خاص است.معشر: جماعت. يٰا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ انعام: 130. اين لفظ سه بار در قرآن بكار رفته و همه دربارۀ جنّ و انس است: انعام آيۀ 128 و 130- رحمن: 33.مِعْشٰارِ (بكسر ميم): يك دهم (10/ 1) وَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ مٰا بَلَغُوا مِعْشٰارَ مٰا آتَيْنٰاهُمْ سباء: 45. يعني گذشتگان انبياء را تكذيب كردند (و هلاك شدند) و اينان كه تكذيب ميكنند بيك دهم آنچه بگذشتگان داده ايم نرسيده اند (آنها با آنهمه قدرت كه از بين رفتند اينها كه در قدرت از آنها كمتراند حتما هلاك خواهند شد) در اقرب الموارد گويد: بقولي معشار يك هزارم است كه گفته اند معشار يكدهم عشير و عشير يكدهم يكدهم است. (1000/ 1).ولي مراد از آن در قرآن ظاهرا ده يك است. اين لفظ فقط يكبار در قرآن آمده است.وَ إِذَا الْجِبٰالُ سُيِّرَتْ. وَ إِذَا الْعِشٰارُ عُطِّلَتْ تكوير: 3 و 4. اهل لغت گفته اند: عشراء ناقه ايست كه در دهمين يا هشتمين ماه حاملگي است و يا مطلق شتر آبستن است. و عِشار (بكسر اول) جمع عشراء است و چون آيه دربارۀ قيامت است گفته اند: يعني آنگاه كه شتران آبستن (مورد علاقۀ عرب) رها كرده شوند.ولي بنظر من مراد از عشار مطلق حامله است، نه شتران و مراد از عُطِّلَتْ خالي بودن است. در كتاب معاد از نظر قرآن و علم ص 37 چنين نوشته ام: ابن اثير در نهايه گويد: عشراء شتري را گويند كه ده ماه از حاملگي آن گذشته باشد. سپس اين كلمه عموميت

قاموس قرآن، ج 5، ص: 3

يافت بهر حامله عشراء گفته شد، جمع آن عشار است. صاحب قاموس گفته: تعطيل

بمعني تفريغ و خالي كردن است بنا بر اين اگر گوئيم فلان اداره تعطيل شد يعني از كارمندان خالي گرديد، در آيۀ ديگر در خصوص قيامت آمده: وَ تَضَعُ كُلُّ ذٰاتِ حَمْلٍ حَمْلَهٰا حج: 2.يعني: آنروز هر باردار بار خود را ميگذارد. (تمام شد) و در آيۀ ديگر هست: إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ كٰانَ مِيقٰاتاً نباء: 17. علي هذا ظاهر آنست كه مراد از وَ إِذَا الْعِشٰارُ عُطِّلَتْ خالي شدن حامله ها و گسيختن ذرّات موجودات از همديگر است تا ذره اي در بطن ذره اي نماند.

آنرا تأييد ميكند طبرسي آنرا بلفظ «يقال» آورده است. آن فقط دو بار در قرآن آمده است.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 4

عشيّ: بعقيدۀ راغب از اول ظهر است تا صبح روز بعد. ابن اثير در نهايه و طبرسي ذيل آيۀ 16 سورۀ يوسف آنرا بلفظ «قيل» آورده اند.ولي طبرسي و زمخشري ذيل آيۀ وَ سَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكٰارِ آل عمران: 41. عشيّ را از اول ظهر تا غروب آفتاب گفته اند چنانكه ابكار را از طلوع فجر تا وقت چاشت و انتشار نور خورشيد ذكر كرده اند.ناگفته نماند: عشاء در قرآن تنها آمده ولي «عَشيِّ» اغلب با «ابْكٰار- اشْراق- غَداٰة- بُكْرَة» مقابل آمده است مثل آيۀ فوق و آيۀ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدٰاةِ وَ الْعَشِيِّ انعام: 52. يُسَبِّحْنَ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِشْرٰاقِ ص: 18. فَأَوْحيٰ إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا مريم: 11.بنا بر قول راغب مدت تسبيح و دعا در اين آيات از طلوع فجر تا نزديكي ظهر و از ظهر تا صبح روز بعد است و بنا بر قول طبرسي و زمخشري دو طرف روز ميباشد. و قول آنها بنظر بهتر ميايد.عشيّه: همان عشيّ است بقولي تاء آن براي وحدت است كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَهٰا لَمْ يَلْبَثُوا إِلّٰا عَشِيَّةً أَوْ ضُحٰاهٰا نازعات: 46. ضمير ضُحٰاهٰا به عَشِيَّةً راجع است يعني روزي كه قيامت را مي بينند گوئي در دنيا يا در قبرها توقّف نكرده اند مگر آخر يك روز و يا اول آنرا.

أَخُوهُ أَحَبُّ إِليٰ أَبِينٰا مِنّٰا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ يوسف: 8. يوسف و برادرش بپدرمان از ما محبوبتر است حال آنكه ما دستۀ نيرومنديم در جوامع الجامع فرموده: جماعت را از آن عصبه گفته اند كه كارها بوسيلۀ آنها بسته و روبراه ميشود.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 5

وَ ضٰاقَ بِهِمْ ذَرْعاً وَ قٰالَ هٰذٰا يَوْمٌ عَصِيبٌ هود: 77. لوط بوسيلۀ فرستادگان بتنگي افتاد و گفت امروز روز سختي است.عصيب يكبار و عصبة چهار بار در قرآن مجيد آمده است: يوسف: 8 و 14، نور: 11، قصص: 76.

جنگل ميشود و در اثر آن آتش سوزي ايجاد شده و قسمت اعظمي از جنگل ميسوزد و اين از امتيازات قرآن مجيد است كه بعلت آتش سوزي اشاره كرده است يعني: آيا يكي از شما دوست ميدارد كه باغي از خرما و انگور داشته باشد و نهرها از زير آن روان گردد … پس فشاريكه توليد آتش ميكند بآن رسيده و بسوزد.وَ أَنْزَلْنٰا مِنَ الْمُعْصِرٰاتِ مٰاءً ثَجّٰاجاً نباء: 14. از مجمع البيان

قاموس قرآن، ج 5، ص: 6

روشن ميشود كه «مُعْصِرٰات» را همه بصيغۀ فاعل خوانده اند، ابن زبير، قتاده و ابن عباس آنرا با باء «بِالْمُعْصِراتِ» خوانده اند. پس معصرات بمعني فشارنده هاست در اينصورت آيا مراد از معصرات ابرهااند كه در اثر باد يا عامل ديگر، همديگر را ميفشارند؟ و يا مراد از آن بادهاست- كه ابرها را ميفشارند؟ و اگر مراد بادها باشد بايد «من» در مِنَ الْمُعْصِرٰاتِ بمعني باء باشد چنانكه ابن عباس و غيره خوانده اند.بنظر نگارنده «من» در معني اصلي خود ميباشد و «معصرات» وصف ابرهاست و ابرها يكديگر را ميفشارند و توليد باران ميكنند. آقاي مهندس بازرگان در كتاب باد و باران در قرآن ص 127 علل علمي آنرا چنين بيان ميكند: در ترموديناميك و فيزيك نشان داده شد كه اشباع و تقطير بخار آب بالنسبة بسائر بخارها يك وضع استثنائي داشته انبساط آدياباتيك آن كه عادتا بايد سبب تبخير گردد موجب تقطير ميشود انبساط آدياباتيك … بنا بمعادلۀ اصل اول ترموديناميك … از خود ايجاد حرارت مي نمايد … اين ايجاد حرارت با عمل تقطير … انجام ميپذيرد.وَ الْعَصْرِ. إِنَّ الْإِنْسٰانَ لَفِي خُسْرٍ.إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ … عصر: 1- 3.عصر بمعني فشردن،

روزگار و آخر روز بكار رفته و چون بمعني دهر و روزگار باشد جمع آن عصور آيد.بنظر نگارنده مراد از عصر دهر و روزگار است و در اينصورت قسم با مقسم به كه خسران باشد كاملا متناسب اند زيرا تفكر در روزگار و تغيير و گذشت آن روشن ميكند كه انسان در كم شدن است رجوع شود به «خسر».بعضي آنرا بمعني وقت عصر گرفته كه وقت رسيدگي بسود و زيان روزانه است. الميزان مناسب ميداند كه مراد عصر رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و عصر طلوع

قاموس قرآن، ج 5، ص: 7

اسلام باشد ولي نگارنده باحتمال خويش دلگرم هستم.در صافي از كمال الدين از امام صادق عليه السّلام نقل شده مراد از عصر، عصر ظهور المهدي عليه السّلام است. شايد روايت از باب تطبيق باشد و اللّه العالم.

حَبُّهُ وَ بَقِيَ تِنْبُهُ» مانند برگيكه دانه اش خورده شده و كاهش باقي مانده است.علي هذا مراد از عصف در آيه غلاف دانه هاست و چون آنها بالاخره كاه خواهند شد بر آنها عصف اطلاق شده است و چون ذُو الْعَصْفِ از صفات مخصوصۀ حبّ است لذا نميشود آنرا برگ معني كرد.فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَأْكُولٍ فيل: 5. اگر مأكول بمعني جويده شده باشد مثل مٰا دَلَّهُمْ عَليٰ مَوْتِهِ إِلّٰا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ سباء: 14. كه ظاهرا بمعني جويدن است، معني آنست كه خدا ياران فيل را مانند برگ و كاه جويده گردانيد و گرنه بايد عصف مأكول را همانطور كه از صحاح و قاموس نقل شد بمعني غلافيكه مغزش خورده شده و پوستش مانده است

قاموس قرآن، ج 5، ص: 8

بگيريم.الميزان گفته: عصف مأكول برگي است كه دانه اش خورده شده و يا پوستيكه مغزش خورده شده بقول بعضي مراد از عصف مأكول برگي است كه اكال (كرم) آنرا خورده و فاسد كرده است.ناگفته نماند عصف مأكول را سرگين معني كردن درست نيست و از ساحت قرآن بدور است.اگر مراد از عصف مأكول پوستيكه مغزش خورده شده باشد، مقصود از آيه آنست كه خداوند شوكت و نيرو و اقتدار آنها را بوسيلۀ حجارۀ سجيّل گرفت و بي نيرو و ضعيف و پراكنده شدند همانطور كه قشر پس از خورده شدن مغز بي فايده ميشود.بدرستي معلوم نيست كه اصحاب فيل همه مرده اند يا عدّه اي متفرق و پراكنده شده و عدّه اي مرده اند وجه دوم درست است.وَ الْمُرْسَلٰاتِ عُرْفاً. فَالْعٰاصِفٰاتِ عَصْفاً مرسلات: 1 و 2. ظاهرا مراد از عاصفات بادهاي طوفاني است مثل وَ لِسُلَيْمٰانَ الرِّيحَ عٰاصِفَةً تَجْرِي بِأَمْرِهِ انبياء: 81. مشروح سخن در «رسل»

گذشت.

كتاب و زنان آنها» مشروحا سخن گفته ايم.

كه عصايت را بدريا بزن پس دريا بشكافت و هر تكه اش مثل كوهي بزرگ (و بيحركت) گرديد. تا بني اسرائيل از آن بگذشتند. 5- شكافتن سنگ در صحراي سينا در اثر زدن عصا و جريان دوازده چشمه از سنگ وَ إِذِ اسْتَسْقيٰ مُوسيٰ لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصٰاكَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتٰا عَشْرَةَ عَيْناً … بقره: 60.

بزرگ و و مبدّل شدن سنگ بشتر، هر دو معجزه است ولي بوجود آمدن شتر از سلول را پيوسته ديده و نام آنرا طبيعي گذاشته ايم اما ناقۀ صالح را كه از سنگ بيرون آمده معجزه گفته ايم اگر با انصاف قضاوت كنيم خواهيم ديد تبديل سلّول بشتر در اعجوبه بودن كمتر از تبديل سنگ بشتر نيست. همچنين است معجزات ديگر.امروز دانشمندان مسلّم داشته اند كه مادۀ اوليۀ تمام اشياء عالم يكي و خميرۀ همۀ آنها يك چيز است و اختلاف اشياء در اثر اختلاف ترتيب اتمها است مثلا قلب من و نوك آهنين قلم من و ميزيكه روي آن مي نويسم و آب درياها و سنگ كوهها و مغز آدمها و … همه از يك چيز و يك ماده بوجود آمده اند و ريشۀ همه يكي است آنكه قلب را قلب، آهن را آهن، آب را آب و سنگ را سنگ كرده فقط و فقط اختلاف ترتيب اتمها و اختلاف حركات آنهاست.پس مادۀ اوليۀ عصا و مار هر دو يكي است و خدا ميتواند با تغيير ترتيب اتمها عصا را بمار و مار را بعصا تبديل كند و نيز با آن تغيير، آب را بسنگ و سنگ را بآب مبدل نمايد چنانكه در گذشتن بني اسرائيل از دريا چنان شد. بنظرم اين تقريب دربارۀ تفهيم معجزه بهترين تقريب ها است.

مزمل: 16.عَصِيّ (بر وزن شريف) نافرمان و عاصي. وَ بَرًّا بِوٰالِدَيْهِ وَ لَمْ يَكُنْ جَبّٰاراً عَصِيًّا مريم: 14. ايضا آيۀ 44 يعني: يحيي بپدر و مادرش نيكوكار بود و ستمگر و نافرمان نبوده وَ عَصيٰ آدَمُ رَبَّهُ فَغَويٰ طه: 121. آدم به پروردگارش نافرماني كرد و از زندگي در جنّت محروم و بركنار شد مراد از عصيان آدم مخالفت اوست در خوردن از شجره و پيروي از وسوسۀ شيطان. و غوايت او بقرينۀ آيات قبل و بعد محروم شدن از زندگي در جنّت است كه اخراج گرديد. گفته اند: اين عصيان ترك اولي است نه معصيت عادي زيرا انبياء معصوم اند و گناه نميكنند. و امر لٰا تَقْرَبٰا هٰذِهِ الشَّجَرَةَ ارشادي بود نه مولوي كه مخالفت آن گناه معمولي باشد.اينها همه در صورتي است كه آدم اولي پيغمبر باشد و اگر پيغمبر نباشد اشكالي در بين نخواهد بود نظير اين است آيۀ وَ لَقَدْ عَهِدْنٰا إِليٰ آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً طه: 115.بعضي گفته اند: محل زندگي آدم كه قبل از آمدن بروي زمين بود محل تكليف نبود. و امر مولوي معني ندارد.ولي بايد دانست كه ظهور نهي در مولويّت است و ظنّ نزديك بيقين آنست كه آدم در روي اين زمين بوده است و از جاي ديگري نيامده است.الميزان نيز آنرا نهي ارشادي دانسته و مخالفت ارشاد را دربارۀ انبياء بي اشكال ميداند و اللّه العالم.رجوع شود به «آدم» ناگفته نماند عصمت انبياء عليهم السلام حتمي است ولي بحث در پيامبر بودن آدم است.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 13

اللّه اعلم.

است تا سرانگشتان. عضد بطور استعاره به يار و كمك گفته ميشود وَ مٰا كُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُداً كهف: 51. من گمراه كنندگانرا يار و مدد نگرفته ام.در آيۀ سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ وَ نَجْعَلُ لَكُمٰا سُلْطٰاناً قصص: 35. مراد آنست كه دست تو را با برادرت قوي ميكنيم يعني او را يار و شريك تو ميگردانيم. در نهج البلاغه نامۀ 45 فرموده: «وَ انَا مِنْ رَسُولِ اللّٰهِ كَالضَّوْءِ مِنَ الضَّوْءِ وَ الذِّراعِ مِنَ الْعَضُدِ» . اين كلمه فقط دو بار در قرآن مجيد آمده است.

روايت شده كه فرمود: دختر يتيمي در خانۀ مردي ميشود او وي را از تزويج باز ميدارد و ضرر ميزند در صورتيكه آن دختر يتيم از اقوام اوست (و ميخواهد پس از مرگ وارث دختر باشد).آري ظهور آيه در اين زمينه است يعني: بر شما حلال نيست كه باجبار وارث زنان باشيد و نيز زنانرا بفشار نگذاريد تا قسمتي از مهريكه داده ايد ببريد (و آنها در مقابل طلاق از مهر خود صرف نظر كنند) مگر آنكه كار بدي مرتكب شوند. فاحشه را در آيه نشوز و بد زباني و ايذاء گفته اند كه در اينصورت ميتوان زن را بفشار گذاشت و بطلاق خلعي وادار كرد.وَ إِذٰا طَلَّقْتُمُ النِّسٰاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلٰا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ يَنْكِحْنَ أَزْوٰاجَهُنَّ إِذٰا تَرٰاضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ … بقره: 232.اين آيه يا خطاب بشوهران است كه ميگويد: چون زنان خويش را طلاق داديد و عدّه شان منقضي گرديد ديگر آنها را (با تهديد يا عدم اخراج از منزل) منع نكنيد كه با مردان ديگر ازدواج كنند. و يا خطاب بكسان زن است (كه مثلا پدر و مادر نگذارند بار ديگر با مردانيكه طلاق داده اند ازدواج كنند).ناگفته نماند كلمۀ أَزْوٰاجَهُنَّ مخالف احتمال اول است زيرا بمردان آينده نميشود ازواج گفت مگر باعتبار ما يؤل اليه و جملۀ إِذٰا طَلَّقْتُمُ … خلاف احتمال دوم را ميرساند كه ميرساند خطاب فَلٰا تَعْضُلُوهُنَّ بازواج

قاموس قرآن، ج 5، ص: 15

است نه باولياء و خطابات آيۀ قبل نيز راجع بازواج است.ولي باز احتمال دوم قوي است كه خطاب فَلٰا تَعْضُلُوهُنَّ راجع بكساني باشد كه زن نتواند با آنها مخالفت كند. بسيار اتفاق ميافتد كه مرد پس از طلاق نادم ميشود و ميخواهد

زن را بعقد جديد تزويج كند ولي اقوام زن روي عناد زن را از ازدواج مجدد باز ميدارند.باز جاي گفتگو است كه شرط «اذا» خطاب بگروهي و جواب آن خطاب بگروه ديگر است بنظر بعضي مخاطب مطلق مسلمين است يعني: اين عمل در ميان شما نباشد كه زنان را طلاق دهيد و سپس مانع از ازدواج مجدّد آنها با شوهران اول شويد.در اينصورت هر چند طلاق دهنده غير از مانعين است ولي عمومي بودن خطاب اين اشكال را بر طرف ميكند و اللّه العالم.

جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِينَ قريش اند.معني دو آيۀ فوق با آيۀ ما قبل كه عبارت است از وَ قُلْ إِنِّي أَنَا النَّذِيرُ الْمُبِينُ. چنين ميشود: بگو من انذار كنندۀ آشكارم شما را از عذاب خدا ميترسانيم چنانكه عذاب را بر تقسيم كنندگان نازل كرديم آنانكه قرآن را پاره پاره كردند و بآن دروغ، سحر، شعر و سخن مجنون نام گذاشتند. اين كلمه فقط يكبار در كلام اللّٰه آمده است.

جاي برخيزي برايت مياورم و آنچه امثال راغب آنرا «العارم الخبيث» (موذي پست) معني كرده اند مناسب نيست.از نهايۀ ابن اثير روشن ميشود كه تاء عفريت زائد و اصل آن عفري و آن بمعني قوي و زيرك است و در نامۀ ابو موسي آمده: «غَشِيَهُمْ يَوْمَ بَدْرٍ ليثاً عِفْرياً» روز بدر در حاليكه مثل شير قوي و زيرك بود بر سر كفار آمد ظاهرا ابو موسي اين كلمه را در مدح علي عليه السّلام گفته است. رجوع شود به «نهايه».

غَفُورٌ مجادله: 2. و آن مجموعا پنج بار در وصف حق تعالي آمده است. اكنون لازم است بچند آيه نظر كنيم: 1- ثُمَّ بَدَّلْنٰا مَكٰانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتّٰي عَفَوْا وَ قٰالُوا قَدْ مَسَّ آبٰاءَنَا الضَّرّٰاءُ وَ السَّرّٰاءُ اعراف: 95.دقت در آيه نشان ميدهد كه عَفَوْا بمعني كثرت در اموال است يعني: گرفتاريها را بفراواني و راحتي و

قاموس قرآن، ج 5، ص: 20

امان مبدل كرديم تا آنها بفراواني و وسعت رسيده و گفتند (وجود سرّاء و ضرّاء امتحان نيست بلكه) پدرانمان نيز گرفتاري و راحتي ديده اند و قرار دنيا همين است آنگاه فرمايد: فَأَخَذْنٰاهُمْ بَغْتَةً.در آيۀ زير كه عبارت اخراي آيۀ فوق است جملۀ فَتَحْنٰا عَلَيْهِمْ أَبْوٰابَ كُلِّ شَيْ ءٍ بجاي حَتّٰي عَفَوْا آمده است. وَ لَقَدْ أَرْسَلْنٰا إِليٰ أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَأَخَذْنٰاهُمْ بِالْبَأْسٰاءِ وَ الضَّرّٰاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ … فَلَمّٰا نَسُوا مٰا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنٰا عَلَيْهِمْ أَبْوٰابَ كُلِّ شَيْ ءٍ حَتّٰي إِذٰا فَرِحُوا بِمٰا أُوتُوا أَخَذْنٰاهُمْ بَغْتَةً … انعام: 42 و 44. بنا بر اين عَفَوْا در آيه زياد شدن و بفراواني رسيدن است. اهل تفسير نيز آنرا كثرت معني كرده اند الميزان بعيد نميداند كه عَفَوْا بمعني محو باشد يعني با حسنۀ بعدي آثار سيئۀ گذشته را محو كردند … ولي نگارنده با استناد بآيۀ 44 سورۀ انعام كه نقل شد معني كثرت را ترجيح ميدهم. 2- وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ مٰا فَرَضْتُمْ إِلّٰا أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَا الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكٰاحِ بقره: 237.ظاهر آنست كه مراد از «يَعْفُوَا الَّذِي … » زوج است و مراد از عفو دادن تمام مهر است. يعني در صورت تعيين مهر اگر قبل از

دخول طلاق داديد نصف مهر را بايد بدهيد مگر آنكه زنان عفو كنند و نگيرند و يا مرديكه عقد نكاح در دست اوست عفو كند و همۀ مهر را بدهد. گفته اند: مراد از يَعْفُوَا الَّذِي … ولّي زن است ولي پس از نكاح كه شوهر طلاق ميدهد ديگر عقدۀ نكاح در دست وليّ نيست بلكه در دست شوهر است كه ميتواند طلاق بدهد و ندهد.ولي در روايات كثيري از ائمه عليهم السلام نقل شده كه مراد از «بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكٰاحِ» وليّ زن است كه او نيز ميتواند از مهر صرف نظر كند در اينصورت مراد از آيه آنست كه زوج بايد نصف مهر را بدهد مگر آنكه

قاموس قرآن، ج 5، ص: 21

زوجه و يا وليّ او گذشت كند در تفسير عياشي 8 روايت در اين زمينه نقل شده است.بنقل الميزان در بعض روايات اهل سنت از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و علي عليه السّلام نقل شده كه الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكٰاحِ زوج است.ناگفته نماند: ميشود «بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكٰاحِ» را شامل زوج و وليّ هر دو دانست النهايه بايد گفت: روايات بشقّ دوم ناظراند.3- وَ يَسْئَلُونَكَ مٰا ذٰا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ بقره: 219. بقرينۀ آيۀ وَ الَّذِينَ إِذٰا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كٰانَ بَيْنَ ذٰلِكَ قَوٰاماً فرقان: 67.مراد از «الْعَفْوَ» حدّ وسط است يعني تو را پرسند از چه انفاق كنند بگو: حدّ وسط و مناسب حال را انفاق كنيد. گويا تعيين شي ء انفاق شده مهم نبوده لذا در جواب از آن عدول و محل مورد لزوم بيان گرديده است.در روايات اهل بيت عليهم السلام نيز حدّ وسط و كفاف نقل

شده است در تفسير عياشي چهار حديث در اين زمينه آمده و در روايت عبد الرحمن، امام صادق عليه السّلام آيۀ الَّذِينَ إِذٰا أَنْفَقُوا … را كه نقل شد در جواب آيۀ ما نحن فيه تلاوت فرموده اند.

است از حيث عاقبت.أُولٰئِكَ لَهُمْ عُقْبَي الدّٰارِ رعد: 22.ظاهرا مراد از «الدّٰارِ» دنياست و عاقبت دنيا آخرت است يعني: عاقبت خوب دنيا (كه آخرت باشد) براي آنهاست تِلْكَ عُقْبَي الَّذِينَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَي الْكٰافِرِينَ النّٰارُ رعد: 35. عقبي در اين آيه در ثواب و عقاب بكار رفته است علي هذا نظر راغب كه گفته: عقبي مخصوص بثواب است درست نيست مگر آنكه مرادش از ثواب اعمّ باشد.عاقبة: پايان. و آن در عاقبت خوب و بدهر دو بكار ميرود مثل وَ الْعٰاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ اعراف: 128.وَ الْعٰاقِبَةُ لِلتَّقْويٰ طه: 132. و مثل فَانْظُروا كَيْفَ كٰانَ عٰاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ آل عمران: 137. راغب گفته: عاقبة مجرد از اضافه مخصوص ثواب و در صورت مضاف بودن گاهي در عذاب بكار رود. استعمالات قرآن مؤيد اوست.عقاب، عقوبت، معاقبه مخصوص بعذاب اند وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ شَدِيدُ الْعِقٰابِ بقره: 196. وَ إِنْ عٰاقَبْتُمْ فَعٰاقِبُوا بِمِثْلِ مٰا عُوقِبْتُمْ بِهِ نحل: 126.تعقيب: كردن كاري است بعد از كار ديگر مثل تعقيب نماز كه خواندن اذكار بعد از خواندن نماز است لذا

قاموس قرآن، ج 5، ص: 23

بالتفات و برگشتن نيز گفته ميشود مثل: وَلّٰي مُدْبِراً وَ لَمْ يُعَقِّبْ يٰا مُوسيٰ لٰا تَخَفْ … نمل: 10. يعني گريزان برگشت و بر نگرديد و به پشت سرش توجّه نكرد در جوامع الجامع نقل شده.فَمٰا عَقَّبُوا اذْ قيلَ هَلْ مُعَقِّب وَ لٰا نَزَلُوا يَوْمَ الْكَريهةِ مَنْزِلًا آنگاه كه گفته شد: آيا برگردنده اي (پس از فرار) هست؟ بر نگرديدند و روز سختي در منزلي نازل نشدند و لياقت نشان ندادند. وَ اللّٰهُ يَحْكُمُ لٰا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ رعد: 41. خدا حكم ميكند و حكم او را تعقيب كننده اي نيست كه او را

در قبال حكم مسؤل دارد.اعقاب: در پي آمدن. اثر گذاشتن.فَأَعْقَبَهُمْ نِفٰاقاً فِي قُلُوبِهِمْ إِليٰ يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ … توبه: 77. اين كار تا قيامت نفاق را در قلوب آنها گذاشت و در پي آورد.عقبه: فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ. وَ مٰا أَدْرٰاكَ مَا الْعَقَبَةُ فَكُّ رَقَبَةٍ بلد: 11- 13. عقبه بمعني گردنه است و راهي در قلۀ كوه.مجمع در علّت تسميۀ آن گفته: كه لازم است در آن عقوبت تنگي و خطر را متحمّل شد. و بقولي آن راه تنگي در قلّۀ كوه است كه بايد با تعاقب از آن گذشت.در آيۀ شريفه آزاد كردن بنده و غيره بورود در گردنه تشبيه شده است كه در هر دو مجاهدۀ نفس لازم است.لَهُ مُعَقِّبٰاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللّٰهِ إِنَّ اللّٰهَ لٰا يُغَيِّرُ مٰا بِقَوْمٍ حَتّٰي يُغَيِّرُوا مٰا بِأَنْفُسِهِمْ … رعد: 11. علي عليه السّلام و ابن عباس و زيد بن علي و قتاده «بِامْرِ اللّٰهِ» خوانده اند ضمير لَهُ- … يَدَيْهِ … - خَلْفِهِ … - يَحْفَظُونَهُ راجع اند بلفظ موصول در آيۀ سابق كه مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ … باشد مراد از مِنْ أَمْرِ اللّٰهِ حوادث است يعني: براي انسان تعقيب كنندگاني و نگهباناني است از پس و پيش كه او را از امر خدا و از حوادث حفظ ميكنند كه خدا آنچه را كه براي مردمي است

قاموس قرآن، ج 5، ص: 24

تغيير نميدهد تا آنها خود تغيير بدهند.اين آيۀ نظير آيۀ وَ هُوَ الْقٰاهِرُ فَوْقَ عِبٰادِهِ وَ يُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً حَتّٰي إِذٰا جٰاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنٰا وَ هُمْ لٰا يُفَرِّطُونَ انعام: 61. است.ظهور آيه و روايات آنست كه مراد از معقّبات ملائكه هستند اشكاليكه

مي ماند آنست كه در اين كتاب مكرّر گفته ايم وصف ملائكه با الف و تاء جمع بسته نميشود زيرا اين جمع در صورتي است كه موصوف آن مؤنث حقيقي باشد مثل مسلمات پيداست كه ملائكه مؤنّث نيستند و يا مذكّر لا يعقل مثل مرفوعات و پيداست كه ملائكه أولو العقل اند و اگر بگوئيم مراد از معقبات نيروهاي لا يعقل اند در اينصورت نسبت يَحْفَظُونَهُ بآنها مشكل است و ايضا با آيات ديگر نميسازد. و اللّه العالم.

اينكار و بر هر كار شاهد است.وَ الَّذِينَ عَقَدَتْ أَيْمٰانُكُمْ كنايه است و ايجاد علقۀ زوّجيت بمعامله كه در آن دست بهم ميدادند. تشبيه شده است (استفاده از الميزان) اهل سنت آيه را به «عصبه» حمل كرده اند كه انشاء اللّه در «ولي» تحقيق و ردّ آن خواهد آمد.لٰا يُؤٰاخِذُكُمُ اللّٰهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمٰانِكُمْ وَ لٰكِنْ يُؤٰاخِذُكُمْ بِمٰا عَقَّدْتُمُ الْأَيْمٰانَ مائده: 89. تعقيد يمين بمعني قصد در يمين و سوگند خوردن است و شايد مبالغه در آن منظور باشد يمين لغو آنست كه از روي قصد نباشد مثل و اللّه و باللّه كه نوعا بدون قصد در محاورات جاري است اين هر چند مكروه است ولي حكمي از قبيل كفّاره ندارد، تعقيد يمين آنست كه از روي قصد و ايجاد تكليف باشد مثل آنكه بگويد: و اللّه هر شب با وضو خواهم خوابيد. و اللّه سيگار نخواهم كشيد، و نحو آن. پيداست كه اين نوع سوگند از روي اراده و براي ايجاد تكليف است. «ما» در «بِمٰا» ظاهرا براي مصدر است يعني: خدا با سوگندهاي بي قصد شما را مؤاخذه نميكند ليكن بواسطۀ سوگندهاي از روي قصد مؤاخذه ميكند. رجوع شود به «لغو».يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ مائده: 1. عقود جمع عقد است، ظهور «العقود» كه جمع محلي بالف و لام است در جميع عقود ميباشد اعم از عقد نكاح، عقد بيع، پيمانها و تكاليف الهي. و اگر در سورۀ مائده كه با آيۀ فوق شروع ميشود دقّت كنيم خواهيم ديد پر است از احكام و پيمانهاي خدا، مثل حكم شكار، احرام، حرمت ميته و غيره، حليّت طعام ها و زنان، احكام وضو و جنابت، عدالت، قبول

اعمال از اهل تقوي، حكم سوگند و كفّارۀ آن، حد سارق، اخذ پيمان از اهل كتاب، بدعت بودن بحيره، سائبه،

قاموس قرآن، ج 5، ص: 26

حام و … و غير اينها. در اينصورت ميشود گفت: أَوْفُوا بِالْعُقُودِ عنوان و تيتر سورۀ مائده است.در مجمع چهار قول دربارۀ عقود نقل فرموده: اول: آنكه مراد پيمانهاي اهل جاهليّت است كه براي ياري يكديگر در مقابل ظلم مي بستند.دوم: پيمانهاي خداست كه نسبت بايمان و عمل از بندگان گرفته است.سوم: عقود فيما بين مردم است از قبيل عقد نكاح و بيع و غيره.چهارم: دستور باهل كتاب است كه به پيمانهائيكه از آنها نسبت بعمل بدستورات تورات و انجيل گرفته شده است.ناگفته نماند: قول دوم و سوّم داخل در عمومي است كه گفتيم و قول اول و چهارم باطل است زيرا خطاب يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شامل اهل كتاب و اهل جاهليت نميشود.در تفسير عياشي از عبد اللّه بن سنان از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده: «سَأَلْتُ ابٰا عَبْدَ اللّٰهِ عليه السّلام عَنْ قَوْلِ اللّٰهِ يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ قال: الْعُهُودَ» مراد از عهود ظاهرا جميع قراردادها است كه گفته شد.إِلّٰا أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَا الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكٰاحِ … بقره: 237.راجع باين آيه در «عفو» صحبت شده است.قٰالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي. وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي. وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسٰانِي. يَفْقَهُوا قَوْلِي طه: 25- 28.آيات از ابتداي بعثت موسي عليه السّلام گفتگو ميكند كه گفت: خدايا: سينه ام را وسعت ده، كارم را آسان گردان، عقده را از زبانم بگشا. تا سخنم را بفهمند.آيا مراد از «عقدة» لكنت و گرهي بود در زبان موسي كه در اثر گرفتن

آتش بدهان، بوجود آمده بود؟بعضي تاء «عقدة» را براي وحدت گرفته و گفته اند يعني: مقداري از عقدۀ زبانم را بگشا كه سخن بهتر بگويم ولي بهتر است عقده براي نوع باشد چنانكه در الميزان است يعني

قاموس قرآن، ج 5، ص: 27

عقده ايكه مانع فهميده شدن كلام است از زبانم بگشا.طبرسي، زمخشري، بيضاوي، ابن كثير و غيره نقل كرده اند كه موسي در بچگي ريش فرعون را كند، فرعون ناراحت شد و خواست او را بكشد، زنش آسيه گفت: موسي بچه است و از روي عمد اينكار نكرد، براي امتحان وي مقداري خرما و مقداري اخگر حاضر كردند موسي چون خواست دست بسوي خرما ببرد جبرئيل دست او را بسوي اخگر برد تا آنرا گرفته و بدهان گذاشت دهانش سوخت و لكنت زبان پيدا كرد.در صافي آنرا از تفسير قمي از امام باقر عليه السّلام نقل كرده ولي در تفسير برهان بنظرم اين قسمت حديث را بامام باقر عليه السّلام نسبت نداده است و سند روايت روشن نيست.احتمال ظاهرا مراد از عقده گرفتگي زبان و كوتاهي منطق در اثر تنگي سينه باشد، چون موسي ميخواست با فرعون صحبت كند احتمال داشت كه مقام و قدرت فرعون او را هراسان كرده و قلبش بطپش و زبانش بتلجلج افتد چنانكه در جاي ديگر گفته: وَ يَضِيقُ صَدْرِي وَ لٰا يَنْطَلِقُ لِسٰانِي فَأَرْسِلْ إِليٰ هٰارُونَ شعراء: 13. و اگر مراد عيب و لكنت زبان بود بهتر بود بگويد «وَ احْلُلِ الْعُقْدَةَ» با الف و لام عهد.وانگهي اگر اخگر را بدست گرفته ديگر بدهان گذاشتن بعيد است اين مطلب را در «بين» ذيل آيۀ وَ لٰا يَكٰادُ يُبِينُ مشروحا گفته ايم. و اللّه اعلم.وَ

مِنْ شَرِّ النَّفّٰاثٰاتِ فِي الْعُقَدِ فلق: 4. عقد بر وزن صرد بمعني گره ها است يعني از شرّ دمندگان بگره ها بخداي فلق پناه ميبرم انشاء اللّه در «نفث» راجع باين آيه صحبت خواهد شد به «فلق» نيز رجوع شود.

گويد: بنيروئيكه آمادۀ قبول علم است عقل گويند همچنين بعلميكه بوسيلۀ آن نيرو بدست آيد.عقل بمعني اسمي در قرآن نيامده و فقط بصورت فعل مثل عَقَلُوهُ- … يَعْقِلُونَ- … تَعْقِلُونَ- … نَعْقِلُ بكار رفته است، در روايات كه آمده «الْعَقْلُ مٰا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمٰنُ» … «مٰا خَلَقَ اللّٰهُ خَلْقاً اكْرَمَ عَلَيْهِ مِنَ الْعَقْلِ» مراد از آن ظاهرا همان نيروي فهم و درك انساني است.

هيچ يك از فايده ها را نداشته باشد پس آن از زائيدن فايده عقيم است باد قوم عاد چنين بادي بوده است. گفته اند: «الْمُلْكُ عَقيمٌ» يعني حكومت نازا است زيرا پدر براي پادشاهي پسرش را ميكشد. اين لفظ فقط چهار بار در قرآن مجيد آمده است.

كه كافر شدند و شما را از مسجد الحرام باز داشتند و قرباني را ممنوع و محبوس كردند از اينكه بمحل خويش برسند (محل ذبح آنها مكه بود چنانكه محل ذبح قربان حج مني است).

نيز خون منعقد است و علقه مبدء آدمي از آن ميباشد. در قاموس و اقرب از جملۀ معاني آن گفته «العلق دويبة سوداء تكون في الماء تمص الدم».علي هذا اگر علق در آيه جمع علقه باشد شايد مراد چنانكه گفته اند آنست خدا انسان ها را از علقه و خون منعقد آفريده مثل: فَإِنّٰا خَلَقْنٰاكُمْ مِنْ تُرٰابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ حج: 5. و اگر بمعني زالو و كرم باشد مراد از آن مطابق كشف امروز همان اسپرماتوزوئيد است كه بشكل زالو است و در نطفۀ مرد هزاران واحد از آنها شناور است و چون علق در آيه نكره آمده منظور زالو و كرم بخصوصي است كه با اسپرماتوزوئيد كاملا تطبيق ميكند.نگارنده احتمال قوي ميدهم كه قول دوم مراد است بنظر بعضي از محققين عَلَقٍ در آيه بمعني علائق

قاموس قرآن، ج 5، ص: 32

است كه مراد صفات و آثار موجود در نطفه باشد و فرزند آنها را بارث خواهد برد ولي اثبات آن خيلي مشكل است.و امّا آيات خَلَقْنٰاكُمْ مِنْ تُرٰابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ كه گذشت ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً … مؤمنون: 14. ثُمَّ كٰانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوّٰي قيامة: 38. علقه را در اين آيات خون منعقد گفته اند كه اگر انسان بنطفه در آنحال نگاه كند آنرا بصورت خون بسته خواهد ديد، ولي جوهري در صحاح علقه را نيز زالو معني كرده و گويد: «العلقة دودة في الماء تمّص الدم و الجمع علق» و نيز آنرا قطعه اي از خون غليظ گفته است. در اينصورت ممكن است علقه را نيز اسپرماتوزوئيد معني كرد.وَ لَنْ تَسْتَطِيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّسٰاءِ وَ لَوْ

حَرَصْتُمْ فَلٰا تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوهٰا كَالْمُعَلَّقَةِ نساء: 129. معلقه بمعني آويزان است بنا بروايت امام صادق عليه السّلام مراد عدم استطاعت در محبت و علاقۀ قلبي است يعني: هرگز نميتوانيد از لحاظ محبت ميان زنان بعدالت رفتار كنيد و همه را يكسان دوست بداريد هر چند كه بدين كار حريص باشيد. پس از زنيكه دوست نداريد بطور كلي منحرف نشويد كه او را آويزان و بلاتكليف بگذاريد كه نه مثل زن شوهردار باشد تا از شوهر استفاده كند و نه مثل زن بي شوهر كه بتواند همسر اختيار نمايد.

بِالْغَيْبِ حديد: 25. لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسٰالٰاتِ رَبِّهِمْ جنّ: 28.علي هذا همۀ آيات كه در اين سياق اند مراد از علم در آنها اظهار است.علم گاهي بمعني دليل و حجّت آيد مثل قٰالُوا اتَّخَذَ اللّٰهُ وَلَداً. مٰا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ وَ لٰا لِآبٰائِهِمْ كهف: 4 و 5.يعني دليلي باين گفته ندارند وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ يُجٰادِلُ فِي اللّٰهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ حج: 3. يعني بغير دليل مجادله ميكند وَ إِنْ جٰاهَدٰاكَ عَليٰ أَنْ تُشْرِكَ بِي مٰا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلٰا تُطِعْهُمٰا لقمان: 15.وَ خَرَقُوا لَهُ بَنِينَ وَ بَنٰاتٍ بِغَيْرِ عِلْمٍ انعام: 100.دليل اينكه علم در اين آيات بمعني دليل و برهان است اولا لسان خود آيات است كه علم بمعني دانستن جور در نميايد. ثانيا لفظ سلطان است كه در نظير اين آيات آمده است مثل قٰالُوا اتَّخَذَ اللّٰهُ وَلَداً … إِنْ عِنْدَكُمْ مِنْ سُلْطٰانٍ بِهٰذٰا يونس: 68. يعني دليلي بر اين گفته نداريد.وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسّٰاعَةِ فَلٰا تَمْتَرُنَّ بِهٰا وَ اتَّبِعُونِ … زخرف: 61. ضمير إِنَّهُ راجع بعيسي عليه السّلام است در معني آيه گفته اند: چون آنحضرت بدون پدر بدنيا آمده اين نشانۀ آنست كه در آفريده شدن روز قيامت احتياجي بوجود پدر نيست و انسان از زمين كه بحكم مادر است مي رويد علي هذا وجود عيسي يكي از نشانه ها و شواهد

قاموس قرآن، ج 5، ص: 34

قيامت است. عٰالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهٰادَةِ از اسماء حسني است و آن يازده مرتبه بلفظ فوق و دو دفعه بلفظ عٰالِمُ الْغَيْبِ در قرآن مجيد آمده است عٰالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهٰادَةِ الْكَبِيرُ الْمُتَعٰالِ رعد: 9. عٰالِمُ الْغَيْبِ فَلٰا يُظْهِرُ عَليٰ غَيْبِهِ أَحَداً جنّ: 26.عليم: بسيار دانا. صيغۀ مبالغه

است در مجمع از سيبويه نقل كرده: چون ارادۀ مبالغه كنند بجاي فاعل فعيل گويند مثل عليم و رحيم.سُبْحٰانَكَ لٰا عِلْمَ لَنٰا إِلّٰا مٰا عَلَّمْتَنٰا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ بقره: 32.اين كلمه صدو شصت و دو بار در كلام اللّه آمده است صدو پنجاه و شش بار دربارۀ خدا و هشت بار دربارۀ ديگران مثل يَأْتُوكَ بِكُلِّ سٰاحِرٍ عَلِيمٍ اعراف: 112. قٰالَ اجْعَلْنِي عَليٰ خَزٰائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ يوسف: 55. ايضا يونس: 79- يوسف: 76- حجر: 53- شعراء: 34 و 37- ذاريات: 28.علّام: بسيار دانا. صيغۀ مبالغه است إِنَّكَ أَنْتَ عَلّٰامُ الْغُيُوبِ مائده: 109. و آن چهار بار و همه بصورت عَلّٰامُ الْغُيُوبِ در قرآن آمده است مائده: 109 و 116- توبه: 78- سباء: 48.

رَبِّ الْعٰالَمِينَ فاتحه: 2. چنانكه آمده وَ هُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْ ءٍ انعام: 164. و گاهي انسانهاست مثل وَ أَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَي الْعٰالَمِينَ بقره: 122. وَ اصْطَفٰاكِ عَليٰ نِسٰاءِ الْعٰالَمِينَ آل عمران: 42. و مثل لٰا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعٰالَمِينَ مائده: 115. و كلمۀ عالمين هفتاد و سه بار در قرآن آمده است در «مريم» خواهد آمد كه آيا «عٰالَمين» شامل همۀ انسانهاست يا مثلا فَضَّلْتُكُمْ عَلَي الْعٰالَمِينَ فقط شامل انسانهاي عصر بني اسرائيل است. عالمون در معرب بحروف بودن لاحق بجمع مذكّر سالم است.

مثل إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعٰالٍ فِي الْأَرْضِ يونس: 83. فرعون طاغي است در زمين.ايضا بمعني رفيع و برتر است نحو فِي جَنَّةٍ عٰالِيَةٍ حاقه: 22. كه ظاهرا رفعت و برتري مراد است و مثل وَ كَلِمَةُ اللّٰهِ هِيَ الْعُلْيٰا توبه: 40 كه بمعني برتر است.عُلي (بر وزن جدا) جمع عليا است يعني مرتفع و بلند تَنْزِيلًا مِمَّنْ خَلَقَ الْأَرْضَ وَ السَّمٰاوٰاتِ الْعُليٰ طه: 4.قرآن نازل شده است از جانب خدائيكه زمين و آسمانهاي بلند را آفريده. ايضا فَأُولٰئِكَ لَهُمُ الدَّرَجٰاتُ الْعُليٰ طه: 75.علوّ: بمعني ارتفاع است مثل عتوّ و در معني تكبّر و طغيان نيز بكار رود مثل وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَبِيراً كه گذشت.تعالي: فَتَعٰالَي اللّٰهُ عَمّٰا يُشْرِكُونَ اعراف: 190. تعالي فعل است از تفاعل يعني برتر و بالاتر است خدا از آنچه شرك ميورزند. راغب گويد تفاعل در آن براي مبالغه است.تعال (بفتح لام) فعل امر است از تفاعل يعني بيا بالا اصلش آنست كه كسي از بالا كسي را كه در پائين است ندا كند و بگويد: تعال. سپس در اثر كثرت استعمال بمعني «بيا» بكار رفته اعم از آنكه ندا شده در بالا باشد يا پائين يا مساوي با منادي چنانكه در اقرب الموارد و مفردات گفته است.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 38

آن بلفظ جمع مذكّر تَعٰالَوْا هفت بار و بلفظ جمع مؤنث فَتَعٰالَيْنَ يكبار در قرآن آمده است. يٰا أَهْلَ الْكِتٰابِ تَعٰالَوْا إِليٰ كَلِمَةٍ سَوٰاءٍ بَيْنَنٰا وَ بَيْنَكُمْ آل عمران: 64. اي اهل كتاب بيائيد بسوي كلمه ايكه ميان ما و شما يكسان است فَتَعٰالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَ أُسَرِّحْكُنَّ سَرٰاحاً جَمِيلًا احزاب: 28. و آن خطاب بزنان حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله است.عليّ:

بسيار برتر. بسيار رفيع القدر. و آن صيغۀ مبالغه است آن جمعا يازده بار در قرآن مجيد آمده است هشت بار در وصف خداي تعالي مثل وَ لٰا يَؤُدُهُ حِفْظُهُمٰا وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ بقره: 255. يكدفعه دربارۀ قرآن وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتٰابِ لَدَيْنٰا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ زخرف: 4. و يكبار در وصف نام نيك يا شريعت پيامبران وَ وَهَبْنٰا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنٰا وَ جَعَلْنٰا لَهُمْ لِسٰانَ صِدْقٍ عَلِيًّا مريم: 50. و يكبار دربارۀ مكان ادريس عليه السّلام إِنَّهُ كٰانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا. وَ رَفَعْنٰاهُ مَكٰاناً عَلِيًّا مريم: 57.دربارۀ اين آيه در «درس- ادريس» صحبت شده است. اهل لغت آنرا در علوّ مقام و علوّ مكان هر دو گفته اند ولي ظهور همۀ آيات در علوّ مقام است. غير از آيۀ فوق.راغب گفته: معني هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ آنست كه برتر است از اينكه وصف واصفين بلكه علم عارفين باو احاطه كند. در مجمع آمده: عليّ در اصل از علوّ است خداي سبحان بوسيلۀ اقتدار و نفوذ سلطان برتر و بالاتر است.اعلي: بالاتر و برتر. در علوّ مكان و مقام هر دو آيد مثل سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَي اعلي: 1. كه در علوّ مقام است و مثل مٰا كٰانَ لِي مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْليٰ ص: 69. وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْليٰ نجم: 7. كه ظهور هر دو در علوّ مكان است نه مقام جمع آن در قرآن اعلون آمده وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ

قاموس قرآن، ج 5، ص: 39

كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ آل عمران: 139.متعالي: رفيع المقام. طبرسي فرموده متعالي و عالي هر دو يكي است، بقولي متعالي مقتدري را گويند كه محال است كسي با آن مساوي باشد عٰالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهٰادَةِ

الْكَبِيرُ الْمُتَعٰالِ رعد: 9.

اصحاب يمين است. توضيح آنكه در سورۀ واقعة اهل آخرت بسابقون و اصحاب يمين و اصحاب شمال تقسيم شده است و در «ثلّ» روشن كرديم كه بهشت مقرّبون با اصحاب يمين متفاوت است. اين تفاوت از اوائل سورۀ دهر و از ذيل آيات «عليّين» نيز فهميده ميشود در سورۀ دهر آمده: ابرار از شرابي ميخورند كه آميخته بكافور است. و كافور چشمه ايست كه عباد اللّه از آن ميخورند بايد عباد اللّه همان مقرّبون باشند كه از خود چشمه مياشامند و ابرار اصحاب يمين اند كه از شراب آميخته بآن ميخورند نه از خود آن.در مطفّفين ذيل آيات عليّين آمده كه ابرار از رحيق مختوم آميخته بتسنيم ميخورند و تسنيم چشمه ايست كه مقرّبون از آن ميخورند عَيْناً يَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ پس مراد از ابرار در هر دو سوره، اصحاب يمين و مراد از «عباد» در سورۀ دهر و «مقرّبون» در سورۀ مطفّفين همان سابقون و مقرّبين اند آنگاه دربارۀ عليّون آمده كِتٰابَ الْأَبْرٰارِ لَفِي عِلِّيِّينَ پس ميدانيم اين ابرار همان اصحاب يمين اند و يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ ميرساند كه مقرّبون علّيّين را مي بينند و در آن حاضر ميشوند ولي بهشت مخصوص آنها نيست و شايد منظور آنست كه مقرّبون گواهي ميدهند: عليّون مال ابرار است زيرا گواهان روز قيامت چنانكه در «شهد» گذشت حتما از مقرّبين اند اين است آنچه بنظر نگارنده آمده. و اللّه العالم.

قرآن، ج 5، ص: 41

أَهْلِهٰا قصص: 15. رجوع شود بكتب لغت.بايد دانست كه آن گاهي بمعني ملازمت و مواظبت است مثل يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ مائده: 105. يعني «الزموا انفسكم» مواظب خودتان باشيد. و نيز معني عهده و مسؤليت ميدهد مثل فَإِنَّمٰا عَلَيْهِ مٰا حُمِّلَ وَ عَلَيْكُمْ مٰا حُمِّلْتُمْ نور: 54.بر عهدۀ اوست آنچه مأمور شده ايد.ايضا بمعني ضرر كه گويند: اين بر عليه توست نه بر له تو.

از قبيل جاذبه و غيره هست (بنا بر مفهوم مخالف).در تفسير عياشي ضمن خبري از

قاموس قرآن، ج 5، ص: 42

حضرت رضا عليه السّلام نقل شده: «فَثَمَّ عَمَدٌ وَ لٰكِنْ لٰا تُري» در آنجا ستونهائي هست و ليكن ديده نميشوند.ظاهرا مراد از آيه احتمال اول است و آن در اثبات قدرت خدا قويتر است. يعني: مي بينيد كه آسمانها را بي ستون بالا برده. و اين با روايت فوق منافي نيست زيرا روايت ناظر بنامرئيهاست گرچه احتمال دوم را تأييد ميكند.إِنَّهٰا عَلَيْهِمْ مُؤْصَدَةٌ. فِي عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ همزه: 8 و 9. آتش بر آنها بسته شده در ستونهاي كشيده. رجوع شود.به «وصد».

جز بحيات آنحضرت.تعمير: اعطاء زندگي. أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْكُمْ مٰا يَتَذَكَّرُ فِيهِ مَنْ تَذَكَّرَ فاطر: 37. آيا زندگي نداديم بشما آيا زنده نگاه نداشتيم شما را مدتيكه

قاموس قرآن، ج 5، ص: 43

پند شنو در آن متذكر ميشد؟! عمره: عمل مخصوصي است از اعمال حجّ وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّٰهِ بقره: 196. و آن چنين است كه شخص از ميقات احرام بسته وارد مكّه ميشود هفت بار كعبه را طواف كرده در مقام ابراهيم عليه السّلام نماز طواف ميخواند آنگاه ميان دو تلّ صفا و مروه هفت بار سعي و رفت و آمد ميكند سپس بنيّت تقصير قسمتي از موي شارب (مثلا) را ميگيرد و با تقصير آن، عمل تمام است. طبرسي فرموده عمره از عمارة است و آن بمعني زيادت ميباشد كه آباد كنندۀ زمين آنرا بوسيله عمارت زيادت ميدهد.نگارنده گويد: بنا بر اين علت تسميۀ عمره زايد بودن آن بر حجّ است و يا آن، باعث آباد بودن بيت اللّه است.إِنَّمٰا يَعْمُرُ مَسٰاجِدَ اللّٰهِ مَنْ آمَنَ بِاللّٰهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ … توبه: 18.آيا مراد از تعمير حفظ بنا و ترميم آن است يا آباد نگاه داشتن بوسيلۀ نظافت و چراغ روشن كردن و نماز خواندن و غير اينهاست؟ و يا بوسيلۀ اقامت در آنست؟ كه عماره مكان بهر سه معني آمده است.باحتمال قوي مراد حفظ بنا و ترميم آنست كه ظهور عمارت در آن است و آيۀ ما قبل كه فرموده: مٰا كٰانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَنْ يَعْمُرُوا مَسٰاجِدَ اللّٰهِ … ظهورش در ترميم بناست نه زيارت و نماز خواندن. ايضا آيۀ أَ جَعَلْتُمْ سِقٰايَةَ الْحٰاجِّ وَ عِمٰارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ … كه گذشت ظهورش در اصلاح

بناست.هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَكُمْ فِيهٰا … هود: 61. استعمار بنا بر استفعال طلب عمارت است يعني خدا شما را از زمين آفريده و از شما آبادي آنرا خواسته است و آن عبارت اخراي خليفة اللّٰه بودن انسان است. بعضي ها آنرا عمر دادن گفته اند ولي بر خلاف ظاهر است.أَ جَعَلْتُمْ سِقٰايَةَ الْحٰاجِّ وَ عِمٰارَةَ

قاموس قرآن، ج 5، ص: 44

الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللّٰهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ جٰاهَدَ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ لٰا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللّٰهِ … توبه: 19. آيۀ شريفه گرچه مفهوما اعمّ است ولي جهت نزول آن مبيّن فضيلت علي بن ابي طالب عليه السّلام است. عيّاشي در تفسير خود از ابي بصير از امام صادق عليه السّلام نقل كرده كه فرمود بامير المؤمنين صلوات اللّٰه عليه گفتند: از افضل مناقب خويش ما را خبر ده. فرمود: آري من و عبّاس و عثمان بن ابي شيبه در مسجد الحرام بوديم. عثمان بن ابي شيبه گفت: رسول خدا كليدهاي كعبه بمن داد. عباس گفت: رسول خدا سقاية را كه زمزم باشد بمن داده (تأمين آب حاجيان) ولي يا علي بتو چيزي نداده است سپس خدا نازل فرموده أَ جَعَلْتُمْ سِقٰايَةَ الْحٰاجِّ وَ عِمٰارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللّٰهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ جٰاهَدَ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ لٰا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللّٰهِ.در مجمع آنرا بتعبير ديگري نقل كرده و بجاي عثمان، طلحة آورده و از تفسير طبري و غيره نيز نقل شده است.وَ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ طور: 4.رجوع شود به «رقّ» و روايات بيت المعمور در كتب روايات و تفسير.

ظاهرا مراد از عمران پدر مريم است چنانكه در آيۀ إِذْ قٰالَتِ امْرَأَتُ عِمْرٰانَ آل عمران: 35. و وَ مَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرٰانَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَهٰا تحريم: 12. بعيد است آنرا عمران پدر موسي و هارون بدانيم.

ضمير جمع راجع است بهمۀ چهار گروه و اگر مَنْ آمَنَ مبتدا و فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ … خبر آن باشد باز جمله خبر انَّ است و از تقدير ضمير ناگزير هستيم. ظهور آيه در آنست كه آن چهار گروه با حفظ اسم مؤمن و يهودي و نصراني و صابي اگر ايمان بخدا و قيامت داشته و اعمال خوب

قاموس قرآن، ج 5، ص: 46

انجام بدهند پيش خدا مأجور و اهل بهشت اند و نيز ميفهماند كه اديان و پيامبران همه طريق اند و آنچه موضوعيّت دارد فقط ايمان و عمل است. و اهل ايمان و نيكوكاران اهل همۀ اديان در بهشت اند.2- وَ قٰالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النّٰارُ إِلّٰا أَيّٰاماً مَعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللّٰهِ عَهْداً فَلَنْ يُخْلِفَ اللّٰهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَي اللّٰهِ مٰا لٰا تَعْلَمُونَ بَليٰ مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَ أَحٰاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُولٰئِكَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِيهٰا خٰالِدُونَ. وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ أُولٰئِكَ أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهٰا خٰالِدُونَ بقره: 80- 82.در اين آيات پس از ردّ قول يهود كه بيهوده بخود مزيّت قائل شده ميگفتند عذاب جز اندكي بما نخواهد رسيد، بطور مطلق ميفرمايد هر كه گناهكار و غرق در گناه باشد اهل عذاب و هر كه اهل ايمان و عمل باشد اهل بهشت است و «سيِّئة» ظاهرا براي نوعيّت است و كلمۀ أَحٰاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ آنرا تفسير ميكند يعني سَيِّئِه ايكه او را احاطه كند و او در آن غرق شود و ديگر محلي براي ورود ايمان نماند.پس ملاك بهشت ايمان و عمل و ملاك دوزخ سيئۀ آنچناني است.2- وَ قٰالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلّٰا مَنْ كٰانَ هُوداً أَوْ نَصٰاريٰ تِلْكَ أَمٰانِيُّهُمْ قُلْ هٰاتُوا بُرْهٰانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ

صٰادِقِينَ. بَليٰ مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّٰهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لٰا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لٰا هُمْ يَحْزَنُونَ بقره: 111- 112.اين دو آيه نيز مانند آيات قبل است ابتدا ادعاي يهود و نصاري را كه هر يك مدّعي اهل بهشت بودن است ردّ ميكند و ميگويد: اين صرف آرزوي بي جاست و اگر دليلي داريد بياوريد آنوقت بطور عموم ميفرمايد: بلي هر كه توجّه خويش را بخدا تسليم كند و رو بخدا آورد و نيكوكار باشد پاداش او پيش خداست و چنين مردم نه ترسي بر آنها هست و نه محزون ميشوند عموميّت آيه و شمول آن محتاج ببيان نيست.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 47

4- لَيْسَ بِأَمٰانِيِّكُمْ وَ لٰا أَمٰانِيِّ أَهْلِ الْكِتٰابِ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً يُجْزَ بِهِ وَ لٰا يَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلِيًّا وَ لٰا نَصِيراً. وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصّٰالِحٰاتِ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثيٰ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولٰئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لٰا يُظْلَمُونَ نَقِيراً نساء: 123- 124.در اينجا روي سخن با مسلمين است و فرموده: نه با آرزوهاي شما كاري ساخته است نه با آرزوهاي اهل كتاب. حقّ واقع اين است كه هر كه كار بدي انجام دهد با آن مجازات بيند و جز خدا براي خويش وليّي و ناصري نمييابد و هر كه كارهاي نيكو انجام دهد مرد باشد يا زن بشرط ايمان، آنها اهل بهشت اند ظهور اين آيات چنانكه گفته شد قبول اعمال مسلمان و غير مسلمان است.

آنها تمام نشده است.بعبارت ديگر: خداوند هميشه پس از اتمام حجّت بنده را مسؤل ميدارد وَ مٰا كُنّٰا مُعَذِّبِينَ حَتّٰي نَبْعَثَ رَسُولًا اسراء: 15. آنعده از اهل كتاب كه قاصراند و دين بآنها تبليغ نشده و يا در وضعي قرار گرفته اند كه متوجه آن نشده اند چنين اشخاص اگر در دين خود معتقد بخدا و آخرت باشند و نيكوكاري كنند بمضمون آيات، پيش خدا مأجوراند.اتفاقا چنين كسان از روي جهل غير مسلمان اند ولي واقعا مسلمان ميباشند كه اينان با حق و حقيقت عناد ندارند و اگر حق را بدانند قبول ميكنند النهايه حق را ندانسته اند، ميان آنكه در اثر نداشتن مسلمان نشده با آنكه از عناد و لجاجت اسلام را قبول نميكند از زمين تا آسمان فرق هست. رجوع شود به «ضعف- مستضعفين».اگر گويند ممكن است مراد از آيات آنان باشند كه پيش از اسلام در دين خويش مؤمن و اهل عمل بوده اند.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 48

گوئيم: ظهور آيات بقدري بر خلاف اين سخن است كه هيچ دانشمندي نميتواند بآن صحّه گذارد.اگر گويند: چه مانعي دارد كه آيات شامل همه باشند اعم از قاصر و مقصّر، و يك نفر غير مسلمان با دانستن اسلام و تمام شدن حجّت ميتواند در دين خويش باقي بماند و عمل كند. بعبارت ديگر مردم در قبول هر يك از اديان آسماني مختارند فقط بايد ايمان و عمل داشته باشند آنهم مطابق هر دين كه باشد مانعي ندارد.گوئيم: اين سخن بي شك باطل است آنانكه تبليغ شده اند پيش خدا معذور نيستند و بايد از اسلام پيروي كنند خداوند فرموده: إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِاللّٰهِ وَ رُسُلِهِ وَ يُرِيدُونَ أَنْ يُفَرِّقُوا بَيْنَ اللّٰهِ وَ

رُسُلِهِ وَ يَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَكْفُرُ بِبَعْضٍ وَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَّخِذُوا بَيْنَ ذٰلِكَ سَبِيلًا. أُولٰئِكَ هُمُ الْكٰافِرُونَ حَقًّا وَ أَعْتَدْنٰا لِلْكٰافِرِينَ عَذٰاباً مُهِيناً. وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ رُسُلِهِ وَ لَمْ يُفَرِّقُوا بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ أُولٰئِكَ سَوْفَ يُؤْتِيهِمْ أُجُورَهُمْ وَ كٰانَ اللّٰهُ غَفُوراً رَحِيماً نساء: 150- 152.بمضمون آيات فوق بايد بهمۀ پيامبران ايمان آورد و هر كه بگويد: بفلان پيامبر ايمان دارم و بفلان نه اين شخص حقا كافر است و بضرورت اسلام و قرآن انسان پس از اتمام حجّت جز بشريعت قرآن نميتواند عمل كند براي نمونه بآيات 157 و 158 سورۀ اعراف رجوع شود.

حاصله از تشعشع اورانيوم و راديوم و غيره ولي بشر قدرت آنرا ندارد كه نيرو را مجددا مبدل بماده كند ولي مسلما چنين تبديلي امكان پذير خواهد بود.اعمال اعمّ از نيك و بد جز تبدّل ماده بنيرو نيست بشر در اثر اراده شروع بكار ميكند و مقداري از مواد بدنش مبدّل بنيرو ميشود و از بدن خارج ميگردد خواه بصورت لٰا الٰهَ إِلَّا اللّٰهُ گفتن باشد يا بصورت فحش دادن بكسي. و بحكم آنكه موجود معدوم شدني نيست آن نيرو در دنيا ميماند و بقدرت خداوندي مجسّم شده روز قيامت تحويل عامل ميگردد.بعضي از آيات صريح اند در اينكه جزاي آخرت خود اعمال دنياست مثل: هَلْ تُجْزَوْنَ إِلّٰا مٰا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ نمل: 90. آيا جزا داده ميشويد جز آنچه را كه ميكرديد وَ لٰا تُجْزَوْنَ إِلّٰا مٰا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ يس: 54. ايضا آيات 39 صافات، 28 جاثيه، 16 طور، 7 تحريم و غيره.بعضي ديگر حكايت از آن دارند كه جزاي آخرت در اثر اعمال دنيا است و اين ميفهماند كه اعمال سبب جزااند نه خود آن مثل فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذٰابَ الْهُونِ بِمٰا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ احقاف: 20. وَ نُودُوا أَنْ تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهٰا بِمٰا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ اعراف: 43.در جواب بايد گفت: گرچه تجسم

قاموس قرآن، ج 5، ص: 50

عمل در آخرت حتمي است ولي در كيفيّت فرق خواهد داشت مثلا جملۀ «لٰا حَوْلَ وَ لٰا قُوَّةَ الّٰا بِاللّٰهِ الْعَلِيِّ الْعَظيم» بشكل گنجي در بهشت تحويل انسان ميشود. در اينصورت اگر بگوئيم اين نعمت يا عذاب همان است درست گفته ايم و اگر بگوئيم: اين بواسطۀ فلان عمل است باز درست گفته ايم زيرا در شكل و كيفيّت فرق دارند، اين هر

دو تعبير در آيۀ ذيل بكار رفته است كُلَّمٰا رُزِقُوا مِنْهٰا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قٰالُوا هٰذَا الَّذِي رُزِقْنٰا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشٰابِهاً بقره: 25. يعني اهل بهشت وقتيكه ميوه اي از بهشت بآنها داده شد گويند: اين همان است كه قبلا بما داده شده بود. بعد فرموده: وَ أُتُوا بِهِ مُتَشٰابِهاً يعني ميوۀ آخرت بآنها داده ميشود در حاليكه شبيه ميوۀ دنيا است لفظ هٰذَا الَّذِي رُزِقْنٰا مِنْ قَبْلُ حاكي از عينيّت عمل و جزا است و مُتَشٰابِهاً اشاره باختلاف كيفيّت است.اين در صورتي است كه مثلا شخصي سيبي را در دنيا بخورد سپس از نيروي حاصلۀ آن دو ركعت نماز بخواند و آن سيب بشكل نماز از بدنش بيرون بريزد آن نيرو در آخرت بسيب مبدّل شده و تحويل عامل گردد. و اللّٰه العالم.

و عمل فاسد و جز ايندو نيست.

ذُكِّرُوا بِآيٰاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْهٰا صُمًّا وَ عُمْيٰاناً فرقان: 73.وَ يَوْمَ يُنٰادِيهِمْ فَيَقُولُ مٰا ذٰا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِينَ فَعَمِيَتْ عَلَيْهِمُ الْأَنْبٰاءُ يَوْمَئِذٍ فَهُمْ لٰا يَتَسٰاءَلُونَ قصص: 65 و 66. كور شدن خبرها كنايه از آنست كه جوابي و خبري پيدا نميكنند. ممكن است «عميت» را در آيه مخفي ماندن و اشتباه معني كرد چنانكه در مجمع فرموده در اقرب الموارد هست: «عمي عليه الامر: التبس و اشتبه».يعني: روزي خدا ندايشان كند و گويد: چه جوابي بپيامبران داديد (آنگاه كه شما را بايمان و عمل دعوت كردند) خبرها بر آنان كور و مخفي ميشوند و جوابي پيدا نميكنند و از يكديگر نيز نمي پرسند چه جوابي بدهيم زيرا همه در مخفي ماندن جواب و نداشتن عذر مساوي اند.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 54

قٰالَ يٰا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَليٰ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَ آتٰانِي رَحْمَةً مِنْ عِنْدِهِ فَعُمِّيَتْ عَلَيْكُمْ أَ نُلْزِمُكُمُوهٰا وَ أَنْتُمْ لَهٰا كٰارِهُونَ هود: 28. «عميت» در آيه بمعني كور شدن كنايه از مشتبه شدن است، ظاهرا مراد از بينة معجزه و از رحمت نبوّت است.يعني اي قوم خبرم دهيد اگر متكي بمعجزه اي از خدا باشم و مرا پيامبري دهد و آن بر شما پس از روشن شدن مشتبه و مخفي ماند آيا با آنكه مكروه ميداريد شما را بنبوّت مجبور ميكنيم؟و لٰا إِكْرٰاهَ فِي الدِّينِ.وَ مَنْ كٰانَ فِي هٰذِهِ أَعْميٰ فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْميٰ وَ أَضَلُّ سَبِيلًا اسراء: 72. اعماي اول وصف است بمعني فاقد البصيرة و گمراه ولي اعماي دوم ممكن است بقرينۀ أَضَلُّ اسم تفضيل باشد يعني هركه در اين دنيا از هدايت كور ماند و گمراه شد او در قيامت كورتر و

گمراه تر است.

خرما اطلاق ميشود نه بخرما ولي در آيۀ فَأَنْبَتْنٰا فِيهٰا حَبًّا. وَ عِنَباً وَ قَضْباً ظهور آيه در انگور است. جمع عنب در قرآن اعناب آمده و واحد آنرا عنبه گويند.

نيز آمده است.

رَبِّهِمْ سجده: 12. «عند» در اينگونه آيات وقت حساب را ميرساند و شايد تقدير آن «عِنْدَ حِسٰابِ رَبِّكُمْ» و نظير آن باشد. جانب و ناحيه: مثل وَ لَمّٰا جٰاءَهُمْ كِتٰابٌ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ … بقره: 89.وَ يَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَ مٰا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ آل عمران: 78.ناگفته نماند «عند» براي ظرف زمان نيز آيد مثل «اتَيْتُكَ عِنْدَ مَغيبِ الشَّمْسِ» ولي در قرآن براي زمان نيامده است ايضا بمعني اعتقاد آيد مثل «عِنْدي انَّكَ عٰادِلٌ».

دارد نه اثر و فايدۀ آن را. معبودهاي اينان نيز نظير همان تار عنكبوت است كه بهره و فايده ندارند و لٰا يَخْلُقُونَ شَيْئاً وَ هُمْ يُخْلَقُونَ وَ لٰا يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَ لٰا نَفْعاً وَ لٰا يَمْلِكُونَ مَوْتاً وَ لٰا حَيٰاةً وَ لٰا نُشُوراً فرقان: 3.

اسْتَقٰامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ توبه: 7.معاهده گاهي بمعني مبالغه آيد چنانكه در «اخذ- مؤاخذه» گذشت مثل وَ مِنْهُمْ مَنْ عٰاهَدَ اللّٰهَ لَئِنْ آتٰانٰا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ توبه: 75. پيداست كه عٰاهَدَ در آيه پيمان شديد را ميرساند زيرا عهد يكطرفي و فقط از جانب بنده است. [اينك ببعضي از آيات اشاره ميشود:] 1- قٰالُوا يٰا مُوسَي ادْعُ لَنٰا رَبَّكَ بِمٰا عَهِدَ عِنْدَكَ لَئِنْ كَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَكَ … اعراف: 134. بنظر ميايد مراد از بِمٰا عَهِدَ عِنْدَكَ آنست كه خدا بموسي وعده كرده بود كه در صورت آمدن رجز (طوفان، جراد، قمّل و … ) اگر فرعونيان ايمان

قاموس قرآن، ج 5، ص: 60

آورند عذاب برداشته خواهد شد و موسي اين وعده را بفرعونيان فرموده بود. لذا گفتند: اي موسي پروردگارت را با آن وعده كه بتو داده بخوان اگر عذاب را از بين بردي حتما بتو ايمان مياوريم. نظير اين، آيۀ ديگري است كه فرموده وَ قٰالُوا يٰا أَيُّهَا السّٰاحِرُ ادْعُ لَنٰا رَبَّكَ بِمٰا عَهِدَ عِنْدَكَ إِنَّنٰا لَمُهْتَدُونَ زخرف: 49.2- وَ مٰا يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفٰاسِقِينَ.الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ مِيثٰاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ مٰا أَمَرَ اللّٰهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ … بقره: 26 و 27. تعبير عَهْدَ اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ مِيثٰاقِهِ در آيات ديگر نيز آمده است ميثاق گرچه بمعني پيمان اكيد و ما يوثق به آمده ولي مانعي ندارد كه مصدر ميمي هم باشد چنانكه در جوامع الجامع اشاره كرده «ميثاق» در آيۀ فوق مصدر و بمعني محكم كردن يا محكم شدن است.بنظر ميايد مراد از عهد اللّٰه هدايت تكويني باشد كه در وجود هر فرد بوديعه گذاشته شده و مراد از ميثاق عهد

محكم شدن آن بوسيلۀ انبياء و اوصياء باشد يعني فاسقين كساني اند كه هدايت تكويني و درك فطري خود را پس از آنكه بوسيلۀ انبياء محكم شده، ميشكنند، آنوقت «يَقْطَعُونَ وَ يُفْسِدُونَ» بيان نقص عهد است «ميثاق» را ميشود مصدر از براي فاعل گرفت و فاعلش خداست و نيز جايز است كه از براي مفعول باشد چنانكه همانطور ترجمه شد.ناگفته نماند: همۀ مردم از هدايت تكويني برخورداراند فِطْرَتَ اللّٰهِ الَّتِي فَطَرَ النّٰاسَ عَلَيْهٰا روم: 30. و انبياء براي ميثاق و تقويت همان فطرت آمده اند.3- تِلْكَ الْقُريٰ نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنْبٰائِهٰا وَ لَقَدْ جٰاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنٰاتِ فَمٰا كٰانُوا لِيُؤْمِنُوا بِمٰا كَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ كَذٰلِكَ يَطْبَعُ اللّٰهُ عَليٰ قُلُوبِ الْكٰافِرِينَ.وَ مٰا وَجَدْنٰا لِأَكْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْنٰا أَكْثَرَهُمْ لَفٰاسِقِينَ اعراف 101- 102. در مجمع «عهد» را وفا بعهد معني كرده و فرموده: گويند «فُلٰانٌ

قاموس قرآن، ج 5، ص: 61

لٰا عَهْدَ لَهُ» يعني بعهد وفا نميكند. اهل لغت «وفا» را از معاني عهد شمرده اند.بنظر من مراد از عهد معناي اوّلي آنست كه نگهداري و مراعات شي ء باشد يعني: ما در آنها نسبت بآيات خود مراعاتي نيافتيم كه بآيات ما اهميت بدهند و اعتنائي داشته باشند مثل فَنَبَذُوهُ وَرٰاءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِيلًا آل عمران: 187. مسلّم است كه پس از يَطْبَعُ اللّٰهُ عَليٰ قُلُوبِ الْكٰافِرِينَ ديگر در كافر اعتنائي بآيات خدا نخواهد بود. و خلاصه عهد در آيۀ فوق در جاي «عزم» است كه دربارۀ آدم آمده: وَ لَقَدْ عَهِدْنٰا إِليٰ آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً طه: 115.4- وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللّٰهِ إِذٰا عٰاهَدْتُمْ … نحل: 91. در اينگونه آيات ظاهرا مراد از

«عهد اللّٰه» پيمان و سوگندي است كه شخص بر خود لازم ميكند و چون يكطرف پيمان و سوگند خداست لذا عهد اللّٰه تعبير آمده. بهترين دليل مطلب ذيل آيه است كه فرموده: وَ لٰا تَنْقُضُوا الْأَيْمٰانَ بَعْدَ تَوْكِيدِهٰا وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللّٰهَ عَلَيْكُمْ كَفِيلًا …

اعطاء مقام ديگري بود بآنحضرت كه قبلا نداشت علي هذا ممكن است كسي پيامبر باشد ولي امام نباشد لذا در كافي از امام باقر عليه السّلام نقل شده: خدا ابراهيم عليه السّلام را عبد اتخاذ كرد پيش از آنكه مبعوث گرداند و او را نبيّ گردانيد پيش از آنكه رسول گرداند و رسولش گردانيد پيش از آنكه خليل اتخاذ كند و خليلش كرد پيش از آنكه امام گرداند پس چون همۀ اينها براي او جمع گرديد- امام در اينجا مشتش را گره كرد- خدا باو گفت: يٰا ابْرٰاهيمُ إِنِّي جٰاعِلُكَ لِلنّٰاسِ إِمٰاماً از بزرگي امامت در نظرش بود كه گفت يٰا رَبِّ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قٰالَ لٰا يَنٰالُ عَهْدِي الظّٰالِمِينَ.3- گفتيم: مراد از امامت بنظر ما بقاء شريعت و مقتدا بودن ابراهيم عليه السّلام است وَ إِذْ قٰالَ إِبْرٰاهِيمُ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ إِنَّنِي بَرٰاءٌ مِمّٰا تَعْبُدُونَ. إِلَّا الَّذِي فَطَرَنِي فَإِنَّهُ سَيَهْدِينِ. وَ جَعَلَهٰا كَلِمَةً بٰاقِيَةً فِي عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ زخرف: 26- 28. جَعَلَهٰا راجع بكلمۀ توحيد و بيزاري از شرك است كه از دو آيۀ قبل مستفاد ميشود يعني ابراهيم كلمۀ توحيد را كلمۀ هميشگي قرار داد در فرزندان خويش. پس آنچه ابراهيم عليه السّلام گذاشته هميشگي است و مرام او باقي است و او امام است النهايه در اين آيه «للناس» نيست بلكه فقط فِي عَقِبِهِ است.وَ اجْعَلْ لِي لِسٰانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ شعراء: 84. اين دعاي ابراهيم عليه السّلام و

قاموس قرآن، ج 5، ص: 63

ظاهرا مراد از لسان صدق چنانكه در «لسن» خواهد آمد و الميزان گفته بقاء دعوت آنحضرت است ايضا در آيۀ: وَ وَهَبْنٰا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنٰا وَ جَعَلْنٰا لَهُمْ لِسٰانَ صِدْقٍ

عَلِيًّا مريم: 50. كه بعد از ذكر چند نفر از پيامبران از جمله ابراهيم عليه السّلام آمده است كه ظاهرا مراد فقط نام نيك نيست بلكه بقاء شريعت توأم با نام نيك است.وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقٰامِ إِبْرٰاهِيمَ مُصَلًّي بقره: 125. وَ مَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرٰاهِيمَ إِلّٰا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ بقره: 130.قُلْ صَدَقَ اللّٰهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْرٰاهِيمَ حَنِيفاً آل عمران: 95. قُلْ إِنَّنِي هَدٰانِي رَبِّي إِليٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِيمٍ دِيناً قِيَماً مِلَّةَ إِبْرٰاهِيمَ حَنِيفاً انعام: 161.ثُمَّ أَوْحَيْنٰا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرٰاهِيمَ حَنِيفاً نحل: 123.اين آيات همه دليل اند بر اينكه دين قرآن، دين ابراهيم عليه السّلام است پس او بر ما امام و مقتدا است و ما پيرو او هستيم و اسلام دين او است كه بوسيلۀ نواده اش حضرت محمد بن عبد اللّٰه صلّي اللّٰه عليه و آله و سلّم توضيح و تبيين گشته است.چنانكه نوح عليه السّلام بر ابراهيم عليه السّلام امام بود و آنحضرت از نوح پيروي كرده و قرآن فرمايد: وَ إِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْرٰاهِيمَ صافات: 83.در سورۀ سجده آيۀ 23 و 24 فرموده: وَ لَقَدْ آتَيْنٰا مُوسَي الْكِتٰابَ فَلٰا تَكُنْ فِي مِرْيَةٍ مِنْ لِقٰائِهِ وَ جَعَلْنٰاهُ هُديً لِبَنِي إِسْرٰائِيلَ وَ جَعَلْنٰا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنٰا لَمّٰا صَبَرُوا … و در سورۀ انبياء پس از ذكر موسي و هارون و ابراهيم و لوط و اسحق و يعقوب فرموده وَ جَعَلْنٰاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنٰا … آيۀ 73.ظاهرا مراد از اين امامت همان نبوّت و رسالت است بقرينۀ يَهْدُونَ بِأَمْرِنٰا در هر دو آيه، ولي امامت در إِنِّي جٰاعِلُكَ لِلنّٰاسِ إِمٰاماً منصبي بعد از نبوت است.4- بطور كلي انبياء أولو العزم و صاحب شريعت همه

امامند كه بموجب آيۀ شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مٰا وَصّٰي بِهِ نُوحاً وَ الَّذِي أَوْحَيْنٰا إِلَيْكَ وَ مٰا وَصَّيْنٰا

قاموس قرآن، ج 5، ص: 64

بِهِ إِبْرٰاهِيمَ وَ مُوسيٰ وَ عِيسيٰ أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ … شوري: 13.در اين آيه مي بينيم دين ما همان ديني است كه بنوح و رسول خدا و ابراهيم و موسي و عيسي عليهم السلام وحي شده پس همۀ اينها امام و مقتدا هستند و بترتيب امام بعد از امام ميباشند.5- لفظ لِلنّٰاسِ در إِنِّي جٰاعِلُكَ لِلنّٰاسِ إِمٰاماً روشن ميكند كه آن بزرگوار براي عموم مردم پس از خود تا روز قيامت امام است. عموم «لِلنّٰاسِ» مثل «عالمين» است در: سَلٰامٌ عَليٰ نُوحٍ فِي الْعٰالَمِينَ صافات: 79.6- مراد از وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي آنست كه آيا در فرزندان من هم امام خواهد بود؟ چنانكه در دعاي خويش دربارۀ ذرّيه اش گفته: رَبَّنٰا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ بقره: 129. خداوند در جواب فقط ظالمان را اخراج كرد و فرمود لٰا يَنٰالُ عَهْدِي الظّٰالِمِينَ مراد از «عهد» همان امامت است كه بظالم نميرسد و ظالم لياقت امامت را ندارد آيۀ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنٰا نُوحاً وَ إِبْرٰاهِيمَ وَ جَعَلْنٰا فِي ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْكِتٰابَ … حديد: 26. ميرساند كه خواست ابراهيم در ذرّيه اش مورد اجابت شده باستثناء ظالمين.

قيامت نيز بعد از كوبيده شدن چنان خواهند بود در اين باره در «جبل» توضيح داده ايم اين كلمه فقط دو بار در قرآن مجيد آمده است.

و تَصُدُّونَ اند بنظر ميايد كه يَبْغُونَهٰا عِوَجاً بيان يَصُدُّونَ است و عِوَجاً مفعول به «يَبْغُونَ» است يعني: با ايجاد شبهات و ايجاد انحراف در دين خدا مردم را از آن منع ميكنند و آنرا ناحق جلوه ميدهند در مجمع فرموده: جايز است عِوَجاً مفعول به يبغون باشد يعني «يَبْغُونَ لَهَا الْعِوَجَ». معني آيه چنين ميشود: آنانكه مردم را از راه خدا باز ميدارند و براي آن كجي و انحراف ميجويند.لٰا تَريٰ فِيهٰا عِوَجاً وَ لٰا أَمْتاً طه: 107. آيه دربارۀ قيامت و از بين رفتن

قاموس قرآن، ج 5، ص: 66

كوههاست امت بمعني بلندي و عِوَجاً بمعني پستي و گودي است يعني در زمين پستي و بلندي نمي بيني بلكه هموار ميشود چنانكه در ما قبل آيه آمده: فَيَذَرُهٰا قٰاعاً صَفْصَفاً.

زمان و مكان است و آن در آيۀ إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرٰادُّكَ إِليٰ مَعٰادٍ … قصص: 85. اسم مكان و مراد از آن چنانكه گفته اند مكّه است يعني: آنكه قرآن را بر تو فرض كرده كه بخواني و تبليغ كني حتما تو را بشهر خويش باز خواهد گرداند. رجوع شود به «ردد».

كَأَنَّهُمْ أَعْجٰازُ نَخْلٍ خٰاوِيَةٍ. فَهَلْ تَريٰ لَهُمْ مِنْ بٰاقِيَةٍ حاقّة: 6- 8. رجوع شود به «روح» تحت عنوان باديكه قوم هود را از بين برد در آنجا نظر داده ايم كه باد آنها طوفان نبود بلكه باد سرد و سوزان بود. و اللّٰه العالم.در مجمع ذيل آيۀ 65 اعراف دربارۀ عاد فرموده او عاد پسر عوص پسر ارم پسر سام بن نوح بود. علي هذا عاد نام شخصي است كه قبيله و قوم با نام او تسميه شده در اقرب الموارد باين تسميه تصريح شده است و نيز در اقرب گفته: «عاد» منصرف و غير منصرف هر دو آيد. نگارنده گويد: عاد در قرآن مجموعا 24 بار آمده و همه منصرف بكار رفته است.

يعني: جايز است زينت خود را باطفاليكه به نگفتني ها و پوشاندنيهاي زنان واقف نيستند اظهار كنند.لِيَسْتَأْذِنْكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمٰانُكُمْ وَ الَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلٰاثَ مَرّٰاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلٰاةِ الْفَجْرِ وَ حِينَ تَضَعُونَ ثِيٰابَكُمْ مِنَ الظَّهِيرَةِ وَ مِنْ بَعْدِ صَلٰاةِ الْعِشٰاءِ ثَلٰاثُ عَوْرٰاتٍ لَكُمْ نور: 58.در اين آيه سه وقت خلوت عورت ناميده شده كه انسان لباس خويش را ميكند و عورتش ظاهر ميشود چنانكه در مجمع فرموده، و يا از آنجهت كه شخص شرم دارد در آنحالات كسي جز زنش در پيشش باشد.يعني: غلامان و كنيزان و بچه هاي نابالغ سه بار در آمدن پيش شما اجازه بخواهند: پيش از نماز فجر و آنگاه كه از گرماي ظهر لباس خويش را ميكنيد و پس از نماز عشاء كه سه وقت خلوت است براي شما.

داده، تنۀ نخل را سوي خويش تكان بده كه خرماي تازه پيش تو افكند، بخور و بنوش و دلت را آرام كن.و اگر از آدميان كسي را ديدي و از تو توضيح خواست باشاره بگو: براي خدا روزۀ سكوت نذر كرده ام و امروز با كسي سخن نخواهم گفت.مريم مولود مسعود را در آغوش گرفت (و با بيم و اميد) پيش قومش

قاموس قرآن، ج 5، ص: 73

آمد تا بچه را در آغوش وي ديدند همه از جا در رفته و گفتند: مريم چيز شگفت انگيزي آورده اي؟!!.اي خواهر هارون پدرت مرد بدي نبود و مادرت زناكار نبود اين چه وضعي است پيش آورده اي؟! مريم اشاره بعيسي كرد كه از خودش بپرسيد، گفتند با بچه ايكه در گهواره است چگونه سخن گوئيم؟! عيسي بسخن در آمد و گفت: من بندۀ خدايم مرا كتاب داده و پيغمبر كرده است.و هر كجا كه باشم با بركتم نموده و بنماز كردن و زكوة دادن سفارشم كرده است نسبت بمادرم نيكوكارم و خدا ستمگر بدبختم نكرده است.سلام بر من روزيكه تولد يافتم و روزيكه ميميرم و روزيكه زنده بر انگيخته ميشوم. (سوره مريم آيۀ 17- 33 ترجمۀ آزاد).در جواب آنانكه ايراد كرده و ميگفتند: چگونه ميشود انسان بدون پدر بدنيا آيد و آنرا دليل پسر خدا بودن ميگرفتند فرموده: إِنَّ مَثَلَ عِيسيٰ عِنْدَ اللّٰهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرٰابٍ ثُمَّ قٰالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ آل عمران: 59. داستان عيسي نظير جريان آدم ابو البشر است كه خدا او را (بدون پدر و مادر) از خاك آفريد و گفت: باش … هر چه رطب و يابس دربارۀ ولادت عيسي عليه السّلام گفته شود قابل قبول نيست

و از درجۀ اعتبار ساقط است حق همان است كه از قرآن كريم كلام دست نخوردۀ خدا نقل كرديم ذٰلِكَ عِيسَي ابْنُ مَرْيَمَ قَوْلَ الْحَقِّ الَّذِي فِيهِ يَمْتَرُونَ. مٰا كٰانَ لِلّٰهِ أَنْ يَتَّخِذَ مِنْ وَلَدٍ سُبْحٰانَهُ إِذٰا قَضيٰ أَمْراً فَإِنَّمٰا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ مريم: 34 و 35.

وَ مُوسيٰ وَ عِيسيٰ شوري: 13.پيامبر پاك خدا از عباد اللّٰه الصالحين است وَ زَكَرِيّٰا وَ يَحْييٰ وَ عِيسيٰ وَ إِلْيٰاسَ كُلٌّ مِنَ الصّٰالِحِينَ انعام: 85.او در زائيده شدن و مادرش در زائيدن بي شوهر، نشانۀ قدرت بي- پايان خدا هستند وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَ أُمَّهُ آيَةً مؤمنون: 50. روز قيامت از شهداء اعمال است (نساء: 159).او از مقرّبان درگاه خدا و از راهنمايان توحيد و داراي جاه و شرف در دنيا و آخرت است اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَي ابْنُ مَرْيَمَ وَجِيهاً فِي الدُّنْيٰا

قاموس قرآن، ج 5، ص: 75

وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ آل عمران: 45.

قائل بودند كه عيسي عليه السّلام خداست و ظهور آن در اين است كه عيسي و خدا يكي است و العياذ باللّه خدا ببشر مبدّل شده است. اين آيه را گرچه ميشود با تثليث و ابن اللّٰه بودن تطبيق كرد ولي ظهورش در اتحاد و يكي بودن خدا و عيسي است (معاذ اللّٰه).2- وَ قٰالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللّٰهِ وَ قٰالَتِ النَّصٰاريٰ الْمَسِيحُ ابْنُ اللّٰهِ ذٰلِكَ قَوْلُهُمْ بِأَفْوٰاهِهِمْ يُضٰاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قٰاتَلَهُمُ اللّٰهُ أَنّٰي يُؤْفَكُونَ توبه: 30. ظهور آيه در فرزند بودن عيسي است گرچه با عقيدۀ تثليث نيز قابل تطبيق است.3- يٰا أَهْلَ الْكِتٰابِ لٰا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ … وَ لٰا تَقُولُوا ثَلٰاثَةٌ انْتَهُوا خَيْراً

قاموس قرآن، ج 5، ص: 76

لَكُمْ إِنَّمَا اللّٰهُ إِلٰهٌ وٰاحِدٌ نساء: 171.لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قٰالُوا إِنَّ اللّٰهَ ثٰالِثُ ثَلٰاثَةٍ وَ مٰا مِنْ إِلٰهٍ إِلّٰا إِلٰهٌ وٰاحِدٌ … مائده: 73. مراد از سه خدا، خدا و روح القدس و عيسي است از وَ لٰا تَقُولُوا ثَلٰاثَةٌ روشن ميشود كه بهر سه نسبت الوهيّت ميداده اند و نيز از ثٰالِثُ ثَلٰاثَةٍ خدا سومي يعني سه خدا هست.اين خرافات پس از عيسي عليه السّلام رونق گرفت و مشخّص گرديد و چنانكه در «بنو- ابن» گفته ايم از ملل ديگر بنصاري راه يافت و در زمان عيسي عليه السّلام از اين خرافه ها خبري نبود و اينكه خداوند فرموده: وَ إِذْ قٰالَ اللّٰهُ يٰا عِيسَي ابْنَ مَرْيَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنّٰاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّي إِلٰهَيْنِ مِنْ دُونِ اللّٰهِ قٰالَ سُبْحٰانَكَ مٰا يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ مٰا لَيْسَ لِي بِحَقٍّ … مائده: 116.يعني: آنگاه كه خدا فرمود: اي عيسي پسر مريم آيا تو بمردم گفته اي كه

مرا و مادرم را جز خدا دو معبود بگيريد؟ گفت: پاك و منزّهي تو، مرا نرسد آنچه بمن سزاوار نيست بگويم.اين آيه بقرينۀ آيات ذيل مخصوصا آيۀ: قٰالَ اللّٰهُ هٰذٰا يَوْمُ يَنْفَعُ الصّٰادِقِينَ صِدْقُهُمْ … مائده: 119. راجع بقيامت است و در قيامت واقع خواهد شد.

متولد شد.از گناهان معصوم بود و تا مدّتي با مردم زندگي كرد انسان كامل بود كه از انسان متولد گرديد و در عين حال خدا بود زيرا كه پسر خدا بود و پسر خدا خود خداست.سپس خدا دشمنان را بر او مسلّط كرد تا وي را با فجيعترين قتلي كه دار آويختن باشد بكشتند با آنكه شخص مصلوب در كتاب الهي مورد لعن است بدين طريق عيسي متحمّل لعن و صلب شد تا كفّارۀ گناهان تمام بشر گرديد (الميزان ج 3 ص 320- المنار ج 6 ص 24 ببعد).از اينجاست كه نصاري صليب را همه جا زينت مجالس كرده اند و گويند هر كه بصليب و كفارۀ گناهان بودن عيسي ايمان نداشته باشد اهل آتش است.ناگفته نماند: موضوع فداء و كفارۀ گناهان بودن عيسي عليه السّلام افسانه اي بيش نيست و با موازين عقل و شرع سازگاري ندارد و بتصريح قرآن مجيد عيسي بدار آويخته نشده و نيز بدست يهود كشته نشده است اينك كلام قرآن را بررسي ميكنيم: … وَ قَوْلِهِمْ إِنّٰا قَتَلْنَا الْمَسِيحَ عِيسَي ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللّٰهِ وَ مٰا قَتَلُوهُ وَ مٰا صَلَبُوهُ وَ لٰكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَ إِنَّ الَّذِينَ

قاموس قرآن، ج 5، ص: 78

اخْتَلَفُوا فِيهِ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ مٰا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّبٰاعَ الظَّنِّ وَ مٰا قَتَلُوهُ يَقِيناً نساء: 157.اين آيه صريح است در اينكه عيسي بدست يهود نه بدار آويخته شده و نه كشته شده است ادّعاي نصاري و پيراهن عثمان كردن صلب عيسي عليه السّلام بي جا و افسانه است.و نيز روشن است كه كار بر آنان مشتبه شده. با مراجعه بكتب تاريخ و تفاسير و تحقيقات رجال اسلامي روشن خواهد

شد كه يهود بجاي عيسي عليه السّلام مردي بنام يهوداي اسخريوطي را كه شبيه بحضرت عيسي بود گرفته و كشتند و گمان كردند كه عيسي را كشته اند.عيسي با حوارّيون در باغي بود، لشكريان قيصر شبانه با كاهنان يهود براي گرفتاري او وارد باغ شدند، شاگردان عيسي پراكنده شده پا بفرار گذاشتند، يهوداي اسخريوطي كه شبيه عيسي بود و جاي عيسي را نيز او نشان داده بود بدست آنها افتاد او را با هلهله و غوغا كشان كشان بردند و چون مجال تحقيق بيشتر نبود بدارش زدند گوئي كاهنان يهود و لشكريان قيصر را مقصود آن بود كه طرفداران عيسي را در مقابل عمل انجام شده قرار دهند لذا بي آنكه تحقيق كنند و بداد و بيداد آن بدبخت گوش بدهند در ميان هلهله بصليبش كشيدند.ظاهرا معناي وَ لٰكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ اين است كه يهودا بجاي عيسي بدار رفت و يهود پنداشتند كه عيسي است بروايتي يكي از حواريّون پس از اجازۀ حضرت عيسي خود را عيسي معرفي كرد و او را گرفته و بدار زدند و امر بر آنان مشتبه شد.آنگاه فرموده: آنانكه دربارۀ عيسي اختلاف كردند در شكّ اند و علمي ندارند و فقط از گمان پيروي ميكنند و سپس تأكيد فرموده وَ مٰا قَتَلُوهُ يَقِيناً عيسي را روي يقين نكشتند بلكه ظنّ كردند كه او را كشته اند.اصرار و پافشاري قرآن در اينكه

قاموس قرآن، ج 5، ص: 79

عيسي بدست يهود كشته نشد براي از بين بردن افسانۀ كفارۀ گناهان بودن است كه نصاري نغمۀ آنرا ساز كرده و دست بردار نيستند و گرنه از نظر قرآن مهم نبود كه عيسي را بدار زنند يا نه.عجب است از

مسلمانان بي اطلاع بي آنكه از دين و قرآن خود خبري داشته باشند و تحقيق كنند اين افسانه را زنده ميكنند. در فرهنگ امير كبير زير لفظ «عيسي» نوشته اند كه عيسي را بصليب كشيدند. در گذشته نصر اللّٰه فلسفي استاد دانشگاه در صفحه 240 از كتاب تاريخ سال اول دبيرستانها نوشت: حاكم رومي بسبب اعتراض و اصرار يهود بكشتن عيسي رضا داد پس عيسي را با اجازۀ او بر صليب كشيدند و بدين وسيله صورت صليب پيش عيسويان محترم و مقدس گرديده است.تعجّب است از چنين اشخاص كه در محيط اسلام و ناف تشيع زندگي ميكنند و عمري در طلب دانش ميگذرانند ولي از ساده ترين قضاياي دينشان بي اطلاع مي مانند و كوركورانه از غربيها تقليد ميكنند.حقّا كه عذر اينان قابل پذيرش نيست.

توفّي بمعني تمام اخذ است و آن در قرآن بيشتر در موت بكار رفته مثل إِنَّ الَّذِينَ تَوَفّٰاهُمُ الْمَلٰائِكَةُ ظٰالِمِي أَنْفُسِهِمْ نساء: 97. تَوَفَّتْهُ رُسُلُنٰا وَ هُمْ لٰا يُفَرِّطُونَ انعام: 61. أَفْرِغْ عَلَيْنٰا صَبْراً وَ تَوَفَّنٰا مُسْلِمِينَ اعراف: 126.و گاهي در مطلق اخذ آمده است مثل: فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتّٰي يَتَوَفّٰاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللّٰهُ لَهُنَّ سَبِيلًا نساء: 15. يعني آنها را در خانه نگاه داريد تا مرگ آنها را دريابد يا خدا برايشان راهي قرار دهد. ايضا اللّٰهُ يَتَوَفَّي الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهٰا وَ الَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنٰامِهٰا … زمر: 42. و در آيۀ وَ هُوَ الَّذِي يَتَوَفّٰاكُمْ بِاللَّيْلِ وَ يَعْلَمُ مٰا جَرَحْتُمْ بِالنَّهٰارِ انعام: 60. اخذ بواسطۀ خواب است.در آيۀ مورد بحث كه فرموده: إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَ رٰافِعُكَ إِلَيَّ … اگر توفّي بمعني اخذ باشد مثل آيۀ: بَلْ رَفَعَهُ اللّٰهُ است يعني: اي عيسي من تو را اخذ ميكنم و بسوي خود بالا ميبرم، و اگر بمعني مرگ باشد آنوقت مرگ عادي عيسي عليه السّلام را ميرساند.3- وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً مٰا دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمّٰا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ مائده: 117. اين آيه كلام عيسي است كه روز قيامت بخدا خواهد گفت: من تا در ميان مردم بودم بر آنها گواه بودم و چون مرا وفات دادي تو خودت بر آنها مراقب بودي.دربارۀ تَوَفَّيْتَنِي همان سخن هست كه در آيۀ بالا گفته شد.

ميراندن مراد باشد و بقرينۀ آن ميشود گفت كه بَلْ رَفَعَهُ اللّٰهُ با قيد توفّي است يعني

قاموس قرآن، ج 5، ص: 81

«تَوَّفٰاهُ اللّٰهُ وَ رَفَعَهُ» در بحار در يك حديث نبوي كه خواهيم گفت نقل شده: «وَ لٰكِنْ رَفَعَهُ اللّٰهُ بَعْدَ انْ تَوَّفٰاهُ» و خلاصه آنكه: بنظر نگارنده آيات نه در زنده زنده بآسمان رفتن عيسي صريح اند و نه در مردن او باجل طبيعي ولي اينكه بدست يهود كشته نشده و بدار آويخته نشده يقين است.اگر گويند: آيۀ وَ السَّلٰامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَ يَوْمَ أَمُوتُ وَ يَوْمَ أُبْعَثُ حَيًّا مريم: 33. كه كلام عيسي است و از مرگ خود بلفظ أَمُوتُ خبر داده در مردن او صريح است؟ گوئيم: صريح است كه مرگ حتما او را خواهد يافت ولي اگر زنده بآسمان رفتن ثابت شود، مرگ قهرا پس از آن خواهد بود.

اللّٰهُ عيسٰي الَيْهِ مِنْ زٰاوِيَةِ الْبَيْتِ وَ هُمْ يَنْظُرُونَ الَيْهِ» ايضا روايت 9- 10- 11 و در حديث 14 هست: «فَيُقٰالُ انَّهُ مٰاتَ وَ لَمْ يَمُتْ» گويند: امام زمان (عج) مرده ولي نمرده است. و در اين امر شبيه بعيسي است.در مجمع ذيل آيه إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَ رٰافِعُكَ … فرموده: … روي عن النبي صلّي اللّه عليه و آله انَّهُ قٰالَ: انَّ عيسَي ابْنَ مَرْيَمَ لَمْ

قاموس قرآن، ج 5، ص: 82

يَمُتْ وَ انَّهُ رٰاجِعٌ الَيْكُمْ قَبْلَ يَوْمِ الْقِيٰامَةِ ايضا فرمايد بصحّت رسيده كه آنحضرت صلّي اللّه عليه و آله فرموده: «كيف انتم اذا انزل ابن مريم فيكم و امامكم منكم» چنانكه بخاري و مسلم در صحيح خود نقل كرده اند.

وسائل زندگي اند رجوع شود به «سخر» ذيل آيۀ فوق.جمع معيشت معايش است. وَ لَقَدْ مَكَّنّٰاكُمْ فِي الْأَرْضِ وَ جَعَلْنٰا لَكُمْ فِيهٰا مَعٰايِشَ اعراف: 10.در آيۀ وَ جَعَلْنَا النَّهٰارَ مَعٰاشاً نباء: 11. معاش را مصدر گرفته و مضاف مقدّر كرده اند مثل «وقت معاش» و

قاموس قرآن، ج 5، ص: 84

نظير آن ولي ميشود آنرا اسم زمان گرفت يعني: شب را لباس و زمان ستر قرار داديم كه با ظلمت خود اشياء را مي پوشاند و مردم را باستراحت مجبور ميكند و روز را زمان زندگي قرار داديم كه از فضل خدا روزي بجوئيد.مثل وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِبٰاساً وَ النَّوْمَ سُبٰاتاً وَ جَعَلَ النَّهٰارَ نُشُوراً فرقان: 47. در الميزان فرموده: معاش در آيه اسم زمان يا مكان است.

قمر- 37- هود- 39 طه.عين: (بكسر اول) جمع عيناء و آن مؤنّث اعين است بمعني درشت چشم. وَ زَوَّجْنٰاهُمْ بِحُورٍ عِينٍ دخان: 54. زنان سيمين تن و درشت چشم را بآنها تزويج كرده ايم.اهل لغت اعين را هم درشت چشم و هم مذكّر گاو وحشي و عيناء را زن درشت چشم و هم مؤنّث گاو وحشي گفته اند ولي راغب عقيده دارد كه اعين و عيناء بگاو وحشي گفته ميشود بعلت قشنگي چشم آن و زنان در قشنگي چشم بگاو وحشي تشبيه شده اند «عين» چهار بار در قرآن آمده همه در وصف حوريان بهشتي است.معين: جاري آشكار يا جاري بسهولت در قاموس و اقرب گفته: «ماء معين و معيون» آبيكه آشكار و جاري است. علت اين تسميه چنانكه طبرسي و راغب و ديگران گفته اند آشكار و پيش چشم بودن آنست.قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مٰاؤُكُمْ غَوْراً فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِمٰاءٍ مَعِينٍ ملك: 30.بگو اگر آبتان در زمين فرو رود كه آبي آشكار و جاري يا آب سهل الجريان براي شما مياورد.ممكن است ميم در «معين» اصل كلمه باشد از «معن الماء» كه بمعني سهولت جريان است در لغت آمده «معن الماء: سهل و سال» در اينصورت فعيل بمعني فاعل است ماء معين يعني آبيكه به سهولت جاري است. و شايد چنانكه طبرسي احتمال داده مفعول باشد از «عين الماء» كه آشكار و پيش چشم جاري ميشود.در اينصورت ميم اصل كلمه نيست.و «ماء معين» يعني آبيكه ديده شده و پيش چشم است.وَ آوَيْنٰاهُمٰا إِليٰ رَبْوَةٍ ذٰاتِ قَرٰارٍ وَ مَعِينٍ مؤمنون: 50. رجوع شود به «ربو».

قاموس قرآن، ج 5، ص: 86

يُطٰافُ عَلَيْهِمْ بِكَأْسٍ مِنْ مَعِينٍ صافات: 45. در مجمع ذيل آيه

از اخفش نقل شده: مراد از كأس در تمام قرآن خمر است. مراد از كأس در تمام قرآن خمر است. ديگران آنرا كاسه مع الخمر گفته اند بهر حال از «معين» هم روشن ميشود كه شراب بهشتي بسهولت در روي زمين جاري ميشود يعني: شرابي سهل الجري يا شرابي كه از جاري شوندۀ بخصوصي است بر آنها بگردانند آيۀ إِنَّ الْأَبْرٰارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كٰانَ مِزٰاجُهٰا كٰافُوراً.عَيْناً يَشْرَبُ بِهٰا عِبٰادُ اللّٰهِ يُفَجِّرُونَهٰا تَفْجِيراً انسان: 5 و 6. مشروح آيۀ ما نحن فيه است و از آن بدست ميايد كه مراد از «معين» سهولت جريان است كه فرموده يُفَجِّرُونَهٰا تَفْجِيراً.

است. «تغابن» از تفاعل است بمعني مغبون كردن يكديگر. اگر تغابن در آيه بين الاثنين باشد معني آن چنين است: روزي شما را جمع ميكند براي روز جمع (روز آخرت) آن روز، روز مغبون كردن همديگر است ولي اين مغبون كردن چگونه است؟در الميزان پس از ردّ دو وجه در كيفيّت تغابن فرموده: اينجا صورت سومي است و آن اينكه تغابن ميان گمراه كنندگان و گمراه شدگان اعتبار شود كه متبوعان تابعان را گول ميزنند و باخذ دنيا و ترك آخرت وادارشان ميكنند و تابعان متبوعان را مغبون ميكنند كه آنها را در استكبارشان ياري ميكنند پس هر گروه ديگري را مغبون ميكند و از ديگري مغبون ميشود. و وجه چهارمي است كه در آن زمينه روايت وارد شده و آن اينكه: براي هر بنده در بهشت منزلي است كه اگر اطاعت خدا ميكرد بآن داخل ميشد و براي هر بنده در آتش منزلي است كه اگر خدا را معصيت ميكرد بآن داخل ميشد. روز قيامت منازل اهل آتش كه در بهشت است باهل بهشت داده ميشود و بالعكس. پس اهل بهشت اهل آتش را مغبون ميكنند.و از تفسير برهان نقل كرده كه امام صادق عليه السّلام فرمود: قيامت يوم التلاق است كه اهل آسمان اهل زمين را ملاقات ميكنند. يوم التناد است اهل آتش اهل بهشت را ندا كنند كه: أَفِيضُوا عَلَيْنٰا مِنَ الْمٰاءِ أَوْ مِمّٰا رَزَقَكُمُ اللّٰهُ و يوم التغابن است اهل بهشت اهل آتش را مغبون كنند، يوم الحسرة است يعني روزيكه مرگ را آورده و ذبح ميكنند.ناگفته نماند: باب تفاعل چنانكه اهل لغت تصريح كرده اند بمعني مجرد نيز آيد مثل «تعالي

اللّٰه و تسامي و

قاموس قرآن، ج 5، ص: 89

تبارك» ميشود گفت: كه تغابن در آيه از براي مفعول و بمعني مجرد است كه مغبون شدن باشد و چون عمر انسان سرمايۀ اوست و ميتواند با آن از دنيا استفاده كند و آخرت بدست آورد ولي كفّار در آخرت خواهند ديد كه از اين سرمايه جز لذّات زود گذر دنيا چيزي بدست نياورده و واقعا مغبون شده اند و در دنيا بحكم زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطٰانُ أَعْمٰالَهُمْ بغبن خويش متوجّه نيستند ولي در آخرت متوجّه خواهند شد، ميشود اين مطلب را از وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَي النّٰارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّبٰاتِكُمْ فِي حَيٰاتِكُمُ الدُّنْيٰا وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِهٰا فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذٰابَ الْهُونِ … احقاف: 20. استفاده كرد و اللّٰه العالم. اين لفظ فقط يكبار در قرآن يافته است.

الْكَذّٰابُ الْأَشِرُ قمر: 26. وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ مٰا قَدَّمَتْ لِغَدٍ حشر: 18.وَ إِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِكَ تُبَوِّئُ الْمُؤْمِنِينَ مَقٰاعِدَ لِلْقِتٰالِ آل عمران: 121. و چون بامداد از اهل خويش آمدي تا براي مؤمنان مواضع قتال آماده كني. گفته اند آيه دربارۀ خروج حضرت رسول صلّي اللّٰه عليه و آله براي جنگ احد

قاموس قرآن، ج 5، ص: 91

است و نيز گفته اند آنحضرت براي «احد» بعد از نماز جمعه از مدينه خارج شد حال آنكه آيه خروج بامدادي را ميرساند. در اقرب الموارد گفته: اصل آن در بامداد خارج شدن است سپس در مطلق رفتن بكار رفته در هر وقت كه باشد پس ميشود آيه را مطلق بيرون شدن دانست.وَ غَدَوْا عَليٰ حَرْدٍ قٰادِرِينَ قلم: 25. بامداد خارج شدند حال آنكه فقط بمنع مستمند قادر بودند.و چيزي از باغشان نمانده بود.

الْمَغٰارِبِ معارج: 40. رجوع شود به «شَرَقَ» و راجع بآيۀ حَتّٰي إِذٰا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهٰا تَغْرُبُ فِي عَيْنٍ حَمِئَةٍ كهف: 86. رجوع شود به «طلع» و «حماء».در كريمۀ وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كٰانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشٰارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغٰارِبَهَا اعراف: 137. مراد زمين شام و فلسطين است بقرينۀ الَّتِي بٰارَكْنٰا كه در چند آيه در وصف سرزمين شام آمده است مشارق و مغارب مفيد آنست كه تمام آن زمين بدست بني اسرائيل افتاده است.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 92

در آيۀ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبٰارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لٰا شَرْقِيَّةٍ وَ لٰا غَرْبِيَّةٍ نور: 35.گفته اند مراد آنست كه شجرۀ زيتون در شرق و غرب باغ نيست تا آفتاب فقط در نصف روز بر آن بتابد و نصف روز در سايه باشد بلكه در محلي است كه خورشيد پيوسته بر آن ميتابد، خوب ميرسد روغنش صاف و عالي ميشود كه يَكٰادُ زَيْتُهٰا يُضِي ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نٰارٌ.

لازمۀ فريفته شدن جرئت بخداست يعني اي انسان چه چيز تو را بر عصيان پروردگار كريمت جري كرد؟آمدن لفظ «ربك» و «الكريم» براي اتمام حجّت است يعني نميبايست بآنكه پرورش دهندۀ تو و تواناست مخالفت كني. اينكه گفته اند: آمدن «الْكَرِيمِ» تلقين جواب از جانب خداست يعني كرمت مرا مغرور كرد ظاهرا مطلب صحيحي نيست.وَ مَا الْحَيٰاةُ الدُّنْيٰا إِلّٰا مَتٰاعُ الْغُرُورِ آل عمران: 185. در اينگونه آيات ممكن است غرور بضم اول مصدر از براي مفعول باشد يعني: زندگي دنيا جز متاع فريفته شدن نيست يا از براي فاعل يعني: متاع فريبنده همچنين در إِنِ الْكٰافِرُونَ إِلّٰا فِي غُرُورٍ ملك: 20. نيستند كفّار مگر در فريفته شدن.

آيه لشكريان طالوت بسه قسمت منقسم ميشدند اول كسانيكه از او نبودند و آنها نوشندگان از نهراند و آنانكه از او بودند كه مطلقا از نهر نخوردند ولي آنانكه اغتراف كردند حالشان معلوم نيست زيرا از نوشندگان خارج شده و به نخوردگان نپيوسته اند و اگر جمله وَ مَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي نبود اغتراف كنندگان بموجب استثناء از او بودند و ظاهرا همانها بودند كه گفتند لٰا طٰاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجٰالُوتَ وَ جُنُودِهِ و نخوردگان گفتند: كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللّٰهِ.أُوْلٰئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمٰا صَبَرُوا فرقان: 75. طبرسي رحمه اللّه غرفه را درجۀ رفيعه معني كرده و فرمايد آن در اصل بنائي است بالاي بنائي و بقولي غرفه عاليترين و نيكو- ترين منازل بهشت است چنانكه در دنيا عاليترين مساكن است. اهل لغت غرفه را بناي عالي و مرتفع گفته اند جمع آن در قرآن غرفات بضم اول و دوم و غرف (بر وزن صرد) آمده است. لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً عنكبوت: 58. حتما حتما غرفه هائي از بهشت برايشان مهيّا ميكنيم. وَ هُمْ فِي الْغُرُفٰاتِ آمِنُونَ سباء: 37. اللهم اجعلنا منهم بمحمد و آله صلواتك عليهم اجمعين.

النّٰازِعٰاتِ غَرْقاً … آلَ فِرْعَوْنَ بقره: 50. تمام الفاظ اين ماده در قرآن مجيد بمعني غرق در آب بكار رفته جز دو آيۀ زير: وَ النّٰازِعٰاتِ غَرْقاً. وَ النّٰاشِطٰاتِ نَشْطاً نازعات: 1 و 2. غَرْقاً بر وزن فلس بمعني شدّت است گويند: «غرّق و اغرق في القوس» يعني كمان را بغايت شدت كشيد. غَرْقاً صفت مصدر محذوف است يعني: «و النّازعات نزعا غرقا» قسم بكشندگان كشيدن شديد معني آيه در «دبر» ديده شود.

گويند: «فلان مغرم بالنساء» يعني فلاني بزنان ملازم است و بمفارقت آنها صبر ندارد. معني آيه چنين است: آنانكه گويند: خدايا عذاب جهنّم را از ما كنار كن كه عذاب آن لازم و پيوسته است نظير وَ لَهُمْ عَذٰابٌ مُقِيمٌ مائده: 37.

ميانگيزيم (و دستور اخراج يا قتلشان را بدست تو صادر ميكنيم) سپس در مدينه جز اندكي با تو مجاورت نكنند (فقط فاصلۀ دستور و اخراج يا قتل را در

قاموس قرآن، ج 5، ص: 97

مدينه ميمانند).از اين ماده فقط دو كلمۀ فوق در قرآن وجود دارد.

در آن روزگار كار زنان بود لذا در مثل زن ذكر شده است. و اللّه العالم.در تفسير عياشي از امام صادق عليه السّلام منقول است: چون مسلمانان بكلمۀ امير المؤمنين بعلي عليه السّلام سلام دادند رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله باوّل فرمود: برخيز بعلي بلفظ امير المؤمنين سلام كن.گفت: آيا دستور خدا و رسول است فرمود: آري. سپس بدوّم فرمود: برخيز بعلي بامارت مؤمنين سلام كن.گفت آيا دستور از خدا و رسول

قاموس قرآن، ج 5، ص: 98

است؟ فرمود آري. سپس بمقداد، ابو ذر و سلمان چنين دستوري داد اول و دوم چون از محضر آنحضرت خارج ميشدند ميگفتند: نه بخدا هرگز باو با چنين لفظي سلام نخواهيم داد خداوند نازل فرمود: وَ لٰا تَنْقُضُوا الْأَيْمٰانَ بَعْدَ تَوْكِيدِهٰا وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللّٰهَ عَلَيْكُمْ كَفِيلًا (بقولكم أ من اللّٰه و رسوله) إِنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مٰا تَفْعَلُونَ. وَ لٰا تَكُونُوا كَالَّتِي نَقَضَتْ غَزْلَهٰا … (باختصار) اين لفظ تنها يكبار در كلام اللّه مجيد بكار رفته است.

مرا گرفت و بماه اشاره كرده فرمود: «تَعَوَّذي بِاللّٰهِ مِنْ شَرِّ هٰذٰا فَانَّهُ الْغٰاسِقُ إِذٰا وَقَبَ وَ وَقُوبُهُ دُخُولُهُ فِي الْكُسُوفِ وَ اسْوِدادُهُ» . ناگفته نماند: «الفلق» اعمّ و شامل هر شكافته شده است و نيز مِنْ شَرِّ مٰا خَلَقَ اعمّ و شامل همۀ مخلوقات است، بايد غٰاسِقٍ را نيز اعمّ گرفت تا در رديف ما قبل بوده باشد چنانكه النَّفّٰاثٰاتِ در ما بعد نيز اعمّ است. لزومي ندارد كه آنرا شب تاريك معني كنيم و اگر شب و غيره بالخصوص مراد بود لازم بود «الغاسق» گفته شود بهتر است آنرا هاجم با ضرر، چنانكه طبرسي فرموده يا هاجم مخفي معني كنيم زيرا غسق بمعني تاريكي است و آن توأم با پنهاني و خفا است و از مطلق غاسق بخدا پناه برده نشده بلكه با قيد إِذٰا وَقَبَ ميليونها دردها، ميكروبها، سرطانها، طاعونها، تصادفات، ضررها و غيره هست كه همه مخفي و بي خبر بانسان هجوم ميكنند و انسان آنوقت متوجه ميشود كه وارد شده و كار خود را كرده اند جلوگيري از آنها فقط با پناه بردن بخداست كه قادر بر دفع همۀ آنهاست معني آيات چنين ميشود: بگو پناه ميبرم بپروردگار فلق (مخلوق) از شرّ هر آنچه آفريده و از شرّ مهاجم پنهاني كه داخل شود.رجوع شود به «فلق».لٰا يَذُوقُونَ فِيهٰا بَرْداً وَ لٰا شَرٰاباً.إِلّٰا حَمِيماً وَ غَسّٰاقاً نباء: 24 و 25. هٰذٰا فَلْيَذُوقُوهُ حَمِيمٌ وَ غَسّٰاقٌ ص: 57.غسّاق فقط دو بار در قرآن مجيد بكار رفته و روشن است كه از طعام اهل آتش ميباشد طبرسي رحمه اللّه آنرا چرك بدبو گفته و علّت تسميه را جريان چرك ذكر كرده است گويند: «غَسَقَتِ الْقُرْحَةُ»

يعني چرك

قاموس قرآن، ج 5، ص: 100

زخم جاري شد. راغب گويد: آنچه از پوست اهل آتش متقاطر شود.بعضي ها غسّاق را آب كدر و كثيف گفته اند و چون غسّاق در آيه مقابل «شراب» آمده ممكن است مراد از آن آب كثيف باشد.

قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَليٰ بَصَرِهِ غِشٰاوَةً جاثية: 23. بر گوش و قلب او مهر زد و بر چشمش پرده اي قرار داد. رجوع شود به «ختم».غٰاشِية: فرا گيرنده و پوشاننده.أَ فَأَمِنُوا أَنْ تَأْتِيَهُمْ غٰاشِيَةٌ مِنْ عَذٰابِ اللّٰهِ يوسف: 107. مراد از غاشيه نقمت و عذاب فراگيرنده است.قيامت در هَلْ أَتٰاكَ حَدِيثُ الْغٰاشِيَةِ غاشية: 1. از آن غاشيه خوانده شده كه عموم را فرا گيرد و احدي از آن مستثني نيست مثل وَ حَشَرْنٰاهُمْ فَلَمْ نُغٰادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً كهف: 47. اين بهتر از آنست كه گوئيم اهوال قيامت همه را فرا گيرد زيرا دربارۀ اهل رحمت آمده: لٰا يَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ انبياء: 103.غواش: جمع غاشيه است (فرا- گيرنده ها). لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهٰادٌ وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَوٰاشٍ اعراف: 41.براي آنها از جهنّم بستر و از بالايشان فرا گيرنده ها است يعني آتش از بالا و پائين آنها را احاطه كرده نظير لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النّٰارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ زمر: 16. غواش در اصل غواشي است مثل ضوارب.تغشيه: پوشاندن و نيز پوشانيدن چيزي بر چيزي مثل إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعٰاسَ أَمَنَةً مِنْهُ … انفال: 11. آنگاه كه خواب مختصر را بر شما ميپوشاند يعني شما را بخواب ميبرد تا آرامشي از ناحيۀ خدا باشد و مثل فَغَشّٰاهٰا مٰا غَشّٰي نجم: 54. كه يك مفعول دارد يعني آنرا فرا گرفت آنچه فرا گرفت.اغشاء: مثل تغشيه است نحو يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهٰارَ … اعراف: 54. كه دو مفعول دارد يعني: خدا شب را بر روز ميپوشاند و مثل فَأَغْشَيْنٰاهُمْ فَهُمْ لٰا يُبْصِرُونَ يس: 9. كه داراي يك مفعول است يعني: آنها را پوشانديم پس نمي بينند.استغشاء: پوشاندن «استغشي ثوبه و بثوبه: تغطّي

به» يعني خود را با لباسش پوشاند و بقول راغب لباس

قاموس قرآن، ج 5، ص: 102

را براي خود غاشيه و پرده قرار داد جَعَلُوا أَصٰابِعَهُمْ فِي آذٰانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِيٰابَهُمْ نوح: 7. انگشتان را بگوشها نهادند تا كلام حق را نشنوند و لباسشان را بسر كشيدند تا گويندۀ حق را نه بينند.گوئي آن كنايه از اعراض است مثل: أَلٰا إِنَّهُمْ يَثْنُونَ صُدُورَهُمْ … أَلٰا حِينَ يَسْتَغْشُونَ ثِيٰابَهُمْ هود: 5. بدان آنها سينۀ خود را منحرف ميكنند از اينكه كلام حق در آن جاي گيرد و آنگاه كه لباسشان را بسر ميكشند.تغشّي: فرا گرفتن. گاهي آن كنايه از مجامعت است مثل فَلَمّٰا تَغَشّٰاهٰا حَمَلَتْ حَمْلًا خَفِيفاً اعراف: 189. چون با او مقاربت كرد حملي خفيف برداشت، غشيان المرئة نيز بدان معني است.يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ … محمد: 20.مغشّي عليه كسي است كه بي حس شده و عارضه فكر و شعورش را پوشانده است. يعني مثل كسيكه از مرگ بيهوش شده بتو مينگرند آيۀ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِي يُغْشيٰ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ احزاب: 19. نيز مثل آن است يعني چشمشان در كاسۀ سر ميگردد مثل شخص بيهوش شده از مرگ.

است مفاعله بمعني مجرّد باشد كه آن هميشه بين الاثنين نيست مثل «سافرت شهرا» «عاقبت اللُّصُّ» و در «اخذ» در بارۀ «لَوْ يُؤٰاخِذُ اللّٰهُ … » گفته ايم در اينصورت ممكن است مغاضب بمعني خشمناك و مفاعله براي شدت و تأكيد باشد.مغضوب عليهم: غضب شدگان.غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضّٰالِّينَ فاتحه: 7. رجوع شود به «ضلل».

بحالي در ميايد او را با صفت مخلوق وصف كرده خدا را چيزي تحريك نميكند تا او را تغيير دهد.و در ضمن روايت ديگر همان باب امام صادق عليه السّلام در جواب زنديقي فرمود: « … فرضاه ثوابه و سخطه عقابه من غير شي ء يتداخله فيهيّجه و ينقله من حال الي حال … » رضاي خدا ثواب خدا و سخط خدا انتقام خداست بي آنكه چيزي در خدا تأثير كرده و او را از حالي بحالي در آورد.اين دو روايت با چند روايت ديگر در همين مضمون در توحيد صدوق عليه الرحمة باب 26 نقل شده ولي در روايت دوم بجاي زنديق «رجلا» نقل شده است.

آن نيست كه چشمت ببند و با چشم بسته حمله كن بلكه از نگاه بكثرت و سلاح آنها كه باعث سستيست شود چشم برگير و ابتدا فرموده: «ارم ببصرك … » . وَ اقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ … لقمان: 19. در رفتنت معتدل باش و از صدايت بكاه يعني صوت خويش را ملايم كن.إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوٰاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللّٰهِ أُولٰئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْويٰ … حجرات: 3.آنانكه صدايشان را در نزد رسول خدا ملايم ميكنند آنها كساني اند كه خدا قلوبشان را براي تقوي آزموده است.قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصٰارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ … وَ قُلْ لِلْمُؤْمِنٰاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصٰارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ … نور: 30- 31.اين دو آيه دربارۀ نگاه مردان بزنان و زنان بمردان است ولي چنانكه گفته شد مراد از آن چشم بستن و مثل كور بودن نيست بلكه مراد كوتاه كردن نگاه و عدم توجّه است بعبارت ديگر يكدفعه با نگاه عادي نگاه ميكنيم مثل نگاه كردن بماشين، خيابان، ساختمان و اجناس بازار، و يكدفعه

قاموس قرآن، ج 5، ص: 106

بطور ورانداز و دقّت و ارزيابي نگاه ميكنيم. منظور اين است كه زنان بمردان نامحرم و بالعكس بطور ورانداز نگاه نكنند و باصطلاح با «ريبه» نگاه نكنند نه اينكه چشم را برهم نهند. «غضّ» هم بنفسه و هم به «من» متعدي ميشود لازم است «من» در هر دو آيه براي تعديه باشد يعني: بمؤمنان بگو نگاه خويش را از نامحرم بپوشانند … بمؤمنات بگو نگاه خويش از نامحرم كوتاه كنند و عورت خويش بپوشانند.

و متعدي هر دو آمده است. وَ أَغْطَشَ لَيْلَهٰا وَ أَخْرَجَ ضُحٰاهٰا نازعات: 29. يعني شب آسمانرا تاريك گردانيد و نور آنرا خارج كرد رجوع شود به «سماء» اين كلمه تنها يكبار در قرآن آمده است.

لوسخه» يعني لباست را رنگ سياه بزن كه چركش را بهتر مستور ميكند. همچنين است قول ابن اثير در نهايه.علي هذا غفران گناه مستور و نا پديد كردن آنست فَغَفَرْنٰا لَهُ ذٰلِكَ … ص: 25. آنرا بر او عفو كرديم فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشٰاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشٰاءُ بقره: 284. بنا بر آنكه گذشت مفعول «غفر» در اين موارد «ذنوب» است و لام در «لمن» مفيد نفع است يعني: گناهان را بنفع كسيكه ميخواهد ميامرزد و آنكه را خواهد عذاب كند. «غفر» گاهي بگذشت ظاهري نيز اطلاق ميشود هر چند در باطن گذشت و ستر نيست مثل قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لٰا يَرْجُونَ أَيّٰامَ اللّٰهِ لِيَجْزِيَ قَوْماً بِمٰا كٰانُوا يَكْسِبُونَ جاثيه: 14.در الميزان آمده: مؤمنان چون استهزا كنندگان برسول خدا را ميديدند آنها را بايمان و ترك اهانت دعوت ميكردند با آنكه كفّار ديگر قابل علاج نبودند لذا آنحضرت مأمور شد كه بفرمايد: اينها را ناديده بگيريد تا خدا در مقابل عمل سزايشان دهد.در آيۀ وَ إِذٰا مٰا غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ شوري: 37. ظاهرا مراد بخشيدن گناه ديگران است ايضا وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذٰلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ شوري: 43.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 108

غفران و مغفرت: هر دو مصدراند بمعني آمرزيدن قٰالُوا سَمِعْنٰا وَ أَطَعْنٰا غُفْرٰانَكَ رَبَّنٰا وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُ بقره: 285. «غُفْرٰانَكَ» مفعول فعل محذوف است مثل «نَسْئَلُكَ غُفْرانَكَ» طبرسي فرموده: علّت نصب بدل بودن از فعل مأخوذ منه است گوئي گفته شده: اللّهم اغفر لنا غفرانك يعني: گفتند شنيديم و پيروي كرديم پروردگارا از تو آمرزش ميطلبيم و بسوي توست بازگشت.وَ اللّٰهُ يَدْعُوا إِلَي الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ بقره: 221. غفران

فقط يكبار و مغفرة 28 بار در قرآن مجيد آمده است.غفّار و غفور: هر دو صيغۀ مبالغه اند يعني بسيار آمرزنده و هر دو از اسماء حسني اند إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ بقره: 173. وَ أَنَا أَدْعُوكُمْ إِلَي الْعَزِيزِ الْغَفّٰارِ غافر: 42. غفور مجموعا 91 بار و غفّار چهار بار در كلام اللّه بكار رفته است. در اقرب الموارد گفته: غفّار در افادۀ مبالغه از غفور ابلغ است بعلت زيادت حروف و بقولي غفور از حيث كيفيّت مبالغه است و غفّار از حيث كميّت يعني غفور آمرزندۀ گناهان بزرگ و غفّار آمرزنده گناهان بسيار است.استغفار: طلب مغفرت. وَ مٰا كٰانَ اسْتِغْفٰارُ إِبْرٰاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلّٰا عَنْ مَوْعِدَةٍ … توبه: 114.كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَ اشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ سباء: 15. اگر گويند: در اين آيه صحبت از گناه نيست پس علّت آمدن «غفور» چيست؟ گوئيم: شايد علت آن اين باشد كه شكر سبب مزيد نعمت و آمرزش گناه است بمناسبت وَ اشْكُرُوا لفظ غفور بكار رفته است همچنين است آيات ديگر از اين قبيل.

نيرو در عالم ماندني است.علي هذا عمل جوهر است نه عرض اصيل و ذاتي است نه اعتباري. پس تمام گناهان بصورت نيروها و اشّعۀ مضرّه در عالم و در دور و بر انسان هستند مثل هالۀ ماه، خداوند فرموده: مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَ أَحٰاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ بقره: 81. خطيئة واقعا ذاتي و جوهر است و شخص را احاطه ميكند.در اينصورت غفران گناه آن است كه خداوند آنها را مستور ميكند و جزء موجودات ديگر ميشوند بطوريكه ديگر ديده نميشوند و بشخص نزديك نميگردند و يا در اثر توبه مبدّل بحسنات ميگردند فَأُوْلٰئِكَ يُبَدِّلُ اللّٰهُ سَيِّئٰاتِهِمْ حَسَنٰاتٍ فرقان: 70.ناگفته نماند همانطور كه كثافات و قازورات در اثر عوامل شيميائي بصورت كود در آمده و سپس بميوه و سبزي و غيره تبديل ميشوند همچنين آن نيروهاي مضرّه كه گناهان رها شده در عالم اند ميشود بمواد نافع و نعمتهاي بهشتي تبديل شوند.در كافي در روايات توبه هست كه معاوية بن وهب گويد: امام صادق عليه السّلام ميفرمود: چون بنده توبۀ واقعي كرد خدا او را دوست دارد و گناه او را در دنيا و آخرت مستور ميكند. گفتم: چطور مستور ميكند؟فرمود: آنچه در ملك نوشته اند از يادشان مي برد و بجوارحش دستور ميدهد كه گناهان او را بپوشانيد و بقطعه هاي زمين وحي ميكند كه آنچه روي شما عمل كرده كتمان كنيد پس بنده خدا را در حالي ملاقات ميكند كه هيچ چيز بر گناه او گواه نيست بكار بردن لفظ (كتمان و ستر) در

قاموس قرآن، ج 5، ص: 110

روايت قابل دقت است پس گناه معدوم نميشود چون موجود را معدوم شدن نيست ولي مستور ميگردد و شايد مستور شدن اين

است كه جزء اشياء ديگر گرديده و ناپديد ميشود.

111

چيزي حاضر باشد ولي انسان بآن توجه نكند و آنرا فراموش كند. لذا در مجمع ذيل آيۀ 131 سورۀ انعام فرموده: غفلت ضدّ يقظه است يقظه يعني بيداري و

قاموس قرآن، ج 5، ص: 112

توجّه و در نهج البلاغه خطبۀ 151 فرموده: «و استيقظ من غفلتك» از غفلتت بيدار شو.ايضا در مجمع ذيل آيۀ 74 بقره فرموده: «الغفلة السّهو عن الشّي ء» و آن رفتن از ذهن است بعد از توجّه.بقول راغب: آن سهوي است كه از كمي حفظ و كمي توجّه عارض شود وَ مَا اللّٰهُ بِغٰافِلٍ عَمّٰا تَعْمَلُونَ بقره: 74. خدا از آنچه ميكنيد در غفلت و بي خبري نيست.ناگفته نماند: غفلت چنانكه گفته شد عدم توجّه بچيز موجود است غفلت گاهي عذر مقبول است و آن در صورتي است كه علت غفلت عدم اتمام حجّت باشد مثل ذٰلِكَ أَنْ لَمْ يَكُنْ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُريٰ بِظُلْمٍ وَ أَهْلُهٰا غٰافِلُونَ انعام: 131. يعني انذار و ارسال رسل براي آن بود كه خدا قريه ها را روي ظلميكه در حال غفلت ميكنند هلاك نميكند. روشن است كه غفلت در اينجا عذر مقبول است عبارت اخراي اين، آيه وَ مٰا كُنّٰا مُعَذِّبِينَ حَتّٰي نَبْعَثَ رَسُولًا اسراء: 15. است ايضا آيۀ نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمٰا أَوْحَيْنٰا إِلَيْكَ هٰذَا الْقُرْآنَ وَ إِنْ كُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغٰافِلِينَ يوسف: 3. كه خطاب بحضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله است و مراد از آن عدم توجّه است نه ذمّ. ولي غالبا علّت آن عدم دقت خود شخص است و در آنصورت مذموم است و عذر نيست مثل أُولٰئِكَ كَالْأَنْعٰامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولٰئِكَ هُمُ الْغٰافِلُونَ اعراف: 179. يٰا وَيْلَنٰا قَدْ كُنّٰا فِي

غَفْلَةٍ مِنْ هٰذٰا انبياء 97.در بيشتر آيات كه غفلت دربارۀ مردم بكار رفته مراد از آن غفلت غير معذور و در مقام ذمّ است.وَ لٰا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنٰا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنٰا وَ اتَّبَعَ هَوٰاهُ كهف: 28.اغفال يعني وا داشتن بغفلت و تسليط غفلت بر شخص. يعني اطاعت مكن از كسيكه قلب او را از ياد خدا غافل كرده ايم و تابع هواي خود شده است.اينگونه اشخاص در اثر اعمال بد

قاموس قرآن، ج 5، ص: 113

خويش چنين مجازات شده اند و خود مقدّمۀ آنرا فراهم آورده اند چنانكه فرموده: فَلَمّٰا زٰاغُوا أَزٰاغَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ صف: 5. يعني چون منحرف شدند خدا قلوبشان را منحرف كرد. ايضا ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ … توبه: 127.إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنٰاتِ الْغٰافِلٰاتِ الْمُؤْمِنٰاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيٰا وَ الْآخِرَةِ نور: 23. مراد از غافلات زناني است كه از زنا بي خبر و نسبت بآن بي توجّه اند يعني آنانكه بزنان عفيف و بي خبر و مؤمن، نسبت زنا ميدهند در دنيا و آخرت مورد لعنت خدايند.

خدا و رسولش دشمني كرده اند چون خدا بسيار عزيز و قوي است. لذا دشمن اذلّ خواهد بود نه ذليل. مفعول «لَأَغْلِبَنَّ» را بايد از «يُحَادُّونَ» بدست آورد يعني «لاغلبنّ علي المحادّين» معني آيه چنين است: آنانكه با خدا و رسول دشمني ميورزند در رديف ذليلترين اشخاص- اند خدا حكم و حتمي كرده كه من و پيامبرانم حتما حتما بر دشمنان پيروز خواهيم بود كه خدا نيرومند و تواناست.بنظرم مراد از غلبه بقاء دين خدا و كوبيده شدن دشمنان حق است يعني: آنانكه در هر عصر با پيامبران مخالفت كرده و خواسته اند جلو حق را بگيرند سرنوشتشان كوبيده شدن و

قاموس قرآن، ج 5، ص: 114

از بين رفتن است ولي دين باقي خواهد ماند.احتمال ديگر آنست كه: مقصود مغلوب شدن كساني باشد كه در عصر پيغمبر با او مبارزه كرده و خواسته اند مانع پيشرفت دين باشند كه خدا قول داده اينگونه اشخاص را در زمان همان پيغمبر يا پس از رفتن او بكوبد و از بين ببرد مثل قوم نوح، صالح، شعيب، بت پرستان مكّه و غيره.قرآن كريم ناطق است بر اينكه پس از آمدن پيامبران آنانكه ايمان آوردند نجات يافتند و آنانكه با پيغمبر مبارزه كرده و او را (نعوذ باللّه) دروغگو نام دادند منكوب شده و از بين رفتند چنانكه فرموده: وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذٰا جٰاءَ رَسُولُهُمْ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لٰا يُظْلَمُونَ يونس: 47.

گرفته شده وَ زَيْتُوناً وَ نَخْلًا.وَ حَدٰائِقَ غُلْباً. وَ فٰاكِهَةً وَ أَبًّا عبس: 29- 31. زيتون، درخت خرما، باغهاي انبوه، ميوه و چراگاه رويانديم.اين لفظ در قرآن فقط يكبار يافته است.

اغلف» گوئي بقلب غلافي پوشانده اند كه چيزي نمي فهمد و آنرا در خود جاي نميدهد.معني آيه اين است: و گفتند دلهاي ما در غلاف و پرده است و كلام تو را نمي فهميم و بدل ما وارد نميشود بلكه خدا در اثر كفر لعنتشان كرده لذا كم ايمان مياورند اين دو آيه نظير آيۀ وَ قٰالُوا قُلُوبُنٰا فِي أَكِنَّةٍ مِمّٰا تَدْعُونٰا إِلَيْهِ وَ فِي آذٰانِنٰا وَقْرٌ وَ مِنْ بَيْنِنٰا وَ بَيْنِكَ حِجٰابٌ … فصلت: 5.گفتند قلبهاي ما در محفظه هائي است از آنچه ما را بدان ميخواني و در گوشهاي ما سنگيني هست، ميان ما و تو پرده اي وجود دارد يعني قادر بفهم كلام تو نيستيم. اين لفظ فقط دو بار در قرآن آمده است.

قُلُوبِنٰا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا … حشر: 10. در دلهاي ما براي مؤمنان كينه قرار مده. [اينك چند آيه را بررسي ميكنيم:] 1- وَ مٰا كٰانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَغُلَّ وَ مَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِمٰا غَلَّ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ ثُمَّ تُوَفّٰي كُلُّ نَفْسٍ مٰا كَسَبَتْ وَ هُمْ لٰا يُظْلَمُونَ آل عمران: 161.حاشا كه پيغمبري خيانت كند حال

قاموس قرآن، ج 5، ص: 117

آنكه هر كه خيانت كند روز قيامت خيانت خويش را بهمراه آورد (و خدا را با آن خيانت ملاقات كند) سپس بهر كس آنچه كرده تمام داده شود و آنان مظلوم نشوند.بنظر ميآيد كه بعضي برسول خدا صلّي اللّه عليه و آله نسبت خيانت داده اند و آيه در جواب آن آمده و يا براي دفع توهّم خيانت است ملاحظۀ آيات ما قبل نشان ميدهد كه اين توهّم دربارۀ ارسال مردم بجنگ و كشته شدن آنها بوجود آمده و آيه در جواب فرمايد: پيامبر بكسي خيانت نميكند و شهادت بنفع شماست نه اينكه بشما خيانتي شده باشد.بهر حال آيه صريح است در عدم خيانت پيامبران مطلقا، خواه خيانت بخدا باشد در اداي وحي و يا خيانت بديگران و نيز صريح است كه شخص همراه خيانت خويش در حساب حاضر خواهد شد. در مجمع ذيل آيه روايت شده كه آنحضرت فرمود: آگاه باشيد كسي شتري را بخيانت نبرد كه آنرا روز قيامت در كول خويش كشد و آن فرياد ميكشد. آگاه باشيد كسي اسبي را بخيانت نبرد كه آنرا روز قيامت در پشت خويش كشد و آن شيهه ميزند خائن ميگويد: يا محمد يا محمد، ميگويم در دنيا بتو گفتم اكنون كاري از من ساخته نيست لا امْلِكُ لَكَ مِنَ

اللّٰهِ شَيئا.2- وَ قٰالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللّٰهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُوا بِمٰا قٰالُوا بَلْ يَدٰاهُ مَبْسُوطَتٰانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشٰاءُ … مائده: 64. يهود گفتند: دست خدا بسته است دستشان بسته باد و در مقابل قول خود ملعون شدند بلكه هر دو دست خدا باز است هر طور كه خواست انفاق كند از جملۀ «يُنْفِقُ كَيْفَ يَشٰاءُ» بدست ميايد كه يهود اين سخن را دربارۀ انفاق گفته اند لذا بنظر ميايد چون شنيدند كه خدا فرمايد وَ أَقْرِضُوا اللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً مزمّل: 20. گفتند: حالا كه از بندگان قرض ميخواهد پس دستش بسته است چيزي نميتواند مثل لَقَدْ سَمِعَ اللّٰهُ قَوْلَ الَّذِينَ

قاموس قرآن، ج 5، ص: 118

قٰالُوا إِنَّ اللّٰهَ فَقِيرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِيٰاءُ … آل عمران: 181. الميزان و المنار اين احتمال را مي پسندند.ولي اين در صورتي است كه يهود اين قول را پس از شنيدن «وَ أَقْرِضُوا اللّٰهَ» و نحو آن گفته باشند، اما ظهور آيه در آنست كه يهود اين قول را از اول داشته اند مثل قٰالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللّٰهِ … توبه: 30. وَ قٰالَتِ الْيَهُودُ وَ النَّصٰاريٰ نَحْنُ أَبْنٰاءُ اللّٰهِ مائده: 18.پس در اينصورت مراد يهود مسئله اي جبر مانند است و آن اينكه: خداوند از اول تقدير هر كار را كرده ديگر كاري براي خدا باقي نمانده پس خدا مغلول اليد است در تفسير عيّاشي از حمّاد از امام صادق عليه السّلام منقول است كه: يهود از «يَدُ اللّٰهِ مَغْلُولَةٌ» مرادشان آن است كه خدا از كائنات فارغ شده «يَعْنُونَ انَّهُ قَدْ فَرَغَ مِمّٰا هُوَ كٰائِنٌ لُعِنُوا بِمٰا قٰالُوا قٰالَ اللّٰهُ عَزَّ وَ جلَّ» «بَلْ يَدٰاهُ مَبْسُوطَتٰانِ» همچنين است روايت شعيب بن يعقوب

از آنحضرت. در اينصورت منظور از يُنْفِقُ كَيْفَ يَشٰاءُ مبسوط اليد بودن خدا در مطلق كارها است مثل كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ رحمن: 29.احتمال ديگر آنست كه مراد يهود از «يَدُ اللّٰهِ مَغْلُولَةٌ» بخل باشد كه ميديدند عده اي فقير ميشوند بعضي سالها قحطي پيش ميايد گفتند: خدا بخيل است و نميخواهد روزي بدهد چنانكه مراد از وَ لٰا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِليٰ عُنُقِكَ اسراء: 29. نيز بخل است اين احتمال با يُنْفِقُ كَيْفَ يَشٰاءُ بهتر ميسازد.3- وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلٰالَ الَّتِي كٰانَتْ عَلَيْهِمْ … اعراف: 157.آيه در وصف حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله است كه در تورات ذكر شده مراد از «اصر» تكاليف شاقّي است كه در بني اسرائيل بود و ظاهرا منظور از اغلال سنن و رسومات ناهنجار باشد كه گريبانگير آنها شده بود.4- وَ نَزَعْنٰا مٰا فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهٰارُ … اعراف: 43. يعني آنچه از حقد و كينه

قاموس قرآن، ج 5، ص: 119

در قلوبشان بود كنده ايم، آيه روشن ميكند كه قلوب اهل بهشت از عواطف منفي پاك خواهد بود. اللهم اجعلنا منهم بحق محمد و آله صلواتك عليهم اجمعين.

شهوت نكاح است در مجمع فرموده: غلمة و اغتلام شدت طلب نكاح است و جوان را از آن غلام گفته اند كه او در حال طلب نكاح است.در اينصورت در آياتيكه «غلام» بر بچه اطلاق شده باعتبار ما يؤل اليه است مثل قٰالَ رَبِّ أَنّٰي يَكُونُ لِي غُلٰامٌ وَ قَدْ بَلَغَنِيَ الْكِبَرُ … آل عمران: 40. گفت پروردگارا از كجا مرا پسري خواهيد بود حال آنكه پير شده ام.آيا دربارۀ حضرت زكريّا است كه از خدا فرزندي خواست و ملائكه باو بشارت يحيي را دادند و چون يحيي بنا بود بزرگ و جوان بشود لذا بلفظ «غلام» تعبير آورده شده و گرنه لازم بود «ولد» گفته شود ايضا دربارۀ مريم آمده كه گفت: أَنّٰي يَكُونُ لِي غُلٰامٌ وَ لَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ … مريم: 20. از كجا مرا پسري خواهد بود با آنكه بشري بمن دست نزده است. در آيۀ ديگر لفظ «ولد» آمده قٰالَتْ رَبِّ أَنّٰي يَكُونُ لِي وَلَدٌ وَ لَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ … آل عمران: 47.ولي در آيۀ: فَأَرْسَلُوا وٰارِدَهُمْ فَأَدْليٰ دَلْوَهُ قٰالَ يٰا بُشْريٰ هٰذٰا غُلٰامٌ … يوسف: 19. مراد جوان است هكذا در آيۀ فَانْطَلَقٰا حَتّٰي إِذٰا لَقِيٰا غُلٰاماً

قاموس قرآن، ج 5، ص: 120

فَقَتَلَهُ … كهف: 74. (علي الظاهر).غلمان: جمع غلام است وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ غِلْمٰانٌ لَهُمْ كَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَكْنُونٌ طور: 24. و جواناني كه چون مرواريد نهفته اند پيرامونشان بگردند.مراد از غلمان خدمتكاران بهشتي است چنانكه در آيۀ ديگر فرموده وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدٰانٌ مُخَلَّدُونَ إِذٰا رَأَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً انسان: 19. پسران (خادمان) مخلّد پيرامونشان بگردند چون آنها را به بيني گمان كني از كثرت زيبائي و صفائشان مرواريد پراكنده اند.

آن در اصل بمعني بالا آمدن و زياد شدن است.قُلْ يٰا أَهْلَ الْكِتٰابِ لٰا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ … مائده: 77. بگو اي اهل كتاب در دينتان بنا حق غلوّ نكنيد ايضا آيۀ 171 نساء. مراد از غلوّ و گزافگوئي پسر خدا خواندن عيسي عليه السّلام است چنانكه ذيل آيۀ دوم در آن صريح است.

دوم غصّۀ ندامت پيش آمد كه چرا فرار كرديم و چرا استقامت ننموديم و چرا خدا و رسول را مخالفت كرديم و خلاصه اندوه حسرت باندوه ندامت مبدّل گرديد تا بكشتگان و غنيمت از دست رفته محزون نباشند ممكن است به «اثابكم» معني ابدال تضمين شده باشد يعني: غم موجود را بغم ديگر مبدّل كرديم در اينصورت «غَمًّا» اندوه مذموم و «بِغَمٍّ» اندوه ممدوح خواهد بود بعكس سابق (استفاده از الميزان).و در آيۀ بعدي ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعٰاساً مراد از «الْغَمِّ» اندوه دوم يعني اندوه حسرت و اندوه ممدوح است.* فَأَجْمِعُوا أَمْرَكُمْ وَ شُرَكٰاءَكُمْ ثُمَّ لٰا يَكُنْ أَمْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّةً … يونس: 71.غمّه را در آيه حزن و شدّت معني كرده اند و بقولي آن بمعني مبهم و پوشيده است در اقرب الموارد گويد: «امر غمّة اي مبهم و ملتبس» بنظر نگارنده اين قول اقوي است و «غمّة» بمعني مستور و مبهم است.يعني: نوح عليه السّلام بقومش فرمود: كارتان و يارانتان را گرد آورديد (سپس دربارۀ طرد و قتل من تصميم بگيريد) تا كارتان بر شما مشتبه نشود.گويا اين تعجيزي است از جانب نوح بر قومش كه كاري نميتوانيد بكنيد.* وَ يَوْمَ تَشَقَّقُ السَّمٰاءُ بِالْغَمٰامِ وَ نُزِّلَ الْمَلٰائِكَةُ تَنْزِيلًا فرقان: 25.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 123

باء در «بِالْغَمٰامِ» شايد بمعني آلت باشد مثل «كتبت بالقلم». يعني: روزي آسمان بوسيلۀ ابر پاره و مفتوح شود، و شايد بمعني ملابست باشد يعني: روزيكه آسمان ابر آلوده پاره شود و ملائكه نازل گردند آيه بقرينۀ آيات قبل و بعد دربارۀ قيامت است.

هم بمعني هر فايده. و معني اول از مصاديق معناي دوم است پس آن يك معني بيشتر ندارد و آن هر فايده است اينك اقوال بزرگان در معني آن: راغب گويد: غنم (بر وزن قفل) در اصل دست يافتن بگوسفند است سپس در هر دست يافته بكار رفته خواه از دشمن باشد يا غير آن.قاموس آنرا فيي ء و رسيدن بشي ء بدون مشقت گفته است ظاهرا مرادش از «فيي ء» غنيمت است گر چه فيي ء غنائم بعد از جنگ است. در اقرب الموارد آمده: غنيمت آنست كه از محاربين در حال جنگ گرفته شود و هر شي ء بدست آمده غنم، مغنم و غنيمت ناميده ميشود.طبرسي رحمه اللّه در ذيل آيۀ وَ اعْلَمُوا أَنَّمٰا غَنِمْتُمْ … در بيان «اللغة» آنرا غنيمت جنگي گفته در ذيل «المعني» فرموده: در عرف لغت بهر فائده غنم و غنيمت گفته ميشود.در المنار ذيل آيۀ فوق گفته: غنم، مغنم و غنيمت در لغت چيزيست كه بدست آنسان بي مشقّت آيد چنانكه قاموس گفته. سپس بقيد «مشقّت» اشكال كرده كه در موارد غنيمت صادق نيست و بعد گفته: متبادر از استعمال اين است كه غنيمت و غنم آنچيزي است كه انسان بدست مياورد بي آنكه مالي و غيره دربارۀ آن بذل كند.خلاصه آنكه: غنيمت در اصل بمعني كلّ فائده است. و ظهور فَعِنْدَ اللّٰهِ مَغٰانِمُ كَثِيرَةٌ نساء: 94. در كلّ فائده است چنانكه طبرسي آنرا فواضل نعمتها و رزق گفته است. ايضا در المنار رزق و فواضل نعمت گفته است.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 124

وَ اعْلَمُوا أَنَّمٰا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ فَأَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبيٰ وَ الْيَتٰاميٰ وَ الْمَسٰاكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ

آمَنْتُمْ بِاللّٰهِ وَ مٰا أَنْزَلْنٰا عَليٰ عَبْدِنٰا يَوْمَ الْفُرْقٰانِ يَوْمَ الْتَقَي الْجَمْعٰانِ … انفال: 41. بدانيد آنچه فائده برده ايد از چيزي، پنج يك آن براي خدا و رسول و قريب رسول (امام كه ذي القربي مفرد است) و يتيمان و مسكينان و ابن سبيل است، اگر بخدا و بآنچه روز فرقان (روز بدر) و روزيكه دو گروه مسلمان و مشرك با هم ملاقات كردند، ايمان داريد.ظهور آيه ميرساند كه خمس يك حكم تشريعي ابدي است در هر فائده كه بانسان ميرسد خواه بوسيلۀ جنگ باشد يا غير آن و اينكه مورد نزول آيه غنائم جنگي است مخصّص آن نميتواند باشد بلكه مورد سبب نزول حكم كلّي است كه مورد يكي از مصاديق آنست. لذا ائمّۀ اهل بيت عليهم السلام آنرا كل فائده فرموده و فوائد هفتگانه را: غنائم جنگي، ارباح مكاسب، زمينيكه ذمّي از مسلمان خريده، معدن، گنج، مال مختلط بحرام و آنچه با غواصي بدست آيد، از آن شمرده اند شيخ عليه الرحمة در استبصار باب وجوب الخمس از امام صادق عليه السّلام نقل كرده كه راوي از آيۀ وَ اعْلَمُوا أَنَّمٰا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ فَأَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ امام فرمود: هي و اللّه الافادة يوما بيوم … » اين روايت در كافي نيز نقل شده است و در كافي از سماعة نقل شده كه از ابو الحسن عليه السّلام (امام كاظم) سؤال كردم از خمس فرمود: «في كلّ ما افاد النّاس من قليل او كثير» . بقيۀ سخن در «خمس» ديده شود.مغانم: جمع مغنم بمعني غنيمت است وَ مَغٰانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَهٰا … فتح: 19. مغانم چهار بار در قرآن مجيد آمده است: نساء:

94، فتح: 15، 19، 20. ظاهرا جز آيۀ نساء همه دربارۀ غنائم جنگي اند.

بي نيازي و اكتفاست «استغني اللّه: سئله ان يغنيه- و عنه به: اكتفي» وَ أَمّٰا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنيٰ.وَ كَذَّبَ بِالْحُسْنيٰ ليل: 7 و 8. اما آنكه بخل ورزيد و خود را بي نياز دانست و وعدۀ نيكو را تكذيب كرد … بنظر راغب استغناء مثل غني بمعني بي- نيازي است.غنّي: بي نياز. وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ

قاموس قرآن، ج 5، ص: 126

غَنِيٌّ حَمِيدٌ بقره: 267. بدانيد خدا بي نياز پسنديده است غنّي از اسماء حسني است و آن جمعا بيست بار در قرآن مجيد بكار رفته هجده بار دربارۀ خداوند و دو بار دربارۀ بشر.وَ مَنْ كٰانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ نساء: 6.إِنْ يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيراً فَاللّٰهُ أَوْليٰ بِهِمٰا نساء: 135.و آن چون دربارۀ خداوند بكار رود مقصود مطلق بي نيازي است و چون وصف بشر آيد بي نيازي و كفايت بالنسبة است. اينكه بچند آيه توجّه كنيم: 1- فَجَعَلْنٰاهٰا حَصِيداً كَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ يونس: 24. يعني آنرا درو شده گردانديم گوئي ديروز اصلا نبوده راغب گفته: «غني في مكان» آنگاه گويند كه چيزي در محلي زياد بماند و بي نياز باشد. لذا ترجمۀ صحيح «لَمْ تَغْنَ» وجود نداشتن است چنانكه طبرسي نيز چنان فرموده است. ايضا آيۀ فَأَصْبَحُوا فِي دِيٰارِهِمْ جٰاثِمِينَ.كَأَنْ لَمْ يَغْنَوْا فِيهٰا … هود: 67 و 68. يعني در خانه هايشان افتادند و مردند گوئي در آن خانه ها نبوده اند و زندگي نكرده اند در اقرب الموارد آمده: غني بالمكان: اقام به- غني فلان: عاش».2- وَ مٰا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلّٰا ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لٰا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً يونس: 36. ايضا آيۀ 28 از سورۀ نجم. مراد از «الْحَقِّ» بقرينۀ «الظَّنَّ» علم است يعني: بيشتر آن مردم پيروي نميكنند مگر از ظنّ و

ظنّ از علم ابدا كفايت نميكند. يعني بجاي تحصيل علم نميشود بگمان اكتفا كرد اين مردم كه روي حسن ظنّ باسلافشان و روي گمان باينكه بتان شفيع اند آنها را عبادت ميكنند پيش خدا معذور نيستند و بايد بعمل خود تحصيل علم كنند و آنگاه خواهند دانست كه بت پرستيدن غلط و بي مدرك است.بزرگان بت پرستان دانسته و از روي علم از قبول حق امتناع ميكردند لذا «مٰا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ» آمده. يعني

قاموس قرآن، ج 5، ص: 127

ديگران از روي علم چنين ميكنند.3- … فَذٰاقُوا وَبٰالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِيمٌ. ذٰلِكَ بِأَنَّهُ كٰانَتْ تَأْتِيهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنٰاتِ فَقٰالُوا أَ بَشَرٌ يَهْدُونَنٰا فَكَفَرُوا وَ تَوَلَّوْا وَ اسْتَغْنَي اللّٰهُ وَ اللّٰهُ غَنِيٌّ حَمِيدٌ تغابن: 5 و 6. استغناء چنانكه گفته شد طلب غني است ولي آن از خداوند كه غنّي بالذّات است بمعني اظهار غني ميباشد چنانكه ارباب تفسير فرموده اند يعني گذشتگان عقوبت كارشان را چشيدند زيرا كه پيامبرانشان معجزات روشن را براي آنها آوردند و آنها كفر ورزيده و اعراض كردند و خدا بي نياز بود، خدا بي نياز پسنديده است (خداوند با هلاكشان اظهار كرد كه نه بايمان آنها نيازمند است و نه بوجود آنها).4- أَمّٰا مَنِ اسْتَغْنيٰ. فَأَنْتَ لَهُ تَصَدّٰي عبس: 5 و 6. بنظرم مفعول «اسْتَغْنيٰ» محذوف است يعني: امّا آنكه از حقّ بي نيازي جسته، تو باو توجّه ميكني و يا بقول راغب استغناء بمعني بي نيازي و ثروتمندي است يعني: اما آنكه ثروتمند است … ظاهرا در آيۀ إِنَّ الْإِنْسٰانَ لَيَطْغيٰ. أَنْ رَآهُ اسْتَغْنيٰ علق: 6 و 7. نيز بمعني مجرد است يعني: راستي انسان طغيان ميكند كه ديد بي نياز شده.4- إِنّٰا كُنّٰا لَكُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنّٰا

نَصِيباً مِنَ النّٰارِ غافر: 47.اين سخن از پيروان بي فكر است كه كور كورانه از رؤساء ستمگر خويش متابعت كرده اند يعني: ما تابع شما بوديم هر چه گفتيد و كرديد، گفتيم و كرديم- آيا سهمي از اين آتش از ما دفع توانيد كرد؟ كفايت كردن همان دفع است.

رفتن از كوه و رسيدن بغار بزحمت انجام ميگيرد و آن دو در دارد يكي در طرف غرب بوسعت دو وجب در سه وجب كه شخص بايد روي شكم و خوابيده از آن داخل شود يكي در جانب شرق كه كمي از آن بزرگتر است بقولي درب شرقي بعدا احداث شده كه مردم از يكي داخل و از ديگري خارج شوند. همانجا محل اختفاء بزرگترين ابناء بشر، محمد بن عبد اللّه صلّي اللّه عليه و آله و سلم است كه تاريخ بشريت را دگرگون و جهانيان را بتوحيد دعوت فرمود.ناگفته نماند: آيه صريح است در اينكه آنحضرت رفيقي در غار داشته

قاموس قرآن، ج 5، ص: 129

است. و بتصريح همه او ابو بكر بود.جملۀ «لٰا تَحْزَنْ إِنَّ اللّٰهَ مَعَنٰا» دلالت بر اضطراب او دارد كه آنحضرت براي رفع اضطراب وي چنين فرموده است. ضمائر: «نصره- اخرجه- عليه- ايّده» همه راجع بحضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و نزول سكينه نيز راجع بآنحضرت است و اگر جملۀ «إِنَّ اللّٰهَ مَعَنٰا» و در غار بودن مدحي براي ابو بكر باشد، انكار غدير خمّ و ناديده گرفتن وصيّت رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و امثال آن خطّ بطلاني است بر همۀ گذشته أَطِيعُوا اللّٰهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ لٰا تُبْطِلُوا أَعْمٰالَكُمْ محمد: 33.

يَأْتِيكُمْ بِمٰاءٍ مَعِينٍ ملك: 30. بگو اگر آب شما باعماق فرو رود كه آب جاري بشما مياورد؟ اغاره بمعني هجوم بردن و سرعت سير است فَالْمُغِيرٰاتِ صُبْحاً عاديات: 3.قسم بهجوم برندگان وقت صبح.لَوْ يَجِدُونَ مَلْجَأً أَوْ مَغٰارٰاتٍ أَوْ مُدَّخَلًا لَوَلَّوْا إِلَيْهِ وَ هُمْ يَجْمَحُونَ توبه: 57. مغار و مغاره بمعني غار و جمع آن مغارات و مغاور است يعني اگر پناهگاه يا غارها (نهانگاه ها) يا گريز گاهي مييافتند شتابان بآن رو ميكردند.

از شما از مكان نهان (يا محل گود) آمد (كنايه از تغوّط و ادرار كردن) يا بزنان دست زديد و آب پيدا نكرديد خاكي پاك را قصد كرده و تيمم كنيد.آيۀ شريفه وجوب تيمّم را براي فاقد ماء بيان ميكند خواه جنب باشد يا بي وضوء. لفظ غائط دو بار بيشتر در قرآن مجيد نيامده است نساء: 43- مائده: 6.ناگفته نماند: اتّخاذ مستراح در عرب بعد از اسلام است و پيش از آن براي قضاي حاجت بهر جا كه ممكن بود ميرفتند در افسانۀ «افك» هست كه عايشه گفته: من با امّ مسطح براي

قاموس قرآن، ج 5، ص: 131

قضاي حاجت شبانگاه بيرون رفتم و اين پيش از آن بود كه ما در خانه ها كنيف (مستراح) بسازيم كه از اتّخاذ آن ناراحت بوديم.اگر اين آيه بعد از اتّخاذ كنيف بوده باشد مراد از «الغائط» مستراح و محل خلوت است.

اهلاك بگيريم با «صداع» مخالفت نخواهد بود كه آن نيز ضرر است اين كلمه فقط يكبار در قرآن يافته است.

روشن ميشود كه رشد مقابل ضرر و شرّ است و آن قهرا خير و نفع است كه قسمتي از نجات اند در اينصورت معني غيّ نيز كه مقابل آنست روشن خواهد شد.وَ عَصيٰ آدَمُ رَبَّهُ فَغَويٰ طه: 121. آدم بپروردگارش نافرماني كرد و راه هلاكت رفت.لٰا إِكْرٰاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ بقره: 256. اجباري در دين نيست كه راه نجات از راه هلاكت روشن شده است آيۀ شريفه در «كره» بررسي خواهد شد.رَبَّنٰا هٰؤُلٰاءِ الَّذِينَ أَغْوَيْنٰا أَغْوَيْنٰاهُمْ كَمٰا غَوَيْنٰا قصص: 63.پروردگارا اينان آنهااند كه براه هلاكتشان برديم. ما آنها را براه هلاكت برديم چنانكه خود بدان راه رفتيم.قٰالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ ص: 82. گفت: قسم بعزّت تو حتما آنها را براه هلاكت خواهم برد.فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا مريم: 59.مراد عذاب است راغب گويد تسميۀ مسبّب باسم سبب است كه غيّ سبب عذاب است. ميشود گفت كه عذاب آخرت نسخۀ ديگر گناه دنيا است يعني بهمان غيّ و هلاكتي كه در دنيا داشتند آنرا ملاقات ميكنند و بآن

قاموس قرآن، ج 5، ص: 133

ميرسند.قٰالَ لَهُ مُوسيٰ إِنَّكَ لَغَوِيٌّ مُبِينٌ قصص: 18. غوي: آنكه در راه هلاكت است يعني: موسي باو گفت تو هلاكت پيشه اي آشكار. گويا منظور موسي آن بود: تو با اين كثرت فرعونيان و قلّت بني اسرائيل هر روز مفسده اي راه مياندازي و در راه هلاكت قدم بر ميداري.وَ الشُّعَرٰاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغٰاوُونَ شعراء: 224. هلاكت پيشگان از شعراء و خيالبافان پيروي ميكنند. غاوّي: هلاكت پيشه.

آسمانها و زمين را ميدانم. تِلْكَ مِنْ أَنْبٰاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهٰا إِلَيْكَ هود: 49. آن از خبرهاي نهان است كه بتو وحي و اعلام ميكنيم.الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلٰاةَ بقره: 3. لفظ «الغيب» در آيه گر چه مطلق است ولي ظاهرا مراد از آن خداست كه در ذيل آيه ايمان بپيامبران و كتب گذشته را ذكر كرده و در آخر بلفظ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ قيامت را هم نام برده است پس بنا بر وقت نزول آيه، ميماند خدا و با آن سه اصل توحيد: ايمان بخدا، نبوّت و قيامت، تمام ميشود. خدا از هر پيدا پيداتر است ولي اطلاق لفظ غيب بر خدا بعلت ناديده بودن او است.در تفسير برهان از امام صادق عليه السّلام مروي است كه دربارۀ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ فرمود: «مَنْ آمَنَ بِقِيٰامِ الْقٰائِمِ» عليه السّلام و در روايت ديگر فرموده: «وَ الْغَيْبُ فَهُوَ الْحُجَّةُ الْغٰائِبُ» ظاهرا مراد امام عليه السّلام تطبيق است كه اذعان بوجود امام غائب عليه السّلام نيز واجب و جزء ايمان است همچنين است شمول آن بر ملائكه.

در الميزان ذيل آيه لِيَعْلَمَ اللّٰهُ مَنْ يَخٰافُهُ بِالْغَيْبِ مائده: 94. فرموده: معني خوف بالغيب آنست كه انسان از خدايش بترسد و از عذاب او بر حذر باشد حال آنكه عذاب و عقاب از انسان غائب است و چيزي از آنرا بظاهر مشاعرش نمي بيند. بنا بنظر الميزان بايد «باء» بمعني «من» باشد.ناگفته نماند اهل لغت ظرفيّت را يكي از معاني باء شمرده اند و در آيۀ وَ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّٰهُ بِبَدْرٍ آل عمران: 123. و در إِلّٰا آلَ لُوطٍ نَجَّيْنٰاهُمْ بِسَحَرٍ قمر: 34. گفته اند معني «في بدر- في سحر» است. بنا بر اين ميشود «با» در آن بمعني «في» و مراد از غيب دنيا باشد كه از آخرت غائب است چنانكه آخرت از دنيا. بعضي گفته اند: معني خَشِيَ الرَّحْمٰنَ بِالْغَيْبِ آنستكه از خدا بترسد با آنكه او را نديده. «خاف اللّه و لم يره».

اينجاست كه غيبهاي بسياري را خدا بحضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله آموخته و آنحضرت باصحابش خاصّه بعلي بن ابي طالب عليه السّلام بيان فرموده است و چون امام عليه السّلام بكسي يكي از آنها را بيان ميكرد، او ميگفت: يا امير- المؤمنين علم غيب بلديد؟ ميفرمود نه:

قاموس قرآن، ج 5، ص: 136

اين علمي است كه رسول خدا بمن آموخته «علم علّمنيه رسول اللّه صلّي اللّه عليه و آله» و از همين باب است كه عيسي عليه السّلام بمردم ميگفت: «از آنچه ميخوريد و در خانه ها ذخيره ميكنيد بشما خبر ميدهم» آل عمران: 49. ايضا قول يوسف عليه السّلام كه بدو رفيق زنداني گفت: «يكي از شما ساقي پادشاه ميشود و ديگري بدار آويخته شده و پرندگان از گوشت سرش ميخورند» يوسف: 37. در ما قبل آيه هست كه: پروردگارم اين را بمن تعليم فرموده است ذٰلِكُمٰا مِمّٰا عَلَّمَنِي رَبِّي.خلاصه: آنكه خدا در علم غيب مستقل است و بحكم اولي جز خدا كسي داناي غيب نيست ولي خدا خودش مقداري از غيب را بصورت علم بپيامبرانش بيان ميكند و آنها هم باوصياء خويش. رجوع شود به كافي مخصوصا به «باب نادر فيه ذكر الغيب». و اينكه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله فرمايد وَ مٰا أَدْرِي مٰا يُفْعَلُ بِي وَ لٰا بِكُمْ احقاف: 9. نميدانم چه بسر من يا بسر شما خواهد آمد، راجع بغيب مخصوص است و اين منافات ندارد كه آنحضرت بفرمايد: اي علي خدايم خبر داده كه تو در ماه رمضان شهيد خواهي شد و محاسنت از خون فرقت خصاب خواهد گرديد.در نهج البلاغه خطبۀ 59 پيش از جنگ نهروان دربارۀ

جنگ با خوارج فرمود: «مصارعهم دون النّطفة، و اللّه لا يفلت منهم عشرة و لا يهلك منكم عشرة» يعني قتلگاه آنها در كنار نهر است بخدا قسم از آنها ده نفر نجات نمييابد و از شما لشكريان من ده نفر كشته نميشود.اين يك خبر غيبي بود كه از آنحضرت صادر شد، محمد عبده در شرح آن ميگويد از خوارج فقط 9 نفرماند و از اصحاب آنحضرت جز هشت نفر كشته نشدند. ابن ابي الحديد در شرح آن گويد: اين از اخباري است كه در اثر اشتهار نزديك بمتواتر است و همه از آنحضرت نقل كرده اند و آن از جملۀ معجزات و اخبار غيبي

قاموس قرآن، ج 5، ص: 137

آن بزرگوار است.اينها همه از غيبهاي مبذول اند كه از طرف خدا برسول خدا و از آن حضرت بوصيّش صلوات اللّه عليهم القاء شده است.

او در احتجاج فصيح نيست كه تقدير «لا مبين» است.گاهي براي اثبات است بمعني «الّا» مثل هَلْ مِنْ خٰالِقٍ غَيْرُ اللّٰهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ فاطر: 3.كه بمعني «الّا اللّه» است. «غير» دائم الاضافه است در معني و گاهي در صورت معلوم بودن معني در لفظ مقطوع الاضافه آيد و آن بواسطۀ اضافه معرفه نميشود كه توغّل در ابهام دارد. از اقرب الموارد فهميده ميشود اصل آن بمعني «سوي» است مٰا لَكُمْ مِنْ إِلٰهٍ غَيْرُهُ هود: 50. سواي او براي شما معبودي نيست.

كُلُّ أُنْثيٰ وَ مٰا تَغِيضُ الْأَرْحٰامُ وَ مٰا تَزْدٰادُ وَ كُلُّ شَيْ ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدٰارٍ رعد: 8. اهل تفسير تَغِيضُ را ناقص كردن گرفته و دربارۀ آيه تقريبا سه قول دارند، اول اينكه ارحام مدت حمل را از نه ماه كم يا زياد ميكنند دوم: ارحام مدّت حمل را از شش ماه- اقلّ مدّت حمل- كم يا از شش ماه زياد و به 9 ماه ميرساند: سوم: ارحام در مدّت حمل خون حيض را كم ميكند كه غذاي طفل است و آنچه زياد ميكند خون نفاس و خوني است كه گاهي در مدت حمل ديده ميشود.بنظر نگارنده هيچ يك از اين اقوال درست نيست. فكر ميكنم مراد از مٰا تَحْمِلُ كُلُّ أُنْثيٰ حمل معمولي هر انثي باشد و مراد از مٰا تَغِيضُ الْأَرْحٰامُ نطفه هائي باشد كه ارحام آنها را فرو ميبرند و فاسد ميكنند و مٰا تَزْدٰادُ عبارت باشد از زايد شدن بر حمل معمولي مثلا بجاي يك فرزند دو فرزند يعني: خدا داناست بآنچه ارحام حمل يا فاسد و يا زايد ميكنند.در تفسير عياشي از زراره و حمران

قاموس قرآن، ج 5، ص: 140

و محمد بن مسلم از امام باقر و صادق عليهما السلام نقل شده كه فرمودند … مٰا تَغِيضُ الْأَرْحٰامُ آنست كه بحمل و فرزند مبدّل نشده و مٰا تَزْدٰادُ همان است كه از يك دختر يا پسر زايد شده است.اين آيه نظير اين دو آيه است … يَخْلُقُ مٰا يَشٰاءُ يَهَبُ لِمَنْ يَشٰاءُ إِنٰاثاً وَ يَهَبُ لِمَنْ يَشٰاءُ الذُّكُورَ. أَوْ يُزَوِّجُهُمْ ذُكْرٰاناً وَ إِنٰاثاً وَ يَجْعَلُ مَنْ يَشٰاءُ عَقِيماً … شوري: 49 و 50. در اين دو آيه يَهَبُ لِمَنْ يَشٰاءُ إِنٰاثاً … بجاي

مٰا تَحْمِلُ كُلُّ أُنْثيٰ و … عَقِيماً بجاي تَغِيضُ الْأَرْحٰامُ و يُزَوِّجُهُمْ ذُكْرٰاناً وَ إِنٰاثاً بجاي مٰا تَزْدٰادُ است.و اللّه العالم.راغب نيز در آيۀ فوق تَغِيضُ را فاسد كردن و مانند آب بلع شده، كردن گفته است. اين لفظ فقط دو بار در قرآن مجيد آمده است.

از حرف غين فراغت حاصل شد و الحمد للّه و هو خير ختام.قاموس قرآن، ج 5، ص: 142

تقدير آيه ظاهرا «مسؤلا عنه» است صدر آيه چنين است: وَ لٰا تَقْفُ مٰا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ … يعني از آنچه نميداني پيروي مكن كه گوش و چشم و قلب همه مسؤل اند.ظهور آيه در آنست كه چشم و گوش و قلب بايد بكوشند و يقين بدست آورند و بآن ترتيب اثر بدهند كه إِنَّ الظَّنَّ لٰا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً يونس: 36. و اگر فقهاء در احكام جزئي عمل بظنّ ميكنند روي دليل علمي است كه ناچار بايد بظنّ عمل كرد، احتمال دارد ضمير «عَنْهُ» راجع به «عِلْمٌ» باشد يعني چشم و گوش و دل در تحصيل علم مسؤل اند.و خلاصۀ آيه اين است: آنچه را علم نداري معتقد مباش، آنچه را علم نداري مگو، آنچه را علم نداري مكن، در روايات اهل بيت عليهم السلام بجملۀ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ … مستقلا استناد شده بدون اشاره بصدر آيه ولي با دقّت خواهيم ديد كه صدر آن نيز داخل در استناد است. يعني دو جور ميشود استفاده كرد و آنها عليهم السلام لمناسبة بيك جور آن اشاره فرموده اند.با ملاحظۀ آيۀ گذشته و آيات 78 نحل و 78 مؤمنون و 9 سجده و غيره كه فؤاد و افئده در رديف سمع و بصر آمده مخصوصا آيۀ نٰارُ اللّٰهِ الْمُوقَدَةُ. الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَي الْأَفْئِدَةِ همزه: 6 و 7. ميتوان فهميد كه مراد از فؤاد قلب صنوبري شكل معروف است مشروح سخن در «قلب» ديده شود.و اللّٰه العالم.وَ أَصْبَحَ فُؤٰادُ أُمِّ مُوسيٰ فٰارِغاً إِنْ كٰادَتْ لَتُبْدِي بِهِ … قصص: 10.در اقرب الموارد گفته: «الفؤاد الفارغ» دو معني دارد يكي قلب بي غم و اندوه يعني فارغ از هر

دو، ديگري قلب بد حال كه اميد و طمعي

قاموس قرآن، ج 5، ص: 144

ندارد (قلب مأيوس) بنظرم مراد از فارغ پريشانحالي است گرچه بدل مادر موسٖي لٰا تَخٰافِي وَ لٰا تَحْزَنِي الهام شده بود ولي بالاخره بشر و مادر بود و اضطراب داشت كه مطلب بكجا خواهد انجاميد و آيا آنچه بنظرش آمده عملي خواهد شد يا نه؟يعني قلب مادر موسٖي پريشان شد و حقّا كه نزديك بود سرّ را افشا كند اگر دلش را محكم نكرده بوديم.بعضي از بزرگان بقرينۀ لٰا تَخٰافِي وَ لٰا تَحْزَنِي فارغ را بي اندوه گفته است ولي إِنْ كٰادَتْ لَتُبْدِي خلاف آنرا ميرساند.

است در آيات قبل، يعني پيامبران از خدا فتح و پيروزي خواستند در نتيجه عذاب آمد و هر ستمگر لجوج از سعادت نومٖيد شد.ممكن است فاعل هم پيامبران باشند و هم كفّار كه آنها نيز از روي مسخره و عناد يكسره شدن كار را ميخواستند و ميگفتند مَتيٰ هٰذَا الْفَتْحُ إِنْ كُنْتُمْ صٰادِقِينَ سجده: 28. در اينصورت مقصود آنست كه هر دو گروه فتح را خواستند ولي بنوميدي كفّار تمام شد.فتّاح: بسيار گشاينده و آن از اسماء حسني است مراد از آن عموم است و از جمله فتح و فيصله ميان حق و ناحق ميباشد. وَ هُوَ الْفَتّٰاحُ الْعَلِيمُ سباء: 26. و آن يكبار بيشتر در قرآن

قاموس قرآن، ج 5، ص: 146

مجيد نيامده است.مفاتح: وَ عِنْدَهُ مَفٰاتِحُ الْغَيْبِ لٰا يَعْلَمُهٰا إِلّٰا هُوَ انعام: 59. أَوْ بُيُوتِ خٰالٰاتِكُمْ أَوْ مٰا مَلَكْتُمْ مَفٰاتِحَهُ أَوْ صَدِيقِكُمْ نور: 61. وَ آتَيْنٰاهُ مِنَ الْكُنُوزِ مٰا إِنَّ مَفٰاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُولِي الْقُوَّةِ قصص: 76. اين لفظ بيشتر از سه بار در قرآن مجيد نيامده است.مفتح (بكسر ميم و سكون فاء و فتح تاء) و مفتاح بمعني كليد و مفتح (بر وزن مقعد) بمعني خزانه و انبار است جمع اوّلي و دوّمي مفاتح و و مفاتيح و جمع سوّمي فقط مفاتح آيد (اقرب).علي هذا مفاتح در سه آيۀ گذشته احتمال دارد كه بمعني كليد و يا خزانه باشد ولي در آيۀ اول بقرينۀ وَ لِلّٰهِ خَزٰائِنُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ منافقون: 7. وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلّٰا عِنْدَنٰا خَزٰائِنُهُ حجر: 21. بايد گفت كه مراد خزائن است يعني خزائن و انبارهاي غيب نزد خدا است و جز او كسي بآنها دانا نيست و در

آيۀ دوم اگر مراد كليدها باشد منظور آنست از جاهائيكه كليد آنها دست شماست ميتوانيد بخوريد و يا از چيزي بخوردن مجازيد كه انبارهاي آن دست شماست و در آيۀ سوم قريب بعلم است كه مراد خزائن باشد يعني بقارون از گنجها آنقدر داديم كه حمل گنجهاي او بر گروه نيرومند ثقيل بود.

فتن بمعني ادخال انسان در آتش نيز بكار ميرود يعني: اما شما خود را بعذاب افكنديد، يا بفتنه افكنديد منتظر مانديد و شكّ كرديد. تَرَبَّصْتُمْ … ظاهرا تعليل فَتَنْتُمْ است.3- إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنٰاتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذٰابُ جَهَنَّمَ … بروج: 10. فَتَنُوا در آيه بآتش كشيدن است يعني: آنانكه مردان و زنان مؤمن را بآتش عذاب كردند براي آنهاست عذاب جهنّم، ايضا يَوْمَ هُمْ عَلَي النّٰارِ يُفْتَنُونَ. ذُوقُوا فِتْنَتَكُمْ هٰذَا الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ ذاريات: 13 و 14. روزيكه بر آتش كشيده شوند. عذابتان را بچشيد اين آنست كه بآن عجله ميكرديد. اين از موارد استعمال فتنه است.4- فَإِنَّكُمْ وَ مٰا تَعْبُدُونَ. مٰا أَنْتُمْ عَلَيْهِ بِفٰاتِنِينَ. إِلّٰا مَنْ هُوَ صٰالِ الْجَحِيمِ صافات: 161- 163. «فاتن» اسم فاعل است يعني آزمايشگر و بفتنه اند از ضمير «عليه» بخدا راجع است يعني: شما اي مشركان و معبودهايتان بر خدا (و ضرر دين خدا) بفتنه اند از نيستيد مگر كسي را كه بآتش وارد ميشود يعني فقط ميتوانيد منحرفان را اضلال كنيد.5- وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ … وَ قٰاتِلُوهُمْ حَتّٰي لٰا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ لِلّٰهِ … وَ الْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ بقره: 191- 193- 217. فتنه در لسان اين آيات چنانكه گفته اند بمعني شرك است. اين ظاهرا بدان جهت است

قاموس قرآن، ج 5، ص: 149

كه شرك و ضلال سبب دخول در آتش اند.6- وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لٰا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ شَدِيدُ الْعِقٰابِ انفال: 25.از اين آيه با ملاحظۀ آيات قبل و بعد، بنظر ميايد كه مقصود آنست: اي اهل ايمان جامعۀ خويش را پاك كنيد، امر بمعروف و نهي

از منكر كنيد، فرمان خدا را اجابت نمائيد و گرنه گرفتاري و بلا كه در اثر ستم ستمكاران روي آورد همه را خواهد گرفت و مخصوص ظالمان نخواهد بود. مثلا اگر عدّه اي در جامعه بنفع بيگانگان كار كردند در صورت تسلط بيگانگان كار كردند در صورت تسلط بيگانه ها همه بدبخت خواهند بود. يا اگر چند نفر كشتي را سوراخ كنند عاملين و غير آنها همه غرق خواهند شد.هيچ مانعي ندارد كه لا در لٰا تُصِيبَنَّ نافيه باشد و آن وصف فتنه است يعني بپرهيزيد از فتنه ايكه فقط بظالمان شما نميرسد بلكه عموم را ميگيرد و شايد جواب شرط محذوف باشد يعني «ان اصابتكم لا تصيبنّ الظّالمين فقط».ظاهرا مراد از فتنه گرفتاري و عذاب دنيوي است چنانكه گفته شد. و اگر شامل آخرت هم باشد قهرا ظالمان در اثر ظلم و ديگران در اثر ترك امر بمعروف معذّب خواهند بود ولي احتمال اول اصحّ است هر چند بعضي از بزرگان قبول ندارد.فتنه در قرآن هم بخدا نسبت داده شده و هم بديگران. مثل وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ … عنكبوت: 3. كه دربارۀ امتحان خداست و مثل … إِنْ خِفْتُمْ أَنْ يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا … نساء: 101. كه دربارۀ غير خداست.در قرآن مجيد هر آنجا كه دربارۀ بشر آمده مراد فتنۀ مذموم و آزمايش ناهنجار است بر خلاف امتحان خدا.

است إِنّٰا جَعَلْنٰا مٰا عَلَي الْأَرْضِ زِينَةً لَهٰا لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا كهف: 7. با وسائل زندگي نيكوكاران از بد كاران تميز داده ميشوند.خير و شرّ هر دو امتحان است شايد آمدن آنها عنان زندگي و افعال را عوض كند وَ بَلَوْنٰاهُمْ بِالْحَسَنٰاتِ وَ السَّيِّئٰاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ اعراف: 168.ايضا آيۀ وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً وَ إِلَيْنٰا تُرْجَعُونَ انبياء: 35. در راه رجوع إلي اللّٰه شرّ و خير پيش ميايد تا عده ايرا براه كمال و گروهي را براه شقاوت ببرد.بابراهيم عليه السّلام دستور داده ميشود: فرزندت را در راه خدا قرباني كن پسر و پدر هر دو باين كار راضي ميشوند و چون روشن ميگردد كه هر دو تسليم و مطيع امرند جواب ميرسد إِنَّ هٰذٰا لَهُوَ الْبَلٰاءُ الْمُبِينُ صافات: 106. دستور ذبح فرزند و اسكان ذريه در سرزمين خشك و تفتيدۀ مكّه و نظائر آنها ظاهرا همان ابتلا و امتحان است كه ابراهيم عليه السّلام را بامامت رسانيد وَ إِذِ ابْتَليٰ إِبْرٰاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمٰاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قٰالَ إِنِّي جٰاعِلُكَ لِلنّٰاسِ إِمٰاماً … بقره: 124.دستورات و تكاليف بر بشر نازل ميشود تا بشر را رشد دهند و بطرف كمال برند و در نتيجه صادقان از كاذبان جدا ميشوند و هر يك راه خويش ميگيرند أَ حَسِبَ النّٰاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنّٰا وَ هُمْ لٰا يُفْتَنُونَ.وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللّٰهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكٰاذِبِينَ عنكبوت: 2 و 3.دستور جهاد و حمله بدشمن امتحان و اختبار است وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتّٰي نَعْلَمَ الْمُجٰاهِدِينَ مِنْكُمْ وَ الصّٰابِرِينَ محمد: 31.و بطور خلاصه با امتحان الهي كه همان احكام و پيش آمدها و وسائل زندگي است

مردم براه كمال

قاموس قرآن، ج 5، ص: 151

و شقاء ميافتند و پيش ميروند تا اهل سعادت بسعادت و اهل شقاوت بشقاوت برسند و از هم متمايز گردند.الميزان در ج چهارم ذيل آيۀ 42 آل عمران در اين باره بحث مفصلٖي دارد كه ديدني است.

وَ لٰا يَلِدُوا إِلّٰا فٰاجِراً كَفّٰاراً نوح: 27. جمع آن در قرآن فجر و فجّار است أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجّٰارِ ص: 28. أُولٰئِكَ هُمُ الْكَفَرَةُ الْفَجَرَةُ عبس: 42.تفجّر و انفجار: شكافته شدن

قاموس قرآن، ج 5، ص: 153

وَ إِنَّ مِنَ الْحِجٰارَةِ لَمٰا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهٰارُ بقره: 74. فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتٰا عَشْرَةَ عَيْناً بقره: 60.وَ إِذَا الْبِحٰارُ فُجِّرَتْ انفطار: 3. بقرينۀ وَ إِذَا الْبِحٰارُ سُجِّرَتْ تكوير: 6. بنظر ميايد كه شكافته شدن درياها بوسيلۀ حرارت و تبخير خواهد بود رجوع شود به «سجر».

وَ لٰا تَقْرَبُوا الْفَوٰاحِشَ مٰا ظَهَرَ مِنْهٰا وَ مٰا بَطَنَ … انعام: 151. كه ظهورش در عموم است.إِنَّمٰا يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشٰاءِ … بقره: 169.مراد از سوء در مقابل فحشاء چيست؟ ايضا در آيۀ كَذٰلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشٰاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبٰادِنَا الْمُخْلَصِينَ يوسف: 24. اهل تحقيق گفته اند گناهرا از آن سوء و سيئه گفته اند كه براي گناهكار بدي پيش مياورد، در اين صورت احتمال قوي آنست كه مراد از «سوء» بدنامي باشد.يوسف عليه السّلام اگر بزن عزيز تعدّي ميكرد دو كار كرده بود يكي بدنامي خودش و ديگري زنا كه مورد عقاب خداست يعني خواستيم بدنامي و زنا را از وي برگردانيم همين طور در آيۀ اول.ممكن است مراد از سوء در آيۀ دوم خيانت باشد كه عمل يوسف در صورت وقوع هم زنا بود و هم خيانت بشوهر آن زن. در اينصورت شايد مراد از سوء در هر دو آيه گناهاني باشد كه در قباحت مثل فحشاء نيستند.و يا ذكر خاصّ بعد از عام باشد.وَ يَنْهيٰ عَنِ الْفَحْشٰاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْيِ نحل: 90. وَ الَّذِينَ إِذٰا فَعَلُوا فٰاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ آل عمران: 135. در آيۀ اول شايد مراد از فاحشه زنا يا كار زشتي است كه از منكر و بغي زشتتر است. و در آيۀ دوم شايد مراد از فحشاء كار بدي است كه نسبت بديگري انجام داده اند.لٰا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَ لٰا يَخْرُجْنَ إِلّٰا أَنْ يَأْتِينَ بِفٰاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ طلاق: 1. آيه دربارۀ زنان مطلقه است كه بايد مدّت عدّه را در خانه شوهر بمانند مراد از «فاحشه» چنانكه گفته اند اذيّت اهل خانه است كه اهل خانه را اذيّت كنند

و بد دهن باشند ايضا آيۀ 19 سورۀ نساء. طبرسي در ذيل آيۀ اول از امام رضا عليه السّلام نقل كرده فاحشه آنست كه اهل شوهرش

قاموس قرآن، ج 5، ص: 155

را اذيّت كند و دشنام دهد.قُلْ إِنَّمٰا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوٰاحِشَ مٰا ظَهَرَ مِنْهٰا وَ مٰا بَطَنَ … اعراف: 33. فواحش جمع فاحشه است و آن چهار بار در قرآن مجيد آمده است.فحشاء چنانكه از طبرسي نقل شد مصدر است ولي در آيات بمعني اسم بكار رفته است.

اگر آنها در حال اسارت پيش شما آمدند فديه داده و آنها را آزاد ميكنيد حال آنكه اخراجشان بر شما حرام است.در قرآن فقط يكبار آمده كه عوض را كسي از جانب ديگري بدهد.وَ فَدَيْنٰاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ صافات: 107. رجوع شود به «ابراهيم» فصل قرباني.

كه آنرا از ناظر محرّم بپوشد.

تَفْرَحْ إِنَّ اللّٰهَ لٰا يُحِبُّ الْفَرِحِينَ قصص: 76. قومش بقارون گفتند: از كثرت مال شادمان متكبّر مباش كه خدا متكبّران را دوست ندارد.

جامع ميوه هاي تمام باغات است گفته و نيز درّه ها … كه زجّاج نقل كرده. قول اقرب نيز قول قاموس است.بنظر نگارنده: مراد از ذكر اين كلمه بيان وسعت نعمتهاي بهشتي است و اينكه تمام وسائل راحتي در آن جمع است كه فرموده: وَ فِيهٰا مٰا تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ زخرف: 71. و جملۀ جَنّٰاتُ الْفِرْدَوْسِ مثل جَنّٰاتِ النَّعِيمِ است.كه راغب نعيم را نعمت كثيره معني كرده و مثل جَنّٰاتِ عَدْنٍ- … جَنّٰاتُ الْمَأْويٰ در آيۀ كٰانَتْ لَهُمْ جَنّٰاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا فردوس صفت جنّات و مؤنّث است و مفرد مؤنّث صفت جمع مؤنّث آيد مثل «هبات وافرة» يعني بهشت هاي واسع و پر نعمت منزل آنهاست.

و مركب براي شما مسخّر كرد بخوريد از آنچه خدا روزي داده.اينكه حموله را چهارپايان بزرگ و فرش را چهارپايان كوچك (كرّه) گفته اند بسيار سخيف است اين آيه نظير آيات ذيل است كه بار بردن و مركب بودن چهار پايان را عنوان كرده است وَ الْأَنْعٰامَ خَلَقَهٰا لَكُمْ … وَ تَحْمِلُ أَثْقٰالَكُمْ إِليٰ بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بٰالِغِيهِ … وَ الْخَيْلَ وَ الْبِغٰالَ وَ الْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهٰا … نحل: 5 و 7 و 8.وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ. إِنّٰا أَنْشَأْنٰاهُنَّ إِنْشٰاءً فَجَعَلْنٰاهُنَّ أَبْكٰاراً واقعة: 34- 36.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 161

فرش بر وزن عنق جمع فراش است.راغب گفته بهر يك از زوجين بطور كنايه فراش گفته ميشود كه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله فرموده: «الولد للفراش» . حديث فوق چنين است: «الولد للفراش و للعاهر الحجر» بنظر راغب فراش در حديث بمعني شوهر است. يعني فرزند مال شوهر است و زاني ممنوع ميباشد. فيّومي نيز در مصباح آنرا شوهر معني كرده و گويد: زوجين نسبت بيكديگر فراش ناميده ميشوند.مَرْفُوعَةٍ چنانكه گفته اند بمعني بلند مقام است در عقل و جمال و كمال يعني: براي آنهاست زناني والا مقام كه ما آنها را بطرز مخصوصي بوجود آورده ايم و آنها را دوشيزگان قرارداده ايم.

تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِيضَةً بقره: 236.ماداميكه بآنها دست نزده ايد يا مهريه اي معيّن نكرده ايد مهريّه فريضه خوانده شده كه شي ء تعيين شده است.و مثل سُورَةٌ أَنْزَلْنٰاهٰا وَ فَرَضْنٰاهٰا نور: 1. يعني سوره ايست كه نازل كرده و عمل باحكام آنرا واجب كرده ايم، عمل حكم واجبي اتيان و عمل حكم تحريمي ترك است و مثل إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرٰادُّكَ إِليٰ مَعٰادٍ … قصص: 85. آنكه تلاوت و عمل بقرآن را بر تو واجب كرده حتما تو را بمعاد (ظاهرا مكّه) بر ميگرداند. رجوع شود به «ردد».الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومٰاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلٰا رَفَثَ وَ لٰا فُسُوقَ وَ لٰا جِدٰالَ فِي الْحَجِّ … بقره: 197.حجّ در ماههاي معلومي است هر كه

قاموس قرآن، ج 5، ص: 162

در آنها حجّ را بر خود واجب كند (با شروع در آن) پس در حجّ نزديكي بزنان و دروغ و لا و اللّه بلي و اللّه گفتن نيست.وَ لٰا جُنٰاحَ عَلَيْكُمْ فِيمٰا تَرٰاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ نساء: 24. فريضة در اين آيه و آيات ديگر بمعني مفروضه است يعني معيّن شده و واجب شده.قٰالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهٰا بَقَرَةٌ لٰا فٰارِضٌ وَ لٰا بِكْرٌ عَوٰانٌ بَيْنَ ذٰلِكَ بقره: 68. فارض بمعني سالخورده و پير است و بقولي آن گاوي است كه بسيار زائيده باشد در علت اين تسميه گفته اند: كه آن از اعمال شاقّه خودش را قطع (و آسوده) كرده يا عمر (و جواني) خويش را قطع كرده يا زمين را قطع (و شخم) كرده است يعني: گفت خدا فرمايد آن گاوي است نه سالخورده و نه جوان ميان اين دو حال است.در مجمع راجع بفرق فرض و واجب نقل فرموده:

فرض با جعل جاعل است كه آنرا واجب كند ولي واجب شايد بدون جعل باشد مثل وجوب شكر منعم، علي هذا نسبتشان عموم و خصوص مطلق است.بنظر راغب ايجاب باعتبار وقوع و ثبوت حكم و فرض باعتبار تعيين آن گفته ميشود.

يعني از هواي نفس پيروي كرده و كارش تجاوز و تعدّي بود «الفرط: الامر المجاوز فيه عن الحدّ».

بموسي چنين گفت.و اللّه العالم.قرآن دربارۀ آن بدبخت فرموده: 1- ادعاي الوهيّت ميكرد فَقٰالَ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْليٰ نازعات: 24. من پروردگار والاي شما هستم بحضرت موسي گفت لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلٰهَاً غَيْرِي لَأَجْعَلَنَّكَ مِنَ الْمَسْجُونِينَ شعراء: 29.در عين حال بت پرست بود ولي خود را بالاترين خدايان ميدانست. چنانكه دربارۀ تشويق بچاره جوئي دربارۀ موسي باو ميگفتند: أَ تَذَرُ مُوسيٰ وَ قَوْمَهُ لِيُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَ يَذَرَكَ وَ آلِهَتَكَ … اعراف: 127. بنظر ميايد چنانكه گفتيم خود را يكي از خدايان و والاترين آنها ميدانست.2- موسي عليه السّلام در خانۀ او تربيت شد و چون او را از آب گرفتند زن فرعون در دفاع از قتل موسي سخت پا فشاري كرد تا وي در عدم قتل موسي تحت تأثير زنش قرار گرفت و او را نكشت و بر فرزندي خويش انتخاب كرد جريان مفصّل آن در اول سورۀ قصص مذكور است.3- بني اسرائيل را تعذيب ميكرد پسران آنها را ميكشت و دخترانشان را براي خدمتكاري زنده ميگذاشت چنانكه جملۀ يُقَتِّلُونَ أَبْنٰاءَكُمْ وَ يَسْتَحْيُونَ نِسٰاءَكُمْ اعراف: 141. و

قاموس قرآن، ج 5، ص: 165

نظير آن بارها در قرآن مجيد آمده است. اين عمل يك نمونۀ كامل از ذلت و بدبختي بني اسرائيل و نمونۀ كامل از ستم يك ستمگر است. گويند كاهنان بوي خبر داده بودند كه در بني اسرائيل پسري بوجود خواهد آمد كه خطر حتمي براي تو است بخاطر جلوگيري از تولّد او نوزادان پسر را ميكشت. شايد هم نميخواست بني اسرائيل بوسيلۀ جوانان تازه بدوران رسيده نيرومند شوند رجوع شود به «موسي» فصل ولادت.بعقيدۀ او و قومش بني اسرائيل در اثر غير بومي بودن بردگان و

خدمتگزاران آنهايند چنانكه در امتناع از ايمان بموسي و هارون ميگفتند: آيا بدو فرد مثل خود ايمان آوريم حال آنكه قومشان خدمتكاران مااند فَقٰالُوا أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنٰا وَ قَوْمُهُمٰا لَنٰا عٰابِدُونَ مؤمنون: 47.4- معجزات موسي را دانسته تكذيب كرد از دستور خدا سرپيچي نمود و چون موسي با قوم خود از مصر بيرون رفتند با لشكريان خويش آنها را تعقيب كرد بشكافي كه با معجزۀ موسي در دريا بوجود آمده بود با لشكريانش وارد شد آب بهم برآمد همگي غرق شدند موقع غرق گفت بخدا ايمان آوردم ولي پذيرفته نشد جسدش را از آب گرفتند تا براي آيندگان عبرتي باشد. سورۀ يونس از آيۀ 75 تا فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً … 5- آقاي صدر بلاغي در فرهنگ قصص قرآن از معجم القرآن عبد الرؤف مصري نقل ميكند بدن منفتاح (فرعون خروج) با بدنهاي ديگر در قبر امنتحب دوم در أقصر (سرزمين مصر) كشف شده و اكنون در موزۀ مصر موجود است و وضع قبرش نشان ميدهد كه مرگ او ناگهاني بوده و مجال كافي براي تهيۀ مقبرۀ خاص و متناسب با مقامش در دست نبوده است.

خواهد پرداخت و شايد مراد از آن مداقّه در حساب باشد. در مصباح و اقرب آمده: فرغ چون با «لام» و «الي» متعدّي باشد بمعني قصد آيد.رَبَّنٰا أَفْرِغْ عَلَيْنٰا صَبْراً وَ تَوَفَّنٰا مُسْلِمِينَ اعراف: 126. پروردگارا بر ما صبر فرو ريز و ما را مسلمان بميران. افراغ ريختن شي ء روان است بمنظور خالي كردن محل از آن (مجمع) در الميزان فرموده: مؤمنان نفوس خود را بظرف و صبر را بآب و اعطاء خدا را بريختن آب تشبيه كرده اند.وَ أَصْبَحَ فُؤٰادُ أُمِّ مُوسيٰ فٰارِغاً إِنْ كٰادَتْ لَتُبْدِي بِهِ لَوْ لٰا أَنْ رَبَطْنٰا عَليٰ قَلْبِهٰا قصص: 10. دربارۀ اين آيه رجوع شود به «فوأد».

و بر آنها جزا ده آنچه مستحق اند.وَ قُرْآناً فَرَقْنٰاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَي النّٰاسِ عَليٰ مُكْثٍ وَ نَزَّلْنٰاهُ تَنْزِيلًا اسراء: 106. ظاهرا مراد از فَرَقْنٰاهُ نزول تدريجي قرآن است يعني نزول آيات قرآن را از حيث زمان از هم جدا كرديم تا با تأنّي آنرا بر مردم بخواني ظاهرا مراد از نَزَّلْنٰاهُ نيز نزول تدريجي قرآن است.فَرَق (بر وزن فرس) بمعني خوف است و فعل آن از باب علم يعلم آيد وَ يَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ إِنَّهُمْ لَمِنْكُمْ وَ مٰا هُمْ مِنْكُمْ وَ لٰكِنَّهُمْ قَوْمٌ يَفْرَقُونَ توبه: 56.منافقان قسم ميخورند كه از شما اند از شما نيستند ليكن ميترسند (كه اگر اظهار ايمان نكنند كشته يا اسير گردند) راغب گويد آن تفرّق و تشويش قلب است از خوف. طبرسي فرموده اصل آن از مفارقت اموال است حين الخوف.تفريق: پراكنده كردن. جدائي افكندن در قرآن مجيد در اختلاف ديني و غيره بكار رفته است مثل: فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَ كٰانُوا شِيَعاً انعام: 159. و نحو فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمٰا مٰا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ … بقره: 102. از هاروت و ماروت چيزيرا ميآموختند كه با آن ميان مرد و زنش اختلاف ايجاد ميكردند.إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِاللّٰهِ وَ رُسُلِهِ وَ يُرِيدُونَ أَنْ يُفَرِّقُوا بَيْنَ اللّٰهِ وَ رُسُلِهِ وَ يَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَكْفُرُ بِبَعْضٍ وَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَّخِذُوا بَيْنَ ذٰلِكَ سَبِيلًا أُولٰئِكَ هُمُ الْكٰافِرُونَ حَقًّا … نساء: 150. فرق ميان خدا و رسل آنست كه بخدا و ببعضي از رسل ايمان آورند و بعض از رسل را تكذيب كنند مثل يهود كه بخدا و موسي ايمان آوردند و بعيسي و محمد كافر شدند و مثل

قاموس قرآن، ج 5، ص: 168

نصاري كه بخدا و

موسي و عيسي ايمان آوردند و بمحمد صلوات اللّه و سلامه عليهم اجمعين كافر شدند جملۀ وَ يَقُولُونَ … بيان تفريق بين خدا و رسل است خداوند اين چنين كسان را كافر حقيقي خوانده كه أُولٰئِكَ هُمُ الْكٰافِرُونَ حَقًّا و در آيه بعدي ايمان واقعي را چنين بيان فرموده: وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ رُسُلِهِ وَ لَمْ يُفَرِّقُوا بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ … تفرّق: پراكنده شدن. جدا گرديد وَ لٰا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا … آل عمران: 105.فرق: (بر وزن جسر) تكّه و قطعۀ جدا شده فَانْفَلَقَ فَكٰانَ كُلُّ فِرْقٍ كَالطَّوْدِ الْعَظِيمِ شعراء: 63. دريا بشكافت و هر قطعه اش همچون كوه بزرگي گرديد.فريق: گروه جدا شده از ديگران.همچنين است فرقه مثل فَرِيقٌ فِي الْجَنَّةِ وَ فَرِيقٌ فِي السَّعِيرِ شوري: 7. فَلَوْ لٰا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طٰائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ … توبه: 122. چرا از هر گروه دسته اي براي تفقّه در دين كوچ نميكنند رجوع شود به «فقه».فَراق: (بفتح اول) جدائي قٰالَ هٰذٰا فِرٰاقُ بَيْنِي وَ بَيْنِكَ … كهف: 78. مجمع هذا را اشاره بآخرين كلام موسي با آن عالم دانسته و «فراق» را بمعني مفرّق فرموده است يعني اين سخن ميان من و تو جدائي انداز است. شايد «هٰذٰا» اشاره بوقت باشد يعني اين وقت مفارقت ميان من و تو است، راغب گفته فراق و مفارقت اكثر با ابدان است.فُرْقان: در اصل مصدر است بمعني فرق گذاشتن سپس در معني فارق بكار رفته طبرسي فرموده: هر فرق گذارنده فرقان ناميده شود و قرآن را از آن فرقان گوئيم كه فارق ميان حق و باطل است.ولي در قاموس و اقرب قيد حق و باطل

را اضافه كرده و گفته اند: فرقان هر آنچيزي است كه با آن ميان حق و باطل فرق گذاشته شود.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 169

در مفردات گفته: فرقان از فرق ابلغ است كه فرقان در فرق بين حق و باطل بكار رود … و آن بنا بر قولي اسم است نه مصدر ولي فرق در آن و غير آن استعمال ميشود.تَبٰارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقٰانَ عَليٰ عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعٰالَمِينَ نَذِيراً فرقان: 1. علي هذا قرآن را از آن فرقان گوئيم كه فارق ميان حق و باطل است در مجمع ذيل آيۀ 185 بقره فرموده: از ابي عبد اللّه عليه السّلام مروي است كه فرمود: قرآن همۀ كتاب است و فرقان قسمت محكم و واجب العمل از آن «القرآن جملة الكتاب و الفرقان المحكم الواجب العمل به» اين روايت در الميزان از كافي نقل شده و نيز از اختصاص مفيد نقل كرده كه … رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله در جواب عبد اللّه بن سلام كه گفت: چرا پروردگارت آنرا فرقان ناميده؟فرموده: چون آيات و سوره هايش متفرّق و در غير الواح نازل شده و غير آن كه صحف، تورات، انجيل و زبور باشد همه يكدفعه در الواح و اوراق نازل گرديده اند گفت: صدقت يا محمد. بايد در سند اين روايت و تطبيق آن با آيه دقت كرد.وَ إِذْ آتَيْنٰا مُوسَي الْكِتٰابَ وَ الْفُرْقٰانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ بقره: 53.ظاهرا وَ الْفُرْقٰانَ عطف تفسير از كتاب است و در اين آيه بتورات فرقان اطلاق شده است … أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُديً لِلنّٰاسِ وَ بَيِّنٰاتٍ مِنَ الْهُديٰ وَ الْفُرْقٰانِ بقره: 185. بنا بر آيۀ تَبٰارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقٰانَ كه فرقان وصف

همۀ قرآن است و بنا بر آيۀ وَ لَقَدْ آتَيْنٰا مُوسيٰ وَ هٰارُونَ الْفُرْقٰانَ وَ ضِيٰاءً انبياء: 48.كه فرقان وصف همۀ تورات آمده، در اين آيه نيز وَ الْفُرْقٰانِ وصف همۀ قرآن است چنانكه مِنَ الْهُديٰ وصف همۀ آن ميباشد و بنا بر روايت منقوله از امام صادق عليه السّلام ميشود گفت كه مِنَ الْهُديٰ وصف همۀ آن ولي فرقان وصف محكمات واجب العمل است و اللّه العالم.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 170

نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتٰابَ … وَ أَنْزَلَ التَّوْرٰاةَ وَ الْإِنْجِيلَ. مِنْ قَبْلُ هُديً لِلنّٰاسِ وَ أَنْزَلَ الْفُرْقٰانَ آل عمران: 3. مراد از نزول فرقان پس از ذكر انزال قرآن، تورات و انجيل چيست؟بقولي مراد از آن قرآن است ولي چون فرقان مطلق فارق بين حق و باطل است و وصف توراة نيز آمده بهتر است آنرا عام بعد از خاصّ بگيريم يعني خدا قرآن و تورات و انجيل را نازل كرد و فارق بين الحق و الباطل نازل فرمود و وصف فرقان جامع همۀ كتابهاست.در آيۀ ديگر بجاي فرقان، ميزان آمده است لَقَدْ أَرْسَلْنٰا رُسُلَنٰا بِالْبَيِّنٰاتِ وَ أَنْزَلْنٰا مَعَهُمُ الْكِتٰابَ وَ الْمِيزٰانَ لِيَقُومَ النّٰاسُ بِالْقِسْطِ … حديد: 25. المنار آنرا در آيه بمعني عقل گرفته و گويد: انزال آن مثل انزال حديد است در وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ … وَ مٰا أَنْزَلْنٰا عَليٰ عَبْدِنٰا يَوْمَ الْفُرْقٰانِ يَوْمَ الْتَقَي الْجَمْعٰانِ … انفال: 41. مراد از يَوْمَ الْفُرْقٰانِ روز جنگ «بدر» است كه ميان مسلمين و مشركين با پيروزي اهل اسلام و غلبۀ اهل شرك فرق گذاشت.يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللّٰهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقٰاناً … انفال: 29.فرقان را در آيه فتح، نصر، هداية، نور، آرامش دل

و غيره گفته اند فرقان هر چه باشد نتيجۀ تقوي و حاصل از تقوي است ميشود گفت: مراد از فرقان اعتقاد جازم و ايمان واقعي است كه ميشود با آن ميان هر حق را از ناحق فرق گذاشت و امور را از هم تميز داد در اين صورت آيه در صدد بيان آنست كه ايمان از نتايج عمل است و از عمل توليد ميشود.وَ الْمُرْسَلٰاتِ عُرْفاً … فَالْفٰارِقٰاتِ فَرْقاً مرسلات: 1 و 4. رجوع شود به «رسل» و «جري».

يكسوره بمانند آن بياوريد.در آيۀ فَقَدِ افْتَريٰ إِثْماً عَظِيماً نساء: 48. طبرسي إِثْماً را مفعول مطلق و افْتَريٰ را بمعني اثم گرفته يعني: حقا كه گناه كرده گناه بزرگي.و شايد مفعول فعل محذوف باشد يعني «افتري و اثم اثما عظيما».مُفْتَري: (بصيغۀ مفعول) ساخته شده. قٰالُوا مٰا هٰذٰا إِلّٰا سِحْرٌ مُفْتَريً قصص: 36. گفتند: اين نيست مگر

قاموس قرآن، ج 5، ص: 172

سحر ساخته.مفتر (بصيغۀ مفعول) جعل كنندۀ دروغ قٰالُوا إِنَّمٰا أَنْتَ مُفْتَرٍ نحل: 101. گفتند تو فقط دروغگوئي.فريّ: ساخته. نو در آورده قٰالُوا يٰا مَرْيَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَيْئاً فَرِيًّا مريم: 27. چون مريم عيسي عليه السّلام را در آغوش خويش بميان مردم آورد گفتند: اي مريم چيز نو ظهوري آوردي زائيدن بدون شوهر؟!! آنرا در آيه عظيم، قبيح و غيره گفته اند ولي آنچه ما اختيار كرديم با معناي اولي مناسب است.

بيشتر در قرآن نيامده است.

أَتَوْهُ دٰاخِرِينَ است كه همه ترسيده و خاضعانه پيش خدا خواهند آمد.ولي آيۀ وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلّٰا مَنْ شٰاءَ اللّٰهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْريٰ فَإِذٰا هُمْ قِيٰامٌ يَنْظُرُونَ زمر: 68. راجع بنفخ اول است كه همه جز آنكه خدا خواهد خواهند مرد ظاهرا مراد ملائكه اند كه مرگ شامل حالشان نخواهد بود شايد مراد از فزع در آيه اول مرگ باشد آنوقت نظير آيۀ دوم بوده و كُلٌّ أَتَوْهُ دٰاخِرِينَ راجع بنفخ دوم خواهد بود. و اللّه العالم.فزع چون با الي متعدي شود بمعني استغاثه آيد «فزع اليه» يعني باو پناه برد و استغاثه كرد و چون با «لام» متعدّي شود معني پناه دادن ميدهد

قاموس قرآن، ج 5، ص: 174

«فزع له» باو پناه داد و بفريادش رسيد.مفزع: محل پناه در صحيفۀ سجاديه دعاي هفتم آمده: «و انت المفزع في الملمّات» تو محل پناه در شدائد.

يعني در مجالس جا باز كنيد تا ديگران نيز بنشينند يَفْسَحِ اللّٰهُ لَكُمْ تا خدا براي شما از هر حيث در دنيا و آخرت وسعت بدهد، اينكه بعضي گفته اند: تا خدا در بهشت براي شما وسعت دهد. ظاهرا دليلي ندارد و حمل بر عموم اولي است. وَ إِذٰا قِيلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا و چون گفته شود برخيزيد، برخيزيد «نشز» بمعني برخاستن است ظاهرا مراد آنست: چون بشما گويند برخيزيد و برويد مجلس تمام شد. يا ديگران نيز استفاده كنند. برخيزيد و برويد. بعضي از بزرگان فرموده اند: نشوز آنست كه شخص از جاي خويش برخيزد تا ديگري در جاي وي بنشيند زيرا كه او محترم و قابل تعظيم است.در اينصورت مراد آن است كه جاي خويش را بديگران بدهيد ولي اين ظاهرا مراد از آيه نيست. فسح فقط سه بار در قرآن آمده كه گفته شد.

و با ثبات كنيم و آنرا با ترتيل و دقت بر تو خوانده ايم (كه حتما قلب تو را محكم خواهد كرد) آنوقت ميرسيم باين آيه وَ لٰا يَأْتُونَكَ … ظاهرا مراد از مثل قول و اشكال است كه قول يكي از معاني مثل است يعني: كافران پيش

قاموس قرآن، ج 5، ص: 176

تو ايرادي و اشكالي نمياورند مگر آنكه در جواب آن حق را و بهترين توضيح را مياوريم تا ايراد آنها دفع و واقعيت بهتر روشن شود (گوئي اشكال گرفتن سبب ايضاح بيشتر از جانب خدا ميگردد). اين كلمه يكبار بيشتر در كلام اللّه نيامده است.

197. در حج جماع، خروج از طاعت خدا و مجادله نيست در روايات فسوق به «كذب» و جدال به «لا و اللّه و بلي و اللّه» تفسير شده است.بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمٰانِ حجرات: 11. در جوامع الجامع و الميزان اسم را ذكر معني كرده است گويند: فلاني نامش با خوبي يا با بدي مشهور است در آيه نهي شده از اينكه نام مؤمني با فسق و با بدي برده شود مثلا: اين فلانكاره است يا فلان كاره بود يعني: بد ذكري است ذكر مردم با فسق پس از ايمان آوردن آنها. صدر آيه كه در نهي از لقب بد و طعنه و عيبجوئي است اين مطلب

قاموس قرآن، ج 5، ص: 177

را روشن ميكند.

نقل كرده: حارث بن ابي ضرار فرمانرواي بني مصطلق (كه پدر جويريّه زن رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله بود) گويد: محضر رسول خدا آمدم، اسلام را بمن عرضه كرد قبول و اقرار كردم، بزكوة دعوتم كرد پذيرفتم، گفتم اي رسول خدا بنزد قوم خويش برگشته آنها را با سلام و زكوة دعوت كنم هر كه پذيرفت زكوتش را جمع ميكنم و در فلان وقت نماينده اي ميفرستيد آنچه جمع كرده ام محضر شما بياورد.چون حارث زكوة را جمع آوري كرد در وقت معيّن نمايندۀ آنحضرت نيامد، حارث گمان كرد كه غضبي از جانب خدا و رسول شده كه نمايندۀ حضرت نيامد. بزرگان قوم را خواند و گفت: رسول خدا بمن وعده فرموده بود كه كسي را براي بردن

قاموس قرآن، ج 5، ص: 178

زكوة جمع شده، بفرستد. رسول خدا خلف وعده نميكند اين نيست مگر بواسطۀ غضبي، بيائيد محضر رسول خدا برويم. از آنطرف رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله وليد بن عقبه را براي آوردن زكوة فرستادند، او مقداري از راه بني مصطلق را پيمود ترسيد و برگشت (زيرا در جاهليت با آنها دشمني داشت) و گفت: يا رسول اللّه حارث زكوة را نداد و خواست مرا نيز بكشد، آنحضرت در غضب شد و عدّه ايرا پيش حارث فرستاد او كه با سران قوم عازم مدينه بود در راه با فرستادگان آنحضرت برخورد و گفت: چه مأموريتي داريد؟ گفتند: براي كار تو. گفت: چه كاري؟ گفتند: رسول خدا وليد را پيش تو فرستاده و او خبر داده كه زكوة را نداده و قصد كشتن او را داشته اي!!! گفت: نه بخدائيكه محمد صلّي اللّه عليه و آله

را بحق فرستاده من نه او را ديده ام و نه پيش من آمده است.چون حارث وارد محضر آنحضرت گرديد فرمود: زكوة را ندادي و خواستي فرستادۀ مرا بكشي؟! «منعت الزّكوة و اردت قتل رسولي» ؟ گفت: نه بخدائيكه تو را بحق فرستاده نه من او را ديده ام و نه پيش من آمده است.و علّت آمدن من اين است كه فرستادۀ شما نيامد فكر كردم غضبي از جانب خدا و رسول بر ما شده است. پس آيۀ يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جٰاءَكُمْ فٰاسِقٌ … نازل گرديد.

را در آيه جبن و يا ضعف توأم با جبن گفته اند يعني: آنگاه كه دو طائفه از شما خواستند بترسند و يا خواستند از ترس ضعيف گردند ولي اين معني با ملاحظۀ هَمَّتْ جور در نميايد. بنظر نگارنده فشل در آيه بمعني برگشتن از تصميم است كه لازمۀ جبن است در اقرب الموارد گويد: «عَزَم عَلٰي كذا ثُمَّ فَشَلَ عَنْهُ ايْ نَكَلَ عَنْهُ وَ لَمْ يَمْضِهِ» يعني بفلان كار تصميم گرفت سپس برگشت و بجا نياورد.آيه دربارۀ دو گروه بني سلمه و بني حارثه است كه با رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله بجنگ «احد» خارج شدند و چون عبد اللّه بن ابي با ياران خويش از راه برگشت آنها نيز قصد كردند كه برگردند ولي بر نگشتند يعني: ياد كنيد آنوقت را كه دو طائفه از شما، خواستند از تصميم خود (كه جهاد بود) بر گردند حال آنكه خدا يار آنهاست.

الموارد آنرا اسم مصدر گفته است وَ حَمْلُهُ وَ فِصٰالُهُ ثَلٰاثُونَ شَهْراً احقاف: 15. بار داشتن و از شير گرفتنش سي ماه است. ايضا وَ فِصٰالُهُ فِي عٰامَيْنِ لقمان: 14.فصيلة: اقوام و عشيره است كه از شخص منفصل اند و فصيل بمعني مفصول است يَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ يَفْتَدِي مِنْ عَذٰابِ يَوْمِئِذٍ بِبَنِيهِ. وَ صٰاحِبَتِهِ وَ أَخِيهِ. وَ فَصِيلَتِهِ الَّتِي تُؤْوِيهِ … معارج: 11- 13. گناهكار دوست ميدارد كه ايكاش عوض دهد از عذاب آنروز پسران، زن، برادر و عشيرۀ خويش را چنان عشيره ايكه او را بخودش منضمّ كرده و در كنار خود جا ميدهد.تفصيل: متمايز كردن. تفصيل كلام، روشن كردن آنست، مقابل اجمال.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 181

وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَ الْحِسٰابَ وَ كُلَّ شَيْ ءٍ فَصَّلْنٰاهُ تَفْصِيلًا اسراء: 12. و تا عدد سالها و حسابرا بدانيد و هر چيز را از هم متمايز كرديم و روشن نموديم و مردم ميتوانند آنها را از همديگر بشناسند.هٰذٰا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ صافات: 21. تعبير از روز قيامت با يَوْمُ الْفَصْلِ در بسياري از آيات آمده است و مراد از آن حكومت و قضاوت حق است كه در نتيجه حق از ناحق، عادل از ظالم جدا شده و هر يك راه خويش روند چنانكه فرموده إِنَّ اللّٰهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ حج: 17. إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ فِيمٰا كٰانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ سجده: 25.در آيۀ إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ كٰانَ مِيقٰاتاً نباء: 17. شايد مراد جدا كردن اجزاء عالم از همديگر باشد ولي بعيد است.وَ آتَيْنٰاهُ الْحِكْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطٰابِ ص: 20. راجع باين آيه رجوع شود به «خطب».كِتٰابٌ أُحْكِمَتْ آيٰاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ

خَبِيرٍ هود: 1. دربارۀ اين آيه در «حكم» توضيح مفصّل داده شده بآنجا رجوع شود.إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ. وَ مٰا هُوَ بِالْهَزْلِ طارق: 13 و 14. فصل بمعني مفصول است يعني جدا شده از شوخي و ناحق، معني آيه: حقا كه اين سخن قولي است حق و ثابت و شوخي نيست.

وَ اللّٰهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَليٰ بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ نحل: 71.امّا دوّمي مثل وَ لٰكِنَّ اللّٰهَ ذُو فَضْلٍ عَلَي الْعٰالَمِينَ بقره: 251. ليكن خدا صاحب احسان و رحمت است بر مردمان راغب گويد: هر عطيّه اي را كه بر معطي لازم نيست فضل گويند. يعني احسان و رحمت و عطائيكه خدا بر بندگان ميكند بر خداوند لازم نيست بلكه از روي لطف و كرم ميكند لذا بآن فضل گوئيم كه زيادت است و گرنه بندگان حقي در نزد خدا ندارند. [اينك بچند آيه نظر ميكنيم.]1- فَلَوْ لٰا فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَكُنْتُمْ مِنَ الْخٰاسِرِينَ بقره: 64. در اين آيه كلمۀ رحمت بعد از «فضل» آمده ايضا در آيۀ 83 و 113 و 175 سورۀ نساء و غيره آيا رحمت در اين آيات بيان و عبارت اخراي فضل است يا معني ديگري دارد؟ بنظر ميايد كه «رحمة» ذكر عام بعد از خاصّ باشد كه فضل از مصاديق رحمت است و ميشود با ملاحظۀ آيات ما قبل مصاديق آندو را روشن كرد و در آيۀ فوق ميتوان گفت: مراد از فضل تأخير عذاب و غرض از رحمة قبول توبه باشد يعني: اي بني اسرائيل اگر فضل خدا بر شما نبود و در عقوبت شما تعجيل ميكرد و اگر رحمتش در توفيق توبه نبود حتما زيانكار ميشديد.2- فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّٰهِ وَ فَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ … آل عمران: 174.در اين آيه لفظ نعمت و فضل با هم

قاموس قرآن، ج 5، ص: 184

ذكر شده ايضا در آيات 171 آل عمران و 8 حجرات.طبرسي ذيل آيۀ 171 آل عمران فرموده: فضل و نعمت دو لفظ است بيك معني. بعد ميگويد در

بارۀ تكرار آن در آيه دو وجه گفته اند يكي آنكه نعمت مقابل طاعت است و فضل زايد بر آن و ديگري آنكه تكرار آن براي تأكيد و تمكين معني در نفس و مبالغه است. نگارنده نيز ترجيح ميدهم كه هر دو بيك معني باشند گر چه در آيه دو مصداق دارند.

شايستگي تفضيل را داشته اند گر چه همۀ انبياء عليهم السلام داراي فضل بوده اند قرآن فرموده: اللّٰهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسٰالَتَهُ انعام: 124. آيه در جواب كساني است كه ميگفتند: بايد بما هم وحي و رسالت داده شود خدا در جواب فرمود: خدا داناتر است كه رسالت خويش را در كجا قرار ميدهد و بكدام كس محول ميكند. يعني جعل رسالت احتياج باستعداد دارد و خدا بهتر ميداند كدام شخص داراي آن استعداد است و در عين حال صاحبان استعداد نيز بعضي بر بعضي مزيّت دارند.در بارۀ رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله بايد بدانيم آنحضرت خاتم پيامبران و آورندۀ دين كاملتر از اديان گذشته است و كتابش چنانكه خواهيم گفت حافظ كتابهاي گذشته است در اينصورت بي شك از ديگران افضل خواهد بود و ذيلا خواهيم ديد كه آنحضرت جامع اسباب فضيلت و سهمش رويهم از ديگران زياد بود و از مصاديق «وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجٰاتٍ» و يا مصداق منحصر بفرد آن بود.در بارۀ تأييد بروح القدس آمده فَإِنَّ اللّٰهَ هُوَ مَوْلٰاهُ وَ جِبْرِيلُ وَ صٰالِحُ الْمُؤْمِنِينَ … تحريم: 4. ايضا قُلْ مَنْ كٰانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَليٰ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّٰهِ … بقره: 97.امّا در خصوص سخن گفتن خدا با آنحضرت بايد دانست خدا با پيامبران سه نحو سخن ميگويد: وحي، سخن گفتن با ايجاد صدا، فرستادن ملك. اين آيه هر سه را بيان ميكند: وَ مٰا كٰانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللّٰهُ إِلّٰا وَحْياً أَوْ مِنْ وَرٰاءِ حِجٰابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مٰا يَشٰاءُ … شوري: 51. در آيۀ ما بعد تصريح شده كه خدا با حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله

با هر

قاموس قرآن، ج 5، ص: 186

سه قسم سخن گفته است زيرا آيۀ ما بعد چنين شروع شده وَ كَذٰلِكَ أَوْحَيْنٰا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنٰا … لفظ «كَذٰلِكَ» اشاره بآيۀ قبل و سه قسم وحي است يعني: بتو ديني با هر سه قسم وحي كرديم.علي هذا آنحضرت از «مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللّٰهُ» نيز ميباشد.از طرف ديگر بقول بعضي مراد از «رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجٰاتٍ» آنحضرت است و در بارۀ حضرتش آمده: وَ مٰا أَرْسَلْنٰاكَ إِلّٰا كَافَّةً لِلنّٰاسِ سباء: 28. وَ مٰا أَرْسَلْنٰاكَ إِلّٰا رَحْمَةً لِلْعٰالَمِينَ انبياء: 107. و آنگهي كتاب آنحضرت ناظر و حافظ كتابهاي ديگر است وَ أَنْزَلْنٰا إِلَيْكَ الْكِتٰابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِمٰا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتٰابِ وَ مُهَيْمِناً عَلَيْهِ … المائدة: 48. ايضا آيۀ اسراء و آيات سورۀ نجم در بارۀ معراج از ادلّ دليل بر افضليّت آنحضرت است اگر كمي در آيۀ سُبْحٰانَ الَّذِي أَسْريٰ بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ إِلَي الْمَسْجِدِ الْأَقْصَي اسراء: 1. و آيات وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْريٰ.عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهيٰ. عِنْدَهٰا جَنَّةُ الْمَأْويٰ.إِذْ يَغْشَي السِّدْرَةَ مٰا يَغْشيٰ. مٰا زٰاغَ الْبَصَرُ وَ مٰا طَغيٰ. لَقَدْ رَأيٰ مِنْ آيٰاتِ رَبِّهِ الْكُبْريٰ نجم: 13- 18. دقّت كنيم در افضل بودن آنحضرت شكي نخواهيم داشت.در آيۀ وَ إِذْ أَخَذْنٰا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثٰاقَهُمْ وَ مِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْرٰاهِيمَ وَ مُوسيٰ وَ عِيسَي ابْنِ مَرْيَمَ … احزاب: 7. آنحضرت از همۀ پيامبران اولو العزم جلوتر ذكر شده ميشود آنهم دليل مطلب باشد اينها همه راجع باستفاده از آيات است در اين زمينه رواياتي نيز وارد شده كه در كتابها از جمله بحار طبع جديد جلد 16 ص 402- 420. منقول اند.

بفضيلت تفضلّي و خدائي است كه روي استعداد شخص از خداوند افاضه ميشود چنانكه از «فَضَّلْنٰا» و «اللّٰهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسٰالَتَهُ» روشن گرديد، امّا

قاموس قرآن، ج 5، ص: 187

راجع بفضيلت كسبي ميشود گفت كه هر يك از آن بزرگواران عليهم السلام داراي مزيّتي بودند كه در ديگري وجود نداشت مثلا نوح عليه السّلام مدّت نهصد و پنجاه سال تبليغ كرده و از اين لحاظ منحصر بفرد است فَلَبِثَ فِيهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلّٰا خَمْسِينَ عٰاماً فَأَخَذَهُمُ الطُّوفٰانُ … عنكبوت: 14. در بارۀ پيامبران آمده وَ سَلٰامٌ عَلَي الْمُرْسَلِينَ صافات: 181. قُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ وَ سَلٰامٌ عَليٰ عِبٰادِهِ الَّذِينَ اصْطَفيٰ نمل: 59.و در بارۀ بعضي بالخصوص آمده: سَلٰامٌ عَليٰ إِبْرٰاهِيمَ … سَلٰامٌ عَليٰ مُوسيٰ وَ هٰارُونَ- … سَلٰامٌ عَليٰ إِلْ يٰاسِينَ صافات: 109- 120- 130.ولي در بارۀ نوح عليه السّلام آمده: سَلٰامٌ عَليٰ نُوحٍ فِي الْعٰالَمِينَ صافات: 79.اين «فِي الْعٰالَمِينَ» ظاهرا بعلت آنست كه اولين پايه گذار مبارزه با بت پرستي آن بزرگوار است و نسبت برسولان آينده فتح الباب كرده است «فِي الْعٰالَمِينَ» ظاهرا حال است از «سَلٰامٌ» يعني سلام بر نوح سلاميكه پيوسته در ميان مردمان خواهد ماند.ايضا جريان ذبح اسماعيل عليه السّلام و اسكان ذريّه در وادي غير ذي زرع و انداخته شدن بآتش نسبت بابراهيم عليه السّلام و هكذا صبر ايّوب عليه السّلام كه فرموده: إِنّٰا وَجَدْنٰاهُ صٰابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ ص: 44. و نيز تلاشها و مجاهدتهاي موسي عليه السّلام.اگر از اينجهت حالات رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله را بررسي كنيم خواهيم ديد آنحضرت نيز در نوبت خود بي نظير است: ايستادگي در راه خدا، استقامت در برابر تحريم اقتصادي سه سالۀ قريش

در شعب ابي طالب عليه السّلام مهاجرت در راه خدا و براي خدا، شركت در جنگهاي متعدّد و بر داشتن زخمها، صبر بر زحمات و نادانيهاي قوم، تشكيل حكومت ديني، نجات مردم از بت پرستي، تحكيم پايه هاي توحيد و غيره و غيره كه با شمردن بطول خواهد انجاميد تنها اگر جريان شعب ابي طالب عليه السّلام را در نظر بگيريم باستقامت ممتاز آنحضرت صلوات اللّه

قاموس قرآن، ج 5، ص: 188

و سلامه عليه و آله پي خواهيم برد در مدت آن سه سال چنان در مضيقه واقع شدند كه يكي از يارانش ميگويد: شب چيز نرمي زير پايم احساس كردم آنرا بدهان گذاشته و از كثرت گرسنگي بلعيدم و اكنون كه دو سال از آن زمان ميگذرد هنوز نميدانم آن چيز چه بود.در بارۀ مفاضله ميان انبياء و ائمّه عليهم السلام از جنبۀ وحي و طرف خطاب خدا بودن انبياء افضل اند ولي از جنبۀ كسبي بايد اندازۀ تلاش آنان را در نظر گرفت و روي آن حساب كرد مثلا زكريّا و علي بن ابي طالب عليهما السلام را در نظر ميگيريم قطع نظر از جنبۀ وحي: - علي عليه السّلام مروّج شريعت قرآن بود.- زكريّا عليه السّلام مروّج شريعت تورات.- علي عليه السّلام شريعت مستقل نداشت.- زكريّا عليه السّلام شريعت مستقل نداشت.- علي عليه السّلام در راه خدا بارها جنگيد.- زكريّا عليه السّلام در هيچ جنگي شركت نكرد.- علي عليه السّلام بهنگام مرگ بدنش پر از جاي زخمهاي جنگي بود.- زكريّا عليه السّلام اثري از زخم نداشت.رويهم رفته اگر تلاشها و فعاليت هاي علي عليه السّلام را در راه خدا با تلاشهاي زكريّا عليه السّلام مقايسه كنيم علائم

طور ديگر جابجا خواهد شد. پس ما در بيان فضيلت كسي بايد سراغ تلاشها و زحمات شخص وي برويم تا نتيجۀ مطلوب بدست آيد.وانگهي مطابق روايات، ائمّه عليهم السلام نيز صداي ملائكه را مي شنيدند ولي خود آنها را نميديدند و نيز بقلوبشان الهام ميشد كافي ج 1 ص 270 «باب انّ الائمّة محدّثون» مفيد رحمه اللّه در كتاب اوائل المقالات ميگويد: قومي از اماميّه قطع كرده اند كه امامان اهل بيت از همۀ انبياء جز پيامبر ما افضل اند، و عدّه اي از

قاموس قرآن، ج 5، ص: 189

اماميّه آنها را باستثناي اولو العزم از همه افضل گفته اند گروهي از آنها از هر دو قول امتناع كرده و همۀ انبياء عليهم السلام را از امامان عليهم السلام افضل دانسته اند اين بابي است كه عقول را در ايجاب و منع آن مجال نيست و بر هيچ يك از اقوال اجماعي منعقد نشده … در قرآن مواضعي است كه قول اول را تقويت ميكند … نگارنده گويد آنچه در واقع و در علم خدا هست بدان تسليم هستيم.

مردمان زمان يهود؟بايد دانست: در ميان قوم يهود پيامبران بيشتر از هر قوم بوده اند از 25 نفر پيغمبريكه در قرآن نام برده شده بيشترشان از يهوداند مانند يوسف، موسي، هارون، داود، سليمان، زكريّا، يحيي، عيسي، اسمعيل صادق الوعد، يونس، اسحق، يعقوب.از طرف ديگر معجزات واقعه در بني اسرائيل بيشتر از هر قوم بود از قبيل: عصاي موسي عليه السّلام و يد بيضاي او، شكافتن دريا و گذشتن بني اسرائيل از آن و غرق فرعونيان، شكافته شدن دوازده چشمۀ آب از سنگ، آمدن منّ و سلوي، بلند شدن كوه بالاي سر بني اسرائيل، زنده شدن مقتول در جريان بقره، زنده شدن آن عدّه كه بموسي گفتند: خدا را آشكارا بما نشان بده، آمدن طوفان، جراد،

قاموس قرآن، ج 5، ص: 190

قمّل، خون، قورباغه ها بر فرعونيان و … ايضا معجزات سائر انبياء بني اسرائيل از قبيل تسبيح كوهها و پرندگان با داود، دانستن زبان پرندگان «عُلِّمْنٰا مَنْطِقَ الطَّيْرِ» تسخير باد و جنّ بدست سليمان، زنده شدن مردگان بدست عيسي و … چنانكه در ما بعد آيه 47 بقره مقداري از آنها شمرده شده است.و موسي عليه السّلام بآنها فرموده: … اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَعَلَ فِيكُمْ أَنْبِيٰاءَ وَ جَعَلَكُمْ مُلُوكاً وَ آتٰاكُمْ مٰا لَمْ يُؤْتِ أَحَداً مِنَ الْعٰالَمِينَ مائده: 20.اين آيه خلاصه و فشردۀ مطلب ما قبل است يعني: بر خاستن پيامبران از آنها. اعطاي آزادي و استقلال پس از آنكه در دست فرعون بردگان بودند. و رسيدن بچيزيكه احدي از مردمان بدان نرسيده اند بنظرم مراد از آن كثرت معجزات و غيره است.نتيجه اينكه: بنظر نگارنده مراد از تفضيل بني اسرائيل، بودن پيامبران زياد و معجزات زياد در

ميان آنهاست در اينصورت آنها از ايندو جهت از همۀ اقوام برتراند و هيچ مانعي ندارد كه «الْعٰالَمِينَ» شامل همۀ مردمان در هر عصر باشد زيرا اينهمه پيامبران و معجزات در هيچ قومي نه قبل از بني- اسرائيل و نه بعد از آنها واقع نشده است.ولي اين مطلب ربطي بفضيلت فرد فرد آنها ندارد كه آنها از نظر افراد بتصريح قرآن و تجربه، اشخاص بد كار و حيله گر و «غَضِبَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ» و «فَبٰاؤُ بِغَضَبٍ عَليٰ غَضَبٍ» بوده و هستند، آيات فقط ميگويد كه اين تفضيل در اين قوم واقع شده است.از طرف ديگر ميشود از كثرت پيامبران و معجزات خشونت و جهالت بني اسرائيل را كشف كرد زيرا اگر غرق در جهالت و عصيان نبودند احتياج بآنهمه پيغمبر و معجزات نداشتند.

از نتائج تكريم است كه بشر بدان وسيلۀ باينها دست يافت.امّا جملۀ «وَ فَضَّلْنٰاهُمْ عَليٰ كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنٰا تَفْضِيلًا» باحتمال قوي اين تفضيل نيز از نتائج تكريم است و اگر نيروي عقل و تفكّر در بشر نبود اين تفضيل عايد او نميشد و آن تفضيل ثوابي و اخروي نيست بلكه تفضيل از حيث استعداد و تصرّف در عالم و تسخير موجودات مادّي و استفاده از آنها است، علي هذا اين مسئله بميان نميايد كه بشر افضل است يا ملك؟.مراد از «مِمَّنْ خَلَقْنٰا» عموم مخلوق است اعمّ از فرشتگان و غيره و از اينكه: بشر از بسياري از مخلوقات از حيث استعداد و تسخير برتر است لازم ميايد كه بعضي از مخلوقات از بشر از جهاتي برتر باشند، در اينجا نبايد فقط بسراغ ملك رفت بلكه ملك و بسياري از جنبندگان از جهاتي از بشر برتراند امروز در كاوشهاي علمي روشن شده كه امثال مورچه ها، موريانه ها، زنبوران عسل و غيره و غيره طوري در عالم تصرّف ميكنند كه از بشر ساخته نيست و نخواهد بود.خلاصه اينكه بنظر نگارنده: تفضيل از متفرّقات تكريم و از نتائج

قاموس قرآن، ج 5، ص: 192

آن ميباشد بعبارت ديگر: تكريم راجع بذات انسان و اراده و تفكر او و تفضيل راجع بتصرّفات او در عالم ماده و مهار كردن و زير فرمان كشيدن موجودات جهان است. در بارۀ اين آيه مطالب ديگري نيز گفته شده ولي نگارنده بآنچه گفته دلگرم است. و اللّه العالم.

اصل آن از فضاء بمعني وسعت است اقرب الموارد «افْضيٰ فُلٰانٌ إِلي فُلَانٍ» را رسيدن شخصي بشخصي معني كرده و گويد حقيقتش آن است كه يكي بفضاء ديگري رسيد. در نهج البلاغه خطبۀ 173 فرموده: «وَ مٰا ابْقَي شَيْئاً مِمّٰا يَمُرُّ عَليٰ رَأْسِي الّٰا … افْضيٰ بِهِ إِليَّ» رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله از آنچه بسر من خواهد آمد چيزي نگذاشت مگر آنكه بمن رسانيد. (و اطلاع داد). آيه در بارۀ آنست كه مهريّۀ زنان را از روي ظلم از دستشان نگيريد يعني: چطور آنرا از دست زن ميگيريد حال آنكه بعضي از شما ببعض ديگر رسيده است (و با رسيدن بيكديگر و ايجاد علقۀ زوجيّت مثل يك وجود شده ايد) و زنان از شما پيماني محكم گرفته اند. ظاهرا مراد، پيمان عقد است كه مرد مهريّه را بواسطۀ عقد ازدواج بعهده ميگيرد.در مجمع از ابن عباس نقل شده «أَفْضيٰ» در آيه كنايه از جماع است و بقولي مراد خلوت صحيح با زن است مقاربت باشد يا نه. اين كلمه بيشتر از يكبار در كلام اللّه يافته نيست.

اولي فطر، آفريدن از آن فطر ناميده شده كه خداوند موجودات را با شكافتن ميافريند تخم مرغ و تخم جنبندگان ديگر شكافته شده بچه هاي آنها بدنيا ميايند، حبوبات در زير خاك شكافته شده و روئيده مبدّل بساقه ها، برگها و حبوبات ديگر ميشوند، إِنَّ اللّٰهَ فٰالِقُ الْحَبِّ وَ النَّويٰ انعام: 95.تخمهاي ريز علفها شكافته شده و علفها از آنها بوجود ميايند.يك هستۀ زردآلو را در نظر بگيريم: هسته در زير خاك شكافته شده جوانه از آن خارج ميشود، جوانه شكافته شده، شاخه ها و برگها از آن خارج ميشوند، شاخه ها شكافته شده گلها بوجود ميايند از گلها ميوه و از ميوه ها هسته ها و همچنين تا ميرسيم بآسمانها و زمين كه شش بار در قرآن آمده «فٰاطِرِ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ» و در آيۀ ديگر فرموده: أَنَّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ كٰانَتٰا رَتْقاً فَفَتَقْنٰاهُمٰا … انبياء: 30.در بارۀ انسان آمده وَ الَّذِي فَطَرَنٰا طه: 72. وَ مٰا لِيَ لٰا أَعْبُدُ الَّذِي فَطَرَنِي يس: 22. كه ما انسانها نيز در ابتدا يك سلول و ياختۀ ساده بوده در اثر شكافته شدن بانسان تبديل شده ايم.ممكن است فطر بمعني ابداع و اختراع و ايجاد ابتكاري باشد كه در «بدع» گذشت در اقرب الموارد آمده: «فَطَرَ الامْرُ: اخْتَرَعَهُ وَ ابْتَدَأَهُ وَ انْشَأَهُ» در همان كتاب و نهايه از ابن عباس نقل شده كه معني «فٰاطِرِ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ را نميدانستم تا دو نفر عرب بياباني در باره چاهي براي قضاوت پيش من آمدند يكي از آندو گفت: «انا فطرتها» يعني حفر آنرا من شروع كرده ام.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 194

در اين صورت «فٰاطِرِ السَّمٰاوٰاتِ» بمعني بَدِيعُ السَّمٰاوٰاتِ بقره: 117.است ولي معناي شكافتن صحيحتر است كه

آن بتصريح طبرسي و راغب معناي اولي كلمه است بهتر است مراد از «بَدِيعُ السَّمٰاوٰاتِ» خلقت ابتكاري و از «فٰاطِرِ السَّمٰاوٰاتِ … » خلقت بواسطۀ شكافتن باشد اينك چند آيه را بررسي ميكنيم:: 1- فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَريٰ مِنْ فُطُورٍ ملك: 3. فطور چنانكه در مجمع و اقرب گفته جمع فطر است بمعني شكافها. راغب آنرا مصدر و بمعني اختلال و سستي گرفته يعني دفعۀ ديگر نگاه كن آيا اختلالي يا شكافهائي (عدم اتصال) در خلق خدا مي بيني؟! صدر آيه چنين است: الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ طِبٰاقاً مٰا تَريٰ فِي خَلْقِ الرَّحْمٰنِ مِنْ تَفٰاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ … مراد آنست كه مخلوقات خدا بيكديگر متصل و مرتبطاند همديگر را فوت نميكنند و ميان اتصال و تدبير آنها اختلال و يا شكافها نيست. 2- … يَوْماً يَجْعَلُ الْوِلْدٰانَ شِيباً.السَّمٰاءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ كٰانَ وَعْدُهُ مَفْعُولًا مزمّل: 17 و 18. ضمير «بِهِ» راجع است به «يَوْماً» و باء بمعني «في» يا سبب است يعني: روزيكه فرزندانرا پير ميگرداند آسمان در آن روز يا بسبب آنروز شكافته شده و وعدۀ خدا عملي است. اين عبارت اخراي آيۀ إِذَا السَّمٰاءُ انْفَطَرَتْ و وَ انْشَقَّتِ السَّمٰاءُ فَهِيَ يَوْمَئِذٍ وٰاهِيَةٌ الحاقه: 16. است.3- تَكٰادُ السَّمٰاوٰاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ وَ الْمَلٰائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ … شوري: 5. نزديك است آسمانها از بالايشان بشكافند و فرشتگان بپروردگارشان تسبيح و حمد ميگويند.بنظر ميايد: مراد از نزديكي تفطّر آسمانها شكافتن آنها در قيامت است چنانكه در آيۀ السَّمٰاءُ مُنْفَطِرٌ … گذشت، شكافتن قهرا از بالاي آسمانها شروع خواهد شد، شايد مراد از آنها طبقات هفتگانۀ جو باشد.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 195

يكي از بزرگان احتمال داده مراد شكافتن

آسمانها براي نزول وحي باشد، اين احتمال گر چه با سياق آيات و خاصّه آيۀ 51 همين سوره مناسب است ولي در اينصورت براي لفظ «تَكٰادُ» محلي نمي ماند وانگهي نزول وحي كه بوسيلۀ ملك است شكافتن لازم ندارد.مع الوصف: شايد مراد خداوند چيز ديگري باشد. و اللّه العالم.4- فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللّٰهِ الَّتِي فَطَرَ النّٰاسَ عَلَيْهٰا لٰا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللّٰهِ ذٰلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَ لٰكِنَّ أَكْثَرَ النّٰاسِ لٰا يَعْلَمُونَ روم: 30. طبرسي فرموده «فِطْرَتَ اللّٰهِ» مفعول فعل محذوف است يعني «اتّبع فطرت اللّه» و آن بدل است از «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ» و شايد تقدير آن «اعني فطرت اللّه» باشد يعني: توجّهت را بدين پيوسته كن در حاليكه بدان مايلي، پيروي كن از فطرت خدائي كه بشر را بر آن آفريده، تبديلي بر دين خدا نيست ليكن بيشتر مردم نميدانند. آيه صريح است در اينكه دين جزو نهاد بشر و خميرۀ ذات او است مثل خوردن، خوابيدن و غيره، بعبارت ديگر: دين فطرت خدا و مخلوق خداست كه بشر را توأم با آن آفريده و از بشر قابل انفكاك نيست.نا گفته نماند: دين بما هو دين فطري بشر است ولي بشر فقط كليات آنرا از قبيل توحيد و پي بردن از علت بمعلول و شكر منعم، درك ميكند، درك جزئيات آن احتياج بآمدن پيامبران دارد و با توضيح آنها انسان بفطري بودن دين بيش از پيش متوجه ميشود.خداوند در آيۀ فوق فرموده: پيوسته بدين توجّه كن (و بدان كه تو بديني ميخواني كه بر فطرت بشر استوار است و فطرت بشر جوابگوي آن ميباشد).

فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ … آل عمران: 159. اگر بد رفتار و سنگدل ميبودي حتما از تو پراكند ميشدند.فظّ در اصل آب شكمبۀ حيوان

قاموس قرآن، ج 5، ص: 196

است كه در صورت تشنگي آنرا فشرده و مينوشند راغب گفته فظّ بمعني بد خلقي استعاره است از فظّ بمعني آب شكمبه كه نوشيدنش بسيار ناپسند است و جز در ناچاري شديد نمينوشند.اين كلمه فقط يكبار در قرآن يافته است.

ص: 197

تفقّد آنست كه در حال غيبت چيزي از حال آن جويا شويم، يعني از پرندگان جويا شد و گفت: چرا هدهد را نمي بينم. اين ماده بيشتر از سه بار در قرآن نيامده است.

ولي اگر از بلاد ديگر همه بجهاد ميرفتند مجالي براي تفقّه نمي ماند، در تفسير عيّاشي و صافي رواياتي هست كه مضمون فوق را در خصوص كوچ براي تفقّه و استفسار از حال امام عليه السّلام بعد از فوت امام قبلي، تأييد ميكند.در تفسير المنار و جلالين هر دو فعل را راجع بجهاد گرفته يعني: نميشود همۀ مؤمنان بجهاد بروند چرا از هر قوم گروهي بجهاد نميروند كه گروهي نيز بمانند و تفقّه كنند و جنگجويان را آنگاه كه از جهاد باز گشتند انذار كنند.ولي: اين احتياج بتقدير دارد و بر خلاف ظهور آيه است.در كشّاف و جوامع الجامع مراد از هر دو فعل كوچيدن براي تفقه است يعني: كوچ همه درست و عملي نيست بلكه بايد عدّه اي بكوچند … اين معني بسيار مناسب است ولي سياق

قاموس قرآن، ج 5، ص: 199

آيات قبلي و بعدي كه در بارۀ جهاد است آنرا تأييد نميكند.بهر حال: آيه اهميّت و لزوم كوچ براي فرا گرفتن علم از حوزه هاي علميّه را روشن ميكند و در آخر قيد ميكند كه اين تفقّه و فرا گرفتن علم براي آنست كه پس از برگشتن مردم را انذار كنند و از مخالفت امر خدا بر حذر دارند.

و در يك محيط بوده، فكر و اعمال نظر كنند ميدانند كه او ديوانه نيست بلكه انذار كنندۀ آشكار است. قرآن مجيد بتفكّر و تدبّر بسيار اهميّت داده و بسياري از آيات براي ايجاد تفكّر نازل شده است وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنٰا مٰا خَلَقْتَ هٰذٰا بٰاطِلًا آل عمران: 191.إِنَّ فِي ذٰلِكَ لَآيٰاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ رعد: 3. وَ تِلْكَ الْأَمْثٰالُ نَضْرِبُهٰا لِلنّٰاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ حشر: 21.

اثر تبليغات او، آنها از هم منفصل شدند يعني عده اي ايمان آوردند و هدايت يافتند و عدّه اي هم دانسته و از روي علم طريق اختلاف پيمودند و بعبارت ديگر: عدّه اي هدايت شدند و بر عدّه اي حجّت خدا تمام گرديد، دقت در آيات بعدي و تقسيم مردم بر اهل بهشت و آتش اصالت اين احتمال را تأييد ميكند. و اللّه العالم. لفظ فكّ و منفكين بيشتر از دو مورد فوق در قرآن يافته نيست.

فِيهٰا فٰاكِهِينَ دخان: 27. و نعمتي كه در آن متنعّم بودند.تفكّه: بمعني خوردن فاكهه، ندامت، تمتع و تعجب آمده چنانكه در قاموس و مصباح و اقرب هست بنظر نگارنده معني آن در آيۀ ذيل تعجّب است لَوْ نَشٰاءُ لَجَعَلْنٰاهُ حُطٰاماً فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ. إِنّٰا لَمُغْرَمُونَ واقعة: 65 و 66. يعني اگر ميخواستيم زرع را خشك ميكرديم پس تعجب ميكرديد و ميگفتيد: ما غرامت زدگانيم.طبرسي نيز آنرا از عطاء و كلبي و مقاتل نقل كرده است.فكه: (بفتح اول و كسر دوم) را بذله گو و متكبر گفته اند و آن در صورت اول از فكاهة (بضمّ اول) است كه راغب آنرا گفتگوي هم انسها و طبرسي مزاح و بذله گوئي معني كرده است.وَ إِذَا انْقَلَبُوا إِليٰ أَهْلِهِمُ انْقَلَبُوا فَكِهِينَ مطففين: 31. يعني كفّار (پس از تحقير مؤمنان) چون نزد كسانشان ميرفتند شادمان و بذله گو ميرفتند (از اينكه اهل ايمان را تحقير كرده اند).بنا بر آنكه فاكهه را مطلق خوردني گفتيم ذكر بعضي از خوردنيها در رديف فاكهه از بابت اهميّت و ذكر خاصّ بعد از عامّ است مثل وَ أَمْدَدْنٰاهُمْ بِفٰاكِهَةٍ وَ لَحْمٍ … طور: 22. فِيهِمٰا فٰاكِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمّٰانٌ رحمن: 68.و اللّه العالم.

خير و شرّاند اتومبيل داراي خير است كه شخص را بمقصد ميرساند و داراي شرّ است كه در اثر سقوط هم خودش از بين ميرود و هم شخص را از بين ميبرد.پول داراي خير است كه شخص را بهدف ميرساند و داراي شرّ است كه شايد براي گرفتن و بردن آن شخص را بكشند، نفت داراي خير است كه منزل را گرم ميكند و داراي شرّ است كه شايد منزل را در اثر غفلت بآتش

قاموس قرآن، ج 5، ص: 203

بكشد و بسوزاند.بدين حساب همۀ اشياء داراي دو جنبۀ خير و شرّاند و آيه مبيّن آنست كه بايد از شرّ همۀ مخلوقات بخدا پناه برد و خير آنها را از خدا خواست و چون جز خدا كسي نميتواند شرور مخلوقات را از انسان بر گرداند و منافع آنها را بوي روي آور كند لذا بايد بخدا پناه برد كه آفرينندۀ آنهاست و زمام همه بدست اوست «ازمّة الامور طرّا بيده».غٰاسِقٍ كه بمعني هجوم كننده در پنهاني است ظاهرا از حيث عموم مساوي با «مٰا خَلَقَ» است زيرا شرور مخلوقات پنهاني و بي خبر و ناگهان بانسان هجوم ميكنند چنانكه در «غسق» گذشت.و اگر مراد از «النَّفّٰاثٰاتِ» نيروهاي دمنده و از «الْعُقَدِ» مواد اوليه باشد اين آيه نيز در رديف آيات ما قبل است مثلا خاك، آب، املاح، كربن هوا هر يك بسته و گره خوردۀ مخصوصي اند نيروهاي مخصوص بآنها دميده و قسمتي از آنها را كنده و در اثر تخليط شيميائي يك سيب يا ميوۀ ديگر يا انسان و غيره بوجود ميايد پس مواد اوليه كه خزائن خدايند در اثر دميدن آن نيروها بچيزهاي ديگر مبدّل ميشوند

و چون اين دميدن و دميده شدن شرّي نيز در بر دارند لذا از شرّ آنها بخدا پناه ميبريم. و اللّه العالم.رجوع شود به «نفث».

نعمتها بدست مردم ميرسند، باكتريها فضولات را تجزيه كرده بمواد كاني و اصلي تبديل ميكنند، عده اي از بين ميروند ديگران جاي آنها را ميگيرند اين روش در تمام موجودات اعمّ از كوچك و بزرگ جاري است لذا ابتدا فرموده: خدائيكه هفت آسمان را طبقه طبقه و رويهم آفريد. بعد بطور عموم ميگويد: در خلق خدا تفاوت نخواهي ديد و آنها يكديگر را از دست نميدهند و از همديگر كنار نميشوند بار ديگر بنگر و دقّت كن آيا شكافي كه حاكي از تفاوت است مي بيني؟

كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مبيّن آنست كه رجعت از هر امّت خواهد بود، لازمۀ اين سخن آنست كه در آينده و مثلا در زمان امام زمان عليه السّلام يا بعد از آنحضرت از

قاموس قرآن، ج 5، ص: 208

هر امّت گروهي زنده خواهند شد و اثبات اين مطلب احتياج بفحص و كاوش در اخبار دارد.ديگري آنكه رجعت فقط مخصوص به بد كاران است نه نيكوكاران و بد كاران زيرا فرموده فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيٰاتِنٰا حال آنكه ظهور روايات رجعت در بعثت نيكوكاران و بد كاران است.بقرينۀ بعضي از آيات ميشود گفت: حشر فوجي از هر امّت بعد از حشر عمومي در قيامت است. يعني چون همۀ مردم در آخرت زنده شدند از هر امّت گروهي كه مكذّب آيات خدا و سر دستۀ بد كاران اند جمع شده و مورد عذاب واقع ميشوند در آيات زير دقّت شود.فَوَ رَبِّكَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّيٰاطِينَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِيًّا. ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ كُلِّ شِيعَةٍ أَيُّهُمْ أَشَدُّ عَلَي الرَّحْمٰنِ عِتِيًّا. ثُمَّ لَنَحْنُ أَعْلَمُ بِالَّذِينَ هُمْ أَوْليٰ بِهٰا صِلِيًّا … ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظّٰالِمِينَ فِيهٰا جِثِيًّا مريم: 68- 72.در اين آيات صحبت از يك حشر عمومي است كه شامل همۀ مردم است و بعد ماندن ظالمان در جهنّم و نجات اهل تقوي بميان آمده و در وسط بعد از حشر عمومي گفته شده از هر شيعه و گروهي هر كدام را كه در سركشي محكمتر است بيرون ميكشيم سپس ميدانيم كدام اشخاص در دخول بآتش اولي تراند.اين يك حشر خصوصي بعد از حشر عمومي است و اين آيات با آيۀ وَ يَوْمَ نَحْشُرُ … و با آيۀ حَتّٰي إِذٰا جٰاؤُ … ميشود

گفت قريب السياق و بيان كنندۀ يكديگراند. و اللّه اعلم.ناگفته نماند: روايات از طريق شيعه در بارۀ رجعت زياد است طالبان تفصيل بكتاب «الايقاظ من الهجعة في اثبات الرجعة» تأليف حرّ عاملي رحمه اللّه رجوع كنند.در مجمع ذيل آيۀ ما نحن فيه فرموده:

قاموس قرآن، ج 5، ص: 209

اخبار متظاهر از ائمّۀ اهل بيت عليهم السلام وارد شده كه خداوند در روز قيام مهدي عليه السّلام گروهي از دوستان او را كه مرده اند زنده ميكند تا بثواب ياري آنحضرت برسند و از ديدن دولت آنحضرت شاد گردند و نيز گروهي از دشمنان آنحضرت را زنده ميكند تا انتقام بينند و ذليل و خوار گردند، هيچ عاقلي شك ندارد كه اين كار بر خداوند مقدور است و محال نيست و خدا اينكار را در امم گذشته كرده است بنا بر آنچه قرآن در عده اي از مواضع مثل قصّۀ عزير و غيره گوياست چنانكه تفسير كرديم.بعد فرموده: ولي جمعي از اماميّه اخبار رجعت را تأويل كرده و گفته اند: مراد رجوع دولت و امر و نهي است نه رجوع اشخاص و علّت اين تأويل آنست كه گمان كرده اند رجعت منافي تكليف است ولي اين درست نيست زيرا رجعت كسي را بفعل واجب و ترك قبيح مجبور نميكند، تكليف با وقوع رجعت صحيح است چنانكه با ظهور معجزات از قبيل شكافتن دريا، اژدها شدن عصا و غير آن صحيح بود بعد فرموده رجعت با ظواهر روايات ثابت نشده تا تأويل در آنها راه يابد بلكه اعتماد عمده بر اجماع شيعۀ اماميّه است هر چند اخبار نيز آنرا تأييد ميكند.شيخ مفيد رحمه اللّه در كتاب اوائل المقالات نظير قول مجمع را گفته

و در آخر فرموده: قرآن صحّت رجعت را بيان كرده و اخبار در بارۀ آن متظاهر است و اماميّه همه بآن قائل اند مگر اشخاص نادري از اماميّه كه روايات را تأويل كرده اند.نگارنده گويد: ظاهرا از جهت نادر بودن قائلين بتأويل است كه طبرسي مخالفت آنها را قادح اجماع ندانسته است.در «ايقاظ … » از اعتقادات صدوق رحمه اللّه نقل كرده كه فرموده: اعتقاد ما اماميّه آنست كه رجعت حق است آنگاه آيات فَقٰالَ لَهُمُ اللّٰهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْيٰاهُمْ- فَأَمٰاتَهُ اللّٰهُ مِائَةَ عٰامٍ ثُمَّ

قاموس قرآن، ج 5، ص: 210

بَعَثَهُ- ثُمَّ بَعَثْنٰاكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ و غيره را در اثبات آن نقل كرده است.در الميزان ذيل آيۀ هَلْ يَنْظُرُونَ إِلّٰا أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللّٰهُ فِي ظُلَلٍ مِنَ الْغَمٰامِ … بقره: 210. در بارۀ رجعت بتفصيل سخن گفته و آنرا از مراتب روز قيامت (قيامت كوچك) دانسته و پس از نقل و ردّ شبهۀ مخالفين، ميگويد: روايات مثبتۀ رجعت هر چند فرد فرد آنها مختلف است ليكن در معني متّحداند و آن اينكه سير نظام دنيوي متوجّه است بروزيكه در آن آيات خدا كاملا آشكار ميشود … و بعضي از اولياء اللّه و قسمتي از دشمنان خدا زنده شده بدنيا بر ميگردند و حق از باطل جدا ميشود. اين ميرساند كه رجعت مرتبه اي است از مراتب قيامت هر چند در ظهور از قيامت كمتر است كه در آن امكان شرّ و فساد وجود دارد ولي در قيامت نه … از اهل بيت عليهم السلام وارد شده: روزهاي خدا سه است روز ظهور، روز رجعت، روز قيامت «ايام اللّه ثلثة: يوم الظهور، يوم الكرة، يوم القيامة» .

قيد شدّت را بر آن افزوده است و گويد: آن در آتش و ديك و غضب گفته ميشود يعني در فوران آتش و غليان ديك و بر انگيخته شدن غضب بكار ميرود.حَتّٰي إِذٰا جٰاءَ أَمْرُنٰا وَ فٰارَ التَّنُّورُ قُلْنَا احْمِلْ فِيهٰا مِنْ كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ هود: 40. تا چون امر ما آمد و تنور فوران كرد (آب از آن جوشيد) گفتيم در آن كشتي از هر نوع يك جفت سوار كن. إِذٰا أُلْقُوا فِيهٰا سَمِعُوا لَهٰا شَهِيقاً وَ هِيَ تَفُورُ ملك: 7. چون در جهنّم انداخته شوند صفير آنرا ميشنوند و ميجوشد و فوران ميكند.بَليٰ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ يَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هٰذٰا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ … آل عمران: 125. در الميزان آمده فور بمعني غليان است سپس بطور استعاره در سرعت و عجله بكار رفته و در كاريكه مهلت ندارد استعمال شده است، آيه ظاهرا راجع بجريان

قاموس قرآن، ج 5، ص: 211

بدر است كه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله باصحابش فرمود: بلي اگر صبر كنيد و تقوي داشته باشيد و دشمنان باين زودي بر شما بتازند پروردگارتان بشما كمك ميكند. ممكن است فور در آيه بمعني هيجان و خروج كفّار باشد يعني اگر در اين هيجان و خروجشان بر شما بتازند …

مصون بودن از گناهان ميداند. <فائز>: رستگار. أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفٰائِزُونَ حشر: 20. <مفاز>: مصدر ميمي و اسم مكان است. إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ مَفٰازاً حَدٰائِقَ وَ أَعْنٰاباً … نباء: 31 و 32. يعني: براي پرهيزكاران نجاتي هست يا محلّ رستگاري هست ولي بقرينۀ إِنَّ جَهَنَّمَ كٰانَتْ مِرْصٰاداً نباء: 21. كه معادل آيه است و بقرينۀ حَدٰائِقَ كه بيان آنست، اسم مكان بهتر بنظر ميايد. <مفازة>: نيز مصدر ميمي و اسم مكان است فَلٰا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفٰازَةٍ مِنَ الْعَذٰابِ آل عمران: 188. آنها را در نجات از عذاب مپندار.بيابان را مفازه گويند، بقولي آن براي تفأّل است و بقولي آن بمعني مهلكه است كه فوز بمعني هلاكت نيز آمده است در اقرب گفته: «فازَ الرَّجُلُ ماتَ وَ هَلَكَ» در مصباح گفته: مفازه موضع مهلك است … و بقولي آن بمعني نجات و سلامت است و اين تسميه بطور تفأّل ميباشد.وَ يُنَجِّي اللّٰهُ الَّذِينَ اتَّقَوْا بِمَفٰازَتِهِمْ لٰا يَمَسُّهُمُ السُّوءُ زمر: 61.مفازه ظاهرا مصدر ميمي و باء بمعني سبب است يعني خداوند اهل تقوي را بسبب رستگاري و رسيدن

قاموس قرآن، ج 5، ص: 212

بخير از جهنّم نجات ميدهد. يعني نجات آنها همان رستگار شدنشان است.

سير است و اصل آن ثوم است ثاء بفاء بدل شده است.

آيۀ خمس است كه فَلِلّٰهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبيٰ هر سه با لام اختصاص آمده و لِذِي الْقُرْبيٰ نيز مفرد است، بايد يكفرد بيشتر نباشد و آن قهرا امام است كه هم ذي القربي و هم جانشين پيغمبر صلّي اللّه عليه و آله است امّا وَ الْيَتٰاميٰ وَ الْمَسٰاكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ همه بدون لام و عطف بر «ذي القربي» اند و اين نشان ميدهد كه گروه سه گانه بايد از سادات باشند چنانكه از ائمّۀ اهل بيت عليهم السلام نقل شده است.و نيز آيۀ دوم بيان مصرف في ء است يعني اموال بني النضير (بموجب آيۀ اول) و مطلق آنچه به پيغمبر از اهل قريه ها رسيده (بموجب آيۀ دوم) مال رسول خداست پيغمبر آنها را در موارد شش گانه مصرف ميكند: در راه خدا، براي خود، براي ذي- القربي و يتامي و مساكين و ابن سبيل آنها، دربارۀ لِلْفُقَرٰاءِ در آيۀ سوم گفته اند: بدل است از ذي القربي و ما بعد آن در اينصورت في ء مختص است برسول خدا و فقراء مهاجرين

قاموس قرآن، ج 5، ص: 215

و گفته اند بدل است از يتامي و مساكين و ابن سبيل، آنوقت في ء مخصوص رسول خدا و ذي القربي و يتامي و مساكين و ابن سبيل مهاجرين است.ولي بهتر از همه قول الميزان است كه فرموده: انسب آنست كه لِلْفُقَرٰاءِ الْمُهٰاجِرِينَ بيان مصداق براي مصرف سهم اللّه باشد كه با فَلِلّٰهِ اشاره شده نه اينكه فقراء مهاجرين از سهيمان في ءاند بلكه صرف في ء در آنها صرف در في سبيل اللّه است. و نيز انسب آنست كه وَ الَّذِينَ تَبَوَّؤُا الدّٰارَ و وَ الَّذِينَ جٰاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ عطف بر مهاجرين

باشد و همه مصداق صرف سهم اللّه باشند و اينكه نقل شده: رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله في ء بني نضير را بمهاجرين و بسه يا دو نفر از فقراء انصار داد اين معني را تأييد ميكند (باختصار).نگارنده گويد: بنا بر آنكه نقل شد في ء مال خدا و رسول و ذي القربي است رسول خدا و امام سهم اللّه را در راه خدا و سهم رسول و ذي القربي را در موارد پنجگانه مصرف ميكنند بدين طريق في ء در نيازمندي هاي عموم اعمّ از سادات و غيره مصرف ميشود چنانكه موارد ششگانۀ آيۀ خمس نيز چنين است و الحمد للّه.در مجمع ذيل آيات فوق از منهال بن عمرو از امام سجاد عليه السّلام نقل كرده گويد: گفتم: قول خدا وَ لِذِي الْقُرْبيٰ وَ الْيَتٰاميٰ وَ الْمَسٰاكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ؟فرمود: آنها اقرباء ما، مساكين ما و ابناء سبيل مااند بعد فرموده: همۀ فقهاء (از اهل سنّت) گفته اند: آنها يتاماي عموم مردم اند همچنين مساكين و ابناء سبيل، اين مطلب از ائمّۀ عليهم السلام نيز نقل شده است.ناگفته نماند: فقهاء اهل سنت در آيات دقّت نكرده اند و آنچه از اهل بيت عليهم السلام وارد شده ظاهرا دربارۀ مصرف سهم اللّه است تا هر دو نقل قابل جمع باشد.

حق چشمشان پر از اشك شد. در مجمع فرموده: فيض العين پر شدن آن از اشك است چنانكه فيض النهر پر شدن آن از آب است.فَإِذٰا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفٰاتٍ فَاذْكُرُوا اللّٰهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرٰامِ … بقره: 198.افاضه از عرفات بمشعر همان كوچ و برگشتن است بمشعر. علت تعبير بافاضه ظاهرا براي كثرت است يعني كوچ با كثرت بسيلان آب از كثرت، تشبيه شده لذا در مجمع آنرا «دفع شديد از عرفات بمزدلفه با اجتماع و كثرت» گفته است.ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفٰاضَ النّٰاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللّٰهَ … بقره: 199.نقل است: قريش و هم پيمانهايشان در مشعر وقوف كرده و بعرفات نميامدند و ميگفتند: ما اهل حرم هستيم از حرم جدا نميشويم خداوند دستور داد از مردم جدا نشوند و مانند همه بعرفات رفته و از آنجا بمشعر بكوچند.هُوَ أَعْلَمُ بِمٰا تُفِيضُونَ فِيهِ كَفيٰ بِهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ احقاف: 8.خدا داناتر است بآنچه در آن وارد ميشويد او در گواهي ميان من و شما كافي است. در مجمع گفته افاضه داخل شدن بعمل است بر وجه سرازير شدن. علي هذا معني جريان در آن ملحوظ است.وَ نٰاديٰ أَصْحٰابُ النّٰارِ أَصْحٰابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِيضُوا عَلَيْنٰا مِنَ الْمٰاءِ … اعراف: 50. افاضه در آيه بمعني ريختن و جاري كردن است پس افاضه لازم و متعدي هر دو آمده است. يعني اهل آتش باهل بهشت گويند از آب بر ما بريزيد …

بيت بود عبد المطلب از دو طرف باب كعبه گرفته و ميگفت: «لاهُمَّ انَّ المرءَ يَمْنَعُ رَحْلَهُ فَامْنَعْ رِحَالَكَ لٰا يَغْلِبُوا بِصَليبِهِمْ وَ مِحٰالِهِمْ عدْواً مِحٰالَكَ لٰا يَدْخُلُوا الْبَلَدَ الْحَرامَ اذاً فأمُرْ مٰا بَدٰا لَك» اي خدا مرد از منزل خويش حمايت ميكند از جمعيّت خويش حمايت كن.تا با صليب و نيروي خويش بر حرم

قاموس قرآن، ج 5، ص: 218

تو از روي تجاوز غالب نشوند.تا بر شهر محترم وارد نشوند آنگاه هر چه خواهي بفرما.آنگاه مقدمات قشون ابرهه قسمتي از چهارپايان قريش را بغنيمت گرفتند كه دويست شتر از عبد المطلب در آن بود آن بزرگوار براي استرداد شتران بقشون ابرهه آمد، دربان بابرهه گفت: اي پادشاه، بزرگ و آقاي قريش پيش تو ميايد او كسي است كه انسانها را در قبيله و وحوش را در كوهها اطعام ميكند.ابرهه گفت: مأذون است بيايد، عبد المطلب عليه السّلام مردي تنومند و خوش سيما بود ابرهه چون او را ديد بزرگتر از آن ديد كه پائين تر بنشاند و نيز خوش نداشت كه با خودش در سرير بنشيند لذا از تخت پائين آمد با او بر زمين نشست گفت: حاجتت چيست؟فرمود: دويست شتر كه پيشاهنگان سپاه تو بغنيمت گرفته اند.گفت: تو را ديدم باعجابم آوردي و چون سخن گفتي از مقامت در نظر من كاسته شد.فرمود: چرا اي پادشاه؟گفت: آمده ام خانه ايرا كه موجب عزّت و آبرو و فضيلت شماست و ديني كه بآن عبادت ميكنيد ويران و پايمال كنم، تو با من دربارۀ شترانت سخن ميگوئي و دربارۀ منصرف شدن از تخريب بيت سخن بميان نياوردي؟! عبد المطلب فرمود: پادشاها من صاحب شترانم و در خصوص مال خود با تو

صحبت ميكنم اين خانه پروردگاري دارد كه اگر بخواهد آنرا حمايت ميكند بمن مربوط نيست.ابرهه از اين سخن ترسيده دستور داد شتران آنجناب را پس بدهند … لشكريان تصميم بتخريب بيت اللّه گرفتند آنشب تيرهاي شهاب بسيار در هوا مشاهده شد گوئي شب با آنها سخن ميگفت، احساس كردند كه شب آبستن عذابي است … هنگام طلوع آفتاب پرندگاني در هوا مشاهده شدند كه هر پرنده يك سنگريزه در منقار و دو تا در پاهايش

قاموس قرآن، ج 5، ص: 219

داشت چون دسته اي سنگها را ميانداخت دستۀ ديگري ميامد بشكم هر كه از آنها سنگي رسيد دريد بهر استخوان كه رسيد خورد و سوراخش كرد ابرهه در حاليكه بعضي از سنگها بوي اصابت كرده بود رو بفرار گذاشت … و در يمن سينه و شكمش از زخم منفجر شد و مرد در نتيجه لشكريان رو بفرار گذاشتند و متفرق شدند. (باختصار).خداوند سورۀ فيل را دربارۀ آن بر پيامبرش نازل فرمود: أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحٰابِ الْفِيلِ. أَ لَمْ يَجْعَلْ كَيْدَهُمْ فِي تَضْلِيلٍ. وَ أَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْراً أَبٰابِيلَ. تَرْمِيهِمْ بِحِجٰارَةٍ مِنْ سِجِّيلٍ.فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَأْكُولٍ در «ابابيل» راجع بنحوۀ متفرّق شدن لشكريان ابرهه و شيوع بيماري در ميان آنها توضيحي داده شده كه قابل دقت است 6 محرم الحرام 1394 قمري مطابق 10/ 11/ 1352 شمسي و الحمد للّه و هو خير ختام.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 220

را گويند جمع آن مقابر است أَلْهٰاكُمُ التَّكٰاثُرُ. حَتّٰي زُرْتُمُ الْمَقٰابِرَ تكاثر: 1 و 2. ظاهرا مراد از زُرْتُمُ الْمَقٰابِرَ مرگ است يعني رقابت در كثرت مال سرگرمتان كرد تا مرديد و بمقابر رسيديد بعبارت ديگر غفلت همۀ عمر شما را گرفت. بعضي آنرا اظهار فخر با شمردن اموات دانسته اند كه انشاء اللّه در «كثر» خواهد آمد.وَ إِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ. عَلِمَتْ نَفْسٌ مٰا قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ انفطار: 4 و 5. رجوع شود به «بعثر».إِنَّ اللّٰهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشٰاءُ وَ مٰا أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ فاطر: 22.مراد از مَنْ فِي الْقُبُورِ كساني اند كه گوش شنوا ندارند و از شنيدن كلام خدا معرض اند اينجاست كه قرآن كفّار عنود و لجوج را مرده و دفن شده تعبير كرده است. يعني: خدا آنكه را خواهد مي شنواند (مؤمنيكه خدا قلبش را زنده كرده) و تو چيزي را

قاموس قرآن، ج 5، ص: 222

بمردگان قبور نمي شنواني.

آتش است يعني تكۀ اخذ شده «تَصْطَلُونَ» يعني تا گرم شويد.يَوْمَ يَقُولُ الْمُنٰافِقُونَ وَ الْمُنٰافِقٰاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونٰا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ حديد: 13. روزي كه مردان و زنان منافق باهل ايمان گويند مهلت دهيد تا از نور شما استفاده كنيم. شايد در «نور» راجع بآيه بيشتر توضيح داده شود.

و تدبير منحصر خداست يعني: زمين همه اش روز قيامت در قبضه و در تسلّط خداست و آسمانها بقدرت او بهم پيچيده اند قيد «يَوْمَ الْقِيٰامَةِ» ظاهرا براي آنست كه ظهور تسلط مطلقۀ خدا در آنروز است و در دنيا آن ظهور را ندارد.قٰالَ بَصُرْتُ بِمٰا لَمْ يَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهٰا … طه: 96. «قَبْضَةً» بمعني مقبوض است يعني: دانستم آنچه را كه مردم ندانستند مشتي از اثر رسول را بر گرفتم سپس آنرا انداختم. رجوع شود به «اثر».

چرا كافران نزد تو بتو خيره هستند. ممكن است آن بمعني طرف باشد يعني چه شده كافران بسوي تو خيره اند.در آيۀ لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ بقره: 177. بي شكّ مراد طرف است يعني نيكي آن نيست كه روهاي خود را بسوي مشرق يا مغرب كنيد.فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بٰابٌ بٰاطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَ ظٰاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذٰابُ حديد: 13. «قِبَلِهِ» ظاهرا بمعني طرف است اين سور بنظرم واقعيت ايمان است كه از طرفي بمؤمنان رحمت و از طرفي بمنافقان عذاب است مثل قرآن كه براي مؤمنان شفا و رحمت و براي كافران خسار و زيان است پس قرآن دو جهت دارد همچنين ايمان، وجود باب در حائل ظاهرا واقعيت ارتباط مؤمن و منافق است كه در دنيا وجود داشته و در آخرت بصورت درب آمده.يعني: ميان مؤمنان و منافقان حائلي زده ميشود كه داراي دري است در باطنش رحمت و ظاهرش از جانب آن آتش است و آتش از آن سرزده در همۀ آيات گذشته معني «رو برو» صحيح و صادق است.قبول: پذيرفتن. گرفتن. «قبل الشي ء قبولا: اخذه». فَتَقَبَّلَهٰا رَبُّهٰا بِقَبُولٍ حَسَنٍ آل عمران: 37. خدايش آنرا پذيرفت پذيرفتن نيكو.اقبال: رو كردن. راغب گفته: قاموس قرآن، ج 5، ص: 225

«الاقبال التّوجّه الي القبل». وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَليٰ بَعْضٍ يَتَسٰاءَلُونَ طور: 25.رو كرده بعضي بر بعضي از هم ميپرسند، معني آمدن نيز ميدهد كه آمدن رو كردن است وَ الْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنٰا فِيهٰا يوسف: 82. كاروانيكه در آن آمديم.تقبّل: پذيرفتن بر وجهيكه مقتضي ثواب باشد (مفردات) آيات قرآن مؤيّد اين قول است إِنَّمٰا يَتَقَبَّلُ اللّٰهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ مائده: 27. معلوم است كه

قبول خدا مقتضي ثواب است.ايضا رَبَّنٰا تَقَبَّلْ مِنّٰا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ بقره: 127.در آيۀ فَتَقَبَّلَهٰا رَبُّهٰا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَهٰا نَبٰاتاً حَسَناً آل عمران: 37.طبرسي فرموده: چون در «تقبّلها» معني قبول هست لذا مصدر آن قبول آمده است.بنظر نگارنده «تقبّلها» مقتضي ثواب و «بِقَبُولٍ» با قيد «حَسَنٍ» در جاي تقبّل است و تقدير چنين است «تقبّلها تقبّلا». قبول مصدر است گر چه لازم بود بضمّ قاف باشد مثل دخول و خروج و قعود ولي سيبويه گفته: پنج مصدر از اين وزن بفتح اول آمده: قبول: وضوء: طهور، و قود و ولوغ.تقابل: رو برو شدن. «تقابل الرّجلان: تواجها» مُتَّكِئِينَ عَلَيْهٰا مُتَقٰابِلِينَ واقعة: 16 قبيل: جمع قبيله كفيل. روبرو. اين هر سه معني در كتب لغت و تفاسير يافته است راغب گويد: قبيل جمع قبيله است و آن جماعتي است كه بعضي بر بعضي رو كنند طبرسي فرموده: قبيل جماعتي است كه از قبايل مختلف باشد و اگر بيك پدر و مادر منتهي شود قبيله گويند: إِنَّهُ يَرٰاكُمْ هُوَ وَ قَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لٰا تَرَوْنَهُمْ اعراف: 27. قبيل در آيه ظاهرا جمع قبيله است يعني واقع اين است كه شيطان و اتباعش شما را مي بينند از جائيكه شما نمي بينيد.أَوْ تَأْتِيَ بِاللّٰهِ وَ الْمَلٰائِكَةِ قَبِيلًا اسراء:

قاموس قرآن، ج 5، ص: 226

92. قبيل در آيه بمعني كفيل يا آشكار است يعني يا خدا و فرشتگانرا رو برو آوري و به بينيم يا آنها را كفيل آوري كه نبوّت تو را ضمانت كنند.وَ جَعَلْنٰاكُمْ شُعُوباً وَ قَبٰائِلَ لِتَعٰارَفُوا حجرات: 13. شما را ملتها و طائفه قرار داديم تا همديگر را بشناسيد رجوع شود به «شعب».

بقره: 144. قبله در اصل براي نوع و حالتي است كه رو كننده در آن است مثل جلسه و قعده و در عرب اسم مكاني است كه نمازگزار بآن رو ميكند (مفردات).وَ أَوْحَيْنٰا إِليٰ مُوسيٰ وَ أَخِيهِ أَنْ تَبَوَّءٰا لِقَوْمِكُمٰا بِمِصْرَ بُيُوتاً وَ اجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً وَ أَقِيمُوا الصَّلٰاةَ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ يونس: 87.قبله در آيه ظاهرا مصدر بمعني فاعل (متقابل) است يعني بموسي و برادرش وحي كرديم كه براي قوم خويش در مصر خانه هائي آماده كنيد و آنها را مقابل هم قرار دهيد (تا براي تبليغ و واقف شدن از حال همديگر مناسب باشد) و نماز بخوانيد و مؤمنان را مژده ده كه خدا از فرعون نجاتشان خواهد داد.

بيت المقدس نماز خوانده است.طبرسي از ابن عباس نقل كرده: آنگاه كه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله بمدينه آمد تا هفده ماه نماز بطرف بيت المقدس بود بنقل براء بن عازب شانزده يا هفده ماه، بنقل انس بن مالك نه يا ده ماه، بنقل معاذ بن جبل سيزده ماه و در روايت علي بن ابراهيم از امام صادق عليه السّلام هفت ماه. اينك آيات تحويل قبله: 1- سَيَقُولُ السُّفَهٰاءُ مِنَ النّٰاسِ مٰا وَلّٰاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كٰانُوا عَلَيْهٰا قُلْ لِلّٰهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشٰاءُ إِليٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِيمٍ بقره: 142.اشكال ابلهان از يهود و غيره آن بود: چه علتي آنها را از قبله ايكه در آن بودند بر گرداند؟ در جواب فرموده: بگو مشرق و مغرب و همه جا براي خداست، هر جا را كه خواست قبله ميكند بيت المقدس يا صخرۀ مسجد اقصي خصوصيتي ندارد كه پيوسته قبله باشد و اگر محلي را بجاي محلي قبله كرد براي هدايت مردم و اقتضاء وقت است يَهْدِي مَنْ يَشٰاءُ إِليٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِيمٍ.در مجمع ضمن روايتي از علي بن ابراهيم از حضرت صادق عليه السّلام نقل كرده … رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله وقت ظهر در مسجد بني سالم نماز ميخواند، دو ركعت از نماز ظهر خوانده بود جبرئيل نازل شد دو بازوي آنحضرت را گرفت و بسوي كعبه بر گردانيد. چون بيت المقدس در شمال مدينه و كعبه در جنوب آن واقع شده لذا ميبايست آنحضرت پشت به بيت المقدس كند بدين جهت در فقيه نقل شده: «فجاء جبرئيل … ثمّ اخذ بيد النبيّ فحول وجهه الي الكعبة و حوّل من خلفه

وجوههم حتّي قام الرّجال مقام النّساء و النّساء مقام الرّجال» . 2- قَدْ نَريٰ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمٰاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضٰاهٰا فَوَلِّ وَجْهَكَ

قاموس قرآن، ج 5، ص: 228

شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ … بقره: 144.از اين آيه روشن ميشود كه آنحضرت رو بآسمان دوخته انتظار تحويل قبله را ميكشيده است.نميشود گفت: رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله قبلۀ اولي را دوست نميداشت ولي ظاهرا رو كردن بآسمان و انتظار تحويل قبله و رضايت از قبلۀ جديد براي آن بود كه از شماتت و عيبجوئي يهود برهد كه در ضمن روايت گذشته نقل شده: يهود بر آنحضرت عيب و نقص گرفته و ميگفتند: تو پيرو مائي و بر قبلۀ ما نماز ميخواني. آنحضرت از اين سخن غمگين ميشد و يا براي اثبات هر چه بيشتر دين خود بود كه اهل كتاب در كتابهاي خويش خوانده بودند: پيامبر جديد قبله را عوض خواهد كرد.3- … وَ مٰا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهٰا إِلّٰا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَليٰ عَقِبَيْهِ وَ إِنْ كٰانَتْ لَكَبِيرَةً إِلّٰا عَلَي الَّذِينَ هَدَي اللّٰهُ وَ مٰا كٰانَ اللّٰهُ لِيُضِيعَ إِيمٰانَكُمْ … بقره: 143. اين آيه روشن ميكند اولا: قبله ميبايست حتما كعبه باشد و علّت بيت المقدس بودن آن بود كه مردم امتحان شوند و در وقت تحويل قبله روشن شود كدام كسان بيچون و چرا از آنحضرت پيروي خواهند كرد. ثانيا تحويل قبله بس گران و ناگوار بود مگر بآنانكه خدا هدايتشان كرده بود. ثالثا نمازهايي كه مدّت چهارده سال و پنج ماه بطرف بيت المقدس خوانده اند قبول است وَ مٰا كٰانَ اللّٰهُ لِيُضِيعَ إِيمٰانَكُمْ.4- … فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ وَ

حَيْثُ مٰا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلّٰا يَكُونَ لِلنّٰاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ … بقره: 150.از اين آيه روشن ميشود كه يهود در كتابهاي خود خوانده بودند كه رسول جديد قبله را عوض خواهد كرد چنانكه فرموده: وَ إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتٰابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ … بقره: 144. و اگر آنحضرت قبله را عوض نميكرد، در دست يهود مستمسكي

قاموس قرآن، ج 5، ص: 229

ميشد بر عدم قبول نبوّت آنجناب.

كعبه استفاده كند بدين بيان: شطر بمعني بعضي است و بعض مسجد الحرام همان كعبه است و اينكه خدا بجاي «فولّ وجهك الكعبة- فولّ وجهك البيت الحرام» فرموده «شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ» براي برابري نسبت بحكم قبلۀ سابق است چون آنهم بعض مسجد اقصي بود كه عبارت باشد از صخرۀ معروف آنجا … (تمام شد).اين مطلب صحيح است ولي آيه در آن صريح نيست اما در اينكه قبلۀ اصلي كعبه است شكّي نيست، توجّه بمسجد همان توجّه بكعبه است و آنكه در مسجد الحرام نماز ميخواند

قاموس قرآن، ج 5، ص: 230

بايد رو بكعبه كند صدوق رحمه اللّه در فقيه از امام صادق عليه السّلام نقل كرده: خداي تعالي كعبه را براي اهل مسجد، مسجد را براي اهل حرم، حرم را براي اهل دنيا قبله قرار داده است «انّ اللّه تبارك و تعالي جعل الكعبة قبلة لاهل المسجد و جعل المسجد قبلة لاهل الحرم و جعل الحرم قبلة لاهل الدّنيا» . اين روايت در كتب ديگر نيز نقل شده است.

كه فرموده: وَ أُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ نساء: 128. بخيل را از آن قتور گويند كه در انفاق تنگ ميگيرد. طبرسي تصريح كرده كه قتور بر وزن فعول براي مبالغه است.مقتر: فقير و كسيكه در تنگي است ضدّ موسع يعني كسيكه در فراخي و وسعت مال است وَ مَتِّعُوهُنَّ عَلَي الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَي الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ بقره: 236. هر گاه بزنان مهريّه اي معيّن نكرده و پيش از دخول طلاق داديد بآنها متاعي (نصف مهر مثل و غيره) بدهيد ثروتمند بقدر قدرت و فقير بقدر قدرتش.قتر: (بر وزن فرس) طبرسي و بعضي ديگر آنرا غبار معني كرده اند در مصباح گفته: دوديكه از مطبوخ بر خيزد در مفردات گويد: دوديكه از بريان و چوب و نحو آن بلند شود.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 231

لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنيٰ وَ زِيٰادَةٌ وَ لٰا يَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لٰا ذِلَّةٌ أُولٰئِكَ أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ … يونس: 26. مراد از «قتر» ظاهرا كدورت و تيرگي است كه در اثر گناهان بر چهرۀ شخص ظاهر شود مثل وَ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ عَلَيْهٰا غَبَرَةٌ. تَرْهَقُهٰا قَتَرَةٌ عبس: 40 و 41. يعني براي آنانكه نيكي كرده اند عاقبت يا مثوبت بهتري هست و زياده از آنچه مستحق اند، سياهي و ذلت چهرۀ آنها را فرا نميگيرد آنها اهل بهشت اند در آيۀ 27 يونس راجع باهل گناه آمده … كَأَنَّمٰا أُغْشِيَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّيْلِ مُظْلِماً «قَتَرَة» كه در آيۀ عبس گذشت بمعني سياهي است در مجمع فرموده: بقولي غبره آن است كه از آسمان ريزد و قتره آنست كه از زمين بر خيزد.

و باعتبار از بين رفتن حيات، موت نامند (مفردات).فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللّٰهِ وَ قَتَلَ دٰاوُدُ جٰالُوتَ بقره: 251. فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ مائده: 30. قتل گاهي بمعني لعن آيد چنانكه در مجمع و قاموس گفته مثل قُتِلَ الْإِنْسٰانُ مٰا أَكْفَرَهُ عبس: 17. لعن بر انسان چه بسيار كافر است و شايد بمعني خبر باشد مثل قُتِلَ أَصْحٰابُ الْأُخْدُودِ بروج: 4. اصحاب كانال ملعون شدند.تقتيل: در اقرب الموارد گويد: آن براي كثرت است «قتّل القوم اي قتل كثيرا منهم» از مجمع روشن ميشود كه مبالغۀ آن گاهي در كثرت و گاهي در كيفيت قتل است مثلا در آيۀ يُقَتِّلُونَ أَبْنٰاءَكُمْ وَ يَسْتَحْيُونَ نِسٰاءَكُمْ اعراف: 141. براي كثرت است يعني زياد ميكشتند پسرانتان را و زنده ميگذاشتند زنانتان را ولي در آيۀ إِنَّمٰا جَزٰاءُ الَّذِينَ يُحٰارِبُونَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسٰاداً أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا … مائده: 33. ظاهرا منظور شدت قتل است.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 232

قتال: جنگيدن با همديگر. كشتن همديگر. حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقٰاتِلُوكُمْ أَوْ يُقٰاتِلُوا قَوْمَهُمْ نساء: 90.سينه شان تنگ شد از اينكه با شما يا با قوم خويش بجنگند.مقاتله: گاهي بمعني لعنت آيد قٰاتَلَهُمُ اللّٰهُ أَنّٰي يُؤْفَكُونَ توبه: 30.خدا لعنتشان كند كجا بر ميگردند.طبرسي ذيل آيه بعد از قبول اين معني فرموده: ابن انباري گفته مقاتله از قتل است و چون از طرف خدا گفته شود مراد لعن است كه ملعون از جانب خدا بمنزلۀ مقتول هالك است راغب اصرار دارد كه آنرا بين الاثنين گرداند و گويد: (كافر يا منافق) بوضعي رسيده كه بجنگ با خدا مباشرت كرده و هر كه با خدا مقاتله كند مقتول است. ليكن اين

توجيه چندان دلچسب نيست.اقتتال: مقاتله كردن «اقتتل القوم: تقاتلوا» فَوَجَدَ فِيهٰا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلٰانِ قصص: 15. در آن شهر دو نفر يافت كه با هم ميجنگيدند.قتال: جنگيدن. يٰا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَي الْقِتٰالِ انفال: 65. اي پيامبر مؤمنان را بجنگ تشويق كن.

اطفال و زنان باشد يا غير آن.علي هذا الَّذِينَ يُقٰاتِلُونَكُمْ شرط «قٰاتِلُوا» است يعني اگر آنها بجنگ شما آمدند شما هم با آنها بجنگيد.المنار در شرط بودن آن ترديد ندارد.ولي بقول بعضي، آن شرط نيست بلكه بيان مصداق است يعني با مردان كه با شما ميجنگند. بجنگيد نه با زنان و اطفال كه نميجنگند الميزان اين را مي پسندد، مجمع آنرا بصورت قول نقل ميكند.ناگفته نماند: ظهور «الَّذِينَ يُقٰاتِلُونَكُمْ» در شرطيّت است مخصوصا با ملاحظۀ تعميم «وَ لٰا تَعْتَدُوا».بايد دانست: آيۀ ما نحن فيه، بقرينۀ آيات ما بعد قطعا دربارۀ جهاد با مشركين مكّه است ولي اختصاص بمشركين مكّه است ولي اختصاص بمشكرين مكّه چنانكه مفهوم كلام بعضي از بزرگان است ظاهرا مورد ندارد مشركين مكّه نبايد خصوصيتي داشته باشند خاصّه راجع بآيۀ اول كه عموميت آن قابل انكار نيست لذا در مجمع فرموده: … بقولي مأمور بقتال اهل مكّه شدند ولي حمل آيه بر عموم بهتر است مگر آنچه با دليل خارج شده است.2- در سورۀ انفال آيه 60 فرموده: براي مقابله با كفّار آنچه بتوانيد از نيرو و از اسبان آماده كنيد … و در آيۀ 61 آمده وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهٰا

قاموس قرآن، ج 5، ص: 234

وَ تَوَكَّلْ عَلَي اللّٰهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ يعني اگر كفّار مايل بمسالمت شدند تو هم مايل باش و بر خدا توكل كن كه او شنوا و دانا است.در اين آيه امر بمسالمت شده در صورتيكه كفّار بدان ميل كنند و صريح است در اينكه اگر كافران خواستار مسالمت باشند نميشود با آنها جنگيد آيات ما قبل قابل انطباق باهل كتاب است كه با رسول خدا صلّي

اللّه عليه و آله پيمان عدم تعرّض بسته و آنرا مي شكستند.3- الشَّهْرُ الْحَرٰامُ بِالشَّهْرِ الْحَرٰامِ وَ الْحُرُمٰاتُ قِصٰاصٌ فَمَنِ اعْتَديٰ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَديٰ عَلَيْكُمْ وَ اتَّقُوا اللّٰهَ … بقره: 194. از كليت فَمَنِ اعْتَديٰ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ نيز ميشود مطلب مورد نظر را استفاده كرد كه اعتداء و حمله در صورت اعتداء طرف ديگر است.4- لٰا يَنْهٰاكُمُ اللّٰهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقٰاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ لَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيٰارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ ممتحنه: 8. بحكم اين آيه كفّاريكه با ما دربارۀ از بين بردن دين جنگ نكرده و از ديارمان بيرون ننموده اند، ميتوانند مورد احسان و عدالت ما واقع شوند، ميتوان فهميد كه لازم است با آنها بعدالت رفتار كرد در اين صورت جنگ با آنها و حمله بآنها چطور خواهد بود؟ ايضا آيه 92 و 93 سورۀ نساء.5- آيات سورۀ توبه دربارۀ جنگ با مشركين است و در اينكه مشركين متجاوز و معتدي بودند شكي نيست و آيات نيز بآن تصريح دارند مثلا فرموده: كَيْفَ وَ إِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ لٰا يَرْقُبُوا فِيكُمْ إِلًّا وَ لٰا ذِمَّةً … توبه: 8. أَ لٰا تُقٰاتِلُونَ قَوْماً نَكَثُوا أَيْمٰانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْرٰاجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ … توبه: 13.آيات سورۀ آل عمران دربارۀ جنگ «احد» نازل شده كه لشكركشي از طرف كفار بود و آيات سورۀ انفال دربارۀ جنگ معروف «بدر» است كه اعتداء و تجاوز مدتها از طرف مشركين بود.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 235

با ملاحظۀ اين آيات ميتوان بدست آورد كه قرآن نظري بجنگ ابتدائي و تعرّضي ندارد بلكه متوجه دفاع است اينك نظري بآيات ديگر:

آيات ديگري هست كه دربارۀ جنگ اطلاق دارند و شرطي در آنها ديده نميشود و ظهور آنها در جنگ ابتدائي و تعرّضي است البته براي اشاعۀ اسلام و گسترش سبيل اللّه.1- قٰاتِلُوا الَّذِينَ لٰا يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ لٰا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ لٰا يُحَرِّمُونَ مٰا حَرَّمَ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ وَ لٰا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتٰابَ حَتّٰي يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَ هُمْ صٰاغِرُونَ توبه: 29.اين آيه كه دربارۀ كفّار از اهل كتاب است بطور اطلاق ميرساند كه بايد با آنها بجنگيد. تا وقتيكه با خضوع بدولت اسلامي، جزيه بدهند.2- وَ قٰاتِلُوهُمْ حَتّٰي لٰا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلّٰهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللّٰهَ بِمٰا يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ انفال: 39.بقرينۀ آيۀ 21 توبه ميشود گفت مراد از «فَإِنِ انْتَهَوْا» ايمان آوردن است اين آيه تا از بين رفتن فتنه و برقراري دين خدا جهاد را واجب ميكند.3- وَ قٰاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللّٰهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ بقره: 244. اين آيه نيز مطلق است ولي در آيات ما بعد جريان بني اسرائيل مثل آمده كه به پيامبرشان گفتند: وَ مٰا لَنٰا أَلّٰا نُقٰاتِلَ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنٰا مِنْ دِيٰارِنٰا وَ أَبْنٰائِنٰا كه از آن دفاع و استرداد حق استفاده ميشود.4- يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قٰاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفّٰارِ وَ لْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ توبه: 123.مراد از «يَلُونَكُمْ» كفّاري است كه در اطراف مسلمين اند و ظهور آيه در آنست كه عموم مسلمانان جهان مأموراند با كفاريكه در اطراف آنها هستند (براي گسترش اسلام) بجنگند.4- فَلْيُقٰاتِلْ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ الَّذِينَ يَشْرُونَ الْحَيٰاةَ الدُّنْيٰا بِالْآخِرَةِ وَ مَنْ

قاموس قرآن،

ج 5، ص: 236

يُقٰاتِلْ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ فَيُقْتَلْ أَوْ يَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً. وَ مٰا لَكُمْ لٰا تُقٰاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجٰالِ وَ النِّسٰاءِ وَ الْوِلْدٰانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنٰا أَخْرِجْنٰا مِنْ هٰذِهِ الْقَرْيَةِ الظّٰالِمِ أَهْلُهٰا … نساء: 74- 75.آيۀ اول مطلق و شامل قتال ابتدائي است، آيۀ دوم بيان دو حكم است جهاد در راه خدا و جهاد براي نجات مظلومان از چنگ ستمكاران.اين آيات گرچه مطلق اند ولي لازم است با آياتيكه مقيداند يكجا حساب گردند مثلا آيه ايكه ميگويد وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهٰا آيا دربارۀ اين آيات جاري نيست؟ با آنكه آيات ما قبل اين آيه قابل انطباق باهل كتاب است و اگر كفّار گفتند: ما ميخواهيم با مسلمانان در حال مسالمت زندگي كنيم، كاري با آنها نداشته باشيم آنها نيز با ما كاري نداشته باشند آيا بايد باين آيه تمسك كرد يا بآياتيكه مبيّن مطلق قتال اند؟ و اللّه العالم و ان مستلزم آن نيست كه كفّار پيوسته در كفر بمانند زيرا ميشود باب رفت و آمد را با آنها باز كرد و با وسائل ديگري نفوذ يافت و اسلام را گسترش داد.

هوازن سر راه رسول خدا را در حنين گرفتند.

در عهدنامه مقرّر بود: هر قومي كه به پيمان آنحضرت يا قريش داخل شوند مختاراند، قبيلۀ خزاعه به پيمان آنحضرت و قبيلۀ بنو بكر بپيمان قريش وارد شدند، بعد از اين پيمان، بني بكر بقبيلۀ خزاعه كه هم پيمان رسول خدا بودند لشكر كشيدند و جمعي از قريش آنها را در تهيۀ وسائل جنگ ياري كردند حتي بطور ناشناس جزء لشكريان بني بكر شده و با خزاعه در كنار آبشان كه «وتير» نام داشت جنگيدند و حتي احترام حرم مكّه را هم مراعات نكردند، بدنبال اين نقض عهد كه بني بكر و قريش مرتكب شدند عمرو بن سالم خزاعي بمدينه آمد، رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله در مسجد در ميان مردم نشسته بود كه عمرو وارد شد و اشعاري خواند و آنحضرت را از پيمان شكني بني بكر و قريش مطّلع كرد، پس از وي بديل بن ورقاء با جمعي از خزاعه وارد مدينه شده و آنحضرت را از تجاوز بني بكر و قريش خبر دادند.اين ماجرا و پيمان شكني سبب حمله بمكّۀ معظّمه بود و آن محيط مقدس بي آنكه خونريزي بوجود آيد فتح گرديد و اگر آنها پيمان شكني نكرده و بر خزاعه نتاخته بودند رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله پيمان خويش را حتما محترم مي شمرد، و آنگهي اهل مكه همواره در پي فرصت بودند كه بمدينه تاخته و اسلام را ريشه كن كنند، اگر در حالت اهل مكّه دقّت كنيم خواهيم ديد آنها

قاموس قرآن، ج 5، ص: 240

هيچ وقت راضي نبودند با مسلمانان همزيستي مسالمت آميز داشته باشند و در صورت فراهم شدن فرصت اگر هزار پيمان هم داشتند ناديده

گرفته و بيرحمانه بمسلمين ميتاختند چنانكه خداوند فرموده: كَيْفَ وَ إِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ لٰا يَرْقُبُوا فِيكُمْ إِلًّا وَ لٰا ذِمَّةً يُرْضُونَكُمْ بِأَفْوٰاهِهِمْ وَ تَأْبيٰ قُلُوبُهُمْ توبه: 8.

نهم هجرت براي آن بود كه برسول خدا صلّي اللّه عليه و آله خبر رسيد سپاه روم بقصد مدينه بيرون شده و پيشقراولانشان به بلقاء وارد شده اند آنحضرت براي جلوگيري از آنها به تبوك لشكر كشيد.

كفّار را باسلام دعوت كرد و در صورت نپذيرفتن با آنها جنگ نمود.از همۀ اينها روشن ميشود كه حكم جهاد داراي دو مرحله است اول اينكه لازم است با هر طريق كه

قاموس قرآن، ج 5، ص: 242

بوده باشد ميان كفّار راه باز كرد با ارسال نماينده، نامه ها، دعوت بدين پول دادن و غيره كه امكان دارد و اگر با هيچ يك از طرق امكان، راه يافتن بهدايت و تبليغ دين ممكن نشد در مرحلۀ دوم بايد با آنها جنگيد تا راه خدا را در ميانشان باز كرد و اين عقلا و شرعا هيچ مانعي ندارد چرا نبايد مردم را با زور بسعادت دنيا و آخرت وادار كرد؟ و چه اشكالي دارد كه با زور داروي شفا بخش را بمريض بخورانيم تا شفا يابد؟در كافي در ضمن حديث مفصّلي از امام صادق عليه السّلام روايت شده كه فرمود: شمشيرهاي آخته سه تا است يكي بر مشركان عرب كه خدا فرموده: فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تٰابُوا (يعني آمنوا) وَ أَقٰامُوا الصَّلٰاةَ وَ آتَوُا الزَّكٰاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ توبه: 5. از اينان جز قتل يا دخول با سلام پذيرفته نيست … شمشير ديگر بر اهل ذمّه است … قٰاتِلُوا الَّذِينَ لٰا يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ لٰا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ لٰا يُحَرِّمُونَ مٰا حَرَّمَ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ وَ لٰا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتٰابَ حَتّٰي يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَ هُمْ صٰاغِرُونَ توبه: 29 … » شمشير سوم بر مشركين عجم است يعني ترك، ديلم، خزر (كه آنوقت مسلمان نبودند) خدا در اول سوره ايكه در آن الَّذِينَ كَفَرُوا گفته حالشان

را حكايت كرده بعد فرموده: فَضَرْبَ الرِّقٰابِ حَتّٰي إِذٰا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثٰاقَ فَإِمّٰا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمّٰا فِدٰاءً حَتّٰي تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزٰارَهٰا … » محمد: 4.اين حكم داراي دنباله ايست كه بايد در كتب فقه دنبال شود.از قرآن مجيد روشن ميشود: كه پيامبران گذشته در صورت فراهم شدن وسائل با دشمنان دين و بشريت جنگ كرده اند چنانكه فرموده: وَ كَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قٰاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمٰا وَهَنُوا لِمٰا أَصٰابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ آل عمران: 146. و آنگاه كه موسي عليه السّلام

قاموس قرآن، ج 5، ص: 243

بقوم خويش گفت: «يٰا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ» مرادش جنگ بود زيرا در جواب گفتند: … فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّكَ فَقٰاتِلٰا إِنّٰا هٰاهُنٰا قٰاعِدُونَ مائده: 24. يا آنوقت كه پس از در گذشت موسي بني اسرائيل بپيامبرشان گفتند: ابْعَثْ لَنٰا مَلِكاً نُقٰاتِلْ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ بقره: 246. ولي از آيات بعدي روشن ميشود كه جنگ تعرّضي نبوده است و نيز لشكركشي سليمان عليه السّلام بمملكت سباء كه در نامۀ خويش نوشت: أَلّٰا تَعْلُوا عَلَيَّ وَ أْتُونِي مُسْلِمِينَ نمل: 31. و آنگاه كه بنمايندۀ ملكه فرمود: ارْجِعْ إِلَيْهِمْ فَلَنَأْتِيَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لٰا قِبَلَ لَهُمْ بِهٰا وَ لَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْهٰا أَذِلَّةً وَ هُمْ صٰاغِرُونَ نمل: 37. ولي آيۀ اول روشن ميكند كه آنها را ابتدا باسلام دعوت كرده است.

شده است قيام كنندگان تا دست باسلحه نبرده اند پيروز نشده اند، شكست اخير اسرائيل، آزادي الجزاير، آزادي امريكا، انقلاب فرانسه، آزادي كوبا، استقلال ويتنام و غيره و غيره همه با شمشير و جنگ صورت گرفته است.اينكه مسيحي ها ميگويند: اسلام با شمشير پيشرفت و بزور بر مردم تحميل شد خيال خامي است بيشتر استناد آنها برسالت چند ساله يا چند ماهۀ عيسي عليه السّلام است ولي آنحضرت مجالي براي جنگ نيافته است ولي پس از وي ديديم مسيحيّت صلحجو براي پيش بردن اهداف خود بنام اصلاح جوئي چه خونريزي ها براه انداخت، جنگهاي صليبي و غيره را بنظر آوريد و بريش اين هوچيگران بخنديد.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 244

مهم اين است كه هدف قيام كننده حق و براي آزادي تودۀ رنجيديده و براي احياء راه خدا باشد اگر جنگهاي اسلامي تعرّضي هم باشد اصلا مانعي ندارد جنگي است كه صلح و سعادت نتيجۀ آنست وَ السَّلٰامُ عَليٰ مَنِ اتَّبَعَ الْهُديٰ.

مي بينيم كه رو بآسمان كرده اي. ايضا در آيۀ قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِي يَقُولُونَ انعام: 33. هر دو تصريح كرده اند كه قد براي زيادت فعل و كثرت آن است.نگارنده قول الميزان را مي پسندم كه در ذيل آيۀ دوم گويد: قد حرف تحقيق است در ماضي و در مضارع مفيد تقليل است گاهي در آن نيز معني تحقيق ميدهد و در آيه همان اراده شده است.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 246

ناگفته نماند: مشكل است در قرآن محلي يافت كه معني آن غير از تحقيق باشد خواه مدخولش مضارع باشد يا ماضي. تفصيل بيشتر در كتب لغت و نحو است.

الامر يقدره قدرا» يعني خدا آنرا بر مقداريكه مصلحت اقتضا ميكرد قرار داد قَدْ جَعَلَ اللّٰهُ لِكُلِّ شَيْ ءٍ قَدْراً طلاق: 3. خدا براي هر چيزي اندازه اي معيّن قرار داده است وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُيُوناً فَالْتَقَي الْمٰاءُ عَليٰ أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ قمر: 12. شكافتيم زمين را چشمه هائي پس آب آسمان و زمين بهم رسيدند بر نحويكه تقدير شده بود بدون زيادت و نقصان.راجع به إِنّٰا أَنْزَلْنٰاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ مستقلا بحث خواهد شد.وَ مٰا قَدَرُوا اللّٰهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قٰالُوا مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ عَليٰ بَشَرٍ مِنْ شَيْ ءٍ انعام: 91. اين تعبير در سورۀ حجّ آيۀ 74 و در زمر آيۀ 67 نيز آمده است در معني آن گفته اند: خدا را نشناختند حق شناختنش، خدا را تعظيم نكردند حق تعظيمش.اين هر دو قابل قبول است، از راغب نقل شد كه قدر بيان كميّت شي ء است. آن در معاني غير محسوس نيز بكار ميرود گويند قدر فلانكس و از آن احترام، وقار، عظمت و وزنۀ اجتماعي اراده ميكنند چنانكه در كتب لغت هست. پس مانعي ندارد كه بگوئيم: خدا را تعظيم نكردند تعظيم لايق، خدا را نشناختند شناختن لايق.آيه ايكه نقل شد در ردّ يهود است كه براي مقابله با رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله ميگفتند: اصلا خدا ببشري وحي نكرده است در ذيل آيه فرموده: قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْكِتٰابَ الَّذِي جٰاءَ بِهِ مُوسيٰ … و در صدر فرموده: خدا را نشناختند حق شناختن (و گرنه ميدانستند كه لازمۀ خدائي ارسال رسل است و نميگفتند: خدا بانساني وحي نكرده است).قدر: (بر وزن فرس) توانائي.اندازه. در جوامع الجامع گفته: قدر و قدر (بر وزن فلس و فرس) دو

لغت اند. يعني بيك معني مثل وَ مَتِّعُوهُنَّ عَلَي الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَي الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ

قاموس قرآن، ج 5، ص: 248

بقره: 236. بزنان متاع دهيد ثروتمند باندازۀ قدرتش و تنگدست باندازۀ توانائيش. إِنّٰا كُلَّ شَيْ ءٍ خَلَقْنٰاهُ بِقَدَرٍ قمر: 49. ما هر چيز را باندازه آفريديم. وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلّٰا عِنْدَنٰا خَزٰائِنُهُ وَ مٰا نُنَزِّلُهُ إِلّٰا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ حجر: 21. هيچ چيزي نيست مگر آنكه خزائن آن نزد ماست و جز باندازۀ معين نميفرستيم.ثُمَّ جِئْتَ عَليٰ قَدَرٍ يٰا مُوسيٰ طه: 40. شايد مراد از «قدر» مقدار و اندازه باشد يعني مقدار ابتلاآت و امتحانهائيكه بموسي تا رسيدن بنبوّت رخ داده بود صدر آيه مؤيّد آنست يعني اي موسي سپس بر حاليكه بقدر كافي امتحان شده بودي آمدي و من تو را خاصّۀ خويش كرده و نبوّت دادم. و شايد مراد زمان معيّن باشد يعني در وقتي آمدي كه براي نبوّتت تعيين شده بود.سُنَّةَ اللّٰهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ كٰانَ أَمْرُ اللّٰهِ قَدَراً مَقْدُوراً احزاب: 38. قَدَراً مَقْدُوراً ظاهرا عبارت اخراي «وَ كٰانَ أَمْرُ اللّٰهِ مَفْعُولًا» است كه در آيۀ ما قبل واقع شده لذا طبرسي و زمخشري و بيضاوي «قضاء مقضيّا- حكما مبتوتا» گفته اند، مقدور بودن امر نسبت بخداست پس ميشود آنرا حتمي معني كرد يعني: امر خدا حكم حتمي است و جاي خود را ميگيرد قدر گاهي بمعني وقت مقدّر و مكان مقدّر نيز آيد چنانكه راغب گفته مثل إِليٰ قَدَرٍ مَعْلُومٍ مرسلات: 22. كه بمعني وقت معلوم است و مثل فَسٰالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهٰا رعد: 17. يعني نهرها بقدر وسعتشان جاري شدند.تقدير: اندازه گيري و تعيين راغب گفته: تقدير خدا بر دو وجه است يكي اعطاء

قدرت بر اشياء.ديگري آنكه اشياء را بر مقدار مخصوص و وجه مخصوص قرار بدهد باقتضاء حكمت … مثل تقدير هستۀ خرما كه از آن خرما برويد نه سيب و زيتون و مثل تقدير مني انسان كه از آن انسان

قاموس قرآن، ج 5، ص: 249

بوجود آيد نه حيوانات ديگر. پس تقدير خدا بر دو وجه است يكي حكم باينكه فلانطور باشد يا نباشد … دوم اعطاء قدرت بر اشياء … وَ بٰارَكَ فِيهٰا وَ قَدَّرَ فِيهٰا أَقْوٰاتَهٰا فِي أَرْبَعَةِ أَيّٰامٍ سَوٰاءً لِلسّٰائِلِينَ فصّلت: 10. يعني در زمين بركت گذاشت و اقوات آنرا براي عموم نيازمندان اعمّ از انسان و غيره در چهار دوران مقدّر و تعيين كرد رجوع شود به «ارض». إِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ. فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ. ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ مدثّر: 18- 20. مراد از تقدير همان تعيين و اندازه گيري است كه دشمن دربارۀ رسول خدا كرد و گفت: ساحرش بناميد وَ الْقَمَرَ قَدَّرْنٰاهُ مَنٰازِلَ يس: 39. مراد تعيين منازل ماه است در حركت خويش كه هر روز در نظر بيننده در محلي قرار ميگيرد.وَ يُطٰافُ عَلَيْهِمْ بِآنِيَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ أَكْوٰابٍ كٰانَتْ قَوٰارِيرَا. قَوٰارِيرَا مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوهٰا تَقْدِيراً انسان: 15 و 16.فاعل «قدّروا» ممكن است اهل بهشت باشد يعني ظرفها و اكواب را اندازه- گيري كرده اند كه از آن اندازه كم و زياد نيست و ممكن است بخدمتكاران و «طائفين» بر گردد كه آنها اندازه كرده اند.أَ لَمْ نَخْلُقْكُمْ مِنْ مٰاءٍ مَهِينٍ.فَجَعَلْنٰاهُ فِي قَرٰارٍ مَكِينٍ. إِليٰ قَدَرٍ مَعْلُومٍ.فَقَدَرْنٰا فَنِعْمَ الْقٰادِرُونَ مرسلات: 20- 23. «قدرنا» ظاهرا بمعني تقدير است مثل مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ عبس: 19.ظاهرا مراد تقدير نطفه است تا بحالت جنيني بيايد يعني تقدير

و تعيين كرديم كه نطفه از مراحل مختلف گذشته و بشكل انسان در آيد مثل ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً … مؤمنون: 14. بعضي از بزرگان آنرا اعمّ گرفته گويد: تقدير كرديم آنچه از حوادث بر شما رخ ميدهد … از طول عمر، كوتاهي آن، هيئت، جمال، صحّت، مرض، رزق و غيره. ولي ظاهرا اين عموم مراد نباشد بعضي «قدرنا» را از قدرت گرفته يعني بر اينها توانا بوده ايم پس بهتر توانائيم ولي

قاموس قرآن، ج 5، ص: 250

بقرينۀ آيات ديگر تقدير بهتر است.سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَي. الَّذِي خَلَقَ فَسَوّٰي. وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَديٰ اعلي: 1- 3. ظاهرا آيۀ ذيل نظير آيه رَبُّنَا الَّذِي أَعْطيٰ كُلَّ شَيْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَديٰ طه: 50. است و ظاهرا مفعول «فَهَديٰ» جملۀ «قدر» است يعني «هدي الي ما قدّر» يعني پروردگاريكه براي اشياء عالم اندازه گرفت، مقادير و مراحلي معين كرد و آنها را بآنچه تقدير كرده هدايت نمود و همه تكوينا بآنچه تقدير كرده ميروند مثلا يك پرنده ميداند چگونه تخم بگذارد، چگونه بچّه در بيارد، چگونه لانه بسازد، بكدام طعام احتياج دارد، از دشمن چگونه بپرهيزد، در زمستان چگونه بجاهاي گرمسير بكوچد و … هكذا انسان و سائر موجودات. و اين يكي از عجائب خلقت است گويند آنگاه كه بشر خواست از ماشينهاي جوجه كشي استفاده كند نتيجۀ مثبت نداد، دفعۀ ديگر در حال مرغ خانگي دقت كردند ديدند كه هر روز تخم را زير سينه اش زير و رو ميكند دانستند كه بايد بتخم از هر طرف حرارت داد آنكار را كردند نتيجۀ مطلوب بدست آمد و تخمها مبدّل بجوجه شدند، پاك و منزّه و توانا است پروردگاريكه

زندگي هر حيوان را تقدير كرده و طبعا بآن هدايتش فرموده است، ممكن است هدايت تشريعي و تكويني هر دو مراد باشند.قدير: توانا. و آن از اسماء حسني است و چهل و پنج بار در قرآن كريم آمده است إِنَّ اللّٰهَ عَليٰ كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ بقره: 20. راغب ميگويد: قدير آنست كه آنچه را بخواهد مطابق مقتضاي حكمت ميكند نه زياد و نه كم، لذا صحيح نيست غير خدا با آن توصيف شود، «مقتدر» نظير قدير است مثل عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ قمر: 55. ليكن آن گاهي وصف بشر آيد … قدير يا مقتدر در قرآن پيوسته در وصف خدا آمده است.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 251

قدر: (بكسر قاف و سكون دال) ديك. در مفردات گفته: اسم ظرفي است كه در آن گوشت ميپزند وَ جِفٰانٍ كَالْجَوٰابِ وَ قُدُورٍ رٰاسِيٰاتٍ … سباء: 13. كاسه هائي ببزرگي حوضها و ديگهاي ثابت.

جهت بهتر است كه قرآن در آن نازل شده؟ مثل اينكه بگوئيم روز بيست و هفت رجب از هزار روز بهتر است زيرا در آن روز رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله مبعوث شده است و گرنه وقت بخودي خود از وقت ديگر بهتر نيست.و يا عمل در آن بهتر از عمل در هزار ماه است كه در آنها شب قدر نيست؟ بسياري از اهل تفسير شقّ دوم را اختيار فرموده اند، در الميزان بعد از نقل آن، فرموده اند، در الميزان بعد از نقل آن، فرموده: اين بغرض قرآن نزديك است پس احياء آن با عبادت بهتر از عمل هزار ماه است طبرسي رحمه اللّه در مجمع و جوامع الجامع آنرا اختيار فرموده است رواياتي از اهل بيت عليهم السلام نيز در همين زمينه وارد شده در برهان از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه راوي گفت: «كيف يكون ليلة القدر خيرا مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ؟ قال: العمل فيها خير من العمل في الف شهر ليس فيها

قاموس قرآن، ج 5، ص: 252

ليلة القدر» . نيز در همان كتاب از كافي در ضمن روايت حمران از حضرت باقر عليه السّلام مروي است كه: «فَقٰالَ وَ الْعَمَلُ الصّٰالِحُ فيٖهٰا مِنَ الصَّلٰوةِ وَ الزَّكوة وَ انْوٰاعِ الْخَيْرِ خيْرٌ مِنْ الْعَمَلِ في الْفَ شَهْرٍ لَيْسَ فيٖهٰا لَيْلَةُ الْقَدْرِ … » در كشّاف گويد: ارتقاء فضيلت شب قدر تا اين حدّ، علتش وجود مصالح دينيّه است از قبيل نزول ملائكه و روح و تفصيل هر امر از روي حكمت.اين كلام همان شقّ اول است كه در اول نقل شد در كافي از امام صادق از امام زين العابدين عليهما السلام در

ضمن حديثي نقل شده كه: خداوند برسول خدا فرمود: «وَ هَلْ تَدْري لِمَ هِيَ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ؟ قٰالَ: لٰا قَالَ: لَانَّهٰا تَنَّزَلُ فيها الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ … » اين روايت در بيان شقّ اول است يعني علت خير بودن آن نزول ملائكه و تفصيل امر در آن است. بنا بر اين هزار ماه براي بيان كثرت است نه عدد واقعي مثل إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ توبه: 80.بموجب بعضي از روايات شيعه و اهل سنت مراد خير بودن از هزار ماه سلطنت بني اميه است در اين باره بايد بيشتر تحقيق شود قطع نظر از روايات، شقّ دوم از نظر نگارنده با ظهور قرآن بهتر ميسازد و شايد بهتر بودن عبادت در آنشب غير از بهتر بودن خود آنشب غير از بهتر بودن خود آنشب باشد بعبارت ديگر بموجب روايات عمل در آنشب از عمل هزار ماه بهتر است و خود آنشب در اثر «تَنَزَّلُ الْمَلٰائِكَةُ … » از هزار ماه بهتر است. و اللّه العالم.

مُنْذِرِينَ.فِيهٰا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ. أَمْراً مِنْ عِنْدِنٰا إِنّٰا كُنّٰا مُرْسِلِينَ. رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ دخان: 1- 6. اين آيات ميگويند: قرآن در شبي با بركت نازل شده، براي انذار نازل شده كه خدا بوسيلۀ پيامبران گذشته هم انذار ميكرده است، در آنشب هر كار حكيمانه از هم جدا و متمايز ميشود، كار حكيمانه ايكه از جانب خداست، تفريق و متمايز شدن و تعيّن كارها رحمتي است از جانب خدا كه گفتار و درخواست همه را ميشنود و بهمه چيز داناست اينكه خدا ميفرمايد: وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلّٰا عِنْدَنٰا خَزٰائِنُهُ وَ مٰا نُنَزِّلُهُ إِلّٰا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ حجر: 21. آيا قدر معلوم نازل شده ها در شب قدر معين ميشود؟از آيات گذشته دو چيز بطور يقين بدست ميايد يكي اينكه در شب قدر امور از هم متمايز و منفصل ميشوند و تقديرات از هم جدا و روشن ميشوند ديگر اينكه شب قدر هميشه هست و خواهد بود زيرا «فِيهٰا يُفْرَقُ … » «تَنَزَّلُ الْمَلٰائِكَةُ … » هر دو مضارع اند و دلالت بر دوام دارند، رواياتيكه در ذيل براي نمونه نقل ميشود مؤيّد استظهارات فوق است: « … انّه لينزل في ليلة القدر الي وليّ الامر تفسير الامور سنة سنة يؤمر فيها في امر نفسه بكذا و كذا و في امر النّاس بكذا و كذا … » (كافي از امام باقر عليه السّلام).يعني در شب قدر بولي امر (امام هر عصر) تفسير امور سال بسال نازل ميشود دربارۀ خويش و مردم بدستورات مخصوصي مأمور ميگردد.قاموس قرآن، ج 5، ص: 254

« … لقد خلق اللّه جلّ ذكره ليلة القدر اوّل ما خلق الدّنيا و لقد خلق فيها

اوّل نبي يكون و اوّل وصيّ يكون و لقد قضي ان يكون في كلّ سنة ليلة يهبط فيها بتفسير الامور الي مثلها من السّنة المقبلة … » (كافي از امام باقر عليه السّلام).اين روايت از روايت قبلي اعمّ است. « … يقدّر في ليلة القدر كلّ شي ء يكون في تلك السّنة الي مثلها من قابل من خير و شرّ طاعة و معصية و مولود و اجل او رزق فما قدّر في تلك السنة و قضي فهو المحتوم و للّه عزّ و جلّ فيه المشيّة … » تفسير برهان از امام باقر عليه السّلام.يعني: در شب قدر هر شي ء تا شب قدر آينده در آنسال مقدّر و معيّن ميشود از خير، شرّ، طاعت، گناه، ولادت، مرگ و روزي و هر چه در آنسال تقدير شده حتمي است و خدا را در آن مشيّت است و خدا در آن مسلوب القدرة نيست. در تفسير برهان است كه ابو ذر گويد: برسول خدا گفتم ليلۀ قدر چيزي است كه در زمان انبياء ميشود و در آن امر بر آنان نازل ميگردد و چون رفتند برداشته ميشود؟فرمود: «لا بل هي الي يوم القيامة» امور چطور تفصيل ميشود؟ بملائكه چطور خبر ميرسد؟ واقعيت اين قضايا چيست؟ خدا بهتر ميداند، ولي عبادت آنشب را در سرنوشت نيكوي يكساله تأثير بسزائي است. در دعاهاي مخصوص آنشب نيز باين قضايا اشاره شده است.4- «سَلٰامٌ هِيَ» آنشب سلامتي است.اين سلام قهرا شامل حال بندگان خداست و اگر مراد سلام دادن ملائكه باشد چنانكه در بعضي روايات وارد شده آنهم براي بندگان مخصوص است چنانكه در «سلم» از صحيفۀ سجّاديه نقل شد.5- شب قدر كدام

شب است؟ در ابتداي بحث گفته شد كه آن يقينا در ماه رمضان است ولي كدام شب از شبهاي آن ماه است؟ نزديك به يقين

قاموس قرآن، ج 5، ص: 255

آنست كه شب بيست و سوم آن ماه باشد.در مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل شده براوي فرمود: «اطلبها في تسع عشرة و احدي و عشرين و ثلث و عشرين» در اين روايت امام عليه السّلام سه شب را لا علي التعيين فرموده است، ظاهرا براي آنست كه هر سه شب را بعبادت و دوري از گناهان بسر برند.باز در مجمع از عياشي از امام باقر عليه السّلام نقل شده كه فرمود: آن در دو شب 21 و 23 (رمضان) است راوي گفت: يكي معيّن كنيد فرمود: ضرري ندارد كه در هر دو عمل كني آن يكي از آندو است.شيعه و اهل سنت روايت كرده اند عبد اللّه انيس انصاري (جهنيّ) برسول خدا صلّي اللّه عليه و آله گفت: منزل من از مدينه دور است شبي را امر كنيد كه در آن داخل مدينه شوم. حضرت شب بيست و سوم را امر فرمودند. لذا آنشب را شب جهنيّ ميخواندند.ولي مشهور در ميان اهل سنّت شب هفدهم رمضان است.

جبرئيل است و در آيۀ اخير يقين است «القدس» ظاهرا اسم است نه مصدر و اضافۀ روح بر آن براي اختصاص ميباشد يعني روحيكه از آلودگيها و خطا و نسيان و عصيان پاك است.تقديس: پاك كردن وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ بقره: 30.تقديس خداوند آنست كه ما او را پاك بدانيم و قبائح و نقائص را باو نسبت ندهيم و گرنه خدا ذاتا مقدس و پاك است.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 256

بنظر مرحوم طبرسي لام در «لك» زايد است و تقدير «نقدّسك» ميباشد.فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ إِنَّكَ بِالْوٰادِ الْمُقَدَّسِ طُويً طه: 12. ايضا نازعات: 16.مقدّس بودن وادي سينا ظاهرا براي آن است كه محلّ نزول وحي و مناجات خدا با موسي عليه السّلام بود و دستور بخلع نعل نيز بدين مناسبت است دربارۀ يٰا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِي كَتَبَ اللّٰهُ لَكُمْ … مائده: 21. گفته اند: ارض فلسطين مقدّس و مطهر از شرك است بواسطه سكونت انبياء در آنجا. الميزان اين مطلب را از بٰارَكْنٰا حَوْلَهُ اسراء: 1. و بٰارَكْنٰا فِيهٰا اعراف: 137. كه هر دو دربارۀ فلسطين است استفاده ميكند كه مبارك بودن در اثر بودن خير كثير است، از جملۀ خير كثير اقامۀ دين و رفتن قذارت شرك است.قدّوس: بسيار پاك. گاهي بفتح قاف نيز آيد. آن مبالغه در قدس و از اسماء حسني است و دو دفعه در قرآن آمده است هُوَ اللّٰهُ الَّذِي لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ … حشر: 23 … الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ جمعه: 1. طبرسي فرموده: «الطّاهر من كلّ عيب و نقص و آفة المنزّه عن القبائح».

الْمُجْرِمُونَ بِسِيمٰاهُمْ فَيُؤْخَذُ بِالنَّوٰاصِي وَ الْأَقْدٰامِ رحمن: 41. گناهكاران با علامتشان شناخته ميشوند و از موهاي پيشاني و پاهايشان گرفتار ميگردند.راغب گفته: قدم پاي شخص و جمع آن اقدام و تقدّم و تأخّر باعتبار آن است. طبرسي ذيل آيۀ فوق فرموده قدم عضوي است كه شخص براي راه رفتن بجلو ميگذارد.بنا بتعبير طبرسي علت تسميه پا بقدم، جلو انداختن آنست براي راه رفتن و بتعبير راغب اصل در قدم پا و تقدم بمعني پيش افتادن باعتبار آن است.وَ قَدِمْنٰا إِليٰ مٰا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنٰاهُ هَبٰاءً مَنْثُوراً فرقان: 23. و

قاموس قرآن، ج 5، ص: 257

آمديم بسوي عمليكه كرده بودند و آنرا غباري پراكنده ساختيم، اشاره باعمال كفّار است كه در آخرت چيزي بدستشان نخواهد آمد و مراد اعمال خير آنهاست از قبيل صلۀ رحم و پناه درمانده و غيره. در آيۀ ديگر اعمال آنها بخاكستر در مقابل طوفان تشبيه شده است. مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمٰالُهُمْ كَرَمٰادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ فِي يَوْمٍ عٰاصِفٍ لٰا يَقْدِرُونَ مِمّٰا كَسَبُوا عَليٰ شَيْ ءٍ ابراهيم: 18.تقديم: جلو انداختن. مقدّم كردن.ذٰلِكَ بِمٰا قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَ أَنَّ اللّٰهَ لَيْسَ بِظَلّٰامٍ لِلْعَبِيدِ آل عمران: 182 اين عذاب بعلّت اعمالي است كه دستهايتان از پيش فرستاده است (و گرنه) خدا به بندگان ستمكار نيست.اينكه همۀ كارهاي اعضا بدستها نسبت داده شده ظاهرا براي آنست كه بيشتر كارها با دست انجام مي پذيرد و براي تغليب چنين مصطلح شده است.أَنْتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنٰا ص: 60. شما اينرا بر ما پيش آورديد.يُنَبَّؤُا الْإِنْسٰانُ يَوْمَئِذٍ بِمٰا قَدَّمَ وَ أَخَّرَ قيامت: 13، اين تعبير در سورۀ انفطار آيۀ 5 نيز آمده است.بنظر ميآيد مراد ما قدّم اعمال پيش از مرگ و

از «ما اخّر» آثار پس از مرگ باشد يعني: انسان در آنروز خبر داده ميشود از آنچه پيش از مرگ انجام داده و از آنچه پس از مرگ انجام داده و از آنچه پس از مرگ باقي گذاشته مثل إِنّٰا نَحْنُ نُحْيِ الْمَوْتيٰ وَ نَكْتُبُ مٰا قَدَّمُوا وَ آثٰارَهُمْ يس: 12.و شايد مراد از «ما قدّم» اعمال اوّل عمر و از «ما اخّر» اعمال آخر عمر باشد.فَإِذٰا جٰاءَ أَجَلُهُمْ لٰا يَسْتَأْخِرُونَ سٰاعَةً وَ لٰا يَسْتَقْدِمُونَ اعراف: 34. ظاهرا استفعال در اين آيه و نظائر آن براي طلب نيست لذا مجمع آنرا «لا يتقدّمون» معني كرده يعني چون اجلشان آيد نه ساعتي تأخير ميكنند و نه پيش ميافتند و بهيچ يك از اين دو كار قدرت ندارند چنانكه در آيۀ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِينَ

قاموس قرآن، ج 5، ص: 258

مِنْكُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِينَ حجر: 24. نيز بمعني پيش افتادگان است، ميشود گفت استفعال در اينگونه آيات بمعني انفعال است مثل «استجر الطين».راغب آنرا طلب گفته و گويد: «لا يريدون تأخّرا و لا تقدّما» مجمع نيز از بعضي طلب نقل ميكند ولي هيچ يك دلچسب نيست.قدم گاهي بمعني منزلت و مقام است و گاهي مراد از ثبوت قدم استقامت و صبر است مثل فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِهٰا نحل: 94. تا قدمي پس از ثبوتش بلغزد يعني استقامت به تزلزل مبدّل شود. وَ ثَبِّتْ أَقْدٰامَنٰا آل عمران: 147. يعني بر ما استقامت عطا فرما وَ بَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ يونس: 2. مراد از قدم صدق مقام ارجمند. واقعي و پاداش حقيقي است گويا مراد از «صدق» مقابل اعتباري است يعني آن مقام مثل مقام

دنيا خيالي نيست بلكه واقعي است مثل: فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ قمر: 55. بنا بر آنكه از طبرسي در معناي قدم نقل شد ميشود گفت قدم در آيه بمعني مقدّم بودن است كه عبارت اخراي مقام و منزلت ميباشد راغب تصريح دارد كه آن در آيه اسم مصدر است.قديم: ديرين. مقابل تازه. قٰالُوا تَاللّٰهِ إِنَّكَ لَفِي ضَلٰالِكَ الْقَدِيمِ يوسف: 95. گفتند بخدا تو در اشتباه ديرين خود هستي. مرادشان از ضلال مبالغۀ يعقوب در حبّ يوسف عليهما السلام بود حَتّٰي عٰادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ يس: 39. تا مثل عرجون كهنه و خشكيده گرديد. رجوع شود به «عرجون».هر دو آيه دليل اند بر اينكه قديم آنست كه زماني بر آن گذشته باشد نه چيزيكه اول ندارد. فيومي در مصباح گفته: «عيب قديم اي سابق زمانه … » راغب ميگويد: در قرآن و در آثار صحيحه لفظ قديم در وصف خدا نيامده است ولي متكلّمين آنرا در

قاموس قرآن، ج 5، ص: 259

وصف خدا بكار ميبرند.علي هذا: اينكه متكلّمين ميگويند: خدا قديم است و از آن قصد ميكنند كه خدا اول ندارد استعمال قديم در اين معني از اصطلاحات آنهاست و اينكه در دعا وارد شده يا قديم الاحسان شايد منظور اينست كه: خدايا احسان تو سابقه دار است و در گذشته نيز احسان كرده اي.

همان هدايت خدائي است در مجمع فرموده: در صبر بر ايذاء قومت از آنها پيروي كن. ولي بهتر است آنرا اعم بگيريم.إِنّٰا وَجَدْنٰا آبٰاءَنٰا عَليٰ أُمَّةٍ وَ إِنّٰا عَليٰ آثٰارِهِمْ مُقْتَدُونَ زخرف: 23. ما پدرانمان را بر ديني يافته ايم و ما بر آثار آنها پيرويم از اين ماده فقط دو كلمۀ فوق در قرآن مجيد آمده است.

چون از فاصلۀ بعيد رساندن بهدف مقدور نيست شايد مراد از اين تعبير آنست كه ايرادات آنها ضرري بمعاد ندارد.

نيز آمده است.مراد از قروء در آيۀ شريفه نزد ما اماميّه طهرها است چنانكه طبرسي رحمه اللّه در مجمع و جوامع الجامع تصريح كرده است قول زيد بن ثابت، ابن عمر، مالك، شافعي و اهل مدينه نيز چنين است ولي ديگران آنرا حيض گفته اند و دليلشان حديث فوق است.و نيز اهل سنت از علي عليه السّلام نقل كرده اند كه فرمود: «انّ القرء الحيض» . در الميزان فرموده: علي هذا اظهر آنست كه بمعني طهر باشد زيرا آن حالت جمع شدن خون (در شكم زن) است و بعد در حيض استعمال شده زيرا آن حالت بيرون ريختن بعد از جمع است (انتهي). در تفسير عيّاشي از زراره از امام باقر عليه السّلام نقل شده: اقراء طهرهاست و فرمود: قرء ما بين دو حيض است «الاقراء هي الاطهار و قال: القرء ما بين الحيضتين» در مجمع و تفسير عياشي از زراره نقل شده، گويد: از ربيعة الرأي شنيدم ميگفت: رأي من آنست اقرائيكه خدا در قرآن فرموده طهراند ما بين دو حيض و حيض مراد نيست.گويد: محضر حضرت باقر عليه السّلام وارد شده قول ربيعه را نقل كردم، فرمود: دروغ ميگويد رأي خودش نيست از علي عليه السّلام بوي رسيده است. گفتم اصلحك اللّه آيا علي عليه السّلام چنين ميفرمود؟فرمود: آري ميفرمود قرء طهر است.زن خون را در آنحال در شكم جمع ميكند و چون حائض گرديد بيرون مي ريزد. گفتم: اصلحك اللّه مردي در حال طهر طلاق داده بدون جماع با دو شاهد عادل فرمود چون زن بحيض سوم داخل شود عده اش منقضي است شوهران بر او حلال اند، گفتم: اهل عراق روايت ميكنند از علي عليه السّلام

كه

قاموس قرآن، ج 5، ص: 262

ميگفته تا از حيض سوم غسل نكرده مرد ميتواند رجوع كند؟ فرمود: دروغ ميگويند فرمود: علي عليه السّلام ميفرمود: چون خون حيض سوّم را ديد عده اش تمام است. (ترجمه از تفسير عياشي).

هٰذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ اسراء: 9.6- شِفٰاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ اسراء: 82.7- وَ الْقُرْآنِ الْحَكِيمِ يس: 2.8- بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِيدٌ بروج: 21.9- إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ واقعة: 77.10- لٰا يَأْتِيهِ الْبٰاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لٰا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ فصلت: 42.11- إِنْ هُوَ إِلّٰا ذِكْرٌ لِلْعٰالَمِينَ تكوير: 27.12 تِبْيٰاناً لِكُلِّ شَيْ ءٍ نحل: 89.13- وَ إِنَّهُ لَكِتٰابٌ عَزِيزٌ فصلت: 41 اينها نمونه اي از اوصاف حميدۀ قرآن مجيد است، با توجّه بآنها خواهيم ديد كه اين كتاب سبب سعادت هر دو جهان و رشحه اي از رحمت واسعۀ خدا بر بندگان است. مسلمانان بايد در فرا گرفتن و عمل بآن آنچه ميتوانند سعي كنند تا سعادت هر دو جهان يابند.

23.آيه در مقام تعجيز انسان حتي از آوردن يكسوره است و با نفي ابدي ميگويد وَ لَنْ تَفْعَلُوا و هرگز نميتوانيد و آن دليل است كه در آينده نيز اين كار امكان نخواهد داشت ايضا آيۀ أَمْ يَقُولُونَ افْتَرٰاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ … يونس: 38. در مقام تعجيز است.4- أَمْ يَقُولُونَ افْتَرٰاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَيٰاتٍ … فَإِلَّمْ يَسْتَجِيبُوا لَكُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمٰا أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللّٰهِ … هود: 13 و 14. در اينجا صحبت از آوردن ده سوره است و جملۀ أَنَّمٰا أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللّٰهِ روشن ميكند كه خدا علم قرآن سازي را ببشر نداده است.آيۀ اول در مقام تعجيز شامل يك آيه هم ميشود زيرا كلمۀ قرآن بهمۀ قرآن و بابعاض آن اطلاق ميشود، و آيۀ اول از آيات مكّي است، آنوقت همۀ قرآن نازل نشده بود. ولي باز فرموده «هٰذَا الْقُرْآنِ» با وجود اين بنظر نگارنده منظور قرآن از مبارزه طلبي مجموع قرآن يا چند سوره يا يك سوره يا چند آيه است نه نسبت به فرد فرد آيات مثل إِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ مثلا و در قرآن «فَأْتُوا بِآيَةٍ مِنْ مِثْلِهِ» نيامده است.

ص: 265

با بلاغتي القاء مطلب ميكند كه ديگران از القاء مطلب با آن بيان عاجزاند).3- اشتمال قرآن بر اخبار غيبي نسبت بگذشتگان و نسبت بآينده.مثل خبر از غلبۀ روم بر فارس كه بعدا تحقق يافت و اخبار از وضع و آيندۀ منافقان كه مو بمو جاي خويش را ميگرفت.4- سلامت قرآن از اختلاف و تعارض و تناقض در طول مدت 23 سال. وَ لَوْ كٰانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللّٰهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلٰافاً كَثِيراً نساء: 82. (دربارۀ اين مطلب توضيح بيشتري خواهيم داد).5- اشتمال قرآن بر علوم الهيّه و عقائد دينيّه، و احكام و فضائل و اخلاق و قواعد سياسي و مدني.6- اينكه هيچ يك از گفته هاي قرآن قابل نقض و ابطال نيست و هر چه گفته هميشه حق و صدق بوده و خواهد بود.7- در قرآن مسائلي مطرح و تحقيق شده كه بر بشر آنروز مجهول بود مثل وَ أَرْسَلْنَا الرِّيٰاحَ لَوٰاقِحَ- … أَنَّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ كٰانَتٰا رَتْقاً فَفَتَقْنٰاهُمٰا وَ جَعَلْنٰا مِنَ الْمٰاءِ كُلَّ شَيْ ءٍ حَيٍّ- … ثُمَّ اسْتَويٰ إِلَي السَّمٰاءِ وَ هِيَ دُخٰانٌ- … وَ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ خَلَقْنٰا زَوْجَيْنِ و امثال اينها (المنار ذيل آيه 23 بقره باختصار).در الميزان از وجوه گذشته وجه دوم، سوم، چهارم، و پنجم را بطور مشروح ذكر و بررسي ميكند و وجه ديگري ميافزايد و آن اينكه آوردن چنين قرآني از كسيكه درس نخوانده و معلّم نديده غير ممكن است. مرحوم مجلسي در بحار ج 17 صفحۀ 159 ببعد اقوال را در اين باره بطور مبسوط جمع كرده است.ناگفته نماند: خلاصۀ آنچه تا اينجا در وجه اعجاز گفته شد اين است كه قرآن مجموعا معجزه است و

بشر از آوردن مثل آن ناتوان ميباشد، اين از هر جهت قابل قبول است زيرا با ملاحظۀ وجوهي كه مجملا نقل شد

قاموس قرآن، ج 5، ص: 266

آوردن نظير قرآن از بشر ساخته نيست.ولي قرآن همانطور كه نسبت بتمام آن اعجاز است و مبارز طلبي كرده نسبت بده سوره (بعشر سور) و حتي بيك سوره نيز مبارز طلبي كرده است «فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ» اما وجوهيكه از المنار و الميزان نقل شد همه را در سورۀ كوثر مثلا نميتوان يافت با آنكه اين سوره هم معجزه است.با استفاده از خود قرآن ميشود گفت وجوه عمدۀ اعجاز دو چيز است يكي تركيب آنگونه الفاظ با حفظ آنگونه معاني. ديگري عدم وجود اختلاف در آن. اينك اين دو وجه را بررسي ميكنيم: 1- ما در آوردن نظير قرآن اگر نظم و اسلوب الفاظ را در نظر بگيريم و بخواهيم الفاظي در نظم و ترتيب قرآن بسازيم معاني از دست خواهد رفت يعني معاني خيلي سبك و خنده آور خواهد شد و اگر معاني خوب را در نظر بگيريم الفاظ را در اسلوب قرآن نتوانيم جمع كرد.مثلا از مسيلمۀ كذاب لعنه اللّه در تاريخ كامل ج 2 ص 244 و سفينة البحار نقل شده كه در مقابله با سوره مرسلات و ذاريات گفت: و المبديات زرعا.و الحاصدات حصدا. و الذاريات قحما. و الطاحنات طحنا. و الخابزات خبزا. و الثاردات ثردا. و اللاقمات لقما … اين فرومايه بتقليد از سبك قرآن الفاظي چند قالب زده ولي معني آنها چنين در آمده: قسم بآشكار كنندگان كشت، قسم بدروگران، قسم بپاشندگان گندم، قسم بآرد كنندگان، قسم بنانواها، قسم به آبگوشت پزان، قسم بآنانكه لقمه

بر دهان ميگذارند … در تنظيم الفاظ آنچه قدرت داشته بكار برده ولي ملاحظه ميشود كه معاني چقدر مضحك و سند رسوائي گوينده است و همۀ كارهاي بالا را بزنان مختص كرده است.اين راجع بالفاظ و اگر معاني خوب در نظر گرفته شود قهرا الفاظ

قاموس قرآن، ج 5، ص: 267

در اسلوب قرآن جمع نخواهد شد ظاهرا روي اين حساب است كه فرموده: «فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ» يعني حتي يك سورۀ كوچك مثل سورۀ كوثر هم قدرت آوردن نداريد و با جملۀ «وَ لَنْ تَفْعَلُوا» روشن ميكند كه اين كار از بشر ساخته نيست و نخواهد بود و با جملۀ «فَاعْلَمُوا أَنَّمٰا أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللّٰهِ» بيان ميكند كه اين زائيدۀ علم خداست و شما آن علم را نداريد «وَ مٰا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلّٰا قَلِيلًا».از اينجاست كه نگارنده احتمال ميدهم نظر قرآن در تعجيز بيشتر باسلوب كلام با حفظ معاني صحيح و حقيقي آنست گرچه وجوه نقل شده از المنار و الميزان نيز كاملا واقعي و مقبول است، ولي چنانكه گفته شد آنوجوه راجع بمجموع قرآن است نه هر سوره.2- أَ فَلٰا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كٰانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللّٰهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلٰافاً كَثِيراً نساء: 82. اين آيه راجع بمجموع قرآن و در عين حال قابل دقت است، توضيح اينكه بشر از اول ادراك تا آخر عمرش در يك حال، يك عقيده، و يك رأي نميماند نظر او نسبت بدوران عمر و نسبت به پيشامدها تغيير مييابد، بزرگان عالم و سياستمداران دنيا را مي بينيم كه هر چند روز يا چند ماه يا لا اقل چند سال در عقايد و تصميمات خويش تجديد نظر ميكنند و آنچه

ديروز حق و مطابق واقع مي ديدند امروز تخطئه ميكنند و بر آن خط بطلان ميكشند، نهرو نخست وزير متوفي هندوستان نامه هاي متعددي بدخترش نوشت روزي كه خواستند آنها را بصورت كتاب بنام نگاهي بتاريخ جهان چاپ كنند راضي شد و گفت: ولي اگر امروز آنها را مي نوشتم طور ديگري مي نوشتم ولي من ديگر آن فرصت را ندارم.كسي اگر كتابي بنويسد و بيست سال بعد بخواهد آن كتاب را بار ديگر بنويسد و چاپ كند ناممكن است تغييري در آن ندهد و بگويد همانطور كه بيست سال قبل نوشته ام احتياج

قاموس قرآن، ج 5، ص: 268

بتجديد نظر ندارد، همينطور است هر فرد فرد بشر نسبت بكارها و افكار خويش در دوران زندگي پس بشر نميتواند از خود رويّه هائي راجع بهمۀ شئون زندگي و غيره، ايجاد كرده و تا آخر عمر در آنها ثابت و يكنواخت بماند حتما مقدار كثيري از آنها و يا همۀ آنها را تغيير خواهد داد، حال اگر بشري پيدا شد و در عرض 23 سال عقائدي و روشهائي نسبت بهمۀ شئون زندگي اظهار كرد و تا پاي جان از آنها دفاع نمود و از هيچ يك هم در آنمدت بر نگشت خواهيم دانست كه آنها از خودش نيست و گرنه بشر چنين ساخته نشده است. «وَ لَوْ كٰانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللّٰهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلٰافاً كَثِيراً».

نازل شده كه آميخته است در يك آيه و يك سوره مي بيني هم مطلب علمي است هم اشاره بمعاد، هم فضيلت اخلاقي و هم تهديد ظالمان و غيره و آوردن چنين كتابي با اين طرز از طاقت بشر خارج است «فَأْتُوا بِسُورَةٍ» با اطلاقش باين حقيقت نيز شامل ميباشد.

و آله نازل شده، بسياري از بزرگان بر اين عقيده تصريح كرده اند از جمله صدوق محمد بن بابويه كه قول بعدم تحريف را از معتقدات اماميه شمرده از جمله شيخ طوسي در اول تفسير «تبيان» و آنرا از استادش علم الهدي با استدلال قاطع نقل ميكند، هكذا مفسر شهير طبرسي در مقدمۀ مجمع البيان، ايضا شيخ جعفر كاشف الغطاء در بحث قرآن از كتاب «كشف الغطاء» و نيز علامۀ شهشهاني در بحث قرآن از كتاب «عروة وثقي» و نيز قول بعدم تحريف را به جمهور مجتهدين نسبت داده، از جمله محدث كاشاني در دو كتابش (وافي ج 5 ص 274 و علم اليقين ص 130) همچنين علامه شيخ محمد جواد بلاغي در مقدّمۀ تفسير «آلاء الرحمن».نگارنده گويد: اگر در اقوال بزرگان اهل تفسير و غيره تفحص كنيم كمتر كسي خواهيم يافت كه قائل بتحريف بمعني نقيصه باشند مگر بعضي از آنانكه خيلي سطحي و ساده اند ولي دانشمندان بزرگ اسلامي كه عده اي از آنها نام برده شد و بزرگاني

قاموس قرآن، ج 5، ص: 270

همچون علامۀ طباطبائي در الميزان و غيره و علامۀ خوئي در «البيان» و نويسندگاني امثال فريد وجدي در دائرة المعارف و غيره و غيره بجنگ اينگونه اشخاص نادر شتافته اند البته با دلائل قاطع كه نقل خواهد شد.عده اي از محدّثين شيعه و جمعي از محدّثان اهل سنت قائل شده اند كه در قرآن تحريف وجود دارد و مقداري از آن حذف شده است، در مقدمۀ مجمع اين قول را بجمعي از علماء شيعه و عده اي از حشويّۀ اهل سنت نسبت داده است، حشويّه چنانكه در دائرة المعارف وجدي است گروهي از معتزله هستند كه بظواهر قرآن

تمسّك كرده و قائل بجسم بودن خدااند. منسوبند به حشو يعني مردمان رذيل.

شكل ديگري بر آن راه يافته و از حجيّت بياندازد.اين قولي است قطعي كه خداوند قرآن را از راه يافتن باطل بركنار كرده است و اگر نقصي در آن راه يابد بر خلاف آن خواهد بود.3- حديث ثقلين كه فريقين بطور متواتر از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله نقل كرده اند فرمود: «انّي تارك فيكم الثّقلين كتاب اللّه و عترتي اهل بيتي ما ان تمسّكتم بهما لن تضلّوا ابدا انّهما لن يفترقا حتّي يردا علي الحوض» من در ميان شما دو چيز مهم و گرانقدر ميگذارم كتاب خدا و عترتم كه اهل بيت من اند هر گاه بآندو چنگ بزنيد هرگز گمراه نخواهيد بود آندو هيچگاه از هم جدا نميشوند تا در حوض پيش من آيند.اين حديث وجوب تمسّك بقرآن را ايجاب ميكند بايد قرآن تحريف نشده باشد و گرنه تمسّك بكتاب محرّف معنائي ندارد و از ضلالت باز نميدارد، جمله «انّهما لن يفترقا» معيّن ميكند كه كتاب و اهل بيت تا قيامت باقي است پس تا قيامت بايد اهل بيت و كتاب باشند و از هم جدا نشوند ولي بودن يكي از اهل بيت همواره ضروري نيست مخصوصا در زمان غيبت بلكه بودن احاديث آنها و بودن مجتهدين كه حافظ و راوي احاديث اند كافي است و تمسّك باهل بيت محقق ميشود ولي تمسّك بقرآن ميسّر نيست مگر با وصول بقرآن، بدين طريق ميدانيم كه قرآن دست نخورده ميان ما موجود است و زيادت و نقصاني در آن نيست.هكذا سائر روايات كه در بيان صحّت و سقم اخبار تطبيق آنها را

قاموس قرآن، ج 5، ص: 272

با قرآن لازم دانسته است، ايضا رواياتيكه ميگويند امامان عليهم السلام

در استفاده از احكام و غيره بر قرآن موجود استناد كرده اند.در آينده خواهيم گفت: قرآنيكه امير المؤمنين عليه السّلام نوشته فرقش با قرآن فعلي فقط در ترتيب سوره ها است، در البيان ميگويد: اينهم باطل است كه بگوئيم قرآن در نزد امام غائب عليه السّلام محفوظ و موجود است زيرا وجود واقعي آن در تمسك امت كافي نيست.4- از جملۀ براهين كه اقامه كرده اند اينست: قرآن مجيد اوصافي براي خود بيان ميدارد كه آن اوصاف در قرآن فعلي وجود دارد مثلا ميگويد إِنَّ هٰذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ اسراء: 9. قرآن مردم را باستوار ترين راه هدايت ميكند. قرآن براي مؤمنان شفاست و كافران را جز خسران نيافزايد (اسراء: 82) اگر جنّ و انس جمع شوند قدرت آوردن چنين قرآني را ندارند اسراء: 88. قرآن ببني اسرائيل بيشتر آنچه را كه در آن اختلاف دارند حكايت ميكند (نمل: 76) قرآن بتمام مردم هادي و راهنماست (بقره: 185) قرآن هدايت براي متقين است (بقره: 2) آيا در قرآن تدبّر نميكنند يا در قلوبشان قفلهائي است (محمد: 24) از خداوند براي شما نور و كتاب روشن آمده است (مائده: 15) و صدها نظير اين آيات در مطالب دنيا و آخرت.ما آنگاه كه در قرآن موجود دقت ميكنيم تمام اين اوصاف را در آن مييابيم و در نتيجه ميدانيم كه از قرآن كم نشده است.5- فريد وجدي در دائرة المعارف اهتمام مسلمين را در حفظ و تأليف و تعليم قرآن دليل عدم تحريف آن دانسته و گويد اهتماميكه مسلمين بر قرآن داشتند احتمال نقصان آنرا از ميان بر ميدارد. اين همان دليل متقني است كه مرحوم علم الهدي

(بنا بر آنچه در مقدمۀ مجمع البيان است) بدان تمسّك جسته و فرمايد:

قاموس قرآن، ج 5، ص: 273

علم بصحت قرآن مانند علم بوجود شهرها و وقايع بزرگ … است … علماء مسلمين در حفظ و حمايت آن كوشيده اند … چطور ممكن است كه با آن عنايت صادقه و ضبط شديد تغييري يا نقصاني در آن راه يابد (مختصر آنچه دو دانشمند فوق گفته اند) علامۀ طباطبائي در كتاب «قرآن در اسلام» ص 115 در اين زمينه فرموده: آيات قرآني در دست عامۀ مسلمانان بود و براي نگهداري آنچه داشتند كمال جديّت را بخرج ميدادند علاوه بر آن گروه زيادي از صحابه و تابعين قراي قرآن بودند كه كاري جز آن نداشتند و جمع آوري قرآن در يك مصحف جلو چشم همه انجام ميگرفت و همگان مصحفي را كه آماده نموده در دسترسشان گذاشتند پذيرفتند و نسخه هائي از آن برداشتند و ردّ و اعتراض نكردند … علي عليه السّلام با اينكه خودش … قرآن مجيد را بترتيب نزول جمع آوري كرده بود و بجماعت نشان داده بود … مصحف دائر را پذيرفت و تا زنده بود حتي در زمان خلافت خود دم از خلاف نزد.

اهل مكه خطّ آموخت و از دنيا رفت.جرجي زيدان در تاريخ آداب اللغة العربيّه ج 1 ص 227 آنچه مرحوم زنجاني دربارۀ بشر بن عبد الملك گفته نقل ميكند بعد ميگويد: پس عدّه اي كثير از قريش در وقت ظهور اسلام نوشتن بلد بودند … اسلام آمد در حاليكه خطّ در حجاز معروف ولي غير شايع بود و آنوقت در مكّه فقط در حدود 14 نفر نوشتن بلد بودند كه

قاموس قرآن، ج 5، ص: 274

عبارت بودند از علي بن ابي طالب، عمر بن خطاب، طلحة بن عبيد اللّه، عثمان بن سعيد، ابان بن سعيد، يزيد بن ابي سفيان، حاطب بن عمرو، علاء بن حضرمي، ابو سلمة بن عبد الاشهل، عبد اللّه بن ابي سعد بن ابي سرح، حويطب بن عبد العزي، ابو سفيان، معاويه، و جهيم بن صلت.فريد وجدي در دائرة المعارف مادّۀ «خطّ» ميگويد: خطّ تا نزديكيهاي ظهور اسلام در ميان عرب حجاز نبود … بعضي از آنها بعراق يا شام سفر كرده و خطّ نبطي و عبري و سرياني را ياد گرفتند و كلام عربي را با آنها نوشتند، پس از آمدن اسلام از خطّ نبطي خطّ نسخ و از سرياني خطّ كوفي بوجود آمد، وجدي آنگاه بجريان بشر بن عبد الملك كه گذشت اشاره كرده و گويد: وقت آمدن اسلام نوشتن را در عرب جز 14 نفر (بضعة عشر) نميدانستند از جمله علي بن ابي طالب، عمر، عثمان، ابو سفيان، معاويه، طلحه و ديگران بودند. ابو عبد اللّه زنجاني در تاريخ قرآن ص 44 ترجمۀ سحاب عدد نويسندگان وحي را كه با خطّ نسخ معمول آن زمان در مكّه و مدينه قرآن را بمحض

نزول مينوشتند چهل و سه نفر ذكر كرده و 29 نفر از مشهوران آنها را نام برده از آنجمله علي بن ابي طالب عليه السّلام زيد بن ثابت، زبير بن عوام، عبد اللّه بن ارقم، عبد اللّه بن رواحه، ابيّ بن كعب ثابت بن قيس، ابو سفيان، معاويه، خالد بن وليد و عمرو بن عاص است.ناگفته نماند خالد بن وليد و عمرو بن عاص در سال هفتم هجرت شش ماه بفتح مكّه مانده اسلام آوردند معاويه و پدرش ابو سفيان پس از فتح مكّه با سلام داخل شدند، اينان تا قدرت داشتند با اسلام جنگيدند و آنگاه كه صيت و غلبۀ اسلام را ديدند بآن روي آوردند و آنوقت فقط در حدود دو سال از عمر رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله مانده بود، من احتمال نزديك بيقين دارم كه اين روسياهان كه همواره نان را بقيمت روز ميخوردند براي

قاموس قرآن، ج 5، ص: 275

اينكه براي خود در ميان مسلمانان جا باز كنند چند آيه يا سوره را نوشته و خود را كاتب وحي قلمداد كردند يعني رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله ما را هم بحساب گرفته است و گرنه اعتبار آنها كمتر از آن بود كه آنحضرت كتابت وحي را بايشان محوّل كند وآنگهي آنوقت در حدود نود درصد قرآن نازل شده بود بنظر بعضي: معاويه فقط بعضي از نامه هاي آنحضرت را نوشته است.در تاريخ قرآن آمده: از اين نويسندگان دو نفر بيشتر ملازمت حضور و نوشتن قرآن را داشتند كه آندو علي بن ابي طالب عليه السّلام و زيد بن ثابت بود.جرجي زيدان ميگويد: در عهد رسول خدا از همه بيشتر

علي بن ابي طالب، عبد اللّه بن مسعود، ابو الدرداء معاذ بن جبل، ثابت بن زيد و ابي بن كعب … بتدوين قرآن عنايت داشتند (تاريخ آداب اللغة العربيّه ج 1 ص 225) او اين مطلب را در تاريخ تمدن اسلام ج 3 ص 83 ترجمۀ جواهر كلام نيز گفته است.

آخر كتاب صلوة از امام صادق عليه السّلام نقل كرده كه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله (در هنگام وفات) فرمود: يا علي قرآن در پشت سر خوابگاه من در صحيفه ها و حرير و قرطاسهاست آنها را جمع كنيد و نگذاريد قرآن ضايع شود چنانكه يهود تورات را ضايع كردند علي عليه السّلام قرآن را در پارچه اي زرد نوشت و در خانه اش با تمام رسانيد و فرمود تا قرآن را جمع نكنم عبا بدوشم نخواهم انداخت گاهي شخصي ميخواست دم در آن حضرت را ملاقات كند بدون عبا ميامد تا قرآن را جمع نمود …

قرّاء ميگفتند و از آن گروه بود كه چهل يا هفتاد نفر در واقعۀ بئر معونه يكجا شهيد شدند.در مجمع البيان از سيد مرتضي علم الهدي نقل ميكند: قرآن در عهد رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله بصورتيكه امروز هست تأليف شده بود بدليل آنكه: قرآن در آنروز درس خوانده ميشد و همه اش را حفظ ميكردند و آنرا برسول خدا نشان ميدادند و بر وي ميخواندند و عدّه اي مانند عبد اللّه بن مسعود و ابي بن كعب و ديگران آنرا چندين بار بر پيغمبر خواندند (مجمع ج 1 ص 15).در تاريخ قرآن آمده: آمدي در كتاب الافكار الابكار مينويسد: قرآنهاي مشهور در دورۀ صحابه قرائت و بر پيغمبر عرض شده بود و مصحف عثمان بن عفّان آخرين قرآن است كه بر حضرت عرض شد … پيغمبر جمعي از قرّاء را براي ياد دادن قرآن بمدينه فرستاد بخاري باسناد خود از برّاء روايت كرده كه گفت: اول كسيكه از ياران پيغمبر پيش ما آمد مصعب بن عمير و ابن امّ مكتوم بود آنها آمده شروع كردند كه قرآن را بما ياد بدهند پس از آن عمّار و بلال آمدند، وقتيكه پيغمبر مكّه را فتح نمود معاذ بن جبل را براي تعليم قرآن در آنجا گذاشت (تاريخ قرآن ص 42 ترجمۀ سحاب).نگارنده گويد: در اينكه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله در كار تدوين و تعليم قرآن دقّت ميفرمودند شكّي نيست و نمايندگاني كه براي تعليم قرآن اعزام و منصوب ميشدند هر يك آنچه از قرآن تا آنوقت نازل شده بود و يا مقداري از آنرا ميدانستند ولي ظاهرا جمع همۀ قرآن در يك پارچه

و يا پوستها بصورت كتاب بعد از رحلت آنحضرت صورت گرفته و پيش از آن بصورت الواح و صحف در نزد كاتبان وحي و يك نسخه هم نزد خود آنحضرت بود.

يك مصحف قرار دادند. جرجي زيدان در دو كتاب فوق و ابن اثير در تاريخ كامل وقايع سال 30 هجري گويد آن نسخه نزد ابو بكر بود پس از وي بعمر رسيد و پس از عمر دخترش حفصه آنرا نزد خود نگاه داشت ولي در «قرآن در اسلام ص 114» فرموده: نسخه هائي از آن باطراف و اكناف فرستاده شد.در خلافت عثمان بن عفّان بوي خبر دادند كه مردم قرآن را با قرائتهاي مختلف ميخوانند و با همان اختلاف استنساخ ميكنند اهل دمشق و حمص از مقداد، اهل كوفه از عبد اللّه مسعود و ديگران از ديگران قرائتهاي خويش را نقل ميكنند حذيفة بن يمان كه در

قاموس قرآن، ج 5، ص: 279

جنگ ارمنيه و آذربايجان شركت كرده بود ديد ميان مسلمين اختلاف قراآت زياد شده چون بمدينه برگشت دستگاه خلافت را از اين خطر مطّلع ساخت.خليفه دستور داد قرآني را كه بدستور ابو بكر نوشته بودند و نزد حفصه دختر عمر بود بامانت گرفتند، پنج نفر از قرّاء را كه يكي زيد بن ثابت بود مأموريت داد تا نسخه هائي از آن بردارند تا اصل ساير نسخه ها قرار گيرد، چندين نسخه از روي آن نوشته شد، يكي در مدينه ماند، يكي را بمكّه، يكي را بشام، يكي را بكوفه، يكي را ببصره و بقولي يكي را به يمن و يكي به بحرين فرستادند و اين نسخه ها را مصحف امام ميخواندند كه اصل ساير نسخه ها بود آنگاه عثمان دستور داد ساير قرآنها را كه بدست مردم در ولايات بود جمع آوري كرده و هر چه بمدينه رسيد سوزاندند.در تاريخ قرآن هست: عثمان مصحف عبد اللّه بن مسعود و سالم

مولي ابي حذيفه را گرفت و بآب شست و نيز نقل ميكند كه 12 نفر از صحابه در مجلس مشورت اين كار شركت داشته اند و نيز نقل ميكند كه ابي بن كعب و عبد اللّه بن مسعود و سالم با اين كار مخالفت كردند ولي عثمان برأي علي بن ابي طالب عليه السّلام اين كار را كرد.نگارنده گويد در تاريخ كامل ضمن حوادث سال 30 هجري نقل شده: چون امير المؤمنين عليه السّلام در زمان خلافت وارد كوفه شد مردي برخاست و از عثمان انتقاد كرد كه مردم را بر يك مصحف وادار كرد امام عليه السّلام صدا زد: ساكت شو در حضور ما و با رأي ما آنكار كرد اگر بجاي عثمان بودم من نيز همان كار را ميكردم، معلوم ميشود كه امير المؤمنين عليه السّلام بصلاحيت اين عمل رأي داده و حق هم همان بوده است.رجوع شود به تاريخ كامل، تاريخ قرآن، قرآن در اسلام، تاريخ آداب

قاموس قرآن، ج 5، ص: 280

اللغة العربيّه و تاريخ تمدن اسلام.

تا آيۀ پنجم كه عَلَّمَ الْإِنْسٰانَ مٰا لَمْ يَعْلَمْ است.در مجمع در تفسير سورۀ علق فرموده: اكثر مفسّران قائل اند كه اولين چيزيكه نازل شد پنج آيه از اول سورۀ علق است و بقولي سورۀ مدّثر و بقولي سورۀ حمد است.ناگفته نماند: سورۀ نصر بنا بر آنكه نقل شد آخرين سورۀ تمام است كه نازل شده نه آخرين آيه و گرنه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله بعد از نزول آن دو سال زندگي كرده است.الميزان نيز اول ما نزل را سوره علق دانسته و بعيد نميداند كه همه اش يكجا نازل شده باشد و در تفسير سورۀ مدثر گفته: آيات سوره تكذيب ميكند كه اولين سوره باشد زيرا آيات صريح اند در اينكه قبل از اين آنحضرت آياتي بر مردم خوانده بود كه تكذيب كرده بودند، بعقيدۀ اهل سنت ظاهرا آخرين سورۀ نازل شده سورۀ برائت است چنانكه واحدي در مقدمۀ اسباب النزول گفته و از بخاري نيز نقل كرده است.

نقل كرده كه اين آخرين آيۀ نازل شده است رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله پس از آن بيست و يك روز و بقول ابن جريح نه روز و بقول ديگران هفت شب در دنيا ماند.در تفسير برهان آنرا از واحدي نقل كرده كه آنحضرت بعد از نزول آيه، 21 روز در دنيا ماندند، الميزان آنرا از درّ المنثور نقل و پسنديده است. در كشّاف نيز از ابن عباس نقل كرده و گويد: جبرئيل بآنحضرت گفت: آنرا در رأس آيۀ 280 بقره بگذار. ابن كثير نيز آنرا در تفسير خود آورده است.

و آله حكايت ميكنند بچشم ميخورد (قرآن در اسلام ص 112).شيخ طوسي در امالي نقل كرده: عبد اللّه بن مسعود هفتاد سوره از رسول اكرم و باقي را از علي بن ابي طالب ياد گرفته. بخاري از سلمه نقل نموده كه گفت: عبد اللّه بن مسعود بر ما خطبه خواند و بعد گفت: بخدا قسم كه من از دهان پيغمبر هفتاد و چند سوره گرفتم … (تاريخ قرآن ص 36).ابن عباس گويد: رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله تمام شدن سوره را نميدانست تا آنكه بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ* نازل ميشد. ابن مسعود گويد ميان دو سوره را آنوقت ميدانستيم كه بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ* نازل ميشد. (مقدمۀ اسباب النزول واحدي ص 9).نتيجه اينكه تركيب سوره ها و تعيين اول و آخر آنها براهنمائي حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله انجام ميگرفت و كاتبان وحي تركيب آنها را حفظ ميكردند لذا مي بينيم بعضي از سوره ها آخر آياتشان با نون، بعضي ها با الف، بعضي ها با ميم و غيره ختم ميشوند، بيشتر سوره هاي قرآن همه يكبار نازل ميشد و اگر هم در نزول فاصله داشت حضرت جاي آنها را معيّن ميفرمود چنانكه در آيۀ 281 سورۀ بقره ديديم حال آنكه آن آيه با خود سوره از حيث نزول شايد 9 سال فاصله داشته است.

كتاب صلوة و صحيح ترمذي ج ص 193 كتاب قراآت.حديث زير در صحيح بخاري و مسلم هر دو آمده است «عن ابن عبّاس انّ رسول اللّه صلّي اللّه عليه و آله قال اقرأني جبرئيل

قاموس قرآن، ج 5، ص: 283

علي حرف فراجعته فلم ازل استزيده و يزيدني حتّي انتهي الي سبعة احرف» جبرئيل قرآن را بر يك حرف بر من آموخت، من پيوسته زيادت ميخواستم و او زياد ميكرد تا بهفت حرف رسيد.در هر سه كتاب فوق آمده: عمر بن خطاب ميگفت: هشام بن حكيم را شنيدم سورۀ فرقان را ميخواند بقرائتش گوش كردم ديدم آنطور كه رسول خدا بر من آموخته بر خلاف آن ميخواند نزديك بود در نماز بر او حمله كنم ولي صبر كردم تا سلام نماز را داد، از لباسش گرفته گفتم: كي تو را اين سوره آموخت كه ميخواندي؟ گفت: رسول خدا. گفتم دروغ گفتي رسول خدا مرا غير از اين آموخته، او را پيش رسول خدا آوردم گفتم: اين سورۀ فرقان را طوري ميخواند كه بمن آنطور نياموخته اي. فرمود: او را رها كن.بعد فرمود: يا هشام بخوان او همان قرائت را خواند كه در نماز خوانده بود حضرت فرمود: اينطور نازل شده است، بعد فرمود: عمر تو بخوان. من با قرائتي كه بمن آموخته خواندم، فرمود اينطور نازل شده است قرآن بر هفت حرف نازل شده آنچه ميسّر باشد بخوانيد (ترجمه از صحيح بخاري).در صحيح ترمذي آمده: «لقي رسول اللّه صلّي اللّه عليه و آله جبرئيل فقال يا جبرئيل انّي بعثت الي امّة اميّيّن: منهم العجوز، و الشّيخ الكبير، و الغلام و الجارية، و الرّجل الّذي لم يقرء كتابا قطّ قال:

يا محمّد انّ القرآن انزل علي سبعة احرف» . در اينكه مراد از هفت حرف چيست اختلاف كرده اند. يك قول اين است كه قرآن را ميشود با هفت لفظ خواند بشرط آنكه معني متفاوت نباشد مثلا در آيۀ فَاسْعَوْا إِليٰ ذِكْرِ اللّٰهِ كه در سورۀ جمعه است ميشود «فاسعوا، فامضوا، فاذهبوا» خواند كه هر سه بمعني رفتن است و در آيۀ هَلُمَّ إِلَيْنٰا احزاب: 18. ميشود «هلم، تعال، عجّل، اسرع» خواند كه همه تقريبا

قاموس قرآن، ج 5، ص: 284

بيك معني اند.اين وجه در تاريخ قرآن از مقدمۀ تفسير طبري نقل شده بدليل آنچه گويند: عمر، عبد اللّه بن مسعود، ابيّ بن كعب در قرائت قرآن اختلاف لفظي داشتند نزد پيامبر آمدند قرائتهاي مختلفۀ آنها را تصويب فرمود در «البيان» گفته: اين مختار طبري و جماعتي است و قرطبي در تفسير خود گفته: مختار اكثر اهل علم همين است.دوم اينكه مراد از هفت حرف هفت قسم است كه در قرآن آمده: امر، نهي، حلال، حرام، محكم، متشابه، و امثال.سوم اينكه مراد هفت لغت فصيح عرب است كه قرآن مطابق آنها نازل شده: لغت قريش، هذيل، هوازن، يمن، كنانه، تميم، ثقيف.

حديث صحيح از زراره از امام باقر عليه السّلام منقول است: «انّ القرآن واحد نزل من عند واحد و لكنّ الاختلاف يجي ء من قبل الرّواة» و از فضيل بن يسار نقل شده كه بامام صادق عليه السّلام عرض كردم: مردم ميگويند: قرآن بر هفت حرف نازل شده فرمود: دشمنان خدا دروغ ميگويند، قرآن بر يك حرف نازل شده از جانب خداي واحد «كذبوا اعداء اللّه و لكنّه نزّل علي حرف واحد من عند الواحد (كافي كتاب القرآن باب النوادر حديث 12 و 13).بهترين توجيه براي اين روايات

قاموس قرآن، ج 5، ص: 285

هفت حرف وجه سوم است چنانكه ابن اثير در نهايه و فيروزآبادي در قاموس هر دو در لغت «حرف» حديث را نقل كرده و گفته اند قرآن بر هفت لغت از لغات عرب نازل شده ولي مراد آن نيست كه در يك حرف (كلمه) هفت وجه جايز است بلكه هفت لغات در مجموع قرآن بكار رفته است (تمام شد).اما اشكال آنست كه هفت حرف را هفت لغت معني كردن صحيح نيست وانگهي مضمون روايات مانع از آنست و با معناي اول بسيار ميسازد كه آنهم مردود است، از طرف ديگر از عمر نقل شده كه قرآن بلغت مضر نازل شده و ابن مسعود چون «حَتّٰي حِينٍ» * را «عتّي حين» خواند عمر بوي نوشت: قرآن بلغت هذيل نازل نشده قرآن را بمردم با لغت قريش ياد بده نه لغت هذيل (البيان ص 302 نقل از تبيان) و در مفتاح كنوز السنة مادۀ «قرآن» از بخاري و ترمذي نقل شده كه «انزل القرآن بلغة قريش» در صحيح ترمذي آخرين حديث از تفسير سورۀ توبه آمده كه بوقت

نوشتن قرآن اختلاف كردند مثلا «التابوت» بنويسند يا «التابوه» عثمان گفت: التابوت بنويسيد كه قرآن بلغت قريش نازل شده.

الْمُرْسَلٰاتِ.33- ق وَ الْقُرْآنِ.34- لٰا أُقْسِمُ بِهٰذَا الْبَلَدِ.35- طارق.36- اقْتَرَبَتِ السّٰاعَةُ.37- ص.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 287

38- اعراف.39- قُلْ أُوحِيَ.40- يس.41- فرقان.42- ملائكه. (فاطر) 43- كهيعص. (مريم) 44- طه.45- واقعة.46- شعراء.47- نمل.48- قصص.49- بني اسرائيل. (الاسراء) 50- يونس عليه السّلام 51- هود عليه السّلام 52- يوسف عليه السّلام 53- حجر.54- انعام.55- صافّات.56- لقمان.57- قمر.58- سباء.59- زمر.60- حم مؤمن. (غافر) 61- حم سجده. (فصلت) 62- حم عسق. (شوري) 63- زخرف.64- دخان.65- جاثية.66- احقاف.67- ذاريات.68- غاشية.69- كهف.70- نحل.71- نوح عليه السّلام 72- ابراهيم عليه السّلام 73- انبياء «عليهم السلام» 74- مؤمنون.75- الم تَنْزِيلُ.76- طور.77- ملك.78- حاقّه.79- ذو المعارج.80- عَمَّ يَتَسٰاءَلُونَ.81- نازعات.82- انفطار.83- انشقاق.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 288

84- روم.85- عنكبوت.86- مطففين.اين سوره ها در مكّه نازل شده اند مرحوم طبرسي آنها را 85 فرموده ولي 86 سوره اند و سور مدني بقرار ذيل اند: 87- بقره.88- انفال.89- آل عمران.90- احزاب.91- ممتحنه.92- نساء.93- زلزال.94- حديد.95- محمد صلّي اللّه عليه و آله 96- رعد.97- رحمن.98- هَلْ أَتيٰ. (انسان- دهر) 99- طلاق.100- لَمْ يَكُنِ.101- حشر.102- نصر. 103- نور.104- حجّ.105- منافقون.106- مجادله.107- حجرات.108- تحريم.109- جمعه.110- تغابن.111- صفّ.112- مائده.113- توبه (برائة) (مجمع البيان تفسير هل اتي).اينها هم 27 سوره اند كه در مجمع 28 (ثمان و عشرون) شمرده است مجموع سور فوق صد و سيزده سوره است ولي سورۀ حمد در ميان آنها نيست و با اضافۀ سورۀ حمد مجموع عدد سوره ها 114 ميشود چنانكه در قرآنهاي فعلي است در مجمع از علي بن ابي طالب عليه السّلام نقل كرده: از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله از ثواب قرآن پرسيدم، از ثواب هر سوره بر نحويكه نازل شده خبرم داد پس اولين سوره كه در مكّه نازل

قاموس

قرآن، ج 5، ص: 289

شد فاتحه الكتاب (حمد) سپس اقرأ باسم … است. در تاريخ قرآن هست حمد بعد از مدثّر نازل شده است.

ديگر كه معلوم نيست چه كساني بوده اند و يا از راه اجتهاد كه تنها براي خودش حجيّت دارد.امّا ارزش نقل تاريخي ندارند زيرا ابن عباس جز زمان ناچيزي از حيات پيغمبر اكرم صلّي اللّه عليه و آله را درك نكرده و در نزول اينهمه سوره هاي قرآن حاضر نبوده است گذشته از اينها اين روايات با فرض صحت خبر واحد

قاموس قرآن، ج 5، ص: 290

هستند و خبر واحد در غير احكام شرعيّه خالي از اعتبار است.پس تنها راه براي تشخيص ترتيب سوره هاي قرآني و مكّي يا مدني بودن آنها تدبّر در مضامين آنها و تطبيق آن با اوضاع و احوال پيش از هجرت و پس از هجرت ميباشد اين روش براي تشخيص ترتيب سور و آيات قرآني و مكّي و مدني بودن آنها سودمند ميباشد چنانكه مضامين سوره هاي انسان، عاديات و مطففين بمدني بودن آنها گواهي ميدهد اگر چه برخي از اين روايات آنها را جزء سوره هاي مكّي قرار ميدهند (باختصار).مخفي نماند: موضوع مكّي و مدني بودن در دست عده اي دستاويز شده است مثلا در آيۀ قُلْ لٰا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبيٰ شوري: 23. عدّۀ كثيري از اهل سنّت منجمله زمخشري در كشّاف مينويسد از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله پرسيدند: «القربي» كه بدوستي و پيروي آنها مأمور شده ايم كدام اند؟ فرموده «عليّ و فاطمة و ابناهما» يعني ذي القربي علي و فاطمه و دو پسر آنها (حسن و حسين) عليهم السلام اند.آنكه حاضر بقبول حق حتي اگر مورد اتّفاق فريقين باشد نيست، ميگويد: اين چطور ميشود حال آنكه سوره شوري مكّي است و آنروز علي و فاطمه ازدواج نكرده و فرزندي نداشتند.يا مثلا

ده ها روايت در كتب شيعه و اهل سنت نقل شده كه آيات اول سورۀ هل اتي در بارۀ جريان نذر اهل بيت عليهم السلام است كه افطاريّۀ خويش را بمسكين و يتيم و اسير دادند ميگويد: اين چطور ممكن است حال آنكه بعقيدۀ عطا چنانكه نقل شده سورۀ هل اتي مكّي است و اين جريان در مدينه واقع شده است؟در جواب ميگوئيم: مكّي و مدني بودن آيات و سوره ها نوعا از ابن عباس نقل شده كه گفته شد معلوم نيست

قاموس قرآن، ج 5، ص: 291

از كدام شخص ياد گرفته و يا اجتهاد خودش بوده است و نيز از عطاء بن ابن رباح كه تابعي است و زمان رسول خدا را درك نكرده و همان است كه از طرف بني اميّه در مكّه ندا ميكردند: جز از عطاء بن ابي رباح از كسي فتوي نپرسيد چنانكه در دائرة المعارف وجدي است در جامع الرواة گفته او از اصحاب امير المؤمنين عليه السّلام و خلط كننده بود (ظاهرا در روايت يا دوستي اهل بيت را بدوستي بني اميّه) و ايضا از عكرمه كه غلام ابن عباس بود و حصين بن خبر او را به عبد اللّه بن عباس آنگاه كه حكومت بصره داشت بخشيد و هر چه آموخت از ابن عباس آموخت و زمان وحي را هرگز درك نكرد. در رجال اردبيلي از خلاصۀ علّامه نقل شده «عكرمة مولي ابن عباس ليس علي طريقنا و لا من اصحابنا» اين شخص از خوارج و از دشمنان علي عليه السّلام است رجوع شود به «اهل البيت» در اين كتاب.و ضحاك بن مزاحم مفسّر مشهور تابعي است در سال 102 از

دنيا رفته و زمان وحي را اصلا نديده است.حالا بيائيم در مكّي و مدني بودن آيات و سوره ها باقوال اينان اعتماد كنيم بي آنكه دليل متقني در دست داشته باشيم.بهر حال در تشخيص مكّي و مدني بودن بايد بنظر صاحب «قرآن در اسلام» اعتماد كرد و نيز بروايات فريقين كه در شأن نزول وارد شده بشرطيكه قابل اعتماد باشند.

اختلاف در عدد آيات ناشي از اختلاف قرّاء در تعداد آيات است كه نسبت بنظر خويش مختلف شمرده اند مثلا در مجمع در بارۀ سورۀ بقره فرموده: عدد آيات در تعداد كوفي كه از علي عليه السّلام نقل شده 288 و در عدد بصري 287 و در عدد حجازي 285 و در عدد شامي 284 است.بدين طريق ملاحظه ميشود كه در تعداد آيات بقره مجموعا چهار اختلاف دارند هكذا در سوره هاي ديگر.علّامۀ طباطبائي فرمايد: تعداد آيات قرآني بزمان پيغمبر اكرم ميرسد و در رواياتي از آنحضرت آيات با عدد مانند ده آيه از آل عمران ذكر شده و حتي از آنحضرت شمارۀ آيات برخي از سور قرآني رسيده مانند اينكه سورۀ حمد هفت آيه و سورۀ ملك سي آيه است (قرآن در اسلام نقل از اتقان).

از علي عليه السّلام ياد گرفته بود، قرآن مجيد نقطه گذاري شد و تا حدّي ابهام خواندن آن رفع گرديد.و بالاخره بدست خليل بن احمد نحوي واضع علم عروض اشكالي از از قبيل مدّ، فتحه، ضمّه، كسره، تنوين و غيره وضع گرديد و كلمات قرآن با آنها علامت گذاري شده و بدين طريق ابهام تلفّظ رفع گرديد و پيش از آن مدّتي با نقطه بحركت الفاظ اشاره ميشد و مثلا بجاي فتحه بالاي حرف اول كلمه نقطه ميگذاشتند و بجاي كسره زير حرف اول و بجاي ضمّه بالاي حرف طرف آخر. رجوع شود به (تاريخ قرآن) فصل نهم و دهم و (قرآن در اسلام) ص 130.

قول فرعون كه بساحران گفت: نَعَمْ وَ إِنَّكُمْ إِذاً لَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ شعراء: 42.5- قرب رعايتي مثل إِنَّ رَحْمَتَ اللّٰهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ اعراف: 56.ولي شايد مراد از قرب در اين آيه لزوم و نظير آن باشد كه احسان و نيكوكاري رحمت خدا را لازم و حتمي ميكند.قريب: از اسماء حسني است و سه بار در قرآن مجيد آمده است: فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدّٰاعِ بقره: 186. فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُجِيبٌ هود: 61.إِنَّهُ سَمِيعٌ قَرِيبٌ سباء: 50.قريب و نزديك بودن خدا معنوي است نه زماني و مكاني، مثل محيط بودن خدا بهر چيز إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ مُحِيطٌ فصّلت: 54. وَ اللّٰهُ بِمٰا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ انفال: 47. لازمۀ محيط بودن نزديك بودن بهر چيز است، شايد از اين جهت طبرسي در ذيل آيۀ اول فرموده: اين دليل لا مكان بودن خداست و گرنه بهر مناجات كننده نزديك نبود صدوق رحمه اللّه در توحيد قريب را جواب دهنده معني كرده و جملۀ «أُجِيبُ دَعْوَةَ الدّٰاعِ» را مؤيّد قرار داده و نيز عالم بوساوس قلوب گفته بقرينۀ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسٰانَ وَ نَعْلَمُ مٰا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ ق: 16. ولي آنچه قبلا گفته شد بنظر نگارنده بهتر ميرسد.لازم است بچند آيه توجه كنيم: 1- وَ يَتَّخِذُ مٰا يُنْفِقُ قُرُبٰاتٍ عِنْدَ اللّٰهِ وَ صَلَوٰاتِ الرَّسُولِ أَلٰا إِنَّهٰا قُرْبَةٌ لَهُمْ … توبه: 99. قربات جمع قربت است يعني: انفاق و دعاهاي رسول را پيش خدا مايۀ تقرب ميداند بدان كه آنها براي آنان مايۀ تقرّب است.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 295

2- قُلْ لٰا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبيٰ شوري:

23. ظاهرا الف و لام در «القربي» عوض از مضاف اليه است و تقدير آن «قرباي» ميباشد يعني از شما براي تبليغ رسالت مزدي نميخواهم مگر دوستي خويشان و اهل قرابتم را، استثنا ظاهرا متصل و «أَجْراً» نكره در سياق نفي مفيد عموم است يعني هيچ مزدي جز اين مزد نميخواهم «قربي» در اينصورت يا مصدر بمعني فاعل است بمعني قريب و يا در آن چنانكه كشّاف گفته اهل مقدر است يعني «اهل قرباي».در آيۀ ديگر آمده قُلْ مٰا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلّٰا مَنْ شٰاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِليٰ رَبِّهِ سَبِيلًا فرقان: 57. در اين آيه هم اتخاذ سبيل بسوي خدا اجر شمرده شده، چون در اين آيه نيز «مِنْ أَجْرٍ» نكره در سياق نفي و مفيد عموم است لذا بايد مودّت قربي و اتخاذ سبيل هر دو يكي باشند و گرنه معني دو آيه قابل جمع نخواهد بود از اينجا پي ميبريم كه مودّت قربي بمعني دوست داشتن و پيروي از آنها است و مودّت بدين معني همان اخذ سبيل بطاعت خداست، پس پيروي از ذي القربي كه اهل بيت عليهم السلام باشند رفتن راه خداست و چون اين پيروي در واقع بنفع پيروان آنهاست لذا در آيۀ ديگر آمده: قُلْ مٰا سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِيَ إِلّٰا عَلَي اللّٰهِ سباء: 47. بگو آنچه از اجر خواستم بر له شماست مزد من فقط بر عهدۀ خداست يعني پيروي ذي القربي كه عبارت اخراي اتخاذ سبيل بسوي خداست بسود شماست.اينكه در بارۀ آيۀ اول با استناد بدو آيۀ بعدي گفته شد از هر حيث درست و مطابق روايات نيز هست، در اين باره

وجوه و اقوال ركيكي نيز نقل شده كه احتياجي بنقل آنها نيست.در مجمع البيان از امام سجاد و باقر و صادق عليهم السلام و سعيد بن جبير و عمرو بن شعيب نقل شده كه معني آيه اين است: اينكه قرابت و عترت مرا دوست بداريد و حق مرا

قاموس قرآن، ج 5، ص: 296

در بارۀ آنها مراعات نمائيد.ايضا نقل كرده چون آيۀ قُلْ لٰا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً … نازل شد گفتند: يا رسول اللّه اينان كيستند كه خدا ما را بمودّت آنها امر كرده فرمود: علي و فاطمه و فرزندان آنهاست «قال عليّ و فاطمة و ولدهما» اين حديث در كشّاف بلفظ «عليّ و فاطمة و ابناهما» نقل شده است و نيز در تفسير بيضاوي، احياء الميّت حديث 2، و اتحاف شبراوي ص 18 و ابن حجر در صواعق ذيل آيۀ فوق و ده ها كتاب ديگر نقل شده است.اگر گويند: سورۀ شوري مكّي است و آنوقت علي و فاطمه عليهما السلام با هم ازدواج نكرده بودند و اولاد نداشتند چطور اين روايت صحيح تواند بود؟گوئيم: اگر ثابت شود كه سورۀ مكّي است. دليلي بر مكّي بودن آيه نداريم چه مانعي دارد خود سوره مكّي باشد و اين آيه مدني توضيح مطلب را در اين كتاب ذيل لفظ «قرآن» فصل سوره هاي مكّي و مدني مطالعه فرمائيد.

تعارف اسم ذبيحۀ عبادت است جمع آن قرابين و واحد و جمع در آن يكسان ميباشد.اين لفظ سه بار در قرآن ذكر شده كه بهر سه اشاره ميشود: 1- فَلَوْ لٰا نَصَرَهُمُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ قُرْبٰاناً آلِهَةً بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ … احقاف: 28. قربان بقرينۀ آلهة بمعناي جمع و «آلِهَةً» بدل يا بيان است از «قُرْبٰاناً» مراد از قربان اخذ كردن بتها همان است كه مشركين ميگفتند: اينان ما را بخدا نزديك

قاموس قرآن، ج 5، ص: 297

ميكنند مٰا نَعْبُدُهُمْ إِلّٰا لِيُقَرِّبُونٰا إِلَي اللّٰهِ … زمر: 3. آيه در بارۀ هلاكت مشرك قبل از اسلام است كه خدايان ياريشان نكردند يعني: چرا خدايان و آنها كه وسيلۀ تقرب بخدا ميدانستند ياريشان نكردند بلكه از آنها ناپديد و گم شدند.2- الَّذِينَ قٰالُوا إِنَّ اللّٰهَ عَهِدَ إِلَيْنٰا أَلّٰا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتّٰي يَأْتِيَنٰا بِقُرْبٰانٍ تَأْكُلُهُ النّٰارُ قُلْ قَدْ جٰاءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِي بِالْبَيِّنٰاتِ وَ بِالَّذِي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ كُنْتُمْ صٰادِقِينَ آل عمران: 183. اين قول يهود است كه ميگفتند: خدا بما عهد كرده ايمان نياوريم مگر بپيامبريكه قربانيي بياورد كه آنرا آتش بخورد … در جواب فرموده: پيامبران پيشين هم معجزات آوردند و هم آنچه را كه گفتيد پس چرا آنها را كشتيد؟! آيا منظورشان از قربان ذبيحه است؟ آتش قرباني را بخورد يعني چه؟ پيامبران گذشته چه قرباني آوردند كه آتش آنرا خورد؟در مجمع از ابن عباس نقل شده علامت قبول قرباني بني اسرائيل آن بود كه آتشي از آسمان نازل شده آنرا مي سوزاند و آن دليل خلوص نيّت قرباني دهنده بود.در المنار گويد: مفسران گفته اند: مراد يهود كاريست كه در ميان آنها شايع بود و

آن اينكه قرباني را ذبح كرده و يا از غير ذبيحه در محلّي ميگذاشتند، آتشي سفيد از آسمان ميامد آنرا ميگرفت يا ميسوزاند ابن جرير از ابن عباس نقل كرده: مردي از يهود هر گاه صدقه اي ميكرد علامت قبول آن بود كه آتشي از آسمان ميامد و آن صدقه را ميسوزاند.آنگاه المنار مقداري از احكام قرباني يهود را از سفر لاويان نقل كرده كه يهود قسمتي از قربانيهاي خود را بنام قربان سوختني ميسوزاندند (سفر لاويان فصل اول) سپس گفته: اظهر آنست كه معني «حَتّٰي يَأْتِيَنٰا بِقُرْبٰانٍ تَأْكُلُهُ النّٰارُ» آنست كه بر ما

قاموس قرآن، ج 5، ص: 298

قرباني فرض كند كه سوختني باشد زيرا از جملۀ احكامشان اين بود كه بعضي از قربانيها را مي سوزاندند.نگارنده گويد: قول المنار از هر حيث قابل قبول است يهود چند جور قرباني داشتند از جمله قرباني سوختني (رجوع كنيد بقاموس كتاب مقدّس لغت قربان) از آنطرف رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله در همۀ ذبيحه ها حكم بخوردن كرد نه سوزاندن. يهود در مقام ردّ گفتند: خدا بر ما عهد كرده به پيامبري ايمان آوريم كه حكم بسوزاندن قرباني كند و بر ما آنرا واجب نمايد، قرآن در جواب آنها فرمود: اگر واقعا راست ميگوئيد چرا پيامبرانيرا كه آن حكم را آورده بودند كشتيد. (در تورات فعلي).آمدن آتش از آسمان وجود ندارد در تفاسير نيز از ابن عباس نقل كرده اند در برهان از تفسير قمي نقل كرده كه قومي برسول خدا چنان گفتند.ولي در اين باره روايتي هست كه در ذيل آيۀ سوم خواهيم گفت از جملۀ «وَ بِالَّذِي قُلْتُمْ» روشن ميشود كه در شريعتهاي سابق سوزاندن قرباني وجود داشته

است ولي حكمت و علت آن معلوم نيست چرا حكم بسوزاندن آمده است حال آنكه اينكار بظاهر اتلاف مال است. و اللّه العالم.3- وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبٰا قُرْبٰاناً فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمٰا وَ لَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ قٰالَ لَأَقْتُلَنَّكَ قٰالَ إِنَّمٰا يَتَقَبَّلُ اللّٰهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ مائده: 27.قبول قرباني دو پسر آدم از كجا دانسته شد و علامت قبول كدام بود؟آيه صريح است در اينكه هر دو قبول شدن و نشدن قرباني را دانستند و آن سبب حسد برادر بر برادر شد.المنار ميگويد: خدا بيان نكرده كه قبول و عدم آنرا از كجا دانستند شايد در اثر وحيي بوده كه بپدرشان عليه السّلام شده بنا بر قول جمهور كه آندو فرزند صلبي آدم بوده اند مطابق سفر تكوين تورات.در الميزان بعد از ذكر اينكه آيه از طريق علم آنها ساكت است آيۀ

قاموس قرآن، ج 5، ص: 299

183 آل عمران را كه گذشت نقل كرده و فرموده در امم سابق يا در بني اسرائيل معهود بود كه قبولي قرباني با آن بود كه آتشي آنرا بسوزاند، ممكن است علم بقبول آن در اين قصّه نيز بدان وسيله بوده باشد خاصّه كه اين قصّه باهل كتاب كه معتقد بآن بودند القا شده است (تمام شد).ظهور كلامشان در اين است كه مطلب فوق را پذيرفته اند ولي اثبات اين مطلب در غايت اشكال است در مجمع در ضمن نقل قصّه فرموده: هر دو برادر بكوه بالا رفتند و قربان خويش را بر كوه گذاشتند آتش آمد قربان هابيل را خورد و از قربان قابيل كنار شد آنگاه فرموده: اين از ابي جعفر باقر عليه السّلام نقل شده.در تفسير

برهان از كافي از امام باقر عليه السّلام در ضمن حديثي نقل شده «و كان القربان تأكله النّار» آنگاه فرموده: قابيل معبدي براي آتش ساخت و گفت: اين آتش را عبادت خواهم كرد تا قربان مرا قبول كند. باز در ضمن روايت هشتم همان كتاب از عياشي از امام باقر عليه السّلام اين مطلب نقل شده است راوي هر دو حديث ابو حمزه ثمالي است، روايت مجمع نيز از حضرت باقر عليه السّلام است، آنچه از مجمع و عياشي نقل شد سند ندارد و در سند آنچه از كافي نقل شد محمد بن فضيل واقع است و او ظاهرا همان است كه ضعيف و منسوب بغلوّ است. و آنگهي جملۀ «كان القربان تأكله النّار» صريح در آمدن آتش از آسمان نيست گذشته از آن چرا قابيل آتش زميني را پرستيد و از آن انتظار داشت تا قرباني او را قبول كند. لذا متن روايت نيز مضطرب است نگارنده بآنچه از المنار در ذيل آيه دوم نقل شد احتمال نزديك به يقين دارد.و اللّه اعلم.

… آل عمران: 140.آيه در بارۀ جنگ احد است كه عدّه اي از مسلمانان كشته و عدّه اي زخمي شدند. يعني: اگر بشما زخمي رسيد و در «احد» شكستي ديديد، نظير آن بمشركين در «بدر» رسيد و اين روزها را ميان مردم ميگردانيم و شكست و فتح هر دوره نصيب قومي ميشود.الميزان گويد: در اين تعبير مسلمانان همه يك جسد فرض شده اند و گوئي زخم بيك بدن وارد شده است و در واقع عبارت بود از قتل عدّه اي و جرح عدّه اي ديگر و فوت پيروزي از آنها … نگارنده: احتمال قوي ميدهم كه اصابت قرح كنايه از شكست است چنانكه با مقايسه بشكست مشركين در «بدر» روشنتر ميشود «قرح» را در آيه بفتح قاف و كسر آن خوانده اند.الَّذِينَ اسْتَجٰابُوا لِلّٰهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ مٰا أَصٰابَهُمُ الْقَرْحُ … آل عمران: 172. آيه در بارۀ تعقيب مسلمين است كه بعد از ماجراي «احد» مشركين خواستند بمدينه برگردند ولي مسلمين آنها را تعقيب كردند احتمال فوق در اين آيه نيز جاري است، اين لفظ فقط سه بار در قرآن آمده است.

الْبَحْرِ إِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ … فَلَمّٰا عَتَوْا عَنْ مٰا نُهُوا عَنْهُ قُلْنٰا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خٰاسِئِينَ اعراف: 163- 166.اين دو مورد صريح است كه هر دو راجع بيك قوم و يك قضيّه است.3- مَنْ لَعَنَهُ اللّٰهُ وَ غَضِبَ عَلَيْهِ وَ جَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَ الْخَنٰازِيرَ … مائده: 60. اين آيه گر چه در بارۀ مطلق اهل كتاب است ولي ظاهرا منظور يهود است و اثبات مسخ در نصاري تقريبا غير ممكن است، در اين آيه «خنازير» نيز آمده كه اشاره خواهيم كرد.آيا اصحاب سبت تغيير شكل داده مبدّل بميمون شدند، يا اخلاق آنها اخلاق ميمون شد و قيافۀ آنها تغيير نكرد؟ظهور «فَقُلْنٰا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً» نشان ميدهد كه تغيير شكل كرده بصورت ميمون در آمده اند مخصوصا با اين قرينه كه در «سبت» گذشت: آنانكه امر بمعروف نكردند بعذاب گرفتار شدند و اين ميرساند كه بايد عذاب صيد كنندگان مسخ واقعي باشد و گرنه از عذاب گروه اول كمتر خواهد بود وانگهي اگر منظور تغيير اخلاق مسخ اخلاقي بود با امثال جَعَلْنٰا قُلُوبَهُمْ قٰاسِيَةً مائده: 13. كَذٰلِكَ يَطْبَعُ اللّٰهُ عَليٰ قُلُوبِ الْكٰافِرِينَ اعراف: 101. و نظائر آن گفته ميشد نه جملۀ «فَقُلْنٰا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً». مخصوصا كه در ما بعد آيۀ اول آمده فَجَعَلْنٰاهٰا نَكٰالًا لِمٰا بَيْنَ يَدَيْهٰا وَ مٰا خَلْفَهٰا وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ موعظه بودن مسخ باطني بواسطۀ نامحسوس بودن مشكل است از طرف ديگر تاريخ بني اسرائيل پر است از اينگونه جريانها و در «سبت» گذشت روايتيكه صريح در مسخ حقيقي و تغيير شكل آنها بود از اهل سنت نيز رواياتي در اين زمينه آمده است. (و اللّه العالم).

قاموس قرآن، ج 5، ص: 302

در

مجمع ذيل آيۀ اول از ابن عبّاس نقل شده: خدا براي عقوبت مسخشان كرد، صداي ميمون داشتند، سه روز باقي ماندند، چيزي نخوردند ننوشيدند و تناسل نكردند سپس خدا هلاكشان كرد، بادي آمد اجسادشان را بدريا افكند … از مجاهد نقل ميكند كه آنها مسخ نشدند بلكه آيه مثلي است نظير كَمَثَلِ الْحِمٰارِ يَحْمِلُ أَسْفٰاراً جمعه: 5. و نيز از وي حكايت شده كه: قلوبشان مسخ شد مانند قلوب بوزينگان كه امر و نهي را قبول نميكرد.بعد فرموده: اين دو قول مخالف ظاهر آيه است كه اكثر مفسّران بر آنند بي آنكه ضرورتي آنرا ايجاب كند.المنار ذيل آيۀ دوم گويد: مسخ بدني قول جمهور است و مسخ باطني قول مجاهد كه او گفته: قلوبشان مسخ شد تا بفهم حق توفيق نيافتند، در ذيل آيۀ اول نيز قول مجاهد و قول جمهور را نقل كرده و قول جمهور را قبول نميكند و گويد: از كمال انسانيت خارج شده مانند ميمون گشتند در جست و خيز و مثل خوك در شهوات. و نيز گويد: قرآن در مسخ حقيقي صريح نيست.طبرسي در ذيل آيۀ سوم فرموده: بقول مفسّران اصحاب سبت بوزينگان و اصحاب كفر بمائدۀ عيسي عليه السّلام مسخ بخنازير شدند والبي از ابن عباس نقل كرده: همه از اصحاب سبت اند زيرا جوانهايشان بميمونها و پيرانشان به خنازير تبديل شدند.نگارنده گويد چيزي براي من در اين زمينه دستگير نشد. و العلم عند اللّه.

و استقرار است كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ مٰا لَهٰا مِنْ قَرٰارٍ ابراهيم: 26.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 303

«قرار» در اين دو آيه مصدر است.و در آيۀ جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَهٰا وَ بِئْسَ الْقَرٰارُ ابراهيم: 29. ثُمَّ جَعَلْنٰاهُ نُطْفَةً فِي قَرٰارٍ مَكِينٍ مؤمنون: 13. و نظائر آن بمعني قرارگاه ميباشد.قَرَّتْ عَيْنُهُ يعني چشمش آرام گرفت آن كنايه از شادي است در اقرب الموارد گويد: «قرّت عينه» يعني چشمش از شادي خنك شده گريه اش قطع گرديد اشكش خشكيد در مفردات آمده «قرّت عينه تقرّ: سرّت». «قرّة عين» چيزيست كه سبب سرور و شادي باشد وَ قٰالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَيْنٍ لِي وَ لَكَ قصص: 9.زن فرعون گفت: اين طفل مايۀ سرور و روشني چشم من و تو است.رَبَّنٰا هَبْ لَنٰا مِنْ أَزْوٰاجِنٰا وَ ذُرِّيّٰاتِنٰا قُرَّةَ أَعْيُنٍ فرقان: 74. خدايا زنان و فرزندان ما را مايۀ خوشحالي و روشني چشم ما گردان.فَرَجَعْنٰاكَ إِليٰ أُمِّكَ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُهٰا وَ لٰا تَحْزَنَ طه: 40. پس تو را بمادرت برگردانديم تا شاد گردد و محزون نباشد.اقرار: بمعني اثبات شي ء است وَ نُقِرُّ فِي الْأَرْحٰامِ مٰا نَشٰاءُ إِليٰ أَجَلٍ مُسَمًّي … حجّ: 5. آنچه را كه ميخواهيم تا مدّت معين در ارحام نگاه ميداريم، اقرار بتوحيد و نبوت و امثال آن برقرار كردن و اظهار ثابت بودن آنهاست. ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ بقره: 84. سپس در حاليكه حاضر بوديد اقرار كرديد و بثابت بودن آن اذعان نموديد.استقرار: ثابت شدن فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكٰانَهُ فَسَوْفَ تَرٰانِي اعراف: 143.اگر در جايش ثابت ماند پس زود مرا خواهي ديد.مُستَقَرّ محل قرار گرفتن وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتٰاعٌ إِليٰ حِينٍ بقره: 36. براي شما در

زمين تا مدتي قرارگاه و متاع هست.

قاموس قرآن، ج 5، ص: 304

قوارير: جمع قاروره بمعني شيشه است مثل زجاجة. قٰالَ إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوٰارِيرَ نمل: 44. گفت آن غرفه اي است صاف شده از شيشه ها (آينه بند). وَ يُطٰافُ عَلَيْهِمْ بِآنِيَةٍ مِنْ فِضَّةٍ … قَدَّرُوهٰا تَقْدِيراً انسان: 15 و 16. در مجمع از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده: چشم در نقرۀ بهشت نفوذ كند مثل نفوذ آن در شيشه. علي هذا نقرۀ بهشتي اصلا نقره است ولي صفت شيشه دارد و باطن آن از ظاهرش ديده ميشود يعني: بر آنها ظرفها و بطريهائي بگردانند كه شيشه هااند ولي شيشه هائي از نقره كه خودشان و يا خدمه آنها را بطرز مخصوصي اندازه گرفته اند.اينك چند آيه را بررسي ميكنيم: 1- وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَ لٰا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجٰاهِلِيَّةِ الْأُوليٰ احزاب: 33.آيه خطاب بزنان رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله است و در بارۀ آن از دو جنبه بايد صحبت كرد يكي در لفظ «قرن» كه چه اعلال دارد ديگري زنان آنحضرت در خانه ها بنشينند يعني چه؟اهل مدينه و عاصم آنرا بفتح قاف و ديگران بكسر قاف خوانده اند اصل آن از قرّ يقرّ و چون جمع مؤنّث فعل امر است در اصل «اقررن» بود راء اول حذف و فتحۀ آن بقاف داده شد و بواسطۀ حركۀ قاف الف حذف گرديد مثل «ظلن» كه از ظلّ يظلّ و در اصل «اظللن» بود، بعضي ها آنرا از وقر يقر وقار گرفته اند يعني در خانه هايتان- با وقار باشيد ولي در اينصورت «فِي بُيُوتِكُنَّ» لازم نبود زيرا وقار در هر جا لازم است.آيا مراد از آيه آنست كه زنان آنحضرت در خانه هاي

خويش بنشينند و اصلا خارج نشوند؟ اين كه نميشود زيرا آنها براي حجّ و كارهاي عادي ميبايست خارج شوند. و آيه فقط از بيرون شدن در زيّ جاهليّت نهي ميكند. و يا مراد آنست كه خانه دار باشيد نه شاغل در بيرون خانه؟نگارنده احتمال قوي ميدهم كه

قاموس قرآن، ج 5، ص: 305

آن كنايه از عدم مداخله در كارهاي سياسي است يعني شغل خانه داري را انتخاب كنيد و در كارهاي سياسي و لشكركشي مداخله ننمائيد. و لذا است كه عايشه و زنان ديگر آنحضرت را در زيارت حجّ و غيره چيزي نگفته اند ولي در جنگ جمل چون نامۀ عايشه بزيد بن صوحان رسيد كه از وي ياري خواسته بود گفت: عايشه مأمور شده كه ملازم خانۀ خويش باشد و ما مأمور شده ايم بقتال. او مأموريت خويش را ترك كرده و ما را بخانه نشيني امر ميكند (تاريخ كامل).در تاريخ يعقوبي هست: ابن عباس در بصره وارد منزل عايشه شد، عايشه گفت: خطا كردي و بدون اجازه وارد منزل من شدي ابن عباس گفت: ما شريعت را بتو ياد داده ايم اين خانۀ تو نيست خانۀ تو همان است كه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله تو را در آن گذاشت و قرآن امر كرد در آن قرار گيري.آنگاه علي عليه السّلام آمد و فرمود: برگرد بخانه ايكه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله دستور داده در آن قرار گيري.بنظر نگارنده اين حكم مخصوص زنان آنحضرت و يا لا اقلّ نظري بزنان ديگر ندارد زيرا زنان آنحضرت بواسطۀ محبوبيتي كه داشتند اگر در كارهاي سياسي دخالت ميكردند باشتباه افتاده باعث تشنّج و انقلاب ميشدند چنانكه در عايشه ديده

شد و خون هزاران نفر در جنگ بصره بر باد رفت.2- وَ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وٰاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الْآيٰاتِ لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ انعام: 98.قرائت مشهور در «مستقرّ» فتح قاف است گر چه با كسر آن نيز خوانده اند نظير اين، آيۀ است وَ مٰا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلّٰا عَلَي اللّٰهِ رِزْقُهٰا وَ يَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهٰا وَ مُسْتَوْدَعَهٰا كُلٌّ فِي كِتٰابٍ مُبِينٍ هود: 6. «مستقرّ» بنا بر قرائت فتح نميتواند اسم مفعول باشد زيرا لازم است نه متعدي. پس اسم مكان است.بنا بر قرائت فتح بنظر الميزان مستقرّ و مستودع در آيۀ اول هر دو اسم

قاموس قرآن، ج 5، ص: 306

مكان اند و قرارگاه زمين و محل وديعۀ اصلاب و ارحام است يعني: خدا شما را از نفس واحدي آفريده بعضي از شما در قرارگاه و در زمين هستيد و متولد شده ايد و بعضي در وديعه گاه ارحام و اصلاب اند كه بعدا بدنيا خواهند آمد در نهج البلاغه است كه در خطبۀ 88 فرموده: «و احصي … مستقرّهم و مستودعهم من الارحام و الاصلاب» يعني: خدا قرارگاهها و وديعه گاههاي آنها را از ارحام و اصلاب شمرده است ظاهرا ارحام راجع بمستقرّ است چنانكه آمده ثُمَّ جَعَلْنٰاهُ نُطْفَةً فِي قَرٰارٍ مَكِينٍ مؤمنون: 13. و اصلاب راجع بمستودع ميباشد.در آيۀ دوم «مُسْتَقَرَّهٰا» را محل استقرار گفته مثل آب براي ماهي، غلاف براي صدف، وطن و لانه براي انسان و غيره و مستودع را محلي دانسته كه در آن واقع شده ولي ترك خواهد كرد مثل پرنده در هوا، مسافر در سفر، جنين در رحم و جوجه در تخم. يعني: روزي همه در قرارگاه و وديعه گاه بعهدۀ خداست.

نام قبيلۀ بزرگي از عرب كه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله از تيرۀ بني هاشم از همان قبيله است در اقرب الموارد گويد: اگر از «قريش» حيّ و تيره اراده شود منصرف باشد و اگر قبيله مراد باشد بجهت تأنيث و علميّت غير منصرف است.لِإِيلٰافِ قُرَيْشٍ. إِيلٰافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتٰاءِ وَ الصَّيْفِ … قريش: 1 و 2. و براي الفت دادن و محترم كردن قريش كه الفت دادن آنها در مسافرت زمستان و تابستان باشد. اين كلمه يكبار بيشتر در قرآن نيامده است.

و اذيّت بعدي توأم نباشد بنظرم جملۀ لٰا يُتْبِعُونَ مٰا أَنْفَقُوا مَنًّا وَ لٰا أَذيً- … يُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمُ ابْتِغٰاءَ مَرْضٰاتِ اللّٰهِ وَ تَثْبِيتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ بقره: 262 و 265. بيان «حسن» است.ميشود گفت همۀ اعمال نيك اعمّ از بدني و مالي قرض الحسن اند كه آنها بخدا تحويل ميشوند و خدا در مقابل پاداش خواهد داد آيۀ أَقِيمُوا الصَّلٰاةَ وَ آتُوا الزَّكٰاةَ وَ أَقْرِضُوا اللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً وَ مٰا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّٰهِ … مزمّل: 20.دليل آن است و گرنه ايتاء زكوة داخل در قرض الحسن ميباشد.در قرآن مجيد قرض بمعني «وام» متداول بكار نرفته بلكه همه در عمل نيك و يك جا در معني تجاوز استعمال شده كه در اول ذكر شد.

ظاهرا مراد بلائي است كه هود و صالح عليهما السلام خبر ميدادند و آنها انكار ميكردند، بالاخره باد صرصر عاد را و صاعقه ثمود را از بين برد بنا بر اين قارعه در آيه بمعني قيامت نيست.

القوم المقترنون في ز من واحد» طبرسي فرموده: قرن مردم هر زمان است و آن از نزديك بهم بودن در يك زمان متّخذ شده، زجّاج گويد: بنظر من قرن اهل هر زماني است كه در آن پيغمبري يا طبقه اي از اهل علم بوده است. در قاموس و اقرب گفته: قرن هر امتي است كه هلاك شده واحدي از آنها باقي نمانده است ولي قيد هلاك شدن مورد تصديق قرآن نيست بلكه اعمّ است مثل آيۀ اول كه در باره امّت هلاك شده است و مثل وَ أَنْشَأْنٰا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِينَ انعام: 6. كه بوجود آمدن مراد است نه هلاك شدن ايضا

قاموس قرآن، ج 5، ص: 310

ثُمَّ أَنْشَأْنٰا مِنْ بَعْدِهِمْ قُرُوناً آخَرِينَ مؤمنون 42. بهر حال مراد از قرن و قرون در قرآن زمان نيست خواه صد سال باشد يا كمتر يا بيشتر.قرين: رفيق. قٰالَ قٰائِلٌ مِنْهُمْ إِنِّي كٰانَ لِي قَرِينٌ صافات: 51.وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمٰنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطٰاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ زخرف: 36.هر كه از ياد خدا اعراض كند شيطاني بر او ميگماريم كه مصاحب اوست، آيات قرآن صريح اند در اينكه هر كه بخدا توجّه كند ملائكه بر او نازل شده ياريش ميكنند إِنَّ الَّذِينَ قٰالُوا رَبُّنَا اللّٰهُ ثُمَّ اسْتَقٰامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلٰائِكَةُ أَلّٰا تَخٰافُوا … فصلت: 30. و آنانكه از خدا رو گردانند شياطين بسراغشان آمده بر اصرارشان ميافزايند مثل آيۀ ما نحن فيه و أَ لَمْ تَرَ أَنّٰا أَرْسَلْنَا الشَّيٰاطِينَ عَلَي الْكٰافِرِينَ تَؤُزُّهُمْ أَزًّا مريم: 83. و غيره.وَ قٰالَ قَرِينُهُ هٰذٰا مٰا لَدَيَّ عَتِيدٌ- … قٰالَ قَرِينُهُ رَبَّنٰا مٰا أَطْغَيْتُهُ وَ لٰكِنْ كٰانَ فِي ضَلٰالٍ بَعِيدٍ ق: 23 و 27. ظاهرا

مراد از قرين اول همان رقيب عتيد و شهيد است كه در آيات ما قبل آمده و از قرين دوم شيطان مضلّ است كه در آيۀ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطٰاناً و غيره مذكور است.

عَليٰ عِلْمٍ عِنْدِي قصص: 78.3- ثروت خويش را برخ مردم ميكشيد دلها را كباب ميكرد فَخَرَجَ عَليٰ قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ قصص: 79.4- قدرت و ثروت خويش را مايۀ افساد قرار داده بود و از آن سوء استفاده ميكرد چنانكه ناصحان بوي ميگفتند: وَ لٰا تَبْغِ الْفَسٰادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللّٰهَ لٰا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ قصص: 77.5- چنين مردي لايق آن بود كه از بين برود و ضعف و زبوني خود را در مقابل قدرت خدا بالعيان به بيند لذا در يك تكان و زلزله زمين دهان گشود او و خانه اش را فرو برد، هم خود و هم خانه اش در آن چاه ويل ناپديد شدند فَخَسَفْنٰا بِهِ وَ بِدٰارِهِ الْأَرْضَ … قصص: 81.در تورات فعلي سفر اعداد باب 16 ببعد و در قاموس كتاب مقدس زير لفظ «قورح» نقل شده كه او كار كهانت در پيش گرفت و با چند نفر كه 250 نفر را با خود همدست كرده بودند بر موسي و هارون شوريدند، و گفتند: شما دو برادر بظلم و تحميل بر مردم رياست يافته ايد، موسي بخدا استغاثه كرد زمين شكافته شد قورح و ديگر سران شورشيان در آن ناپديد شدند و آتشي از جانب خدا آمد و آن 250 نفر را خاكستر كرد، شايد

قاموس قرآن، ج 5، ص: 312

قورح همان قارون باشد كه در تورات حكايت او بنحو ديگر نقل شده ولي اعتماد ما بنقل قرآن است.قرآن از ذكر محل وقوع حادثه ساكت است كه آيا در مصر اتفاق افتاده يا در صحراي سينا ولي از روايات و تفاسير و تورات بر ميآيد كه در صحراي سينا بوده، علي هذا قارون روي حساب قوميّت با

بني اسرائيل از مصر خارج شده و وارد سينا گشته است.از طرف ديگر بني اسرائيل در سينا بصورت بيابان گرد زندگي ميكردند و وسيله اي براي كسب آنهمه ثروت در آنجا فراهم نبود كه فرموده وَ آتَيْنٰاهُ مِنَ الْكُنُوزِ مٰا إِنَّ مَفٰاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُولِي الْقُوَّةِ قصص: 76. و آنگهي بني اسرائيل ظاهرا آنوقت در سينا خيمه ها و چادرها زده بودند و خيمۀ اجتماع مجلس شوري و قضاوت و غيرۀ آنان بود ولي لفظ «فَخَسَفْنٰا بِهِ وَ بِدٰارِهِ الْأَرْضَ» نشان ميدهد كه قارون كاخ مجلّلي داشته است لذا نگارنده احتمال ميدهم كه قضيّه در مصر اتفاق افتاده باشد.جريان زكوة خواستن از او و تفتين زن بد كار از جانب او بر عليه موسي عليه السّلام اگر يقين بوده باشد در مصر نيز ممكن بود. و اللّه العالم.

خواهيم گرفت.سپس ذو القرنين با وسائليكه در اختيار داشت سفري بسوي مشرق كرد و بقومي رسيد كه در مقابل آفتاب حجابي و پوششي نداشتند (مردم بدوي بودند خانه و لباسي نداشتند تا از آفتاب مستور باشند) و ما بآنچه در نزد ذو القرنين از عدّه و تجهيزات بود دانا بوديم.ذو القرنين پس از آن سفر ديگري آغاز كرد و با وسائل خود براه افتاد تا ميان دو كوه (يا دو ديوار عظيم) رسيد در آنجا قومي يافت كه بسيار ساده و بدوي بودند و گوئي زبان نمي فهميدند، آنقوم گفتند: اي ذو القرنين قوم يأجوج و مأجوج در زمين افساد ميكنند بر تو مزدي بدهيم تا ميان ما و آنها سدّي بنا كني، گفت آنچه خدا بمن تمكّن داده از مزد شما بهتر است به نيروي بازو بمن كمك كنيد تا ميان شما و آنها سدّي بسازم.آنوقت گفت: تكّه هاي آهن بياوريد شكاف دو كوه را تكه هاي آهن چيد تا مسدود شد سپس گفت آنقدر بآنها دميدند تا گداخته شدند و گفت: در آن مس ريختند مسها ذوب شده بصورت ملاط آهن ها را بهم چسبانيد و سدّ تكميل شد قوم يأجوج و مأجوج بدين وسيله مهار شدند زيرا نه قادر بودند آنرا سوراخ كنند و نه ميتوانستند از آن بگذرند، ذو القرنين گفت: اين رحمتي است از پروردگار من و چون وعدۀ خدا آيد آنرا خورد كند و وعدۀ خدا حتمي است. اين بود قصۀ ذو القرنين در قرآن اينك نكاتي از اين قصّه: 1- نقل اين قضيّه در قرآن مجيد بواسطۀ سؤال بوده است وَ يَسْئَلُونَكَ عَنْ ذِي الْقَرْنَيْنِ … كهف: 83. بقولي يهود از آنحضرت

پرسيده اند و بقولي با شارۀ يهود بعضي از قريش آنرا خواسته اند.2- او در سفر غرب بجائي رسيده

قاموس قرآن، ج 5، ص: 314

كه در نظر بيننده آفتاب در آبي تيره رنگ غروب ميكرده است چنانكه تفصيل آنرا در «حماء» نوشته ايم. و در همان سفر ظاهرا با قومي جنگيده و غالب شده است و ستمكاران را كيفر و نيكوكاران را پاداش داده است.أَمّٰا مَنْ ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ … وَ أَمّٰا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صٰالِحاً … سَنَقُولُ لَهُ مِنْ أَمْرِنٰا يُسْراً كهف: 87 و 88.3- او يا پيغمبر بوده و يا پيغمبري در لشكريانش وجود داشته زيرا خدا فرمايد: قُلْنٰا يٰا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِمّٰا أَنْ تُعَذِّبَ وَ إِمّٰا أَنْ تَتَّخِذَ فِيهِمْ حُسْناً كهف: 86. ظهور اين سخن در وحي آسماني است و شايد حكم ديني را ميدانسته لذا با «قُلْنٰا» تعبير آمده.4- در سفر مشرق بقومي كه تقريبا بحال توحّش زندگي ميكردند رسيده است ولي براي چه بآنجا سفر كرده و با آنها چه معامله نموده است در قرآن ذكري نيست. 5- در سفر اخير بمحلي رسيده كه اهل آنجا از قومي چپاولگر در اذيّت بوده اند، محل سكونت چپاولگران در پشت كوهها بوده و از شكاف ميان دو كوه گذشته و بآنها حمله ور ميشده اند و تاراجگران نام يأجوج و مأجوج داشته اند، چون يگانه راه حملۀ آنها شكاف كوه بوده و از جوانب ديگر راه عبور نداشته اند لذا از ذو القرنين تقاضا كرده اند آن شكاف را مسدود كند تا از شرّ آنها در امان باشند.6- سدّ ميان شكافي است كه با تكميل آن دو كوه بهم بر آمده و متّصل شده اند و مصالح ساختماني آن عبارت بود از

تكّه هاي آهن كه رويهم چيده شده و سپس با مس مذاب بهم وصل شده است.7- سدّ از حملۀ يأجوج و مأجوج جلوگيري كرد زيرا قدرت سوراخ كردن آنرا نداشتند و نيز نتوانستند از

قاموس قرآن، ج 5، ص: 315

آن بگذرند.اين سدّ در كجاي دنيا بود؟پادشاهي كه دو شاخ داشته باشد كدام است و يعني چه؟ يأجوج و مأجوج چرا نتوانسته اند از جاي ديگر بگذرند؟ و آن قوم كدام اند؟آنچه در جواب اين سؤالات گفته شده بسيار مختلف و گيج كننده است و قرآن مجيد نظري بآنها نداشته و گر نه بيان ميكرد در اينجا فقط بدو جواب اشاره ميكنم: 1- بنظر يا عقيدۀ بعضي سدّ ذو القرنين همان ديوار معروف و تاريخي چين است ناگفته نماند: ديوار چين بين سالهاي 204 تا 220 قبل از ميلاد يعني در مدت بيست سال بفرمان «چين شي هوانك» امپراطور بزرگ چين ساخته شد، اين ديوار كه از سنگ و آجر بنا شده 666 فرسخ يعني در حدود چهار هزار كيلومتر طول دارد و از محلي بنام «چان هايكوان» آغاز شده و در مرزهاي تبّت پايان مييابد.بلندي اين ديوار هفت متر و نيم و پهناي آن در همين حدود است بطوريكه بر روي اين پهنا شش نفر سوار ميتوانند پهلو بپهلو اسب تازي كنند. ديوار چين در سر راه خود از دره ها و كوههاي فراواني ميگذرد و شامل نواحي پستتر از دريا تا ارتفاعات چهار هزار متري ميباشد.ديوار مزبور توانست تا مدت سيزده قرن جلو تاخت و تاز اقوام وحشي را كه ميخواستند وارد چين شوند بگيرد ولي سرانجام در قرن 13 ميلادي چنگيز خان از اين ديوار گذشته و بر سرزمين پهناور چين

دست يافت.ناگفته نماند: اين ديوار نميتواند سدّ ذو القرنين باشد زيرا آن سدّ ميان دو كوه بوده و از آهن و مس ساخته

قاموس قرآن، ج 5، ص: 316

شده بود و اين صفات در ديوار چين يافته نيست.2- ابو الكلام آزاد دانشمند والا مقام و مسلمان هندي در بارۀ ذو القرنين كتاب مستقلي نگاشته و او را كوروش كبير پادشاه هخامنشي دانسته است اينك بطور اختصار بآن اشاره ميشود:

نمود كه غارتگران فَمَا اسْطٰاعُوا أَنْ يَظْهَرُوهُ وَ مَا اسْتَطٰاعُوا لَهُ نَقْباً كهف: 97.اين سدّ در محلي بين درياي خزر و درياي سياه بنا شده و در تنگۀ ميان سلسله كوههاي قفقاز است اين راه را امروز تنگۀ «داريال» ميخوانند و در ناحيۀ «ولادي كيوكز» و تفليس واقع شده، هم اكنون نيز بقاياي ديوار آهني در اين نواحي هست در سدّ ذو القرنين گفته ميشود كه آهن زياد بكار رفته و بين دو كوه نيز ساخته شده است، معبر داريال بين دو كوه بلند واقع شده و اين سدّ نيز كه آهن زيادي در آن ديده ميشود در همين

قاموس قرآن، ج 5، ص: 318

دره وجود دارد.

خواب دانيال مشهور شد رجوع شود بكتاب ابو الكلام.پايان جلد پنجم