از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 7

از ميان برداريم!! بر ما واجب است كه به مردم نشان دهيم هر چه مطلب صحيح در قرآن است جديد نيست و از جاى ديگر گرفته شده است و آنچه در آن جديد است نادر است «1»!! مى بينيد كه دشمنان اسلام از اين كه قرآن در ذكر معارف عاليه متفرد است چقدر بيمناك و هراسانند. مگر نه اين است كه «گلادستون» يكى از نخست وزيران سازنده امپراطورى انگلستان، در مجلس عوام گفته بود: «دو مانع دشوار و اساسى كه راه تسلط ما را بر مستعمرات اسلامى بسته است و با تمام قوا بايد در رفع آنها كوشيد، عبارتند از: قرآن و كعبه».

- با فطرت اصيل انسان، هماهنگ و با طبيعت اوليه بشر، منطبق و همگام است و تمام قوانين و مقررات و احكامى كه در اين كتاب آمده، نشان دهنده اين هماهنگى و همگامى با فطرت انسان مى باشد و همين عامل است كه از اين قانون آسمانى، نظامى را به وجود آورده كه ناشى از صميم انسانيت و تأمين كننده تمامى نيازهاى بر حق جامعه بشريت در همه شئون مى باشد: فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ «2».

- و كتابى است كه معارف و تعاليم بزرگى به بشريت هديه كرده است كه اگر نبود معارف و تعاليمى كه قرآن با بليغترين و بديع ترين اسلوب به بشريت عرضه داشته است، بشر هيچ گاه بدانها دست نمى يافت چنان كه در آياتى از قرآن كريم به اين جهت اشاره شده است نظير:

وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ

تَكُنْ تَعْلَمُ «3». (1) التبشير و الاستعمار في البلاد العربية: 40.

(2) سوره روم، آيه 30.

(3) سوره نساء، آيه 113.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 9

يعنى: «و كتاب و حكمت را بر تو نازل كرد و آنچه را كه نمى دانستى به تو آموخت».

و: عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ «1». يعنى: «آنچه را كه انسان نمى دانست به وى آموخت».

و: ما كُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ «2».

يعنى: «اين معارف را تو و قوم تو پيشتر از اين نمى دانستيد.

- و كتابى است كه در خانه هر مسلمان جا دارد و به آن پناه مى برند و از آن تبرك مى جويند، بيسوادان به نقش كلماتش نظر مى كنند، و با سوادان آن را مى خوانند، قاريان، با نواى دلنواز، آن را قرائت مى كنند، روح شنوندگانش از اين جهان خاكى بريده و در فضايى مجرد از قيود جسمانى پرواز مى كند، مردان خدا در دل شب در آن تدبر مى كنند، و از تأمل در آياتش با آيات آفاقى و انفسى آشنا مى شوند.

- و از امانتى سخن مى گويد كه آسمانها و زمين و كوهها از گرفتن آن عاجز شدند و سرباز زدند اما بشر مشتقانه آن را پذيرفت، آيا آن امانت جز سرّ الاسرار و راز رازها چه تواند بود؟

- و به ما مى فهماند كه وجد و جذبه تأمل، روزى جاودانه و ابدى انسان است، اما مستى مى و مل، حرام و ابتر است، آنانى به مردار اين جهان چسبيده اند كه مهرويان بستان خدا را نديده اند، مردان خدا از ديدار مهرويان آن جهان نعره: يا لَيْتَ قَوْمِي يَعْلَمُونَ بِما غَفَرَ لِي رَبِّي وَ جَعَلَنِي مِنَ الْمُكْرَمِينَ «3» مى زنند، و

از چنگال و دندان لاشخورهاى اين جهان فرياد: لا ضَيْرَ إِنَّا إِلى رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ «4» سر مى دهند. آرى، مرده پرستان از بى كسى، به شمارش مردگان خود مى پردازند: (1) سوره علق، آيه 5.

(2) سوره هود، آيه 49.

(3) سوره يس، آيه 26.

(4) سوره شعراء، آيه 50.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 10

أَلْهاكُمُ التَّكاثُرُ حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقابِرَ «1» تا شايد بدين وسيله جاى خالى قلب خود را پر كنند، اما هرگز! و عدّه اى گور يكديگر را با زر و زيور مى پوشانند تا پايان پليد خود را ناديده گيرند، دريغا! نمى دانند كه زندگى سراسر سعادت و جاودانه از آن اهل قرآن است، چنانكه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله سلّم فرمود: «أشرف أمّتي حملة القرآن و أصحاب اللّيل» «2».

- و بالأخره اين قرآن است كه با صداى رسا همه جهانيان را به مبارزه مى طلبد و مى گويد: إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلى عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ «3» و احدى را ياراى مبارزه با آن نيست آنانكه از صدر اسلام تا كنون به مبارزه عليه قرآن برخاستند جز آنكه آبروى خود بردند و زحمت ما روا داشتند چيز ديگرى نبود؛ زيرا خود قرآن توان مبارزه و آوردن مثل آن را از جن و انس ميسر ندانسته است: قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ كانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيراً «4».

اين است خصايص و مميزات اين كتاب الهى كه هنوز بيش از نيم قرن، از پيدايش آن نگذشته بود كه ملتهاى بزرگى را تحت نفوذ

خود در آورده و سيطره خود را بر قسمت گسترده اى از زمين كه از دير باز مهد تمدن بشريت بود، گسترد و آوازه آن در جهان پيچيد و ابهّت و عظمت آن سراسر دنياى آباد را به لرزه در آورد و همين پديده بود كه قرآن را مورد توجه دانشمندان و بررسى كنندگان، در تمام ادوار تاريخ قرار داد.

حرارت، معنا و حرمت و روح مى دهد، «قرآن» است.

«قرآن» مثل بعضى از كتابهاى مذهبى نيست كه يك سلسله مسائل رمز آسا در مورد خدا و خلقت و تكوين مطرح كرده باشد و حدّ اكثر يك سلسله اندرزهاى ساده اخلاقى هم به آن ضميمه كرده باشد و بس، به طورى كه مؤمنين ناچار باشند دستورها و انديشه ها را از منابع ديگر اخذ كنند، بلكه قرآن تمامى اصول معتقدات و افكار و انديشه هايى را كه براى يك انسان به عنوان يك موجود با ايمان و صاحب عقيده لازم و ضرورى است و همچنين اصول تربيت، اخلاق و نظامات اجتماعى و خانوادگى را بيان كرده و تنها توضيح و تفسير و تشريح و احيانا اجتهاد و تطبيق اصول بر فروع را بر عهده سنّت و يا اجتهاد گذاشته است. اين است كه استفاده از هر منبع ديگر موقوف به شناخت قبلى قرآن است؛ زيرا قرآن مقياس و معيار همه منابع ديگر است. ما حديث و سنّت را بايد با معيار قرآن بسنجيم تا اگر با قرآن مطابق بود بپذيريم و گر نه رد كنيم.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 12

معتبر ترين و مقدس ترين منابع ما بعد از قرآن، در حديث، «كتب اربعه» «1» و در خطب، «نهج البلاغه» و در ادعيه، «صحيفه سجاديه» است، اما همه اينها فرع بر قرآن مى باشند و به اندازه قرآن قطعيت صدور ندارند، يعنى حديث كافى، آنقدر مى تواند معتبر باشد كه با قرآن منطبق باشد و با تعليمات آن جور درآيد و اختلاف نداشته باشد. رسول خدا و ائمه اطهار عليهم السّلام مى فرمودند: احاديث ما را بر قرآن عرضه

كنيد، اگر بر قرآن منطبق نبود بدانيد كه ساختگى و جعلى است و آن را بر ما بسته اند؛ زيرا ما چيزى برخلاف قرآن نمى گوييم «2».

بحث شناخت قرآن و امكان، و اقسام آن و مطالب متفرع بر آن بسيار است كه ان شاء اللّه در درس چهارم كتاب به طور تفصيلى مورد بحث و بررسى قرار خواهيم داد.

در مقدمه «منهج الصادقين» و آيت اللّه خوئى در «البيان» و علامه طباطبائى در كتاب «قرآن در اسلام» و محمد هادى معرفت در «التمهيد»، مسائل عمده علوم قرآنى را ياد كرده اند، همچنانكه مسائلى مانند ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه را هم جداگانه ذيل تفسير آيات مناسب مورد، به تفصيل مورد بحث و تحقيق قرار داده اند.

شايد قديميترين صورت تدوين يك علم مستقل از علوم قرآنى، «علم الرسم العثمانى» باشد كه همزمان با تدوين قرآن امام (تدوين شده در زمان عثمان) پديد آمده است. پس از آن، علم اعراب القرآن مى باشد كه واضع آن «ابو الاسود دئلى» به راهنمايى امير المؤمنين على عليه السّلام بوده است. و همچنين تفسير منسوب به «نعمانى» كه مأثور از امير المؤمنين عليه السّلام است و شامل غالب مسائل علوم قرآنى است «1».

و در قرن هشتم و نهم هجرى سه كتاب جامع در علوم قرآنى نگاشته شد كه عبارتند از:

1- «البرهان فى علوم القرآن»، تأليف امام بدر الدين محمد بن عبد اللّه زركشى، متوفاى 794 هجرى قمرى است.

2- «مواقع العلوم من مواقع النجوم»، تأليف جلال الدين بلقينى، متوفاى 824 هجرى قمرى است.

3- «الاتقان فى علوم القرآن»، تأليف جلال الدين سيوطى، متوفاى 911 هجرى قمرى است. اين كتاب به عنوان جامعترين كتب علوم قرآنى شهرت يافته است و در حقيقت تلفيقى است از دو كتاب مذكور. (1) تفسير منسوب به نعمانى، به تفصيل در جلد 93 بحار از صفحه 1 تا 97 آمده است.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 14

به هر حال در رابطه با علوم قرآن از صدر اسلام تا كنون كتابهاى بسيارى نوشته شده است كه ان

شاء اللّه تعالى در اين كتاب در ضمن يك درس (درس اول) به تفصيل آنها را با ذكر نام مؤلف و سال تأليف، معرفى خواهيم كرد.

قم مقدسه اقل عباد: حبيب اللّه طاهرى 3/ 10/ 1373 برابر با بيستم رجب 1415

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 15

علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 16

و قرائتهاى صحابه و شواذّ قرائتها مى پردازد.

و فنى هم عدد سور و آيات و كلمات و حروف آنها و آيات و كلمات و حروف همه قرآن را احصاء مى كند.

و فنى هم در خصوص رسم الخط خاص قرآن مجيد و اختلافاتى كه با رسم الخط عربى معمول دارد سخن مى گويد.

و اما علومى كه در معانى قرآن مجيد بحث مى كند آن نيز به شعبى قابل تقسيم است:

فنى است كه از كليات معانى آيات مانند تنزيل، تأويل، ظاهر، باطن، محكم، متشابه، ناسخ و منسوخ قرآن كنجكاوى و بحث مى كند.

و فنى است كه در آيات احكام بحث مى نمايد و در حقيقت شعبه اى از فقه اسلامى است.

و فنى است كه از معانى خصوص آيات قرآنى سخن مى گويد و به نام «تفسير قرآن» ناميده مى شود «1» كه در آينده ما در رابطه با تفسير و طبقات مفسرين بررسى خواهيم داشت. دانشمندان اسلامى در هر يك از علوم خاصه به قرآن مجيد تأليفات و تصانيف بيشمارى داشته اند كه ما در اينجا به اهم آنها با ذكر نام و نام مؤلف و قرن تأليف، اشاره مى كنيم:

تأليف يحيى بن زياد الفرّاء، متوفاى 207 هجرى.

10- كتاب «الرغيب»، در علوم قرآن و غلط رجال، تأليف محمد بن عمر واقدى، علامه و نويسنده و مورخ معروف، متوفاى 207 هجرى.

11- «اعجاز القرآن»، در دو جلد و «معانى القرآن»، تأليف ابو عبيده معمر بن

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 18

المثنى، متوفاى 209 هجرى.

27 جزء، از محمد بن خلف مرزبان، متوفاى 309 هجرى.

11- «التنزيه و ذكر متشابه القرآن»، از ابو محمد حسن بن موسى نوبختى، متوفاى

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 19

حدود 310 هجرى.

12- كتاب «المصاحف» و: «الناسخ و المنسوخ» و رساله اى در قرائتها، از ابو بكر بن ابى داود عبد اللّه بن سليمان سجستانى، متوفاى 316 هجرى.

13- «احكام القرآن»، از امام شافعى ابى عبد اللّه محمد بن ادريس، متوفاى 304 هجرى.

و التحريف» از ابو عبد اللّه احمد بن محمد بن سيار، متوفاى 368 از صحابه امام هادى و امام عسكرى عليهما السّلام.

9- كتابى در احكام قرآن كه كتابى است بزرگ در سه مجلد از ابو بكر احمد بن على رازى جصّاص، متوفاى 370.

10- كتابى در احكام قرآن، از ابو الحسن عباد بن عباس طالقانى، متوفاى 385 هجرى.

11- «الاستغناء» در علوم قرآنى، در يكصد جزء، از محمد بن على الادفوى، متوفاى 388 است، صاحب «الطالع السعيد» بيست جلد از اين كتاب را ديده است.

12- «اعجاز القرآن»، از قاضى ابو بكر محمد بن الطيب الباقلانى، متوفاى 403 هجرى.

13- «بيان اعجاز القرآن»، از ابى سليمان حمد بن محمد بن ابراهيم خطابى بستى، متوفاى 388. و كتابهاى بسيار ديگر كه ما را مجال ذكر همه آنها نيست.

طالب است كه به سال 437 در گذشته است.

6- «التّيسير»، درباره قرائتهاى هفتگانه و «المحكم» در نقط و «المقنع» درباره رسم الخط مصحفهاى مراكز مختلف، از ابو عمرو الدانى، متوفاى 444.

7- «الناسخ و المنسوخ»، از ابو محمد على بن احمد بن سعيد بن حزم ظاهرى، متوفاى 456.

8- مقدمه تفسير «التبيان»، از شيخ الطائفه ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسى، متوفاى 460 كه مشتمل بر نفى تحريف قرآن، نهى از تفسير به رأى، حجّيت ظواهر قرآن، اقسام معانى قرآن، ظهر و بطن قرآن، محكم و متشابه در قرآن، انواع نسخ، اسامى قرآن و سوره ها و آيات آن و ديگر مباحث مربوط به قرآن است.

9- «اسباب النزول» و: «فضائل القرآن»، از ابو الحسن على بن احمد واحدى، متوفاى 468.

10- «المفردات فى غريب القرآن» كه اثر بسيار نفيس و با ارزشى است و برخى از اساتيد فن از آن به معجزه اى از معجزات فن قرآنى تعبير كرده اند، مؤلف آن ابو القاسم حسين بن محمد الراغب الاصفهانى است كه در سال 502 در گذشته است.

11- «الرسالة الشافيه»، از ابى بكر عبد القاهر جرجانى، متوفاى 471.

12- «حجة القراءات»، از قاضى ابو زرعه عبد الرحمن بن محمد، متوفاى 410.

13- «متشابه القرآن» و: «تنزيه القرآن عن المطاعن»، از ابى الحسن عماد الدين قاضى عبد الجبار، متوفاى 415.

مسائل مورد بحث مفصل تر و منقح تر از مقدمه التبيان است.

2- «وجوه القرآن» به فارسى، از ابو الفضل جيش بن ابراهيم بن محمد التفليسى، متوفاى 558.

3- «فقه القرآن»، از قطب الدين ابو الحسن سعيد بن هبة اللّه الراوندى، متوفاى 573 است، گفته شده كه وى از علماى شيعه اولين كسى است كه در تفسير آيات حقوقى و احكام قرآن، تأليف كرده است ولى همانطور كه گفته شد محمد بن سائب كلبى و عباد بن عباس طالقانى در اين مورد بر وى پيشى گرفته اند.

4- «متشابهات القرآن و مختلفه» در دو جزء از رشيد الدين ابو جعفر محمد بن على بن شهر آشوب سروى، متوفاى 588 است، وى شاگرد قطب راوندى مى باشد.

5- «حرز الأمانى و وجه التهانى»، قصيده اى درباره قرائتها، معروف به «شاطبيه»، از ابو محمد القاسم بن فيره الشاطبى امام القرّاء، متوفاى 597.

6- «فنون الأفنان فى عجائب علوم القرآن» و: «المجتبى فى علوم تتعلق بالقرآن»، از ابو الفرج عبد الرحمن بن على، معروف به ابن جوزى، متوفاى 597.

7- «البيان فى غريب اعراب القرآن»، تأليف ابى البركات ابن انبارى، متوفاى 577.

8- «الاحكام القرآن»، از ابى بكر محمد بن عبد اللّه معروف به ابن عربى، متوفاى 453 كه در چهار جلد چاپ شده است.

شمار مى آيد.

اين تحقيق در حاشيه تفسير جلالين به چاپ رسيده و جلال الدين سيوطى خلاصه آن را در نوع هفتم و سى ام كتاب «الاتقان فى علوم القرآن» آورده است. مؤلف آن ابو القاسم، شاگرد شرف الدين ابو الحسن على بن المفضل المقدسى، متوفاى حدود 650 مى باشد.

4- «بديع القرآن»، از ابن ابى الأصبع، عبد العظيم بن عبد الواحد متوفاى 654 هجرى، اين تحقيق، اثر زيبايى به شمار مى آيد و در آن انواع بدايعى كه در آيات قرآن به كار رفته تشريح شده است.

5- كتابى در «مجاز قرآن»، از ابو محمد عبد العزيز بن عبد السلام، معروف به «العزّ»، متوفاى 660.

6- «سعد السعود فى مختلف شئون القرآن و تاريخه و تفسير مشكله»، از قدوة العارفين رضى الدين ابو القاسم على بن موسى بن جعفر بن طاووس، متوفاى 664.

7- «المرشد الوجيز فيما يتعلق بالقرآن العزيز»، از ابو شامه شمس الدين عبد الرحمن بن اسماعيل، متوفاى 665.

8- «اسئلة القرآن المجيد و أجوبتها»، از محمد بن ابو بكر رازى، متوفاى 666 است، اين كتاب حاوى 1200 سؤال و جواب درباره غرائب آيات قرآن است.

عمر، معروف به ابن كثير، متوفاى 744.

عسقلانى، متوفاى 852.

7- «الناسخ و المنسوخ»، از شهاب الدين احمد بن عبد اللّه بن سعيد بحرانى معروف به «ابن متوج»، متوفاى 836 كه از شخصيتهاى اماميه است و معاصر شهيد اول و از شاگردان وى بوده است و قارى عبد الجليل حسينى، متوفاى 976، آن را شرح كرده و به امير احمد، حاكم جيلان تقديم كرده است و توسط دكتر محمد جعفر اسلامى كه معاصر ماست، به فارسى ترجمه شده است.

دارد، نقد و بررسى كرده و به بحث امام امير المؤمنين عليه السّلام با برخى از زنادقه در اين باره اشاره كرده و در هر مورد، پاسخ كافى داده كه اطلاع از آنان ضرورى به نظر مى رسد.

4- مقدمه اى در آغاز تفسير «البرهان» پيرامون علوم قرآنى، از سيد هاشم بن سليمان الحسينى البحرانى، متوفاى 1109 مى باشد.

5- «احكام القرآن» كه مسالك الأفهام هم ناميده شده، از فاضل كاظمى، از شخصيتهاى قرن يازدهم است.

محمد باقر ابن محمد اكمل، معروف به استاد اكبر، متوفاى 1206.

قطب.

13- «مقدمه تفسير آلاء الرحمن»، از امام و علامه مجاهد شيخ محمد جواد بلاغى، اين مقدمه نفيس، شامل مهمترين مسائل و مباحث مربوط به قرآن است و نظرياتى در آن يافت مى شود كه اطلاع از آنها ضرورى است، اين مقدمه به ضميمه تفسير سيد عبد اللّه شبر كه اخيرا در مصر به چاپ رسيده نيز، منتشر شده است.

14- «مقدمه تفسير البيان»، از مرجع بزرگ، حضرت آيت اللّه العظمى خوئى (ره) در اين مقدمه مسائل مهم مربوط به قرآن مورد بحث و بررسى قرار گرفته كه بسيار با ارزش و در محافل علمى مورد توجه و عنايت است به طورى كه هيچ محققى از مراجعه به آن بى نياز نيست.

15- «قرآن در اسلام»، از علامه بزرگ سيد محمد حسين طباطبائى كه شامل بحثهاى جامعى پيرامون مسائل قرآن است، علاوه بر مباحثى كه مؤلف محترم در تفسير با ارزش خود به نام «الميزان» آورده است.

16- «التمهيد فى علوم القرآن»، در شش جلد از فاضل فرزانه، آقاى محمد هادى معرفت.

لازم به ياد آورى است كه ما درصدد نقل كامل كتب مربوطه در هر قرنى نبوديم بلكه غرض نقل اهم آنها بوده است، لذا كتابهاى بسيار ديگرى نيز در اين زمينه هست كه ما در اينجا متذكر آنها نشديم.

و تاكنون نيز اين تحقيقات در گوشه و كنار ادامه دارد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 30

عنايت خاورشناسان به علوم قرآن در قرن معاصر به مراحلى رسيد كه براى هر محقق اسلامى، سخت شگفت انگيز و بهت آور است، به عنوان نمونه يادآور مى شويم كه در اوايل قرن بيستم ميلادى، انجمن علمى مونيخ كشور آلمان، تصميم گرفت تا آنجا كه توانايى دارد منابع ويژه قرآن و علوم قرآنى اعم از تفسير و جز آن را فراهم آورد و چون اين انجمن، خاورشناس معروف «برگشتراسد» آلمانى را براى اين كار شايسته ديد، او را براى اقدام به اين امر مهم، انتخاب كرد و او در طول دوره حيات علمى خويش به تحقيقات و تتبعات خود ادامه داد تا آنكه سرانجام در سال 1352 هجرى، مطابق با 1933 ميلادى از دنيا رفت. انجمن ياد شده تعقيب و تكميل اين كار را به عهده شخصى به نام «اتوپرتيزل» استاد زبان عربى در مونيخ واگذار كرد و اين استاد به «مجمع علمى عربى دمشق» نامه اى بدين مضمون نوشت:

«ما در نظر داريم به منظور تسهيل آگاهى علاقه مندان به قرآن و علوم قرآنى، هر آيه اى از قرآن را در صفحه اى مخصوص (كه حاوى رسم الخطهاى متنوعى است و در مصاحف مختلف ديده مى شود) بنويسيم، اين نوشته قرائات مختلف و متنوعى كه از متون گوناگون استفاده مى شود را نشان مى دهد، ضمن آنكه مى خواهيم تفسيرهاى عديده اى را كه در طول قرنها پديد آمده است در ذيل آن بنگاريم».

اين انجمن با نشر اهم كتب علوم قرآنى، كار خود را آغاز كرد مانند كتاب «التيسير فى القرائات السبع»، نوشته ابو عمرو

عثمان بن سعيد دانى «1»، متوفاى 444 كه از معتبرترين و مهمترين كتاب در علم قرائات مى باشد. و كتاب «المقنع فى رسم مصاحف الأمصار»، در شيوه نگارش قرآن در مراكز مختلف اسلامى. و كتاب «النّقط» اين دو كتاب نيز از ابو عمرو دانى است. و كتاب «مختصر الشواذ» از (1) وى از استادان بزرگ علم قرائت مى باشد كه معروفترين كتب او «التيسير فى القرائات السبع» و «المقنع فى رسم مصاحف الأمصار» و «المحكم فى نقط المصاحف» مى باشد، اين دانشمند بزرگ در سال 444 از دنيا رفت (ر. ك: إنباه الرّواة، ج 2، ص 341 و 342).

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 31

ابن خالويه «1»، متوفاى 370 در حلب. و كتاب «المحتسب ابن جنى «2»»، متوفاى 393 كه متن آن با حروف لاتين ميان نشريات انجمن علمى مونيخ به طبع رسيده است.

و كتاب «غاية النهاية» در طبقات قرّاء، از شمس الدين محمد جزرى «3»، متوفاى 833 هجرى قمرى و كتاب «معانى القرآن» فرّاء (متوفاى 207) و رساله اى در تاريخ علم قرآن كه به زبان آلمانى نوشته شده و شامل نام تمامى كتبى است كه در علوم قرآن در سراسر دنيا تأليف شده است «4». (1) ابن خالويه همدانى: ابو عبد اللّه حسين بن احمد بن خالويه، نويسنده كتاب «الاشتقاق» و «الجمل» و «القرائات» و «الأعراب» و «ليس» مى باشد. (ر. ك: تاريخ قرآن، ص 3 و بغية الوعاة، ص 232).

(2) ابو الفتح عثمان بن جنى از استادان لغت و نحو بوده و معروفترين كتابهاى او عبارتند از:

«الخصائص» و: «سرّ الصّناعة» و: «التّصريف» و: «اسرار البلاغة». (ر. ك: نزهة الألباء، ص 406).

(3) ابو

الخير شمس الدين محمد بن محمد معروف به «ابن الجزرى» كه از استادان بزرگ قرائت در زمان خود بوده است و معروفترين كتاب او «النشر فى القرائات العشر» مى باشد. (ر. ك:

الاعلام، ج 3، ص 978).

(4) تاريخ قرآن كريم، سيد محمد باقر حجتى، ص 15 تا 17، و التمهيد، ج 1، ص 19، محمد هادى معرفت، هر دو به نقل از تاريخ القرآن ابو عبد اللّه زنجانى كه عضو مجمع علمى عرب در دمشق بود.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 33

ببرد، مگر كسانى كه خداى بزرگ آنان را مورد عنايت خويش قرار داده باشد و آنان را مبين و مفسر كلام خويش ساخته باشد همانند حضرت محمد و اهل بيت اطهارش عليهم السّلام زيرا به فرموده رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: «فضل القرآن على ساير الكلام

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 34

كفضل اللّه على خلقه» «1»، يعنى: «برترى قرآن بر ساير كلمات، همانند برترى خداوند بر مخلوق اوست».

بنابراين، براى فهم و درك عظمت و مجد قرآن كريم بايد به نظراء قرآن يعنى به قرآنهاى ناطق كه پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در حديث ثقلين آنها را قرين هم قرار داده و عدم امكان جدائى آنان را تا قيام قيامت اعلام فرموده است مراجعه كرد:

«إني تارك فيكم الثّقلين كتاب اللّه و عترتي و إنّهما لن يفترقا حتّى يردا عليّ الحوض» «2»، اين عترتند كه مى توانند قرآن را آنگونه كه هست براى مردم بازگو كنند و گرنه عقل و فهم قاصر بشر عادى كجا و درك عظمت كلام خالق كجا؟

وقتى انسان به كلمات معصومين عليهم السّلام در رابطه با قرآن مراجعه مى كند مى بيند آن كلمات نيز دريايى است بى پايان و رسيدن به عمق و قعر كلماتشان، خود سالها درس و زانو زدن در مكتب اساتيد كار كشته را لازم دارد. به هر حال با استمداد از الطاف الهى و عنايت محمد و آلش عليهم السّلام وارد اين بحث شده و چند فراز از كلمات اولياى دين و عديل قرآن را در رابطه با عظمت و قدر و جلال قرآن و دستور به تمسك و عمل

به قرآن را در اينجا مى آوريم. هر چند مى دانيم كه قطره اى را از دريا برداشته ايم ولى چكنيم به قول معروف: «آب دريا را اگر نتوان كشيد، هم به قدر تشنگى بايد چشيد»:

1- على عليه السّلام در رابطه با قرآن در ضمن خطبه اى چنين فرمود:

«و اعلموا أنّ هذا القرآن هو النّاصح الّذي لا يغشّ و الهادي الّذي لا يضلّ و المحدّث الّذي لا يكذب و ما جالس هذا القرآن أحد إلّا قام عنه بزيادة أو نقصان: زيادة في هدى أو نقصان من عمى.

و اعلموا أنّه ليس على أحد بعد القرآن من فاقة و لا لأحد قبل القرآن من غنى (1) بحار، ج 92، ص 19.

(2) البيان، ص 18.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 35

فاستشفوه من أدوائكم و استعينوا به على لأوائكم فإنّ فيه شفاء من أكبر الدّاء: و هو الكفر و النّفاق و الغيّ و الضّلال فاسألوا اللّه به و توجّهوا إليه بحبّه و لا تسئلوا به خلقه إنّه ما توجّه العباد إلى اللّه تعالى بمثله.

و اعلموا أنّه شافع مشفّع و قائل مصدّق و أنّه من شفع له القرآن يوم القيامة شفّع فيه و من محل به القرآن يوم القيامة صدّق عليه فإنّه ينادي مناد يوم القيامة: «ألا إنّ كلّ حارث مبتلى في حرثه و عاقبة عمله غير حرثة القرآن» فكونوا من حرثته و أتباعه و استدلّوه على ربّكم و استنصحوه على أنفسكم و اتّهموا عليه آرائكم و استغشّوا فيه أهوائكم ...» «1».

يعنى: «آگاه باشيد! اين قرآن پند دهنده اى است كه انسان را نمى فريبد، هدايت كننده اى است كه گمراه نمى سازد و سخنگويى است كه هرگز دروغ نمى گويد؛ هر كس با قرآن مجالست

كند، از كنار آن با زيادى يا نقصانى برمى خيزد: زيادى در هدايت و يا نقصان از كور دلى و جهل.

آگاه باشيد! هيچكس پس از داشتن قرآن، فقر و بيچارگى ندارد و هيچكس پيش از آن غنا و بى نيازى نخواهد داشت بنابراين، از قرآن براى بيماريهاى خود شفا و بهبودى بطلبيد و براى پيروزى بر شدايد و مشكلات از آن استعانت جوييد، زيرا در قرآن شفاى بزرگترين بيماريها يعنى كفر و نفاق و گمراهى و ضلالت است، پس آنچه مى خواهيد به وسيله قرآن از خدا بخواهيد و با دوستى قرآن به سوى خداوند توجه كنيد. هرگز به وسيله كتاب خدا از مخلوق چيزى درخواست نكنيد، و آن را وسيله رسيدن به آرزوهاى مادى خود قرار مدهيد؛ زيرا چيزى كه بندگان به وسيله آن به خدا تقرب جويند محترمتر از قرآن نيست.

آگاه باشيد! قرآن شفاعت كننده اى است كه شفاعتش پذيرفته و گوينده اى است كه سخنش تصديق مى گردد. آن كس كه قرآن در قيامت شفاعتش كند، مورد شفاعت قرار مى گيرد و هر كس كه قرآن از او شكايت كند گواهيش بر ضدّ او پذيرفته مى شود (1) نهج البلاغه صبحى صالح، خطبه 176.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 36

و در روز قيامت گوينده اى صدا مى زند: «آگاه باشيد امروز هر كس گرفتار بذرى است كه افشانده و گرفتار عاقبت كارى است كه انجام داده جز آنان كه بذر قرآن افشانده اند»، پس شما از بذر افشانان قرآن و پيروان آن باشيد، با قرآن، خدا را بشناسيد و خويشتن را با آن اندرز دهيد و هرگاه (نظر شما بر خلاف قرآن بود) خود را متهم كنيد و خواسته هاى خويشتن را

در برابر قرآن نادرست بشماريد».

2- حضرت على عليه السّلام در كلام ديگرش در رابطه با قرآن چنين مى گويد:

«... ذلك القرآن فاستنطقوه و لن ينطق و لكن أخبركم عنه: ألا إنّ فيه علم ما يأتي و الحديث عن الماضي و دواء دائكم و نظم ما بينكم» «1».

يعنى: «اين نور همان قرآن است آن را به سخن آريد اگر چه هرگز (با زبان عادى) سخن نمى گويد اما من از ناحيه او شما را آگاهى مى دهم: بدانيد در قرآن علوم آينده و اخبار گذشته، داروى بيماريها و نظم حيات اجتماعى شماست.

3- على عليه السّلام در كلام ديگرش چنين فرمود:

«إنّ اللّه سبحانه لم يعظ أحدا بمثل هذا القرآن فإنّه حبل اللّه المتين و سببه الأمين و فيه ربيع القلب و ينابيع العلم و ما للقلب جلاء غيره مع أنّه قد ذهب المتذكّرون و بقي النّاسون أو المتناسون ...» «2» يعنى: «خداوند سبحان احدى را به مطالبى مانند آنچه كه در قرآن آمده موعظه نفرموده است؛ زيرا قرآن رشته محكم خدا و وسيله امين اوست و بهار دلها و چشمه هاى دانش در قرآن است و براى قلب جلايى جز قرآن نمى توان يافت خصوصا در محيطى كه بيدار دلان از ميان رفته و غافلان يا تغافل كنندگان باقى مانده اند».

4- امير المؤمنين عليه السّلام در ذيل يكى از خطبه هاى غرّايش درباره قرآن چنين مى گويد: (1) نهج البلاغه صبحى صالح، خطبه 158.

(2) همان مدرك، خطبه 176.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 37

«... ثمّ أنزل عليه الكتاب نورا لا تطفأ مصابيحه و سراجا لا يخبو توقّده و بحرا لا يدرك قعره و منهاجا لا يضلّ نهجه و شعاعا

لا يظلم ضوؤه و فرقانا لا يخمد برهانه و تبيانا لا تهدم أركانه و شفاء لا تخشى أسقامه و عزّا لا تهزم أنصاره و حقّا لا تخذل أعوانه فهو معدن الإيمان و بحبوحته و ينابيع العلم و بحوره و رياض العدل و غدرانه و أثافيّ الإسلام و بنيانه و أودية الحقّ و غيطانه و بحر لا ينزفه المستنزفون و عيون لا ينضبها الماتحون و مناهل لا يغيضها الواردون و منازل لا يضلّ نهجها المسافرون و أعلام لا يعمى عنها السّائرون و آكام لا يجوز عنها القاصدون جعله اللّه ريّا لعطش العلماء و ربيعا لقلوب الفقهاء و محاجّ لطرق الصّلحاء و دواء ليس بعده داء و نورا ليس معه ظلمة و حبلا وثيقا عروته و معقلا منيعا ذروته و عزّا لمن تولّاه و سلما لمن دخله و هدى لمن ائتمّ به و عذرا لمن انتحله و برهانا لمن تكلّم به و شاهدا لمن خاصم به و فلجا لمن حاجّ به و حاملا لمن حمله و مطيّة لمن أعمله و آية لمن توسّم و جنّة لمن استلأم و علما لمن وعى و حديثا لمن روى و حكما لمن قضى» «1».

يعنى: «سپس كتاب آسمانى يعنى قرآن را بر او نازل فرمود: نورى كه خاموشى ندارد، چراغى كه افروختگى آن زوال نپذيرد، دريايى كه اعماقش را درك نتوان نمود، راهى كه گمراهى در آن وجود ندارد، شعاعى كه روشنى آن تيرگى نگيرد، فرقان و جدا كننده حق از باطلى كه درخشش دليلش، به خاموشى نگرايد، بنيانى كه اركان آن منهدم نگردد، بهبودى بخشى كه با وجود آن، بيماريها وحشت نياورد، قدرتى كه ياورانش شكست ندارند و حقى كه مددكارانش

خذلان نبينند.

قرآن معدن ايمان و مركز آن است، چشمه هاى دانش و درياهاى آن است، منابع عدالت است و غديرهاى آن، پايه هاى اسلام است و بنيان آن، نهرهاى زلال حق است و سرزمينهاى مطمئن آن، دريايى است كه بهره گيران تشنه كام، آبش را تمام نتوان كشيد و چشمه هايى است كه از آن كم نتوانند كرد، محل برداشت آبى است كه هر چه (1) نهج البلاغه صبحى صالح، خطبه 198.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 38

از آن برگيرند كم نمى شود، منازلى است كه مسافران، راه آن را گم نمى كنند، نشانه هايى است كه از چشم سير كنندگان پنهان نمى ماند و كوهسارى است كه (ديده رهگذران را به خود متوجه ساخته) از آن نمى گذرند.

خداوند اين قرآن را فرو نشاننده عطش دانشمندان، باران بهارى براى قلب درك كنندگان و جاده وسيع براى صالحان قرار داده است، قرآن دارويى است كه پس از آن بيمارى باقى نمى ماند، نورى است كه بعد از آن ظلمتى يافت نمى شود، ريسمانى است كه دستگيره آن مطمئن، پناهگاهى است كه قله بلند آن مانع دشمنان، نيرو و قدرتى است براى كسى كه به آن چنگ زند، محل امنى است براى هر كس كه به آن وارد شود، راهنمايى است براى كسى كه به آن اقتدا كند، انجام وظيفه اى است براى آن كس كه مذهب خويش گرداند، برهانى است براى كسى كه به گفته هايش استدلال كند، شاهد و گواهى است براى آنكه از آن سخن بگويد، پيروزى و غلبه است براى افرادى كه با آن استدلال نمايند، نجات دهنده اى است براى كسى كه حامل آن باشد و به آن عمل كند، مركب راهوارى است

براى كسى كه آن را به كار گيرد، نشانه اى است براى كسى كه با آن علامتگذارى كند، سپرى است براى آنكه لباس رزم بپوشد، دانشى است براى كسى كه حفظ كند، گفتار پر ارزشى است براى آن كه روايت كند و حكم و فرمانى است براى كسى كه قضاوت به عهده گيرد.

در نهج البلاغه كلمات بسيارى از اين قبيل درباره عظمت و اهميت و ارزش قرآن گفته شده ولى ما به همين چند فراز اكتفا مى كنيم و اهل تحقيق براى آگاهى بيشتر به نهج البلاغه مراجعه نمايند.

5- رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نيز درباره عظمت قرآن و لزوم تمسك به آن براى نجات از هلاكت، سخنى رسا دارد كه مرحوم كلينى آن را در كافى آورده است و آن اين است:

«أيّها النّاس إنّكم في دار هدنة و أنتم على ظهر سفر و السّير بكم سريع و قد رأيتم اللّيل و النّهار و الشّمس و القمر يبليان كلّ جديد و يقرّبان كلّ بعيد و يأتيان كلّ موعود فأعدّوا الجهاز لبعد المجاز فقام المقداد بن الأسود فقال: يا رسول اللّه و ما دار الهدنة؟ قال: دار

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 39

بلاغ و انقطاع فإذا التبست عليكم الفتن كقطع اللّيل المظلم فعليكم بالقرآن فإنّه شافع مشفّع و ماحل مصدّق و من جعله امامه قاده إلى الجنّة و من جعله خلفه ساقه إلى النّار و هو الدّليل يدلّ على خير سبيل و هو كتاب فيه تفصيل و بيان و تحصيل و هو الفصل ليس بالهزل و له ظهر و بطن فظاهره حكم و باطنه علم ظاهره أنيق و باطنه عميق له

نجوم و على نجومه نجوم [له تخوم و على تخومه تخوم لا تحصى عجائبه و لا تبلى غرائبه فيه مصابيح الهدى و منار الحكمة و دليل على المعرفة لمن عرف الصّفة فليجل جال بصره و ليبلغ الصّفة نظره ينج من عطب و يتخلّص من نشب فإنّ التّفكّر حياة قلب البصير كما يمشي المستنير في الظّلمات بالنّور فعليكم بحسن التّخلّص و قلّة التّربّص» «1».

يعنى: «اى مردم! به تحقيق شما در دار هدنه و بر پشت مركبى هستيد كه سير آن سريع است و تحقيقا مى بينيد شب و روز و آفتاب و ماه را كه هر نويى را كهنه و هر دورى را نزديك مى كنند و هر موعودى را مى آورند، پس توشه خود را براى راه دورى كه در پيش داريد مهيا كنيد.

پس «مقداد بن اسود» برخاست و پرسيد مقصود از دار هدنه چيست؟ فرمود:

محل سكونتى كه پايان مى پذيرد، پس هر زمانى كه بر شما پوشيده شده فتنه ها مانند قطعه هاى شب تاريك، بر شما باد به تمسك به قرآن، زيرا قرآن شفاعت كننده اى است كه شفاعتش مقبول و شكايت كننده اى است كه شكايتش نيز مورد پذيرش است، هر كه قرآن را پيشواى خود قرار دهد و از آن تبعيت كند او را به بهشت مى كشاند و هر كه قرآن را پشت سر اندازد يعنى به آن بى اعتنا بوده و به دستوراتش عمل نكند، او را به آتش جهنم سوق خواهد داد، قرآن راهنمايى است كه انسان را به بهترين راههاى خير دنيا و آخرت، راهنمايى مى نمايد و قرآن كتابى است كه در آن تفصيل هر شى ء و تبيين هر حكم و تحصيل هر مطلبى است و قرآن

فاصل بين حق و باطل است و هزل و شوخى نيست و براى آن ظاهر و باطنى است، ظاهرش حكم (1) كافى، ج 2، كتاب فضل القرآن، ص 598، ح 2.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 40

و باطنش علم و ظاهرش انيق و زيبا و باطنش عميق و ژرف است.

در قرآن آياتى است دلالت كننده بر احكام همانند ستارگان كه به آن هدايت يابند.

عجايب آيات آن قابل شماره نبوده و غرايب احكام آن كهنه نگردد، در قرآن چراغهاى هدايت و مناره هاى حكمت و دليل بر معرفت براى كسى كه صفت تعرف و استنباط را بشناسد وجود دارد، پس بايد شخص تيزبين با دقت، نظر كند و دقت نظر را تا به درك صفت آن ادامه دهد؛ زيرا قرآن نجات دهد كسى را كه به هلاكت افتاده و رهايى بخشد آن را كه رهايى ندارد! زيرا انديشيدن مايه زندگى دل بيناست، چنانكه آنكه جوياى روشنى است و تاريكيها به وسيله نور راه را مى پيمايد، پس بر شماست كه برهيد و كم انتظار بريد».

6- و باز رسول خدا فرمود:

«القرآن هدى من الضّلالة و تبيان من العمى و استقالة من العثرة و نور من الظّلمة و ضياء من الأحداث و عصمة من الهلكة و رشد من الغواية و بيان من الفتن و بلاغ من الدّنيا إلى الآخرة و فيه كمال دينكم و ما عدل أحد عن القرآن إلّا إلى النّار» «1».

يعنى: «قرآن، راهنماى گمراهى است و بينايى از هر كورى است و باعث گذشت از لغزشهاست و روشنى در هر تاريكى است. و در پيشامدها (حوادث و بدعتها) پرتوى است و نگهدارنده از هر هلاكتى

است. و رهجويى در هر گمراهى است.

و بيان كننده هر اشتباه و فتنه اى است. و انسان را از دنياى پست به سعادتهاى آخرت مى رساند. و در آن كمال دين شماست و هيچ كس از قرآن روگردان نشود مگر به سوى دوزخ».

به هر حال، قرآن كتابى است كه خداى سبحان آن را براى هدايت بشر و نجات او از هلاكت و شفاى او از امراض مهلكه نازل فرموده است. و اين آثار فرع بر فهم قرآن و علم به رموز آن و سپس عمل به مضمون و محتواى آن است. بنابراين، بر هر كسى (1) كافى، ج 2، كتاب فضل القرآن، ص 600، ح 8.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 41

كه مى خواهد هدايت شود و خود را از مهالك نجات داده و در مسير الهى و بالأخره بهشت رضوان قرار گيرد بايد به قرآن تمسك نمايد و نخست آن را بياموزد و سپس در فهم معانى و دقايق آن بكوشد و سرانجام به فرامين آن معتقد شده و عمل نمايد و گرنه ابدا به رستگارى نخواهد رسيد؛ چنانكه رسول خدا فرمود:

«و ما عدل أحد عن القرآن إلّا إلى النّار»؛ يعنى: «عدول از قرآن همان و ورود در آتش جهنم همان».

گرچه هر چه درباره عظمت قرآن بگوييم كه گفته ايم و اساسا فهم بشر عادى نسبت به درك عظمت قرآن عاجز و قاصر است لكن چون بناى ما بر اختصار است به همين چند فراز از كلمات رسول خدا و امير المؤمنين عليه السّلام اكتفا مى كنيم، به اميد روزى كه به حقيقت قرآن دست پيدا كنيم ان شاء اللّه تعالى.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1،

ص: 42

«قال الصّادق عليه السّلام: ينبغي للمؤمن أن لا يموت حتّى يتعلّم القرآن أو يكون في تعلّمه» «2».

يعنى: «امام صادق عليه السّلام فرمود: سزاوار است بر مؤمن اينكه نميرد مگر اينكه قرآن را فرا گرفته باشد و يا مشغول تعلم و فراگيرى آن باشد».

2- «قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: القرآن مأدبة اللّه فتعلّموا مأدبته ماستطعتم» «3».

يعنى: «رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: قرآن سفره گسترده الهى است تا مى توانيد از اين سفره بياموزيد».

3- «قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: خياركم من تعلّم القرآن و علّمه» «4».

يعنى: «رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: بهترين شما كسى است كه قرآن را بياموزد و كسى كه به ديگرى تعليم دهد».

4- «قال علي عليه السّلام: تعلّموا القرآن فإنّه أحسن الحديث و تفقّهوا فيه فإنّه ربيع القلوب (1) ر. ك: بحار، ج 92، ص 185، «باب ثواب تعلم القرآن و تعليمه».

(2) بحار، ج 92، ص 189.

(3) بحار، ج 92، ص 19.

(4) بحار، ج 92، ص 19.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 45

و استشفوا بنوره فإنّه شفاء الصّدور و أحسنوا تلاوته فإنّه أنفع القصص ...» «1».

يعنى: «قرآن را فرا گيريد كه بهترين گفته هاست و در آن بينديشيد كه بهار قلبهاست، از نور آن شفا بجوييد كه شفاى دلهاى بيمار است و آن را به نيكوترين وجه تلاوت كنيد؛ زيرا سود بخش ترين سرگذشتهاست».

5- «قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: عليكم بتعلّم القرآن و كثرة تلاوته» «2».

يعنى: «رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

بر شما باد فراگيرى قرآن و زياد خوانى آن».

6- «قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: يقال لصاحب القرآن إذا دخل الجنّة اقرأ و اصعد فيقرء و يصعد بكلّ آية درجة حتّى يقرء آخر شي ء معه منه» «3».

يعنى: «رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: وقتى صاحب قرآن وارد بهشت شد به او گفته مى شود بخوان و بالا برو، او به هر آيه اى كه مى خواند يك درجه بالا مى رود تا آخرين آيه اى كه مى داند مى خواند».

به هر حال، روايات در ثواب و فضيلت تعلم و فراگيرى قرآن بسيار است كه اينها نمونه اى از آنها بود.

بياموزد، مولاى او خواهد شد و او نبايد مولاى خود را ذليل كرده و يا در كارها بر او پيشى گرفته و خود را بر او مقدم بدارد».

2- «قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: من علّم ولدا له القرآن قلّده قلادة يعجب منها الأوّلون و الآخرون يوم القيامة» «2».

يعنى: «رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: هر كس فرزند خود را قرآن بياموزد او را مزين كرده به گردنبندى كه در قيامت اولين و آخرين را به تعجب وا مى دارد».

3- «قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: من علّم ولده القرآن فكأنّما حجّ البيت عشرة ألف حجّة و اعتمر عشرة ألف عمرة و أعتق عشرة ألف رقبة من ولد إسماعيل عليه السّلام و غزا عشرة ألف غزوة و أطعم عشرة ألف مسكين مسلم جائع و كأنّما كسا عشرة ألف عار مسلم و يكتب له بكلّ حرف عشرة حسنات و يمحى عنه عشرة سيّئات و يكون معه في قبره حتّى يبعث و يثقّل في ميزانه و يتجاوز به على الصّراط كالبرق الخاطف و لم يفارقه القرآن حتّى ينزل به من الكرامة أفضل ما يتمنّى» «3».

يعنى: «رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: كسى كه فرزند خود را قرآن تعليم دهد، گويا ده هزار حج و ده هزار عمره بجا آورده است و ده هزار بنده از فرزندان اسماعيل عليه السّلام را آزاد كرده و ده هزار مرتبه در جنگ (در راه خدا) شركت كرده است و ده هزار مسلمان مسكين گرسنه را سير كرده و ده هزار مسلمان برهنه را پوشانده است و

به تعداد هر حرفى از حروف قرآن، ده حسنه براى او نوشته شده و ده گناه از او محو و بخشيده مى شود و قرآن با او در قبر خواهد بود تا هنگامى كه براى حساب مبعوث شود و در (1) ميزان الحكمه، ج 8، ص 75 به نقل از كنز العمال.

(2) ميزان الحكمه، ج 8، ص 75 به نقل از كنز العمال.

(3) بحار، ج 92، ص 188 به نقل از جامع الاخبار صدوق، ص 57.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 47

محاسبه باعث سنگينى ميزان (حسنات) او خواهد شد و به وسيله قرآن از صراط همانند برق خاطف مى گذرد و بالأخره قرآن از او جدا نمى شود تا اينكه نازل كند بر او از كرامات بيش از آن مقدارى كه خود آرزوى آن را مى كشيد».

4- در روايات و دستورات اسلامى از جمله حقوقى كه براى فرزند بر عهده پدر است تعليم قرآن دانسته شده چنانكه على عليه السّلام فرمود: «حقّ الولد على الوالد أن يحسّن اسمه و يحسّن أدبه و يعلّمه القرآن» «1».

يعنى: «حق فرزند بر پدر آن است كه نام فرزند را نيكو قرار دهد و او را با ادب و آراسته بار آورد و قرآن را به او بياموزد».

5- رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در حديثى فرمود: «خيركم من تعلّم القرآن و علّمه» «2».

يعنى: «بهترين شما كسى است كه قرآن فرا گيرد و كسى كه به ديگرى بياموزد».

با مراجعه به روايات وارده از اهل بيت عليهم السّلام روشن مى شود كه معلمين قرآن و كسانى كه باعث تعليم قرآن ديگران مى شوند (خواه پدران نسبت به فرزندان و خواه

هر فردى نسبت به فرد ديگر) مثل اينكه زمينه فرا گيرى قرآن و علوم قرآنى را براى ديگران مهيا مى كنند، از عظمت و احترام خاص و فوق العاده اى برخوردارند چنانكه از روايت فوق الذكر از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به خوبى اين فضيلت و عظمت استفاده مى شد؛ زيرا آن همه ثواب براى تعليم قرآن فرزند، جز با ارجمند بودن مقام آن پدرى كه به پسرش قرآن آموخت قابل تصور نيست.

است كه تلاوت در اينجا به معناى قرائت سرسرى و خالى از تفكر و انديشه نيست؛ خواندنى است كه سرچشمه فكر باشد، فكرى كه سرچشمه عمل صالح گردد، عملى كه از يك سو انسان را به خدا پيوند دهد كه مظهر آن نماز است و از سوى ديگر به خلق خدا ارتباط دهد كه مظهر آن انفاق است، انفاق از تمام آنچه كه خدا به انسان داده است، از علمش، از مال و ثروت و نفوذش، از فكر نيرومندش، از اخلاق و تجربياتش و خلاصه از تمام مواهب خدادادى.

2- فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ «2».

يعنى: «آن مقدار از قرآن كه براى شما ميسر است تلاوت كنيد».

در اينكه منظور از جمله فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ چيست؟ گفتگو بسيار است، جمعى آن را به نماز شب تفسير كرده اند كه در لابلاى آن آيات قرآن خوانده مى شود و بعضى گفته اند: منظور همان تلاوت قرآن است هر چند در اثناى نماز نباشد، (1) سوره فاطر، آيه 29.

(2) سوره مزمل، آيه 20.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 49

سپس در مقدار آن اختلاف كرده اند، بعضيها آن را به پنجاه آيه و بعضى به يكصد آيه و بعضى به دويست آيه تفسير كرده اند، ولى هيچيك از اين اعداد دليل خاصى ندارد، بلكه مفهوم آيه اين است كه هر مقدارى كه انسان به زحمت نمى افتد از قرآن بخواند «1».

خواندن آن، بر عهده ماست و چون آن را خوانديم از خواندنش پيروى كن و بخوان».

و سپس اسم و علم شد براى كتابى كه بر حضرت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نازل شده است.

در اينكه قرآن به معناى خواندن است يا به معناى جمع، اختلاف است، اگر معناى خواندن باشد مصدر است نظير فرقان و رجحان، براى مفعول (مقروّ) يعنى قرآن كتابى است خواندنى بايد آن را خواند و حتى مى توان وجه تسميه اين كتاب را به قرآن، همان خواندن آن دانست و اما اگر به معناى جمع باشد مصدر از براى فاعل خواهد بود، قرآن جامع حقايق و فرموده هاى الهى.

و در تفاسير مفسرين مانند شيخ طوسى در مقدمه تفسير تبيان و مرحوم علامه طباطبائى در الميزان و صاحب قاموس قرآن و ديگران، معناى اول را ترجيح داده و گفته اند: قرآن به معناى خواندن است و مصدر از براى مفعول است نه جمع و مصدر به معناى فاعل. بنابراين نام قرآن نيز مبين اين جهت است كه بايد قرآن را (1) تفسير نمونه، ج 25، ص 194، و تفسير منهج الصادقين، ج 10، ص 54 و 55.

(2) سوره قيامت، آيه 17- 18.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 50

خواند.

3- «قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: إذا أحبّ أحدكم أن يحدّث ربّه فليقرء القرآن» «1».

يعنى: «رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: هر گاه يكى از شما دوست دارد كه با خداى خود سخن بگويد پس قرآن بخواند».

4- «قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: إنّ هذه القلوب تصدء كما

يصدء الحديد، قيل يا رسول اللّه فما جلاؤها؟ قال: تلاوة القرآن» «2».

يعنى: «رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: اين قلبها همانند آهن زنگ مى گيرد، عرض شد يا رسول اللّه! چه چيزى باعث جلا و گرفتگى زنگ قلب مى شود؟ فرمود: تلاوت قرآن».

5- «قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: يا سلمان! عليك بقرائة القرآن فإنّ قرائته كفّارة للذّنوب و ستر في النّار و أمان من العذاب ... يا سلمان! المؤمن إذا قرء القرآن فتح اللّه عليه أبواب الرّحمة و خلق اللّه بكلّ حرف يخرج من فمه ملكا يسبّح له إلى يوم القيامة ...» «3».

يعنى: «رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: اى سلمان! بر تو باد به قرائت قرآن؛ زيرا قرائت قرآن، كفاره گناهان و پوشش آتش جهنم و امان از عذاب است ... اى سلمان! وقتى كه مؤمن قرآن بخواند، خداوند درهاى رحمتش را به روى او مى گشايد و به تعداد حرفى كه از دهانش خارج شده ملكى مى آفريند كه تا قيامت براى او تسبيح بگويند ...».

و بعضى دويست آيه و بعضى ثلث قرآن دانسته اند «1».

در حديث وارد شده است كه حضرت رضا عليه السّلام در هر سه روز يك ختم قرآن مى داد و مى فرمود: اگر بخواهم در كمتر از سه روز نيز يك ختم قرآن دهم مى توانم، لكن من به هر آيه كه مى رسم درباره آن فكر مى كنم كه در چه زمينه و در چه وقتى نازل شده است لذا در هر سه روز يك ختم قرآن مى دهم «2».

براى كسى كه در مكه از جمعه تا جمعه يك ختم قرآن دهد اجر و پاداش بسيارى مقرر شده است «3».

از رسول خدا سؤال شد كه بهترين مرد از مردان عالم كيست؟ حضرت فرمود:

«الحالّ المرتحل»، عرض شد كه حالّ مرتحل چيست؟ فرمود: كسى كه قرآن را از ابتدا شروع كند و تا پايان آن را ختم نمايد، چنين كسى در نظر (خدا عزيز و محترم) و مستجاب الدعوه خواهد بود «4».

و در حديث ديگر از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم وارد شده است كه: «هر كس ده آيه بخواند جزو غافلين به حساب نمى آيد و كسى كه پنجاه آيه بخواند جزو «ذاكرين» محسوب مى شود و كسى كه صد آيه تلاوت نمايد، در رديف «قانتين» نوشته مى شود و كسى كه دويست آيه بخواند جزو «خاشعين» به حساب مى آيد و كسى كه سيصد آيه بخواند، در زمره «فائزين» خواهد بود و كسى كه پانصد آيه قرائت نمايد جزو «مجتهدين» خواهد بود و كسى كه هزار آيه تلاوت نمايد براى او به عنوان پاداش يك قنطار مى نويسند و قنطار در اينجا پنجاه هزار مثقال طلا است و هر مثقال 24

قيراط است، (1) تفسير منهج الصادقين، ج 10، ص 55.

(2) بحار، ج 92، ص 204، ح 1.

(3) بحار، ج 92، ص 205، ح 3.

(4) بحار، ج 92، ص 205، ح 4.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 52

كوچكترين قيراط به اندازه كوه احد و بزرگترينش به قدر ما بين آسمان و زمين است» «1».

چنانكه ملاحظه مى فرماييد فهم و درك اين نوع روايات خود نياز به تأمل بسيار دارد و ذيل حديث ناظر به پاداشهاى جسمانى بهشت است.

و در عظمت قرآن همين بس كه حتى نگاه به خط قرآن عبادت است «2» لذا خواندن قرآن از رو، فضيلتش بيشتر است از خواندن قرآن از حفظ «3».

با دقت در روايات و احاطه به مجموع آنها معلوم مى شود كه بهترين روش آن است كه انسان قرآن را از اول تا به آخر بخواند؛ زيرا هر سوره و آيه اى براى خود خاصيت خاص به خود را دارد كه تنها در اين صورت است كه انسان به خواص همه آيات مى رسد گرچه براى خواندن بعضى از سور مانند مسبّحات ستّ (حديد، حشر، صف، جمعه، تغابن و سبّح اسم ربك الاعلى «4») و سوره يس و جمعه و واقعه دستور اكيد داده شده است و اهل كمال و عرفا به شاگردانشان ابتدائا دستور خواندن مسبحات ششگانه را در هر شب قبل از خوابيدن مى دهند، ولى خواندن مجموع قرآن حساب ديگرى دارد.

به هر حال آنچه كه از روايات اسلامى استفاده مى شود فضيلت تلاوت قرآن در زياد خواندن آن نيست بلكه در خوب خواندن و تدبر و انديشه كردن در آن است، جالب اينكه در ذيل آيه: «فَاقْرَؤُا ما

تَيَسَّرَ مِنْهُ» روايتى از امام على بن موسى الرضا عليه السّلام وارد شده است كه از جدش چنين نقل مى فرمايد: «ما تيسّر منه لكم فيه خشوع القلب و صفاء السّرّ» «5». (1) بحار، ج 92، ص 196 به نقل از امالى صدوق، ص 36.

(2) بحار، ج 92، ص 199.

(3) محجة البيضاء، ج 2، ص 231.

(4) مجمع البيان و نور الثقلين، اول سوره حديد.

(5) تفسير نمونه، ج 25، ص 199 به نقل از مجمع البيان، ج 10، ص 382.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 53

يعنى: «آن مقدار بخوانيد كه در آن خشوع قلب و صفاى باطن و نشاط روحانى و معنوى باشد»، چرا چنين نباشد در حالى كه هدف اصلى تلاوت، تعليم و تربيت است.

آنچه از طريق اهل بيت عليهم السّلام رسيده است ختم قرآن در سه روز و در هفته يا در ماه است و حد اقل خواندن پنجاه آيه در هر روز است «1».

بهترين عبادت امت من خواندن قرآن از روى قرآن است: «أفضل عبادة أمّتي تلاوة القرآن نظرا» «2».

و در حديثى از امام صادق عليه السّلام آمده است: «من قرأ القرآن في المصحف متّع ببصره و خفّف عن والديه و إن كانا كافرين» «3».

يعنى: «هر كس از روى قرآن، قرآن بخواند از چشم خود بهره برده و در عذاب پدر و مادر وى تخفيف حاصل مى شود هر چند كافر باشند».

و در حديثى ديگر از امام صادق عليه السّلام پرسيدند: «قرآن را از حفظ بخوانيم بهتر است يا از رو؟ فرمود: از رو بخوانيد افضل است؛ زيرا نگاه كردن به قرآن خود عبادت است» «4».

پراكنده مكن (يعنى نه آنقدر پيچيده و متصل باشد و نه آنقدر هم پراكنده و متفرق) و لكن به وسيله آن دلهاى سخت و قسى را بكوب؛ يعنى حروف و كلمات قرآن را آنچنان ادا كن كه حتى در دلهاى سخت جاى گيرد و مؤثر افتد (و در موقع خواندن قرآن) نبايد همّ شما اين باشد كه به آخر سوره برسيد؛ يعنى مهم كيفيت خواندن قرآن است نه كميت آن».

ابو حمزه ثمالى مى گويد: به ابن عباس گفتم: من در خواندن قرآن بسيار شتابزده ام (1) سوره نحل، آيه 98.

(2) محجة البيضاء، ج 2، ص 228.

(3) محجة البيضاء، ج 2، ص 225.

(4) محجة البيضاء، ج 2، ص 225.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 56

و تند مى خوانم، ابن عباس در پاسخ گفت: «لأن أقرء البقرة و أرتّلها أحبّ إليّ من أن أقرء القرآن كلّه؛ يعنى: اگر تنها سوره بقره را با مراعات ترتيل بخوانم براى من محبوبتر است از اينكه كل قرآن را بدون ترتيل بخوانم» «1».

و در حديثى از امام صادق عليه السّلام پرسيدند كه: مقصود از ترتيل چيست؟ فرمود:

«ترتيل آن است كه چون به آيه اى رسيدى كه در آن ذكر بهشت باشد آن را از خداى سبحان براى خود طلب نمايى و اگر به آيه اى رسيدى كه در آن ذكر دوزخ شده باشد، از آتش آن پناه به خدا برى» «2».

و در حديثى از ابو بصير از امام صادق عليه السّلام آمده است كه: «ترتيل آن است كه در آيات مكث و تأمل و توقف نمايى و آن را با صداى زيبا بخوانى» «3».

با توجه به مطالب ياد شده معلوم

مى شود كه هر يك از اين معانى كه براى ترتيل گفته شد، از باب بيان مصداق است نه بيان معناى انحصارى تا توهم تناقض پيش آيد؛ يعنى ترتيل معناى عامى دارد كه حفظ وقوف، اداى حروف، تبيين كلمات، تدبر در معانى، زيبايى صوت و پناه بردن به خدا از عذاب در هنگام خواندن آيات عذاب و تقاضاى نعمت از خدا حين تلاوت آيات نعمتهاى الهى اعم از نعمتهاى اخروى و دنيوى همه و همه از مصاديق آن هستند.

اساس حزن نازل شده پس شما وقتى كه آن را مى خوانيد محزون باشيد».

و در حديثى از امام صادق عليه السّلام مى خوانيم:

«إنّ القرآن نزل بالحزن فاقرؤوه بالحزن» «4».

منظور از حزن و محزون شدن در وقت تلاوت قرآن اين است كه در موقع قرائت قرآن، قارى بايد در اوامر و نواهى و وعد و وعيد و بهشت و جهنم و تكاليفى كه به بشر متوجه شده است تأمل و تدبر نمايد و بعد به قصور و تقصير خود در انجام وظايف بينديشد و قهرا بر او حزن مستولى خواهد شد و به تعبير ديگر براى عاقبت خود محزون باشد.

در جهر قصد ريا باشد قطعا حرام و موجب حبط ثواب است.

بعضى از آنها اشاره مى كنيم:

نقل شده كه: امام صادق عليه السّلام وقتى قرآن را در دست مى گرفت قبل از آنكه شروع به خواندن نمايد اين چنين مى فرمود:

«اللهمّ إنّي أشهد أنّ هذا كتابك المنزل من عندك على رسولك محمّد بن عبد اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و كلامك النّاطق على لسان نبيّك، جعلته هاديا منك إلى خلقك و حبلا متّصلا فيما بينك و بين عبادك، اللهمّ إنّي نشرت عهدك و كتابك، اللهمّ فاجعل نظري فيه عبادة و قرائتي فيه فكرا و فكري فيه اعتبارا و اجعلني ممّن أتّعظ بيان مواعظك فيه و اجتنب معاصيك و لا تطبع عند قرائتي على سمعي و لا تجعل على بصري غشاوة و لا تجعل قرائتي قرائة لا تدبّر فيها، بل اجعلني أتدبّر آياته و أحكامه، آخذا بشرايع دينك و لا تجعل نظري فيه غفلة و لا قرائتي هذرا إنّك أنت الرّؤوف الرّحيم» «1».

و از امام صادق عليه السّلام نقل شده: وقتى از خواندن قرآن فارغ مى شد، اين دعا را مى خواند:

«اللهمّ إنّي قد قرأت ما قضيت من كتابك الّذي أنزلت فيه على نبيّك الصّادق فلك الحمد ربّنا، اللهمّ اجعلني ممّن يحلّ حلاله و يحرّم حرامه و يؤمن بمحكمه و متشابهه و اجعله لي انسا في قبري و انسا في حشري و اجعلني ممّن ترقّيه بكلّ آية قرأها درجة في أعلى علّيين آمين ربّ العالمين» «2». (1) بحار، ج 92، ص 207، محجة البيضاء، ج 2، ص 228، اختصاص شيخ مفيد، ص 141.

(2) بحار، ج 92، ص 207، محجة البيضاء، ج 2، ص 228، اختصاص شيخ مفيد، ص 141.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 60

و از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده كه: پس از ختم قرآن اين دعا را مى خواند:

«اللهمّ اشرح بالقرآن صدري و استعمل بالقرآن بدني و نوّر بالقرآن بصري و أطلق بالقرآن لساني و أعنّي عليه ما أبقيتني فإنّه لا حول و لا قوّة إلّا بك» «1».

البته بهترين و كاملترين دعا براى ختم قرآن كريم دعاى چهل و دوم صحيفه سجاديه است كه اول آن اين است:

«اللهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد و أفرشني مهاد كرامتك ...».

«اللهمّ وفّقنا لما تحبّ و ترضى».

كه: لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ «2»، خلاصه تا انسان خود را از درون تصفيه نكند و از رذائل پاك نگرداند و متخلق به اخلاق الهى نگردد و از درون نورانى نباشد نمى تواند به فهم و درك اين كلام نايل آيد. به هر حال، بايد عظمت خالق را به تمام معنا در نظرش مجسم نمايد و بعد با اين بينش، قرآن بخواند.

تفقه» «4».

يعنى: «على عليه السّلام فرمود: آگاه باشيد قرائتى كه در آن تدبر نباشد و عبادتى كه در آن بصيرت و فهم و شعور نباشد، خيرى در آن نيست».

5- «عن علي بن الحسين عليهما السّلام قال: آيات القرآن خزائن العلم فكلّما فتحت خزانة فينبغي لك أن تنظر فيها» «5».

يعنى: «امام زين العابدين عليه السّلام فرمود: آيات قرآن خزائن و گنجينه علمند پس در هر خزانه اى كه گشوده شد سزاوار است براى تو كه در آن خزينه نظر كنى».

منظور از تدبر در آيات، اين است كه به هر آيه اى كه مى رسد در معناى آن آيه و اينكه آن آيه در چه زمينه اى نازل شده است فكر كند كه آيا در رابطه با صفات و افعال خداست؟ آيا در زمينه حالات انبياست؟ آيا در احوال مكذبين و ملحدين و منكرين (1) سوره محمد، آيه 24.

(2) سوره ص، آيه 29.

(3) سوره نساء، آيه 82.

(4) بحار، ج 92، ص 211.

(5) بحار، ج 92، ص 216.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 63

حق است؟ و اينكه آنها چگونه هلاك شدند؟ و آيا مربوط به اوامر الهى يا نواهى اوست؟ و آيا درباره بهشت است يا جهنم؟ و آيا مثل است يا موعظه؟ و آيا در بيان حلال و حرام است يا اخلاق و سيره و امثال اينها. و سپس خود را با آيه وفق دهد و ببيند اعمال و صفات و سيره او مطابق قرآن هست يا نه؟ اگر هست خدا را شكر كند و به آن صفت باقى بماند و اگر خداى ناكرده نيست، صفات و رفتار غير قرآنى را رها كرده و خود

را متخلق به اخلاق قرآنى قرار دهد، اين است معناى عبرت گرفتن از قرآن. على عليه السّلام مى فرمايد:

«تدبّروا آيات القرآن و اعتبروا به فإنّه أبلغ العبر» «1».

يعنى: «در آيات قرآن تدبر نماييد و از آن عبرت بگيريد؛ زيرا بليغترين و رساترين مايه عبرت، قرآن است».

عليهم السّلام زندگى نمود و آنگاه فهم قرآن براى او ميسر خواهد شد.

92، ص 210.

(3) ميزان الحكمه، ج 8، ص 89 به نقل از كنز العمال.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 65

در رابطه با تلاوت قرآن، آداب ديگرى نيز هست كه اهل تحقيق به كتب مفصله مراجعه نمائيد.

حاصل آنكه: اگر كسى قرآن را با توجه به آداب ظاهرى و باطنى ياد شده بخواند، حق تلاوت را ادا كرده و به آيه 121 سوره بقره عمل كرده است كه فرمود:

الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ ....

يعنى: «كسانى كه به آنها قرآن داده ايم و آنها قرآن را آنگونه كه شايسته اوست تلاوت مى كنند چنين كسانى مؤمن به قرآنند».

و امام صادق عليه السّلام در ذيل آيه فوق كه دارد: «يتلونه حقّ تلاوته»، فرمود:

«يرتّلون آياته و يتفهّمون معانيه و يعملون بأحكامه. و يرجون وعده و يخشون عذابه و يتمثّلون قصصه و يعتبرون أمثاله و يأتون أوامره و يجتنبون نواهيه و ما هو و اللّه بحفظ آياته و سرد حروفه و تلاوة سوره و درس أعشاره و أخماسه حفظوا حروفه و أضاعوا حدوده و إنّما هو تدبّر آياته يقول اللّه تعالى: كتاب أنزلناه إليك مبارك ليدّبّروا آياته» «1».

يعنى: «امام صادق عليه السّلام فرمود: منظور از حق تلاوت اين است كه: آياتش را با ترتيل بخواند و معانى آن را بفهمد و به احكام آن عمل نمايد و به وعده هايش اميدوار و از عذابش ترسناك باشد و قصص و حكايات آن را متمثل شده و از مثالهايش عبرت گيرد و بر طبق اوامرش عمل كرده و نواهى آن را ترك نمايد، قسم به خدا (منظور از حق تلاوت اين است) نه صرفا حفظ آيات و جمع

كلمات و حروف و تلاوت سوره ها و درس يك دهم يا يك پنجم قرآن، (اما عده اى از مسلمين) حروف قرآن را حفظ كرده ولى حدود آن را ضايع نمودند و مقصود از حق تلاوت در آيه، تدبر در آيات قرآن است چنانكه خداى بزرگ فرمود: كتاب مبارك را بر تو نازل كرديم تا (امت) در آيات آن تدبر نمائيد».

بنابراين، مسلمين موظف به خواندن قرآن مى باشند اما نه هر خواندنى بلكه (1) ميزان الحكمه، ج 8، ص 84.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 66

خواندنى كه شايسته قرآن باشد (حق تلاوت) و آن نيز در كلام امام صادق ترجمه و تفسير شده به امورى كه در بخش آداب ظاهرى و باطنى تلاوت قرآن در صفحات پيشين اكثر آنها ذكر شده است.

اميدواريم كه خداوند سبحان توفيق تلاوت قرآن را آنگونه كه حق تلاوت است به ما عنايت فرمايد، «اللهم آمين».

عن مستمع القرآن بلاء الآخرة» «3».

يعنى: «از خواننده قرآن بلاى دنيا و از شنونده آن، بلاى آخرت دفع مى شود».

4- و در حديث ديگر فرمود: «من استمع إلى آية من كتاب اللّه، كتبت له حسنة مضاعفة و من تلا آية من كتاب اللّه كانت له نورا يوم القيامة» «4». (1) سوره اعراف، آيه 204.

(2) ميزان الحكمه، ج 8، ص 93 به نقل از كنز العمال.

(3) ميزان الحكمه، ج 8، ص 93 به نقل از كنز العمال.

(4) ميزان الحكمه، ج 8، ص 93 به نقل از كنز العمال.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 67

يعنى: «هر كس به آيه اى از كتاب خدا گوش فرا دهد، براى او حسنه اى دو چندان نوشته مى شود و هر كس آيه اى از كتاب خدا را تلاوت نمايد، براى او نورى در قيامت خواهد بود».

به هر حال، روايات در رابطه با استماع قرآن و فضيلت آن بسيار است و ما به همين مقدار اكتفا مى كنيم.

پروردگار ما يقينا تحقق پيدا خواهد كرد و به رو به خاك مى افتند و گريه مى كنند و خشوع شان بيشتر مى شود».

3- در حديثى از امام صادق عليه السّلام پرسيدند كه: آيا در هنگام قرائت قرآن ديگرى، سكوت بر مستمع واجب است؟ فرمود: آرى؛ «إذا قرء القرآن عندك فقد وجب الإستماع و الانصات» «3».

بنابراين، سكوت و گوش فرا دادن و خشوع و سجده كردن در هنگام شنيدن آيه (1) سوره اعراف، آيه 204.

(2) سوره اسراء، آيه 107- 109.

(3) بحار، ج 92، ص 222.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 68

سجده و گريه كردن، جزء آداب استماع قرآن است «1».

اللّيل».

يعنى: «اشراف و بزرگواران امت من دو گروه اند: حاملين قرآن و ياران شب».

3- رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «حملة القرآن عرفاء أهل الجنّة».

يعنى: «حاملين قرآن، عرفاى اهل بهشت مى باشند».

4- رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «إنّ الّذين ليس في جوفه شي ء من القرآن كالبيت الخراب» «3».

يعنى: «كسى كه در قلب او چيزى از قرآن نباشد، مانند خانه خراب است». (1) ر. ك: بحار، ج 92، ص 220، «باب فضل استماع القرآن و لزومه و آدابه».

(2) ر. ك: بحار، ج 92، باب 19، «باب فضل حامل القرآن و حافظه و حامله»، ص 177، و ميزان الحكمه، ج 8، ص 76.

(3) ميزان الحكمه، ج 8، ص 76 به نقل از كنز العمال.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 69

5- رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «لا يعذّب اللّه قلبا وعى القرآن» «1».

يعنى: «قلبى را كه در بر گيرنده قرآن باشد، خداوند آن قلب را عذاب نمى كند».

6- امام عسكرى از آباء گرامش، از امير المؤمنين عليه السّلام و او از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل كرده كه آن حضرت فرمود: «حملة القرآن المخصوصون برحمة اللّه، الملبّسون نور اللّه، المعلّمون كلام اللّه، المقرّبون من اللّه، من والاهم فقد والى اللّه، و من عاداهم فقد عادى اللّه، يدفع اللّه عن مستمع القرآن بلوى الدّنيا، و عن قاريه بلوى الآخرة ...» «2».

يعنى: «حاملين قرآن مخصوص و ويژه رحمت خدا و ملبّس به نور الهى و تعليم يافتگان كلام ربانى و مقربين درگاه حضرت حق اند، دوستى با آنان دوستى با خداست

و دشمنى با آنان دشمنى با خداست، خداوند از شنونده قرآن بلاهاى دنيا و از خواننده قرآن بلاهاى آخرت را دفع مى فرمايد ...».

روايت در اين زمينه بسيار است ولى ما به همين چند حديث اكتفا مى كنيم.

بر كسى مخفى نيست كه اين همه عظمت براى صرف حفظ حروف و كلمات قرآن نيست بلكه مهم حفظ حدود و عمل به محتواى قرآن است، لذا در احاديث مى خوانيم بعضيها حامل و حافظ قرآنند اما اهل آتش مى باشند، آنان كسانى هستند كه آيات خدا را به استهزا گرفته اند. على عليه السّلام فرمود:

«من قرء القرآن فمات فدخل النّار فهو ممّن كان يتّخذ آيات اللّه هزوا» «3».

و يا در حديثى از امام صادق عليه السّلام مى خوانيم كه قاريان قرآن سه دسته اند: عده اى براى كسب ثروت از ملوك و فخر فروشى بر مردم قرآن مى خوانند، اينها اهل آتش اند و عده اى نيز حروف قرآن را حفظ نموده ولى حدود آن را ضايع نمودند، اينها نيز اهل آتش اند:

«و قارى قرأ القرآن فحفظ حروفه و ضيّع حدوده فذاك من أهل النّار». (1) بحار، ج 92، ص 178.

(2) بحار، ج 92، ص 182.

(3) بحار، ج 92، ص 184، و نهج البلاغه، حكمت 228.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 70

و عده اى هم قرآن مى خوانند و به همه دستورات آن عمل مى كنند و حلال آن را حلال و حرام آن را حرام مى دانند، اينها كسانى هستند كه خداوند آنها را از گمراهى نجات داده و از اهل بهشتند و درباره هر كس كه بخواهند مى توانند شفاعت كنند «1».

و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

«إنّ أحقّ النّاس بالتّخشّع

في السّرّ و العلانية لحامل القرآن و إنّ أحقّ الناس بالصّلاة و الصّيام في السرّ و العلانية لحامل القرآن» «2».

يعنى: «سزاوارترين مردم به ترس از خدا در سرّ و علن حامل قرآن است و سزاوارترين مردم به اقامه نماز و گرفتن روزه در خفا و آشكارا، حامل قرآن است».

اين چنين حافظان و حاملان قرآنند كه آنهمه عظمت و ارزش دارند نه هر حافظ قرآنى و لو به مضامين آن پايبند نباشد.

از قرآن را فراموش كند آن سوره (در روز قيامت) براى او در يك صورت زيبا و مكان و منزلت و درجه رفيعى مجسّم و ممثل مى شود، وقتى كه اين شخص آن صورت زيبا را با آن درجه رفيعش مشاهده كرد، مى گويد تو كيستى؟ چقدر زيبايى؟ اى كاش! براى من بودى، آن سوره ممثّل مى گويد: مرا نمى شناسى؟ من فلان سوره و فلان سوره از قرآنم كه اگر تو مرا فراموش نمى كردى من امروز تو را به اين مكان بلند و درجه عالى بالا مى بردم (ولى چكنم كه تو مرا رها كردى)».

نظير اين روايات را مرحوم مجلسى از امام صادق عليه السّلام در بحار، ج 92، ص 189 از عدة الداعى ابن فهد نيز نقل كرده است. البته معلوم است كه اين عاقبت بد براى كسانى است كه از روى بى اعتنايى به قرآن و ترك خواندن آن، آن را فراموش كنند اما اگر كسى بخاطر نداشتن حافظه كافى و يا در اثر يك حادثه و ضربه مغزى مثلا قرآن را فراموش كند، قطعا مشمول چنين احاديثى نخواهد بود، لذا مرحوم كلينى در كافى حديثى از امام صادق عليه السّلام نقل كرده كه از آن حضرت پرسيدند: شخصى سه مرتبه (1) بحار، ج 92، ص 188 به نقل از ثواب الاعمال، ص 213 و محاسن برقى، ص 96.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 72

قرآن را فرا گرفت باز فراموش كرد آيا بر او حرجى هست؟ حضرت فرمود: «نه» «1».

خانه هايشان از لحاظ عبادت كاملا تعطيل است؛ يعنى شما علاوه بر اينكه در مساجد و اماكن متبركه قرآن مى خوانيد، در منازلتان نيز قرآن بخوانيد كه باعث نزول بركات بر اهل خانه شده و براى اهل آسمان، نور خواهد داد؛ چنانكه ستارگان براى اهل زمين، در خانه اى كه قرآن تلاوت مى شود، ملائكه در آنجا حضور پيدا كرده و شياطين از آن دور مى شوند.

1- «قال النّبيّ صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: نوّروا بيوتكم بتلاوة القرآن و لا تتّخذوها قبورا كما فعلت اليهود و النّصارى، صلّوا في الكنائس و البيع و عطّلوا بيوتهم، فإنّ البيت إذا كثر فيه تلاوة القرآن كثر خيره و اتّسع أهله و أضاء لأهل السّماء كما تضي ء نجوم السّماء لأهل الدّنيا» «2».

يعنى: «منازلتان را با تلاوت قرآن نورانى كنيد و آنها را همانند يهود و نصارى قبرستان قرار ندهيد كه عباداتشان را تنها در معابدشان مى خواندند و خانه ها را تعطيل مى كردند؛ زيرا خانه اى كه در آن زياد قرآن خوانده شود، خير و بركتش زيا و اهلش در سعه و رفاه قرار خواهند گرفت. و چنين خانه اى براى اهل آسمان نور مى دهد چنانكه ستارگان براى اهل دنيا».

2- و در حديثى از امير المؤمنين عليه السّلام مى خوانيم: «البيت الّذي يقرأ فيه القرآن و يذكر اللّه عزّ و جلّ فيه، تكثر بركته و تحضره الملائكة و تهجره الشّياطين و يضي ء لأهل السماء كما تضي ء الكواكب لأهل الأرض و إنّ البيت الّذي لا يقرأ فيه القرآن و لا يذكر اللّه عزّ و جلّ فيه تقلّ بركته و تهجره الملائكة و تحضر الشّياطين» «3».

يعنى: «خانه اى كه در آن قرآن خوانده شود و ذكر خداى بزرگ گفته شود،

بركت (1) كافى، ج 2، ص 608.

(2) كافى، ج 2، ص 610.

(3) كافى، ج 2، ص 610.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 73

آن خانه زياد مى شود و ملائكه در آنجا حضور به هم رسانده و شياطين دور مى شوند و براى اهل آسمان نور مى دهد چنانكه ستارگان براى اهل زمين نور مى دهند و خانه اى كه در آن قرآن خوانده نشود و ياد خداى بزرگ در آن نشود بركتش كم شده و ملائكه دور و شياطين نزديك مى شوند».

بنا بر اين، مسلمين بايد همت به خرج دهند و در خانه هايشان زياد قرآن بخوانند تا بدين وسيله باعث نزول بركات بر آن خانه و اهلش گردند.

به محتواى قرآن عمل مى كنند هر چند ممكن است عبارت قرآن را فرا نگرفته باشند لذا خداوند به بركت ولايت ائمه هدى عليهم السّلام عبارات قرآن را نيز در عالم برزخ به آنان تعليم مى دهند.

اللّه» سر دادند معمولا معتقدند كه در فهم قرآن نيازى به مراجعه به آل پيغمبر كه عديل و نظير قرآنند نيست؛ زيرا ما خود آن را مى فهميم و نيازى به تفسير و تبيين ديگران نداريم!!

در قرآن آيات متشابه است كه تأويل آن را جز خدا و راسخين در علم نمى دانند:

هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِيلِهِ وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ «1».

يعنى: «او كسى است كه كتاب را بر تو فرو فرستاد، از آيات آن برخى «محكمات» اند كه آنها اصل و اساس كتاب هستند و برخى «متشابهات» اند اما كسانى كه در دلهايشان تيرگى است در طلب فتنه و تأويل، از آن آيات متشابه پيروى مى كنند و حال آنكه تأويل آيات متشابه را جز خدا و راسخان در علم نمى دانند و هم آنانند كه مى گويند: به آن ايمان آورديم همه آيات محكم و متشابه از نزد خداست و جز خردمندان متذكر نمى شوند».

بر اساس اين آيه، بخشى از قرآن را كسى جز خدا و راسخان در علم نمى دانند و قسمتى از قرآن بدون رجوع به اهل آن نامفهوم است، پس اينكه كسى بخواهد بگويد: عرب زبانان در فهم قرآن نيازى به مراجعه به راسخان در علم ندارند، سخنى به حق و صواب نيست.

سه منبع را قبول نداشتند، تنها به اخبار و احاديث تمسك مى كردند چرا كه مى گفتند: «اجماع»، رسم سنى هاست و نمى توان از آن تبعيت كرد.

و در خصوص «عقل» مى گفتند: با اين همه خطاى عقل، اعتماد به آن روا نيست و در مورد «قرآن» محترمانه مى گفتند: قرآن بزرگتر از آن است كه ما آدمهاى عادى حقير بتوانيم آن را مطالعه كرده و در آن بينديشيم، تنها پيامبر و ائمه طاهرين عليهم السّلام حق دارند در آيات قرآن غور كنند و از آن چيز بفهمند، ما تنها موظف به تلاوت آيات قرآن هستيم، اينها همان «اخباريين» هستند.

اخباريين، تنها مراجعه به اخبار و احاديث را جايز مى دانستند، شايد تعجب كنيد اگر بدانيد در بعضى از تفاسيرى كه توسط اين گروه نوشته شده، هر جا در ذيل آيه اى حديثى بود آن را ذكر مى كردند و اگر حديثى وجود نداشت از ذكر آيه خوددارى مى كردند آن طور كه گويى اصلا آن آيه از قرآن نيست «1»!!

«واى بر كسى كه كلمات قرآن را بر زبانش جارى سازد ولى در حقيقت و فهم آن تأمل نكند».

و در روايات ديگر مى خوانيم احاديث و روايات ما را به قرآن عرضه كنيد؛ هر حديثى كه با قرآن قابل تطبيق نباشد، كلام ما نيست؛ چنانكه امام صادق عليه السّلام فرمود:

«كلّ شي ء مردود إلى الكتاب و السّنّة و كلّ حديث لا يوافق الكتاب فهو زخرف» «2».

يعنى: «هر چيزى بايد به كتاب و سنت برگردد و هر حديثى كه موافق كتاب (قرآن) نباشد باطل است».

و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

«أيّها النّاس ما جائكم عنّي يوافق كتاب اللّه فأنا قلته و ما جائكم يخالف كتاب اللّه فلم أقله» «3».

يعنى: «اى مردم! هر خبرى كه از ناحيه من به شما رسيد و موافق با قرآن بود آن سخن من است و هر كلامى كه مخالف قرآن باشد من آن را نگفته ام».

از اين روايات نيز به خوبى استفاده مى شود كه قرآن براى مردم قابل فهم است؛ زيرا اگر مردم قرآن را نفهمند چگونه مى توانند روايات را با قرآن عرضه كنند و تشخيص بدهند كه موافق قرآن است يا مخالف آن، پس بايد اول معناى قرآن را بفهمند و سپس بتوانند روايات را با آن عرضه نمايند.

الأخذ بالسنة و بحار، ج 2، ص 242- 244.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 81

ظاهرى و باطنى قائل شدند از جمله براى قرآن ظاهر و باطن قائل بودند (البته اصل ظاهر و باطن داشتن قرآن مورد پذيرش ما نيز هست لكن مهم هدفى است كه آنها در اين رابطه تعقيب مى كردند و گرنه اصل ظاهر و باطن داشتن قرآن محل بحث نيست) و معتقد بودند تنها آنان هستند كه به باطن قرآن راه پيدا مى كنند و ديگران از اين نعمت الهى برخوردار نيستند. و در اين راستا در هر زمينه اى كه منافعشان اقتضا مى كرد به تأويل آيات قرآن مى پرداختند و مسائلى را به قرآن نسبت مى دادند كه اساسا روح قرآن از آنها بى خبر بود. و در مقابل هر اعتراضى هم پاسخشان اين بود كه باطن آيات را تنها ما مى فهميم و اين معانى كه مى گوييم از شناخت باطن آيات به دست مى آيد كه شما معترضين، از آن بهره اى نداريد!! قهرمانان اين جريان در تاريخ اسلام دو گروه اند:

شش امامى، لذا در كنگره «تقريب بين المذاهب الاسلامى» كه تقريبا حدود 45 سال قبل تشكيل گرديد و طى آن مذاهب مختلف اسلامى براى رفع سوء تفاهمها دور هم جمع شدند، عده اى هم به نمايندگى از اسماعيليان شركت كردند اما در همانجا شيعه و سنى بالاتفاق آنان را طرد كرده و گفتند: ما اساسا شما را جزو فرق اسلامى به حساب نمى آوريم تا شما اجازه شركت در اين مجمع را داشته باشيد.

اين گروه به واسطه باطنى گريشان خيانتهاى بسيارى در تاريخ اسلام مرتكب شده اند و نقش بزرگى در ايجاد انحراف در مسائل اسلامى داشتند.

اسماعيل، اسماعيل نفس است و عقل در اينجا قصد داشت تا نفس را ذبح كند «2»!! به هر حال، اين دو گروه براى قرآن، باطن و معانى غير از معانى كه از ظواهر آن استفاده مى شود قائلند و معتقدند كه: تنها اين دو گروه از باطن و تأويل قرآن سر در مى آورند و ديگران از آن حظ و بهره اى ندارند!!

شما پند و اندرزى آمده و شفاى امراض قلبهاى شماست».

و آيات بسيار ديگرى كه با صراحت مى گويند: قرآن براى هدايت ناس «هدى للنّاس» آمده است نه براى هدايت گروهى خاص، پس به چه دليلى «ناس» در اين آيات را اسماعيليه و متصوفه به خود تطبيق مى كنند و مى گويند: قرآن براى هدايت ما آمده و تنها ماييم كه اين قرآن را مى فهميم؛ زيرا ظواهر قرآن معتبر و حجت نيست تا هر كس بگويد من مى فهمم و باطن آن را هم جز ما كسى ديگر نمى فهمد.

به علاوه، اين نوع تفسير يقينا مصداق تفسير به رأى است كه در روايات اسلامى شديدا از آن نهى شد و حتى اگر در تفسيرش راه صواب را رفته باشد باز كار خطايى كرده كه قرآن را به رأى خود تفسير نموده است:

«قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: من فسّر القرآن برأيه فليتبوّء مقعده من النّار» «3».

يعنى: «رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: هر كس كه قرآن را طبق رأى خود تفسير نمايد، جايگاه او پر از آتش خواهد شد».

و امام صادق عليه السّلام فرمود:

«من فسّر القرآن برأيه إن أصاب لم يوجر، و إن أخطأ فهو ابعد من السّماء» «4». (1) سوره ابراهيم، آيه 1.

(2) سوره يونس، آيه 57.

(3) الميزان، ج 3، ص 75.

(4) بحار، ج 92، ص 110.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 84

يعنى: «كسى كه قرآن را با رأى خود تفسير نمايد اگر در تفسيرش راه صحيح را رفته باشد، اجرى ندارد و اگر به راه خطا رفته باشد سقوط مى كند از جايى بلندتر از

آسمان» «1».

البته تفسير قرآن براى همه طبق شرايطى مجاز است اما تفسيرى نه از روى ميل و هواى نفس بلكه بر اساس انصاف و صداقت و بدون غرض، وقتى ما در قرآن بدون غرض و مرض و با ديد انصاف نظر مى كنيم، هيچ ضرورتى ندارد كه ما بتوانيم همه مسائل آن را حل كنيم؛ زيرا قرآن از اين حيث شبيه طبيعت است همانگونه كه در طبيعت چه بسا رازها وجود دارد كه حل نشده و در شرايط فعلى نيز براى ما امكان حل همه آنها نيست، اما اين مسائل در آينده حل خواهند شد.

به علاوه، در شناخت طبيعت، انسان بايد انديشه خود را با طبيعت آنگونه كه هست وفق دهد نه آنكه طبيعت را آنگونه كه او مى خواهد توجيه كند، قرآن نيز اين چنين است يعنى قرآن كتابى است كه براى يك زمان نازل نشده است و اگر غير از اين بود، مى بايست همه رازهاى آن در گذشته كشف مى شد و اين كتاب آسمانى جاذبه و اثر بخشى خود را از دست مى داد و حال آنكه استعداد و تدبر و تفكر و كشف جديد هميشه براى قرآن هست و اين نكته اى است كه رسول گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و ائمه طاهرين عليهم السّلام آن را در كلماتشان توضيح داده اند.

در حديثى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مى خوانيم كه فرمود: «مثل قرآن مثل خورشيد و ماه است و مثل آن دو هميشه در جريان است يعنى ثابت و يكنواخت نيست و يكجا ميخكوب نمى شود» «2».

و يا فرمود: «ظاهره أنيق و باطنه عميق» «3»؛ يعنى: قرآن ظاهرش زيبا

و باطنش ژرفاست». (1) در آينده در رابطه با تفسير به رأى، به تفصيل سخن خواهيم گفت.

(2) كافى، ج 2، كتاب فضل القرآن، ص 598، ح 2.

(3) كافى، ج 2، كتاب فضل القرآن، ص 598، ح 2.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 85

و در عيون اخبار الرضا عليه السّلام از قول امام رضا نقل كردند كه: از امام صادق عليه السّلام سؤال شد: چه سرى است كه قرآن هر چه زمان بيشترى بر آن مى گذرد و هر چه بيشتر تلاوت مى شود، بر طراوت و تازگيش افزوده مى گردد؟

امام در پاسخ فرمود: براى اينكه قرآن تنها براى يك زمان و نه زمان ديگر و براى يك مردم و نه مردم ديگر نازل نشده است:

«لأنّ اللّه تبارك و تعالى لم يجعله لزمان دون زمان و لناس دون ناس» «1» بلكه براى همه زمانها و همه مردم نازل شده است، خداى بزرگ آن را طورى ساخته است كه در هر زمان با وجود همه اختلافات كه در طرز تفكر و در معلومات و وسعت انديشه ها به چشم مى خورد، باز هم قرآن بر زمانها و افكار پيشى مى گيرد، در عين حال كه در هر دوره مجهولاتى را براى خوانندگان در بر دارد اما آنقدر معانى و مفاهيم قابل درك و استناد نيز عرضه مى كند كه ظرفيت زمانه را اشباع مى سازد.

به هر حال، قرآن براى همه قابل فهم و تفسير است نه براى عده خاصى، آن هم تفسير بايد با معيارهاى تفسيرى منطبق باشد نه آنكه هر كس هر هدف و غرضى داشت، بخواهد آن را بر قرآن تحميل نموده و بعد بگويد: سخن خدا اين

است و وقتى هم كه بر او اعتراض شد كه شما به چه دليل چنين مى گويى، در پاسخ بگويد:

اينها از باطن قرآن است و شما از آن آگاهى نداريد، نه، اينها از باطن قرآن نيست بلكه مصداق تفسير به رأى است.

مى گفتند: سؤال در اين رابطه بدعت و كفر و انحراف از مسير حق است، به عنوان نمونه به دو مورد از كلمات آنان اشاره مى كنم، تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل:

1- «سفيان بن عيينه» يكى از فقهاى عامه در اين رابطه مى گويد: «هر چه خداوند خودش را در قرآن توصيف كرد نبايد تفسير كرد و درباره اش بحث نمود، تفسير اينگونه آيات، تلاوت آنها و سكوت درباره آنهاست»، يعنى ما وظيفه اى جز خواندن قرآن نداريم و در رابطه با آيات توحيد و صفات الهى هيچ حق تدبر و تعقل و فهميدن نداريم و جز سكوت در اين آيات، وظيفه ديگرى نداريم!! 2- درباره «مالك بن انس» يكى از فقهاى چهار گانه عامه نوشته اند: «شخصى از او درباره آيه شريفه: الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى سؤال كرد، وى آنچنان خشمناك شد كه هرگز آنچنان خشمناك ديده نشده بود، عرق بر چهره اش نشست، جمع حاضر همه سرها را پايين افكندند، پس از چند لحظه مالك سر برداشت و گفت:

كيفيت نامعقول و استواء خداوند بر عرش معلوم و اعتقاد به آن واجب و سؤال هم بدعت است»، مالك آنگاه خطاب به آن سائل گفت: تو كه چنين پرسشهايى مى نمايى

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 87

مى ترسم گمراه باشى و سپس فرمان داد او را از جلسه خارج نمايند «1»!! اين جمله «الكيفية مجهول و السّؤال بدعة»، جمله شايعى بود كه در آن زمان همه اهل حديث در پاسخ پرسش كنندگان گستاخ اين گونه مسائل مى گفتند، عين همين جمله از «احمد حنبل» نيز نقل شده است.

رهبران عامه با تدبر و انديشيدن در آيه پاسخ نمى دادند بلكه اصل سؤال را بدعت مى دانستند و استواء خدا بر عرش را هم طبق معناى ظاهر آيه معلوم و اعتقاد به آن را واجب مى دانستند، با آنكه اگر خدا جسم نيست، پس استواء بر عرش و خود عرش بايد معناى ديگرى داشته باشد يا در آيه: وَ جاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا «2» بايد آمدن پروردگار معلوم شود كه چه نوع آمدنى است، قطعا آمدنى همانند آمدن انسانها نخواهد بود؛ زيرا خدا جسم نيست تا رفت و آمدى همانند انسان داشته باشد.

البته معلوم است اين شيوه برخورد با قرآن، خيلى زود باعث انحراف و گمراهى مى شود؛ زيرا اينان ناگزير از توضيح معناى آيات بودند، اما چون عقل و انديشه را تعطيل كرده بودند، قهرا نوعى برداشت عوامانه از قرآن برايشان حاصل مى شد، آنان به دليل همين طرز تفكر، خيلى زود از جاده صحيح و مستقيم منحرف شدند و اعتقادات نادرستى پيدا كردند؛ به عنوان نمونه بخاطر جمود به ظاهر آيات و ترك تدبر و تعمق در آنها قائل به تجسم يعنى جسميت خدا شدند و يا قائل به امكان رؤيت خدا با چشم سر و گفتگو با خدا با زبان بشرى و نزول او از آسمان در شبهاى چهار شنبه و امثال اينها شدند!!! ولى شيعه به تبعيت از ائمه طاهرين عليهم السّلام و دستور خود قرآن، هيچگاه به چنين عقايد فاسدى معتقد نشده و در آيات مربوطه تدبر و تعمق مى كند و عقل را در فهم (1) مقدمه اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج 5، ص 18.

(2) سوره فجر، آيه 24.

درسهايى

از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 88

مسائل ما وراى طبيعت تعطيل نمى داند و سائل اين مسائل را كافر و اصل سؤال را بدعت و كيفيت را مجهول نمى داند، بلكه پس از تعمق و تدبر در آيات و استمداد از روايات معصومين عليهم السّلام پاسخ صحيح را مى دهد و اساسا مردم را تشويق به پرسش و فهم مسائل مى نمايد.

مرحوم علامه طباطبائى (ره) در جلد هشتم تفسير قيّم الميزان، ذيل آيه 54 سوره اعراف با الهام از آيات كريمه قرآن و رواياتى كه از ائمه اهل بيت عليهم السّلام در اين زمينه رسيده است، بحثى ژرف و محققانه درباره همين مطلب انجام داده است و در مقدمه آن بحث، چنين مى فرمايد: «مردم در شرح امثال اين آيات (منظور آياتى است كه نمى توان به ظاهر آنها معتقد شد مثل: ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ «1» و جاءَ رَبُّكَ «2» و إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ «3» و امثال اين آيات كه بايد با كمك آيات ديگر و اعتقاد صحيح اسلامى معناى باطنى آن را فهميد و معتقد شد و گرنه معناى ظاهر آن را نمى توان اعتقاد داشت؛ زيرا مستلزم جسم بودن خداست) مسلكهاى مختلف انتخاب كرده اند، اكثر پيشينيان از عامه بر آنند كه بحث در اين گونه آيات روا نيست، علم آنها را بايد به خدا واگذار كرد، اين دسته بحث از حقايق دينى و تعمق در ما وراى ظواهر الفاظ كتاب و سنت را ناروا و بدعت مى شمارند.

اما عقل بر خلاف نظر آنها حكم مى كند و كتاب و سنت نيز آنان را تأييد نمى نمايند، آيات قرآن به شدت تمام، دعوت مى كند به تدبر و تعمق و كوشش در معرفت خدا

و آيات خدا به وسيله تذكر و تفكر و نظر و استدلال عقلى و روايات متواتر بالمعنى نيز در همين معنا آمده است، معنا ندارد كه به مقدمه اى كه مستلزم نتيجه اى است امر شود، اما خود نتيجه ممنوع باشد، دعوت به تذكر و تفكر براى (1) سوره يونس، آيه 3 و اعراف، آيه 54.

(2) سوره فجر، آيه 22.

(3) سوره قيامت، آيه 24.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 89

معرفت است نه براى چيز ديگر ...» «1».

و صدر المتألهين در مقدمه اسفار از همين طبقه مى نالد آنجا كه مى گويد: «همانا گرفتار جماعتى نفهم شده ايم كه چشمشان از ديدن انوار و اسرار حكمت، ناتوان است و ديدگانشان مانند ديدگان خفاش، تاب نور را ندارد، اينها تعمق در امور ربانى و معارف الهى و تدبر در آيات سبحانى را بدعت و هر گونه مخالفت با عقايد عاميانه را ضلالت مى شمرند، گويى اينان حنابله از اهل حديث اند كه مسئله واجب و ممكن و قديم و حادث، بر ايشان از متشابهات است و تفكرشان از حدود اجسام و ماديات بالاتر نمى رود ...» «2».

نظر ملا صدرا در اين عبارت به طبقه اخباريين از شيعه است كه همانند حنابله فكر مى كنند و عقل را كاملا تعطيل كرده اند.

به هر حال، اشاعره از اهل سنت تنها به ظاهر قرآن اكتفا نموده و تدبر در باطن و حقايق آن را بدعت و كفر مى دانند و حتى در آياتى كه نمى توان به ظاهر آنها معتقد شد مثل آيه: ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ به ظاهرش معتقد شده و بحث و انديشيدن در فهم حقيقت آن را جايز نمى دانند، لذا براى خدا تختى قائلند كه

خداوند همانند سلاطين روى آن نشسته است گرچه اين ظاهر، مستلزم تجسيم است، بدتر از اشاعره، اخباريين هستند كه نظرشان در مباحث قبلى مطرح و رد شد كه حتى فهم ظواهر قرآن را هم براى خود ميسر نمى دانند.

كَلامَ اللَّهِ، معلوم است كه مقصود تنها شنيدن و گوش كردن مشرك نبود و لو هيچ نفهمد، بلكه مقصود اين است كه: مشركين قرآن را از تو بشنوند و وقتى كه به حقايق قرآن پى بردند آنگاه تسليم مى شوند. و مقصود هم اين نيست كه قرآن را بخوان و براى آنها تفسير كن تا بفهمند، بلكه ظاهر آيه اين است كه اجازه بده آنان كلام خدا را از زبان تو بشنوند تا خود قضاوت كنند.

البته فهم تفصيلى احكام الهى از قرآن جز با مراجعه به اهلش قابل فهم نيست لذا در خود قرآن آمده است كه: به پيامبر مراجعه كنيد آنچه او گفته عمل كنيد و هر چه را نيز نهى كرده ترك نماييد:

وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا «2». (1) ر. ك: الميزان، ج 3، ص 83- 87 و قرآن در اسلام، ص 29- 33.

(2) سوره حشر، آيه 7.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 91

2- شأن پيامبر در رابطه با قرآن، شأن معلم و تعليم است و تعليم در جايى است كه فهم مطلب مشكل و پر زحمت باشد نه آنكه ممتنع باشد؛ زيرا مطلبى كه فهمش بدون معلم ممتنع باشد با تعليم معلم ممكن نخواهد شد چرا كه تعليم معلم ارشاد ذهن متعلم است نسبت به مطلبى كه دركش براى او مشكل است نه مطلبى كه دركش براى او ممتنع است، لذا در آيات بسيارى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به عنوان معلم و مبين قرآن معرفى شده است مثل آيه دوم سوره جمعه و آيه 44 سوره نحل.

به هر حال، قرآن به

زبان عرب نازل شده است «1» و خداى متعال كتاب خود را كه به زبان قومى نازل فرموده، قصدش تفهيم شرايع خود به آنان بوده است و الا چه لزومى داشت كه به زبان عرب نازل كند، وقتى بنا شد كه آنها نفهمند به زبان آنان نازل شود يا به زبان ديگر، اينكه خداوند در آيه چهارم سوره ابراهيم: ما هميشه رسول را به زبان قوم او مى فرستيم:

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ، و در آيه 194 سوره شعرا.

مى فرمايد: ما قرآن را به زبان عربى آشكار فرستاديم:

وَ إِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعالَمِينَ ... بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ معلوم مى شود كه عرب زبانان چيزى از قرآن مى فهمند، گر چه فهم همه حقايق قرآن نياز به مراجعه به اهلش دارد.

3- آياتى كه مى گويند: قرآن براى بشر، برهان، نور، موعظه، رحمت و فضل، شفاء، بلاغ، منذر، راهنما به استوارترين دين و وسيله هدايت است «2»، همه اين تعابير و عناوين در صورتى صحيح است كه مردم قرآن را بفهمند و فهم قرآن براى بشر ميسر باشد اما كتابى كه مفهوم نيست و اساسا براى بشر قابل درك نيست چگونه مى تواند براى او برهان، نور، موعظه، راهنما و بالأخره وسيله هدايتش باشد.

به علاوه، خود قرآن در سوره قمر مكرر در آيه 17، 22، 32 و 40 فرمود: (1) تفسير الميزان، ج 3، ص 85.

(2) به سوره نساء، آيه 173، 174 و 175 و يونس، آيه 57 و ابراهيم، آيه 52 و اسراء، آيه 9 و بقره، آيه 2 و 182 مراجعه كنيد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 92

وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ

مُدَّكِرٍ يعنى: «به تحقيق ما قرآن را براى يادآورى آسان كرديم پس آيا ياد كننده اى هست».

بنابراين، فهم قرآن آسان است نه ممتنع.

4- رواياتى كه در تمسك به قرآن وارد شده است و ما آن را در درس دوم به تفصيل آورده ايم، دليل روشنى است براى مفهوم بودن قرآن؛ زيرا معقول نيست پيامبر اسلام به امت دستور تمسك و عمل به قرآن را بدهد و بفرمايد: هر گاه فتنه ها همانند پاره هاى شب تاريك، شما را فرا گرفت «فعليكم بالقرآن» اما خود قرآن اساسا براى بشر قابل فهم نباشد.

5- رواياتى كه از ناحيه پيامبر و اهل بيت اطهار او عليهم السّلام در رابطه با صحت و سقم احاديث منسوبه به آنها وارد شده است كه روايات ما را به قرآن عرضه كنيد هر كدام با قرآن قابل تطبيق بود ما آن را گفته ايم و هر كلامى هم كه منطبق با قرآن نبود آن را ما نگفته ايم چنانكه امام صادق عليه السّلام فرمود: «... و كلّ حديث لا يوافق كتاب اللّه فهو زخرف» «1».

يعنى: «هر حديثى كه موافق كتاب خدا نباشد دروغ و باطل است».

و رسول خدا در ضمن خطبه اى فرمود:

«ايّها النّاس ما جائكم يوافق كتاب اللّه فأنا قلته و ما جائكم عنّي يخالف كتاب اللّه فلم أقله» «2».

يعنى: «اى مردم! هر خبرى كه از ناحيه من به شما رسيده است اگر موافق قرآن بود من آن را گفته ام و اگر نبود، كلام من نيست (بلكه به من بسته اند)». (1) كافى، كتاب فضل العلم، باب الاخذ بالسنة، ح 3. و به بحار، ج 2، ص 227 مراجعه كنيد رواياتى در اين رابطه وجود دارد.

(2) كافى، كتاب

فضل العلم، باب الاخذ بالسنة، ح 5. و به بحار، ج 2، ص 242- 244 مراجعه كنيد رواياتى در اين رابطه وجود دارد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 93

پس بر اساس روايات عرضه، معيار و مقياس تشخيص حق يا باطل بودن كلمات پيغمبر و اهل بيتش قرآن است، اگر قرآن براى مردم قابل فهم نبود چنين دستورى يقينا لغو بوده و از مصادر امور كه معصومند صادر نمى شد.

6- بالاتر از همه قرآن، تبيان كل شى ء است: «و نزّلنا عليك الكتاب تبيانا لكلّ شي ء» «1» و بيان هر چيزى به قرآن است چگونه قرآن بيان كننده خود نباشد. به قول مرحوم علامه طباطبائى در الميزان:

«حاشا أن يكون القرآن تبيانا لكلّ شي ء و لا يكون تبيانا لنفسه» «2».

يعنى: «هرگز چنان نخواهد بود كه قرآن بيان كننده همه چيز باشد اما بيان كننده خودش نباشد». و در تبيين خود محتاج به غير باشد.

علاوه بر همه اينها نامفهوم بودن قرآن، از ديدگاه عقل نيز ممنوع خواهد بود؛ زيرا با كلمات و تركيبات نامفهوم كه نمى شود مردم را تبليغ كرد و آنها را هدايت نمود در حالى كه قرآن خود با صداى رسا اعلان مى كند كه: هذا بَيانٌ لِلنَّاسِ.

و ديگر اينكه قصد هر سخنگو و متكلمى فهماندن مقاصد خود به مخاطب است، سخن نامفهوم گفتن، سفاهت و از شأن حكيم به دور است.

سوم اينكه: پيامبر اسلام قرآن را معجزه و دليل بر رسالت خود دانسته و مردم را به آن دعوت به تحدى كرده است، اگر قرآن مفهوم مردم نبود، تحدى بيمورد بود و اين خود دليل بسيار متقنى بر مفهوم بودن قرآن است «3».

به هر حال،

مفهوم بودن قرآن براى بشر امرى بديهى بوده و قابل گفتگو نيست.

تفسير آيات وارد شده است كه مشتمل بر استدلال آيه بر آيه و استشهاد معنى بر معناى ديگر قرآن است و اين تفسير آيه بر آيه ممكن نيست مگر در صورتى كه مخاطب معناى آيه را بفهمد.

روشنتر از همه رواياتى است كه در روشن بودن و مبهم نبودن قرآن وارد شده است. از امام باقر عليه السّلام نقل شده:

«فمن زعم أنّ كتاب اللّه مبهم فقد هلك و أهلك» و شبيه اين روايت حديثى است از آن امام كه فرمود:

«إذا حدّثتكم بشي ء فاسألوني عنه من كتاب اللّه» «1».

ص 87 و البيان، ص 267 و ... مراجعه كنيد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 96

نيست.

(1) تفسير صافى، ج 1، ص 11- 12 و بحار الانوار، ج 92، ص 88 با مختصر اختلافى در الفاظ حديث 2.

(2) تفسير صافى، ج 1، ص 11- 12 و بحار الانوار، ج 92، ص 88 با مختصر اختلافى در الفاظ حديث 2.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 97

علم كلى و جامع بودن نسبت به علوم قرآنى است نه آنكه ديگران ابدا از قرآن با داشتن شرايط لازم بهره مندى از قرآن، چيزى نفهمند.

4- مقصود اين است كه با معيارهاى از پيش تعيين شده به وسيله عقل بشرى، نمى توان به حقيقت قرآن رسيد؛ زيرا اين همان تفسير به رأى است كه ممنوع است.

5- تحميل آراء و افكار شخصى يا گروهى بر قرآن ممنوع است.

6- بسيارى از اين روايات كه مورد تمسك اخباريهاست مربوط به موارد خاصى است كه امام شخص خاصى را كه صلاحيت علمى تفسير قرآن را نداشته نهى فرموده است ولى بعدا اين آقايان آن را تعميم داده و گفته اند: احدى حق مراجعه به قرآن و فهم آن را ندارد.

حاصل آنكه منظور از اين احاديث اين است كه يك مفسر نمى تواند خود را بى نياز از اهل بيت عليهم السّلام بداند و بگويد: من قرآن را كاملا مى فهمم، نه آنكه منظور اين باشد كه مردم حتى با داشتن شرايط بهره مندى از قرآن هيچ چيز و لو از ظاهر آن نمى فهمند.

عادى كجا و فهم قرآن كجا؟ اساسا قرآن بالاتر از آن است كه در دسترس بشر باشد و ما كوچكتر از آنيم كه بتوانيم قرآن را بفهميم، اينها نيز عقل و درك بشر را تعطيل كرده و بر خلاف قرآن و حديث سخن گفته اند؛ زيرا به هر حال انسان مأمور به تدبر و اخذ و عمل به قرآن است و قهرا چيزهايى از قرآن را مى فهمد، البته علم كامل آن بدون مراجعه به اهلش حاصل نخواهد شد.

و آنهايى هم كه براى قرآن باطنى قائل بوده و تنها گروه خود را قادر بر فهم باطن قرآن مى دانستند، آنها نيز ادعايى بى دليل داشته و گزافه گفته و از مسير اصلى اسلام

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 98

منحرف بودند و خواستند آراء فاسد خود را بر قرآن تحميل كنند؛ زيرا به چه دليل قرآنى كه براى هدايت كل بشر آمده آنها مخصوص خود دانسته و گفتند: تنها ماييم كه قرآن را مى فهميم و بقيه بايد از ما تبعيت كنند.

و بالأخره آنهايى هم كه مى گفتند: قرآن به لغت عرب نازل شده لذا عرب زبانان قرآن را كاملا مى فهمند و نيازى به مراجعه به اهلش ندارند، آنان هم راه را به خطا رفته اند؛ زيرا صرف اينكه كلام خدا به لغت عرب نازل شده براى فهم عرب زبانان كافى نيست.

پس تنها نظر صحيح، همان نظر آخرى است كه در حد نياز قرآن در هر عصرى براى همگان در صورت داشتن شرايط، قابل فهم است البته فهم كلى و جامع، نياز به مراجعه به اهلش دارد.

براى هر فرد مؤمن به عنوان يك فرد مؤمن، امرى ضرورى و واجب است؛ اما براى يك عالم انسان شناس و جامعه شناس، شناخت قرآن ضرورى است؛ زيرا اين كتاب در تكوين سرنوشت جوامع اسلامى بلكه در تكوين سرنوشت بشريت مؤثر بوده است، نگاهى به تاريخ اين نكته را روشن مى كند كه عملا هيچ كتابى به اندازه قرآن بر روى جوامع بشرى و بر زندگى انسانها تأثير نگذاشته است به همين جهت است كه قرآن خود به خود وارد حوزه بحث جامعه شناسى مى شود و جزو موضوعات مورد بررسى اين علم قرار مى گيرد، معناى اين سخن اين است كه بررسى و تحقيق پيرامون تاريخ جهان در چهارده قرن عموما، و شناختن جوامع اسلامى خصوصا، بدون شناخت قرآن ميسر نيست.

و اما ضرورى بودن شناخت قرآن براى يك مؤمن مسلمان، از آن جهت است كه منبع اصلى و اساسى دين و ايمان و انديشه يك مسلمان و آنچه كه به زندگى او

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 99

حرارت و معنا و حرمت و روح مى دهد، قرآن است.

قرآن مثل بعضى از كتابهاى مذهبى نيست كه يك سلسله مسائل رمز آسا در مورد خدا و خلقت و تكوين مطرح كرده باشد و حداكثر يك سلسله اندرزهاى ساده اخلاقى هم ضميمه كرده باشد و بس، به طورى كه مؤمنين ناچار باشند دستورها و انديشه ها را از منابع ديگر اخذ كنند، قرآن اصول معتقدات و افكار و انديشه هايى را كه براى يك انسان به عنوان موجودى با ايمان و صاحب عقيده لازم و ضرورى است و همچنين اصول تربيت و اخلاق و نظامات اجتماعى و خانوادگى را بيان كرده

و تنها توضيح و تفسير و تشريح و احيانا اجتهاد و تطبيق اصول بر فروع را بر عهده سنت و يا بر عهده اجتهاد گذاشته است، اين است كه استفاده از هر منبع ديگر موقوف به شناخت قبلى قرآن است؛ زيرا قرآن مقياس و معيار همه منابع ديگر است ما حديث و سنت را بايد با معيار قرآن بسنجيم تا اگر با قرآن مطابق بود بپذيريم و گرنه رد كنيم.

معتبر ترين و مقدس ترين منابع ما بعد از قرآن، در حديث، كتب اربعه است (يعنى كافى، من لا يحضره الفقيه، تهذيب و استبصار) و در خطب، نهج البلاغه و در ادعيه، صحيفه سجاديه است، اما همه اينها فرع بر قرآنند و به اندازه قرآن، قطعيت صدور ندارند؛ يعنى حديث كافى تا آنجا مى تواند معتبر باشد كه با قرآن منطبق باشد و با تعليمات آن جور در آيد و اختلاف نداشته باشد. رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و ائمه اطهار عليهم السّلام مى فرمودند: احاديث ما را بر قرآن عرضه بداريد اگر بر قرآن منطبق نبود بدانيد كه ساختگى و جعلى است و آن را بر ما بسته اند؛ زيرا ما چيزى بر خلاف قرآن نمى گوييم «1».

بنابراين، شناخت قرآن به هر حال امرى ضرورى و اجتناب ناپذير است. (1) شناخت قرآن، شهيد مطهرى، ص 9- 11.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 100

و لو اجمالا كسب كند و آنها عبارتند از:

الف- شناخت سندى يا انتسابى.

ب- شناخت تحليلى.

ج- شناخت ريشه اى.

عصر خيام نزديكتر شويد مى بينيد كه از اين تعداد آنچه قطعا منسوب به اوست شايد كمتر از بيست رباعى باشد و باقى يا در صحت انتسابشان ترديد هست و يا آنكه قطعا به ديگران تعلق دارد.

بنابراين، اولين مرحله در شناخت يك كتاب اين است كه ببينيم اين كه در دست ماست از نظر اسناد به گوينده و آورنده اش، چقدر اعتبار دارد؟ آيا اسناد همه آن درست است يا آنكه قسمتى درست است و قسمتى نادرست؟ در اين صورت چه درصدى از مطالب را مى توانيم از نظر انتساب تأييد كنيم؟ به علاوه، به چه دليل مى توانيم بعضى را قطعا نفى و برخى را قطعا اثبات و پاره اى را مشكوك تلقى كنيم؟

اين نوع شناخت چيزى است كه قرآن از آن بى نياز است و از اين نظر كتاب منحصر به فرد جهان قديم محسوب مى شود. در ميان كتابهاى قديمى كتاب ديگرى نتوان يافت كه قرنها بر آن گذشته باشد و تا اين حد بلا شبهه باقى مانده باشد، مسائلى از اين قبيل كه فلان سوره مشكوك است و فلان آيه در فلان نسخه هست و در فلان نسخه نيست و امثال اينها در مورد قرآن اساسا مطرح نيست، قرآن بر نسخه و نسخه شناسى پيشى گرفت، جاى كوچكترين ترديدى نيست كه آورنده همه اين آيات موجود، حضرت محمد بن عبد اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است كه آنها را به عنوان معجزه و كلام الهى آورده و احدى نمى تواند ادعا كند و يا احتمال دهد كه نسخه ديگرى از قرآن وجود داشته و يا دارد.

هيچ مستشرقى هم در دنيا پيدا نشده كه قرآن شناسى

را بخواهد از اين جا شروع كند كه بگويد: بايد به سراغ نسخه هاى قديمى و قديميتر قرآن برويم و ببينيم در آنها چه چيزهايى هست و چه چيزهايى نيست، اگر در مورد تورات و انجيل و اوستا و يا شاهنامه فردوسى و گلستان سعدى و هر كتاب ديگر اين نياز هست، براى قرآن چنين

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 102

نيازى نيست.

سر اين مطلب همانطورى كه گفته شد پيشى گرفتن قرآن بر نسخه و نسخه شناسى است، قرآن علاوه بر اينكه يك كتاب مقدس آسمانى بود و پيروان با اين ديد به آن مى نگريستند، اساسى ترين دليل و برهان صدق و دعوى پيامبر و بزرگترين معجزه او محسوب مى شد، به علاوه قرآن مانند تورات نبود كه يكباره نازل شود و بعد اين اشكال به وجود آيد كه نسخه اصلى كدام است؟ بلكه آيات قرآن به تدريج و در طول 23 سال نازل شد و از همان روز اول نزول، مسلمين مانند تشنه بسيار سوزانى كه به آب گوارايى برسد، آيات قرآن را فرا مى گرفتند و حفظ و ضبط مى كردند بخصوص كه جامعه آن روز مسلمين جامعه اى بسيط بود و كتاب ديگرى وجود نداشت تا مسلمانان هم ناگزير به حفظ آن باشند و هم ناچار از ضبط اين، ذهن خالى و حافظه قوى و نداشتن سواد خواندن و نوشتن سبب شده بود تا مسلمانان تنها، اطلاعاتشان را از راه آنچه كه مى ديدند و مى شنيدند كسب كنند، از اين رو پيام قرآن كه با احساس و عاطفه آنان سازگار بود همچون نقشى كه در سنگ كنده شود، در قلب آنان نقش مى بست و چون آن را

كلام خدا مى دانستند نه سخن بشر، برايشان مقدس بود و به خود اجازه نمى دادند تا حتى يك كلمه يا يك حرف را در آن تغيير دهند و يا پس و پيش كنند و پيوسته تلاششان اين بود كه با تلاوت اين آيات به خدا نزديكتر شوند.

مزيد بر همه اينها ذكر اين نكته ضرورى است كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از همان روزهاى اول عده اى از نويسندگان خاص را براى قرآن انتخاب كرد كه به «كتّاب وحى» معروفند، اين خود يك امتيازى است براى قرآن كه هيچكدام از كتابهاى قديمى از آن برخوردار نبودند، نگارش كلام خدا از همان آغاز از جمله علل قطعى حفظ و مصون ماندن آن از تحريف است.

به هر حال، مصون ماندن قرآن از تحريف (به زياده يا نقيصه) از جمله مسلمات است علاوه بر مطالبى كه گفته شد، در آينده در يكى از درسها در اين رابطه به تفصيل سخن خواهيم گفت و مصون بودن قرآن را از دستبرد ديگران ثابت خواهيم كرد،

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 103

بنابراين، قرآنى كه در دسترس ماست همان است كه از طرف خدا براى پيامبر اسلام نازل شده بدون كمترين تغييرى لذا انتساب قرآن موجود به خدا جاى كوچكترين ترديد و دغدغه نيست.

معارض مى نگرد يا مؤيد؟ در رابطه با قلب چه نظرى دارد؟ سبك ارائه مطالب در آن و شيوه برخورد آن با مسائل چگونه است؟ آيا ديدى فيلسوفانه و يا به اصطلاح امروز عالمانه دارد؟

و آيا قضايا را از دريچه چشم يك عارف نگاه مى كند و يا آنكه سبكش مخصوص به خود است؟

و باز سؤال ديگرى در اين مورد است كه آيا اين كتاب پيامى و رهنمودى براى بشريت دارد يا نه؟ و اگر پاسخ مثبت است آن پيام چيست؟ در واقع دسته اول اين پرسشها به نگرش و ديد اين كتاب نسبت به جهان و انسان و حيات و مرگ و ...

مربوط مى شود. و به عبارت بهتر: به جهان بينى كتاب مربوط مى شود و به اصطلاح فلاسفه خودمان حكمت نظرى آن، ولى دسته دوم سؤالها در خصوص اين است كه كتاب چه طرحى براى آينده انسان دارد؟ انسان و جامعه انسانى را بر اساس چه الگويى مى خواهد بسازد؟ كه اين را ما به پيام كتاب تعبير مى كنيم.

در هر حال اين نوع شناخت مربوط به محتوى است و درباره هر كتاب مى توان از اين نظر بحث كرد خواه آن كتاب شفاى بو على باشد يا گلستان سعدى، ممكن است كتابى از «ديد» و «پيام» هر دو خالى باشد و يا تنها «ديد» داشته باشد نه پيام، يا اينكه هر دو را دارا باشد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 104

در طول تاريخ دانشمندان اسلامى كوشيدند تا اين مسائل را روشن نمايند و براى كشف محتواى قرآن كوششها كرده و رنجها متحمل شدند تفاسير متعدد به صورت موضوعى و غير موضوعى در پيرامون آن نوشته اند، ما

نيز اميدواريم در درسهاى آينده حد اقل به بخشى از اين مسائل بپردازيم و در زمينه شناخت تحليلى نيز قدمى برداشته باشيم، ان شاء اللّه تعالى.

تاريخ علوم مى نويسند.

در بررسى قرآن و شناخت آن بعد از آنكه مطالعه اى تحليلى درباره قرآن به عمل

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 105

آورديم، آن وقت پاى مقايسه و شناخت تاريخى به ميان مى آيد، به اين معنا كه مى بايد قرآن را با تمام محتوياتش با كتابهاى ديگرى كه در آن زمان وجود داشته و بخصوص كتابهاى مذهبى آن زمان مقايسه كنيم، در اين مقايسه لازم است همه شرايط و امكانات از قبيل ميزان ارتباط شبه جزيره عربستان با ساير نقاط، تعداد آدمهاى با سواد كه در آن هنگام در مكه زندگى مى كردند و ... را در نظر گرفت، آن وقت ارزيابى كرد كه آيا آنچه در قرآن هست در كتابهاى ديگر پيدا مى شود يا نه؟ و اگر پيدا مى شود به چه نسبت است؟ و آيا آن مطالبى كه مشابه ساير كتابها است شكل اقتباس دارد يا آنكه مستقل است و حتى نقش تصحيح اغلاط آن كتابها و روشن كردن تحريفات آنها را ايفا مى كند؟

است؛ يعنى اينكه معارف از افق ما وراى ذهن و فكر حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به ايشان افاضه شده است و ايشان صرفا حامل اين وحى و پيام بوده اند و اين نتيجه اى است كه از شناخت ريشه اى قرآن به دست مى آيد «1».

ما به خواست خداى سبحان در درسهاى آينده در پيرامون مسائل قرآنى مباحثى را مطرح مى كنيم كه اين اصالتهاى سه گانه روشنتر شود، عمده شناخت تحليلى (1) شناخت قرآن، شهيد مطهرى، ص 19.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 106

و بررسى محتوى قرآن است كه در حد توانمان به آن خواهيم پرداخت.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 107

دهيد.

11- مقصود از شناخت ريشه اى چيست؟ بيان كنيد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 109

بر آن متفق شوند، پيشنهاد شاعر، كاهن، و مجنون مورد قبول قرار نگرفت، خود وليد پس

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 110

از فكر بسيار، گفت: پيامبر ساحر است و قرآن سحر و كلام بشر است نه وحى آسمانى «1». قرآن اين موضوع را در سوره مدثر از آيه 18 تا 25 به تفصيل نقل كرده است:

إِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ ثُمَّ نَظَرَ ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَكْبَرَ فَقالَ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ.

يعنى: «او (براى مبارزه با قرآن) انديشه كرد و مطلب را آماده ساخت، مرگ بر او باد چگونه (براى مبارزه با حق) مطلب را آماده كرد، باز هم مرگ بر او باد چگونه مطلب (و نقشه شيطانى خود را) آماده نمود، سپس نگاهى افكند، بعد چهره در هم كشيد و عجولانه دست به كار شد، سپس پشت (به حق) كرد و تكبر ورزيد و سرانجام گفت: (اين قرآن) چيزى جز يك سحر جالب همچون سحر پيشينيان نيست، اين (قرآن) جز سخن انسان نيست».

چنانكه ملاحظه مى كنيد، مشركين صريحا قرآن را سحر و كلام بشر مى دانستند.

دسته ديگر از مخالفين كسانى هستند كه ملحد و كافرند و براى نظام هستى آفريدگارى را قائل نيستند (ماديين) اينها اساسا خدا، وحى و رسالت را منكرند نه تنها قرآن را كلام خدا نمى دانند بلكه به هيچ كتابى معتقد نبوده و به هيچ پيغمبرى اعتقاد ندارند بلكه آنها نبوت و وحى و تكاليف آسمانى و وحى و ثواب و عقاب و بهشت و دوزخ را سياست دينى و در حقيقت از باب دروغ

مصلحت آميز مى دانند، مى گويند: انبيا مردان اصلاح طلبى بودند و مقرراتى براى اصلاح جامعه بشرى در شكل دين آوردند و چون مردم اعصار گذشته تاريك و غرق جهالت و خرافه پرست بودند پيامبران نظم دينى را در سايه يك سلسله اعتقادات خرافى از مبدأ و معاد نگهداشته اند «2»، و گرنه، نه از مبدأ خبرى است و نه از معاد!! (1) تفسير نمونه، ج 25، ص 229 و سيره ابن هشام، ج 1، ص 288.

(2) قرآن در اسلام، ص 108.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 111

دسته سوم از مخالفين (مستشرقين) كسانى هستند كه براى جهان هستى خدايى را مى پذيرند و از روى انصاف براى نظام دينى اسلام ارزشى قائلند و در اديان و مذاهب به كنجكاوى مى پردازند ولى به علت غور در مسائل طبيعى مى خواهند براى هر چيزى حتى وحى و رسالت تفسير مادى داشته باشند و نتيجه چنين بينشى جز انكار كلام الهى بودن قرآن نخواهد بود، مرحوم علامه طباطبايى (ره) در كتاب شريف «قرآن در اسلام» از زبان اين گروه در توجيه و تقرير وحى و نبوت چنين مى گويد: «پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم يك نابغه اجتماعى بوده كه براى نجات جامعه انسانى از پرتگاه انحطاط و توحش و استقرارشان در مهد مدنيت و آزادى قيام كرده و به سوى افكار پاك خود كه در صورت يك دين جامع و كامل تنظيم كرده بود، دعوت نموده است.

و مى گويند: وى داراى روحى پاك و همتى بلند بود و در يك محيط تاريك و تيره اى زندگى مى كرد كه جز زور گويى و ياوه سرايى و هرج و مرج چيزى در

آن حكومت نمى كرد و جز خود خواهى و دزدى و غارتگرى و هر گونه توحش به چشم نمى خورد.

او پيوسته از مشاهده اين اوضاع ناگوار رنج مى برد و گاهى كه كارد به استخوانش مى رسيد از مردم كناره مى گرفت و در غارى كه در كمر يكى از كوههاى تهامه بود، روزى چند خلوت مى كرد و به آسمان و ستارگان درخشانش و زمين و كوهها و دريا و صحرا و اين همه وسائل گرانبهايى كه دستگاه آفرينش در اختيار انسان گذاشته است خيره مى شد و از اين همه غفلت و نادانى كه دامنگير انسان شده، افسوس مى خورد.

پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تا حدود چهل سالگى آن درك را داشت و اين رنج را مى برد تا در سن چهل سالگى موفق شد طرحى بريزد كه بشر را از آن وضع اسفناك كه مظهرش سرگشتگى و لگام گسيختگى و خود خواهى بود، نجات بخشد و آن آيين اسلام بود كه راقى ترين رژيم مناسب مزاج وقت بود.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 112

پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم افكار پاك خود را سخن خدا و وحى الهى فرض مى كرد كه خداى متعال از راه نهاد پاكش با وى به گفتگو پرداخته است و روان پاك و خيرخواه خود را كه اين افكار از آن تراوش كرده و در قلب آرامش مستقر مى شد، روح امين و جبرئيل و فرشته وحى ناميد و به طور كلى، قوايى را كه در جهان طبيعت به سوى خير و هر گونه خوشبختى دعوت مى كنند، ملائكه و فرشتگان و قوايى را كه به سوى شرّ و هر گونه

بدبختى مى خوانند، شياطين و جن خواند و وظيفه خود را كه به مقتضاى نداى وجدان عهده دار قيام و دعوت مى شد، نبوت و رسالت نام گذاشت» «1».

مشتركند و آن اينكه نسبت به پيامبر اسلام و آيين او نظر مساعد ندارند، پيامبر را به عنوان يك فرد نابغه و اصلاح طلب كه داراى فكرى بلند بوده و در مقام استعمار يا نجات قوم خود بر آمده بود مى دانند و آنچه مسلم است مسئله اى به نام نبوت و وحى در ميان نبود، قهرا قرآن كريم نيز كلام الهى نخواهد بود بلكه كلام بشر و ساخته فكر خود آن حضرت خواهد بود.

در مقابل گروههاى سه گانه فوق، مسلمين معتقدند كه قرآن وحى الهى بوده و با همين الفاظ موجود، كلام و سخن خداست كه به وسيله امين وحى جبرئيل (كه يكى از ملائكه مقرب و از موجودات آسمانى است) به پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرستاده شده جبرئيل امين سخن خدا را تدريجا در مدت 23 سال به پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم رسانيده و به موجب آن به آن حضرت مأموريت داده شده كه قرآن را با همان الفاظى كه به او داده شده براى مردم بخواند و مضامين آنها را به مردم بفهماند و به سوى معارف اعتقادى و مقررات اجتماعى و قوانين مدنى و وظايف فردى كه قرآن بيان مى كند، دعوت نمايد.

نام اين مأموريت خدايى رسالت و پيامبرى است، پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بى آنكه كمترين دخل و تصرفى در مواد دعوت كند و از پيش خود چيزى بر آنها بيفزايد يا بكاهد يا پس و پيش كند، رسالت خود را انجام داده است.

اينك ما در صدد بررسى همه جانبه سخنان مخالفين نيستيم و يا نمى خواهيم جهان ما وراء

الطبيعه را ثابت كنيم و يا به اثبات وجود ملائكه و جن و يا مقام نبوت بپردازيم (چرا كه براى هر يك از آنها مقامى است جداگانه و مباحث در خور خود را مى طلبند) بلكه تنها در صدد اثبات اين جهت هستيم كه قرآن كلام خدا و از آن خداوند است كه به پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم داده شده و كلام بشر و ساخته و پرداخته فكر پيامبر نيست، بهترين راه براى اثبات مدعا، خود قرآن است كه سند نبوت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است؛ زيرا سخنان مخالفين هر چه كه بوده در محور قرآن كريم بوده است، پس بايد ببينيم آيا اين توجيهات و آن نظرات با قرآن قابل تطبيق هست يا نه؟

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 114

با مراجعه به قرآن و آيات مربوطه، مى توان آياتى را كه در اين رابطه در قرآن آمده است به دو دسته تقسيم كرد و هر دسته اى با يك بيانى ثابت مى كند كه قرآن كلام الهى است و سخن بشر نيست و اساسا بشر كوچكتر از آن است كه بتواند سخنى همانند قرآن بگويد حتى انبيا و اوليا.

ممكن است گفته شود: روشى كه شما در پيش گرفته ايد به اصطلاح مصادره به مطلوب است؛ زيرا همان آياتى كه شما مى خواهيد به آنها استناد كنيد، مى گوييم همانها ساخته فكر بشر است؟

در پاسخ گفته مى شود كه قرآن با استدلال عقلى و برهانى تحدى مى كند و همه جهانيان را به مبارزه دعوت مى كند آن هم با روش خاصى كه ملاحظه خواهيد كرد، لذا با مراجعه به آن آيات براى

هر كسى كه كمترين انصاف داشته باشد روشن مى شود كه قرآن كلام الهى است و هيچ چيز حتى يك آيه آن از سوى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نيست لذا با آن تحدى جهانى كه تا كنون احدى نتوانست به مقابله با قرآن بپا خيزد معلوم مى گردد كه قرآن تنها كلام خداست و گرنه ديگران هم مى بايست بتوانند همانند آن را بياورند.

اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ «3».

آيا اين گونه همگان را مورد تحدى قرار دادن و كل جن و انس را به مبارزه طلبيدن و عدم قدرت آنان را بر چنين كارى اعلام داشتن، دليل بر خدايى بودن قرآن كريم و رسالت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نخواهد بود «4»؟ (1) سوره هود، آيه 88.

(2) سوره هود، آيه 13.

(3) سوره يونس، آيه 38.

(4) براى توضيح بيشتر به الميزان، ج 1، ذيل آيه 23 سوره بقره، از ص 56 به بعد مراجعه كنيد كه مباحث مفيدى دارد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 116

با دقت در اين آيات، روشن مى شود كه قرآن كريم در بيان خويش علاوه بر آنكه از نظر عقلى به يك استدلال عقلى و منطقى تكيه كرده است (زيرا تحدى در واقع يك استدلال برهانى عقلى است كه با تكيه بر اصول عقلى بويژه اصل: «حكم الأمثال فيما يجوز و فيما لا يجوز واحد» بيان مى گردد) از كليه عوامل تحريك كننده نيز استفاده نموده است؛ زيرا آيات فوق، علاوه بر بعد استدلالى، خود مشتمل بر امور ذيل نيز مى باشد:

الف- تحدى از اشد به اخف (يعنى از كل قرآن تا يك سوره تحدى نموده است) اين نوع سخن گفتن، از جمله عوامل تحريك كننده بشر در همانند خواهى است.

ب- اعلام اينكه حتى اگر تمام جن و انس جمع شوند نمى توانند مثل آن را بياورند.

ج- اگر مخالفين راست مى گويند همانندش را بياورند و گرنه بطلان مدعايشان ثابت مى شود.

د- در مورد قضاوت، گواهانى را از خود دعوت كنيد تا قضاوت كنند.

ه- نفى ابدى نمودن به وسيله جمله «و لن تفعلوا»

در سوره بقره در آيه بعد كه شما هرگز نمى توانيد مانند قرآن را بياوريد.

جاى هيچ گونه شك و ترديد نيست كه قرآن كريم خود را معجزه دانسته و آورنده آن نيز، آن را به عنوان معجزه اى جاويد و برهانى قاطع بر پيامبرى خويش بر همه جهانيان و براى هميشه عرضه داشته است و هم اكنون بعد از گذشتن چهارده قرن، اين نداى الهى هر صبح و شام به وسيله فرستنده هاى دوست و دشمن به گوش جهانيان مى رسد و حجت را بر ايشان تمام مى كند.

از سوى ديگر مى دانيم كه پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از نخستين روز اظهار دعوتش با دشمنان سر سخت و كينه توزى مواجه شد كه از هيچگونه تلاش و كوشش براى مبارزه با اين آيين الهى، كوتاهى نكردند و پس از نوميد شدن از تأثير تهديدات و تطميعات، كمر به قتل آن حضرت بستند كه با تدبير الهى، اين توطئه نيز با هجرت

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 117

شبانه و مخفيانه آن حضرت به سوى مدينه خنثى شد. و بعد از هجرت هم بقيه عمرش را در جنگهاى متعدد با مشركان و همدستان يهودى آنان سپرى كرد. و از هنگام رحلت آن حضرت تا امروز نيز همواره منافقين داخلى و دشمنان خارجى در صدد خاموش كردن اين نور الهى بوده و هستند و از هيچ كارى در اين راه فرو گذار نكرده و نمى كنند و اگر آوردن كتابى مانند قرآن كريم، امكان مى داشت هرگز از آن صرف نظر نمى كردند.

در اين عصر هم كه همه دولتهاى بزرگ دنيا، اسلام را بزرگترين دشمن براى سلطه ظالمانه خودشان

شناخته و كمر مبارزه جدى با آن را بسته اند و همه گونه امكانات مالى، علمى، سياسى و تبليغاتى را در اختيار دارند، اگر مى توانستند اقدام به تهيه يك سطر مشابه يكى از سوره هاى كوچك قرآن مى كردند و آن را به وسيله رسانه هاى گروهى و وسائل تبليغاتى خود عرضه مى داشتند؛ زيرا اين، ساده ترين و كم هزينه ترين و مؤثرترين راه براى مبارزه با اسلام و جلوگيرى از گسترش آن است.

بنابراين، هر فرد عاقلى كه جوياى حقيقت باشد با توجه به اين نكات، يقين خواهد كرد كه قرآن كريم، كتابى استثنايى و غير قابل تقليد است و هيچ فرد يا گروهى با هيچ آموزش و تمرينى نمى تواند مانند آن را بياورد؛ يعنى قرآن همه ويژگيهاى يك معجزه را داراست، از اين روى بهترين دليل قاطع بر صدق دعوت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و حقانيت دين مقدس اسلام مى باشد.

بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي ... «1».

يعنى: «اگر درباره آنچه بر بنده خود (پيامبر) نازل كرده ايم شك و ترديد داريد (لا اقل) يك سوره همانند قرآن از شخصى همانند پيامبر بياوريد و گواهان خود را غير از خدا بر اين كار دعوت كنيد اگر راست مى گوييد، اگر اين كار را نكرديد- و هرگز نخواهيد كرد- از آتشى بترسيد ...».

اين آيه در صورتى دليل بر مدعاى ما خواهد بود كه ضمير در «مثله» به «عبدنا» برگردد نه به «ممّا نزّلنا»؛ زيرا در آن صورت در رديف آيات مبحث قبل قرار مى گيرد اما گرچه در ابتداى نظر، هر دو احتمال در ضمير «مثله» وجود دارد ولى با توجه به كلمه «من» در عبارت «من مثله» و با در نظر گرفتن قانون: «الأقرب يمنع الأبعد» احتمال بازگشت ضمير به «ممّا نزّلنا» ضعيف مى گردد.

2- وَ ما كُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ «2».

يعنى: «تو هرگز قبل از اين كتابى نمى خواندى و با دست خود چيزى نمى نوشتى تا مبادا كسانى كه در صدد ابطال سخنان تو هستند شك و ترديد كنند».

3- قُلْ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَيْكُمْ وَ لا أَدْراكُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِيكُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ «3».

يعنى: «بگو اى رسول من! اگر خدا نمى خواست هرگز قرآن را بر شما تلاوت نمى كردم و شما را به احكام و حقايق آن آگاه نمى ساختم، من عمرى را از اين پيش (1) سوره بقره، آيه 23- 24.

(2) سوره عنكبوت، آيه 48.

(3) سوره يونس، آيه

16.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 119

ميان شما زيستم آيا عقلتان را به كار نمى گيريد».

بسيار روشن است كه آوردن كتابى با اين عظمت از نظر محتوا و سطح فصاحت و بلاغت، از شخصى درس ناخوانده؛ چون پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه در محيطى همچون جزيرة العرب رشد يافته، بدون شك جز با استمداد از خداى جهان امكان پذير نيست و با اندك توجهى به محيط عربستان آن روز و شرايط و ويژگيهاى خاص پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از يك سو و به محتواى غنى و سرشار قرآن و فصاحت و بلاغت آن از سوى ديگر در اعجاز و از سوى خدا بودن قرآن، هيچ شكى باقى نخواهد ماند.

داشته باشد؟ يا آنكه تا انسان انسان است و از سوى خدا كمك نشده است از آوردن كتابى با اين محتوا و با اين روش بيان، ناتوان است و بدون شك (1) سوره نساء، آيه 82.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 120

در آن اختلاف بسيارى پديد خواهد آمد؟

ويژگيهاى انسان به اختصار عبارتند از:

1- تكامل تدريجى در تمام زمينه ها از جمله در بعد علمى.

2- خطا پذيرى.

3- تأثير پذيرى.

4- تك بعدى و يك سو نگرى.

اين چهار ويژگى از چيزهايى است كه با هر انسانى همراه است؛ زيرا انسان طبق بيان قرآن «1» از آغاز تولدش هيچگونه آگاهى اكتسابى را ندارد و سپس با مرور زمان هر روز بر آگاهيهاى اكتسابيش افزوده مى شود. و از طرفى ديگر خطا پذيرى انسان كاملا محسوس بوده و كليه مكاتب بشرى و الهى آن را قبول دارند، اصولا وجود مكاتب مختلف، خود گواه روشنى بر خطا پذيرى اوست. تأثير پذيرى انسان از عوامل بيرونى و درونى و از پيش داوريها و چارچوبه فكرى خويش نيز امرى ملموس و غير قابل انكار است. و جالب اينكه تأثيرات در بيشتر موارد به صورت نا آگاهانه انجام مى گيرد، علاوه بر همه اينها انسان موجودى است كه اگر به يك موضوع يا يك بعد از يك مسئله توجه كند از ساير موضوعات يا ابعاد غافل مى ماند و حتى اگر نبوغى هم داشته و يا مهارتى كسب كند آن هم در يكى دو بعد بيشتر نخواهد بود.

اين ويژگيها از انسان موجودى مى سازد كه در شرايط مختلف و در زمينه هاى گوناگون و در طول چندين سال خواه ناخواه يكسانى و هماهنگى در نحوه سخن را از

دست مى دهد و از نظر محتوا گفتار يا نوشتار نيز دچار تناقض گوئى و نا هماهنگيهاى بسيار مى شود.

ويژگيهاى قرآن نيز عبارتند از:

1- در طى 23 سال نازل شده است. (1) سوره نحل، آيه 78.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 121

2- در موضوعات مختلف و در زمينه هاى گوناگون اظهار نظر كرده سخن گفته است.

3- در شرايط و حالات گوناگونى كه بر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عارض شده، نازل گرديده است.

اين خصوصيات قرآن، زمينه اى را فراهم مى سازد كه اگر انسانى بخواهد چنين كتابى را بنويسد به طور طبيعى دچار ناهماهنگيهاى بسيار در شيوه بيان و در محتوا و مطالب مى گردد.

با مقايسه اين دو ويژگى، روشن مى شود كه قرآن كلام بشر و برخاسته از فكر بشر نيست و گرنه ناهماهنگى و اختلاف در آن قطعى بود.

با دقت در اين سه قسمت از آيات تحدى معلوم مى شود كه قرآن، معجزه اى الهى و از سوى خداست و بشر عاجز از آوردن همانند آن است.

گواهى دهد و ايمان آورد و شما تكبر ورزيد آرى البته خدا مردم ستمكار را هدايت نخواهد كرد».

3- الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَعْرِفُونَهُ كَما يَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ «2».

يعنى: «اهل كتاب (يهود و نصارى) محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و حقانيت او را به خوبى مى شناسند بدانگونه كه فرزندان خود را و لكن گروهى از آنان از راه عناد، حق را كتمان مى كنند در صورتى كه به آن علم دارند».

4- فَإِنْ كُنْتَ فِي شَكٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ فَسْئَلِ الَّذِينَ يَقْرَؤُنَ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكَ لَقَدْ جاءَكَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِينَ «3».

يعنى: «پس هر گاه شك و ريبى از آنچه به تو فرستاديم در دل دارى از پيشينيان خود، علماى اهل كتاب بپرس كه همانا اين كتاب از جانب خداى تو آمده و ابدا در حقانيت آن نبايد شك در دل راه دهى».

در اين آيه گرچه خطاب به پيامبر است لكن مقصود، مشركين اند و گرنه پيامبر خود شك و ريبى نسبت به وحى و نبوت خود نداشت پس اين خطاب از باب: «إيّاك (1) سوره احقاف، آيه 10.

(2) سوره بقره، آيه 147.

(3) سوره يونس، آيه 94.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 123

أعني و اسمعي يا جاره» است (به تو مى گويم ولى همسايه تو بشنو).

5- وَ لَمَّا جاءَهُمْ كِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ كانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكافِرِينَ «1».

يعنى: «و چون كتاب آسمانى قرآن از نزد خدا به سوى آنها آمد كه تصديق (تورات) كتاب آنها را

مى كرد و با آنكه پيش از بعثت پيامبر و نزول قرآن آنان خود به ظهور او اميد فتح و نصرت داشتند بر آن كسانى كه كافر به آمدن پيغمبر آخر الزمان بودند، پس چون آن پيغمبر آمد و شناختند كه اين همان پيغمبر موعود است به كفر از نعمت وجود او ناسپاسى كردند كه خشم خدا بر كافران باد».

از اين آيات و آيات ديگرى كه ذكر نشد از قبيل: سوره انعام، آيه 20 و 114 و اعراف، آيه 157 و فتح، آيه 29 و اسراء، آيه 107 و سبأ، آيه 6 و رعد، آيه 36 و سوره قصص، آيه 52 و به خوبى استفاده مى شود كه در كتب انبياى سلف، حقانيت رسول خدا و آمدن او با خصوصيات خاصه آمده بود و علما و دانشمندان اهل كتاب، پيامبر را همانند فرزندانشان مى شناختند گرچه عده اى كفر ورزيده و نبوت او را نپذيرفتند و در مجموع اينها خود گواه اند كه قرآن كلام الهى بوده و از سوى او براى حضرت، به عنوان هدايت بشر آمده است.

ضمنا آيات ديگرى نيز در قرآن وجود دارد كه مدعاى ما را تأييد مى كند از قبيل آياتى كه مى فرمايد: اگر پيامبر به دروغ چيزى را به خدا نسبت دهد، خداوند با قدرت، رگ حياتش را قطع مى نمايد و احدى نمى تواند مانع آن شود «2»، بنابراين، پس از اثبات نبوت از طريق اعجاز، آنچه مى گويد، كلام حق است و از اين آيات، عصمت آن حضرت نيز ثابت مى شود. (1) سوره بقره، آيه 89.

(2) سوره الحاقه، آيات 44- 47 و احقاف، آيه 8.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 124

از افكار مشركين و كفار را راجع به قرآن بيان كنيد.

2- خلاصه اى از آراء و نظريات مستشرقين را راجع به قرآن بيان كرده و نقد كنيد.

3- با چه دليل مى توانيد ثابت كنيد كه قرآن كلام خداست؟ توضيح دهيد.

4- تحدى را تعريف كرده و اقسام آن را با توضيح كامل بنويسيد.

5- تحدى به قرآن را با توجه به آيات مربوطه توضيح دهيد.

6- تحدى به آورنده قرآن را با آيات مربوط به آن كاملا توضيح دهيد.

7- تحدى به هماهنگى و عدم اختلاف در قرآن را با توجه به آيه مربوطه و ويژگيهاى انسان و قرآن بيان كنيد.

8- گواهى كتب پيشينيان و دانشمندان اهل كتاب را نسبت به قرآن با توجه به آيات مربوطه توضيح دهيد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 125

كارى است بكلى خارج از حدود توانايى نوع بشر و هيچكس حتى نوابغ جهان نمى توانند به اتكاى نيروى انسانى خويش همانند آن را بياورند.

ه- مرحوم خواجه نصير الدين طوسى در كتاب تجريد الاعتقاد خود، قيد پنجمى را تحت عنوان «و مطابقة الدّعوى» اضافه كرده، مقصود از اين قيد اين است كه: كارى كه توسط مدعى مقام نبوت انجام مى گيرد بايد مطابق مدعاى او باشد مثلا مدعى نبوت

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 127

اگر گفت براى اثبات مدعاى خود كور را شفا مى دهم، بايد كور را شفا بخشد، اگر به جاى شفا دادن كور وقتى دست بر سر او كشيد فرضا كور نه تنها شفا نگرفته بلكه كر هم بشود، اين كار معجزه نخواهد بود، گرچه كارى خارق العاده است و از دست ديگران بر نمى آيد، مى گويند مسيلمه كذاب كه به دروغ ادعاى نبوت داشت وقتى شنيد كه پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از آب چاه كم آبى در دهان مبارك كرده و سپس آن را در آن چاه ريخت و آب چاه زياد شد، گفت من هم چنين مى كنم و او وقتى كه چنين كرد آب چاه كاملا خشكيد «1»، تعبير «و مطابقة الدعوى» در عبارت خواجه، ناظر به همين شرط و نكته است.

هستند مى خواهند آن را دليل بر چيزى بدانند (صدق ادعاى نبوت) و حال اينكه اگر معجزه بدون علت رخ داده باشد، دليل بر هيچ امرى نخواهد بود.

وانگهى با انكار اصل عليت ديگر هيچ چيز حتى خدا را نمى توان در عالم اثبات كرد. پس اينكه معجزه را بر خلاف قانون عليت و يا استثنائى از آن قانون بدانيم صحيح نيست بلكه اصل عليت يك اصل عقلى و غير قابل استثنا است لكن بايد توجه داشت كه معنا و مفهوم اصل عليت اين است كه هر چيزى علتى دارد اما اين سبب نمى شود كه علل منحصر شود در علل مادى و عادى شناخته شده به وسيله آزمايشهاى علمى؛ زيرا بسيارى از علل تا كنون شناخته نشده و ممكن است در آينده (1) كامل، ابن اثير، ج 2، ص 138.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 128

شناخته شود به عنوان مثال اگر تا ديروز تنها آتش و خورشيد را كانون حرارت مى دانستيم به اين معنا نبود كه ممكن نيست در آينده كانونهاى ديگرى بر آن افزوده شود.

بنابراين، همانطورى كه علل عادى منحصر در علل موجود شناخته شده نيست، همچنين علت منحصر در علل عادى نخواهد بود بلكه علل غير عادى كه خارق العاده نام دارد نيز مشمول قانون عليت است و نسبت به آن استثنا نخواهد بود، پس اعجاز بر اساس نظامى فوق طبيعى انجام مى گيرد، نه بر خلاف قانون عليت؛ زيرا كارى خارق العاده اى كه به دست نبيى از انبيا يا وليى از اولياى الهى انجام مى گيرد علت آن همان نفس قدسى آن شخصيت الهى است؛ چون بنا نيست كه علت، منحصر در علل مادى و

عادى باشد.

نتيجه اينكه: اعجاز نه تنها بر خلاف و ناقض قانون عليت نيست بلكه بر اساس اصل عليت و هماهنگ با آن است.

آيات كريمه قرآن، نفى شده است.

به هر حال، تفسير كردن آياتى كه دلالت بر نفى تغيير و تحول در سنتهاى الهى دارد، به صورتى كه جانشين ناپذيرى اسباب عادى به عنوان يكى از سنتهاى تغيير ناپذير به حساب آيد، تفسيرى بى دليل است، بلكه آيات فراوانى كه دلالت بر وقوع معجزات و خوارق عادات دارد دليل محكمى بر عدم صحت اين تفسير مى باشد، تفسير صحيح آيات مزبور را بايد از كتب تفسير جستجو كرد و در اينجا به طور اجمال اشاره مى كنيم كه اين دسته از آيات شريفه، ناظر به نفى تخلف معلول از علت است نه نفى تعدد علت و جانشين شدن علت غير عادى نسبت به علت عادى بلكه شايد بتوان گفت كه قدر متيقن از مورد اين آيات، تأثير اسباب و علل غير عادى است.

صادق ما بر اين مدعا وقوع معجزات در طول تاريخ به دست انبياى بزرگ الهى و پذيرش آن در اديان است.

در جو در كنترل اراده كسى در آورد مسلما جنبه عادى ندارد و از يك رابطه ماوراى طبيعى حكايت مى كند.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 131

منظور از ذكر اين مثال ساده اين است كه لزومى ندارد ما اصرار بورزيم معجزات نمى توانند علل طبيعى داشته باشند همانطور كه روى طرف مقابل آن هم نمى توان اصرار ورزيد؛ يعنى براى معجزات يك سلسله علل مادى و طبيعى ناشناخته قائل شد؛ زيرا اين موضوع گرچه امر ممكنى است ولى دليلى هم بر لزوم آن نسبت به تمام معجزات در دست نداريم.

البته بايد توجه داشت كه معجزه در هر دو صورت داراى يك رشته شرايط مادى و طبيعى است (مانند مكان، زمان و ماده اى كه معجزه روى آن واقع مى شود) آرى، اگر نام اين شرايط را علل طبيعى بگذاريم در اين صورت بايد تصديق كنيم كه هر معجزه اى خالى از علل طبيعى نيست «1».

آنها مربوط به اذن خاص الهى است و اختيار آنها به دست افرادى كه ارتباط با خداى متعالى ندارند سپرده نمى شود و از اين روى داراى دو ويژگى اساسى است: اولا- قابل تعليم و تعلم نيست، ثانيا- (1) رهبران بزرگ و مسئوليتهاى بزرگتر، ص 138.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 132

تحت تأثير نيروى قويتر قرار نمى گيرد و مغلوب عامل ديگرى واقع نمى شود، اين گونه خوارق عادات، مخصوص بندگان برگزيده خداست و هرگز در دام گمراهان و هوسبازان نمى افتد، البته مخصوص انبيا نيست بلكه گاهى ساير اولياى الهى همانند ائمه اطهار عليهم السّلام نيز از اين كارها برخوردارند، گرچه در اصطلاح به آنها معجزه نمى گويند بلكه «كرامت» ناميده مى شود «1».

به هر حال، اگر بخواهيم به طور روشن و واضح، فرقهاى اساسى اين دو نوع خوارق عادات را برشمريم به اختصار چنين است:

بلكه توانايى هر يك محدود به امور معينى مى باشد لذا براى همه، همان كارهاى معين را تكرار مى كنند. و باز از طرف ديگر، مرتاضان و مانند آنها در هر شرايطى از زمان و مكان و با هر ابزارى قادر به انجام كارهاى خود نيستند، غالبا محتاج به ابزار معين و شرايط خاصى از نظر زمان و مكان يا ساير جهات هستند.

در حالى كه معجزات پيامبران هيچيك از اين قيود و شرايط را ندارد و چون متكى به نيروى لا يزال و نامحدود خداست، پيامبر نيازمند به تعليم و تربيت و تمرين (1) آموزش عقايد، آقاى مصباح يزدى، ج 1 و 2، ص 264.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 133

خاصى براى انجام معجزات نيست، حتى ممكن است مانند حضرت مسيح عليه السّلام در همان گاهواره با سخن گفتن شيرين و جذاب خود اعجاز كند.

از سوى ديگر معجزات پيامبران بر محور موضوعات خاصى دور نمى زند، لذا كرارا اتفاق افتاده كه افراد حقيقتجو (نه لجوج و معاند) از پيامبران عصر خود معجزه خاصى مى خواستند، آنها هم از انجام آن سر باز نمى زدند، ولى غير پيامبران چنين نيستند و نمى توانند با هر پيشنهادى موافقت نمايند.

از جهت ديگر: معجزات انبيا عليهم السّلام نيازمند به ابزار و شرايط زمانى و مكانى خاصى نبوده است و خلاصه هيچگونه از آن محدوديتها و قيود و شرايط خاصى كه در كارهاى خارق العاده ديگران وجود دارد در معجزات آنها نيست «1».

او صرفا يك قدرت انسانى است و مانند آن بسيارند، ولى معجزات انبيا قابل معارضه نيست چون متكى به يك قدرت لا يزال و نامحدود است، لذا معجزات انبيا همراه با تحدى، انجام مى گيرد و اين جرئت را دارند كه به همه جهانيان خطاب كنند اگر مى توانيد مثل آن را بياوريد.

از كارهاى خوارق عاداتى كه انجام مى دهند، با در نظر گرفتن طرز اخلاق و رفتار آنها در اجتماع، مى تواند راهنماى خوبى براى پى بردن به وضع آنها باشد و هدف اصلى و نهايى آنها را روشن سازد.

تفاوت اساسى انبيا و معجزاتشان با اين گونه اشخاص و كارهايشان خيلى واضح است، انبيا داراى هدف عالى تربيتى بوده اند و معجزاتى كه مى آوردند به همين منظور يعنى براى راهنمايى و هدايت نوع بشر و اجراى برنامه هاى اصلاحى بوده و هيچگونه قصد اغفال و سوء استفاده و كسب شهرت و امثال آن را نداشته اند.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 135

اين هدف مقدس از لابلاى اعمال و چگونگى سلوك آنها با مردم و سوابق زندگى آنها، به خصوص در طرز بهره بردارى از معجزاتى كه انجام مى دادند كاملا مشخص مى شود.

در رابطه با اعجاز مباحث ديگرى قابل طرح است لكن چون اساس بحث ما در اعجاز قرآن است به همين مقدار اكتفا مى كنيم و طالبين به كتبى كه در رابطه با معجزات و اثبات رسالت انبيا نوشته شده مراجعه نمايند.

هزار و چهارصد سال قبل در محيط تاريك حجاز تجلى كرد، امروز بر ما تجلى مى كند، بلكه گذشت زمان و پيشرفت علم و دانش به ما امكاناتى داده كه بتوانيم استفاده بيشترى از آن نسبت به مردم اعصار گذشته بنماييم، پيداست كه هر چه رنگ زمان و مكان به خود نگيرد تا ابد و در سراسر جهان پيش خواهد رفت. و بديهى است يك دين جهانى و جاودانى بايد يك سند حقانيت جهانى و جاودانى هم در اختيار داشته باشد.

كرده اند، تصديق كرده اند كه از جنبه فصاحت و بلاغت و زيبايى سخن بى نظير است، چرا كه قرآن از سبك مخصوصى برخوردار است، نه نثر است و نه شعر، در صورتى كه همه سخنها يا نثر است و يا شعر، «اما شعر نيست» به دليل اينكه وزن و قافيه كه در شعر كهن از پايه هاى اصيل شعر محسوب مى شد ندارد، و علاوه بر وزن و قافيه، از ركن ديگر شعر كه تخيل است هيچ استفاده نكرده بلكه مطالب را بدون هيچگونه تخيل بيان نموده است.

مراد از تخيلات همان تشبيهات مبالغه آميزى است كه در اشعار آورده مى شود تا آنجا كه گفته شده «أحسن الشّعر أكذبه» يعنى بهترين شعرها دروغترين آنهاست؛ چون هر چه دروغتر باشد قشنگ تر مى شود مثل شعر اين شاعر:

يا رب چه چشمه اى است محبت كه من از آن* يك قطره آب خوردم و دريا گريستم طوفان نوح زنده شد از آب چشم من* با آنكه در غمت به مدارا گريستم چنانكه ملاحظه مى كنيد اين شعر، به همان نسبت كه دروغ است شيرين است، قرآن اساسا خود مسائل معنوى را در نهايت روانى و با جذابيت خاصى طرح مى نمايد و نيازى به تشبيهات دروغ ندارد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 138

«و اما نثر نيست» به جهت اينكه هيچ نثرى آهنگ بردار نيست و قرآن عجيب آهنگين است، آيا تا كنون ديده ايد كه يك كتاب دينى يا غير دينى را بتوان با آهنگهاى مختلف خواند؟ تنها كتابى كه مى توان آن را با آهنگ قرائت كرد قرآن است، آيات مختلف قرآن آهنگهاى مختلف مى پذيرد؛ يعنى آهنگهاى مختلف متناسب با معانى آيات است مثلا اگر

تخويف بكند آهنگى مى پذيرد كه دل را تكان داده و بترساند، و آيات تشويقى آهنگى مى پذيرد كه آرامش ببخشد.

به هر حال، قرآن كريم از جهات مختلف و از جنبه هاى گوناگون معجزه است كه در رابطه با اعجاز قرآن و جهات مختلف آن كتابهاى بسيار نوشته شده و هر مؤلفى در تأليفش (كه بعضيها تماما در رابطه با اعجاز قرآن است و بعضى ديگر بخشى از مباحث آن كتاب به اعجاز قرآن اختصاص يافته است) تا جايى كه امكان بحث اعجاز بود در آن رابطه بحث كرده است، در عين اينكه كتب بى شمارى در اين رابطه تأليف شده، هنوز تمام جنبه هاى اعجاز قرآن بررسى نشده است.

و به تعبير ديگر: حق قرآن در اين راستا (همانند بقيه ابعاد آن) ادا نشده است، و يقينا ما نيز در اين نوشتار كه در حد يك درس است نخواهيم توانست حق اين مهم را ادا كنيم ولى از باب اينكه:

آب دريا را اگر نتوان كشيد هم به قدر تشنگى بايد چشيد

به گوشه اى از جنبه هاى اعجاز اشاره مى كنيم «1».

بعضى از جنبه هاى اعجاز قرآن در درس پيشين مورد بررسى قرار گرفت از قبيل: (1) براى آگاهى بيشتر به جنبه هاى اعجاز قرآن به اين كتابها مراجعه كنيد: الميزان، ج 1 تفسير نمونه، ج 1، و البيان، آيت اللّه خويى، و معجزه بزرگ، محمد ابو زهره، ترجمه محمود ذبيحى، و معارف اسلامى 2، و وحى و نبوت و آشنايى با قرآن، شهيد مطهرى، و اعجاز القرآن، رافعى، و اسرار البلاغه و دلائل الاعجاز، عبد القاهر جرجانى، و رهبران بزرگ و مسئوليتهاى بزرگتر، آقاى مكارم شيرازى، و شناخت قرآن، دزفولى و آموزش عقايد،

آقاى مصباح يزدى، درس سى و دوم، و التمهيد في علوم القرآن، محمد هادى معرفت، ج 4، و اتقان، سيوطى، ج 2، ص 148.

و برهان، زركشى، ج 2، و بحار، ج 17، ص 159- 225.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 139

تحدى به مثل، تحدى به آورنده آن، تحدى از جهت هماهنگى و عدم اختلاف و ...

و به جنبه هاى ديگر آن به اختصار در اين درس خواهيم پرداخت و آنها عبارتند از:

الف- اعجاز قرآن از نظر فصاحت و بلاغت.

ب- اعجاز قرآن از نظر علو معنا و محتوا.

ج- اعجاز قرآن از نظر جاذبه و دلربايى.

د- اعجاز قرآن از نظر اخبار به غيب.

ه- اعجاز قرآن از نظر وسعت معارف.

در هيچ نثرى تا كنون ديده نشده است و هيچ نثرى مانند قرآن، پذيرش آهنگهاى متناسب با عوالم معنوى را ندارد «1».

«عبد القاهر جرجانى» مبتكر علوم بلاغت، علم معانى و بيان را براى درك اعجاز قرآن بنا نهاد و به همين منظور دو كتاب «اسرار البلاغه و دلائل الاعجاز» را به نگارش (1) معارف اسلامى، 1- 2، ص 162.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 140

در آورد.

رافعى در كتاب اعجاز القرآن خود بلاغت قرآن را مورد سنجش قرار داده است، از جمله سخنان او در اين رابطه چنين است:

«فصاحت قرآن، فوق فصاحتهاى فنى است كه علوم بلاغتى از آن گفتگو مى كند، حقيقت اعجاز قرآن يكى از اصول لا ينحل و مطالب مرموز تاريخ است كه تا كنون هيچ كس كاملا به كشف آن موفق نگشته است ...».

«در طول روزگار، عقول بشرى بر قرآن برترى نيافته و پيوسته آراء و افكار انسانى نسبت به آن پست و ناچيز به شمار مى آيد و اين خود بهترين وجه براى اعجاز آن است».

«يگانه مبيّن اهميت اصول بيانى قرآن، همانا دقت نظر در حقيقت معنى و ارتباط آن با سياق الفاظ ديگر از اشتباه و نظائر آن است ... و نظر در وجوهى كه به مناسبت آنها الفاظ انتخاب شده است و همچنين نظر در روابط الفاظ و معانى و حروف و صيغ و تناسب آنها با ويژگيهاى صوتى و موقعيت آن در دلالت وضعى و توجه به سياق كلام و وجه حذف و ايجاز و تكرار و جز اينها كه همه آنها به بهترين وجه در قرآن رعايت شده است و بدون هيچگونه تصنع

و تكلف چنان است كه همه آن در يك قالب ريخته شده است و اين نكات به آن درجه اى كه در قرآن است در بلاغت انسانى پيدا نمى شود ...».

«هر كدام از كلمات قرآن، داراى روحى متناسب با حالات تركيب و با نظم و روش كلام است كه در تركيبات ديگران وجود ندارد و از آن روح جز اعجاز نمى توان تعبير كرد».

«هر گاه عبارات قرآن تبديل به عبارات ديگر شود، در حكم ترجمه محسوب مى شود، هر قدر در كلمات فصحا تفحص كنيم، تركيبى كه قابل مقايسه با قرآن باشد يافت نمى شود و به خوبى واضح است كه از صنع انسانى است و داراى طراوت كلام الهى نيست و در مقايسه با قرآن انحطاط آن معلوم مى شود»، (پايان كلام رافعى در

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 141

اعجاز القرآن).

جاذبه اين كتاب بقدرى است كه اگر يك آيه از آن در ميان كلمات ديگران قرار گيرد همچون ستاره اى فروزان در شب تاريك مى درخشد» «1».

2- وليد بن مغيره مخزومى، مردى كه به حسن تدبير و فكر سائب شهرت داشت و براى حل مشكلات اجتماعى از فكر و تدبير او در زمان جاهليت استفاده مى كردند و به همين جهت او را «ريحانه قريش» مى نامند، پس از اينكه چند آيه از اول سوره غافر را از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم شنيد به محفلى از طايفه بنى مخزوم حاضر شد و چنين گفت:

«به خدا سوگند از محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم سخنى شنيدم كه نه شباهت به گفتار انسانها دارد و نه پريان ... «و إنّ له لحلاوة و إنّ عليه لطلاوة و إنّ أعلاه لمثمر و إنّ أسفله لمغدق و إنّه ليعلوا و لا يعلى عليه» «2». (1) تفسير نمونه، ج 1، ص 90 به نقل از قرآن و آخرين پيامبر.

(2) مجمع البيان، ج 10، سوره مدثر، و سيره ابن هشام، ج 1 ص 288.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 142

يعنى: «گفتار او شيرينى خاصى و زيبايى مخصوصى دارد، بالاى آن (همچون شاخه هاى درختان تنومند) پر ثمر و پايين آن (مانند ريشه هاى درختان كهن) پر مايه است، گفتارى است كه بر هر چيز پيروز مى شود و چيزى بر آن پيروز نخواهد شد».

3- «كارلايل» مورخ و دانشمند معروف انگليسى درباره قرآن مى گويد: «اگر يك بار به اين كتاب مقدس نظر افكنيم حقايق برجسته و خصائص اسرار وجود، طورى در مضامين جوهرى آن پرورش يافته كه عظمت و

حقيقت قرآن به خوبى از آنها نمايان مى گردد و اين خود مزيت بزرگى است كه فقط به قرآن اختصاص يافته و در هيچ كتاب علمى و سياسى و اقتصادى ديگر ديده نمى شود، بلى خواندن برخى از كتابها تأثيرات عميقى در ذهن مى گذارد ولى هرگز با تأثير قرآن قابل مقايسه نيست، از اين جهت بايستى گفت: مزاياى اوليه قرآن و اركان اساسى آن مربوط به حقيقت و احساسات پاك و عناوين برجسته مسائل و مضامين مهم آن است كه هيچگونه شك و ترديد در آنها راه نيافته و پايان تمام فضائلى را كه موجد تكامل و سعادت بشرى است در بر داشته و آنها را به خوبى نشان مى دهد» «1».

4- «جان ديون پورت» مؤلف كتاب «عذر تقصير به پيشگاه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و قرآن» «2»، مى نويسد: «قرآن به اندازه اى از نقائص مبرا و منزه است كه نيازمند كوچكترين تصحيح و اصلاحى نيست و ممكن است از اول تا به آخر آن خوانده شود بدون اينكه انسان كمترين ناراحتى از آن احساس كند».

و باز او مى نويسد: «و همه اين معنا را قبول دارند كه قرآن با بليغ ترين و فصيح ترين لسان و به لهجه قبيله قريش كه نجيب ترين و مؤدب ترين عربها هستند نازل شده است ... و مملو از درخشنده ترين اشكال و محكمترين تشبيهات است ...» «3». (1) تفسير نمونه، ج 1، ص 91 به نقل از مقدمه كتاب سازمانهاى تمدن امپراطورى اسلام.

(2) ص 111.

(3) همان مدرك صفحه 91.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 143

5- «گوته» شاعر و دانشمند آلمانى مى گويد: «قرآن اثرى است كه

به واسطه سنگينى عبارت آن خواننده در بادى امر رميده مى شود و سپس مفتون جاذبه آن مى گردد و بالأخره بى اختيار مجذوب زيباييهاى متعدد آن مى شود» «1».

و در جاى ديگر مى گويد: «ساليان درازى كشيشان از خدا بى خبر ما را از پى بردن به حقايق قرآن مقدس و عظمت آورنده آن محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم دور نگاه داشته اند؛ اما هر قدر كه ما قدم در جاده علم و دانش گذارده باشيم، پرده هاى جهل و تعصب نابجا از بين مى رود و به زودى اين كتاب توصيف ناپذير (قرآن) عالم را به خود جلب نموده و تأثير عميقى در علم و دانش جهان كرده، عاقبت محور افكار مردم جهان مى گردد».

و هم او مى گويد: «ما در ابتدا از قرآن رو گردان بوديم اما طولى نكشيد كه اين كتاب توجه ما را به خود جلب نمود و ما را دچار حيرت ساخت تا آنجا كه در برابر اصول و قوانين علمى و بزرگ آن سر تسليم فرود آورديم».

6- «ويل دورانت» مورخ معروف مى گويد: «قرآن در مسلمانان آنچنان عزت نفس و عدالت و تقوايى به وجود آورده كه در هيچ يك از مناطق جهان ... شبيه و نظير نداشته است».

سخنانى كه دانشمندان غير مسلمان در رابطه با قرآن گفته اند بسيار است و ما را ياراى نقل همه آنها نيست در اين مختصر به همين چند فراز بسنده مى كنيم.

كه نسلهاى بعد هم نتوانسته اند قدم در جاى قدم آنها بگذارند (1) از كتاب عذر تقصير به پيشگاه محمد و قرآن.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 144

و مى توان گفت در فصاحت و بلاغت و محسنات كلام، به آخرين درجات كمال رسيده بودند.

قرآن كريم در اين يگانه صفت كه عرب جاهلى به آن مى نازيد با آنها به معارضه برخاست و غرور آنها را تحريك كرد تا آن حد كه درهم ريختن اساس عقايد دينى آنها را منوط به آن كرد كه آنان قدرت آوردن مثل قرآن را ندارند ولى قريش و ساير اعراب در برابر دعوت قرآن به معارضه:

وَ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلى عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ ... «1»، پاسخى جز عجز و ناتوانى نداشتند لذا ميدان را خالى كرده و پا به فرار نهادند چنانكه قرآن كريم نقل مى كند:

أَلا إِنَّهُمْ يَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِيَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلا حِينَ يَسْتَغْشُونَ ثِيابَهُمْ يَعْلَمُ ما يُسِرُّونَ وَ ما يُعْلِنُونَ «2».

يعنى: «آنها دلهاى خود را از قرآن بر مى گرداندند تا از آن خود را پنهان دارند، بدانيد آنگاه كه آنها سر در جامه فرو مى برند، خدا مى داند آن را پنهان مى دارند و آن را كه آشكار مى سازند».

تا جايى كه تاريخ نشان مى دهد كمتر افرادى حاضر به معارضه با قرآن شدند و آنهايى هم كه به معارضه با قرآن برخاسته اند عرض خود بردند و زحمت مسلمين را روا داشتند. در تاريخ نام بعضيها كه احتمالا يا يقينا به معارضه با قرآن برخاسته بودند، برده شده كه آنها پس از اقدام به اين كار، بعضيها به عجز خود اعتراف نموده و بعضى ديگر نيز كلماتى را كه

حقا مايه رسوايى خودشان بود سر هم كرده و به عنوان همانند قرآن عرضه نمودند كه هر انسان صاحب فنى مى داند آن جملات جز اينكه ماهيت گوينده آنها را روشن سازد چيز ديگرى را نشان نمى دهد: (1) سوره بقره، آيه 23.

(2) سوره هود، آيه 5.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 145

الف- در تاريخ نام عبد اللّه بن مقفّع، ابو شاكر ديصانى، عبد الكريم بن ابى العوجا و عبد الملك بصرى و متنبّى احمد بن حسين كوفى و ابو العلا معرّى و مسيلمه كذاب و ... «1» را برده اند كه اينها در مقام معارضه با قرآن بر آمده بودند كه احيانا ممكن است اين نسبت به بعضيها صحيح نباشد، به هر حال، گفته شد كه چهار نفر اول (عبد اللّه بن مقفع، ابو شاكر ديصانى، عبد الكريم بن ابى العوجا و عبد الملك بصرى) كه از ماديين عرب بودند سالى در مسجد الحرام گرد آمده و در مورد حج و اسلام و پيامبر، سخن مى گفتند و ناراحتى خود را در نيرومندى اسلام و مسلمانان بازگو مى كردند، سپس به اتفاق آرا تصميم گرفتند با قرآن كه اساس و محور اسلام است، معارضه كنند، هر يك از آنها تعهد نمودند كه تا يك سال، ربع قرآن را مورد نقض قرار دهند، سال ديگر كه در موسم حج به همديگر رسيدند و از عملكرد همديگر جويا شدند هر كدام آيه اى را ذكر كردند كه آنها را به حيرت انداخته بود و به زانو در آورده و آنها را از معارضه با قرآن منصرف كرده بود: ابن ابى العوجا گفت آيه:

لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا

«2»، مرا به حيرت انداخته است.

ديگرى آيه: يا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُباباً ... «3» را خواند و گفت: اين آيه مرا متحير ساخته و به خود مشغول كرده است.

سومى گفت: آيه يا أَرْضُ ابْلَعِي ماءَكِ وَ يا سَماءُ أَقْلِعِي «4» چنان مرا متحير كرده كه به آيه ديگر نرسيده ام.

چهارمى اظهار داشت من در آيه: فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا «5» متحير (1) التمهيد في علوم القرآن، ج 4 از ص 227- 249 را ملاحظه نماييد.

(2) سوره انبياء، آيه 22.

(3) سوره حج، آيه 73.

(4) سوره هود، آيه 44.

(5) سوره يوسف، آيه 80.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 146

مانده ام، بلاغت توأم با ايجاز اين آيه مرا چنان در تفكر فرو برد كه به ديگر آيات نپرداخته ام در اين هنگام كه آنان به عجز و ناتوانى خود اعتراف مى كردند امام صادق عليه السّلام از كنار آنها عبور مى كرد اين آيه را تلاوت كرد: قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ كانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيراً «1».

ب- مسيلمه كذاب از مردم «يمامه» نيز به معارضه با قرآن برخاسته و به اصطلاح آياتى را آورده است كه انسان از نقل آنها شرم دارد، در عين حال بد نيست چند جمله از آنها را كه زنندگى كمترى دارد در اينجا بياوريم:

1- در برابر سوره «الذاريات»، اين جمله ها را آورده است:

«و المبذّرات بذرا و الحاصدات حصدا! و الذّاريات قمحا! و الطّاحنات طحنا! و العاجنات عجنا! و الخابزات خبزا! و الثّاردات ثردا! و اللاقمات لقما! إهالة

و سمنا!» «2».

يعنى: «قسم به دهقانان و كشاورزان! قسم به درو كنندگان! قسم به جدا كنندگان گندم از كاه! قسم به خمير كنندگان! قسم به پخت كنندگان نان! قسم به تريد كنندگان! قسم به افرادى كه لقمه هاى چرب و نرم بر مى دارند!!».

2- «يا ضفدع بنت ضفدعين! نقى ما تنقين! نصفك في الماء و نصفك في الطّين! لا الماء تكدّرين و لا الشّارب تمنعين!» «3».

يعنى: «اى قورباغه دختر قورباغه! آنچه مى خواهى صدا كن! نيمى از تو در آب و نيم ديگر در گل است! نه آب را گل آلود مى كنى و نه كسى را از خوردن آب جلو گيرى مى نمايى!!».

و عباراتى هم در الميزان و التمهيد في علوم القرآن، نقل شده كه نيازى به ذكر اين (1) سوره اسراء، آيه 88، براى آگاهى بيشتر به اين داستان، رجوع كنيد به احتجاج طبرسى، ج 2، ص 142 و بحار، ج 17، ص 213 و التمهيد، ج 4، ص 240.

(2) اعجاز القرآن، رافعى.

(3) قرآن و آخرين پيامبر، و تفسير نمونه، ج 1، ص 89.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 147

اضافات نيست «1».

با مراجعه به تاريخ و روشن شدن اين جهت كه در طول تاريخ، تعداد افرادى كه به معارضه با قرآن برخاسته اند به عدد انگشتان نمى رسد، معلوم مى شود كه مخالفين با همه عنادى كه به اسلام داشتند، قادر بر آوردن مثل قرآن نبودند و گرنه اقدام مى كردند؛ زيرا اين كار آسانترين و كم هزينه ترين كار براى مبارزه با اسلام است. در قرون اخير نيز استعمارگران غرب براى تضعيف مقام قرآن تلاشها كرده اند و مى كنند و مدعيان دروغين پيروى حضرت مسيح عليه السّلام براى پايين

آوردن عظمت اسلام در هر سال و هر ماه اموال گزافى خرج مى كنند، سياستبازان و گردانندگان سياست جهان، قرنهاست كه براى زير سلطه در آوردن كشورهاى اسلامى و چپاول ثروت آنها به طور آشكار و نهان با قرآن مبارزه مى كنند، ولى هيچگاه به خود اجازه نداده اند كه هيأتى از سخنوران جهان را تشكيل دهند كه بتوانند به نداى تحدى قرآن پاسخ دهند و يا لا اقل يك سوره مثل قرآن را بياورند و به جهانيان عرضه نمايند، با اينكه اين كار اگر براى بشر ميسر بود براى آنها سهلترين و كم خرج ترين كارها بود؛ زيرا اين كار به مراتب از ايجاد اديان مصنوعى از قبيل، بهاييگرى، بابيگرى و قاديانيگرى آسانتر است.

اعجاز قرآن به گونه اى است كه حتى كلام پيامبر و امير المؤمنين عليهما السّلام كه سر آمد فصحا و بلغاء بودند همانند آن نخواهد بود.

و با در نظر گرفتن زمان و مكان نزول آن، معلوم مى شود كه قرآن كلام الهى است و از طاقت بشر گرچه تحصيل كرده و از نوابغ جهان باشد، خارج است، چه رسد به انسان عادى درس نخوانده و پرورش يافته در محيطى آكنده از جهل (زيرا اگر پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پيامبر نبود و قرآن از طرف خدا براى هدايت بشر بر او نازل نمى شد، او فردى عادى و شخصى درس نخوانده از همان مردم قريش بود، يقينا توان آوردن چنين كتابى را با محتواى اين چنين نمى داشت).

قرآن حاوى مطالبى در زمينه معارف و الهيات، و مبدأ و معاد، شناخت انسان از بدو خلقت تا مرگ و پس از مرگ، ماوراى طبيعت از روح و ملك و جن، فلكيات و زمين و تاريخ و شئون زندگى انبياى گذشته و آنچه كه بين آنها و اممشان گذشته بود، و احتجاجات و امثال و حكم و اخلاقيات و حقوق خانواده و حقوق مدنى و سياسات و نظام اجتماعى و قوانين جنگ و صلح و قضا و قدر و عبادات و معاملات و نكاح و طلاق و ميراث و حدود و ديات و قصاص و ... است و تمامى اين امور با دلايل قاطع و براهين واضح بررسى و اثبات شده است به گونه اى كه نه سابقه داشت و نه لاحقه و با گذشتن چهارده قرن هنوز خللى در دستورات و قوانين و احكامى كه از ناحيه قرآن ارائه شده است وارد نشده و هنوز كسى نتوانسته به معارضه با آنها برخيزد «1». و بررسى در محور هر يك از اين موضوعات

نيازمند به تدوين كتابى است. (1) البيان، ص 67.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 149

مطالبى كه قرآن آنها را مطرح كرده و به بحث در پيرامون آنها مى پردازد به گونه اى است كه با مباحث معمولى و به آن كيفيتى كه در بين دانشمندان رايج است فرق دارد، به عنوان نمونه:

1- انسان در مكتب قرآن از انسانى كه بشر از راه حس مى شناسد به مراتب گسترده تر است، انسانى كه بشر از راه حس مى شناسد در ميان دو پرانتز (تولد و مرگ) قرار دارد و قبل و بعد اين پرانتزها را تاريكى گرفته است و از نظر حس، مجهول است ولى انسان قرآن، اين پرانتزها را ندارد، و از دو طرف به مبدأ و معاد مى پيوندد، برنامه هاى وسيع و پهناور قرآن براى سازندگى انسانهاست كه هر يك گوشه اى از اعتقادات و اخلاق و اعمال بيرون از شمار، انسانيت را فرا گرفته است و به تمام دقايق و جزئيات آن رسيدگى مى كند.

قرآن به يك معنا كتاب انسان شناسى است اما به گونه اى كه خداى انسان او را آفريده است و چون كتاب انسان شناسى است، پس كتاب خدا شناسى نيز هست؛ زيرا سرشت روح انسان از خدا و به سوى خداست و اگر انسان خود را بشناسد خدا را شناخته است و تا خود را نشناسد، خداى خود را به درستى نمى تواند بشناسد. و از طرف ديگر تنها از طريق شناختن خداست كه انسان به واقعيت حقيقى خود پى مى برد.

2- خداى قرآن غير از آن خدايى است كه مردم عصر نزول قرآن به آن معتقد بودند چرا كه: قرآن پيوند و ارتباط با خدا را در

همه شئون زندگى انسانها جريان مى دهد، قرآن، خدا را، يك موجود بيگانه با بشر معرفى نمى كند كه او را صرفا محرك اول يا واجب الوجودى كه فقط او را آفريده است بشناسد.

در منطق قرآن، خداوند در همه صحنه هاى زندگى بشر حاضر است و به او نزديكتر از رگ گردن اوست، آنان كه به او ايمان دارند، دوست دارد، آنان نيز او را

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 150

دوست دارند: «يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ» «1»، خداى قرآن يك مطلوب و محبوب است، مايه دلبستگى بشر است، روح بشر را مشتعل و آماده فداكارى در راه حق مى سازد، احيانا خواب شب و آسايش روز را از او مى گيرد؛ زيرا به صورت عاليترين ايده در زندگى او تجلى مى كند، او دلهاى بشر را به خود جذب مى كند و به آنها آرامش مى بخشد:

«أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» «2» چقدر فرق است بين اين خدا شناسى و آن خدا شناسى عصر نزول قرآن كه مى گفتند: ما به خداى خالق جهان دسترسى نداريم و او نيز از حالات ما آگاهى ندارد، بنابراين، بتها را پرستش مى كنيم تا در نزد خداى بزرگ شفيع ما باشند و حالات ما را در نزد آن خداى بزرگ مشروحا بيان كنند.

در منطق قرآن تمام موجودات حتى ريگهاى بيابان از عمق و ژرفاى وجود خود با او سر و كار دارند، او را ثنا و تسبيح مى گويند، وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ «3».

به هر حال، در هر مسئله اى از مسائل انسانى كه به قرآن مراجعه مى كنيم مى بينيم قرآن آن را در سطح عاليترى از آنچه كه در بين دانشمندان مطرح است، مطرح و

بررسى كرده است و حتى اگر دانشمندى سخن درستى داشته باشد اغلب آن سخن نشأت گرفته از تعليمات قرآن است.

پنبه در گوششان فرو كنند تا مبادا صداى قرآن پيامبر را بشنوند و مجذوب او گردند!! در همين راستا بود وقتى كه دو نفر از قبيله خزرج به نامهاى «اسعد بن زراره» و «ذكوان» براى كمك و تنظيم قرارداد نظامى به مكه آمدند و از هم پيمانان خود در جنگ، با قبيله «اوس» كمك خواستند، آنها پاسخ منفى دادند و گفتند: ما خود مبتلا به جنگ داخلى شده ايم؛ زيرا شخصى به نام «محمد» در بين ما ادعاى پيامبرى دارد و خدايان ما را رد كرده و همه را به خداى واحد دعوت مى كند و عده اى از مردم آشكارا و نهان به او ايمان آورده اند و فعلا هر روزه بين ما و طرفداران او درگيرى وجود دارد، لذا ما را توان كمك شما در جنگ با رقيبتان در مدينه نيست.

وقتى كه آن دو نفر خواستند براى طواف خانه خدا به مسجد الحرام بروند، به آنها توصيه كردند كه در گوششان پنبه فرو كنند تا مبادا صداى پيامبر را بشنوند؛ زيرا مى دانستند با شنيدن آواى قرآن پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تحت تأثير قرار مى گيرند، آنها (1) وَ قالُوا مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آيَةٍ لِتَسْحَرَنا بِها فَما نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِنِينَ، (سوره اعراف، آيه 132).

فَقالَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ، (سوره مائده، آيه 110).

وَ إِنْ يَرَوْا آيَةً يُعْرِضُوا وَ يَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ، (سوره قمر، آيه 2).

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 152

مى گويند: ما طبق سفارش مشركين مكه در گوشمان پنبه گذاشتيم و وارد مسجد الحرام شديم، ناگاه در هنگام طواف چشممان به مردى نورانى كه قيافه اى زيبا و جذاب داشت

افتاد و ديديم كه در لب زمزمه اى دارد، به خود گفتيم: پنبه از گوش بيرون كنيم، اگر سخنش حق و صحيح بود بپذيريم و اگر باطل مى گويد كه زير بار نمى رويم، وقتى پنبه را از گوش در آورده و به سخن او گوش فرا داديم ديديم آهسته آيات قرآن را مى خواند، با شنيدن آيات قرآن چنان دلمان نرم شده كه سر از پا نشناخته عاشق و شيفته او شديم، اين دو مرد همانهايى هستند كه در بازگشت به مدينه، زمينه مهاجرت حضرت را فراهم ساختند و خود از مؤمنين ثابت و پايدار در تاريخ اسلام شدند و در بازگشتشان به مدينه به قبيله خود گفتند كه ما در تنظيم قرار داد نظامى موفق نبوديم ولى شخصى را در مكه يافتيم كه اگر او را به مدينه بياوريم او مى تواند جنگ چندين ساله ما را به پايان برساند و اين دشمنيها را به دوستى مبدل سازد و از همينجا زمينه مهاجرت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را به مدينه فراهم ساختند.

به هر حال، گواهى دشمنان اسلام در صدر اسلام به عظمت و جذابيت قرآن همانند سخن وليد بن مغيره مخزومى، بخاطر همين جذابيت و دلربائى قرآن بود؛ زيرا آنان اهل زبان بوده و به تمام جهات، زيبائى قرآن را پى مى بردند، كم سخن نيست كه سر كرده مخالفين با صراحت بگويد كه: «من از محمد سخنى شنيدم كه نه شباهت به گفتار انسانها دارد و نه پريان ... گفتار او شيرينى خاص و زيبائى مخصوصى دارد، بالاى آن (همچون شاخه هاى درختان برومند) پر ثمر و پايين آن (مانند ريشه هاى درختان كهن) پر مايه

است، گفتارى است كه بر هر چيز برترى داشته و پيروز مى شود و چيزى بر آن برترى پيدا نكرده و پيروز نخواهد شد» «1».

انسان وقتى گوش دل به قرآن فرا مى دهد با جان خود درك مى كند كه خدا از طريق آيات آن، با ما سخن مى گويد و حلاوت سخن خدا را در روح خود احساس مى كند، (1) سيره ابن هشام، ج 1، ص 288.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 153

انسان از طريق قرآن خود را در مى يابد، هستى را معنادار مى بيند و خود را به ابديت پيوسته مى بيند، بر عقده هاى درونى پيروز مى شود و از اسارت نفس آزاد مى گردد، وحشت مرگ كه انسان به علت هراس از آن تن به ذلت و خوارى و تسليم مى دهد، از او فرو مى ريزد و به جاى آن، دلش آكنده از ترس عواقب اعمال سوء مى شود كه در زندگانى ابدى دامنگير او خواهد شد:

اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ «1».

خداوند قرآن را «آيات بينات، نشانه هاى روشن، نور، هدايت، شفا و رحمت» مى نامد، به همين دليل است كه در دهها آيه امر مى كند كه در قرآن تفكر و تدبر كنيد:

أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها «2».

على عليه السّلام كه پرورش يافته در مكتب قرآن است در خطبه اى كه متقين را توصيف مى كند، مى فرمايد:

«يستشيرون به دواء دائهم».

يعنى: «اهل تقوا درمان دردهاى جانكاه خود را در قرآن جستجو مى كنند».

هرگز نمى توان گفت سخنى كه اين چنين جاذبه و دلربايى و قدرت تأثير دارد، راست نيست، بلكه پيامبر آن را براى تأمين موقعيت اجتماعى خود به خدا تهمت بسته است، در همين

قرآن، آياتى به چشم مى خورد كه اگر پيامبر سخنى را پيش خود ساخته و به ما نسبت دهد، رگ حيات او را خواهيم كشيد و با قدرت با او برخورد خواهيم كرد:

وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ، ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ، فَما مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِينَ «3». (1) سوره زمر، آيه 23.

(2) سوره محمد، آيه 24.

(3) سوره حاقه، آيه 44- 47.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 154

به هر حال، هيچ كلامى حتى كلام پيامبر و على عليه السّلام خواه نثر و خواه نظم در جاذبه و دلربايى به پايه قرآن نمى رسد و اين موضوع بر هيچ اهل فنى پوشيده نيست.

به حضرت مريم و زندگى او و داستان قوم سبأ و سد مأرب و قصه اسكندر ذو القرنين و امثال اينها كه قرآن در بعضى از اين موارد پس از نقل داستان، خطاب به حضرت رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مى فرمايد: «اينها از خبرهاى غيبى است كه از طريق وحى به تو اطلاع مى دهيم و گرنه، نه تو و نه قوم تو از آنها اطلاع نداشتيد».

نظير آيه اى كه بعد از نقل سرگذشت حضرت نوح مى گويد: (1) ر. ك: الميزان، ج 1، ص 63، و البيان، ص 67.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 155

تِلْكَ مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ نُوحِيها إِلَيْكَ ما كُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هذا ... «1».

و يا پس از نقل داستان حضرت يوسف عليه السّلام مى گويد:

ذلِكَ مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَ ما كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَ هُمْ يَمْكُرُونَ «2».

و پس از نقل داستان و سرگذشت حضرت مريم و اينكه چگونه و چه كسى او را تحت تكفل بگيرد، مى فرمايد:

ذلِكَ مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَ ما كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَ ما كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ «3».

براى آگاهى به اين نوع آيات كه از گذشته خبر دادند، به آيات سوره مريم از آيه 1 تا آيه 34 و آيات سوره كهف از آيه 83 به بعد و آيات سوره سبأ را در رابطه با قوم سبأ و نحوه جان دادن حضرت سليمان و ... ملاحظه نماييد.

در قرآن كريم از قوم سبأ و سرزمين آنها و ويرانى سد مآرب سخن رفته است، در آن روز احدى اطلاعى از آنها

نداشت، و احتمالا آن را جزء اساطير مى پنداشتند تا در سال 1791 يك دانشمند آلمانى با هيأتى در صدد كشف آثار آنها بر آمدند و پس از او هيأتهايى دنبال كار را گرفته تا در نيمه دوم قرن نوزدهم پس از كاوشهاى بسيار و حفريات فراوان، تاريخ سبأ روشن شد و معلوم شد آنچه قرآن گفته است تماما صحيح و روشن بوده است «4».

و همچنين راجع به «ذو القرنين» و بسيارى از اين وقايع از قبيل ويرانى قواى قوم لوط و سر گذشت عاد و ثمود كه غالبا به وسيله حفريات و تحقيقات و كاوشهاى محققان روشن شده است: (1) سوره هود، آيه 49.

(2) سوره يوسف، آيه 102.

(3) سوره آل عمران، آيه 44.

(4) تفسير طنطاوى، ذيل آيات سوره سبأ، و فرهنگ قصص قرآن، ماده سبأ.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 156

ب- آياتى است كه از حوادث آينده خبر داده اند و آنها بسيارند از قبيل:

1- آيه اى كه در جنگ بدر به مؤمنين وعده پيروزى و براى كفار با همه شوكت و مكنتى كه داشتند شكست را خبر داد و آنچنان شد كه قرآن خبر داده بود:

وَ إِذْ يَعِدُكُمُ اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَيْنِ أَنَّها لَكُمْ وَ تَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَ يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ وَ يَقْطَعَ دابِرَ الْكافِرِينَ «1».

يعنى: « (اى رسول ما!) به ياد آريد هنگامى را كه خداوند به شما وعده فتح بر يكى از دو طايفه را داد و شما مسلمين مايل بوديد كه آن طايفه كه شوكت و سلاح همراه ندارند اموالشان نصيب شما شود ولى خداوند مى خواست كه صدق سخنان حق را

ثابت گرداند و از بيخ و بن، ريشه كافران را بر كند».

2- و آيه اى كه در مكه به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم خبر داد كه خدا ناصر شماست و دعوت شما پيروز است و دشمنان شما ذليل و استهزا كنندگان شما خوار خواهند شد، اين خبر در زمانى به پيامبر داده شد كه احدى احتمال پيروزى پيامبر و شكست مشركين را نمى داد؛ زيرا پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم دوران ضعف دعوت خود را مى گذراند و مشركين در اوج قدرت بودند كه در آن حال خداوند به پيامبر دستور استقامت و وعده نصرت و شكست دشمنان را داده است:

فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ إِنَّا كَفَيْناكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ «2».

اين آيه در موقعى نازل شد كه حضرت در مكه روزى از كنار عده اى عبور كرد كه آنها از پشت سر آن حضرت او را استهزا مى كردند و مى گفتند: اين مرد مدعى است كه پيغمبر است و جبرئيل با اوست، حضرت از اين وضع رنجيده خاطر شد، آيه فوق نازل شد كه شما به آنچه امر شدى عمل كن و توجهى به مشركين نداشته باش كه چه مى گويند و چه مى كنند، ما تو را از (شر) اين استهزا كنندگان حفظ خواهيم كرد. (1) سوره انفال، آيه 7.

(2) سوره حجر، آيه 94- 95.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 157

3- آيه اى كه خبر از ايمان نياوردن ابو لهب و زنش داده كه آنها اهل آتش اند يعنى آن دو تا پايان عمرشان ايمان نمى آورند، سوره: تَبَّتْ يَدا أَبِي لَهَبٍ وَ تَبَّ ناظر به اين معناست.

4- آياتى كه خبر از شكست ايرانيان

به دست روميان را داده اند، در حالى كه در آن روز، ايرانيان غالب و روميان شكست سختى خورده بودند:

الم غُلِبَتِ الرُّومُ فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ فِي بِضْعِ سِنِينَ ... «1».

يعنى: «روم در نزديكترين زمين خود (يعنى دمشق و انطاكيه كه به پايتخت روم شرقى نزديك بوده است) مغلوب (ايرانيان) شد، روميان پس از اين شكست و مغلوبيت در اندى سال (سه تا نه سال) غالب و پيروز خواهند شد».

وقتى كه ايران، امپراطورى روم را در جنگهاى خسرو پرويز با هرقل امپراطور روم، شكست داد، اين آيه نازل شد، و با قاطعيت اعلام كرد كه در كمتر از ده سال ديگر، روم، ايران را شكست خواهد داد. اين پيشگويى به قدرى براى مسلمانان مسلم بود كه در ميان بعضى از مسلمين و برخى از كفار بر سر آن شرط بندى شد، بعد همان طور كه قرآن خبر داده بود محقق شد و اين پيشگوئى بزرگ به وقوع پيوست و داستان آن به طور خلاصه اين چنين است كه:

در سال 617 ميلادى كه مصادف با هفتمين سال بعثت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بود، جنگى ميان ايران و روم (دو ابر قدرت آن زمان) رخ داد و به حد اعلاى خود رسيد، روم در آن جنگ، شكست سختى را متحمل شده و بسيارى از شهرها و محدوده قدرت خود را از قبيل: ارمنستان، شهرها و قلعه هاى رومى در بين النهرين و تمام ممالك آسياى صغير و سوريه و فلسطين و مصر را از دست داده و حتى قسطنطنيه كه پايتخت بود، مورد تهديد بود و هرقل مى خواست از

پايتخت فرار كند. و در سال (1) سوره روم، آيه 1.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 158

626 ميلادى، هرقل با سپاه عظيمى به ايران حمله كرد و قشون ايران به سركردگى «شاهين»، شكست خورد و در سال بعد، هرقل قصد «دستگرد» كرد كه در بيست فرسخى «تيسفون» پايتخت ايران و اقامتگاه خسرو پرويز بود، شكست خسرو پرويز در «دستگرد» باعث خلع او از سلطنت و سبب قتل او شد» «1».

با توجه به تاريخ فوق، آيا خبر دادن قرآن از چنين حادثه بزرگ آن هم با تعيين تقريبى وقت با اين قاطعيت و صراحت، جز از كسى كه با جهان غيب و عالم علم خداوند ارتباط دارد امكان پذير است؟ آيا اين خود يك اعجاز روشن نيست؟

موارد ديگرى نيز در قرآن از اخبار غيبى وجود دارد كه نقل همه آنها را لازم نمى بينيم بلكه به همين چند مورد اكتفا مى كنيم چرا كه اگر در خانه كسى هست يك حرف بس است.

سر آمد است و قابل مقايسه با هيچ كتابى نيست، اين از يك سو، از سوى ديگر آورنده آن شخصى امّى و درس ناخوانده است كه دو ثلث عمر شريفش را در بين مردم به صورت يك فرد عادى گذراند كه برترى (1) اقتباس از كتاب تاريخ ايران قديم.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 159

فوق العاده اى از نظر اطلاعات نسبت به ديگران در او مشاهده نمى شد و حقايق علمى و يا حتى شعر و نثر مهمى از وى شنيده نشده، بلكه همانند سايرين به نظر مى رسيد.

اما ناگهان كلمات و حقايقى آورد كه بزرگان در برابر او زانو زده و ادبا و سخن سنجان عرب در مقابل او عاجز ماندند و چيزى نگذشت كه قرآن او در جهان منتشر شد و هيچ دانشمند فرزانه و عالم ماهرى، ياراى معارضه با آن را نداشت.

با توجه به مطالب فوق و محيطى كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در آن نشو و نما كرد كه از بدوى ترين و جاهلى ترين محيطهاى بشرى بوده است و مردم آن محيط به تمام معنا از تمدن و فرهنگ بيگانه بودند و از سوى ديگر به وسعت معارف قرآن، نظر كنيم، يقينا مى پذيريم كه قرآن معجزه و كلام الهى است كه هيچگاه نمى تواند ساخته و پرداخته فكر بشر باشد و لو آن شخص از جمله نوابغ جهان باشد.

تازه اين سخن در صورتى است كه معارف قرآنى همسطح با افكار بشرى باشد، در حالى كه مى دانيم قرآن در اغلب مسائل، طورى وارد بحث شده و مسائل را طرح كرده كه براى دانشمندان منيع الهام شد، فلاسفه اسلامى در فلسفه، فقها

در فقه و علماى علم كلام در كلام و عقايد، علماى علم اخلاق در مسائل اخلاقى و عرفا، در عرفان و دانشمندان حقوق، قضاء و جزاء و مدنى، در اين رشته و ...، همه و همه در مكتب قرآن زانوى ادب بر زمين زده و از سفره گسترده آن، بهره مند مى شوند و قرآن به عنوان يك راهنما و راهگشا مورد استفاده قرار مى گيرد.

آورى نعمتهاى الهى براى ايجاد رضاى نفس و دوستى خدا در دلها.

7- احتجاجات و استدلالات متين و محكم در مورد مبدأ و معاد و ساير معارف الهيّه.

8- تحكيم اساس نبوت سلسله انبيا با ارائه معجزات آنها.

9- پيوستگى اديان الهى و تصديق انبياى سلف در قرآن و بيان تصديق پيامبر اسلام در تورات و انجيل.

10- تأييد كتب آسمانى پيشين خصوصا «تورات و انجيل» با تنبيه به وقوع تحريفهاى شرك آميز در آنها.

11- تاريخ و شرح حوادث در ارتباط با پيامبران الهى، به عنوان آزمايشگاهى انسانى كه صدق دعوت پيامبران را روشن كند. و عواقب نيك مردمى كه بر سنن رهبران آسمانى رفته اند و عاقبت بد تكذيب كنندگان آنها و ظالمان و مستكبران و همچنين تحليل برخى از حوادث عصر پيامبر اسلام با معيارهاى الهى.

12- ارائه شاخه هاى ايمان، از قبيل توكّل به خدا، ترس از خدا، نترسيدن از غير

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 161

خدا، حبّ خدا و رسول و اولياى الهى، حبّ نعمتهاى بهشتى و ترس از عذاب الهى و بغض دشمنان خدا و ظالمان و ستمگران.

13- ارائه معيارها و ارزشهاى فردى انسان، مانند تعقل و تفكر و علم و آگاهى و تسلط بر نفس و تقوا و صبر و شكر و استقامت و صدق و امانت و غير اينها و همچنين ارائه ضد ارزشهاى فردى انسان.

14- ارائه معيارها و ارزشهاى اجتماعى انسان، مانند اتحاد و جهاد و توصيه يكديگر به حق و صبر و تعاون بر برّ و تقوا و ترك بغضهاى مؤمنان و امر به معروف و نهى از منكر و ايثار و انفاق از تمام امكاناتى كه انسان در اختيار دارد

و غير اينها و همچنين ارائه ضد ارزشهاى انسان.

15- خطابات مخصوص به خود پيامبر اكرم براى ترفيع مقام عبوديت او.

16- اشاره به اسرار معنوى جهان؛ مانند نيايش و تسبيح همه موجودات براى خدا و غير آن.

17- ارزيابى زندگى دنياى مادى و تبيين عدم صلاحيت آن جهت آرمانى و كمال مطلوب بودن براى انسان.

18- احكام فقهيه در شئون مختلف انسانها، از جمله احكام مربوط به رابطه با خدا (عبادات) احكام اجتماعى، احكام اقتصادى، احكام سياسى، احكام قضائى احكام نظارت همگانى (امر به معروف و نهى از منكر) احكام خانواده، احكام مربوط به حقوق محرومان، احكام كيفرى، احكام جنائى، احكام جهاد و دفاع احكام مربوط به روابط با غير مسلمانان، در حال جنگ و صلح و احكام فراوان ديگر.

و دهها موضوع ديگر كه ما را ياراى بررسى همه آنها در اين مختصر نيست.

البته پيداست تنظيم چنين آيين پهناور با محتواى آن همه معارف گسترده و متنوع، حتى تنظيم فهرست آن از عهده يك انسان عادى مخصوصا يك فرد درس نخوانده آن هم در محيطى عارى از فرهنگ و تمدن، در زمان كوتاهى در ميان هزاران گرفتارى فردى و اجتماعى و جنگهاى خونين و كار شكنيهاى داخلى و خارجى، بيرون است

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 162

و امكان ندارد بدون الهام از غيب و بدون وحى الهى انجام گيرد.

«دكتر واگليرى» استاد دانشگاه ناپل در اين رابطه مى گويد: «كتاب آسمانى اسلام نمونه اى از اعجاز است ... قرآن كتابى است كه نمى توان از آن تقليد كرد ... چطور ممكن است اين كتاب اعجاز آميز كار محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم باشد در صورتى

كه او يك فرد عرب درس ناخوانده بوده است ... ما در اين كتاب، مخزنها و ذخايرى از دانش مى بينم كه ما فوق استعداد و ظرفيت باهوش ترين اشخاص و بزرگترين فيلسوفان و قويترين رجال سياست است» «1».

ما در صفحات پيشين، گواهى دانشمندان غير اسلامى را نسبت به عظمت اسلامى اشاره كرديم و نيازى به تكرار آنها نيست.

اينها نمونه هايى از اعجاز قرآن بود كه در اين نوشتار به آنها اشاره كرديم و گرنه جنبه هاى اعجاز قرآن بيش از اينهاست و بررسى همه جانبه آن نياز به تأليف كتابى مستقل دارد. جنبه هاى ديگر اعجاز قرآن كه در اين كتاب بازگو نشده است عبارت است از:

1- اعجاز قرآن از نظر الفاظ و حروف.

2- اعجاز قرآن از نظر اسلوب و روش.

3- اعجاز قرآن از نظر تصريف و بيان.

4- اعجاز قرآن از نظر نظم و فواصل.

5- اعجاز قرآن از نظر ايجاز و اطناب.

6- اعجاز قرآن از نظر جدل و استدلال «2».

و مباحث ديگرى در رابطه با اعجاز كه بايد اهل تحقيق به كتب مفصله مراجعه نمايند و چنين نوشتارى را ياراى بررسى همه آنها نيست. (1) كتاب پيشرفت سريع اسلام، ترجمه سعيدى، ص 49.

(2) ر. ك: المعجزة الكبرى، محمد ابو زهره و يا ترجمه آن به وسيله محمود ذبيحى به نام «معجزه بزرگ»، و اعجاز القرآن، رافعى و ديگر كتب.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 163

هرگاه به عمق آن نظر كند، خواهد فهميد كه بشر از دستيابى به آن عاجز است و هر زمان كه به ظاهر و شاخه هاى آن توجه كند، ميوه شيرين و تازه اى در آن خواهد ديد.

به هر حال، آنچه كه از اعجاز بودن قرآن مورد نظر است اين است كه قرآن خود ذاتا معجزه است و كسى نمى تواند مانند آن را بياورد نه آنكه اعجاز در خارج از وجود قرآن است؛ يعنى اگر قرآن بود و مردم، هر آينه مى توانستند همانند آن را بياورند لكن خداوند آنان را از آوردن مثل آن منع كرده و منصرف نموده است، در حالى كه «نظريه صرفه» مى گويد: ناتوانى عرب از آوردن مثل قرآن نه به خاطر يك امر ذاتى در الفاظ و معانى و بافت و نظم آن بود، بلكه خداوند متعال آنان را از اين كار باز مى داشت.

اين نظر دو نتيجه در بردارد، اول آنكه: قرآن كريم در آن حد از بلاغت و فصاحت نيست كه بتواند ديگران را از آوردن مثل آن عاجز كند، پس عاجز كردن از صفات ذاتى قرآن نيست!! دوم آنكه: اين كتاب خدا همانند كلام بشر است و هيچ مزيتى از جهت بلاغت يا معنا بر آن ندارد؛ زيرا ذاتا مردم از آوردن مثل آن عاجز نيستند بلكه خداوند مردم را از آوردن مانند آن منع نموده است.

طبق نقل تاريخ، اين نظريه در بين مسلمانان از آيين برهمائيان و گفته هاى آنان (1) براى آگاهى بيشتر به نظريه صرفه و بطلان آن، به اين كتابها مراجعه نماييد:

التمهيد في علوم القرآن، ج 4، از ص 137 به بعد، نوشته محمد هادى معرفت. الإتقان، سيوطى، ج

2، ص 151. برهان، زركشى، ج 2، ص 104. المعجزة الكبرى، محمد ابو زهره يا ترجمه آن به نام «معجزه بزرگ» از ص 99.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 164

گرفته شده است؛ زيرا آنان معتقدند كه «كتاب الفيدا» كه مجموعه اى از اشعار است مانند ندارد و مردم نمى توانند نظير آن را بياورند و علت اينكه مردم از آوردن مانند آن عاجزند آن است كه «برهما» آنان را از اين كار باز مى دارد نه آنكه آن كتاب ذاتا معجزه باشد.

در دوران «ابو جعفر منصور» خليفه دوم عباسى، متوفاى سال 156 هجرى و خلفاى پس از او، افكار هندى به جامعه اسلامى رسوخ كرد، كسانى كه تجدد گرا و دنبال افكار بيگانه بودند، اين نظر را به گرمى پذيرفتند و آن را بر قرآن نيز منطبق كردند گر چه قابل انطباق نيست، لذا بعضى از آنان گفتند: ناتوانى عرب از آوردن مثل قرآن نه به خاطر يك امر ذاتى در الفاظ و محتواى قرآن بود بلكه خداوند متعال آنها را از اين كار منع كرده بود «1».

بنابراين، «نظريه صرفه» از آن زمان وارد جامعه اسلامى شده و كما بيش متكلمين و ديگران آن را پذيرفته بودند تا اينكه در اوايل قرن سوم «ابراهيم بن سيار»، مشهور به «نظّام»، متوفاى 224 هجرى قمرى، يكى از متكلمين معروف از اهل سنت اين نظريه را به طور علنى بيان كرد و آن را ترويج نمود و آن چنان در محور اين نظريه بحث و بررسى نمود و از آن دفاع كرد كه گويى يكى از مباحث علم كلام است، تا جايى كه در سر زبانها اين نظريه به

او منتسب شده است.

البته غير از او بعضى از متكلمين ديگر نيز اين نظريه را پذيرفته اند از قبيل «ابن حزم اندلسى» در كتاب «الفصل فى سبب الاعجاز» و ديگر متكلمين از اهل سنت و سيد مرتضى علم الهدى و شاگردش ابو الصلاح تقى الدين حلبى، از علماى شيعه «2»، لكن كلام علم الهدى قابل توجيه است كه ما فعلا در صدد بررسى آن نيستيم «3». (1) معجزه بزرگ، ص 99- 100.

(2) ر. ك: التمهيد، ج 4، از ص 141 به بعد.

(3) التمهيد، ج 4، ص 153 به بعد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 165

به هر حال، عده اى از متكلمين قائل به نظريه صرفه شدند و چنانكه گفته شد، حاصل نظريه صرفه، انكار اعجاز ذاتى قرآن است.

بر فرضى قرار دهيم كه نه آنان گفته اند و نه انجام داده اند و نه توان آن را دارند مگر اينكه بخواهيم با يك فرضيه خيالى، يك حقيقت پايدار را انكار كنيم و آن را ناديده بگيريم.

2- اگر اعجاز قرآن عارضى باشد نه ذاتى؛ يعنى آنان قدرت بر معارضه داشتند ولى از اين كار باز داشته مى شدند، بايد نخست ثابت شود كه آنان چنين قدرتى را داشته اند، و در حالى كه خود آنان اظهار ناتوانى كرده اند پس ما نبايد قدرتى را كه خودشان به نداشتن آن اعتراف مى كنند به آنها نسبت دهيم. و اگر چنين قدرتى داشتند بايد قبل از نزول قرآن بر آنها، شعر و يا نثرى كه از نظر ترتيب و بافت و آهنگ و كيفيت بيان مانند قرآن باشد از آنان بجا مانده باشد، اما با جستجو در آثار بجا مانده از دوران جاهليت و اسلام، هرگز چنين چيزى به چشم نمى خورد، لذا «باقلانى»، متوفاى سال 403 در كتاب «اعجاز القرآن» خود، در صدد مقايسه بين قرآن و بين معروفترين كلمات دوره جاهليت از نظر بلاغت بر آمده است و مى گويد: «اگر واقعا نظريه صرفه درست باشد، نبايد اعراب دوره جاهليت از چيزى كه از نظر فصاحت

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 166

و بلاغت، حسن ترتيب و زيبايى تركيب مانند قرآن باشد باز داشته شوند؛ زيرا با آنان تحدى نشده بود و مسئله اتمام حجت در بين نبود، پس از آنجايى كه چنين چيزى از آنها باقى نمانده است، آشكارا پى به پوچى اين نظريه مى بريم ...».

3- اگر بپذيريم كه «صرفه» مانع از هماوردى اعراب شد، ديگر معجزه بودن قرآن،

مفهوم نخواهد داشت بلكه بايد گفت ناتوانى از خود آنان بوده و آنان هم خود ناتوان نبودند، بلكه خداوند آنان را عاجز ساخت، نه قرآن، در حالى كه مى دانيم كه قرآن معجزه پيامبر است و اعتقاد به «صرفه» باعث نفى اعجاز از قرآن خواهد شد.

به علاوه معجزات پيامبران گذشته چون عصاى موسى و نه معجزه ديگر، هرگز از باب صرفه نبود بلكه واقعا مردم از انجام دادن نظير آنها درمانده بودند، پس چرا معجزه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه بالاترين معجزات است اين گونه نباشد؟

4- سخن كسانى كه قائل به «صرفه» هستند همانند سخن كسانى است كه قرآن را سحر مى دانند، اين مطلب را رافعى در كتاب «اعجاز القرآن» خود به ثبوت رسانده است، وى مى گويد: اعتقاد به صرفه، دست كمى از اعتقاد به سحر در مورد قرآن ندارد كه خداوند آن را رد فرموده است و اعتقاد به آن را نوعى كورى دانسته چنانكه فرمود:

أَ فَسِحْرٌ هذا أَمْ أَنْتُمْ لا تُبْصِرُونَ.

يعنى «آيا اين قرآن جادوست يا شما نمى بينيد؟» وجه تشابه بين اين دو نظريه (صرفه و سحر) اين است كه در هر دو مورد ناتوانى اعراب از معارضه، مربوط به چيزى خارج از قرآن است، بنابراين، معانى صرفه اين است كه اعراب ناتوان از مماثله نيستند اما چيزى از خارج مانع اين كار مى شود همچنانكه ناتوانى در معارضه با سحر، ناشى از امرى خارجى است «1». (1) معجزه بزرگ، ص 104- 106. براى آگاهى بيشتر بر پاسخهاى اين نظريه به كتاب: التمهيد، محمد هادى معرفت، ج 4، از ص 180 به بعد مراجعه نماييد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1،

ص: 167

به هر حال، نظريه صرفه بر خلاف عقايد مسلمين در اعجاز ذاتى بودن قرآن و بر خلاف آيات تحدى در قرآن و بر خلاف اظهارات خود مردم عرب است؛ زيرا آيات تحدى ذاتى بودن اعجاز را براى قرآن ثابت مى نمايد و همچنين اظهار ناتوانى مخالفين.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 168

زيرا:

اگر پس از اثبات اين جهت كه قرآن يك كتاب الهى است، ثابت نگردد كه قرآنى كه هم اكنون در دست ماست دقيقا همان كتابى است كه بر پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نازل گشته است و احتمال كاستى، فزونى يا تغيير در محتواى آن وجود داشته باشد. به طور كلى (1) براى آگاهى بيشتر به كتب ذيل مراجعه فرماييد:

الف- البيان، آيت اللّه خوئى، ص 197. ب- مقدمه ششم تفسير صافى، ج 1. ج- فن پنجم از مقدمه تفسير مجمع البيان طبرسى. د- تفسير الميزان، ج 12، از ص 106 به بعد. ه- صيانة القرآن من التحريف، محمد هادى معرفت. و- تفسير نمونه، ج 11، از ص 17 به بعد. ز- شناخت قرآن، استاد على كمالى، از ص 75 به بعد. ح- بحار، ج 92، از ص 40 به بعد. ط- برهان روشن، ميرزا مهدى بروجردى. ى- مدخل التفسير، فاضل لنكرانى. ك- كشف الارتياب عن تحريف كتاب ربّ الارباب، محمود بن ابو القاسم طهرانى. ل- التحقيق فى نفى التحريف، سيد على حسينى ميلانى. م- افسانه تحريف قرآن، رسول جعفريان، مترجم محمود شريفى و كتابهاى بسيار ديگرى كه در اين رابطه نگاشته شده است.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 170

اين كتاب بزرگ از ايفاى رسالت خويش باز مانده و ارزش واقعى خود را از دست خواهد داد. بنابراين، اگر بخواهيم اساسى ترين بحث را (پس اثبات از سوى خدا بودن قرآن) مطرح كنيم و در عين حال ترتيب منطقى را در بحث نيز رعايت كرده باشيم، مى بايست به اين بحث (مصونيت قرآن از تحريف) بپردازيم.

شك نيست كه قرآنى كه در اختيار

ماست، فى الجمله همان كتابى است كه بر پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نازل گرديده است؛ يعنى چنين نيست كه آن كتاب بكلى از بين رفته باشد و كتابى مشابه آن تأليف شده باشد، تا كنون كسى چنين ادعايى نكرده است كه قرآن اصلى را تنظيم كرده است، آنچه در بحث مصونيت قرآن مطرح گشته و مى گردد اين است كه آيا قرآن فرود آمده از سوى خدا، بدون هيچگونه تغيير (كاهش، افزايش، تقديم و تأخير دگرگون كننده معنا ...) تا كنون باقى مانده است و قرآن كنونى دقيقا همان كتاب نازل شده بر رسول خدا است؟ يا آنكه امكان دارد بر آن چيزى افزوده و يا كاسته باشند و يا گونه ديگر از تغيير كه با هدف نزول قرآن سازگار نباشد بر آن عارض شده باشد؟

لازم به ذكر است كه بررسى اين موضوع مهم (مصونيت قرآن از تحريف) در يك درس و در حد اين نوشتار معلوم است كه يك بررسى كامل نخواهد بود؛ زيرا در اين رابطه دانشمندان اسلامى كتابهاى مستقل نوشته اند، لكن كوشش مى شود در تحت عناوين ذيل رؤوس مسائل مورد بررسى قرار گيرد در حدى كه براى اهل تحقيق مفيد واقع شود، عناوين مورد بحث عبارتند از:

1- تحريف در لغت و اصطلاح.

2- دلايل مصونيت قرآن از تحريف.

3- دلايل قائلين به تحريف و پاسخ آنها.

4- يك افترا و پاسخ آن.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 171

مثل اينكه كلامى بر اساس وضع و مجراى طبيعى داراى معنايى است ولى مفسر، آن كلام را از مجراى طبيعى خود منصرف كرده و به يك معناى غير ظاهر سوق دهد، پس تفسير به رأى يكى از مصاديق تحريف است، لذا مرحوم طبرسى در تفسير مجمع البيان در تفسير آيه شريفه:

يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ «1» فرمود: «أي يفسّرونه على غير ما أنزل و يغيّرون صفة النّبي صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فيكون التّحريف بأمرين: أحدهما سوء التأويل و الأخر التغيير و التّبديل» «2».

يعنى: «كلام خدا را به غير آنچه كه نازل شده تفسير مى كنند و در كلمات مربوط به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم صفت پيامبر را تغيير مى دهند پس تحريف به دو معناست: يكى تأويل ناروا و بدون دليل، دوم: تغيير و تبديل كلمات و سپس ارائه آن به مردم و اعلام اين جهت كه كلام خدا همين است، با آنكه آنچه را كه به مردم عرضه مى كردند كلام خدا نبود، بلكه كلام تحريف شده خودشان بود وَ يَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ «3».

راغب مى گويد: تحريف كلام اين است كه لفظى كه داراى دو احتمال است و به حسب ماده قابل حمل به هر دو معناست ولى گوينده آن يكى از آن دو معنا را اراده كرده شنونده آن كلام را به مبنايى كه بر خلاف اراده گوينده است حمل نمايد.

به هر حال، تغيير كلمات و حروف قرآن و يا اراده معنايى بر خلاف آنچه قرآن (1) سوره مائده، آيه 13.

(2) تفسير مجمع البيان، ج 2، ص 173.

(3) سوره آل عمران،

آيه 78.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 172

براى آن نازل شده و توجيه آيات و تصريف آن به سوى معنايى كه خدا و رسول آن را اراده نكرده اند، مصداق تحريف است «1».

به هر حال، از اين دو معناى مورد نظر شيعه و سنى، قطعا يكى صحيح است.

و يا تفسيرهاى گوناگونى كه از آيات قرآن مى شود بويژه تفسير به رأى، از مصاديق همين تحريف معنوى است. اين نوع تحريف يقينا در قرآن واقع شده و كسى منكر آن نيست.

بررسى خواهيم كرد.

2- تحريف به زياده در آيات و سور قرآن، يعنى در قرآن فعلى آيات يا سور و يا (1) وافى، ج 2، جزء 5، ص 272.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 174

يك سوره اى وجود داشته باشد كه قرآن واقعى نباشد حال آن زياده از سوى پيغمبر و اوصياى او اضافه شده باشد يا به وسيله مخالفين و يا مسلمين، اين نوع زياده و تحريف طبق عقيده فريقين در قرآن واقع نشده است؛ زيرا درست بر خلاف آيات تحدى است كه در درس پيشين ثابت شد كه قرآن معجزه است و جنّ و انس از آوردن همانند آن عاجز و ناتوانند؛ زيرا اگر شخصى (و لو پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) مى توانست چند آيه يا يك سوره مانند قرآن را بياورد و بر آن اضافه نمايد، قهرا قرآن ديگر نمى توانست تحدى نمايد و يا سند نبوت پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله و سلّم باشد.

3- تحريف به نقيصه كه قرآن فعلى كمتر از آن قرآن واقعى باشد كه بر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نازل شده بود يعنى بخشى از آيات و سور و يا كلمات قرآن حذف و ساقط شده باشد «1».

آنچه محل اختلاف بين طرفداران تحريف و نافين آن است همين قسم از تحريف است كه عده اى از دانشمندان اهل سنت و شيعه معتقدند كه در قرآن اين نوع تحريف واقع شده و اكثريت علماى شيعه و سنى منكر آنند و هر كدام براى اثبات نظر خود به دلايلى تمسك كردند كه ما نيز در حد اين نوشتار به آن دلايل اشاره مى كنيم،

نظر ما نيز بر اين است كه در قرآن تحريفى به معناى فوق وارد نشده و دلايل طرفداران تحريف نارسا و باطل است، لذا ابتدا به دلايل كسانى كه منكر تحريف اند و قرآن را مصون از تحريف مى دانند مى پردازيم و سپس دلايل طرفداران تحريف را بررسى مى كنيم.

صاحب كتاب وسائل الشيعه.

13- محقق تبريزى صاحب اوثق الوسائل در تحشيه بر رسائل شيخ انصارى.

14- محقق آشتيانى در شرح خود بر رسائل شيخ انصارى.

15- بلاغى در مقدمه تفسير ألاء الرحمن.

16- فاضل تونى در رساله وافيه.

17- آيت اللّه خوئى در البيان.

18- علامه طباطبائى در تفسير الميزان.

19- محقق يزدى در عروة الوثقى.

20- و بسيارى از فقهاى شيعه از قبيل: قاضى نور اللّه تسترى و صاحب كشف

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 176

الإرتياب (كه اين كتاب در رد كتاب فصل الخطاب حاجى نورى نوشته شده) و حاجى كلباسى در كتاب الإشارات و شيخ هادى تهرانى و آيت اللّه مرعشى نجفى و آيت اللّه گلپايگانى و آيت اللّه اراكى و امام خمينى در كشف الأسرار و ملا فتح اللّه كاشانى صاحب تفسير منهج الصادقين و ميرزا حسن آشتيانى صاحب بحر الفوائد و مامقانى صاحب تنقيح المقال و شيخ محمد نهاوندى صاحب تفسير نفحات الرحمن و شيخ آغا بزرگ تهرانى صاحب الذريعه و سيد عبد الحسين شرف الدين عاملى و دهها عالم بزرگ ديگر كه ذكر نام همه آنها در اين مقال ميسر نيست، اهل تحقيق به كتب مربوطه مراجعه نمايند «1».

به هر حال، صيانت قرآن از تحريف نزد فقهاى شيعه از بديهيات است گرچه بعضى از اخباريين شيعه و برخى از دانشمندان اهل سنت كه اطلاع ناقصى از قرآن داشته اند قائل به تحريف شده اند و با ابطال نظريه آنها از سوى دانشمندان بزرگ شيعه و سنى امروزه، آن نظريه كاملا به دست فراموشى سپرده شده و احدى قائل به تحريف قرآن نيست.

مرحوم سيد مرتضى در جواب «المسائل الطرابلسيات» مى گويد: «صحت نقل قرآن آنقدر واضح است كه

مانند اطلاع ما از شهرهاى معروف دنيا و حوادث بزرگ تاريخى و كتب مشهور و معروف است».

آيا فى المثل كسى مى تواند در وجود شهرهايى همچون مكه و مدينه و يا همچون لندن و پاريس شك كند، هر چند هرگز به هيچيك از اين شهرها مسافرت نكرده باشد؟ و آيا كسى مى تواند حمله مغول را به ايران و يا انقلاب كبير فرانسه و يا جنگ جهانى اول و دوم را منكر شود؟ چرا نمى تواند، بخاطر اينكه همه اينها به تواتر به ما رسيده است آيات قرآن نيز به همينگونه است. (1) براى آگاهى بيشتر به نظرات بزرگان شيعه به كتابهاى: صيانة القرآن عن التحريف، محمد هادى معرفت، از ص 43، و البيان آيت اللّه خوئى از ص 200 و برهان روشن ميرزا مهدى بروجردى از ص 107 و ... مراجعه نماييد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 177

اينك كه معلوم شد مصون بودن قرآن از تحريف، تقريبا اجماعى مسلمين است تنها عده معدودى از شيعه و سنى كم اطلاع و ناآگاه آن را منكر شده و قائل به تحريف شده اند، بايد به دلايل مصونيت قرآن از تحريف بپردازيم و بررسى ما البته در حد اين نوشتار و مختصر خواهد بود.

هيچگونه تصرفى در آن صورت نگرفته است. و در جمله دوم وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ با استفاده مجدد از ادوات تأكيد و هيئتى كه دلالت بر استمرار مى كند، محفوظ بودن هميشگى قرآن از هر گونه تحريفى تضمين شده است.

و منظور از «حفظ» نيز يقينا حفظ محتوا در قالب همين الفاظ و تعبيرات است نه آنكه منظور حفظ معانى قرآن بدون محفوظ ماندن الفاظ آن باشد.

وَ إِنَّهُ لَكِتابٌ عَزِيزٌ لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ «2».

يعنى: «به راستى كه قرآن كتابى گرامى است كه باطل از پيش و پس بدان راه نيابد و نازل شده از جانب خداى حكيم پسنديده است».

كلمه «عزيز» از «أرض عزاز» (يعنى زمينى سخت كه آب در آن نفوذ نمى كند) گرفته شده و به معناى نفوذ ناپذير و شكست ناپذيرى است و در اينجا نفوذ ناپذيرى (1) سوره حجر، آيه 9.

(2) سوره فصلت، آيه 41 و 42.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 178

از هر جهت و در تمام زمينه ها از اين كلمه اراده شده است. كلمه «عزيز» گاهى در مورد حكمرانان و سلاطين قدرتمند به لحاظ اينكه قدرتشان مانع از مغلوب شدن آنهاست، به كار مى رود و به همين دليل لقب پادشاهان مصر بود:

يا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ وَ ... «1».

و گاهى براى بيان سخت بودن و غير قابل تحمل بودن يك امر نيز استعمال مى شود؛ نظير آنچه يك عاشق دلباخته به امام عصر (عج) در رابطه با هجران و فراق او و مشكل بودن تحمل فراق مى گويد:

«عزيز عليّ أن أرى الخلق و لا ترى» «2».

كلمه «باطل» يعنى

چيزى كه مايه از بين رفتن، بى نتيجه بودن، و به هدف نرسيدن گردد، يا خود امرى پوچ، بيهوده و بى هدف باشد.

با دقت در مفهوم كلمه «عزيز و باطل» و توجه به صدر و ذيل آيه معلوم مى شود كه اين آيه به روشنى دلالت دارد بر نفى باطل به جميع اقسام آن؛ زيرا نفى طبيعت است و افاده عموم دارد و معلوم است كه تحريف اشد افراد باطل است.

حاصل اينكه: از اين آيه استفاده مى شود كه قرآن غالب غير مغلوب و نفوذ ناپذير است نه از قبل (از كلمات حكما و دانشمندان و كتب آسمانى؛ زيرا قرآن مهيمن بر آنهاست وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتابِ وَ مُهَيْمِناً عَلَيْهِ ... «3». و نه از بعد؛ يعنى براى قرآن ناسخى نخواهد بود چرا كه نبوت از پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ختم شده و وحى منقطع گشته است و كلام غير خدا نيز طبق آيات تحدى نمى تواند با قرآن معارضه كند چه رسد به آنكه ناسخش باشد؛ چون نسخ در صورتى معنا دارد كه بهتر يا حداقل همانند باشد: (1) سوره يوسف، آيه 88.

(2) دعاى ندبه.

(3) سوره مائده، آيه 48.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 179

ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها «1» اين كدام فكر و مغز است كه مى تواند بهتر از خدا طراح و نقشه بريزد و تا موجب نسخ قرآن گردد.

به چند دسته قابل تقسيم است كه ما به اختصار به همه آنها اشاره مى كنيم:

كتاب آورده ايم، بدانجا مراجعه كنيد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 181

در مجموع از اين روايات به روشنى استفاده مى شود كه قرآنى كه در دست ماست همان قرآنى است كه بر پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نازل شده است و هيچگونه كم و كاست يا تغيير و تبديلى در آن نيست و اين همان معناى مصونيت قرآن از تحريف است.

از حديثت دافعم

كس نتاند بيش كم كردن در او توبه از من حافظ ديگر مجو

در آيه سوم سوره نساء:

وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتامى فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ بين شرط

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 183

و جزاء بيش از يك سوم قرآن ساقط شده است!!! و رواياتى كه صريحا مى گويد قرآن را تحريف كرده اند. و روايات ديگر «1».

حالت تحريف بدر آورد و اين نقيصه را از قرآن بر طرف نمايد.

به هر حال، قرآن على عليه السّلام همين قرآن بود و مازادش تفسيرها، تأويلها، شأن نزولها، تمييز ناسخ از منسوخ و مانند آن بوده است.

زمان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به بعد، بيش از يك ثلث آن بر باد رفته و كسى آگاه نشده است؟!!! اين دروغپردازان به اين واقعيت تاريخى توجه نكرده اند قرآن كه قانون اساسى و همه چيز مسلمانان را از آغاز تشكيل مى داد، شب و روز در همه خانه ها و مساجد تلاوت مى شد، چيزى نبود كه حتى يك كلمه آن را بتوان اسقاط كرد تا چه رسد به بيش از يك ثلث، دروغى به اين بزرگى دليل بر ناشى گرى جاعلان اين گونه احاديث است.

بسيارى از بهانه جويان در اينجا به سراغ كتاب «فصل الخطاب» مرحوم حاجى نورى مى روند كه در زمينه تحريف نگاشته است.

و با توجه به مطالب مذكور، وضع اين كتاب نيز روشن مى شود. و به علاوه، مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى كه از جمله شاگردان مرحوم حاجى نورى است در شرح حال استادش در مقدمه جلد اول «مستدرك الوسائل» صفحه 50 و 51، طبع جديد مى گويد:

«در مورد كتاب فصل الخطاب كرارا از استادم شنيدم كه مى فرمود: مطالبى كه در فصل الخطاب است عقيده شخصى من نيست بلكه اين كتاب را براى طرح بحث و اشكال نوشتم و اشارتا عقيده خودم راجع به عدم تحريف را آورده ام و بهتر اين بود كه نام كتاب را فصل الخطاب في عدم تحريف القرآن مى گذاردم». (1) تفسير نمونه، ج 21، ص 29 و 30.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 187

سپس محدث تهرانى مى گويد: «ما از نظر عمل روش استاد خودمان را به خوبى مى ديديم كه هيچگونه وزن و ارزشى براى اخبار تحريف قائل نبود بلكه آنها را اخبارى مى دانست كه بايد

بر ديوار كوبيد، تنها كسى مى تواند به استاد ما نسبت تحريف دهد كه به مرام و عقيده او آشنا نباشد».

العترة فقتلوه .... (1) سوره آل عمران، آيه 106.

(2) تفسير برهان، ذيل آيه 106 سوره آل عمران.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 188

يعنى: «اما كتاب خدا را تحريف كرده و كعبه را خراب كردند و عترت را به شهادت رساندند و ...».

و در زيارت امام حسين عليه السّلام طبق نقل كامل الزيارات آمده است وقتى كه وارد حرم مطهر شدى بخوان:

«اللّهمّ العن الّذين كذّبوا رسلك و هدّموا كعبتك و حرّفوا كتابك ...».

يعنى: «خدايا! لعنت فرست بر كسانى كه رسولان تو را تكذيب كرده و خانه تو را منهدم و خراب كرده و كتاب تو را تحريف كردند ...» بخشى از رواياتى از اين قبيل را آيت اللّه خوئى در البيان، ص 226- 228 آورده است.

قرآن تحريف شده باشد، دعوت به تمسك و عمل به قرآن محرّف كار صحيحى نخواهد بود و اساسا كتاب تحريف شده نمى تواند مايه نجات باشد در حالى كه رسول خدا فرمود:

«إنّي تارك فيكم الثّقلين: كتاب اللّه و عترتي أهل بيتي و إنّهما لن يفترقا حتّى يردا عليّ الحوض» «1». (1) مسند احمد حنبل، ج 3، ص 14 و 17 و 26.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 189

و اما در زمان شيخين (ابا بكر و عمر) تحريف واقع نشده است؛ زيرا آنها يا آياتى را كه مربوط به ولايت اهل بيت بود بايد ساقط و حذف مى كردند و يا آياتى كه در رابطه با رد خلافت آنها بود، چنانكه آشتيانى در حاشيه بر رسائل شيخ انصارى (بحر الفوائد في شرح الفرائد، ج 1، ص 101) مى گويد: يك سوره در قرآن به نام «سوره ولايت» وجود داشته كه آن را حذف كردند «1».

پاسخ اين سخن اين است كه با مراجعه به تاريخ و احتجاجات امير المؤمنين عليه السّلام و اصحابشان روشن مى شود كه چنين چيزى نبوده است و گرنه مى بايست به اين سوره و آيات اشاره مى كردند و از جمله مطاعن آنها تحريف قرآن را بيان كنند، در حالى كه چنين چيزى مشاهده نمى شود.

و اما در زمان عثمان تحريفى واقع نشده است:

اولا: قرآن سوزى عثمان به عنوان يكى از مطاعن او ثبت شده با آنكه او در اين كار خود به- اصطلاح- قصد خير داشت و مى خواست مصحف را واحد قرار دهد و از اين طريق جلو اختلافات را بگيرد، اگر قرآن را تحريف مى كرد به عنوان يكى از مطاعن او ثبت مى شد و

حافظين قرآن بر او اعتراض مى كردند.

ثانيا: انقلابيون در موقع قتلش نسبت حيف و ميل بيت المال را به او مى دادند ولى نسبت تحريف قرآن را نمى دادند، اگر چنين چيزى بود بيان آن جهت براى انقلابيون مؤثرتر در نفوس ديگران در توجيه قتل او بود تا حيف و ميل بيت المال.

ثالثا: وقتى على عليه السّلام پس از عثمان روى كار آمد تمام امور خلاف واقع عثمان را تا جائى كه ممكن بود اصلاح كرده و مظالم را برگردانده بود ولى هيچگاه سخن از تحريف قرآن و باز گرداندن آيات حذف شده نبود و همين دليل است كه تحريفى در زمان عثمان واقع نشده است. (1) به كتاب: صيانة القرآن من التحريف، محمد هادى معرفت، ص 151 و 152 در رابطه با اين سوره ولايت مراجعه فرماييد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 190

با توجه به پاسخهايى كه از اين نوع روايات داده شده است روشن مى شود كه با اين روايات نمى توان تحريف قرآن را ثابت كرد پس حق با كسانى است كه قرآن را مصون از تحريف مى دانند و روايات تحريف را يا مجعول و يا ناظر به تحريف معنوى مى دانند.

كسانى كه هميشه تفرقه مسلمين را مى خواهند، در كتابهايشان، اعتقاد به تحريف قرآن را از ويژگيها و خصائص شيعه معرفى كرده اند و حتى در ذيل آيات نافى تحريف آن را دليل بر رد نظر شيعه گرفته اند؛ به عنوان نمونه فخر رازى صاحب تفسير كبير در ذيل آيه نهم سوره حجر:

«إنّا نحن نزّلنا الذّكر و إنّا له لحافظون» مى گويد: اين آيه دليل بر بطلان قول شيعه است كه قائل به تغيير و زياده و نقصان در قرآن شده اند.

جالب اينجاست كه بعضى از دانشمندان منصف اهل سنت، اين نوع نسبتها را به شيعه ناروا و دروغ دانسته اند به عنوان نمونه دانشمند معروف: «لبيب السعيد» در كتاب خود «المصحف المرتل»، صفحه 449 مى گويد: من اعتقاد دارم كه نسبت دادن چنين دروغهايى به شيعه صحيح نيست و از عدم دقت است و طايفه اى از علماى شيعه از اين افترا مبرايند و معتقدند كه همين قرآن حاظر قرآنى است كه خداوند بر محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نازل ساخته است كه نه زياد شده و نه كم.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 191

گذشته از همه اينها، روايات تحريفى كه در كتب عامه نقل شده به مراتب بيشتر است از رواياتى كه از طريق خاصه نقل شده است «1»، لذا مرحوم طبرسى در مقدمه تفسير مجمع البيان در فن پنجم مى فرمايد: گروهى از حشويّة عامه قائل به تحريف اند «2» و جالب اينجاست كه اين بيان مرحوم طبرسى بر بعضى از علماى اهل سنت گران آمد و در صدد تكذيب مرحوم طبرسى بر آمده و گفتند اين نسبت ناشى از قول فاسد شيعه است كه قائل

به تحريف هستند و او عقيده اصحابش را به ما اهل سنت نسبت مى دهد «3».

چنانكه ملاحظه مى كنيد اين عالم سنى نيز تحريف قرآن را به شيعه نسبت مى دهد در حالى كه اكثر قريب به اتفاق شيعه و در اين دوران اجماعى شيعه است كه قرآن مصون از تحريف است.

قول حق اين است كه اكثريت شيعه و سنى قائل به عدم تحريف هستند ولى عده اى از اخباريين شيعه و بعضى از اهل سنت قائل به تحريف مى باشند و اين دليل نمى شود كه آنها ما را و يا ما آنها را عموما متهم به قول به تحريف نماييم، پس به نحو مطلق متهم كردن شيعه بر اين كه آنها قائل به تحريف قرآنند، افتراى محض و سخنى بى دليل است.

بر اهل فن پوشيده نيست كه بررسى مسئله تحريف و مصون بودن قرآن از آن، بحثى به مراتب گسترده تر از آنى را مى طلبد كه ما در اين نوشتار آورده ايم لكن همين مقدار نيز براى آگاهى به اين نوع مسائل مفيد و حتى كافى است. (1) آيت اللّه خوئى در البيان از ص 202 به بعد بخشى از آن رواياتى كه عامه در كتبشان براى تحريف قرآن نقل كرده اند را با ذكر سند نقل كرده است، مراجعه نماييد.

(2) محمد هادى معرفت در كتاب صيانة القرآن من التحريف، نظر عامه را در اين رابطه كاملا آورده است، به ص 123- 156 مراجعه نماييد.

(3) روح المعانى، آلوسى، ج 1، ص 26.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 192

عدم تحريف قرآن را ذكر كنيد و راجع به شواهد تاريخى توضيح دهيد.

4- مراد از تحريف در روايات، تحريف لفظى است يا تحريف معنوى و عملى؟

توضيح دهيد.

5- دلايل طرفداران تحريف قرآن را نقل كرده و نقد كنيد.

6- آيا قرآن در زمان شيخين و عثمان تحريف شد؟ توضيح دهيد.

7- افترا چه بود و پاسخ آن چيست؟

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 193

دارد و اين نوع نوشتار را مجال بررسى همه جانبه چنين مبحثى نيست ولى به هر حال بايد تا جايى كه (1) سوره بقره، آيه 26.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 194

فرصت را مجال است به آن پرداخت.

در اين بحث، بهترين راه اين است كه براى آگاهى از اهداف قرآن به خود قرآن مراجعه كنيم و ببينيم خود قرآن اهداف خود را چه مى داند؟ با مراجعه به قرآن كريم مى بينيم يك سلسله از اوصاف براى قرآن است كه از آنها به خوبى مى توان به اهداف آن پى برد. به علاوه آياتى در قرآن كريم است كه مبيّن اهداف آن است. بنابراين، ما ابتدائا به آن اوصاف و آيات مى پردازيم و سپس به يك نتيجه گيرى كلى مى رسيم و در پايان به بخشى از اهداف قرآن اشاره مى كنيم، قهرا با اين روش به اهداف قرآن آگاه خواهيم شد.

هر چيزى است كه در هدايت انسان نقش داشته باشد و آگاهى از آن در رسيدن به كمال او مؤثر واقع شود، نه آنكه مسائل رياضى، فيزيك، شيمى و امثال آن هم در قرآن مطرح شده باشد، گرچه بعضيها معتقدند كه قرآن «تبيان كل شى ء» است ولى فهم آن مخصوص پيامبر و ائمه اطهار عليهم السّلام است و براى مردم عادى ميسر نيست.

همراهى و راهنمايى مى كند.

«1» و يا: قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبِيناً «2». و يا آيات مربوط به هدايت كه براى همه است نظير: هُدىً لِلنَّاسِ و: هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ و: يُبَيِّنُ آياتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ و: إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ.

و يا آياتى كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را بيم دهنده جهانيان مى داند نظير آيه: تَبارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعالَمِينَ نَذِيراً و آيه: وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ و امثال اين آيات كه بسيارند، از اينها كاملا روشن مى شود كه خطابات قرآن اختصاص به گروه خاصى ندارد بلكه عام و فرا گير است.

و در مورد سؤال دوم كه گفته شد در آيات قرآن نوعى تناقض به چشم مى خورد؛ زيرا گرچه از آيات بسيارى استفاده عموم مى شود كه خطابات قرآن عام و فراگير (1) سوره نور، آيه 34.

(2) سوره نساء، آيه 174.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 199

است، ولى از بخشى از آيات ديگر استفاده مى شود كه قرآن براى هدايت گروه خاصى وارد شده است (نظير آيات ذيل: وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرى وَ مَنْ حَوْلَها «1». و آيه: وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ «2». و آيه: لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّا «3». و آيه: هُدىً لِلْمُتَّقِينَ «4» و امثال اين آيات كه بسيارند).

پس مخاطب قرآن نيز عموم انسانها نيستند بلكه اقوام خاصى مورد نظر مى باشند.

بايد بگوييم اولا: از اين آيات انحصار و اختصاص قرآن به اين گروهها استفاده نمى شود.

ثانيا: در مورد هدايت و ذكر و امثال اينها، منظور از آيات اين است كه تنها كسانى از قرآن بهره مند مى شوند كه

داراى آن شرايط باشند.

ثالثا: در آغاز بعثت رسول اكرم اسلام صلّى اللّه عليه و آله و سلّم دعوت جهانى بخاطر كمبود امكانات و عدم دسترسى به آنها، ميسر نبود، لذا دعوت از كسانى آغاز شده كه در دسترس پيامبر بوده اند و همواره دعوتها اين چنين است كه از صفر آغاز مى شود و كم كم اوج گرفته و گسترده مى شود.

رابعا: در برخى از اين آيات به اهداف ديگر نيز اشاره شده و هدف مذكور در آيه تنها هدف نيست مانند آيه: وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرى وَ مَنْ حَوْلَها كه حرف «واو» دلالت دارد كه هدف از نزول قرآن و بعثت پيامبر امورى بوده كه يكى از آنها انذار اهل مكه و اطراف آن بوده است.

خامسا: برخى از عناوين ياد شده در آيات خود از نوعى عموميت برخوردار است نظير «قوم لدّ» (قوم سر سخت) كه شامل هر گروه سر سخت از هر طايفه و قبيله و هر زمان باشد مى شود. و يا حتى آيه: أُمَّ الْقُرى وَ مَنْ حَوْلَها نيز طبق تفسيرى شامل كل (1) سوره انعام، آيه 92.

(2) سوره شعراء، آيه 214.

(3) سوره مريم، آيه 79.

(4) سوره بقره، آيه 2.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 200

كره زمين است؛ زيرا با توجه به روايات «دحو الأرض» (پهن شدن زمين از زير كعبه) كه چون اصل پيدايش زمين از كعبه شده و از آنجا گسترده شده لذا به مكه «ام القرى» گفته شد، پس مقصود از «أمّ القرى» مكه و مقصود از «و من حولها» كلّ كره زمين است، بنابراين، اين آيات نيز شامل گروه خاصى نيستند.

به هر حال، بر كسانى كه

با روش قرآن آشنايى دارند معلوم است كه هيچ تناقضى بين اين دو دسته از آيات نيست و مخاطب قرآن، كل انسانها هستند هر چند همه آنها واجد شرايط بهره مندى از قرآن نبوده و همگان بهره مند نشدند؛ زيرا معناى اين سخن كه قرآن براى هدايت و به سعادت رساندن كل بشر آمده، اين نيست كه بالإجبار همه انسانها از آن هدايت بهره مند مى شوند، بلكه آن هدايت شرايطى دارد كه هر كس واجد آن شرايط باشد، بهره مند خواهد شد. و اختيار انسان خود يكى از اركان اصلى هدايت اوست كه او مى تواند هدايت را اختيار نمايد و يا راه ضلالت را در پيش گيرد.

مى آيند و براى رسيدن به آن هدف عالى در نظر گرفته شدند، همانا رسيدن انسان به مقام قرب الهى و داخل شدن او در رحمت و فضل خداست و بقيه اهداف همه مقدمه براى رسيدن به اين هدف عالى و بزرگ هستند؛ زيرا تا مراحل قبلى طى نشود به مرحله عالى نمى توان رسيد، لذا مى توان در يك جمع بندى به ترتيب اهداف قرآن را نام برد، گرچه اهداف قرآن منحصر به همينها نيست ولى هر چه كه باشند همه مقدمه براى رسيدن به آن هدف عالى و بزرگ هستند كه همانا سعادت ابدى انسان است يعنى مقام قرب و داخل شدن در فضل و رحمت خداوند.

ديگر مقدمه براى رسيدن به اين هدف هستند و سعادت ابدى انسان نيز همان هدف هفتم است، اينكه مى گوييم بقيه اهداف جنبه مقدمى براى هدف هفتم دارند دليلش اين است كه دستيابى به هدف هفتم جز در سايه تلاش و فعاليت انسان ميسر نيست؛ زيرا تا انسان در سايه تلاشهاى مستمر شايستگى قرب به خدا را در خود نيافريند هرگز به آن دست پيدا نخواهد كرد و براى اينكه انسان به اين شايستگى راه پيدا كند، بايد بر طبق قوانين خدا سير كند و سير بر طبق قوانين الهى بدون آگاهى از آنها و وجود انگيزه براى عمل به آن ميسر نخواهد بود، به همين جهت است كه قرآن اهدافى را در طول هم در نظر گرفت اول مرحله آگاهى و شناخت، دوم مرحله انگيزه و عمل، سوم رسيدن به آن هدف والا و اصلى كه همان قرب به خدا است كه در مجموع مى توان از آنها به ايمان و عمل صالح و نتايج آن نام برد و اين همان سعادت ابدى است.

البته معلوم است كه ما در اينجا در صدد احصاء كامل اهداف قرآن نبوديم و بنا نيز اين نبود و گرنه اهداف ديگرى نيز هست از قبيل:

1- تهذيب و تزكيه نفوس: وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ، (جمعه/ 2).

2- آزادى از زنجيرهاى اسارت داخلى (هوسها و تمايلات نفسانى) و خارجى استثمارگران: وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِي كانَتْ عَلَيْهِمْ، (اعراف/ 157).

3- مبارزه عملى با ظلم و فساد.

4- دعوت به توحيد و مبارزه با شرك و طاغوت.

5- اتمام حجت بر بندگان.

6- استوار ساختن ميثاقها و پيمانها.

7- تكامل مادى و معنوى و بسيارى

از اهداف از اين قبيل.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 204

ميزان آگاهى مفسر از اين مبادى و مقدمات ارتباط كامل دارد، بخشى از اين مقدمات مانند آنچه كه مربوط به علوم و قواعد زبان عربى و جنبه هاى فصاحت و بلاغت قرآن است، چنان ضرورتى دارد كه بدون اطلاع كافى درباره آنها، فهم قرآن امكان پذير نخواهد بود.

بخشى ديگر نيز، از قبيل دانستن اسباب نزول آيات، در فهم صحيح معانى قرآن مؤثر بوده، شخص مفسر بدون اطلاع از آنها صلاحيت لازم براى تفسير قرآن را دارا نمى باشد، بنابراين، آگاهى نسبت به علوم ادبى و آشنايى با علوم اسلامى و توجه به ويژگيهاى قرآن در بيان مسائل و بالأخره تسلط بر كل قرآن و برخوردارى از روح حاكم بر قرآن و عنايت داشتن به روايات اهل بيت در تفسير آيات و در نتيجه آگاهى به علم الروايه و ... امورى است ضرورى كه بدون اين آگاهيها بهره گيرى از قرآن ميسر نخواهد بود.

در توضيح اين مطلب بايد (و لو در حد اختصار) به علوم مورد نياز بپردازيم تا

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 207

براى همه كس روشن گردد كه مفسر و محقق در قرآن كريم به چه علومى نياز دارد «1»:

كتاب برهانش مى گويد: «بايد مفسر، معانى لغات و مسمّيات اسامى را بداند، هر چند براى قارى قرآن دانستن آنها لازم نباشد. و يكى از مراجع فهم شناسائى لغت عرب، دانستن اشعار دوران جاهليت و استشهاد به آنهاست.

علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 212

أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها «1».

يعنى: «آيا در (حقايق و معانى) قرآن انديشه نمى كنند يا بر قلبهايشان قفلها (ى مخصوص آنها) خورده است؟».

به هر حال، در پايان بسيارى از آيات جملاتى از قبيل: لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ و يا:

«وَ لِيَتَذَكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ» و جملاتى از اين قبيل، به كار گرفته شده است كه حاكى از آن است كه خطاب قرآن و اهداف تعليمى و تربيتى آن نسبت به كسانى است كه از نعمت عقل براى درك واقعيت و راه سعادت انسانى استفاده مى كنند:

كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ وَ لِيَتَذَكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ «2».

يعنى: «قرآن كتابى است مبارك و ميمون كه ما آن را بر تو نازل كرديم تا آنكه (مردمان) در آيات و نشانه هاى آن تدبر كنند و صاحبان خرد (از آن) پند گيرند».

وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْهُدى وَ أَوْرَثْنا بَنِي إِسْرائِيلَ الْكِتابَ هُدىً وَ ذِكْرى لِأُولِي الْأَلْبابِ «3».

يعنى: «هر آينه ما راه هدايت (مردمان) را به موسى داديم (آموختيم) و كتاب تورات را ميراث بنى اسرائيل قرار داديم تا (آن كتاب) وسيله هدايت و پند آموز صاحبان خرد گردد».

كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ «4».

يعنى: «اين چنين، آيات و نشانه ها (ى خداوندى خود) را بيان مى كنيم، براى آن گروهى كه تعقل مى كنند و در مى يابند».

إِنَّ فِي ذلِكَ لَذِكْرى لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ «5». (1) سوره محمد، آيه 24.

(2) سوره ص، آيه 29.

(3) سوره مؤمن، آيه 53 و 54.

(4) سوره روم، آيه 28.

(5) سوره ق، آيه 37.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 213

يعنى: «به تحقيق در آنچه بيان شد عبرت و پندى است

براى كسى كه او را دلى (عقل و خردى) باشد».

اين آيات ضمن دعوت مردم به تدبر و تعقل در آيات قرآن، ارزش عقل و نقش آن را در فهم معانى و مفاهيم بلند قرآن نيز، به بهترين وجه بيان مى كنند.

از اين رو بايد گفت ركن اساسى و پايه اصلى در فهم قرآن، همانا استفاده از عقل و فكر و مراجعه به رسول باطنى است و چنانكه ملاحظه شد تكيه گاه قرآن نيز در تفصيل آيات و تذكرات قرآنى و ارسال كتاب و نشان دادن راه سعادت و تبيين شرايع، بر همين اصل اساسى استوار بوده است.

از تبيين بعضى از مسائل، به اين جهت تذكر مى دهد كه تفصيل اين آيات براى عالمان و دانشمندان است، از اين جا مى فهميم كه يكى از شرايط بهره گيرى از قرآن و يا بهره گيرى كامل از آن عالمان و دانشمندان است نه آنها كه اهل هوا و هوس و يا اهل ظن و اوهام و مقلد كور كورانه ديگرانند.

به عنوان نمونه به آيات ذيل مراجعه فرماييد:

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 214

وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما يَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ «1».

يعنى: «اينها مثالهايى است كه ما براى مردم مى زنيم و جز عالمان آن را درك نمى كنند». يعنى ضرب المثلهاى قرآن را تنها دانشمندان درك مى كنند نه هر بوالهوسى.

كِتابٌ فُصِّلَتْ آياتُهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ «2».

يعنى: «كتابى است كه آيات جامعش (حقايق و احكام الهى را) با زبان فصيح عربى براى دانشمندان مبين ساخت».

هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ «3».

يعنى: «اين (قرآن) براى عموم مردم مايه بصيرت بسيار و براى اهل يقين موجب هدايت و رحمت پروردگار است».

با قرآن سر و كار دارند و تا حدودى اهل اطلاع و دانش نيز هستند لكن در بهره گيرى از قرآن، بهره چندانى ندارند بخاطر اينكه از نورانيت درون و تهذيب باطن برخوردار نيستند و به همين جهت آيات را وارونه مى فهمند و نمى توانند نيازمنديهاى خود را در تأمين سعادت خود از قرآن برطرف نمايند؛ چون از تقوا كه موجب تشخيص حق از باطل است، بى بهره اند: (1) سوره عنكبوت، آيه 43.

(2) سوره فصلت، آيه 3.

(3) سوره جاثيه، آيه 20، ضمنا به آيات 118 بقره و 32 اعراف و 5 يونس نيز مراجعه نماييد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 215

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً «1».

يعنى: «اى اهل ايمان! اگر خدا ترس و پرهيزكار شويد، خدا به شما فرقان (يعنى قدرت تشخيص حق از باطل، و راه از چاه) خواهد بخشيد».

و در آيه ديگر مى فرمايد: وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ «2» و رسول خدا فرمود: «اتّقوا فراسة المؤمن فإنّه ينظر بنور اللّه عزّ و جلّ» «3».

و در آيه ديگر مى فرمايد:

ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ «4».

يعنى: «اين كتاب بدون هيچ ترديدى راهنماى پرهيزكاران است».

و در آيه ديگر مى فرمايد: هذا بَيانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ «5».

يعنى: «اين كتاب خدا حجت و بيان براى عموم مردم و راهنما و پندى براى پرهيزكاران است».

به هر حال، در عين اينكه قرآن اساسا براى هدايت نوع بشر آمده و همه را تحت پوشش دارد اما تنها كسانى از آن بهره مندند كه از تقوا برخوردار باشند وگرنه هر تاريك قلب و هر سنگدلى را به حريم قرآن راهى نيست.

معنايش اين نيست كه هر كس بالاجبار و بدون هيچ قيد و شرطى به آن خواهد رسيد بلكه بدان معناست كه هر فردى از انسانها مى توانند با تحصيل اين شرايط به آن اهداف دست يابند. و به عبارت ديگر: قرآن كريم هدايت كننده و نجاتبخش همه انسانهاست ولى كسانى مى توانند از اين كتاب بهره گيرند و هدايت او را پذيرا شوند كه اين شرايط را داشته باشند؛ نظير اينكه دانشگاه براى همه ساخته شده و همگان حق استفاده از آن را دارند اما اين بدان معنا نيست كه ورود به دانشگاه هيچ قيد و شرطى ندارد و حتى كنكور هم ندارد و يا هر بيسوادى مى تواند بيايد، سر كلاس دانشگاه بنشيند.

در پاسخ سؤال دوم گفته مى شود كه: اهداف قرآن مراتبى دارد و اين شرايط براى تمام مراتب آن نيست، برخى براى اهداف عاليه يا متوسطه و برخى ديگر براى اولين مرتبه است، شرايطى كه براى اولين مرتبه از اهداف قرآن است، متوقف بر بهره مندى از قرآن نيست بلكه بهره مندى از قرآن متوقف بر آن است، مانند شرط «علم» با توضيحى كه گذشت، البته آشنايى با قرآن و فهميدن آن و عمل به دستورات اين كتاب بزرگ، اين خصلت را نيز در انسان تشديد و تقويت مى كند.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 218

تفصيل بررسى خواهيم داشت. و مرحوم علامه طباطبائى (ره) در مقدمه تفسير الميزان به بخشى از آن روشها اشاره كرده و فرموده نام آنها را تطبيق و تحميل آراء مفسرين بر قرآن گذاشتن سزاوارتر است تا نام تفسير بر آنها نهادن، پس مقصود ما در اينجا بالفعل اين است كه يك مفسر و يا هر كسى كه مى خواهد از قرآن بهره اى ببرد بايد در بين روشها، روش صحيح را انتخاب نمايد نه آنكه قبل از مراجعه به قرآن، عقيده اى تحصيل كرده و سپس در آيات قرآن بچرخد تا براى عقيده خود دليلى پيدا كند و يا به هر طريقى كه شده عقيده خود را بر قرآن تحميل كند و سپس اعلام نمايد كه قرآن نيز با ما موافق است و اين همان تطبيق و تحميل آراء است كه متأسفانه در طول تاريخ، هر دسته اى خواست قرآن را طبق عقيده خود تفسير و توجيه و تأويل نمايد؛ مانند متكلمين، فلاسفه، متصوّفه، باطنيّه، ظاهريه، و دانشمندان علوم مادى كه همگان در يك ايراد مشتركند و آن همان تطبيق قرآن با عقيده خود و تحميل آراء خود بر قرآن است، لذا براى اينكه انسان در فهم قرآن اشتباه نكند و در تفسير آيات آن، راه را به خطا نرود بايد به مسائل ذيل توجه داشته باشد تا مبتلا به تفسير به رأى نشود «1».

به بعد مراجعه نماييد.

(2) سوره طه، آيه 114.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 219

طريق عامه از ائمه معصومين عليهم السّلام روايت شده مشروط بر آنكه مخالف اعتقادات و احكام ما نباشد را اخذ مى كنيم؛ زيرا امام صادق عليه السّلام فرمود: «اگر حادثه اى پديد آمد كه حكم آن در (1) نهج البلاغه، نامه 77.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 221

مرويّات از ما نباشد، ببينيد آنچه عامه از على عليه السّلام نقل مى كنند به آن عمل كنيد».

و بعد از آن اگر از اين مورد فهم مراد خدا حاصل نشد، رجوع به اقوال اصحاب تفسير مى كنيم و آنچه موافق قرآن و اصحاب اماميه است مى پذيريم؛ زيرا اگر از جهت استناد اعتمادى نداشته باشيم از جهت موافقت در فحوا اعتماد خواهيم داشت؛ چرا كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «إنّ على كلّ حقّ حقيقة و على كلّ صواب نورا ممّا وافق الكتاب فخذوا به و ما خالف كتاب اللّه فدعوه» «1».

حاصل آنكه: اتخاذ روش صحيح در تفسير يكى از شرايط بهره مند شدن از قرآن است وگرنه ممكن است انسان گمراه شود.

سلّم مشغول مى باشند و متوجه آنها نيستند از مجلس بيرون مى رفتند «ثمّ انصرفوا».

در پايان آيه، به علت اين امر اشاره كرده كه چرا عده اى اين چنين هستند و از فراگيرى آيات خدا و احكام الهى گريزانند؟ چون قوم نفهم و بى فكرند. بنابراين، نفهمى يكى از موانع بهره مند شدن از قرآن است.

آنها مى گفتند:

وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَكُمْ إِنَّكُمْ إِذاً لَخاسِرُونَ «2».

يعنى: «اگر بشرى مثل خود را اطاعت كنيد بسيار زيان كار خواهيد بود».

اينها همه حكايت از نوعى حالت استكبارى در آن افراد داشت كه حاضر نمى شدند كه به پيامبر عصر خود ايمان بياورند. پس مى توان اين حالت را يكى از موانع فهم حقيقت دانست و كسانى كه مبتلا به اين حالت هستند قهرا از قرآن بهره اى نمى توانند داشته باشند.

عبد است و ايمان و عمل صالح نيز، فرع بر درك معارف حقه الهيّه است و مركز درك انسان نيز قلب و حقيقت او خواهد بود. و قلب كافر به خاطر كفرى كه دارد از هيچ نوع لطافتى برخوردار نبوده و در برابر احكام الهى و دستورات او كمترين نرمش و انعطاف را نشان نمى دهد، لذا در قرآن كريم قلب كافر به سنگ خارا و يا سخت تر از آن تشبيه شده است:

ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِيَ كَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً ... «1».

و در آيات ديگر مى فرمايد خداوند به عنوان پاداش كفرشان بر قلب و مجارى ادراكشان مهر زده است به طورى كه قادر بر درك و فهم معارف حقه قرآنى نيستند:

خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ عَلى سَمْعِهِمْ وَ عَلى أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ ... «2». و در آيه اى از زبان خود آنها نقل مى كند كه با صراحت مى گويند قلب ما بسته و قفل زده است و ما از حرفهاى تو چيزى نمى فهميم چنانكه قوم شعيب به آن حضرت مى گفتند:

يا شُعَيْبُ ما نَفْقَهُ كَثِيراً مِمَّا تَقُولُ «3». و يا در آيه ديگر آمده است كه مى گفتند:

وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ «4».

با توجه به اين مسائل معلوم است كه كفار در حال كفرشان قادر بر درك حقايق قرآنى نيستند تا رستگار شوند پس بايد اول به خدا و رسول او ايمان بياورند و سپس (1) سوره بقره، آيه 74.

(2) سوره بقره، آيه 7.

(3) سوره هود، آيه 91.

(4) سوره بقره، آيه 88.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 225

از قرآن بهره مند شوند.

از نظر عواقب، عواقبى بدتر از كفر را دارد، لذا منافقين در جهنم در درك اسفل آن قرار دارند:

إِنَّ الْمُنافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ «1» و قرآن همان تعبيراتى كه در رابطه با كفار داشت كه مجارى ادراك آنها را مهر زده معرفى مى فرمود: در رابطه با منافقين نيز مسئله به همين منوال است:

فَطُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَفْقَهُونَ «2».

بنا بر اين، منافقين نيز تا خود را از كفر باطنى نجات ندهند، از قرآن بهره اى نخواهند برد.

درك حقايق را بروى خود بسته و مسدود كرده است. اينها و دهها موانع ديگر كه ما را ياراى بررسى همه آنها در اينجا نيست.

در پايان درس، شرايط بهره مند شدن از قرآن و موانع آن بجاست از باب ختامه مسك به كلامى از امام صادق عليه السّلام در اين رابطه اشاره كنيم كه آن حضرت در ضمن حديثى طولانى چنين فرمود:

«و اعلموا- رحمكم اللّه- أنّه من لم يعرف من كتاب اللّه عزّ و جلّ الناسخ من المنسوخ و الخاصّ من العام و المحكم من المتشابه و الرّخص من العزائم و المكّيّ من المدني و أسباب التّنزيل و المبهم من القرآن في ألفاظه المنقطعة و المؤلّفة و ما فيه من علم القضاء و القدر و التّقديم و التّأخير و المبيّن و العميق و الظّاهر و الباطن و الإبتداء و الإنتهاء و السّؤال و الجواب و القطع و الوصل و المستثنى منه و الجار فيه و الصّيغة لما قبل ممّا يدلّ على ما بعد و المؤكّد منه و المفصّل و عزائمه و رخصة و مواضع فرائضه و أحكامه و معنى حلاله و حرامه الّذي هلك فيه الملحدون و الموصول من الألفاظ و المحمول على ما قبله و على ما بعده، فليس بعالم بالقرآن و لا هو من أهله ...» «1».

يعنى: «بدانيد خدايتان رحمت كند! كه هر كس [به هنگام بررسى در كتاب خداى عز و جل ناسخ را از منسوخ، خاص را از عام، محكم را از متشابه، احكام جايز را از احكام قطعى، مكى را از مدنى، اسباب نزول، الفاظ و جملات مبهم قرآن، آيات مربوط به قضا و قدر، تقديم و تأخير آيات از

يكديگر، واضح و پر عمق، ظاهر و باطن، ابتدا و انتها، سؤال و جواب، قطع و وصل، مستثنا را از مستثنا منه، تمييز نمى دهد و بين خصوصيت حوادث گذشته و ويژگى حوادث آينده، فرق نمى گذارد، مؤكد را با مفصل، عزيمت را با رخصت و مواضع واجبات و احكام را مخلوط مى كند، حلال را به جاى حرام مى گيرد، حرامى كه ملحدان در آن هلاك شدند و نمى داند فلان جمله مربوط به ما قبل يا ما بعد است و يا اصلا ربطى به قبل و بعد (1) مقدمه تفسير برهان، ص 18 و 19 و تفسير الميزان، ج 3، ص 84.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 228

خود ندارد، چنين كسى عالم به قرآن نبوده، اصلا اهل قرآن نيست».

از اين حديث شريف استناد مى شود كه براى بهره مند شدن از قرآن، شرايطى است كه اگر آنها نباشد طرف حق ملاحظه در قرآن و استخراج معانى و مفاهيم بلند آن را نخواهد داشت.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 229

اصلى وحى را «نوشتن و كتابت» گرفته است. و ابن منظور در لسان العرب، «وحى» را به معناى اشاره، كتابت، رسالت و الهام و سخن پنهانى و هر چيزى كه به ديگرى القاء شود ذكر كرده است.

از مجموع اين سخنان استفاده مى شود كه وحى در اصل، همان «اشاره سريع» و سخنان رمزى و پيامهاى مخفيانه وسيله نامه يا اشاره است و از آنجا كه تعليم معارف الهيه به پيامبران بزرگ به صورت مرموزى انجام گرفته اين واژه در آن به كار رفته است. (1) مفردات راغب، ماده وحى.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 233

مرحوم شيخ مفيد در «شرح اعتقادات» مى گويد: اصل «وحى» به معناى كلام مخفى است سپس به هر چيزى كه مقصود از آن فهماندن مطلبى به مخاطب است به گونه اى كه از ديگران پنهان بماند اطلاق شده و هنگامى كه «وحى» به خداوند نسبت داده شود، منظور از آن پيامهايى است كه مخصوص رسولان و پيامبران است «1».

آن صورتهاى جزئيه ذهنى را درك مى نمايد، و «قوه عقليه» كه با آن صور كليه را درك مى كند.

از سوى ديگر به افلاك نه گانه بطليموسى معتقد بودند و براى افلاك نفس مجرد (همچون روح براى بدن ما) قائل بودند، و مى افزودند كه: اين نفوس فلكى از موجودات مجردى به نام «عقول» الهام مى گيرند و به اين ترتيب «نه عقل» مربوط به «افلاك نه گانه» قائل بودند.

از سوى سوم عقيده داشتند كه نفوس انسانى و ارواح آنها براى فعليت يافتن استعدادها و درك حقايق، بايد از وجود مجردى كه آن را «عقل فعال» مى ناميدند كسب فيض كنند كه نامش عقل دهم يا «عقل عاشر» است و نام «عقل فعال» را به اين مناسبت بر آن مى گذارند كه سبب فعليت استعدادهاى عقول جزئيه بود.

از سوى چهارم: معتقد بودند كه هر قدر روح انسان قويتر باشد ارتباط و اتصالش با عقل فعال كه منبع و خزانه معلومات است بيشتر خواهد بود، بنابر اين، يك روح قوى و كامل مى تواند در كوتاهترين مدت وسيعترين معلومات را به فرمان خدا از «عقل فعال» كسب كند.

و همچنين هر اندازه قوه خيال قويتر باشد بهتر مى تواند اين مفاهيم را در لباس صورتهاى حسى قرار دهد. و هر اندازه حس مشترك قويتر گردد انسان صور محسوسه خارجيه را بهتر درك مى كند.

سپس از مجموع اين مقدمات، چنين نتيجه مى گرفتند: روح پيامبر چون فوق العاده قوى است رابطه و اتصالش با عقل فعال بسيار زياد است و به همين دليل مى تواند در اكثر اوقات معلومات را به صورت كلى از عقل فعال بگيرد و از آنجا كه قوه خيال او نيز بسيار قوى است و

در عين حال تابع قوه عقليه است، مى تواند صورتهاى محسوسه مناسبى به آن صور كليه كه از عقل فعال دريافت داشته، بدهد

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 237

و در لباسهاى حسى در افق ذهن خود ببيند، مثلا اگر آن حقايق كلى از قبيل معانى و احكام باشد به صورت الفاظى بسيار موزون و در نهايت فصاحت و بلاغت از زبان شخص در نهايت كمال بشنود. و چون قوه خياليه او تسلط كامل بر حس مشترك دارد مى تواند به اين صور جنبه حسى دهد و پيامبر آن شخص را با چشم ببيند و الفاظش را با گوش بشنود «1». طبق اين نظريه نتايج ذيل به دست مى آيد:

قائل به وحى بودند؛ چون كتابهاى مذهبى آنان پر از اخبار انبيا بود، علم جديد آمد و قلم روى كليه مباحث روحى و ما وراى طبيعى كشيد و مسئله وحى نيز جزء خرافات قديمى شمرده شد و آن را معلول سوء استفاده مدعيان نبوت يا مولود بيماريهاى روحى دانستند!!! قرن نوزده ميلادى فرا رسيد (سال 1846 بود) جهان روح به وسيله دانشمندان به كمك دلايل حسى اثبات گرديد، مسئله وحى نيز مجددا زنده شد، اين مباحث را روى اسلوب تجربى و عملى دنبال كردند و به نتايجى رسيدند كه هر چند با نظريه علماى اسلامى تفاوت داشت اما قدم برجسته بسوى اثبات موضوع مهمى محسوب مى شود كه روزى از خرافات شمرده مى شود.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 240

اين جمعيت روى مباحث روحى مطالعه كردند و تا كنون (هنگام تأليف دايرة المعارف) پنجاه جلد كتاب بزرگ از طرف جمعيت مزبور پيرامون مطالب فوق نگاشته شده و بسيارى از مسائل روحى به كمك آنها حل گرديد از جمله مسئله وحى بود «1».

به هر حال، با مراجعه به آراء آنها معلوم مى شود كه جان كلام آنها اين است كه «وحى» تجلى شعور ناآگاه است كه به مراتب از شعور آگاه قويتر و نيرومندتر است و چون پيامبران مردان فوق العاده اى بودند وجدان مخفى آنها نيز بسيار نيرومندتر بوده و تراوشهاى آنها فوق العاده مهم و قابل ملاحظه بوده است.

يا فرشته، صورت نمى گيرد بلكه بازتاب و انعكاس ضمير مخفى خود پيامبران است.

قانع نمى كند؛ زيرا نخستين نتيجه اين توجيه اين است كه وحى رابطه خاصى با مبدأ جهان هستى نيست و درك پيامبران نسبت به مسائل كه به آنها وحى مى شده مغايرتى با طرز درك ما نسبت به مسائلى كه از ضمير مخفى و شعور ناآگاه ما سرچشمه مى گيرد، ندارد، جز اينكه آنها در اين جهت قويتر و نيرومندتر از ما بوده اند.

هر كس كه كمترين آشنايى با اظهارات و تعليمات پيامبران و كتب آسمانى آنها داشته باشد مى داند كه آنها «وحى» را به صورت يك نوع رابطه مخصوص با مبدأ جهان هستى و مغاير با روابط فكرى و عقلى ديگر معرفى نموده اند بنا بر اين، ميان اظهارات آنها و آنچه فلاسفه جديد در اين زمينه گفته اند مناسبتى وجود ندارد.

در صورتى كه با اين ابزار با همه نقصى كه دارند (1) قرآن در اسلام، ص 108.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 243

فقط مى توان درباره وجود و عدم قسمتى از امور مادى داورى نمود و امور معنوى و مجرد از ماده از نظر درجه بندى وجود در مرتبه بالاترى از اين ابزار قرار دارند و هيچگاه تحت حكومت آنها واقع نمى شوند؛ مثلا هرگز نمى توان روح مجرد را با چاقوى تشريح و يا ميكروسكوب و يا ساير وسائل مادى مشاهده نمود و از اين طريق درباره آن به نفى و اثبات پرداخت.

بنا بر اين، تا زمانى كه ابزار شناخت يك دانشمند، مادى باشد و فكرش غير الهى نمى تواند جز در پيرامون امور مادى قضاوت نمايد، پس ابتدا بايد به ما وراى طبيعت معتقد گردد و سپس ابزار شناختش را عوض كند تا بتوان با او به بحث نشست و گر نه بحث با او ثمرى نخواهد داشت «1».

نبوغ و مولود فكر عالى آنان چيز ديگرى نيست و هرگز ارتباطى با جهان ديگر ندارد.

«وحى» منبعى جز عقل انسانى و ادراكى جز ادراك معمولى نيست و در طول تاريخ عمر بشر، در هر قرنى نوابغى كه عاليترين تجليات افكار انسانى را دارا بودند، (1) خدا و پيامبران، جعفر سبحانى، تنظيم رضا استادى، ص 88- 87.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 244

بروز نموده و خدماتى به جهان انسانيت نموده اند.

برخى از آنان گام را فراتر نهاده وجود نبوغ را معلول يك سلسله حوادث و اتفاقات روانى دانسته و كوشيده اند كه با بررسيهاى وهمى و پندارى، اين علل را در زندگى پيامبران نيز پيدا كنند.

عواملى كه موجب بالا رفتن استعداد و پيدايش نبوغ مى گردد در نظر آنان به قرار زير است:

است، مى گويد:

إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما يُوحى إِلَيَّ «2».

يعنى: «من فقط از آنچه كه به من وحى مى شود پيروى مى كنم».

يا اينكه مى گويد:

إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحى «3». (1) تلخيص از كتاب «نبوغ و علل آن»، نگارش دكتر عزت اللّه مجيد پور.

(2) سوره انعام، آيه 50.

(3) سوره نجم، آيه 4.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 246

يعنى: «آنچه مى گويد وحى آسمانى است كه بر او نازل مى گردد».

اساسا ما در جهان دو نوع مصلح داريم: گروهى داعيه اصلاح دارند و تمام طرحها و نقشه هاى خود را معلول فكر خود يا حزبى كه به وجود آورده اند مى دانند.

در برابر آنها دسته اى هستند كه به نام «خدا» قيام مى كنند و مردم را به سوى او دعوت مى كنند و با ايجاد شوق به پاداش و بيم از كيفرهاى او، برنامه اصلاحى خود را طرح و اجرا مى نمايند، در اين صورت دليلى ندارد كه با اين تفاوت هر دو گروه را از شاخه يك درخت بدانيم و همه را زاييده نبوغ معرفى كنيم.

به هر حال، طرفداران اين نظريه هيچ دليلى بر مدعاى خود اقامه نكرده اند بلكه صرفا يك ادعاست و خواسته اند پيامبران را همرديف با ساير دانشمندان بدانند و اين عقيده نشأت گرفته از طرز تفكر مادى آنان است كه مى خواهند براى همه چيز تفسير مادى بنمايند، در حالى كه اين طرز تفكر نه تنها در مسئله «وحى» بلكه در بسيارى از مباحث فلسفى و عقيدتى ديگر نيز آثار شومى از خود به جاى گذاشته است؛ زيرا اين طرز تفكر در مسئله «وحى» در حقيقت انكار صريح نبوت انبيا و تكذيب گفته همه آنها و متهم ساختن آنها به انواع

خلاف گوييهاست.

در جهان حيوانات كه ما آنها را موجوداتى پست تر از خود مى دانيم، احساسات و ادراكاتى ديده مى شود كه براى ما قابل درك نيست؛ همه مى دانيم كه قبل از وقوع زلزله بسيارى از حيوانات به وسيله حس مرموزى كه ما از آن بيخبريم كاملا باخبر مى شوند، حالت اضطراب به آنها دست مى دهد، گاهى دست جمعى فرياد مى كشند و صداى دلخراشى كه حكايت از حادثه ناگوارى كه در شرف تكوين است مى كند، سر مى دهند، گاه بندها را پاره كرده فرار مى كنند، در حالى كه حتى زلزله سنجهاى دقيق ما اثرى از آن زلزله هنوز ثبت نكرده است! يا اينكه پاره اى از حيوانات وضع هوا را از ماهها قبل پيش بينى مى كنند و خانه ها و لانه هاى خود را بر وفق آن مى سازند و آذوقه هاى لازم را تهيه مى كنند؛ مثلا اگر زمستان سخت و بسيار سردى در پيش باشد يك نوع واكنش نشان مى دهند كه موافق آن است و اگر كم باران و كم سرماست واكنش ديگر! حركت دسته جمعى پرندگان مهاجر و پيمودن مسافتى طولانى از منطقه استوائى به مناطق قطبى، يا از قطبى به منطقه استوائى كه گاه حتى شبها در هواى ابرى به اين حركت ادامه مى دهند در حالى كه هيچ انسانى بدون وسائل دقيق راهيابى، حتى نمى تواند يك صدم آن راه را طى كند. و حركت شب پره ها در تاريكى كامل شب

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 248

و عبور از لابلاى موانع و پيدا كردن شكارهاى خود در تاريكى و ظلمت مطلق و احيانا در زير امواج آب، و امثال آن، مطالبى است كه براى ما انسانها باور كردنش بسيار مشكل است

در حالى كه علم، آنها را ثابت كرده است.

وجود اين واقعيتها نشان مى دهد كه آنها درك و شعور مرموزى دارند كه ما از آن بى بهره ايم، البته راه يافتن به جهان اسرار آميز حواس حيوانات براى ما ممكن نيست ولى با اين حال واقعيتى است كه نمى توان آن را انكار نمود «1».

با اينكه حواس حيوانات جنبه مادى و طبيعى دارد نه ماوراى طبيعى، ما از حقيقت آن بى اطلاعيم با اين حال چگونه ما مى توانيم بخاطر عدم درك جهان اسرار آميز وحى كه مربوط به عالم ماوراى طبيعت است آن را نفى كنيم و يا زير سؤال ببريم «2».

به هر حال، آنچه كه مى توانيم در رابطه با وحى بگوييم اين است كه: ادراك منتهى به وحى، از سنخ ادراكهاى بشرى و معمولى نيست بلكه ادراكى است غير عادى و به وسيله حس مخصوصى كه ويژه پيامبران آسمانى است انجام مى گيرد.

ادراكات بشر از راههاى طبيعى به دست مى آيد كه بخش مهم آن به وسيله حواس ظاهرى و بخشى هم نتيجه رياضتهاى فكرى و ثمره استدلالهاى عقلى اوست.

و قسمت سوم از ادراكات بشر، پرتوى از غرايز نفسانى و فطرت انسانى اوست نظير درك گرسنگى و تشنگى و ميل به امور جنسى، علاقه به مقام و منصب و ثروت، گرايش به فضائل اخلاقى و سجاياى انسانى و ... كه همگى ريشه فطرى دارند و پرتوى از تجلى فطرت غرايز اوست. و برخى از آثار ادبى و هنرى انسان اثر مستقيم ذوق و استعداد خدايى اوست.

كوتاه سخن اينكه: همه ادراكات يك سلسله دركهاى بشرى و پديده هاى طبيعى است كه به وسائل گوناگون عادى در محيط فكر انسان وارد مى شوند،

ولى معلومات (1) به كتاب «حواس اسرار آميز حيوانات» مراجعه كنيد.

(2) پيام قرآن، ج 1، ص 228 به بعد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 249

پيامبران عليه السّلام از طريق وحى شبيه هيچيك از اين ادراكات با اختلافاتى كه دارند نيست، بلكه ادراكى است غير عادى كه به وسيله حس مخصوصى كه دارند انجام مى گيرد.

از يك طرف به عالم بالا مرتبط است و از سوى ديگر به عالم پايين وابسته است، لذا در قرآن كريم در آيات متعدد به هر دو جنبه انسان (جنبه جسمانى و روحانى) و به هر دو خلقت اشاره شده است، در آيات 12 تا 15 سوره مؤمنين پس از اشاره به كيفيت خلقت جسم بشر، به خلقت ديگرى كه همان خلقت «روح» است اشاره دارد:

ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ ....

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 250

و يا در سوره سجده آيه 7 تا 9 مى فرمايد:

وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِينٍ ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ.

يعنى: «آفرينش انسان را از خاك آغاز كرد و سپس خلقت نوع انسان را به وسيله آبى بدون ارزش (نطفه) قرار داد و پس از آن او را بياراست و از روح خود در او دميد». و آيات و روايات بسيارى كه انسان را مركب از جسم و جان مى دانند.

بنابراين، چون انسان بخشى از وجود او را عالم بالا تشكيل مى دهد و به يك تعبير آنجايى است مى تواند با آنجا رابطه برقرار كند، به علاوه، هيچ دليل عقلى بر امتناع ارتباط با عالم بالا اقامه نشده لذا از لحاظ ثبوتى مانعى ندارد كه انسان بتواند با عالم بالا ارتباط برقرار كند و در مقام اثبات نيز با معجزات، اين ارتباط ثابت شد.

پى به مؤثر مى بريم، بنا بر اين، تلاش براى راه يافتن به اين جهان مرموز بيهوده است، ولى با اين حال با مراجعه به آيات و روايات وارده در اين باب مى توانيم شبحى از آن را در نزدمان ترسيم نماييم:

ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْياً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ «1».

يعنى: «هيچ بشرى جز از طريق وحى و يا از وراى حجاب و يا به وسيله فرستاده اى كه به فرمان خدا، آنچه را اراده كرده وحى مى كند، نمى تواند با خدا سخن گويد. بدرستى كه اوست خداوند بلند مرتبه و حكيم». (1) سوره شورى، آيه 51.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 251

از اين آيه به روشنى استفاده مى شود كه از سه طريق بشر مى تواند با خدا رابطه برقرار كند:

را به پيامبرى برگزيند «2».

امام باقر عليه السّلام در اين رابطه مى فرمايد: «نبى» كسى است كه به نبوت خود از طريق رؤيا آگاه شود مانند رؤياى ابراهيم و رؤياى محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه مقدمات نبوت خود را قبل از وحى در خواب ديد تا اينكه جبرئيل با پيام رسالت از جانب خداوند بر وى نازل شد «3».

منظور از قبل از «وحى» در اين حديث، آن است كه هنوز به محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم براى رسالتى كه مأمور به تبليغ آن باشد، وحى نشده بود و اين بيان تفسيرى است براى مفهوم «نبى» پيش از آنكه رسول باشد، چه نبى بشرى است كه به وى وحى مى شود قبل از آنكه به تبليغ آن مأمور باشد؛ يعنى او با عالم بالا رابطه روحى دارد و ملكوت عالم براى او مشهود است ولى مأمور به تبليغ نيست چنانكه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم قبل از بعثتش اين چنين بود.

مرحوم ملا صدرا در اين زمينه مى گويد «4»: محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم قبل از آنكه به صفت (1) صحيح بخارى با شرح كرمانى، ج 1، ص 31، ح 3، صحيح مسلم، ج 1، ص 97، تاريخ طبرى، ج 2، ص 47.

(2) بحار، ج 18، ص 184 و 194.

(3) اصول كافى، ج 1، ص 176 و بحار الأنوار، ج 18، ص 266.

(4) شرح اصول كافى، كتاب الحجة، ص 454، ح 3.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 253

رسالت متصف شود و يا جبرئيل، همراه با كلام خدايى به طور محسوس بر

وى فرود آيد، به صفت نبوت متصف شد و در واقع، به طور سرى به رسالت از جانب خدا برگزيده شده بود و وقتى جبرئيل به طور محسوس بر وى فرود آمد كه تمام مقدمات پيامبرى براى او فراهم شده بود، مانند: رؤياى صادق، نشانه ها و اعلام هاى پياپى نسبت به حقايق علوم و امور غيبى كه بر ديگر انبياى بزرگ مانند ابراهيم فراهم گرديد ...

به هر حال، رؤياى صادق، راهى براى نزول وحى بر پيامبر است و چه بسا در خواب دانستنيها به وى القاء مى شد. على عليه السّلام در اين زمينه مى گويد: «رؤيا الأنبياء وحي؛ «1» يعنى: خواب پيامبران وحى است».

لازم به ذكر است كه گرچه يكى از طرق وحى پيامبر، خواب بود ولى قرآن كريم از اين طريق بر پيامبر نازل نشده است، بلكه از دو طريق وحى مستقيم يا به وسيله فرشته وحى به حضرت داده شده است گرچه خوابهاى حضرت سبب نزول آياتى شده است از قبيل دو آيه ذيل:

بن خليفه كلبى بر او ظاهر مى شود.

ابن مسعود مى گويد: پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فقط دو بار جبرئيل را به صورت اصلى خود ديد، يك بار از او خواست كه وى را در صورت اصلى ببيند و او خود را به صورت (1) الدر المنثور، ج 4، ص 191.

(2) الدر المنثور، ج 6، ص 401.

(3) الإتقان، ج 1، ص 30.

(4) اسد الغابه في معرفة الصحابه، ابن اثير، ج 1، ص 127.

(5) سوره شعراء، آيه 193.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 255

اصلى نشان داد كه در آن هنگام تمامى افق را پوشاند، اما بار دوم در شب معراج بود كه جبرئيل حضرتش را به عالم بالا برد و آن در افق اعلى بود «1».

ولى صحيح اين است كه حضرت يك بار جبرئيل را در ابتداى وحى در غار حراء ديد كه در آنجا جبرئيل به صورت اصلى ظاهر شد، در حالى كه در افق، آسمان را از مغرب تا مشرق پوشانده بود كه پيامبر سخت ترسيد و از آن پس جبرئيل به صورت آدميان بر وى نازل مى شد.

بار دوم، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از وى خواست كه خود را به صورتى كه خداوند او را آفريده است نشان دهد و همينكه جبرئيل به صورت اصلى خود ظاهر شد، سراسر افق را پوشاند، آيه:

وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلى ناظر به ديدن بار اول و آيه:

وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرى ناظر به بار دوم است «2».

پس طبق اين تفسير، آيات سوره نجم از 3 تا 17 ناظر به دو بار رؤيتى است كه پيامبر جبرئيل را

به صورت اصلى خود ديد؛ يكى در ابتداى وحى در غار حرا، و ديگر در شب معراج، البته نه به اين معنا كه تمام آيات مربوط به همين رؤيت باشد بلكه به اين دو رؤيت در اين آيات اشاره شده است.

بنا بر اين، حضرت دو بار جبرئيل را به صورت اصلى مشاهده كرد و در غير اين دو مورد به صورت دحيه كلبى «3» مى ديد.

آياتى در قرآن كريم است كه مى گويد قرآن به وسيله جبرئيل بر رسول خدا نازل (1) الدر المنثور، ج 6، ص 123.

(2) مجمع البيان، ج 9، ص 173 و 175، و تفسير صافى، ج 2، ص 618.

(3) «دحية بن خليفه كلبى» برادر رضاعى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بود و از زيباترين مردم آن زمان محسوب مى شود و هنگامى كه جبرئيل به سراغ پيامبر مى آمد در آن چهره نمايان مى گشت (مجمع البحرين، ماده وحى)، او از مشاهير صحابه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و به حسن صورت معروف بود، پيامبر اكرم او را به رسالت نزد قيصر روم «هرقل» فرستاد در سال 6 يا 7 هجرى و تا زمان خلافت معاويه زنده بود (لغتنامه دهخدا).

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 256

شده است از قبيل:

نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى قَلْبِكَ «1».

يعنى: «جبرئيل وحى را بر قلب تو نازل كرد».

إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ وَ ما صاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ، وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ «2».

يعنى: «همانا اين قرآن گفته هاى فرستاده ارجمندى است كه نزد خدا صاحب عزت و كرامت قدرت و قدرت است و مطاع فرشتگان

ديگر مى باشد اين رفيق (محمد ص) ديوانه نيست و او جبرئيل را در افق بالاتر از همه آفاق و در عالم ملكوت مشاهده كرد».

و امير المؤمنين عليه السّلام جبرئيل را چند بار در محضر پيامبر ديد در حالى كه پيامبر در خواب بود و با او سخن گفت «3» و امام صادق عليه السّلام فرمود:

كان جبرئيل إذا أتى النّبي صلّى اللّه عليه و آله و سلّم قعد بين يديه قعدة العبيد و كان لا يدخل حتّى يستأذنه «4».

يعنى: «جبرئيل هر گاه به محضر حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مى رسيد مؤدب همانند عبدى در برابر مولى مى نشست و بدون اذن نيز داخل نمى شد».

مى فرمايد: «كان ذلك إذا جاء الوحي و ليس بينه و بين اللّه ملك فكانت تصبه تلك السّبتة و يغشاه ما يغشاه لثقل الوحي عليه أمّا إذا أتاه جبرئيل بالوحي فكان يقول هو ذا جبرئيل أو قال لي جبرئيل ...» «2».

يعنى: «در آن هنگام كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مورد خطاب وحى قرار مى گرفت و بين او و خداوند فرشته اى واسطه نبود بر اثر سنگينى وحى بر او حالت غشوه اى نزديك به حالت خواب دست مى داد، اما وقتى كه وحى به وسيله جبرئيل به او مى رسيد (چنين حالتى در كار نبود بلكه) مى گفت اين جبرئيل است و يا مى گفت جبرئيل به من گفت ...».

ابن عباس مى گويد: «كان النبيّ صلّى اللّه عليه و آله و سلّم إذا نزل عليه الوحي يعالج من ذلك شدّة و ألما شديدا و ثقلا و يتصدّع رأسه» «3».

يعنى: «هر گاه كه بر پيامبر وحى نازل مى شد، بر اثر آن، حالتى سخت و سنگين و دردى شديد به او دست مى داد و به درد سر مبتلا مى شد».

شخصى به نام «حارث بن هشام» از پيامبر پرسيد: «كيف يأتيك الوحي؟

فقال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: أحيانا يأتيني مثل صلصلة الجرس و هو أشدّه عليّ فيقصم عنّي و قد وعيت عنه ما قال و أحيانا يتمثّل لي الملك رجلا فيكلّمنى فاعى ما يقول و هو أهونه عليّ ...» «4».

يعنى: «وحى چگونه بر شما نازل مى شود؟ پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در پاسخ فرمود: گاهى آن (1) سوره مزمل، آيه 4.

(2) محاسن برقى، ص 338 و بحار، ج 18، ص 271 و امالى شيخ، ص 31.

(3)

بحار، ج 18، ص 261.

(4) اتقان، سيوطى، ج 1، ص 59- 60 و بحار، ج 18، ص 260 و صحيح بخارى، ج 1، ص 27 با شرح كرمانى.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 258

را به صورت صداى زنگ مى شنوم و آن شديدترين نوع آن نسبت به من است كه گويى بندهاى من از يكديگر مى گسلد و در اين هنگام مطالب وحى شده را حفظ مى كنم. و زمانى نيز فرشته در برابر من مجسم مى شود و با من سخن مى گويد و گفته هاى او را درك و حفظ مى كنم كه اين نوع از وحى بر من آسانتر است».

به هر حال، با مراجعه به روايات وارده در اين باب روشن مى شود كه «وحى» بر رسول خدا به سه صورت بود:

الف: در خواب، كه اين بيشتر قبل از بعثت براى فراهم نمودن زمينه رسالت و يا در اوايل بعثت بود.

ب: در بيدارى، در بيدارى نيز دو صورت بود، صورتى اين بود كه فرشته وحى بر او نازل مى شد، صورت ديگر آنكه: مستقيما وحى بر او القاء مى شد كه اين صورت مشكلترين حالات وحى بود و بر پيامبر بسيار سخت مى گذشت و حتى در روزهاى سرد، عرق از جبين مباركش جارى مى شد و به درد سر مبتلا مى گشت و ...» «1».

تا آسمان فرق دارد و محتواى هر يك معرف آن است، بايد گفت: هنگامى كه پيامبر با جهان ماوراى طبيعت يا پيك وحى تماس پيدا مى كند با شهود درونى اين حقيقت را به وضوح در مى يابد كه ارتباط او با خداست، (1) در اين رابطه به كتابهايى همچون بحار، ج 18، از ص 244 به بعد و التمهيد في علوم القرآن، ج 1، از ص 55 به بعد و اتقان، سيوطى، ج 1، از ص 58 و صحيح بخارى، ج 1، از ص 26 به بعد با شرح كرمانى. و ... مراجعه نماييد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 259

درست همانند كسى كه قرص خورشيد را مى بيند، اگر كسى بگويد تو از كجا مى دانى كه الان در بيدارى قرص آفتاب را مى بينى؟ شايد خواب باشى؟ مسلما به چنين گفته هرگز اعتنا نمى كند؛ چون احساسى را كه دارد براى او قطعى و غير قابل ترديد است.

طبق گفته مرحوم علامه طباطبائى در تفسير آيه:

فَلَمَّا أَتاها نُودِيَ يا مُوسى إِنِّي أَنَا رَبُّكَ «1»، هنگامى كه پيامبر رسول خدا اولين بار با وحى و رسالت مواجه مى شود، هيچ شك و ترديدى براى او باقى نمى ماند كه وحى كننده خداى سبحان است، بى آنكه احتياج به بررسى و استدلال و اقامه حجت داشته باشد و اگر نيازى به چنين مطلبى داشت وحى، غيبى و بى واسطه نبود، بلكه نوعى استدلال و استفاده از برهان عقلى بود «2».

در حديثى از زرارة بن اعين مى خوانيم كه مى گويد از امام صادق عليه السّلام پرسيدم:

«كيف لم يخف رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فيما يأتيه من قبل اللّه أن يكون ذلك

ممّا ينزع به الشّيطان؟ قال: فقال عليه السّلام: إنّ اللّه إذا اتّخذ عبدا رسولا أنزل عليه السّكينة و الوقار فكان يأتيه من قبل اللّه عزّ و جلّ مثل الّذي يراه بعينه» «3».

يعنى: «چگونه است كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بيم آن را نداشت كه آنچه از جانب خدا به او وحى مى شود، از تلقينات شيطان، باشد؟ حضرت در پاسخش فرمود: وقتى خداى متعال بنده اى را به پيامبرى خود برگزيد، اطمينان و اعتدال در انديشه او عطا خواهد كرد تا آنچه از جانب خدا به او وحى مى شود مانند آن چيزى باشد كه آن را با چشم مى بيند».

و به عبارت ديگر: حقيقت آن را براى او آشكار مى كند به طورى كه هيچ جاى شك و ترديدى براى او باقى نماند و حق را آنچنان آشكار و واضح مشاهده مى كند كه در اعتقاد و انديشه او هيچ شك و اضطرابى دست نمى دهد، چنانكه در حديثى از امام (1) سوره طه، آيه 11- 12.

(2) تفسير الميزان، ج 14، ص 149.

(3) بحار، ج 18، ص 262.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 260

صادق عليه السّلام سؤال شد كه پيامبران به چه كيفيت درك مى كنند كه پيامبر خدايند؟ در پاسخ فرمود: پرده از پيش ديده هاى آنان برگرفته مى شود «1».

خداوند پس از آنكه عقل و ادب محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را كامل كرد و اسرار ملكوت آسمانها و زمين را به او آموخت، او را براى قيام به امر مهم سفارت و تبليغ رسالت الهى به جهانيان صالح و شايسته ديد، چنانكه نسبت به ابراهيم عليه السّلام نيز به همين

نحو عمل شد، على عليه السّلام در اين رابطه مى فرمايد:

«و لقد قرن اللّه به صلّى اللّه عليه و آله و سلّم من لدن أن كان فطيما أعظم ملك من ملائكته يسلك به طريق المكارم و محاسن أخلاق العالم ليله و نهاره» «2».

يعنى: «از وقتى كه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم دوران شير خوارگى را به پايان رساند، خداوند يكى از بزرگترين فرشته هاى خود را مأمور كرد كه شب و روز، طريق محاسن و مكارم اخلاق را به وى نشان دهد ...».

اما عسكرى عليه السّلام فرمود: خداوند قلب محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را برترين قلوب و پر ظرفيت ترين دلها يافت و لذا او را به پيامبرى خود برگزيد:

«إنّ اللّه وجد قلب محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم أفضل القلوب و أوعاها فاختاره لنبوّته» «3».

به علاوه رواياتى وارد شده كه در آستانه بعثت آن حضرت (يعنى در سن 37 سالگى) نشانه هاى پيامبرى در وى واضح بود، چنانكه در روايت على بن ابراهيم قمى آمده است كه براى حضرت رؤياهاى صادقه حاصل مى شد و به او در عالم رؤيا جبرئيل به «يا رسول اللّه» خطاب مى كرد و يا حتى در بيابان در بيدارى هنگام چراندن گوسفندان، جبرئيل را ديد و به او خطاب به «يا رسول اللّه» نمود «4» و امثال اين روايات كه بسيار است. (1) بحار، ج 11، ص 56.

(2) نهج البلاغه، خطبه 192.

(3) بحار، ج 18، ص 206.

(4) بحار، ج 18، ص 181 و 194.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 261

امام صادق عليه السّلام فرمود: پيامبر صلّى اللّه عليه

و آله و سلّم به توفيق الهى تشخيص مى داد كه جبرئيل از ناحيه خداست:

«ما علم رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم أنّ جبرئيل من قبل اللّه إلّا بالتّوفيق» «1».

بنا بر اين، موضع محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در اوايل بعثت و در مقابل نزول وحى، موضع انسانى است كه با اطمينان كامل و آرامش روحى و شرح صدر، آگاه به حقايق امر و عارف به واقعيت آنچه كه بر وى نازل مى شده، بوده است و هيچ شك و ترديد و اضطرابى به او دست نداده كه باعث آن شود تا گفته شود حضرت در ابتداى امر نسبت به نبوت خود و اينكه وحى، الهى است يا شيطانى، ترديد داشته تا آنكه به وسيله دلدارى زنش خديجه و ورقة بن نوفل نصرانى از او رفع ترديد شده باشد؛ يعنى حضرت تا مدتى نمى دانست كه او پيامبر است و حتى احتمال مى داد كه او جن زده شده باشد و سپس با دلدارى آنها متوجه نبوت خود شده باشد «2»!!!

مى كنيم:

1- پيامبر هنگامى كه وارد خانه خديجه شد با خود فكر مى كرد شايد آنچه را ديده خطا كرده!!! و يا اينكه كاهن شده باشد! خديجه با گفتن اينكه تو همواره يتيم نواز (1) الصحيح من سيرة النبي الأعظم، ج 1، ص 233.

(2) بحار، ج 18، ص 257 به نقل از توحيد صدوق، ص 246.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 262

بودى و با خويشان نيكى مى كردى، شك و ترديد را از دل او برد! سپس پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از ديده حقشناسى به او نگريست و دستور داد گليمى بياورد و او را بپوشاند «1».

2- طبرى و ديگر مورخان مى نويسند: هنگامى كه نداى:

«إنّك لرسول اللّه» به گوش او رسيد، سراسر تن او را لرزه فرا گرفت، تصميم گرفت خود را از بالاى كوه پرتاب كند، سپس فرشته با نشان دادن خود، او را از كار باز داشت «2».

3- پس از آن روز، محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم براى طواف كعبه رفت، «ورقة بن نوفل» را ديد و داستان خويش را براى او شرح داد، ورقه گفت: «به خدا قسم! تو پيامبر اين امتى و ناموس بزرگ (يعنى وحى الهى) كه به سوى موسى مى آمد بر تو نازل شده است:

«هذا النّاموس الّذي أنزل على موسى ابن عمران»، بعضى از مردم تو را تكذيب خواهند نمود و آزار خواهند داد و از شهر خود بيرون خواهند نمود و با تو به جنگ بر خواهند خواست و من اگر آن روز را درك كنم خدا را كمك مى كنم و سپس سر رسول خدا را بوسيد. محمد صلّى

اللّه عليه و آله و سلّم احساس كرد كه «ورقه» راست مى گويد «3».

او خطاب نمود كه عصا را بيفكن، فورا افكند، ترس او فقط از ناحيه عصاى او بود كه به حيوان خطرناكى مبدل گرديد، آيا مى توان گفت كه: موسى عليه السّلام هنگام آغاز وحى آرام و مطمئن بود اما كسى كه بر تمام پيامبران برترى دارد، با شنيدن گفتار فرشته وحى به حدى مضطرب شد كه مى خواست خود را از بالاى كوه پرتاب كند؟! آيا اين سخن عاقلانه است؟! مسلما تا روح پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از هر نظر آماده براى اخذ سرّ الهى (نبوت) نباشد خداى حكيم او را به منصب نبوت مفتخر نمى سازد؛ زيرا منظور از برانگيختن پيامبران راهنمايى مردم است.

كسى كه تحفّظ و متانت او تا حدى باشد كه با شنيدن وحى حاضر شود خودكشى كند چگونه مى تواند در مردم نفوذ كند، دانشمندان در علم كلام به اتفاق نظر مى گويند: پيامبر بايد از كليه امورى كه وسيله دورى مردم را از او فراهم مى آورد منزه باشد، آيا با اين وضع ما مى توانيم اين گفتارها را كه دامن پيشواى بزرگ بشريت از آن پاك و مبرى است بپذيريم.

مانند ديگران اسلام اختيار نكرد؟ و چرا همانند ديگران به يارى آن حضرت برنخاست؟ و چرا به تعهد خود به نحوى كه در داستان آمده وفا نكرد «3»؟ (براى توضيح بيشتر از اين موضوع به الصحيح في سيرة النبي، جعفر مرتضى، ج 1، ص 228 به بعد مراجعه نماييد).

و اين موضوع در رواياتى كه ناظر به ملاقات خديجه عليها السّلام با ورقة بن نوفل است و در صحاح اهل سنت نقل شده است، وجود ندارد.

و بالأخره پنجمين نقل اين است كه ابو بكر بر خديجه وارد شد و از وى خواست كه محمد را پيش ورقة بن نوفل ببرد كه خديجه عليها السّلام با محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نزد ورقة رفتند و داستان را براى وى نقل كردند «4».

به عهده خواهد داشت، هنگام بعثت پيامبر، فرمانى حساس و حلقه وصل بين دو سفر او در رفت و برگشت است (سفر من الخلق إلى الحق و سفر من الحق إلى الخلق) و موقعيت مهمى است كه سزاوار نيست خداوند در چنين موقعيتى كه حبيب او به قله لقاء رسيده است و هم اكنون اراده كرده كه او را به پيامبرى برگزيند او را رها كند كه به مشقت و سختى دچار شود و گرفتار اشتباهات خطرناكى گردد و به اين شدت ترس و فزع بر او دست دهد كه حتى بخواهد دست به خودكشى بزند و چنين منظره هولناكى عقل و خرد او را تحت الشعاع قرار دهد.

به علاوه، افراد عادى وقتى به مقام لقاء دست پيدا مى كنند آرام مى گيرند چگونه پيامبر معصوم وقتى به مقام لقاء محبوب دست يافت اين چنين مضطرب شد؟

تَعْبُدُونَ وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ.

يعنى: «من آنچه را شما مى پرستيد عبادت نمى كنم و شما نيز پرستنده خداى من نيستيد».

مع الوصف پيامبر زياد مايل بود كه با قوم خود كنار بيايد و با خود مى گفت اى كاش! دستورى نازل مى گرديد كه فاصله قبيله خود را از هم كمتر مى ساخت، روزى در كنار كعبه با صداى دلنشين خود سوره «النجم» را مى خواند، هنگامى كه به اين دو آيه رسيد:

أَ فَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّى وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرى

يعنى: «به من خبر دهيد آيا بتهاى لات و عزى و منات كه سومين آنهاست (دختران خدا هستند)»، ناگهان شيطان بر زبان او اين دو جمله را جارى ساخت:

«تلك الغرانيق العلى و إنّ شفاعتهنّ لترتجى (لترتضى)، يعنى: اينها غرانيق «1» عاليمقامند، شفاعت آنها مورد رضايت يا اميد است». و سپس باقى آيات سوره را خواند، هنگامى كه به آيه سجده رسيد خود پيامبر و تمامى حضّار اعم از مسلمان و مشرك در برابر بتها سجده كردند، جز وليد كه بر اثر پيرى موفق به سجده نشد.

غلغله و شادى در ميان مسجديان درگير شد و مشركان گفتند محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم خدايان ما را به نيكى ياد كرده است و حتى خبر صلح محمد با قريش به گوش مهاجران مسلمان حبشه رسيد و صلح قريش با محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم سبب شد كه گروهى از آنها از حبشه برگردند ولى پس از بازگشت ديدند وضع دوباره دگرگون شد.

به هر حال، همينكه شب به سر رسيد جبرئيل بر پيامبر نازل شد و به او گفت سوره (1) «غرانيق» جمع غرنوق يا

غرنيق است كه به معناى يك نوع مرغ آبى يا حيوان خوشرو مى آيد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 268

را بخواند، محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم سوره را خواند و همينكه به عبارت مورد بحث رسيد، جبرئيل به وى گفت اين عبارت را از كجا آورده اى؟ محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پشيمان شد و گفت:

من به خدا افترا زدم و چيزى را كه او نگفته به او نسبت دادم.

و يا طبق نقل ديگر، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به جبرئيل گفت: كسى به شكل تو بر من وارد شد و اين جمله را به من القاء كرد، جبرئيل در پاسخ گفت: معاذ اللّه! كه من چنين گفته باشم، در اين حال اندوه شديدى بر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم دست داد و ترس از خدا سراسر وجودش را فرا گرفت تا اينكه اين آيه بر وى نازل شد:

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِيٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّيْطانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنْسَخُ اللَّهُ ما يُلْقِي الشَّيْطانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آياتِهِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ «1».

يعنى: «ما پيامبرى را قبل از تو نفرستاديم مگر اينكه هر وقت پيشرفت كار خود را آرزو مى كرد، شيطان با وسوسه هاى خود در اين آرزو دخالت مى نمود، اما خداوند وسوسه ها و تلقينات شيطانى را از ميان بر مى دارد و آيات خود را استوار مى كند كه او دانا و حكيم است».

با نزول اين آيه، محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آرام گرفت و حزن و اندوه او بر طرف شد (زيرا ديد او تنها

نيست كه شيطان در او دخل و تصرف نمود، انبياى پيشين نيز همه اين چنين بودند ولى خدا ياور انبيا است!!!).

(يعنى سال دهم بعثت پيامبر) متولد شده و لذا او نيز شاهد قضيه نبوده است. بنا بر اين، نقل اين واقعه به كسانى كه مستقيما شاهد وقوع آن باشند منتهى نمى شود و طبق قواعدى كه در فن حديث مورد قبول است. از استدلال به اين قبيل احاديث خوددارى مى شود.

مضامين وارد شده اساسا قابل توجه نيست؛ زيرا اين قبيل احاديث داراى مفاهيمى است كه عقول انبيا از آنها منزه است و لذا چنين احاديثى قابل قبول واقع نمى شود و لو آنكه از نظر اهل حديث مورد خدشه نبوده ضعيف نباشد، چگونه مى توان چنين نسبتها را درباره پيامبر صحيح دانست در حالى كه خداى متعال خطاب به او فرموده: سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسى و يا فرمود: وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ ... و يا فرمود: كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ «3».

علامه طباطبائى مى فرمايد: دلايلى قاطع مبنى بر عصمت انبيا متن اين حديث را تكذيب مى كند و اگر فرض شود كه سند حديث هم صحيح است، با اصل مسلم منزه بودن پيامبران از اين قبيل رذائل و با قدسيت و كرامت انبيا منافات دارد «4».

إِلَّا وَحْيٌ يُوحى عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوى «1».

اين آيات، خود شاهد صريح از جانب خداست به اينكه پيامبر گمراه نمى شود و به هواى نفس سخن نمى گويد و هيچ سخنى را بر زبان نمى آورد مگر آنكه وحى الهى است كه جبرئيل به او آموخته است، پس چگونه مى توان پذيرفت كه شيطان جمله:

«تلك الغرانيق العلى و إنّ شفاعتهنّ لترتجى» را به او القاء كرده باشد.

اگر اين حديث صحيح باشد تكذيب صريح، شهادتى است كه خداوند طى اين آيات داده است و همين خود دليل بر غلبه و پيروزى شيطان بر رحمان است. به علاوه، اين حديث مناقض با آيه: إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطانِ كانَ ضَعِيفاً «2». و آيه: كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي «3» است.

ب- در آيه اى مى فرمايد: وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ «4».

اين آيه دلالت دارد بر اينكه هيچكس توانائى آن را ندارد كه براى پوشاندن حقيقت، چيزى را به دروغ به خدا نسبت دهد مگر آنكه خداوند او را هلاك خواهد كرد، پس از چنين تأكيدى آيا باز مى توان گفت پيامبر خود بخاطر به دست آوردن دل قبيله مشرك خود، به خدا افترا بسته و يا شيطان كه صاحب حيله ضعيف است، ساخته هاى خود را به خدا نسبت داده و به پيامبر القاء نموده است؟ (1) سوره نجم، آيات 1- 5.

(2) سوره نساء، آيه 76.

(3) سوره مجادله، آيه 21.

(4) سوره حاقه، آيه 46.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 272

ج- خداوند در آيه ديگر فرموده است: إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ «1».

به موجب اين آيه قرآن از دسيسه معاندين و

تحريف محرفين از ناحيه پروردگار تضمين شده كه حفظ شود، با اين وصف آيا معقول است كه ابليس را در عمل آزاد بگذارد تا قرآن را در وقت نزول آن به پيامبر، اين چنين دستخوش تغيير و تحول قرار دهد؟ و با وجود چنين عقيده اى آيا ديگر اعتمادى به وعده هاى خداوند مبنى بر حفظ قرآن و يا وعده هاى ديگر او از قبيل پيروزى مؤمنان باقى مى ماند؟

د- خداى بزرگ در آيات متعدد سلطه و نفوذ شيطان را نسبت به مؤمنين كامل و بندگان خالص خود نفى فرموده است چنانكه فرمود:

إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ «2».

و: إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ وَ كَفى بِرَبِّكَ وَكِيلًا «3».

به علاوه، در آيه اى ديگر مى فرمايد شيطان نسبت به هيچكس سلطه ندارد بلكه كارش تنها دعوت و پيشنهاد است، اين مردمند كه از شيطان تبعيت مى كنند نه آنكه او سلطه داشته باشد، چنانكه فرمود: ما كانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي ... «4».

شيطان پس از طرد شدن از دستگاه الهى بخاطر عدم سجده آدم قسم ياد كرده كه من فرزندان آدم را اغوا مى كنم، ولى خود اعتراف كرد كه نسبت به بندگان مخلص خدا راهى ندارد: فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ «5».

چه كسى خالص تر از پيامبر اسلام است، شيطانى كه خود معترف به عجز در نفوذ اين گونه افراد است چگونه در پيامبر تصرف كرد و القائات خود را به نام وحى الهى به (1) سوره حجر، آيه 9.

(2) سوره نحل، آيه 99.

(3) سوره اسراء، آيه 65.

(4) سوره ابراهيم، آيه 22.

(5) سوره ص، آيه 82-

83.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 273

او قبولاند.

ستم سراسر بلاد اسلامى را فرا گرفته بود، ساخته شده است و اين توجيه بر ديگر توجيهات در نظر ما ترجيح دارد «2». (1) الشفاء، تأليف قاضى عياض، ج 2، ص 118.

(2) التمهيد، ج 1، ص 95.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 274

ج 1، ص 41 مقدمه نهم و تفسير مجمع البيان، ذيل آيه 185 سوره بقره و ذيل سوره علق و تفسير نمونه، ج 21، از ص 146 به بعد، و ... مراجعه نماييد.

(2) بحار، ج 18، ص 190.

(3) السيرة الحلبية، ج 1، ص 238.

(4) وسائل، ج 7، ص 329.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 275

است در ماه رجب يك روز و يك شب وجود دارد كه اگر كسى در آن روز روزه بگيرد و در آن شب عبادت كند، همانند كسى است كه يكصد سال روزه گرفته و يكصد سال به عبادت مشغول باشد، آن شب و روز بيست و هفتم رجب است كه خداوند در آن روز محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را به پيامبرى مبعوث كرد «1».

از ابو هريره نيز نقل شده كه روزه در روز بيست و هفتم رجب معادل شصت ماه روزه در غير اين روز است؛ زيرا اين روز روزى است كه جبرئيل به پيامبر فرود آمد و پيام رسالت را به او ابلاغ كرد و اين اولين روز فرود آمدن جبرئيل است «2».

لكن اهل سنّت به طور عمده معتقدند كه بعثت در ماه رمضان واقع شده است و عمده دليلشان همان آياتى است كه مى گويند قرآن در ماه رمضان نازل شده است پس بعثت نيز بايد در ماه رمضان باشد؛ زيرا بعثت همراه با نزول وحى انجام مى گيرد، البته اقوال ديگر چون بر اساس بعضى از روايات ضعيف است مورد اعتنا نيستند.

با توجه به اين اختلاف در روز بعثت و اينكه بايد بعثت همراه با نزول وحى باشد نسبت به آغاز

نزول وحى سؤالى مطرح است كه اگر بعثت در بيست و هفتم رجب يا يكى از روزهاى هفتم و هشتم ربيع الأول باشد، با نزول قرآن در ماه رمضان چگونه قابل جمع است؟

بنا بر اين، چاره اى نيست مگر اينكه بگوييم بعثت آن حضرت نيز در ماه رمضان واقع شده است و گر نه چه شيعه و چه آن دسته از اهل سنت كه مى گويند بعثت در ماه ربيع الأول واقع شده است بايد از اين سؤال پاسخ دهند.

به علاوه، سؤال ديگرى نيز در اينجا مطرح مى شود كه: با توجه به اينكه قرآن در مدت بيست يا بيست و سه سال بر پيامبر در مواقع مختلف نازل شده و به تعبير ديگر:

نزول قرآن تدريجى بوده است، نزول قرآن در شب قدر و به صورت دفعى چه (1) منتخب كنز العمال در حاشيه مسند احمد، ج 3، ص 362.

(2) السيرة الحلبية، ج 1، ص 238.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 276

معنايى مى تواند داشته باشد؟ آيا آياتى كه نزول قرآن را در شب مبارك و شبى از شبهاى ماه رمضان مى داند منافى با آنچه كه در خارج واقع شده نيست؟ زيرا يقينا قرآن در طول مدت نبوت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بر حسب شرايط و مقتضيات و علل و اسباب خاصى، نازل شده است.

جمع بين اين آيات و واقع قضيه به چه كيفيت است؟

در مجموع از اين دو سؤال جوابهاى متعدد داده شده كه ما ذيلا به آنها اشاره مى كنيم:

پاسخ اجمالى آن اين است كه آغاز بعثت و آغاز نزول قرآن به عنوان يك كتاب آسمانى همزمان نبوده است گرچه چند

آيه از سوره علق در زمان بعثت نازل شده است ولى اين منافات ندارد كه قرآن به عنوان يك كتاب آسمانى بعدا در شب مباركى يكجا بر پيامبر نازل شده باشد؛ زيرا پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پس از آنكه به نبوت برگزيده شده تا سه سال مأمور به تبليغ نبوده و فقط مخفيانه و پنهانى به اين كار دست زده است تا اينكه آيه:

فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ «1»، نازل شد و از اين پس، قرآن به عنوان يك كتاب آسمانى، پياپى و به تدريج نازل گرديد و كسانى كه قادر بر نوشتن بودن در طول بيست سال به ثبت و ضبط آن پرداختند.

بنا بر اين، آغاز نزول قرآن پس از دوره فترت و انقطاع وحى بود كه در شب قدر از ماه رمضان نازل شده است و اين هيچ منافاتى با بعثت در روز بيست و هفتم رجب ندارد.

اما جواب تفصيلى از آن دو سؤال به قرار ذيل است:

محمد بن اسحق «3»، شعبى «4»، فخر رازى «5»، زمخشرى «6»، ابن شهر آشوب «7» و شيخ مفيد در شرح عقايد صدوق «8» به اين قول نظر دارند. و فخر رازى مى گويد: روش ملتها و دولتها نيز همين است كه زمان آغاز هر كارى را، تاريخ آن كار مى دانند، براى اينكه نسبت به انجام آن كار، زمان آغاز آن كار بهترين زمانهاست و زمانى است كه ضبط شده و معلوم و معين است.

بنا بر اين، هيچ تنافى بين نزول قرآن در طول مدت نبوت و نزول آن در شب قدر نيست؛ زيرا مقصود از نزول در شب قدر آغاز نزول است نه نزول كلى قرآن.

فخر رازى «1»، ابن جريح و السدّى «2» و ابن عباس «3» و حليمى و ماوردى «4» و ديگران است.

طبق اين بيان نيز منافاتى بين نزول قرآن در ماه رمضان و نزول آن در مدت بيست و سه سال نيست.

مى بايست مى فرمود: ما آن را نازل مى كنيم؛ يعنى به جاى صيغه ماضى گذشته مى بايست صيغه مضارع و حال به كار مى برد.

به علاوه، چه فايده اى از نزول قرآن، قبل از آنكه بدان نياز باشد.

تدريجى قرآن پيامبر پيشاپيش جبرئيل آن را مى خواند كه دستور آمد چنين نكن بلكه صبر كن تا وحى ما تمام شود: لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضى إِلَيْكَ وَحْيُهُ «1».

يعنى: «پيش از آنكه وحى درباره قرآن بر تو نازل شود نسبت به آن عجله مكن».

و يا در آيه ديگر مى فرمايد: لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ «2».

يعنى: «زبان خود را براى عجله به قرآن حركت مده».

و يكبار هم به صورت مفصل و جدا جدا و آيه به آيه يا سوره به سوره در طول مدت نبوت آن حضرت نازل شده است و جالب اينجاست در تمامى آياتى كه (1) سوره طه، آيه 114.

(2) سوره قيامت، آيه 16.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 281

مى گويد ما قرآن را يكجا نازل كرده ايم، به «انزال» تعبير كرده است ولى نزول قرآن به صورت مفصل به «تنزيل» تعبير شده است كه ارباب لغت مى گويند: معمولا «انزال» در مواردى است كه نزول، دفعى و جمعى باشد ولى «تنزيل»، در مواردى به كار مى رود كه تدريجا نازل شده باشد «1».

پس از روشن شدن اين جهت كه قرآن يكبار به صورت جمعى نازل شده است بايد ديد اين نزول جمعى از كجا و به كجا بوده است؟

در روايات و كلمات شيعه و سنى آمده است كه قرآن از ناحيه پروردگار در شب قدر به «بيت المعمور» (طبق تعبير شيعه) و به «بيت العزّه» (طبق تعبير اهل سنّت) نازل شده است و معمولا در روايات، گفته شده كه بيت المعمور خانه اى است به محاذات خانه كعبه در آسمانها كه عبادتگاه فرشتگان است و هر روز فرشته هاى بسيارى وارد آن مى شوند

و تا قيامت از آن باز نمى گردند ولى در اينكه بيت المعمور در كدام آسمان است، روايات مختلف سخن گفته اند در بسيارى از آنها در آسمان چهارم و در بعضيها آسمان اول (آسمان دنيا) و در بعضى ديگر آسمان هفتم دانسته شد.

سؤالى كه در اينجا مطرح است، نزول قرآن ابتدائا به آسمان چهارم يا هفتم و يا اول (بيت المعمور) در حالى كه براى عمل نبوده و فرض اين است كه بنا بوده در مدت 23 سال نازل شود چه فايده اى بر آن مترتب بوده است؟

فخر رازى در پاسخ اين سؤال گفته است، محتمل است كه اين امر براى آسانتر شدن كار بر جبرئيل بوده و يا مصلحتى براى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم داشته كه متوقع بوده از نزديكترين جهت بر وى وحى شود «2».

دانشمندان اهل سنت پاسخهاى ديگرى نيز داده اند كه سيوطى در اتقان، ج 1، ص (1) مفردات راغب، ماده نزل.

(2) تفسير كبير، ج 5، ص 85.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 282

54 تحت عنوان تنبيهات آورده است.

البته معلوم است كه اين جواب در نهايت سستى و بى پايگى است لذا مفسرين بزرگ شيعه به گونه ديگرى پاسخ داده اند مثلا فيض كاشانى گفته است اساسا منظور از بيت المعمور (خانه آباد) قلب نازنين پيامبر است كه جبرئيل، قرآن يعنى حقيقت قرآن را يكجا بر او نازل كرده و لذا پيامبر از حقيقت قرآن آگاهى داشته است «1».

شيخ ابو عبد اللّه زنجانى در اين رابطه مى گويد: مى توان گفت كه روح قرآن؛ يعنى مقصود كلى آن در شب قدر بر قلب محمد صلّى اللّه عليه و آله و

سلّم تجلى كرده: نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى قَلْبِكَ و سپس در طى سالها به طور پراكنده بر زبانش ظاهر شده است: وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِيلًا «2».

و مرحوم علامه طباطبائى نيز همين توجيه را پذيرفته و در اين رابطه بررسى دقيقى انجام داده است كه خلاصه آن اين است: قرآن داراى حقيقت ديگرى است غير از آنچه كه ما با فهم عادى آن را درك مى كنيم و آن حقيقت يكپارچه و داراى وحدتى است كه قابل جدايى و تجزيه نيست و اين عدم تجزيه بازگشتش به معنا و مفهومى است كه واحد است كه نه داراى اجزاء است و نه داراى فصول، در آن حقيقت، قرآن وجود جمعى دارد نه تفصيلى سوره به سوره و آيه به آيه، اين تفصيل و جدائيها چيزى است كه بعدا عارض قرآن شده و براى تسهيل در امر تعليم و قرائت است لذا خداى متعال مى فرمايد: كِتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ «3».

يعنى: «قرآن كتابى است كه آيات آن با همه مضامين و مفاهيم مختلف، محكم بهم پيوسته است و مقصد و غرض واحد دارد و پس از اين بهم پيوستگى، از يكديگر جدا شده و مسائل مختلف را بيان كرده است».

بنا بر اين، منظور از نازل كردن قرآن در شب قدر نازل كردن حقيقت قرآن، (1) تفسير صافى، ج 1، مقدمه نهم، ص 42.

(2) تاريخ القرآن، زنجانى، ص 10.

(3) سوره هود، آيه 2.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 283

يكپارچه و يكباره بر قلب پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است، همچنانكه قرآن

مجزا و جدا جدا در فواصل و زمانهاى مختلف در طى دعوت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تدريجا بر وى نازل شده است «1».

با توجه به آنچه در پاسخ فوق گفته شد، پاسخ سؤال اول نيز (كه مى گفت: اگر قرآن در شب قدر بر پيامبر نازل شده پس چگونه طبق روايات مشهور شيعه آغاز بعثت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در 27 رجب صورت گرفته است و يا طبق نظر بعضى از اهل سنت در ماه ربيع الأول واقع شده؟) داده شده است؛ زيرا نزول قرآن در ماه رمضان جنبه جمعى داشته، در حالى كه نزول اولين آيات در 27 رجب يا در ماه ربيع الأول، مربوط به نزول تدريجى آن است و به اين ترتيب مشكلى از اين نظر پيش نخواهد آمد.

محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آيه: فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ ... به وى نازل شد و خداوند او را امر كرد كه آشكارا دعوت كند و همگان را از كجرويها بيم دهد «3».

امام صادق عليه السّلام در حديثى مى فرمايد: «قرآن در طى بيست سال نازل شد «4».

و اينكه در بعضى از روايات آمده است كه پيامبر 43 ساله بوده كه قرآن بر وى نازل شده است، مقصود اين نيست كه آغاز بعثت در 43 سالگى بوده است بلكه ناظر بر انقطاع وحى در مدت سه سال و نزول قرآن در مدت بيست سال است.

با توجه به اين روايات معلوم مى شود كه مدت انقطاع وحى سه سال بوده است جالب اينجاست كه وقتى براى اولين بار پس از انقطاع وحى جبرئيل بر حضرت نازل شد حضرت فرمود چرا دير كردى در حالى كه سخت به تو مشتاق بودم، جبرئيل گفت: و أنا كنت أشدّ إليك شوقا، من به تو مشتاق تر بودم ولى من بنده مأمورم (1) تفسير على بن ابراهيم قمى، ص 353 و بحار الانوار، ج 18، ص 53 و 179.

(2) تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 19.

(3) سيره ابن هشام، ج 1، ص 280 و مناقب ابن شهر آشوب، ج 1، ص 40.

(4) كافى، ج 2، ص 629 و تفسير عياشى، ج 1، ص 80 و اعتقادات صدوق، ص 101.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 285

و جز به فرمان خدا بر تو نازل نمى شوم: وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّكَ «1».

انقطاع وحى، استراحت پيامبر بوده است، مخصوصا در آغاز بعثت كه روح و روان حضرت تا آن روز با چنين ادراك مرموزى مأنوس نبوده است و به گواه تاريخ نزول وحى همواره با فشار روحى فوق العاده اى توأم بوده است «2».

اين فلسفه كه انقطاع وحى براى استراحت حضرت بود، صحيح به نظر نمى رسد گرچه نزول وحى همراه با فشار روحى بود ولى از تاريخ استفاده مى شود كه حضرت مشتاق آمدن جبرئيل بود (چنانكه در مطلب قبلى بيان شد) و اساسا نيامدن وحى باعث ناراحتى آن حضرت و زخم زبان زدن دشمنان نسبت به آن حضرت شده بود.

بعضيها گفته اند مردم از حضرت تقاضاى معجزات اقتراحى و به طبق ميل خود مى كردند و احيانا به او پيشنهاد مى دادند كه شما فلان آيه را تغيير بده و يا فلان حكم را عوض كن يا قرآنى غير از اين قرآن بياور.

در پاسخ مى فرمود: من از پيش خود اختيارى ندارم و عنان وحى در دست پروردگار است چنانكه آيه 15 سوره يونس ناظر به اين مطلب است:

وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ قالَ الَّذِينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما يُوحى إِلَيَّ إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ.

شايد فلسفه انقطاع وحى اين بود كه همه بفهمند كه عنان و اختيار وحى در دست خداست و گرنه پيامبر كه مى خواهد وحى بيايد ولى نمى آيد «3». (1) تفسير منهج الصادقين، ج 10، ص 271 ذيل سوره و الضحى.

(2) فروغ ابديت، ج 1، ص 206.

(3) تفسير نمونه، ج 27، ص 100.

درسهايى از

علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 286

از بعضى از روايات استفاده مى شود كه جماعتى از يهود خدمت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم رسيدند و از داستان اسكندر ذو القرنين و اصحاب كهف و خلقت روح پرسيدند، پيامبر فرمود: فردا به شما خبر خواهم داد و كلمه ان شاء اللّه را نگفت و همين سبب شد كه وحى الهى مدتى از او قطع شود و زبان دشمنان به شماتت او باز شود و از اين جهت پيامبر غمگين و محزون شد تا وقتى كه سوره «و الضحى» بر او نازل شده و به او تسلى داد «1».

البته اين شأن نزول هم بعيد به نظر مى رسد؛ زيرا ارتباط يهود با آن حضرت عمدتا در مدينه بوده و طرح اين نوع سؤالات در مكه نبود، مگر آنكه اين شأن نزول را بدان گونه كه مرحوم ملا فتح اللّه كاشانى در تفسير منهج الصادقين نقل كرد، بپذيريم كه اهل مكه از مردم مدينه خواستند كه در بين ما شخصى ظاهر شده كه از حيث حسب و نسب شريف است، منتها مدعى دينى شده كه بر خلاف دين آباء و اجدادى ماست و با بتهاى ما ميانه ندارد، شما كه اهل دانش منطق هستيد در شناخت او ما را كمك كنيد آيا در كتب پيشينيان نامى از چنين شخصى به ميان آمده يا خير؟

آنها در پاسخ گفتند نام پيامبر امّى بسيار در كتب پيشينيان آمده و همين ايام بايد ايام ظهور او باشد لكن شما او را با اين سه مسئله بيازماييد، اگر هر سه را پاسخ داد و يا هيچكدام را پاسخ نداد، اين آن پيامبر

نيست و اگر بعضيها را جواب داد و برخى را بى پاسخ گذاشت اين همان پيامبر امّى موعود است «2».

طبق اين نقل، اين سؤالات در مكه از آن حضرت شده و اصل اين سؤالات از دانشمندان يهود بود لكن به صورت ظاهر سران قريش اين سؤالات را مطرح كرده اند، قهرا آن ايراد ما بر اين نقل وارد نخواهد بود.

در بعضى از روايات علت انقطاع وحى پاكيزه نبودن امّت، معرفى شده است (1) تفسير مجمع البيان، ج 10، ذيل سوره و الضحى.

(2) تفسير منهج الصادقين، ج 10، ص 270.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 287

مى گويند جمعى از مسلمانان از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم سؤال كردند كه چرا وحى بر شما نازل نمى شود؟ حضرت در پاسخ فرمود:

و كيف ينزل عليّ الوحي و أنتم لا تنقون براجحكم و لا تقلمون أظفاركم.

يعنى: «چگونه وحى بر من نازل شود در حالى كه شما مفاصل انگشتان خود را پاكيزه و تميز نمى كنيد و ناخنهاى خود را نمى گيريد» «1».

به هر حال، اينها مطالبى بوده كه در لابلاى كتب به عنوان علت براى انقطاع وحى از سوى بزرگان نقل شده است و ما نيز اشاره كرديم، لكن بر اهل فن پوشيده نيست كه فلسفه اصل انقطاع وحى را اين امور پنداشتن راهى نيست كه انسان به آن كاملا مطمئن باشد، لذا بهترين راه در اين زمينه اين است كه سر انقطاع وحى بر ما روشن نيست گرچه ممكن است امور مذكوره نيز از جمله اسرار آن باشد، و اللّه العالم بحقائق الأمور.

به متون تاريخ و حديث و دقت در آنها مى توان نتيجه گرفت كه انقطاع وحى، پيش از دعوتهاى عموم مردم و پيش از دعوت خويشاوندان خود، بوده است؛ يعنى در هنگامى بود كه هنوز پيامبر اقدام به دعوت عمومى نكرده و تماسهاى خصوصى نيز با افراد برقرار ننموده بود «2».

ولى مرحوم علامه مجلسى به نقل از مناقب ابن شهر آشوب، تاريخ انقطاع وحى را پس از دعوت آن حضرت خويشاوندان خود را به اسلام مى داند «3». بنا بر اين بايد گفت كه اين حادثه در سال چهارم بعثت اتفاق افتاده است؛ زيرا دعوت خويشاوندان (1) مجمع البيان، ج 10، ص 504 و تفسير نمونه، ج 27، ص 95- 96.

(2) فروغ ابديت، ج 1، ص 206.

(3) بحار، ج 18، ص 197.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 288

درست پس از سه سال از آغاز بعثت بود.

پذيرفتن نظر علامه مجلسى قدرى مشكل است؛ زيرا انقطاع وحى در زمانى كه خداوند پيامبرش را مأمور به دعوت خويشان و غير خويشان نموده و فرمود:

فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ ... معقول نيست؛ زيرا اين به معناى رها و مهمل گذاشتن پيامبر است مگر آنكه بپذيريم كه انقطاع وحى در مدت سه روز بوده است و گرنه چهل روز و يا سه سال در دورانى كه حضرت هر روزه محتاج به وحى است كار مشكل و بر خلاف حكمت پروردگار و عنايتى است كه خداوند نسبت به آن حضرت داشت مى باشد، اما اگر بگوييم در اوايل بعثت بوده و در آن سه سال اساسا پيامبر مأمور به تبليغ نبوده پذيرفتنش مشكل نيست و بر خلاف لطف الهى نيز نخواهد بود.

داستان، عامل اضطراب شوهرش مى گردد. به علاوه اضطراب در پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم معقول نيست زيرا او واجد مقام عصمت است و تا شخصى از نظر روحى و ملكات نفسانى آماده پذيرش وحى و تبعات آن نگردد، اساسا به مقام نبوت راه پيدا نمى كند.

آيات سوره «ضحى» بويژه جمله: ما وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَ ما قَلى تنها حاكى از اين جهت است كه گوينده اى اين سخن را به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم گفته است اما گويند آن چه كسى بوده است، معلوم نيست و بعضى از مفسران مى گويند: گويند اين سخن برخى از مشركان بوده اند و مرحوم طبرسى در مجمع البيان نقل مى كند كه گوينده اين سخن:

ام جميل، زن ابو لهب بود كه خطاب به پيامبر چنين گفت: «يا محمّد! ما أرى شيطانك إلّا قد تركك» «2».

يعنى: «اى محمد! نمى بينم شيطان تو را مگر اينكه تو را رها كرده است»، و خدا در پاسخ اين سخن، سوره «ضحى» را بر پيامبر نازل كرده است.

بنا بر اين، متهم كردن حضرت خديجه به گفتن اين سخن افترايى بيش نيست و با مقام والا و ارجمند آن زن بزرگ و اول مسلم در جهان اسلام سازگارى ندارد. (1) تاريخ طبرى، ج 2، ص 48 و 52.

(2) مجمع البيان، ج 10، ص 504.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 290

«وحى» را از ديدگاه فلاسفه جديد توضيح داده و ايرادات اين نظر را بيان كنيد.

5- «وحى» را از ديدگاه دانشمندان مادى بيان كرده و ايراد آن را با توضيح كامل بنويسيد.

6- آيا وحى زاييده نبوغ نوابغ است؟ اگر هست چرا؟ و اگر نيست چرا؟ توضيح دهيد.

7- حقيقت وحى چيست؟ از ديدگاه اسلام آن را كاملا توضيح دهيد.

8- آيا ممكن است انسان خاكى با عالم آله ارتباط برقرار كند؟ و آيا وحى ممكن است؟ توضيح دهيد.

9- كيفيت وحى بر پيامبران و اقسام آن را بيان كرده و چگونگى نزول وحى بر پيامبر اسلام را توضيح دهيد.

10- پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از كجا و چگونه يقين مى كند كه وحى از سوى خداست؟

و القائات شيطانى نيست؟ بيان كنيد.

11- آيا پيامبر اسلام پس از نزول وحى و مبعوث شدن به نبوت و رسالت، در اين مسئله ترديد داشت؟ پاسخ آن را بيان كنيد.

12- «افسانه غرانيق» را توضيح داده و پاسخ آن را با توضيح كامل بنويسيد.

13- آغاز نزول وحى از چه زمان بوده و بعثت در چه وقتى حاصل شده است؟

اقوال را با دلايل آن بيان كنيد.

14- نزول دفعى و تدريجى قرآن را با استدلال به آيات مربوطه، توضيح دهيد.

15- انقطاع وحى را با مباحث مربوطه به آن كاملا توضيح دهيد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 291

آن است. و معلوم است كه اين كار در حد گسترده و مفصل، هيچگاه در يك درس نمى گنجد و هدف ما تنها بررسى اجمالى آن مسائل است كه يكى پس از ديگر تحت عناوين خاص به خود، بررسى مى شوند و آنها عبارتند از:

1- نزول قرآن.

2- ترتيب نزول آيات و سور قرآن.

3- نظم كلمات قرآن.

4- اسامى قرآن.

5- اوصاف قرآن.

6- آيات قرآن.

7- سور قرآن.

8- حروف مقطعه قرآن.

9- زبان و لغت قرآن.

10- نگارش قرآن.

11- كاتبان قرآن.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 292

12- جمع آورى قرآن.

13- حافظان قرآن.

14- قرائت قرآن.

15- نقطه گذارى و شكل دادن به قرآن.

16- سير تكامل در خط قرآن.

17- نخستين چاپ قرآن.

رجب با نزول قرآن در شب قدر از ماه رمضان، با توجه به نزول دفعى و تدريجى قرآن، قابل حل است، آنچه (1) سوره دخان، آيه 3.

(2) سوره قدر، آيه 1.

(3) سوره اسراء، آيه 106.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 293

در شب قدر از ماه رمضان نازل شده، مقصود نزول كل قرآن در بيت المعمور است كه بسيارى از بزرگان ما گفته اند مقصود، قلب نازنين حضرت محمد ص است كه خانه آباد است.

براى توضيح و آگاهى بيشتر اين بحث، به درس دهم، مطلب دوازدهم (آغاز نزول وحى) مراجعه كنيد.

تنها مشتمل بر دعوت مشركين و مبارزه با بت پرستى است، با روزگار پيش از هجرت كه پيامبر ص در مكه گرفتار دعوت بت پرستان بود، مناسب است و آيات قتال و آيات احكام كه به دنبال حوادث و نيازمنديهايى «1» كه پس از هجرت و انعقاد جامعه اسلامى (1) به كتابهاى قرآن در اسلام علّامه طباطبائى و التمهيد، ج 1 ص 275- 282 آيت اللّه معرفت و شناخت قرآن على كمالى مراجعه كنيد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 294

در شهر يثرب (مدينه) و پيشرفت روز افزون اسلام پيدا شده، نازل گرديده است.

بنا بر اين، سور و آيات قرآنى به حسب اختلافاتى كه در محل نزول و زمان نزول و اسباب و شرايطى كه زمينه نزول را فراهم آورده به چند قسمت قابل تقسيمند:

الف- برخى از سور و آيات «مكى» هستند و برخى ديگر «مدنى». معمولا آنچه از قرآن قبل از هجرت پيامبر ص به مدينه نازل شده، مكى شمرده مى شود. بيشتر سوره هاى قرآن بويژه سوره هاى كوچك از اين قبيل است. و آنچه بعد از هجرت نازل شده، مدنى خوانده مى شود گرچه در خارج مدينه و يا حتى در مكه نازل شده باشد.

ب- برخى از سور و آيات در سفر و برخى ديگر در حضر نازل شده اند.

و همچنين سور و آيات برخى در شب و برخى در روز نازل شده اند. و باز قسمتى از آيات در زمان صلح و بخشى هم در زمان جنگ نازل شده و نيز برخى در آسمان و برخى در زمين و يا بخشى در خلوت و قسمتى در ميان مردم نازل شده است. البته اگر انسان شأن نزول

اينها را بداند قهرا در فهم آيات مؤثر خواهد بود، ولى متأسفانه، روايات بى شمارى كه در اسباب نزول از طرف اهل سنت وارد و نقل شده است اغلب قابل اعتماد نبوده و يا ارتباطى با آيه ندارد و يا متعارضند «1». و رواياتى هم كه از طرق شيعه نقل شده اولا: بيش از چند صد حديث نيست و ثانيا: اغلب مسند و صحيح نيستند بلكه بعضيها ضعيف مى باشند.

ج- برخى از سوره ها مكرر نازل شده است چنانكه گفته مى شود كه سوره حمد دو مرتبه نازل شده، يك مرتبه در مكه و مرتبه دوم در مدينه. و همچنين برخى از آيات مكررا نازل شده، چنانكه آيه: فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ در سوره «الرّحمن» سى مرتبه تكرار شده است و دو آيه: إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ- وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ، در سوره شعراء هشت مرتبه تكرار شده است. (1) به قرآن در اسلام، علامه طباطبائى (ره) ص 172 به بعد مراجعه كنيد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 295

و گاهى يك آيه در بيشتر از يك سوره واقع شده است مانند آيه: وَ يَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ در شش سوره مختلف واقع شده است.

و گاهى جمله اى معين در جايى آيه كامل و در جاى ديگر جزء آيه است مانند:

اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ كه در اول سوره آل عمران، يك آيه كامل است ولى در سوره بقره، جزء آية الكرسى است. البته غالب آيات و سور، يك مرتبه نازل گرديده و از يك محل نيز تعدى نمى كنند.

در هر حال، اين گونه اختلافات در ميان آيات

قرآنى معمول اقتضائات مختلف مقام بيان مى باشد كه در جايى تكرار يك جمله را ايجاب مى كند و آن را تكيه گاه كلام قرار مى دهد و گاهى نه «1».

و همچنين اختلاف در سور و آيات از جهت ايجاز و اطناب و درازى و كوتاهى و امثال اينها بر اساس مقتضيات زمان و بيان مطالب بوده است.

ترتيبى كه الان موجود است در زمان پيامبر ص جمع شده بود و در اين رابطه دلايلى در كار است كه مى گويند: هر آيه اى كه نازل مى شد جبرئيل جاى آن آيه را هم كه در كدام سوره قرار گيرد، به پيامبر معرفى مى كرد و حضرت دستور مى داد كه اين آيه را در فلان سوره قرار دهيد، گرچه از لحاظ مكى و مدنى بودن ممكن است در آيات قرآن تقديم و تأخيرى باشد ولى ترتيب آيات هر سوره توقيفى بوده و به دستور خود پيامبر و معرفى جبرئيل انجام گرفته است، لذا گفته شد كه اجماع امت بر آن است كه ترتيب آيات به همين وضعى كه در مصحف موجود است توقيفى است و مجالى براى رأى و اجتهاد در آن نيست.

هنگامى كه جبرئيل بر پيامبر نازل مى شد و آياتى مى آورد، جاى آن را هم معين مى نمود و پيامبر ص بر صحابه مى خواند و به «كتّاب وحى» دستور مى داد كه آن را در جاى معين از سوره معين قرار دهند و پس از آن بارها با همان نظم و ترتيبى كه مضبوط شده بود، چه در نماز و چه در خطبه ها و مواعظ و موارد ديگر، آن را مى خواند.

به علاوه، پيامبر هر ساله قرآن را بر جبرئيل عرضه مى كرد و جبرئيل سالى يك بار آن را باز خوان مى نمود تا سال وفات پيامبر ص كه قرآن دو بار به او عرضه شد و او آن را دو بار بازخوانى كرد كه اصطلاحا آن را «عرضه اخير» ناميدند. صحابه نيز به همان ترتيب آن را فرا گرفتند، هم نوشتند و هم به حافظه سپردند و هم به

ديگران آموختند و هيچ كس در آن نمى توانست تصرف نمايد. و جمع زمان ابا بكر تنها نقل قرآن از لوحه ها و صفحه هاى متفرق بود كه آن را متواليا به همان ترتيبى كه از پيامبر ص فرا گرفته بودند در مصحف واحد و آن را در بين الدفتين فراهم آوردند، در حقيقت اوراق همان اوراق و ترتيب و نظم، همان نظم و ترتيب زمان پيامبر ص بود. گويى جمع زمان ابا بكر، چون شيرازه بندى اوراق بود براى حفظ آنها از پراكندگى و نابودى و همين امر مهم را امير المؤمنين عليه السّلام به امر پيامبر ص انجام داده بوده كه

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 297

روى جهاتى قرآن على را نپذيرفتند «1».

در رابطه با توقيفى بودن ترتيب آيات، رواياتى نيز وارد شده است كه ذيلا به برخى از آنها اشاره مى شود «2»:

1- ابى العاص مى گويد: نزد پيغمبر ص نشسته بودم، آن حضرت به بالا و پايين نظر كرد، آنگاه فرمود: جبرئيل بر من نازل شده و به من فرمان داد كه اين آيه را در موضع معين از سوره نحل قرار دهم و آيه اين است: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِيتاءِ ذِي الْقُرْبى «3».

2- مسلم از عمر روايت مى كند كه گفت: چيزى را از پيامبرش بيش از آنچه كه درباره فرو ماندگان پرسيدم، نپرسيده ام تا جايى كه با انگشتش به سينه من زد و فرمود:

آيه صيف كه در آخر سوره نساء است تو را كفايت مى كند.

مى بينيم كه پيامبر او را به جاى مخصوص آيه راهنمايى كرده است و آن آيه 176 سوره نساء است: يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي

الْكَلالَةِ ....

3- سيوطى در اتقان مى گويد: ثابت شده كه پيامبر اكرم ص سوره هاى متعددى را به ترتيب آيات آنها، در نماز يا در خطبه جمعه با حضور صحابيان مى خوانده است و همين مطلب دليل صريحى است بر اينكه ترتيب آيات توقيفى و به دستور پيامبر ص بوده است و هرگز صحابه بر خلاف آن، آيات را جمع نكردند.

زركشى در برهان و جعفر بن زبير و جمعى ديگر درباره توقيفى بودن ترتيب آيات ادعاى اجماع كرده اند.

آن دستى نداشته است، توضيح اين مدعا اين است كه:

سلّم در آن دخالت ندارد.

صراط مستقيم، عروة الوثقى، عليّ، غير ذى عوج، مهيمن، نبأ عظيم، مجيد، كريم، مرفوعة، مكرّمة، مطهّرة، عزيز، قصص، مبارك، قيّم، قوه، مثانى، روح، عربى، صحف، علم، حق، عدل، و امر و ... «1»». و دهها از اين صفات از خود قرآن و كلمات معصومين عليهم السّلام استفاده مى شود هر يك از اين صفات، عنوان مبشرى هستند كه به گوشه اى از اهداف (1) به كتاب پژوهشى در تاريخ قرآن، ص 26 و شناخت قرآن، كمالى، ص 47 و برهان، زركشى، ج 1 نوع 15، ص 343 مراجعه نماييد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 301

و رسالت قرآن اشاره دارند كه بايد تدبّر در آنها، حقايق را فهميد.

را مشخص فرموده همانطور كه حدود سوره ها را تعيين نموده است، لذا بايد گفت: آيه عبارت است از بخشى از حروف و كلمات و با جمله هايى كه از طريق نقل و روايت، حدود آنها مشخص شده است. با وجود توقيفى بودن معرفت آيات، باز در ميان علما و دانشمندان در مورد برخى از كلماتى كه در قرآن به كار رفته و همچنين در مورد بسيارى از آيات، اختلاف نظر وجود دارد؛ زيرا به تعبير ابن عربى تعداد و شمار آيات و سور قرآن از مسائل مشكل و معضل قرآن است؛ چون در قرآن انواع و اقسام آيات ديده مى شود كه برخى طويل و بلند و برخى ديگر قصير و كوتاه و دسته اى از آيات كاملا از آيات قبلى خود جدا است و پاره اى از آيات به سرانجام مطلب خود مى رسد و قسمتى از آيات در اثناء مطلب قطع مى گردد و از نظر محتوا به آيات بعدى مربوط مى شود «2».

ابو عمر ودانى مى نويسد: من در قرآن كلمه اى جز «مدهامّتان» كلمه ديگرى را (1) شناخت قرآن، دزفولى، ص 98، و اتقان، سيوطى، ج 1، باب 19، ص 88.

(2) پژوهشى در تاريخ قرآن، ص 64.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 303

نمى شناسم كه بتوان آن را به صورت يك آيه تلقى كرد. ولى ديگران مى نويسند: در قرآن كلماتى غير از «مدهامتان» هم ديده مى شود كه مى توان آنها را به عنوان آيه اى از قرآن شمرد مانند: «و النجم»، «و الضحى»، «و العصر» و همچنين كلمات و حروف مقطعه قرآن يا فواتح سور، طبق رأى كسانى كه آنها را به صورت يك آيه فرض كرده اند.

حل اين مشكل را

زمخشرى اين گونه ارائه مى دهد: شناخت آيات قرآن توقيفى است نه اجتهادى؛ زيرا قياس و استنباط را در آن مجالى نيست لذا علما «الم» را در هر جاى قرآن و «المص» را آيه اى از قرآن مى دانند، لكن «المر» و «الر» را به عنوان يك آيه نمى شناسند در حالى كه «حم» در تمام سور و «طه» و «يس» را آيه اى از قرآن شمرده اند ولى مى گويند: «طس» به عنوان يكى از آيات منظور نمى شود.

منظور زمخشرى از اين سخن اين است كه مطلب فوق براى ما نقل شده و اساسا اختلافات ناشى از اختلاف روايات است نه آنكه اجتهاد كسى دخالت داشته باشد؛ چون رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به هنگام تلاوت قرآن در رأس برخى از آيات توقف مى كرد تا مردم را به حدّ مرز آنها آگاه سازد و پس از آنكه مردم اين آگاهى را از رهگذر وقف در مورد برخى از آيات كسب مى كردند، اگر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم همان آيه را بخاطر ارتباط با آيه بعدى، به آيه بعد وصل مى كرد، براى بعضيها اين تصور پيدا مى شد كه توقف در مورد بعضى از آيات نشانه حد و مرز آن نسبت به ما بعد نيست، لذا در شمار و تعداد آيات قرآن اختلاف پديد آمد «1».

خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به منظور آگاه ساختن مردم به تمام شدن آيه اى، در رأس آيات وقف مى كرد و سپس همان آيه را به آيه بعدى وصل مى فرمود، اين توهم در مردم پديد آمد كه اين وصل، علامت انقطاع و تمام شدن آيات نيست، لذا اختلاف روايات در زمينه تعداد آيات باعث اختلاف نظر در شمار آنها گشت و هر فرقه و گروهى بر حسب رواياتى كه از نظر آنها بر روايات ديگر، رجحان داشت، عدد خاصى را ذكر كرده اند و بالأخره همين اختلاف روايات، منشأ به وجود آمدن مكتبهاى مختلف در شمار آيات قرآن گرديد كه اين مكتبها به يك يا چند تن مربوط مى شود و ما به اختصار راجع به اين مكاتب، اطلاعاتى در اختيار خوانندگان عزيز قرار مى دهيم «1»:

بيش از «6200» مى باشد كه برخى بر اين عدد اضافه نكرده اند و برخى بر آن افزوده اند «2».

و طبق نقل زرقانى، عدد آيات به رأى اهل بصره «6204» و بر اساس نظر اهل (1) مجمع البيان، ج 1، ص 11، و ج 10، ص 406.

(2) برهان، زركشى، ج 1، ص 314.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 306

مدينه «6214 يا 6217» و به رأى مكّيان «6220» و به رأى شاميان «6226» و به رأى كوفيان «6236» مى باشد «1».

آيه دارد مانند سوره بقره. ضمنا لازم به ياد آورى است كه كلمه «سوره و سور» مانند كلمه «آيه و آيات»، در موارد بسيارى از قرآن به كار رفته است.

سور قرآن ناشى از اختلاف در مصاحف مى باشد، نوشته اند كه در مصحف عبد اللّه بن مسعود در آغاز سوره برائت، «بسم اللّه» وجود داشت و اين مصحف داراى 112 سوره بوده است؛ زيرا در اين مصحف «معوذتين» يعنى سوره فلق و ناس وجود نداشت. و نيز گفته شده كه او «سوره حمد» را در مصحف خود نياورده بود به دليل اينكه مردم آن را كاملا در حافظه خود سپرده و در مورد آن دچار نسيان نمى شدند.

به هر حال، گرچه در رقم سوره هاى قرآن در كلمات، بخاطر اختلاف مصاحف، اختلافاتى از قبيل 112 سوره، 114، 115 و 116 سوره ديده مى شود ولى بهترين و صحيحترين عدد، عدد 114 سوره است.

مى نويسد:

بدون ترديد اعراب، همانند غير اعراب، در مورد بسيارى از اشياء و امور، موضوع نادر و يا شگفت انگيز و جالب آن اشياء و امور را مدّ نظر قرار داده و همان را ملاك نامگذارى قرار مى داده و مى دهند، لذا مجموع خطبه يا سخنرانى و يا قصيده طولانى را به همان چيزى نامگذارى مى كنند كه بيش از هر چيز در آن سخن و قصيده چشمگير و جالب بود.

سوره هاى قرآن نيز به همين منوال نامگذارى شده است، مثلا سوره بقره بخاطر داستان گاو بنى اسرائيل و داستان جالب آن كه بيش از هر مسئله ديگر بيشتر مورد توجه بود، نامگذارى شده. و سوره نساء بدان جهت به اين نام موسوم شد كه احكام مربوط به زنان به گونه اى مفصل در اين سوره وجود دارد، گرچه لفظ نساء در ساير سور نيز آمده است.

و در سوره انعام، حالات مربوط به انعام به تفصيل آمده، گرچه لفظ انعام در سوره هاى ديگر نيز آمده است ولى در اين سوره مفصل از آنها بحث شده است؛ زيرا از آيه: وَ مِنَ الْأَنْعامِ حَمُولَةً وَ فَرْشاً تا آيه: أَمْ كُنْتُمْ شُهَداءَ (آيه 142 تا نيمه 144) از انعام گفتگو شده است. و همچنين در سوره مائده، نامى از مائده به ميان آمده كه در غير آن سور ديده نمى شود.

و يا در بسيارى از سور قرآن (كه در آنها داستان انبيا و يا نام ديگرى آمده است) به نام خود آنها نامگذارى شده است مانند: سوره نوح، هود، ابراهيم، يونس، آل عمران، طس (سليمان)، يوسف، محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، مريم، لقمان، مؤمن و همين طور سوره هايى كه داستان

اقوام مختلف در آنها آمده است به نام آن اقوام موسوم گرديده است مانند: سوره بنى اسرائيل، كهف، حجر، سبأ، جن، منافقين، مطفّفين و امثال اينها.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 310

سؤالى كه مطرح است اين است كه در قرآن سوره اى به نام موسى عليه السّلام نداريم با اينكه نام موسى به صورت چشمگيرى در قرآن آمده و حتى بعضيها گفته اند همه قرآن از آن موسى است، طبق قاعده مذكور بايد سوره اعراف، يا طه و يا قصص به نام موسى عليه السّلام نامگذارى مى شد؛ زيرا داستان او در اين سوره ها به نحو چشمگيرى مطرح شده است و همچنين داستان آدم عليه السّلام در چندين سوره به تفصيل آمده ولى سوره اى به نام او در قرآن وجود ندارد مگر آنكه بگوييم صرفا از او به عنوان سوره انسان ياد شده است.

و باز داستان ذبيح اسماعيل از داستانهاى جالب قرآن است ولى سوره صافات كه اين داستان در آنجا آمده به نام سوره «ذبيح» موسوم نيست و همچنين داستان داوود در سوره «ص» ياد شده ولى آن سوره به نام او موسوم نشده است. پس بايد در وجه تسميه سور قرآن، تجديد نظر كرد و آنچه كه در بالا مطرح شده است نمى توان وجه نامگذارى سور قرآنى باشد.

طبق اين ايراد توقيفى بودن اسامى سور قرآن قوت مى گيرد، يعنى اين نامها صرفا به دستور پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تعيين شده است، علاوه بر آنكه برخى از مناسبات موجود در سور نيز چنين نامهايى را اقتضا دارد.

و ظاهرا حق نيز همين است كه هر سوره اى در قرآن كريم، همزمان با حيات رسول

خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم داراى نام و عنوان يا نامها و عناوينى بوده است كه از طريق وحى معين و مشخص گرديد و پس از وفات پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در طى مرور زمان (هر سوره و حتى بسيارى از آيات بخاطر خصوصيات و مزايا و يا اشتمال آنها بر مسائل و موضوعات خاصى) داراى عناوين و اسامى ديگر گرديد كه از جانب علما به آن سور و آيات داده شد مثلا در فقه و اصول اسلامى بسيارى از آيات داراى اسامى و عنوانهاى خاصى شده اند كه به عنوان نمونه مى توان اين نامها را ياد كرد مانند:

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 311

آيات: نفى سبيل «1»، نبأ «2»، نفر «3»، سؤال «4»، كتمان «5» و ... «6» بنا بر اين، مى توان گفت: علاوه بر اينكه سور قرآن در زمان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم داراى نام و عنوان بوده اند، در طى گذشت زمان نيز ممكن است بخاطر مناسبتهاى داستانها و وقايع در هر سوره، سوره ها نام و عنوان ديگرى به صورت اجتهادى نيز گرفته باشند و ضرورت ندارد كه اين كار در همه سور و با همه مناسبتها انجام شده باشد تا اين روش مورد نقض قرار گيرد كه پس چرا بعضى از مناسبتها در نظر گرفته نشدند و يا برخى از انبيا به نام آنها سوره هاى در قرآن نيست؛ زيرا مسئله اين چنين نبود كه مثلا يك كميته اى تشكيل شده بود براى بررسى مناسبتها و نامگذارى بر اساس آنها تا ايراد وارد باشد، بلكه در طول زمان چنين چيزى اتفاق افتاد

كه مناسبتهايى در نظر گرفته شده و برخى از سور بخاطر همان مناسبتها نامگذارى شده اند گرچه ممكن است بسيارى از سوره ها به همان نامى كه در زمان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تعيين شده بود باقى مانده باشند.

طه و انبيا اطلاق مى شود.

- «عزائم»: به سوره هاى سجده، فصلت، نجم و علق گفته مى شود.

- «قل»: به سوره هاى كافرون، اخلاص، فلق و ناس گفته مى شود.

- «طواسين»: به سوره هاى شعراء، نمل و قصص گفته مى شود.

- «زهراوان»: به دو سوره بقره و آل عمران گفته مى شود.

- «قرينتين»: به سوره هاى: انفال و توبه گفته مى شود.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 314

- «معوّذتين»: به دو سوره فلق و ناس اطلاق مى شود «1».

و باز در كتب علوم قرآنى ديده مى شود كه بزرگان گذشته به برخى از سور قرآنى نامهاى ديگرى نيز داده اند و آنها عبارتند از:

- «ميادين قرآن»: آنها سور و آياتى است كه با «الم» آغاز مى شود، «ميادين» جمع ميدان مى باشد.

- «بساتين قرآن»: سورى است كه با «المر» آغاز مى گردد. «بساتين» جمع بستان، معرب بوستان است.

- «مقاصير قرآن»: سورى است كه با ماده اى از «حمد» آغاز مى شود، «مقاصير» به معناى رواق و ايوان و شبستان است.

- «عرائيس قرآن»: منظور، سور مسبحات است كه با تسبيح آغاز مى شوند، «عرائس» جمع عروس است.

- «دبابيج قرآن»: منظور سوره آل عمران است. «دبابيج» جمع ديباج به معناى حرير و معرب ديباست.

- «رياض قرآن»: سوره هاى مفصل قرآن را گويند، «رياض» جمع روضه به معناى باغ و بوستان است.

- «قوارع قرآن»: منظور آياتى است كه انسان به وسيله آنها خود را از شر شيطان در پناه خدا قرار مى دهد و قوارع گفته شده اند بخاطر كوبنده بودن آن آيات نسبت به شيطان و شيطان از آن بيم دارد و شر او را دفع و قمع مى كند مانند آية الكرسى و معوذتين و امثال اينها «2».

اينها مختصر بحثى بود كه در پرتو سور قرآن مطرح

كرده ايم، براى آگاهى بيشتر به كتب مفصله مراجعه كنيد. (1) پژوهشى در تاريخ قرآن، دكتر محمد باقر حجتى، ص 105.

(2) اتقان، سيوطى، ج 1، نوع 17، ص 75 خاتمه و پژوهشى در تاريخ قرآن، ص 106.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 315

مسائل پيچيده و غامض (1) در رابطه با حروف مقطعه در كتب مختلف تفسير و علوم قرآنى و حتى كتاب مستقل، بحثهاى مفصلى شده است كه براى آگاهى بايد به كتب مفصله مراجعه كرد از قبيل: اتقان، سيوطى، ج 2، نوع 34 و نوع 60 و مباحث في علوم القرآن، از ص 234. و پژوهشى در تاريخ قرآن، حجتى، از ص 111 و تفسير نمونه در مجلدات مختلف و تمامى كتب تفسير در ذيل فواتح السور و الميزان، ج 18، از ص 3.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 316

قرآن محسوب مى شود لذا دانشمندان در مدلول و معناى اين حروف، آراء متنوع ابراز داشته اند كه مرحوم علامه طباطبائى در جلد 18 تفسير الميزان يازده نظر در اين رابطه نقل كرده است و در پايان فرموده به هيچيك از اين نظريات اعتمادى نيست (كه يقينا صحيح باشد) و سپس خود نظريه ديگرى را ارائه داده است. و ما به برخى از آن نظريات اشاره مى كنيم:

1- حروف ساده و عادى است كه معناى خاصى را تعقيب نمى كند، بلكه تنها مى خواهد به اين نكته توجه دهد كه قرآن از حروفى فراهم شده است كه مردم آن حروف را مى شناسند، منتها اين حروف در برخى موارد به صورت مقطع و جداى از هم (مانند فواتح سور) و در برخى موارد ديگر به صورت كلمه و جمله و آيه و سوره، با هم تركيب يافته است، در عين حال مردم عرب از آوردن كلامى مثل آن عاجزند در حالى كه مواد اصلى آن را كه همام حروف است در دست دارند و همين دليل براى اعجاز قرآن است.

2- حروف

مقطعه از اسرار و رازهاى نهانى و غير قابل درك است، لذا بعضى از دانشمندان اين حروف را به عنوان سر قرآن معرفى كرده اند و گفته اند: «في كلّ كتاب سرّ و سرّه في القرآن سائر حروف الهجاء المذكورة في أوائل السّور» «1».

و از طريق اهل سنت از على عليه السّلام نقل شده كه فرمود: «لكلّ كتاب صفوة و صفوة هذا الكتاب حروف التّهجّي» «2».

يعنى: «هر كتابى داراى گزيده اى شاخص و مرموز است و شاخص رمزى قرآن همين حروف مقطعه است».

ابن مسعود گفته است: «إنّ هذه الحروف علم مستور و سر محجوب استأثر اللّه به» «3». (1) كشاف، زمخشرى، ج 1، ص 17.

(2) مجمع البيان، ج 1، ص 32.

(3) مجمع البيان، ج 1، ص 32.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 317

يعنى: «اين حروف، حقيقتى است نهان، و رمزى است پوشيده كه خداوند آنها را برگزيده است».

3- آينده نگرى در اين حروف تعبيه شده است، طبق عقيده گروهى، اين حروف رمزى است براى مدت بقاى امت اسلامى.

4- حروف مقطعه، نامهاى سور و آغاز آنهاست، طبرى و ابن كثير، اين حروف را نامها قرآن يا نامهاى برخى از سور دانسته اند.

5- اين حروف، نامهاى قرآن است از مجاهد بن جبر مكى اين معنا روايت شده است.

6- اين حروف، رمز و ايمائى است نسبت به اسماء و صفات خداوند كه در اين رابطه به تفصيل سخن گفته اند، به عنوان نمونه در مورد «الم» مى گويند: «الف» اشاره است به «أنا» و «لام»، اشاره است به «اللّه» و «ميم» اشاره است به «أعلم» كه مجموعا مى شود «أنا اللّه أعلم» و يا «المص» اشاره است به «أنا اللّه أعلم

و أفصّل» و امثال اينها.

7- حروف مقطعه قرآن، رمزى است به اسم اعظم خدا، البته در صورتى كه بتوانيم بدرستى اين حروف جداگانه را بهم بپيونديم تا اسم اعظم از آن استخراج گردد.

8- اين حروف، سوگندهاى خداوند به نامهاى خود مى باشد؛ زيرا هر يك از حروف فواتح سور نامى از نامهاى خداوند مى باشد.

9- اين حروف نشانه سرانجام و پايان سور قبلى آنهاست.

10- اين حروف براى اسكات كفار و جلب توجه آنهاست؛ زيرا مشركين با هم قرار گذاشته بودند كه به قرآن گوش فرا ندهند بلكه به هنگام قرائت آن سر و صدا كنند چنانكه فرمود: وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَغْلِبُونَ «1»، خداوند متعال براى اسكات آنها اين حروف را در اوايل سور قرار داد تا آنها با شنيدن حروف نامأنوس، ساكت شوند. (1) سوره فصلت، آيه 26.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 318

11- اخيرا شخصى به نام «رشاد خليفه» با استفاده از كامپيوتر به اين نتيجه رسيد كه حروف مقطعه قرآن در سور مختلف، اين حقيقت را نشان مى دهد كه حروف مزبور، در همان سوره اى كه آمده است، بيش از ساير حروف ديگر تهجّى، در آن سوره به كار رفته است؛ مثلا در سوره بقره كه با «الم» آغاز شده، «حروف الف و لام و ميم» به نسبت، بيشتر از ساير حروف تهجّى در اين سوره به كار رفته است و به همين ترتيب در ساير سور قرآنى، البته ايشان تحقيقات گسترده اى در آن رابطه دارند كه نيازى به نقل آنها نيست.

قرآن به اين نتيجه رسيده اند كه اين حروف پس از حذف مكررات آن جمله «صراط عليّ حقّ نمسكه» استخراج مى شود.

در مقابل، يكى از اهل سنّت بر ردّ آنان با استمداد از ذوق و سليقه خود گفته است، با حذف مكررات، جمله: «صحّ طريقك مع السّنّة» از اين حروف استخراج مى شود «1»! به هر حال، مرحوم طبرسى مى گويد: در بين اقوال بهترين آنها قول چهارم است؛ يعنى اين حروف نام سور قرآن است كه در اول آن سوره قرار گرفته است، براى توضيح بيشتر به مجمع البيان، جلد اول، صفحه 33 مراجعه كنيد.

البته نظرات ديگرى نيز هست ولى ممكن است گفته شود كه هر يك از اين نظرها از جهتى صحيح هستند و لو از تمام جهات صحيح نباشند.

عرب نازل شده است. و كلمه «عربى» چنانكه راغب در مفرداتش مى گويد: به معناى سخن فصيح و روشن است: «الفصيح المبيّن من الكلام».

و در وجه اين جهت كه چرا قرآن به زبان عرب نازل شده دو امر گفته شده:

اشاره مى شود:

1- شافعى و گروهى از دانشمندان اهل سنّت از جمله آنها محمد بن جرير طبرى معتقدند كه لغات غير عربى (معرب) در قرآن وجود ندارد و حتى شافعى معتقدين به آن را به بيسوادى متهم كرده و گفت بعضى از سخنها نگفتنش بهتر است و اينان در مجموع براى نظر خود به وجوهى استدلال كرده اند:

راستى عجيب است، قرآنى عجمى از پيامبرى عربى!!!».

گرچه اين واقعه مستقيما ربطى به بحث ما ندارد لكن مى توان از آن فهميد كه قرآن عربى بود نه مخلوطى از عربى و عجمى.

بنا بر اين، تمام لغات و كلمات قرآن عربى است و هر كس بر خلاف اين بگويد هم بر خلاف قرآن سخن گفته و هم بى سوادى خود را روشن ساخته است.

2- در مقابل، به ابن عباس و عكرمه و عده كثيرى نسبت داده شد كه معتقدند لغاتى در قرآن به كار گرفته شده كه از لغت عرب نيست. و حتى سيوطى در اتقان از ابو بكر واسطى، در كتاب «الإرشاد في القرائات العشر» نقل كرده است كه در قرآن پنجاه لغت از پنجاه قبيله وجود دارد و نام قبايل را مى برد و لغاتى كه از آن قبايل در قرآن به كار (1) سوره فصلت، آيه 26.

(2) سوره فصلت، آيه 44.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 323

رفته را بيان مى كند كه بسيارى از آن قبايل، عرب نيستند بلكه عجم مى باشند.

در اين رابطه، زركشى در برهان «1» و سيوطى در اتقان «2»، لغات بسيارى را كه از غير عرب در قرآن به كار رفته است بيان كرده اند و ما را در اينجا ياراى نقل همه آنها نيست ولى به چند لغت غير عربى اشاره مى كنيم؛ مانند:

«الطّور» به معناى كوه، سريانى است.

«طفقا» به معناى قصد، لغت رومى است.

«القسط و القسطاس» به معناى عدل، لغت رومى است.

«السّجلّ» به معناى كتاب، لغت فارسى است.

«الّرقيم» به معناى لوح، لغت رومى است.

«المهل» به معناى شى ء مذاب، لغت اهل مغرب است.

«السندس» به معناى

حرير و ديباى نازك، لغت هندى است.

«استبرق» به معناى ديبا و حرير ضخيم، لغت فارسى است.

«طه» به معناى اى مرد، لغت عبرى است.

«سنين» به معناى حسن و زيبائى، لغت نبطى است.

«مشكات» به معناى شبكه هاى كوچك و روزنه ها، لغت حبشى است.

«درّي» به معناى مضيئى و نور بخش، لغت حبشى است.

«اليم» به معناى مؤلم درد آورنده، لغت عبرى است.

«الملة الاخرة» به معناى ملت اولى، لغت قبطى است.

«وراءهم ملك» أي أمامهم، به معناى پيشارو، لغت قبطى است.

و همچنين «اليم» به معناى دريا، لغت قبطى است.

«بطائنها» أي ظواهرها، لغت قبطى است. (1) ج 1، نوع 17، ص 36.

(2) ج 1، نوع 37 و 38، ص 176 به بعد.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 324

«الأبّ» مانند و «فاكهة و أبّا» به معناى حشيش و گياه، لغت اهل مغرب است.

«ناشئة الليل» نشأ، لغت حبشى است.

«كفلين من رحمته» يعنى «ضعفين»، لغت حبشى است.

و همچنين «قسورة» به معناى شير، لغت حبشى است.

و به قول زمخشرى «تورات و انجيل» نيز عجمى هستند؛ زيرا انجيل و تورات براى قوم غير عرب نازل شده بود و قهرا اين اسامى نيز از لغت همانها گرفته شده است.

به هر حال، لغات غير عربى كه وارد در كلام عرب شده و به تعبيرى معرّب شده و در قرآن نيز كاربرد دارد، زياد است. و دليل آن را نيز حشر و نشر مردم عرب با غير عرب بيان كرده اند كه آنها بخاطر تجارت و جهانگردى و غير اينها به جاهاى مختلف سفر مى كردند و قهرا در اثر اختلاط و برخورد از لغات ديگران نيز متأثر

شده و وارد لغت عرب مى كردند لذا كلمات فوق و غير اينها قبل از نزول قرآن در لغت عرب كاربرد فراوان داشتند و با تعبير روشنتر اعراب قبل از اسلام در زبان و محاوراتشان لغات غير عربى (معرّب) داشتند و قرآن نيز بر همان زبان كه قابل فهم آنها بود نازل شده است و اين هيچ مانعى را بدنبال نخواهد داشت.

و ظاهرا حق با قول دوم است؛ زيرا:

با اعراب به همين قرآن تحدى كرده است، منافى با وجود چند لغت غير عرب در آن نيست، به هر حال، هر چه بود زبان عرب بود و مردم عرب روزانه به همان زبانى كه احيانا لغات غير عرب هم در آنها وجود داشت سخن مى گفتند، و قهرا تحدى به زبان خود آنها صورت مى گرفت و صحيح بود.

قطع دهها لهجه ديگر از سمنانى، اصفهانى، بلوچى و ديگران هست.

اعراب نيز هر قبيله اى براى خود لهجه اى دارد كه با لهجه ديگران فرق دارد و چه بسا قبايلى كه اساسا با لهجه ديگران آشنا نبوده و نمى توانستند با آن لهجه سخن بگويند و در اين رابطه اختلاف فراوان دارند تا جائى كه يكى از علل اختلاف قرائات را همين اختلاف لهجه ها دانسته و نمونه هايى از اين اختلاف را در قرآن در درس چهاردهم در بررسى علل و عوامل اختلاف قرائات، ضمن بررسى تأثير لهجه در اختلاف قرائات، آورده ايم (به آنجا مراجعه كنيد كه ده نمونه از اختلاف لهجه در آنجا ارائه شده است).

و اهل سنت بهترين توجيه را براى حديث نزول قرآن بر هفت حرف، همان توجيه به هفت لهجه دانسته و گفته اند كه قرآن بر هفت لهجه از هفت قبيله عرب نازل شده است آنها عبارتند از: لهجه قريش، هذيل، ثقيف، هوازن، كنانه و يمن. و در بعضى از كلمات به جاى اين هفت قبيله به بعضى از قبايل ديگر اشاره شده است.

زبان دو كعب، يعنى كعب بن عمرو، جدّ قبيله خزاعه و كعب بن لؤى، جدّ قريش نازل شده است و در بعضى از روايات آمده است كه قرآن به لغت «مضرّ» نازل شده و چندين قبيله را از قبيل: هذيل، كنانه، قيس، ضبّه، تيم الرّبات، اسد بن خزيمه و قريش را كه به هفت لهجه مى رسد، از قبيله «مضر» معرفى كردند و بعضيها نزول قرآن بر هفت حرف را به هفت قبيله از قبايل عرب توجيه كرده اند. و در بعضى از روايات، تصريح شده است كه قرآن به زبان قريش نازل شده است.

با توجه به اين اختلاف نمى توان اعتماد و اطمينان پيدا كرد كه بالأخره قرآن به لهجه كدام قبيله نازل شده است، لذا بعضيها گفته اند قرآن، ابتداى نزولش به لهجه قريش و قبايلى كه در مجاورت قريش مى زيستند و از فصحاى عرب به شمار مى آمدند نازل شده است، ولى بعدا قبايل دگر عرب نيز اجازه يافتند كه براى سهولت امر قرائت، هر قبيله اى به لغت و لهجه خود قرآن را بخواند و لازم نيست از لهجه مأنوس خود دست برداشته و به لهجه قريش قرآن بخواند.

ولى با دقت در اختلاف قرائات معلوم مى شود كه اختلاف آن در حدى نبوده است كه قبايل ديگر نتوانند آن را بخوانند تا براى سهولت امر، اين همه اختلاف در قرائات مجاز شمرده شود، پس بايد علت ديگرى قويتر از اين، در كار باشد.

به هر حال، آنچه كه بيشتر سر زبانها و معروف است، اين است كه قرآن به لغت قريش نازل شده است و در اين رابطه دلايلى نيز اقامه شده است، گرچه اين نظر نيز خالى از

ايراد نبوده و اشكالاتى را بر آن وارد كرده اند ولى در مجموع بهترين نظر است.

اين معنا كه قريش، شيواترين الفاظ و تعبيرات را در لغات و لهجه خود گزين كرده بود، يكى از آن اخبار، خبر منسوب به قتاده است؛ چون قتاده گفته بود: قريش بهترين لغات را انتخاب كرده بود تا در نتيجه داراى فصيحترين لغات و لهجه ها گرديد و قرآن نيز به لهجه آنها نزول يافت «5». (1) سوره ابراهيم، آيه 4.

(2) اعجاز القرآن، رافعى، ص 63.

(3) فقه اللغة، صاحبى، ص 28 و غريب القرآن، ج 1، ص 10.

(4) مقدمه ابن خلدون، فصل هشتم، قسم ششم.

(5) لسان العرب، ج 1، ص 77.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 329

گرچه در رابطه با نزول قرآن به لهجه قريش نيز ايراداتى مطرح است كه در كتب مفصله به آنها اشاره شده است ولى در مجموع، طبق شهادت تاريخ قريش افصح عرب بودند و قرآن نيز بر اساس عربى فصيح نازل شده است، اگر بنا باشد قرآن به لهجه قبيله اى از قبايل عرب نازل شده باشد، بايد بر اساس لغت و لهجه قريش باشد، گرچه، به هيچيك از اقوال نمى توان اطمينان كامل پيدا كرد و لزومى هم ندارد كه ما معتقد باشيم كه قرآن به لهجه كدام قبيله نازل شده است؛ زيرا آنچه مسلم و لازم است اين است كه بدانيم قرآن به زبان عربى فصيح و بليغ نازل شده است «1».

و سلّم به نگارش وحى، سخت اهميت مى داد و همزمان با بعثت و زندگانى آن حضرت تعداد اندكى از مردم به خواندن و نوشتن، آشنايى داشتند، در عين حال رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عده اى از آنها را به تدريج براى كتابت وحى، انتخاب و گزينش فرمود.

دانشمندان اهل سنت، بر اساس حديثى كه از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل شده است معتقدند: در زمان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مردم، جز قرآن، چيزى را نمى نوشتند و بر حسب دستور آن حضرت، حتى از نگارش حديث نيز خوددارى مى كردند؛ چون پيامبر فرمود: «لا تكتبوا عنّي غير القرآن شيئا و من كتب عنّي غير القرآن شيئا فليمحه» «2».

يعنى: «از گفتار من چيزى جز قرآن را ننويسيد و اگر كسى جز قرآن چيزى به نقل (1) براى اين بحث به كتابهاى: اتقان، سيوطى، ج 1، برهان زركشى، ج 1 و پژوهشى در تاريخ قرآن، حجتى، ص 277 و شناخت قرآن، على كمالى، ص 132 و التمهيد، ج 2، ص 16 و البيان، ص 195 مراجعه كنيد.

(2) المصاحف، ابن ابى داوود، ص 4. و اتقان، سيوطى، نوع 18، ص 76.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 330

من بنويسد بايد آن را محو و نابود نمايد».

ولى محققان شيعه معتقدند كه همزمان با حيات رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مردم حديث را هم مى نوشتند و مى گويند در اين رابطه هيچ نهى و منعى نرسيده بود «1». و بعيد نيست روايت فوق، بعدا براى تصحيح منع خليفه دوم از نوشتن حديث، جعل شده باشد.

به

هر حال، اصل نگارش قرآن بر نوشت افزار رايج آن زمان، در عصر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مورد ترديد احدى از شيعه و سنى نيست، گرچه نسبت به نگارش حديث بين شيعه و سنى اختلاف است، اينك به برخى از مسائل مربوط به نگارش قرآن به صورت سؤال و پاسخ اشاره مى كنيم:

ص: 331

ما امروز، از زمان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آثارى قطعى در دست نداريم كه بتوانيم درباره نوع خطى كه همزمان با حيات رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مورد استفاده قرار مى گرفت با قاطعيت اظهار نظر نمائيم.

دكتر حجتى مى گويد: نامه هايى كه از زمان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در موزه اسلامبول و وين موجود است شباهتى كافى به خط كوفى ندارد. و نيز كهنه ترين نسخه قرآن كه مورد بازديد نگارنده در موزه بريتانياى لندن قرار گرفت با خط كوفى معمول در قرن سوم و چهارم همانندى ندارد، اين قرآن كه احتمالا در مكه و يا مدينه بر روى پوست، تحرير يافته است مربوط به اواخر قرن دوم هجرى است و با خطى تحرير يافته است كه نمى توان آن را كوفى يا نسخ ناميد و اكثر حروف عمودى آن بلندتر از خط معمول نگارش يافته است و چون خواندن آن براى كسانى كه به خط نسخ آشنايى دارند، ظاهرا، آسانتر از خط كوفى است، به همين جهت مى توان گفت كه خط قرآن مزبور به خط نسخ، بيشتر از خط كوفى، شباهت دارد «1».

را در كاغذى بر تو نازل مى كرديم و آن را با دستهاى (1) پژوهشى در تاريخ قرآن، ص 213.

(2) سوره انعام، آيه 7.

درسهايى از علوم قرآنى(طاهرى)، ج 1، ص: 332

خود لمس مى كردند، كفار مى گفتند اين جز سحر و افسون چيز ديگرى نيست».

- «قلم»:

كه هم به صورت مفرد و هم به صورت جمع يعنى «اقلام» در چهار مورد از قرآن به كار رفته است «1»، البته لفظ اقلام در آيه 44 از سوره آل عمران به معناى نوشت افزار نيست.

- «صحف»:

به معناى برگهايى از كاغذ كه روى آن نوشته شده است و برگى كه از دور و مكتوب باشد «صحف» خوانده مى شود. اين واژه در چندين آيه از قرآن به همان صورت جمع به كار رفته است «2».

- «سجلّ»:

به معناى پيمان نامه و كتابى كه قاضى صورت دعاوى و احكام را در آن مى نويسد و اسناد معاملات و نامه دان است و اين واژه در آيه: يَوْمَ نَطْوِي السَّماءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ «3» ديده مى شود.

- «رقّ»:

به معناى پوست نازك و ظريفى كه بر آن مى نويسند و برگ سفيد، اين كلمه در آيه: فِي رَقٍّ مَنْشُورٍ «4» به كار رفته است.

- «مداد»:

به معناى مركب مصطلح كه در آيه 109 سوره كهف آمده است: لَوْ كانَ الْبَحْرُ مِداداً لِكَلِماتِ رَبِّي لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِماتُ رَبِّي وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً.

اين واژه ها كه ابزار متنوعى براى نگارش مى باشند در قرآن ديده مى شود، البته نه به معناى اينكه اين نوشت افزارها براى نگارش قرآن در زمان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به كار مى رفت.