُ یُؤْتَمُّ بِهِ».(1) «به امام از آن نظر "امام" می گویند که به او اقتدا می شود» در حالی که شیوه زندگی برخی از پیامبران نمی تواند برای نوع مردم «الگو» باشد و آنان در این مرحله امام مردم شمرده شوند.

همگی می دانیم که حضرت مسیح تا پایان عمر ازدواج نکرد وقطعاً

ص : 292

مصالحی در کار بود که وی سنت الهی را اجرا نکرد و همچنین حضرت یحیی به تصریح قرآن «حصور» بود(1) یعنی عملاً اظهار رغبت به زنان نمی نمود در حالی که شرایط زندگی نوع مردم وپایه تقوا و عفت آنان، با این دو شخصیت روحانی، کاملاً متفاوت می باشد وافراد دیگرحتماً باید ازدواج کنند. آیا در این صورت می توان گفت این دو پیامبر عظیم الشأن و پیراسته از خلاف و گناه که به خاطر یک رشته مصالح و یا دوگونگی شرایط، از ازدواج سرباز زده اند از هر نظر حتی رفتار، می توانند امام و اسوه باشند؟ به طور مسلّم نه.

بنابر این، «امامت» از آنِ کسانی است که پس از یک سلسله آزمایش ها به مرحله ای از کمال برسند که از تمام جهات «پیشوا» باشند و بر مردم لازم شود که از گفتار و رفتار آنها در همه مراحل پیروی کنند.

مرتبه کامل آن مربوط به کسانی است که به مقام «امامت» برسند. ولی یک چنین تخصیص نیاز به دلیل و گواه دارد.

سخن مربی دلسوز خود است که خواه ناخواه در او یک رشته ملکات روحی ارزنده ای پدید می آورد و در اجتماع به زندگی سعادتمندی نایل می گردد، هرچند خود از آن آگاه نباشد.

یا بسان پیروی بیمار از دستور پزشک است که ناخود آگاه در درونِ خود، صحت و تندرستی پدیدمی آورد.

بنابراین در درون این حیات مادی، حیات دیگری (حیات باطنی و معنوی) وجود دارد که از اعمال او سرچشمه می گیرد و رشد می کند و خوشبختی و یا بدبختی وی، در زندگی آن سرا بستگی کامل به آن دارد.

قرآن این حقیقت را (که حیات پاکیزه اخروی مولود اعمال نیک ماست) به روشنی تأیید می کند و برای نیکوکاران و اهل ایمان، حیات دیگر و روح دیگری بالاتر از این حیات ثابت می نماید آنجا که می فرماید:

(مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَر أَوْ أُنْثی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً...) .(1)

«هرکس از مرد و زن در حالی که مؤمن است، عمل صالحی انجام دهد اورا با زندگی پاکیزه و خوب زنده می کنیم».

امام آن رهبر و راهنمایی است که نه تنها در مرحله اعمال ظاهری ما را هدایت می کند، بلکه در هر مرحله، حیات معنوی نیز رهبری به عهده اوست، وحقایق اعمال با رهبری او سیر می کنند.

قرآن در مواردی که از امام سخن می گوید بلا فاصله هدایت آنان را مطرح می کند چنان که می فرماید:

(وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَأَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ

ص : 295

فِعْلَ الْخَیراتِ...).(1)

« ما آنها را امامانی قرار دادیم که به امر ما مردم را هدایت کنند، و انجام کارهای نیک را به آنان وحی کردیم».

و در جای دیگر می فرماید:

( وَجَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا...) .(2)

«برخی از آنان را امام قرار دادیم تا مردم را به وسیله امر ما هدایت کنند; زیرا آنان صبر کردند».

این آیات می رساند که امام علاوه بر ارشاد وهدایت ظاهری، دارای یک نوع هدایت وجذبه معنوی است که از سنخ عالم «امر» و «تجرد» می باشد و به وسیله حقیقت و نورانیت و باطن درون خود، در قلوب مردم شایسته تأثیر و تصرف نموده و آنها را به سوی مرتبه کمال و غایت ایجاد جذب می کند.

استاد علاّمه طباطباییرحمه اللّه در تفسیر «المیزان» می فرماید:

تفسیر «امامت » به نبوت و «مطاع بودن» و «خلافت»و «وصایت» و «ریاست در امور دین و دنیا» تفسیر مبتذلی است و سرچشمه آن این است که لفظ «امامت» به مرور زمان به خاطر کثرت استعمال معنی واقعی خود را از دست داده و این معنی جدید را به خود گرفته است; زیرا «مطاع» بودن از لوازم نبوّت است و ارتباطی به امامت که ابراهیم پس از نبوّت به آن مقام مفتخر گردید، ندارد و همچنین است «نیابت» و «وصایت» و «ریاست» همگی نوعی «مطاع» بودن است و حقیقت مطاع بودن جز داشتن یک مصدر اجتماعی چیز دیگری نیست.

ص : 296

در این صورت چگونه می توان لفظ «امامت» را _ که معنای آن مقتدا بودن است و دیگران باید اقوال و افعال خود را با گفتار و رفتار او تطبیق کنند وچیز دیگری نیست _. به «مطاع بودن» و تصدی یک مقام اجتماعی تفسیر کرد.(1)

خلاصه: هدایت پیامبران و رسولان، جز ارائه طریق چیز دیگری نیست در حالی که هدایت امام به صورت ایصال به مطلوب است; یعنی امام از نظر تأثیر باطنی ونفوذ روحانیی که اثر وجودیش در قلب انسان می تابد، آنان را هدایت می کند، امام از این نظر بسان خورشید است که با اشعه نور خود گیاهان را پرورش می دهد و قلوب مستعد وآماده را به کلی منقلب می سازد.

امام در پرتو قدرت روحی، افراد مستعد و آماده را از ظلمت و گمراهی خارج کرده و به سوی نور وارد می کند و این مقام برای ابراهیم و امثال او پس از یک سلسله امتحانات به دست می آید و آنان دارای چنین روح و روانی می گردند.

امام در این نظریه از مجاری فیض بلکه از علل وصول فیض (هدایت) به مردم به شمار می رود، یعنی همان طور که فیض مادی برای خود، مجاری و علل مادی دارد، همچنین فیض معنوی که مقصود از آن در آیه، هدایت تکوینی است، برای خود دارای چنین مجاری و عللی می باشد و این نوع هدایت به خاطر لیاقت و شایستگی طرف، خارج از اختیار و خواست صورت می پذیرد و افراد لایق قهراً مجذوب هدایت امام بوده و در حوزه هدایت تکوینی او قرار می گیرند.

خلاصه: پیامبران از آن نظر که دارای هدایت تشریعی می باشند و از طریق ابلاغ رسالت الهی و بیان اوامر و نواهی خدا، مردم را هدایت می کنند«نبی» می باشند، ولی از آنجا که دارای هدایت تکوینی، بوده و مایه3 نیل

ص : 297

مردم به کمال و سعادت و متصرفان در قلوب و ارواح می باشند و مردم در حوزه هدایت تکوینی آنان قرار می گیرند، امام می باشند.

«به امر خدا هدایت می کنند نه به امر مردم. حکم خدا را بر حکم مردم مقدم می دارند».

آنگاه امام درباره امامانی که به آتش دعوت می کنند، سخن می گوید و یاد آور می شود که آنان بر عکس گروه نخست، اراده مردم را بر اراده خدا و تمایلات آنها را بر کتاب خدا مقدم می شمارند.

این روایت و نظایر آن حاکی است که هدف از جمله (أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا) تعریف وثنای آنان بر اساس عصمت آنها است که رضای خدا را با چیزی عوض نمی کنند، نه این که واقعیت امامت این است که به امر تکوینی خدا که با آن امر جهان را آفرید، مردم را هدایت می کنند.

و ثانیاً: تفسیر امام به «سرپرست جامعه» و یا مطاع و لازم الاتباع بودن و یا اسوه و الگو بودن به طوری که رفتار و گفتار مأموم باید طبق رفتار و گفتار امام باشد، معنای مبتذلی نیست که بعداً بر کلمه عارض شده باشد، در حالی که حضرت علی (علیه السلام)می فرماید: «وَالإمامَةَ نِظاماً للأُمّة»: «امامت مایه انتظام جامعه می باشد».(1)

ثالثاً: این که می فرماید: هر پیامبری پیش از ارتقا به مقام امامت مطاع بوده و مطاع بودن از لوازم «نبوّت» است، چندان استوار نیست; زیرا در نظریه آینده خواهیم دید که هیچ نبی و پیامبری از آن نظر که پیامبر بود، مطاع نبود، بلکه آنگاه «مطاع» می گردد که دارای مقام امامت بشود و توضیح این قسمت را در نظریه آینده خواهید خواند. و اگر در آیه (وَما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُول إِلاّلِیُطاعَ بِإِذْنِ اللّهِ) برای «رسول» اطاعتی می شمارد، مقصود حقیقی «اطاعت خدا»

ص : 299

است نه اطاعت خود رسول به گواه (بِإِذْنِ اللّهِ) و توضیح این قسمت بعداً می آید.

***

سالیان درازی قبل از خطاب (إِنّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً)دارای مقام نبوّت بود و این حد از پیشوایی را داشت، طبعاً باید افاضه این مقام به خاطر ملاک دیگری باشد.

امّا در غیر ابراهیم مانند اسحاق ویعقوب چنین مسأله ای وجود ندارد و ظاهراً ملاک امامت و پیشوایی آنان همان نبوّت الهی آنان است.

توضیح این که: گروهی در دو آیه یاد شده به عنوان امام توصیف شده اند واین دو آیه عبارتند از:

1 . (وَوَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَیَعْقُوبَ نافِلَةً وَکُلاًّ جَعَلْنا صالِحینَ*وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا...) .(1)

«به ابراهیم، اسحاق و یعقوب را بخشیدیم و هر یک را از صالحان قرار دادیم و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می نمایند».

اسحاق ویعقوب بدون شک به تصریح این آیه، امام می باشند، ولی ملاک پیشوایی آنان همان نبوّت و رسالت آنهاست و در شعاع این منصب مقتدا و پیشوا بودند و مردم را هم به راه حق هدایت می کردند و این امامت جز پیشوایی در حدّنبوّت، واین هدایت جز هدایت تشریعی که تمام پیامبران دارا بودند چیز دیگری نبود.

هرگز جهتی ندارد که ملاک امامت آن دو نفر، جز نبوّت و رسالت آنان باشد و زندگی آنان نیز بر این مطلب گواهی می دهد و آنان از آن نظر که پیامبر بودند امام و پیشوا بودند، همچنان که جهتی ندارد که هدایت آنها غیر از هدایت تشریعی که همه پیامبران آن را دارا هستند، چیز دیگری باشد.

با این معنی، همه پیامبران «امام» و پیشوا هستند و مردم در اخذ وظایف

ص : 301

الهی باید به آنان اقتدا نمایند و از خطوطی که ترسیم می نمایند، خارج نشوند.

2 . (وَلَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الکِتابَ فَلاتَکُنْ فی مِرْیَة مِنْ لِقائِهِ وَجَعَلْناهُ هُدًی لِبَنی إِسْرائیلَ* وَجَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لمّا صَبَرُوا...) .(1)

« به موسی کتاب دادیم، در نزول کتاب به او شک و تردید مکن، آن را مایه هدایت برای بنی اسرائیل قرار دادیم و از بنی اسرائیل (نه پیامبران!) پیشوایانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می کردند، به خاطر صبری که از خود نشان دادند».

در این آیه ضمیر (مِنْهُمْ) که به معنی برخی است، به بنی اسرائیل بر می گردد، و مفاد آن این است که گروهی از بنی اسرائیل را (نه گروهی از پیامبران بنی اسرائیل را) امام و پیشوا قرار دادیم.

این گروه که آیه از آن یاد می کند، همان پیامبران بنی اسرائیل می باشند و موسی بن عمران نمونه بارز آنها است و ملاک امامت آنها همان نبوت آنان می باشد.

علت این که علاّمه طباطبایی و برخی دیگر تصوّر کرده اند که ملاک امامت آنان غیر از نبوّت آنها بوده این است که گمان کرده اند که مرجع ضمیر در (مِنْهُمْ) به پیامبران بنی اسرائیل برمی گردد و چون «مِنْ» در آیه مفید معنای «تبعیض» است، طبعاً مقصود این است که برخی از پیامبران بنی اسرائیل را امام قرار دادیم; در این صورت نتیجه گرفته اند که ملاک امامت آنان باید غیر از نبوّت آنها باشد و اگر ملاک امامت آنها، نبوّت آنها بود، این ملاک را همه پیامبران دارا بودند، دیگر تبعیض علّتی نداشت، در حالی که دقت در این آیه روشن می سازد که مرجع ضمیر همان، نزدیک ترین کلمه یعنی لفظ «بنی

ص : 302

اسرائیل» است و مفاد آیه این است که بعضی از بنی اسرائیل را که همه پیامبران بنی اسرائیل است، پیشوا قرار دادیم و این پیشوایی جز نبوّت آنها چیز دیگر نبوده است.

خلاصه سخن این که: امام در قرآن به معنی پیشوایی است و این پیشوایی برای خود ملاک های مختلفی دارد، گاهی نبوّت ورسالت است مانند دو آیه یاد شده و گاهی غیر آن است مانند آیه (لِلنّاسِ إِماماً) اکنون باید دید ملاک امامت ابراهیم غیر از نبوّت چه بوده است و چون نظریات گذشته با اشکالاتی روبرو شد، اکنون نظریه چهارم را مطرح می کنیم:

می کرد و امامت او پس از خودش نیز ا دامه داشت تا آنجا که تمام پیامبران بنی اسرائیل با آن همه عظمت (حتی پس از نیل به قدرت)خود را پیرو ابراهیم دانسته و بر او اقتدا می کردند.

روزی که اهل کتاب درباره ابراهیم به نزاع پرداختند و هر گروهی از یهود و نصاری او را از آن خود دانست، قرآن برای قطع نزاع آنان، دو مطلب را یادآور شد:

1. شأن ابراهیم بالاتر از آن است که او جزو یکی از این دو گروه باشد.

2. سزاوارترین فرد به ابراهیم کسانی است که از او پیروی کرده اند، و این اشخاص پیامبر گرامی و مؤمنان وفادار مکتب او می باشند، چنان که می فرماید:

(ما کانَ إِبْراهیمُ یَهُودِیّاً وَلا نَصْرانیّاً ولکِنْ کانَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَما کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ).(1)

«ابراهیم نه یهودی ونه نصرانی بود (واو بالاتر از آن بود که جزو یکی از این دو گروه باشد) او یک فرد «حنیف» (پیراسته از هر نوع انحراف از جاده توحید) و مسلمان بود، و مشرک نبود».

(إِنَّ أَولَی النّاسِ بِإِبْراهیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَهذا النَّبِیُّ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَاللّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمنینَ).(2)

«شایسته ترین مردم به ابراهیم کسانی هستند که از امم گذشته از او پیروی کرده اند و (از این امت) پیامبر و افراد با ایمان است و خداوند سرپرست مؤمنان می باشد».

ص : 304

این آیه سه گروه را به ابراهیم سزاوارتر از دیگران می داند:

1. گروهی که از او در امت های گذشته (یهود و نصاری) پیروی کرده اند.

2. شخص پیامبر گرامی.

3. افراد با ایمان.

گروه نخست به خاطر پیروی و دیگران به خا طر حفظ مکتب و وفاداری به اصول او.

این آیه از عظمت ابراهیم و بقای امامت او حتی پس از طلوع پیامبری مانند موسی بن عمران، گزارش می دهد این پیامبر عظیم الشأن با این که خود، امام بود _ مع الوصف _ امامت ابراهیم نیز به قوت خود باقی بود، و در حالی که پیامبران پس از موسی باید از شریعت و آیین وگفتار و رفتار اوپیروی نمایند، ولی امامت ابراهیم و روح شریعت و سنن و احکام او بسان روح در شرایع بعدی حاکم بوده ومسأله (لِلنّاسِ إِماماً) هنوز تجلی داشته است، بلکه می توان گفت که امامت ابراهیم حتی پس از طلوع خورشید اسلام باقی بود به گواه این که خدا به پیامبر اسلام دستور می دهد که از آیین ابراهیم پیروی نماید آنجا که می فرماید:

(ثُمَّ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهیمَ حَنِیفاً وَما کانَ مِنَ الْمُشْرِکینَ) .(1)

«سپس به تو وحی کردیم که از آیین ابراهیم پیروی کن که از مشرکان نبود».

در آیه دیگر، آیین اسلام را از آن نظر که سهل و آسان است و در آن تکلیف شاق و سنگین نیست، متن آیین ابراهیم دانسته و یادآور می شود که

ص : 305

اوست که ماها را مسلمان نامیده است. چنان که می فرماید:

(...جاهِدُوا فِی اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَبیکُمْ وَما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَج مِلَّةَ أَبیکُمْ إِبْراهیمَ هُوَ سَمّیکُمُ الْمُسْلِمینَ مِنْ قَبْلُ...).(1)

«در راه خدا به شایسته ترین وجه جهاد کنید، او شماها را برگزید و در دین بر شما مشقت و سختی قرار نداد _ این آیین، آیین پدر شما ابراهیم است، او شماها را مسلمان نامید».

از این آیات و برخی دیگر که یادآور شدیم، به روشنی استفاده می شود که ابراهیم به حق (لِلنّاسِ إِماماً) و حامل لوای امامت بود، و رفتار و گفتار او الگو برای کلیه پیامبرانی بود که در عرض او وپس از درگذشت او در نقاط جهان مشغول انجام وظیفه بودند و پس از طلوع پیامبرانی مانند اسحاق و یعقوب و یوسف و موسی هنوز امامت او باقی بود و سنن احکام او نیز رسمیت داشت.

رسول بود مخاطب به خطاب (إِنّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً)شد در حالی که چنین جریانی درباره اسحاق و یعقوب وجود ندارد و یا لااقل محرز نمی باشد.

تنها کسی که می توان از پیامبران بنی اسرائیل او را «امام» نامید موسی بن عمران است که پیامبران بنی اسرائیل در پرتو شریعت و زیر لوای او انجام وظیفه می کردند. و حتی قرآن کتاب او را (نه خود او را) «امام» می نامد چنان که می فرماید:

(...وَمِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَرَحْمَةً...).(1)

مردم» بنابراین، ابراهیم امام فرد یا افرادی بود که در حوزه امامت او زندگی می کردند و ظاهر آیه (لِلنّاسِ إِماماً) ، با این نظریه سازگار نیست که امامت را به خصوص هدایت گران نسبت می دهد. مگر این که ذکر پیامبران به عنوان فرد روشن باشد، نه این که امامت او به آنها اختصاص داشته باشد.

2. در صورت استواری این نظریه، پیشوایان معصوم شیعه، امام به این معنی نخواهند بود; زیرا آنان صاحب شریعتی نبودند که سر سلسله هدایت ها باشند در حالی که ائمه معصومین (علیهم السلام) با این آیه به صورت متواتر، بر حقانیّت امامت خویش و نا استواری امامت دیگران استدلال کرده اند و اگر روایات اهل بیت پیرامون آیه، مورد بررسی قرار گیرد، روشن می گردد که ائمه ما «امام» در آیه را به گونه ای تفسیر کرده اند که قابل انطباق بر خلافت و وصایت و جانشینی از پیامبر گرامی نیز می باشد و اگر امامت در آیه به معنی «سر سلسله هدایت ها» و یا مشابه آن تفسیر گردد، هرگز این روایات قابل انطباق بر این معنی نخواهد بود.

اکنون وقت آن رسیده است پنجمین نظریه را که آخرین آنها است مطرح کنیم شاید در این نظریه به فضل الهی پرده ابهام کنار رود و سیمای حقیقت خود را نشان دهد.

***

نبوّت و رسالت آخرین نقطه کمال و منصب الهی نیست و اگر این دو مقام آخرین سیر یک انسان ملکوتی باشد، دیگر برای یک انسان کامل خط سیری باقی نمی ماند، از این جهت نخست به تشریح مفاد این لفظ می پردازیم، آنگاه مسأله «امامت» را مطرح می کنیم.

«نبی» از لفظ «نبأ» به معنی خبر خطیر و بزرگ گرفته شده و مفاد لغوی آن حامل خبر بزرگ و یا مخبر از آن، می باشد.

لفظ «نبی(1)» در قرآن مجید درباره انسانی به کار می رود که وحی الهی را از خدا، به طریق مختلف می گیرد و حقیقت«نبی» که معادل آن در فارسی «پیامبر» است جز این، چیز دیگری نیست و هر نوع خصوصیتی که برای «نبی» درکتاب های لغوی و یا تفسیری وحدیثی گفته شده است همگی خارج از مفهوم آن بوده و هرگز این لفظ بر آنها دلالتی ندارد و باید آنها را از قراین خارجی استفاده کرد.

شیخ طوسی می فرماید:«انّه مؤد من اللّه بلا واسطة من البشر»(2): «نبی آن گزارشگری است که بدون وساطت بشری، از خدا خبر می دهد».

«نبی» به معنای گیرنده «نبأ» یا مخبر از جانب خدا است ولی لفظ «رسول» _ آنگاه که رسالت او از جانب خدا باشد نه از جانب بشر،(3) یعنی رسالت او در حوزه مفهوم «نبوّت» قرار گیرد _ به معنای حامل پیامی است که

ص : 309

ابلاغ سخن و یا انجام عملی را از جانب خدا بر عهده داشته باشد. و به دیگر سخن هر یک از این دو مفهوم (نبوّت _ رسالت) به خصوصیتی از خصوصیات پیامبرانی که از جانب خدا وحی دریافت کرده اند، اشاره می کند. این افراد از این نظر که حاملان نبأ و گیرندگان وحی الهی هستند «نبی» می باشند و از آن نظر که وظیفه ای را به نام ابلاغ وحی بر عهده می گیرند، «رسول»نامیده می شوند.