يقرض الله» و ذا مبتدا و الّذي خبر آن و هر دو خبر «من» است.و خلاصه تقدير آن: من هو الّذي يا من هذا الّذي است.ذاك: اسم اشاره است و با آن بمتوسط در دوري اشاره ميشود و كاف آن براي خطاب است (اقرب).

ميكردند.اين سخن حقّ است زيرا تكثير يكي از معاني باب تفعيل است در اقرب الموارد آمده «ذبّح القوم: بالغ في ذبحهم».

چرا آنها را براي جهنّم آفريده است؟!! ذيل آيه جواب صدر آن است يعني چون آنها قلب فهيم و ديدۀ حق بين و گوش حق شنو ندارند لذا در اثر غفلت و عدم توجّه خود بالاخره محكوم به آتش ميشوند. علّت جهنّمي بودن آنها عدم بكار بردن دل و گوش و چشم در دانستن حقايق است و اين مطلب در صورت «براي جهنّم آفريده ايم» نقل شده است. ممكن است بگوئيم لام در «لِجَهَنَّمَ» براي غايت و عاقبت است مثل لام در آيۀ «فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً» قصص: 8 چنانكه طبرسي فرموده است: بسياري از جن و انس را آفريديم و عاقبت جهنّمي خواهند شد. اين مطلب نظير همان است كه در بالا گفته شد.گفتۀ الميزان نظير مطلب فوق است و در بيان آن دو مثال از نجّار و زارع آورده كه روشن كنندۀ مراد است.2- «فٰاطِرُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوٰاجاً وَ مِنَ الْأَنْعٰامِ أَزْوٰاجاً يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ» شوري: 11. ضمير «فِيهِ» بجعل كه از «جَعَلَ لَكُمْ» استفاده ميشود عايد است. يعني خدا آفرينندۀ آسمانها و زمين است براي شما از خودتان جفتها قرار داده و نيز از چهار پايان جفتها آفريده شما را در آن نر و ماده قرار دادن ميافريند، او را همتائي نيست شنوا و بينا است.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 6

كشاف و الميزان «يَذْرَؤُكُمْ» را تكثير گفته اند يعني شما را در آن جعل و بوسيلۀ نسل، زياد ميكنند. طبرسي اين معني را از زجّاج و فرّاء نقل ميكند.از قاموس نقل شد كه تكثير يكي از از معاني ذرء

است.

انعام: 83- 85.ضمير «ذُرِّيَّتِهِ» در ظاهر به ابراهيم عايد است زيرا جملۀ «وَ نُوحاً هَدَيْنٰا

قاموس قرآن، ج 3، ص: 7

مِنْ قَبْلُ» معترضه ميباشد و اگر كسي اصرار كند كه بنوح عايد است باز بآنچه خواهيم گفت ضرري ندارد.در اين آيات عيسي فرزند ابراهيم خوانده شده با آنكه پدر نداشت و از جانب مادر بابراهيم متصل است نتيجه آنكه فرزند دختر ذريۀ شخص است و فرزندان حضرت زهرا عليهم السلام فرزندان رسول خدا صلي اللّه عليه و آله اند.بني اميّه و بني عباس از اينكه به حسنين و ساير ائمه عليهم السلام ابن رسول اللّه گفته شود ناراحت بودند و اصرار داشتند چنين خطابي بآنان عليهم السلام نشود بلكه ابن علي گفته شود.نقل است كه حجاج بن يوسف لعنه اللّه يحيي بن معمر را خواست گفت شنيده ام ميگويي حسن و حسين از ذرّيۀ پيغمبراند و اين مطلب را در قرآن پيدا ميكني من كتاب خدا را از اوّل تا آخر خواندم همچو چيزي نيافتم؟! يحيي گفت: آيا سورۀ انعام را نميخواني؟ «وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ دٰاوُدَ وَ سُلَيْمٰانَ» تا رسيد به «وَ يَحْييٰ وَ عِيسيٰ» گفت آيا عيسي از فرزندان ابراهيم نيست با آنكه پدر نداشت؟ حجّاج گفت: راست گفتي. (تفسير عياشي ذيل آيۀ فوق).معاويه روزي بغلام خودش ذكوان گفت: اگر بحسن و حسين نامه نوشتي ابن رسول اللّه ننويس زيرا آنها پسران علي هستند. ذكوان اظهار اطاعت كرد. روزي معاويه باو دستور داد نام فرزندان او را نوشته و پيش وي بياورد، ذكوان نامهاي پسران و دختران و پسر زادگان معاويه را نوشت و حاضر كرد ولي از نواده هاي دختري او نامي نبرد. معاويه گفت: چرا عده اي

از فرزندان مرا ننوشته اي؟ذكوان گفت: مگر غير از اينها فرزند ديگري داري؟ گفت مگر دختر زادگانم فرزندان من نيستند؟ ذكوان فرصت را مغتنم شمرده گفت: چگونه پسران دختر پيغمبر پسران او نيستند ولي فرزندان دختر تو فرزند تواند؟ معاويه در پاسخ وا ماند و گفت: در جاي

قاموس قرآن، ج 3، ص: 8

ديگر اظهار نكن (كشف الغّمه ص 164).از اين دو مطلب روشن ميشود كه بني اميّه از اين جريان بسيار ناراحت بوده اند.حسن بن شعبه رحمه اللّه در تحف العقول ضمن گفتگوي حضرت موسي بن جعفر عليه السلام با هارون عبّاسي نقل ميكند كه هارون بانحضرت گفت: چرا بعلي نسبت داده نميشويد با آنكه پدر شماست و برسول خدا نسبت داده مي شويد با آنكه جد شماست؟ حضرت فرمود: خدا عيسي بن مريم را بخليل خود ابراهيم نسبت داده بوسيلۀ مادرش مريم كه بشري باو دست نزد و آنگاه آيات فوق را قرائت فرمودند … » نگارنده اين مطلب را بطور مشروح در كتاب شخصيت حضرت مجتبي عليه السلام ص 156- 162 نوشته ام طالبين بآنجا رجوع كنند و علامۀ اميني رحمه اللّه در الغدير ج 7 ص 121- 129 ط 2 آنرا بطور مفصل عنوان نموده است.2- «فَسَجَدُوا إِلّٰا إِبْلِيسَ كٰانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيٰاءَ مِنْ دُونِي وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ … » كهف: 50 از اين آيه روشن ميشود كه ابليس هم نسل و فرزندان دارد ولي كيفيت اين زاد و ولد براي ما مجهول است.3- «وَ لَقَدْ نٰادٰانٰا نُوحٌ فَلَنِعْمَ الْمُجِيبُونَ وَ نَجَّيْنٰاهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ وَ جَعَلْنٰا ذُرِّيَّتَهُ هُمُ الْبٰاقِينَ … ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِينَ» صافّات: 75-

82 در اين آيه ذرّيّه باصحاب نوح نيز شامل است زيرا در سورۀ شعراء آمده «فَأَنْجَيْنٰاهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ ثُمَّ أَغْرَقْنٰا بَعْدُ الْبٰاقِينَ»: 120- 119 تفصيل اين مطلب در «اهل» گذشت.4- «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَليٰ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قٰالُوا بَليٰ شَهِدْنٰا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيٰامَةِ إِنّٰا كُنّٰا عَنْ هٰذٰا غٰافِلِينَ أَوْ تَقُولُوا إِنَّمٰا أَشْرَكَ آبٰاؤُنٰا مِنْ قَبْلُ وَ كُنّٰا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِكُنٰا بِمٰا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ» اعراف: 172- 173.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 9

ظاهر آنست كه «ذُرِّيَّتَهُمْ» مفعول «أَخَذَ» است. يعني ياد كن زماني را كه پروردگارت نسل آدميان را از بني آدم يعني از پشت آنها گرفت و آنها را بر خودشان نشان داد و گواه گرفت كه آيا من پروردگار شما نيستم؟ گفتند بلي گواهي داديم اين عمل براي آن بود كه روز قيامت نگويند ما از اين غافل بوديم و يا بگويند پدران ما مشرك بودند و ما نسل آنها بوديم و به پيروي از آنها مشرك شديم چرا ما را بكار آنها هلاك ميگرداني؟فكر ميكنم مراد از اين دو آيه آنست كه خداوند بشر را از حين گرفته شدن از صلب پدر طوري آفريده كه توحيد را فطري او كرده است و آن گواه بودن شخص بر خويش و اقرار ذاتي بر توحيد است و اشهاد و أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ و گواهي آنها همه بر سبيل فطرت و تكوين است نه ظاهري و عادي.و ظرف اشهاد اين دنياست از وقت جدا شدن از صلب پدر تا وقت مردن.و در نتيجه شخص روز قيامت نميتواند بگويد من توحيد را

درك نكردم و نميتواند بگويد، در شرك از پدران پيروي نمودم. زيرا فطرت او راهنماي اوست. «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللّٰهِ الَّتِي فَطَرَ النّٰاسَ عَلَيْهٰا» روم: 30.در اين صورت آيۀ شريفه راجع بعالم ذرّ نيست و رواياتيكه دربارۀ عالم ذرّ نقل شده شايد مراد از آنها عالم سلّولهاست كه در پشت پدران اند و خدا در حين اخذ آنها و در حين وارد كردن برحم مادر از آنها گواهي گرفت. و اگر اين حقيقت ثابت شود كه خداوند تمام بني آدم را بصورت ذرات ريز از وجود آدم اولي بيرون آورد و از آنها بر توحيد گواهي خواست و آنها گواهي دادند، اين مطلب از ظاهر آيه فهميده نميشود.سيد مرتضي علم الهدي (ره) در امالي خود مجلس 3 بر كسانيكه آيه را حمل بر ذرّ كرده اند سخت حمله كرده و ميگويد: بعضي بي بصيرت و نافرزانه پنداشته كه تأويل آيه آنست: خداوند

قاموس قرآن، ج 3، ص: 10

همۀ اولاد آدم عليه السلام را از پشت او خارج كرد و آنها بصورت ذرّات بودند معرفت خود را بر آنها مقرر فرمود و آنها را بر نفس خويش گواه گرفت. اين تأويل را عقل باطل و محال ميداند ظاهر قرآن نيز بر خلاف آن شهادت مي دهد زيرا خدا فرموده «مِنْ بَنِي آدَمَ» نه فرمود از آدم و فرمود «مِنْ ظُهُورِهِمْ» از پشت آنها نه از پشت آدم و فرمود «ذُرِّيَّتَهُمْ» فرزندان آنها را نه فرزندان آدم را بعد فرمود: تا روز قيامت نگويند غافل بوديم و نگويند پدران ما مشرك بودند و ما از آنها پيروي كرديم اين دليل است كه آيه شامل فرزندان صلبي آدم عليه السلام نيست

بلكه شامل كساني است كه پدران مشرك داشته اند.الميزان پس از نقل اقوال و اجوبۀ بسيار عقيده دارد كه نشأۀ فعلي انسان مسبوق است بنشأۀ انساني ديگر كه عينا نظير اين نشأۀ است ولي در آن افراد انسان از خداي خود پوشيده نيستند و با مشاهدۀ خويش وحدانيّت خدا را در ربوبيتش مي بينند نه از طريق استدلال بلكه از اين حيث كه از ربوبيت خدا قطع نيستند و آنرا مفقود نميكنند بربوبيّت و هر حق ديگر اقرار مي نمايند ناپاكي شرك و آلودگيهاي گناهان از احكام اين نشأۀ است نه آن نشأۀ … آنوقت فرموده ايرادهائيكه بر قول مثبتين عالم ذرّ وارد شده بر اين قول وارد نيست. ولي اثبات اين مطلب مشكل است مخصوصا با ملاحظۀ آيه بعدي كه غرض از اشهاد را بيان ميكند.ناگفته نماند روايات عالم ذرّ كه در كتب شيعه و اهل سنّت نقل شده در نوبت خود زياد است و خدا بحقيقت امر داناست.5- «وَ آيَةٌ لَهُمْ أَنّٰا حَمَلْنٰا ذُرِّيَّتَهُمْ فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ وَ خَلَقْنٰا لَهُمْ مِنْ مِثْلِهِ مٰا يَرْكَبُونَ وَ إِنْ نَشَأْ نُغْرِقْهُمْ فَلٰا صَرِيخَ لَهُمْ وَ لٰا هُمْ يُنْقَذُونَ» يس: 41- 43.در تفسير الميزان ميگويد علت نسبت حمل بر ذرّيّه بر انگيختن شفقت و رحمت است طبرسي ذريّه را در

قاموس قرآن، ج 3، ص: 11

آيه بر معناي فاعلي و پدران و اجداد گرفته زيرا ذرء بمعني خلق است و اولاد از پدران خلق ميشوند و فلك مشحون را كشتي نوح فرموده است ولي آيۀ سوم با آن جور در نميآيد و در آنصورت ميفرمود «لو نشاء لاغرقناهم» يعني اگر ميخواستيم آنها را در كشتي نوح غرق ميكرديم.صاحب كتاب تجسم عمل آقاي

محمد امين رضوي احتمال داده اند كه مراد از فلك مشحون رحم مادر و از ذريه فرزندان است كه در آن حمل ميشوند در اين صورت بايد گفت: لام الْفُلْكِ براي عهد است و اشاره برحم، كه فلك بخصوصي است.ناگفته نماند اگر فلك در آيۀ شريفه نكره ميامد احتمال ايشان قوي تر ميشد زيرا كه رحم كشتي مخصوصي است ولي اطلاق الفلك برحم در استعمال عرب ظاهرا يافته نيست.زمخشري ميگويد ذريۀ مردم را كه حملشان بر آنها اهميت داشت در كشتي حمل كرديم اين سخن از اقوال ديگر قوي بنظر ميرسد.6- «وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإِيمٰانٍ أَلْحَقْنٰا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ مٰا أَلَتْنٰاهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْ ءٍ كُلُّ امْرِئٍ بِمٰا كَسَبَ رَهِينٌ» طور: 21.مراد از ذرّيّه ظاهرا كودكان نيستند زيرا اتّباع با ايمان در صورتي است كه عاقل و مكلّف و بزرگ باشند در اين صورت ذرّيّه لاحق شده بپدران، خودشان نيز ذرّيّه و نسل خواهند داشت ظاهرا مراد از الحاق ذرّيّه الحاق در مغفرت و در بهشت رفتن است و ظاهر آنست كه ذرّيّه از لحاظ مقام و عمل از پدران كمتراند و در درجۀ دوم قرار گرفته اند ولي خداوند با لطف خود آنها را بمقام پدران ميرساند آيات زير مطلب را روشن ميكند كه ملائكه دربارۀ مؤمنان واقعي بخدا ميگويند: « … فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تٰابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِيلَكَ … وَ أَدْخِلْهُمْ جَنّٰاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبٰائِهِمْ وَ أَزْوٰاجِهِمْ وَ ذُرِّيّٰاتِهِمْ … » مؤمن: 7، 8، اينكه اول

قاموس قرآن، ج 3، ص: 12

بمؤمنان دعا شده و سپس آباء و ازواج و ذرّيات آمده معلوم است كه آنها در رتبۀ اول نيستند.7- «رَبَّنٰا

إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوٰادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ … » ابراهيم: 40 در اين آيه ذريه بطور تغليب بر زن نيز شامل است زيرا حضرت ابراهيم عليه السلام فرزندش اسمعيل و زنش هاجر را در بيابان مكه اسكان داد.و اين دعا را خواند.

است كه: اندازه گيريش تنگ آمد و از اين جمله فرو ماندن و ناچار ماندن اراده ميشود معني آيه چنين است: چون فرستادگان ما پيش لوط آمدند غمگين شد و در كارشان فرو ماند زيرا بوضع قومش آشنا بود و ميترسيد ميهمانان را كه بصورت جوانها بودند از دست وي بگيرند. «ثُمَّ فِي سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهٰا سَبْعُونَ ذِرٰاعاً فَاسْلُكُوهُ» حاقّه: 32 يعني سپس در زنجيريكه طول آن هفتاد ذراع است در آريدش.آيا مراد از هفتاد ذراع بودن بيان طول واقعي زنجير است و يا مراد كثرت طول است و هفتاد گفتن مثل «إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً» است؟بدرستي معلوم نيست گر چه احتمال اول قوي است و حمل بظاهر بهتر است. و در آن صورت قهرا ميان عمل كافر و اندازۀ زنجير تناسبي هست. و ميشود گفت كه اين شخص در زندگي دنيا بر زنجيرهاي بسياري بسته بود و روح و دلش و فكر و عقيده اش در ميان زنجيرهاي اميال و شهوات و خود پسندي مقيد بود و همان زنجيرها در آخرت مجسم شده بلاي جانش خواهد گرديد، در اين صورت احتمال دوم قوي است و اللّه العالم. «وَ كَلْبُهُمْ بٰاسِطٌ ذِرٰاعَيْهِ بِالْوَصِيدِ» كهف: 18.يعني: سگشان بازوهاي خويش را بر آستانه گشوده است.

و جمع هاي ديگر با فاء آمده و نشان ميدهد كه سه امر بعدي نتيجۀ اولي و يكي پس از ديگري است. راجع به اين آيات به «جري» رجوع شود كه بطور مشروح دربارۀ آنها سخن رفته است.

مُقْمَحُونَ» يس: 8 اگر بگردن كسي زنجير بزنند و آنقدر بگردانند تا زير چانه اش برسد چنين شخصي سر ببالا خواهد ماند و قدرت پائين آوردن سر خود را نخواهد داشت. آيه تشبيه است نسبت باهل فسق و غيره يعني: ما بگردن آنها زنجيرهائي قرار داده ايم كه تا بچانه هايشان رسيده است و آنها سر ببالا گرفتگانند.اذقان فقط سه بار در قرآن آمده كه نقل شد.

يعني آن ياد آوري است هر كه بخواهد آنرا ياد كند

قاموس قرآن، ج 3، ص: 16

بنظر ميايد مراد ياد آوري است و شايد اعم باشد. صحبت دربارۀ «تذكرة» گذشت و خواهد آمد. «فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ … » بقره: 152. ظاهرا اعم مراد است و آيۀ عجيب و نويد بخشي است هر كه خدا را ياد كند خدا او را حتما ياد خواهد فرمود «إِنَّ اللّٰهَ لٰا يُخْلِفُ الْمِيعٰادَ». «فَإِنِّي نَسِيتُ الْحُوتَ وَ مٰا أَنْسٰانِيهُ إِلَّا الشَّيْطٰانُ أَنْ أَذْكُرَهُ … » كهف: 63 مراد از ذكر در آيه يادآوري است زيرا با نسيان مقابل آمده است. «وَ لٰا تَأْكُلُوا مِمّٰا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللّٰهِ عَلَيْهِ وَ إِنَّهُ لَفِسْقٌ.» انعام: 121 ذبيحه ايكه وقت ذبح آن نام خدا برده نشود خوردن آن حرام و در اين آيه از اكل آن نهي شده است و در «ذكّي» خواهد آمد انشاء اللّه.* «أَنْ تَضِلَّ إِحْدٰاهُمٰا فَتُذَكِّرَ إِحْدٰاهُمَا الْأُخْريٰ» بقره: 282. تذكره بمعني پند دادن و چيزي را ياد كسي انداختن است طبرسي در ذيل آيه فوق گفته: ذكر متعدي بيك مفعول است و اگر بباب افعال يا تفعيل بردي متعدي بدو مفعول شود معني آيه چنين است: اگر يكي از آندو زن فراموش كند ديگري شهادت را بياد او آورد. «فَذَكِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ يَخٰافُ وَعِيدِ» ق: 45. «وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْريٰ تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ» ذاريات: 55. تذكر در اين آيات و نظاير آنها بمعني ياد آوري و پند دادن است.* «أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْكُمْ مٰا يَتَذَكَّرُ فِيهِ مَنْ تَذَكَّرَ وَ جٰاءَكُمُ النَّذِيرُ» فاطر: 37 تذكّر چنانكه گفته شد بمعني توجّه و ياد آوري و پند گرفتن است شايد مراد از آن ياد آوري

پي در پي باشد كه يكي از معاني تفعّل است در آيات «وَ مٰا يَذَّكَّرُ إِلّٰا أُولُوا الْأَلْبٰابِ» ال عمران 7 «وَ لِيَذَّكَّرَ أُولُوا الْأَلْبٰابِ» ابراهيم: 52. «- قَدْ فَصَّلْنَا الْآيٰاتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ» انعام: 126. كلمات مورد بحث همه از باب تفعّل است و باحتمال نزديك بيقين يادآوري و پند گرفتن مداوم و پي در پي از آنها مراد است.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 17

و تا در آنها روي قاعدۀ اعلال مبدل به ذال و در آن ادغام گرديده است.* «وَ قٰالَ الَّذِي نَجٰا مِنْهُمٰا وَ ادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَنَا أُنَبِّئُكُمْ بِتَأْوِيلِهِ … » يوسف: 45 «وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ» قمر: 17، 22، 33، 40، «ادّكر» در اصل «اذتكر» است تاء افتعال بدال مبدل شده و اولي در دومي ادغام گرديده است هكذا «مدّكر» در اصل «مذتكر» است طبرسي دربارۀ آيۀ اول فرموده «اذّكر» با ذال نيز جايز است. بنظر ميايد در «مدّكر» قبول ملحوظ است كه يكي از معاني افتعال ميباشد. يعني: ما قرآن را براي ياد آوري و پند گرفتن آسان كرديم آيا پند قبول كننده اي هست؟* «إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ» حجر: 9 مراد از ذكر قرآن مجيد است و چون قرآن ياد- آور و بيان كنندۀ حقائق دنيا و عقبي است بدانجهت بر آن ذكر اطلاق شده است. دربارۀ تحريف قرآن به «قرآن» رجوع شود.

نشان ميدهد كه مراد از اهل ذكر اهل كتاب از يهود و نصاري هستند مشركين مكه از اينكه بشر عادي پيغمبر مشركين مكه از اينكه بشر عادي پيغمبر شود تعجّب ميكردند و ميگفتند «مٰا لِهٰذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعٰامَ وَ يَمْشِي فِي الْأَسْوٰاقِ لَوْ لٰا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيراً» فرقان: 7.قرآن مجيد در آيات مورد بحث ميخواهد اثبات كند كه سنّت خدا بر آن قرار گرفته كه پيامبران از جنس مردم باشند و ميگويد: پيش از تو مرداني فرستاديم كه مثل تو بشر بودند و اي مشركين اگر اين مطلب را باور نداريد و نميدانيد از اهل كتاب كه به

قاموس قرآن، ج 3، ص: 18

پيامبران گذشته عقيده دارند بپرسيد آنها بشما خواهند گفت كه رسولان گذشته همه از جنس بشر بوده اند در اين صورت رسالت رسول ما چيزي خارق عادت نيست بلكه يك امر عادي و معمولي ميباشد.هر دو آيه چنانكه الميزان گفته بيك اصل عمومي عقلائي دلالت دارند و آن وجوب رجوع جاهل بر عالم است.در بعضي از روايات آمده كه ائمه عليهم السلام فرموده اند: اهل ذكر مائيم. مثلا در تفسير عياشي ذيل آيۀ دوم محمد بن مسلم از امام باقر عليه السلام نقل كرده كه بآنحضرت گفتم: در نزد ما كساني اند گمان ميكنند قول خدا «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لٰا تَعْلَمُونَ» آنها يهود و نصاري اند فرمود: آنوقت شما را بدين خود دعوت ميكنند. ميگويد سپس امام عليه السلام بسينۀ خود اشاره فرمود و گفت: مائيم اهل ذكر مائيم سؤال شدگان و گويد: امام فرمود: ذكر قرآن است.در تفسير برهان ذيل آيۀ فوق از امام باقر عليه السلام دربارۀ «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ

كُنْتُمْ لٰا تَعْلَمُونَ» رسول خدا صلي اللّه عليه و آله فرمود: ذكر منم و ائمه اهل ذكراند و قول خدا «وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ» امام باقر فرمود: مائيم قوم او و مائيم مسئول.در تفسير برهان 24 روايت ديگر در اين باره نقل شده است. اينكه در روايت آمده كه حضرت فرمود: ذكر منم و ائمه اهل ذكراند مطابق آيۀ 10 سورۀ طلاق است كه فرمود: «قَدْ أَنْزَلَ اللّٰهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً رَسُولًا يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آيٰاتِ اللّٰهِ … » و آنگاه كه آنحضرت ذكر شد ائمه عليهم السلام نيز اهل و خانواده ذكراند و روايت اول كه فرمود: ذكر قرآن است مطابق آيۀ «إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ» است كه گذشت.ناگفته نماند: ظاهر آيات گذشته چنانكه گفته شد خطاب بمشركين است

قاموس قرآن، ج 3، ص: 19

و مشركان كه رسول خدا صلي اللّه عليه و آله را قبول نمي كردند چطور ميشود به آنها خطاب كرد و گفت: از خانوادۀ او بپرسيد و از ائمه سراغ بگيريد؟ولي اگر قطع نظر از صدر آيه فقط جملۀ «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لٰا تَعْلَمُونَ» را در نظر بگيريم و مورد نزول در نظر نباشد چنانكه در قواعد كلّي قرآن شأن نزول در نظر نيست در اينصورت اين يك مطلب و قاعدۀ كلّي ميشود و مسئول هر چند بحسب مفهوم عام است ولي بحسب مصداق خاص اهل بيت حضرت رسول عليهم السلام ميباشد. زيرا اگر مراد از ذكر چنانكه از سورۀ طلاق نقل شد حضرت رسول صلي اللّه عليه و آله باشد آنها عليهم السلام اهل و خانواده ذكراند و و اگر مراد از ذكر قرآن باشد آن ذكر

است براي آنحضرت و قومش چنانكه فرموده «وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ» زخرف: 44. در اينصورت آنان قوم آنحضرت و يا متيقّن از قوم اواند و آنهااند مسئول و آنحضرت آنانرا مقارق قرآن كرده و در حديث ثقلين امر به تمسّك بر آندو فرموده است.از اينكه گفته شد فساد آنچه گفته اند: مشركين از پيغمبر قبول نميكردند چطور از اهل بيت او قبول ميكنند؟! ظاهر و روشن گرديد اين اشكال كننده خواسته است بر روايات ايراد كند ولي گفتيم كه در روايات اگر جملۀ «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ … » قطع نظر از مورد و شأن نزول بررسي شود مطلب همان است كه ائمه عليهم السلام فرموده اند و مراجعه بروايات نشان ميدهد كه امامان عليهم السلام فقط بآن جمله نظر داشته اند رجوع شود به تفسير برهان. (اين سخن از الميزان ذيل آيه 43 نحل استفاده شده است). در كافي ج 1 ص 210 بابي منعقد فرموده كه مراد از اهل ذكر ائمه عليهم السلام اند و در آن 9 روايت در اين زمينه نقل شده است.* «فَالتّٰالِيٰاتِ ذِكْراً إِنَّ إِلٰهَكُمْ

قاموس قرآن، ج 3، ص: 20

لَوٰاحِدٌ» صافات: 3 راجع باين آيه به «تلي» رجوع شود.* «إِنَّ الْحَسَنٰاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئٰاتِ ذٰلِكَ ذِكْريٰ لِلذّٰاكِرِينَ» هود: 114 يعني نيك ها زشت ها را از بين ميبرند اين تذكري است بر پند گيرندگان «ذكري» مصدر و بمعني ياد آوري است و 23 بار در قرآن مجيد آمده است.* «هَلْ أَتيٰ عَلَي الْإِنْسٰانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مَذْكُوراً» دهر: 1 مواد بدن انسان از اول در عالم بوده و هست ولي روزگاراني گذشت كه انسان شيي ء معلومي در جهان نبود و

چيز ياد شده بشمار نميرفت.

و آنكه را بخواهد نازا ميكند نه ميزايد و نه براي او فرزندي زائيده ميشود. در الميزان آمده: تزويج بمعني جمع است عليهذا معناي «يُزَوِّجُهُمْ» جمع ميكند است. قول حضرت لوط كه بقوم خويش فرمود «أَ تَأْتُونَ الذُّكْرٰانَ مِنَ الْعٰالَمِينَ» شعراء: 165 پسران و مردان را شامل است يعني آيا بجنس مرد تمايل ميكنيد و زنان را كنار ميگذاريد؟!!

آنكه ذليل و خوار گرديم از آيات تو پيروي كنيم. «وَ تُعِزُّ مَنْ تَشٰاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشٰاءُ … » آل عمران: 26 «وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ» اسراء: 111 يعني در حكومت شريك و از ذلت ياري نداشته است و ذليل و خوار نبوده كه حاجت بوليّ داشته باشد. «سَيَنٰالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ ذِلَّةٌ فِي الْحَيٰاةِ الدُّنْيٰا» اعراف: 152 بآنها از پروردگارشان غضب و خواري ميرسد در زندگي دنيا. كلمۀ ذلّة هفت بار در قرآن آمده است. «اذلة» جمع ذليل است بمعني خواران مثل «وَ جَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِهٰا أَذِلَّةً» نمل: 34 يعني: عزيزان اهل آنرا ذليل ميكنند و مثل «لَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْهٰا أَذِلَّةً» نمل: 37 و نيز جمع ذلول آمده بمعني رام ها و نرم ها نحو «أَذِلَّةٍ عَلَي الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَي الْكٰافِرِينَ» مائده: 54 يعني: بر مؤمنان نرم و رام و بر كفار عزيز و تنداند. چنانكه ذلل (بر وزن عنق) نيز جمع ذلول است مثل «وَ أَوْحيٰ رَبُّكَ إِلَي النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبٰالِ بُيُوتاً … ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ الثَّمَرٰاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا» نحل: 69 بعقيدۀ مجاهد «ذُلُلًا» صفت «سُبُلَ» و حال است از آن. يعني: براههاي خدايت وارد شو در حاليكه آسان و رام اند و از ديگري نقل شده كه صفت «النَّحْلِ» است. در اين صورت جمع آمدن، ظاهرا براي آن باشد كه از نحل جنس مراد است.اذلّ اسم تفضيل ذلّت است نحو «لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ … » منافقون: 8 يعني: عزيزتر حتما ذليلتر را از مدينه بيرون ميكند. اين سخن عبد اللّه ابي است لعنه اللّه «إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللّٰهَ

وَ رَسُولَهُ أُولٰئِكَ فِي الْأَذَلِّينَ» مجادله: 20.يعني آنانكه با خدا و رسول مخالفت ميكنند آنها در رديف ذليلترانند.* «ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ … » بقره:

قاموس قرآن، ج 3، ص: 23

61، آل عمران: 112 دربارۀ اين دو آيه در «حبل» بطور تفصيل سخن گفته ايم.* «هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنٰاكِبِهٰا وَ كُلُوا مِنْ رِزْقِهِ» ملك: 15 يعني او كسي است كه زمين را براي شما آرام گردانيد پس در شانه هاي آن راه برويد و از روزي خدا بخوريد. با آيه فوق بحركت زمين استدلال كرده اند زيرا ذلول بمعني مركوب رام است و دابۀ ذلول مركوبي را گويند كه چموش نيست و آرام است.زمين نيز مركوب آرام است و حركت ميكند و در مركوب حركت ملحوظ است. اين در صورتي است كه ذلول فقط بمركوب گفته شود در نهج البلاغه خطبۀ 31 آمده «يَرْكَبُ الصَّعْبَ وَ يَقُولُ هُوَ الذَّلُولُ» و نيز در قرآن آمده «إِنَّهٰا بَقَرَةٌ لٰا ذَلُولٌ تُثِيرُ الْأَرْضَ» بقره: 71.در كتاب آغاز و انجام جهان از كلمۀ مناكب كه بمعني شانه ها است استدلال شده بكرويّت زمين.اين استدلال كاملا صحيح است زيرا رفتن در شانه هاي زمين در صورتي صحيح است كه همه جاي آن شانه هاي آن باشد و آن در صورتي است كه كروي باشد چنانكه با تأمل روشن خواهد شد.* «ذَلَّلْنٰاهٰا لَهُمْ» يس: 72 يعني: چهارپايان را بر آنها رام كرديم «وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُهٰا تَذْلِيلًا» انسان: 14 يعني چيدن ميوه هاي بهشت بر آنها رام و سهل شده است.

اللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُوماً مَخْذُولًا» اسراء: 22 يعني با خدا معبود ديگري مگير و گرنه نكوهيده و خوار گردي. «مذموم» سه بار در قرآن آمده است: اسراء: 22، 18 قلم: 49.

آمرزيده شود؟! و آنگهي فتح مكه چه تناسبي با غفران ذنب دارد تا خدا بفرمايد براي تو مكه را فتح كرديم تا گناهان تو را بيامرزيم؟! و ايضا غفران گناهان گذشته و آينده يعني چه؟! بخشوده شدن گناهان گذشته طبيعي و عادي است ولي گناهان آينده كه هنوز واقع نشده اند چطور بخشوده ميشوند؟! اولا بايد دانست: باحتمال نزديك بيقين مراد از «مٰا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ مٰا تَأَخَّرَ» گناهان دور و نزديك است نه

قاموس قرآن، ج 3، ص: 25

گناهاني كه در گذشته واقع شده و در آينده واقع خواهد شد. و بعبارت اخري: گناهاني كه از مدتها قبل واقع شده و گناهاني كه تازه انجام گرفته است. اين سخن كاملا طبيعي است و احتياج بآن تأويل ركيك ندارد كه بگوئيم: يعني گناهان گذشته را مي بخشد و توفيق ميدهد كه در آينده گناه نكني.در روايت نيز كه اين تعبير آمده باشد بنا بر احتمال فوق گناهان دور و نزديك مراداند. اين احتمال را خداوند ببركت قرآن بر من الهام فرموده و در جاي ديگر نديده ام.ثانيا در آيات ديگر نيز بحضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله نسبت ذنب داده شده كه لازم است دقت شود مثل «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكٰارِ» غافر: 55 بنظر ميايد مراد از اين ذنب خيالاتي است كه دربارۀ توفيق و پيشرفت اسلام بقلب مبارك آنحضرت راه مييافت كه آيا اين دين پيش ميرود؟ لذا خدا فرموده: صبر كن وعدۀ خدا حق است و براي گناهت كه در دل تو رفت و آمد ميكند استغفار كن. نظير اين سخن آيۀ 214 بقره است

كه ميگويد: «مَسَّتْهُمُ الْبَأْسٰاءُ وَ الضَّرّٰاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتّٰي يَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتيٰ نَصْرُ اللّٰهِ أَلٰا إِنَّ نَصْرَ اللّٰهِ قَرِيبٌ» ميفرمايد بهنگام بأساء و ضراء متزلزل شدند تا جائيكه رسول و مؤمنان گفتند: ياري خدا كي خواهد آمد. اين گرچه حكايت حال گذشتگان است ولي چون خطاب بمؤمنين است حكايت از حال آنها نيز دارد و آنگهي رسول من حيث هو بتصريح آيه چنين حال را دارد و آن شامل حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله هم ميشود.در آيۀ ديگر آمده «فَاعْلَمْ أَنَّهُ لٰا إِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنٰاتِ» محمد: 19 شايد مراد از اين ذنب نيز همان تنگي سينۀ آنحضرت باشد كه فرموده: «فَلَعَلَّكَ تٰارِكٌ بَعْضَ مٰا يُوحيٰ إِلَيْكَ وَ ضٰائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ» هود: 12 و نيز فرموده «كِتٰابٌ أُنْزِلَ إِلَيْكَ فَلٰا يَكُنْ فِي صَدْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ» اعراف: 2 در سورۀ يوسف آيۀ 109

قاموس قرآن، ج 3، ص: 26

فرموده: پيش از تو مرداني فرستاديم و بآنها وحي ميكرديم … آيا در زمين سير نكردند تا عاقبت پيشينيان را بنگرند … آنگاه فرموده «حَتّٰي إِذَا اسْتَيْأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جٰاءَهُمْ نَصْرُنٰا فَنُجِّيَ مَنْ نَشٰاءُ وَ لٰا يُرَدُّ بَأْسُنٰا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ».ظاهر آنست كه ضمير «ظَنُّوا …، أَنَّهُمْ …،كُذِبُوا» همه راجع به «الرّسل» است و معني چنين ميشود: تا آنگاه كه پيامبران مأيوس شدند و خيال كردند كه وعدۀ عذاب درست نبوده ياري ما بآنها رسيد. آيا چنين خيالي در ذهن پيامبران خطور ميكند؟! و آيا اين عبارت اخراي آنست كه فرموده «وَ زُلْزِلُوا حَتّٰي يَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتيٰ نَصْرُ اللّٰهِ؟! و

اللّه العالم.در الميزان سه ضمير گذشته را به مردم بر گردانده و فرموده: يعني چون رسل از ايمان مردم مأيوس شدند و مردم پنداشتند كه پيامبران بدروغ وعدۀ عذاب داده اند آنگاه ياري ما آمد. راجع بمرجع سه ضمير و اينكه راجع بمردم است با آيۀ 27 هود كه دربارۀ قصۀ نوح آمده كه مردم بنوح گفتند «بَلْ نَظُنُّكُمْ كٰاذِبِينَ» و فرعون بموسي گفت «إِنِّي لَأَظُنُّكَ يٰا مُوسيٰ مَسْحُوراً» اسراء: 101 استدلال كرده است و اللّه العالم. اينك ميرسيم بآيۀ «إِنّٰا فَتَحْنٰا» بنظر نگارنده حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله دربارۀ توفيق و پيشرفت اسلام ناراحتي ها و تنگي هاي خاطر داشت چنانكه خداوند بارها فرموده «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ» غافر: 55 «وَ اصْبِرْ وَ مٰا صَبْرُكَ إِلّٰا بِاللّٰهِ … وَ لٰا تَكُ فِي ضَيْقٍ مِمّٰا يَمْكُرُونَ» نحل: 127 «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَ لٰا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لٰا يُوقِنُونَ» روم: 60.اين آيات همه براي رفع دلتنگي آنحضرت و براي تسليت اوست. و چون مكه فتح شد و بت پرستي متلاشي گرديد اين وعده ها جاي خود را گرفت و آنحضرت خاطرش آرام و مطمئن گرديد كه ديگر دستي بالاي دست اسلام نيست و معبودات باطل ناپديد شدند و كلمۀ عالمگير و دلنواز

قاموس قرآن، ج 3، ص: 27

لٰا إِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ مانند كوه استواري سينه بزمين زد لذا خداوند فرمود: براي تو فتحي آشكار پيش آورديم تا گناهان دور و نزديكت را (كه همان خيالات بوده باشد) بيامرزيم و ديگر آن خيالات بذهن تو نيايد آخرين سوره ايكه بآنحضرت نازل شده سورۀ نصر است كه فرموده «إِذٰا جٰاءَ نَصْرُ اللّٰهِ وَ الْفَتْحُ وَ رَأَيْتَ النّٰاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللّٰهِ

أَفْوٰاجاً. فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كٰانَ تَوّٰاباً».يعني چون ياري خدا و فتح آمد و ديدي كه مردم فوج فوج بدين خدا داخل ميشوند خدا را تسبيح و حمد بگوي و آمرزش بطلب. طلب آمرزش ديگر براي چيست؟! يعني حالا كه با چشم خود ديدي دين جاي خود را گرفت و بعوض يك يك، گروه گروه داخل دين ميشوند و وعدۀ خدا عملي شد ديگر از آن خيالات كه داشتي آمرزش بخواه؟مفسران در تقريب آيۀ شريفه اقوالي دارند كه از نظر نگارنده قانع كننده و دلچسب نيست و بآنچه گفته ام اعتماد دارم.بعضي از بزرگان فتح را صلح حديبيه گرفته و از آيات سوره كه صلح مزبور را يادآوري ميكند استمداد كرده است. ناگفته نماند گرچه در آيات اين سورۀ راجع بصلح حديبيه مطالبي هست ولي بعيد بنظر ميرسد مراد صلح باشد در روايت امام رضا عليه السّلام آمده كه فتح مكه فرموده اند.و اگر مراد از فتح، جريان حديبيه باشد باز سخن ما بقوت خود باقي است و صلح حديبيه سبب آرامش خاطر آنحضرت گرديد و ديد كه وعده هاي خدا بتدريج جاي خود را ميگيرد و اللّه العالم.* «فَيَوْمَئِذٍ لٰا يُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لٰا جَانٌّ» رحمن: 39، بنظر ميايد مراد از اين سؤال، سؤال استفهام است يعني از كسي پرسيده نميشود تو چه كاره بوده اي زيرا خداوند بهمه چيز داناست و آنگهي فرموده «يَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لٰا تَخْفيٰ مِنْكُمْ خٰافِيَةٌ» حاقة:

قاموس قرآن، ج 3، ص: 28

18. و فرموده «يَوْمَ تُبْلَي السَّرٰائِرُ. فَمٰا لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لٰا نٰاصِرٍ» طارق: 9 و ما بعد آيه ما نحن فيه اين آيه است كه «يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِيمٰاهُمْ …

» يعني: گناهكاران با علامت خود شناخته ميشوند مشروح اين سخن در «سئل» خواهد آمد انشاء اللّه.

كنيد. در اقرب الموارد پس از شمردن موارد استعمال آن ميگويد در اكثر اين عبارات راجح آنست كه ذات همان ذات بمعناي صاحب باشد.

را نديده است ولي چون نيش غول در اذهان مجسّم است، آن مصحح تشبيه است اين شعر در مجمع ذيل آيۀ فوق و نيز در كتاب مطول تفتازاني مذكور است.

رَحِيمٌ».آياتيكه رءوف در آنها توأم با رحيم آمده است عبارت اند از «إِنَّ اللّٰهَ بِالنّٰاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ» بقره: 143 و توبه: 117، نحل: 7 و 47، حج: 65، نور: 20، حديد: 9، حشر: 10.در اين آيات باحتمال قوي مراد آنست كه خداوند بعموم اعمّ از گرفتار و غير آن مهربان است ناگفته نماند در «رحم» خواهد آمد كه رأفت خدا بمعني تأثر و رقّت قلب نيست چنانكه در بشر است و رأفت خدا همان نعمتهاي خداست كه خوان كرمش براي عموم گسترده است و از رأفت بزرگش هدايت خلق بوسيله فطرت و پيامبران است.

ج 3، ص: 35

243. طبرسي فرموده رؤيت در اينجا بمعني علم است ولي بهتر است بمعني نگاه كردن باشد زيرا در آنصورت معناي «الي» درست خواهد بود يعني: آيا بآنانكه هزاران نفر بودند از ديارشان خارج شدند نگاه نكردي؟منظور نگاه عبرت است گر چه منظور اليهم در وقت نزول آيه نبودند ولي نگاه عبرت با شنيدن اخبار آنها نيز صحيح است علي هذا هر كجا كه رأي با الي متعدي باشد معني نگاه كردن درست است. مگر در بعضي از آيات «أ رأيت» جاري مجراي «اخبرني» آمده و بآن كاف خطاب براي تأكيد ضمير داخل ميشود نحو «أَ رَأَيْتَكَ هٰذَا الَّذِي كَرَّمْتَ عَلَيَّ» اسراء: 62. يعني: بمن خبر ده از اين كه بر من برتري دادي. طبرسي تصريح كرده كه اين كاف فقط براي تأكيد خطاب و نيز حرف خطاب است و اسم نيست كه مفعول أ رأيت باشد. در اقرب نيز چنين است. همچنين است «أ رأيتم» و «أ رأيتكم» بمعني: خبر دهيد است «قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَتٰاكُمْ عَذٰابُهُ بَيٰاتاً أَوْ نَهٰاراً مٰا ذٰا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ» يونس: 50. «قُلْ أَ رَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتٰاكُمْ عَذٰابُ اللّٰهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ يُهْلَكُ إِلَّا الْقَوْمُ الظّٰالِمُونَ» انعام: 47.رأي چون بباب افعال رود پيوسته دو مفعول خواهد داشت مثل «وَ لَوْ أَرٰاكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ» انفال: 43. يعني اگر آنها را بتو در حال كثرت نشان ميداد البته سست و متفرق ميشديد ظاهر آنست كه «كَثِيراً» حال است از ضمير «هم». «تَرائي» ديدن يكديگر است نحو «فَلَمّٰا تَرٰاءَا الْجَمْعٰانِ قٰالَ أَصْحٰابُ مُوسيٰ إِنّٰا لَمُدْرَكُونَ» شعراء: 61. چون دو جمع (فرعونيان و ياران موسي) يكديگر را ديدند اصحاب موسي

گفتند: ما گرفتار شدگانيم. «رئاء» بكسر اول بمعني تظاهر و نشان دادن بغير است (اقرب) و آن اين است كه كار خوبي انجام دهد و

قاموس قرآن، ج 3، ص: 36

قصدش تظاهر و نشان دادن بمردم باشد نه براي تقرّب بخدا «لٰا تُبْطِلُوا صَدَقٰاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذيٰ كَالَّذِي يُنْفِقُ مٰالَهُ رِئٰاءَ النّٰاسِ» بقره: 264. صدقات خود را با منّت گذاشتن و اذيت باطل نكنيد مثل آنكسكه مال خويش براي تظاهر بمردم خرج ميكند كه خرج چنين شخص نيز باطل است. «الَّذِينَ هُمْ يُرٰاؤُنَ» ماعون: 6. آنانكه تظاهر و ريا ميكنند همچنين است آيۀ 142 نساء و 47 انفال.رئي (بر وزن علم): منظر و قيافه «وَ كَمْ أَهْلَكْنٰا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَحْسَنُ أَثٰاثاً وَ رِءْياً» مريم: 74. چه بسيار كساني پيش از آنها هلاك ساختيم كه اثاث و منظرشان از اينها بهتر بود. «أَ رَأَيْتَ الَّذِي يُكَذِّبُ بِالدِّينِ فَذٰلِكَ الَّذِي يَدُعُّ الْيَتِيمَ» ماعون: 1.أ رأيت در آيۀ شريفه بمعني اخبرني نيست بلكه معني آن چنين است: آيا ديدي و شناختي آنكه را كه جزا را تكذيب ميكند او كسي است كه يتيم را طرد مي نمايد. «أَ رَأَيْتَ الَّذِي يَنْهيٰ. عَبْداً إِذٰا صَلّٰي. أَ رَأَيْتَ إِنْ كٰانَ عَلَي الْهُديٰ. أَوْ أَمَرَ بِالتَّقْويٰ. أَ رَأَيْتَ إِنْ كَذَّبَ وَ تَوَلّٰي أَ لَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللّٰهَ يَريٰ» علق: 9- 13. «أ رأيت» در هر سه مورد براي افادۀ تعجب است و تكرار آن براي تأكيد آمده و جواب اذا در آيۀ اول و جواب هر دو «ان» در آيات بعدي محذوف است و فاعل «كَذَّبَ وَ تَوَلّٰي» همان نهي كننده است كه در آيۀ اول مذكور ميباشد يعني: آيا ديدي آنكس

را كه نمازگزار را از نماز نهي ميكند حال چنين كسي در پيش خدا چگونه خواهد بود؟! بمن بگو اگر نهي شده در هدايت باشد يا امر بتقوي كند حال ناهي چگونه خواهد بود؟! بگو به بينم اگر ناهي مكذب و روگردان از حق باشد پيش خدا چه وضعي خواهد داشت؟! هر سه «أ رأيت» معناي خبر بده دارند. «وَ مٰا نَرٰاكَ اتَّبَعَكَ إِلَّا الَّذِينَ هُمْ

قاموس قرآن، ج 3، ص: 37

أَرٰاذِلُنٰا بٰادِيَ الرَّأْيِ» هود: 27. رأي بمعني ديدن و نيز بمعني نظريّه و آنچه بفكر ميرسد آمده است. در اين آيه ظاهرا رأي مشهود كه جمع آن آراء است مراد مي باشد زمخشري گفته: نصب بادي الرأي براي ظرفيت است و اصل آن «وقت حدوث اول رأيهم» يا «وقت حدوث ظاهر رأيهم» است يعني مردم بنوح گفتند كه فقط اشخاص پست بتو گرويده اند آنهم در ابتداي رأي و بدون تدبر و تفكر.در آيۀ «لِتَحْكُمَ بَيْنَ النّٰاسِ بِمٰا أَرٰاكَ اللّٰهُ» نساء: 105 گفته اند مراد همان رأي و نظر است نه تعليم احكام از جانب خدا.در گذشته گفتيم: رأي چون بدو مفعول متعدي شود بمعني علم آيد و ارباب ادب بآن تصريح كرده اند مثلا جوهري در صحاح گويد: رأي با چشم بيك مفعول، و رأي بمعني علم بدو مفعول متعدي ميشود. راغب ميگويد: رأي آنگاه كه دو مفعول گيرد معني علم ميدهد.اما در بعضي جاها ملاحظه ميشود با آنكه يك مفعول دارد بمعني علم آمده نظير اين آيه «أَ وَ لَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ كٰانَتٰا رَتْقاً فَفَتَقْنٰاهُمٰا» انبياء: 30. و آيات ديگر از اين قبيل كه زياد است.در اقرب الموارد ميگويد رأي و ديدن اعم

است از آنكه با چشم باشد يا با قلب. لذا بايد در اينگونه آيات بگوئيم: ديدن با قلب مراد است كه همان دانستن و درك كردن است و هر جا كه مناسب باشد ميتوان آنرا علم يعني ديدن با قلب معني كرد و لازم نيست در اين باره در جستجوي دو مفعول باشيم.

گفتند فرمود: هفت سال بقرار عادت زراعت كنيد و آنچه درو كرديد جز كمي كه ميخوريد همه را در خوشه ذخيره نمائيد پس از آن هفت سال قحطي پيش آيد سالهاي قحطي، ذخيره شده را ميخورند (در عرض هفت سال قحطي انبار شده هاي قبلي را ميخوريد) و چون هفت سال قحطي بگذرد سال ديگري كه داراي آسايش و فراواني است ميايد. (سورة يوسف: 43- 49).تفاوت اين خواب با خواب يوسف آنست كه او يكدفعه خواب ديد ولي پادشاه بارها آنخواب را ديده است جمله «إِنِّي أَريٰ … » مفيد استمرار است يعني من پيوسته چنين مي بينم بنظر ميايد كه شاه مصر چندين شب متوالي آنخواب را ديده تا بمقام تعبير آمده و اگر يكبار ديده بود شايد اهميّت نميداد.3- خواب حضرت ابراهيم عليه السّلام است دربارۀ سر بريدن فرزندش اسمعيل كه در «ابراهيم» مفصلا ذكر شد و

قاموس قرآن، ج 3، ص: 39

در آن جملۀ «إِنِّي أَريٰ فِي الْمَنٰامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ» صافات: 102. روشن ميكند كه حضرت ابراهيم بارها پشت سر هم آنخواب را ديده و در اثر تكرار خواب متوجه شده كه آن دستور خداوندي است.دربارۀ حضرت رسول صلي اللّٰه عليه و آله سه خواب در قرآن مجيد آمده است.1- دربارۀ جنگ بدر كه حضرت كفّار مكه را در خواب ديد كم و ناچيزاند و باصحاب خبر داد لذا در جنگ دلگرم شدند «إِذْ يُرِيكَهُمُ اللّٰهُ فِي مَنٰامِكَ قَلِيلًا وَ لَوْ أَرٰاكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنٰازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَ لٰكِنَّ اللّٰهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذٰاتِ الصُّدُورِ» انفال: 43. از اين آيه روشن ميشود كه خداوند كفّار را در خواب بآنحضرت ناچيز و كم نشان داده و

اگر زياد نشان ميداد و او بياران خود ميفرمود از كثرت آنها مي ترسيده و گرفتار تفرق و منازعه ميشدند. و در شروع جنگ يك رأي نميشدند. ملاحظۀ آيات سورۀ انفال نشان ميدهد كه فتح در جنگ بدر بيشترش از مسير عادي نبوده بلكه خواست خدا بوده است از جمله خوابي كه گذشت. 2- آنحضرت در خواب ديد كه مسلمانان داخل مسجد الحرام شدند.اين خواب را باصحاب خويش باز گفت مسلمانان از آن شاد شدند و گمان كردند كه در آنسال داخل خواهند شد و چون از حديبيه بر گشتند منافقان گفتند: كو آنخواب كه ديده بود ما نه بمسجد الحرام داخل شديم و نه حلق رأس و نه تقصير (از اعمال مخصوص حج) كرديم؟ خدا اين آيه را نازل فرمود «لَقَدْ صَدَقَ اللّٰهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيٰا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرٰامَ إِنْ شٰاءَ اللّٰهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُؤُسَكُمْ وَ مُقَصِّرِينَ لٰا تَخٰافُونَ … » فتح: 27.يعني البته خدا راستي خواب برسول خود را آشكار ساخت كه داخل مسجد الحرام ميشويد اگر خدا بخواهد در حاليكه از شرّ مشركان ايمن هستيد و در حاليكه سر ميتراشيد

قاموس قرآن، ج 3، ص: 40

و تقصير ميكنيد و از اهل شرك نمي ترسيد سال بعد مسلمانان با ايمني وارد مسجد الحرام شده و اعمال بجاي آوردند.3- خوابيكه آنحضرت دربارۀ شجرۀ ملعونه ديدند «وَ مٰا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنٰاكَ إِلّٰا فِتْنَةً لِلنّٰاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَمٰا يَزِيدُهُمْ إِلّٰا طُغْيٰاناً كَبِيراً» اسراء: 60.ظاهر آنست كه «الشّجرة» عطف است بر «الرّؤيا» در آنصورت معني آيه چنين است: رؤيائي را كه بر تو نمودار كرديم و همچنين درخت ملعون در قرآن را امتحاني بر مردم

قرار داديم.آنها را ميترسانيم ولي تخويف ما جز طغيان نميافزايد.علي هذا رؤيا و شجرۀ ملعونه هر دو يكي است و آنحضرت در خواب شجرۀ ملعونه را ديده است و خدا فرموده كه آن امتحاني است بر مردم.از جملۀ «الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ» روشن است كه اين شجره در قرآن مورد لعن است ولي در قرآن درختي كه مورد لعنت باشد نيست و شجرۀ زقوم كه حال آن در سورۀ صافات آيۀ 62 ببعد و حم دخان آيۀ 43 ببعد آمده در قرآن مورد لعن نيست. پس لا بد مراد از شجرۀ ملعونة يك نسل و خانوادۀ مخصوص از بشر است زيرا اطلاق شجرة بر نسل و خانواده شايع و معمول است در لسان العرب گويد: فلاني از شجرۀ مباركه است يعني از اصل مبارك است و در زبان رسول خدا صلي اللّٰه عليه و آله زياد آمده كه «انا و عليّ من شجرة واحدة» . اشخاصيكه در قرآن مورد لعنت واقع شده عبارت انداز: كفّار «إِنَّ اللّٰهَ لَعَنَ الْكٰافِرِينَ … » احزاب: 64. و شيطان «لَعَنَهُ اللّٰهُ وَ قٰالَ لَأَتَّخِذَنَّ … » نساء: 118. و منافقان «وَعَدَ اللّٰهُ الْمُنٰافِقِينَ وَ الْمُنٰافِقٰاتِ وَ الْكُفّٰارَ نٰارَ جَهَنَّمَ … وَ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ مُقِيمٌ» توبه: 68. و نيز آنانكه خدا و رسول را اذيّت ميكنند احزاب: 57.و نيز مشركان فتح: 6. و كسانيكه بيّنات و احكام خدا را كتمان ميكنند بقره:

قاموس قرآن، ج 3، ص: 41

159. و همچنين ستمكاران مورد لعن خدا هستند «أَلٰا لَعْنَةُ اللّٰهِ عَلَي الظّٰالِمِينَ» هود: 18.خانوادۀ ملعون در قرآن بايد يكي از نامبردگان فوق باشد. دقّت نشان ميدهد كه مراد از شجرۀ ملعونه قومي

از منافقان هستند كه در ميان مسلمين ريشه ميدوانند يا بنسل و يا بعقيده و مسلك خود و يا با هر دو و سبب فتنه و اضلال اهل اسلام ميگردند (در تفسير اين آيه از الميزان استفاده شده است.)اما از لحاظ روايات، ناگفته نماند در بسياري از روايات فريقين آمده كه آنحضرت بني اميّه را بصورت ميمونها ديد كه در منبر او بالا و پائين ميروند براي نمونه بروايات زير توجّه شود.عياشي در تفسير آيۀ ما نحن فيه از امام باقر عليه السّلام روايت كرده كه فرمود «وَ مٰا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنٰاكَ إِلّٰا فِتْنَةً لِلنّٰاسِ» تا در آن فتنه سرگردان باشند «وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ» يعني بني اميّه. و نيز از عمران و محمد بن مسلم نقل كرده كه از آنحضرت (ظاهرا امام صادق عليه السّلام) پرسيديم از قول خدا «وَ مٰا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنٰاكَ» فرمود: رسول خدا صلي اللّه عليه و آله مرداني را بر منابر ديد كه مردم را گمراه ميكنند: رزيق و زفر (مقصود اول و ثاني است) و قول خدا «وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ» فرمود: آنها بني اميّه اند.و در روايت ديگر از عبد الرحيم قيصر از حضرت باقر عليه السّلام نقل كرده «وَ مٰا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنٰاكَ» فرمود: بآنحضرت مرداني از بني تيم و عدي بر منابر نشان داده شد كه مردم را از راه بعقب بر ميگرداندند. گفتم «وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ» يعني چه؟ فرمود آنها بني اميه اند … چند روايت ديگر نيز در عياشي نقل شده و اين روايت و نظائر آنها در مجمع و بحار و تفسير برهان و صافي نيز نقل

شده است.بموجب سه روايت فوق رؤياي آنحضرت غير از شجره ملعونه است

قاموس قرآن، ج 3، ص: 42

و رؤيا دربارۀ اوّلي دوّمي و شجرۀ ملعونه دربارۀ بني اميّه است. علي هذا معني آيه چنين ميشود: ما آن رؤيا را كه بر تو نمودار كرديم و نيز شجرۀ لعنت شده را امتحان قرار داديم … اين سخن با ظاهر آيه بيشتر ميسازد.علّامۀ اميني رحمه اللّه درج 8 الغدير ص 247 ببعد فصلي تحت عنوان- بني اميّه در قرآن- باز كرده و احاديثي از كتب اهل سنت جمع آورده و از جمله از در منثور سيوطي و تفسير شوكاني و غيره نقل كرده كه عايشه بمروان بن حكم گفت: از رسول خدا صلي اللّه عليه و آله شنيدم بپدر و جد تو ابي العاص بن اميّه ميگفت: شمائيد شجرۀ ملعونه در قرآن.و اينكه در روايت بعضي از اهل سنت از جمله صحيح بخاري، اسباب النزول واحدي، تفسير ابن كثير و غيره آمده كه مراد از رؤيا اسراء آنحضرت است از مكه به مسجد اقصي و مراد از شجرۀ ملعونه زقّوم است درست نيست زيرا درخت زقوم در قرآن لعنت نشده و اسراء خواب نبوده بلكه در بيداري واقع شده است. ابن كثير بنا بر عادت شوم خود در تفسيرش اين طريق را اختيار كرده و حديث ديگر را ضعيف خوانده است تا مبادا بر بني اميّه جسارت شده باشد به كتابهائيكه در فوق نام برده ايم رجوع كنيد.آياتيكه دربارۀ رؤيا از قرآن مجيد نقل شد دلالت دارند بر آنكه رؤيا از آينده خبر ميدهد خواه رؤياي پيامبران باشد يا غير آنها چنانكه از رؤياي پادشاه مصر روشن گرديد.روايات زيادي دربارۀ

رؤيا و احكام آن وارد شده طالبان تفصيل به كتاب دار السلام تأليف محدّث نوري رحمه- اللّه رجوع كنند.

131 «إِنِّي أَخٰافُ اللّٰهَ رَبَّ الْعٰالَمِينَ» مائده: 28. «تَبٰارَكَ اللّٰهُ رَبُّ الْعٰالَمِينَ» اعراف: 54. بنا بر آنكه در المعجم المفهرس شمرده جملۀ رَبِّ الْعٰالَمِينَ* مجموعا چهل و دو بار در قرآن آمده است.و در بعضي از آيات آمده: «رَبُّ كُلِّ شَيْ ءٍ نحو «قُلْ أَ غَيْرَ اللّٰهِ أَبْغِي رَبًّا وَ هُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْ ءٍ» انعام: 164. و در بعضي ها «رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ» نظير «قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللّٰهُ» رعد: 16. و در بعضي رَبُّ- الْعَرْشِ نحو «اللّٰهُ لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ رَبُّ

قاموس قرآن، ج 3، ص: 44

الْعَرْشِ الْعَظِيمِ» نمل: 26. همچنين رَبُّ الْمَشْرِقَيْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَيْنِ، … بِرَبِّ الْمَشٰارِقِ وَ الْمَغٰارِبِ، … رَبُّ- السَّمٰاوٰاتِ السَّبْعِ … بِرَبِّ النّٰاسِ، … بِرَبِّ- الْفَلَقِ و غيره در قرآن مجيد استعمال شده است.مضمون مجموع آنها روشن ميكند كه خداوند پرورش دهندۀ تمام موجودات است هم خلقت از جانب اوست و هم تربيت علي هذا خالق و مربّي و معبود فقط خداي سبحان است.در بعضي از آيات ربّ بر غير خدا اطلاق گرديده است مثل «وَ قٰالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ نٰاجٍ مِنْهُمَا اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ» يوسف: 42. يعني يوسف بيكي از آندو كه گمان ميكرد نجات خواهد يافت گفت: مرا نزد رئيس خود ياد كن. همچنين است آيۀ 50 و 41. از همان سوره و نيز جملۀ «فَأَنْسٰاهُ الشَّيْطٰانُ ذِكْرَ رَبِّهِ» در آيۀ 402. و ظاهرا مراد از رب در اين آيات ملك و رئيس است چنانكه از مجمع البيان نقل شد. «أَ أَرْبٰابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللّٰهُ … » يوسف: 39. ارباب جمع رب و چهار بار در قرآن مجيد آمده است و مراد از آن معبودهاي

دروغين و ملائكه و بزرگان قوم اند كه قرآن از اتخاذ ارباب در مقابل خداوند نهي فرموده است و چهار محل فوق بقرار ذيل است: يوسف: 39. آل عمران: 64 و 80- توبه: 31. راغب ميگويد: بنا بر آنكه ربّ فقط بخدا اطلاق ميشود لازم بود كه جمع بسته نشود ولي بنا بر اعتقاد كفّار جمع بسته شده است نه راجع بنفس امر و حقيقت، بهتر است گفته شود براي نقل قول آنها و براي تفهيم جريان جمع آمده است. در دعاي 48. صحيفه آمده: اللهم لك الحمد … رب الارباب.

است: مائده: 44 و 63. آل عمران: 79.

وَ رٰابِطُوا وَ اتَّقُوا اللّٰهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» آل عمران: 200. «اصْبِرُوا» صبر فردي را ميرساند و «صٰابِرُوا» بصبر دسته جمعي دلالت دارد و «رٰابِطُوا» از مرابطه بعقيدۀ الميزان ايجاد ارتباط ميان نيروها و افعال جامعه است در اقرب الموارد ميگويد «رابط الامر: واطب عليه» يعني بر كار مواظبت كرد.معني آيه چنين ميشود: اي مؤمنان از حيث فرد و عموم خويشتن دار باشيد و ميان خويش ربط ايجاد كنيد و مواظب هم باشيد و از خدا بترسيد تا رستگار شويد.اينكه بعضي ها آنرا مرابطه و ماندن در سرحدات براي حفظ مملكت معني كرده اند معناي درستي نيست و آيات ما قبل دربارۀ جنگ نيست درست است كه ماندن در مرزها را نيز مرابطه گويند ولي آيه در صدد آن نيست. «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِبٰاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّٰهِ وَ عَدُوَّكُمْ» انفال: 60. رباط مثل ربط بمعني بستن است رباط الخيل يعني ذخيرۀ اسبان. در كشاف گفته: رباط نام اسبان ذخيره در راه خداست و شايد جمع ربيط باشد ناگفته نماند: از آن در آيۀ فوق بين الاثنين مراد نيست بلكه شايد تأكيد و مبالغه مراد

قاموس قرآن، ج 3، ص: 48

باشد يعني براي مقابله با دشمنان آنچه بتوانيد از نيرو و ذخيرۀ اسبان جنگي، آماده كنيد. (يا اسبان ذخيره شده آماده كنيد).

گيريد.رباع: چهار چهار بقول نحويها از اربعة اربعة معدول است. «فَانْكِحُوا مٰا طٰابَ لَكُمْ مِنَ النِّسٰاءِ مَثْنيٰ وَ ثُلٰاثَ وَ رُبٰاعَ … » نساء: 3. تفسير آيه در «ثلاث» گذشت. «جٰاعِلِ الْمَلٰائِكَةِ رُسُلًا أُولِي أَجْنِحَةٍ مَثْنيٰ وَ ثُلٰاثَ وَ رُبٰاعَ … » فاطر: 1. بحث مفصل دربارۀ اين آيه در «جنح» گذشت.

و آب جاري داشت ساكن كرديم.ولادت عيسي و زائيدن مريم هر دو از طريق غير عادي است لذا يك آيه شمرده شده اند و از اين آيه بدست ميايد كه مريم و عيسي در زمين مرتفعي ساكن شده اند در مجمع گفته: آن فلات فلسطين است و گفته اند دمشق، مصر و بيت المقدس است. ناگفته نماند صاحب المنار را دربارۀ اين آيه قولي هست كه شايد در «عيسي» نقل شود.2- «فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رٰابِيَةً» حاقه: 10. رابية بمعني زايده است كه عبارت اخراي شديد ميباشد يعني خدا آنها را بعقوبتي شديد گرفت.3- «فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَداً رٰابِياً» رعد: 17. «رٰابِياً» صفت زبد است يعني سيل كفي بالا آمده برداشت.4- «تَتَّخِذُونَ أَيْمٰانَكُمْ دَخَلًا بَيْنَكُمْ أَنْ تَكُونَ أُمَّةٌ هِيَ أَرْبيٰ مِنْ أُمَّةٍ» نحل: 92. مراد از اربي زيادت يافته و ثروتمند است يعني سوگندهاي خويش را مايه فريب قرار ميدهيد كه تا امّتي ثروتمندتر از امت ديگر باشيد امّت ثروتمندتر شونده همان صاحبان قسم دروغ است و بعبارت ديگر با قسمهاي دروغ ميخواهيد شما از ديگران مالدارتر باشيد.5- «وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمٰا كَمٰا رَبَّيٰانِي صَغِيراً» اسراء: 24. «رَبَّيٰانِي» از ربو بمعني زيادت دادن و بزرگ كردن است يعني: خدايا بپدر و مادرم رحمت فرست كه آندو مرا در صغر سنّ بزرگ كردند همچنين است آيۀ «قٰالَ أَ لَمْ نُرَبِّكَ فِينٰا وَلِيداً وَ لَبِثْتَ فِينٰا مِنْ عُمُرِكَ سِنِينَ» شعراء: 18. آيا تو را در نزد خود بزرگ نكرديم.معامله ربوي را از آن ربا گفته اند كه در آن زيادت هست و ربا بضرورت قرآن و دين مبين اسلام حرام است و ربا خورنده اهل آتش است و تهديد

قاموس قرآن، ج 3،

ص: 50

قرآن دربارۀ آن بسيار سخت است در سورۀ بقره آيۀ 275. آمده «الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبٰا لٰا يَقُومُونَ إِلّٰا كَمٰا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطٰانُ مِنَ الْمَسِّ … وَ مَنْ عٰادَ فَأُولٰئِكَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِيهٰا خٰالِدُونَ» اين همان وعدۀ صريح آتش است راجع برباخوار. همچنين آيات بعدي و آيۀ 130. آل عمران.ناگفته نماند صريح آياتيكه جملۀ «يَأْكُلُونَ الرِّبٰا» … «لٰا تَأْكُلُوا الرِّبَوا» دارند اختصاص حرمت ربا بر ربا خوار است نه ربا دهنده همچنين است ظهور آيات ديگر، روزي با يكي از مراجع صحبت ميكردم كه آيا در قرآن بر حرمت ربا دادن دليل داريم يا نه؟ فرمودند آيۀ «أَحَلَّ اللّٰهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبٰا» بطور اطلاق بر حرمت هر دو دلالت دارد ولي اگر مراد از «الرّبا» همان زيادت باشد نه معامله شايد ظهورش در ربا خوار است و اگر مراد معامله باشد شامل حرمت ربا دادن و گرفتن هر دو است و در شريعت اسلام ثابت است كه دادن ربا مانند گرفتن آن حرام است. در وسائل ابواب الربا باب 4 رواياتي دربارۀ گرفتن ربا و دادن آن و نوشتن و گواهي بر آن نقل كرده از جمله از علي عليه السّلام نقل ميكند كه فرمود: گيرندۀ ربا و دهندۀ آن و نويسنده و دو شاهد آن همه در گناه با هم اند و نيز از علي عليه السّلام نقل شده كه فرمود: «لعن رسول اللّه صلّي اللّه عليه و آله في الرّبا خمسة آكله، و موكّله، و شاهديه و كاتبه» اين روايت در مجمع نيز نقل شده است.ناگفته نماند: ربا در اديان پيشين نيز تحريم شده است در قرآن دربارۀ عصيان يهود فرموده

«وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ وَ أَكْلِهِمْ أَمْوٰالَ النّٰاسِ بِالْبٰاطِلِ» نساء: 161.

رفته و بالاخره مثل يك گلوله و يك چيز بوده است و سپس بوسيلۀ فتق و باز كردن و ايجاد فواصل ميان ذرّات بدين صورت در آمده اند. «السّموات» جمع محلي بالف و لام مفيد عموم و شامل تمام آسمانها و كهكشانهاست نه فقط طبقات جو زمين. و اگر مراد طبقات جو زمين باشد بنا بر ادلّۀ ديگر.مجموع عالم بواسطه رتق و فتق بچنين وضعي آمده است و ظاهرا مراد همان رتق آسمانها و زمين است كه در سورۀ فصلت آمده در نهج البلاغه خطبۀ 209 مضمون آيۀ فوق چنين آمده است «ثمّ

قاموس قرآن، ج 3، ص: 52

فطر منه اطباقا ففتقها سبع سموات بعد ارتتاقها» يعني از آن پوستۀ جامد طبقاتي شكافت و آنها را باز كرد و هفت آسمان قرار داد پس از آنكه رتق و درهم فرو رفته بودند. ولي سخن امام عليه السّلام دربارۀ طبقات جو زمين است و ايضا در خطبۀ 89 فرموده «و فتق بعد الارتتاق صوامت ابوابها».ميشود گفت اين آيه نشان ميدهد كه تمام كرات و منظومه هاي عالم و زمين ما در آغاز خلقت همه يك چيز فشرده و محكم بوده اند خدا بوسيله انبساط تدريجي آنها بدين شكل و نظم آورده است وصف «فٰاطِرِ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ» كه در سوره هاي انعام: 14، يوسف: 101، ابراهيم: 10، فاطر: 1، زمر: 46، شوري: 11. آمده مبين اين حقيقت است زيرا فطر بمعني شكافتن است و دلالت دارد كه هستۀ ابتدائي بوسيلۀ شكافته شدن بآسمانها و زمين تبديل گرديده است.در ميان دانشمندان نظريه اي است بنام جهان در حال انبساط اوّلين كسي كه اين نظر را اظهار كرد منجم بلژيكي لومتر بود بنظر او جهان

از يك هستۀ ابتدائي بسيار متراكم و داغ شروع شده و در نتيجۀ انبساط تدريجي جهان فعلي بوجود آمده است و اين انبساط هنوز هم ادامه دارد و در آينده نيز ادامه خواهد داشت.ناگفته نماند: بنا بر آيۀ گذشته سموات و ارض در ابتدا بسته و درهم فرو رفته بودند و بنا بر آيۀ «وَ السَّمٰاءَ بَنَيْنٰاهٰا بِأَيْدٍ وَ إِنّٰا لَمُوسِعُونَ» ذاريات: 47. آسمان هنوز در حال گسترش و وسعت يافتن است نتيجه اينكه: جهان از يك حالت تراكم شروع شده و انبساط هنوز ادامه دارد و بنا بر آيات «إِذَا السَّمٰاءُ انْفَطَرَتْ» انفطار: 1. و غيره اين انبساط آنقدر ادامه خواهد يافت كه كرات و منظومه ها در اثر كثرت فواصل از هم گسيخته و متلاشي گردند و آن عبارت اخراي قيامت است.نگارنده اين مطلب را در كتاب «معاد از نظر قرآن و علم» مشروحا گفته ام.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 53

در تفسير برهان از امام باقر و صادق عليهما السلام منقول است: آسمان رتق بود يعني باراني از آن نميباريد و زمين رتق بود يعني دانه اي نمي رويانيد آسمانرا فتق كرد تا باران بارانيد و زمين را فتق كرد تا دانه رويانيد در مجمع اين قول را از عكرمه و عطيّه و ابن زيد نقل كرده و گويد: اين همان است كه از حضرت باقر و صادق عليهما السلام نقل شده. در الميزان آنرا از احتجاج نقل كرده است.بنظر ميايد اين كه فرمايش امام عليه السّلام يكي از مصاديق فتق است ولي در روايت منقوله از كافي جمله اي است كه خلاف اين نظر را ميرساند.در خاتمه بايد دانست كه اين كلمه تنها يكبار در قرآن آمده است.

نميشدي ولي تدريجي بودن آن سبب ارتباط دائمي با خداست و در آخر فرموده: آنرا بدقت و روشني مخصوص بيان كرديم تا بدانند با وجود تدريجي بودن داراي وحدت نظم و وحدت هدف است.اين ترجمه كه ما اختيار كرديم با معناي ترتيل بهتر ميسازد. راجع بكلمۀ فوق فقط چهار محل در دو آيه داريم كه نقل شد.

كرديم. «وَ يُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطٰانِ» انفال: 11. تا وسوسۀ و اضطرابي كه شيطان بدل شما انداخته از بين ببرد. «وَ ثِيٰابَكَ فَطَهِّرْ. وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ» مدّثر: 5. طبرسي فرموده «رجز» را ابو جعفر و حفص و يعقوب و سهل بضمّ راء و ديگران بكسر آن خوانده اند زمخشري و جوهري و بيضاوي نيز بدو جور خوانده شدن تصريح كرده اند.آنگاه آنرا گناه، عذاب و بت معني كرده اند زمخشري گويد: آن عذاب است در مجمع از كسائي نقل شده كه رجز بكسر اول عذاب و بضم اوّل بت است. بيضاوي گفته: رجز بضم اوّل لغتي است در رجز بكسر اول يعني هر دو بيك معني اند.ناگفته نماند بهتر است آنرا همان اضطراب معني كنيم و از مدلول لفظ خارج نشويم آنوقت معني چنين ميشود: از اضطراب و ترديد بدور باش يعني در پيشرفت دين ترديدي بخود راه مده و يقين كن كه تو بر حقي و موفّق خواهي بود و اين سخن امر باستقامت و دلگرمي است مثل «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ».

وَ الْأَزْلٰامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطٰانِ فَاجْتَنِبُوهُ» مائده: 90.در قرآن مجيد چيزها و كارهائيكه با رجس توصيف شده بقرار زير است: خمر، قمار، بت ها: ازلام (مائده: 90) ميته، خون، گوشت خوك (انعام: 145). «إِنَّمٰا يُرِيدُ اللّٰهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ» احزاب: 33. رجوع شود به «اهل» بنظر ميايد كه آن در آيه مصدر است گر چه مصدر آن را رجاسة گفته اند.

رٰاجِعُونَ» بقره: 156. «إِنَّ إِليٰ رَبِّكَ الرُّجْعيٰ» علق: 8. رجعي همانطور كه گفته شد بمعني رجوع است يعني: بر گشت بسوي پروردگار تو است. «إِلَي اللّٰهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً» مائده: 105. مرجع چنانكه گفته شد مصدر ميمي و بمعني رجوع است و آن شانزده بار در قرآن آمده است.

القوم» يعني شروع بنشر اخبار و فتنه ها كردند تا مردم را باضطراب آورند. اراجيف دروغهاي وحشت آور است.

نسبت باشد يعني بخدا پناه بردم كه مرا بدروغ نسبت بدهيد بعضي گفته اند مراد شتم است (مجمع). «فَاسْتَعِذْ بِاللّٰهِ مِنَ الشَّيْطٰانِ الرَّجِيمِ» نحل: 98. رجيم از اوصاف شيطان و جمعا شش بار در قرآن آمده است و آن بمعني مرجوم و رانده شده است.راغب آنرا مطرود از خيرات و از منازل ملائك و طبرسي مطرود از آسمان و زده شده با شهابها و از بعضي مرجوم بلعنت نقل كرده است.ناگفته نماند: مطرود از خيرات و مطرود از رحمت خدا مراد است. «وَ يَقُولُونَ خَمْسَةٌ سٰادِسُهُمْ كَلْبُهُمْ رَجْماً بِالْغَيْبِ» كهف: 22. از راغب نقل شد كه رجم بطور استعاره بر ظن اطلاق ميشود در صحاح آمده: رجم آنست كه شخص روي گمان سخن گويد. در اقرب گويد: «الرجم ان يتكلم بالظن» يعني از روي گمان و خيال ميگويند كه پنج نفر بودند ششمي سگشان بود.

و حفظ آسمان مورد نظر است و در دومي كواكب و در اوّلي و سوّمي مصابيح گفته شده و در ذيل آيۀ صافات آمده «وَ حِفْظاً مِنْ كُلِّ شَيْطٰانٍ مٰارِدٍ. لٰا يَسَّمَّعُونَ إِلَي الْمَلَإِ الْأَعْليٰ وَ يُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جٰانِبٍ. دُحُوراً … فَأَتْبَعَهُ شِهٰابٌ ثٰاقِبٌ» علي هذا مراد از مصابيح و كواكب در اين آيات همان شهابها و سنگهاي سرگردان در فضا هستند كه با ورود بطبقات جو زمين آتش گرفته آسمان پائين را زينت مي بخشند و شيطان ها را مي رانند.ولي قرآن راجع بكواكب در قيامت فرموده «وَ إِذَا الْكَوٰاكِبُ انْتَثَرَتْ» انفطار: 2. بحكم اين آيه كواكب در قيامت پراكنده خواهند شد لذا نميتوان آنها را همان رجوم و مصابيح دانست زيرا رجوم و مصابيح كه سنگهاي سرگردان باشند هم اكنون پراكنده اند و از طرف ديگر بعيد است بگوئيم در آيۀ 6 صافات كواكب بمعني رجوم و در آيۀ انفطار مراد از آنها غير رجوم است.بنا بر تحقيق كتاب آغاز و انجام جهان كواكب عبارت اند از سيارات منظومۀ شمسي و مراد از «السَّمٰاءَ الدُّنْيٰا» در آيۀ 6 صافات نزديكترين آسمان جهان است نه نزديكترين

قاموس قرآن، ج 3، ص: 61

آسمانهاي هفتگانه زمين و نزديكترين آسمان جهان فضاي منظومۀ شمسي است و مراد از مصابيح و رجوم در آيۀ 5 ملك و 12 فصّلت تيرهاي شهاب و سنگهاي سرگردان اند و منظور از «السَّمٰاءَ الدُّنْيٰا» در اين دو آيه نزديكترين آسمانهاي هفتگانۀ زمين است. خداوند فضاي منظومۀ شمسي را با سيارات و آسمان پائين زمين را با چراغها و رجوم زينت بخشيده و همان سنگهااند كه وارد طبقات جوّ زمين شده آتش ميگيرند و آنرا زيبائي مي بخشند.در اين صورت مصابيح

هم چراغ اند و هم تيرها و رجوم اند كه شياطين را ميرانند ولي كواكب فقط زينت اند نه رجوم و آنجا كه در سورۀ صافات آمده «وَ حِفْظاً مِنْ كُلِّ شَيْطٰانٍ مٰارِدٍ» اين حفظ بوسيلۀ كواكب نيست بلكه بوسيلۀ ديگر است ما بعد آيه ميگويد «لٰا يَسَّمَّعُونَ إِلَي الْمَلَإِ الْأَعْليٰ وَ يُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جٰانِبٍ. دُحُوراً وَ لَهُمْ عَذٰابٌ وٰاصِبٌ. إِلّٰا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهٰابٌ ثٰاقِبٌ».اين آيات نشان ميدهد كه شيطان ها هم با شهاب و هم با وسائل ديگر طرد ميشوند. رجوع شود به «شهاب».ناگفته نماند ميلياردها سنگهاي سرگردان ريز و درشت ببزرگي دانه هاي شن و ته سنجاق بسرعت 48 هزار كيلومتر در ساعت وارد جوّ زمين ميشوند و در اثر حرارت زيادي كه دارند با تماس بگازهاي جوّ آتش ميگيرند و نور مستطيلي كه در هوا مشاهده ميشود سوختن آنهاست و گاهي اين سنگها بزرگ اند كه باقي ماندۀ آنها بزمين ميافتد در سال 1348 شمسي سنگي بوزن شش كيلو بامريكا افتاد و هم چنين سنگي بوزن چهل هزار تن در سيبري افتاد و عدّه اي از اين سنگها در موزۀ ممالك نگاهداري ميشوند و شهابها بيشتر در ماه مرداد و آبان نزديك صبح ديده ميشوند.

كه در بسياري از آيات آمده است. «وَ الْقَوٰاعِدُ مِنَ النِّسٰاءِ اللّٰاتِي لٰا يَرْجُونَ نِكٰاحاً» نور: 60. يعني اميدي بنكاح ندارند كه ميدانند كسي بتزويج آنها رغبت نميكند. خودشان نيز آنحال ندارند.رجاء و رجو را گاهي خوف گفته اند در صحاح آمده: گاهي رجاء و رجو بمعني خوف آيد. در قاموس و اقرب نيز بآن تصريح شده طبرسي نيز در بعضي جاها آنرا گفته است راغب گويد علت اين آنست كه خوف و رجا متلازم اند، در آيۀ «بَلْ كٰانُوا لٰا يَرْجُونَ نُشُوراً» فرقان: 40. طبرسي فرموده: بلكه از معاد مي ترسند در آيۀ «لَقَدْ كٰانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللّٰهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كٰانَ يَرْجُوا اللّٰهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ … » احزاب: 21. خوف و اميد هر دو گفته شده است. «مٰا لَكُمْ لٰا تَرْجُونَ لِلّٰهِ وَقٰاراً» نوح: 13. طبرسي در ذيل اين آيه فرموده: رجاء بمعني خوف است و شعر ابي ذويب را شاهد آورده كه گويد: اذا لسعته النحل لم يرج لسعها و خالفها في بيت نوب عواسل يعني چون زنبور عسل او را بگزد از گزيدن آن نميترسد و بار ديگر براي عسل گرفتن بخانۀ زنبور آيد. نوب نوعي از زنبور عسل است و عواسل عسل گيرنده هاست. راغب نيز اين شعر را نقل كرده و بجاي عواسل عوامل گفته. زمخشري آنرا در ذيل آيۀ «مَنْ كٰانَ يَرْجُوا لِقٰاءَ اللّٰهِ» عنكبوت: 5.شاهد نقل ميكند كه گويند: رجاء بمعني خوف است.آيۀ گذشته را طبرسي اينطور معني كرده: چرا از عظمت خدا نميترسيد؟

قاموس قرآن، ج 3، ص: 63

ولي بهتر است كه رجاء در آيه بمعني اميد باشد يعني چه شده كه براي خدا عظمتي اميد نداريد و خدا را

قوي نميدانيد تا او را بندگي كنيد و حل مشكلات از او بخواهيد و از وي بترسيد؟در آيۀ «يٰا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ وَ ارْجُوا الْيَوْمَ الْآخِرَ» عنكبوت: 36. ظاهرا مراد خوف است يعني خدا را عبادت كنيد و از روز قيامت بترسيد. و يا مراد آنست اميدوار روز آخرت باشيد و براي آن كار كنيد و بدانيد كه قيامت هست.ناگفته نماند چنانكه از راغب نقل شد اميد و خوف متلازم اند چون بچيزي اميدوار باشيم در همانحال خوف نرسيدن بآن هم هست پس اگر آيات گذشته را خوف يا اميد معني كنيم چندان تفاوتي نخواهد داشت.ارجاء را تأخير معني كرده اند در اقرب الموارد گويد «ارجي الامر: اخّره» كار را بتأخير انداخت. «ارجيت الامر: أخّرته» كار را بتأخير انداختم (صحاح) طبرسي ذيل آيۀ 111 اعراف گويد: ارجاء بمعني تأخير است. «تُرْجِي مَنْ تَشٰاءُ مِنْهُنَّ وَ تُؤْوِي إِلَيْكَ مَنْ تَشٰاءُ» احزاب: 51. يعني از زنان آنكه را ميخواهي ترك و از خود دور ميگرداني و هر كه را خواستي نزد خود اسكان ميدهي. در الميزان گويد: اين سخن كنايه از ردّ و قبول است و سياق آيه دلالت دارد كه آنحضرت در ردّ و قبول زنيكه خود را باو بذل كرده مختار است.بنظر ميايد كه راجع بهمۀ زنان آنحضرت باشد و مراد از آن اين است كه بعد از اداي حق واجب ايشان بهر يك هر قدر اظهار علاقه كني يا كمتر بمنزلش بروي و … اختيار با تو است و اللّه العالم. و احتمال داده شده كه مراد سقوط وظيفۀ همخوابگي و غيره باشد. «قٰالُوا أَرْجِهْ وَ أَخٰاهُ وَ ابْعَثْ فِي الْمَدٰائِنِ حٰاشِرِينَ» شعراء: 36. «أَرْجِهْ» در

اين آيه و در آيۀ 111 سورۀ اعراف

قاموس قرآن، ج 3، ص: 64

آمده است. بعضي آنرا بكسر هاء خوانده اند. عاصم و حمزه بكسر جيم و سكون هاء و بعضي «ارجئه» بضم هاء خوانده و ميان جيم و هاء، همزه آورده اند (مجمع) اگر هاء را ساكن بخوانيم بايد آنرا حرف سكت بدانيم چنانكه الميزان گفته.بنا بقرائت عاصم و حمزه مفعول أَرْجِهْ محذوف است و ها براي سكت است نه ضمير و بنا بر قرائت ديگران هاء ضمير است و مراد از آن موسي ميباشد معني آيه چنين است: موسي و برادرش را بتأخير انداز و در عقوبت آنها عجله نكن و مأموراني بشهرها بفرست تا ساحران را جمع كرده و بياورند. «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّٰهِ إِمّٰا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمّٰا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَ اللّٰهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ» توبه: 106. يعني ديگران از مردم براي امر خدا تأخير انداخته شده اند يا خدا آنها را عذاب و يا بر آنها توبه ميكند و خدا دانا و حكيم است.مراد از اين مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّٰهِ كيستند؟ مضمون آيۀ 100 از سورۀ توبه چنين است: از اعراب باديه نشين كه در اطراف شمااند و نيز از اهل مدينه منافقان هستند كه آنها را دو دفعه عذاب خواهيم كرد و آيۀ 101. بدين مضمون است: و ديگران كه اعتراف بگناه خويش كرده عمل صالح و بد را با هم آميخته اند شايد خدا بآنها بر گردد كه خدا غفور و رحيم است. آنوقت بعد از سه آيه ميرسيم بآيۀ مورد بحث. اين آيه چنانكه در الميزان گفته عطف است بآيۀ 101 كه مضمونش ذكر گرديد.بعقيدۀ الميزان اين آيه منطبق است است بر مستضعفين كه واسطه اند ميان

نيكو كاران و بد كاران گر چه در اسباب نزول وارد است كه دربارۀ آن سه نفر نازل شد كه از جهاد تخلّف و بعد توبه كردند و كيف كان آيه مآل امر آنها را مخفي ميدارد و در ابهامش باقي ميگذارد حتي از دو اسم عليم و حكيم كه در ذيل آيه هست چيزي از عاقبت كار آنها روشن نميشود.سخن الميزان كاملا عالي و دقيق

قاموس قرآن، ج 3، ص: 65

است ولي انطباق مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّٰهِ بر مستضعفين روشن نيست زيرا آيۀ 98 سورۀ نساء كه دربارۀ مستضعفين است در آيۀ ما بعد آن آمده «فَأُولٰئِكَ عَسَي اللّٰهُ أَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ كٰانَ اللّٰهُ عَفُوًّا غَفُوراً» اين آيه طرف غفران را تقويت ميكند بخلاف مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّٰهِ كه در ذيل آيۀ آنها «وَ اللّٰهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ» آمده كه هيچ طرف از عذاب و رحمت را تقويت نميكند. در كافي براي هر يك از آندو گروه بابي منعقد كرده و رواياتشان بر خلاف هم است و نيز در باب اصناف الناس از كتاب ايمان و كفر آندو را غيرهم شمرده است.در المنار گويد: مراد از مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّٰهِ عده اي از تخلّف كنندگان از جهاداند كه عذاب و رحمت آنها مبهم است ولي در آيۀ 118 توبه، حال آنها روشن شده.آيۀ 118. دربارۀ قبول توبۀ آن سه نفر است كه از جهاد تخلّف كردند «وَ عَلَي الثَّلٰاثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا … ثُمَّ تٰابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا … » ناگفته نماند اين سخن قابل قبول نيست زيرا جملۀ «إِمّٰا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمّٰا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ» در مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّٰهِ نشان ميدهد كه غفران و عذاب در روز قيامت خواهد بود نه اينكه

تأخير انداخته شده اند تا روشن شود كه توبۀ- شان قبول خواهد شد يا نه؟ در الميزان آمده: قصۀ آنها بر اين آيه منطبق نيست.از كلام مرحوم طبرسي كه دربارۀ آيه جريان تخلف آن سه نفر و قبول توبۀ شان را نقل كرده بدست ميايد كه نظرش تطبيق آيه بر مخلّفين است.عياشي در تفسير خود از امام باقر عليه السّلام نقل كرده فرمود: مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّٰهِ مردمي مشرك بودند كه امثال حمزه و جعفر و غيره را كشتند بعد باسلام داخل شدند خدا را يكتا خواندند و شرك را رها نمودند. ايمان را بحقيقت نشناختند كه مؤمن و مستحق بهشت گردند و در انكارهم نبودند كه كافر و مستحق آتش باشند آنها در همين حال اند خدا آنها را يا عذاب ميكند و يا بر آنها توبه مينمايد.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 66

اين روايت روشن ميكند كه مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّٰهِ غير از متخلفين است و كار آنها بقيامت مانده است.در روايت ديگري از امام صادق عليه السّلام نقل ميكند كه آنها قومي از مشركين اند خون مسلمانان را ريختند و بعد اسلام آوردند پس آنهايند مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّٰهِ و در روايت ديگري از امام صادق عليه السّلام مستضعفين همان مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّٰهِ اند. «قال عمران سئلت ابا عبد اللّه عليه السّلام عن المستضعفين قال: هم ليسوا بالمؤمنين و لا بالكفار و هم ال مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّٰهِ».فكر ميكنم كه مراد امام عليه السّلام از مستضعفين همانها نيست كه در آيۀ 98 نساء آمده زيرا كه آنها جانب غفرانشان تقويت شده چنانكه گفته شد.

سماء بر ميگردد يعني ملائكه آنروز در اطراف آسمان هستند اين آيه نظير آنست كه دربارۀ قيامت آمده «وَ تَرَي الْمَلٰائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ» زمر: 75. در «عرج» انشاء اللّه خواهد آمد كه ملائكه تا روز قيامت در ميان آسمانند و پيوسته بالا ميروند و روز قيامت بكناره هاي آسمان ميرسند.در نهج البلاغه خطبۀ اول آمده «ثمّ انشأ سبحانه فتق الاجواء و شقّ الارجاء» ناگفته نماند اين كلمه تنها يكبار در قرآن مجيد آمده است.

است براي شما. سخن اول بنا بنقلي قول پيشوايان كفر است نسبت باتباع خويش و مرحباي دوم جواب پيروان است نسبت به رؤسا.در نهج البلاغه حكمت 200 آمده «لا مرحبا بوجوه لا تري الّا عند كلّ سوأة» .

شرّ راهزنان و دزدان در امان بودند و كسي بآنها آزار نميرساند و با ايمني تمام رفت و آمد ميكردند لذا خدا در مقام امتنان بآنها فرمود: «إِيلٰافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتٰاءِ وَ الصَّيْفِ. فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هٰذَا الْبَيْتِ الَّذِي أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ».

و غيرهم با آنكه دوست و رفيق و برادر پيماني شخص اند باز حقّي در ارث ندارند مگر آنكه بطور احسان چيزي بآنها داده شود و اينكه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله بالاتر از خود مؤمنان بر آنهاست و زنانش مادران مؤمنين اند اينها هيچ يك سبب ارث نميشوند و تركه فقط مال ارحام است.در الميزان از درّ المنثور نقل ميكند كه ابن عباس گويد: رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله ميان صحابه برادري افكند و گفت كه بعضي از بعضي ارث ببرند تا اين آيه نازل شد «وَ أُولُوا الْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْليٰ بِبَعْضٍ فِي كِتٰابِ اللّٰهِ» و توارث با نسب بر قرار گرديد.در مجمع از امام باقر عليه السّلام نقل شده كه با برادري ارث مي بردند (تا آيه آنرا نسخ كرد).الميزان ذيل آيۀ دوم ميگويد: اين آيه توارثي را كه در صدر اسلام بوسيلۀ هجرت و موالات در دين بود نسخ ميكند.اهل بيت عليهم السلام با آيۀ «أُولُوا الْأَرْحٰامِ» آنطور كه گذشت فتوي داده اند در صافي از كافي نقل ميكند چون يكي از غلامان آزاد كردۀ علي عليه السّلام فوت ميكرد و وارث داشت امام چيزي از تركۀ او اخذ نميكرد و ميفرمود: «وَ أُولُوا الْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْليٰ بِبَعْضٍ».

شود مراد از آن فقط احسان است نه رقّت قلب لذاست كه روايت شده: رحمت از خدا انعام و تفضّل و از آدميان رقّت قلب و عاطفه است.در الميزان ذيل تفسير بسمله ميگويد: رحمت انفعال و تأثر خاصي است كه در وقت ديدن محتاج عارض قلب ميشود و شخص را برفع احتياج و نقيصۀ طرف وادار ميكند اين معني بحسب تحليل بعطاء و فيض بر ميگردد و بهمين معني خداوند سبحان با رحمت توصيف ميشود. يعني رحمت در خدا بمعني عطا و احسان است نه تأثر و انفعال قلب زيرا در ذات باري انفعال نيست.طبرسي در موارد بسياري از جمله در تفسير سورۀ حمد و ذيل آيۀ 157 بقره رحمت را نعمت معني كرده است و در سورۀ حمد پس از ذكر قول ابن عباس ميگويد: خدا با رقّت و انفعال توصيف نميشود پس مراد از رحمت نعمت و افضال است (نقل آزاد).زمخشري در تفسير بسمله گويد: اگر گوئي معني توصيف خدا با رحمت يعني چه؟ با آنكه رحمت بمعني عاطفه و مهرباني است؟ گويم: آن مجاز است از انعام خدا ببندگانش چون فرمانروا آنگاه كه بمردم مهربان باشد بآنها انعام و احسان ميكند.كوتاه سخن آنكه رحمت بمعني مهرباني و رقت قلب است كه از ديدن شخص محتاج عارض ميشود و شخص را باحسان واميدارد ولي در خدا فقط بمعني احسان و نعمت است كه خدا با رقّت و انفعال توصيف نميشود.در نهج البلاغه خطبۀ 177 فرموده «رحيم لا يوصف بالرّقّة». «مَنْ يُصْرَفْ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ … » انعام: 16. هر كه آنروز عذاب از وي دفع شود خدا احسانش كرده است «يُعَذِّبُ مَنْ

يَشٰاءُ وَ يَرْحَمُ مَنْ يَشٰاءُ … » عنكبوت: 21. هر كه را

قاموس قرآن، ج 3، ص: 71

خواهد عذاب كند و هر كه را خواهد مي بخشد و از عذاب نجاتش ميدهد. «أُولٰئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوٰاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ» بقره: 157. آنانرا از پروردگارشان عنايات و احساني است. «وَ رَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ … » انعام: 133. خداي تو بي نياز و صاحب احسان و نعمت است. «خَيْراً مِنْهُ زَكٰاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً» كهف: 81. رحم (بر وزن قفل) در اكثر كتب لغت مثل (رحم) بمعني مهرباني است چنانكه در قاموس، صحاح، اقرب، نهايه و غيره آمده است لذا رحم در آيه بمعني مهرباني است نه از رجم بمعني قرابت معني «أَقْرَبَ رُحْماً» يعني نزديكتر از جهت مهر و عاطفه.بنا بر آنچه گذشت همۀ نعمتهاي خدا رحمت اواند و بعضي از چيزها در قرآن بخصوص با كلمۀ رحمت توصيف شده اند كه ذيلا ببعضي اشاره ميشود: 1- بهشت «وَ أَمَّا الَّذِينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِي رَحْمَتِ اللّٰهِ» آل عمران: 107. 2- قرآن «وَ لَقَدْ جِئْنٰاهُمْ بِكِتٰابٍ فَصَّلْنٰاهُ عَليٰ عِلْمٍ هُديً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ» اعراف: 52.3- تورات «وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتٰابُ مُوسيٰ إِمٰاماً وَ رَحْمَةً» هود: 17.4- نبوّت «يٰا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَليٰ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَ آتٰانِي مِنْهُ رَحْمَةً» هود: 63.5- پيغمبر «وَ لِنَجْعَلَهُ آيَةً لِلنّٰاسِ وَ رَحْمَةً مِنّٰا وَ كٰانَ أَمْراً مَقْضِيًّا» مريم: 21. «وَ مٰا أَرْسَلْنٰاكَ إِلّٰا رَحْمَةً لِلْعٰالَمِينَ» انبياء: 107.6- باران «فَانْظُرْ إِليٰ آثٰارِ رَحْمَتِ اللّٰهِ كَيْفَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهٰا» روم: 50. ايضا 46 روم.خداوند رحمت را بر خود حتمي فرموده و رحمتش بتمام موجودات شامل است و او از تمام مهربانها مهربانتر

است «كَتَبَ رَبُّكُمْ عَليٰ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» انعام: 54. «رَبَّنٰا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً» غافر: 7. «وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرّٰاحِمِينَ» اعراف: 151.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 72

انبياء: 83. «وَ هُوَ أَرْحَمُ الرّٰاحِمِينَ» يوسف: 64 و 92.ناگفته نماند رحمت خدا دو گونه است يكي رحمت عام كه شامل تمام موجودات است و آن رحمت خلقت و رزق و غيره است چنانكه فرموده «وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ ءٍ» اعراف: 156. «رَبَّنٰا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً» غافر: 7. و يكي رحمت خاصّ كه مخصوص اهل ايمان است و ديگران در آن سهيم نيستند مثل «أُولٰئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوٰاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ» بقره: 157. «وَ اللّٰهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشٰاءُ» بقره 105. «وَ كٰانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً» احزاب: 43.

رحمت مشتق اند مثل ندمان و نديم و هر دو صيغۀ مبالغه اند و رحمن از رحيم رساتر است. رحمن اسم خاصّ خداست غير خدا با آن توصيف نميشود بر خلاف رحيم.طبرسي فرموده: رحمن و رحيم براي مبالغه اند و هر دو از رحمت مشتق ميباشند جز آنكه وزن فعلان در

قاموس قرآن، ج 3، ص: 73

مبالغه از فعيل رساتر است. همچنين است قول زمخشري و بيضاوي كه هر دو را از رحمت گرفته و رحمن را در مبالغه از رحيم رساتر گفته اند.المنار گويد: رحمن صيغۀ مبالغه است دلالت بر كثرت دارد و رحيم صفت مشبهه است دلالت بر ثبوت دارد و اين دو تأكيدهم نيستند بلكه هر يك معني مستقل دارد. الميزان نيز مانند المنار رحمن را صيغۀ مبالغه و رحيم را صفت مشبهه گرفته و گويد: لذا مناسب است كه رحمن دلالت بر رحمت كثيره كند كه بر مؤمن و كافر افاضه شده و آن رحمت عامّ است و در قرآن اكثرا در اين معني بكار رفته … و لذا مناسب است كه رحيم دلالت بر نعمت دائم و رحمت ثابت داشته باشد كه بر مؤمن افاضه ميشود چنانكه فرموده «وَ كٰانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً» احزاب: 43 … و براي همين است كه گفته اند: رحمن بر مؤمن و كافر عموميّت دارد و رحيم خاصّ مؤمن است. صدوق رحمه اللّه در كتاب توحيد بعد از ذكر معناي رحمن فرموده: رحمن براي جميع عالم و رحيم فقط براي مؤمنان است.خلاصۀ سخن آنكه: رحمن و رحيم هر دو از رحمت مشتقّ اند و هر دو صيغۀ مبالغه و يا رحمن صيغه مبالغه و رحيم صفت مشبهه است. ناگفته نماند اگر هر دو از

رحمت باشند بهتر است رحمن را صيغۀ مبالغه و رحيم را صفت مشبهه بگيريم تا تكرار لازم نيايد و نيز خيلي جالب است كه گفته شود رحمن دلالت بر كثرت و رحيم دلالت بر دوام دارد.ناگفته نماند يكي از مختّصات «رحمن» آنست كه در قرآن هر جا كلمۀ رحمن آمده ميشود بجاي آن «اللّه» ذكر كرد و بالعكس بر خلاف نامهاي ديگر خدا. مثلا در جاي «لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ الرَّحْمٰنُ الرَّحِيمُ» بقره: 163. ميشود گفت «هو اللّه الرّحيم» و بجاي «وَ هُمْ يَكْفُرُونَ بِالرَّحْمٰنِ» رعد:

قاموس قرآن، ج 3، ص: 74

30. ميشود گفت: «و هم يكفرون باللّٰه» «إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمٰنِ مِنْكَ» «إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمٰنِ صَوْماً» مريم: 18- 26. «إِذٰا تُتْليٰ عَلَيْهِمْ آيٰاتُ الرَّحْمٰنِ» مريم: 58.در آيات فوق نيز ميشود بجاي رحمن اللّه گذاشت و خلاصه تمام موارد استعمال رحمن در قرآن چنين است.از طرف ديگر ميشود بجاي اللّه رحمن گذاشت چنانكه آمده «وَ قٰالُوا اتَّخَذَ اللّٰهُ وَلَداً» بقره: 116. «وَ قٰالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمٰنُ وَلَداً» مريم: 88. هر يك بجاي ديگري است «إِنْ أَتٰاكُمْ عَذٰابُ اللّٰهِ» انعام: 40 و 47. «إِنِّي أَخٰافُ أَنْ يَمَسَّكَ عَذٰابٌ مِنَ الرَّحْمٰنِ» مريم: 45. در اين دو آيه نيز يكي بجاي ديگري آمده و متعلق هر دو عذاب است در آيۀ «قُلِ ادْعُوا اللّٰهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمٰنَ» اسراء: 110. نيز هر دو مساوي آمده اند. «جَنّٰاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدَ الرَّحْمٰنُ عِبٰادَهُ» مريم: 61. «أَطَّلَعَ الْغَيْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمٰنِ عَهْداً» مريم: 78.نظير اين دو آيه چنين است «وَعَدَ اللّٰهُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنٰاتِ … جَنّٰاتِ عَدْنٍ» توبه: 72. «قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللّٰهِ عَهْداً» بقره: 80.اين مطلب نشان ميدهد كه رحمن با اللّه مساوي و

هر دو بيك معني اند نه اينكه رحمن صفتي از صفات خدا باشد.اين مطلب كه گفته شد در صفات ديگر عموميّت ندارد «مثلا در جاي «وَ كٰانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً» احزاب: 43. نميشود گفت «و كان بالمؤمنين اللّٰه» و در جاي «وَ أَنَا التَّوّٰابُ الرَّحِيمُ» بقره: 160. نميشود گفت «و انا التواب اللّٰه» همچنين ساير اسماء حسني كه دلالت بر معناي خاصّ دارند.از طرف ديگر رحمن مثل اللّه در همه جا آمده نه فقط در موارد رحمت مثلا رحيم پيوسته در موارد رحمت بكار رفته ولي رحمن مثل اللّه در موارد رحمت و عذاب و سلطنت و غيره استعمال گرديده مثل «وَ هُمْ يَكْفُرُونَ بِالرَّحْمٰنِ» رعد: 30. «إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمٰنِ صَوْماً» مريم: 26. «إِنِّي أَخٰافُ أَنْ يَمَسَّكَ عَذٰابٌ مِنَ الرَّحْمٰنِ» مريم:

قاموس قرآن، ج 3، ص: 75

45. «أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمٰنِ وَلَداً. وَ مٰا يَنْبَغِي لِلرَّحْمٰنِ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَداً» مريم: 91 و 92. ملاحظه ميشود كه اين موارد محل رحمت نيستند بلكه محل عذاب و اقتدار و كفراند. «الرَّحْمٰنُ عَلَي الْعَرْشِ اسْتَويٰ» طه: 5. «وَ إِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمٰنُ … » طه 90 «وَ خَشَعَتِ الْأَصْوٰاتُ لِلرَّحْمٰنِ» طه: 108 «الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمٰنِ وَ كٰانَ يَوْماً عَلَي الْكٰافِرِينَ عَسِيراً» فرقان: 26. «وَ عِبٰادُ الرَّحْمٰنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَي الْأَرْضِ هَوْناً» فرقان: 63. «وَ قٰالُوا لَوْ شٰاءَ الرَّحْمٰنُ مٰا عَبَدْنٰاهُمْ» زخرف: 20 «مٰا تَريٰ فِي خَلْقِ الرَّحْمٰنِ مِنْ تَفٰاوُتٍ» ملك: 3. «لٰا يَتَكَلَّمُونَ إِلّٰا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمٰنُ» نباء: 38، ملاحظۀ اين آيات و غيره شكي نميگذارد در اينكه رحمن با اللّه مساوي است و همچون اوصاف ديگر خدا نميباشد كه بيك معني خاصّ دلالت داشته باشد.اين سخن مؤيد آنست كه رحمن مثل

اللّه از نامهاي خداست و وصف نيست و از رحمت مشتق نميباشد و عربي نيست بلكه دخيل است. و در غير لغت عربي بمعني اللّه و خدا و «گاد» انگليسي ميباشد.طريحي در مجمع البحرين مادۀ رهم سخني از حضرت نوح نقل كرده كه وقت نشستن كشتي گفت «رهمان اتقن» و گويد: معنايش آنست پروردگارا احسان كن.اين جمله ميرساند كه رهمان در لغت نوح همان رحمن عربي است و بمعني اللّه ميباشد. طبرسي رحمه اللّه گويد: از ثعلب حكايت شده كه رحمن عربي نيست و از لغات ديگر است و با آيۀ «قٰالُوا وَ مَا الرَّحْمٰنُ» كه كفار مكه آنرا انكار ميكردند استدلال كرده ولي طبرسي آنرا قبول نميكند و ميگويد: اين لفظ در نزد عرب مشهور و در اشعار آنها موجود است شنفري گفته الا ضربت تلك الفتاة هجينها الا قضب الرحمن ربي يمينها و سلامة بن جندل گفته است: و ما يشاء الرحمن يعقد و يطلق

قاموس قرآن، ج 3، ص: 76

ولي فرمايش طبرسي رحمه اللّه سخن پيشين ما را كه رحمن با اللّه مساوي استعمال شده است و مانند صفات ديگر خاصّ نيست رد نميكند دو شعر فوق در تفسير ابن كثير ذيل آيۀ بسمله نيز نقل شده است و نيز ابن كثير از ابن انباري از مبرّد نقل ميكند كه رحمن عبراني است و عربي نيست و از زجاج از احمد بن يحيي نقل كرده كه رحيم عربي و رحمن عبراني است لذا ميان آندو در (بسمله) جمع شده است.حبيب اللّه نوبخت در كتاب ديوان دين ص 103 از كتاب المزهر و اتقان سيوطي نقل نموده كه رحمن عبري و معرّب رخمان است و در

ص 129 ميگويد: كلمۀ رحمن چنانكه در كتاب المزهر آمده و نيز در ضمن معربات ابن نقيب، لغتي است معرّب و عبري و نظير رخمان.آيۀ 60 سورۀ فرقان نيز مؤيد و يا دليل اين مطلب است «وَ إِذٰا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمٰنِ قٰالُوا وَ مَا الرَّحْمٰنُ أَ نَسْجُدُ لِمٰا تَأْمُرُنٰا وَ زٰادَهُمْ نُفُوراً» كلمۀ «وَ مَا الرَّحْمٰنُ» اگر از روي عناد نباشد ميرساند كه آنها از رحمن بي اطلاع بودند و نميدانستند كه رحمن از نامهاي خداست در مجمع از زجاج نقل ميكند: كه رحمن نامي از نامهاي خداوند است و در كتب قبلي ذكر شده و (عرب) آنرا از نامهاي خدا نميدانستند بآنها گفته شد كه رحمن از نامهاي خداست.در جريان صلح حديبيّه نقل شده كه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله بعلي عليه السّلام فرمود: بنويس بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ*. سهيل بن عمرو و مشركان گفتند: ما رحمن را نمي شناسيم مگر صاحب يمامه (مسيلمۀ كذاب) بنويس: بسمك اللّهم. اين سخن نيز حاكي از عدم شناسائي آنها از رحمن است.ابن كثير در تفسير بسمله گويد: اين سخن را از روي عناد و لجاجت گفته اند و گرنه رحمن در اشعارشان مذكور است آنگاه دو شعر گذشته را شاهد آورده است. الميزان گويد:

قاموس قرآن، ج 3، ص: 77

«وَ مَا الرَّحْمٰنُ» سؤال از هويّت و ماهيت است و اين از آنها مبالغه در تجاهل و استكباري است نسبت بخداوند.و خلاصه آنكه: لفظ رحمن يا غير عربي است و بمعني اللّه ميباشد و از اين جهت هر يك در جاي ديگري واقع ميشوند و معني بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ* چنين ميشود: بنام خدا، خدائيكه مهربان است. و يا

بواسطۀ دلالت بر رحمت عامه در جاي اللّه بكار ميرود ولي اين اشكال ميماند كه در قرآن پيوسته در مواقع رحمت بكار نرفته است.

خدا فرموده «بصير لا يوصف بالحاسّة رحيم لا يوصف بالرّقّة» يعني خدا بيناست ولي نميشود گفت چشم دارد.رحيم است ولي با رقت و تأثر و انفعال توصيف نميشود.صدوق رحمه اللّه در توحيد در معني رحيم فرموده: معني رحمت نعمت است و راحم بمعني منعم است … معناي رحمت (در خدا) رقّت نيست كه آن از خدا منتفي است فقط بشخص رقيق القلب رحيم گويند كه بسيار رحم كننده باشد.مرحمت نيز بمعني رحمت است «وَ تَوٰاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ» بلد: 17. جمع رحيم در قرآن رحماء آمده «أَشِدّٰاءُ عَلَي الْكُفّٰارِ رُحَمٰاءُ بَيْنَهُمْ» فتح: 29.

غافر: 43. راستي باز گشت ما بسوي خداست. در آياتي نظير «وَ إِذٰا أَرٰادَ اللّٰهُ بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلٰا- مَرَدَّ لَهُ» رعد: 11. ممكن بمعني باز گشت و يا باز گرداندن باشد.مردود اسم مفعول است يعني باز گشت شده «وَ إِنَّهُمْ آتِيهِمْ عَذٰابٌ غَيْرُ مَرْدُودٍ» هود: 76. «جٰاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنٰاتِ فَرَدُّوا أَيْدِيَهُمْ فِي أَفْوٰاهِهِمْ وَ قٰالُوا إِنّٰا كَفَرْنٰا بِمٰا أُرْسِلْتُمْ بِهِ … » ابراهيم: 9. دربارۀ مرجع ضمير «أَيْدِيَهُمْ و أَفْوٰاهِهِمْ» چند قول هست بنظر ميايد كه هر دو راجع به «رسل» است يعني مردم دست پيامبران را بدهانشان بر گرداندند يعني بگفتۀ آنها بي اعتنا شدند گفتن آنها با نگفتن يكسان شد همچنين است اگر ضمير اوّلي بمردم و دوّمي برسل بر گردد، پس از نظر فوق ديديم الميزان نيز هر دو ضمير را به رسل بر گردانده و گويد: آن كنايه است از اينكه

قاموس قرآن، ج 3، ص: 80

پيامبران را بر سكوت و خودداري از تكلّم وا داشتند گوئي دست پيامبران را گرفته بدهانشان گذاشتند و اعلام كردند كه بايد ساكت شويد … «فَلَمّٰا أَنْ جٰاءَ الْبَشِيرُ أَلْقٰاهُ عَليٰ وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِيراً» يوسف: 96.ارتداد را در آيه عود گفته اند يعني بر گشت و بينا شد. رجوع شود به «بيض». «فَارْتَدّٰا عَليٰ آثٰارِهِمٰا … » كهف: 64. يعني بر آثار راهيكه آمده بودند بر گشتند. «إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرٰادُّكَ إِليٰ مَعٰادٍ قُلْ رَبِّي أَعْلَمُ مَنْ جٰاءَ بِالْهُديٰ» قصص: 85.طبرسي نقل ميكند: چون آنحضرت بعد از خروج از مكه بجحفه رسيد بمكّه.اشتياق پيدا كرد جبرئيل آمد و گفت: آيا بشهر و زادگاه خود مشتاق شده اي فرمود آري جبرئيل آيۀ فوق را خواند (كه وعدۀ رجوع

بمكّه است) آنگاه از قتيبي نقل ميكند: شهر را معاد گويند زيرا كه شخص در شهرها مسافرت كرده سپس بآن بر ميگردد.معاد در آيه اسم مكان است. بعقيدۀ الميزان مراد از آن مكّه و تنكير براي عظمت و بزرگي عود است يعني برگشتن تو بمكّه برگشت بزرگي است نه آنطور كه از آن خارج شده اي.آنحضرت در حال خوف و مخفيانه از مكّه خارج شد و فاتح و مظفر بر آن بازگشت. و چون اين آيه بعد از داستان فرار موسي از مصر و برگشتن پس از بعثت آمده لذا ظاهرا بآنحضرت نويد ميدهد كه تو هم پس از خروج از مكّه بصورت مطلوبي بآنجا بر خواهي گشت.

اللّٰهَ هُوَ الرَّزّٰاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ» ذاريات: 58. مقدم شدن «هو» دليل حصر است

قاموس قرآن، ج 3، ص: 83

و ايضا فرموده «وَ مٰا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلّٰا عَلَي اللّٰهِ رِزْقُهٰا … » هود: 6.وانگهي چون آفرينندۀ هر چيز خداست قهرا رازق همۀ مخلوق اوست و رزاق از اسماء حسني است كه مخصوص خدا ميباشد و اگر بغير از خدا اطلاق شود بالعرض و بواسطه است مثل «وَ ارْزُقُوهُمْ فِيهٰا وَ اكْسُوهُمْ» نساء: 5. «وَ إِذٰا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبيٰ وَ الْيَتٰاميٰ وَ الْمَسٰاكِينُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ» نساء: 8. ايضا از جملۀ «لَهُوَ خَيْرُ الرّٰازِقِينَ» كه در سوره هاي حج: 58، مؤمنون: 72، سباء: 39 و از جملۀ «وَ أَنْتَ خَيْرُ الرّٰازِقِينَ» مائده: 114. نيز اين مطلب روشن ميشود كه خدا رازقان را بسيار شمرده و خود را بهترين آنها خوانده است.بتصريح قرآن توسعه و تنگي روزي در دست خداست «إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشٰاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّهُ كٰانَ بِعِبٰادِهِ خَبِيراً بَصِيراً» اسراء: 30. از ذيل آيه بدست ميايد كه قبض و بسط روي عللي است و جزافي نيست كه خدا ببندگان دانا و بصلاح آنها عالم است «اللّٰهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشٰاءُ وَ يَقْدِرُ … » رعد: 26. همچنين است آيات قصص: 82، عنكبوت: 62، سباء: 36، زمر: 52 و غيره. همين طور است آيۀ «وَ اللّٰهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَليٰ بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ … » نحل: 71.تأثير تلاش انسان و وارد شدن از راههاي صحيح را در كثرت روزي نميشود بي تأثير دانست ولي جزء العلة و يا از آنهم كمتر است. آنكه يك ليوان آب از شير لوله كشي شهر پر ميكند نميتواند بگويد من

در اينكار مستقلّم زيرا آن شير بلوله و آن بلولۀ بزرگ و آن بتصفيه خانه و آن بكانال و آن برودخانه و آن بكوه متصل است باران و برف بوسيلۀ ابرها بكوه ميبارند و درياها بوسيلۀ حرارت آفتاب تبخير ميشوند پس پر كردن يك ليوان آب متصل بخورشيد است چطور ميشود گفت اينكار را من انجام دادم بلكه بايد گفت خدا شرايط را جور آورده و

قاموس قرآن، ج 3، ص: 84

من در بر داشت آب جزء العله بودم.همچنين است در هر كار ميليونها شرائط و مقدمات لازم است كه جور كردن همۀ آنها در اختيار بشر نيست لذا قبض و بسط در دست خدا است گر چه كار و تلاش بشر نيز بي تأثير نيست آيۀ «وَ اللّٰهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَليٰ بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ» كه گذشت با آيۀ «نَحْنُ قَسَمْنٰا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيٰاةِ الدُّنْيٰا وَ رَفَعْنٰا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجٰاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِيًّا» زخرف: 32. روشن ميشود. «كُلَّمٰا رُزِقُوا مِنْهٰا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قٰالُوا هٰذَا الَّذِي رُزِقْنٰا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشٰابِهاً … » بقره: 25. آيه دربارۀ اهل بهشت است كه چون ميوه اي بدست آنها برسد گويند اين همان است كه در دنيا بما داده شد توضيح اينكه ما مثلا وقتي اناري ميخوريم در وجود ما مبدل بمادّه ميشود و اگر بعد از آن دو ركعت نماز بخوانيم همان ماده مبدّل به نيرو شده بصورت نماز از وجود ما خارج ميشود و حقيقت نماز جز مقداري نيرو نيست كه در اثر ذكر و حركت از بدن ما ميريزد. اين نيرو روز قيامت مجسّم شده و بانار بهشتي مبدّل ميگردد و تحويل انسان

ميشود و انسان چون آنرا ديد گويد: اين همان ميوه است كه در دنيا داشتم و چون ميوۀ بهشتي دائمي و بهتر از ميوۀ دنياست لذا بعد از «هٰذَا الَّذِي رُزِقْنٰا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشٰابِهاً» آمده است يعني در عين آنكه هر دو يكي اند متشابه اند كه ميوۀ بهشتي بهتر از ميوۀ دنيا است. «وَ اللّٰهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَليٰ بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ فَمَا الَّذِينَ فُضِّلُوا بِرَادِّي رِزْقِهِمْ عَليٰ مٰا مَلَكَتْ أَيْمٰانُهُمْ فَهُمْ فِيهِ سَوٰاءٌ أَ فَبِنِعْمَةِ اللّٰهِ يَجْحَدُونَ» نحل: 71.بنظر ميايد كه ضمير فيه به «رزق» راجع است يعني مفضل و مفضل عليهم در روزي برابراند و ظاهر آيه آنست كه بهمه خدا روزي ميدهد بعضي را را بواسطۀ استقلال و حرّيت و وسائلي كه دارند و بعضي را كه غلامان و غيرهم باشند بواسطۀ اربابان و پدران. لذا

قاموس قرآن، ج 3، ص: 85

پدران و اربابان حق ندارند بگويند: ما بغلامان و فرزندان روزي ميدهيم بلكه رازق همه خداست و اينكه روزي آنها بواسطۀ بزرگان است اين فضيلتي است براي مولي ها و پدران مثلا.بعضي ها گفته اند اگر مراد آن باشد كه همه در روزي برابراند اين نقض صدر آيه است كه فرموده «وَ اللّٰهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَليٰ بَعْضٍ» ولي واسطه بودن آنها در اثبات فضيلت كافي است.بعضي از بزرگان فرموده مراد آنست كه: خدا بعضي را در روزي بر بعضي برتري داده و برتران حاضر نيستند روزي خود را بديگران بدهند تا همه با هم مساوي باشند و آنها مساوي نيستند بلكه فضيلت در رزق مخصوص بآنهاست آيا نعمت خدا را انكار ميكنند؟! ناگفته نماند فهم اين معني از آيه بسيار مشكل است مشكلتر از آن

فهم «فِيهِ سَوٰاءٌ» است كه بگوئيم يعني مساوي نيستند. «وَ لَوْ بَسَطَ اللّٰهُ الرِّزْقَ لِعِبٰادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَ لٰكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مٰا يَشٰاءُ إِنَّهُ بِعِبٰادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ» شوري: 27.در الميزان ميگويد: چون خاصيت وسعت مال تكبر و خود پسندي و طغيان است چنانكه فرموده «إِنَّ الْإِنْسٰانَ لَيَطْغيٰ. أَنْ رَآهُ اسْتَغْنيٰ» لذا اگر خدا همه را سير ميكرد ستم ميكردند علي هذا خدا استحقاق هر شخص را ميداند و رزق را باندازه نازل ميكند.نگارنده فكر ميكنم مراد آنست كه اگر خداوند بهمه روزي را بسط ميكرد همه دارا و غني ميشدند، و در اثر رفع احتياج، امتيازات و قوي و ضعيف بودن از بين ميرفت و مردم در اثر ثروت متجاوز شده و از يكديگر تمكين نميكردند و جوامع بشري متلاشي ميگرديد. ولي حكمت بالغه اقتضاء ميكند كه بسط در كار نباشد و مردم يكديگر را در كار تسخير كنند چنانكه فرموده «نَحْنُ قَسَمْنٰا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيٰاةِ الدُّنْيٰا وَ رَفَعْنٰا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجٰاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِيًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمّٰا يَجْمَعُونَ»

قاموس قرآن، ج 3، ص: 86

زخرف: 32.آري استعدادات بشري مختلف است هر يك كاري پيش گرفته و همه بيكديگر مسخراند تا كار زندگي پيشرفت كند. مراد از آيه آن نيست كه خدا خواسته مردم گرسنه شوند بلكه غرض آنست كه خدا خواسته مردم در كارهاي دنيا در اثر احتياج بوسائل بيكديگر محتاج باشند و در اين باره طغيان نكنند. «وَ فِي السَّمٰاءِ رِزْقُكُمْ وَ مٰا تُوعَدُونَ» ذاريات: 22.گفته اند مراد از رزق باران است و باران را رزق گفته اند كه سبب رزق است و گفته اند در آن مضاف مقدر است يعني «في السماء

سبب رزقكم» گفته اند: مراد اسباب رزق است كه در بالااند مانند خورشيد، ماه كواكب و اختلاف فصول و پي در پي بودن شب و روز و تقدير آن «اسباب رزقكم» است.و گفته اند: تقدير ارزاق در سماء است و يا اينكه ارزاق در لوح محفوظ نوشته شده است و گفته اند: مراد از «وَ مٰا تُوعَدُونَ» بهشت است و گفته اند بهشت و آتش و يا ثواب و عقاب است هيچ يك از اين اقوال براي من قانع كننده نيست خود نيز چيزي كه آرام كنندۀ وجدان باشد نميدانم. در بعضي آيات هست كه خدا بشما از آسمان و زمين روزي ميدهد نحو «قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ» يونس: 31.همچنين است آيۀ 62 نمل، 24 سباء، 3 فاطر. با ملاحظۀ اين آيات و آيۀ ما نحن فيه ميشود بدست آورد كه مراد عوامل آسماني و زمين و مواد آنهاست كه مبدل برزق ميشوند و آنها مواد اوليه رزق اند. «أَ فَبِهٰذَا الْحَدِيثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَكُمْ أَنَّكُمْ تُكَذِّبُونَ» واقعه: 81 و 82. گويند: مراد از رزق نصيب آنهاست از خير يعني نصيب خود را از خيريكه بايد از قرآن بر داريد تكذيب آن قرار ميدهيد و تكذيب را جاي خير و فايده ميگذاريد و گويند مراد از رزق قرآن است

قاموس قرآن، ج 3، ص: 87

يعني تكذيب را بعوض اين قرآن ميگيريد. و گويند كلمۀ شكر از آن محذوف است يعني «و تجعلون شكر رزقكم انكم تكذّبون» قول اول بهتر بنظر ميرسد و اللّه اعلم.

استقرار يافته است. راغب ميگويد: رسوخ ثبات شيي ء ثباتي محكم. در اقرب آمده «رسخ الشي ء رسوخا: ثبت في موضعه» راغب گويد: راسخ در علم دانائي است كه شبهه بر او عارض نميشود. «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتٰابَ مِنْهُ آيٰاتٌ مُحْكَمٰاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتٰابِ وَ أُخَرُ مُتَشٰابِهٰاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مٰا تَشٰابَهَ مِنْهُ ابْتِغٰاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغٰاءَ تَأْوِيلِهِ وَ مٰا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللّٰهُ وَ الرّٰاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنّٰا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنٰا … » آل عمران: 7. «وَ الرّٰاسِخُونَ … » مبتدا و خبر آن «يَقُولُونَ» است و آن جملۀ استيناف است بعضي ندانسته فكر ميكنند كه و الراسخون عطف است بجاي «اللّه» و خلاصۀ مضمون آيه آنست كه: قرآن دو قسمت است محكم و متشابه.مردم نيز دربارۀ قرآن دو گروه اند آنها كه انحراف قلبي دارند بمتشابه قرآن ميچسبند كه ايجاد فتنه كنند و آنها كه راسخون در علمند گويند بهر دو قسمت ايمان آورديم همۀ آن از جانب خداست. و تأويل قرآن را جز خدا كسي نميداند. نه اينكه راسخون عطف به اللّه باشد و معني آن باشد كه تأويل قرآن را جز خدا و راسخون در علم كسي نميداند. و اينكه تأويل مفصل قرآن را فقط خدا ميداند در «اول» گذشت.در الميزان گويد: توصيف راسخون در علم نشان ميدهد كه آنها بخدا و آيات او چنان علمي دارند كه شكي در آن وارد نميشود و آنچه از محكمات ميدانند ثابت است و بآن ايمان دارند و عمل ميكنند و چون بآيۀ متشابهي

قاموس قرآن، ج 3، ص: 88

بر خوردند قلوبشان مضطرب نميشود بلكه بآن ايمان ميآورند و در مقام عمل

متوقف ميشوند. (تمام شد).در نهج البلاغه خطبه 89 فرموده: بدان راسخون در علم آنهااند كه بجهل آنچه نميدانند اقرار ميكنند و اين اقرار آنها را از و رود بدرهاي مسدود غيب بي نياز كرده.

را كشته اند.از دو آيۀ فوق كه اصحاب رسّ در رديف اهل عذاب از عاد و ثمود نقل شده بدست ميايد كه آنها در اثر عذاب آسماني هلاك شده و از بين رفته اند و ما بعد آيات دربارۀ هلاكت آنها صريح است.بنظر ميايد مراد از رسّ رودخانه ارس فعلي است كه در شمال آذربايجان بطول 800 كيلومتر از كوههاي ارض روم در تركيه سرچشمه گرفته پس از عبور از دشت مغان برود كورا متصل ميگردد و به درياي خزر ميريزد.قسمت عمدۀ آن مرز ايران و شوروي است.در قسمتي از كرانه هاي اين رود بزرگ، تمدني وجود داشته كه فعلا از بين رفته است و مدائن رسّ در نهج البلاغه عبارت از همان تمّدن و شهرهاست.محمد عبده در شرح جملۀ فوق از نهج البلاغه تصريح كرده كه مراد از رسّ رود ارس فعلي در آذربايجان است. در صافي از قمي نقل كرده رسّ نهري است در ناحيۀ آذربايجان.در الميزان از عيون اخبار الرضا عليه السّلام از علي عليه السّلام حديثي را بدين صورت تلخيص كرده كه: اصحاب رسّ درخت صنوبر را عبادت ميكردند و بآن شاه درخت ميگفتند آنرا يافث پسر نوح در كنار چشمه ايكه بآن روشن آب ميگفتند كاشته بود. آن قوم را دوازده شهر بود در كنار نهريكه آنرا رسّ ميگفتند نام آن شهرها عبارت بود از آبان، آذر، دي، بهمن، اسفندار، فروردين، اردي بهشت، خرداد، مرداد، تير، مهر، شهريور. عجم نام ماههاي خود را از نام آنشهرها گرفته است.در هر شهر از آن صنوبر دانه اي كاشته و آب چشمۀ فوق را بر آن جاري كردند آب آن چشمه را بر خود و چهارپايان تحريم كردند و

هر كه از آن چشمه ميخورد ميكشتند و عقيده

قاموس قرآن، ج 3، ص: 90

داشتند آن چشمه زندگي خدايان است و كسي حق ندارد از حيات خدايان كسر كند.در هر شهر براي خود عيدي قرار دادند، روز عيد كنار آن صنوبر رفته مراسم و قرباني براه ميانداختند آنگاه گوشت قرباني را در آتشي ميانداختند و وقت ارتفاع دود آن، بدرخت سجده ميكردند و تضرّع و ناله مي نمودند … اين بود عادت آنها در شهرها و چون وقت عيد شهر بزرگشان فرا ميرسيد و در آن پادشاهشان بنام اسفندار سكونت داشت اهل شهر ها بآنجا آمده دوازده روز عيد ميگرفتند … خداوند پيامبري بر آنها مبعوث كرد باو ايمان نياوردند. وي دعا كرد درخت صنوبر خشكيد، اين عمل را سخت ناپسند شمردند … تصميم بقتل پيامبر گرفتند، چاهي كنده وي را در آن افكنده و سر آنرا گرفتند پيوسته نالۀ او مي شنيدند كه فوت شد پس از اين كار خداوند عذابي فرستاد و همه را از بين برد.مشروح اين حديث در تفسير برهان از مرحوم صدوق و نيز در صافي از عيون اخبار نقل شده و نيز در برهان و صافي نقل شده از جملۀ كارهاي ناپسند اصحاب رسّ مساحقۀ زنان بود، ايضا حديث فوق را محمد عبده در شرح نهج البلاغه از سيد رضي از علي عليه السّلام نقل كرده است.طبرسي از عكرمه نقل كرده: رسّ چاهي است كه آنها پيامبر خود را در آن دفن كردند. از وهب نقل كرده اصحاب رسّ قوم شعيب است و ايضا گفته اند شهري است در يمامه و چاهي در انطاكيه و از حضرت صادق عليه السّلام آورده كه زنان اصحاب رسّ

اهل مساحقه بودند.ناگفته نماند شايد مراد از مجوس كه در آيۀ 17 سورۀ حج آمده اصحاب رسّ باشند و يا مجوس از اخلاف آنها باشد.

عذاب يا معجزه و غيره. اهل لغت براي آن معاني ديگري نيز گفته اند كه عبارت اخراي معناي فوق است «هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُديٰ وَ دِينِ الْحَقِّ» توبه: 33. «وَ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيٰاحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ» فرقان: 48. «وَ أَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْراً أَبٰابِيلَ» فيل: 3. «فَأَرْسَلْنٰا عَلَيْهِمْ رِجْزاً مِنَ السَّمٰاءِ» اعراف: 162. مي بينيد كه ارسال در فرستاده هاي مختلف بكار رفته است.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 92

«لَنُؤْمِنَنَّ لَكَ وَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَكَ بَنِي إِسْرٰائِيلَ» اعراف: 136. ارسال در اينجا بمعني رها كردن است كه عبارت اخراي فرستادن باشد. همچنين است «أَنْ أَرْسِلْ مَعَنٰا بَنِي إِسْرٰائِيلَ» شعراء: 17. «فَأْتِيٰا فِرْعَوْنَ فَقُولٰا إِنّٰا رَسُولُ رَبِّ الْعٰالَمِينَ» شعراء: 16 در صحاح و قاموس گفته: چون فعول و فعيل در آن مفرد و جمع و مذكر و مؤنث مساوي است لذا بجاي رسول رسل نيامده است در مجمع گويد: رسول مفرد و در معني جمع است ناگفته نماند نظير اين آيه در سورۀ طه آيۀ 47 تثنيه آمده است «فَأْتِيٰاهُ فَقُولٰا إِنّٰا رَسُولٰا رَبِّكَ». «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ. ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ» تكوير: 19.مراد از رسول در اينجا جبرئيل است.مراد از رسل در قرآن مجيد اكثرا پيامبران است ولي گاهي از آن ملائكه مراد است مثل «قٰالُوا يٰا لُوطُ إِنّٰا رُسُلُ رَبِّكَ» هود: 81 و مثل «تَوَفَّتْهُ رُسُلُنٰا وَ هُمْ لٰا يُفَرِّطُونَ» انعام: 61. «إِنَّ رُسُلَنٰا يَكْتُبُونَ مٰا تَمْكُرُونَ» يونس: 21. آيات ديگري نيز در اين زمينه هست. در آيه «وَ إِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ لِأَيِّ يَوْمٍ أُجِّلَتْ. لِيَوْمِ الْفَصْلِ» مرسلات: 11. باحتمال قوي مراد فرستاده هاي عالم طبيعت است از آسمان و زمين و خورشيد و ماه و ستارگان

و غيره كه اينها همه از جانب خدا در اين عالم رها و فرستاده شده اند و بطور خودكار براه خود ادامه ميدهند و در يكديگر تأثير ميكنند و روز قيامت همۀ آنها ميايستند چون آنروز روز فصل و جدائي است مؤيد اين سخن كلمۀ المرسلات است در اول سورۀ كه دربارۀ آن بحث خواهد شد. «وَ إِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ» ظاهرا همان رسيدن بآخر وقت است كه قيامت است.طبرسي و زمخشري و بيضاوي رسل را بمعني پيامبران گرفته و گفته اند: يعني وقت پيامبران تعيين شود تا براي شهادت بر امّت خود حاضر شوند

قاموس قرآن، ج 3، ص: 93

ولي ملاحظۀ آيات قبل و بعد نشان ميدهد كه اين معني درست نيست. «وَ الْمُرْسَلٰاتِ عُرْفاً. فَالْعٰاصِفٰاتِ عَصْفاً. وَ النّٰاشِرٰاتِ نَشْراً. فَالْفٰارِقٰاتِ فَرْقاً. فَالْمُلْقِيٰاتِ ذِكْراً. عُذْراً أَوْ نُذْراً.إِنَّمٰا تُوعَدُونَ لَوٰاقِعٌ» مرسلات 1- 7.در اين آيات آيۀ اول با واو قسم و آيۀ دوم با فاء نتيجه و آيۀ سوم باز با واو قسم و آيۀ چهارم با فاء تفريع آمده و امّا آيۀ پنجم نتيجۀ همه است از اين ميتوان بدست آورد كه مصداق دو آيۀ اول غير از آيۀ سوم و چهارم است.نشر بمعني پراكنده شدن و پراكندن يعني لازم و متعدي هر دو آمده است (اقرب) عرف بمعني پي در پي است بنظر ميايد مراد از دو آيۀ اول بادهائي است كه از اقيانوسها و درياها در اثر اختلاف حرارت هوا سرچشمه گرفته و پي در پي بطرف قاره ها روان ميشوند و آنگاه شدت يافته و بصورت طوفان عاصفات يعني شكننده در ميايند و مراد از آيۀ سوم و چهارم بادهائي است كه از قطبين ميايند و سرد

و با رطوبت اند و در كنار درياها و قاره ها با بادهاي گرم ملاقات ميكنند و بهم ميآميزند (و ظاهرا مراد از ناشرات پراكنده شونده هاست) و آنها بادهاي ديگر را از هم جدا ميكنند و قسمت شهرها و بيابانها را از نفع و خسارت بمحل خود ميرسانند. و گذشته از آن عالم آخرت را يادآوري ميكنند. چون در اثر طوفان محلي خراب و زير و رو شود از اين ميشود پي برد كه خراب شدن تمام عالم نيز ممكن و جايز است مشروح سخن در «جري» موقع نقل «فَالْجٰارِيٰاتِ يُسْراً» گذشت. و نيز در آنجا گفته شد كه نميتوان مرسلات و غيره را ملائكه گرفت.ناگفته نماند آيات اول سوره هاي ذاريات، و مرسلات و نازعات همه نزديك بهم اند و مصداق آنها يكي و از همه وقوع قيامت نتيجه گرفته شده است.نويسندۀ كتاب آغاز و انجام جهان در ص 87 ببعد آن كتاب معتقد است كه مراد از مرسلات، عاصفات،

قاموس قرآن، ج 3، ص: 94

ناشرات و … اتمهاي تشكيل دهندۀ موجودات و نيروهاي آنهاست كه پرتون ها پيوسته الكترونها را ميرانند و نيروها پيوسته از درون و بيرون ميوزند و در وقت تمام شدن ارسال و عصف و نشر قيامت واقع ميشود.بيان آن كتاب كاملا متين و هر كه طالب تفصيل است بآنجا مراجعه كند.

أَنْ

قاموس قرآن، ج 3، ص: 95

يُكَلِّمَهُ اللّٰهُ إِلّٰا وَحْياً أَوْ مِنْ وَرٰاءِ حِجٰابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مٰا يَشٰاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ» شوري: 51. اين آيه صريح است كه سخن گفتن خدا با پيامبران بيكي از سه راه است 1- وحي و آن الهام و انداختن بقلب است و شايد در خواب ديدن نيز جزء آن باشد 2- سخن گفتن از پس پرده كه پيامبر سخن خدا را مي شنود مثل موسي كه فرموده «وَ كَلَّمَ اللّٰهُ مُوسيٰ تَكْلِيماً» نساء: 164.و نيز ثابت است كه موسي در طور بارها كلام خدا را شنيد 3- آمدن ملك چنانكه جبرئيل بنزد حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و ديگر پيامبران آمد و از خدا پيام آورد «قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ» نحل: 102.ترديد با «او» در آيۀ شريفه روشن ميكند كه هر يك از سه قسم راه بخصوصي است. قهرا بايد مصداق يكي رسول و مصداق بقيّه نبي باشد يا بالعكس.مفيد رحمه اللّه در كتاب اختصاص ص 328 ط مكتبة الصدوق از زرارة از امام باقر عليه السّلام نقل كرده كه از آنحضرت دربارۀ «كٰانَ رَسُولًا نَبِيًّا» سؤال كردم و گفتم: رسول را دانستيم نبي كدام است؟ فرمود نبي آنست كه در خواب مي بيند و صدا را مي شنود ولي ملك را نمي بيند و رسول ملك را آشكارا مي بيند و با او سخن ميگويد گفتم منزلت امام كدام است؟ فرمود: صدا را مي شنود و در خواب نمي بيند و ملك را مشاهده نميكند سپس اين آيه را تلاوت فرمود «وَ مٰا أَرْسَلْنٰا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لٰا نَبِيٍّ» (و لا محدث) نظير اين روايت در اختصاص از

بريد بن معاويه از امام باقر و از زراره از امام صادق و از معروفي از امام رضا عليهم السلام نقل شده و نيز درج اول كافي ص 176 باب فرق بين رسول و نبي و محدث. چهار روايت در اين باره كه قريب بهم اند نقل شده است و در بعضي از آنها فرموده كه بعضي از انبياء مقام نبوت و رسالت هر دو را داشته اند.علي هذا آنطور كه از روايات اهل

قاموس قرآن، ج 3، ص: 96

بيت عليهم السلام بدست آمد نبي آنست كه در خواب مي بيند و صدا را مي شنود و اين مطابق است با «إِلّٰا وَحْياً أَوْ مِنْ وَرٰاءِ حِجٰابٍ» و رسول آنست كه بر وي ملك نازل ميشود و با او سخن ميگويد و اين مصداق «أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مٰا يَشٰاءُ» ميباشد و اقسام سه گانه سخن گفتن خدا دو قسم اولش راجع به نبي و قسم اخيرش مربوط برسول است.در بعضي از پيامبران مقام رسالت و نبوت هر دو جمع است چنانكه در موسي و اسمعيل كه در آيۀ 51 و 54.سورۀ مريم است و نيز دربارۀ حضرت رسول صلي اللّه عليه و آله كه مكرر در وصف آنحضرت نبي و رسول آمده مثل «الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرٰاةِ وَ الْإِنْجِيلِ» اعراف: 157. «فَآمِنُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ … » اعراف: 158. ناگفته نماند ميان رسول و نبي عموم و خصوص مطلق است و هر رسول نبي است و اگر كسي نبي نباشد رسول هم نيست در آيۀ «وَ خٰاتَمَ النَّبِيِّينَ» نميشود گفت: پس خاتم رسولان نيست رجوع شود به «نباء».آيۀ «مَا الْمَسِيحُ

ابْنُ مَرْيَمَ إِلّٰا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ» مائده: 75. «قٰالَ إِنِّي عَبْدُ اللّٰهِ آتٰانِيَ الْكِتٰابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا» مريم: 30. نشان ميدهد عيسي هم رسول و هم نبي است.

دانست كه لقمان نيز از مشكوكين است.امّا عدد پيامبران مشهور آنست كه صد و بيست و چهار هزار نفر بوده اند. صدوق در خصال (باب الواحد الي المأة) فصل 17 دو حديث از امير المؤمنين عليه السّلام از حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله نقل كرده كه خداوند صد و بيست و چهار هزار پيغمبر آفريده من محترمترين آنهايم و اين سخن از جهت افتخار نيست و خداوند صد و بيست و چهار هزار وصي آفريده علي عليه السّلام اكرم و افضل آنهاست پيش خداوند.در تفسير الميزان ج 2 ص 149 از معاني الاخبار و خصال از ابو ذر نقل شده كه بحضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله گفتم: يا رسول اللّه پيامبران چه قدراند فرمود: صد و بيست و چهار هزار. گفتم مرسل آنها چند نفراند؟ فرمود: سيصد و سيزده نفر كه جمع كثيراند گفتم: اول آنها كدام است؟ فرمود آدم … آنگاه گويد: اين مضمون را صدوق در امالي و خصال و ابن قولويه در كامل الزيارات و سيد در اقبال از امام سجاد و در بصائر از امام باقر

قاموس قرآن، ج 3، ص: 98

عليهم السلام نقل نموده است.ناگفته نماند مرحوم مجلسي در بحار- ج 12 ص 21 ط جديد از مجمع نقل كرده: اخبار در عدد پيغمبران مختلف است در بعضي صد و بيست و چهار هزار و در بعضي هشت هزار نقل شده كه چهار هزار از بني اسرائيل و بقيه از اقوام ديگراند.اين سخن همان است كه در مجمع ذيل آيۀ 78 سورۀ غافر گفته شده. و نيز از علي عليه السّلام نقل كرده كه خداوند پيامبري از سياه پوستان

برانگيخت كه ذكر آن در قرآن نيامده است. در تفسير ابن كثير ذيل آيۀ 164 سورۀ نساء روايت ابو ذر كه گذشت و روايات هشت هزار نفر بودن نقل شده است.ناگفته نماند همانطور كه گفتيم قرآن اعتنائي بتعداد انبياء ندارد و دانستن آنهم چندان مفيد نيست و بحث را دربارۀ آن نبايد طول داد.پيامبران أولو العزم و اينكه مراد از آن چيست در «عزم» خواهد آمد انشاء اللّه.

اسم زمان و مكان و مصدر ميمي است بمعني اثبات يعني وقوع و ثبوت قيامت كي است؟.ولي وقوع چنانكه ديگران نيز گفته اند با معناي اصلي متفاوت است زيرا معني اصلي آن چنانكه از راغب و اقرب نقل شد و نيز قاموس و صحاح گفته همان ثبوت و رسوخ است و آنگهي وقوع در آيات ديگر جور در نميايد.از دو آيۀ فوق روشن است كه دربارۀ ثبوت ساعت از آنحضرت سؤال كرده اند آيه در جواب آنها آمده است. اگر بگوئيم مشركان از ايستادن وقت پرسش كرده اند بعيد است زيرا ايستادن زمان مطلبي است كه بذهن آنها نميرسيد.ولي بنظر ميايد كه كفّار از شنيدن حالات قيامت و خلود كه هر چيز در آن جاوداني و يكنواخت است و تغيير و تبدّل و تحوّلي در آن نيست نتيجه گرفته اند كه در قيامت زمان ميايستد و محسوس نميشود زيرا احساس زمان در اثر تغيّر و تبدّل اشياء و فاصلۀ دو حركت است و اگر اينها از بين برود ديگر زمان محسوس نميشود و آن عبارت اخراي ايستادن و توقف زمان است.لذا مي پرسيدند توقف و ايستادن زمان كه آمدن قيامت باشد كي خواهد بود؟ ساعت چنانكه جوهري گفته در اصل بمعني وقت حاضر است و قاموس آنرا جزء وقت يعني جزئي از اجزاء شب و روز و نيز وقت حاضر گفته است در اين صورت سؤال چنين است: وقت حاضر و جاري كي توقف خواهد

قاموس قرآن، ج 3، ص: 100

كرد؟ و اين سؤال از وقوع قيامت است بلازم آن ولي باز معناي وقوع بهتر بنظر ميرسد.جناب محمد رضوي در كتاب تجسم عمل … زير عنوان زمان در آخرت توقف ميكند بحث

مفصل و مفيدي در اين زمينه دارد كه از هر حيث قابل استفاده است.

اسم فاعل از رشد است «أُولٰئِكَ هُمُ الرّٰاشِدُونَ» حجرات: 7.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 101

آنها هدايت يافته گان اند. رشيد: صاحب رشد. «أَ لَيْسَ مِنْكُمْ رَجُلٌ رَشِيدٌ» هود: 78. آيا در ميان شما مرد عاقلي نيست «وَ مٰا أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِيدٍ» هود: 97. رشيد در آيه بمعني مرشد است چنانكه مجمع گفته مثل «فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِيًّا مُرْشِداً» كهف: 17. دستور فرعون نجات دهنده نيست.

كردن بكسيكه با خدا و رسول جنگيده است.صحاح، قاموس، اقرب تصريح دارند كه چون بعد از ارصاد «لام» آيد بمعني آماده كردن است.

را شكر كنيد شكر را بنفع شما خوش ميدارد. «فَهُوَ فِي عِيشَةٍ رٰاضِيَةٍ» حاقه: 21. قارعه: 7. طبرسي فرموده: فاعل در اينجا بمعني مفعول است يعني عيشة مرضية چون آن در معني «عيشة ذات رضي» است. «وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا» مريم: 6.رضي بمعني مرضي است يعني خوشنود شده طبرسي آنرا مرضيا عند اللّه گفته و شايد مراد اعمّ باشد.

گوئيم: خدا از اين كار راضي است يعني اين كار ملائم و موافق فعل خدا و دستور خداست (استفاده از الميزان ج 17 ص 255).راغب در مفردات گويد: رضاي بنده از خدا آنست كه قضاي خدا را مكروه ندارد و رضاي خدا از بنده آنست كه به بيند بنده از دستور او پيروي و از منهي او كناره گيري ميكند.

ظاهرا همينطور است.ناگفته نماند: مراد از كتاب مبين علم خدا و يا لوح محفوظ است و اينكه در عرف شايع شده كه مراد از

قاموس قرآن، ج 3، ص: 105

آن قرآن است صحت ندارد.رطب (مثل صرد) بمعني خرماي تر است «وَ هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُسٰاقِطْ عَلَيْكِ رُطَباً جَنِيًّا» مريم: 25.

مخالف آنكه بشر كشف كرده نيست زيرا فرشتگان خدا در هر جا هستند و بامر خدا كار ميكنند صداي رعد از

قاموس قرآن، ج 3، ص: 106

تخليۀ الكتريكي و از ملك است هر دو صحيح است. اين كلمه فقط دو بار در قرآن آمده است.

ميگفتند: شنيديم و عصيان كرديم و بشنو اي كاش ناشنوا باشي و گويند «راعنا» ما را مراعات كن و گفتارشان زبان بازي و طعنه و تمسخر بدين است … نقل شده كه مسلمانان موقع سخن گفتن به آنحضرت ميگفتند يا رسول اللّه

قاموس قرآن، ج 3، ص: 107

راعنا يعني حال ما را مراعات كن و مهلت بده تا بفهميم و اين لفظ در ميان يهود و لغت آنها معناي فحش ميداد (و شايد بمعني بشنو ايكاش ناشنوا باشي بود) يهود از فرصت استفاده كرده و همان كلمه را دربارۀ حضرت بكار ميبردند و از آن ناسزا قصد ميكردند لذا مسلمانان از بكار بردن آنكلمه نهي شدند (تا يهود نيز بزبان نياورند) و دستور آمد كه بجاي «راعنا» بگوئيد «انظرنا» يعني منتظر ما باش و ما را مهلت بده تا سخن شما را درك كنيم.

آمده است.

لا بد آن خاكي است كه از پوسيدن استخوانها توليد شده است. و در

قاموس قرآن، ج 3، ص: 109

نهج البلاغه خطبۀ 119 آمده «و من الرفات جيران» محمد عبده در ترجمۀ آن گويد: رفات استخوانهاي كوبيده و خورد شده است.اين استفاده اي است كه از استعمال قرآن كريم كرده ايم.

مائده: 6.مرافق جمع مرفق بمعني آرنج است در لغت عرب آنرا مجمع ساعد و بازو گفته اند «إِلَي الْمَرٰافِقِ» قيد است براي «أَيْدِيَكُمْ» نه براي «فَاغْسِلُوا» و بعبارت ديگر حدّ مغسول است نه غسل دست در اطلاق عرب مصاديق گوناگون دارد يكدفعه مراد از آن چهار انگشت دست مثل «وَ السّٰارِقُ وَ السّٰارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمٰا» مائده: 38.يكدفعه مراد از آن از مچ بپائين است نحو «فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ» مائده: 6، نساء: 43. يكدفعه مراد از آن تا آرنج است مثل آيه «ما نحن فيه». و يكدفعه مراد از آن از سر انگشتان است تا شانه چنانكه در اقرب الموارد گفته است.لذا اگر در آيه قيد «إِلَي الْمَرٰافِقِ» نبود معلوم نميشد مراد از دست كدام است ولي قيد روشن ميكند كه دست تا آرنج مراد است. بنا بر اين آيۀ شريفه از اينكه از مرفق شسته شود يا بالعكس ساكت است و اگر ما بوديم و آيه ميگفتيم: هر دو جايز است. شيعه كه ميگويد: بايد وضو از مرفق بپائين شسته شود دليلشان روايات اهل بيت عليهم السلام است نه آيۀ فوق رجوع شود به وسائل (ابواب الوضوء باب 15).اهل سنت نيز كه از پائين ببالا ميشويند در اين عمل بآيه استناد نميكنند بلكه از امثال ابو هريره و عثمان روايت ميكنند كه آنها حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله را ديده اند كه از پائين ببالا مي شسته رجوع شود به سنن ابي داود و غيره. اهل سنت دربارۀ آيۀ فوق

قاموس قرآن، ج 3، ص: 112

بيشتر اهميت داده اند كه «الي» را بمعني «مع» بگيرند كه يعني مرفق نيز بايد شسته شود وانگهي اهل سنت

نگفته اند كه اگر كسي از مرفق بشويد وضوي او باطل است رجوع كنيد بتفاسير و كتب احاديثشان طبرسي رحمه اللّه در مجمع ذيل آيۀ فوق فرموده: امت اسلامي اتفاق دارند در اينكه اگر كسي از بالا بپائين بشويد وضوي او صحيح است. علي هذا شروع از پائين در مذهب اهل سنت مستحبّ است نه واجب كه عكس آن مبطل باشد.فقهاء شيعه باستناد روايات اهل بيت عليهم السلام فتوي داده اند كه در صورت شستن از پائين ببالا وضو باطل است.فقط از ابن ادريس نقل شده كه آنرا مكروه دانسته و مبطل نميداند و نيز سيد مرتضي كه در يكي از دو فتوايش گفته از بالا شستن مستحب است.اگر گويند: گفتيد آيه از كيفيّت شروع ساكت است و اگر ما بوديم و آيه، هر دو نوع شستن جايز بود در اين باره توضيح بيشتر بدهيد؟گوئيم: بطوريكه گفته شد «إِلَي الْمَرٰافِقِ» حدّ «أَيْدِيَكُمْ» است مثلا اگر شخصي بنقاش گويد: اين ستون را تا نصف رنگ بزن. نقاش مخيّر است كه از نصف بپائين رنگ بزند. و بالعكس. در هر دو صورت ميگويند مأموريت خود را انجام داده است همچنين است آيۀ شريفه.

كٰانَ عَلَيْكُمْ رَقِيباً» نساء: 1.راستي خدا بر شما حافظ و مراقب است.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 113

و گاهي مراد از آن انتظار است و آن در صورتي است كه از باب افتعال باشد نحو «فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ» دخان: 59. «فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتِي السَّمٰاءُ بِدُخٰانٍ مُبِينٍ» دخان: 10.رقيب در آيۀ «وَ ارْتَقِبُوا إِنِّي مَعَكُمْ رَقِيبٌ» هود: 93 بمعني منتظر است.ترقّب بمعني انتظار است (مجمع- صحاح) راغب آنرا احتراز گفته «فَأَصْبَحَ فِي الْمَدِينَةِ خٰائِفاً يَتَرَقَّبُ» قصص: 18. يعني موسي صبح كرد در حاليكه ترسان بود و انتظار ميكشيد كه قتل قبطي چه سر و صدائي ايجاد خواهد كرد و آيا خواهند دانست كه او كشته است يا نه؟ «فَخَرَجَ مِنْهٰا خٰائِفاً يَتَرَقَّبُ» قصص: 21. از شهر خارج شد و بيمناك بود و انتظار داشت كه تعقيبش كنند.و بقول راغب از روشن شدن قضيّه احتراز داشت و نيز احتراز داشت كه شناخته شود.

چيزي از او پوشيده نيست. چنانكه در آيۀ «مٰا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلّٰا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ» ق: 18. مراد از رقيب حافظ و ضابط اعمال و كلمات است.

آمد.

فلزي نوشت آنست قول خدا «أَصْحٰابَ الْكَهْفِ وَ الرَّقِيمِ».طبرسي از جملۀ اقوال اين قول را نقل كرده كه: رقيم لوحي است از سنگ كه قصّۀ اصحاب كهف را در آن نوشته و در باب غار گذاشتند و ايضا اين يكي از اقوالي است كه در كشاف نقل كرده ولي گويد: لوح از فلز بود.و نيز گفته اند: رقيم نام سگشان بود و نيز رقيم نام بياباني است كه كهف در آن بود و ايضا رقيم نام كوهي است كه غار در آن قرار داشت و ايضا رقيم نام شهر اصحاب كهف است (مجمع- كشاف) در مجمع نقل شده كه گفته اند آن لوح در يكي از خزائن پادشاهان محفوظ بود. و نيز طبرسي قول ديگري دربارۀ رقيم نقل كرده كه اصحاب رقيم غير از اصحاب كهف است و مراد از آنها همان سه نفراند كه بغاري رفتند و باب غار مسدود گرديد دعا كردند خداوند نجاتشان داد.قضيّۀ آن سه نفر را شيعه و سنّي در كتابهاي خود نقل كرده اند و آن در ج 2 امالي شيخ طوسي جزء 12 حديث 26 است.ولي اين قول بعيد است زيرا فقط حالات اصحاب كهف در قرآن آمده و اگر اصحاب رقيم غير از آنها بودند لازم بود از آنها هم ذكري بميان آيد.بعقيدۀ الميزان نيز اصحاب رقيم همان اصحاب كهف اند و در ردّ دو قصّه و دو گروه بودن ميگويد: اين جدا بعيد است كه خداوند در كلام بليغ خود

قاموس قرآن، ج 3، ص: 117

بدو طائفه اشاره كند و در يكي بتفصيل سخن گويد و بديگري نه اجمالا و نه تفصيل اشاره نكند.

لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِيِّكَ حَتّٰي تُنَزِّلَ عَلَيْنٰا كِتٰاباً نَقْرَؤُهُ» اسراء: 93. يا در آسمان بالا روي و ببالا رفتنت هرگز ايمان نمياوريم تا كتابي بر ما بياوري كه آنرا بخوانيم.ارتقاء: درجه درجه بالا رفتن است (مجمع) ولي جوهري و راغب آنرا مطلق بالا رفتن ميداند «أَمْ لَهُمْ مُلْكُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مٰا بَيْنَهُمٰا فَلْيَرْتَقُوا فِي الْأَسْبٰابِ» ص: 10. يا براي آنهاست حكومت آسمانها و زمين و آنچه ميان آندو است؟ پس در ابواب آسمان بالا روند يا باسباب و علل متوسل شوند يا از آمدن وحي جلو- گيري نمايند. «كَلّٰا إِذٰا بَلَغَتِ التَّرٰاقِيَ. وَ قِيلَ مَنْ رٰاقٍ» قيامة: 26 و 27. رقي لازم و متعدّي هر دو بكار رفته (صحاح) راق اسم فاعل بمعني بالا برنده است «وَ قِيلَ مَنْ رٰاقٍ» راغب گويد: اشاره است بر آنكه بالا برنده و حمايت كننده ندارد. طبرسي آنرا كيست كه دكتر و شفا دهندۀ او باشد و راغب از ابن عباس نقل ميكند كه كي روح او را بالا ميبرد ملائكۀ رحمت يا عذاب.نگارنده فكر ميكنم كه بمعني نجات دهنده باشد چنانكه فرموده «فَلَوْ لٰا إِذٰا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ … فَلَوْ لٰا إِنْ كُنْتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ. تَرْجِعُونَهٰا» واقعه: 83- 87 بجاي «تَرْجِعُونَهٰا» در اين آيه «وَ قِيلَ مَنْ رٰاقٍ» آمده است. و «مَنْ رٰاقٍ» كلمۀ يأس است يعني شفا دهنده ندارد.تراقي جمع ترقوه بمعني گلو است آنرا در لغت عرب مقدم حلق در بالاي سينه گفته اند. علت تسميه آن است كه نفس از آن در وقت مرگ بالا ميرود و هواي جوف نيز از آن بالا ميايد (مجمع) معني آيه: حقا آنگاه كه جان بگلو رسد گفته شود كي

شفا دهنده و يا نجات دهنده است.

بعضي بر بعضي است. صورت و شكل ظاهري انسان در اثر بودن بعضي از اعضاء بر بعضي است. «نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَرٰاكِباً» انعام:

قاموس قرآن، ج 3، ص: 119

99. دانه هائيكه بعضي بر بالاي بعضي است. «لَتَرْكَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ» انشقاق: 19. از حالي بحالي ميافتيد و از درجه اي بدرجه اي بالا ميرويد. ظاهرا مراد اطوار حيات و مرگ و بعث است. مثل «وَ كُنْتُمْ أَمْوٰاتاً فَأَحْيٰاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ» بقره: 28.

كردند آنگاه از ديارشان ميگريختند نگريزيد …

فتح: 29.

لِي بِكُمْ قُوَّةً أَوْ آوِي إِليٰ رُكْنٍ شَدِيدٍ» هود: 80. ظاهرا مراد از آن در آيه اقوام و عشيره است. يعني ايكاش در قبال شما نيروئي داشتم و يا بتكيه گاه محكمي (از قبيل عشيره) لاحق ميشدم تا مرا ياري كنند. «فَتَوَلّٰي بِرُكْنِهِ وَ قٰالَ سٰاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ» ذاريات: 39. مراد از ركن تكيه گاه و قواي فرعون است يعني با قواي خويش روي بگردانيد و گفت: جادوگري است يا ديوانه اي (يعني موسي).

در قرآن يافته است.

و يكي را بميسره و يكي را بوسط قوم انداخت و فرمود: قبيح باد رويشان پس كفار شكست خوردند.آنگاه گويد: براي اين است كه خدا سنگ انداختن را بخود نسبت داد زيرا كه احدي غير او بر اين كار قادر نبود عياشي در تفسير خود سه روايت در اين باره از امام سجاد و امام صادق عليهما السلام نقل كرده و در هر سه قيد شده كه علي بن ابي طالب عليه السّلام آن قبضه را بآنحضرت داد. ميشود گفت تكميل تأثير آن در صورتي بود كه بدست علي عليه السّلام در دست مبارك آنحضرت قرار ميگرفت.

بلكه رهبانيت اسلام جهاد در راه خدا و نماز و غيره است كه خواهد آمد طبرسي گفته حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله فرموده: «لا رهبانية في الاسلام» در سفينة البحار ذيل لغت رهب نقل كرده: پسري از عثمان بن مظعون فوت شد. بسيار محزون گرديد تا محلي در منزل خود معيّن كرده مشغول عبادت شد. اين مطلب برسول خدا صلّي اللّه عليه و آله رسيد فرمود: اي عثمان خدا بر ما رهبانيت ننوشته رهبانيت امّت من فقط جهاد در راه خداست.آيۀ شريفه صريح است در اينكه رهبانيت ساختۀ نصاري است و بر آنها تشريع نشده است «مٰا كَتَبْنٰاهٰا عَلَيْهِمْ» ولي دلالت دارد كه اين عمل پيش خدا پسنديده بوده زيرا «إِلَّا ابْتِغٰاءَ رِضْوٰانِ اللّٰهِ» بطوريكه الميزان و بيضاوي گفته استثناء منقطع است يعني لكن آنها براي طلب رضاي خدا اين كار را ساختند.طبرسي نيز در تفسير اينطور گفته ولي در اعراب جور ديگر آورده كه براي آنها طلب رضاي خدا را نوشتيم نه رهبانيّت را.و نيز آيه روشن است در اينكه

قاموس قرآن، ج 3، ص: 127

نصاري در اين عمل افراط و تفريط كرده اند كه فرموده «فَمٰا رَعَوْهٰا حَقَّ رِعٰايَتِهٰا» در اينجا روايتي در مجمع نقل شده كه روشن كنندۀ مطلب است.ابن مسعود گويد: با رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله بالاغي سوار بودم فرمود: اي پسر امّ عبد آيا ميداني بني اسرائيل از كجا رهبانيت را ساختند گفتم: خدا و رسول داناتراند. فرمود: ستمكاران پس از عيسي بر آنها مسلّط شدند و عمل بمعصيت كردند. اهل ايمان از اين كار خشمگين شده بجهاد برخاستند. سه بار از ستمگران شكست خوردند. نماند از آنها

مگر اندكي گفتند: اگر خود را باين حكام نشان دهيم ما را فاني ميكنند براي دين طرفدار و دعوت كننده اي نمي ماند بيائيد در زمين متفرق شويم تا خداوند پيغمبري را كه عيسي وعده فرموده مبعوث كند از آن محمد را قصد ميكردند در غارهاي كوهها پراكنده شدند و رهبانيتي از خود ساختند پس بعضي بدين خود چنگ زد و بعضي كفر ورزيد بعد اين آيه را تلاوت كرد «وَ رَهْبٰانِيَّةً ابْتَدَعُوهٰا مٰا كَتَبْنٰاهٰا عَلَيْهِمْ» پس از آن فرمود: پسر ام عبد ميداني رهبانيت امّت من چيست؟ گفتم: خدا و رسول داناتر است. فرمود: هجرت، جهاد، صلوة، صوم، حجّ، و عمره.از اين روايت روشن ميشود كه كفرورزندگان آنرا مراعات نكرده و بيراهه رفته اند. اين حديث در الميزان از مجمع نقل شده در صافي نيز مختصرا آورده است.

قوم صالح شمرده كه مردم را اغواء ميكردند آنگاه نام آنها را از ابن عباس نقل ميكند. زمخشري نيز آنها را اشخاص گفته و نامهايشان را شمرده است و در جواب اينكه بايد مميّز عدد از سه تا ده جمع باشد؟گويد: رهط در معني جمع است گوئي تقدير چنين است «و كان في المدينة تسعة انفس».ولي ناگفته نماند اگر رهط بمعني اوّلي گرفته شود بهتر خواهد بود.براي رهط و «نفر» فرقي است كه در «نفر» خواهد آمد انشاء اللّه.

كه بآنها كفر و طغيان برساند و وادار بكفر و طغيان نمايد. در اين دو آيه «رساندن» بهتر است گرچه پوشاندن نيز درست است. در نهج البلاغه خطبه 181 آمده «يوشك ان ينقطع بهم الامل و يرهقهم الاجل» كه ظاهرا بمعني رسيدن است.بايد دانست رهق لازم و متعدي هر دو آمده است. «سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً» مدثر: 17.او را بعقبۀ سختي ميرسانم. صعود در مفردات و اقرب عقبۀ سخت معني شده است.

مرتهن بنظر آمده لذا بطور استعاره بحبس هر چيز رهن گفته شده است در الميزان فرموده: هر شخصي در نزد خدا رهن و مقبوض و محفوظ است در مقابل آنچه از خير و شر بجاي آورده تا بجزاي عملش از حيث ثواب و عقاب برسد. «كُلُّ نَفْسٍ بِمٰا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ إِلّٰا أَصْحٰابَ الْيَمِينِ» مدثر: 38 و 39.در الميزان گفته مراد از اين آيه رهين عذاب بودن هر نفس است چنانكه سياق ما بعد آيه روشن ميكند.

راحتشان ميكنيد و آنگاه كه بچرا رها مي نمائيد.

«مِنْ أَمْرِنٰا … - مِنْ أَمْرِهِ» روشن ميكند كه اين روح از امر خدا، وحي و نازل و القا شده است. و مراد از انزال آن انذار و هدايت مردم است. و آيۀ سوم مقام نبوّت را ميرساند كه روح فقط بوسيلۀ خدا القا شده و فرشته در آوردن آن واسطه نيست بر خلاف آيۀ دوم كه در بيان رسالت است و روح را ملك آورده است فرق ميان رسالت و نبوّت در «رسل» گذشت.ولي در آيۀ اول ظاهرا مراد از آن وحي هاي سه گانه است زيرا ما قبل آن دربارۀ سه نوع وحي است كه فرموده «وَ مٰا كٰانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللّٰهُ إِلّٰا وَحْياً أَوْ مِنْ وَرٰاءِ حِجٰابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مٰا يَشٰاءُ» پس از آن فرموده «وَ كَذٰلِكَ أَوْحَيْنٰا إِلَيْكَ … » كلمۀ «كَذٰلِكَ» نشان ميدهد كه مراد از «أَوْحَيْنٰا إِلَيْكَ رُوحاً … » همۀ وحيهاي سه گانۀ فوق است، زيرا كه آنحضرت هم رسول است و هم نبي.بنظر ميايد مراد از «امر» در آيات سه گانه مقام تدبير است چنانكه فرموده «أَلٰا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ … » اعراف: 54. يعني خلقت و تدبير عالم هر دو مال اوست و مقام تدبير اقتضاء ميكند كه پيامبران و دين از جانب خدا آيد.تقريبا يقين است كه مراد از روح در آيات سه گانه شريعت و كتاب است

قاموس قرآن، ج 3، ص: 133

زيرا كه شريعت و كتاب اسباب انذار و هدايت اند و آيات صريح اند در اينكه منظور از القا و انزال اين روح همان انذار و هدايت است كافي است كه دربارۀ آيۀ اول قدري توضيح بدهيم.اين آيه ميگويد «أَوْحَيْنٰا إِلَيْكَ رُوحاً» بعد

ميفرمايد: ما آنروح را نوري قرار داديم كه بندگان خود را بوسيلۀ آن هدايت كنيم «وَ لٰكِنْ جَعَلْنٰاهُ نُوراً نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِنٰا» در جاهاي ديگر بجاي روح «قرآن» آمده مثل «أَوْحَيْنٰا إِلَيْكَ هٰذَا الْقُرْآنَ» يوسف: 3. «أَوْحَيْنٰا إِلَيْكَ قُرْآناً عَرَبِيًّا» شوري: 7. ايضا آيۀ 19 سورۀ انعام و 27 كهف و غيره. و در جاهاي ديگر بقرآن «نور» گفته شده چنانكه در آيه ما نحن فيه گفته «وَ لٰكِنْ جَعَلْنٰاهُ نُوراً» مانند «فَآمِنُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنٰا» تغابن: 8. «وَ أَنْزَلْنٰا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبِيناً» نساء: 174. و اينكه قرآن واسطۀ هدايت است احتياج بتوضيح ندارد.و چون روشن شد كه مراد از روح در آيۀ اول شريعت و قرآن است منظور از آيۀ دوم و سوم نيز روشن خواهد شد زيرا كه سياق آيات يكي است.راغب و طبرسي و الميزان نيز روح را در آيۀ اول قرآن دانسته اند. بعضي از بزرگان آياتي را كه «روح» در آنها آمده بهم مخلوط كرده و نتيجه گيري نموده است ولي بنظر ما اينكار صحيح نيست زيرا سياق آيات با هم متفاوت است آيات سه گانۀ فوق در يك رديف و آياتيكه زير عنوان فرشته نقل شد در رديف ديگر و آياتيكه خواهد آمد در رديف سومي واقع شده اند و بعضي از بزرگان در كتاب خود حتي آيات روح بفتح (ر) را با آيات روح بضمّ (ر) بهم در آميخته و همه را در يكرديف حساب كرده است.

مِقْدٰارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ. فَاصْبِرْ صَبْراً

قاموس قرآن، ج 3، ص: 134

جَمِيلًا» معارج: 4 و 5. «تَنَزَّلُ الْمَلٰائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيهٰا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ» قدر: 4. «يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلٰائِكَةُ صَفًّا لٰا يَتَكَلَّمُونَ إِلّٰا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمٰنُ» نباء: 38.در اين آيات سخن از روحي است كه در عروج بسوي خدا و در نزول براي هر كار و در ايستادن در پيشگاه خدا در روز قيامت، با ملائكه همراه است. ملائكه در مدّت عمر اين جهان در عروج و نزول اند و چون روز قيامت از مأموريّت خود فارغ شدند بحال صف در پيشگاه خدا خواهند ايستاد. اين روح نيز در هر سه مرحله با آنها همراه ميباشد.ميشود گفت: مراد از روح جبرئيل است و بعلت مزيت و فضيلتش بخصوص ذكر شده و الف و لام آن براي عهد است. جبرئيل در نزد خدا مقام مخصوصي دارد، ملائكۀ ديگر از وي فرمان ميبرند چنانكه فرموده «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ. ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ. مُطٰاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ» تكوير: 19- 21. اين آيات در وصف جبرئيل است و توضيح ميدهد كه او در ميان ملائكه مطاع است علي هذا جا دارد كه بتنهائي برابر با همۀ ملائكه باشد.مجمع در ذيل آيه معارج آنرا جبرئيل دانسته و علت جداگانه آمدن را شرافت او ميداند. زمخشري نيز مانند مجمع گفته است. ايضا در مجمع در ذيل آيه نباء چند قول يا وجه نقل كرده كه از جمله جبرئيل است. آنگاه از امام صادق عليه السّلام نقل ميكند: روح ملكي است بزرگتر از جبرئيل و ميكائيل و در ذيل سورۀ قدر آنرا جبرئيل گفته است. در صافي از

قمي نقل ميكند كه روح ملكي است بزرگتر از جبرئيل و مكائيل و او با رسول خدا بود و او با امامان عليهم السلام است.در دعاي سوم صحيفه پس از صلوات بر جبرئيل و مكائيل و اسرافيل فرموده «و الرّوح الّذي هو علي ملائكة الحجب و الرّوح الّذي هو من امرك» يعني صلوات فرست بر آن روح كه بر ملائكۀ حجب موكل است و بر آن روح كه

قاموس قرآن، ج 3، ص: 135

از امر تو است. اين جمله روح را از جبرئيل جدا ميكند مشروط بر آنكه مراد از آن همان ملك باشد كه در آيات فوق است. در سفينة البحار مادۀ «خلق» از علي عليه السّلام دربارۀ حضرت رسول صلي اللّه عليه و آله نقل كرده «و لقد قرن اللّه به من لدن كان فطيما اعظم ملك من ملائكته يسلك به طريق المكارم و محاسن اخلاق العالم ليله و نهاره» اين حديث مطابق آنست كه از قمي نقل شد: روح با رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله بود … اين احتمال هم هست كه مراد از روح در اين آيات يك عقل كلي و وسيعي باشد كه عقول بشر و غريزه هاي جانداران و احساس نباتات از شعبه هاي آن است زيرا خداوند متعال بوسيلۀ ملائكه و عقول انسانها و غريزۀ جانداران اين جهان را بسوي كمال سوق ميدهد و همان عقل است كه در صعود و نزول و قيام در مقابل حق با ملائكه توأم ميباشد (و اللّه العالم) اولين روايت كتاب اصول كافي دربارۀ عقل است كه آنرا مستقل و مجزّا نشان ميدهد در همان روايت آمده: چون خدا عقل را آفريد آنرا گويا

كرد سپس فرمود: رو كن. رو كرد. فرمود برگرد. برگشت آنگاه فرمود قسم بعزّت و جلال خودم خلقي كه از تو بمن محبوب تر باشد نيافريده ام و تو را جز در كسيكه دوست ميدارم كامل نكرده ام. بدان فقط تو را امر و تو را نهي ميكنم و فقط تو را عذاب كرده و تو را ثواب ميدهم.

يُرْزَقُونَ … » آل عمران: 169. و آيۀ «قِيلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قٰالَ يٰا لَيْتَ قَوْمِي يَعْلَمُونَ. بِمٰا غَفَرَ لِي رَبِّي» يس: 26 و 27.كه در «برزخ» بطور مفصّل شرح داده شده دلالت بر استقلال روح و حيات برزخي دارند.و اگر روايات بي شماري را كه براي نمونه ميشود مقداري از آنها را در كافي ج 3 كتاب الجنائز ص 228- 263 طبع آخوندي و بحار الانوار ج 6، ابواب برزخ طبع اخير، مطالعه كرد در نظر بگيريم در استقلال روح شكّي نخواهيم داشت براي مزيد توضيح به «برزخ» در اين كتاب مراجعه شود. چند محل زير از نهج البلاغه و صحيفه سجاديّه در ولوج و خروج روح نقل ميكنيم: 1- در خطبۀ 107 فرموده: «و خرجت الرّوح من جسده فصار جيفة بين يدي اهله» . 2- دربارۀ قبض روح جنين آمده: «كيف يتوفي الجنين في بطن امّه؟أيلج عليه من بعض جوارحها ام الرّوح اجابته باذن ربّها» جنين را در شكم مادر چطور ميميراند؟ آيا از بعض اعضاء مادر وارد شكم او ميشود يا روح جنين در خارج شدن باذن خدا

قاموس قرآن، ج 3، ص: 137

از وي اطاعت ميكند.3- در خطبۀ 163 دربارۀ حتمي بودن مرگ فرموده: «و وأي علي نفسه ان لا يضطرب شبح ممّا اولج فيه الرّوح الّا و جعل الحمام موعده» خدا بر خود وعده كرده كه هر جنبده را كه روح در آن دميده بميراند.4- در خطبۀ 191 دربارۀ اهل ايمان فرموده « … لم تستقر ارواحهم في اجسادهم طرفة عين» . 5- در نامۀ 10 خطاب بمعاويه نوشته: «و جري منك مجري الرّوح و الدّم» شيطان مانند روح و خون در وجود

تو جاري است.6- در حكمت 147 بكميل فرموده: «و صحبوا الدّنيا بابدان ارواحها معلّقة بالمحلّ الاعلي» . 7- در دعاي چهارم صحيفه آمده «و تهوّن عليهم كلّ كرب يحلّ بهم يوم خروج الانفس من أبدانها».دو آيۀ زير را بطور جداگانه بررسي ميكنيم: «وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَ مٰا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلّٰا قَلِيلًا» اسراء: 85.ممكن است مراد از روح جبرئيل باشد. چون حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله پيوسته بمردم ميفرمود كه روح القدس و روح الامين اين مطلب را از سوي خدا آورد آنها در مقابل گفته اند: اين روح چيست دربارۀ آن توضيحي بدهيد؟ آيه در جواب فرموده: شما راهي بفهم آن نداريد آن از كار خداست. از اين جواب بدست ميايد كه دانستن روح از بشر ساخته نيست و پيوسته اينطور خواهد بود. آيات قبل و بعد اين احتمال و احتمال دوم را ميرسانند.شايد مراد از روح وحي باشد و از آنحضرت خواسته اند كه حقيقت وحي را بيان كند. خداوند از پي بردن بآن جواب يأس داده است. و محتمل است كه روح انساني مراد باشد، چنانكه گفته اند. و در حديث نقل شده بعقيدۀ الميزان مراد از روح مطلق روح است كه در كلام خدا آمده و

قاموس قرآن، ج 3، ص: 138

سؤال از حقيقت همۀ آنهاست. در روايات تفسير عياشي فرشته اي بزرگتر از جبرئيل و روحيكه در انسان و حيوان است نقل شده از امام باقر و صادق عليهما السلام.بعضي ها آنرا روح انساني كه قوام بدن با آنست و بعضي جبرئيل، برخي ملكي از ملائكه، برخي قرآن، بعضي وحي دانسته و اختلاف كرده اند كه آيا سؤال كنندگان مسلمين بودند،

يا كفّار و يا يهود. و نقل شده كه يهود بمشركين گفتند از جريان اصحاب كهف و ذو القرنين و حقيقت روح از آنحضرت بپرسند اگر از همه جواب داد بدانند كه پيامبر نيست و اگر روح را مبهم گذاشت بدانند كه حق است. «أُولٰئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمٰانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ … » مجادله: 22.مراد از اين آيه مؤمنان است و آنها با روحي از جانب خدا تأييد شده اند بنظر ميايد مراد از آن نور ايمان باشد كه روح بخصوصي است و در آيات ديگر بجاي آن «نور» آمده است «أَ وَ مَنْ كٰانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْنٰاهُ وَ جَعَلْنٰا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النّٰاسِ» انعام: 122. «وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ» حديد: 28. و شايد منظور از آن ملك باشد كه آمده «إِنَّ الَّذِينَ قٰالُوا رَبُّنَا اللّٰهُ ثُمَّ اسْتَقٰامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلٰائِكَةُ أَلّٰا تَخٰافُوا … » فصلت: 30. اين آيه روشن ميكند كه چون مؤمن در راه خدا استقامت ورزد ملائكه بر وي نازل شده و دلگرمش ميكنند.

حبوبات خارج شده و وقت روئيدن باز داخل ميشود بلكه سلول زندۀ حبوبات در داخل آنها بحالت خفته است و وقت بهار بيدار ميشود اينك آيات: «وَ نَزَّلْنٰا مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً مُبٰارَكاً فَأَنْبَتْنٰا بِهِ جَنّٰاتٍ وَ حَبَّ الْحَصِيدِ … وَ أَحْيَيْنٰا بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً كَذٰلِكَ الْخُرُوجُ» ق: 9 و 11. «يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهٰا وَ كَذٰلِكَ تُخْرَجُونَ» روم: 19. ملاحظه ميشود كه قيامت بروئيدن علفها تشبيه شده همچنين است آيۀ 57 اعراف و 11 زخرف و 5 و 7 سورۀ حج.راه ديگريكه قرآن در اين زمينه نشان ميدهد كيفيت ايجاد تدريجي خود انسان و قياس آخر باوّل است در جواب آنكه گفت: استخوانهاي پوسيده چگونه زنده ميشود آمد «قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَهٰا أَوَّلَ مَرَّةٍ» يس: 81. و در جاي ديگر فرموده «وَ يَقُولُ الْإِنْسٰانُ أَ إِذٰا مٰا مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَيًّا.أَ وَ لٰا يَذْكُرُ الْإِنْسٰانُ أَنّٰا خَلَقْنٰاهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ يَكُ شَيْئاً» مريم 66- 67.در اين زمينه بكتاب معاد از نظر قرآن و علم كه نوشته ام رجوع شود و نيز به «قيامت» در اين كتاب. اين مخالف با استقلال روح نيست ولي قرآن از راهي وارد شده كه علي فرض اگر استقلال روح را هم انكار كند ضرر بمعاد نخواهد داشت «1»

است يعني چون كاروان از مصر جدا شد پدرشان گفت بوي يوسف را استشمام ميكنم.در آيۀ «وَ لٰا تَنٰازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِيحُكُمْ» انفال: 46. مراد از

(1) ولي استقلال روح از ضروريات دين اسلام است و بسياري از امهات مسائل اسلامي بسته به وجود روح مستقل است.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 140

ريح قدرت و نيرو است كه ريح توأم با نيروست راغب آنرا استعاره از غلبه گفته است. يعني منازعه نكنيد و گر نه زبون ميشويد و نيرو و قدرتتان از بين ميرود.جمع ريح در قرآن رياح بكار رفته «وَ هُوَ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيٰاحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ … » اعراف: 57.ريح در قرآن هم در باد عذاب و هم در باد رحمت هر دو بكار رفته است گرچه در اوّلي بيشتر است مثل: «فَيُرْسِلَ عَلَيْكُمْ قٰاصِفاً مِنَ الرِّيحِ» اسراء: 69. كه دربارۀ باد عذاب است «وَ جَرَيْنَ بِهِمْ بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ … » يونس: 22 كه در باد رحمت است ولي رياح همواره در بادهاي رحمت بكار رفته مگر در «تَذْرُوهُ الرِّيٰاحُ … » كهف: 45. كه اعمّ است در اينجا بچند مطلب اشاره ميشود.

زمين فلسطين) ميوزيد و جاري ميشد «وَ لِسُلَيْمٰانَ الرِّيحَ غُدُوُّهٰا شَهْرٌ وَ رَوٰاحُهٰا شَهْرٌ … » سباء: 12. يعني باد را بسليمان رام كرديم سير آن از صبح تا ظهر باندازۀ مسير يكماه و از ظهر تا شب بقدر يكماه بود يعني در يكروز باندازۀ دو ماه سير ميكرد.در صافي و الميزان از تفسير قمي نقل است كه باد تخت سليمان را حمل كرده در صبح بقدر يكماه و در بعد از ظهر بقدر يكماه راه ميبرد. «فَسَخَّرْنٰا لَهُ الرِّيحَ تَجْرِي بِأَمْرِهِ رُخٰاءً حَيْثُ أَصٰابَ» ص: 36. رخو

قاموس قرآن، ج 3، ص: 141

نرمي و آرامي است يعني باد را بسليمان رام كرديم بدستور او هر كجا كه ميخواست بآساني و آرامي جاري ميشد.از سه آيۀ فوق رويهم روشن ميشود كه باد هم در حال طوفان و هم در حال عادي مطيع سليمان بود.توضيح اين مطلب بنظر نگارنده چنين است كه خداوند ارادۀ بسيار قوي و نيرومند بحضرت سليمان عطا كرده بود كه چون ارادۀ خويش را بر باد تحميل ميكرد باد تغيير مسير داده و در جهتيكه سليمان ميخواست ميوزيد چنانكه وزير سليمان آصف بن برخيا چنان ارادۀ قوي داشت كه آنرا بر تخت ملكۀ سباء تحميل كرده و آنرا از فاصلۀ دور در يك چشم بهم زدن پيش سليمان حاضر كرد و در «سلم» انشاء اللّه خواهد آمد. اين عمل يكي از صفات خداست كه بحضرت سليمان و آصف مقداري از آنرا داده بود و نظير اين قضيّه است كرامت حضرت امام جواد عليه السّلام كه آنشخص را از شام بكوفه و از كوفه بمدينه و از مدينه بمكّه برد و بعد از اداي مناسك

حج بشام آورد و سال بعد اين عمل را تكرار فرمود كه در كتب تواريخ و غيره مشهور است.آقاي مهندس بازرگان در كتاب ذرۀ بي انتها ص 51 مينويسد: در بعضي از بيمارستانهاي غرب شخص هيپنوتيسم كننده ارادۀ خويش را بر شخص بيمار تحميل ميكند و او را بدون داروي بيهوشي عمل ميكنند و كمترين دردي احساس نميكند. نگارنده مشروح آنرا در كتاب معاد از نظر قرآن و علم، در فصل كار بدون ابزار آورده ام آري اين از آثار عجيب ارادۀ بشري است علي هذا راجع برام شدن باد در دست سليمان ميتوانيم سر نخ را بدست آوريم.

احقاف: 25.اوصافيكه در اين آيات براي باد ذكر شده يكي «صرصر» است كه آنرا باد بسيار سرد و باد پر صدا معني كرده اند. در مجمع از فراء نقل شده: آن باد سردي است كه مثل آتش ميسوزاند در سورۀ آل عمران آيۀ 117. آمده «كَمَثَلِ رِيحٍ فِيهٰا صِرٌّ أَصٰابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ» در مجمع آنرا باد بسيار سرد گفته و گويد: ممكن است صرّ صداي باد بسيار سرد باشد.راغب نيز صرصر را باد بسيار سرد گفته است. و از امام باقر عليه السّلام در صافي باد سرد نقل شده صفت ديگر آن باد «عٰاتِيَةٍ» است كه بمعني طغيان كننده و فزون از حدّ ميباشد و آن ممكن است در شدّت وزيدن و يا در شدّت سردي باشد. صفت ديگر آن «تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْ ءٍ» است و تدمير بمعني هلاك كردن و فنا ساختن است.رويهم رفته بدست ميايد كه آن باد طوفان شكننده نبوده كه ديارشان را زير و رو كند و از «فَأَصْبَحُوا لٰا يُريٰ إِلّٰا مَسٰاكِنُهُمْ» بر ميايد كه منازلشان از بين نرفته بود. علي هذا آن باد، بادي سرد و سوزان بوده و قوم هود را منجمد كرده و از بين برده است.بادهائيكه از قطبين بطرف استوا

قاموس قرآن، ج 3، ص: 143

ميوزند بسيار سرد و سوزان اند اگر بادهاي گرميكه از اقيانوسها بر ميخيزند آنها را معتدل نكنند بلاي بزرگي ببار خواهند آورد. آن باد بتصريح قرآن هفت شب و هشت روز پي در پي سرزمين قوم عاد را مورد حمله قرار داده و در تسخير خود گرفته است و طبق آيۀ 24 احقاف تكّه ابري همراه داشته است. البته آن باد سرد باد عاتي و خارج

از جريان معمولي بود و خدا خواسته بود كه از نواحي قطبي بدون بر خورد با مانعي بسرزمين آنها بوزد. و سرانجام همۀ آنها را بصورت ريشه هاي پراكنده خرما در آورد.

» مرادش حسنين عليهما السلام بود.بنظر ميايد معناي اصلي آن بوئيدني است و در رزق و رحمت با عنايت استعمال ميشود و آن در آيۀ اول بوئيدني و در آيۀ دوم روزي است.

قرآن، ج 3، ص: 145

مخادعه و فريفتن معني كرده است.اين هر سه قول كه نقل شد نزديك بهم اند. «وَ رٰاوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِهٰا عَنْ نَفْسِهِ … » يوسف: 23.ناگفته نماند مراوده كه در آيات 23، 26، 32، 51 سورۀ يوسف آمده است همه قيد «عَنْ نَفْسِهِ» دارند و در آيۀ 37 قمر آمده «وَ لَقَدْ رٰاوَدُوهُ عَنْ ضَيْفِهِ» و نيز آمده «قٰالُوا سَنُرٰاوِدُ عَنْهُ أَبٰاهُ» يوسف: 61. در اين دو آيه «عن» آمده ولي «نفسه» ندارد معلوم است كه مراوده در قسمت اولي دربارۀ نفس يوسف و كام خواستن از او بوده است بخلاف دو آيۀ بعدي.بايد در اينجا سه نكته را ياد آوري كنيم اوّل آنكه مفاعله در اين آيات براي مبالغه است نه بين الاثنين. دوم اينكه «عن» بمعني تعليل است. قاموس و اقرب و المنجد تصريح كرده اند كه تعليل يكي از معاني «عن» است. و آيۀ «وَ مٰا كٰانَ اسْتِغْفٰارُ إِبْرٰاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلّٰا عَنْ مَوْعِدَةٍ» توبه: 114. را شاهد آورده اند سوم اينكه لازم است مراوده را در آيات فوق بمعني قصد بگيريم كه از مصاديق طلب است مثلا آيۀ «وَ رٰاوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِهٰا عَنْ نَفْسِهِ» را اينطور معني كنيم: زنيكه يوسف در خانۀ او بود يوسف را بشدّت قصد كرد بجهت نفس او و كام گرفتن از او «وَ لَقَدْ رٰاوَدُوهُ عَنْ ضَيْفِهِ» يعني لوط را قصد كردند بعلت ميهمانانش و ميخواستند آنها را از او بگيرند «قٰالُوا سَنُرٰاوِدُ عَنْهُ أَبٰاهُ» يعني: بزودي براي آوردن او پدرش را قصد ميكنيم و بپيش او ميرويم. اگر اينطور بگوئيم معني آيات كاملا درست و مطابق معناي اوّلي كلمه خواهد بود و الحمد

للّه.زمخشري و بيضاوي مراوده را رفت و آمد گفته اند. و آن بتصريح صحاح و قاموس يكي از معاني «رود» است ولي آنچه ما گفتيم صحيحتر و مطابق معناي اوّلي است. و مثلا در آيۀ «وَ لَقَدْ رٰاوَدُوهُ عَنْ ضَيْفِهِ» رفت و آمد درست نميايد مگر آنكه گفته شود بارها باو مراجعه كرده بوده اند.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 146

«فَمَهِّلِ الْكٰافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْداً» طارق: 17. رويد بمعني قليل است چنانكه طبرسي، زمخشري و بيضاوي و ديگران گفته اند و آن در آيۀ صفت مفعول محذوف است يعني «امهلهم امهالا رويدا» و آن بتصريح قاموس تصغير «رود» است.

بود «فَلٰا مَرَدَّ» صحيح نبود بلكه لازم بود گفته شود «اذا اوصل اللّه سوءا بقوم فلا مردّ له» ايضا آيۀ «فَأَرٰادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغٰا أَشُدَّهُمٰا وَ يَسْتَخْرِجٰا كَنزَهُمٰا» كهف: 82. كه ارادۀ خدا همان دستور بآن عالم بود كه ديوار را مرمّت كرد.دو آيۀ زير «إِنَّمٰا قَوْلُنٰا لِشَيْ ءٍ إِذٰا أَرَدْنٰاهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ» نحل: 40. «إِنَّمٰا أَمْرُهُ إِذٰا أَرٰادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ» يس: 82. نشان ميدهد كه ارادۀ خدا سابق بر امر خداست ولي بايد گفت: كه اين اعتباري است و گرنه قول و امر و اراده هر سه يكي است.راغب در مفردات گفته: اراده

قاموس قرآن، ج 3، ص: 147

در خدا بمعني حكم و امر است. در الميزان ذيل آيۀ 40. نحل بعد از بررسي آيات فرموده: با اين روشن معلوم ميشود كه اراده و حكم خدا هر دو يكي است و آن بحسب اعتبار بر قول و امر مقدم است.مرحوم مجلسي در بحار (ج 4 ص 137 ط جديد) ذيل حديث صفوان بن يحيي كه خواهد آمد فرموده: اكثر متكلمين اماميّه بر آنند كه ارادۀ خدا همان علم اوست بخير و نفع و اصلح و متكلمين در خدا جز علم اثبات نميكنند. علامۀ طباطبائي در پاورقي آن فرموده: اين تصوير ارادۀ ذاتيّه است كه عين ذات ميباشد (اگر تصويرشان صحيح باشد) و امّا اراده- ايكه در اخبار است آن اراده ايست كه از صفات افعال است مثل رزق و خلق و آن عين موجود خارجي است مثل زيد و عمرو و زمين و آسمان چنانكه شيخ مفيد رحمه اللّه گفته است.در نهج البلاغه خطبۀ 177 فرموده «متكلّم لا برويّة. مريد لا

بهمّة. صانع لا بجارحة» در اصول كافي ج 1 ص 109 باب اراده از صفات فعل است … چند حديث دربارۀ ارادۀ خدا نقل شده از جملۀ از صفوان بن يحيي نقل ميكند كه بامام رضا عليه السّلام گفتم: بفرمائيد ارادۀ خدا چيست؟ و ارادۀ خلق كدام است؟ فرمود: اراده از خلق تفكّر است و آنچه بعد از تفكر كرده ميشود (قصد و فعل در اينجا مصداق اراده اند) و امّا از خدا پس ارادۀ خدا ايجاد خداست لا غير كه او تأمل و قصد و فكر نميكند و اين صفات از او منتفي است و آنها صفات خلق اند پس ارادۀ خدا فعل است لا غير بآن ميگويد: كُنْ فَيَكُونُ* بدون لفظ و بدون تكلم با زبان … عبارت عربي چنين است.و اما من اللّه فارادته احداثه لا غير ذلك لانه لا يروي و لا يهم و لا يتفكّر و هذه الصفات منتفية عنه و هي من صفات الخلق، فارادة اللّه الفعل لا غير ذلك يقول له كُنْ فَيَكُونُ* بلا لفظ و لا نطق بلسان و لا همّة و لا تفكّر و لا كيف لذلك، كما انه لا كيف له.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 148

اين حديث و نظائر آن در كافي و بحار چنانكه قبلا گفته شد موجود است و نيز در توحيد صدوق باب 55 ص 336- 344 نقل شده است.اينكه امام عليه السّلام فرموده ارادۀ خدا با فعل خدا يكي است و آنكه گفته شد ارادۀ خدا حكم خداست.تفاوت ندارد كه حكم خدا نيز فعل خداست و ميتوان گفت كه فعل و ايجاد خدا راجع بارادۀ تكويني و حكم و دستور راجع بارادۀ تشريعي است.ناگفته

نماند: ارادۀ تكويني خدا تخلّف پذير نيست ولي ارادۀ تشريعي تخلّف پذير است رجوع شود به «شي ء».

پس از مغلوب شدن در عرض سه تا نه سال غالب ميشوند. بعضي احتمال داده اند ضمير «غَلَبِهِمْ» بفارس راجع است يعني روم پس از غلبۀ فارس پيروز ميشوند (استفاده از الميزان).از آيۀ شريفه بدست ميايد كه علتي دربارۀ نزول آن بوده است و گر نه داعي نبود كه خداوند از غلبۀ روم خبر بدهد در مجمع از زهري نقل شده كه مشركين در مكّه بمسلمين ميگفتند: روم اهل كتاب است فارس بر آنها غلبه كرد شما ميگوئيد چون كتاب بر شما نازل شده غلبه ميكنيد ولي ما بر شما غالب خواهيم شد چنانكه فارس بر روم غلبه كرد آيه نازل شد كه روم در آينده بر فارس پيروز خواهد گرديد. الميزان از درّ منثور نقل

قاموس قرآن، ج 3، ص: 150

ميكند: مشركان دوست داشتند كه فارس بر روم غلبه كند چون فارس بت پرست بودند و مسلمانان دوست ميداشتند كه روم بر فارس پيروز گردد كه آنها اهل كتاب بودند. اين سخن را بابو بكر گفتند ابو بكر آنرا بحضرت رسول صلي اللّه عليه و آله گفت حضرت فرمود: روميان بزودي غالب خواهند شد، خواهيم گفت كه اين سخن و نظير آن قابل قبول نيست.در برهان از امام باقر عليه السّلام نقل شده كه فرمود: چون رسول خدا بر پادشاه روم و فارس نامه نوشت شاه روم نامۀ آنحضرت را تعظيم كرد و بفرستاده اش احترام نمود ولي شاه فارس نامۀ آنحضرت را پاره كرد و بنماينده اش اهانت نمود و در آنموقع فارس و روم در جنگ بودند مسلمانان دوست ميداشتند كه روميان غلبه كنند و بشاه روم اميد بيشتر داشتند ولي غلبه نصيب فارس شد مسلمانان غمگين

گشتند خدا آيۀ غلبت الروم را نازل فرمود … روايت سندش خوب نيست و ذيلش بسيار مشوّش است و در صورت قبول كردن بايد آيه را مدني دانست نه مكّي حال آنكه سوره مكّي است در سورۀ روم از مغلوب شدن روم سپس از غلبۀ آنها خبر رفته و در آيۀ 6 فرموده «وَعْدَ اللّٰهِ لٰا يُخْلِفُ اللّٰهُ وَعْدَهُ» و در آيۀ 4 فرموده «وَ يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ. بِنَصْرِ اللّٰهِ» و در آخر سوره دربارۀ پيروزي دين برسول خدا مژده ميدهد كه «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ» لذا بايد گفت: خدا كه وعدۀ پيروزي روم را داده و آنرا وعدۀ بي تخلّف خوانده در صورت غلبۀ روم معلوم ميشد كه مسلمانان نيز بر مشركين غلبه خواهند كرد و علت جملۀ «يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ» همين است و گر نه روم اهل كتاب و فارس نيز لاحق باهل كتاب بودند و غلبۀ آنها نسبت بيكديگر ربطي بمسلمين نداشت.بلكه آيات ميخواهند بگويند: همانطور كه روم مغلوب در كمتر از ده سال غلبه خواهد يافت مسلمانان

قاموس قرآن، ج 3، ص: 151

نيز كه امروز مغلوب اند غالب خواهند شد.

بشكّ افتادن و شكّ كردن است و اگر با «باء» همراه باشد مثل «ارتاب بفلان» بمعني تهمت زدن ميايد.در بعضي آيات كلمۀ مريب صفت «شكّ» آمده مثل «وَ إِنَّنٰا لَفِي شَكٍّ مِمّٰا تَدْعُونٰا إِلَيْهِ مُرِيبٍ» هود: 62. «إِنَّهُمْ كٰانُوا فِي شَكٍّ مُرِيبٍ» سباء: 54. «وَ إِنَّهُمْ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ مُرِيبٍ» فصلت: 45.در اينصورت شكي كه شك آورنده است يعني چه؟ ممكن است مراد از آن تأكيد باشد يعني شكّ سخت. و احتمال دارد منظور تهمت و سوء ظن باشد يعني چنان در شكّيم كه موجب ميشود تو را متّهم كنيم. و بتو سوء ظن داشته باشيم.زمخشري ريب را قلق و تشويق قلب گفته است و گويد: حقيقت ريبة قلق و اضطراب قلب و از آنست آنچه حسن بن علي عليه السّلام گويد از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله شنيدم ميفرمود «دع ما يريبك الي ما لا يريبك» بنا بر قول زمخشري معني «شَكٍّ مُرِيبٍ» شك اضطراب آور است مرتاب اسم فاعل است بمعني شك كننده «كَذٰلِكَ يُضِلُّ اللّٰهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتٰابٌ» غافر: 34.* «أَمْ يَقُولُونَ شٰاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ» طور: 30. در مجمع منون را موت گفته و گويد بمعني دهر هم ميايد: ريب ظاهرا بمعني قلق و اضطراب است چنانكه از زمخشري

قاموس قرآن، ج 3، ص: 152

نقل شد و بيضاوي نيز گفته است يعني بلكه ميگويند شاعر است براي او منتظر مرگ باشيم تا مثل شعراي ديگر بميرد و از او راحت شويم. صحاح و اقرب رَيْبَ الْمَنُونِ را حوادث روزگار گفته اند. (كه شخص را مضطرب ميكنند). «لٰا يَزٰالُ بُنْيٰانُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ إِلّٰا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ» توبه: 110.

ريبه چنانكه راغب و جوهري گفته اسم مصدر است از ريب يعني ساختماني كه ساخته اند پيوسته مايۀ اضطراب دلهايشان است تا وقتيكه دلهايشان پاره پاره شود.

الجارود باشد زيدي مذهب و مشكوك است.

الزُّبُرِ وَ الْكِتٰابِ الْمُنِيرِ» آل عمران: 184. «جٰاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنٰاتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْكِتٰابِ الْمُنِيرِ» فاطر: 25. طبرسي فرموده زبر گفتن نسبت بمواعظ و كتاب گفتن نسبت بتأليف حروف آن است، اين بنظر نگارنده بعيد است حال آنكه خودش زبور را كتاب حكمت معني كرده لازم بود ميان. زبر و كتاب فرق گذارد. بيضاوي گفته زبور مخصوص است بكتاب حكمتها و كتاب در عرف قرآن آن است كه حاوي احكام و شرايع باشد. در صافي نيز زبر را كتاب مواعظ و حكم و كتاب را كتاب شريعت خوانده است الميزان نيز نزديك بآن ميگويد.بنظر ميآيد كه زبر همانطور كه نقل شد كتاب مواعظ باشد كه بسياري از پيامبران احكام و شريعت پيغمبر سابق را تبليغ كرده و از خود فقط مواعظ و حكمتها مياوردند. ايضا بنظر ميايد در آياتيكه حكمت و كتاب آمده مثل «وَ مٰا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتٰابِ وَ الْحِكْمَةِ» بقره: 231. مراد از حكمت همان زبر است كه در آيات ديگر آمده است. «آتُونِي زُبَرَ الْحَدِيدِ حَتّٰي إِذٰا سٰاويٰ بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ قٰالَ انْفُخُوا … » كهف: 96. زبر بضمّ (ز) و فتح (ب) جمع زبره بر وزن عقده است و آن بمعني تكۀ بزرگ آهن است (مفردات اقرب) يعني تكه هاي بزرگ آهن را پيش من آوريد تا چون ميان دو لبۀ كوه را مساوي كرد گفت در آن بدميد. «فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ زُبُراً … » مؤمنون: 53. زبر در آيه احتمال دارد جمع زبور باشد يعني كارشان را تكّه تكّه كرده بصورت كتابها در آوردند و شايد جمع زبره باشد كه از اقرب نقل شد در آنصورت بقول راغب مراد از آن

بطور استعاره احزاب است يعني امرشان را جدا كرده و حزبها شدند.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 156

در مجمع گويد: در دينشان متفرق شدند و آنرا كتابها قرار دادند و بنا بر قرائت ابن عامر كه زبرا بر وزن (صرد) خوانده است معني آن جماعات است يعني «تفرّقوا احزابا» نصب زبرا براي حال است.

مطلب را در اين موضوع بسط نميدهيم.

چيزيكه در آن موعظه و منع از ارتكاب گناهان است مزدجر در آيه مصدر ميمي است.چنانكه الميزان گفته. «فَالزّٰاجِرٰاتِ زَجْراً. فَالتّٰالِيٰاتِ ذِكْراً. إِنَّ إِلٰهَكُمْ لَوٰاحِدٌ» صافات: 2- 4.راجع باين آيات رجوع شود به «تلي» كه مشروحا گفته شده است.

است يعني: چون با كفّار از براي جنگ رو برو شديد بآنها پشت نكنيد و فرار ننمائيد اين كلمه تنها يكبار در قرآن آمده است.

گويد: زرابي جمع زرب (بر وزن قفل) نوعي از لباس راحت و منسوب است بمحلي. و بر سبيل تشبيه و استعاره آمده «وَ زَرٰابِيُّ مَبْثُوثَةٌ».

مَقٰامٍ كَرِيمٍ» دخان: 25 و 26. «وَ زُرُوعٍ وَ نَخْلٍ … » شعراء: 148.

احتمال كذب است «وَ لِمَنْ جٰاءَ بِهِ حِمْلُ بَعِيرٍ وَ أَنَا بِهِ زَعِيمٌ» يوسف: 72.هر كه آنرا بياورد براي اوست بار شتري و من بآن بار ضامنم كه باو داده شود و يا باو كفيلم كه عذابش نكنند. «سَلْهُمْ أَيُّهُمْ بِذٰلِكَ زَعِيمٌ» قلم: 40.زعيم در آيه شايد بمعني متعهد و يا باطل گو باشد. در مجمع آنرا كفيل گفته. و گويد: بپرس كدامشان متعهد است كه روز قيامت براي آنهاست آنچه براي مؤمنان است. در نهج- البلاغه خطبۀ 16 آمده «ذمّتي بما اقول رهينة وَ أَنَا بِهِ زَعِيمٌ» .

است با خرما در لغت آفريقا … و گفته اند پليدترين درخت تلخ است در تهامه … در مجمع گفته: گويند آن درخت معروفي است كه عرب ميشناسد. و گفته اند كه نميشناسد روايت است: قريش چون آيۀ اول را شنيد … ابن زبعري گفت: زقوم در كلام بربر خرما و كره است و در نقلي بلغت يمن، ابو جهل بكنيزش گفت: ما را زقّوم بياور. او كره و خرما آورد بياران گفت: زقّوم بخوريد محمد شما را با اين ميترساند و ميگويد كه آتش آنرا ميروياند حال آنكه آتش ميسوزاند خداوند نازل كرد «إِنّٰا جَعَلْنٰاهٰا فِتْنَةً لِلظّٰالِمِينَ»، اين سخن در نهايه نيز ذيل زقم نقل شده است.

زَكَرِيَّا الْمِحْرٰابَ وَجَدَ عِنْدَهٰا رِزْقاً قٰالَ يٰا مَرْيَمُ أَنّٰي لَكِ هٰذٰا؟ قٰالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ إِنَّ اللّٰهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشٰاءُ بِغَيْرِ حِسٰابٍ. هُنٰالِكَ دَعٰا زَكَرِيّٰا رَبَّهُ قٰالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً … » آل عمران: 37- 38.دوّم استجابت دعاي اوست دربارۀ فرزند خواستن از خدا كه در سورۀ آل عمران از آيه 38 تا 41 ياد شده است و مشروح آن در سورۀ مريم چنين است: اين خبر رحمت پروردگار با بندۀ خويش زكرياست. آندم كه خدايش را نهاني ندا كرد و گفت: پروردگارا من استخوانم سست شده و سرم از پيري سفيد گشته «وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْباً» و در دعا كردن شقي و دست خالي نبوده ام در گذشته من دعا كرده ام و تو اجابت فرموده اي من از بعد خويش از اقوام و اقربايم بيم دارم و زنم گذشته از پيري همواره نازا بوده است. مرا بقدرت خويش فرزندي عطا فرما كه از من و از خاندان يعقوب (طرف مادر) ارث ببرد و او را پسنديده گردان.خطاب رسيد اي زكريا ما تو را مژدۀ پسري ميدهيم كه نامش يحيي است و از پيش همنامي براي او قرار نداده ايم گفت: پروردگارا چگونه پسري خواهم داشت حال آنكه زنم از پيش نازا بوده و خودم از پيري بفرتوتي رسيده و خشك شده ام. فرشته اي او را ندا كرد و گفت: پروردگارت چنين گفته كه آن بر من آسان است تو را از پيش آفريدم كه چيزي نبودي.گفت خدايا براي من نشانه اي تعيين كن گفت: نشانۀ تو آن است كه سه شب تمام با مردم نتواني سخن گوئي پس از عبادتگاه بسوي قوم خود رفت

و بآنها فهماند كه: بامداد و شبانگاه

قاموس قرآن، ج 3، ص: 166

خدا را تسبيح گوئيد. (مريم: آيه 2- 11).ناگفته نماند سلب قدرت تكلم از زكريا علامت فرزند بود كه فرموده «قٰالَ آيَتُكَ أَلّٰا تُكَلِّمَ النّٰاسَ ثَلٰاثَ لَيٰالٍ سَوِيًّا» و در سورۀ آل عمران آمده «قٰالَ رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةً قٰالَ آيَتُكَ أَلّٰا تُكَلِّمَ النّٰاسَ ثَلٰاثَةَ أَيّٰامٍ إِلّٰا رَمْزاً وَ اذْكُرْ رَبَّكَ كَثِيراً … » آيۀ 41.قيد ايّام روشن ميكند كه مراد از «ثَلٰاثَ لَيٰالٍ» فقط سه شب نيست بلكه روزها هم مراد است. و نيز كلمۀ «النّٰاسَ- و اذْكُرْ رَبَّكَ» بدست ميدهد كه سلب تكلّم نسبت بمردم بود و گر نه نسبت بخدا و عبادت زبانش قدرت داشت. و «أَلّٰا تُكَلِّمَ» نشان ميدهد كه خدا قدرت تكلّم را سه روز از او سلب فرمود.اينكه زكريا از خدا علامت خواست معني اش آن بود هر وقت زنش باردار شد با آن علامت باردار شدن آنرا بداند؟ و يا براي آن بود كه بداند اين ندا از ملك است و از شيطان نيست؟ الميزان وجه دوّم را تأييد ميكند و ميگويد: آنچه سبب وحشت قوم از اين وجه شده آنستكه گفته اند: انبياء در اثر عصمت بايد كلام رحماني را از شيطاني تشخيص بدهند، جايز نيست شيطان آنها را ببازي گيرد كه تشخيص از دستشان برود. اين سخن حق است ولي بايد دانست كه تشخيص انبياء با نشان دادن خداست نه مستقلا از جانب خودشان و چون چنين است چه اشكالي دارد كه زكريّا از خدا راجع بآن علامتي بخواهد كه واقعيت را تشخيص بدهد بلي اگر دعايش مستجاب نميشد اشكال در جاي خودش بود … آيه آن بود زبانش

سه روز قادر بتكلّم نبود و زبانش جز بذكر خدا بند ميشد و اين … تصرّف خاصّي است در نفس پيامبر و زبانش كه شيطان بعلت عصمت پيغمبر از آن عاجز است پس نداي فرزند دادن رحماني بوده است تمام شد.در تفسير عياشي ذيل آيۀ 41 آل عمران از امام صادق عليه السّلام نقل شده:

قاموس قرآن، ج 3، ص: 167

زكريّا چون از خدا خواست تا فرزندي بوي عطا كند ملائكه جواب استجابت را باو رساندند. خواست بداند كه اين ندا از جانب خداست خدا وحي فرمود كه نشانۀ خدائي بودن ندا آنست كه سه روز زبانش از تكلّم خواهد ماند. چون از تكلّم عاجز شد دانست كه بسلب تكلّم جز خدا كسي قادر نيست. و آن است قول خدا «رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةً قٰالَ آيَتُكَ أَلّٰا تُكَلِّمَ النّٰاسَ ثَلٰاثَةَ أَيّٰامٍ إِلّٰا رَمْزاً».مجمع البيان آنرا علامت حمل گفته كه زكريّا با آن دانست زنش حامله شده است.قرآن مجيد بيشتر از آنكه گفته شد دربارۀ زكريّا چيزي نفرموده است ولي در اينجا مطالبي افسانه نيز دربارۀ آن رسول گرامي نقل شده است كه بطور فهرست اشاره ميشود.1- در الميزان ج 3 ص 200 گويد: حرفهائي از قدماء مفسّرين در اينجا نقل شده كه غير معقول اند مثل آنكه از قتاده و عكرمه نقل شده: شيطان پيش زكريّا آمد و او را در اينكه بشارت فرزند از جانب خداست بشكّ انداخت و گفت: اگر اين ندا از جانب خدا بود مخفي بتو ميرسيد چنانكه تو خدا را نهاني خواندي و در انجيل لوقا باب 1 بند 20 آمده كه جبرئيل بزكريّا گفت: تو تا روزيكه اين خبر واقع شود گنگ

و لال خواهي بود كه سخن مرا باور نكردي. نگارنده بانجيل مراجعه كردم همانطور است كه الميزان نقل كرده است.2- در صحيح مسلم، بابي دربارۀ فضائل زكريّا منعقد كرده مجموع آن باب را فقط يك روايت تشكيل ميدهد و آن اينكه ابو هريره از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله نقل كرده كه «كان زكريّا نجّارا» زكريّا نجّار بود. شايد اين روايت درست باشد كه روزي آنحضرت بمناسبتي اين سخن را فرموده است ولي تشكيل چنين بابي با اين سرمايه خنده آور است.3- ابن اثير در تاريخ كامل ج 1

قاموس قرآن، ج 3، ص: 168

ص 174 باب «ذكر قتل زكريا» ميگويد: چون يحيي كشته شد پدرش زكريّا فرار كرد و داخل باغي در بيت المقدس گرديد پادشاه در پي او فرستاد. درختي زكريا را خواند و گفت اي پيامبر خدا پيش من بيا چون زكريّا آمد درخت از وسط پاره شد و زكريا درون آن قرار گرفت سپس درخت بهم متصل گرديد شيطان طرف لباس او را گرفته بيرون كشيد تا مدركي بر گفتۀ خويش داشته باشد.آنگاه بمأموران شاه گفت: زكريّا ميان اين درخت رفته اينهم حاشيۀ لباس اوست. درخت را با تير دو نصف كردند و با منشار (ارۀ بزرگ) آنرا بريدند زكريّا مرد.عبد الوهاب نجّار ذيل اين قصّه ميگويد: اين سخن محض افتراست چه فائده ايست در رفتن بدرون درخت با آنكه طرف لباسش بيرون خواهد ماند. اين بلا شك دسيسه ايست براي اعظام ابليس و عجب اينجاست كه اين ناپسندها بكتب اسلامي راه يافته است آفرين بر قرآن عظيم كه از هر گونه سخن سبك خالي است.نام زكريّا در آيات قرآن بقرار ذيل است: آل

عمران: 37- 38.انعام: 85.مريم: 2- 7.انبياء: 89.

مِنْ لَدُنّٰا وَ زَكٰاةً وَ كٰانَ تَقِيًّا» مريم: 13. «وَ الَّذِينَ هُمْ لِلزَّكٰاةِ فٰاعِلُونَ» مؤمنون: 4. در دو آيۀ اولي زكوة مصدر است بمعني پاكي و پاكيزگي و در آيه سوم اگر لام «لِلزَّكٰاةِ» را چنانكه راغب گفته علت بگيريم زكوة مصدر است يعني براي پاك شدن كار ميكنند ولي سياق آيه نشان ميدهد كه «لِلزَّكٰاةِ» مفعول «فٰاعِلُونَ» است.ولي در عين حال كلمۀ «فٰاعِلُونَ» قرينه است كه زكوة مصدر و بمعني تطهير مال است چنانكه در الميزان آمده و زكوة متعارف منظور نيست كه آيه مكّي و حكم زكوة در مدينه آمده است.اقرب الموارد گويد: زكوة در تمام قرآن جز آيۀ «وَ حَنٰاناً مِنْ لَدُنّٰا وَ زَكٰاةً» دربارۀ مال است. و آن بمعني طهارت ميباشد. ولي ديديم كه آيۀ

قاموس قرآن، ج 3، ص: 170

ديگري نيز هست. و در دو آيه «وَ أَوْصٰانِي بِالصَّلٰاةِ وَ الزَّكٰاةِ» مريم: 31. «وَ كٰانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلٰاةِ وَ الزَّكٰاةِ» مريم: 55. احتمال دارد كه پاكيزگي مراد باشد.ناگفته نماند پاكيزگي و مدح كه ذكر شد مخالف معني اولي كه نموّ و زيادت باشد نيست بلكه پاكيزگي همان نموّ نفس و ترقي و ارتقاء آن است.

به 9 چيز (گندم، جو خرما، كشمش، طلا، نقره، گوسفند، گاو، و شتر) تعلق ميگيرد نيست بلكه مراد مطلق انفاق در راه خداست اعم از واجب و مستحب. وقتيكه زكوة در اصل لغت بمعني زيادت و نموّ باشد و بكار بردن آن در مال انفاق شده بعنايت باشد چه داعي داريم كه زكوة را در آيات «وَ أَقِيمُوا الصَّلٰاةَ وَ آتُوا الزَّكٰاةَ» بقره: 43، 83، 110. «وَ الْمُقِيمِينَ الصَّلٰاةَ وَ الْمُؤْتُونَ الزَّكٰاةَ» نساء: 162. «وَ يُقِيمُونَ الصَّلٰاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكٰاةَ» توبه: 71. و آيات ديگر حمل بر زكوة واجب كنيم.شايد اين سخن قطع نظر از آنچه گفته شد آياتي است كه بعد از ذكر صلوة مطلق انفاق را پيشنهاد ميكنند مثل «وَ يُقِيمُونَ الصَّلٰاةَ وَ مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ يُنْفِقُونَ» بقره: 3، انفال: 3. «وَ الْمُقِيمِي الصَّلٰاةِ وَ مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ يُنْفِقُونَ» حج: 35.و مثل آيات ديگر كه مطلق انفاق في سبيل اللّه را تذكّر ميدهند. «مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ … » بقره: 261. «وَ أَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللّٰهِ

قاموس قرآن، ج 3، ص: 171

وَ لٰا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَي التَّهْلُكَةِ … » بقره: 195.و مثل آيات ديگر كه ميگويند در مال مردم براي ديگران حقّي هست «وَ فِي أَمْوٰالِهِمْ حَقٌّ لِلسّٰائِلِ وَ الْمَحْرُومِ» ذاريات: 19. «وَ الَّذِينَ فِي أَمْوٰالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ. لِلسّٰائِلِ وَ الْمَحْرُومِ» معارج: 24 و 25.از مدتها پيش راجع باين مطلب فكر كرده و آنرا قوي و نزديك بيقين دانسته بودم اتفاقا ديدم در الميزان ذيل آيه «وَ الَّذِينَ هُمْ لِلزَّكٰاةِ فٰاعِلُونَ» مؤمنون: 4. باين مطلب توجه شده است ميگويد: شايد مراد از زكوة معناي مصدري باشد و آن تطهير مال با انفاق است نه

مقدار معين از مال كه اين سورۀ مكّي است و تشريع زكوة متعارف در مدينه بوده است سپس علم بغلبه گرديده است. و با اين اعتبار آمدن «فٰاعِلُونَ» صحيح ميشود نظير اين سخن را ذيل «وَ وَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ.الَّذِينَ لٰا يُؤْتُونَ الزَّكٰاةَ … » فصلت: 6 و 7. فرموده است.محل مصرف زكوة و مطلق صدقات موارد هشتگانۀ زير است كه آيۀ شريفه معيّن ميكند «إِنَّمَا الصَّدَقٰاتُ لِلْفُقَرٰاءِ وَ الْمَسٰاكِينِ وَ الْعٰامِلِينَ عَلَيْهٰا وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقٰابِ وَ الْغٰارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللّٰهِ وَ اللّٰهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ» توبه: 60.بموجب اين آيۀ مباركه صدقات شكافهاي اجتماع را پر كرده و چرخ زندگي را بكار مياندازد لازم است بيك يك اين موارد توجه شود: 1- فقراء. و آنها كساني اند كه در آمدشان بمخارج سالانه كفايت نميكند ميتوانند كسر مخارج خويش را از زكوة دريافت دارند.2- مساكين. فقهاء در تفسير آن ميگويند: مسكين كسي است كه حالش از فقير بدتر باشد يعني كسانيكه در آمدي ندارند. ناقص العضواند.مضطر و آواره هستند. نگارنده را دربارۀ آن سخني است كه در «سكن» خواهد آمد.3- عاملين زكوة. حكم زكوة آنست كه حاكم شرع براي جمع آوري

قاموس قرآن، ج 3، ص: 172

آن و نيز براي توزيع و مصرف آن مأموراني از طرف خود تعيين كند چنانكه رويّه حضرت رسول صلي اللّه عليه و آله چنين بوده است. در اين صورت نه فقير ميداند مال كدام كس را ميخورد و نه زكوة دهنده ميداند كه زكوتش در اختيار كدام كس قرار داده شد بلكه حاكم شرع خود بوضع مستمندان رسيدگي ميكند و كار آنها را روبراه ميسازد و

در اين كار مأموران زكوة براي خود از آن حقوق بر ميدارند.4- مؤلفة قلوبهم يعني كسانيكه قلوبشان تأليف شده و آنها مردمان غير مسلمان اند كه براي خوشبين بودن باسلام ميشود بآنها از زكوة داد مثلا در كشوري غير مسلمان زلزله اي اتفاق افتاده و عدّه اي بي خانمان شده اند ميشود بآنها از زكوة كمك كرد تا باسلام خوشبين باشند و يا ميشود مبلغي از زكوة بيكي از بيمارستانهاي آن كشور براي تداوي بيماران ارسال كرد بدين طريق ملاحظه ميشود كه اسلام براي جهانيان فكر كرده و راه باز نموده است نه فقط براي مسلمان فقير.5- رقاب. آنان بردگان اند كه از مال زكوة ميشود آنها را خريد و آزاد كرد.6- غارمين. قرضداران. اگر كسي باشد كه درآمدش بمخارجش كفايت كند ولي قرضي دارد كه نميتواند آنرا بدهد. قرض او از زكوة ادا ميشود.7- في سبيل اللّه مراد از آن هر كار عام المنفعة است كه بدرد مردم ميخورد از قبيل راهها، پلها، بيمارستانها، درمانگاهها، مساجد و غيره. كه محل مصرف زكوةاند.8- ابن سبيل شخص غريبيكه در غربت مال خود را از دست داده و يا تمام شده و معطل مانده است از سهم زكوة بمحلش فرستاده ميشود.بدين طريق خواهيم ديد زكوة و انفاق در پر كردن شكاف جامعه سهم بسزائي دارد اگر روي حساب منظم و دقيق جمع آوري و توزيع شود بيشتر مشكلات را حل خواهد كرد.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 173

زلزله: 1.بعقيدۀ راغب تكرار حروف آن دلالت بر تكرار فعل دارد.

سلام و كلام. «وَ أَقِمِ الصَّلٰاةَ طَرَفَيِ النَّهٰارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ» هود: 113. بعضي آنرا زلف (بر وزن صرد) خوانده اند كه جمع زلفة و منزلت است و بعضي بر وزن عنق خوانده اند در اين صورت مفرد است (مجمع).طبرسي از ابن عباس و ابن زيد نقل ميكند كه زلف اول ساعات شب است يعني نزديكيهاي شب. جوهري ميگويد: زلفة قسمتي از اول شب است و جمع آن زلف (بر وزن صرد) آيد قاموس نيز چنين گفته بهر حال معناي اوّلي در آن، ملحوظ است و ظاهر آيه نمازهاي پنجگانۀ يوميه را معين ميكند: نمازهائيكه در دو طرف روزاند عبارت اند از نماز صبح و ظهر و عصر و نمازهاي اوائل شب همان مغرب و عشاء ميباشند.ولي عيّاشي در تفسير خود از حريز از امام صادق عليه السّلام نقل ميكند كه فرمود «أَقِمِ الصَّلٰاةَ طَرَفَيِ النَّهٰارِ» دو طرف روز مغرب و صبح است «وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ» و آن نماز عشاء آخري است.بنا بر اين حديث آيه از ذكر نماز ظهر و عصر ساكت است.الميزان از تهذيب نقل ميكند كه زراره از امام باقر عليه السّلام نقل كرده كه: خداوند در اين باره فرموده «أَقِمِ الصَّلٰاةَ طَرَفَيِ النَّهٰارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ» آن صلوة عشاء آخر است. آنگاه ميگويد: حديث خالي از ظهور نيست كه دو طرف نهار قبل از ظهر و بعد از ظهر است تا شامل اوقات پنجگانه گردد. «فَلَمّٰا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِيئَتْ وُجُوهُ الَّذِينَ كَفَرُوا» ملك: 27. طبرسي گويد زلفة مصدر است و واحد و جمع در آن يكسان ميباشد و مزدلفه از آنست و در اثر نزديكي بمكه مزدلفه گفته اند و گاهي جمع

زلفة زلف (بر وزن صرد) ميايد.بايد دانست كه زلفة در آيه مصدر بمعني فاعل است يعني چون عذاب را نزديك ديدند قبيح شد صورت كفّار.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 175

شتر را به ديگ داخل ميكند. مؤلف گويد سيوطي آنرا در جامع صغير نقل كرده در مجمع گويد: در خبر آمده كه اسماء بنت عميس بحضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله گفت: پسران جعفر را چشم زخم ميرسد پس رقيۀ ضد چشم زخم براي آنها تهيّه كنم: فرمود آري اگر چيزي بقدر (خداوند) سبقت ميكرد هر آينه آن چشم زخم بود.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 176

ابن ابي الحديد در ذيل حكمت فوق كه قسمتي از آن نقل شده و بشماره شرح او 408 است بطور تفصيل سخن گفته كه قابل استفاده است. از جمله ميگويد: جمعي از ياران رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله در سفري بقبيله اي گذشتند و اهل قبيله آنها را ميهمان نكردند و گفتند: آيا در ميان شما راقي هست رقيه اي بنويسيد كه رئيس قبيله را حشره اي گزيده است؟ مردي گفت: آري پس براي او سورۀ حمد را نوشت رئيس صحّت يافت در مقابل رمه اي گوسفند باو دادند قبول نكرد و گفت: تا رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله بيايد چون حضرت تشريف آوردند قضيه را بمحضرش عرض كردند و نويسنده گفت: بحيات شما قسم جز فاتحة الكتاب ننوشتم. فرمود چه ميدانيد آن رقيه است. رمه را بگيريد و سهمي هم بمن بدهيد.

بخطا افكندن است «فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطٰانُ عَنْهٰا … » بقره: 36. شيطان آنها را فريب داد و از بهشت لغزانيد.استزلال طلب لغزش و خطاست «إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطٰانُ بِبَعْضِ مٰا كَسَبُوا» آل عمران: 155. فقط شيطان آنها را در اثر بعضي از كارهاي بد لغزش داده و بخطا انداخته و يا از آنها خطا رفتن خواسته است.

را بهم ميزد اگر اولي ميامد آن كار را ميكرد و اگر دومي ميامد منصرف ميشد و اگر سومي ميامد دوباره آنها را بهم ميزد تا اوّلي يا دوّمي بيايد (حاشيۀ سيرۀ ابن هشام جلد 1 ص 95).مجمع و زمخشري و بيضاوي «وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلٰامِ» باين معني گرفته و گفته: حرام است كه قسمت روزي و ديگر مقاصد خود را با ازلام بطلبيد ولي اين از سياق آيه خيلي بعيد است زيرا كه آيه محرمات اكل را مي شمارد كه ميگويد: ميته، خون، و گوشت خوك و … بر شما حرام است. جا نداشت كه اين مطلب را در ضمن آنها بميان بكشد بلكه منظور قسمت گوشت با ازلام قمار است كه ذيل نقل خواهد شد. ضمنا در بعضي نقل ها هست كه بجاي جمله هاي «امرني ربّي» نهاني ربي» كلمه «افعل- لا تفعل» مينوشتند.و اين بعادت عرب جاهلي مناسب است.2- ازلام قمار عبارت بود از 10

قاموس قرآن، ج 3، ص: 178

چوب تير (چنانكه قاموس زلم را تير بي پر گفته است) و نام آنها چنانكه مجمع از صادقين عليهما السلام نقل كرده بدين قرار است: فذّ، توأم، مسبل، نافس، حلس، رقيب، معلّي، سفيح، منيح، رغد.هفت تاي اوّلي داراي سهم بود بترتيب از يك تا هفت سهم. و سه تاي اخير سهمي نداشتند. و كيفيّت آن چنانكه الميزان در ذيل آيۀ 219 بقره ميگويد آن بود كه: شتري را سر بريده و 28 قسمت ميكردند و قمار بازان ده نفر بعدد تيرها بودند آنگاه تيرها را بهم زده و بر ميداشتند صاحب تير فذّ يكقسمت از گوشت را تصاحب ميكرد صاحب تير توأم دو قسمت تا آنكه تير

معلي بنام او آمده بود هفت سهم ميبرد و آنانكه سه تير اخير بدست آنها آمده بود نه تنها چيزي نميبردند بلكه پول شتر را هم ميپرداختند.بعضي از فضلا در مجلۀ مكتب اسلام شماره اول سال 13 ص 55 از لسان العرب و غيره ازلام سومي نقل كرده اند بنام ازلام احكام كه نزد بعضي از كاهنان نگاهداري ميشده است المنار نيز آنرا از سدي نقل كرده ولي ظاهرا مراد همان ازلام امر و نهي ميباشد كه گذشت.

تيرهاي تفأل باشد ولي علت تحريم آنست كه در آنكار از بت (هبل) استمداد ميكردند و هر چه از بكن و نكن ميامد دستور هبل ميدانستند و خطاب به هبل ميگفتند: اي معبود ما، حق را بر ما روشن كن (سيرۀ ابن هشام) ولي استخارۀ اسلامي استمداد از خدا و توجه بساحت قدس او است چنانكه نظير آن در كفالت مريم در قرآن آمده «وَ مٰا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقْلٰامَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ … » آل عمران 44.

بار رسالت است يعني اي آنكه بار رسالت را بر دوش گرفته اي شب را بجز اندكي بپا خيز.اين معني را كه ما گفتيم بيضاوي در رديف ثاني نقل كرده و طبرسي از عكرمه آورده است. اين كلمه تنها يكبار در كلام اللّه يافته است.

ميايد كه مراد از آن در آيۀ لئيم و شرير است گوئي شرّ و لئامت علامت مخصوص اوست چنانكه زنمه براي گوسفند و بزغاله و عتل چنانكه گفته اند بمعني بد خلق و خشن است يعني او مانع خير و متجاوز و پيوسته گناهكار است با همۀ اينها بد رفتار و شرير است.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 182

اين كلمه تنها يكدفعه در كلام اللّه مجيد بكار رفته است.

تابع واقع است نه عاطفه بايد ناموس جامعه در امان باشد.و نيز عدّه اي بهنگام تازيانه زدن حاضر باشند تا عبرت گيرند.چهار شاهد كه دربارۀ اثبات زنا گفتيم دربارۀ آنكه بزني عفيف نسبت زنا ميدهد نيز لازم است «وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنٰاتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدٰاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمٰانِينَ جَلْدَةً … » نور: 4. و ايضا در جريان افك آمده «لَوْ لٰا جٰاؤُ عَلَيْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَدٰاءَ … » نور: 13.رسول خدا صلي اللّه عليه و آله بيعت زنان مكّه را با چند شرط قبول كرد از جمله آن بود كه زنا نكنند. «إِذٰا جٰاءَكَ الْمُؤْمِنٰاتُ يُبٰايِعْنَكَ عَليٰ أَنْ لٰا يُشْرِكْنَ بِاللّٰهِ شَيْئاً وَ لٰا يَسْرِقْنَ وَ لٰا يَزْنِينَ … » ممتحنه: 12.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 183

«الزّٰانِي لٰا يَنْكِحُ إِلّٰا زٰانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَ الزّٰانِيَةُ لٰا يَنْكِحُهٰا إِلّٰا زٰانٍ أَوْ مُشْرِكٌ وَ حُرِّمَ ذٰلِكَ عَلَي الْمُؤْمِنِينَ» نور: 3. ظاهر آيه مخصوصا ذيل آن روشن ميكند كه مراد از آن حكم تحريمي است هر چند صدر آن بصورت خبر آمده است و خلاصۀ معني آن با ملاحظۀ تفسير اهل بيت عليهما السلام آنست مرد زناكار هر گاه بزنا شهرت يافت و بر او اقامۀ حدّ شد تا توبه نكرده بر او جز نكاح زانيه و مشركه حرام است همچنين است زن زناكار اگر توبه نكند جز زاني و مشرك نميتواند او را نكاح كند (از الميزان).

مَعْدُودَةٍ» نقص كمّي آنرا ميرساند. و ايضا بنظر ميايد ضمير «فيه» بيوسف بر گردد نه به «ثمن» يعني: او را بقيمت معيوب و درمي چند فروختند و دربارۀ وي بي اعتنا بودند همين قدر ميخواستند كه پولي بكف آرند و اگر بي اعتنا نبودند بقيمت ارزان نمي فروختند.اين كلمه فقط يكدفعه در قرآن مجيد آمده است و زهد كه اين همه تعريف دارد همان بي اعتنائي بدنيا است كه فرموده «لِكَيْلٰا تَأْسَوْا عَليٰ مٰا فٰاتَكُمْ وَ لٰا تَفْرَحُوا بِمٰا آتٰاكُمْ» حديد: 23. زاهد كسي است كه بآمدن و رفتن دنيا بي اعتنا باشد. كار كند، تلاش نمايد، استفاده كند ولي در عين حال بدنيا بي اعتنا باشد.

و الميزان نقل كرده و ضمير «مِنْهُمْ» تأييد ميكند آنوقت معني عوض ميشود ولي انواع نعمتها بودن بهتر است.

زَهَقَ الْبٰاطِلُ إِنَّ الْبٰاطِلَ كٰانَ زَهُوقاً» اسراء: 81. اگر مراد از «الباطل» شرك و بت پرستي باشد با پيروزي اسلام از بين رفت و ريشه كن گرديد و اگر مطلق باطل مراد باشد قهرا منظور پوچ بودن و هلاكت مطلق باطل است بنظر ميايد منظور اين است: حق آمد و باطل پاشيده و مضمحل گرديد و در آن عجبي نيست زيرا كه شأن باطل همان پاشيدگي و اضمحلال است. و اين مخالف آن نيست كه باطل بوسيلۀ بعضي عوامل خارجي ادامه يابد ولي نظر بذاتش مضمحل و بي ثبات است و اللّه اعلم.

در مردان فقط اين آيه است.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 186

زوج و ازواج در گياهان نيز بكار رفته مثل «وَ أَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ» حج: 5. «سُبْحٰانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْوٰاجَ كُلَّهٰا مِمّٰا تُنْبِتُ الْأَرْضُ … » يس: 36.دربارۀ حيوانات نيز آمده «قُلْنَا احْمِلْ فِيهٰا مِنْ كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ … » هود: 40. «ثَمٰانِيَةَ أَزْوٰاجٍ مِنَ الضَّأْنِ اثْنَيْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَيْنِ … » انعام: 143. در زبان عرب زَوْجَيْنِ بمعني يك جفت است و لفظ «اثْنَيْنِ» براي بيان آنست.

الَّذِي خَلَقَ الْأَزْوٰاجَ كُلَّهٰا مِمّٰا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمّٰا لٰا يَعْلَمُونَ» يس: 36.يعني پاك و منزه است خدائيكه از روئيدينهاي زمين و از شما مردمان جفت ها (نر و ماده ها) قرار داد و از چيزهائيكه نميدانيد نيز جفت ها قرار داد در گذشته كه اين واقعيت بثبوت

قاموس قرآن، ج 3، ص: 187

نرسيده بود بزرگان ازواج را در آيه اصناف معني ميكردند ولي علم نشان داد كه قرآن چه مسئلۀ عجيبي را مطرح ميكند در آيۀ «وَ مِنْ كُلِّ الثَّمَرٰاتِ جَعَلَ فِيهٰا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ … » رعد: 3. گرچه نسبت زوجيت بخود ثمره داده شده ولي ظاهرا منظور توليد شدن آنها در اثر زوجيت است بعضي از بزرگان آنرا دو صنف گفته يكي مال زمستان و ديگري مال تابستان مثل بعضي ميوه ها ولي اين خيلي بعيد است و با كليّت آيه كه فرموده «مِنْ كُلِّ الثَّمَرٰاتِ» جور در نميايد كه همۀ آنها صيفي و شتوي ندارند.بالاتر از همه اين آيه است كه ميگويد «وَ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ خَلَقْنٰا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ» ذاريات: 49. اين آيه روشن ميكند كه قانون نر و مادگي در تمام موجودات بدون استثناء جاري است امروز بشر پس از فرو رفتن در درون اشياء و شكافتن ذرّات و رسيدن باتم دانسته است كه اتمها از الكترون و پروتون تشكيل يافته اند الكترونها بار منفي دارند و پروتونها بار مثبت آندو نيز نر و ماده اند و موجودات همه از آن ذرّات تشكيل يافته اند «سُبْحٰانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمّٰا يَصِفُونَ». «اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ» حج: 5. ظاهرا مراد از زوج در اين آيه و نظائر آن، نوع و صنف است

يعني زمين حركت كرد بالا آمد و هر صنف و هر جور روئيدني نشاط آور را رويانيد.نوع و صنف يكي از معاني زوج است چنانكه راغب و اقرب و بيضاوي و ابن اثير و طبرسي گفته است همچنين است آيات 7 شعراء. 10 لقمان، 7 ق. و غيره. «وَ إِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ» تكوير: 7. ظاهرا مراد از آن جفت شدن انسانها با اعمالشان است دربارۀ آن گفته اند: مراد ملكه هاي اعمال است كه شخص با آنها مزدوج ميگردد يا هر انسان بهم شكل خود از اهل آتش و بهشت قرين شود يا ارواح باجساد بر گردد يا هر فريفته بفريبنده ملحق

قاموس قرآن، ج 3، ص: 188

شود يا مؤمنين با حور العين و كفّار با شياطين هم قرين گردند.قول اخير عبارت اخراي كلام ماست و بنا بر تجسّم عمل مراد قرين شدن انسان با عمل خويش است. «هٰذٰا فَلْيَذُوقُوهُ حَمِيمٌ وَ غَسّٰاقٌ.وَ آخَرُ مِنْ شَكْلِهِ أَزْوٰاجٌ» ص: 57 و 58 حميم آب جوشان، غسّاق چنانكه مجمع گفته چرك بسيار بد بو، شكل، مشابه و نظير است ازواج چنانكه گفته اند بمعني انواع و اقسام است يعني: اين آب جوشان و چرك بد بوست آنرا بچشند. و ديگري مثل حميم و غساق كه هم نوع اند آنرا هم بچشند. «ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْوٰاجُكُمْ تُحْبَرُونَ» زخرف: 70. «هُمْ وَ أَزْوٰاجُهُمْ فِي ظِلٰالٍ عَلَي الْأَرٰائِكِ مُتَّكِؤُنَ» يس: 56. ميشود گفت مراد از اين ازواج زنان دنيوي انسان هستند كه اهل بهشت شده اند بقرينۀ آيه ايكه ميگويد «جَنّٰاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهٰا وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبٰائِهِمْ وَ أَزْوٰاجِهِمْ … » رعد: 23. و شايد مراد ازواج بهشتي و حور العين باشند.همچنين آيۀ «احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا

وَ أَزْوٰاجَهُمْ وَ مٰا كٰانُوا يَعْبُدُونَ. مِنْ دُونِ اللّٰهِ فَاهْدُوهُمْ إِليٰ صِرٰاطِ الْجَحِيمِ» صافات: 22 و 23. ممكن است مراد زنان دنيائي باشد كه با شوهران شريك ظلم بوده اند و اين وضع بخصوصي است كه زن و شوهر در دنيا با هم ظالم باشند و در آخرت نيز از هم جدا نشوند چنانكه دربارۀ ابو لهب و زن او آمده «سَيَصْليٰ نٰاراً ذٰاتَ لَهَبٍ. وَ امْرَأَتُهُ حَمّٰالَةَ الْحَطَبِ» لهب: 3- 4.و احتمال دارد ازواجي باشند كه از اعمال بد تجسّم يافته اند و يا همشكلاني در عذاب باشند كه خدا فرموده «وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمٰنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطٰاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ. وَ إِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ. حَتّٰي إِذٰا جٰاءَنٰا قٰالَ يٰا لَيْتَ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ. وَ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْيَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّكُمْ فِي الْعَذٰابِ مُشْتَرِكُونَ … » زخرف: 36- 39. در اين آيات شيطان با گناهكار قرين است

قاموس قرآن، ج 3، ص: 189

و او را پيوسته گمراه ميكند و روز قيامت نيز او را قرين خود مي بيند و اعتذار سودي نميدهد و هر دو مشتركا وارد عذاب ميشوند آيا مراد از ازواج و هم شكلها اين شياطين اند كه فرموده «احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ أَزْوٰاجَهُمْ … »؟!و اللّه العالم.

از آنكه دروغ باشد يا غير آن و از رديف اوثان و قول زور بدست

قاموس قرآن، ج 3، ص: 190

ميايد كه سخن باطل از نظر قرآن چنان كار زشتي است كه در رديف بت و بت پرستي است.از آيۀ «وَ قٰالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذٰا إِلّٰا إِفْكٌ افْتَرٰاهُ وَ أَعٰانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جٰاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً» فرقان: 4.روشن ميشود كه گفتار ظالمانه زور است.

مٰا يَشٰاؤُنَ فِيهٰا وَ لَدَيْنٰا مَزِيدٌ» ق: 35. اين آيه نظير سابق است. «وَ أَرْسَلْنٰاهُ إِليٰ مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ يَزِيدُونَ» صافات: 147. حضرت صادق عليه السّلام آنرا «وَ يَزِيدُونَ» خوانده (مجمع) اين شايد از آنجهت است كه پيوسته جمعيّت بيشتر ميشدند زيرا جمعيّت يك جامعه در يك حال نيست و اغلب رو بافزايش است. و شايد اگر «او» باشد باز مبيّن اين نكته باشد. بعقيدۀ الميزان «او» در مقام ترقّي است و معني بل ميدهد.

آمدن پيش رسول خدا صلي اللّه عليه و آله تأخير ميكرد حضرت بخانۀ او ميامد روزي بمنزل زيد آمد. ديد زن او زينب در وسط حجره عطر آماده ميكند حضرت چون او را ديد فرمود «سبحان اللّه خالق النور تبارك اللّٰهُ أَحْسَنُ الْخٰالِقِينَ» آنگاه بر گشت. زيد بخانه آمد زينب قصّه را باو حكايت كرد، زيد گفت مثل اينكه رسول خدا صلي اللّه عليه و آله بتو مايل شده حاضري طلاقت دهم تا او تو را براي خود عقد كند؟ گفت: ميترسم تو طلاقم دهي او هم عقدم نكند زيد پيش آنحضرت آمد … تا آيۀ «وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيْهِ … » نازل شد.زمخشري آنرا با كمي تفاوت نقل ميكند بيضاوي نيز آنرا در تفسير خود آورده است ابن كثير بدان اشاره كرده و گويد مطلب ركيكي است خوش نداشتم نقل كنم. در الميزان از تفسير قمي و در منثور نقل شده.ناگفته نماند: اين نقل بسيار بعيد و از ساحت مقدس آن بزرگوار بدور است ماجراي زيد و زنش در سورۀ احزاب از آيۀ 36 تا 40 نقل شده است علت اين ازدواج آن بود كه مردم زن پسر خوانده را مانند زن پسر صلبي ندانند و آن سنت ناحق بدست آنحضرت از بين برود كه فرموده «زَوَّجْنٰاكَهٰا لِكَيْ لٰا يَكُونَ عَلَي الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوٰاجِ أَدْعِيٰائِهِمْ».مورد اشتباه بعضي اين جمله است «أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَ اتَّقِ اللّٰهَ وَ تُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللّٰهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَي النّٰاسَ وَ اللّٰهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشٰاهُ … » يعني بزيد ميگفتي زنت را براي خود نگه دار و

قاموس قرآن، ج 3، ص: 193

از خدا بترس و در

دل چيزي پنهان ميداشتي كه خدا ميخواست آشكار شود و از مردم مي ترسيدي حال آنكه خدا سزاوارتر است كه بترسي.گفته اند آنچه در دل پنهان داشت محبت زينب بود ولي آنچه در دل داشت همان اعلام خدا بود كه او را تزويج كند تا رسم جاهليّت از بين برود و نيز از اين كار ميترسيد لذا آيۀ بعدي ميگويد: ما او را بتو تزويج كرديم. در مجمع گويد: گفته شده: آنچه در دل پنهان داشت آن بود كه خدا بآنحضرت فهمانده بود كه زينب از زنان او خواهد بود و زيد او را طلاق خواهد داد، چون زيد آمد و گفت ميخواهم زنم را طلاق بدهم حضرت فرمود: زنت را براي خود نگه دار. خداوند فرمود چرا اينطور گفتي حال آنكه بتو خبر داده ايم كه او از زنان تو خواهد بود. اين از علي بن الحسين عليهما السلام نقل شده است.الميزان از عيون الاخبار نقل ميكند كه امام رضا عليه السّلام در جواب سؤال علي بن جهم فرمود: اما محمد صلي اللّه عليه و آله و قول خدا «وَ تُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللّٰهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَي النّٰاسَ وَ اللّٰهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشٰاهُ» خداوند بآنحضرت نامهاي زنانش را در دنيا و آخرت فهمانده بود كه آنها مادران مؤمنان اند و يكي از آنها زينب دختر جحش بود كه آنوقت زن زيد بن حارثه بود. آنحضرت نام او را در دل پنهان داشت و آشكار نكرد تا منافقان نگويند: او دربارۀ زنيكه در خانۀ ديگري است ميگويد: او يكي از زنان من و از امهات مؤمنين است و از منافقان ترسيد خداوند فرمود «وَ تَخْشَي النّٰاسَ وَ اللّٰهُ أَحَقُّ

أَنْ تَخْشٰاهُ» يعني احق است كه از خدا بترسي … خلاصه آنكه حضرت ميدانست كه او بالاخره زن وي خواهد بود و آن را در دل پنهان داشت و از مردم كه تا آنروز چنان كاري نديده بودند ميترسيد. ضمنا ترسش براي دين بود نه بر نفس خود زيرا آيه 42 همين سوره درباره پيامبران گويد: «وَ لٰا يَخْشَوْنَ

قاموس قرآن، ج 3، ص: 194

أَحَداً إِلَّا اللّٰهَ».

آنحضرت منحرف نشد آنچه ديد واقعيت بود ما قبل آيه دربارۀ ديدن جبرئيل است «مٰا كَذَبَ الْفُؤٰادُ مٰا رَأيٰ … وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْريٰ» ما بعد آيه چنين است «لَقَدْ رَأيٰ مِنْ آيٰاتِ رَبِّهِ الْكُبْريٰ» در وسط اينها آمده «مٰا زٰاغَ الْبَصَرُ وَ مٰا طَغيٰ». «وَ إِذْ زٰاغَتِ الْأَبْصٰارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنٰاجِرَ … » احزاب: 10. «أَتَّخَذْنٰاهُمْ سِخْرِيًّا أَمْ زٰاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصٰارُ» ص: 63. در جنگ احزاب مسلمانان بسيار وحشت گرفتند كه فرمايد: چشمها منحرف شد و دلها بحنجره ها رسيد. گوئي چشمها بقدري خيره شده بودند كه ديد حقيقي از ميان رفته بود مثل شخصي ترسو كه

قاموس قرآن، ج 3، ص: 195

در شب بجاي تاريكي نگاه كند و اشباهي در نظرش مجسّم شود بعضي از بزرگان «زٰاغَتِ الْأَبْصٰارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنٰاجِرَ» را تشبيه بحال محتضر داشته و زيغ ابصار را ميل چشم در حال احتضار و بلوغ قلوب را رسيدن روح بحلقوم گفته است.ولي ظاهرا كنايه نباشد بلكه چشمها از كثرت ترس باشتباه رفت و دلها در سينه ها بالا آمد.آيۀ دوم نقل قول كفّار است كه مؤمنان را در آتش نزد خود نمي بينند گويند: آيا آنها را در دنيا مسخره گرفتيم حال آنكه اهل حق بودند؟ يا با ما در آتشند ولي چشم ما منحرف شده و آنها را نمي بيند.

پيوسته با شما جنگ ميكنند. طبرسي در ذيل آيۀ گويد: معني لا يزال، يدوم موجودا است «فَمٰا زِلْتُمْ فِي شَكٍّ مِمّٰا جٰاءَكُمْ بِهِ … » غافر: 34. پيوسته در شريعت و گفتار او در شك بوديد.تزييل بمعني تفريق و جدا كردن و تزيّل بمعني جدا شدن است (اقرب) «ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا مَكٰانَكُمْ أَنْتُمْ وَ شُرَكٰاؤُكُمْ فَزَيَّلْنٰا بَيْنَهُمْ» يونس: 28.يعني ميان آنها و معبودهايشان جدائي ميافكنيم. «لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا … » فتح: 25. اگر مؤمنان از كفار جدا ميشدند حتما كفّار را عذاب ميكرديم اين معاني مطابق معناي اوّلي است كه كنار شدن باشد.

باو داده شده ميتواند عمل بد را در نظر انسان خوب جلوه دهد.

از امام صادق عليه السّلام از: «إِلّٰا مٰا ظَهَرَ مِنْهٰا» پرسيد فرمودند: «الزينة الظاهرة الكحل و الخاتم» يعني: زينت ظاهر سرمۀ چشم و انگشتر است.3- ابو بصير از آنحضرت از «وَ لٰا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلّٰا مٰا ظَهَرَ مِنْهٰا» پرسيد فرمود: «الخاتم و المسكة و هي القلب» يعني انگشتر و دستبند. كافي ج 6 ص 521.علي هذا مراد از زينت در آيه اعم از زيور و زينت طبيعي است در روايت ديگر راوي بامام گفت كدام قسمت از بدن جايز است مرد نامحرم به بيند فرمود: «الوجه و الكفّان و القدمان» چهره و دو دست و دو پا. 20 ربيع الاول 1392.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 198

خواهد بود هر چند مدتي طول بكشد و در ذيل آيه «أُولٰئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللّٰهُ … » توبه: 71. گفته: سين رحمت حتمي را افاده ميكند. و وعد و وعيد هر دو را تأكيد ميكند … همچنين است آيۀ «سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمٰنُ وُدًّا» طبرسي رحمه اللّه كه تفسير جوامع الجامع را بعد از ديدن كشاف نوشته است در هر دو مورد قول زمخشري را تأييد كرده است بيضاوي ذيل «سَيَرْحَمُهُمُ اللّٰهُ» ميگويد سين وقوع رحمت را تأكيد ميكند. المنار ذيل همين آيه ميگويد: محقّقان علماء عربي گفته اند: سين در مثل «سَيَرْحَمُهُمُ اللّٰهُ» براي تأكيد

قاموس قرآن، ج 3، ص: 199

اثبات است. اين هشام در معني اين قول را از زمخشري نقل كرده است.

موسي خواستۀ تو داده شد. موسي از خدا خواست كه هرون را كمك و يار و شريك وي قرار دهد آيۀ فوق در جواب آن است.تسائل بين الاثنين است بعضي از بعضي خواستن «وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَليٰ بَعْضٍ يَتَسٰاءَلُونَ» صافات: 27.

پيامبر انذار و تذكر است و بايد بمردم برساند، خطاب دوم مبيّن آنست كه مردم بايد اطاعت كنند. با اين قرائن ميشود گفت كه مراد از سؤال مسئوليت در مقابل وظيفه و مؤاخذه است كه انبياء و مردم هر دو در صورت تخلّف پيش خدا مسئول و محكوم اند.در مجمع فرموده: خداوند قسم ياد كرده كه از انبياء از ابلاغ و از مردم از امتثال بپرسد. هر چند خدا بكارشان داناست ولي اين سخن در مقام تهديد است كه باين سؤال آماده شوند.در روايات نيز باين مطلب تصريح شده است.ناگفته نماند پيغمبران در تبليغ خود كوتاهي نميكنند ولي اين سخن مانع از آن نيست كه خدا بفرمايد: در صورت عدم تبليغ معاقبيد چنانكه بحضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله فرموده وَ لٰا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مٰا لٰا يَنْفَعُكَ وَ لٰا يَضُرُّكَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّكَ إِذاً مِنَ الظّٰالِمِينَ يونس: 106. و آنگهي پيامبرانرا بايد خداوند ياد بدهد كه در صورت عدم تبليغ مسئول هستيد تا بدانند و آيۀ ما نحن

قاموس قرآن، ج 3، ص: 202

فيه در بيان آنست.لٰا يُسْئَلُ عَمّٰا يَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْئَلُونَ انبياء: 23. دربارۀ اين آيه گفته اند: چون خداوند حكيم است و هر كار را از روي مصلحت ميكند لذا جائي براي سؤال از فعلش باقي نمي ماند و ديگران چون ممكن است از روي مصلحت و يا از روي مفسده انجام بدهند در حق آنها سؤال و مسئوليت هست كه در صورت عدم مصلحت مسئول باشند.ولي بهتر است آيات ما قبل را بنظر آوريم تا بمقصود نزديك شويم قبل از آيه فرموده وَ لَهُ مَنْ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ و ايضا فَسُبْحٰانَ اللّٰهِ

رَبِّ الْعَرْشِ آنچه در آسمانها و زمين است ملك خدا است و خدا رب العرش است علي هذا آنكه مالك حقيقي است از تصرّف در ملك خود مسئول نيست ولي اين را هم ميدانيم كه خدا جز بمصلحت كار نكند.پس علت عدم مسئوليت، مالك بودن خداست با در نظر گرفتن اينكه كار از روي حكمت كند. (از الميزان) قَدْ أَهْلَكَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَ أَكْثَرُ جَمْعاً وَ لٰا يُسْئَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ قصص: 78. بعقيدۀ الميزان مراد از عدم سؤال وقوع ناگهاني عذاب خداست كه خداوند در عذاب كردن مانند حكمرانان دنيا سؤال و جواب نميكند بلكه آنگاه كه وقت عذاب رسيد آنرا وارد ميكند. آيه در جواب قارون است كه ميگفت: من اين ثروت را در اثر دانش خودم گير آورده ام … خدا در جواب فرمايد آيا ندانسته كه خدا مردمان بسياري قويتر و ثروتمندتر از او را هلاك ساخته گناهكاران از جرم خود مسئول واقع نميشوند بلكه عذاب بيدرنگ آنها را مي ربايد.وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كٰانَ مَسْؤُلًا اسراء: 34. وَ كٰانَ عَهْدُ اللّٰهِ مَسْؤُلًا احزاب: 15. از اين دو آيه روشن ميشود كه شخص در مقابل عهديكه با خدا مي كند و مطلق عهد حتي با مردم مسئول مي باشد ما قبل

قاموس قرآن، ج 3، ص: 203

آيۀ دوم چنين است وَ لَقَدْ كٰانُوا عٰاهَدُوا اللّٰهَ مِنْ قَبْلُ لٰا يُوَلُّونَ الْأَدْبٰارَ.لَهُمْ فِيهٰا مٰا يَشٰاؤُنَ خٰالِدِينَ كٰانَ عَليٰ رَبِّكَ وَعْداً مَسْؤُلًا فرقان: 16. ظاهرا مراد از مسئول بودن حتمي بودن وعده است كه خدا بر خود اين عمل را واجب فرموده است بعضي از بزرگان فرموده است: اين وعده از خدا

بوسيله ملائكه خواسته شده وَ أَدْخِلْهُمْ جَنّٰاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدْتَهُمْ … مؤمن: 8. و نيز مؤمنان خواسته اند.ولي ظاهرا اين كلمه حتمي بودن آنرا ميرساند چنانكه گفتيم.

پروردگارتان بخوريد و او را سپاسگزار باشيد، سرزميني است پاكيزه و دلچسب و پروردگاري چاره ساز از فرمان خدا اعراض كردند.سيل عرم بآنها فرستاديم و دو باغستانشان را بدو باغستان بدل كرديم كه ميوۀ تلخ و درخت شوره گز و اندكي كنار داشت. اين مجازات در اثر كفران آنها بود كه جز كفور و ناسپاس را مجازات نميكنيم ميان آبادي آنها و آباديهاي پر بركت (شام) قريه هاي آشكاري قرار داديم كه از يكديگر ديده ميشدند شبها و روزها با ايمني در آنها راه ميرفته و مسافرت ميكردند گفتند: خدايا ميان مسافرت هاي ما فاصله كن، بخودشان ستم كردند آنها را خبرهاي تازه قرار داديم و تار و مارشان كرديم راستي در حادثه آنها براي هر متأمّل و شكرگزار عبرتهائي است.از آنچه نقل شد روشن گرديد كه قوم سباء در ناز و نعمت بسر ميبرده و در عين حال مردمان بد كار و ناسپاس بودند و بتوصيۀ پيامبران وقعي نمي نهاده اند، و در اثر اين ناسپاسي سيلي بنيان كن هستي آنها را از بين برده و خودشان بنحو عجيبي تار و مار شده اند كه ماجرايشان تمام خبرها را تحت الشعاع قرار داده است و از كثرت نعمت ملول گشته و مسافرتهاي سخت و طاقت فرسا آرزو كرده اند.ناگفته نماند مسكن قوم سباء سرزمين يمن فعلي بوده و آن روزگاران بسيار مترقي و پيشرفته بوده است در جانب شرقي شهر صنعاء پايتخت فعلي يمن بفاصلۀ صد و بيست كيلومتر دشت پهناوري هست كه ظاهرا سرزمين قوم سباء بوده است در كاوشهاي علماء آثار بسياري از آنجا بدست آمده كه

قاموس قرآن، ج 3، ص: 205

نشان دهندۀ يك تمدن عظيم در روزگارهاي گذشته

است طالبان تفصيل بفرهنگ قصص قرآن تأليف آقاي صدر بلاغي مادۀ (سباء) رجوع كنند.و نيز ناگفته نماند: اهل سدّيكه شكست و مردميكه سليمان بدرياشان لشكر كشيد هر دو از قوم سباءاند ولي ظاهرا غيرهم بوده اند و دو قضيّه در دو زمان متفاوت اتفاق افتاده است.

شده كه حضرت فرمود: باين جنازه ها دشنام نگوئيد چيزي از دشنام شما باينها نميرسد ولي زندگان را اذيّت ميكنيد

قاموس قرآن، ج 3، ص: 206

«لٰا تَسُبُّوا هٰؤُلاء فَانَّهُ لا يَخْلُصُ الَيْهِمْ شَيْ ءٌ مِمّا تَقُولُونَ وَ تُؤْذُونَ الاحْياءَ الٰا انَّ البَذٰاءَ لُؤْمٌ» (المحجة ج 5 ص 215).بنظر ميايد منظور دشنام آشكارا دربارۀ مشركان و كفّار است و در پنهاني اشكالي نداشته باشد مگر آنكه بگوئيم چون فحش باعث پستي دشنام ده است براي حذر از پست بودن بايد مطلقا فحش نگويد.سبّ فقط دو بار در قرآن آمده كه نقل شد.

بوديم بيك وسيله از آنها تابع شد و از آن استفاده نمود.وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبٰابُ بقره: 166.آيه راجع بقيامت است يعني: وسائل دنيا از آنها بريده شد. أَمْ لَهُمْ مُلْكُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مٰا بَيْنَهُمٰا فَلْيَرْتَقُوا فِي الْأَسْبٰابِ ص: 10. معني آيه گذشت.يٰا هٰامٰانُ ابْنِ لِي صَرْحاً لَعَلِّي أَبْلُغُ

قاموس قرآن، ج 3، ص: 207

الْأَسْبٰابَ. أَسْبٰابَ السَّمٰاوٰاتِ فَأَطَّلِعَ إِليٰ إِلٰهِ مُوسيٰ … غافر: 36 و 37. صرح بناي بلند است مراد از اسباب چنانكه از آيه روشن ميشود وسيله هاي رسيدن بآسمانهاست و گوئي منظور از آنها راههاست يعني بالاي آن بناي بلند بروم و براههاي آسمان برسم تا بمعبود موسي دست يابم فرعون براي فريب مردم اين سخن را گفته است.

تذكّر ميدهد.ناگفته نماند: در تورات فعلي سفر خروج باب 20 بند 8 گويد: روز سبت را ياد كن تا آنرا تقديس نمائي «شش روز مشغول باش و همۀ كارهاي خود را بجا آور، اما روز هفتمين سبت يهوه خداي تو است در آن هيچ كار مكن. تو و پسرت و دخترت و غلامت و كنيزت و بهيمه ات … زيرا كه در شش روز خداوند آسمان و زمين و دريا و آنچه را كه در آنهاست بساخت و در روز هفتم آرام فرمود.از اين روشن ميشود كه سبت روز تعطيل يهود است ولي آفريدن آسمان و غيره در شش روز و استراحت روز هفتم افسانه است وقت آفرينش روزهاي هفته نبود و اينكه در قرآن كريم آمده «فِي سِتَّةِ أَيّٰامٍ» منظور شش دوران است كه شايد ميليونها سال باشد ولي تورات روز 24 ساعته ميگويد.از قرآن مجيد نيز روشن ميشود كه روز سبت در يهود روز محترمي بوده است قُلْنٰا لَهُمْ لٰا تَعْدُوا فِي السَّبْتِ … نساء: 154. و در تهديد ديگران عذاب اهل سبت را پيش كشيده و فرمايد أَوْ نَلْعَنَهُمْ كَمٰا لَعَنّٰا أَصْحٰابَ السَّبْتِ … نساء: 47. و يهود را مخاطب قرار داده و فرمايد وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ … بقره: 65.إِنَّمٰا جُعِلَ السَّبْتُ عَلَي الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ وَ إِنَّ رَبَّكَ لَيَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ فِيمٰا كٰانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ نحل: 124.ظاهرا مراد از سبت در آيه معناي مصدري است چنانكه راغب آنرا ترك عمل در سبت گفته است و «عَلَي الَّذِينَ» چنانكه الميزان گفته دلالت بر عليه و ضرر دارد يعني ترك عمل در روز سبت بر كساني قرار داده

شد كه در آن اختلاف كردند. بنظر ميايد كه ترك عمل در روز سبت ابتدا حكم

قاموس قرآن، ج 3، ص: 209

وجوبي نبوده و در اثر مراعات نكردن و اختلاف در محترم شمردن و نشمردن آن حكمش تشديد شده است چنانكه از آيۀ وَ عَلَي الَّذِينَ هٰادُوا حَرَّمْنٰا مٰا قَصَصْنٰا عَلَيْكَ مِنْ قَبْلُ وَ مٰا ظَلَمْنٰاهُمْ وَ لٰكِنْ كٰانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ نحل: 118. نيز روشن ميشود كه تحريم بعضي از حلال ها در اثر طغيان و ستمشان بوده است و لفظ «إِنَّمٰا جُعِلَ السَّبْتُ» دلالت دارد كه آن جوابي است از سؤالي مقدّر و چون آيۀ قبلي ثُمَّ أَوْحَيْنٰا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرٰاهِيمَ حَنِيفاً است ممكن است كسي بگويد: پس چرا اسلام سبت ندارد؟ جواب اين است كه: سبت بر عليه يهود وضع شد و گرنه از اول نبود.

پيش خدا و شايد هم از اين عمل پرهيز كنند.بالاخره نصيحت ناصحان قبول نيافتاد تا آنها را كه نهي از منكر ميكردند نجات داديم و ستمگران را بعذاب سختي گرفتار نموديم و چون در كار حرام تجاوز كردند گفتيم بوزينگان شويد و از رحمت خدا مطرود گرديد.عين آيات چنين است وَ سْئَلْهُمْ

قاموس قرآن، ج 3، ص: 210

عَنِ الْقَرْيَةِ الَّتِي كٰانَتْ حٰاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ إِذْ تَأْتِيهِمْ حِيتٰانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ يَوْمَ لٰا يَسْبِتُونَ لٰا تَأْتِيهِمْ كَذٰلِكَ نَبْلُوهُمْ بِمٰا كٰانُوا يَفْسُقُونَ. وَ إِذْ قٰالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللّٰهُ مُهْلِكُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذٰاباً شَدِيداً قٰالُوا مَعْذِرَةً إِليٰ رَبِّكُمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ. فَلَمّٰا نَسُوا مٰا ذُكِّرُوا بِهِ أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَ أَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذٰابٍ بَئِيسٍ بِمٰا كٰانُوا يَفْسُقُونَ. فَلَمّٰا عَتَوْا عَنْ مٰا نُهُوا عَنْهُ قُلْنٰا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خٰاسِئِينَ اعراف: 163- 166.از اين آيات بدست ميايد كه: آنها در روز سبت تجاوز كرده و دست از كار نكشيده اند. و نيز فقط آنها كه نهي از منكر ميكردند نجات يافته اند متجاوزين و تاركين نهي از منكر همه هلاك شده اند. و ايضا در آيات دو جور عذاب ذكر شده يكي أَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذٰابٍ بَئِيسٍ و دوّمي ميمون شدن. بنظر ميايد اوّلي راجع بتاركين نهي از منكر و دوّمي بصيد كنندگان است.در مجمع گويد: هر دو فرقه هلاك شدند و فرقۀ نهي از منكر نجات يافتند اين از ابا عبد اللّه عليه السّلام نقل شده است عياشي نظير آنرا از حضرت باقر عليه السّلام نقل كرده است و نيز از عكرمه نقل ميكند كه بمحضر ابن عباس وارد شدم مقابلش قرآني بود اين

آيه را فَلَمّٰا نَسُوا مٰا ذُكِّرُوا بِهِ ميخواند و ميگريست آنگاه گفت: ميدانم كه خدا صيادان ماهي را هلاك كرد و فرقۀ نهي از منكر را نجات داد ولي نميدانم با آنها كه نهي نكردند و خود نيز مرتكب نشدند چه كرد.الميزان از عكرمه روايت كرده كه بابن عباس گفتم فدايت شوم نميبيني كه فرقۀ ساكت فعل صيادان را مكروه داشته و بفرقۀ ديگر گفتند: چرا اينها را موعظه ميكنيد خدا هلاكشان خواهد كرد. ابن عباس گفت بمن دو تا لباس ضخيم دادند. يعني قول مرا دربارۀ نجات آندسته پذيرفت و بمن دو خلعت داد.آنگاه الميزان گويد عكرمه اشتباه

قاموس قرآن، ج 3، ص: 211

كرده ساكتان هر چند صيد نكرده اند ليكن بگناه بزرگتر كه ترك نهي از منكر باشد مرتكب شده اند و فرقۀ ناهيه با قول مَعْذِرَةً إِليٰ رَبِّكُمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ آنها را هشدار داده اند و اين ميرساند كه يأس از تأثير موعظه نبوده تا نهي از منكر ساقط شود … ايضا فرموده أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ نجات را فقط بفرقۀ ناهيه منحصر كرده هيچ مانعي نيست كه الَّذِينَ ظَلَمُوا بفرقۀ ساكت هم شامل باشد.ايراد الميزان بابن عباس نيز وارد است وانگهي بنظر ما «الَّذِينَ ظَلَمُوا» فقط فرقه ساكت است و يا لا اقل شامل آنها نيز ميباشد زيرا كه «كُونُوا قِرَدَةً» قطعا مال صيادان است الميزان از كافي از حضرت صادق عليه السّلام نقل كرده آنها سه صنف اند صنفي نجات يافتند و صنفي مسخ و صنفي هلاك شدند.عياشي در تفسير خود از امام باقر عليه السّلام قصۀ اصحاب سبت را كه اهل ايله بودند از قوم ثمود نقل كرده و در آن هست كه

آنها واقعا مسخ شده و بصورت ميمون ها در آمدند و مثل ميمون صدا ميكردند. الميزان نيز آنرا از تفسير قمي و عياشي نقل ميكند.بعضي از مفسران شيعه و اهل سنت خود را بفشار مياندازند كه اينگونه آيات را طور ديگر تفسير نمايند مثلا در شكافتن دريا براي موسي جزر و مدّ را عنوان كرده و در اينجا گفته اند كه باطن آنها مثل بوزينه شد و اخلاقشان يكپارچه تقليد و بي ارادگي شد و استقلال فكر را از دست دادند. چنانكه بوزينه ها چنين اند.ولي خوب نيست آيه را از ظاهر آن بر گردانيم جائيكه قرآن از تكلّم عيسي در حين ولادت و تولد او بدون پدر و خنك شدن آتش بر ابراهيم و اژدها شدن عصاي موسي و آمدن تخت ملكۀ سباء از مسافت دور و … خبر ميدهد چرا آيه را بظاهر آن حمل نكنيم و از قدرت خدا چه بعدي دارد؟رجوع شود به «قرد».

آفتاب و ماه در مدار خود و شب و روز كه همان نور و ظلمت اند در اطراف زمين پيوسته در حركت اند و شنا ميكنند. رجوع شود به «شمس» و «قمر».إِنَّ لَكَ فِي النَّهٰارِ سَبْحاً طَوِيلًا مزمّل: 7. طبرسي در ذيل اين آيه سبح را تقلّب و تلاش معني كرده و گويد: بشناگر سابح گويند كه در آب تلاش ميكند كشاف نيز تصرّف و تلاش گفته است.بنظر ميايد مراد از آيه همان تلاش و كوشش باشد آيات ما قبل دربارۀ عبادت شب است يعني شب را مخصوص عبادت خدا كن كه در روز تلاش بسيار خواهي داشت فراغت خاطر و عبادت عالي در شب ميسّرتر است.يحيي بن يعمر و ضحاك سبح را با خاء خوانده اند و آن بمعني توسعه است يعني در روز براي كارها وسعت بيشتري داري شب را مخصوص خدا كن.ناگفته نماند: راغب و اقرب تصريح دارند كه معناي اوّلي سبح همان حركت سريع در آب و هواست بسرعت كار و سير اسب و غيره بطور استعاره اطلاق ميشود.

تعجب آيد مثل قُلْ سُبْحٰانَ رَبِّي هَلْ كُنْتُ إِلّٰا بَشَراً رَسُولًا اسراء: 93. سُبْحٰانَكَ هٰذٰا بُهْتٰانٌ عَظِيمٌ نور: 16.تسبيح در قرآن بنفسه متعدي شده مثل سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَي اعلي: 1. و نيز با باء مثل فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ واقعة: 74. و ايضا با لام نحو سَبَّحَ لِلّٰهِ مٰا فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ … حديد: 1. چون «سَبِّحِ» در آيۀ اوّل متعدي بنفسه است ميدانيم كه در آيۀ دوّم باء براي تعديه است زيرا با هم فرقي ندارند لذا بايد آنرا بمعني استعانت و ملابست نگرفت الميزان نيز احتمال تعديه را داده است.سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَي فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ در اين دو آيه همچنين در آيۀ 96 واقعة و 52 حاقّه. امر بتسبيح اسم پروردگار شده بر خلاف آيات ديگر كه تسبيح ذات پروردگار است مثل وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا احزاب: 42. وَ سَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا انسان: 26. و آيات ديگر.گفته اند: مراد از اسم، مسمّي يعني ذات حق تعالي است و گفته اند: مراد از ذكر اسم، تعظيم مسمّي است و نيز گفته اند مراد از اسم، ذكر است و گفته اند: تنزيه اسم تنزيه مسمّي است.ناگفته نماند مراد از تسبيح اسم قطعا تسبيح مسمّي است و در ذكر اسم مسمّي چنان مجسّم است كه اصلا توجّهي باسم نيست آنگاه كه يا اللّه و سبحان اللّه ميگوئيم توجّه فقط بذات پروردگار است و بالف و لام و هاء اللّه ابدا توجّهي نيست و تسبيح اسم جز تسبيح مسمّي چيز ديگر نميشود

قاموس قرآن، ج 3، ص: 214

باشد ولي تعلّق تسبيح بر اسم شايد جهت ديگري داشته باشد و آن اينكه همانطور كه در حق تعالي از لحاظ

معبوديّت و خالقيّت شريك قائل شده اند در اسماء اللّه نيز الحاد كرده اند چنانكه فرموده وَ لِلّٰهِ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنيٰ فَادْعُوهُ بِهٰا وَ ذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمٰائِهِ سَيُجْزَوْنَ مٰا كٰانُوا يَعْمَلُونَ اعراف: 180.الحاد و لحد بمعني ميل است يعني خدا را با نامهاي نيكش بخوانيد و از كسانيكه در نامهاي خدا از حق و واقعيت منحرف اند كنار شويد.الحاد در نام خدا آنست كه نام خدا را بچيزهاي ديگر نسبت دهيم مثلا بگوئيم خالق شرور اهريمن است و نسبت خلقت و اهلاك را بماده و دهر بدهيم كه ميگفتند وَ مٰا يُهْلِكُنٰا إِلَّا الدَّهْرُ … جاثية: 24. و يا علم و قدرت و اراده و ساير صفات خدا را مثل علم و قدرت افراد بشر بدانيم.الميزان ذيل آيۀ 180 اعراف از معاني الاخبار نقل كرده كه حضرت صادق عليه السّلام در حديثي فرمود: براي خدا شبه و مثل و عدل نيست اسماء حسني براي خداست ديگري با آنها خوانده نميشود اسماء حسني آنست كه خدا در كتاب خود بيان داشته و فرموده فَادْعُوهُ بِهٰا وَ ذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمٰائِهِ الحادشان از روي جهل است ملحد ندانسته كافر ميشود گمان دارد كه كار خوب ميكند آنست قول خدا وَ مٰا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللّٰهِ إِلّٰا وَ هُمْ مُشْرِكُونَ آنها در نامهاي خدا الحاد ميكنند بدون علم. و نامهاي خدا را در غير موضع آن ميگذارند.علي هذا مراد از آيات تسبيح اسم آنست همانطور كه خدا را منزه ميداني اسماء خدا را نيز منزّه بدان و بكسي نسبت مده و يا مانند اوصاف ديگران مدان.ناگفته نماند: نگارنده باين مطلب از كلام بيضاوي و زمخشري كه در ذيل آيۀ اوّل

سورۀ اعلي گفته اند پي برده ام و آنرا مفصّل كرده ام ولي آنها بآيۀ 180 سورۀ اعراف اشاره ننموده اند.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 215

جمله دربارۀ علم و شعور آنها اين آيه است أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّٰهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّيْرُ صَافّٰاتٍ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلٰاتَهُ وَ تَسْبِيحَهُ وَ اللّٰهُ عَلِيمٌ بِمٰا يَفْعَلُونَ نور: 41، فاعل «علم» كلمۀ «كل» است يعني همۀ آنكه در آسمانها و زمين هست و همۀ پرندگان دعا و نيايش و تسبيح خود را دانسته اند و اگر بگوئيم فاعل «علم» خداست يعني:

قاموس قرآن، ج 3، ص: 216

خدا صلوة و تسبيح آنها را دانسته است اين با جملۀ «وَ اللّٰهُ عَلِيمٌ بِمٰا يَفْعَلُونَ» منافي است مگر آنكه بگوئيم «وَ اللّٰهُ عَلِيمٌ بِمٰا يَفْعَلُونَ» راجع بعلم خدا نسبت باعمال بشر است و فاعل «علم» در آيه خداست.گرچه «كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلٰاتَهُ … » دربارۀ همۀ موجودات نيست ولي اين جمله با جملۀ «وَ لٰكِنْ لٰا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ» روشن ميكند كه تسبيح و تحميد آنها از روي شعور و علم است و لازم نيست علم در تمام موجودات مانند علم انسان باشد بلكه علم و شعور و فهم هر يك نسبت بخودش است. اگر نيلوفر را مثلا در محلي بكاريم و در كنار آن چوبي نصب كنيم خواهيم ديد كه نيلوفر بجهتي كه چوب نصب شده ميرود تا خود را بآن بپيچد اين هم علم و شعور نيلوفر است با زبان تكلم نميكند ولي با عمل ميفهماند كه من نيز نسبت بخودم شعور و درك دارم.نظير اين دو آيه است آيات وَ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ … رعد: 13. كه از تسبيح و حمد رعد سخن ميگويد: سَبَّحَ لِلّٰهِ مٰا فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ حديد: 1. سَبَّحَ لِلّٰهِ مٰا فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِي

الْأَرْضِ … حشر: 1. يُسَبِّحُ لِلّٰهِ مٰا فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِي الْأَرْضِ … جمعه: 1، تغابن: 1.اين آيات بعضي از مصاديق آن است كه آيۀ 44 اسراء بطور كلي گفته است.

را تسبيح ميكند.و خلاصه تسبيح دو گونه است تسبيح كلي و عام كه شامل تمام موجودات است بدون استثنا و تسبيح خاصّ كه از هدايت پيامبران و ايمان ناشي است و آن گفتن سبحان اللّه با زبان است كه مخصوص مؤمنان ميباشد اهل ايمان داراي دو نور و دو تسبيح اند بر خلاف كفّار كه فقط يك تسبيح دارند.ناگفته نماند: چنانكه گفته شد تسبيح موجودات مثل دلالت معلول بر علت نيست زيرا كه ما آنرا ميفهميم ولي خدا فرمايد وَ لٰكِنْ لٰا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ بلي آنها از روي علت و معلول خدا را نشان ميدهند و باو دلالت دارد و اوصاف خدا از قبيل علم و قدرت و غيره را روشن ميكنند ولي اين غير از تسبيح آنهاست.ايضا: روايات از طريق شيعه و اهل سنت در تسبيح موجودات مستفيض است قسمتي از آنها در تفسير الميزان ج 13 ص 127 از تفسير عياشي و كافي و درّ منثور نقل شده است.دربارۀ تسبيح كوهها كه با داود همراهي ميكردند وَ سَخَّرْنٰا مَعَ دٰاوُدَ الْجِبٰالَ يُسَبِّحْنَ … انبياء: 79. ظاهرا مراد تسبيح ظاهر و با صداست و از

قاموس قرآن، ج 3، ص: 218

كوهها صدا ميامد كه در «جبل» و «داود» گذشت.

إِبْرٰاهِيمَ وَ إِسْمٰاعِيلَ وَ إِسْحٰاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْبٰاطِ … بقره: 136.نظير اين آيه است وَ أَوْحَيْنٰا إِليٰ إِبْرٰاهِيمَ وَ إِسْمٰاعِيلَ وَ إِسْحٰاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْبٰاطِ … نساء: 163.طبرسي و ديگران و نيز اهل لغت گفته اند: سبط در اولاد اسحق مثل قبيله در اولاد اسمعيل است فرزندان اسمعيل را قبائل و فرزندان اسحق را اسباط گفته اند تا از همديگر متمايز باشند.راغب كه معني اصلي را انبساط ميداند گويد بولد ولد سبط گويند كه گويا انبساط و امتداد در فروع است.وَ قَطَّعْنٰاهُمُ اثْنَتَيْ عَشْرَةَ أَسْبٰاطاً أُمَماً … اعراف: 160. «أَسْبٰاطاً» بدل است از «اثْنَتَيْ عَشْرَةَ» و مميّز آن كه «فرقة» باشد محذوف است و «أُمَماً» حال است از اسباط يعني آنها را دوازده فرقه كرديم در حاليكه هر سبط امّتها بودند (جوامع الجامع) بعضي ها اسباط را مميز دانسته و گفته اند در معني مفرد است.در مجمع ذيل آيۀ 136 بقره گويد: اسباط مفرد آن سبط است و آنها اولاد يعقوب بن اسحق بن ابراهيم اند دوازده طائفه بودند از دوازده پسر.ناگفته نماند مراد از اسباط در آيات قرآن يا جماعاتي است كه از دوازده فرزند يعقوب بدنيا آمدند و يا اشخاص بخصوصي است كه هر يك سبط و ولد الولد بوده اند زيرا كه سبط بمعني نوه و جماعت آمده است چنانكه گذشت. آيۀ 136 بقره و 163 نساء كه

قاموس قرآن، ج 3، ص: 219

گذشت و نيز آيۀ 84 آل عمران صريح است در اينكه باسباط وحي شده و آنها پيامبران بوده اند.در اين صورت اگر مراد از اسباط قبائل باشد مراد از انزال وحي آنست كه در ميان آنها پيامبراني بوده است چنانكه در وَ مٰا أُنْزِلَ إِلَيْنٰا وَ

مٰا أُنْزِلَ إِليٰ إِبْرٰاهِيمَ … بقره: 136. مراد رسول خداست ولي «أُنْزِلَ إِلَيْنٰا» گفته شده. و اگر مراد اشخاص باشند بايد غير از اولاد ده گانۀ يعقوب باشند كه آنها در اثر اجحاف بيوسف لياقت رسالت نداشتند (بنظر من مراد اشخاص است كه خواهد آمد).عياشي ذيل آيۀ 136 بقره از حنّان بن سدير نقل كرده كه بحضرت باقر عليه السّلام گفتم: اولاد يعقوب انبياء بودند؟فرمود: نه آنها اسباط و اولاد انبياء بودند از دنيا نميرفتند مگر خوشبخت توبه كردند و گناه خود را ياد آوردند.طبرسي فرموده: بسياري از مفسران گفته اند كه فرزندان يعقوب انبياء بودند ولي بنا بر مذهب ما انبياء نبوده اند كه گناه آنها دربارۀ يوسف روشن است و پيامبر در عقيدۀ ما از صغير و كبير قبائح معصوم است و در ظاهر قرآن دلالتي بر پيامبر بودنشان نيست و جملۀ «مٰا أُنْزِلَ» دلالت بر آن ندارد و شايد مراد بعضي هاست كه گناه نكرده بودند و شايد اين مثل «وَ مٰا أُنْزِلَ إِلَيْنٰا» باشد حال آنكه مراد حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله بود.نگارنده گويد در سورۀ مريم عده اي از انبياء از قبيل زكريا، يحيي عيسي، ابراهيم، اسحق، يعقوب، اسمعيل صادق الوعد، موسي، هارون و ادريس نقل شده و آنگاه در آيۀ 58 آمده أُولٰئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنٰا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرٰاهِيمَ وَ إِسْرٰائِيلَ … از ذريّه ابراهيم و اسرائيل كه نقل شده زكريا، يحيي، عيسي، موسي، هارون اسمعيل صادق الوعد است. علي هذا احتمال زياد هست كه مراد از اسباط در قرآن اشخاص و نوه ها باشند مثل

قاموس قرآن، ج 3، ص: 220

زكريا

و يحيي و … كه اسباط ابراهيم و يعقوب و اسحق اند نه فرزندان ده گانۀ يعقوب و اين احتمال نزديك بيقين است. و ذكر بعضي از نواده هاي ابراهيم از قبيل موسي و هارون بعد از ذكر اسباط مخصوصا در آيۀ 163 نساء ظاهرا براي اهميّت آنهاست و گرنه كلمۀ اسباط بآنها شامل است احتمال ديگر آنست مراد از اسباط پيامبراني از بني اسرائيل باشند كه نام آنها بخصوص در قرآن نيامده چنانكه آيۀ وَ رُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَيْكَ شاهد آن است.

أَمْراً نازعات: 4 و 5. مراد از سابقات ظاهرا ابرهاي حامل باران است و يا غرض نحوۀ خاصّي از نيروهاي جهان است كه در «دبر» تفصيلا گفته شد.فَاسْتَكْبَرُوا فِي الْأَرْضِ وَ مٰا كٰانُوا سٰابِقِينَ عنكبوت: 39. در زمين خود پسندي كردند و بر خدا غالب نبودند يعني خدا را نميتوانستند عاجز كنند.وَ السّٰابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهٰاجِرِينَ وَ الْأَنْصٰارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسٰانٍ رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنّٰاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهٰارُ خٰالِدِينَ فِيهٰا أَبَداً ذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ توبه: 100.قرائت مشهور در «الْأَنْصٰارِ» با كسر است كه عطف بر مهاجرين باشد ولي يعقوب آنرا با رفع خوانده است و عطف بر سابقون است در اين صورت حكم «رَضِيَ اللّٰهُ» بر عموم انصار شامل است نه بر نخستين آنها. در مراد از سابقون اختلاف است گفته اند: منظور

قاموس قرآن، ج 3، ص: 222

آنانند كه بدو قبله نماز خوانده اند.بعضي اهل بيعت رضوان را دانسته اند كه بيعت حديبيّه است. بعضي آنها را اهل بدر دانسته و برخي مهاجرين پيش از هجرت (مجمع البيان).ناگفته نماند اهل هر زمان نسبت بزمان آينده سابق است ولي قيد «الْأَوَّلُونَ» روشن ميكند مراد پيشروان اوّليه اند كه كسي بر آنها سبقت نيافته است بعقيدۀ الميزان آيه منطبق است بر آنانكه ايمان آورده و پيش از جنگ بدر مهاجرت كرده اند و نيز منطبق است بر اهل مدينه كه ايمان آوردند و مهاجران را پذيرفته و در خانه هاي خود جا دادند و معيشت آنها را تأمين كردند.ريشۀ دين بوسيلۀ آنها ثابت گرديد و ديگران از ايشان پيروي كردند.ناگفته نماند ايمان و عمل در مهاجران و انصار شرط رضاي خداست كه فرموده فَإِنَّ اللّٰهَ لٰا يَرْضيٰ

عَنِ الْقَوْمِ الْفٰاسِقِينَ توبه: 96. وَ اللّٰهُ لٰا يُحِبُّ الظّٰالِمِينَ آل عمران: 57. وَ اللّٰهُ لٰا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفٰاسِقِينَ توبه: 80.باز ناگفته نماند جملۀ رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ در اين آيه و آيات 119 مائده، 18 فتح، 22 مجادله و 8 بيّنه مشروط است بر اينكه شخص تا آخر عمرش در ايمان و عمل ثابت بماند و گرنه منظور آن نيست كه اگر از ايمان و عمل هم بيرون رود باز خدا از او راضي است. عبيد اللّه بن جحش شوهر امّ حبيبه كه از مهاجرين بحبشه بود در حبشه نصراني شد و از دين بيرون رفت. نميشود گفت: چون از مهاجرين نخستين بود خدا از او راضي است طلحه و زبير كه از مهاجرين اول اند بيعت علي بن ابي طالب عليه السّلام را نكث كردند و آنحضرت بر آندو نفرين كرد و سبب آنهمه كشتار گرديدند آيا باز بگوئيم خدا از آندو راضي است. عده اي از مسلمانان كه از مهاجرين اوّليه و انصار نيز در ميانشان بودند بر عثمان شوريدند و او را كشتند و نگفتند از مهاجرين اوليه است بلكه هر گونه اهانت و شورش را بر عليه

قاموس قرآن، ج 3، ص: 223

او جايز بلكه واجب ميدانستند. عايشه خود مردم را بر عثمان ميشوراند و او را بر يهودي تشبيه ميكرد و «اقتلوا نعثلا» ميگفت. مهاجرين اوّليه و انصار وصيت رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله را زير پا گذاشته و حق امير المؤمنين عليه السّلام را غصب كردند و ده ها نظير اينها. آيا بايد همۀ اين مظالم را ناديده گرفت و گفت: «رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ».بلي «رَضِيَ اللّٰهُ»

در حق مهاجرين اوليه و انصار و تابعان باحسان در صورتي است كه در ايمان و عمل پايدار باشند آنها با هجرت و نصرت خدا را از خود راضي كردند ادامۀ رضاي خدا مشروط بادامۀ عمل است چنانكه در آخر سورۀ فتح آمده مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّٰهِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدّٰاءُ عَلَي الْكُفّٰارِ رُحَمٰاءُ بَيْنَهُمْ … وَعَدَ اللّٰهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً مي بينيم كه ايمان و عمل شرط مغفرة و اجر عظيم است.بعضي از بزرگان گويا ماضي بودن «رَضِيَ اللّٰهُ» را در نظر گرفته و گويد: ظهور آيه دائمي بودن رضا را ميفهماند ولي چنانكه گفته شد در آيات ديگر نيز نظير اين جمله را داريم رضاي خدا پيوسته در ايمان و عمل و سخط و غضبش در كفر و فسق و فساد است شخص با فعل خود مورد يكي از آندو واقع ميشود. آري مهاجرين و انصار اوّليه كه تغيير روش ندادند داراي فضيلت بر ديگران اند.وَ لَوْ نَشٰاءُ لَطَمَسْنٰا عَليٰ أَعْيُنِهِمْ فَاسْتَبَقُوا الصِّرٰاطَ فَأَنّٰي يُبْصِرُونَ يس: 66. اگر ميخواستيم چشمهايشان را از بين ميبرديم آنوقت ميخواستند در راه رفتن بر ديگران سبقت بگيرند ولي چطور ميديدند؟ بعضي آنرا عدم قدرت بر هدايت گرفته اند ولي با ملاحظۀ آيۀ قبل و بعد بدست ميايد كه منظور اظهار قدرت است مثل إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ … نساء: 133.

هٰذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَي اللّٰهِ … يوسف: 108. كه مؤنّث بكار رفته است در اقرب به دو گونه بودن آن تصريح كرده است وَ لِتَسْتَبِينَ سَبِيلُ الْمُجْرِمِينَ انعام: 55. كه سبيل فاعل تستبين است. ايضا وَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللّٰهِ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ تَبْغُونَهٰا عِوَجاً … اعراف: 86. كه ضميرش مؤنث است و ايضا آيۀ 99 آل عمران.گاهي از سبيل تعدّي و تجاوز قصد ميشود كه در واقع راه تجاوز است مثل فَأُولٰئِكَ مٰا عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ شوري: 41. فَمٰا جَعَلَ اللّٰهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلًا نساء: 90.ابن السبيل كسي است كه از وطنش دور مانده و جز (راه) معرّفي ندارد و در «ابن» گذشت.سبل بضمّ (س، ب) جمع سبيل است مثل فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا … نحل: 69. يَهْدِي بِهِ اللّٰهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوٰانَهُ سُبُلَ السَّلٰامِ … مائده: 16.سبيل اللّه: هر راهي است كه رضاي خدا در آن باشد مثل قتل في سبيل اللّه، و انفاق في سبيل اللّه، هجرت في سبيل اللّه چنانكه فِي سَبِيلِ الطّٰاغُوتِ … نساء: 76. و سَبِيلُ الْمُجْرِمِينَ انعام: 55.خلاف آن است در آيۀ مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ. ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ عبس: 19 و 20.ظاهرا مراد راه تولّد و بدنيا آمدن است و شايد مراد راه ولادت و هدايت و معيشت و غيره باشد.

بَيْنَهُمٰا» نيز اضافه شده. غرض از شش روز، روزهاي معمولي نيست بلكه شش دوران است كه شايد ميليونها سال طول كشيده است مشروح اين سخن

قاموس قرآن، ج 3، ص: 225

در «ارض» گذشت. و تفصيل اين شش روز در سورۀ فصلت آيۀ 9- 12 مذكور است و با ملاحظۀ آن آيات بدست ميايد كه مراد از سموات و ارض در آيات «سِتَّةِ أَيّٰامٍ» زمين و طبقات جوّ است و اللّه العالم.

مفعل بفتح (ع) است مثل مطبخ و مذبح و اگر عين مضارع مكسور باشد قائدۀ آن مفعل است بكسر (ع) مثل منزل و مجلس، يازده كلمه در زبان عرب بر خلاف اين قاعده آمده با آنكه عين مضارع آنها مضموم است. عين اسم زمان و مكانشان مكسور آمده مثل مسجد مشرق، مغرب … (مقدمۀ المنجد).در اقرب گويد: گفته شده مسجد اسم موضع عبادت است خواه در آن سجده شده يا نه و اگر نظر بمعناي فعل باشد مسجد (بفتح ج) گفته ميشود و آن مذهب سيبويه است.بهر حال مسجد مكان سجده و عبادت است نحو «فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ … » بقره: 144 و 149. «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَي التَّقْويٰ مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ … » توبه: 108.جمع مسجد مساجد است مثل «إِنَّمٰا يَعْمُرُ مَسٰاجِدَ اللّٰهِ مَنْ آمَنَ بِاللّٰهِ … » توبه: 18. مساجد بمعني مواضع سجود از اعضاء بدن نيز آمده در كافي كتاب جنائز باب تحنيط الميّت روايت 15 چنين است: از امام صادق عليه السّلام از حنوط ميّت پرسيدم؟ فرمود: «اجعله في مساجد» يعني حنوط را در اعضاء سجود او قرار بده.در بيشتر آيات قرآن سجود در معناي اوّلي بكار رفته مثل «وَ رَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَي الْعَرْشِ وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً … » يوسف: 100. ظاهرا مراد آنست كه بحالت تواضع و خضوع بيوسف افتادند. يوسف آنوقت وزير دارائي مصر بود و پدر و مادرش روي مقررات باو تواضع كردند راغب نقل كرده: سجود بر سبيل خدمت در آن روزگار جايز بود. ولي احتياج باين سخن نيست و آنچه گفته شد كافي است معني آيه آن نيست كه مثل

سجدۀ نماز بسجده افتادند و كار حرامي كردند و گرنه قرآن بصورت قبول نقل نميكرد.همينطور است سجدۀ ملائكه بآدم كه در بسياري از آيات آمده «قُلْنٰا لِلْمَلٰائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلّٰا إِبْلِيسَ»

قاموس قرآن، ج 3، ص: 227

بقره: 34، اعراف: 11، اسراء 61، كهف: 50.ناگفته نماند طبق آيات بقره خداوند بملائك فهماند كه جانشيني در روي زمين خواهد آفريد، ملائكه از درك مطلب درمانده و خودشان را لايق چنين امير ديدند و گفتند «وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ» خداوند آنها را متوجه فرمود كه ساختمان وجود آنها براي چنين امري آفريده نشده است گرچه بندگان محترم و مطيع امر خدايند «بَلْ عِبٰادٌ مُكْرَمُونَ. لٰا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ» و چون آدم كارهاي بخصوصي انجام داد ملائك پي بردند كه كار آدم از آنها ساخته نيست. خداوند فرمود: پس بآدم خضوع و سجده كنيد.نظير آنست كه زيد بعمرو بگويد: حسن رانندگي بلد است و آنرا بهتر ميداند، عمرو بگويد: نه اينطور نيست من لياقت اينكار دارم آنگاه حسن پيش عمرو ماشيني را طوري براند كه عمرو از آن عاجز باشد در اين صورت زيد بگويد: حالا به حسن سجده و خضوع كن و اقرار كن كه او بهتر از تو است بعقيدۀ نگارنده غرض از سجدۀ ملائكه بآدم همين خضوع و اقرار بقابليت و لياقت خلافت بوده است نه سجود معروف نماز تا بگوئيم: سجده بر غير خدا جايز نيست پس معناي اين سجده چه بوده است؟وانگهي سجدۀ معروف نماز در آنوقت نبوده تا دربارۀ آن صحبت شود و قرآن آنرا بصورت قبول نقل ميكند و اللّه العالم.در قرآن مجيد بمعبد اهل كتاب نيز مسجد گفته شده مثل

«سُبْحٰانَ الَّذِي أَسْريٰ بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ إِلَي الْمَسْجِدِ الْأَقْصَي الَّذِي بٰارَكْنٰا حَوْلَهُ … » اسراء: 1. ميدانيم كه وقت نزول قرآن مسجد اقصي از معابد اهل كتاب بود. ايضا آيۀ «قٰالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَليٰ أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِداً» كهف: 21. كه قضيّه راجع باصحاب كهف و پيش از نزول قرآن است و مراد كليسا است ايضا «وَ لِيَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ» اسراء: 7.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 228

نامه نوشت كه: آماده شويد و مسجدي بسازيد من پيش قيصر روم ميروم با لشكري وارد مدينه شده و محمد صلي اللّه عليه و آله را از مدينه خارج ميكنيم. منافقان در انتظار ورود ابو عامر بودند و ميخواستند از آنمسجد استفاده كنند لذا قرآن آن مسجد را مسجد ضرار خواند مسجديكه بضرر اسلام و براي كفر و ايجاد تفرقه و كمينگاه دشمن اسلام ساخته شده بود.رسول خدا صلي اللّه عليه و آله چون از تبوك بر گشت آيات وحي ماجري را خبر داد و حضرتش را از رفتن و نماز خواندن در آن نهي كرد و مسجد قبا را ستود.آنحضرت بچند نفر دستور داد رفته آنمسجد را ويران كرده و محلش را مزبله نمودند اينك آيات: «وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِرٰاراً

قاموس قرآن، ج 3، ص: 229

وَ كُفْراً وَ تَفْرِيقاً بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ إِرْصٰاداً لِمَنْ حٰارَبَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنٰا إِلَّا الْحُسْنيٰ وَ اللّٰهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكٰاذِبُونَ. لٰا تَقُمْ فِيهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَي التَّقْويٰ مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجٰالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَ اللّٰهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ» توبه: 107 و 108. «قٰالَ أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِيناً» اسراء: 61. سجده همان است كه دربارۀ ملائكه گفته شد، يعني آيا خضوع و تذلّل كنم بر آنكس كه از گل آفريدي؟! «لٰا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لٰا لِلْقَمَرِ وَ اسْجُدُوا لِلّٰهِ الَّذِي خَلَقَهُنَّ … » فصلت: 37.باز ظاهرا مراد خضوع و تذلّل است نه سجدۀ نماز و شايد هم سجدۀ متعارف باشد و مؤيّد آن وجوب سجدۀ متعارف است با خواندن و يا شنيدن اين آيه، «وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ

يَسْجُدٰانِ» رحمن: 6. نجم بمعني گياه و شجر درخت است آنها نيز بخدا خضوع و تذلل ميكنند. «وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سٰاجِدِينَ» يوسف: 4. در اين آيه نيز معناي لغوي منظور است.

است با در نظر گرفتن آن روشن ميشود كه مراد از «وَ كَثِيرٌ مِنَ النّٰاسِ» كه عطف بر «مَنْ فِي السَّمٰاوٰاتِ» است سجدۀ بخصوصي است غير از سجدۀ اوّلي و قهرا مراد از آن سجدۀ تشريعي است يعني همۀ آنانكه در آسمانها و زمين است و آفتاب و ماه و ستارگان و كوهها و درختان و جنبدگان، بخداوند خاضع اند و در اين ميان بسياري از مردم از قوانين و تشريع خداوند نيز پيروي ميكنند و بر بسياري از آنان كه اطاعت نميكنند عذاب خدا حتمي است (از الميزان).ولي باز معلوم نيست كه مراد از سجدۀ كثيري از مردم سجدۀ معروف نماز باشد و شايد مراد مطلق خضوع و اطاعت از فرامين خدا باشد.

است. ولي مطلب اينطور نيست.در ذيل سورۀ الم سجده چيزي نگفته و در ذيل آيۀ فصّلت گويد: از ائمۀ ما روايت شده كه محلّ سجده «إِنْ كُنْتُمْ إِيّٰاهُ تَعْبُدُونَ» است و در ذيل آيۀ نجم گويد: آيه دلالت دارد كه در اينجا سجده واجب است چنانكه اصحاب ما گفته اند و در ذيل آيۀ علق فرموده: سجده در اينجا واجب است و آن از عزائم ميباشد از عبد اللّه بن سنان از ابا عبد اللّه عليه السّلام نقل است كه فرمود: عزائم عبارت اند از: الم تنزيل، حم السّجدة، و النّجم اذا هوي، اقرء باسم ربّك و در غير اينها در جميع قرآن مستحب است و واجب نيست.از كلام اخيرش بنظر ميايد كه مراد از كلام ذيل اعراف سجده هاي مستحبي قرآن است. بهر حال وجوب سجده در آن چهار آيه در شيعه اجماعي است و روايات آن در وسائل ابواب قرائة القرآن باب 42 و 43 مذكور است براي كثرت اطلاع به مستمسك عروه ج 6 ص 358 ببعد رجوع شود و در 11 محل از قرآن سجدۀ تلاوت مستحب است سيّد در عروة فصل سائر اقسام سجود در مسئلۀ 2 محل آنها را معين كرده است ولي شافعي همۀ سجده هاي قرآن را كه مجموعا پانزده موضع است مستحب ميداند و ابو حنيفه بوجوب همه رأي داده است. «وَ أَنَّ الْمَسٰاجِدَ لِلّٰهِ فَلٰا تَدْعُوا مَعَ اللّٰهِ أَحَداً» جنّ: 18. احتمال هست كه مراد از مساجد معابد باشد يعني معابد براي خداست غير خدا را نخوانيد و احتمال قويتر آنست كه مراد عبادتهاست

قاموس قرآن، ج 3، ص: 232

بمناسبت حال و محلّ يعني تمام عبادتها براي خداست غير خدا را

عبادت نكنيد چنانكه در مجمع از حسن نقل شده كه مراد نمازهاست، روايت شده: معتصم از امام جواد عليه السّلام از اين آيه سؤال كرد فرمود: مراد از مساجد اعضاء هفتگانه سجده است (مجمع). «وَ ادْخُلُوا الْبٰابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ … » بقره: 58. بني اسرائيل در صحراي سينا بحالت بيابان گردي و آزاد زندگي ميكردند در صورت شهرنشيني مجبور بودند كه از قوانين پيروي كنند و بدانند كه از آزادي بيابان ساقط شده و پائين آمده اند ظاهرا مراد آنست: از دروازۀ شهر وارد شويد در حاليكه بقوانين شهرنشيني خاضع ايد و بگوئيد: اين يكنوع حطّه و پائين آمدن و محدوديّت است.

فَمَنْ يُلْقيٰ فِي النّٰارِ … » فصلت: 40. «يَوْمَ يُدَعُّونَ إِليٰ نٰارِ جَهَنَّمَ دَعًّا» طور: 13. «فَأُدْخِلُوا نٰاراً … » نوح: 25.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 233

«وَ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ. وَ السَّقْفِ الْمَرْفُوعِ. وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ. إِنَّ عَذٰابَ رَبِّكَ لَوٰاقِعٌ» طور: 4- 7. ظاهرا مراد از بيت المعمور كعبه است به «عمر» رجوع شود. مراد از سقف مرفوع بقرينۀ «وَ جَعَلْنَا السَّمٰاءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً … » انبياء: 32. آسمان است و از علي عليه السّلام نيز نقل شده و بحر مسجور درياي گداخته و يا درياي مملو است.بگمان بيشتر مراد از بحر مسجور درياي مركز زمين است و مفرد بودن آن مؤيّد اين معني است، چنانكه ميدانيم مركز زمين درياي مذاب سهمگيني است كه از كثرت فشار مانند خمير و لاستيك ميباشد و چون كمي بالا آمد از فشار آن كاسته شده و بصورت مواد مذاب آتشفشاني ميكند.در «رتق» نيز اين سخن گفته شد و چون آيات راجع بقيامت است و از آيات «وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقٰالَهٰا» زلزله: 2. «وَ إِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ. وَ أَلْقَتْ مٰا فِيهٰا وَ تَخَلَّتْ» انشقاق: 3 و 4 ميتوان بدست آورد كه در ابتداي قيامت مقداري از آن مواد بيرون خواهد ريخت. «وَ إِذَا الْبِحٰارُ سُجِّرَتْ» تكوير: 6. و چون درياها افروخته و گداخته شوند بعيد است آنرا پر شدن معني كنيم زيرا در آينده آبي غير از آب درياها نخواهيم داشت كه روي آنها ريخته و پر شوند. آيه دربارۀ مقدمات قيامت است باحتمال نزديك بيقين گداخته شدن درياها در اثر بزرگ شدن حجم خورشيد و يا بيرون ريختن مواد مذاب زمين و يا تخليۀ نيروها است كه از بهم خوردن

نظم فعلي بوجود خواهد آمد. اين مطلب را در رسالۀ معاد از نظر قرآن و علم مشروحا گفته ايم. همينطور است «وَ إِذَا الْبِحٰارُ فُجِّرَتْ» انفطار: 3. كه شكافتن درياها در اثر كثرت حرارت خواهد بود قرآن فرموده: «يَوْمَ تَكُونُ السَّمٰاءُ كَالْمُهْلِ» معارج: 8. آسمان چون آهن گداخته و يا چون ته ماندۀ روغن جوشان شود در اينصورت قهرا دريا ها افروخته و تبخير خواهند شد.

سنگ خالص نبوده بلكه كلوخ سنگدار بوده اند اين است آنچه گفته اند.ولي بايد دانست كه قرآن روي سجّيل تكيه ميكند بايد معناي ديگري از آن مراد باشد فكر ميكنم منظور از آن پي در پي بودن سنگها باشد در اقرب آنرا ريختن آب گفته است. «سجل الماء: صبّه» صحاح نيز چنين گفته است در جوامع الجامع ذيل سورۀ فيل گفته: آن از اسجال بمعني ارسال است زمخشري نيز چنين گفته است علي هذا كلمۀ «مِنْ سِجِّيلٍ» بيان وصف حجارة است نه حقيقت آنها يعني سنگهائيكه پيوسته و پشت سر هم ميباريدند و كلمۀ «أَمْطَرْنٰا» و «تَرْمِيهِمْ» كه قبل از سجيل آمده مؤيد اين سخن است. اين در صورتي است كه «من»

قاموس قرآن، ج 3، ص: 235

براي بيان باشد.

تأليف و متكاثف ميكند آنگاه مي بيني باران از وسطهاي آن بيرون ميايد.باد را در نقل و انتقال ابرها نقش عمده اي است لذا قرآن بادها را بشارت دهندۀ باران نام ميبرد «يُرْسِلُ الرِّيٰاحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ … » اعراف:

قاموس قرآن، ج 3، ص: 237

57. «وَ اللّٰهُ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيٰاحَ فَتُثِيرُ سَحٰاباً … » فاطر: 9.

حقيقت.ناگفته نماند سخن اخير مجمع قابل مناقشه است دقت در آيات قرآن نشان ميدهد كه اثر سحر فقط در چشم و ذهن طرف است نه تصرف در صورت و جنس شي ء. بعبارت ديگر ساحر در چشم و خيال بيننده تصرف ميكند كه ريسمان را مار گمان كند نه اينكه ريسمان را بحركت در مياورد آنگاه كه انسان بمحل تاريك نگاه ميكند و قيافۀ مخوفي در نظرش مجسّم ميشود چشم او اشتباه ميكند نه اينكه فلان درخت مثلا بآن صورت در آمده است.قرآن فرمايد «فَلَمّٰا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْيُنَ النّٰاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ … » اعراف: 116. آيه صريح است در اينكه در چشم ها تصرف كرده اند نه اينكه واقعا ريسمانها را بحركت آورده باشند. همچنين آيۀ «فَإِذٰا حِبٰالُهُمْ وَ عِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ إِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّهٰا تَسْعيٰ» طه: 66. اين نيز روشن است كه بخيال موسي چنين ميامد كه آنها بسرعت حركت ميكنند نه اينكه آنها حركت ميكرده اند. ايضا آيۀ «فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمٰا مٰا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ … » بقره: 102. نشان ميدهد كه در اذهان تصرف كرده زوج را بزوجه دشمن ميكردند نه اينكه در زوجه تصرف كرده باشند.با اين بيان فرق سحر و معجزه روشن ميشود زيرا معجزه انقلاب حقيقي خارج و واقعيت است مثلا در قضيّۀ عصاي موسي و آتش ابراهيم و شكافتن دريا براي بني اسرائيل و ناقه صالح و غيره. در خارج عصا مار و دريا شكافته و آتش سرد شده بود.ساحر: سحر كننده. جمع آن در قرآن ساحرون (يونس 77) و سحرة (طه 70) آمده است. سحّار صيغه مبالغه است «يَأْتُوكَ بِكُلِّ سَحّٰارٍ عَلِيمٍ» شعراء: 37.تسحير گوئي دلالت بر مبالغه دارد

طبرسي ذيل آيۀ «قٰالُوا إِنَّمٰا أَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّرِينَ» شعراء: 153. آنرا سحر

قاموس قرآن، ج 3، ص: 239

بعد از سحر خوانده و در اقرب آنرا از اساس نهج البلاغه نقل كرده است.

اين كار سحر است.

ميگيرد و يا باد بمكان دورش ميبرد يعني رشته اش از خدا بريده و بخود وا گذاشته است.

بعد از اسمعيل به پيامبري رسيد.ناگفته نماند تورات فعلي چنانكه در سفر پيدايش باب 22 ذكر شده معتقد است كه ذبيح حضرت اسحق بود. بنظر ميايد كه ذبيح بودن اسحق در كتب اسلامي خاصّه بكتب اهل سنّت از تورات راه يافته است ولي در «اسمعيل» گفتيم كه بشهادت قرآن هنگام قرباني اسمعيل هنوز اسحق بدنيا نيامده بود و مژدۀ اسحق توسط ملائكه پس از ماجراي قرباني است و حضرت رسول صلي اللّه عليه و آله در حديث معروف فرموده «انا ابن الذّبيحين» من فرزند دو ذبيحم كه جدّش اسمعيل و پدرش عبد اللّه بن عبد المطلب است. امامان اهل بيت صلوات اللّه عليهم اجمعين فرموده اند: ذبيح اسمعيل بود به ج 12 بحار ص 121 ببعد طبع اخير رجوع شود.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 242

ايضا تورات ميان اين دو برادر اختلاف و منافرت نقل ميكند كه از ساحت مردان الهي بدور است ما را پيروي از قرآن در اين باره كافي است.

ميكوبد.طبرسي رحمه اللّه ساحل را شط گفته كه همان كنار درياست. اين كلمه فقط يكبار در قرآن آمده است.

لقمان: 20. «لَكُمْ» * در اين آيه و آيات ديگر نشان ميدهد كه اين تسخير براي بندگان و براي منافع آنهاست. «وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّرٰاتٍ بِأَمْرِهِ … » اعراف: 54.سخري بضم سين و كسر آن بمعني مسخره شده يا تسخير شده است طبرسي ذيل آيۀ 110 مؤمنون نقل كرده كه آن بمعني مسخره شده و با ضم و كسر هر دو آيد ولي بمعني تسخير شده فقط با ضمّ آيد و نيز گويد: آنرا در آيۀ «لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِيًّا … » زخرف: 32. بالاتفاق با ضم خوانده اند ولي در آيه «فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا … » مؤمنون: 110. و «أَتَّخَذْنٰاهُمْ سِخْرِيًّا … » ص: 63. با ضمّ و كسر هر دو خوانده اند.ناگفته نماند: «سِخْرِيًّا» در مؤمنون 110 و ص 63 در قرآنها بكسر سين است گرچه قراء با هر دو خوانده اند بنظر ميايد كه مراد از آن در دو آيۀ فوق مسخره گرفتن است مخصوصا در سورۀ مؤمنون كه ما بعد آن «وَ كُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ» است. ولي در آيۀ 32 زخرف مراد از آن تسخير شده است كه ذيلا آنرا بررسي ميكنيم: «أَ هُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنٰا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيٰاةِ الدُّنْيٰا وَ رَفَعْنٰا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجٰاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِيًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمّٰا يَجْمَعُونَ» زخرف: 32. «سُخْرِيًّا» در اين آيه

قاموس قرآن، ج 3، ص: 244

چنانكه گفتيم بالاتفاق با ضمّ قرائت شده است. و مراد از آن تسخير كردن است كه مردمان يكديگر را مسخر ميكنند.مراد از رحمت ظاهرا نبوت است كه آيۀ قبل ميگويد «وَ قٰالُوا لَوْ لٰا نُزِّلَ هٰذَا الْقُرْآنُ عَليٰ رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ» در

جواب آمده: آيا آنها رحمت خدا را قسمت ميكنند و ميخواهند نبوّت روي دلخواه آنها باشد گذشته از نبوّت معيشتهاي آنها را نيز ما قسمت كرده ايم و بعضي را بر بعضي مزيّت داده ايم تا يكديگر را تسخير كنند و هر كس از ديگري فرمان برد و دست بهم دهند تا كار دنيا اداره شود.ناگفته نماند چنانكه در «رزق» گذشت خداوند استعدادهاي بشر را مختلف قرار داده تا هر يك در كاري متخصص باشند و هر يك كاري پيش گيرند و هر متخصص آنديگري را تسخير كند تا اطاعت و فرمانبري در جريان افتاده كارها رو براه شوند. اگر مردم در يك استعداد آفريده ميشدند و يكسان ميبودند يكديگر را مسخر نميكردند و امور دنيا پيش نميرفت بنظر نگارنده مراد از «قَسَمْنٰا» و «رَفَعْنٰا» راجع باختلاف استعدادها است نه بثروت و مال دنيا گرچه نتيجۀ آن اختلاف در ثروت نيز هست و اللّه اعلم.

و ليكن نه مثل مخلوق زيرا كه رضا در مخلوق حالتي است باو دست ميدهد و او را از حالي بحالي وارد ميكند و مخلوق مركّب و تو خالي است اشياء را در او مدخلي است ولي اشياء را در خالق مدخلي نيست كه او واحد واحدي الذّات و واحدي المعني است. پس رضاي او همان ثواب او و سخط او عذاب اوست بي آنكه چيزي بوجود او عارض شده و او را تهييج و از حالي بحالي وارد كند كه اين صفات مخلوق عاجز و محتاج است. عبارت روايت چنين است «قال له: فله رضا و سخط فقال ابو عبد اللّه عليه السّلام: نعم و لكن ليس ذلك علي ما يوجد من المخلوقين و ذلك انّ الرّضا حال تدخل عليه فتنقله من حال الي حال لانّ المخلوق اجوف معتمل مركّب، للاشياء فيه مدخل و خالقنا لا مدخل للاشياء فيه لانّه واحد واحديّ الذّات واحدي المعني، فرضاه ثوابه و سخطه عقابه من غير شي ء يتداخله فيهيجه و ينقله من حال الي حال لانّ ذلك من صفة المخلوقين العاجزين المحتاجين» . اين حديث و چند حديث ديگر را صدوق در كتاب توحيد باب 26 نقل كرده و مضمون همۀ آنها اين است كه غضب و سخط خدا عذاب اوست و رضاي خدا همان ثواب خداست و در خدا تغيير حال نيست.ناگفته نماند سخط را صحاح و قاموس و اقرب غضب مطلق گفته اند ولي راغب در آن شدّت را قيد كرده است.

حايل ميان دو چيز است در مفردات و اقرب

قاموس قرآن، ج 3، ص: 246

گفته: گويند سدّ بضم آنست كه طبيعي و فعل خدا باشد و بفتح كار آدمي است «فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجاً عَليٰ أَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنٰا وَ بَيْنَهُمْ سَدًّا» كهف: 94.در آيۀ «وَ جَعَلْنٰا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنٰاهُمْ … » يس: 9. اثر معاصي كه مانع از قبول حق است سدّ ناميده شده حقّا كه گناهان مانند سدّ محكمي از قبول حق و حقيقت مانع ميشوند و راه آنرا مسدود ميكنند. و در آيۀ «حَتّٰي إِذٰا بَلَغَ بَيْنَ السَّدَّيْنِ … » كهف: 93. بكوه سدّ گفته شده كه كوه ميان دو چيز سدّ و حائل است.سديد. يعني قول صواب و محكم كه باطل را در آن راهي نيست و از ورود باطل بسته شده است «يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَ قُولُوا قَوْلًا سَدِيداً» احزاب: 70.

ميسايند و در حمام بدن خود را با آن شستشو ميدهند.ناگفته نماند كنار (بضم ك) غير از درخت چنار معروف است. «ذَوٰاتَيْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَيْ ءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلٍ» سباء: 16. معني آيه در «خمط» و «سباء» گذشت «فِي سِدْرٍ مَخْضُودٍ. وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ» واقعة:

قاموس قرآن، ج 3، ص: 247

28 و 29. در «خضد» گفته شد كه آن بمعني خم شده و يا بي خار است در اين صورت سدر مخضود درخت بي خار يا درختيكه شاخه هايش از كثرت ميوه خم شده است. آيه دربارۀ بهشت و سدر نكره است يعني سدر بخصوصي كه نميشود با سدر دنيا مقايسه كرد.مراد از آيه ظاهرا ميوۀ سدر است زيرا كه راجع بسايه در آيۀ بعدي آمده فرموده «وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ». «وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْريٰ. عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهيٰ. عِنْدَهٰا جَنَّةُ الْمَأْويٰ. إِذْ يَغْشَي السِّدْرَةَ مٰا يَغْشيٰ. مٰا زٰاغَ الْبَصَرُ وَ مٰا طَغيٰ» نجم: 13- 17. سدره واحد سدر است ضمير «رَآهُ» ظاهرا بجبرئيل راجع است يعني آنحضرت جبرئيل را ديد «منتهي» يعني آخر و شايد اسم مكان باشد يعني محل تمام شدن. معني آيات چنين است: رسول خدا صلي اللّه عليه و آله جبرئيل را دفعۀ ديگر كه نازل ميشد ديد و آن در كنار سدرة المنتهي بود. بهشت جايگاه يا بهشت ابدي در نزد همان سدره است، چشم آنحضرت در ديدن جبرئيل اشتباه نكرد و منحرف نشد.از آيات همين قدر استفاده ميشود كه سدرة المنتهي محلي است و يا درختيكه كه در انتهاء واقع شده. اما انتهاء چه چيز؟ معلوم نيست. ايضا چه چيز سدره را مي پوشاند؟ روشن نيست.در بعضي آيات مراد از جَنَّةُ الْمَأْويٰ

بهشت آخرت است مثل «فَلَهُمْ جَنّٰاتُ الْمَأْويٰ نُزُلًا بِمٰا كٰانُوا يَعْمَلُونَ» سجده: 19. بقرينۀ اين آيه مراد از جَنَّةُ الْمَأْويٰ بهشت آخرت است.و اگر سدرة المنتهي در آسمان باشد چنانكه از «عِنْدَهٰا جَنَّةُ الْمَأْويٰ» بدست ميايد پس در اين صورت آيه در معراج آنحضرت تقريبا صريح است.در الميزان گويد: از آنچه گذشت روشن گرديد كه ارجاع ضمير «رَآهُ» بخدا صحيح است و مراد از آن رؤيت قلب است و مراد از نَزْلَةً أُخْريٰ نزول آنحضرت است در معراج بكنار سدرة المنتهي يعني آنحضرت در اثناي

قاموس قرآن، ج 3، ص: 248

معراج بسدرة المنتهي نازل شد و خدا را با قلب خود ديد چنانكه در نزلۀ اوّلي ديد. آنگاه در بحث روائي حديثي چند از شيعه و اهل سنت نقل ميكند كه آنحضرت دو دفعه خدا را با قلب خود ديد و از روايات مستفاد ميشود كه سدرة المنتهي در آسمانهاست.ناگفته نماند نظر علامۀ طباطبائي متّخذ از احاديث است و اگر احاديث نبود قهرا ضمير «رَآهُ» را بجبرئيل ارجاع ميكردند و نميگفتند: رجوع آن بخدا صحيح است و در احاديث و صحت و سقم آنها بايد تحقيق كرد ظهور آيه چنانكه گفته شد آنست كه ضمير «رَآهُ» راجع بجبرئيل است.

تَكُونُ الْجِبٰالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ قارعه: 5. ريز ريز شده و بصورت پشم رنگين حلّاجي شده در آمده اند. اين كلمه فقط دو بار در قرآن آمده است.

سه تا دربارۀ خورشيد است كه دو تا از آنها نقل شد سوّمي وَ جَعَلْنٰا سِرٰاجاً وَهّٰاجاً نباء: 13. است چهارمي دربارۀ حضرت رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله است كه فرموده: يٰا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنّٰا أَرْسَلْنٰاكَ شٰاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً. وَ دٰاعِياً إِلَي اللّٰهِ بِإِذْنِهِ وَ سِرٰاجاً مُنِيراً احزاب: 45، 46، اوصافيكه در اين دو آيه براي آنحضرت نقل شده عبارت اند از: شاهد، مژده رسان، انذار كننده، داعي بسوي خدا و چراغ نور دهنده.در بسياري از آيات، قرآن و شريعت نور ناميده شده مثل قَدْ جٰاءَكُمْ مِنَ اللّٰهِ نُورٌ وَ كِتٰابٌ مُبِينٌ مائده: 15.وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ … اعراف: 157. يَهْدِي اللّٰهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشٰاءُ … نور: 35.قرآن و شريعت كه نور بخصوص اند از وجود حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله ظاهر ميشود پس در اينصورت آنحضرت چراغ نور پاش است و قرآن و شريعت

قاموس قرآن، ج 3، ص: 251

نور و روشنائي او ميباشد وه چه عالي تعبيري است «وَ سِرٰاجاً مُنِيراً».امير المؤمنين عليه السّلام در خطبۀ 92 نهج- البلاغه دربارۀ آنحضرت فرموده «فهو امام من اتّقي … سراج لمع ضوءه و شهاب سطع نوره، و زند برق لمعه» .

كردم سپس هر رها كردن در چرا را سرح گفته اند.بهر حال معني آن رها كردن است و سرح چنانكه صحاح و اقرب تصريح كرده لازم و متعدي هر دو آمده است.وَ لَكُمْ فِيهٰا جَمٰالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَ حِينَ تَسْرَحُونَ نحل: 6. شما را در چهار پايان زينتي است آنگاه كه آنها را بآغل بر ميگردانيد و آنگاه كه بچرا رها ميكنيد.فَتَعٰالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَ أُسَرِّحْكُنَّ سَرٰاحاً جَمِيلًا احزاب: 28. بيائيد شما را متاع دهم و رهاتان كنم رها كردن خوبي.الطَّلٰاقُ مَرَّتٰانِ فَإِمْسٰاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسٰانٍ … بقره: 229. امساك را رجوع در عدّه و تسريح را رها كردن تا عدّه اش تمام شود معني كرده اند يعني طلاق دو دفعه است پس از آن رجوع در عده است و يا رها كردن و عدم رجوع تا عدّه منقضي گردد.بعضي از بزرگان گويد: اظهر آنست كه تسريح بمعني طلاق سوّم باشد و ظاهر تفريع «فَإِمْسٰاكٌ … » آنرا ميرساند. در اينصورت آيۀ بعدي كه گويد فَإِنْ طَلَّقَهٰا فَلٰا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ … بيان تفصيلي آن اجمال است.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 252

ولي بنظر نگارنده معناي اوّلي بهتر است و تفريع «فَإِنْ طَلَّقَهٰا … » در آيۀ بعدي براي «فَإِمْسٰاكٌ بِمَعْرُوفٍ» است يعني پس از دو طلاق يا رجوع ميكند و يا رجوع نكرده و تسريح ميكند و در صورت رجوع اگر بار سوّم طلاق بدهد ديگر بر او حلال نيست.

اعْمَلُوا صٰالِحاً … سباء: 11. اينكه زره ها فراخ بساز و بافت آنها را اندازه گرفته و يكنواخت كن. اين كلمه در كلام اللّه مجيد فقط يكبار آمده است.

پنهان داشتنشان را ميداند. وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِليٰ بَعْضِ أَزْوٰاجِهِ حَدِيثاً … تحريم: 3. آنگاه كه پيامبر ببعضي زنانش حديثي در پنهاني گفت.سريره: مثل سرّ بمعني امر پوشيده است جمع آن سرائر ميباشد (صحاح) يَوْمَ تُبْلَي السَّرٰائِرُ. فَمٰا لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لٰا نٰاصِرٍ طارق: 9 و 10. در نهج البلاغه نامۀ 10 آمده «مختلف العلانية و السّريرة» وَ أَسَرُّوا النَّجْوَي الَّذِينَ ظَلَمُوا … انبياء: 3. يعني ظالمان راز را پنهان كردند در الميزان آمده: اين جمله براي مبالغه است زيرا كه «أَسَرُّوا» نجوي بودن را مي فهماند. راغب گويد: اين تعبير براي آنست كه اصلا راز را اظهار نكردند كه نجوي گاهي بعدا آشكار ميشود.أَمْ يَحْسَبُونَ أَنّٰا لٰا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْوٰاهُمْ … زخرف: 80. نجوي راز گفتن و سرّ حديث مكتوم در نفس است آيه صريح است در اينكه خدا هم حديث نفس و سخن باطني و هم راز گفتن را مي شنود چنانكه گفته وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسٰانَ وَ نَعْلَمُ مٰا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ … ق: 16.وَ إِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفيٰ طه: 7. معني آيه در «خفي» گذشت.يَوْمَ تُبْلَي السَّرٰائِرُ. فَمٰا لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لٰا نٰاصِرٍ طارق: 9- 10. معني اين دو آيه در «بلي» گذشت. امتحان شدن سرائر توأم با ظاهر شدن آنهاست علي هذا هر خير و شرّ روز قيامت ظاهر ميشود انسان را بر پوشاندن آنها نه نيروئي هست و نه ياري. اين آيه

قاموس قرآن، ج 3، ص: 254

نظير هُنٰالِكَ تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ مٰا أَسْلَفَتْ … يونس: 30. است.

ملحوظ است طبرسي ذيل آيۀ 11 سورۀ انسان و 9 انشقاق گويد: سرور اعتقاد بوصول منافع است در آينده و قومي گفته اند كه آن فقط لذت قلب است. شرتوني در اقرب الموارد گفته: سرور و فرح و حبور در معني نزديك بهم اند ليكن سرور عبارت است از شادي خالص پوشيده در دل. و حبور آنست كه اثر آن در بشرۀ صورت ظاهر شود و اين هر دو در شادي پسنديده بكار ميروند.اما فرح آنست كه تكبّر و خود بيني آورد و لذا مذموم است. سرور و حبور ناشي از قوّۀ تفكر و فرح ناشي از قوّۀ شهوت است.اقرب اين سخن را از كليّات ابو البقاء نقل كرده.ولي آنچه دربارۀ فرح گفته مورد تصديق قرآن نيست كه قرآن آنرا در شادي مذموم و غيره هر دو بكار برده است مثل فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلٰافَ رَسُولِ اللّٰهِ … توبه: 81.وَ يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ. بِنَصْرِ اللّٰهِ روم: 4.بَقَرَةٌ صَفْرٰاءُ فٰاقِعٌ لَوْنُهٰا تَسُرُّ النّٰاظِرِينَ بقره: 69. گاويست زرد پر رنگ بينندگان را شادمان كند وَ لَقّٰاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً انسان: 11.نضرة طراوت ظاهر و سرور شادي قلب است. يعني در آنها طراوت ظاهر و شادي دل قرار داد.وَ يَنْقَلِبُ إِليٰ أَهْلِهِ مَسْرُوراً انشقاق: 9. و بسوي كسانش شادمان بر گردد.

علت اين تسميه آنست كه هر كه روي آن بنشيند شاد ميشود.سرير بصورت مفرد در قرآن مجيد نيامده است ولي سرر كه جمع آنست پنج بار دربارۀ بهشت و يكبار دربارۀ تخت هاي دنيا آمده است بدين ترتيب: حجر: 47. فِي جَنّٰاتِ النَّعِيمِ. عَليٰ سُرُرٍ مُتَقٰابِلِينَ. صافات: 44- طور: 20- واقعة: 15- غاشيه: 13- زخرف: 34.وَ لِبُيُوتِهِمْ أَبْوٰاباً وَ سُرُراً عَلَيْهٰا يَتَّكِؤُنَ.

الْحِسٰابِ بقره: 201 و 202. سَرِيعُ الْحِسٰابِ راجع بثواب دنيا و آخرت است. و در آيۀ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِآيٰاتِ اللّٰهِ فَإِنَّ اللّٰهَ سَرِيعُ الْحِسٰابِ آل عمران: 19. راجع بعقاب است.علي هذا مراد آنست كه ثواب و عقاب خدا چون وقتش رسد فوري است و معطّلي ندارد نظير وَ مٰا أَمْرُنٰا إِلّٰا وٰاحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ قمر: 50. و مثل فَأَخَذْنٰاهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لٰا يَشْعُرُونَ اعراف: 95. نه اينكه ديگران كند حساب ميكنند و خداوند در حساب كردن تندتر است. خلاصه آنكه سريع الحساب در جاهائيكه مراد از آن عذاب است مثل آيۀ إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقٰابِ … انعام: 165. ميباشد مرحوم طبرسي در چند جا «سَرِيعُ الْحِسٰابِ» را سريع المجازاة گفته است. ناگفته نماند ظهور «سَرِيعُ الْحِسٰابِ» در بسياري از آيات در ثواب و عذاب دنيوي است ولي آيۀ 51 سورۀ ابراهيم و 17 سورۀ غافر در عذاب اخروي صريح است علي هذا كلمۀ سريع الحساب بدنيا و آخرت هر دو

قاموس قرآن، ج 3، ص: 257

شامل است.إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقٰابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ انعام: 165. اين آيه در سورۀ اعراف آيۀ 167 تكرار شده و در آنجا «لَسَرِيعُ» است با زيادت لام.در جواب اينكه سريع العقاب با غفور رحيم چه تناسبي دارد؟! بايد گفت مراد آنست كه خداوند اولا و بالذات غفور و رحيم است ولي اگر بنا شود روي عللي بندۀ خود را عذاب كند عذابش فوري است و معطلي ندارد و از هر دو آيه بنظر ميايد كه مراد از سريع العقاب عذاب دنيوي است مثلا آيۀ دوم چنين است وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكَ لَيَبْعَثَنَّ عَلَيْهِمْ إِليٰ يَوْمِ الْقِيٰامَةِ مَنْ يَسُومُهُمْ سُوءَ

الْعَذٰابِ إِنَّ رَبَّكَ لَسَرِيعُ الْعِقٰابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ چنانكه آيۀ اول نيز ظاهرش چنين است.

وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كٰانَ بَيْنَ ذٰلِكَ قَوٰاماً فرقان: 67. صريح آيه آنست كه در انفاق بايد ميانه روي كرد و ايضا ظاهرا مراد از آن انفاق از براي خود و غير خود است اين آيه نظير وَ لٰا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِليٰ عُنُقِكَ وَ لٰا تَبْسُطْهٰا كُلَّ الْبَسْطِ … اسراء: 29.

كرده اشاره بافسانۀ كمربند است و اللّه العالم.وَ السّٰارِقُ وَ السّٰارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمٰا جَزٰاءً بِمٰا كَسَبٰا … مائده: 38. بحكم اين آيه دست دزد چه مرد باشد چه زن بايد بريده شود ولي اين حكم داراي شرايط بسياري است كه در فقه اسلامي مذكور است. بعضي ها از راه عاطفه آمده اين حكم را نعوذ باللّه ظالمانه خوانده اند حال آنكه احكام تابع واقعيات است نه احساسات زود گذر. براي راحتي جامعه بايد فرد مفسد فدا شود، جنايتكاران غرب بنام حفظ آزادي و منافع خود سينۀ هزاران بي گناه را سوراخ ميكنند.روزي نيست كه قسمتي از دنيا را بخاك و خون نكشند ولي اين حكم را غير قابل اجرا ميخوانند.در كتاب سيري در اسلام ص 18 چنين نوشته ام: اگر گويند: در اين صورت روزي صدها بدن ناقص و فلج شده و از هستي ساقط خواهند شد!! گوئيم: ابدا چنين نيست زيرا در روزگاريكه حدود و احكام اسلامي اجرا ميشد در ظرف چهار صد سال فقط شش بار حكم دست بريدن اجرا شده است (برهان قرآن ص 171) شاهد صدق اين سخن مملكت عربستان سعودي است كه در عرض پنجاه سال مثلا يكدست هم بريده نميشود فرق است ما بين آنكه دزد بداند در صورت گرفتار شدن چند صباحي در زندان خواهد ماند و اينكه بداند بدنش ناقص شده و يك عمر همانطور زندگي خواهد كرد مسلّم است در صورت دوم بفكر دزدي نخواهد بود.إِلّٰا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهٰابٌ مُبِينٌ حجر: 18. استراق سمع مخفي و دزدانه گوش دادن است در اقرب گويد «استرق السمع: استمع مخفيا» يعني مگر آنكه دزدانه گوش دهد آنوقت شهابي آشكار در

پي او باشد. معني آيه را در «جنّ» ببينيد.

الْمَسْجِدِ الْأَقْصَي الَّذِي بٰارَكْنٰا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيٰاتِنٰا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ اسراء: 1.مراد از مسجد الحرام مسجد مكّه و از مسجد اقصي كليساي بيت المقدس است و چون سرزمين فلسطين پر آب

قاموس قرآن، ج 3، ص: 261

و علف است و محصول فراوان دارد لذا «بٰارَكْنٰا حَوْلَهُ» آمده و اين كلمه در چند آيۀ ديگر تكرار شده است «لَيْلًا» منصوب است براي ظرفيت يعني اسراء در شب واقع شده زمخشري گويد: «لَيْلًا» و تنكير آن با آنكه اسري بشب دلالت دارد براي بعضّيت است و اينكه مدّت اسراء قسمتي از شب بوده با آنكه فاصله آندو محل مدّت چهل شبانگاه است.طبرسي گويد: بعلت بعد مسافت ميان آن و مكّه، الاقصي گفته شده.اين آيه صريح. است در اينكه خداوند آنحضرت را در يك شب از مكّه به مسجد اقصي برده و علّت اسراء نشان دادن قسمتي از آيات خدا بوده است «لِنُرِيَهُ مِنْ آيٰاتِنٰا» ديگر از اينكه از مسجد اقصي بآسمانها عروج كرده آيه از آن ساكت است ولي روايات و اقوال علماء صريح است در اينكه آنحضرت از مسجد اقصي بآسمانها عروج فرموده و معراج از آنجا واقع شده است.جملۀ «لِنُرِيَهُ مِنْ آيٰاتِنٰا» كه هدف اسراء را بيان ميكند در سورۀ نجم بطرز ديگري آمده است.وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْريٰ. عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهيٰ. عِنْدَهٰا جَنَّةُ الْمَأْويٰ. إِذْ يَغْشَي السِّدْرَةَ مٰا يَغْشيٰ. مٰا زٰاغَ الْبَصَرُ وَ مٰا طَغيٰ. لَقَدْ رَأيٰ مِنْ آيٰاتِ رَبِّهِ الْكُبْريٰ نجم: 13- 18.يعني پيامبر بار ديگر جبرئيل را ديد آن رؤيت در نزد سدرة المنتهي بود كه بهشت نزد آن است. موقعي او را ديد كه سدره را ميپوشانيد آنچه ميپوشانيد، چشم پيغمبر

صلّي اللّه عليه و آله در آن رؤيت بخطا و اشتباه نرفت (آنچه ديد حقيقت بود) از آيات بزرگ پروردگارش ديد.اين آيات را حمل بر جريان زميني كردن مشكل است و روشن ميشود كه شرح حال معراج است مخصوصا جملۀ «عِنْدَهٰا جَنَّةُ الْمَأْويٰ» كه ظاهرا آن بهشت موعود است در آيۀ اسراء كه «لِنُرِيَهُ مِنْ آيٰاتِنٰا» آمده اگر مراد از آيات مثلا ديدن مقام پيامبران در

قاموس قرآن، ج 3، ص: 262

بيت المقدس و ديدن طور سينا و يا ديدن اينكه خداوند او را چگونه در يك شب آنهمه مسافت راه برد و يا مانند اينها باشد هيچ و اگر منظور از آن همان «لَقَدْ رَأيٰ مِنْ آيٰاتِ رَبِّهِ الْكُبْريٰ» باشد، معلوم ميشود كه اسراء مقدمۀ معراج بوده است.ناگفته نماند روايات معراج از طريق شيعه و اهل سنت بقدري زياد است كه نميشود وقوع آنرا في الجمله انكار نمود و بزرگان اسلامي در عقيده بمطلق معراج متفق القول اند.براي نمونه بتفسير مجمع البيان، صافي، برهان، و الميزان و غيره ذيل آيه اسراء رجوع شود همچنين به بحار ج 18 طبع جديد رجوع شود كه از ص 282 تا ص 410 مجموعا 128 صفحه باين مطلب اختصاص داده شده است.طبرسي رحمه اللّه در مجمع البيان فرموده: دربارۀ معراج پيامبر ما صلّي اللّه عليه و آله روايات زيادي نقل شده و بسياري از صحابه مثل، ابن عباس، ابن مسعود، انس، جابر بن عبد اللّه، حذيفه، عايشه ام هاني و غيرهم آنرا از آنحضرت نقل كرده اند. بعضي زياد و بعضي كم كرده است و مجموع آنها به چهار قسم منقسم است اول آنچه يقيني است چون اخبار دربارۀ آن متواتر و

علم بصحت آن حاصل است. دوّم آنچه در اين باره نقل شده از چيزهائيكه عقل جايز ميداند و اصول اسلامي از آن ابا ندارد ما نيز آنرا جايز دانسته و قطع ميكنيم كه آن در بيداري آنحضرت بوده نه در خوابش سوّم آنچه ظاهرش مخالف اصول است ولي ميشود طوري توجيه كرد كه مخالف عقل نباشد بهتر آنست كه مطابق حق و دليل تأويل شود. چهارم آنچه ظاهرش صحيح نيست و تأويل آن جز بمشقت بعيد ممكن نميباشد. بهتر آنست كه آنرا قبول نكنيم.امّا اوّلي كه مقطوع به است آنست كه آنحضرت في الجمله معراج كرده است. امّا دوّمي از آنجمله

قاموس قرآن، ج 3، ص: 263

است كه روايت شده آنحضرت در آسمانها گردش كرد و پيغمبران و سدرة المنتهي و بهشت و جهنّم و امثال ذلك را ديد. اما سوّمي نظير آنچه نقل شده مردماني را در بهشت ديد كه متنعّم بودند و از اهل آتش كساني را مشاهده كرد كه در عذاب بسر مي بردند اين حمل بر آن ميشود كه صفت و يا نامهاي آنها را ديده است. اما چهارم نظير آنچه نقل شده آنحضرت با خدا آشكارا صحبت كرد و او را ديد و با خدا در تخت نشست و نحو ذلك از چيزهائيكه دلالت بر تشبيه دارد.مجلسي رحمه اللّه در بحار مجموع آنچه را كه گفته شد از مجمع نقل كرده الميزان نيز كلام طبرسي را نقل كرده و تقسيم آنرا پسنديده است ولي در غالب امثلۀ آن خدشه كرده و فرموده سير در آسمانها و ديدن انبياء و نظير آنها تمثيلات برزخي و يا روحي است … و در آنها بعدي نيست

كه احاديث معراج از اين قسم تمثيلات مملو است.ناگفته نماند مفصّلترين روايات دربارۀ معراج، روايت علي بن ابراهيم است از پدرش از ابن ابي عمير از هشام بن سالم از امام صادق عليه السّلام.رجال اين روايت همه موثّق اند جز ابراهيم بن هاشم كه هر چند توثيق نشده ولي قدحي هم ندارد و از بزرگان ميباشد. علماء شيعه روايات آن بزرگوار را تلقّي بقبول كرده اند. اين روايت در تفسير برهان و تفسير صافي، و تفسير الميزان نقل شده و علّامه مجلسي آنرا در بحار از تفسير فرات نقل كرده است.لازم است در اينجا چند مطلب را بررسي كنيم: 1- اسراء از مسجد الحرام بمسجد اقصي حتمي و صريح آيه است اگر در حقيقت معراج كه آيا در خواب بوده يا در بيداري صحبت شود، اسراء جاي صحبت نيست و اگر كسي بگويد كه اسراء در خواب بود سخنش باطل و بي جاست زيرا رفتن به مسجد اقصي

قاموس قرآن، ج 3، ص: 264

در عالم خواب چندان اهميت ندارد كه قرآن مجيد با آن طمطراق بيان دارد. در روايات و تفاسير هست كه آنحضرت در همان شب بر گشت و صبح جريان را بمشركين مكّه حكايت كرد و نشانه هائي از شتران آنها كه در راه بودند بيان داشت و همانطور بود كه بيان فرمود.2- بعضي گويند معراج در خواب بود و بعضي گفته اند روحاني بود نه جسماني. ولي روحاني بودن آنرا معناي روشني نيست و بايد گفت كه روح آنحضرت از بدنش خارج شد اين جز مرگ معني ندارد و شايد مراد اين عدّه انكشاف و يا نظير عالم خواب باشد.3- معراج آنحضرت يكي از دو جور است يا

در عالم ظاهر و بيداري با قدرت خداوند بآسمانها رفته و آنچه را ميبايست ببيند ديده است و آن از قدرت خداوند بعيد نيست و لازم بود براي وسعت علم آنحضرت وسعۀ صدرش چنين جرياني پيش آيد.و موضوع خرق و التيام در افلاك كه يگانه مستمسك مانعين است امروز از موهومات ميباشد و اينكه با كدام سرعت رفته آيا با سرعتي شبيه بسرعت نور و در آنصورت ماده قهرا مبدّل به نيرو ميشود چنانكه گفته اند و اگر با كمتر از آن رفته آنوقت اين همه مسافت را در آن مدت كم چطور پيموده است؟ بايد اين را محوّل بقدرت و علم خدا كرد ما از علوم عالم جز اندكي بلد نيستيم.جور ديگر آنست كه خداوند بچشم آنحضرت وسعت داده و در جاي خود آسمانها و هر آنچه را كه در روايات معراج آمده ديده است. فرض كنيد كسي در ايران نشسته خداوند بديد او چنان وسعت بدهد كه ممالك آمريكا و شهرها و حتي ميان خانه هاي آنها را ببيند و اين هيچ بعيد نيست چنانكه در حديث آمده كه جبرئيل كربلا و محل شهادت ابا عبد اللّه عليه السّلام را بآنحضرت نشان داد و از مدينه آنجا را ديد چنانكه سبط ابن جوزي و

قاموس قرآن، ج 3، ص: 265

ديگران آنرا نقل كرده اند. و محدث قمي در نفس المهموم از سبط ابن جوزي نقل ميكند.عياشي در تفسير خود ذيل آيۀ اسراء از هشام بن سالم از حضرت صادق عليه السّلام نقل ميكند: چون رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله جريان اسراء را بكفّار مكّه خبر داد گفتند از او از شهر ايله، كه در وسط راه

است بپرسيد … و جبرئيل آمد و گفت يا رسول اللّه صلّي اللّه عليه و آله سرت را بلند كن و خلاصۀ حديث آنكه خداوند پستي و بلندي هاي زمين را از بين برد آنحضرت ايله را آشكارا ديد. كفّار سؤال ميكردند و آنحضرت بشهر نگاه كرده و بآنها خبر ميداد.و چنانكه در شكستن سنگ خندق و جهيدن برق از آن از فتح يمن و شام و غيره خبر داد. منافقان گفتند: تعجب نميكنيد نميتوانيد بقضاي حاجت برويد اين شخص ميگويد: از مدينه كاخهاي حيره و شهرهاي مدائن را مي بينم و آنها فتح خواهد شد. اين سخن را طبرسي و ديگران در جريان خندق نقل كرده اند. از اين قبيل چيزها در احوال آنحضرت بيشتر ميتوان يافت.خلاصه آنكه هيچ بعيد نيست كه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله در جاي خود بنشيند و خداوند بچشم او چنان قدرت دهد كه آسمانها و كرات را ببيند و چشمش اصلا اشتباه نكند «مٰا زٰاغَ الْبَصَرُ وَ مٰا طَغيٰ». ولي روايات معراج وجه اول را ميرسانند يعني آنحضرت بآسمانها رفته است براي تحقيق بيشتر بروايات رجوع كنيد.

احدوثه و احاديث. راغب نيز اين كلام را از مبرّد نقل ميكند. بنا بر قول مبرّد اساطير جمع عادي است.مجمع از اخفش نقل ميكند كه اساطير جمعي است واحد ندارد مثل ابابيل و مذاكير.

خواهند بود.و نيز در آيۀ «وَ جَعَلْنٰاهٰا رُجُوماً لِلشَّيٰاطِينِ وَ أَعْتَدْنٰا لَهُمْ عَذٰابَ السَّعِيرِ» ملك: 5. شايد مراد از عذاب سعير تيرهاي شهاب و همان رجوم باشد.سعر (بضم س، ع) جمع سعير و دو بار در قرآن آمده است. «فَقٰالُوا أَ بَشَراً مِنّٰا وٰاحِداً نَتَّبِعُهُ إِنّٰا إِذاً لَفِي ضَلٰالٍ وَ سُعُرٍ» قمر: 24. «إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي ضَلٰالٍ وَ سُعُرٍ» قمر: 47.در آيۀ اول احتمال داده اند كه سعر مفرد و بمعني جنون يا رنج باشد و آن بسياق آيه مناسب است صحاح در ذيل آيۀ فوق از فرّاء نقل كرده كه سعر بمعني رنج و عذاب است و گويد: السعر الجنون و بشتر ديوانه گويند: نافة مسعورة. طبرسي و اقرب نيز بدان تصريح كرده اند معني آيۀ اول: قوم ثمود گفتند: آيا بشري را كه يكي از ماست پيروي كنيم در اينصورت در گمراهي و ديوانگي هستيم. ولي آن در آيۀ دوّم جمع سعير است يعني: گناهكاران در گمراهي از سعادت و

قاموس قرآن، ج 3، ص: 269

در آتشهاي افروخته اند. «وَ إِذَا الْجَحِيمُ سُعِّرَتْ. وَ إِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ» تكوير: 12 و 13. اذا شرط مستقبل است از اين آيه فهميده ميشود كه جهنّم هنوز افروخته نشده در آينده فروزان خواهد گرديد.

تلاش و كوشش بكار رفته است «وَ جٰاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَي الْمَدِينَةِ يَسْعيٰ … » قصص: 20. «وَ جٰاءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعيٰ … » يس: 20. مردي از آخر شهر شتابان يا در حاليكه ميدويد، آمد. «فَأَلْقٰاهٰا فَإِذٰا هِيَ حَيَّةٌ تَسْعيٰ» طه: 20. عصا را انداخت ناگهان آن ماري بود كه تند حركت ميكرد «نُورُهُمْ يَسْعيٰ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمٰانِهِمْ … » تحريم: 8. نورشان در پيش رو و طرف راستشان بتندي ميرود. سعي در اين آيات بمعني بشتاب رفتن است. «وَ مَنْ أَرٰادَ الْآخِرَةَ وَ سَعيٰ لَهٰا سَعْيَهٰا وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولٰئِكَ كٰانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُوراً» اسراء: 19. يعني: هر كه آخرت را بخواهد و كوشش مخصوص آنرا انجام دهد و ايمان داشته باشد كوشش و تلاش آنها پاداش داده خواهد شد. سعي در اين آيه و نظير آن بمعني تلاش و عمل است. «فَلَمّٰا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قٰالَ يٰا بُنَيَّ إِنِّي أَريٰ فِي الْمَنٰامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ … » صافات: 102. يعني چون بحدّ كوشش با پدر رسيد و توانست در رفع حوائج تلاش بكند گفت: اي پسرك من در خواب مي بينم كه تو را سر مي برم. «وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسٰانِ إِلّٰا مٰا سَعيٰ.وَ أَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُريٰ. ثُمَّ يُجْزٰاهُ

قاموس قرآن، ج 3، ص: 270

الْجَزٰاءَ الْأَوْفيٰ» نجم: 39- 41. انسان مالك حقيقي سعي و تلاش خويش است اعم از آنكه خير باشد يا شر.و سعي و تلاش او در روز قيامت مشهود خواهد بود «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ. وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ» زلزله: 7- 8. و انسان با عمل خود جزاء تمام داده خواهد شد.بنظر ميايد مراد از آيۀ

شريفه آخرت است ولي آنرا اعم نيز ميشود دانست.در اينصورت مطالب زير از آن بدست ميايد: 1- آنانكه از ديگران كار ميكشند و مزد نميدهند و يا مزد كم ميدهند ظالم و ستمكاراند كه ملك حقيقي ديگران را سلب كرده اند كه هر كس بسعي خود مالك است.2- هر كس در مقابل تلاش و كوشش حق استفاده و ارتزاق دارد زيرا كه انسان فقط بسعي خويش مالك است كسيكه بي تلاش ميخورد حرامخوار است و هر كس در خور توانائي خود و لو با اعمال فكر باشد بايد كار كند ربا خوار حرامخوار است كه تلاش ديگران را ميخورد. ولي آنكه مطلقا از تلاش عاجز باشد اين شخص بعنوان فقير و محتاج از زكوة و غيره ميتواند بخورد و او از رنج و تلاش ديگران ميخورد و اين محذوري ندارد كه «مٰا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ».سعي انسان ديدني است. اينهمه آثار و ابنيه و وسائل زندگي همه سعي و تلاش آدميان است كه بدين صورت ديده ميشوند و بشر با سعي و تلاش خود پاداش يا كيفر داده ميشود.اگر گوئي راجع بشفاعت و اعمال زندگان كه دربارۀ مردگان انجام ميدهند و آنها بدون تلاش در عالم مرگ و آخرت بهره ميبرند چه ميگوئيد؟! گوئيم: آنها هم نوعي تلاش اند كه در نتيجۀ ايمان در دنيا مستحق شفاعت اخروي ميگردند و در اثر سعي و تلاشي كه دربارۀ باز ماندگان كرده اند از خيرات و احسان آنها بهره مند ميگردند.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 271

كه با رنج همراه باشد. طبرسي مطلق گرسنگي گفته است «أَوْ إِطْعٰامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ. يَتِيماً ذٰا مَقْرَبَةٍ» بلد: 14 و 15.يا اطعامي در روز گرسنگي به يتيمي كه داراي قرابت است.اين كلمه فقط يكبار در قرآن آمده است در نهج البلاغه خطبۀ 109 فرموده: «و هل زوّدتهم الّا السّغب» آيا دنيا جز گرسنگي بآنها زادي داد؟!

» سباء: 19.سفر (بكسر س) كتاب و نامه است كه حقائق و مطالب را روشن و آشكار ميكند جمع آن اسفار است «كَمَثَلِ الْحِمٰارِ يَحْمِلُ أَسْفٰاراً … » جمعه: 5. چنانكه راغب گفته است.طبرسي نيز علت تسميه را چنين بيان فرموده.سفير بمعني فرستاده و نماينده است راغب علت تسميۀ آنرا كشف و ازالۀ وحشت از بين قوم ميداند و آن فعيل بمعني فاعل است. ولي ظاهرا علت تسميه همان اظهار و كشف مطالب باشد كه سفير مطالب را آشكار ميكند جمح آن سفراء است مثل فقيه و فقهاء و آنرا مصلح ميان قوم نيز گفته اند. سافر بمعني كاتب و نويسنده است جمع آن سفره مثل «بِأَيْدِي سَفَرَةٍ كِرٰامٍ بَرَرَةٍ» عبس: 15 و 16.اسفار (بكسر الف) روشن شدن و آشكار گشتن است «وَ الصُّبْحِ إِذٰا أَسْفَرَ» مدّثر: 34. قسم بصبح آنگاه كه روشن و آشكار شود «وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ.ضٰاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ» عبس: 38 و 39.چهره هائي در آنروز روشن اند. خندان و شادمان اند. (اللهم اجعلنا منهم). «كَلّٰا إِنَّهٰا تَذْكِرَةٌ. فَمَنْ شٰاءَ ذَكَرَهُ. فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ. مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ. بِأَيْدِي سَفَرَةٍ. كِرٰامٍ بَرَرَةٍ» عبس: 11- 16.مراد از «سَفَرَةٍ كِرٰامٍ بَرَرَةٍ» نويسندگان محترم مطيع. كدام اند؟ و «صُحُفٍ» چيست؟گفته اند مراد ملائكه نويسنده اند كه آمده «وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحٰافِظِينَ. كِرٰاماً كٰاتِبِينَ» انفطار: 10 و 11. و نيز گفته اند: سفيران وحي و پيامبرانند. و ايضا از قتاده نقل شده كه: قارئان قرآن اند آنانكه قرآنرا ميخوانند و مينويسند.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 273

هكذا دربارۀ «صحف» گفته اند: مراد لوح محفوظ است. ميشود اين قول را با آيۀ «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ. فِي كِتٰابٍ مَكْنُونٍ» واقعة: 77- 78. تأييد كرد و نيز گفته اند مراد كتاب پيامبران سلف است. باين قول

نيز ميشود بعضي از آيات را شاهد آورد كه بيان ميدارند قرآن در نامه پيشينيان بوده است مثل «إِنَّ هٰذٰا لَفِي الصُّحُفِ الْأُوليٰ. صُحُفِ إِبْرٰاهِيمَ وَ مُوسيٰ» اعلي: 18- 19. و نحو «وَ إِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعٰالَمِينَ. نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ.عَليٰ قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ. بِلِسٰانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ. وَ إِنَّهُ لَفِي زُبُرِ الْأَوَّلِينَ» شعراء: 192- 196. بعيد نيست صحف همان نامه ها باشد كه قرآن را در آنها مينوشتند و آنها قهرا پاك و محترم بودند.احتمال ديگر آنست كه مراد از «صُحُفٍ» قلوب و دلها و از «سَفَرَةٍ» مفسران و نويسندگان قرآن باشد.توضيح آنكه دربارۀ قرآن آمده «وَ مٰا كُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتٰابٍ وَ لٰا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذاً لَارْتٰابَ الْمُبْطِلُونَ.بَلْ هُوَ آيٰاتٌ بَيِّنٰاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ مٰا يَجْحَدُ بِآيٰاتِنٰا إِلَّا الظّٰالِمُونَ» عنكبوت: 48- 49.اين آيه صريح است در اينكه قرآن در سينه هاست و در سينه ها نوشته شده پس سينه ها صحيفه هاي مخصوصي است در جاي ديگر آمده «كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمٰانَ … » مجادله: 22.قلبها صحيفه هاي كتابت ايمان اند.سينه هائيكه در آنها قرآن نوشته شده، محترمند، بلند مرتبه اند، پاكند «فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ. مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ» نكره آمدن «صحف» نيز اين سخن را تأييد ميكند.با دست چه كساني قرآن در اين سينه نوشته شده و ميشود؟ با دست نويسندگاني كه محترمند. مطيع اند.بايد توجّه كرد متعلّق باء در «بِأَيْدِي سَفَرَةٍ» چيست؟ ممكن است متعلّق آن «مَرْفُوعَةٍ» و يا مكتوب و حاصل باشد و «باء» براي سبب است يعني: آيات قرآن تذكره است. هر كه خواهد آنرا

قاموس قرآن، ج 3، ص: 274

ياد گيرد. آن تذكره در سينه هاي محترم، والا مقام، و پاك است و با دست نويسندگان محترم و

طاعت پيشه نوشته شده است. آنهااند كه در طول قرون بنوشتن و خواندن و تفهيم قرآن پرداخته اند و چون نوشتن در قلوب بوسيلۀ گفتن و غيره ميشود لذا «بِأَيْدِي سَفَرَةٍ» بهمۀ راههاي تفهيم شامل است خواه بوسيلۀ نوشتن باشد يا خواندن و يا غيره.در تفسير برهان از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده كه «سَفَرَةٍ. كِرٰامٍ بَرَرَةٍ» امامان اند عليهم السلام. البته آن بزرگواران در تفهيم قرآن و نوشتن آن در دلها سهم بسزائي دارند چنانكه امير المؤمنين عليه السّلام پس از رسول خدا صلي اللّه عليه و آله قرآن را مجددا يكجا نوشت و روايات اهل بيت عليهم السلام در ترغيب بفرا- گرفتن قرآن خارج از حد است چنانكه در كافي و وسائل نقل شده است.احتمال فوق از اين جهت بيشتر تقويت ميشود كه آيات اوّل سوره با لحن ملامت آميز بحضرت رسول صلي اللّه عليه و آله ميگويد: چرا بآنانكه بقرآن بي اعتنااند و يا ثروتمنداند اعتنا ميكني و بآنكه براي پاك شدن قرآن را ميخواهد توجّه نميكني و قيافه درهم ميكشي؟ آنگاه ميفرمايد: چنين نكن قرآن تذكاريست هر كه بخواهد ياد گيرد هر كس كه باشد. ارباب تفسير گفته اند چند نفر از ثروتمندان و متنفذان مكّه نزد آنحضرت آمدند و او با ايشان بگرمي صحبت ميكرد شايد ايمان بياورند و سبب تقويت اسلام شوند. ابن امّ مكتوم كه از مسلمانان و نابينا بود آمد و از آنحضرت قرآن خواست حضرت قيافه درهم كشيد كه مبادا اينان از آمدن او ناراحت شده و بروند و اسلام نياورند. لذا اين آيات آمد و آنحضرت را از اين كار منع كرد.از اين مطلب ميتوان فهميد كه

آنحضرت دربارۀ پيشرفت اسلام خائف بوده و با جلب آنان ميخواسته دين پيشرفت كند لذا خدا براي تسلّي قلب شريف او فرموده: همه در اين

قاموس قرآن، ج 3، ص: 275

قرآن يكسان اند وانگهي قرآن بوسيلۀ نويسندگان محترم در قلبهاي پاك جا خواهد گرفت نه تنها از بين نخواهد رفت بلكه روز افزون خواهد بود و تو در ترويج قرآن بهمه با يك نظر نگاه كن تا هر كه بخواهد از آن استفاده كند اعمّ از آنكه قوي باشد يا ضعيف.

أَسْفَلَ سٰافِلِينَ پيري و نظير آن باشد بلكه باحتمال قوي مراد انساني است كه قواي شهواني بر او مسلّط شده و چنين شده «إِنَّ الْإِنْسٰانَ لَظَلُومٌ كَفّٰارٌ» ابراهيم: 34. «وَ كٰانَ الْإِنْسٰانُ عَجُولًا» اسراء: 11. «وَ كٰانَ الْإِنْسٰانُ أَكْثَرَ شَيْ ءٍ جَدَلًا» كهف: 54. «إِنَّهُ كٰانَ ظَلُوماً جَهُولًا» احزاب: 72. «وَ كٰانَ الْإِنْسٰانُ كَفُوراً» اسراء: 67. اينها مقام اسفل سافل انسانيّت است آنگاه بوسيلة هدايت فطري و تربيت پيامبران پيش رفته «لٰا تُلْهِيهِمْ تِجٰارَةٌ وَ لٰا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّٰهِ- … يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِيٰاماً» و غيره شده است باقي مطلب را در «تين» و «انسان» مطالعه كنيد.

از نامهاي جهنّم است و علت اين تسميه ظاهرا آنست كه جهنّم مي سوزاند و رنگ پوست را تغيير ميدهد. نعوذ باللّه منها.

كه از هر طرف آنرا پوشانده و بالاي آن قرار دارد. محفوظ بودن اين سقف آنست كه در اطراف زمين مهار شده و از آن كنار نميشود اگر خداوند هوا را بوسيلۀ جاذبۀ زمين يا غير آن در اطراف زمين حفظ نميكرد هوا از آن فرار ميكرد و بيرون ميرفت و در فضاي بيكران ناپديد ميشد و

قاموس قرآن، ج 3، ص: 279

زندگي ناممكن ميگرديد «وَ جَعَلْنَا السَّمٰاءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً» اين سقف محفوظ آيات عجيب و غريب دارد متأسفانه بشر از درك و دقّت در آن رو گردان است.مثلا بيشتر مأكولات و روئيدنيهاي روي زمين از كربن هوا گرفته ميشود و مقدار كمي از املاح زمين است برگهاي روئيدنيها كربن هوا را گرفته و آنرا بصورت ميوه ها و حبوبات و غيره بما تحويل ميدهند.اكسيژن هوا سبب زندگي ماست از بين رفتن آن مساوي با از بين رفتن حيات است مشاهدۀ رنگهاي الوان از اثر معجزه آساي هواست. زندگي حيوانات دريائي از هواي محلول در آب است. اشعّۀ گوناگون مضرّه كه بطور فزون از حدّ از آفتاب و سائر ستارگان بمحيط زمين وارد ميشود ذرّات هوا آنها را تجزيه و خورد خورد ميكند تا وقت رسيدن ببدن انسانها و حيوانات و گياهان از اثر افتاده و در حكم از بين رفته ميشوند و يا بصورت نافع در ميايند.ميليونها سنگهاي آسماني كه با سرعت 48 هزار كيلومتر در ساعت وارد جوّ زمين ميشوند با بر خورد بگازهاي هوا بصورت تيرهاي شهاب در آمده و بصورت غبار در ميايند و گرنه زندگي را در روي زمين ناممكن ميساختند.صاعقه ها كه با سرعت 30 هزار برابر سرعت گلوله و با حرارت 30

هزار درجه آزت هوا را با اكسيژن تركيب كرده و موادّ قابل جذب براي گياهان بوجود مياورند از پديده هاي هوااند و زندگي نباتي و در نتيجه زندگي حيواني بدون آن ناميسّر است. بحساب هوا شناسان هر دقيقه صد بار در روي زمين صاعقه توليد ميشود. اين بود مجملي از آيات و اسرار قدرت خداوند در هواي زمين. چه بسيار و عجيب است اين آيات!! و چه كم است تدبّر و دقّت ما بشر «وَ هُمْ عَنْ آيٰاتِهٰا مُعْرِضُونَ».

گرفته و فرق فوق را از ديگران نقل ميكند.تدّبر در آيات قرآن نشان ميدهد كه اسقاء بمعني گذاشتن آب در اختيار شخص است مثل آيۀ گذشته و «فَأَنْزَلْنٰا مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً فَأَسْقَيْنٰاكُمُوهُ … » حجر: 22. «نُسْقِيكُمْ مِمّٰا فِي بُطُونِهٰا … » مؤمنون: 21. «وَ نُسْقِيَهُ مِمّٰا خَلَقْنٰا أَنْعٰاماً وَ أَنٰاسِيَّ كَثِيراً» فرقان: 49.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 281

ولي سقي در نوشاندن آمده نظير «أَمّٰا أَحَدُكُمٰا فَيَسْقِي رَبَّهُ خَمْراً … » يوسف: 41. كه دربارۀ نوشاندن است و مثل «إِنَّهٰا بَقَرَةٌ لٰا ذَلُولٌ تُثِيرُ الْأَرْضَ وَ لٰا تَسْقِي الْحَرْثَ … » بقره: 71. بقره، آب را بكشت مي نوشاند و در آيۀ «وَ الَّذِي هُوَ يُطْعِمُنِي وَ يَسْقِينِ» شعراء: 79. نيز نوشاندن مراد است. خلاصه آنكه فرق راغب و حماسي بجا و حق است.استسقا: طلب سقي و اسقاء. «وَ إِذِ اسْتَسْقيٰ مُوسيٰ لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصٰاكَ الْحَجَرَ … » بقره: 60.سقاية: ظرفيكه با آن آب ميدهند (مشربه) «فَلَمّٰا جَهَّزَهُمْ بِجَهٰازِهِمْ جَعَلَ السِّقٰايَةَ فِي رَحْلِ أَخِيهِ … » يوسف: 70. گويا آن ظرف هم مشربه بود كه سقايه گفته و هم پيمانه بود كه در آيات ديگر آنرا صواع گفته است راغب گويد آندو تعبير براي فهماندن دو امر است.سقايه مصدر نيز آمده است مثل «أَ جَعَلْتُمْ سِقٰايَةَ الْحٰاجِّ وَ عِمٰارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللّٰهِ … » توبه: 19.آيا آب دادن حاجيان و تعمير مسجد الحرام را مانند آنكس ميدانيد كه بخدا ايمان آورده راجع بشأن نزول آيه رجوع شود به تفاسير.

آب روان اند در الميزان آمده: گفته اند ظِلٍّ مَمْدُودٍ سايه ايست كه آفتاب آنرا نبرد آن باقي و پيوسته است مٰاءٍ مَسْكُوبٍ آبي است كه پيوسته جاري باشد. اين كلمه فقط يكبار در قرآن آمده است.

و قاموس گفته بمعني خمر است يعني از ميوه هاي درختان خرما و مو، شراب و روزي خوب بدست مياوريد «رزق حسن» قرينۀ مبغوض بودن خمر در آيه است.سكران: مست. جمع آن سكاري است «لٰا تَقْرَبُوا الصَّلٰاةَ وَ أَنْتُمْ سُكٰاريٰ … » نساء: 43.

مساكن ميباشد «وَ سَكَنْتُمْ فِي مَسٰاكِنِ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ … » ابراهيم: 45.سكينة: آرامش قلب و اطمينان خاطر. طبرسي گويد: مصدر است بجاي اسم مصدر آمده مثل قضيّه و بقيّه و عزيمت «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدٰادُوا إِيمٰاناً … » فتح: 4. اين كلمه شش بار در قرآن آمده و همه دربارۀ آرامش قلب اند كه سبب ثبات و آرامش ظاهري است.راغب گويد: گفته اند سكينه و سكن بمعني زوال ترس است «إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التّٰابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ … » بقره: 248. شرح آن در «تابوت» گذشت.مسكنة: درماندگي. طبرسي گويد: آن مصدر مسكين است. در اقرب آنرا اسم گرفته بمعني فقر، ذلّت و ضعف. راغب گويد: اصح القولين آنست كه ميم آن زايد است. اين كلمه دو بار در قرآن آمده و هر دو دربارۀ يهود است «وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ

قاموس قرآن، ج 3، ص: 284

الذِّلَّةُ وَ الْمَسْكَنَةُ وَ بٰاؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ ذٰلِكَ بِأَنَّهُمْ كٰانُوا يَكْفُرُونَ بِآيٰاتِ اللّٰهِ وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ … » بقره: 61. بار دوم در آيۀ 112 آل عمران آمده «ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ مٰا ثُقِفُوا إِلّٰا بِحَبْلٍ مِنَ اللّٰهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النّٰاسِ وَ بٰاؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ ذٰلِكَ بِأَنَّهُمْ كٰانُوا يَكْفُرُونَ بِآيٰاتِ اللّٰهِ وَ يَقْتُلُونَ الْأَنْبِيٰاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ … » در هر دو آيه مقرّر شدن ذلّت و مسكنت و قرين شدن با غضب خدا ذكر شده و علّت آن بدبختي ها، كفر بآيات حق و قتل پيامبران است. اين دو آيه با هم تفاوتي ندارند مگر در استثناء «إِلّٰا بِحَبْلٍ مِنَ اللّٰهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النّٰاسِ» كه در «حبل» مشروحا

گفته شد.مسكنت را ابن اثير و طبرسي فقر قلبي گفته اند. بهر حال آن از سكون است و آن درماندگي بخصوصي است كه از ذلّت و خواري ناشي ميشود و شخص پيش خود شرمنده ميشود و اينكه بيضاوي در تفسير آيۀ دوم گفته: يهود در بيشتر اوقات فقراء و مساكين اند درست نيست گرچه سخنش در آيه اوّل وسيعتر از دوّم است. زيرا مسكنت فقر نيست. المنار در فرق ما بين ذلّت و مسكنت گويد: مسكنت حالتي است در شخص كه از خود حقير شمردن ناشي است بطوريكه براي خود حقي قائل نيست. و ذلّت حالتي است كه منشاء آن ممنوعيت از حق خويش است و منشاء و سبب ذلّت ديگران اند نه خود شخص.بهر حال در نتيجۀ كفر بآيات خدا و قتل پيامبران خواري و ذلّت بر يهود مقرّر و زده شد. مردم آنها را خوار و ذليل دانستند. خود نيز در پيش خود مسكين و درمانده شدند و رفع آن بِحَبْلٍ مِنَ اللّٰهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النّٰاسِ بسته است. بطوريكه هر شخص ستمكار در نظر ديگران خوار و در پيش خودش شرمنده است و اگر بسوي خدا باز گردد و مردم در وي توبه احساس كنند هر دو رفع ميشود آيه نميگويد چنين شدند بلكه ميگويد: رفع ذلّت

قاموس قرآن، ج 3، ص: 285

و مسكنت با آندو است.مسكين: درمانده. بايد دانست در قرآن كريم فقط در يك محل مساكين با فقراء در رديف هم ذكر شده اند «إِنَّمَا الصَّدَقٰاتُ لِلْفُقَرٰاءِ وَ الْمَسٰاكِينِ وَ الْعٰامِلِينَ عَلَيْهٰا … » توبه: 60. اين باعث گفتگو شده كه آيا هر دو يك صنفند و يا صنف مستقلي اند.بعضي ها گفته اند: مسكين آنست كه هيچ چيز

نداشته باشد و آن از فقير شديدتر است ولي دقّت در قرآن آنرا تأييد نميكند كه در آيۀ «أَمَّا السَّفِينَةُ فَكٰانَتْ لِمَسٰاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ … » كهف: 79. مساكين بصاحب كشتي اطلاق شده است.با توجّه باصل ماده خواهيم دانست هر يك صنف بخصوصي است گرچه در بعضي مصاديق قابل جمع اند فقر در لغت بمعني حاجت است، فقير يعني حاجتمند و مستمند. مسكين از سكون است يعني درمانده: درماندگي ممكن است در اثر فقر باشد و يا از مرض، فلج، نقص عضو و دوري از مال و اهل و غيره. علي هذا مسكين از فقير اعمّ است بر خلاف بعضي از بزرگان كه فقير را اعمّ دانسته. زيرا هر فقير از لحاظ حاجت مسكين و درمانده است ولي بعضي مسكين فقير نيست مثل مساكين سورۀ كهف كه صاحب كشتي بودند.در مجمع از شافعي و ابن انباري نقل شده كه فقير از مسكين اسوء حال است و با آيۀ «أَمَّا السَّفِينَةُ فَكٰانَتْ لِمَسٰاكِينَ» استدلال كرده اند.عياشي در تفسير خود ذيل آيۀ «إِنَّمَا الصَّدَقٰاتُ لِلْفُقَرٰاءِ وَ الْمَسٰاكِينِ … » توبه: 60. از محمد بن مسلم از امام صادق عليه السّلام نقل كرده: فقير آنستكه سؤال ميكند. مسكين پر زحمت تر از او است و سؤال نميكند. و از ابي بصير از آنحضرت نقل ميكند: فقير آنستكه سؤال ميكند. مسكين پر زحمت تر از اوست و بائس از هر دو پر مشقّتتر است. ولي در وسائل هر دو حديث بعكس نقل شده.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 286

خلاصۀ سخن آنكه: مسكين بمعني درمانده. بنظر ما از فقير اعم است.و اينكه امام عليه السّلام مسكين را اسوء حالا فرموده ظاهرا راجع بآيۀ صدقات است

و گرنه از حيث لغت و آيۀ 79 كهف شايد مسكين فقير نباشد و مراد در آيۀ صدقات آنست كه حالش از فقير بدتر باشد يعني صدقات مال كساني است كه فقيراند و مالك قوت يكساله نيستند و نيز مال آنهائي است كه مالك قوت يكروزه هم نيستند. «وَ آتَتْ كُلَّ وٰاحِدَةٍ مِنْهُنَّ سِكِّيناً وَ قٰالَتِ اخْرُجْ عَلَيْهِنَّ … » يوسف: 31.سكين بر وزن سجين بمعني كارد است در اقرب گويد: آن آلت ذبح است مذكّر و مؤنّث هر دو آيد و در غالب مذكر است جمع آن سكاكين ميباشد يعني بهر يك از آنان كاردي داد و بيوسف گفت نزد ايشان برو.اين كلمه فقط يكبار در قرآن آمده است.

تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذٰلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيٰاتِنٰا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ» اعراف: 175 و 176.آيات ما قبل دربارۀ يهود است و «عَلَيْهِمْ» در اين آيه راجع بآنهاست. و بحضرت رسول دستور است كه بآنها بخواند و خبر دهد. و نيز ظاهر آنست كه آيه اشاره بقصۀ مخصوصي است كه يهود از آن خبر داشتند.در تفسير برهان از حضرت رضا عليه السّلام نقل شده: بلعم بن باعورا اسم اعظم ميدانست و دعا ميكرد مستجاب ميشد.بفرعون متمايل گرديد و آنگاه كه فرعون در طلب موسي و يارانش بود از وي خواست دعا كند تا خدا موسي و يارانش را از رفتن باز دارد. او بالاغ خويش سوار شد تا در پي موسي برود. الاغش از رفتن ايستاد. شروع كرد بزدن آن. الاغ باذن خدا بزبان آمد و گفت: چرا مرا مي زني؟ ميخواهي با تو بيايم تا بر عليه پيامبر خدا و قوم نيكوكار دعا كني. الاغ را مرتب ميزد تا كشته شد در نتيجه اسم اعظم

قاموس قرآن، ج 3، ص: 288

از زبان او بيرون رفت و آنست قول خداوند «فَانْسَلَخَ مِنْهٰا … ».اين حديث در الميزان از تفسير قمي نقل شده و نيز از درّ منثور از ابن مسعود نقل كرده كه: او مردي از بني اسرائيل بود بنام بلعم بن ابر و از همان كتاب از ابن عباس آمده بلعم بن باعوراء و در لفظي بلعام بن عامر همان است كه اسم اعظم باو داده شده بود. در المنار نيز روايات زيادي در اين زمينه نقل كرده و در آخر تصريح ميكند كه اعتمادي بآنها ندارد.در تورات سفر اعداد باب 22 بند پنجم تا آخر باب

24 پيامبري بنام بلعام بن بعور ذكر شده كه پادشاهي بنام بالاق از او خواسته بر بني اسرائيل لعنت كند و او نكرده است و هنگام رفتن بنزد بالاق سوار الاغي بوده كه در راه الاغش بزبان آمده و آنرا سه بار كتك زده است و هاكس در قاموس كتاب مقدس ذيل بلعام مختصر آنرا نقل ميكند.ميشود گفت كه نقل قرآن مجيد حقيقت اين واقعه است و او پيامبر نبوده بلكه مردي بوده كه بعضي از آيات خدا را ميدانسته است.مشروح سخن آنكه اگر اين قضيّه دربارۀ بلعم صحّت داشته باشد گمان من اين است كه او مقداري از همان علم را ميدانسته كه وزير سليمان بوسيله آن تخت ملكۀ سباء را از مسافت زيادي پيش سليمان حاضر كرد و در سورۀ نمل ذكر شده است. و در نتيجه سوء استفاده از علم خود و يا عمل نكردن بموجب آن، علم از دستش رفته و مورد غضب خدا شده است.در مجمع از عدّه اي نقل شده كه مراد از آيه اميّة بن ابي صلت ثقفي شاعر است كتابها را خواند و دانست كه خداوند بزودي پيامبري خواهد فرستاد و اميد داشت كه او حضرت رسول صلي اللّه عليه و آله باشد و چون آنحضرت مبعوث گرديد. حسد ورزيد … (و ايمان نياورد) خداوند «وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْنٰاهُ» را دربارۀ او نازل كرد.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 289

و نيز نقل شده كه دربارۀ ابو عامر راهب كه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله او را فاسق ناميد و با حضرت مخالفت كرد نازل شده است.در مجمع و جوامع الجامع از حضرت باقر عليه السّلام نقل

شده: اصل آن دربارۀ بلعم است سپس خداوند آنرا بر هر كه در مقابل هدايت خدا هواي خويش را پيروي كند مثل زده است.خلاصه آنكه آيۀ شريفه حال كسي را كه ميداند و عمل نميكند مجسّم مي نمايد يعني: بر آنها بخوان داستان كسي را كه آيات خود بدو داديم از آيات ما بيرون رفت (مثل بيرون رفتن مار از پوست خود و يا مثل انداختن شخص لباس خود را) شيطان بدنبال او شد و او را يافت تا از گمراهان گرديد. اگر ميخواستيم او را بوسيلۀ آن آيه رفعت ميداديم ولي او بپستي گرائيد و هوس خويش را پيروي كرد حكايت وي حكايت سگ است اگر بر او هجوم بري پارس ميكند و زبان بيرون ميكند و اگر او را واگذاري باز پارس ميكند (نصيحت كني يا نه سودي ندارد چون ميداند و نميكند) اين است حكايت آنانكه آيات ما را تكذيب كرده اند. داستانها را بخوان شايد انديشه كنند.

كه اينها نام خالي اند و حقيقت ندارند و اينكه ميگوئيد: بت معبود و مقرّب است لفظ پوچي بيش نيست.

ظنّ شيطان دربارۀ اطاعت از وي درست در آمده است. «قٰالَ رَبِّ بِمٰا أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ.إِلّٰا عِبٰادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ … إِنَّ عِبٰادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطٰانٌ إِلّٰا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغٰاوِينَ» حجر: 39- 42. از اين آيات نيز روشن است كه تسلّط شيطان فقط بر تزيين اعمال قبيح است كه در اثر آن مردم اغوا ميشوند و ظاهرا غرض نفي چنين تسلّطي است و گرنه عباد مخلصين را نيز دعوت ميكند ولي دعوت و تزيين او كارگر نميشود.شيطان در اين آيه فقط عباد خالص را استثنا كرده كه عبارت از انبيا و ائمّه و اوصيااند ولي ظاهر «إِنَّ عِبٰادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطٰانٌ» آنست كه تسلّط بر بندگان مؤمن نيز ندارد و آنها هم از وي پيروي نميكنند و در صورت اشتباه فورا جبران مينمايند «إِذٰا مَسَّهُمْ طٰائِفٌ مِنَ الشَّيْطٰانِ تَذَكَّرُوا فَإِذٰا هُمْ مُبْصِرُونَ» اعراف: 201.مورد تصديق قرآن در تسلّط شيطان فقط «إِلّٰا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغٰاوِينَ» است آيات ذيل اين مطلب را تأييد ميكند: «فَاسْتَعِذْ بِاللّٰهِ مِنَ الشَّيْطٰانِ الرَّجِيمِ. إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطٰانٌ عَلَي الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَليٰ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ. إِنَّمٰا سُلْطٰانُهُ عَلَي الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِينَ هُمْ بِهِ مُشْرِكُونَ» نحل: 98- 100. آنانكه ايمان آورده و كار خود را بخدا واگذار نموده اند شيطانرا بر آنها تسلّطي و دعوتي كه سبب اغوا شود نيست.در سورۀ اسراء نيز مقداري از دعوت و اغواء او را بيان فرموده سپس ميفرمايد: «إِنَّ عِبٰادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطٰانٌ وَ كَفيٰ بِرَبِّكَ وَكِيلًا» اسراء: 65. رجوع شود به «شيطان». «هَلَكَ عَنِّي سُلْطٰانِيَهْ» حاقة: 29. در مجمع از زجاج نقل كرده كه ها در اين كلمه

براي وقف است

قاموس قرآن، ج 3، ص: 293

يعني حجّت و دليل و يا تسلّطي كه در دنيا داشتم از من فوت شد و رفت.ناگفته نماند سلطان در قرآن فقط بدو معناي دليل و تسلّط آمده و در معناي شاه، خليفه، والي، فرمانده بكار نرفته است. جوهري تصريح ميكند كه آن در اين معني مجمع بسته نميشود زيرا كه جاري مجراي مصدر است.اطلاق آن بر حكومت و خليفه و فرمانده باعتبار تسلّطي است كه آنها دارند چنانكه در نهج البلاغه و صحيفۀ سجّاديه و غيره آمده است. جمع آن باين اعتبار سلاطين است در اقرب گفته: اطلاق سلطنت بر حكومت و پادشاهي از كلام مولدين است.

است يعني: لكن آنكه گذشته گناهي ندارند ولي معني آن بنظر ما و بيضاوي اين است: نكاح زنان پدران گناه است مگر آنكه پيش از نزول اين آيه باشد.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 294

همچنين است آيۀ «وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلّٰا مٰا قَدْ سَلَفَ … » نساء: 23.كه از گرفتن دو خواهر نهي ميكند.اسلاف: گذراندن و پيش فرستادن است «هُنٰالِكَ تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ مٰا أَسْلَفَتْ … » يونس: 30.

تعديه بدو مفعول را از بعضي نقل ميكند و شايد در آن «في» مقدّر باشد يعني خدا از آسمان آبي نازل كرد و آنرا در چشمه هاي زمين وارد نمود. همچنين است «وَ مَنْ يُعْرِضْ عَنْ ذِكْرِ رَبِّهِ يَسْلُكْهُ عَذٰاباً صَعَداً» جن: 17.

در آيۀ دوم بنا بر علم امروز سلول مرد (اسپرماتوزئيد) است كه چكيده مني و بوجود آمده در آن و صاف شده از آن است. بنظرم مراد از سلالۀ اول هم همان سلّول است منتهي در خلقت اول همان سلّول در

قاموس قرآن، ج 3، ص: 296

ميان گلي بخصوص بود، پس جاي سلّول در اول گل و لجن بود. و در خلقت دوم جاي آن مني است مثل «خَلَقَ الْإِنْسٰانَ مِنْ عَلَقٍ» علق: 2. بنا بر آنكه علق جمع علقه بمعني كرم و زالو است رجوع شود به «آدم». در نهج- البلاغه خطبۀ 161 راجع بدو نوع خلقت فرموده «بدئت مِنْ سُلٰالَةٍ مِنْ طِينٍ. و وضعت فِي قَرٰارٍ مَكِينٍ. إِليٰ قَدَرٍ مَعْلُومٍ» .

مَنِ اتَّبَعَ رِضْوٰانَهُ سُبُلَ السَّلٰامِ … » مائده: 16. «لَهُمْ دٰارُ السَّلٰامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ … » انعام: 127.كه همۀ اينها بمعني سلامت و سلام خارجي است.يكدفعه سلام قولي است مثل «وَ إِذٰا جٰاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيٰاتِنٰا فَقُلْ سَلٰامٌ عَلَيْكُمْ … » انعام: 54. «وَ نٰادَوْا أَصْحٰابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلٰامٌ عَلَيْكُمْ … » اعراف: 46.سلام قولي در اسلام همين است و آن دعا و خواستن سلامت از خداوند بشخص است سَلٰامٌ عَلَيْكُمْ يعني سلامت باد از خدا بر شما و چون از جانب خداست لذا تحيّتي است از خدا و با بركت و پاك و دلچسب است «فَسَلِّمُوا

قاموس قرآن، ج 3، ص: 297

عَليٰ أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ مُبٰارَكَةً طَيِّبَةً … » نور: 61. «سَلٰامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحِيمٍ» يس: 58. اين سلام قولي از جانب خداوند است كه باهل بهشت اعلام ميشود و ميدانند كه پيوسته در سلامت و امن خواهند بود ممكن است مراد از آن قول ملائكه باشد كه باهل بهشت گويند «سَلٰامٌ عَلَيْكُمْ بِمٰا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَي الدّٰارِ» رعد: 24. چون سلام ملائكه با اجازۀ خداست لذا در سورۀ يس سلام خدا خوانده شده است. و ممكن است بگوئيم: خداوند صدا خلق ميكند و اهل بهشت ميشنوند مثل وحي بموسي در طور سيناء. «وَ لٰا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقيٰ إِلَيْكُمُ السَّلٰامَ لَسْتَ مُؤْمِناً … » نساء: 94.ظاهرا مراد از آن سلام قولي است چنانكه در سبب نزول آيه نقل شده كه اسامة بن زيد و يارانش مردي را كه اسلام آورده بود و بآنها سلام داد و شهادتين گفت كشتند و گوسفندانش را بغنيمت گرفتند. در نتيجه آيۀ فوق نازل شد. «وَ إِذٰا خٰاطَبَهُمُ

الْجٰاهِلُونَ قٰالُوا سَلٰاماً» فرقان: 63. ممكن است سَلٰاماً مفعول فعل محذوف باشد يعني «نطلب منكم السّلامة» و شايد صفت محذوف باشد يعني «قالوا قولا سلاما» (راغب). «سَلٰامٌ عَليٰ نُوحٍ فِي الْعٰالَمِينَ … سَلٰامٌ عَليٰ إِبْرٰاهِيمَ … سَلٰامٌ عَليٰ مُوسيٰ وَ هٰارُونَ … سَلٰامٌ عَليٰ إِلْ يٰاسِينَ … وَ سَلٰامٌ عَلَي الْمُرْسَلِينَ» اين آيات از آيۀ 79 صافات تا آيۀ 181 واقع اند. و در ما قبل هر دو آيۀ اول و آيۀ چهارم اين آيه هست «وَ تَرَكْنٰا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ» اينها سلام و تحيّت قولي است از جانب خدا و اثر واقعي و خارجي دارد آيۀ پنجم شامل تمام مرسلين است و آيۀ اول دربارۀ نوح عليه السّلام از همه وسيع است كه در آن لفظ «فِي الْعٰالَمِينَ» هست. مراد از آن عالم بشر و يا عالم جن و انس و ملائكه است. و ظاهرا عالم بشر و ادوار بشري مراد باشد.بنظر ميايد «فِي الْعٰالَمِينَ» حال

قاموس قرآن، ج 3، ص: 298

باشد از سلام يعني سلام بر نوح در حاليكه آن سلام پيوسته در ميان عالميان هست و خواهد بود. ظاهرا براي همين است كه الميزان گويد: اين سلام تحيّتي است براي نوح از خدا هديّه ميشود بر او از جانب امّتهاي انسانيت ماداميكه چيزي از خيرات قولا و عملا در جوامع بشري واقع شود. چون او عليه السّلام اول كسي است كه بدعوت توحيد بر خاسته و شرك و اثر آنرا كوبيده و در حدود هزار سال در اين راه رنج برده … پس براي اوست نصيبي از هر خير تا روز قيامت و در تمام قرآن سلامي باين وسعت جز دربارۀ نوح يافته نيست.راغب گويد: اين

سلامها روشن ميكنند كه خدا خواسته بپيامبران ثنا و دعا شود. «لٰا يَسْمَعُونَ فِيهٰا لَغْواً وَ لٰا تَأْثِيماً.إِلّٰا قِيلًا سَلٰاماً سَلٰاماً» واقعة: 25 و 26. بهتر است بگوئيم مراد از سلام قولي و فعلي هر دو است يعني بهم ديگر سلام گويند و از هم ديگر در سلام باشند. و شايد قولي مراد باشد يعني «نطلب لكم سلاما». «سَلٰامٌ هِيَ حَتّٰي مَطْلَعِ الْفَجْرِ» قدر: 5. «هِيَ» راجع به ليلۀ قدر است يعني آنشب تا طلوع فجر سلام و سلامت است. درست فهميده نميشود كه چگونه سلام است آيا براي همه يا براي افراد بخصوصي؟! از كلام امام سجاد عليه السّلام بدست ميايد كه براي عدّه بخصوصي است در دعاي 44 صحيفه چنين آمده «سمّاها ليلة القدر … سلام دائم البركة الي طلوع الفجر علي من يشاء من عباده بما احكم من قضائه» در اينصورت براي كساني سلامت است كه تقديرشان در آنشب بنحو احسن معين ميگردد. مثل قرآن كه براي مؤمنان شفاست و كافران را جز خسارت نيافزايد «وَ لٰا يَزِيدُ الظّٰالِمِينَ إِلّٰا خَسٰاراً» … «وَ أَمّٰا إِنْ كٰانَ مِنْ أَصْحٰابِ الْيَمِينِ. فَسَلٰامٌ لَكَ مِنْ أَصْحٰابِ الْيَمِينِ»

قاموس قرآن، ج 3، ص: 299

واقعة: 90 و 91. ممكن است مراد از اين سلام همان باشد كه دربارۀ اهل بهشت آمده «لٰا يَسْمَعُونَ فِيهٰا لَغْواً إِلّٰا سَلٰاماً … » مريم: 62. ولي «سَلٰاماً سَلٰاماً» در سورۀ واقعة راجع بمقربين است معني آيه چنين ميشود: اما اگر شخص متوفي از اصحاب يمين باشد سلام آنها مخصوص تو است و شايد «لَكَ» خطاب بحضرت رسول صلي اللّه عليه و آله بوده باشد. «هُوَ اللّٰهُ الَّذِي لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ

السَّلٰامُ … » حشر: 23. سلام از اسماء حسني است راغب گويد: گفته اند علّت توصيف خداوند بسلام آنست كه عيوب و آفات بحضرتش راه ندارد چنانكه بخلائق ميرسد. در اينصورت سلام بمعني سالم است طبرسي گويد: سلام يعني آنكه بندگان از ظلمش سالم اند و گفته اند: آن بمعني سالم از هر نقص و عيب و آفت است. صدوق در توحيد آنرا سلامت دهنده. و سالم از هر عيب گفته است. ابن اثير نيز مثل راغب گفته و بيضاوي آنرا اختيار كرده است. در اقرب نيز چنين است.در جوامع الجامع و كشّاف نيز سلامت دهنده يا سالم از هر عيب ذكر شده. الميزان آنرا تقريبا بي آزار معني كرده گويد: سلام كسي است كه با تو بسلامت و عافيت ملاقات كند بدون شرّ و ضرر.خلاصه آنكه: معني سلام يا سلامت دهنده و يا سالم از هر عيب است.و در صورت اول از صفات فعل و در صورت دوم از صفات جلال است و آن در اصل مصدر است و از باب مبالغه وصف حق تعالي آمده. اقرب الموارد عقيده دارد كه در اسماء اللّه جز سلام مصدر نيامده است.سلم (بر وزن علم) اخفش آنرا صلح گفته هكذا سلم (بر وزن فلس و فرس) ابو عبيده گويد: سلم و اسلام هر دو يكي است و سلم در جاي ديگر بمعني مسالمت و صلح است (مجمع) «يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً … » بقره: 208. آنرا در آيه بفتح

قاموس قرآن، ج 3، ص: 300

(س) و كسر آن خوانده اند ولي در قرآنها بكسر است. آيۀ ما قبل و ذيل آيه شاهد است كه آن بمعني تسليم شدن بفرمان

حق و در اخبار شيعه بمعني ورود بولايت اهل بيت عليهم السلام تفسير شده است.سلم (بفتح س، ل) بمعني اطاعت و انقياد است «وَ أَلْقَوْا إِلَي اللّٰهِ يَوْمَئِذٍ السَّلَمَ … » نحل: 87. يعني آنروز بخدا تسليم و منقاد ميشوند. آن چهار بار در قرآن آمده: نساء آيۀ 90 و 91. نحل آيۀ 28 و 87.سلم (بر وزن عقل) مسالمت و صلح و سازش «وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهٰا وَ تَوَكَّلْ عَلَي اللّٰهِ … » انفال: 61. اگر كفار مايل بسازش و صلح شدند تو هم مايل باش و توكّل بخدا كن سخن ما را دربارۀ اين آيه در «قتل» مطالعه كنيد.سلّم (بضم س و تشديد لام) نردبان. خواه از چوب باشد و يا از سنگ و غيره علت اين تسميه آنست كه تو را بآنچه ميخواهي تسليم ميكند و ميرساند (اقرب) «وَ إِنْ كٰانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْرٰاضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِيَ نَفَقاً فِي الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِي السَّمٰاءِ فَتَأْتِيَهُمْ بِآيَةٍ … » انعام: 35. اعراض مشركان بر آنحضرت گران ميامد خدا در رفع آن فرمايد: اگر اعراض آنها بر تو گران باشد اگر بتواني منفذي در زمين بيابي يا نردبان و وسيلۀ بالا رفتن بآسمان پيدا كني و آيه اي براي آنها بياوري كه وادار بايمانشان كند نتواني آورد چون خدا خواسته ايمان و كفر با اختيار باشد نه با اجبار.سلّم دو بار در قرآن آمده: انعام: 35، طور: 38.تسليم: يكدفعه بمعني سلام كردن است مثل «فَإِذٰا دَخَلْتُمْ بُيُوتاً فَسَلِّمُوا عَليٰ أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ مُبٰارَكَةً طَيِّبَةً … » نور: 61. يعني باهل خانه سلام كنيد كه مسلمانان بحكم يك جسداند. «يٰا أَيُّهَا

الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً» احزاب: 56.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 301

و نيز بمعني سالم كردن و نگاه داشتن است مثل «وَ لَوْ أَرٰاكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنٰازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَ لٰكِنَّ اللّٰهَ سَلَّمَ … » انفال: 43. اگر خدا دشمنان را بتو بسيارشان نشان داده بود دل بترس ميداديد و در كار جنگ منازعه ميكردند ولي خدا از ترس و منازعه نگاه داشت و سلامت كرد.و ايضا بمعني دادن چيزي آمده نحو «فَلٰا جُنٰاحَ عَلَيْكُمْ إِذٰا سَلَّمْتُمْ مٰا آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ … » بقره: 233.و نيز در معناي انقياد و طاعت بكار رفته است نظير «ثُمَّ لٰا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّٰا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً» نساء: 65. يعني از حكم تو در دل خويش تنگي احساس نكنند و تسليم و منقاد محض شوند.

آورديم آنچه ميگوئيم در دل داريم و دلمان بآن مطمئن و آرام است. در جواب آمده: بگو ايمان نياورده ايد بلكه بگوئيد تسليم شده ايم يعني اسلام را قوي ديده و با آن در حال جنگ نيستيم و تسليم هستيم.همچنين است «بَلْ هُمُ الْيَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ» صافات: 26. و شايد استفهام براي زيادت تسليم بوده باشد. «إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللّٰهِ الْإِسْلٰامُ وَ مَا

قاموس قرآن، ج 3، ص: 302

اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتٰابَ إِلّٰا مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ … » آل عمران: 19. «اسلام» در آيات ديگر نيز آمده است نظير «وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلٰامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ … » آل عمران: 85. «وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلٰامَ دِيناً … » مائده: 3.اسلام هر چند مخصوص شريعت حضرت رسول صلي اللّه عليه و آله شده ولي تمام اديان اسلام اند و پيامبران از مردم جز تسليم شدن بخدا و انقياد، چيزي نخواسته اند.آيۀ اول اين حقيقت را روشن ميكند: دين در نزد خدا فقط اسلام و انقياد بخداست. و اختلاف اهل كتاب از روي جهل و ناداني نيست بلكه دانسته و از روي حسد اختلاف كرده اند و گرنه ميدانند كه دين خضوع بارادۀ حق و انقياد بآن است و ميدانند كه اين دين حق است و جز تسليم شدن بخدا نيست آنها دانسته بآيات حق كافر ميشوند. در سورۀ آل عمران از آيۀ 81 ميثاق پيامبران در تصديق يكديگر و انقياد اهل آسمانها و زمين، بيان شده و سپس فرموده: بگو بخدا و بآنچه بر ما و بر ابراهيم، اسمعيل، اسحق، يعقوب، اسباط، موسي، عيسي، و ساير پيامبران نازل شده ايمان آورديم و تسليم شديم و همه را پيامبر

خدا ميدانيم و آنگاه فرموده: «وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلٰامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ … ».

و تصديق قلبي و «عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ» مبيّن اسلام و انقياد است كه انقياد را اگر عين عمل هم ندانيم از عمل قابل انفكاك نيست. و آنها همه در جاي «آمنوا و اسلموا» هستند و اين هر دو مقام عبوديّت و بندگي را مجسّم ميكنند.اين فرق كه دربارۀ ايمان و اسلام گفته شد. راجع باصل لغت و بعضي از موارد قرآن بود ولي در بسياري از آيات ايمان بمعني اسلام و اسلام بمعني هر دو بكار رفته است. مثل «فَقٰالُوا أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنٰا وَ قَوْمُهُمٰا لَنٰا عٰابِدُونَ» مؤمنون: 47. مراد از ايمان در آيه ظاهرا تسليم است يعني آيا بدو نفر كه مثل ما بشراند تسليم و مطيع شويم حال آنكه قومشان نوكران مااند، و غرض آن نيست كه حاضر نيستيم دربارۀ معجزات آندو فكر كنيم تا ايمان بياوريم. همچنين است در

قاموس قرآن، ج 3، ص: 304

آيات «وَ إِذٰا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا كَمٰا آمَنَ النّٰاسُ … » بقره: 13. «وَ قُلْ آمَنْتُ بِمٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ مِنْ كِتٰابٍ … » شوري: 15. «أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتٰابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ … » بقره: 85. و بيشتر آيات ديگر.و آياتيكه در آنها مسلمون، مسلمات، مسلم، اسلم، و اسلموا آمده ايمان در همه منظور است و همه با ايمان يكي اند جز در آياتيكه ايمان و اسلام هر دو ذكر شده است نحو «آمَنّٰا بِاللّٰهِ وَ اشْهَدْ بِأَنّٰا مُسْلِمُونَ» آل عمران: 52. «وَ مٰا زٰادَهُمْ إِلّٰا إِيمٰاناً وَ تَسْلِيماً» احزاب: 22. «إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَ الْمُسْلِمٰاتِ وَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنٰاتِ … » احزاب: 35.

ظاهري گفتيم. شخص خود را زبون و لا علاج ديده در مقابل حريف مغلوب و تسليم ميشود و در اطاعت او در ميايد ولي فكر و عقلش تسليم نشده بلكه پيوسته در انتظار فرصت است تا بار ديگر بستيز بر خيزد. و اين همان است كه در آيۀ «قٰالَتِ الْأَعْرٰابُ آمَنّٰا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لٰكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنٰا … » حجرات: 14. گفته شد.تسليم عقل و فكر آنست كه شخص در مقابل دليل و منطق تسليم شود. در اين تسليم نميشود شخص را با كتك زدن و شكنجه دادن تسليم كرد ولي هر گاه دليل كافي وجود داشت عقل تسليم ميگردد.بيشتر كفاريكه اهل عذاب اند و قرآن ميگويد: دانسته از خدا و دستور او اعراض ميكنند از اين قبيل اند، ميدانند و يقين دارند ولي از روي حسد يا حرص و يا خود پسندي و خود بيني تن بحق در نميدهند عقلشان تسليم است ولي قلبشان تسليم نيست چنانكه فرموده «وَ جَحَدُوا بِهٰا وَ اسْتَيْقَنَتْهٰا أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا … » نمل: 14. يعني آيات ما را انكار كردند و تسليم نشدند ولي ضمير شان

قاموس قرآن، ج 3، ص: 305

و عقلشان يقين كرد علت انكارشان ستم و برتري جوئي بود.موسي در مقابل انكار فرعون ميگويد «لَقَدْ عَلِمْتَ مٰا أَنْزَلَ هٰؤُلٰاءِ إِلّٰا رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ بَصٰائِرَ وَ إِنِّي لَأَظُنُّكَ يٰا فِرْعَوْنُ مَثْبُوراً» اسراء 102 ميداني كه اين آيات را پروردگار آسمانها و زمين نازل كرده، اي فرعون: من تو را هلاك شده ميدانم.آري فرعون ميدانست كه موسي حق است عقلش تسليم شده بود از روي خود پسندي و جاه طلبي تسليم قلبي نداشت، ميدانست ولي خاضع نبود مثل

معاويه عليه لعائن اللّه كه امير المؤمنين صلوات اللّه و سلامه عليه را بيشتر از ديگران مي شناخت. ولي خاضع نبود. هم خود را بدبخت كرد و هم ديگران را.دربارۀ اختلاف اهل كتاب و قبول نكردن اسلام، مكرر در آيات ميخوانيم كه ميدانستند قرآن حق و اسلام همان دين موعود است ولي در اثر حسد حاضر بتسليم نشدند «وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتٰابَ إِلّٰا مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ … » آل عمران: 19. و در جاي ديگر فرموده: آنها پيامبر اسلام را همانطور ميشناسند كه پسران خود را و عدّه اي از آنها حق را ميدانند و نهان ميدارند «الَّذِينَ آتَيْنٰاهُمُ الْكِتٰابَ يَعْرِفُونَهُ كَمٰا يَعْرِفُونَ أَبْنٰاءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ» بقره: 146. رجوع شود به «خلف» و بقيۀ مطلب در «كفر» خواهد آمد.تسليم سوّم، تسليم قلب است و آن همان انقياد و مطيع بودن است كه توأم با ايمان و عمل است.ناگفته نماند علت تسليم نشدن قلب پس از تسليم عقل، سه چيز است: حرص، تكبر، حسد. لذا در روايات اسلامي نقل شده: گناهان اولي سه گناهند از آنها بپرهيزيد حرص همان است كه آدم را بخوردن شجرۀ منهي وا داشت. شيطان از روي تكبر بر آدم سجده نكرد. پسر آدم از روي حسد برادر خويش را بكشت.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 306

اگر دربارۀ گناهان مردم كه دانسته و از روي علم گناه ميكنند دقّت كنيم خواهيم ديد علت ارتكاب گناه يكي از سه چيز فوق است.

در كلام اللّه مجيد بسيار و بتصريح آيۀ ذيل پيامبر صاحب وحي است «وَ أَوْحَيْنٰا إِليٰ إِبْرٰاهِيمَ وَ إِسْمٰاعِيلَ وَ إِسْحٰاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْبٰاطِ وَ عِيسيٰ وَ أَيُّوبَ وَ يُونُسَ وَ هٰارُونَ وَ سُلَيْمٰانَ وَ آتَيْنٰا دٰاوُدَ زَبُوراً» نساء: 163.ما ابتدا ثناء خداوند را نسبت باو و ايضا قصص او را در قرآن بررسي كرده سپس بافسانه هائيكه دربارۀ آنحضرت آمده اشاره خواهيم كرد.1- او پيامبري است صاحب وحي و در رديف سائر پيامبران چنانكه از آيۀ سابق روشن شد، گرچه شريعت مستقل نداشته و مروّج احكام تورات بود. وي هدايت يافتۀ خدا بود «وَ نُوحاً هَدَيْنٰا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ دٰاوُدَ وَ سُلَيْمٰانَ … » انعام: 84. خداوند بوي علم و حكمت آموخته بود «فَفَهَّمْنٰاهٰا سُلَيْمٰانَ وَ كُلًّا آتَيْنٰا حُكْماً وَ عِلْماً … » انبياء: 79. او زبان پرندگان را ميدانست و از قضيۀ وادي نمل كه از سخن گفتن مورچه خبر داد بدست ميايد كه زبان حشرات را نيز ميدانسته «وَ وَرِثَ سُلَيْمٰانُ دٰاوُدَ وَ قٰالَ يٰا أَيُّهَا النّٰاسُ عُلِّمْنٰا مَنْطِقَ الطَّيْرِ … » نمل: 16. دربارۀ اوست «وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنٰا لَزُلْفيٰ وَ حُسْنَ مَآبٍ» ص: 40. وي بخداوند بندۀ نيكوئي بود و پيوسته با ذكر و استغفار و دعا بخدا رجوع ميكرد «وَ وَهَبْنٰا لِدٰاوُدَ سُلَيْمٰانَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوّٰابٌ» ص: 30. خداوند او و پدرش را بر بسياري از بندگان مؤمن برتري داده بود. «وَ قٰالا الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِي فَضَّلَنٰا عَليٰ كَثِيرٍ مِنْ عِبٰادِهِ الْمُؤْمِنِينَ» نمل: 15. در سورۀ انبياء پس از ذكر احوال عدّه اي از پيامبران از جمله سليمان ميفرمايد: «إِنَّهُمْ كٰانُوا يُسٰارِعُونَ فِي الْخَيْرٰاتِ وَ يَدْعُونَنٰا

قاموس قرآن،

ج 3، ص: 307

رَغَباً وَ رَهَباً وَ كٰانُوا لَنٰا خٰاشِعِينَ» انبياء: 90.

عسقلان محلي است در شام.واقعه ايكه آنجا اتفاق افتاد سخن مورچه بود كه بمورچگان گفت:

قاموس قرآن، ج 3، ص: 308

بلانه هاي خود داخل شويد تا سليمان و سپاهيانش بدون توجه شما را پايمال نسازند. اين سخن ميرساند كه مورچگان سخن گفتن دارند. و مخابرات دارند كه در اندك زماني فرمان حكمران بهمه ميرسد و شگفتتر از همه آنكه مورچگان مردم را با اسم و رسم مي شناسند كه گفت: تا سليمان و لشكريانش شما را پايمال نكنند.سليمان از سخن مورچه تبسّم و تعجّب كرد و گفت: خدايا نصيبم كن شكر اين نعمت را كه بمن و پدر و مادرم داده اي بجا آورم و كاريكه مورد رضاي تو است انجام دهم و مرا در زمرۀ بندگان نيكوكار خود در آور. نميدانيم سليمان سخن مورچه را چطور فهميد ولي آيه صريح است در اينكه متوجه فرمان او شد. جملۀ «وَ هُمْ لٰا يَشْعُرُونَ» دربارۀ لشكريان صحيح است ولي دربارۀ سليمان صحيح نيست زيرا كه سليمان مورچگان را دانسته پايمال نميكرد ممكن است آن از باب تغليب باشد و يا مورچه آنمقام را در سليمان نميدانسته است.معني آيات چنين است: براي سليمان لشكريانش از جن و انس و پرندگان جمع شدند و آنها از پراكندگي منع ميگرديدند. تا بر وادي نمل آمدند مورچه اي گفت: اي مورچگان بلانه هاي خود داخل شويد …

بياورد. كمي بعد هدهد بيامد و گفت: چيزي ديده ام كه نديده اي و از قوم سباء برايت خبر درست آورده ام. زني بديدم كه بر آنها سلطنت ميكند. و همه چيز دارد و از جمله او را تخت بزرگي هست. او و قومش را ديدم كه سواي خدا بآفتاب

قاموس قرآن، ج 3، ص: 309

سجده ميكردند، و شيطان اعمالشان را بر آنها آراسته و از راه حق منحرفشان كرده و هدايت نيافته اند.بهمين جهت بخدائيكه در آسمانها و زمين، نهان را آشكار ميكند و آنچه پنهان ميكنيد و آشكار مي نمائيد ميداند، سجده نميكنند. خدائيكه جز او معبودي نيست و پروردگار عرش عظيم است (اندازۀ فهم و شعور پرنده را به بينيد).سليمان فرمود: خواهيم ديد كه راست ميگوئي يا از دروغگوياني.اين نامۀ مرا ببر و نزد ايشان بيفكن سپس دور شو ببين چه ميگويند. زن چون نامۀ سليمان را خواند گفت: اي بزرگان نامۀ گراميي بنزد من افكنده شده، آن از سليمان است بدين مضمون: «بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ كه بر من تفوق مجوئيد و تسليمانه پيش من آئيد. و اضافه كرد: اي بزرگان مرا در كارم نظر دهيد كه من در كاري بي حضور شما تصميم نگرفته ام. در جواب گفتند: ما نيرومند و جنگاوران سر سخت ايم و كار بارادۀ توست ببين چه فرمان ميدهي. زن گفت: پادشاهان وقتي بشهري در آيند آنرا فاسد و تباه ميكنند و عزيزانش را ذليل گردانند و كارشان چنين است.من هديّه اي سوي سليمان و لشگريانش ميفرستم تا به بينم فرستادگان چه خبر مياورند. چون فرستادۀ ملكه نزد سليمان آمد. سليمان بتندي گفت: مرا با مال مدد ميدهيد آنچه خدا بمن داده بهتر از آنست كه

بشما داده؟نه بلكه شما بهديۀ خويش خوشدل ميشويد. نزد ايشان باز گرد حتما سپاهياني بسوي آنها آريم كه طاقت مقابله با آنها را نداشته باشند و از شهر، ذليل و حقير بيرونشان ميكنيم. (فرستاده بطرف سباء براه افتاد).سليمان بحاضران گفت: كدامتان تخت ملكه را پيش از آنكه مطيعانه پيش من آيند، برايم مياوريد؟عفريتي از جنيان گفت: من پيش از اينكه از مجلس خويش بر خيزي تخت را سوي تو مياورم كه در مورد

قاموس قرآن، ج 3، ص: 310

آن توانا و امينم. مرديكه دانشي از كتاب نزد وي بود. گفت: من آنرا پيش از آنكه چشم بهم بزني نزد تو مياورم. بدنبال اين سخن سليمان ديد تخت ملكه در پيش او حاضر است.گفت: اين از احسان پروردگار من است. ميخواهد امتحانم كند آيا شكرگزارم يا كفران ميكنم … گفت تخت را بر ملكه پس از آمدن ناشناس كنيد و نگوئيد: اين تخت توست به بينيم آيا بشناختن آن راه مي برد يا از آنان ميشود كه راه نمي برند. چون ملكه بيامد گفتند: آيا تخت تو چنين است؟گفت: گوئي همين است. ما پيش از اين بقدرت سليمان واقف بوده و تسليم بوده ايم و همان تسليم بخدا او را از آنچه جز خداي مي پرستيد باز داشت كه وي از زمرۀ قوم كافر بود و از آنها تبعيت ميكرد.بدو گفته شد: بقصر سليمان داخل شو چون آنرا ديد پنداشت آب عميقي است. ساقهاي خويش را عريان كرد.سليمان گفت: اين قصري است صاف از شيشه. زن چون اين قدرت و عظمت و آن قصۀ هدهد و آمدن تخت را بديد دانست كه او پيامبر و مؤيد من عند اللّه است لذا گفت:

پروردگارا من بر خويش ستم كردم و اينك با سليمان تسليم و مطيع پروردگار جهانيان ميشوم».در اين قصه بايد بچند مطلب توجه كرد: 1- مرغان نيز از جملۀ لشكريان سليمان بودند. سليمان زبان هدهد را ميدانست و بوي مأموريت ميداد و با آن گفتگو ميكرد و او بود كه خبر قوم سباء را بسليمان گزارش كرد و نامۀ او را پيش آنان انداخت.از اين جريان روشن ميشود كه پرندگان و يا قسمتي از آنها اگر در فهم درك بالاتر از انسان نباشند كمتر نيستند كه هدهد حكومت آنها و اينكه آفتاب پرستند و ملكۀ آنها را دانست بالاتر از همه گفت: «أَلّٰا يَسْجُدُوا لِلّٰهِ الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْ ءَ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ … » كه در «خب ء» گذشت.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 311

2- جريان آمدن تخت ملكۀ سباء از فاصلۀ دور پيش سليمان. در «روح» زير عنوان «باد در طاعت سليمان بود» توضيحي دربارۀ آن داده شد.آن علم نكره و مرموز كه آصف وزير سليمان دارا بود دانسته نيست. ولي ميتوان گفت كه خدا باو چنان ارادۀ قوي داده بود كه توانست با ارادۀ خود كار خدائي كند البته با اراده و اذن خدا و در همان جا قضيۀ حضرت جواد عليه السّلام را نقل كرديم كه نظير كار آصف بن برخيا بود. و شايد در آينده بشر بنيروي علم، پرده از اسرار آن بر دارد.در اصول كافي كتاب الحجة باب آنچه بائمه از اسم اعظم داده شده سه روايت نقل شده از جمله جابر از امام باقر عليه السّلام نقل ميكند: اسم اعظم خداوند بر هفتاد و سه حرف است. در نزد آصف فقط يكحرف بود

آنرا بر زبان آورد، زمين ما بين او و تخت بلقيس فرو رفت تا تخت را با دستش گرفت سپس زمين در كمتر از يك چشم بهم زدن بحالت اول بر گشت. و ما امامان هفتاد دو حرف از آن نزد ماست و يك حرف ديگر (كه كسي بآن راه ندارد) در نزد خداست و آن مخصوص خداوند است در علم غيب كه پيش اوست و لا حول و لا قوة الا باللّه العلي العظيم.از بعضي آيات و روايات روشن ميشود كه در روز قيامت قسمتي يا همۀ افعال اهل بهشت با اراده خواهد بود نه با ابزار، شايد انشاء اللّه اين مطلب را در «قيامة» توضيح بدهيم.3- سليمان كاخ آئينه بند داشته است «قٰالَ إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوٰارِيرَ» و اگر جملۀ «وَ أُوتِينَا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهٰا وَ كُنّٰا مُسْلِمِينَ» كلام ملكه باشد بنظر ميدهد كه او پيش از آن قضيه بقدرت و پيامبري سليمان دانا بوده و اسلام آورده بود ولي در عبادت آفتاب از از قوم خود كنار نميشد، لشكر كشي سليمان براي وي توفيق جبري شد و شايد مرادش از «ظَلَمْتُ نَفْسِي» همان باشد كه دانسته از قوم خويش تبعيّت

قاموس قرآن، ج 3، ص: 312

ميكرد.

«أَحْبَبْتُ» را اختيار كردن گفته است علي هذا «حُبَّ الْخَيْرِ» مفعول آنست يعني دوست داشتن اسبان را اختيار كردم. بقولي «عن» بمعني «علي» است يعني محبّت اسبان را بر ذكر پروردگارم بر گزيدم.ولي بنظر من «عن» براي تعليل است. ابن هشام در معني براي «عن» ده معني ذكر كرده از جمله تعليل است و گويد: آن در آيۀ «وَ مٰا كٰانَ اسْتِغْفٰارُ إِبْرٰاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلّٰا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهٰا إِيّٰاهُ» و نيز در آيۀ «وَ مٰا نَحْنُ بِتٰارِكِي آلِهَتِنٰا عَنْ قَوْلِكَ» براي تعليل است.قاموس و اقرب تعليل را يكي از معاني «عن» شمرده و آيۀ «إِلّٰا عَنْ مَوْعِدَةٍ» را شاهد آورده اند در اين صورت هيچ مانعي ندارد كه «عن» در آيۀ «عَنْ ذِكْرِ رَبِّي» براي تعليل باشد يعني: من محبت اسبان را براي ذكر پروردگارم كه آنها را براي جهاد در راه او آماده كرده ام بر گزيده ام و شايد سان ديدن از اسبان براي آمادگي بجنگ بود كه آنرا ياد خدا خواند «تَوٰارَتْ بِالْحِجٰابِ» بقرينۀ «العشيّ» غروب شمس است كه عشيّ طرف آخر عصر ميباشد يعني آفتاب بپرده نهان شد. ضمير «رُدُّوهٰا» راجع به «صافنات» است يعني آنها را نزد من بر گردانيد. علي هذا معني آيات چنين است: بداود سليمانرا بخشيديم او بندۀ خوب و رجوع كننده بحق است.آنگاه كه در آخر روز اسبان اصيل و تيز رو باو نشان داده شدند. گفت:

قاموس قرآن، ج 3، ص: 313

من اسبان را دوست ميدارم و آن براي ياد پروردگار است. (پيوسته بآنها تماشا ميكرد) تا آفتاب غروب كرد. گفت اسبان را پيش من بر گردانيد و چون بر گرداندند شروع كرد بساق و گردنهاي آنها دست ميكشيد.اينكه گفته

شد كاملا طبيعي و قابل قبول است بقولي مراد از «عن» «علي» و ذكر بمعني نماز است يعني: من دوست داشتن اسبان را بر نماز ترجيح دادم. و بقولي مراد از «رُدُّوهٰا» بر گرداندن آفتاب است يعني بملائكه دستور داد كه آفتاب را بر گردانند تا نماز قضا شده را در وقت آن بخواند بروايتي در «فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْنٰاقِ» سليمان و اصحابش بساقها و گردنهاي خود دست كشيدند و آن وضوي آنها بود تا نماز بخوانند و بقولي شروع كرد گردنها و ساقهاي اسبان را با شمشير ميزد كه مانع نماز او شده بودند معلوم نيست آن زبان بسته ها چه تقصيري داشته اند؟!! بعضي از بزرگان فرموده تماشاي اسبان و نماز هر دو عبادت بود و عبادتي او را از عبادت ديگر باز داشت ولي او نماز را ترجيج ميداد. احتمالات غير از اينها نيز گفته اند ولي تنها آنچه گفته شد قابل قبول است.

و بخدا انابه نموده است.در الميزان فرموده: بقولي مراد از جسد خود سليمان بود خدا او را با مرضي امتحان كرد و تقدير كلام آنست: او را بر تخت خودش كه از شدّت مرض مانند جسد بي روح بود افكنديم. ولي حذف ضمير از «القيناه» و ايراد كلام بصورتيكه در آيه است مخلّ معني مقصود ميباشد و كلام افصح الهي بدان حمل نميشود.مفسّران ديگر را دربارۀ مراد از آيه بپيروي از روايات مختلف، اقوال مختلفي است آنچه ميشود اجمالا از ميان آنها انتخاب كرد اين است كه: آن جسد طفلي بود كه خدا او را كشت و بر تخت سليمان افكند و «ثُمَّ أَنٰابَ وَ قٰالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي» اشعار يا دلالت ميكند كه سليمان عليه السّلام را دربارۀ آن طفل اميد و آرزوئي بود. خدا او را گرفت و جسدش را بتخت سليمان افكند و فهماند كه كار خود را بر خدا تفويض كند.بروايت ابو هريره: سليمان روزي در مجلس خود گفت: امشب با هفتاد نفر زن خود همبستر خواهم شد از هر يك پسريكه در راه خدا شمشير زند متولّد ميشود ولي انشاء اللّه نگفت در نتيجه فقط يكي از زنانش حامله شد آنهم فرزندي آورد كه فقط نصف بدن داشت و آن همان است كه بر روي تخت سليمان افكنده شد (مجمع) اين روايت فقط از ابو هريره برازنده است، احتمال دارد كه از كعب الاحبار رفيق دروغ پردازش گرفته، معركه گيري ابو هريره روشن است.بروايتي: براي سليمان فرزندي متولد شد، جنّ و شياطين گفتند: اگر اين فرزند باقي ماند در دست او مانند پدرش گرفتار خواهيم بود. سليمان از آنها ترسيد

فرزند خود را ميان ابر دستور شير دادن داد. اتفاقا روزي جسد فرزند روي تختش افكنده شد يعني حذر از قدر فائده ندارد، چون از جنّ ترسيد خدا عتابش كرد. در مجمع گويد: اين قول شعبي است.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 315

اين سخن را در برهان نيز از مجمع نقل كرده و ظاهرا روايت را نيافته است و گرنه بنقل مجمع اكتفا نميكرد در صافي نيز گفته: از امام صادق عليه السّلام چنين نقل شده. بنظر ميايد كه اين نسبت بامام صادق عليه السّلام صحّت نداشته باشد چون بجعل بيشتر شباهت دارد تا بروايت.و در روايات اهل سنّت هست كه حكومت سليمان بسته بانگشترش بود يكي از شياطين آنرا ربود و بر حكومت سليمان مسلّط شد سپس خداوند انگشترش را بوي باز گردانيد.حكومتش را باز يافت و مراد از جسد افكنده شده بتخت، همان جنّ است.در الميزان فرموده: عدّه اي از اين روايات بابن عباس ميرسد و او در بعضي صريحا گفته كه از كعب الاحبار اخذ كرده است. سپس فرموده اين ها را اعتنا نيست و دست حديث سازان در آن كار كرده.در مجمع پس از نقل صورتهائي از افسانۀ انگشتر، فرموده: بر اين چيزها اعتمادي نيست.

سباء: 12- 13. معلوم ميشود كه جنّ در صورت عدم اطاعت مورد عذاب واقع ميشدند «نُذِقْهُ مِنْ عَذٰابِ السَّعِيرِ» و شايد «مُقَرَّنِينَ فِي الْأَصْفٰادِ» كه خواهد آمد همانها باشند. و نيز آيه صريح است در اينكه براي سليمان كاخها، مجسمه ها، كاسه هائي ببزرگي حوض و ديگهاي ثابت مي ساختند. از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه: بخدا قسم مجسمۀ زنان و

قاموس قرآن، ج 3، ص: 316

مردان نبود بلكه مجسمه درخت و نظير آن بود.2- «وَ الشَّيٰاطِينَ كُلَّ بَنّٰاءٍ وَ غَوّٰاصٍ.وَ آخَرِينَ مُقَرَّنِينَ فِي الْأَصْفٰادِ» ص: 37- 38. براي سليمان غوّاصي هم كرده و از درياي چيزهائي مياوردند و ديگران هم بزنجيرها بسته بودند گفتيم: شايد نافرمانان چنان بوده اند.و از آيۀ «وَ حُشِرَ لِسُلَيْمٰانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّيْرِ فَهُمْ يُوزَعُونَ» نمل: 17. روشن ميشود كه جنّ جزء لشكريان سليمان هم بوده اند و جريان عفريت در لشكر كشي سباء گذشت.در «جنّ» در قسمت 7 و 12 مجسّم شدن شياطين توضيح داده شد بنظر ميايد كه آنها در ملك سليمان مجسّم شده و بصورت كارگر كار ميكرده اند آيۀ زير نيز در مضمون آيات سابق است «وَ مِنَ الشَّيٰاطِينِ مَنْ يَغُوصُونَ لَهُ وَ يَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذٰلِكَ وَ كُنّٰا لَهُمْ حٰافِظِينَ» انبياء: 82.

از صدوق نقل كرده است. يكسال ايستاده ماندن پس از مرگ در تفسير ابن كثير و كشّاف و غيره نيز نقل شده و بقولي موريانه را در چوبي قرار دادند و يك روز آنرا خورد آنرا با عصاي سليمان مقياس كرده دانستند كه يكسال تمام از مرگ سليمان ميگذرد.چون در تمام اين مدّت جنيان مشغول كار بودند بگمان آنكه سليمان زنده است و بآنها نگاه ميكند، روشن گرديد ادعاي جنّ دربارۀ استراق سمع و دانستن غيب بي جاست و گرنه در طول آنمدّت از مرگ سليمان بي خبر نمي ماندند ظاهرا اشخاصي كه با جنّ سر و كار داشتند و خود جنّ با راههائي بمردم وا نمود ميكردند كه غيب را ميدانند.اين مطلب كه سليمان يكسال همانطور بماند و كسي وارد آنجا نشود و بدنش متغير نشود بعيد بنظر ميرسد و اللّه العالم ولي قرآن صريح است كه عصاي او را موريانه خورد و شايد خانوادۀ او از مردنش با خبر شده ولي براي اينكه امر حكومت پاشيده نشود او را همچنان نگاه داشته بودند تا پوسيدن عصا مطلب را فاش ساخت و شايد مطالب ديگري در بين بوده

قاموس قرآن، ج 3، ص: 318

كه بر ما پوشيده است تعيين يكسال فقط در روايات فريقين است و قرآن مدت مكث را معين نكرده است.مخفي نماند در نظر بود مقداري از افسانه ها كه دربارۀ اين پيامبر عظيم- الشأن گفته اند نقل شود ولي مقام را نقل آنها مقتضي نشد و نبايد آنها را باور كرد در عين حال ببعضي اشاره گرديد. ارباب تحقيق خود ميتوانند در كتب مفصل آنها را ديده و ردّ كنند وَ السَّلٰامُ عَليٰ مَنِ اتَّبَعَ الْهُديٰ.

از كثرت خستگي كه در بين راه ديده بآساني با دست گرفته ميشود و در وقت پرواز غالبا نزديك زمين باشد چنانكه در تورات است كه قريب بدو ذراع از روي زمين بالا بودند.ميگويد: در جزيرۀ كابري در يك فصل شانزده هزار از آنها صيد شد و در محلي ديگر در يكروز صد هزار صيد گرديد. بعضي از سياحان گويند كه آنها جماعت سلوي را ديده اند كه مثل ابر روي هوا را گرفته بود.و نيز در تورات راجع به «منّ» سخن رفته كه ميشود آنرا در سفر خروج باب 16 بند 4 و 15 و 32 و 33 مشاهده كرد ولي تورات آنرا نان آسماني گفته است.ناگفته نماند: در سفر اعداد باب 11 بند 33 گفته: گوشت هنوز در ميان دندان ايشان بود كه غضب خداوند بر ايشان افروخته شده خداوند قوم را ببلائي بسيار سخت گرفتار ساخت … قومي را كه شهوت پرست شدند در آنجا دفن كردند.از اين سخن ميشود پي برد كه چرا ذيل آيات بقره و اعراف بعد از جريان منّ و سلوي چنين آمده «وَ مٰا ظَلَمُونٰا وَ لٰكِنْ كٰانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ» و در سورۀ طه آمده «وَ لٰا تَطْغَوْا فِيهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي … » بنظر ميايد كه در گرفتن و خوردن آن طغيان و تعدّي كرده اند.

يا غافليد

قاموس قرآن، ج 3، ص: 320

ابن اثير آنرا بقولي غفلت گفته است.و از زمخشري حكايت شده كه آن در لغت حمير آواز خواني است و از ابن عباس در آيۀ فوق تكبر نقل است.اين كلمه در كلام اللّه مجيد فقط يكبار يافته است.

مطلب در قرآن مجيد

قاموس قرآن، ج 3، ص: 321

چنين است: خداوند موسي را از ماجراي سامري خبر داد، موسي خشمگين و اندوهناك بسوي قوم خويش باز گشت. و مردم را ملامت كرد و گفت: آيا خدا بشما وعدۀ نيكو نداد؟! مگر مدت غيبت من بنظرتان طولاني بود؟! يا خواستيد غضب خدا بر شما در آيد كه از وعدۀ من تخلّف كرديد؟! گفتند: ما بارادۀ خود از وعدۀ تو تخلّف نكرديم بلكه محموله هائي از زيور فرعونيان با خود آورده بوديم كه آنها را در آتش بيافكنديم و سامري نيز همچنين بيفكند و گوساله اي بيجان بساخت كه صداي گوساله داشت.آنوقت او و اتباعش گفتند: اين معبود شما و معبود موسي است.موسي آنرا از ياد برده است.ولي آنها ميديدند كه گوساله سخني بآنها باز نميگويد و براي آنها سود و زياني ندارد و اين چنين چيز نميتواند معبود باشد. پيش از آمدن موسي، هارون بمردم تذكر داده و گفته بود كه: مردم بفتنه افتاديد پروردگار شما خداي رحمن است از من پيروي كنيد كه جانشين موسايم. گفتند: تا بر گشتن موسي همچنان در عبادت گوساله خواهيم بود. آنگاه موسي بهارون گفت: وقتي ديدي آنها گمراه شدند مانع تو چه بود كه متابعت من كني؟! گفت: پسر مادرم ريش و سر مرا مگير ترسيدم بگوئي: ميان بني اسرائيل تفرقه انداختي و گفتار مرا رعايت نكردي.آنگاه موسي رو كرد بسامري: اين چه كاريست كرده اي؟!! گفت: آنچه من دانستم اينان ندانستند مقداري از دين تو را پذيرفتم و آنگاه ترك كردم ضميرم اين چنين وانمود. (به كلمۀ اثر دربارۀ اين ترجمه رجوع شود).گفت: از ميان مردم خارج شو نصيب تو در زندگي

اين است كه بگوئي دستم مزنيد و براي تو وعدۀ عذابي است كه هرگز از آن تخلّف نيست، معبودت را كه بعبادت آن كمر بسته اي بنگر آنرا با سوهان ريز ريز

قاموس قرآن، ج 3، ص: 322

كرده بدريا خواهم پاشيد.آنگاه بمردم گفت: معبود شما فقط خداي يگانه است كه علمش بهمه چيز احاطه دارد. سورۀ طه: 85، 98.در الميزان ذيل آيۀ «فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَكَ فِي الْحَيٰاةِ أَنْ تَقُولَ لٰا مِسٰاسَ» فرموده: اين دستور طرد سامري از جامعه است كه با احدي خلطه نكند و او با كسي و كسي با او تماس نداشته باشد نه با گرفتن و دادن و نه باسكان دادن و مصاحبت و گفتگو و غير آن كه لازمۀ زندگي اجتماعي است و آن از سختترين انواع عقوبت است و خلاصه آنكه: تو بايد پيوسته تنها زندگي كني … بقولي اين نفريني است در حق او و در اثر آن بمرض عقام مبتلا شد هر كه بوي نزديك ميشد بشدّت تب ميگرفت و هر كه بوي نزديك ميشد ميگفت لا مساس. لا مساس دستم مزن. دستم مزن و بقولي بوسواس مبتلا شد از هر كس وحشت ميكرد و ميگريخت و فرياد ميزد: لا مساس … بنظر ميايد: اين عذاب ظاهري مطابق با جنايت او بود يعني همانطور كه عدّه اي را از خدا جدا كردي بايد از مردم جدا گردي.

هارون از طلا ها گوساله اي ساخت تا بپرستش آن شروع كردند (باختصار).هاكس در قاموس خود ذيل «گوساله» بآن تصريح كرده و در «هارون» گويد: او گوساله را براي اسكات قوم بساخت و از قراريكه معلوم ميشود هارون به بت مذكور اعتقاد نداشت، بلكه فقط از براي اسكات قوم ساخته خود بهيچ وجه نگفت: اين خداست … البته اينها دليل بر ضعف عزم و سستي رأي و رياي شخص عامل ميباشد ولي خداوند

قاموس قرآن، ج 3، ص: 323

خطا و تقصير او را عفو فرموده (تمام شد).بخوانيد و قضاوت كنيد و ببينيد كه قرآن مجيد در طرفداري از انبيا و در تقديس ساحت آنها چه قدمهائي بر داشته و تورات محرّف آنها را در چه وضعي قرار داده است راستي اگر قرآن نبود ميبايست انبيا را در آلودگي مانند اشخاص معمولي بدانيم.

نمل: 80. تو مردگان را شنواندن يا فهماندن نتواني «وَ لٰا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعٰاءَ … » نمل: 80. در آيۀ «وَ لَوْ عَلِمَ اللّٰهُ فِيهِمْ خَيْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا … » انفال: 22. ظاهرا بمعني فهماندن و دانا كردن است. «أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ يَوْمَ يَأْتُونَنٰا … » مريم: 38. هر دو فعل امراند ولي در تعجب بكار ميروند يعني: روزيكه پيش ما آيند چه قدر شنوا و بينااند، چنانكه در «بصر» گذشت.استماع: گوش دادن. «قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ … » جنّ: 1. «وَ أَنَا اخْتَرْتُكَ فَاسْتَمِعْ لِمٰا يُوحيٰ» طه: 13.سمّاع: مبالغه است «وَ مِنَ الَّذِينَ هٰادُوا سَمّٰاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمّٰاعُونَ لِقَوْمٍ

قاموس قرآن، ج 3، ص: 324

آخَرِينَ لَمْ يَأْتُوكَ … » مائده: 41. يعني بسيار گوشگير و گوش فراده اند براي اينكه بشنوند و دربارۀ تو دروغ گويند و گوشگير و جاسوسند براي قوم ديگر كه پيش تو نيامده اند (ميخواهند كلام تو را بآنها برسانند) اين سه بار در قرآن است: مائده: 41 و 42. «وَ يَقُولُونَ سَمِعْنٰا وَ عَصَيْنٰا وَ اسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ … » نساء: 46. جملۀ «اسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ» را بشنو شنوا نباشي. و بشنو گفته ات مقبول نيست معني كرده اند چنانكه در مجمع و اقرب گفته است. يعني فهميديم ولي فرمان نبرديم. بشنو خدا شنوايت نكند. (نعوذ باللّه). «لَهُ غَيْبُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ أَبْصِرْ بِهِ وَ أَسْمِعْ مٰا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ … » كهف: 26. طبرسي و زمخشري گفته اند: اين دو صيغه براي تعجّب است و بجاي «ما ابصره و ما اسمعه» ميباشد و ذكر تعجب براي تعظيم علم و بصيرت خداوند است.يعني نهان آسمانها و زمين

براي اوست چه بينا و شنواست. همچنين است آيۀ 38 مريم كه گذشت. «لٰا يَسَّمَّعُونَ إِلَي الْمَلَإِ الْأَعْليٰ وَ يُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جٰانِبٍ» صافات: 8. «يَسَّمَّعُونَ» با تشديد و تخفيف هر دو خوانده شده و اصل آن يتسمّعون از باب تفعّل است و تسمّع بمعني استماع است يعني قادر باستماع ملاء اعلي نيستند و از هر سو زده و رانده ميشوند. «وَ إِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعٰالَمِينَ … وَ مٰا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّيٰاطِينُ. وَ مٰا يَنْبَغِي لَهُمْ وَ مٰا يَسْتَطِيعُونَ. إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ … هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَليٰ مَنْ تَنَزَّلُ الشَّيٰاطِينُ. تَنَزَّلُ عَليٰ كُلِّ أَفّٰاكٍ أَثِيمٍ.يُلْقُونَ السَّمْعَ وَ أَكْثَرُهُمْ كٰاذِبُونَ» شعراء 192- 223.سمع اول بمعني شنيدن است يعني شياطين از شنيدن كلمات ملائكه ممنوع اند. و سمع دوم بمعني مسموع است يعني شياطين مسموع خود را بدروغگويان القاء ميكنند و اين نشان ميدهد كه شياطين با وجود رانده شدن

قاموس قرآن، ج 3، ص: 325

با تيرهاي شهاب باز مطالبي بطور ناقص از آسمان دريافت ميدارند مگر آنكه بگوئيم «يُلْقُونَ السَّمْعَ» اشاره بزماني است كه ممنوع نبودند و قرآن از زبان آنها نقل ميكند: «وَ أَنّٰا كُنّٰا نَقْعُدُ مِنْهٰا مَقٰاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ شِهٰاباً رَصَداً» جنّ: 9.معني آيات: قرآن حتما از جانب پروردگار جهانيان است. آنرا شياطين نازل نكرده و لايق اين كار نيستند (كه آنها شرير و مفسداند، شرير كجا و آوردن هدايت كجا؟!) و قدرت اين كار را ندارند كه آنها از شنيدن كلام عالم بالا معزول و ممنوع اند … آيا بگويم شياطين بر كه نازل ميشوند؟بر هر دروغگو و پيوسته گناهكار.شنيدۀ خود را باو القا ميكنند و ببشترشان دروغ ميگويند. «إِنَّ فِي ذٰلِكَ لَذِكْريٰ

لِمَنْ كٰانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَي السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِيدٌ» ق 37. مراد از سمع گوش است «أَلْقَي السَّمْعَ» يعني استماع كرد گوئي گوش خود را بطرف گوينده مياندازد.سمع در تمام قرآن مجيد مفرد بكار رفته بر خلاف بصر و اذن كه ابصار و آذان نيز آمده است.علت جمع نيامدن اين است كه آن در اصل مصدر است طبرسي در جوامع الجامع ذيل «خَتَمَ اللّٰهُ عَليٰ قُلُوبِهِمْ وَ عَليٰ سَمْعِهِمْ … » گويد: علت عدم جمع آنست كه سمع در اصل مصدر است و مصادر جمع بسته نميشوند.بيضاوي در ذيل آيۀ فوق گويد: سمع مفرد آمد براي امن از التباس و براي اصل آن كه در اصل مصدر است و مصادر را جمع نيست. در كشّاف پس از ذكر امن از التباس گفته: ميتواني بگوئي كه: سمع در اصل مصدر است و مصادر جمع بسته نيست.خلاصه آنكه: هر جا سمع با ابصار با هم آيد مراد از آن جمع است كه گفته شد و آن در مفرد و جمع بكار ميرود مثل «وَ عَليٰ سَمْعِهِمْ وَ عَليٰ أَبْصٰارِهِمْ غِشٰاوَةٌ … » بقره: 7.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 326

«أَمَّنْ يَمْلِكُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصٰارَ … » يونس: 31. و هر جا با بصر بيايد، ميشود از آن مفرد و يا مطلق منظور باشد چنانكه در دو آيۀ ذيل «إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤٰادَ كُلُّ أُولٰئِكَ كٰانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا» اسراء: 36. «وَ خَتَمَ عَليٰ سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَليٰ بَصَرِهِ غِشٰاوَةً … » جاثية: 23.و اين از خواصّ كلام فصيح خداست و گرنه جمع سمع اسماع و اساميع آمده است.

چهل و هفت بار در قرآن مجيد آمده و همه دربارۀ خداوند است جز در آيۀ «مَثَلُ الْفَرِيقَيْنِ كَالْأَعْميٰ وَ الْأَصَمِّ وَ الْبَصِيرِ وَ السَّمِيعِ … » هود: 24. و در اغلب آنها با كلمۀ عليم و در بعضي با كلمۀ قريب همراه است. و آن از صيغ مبالغه است مثل رحيم و عظيم.سميع از صفات ذات است و خداوند در ذات خود سميع است خواه مسموعي باشد يا نه، در اصول كافي باب صفات الذات از امام صادق عليه السّلام نقل شده «لم يزل اللّه عزّ و جلّ ربّنا و العلم ذاته و لا معلوم. و السّمع ذاته و لا مسموع. و البصر ذاته و لا مبصر.و القدرة ذاته و لا مقدور. فلمّا احدث الاشياء و كان (وجد) المعلوم وقع العلم منه علي المعلوم و السّمع علي المسموع و البصر علي المبصر و القدرة علي المقدور … » در نهج البلاغه خطبۀ 150 فرموده «السّميع لا باداة و البصير لا بتفريق آلة» . روايات ديگري نيز در اين زمينه هست. صدوق رحمه اللّه در توحيد فرموده: سميع يعني اگر مسموعي پيدا شود خدا نسبت بآن سميع است و ذات خدا سميع است معني ديگر آنكه خدا سميع الدعاء يعني اجابت كنندۀ دعاست. ابن اثير در نهايه گويد: سميع آنست كه از درك او هيچ مسموعي و لو مخفي هم باشد، فوت نشود خدا بدون گوش، شنواست و آن از صيغ مبالغه است. راغب گويد: مراد از سميع دانا بودن خداست بمسموعات.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 327

بعقيدۀ او «قَدْ سَمِعَ اللّٰهُ قَوْلَ الَّتِي تُجٰادِلُكَ فِي زَوْجِهٰا … » مجادله: 1.يعني دانست خدا كلام زني را كه

با تو درباره شوهرش مجادله ميكرد. «رَبَّنٰا تَقَبَّلْ مِنّٰا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ» بقره: 127. «وَ تَوَكَّلْ عَلَي اللّٰهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ» انفال: 61.

و يا نيروي مخصوصي است كه جنّ از آن آفريده شده و در «جنّ» گذشت.

لَهُ سَمِيًّا» مريم: 65. بخدا عبادت كن و در بندگيش بردبار باش آيا براي او همتائي ميداني؟!.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 329

«وَ جَعَلُوا لِلّٰهِ شُرَكٰاءَ قُلْ سَمُّوهُمْ … » رعد: 33. ظاهرا مراد از «سَمُّوهُمْ» چنانكه در الميزان فرموده توصيف است يعني براي خدا شريكاني قائل شدند بگو آنها را توصيف كنيد و ببينيد آيا ميشود بآنها رب، خالق، رازق، رحيم و رحمن و غيره گفت؟چون توصيف واقعيت هر چيز را روشن ميكند در اين صورت خواهند دانست كه آنها شريك خدا نيستند. «إِنَّ الَّذِينَ لٰا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ لَيُسَمُّونَ الْمَلٰائِكَةَ تَسْمِيَةَ الْأُنْثيٰ» نجم: 27. بنظر ميايد الْأُنْثيٰ بيان تسميه است: آنانكه بقيامت ايمان ندارند ملائكه را مؤنث توصيف ميكنند و ميگويند ملائكه دختران خدايند چنانكه فرموده «وَ جَعَلُوا الْمَلٰائِكَةَ الَّذِينَ هُمْ عِبٰادُ الرَّحْمٰنِ إِنٰاثاً» زخرف: 19. «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمٰاءَ كُلَّهٰا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَي الْمَلٰائِكَةِ فَقٰالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمٰاءِ هٰؤُلٰاءِ إِنْ كُنْتُمْ صٰادِقِينَ» بقره: 31. بقولي ضمير جمع «عَرَضَهُمْ» و «هٰؤُلٰاءِ» راجع بآدم است و آن اسم نوع ميباشد. نه علم شخص. و مراد از اسماء ظاهرا استعداد و قابليت هائي است كه در بشر گذاشته است و منظور از تعليم اسماء بودن آنها در نهاد آدم است. و شايد مراد از اسماء، اسماء حسني باشد كه مشروح آن در «خلف» ذيل عنوان بشر خليفۀ خداست گذشت. معني آيه چنين است: خداوند همۀ اسماء را بآدم (كه خليفۀ خداست) آموخت، سپس آدمها را بملائكه نشان داد و فرمود از نامهاي اينان (از قابليت و كارهايشان) بمن خبر دهيد اگر (در خليفۀ خدا بودن) راستگوايد؟. «هُوَ اللّٰهُ الْخٰالِقُ الْبٰارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنيٰ … » حشر: 24.اسماء حسناي

خداوند مشروحا در «حسن» گذشت. «وَ لٰا تَنٰابَزُوا بِالْأَلْقٰابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمٰانِ … » حجرات: 11. بقولي مراد از اسم ذكر است يعني: القاب بد را بيكديگر نبنديد، بد ياد كردني است كه مردم

قاموس قرآن، ج 3، ص: 330

را پس از ايمان با فسق ياد كنيد بهتر است بگوئيم: فسوق مخصوص بذمّ بئس است و مراد از آن خطاب كننده يا خطاب شده است يعني فسوق و نظير آن بد نامي است كه بكسي بعد از ايمانش نسبت داده شود و يا خود شخص در اثر تلقيب بد فاسق گردد. «تَبٰارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلٰالِ وَ الْإِكْرٰامِ» رحمن: 78. «وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا» انسان: 25. «وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلّٰي» اعلي: 15.در اين گونه آيات مراد ذكر خداوند است و قيد اسم ظاهرا براي آنست كه خدا را فقط با قلب ياد نكنيد بلكه با زبان و ذكر نامهاي حسناي او هم ياد نمائيد.

اختلاف هست ولي در اينكه آن جزء آيۀ سورۀ نمل است اختلافي نيست.آية اللّه يزدي در عروة الوثقي فرموده: بسمله جزء هر سوره است.واجب است قرائت آن مگر در سورۀ برائت. در مستمسك عروة ذيل اين مسئله فرموده: اين مطلب اجماعي است چنانكه در خلاف شيخ، مجمع البيان، نهاية الاحكام، ذكري، جامع المقاصد و … نقل است.حرّ عاملي رحمه اللّه در وسائل كتاب الصلوة ابواب قرائت باب 11

قاموس قرآن، ج 3، ص: 331

روايات آنرا نقل كرده و در باب 12 نيز روايات محمول بر تقيه را آورده است.زمخشري در كشافّ گويد: همۀ قراء مكّه و كوفه و فقهاء آندو شهر گفته اند: بسمله آيه ايست از فاتحه و از هر سوره. شافعي و اصحابش نيز در همين عقيده اند و لذا آنرا با جهر ميخوانند و گويند: اهل سلف آنرا در قرآن ثابت كرده اند با آنكه توصيه مينمودند قرآن را از هر زايد پاك دارند. بدين جهت آمين را ننوشته اند اگر بسمله از قرآن نميبود آنرا در قرآن محفوظ نميداشتند. از ابن عباس منقول است: هر كه آنرا ترك كند صد و چهارده آيه از كتاب خدا را ترك كرده است.ولي ابو حنيفه و تابعانش و ديگران گفته اند: آن آيه نيست نه از حمد و نه از سوره هاي ديگر فقط براي تبرك و جدا كردن ميان سوره ها نوشته شده چنانكه در هر كار با آن شروع ميشود و در رأي آنها در نماز با جهر خوانده نميشود.المنار در ذيل سورۀ حمد گويد: مسلمين اتفاق دارند در اينكه بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ* از قرآن است و جزء آيه از سورۀ نمل ميباشد ولي دربارۀ آن در سوره هاي ديگر اختلاف دارند

سپس مثل كشّاف اقوال را نقل نموده است.ولي در مكتب اهل بيت عليهم السلام (اهل البيت ادري بما في البيت) چنانكه نقل شد بسمله جزء تمام سوره ها و آيۀ مستقلي است و غير آن مردود و باطل است در الميزان از خصال صدوق از امام صادق عليه السّلام نقل شده فرمود: چه شده بر آنها خدا آنها را بكشد بزرگترين آيه را در كتاب خدا قصد كرده و پنداشته اند كه چون اظهارش كنند بدعت است و از امام باقر عليه السّلام منقول است: گراميترين آيه را از كتاب خدا كه بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ* است دزديدند. و سزاوار است در شروع هر كار بزرگ و كوچك آنرا بياورند تا مبارك باشد و نيز

قاموس قرآن، ج 3، ص: 332

فرموده: در روايت فريقين از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله نقل شده: «كلّ امر ذي بال لم يبدء فيه باسم اللّه فهو ابتر … » . ناگفته نماند: ابن اثير در نهايه بدين صورت نقل كرده «كلّ امر ذي بال لم يبدء فيه بحمد اللّه فهو ابتر» رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله جدا شدن و در روايتي تمام شدن سوره را نميدانست مگر با نزول بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ*. و از صحيح مسلم از حديث انس نقل كرده كه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله فرمود: اكنون بر من سوره اي نازل شد پس خواند: بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ*. اين دو حديث در الميزان نيز آمده است.

بمعني رفعت و بلندي است.راغب گويد: سماء هر چيز، بالاي آنست طبرسي فرموده: سماء معروف است و هر آنچه بالاي تو باشد و بر تو سايه افكند سماء است و سماء بيت، سقف آنست. بباران نيز سماء گويند. جوهري نيز چنين گفته است.قول ديگران نيز نظير و يا عين آن است. [در اينجا لازم است چند مطلب بررسي شود:] 1- لفظ سماء بقول صحاح مذكّر و مؤنث هر دو ميايد. بعقيدۀ قاموس و اقرب و مفردات مؤنث است و گاهي مذكّر هم ميايد. طبرسي ذيل آيه 29 بقره نسبت آنرا بقول داده و در ذيل آيه 18 مزمّل فرموده: لفظ سماء مذكّر است جايز است مذكّر و مؤنّث باشد هر كه مذكّر گفته سقف اراده كرده است.مخفي نماند در تمام آيات قرآن افعال و ضماير سماء مؤنّث آمده مثل «وَ إِذَا السَّمٰاءُ كُشِطَتْ» تكوير: 11. «وَ السَّمٰاءِ وَ مٰا بَنٰاهٰا» شمس: 5. «يَوْمَ تَكُونُ السَّمٰاءُ كَالْمُهْلِ» معارج: 8.مگر در آيۀ «السَّمٰاءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ كٰانَ وَعْدُهُ مَفْعُولًا» مزّمل: 18. كه مذكّر بكار رفته بقرينۀ آنكه صفتش «مُنْفَطِرٌ» مذكّر آمده است. بنا بر اين، قرآن

قاموس قرآن، ج 3، ص: 333

مجيد قول راغب و قاموس و اقرب را تصديق ميكند كه گفته اند: مؤنّث است گاهي مذكّر هم آيد.2- بعضي ها از جمله راغب باستناد آيۀ «ثُمَّ اسْتَويٰ إِلَي السَّمٰاءِ فَسَوّٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ» بقره: 29. كه ضمير سماء جمع آمده، گفته اند: سماء مفرد و جمع هر دو بكار ميرود. و بعضي گفته اند: اسم جنس است. ولي بقرينۀ «ثُمَّ اسْتَويٰ إِلَي السَّمٰاءِ وَ هِيَ دُخٰانٌ … فَقَضٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ فِي يَوْمَيْنِ» فصلت: 11 و 12. و چنانكه در «ارض» گذشت سماء در

آنحال دخان و گاز غليظ بود و بتدريج رقيق شده و مبدل بهفت آسمان گرديده است علي هذا سماء مفرد است و جمع آمدن ضمير باعتبار ما بعد است كه سبع سموات بوده باشد.3- سماء در آيۀ «يُرْسِلِ السَّمٰاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرٰاراً» نوح: 11. و نيز در آيۀ 6 سورۀ انعام و 52 سورۀ هود بمعني باران است چنانكه در «درر» گذشت اهل لغت و تفسير تصريح كرده اند كه بباران سماء گفته ميشود.راغب ميگويد باران سماء ناميده شده چون از سماء ميايد. بعلف نيز سماء گويند بجهت اينكه از باران است و يا بعلت ارتفاعش از زمين.4- در قرآن هر جا كه سموات سبع آمده مراد ظاهرا طبقات هفتگانۀ هواست. ناگفته نماند: دانشمندان طبقات هوا را به پنج قسمت تقسيم كرده، حدود و مشخصات آنرا معيّن نموده اند بدين شرح: تروپوسفر: ارتفاع اين طبقه در استوا 16 كيلومتر و در قطبين 10 كيلومتر است. در همين قسمت است كه ابرها تشكيل ميشود و وضع هواي زمين تعيين ميگردد. هفتاد و پنج درصد گازهاي سازندۀ جوّ در همين منطقه ميباشد و رعد و برق و برف و تگرگ و غيره در آن قرار دارند.ستراتسفر: اين طبقه از بالاي تروپوسفر شروع شده تا بلندي 32 كيلومتري سطح زمين ادامه دارد در آن تند بادهاي مداوم ميوزد. دو شط

قاموس قرآن، ج 3، ص: 334

عظيم هوائي در آن كران تا كران جهان را مينوردند نام آندو «جريانهاي جتي» است يكي از مغرب بسوي مشرق بين قطب شمال و خط استوا، ديگري از شرق بغرب بين قطب جنوب و استوا وضع اين دو جريان و نيز سرعتشان روزانه تغيير ميكند. گاهي بصورت سهمگين

در آمده با سرعتي برابر 800 كيلومتر در ساعت حركت ميكنند.وجود اين جريانها در جنگ دوم جهاني بواسطۀ خلبانان آمريكا كشف گرديد. در ارتفاع 20 كيلومتري آن درجۀ حرارت تا 62 درجه زير صفر پائين ميايد.اوزونسفر: اين طبقه مقداري از طبقۀ دوم را نيز گرفته و آنرا از ارتفاع 20 كيلومتري تا ارتفاع 50 كيلومتري تعيين كرده اند. در اين طبقه نوعي اكسيژن وجود دارد كه آنرا اوزون مينامند و اين طبقه نسبتا گرمتر و درجۀ حرارت آن تا حدود صفر ميرسد و علت اين امر آنستكه اوزون اشعۀ بالاي بنفش خورشيد را جذب ميكند.يونوسفر: ناحيه ايست عجيب و اسرار آميز از نظر رقت هوا مانند خلاء است از ارتفاع 50 كيلومتري شروع ميشود و تا 300 كيلومتري كم و بيش اطلاعي در دست هست و شايد تا 800 كيلومتر بالا رود. در اين منطقه هيچ ذي روحي قادر نيست از اشعۀ ماوراي بنفش خورشيد. و اشعۀ كيهاني و رگبار شهابها مصون بماند مگر با وسائليكه سفائن ماه پيمائي دارند. اين طبقه است كه امواج راديوئي را بزمين باز ميگرداند و مانع عبور آنها ببالا است. در ارتفاع 80 كيلومتري درجه حرارت 68 درجه زير صفر و در ارتفاع 177 كيلومتري به 287 درجه بالاي صفر ميرسد!!!.اگزوسفر: در اين طبقه جوّ تدريجا از بين رفته و در ژرفناي خلاء مستحيل ميشود. بشر دربارۀ آن. جز اطلاعات ناچيز ندارد (قمرهاي مصنوعي ص 10- 14 ترجمۀ محمود مصاحب).دربارۀ ضخامت هوا گفته اند كه: تا حدود هزار كيلومتر ارتفاع، آثار

قاموس قرآن، ج 3، ص: 335

آن شناخته شده است.قرآن مجيد آنرا هفت طبقه كرده است ميشود گفت: مراد قرآن همين پنج طبقه است

كه هفت شمرده و ميشود گفت: هنوز طبقات ديگري كشف نشده است.در قرآن كريم مجموعات هشت بار «سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ» آمده است دقت در آنها نشان ميدهد كه همه در وسط هم اند مثل لايه هاي پياز و همه از يك طبقه گاز غليظ آفريده شده و مراد از همه طبقات جوّ زمين است. اينك آيات: 1- «أَ لَمْ تَرَوْا كَيْفَ خَلَقَ اللّٰهُ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ طِبٰاقاً. وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِرٰاجاً» نوح: 15- 16. «الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ طِبٰاقاً» ملك: 3.از اين دو آيه سه مطلب بدست ميايد: آسمانها هفت اند. آنها طبقه طبقه توي هم اند. ماه در ميان آنها نور است. بايد دانست آسمانها و اجرام و كهكشانهاي سماوي بيشمار است.ناچار بايد بگوئيم: مراد از اين هفت آسمان، آسمانهاي بخصوصي است.از طرف ديگر نور ماه چندان امتداد مهم ندارد و يقينا باجرام دور و كهكشانهاي بي شمار نميرسد چنانكه ما با چشم عادي ماه مريخ و ماههاي مشتري و غيره را نمي بينيم. نور ماه ما نيز بآنها نميرسد و حد اكثر ميتوان گفت كه نور ماه در منظومۀ شمسي قابل رؤيت است و خارج از منظومه قابل رؤيت نيست. مثلا در شعراي يماني كه پانصد هزار برابر فاصلۀ خورشيد از زمين دور است و در ستارگاني كه 45000 سال نوري مثلا از زمين فاصله دارند چطور ممكن است نور ماه ديده شود.پس اينكه فرموده: «جَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُوراً» كدام هفت آسمان است كه ماه در ميان آنها نور است و نورش در آنها مرئي است. پس حتما اين هفتگانه غير از آسمانهاي ديگر است.نور ماه در طبقات هوا مرئي است و قهرا مراد از

آنها همين طبقات است.

قاموس قرآن، ج 3، ص: 336

اگر غرض از «فِيهِنَّ» آن باشد كه ماه خارج از هفت آسمان است و نورش بآنها ميرسد پس ماه در ميان آنها نيست و اگر منظور آن باشد كه ماه در ميان آنها قرار گرفته در اينصورت مرز هفت آسمان از جايگاه ماه كه در فاصلۀ سيصد و هشتاد و چهار هزار كيلو- متري زمين قرار گرفته، نيز گذشته است. از طرف ديگر نميشود گفت مراد از هفت آسمان سيارات منظومۀ شمسي است كه سيارات آن فعلا تا به 9 رسيده و شايد بعضي ها هم در آينده كشف شود از طرف ديگر در حدود هزار و ششصد سيّاره و دنباله- دار و سنگهاي آسمانهاي در منظومۀ شمسي قرار گرفته و بدور خورشيد ميچرخند.و آنگهي اين هفت آسمان طبقه طبقه اند. لازمۀ اين آنست كه توي هم بوده و بالاي يكديگر بوده باشند و گرنه «طِبٰاقاً» جور در نميايد.2- «خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ … ثُمَّ اسْتَويٰ إِلَي السَّمٰاءِ وَ هِيَ دُخٰانٌ فَقٰالَ لَهٰا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيٰا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قٰالَتٰا أَتَيْنٰا طٰائِعِينَ. فَقَضٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَ أَوْحيٰ فِي كُلِّ سَمٰاءٍ أَمْرَهٰا وَ زَيَّنَّا السَّمٰاءَ الدُّنْيٰا بِمَصٰابِيحَ وَ حِفْظاً ذٰلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ» فصلت: 9- 12.اين آيات صريح اند در اينكه زمين در دو دوران خلق شده چنانكه مشروحا در «ارض» گذشت و سپس آسمان كه گاز فشرده و دود غليظي بود (و باحتمال نزديك بيقين و يا حتما از زمين بر خاسته بود) بدستور خداوند رقيق شده و بهفت آسمان محيط بر زمين مبدل شده است «فَقَضٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ» و از جملۀ «وَ أَوْحيٰ فِي كُلِّ سَمٰاءٍ أَمْرَهٰا» فهميده

ميشود كه هر يك از اين طبقات خاصيّت بخصوص و اثر معين دارد.3- همين طور است آيۀ «ثُمَّ اسْتَويٰ إِلَي السَّمٰاءِ فَسَوّٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ … » بقره: 29. و آيات 44 اسراء و 86 مؤمنون و 12 طلاق، كه همه دربارۀ هفت آسمان و همه دربارۀ طبقات

قاموس قرآن، ج 3، ص: 337

جوّ زمين اند.5- مراد از آسمان گاهي عالم بالا و فضاست مثل «وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً» بقره: 22. يعني از آسمان و طرف بالا آب نازل كرد. و نحو «قَدْ نَريٰ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمٰاءِ» بقره: 144.و ايضا «أَصْلُهٰا ثٰابِتٌ وَ فَرْعُهٰا فِي السَّمٰاءِ» ابراهيم: 24. همچنين است آيات «وَ لَقَدْ جَعَلْنٰا فِي السَّمٰاءِ بُرُوجاً … » حجر: 16. «تَبٰارَكَ الَّذِي جَعَلَ فِي السَّمٰاءِ بُرُوجاً وَ جَعَلَ فِيهٰا سِرٰاجاً» فرقان: 61. «وَ السَّمٰاءِ ذٰاتِ الْبُرُوجِ» بروج: 1.غرض از همۀ اينها چنانكه گفته شد طرف بالا و فضاست.6- گاهي مراد از سماء اجرام و موجودات علوي و ستارگان و غيره است مثل «وَ السَّمٰاءَ بَنَيْنٰاهٰا بِأَيْدٍ وَ إِنّٰا لَمُوسِعُونَ» ذاريات: 47. «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ» بقره: 164. «تَنْزِيلًا مِمَّنْ خَلَقَ الْأَرْضَ وَ السَّمٰاوٰاتِ الْعُليٰ» طه: 4. «وَ مِنْ آيٰاتِهِ خَلْقُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مٰا بَثَّ فِيهِمٰا مِنْ دٰابَّةٍ» شوري: 29. السموات در همۀ آنها جمع معرف بالف و لام و ظهورش در استغراق است و چون متعلق خلقت اند پس مراد موجودات علوي اند نه فضاهاي خالي اگر فضاي خالي پيدا شود.7- در سه جا از قرآن كريم آمده: «السَّمٰاءَ الدُّنْيٰا» بايد ديد مراد از آسمان نزديك چيست؟نخست هر سه را نقل سپس دربارۀ آنها توضيح ميدهيم.1- «رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مٰا بَيْنَهُمٰا وَ

رَبُّ الْمَشٰارِقِ. إِنّٰا زَيَّنَّا السَّمٰاءَ الدُّنْيٰا بِزِينَةٍ الْكَوٰاكِبِ. وَ حِفْظاً مِنْ كُلِّ شَيْطٰانٍ مٰارِدٍ» صافات: 5- 7.2- «فَقَضٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَ أَوْحيٰ فِي كُلِّ سَمٰاءٍ أَمْرَهٰا وَ زَيَّنَّا السَّمٰاءَ الدُّنْيٰا بِمَصٰابِيحَ وَ حِفْظاً ذٰلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ» فصلت: 12.3- «الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ طِبٰاقاً … وَ لَقَدْ زَيَّنَّا السَّمٰاءَ الدُّنْيٰا بِمَصٰابِيحَ وَ جَعَلْنٰاهٰا رُجُوماً لِلشَّيٰاطِينِ» ملك: 3 و 5.فرق آيۀ اول با دوم و سوم آنست كه در اول كواكب ذكر شده و

قاموس قرآن، ج 3، ص: 338

«السموات» مطلق آمده ولي در دوم و سوم مصابيح و سموات سبع گفته شده و نيز در آيۀ سوم مصابيح را رجوم شياطين نام كرده است.توضيح اين سه آيه در «رجوم» گذشت و گفتيم كه مراد از كواكب ظاهرا سيارات منظومۀ شمسي و از «السَّمٰاءَ الدُّنْيٰا» فضا و آسمان منظومۀ شمسي است كه نزديكترين آسمانهاي جهان بزمين است. و منظور از مصابيح تيرهاي شهاب اند كه زيور و زينت پائين ترين طبقات هفتگانۀ جوّ زمين اند پس «السَّمٰاءَ الدُّنْيٰا» در آيۀ اول غير از «السَّمٰاءَ الدُّنْيٰا» در آيۀ دوم و سوم است. شاهد قوي آنكه در دو آيۀ اخير ابتداء سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ* آمده سپس «السَّمٰاءَ الدُّنْيٰا» * پر واضح است كه نظر بر نزديكترين آسمان از آن هفتگانه است.8- در بعضي از آيات هست كه زمين پيش از آسمانها آفريده شد و در بعضي بالعكس مثل «خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ … ثُمَّ اسْتَويٰ إِلَي السَّمٰاءِ وَ هِيَ دُخٰانٌ … فَقَضٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ» فصلت: 9- 12 «خَلَقَ لَكُمْ مٰا فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ اسْتَويٰ إِلَي السَّمٰاءِ فَسَوّٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ» بقره: 29. در اينجا خلقت و تشكيل زمين پيش از آسمانهاست ولي

در آيات: «أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّمٰاءُ بَنٰاهٰا. رَفَعَ سَمْكَهٰا فَسَوّٰاهٰا. وَ أَغْطَشَ لَيْلَهٰا وَ أَخْرَجَ ضُحٰاهٰا. وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذٰلِكَ دَحٰاهٰا.أَخْرَجَ مِنْهٰا مٰاءَهٰا وَ مَرْعٰاهٰا. وَ الْجِبٰالَ أَرْسٰاهٰا» نازعات: 27- 32. ملاحظه ميشود كه دحور و گستردن يا چرخانيدن زمين پس از بناي آسمان است.از اين رو ميتوان گفت: مراد از «السَّمٰاءُ بَنٰاهٰا» آسمان منظومۀ شمسي است كه شامل خورشيد و تمام سيارات آن است نه آسمانهاي هفتگانۀ محيط بر زمين و قطعي است كه زمين پس از تشكيل فضاي منظومۀ شمسي باين صورت در آمده است فضائي را در نظر بياوريد كه خورشيد با بيشتر از هزار و ششصد سياره و دنباله دار و سنگهاي بزرگ در آن جاي گرفته اند،

قاموس قرآن، ج 3، ص: 339

اين آسمان كه سيارات و خورشيد آنرا مشخص ميكنند پيش از زمين است و زمين نسبت بآن مثل نخود كوچكي است نسبت بگنبدي بزرگ.در كتاب آغاز و انجام جهان ص 37 با استفاده از كلمات آيه روشن نموده كه منظور از آسمان در اينجا آسمان منظومۀ شمسي است.احتمال ديگر آنست مراد از آسمان كهكشان ما باشد كه منظومۀ شمسي قسمت كوچكي از آنست. در «ارض» نيز مطلبي راجع بآن گذشت.9- در هفت محل از قرآن مجيد آمده كه آسمانها و زمين در شش روز آفريده شدند مثل «إِنَّ رَبَّكُمُ اللّٰهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّٰامٍ» اعراف: 54. ايضا آيات سوره هاي يونس: 3- هود: 7- فرقان: 59- سجده: 4- ق: 38- حديد: 4. ظاهر السموات نشان ميدهد كه منظور همۀ آسمانهاست ولي در سورۀ فصلت آيۀ 9 تا 12 اين شش روز تشريح شده است و روشن ميشود

كه مراد آسمانهاي هفتگانه زمين است و از آن چنين بر ميايد كه زمين و آسمان كه بصورت گاز غليظ بود در دو روز (دوران) آفريده شد و در عرض چهار روز در زمين تقدير اقوات گرديد و گاز غليظ بصورت آسمانهاي هفتگانه در آمد مشروح اين سخن را در «ارض» مطالعه كنيد.پيداست كه غرض از روز 24 ساعت نيست بلكه منظور دوران است كه شايد ميليونها سال طول كشيده باشد.10- در بسياري از آيات مراد از «السماء» طبقات هفتگانۀ جوّ است كه مفرد و مطلق آمده مثل «يَوْمَ تَكُونُ السَّمٰاءُ كَالْمُهْلِ» معارج: 8. «وَ انْشَقَّتِ السَّمٰاءُ فَهِيَ يَوْمَئِذٍ وٰاهِيَةٌ» حاقه: 16. «فَفَتَحْنٰا أَبْوٰابَ السَّمٰاءِ بِمٰاءٍ مُنْهَمِرٍ» قمر: 11. ولي در بعضي غرض مطلق عالم فوق است نظير «وَ جَنَّةٍ عَرْضُهٰا كَعَرْضِ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ» حديد: 21- «فَوَ رَبِّ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ … » ذاريات: 23. «وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّمٰاءِ إِلٰهٌ وَ فِي

قاموس قرآن، ج 3، ص: 340

الْأَرْضِ إِلٰهٌ» زخرف: 84. در موقع خواندن و تفسير بايد توجه كرد كه مراد كدام است. «وَ جَعَلْنَا السَّمٰاءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً وَ هُمْ عَنْ آيٰاتِهٰا مُعْرِضُونَ» انبياء: 32.معناي آيه در «سقف» گذشت. «وَ السَّمٰاءَ بَنَيْنٰاهٰا بِأَيْدٍ وَ إِنّٰا لَمُوسِعُونَ» ذاريات: 47. رجوع شود به «ايد». «اللّٰهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ» طلاق: 12.اگر مراد از مثل عدد باشد غرض آنست كه خدا هفت آسمان و هفت زمين آفريده در اينصورت چون مراد از هفت آسمان طبقات جوّ است زمين نيز مانند آنها هفت طبقه است و ما در روي طبقۀ هفتم آن قرار گرفته ايم.اين مطلب نزديك بيقين است زيرا كه در گذشته

خوانده ايم هفت آسمان طبقه طبقه اند و زمين نيز مثل آنهاست و جملۀ «مِنَ الْأَرْضِ» نشان ميدهد كه اين هفت طبقه در خود زمين است. و آنچه گفته اند: مراد هفت اقليم يا هفت زمين جدا از هم است بسيار بعيد ميباشد.حسين بن خالد از حضرت رضا عليه السّلام روايتي در اين باره نقل كرده كه در مجمع البيان ذيل آيۀ 7 ذاريات و آيۀ 12 سورۀ طلاق و در تفسير صافي در سورۀ ذاريات و در الميزان نيز ذيل آيۀ 12 سورۀ طلاق از تفسير قمي نقل شده است طالبين باين تفاسير رجوع كنند. و اللّه اعلم.

فِي شَأْنٍ» رحمن: 29. «وَ لِلّٰهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً» رعد: 15. «وَ رَبُّكَ أَعْلَمُ بِمَنْ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ» اسراء: 55. كلمۀ «من» در اين آيات دلالت بر افراد عاقل و ذي شعور دارد و بخوبي روشن ميكند كه در آسمانها مانند انسان موجودات زنده و عاقل زندگي كرده و بخداي خود خضوع ميكنند و حوائج خويش از او ميخواهند بعيد است كه بگوئيم مراد از آنها ملائكه هستند كه ملائكه را خداوند مستقلا در آيات بيان فرموده است. روايات در اين زمينه بسيار است و ميشود براي ديدن آنها به هيئت و اسلام هبة الدين شهرستاني رجوع كرد. وانگهي بعيد بنظر ميرسد كه خدا اينهمه آسمانها را بيافريند و موجود زنده فقط در زمين باشد كاوشهاي علمي در اين باره جريان دارد و بزودي باين حقيقت پي خواهند برد.

نيستند گرچه اصول شرايع نيز يكسان است.در «حول» از الميزان نقل شد كه تبديل آنست عافيت و نعمت بجاي عذاب گذاشته شود و تحويل آنست كه عذاب مثلا از قوم مستحق بقوم غير مستحق انتقال يابد.

صلصال باشد يعني از صلصاليكه از لجن سياه و مصوّر بود. مسنون بمعني صاف شده نيز آمده مثل مرمر مسنون.

را قحط نيز گفته اند و شعر از آنست.ناگفته نماند سنه در سالهاي غير سختي نيز بكار رفته مثل «لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ» بقره: 96. «لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَ الْحِسٰابَ» يونس: 5. بقيه سخن را در «عام» مطالعه كنيد.

پنجاه بار آمده است.بنظر نگارنده در 9 آيه كه سوء بفتح سين آمده همه مصدر بمعني فاعل است مثل «عَلَيْهِمْ دٰائِرَةُ السَّوْءِ» توبه: 98. يعني بر آنهاست بلاي حزن آور يا حادثه مكروه آور و مثل «إِنَّهُمْ كٰانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فٰاسِقِينَ» انبياء: 74.حقّا كه آنها مردمان بد كار، فاسق بودند. در آيۀ اول سوء را بضمّ نيز خوانده اند.در جاهائيكه سوء بضمّ آمده اسم است و در معني خود بكار رفته مثل «يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذٰابِ» بقره: 49.وارد ميكردند بر شما عذاب بد را. گويا از اضافۀ سوء بعذاب با آنكه عذاب همه اش بدو ناگوار است، شدّت آن مراد است مثل عذاب اليم، عذاب شديد. «فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّٰهِ وَ فَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ» آل عمران: 174. با نعمت و فضل خدا برگشتند و حادثۀ بدي بآنها نرسيد.سوأي مؤنّث اسوء است مانند حسني مؤنث احسن و يا مصدر است مثل بشري (اقرب) «ثُمَّ كٰانَ عٰاقِبَةَ الَّذِينَ أَسٰاؤُا السُّوايٰ أَنْ كَذَّبُوا بِآيٰاتِ اللّٰهِ» روم: 10. عاقبة خبر كان و سوأي اسم آن است مثل «وَ كٰانَ حَقًّا عَلَيْنٰا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ» و جملۀ «أَنْ كَذَّبُوا» در مقام تعليل است يعني: سپس نتيجۀ بدتر و حالت رسوخ كفر، عاقبت بدكاران شد زيرا كه آيات خدا را تكذيب كردند. اين كلمه فقط يكبار در قرآن آمده است. بعضي «سوآي» را مفعول «أَسٰاؤُا» گرفته و «أَنْ كَذَّبُوا» را خبر كان دانسته اند يعني: عاقبت بدكاران بتكذيب و كفر منجر شد در

قاموس قرآن، ج 3، ص: 348

الميزان فرموده: گرچه اين معني في نفسه درست است ولي معني اول مناسب مقام است … سّي ء وصف است بمعني بد و قبيح. «وَ لٰا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلّٰا

بِأَهْلِهِ» فاطر: 43. حيلۀ بد نميگيرد مگر حيله گر را «كُلُّ ذٰلِكَ كٰانَ سَيِّئُهُ عِنْدَ رَبِّكَ مَكْرُوهاً» اسراء: 38. «كُلُّ ذٰلِكَ» اشاره است بكارهاي نيك و بد در آيات گذشته يعني: كارهاي قبيح از ميان آنچه گفته شد نزد خدايت ناپسند است.سيّئة مؤنث سيّي ء است و آن پيوسته وصف آيد مثل خصلت سيّئه عادت سيّئه و امثال آن اگر آنرا لازم گرفتيم بمعني بد و قبيح است و اگر متعدي دانستيم معناي بدآور و محزون كننده ميدهد. جمع آن در قرآن سيّئات است. «مَنْ جٰاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثٰالِهٰا وَ مَنْ جٰاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلٰا يُجْزيٰ إِلّٰا مِثْلَهٰا» انعام: 160. سيّئة در آيه كار بد و گناه است «وَ بَلَوْنٰاهُمْ بِالْحَسَنٰاتِ وَ السَّيِّئٰاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ» اعراف: 168.و آن در قرآن بمعني آثار گناه و گناه و شفاعت بد و عذاب و غيره آمده است رجوع به «غفر».سوءة: چيزيكه ظهورش ناپسند است (المنار) لذا بطور كنايه بفرج و آلت رجوليت و جسد ميّت و غيره گفته شده در صحاح و قاموس آنرا عورت و فاحشه (كار بد) و در مفردات كنايه از فرج گفته. در نهايه گويد: سوأة در اصل بمعني فرج و سپس بهر چه ظهورش شرم آور است گفته شده. «فَبَعَثَ اللّٰهُ غُرٰاباً يَبْحَثُ فِي الْأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوٰارِي سَوْأَةَ أَخِيهِ … » مائده 31. مراد از سوأة در اينجا جسد ميت است يعني خدا كلاغي فرستاد كه زمين را ميكاويد تا باو نشان دهد چگونه جسد برادرش را زير زمين پنهان كند. «قَدْ أَنْزَلْنٰا عَلَيْكُمْ لِبٰاساً يُوٰارِي سَوْآتِكُمْ» اعراف: 26. لباس سوأه هاي مردم را كه ديده شدن آنها را خوش ندارند مي پوشاند. «فَوَسْوَسَ

قاموس قرآن، ج 3،

ص: 349

لَهُمَا الشَّيْطٰانُ لِيُبْدِيَ لَهُمٰا مٰا وُورِيَ عَنْهُمٰا مِنْ سَوْآتِهِمٰا» اعراف: 20.مراد از سوأة عورت زن و مرد است ايضا در آيۀ «فَأَكَلٰا مِنْهٰا فَبَدَتْ لَهُمٰا سَوْآتُهُمٰا» طه: 121. از جمع آمدن سوأة ميتوان فهميد كه مراد عورتين هر دو از آدم و زنش است. «وَ لَمّٰا جٰاءَتْ رُسُلُنٰا لُوطاً سِي ءَ بِهِمْ … » هود: 77. بنظرم سي ء بمعني اندوه است يعني چون فرستادگان ما پيش لوط آمدند از آمدنشان غمگين شد، ايضا در «سِيئَتْ وُجُوهُ الَّذِينَ كَفَرُوا» ملك: 27. و در آيۀ «لِيَسُوؤُا وُجُوهَكُمْ» اسراء: 7. تا رويتان را غمگين كنند است كه اثر غم در وجه انسان نمايان ميشود. «وَ اضْمُمْ يَدَكَ إِليٰ جَنٰاحِكَ تَخْرُجْ بَيْضٰاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ» طه: 22. سوء در آيه بمرض و آفت گفته اند. غرض آنست اين تغيير رنگ ضرري نخواهد داشت يعني دستت را بگريبان خود جمع كن تا سفيد و روشن بدون آفت خارج شود. بعضي ها سوختن احتمال داده اند يعني دستت نميسوزد. اين لفظ در سورۀ نمل: 12. و قصص: 31 نيز آمده در الميزان فرموده: ظاهرا اين قيد تعريض بتورات فعلي است كه در سفر خروج باب چهارم آيه 6 گويد: دست موسي مثل برف مبروص (پيس) شد. «إِنَّ الْحَسَنٰاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئٰاتِ» هود: 114. اين آيه در «حبط» گذشت و در «غفر» ديده شود.در تمام آيات قرآن در علاج سيئات تكفير آمده است مثل «وَ يُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئٰاتِكُمْ» بقره: 271. و دربارۀ هيچ يك يغفر السيّئات نيامده مگر در آيۀ «وَ نَتَجٰاوَزُ عَنْ سَيِّئٰاتِهِمْ» احقاف: 16. كه بجاي تكفير تجاوز آمده است. اين ظاهرا از آنجهت است كه «كفر» در لغت بمعني پوشاندن است و

در علاج بدي ها و ناپسندها تعبير پوشاندن آنها مناسب است.

سيّد در قرآن سادات آمده «وَ قٰالُوا رَبَّنٰا إِنّٰا أَطَعْنٰا سٰادَتَنٰا وَ كُبَرٰاءَنٰا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا» احزاب: 67. احتمال هست مراد از سادات پدران باشد و از كبراء اميران.

تا بآخر قرآن برسد.راغب گفته علت اين تسميه آنست كه سوره مانند حصار بلد قرآنرا احاطه كرده و يا منزلتي است مانند منازل قمر. بعضي آنرا سؤره (با همزه) خوانده اند كه بمعني بقيّه است گويا هر سوره قطعه اي است از قرآن كه جدا شده و باقي مانده است.ولي قول طبرسي كاملا عالي و بجاست در كافي كتاب فضل القرآن در ضمن حديثي از موسي بن جعفر عليه السّلام

قاموس قرآن، ج 3، ص: 352

نقل شده «فانّ درجات الجنّة علي قدر آيات القرآن يقال له: اقرء و ارق.فيقرء ثمّ يرقي … » مراتب و درجات بهشت بعدد آيات قرآن است باو (شيعۀ اهل بيت عليهم السلام) گفته ميشود: بخوان و بالا رو. پس ميخواند و بالا ميرود. و نيز از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده كه: هر كه سوره اي از قرآن را فراموش كند در صورتي نيكو و درجه اي عالي در بهشت، براي او ممثّل ميشود، چون آنرا بيند گويد: تو چيستي و چه زيبائي؟! ايكاش براي من ميبودي، ميگويد مرا نميشناسي؟من فلان سوره هستم اگر فراموشم نميكردي باينجايت بالا مي بردم.بنا بر اين علت تسميۀ سوره هاي قرآن آنست كه هر يك را مقام و درجۀ بخصوصي است از درجات بهشت و يا درجه و مرتبه ايست از واقعيات عالم. «فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ» بقره: 23. «سُورَةٌ أَنْزَلْنٰاهٰا وَ فَرَضْنٰاهٰا» نور: 1. اين سوره اي است كه نازل كرده و معين نموده ايم. سوره (مثل صرد) جمع سوره است «فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ … » هود: 13.

سوط بمعني نصيب و شدّت نيز آمده است «فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذٰابٍ» فجر: 13. گوئي بملاحظۀ پي در پي بودن عذاب «صب» آمده است و گرنه لازم بود بگويد «ضرب عليهم ربك سوط عذاب» اين كلمه يكبار در قرآن آمده است.

تعداد اصنام كه بتهاي پنجگانه نيز در رديف آنهاست گفته: اين بتان مرتبا عبادت ميشدند تا رسول خدا صلي اللّه عليه و آله مبعوث گرديد و بكوبيدن آنها فرمان داد.طبرسي از ابن عباس و قتاده نقل كرده كه بتهاي پنجگانه را قوم نوح مي پرستيدند سپس عرب بپرستش آنها برخاست. و نيز گفته: بقولي اين نامها نام پنج نفر مرد نيكوكار بود در زمان ميان آدم و نوح، بعدها مجسمه آنها را ساختند و بتدريج در نسل هاي بعدي مورد پرستش واقع شدند. و بقولي در طوفان زير خاكها ماندند سپس بدست عربها افتادند. (العلم عند اللّه).نگارنده احتمال ميدهم كه آيات 22 و 23 از سورۀ نوح بطور معترضه نقل قول مشركين عرب است و بتها

قاموس قرآن، ج 3، ص: 354

مال آنها بود نه از قوم نوح و اللّه العالم.بت سواع متعلق بهذيل بن مدركه بوده محل اين بت رهاط از سرزمين ينبع از قراء مدينه بود و خدّام آن بنو لحيان بودند، پس از غلبۀ اسلام پيغمبر صلّي اللّه عليه و آله عمرو بن عاص را براي شكستن آن بت اعزام فرمود. بت سواع بصورت زني پرداخته شده بود (فرهنگ قصص قرآن) در الاصنام محل آنرا رهاط و خدّام آنرا بنو لحيان گفته و گويد متعلق بهذيل بود.

لِهٰذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعٰامَ وَ يَمْشِي فِي الْأَسْوٰاقِ» فرقان: 7. «وَ الْتَفَّتِ السّٰاقُ بِالسّٰاقِ. إِليٰ رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَسٰاقُ» قيامة: 29. ساق بساق پيچيد آنروز رانده شدن بسوي خداست. ساق را شدت معني كرده اند در مجمع فرموده از «قامت الحرب علي ساق» شدت جنگ را اراده ميكنند در نهايه آمده كشف الساق مثل است براي شدّت امر.آيۀ فوق دربارۀ وقت مرگ است مراد از آن ظاهرا رسيدن دو شدّت بهم ديگر است. شايد غرض شدّت جدائي از دنيا و شدّت مشاهدۀ عالم برزخ باشد. «يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ سٰاقٍ وَ يُدْعَوْنَ إِلَي السُّجُودِ فَلٰا يَسْتَطِيعُونَ» قلم: 42.روزي كه كار بشدّت رسد و بسجده دعوت شده و قادر نميشوند. ابن كثير در تفسير خود از صحيح بخاري از ابو سعيد خدري نقل كرده كه: از حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله شنيدم ميفرمود: پروردگار ما ساق خود را عريان ميكند همۀ مؤمنين و مؤمنات بآن سجده ميكنند جز آنانكه در دنيا از روي ريا و سمعه سجده ميكردند ميخواهند سجده كنند قامتشان خم نميشود. و گويد: اين حديث در صحيح بخاري و مسلم و غير آن آمده

قاموس قرآن، ج 3، ص: 356

است. و ظاهرش آنست كه حديث را قبول دارد. چه سفاهت عجيبي؟!! قرآن فرمايد «لٰا تُدْرِكُهُ الْأَبْصٰارُ- … لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ» ولي در قبال آن اين گونه افسانه ها مورد قبول واقع ميشود.

گفت بلكه ضميرتان چيزيرا كه كرده ايد بر شما نيك وانمود. ايضا «الشَّيْطٰانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْليٰ لَهُمْ» محمد: 25.

كه اخبار بسيار دلالت دارند بر اينكه ملائكه در بدر اسبان خويش را علامت گذاري كرده بودند حضرت فرموده: سوموا فان الملائكة قد سومت». ناگفته نماند ما قبل آيۀ فوق چنين است «وَ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّٰهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ … إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ أَ لَنْ يَكْفِيَكُمْ أَنْ يُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلٰاثَةِ آلٰافٍ مِنَ الْمَلٰائِكَةِ مُنْزَلِينَ. بَليٰ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ يَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هٰذٰا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلٰافٍ … » آمدن پنج هزار ملك مشروط است بصبر و تقوي و آمدن مشركين. ولي روشن نيست كه هر سه شرط واقع شد و ملائكه آمدند ولي در روايات هست كه آمدند و علامت هم داشتند در تفسير عياشي از حضرت باقر عليه السّلام نقل شده: روز بدر ملائكه عمامه هاي سفيد داشتند كه يك سر آنها باز و رها بود. در تفسير برهان نيز چند روايت در اين زمينه آمده است در مجمع از علي عليه السّلام منقول است.ملائكه عمامه هاي سفيد داشتند و گوشۀ آنها را ميان دو كتف خويش انداخته بودند. رجوع شود به «ملك».

او را اندازه گرفت و متعادل كرد تسويه ظاهرا ميان اجزاء بدن است.ايضا در آيات «الَّذِي خَلَقَ فَسَوّٰي» اعلي: 2. «ثُمَّ سَوّٰاكَ رَجُلًا» كهف: 37. و در آيۀ «الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوّٰاكَ فَعَدَلَكَ» انفطار: 7. بنظرم مراد از سوّاك سلامت اعضاء و گذاشتن هر عضو در موضع خود و مستوي الخلقه بودن و از «عدلك» تناسب اعضاء است.در آيۀ «فَإِذٰا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي» حجر: 29. ظاهرا فراغ از خلقت مراد است يعني چون او را پرداختم و از روحم در آن دميدم … «تَاللّٰهِ إِنْ كُنّٰا لَفِي ضَلٰالٍ مُبِينٍ.إِذْ نُسَوِّيكُمْ بِرَبِّ الْعٰالَمِينَ» شعراء: 97 و 98. اين سخن مشركين است كه روز قيامت بخدايان دروغين خواهند گفت: بخدا قسم در گمراهي آشكار بوديم آنگاه كه شما را با خدا برابر ميكرديم و بجاي او معبود ميگرفتيم. «لَوْ تُسَوّٰي بِهِمُ الْأَرْضُ» نساء: 42.ايكاش زمين با آنها مساوي بود و بر انگيخته نميشدند. «فَسَوّٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ» بقره: 29. آنها را هفت آسمان متعادل كرد.استواء برابري «قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْميٰ وَ الْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمٰاتُ وَ النُّورُ» رعد: 16.استواء چون با «علي» متعدي شود معني استقرار يافتن و بر قرار شدن ميدهد مثل «وَ قُضِيَ الْأَمْرُ وَ اسْتَوَتْ عَلَي الْجُودِيِّ» هود: 44. كار بپايان رسيد و كشتي بر كوه جودي نشست و در آن قرار گرفت و مثل «فَإِذَا اسْتَوَيْتَ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَكَ عَلَي الْفُلْكِ» مؤمنون: 28. چون تو و يارانت در كشتي قرار يافتيد علي هذا معني آيات «ثُمَّ اسْتَويٰ عَلَي الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ» يونس: 3. «الرَّحْمٰنُ عَلَي الْعَرْشِ اسْتَويٰ» طه: 5.اين است كه خدا در تخت حكومت و تدبير استقرار يافت و

آن كنايه از

قاموس قرآن، ج 3، ص: 359

تدبير و ادارۀ امور عالم است چنانكه «يُدَبِّرُ الْأَمْرَ» آنرا توضيح ميدهد.و چون با «الي» متعدي گردد معني توجه و قصد و رو كردن ميدهد در اقرب آمده: گويند هر كه از كاري فارغ شد و كار ديگري قصد كرد گفته ميشود «استوي له و اليه» «ثُمَّ اسْتَويٰ إِلَي السَّمٰاءِ فَسَوّٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ» بقره: 29. «ثُمَّ اسْتَويٰ إِلَي السَّمٰاءِ وَ هِيَ دُخٰانٌ» فصلت: 11. استوي در هر دو بمعني توجه و قصد است گاهي بمعني اعتدال و استقرار است مثل «وَ لَمّٰا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَويٰ آتَيْنٰاهُ حُكْماً وَ عِلْماً» قصص: 14.چون موسي قوي شد و در زندگي استقرار يافت باو درك و علم داديم «ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَويٰ. وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْليٰ» نجم: 6 و 7. ظاهرا مراد از استوي معتدل شدن جبرئيل و آمدن بصورت انسان متوسط است. يعني او نيرومند است پس معتدل شد در حاليكه در ناحيۀ بالاتر بود.سوي: «لٰا نُخْلِفُهُ نَحْنُ وَ لٰا أَنْتَ مَكٰاناً سُويً» طه: 58. سوي بكسر و ضم سين خوانده شده و معني آن عدل و وسط است «مَكٰاناً» ظاهرا ظرف است و سوي صفت مكان يعني ميان ما و شما وقتي معين كن در مكاني را كه مسافت آن بهر دو طرف مساوي است و شايد مكان هموار و مستوي الاطراف مراد باشد. راغب گويد سوي (بضمّ و كسر) و سواء بمعني وسط است … و آن وصف و ظرف بكار رود، اصلش مصدر است.سَوِيّ: آنست كه از افراط و تفريط در اندازه و كيفيت، بدور باشد (راغب) و آن با تمام و راست و مستقيم يكي است «فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ

أَصْحٰابُ الصِّرٰاطِ السَّوِيِّ» طه: 135.يعني راه راست. «قٰالَ آيَتُكَ أَلّٰا تُكَلِّمَ النّٰاسَ ثَلٰاثَ لَيٰالٍ سَوِيًّا» مريم: 10.سَوِيًّا حال است از فاعل تُكَلِّمَ يعني نشانۀ تو آنست كه سه شب نتواني با مردم سخن گوئي حال آنكه سالم و صحيح هستي. «يَمْشِي سَوِيًّا عَليٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِيمٍ» ملك: 22. سالم از لغزش راه

قاموس قرآن، ج 3، ص: 360

ميرود در راه راست.سواء: در اصل مصدر است بمعني برابري و بمعني مساوي و وسط (وصف و ظرف) بكار ميرود (راغب) مثل «سَوٰاءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لٰا يُؤْمِنُونَ» بقره: 6. كه بمعني مساوي است و مثل «فَقَدْ ضَلَّ سَوٰاءَ السَّبِيلِ» بقره: 108. كه بمعني وسط است بهتر است بگوئيم سواء بمعني مستوي و اضافۀ صفت بموصوف است يعني از راه راست گم شده. «وَ إِمّٰا تَخٰافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيٰانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَليٰ سَوٰاءٍ إِنَّ اللّٰهَ لٰا يُحِبُّ الْخٰائِنِينَ» انفال: 58. سواء در آيه شايد مصدر باشد يعني اگر از خيانت قومي كه با آنها پيمان بسته اي ترسيدي پيمان آنها را با برابري بسويشان بيانداز و نقض كن (و اعلام كن تا تو و آنها در علم بنقض پيمان با هم باشيد) و شايد بمعني عدل باشد يعني با عدالت پيمان را بشكن و بخودشان رد كن.ايضا در آيۀ «فَقُلْ آذَنْتُكُمْ عَليٰ سَوٰاءٍ» انبياء: 109. بمعني برابري يا عدل است.

«انّ سياحة امتي الجهاد في سبيل اللّه» و بقرينۀ اينكه صفات ديگر خاص است ميشود آنرا در آيۀ اول، صيام و جهاد و در آيۀ دوم فقط صيام گفت.

آنگاه بملخ ميشوند.ميتوان از اينها پي برد و احتمال داد كه موجودات زنده در ابتدا بصورت تخم آفريده شده و آنگاه بزرگ گشته و شروع بتكثير كرده اند و نيز با كاوش در طبقات زمين ميتوان بقهقري برگشت و اسرار صنع خدا را بدست آورد چه صريح است دستور خدا و چه كم است عبرت و عمل ما!!!.

هر دو گفته شده مثل الياس و الياسين، سيبري و سيبريا. اين آخر سخن ماست در حرف سين و الحمد للّه اولا و اخرا و صلي اللّه علي محمد و آله الطاهرين 9 جمادي الاولي 1392.