ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ص: 17

ص: 18

ص: 19

ص: 20

ص: 21

ص: 22

ص: 23

ص: 24

ص: 25

ص: 26

ص: 27

مرجعيّت ديني اهل بيت (عليهم السلام) از موضوعات مورد اختلاف بين شيعه و اهل سنت است شيعه اماميه با استفاده از آيات و روايات شيعه و سني، معتقد است بعد از رسول خدا (صلي الله عليه وآله) به انسان هاي معصومي نياز است كه بتوانند سنت واقعي پيامبر (صلي الله عليه وآله) را تبيين نموده و در موارد اختلافي پناه مردم باشند و اينان كساني جز اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم السلام)نيستند. در مقابل، اهل سنت توجهي به اهل بيت نداشته، سنت صحابه را حجّت مي دانند. در اين جا موضوع «مرجعيت ديني اهل بيت (عليهم السلام) را مطرح مي كنيم.

ص: 28

ص: 29

بعد از ايمان به خدا و رسول و روز قيامت، شايد مهم ترين سؤال اين باشد كه از چه منبعي بايد دين خدا را در اصول و فروع، فراگرفت؟

خداوند متعال بندگان خود را مكلف به اطاعت از دستورات خود نموده است و احكام و قوانين را وضع كرده كه سعادت دنيا و آخرت آنان را تضمين نمايد.

امّا اين احكام و قوانين نيازمند منبع معتبر و مطمئني است تا پشتوانه آنها قرار گيرد.

بنابراين سرچشمه هاي استنباط و تشريع از مسائل بسيار مهمّي است كه در هر دين و مذهبي بايد مورد توجه قرار گيرد. اصولاً در غالب حالات، مشكل عمده در

ص: 30

مذاهب و آراي فقهي و عقيدتي، اختلافات در مصادر و منابعي است كه علما در شناخت دين خدا به آن مراجعه مي كنند و لذا بحث از منابع و مصادر از جايگاه ويژه اي برخوردار است.

ص: 31

ص: 32

امام علي (عليه السلام)مي فرمايد: «اين گونه نبود كه همه اصحاب رسول خدا (صلي الله عليه وآله) از آن حضرت سؤال كنند و بفهمند، بلكه برخي از آنان سؤال مي كردند، ولي جواب آن را نمي فهميدند. آنان دوست داشتند كه اعرابي يا شخص تازه واردي بيايد از رسول خدا (صلي الله عليه وآله)سؤال كند، و رسول خدا جوابي دهد تا از آن استفاده كنند.» (1) .

ص: 33

اختلاف خواهند كرد، هرگز از رسول خدا (صلي الله عليه وآله) نقل حديث نكنيد و هر گاه كه يكي از شما از سنت پبامبر (صلي الله عليه وآله)سؤال شد بگويد: بين ما و شما كتاب خداست حلال آن را حلال، حرام آن را حرام شماريد. (1) .

همو از عايشه نقل مي كند: كه پدرم پانصد حديث از رسول خدا (صلي الله عليه وآله) جمع نمود. شبي تا صبح فكر كرد كه با آنها چه كند. صبح كه شد به من گفت دخترم! حديثي كه نزد توست بياور و آن گاه آتشي خواست و همه آنها را سوزانيد.... (2).

عمر بن خطاب نيز بعد از ابوبكر همين سياست خطرناك را دنبال نمود. ابن سعد مي گويد: «احاديث در عهد عمربن خطاب زياد شد. او مردم را قسم داد كه هر چه از حديث رسول خدا (صلي الله عليه وآله) نزد خود دارند نزد او حاضر كنند بعد از آن كه حاضر شد دستور داد تا همه را به آتش بكشند.» (3) .

عمر حتي كساني را كه به عنوان والي به شهر يا كشوري مي فرستاد، دستور مي داد تا حديث از رسول خدا (صلي الله عليه وآله)منتشر نكنند.

قرظة بن كعب مي گويد: «عمر بن خطاب مرا به كوفه به عنوان والي فرستاد و تا جايي نزديك مدينه مرا بدرقه نمود و در علت اين كار به من گفت: (... تو از اصحاب پيامبري و با ورود تو به كوفه مردم انتظار دارند براي آنها حديث از رسول خدا (صلي الله عليه وآله)نقل كني، ولي تو تا مي تواني آنان را مشغول به قرآن كن و از حديث رسول خدا (صلي الله عليه وآله)براي آنان نقل مكن، من تو را در اين امر پشتيباني مي كنم)...» (4) .

حتي عده اي امثال ابوهريره را به خاطر نشر حديث تهديد به تبعيد كرد، و عده اي را نيز به همين جهت زنداني نمود. (5).

ص: 34

اين سنت در عصر خلافت عثمان و معاويه نيز دنبال شد. لذا دستور دادند: كسي حق ندارد غير از آنچه در عهد ابوبكر و عمر حديث شنيده روايت كند. (1) .

ص: 35

ص: 36

پايين به ويژه عالم انسان، ارتباط برقرار است و اين ارتباط از طريق رابطي بايد باشد كه مخلوق خداوند است، زيرا:

الف) وجوب اتصال و عدم انقطاع بين عالم ربوبي و مخلوقات، خصوصاً انسان، عين توحيد است، چرا كه توحيد انواعي دارد كه يكي از آنها توحيد افعالي است و از ديگر اقسام آن توحيد در تشريع و قانون گذاري، توحيد در حق الطاعة و نيز توحيد در حاكميّت و ربوبيّت است.

ب) ارتباط خداوند با مخلوقات در دو بخش قابل تصور است.

1 _ خداوند به طور مستقيم و بدون واسطه با هر فرد فرد بشر ارتباط پيدا كند، كه اين خلاف نظام خلقت است.

2 _ ارتباط توسط افراد باشد. افراد نيز مي توانند از جنس بشر باشند يا ملائكه. و از آن جا كه واسطه فيض تشريع الهي، بايد از جنس خود بشر باشد تا بتواند الگو و اسوه ديگر افراد باشد در نتيجه آن واسطه نمي تواند از جنس ملائكه باشد.

چه بسا كسي بپرسد كه در ارتباط و اتصال به غيب، وجود نبي كافي است و ديگر نيازي به وجود امامان و اوصياي بعد از او نيست؟

در جواب مي گوييم: از مجموع روايات استفاده مي شود كه هر يك از امامان، حق تشريع دارند. نه اين كه آورنده اصل شريعت اند، بلكه هدايت هاي آنان در حكم متمّم نبوت و رسالت و شريعت است. و هدايت ها _ هر نوعي كه هست _ بايد از عصمت بر خوردار باشد. و اين مطلب را مي توان با ذكر مقدماتي به اثبات رساند:

الف) از امتيازهاي اساسي كه در قانون گذاري ها، خصوصاً در اديان مشاهده مي شود، بيان قوانين به صورت تدريجي است يعني ابتدا قانون به صورت قاعده كلّي و عام مطرح مي شود، آن گاه به قانون متوسط تبديل مي گردد و در مرتبه آخر به قانون هايي كه در جامعه قابل اجرا است، منتهي مي گردد. اين نوع قانون گذاري كه در محاكم موجود است، بعينه در اديان و قانون گذاري اسلامي، كه توسط اولياي الهي است، مشاهده مي شود.

ب)تنزّل قوانين كلّي و قواعد عمومي و تطبيق آنها بر مصاديق، احتياج به مراقبت

ص: 37

ويژه اي دارد، تا با يكديگر خلط نگردد.

ج)سنت جاري در نظام خلقت آن است كه عمر انبيا و پيامبران الهي محدود و طبيعي باشد و به همين جهت آنان به بيان كليات و قوانين عمومي اكتفا كرده و تبيين و تطبيق آن را به كساني واگذار مي كنند كه همانند خودشان معصوم بوده و در خطّ آنها قرار دارند، زيرا سلامت شريعت و حفظ آن، مقتضي استمرار مراقبت در آن ابعاد است. لذا احتياج به افرادي است كه با حفظ و مراقبت از قواعد عمومي و قوانين كلّي كه مصالح و مفاسد بشر را به خوبي در نظر گرفته است، آنها را به موارد جزئي و فردي و اجتماعي پياده كرده و تطبيق نمايند. به ويژه با توجه به اين كه احكام و دستورهاي خداوند در تمام زمينه ها جريان دارد.

د) بشر عادي نمي تواند عهده دار وظيفه تشريع به معناي ذكر شده و تبيين و تطبيق آن گردد.

نتيجه اين كه بعد از پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله) و هر پيامبر ديگري، احتياج به افرادي معصوم است تا بتوانند عهده دار اين وظيفه در سطح گسترده باشند و اينان در اسلام جز اهل بيت رسول خدا (صلي الله عليه وآله) نيستند.

محمد بن سنان مي گويد: خدمت امام جواد (صلي الله عليه وآله) بودم، سخن از اختلاف در ميان شيعه به ميان آمد. حضرت (عليه السلام) فرمود: اي محمد! خداوند _ تبارك و تعالي _ دائماً به وحدانيت خود تنها بود، تا اين كه محمّد و علي و فاطمه را آفريد. آنان هزار دهر مكث نمودند. سپس تمام اشياء را آفريد و آنان را شاهد خلق خود نمود و آنها را مأمور اطاعت از اين سه نفر كرده و امور خلق را به آنها واگذار كرد. آنها هر چه را بخواهند حلال و حرام مي كنند، ولي هرگز چيزي غيراز آنچه خداوند تبارك وتعالي مي خواهد،اراده نمي كنند. (1) .

و از اين جاست كه امام عسكري (عليه السلام) مي فرمايد: «قلوبنا أوعية لمشيئة الله، فاذا شاء شئنا... (2) ؛ قلب هاي ما ظرفهايي براي خواست و اراده الهي است؛ هر گاه او بخواهد و اراده كند، ما نيز خواسته و اراده مي كنيم.

ص: 38

ص: 39

مرجعيت ديني بعد از خود است، تا مسئله تثبيت و تطبيق دين و شريعت به نحو احسن و صحيح عملي گردد.

ص: 40

مي كنند، بعد از وفات رسول خدا (صلي الله عليه وآله) به سرعت به ادله اي عقلي و ظنّي نياز پيدا كردند، تا بتوانند خلأ موجود را جبران نمايند. ولي شيعه اماميه با اعتقاد به اهل بيت (عليهم السلام) و گرفتن احكام از آن بزرگواران، احتياج به دلايل عقلي و ظني پيدا نكرد و عصر تبيين را با وجود افراد معصوم سپري نمود.

شهرستاني در دليل بر حجيّت قياس مي گويد: «ما به طور قطع و يقين مي دانيم كه حوادث و وقايع حصر و حدّي نداشته و قابل شمارش نيست. و از طرف ديگر به طور قطع مي دانيم كه در هر حادثه اي، نصّي از پيامبر (صلي الله عليه وآله)وارد نشده است. و هرگز چنين تصوّري هم نخواهيم داشت. حال كه نصوص، متناهي و محدود است و متناهي نمي تواند غير متناهي را در برگيرد، به اين نتيجه مي رسيم كه قياس حجّت است تا به واسطه آن بتوانيم در هر حادثه اي اجتهاد نماييم.» (1) .

ص: 41

دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ اْلإِسْلامَ دِيناً " (1) «امروز دين را براي شما كامل كرده و نعمت را برايتان تمام نمودم و راضي شدم كه اسلام دين شما باشد». از اين آيه استفاده مي شود كه دين توسط پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله)كامل شده و احتياجي به بيان آن توسط افراد ديگر نيست.

در پاسخ مي گوييم:

اولاً: از ظاهر آيه استفاده مي شود كه دين توسط پيامبر (صلي الله عليه وآله)كامل شده است: " الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ " نه شريعت، و بين دين و شريعت فرق است.

قرآن كريم دين را واحد و شريعت را متعدد مي داند. لذا هرگز دين را به صورت جمع به كار نبرده است، زيرا دين امر واحدي است كه حقيقت آن همان تسليم در برابر خدايي است كه سلطه و شايستگي پرستش از آن اوست....

حضرت يوسف (عليه السلام) به هم زنداني خود، پس از انحصار حكم در خداوند مي فرمايد: " ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ " (2) «آن است دين ارزشمند».

ولي شريعت در اصطلاح، آموزه هاي عملي و اخلاقي است كه با زندگي فردي و اجتماعي و مسئوليت انسان در برابر خداوند و مردم ارتباط دارد. و از لزوم وحدت اديان، وحدت شرايع لازم نمي آيد، زيرا شرايع پاره اي احكام و دستورالعمل هاي رفتاري است كه بر حسب مصالح و مقتضيات زمان و مكان، از لحاظ كمّي و كيفي قابل تحوّل است. و لذا قرآن مي فرمايد: " لِكُلّ جَعَلْنا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهاجاً " (3) «و براي هر كدام از شما شريعت و روشي مقرر ساختيم».

ثانياً: بر فرض كه احكام و شريعت توسط پيامبر (صلي الله عليه وآله) تبيين شده باشد، ولي از آن جا كه آداب و رسوم جاهليّت از ميان مردم برچيده نشده و تعاليم اسلامي در جامعه جا نيفتاده است، لذا به افرادي معصوم نياز است تا با تكرار و تأكيد بر تعاليم اسلامي، آنها را در جامعه اسلامي به صورت ملكه در آورند.

ص: 42

ثالثاً: اشكال مبتني بر آن است كه مقصود از «دين» در آيه شريفه، احكام شرعيه و مراد از «اكمال» آن، بيان تمام احكام باشد. كه هر دو تفسير باطل است، زيرا اين معنا براي آيه مبتني بر دو امر است:

اوّل اين كه آيه در روز 18 ذي حجّه بر پيامبر (صلي الله عليه وآله) نازل نشده باشد و دوّم اين كه بعد از نزول آيه، حكمي بر پيامبر (صلي الله عليه وآله) نازل نشده است، كه هر دو اشكال دارد:

امّا ادعاي اوّل قطعاً خلاف واقع است زيرا:

1 _ در مقابل قول به نزول آيه در هجدهم ذي حجّه، قول ديگري است كه معتقد است: آيه در نهم ذي حجّه بر پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله)نازل شده است، اين قول را به عمر بن خطاب، معاوية بن ابي سفيان، عبدالله بن عباس، علي بن ابي طالب و سمرة بن جندب نسبت داده اند، كه تمام سندهاي آن ضعيف است.

2 _ در مقابل، تعداد بيشتري از صحابه قائل اند آيه در هجدهم ذي حجّه بر پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) نازل شده است.

3 _ قول به نهم ذي حجّه مخالف قول اهل بيت (عليهم السلام) است كه عِدل قرآنند.

ادعاي دوّم نيز باطل است، زيرا بنابر نقل مفسّرين، بعد از نزول آيه «اكمال» فرائض ديگري نيز بر پيامبر (صلي الله عليه وآله) نازل شد.

طبري از براء بن عازب نقل مي كند كه: آخرين آيه اي كه بر پيامبر (صلي الله عليه وآله)نازل شد «آيه كلاله» بوده است. خداوند متعال مي فرمايد: " يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلالَةِ " (1) «اي پيامبر! از تو درباره كلاله فتوا مي خواهند بگو خدا براي شما چنين فتوا مي دهد». ابوحيان اندلسي مي گويد: «جمهور مفسّران مي گويند: كمال دين يعني اظهار دين و بيان معظم فرائض دين...» مفسران مي گويند: بعد از اين آيه، آيات بسيادي از فرائض بر پيامبر (صلي الله عليه وآله)نازل شد، از قبيل آيات ربا و كلاله و آياتي ديگر.

نتيجه آن است كه آيه «اكمال» در روز هجدهم ذي حجّه بر پيامبر (صلي الله عليه وآله) نازل شد، و مقصود از دين، احكام و فروع دين نيست. و اكمال آن نيز به معناي بيان تمام مسائل فرعي

ص: 43

نيست. بلكه مقصود از دين، اصول اسلام و مراد از اكمال آن، تثبيت اركان و محكم ساختن قواعد دين است، كه به وسيله تبليغ ولايت امام علي (عليه السلام) و بيان مرجعيت او و ساير ائمه معصومين تحقق يافت. و به تعبير ديگر: مراد از اكمال دين، تحول دين از وصف حدوث به وصف بقاست كه اين عمل توسط مرجعيّت ديني اهل بيت (عليهم السلام)انجام پذيرفت.

ص: 44

ص: 45

2 _ ابن عبد البرّ مي نويسد: «امام حسن، مردي با ورع و فاضل بود.» (1) .

3 _ ابن صباغ مالكي مي گويد: «حسن بن علي در مسجد رسول خدا (صلي الله عليه وآله) مي نشست و مردم به دور او حلقه مي زدند و سؤالهاي خود را از او مي پرسيدند و امام نيز به آنها جواب مي داد به حدّي كه آنان را از علم خود سيراب مي نمود...». (2) .

ص: 46

«هرگز فاضل تر از علي بن الحسين نديدم.» (1) .

3 _ زيدبن اسلم كه از طلايه داران فقيهان مدينه به حساب مي آمد، در شأن امام سجاد مي فرمايد: «هرگز همانند علي بن الحسين در فهم و حافظه نديدم...». (2) .

4 _ حمّادبن زياد كه از بزرگان فقهاي بصره بود در شأن امام مي گويد: «علي بن الحسين فاضل ترين هاشمي است كه تا كنون مشاهده نموده ام.» (3) .

5 _ يحيي بن سعيد از تابعان بزرگ و فقيهان و عالمان فاضل بود، در شأن امام سجاد مي فرمايد: «من از علي بن الحسين حديث شنيدم و او را فاضل ترين هاشمي يافتم.» (4) .

6 _ مالك ابن انس در شأن امام (عليه السلام) مي فرمايد: «در ميان اهل بيت كسي مانند علي بن حسين (عليه السلام)نبوده است.» (5) .

7 _ ابو بكر برقي مي گويد: «علي بن الحسين (عليه السلام)فاضل ترين شخص زمان خود بود.» (6) .

8 _ ابوزرعه مي گويد: «احدي را فقيه تر از علي بن الحسين نديدم.» (7) .

9 _ ابوحازم مي گويد: «من فقيه تر از علي بن الحسين نديدم.» (8) .

10 _ ابن عساكر مي گويد: «علي بن الحسين مردي ثقه و مورد اعتماد بود و از او احاديث بيشماري نقل شده است؛ مردي عالي مقام، رفيع و با ورع بود.» (9) .

11 _ ابن حجر عسقلاني مي نويسد: «علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب، زين العابدين، مردي مورد اطمينان، عابد، فاضل و مشهور بود.» (10) .

ص: 47

12 _ ابن حجر هيتمي مي گويد: «زين العابدين كسي است كه جانشين پدرش در علم و زهد و عبادت بود.» (1) .

13 _ يعقوبي مي نويسد: «امام زين العابدين از همه فاضل تر و در عبادت از همه كوشاتر بود.» (2) .

14 _ ابن تيميه مي گويد: «علي بن الحسين، از تابعان بزرگ و سرآمد آنها در علم و دين بود...» (3) .

15 _ استاد محمد ابو زهره مي گويد: «زين العابدين فقيه بود، همان گونه كه محدّث بود. در احاطه به مسائل فقهي در تمام فروعات همانند جدش، علي بن ابي طالب توانا بود.» (4) .

ص: 48

4 _ محمّد بن صبّان مي گويد: «امام محمد باقر شخصي داراي معارف و صاحب دقائق و لطائف بود.». (1) .

5 _ ابن ابي الحديد مي نويسد: «محمّد بن علي بن الحسين... او بزرگ فقهاي حجاز بود؛ كسي كه مردم، فقه را از او و فرزندش فراگرفتند...». (2) .

6 _ حسن بصري مي گويد: «محمّد باقر كلامش شبيه كلام انبيا بود.» (3) .

7 _ ابن منظور افريقي مي گويد: «از آن جهت محمّد بن علي بن الحسين بن علي را باقر مي نامند، كه شكافنده علم بود اصل علم را بدست آورد و فروع علم را استنباط نمود و در عمق علم نفوذ كرد...». (4) .

8 _ فيروزآبادي مي گويد: «محمّد بن علي بن الحسين را به جهت گسترش علمش باقر ناميده اند.». (5) .

9 _ ابن خلكان مي گويد: «باقر، عالمي بزرگوار بود و او را به جهت گستردگي علمش باقر ناميدند.» (6) .

10 _ صلاح الدين صفدي مي نويسد: «باقر، از جمله كساني بود كه علم، فقه، ديانت و ثاقت و بزرگواري را در خود جمع نموده و شايسته امامت بود.». (7) .

ص: 49

نكرده فاضل تر از جعفر بن محمّد الصادق، از حيث علم، عبادت و ورع.». (1) .

3 _ محمّد فريد وجدي مي نويسد: «جعفر بن محمد از فاضل ترين مردم بود. او ديدگاه هايي در علم كيميا داشت.» (2) .

4 _ شهرستاني مي نويسد: «جعفر بن محمّد، در دين صاحب علم فراوان، در حكمت داراي ادب كامل، در دنيا زهد بسيار و از شهوات، ورع تمام داشت.» (3) .

5 _ خيرالدين زركلي مي گويد: «... جعفر بن محمد در علم داراي مقام و منزلتي بس رفيع بود؛ از بركات علمش جماعتي همانند امام ابوحنيفه و امام مالك كسب فيض كردند. و او را از آن جهت كه هيچ دروغي از او شنيده نشد صادق ناميدند.» (4) .

ص: 50

4 _ ابن حجر هيتمي مي گويد: «موسي كاظم، وارث علم و معرفت و كمال و فضل پدرش بود.» (1) .

5 _ دكتر محمّد يوسف موسي مي نويسد: «به طور قطع مي توان گفت كه اوّلين كسي كه در فقه كتاب نوشت، امام موسي كاظم است و در سال 183 هجري در زندان از دنيا رفت. و در جواب مسائلي كه از حرام و حلال از او سؤال نمودند، كتابي تأليف نمود.» (2) .

ص: 51

ص: 52

پدر و اجدادش حديث نقل مي نمود...» (1) .

2 _ حضرمي شامي مي نويسد: «حسن عسكري مردي جليل القدر و عظيم الشأن بود.» (2) .

3 _ بستاني مي نويسد: «حسن خالص فرزند عليّ هادي، داراي مناقبي معروف در ميان اهل بيت (عليهم السلام) است. از ابتداي كودكي داراي فهم و حكمت بود...». (3) .

ص: 53

ص: 54

2 _ خصوص اصحاب كساء، كه شامل پيامبر، عليّ، فاطمه، حسن و حسين و همسران پيامبر (صلي الله عليه وآله) مي شود؛ (1) .

3 _ خصوص پيامبر (صلي الله عليه وآله) است؛ (2) .

4 _ زنان پيامبر (صلي الله عليه وآله) و تمامي بني هاشم كه صدقه بر آنان حرام است؛ (3) .

5 _ خصوص پيامبر (صلي الله عليه وآله) و علي و فاطمه و حسن و حسين (عليهم السلام) است. (4) .

بي شك رسول اكرم (صلي الله عليه وآله) به قرآن و معاني و اشارت ها و مصاديق آن از ديگران آگاه تر است و كلام و گفتارش مرجع و پناه در مواردي است كه بر مردم مشتبه شده و احتياج به توضيح دارد. از همين رو مي بينيم پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) در برخي از مواردي كه احتياج به توضيح دارد تا بر مردم اشتباه نشود، خود درصدد توضيح آيه برآمده و تفسير و مصداق آيه را از هر راه ممكن بيان كرده است. در مورد آيه تطهير نيز چنين بود، اما با تأسف فراوان از آن جهت كه اين گونه تفسيرها و بيان مصداق ها با هواهاي نفساني و تعصبات جاهلي برخي سازگاري نداشت، لذا درصدد برآمدند كه حقّ را به هر نحو ممكن خاموش سازند و با طرح اقوال بي اساس و شبهات مختلف، اذهان مردم را از معنا و مصداق حقيقي آيه دور سازند. ما برآنيم كه پرده را از روي حقيقت برداشته و حقّ را بنمايانيم.

ص: 55

3 _ احمد (مسند، ج 1، ص 330)؛

4 _ حاكم (المستدرك علي الصحيحين، ج 3، ص 133)؛

5 _ طبراني (المعجم الصغير، ج 1، ص 65)؛

6 _ حاكم حسكاني (شواهد التنزيل، ج 2، ص 11 _ 92)؛

7 _ نسائي (خصائص، ص 4)؛

8 _ ابن عساكر (تاريخ دمشق، ج 1، ص 185)؛

9 _ گنجي شافعي (كفاية الطالب، ص 54)؛

10 _ ابن اثير (أسدالغابة، ج 2، ص 12)؛

11 _ طبري شافعي (ذخائرالعقبي، ص 21)؛

12 _ واحدي (أسباب النزول، ص 203)؛

13 _ خوارزمي (مناقب، ص 23)؛

14 _ طبري (جامع البيان، ج 22، ص 6)؛

15 _ سيوطي (درالمنثور، ج 5، ص 198)؛

16 _ جصاص (أحكام القرآن، ج 5، ص 230)؛

17 _ ابن مغازلي شافعي (مناقب، ص 301)؛

18 _ زمخشري (كشاف، ج 1، ص 193)؛

19 _ سبط بن جوزي (تذكرة الخواص، ص 233)؛

20 _ قرطبي (الجامع لأحكام القرآن، ج 14، ص 182)؛

21 _ ابن كثير (تفسير قرآن عظيم، ج 3، ص 483)؛

22 _ ابن صباغ مالكي (فصول المهمة، ص 8)؛

23 _ ابن حجر (الإصابه، ج 2، ص 502)؛

24 _ ابن حجر شافعي (الصواعق المحرقة، ص 85)؛

25 _ شوكاني (فتح القدير، ج 4، ص 279)؛

26 _ ابن عبدالبر (الاستيعاب در حاشيه اصابه، ج 3، ص 37)؛

27 _ قندوزي (ينابيع الموده، ص 107) و ديگران از اهل سنت.

ص: 56

ص: 57

ص: 58

خود نشسته و بر چيزي تكيه داده بود، فرمود: همسر و دو فرزندت را نيز دعوت كن.

أُمّ سلمه مي گويد: من در حجره نماز مي خواندم، در آن هنگام اين آيه بر پيامبر (صلي الله عليه وآله) نازل شد: " إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً ". أُمّ سلمه مي گويد: پيامبر (صلي الله عليه وآله)گوشه كسا را گرفت و بر روي همه كشاند؛ آن گاه دستانش را به آسمان بلند كرد و عرض كرد: بارخدايا! اينان اهل بيت من و از خواص من هستند، رجس و پليدي را از آنان دورساز و پاكشان گردان. امّ سلمه مي گويد: به رسول خدا (صلي الله عليه وآله) عرض كردم: آيا من با شما هستم؟ فرمود: تو بر خيري، تو بر خيري.(1) .

ص: 59

ص: 60

خصلت عطافرموده... پيامبر (صلي الله عليه وآله) پارچه خود را برگرفته و روي علي و فاطمه و حسن و حسين انداخت؛ آن گاه اين آيه را تلاوت نمود: " إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً ". (1) .

ص: 61

الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً "؟ عرض كرد: آري. فرمود: ما اهل بيتي هستيم كه به اين آيه اختصاص داده شده ايم. (1) .

ص: 62

مي گيرد تا با اختيارشان در خارج ايجاد شود و مستلزم وقوع مراد در خارج به طور جبر نيست. به تعبير ديگر، در اراده تكويني بين اراده مريد و تحقق مراد در خارج چيزي واسطه نيست، برخلاف اراده تشريعي كه اراده و خواست مكلّف واسطه است.

اراده در آيه، تكويني است نه تشريعي، زيرا تشريعي به افرادي خاص، اختصاص ندارد و شامل همه مردم است؛ خداوند متعال مي فرمايد: " وَما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَاْلإِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ " (1) ؛ «و من جنّ و انس را نيافريدم مگر براي اين كه مرا به يكتايي پرستش كنند».

ج) اراده تكويني خداوند از تحقق مراد تخلّف بردار نيست؛ خداوند مي فرمايد: " إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ "؛ «فرمان نافذ خدا چون اراده خلقت چيزي را كند به محض اين كه گويد: موجود باش، بلافاصله موجود خواهد شد».

د) پيامبر (صلي الله عليه وآله) آيه تطهير را تنها بر اهل بيت خود علي و فاطمه و حسن و حسين (عليهم السلام)منطبق ساخت.

ه_) رجس، در لغت به معناي قذارت است و آن عبارت از شكل و هيئتي در شيء است كه موجب اجتناب و تنفر از آن مي شود. (2) .

قرآن رجس را در قذارت و پليدي ظاهري و معنوي _ هر دو _ به كار برده است. براي مثال در مورد رجس مادي؛ مي فرمايد: " أَوْ لَحْمَ خِنزِير فَإِنَّهُ رِجْسٌ "؛ (3) يا گوشت خوك كه پليدي است. و در موردي رجس معنوي؛ مي فرمايد: " وَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَي رِجْسِهِمْ وَماتُوا وَهُمْ كافِرُونَ "؛ (4) «و امّا آنان كه دل هايشان به مرض [شك و نفاق] مبتلا است بر خبث ذاتي آنها خباثتي افزود تا به حالِ كفر جان دادند».

در مقابل، طهارت نيز در امور مادي و معنوي _ هر دو _ به كار گرفته شده است؛ علامه طباطبايي (رحمه الله) مي فرمايد: «رجس عبارت است از درك نفساني يا اثر شعوري كه ناشي از تعلق قلب به اعتقاد باطل يا عمل پست است و از آن جا كه الف و لام در «الرجس»

ص: 63

براي جنس است، دلالت بر ازاله هر هيئت خبث در نفس دارد كه سبب خطا در اعتقاد يا عمل است و اين حالت تنها منطبق بر عصمت الهي، همان صورت نفساني است كه انسان را از اعتقاد باطل و عمل بد باز مي دارد.» (1) .

به تعبيري ديگر: رجس شامل هر امر پليدي مي شود كه نفس انسان از آن اجتناب مي كند، اين شامل گناه و اشتباه و سهو و نسيان نيز مي شود، زيرا تغيير حكم خدا، هرچند از روي اشتباه و سهو و نسيان، داراي نوعي قذارت و تنفّر است.

آلوسي از برخي نقل مي كند: «رجس به معناي قذر است و آن، بر گناه، عذاب، نجاست و نقايص اطلاق مي گردد.» (2) .

نتيجه: اهل بيت (عليهم السلام) معصوم اند، لذا سنت آنان حجت است.

ص: 64

مسيح پسر مريم را به ربوبيّت گرفتند درصورتي كه مأمور نبودند جز آن كه خداي يكتا را بپرستند كه منزه و برتر از آن است كه با او شريك قرار مي دهند. كافران مي خواهند كه به نفس تيره و گفتار جاهلانه خود خاموش كنند و خدا نگذارد؛ تا آن كه نور خود را در منتهاي ظهور و اعلاي كمال برسانند هرچند كافران ناراضي باشند».

در اين آيه لام تعليل بعد از اراده به كار گرفته نشده، بلكه فعل با «ان ناصبه مصدريه» آمده كه با تأويل به مصدر متعلق اراده «اطفاء نورالله» مي شود.

اما در مورد ديگر در سوره صفّ مي خوانيم: " وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَري عَلَي اللهِ الْكَذِبَ وَهُوَ يُدْعي إِلَي اْلإِسْلامِ وَاللهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظّالِمِينَ يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اللهِ بِأَفْواهِهِمْ وَاللهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ "؛ «آيا آن كس كه به راه اسلام و سعادتش مي خوانند و او به خدا افترا و دروغ مي بندد در جهان كسي از او ستم كارتر هست؟ و خدا هيچ قوم ستم كاري را هدايت نخواهد كرد. كافران مي خواهند تا نور خدا را به گفتار باطل و طعن و مسخره خاموش كنند، البته خدا نور خود را كامل مي كند هرچند كافران خوش ندارند.

در اين مورد لام تعليل بعد از اراده آمده است و اين دلالت دارد كه متعلق اراده چيزي است كه قبلا ذكر شده و با لام درصدد بيان علت تعلق اراده به آن است. (1) .

آيه تطهير از قبيل قسم دوّم است، پس متعلق اراده خداوند اوامري است كه به همسران پيامبر (صلي الله عليه وآله) تعلق گرفته، از قبيل: " وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ اْلأُولي وَأَقِمْنَ الصَّلاةَ وَآتِينَ الزَّكاةَ وَأَطِعْنَ اللهَ وَرَسُولَهُ " (2) ؛ «و در خانه هايتان بنشينيد و آرام گيريد و مانند دوره جاهليت پيشين آرايش و خودآرايي نكنيد و نماز را به پاداريد و زكات مال به فقيران دهيد و از امر خدا و رسول خدا اطاعت كنيد».

ب) يكي از اقسام قياس، قياس به اولويّت قطعي است كه به آن مفهوم موافقت نيز مي گويند؛ مثل آن كه خداوند متعال درباره پدر و مادر مي فرمايد: " فَلا تَقُلْ

ص: 65

لَهُما أُفّ... " (1) ؛ «به آنان اف نگوييد...» كه به طريق اولي دلالت دارد بر اين كه آنان را نزنيد و به قتل نرسانيد.

ج) براي تأكيد برخي از اوامر و نواهي گاهي جهت خاصي در نظر گرفته مي شود كه مقصود از آن، خود مكلف نيست، بلكه منظور افراد ديگري هستند؛ براي نمونه، گاهي فرزندِ شخصيتي، مورد توجه خاص قرار مي گيرد و به او امر و نهي خاصّي مي شود، زيرا از خاندان بزرگي است كه داراي شأن و منزلت است و اگر فرزند و منسوب به آن خانواده، در ملأعام كار زشتي انجام دهد، مردم به آنان بدبين مي شوند.

ص: 66

ص: 67

است... اي يوسف! از اين [پيشامد] روي بگردان و تو [اي زن] براي گناه خود آمرزش

بخواه...». در اين آيات: " يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا " بين " وَاسْتَغْفِرِي لِذَنْبِكِ " و " إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمٌ " فاصله شده است، درحالي كه ربطي به ماقبل و مابعد ندارد.

رابعاً: به اتفاق مفسّران، قرآن برحسب ترتيب نزول جمع آوري نشده است. چه بسيار آيات مكّي كه در بين آيات مدني قرار گرفته و چه بسيار كه برعكس شده است.

خامساً: اطلاق لفظ «اهل البيت» بر همسران مورد نزاع است. برخي معتقدند كه اهل بر همسر اطلاق نمي شود:

زبيدي مي گويد: مجاز است كلمه اهل را بر همسر اطلاق نماييم. (1) اين مطلب با تأمّل در ماده اهل صحيح است، زيرا اهل از آل است و «آلَ» در لغت به معناي رَجَعَ آمده و آل شخص بر كساني اطلاق مي شود كه حقيقتاً به آن شخص رجوع دارند و اين تنها شامل اقوام نسبي مي شود نه سببي.

سيوطي در جامع الصغير از پيامبر (صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه خطاب به فاطمه فرمود: «اولين كسي كه از اهلم به من ملحق مي شود، تويي اي فاطمه! و اولين كسي كه از همسرانم به من ملحق مي گردد، زينب است.»(2) .

در اين جا پيامبر (صلي الله عليه وآله) بين اهل و همسران فاصله و جدايي انداخته است و معلوم مي شود كه ازواج داخل در همسران نيستند. از همين رو مي بينيم كه برخي از همسران از قبيل ام سلمه، عايشه و زينب از پيامبر (صلي الله عليه وآله) سؤال مي كنند كه آيا ما جزء اهل بيت هستيم يا خير؟ اين سؤال خود دليل بر اين است كه از حيث وضع لغوي، همسر داخل درلفظ اهل بيت يا اهل نيست. آنان حكماً مي خواستند خود را داخل در اهل بيت كنند.

مسلم در صحيح، باب فضايل علي (عليه السلام) نقل مي كند: از زيد بن ارقم درباره اهل بيت سؤال شد كه آيا شامل همسران نيز مي شود؟ او پاسخ داد: قسم به خدا! هرگز. زيرا ممكن است شوهر پس از مدتي زندگي با همسرش او را طلاق دهد و او به قوم و پدرش

ص: 68

مراجعت كند! (1) .

سادساً: برخي از روايات به طور صريح اهل بيت را منحصر در پنج نفر نموده اند، همان گونه كه به برخي از آنان اشاره شد.

سابعاً: در برخي از روايات، پيامبر (صلي الله عليه وآله) به صراحت همسرانش را خارج نموده است كه به بعضي از آنان اشاره شد. (2) .

ص: 69

خانه اي كه براي [عبادت] مردم بناشده، همان مكه مبارك است». از همين رو در دعاي ندبه ملاحظه مي كنيم كه بعد از نقل آيه فوق، آيه تطهير را ذكر مي كند و مي فرمايد: «" أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَهُديً لِلْعالَمِينَ فِيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً " وقلت: " إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً "». (1) و معلوم است كه هر كس صلاحيت ندارد اهل بيت نبوت يا بيت الله الحرام باشد.

ثانياً: كلمه اهل بيت در آيه تطهير به صورت مفرد با «الف و لام» آمده است و اگر مراد بيت سكنا بود بايد به صورت جمع مي آمد؛ همان گونه كه در صدر آيه به صورت جمع آمده است: " وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ ".

ص: 70

به مسجد مي رفت از كنار خانه علي (عليه السلام) عبور مي كرد و دستش را بر دو طرف درب خانه مي گذاشت و مي فرمود: نماز، نماز " إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً ". (1) .

ه_) پيامبر (صلي الله عليه وآله) پارچه اي را كه بر تن داشتند، روي اهل بيت خود، كه فاطمه و علي و حسن و حسين بود، انداختند (2) و اين خود دلالت بر محدوديت مصداق در كلمه اهل بيت دارد.

و) در آيه شريفه تطهير، ضمير به صورت مذكّر آورده شده است تا كسي خيال نكند كه آيه مربوط به همسران پيامبر (صلي الله عليه وآله) است.

ز) به طور قطع همسران پيامبر (صلي الله عليه وآله) معصوم نبودند در حالي كه از آيه شريفه، عصمت اهل بيت استفاده مي شود، پس مقصود از اهل بيت در آيه، همسران پيامبر (صلي الله عليه وآله) نيست.

ص: 71

جواب:

اولا: روايت از حيث سند ضعيف است، زيرا اين مضمون از ام سلمه در دو سند وارد شده است: در طريق اوّل _ سند حاكم نيشابوري _ عبدالله بن عبدالله وجود دارد كه عده زيادي او را تضعيف كرده و مورد طعن قرار داده اند. ابن معين مي گويد: حديثش نزد من ضعيف است. ابوحاتم مي گويد: حديثش نوشته مي شود، ولي به آن احتجاج نمي شود. ابن عدي مي گويد: برخي از رواياتي كه نقل مي كند منكر است، لذا از او متابعت نمي شود. (1) .

هم چنين در سندش شريك بن عبدالله وجود دارد كه در حقّ او جرح و تعديل رسيده است، درصورتي كه اگر جرح به جهت حسد يا دشمني يا مخالفت در مذهب نباشد، مقدم بر تعديل است. و در مورد شريك بن عبدالله از اين قبيل است. (2).

طريق دوم: معروف به طريق ابن المغازلي است و غير از شريك بن عبدالله، انس بن عياض ليثي نيز در طريق آن قرار گرفته است كه او نيز از جرح سالم نمانده است. اگرچه برخي او را تعديل نموده اند، ولذا وضعيت او همانند شريك بن عبدالله است.

ثانياً: حديث امّ سلمه همانند گفتار پيامبر (صلي الله عليه وآله) است كه فرمود: «سلمان از ما اهل بيت است.» يعني سلمان به جهت ايمان به ما و متابعت از دستورات ما گويا از ما اهل بيت است.

ثالثاً: اين دو روايت، از خود ام سلمه و ديگر همسران پيامبر (صلي الله عليه وآله) معارض دارد:

در روايتي ام سلمه مي گويد: «آيا من از اهل بيتم؟ پيامبر (صلي الله عليه وآله) در جواب مي فرمايد: راه تو به سوي خير است، تو از همسران پيامبري.» (3) .

در حديث ديگر امّ سلمه عرض مي كند: بارخدايا! مرا نيز با آنها قرارده، پيامبر (صلي الله عليه وآله)مي فرمايد: تو در جايگاه خودت هستي، تو بر خيري. (4) .

ص: 72

حضرت در روايتي ديگر، همسرش زينب را از داخل شدن در كساء منع كرد و فرمود: تو در جاي خود مي باشي، تو بر خيري _ ان شاءالله تعالي. (1) .

بنابر روايتي ديگر عايشه را نيز از داخل شدن در كساء منع كرد. (2) .

در روايتي ديگر آمده است: عايشه خود را از مصداق اهل بيت خارج نموده است. مجمع مي گويد: با مادرم بر عايشه وارد شديم. مادرم از وي سؤال كرد: چرا در روز جمل بر علي (عليه السلام) خروج كردي؟

عايشه گفت: اين تقدير الهي بود؛ آن گاه درباره علي (عليه السلام) پرسيد: عايشه گفت: از من درباره محبوب ترين فرد نزد خدا و همسر بهترين افراد نزد رسول خدا سؤال مي كني؟ رسول خدا را ديدم كه روي علي و فاطمه و حسن و حسين پارچه اي انداخته و آنان را در زير آن جمع كرده بود؛ آن گاه فرمود: بارخدايا! اينان اهل بيت من هستند، پس پليدي را از آنان دور كن و پاكشان گردان. سپس عرض كردم: اي رسول خدا! آيا من از اهل توام؟ فرمود: دور شو، تو بر خيري. (3).

به تعبير برخي از علماي اهل سنت در توجيه حديث ام سلمه: «اين دو روايت مخالف با روايات متواتر است كه ام سلمه و ديگر همسران پيامبر (صلي الله عليه وآله) را از شمول آيه تطهير خارج مي كند.» (4) .

ص: 73

فرياد مي زد: من حاضرم در ادعاي خود مباهله كنم. او خطاب به مردم مي گفت: عقيده اي كه داريد صحيح نيست، اين آيه تنها در شأن همسران پيامبر (صلي الله عليه وآله) است. (1) .

از اين تعبير استفاده مي شود رأي عموم مردم در عصر عكرمه اين بوده كه مصداق اهل بيت فقط پنج تن است.

جواب:

در مخالفت اين سه نفر با نظر عموم مردم، هيچ جاي تعجب نيست، زيرا اين سه نفر از سردمداران دعوت مردم به دشمني با اميرالمؤمنين اند. (2) .

عكرمه كسي است كه در دين مردم گمراه بود و ذهبي او را از خوارج برشمرده است. وي در دروغ گويي به حدّي رسيده بود كه حتّي به استاد خود ابن عباس دروغ مي بست؛ تا اين كه دروغ او ضرب المثل شد. ابن سيرين، يحيي بن معين و مالك او را كذّاب توصيف كرده اند. ابن ذويب او را غيرثقه معرفي كرده و مالك، نقلِ روايت از او را حرام كرده و مسلم بن حجاج از روايات او اعراض نموده است.

سرانجامِ وي، به جايي رسيد كه مردم از شدت تنفر جنازه اش را رهاكرده و در دفنش شركت نكردند؛ تا اين كه چهار نفر را اجير كردند تا جنازه اش را دفن كنند.

مقاتل نيز همانند عكرمه است. دارقطني، عقيلي و ذهبي او را از ضعفا به حساب آورده اند. ذهبي مي گويد: رجاليين در تضعيف او اجماع كرده اند. (3) جوزاني مي گويد: مقاتل كذّابي جسور بود.

سرّ جعل اين روايت از عكرمه و مقاتل روشن است، زيرا اين دو از خوارج بودند؛ كساني كه به صراحت و به صورت آشكار با علي (عليه السلام) جنگيدند. حال اگر آيه را در شأن امام علي (عليه السلام)بدانند، بايد عمل بزرگان خود را در جنگ نهروان باطل بپندارند. ازهمين رو

ص: 74

درصدد برآمدند آيه تطهير را كه دلالت بر عصمت دارد از امام علي (عليه السلام) منصرف سازند.

وجه ديگر اين كه: خوارج در مذهبشان جعل حديث را براي تأييد مذهب جايز مي دانند و اين مورد از همين قبيل است.

عروة بن زبير كسي است كه درصدد جعل فضايل در شأن خاله اش عايشه است. او كسي بود كه بغض شديدي نسبت به علي (عليه السلام) داشت، به حدّي كه هرگاه نام آن حضرت نزد او برده مي شد، او را سبّ مي كرد. (1) اسكافي او را از جمله تابعيني مي داند كه اخبار قبيحي در مذمّت علي (عليه السلام) وضع كرده است. (2) .

ص: 75

ثانياً: رواياتي صحيح السند از ابن عباس نقل شده كه مي گويد: آيه تطهير در شأن اصحاب كسا است.

ص: 76

است و در نتيجه، دلالت بر عصمت قبل از نزول آيه ندارد، درحالي كه اماميه معتقد به عصمت اهل بيت (عليهم السلام) از هنگام ولادت هستند.

جواب:

اوّلا: جمع و تأليف قرآن مجيد سابق بر نزول آن بر پيامبر (صلي الله عليه وآله) بوده است و اگر آيه تطهير دلالت بر زمان حال داشته باشد، مقصود حال تأليف و جمع قرآن است، نه حال تنزيل و مي دانيم كه جمع و تأليف، سابق بر ولادت آنان بوده است؛ همان گونه كه از برخي روايات استفاده مي شود.

ثانياً: قرآن يكپارچه در شب قدر بر پيامبر (صلي الله عليه وآله) نازل شد، همان گونه كه خداوند متعال مي فرمايد: " إِنّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ "؛ (1) ما قرآن را در شب قدر نازل كرديم. و بعد از آن، به طور تدريجي بر پيامبر (صلي الله عليه وآله) نازل شد: " وَنَزَّلْناهُ تَنْزِيلاً ". (2) .

ثالثاً: خداوند متعال حكم اذهاب رجس را بر عنوان اهل بيت آورده است و اين عنوان، در هر زمان براي اين پنج تن اصحاب كسا صادق بوده است، چه در گذشته، چه حال يا آينده.

ص: 77

ثانياً: خداوند متعال نعمت هايش را بر اساس استحقاق نمي دهد تا كسي توهّم ظلم يا تبعيض در ميان بندگان كند، بلكه نعمت هايِ او بر اساس تفضّل و حكمت بالغه است كه اقتضاي اختلاف به جهت نقص و كمال دارد.

به عبارت ديگر، نظام عالم، نظام احسن است و اين نظام اقتضا دارد كه هر چيزش در جاي خود و به مقدار ضرورتش باشد. مي دانيم كه در هر زمان احتياج به فرد يا افرادي معصوم است تا حجت خدا روي زمين بوده و مردم را به حقّ و حقيقت رهنمون سازند. اين گونه افراد بايد از مقام عصمت برخوردار باشند، لذا خداوند متعال آنان را در عالم «ذر» امتحان كرده و در اصلاب طيّب و طاهر قرار مي دهد و پس از ولادت نيز مشغول رياضت نفساني مي شوند تا بتوانند قابليت هاي لازم را براي دريافت وحي و هدايت بشر كسب نمايند، آن گاه خداوند متعال آنان را كمك كرده و به مقام عالي عصمت مي رساند.

ص: 78

نيست، بلكه معناي آيه يا طلب استمرار امر موجود و يا طلب زيادتي هدايت و رسوخ پيدا كردن و تعميق آن در دل انسان هدايت يافته است. همين توجيه را در مورد آيه تطهير نيز مي كنيم.

ثانياً: اذهاب بر دو نوع است: يكي از بين بردن بعد از ثبوت شيء، به اين كه چيزي آورده شود تا شيء را زائل كند. ديگري، از بين بردن قبل از ثبوت شيء، به اين كه چيزي آورده شود تا از ابتدا جلوي شيء گرفته شود كه در اصطلاح از اولي، به «رفع» و از دوّمي به «دفع» تعبير مي شود. مقصود از اذهاب در آيه، دفع است نه رفع؛ يعني خداوند متعال به آنان ملكه و قوّه اي ملكوتي مي دهد كه با وجود آن هيچ تمايلي به گناه ندارند، كه همان رساندن آنان به مقام يقين و عصمت است.

دليل اين مطلب آن است كه اولا: امام حسن و امام حسين (عليهما السلام) هنگام نزول آيه طفل بوده اند، لذا تصور هيچ گونه رجسي در آنها نمي رود تا خداوند اراده رفع آن را نموده باشد.

ثانياً: اگر مراد از اذهاب، رفع باشد بايد پيامبر (صلي الله عليه وآله) را از مصداق اهل بيت خارج كرد، زيرا به طور اجماع پيامبر (صلي الله عليه وآله) قبل از نزول آيه هيچ گونه رجس و پليدي نداشته است. درحالي كه به طور قطع پيامبر (صلي الله عليه وآله) داخل در آيه تطهير است.

اين گونه تعبير در قرآن و حديث به كار برده شده است. خداوند متعال در مورد حضرت يوسف (عليه السلام)مي فرمايد: " كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشاءَ "، (1) «اين چنين ما ميل او را از عمل زشت و بد برگردانديم». درحالي كه مي دانيم كه حضرت يوسف (عليه السلام) هرگز اهل فحشا و عمل بد نبوده است.

ص: 79

جواب:

همان گونه كه در بحث «حقيقت عصمت» گفتيم، عصمت از شئون مقام علم است و هرگز اختيار را از انسان سلب نمي كند. علم از شرايط ثبوت تكليف است نه عدم تكليف. جبر و عدم قدرت است كه از انسان تكليف را سلب مي كند. هم چنين گفته شد: عصمت كه نتيجه علم قطعي به حقايق امور است، هرگز از انسان معصوم سلبِ اختيار نمي كند.

ص: 80

رابعاً: براي اثبات عصمت ساير امامان، اثبات عصمت يكي از آنان كافي است، زيرا به طور قطع هريك از امامان بر امام بعد خود وصيت كرده و او را امام معصوم بعد از خود معرفي كرده است.

ص: 81

جواب:

قياس در اين مورد مع الفارق است و در نتيجه، استدلال مغالطه اي است، زيرا اراده در اين دو آيه تشريعي است نه تكويني. ازهمين رو، اجماع است بر اين كه آيه به صيغه جمع مخاطب آمده است، ولي نه تنها مختص به مشافهين زمان خطاب و صحابه نيست، بلكه شامل همه مسلمانان تا روز قيامت مي شود؛ برخلاف اراده در آيه تطهير كه تكويني است و دلالت بر عصمت دارد.

شاهد اين مطلب؛ آيه اوّل در مورد سبب تشريع وضو و تيمّم است؛ خداوند متعال مي فرمايد: " يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَي الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَي الْمَرافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَي الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضي أَوْ عَلي سَفَر أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ ما يُرِيدُ اللهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَج وَلكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ " (1) ؛ «اي اهل ايمان! چون خواهيد براي نماز برخيزيد صورت و دست ها تا مرفق بشوييد و پاها را تا برآمدگي پا مسح كنيد و اگر جنب هستيد پاكيزه شويد [غسل كنيد] و اگر بيمار يا مسافر هستيد يا يكي از شما را قضاي حاجتي دست داده باشد يا با زنان مباشرت كرده ايد و آب نيابيد دراين صورت به خاك پاك و پاكيزه تيمّم كنيد به آن خاك صورت و دست ها را مسح كنيد. خدا هيچ گونه سختي براي شما قرار نخواهد داد ولكن مي خواهد تا شما را پاكيزه كند و نعمت را بر شما تمام گرداند، باشد كه شكر او به جاي آريد».

در مورد آيه دوّم كه در خصوص جنگ بدر وارد شده، سخن از فرستادن باران هنگام احتياج به آن است؛ خداوند متعال مي فرمايد: " إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعاسَ أَمَنَةً مِنْهُ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ وَيُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطانِ " (2) ؛ «يادآريد هنگامي را كه خواب راحت شما را فراگرفت براي اين كه از جانب خدا ايمني يافتيد و از

ص: 82

آسمان رحمت خود آبي فرستاد كه شما را به آن پاك گرداند و وسوسه و كيد شيطان را از شما دور سازد».

پس " لِيُطَهِّرَكُمْ " يعني تطهير از جنابت و هيچ يك از دو آيه، مربوط به تطهير از گناهان و نقايص نيست.

ص: 83

ص: 84

عمل به آن تشويق نمود. سپس فرمود: اهل بيتم، شما را سفارش مي كنم در حقّ اهل بيتم و اين جمله را سه بار تكرار نمود....» (1) .

2 _ احمد بن حنبل به سند خود از زيد بن ثابت نقل مي كند كه رسول خدا (صلي الله عليه وآله)فرمود: «همانا من در ميان شما دو جانشين قرار مي دهم: كتاب خدا، ريسمان كشيده شده ما بين آسمان و زمين و عترتم (اهل بيتم) اين دو از يكديگر جدا نمي شوند تا در كنار حوض بر من وارد شوند..» (2) .

3 _ ترمذي به سند خود از جابر بن عبدالله نقل مي كند: در حجة الوداع، روز عرفه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) را ديدم كه بر شتري سوار بود و خطبه مي خواند. شنيدم كه حضرت مي فرمود: اي مردم! در ميان شما چيزي مي گذارم كه اگر به آن تمسك كنيد، هرگز گمراه نخواهيد شد: كتاب خدا و عترتم. (3) .

4 _ حاكم نيشابوري به سند خود از ابي الطفيل از زيد بن ارقم نقل مي كند: رسول خدا (صلي الله عليه وآله) بين مكه و مدينه كنار پنج درخت فرود آمد. مردم زير درختان را جاروب نمودند، پيامبر (صلي الله عليه وآله) ايستاده به ايراد خطبه پرداخت، بعد از حمد و ثناي الهي و تذكّر و وعظ و بيان خواسته الهي، فرمود: «اي مردم! همانا من در ميان شما دو چيز مي گذارم كه اگر از آن دو پيروي كنيد هرگز گمراه نمي شويد: كتاب خدا و عترتم. سپس فرمود: آيا مي دانيد كه من به مؤمنين از خود آنان سزاوارترم؟ اين جمله را تكرار كرد. همگي گفتند: آري. آن گاه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) فرمود: هر كه من مولاي اويم اين علي مولاي اوست.» (4) .

ص: 85

سرزمين عرفه به كتاب و عترت سفارش نمود. در برخي به غدير خم اشاره شده است. در دسته اي ديگر بعد از بازگشت از طائف آمده است. و هيچ گونه تناقي بين اينها نيست، زيرا مانعي نيست كه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) در مكان هاي متعددي به ثقلين سفارش كرده باشد. (1) .

حتي بنابر بعضي از نقل ها پيامبر (صلي الله عليه وآله) هنگام وفاتش نيز به ثقلين: كتاب خدا و عترتش سفارش نمود.... (2) .

ص: 86

صحيح السند را نقل كند. (1) .

4 _ تصريح به صحّت حديث ثقلين

تعداد زيادي از علماي اهل سنت به صحّت حديث ثقلين تصريح نموده اند. اينك به اسامي برخي از آنان اشاره مي كنيم:

الف) ناصر الدين الباني، صحيح سنن الترمذي، ج 3، ص 543، حديث شماره 3788؛ صحيح الجامع الصغير، ج 1، ص 842، حديث شماره 2457؛

ب) ابن حجر عسقلاني، المطالب العاليه، ج 4، ص 65، حديث شماره 3972؛

ج) ابن حجر مكي الصواعق المحرقه، ج 2، ص 428 و 439؛

د) بوصيري، اتحاف الخيرة المهرة ج 9، ص 279؛

ه_) يعقوب بن سفيان فسوي، المعرفة والتاريخ ج 1، ص 536؛

و) شيخ سليمان قندوزي، ينابيع الموده، ص 259؛

ز)احمد بن حنبل، سير اعلام النبلاء، ترجمه احمد بن حنبل؛

ح) محمود شكري آلوسي، مختصر التحفه، ص 52؛

ط) ابن جرير طبري، به نقل كنز العمال، ج 1، ص 379، حديث شماره 1165؛

ي) محاملي، به نقل سيوطي در مسند علي (عليه السلام)، ص 192، حديث شماره 6050؛

ك) حسن بن علي سقاف شافعي، صحيح صفة صلاة النبي (صلي الله عليه وآله)، ص 29؛

ل) حافظ حاكم نيشابوري، المستدرك علي الصحيحين ج 3، ص 118، حديث شماره 4576؛

م) ابن كثير، تفسير ابن كثير ج 4، ص 122؛ البداية والنهاية، ج 5، ص 228؛

ن) ابن هشام، السيرة النبوية ج 4، ص 416؛

س) جمال الدين قاسمي، محاسن التأويل ج 14، ص 307؛

ع) هيثمي، مجمع الزوائد، ج 1، ص 170 و ج 9، ص 256؛

ف) أزهري، تهذيب اللغة ج 2، ص 246؛

ض) سمهودي شافعي جواهر العقدين، ص 236؛

ص: 87

ق) علامه مناوي، فيض القدير

ر) علامه محقق شيخ احمد بنّا، الفتح الربّاني بترتيب مسند أحمد بن حنبل الشيباني، ج 1، ص 186؛

ش) استاد علامه توفيق أبو علم، أهل البيت (عليهم السلام)، ص 77 _ 80.

ص: 88

19 _ طلحة بن عبدالله تيمي؛

20 _ عبدالرحمن بن عوف؛

21 _ سعد بن ابي وقّاص؛

22 _ عمرو بن عاص؛

23 _ سهل بن سعد انصاري؛

24 _ عدي بن حاتم؛

25 _ أبو أيّوب انصاري؛

26 _ أبو شريح خزايي؛

27 _ عقبة بن عامر؛

28 _ أبو قدامه انصاري؛

29 _ أبوليلي انصاري؛

30 _ خميره اسلمي؛

31 _ عامر بن ليلي بن حمزه؛

32 _ فاطمه زهراء (عليها السلام)؛

33 _ أمّ سلمه همسر پيامبر (صلي الله عليه وآله)؛

34 _ أمّ هاني دختر أمير المؤمنين (عليه السلام).

ص: 89

ص: 90

14 _ أحمد بن عمرو بن أبي عاصم، ابوبكر شيباني، متوفاي 287ه_ (كتاب السنه، ص629)؛

15 _ أبوبكر بزّار بصري، متوفاي 292ه_ (مسند البزّار، ص 75 و 277)؛

و ديگران.

ص: 91

ص: 92

ص: 93

5 _ علاءالدين بغدادي خازن، متوفاي 745ه_ (تفسير لباب التأويل، ج 1، ص 257)؛

6 _ حافظ ابوالحجّاج مزّي، متوفا 745 (تهذيب الكمال، ج 10، ص 51)؛

7 _ ابوحيّان اندلسي، متوفاي 745ه_ (تفسير بحرالمحيط، ج 1، ص 12)؛

8 _ شمس الدين ذهبي، متوفاي 748ه_ (تلخيص المستدرك، ج 3، ص 109 و سير اعلام النبلاء، ج 9، ص 365)؛

9 _ جمال الدين محمد بن يوسف زرندي، متوفاي 750ه_ (نظم درر السمطين، ج 1، ص231.)

10 _ اسماعيل بن عمر بن كثير دمشقي، متوفاي 774ه_ (تفسير القرآن الكريم، ذيل آيه تطهير و آيه مودّت)؛

11 _ سعدالدين تفتازاني، متوفاي 791ه_ (شرح المقاصد، ج 2، ص 221)؛

و ديگران.

ص: 94

الخصائص الكبري، ج 2، ص 266؛ جامع الأحاديث ج 2، ص 341 و ديگر كتاب هايش)؛

2 _ نورالدين شريف سمهودي، متوفاي 911ه_ (جواهرالعقدين، ج 2، ص 86)؛

3 _ شهاب الدين قسطلاني، متوفاي 923ه_ (المواهب اللدنيّه، ج 7، ص 7)؛

4 _ ابن حجر هيتمي مكّي، متوفا 973 (الصواعق المحرقة، ص 75)؛

5 _ ملاّ علي متّقي هندي متوفّاي 975ه_ (كنزالعمال، ج1، ص48، حديث 1650).

و ديگران.

ص: 95

اسامي برخي از آنان اشاره مي كنيم:

1 _ أحمد بن زيني دحلان متوفّاي 1304ه_ (السيرة الحلبية، ج3، ص300).

2 _ سيّد مؤمن بن حسن بن مؤمن شبلنجي متوفّاي 1308ه_ (نورالابصار).

3 _ منصور بن علي ناصف بعد از سنه 1371ه_ وفات يافته (التاج الجامع للاصول، ج3، ص308).

4 _ شيخ محمود ابوريّه متوفّاي 1390ه_ (أضواء علي السنّة المحمّدية، ص404).

و ديگران.

ص: 96

ثعلب مي گويد: كتاب و عترت را ثقلين ناميدند، زيرا عمل به آن دو سنگين است و آنها را به دليل بزرگ جلوه دادن قدر و منزلتشان ثقلين ناميدند. (1) .

ابن حجر مكّي مي گويد: رسول خدا (صلي الله عليه وآله) قرآن و عترت را ثقلين ناميد. «ثقل» به هر چيز نفيسي گفته مي شود و كتاب و عترت از اين قبيل است، زيرا هر كدام از آن دو معدن علوم لدّني و اسرار و حكمت هاي الهي اند، از همين رو، پيامبر (صلي الله عليه وآله) مردم را به پيروي از آن دو تأكيد و سفارش نموده است. (2).

به بياني ديگر: ثقل، عياري است كه براي تثبيت ترازو وضع مي شود و آندو به اين دليل به عيار تشبيه شده كه كتاب و عترت مايه استقرار حيات و زندگاني مردم اند؛ يعني با از بين رفتن آن دو استقرار و طمأنينه از حيات مردم برچيده خواهد شد. در روايات آمده است: «اگر حجت روي زمين نباشد، زمين مضطرب خواهد شد.»

ص: 97

قرآن و عترت دارد و اين شامل تمام نشئه ها و عالم ها، اعمّ از عالم دنيا، برزخ و قيامت مي شود.

ص: 98

به عترت؛ يعني آنان را دوست بداريم و به هدايت هايشان توجه كنيم تا هدايت يابيم.» (1) .

همين مضمون نيز از حسن بن علي سقاف شافعي رسيده است.» (2).

ص: 99

تفتازاني بعد از نقل حديث ثقلين مي گويد: «آيا نمي بيني كه چگونه پيامبر (صلي الله عليه وآله)اهل بيت خود را به كتاب خود مقرون ساخته است؟ اين نيست مگر به جهت تمسك به كتاب و عترت انسان را از ضلالت و گمراهي نجات خواهد داد. و معناي تمسك به كتاب و عترت آن است كه به علم و هدايتي كه نزد آن دو است اخذ كرده و عمل نماييم.» (1) .

ص: 100

دلالت دارد بر اين كه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) در صدد است تا براي بعد از خود مرجعي ديني معيّن كند، كه عهده دار وظايف او تا روز قيامت گردد. مي دانيم كه جانشين پيامبر (صلي الله عليه وآله) در ادايِ وظايف، همانند خود حضرت بايد از عصمت برخوردار باشد.

ج) پيامبر (صلي الله عليه وآله) طبق حديث مسلم، قرآن را اين گونه توصيف مي كند: در آن هدايت و نور است و آن به مثابه ريسماني است كه هر كس به آن چنگ زند بر هدايت واقعي است و هر كس كه آن را رها سازد بر ضلالت است. همين حكم براي عترتي است كه مقرون به كتاب خدا و عِدل آن شده است.

د) طبق روايت احمد بن حنبل، حضرت فرمود: «لن يفترقا حتّي يردا عليّ الحوض» تعبير به «لن» تصريح به جدا نشدن قرآن و عترت از يكديگر تا روز قيامت است. و عدم افتراق كنايه از مخالفت نكردن _ ولو سهوي _ عترت با هيچ يك از تعليمات قرآن است و اين معنا تنها با عصمت اهل بيت (عليهم السلام) تناسب دارد. و اگر در مواردي اهل بيت خطاكار باشند، قطعاً از قرآن جدا شده اند، زيرا در قرآن هيچ گونه خطا و سهوي وجود ندارد.

ه_) در برخي از روايات ثقلين درباره قرآن مي خوانيم: «حبل ممدود من السماء الي الارض؛ قرآن ريسماني كشيده شده از آسمان به سوي زمين است.» آسمان محلّ نزول رحمت است. از همين رو امر شده كه دست ها را هنگام دعا به سوي آسمان بالا بريم. قرآن مانند ريسمان و حلقه وصلي بين خدا و بندگان است، هركس به آن تمسك كند به طور حتم از سرچشمه زلال معارف الهي بهره مند شده است. عترت پيامبر (صلي الله عليه وآله) نيز اين طور است. هر كس به آنان اقتدا كرده و از آنان اطاعت كند به منبع فيض و كمال مطلق رسيده و به سعادت دنيا و آخرت واصل شده است و اين مستلزم عصمت اهل بيت، همانند قرآن است.

و) در روايت ترمذي از پيامبر (صلي الله عليه وآله) نقل شده: «فانظروا بم تخلّفو ني فيهما؛ نظر و تأمل كنيد كه چگونه حقّ مرا در مورد اين دو جانشين مراعات خواهيد كرد.» اين تعبير به تنهايي دلالت بر لزومِ اطاعت آن دو به طور مطلق دارد و لذا با عصمت سازگار است.

ز) در غالب روايات آمده است: «ما إن أخذتم بهما لن تضلّوا» كه با «لن» به كار

ص: 101

رفته است؛ يعني با تمسك به كتاب و عترت _ كه هرگز از يكديگر جدا پذير نيستند _ هرگز گمراه نخواهيد شد و اين، تنها با عصمت سازگاري دارد، زيرا مخالفت با واقع نيز نوعي ضلالت و گمراهي است و هر كه معصوم نباشد اين احتمال در حقّ او صادق است. در نتيجه لازم مي آيد كه تبعيّت كننده از اهل بيت (عليهم السلام) ايمن از ضلالت به طور مطلق نباشد، در حالي كه اين معنا مخالف با ظاهر بلكه نصّ و صريح حديث ثقلين است.

مقصود به تمسك و اخذ به كتاب و عترت مجرّد دوست داشتن آن دو و احسان و اكرام و احترام به آنها و اداي حقوق واجب و مستحب آن دو نيست؛ همان گونه كه از كلام برخي از اشخاص _ كه عادتشان وارونه جلوه دادن حقايق است همانند ابن حجر مكي _ استفاده مي شود، زيرا به طور حتم اين معنا خلاف ظاهر بلكه نصّ روايات است.

ح) در برخي از روايات ثقلين مي خوانيم كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) فرمود: «فلا تقدّموهما فتهلكوا؛ بر اين دو پيشي نگيريد كه هلاك خواهيد شد.» اين تعبير نيز به نوبه خود دلالت بر عصمت كتاب و عترت دارد.

ص: 102

براي حديث وجود داشته باشد، زيرا بسياري از علماي اهل سنت مي گويند: اين طور نيست هر حديثي كه در صحيحين نيامده مردود و باطل است.

نووي مي گويد: «بخاري و مسلم التزام نداده اند كه تمام احاديث صحيح السند را نقل كنند و خود نيز به اين مطلب تصريح كرده اند، بلكه قصد آنان اين بوده كه مقداري از احاديث صحيح السند را جمع آوري كنند؛ همان گونه كه مصنف در فقه تمام مسائل فقه را ذكر نمي كند.» (1) .

ابن قيّم جوزيه در مورد حديث ابي الصهباء كه تنها مسلم نقل كرده، مي گويد: «انفراد مسلم در نقل، به صحت حديث ضرري نمي رساند. آيا كسي مي تواند ادعا كند كه منفردات مسلم صحيح نيست؟ آيا هرگز بخاري ادعا كرده است هر حديثي را كه در كتاب خود ذكر نكرده ام باطل و ضعيف بوده و حجّت نيست؟ چه بسيار احاديثي كه بخاري در غير صحيح خود به آن احتجاج كرده، درحالي كه در صحيح نياورده است و چه بسيار احاديثي كه بخاري آنها را تصحيح كرده ولي در صحيح نياورده است.» (2) .

ابن الصلاح مي گويد: «بخاري و مسلم تمام احاديث صحيح السند را در صحيح خود نياورده اند و اصلا چنين التزامي هم نداده اند. از بخاري روايت شده است: من تنها احاديث صحيح السند را در كتاب خود آورده ام، چه بسيار احاديث صحيح السند را كه به جهت طولاني شدن كتاب ترك نموده ام. هم چنين از مسلم روايت شده است: اين چنين نيست كه تمام احاديث صحيح السند نزد خود را در اين كتاب آورده باشم، تنها رواياتي را در صحيح خود ذكر كرده ام كه مورد اجماع است... بخاري مي گويد: صدهزار حديث صحيح حفظ دارم و دويست هزار حديث غيرصحيح، درحالي كه در كتاب الجامع الصحيح خود بيش از 7270 حديث با احاديث مكرّر، نقل نكرده است و بنا بر نظر برخي با حذف مكرّرها چهارهزار حديث است.» (3) .

ص: 103

ص: 104

نمود، ولي او قبول نكرد محمّد بن قاسم نيز حكم حجاج را بر وي جاري نمود....» (1) .

ابن حجر نيز در مقدمه فتح الباري (فصل نهم) بحثي را آورده در اسباب طعن و جرح راويان حديث و در آن جا اسامي جماعتي را ذكر مي كند كه به تشيع نسبت داده شده اند و در عين حال از آنها دفاع كرده است، همانند: اسماعيل بن ابان، عبدالرزاق بن همام صنعاني، عدي بن ثابت انصاري، ابي نعيم فضل بن دكين و محمّد بن فضيل بن غزوان و....» (2) .

ذهبي در ترجمه ابان بن تغلب مي گويد: «او شيعه و مردي راست گو است....» (3) .

ص: 105

4 _ ناصرالدين الباني بعد از نقل حديث ثقلين مي گويد: «حديث صحيح است، زيرا براي او شاهدي از حديث زيد بن ارقم است....»

هم چنين احمد طبراني و طحاوي از طريق علي بن ربيعه نقل كرده كه سند آن نيز صحيح است... و شاهد ديگري از حديث، عطيه عوفي از ابي سعيد خدري است كه سند آن حسن است....

شاهد ديگري از حديث، ابي هريره است كه حاكم و دار قطني نقل كرده و آن را تصحيح نموده است. آن گاه شاهد قويّ ديگري از طريق ابي عامر عقدي نقل مي كند كه طحاوي در مشكل الآثار آن را آورده و توثيق كرده است.

شاهد ديگري از طريق زيد بن ثابت است كه آن را احمد بن حنبل و ابن ابي عاصم و طبراني آورده و سندش را هم حسن دانسته است؛ همان گونه كه هيثمي نيز رجال آن را ثقه مي داند.» (1) .

ناصر الدين الباني بعد از تصحيح حديث ثقلين مي گويد: «براي من دعوت نامه اي فرستاده شد كه مسافرتي از دمشق به عمان و از آن جا به امارات عربي داشته باشم.

در قطر با برخي از استادها و دكترها ملاقاتي داشتم؛ در آن جا رساله اي به من هديه دادند كه در آن حديث ثقلين تضعيف شده بود. بعد از مطالعه آن دريافتم كه نويسنده آن شخصي تازه وارد در فنّ حديث است (مقصود او دكتر سالوس است) زيرا: اوّلاً: در تخريج حديث به بعضي از مصادر متداول اكتفا كرده، لذا كوتاهي فاحشي در اين زمينه داشته است و بسياري از طرق و سندهايي را كه به طور مستقل صحيح يا حسن است، از او فوت شده است.

ثانياً: او التفات و توجهي به اقوال علما در تصحيح حديث نكرده است و نيز توجهي به قاعده علماي حديث نداشته كه مي گويند: حديث ضعيف باكثرت طرق تقويت مي شود و به همين جهت است كه از او اين چنين اشتباه فاحش سرزده و حديث صحيح را تضعيف نموده است.»

ص: 106

ص: 107

ص: 108

امام حسن مجتبي (عليه السلام) مي فرمايد، «... ما حزب خداييم كه رستگار شده اند، و ما عترت رسول او هستيم كه از هر رجس و پليد پاك شده است. و ما اهل بيت طيب و طاهر او و يكي از دو ثقل اوييم كه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) در ميان شما به وديعت گذاشته است....» (1) .

در ذيل برخي از احاديث ثقلين مي خوانيم: «عمر بن خطاب _ با حالت غضب _ از جا بلند شد و گفت: اي رسول خدا! آيا به تمام اهل بيت تو تمسك نماييم؟ پيامبر (صلي الله عليه وآله)فرمود: خير، بلكه به اوصيايِ اهل بيتم: اول آنها برادر و وزير و وارث و خليفه ام در ميان امّت و آن كسي كه وليّ هر مؤمني است. پس از او فرزندم حسن، و بعد از او فرزندم حسين است. آن گاه نُه نفر از فرزندان حسين، يكي پس از ديگري....» (2) .

ص: 109

ابوبكر علوي شافعي مي گويد: «علما مي گويند: كساني كه به تمسك آنان از اهل بيت نبوي و عترت طاهره سفارش شده است، عالمان به كتاب خداوند عزّوجلّ اند، زيرا تنها به تمسك عالمان امر مي شود و آنان كساني اند كه هرگز بينشان و كتاب خدا افتراق و جدايي حاصل نمي شود، تا در كنار حوض بر پيامبر (صلي الله عليه وآله) وارد شوند.» (1) .

5 _ در ميان نزديكان و اقوام پيامبر (صلي الله عليه وآله) افرادي جاهل، معصيت كار و خطاكار بوده اند، با اين حال چگونه ممكن است كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) در اين حديث به طور مطلق به تمسك آنان امر كرده باشد؟.

ص: 110

است كه بايد حفظ شود واضح است كه اهل بيت، افراد نفيس و ارزش مندي اند كه بايد حفظ شوند؛ همان گونه كه كتاب خدا اين چنين است، زيرا پيامبر (صلي الله عليه وآله) بين آن دو جمع كرده است و ما مي دانيم كه عمده اين اوصاف براي قرآن به افاده علوم الهي و احكام شرعي باز مي گردد. همين اوصاف در مورد اهل بيت (عليهم السلام) نيز به دليل مرجعيت شان در علوم الهي و احكام شرعي موجود است. و مؤيد آن، اين است كه پيامبر (صلي الله عليه وآله)مردم را در ابتدا از رسيدن مرگش آگاه مي كند و بعد مي فرمايد: من در ميان شما دو چيز گران بها مي گذارم. از اين جا استفاده مي شود كه پيامبر بر كتاب و عترت به عنوان خليفه و جانشين خود در معارف الهي و احكام شرعي وصيت كرده است. سپس مي گويد: اين آن معنايي است كه از ظاهر حديث استفاده مي شود، لكن با مراجعه به روايات ديگر پي مي بريم كه آن روايات همين معنا را تأييد مي كند، زيرا در آنها به طور صريح امر به تمسك به كتاب و عترت شده است، خصوصاً در حديثي كه احمد بن حنبل نقل كرده عين عبارات مسلم آمده است، ولي با اضافه ذيلي در آن به تمسكِ عترت امر شده است....» (1) .

ب: تفتازاني بعد از نقل حديث مي گويد: «از اين حديث به خوبي استفاده مي شود كه اهل بيت بر تمام مردم _ چه عالم و چه غيرعالم _ برتري دارند... آيا نمي بيني كه چگونه پيامبر (صلي الله عليه وآله) آنان را به كتاب خداوند متعال مقرون ساخته در اين كه تمسك به آن دو، انسان را از ضلالت نجات خواهد داد. تمسك به كتاب به اين معنا است كه به آنچه از علم وهدايت در آن است، اخذ كرده و به آن عمل نماييم. هم چنين است عترت...» (2) .

ج: شوكاني نيز در ردّ كساني كه معتقدند آل پيامبر (صلي الله عليه وآله) همه امّت اند، مي گويد: «از حديث ثقلين _ كه در صحيح مسلم و ديگر كتاب ها آمده _ خلاف اين مطلب استفاده مي شود، زيرا اگر مقصود از آن تمام امّت باشد لازم مي آيد كه مردم به خود تمسك كنند كه اين معنا قطعاً باطل است». (3) .

د: محب الدين طبري بابي را در «ذخائر العقبي» با عنوان «باب فضل اهل البيت

ص: 111

والحثّ علي التمسك بهم وبكتاب الله عزّ وجلّ والخلف فيهما بخير» مطرح كرده و در ذيل آن، حديث ثقلين را از سنن ترمذي و صحيح مسلم نقل كرده است. (1).

2 _ حديث ثقلين با سندي كه ترمذي نقل كرده و در آن امر به تمسّك به اهل بيت شده، به طرق مختلفي رسيده كه عده زيادي از علماي اهل سنت آن را تصحيح نموده اند.

ناصر الدين الباني امام وهابيان در حديث، بعد از نقل حديث ترمذي به سندش از زيد بن ارقم _ كه در آن به تمسك كتاب وعترت امر كرده است _ مي گويد: «حديث صحيح السند است.» (2) وي حديث را در كتاب صحيح الجامع الصغير نيز تصحيح نموده است. (3) .

ابن حجر عسقلاني بعد از نقل حديث ثقلين _ كه در آن مردم را به تمسكِ كتاب وعترت امر و تشويق كرده مي گويد: «سند حديث صحيح است.»(4) .

هم چنين عدّه اي ديگر حديث را با همين مضمون _ كه امر به تمسك به كتاب وعترت در آن باشد _ نقل كرده و تصحيح نموده اند، همانند: ابن حجر هيثمي، (5) بويصري، (6) يعقوب بن سفيان فسوي، (7) قندوزي حنفي (8) و محمود شكري آلوسي (9) او مي گويد: «حديث ثقلين نزد فريقين اهل سنت و شيعه ثابت است.»

بنابر نقل متقي هندي در كنزالعمال، ابن جرير طبري نيز حديث را تصحيح نموده است.(10) .

جلال الدين سيوطي در مسند امام علي (عليه السلام) از محاملي در كتاب الامالي نقل مي كند

ص: 112

كه او نيز حديث ثقلين را تصحيح نموده است. (1) .

حسن بن علي سقاف شافعي بعد از نقل حديث ثقلين از سنن ترمذي مي گويد: «حديث از حيث سند صحيح است». (2) .

حاكم نيشابوري بعد از نقل حديث با لفظ لزوم تمسك به كتاب و عترت و ختم آن به حديث غدير مي گويد: «حديث از حيث سند مطابق شرط بخاري و مسلم صحيح است، اگرچه آن دو حديث را نقل نكرده اند.» (3) .

ابن كثير مي گويد: «به سند صحيح ثابت شده كه رسول خدا در خطبه خود در غدير خم فرمود: انّي تارك فيكم الثقلين...». (4) .

همو بعد از نقل حديث ثقلين با سند نسائي مي گويد: «شيخ ما ذهبي فرموده: اين حديث از حيث سند صحيح است.» (5) .

هيثمي بعد از نقل حديث با مضمون «لزوم تمسك به كتاب و عترت» مي فرمايد: «حديث را طبراني در معجم الكبير نقل كرده و رجال آن همگي ثقه اند.» (6) .

جمال الدين قاسمي مي گويد: در سند صحي ثابت شده كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) در خطبه خود فرمود: «انّي تارك فيكم الثقلين؛ كتاب الله و عترتي....» (7) .

سمهودي شافعي مي گويد: «طبراني حديث را در معجم الكبير با سندي نقل كرده كه تمام رجال او ثقه اند.» (8) .

ازهري نيز بعد از نقل حديث ثقلين مي گويد: «محمّد بن اسحاق مي گويد: اين حديث حسن صحيح است.» (9) .

ص: 113

ص: 114

ص: 115

هشت نفر از علماي اهل سنت نقل كرده اند كه سند تمامي آنها ضعيف و خالي از اشكال نيست:

الف) مالك بن انس مي گويد: به من خبر رسيد كه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) فرمود: «دو چيز در ميان شما مي گذارم كه با تمسك به آن دو گمراه نمي شويد: كتاب خدا و سنت پيامبرش.» (1) .

وي اين حديث را بدون سند نقل كرده است.

ب) ابن هشام اين حديث را در ضمن خطبه پيامبر (صلي الله عليه وآله) در حجّة الوداع نقل كرده، (2) ولي او نيز بدون سند آورده است.

ج) حاكم نيشابوري آن را با دوسند نقل كرده كه يكي از آن دو به ابن عباس و ديگري به ابي هريره ختم مي شود. (3) .

در سند اوّل: اسماعيل بن ابي اويس قرار دارد كه تعداد زيادي از رجاليين او را تضعيف كرده اند. ابن معين مي گويد: او و پدرش ضعيف اند. نسائي مي گويد: ضعيف است. ابن عدي مي گويد: از دايي خود احاديث غريبي نقل مي كند كه هيچ كس آنها را قبول ندارد. ابن حزم به سند خود از سيف بن محمّد نقل مي كند كه اسماعيل بن ابي اويس جعل حديث مي كرد....» (4) .

در سند دوّم: صالح بن موسي طلحي كوفي واقع است كه او را عده زيادي از رجاليين اهل سنت تضعيف نموده اند. ابن معين مي گويد: او چيزي به حساب نمي آيد. بخاري مي گويد: او منكر الحديث است. نسائي مي گويد: ضعيف است. ابن عدي مي گويد: عموم احاديث او را قبول ندارند. عقيلي مي گويد: هيچ يك از احاديث وي قابل پذيرش نيست و....» (5) .

ص: 116

د)ابوبكر بيهقي آن را با دو سند نقل كرده است كه يكي به ابن عباس و ديگري به ابي هريره ختم مي شود. (1) اين سند نيز همانند سندهاي حاكم نيشابوري است: اوّلي مشتمل بر ابن ابي اويس و دومي مشتمل بر صالح بن موسي است كه هردو تضعيف شده اند.

ه_) ابن عبدالبرّ قرطبي نيز اين حديث را با دو سند نقل كرده است: (2) سند اوّل آن همان سندي است كه حاكم از ابي هريره نقل كرده و در آن صالح بن موسي قرار دارد كه مورد تضعيف كثيري از رجاليين است.

و در سند دوّم آن، كثير بن عبدالله هست كه گروهي از رجاليين او را تضعيف نموده اند: احمد بن حنبل او را منكر الحديث دانسته و براي او ارزشي قائل نشده است. نسائي او را ثقه نمي داند. ابن عدي مي گويد: عموم رواياتش متابع ندارد. علي بن مديني نيز او را تضعيف نموده است. ابن عبدالبرّ مي گويد: اجماع رجاليين بر ضعف او است و علاوه بر آن حديث را از پدرش و او از جدش نقل مي كند. ابن حبان مي گويد: رواياتي را كه از پدرش از جدّش نقل مي كند، مستند به نسخه اي جعلي است كه مناسب نيست آن را در جمله كتاب ها آورد. (3) .

و) قاضي عياض، اين حديث را به سند خود از ابي سعيد خدري از رسول خدا (صلي الله عليه وآله)نقل كرده، (4) اما تعدادي از راويان آن، تضعيف شده است كه از آن جمله مي توان شعيب بن ابراهيم و سيف بن عمر را نام برد، خصوصاً سيف بن عمر كه اتفاق رجاليين بر تضعيف او است. (5) .

ز) سيوطي نيز حديث مذكور را با همان سند حاكم نيشابوري نقل كرده (6) كه سند آن

ص: 117

نقد شد.

ح) متقي هندي نيز بابي را در كنز العمال با عنوان «الاعتصام بالكتاب والسنة» مطرح كرده و در ذيل آن روايات ديگران از قبيل: حاكم و بيهقي را آورده و از الابانه نقل كرده ولي مي گويد: اين حديث جدّاً غريب است. (1) .

2 _ سنت عِدل قرآن نيست

خداوند متعال مي فرمايد: " وَأَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ " (2) ؛ «ما ذكر [قرآن] را بر تو نازل كرديم تا براي مردم آنچه نازل شد تبيين كني».

همان گونه كه قرآن احتياج به مبيّن و مفسر دارد، سنت نبوي نيز به تبيين نيازمند است، لذا پيامبر (صلي الله عليه وآله) خطاب به علي (عليه السلام) فرمود: «اي عليّ تو كسي هستي كه بعد از من موارد اختلاف را بيان خواهي كرد.»

خصوصاً با در نظر گرفتن اين نكته كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) از طريق علم غيب مي داند كه سنتش بعد از وفات وي تا يك قرن تدوين نخواهد شد، حال چگونه به آن سفارش و به تمسك به آن امر كرده است؟

3 _ امكان جمع بين دو روايت

ابو زهره گويا گمان كرده كه عدد مفهوم دارد، لذا با وجود حديث«كتاب الله و سنّتي»، حديث كتاب الله و عترتي» را بي اعتبار مي شمارد، در حالي كه اين چنين نيست و مي توان بين اين دو حديث بر فرض صحت: «كتاب الله و سنتي» جمع كرد؛ به اين نحو كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) امر به تمسك كتاب و سنت و عترت كرده است. ابن حجر مي گويد: «پيامبر (صلي الله عليه وآله)بر تمسك به سه چيز سفارش كرده است: كتاب، سنت و عالمان به كتاب و سنت از اهل بيت. از مجموع اينها استفاده مي شود كه اين سه چيز تا روز قيامت باقي اند.» (3).

4 _ تقدّم حديث متواتر بر واحد:

بر فرض وقوع تعارض بين اين دو، حديث «كتاب الله و عترتي» مقدم است، زيرا

ص: 118

نه تنها سندهاي صحيح دارد و تصريح به صحت آن شده است، بلكه حديث از حيث سند متواتر بوده و در مقابل، حديث «كتاب الله و سنتي» بر فرض صحت سند، خبر واحد است و هنگام تعارض بين خبر متواتر و خبر واحد، خبر متواتر مقدم است، زيرا مفيد قطع است.

حسن بن علي سقّاف شافعي مي گويد: «از من درباره حديث ثقلين سؤال شده كه به لفظ «كتاب الله و عترتي» است يا «كتاب الله و سنتي»؟ در جواب مي گويم: حديث ثابت صحيح به لفظ «كتاب الله و عترتي اهل بيتي» است و روايتي كه در آن لفظ «و سنتي» است از حيث سند و متن باطل است، زيرا حديث «كتاب الله و عترتي» را مسلم و ترمذي و ديگران به سند صحيح نقل كرده اند، ولي بي شك حديث «كتاب الله و سنتي» به دليل ضعف سند و سستي آن موضوع و مجعول است و شكي نيست كه بني اميّه در جعل آن دست داشته اند.» (1) .

همو در جاي ديگر مي گويد: «و امّا حديث: «تركت فيكم ما إن تمسكتم بهما لن تضلّوا بعدي أبداً، كتاب الله و سنّتي» كه در السنه مردم جاري است و خطيبان نيز در منبرها قرائت مي كنند، حديثي است جعلي و دروغ كه اموي ها و متابعين شان آن را جعل كرده اند؛ تا مردم را از حديث صحيح «كتاب الله و عترتي» باز دارند....» (2) .

ص: 119

ص: 120

وَلِيَ الشيء وعليه وِلاية و وَلاية: يعني مالك امر آن شده و بر آن قيام كرد. يا آن كه ولايت

با فتح و كسر _ هر دو _ به معناي امارت و سلطنت است....» (1) .

راغب اصفهاني مي گويد: «الوَلاء والتوالي أن يحصل شيئان فصاعداً حصولاً ليس بينهما ما ليس منهما؛ ولاء و توالي به معناي آن است كه دو چيز و يا بيشتر از آن، طوري قرار گيرند و واقع شوند كه بين آن دو، غير از خود آنها، چيز ديگري نبوده باشد.»(2) .

علامه طباطبايي (رحمه الله) در معناي اصطلاحي «ولايت» مي فرمايد: «ولايت، آخرين درجه كمال انسان است و آخرين منظور و مقصود از تشريع شريعت حقّ خداوندي است.» (3) .

همو در تفسير الميزان مي گويد: «اصل معناي ولايت برداشته شدن واسطه اي است كه بين دو چيز حائل شده باشد، به طوري كه بين آن دو، غير از آنها واسطه اي باقي نماند و سپس براي نزديكي چيزي به چيز ديگر به چند صورت، به كار گرفته شده است: قرب نَسَبي، مكاني، منزلتي، صداقت و غير اينها. به همين مناسبت بر هر يك از دو طرف وَلايت، ولّي گفته مي شود؛ بالأخصّ به جهت آن كه هر يك از آن دو نسبت به ديگري داراي حالتي است كه غيرِ آن ندارد. بنابراين خداوند سبحان وليّ بنده مؤمن خود است؛ امورش را زير نظر دارد و شئون وي را تدبير مي كند، او را در صراط مستقيم هدايت مي نمايد، امور وي را در عهده دار و او را در دنيا و آخرت ياري مي كند.

مؤمن حقيقي و واقعي نيز وليّ پروردگار است، زيرا خود را در اوامر و نواهي خداوند تحت ولايت او در مي آورد؛ هم چنين در تمامي بركت هاي معنوي: هدايت، توفيق، تأييد، تسديد و آنچه در پي دارد، از مكرّم شدن به بهشت و مقام رضوان خداوند، تحت ولايت و پذيرش خداوندِ خود است....» (4) .

ص: 121

ص: 122

است. برنامه اسلام، علاوه بر اين كه بهزيستي انسان را در جهان ماده فراهم مي سازد، راه را براي تحقّق حيات معنوي نيز هموار مي كند.

«حيات معنوي» از اعمال و نيت هاي انسان سرچشمه مي گيرد و چنين حياتي، سعادت و خوش بختي يا شقاوت و بدبختي را در پي دارد. بنابراين، حركات و رفتار و كردار بشر، سازنده حيات معنوي و پديد آورنده قدرت روحي است كه نتيجه آن سعادت و تعالي انسان و يا شقاوت و بدبختي او است.

در پسِ پرده زندگي ظاهري، واقعيتي زنده و حياتي معنوي نهفته كه سرچشمه تمام خوش بختي ها مي باشد و آن، «ولايت» است كه در افراد انسان به طور متفاوت پديد مي آيد و مبدأ يك سلسله آثار شگرف مي گردد. «اطاعتِ خدا» مايه «قرب الهي» و مخالفت با دستورهايش سبب دوري از او مي شود.

ص: 123

در جهان آفرينش هركسي به تناسب كمال وجود خويش، قربي به ذات پروردگار دارد پس هر فردي كه از نظر وجود كامل تر باشد به ذات الهي كه كمال محض و نامتناهي است، مقرّب تر و نزديك تر خواهد بود.

وقتي مي گوييم: خداوند كمال مطلق و نامتناهي است، مقصود از آن، صفات جمال خدا از قبيل: علم، قدرت، حيات و اراده است. هرگاه بنده اي در پرتو پيمودن راه اطاعت، گام در درجات كمال مي گذارد و از نردبان كمال بالا مي رود، مقصود اين است كه كمال وجودي بيشتر، علم و قدرتي زيادتر، اراده اي نافذتر و حياتي جاودانه تر يافته است. در اين صورت مي تواند از فرشته بالاتر رفته و از كمالات بشري بهره مند گردد.

پيامبر گرامي (صلي الله عليه وآله) در ضمن حديثي به مقامات بلند سالكان راه حقّ و پويندگان راه عبوديّت و بندگي اشاره نموده، سخن پروردگار را چنين نقل مي فرمايد: «ما تقرّب إليّ عبد بشيء أحبّ إليّ ممّا افترضت عليه و إنّه ليتقرّب إليّ بالنافلة حتّي أحبّه، فإذا أحببتُه كنت سمعه الذي يسمع به و بصره الذي ينطق به ويده التي يبطش بها، إن دعاني أجبته، و إن سألني أعطيته» (1) ؛ هيچ بنده اي با كاري به من تقرّب نجسته كه محبوب تر از انجام فرايض بوده باشد.

بنده من يا با بجاي آوردن نمازهاي نافله آن چنان به من نزديك مي شود كه او را دوست مي دارم. وقتي او محبوب من، من گوش او مي شوم كه با آن مي شنود. و چشم او مي شوم كه با آن مي بيند. و زبان او مي گردم كه با آن سخن مي گويد. و دست او مي شوم كه با آن حمله مي كند. هرگاه مرا بخواند اجابت مي كنم و اگر چيزي از من بخواهد مي بخشم.»

در سايه اطاعت از خدا قدرت دروني انسان به حدّي مي رسد كه با قدرت الهي صداهايي را مي شنود كه با نيروي عادي قادر به شنيدن آن نيست. صور و اشباحي را مي بيند كه ديدگان عادي را ياراي ديدن آنها نيست. مقصود از اين كه خداوند چشم و گوش او مي گردد، آن است كه ديده اش در پرتو قدرت الهي نافذتر و گوشش شنواتر و

ص: 124

قدرتش گسترده مي گردد.

در مصباح الشريعه آمده است: «العبودية جوهرة كنهها الربوبية»؛ (1) .

بندگي و پيمودن راه قرب به خدا، گوهري است كه نتيجه آن خداوندگاري و كسب قدرت و توانايي بيشتر است.»

در اين جمله مقصود از «ربوبيّت» خدايي كردن نيست، زيرا هيچ گاه بشر نمي تواند از حدود امكاني تجاوز كند، بلكه مقصود از، «خداوندگاري» كسب كمالات بيشتر و قدرت و نيروهاي بالاتر است.

ص: 125

مقصود از «فرقان» بينش خاصّي است كه سبب مي گردد انسان حقّ و باطل را خوب بشناسد.

در آيه ديگر مي فرمايد: " وَالَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا " (1) ؛ «كساني كه در راه ما سعي و كوشش كنند، آنان را به راه هاي خويش رهبري مي كنيم».

و نيز مي فرمايد: " يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ " (2) ؛ «اي كساني كه ايمان آورده ايد! از مخالفت با خدا بپرهيزيد و به پيامبر او ايمان بياوريد. [خداوند] دو سهم از رحمت خويش را به شما مي دهد و براي شما نوري قرار مي دهد كه با آن راه برويد».

3 _ نفي خواطر

پويندگان راه عبوديّت بهواسطه تكامل و قدرتي كه در سايه بندگي مي يابند بر تمام انديشه هاي پراكنده خود مسلط مي شوند و در حال عبادت آن چنان تمركز فكري و حضور قلب دارند كه از غير خدا غافل مي شوند و غرق جمال و كمال خدا مي گردند. ابوعلي سينا مي گويد: «عبادت، نوعي ورزش براي قواي فكري است كه بر اثر تكرار و عادت به حضور در محضر خدا، فكر را از توجه به مسائلي مربوط به طبيعت و ماده به سوي تصورات ملكوتي مي كشاند. قواي فكري تسليم باطن و فطرت خداجوي انسان مي گردد و مطيع او مي شوند.» (3) .

4 _ خلع نفس

در جهان طبيعت، روح و بدن به يكديگر نيازي شديد دارند. از آن جا كه روح بر بدن علاقه تدبيري دارد، بدن را از فساد و خرابي باز مي دارد. از طرف ديگر، روح در فعّاليت خود به بدن نيازمند است و در پرتو اعضا و جوارح بدني مي تواند بشنود، ببيند و...

امّا گاهي روح، بر اثر كمال و قدرتي كه از جانب قرب الهي پيدا مي كند، از استخدام بدن بي نياز مي شود و مي تواند خود را از بدن «خلع» كند.

ص: 126

5 _ تصرف در جهان طبيعت

در پرتو عبادت و قرب الهي، نه تنها حوزه بدن تحت فرمان انسان قرار مي گيرد، بلكه جهان طبيعت مطيع انسان مي گردد و به اذنِ پروردگارِ جهان در پرتو نيرو و قدرتي كه از تقرب به خدا كسب نموده است، در طبيعت تصرف مي كند و مبدأ يك سلسله معجزه ها و كرامات مي شود و در حقيقت، قدرت بر تصرف و تسلط بر تكوين مي يابد.

ص: 127

يَأْتِينِي بِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ يَأْتُونِي مُسْلِمِينَ " (1) ؛ «اي جمعيت! كدام يك از شما مي تواند

تخت بلقيس را براي من بياورد پيش از آن كه [بلقيس و همراهان] مطيعانه وارد شوند؟» يك نفر از حاضران در مجلس گفت: " أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِكَ وَإِنِّي عَلَيْهِ لَقَوِيٌّ أَمِينٌ " (2) ؛ «پيش از آن كه تو از جاي خود برخيزي من آن را مي آورم و من بر اين كار توانا و امينم».

فرد ديگري به نام «آصف بن برخيا» اعلام كرد كه در يك چشم به هم زدن مي تواند آن را بياورد؛ چنان كه خداوند مي فرمايد: " قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّي " (3) ؛ «كسي كه نزد او دانشي از كتاب بود چنين گفت: پيش از آن كه تو چشم بر هم بزني، من آن را در اين مجلس حاضر مي كنم. ناگهان سليمان تخت را در برابر خود حاضر ديد و گفت: اين نعمتي است از جانب خدا بر من».

4 _ قرآن مجيد بعضي از كارهاي فوق العاده را به حضرت مسيح (عليه السلام) نسبت مي دهد و اين مي رساند كه همه آن كارها از نيروي باطني و اراده خلاق او سرچشمه مي گرفت؛ چنان كه مي فرمايد: " أَنِّي أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنْفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْراً بِإِذْنِ اللهِ وَأُبْرِئُ اْلأَكْمَهَ وَاْلأَبْرَصَ وَأُحْيِ الْمَوْتي بِإِذْنِ اللهِ " (4) ؛ «من براي شما از گل شكل مرغي مي سازم و در آن مي دمم كه به اذن خدا پرنده مي شود. كور مادرزاد و پيس را شفا مي دهم و مردگان را به اذن خدا زنده مي كنم».

5 _ قرآن كريم در مورد يكي از معجزات و تصرفات تكويني حضرت محمّد (صلي الله عليه وآله)مي فرمايد: " اقْتَرَبَتِ السّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ وَإِنْ يَرَوْا آيَةً يُعْرِضُوا وَيَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ " (5) ؛ «نزديك شد قيامت و از هم شكافت ماه و هرگاه نشانه اي ببينند روي بگردانند

ص: 128

و گويند: سحري دائمي است».

بسياري از مفسّران در بيان شأن نزول آيات فوق آورده اند: روزي مشركان به پيامبر (صلي الله عليه وآله) گفتند: اگر در ادعاي خود راست گويي، ماه را براي ما دو نيم كن. رسول خدا (صلي الله عليه وآله)فرمود: آيا اگر اين كار را انجام دهم، ايمان مي آوريد؟ گفتند: آري. پيامبر (صلي الله عليه وآله) از خدا درخواست كرد تا خواسته شان را به او عطا كند. سپس ماه به دو نيم شد. (1) .

حقّ اين است كه معجزه فعل وليّ خدا است كه به اذن و مشيّت خداوند انجام مي گيرد.

بنابراين، مقصود از " انْشَقَّ الْقَمَرُ " در آيه نخست، معجزه و تصرف تكويني پيامبر (صلي الله عليه وآله) در انشقاق (دو نيم شدن) ماه است. شايد چنين پنداريم كه انشقاق ماه در اين آيات، به دو نيم شدن آن در روز رستاخيز اشاره دارد، ولي قرايني وجود دارد كه برداشت اوّل را تأييد مي كند:

الف) عبارت " وَإِنْ يَرَوْا آيَةً يُعْرِضُوا " حاكي از آن است كه در اين جا مقصود از آيه، آيات قرآني نيست، بلكه مقصود از آن معجزه است، زيرا قرآن از معجزات پيامبران با الفاظي، همچون: «آيه» و «بيّنه» ياد مي كند. مناسب بود كه در شكل اول، به جاي فعل ديدن «يروا» از افعالي، همچون: شنيدن يا نزول استفاده شود؛ مثلاً گفته مي شد: «وان سمعوا» يا «وان نزلت آية»؛ بنابراين، مقصود از آيه، اعجاز پيامبر (صلي الله عليه وآله) وانشقاق ماه است.

ب) عبارت " وَ يَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ " نيز، قرينه اي بر اين معناست كه سخن در اين آيات راجع به معجزه پيامبر (صلي الله عليه وآله) است، نه انشقاق ماه در رستاخيز، زيرا در روز قيامت كه پهنه ظهور تمام حقايق است كسي سخن باطلي بر زبان نمي راند، در حالي كه سحر خواندن آيات الهي سخن باطلي است.

حاصل آن كه با توجه به قراين ياد شده از يك سو و شأن نزول آيات از سوي ديگر، آيات نخستين سوره قمر به يكي از معجزات و تصرفات تكويني پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) كه دو نيم كردن ماه و ناشي از ولايت تكويني او است، اشاره دارد.

ص: 129

ص: 130

دارد، پس از دو جهت «علم الكتاب» دلالت بر عموم دارد. در نتيجه اينكه از اين جمله استفاده مي شود كه جماعتي هستند كه از كلّ كتاب آگاهي و بدان عالمند.

مقدمه سوم

در قرآن كريم مي خوانيم: " إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ- فِي كِتاب مَكْنُون- لا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ "(1) ؛ «همانا آن قرآن كريمي است كه در كتاب محفوظي جاي دارد. و جز پاكان نمي توانند به آن دست زنند».

در «لا يمسّه» دو احتمال است: يكي مسّ ظاهري با اجزاي بدن و ديگري، مسّ باطني. همان گونه كه در «مَطهرّون» نيز دو احتمال است: يكي طهارت ظاهري با اجزاي بدن و ديگري، طهارت باطني با قلب. با مراجعه به قرآن پي مي بريم كه خداوند متعال لفظ مسّ را در هر دو معنا به كار برده است.

الف) مسّ ظاهري: خداوند متعال مي فرمايد: " قالَتْ رَبِّ أَنّي يَكُونُ لِي وَلَدٌ وَلَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ " (2) ؛ «مريم عرض كرد: خدايا مرا چگونه فرزندي تواند بود و حال آن كه مردي به من نزديك نشده است».

ب) مسّ باطني: خداوند متعال مي فرمايد: " إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا " (3) ؛ «چون پرهيزكاران را از شيطان وسوسه و خيالي به دل رسد، همان دم خدا را به ياد آرند».

هم چنين طهارت نيز در قرآن به دو معنا به كار رفته است: ظاهري و باطني.

الف) طهارت ظاهري: " وَ ثِيابَكَ فَطَهِّرْ "؛ (4) و لباست را پاك گردان.

ب) طهارت باطني: " يا مَرْيَمُ إِنَّ اللهَ اصْطَفاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفاكِ عَلي نِساءِ الْعالَمِينَ " (5) ؛ «اي مريم همانا خداوند تو را برگزيده و پاكيزه گردانيد و بر زنان جهانيان

ص: 131

برتري بخشيد».

در مورد آيه " لا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ " در «لا يمسه» دو احتمال وجود دارد، نهي بودن و نفي بودن كه هر دو به يك صيغه ادا مي شود.

نهي به اين معنا است كه قرآن را نبايد مسّ كند، كه ظهور در مسّ ظاهري دارد و در مقابل آن، مقصود به طهارت نيز ظاهري است. و اگر مقصود «نفي» باشد، اخبار است و ظهور در مسّ باطني دارد به اين معنا كه مسّ نمي كند و تماس حاصل نمي كند و به تعبير ديگر، به عمق قرآن نمي رسند، مگر كساني كه مطهّرند و طبيعتاً طهارت نيز باطني معنا مي شود؛ يعني كساني كه از هر عيب و نقص و گناهي پاك اند. معناي اين آيه اين مي شود: " مسّ نمي كند كتاب محفوظ را مگر كساني كه مطهّرند. "

مقدمه چهارم

در اين كه مطهّران چه كساني اند؟ باز به قرآن مراجعه مي كنيم؛ خداوند متعال مي فرمايد: " إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً " (1) ؛ «همانا خدا چنين مي خواهد كه هر رجس و پليدي را از شما خانواده نبوت دور سازد و شما را از هر عيب پاك و منزه گرداند».

در اين آيه شريفه، مصداقِ مطهران مشخص و معين شده است؛ آنان كساني جز اهل بيت پيامبر (صلي الله عليه وآله) نيستند.

مقدمه پنجم

در تشخيص مصداق اهل بيت بايد به روايات مراجعه كرد، زيرا قرآن مي فرمايد: " وَأَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ " (2) ؛ «و بر تو قرآن را فرستاديم تا بر امت آنچه فرستاده شد، بيان كني».

مقدمه ششم

با مراجعه به روايات فريقين شيعه و سني پي مي بريم كه مقصود به اهل بيت در آيه شريفه، پيامبر اكرم، علي، فاطمه، حسن و حسين (عليهم السلام) مي باشند. اگر چه حصر در آيه

ص: 132

اضافي است در مقابل همسران پيامبر (صلي الله عليه وآله) و بقيه صحابه تا آنها از شمول آيه خارج گردند؛ در نتيجه آيه تطهير شامل بقيه اهل بيت (عليهم السلام) از دوازده امام نيز مي شود.

1 _ مسلم به سند خود از عائشه نقل مي كند: پيامبر (صلي الله عليه وآله) صبحگاهي از حجره خارج شد، در حالي كه بر روي دوش او پارچه اي از پشم خياطي نشده بود. حسن بن علي بر او وارد شد، او را داخل كسا كرد، آن گاه حسين وارد، او نيز در آن داخل شد. سپس فاطمه وارد شد، او را نيز داخل آن كرد، بعد عليّ وارد شد، او را نيز داخل كسا نمود؛ آن گاه اين آيه را تلاوت كرد: " إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً " (1) .

2 _ ترمذي به سند خود از ام سلمه نقل مي كند: پيامبر (صلي الله عليه وآله) بر روي حسن، حسين، علي و فاطمه پارچه اي كشيد؛ آن گاه عرض كرد: بار خدايا اينان اهل بيت من و از خواصّ من هستند، رجس و پليدي را از آنان دور كن و پاكشان گردان. (2) .

3 _ همو از عمر بن ابي سلمه، ربيب پيامبر (صلي الله عليه وآله) نقل مي كند: هنگامي كه آيه تطهير در خانه ام سلمه بر پيامبر (صلي الله عليه وآله) نازل شد، فاطمه و حسن و حسين را دعوت نمود و روي آنان كسايي كشيد. علي نيز پشت سرش بود؛ آن گاه كسا را بر روي همه كشيد سپس عرض كرد: بار خدايا! اينان اهل بيت من هستند، رجس و پليدي را از آنان دور كن و پاكشان گردان. امّ سلمه عرض كرد: اي رسول خدا! آيا من هم با آنانم؟ حضرت فرمود: تو در جاي خود هستي، تو بر خيري. (3) .

4 _ هم چنين به سند خود از انس بن مالك نقل مي كند: رسول خدا (صلي الله عليه وآله) تا شش ماه هنگام رفتن به نماز صبح مرتب بر درب خانه فاطمه گذر مي كرد و مي فرمود: الصلاة يا اهل البيت: " إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً " (4) .

5 _ احمد در مسند به سندش از امّ سلمه نقل مي كند: پيامبر (صلي الله عليه وآله) در حجره او بود،

ص: 133

فاطمه با ظرفي از آب گوشت بر پيامبر (صلي الله عليه وآله) وارد شد. پيامبر (صلي الله عليه وآله)، در حالي كه در رختخواب خود نشسته و بر چيزي تكيه داده بود، فرمود: همسر و دو فرزندت را نيز دعوت كن. ام سلمه مي گويد: من در حجره نماز مي خواندم: در آن هنگام اين آيه بر پيامبر (صلي الله عليه وآله) نازل شد: " إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً ". ام سلمه مي گويد: پيامبر (صلي الله عليه وآله) گوشه كسا را گرفت و بر روي همه كشاند؛ آن گاه دستانش را به آسمان بلند كرد و عرض كرد: بار خدايا! اينان اهل بيت من و از خواص من هستند، رجس و پليدي را از آنان دور ساز و پاكشان گردان. امّ سلمه مي گويد: به رسول خدا (صلي الله عليه وآله) عرض كردم: آيا من با شما هستم؟ فرمود: تو بر خيري، تو بر خيري. (1) .

از مجموع اين مقدمات استفاده مي شود كه اهل بيت (عليهم السلام) ولايت تكويني دارند.

ص: 134

ص: 135

و زنان خود با هم به مباهله برخيزيم تا دروغ گويان و كافران را به لعن و عذاب خدا گرفتار سازيم.

اجماع مفسران بر اين است كه در آيه شريفه مراد از «انفسنا» اميرالمؤمنين (عليه السلام) است.

احمد بن حنبل در مسند خود نقل كرده: «هنگامي كه اين آيه بر پيامبر (صلي الله عليه وآله) نازل شد رسول خدا (صلي الله عليه وآله) علي و فاطمه و حسن و حسين (عليهم السلام) را دعوت نمود و فرمود: بار خدايا! اينان اهل بيت من هستند.» (1) .

از كلمه «انفسنا» در آيه شريفه استفاده مي شود كه امام علي بن ابي طالب (عليه السلام) در كمالات با رسول خدا (صلي الله عليه وآله) يكسانند، و از آن جا كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) به اجماع امّت و روايات، افضل از جميع انبياي الهي است، پس امام علي (عليه السلام) نيز افضل از جميع انبياي الهي است.

صحيح بخاري به سند خود از پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) نقل كرده كه فرمود: «انا سيّد البشر». (2) .

و نيز فرمود: «أنا سيّد ولد آدم». (3) پس امام علي (عليه السلام) كه نفس پيامبر (صلي الله عليه وآله) است از جنبه معنوي نيز سيّد بشر و آقاي فرزندان آدم (عليه السلام) است.

علامه حلّي در شرح تجريد مي فرمايد: «انفس، در آيه شريفه اشاره به علي (عليه السلام)است، و ممكن نيست كه گفته شود: نفس پيامبر و علي (عليهما السلام) يكي است، پس تنها يك احتمال باقي مي ماند و آن اين كه: مراد از آيه مساوات پيامبر (صلي الله عليه وآله) و علي (عليه السلام) باشد. و شكي نيست كه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) افضل مردم بود، پس امام علي (عليه السلام) نيز چنين است». (4) .

فخر رازي در ذيل آيه مباهله مي گويد: «در شهر ري شخصي است به نام محمود بن حسن حمصي كه معلّم شيعه دوازده امامي است، او گمانش بر اين است كه علي (عليه السلام)افضل از جميع انبياست به جز محمّد (صلي الله عليه وآله).

آن گاه مي گويد: دليلي كه مي توان بر مدعاي او اقامه نمود قول خداوند متعال است كه مي فرمايد: " وَأَنْفُسَنا وَأَنْفُسَكُمْ "؛ و مراد از «انفسنا» خود پيامبر (صلي الله عليه وآله)نيست؛ به جهت آن

ص: 136

كه انسان خودش را دعوت به امري نمي كند، بلكه مراد از «انفسنا» غير از رسول خداست. و علما اجماع كرده اند كه آن غير، كسي جز علي بن ابي طالب (عليه السلام)نيست. پس آيه شريفه دلالت دارد بر اين كه نفس علي (عليه السلام)همان نفس پيامبر (صلي الله عليه وآله) است، نه اين كه نفس علي عين نفس پيامبر (صلي الله عليه وآله) است. بلكه مراد از آيه آن است كه نفس علي (عليه السلام) مثل نفس پيامبر (صلي الله عليه وآله) است. اين معنا اقتضا دارد كه علي (عليه السلام) با پيامبر (صلي الله عليه وآله) در جميع وجوه فضايل و كمالات مساوي باشند؛ از اين عموم مساوات، تنها نبوت استثنا مي شود به دليلِ اجماع و روايات در اين خصوص كه بعد از پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله) پيامبري ديگر نخواهد بود...». (1) .

ص: 137

حضرت (صلي الله عليه وآله) نام خدا را برده و از آن تناول نمودند، سپس دست به دعا برداشته و عرض كردند، «بار خدايا بهترين اشخاص نزد تو و من را به سويم بفرست». كه ناگاه علي (عليه السلام)آمد و درب منزل را كوبيد.

عرض كردم: كيستي. گفت: من علي هستم. عرض كردم: پيامبر مشغول است. انس مي گويد: پيامبر (صلي الله عليه وآله) لقمه اي ديگر تناول كرد، باز جمله سابق را تكرار نمود، كه ناگهان درب خانه كوبيده شد. عرض كردم: كيست درب را مي كوبد؟ علي (عليه السلام) فرمود: منم. عرض كردم: پيامبر مشغول كاري است. باز پيامبر (صلي الله عليه وآله) لقمه اي ديگر تناول كرده و جمله سابق را تكرار كردند، كه باز صداي درب خانه بلند شد، علي (عليه السلام) از پشت درب خانه صدا مي زد: من هستم. در اين هنگام پيامبر (صلي الله عليه وآله) فرمود: اي انس! درب را باز كن. انس مي گويد: علي (عليه السلام)داخل خانه شد. هنگامي كه چشم پيامبر (صلي الله عليه وآله) به من و علي (عليه السلام) افتاد خطاب به علي كرد و فرمود: «حمد مخصوص خداوندي است كه تو را آنچه مي خواستم قرار داد، زيرا در هر لقمه اي از خداوند مي خواستم كه بهترين خلقش نزد او و من را به سويم بفرستد، و تو همان كسي هستي كه مي خواستم.... (1) .

اين حديث شريف را احمد بن حنبل در فضائل الصحابه، (2) ترمذي در سنن الترمذي، (3) طبراني در المعجم الكبير، (4) حاكم در المستدرك علي الصحيحين (5) و ديگران نقل كرده اند.

حديث از حيث اعتبار به حدّي است كه عده اي از علماي اهل سنت تصريح به صحت آن نموده اند؛ امثال حاكم نيشابوري در مستدرك، ذهبي در تذكرة الحفاظ و....

حديث دلالت دارد بر اين كه امام علي (عليه السلام) «احبّ الخلق الي الله تعالي» است كه عموم اين تفضيل شامل جميع انبيا نيز مي شود، خصوصاً كه در برخي از روايات اين چنين

ص: 138

آمده است: «أللّهمَّ أئتني بأحبّ خلقك إليك من الأوّلين و الآخرين». (1) بارخدايا! بهترين خلقت از اولين و آخرين را نزد من بفرست.

ص: 139

اين حديث از حيث سند تمام است، و طبق نظر رجاليين اهل سنت قابل تصحيح مي باشد.

هم چنين گفتني است كه هشت نفر از اصحاب اين حديث را نقل كرده اند كه عبارتند از: امام علي (عليه السلام)، و امام حسين (عليه السلام) ابوذر غفاري و جابر بن عبدالله انصاري و ابوهريره و عبدالله بن عباس و انس بن مالك.

و نيز هشت نفر از تابعين آن را نقل كرده اند و بيش از چهل نفر از علماي اهل سنت آن را در كتاب هاي خود ذكر نموده اند. اين كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) در حديث به اين مطلب اشاره مي كند كه ما از يك نور خلق شده ايم، در حقيقت در صدد بيان اين نكته است كه ما در فضيلت و كمال با هم يكسانيم.

ص: 140

اصحابه، فبقي رسول الله (صلي الله عليه وآله) وابوبكر وعمر وعليّ (عليه السلام) فآخي بين ابي بكر وعمر، وقال لعلّي: [انت اخي و أنا اخوك...؛ رسول خدا (صلي الله عليه وآله) بين اصحابش عقد اخوت بست. از ميان آنان چهار نفر باقي ماندند: رسول خدا (صلي الله عليه وآله) و ابوبكر و عمر و عليّ (عليه السلام)؛ آن گاه بين ابوبكر و عمر عقد اخوت بست. و سپس بين خود و عليّ (عليه السلام)، و خطاب به عليّ (عليه السلام)فرمود: تو برادر من و من برادر تو خواهم بود...».

اين حديث را چهارده نفر از صحابه نقل كرده اند كه از آن جمله: عمر بن خطاب، انس بن مالك، ابوذر غفاري مي باشند. هم چنين از اهل سنت حدود چهل نفر از آنان در كتاب هاي خود اين حديث را آورده اند، از قبيل: ترمذي در الجامع الصحيح، (1) حاكم در المستدرك علي الصحيحين، (2) احمد بن حنبل در المسند(3) و...

مرحوم شيخ محمّد حسن مظفّر در دلائل الصدق مي فرمايد: «غرض از عقد اخوت بستن پيامبر (صلي الله عليه وآله) باعلي (عليه السلام) تعريف و بيان فضيلت آن حضرت (عليه السلام) بر غير اوست، زيرا پيامبر (صلي الله عليه وآله)عقد اخوت بين شخص و نظيرش مي بست، همان گونه كه از روايات استفاده مي شود... در نتيجه اميرالمؤمنين (عليه السلام) تنها نظير رسول خدا (صلي الله عليه وآله) در فضايل و كمالات مي باشد. (4) .

مرحوم علامه حلّي در شرح تجريد مي فرمايد: «انّ النّبي (صلي الله عليه وآله) لمّا واخي بين الصحابة وقرن كلّ شخص إلي مماثله في الشرف والفضيلة رأي علياً (عليه السلام) متكدّراً فسأله عن سبب ذلك فقال: إنّك آخيت بين الصحابة وجعلتني منفرداً. فقال رسول الله «ما أخّرتك إلاّ لنفسي، ألا ترضي أن تكون أخي ووصيّي وخليفتي من بعدي؟» فقال: بلي يا رسول الله، فواخاه من دون الصحابة؛ (5) .

پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) هنگامي كه بين صحابه عقد اخوّت بست و هر كس را با هم مثلش در

ص: 141

شرف و فضيلت مقرون ساخت، در چهره علي (عليه السلام)حالت گرفتگي مشاهده نمود، از سبب آن سؤال كرد. علي (عليه السلام) عرض كرد: شما بين تمام صحابه عقد اخوت بستيد، ولي مرا تنها گذاشتيد. رسول خدا (صلي الله عليه وآله) فرمود: من تو را براي خود گذاردم؛ آيا راضي نمي شوي كه تو برادر و وصي و خليفه بعد از من باشي؟ حضرت (عليه السلام)عرض كرد: آري، اي رسول خدا! آن گاه پيامبر (صلي الله عليه وآله) بين خود و علي (عليه السلام) عقد اخوت بست.»

ص: 142

ص: 143

انسان، و كساني كه آنان را به نسب يا دين جمع مي كند». (1) .

ب) اهل بيت در قرآن و سنت

در قرآن و روايات اهل بيت پيامبر (صلي الله عليه وآله) در مورد افراد خاصي به كار رفته كه همان رسول خدا (صلي الله عليه وآله) و امام عليّ و فاطمه زهرا و حسن و حسين (عليهم السلام) است. و بقيه ذريه پاك نيز به آنان ملحقند، كه همان نُه امام معصوم از فرزندان امام حسين (عليهم السلام)هستند.

ام سلمه مي گويد: هنگامي كه آيه " اِنَّما يُريدُ الله لِيُذْهِبَ عَنْكُم الرِّجسَ اَهلَ البَيت وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً " بر پيامبر (صلي الله عليه وآله) نازل شد، علي و فاطمه و حسن و حسين (عليهم السلام) را احضار كرده و فرمود: «اينان اهل بيت منند.» (2) امام حسين (عليه السلام) فرمود: «انّا اهل بيت النبوة؛ (3) ما اهل بيت نبوّتيم.»

مسلم به سند خود از عايشه نقل مي كند: هنگام صبح پيامبر (صلي الله عليه وآله) از منزل خارج شد، درحالي كه بر دوش او پارچه اي بافته شده از موي سياه بود، حسن بن علي بر او وارد شد او را داخل آن كسا نمود. آن گاه حسين (عليه السلام)وارد شد او را نيز داخل آن كرد. سپس فاطمه (عليها السلام) آمد او را نيز داخل كسا كرد، بعد علي (عليه السلام) وارد شد او را نيز داخل نمود. پس اين آيه را قرائت نمود: " اِنَّما يُريدُ الله لِيُذْهِبَ عَنْكُم الرِّجسَ اَهلَ البَيت وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً " (4) .

أحمد بن حنبل مي گويد: هنگامي كه آيه «مباهله» بر پيامبر (صلي الله عليه وآله) نازل شد، آن حضرت؛ علي و فاطمه و حسن و حسين (عليهم السلام) را خواست آن گاه عرض كرد: «بار خدايا اينان اهل بيت من هستند». (5) .

ص: 144

فِي الْقُربي "؛ (1) « [اي رسول ما به امت] بگو من از شما اجر و رسالت جز اين نمي خواهم كه مودّت و محبّت مرا در حقّ خويشاوندانم منظور داريد».

اين آيه معروف به آيه مودت است، كه در اغلب كتاب هاي تفسير و حديث و تاريخ نزول آن را در حق اهل بيت (عليهم السلام) مي دانند.

سيوطي در تفسير اين آيه به اسناد خود از ابن عباس نقل مي كند: هنگامي كه اين آيه: " قُلْ لا اَسأَلُكُمْ عَلَيهِ اَجراً اِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُربي " بر پيامبر (صلي الله عليه وآله) نازل شد، صحابه عرض كردند: اي رسول خدا! خويشاوندان تو كيانند كه مودت آنان بر ما واجب است؟ حضرت (صلي الله عليه وآله) فرمود: «علي و فاطمه و دو فرزندان او.» (2) .

در خطبه اي كه امام حسن (عليه السلام) بعد از شهادت اميرالمؤمنين (عليه السلام) ايراد كردند، بعد از حمد و ثناي الهي فرمود: «... و أنا من أهل البيت الذي افترض الله مودّتهم علي كلّ مسلم، فقال تبارك و تعالي: " قُلْ لا اَسأَلُكُمْ عَلَيهِ اَجراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُربي وَمَْن يَقْتَرف حسنة نَزد لَهُ فيها حَسَناً " فاقتراف الحسنة مودّتنا أهل البيت؛... و من از أهل بيتي هستم كه خداوند مودّت آنان را بر هر مسلماني واجب نموده است پس خداوند تبارك و تعالي فرمود: " قُلْ لا أَسأَلُكُمْ... "، انجام كار نيك مودت ما اهل بيت است.»

امام صادق (عليه السلام) به أبي جعفر احول فرمود: «چه مي گويند اهل بصره در اين آيه:

" قُلْ لا أَسأَلُكُمْ عَلَيهِ أَجراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُربي "؟» عرض كرد: فدايت گردم، آنان مي گويند: اين آيه درشأن خويشاوندان رسول خدا (صلي الله عليه وآله)است. حضرت فرمود: «دروغ مي گويند تنها در حق ما اهل بيت علي و فاطمه و حسن و حسين اصحاب كسا نازل شده است.» (3) .

مي دانيم كه حصر اين روايات اضافي است نه حقيقي، و لذا شامل بقيه امامان نيز مي شود.

ص: 145

ص: 146

كس حق ما را شناخته و ما را دوست بدارد در حقيقت خداوند تبارك و تعالي را دوست داشته است».

3 _ حبّ اهل بيت اساس ايمان است

رسول خدا (صلي الله عليه وآله) فرمود: «أساس الإسلام حبّي و حبّ أهل بيتي؛ (1) اساس اسلام، دوستي من و اهل بيت من است.»

و نيز فرمود: «لكلّ شيء أساس، و أساس الإسلام حبّنا أهل البيت؛ (2) براي هر چيزي اساسي است و پايه اسلام حبّ ما اهل بيت است».

4 _ حبّ اهل بيت (عليهم السلام) عبادت است:

رسول خدا (صلي الله عليه وآله) فرمود: «حبّ آل محمّد يوماً خير من عبادة سنة، و من مات عليه دخل الجنّة؛ (3) يك روز دوستي آل محمّد، بهتر از يك سال عبادت است، و كسي كه بر آن دوستي بميرد داخل بهشت مي شود».

5 _ دوستي اهل بيت (عليهم السلام) نشانه ايمان است:

رسول خدا (صلي الله عليه وآله) فرمود: «لا يؤمن عبد حتّي أكون أحبّ إليه من نفسه، و أهلي أحبّ إليه من أهله، و عترتي أحبّ إليه من عترته، و ذاتي أحبّ إليه من ذاته؛ (4) هيچ بنده اي ايمان كامل پيدا نمي كند، مگر در صورتي كه من دوست داشتني تر نزد او از خودش باشم، و نيز اهل بيتم از اهلش محبوب تر، و عترتم از عترتش دوست داشتني تر و ذاتم از ذاتش محبوب تر باشد».

6 _ دوستي اهل بيت نشانه پاكي ولادت

پيامبر (صلي الله عليه وآله) اشاره به علي (عليه السلام) كرد و فرمود: «أيّها الناس إمتحنوا أولادكم بحبّه، فإنّ عليّاً لايدعو إلي ضلالة، و لا يبعد عن هدي، فمن أحبّه فهو منكم، و من أبغضه فليس

ص: 147

منكم؛ (1) اي مردم! اولاد خود را به دوستي علي امتحان نماييد، زيرا او شما را گمراه نمي كند و از هدايت دور نمي سازد. پس هر يك از اولاد شما كه علي را دوست بدارد از شماست، و هر كدام كه او را دشمن بدارد از شما نيست.»

اميرالمؤمنين (عليه السلام) فرمود: در وصيّتي كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) به اباذر كرده آمده است: «يا أباذر! من أحبّنا أهل البيت فليحمد الله علي أوّل النعم. قال: يا رسول الله! و ما أوّل النعم؟ قال: طيب الولادة، انّه لا يحبّنا إلاّ من طاب مولده؛ (2) اي اباذر! هر كس ما اهل بيت را دوست دارد بايد بر اوّلين نعمت، خداوند را ستايش نمايد. ابوذر عرض كرد: اي رسول خدا اولين نعمت چيست؟ فرمود: نيكي ولادت، زيرا دوست ندارد ما را مگر كسي كه ولادتش پاك است».

7 _ سؤال از دوستي اهل بيت در روز قيامت:

رسول خدا (صلي الله عليه وآله) فرمود: أوّل مايُسأل عنه العبد حبّنا أهل البيت؛ (3) اولين چيزي كه در روز قيامت از بنده سؤال مي شود، دوستي ما اهل بيت است.»

و نيز فرمود: «لا تزول قدما عبد يوم القيمة حتّي يُسأل عن أربع: عن عمره

فيما أفناه، و عن جسده فيما أبلاه، وعن ماله فيما أنفقه ومن أين كسبه، وعن

حبّنا أهل البيت؛. (4) روز قيامت بنده قدم از قدم برنمي دارد تا آن كه از چهار چيز سؤال شود: از عمرش كه در چه راهي صرف كرده، و از بدنش كه در چه راهي به كار گرفت، و از مالش كه در چه راهي خرج كرده و از كجا به دست آورده است، و از دوستي ما اهل بيت».

ص: 148

ديگر از روايات، اشاره به دوستي و محبّت برخي از اهل بيت دارد كه به تعدادي از آنها نيز اشاره مي كنيم:

1 _ امام علي (عليه السلام)

پيامبر (صلي الله عليه وآله) فرمود: «برائة من النار حبّ عليّ؛ (1) تنها راه دوري از آتش جهنم، دوستي علي (عليه السلام) است.»

و نيز فرمود: «يا علي! طوبي لمن احبّك و صدق فيك، و ويل لمن أبغضك و كذب فيك؛ (2) اي علي: خوشا به حال كسي كه تو را دوست داشته و در حق تو صادق باشد، و واي بر كسي كه تو را دشمن داشته و در حقّ تو كاذب باشد.»

أم سلمه از پيامبر (صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود: «لا يحبّ علياً منافق، و لا يبغضه مؤمن؛ (3) منافق، علي (عليه السلام) را دوست ندارد و مؤمن او را دشمن ندارد.»

امام علي (عليه السلام) فرمود: «والذي فلق الحبة و برأ النسمة، إنّه لعهد النّبي الأمّي إليّ: انّه لا يحبّني إلاّ مؤمن، و لا يبغضني إلاّ منافق؛ (4) قسم به كسي كه دانه را شكافت، و انسان را آفريد، هر آينه عهدي است از پيامبر امّي به من: كه دوست ندارد مرا مگر مؤمن، و دشمن ندارد مرا مگر منافق».

2 _ فاطمه زهرا (عليها السلام)

رسول خدا (صلي الله عليه وآله) مي فرمايند: «فاطمة بضعة منّي، من أغضبها فقد أغضبني؛ (5) فاطمه پاره تن من است: هر كس او را به غضب آورد، مرا خشمگين كرده است.»

از عايشه سؤال شد: كدامين شخص از زنان نزد رسول خدا (صلي الله عليه وآله) محبوب تر بوده است؟ گفت: فاطمه. سؤال شد: از مردان؟ گفت: همسرش. (6) .

ص: 149

3 _ امام حسن و حسين (عليهما السلام):

پيامبر (صلي الله عليه وآله) فرمود: «هذان ابناي الحسن و الحسين، ألّلهم إنّي أُحبّهما، ألّلهم فأحبّهما و أحبّ من يُحبّهما؛ (1)اين دو فرزندان من حسن و حسين اند، بار خدايا من آنان را دوست دارم. بار خدايا! تو نيز آنان و هر كس كه آنان را دوست دارد، دوست بدار.»

و نيز فرمود: «الحسن و الحسين ريحانتاي؛ (2) حسن و حسين دو دسته گل من هستند».

ص: 150

ص: 151

«ساكنان آن [فدك] طايفه اي از يهود است كه تا سال هفتم هجرت در آن جا مستقر بودند؛ تا آن كه خداوند ترس و رعب در قلب هاي اهالي آن انداخت. از همين رو حاضر شدند تا با رسول خدا (صلي الله عليه وآله) بر نصف آن _ و طبق برخي از روايات بر كلّ آن _ صلح كنند». (1) .

ابن ابي الحديد مي گويد:

گروهي از اهل خيبر در آن جا باقي مانده، تحصّن كردند و از رسول خدا (صلي الله عليه وآله) تقاضا كردند كه جانشان محفوظ بماند. پيامبر (صلي الله عليه وآله) نيز پيشنهاد آنان را پذيرفت. اهل فدك كه از اين توافق خبردار شدند، آنان نيز اين توافق را پذيرفتند. سرزمين فدك به دليل آن كه با صلح به دست آمد، ملك خاص پيامبر (صلي الله عليه وآله) قرار گرفت، زيرا لشكر آن را با جنگ و قتال و به زور اشغال نكردند». (2) .

طبري مي گويد:

«بعد از آن كه يهود خيبر با رسول خدا (صلي الله عليه وآله) _ به دليل ترسي كه خداوند در دلشان انداخت _ مصالحه كردند. يهود منطقه فدك نيز كسي را نزد رسول خدا (صلي الله عليه وآله)فرستادند تا با آن حضرت بر نصف فدك مصالحه نمايند حضرت مصالحه را پذيرفت و آن جا ملك خاص رسول خدا (صلي الله عليه وآله) شد، چون لشكر آن را با جنگ و قتال تصرف نكردند». (3) .

علامه قزويني مي نويسد:

«آنچه از كتاب هاي معتبر استفاده مي شود اين است كه فدك از جمله قريه هايي است كه به زور و جنگ گرفته نشد و رسول خدا (صلي الله عليه وآله) آن را به تنهايي گرفت، لذا ملك خاص پيامبر (صلي الله عليه وآله) است و داخل در غنايم مسلمانان نيست اين مطلب مورد اجماع امّت اسلامي است و هيچ يك از علما در آن اختلاف نكرده است». (4) .

سيد بن طاووس مي فرمايد:

«عوايد فدك را در نصاب اول، هر سال 24 هزار دينار و در نصاب دوّم هفتاد هزار

ص: 152

دينار تخمين مي زدند». (1) .

از برخي روايات استفاده مي شود عمر نيز معتقد بود كه فدك ملك خاص رسول خدا (صلي الله عليه وآله) بوده است.

سمهودي و ديگران نقل مي كنند كه عمر درباره فدك گفت: «من در اين موضوع با شما سخن مي گويم: همانا خداوند اختصاص داد رسولش را به اين فييء و به كسي ديگر عطا نفرمود...لذا اين فييء (فدك) ملك خاص رسول خدا (صلي الله عليه وآله) است...». (2) .

از اين عبارت استفاده مي شود عمر معتقد بود كه فدك از جمله املاك شخصي رسول خدا (صلي الله عليه وآله) بوده است. در نتيجه بايد بعد از او به وارثش زهراي اطهر (عليها السلام)، منتقل مي شود.

ص: 153

متعلق به آن حضرت (صلي الله عليه وآله) بوده و بعد از حياتش براي ذوي القربي است. آنان (ذوي القربي) حقّ هر گونه تصرفي را در آن دارند و آن هرگز داخل بيت المال مسلمين نشده و به مسلمين باز نمي گردد.

فخر رازي ذيل آيه شريفه فوق مي گويد:

«صحابه از رسول خدا (صلي الله عليه وآله) خواستند كه فيئ را بين مردم تقسيم كند؛ همان گونه كه غنيمت را تقسيم كرد. خداوند در اين آيه فرق بين فيئو غنيمت را بيان كرد. در غنيمت از آنجا كه مردم در تحصيل آن با جنگ و قتال شريكند، لذا بين همه جنگ جويان تقسيم مي شود، اما در تحصيل فيئ كسي دخالتي ندارد، لذا ملك خاص رسول خدا (صلي الله عليه وآله) قرار مي گيرد و امر آن نيز به دست خود حضرت است و به هر كس كه بخواهد مي بخشد». (1) .

علامه طباطبائي (رحمهم الله) مي فرمايد:

مقصود از " فَلِلّهِ وَلِلرَّسُولِ " يعني اين كه فييء مختصّ به خداوند و رسول است و در هر چيزي كه رسول صلاح بداند مصرف مي كند و نيز مي تواند براي خود نگه دارد. و مقصود از " ذِي القُرْبي " قرابت رسول است؛ همان گونه كه در روايات ائمه اهل بيت (عليهم السلام)وارد شده است...». (2) .

ص: 154

دست عمر بن عبدالعزيز رسيد، او فدك را به ورثه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) باز گرداند». (1) .

علي (عليه السلام) در دوران خلافتش فدك را به اهل بيت (عليهم السلام) باز نگرداند. امام كاظم (عليه السلام) در علت برنگرداندن آن به اهل بيت (عليهم السلام) مي فرمايد: «زيرا ما اهل بيت نمي خواهيم كه كسي غير از خدا حقوق از دست رفته ما را باز پس گيرد و حق ما را از ظالمان بستاند. ما اولياي مؤمنان، به نفع آنان حكم مي كنيم و حقوقشان را از ظالمان باز پس مي گيريم، ولي براي خود اين كار را نمي كنيم.» (2) .

امام صادق (عليه السلام) نيز در اين مورد مي فرمايد: «زيرا ظالم و مظلوم هر دو بر خدا وارد شدند، خداوند مظلوم را ثواب داد و ظالم را عقوبت كرد. خداوند كراهت دارد چيزي را برگرداند كه خداوند بر غاصب آن عقاب كرده و بر كسي كه از او غضب شده، ثواب داده است». (3) .

امّا هنگامي كه معاويه، خود را به عنوان خليفه بر مسلمانان تحميل كرد، اين

حقّ پايمال شده را بيش از پيش به بازي گرفت و به حكم هواي نفس خويش آن را به سه بخش تقسيم كرد: سهمي به مروان حكم، بخشي به عمرو بن عاص و ثلث ديگر

را به فرزند خود يزيد واگذار نمود. بدين شكل فدك مدّتي دست به دست مي گشت، تا

اين كه در حكومت مروان حكم تمامي آن به اختيار وي درآمد و بعد از وي در دست

عمر بن عبد العزيز قرار گرفت. او با رسيدن به خلافت فدك را به فرزندان فاطمه (عليها السلام)

برگرداند... (4) .

هنگامي كه يزيد بن عبدالملك به حكومت رسيد آن را از اولاد فاطمه (عليها السلام) باز پس گرفت و در دست بني مروان بود تا دولت آنان منقرض شد. (5) نوبت به عباسيان كه رسيد، ابوالعباس سفّاح با قيام خود و به چنگ آوردن خلافت، فدك را به عبدالله بن حسن بن

ص: 155

حسن بن علي بن ابي طالب سپرد. بعد از وي، ابو جعفر منصور، آن را در زمان خلافتش از بني الحسن باز پس گرفت، اما پس از مدتي مهدي پسر منصور براي چندمين بار به خاندان فاطميين باز گرداند و دوباره موسي پسر مهدي از دستشان باز ستاند. (1) از اين پس، همواره فدك در دست عباسيان بود، تا اين كه نوبت به مأمون رسيد. او در سال دويست و ده هجري، آن را به فاطميان باز گرداند... (2) امّا هنگامي كه متوكّل عباسي به خلافت رسيد، فدك را از فاطميان گرفت و به عبدالله بن عمر بازيار بخشيد. آن روز فدك يازده نخله داشت كه به دست مبارك پيامبر (صلي الله عليه وآله) كاشته شده بود. عبدالله بن عمر بازيار مردي به نام بشران بن امّيه ثقفي را به مدينه فرستاد. بشران آن نخل ها را بريد و پس از بازگشت فلج شد. (3) .

ص: 156

1 _ اختلاف بين امام علي (عليه السلام) و عباس طبق نقل اهل سنت، در اختصاصات پيامبر (صلي الله عليه وآله)، از اموال بني نضير بوده است. (1) .

2 _ برخي از روايات به طور صريح دلالت دارد بر اين كه ابوبكر و عمر فدك و اموال خيبر را گرفته و به هيچ كس ندادند و تنها عمر صدقه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) در مدينه را به علي (عليه السلام) و عباس باز گرداند.

مسلم نقل مي كند: «فاطمه، بعد از وفات رسول خدا (صلي الله عليه وآله) از ابوبكر خواست كه ارث خود را _ كه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) به جاي گذاشته و از فيئ است _ به او بدهد. ابوبكر گفت: رسول خدا (صلي الله عليه وآله) چيزي را به ارث نگذاشته و هر چه هست، صدقه مي باشد فاطمه (عليها السلام)نصيب خود را از خيبر و فدك و صدقه حضرت در مدينه خواست. ابوبكر از آن مانع شد...اما صدقه پيامبر (صلي الله عليه وآله) در مدينه را _ كه از آن به «حوائط سبعه» تعبير مي كنند _ به علي و عباس مسترد كرد ولي عمر خيبر و فدك را نگاه داشت و گفت: اين دو صدقه رسول خدا است كه بايد بعد از وي به ولّي امر مسلمين مسترد گردد...». (2) .

فضل بن روز بهان هم اين مطلب را تأييد مي كند كه آنچه از ناحيه عمر به علي (عليه السلام)و عباس بازگشت همان سهم بني نضير بوده است. (3) .

3 _ برخي از مؤرخان مي گويند: عثمان فدك را به مروان بن حكم داد، اما در تاريخ ذكر نشده كه عثمان آن را از اهل بيت گرفته و به مروان داده است. در نتيجه بايد فدك از ابوبكر و عمر به او منتقل شده باشد.

ص: 157

بگيرد كه مع الاسف به دليل عنادشان هيچ يك از سه راه جواب نداد و آنان حقّ مسلّم حضرت زهرا (عليها السلام) در فدك را غصب كرده و به آن حضرت مسترد نكردند:

1 _ ادعاي نحله و بخشش؛

2 _ ادعاي ارث؛

3 _ ادعاي ذوي القربي.

ص: 158

قبول داشته است، ولي ادعاي عمر مبني بر اين كه علي در شهادتش منافع شخصي خود را ملاحظه مي كند دروغ محض است و با روايتي كه از رسول خدا (صلي الله عليه وآله) در شأن آن حضرت (عليه السلام)رسيده سازگاري ندارد، زيرا علي (عليه السلام) به طور حتم از جمله اصحاب كسا است كه خداوند در شأن آنان آيه تطهير و عصمت نازل كرده است. (1) علي (عليه السلام)كسي است كه با قرآن و قرآن نيز با او است، (2) لذا كسي حقّ ندارد بر او اشكال بگيرد. او به نصّ آيه مباهله، نفس رسول خدا (صلي الله عليه وآله)است؛ (3) از همين رو در فضايل و كمالات با او مساوي است.

اگر كسي در دفاع از عمر بن خطاب بگويد كه آيه شهادت: " وَ اسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ " (4) دلالت دارد بر لزوم شهادت دو مرد يا يك مرد و دو زن كه در مورد ادعاي حضرت زهرا سلام الله عليها وجود نداشته؛ از همين رو عمر آن را قبول نكرده است.

در جواب گوييم: آيه اگر عموم دارد، بايد آن را تخصيص زد، به غير مواردي كه با نصّ از آيه خارج شده است؛ زيرا آيات و روايات فراوان دلالت بر عصمت علي (عليه السلام) و فاطمه (عليها السلام) از هر گونه گناه و اشتباه و خطا و نسيان دارد.

تاريخ از اين كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) حجره هايش را به زن هاي خود بخشيده، ساكت است و قرآن به صراحت دلالت دارد كه حجره هاي پيامبر (صلي الله عليه وآله) ملك خود حضرت بوده است؛ آن جا كه مي فرمايد: " يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلاّ أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ "؛ (5) «اي مؤمنين داخل حجره هاي پيامبر (صلي الله عليه وآله) بدون اذن آن حضرت نشويد». حال چگونه ابوبكر ادعاي زنان پيامبر (صلي الله عليه وآله) در مالك بودن حجره هاي پيامبر (صلي الله عليه وآله) را تصديق مي كند، ولي ادعاي حضرت زهرا (عليها السلام) را در نحله بودن فدك با اين كه علي (عليه السلام)و امّ ايمن را نيز شاهد گرفت، نمي پذيرد؟!

ص: 159

ص: 160

رَبِّ رَضِيّاً "؛ (1) «و همانا من از اين وارثان كنوني بيمناكم [مبادا كه پس از من در مال و مقامم خلف صالح نباشند و راه باطل پويند] زوجه من هم نازا و عقيم است تو از لطف خاص خود فرزند و جانشين صالحي به من عطا فرما كه او وارث من و آل يعقوب باشد و تو اي خدا او را وارثي پسنديده و صالح گردان».

هم چنين از قول حضرت زكريا (عليه السلام) مي فرمايد: " رَبِّ لا تَذَرْنِي فَرْداً وَأَنْتَ خَيْرُ الوارِثِينَ "؛ (2) «بار پروردگارا! مرا تنها مگذار، زيرا تو بهترين وارث اهل عالمي».

ونيز مي فرمايد: " وَوَرِثَ سُلَيْمانُ داوُودَ "؛ (3) «سليمان از داود ارث برد».

مقصود از ارث در اين آيات، ارث مال است نه علم و معرفت، به جهت:

ص: 161

زكريا (عليه السلام) از آنان خوف داشته كه در اموالش تصرف كنند و آنها را در خلاف شرع مصرف نمايند. از همين رو، ظاهر آيه دلالت دارد بر اين كه سؤال و خواسته حضرت از خداوند، ذريه و نسل بوده تا بعد از او اموالش را به دست گرفته و در راه صواب مصرف كنند.

فخر رازي در مورد هر دو آيه مي گويد: مقصود از ميراث، وراثت مال است و اين، قول ابن عباس، حسن و ضحاك است و قول به وراثت نبّوت را تنها از ابي صالح نقل كرده است. (1) .

ص: 162

كه هيچ ورثه اي از خود به جاي نگذاشت.»(1) .

از حسن روايت شده كه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) فرمود: «خدا رحمت كند برادرم زكريّا را كه ورثه مال نداشت، آن زماني كه از خدا فرزندي خواست و مي گفت: " فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيّاً يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ ". (2) .

فخر رازي در تفسير آيه: " وَوَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ " مي گويد: در آيه اختلاف است. حسن آن را به ارث در مال معنا كرده است، زيرا نبوت عطايي است كه ابتدائاً داده مي شود، نه اين كه به ارث گذاشته شود.» (3) .

زمخشري در ذيل آيه شريفه: " إِذ عُرِضَ عَلَيْهِ بِالعَشِيِّ الصافِناتُ الجِيادُ " (4) مي گويد: روايت شده كه سليمان با اهل دمشق و نصيبين جنگ نمود و به هزار اسب دسترسي پيدا كرد. برخي گفته اند آن هزار اسب را از پدرش به ارث برده بود و پدرش آنها را از عمالقه به دست آورد. (5) .

بيضاوي نيز در انوار التنزيلذيل آيه فوق اين قول را نقل كرده است. بغوي در تفسير معالم التنزيل در ذيل آيه شريفه: " يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ " از حسن نقل مي كند كه مقصود از «يَرِثُنِي» ارث در مال است.

ص: 163

نبوت و علم مي كند، به طور قطع او غير مرضّي نخواهد بود و اشتراط مرضّي بودن بر خداوند معنا نخواهد داشت. اين مثل آن است كه كسي از خدا بخواهد تا برايش پيامبري بفرستد به شرط اين كه كامل، بالغ و عاقل باشد و اين، بر خلاف آن صورتي است كه ارث را در مال فرض كنيم.

ب) خداوند متعال مي فرمايد: " وَوَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ " مراد از آن، ارث در مال يا اعم از مال و جاه و ملك است؛ همان گونه كه فخر رازي در تفسير خود مي گويد. زيرا خداوند متعال درباره سليمان (عليه السلام) مي فرمايد: " وَأُوتِينا مِنْ كُلِّ شَيء "؛ (1) «و به ما از هر گونه نعمتي عطا شد».

هرگز آيه مختص به علم و نبوت نيست، زيرا سليمان در زمان حيات داود بر بني اسرائيل نبي بود و احتياج به اين نداشت كه علم و نبوت را از پدرش به ارث برد. خداوند متعال مي فرمايد: " فَفَهَّمْناها سُلَيْمانَ وَكُلاًّ آتَيْنا حُكْماً وَعِلْماً "؛ (2) «و ما [قضاوت ] به سليمان آموختيم و به هر يك [از سليمان و داود] مقام حكمراني و دانش عطا كرديم».

از اين آيه استفاده مي شود كه هر دو در يك زمان نبي بوده اند.

ص: 164

علماي امّت اجماع كرده اند بر اين كه آيات قرآن عموم دارد و از آن جمله است عموم ارث و نمي توان از عموم آن رفع يد كرد مگر با دليل قطعي، نه مثل حديثي كه تنها راوي آن از ميان صحابه، ابوبكر است كه از پيامبر (صلي الله عليه وآله) نقل كرده: انبيا مالي به ارث نمي گذارند؛ خصوصاً با در نظر گرفتن اين كه انبياي ديگر از قبيل: زكريا و داود مال به ارث گذاشته اند و ابوبكر، نزد امام علي (عليه السلام) و فاطمه (عليها السلام) و عباس متهم است. از همين رو، شهادت و نقل خبر او مورد قبول نيست.

ص: 165

بلكه اولاد جسماني خودشان بودند؛ وارث آنها به حسب مقام جسمانيّت ممكن است درهم و دينار باشد.

و اين حديث شريفه دلالت واضحه دارد بلكه صراحت دارد در وراثت روحانيه، به طوري كه ذكر شد. و مقصود رسول اكرم (صلي الله عليه وآله) از حديثي كه منسوب به آن سرور است كه «نحن معاشر الأنبياء لانورّث» بر فرض صحّت معلوم است همين بوده كه به حسب شأن نبّوت و وراثت روحاني، ارث مال و منال نمي گذاريم، بلكه ارث ما علم است. چنانچه واضح است. والسلام». (1) .

ص: 166

است، لذا حضرت زهرا (عليها السلام) از اين راه نيز بر ابوبكر احتجاج كرد تا حقّ خود را از وي بگيرد، ولي او موافقت نكرد.

ابن ابي الحديد به سند خود از انس نقل مي كند كه فاطمه (عليها السلام) نزد ابابكر آمد و خطاب به او فرمود: تو خود مي داني كه چگونه ما را از صدقات محروم ساختي و نيز ما را از فيئ كه قرآن آن را سهم ذوي القربي قرار داده، منع كردي؟ آن گاه اين آيه را قرائت نمود: " وَاعْلَمُوا أَ نَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيء فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي القُرْبي ". (1) .

ص: 167

مي گرفت، امامت و خلافت را صاحب بود. حضرت زهرا (عليها السلام) با تأكيد فراواني كه در پس گرفتن آن از ابوبكر داشت، در واقع در صدد تثبيت و هموار كردن خلافت براي شوهرش علي (عليه السلام) بوده است.

از اين جاست كه امام كاظم (عليه السلام) _ بعد از آن كه هارون الرشيد اصرار كرد كه فدك را از او پس بگيرد _ فرمود: من آن را پس نمي گيرم مگر با حدودش. هارون گفت: حدودش چه مقدار است؟ حضرت فرمود: حدّ اول آن عدن، حد دوّم سمرقند، حدّ سوّم آفريقا و حدّ چهارم آن كناره درياي روم و ارمنستان است. هارون گفت: پس براي ما چيزي باقي نمي ماند؟.... (1) .

از اين حديث استفاده مي شود فدك تعبير ديگر از خلافت اسلامي بوده است، لذا حضرت زهرا (عليها السلام) آن را مقدمه وزمينه لازم براي رسيدن علي (عليه السلام) به خلافت قرار داده است.

4 _ با اصراري كه حضرت زهرا (عليها السلام) و پي گيري قضيه _ آن هم در ملأعام _ دارند، اين نكته را نيز مي خواهند به مردم بفهمانند كه اي مردم! اين كسي كه حكومت به حقّ علي بن ابي طالب (عليه السلام) را غصب كرده و ادعا مي كند كه خليفه رسول خدا (صلي الله عليه وآله)بر مسلمين است، كسي نيست كه به حقّ بر شما حكومت مي كند و اصلا شايستگي اين مقام را ندارد، زيرا اوّليات دستورات اسلامي را زير پا گذاشته و به آن عمل نمي كند؛ حال چگونه مي تواند خليفه مسلمين باشد؟

5 _ از آنجا كه مردم مي دانستند فدك ملك خاص رسول خدا (صلي الله عليه وآله) بوده و آن حضرت به دخترش فاطمه زهرا (عليها السلام) بخشيده است، اگر فاطمه (عليها السلام) آن را از ابوبكر مطالبه نمي كرد، در حقيقت تأييد حكومت و كمك بر گناه و غضب بود از جهتي تقويت بنيه مالي دستگاه حاكم محسوب مي شد؛ از همين رو حضرت (صلي الله عليه وآله وسلم)صلاح را بر اين ديدند كه حقشان را دنبال كرده و از ابوبكر مطالبه كنند. در حقيقت نوعي مبارزه منفي با دستگاه خلافت انجام دادند.

شهيد صدر رحمه الله مي فرمايد: «منازعه فدك قيامي عليه اساس حكومت است، و

ص: 168

فرياد آسمان گيري كه فاطمه (عليها السلام) خواست به وسيله آن، سنگ كجي را كه تاريخ بعد از

ماجراي سقيفه بر آن بنا شد، درهم فروشكند.

براي اثبات اين معنا، كافي است به خطبه اي كه حضرت زهرا (عليها السلام) در مسجد النبي روياروي خليفه و در حضور جمعيّت انبوهي از مهاجرين و انصار، ايراد فرمود نگاهي بيفكنيم. در اين خطبه، بيشتر سخن در مدح علي (عليه السلام) و ستايش موضع گيري هاي اسلامي و جاودانه او و اثبات حقّ اهل بيت رسول خدا (صلي الله عليه وآله)است؛ آن جا كه مي گويد: «آنها وسيله رسيدن انسان ها به خداوند، و خاصان و پاكان اويند و گواهان غيب الهي و ميراث بران خلافت و حكومت پيامبرانند.»

و در ضمن سرزنش و نكوهش مسلمانان، هشدار مي دهد كه: آنان به نگون بختي در افتاده اند و ناشايستي را به خطا و بي تدبيري برگزيده و به آيين گذشتگان خود باز پس گشته اند، و به قصد آب به آبشخور ديگران دست يا زيده اند و امر مهّم خلافت را به نا اهل سپرده و با اين كارها به فتنه عظيمي فرو افتاده اند...».

«چگونه رهبري امّت را، از پايگاه رسالت و قواعد استوار نبوّت و مهبط روح الامين دور ساختند و آن را از دست آگاهان دنيا و دين باز گرفتند؟ بايد بدانند كه اين كار زياني آشكار است...».

سپس مي فرمايد: «ظّن غالب بر اين است كه حضرت زهرا (عليها السلام) مي توانست در ميان پيروان پدرش و ياران برگزيده وي _ كه هيچ گونه ترديدي در صداقت او نداشتند _ كسي را پيدا كند و به همراه علي (عليه السلام) بيّنه لازم را در اثبات مدعاي خود اقامه نمايد، امّا مي دانيم كه او هرگز چنين نكرد. آيا اين كار به ما نشان نمي دهد كه هدف والاي فاطمه (عليها السلام)_ كه قدرت طلبان به خوبي آن را مي شناختند _ اثبات ميراث و مال پدري نبود، بلكه وي در محو آثار سقيفه همت گماشت و در رسيدن به اين مقصود، نه با اقامه بيّنه در باب فدك، بلكه با افشاي گمراهي و خطا كاري مردم، با ارائه شواهد زنده اي بيّنه را در پيشگاه تمامي ملّت اقامه نمود. آري اين بود آن امري كه در طول مبارزات، هدف اصلي حضرت زهرا (عليها السلام) را تشكيل مي داد». (1) .

ص: 169

ص: 170

ص: 171

1 _ ابن سعد مي گويد: «.. عمر بن خطاب، ام كلثوم دختر علي بن ابي طالب را به ازدواج خود در آورد، در حالي كه دختري غير بالغ بود و نزد او بود تا هنگامي كه عمر كشته شد و براي او دو فرزند به نام زيد و رقيه به دنيا آورد.» (1) .

2 _ حاكم نيشابوري به سند خود از علي بن حسين نقل مي كند: عمر بن خطاب براي خواستگاري امّ كلثوم دختر عليّ (رضي الله عنه) نزد او آمد و از او خواست كه دخترش را به نكاح وي در آورد. عليّ (عليه السلام) فرمود: من او را براي فرزند برادرم، عبدالله بن جعفر گذاشته ام. عمر گفت: بايد او را به نكاح من در آوري... آنگاه عليّ (عليه السلام) امّ كلثوم را به ازدواج او درآورد. سپس عمر نزد مهاجران آمد و گفت: آيا به من تبريك نمي گوييد؟ گفتند: به چه دليل؟ گفت: به دليل ازدواج با امّ كلثوم دختر علي فاطمه. من شنيدم از رسول خدا (صلي الله عليه وآله) كه فرمود: هر نسب و سببي روز قيامت منقطع است، مگر سبب و نسب من. از همين رو، دوست دارم كه بين من و رسول خدا (صلي الله عليه وآله) نسب و سبب باشد.» (2) .

3 _ بيهقي نيز به سند خود از علي بن الحسين (عليه السلام) نقل مي كند: عمر بعد از انجام گرفتن ازدواج از مهاجران خواست كه به او تبريك گويند، زيرا از رسول خدا (صلي الله عليه وآله)شنيده بود كه هر سبب و نسبي غير از سبب و نسب حضرت در روز قيامت منقطع مي شود.» (3) .

اين قضيه را عده اي ديگر، امثال: خطيب بغدادي، (4) ابن عبد البرّ، (5) ابن اثير (6) و ابن حجر عسقلاني (7) نقل كرده اند.

ص: 172

مهمّ خود نقل نكرده اند و چه بسيار احاديثي كه به همين جهت علماي اهل سنت تضعيف نموده اند.

2 _ حديث در صحاح ستّه و ديگر كتاب هاي معروف اهل سنت، همانند مسند احمد بن حنبل نيامده است.

ص: 173

ص: 174

كافر و گمراه بودند خداوند از قول او مي فرمايد: " هؤُلاءِ بَناتِي هُنَّ أَطْهَرُ لَكُمْ " (1) ؛ «اينان دختران من هستند و براي شما پاك ترند». (2) .

همو در جايي ديگر مي نويسد: «بر فرض صحّت اصل قضيه، براي آن دو توجيه هست كه هر دو با مذهب شيعه در گمراهي سابقين بر امام علي (عليه السلام)، منافاتي ندارد:

الف) نكاح طبق ظاهر اسلام صورت گرفته كه عبارت است از: شهادتين، نماز به سمت قبله و اقرار به تمام شريعت. اگرچه افضل آن است با كسي ازدواج شود كه به ولايت اعتقاد دارد، نه آن كه به ظاهرِ اسلام، گمراهي را اضافه كرده، لكن تاحدّي كه او را از اسلام خارج نكند. ولي اگر ضرورت، كسي را مجبور به نكاح با انسان گمراه وادار كند، در صورتي كه اظهار به كلمه شهادتين دارد، كراهت از آن برطرف مي شود و چيزي كه در حال اختيار مكروه بوده، جايز مي گردد. اميرالمؤمنين (عليه السلام) احتياج به تأليف قلوب و حفظ خون ها داشت؛ از همين رو ملاحظه كرد كه اگر بخواهد با اين امر مخالفت كند، در دين و دنياي مردم فساد ايجاد خواهد شد، لذا به در خواست او جامه عمل پوشانيد.

ب) نكاح و ازدواج با گمراه _ همانند كسي كه منكر امامت بوده و آن را براي كسي مي داند كه استحقاقش را ندارد _ حرام است، مگر در صورتي كه انسان بر دين و جانش بترسد؛ همان گونه كه اظهار كلمه كفر _ كه ضد كلمه ايمان است _ در همين صورت جايز است و خوردن مردار و گوشت خوك هنگام ضرورت حلال مي گردد، اگرچه در صورت اختيار، حرام است. در جاي خود به اثبات رسيده كه ضرورت ها، محذورات و محرمات را مباح مي كند؛ همان گونه كه حضرت لوط (عليه السلام) دخترانش را بر كافران قومش عرضه كرد. هم چنين رسول خدا (صلي الله عليه وآله) در زمان جاهليت، دو نفر از دخترانش را به دو كافر تزويج نمود». (3) .

و نيز مي فرمايد: «رسول خدا (صلي الله عليه وآله) قبل از بعثت، دو نفر از دخترانش را يكي به نكاح عتبة بن ابي لهب و ديگري به نكاح ابي العاص بن ربيع در آورد و بعد از بعثت، آنان را از

ص: 175

شوهرانشان جدا نمود. عقبه بر كفر از دنيا رفت، ولي ابو العاص بعد از جدايي اسلام آورده و دوباره به نكاح اول بازگشت....» (1) .

ص: 176

ص: 177

بي توجه بوده يا اين كه اصل قصّه دروغ است.

خطيب بغدادي نقل مي كند: قبل از ازدواج، علي (عليه السلام) به ام كلثوم دختر فاطمه امر كرد كه خود را زينت كند؛ آن گاه نزد عمر فرستاد. عمر هنگامي كه او را ديد به سويش حركت كرده و به ساق پايش دست كشيد و گفت: به پدرت بگو: راضي هستم. وقتي او (ام كلثوم) نزد علي (عليه السلام) آمد، حضرت فرمود: عمر چه گفت: عرض كرد: مرا به سوي خود خواند و بوسيد و هنگامي كه ايستادم ساق پايم را گرفت.

اين ماجرا با غيرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) سازگاري ندارد، زيرا چگونه حضرت دخترش را قبل از ازدواج به دست كسي مي سپارد كه هيچ حدود شرعي را مراعات نمي كند. از همين رو سبط بن جوزي بعد از آنكه اين قصه را از جدّش صاحب كتاب المنتظم نقل مي كند، قبيح شمرده و مي گويد: «جدّم در كتاب المنتظم ذكر كرده كه علي دخترش امّ كلثوم را به سوي عمر فرستاد تا او را ببيند، عمر ساقش را بالازده و با دستش مسّ كرد. آنگاه مي گويد: سخن من اين است كه اگر به جاي او (ام كلثوم) زن كنيزي بود، به خدا سوگند! اين عمل قبيح بود، زيرا به اجماع مسلمين لمس زن جايز نيست، تا چه رسد به عمر كه اين عمل از وي صادر شده باشد.» (1) .

در برخي از روايات آمده است: «...امّ كلثوم با او برخورد شديدي كرد و فرمود: چگونه اين كارها را انجام مي دهي؟ اگر امير و خليفه مؤمنين نبودي، دماغت را خرد مي كردم. آن گاه از منزلش بيرون آمده، نزد پدر رفت و بعد از ذكر جريان عرض كرد: اي پدر مرا نيز پيرمرد پستي فرستادي....»(2) .

اين احتمال نيز هست كه عمر در مورد مسائل شهواني اختياري از خود نداشته است، لذا از او رسيده كه مي گفت: «در من از جاهليت چيزي جز مسئله نكاح باقي نمانده است....» (3) .

ص: 178

ص: 179

فرمود: «هر كجا كه مي خواهد، زيرا علي (عليه السلام) بعد از وفات عمر، امّ كلثوم را به خانه خود برد.» (1) .

3 _ شيخ طوسي (رحمه الله) به سند خود از امام باقر (عليه السلام) نقل مي كند: امّ كلثوم دختر علي (عليه السلام) و فرزندش زيد بن عمر بن خطاب در يك ساعت از دنيا رفتند.... (2) .

در توجيه اين روايات و روايات ديگر مي گوييم:

الف) همه روايات صحيح السند نيستند؛

ب) برخي از روايات دلالت بر وقوع عقد و نكاح ندارد، همانند رواياتي كه دلالت دارد كه امام علي (عليه السلام) امر نكاح را به عباس واگذار كرده است (3) ؛ همان گونه كه مجلسي به آن تصريح كرده است.

ج) اغتصاب و غصب فرج، معلّق بر صحت ادعاي تزويج است؛ يعني بر فرض صحت و وقوع تزويج؛ همان گونه كه عامه مي گويند: اين فرجي است كه از ما غصب شده است و تعليق دلالت بر وقوع نكاح ندارد. مجلسي (رحمه الله) مي گويد: «معناي حديث آن است كه در ظاهر از ما غصب شد و به گمان مردم، اگر اين قصّه صحيح باشد.» (4) .

در مورد روايت اوّل در سند آن «جعفر بن محمّد قمي» است كه مجهول بوده و مشترك است با جعفر بن محمّد اشعري و جعفر بن محمّد بن عبيدالله، كه اين دو نيز مجهولند. (5) هم چنين در سند آن «قداح» وجود دارد كه طبق نصّ رجاليين مهمل بوده؛ از همين رو سند روايت ضعيف است. از حيث دلالت نيز گفته شد احتمال دارد كه زيد فرزند عمر از امّ كلثوم دختر جرول و يا ديگري است.

در مورد روايت دوّم: روش امامان اين بود كه در اثبات برخي از احكام، به معتقد خصم استدلال مي كردند، در صورتي كه مخاطب از جمله آنان بود. در اين روايت،

ص: 180

حضرت درصدد اثبات قضيّه ازدواج امّ كلثوم نيستند، بلكه در مقام اثبات حكمي است كه مخالف با نظر اهل سنت است، زيرا آنان قائل بودند به اين كه عده زن شوهر مرده در غير خانه شوهر جايز نيست. حضرت براي اثبات جواز آن به خبر ام كلثوم كه اهل سنت نقل مي كنند، استدلال كرده است.

در نهايت بر فرض كه اين توجيهات صحيح نباشد اين روايات حمل بر تقيه و تهديد مي شود كه در برخي روايات نيز به آن تصريح شده است. خصوصاً اينكه در روايات تصريح نشده كه امّ كلثوم دختر فاطمه زهرا (عليها السلام) باشد، ممكن است كه از غير حضرت بوده است. در هر صورت با اين همه احتمالات اصل قضيّه و استدلال و تكيه كردن بر آن به عنوان تأييد خليفه دوّم، امري نادرست است.

ص: 184

امروزه در تمام جوامع بشري و كشورهاي جهان مراكز تحقيقاتي و پژوهشي در خصوص مسائل استراتژيك تأسيس شده تا با ترسيم آينده، منافع خود را بر اساس آن استوار كنند و با پيشرفت روز افزون جايگاهي عظيم در ميان جوامع داشته باشند. اسلام، خصوصاً مكتب تشيع خط مشي خاصّي را براي آينده بشر ترسيم كرده كه اگر مسلمانان، بلكه تمام مردم عالم بر اساس آن حركت كرده و در راه رسيدن به آن هدف بكوشند، به سعادت و كمال و نجات از ظلم و بي عدالتي خواهند رسيد.

بحث از مهدويّت در حقيقت بحث از آينده درخشاني است كه اسلام براي جامعه بشريت ترسيم كرده است.

ص: 185

نسخه سعادت بخش جامعه بوده و در حدود خود با قابليت هايي كه بشر در طول تاريخ از خود نشان داده در صدد اجراي آن بوده اند، اما تنها عصر و زماني كه اين طرح به طور كامل اجرا خواهد شد عصر ظهور است، لذا مي بينيم كه پيامبر (صلي الله عليه وآله)و امامان شيعه كيفيت امامت و حكومت حضرت مهدي (عليه السلام) در عصر ظهور و موقعيّت مردم در عصر آن حضرت را به خوبي ترسيم مي كنند تا با برنامه ريزي و زمينه سازي در راستاي اهداف آن آرمان ها، بشر هر چه زودتر به مقصد نهايي نائل گردد. پس در نتيجه بحث از آرمان هاي قيام وانقلاب حضرت مهدي (عليه السلام) بي فايده نبوده، بلكه الهام بخش و راهگشاي آينده است.

اين نويد همان گونه كه مرحوم شهيد مطهري مي فرمايد _ اركان و عناصر مختلفي دارد، از قبيل:

الف) فلسفي و جهاني، كه جزئي از جهان بيني اسلامي است، زيرا يكي از آرمان هاي بزرگ انقلاب حضرت مهدي (عليه السلام)رسيدن به عبادت به مفهوم عام يا عدالت به معناي وسيع آن است كه در بحثي مستقل به طور مفصّل به آن اشاره كرده ايم.

ب) فرهنگي تربيتي، كه براي بشر امروز مي تواند الگوي خوبي در راه رسيدن به آنها باشد.

ج) سياسي، كه با كاربردي كردن آن عناصر در مسائل سياسي و حكومتي امروز، مي تواند حكومت ها را زمينه ساز حكومت حضرت مهدي (عليه السلام)قرار دهد.

د) اقتصادي، كه با پياده كردن آن در حدّ امكان مي توان زمينه را براي رسيدن به رفاه كامل فراهم ساخت.

ه_)اجتماعي، كه بشر با در نظر گرفتن و در مقابل خود قرار دادن و در نتيجه كاربردي كردن آن عناصر مي تواند به مدينه فاضله مهدوي (عليه السلام)نزديك شود.

از همين رواست كه خداوند متعال در قرآن كريم در مواضع متعدد اشاره به پياده شدن آرمان هاي اسلامي در عصر ظهور دارد و مي فرمايد: " هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدي وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَي الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ " (1) .

ص: 186

«او كسي است كه پيامبرش را با هدايت و دين درست، فرستاد تا آن را بر هر چه دين است پيروز گرداند، هر چند مشركان خوش نداشته باشند».

ص: 187

براي چيزي تلاش و تكاپو نمود؛ تا جايي كه نبايد براي سطرهاي بعدي كوشيد و چيزي نوشت.

رسول خدا مي فرمايد: «اگر اميد نبود، مادري فرزند خود را شير نمي داد و كسي درختي نمي كاشت.» (1) .

ولي اين امر حياتي مي تواند صورتي شرّ به خود بگيرد؛ اين همان شكلي است كه ما شرّ را تحمّل مي كنيم، به اين اميد كه خود از بين برود و مي گوييم، اميدوارم فردا بهتر شود» آه مي كشيم و به جاي آن كه اقدامي براي خلاص شدن از آن انجام دهيم دست روي دست مي گذاريم و به اميد فردا مي نشينيم. (2) .

در انديشه ديني، اميد فعّال ستوده شده و اميد منفعل و بي تلاش هرگز مطلوب نيست. امام علي (عليه السلام) اميدواري منفي را چنين به تصوير كشيده است:

«لاتكن ممن يرجو الآخرة بغير العمل، و يُرَجّي التوبة بطول الأمل. يقول في الدنيا بقول الزهدين، و يعمل فيها بعمل الراغبين و إن أُعطِي منها لم يشبع، و إن مُنِعَ منها لم يقنع. يَعْجِزُ عن شكر ما أوتي، و يبتغي الزيادة فيما بقي. ينهي و لاينتهي، و يأمر بما لايأتي. يحبّ الصالحين و لايعمل عَملهم، و يُبْغِض المذنبين و هو أحدهم. يكره الموت لكثرة ذنوبه، و يقيم علي ما يكره الموت من أجله. إن سقم ظلّ نادماً و إن صحّ أَمِنَ لاهياً، يُعجِبُ بنفسه إذا عُوفي، و يقنط اذا ابتُلي. إن أصابه بلاء دعا مضطرّاً، و إن ناله رخاء اعترض مغترّاً. تغلبه نفسه علي ما تظنّ، و ما لايغلبها علي ما يستيقن. يخاف علي غيره بأدني من ذنبه، و يرجو لنفسه بأكثر من عمله. إن استغني بَطِرَ و فُتِن، و إن افتقرقنط و وهن. يُقَصِّرُ إذا عمل، و يبالغ إذا سأل. ان عَرَضَتْ له شهوة أسلف المعصية و سوّف التوبة. إن عَرَتهُ محنة انفرج عن شرائط المِلّة يصف العبرة و لايعتبر، و يبالغ في الموعظة و لا يتّعظ فهو بالقول مدلّ، و من العمل مقّل. ينافس فيما يفتي، و يسامح فيما يبقي... (3) ؛ از كساني مباش كه بدون عمل اميد سعادتِ آخرت را دارند و توبه را با

ص: 188

آرزوهاي دور و دراز تأخير مي اندازند. درباره دنيا همچون زاهدان سخن مي گويند، ولي همچون دنيا پرستان عمل مي كنند. هر گاه چيزي از دنيا به او برسد سير نشود و اگر نرسد قناعت كند. از شكر آنچه به او داده شده عاجز است، ولي باز هم فزوني مي طلبد. ديگران را از كار بد نهي مي كند، امّا خودش از كار بد باز نمي ايستد. ديگران را به چيزي امر مي كند كه خودش انجام نمي دهد. نيكان را دوست مي دارد، امّا عمل آنها را انجام نمي دهد. گنه كاران را دشمن مي دارد، امّا خودش يكي از آنهاست.

به خاطر زيادي گناهانش از مرگ بيزار است، امّا بر همان گناهان پايدار است. اگر بيمار شود پشيمان مي گردد و اگر تندرست گردد احساس امنيت مي كند و به لهو مي پردازد. به هنگام سلامت مغرور است و به هنگام گرفتاري نا اميد. اگر بلايي به او رسد خدا را به زاري مي خواند و اگر به آسايش رسد همچون مغروران از خدا روي برمي گرداند نفس او با گمان بر او غلبه مي كند، امّا در موضوعات يقيني مغلوب نفس مي شود. براي ديگران به كمترين گناهي مي ترسد، ولي براي خودش بيش از آنچه عمل كرده اميدوار است.

اگر بي نياز شود مغرور و مفتون مي گردد و اگر فقير شود نااميد و سست مي گردد. در عمل كوتاهي مي كند و در خواهش و خواستن مبالغه. هر گاه شهوتي بر او عارض شود گناه را جلو مي اندازد و توبه را تأخير و اگر محنتي به او رسد صبر و شكيبايي را به كلّي از دست مي دهد. عبرت آموختن را توصيف مي كند، ولي خود عبرت نمي گيرد. سخن بسيار مي گويد، اما عمل نمي كند. در گفتن، بسيار گفتار و در عمل اندك كردار در آنچه ناماندني است خود را بر ديگري پيش دارد و آنچه را ماندني است آسان شمارد...».

خداوند متعال مي فرمايد: " لَيْسَ بِأَمانِيِّكُمْ وَلا أَمانِيِّ أَهْلِ الْكِتابِ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً يُجْزَ بِهِ وَلا يَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللهِ وَلِيّاً وَلا نَصِيراً- وَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصّالِحاتِ مِنْ ذَكَر أَوْ أُنْثي وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلا يُظْلَمُونَ نَقِيراً ". (1) .

«كار، نه با آرزوي شما و نه آرزوي اهل كتاب است، هر كس كار بد كند كيفر آن را

ص: 189

خواهد ديد و به جز خدا كسي را يار و ياور خود نخواهد يافت. هر كس از زن و مرد كارهاي شايسته انجام دهد در حالي كه ايمان داشته باشد وارد بهشت شده و به اندازه پوست سبك هسته خرما به آنان ستم نخواهد شد».

ص: 190

تلخ شكست و ناكامي را نخواهند چشيد.

تشيع دو عامل و سوژه مهمّي براي پيروزي جامعه خود دارد كه نه تنها توانسته با وجود دشمنان بسيار، خود را از گزند آنان حفظ نموده بلكه روز به روز پيشرفت كرده و حتي جوامع ديگر اسلامي را نيز از خواب غفلت بيدار نموده است. اين دو عامل عبارتند از فرهنگ عاشورا، و انتظار سبز:

ص: 191

است _ كنفرانسي با حضور سيصد شيعه شناس درجه يك جهان برگزار شد و در آن ظرف مدت سه روز سي مقاله ارائه شد و به قول مارتين كرامر، يكي از شيعه شناسان جهان كه دبير اين كنفرانس بود، هدف اصلي از برپايي اين كنفرانس، شناخت مفاهيم محوري در تمدن شيعه اثناعشري و بعد بالطبع شناسايي انقلاب اسلامي سال 57 در كشور ايران بود. شيعه شناسان برجسته اي در اين كنفرانس شركت داشتند، امثال: دانيل برومبرگ، ماروين زونيس، مايكل ام جي فيشر، برنارد لوييس و خود مارتين كرامر و ديگر شيعه شناسان و شرق شناسان.

مقالاتي كه در اين كنفرانس ارائه شد صد در صد تفصيلي، تحقيقي و مبتني بر پيچيده ترين متن تحقيق و عميق ترين روش ها در بررسي دين و مكتب و تمدن بود. در سخنراني مقدماتي اين كنفرانس _ كه آقاي «مارتين كرامر» ارائه كرد _ هدف اصلي شناسايي مفاهيم محوري در تمدن شيعه به دليل شناخت انقلاب اسلامي ذكر شد. در اين كنفرانس بعد از تحليل بسيار، دو مفهوم محوري بحث و بررسي و شناسايي شد. از ديد اين شيعه شناسان، مفهوم محوري اوّل: آن نگاه سرخي است كه شيعيان به صحراي كربلا دارند و قدر مسلّم، خون شيعه در قيام هاي متعدّد، مستقيماً مشروب شده از صحراي كربلا در سال 61 هجري است.

در اين كنفرانس مسائلي درباره امام حسين (عليه السلام) ذكر شد كه از آن جمله مقاله اي است با عنوان «تشيّع به روايت امام خميني». نويسندگان اين مقاله دو نفر به نام هاي: «مرو بن زونيس و دانيل برومبرك» بودند. در بخشي از اين دو مقاله آمده است: تأكيد بر شهادت در عقيده امام خميني، نشان مي دهد كه شهادت نقش مهم و ويژه اي در تشيّع ايفا مي كند. تفكّر سني به هيچ وجه با مفهوم شهادت بيگانه نيست، امّا اين مفهوم در اين تفكّر داراي مقام محوري نيست، زيرا اسلام سنّي از يك شخصيت مذهبي، مانند امام حسين (عليه السلام) كه در راه عقيده خود فدا شده باشد الهام نمي گيرد. امّا در تشيع اثناعشري موضوع شهادت امام حسين (عليه السلام) و تا حدّي شهادت ساير ائمه (عليهم السلام) محوري است. امام حسين (عليه السلام)با قرباني كردن جان خود در راه اسلام، تكليف نسل هاي بعدي شيعيان را مشخص كرده است. همه ساله در ماه محرّم و در روز عاشورا؛ يعني سالروز شهادت امام حسين (عليه السلام)با برگزاري مراسم

ص: 192

پرشور و شرح وقايع جان گداز كربلا خاطره شهادت او گرامي داشته مي شود. اين

موضوع به آيين هاي تشيع مضموني فوق العاده و احساسي مي بخشد.

در ميزگرد ديگري كه افرادي چون: ميشل فوكو، كلر برير، پيربلانشه _ كه دو نفر از روزنامه نگاران برجسته فرانسوي بودند _ حضور داشته، درباره قيام امام حسين (عليه السلام)و نقش آن در تمدن شيعي مطالبي بسيار ظريف بيان شد؛ از آن جمله كلر برير گفت: «در ايران تظاهرات، به معناي واقعي آن است و بهتر است از واژه شاهد استفاده كنيم. در ايران مردم از حسين حرف مي زنند، باري اين حسين كيست؟...». (1) .

ص: 193

اقتدا به پيشواي آزاد مردان حسين (عليه السلام)دعوت مي كنم».

همو در جايي ديگر مي گويد: «فانّني كنت أتعاطف كثيراً مع مظلوميّة آل البيت (عليهم السلام)، و كان ثمة إحساس يعتريني بأنّ عليّ بن أبي طالب (عليه السلام) مظلوم حقّاً. و هذا الاحساس بالمظلوميّة بداء يتجذر و يزداد عمقاً كلّما اشتدّ علي ظلم الاحتلال؛ به راستي كه من در بسياري از مواقع عاطفه ام به جهت مظلوميّت اهل بيت (عليهم السلام) برانگيخته مي شود. هم چنين در خود احساس مي بينم كه در من عارض شده به اين كه علي بن ابي طالب (عليه السلام)حقّاً مظلوم بوده است و اين احساسي در وجودم روز به روز ريشه دارتر و عميق تر مي شود، هر مقدار كه ظلم اشغالگري بر ملّت فلسطين بيشتر مي شود...».

همو در جاي ديگر مي گويد: «للإمام قائم آل بيت النبوة عليه السلام بركات تحرّكنا و تعطينا الفعّالية الدائمة باتّجاه النصر و التحضير لفرحه القريب إن شاء الله، وأهتف بحضرته مناجياً و راجياً: يا مهدي أدركنا الآن؛ از جانب قائم اهل بيت نبوت (عليهم السلام)به ملت فلسطين بركاتي مي رسد كه _ انشاء الله تعالي _ ما را تحرّكي بخشيده و نيز انگيزه اي براي فعاليّت دائمي براي رسيدن به پيروزي و اميد براي آن در ما ايجاد خواهد نمود. من هر روز با او ارتباط برقرار كرده با او مناجات و نجوا مي كنم و به او عرضه مي دارم: اي مهدي! در اين موقعيّت حساس ما را در ياب».

وي در جاي ديگر از مصاحبه خود مي گويد:

«سأعمل نشر المذهب الإمامي في فلسطين، و أدعوالله يساعدني؛ به زودي براي نشر مذهب اماميه در فلسطين سعي خواهم كرد و از خداوند مي خواهم كه مرا در اين راه مساعدت و ياري نمايد.»

و نيز مي گويد:

«انّني في مختلف المهرجانات الخطابية الّتي تقام في فلسطين، و التي اخطب فيها للآلاف من الناس أركّز كلماتي علي شخصيّات و مواقف و سيرة أهل بيت النبوي عليهم السلام، و هذا يسهم كثيراً في تغيير الصورة السائدة في المجتمع تجاههم صلوات الله عليهم حتّي يعرفوا قدرهم، و يقتدوا بهم، فيتحقّق النصر بإذن الله...؛ من در جشن هاي خطابه اي و جلساتي كه براي سخنراني در فلسطين تشكيل مي شود، در حالي

ص: 194

كه در آن جلسات هزاران نفر وجود دارند، محور اساسي در سخنانم را معرفي شخصيت ها و بيان موقف ها و سيره اهل بيت پيامبر (صلي الله عليه وآله) قرار مي دهم و در اين به نوبه خود سهم به سزايي در تحوّل ملت فلسطين و توجه آنها به اهل بيت (عليهم السلام) داشته است؛ تا اين كه آنها را شناخته و با پيروي از آنان به اذن خداوند به نصرت و ياري برسند.»

همو در قسمتي ديگر از مصاحبه اش مي فرمايد: «سأعمل _ اِن شاء الله _ علي نشر مذهب أهل البيت (عليهم السلام) أنا و جمع من إخواني المؤمنين راجياً من الله العليّ القدير أن ينشر هذا المذهب ليمهّد الطريق أمام قدوم مهدي آل محمد عجّل الله فرجه الشريف؛ (1) به زودي _ إن شاء الله _ من و جمعيتي از برادران مؤمن در نشر مذهب اهل بيت (عليهم السلام)خواهيم كوشيد با اميد از خداوند عليّ قدير كه اين مذهب را منتشر كرده تا زمينه را براي قدوم و تشريف فرمايي حضرت مهدي آل محمّد _ عجّل الله فرجه الشريف _ فراهم نمايد.

همانگونه كه گفته شد عامل ديگر در پيروزي تشيع و جامعه شيعي فرهنگ انتظار و اعتقاد به امام زمان حيّ و زنده است كه شيعه او را حاضر و ناظر بر اعمالش مي داند و در مواقع اضطرار به فرياد آنها خواهد رسيد. همه اديان و مكاتب و مذاهب اسلامي معتقد به آمدن منجي در آخر الزمان اند، ولي تنها مكتبي كه منجي را حيّ و حاضر در ميان خود مي داند «تشيّع» است. از همين رو نجات، مسئله اي زنده در جامعه شيعي است، بر خلاف ساير مذاهب اسلامي و اديان مكتب هاي ديگر.

بيشتر انقلاب ها و نهضت ها در ابتدا، شروع خوبي داشته اند، ولي از آن جهت كه ماهيّت انقلاب شان ظلم ستيزي و مبارزه فرهنگي يا سياسي بوده دشمنان در طول مدت بعد از پيروزي به مبارزه جدّي همه جانبه با آن نهضت پرداخته اند، لذا پس از مدّتي روحيّه يأس و نوميدي در آن ها حاكم شده و صحنه را خالي كرده و انقلاب به بوته فراموشي سپرده شده و تنها در صفحات تاريخ ثبت شده است. اما نهضت شيعي اين خلأ و مشكل را چاره جويي كرده، به اين صورت كه شيعه به امامي حيّ و حاضر معتقد است و با اميد به ظهور و قيام او به سر مي برد؛ لحظه شماري مي كند و با اين روحيه اميد تا به حال

ص: 195

توانسته است خود را زنده و شاداب نگه دارد و در مقابل تبليغات دشمنان و مبارزه آنها استقامت كرده و دوام آورد.

از همين رو غرب در برنامه ريزي هاي خود براي مبارزه با اسلام راستين به سراغ مسائل زيربنايي رفته و آنها را مورد هدف خود قرار داده است براي نمونه: برنامه هاي ويدئويي كه شركت هاي مختلف غربي بر ضد بنيادهاي اصيل اسلامي تهيّه مي كنند، مي بينيم كه از همه بيشتر مسئله مهدويت در اعتقاد شيعي را زير سؤال برده و برضدّ آن برنامه ريزي كرده و فيلم مي سازند.

ص: 196

امام صادق (عليه السلام) در حديثي مي فرمايد: «ليعدّنّ أحدكم لخروج القائم و لو سهماً، فإنّ الله إذا علم ذلك من نيّته رجوت لأن ينسي في عمره حتّي يدركه و يكون من أعوانه و انصاره؛ (1) بايد هر كدام از شما براي خروج قائم آمادگي پيدا كند، اگر چه با تهيه كردن يك تبر باشد، زيرا وقتي خداوند مي بيند كسي به نيّت ياري مهدي (عليه السلام) اسلحه تهيه كرده، اميد است كه عمرش را دراز كند، تا ظهورش را درك نمايد و از يارانش باشد.»

در روايت ديگري آمده است كه راوي به امام باقر (عليه السلام) عرض كرد: إنّهم يقولون: إنّ المهدي لوقام لاستقامت له الأمور عفواً، و لايهريق محجة دم، فقال: كلاّ، والذي نفسي بيده لو استقامت لأحد عفواً لاستقامت لرسول الله (صلي الله عليه وآله) حين أدميت رباعية و شبّح في وجهه، كلاّ والذي نفسي بيده حتّي نمسح نحن و أنتم العراق والعلق، ثم مسح بجبهته؛ (2) رواي مي گويد به خدمت امام محمد باقر (عليه السلام) عرض كردم: مردم مي گويند چون مهدي (عليه السلام)قيام كند، كارها خود به خود درست مي شود به اندازه حجامتي خون نمي ريزد؛ فرمود: هرگز چنين نيست به خداي جان آفرين سوگند! اگر قرار بود كار براي كسي خود به خود درست شود براي پيامبر (صلي الله عليه وآله) درست مي شد، هنگامي كه دندانش شكست صورتش شكافت. هرگز چنين نيست كه كار خود به خود درست شود به خداي جهان آفرين سوگند! كار درست نخواهد شد تا اين كه ما و شما در عرق و خون غرق شويم؛ آن گاه به پيشاني خود دست كشيد».

ص: 197

مات و لم يعرف إمام زمانه مات ميتة جاهلية؛ (1) هر كس بميرد و پيشواي زمانش را

نشناسد به مرگ جاهليّت مرده است.»

بحث از امامت و مهدويت، بحث از غيبت و فلسفه آن و آثار و بركات وجود امام در اين عصر است. بحث از امامت و مهدويت در اين زمان، بحث از كيفيت و چگونگي ارتباط انسان با امام خود در اين عصر است. بحث از امامت و مهدويت، بحث از وظايف و تكاليف شيعه در عصر غيبت است...

ص: 198

مي كنيم و وحي نيز از آن خبر داده واجب است، زيرا اين مسائل اصل دين و خالص اسلام و جوهر توحيد است...؛

2 _ ايمان به اين امور از لوازم شهادت به رسالت پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله) است؛

3 _ تصديق اين امور از مستلزمات ايمان به روز قيامت است، زيرا از جمله علائم قيامت خروج مهدي (عليه السلام) است كه قبل از برپايي قيامت تحقق خواهد يافت و همان گونه كه اعتقاد به معاد و برپايي قيامت لازم هست، اعتقاد به علائم آن نيز واجب است.

شيخ ناصرالدين الباني وهابي مي گويد: «عقيده به خروج مهدي (عليه السلام) عقيده اي است ثابت و متواتر كه از پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله) رسيده و ايمان به آن واجب است، زيرا اين عقيده از امور غيبي است كه ايمان به آن از صفات متقين در قرآن شمرده شده است...». (1) .

هم چنين عبدالمحسن بن حمد عباد استاد دانشگاه مدينه منوّره مي گويد: «تصديق و اعتقاد به قضيه مهدويت در زمره ايمان به رسالت پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) است، زيرا از آثار ايمان به پيامبر (صلي الله عليه وآله) تصديق او در اموري است كه به آن خبر داده و داخل در ايمان به غيبي است كه خداوند متعال مؤمنان را به جهت ايمان به آن مدح كرده است؛ آن جا كه مي فرمايد " الم- ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُديً لِلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ... " (2) ؛ الف، لام، ميم، اين است كتابي كه در حقانيت آن هيچ ترديدي نيست [و ] مايه هدايت تقواپيشگان است. آنان كه به غيب ايمان دارند...» (3).

4 _ تصديق به خروج مهدي (عليه السلام) داخل در ايمان به قَدرِ الهي است، زيرا علم خلق به مقدّرات الهي از دو طريق است: يكي وقوع شيء و ديگري اخبار از جريانهاي گذشته يا واقعه اي كه در آينده اتفاق خواهد افتاد... (4) .

ص: 199

ص: 200

تقريب بين اديان دانست؛ زيرا اديان و مكاتب و ملت ها هر يك به نوعي معتقد به ظهور منجي براي عالم بشريت در آخر الزمان اند؛ هر چند در كيفيت و چگونگي آن با يكديگر اختلاف دارند. ما در اين مقاله يكي از محورهاي وحدت بين امت اسلامي، يعني بحث از مهدويت بين مسلمانان و موارد اتفاق را بررسي مي كنيم اميدواريم كه اين بحث وسيله اي براي تأليف قلوب مسلمانان باشد.

ص: 201

ص: 202

قسطاً و عدلاً بعد ما ملئت ظلماً و جوراً ثابتة عن النبي (صلي الله عليه وآله) بالتواتر و سجلها المسلمون جميعاً فيما رووه من الحديث عنه علي اختلاف مشاربهم.

و ليست هي بالفكرة المستحدثة عند الشيعة، دفع اليها انتشار الظلم و الجور فحملوا بظهور من يطهر الارض من رجس الظلم، كما يريد ان يصورها بعض المغالطين غير المنصفين و لولا ثبوت فكرة المهدي (عليه السلام) عن النبي علي وجه عرفها جميع المسلمين و تنبعث في نفوسهم و اعتقدواها لما كان يتمكّن مدّعو المهدية في القرون الاول كالكيسانية و العباسيين و جملة من العلويين و غيرهم من خدعة الناس و استغلال هذه العقيدة فيهم طلباً للملك و السلطان، فجعلوا ادعائهم المهدية الكاذبة طريقاً للتأثير علي العامة، و بثّ نفوذهم عليهم. (1) .

مسئله بشارت به ظهور مهدي (عليه السلام) از اولاد فاطمه زهرا (عليها السلام)در آخر الزمان و اينكه زمين را پر از عدل و داد مي كند بعد از آن كه از ظلم و جور پر شده باشد، از مسائلي است كه به طور متواتر از پيامبر (صلي الله عليه وآله) رسيده است و مسلمانان نيز در كتابهاي روايي خود آنها را نقل كرده اند. اعتقاد به مهدي، عقيده جديد نزد شيعه اماميه نيست كه به جهت انتشار ظلم و جور به آن روي آورده و به ظهور كسي كه زمين را از پليدي ظلم پاك كند معتقد شده باشند. عده اي غيرمنصف درصدد ارائه تصويري اين گونه از قضيه مهدويت اند. اگر قضيه مهدويت كه از پيامبر (صلي الله عليه وآله) رسيده است نزد جميع مسلمين ثابت نبود و در نفوس آنها رسوخ پيدا نكرده بود، هرگز مدعيان مهدويت، همانند كيسانيه و عباسيين و جماعتي از علويين و ديگران، نمي توانستند در طول قرن ها براي رسيدن به ملك و سلطنت، مردم را فريب دهند و با مستمسك كردن اين عقيده، ادعاي مهدويت نمايند. اينان توانستند از راه دورغين مهدويت راهي براي تأثير در عموم مردم پيدا كنند و از اين طريق نفوذ خود را در ميان مردم توسعه دهند.

ص: 203

ص: 204

4. علامه مناوي

او مي گويد:

«اخبار المهدي كثيرة شهيرة أفردها غير واحد في التأليف؛ (1) اخبار مهدي زياد و مشهور است؛ به حدي كه جماعتي درباره اين احاديث تأليفات مستقلي دارند.»

5. تفتازاني

او مي گويد:

«مما يلحق بباب الامامة خروج المهدي (عليه السلام) و نزول عيسي و هما من اشراط الساعة و قد وردت في هذا الباب أخبار صحاح؛ (2) از جمله اموري كه ملحق به باب امامت مي شود خروج مهدي و نزول عيسي است، كه اين دو از علائم قيامت است و در اين باره خبرهاي صحيحي رسيده است.»

6. قرماني دمشقي

او مي گويد:

«اتفق العلماء علي أنّ المهدي هو القائم في آخر الزمان، و قد تعاضدت الأخبار علي ظهوره و تظاهرت الروايات علي اشراق نوره و ستسفر ظلمة الليالي و الأيام بسفوره و تنجلي برؤيته الظلم انجلاء الصبح عن ديجوره و يسير عدله في الآفاق فيكون أضوء من البدر في مسيره؛ (3) علما بر اين امر اتفاق كرده اند كه مهدي همان قيام كننده در آخرالزمان است و اخبار ظهور آن حضرت (عليه السلام) يكديگر را تأييد مي كنند و روايات بر اشراق نورش دلالت دارند، و به زودي ظلمت و تاريكي شبها و روزها به روشنايي وجود او منوّر خواهد شد و

ص: 205

تاريكي ها به رؤيت و ديدار او همانند بيرون آمدن صبح از ظلمت شب از ميان خواهد رفت. عدل او در افق ها سير خواهد كرد و پر نورتر از ماه منير در مسيرش خواهد بود.»

7. مباركفوري

او مي گويد:

«واعلم أنّ المشهور بين الكافة من أهل الاسلام علي ممر الأعصار انّه لابد في آخرالزمان من ظهور رجل من أهل البيت يويّد الدين و يظهر العدل و يتبعه المسلمون و يستولي علي الممالك الاسلامية و يسمي بالمهدي؛ (1) .

بدان كه مشهور بين تمام مسلمانان در طول زمان ها اين است كه به طور حتم در آخرالزمان شخصي از اهل بيت (عليهم السلام) ظهور خواهد كرد كه دين را تأييد كرده، عدل را ميان جامعه ظاهر مي كند و مسلمانان به دنبال او مي روند و او بر ممالك اسلامي سلطه پيدا خواهد نمود. و او مهدي ناميده مي شود.».

شبيه اين عبارت نيز از شيخ منصور علي ناصف رسيده است. (2) به همين مضمون در كلمات بزرگاني ديگر از علماي اهل سنت نيز مطالبي مي يابيم كه موارد ذيل از آن جمله است:

8. برزنجي، الإشاعة لأشارط الساعة، ص 87.

9.ابن تيميه حراني، منهاج السنة النبوية، ج 4، ص 211.

10. سيد احمد زيني دحلان، الفتوحات الاسلاميه، ج 2، ص 322.

11. أبوالأعلي مودودي، البيات، ص 116.

12. أبوطيب قنوجي، الاذاعة، ص 53.

13. دكتر عبدالعليم عبدالعظيم بستوي، المهدي المنتظر في الأحاديث

ص: 206

الصحيحة، ص 360.

14. شيخ عبدالمحسن بن حمد العباد، عقيدة أهل السنة و الأثر في المهدي المنتظر.

15. شيخ عبدالعزيز بن باز، مجله جامعة الاسلامية.

ص: 207

حضرت مهدي (عليه السلام)، مي فرمايد:

«ولايكون الايمان صحيحاً من مؤمن إلاّ من بعد علمه بحال من يومن به، كما قال الله تبارك و تعالي: " إِلاّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ ". (1) فلم يوجب لهم صحة ما يشهدون به الا من بعد علمهم. ثم كذلك لن ينفع ايمان من آمن بالمهدي القائم (عليه السلام) حتي يكون عارفاً بشانه في حال غيبته؛ (2) .

ايمان از شخص مؤمن به آن حضرت (عليه السلام) بدون علم به حال امام زمان (عليه السلام) صحيح نخواهد بود، همان گونه كه خداوند متعال مي فرمايد: «الا من شهد بالحق و هم يعلمون؛ مگر كساني كه شهادت به حق دادند در حالي كه مي دانند. گواهي شهادت دهندگان به حق صحيح واقع نمي شود مگر بعد از اين علم. مسئله امام زمان (عليه السلام) نيز چنين است؛ زيرا ايمان كسي كه به قضيه مهدويت اعتقاد دارد به او نفعي نمي رساند مگر در صورتي كه عارف به شأن آن حضرت (عليه السلام) در زمان غيبت باشد».

به همين سبب در روايات شيعه و سني مشاهده مي كنيم كه منكر خروج مهدي (عليه السلام)كافر شمرده شده است. جابر بن عبدالله انصاري از پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه مي فرمود:

«من أنكر خروج المهدي فقد كفر بما أنزل علي محمد، و من أنكر نزول عيسي فقد كفر و من أنكر خروج الدجال فقد كفر. فإنّ جبرئيل (عليه السلام) أخبرني بأنّ الله عزوجل يقول: «من لم يؤمن بالقدر خيره و شرّه فليأخذ رباً غيري» (3) .

كسي كه منكر خروج مهدي است، به آنچه بر محمد (صلي الله عليه وآله) نازل شده كافر گرديده است و كسي كه منكر نزول عيسي است كافر است. كسي كه منكر خروج دجال

ص: 208

است كافر است. به راستي جبرئيل به من خبر داد كه خداوند متعال مي فرمايد: هر كس كه ايمان به قدر _ چه خير آن و چه شر آن _ نداشته باشد، بايد پروردگاري غير از من را بر گزيند.»

در روايتي از امام صادق (عليه السلام) در تفسير قول خداوند متعال: " الم- ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُديً لِلْمُتَّقِينَ- الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَمِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ " مي خوانيم كه آن حضرت فرمود: «متقين شيعيان علي (عليه السلام)هستند و غيب نيز همان حجت غائب است، يعني مهدي منتظر. (1).

در روايتي امام صادق (عليه السلام) يكي از مصاديق غيب را خروج مهدي (عليه السلام) در آخرالزمان ذكر مي كند.

ص: 209

عقائد أهل السنة و الجماعة؛ (1) ايمان به خروج مهدي واجب است، همان گونه كه نزد اهل علم تقرير يافته و در عقائد اهل سنت و جماعت تدوين شده است.»

3 _ شيخ ناصرالدين الباني وهابي مي گويد:

«إنّ عقيدة خروج المهدي ثابتة متواترة عنه (صلي الله عليه وآله) يجب الايمان بها؛ لأنّها من امور الغيب و الايمان بها صفات المتقين كما قال " الم- ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُديً لِلْمُتَّقِينَ- الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ " إن انكارها لايصدر إلاّ من جاهل مكابر. أسأل الله تعالي أن يتوفانا علي الايمان بها و بكل ما صحّ في الكتاب و السنة؛ (2) همانا عقيده به خروج مهدي عقيده اي است ثابت و متواتر از پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) كه ايمان به آن واجب است؛ زيرا اين عقيده از امور غيب است كه ايمان به آن در قرآن كريم از صفات پرهيزكاران شمرده شده است. خداوند مي فرمايد: «اين كتاب، شك در آن نيست (و) راهنماي پرهيزكاران است. آن كساني كه به جهان غيب ايمان آوردند. همانا، انكار اين عقيده، جز از فرد جاهل زورگو صادر نمي گردد. از خداوند متعال مي طلبم كه ما را بر ايمان به اين عقيده و به هر امري كه به طور صحيح از كتاب و سنت ثابت شده بميراند.».

4 _ استاد عبدالمحسن بن حمد العباد وهابي مي گويد:

«و التصديق بها داخل في الايمان بأنّ محمداً رسول الله (صلي الله عليه وآله)؛ لأنّ من الايمان به تصديقه فيما أخبره، و داخل في الايمان بالغيب الذي امتدح الله المومنين به بقوله: " الم- ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُديً لِلْمُتَّقِينَ- الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ "؛(3) تصديق و اعتقاد به قضيه مهدويت، داخل در ايمان به رسالت پيامبر

ص: 210

اكرم (صلي الله عليه وآله)است؛ زيرا از آثار ايمان به پيامبر (صلي الله عليه وآله) تصديق اوست در اموري كه به آنها خبر داده و نيز داخل در ايمان به غيبي است كه خداوند متعال مؤمنين را به جهت ايمان به آن مدح كرده است؛ آنجا كه مي فرمايد:«اين كتاب، شك در آن نيست (و) راهنماي پرهيزكاران است؛ آنان كه به غيب ايمان دارند و...»

ص: 211

" هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدي وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَي الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ "؛ (1) «او خدايي است كه رسول خود را با دين حق به هدايت خلق فرستاد تا بر همه اديان جهان تسلط و برتري دهد.»

ب) دولت جهاني در روايات

1_ حاكم نيشابوري به سندش از ابوسعيدخدري نقل مي كند كه رسول خدا (صلي الله عليه وآله)فرمود:

«تملأ الأرض جوراً و ظلماً فيخرج رجل من عترتي يملك الأرض سبعاً أو تسعاً فيملأ الأرض قسطاً و عدلاً؛ (2) زمين پر از ستم و ظلم مي شود، در اين هنگام شخصي از عترتم خروج مي كند و مدت هفت يا نه روز مالك كل زمين خواهد شد و در اين هنگام زمين را پر از عدل و داد خواهد كرد.»

2 _ و نيز احمد بن حنبل به سندش از ابو سعيد خدري نقل كرده است كه رسول خدا (صلي الله عليه وآله)فرمود:

«لا تقوم الساعة حتي تملا الارض ظلماً و عدواناً. قال: ثم يخرج رجل من عترتي من أهل بيتي يملأها قسطاً و عدلاً كما ملئت ظلماً و عدواناً؛ (3) قيامت بر پا نمي شود تا اين كه زمين پر از عدل و داد شود. فرمود: آن هنگام مردي از عترتم از اهل بيتم خروج كرده، زمين را پر از عدل و داد مي كند همان گونه كه پر از ظلم و جور شده است.»

3 _ امام باقر (عليه السلام) فرمود:

«يملك القائم ثلاث مائة سنة و يزداد تسعاً كما لبث أهل الكهف في كهفهم؛

ص: 212

يملأ الأرض عدلاً و قسطاً كما ملئت ظلماً و جوراً فيفتح الله له شرق الأرض و غربها. و يقتل الناس حتي لايبقي إلاّ دين محمد. و يسير بسيرة سليمان بن داود و يدعو الشمس والقمر فيجيبانه و تطوي له الارض و يوحي اليه فيعمل بالوحي بأمرالله؛ (1) امام قائم 309 سال مالك زمين شده در آن حكومت

مي كند همان مقدار كه اهل كهف در غارشان درنگ كردند. آن گاه زمين را پر از عدل و داد خواهد كرد؛ آن گونه كه پر از ظلم و جور شده است. پس خداوند براي او شرق و غرب عالم را فتح مي كند. او مردم را مي كشد تا تنها دين محمد (اسلام) بر روي زمين باقي بماند او به سيره سليمان بن داود عمل مي كند، خورشيد و ماه را مي خواند و آن دو نيز او را اجابت مي كنند. زمين براي او به چرخش در مي آيد و بر او وحي مي گردد و او نيز به امر خدا به وحي عمل مي كند.»

ص: 213

«لاتقوم الساعة حتي تملأ الأرض ظلماً و عدواناً. قال: ثم يخرج رجل من عترتي أو من أهل بيتي يملأها قسطاً و عدلاً كما ملئت ظلماً و عدواناً؛ (1) قيامت برپا نمي شود تا اين كه زمين پر از ظلم و جور شده باشد. فرمود: سپس مردي از عترتم يا از اهل بيتم قيام مي كند و زمين را پر از عدل و داد مي نمايد، همان گونه كه پر از ظلم و جور شده است».

3 _ امام باقر (عليه السلام)مي فرمايد:

«المهدي رجل من ولد فاطمة؛ (2) مهدي مردي از اولاد فاطمه است.»

4 _ ترمذي به سند خود از پيامبر اكرم نقل كرده است:

«يلي رجل من أهل بيتي يواطي اسمه اسمي؛ (3) شخصي از اهل بيتم متولي كل زمين خواهد شد كه نام او همنام من است.»

ص: 214

2. بخاري به سند خود از پيامبر (صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود:

«المهدي حق و هو من ولد فاطمة؛ (1) مهدي حق و او از اولاد فاطمه مي باشد.».

3. مقدسي شافعي به سند خود از پيامبر (صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود:

«يخرج المهدي، علي رأسه غمامة، فيها ينادي: هذا المهدي خليفة رسول الله فاتبعوه؛ (2) مهدي خروج مي كند در حالي كه بالاي سر او ابري است، در ميان آن ابر كسي ندا مي كند: اين مهدي خليفه خداست؛ او را اطاعت نماييد.».

ص: 215

الأنف» از «قني» به معناي بلندي بيني است با تيزي طرف آن و منحني بودن وسطش.... انحناي در وسط بيني به حدي نيست كه سيماي آن حضرت را مشوّه جلوه دهد.»

ص: 216

«يخرج ناس من المشرق، فيوطئون للمهدي؛ (1) جماعتي از مشرق قيام كرده، زمينه ساز ظهور مهدي خواهند شد.»

4. و نيز پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) فرمود:

«تجيء الرايات السود من قبل المشرق كأنّ قلوبهم زبر الحديد، فمن سمع بهم فليأتهم فيبايعهم و لو حبوا علي الثلج؛ (2) پرچم هاي سياه از جانب مشرق خواهد آمد، گويا دل هاي آنان پاره هاي آهن است. پس هر كس كه مطلع شود بايد نزد آنها بيايد و با آنها بيعت كند؛ ولو با زانو روي برف.»

ص: 217

و امكانات نيست و از طرف ديگر لشكري به سوي آنها فرستاده مي شود هنگامي كه آن لشكر به سرزمين بيداء رسيد، به زمين فرومي روند.»

2. نعماني به سند خود از امام صادق (عليه السلام) نقل مي كند كه فرمود:

«للقائم خمس علامات: السفياني...؛ (1) براي قائم پنج علامت است: يكي از آنها خروج سفياني است.»

3. علي بن محمد سمري توقيعي را از امام زمان نقل كرده كه با آن غيبت صغرا به اتمام رسيده است، حضرت در آن توقيع مي فرمايد: «فمن ادعي المشاهدة قبل خروج السفياني والصيحة فهو كذّاب مفتر؛ (2) پس هر كس قبل از خروج سفياني و صيحه آسماني ادعاي مشاهده امام زمان كند، او دروغ گو و افترا زننده است.»

4. نعماني به سند خود از امام باقر (عليه السلام) نقل كرده كه فرمود:

«... ويبعث السفياني بعثاً إلي المدينة فينفي المهدي منها إلي مكة، فيبلغ أمير جيش السفياني أنّ المهدي قد خرج إلي مكة، فيبعث جيشاً علي أثره فلا يدركه حتي يدخل مكة خائفاً يترقّب علي سنّة موسي بن عمران. قال: و ينزل أمير جيش السفياني البيداء، فينادي مناد من السماء: يا بيداء أبيدي القوم فيخسف بهم، فلا يفلت منهم إلاّ ثلاثة؛ (3) و سفياني لشكري را به سوي مدينه مي فرستد. حضرت مهدي (عليه السلام) از مدينه به سوي مكه كوچ مي كند. خبر به امير لشكر سفياني مي رسد كه مهدي به سوي مكّه حركت كرده است. لذا او لشكري را به دنبال حضرت مي فرستند، ولي به حضرت نمي رسد مگر هنگامي كه به مكه رسيده است در حالي كه خائف و مراقب است همانند موسي بن

ص: 218

عمران (كه وارد مدين شد) آن گاه امام باقر (عليه السلام) فرمود: و امير لشكر سفياني وارد سرزمين بيداء مي شود و منادي از آسمان ندا مي دهد: اي سرزمين بيداء، اين قوم را در خود فرو بر! آن قوم در آن سرزمين زير و رو خواهند شد و به جز سه نفر، كسي از آنها نجات نخواهد يافت.»

ص: 219

نزل ابن مريم فيكم و إمامكم منكم؛ (1) چگونه ايد زماني كه فرزند مريم فرود آمده در حالي كه امام بر شما فردي از خودتان است؟»

3. امام باقر (عليه السلام) فرمود: «القائم منصور بالرعب، مؤيّد بالنصر، تطوي له الأرض، وتظهر له الكنوز، و يبلغ سلطانه المشرق و المغرب و يظهر الله عزوجل به دينه و لو كره المشركون، فلا يبقي من الأرض خراب إلاّ عمر، و ينزل روح الله عيسي بن مريم فيصلي خلفه؛ (2) «قائم به توسط ترس ياري و تأييد مي گردد. زمين براي او خواهد چرخيد و سلطنتش مشرق و مغرب عالم را فرا خواهد گرفت. خداوند عزوجل به واسطه او دينش را ظاهر مي كند، هر چند مشركان به آن كراهت داشته باشند. روي زمين جاي خرابي نيست مگر آن كه آباد شود و روح الله عيسي بن مريم فرود مي آيد و پشت سر او اقامه نماز خواهد كرد.»

4. ابوسعيد خدري از رسول خدا نقل مي كند كه مي فرمود: «منّا الذي يصلي عيسي بن مريم خلفه؛ (3) «از ماست كسي كه عيسي بن مريم به او اقتدا كرده و نماز مي گزارد.»

ص: 220

من ولدي سنّة من يوسف و سنّة من موسي بن عمران_ عليهما السلام _ و هو قائمنا أهل البيت، يصلح الله تبارك و تعالي امره في ليلة واحدة؛ (1) در نهمين فرزند از اولاد من سنتي از يوسف و سنتي از موسي بن عمران (عليهما السلام) است. و او قائم از ما اهل بيت است. خداوند تبارك و تعالي امر او را در يك شب اصلاح خواهد كرد.»

3. نيز شيخ صدوق (رحمه الله) به سند خود از اميرالمؤمنين، علي بن ابي طالب (عليه السلام) نقل مي كند كه رسول خدا فرمود: «المهدي منّا اهل البيت، يصلح الله أمره في ليلة؛ (2) مهدي از ما اهل بيت است. خداوند امر او را در يك شب اصلاح خواهد نمود.»

ص: 221

ملئت ظلماً و جوراً و الله إنّي لأعرف جميع من يبايعه بين الركن و المقام و أعرف أسماء الجميع و قبائلهم؛ (1) به خدا سوگند، اي فرزندان هلال، مهدي اين

امت كسي است كه زمين را پر از عدل و داد خواهد كرد، آن گونه كه پر از ظلم و جور شده است. به خدا سوگند، تمام كساني را كه با او بين ركن و مقام بيعت مي كنند مي شناسم و نامهاي تمام آنها و قبايل آنها را مي دانم.»

ص: 222

3. ابوداود به سند خود از امام علي (عليه السلام) نقل كرده كه رسول خدا فرمود: «لو لم يبق من الدهر إلاّ يوم لبعث الله رجلاً من أهل بيتي يملأها عدلاً كما ملئت جوراً؛ (1) اگر از عمر زمين بيش از يك روز باقي نمانده باشد خداوند مردي از اهل بيتم برمي انگيزاند تا زمين را پر از عدل كند، آن گونه كه پر از جور شده است.»

4. شيخ طوسي (رحمه الله) در حديثي طولاني، به سند خود از امام صادق (عليه السلام) روايت كرده كه فرمود: «يظهر صاحبنا و هو من صلب هذا _ و اومأ بيده إلي موسي بن جعفر (عليه السلام) _ و يملأها عدلاً، كما ملئت جوراً و ظلماً؛ (2) صاحب ما ظهور مي كند، در حالي كه از نسل اين شخص است _ حضرت (عليه السلام) با دست مبارك خود به حضرت موسي بن جعفر (عليه السلام) اشاره كرد _ آن گاه زمين را پر از عدل و داد مي كند، همان گونه كه پر از جور و ظلم شده باشد.»

ص: 223

زمان ظهور مهدي متنعم به نعمتي مي شوند كه هرگز از مانند آن برخوردار نبودند. آسمان براي آنها آب فراوان خواهد فرستاد و زمين از هيچ گياهي براي آنان فروگذار نخواهد كرد، اموال متراكم مي شود. [مثلاً] شخصي بر مي خيزد و به آن حضرت عرض مي كند: اي مهدي، به من عنايت كن. حضرت (عليه السلام) نيز به او مي فرمايد: بگير.»

2. جابر بن عبدالله انصاري از رسول خدا (صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود: «يخرج في آخرالزمان خليفة، يعطي المال بغير عدد؛ (1) در آخرالزمان خليفه اي خروج خواهد كرد كه بدون شمارش به مردم مال عطا مي كند.»

3. بخاري به سند خود از ابي موسي نقل مي كند كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) فرمود: «ليأتينّ علي الناس زمان يطوف الرجل فيه بالصدقة من الذهب، ثمّ لا يجد أحداً ياخذها؛ (2) به طور حتم بر مردم زماني خواهد آمد كه شخصي مالدار صدقه اي از طلا را به دست گرفته، بين مردم مي گردد تا مستحقي را پيدا كند و به او بدهد، ولي كسي را پيدا نمي كند كه صدقه را از او بگيرد.»

4. مسلم به سند خود از ابي هريره نقل مي كند كه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) فرمود: «والله لينزلنّ ابن مريم... ليدعون إلي المال فلا يقبله أحد؛ (3) به خدا سوگند كه فرزند مريم از آسمان پايين آمده...، مردم به مال دعوت مي شوند، ولي هيچ كس آن را قبول نمي كند.»

5. شيخ صدوق به سند خود از مفضل بن عمر نقل كرده است: از امام صادق (عليه السلام)شنيدم كه مي فرمود:

«انّ قائمنا اذا قام أشرقت الأرض بنور ربّها... و تظهر الأرض كنوزها حتي يراها الناس علي وجهها و يطلب الرجل منكم من يصله بماله و يأخذ منه زكاته، فلا يجد أحداً يقبل منه ذلك، استغني الناس بما رزقهم الله

ص: 224

من فضله؛ (1) به راستي قائم ما قيام كند، زمين به نور پروردگارش نور افشان

خواهد شد... و زمين گنجهاي خود را ظاهر كرده مردم آنها را بر روي آن خواهند ديد. شخصي از شما دنبال كسي مي گردد كه به او صله كرده، زكات مالش را از او بپذيرد، ولي هيچ كس را نمي يابد كه آن مال را از او قبول كند؛ زيرا خداوند متعال مردم را به آنچه به آنها روزي داده بي نياز كرده است.»

ص: 225

5. محمد بن يوسف گنجي شافعي، متوفاي 658ق، صاحب كتاب البيان بأخبار صاحب الزمان.

6. يوسف بن يحيي سلمي شافعي، متوفاي ق 685، صاحب كتاب عقد الدرر في أخبار المهدي المنتظر.

7. ابن قيم جوزيه، (متوفاي 751ق) صاحب كتاب المهدي.

8. ابن كثير قرشي، (متوفاي 774ق)، صاحب كتاب مستقل در احاديث حضرت مهدي (عليه السلام). (1) .

9. شمس الدين محمد بن عبدالرحيم سخاوي، (متوفاي 902ق)، صاحب كتاب ارتقاء الغرف.

10. جلال الدين سيوطي، (متوفاي 911ق) صاحب كتاب العرف الوردي من أخبار المهدي.

11. ابن كمال پاشا حنفي، (متوفاي 940ق)، صاحب كتاب تلخيص البيان في علامات مهدي آخر الزمان.

12. محمد بن طولون دمشقي (متوفاي 953ق) صاحب كتاب المهدي إلي ماورد في المهدي.

13. أحمد بن حجر هيثمي مكي، (متوفاي 974ق)، صاحب كتاب القول المختصر في علامات المهدي المنتظر.

14. علي بن حسام الدين متقي هندي، (متوفاي 975ق) صاحب كتاب البرهان في علامات آخرالزمان.

15. ملاعلي بن سلطان قاري حنفي، (متوفاي1014ق)، صاحب كتاب المهدي من آل الرسول (صلي الله عليه وآله).

16. مرعي بن يوسف كرمي مقدسي حنبلي (متوفاي 1033ق) صاحب كتاب فرائد الفكر في الامام المهدي المنتظر (عليه السلام).

ص: 226

17. محمد بن اسماعيل امير صنعاني، (متوفاي 1182ق). صديق حسن خان مي گويد: «سيد علامه بدر المله، منير محمد بن اسماعيل امير صنعاني يماني؛ او احاديثي را كه دلالت بر خروج مهدي دارد در مجموعه اي جمع كرده است؛ آن مهدي كه از آل محمد (صلي الله عليه وآله)است و در آخرالزمان ظهور خواهد نمود.» (1) .

18. قاضي محمد بن علي شوكاني، (متوفاي 1250ق)، صاحب كتاب التوضيح في تواتر ما جاء في المهدي المنتظر و الدجال و المسيح. (2) .

19. شهاب الدين أحمد بن أحمد بن اسماعيل حلواني شافعي، (متوفاي 308ق) صاحب كتاب القطر الشهدي في أوصاف المهدي.

20. محمّد بن محمّد بن أحمد حسيني بليسي، صاحب كتاب العطر الوردي من شرح القطر الوردي في أوصاف المهدي.

21. ابوالعلاء ادريس بن محمد بن ادريس حسيني عراقي، صاحب كتاب تأليف في المهدي.

22. شيخ مصطفي البكري، صاحب كتاب الهداية النديّة للأمة المهدية.

23. محمد بن عبدالعزيز بن مانع صاحب كتاب تحديق النظر في أخبار الامام المنتظر.

24. شيخ ولايت الله صادقپوري هندي، صاحب كتاب الأربعين في أخبار المهديين.

25. حنيف الدين عبدالرحمن المرشدي، صاحب كتاب تلخيص البيان في علامات مهدي آخر الزمان.

26. رشيد راشد تاذفي حلبي، صاحب كتاب تنوير الرجال في ظهور المهدي و الدجال.

27. احمد بن محمد بن صديق، صاحب كتاب إبراز الوهم المكنون من كلام ابن خلدون.

ص: 227

28. عبدالمحسن بن حمد العباد، نايب رئيس دانشگاه اسلامي در مدينه منوره، صاحب كتاب عقيدة أهل السنة و الأثر في المهدي المنتظر.

او در كتاب خود مي نويسد:

كما اعتني علماء هذه الأمة بجمع الاحاديث الواردة عن نبيّهم (صلي الله عليه وآله) تأليفاً و شرحاً كان لأحاديث المتعلقة بأمر المهدي قسطها الكبير من هذه العناية، فمنهم من أدرجها ضمن المؤلفات العامة كما في السنن و المسانيد و غيرها ومنهم من أفردها بالتاليف... كل ذلك حصل منهم _ رحمهم الله و جزاهم خيراً _ حماية لهذا الدين و قياماً بما يجب من النصح للمسلمين؛ (1) «همان

گونه كه علماي اين امت به جمع احاديث وارد از پيامبرشان (صلي الله عليه وآله) و تأليف و شرح آنها اهميت فراواني داده اند، احاديث متعلق به امر مهدي نيز قسمت بسياري از اين مؤلفات را در بر گرفته است. عده اي از علما اين احاديث را ضمن تأليفات عمومي خود، همانند سنن و مسانيد و غير اينها آورده اند و عده اي ديگر نيز براي احاديث مهدي تأليفي مستقل انجام داده اند. تمام اين كارها _ كه خداوند آنها را رحمت كند و جزاي خير دهد _ به جهت حمايت از دين، و قيام و عمل به تكليف واجب نصيحت و ارشاد مسلمانان بوده است.»

ص: 228

1. ابوالفيض سيد احمد بن محمد بن صديق غماري شافعي ازهري مغربي، متوفاي 1380 ق، صاحب كتاب إبراز الوهم المكنون من كلام ابن خلدون، چاپ دمشق.

2. شيخ محمود بن عبدالله تويجري از استادان دانشگاه اسلامي در مدينه منوره، صاحب كتاب الاحتجاج بالأثر علي من أنكر المهدي المنتظر، در رد شيخ ابن محمود، قاضي قطر.

3. شيخ عبدالله سبيتي عراقي، صاحب كتاب إلي مشيخة الأزهر در رد كتاب المهدية في الاسلام، اثر سعد محمد حسن، كه از منكران مهدويت است.

4. محمد بن عبدالعزيز بن مانع، (متوفاي 1385ق) صاحب كتاب تحديد النظر في أخبار الإمام المنتظر در اثبات امام مهدي (عليه السلام) و ظهورش و در ردّ ابن خلدون.

5. كتاب الجزم لفصل ابن حزم در رد ابن حزم اندلسي كه بخشي از كتاب الفصل في الملل و الأهواء و النحل را به انكار و تكذيب احاديث مربوط به امام زمان (عليه السلام)اختصاص داده است.

6. عبدالمحسن بن حمد العباد، استاد دانشگاه مدينه منوره و عضو هيأت علمي آن دانشگاه، صاحب كتاب الرد علي من كذّب بالأحاديث الصحيحة الواردة في المهدي، در رد كتاب لامهدي ينتظر بعد الرسول سيد البشر از شيخ آل محمود قطري.

7. أبوالعباس بن عبدالمؤمن مغربي، صاحب كتاب الوهم المكنون في الرد علي ابن خلدون.

ص: 229

3. كتاب الملاحم، از ابراهيم بن حكم فزازي كه فضل بن شاذان از او روايت مي كند. (1) .

4. كتاب الملاحم، از احمد بن ميثم، فقيه كوفي، ثقه. (2) .

5. كتاب الملاحم، از حسن بن علي بن فضال كوفي، از خواص اصحاب امام رضا (عليه السلام). (3) .

6. كتاب الملاحم، از حسين بن سعيد بن حماد اهوازي، ثقه، عالم، از اصحاب امام رضا (عليه السلام). (4) .

7. كتاب الغيبة، از ابي الفضل عباس بن هاشم ناشري اسدي، ثقه، جليل متوفاي سال 219 يا 220ه_. (5) .

8. كتاب الملاحم، از ابي محمد بن ابي عمير ازدي بغدادي، متوفاي سال 217ق. (6) .

9. كتاب القائم، از ابي الحسن علي بن مهزيار اهوازي كه از امام رضا و امام جواد (عليهما السلام)روايت نقل مي كند. (7) .

10. كتاب الغيبة، از ابي اسحاق ابراهيم بن صالح انماطي كوفي اسدي، ثقه و از اصحاب امام كاظم و امام رضا و امام جواد (عليهم السلام) كه تنها كتاب باقي مانده از او همين كتاب است. (8) .

11. كتاب الملاحم از ابي جعفر محمد بن عبدالله كرخي كه برقي از او روايت نقل مي كند. (9) .

ص: 230]

12. كتاب الحجة از فضل بن شاذان ازدي، ثقه، جليل القدر، از اصحاب امام رضا، امام جواد، امام هادي، امام عسكري (عليهم السلام)متوفاي سال 260ه_. (10) .

13. كتاب القائم، از فضل بن شاذان. (11) .

14. كتاب الملاحم، از فضل بن شاذان.(12) .

15. كتاب صاحب الزمان، از محمد بن حسن بن جمهور بصري، از راويان امام رضا (عليه السلام). (13) .

16. از ايشان كتاب ديگري در قضيّه مهدويت به نام وقت خروج القائم ثبت شده است. (14) .

پس از ولادت امام زمان (عليه السلام) نيز هم كنون كتاب هاي بسياري در مورد مهدويت نگاشته شده است كه نيازمند كتاب شناسي تفصيلي و گسترده اي است.

ص: 231

ص: 232

2 _ علامه صلاح الدين خليل بن أيبك صفدي

«حجت منتظر محمّد بن حسن عسكري فرزند علي هادي، فرزند محمّد جواد، فرزند علي رضا، فرزند موسي كاظم، فرزند جعفر صادق، فرزند محمّد باقر، فرزند زين العابدين، فرزند حسين بن علي، فرزند علي بن ابي طالب، حجت منتظر، دوازدهمين امام نزد شيعه اماميّه كه به اعتقاد آنها، او قائم مي باشد و در سال 255 هجري متولد شده است...». (1) .

3 _ ابن اثير جزري

وي در مورد حوادث سال 260 هجري مي گويد: «در آن سال ابو محمّد علوي عسكري وفات يافت. او يكي از امامان دوازده گانه طبق مذهب اماميه است. فرزند او محمّد است كه اماميه در سرداب سامرا به انتظار او نشسته اند...». (2) .

4 _ علامه مير خواند

«ولادت امام مهدي كه هم نام رسول اكرم (صلي الله عليه وآله) و هم كنيه با او است در سامرا

نيمه شعبان سال 255 اتفاق افتاد. عمر او هنگام وفات پدرش پنج سال بود.

خداوند متعال در آن سن به او حكمت داد؛ همان گونه كه در كودكي به حضرت يحيي عنايت فرمود و او را امام قرار داد و حضرت عيسي را نيز به مقام نبوت برگزيد...». (3) .

5 _ علي بن حسين مسعودي (متوفاي 346ه_)

«در سال 260 هجري ابو محمّد حسن بن علي بن محمّد بن علي بن موسي بن جعفر بن محمّد بن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب (عليهم السلام)، در عصر خلافت معتمد عباسي رحلت نمود، در حالي كه 29 سال داشت. او پدر مهدي منتظر و امام دوازدهم اماميّه است...». (4) .

ص: 233

6 _ ابوالفداء اسماعيل بن علي شافعي (متوفاي 732ه_)

او در رخدادهاي تاريخ سال 254ه_ مي گويد: «حسن عسكري پدر محمّد منتظر صاحب سرداب است. محمّد منتظر طبق رأي اماميه دوازدهمين امام است. از القاب او قائم، مهدي و حجت است...».. (1) .

7 _ علامه محمّد فريد وجدي

او مي گويد: ابوالقاسم محمّد بن حسن عسكري فرزند علي هادي... بنا بر اعتقاد اماميه، دوازدهمين امام از امامان و معروف به حجت است... شيعه معتقد است كه او داخل سرداب پدرش شده و هنوز خارج نشده است...». (2) .

8 _ سبط بن جوزي

وي در فصلي راجع به امام حجت حضرت مهدي (عليه السلام) مي گويد: «محمّد بن حسن بن علي بن محمد...كنيه او ابوعبدالله و ابوالقاسم است و او جانشين و حجت، صاحب الزمان و قائم و منتظر است...».. (3) .

9 _ محمّد بن طلحه شافعي

او در شرح حال امام مهدي (عليه السلام) مي گويد: «محمّد بن حسن خالص فرزند علي فرزند محمّد... در سامرا متولد شد... كنيه اش ابوالقاسم و لقبش حجّت، خلف صالح و بنا بر قولي منتظر است...». (4) .

10 _ شمس الدين محمّد بن طولون حنفي (متوفاي 953ه_)

او در شرح حال امامان مي گويد: «... دوازدهمين آنان، فرزندش محمّد بن حسن ابوالقاسم است... ولادتش در روز جمعه نيمه شعبان سال 255 هجري اتفاق افتاد و هنگام وفات پدر، پنج سال داشت...». (5) .

ص: 234

11 _ ميرزا محمّد بن رستم بدخشي شافعي

او در شرح حال امام حسن عسكري مي گويد: «... او فرزندي جز محمّد منتظر، از خود به جاي نگذاشت...». (1) .

12 _ احمد بن حجر هيتمي شافعي

وي بعد از شرح حال ابومحمّد حسن عسكري مي گويد: «حسن عسكري فرزندي جز ابي القاسم محمّد حجت بر جاي نگذاشت. عمرش هنگام وفات پدر، پنج سال بود. اما خداوند به او در آن پنج سال حكمت آموخت. او را قائم منتظر مي نامند...».. (2) .

13 _ حافظ محمّد بن يوسف گنجي شافعي (متوفاي 658ه_)

او درباره امام ابي محمّد حسن عسكري چنين مي گويد: «از خود فرزندي به جاي گذاشت كه همان امام منتظر است. صلوات الله عليه». (3) .

14 _ عارف عبدالوهاب شعراني حنفي

وي از برخي عرفا نقل مي كند: «در آخرالزمان اميد خروج مهدي است. او از اولاد امام حسن عسكري (عليه السلام) است. ولادت او نيمه شعبان سال 255 هجري اتفاق افتاد. او تا به حال زنده است تا اين كه با حضرت عيسي (عليه السلام) اجتماع كنند. عمرش تا اين زمان 706 سال است. اين چنين شيخ حسن عراقي به من خبر داد...». (4) .

15 _ محيي الدين بن عربي

او مي گويد: «بدانيد كه خروج مهدي حتمي است. خروج نمي كند تا زمين پر از جور و ظلم شده باشد؛ آن گاه آن را پر از عدل و داد خواهد كرد... او از عترت رسول خدا و از فرزندان فاطمه است. جدش حسين بن علي بن ابي طالب و پدرش حسن عسكري فرزند امام علّي نقي... است هم نام رسول خداوند است. مسلمانان با او بين ركن و مقام

ص: 235

بيعت مي كنند...». (1) .

16 _ مؤمن بن حسن شبلنجي شافعي (متوفاي 1298ه_)

او مي گويد: «وفات ابي محمّد حسن بن علي در روز جمعه هشتم ربيع الاوّل سال 260ه_ اتفاق افتاد. او فرزندي به جاي گذاشت كه نامش محمّد است. مادرش امّ ولد و نرجس نام داشت. كنيه اش ابوالقاسم و القابش نزد اماميه: حجت، مهدي، خلف صالح، قائم، منتظر و صاحب الزمان است و مشهورترين آنها مهدي است...».(2) .

17 _ ابوالوليد محمّد بن شحنه حنفي

«خداوند به حسن عسكري فرزندي عنايت فرمود كه انتظار او را مي كشيدند. وي دوازدهمين امام نزد اماميّه است. نامش محمّد و القابش مهدي، قائم و حجت است. ولادتش در سال 255 هجري اتفاق افتاد». (3) .

18 _ شيخ سليمان قندوزي حنفي (متوفاي 1294ه_)

«خبر معلوم و تحقيق شده نزد افراد معتبر آن است كه ولادت قائم در شب نيمه ماه شعبان سال 255 هجري در شهر سامرا اتفاق افتاده است...». (4) .

19 _ شيخ محمّد بن علي صبان شافعي

وي ولادت حضرت حجت (عليه السلام) را از شعراني و محيي الدين ابي عربي نقل مي كند و بر آن ايرادي نمي گيرد كه اين دليل بر قبول داشتن آن قول است. (5) .

20 _ شيخ صفي الدين عبدالمؤمن بغدادي (متوفاي 739ه_)

او مي گويد: «در اين مشهد _ يعني مشهد عسكريين (عليهما السلام) _ سردابي است كه رافضه معتقدند براي حسن بن علي است. از او فرزندي است به نام محمّد صغير كه مي گويند در آن سرداب مخفي شده است...». (6) .

ص: 236

21 _ شيخ زين الدين عمر بن وردي (متوفاي 749ه_)

«... و حسن عسكري پدر محمّد منتظر صاحب سرداب دوازدهمين امام شيعه. لقبش قائم، مهدي و حجّت است. ولادت او در سال 255 هجري اتفاق افتاد...». (1) .

22 _ ابوالعباس احمد بن علي قلقشندي شافعي

او كه عالمي متخصّص در انساب است، در بيان نسب امام جعفر صادق و فرزندان آن حضرت، فرزندش مهدي (عليه السلام) را از امام عسكري (عليه السلام) دوازدهمين امام شيعيان به حساب مي آورد كه شيعه معتقد به زنده بودن اوست. از ظاهر عبارت استفاده مي شود كه قلقشندي معتقد به ولادت امام مهدي (عليه السلام) است، ولي اعتقاد به زنده بودن را به شيعه نسبت مي دهد. (2) .

23 _ ابو عبدالله ياقوت حموي

او عبارتي شبيه صفي الدين عبدالمؤمن بغدادي آورده است. (3) .

24 _ محمّد امين بغدادي معروف به سويدي

او كه از متخصّصان در انساب است، مي گويد: «محمّد مهدي، عمرش هنگام وفات پدر پنج سال بود... شيعه او را همان صاحب شمشيري مي داند كه قبل از برپايي قيامت قيام خواهد كرد. او را دو غيبت است كه يكي از آن دو از ديگري طولاني تر است». (4) .

25 _ ابن خلدون مغربي (متوفاي 808ه_)

او مي گويد: «رافضه خلافت را بعد از جعفر بن محمّد به فرزندش موسي كاظم و از او به فرزندش رضا و از او به جواد و از او به علي و سپس عسكري و از او به فرزندش محمّد مهدي منتقل نموده است...». (5) .

از اين عبارت استفاده مي شود كه ابن خلدون ولادت حضرت (عليه السلام) را قبول دارد،

ص: 237

ولي خلافت او را به شيعه نسبت مي دهد.

26 _ ابوالتح محمّد بن عبدالكريم شهرستاني (متوفاي 548 ه_)

او مي گويد: «... بعد از حسن عسكري فرزندش محمّد قائم منتظر _ كه ساكن سامرا بود _ نزد شيعه به امامت رسيد. او دوازدهمين امام نزد آنان است». (1) .

27 _ نور الدين ابن صباغ مالكي

او در فصل دوازدهم از كتابش مي گويد: «ابوالقاسم محمّد حجت خلف صالح فرزند ابو محمّد حسن خالص، امام دوازدهم است. آن گاه به تاريخ ولادت و دلايل امامت او مي پردازد...». (2) .

28 _ محمّد بن محمود بخاري معروف به خواجه پارسا حنفي

وي چنين مي گويد: «از امامان اهل بيت طيبين ابو محمّد حسن عسكري است... او فرزندي جز ابوالقاسم محمّد منتظر معروف به قائم، حجت، مهدي، صاحب الزمان و خاتم الأئمه بر جاي نگذاشت. ولادتش در شب نيمه شعبان سال 255 هجري بوده است...». (3) .

29 _ شيخ نور الدين عبدالرحمن جامي حنفي (متوفاي 898ه_)

او حضرت حجت بن الحسن را دوازدهمين امام دانسته است، آن گاه با بيان تاريخ ولادت و احوال و برخي از معجزه هايش، مي گويد: «او كسي است كه زمين را پر از عدل و داد خواهد كرد...». (4) .

30 _ ملاعلي قاري حنفي مكّي (متوفاي 1014ه_)

وي در شرح حديث دوازده خليفه مي گويد: «شيعه دوازده امامي آنها را بر اهل بيت نبوت به طور پياپي منطبق مي كند كه اوّل آنها علي (عليه السلام) است و آخر آنها محمّد مهدي

ص: 238

است. رضوان الله عليهم أجمعين». (1) .

31 _ فضل بن روز بهان

او در سلام هايي كه بر هر يك از امامان از ذريه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) دارد، به اين جا مي رسد: «سلام بر قائم منتظر ابي القاسم...». (2) .

32 _ جمال الدين محمّد بن يوسف زرندي حنفي (متوفاي 750 32 _ ه_)

او مي گويد: امام دوازدهم صاحب كرامات مشهور، كسي كه قائم به حق و دعوت كننده به راه حقّ است. ولادت امام ابوالقاسم محمّد بن حسن مطابق نقل شيعه، زمان پادشاهي معتمد عباسي، شب نيمه شعبان سال 255 هجري در سامرا اتفاق افتاده است. مادرش نرجس دختر قيصر روم بود...». (3) .

33 _ قاضي بهلول بهجت افندي

«ولادت امام دوازدهم در پانزدهم ماه شعبان سال 255 بود. اسم مادرش نرجس است. براي او دو غيبت است. يكي صغري و ديگري كبري. هر گاه كه خداوند به او اذن دهد ظهور مي كند، آن گاه زمين را پر از عدل و داد خواهد كرد...». (4) .

34 _ حافظ محمّد بن يوسف گنجي شافعي (متوفاي 658ه_)

او در باب 25 از كتاب خود، در بحث از طول عمر حضرت (عليه السلام) مي گويد: «بقايش استبعادي ندارد، زيرا حضرت عيسي و الياس و خضر از اولياي الهي عمر طولاني دارند و نيز دجال و ابليس ملعون از دشمنان خداوند عمر طولاني كردند...». (5) .

35 _ احمد امين مصري

او نيز با اعتقاد به ولادت حضرت مهدي (عليه السلام) فرزند امام عسكري (عليه السلام) و اين كه شيعه معتقد به امامت او به عنوان دوازدهمين امام است، تنها در امامت آن بزرگواران اشكال

ص: 239

مي گيرد ولي ولادت آن حضرت را قبول مي كند. (1) .

36 _ شيخ الاسلام صدر الدين حمويني

او در باب 31 از كتابش حديثي را نقل مي كند كه دلالت صريح بر ولادت حضرت مهدي (عليه السلام) دارد. در آن حديث كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) اسامي هر يك از اوصيا و امامان بعد از خود را بر مي شمارد، در آخر مي فرمايد: «همانا دوازدهمين از فرزندانم غيبت مي كند... تا اين كه خداوند متعال به او اذن خروج دهد...». (2) .

37 _ شيخ فريد الدين عطار نيشابوري

او در شعري بعد از ذكر اسامي هر يك از امامان مي فرمايد:

صد هزاران اوليا روي زمين

از خدا خواهند مهدي را يقين

يا الهي مهديم از غيب آر

تا جهان عدل گردد آشكار

از تو ختم اولياي اين زمان

و ز همه معنا نهاني جان جان

از تو هم پيدا و پنهان آمده

بنده عطّارت ثنا خوان آمده (3) .

38 _ جلال الدين بلخي رومي معروف به مولوي (متوفاي 672ه_)

وي در ديوان معروف خود _ طبق نسخه مدرسه عالي شهيد مطهري و نسخه چاپ بمبئي هند _ اين قصيده را در مدح اهل بيت آورده است:

اي سرور مردان علي مستان سلامت مي كنند

وي صفدر مردان علي مردان سلامت مي كنند

تا اين كه بدين جا مي رسد:

با مير دين هادي بگو با عسكري مهدي بگو

با آن ولي مهدي بگو مستان سلامت مي كنند. (4) .

ص: 240

39 _ ابوالمعالي صدر الدين قونوي

وي هنگام وفات در وصيت خود به شاگردانش مي گويد: «... هفتاد هزار بار ذكر «لا إله الاّ الله» را در شب اوّل مرگم با حضور قلب بگوييد و سلام مرا نيز به حضرت مهدي (عليه السلام)برسانيد...». (1) .

40 _ شيخ حسين بن محمّد ديار بكري مالكي (متوفاي 966ه_)

او مي گويد: «دوازدهمين آنها محمّد بن حسن بن علي بن محمّد بن علي الرضا است. كنيه اش ابوالقاسم و لقبش نزد اماميه: حجت، قائم، مهدي، منتظر و صاحب الزمان است. او نزد اماميه دوازدهمين امام است...». (2) .

41 _ احمد بن يوسف ابوالعباس قرماني حنفي (متوفاي 1019 ه_)

او مي گويد: «محمّد حجت خلف صالح، عمرش هنگام وفات پدرش پنج سال بود. خداوند در آن سن به او حكمت آموخت، همان گونه كه در كودكي به حضرت يحيي (عليه السلام)آموخت... علما اتفاق دارند بر اين كه مهدي همان قائم در آخرالزمان است...». (3) .

42 _ شمس الدين ذهبي شافعي (متوفاي 748ه_)

او در برخي از كتاب هايش به ولادت حضرت مهدي (عليه السلام) اعتراف نموده است:

الف) در كتاب العبر في خبر من غبر (4) مي گويد: «محمّد بن حسن عسكري بن علي الهادي بن محمد الجواد بن علي الرضا بن موسي الكاظم بن جعفر الصادق علوي حسيني ابوالقاسم. رافضه او را خلف حجت، مهدي، منتظر، صاحب الزمان و خاتم دوازده امام مي دانند».

ب) در كتاب «تاريخ الاسلام» (5) مي گويد: «فرزند امام حسن عسكري، محمّد بن حسن است. رافضه او را قائم و خلف حجت مي نامند...».

ص: 241

ج) در كتاب سير أعلام النبلاء (1) مي گويد: «منتظر شريف، ابوالقاسم محمّد بن حسن عسكري... خاتم دوازده امام بزرگوار...».

43 _ فخر رازي شافعي

وي در كتابي كه در موضوع علم انساب تدوين كرده، مي گويد: «امّا حسن عسكري، او دو پسر و دو دختر داشت. يكي از پسرانش صاحب الزمان _ عجل الله تعالي فرجه الشريف _ است...

آن گاه مي نويسد: نصوص اكثر مورّخان و صاحبان تراجم و معاجم بر ولادت حجت ابي القاسم محمّد بن حسن بن علي عسكري (عليهم السلام) اتفاق دارد. او از صلب پدر و از رحم مادرش خانم نرجس در سال 252 يا 255 يا 259 هجري به دنيا آمد، اگر چه طبق نظر شيعه در سال 255 در شب نيمه شعبان به دنيا آمده است...». (2) .

44 _ علامه نسّابه سيد محمّد بن حسين حسيني سمرقندي مدني (متوفاي 996ه_)

او مي گويد: «فرزند حسن عسكري، محمّد مهدي است... او دوازدهمين امام از ائمه است. در روز جمعه نيمه شعبان سال 255 هجري متولّد شد. كنيه اش ابوالقاسم و القابش: حجت، خلف صالح، قائم، منتظر و مشهورترين آنها مهدي است. وي هنگام وفات پدر پنج سال داشت». (3) .

45 _ شريف انس كُتُبي حسني

وي در تعليقه خود بر كتاب تحفة الطالب مي گويد: «امام مهدي در كودكي از مردم پنهان شد. اين امر نزد شيعه و سنّي مسلّم است. كتاب هاي تاريخ اين مطلب را به اثبات رسانده كه مهدي (عليه السلام) در كودكي داخل سرداب شد، در حالي كه نسلي نداشت. كتاب هاي انساب نيز اين مطلب را به اثبات رسانده اند...». (4) همو در كتاب الأصول في ذريّة

ص: 242

البضعة البتول (1) مي نويسد: «حسن عسكري در اوايل سلطنت احمد بن متوكل در سامرا با

سمّ به شهادت رسيد...او فرزندي به نام محمّد از خود به جاي گذاشت...كنيه اش ابوالقاسم و ابو عبدالله است. و القابش: حجت، خلف صالح، قائم، منتظر، تالي، صاحب الزمان و مشهورترين آنها مهدي است... عمرش هنگام فوت پدر پنج سال بود».

46 _ شيخ عبدالله بن محمّد شبراوي مصري شافعي (متوفاي 1172 ه_)

او مي گويد: «دوازدهمين از امامان، ابوالقاسم محمّد حجت امام؛ برخي او را همان مهدي منتظر مي دانند. ولادت محمّد حجت فرزند حسن خالص (رضي الله عنه) در سامرا نيمه شعبان سال 255 هجري پنج سال قبل از وفات پدرش اتفاق افتاد. پدرش به دليل ترس از خلفا او را از مردم مخفي مي داشت. او ملقّب به مهدي، قائم، منتظر، خلف صالح، و صاحب الزمان است. شيعه مي گويد: احاديث صحيح دلالت دارد بر اين كه او در آخرالزمان ظهور خواهد كرد...».(2) .

47 _ ابن عماد دمشقي حنبلي (متوفاي 1089ه_)

وي در مورد حوادث سال 260 هجري مي گويد: «در آن سال حسن بن علي بن محمد الجواد بن علي الرضا بن موسي الكاظم بن جعفر الصادق علوي حسيني يكي از امامان دوازده گانه به اعتقاد رافضه، از دار دنيا رحلت نمود. او پدر منتظر محمّد صاحب سرداب است». (3) .

48 _ جمال الدين احمد بن علي حسيني معروف به ابن عنيه (متوفاي 828ه_)

او مي گويد: «علي الهادي، ملقّب به عسكري به جهت سكونت در سامرا... دو فرزند داشت: يكي از آن دو، ابو محمّد حسن عسكري (عليه السلام) و ديگري، جعفر است. حسن عسكري (عليه السلام) داراي زهد و علم فراواني بود. او پدر امام محمّد مهدي دوازدهمين امام نزد اماميه صلوات الله عليه است. نزد آنها كسي است كه قيام خواهد كرد. مادرش ام ولد و

ص: 243

اسمش نرجس است...». (1) .

49 _ محمّد بن عبدالرسول برزنجي شافعي (متوفاي 1103ه_)

وي با اعتقاد به ولادت فرزند امام حسن عسكري (عليه السلام) به نام محمّد، در غيبت صغرا و كبرا و ظهور او اشكال مي كند. (2) .

50 _ ابوالبركات نعمان بن محمود آلوسي حنفي (متوفاي 1317 ه_)

او مي گويد: «مشهورترين مذاهب اسلامي، مذهب اماميه است كه مي گويد: مهدي همان محمّد بن حسن عسكري بن علي الهادي... است كه نزد اماميّه معروف به حجت، منتظر و قائم است...». (3) .

ص: 244

ص: 245

جواب خواهيم داد.

ص: 246

1 _ اين كه در ادبيات عرب اين قاعده معروف است: «الاقرب يمنع الأبعد» يعني تاجايي كه ممكن است ضمير را به مرجعي نزديك برگردانيم، نوبت به ارجاع ضمير به دور نمي رسد. از همين رو مي دانيم كه ارجاع ضمير به دين حق، اقرب است.

2 _ به دليل قاعده «لزوم سنخيت بين غالب و مغلوب» زيرا آنچه كه بر ساير اديان غالب است دين حقّ است، نه شخص پيامبر (صلي الله عليه وآله).

از همين رو سعيدبن جبير در تفسير اين آيه مي گويد: «هو المهدي (عج) من ولد فاطمة رضي الله عنها»؛ (1) او مهدي از اولاد فاطمه (عليهما السلام) است».

ب) خداوند مي فرمايد: " وَعَدَ اللّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي اْلأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دينَهُمُ الَّذِي ارْتَضي لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَني لا يُشْرِكُونَ بي شَيْئًا وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ "؛ (2) «خدا به كساني كه از شما بندگان [كه به خدا و حجّت عصر ] ايمان آرد و نيكوكار گردد وعده فرموده است كه در [ظهور امام زمان (عج)] در زمين خلافت دهد [و به جاي اُمَم سالفه حكومت و اقتدار بخشد] چنانچه امم صالح پيامبران سلف جانشينان خود شدند و علاوه بر خلافت، دين پسنديده آنان را [كه اسلام واقعي است ] بر همه اديان تمكّن و تسلّط عطا كند و بر همه مؤمنان پس از خوف و انديشه از دشمنان ايمني كامل دهد كه مرا به يگانگي بي هيچ شائبه شرك و ريا پرستش كنند و بعد از آن هر كه كافر شود به حقيقت، همان فاسقان تبهكارند كه با شناسايي حق از پي شهوت نفس به راه كفر مي روند».

خداوند متعال در اين آيه شريفه به طور صريح وعده داده كه مؤمنان صالح را كه تحت انواع ظلم ها و شكنجه ها در طول تاريخ بوده و از خود فداكاري هاي زيادي داشته اند در روي كره زمين حاكم گرداند. به اين مطلب از قرائني پي مي بريم:

1 _ كلمه «الأرض» كه با الف و لام جنس آمده و با نبود هر نوع قرينه اي بر انصراف

ص: 247

آن به زمين معيّني حمل بر كلّ روي زمين مي شود و مراد آيه اين مي شود: در آينده اي نه چندان دور تمام كره زمين، تحت سلطه و حكومت مؤمنان خواهد آمد.

2 _ جمله " وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دينَهُمُ الَّذِي ارْتَضي لَهُمْ " كه در آيه آمده، حاكي از آن است كه تمكين تام و استقرار حقيقي دين بدون تسلّط مؤمنان بر كلّ عالم، امكان پذير نيست.

3 _ جمله: " وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا... " با در نظر گرفتن اين نكته كه همه مي دانيم قبل از اين حكومتي كه نويد آن داده شده، مؤمنان در تمام مناطق عالم گرفتار ظلم و جور و سلطه ظالمين اند، اين خوف حقيقتاً تبديل به امن و امان نمي شود، مگر در صورتي كه سلطه مؤمنان همه زمين را فراگيرد.

با در نظر گرفتن اين نكته كه تاكنون چنين وضع اجتماعي كه همان حكومت جهاني صالحان است پديد نيامده، مي بايست انتظار چنين حكومتي را در آينده اي نه چندان دور داشته باشيم.

ج _ خداوند مي فرمايد: " وَنُريدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَي الَّذينَ اسْتُضْعِفُوا فِي اْلأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوارِثينَ "؛(1) «و ما اراده كرديم بر كساني كه در روي زمين ضعيف شمرده شده منّت گذارده و آنها را پيشوايان خلق قرار دهيم».

خداوند متعال در اين آيه با تعبير: " وَنُريدُ أَنْ نَمُنَّ " به اين مطالب اشاره دارد كه منّت ما در به حكومت رساندن مستضعفان؛ آينده است و اختصاص به موسي و فرعون ندارد و إلاّ «أردنا أن نمنّ» مي آورد؛ و اين به معناي آن است كه سنت الهي _ كه تخلّف بردار نيست _ بر اين جاري شده كه در آينده اي نه چندان دور مستضعفان را وارثان كلّ زمين قرار دهد، خصوصاً با درنظرگرفتن كلمه (الأرض) كه ظهور در تمام روي زمين دارد.

از همين رو ابن ابي الحديد معتزلي در شرح نهج البلاغه مي فرمايد: «همانا اصحاب ما قائلند به اين كه در اين آيه وعده اي است به امامي كه مالك زمين گشته و بر عالم

ص: 248

مستولي مي گردد.» (1) .

د _ خداوند مي فرمايد: " وَلَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ اْلأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصّالِحُونَ "؛ (2) «و ما بعد از تورات در زبور داود نوشتيم [و در كتب انبياء سلف وعده داديم] كه البته بندگان نيكوكار من ملك زمين را وارث و متصرّف خواهند شد».

ص: 249

آنها را ياري كند و با اضافه كردن عنايت هايش بر بندگان، راه را بر آنها آسان تر نمايد. ولي

در صورتي كه مخالف دستورهايش عمل كنند و مرتكب نافرماني شوند، مصلحت بندگان تغيير مي كند و در نتيجه موقعيت و وضعيت نيز تغيير خواهد كرد و خداوند توفيق را از آنها سلب مي نمايد، و در اين هنگام آنان مستحقّ ملامت و مستوجب عقاب خواهند بود. در واقع براي آنان اين حالت در تدبير امورشان به صواب و صلاح نزديك تر است؛ و اين وضعيت هيچ گونه مخالفتي با عقل و حكمت و مصلحت انديشي ندارد...

ما همين نكته را در مصلحت خلق به ظهور أئمه (عليهم السلام) و تدبير آنان در صورت

اطاعت و نصرت مردم مي بينيم؛ ولي هنگامي كه مردم نافرماني كرده و به طور

وسيع خون آن بزرگواران را ريختند، قضيه عوض شده و مصلحت بر اين تعلق

مي گيرد كه امام مردم غايب و مستور باشد و اين عمل باعث ملامت و سرزنش كسي غير از خود مردم نخواهد بود، زيرا به سبب سوء كردار و رفتار و اعتقادشان مسبّب اين واقعه شدند.

شايان ذكر است كه هيچ گاه مصلحت غيبت و استتار مانع از وجوب وجود او نشده است و اين عين صلاح و صواب براي جامعه اين چنيني است....». (1).

ص: 250

ص: 251

عليّ (عليهما السلام)قال: «فأخبرني يا رسول الله (صلي الله عليه وآله) هل يكون بعدك نبي؟

فقال: لا، أنا خاتم النّبين، لكن يكون بعدي أئمّة قوّامون بالقسط بعدد نقباء بني اسرائيل... الخبر. (1) .

ابن شهر آشوب به سندش از امام حسين (عليه السلام) نقل مي كند كه فرمود: از رسول خدا (صلي الله عليه وآله)سؤال نمودم كه آيا بعد از شما پيامبري خواهد آمد؟ فرمود: خير، زيرا من خاتم انبيا هستم. و لكن بعد از من امامان خواهند آمد كه قيام كنندگان به قسط و عدل اند و عدد آنها به تعداد نقباي بني اسرائيل _ دوازده نفر _ است...».

ص: 252

ص: 253

مرحوم كليني به سند صحيح از ابي حمزه نقل مي كند كه فرمود: از امام صادق (عليه السلام)سؤال كردم: آيا زمين بدون امام باقي مي ماند؟ حضرت فرمود: «لو بقيت الأرض بغير امام لساخت؛ (1) اگر زمين بدون امام شود، هر آينه دگرگون خواهد شد».

در كتاب هاي روايي، روايات صحيح بسياري به اين مضمون وارد شده است.

واضح است كه حجت خدا بايد در روي زمين باشد تا بتواند آن را از دگرگوني نجات دهد؛ كسي كه بر عالم ماده و ناسوت حجّت است.

ص: 254

«للقائم غيبة قبل قيامه، قلت: و لم؟ قال: يخاب علي نفسه الذبح. (1) .

امام صادق (عليه السلام) به زراره مي فرمايد: براي قائم غيبتي است قبل از قيامش. زراره مي گويد: به حضرتش عرض كردم: به چه جهت؟ فرمود: زيرا او به جهت قتل بر خود مي ترسد».

حال در اين جا سؤالي مطرح است: چرا خداوند متعال بين او و دشمنانش حائل نگشته و مانع از قتل او نشده است؟

در جواب بايد گفت؟ منع از قتل بر دو قسم است:

1 _ منعي كه منافات با تكليف بندگان ندارد و آن، با امر به متابعت و ياري آن حضرت و نهي از مخالفت و نافرماني او حاصل مي گردد. كه اين عمل را انجام داده است.

2 _ منعي كه با تكليف منافاتي داشته و باطل كننده ثواب و عقاب است كه همان جلوگيري از قتل به صورت جبر است. اين عمل چه بسا مفسد نيز باشد.

لذا در جاي خود گفته شده كه در امر امامت و برپايي آن سه وظيفه وجود دارد:

1 _ نصب الهي؛

2 _ قبول امام؛

3 _ قبول مردم.

و با نبودِ هر كدام از شروط، امر امامت نيز منتفي مي گردد.

شيخ مفيد (رحمهم الله) در رساله سوّم خود راجع به غيبت مي نويسد: «اگر كسي اعتراض كند كه اگر سبب غيبت طولاني آن حضرت، كثرت دشمنان و خوف بر جان خود از آنان است، چرا امامان قبل از او غيبت نكردند، در حالي كه زمان و عصر امامان قبل به مراتب دشوارتر و دشمنان آنها زيادتر بوده است، با اين وجود مي بينيم كه همه آنان ظاهر بودند و از شيعيان خود غايب نشدند...؟

او در جواب اين اشكال مي گويد: عصر امام زمان (عليه السلام) با امامان قبل از او به مراتب مختلف بوده است، زيرا آنچه از احوال امامان سابق بر آن حضرت استفاده مي شود آن

ص: 255

است كه آنها در تقيه بوده و مأمور به قيام شمشير نبوده اند، به جهت اين كه مصلحت در آن نبوده است... و لذا به اين جهت از غيبت و استتار بي نياز شدند. ولي امام زمان (عليه السلام) از آن جا كه به قيام شمشير و جهاد در راه دشمنان خدا مشهور شده است، و اوست مهدي امّت كه زمين را پر از عدل و داد خواهد نمود، لذا دشمنان در كمين او بوده و قصد نابودي حضرت را داشتند. و از آن جا كه ياران آن حضرت نيز آمادگي دفاع از او و كيانش را نداشتند، غيبت بر آن حضرت (عليه السلام) لازم شد. در غير اين صورت حضرت با ظهورش جان خود و شيعيان را در معرض خطر قرار مي دادند بدون آن كه ثمره اي بر آن مترتّب گردد...». (1) .

ص: 256

هنگامي كه قيام به شمشير مي كند، براي كسي بر گردن او بيعتي نباشد.

اين مسئله امري كاملا عادي و عرفي است، زيرا هر كسي كه درصدد اصلاح دنيوي يا ديني است طبيعتاً قراردادها و پيمان هايي را با بعضي از قدرتمندان مي بندد تا با كمك گرفتن از آن، امر اصلاح خود را به پيش برد. و لازمه اين عهد و پيمان، متعرّض نشدن آنان است تا امر اصلاح او به پايان رسد، و اين امر نيازمند تعطيل اجراي برخي از احكام و معامله خلاف واقع با آن كردن است، به جهت خوف و تقيه.

از همين رو خداوند متعال در قرآن كريم مي فرمايد: " إِلاَّ الَّذينَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ "؛ (1) «مگر آن گروه از مشركان كه با آنها عهد بسته ايد و چيزي از [تعهدات خود نسبت به] شما فروگذار نكرده، و كسي را بر ضد شما پشتيباني ننموده اند. پس با آنها عهد را تا مدتي كه مقرّر داشته ايد نگاه داريد كه خدا پرهيزكاران را كه به عهد خود وفاكنند دوست دارد».

ولي امام مهدي (عليه السلام) _ از آن جا كه هنگام ظهورش بهواقع تكليف كرده و از كسي تقيه نمي كند همان گونه كه از اخبار استفاده مي شود و از طرفي ديگر هر لحظه احتمال ظهورش وجود دارد _ لازمه آن اين است كه بيعت هيچ كسي بر گردن آن حضرت نباشد. (2) .

ص: 257

اين است آيين استوار حقّ و لكن اكثر مردم از حقيقت آن آگاه نيستند».

2 _ هدايت تشريعي: يعني راهنمايي كردن كه متفرّع بر حضور امام در ميان جامعه است. خداوند مي فرمايد: " فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرينَ وَمُنْذِرينَ "؛ (1) پس خداوند رسولان فرستاد كه نيكان را مژده دهند و بدان را بترسانند.

3 _ هدايت تكويني: كه همان تصرف و تدبير در نظام آفرينش است. خداوند مي فرمايد: " قالَ الَّذي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبّي "؛ (2) «آن كس كه به علم كتاب الهي دانا بود [آصف بن برخيا يا خضر يا سليمان] گفت: من پيش از آن كه چشم بر هم زني تخت را به اينجا مي آورم [و همان دم حاضر كرد] . چون سليمان سرير را نزد خود مشاهده كرد؛ گفت: اين توانايي از فضل خداي من است...».

4 _ هدايت باطني (ايصال به مطلوب): كه شعبه اي از ولايت تكويني است. اين نوع هدايت متفرع بر وجود امام زمان (عليه السلام) است نه حضور او. خداوند متعال به اين نوع هدايت اشاره دارد: " وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا "؛ (3) و آنان _ انبياء _ را پيشواي مردم قرار داديم تا خلق را به امر ما هدايت كنند.

پر واضح است كه انبياي الهي كه در آيه، نامي از آنها برده شده قبل از رسيدن به مقام امامت، مقام نبوت و هدايت تشريعي جامعه را دارا بودند.

از مجموع مقدماتي كه به صورت اختصار بيان شد، مسئله غيبت امام زمان (عليه السلام) به طور وضوح توجيه خواهد شد.

ص: 258

ص: 259

ص: 260

1 _ رجعت معنوي (اخروي): به اين معنا كه در فلسفه و حكمت ثابت شده كه تمام اشيا و موجودات، در حال رشد و تكاملِ مستمرند و دائماً به سوي كمال مطلق و نقطه آغازيني متوجه اند كه از آن جا به اين عالم آمده اند، خداوند متعال مي فرمايد:

" إِلَي اللهِ تُرْجَعُ الاُْمُورُ " " إِنَّ إِلَي رَبِّكَ الرُّجْعَي " (1) " وَأَنَّ إِلَي رَبِّكَ الْمُنْتَهَي " (2) " إِنَّا للهِِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ ". (3) .

اين معنا از رجعت، مورد اتفاق مسلمانان است.

2 _ رجعت مادي و ظاهري (دنيوي): اين نوع رجعت _ كه قرآن نيز بر آن اشاره دارد _ عبارت است از رجوع اموات به دنيا براي از سرگيري اعمال. (4) .

ص: 261

تواتر معنوي به ما رسيده است». (1) .

5 _ شيخ حر عاملي (رحمه الله) مي فرمايد: «همانا نويسندگاني كه روايات رجعت را در كتاب هاي مستقل يا غيرمستقل جمع نموده اند به حدّي است كه از هفتاد كتاب تجاوز مي كند، و اين خود دليلي بر قطعيت اعتقاد به رجعت نزد شيعه است». (2) .

مرحوم مجلسي (رحمه الله) نيز اسامي دانشوراني كه قائل به رجعت بوده اند برمي شمرد كه از پنجاه نفر تجاوز مي كند؛ از قبيل: سليم بن قيس هلالي، حسن بن صفار، علي بن ابراهيم قمي، كليني، محمد بن مسعود عياشي، ابوعمر كشي، شيخ صدوق، شيخ مفيد، ابوالفتح كراجكي، ابوالعباس احمد بن عباس نجاشي، شيخ طوسي، سيد رضي الدين بن طاووس و....

ص: 262

5 _ ارتباط رجعت با مسئله ثواب و عقاب؛ زيرا در آن زمان نشانه هايي از عقاب و ثواب براي كساني كه در كفر و يا ثواب بوده اند، خواهد بود.

6 _ رجعت تجلّي امامت امامان شيعه است.

ص: 263

ص: 264

ارتباط كلي است كه فرموده اند: «آب ها به بركت ما جاري است و درختان به يُمنِ ما برگ دارند و ميوه ها مي رسد...» و علاقه دوّم به موت باطل نمي شود.

ص: 265

آلوسي مي گويد: «زنده شدن بعد از مرگ و رجوع به دنيا از اموري است كه مقدور خداوند متعال است، كه هيچ كس در آن شك و شبهه ندارد، و تنها بحث در وقوع آن است». (1) .

ب) معاد ممكن الوقوع است، پس رجعت نيز به دليل قاعده: «حكم الامثال فيما يجوز و فيما لا يجوز واحد» چنين مي باشد. اموري كه مانند يكديگرند در جايز بودن يا نبودن يكسانند.

نتيجه آن كه: رجعت از جنبه عقلي ممكن است.

ص: 266

اين حالت بودند تا اين كه يكي از انبياي بني اسرائيل به نام «حزقيل» بر آنان گذر نمود، و با مشاهده اين حال عرض كرد: خدايا! اگر ممكن است آنان را زنده گردان تا شهرهايت را آباد، و فرزنداني متولد سازند كه با عابدان تو را عبادت كنند. خداوند به او وحي فرستاد: آيا دوست داري كه آنان را زنده كنم؟ عرض كرد: آري. خداوند آنان را زنده كرد و بعد از مدتي نيز به مرگ هاي طبيعي از دنيا رفتند. (1) .

2 _ خداوند متعال مي فرمايد: " فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَلِكَ يُحْي اللهُ الْمَوْتَي وَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ "؛ (2) «پس دستور داديم كه پاره اي از اعضاي آن گاو را بر بدن كشته زنيد تا ببينيد كه اين گونه خداوند مردگان را زنده خواهد فرمود و قدرت كامل خويش را آشكار خواهد ساخت شايد شما به خرد درآييد».

مفسران نقل مي كنند: مردي از بني اسرائيل يكي از نزديكانش را كشت تا ارث او را صاحب شود. يهود ميل داشتند كه قاتلش را بيابند؛ خداوند متعال به آنان امر نمود كه گاوي ذبح كنند و قسمتي از بدنش را به بدن مقتول زنند تا زنده گردد و از قاتل خبر دهد.

بعد از جدال و نزاع فراوان گاو مورد نظر را پيدا كرده و آن را ذبح نمودند و برخي از اعضاي گاو را به بدن مقتول زدند، او را زنده يافتند، و با سؤال از او به قاتل پي بردند. (3) .

3 _ خداوند متعال مي فرمايد: " وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَي لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّي نَرَي اللهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمْ الصَّاعِقَةُ وَأَنْتُمْ تَنظُرُونَ- ثُمَّ بَعَثْنَاكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ "، (4) «به ياد آريد وقتي كه گفتيد: اي موسي ما به تو ايمان نمي آوريم، مگر آن كه خدا را آشكار ببينيم، پس صاعقه سوزان بر شما فرود آمد و آن را به چشم خود مشاهده كرديد. سپس شما را بعد از مرگ برانگيختيم باشد كه خدا را شكرگزاريد.

آيه، مربوط به گروهي از تابعين حضرت موسي (عليه السلام) است كه از او درخواست ديدن خداوند را نمودند، كه اين خواسته سبب نزول عذاب و مرگ آنان شد، ولي باز خداوند

ص: 267

آنان را زنده نمود. (1) .

4 _ خداوند متعال مي فرمايد: " أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَي قَرْيَة وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَي عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّي يُحْيِي هَذِهِ اللهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللهُ مِائَةَ عَام ثُمَّ بَعَثَهُ "؛ (2) «يا به مانند آن كه به دهكده اي گذر كرد كه خراب و ويران شده بود، گفت: به حيرتم كه خداوند چگونه اين مردگان را دوباره زنده خواهد كرد، پس خداوند او را صد سال ميراند و سپس زنده اش كرد».

اكثر مفسران چنين نقل مي كنند كه يكي از انبياي الهي در سفري بر دهكده اي گذر كرد كه مرگ بر تمام اهالي آن سايه افكنده بود؛ با ايماني كه به قدرت مطلق خداوند داشت، در دلش سؤال نمود: كيست كه اين مردگان را بعد از توقف طولاني مبعوث مي گرداند؟ در آن هنگام خداوند جانش را گرفت و بعد از صد سال كه اجزاي جسدش پراكنده شده بود، برانگيزانيد، و نيز كيفيت حشر دابّه اش را به او نشان داد تا اين كه در عمل حشر و نشر را ببيند و به معاد اطمينان قلب حاصل كند. (3).

5 _ خداوند از حضرت عيسي (عليه السلام) حكايت مي كند كه فرمود: " وَأُحْيِ الْمَوْتَي بِإِذْنِ اللهِ "؛ (4) من مرده را زنده مي كنم به اذن خداوند.

سيوطي نقل مي كند: عيسي (عليه السلام) دوستش عازر را زنده نمود. و نيز حيات را به فرزند پيرزني بازگرداند. و نيز دختري را زنده كرد. هرسه بعد از زنده شدن در قيد حيات بودند و فرزنداني نيز از خود به يادگار گذاشتند. (5).

طبري مي گويد: «حضرت عيسي (عليه السلام) مردگان را با دعايش زنده مي كرد و خداوند نيز استجابت مي نمود». (6) .

6 _ خداوند متعال مي فرمايد: " وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّة فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا

ص: 268

فَهُمْ يُوزَعُونَ "؛ (1) «و اي رسول! يادآور روزي را كه از هر قومي يك دسته را كه تكذيب مي كنند برانگيزيم و آنان بازداشت خواهند شد».

در آيه شريفه قرايني هست كه مي توان شاهد حمل آيه بر رجعت باشد نه قيامت:

الف) كلمه: " مِنْ كلّ أمّة "؛ از هر امتي. و ما مي دانيم كه معاد مربوط به همه بشر و امت ها است.

ب) كلمه: " فوجاً "؛ دسته اي. زيرا استغراق با نكره بودن كلمه سازگاري ندارد.

7 _ خداوند متعال مي فرمايد: " قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَأَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَي خُرُوج مِنْ سَبِيل "؛ (2) «در آن حال كافران گويند: پروردگارا تو ما را دوبار ميراندي و باز زنده كردي تا به گناهان خود اعتراف كرديم. آيا اينك ما را راهي است كه از اين عذاب دوزخ بازآييم؟»

در كيفيت استدلال به اين آيه درباره رجعت گفتني است كه اماته، عبارت است از: سلب حيات از موجودِ داراي حيات و اين به تنهايي با رجعت سازگاري دارد.

ص: 269

است؛ چنان كه قرآن كريم درباره قوم يهود و بني اسرائيل مواردي را ذكر نموده است، لذا به مقتضاي حديث نبوي مزبور، رجعت در امّت اسلامي نيز واقع خواهد شد. امام رضا (عليه السلام)در پاسخ سؤال مأمون عباسي درباره رجعت، به حديث نبوي مزبور استدلال كرده است. (1) .

ص: 270

مي فرمايد: " حَتَّي إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمْ الْمَوْتُ "، و ذيل آيه كه مي فرمايد: " وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ ".

ثانياً، آيه ظهور در عدم تحقق رجوع با طلب كافر دارد، و منافاتي با رجوع با اراده الهي ندارد؛ همان گونه كه در امت هاي پيشين با اراده الهي و مصلحت خاص اتفاق افتاد.

ثالثاً، آيه اخص از مدّعا است، زيرا خاص كفار است، در حالي كه در باب رجعت رجوع مؤمنان و كافران محض است.

2 _ قول به رجعت مخالف با عقل است، زيرا رجوع معصيت كاران دلايلي دارد:

الف) عذاب؛ كه ظلم مي باشد، زيرا قرار است كه در آخرت انسان عذاب شود.

ب) ايذا و اذيت؛ كه در قبر تحقق يافته است، پس احيا در دنيا عبث و بيهوده است.

ج) اظهار خيانتشان به مردم؛ كه اين اظهار در زمان معتقدان به آنان سزاوارتر است.

و با رجعت نيكان نيز لازم مي آيد كه آنان بي جهت اذيت و آزار شوند، به جهت دوبار مردن.

جواب

اولاً، عذاب متمحضين در كفر و شرك در دنيا با رجعت از جمله عقوبات آنان است، كه مصلحت اقتضاي تقدم آن در دار دنيا را داشته است، پس محذور عقلي وجود ندارد.

ثانياً، مرگ و جان كندن نسبت به اولياي الهي، خصوصاً انبيا و اوليا به مانند استشمام بوي خوش است؛ همان گونه كه در روايات آمده است.

3 _ اعتقاد به رجعت از يهود گرفته شده است.

جواب:

اعتقاد به رجعت تابع ادله است، حتي اگر در دين يهود نيز موجود باشد. و صرف وجود يك عقيده اسلامي در اديان ديگر دليل بر آن نيست كه اين عقيده از اديان ديگر

ص: 271

اخذ شده باشد.

4 _ در رجعت رجوع از فعليت به قوه است.

تقرير اشكال:

الف) مرگ بدون استكمال حيات و خروج از قوه به فعل حاصل نمي شود؛

ب) رجوع به دنيا بعد از مرگ، رجوع به قوه بعد از فعليت است؛

ج) رجوع به قوه بعد از فعليت محال است؛ آن گونه كه در فلسفه به آن اشاره شده است.

نتيجه اين كه: رجعت محال است:

جواب:

اين اشكال در مرگ هاي طبيعي صادق است، نه مرگ هاي غيرطبيعي كه با كشتن يا مرض يا امور ديگر حادث مي شود، كه غالب مرگ ها از اين قبيل است.

5 _ رجعت مستلزم تناسخ باطل است.

جواب

تناسخ باطل عبارت از دخول روح در جسم شخص ديگر است و اين از موارد رجعت نيست، زيرا در رجعت روح به بدن اصلي كه قبلا در آن بوده بازمي گردد.

ص: 276

همو مي گويد: «كثيري از اهل سنت قائل به حيات برزخي در قبر براي امواتند، ولي اين بدان معنا نيست كه علم غيب مي دانند، يا از امور اهل دنيا اطلاع دارند، بلكه اين امور با مرگ از آنها منقطع گرديده است». (1) .

وي در جاي ديگر مي گويد: «... و امّا اين كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) مي بيند كسي را كه بر او سلام مي كند اين اصل و مدركي ندارد، و در آيات و احاديث شاهدي بر آن موجود نيست، همان گونه كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) از احوال اهل دنيا و آنچه در آن حادث مي شود اطلاعي ندارد؛ زيرا ميت ارتباطش با دنيا قطع مي گردد». (2) .

2 _ ناصرالدين الباني محدّث وهابي در مقدمه كتاب الآيات البيّنات في عدم سماع الأموات مي گويد: «... بعد از آن كه اهميت موضوع بحث و احتياج مردم به اطلاع از آن، براي تعدادي از اهل فضل و علم روشن شد، خصوصاً كساني كه هميشه در باتلاق هاي جاهليت زندگي مي كنند، اهميت بحث در مباحثي از قبيل: استغاثه به غير خدا، استعانت از ارواح انبيا و صالحين و غير اينها، به توهّم اين كه آنان صدايشان را مي شنوند... روشن مي شود». (3) .

ص: 277

2 _ هر يك از انسان ها اين حسّ را دارد كه شخصيتش در دوام روزگار ثابت بوده و در آن تغبير و تحوّل وجود ندارد، با وجود تغييراتي كه در جسم و بدن اوست، آيا آن شخصيت همان روح و نفس او نيست؟

3 _ گاهي انسان با غفلت از هر چيز حتّي بدن و اعضايش از يك چيز كه همان خوديت اوست غافل نيست، آيا اين همان نفس و روح او نيست؟ فخررازي مي گويد: «گاهي من عالم و آگاه به خودم هستم، در حالي كه از همه اجزايم غافلم و اين خوديت همان نفس و روح است.» (1) .

قرآن نيز به اين حقيقت اشاره كرده و مي فرمايد: " يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعي إِلي رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلي في عِبادي وَادْخُلي جَنَّتي "؛ (2) «اي نفس قدسي مطمئن به حضور پروردگارت باز آي كه تو خشنودي و او راضي از توست، باز آي و در صف بندگان خاص من در آي».

هم چنين مي فرمايد: " فَلَوْلا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ وَأَنْتُمْ حينَئِذ تَنْظُرُونَ "؛ (3) «پس چگونه خواهد بود هنگامي كه جانشان به گلو رسد. و شما وقت مرگ بر بالين آن مرده حاضريد و مي نگريد».

ص: 278

ذلِكَ لآيات لِقَوْم يَتَفَكَّرُونَ "؛ (1) «خداست كه وقت مرگ ارواح خلق را مي گيرد و آن را كه هنوز وقت مرگش فرا نرسيده در حال خواب روحش را قبض مي كند سپس آن را كه حكم به مرگش كرده جانش را نگاه مي دارد و آن را كه حكم به مرگ نكرده به بدنش مي فرستد تا وقت معين، و اين كار نيز او ادله قدرت الهي براي انديشمندان است».

2 _ هم چنين مي فرمايد: " وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلُوا في سَبيلِ اللّهِ أَمْواتًا بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ... "؛ (2) «مپنداريد كه شهيدان راه خدا مرده اند بلكه زنده اند و در نزد پروردگارشان روزي داده مي شوند».

از آيات ديگر استفاده مي شود كه اين حيات برزخي اختصاصي به شهدا ندارد، بلكه شامل تمام صالحان و كساني كه مطيع دستورات خداوند هستند نيز مي شود، خداوند متعال مي فرمايد: " وَمَنْ يُطِعِ اللّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدّيقينَ وَالشُّهَداءِ وَالصّالِحينَ وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفيقًا "؛ (3) «آنان كه خدا و رسول را اطاعت كنند، البته با كساني كه خدا به آنان لطف و عنايت كامل فرموده؛ يعني با پيامبران و صديقان و شهيدان و نيكوكاران محشور خواهند شد و اينان رفيقان نيكويي هستند».

اگر شهدا نزد خدا زنده اند و روزي مي خورند پس هر كس مطيع خدا و رسول است _ كه به دليل آن كه رسول نيز تابع دستورات رسالت خويش است، شامل خود حضرت نيز مي شود _ او نيز با شهداست، اگر شهدا نزد خدا زنده اند، پس اينان نيز زنده اند و حيات برزخي دارند.

اگر كسي _ همانند بن باز _ بگويد: اينان زنده اند ولي در بهشت نزد خداوند متعال اند و از احوال اين دنيا اطلاعي ندارند.

در جواب مي گوييم: خداوند درباره خود چنين مي گويد: " وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ

ص: 279

ما كُنْتُمْ "؛ (1) «و او با شماست هر جا كه هستيد». و مي فرمايد: " أيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ "؛ (2) .

«هر كجا رو كنيد همان جا وجه خداست».

و مي فرمايد: " نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَريدِ "؛ (3) «و ما از رگ گردن به او نزديكتريم».

حال اگر خداوند همه جا و با همه كس هست، پس شهدا نيز زنده اند و نزد خداوند روزي داده مي شوند. و اولياي الهي كه مطيع خدا و رسولند نيز اين گونه اند، علم غيب دارند، همان گونه كه خدا علم غيب دارد؛ قرآن مي فرمايد: " يَعْلَمُ خائِنَةَ اْلأَعْيُنِ وَما تُخْفِي الصُّدُورُ "؛ (4) «خداوند به خيانت چشم خلق و انديشه هاي نهانيِ دل هاي مردم آگاه است».

در روايات اسلامي به اين موضوع مهّم اشاره شده است: پيامبر (صلي الله عليه وآله) بعد از آن كه كشته هاي مشركان را در چاه بدر انداختند، بر بالاي چاه آمد و مشركان را اين گونه خطاب كرد: «هر آينه شما همسايگان بدي براي رسول خدا بوديد، او را از منزلش بيرون ساخته و از خود طرد نموديد، سپس بر ضدّ او اجتماع نموده و با او محاربه كرديد، من آنچه را كه پروردگارم وعده داده بود حقّ يافتم.» شخصي به او عرض كرد: اي رسول خدا! چگونه شما با سرهايي كه از تن جدا شده است سخن مي گوييد؟ پيامبر (صلي الله عليه وآله) فرمود: «به خدا سوگند! تو از آنان شنواتر نيستي...»(5) .

انس بن مالك از پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود: «بنده هنگامي كه در قبرش گذارده مي شود و اصحابش او را ترك مي كنند، صداي كفش آنها را مي شنود...». (6) .

متقي هندي به سند خود از پيامبر (صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود: «هر كس وصيت نكند،

ص: 280

به او اذن صحبت با مردگان داده نمي شود. گفته شد: اي رسول خدا! مردگان سخن مي گويند؟ فرمود: آري، به زيارت مي آيند.» (1) .

ص: 281

فِي الْعالَمينَ "، " سَلامٌ عَلي إِبْراهيمَ "، " سَلامٌ عَلي مُوسي وَهارُونَ "، " سَلامٌ عَلي

إِلْ ياسينَ " و " سَلامٌ عَلَي الْمُرْسَلينَ "، از اين آيات استفاده مي شود: بين اين عالم مادي و عالم برزخ ارتباط برقرار است، بدين شكل كه گفته ها، سؤال ها، و درودها را مي شنوند، و جواب نيز مي دهند.

شيخ محمود شلتوت مي گويد: «آنچه از آثار ديني استفاده مي شود اين كه هنگام خروج روح از بدن، مرگ حاصل مي شود و او در حالي كه داراي ادراك است باقي مي ماند؛ كسي كه بر او درود مي فرستد مي شنود، زائرين قبرش را مي شناسد و لذت نعمت ها و درد عذاب را در عالم برزخ درك مي كند.»(1) .

شيخ الاسلام عزّالدين بن عبدالسلام در فتاواي خود مي گويد: «ظاهر اين است كه ميّت زائر خود را مي شناسد، زيرا ما امر شده ايم به سلام بر او، و شارع امر نمي كند به خطاب كسي كه نمي شنود...». (2) .

ب) روايات:

1 _ پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله) فرمود هر مسلماني بر قبر برادر مؤمنش عبور كند، در حالي كه او را در دنيا مي شناخته و از او سؤال كند، خداوند روحش را برمي انگيزد تا جواب او را بدهد.» (3) .

2 _ از پيامبر (صلي الله عليه وآله) به ثبوت رسيده است كه مردگان صداي كفش تشييع كنندگان را مي شنوند. (4) .

3 _ ابن قيّم جوزيه در كتاب الروح مي گويد: «سلف بر اين مطلب اجماع كرده و به تواتر رسيده است كه شخص مرده، كساني را كه به زيارتش مي آيند مي شناسد و از آمدنشان مسرور مي شود». (5) .

ص: 282

4 _ ابن ابي الدنيا در كتاب القبور از عايشه نقل مي كند كه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) فرمود: «هر كس به زيارت قبر برادر مؤمنش رود و نزد قبرش بنشيند، مرده با او انس مي گيرد، و جواب سلامش را مي دهد تا هنگامي كه برخيزد و برود». (1) .

5 _ هم چنين از ابي هريره نقل شده است كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) فرمود: «هر كس بر قبر شخصي عبور كرده و بر صاحب آن درود فرستد، صاحب قبر، او را شناخته و سلامش را جواب مي دهد». (2) .

6 _ بيهقي از سعيد بن مسيّب نقل مي كند: ما با علي بن ابي طالب (عليه السلام) داخل قبرستان مدينه شديم. حضرت (عليه السلام) ندا داد: اي اهل قبرستان! سلام و رحمت خدا بر شما باد، از خبرهاي خود بر ما مي گوييد يا ما شما را خبر دهيم؟ سعيد مي گويد: صدايي شنيديم كه در جواب مي گويد: «و عليكم السلام و رحمة الله و بركاته يا اميرالمؤمنين» خبر ده ما را از آنچه اتفاق افتاد. حضرت (عليه السلام) فرمود: اما زنان شما به همسري ديگران در آمدند، اموال شما تقسيم شد، و اولاد شما نيز در زمره ايتام در آمدند. ساختمانهايي كه بنا كرديد دشمنانتان در آنها ساكن شدند. اين خبرهايي است كه نزد ماست، خبرهايي كه نزد شماست چيست؟

سعيد مي گويد: مرده اي به صدا درآمد و گفت: هر آينه كفن ها پاره شد، موها ريخت، پوست ها از بدن جدا شد، حدقه ها بر صورت ها ريخت و از بيني ها چرك بيرون آمد. آنچه را فرستاده بوديم يافتيم، و آنچه را به جا گذارديم خسارت ديديم...» (3) .

ابن قيم جوزيه در بحثي در اين باره كه آيا مردگان زيارت افراد زنده را درك مي كنند؟ مي گويد: «همين كه كسي به زيارت ميت مي آيد مي گويند زائر؛ اين خود دليل بر اين است كه مرده زائر را مي شناسد، زيرا اگر او را نشناسد به زيارت كننده، زائر گفته نمي شود». (4) .

ص: 283

7 _ بخاري و مسلم نقل كرده اند: «هر گاه مرده داخل قبر گذارده شود صداي كفش تشييع كنندگان را مي شنود». (1) .

8 _ ابو هريره مي گويد: پيامبر (صلي الله عليه وآله) هر گاه به قبرستان مي رفت با اهل قبور اين چنين سخن مي گفت: «السلام عليكم اهل الديار من المؤمنين و المسلمين، و انّا ان شاء الله بكم لاحقون، اسأل الله لنا و لكم العافية». (2) .

9 _ ابن عباس مي گويد: «يكي از اصحاب بر سر قبري خيمه زد، در حالي كه نمي دانست آن جا قبر مرده اي است، ناگهان صداي قرائت سوره ملك به گوش او رسيد تا اين كه سوره را ختم كرد. نزد پيامبر (صلي الله عليه وآله)آمد و عرض كرد: اي رسول خدا! من بر قبري خيمه زدم، در حالي كه نمي دانستم قبر است، ناگهان صداي سوره ملك را از آنجا شنيدم. حضرت (صلي الله عليه وآله) فرمود: اين سوره مانع از عذاب و نجات دهنده انسان از عذاب قبر است».(3) .

ص: 284

3 _ امام علي (عليه السلام) فرمود: «عربي بياباني كنار قبر پيامبر (صلي الله عليه وآله) آمد و عرض كرد: اي رسول خدا! برايم استغفار كن. از داخل قبر سه بار صدا آمد! خداوند تو را آمرزيد». (1) .

4 _ دارمي در سنن خود به سندش از سعيد بن عبدالعزيز نقل مي كند كه او وقت نماز را به سبب همهمه اي كه از قبر پيامبر (صلي الله عليه وآله) مي شنيد، مي شناخت. (2) .

5 _ همو از سعيد بن مسيب نقل مي كند كه در ايام حرّه صداي اذان را در وقت هاي نماز از قبر رسول خدا (صلي الله عليه وآله)مي شنيدم، در حالي كه مسجد از جمعيّت خالي بود.(3).

6 _ حافظ هيثمي به سند صحيح از ابوهريره از پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود: «قسم به كسي كه جان ابي القاسم به دست اوست عيسي بن مريم به عنوان امام عمل كننده به قسط و حَكَمِ عادل فرود مي آيد؛ وصليب را مي شكند، خوك را مي كشد، اصلاح ذات البين مي كند، كينه و عداوت را از بين مي برد و مال عرضه مي كند، ولي كسي قبول نمي كند. و اگر بر قبر من عبور كند و بگويد: اي محمّد! من او را جواب گويم». (4) .

7 _ حافظ هيثمي به سند صحيح از عبدالله بن مسعود روايت كرده كه پيامبر (صلي الله عليه وآله)فرمود: «حيات من براي شما بهتر است، حديث مي گوييد و حديث مي شنويد. و وفات من براي شما بهتر است، زيرا اعمالتان بر من عرضه مي شود و هر چه از اعمال خير ببينم خدا را بر آن شكر مي گويم، و آنچه از اعمال شرّ ببينم براي شما استغفار مي نمايم.» (5) .

تمام رواياتي كه در بحث استغاثه به ارواح اولياي الهي آورده شده شاهد صدقي بر حيات برزخي است. (6) .

يوسف بن علي زناني، از زني هاشمي كه در مجاورت مدينه منوره ساكن بود، چنين نقل مي كند: برخي از خدّام او را اذيت مي كردند. آن زن به پيامبر (صلي الله عليه وآله) پناه آورد. زن

ص: 285

مي گويد: از داخل روضه شنيدم كه پيامبر (صلي الله عليه وآله)فرمود: من الگوي تو در صبرم و بايد صبر كني. بعد از چند روز مشكل برطرف شد و آن خدمه ها كه مرا اذيت مي كردند، از دنيا رفتند. (1) .

ص: 286

گاه بر روي من خاك بريز و بر بالاي سرم سوره بقره بخوان، زيرا شنيدم كه عبدالله بن عمر

چنين مي گفت. (1) .

حسن بن صباح زعفراني مي گويد: از شافعي درباره قرائت قرآن كنار قبر مرده سؤال كردم، فرمود: اشكالي ندارد. (2) .

خلال از شعبي نقل مي كند: هر گاه كسي از انصار از دنيا مي رفت بر قبر او رفت و آمد مي كردند و قرآن مي خواندند. (3) .

حسن بن جروي نقل مي كند: بر قبر خواهرم گذر كردم و در آن جا سوره تبارك را خواندم. شخصي نزد من آمد و گفت: خواهرت را در عالم رؤيا ديدم كه گفت: خدا برادرم را جزاي خير دهد، من به آنچه او قرائت كرد نفع بردم. (4) .

شخصي بود كه هر روز جمعه بر سر قبر مادرش سوره ياسين مي خواند. يك روز بعد از قرائت ياسين ثوابش را به اهل قبور هديه كرد. شخصي نزد او آمد و گفت: تو فلان شخص هستي؟ گفت: آري، آن شخص خطاب به او كرد و فرمود: من دختري داشتم كه از دنيا رفته است، او را در خواب ديدم كه بر بالاي قبرش با خوشي نشسته بود و مي گفت: ما به بركت سوره ياسيني كه فلان شخص بر اهل قبور خواند نجات يافتيم. (5) .

نسايي به سندش از پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود سوره يس: را بر اموات خود بخوانيد...» (6) .

مفضل بن موفق مي گويد: من مكرّر به زيارت قبر پدرم مي آمدم، روزي به دليل كاري كه داشتم موفق نشدم كه به زيارت قبرش بروم. شب همان روز او را در عالم رؤيا ديدم كه مي گفت: اي فرزندم! چرا به زيارت من نيامدي؟ به او عرض كردم: هر گاه به

ص: 287

زيارت تو مي آيم مي داني؟ پدر گفت: آري، به خدا سوگند، از هنگامي كه از خانه حركت

مي كني تا بر قبرم مي نشيني دائماً تو را نظاره مي كنم تا برگردي. (1) .

به سند صحيح از مجاهد نقل شده كه فرمود: «به انسان بشارت صلاح فرزندش در قبر داده مي شود». (2) .

ابن قيّم جوزيّه مي گويد: «شاهد اين مطلب آن است كه از روزگاران قديم تا كنون مردم بر مردگانشان در قبر تلقين مي خوانند، و اگر مردگان صداي آنان را نمي شنيدند و از آن نفع نمي بردند، اين تلقين عبث بوده و بر آن فائده اي مترتّب نمي شد. (3) .

از احمد بن حنبل در اين باره سؤال شد: او اين عمل را تحسين كرده و به آن دستور داد. (4) .

سيوطي در كتاب شفاء الصدور مي گويد:

«در اين كه آيا ثواب قرائت قرآن به مرده مي رسد يا خير اختلاف است. جمهور سلف و سه نفر از ائمه فقه قائلند به اين كه ثواب قرائت قرآن به مرده مي رسد، بر خلاف امام شافعي كه با اين مسئله مخالفت كرده است؛ به دليل اين كه قرآن مي فرمايد: " وَأَنْ لَيْسَ لِْلإِنْسانِ إِلاّ ما سَعي ".

ولي ديگران در جواب اين استدلال مي گويند:

اوّلاً: آيه منسوخ است به آيه: " وَالَّذينَ آمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرّيَّتُهُمْ "؛ (5) زيرا فرزندان به تبع پدران وارد بهشت مي شوند.

ثانياً: آيه مخصوصِ قوم ابراهيم و قوم موسي (عليهما السلام) است.

ثالثاً: مراد از انسان در آيه كافر است، امّا مؤمن آنچه كوشش كرده و آنچه برايش

ص: 288

فرستاده مي شود، به او مي رسد.

رابعاً: مقصود آيه اين است: به عدالت نيست براي انسان مگر آنچه سعي و كوشش كرده، ولي ممكن است خداوند متعال از باب تفضل از راه هاي ديگر به مرده عنايت كند.

خامساً: لام در «للانسان» به معناي «عَلي» است، كه شامل ضرر مي شود نه نفع. (1) .

ص: 289

ِلإِخْوانِنَا الَّذينَ سَبَقُونا بِاْلإيمانِ... "؛ (1) «و آنان كه پس از مهاجران و انصار آمدند دائم در دعا به درگاه خدا عرض مي كنند پروردگارا بر ما و برادران ديني ما كه در ايمان پيش از ما شتافتند ببخش».

ب _ روايات

هم چنين از روايات استفاده مي شود كه ميت از اعمال خيري كه زندگان برايش مي فرستند بهره مند مي شود.

بخاري و مسلم از عايشه نقل مي كنند كه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) فرمود: «هر كس بميرد و برعهده اش روزه باشد، وليّش از طرف او روزه بگيرد.»(2).

از ابن عباس نقل شده است كه فرمود: شخصي نزد رسول خدا (صلي الله عليه وآله) آمد و عرض كرد: اي رسول خدا! مادرم از دنيا رفته و عهده اش يك ماه روزه است، آيا مي توانم از طرف او قضايش را به جاي آورم؟ حضرت (صلي الله عليه وآله) فرمود: «آري، زيرا دين خدا سزاوارتر است كه قضا شود». (3) .

در روايتي ديگر آمده كه آن زن يا زني ديگر سؤال كرد: مادرم حجّ انجام نداده و از دنيا رفته است، آيا مي توانم از طرف او حج انجام دهم؟ حضرت (صلي الله عليه وآله) فرمود: آري، از طرف او حجّ انجام ده. (4) .

عطاء بن رباح نقل مي كند كه شخصي به رسول خدا (صلي الله عليه وآله) عرض كرد: يا رسول الله! آيا مي توانم از طرف مادرم _ كه از دنيا رفته است _ بنده آزاد كنم؟ حضرت (صلي الله عليه وآله) فرمود: آري، سپس سؤال كرد: آيا از اين عتق نفع مي برد؟ فرمود: آري.

سعد بن عباده به رسول خدا (صلي الله عليه وآله) عرض كرد: مادرم نذري به عهده داشته و از دنيا رفته است، آيا مي توانم آن نذر را ادا كنم؟ حضرت (صلي الله عليه وآله) فرمود: آري، عرض كردم: آيا از آن نفع مي برد؟ فرمود: آري.

ص: 290

ابوهريره نقل مي كند كه شخصي نزد رسول خدا (صلي الله عليه وآله) آمد و عرض كرد: پدرم از دنيا رفته و اموالي به جاي گذارده، ولي وصيت نكرده است، اگر از طرف او صدقه دهم كفاره گناهانش مي شود؟ حضرت (صلي الله عليه وآله) فرمود: آري. آنگاه پيامبر (صلي الله عليه وآله) فرمود: سوره يس را بر اموات خود بخوانيد.... (1) .

ص: 291

اشكال دوم

از ظاهر برخي آيات استفاده مي شود كه اموات چيزي نمي شتوند. خداوند متعال مي فرمايد: " فَإِنَّكَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتي وَلا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرينَ "؛ (1) «پس تو اي رسول ما اين مردم دل مرده را نتواني با سخن حقّ بشنواني، و دعوت خود را به گوش اين كران كه عمداً روي گردانند برساني».

در آيه اي ديگر آمده است: " وَما يَسْتَوِي اْلأَحْياءُ وَلاَ اْلأَمْواتُ إِنَّ اللّهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشاءُ وَما أَنْتَ بِمُسْمِع مَنْ فِي الْقُبُورِ "؛ (2) «و ابداً زندگان با مردگان مساوي نيستند. خدا هر كه را خواهد شنوا سازد و تو آن كس را كه در گورستان است شنوا نتواني كرد».

جواب:

اوّلاً: ممكن است كه آيه ناظر به اجسادي باشد كه در قبرهاست، زيرا آنها تبديل به خاك مي شوند و چيزي درك نمي كنند.

ثانياً: مراد از نفي سماع نفي انتفاع است كه از آن به كنايه تعبير به نفي سماع شده است؛ يعني اين مشركان آيات تو را مي شنوند، ولي از آنها نفع نمي برند، همان گونه كه اهل قبور كلام شما را مي شنوند، ولي از آن نفع نمي برند، زيرا وقتش گذشته است.

ابن قيم جوزيه در تفسير آيه " وَماأَنْتَ بِمُسْمِع مَنْ فِي الْقُبُورِ " مي گويد: «آيه دلالت دارد بر كافري كه قلبش مرده است به نحوي كه نمي تواني حقايق را به او برساني تا از آن بهره مند شود، همان گونه كه نمي تواني به كساني كه در قبرند چيزي بشنواني به حدّي كه نفع برند.

هم چنين در تفسير آيه شريفه: " إِنَّكَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتي وَلا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرينَ " مي گويد: «مراد از آيه نفي اهليّت سماع است؛ به اين معني كه قلب هاي مشركان از آن جا كه مرده است، تو نمي تواني حقايق را به آنان برساني، همان گونه كه در

ص: 292

اموات نيز چنين است.» (1) .

حسن بن علي سقاف شافعي نيز در شرح آيه: " وَما أَنْتَ بِمُسْمِع مَنْ فِي الْقُبُورِ " مي گويد: «آيه دليل بر آن است كه كفاري كه بر باطل اصرار دارند، از موعظه تو نفع نمي برند، همانند امواتي كه در قبرند و از موعظه تو سودي نمي برند. آن گاه از تفسير صابوني نقل مي كند كه مقصود از آيه اين است: «همان گونه كه امواتِ كفار از هدايت و دعوت پيامبر (صلي الله عليه وآله) بي بهره اند؛ مشركان نيز كه اهل شقاوت اند از هدايت تو سودي نمي برند. (2) .

هم چنين در تفسير آيه شريفه: " إِنَّكَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتي " مي گويد: اي پيامبر (صلي الله عليه وآله) تو نمي تواني حقّ را به كساني كه قلبشان بر باطل مهر خورده، برساني، در صورتي كه خود آنها از حق اعراض كرده اند. (3) .

ص: 293

ص: 294

پيامبر (صلي الله عليه وآله) ضعيف و غير قابل اعتماد است. لذا صاحبان صحاح و سنن هيچ يك از اين

احاديث را نقل نكرده اند و تنها كساني نقل كرده اند كه دأبشان نقل احاديث ضعيف است؛ مانند دارقطني، بزار و ديگران.». (1) .

در جاي ديگر نيز مي گويد: «احاديث زيارت قبر پيامبر (صلي الله عليه وآله) كلاًّ ضعيف؛ بلكه دروغ است.». (2) .

2 _ عبدالعزيز بن باز مي گويد: «امّا مردان: براي آنان زيارت قبور و زيارت قبر پيامبر (صلي الله عليه وآله) و دو صاحبش مستحب است، البته بدون شدِّ رحال و قصد حركت براي زيارت، زيرا پيامبر (صلي الله عليه وآله) فرمود: «قبور را زيارت كنيد به جهت آن كه شما را به ياد آخرت مي اندازد»، ولي شدِّ رحال براي زيارت قبور جايز نيست.». (3).

3 _ اعضاي استفتاي دائمي وهّابيون در ضمن فتوايي چنين اعلام كردند: «شدّ رحال براي زيارت قبور انبيا و صالحين و غيرآنان جايز نيست، بلكه اين عمل بدعت است.». (4) .

از اين فتواها استفاده مي شود كه وهابيون در اين مسئله اختلاف دارند. مؤسس افكار آنان (ابن تيميه) قائل به حرمت زيارت قبور به طور مطلق است، به خلاف متأخرين از وهابيون كه در صورتي قائل به عدم جواز؛ بلكه بدعت شده اند كه حركت از وطن به جهت زيارت قبور باشد، امّا اگر كسي به حجّ آمده آن گاه وارد مدينه شود و به طور ضمني قبر پيامبر (صلي الله عليه وآله) را نيز زيارت كند اشكالي ندارد.

ص: 295

1 _ خداوند متعال در نهي از حضور پيامبر (صلي الله عليه وآله) در كنار قبور منافقين مي فرمايد: " وَلا تَقُمْ عَلي قَبْرِهِ "؛ (1) «و در كنار قبر يكي از منافقين توقف نكن».

آيه درصدد شكستن شخصيت منافقين است و پيامبر (صلي الله عليه وآله) را از حضور در هنگام دفن منافق يا توقف هنگام زيارت قبور، منع كرده است.

بيضاوي در انوارالتنزيل(2) آلوسي در روح المعاني (3) و ديگران به اين نكته اشاره كرده اند كه مراد از اين آيه، نهي از توقف در كنار قبر منافق هنگام دفن يا براي زيارت است.

حال اگر نهي مربوط به منافقين و كفار است، پس توقف براي زيارت قبر مؤمن و مسلمان، مشروع بوده و اشكالي ندارد.

2 _ خداوند متعال در مورد اصحاب كهف و نزاع مردم در كيفيت تعظيم از آنان مي فرمايد: " إِذْ يَتَنَازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقَالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيَاناً رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قَالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلَي أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِداً "؛ (4) «تا مردمي كه ميانشان تنازع و اختلاف در امر آنها بود رفع نزاعشان بشود، با اين همه بعضي گفتند: بايد گرد آنها حصار و بنايي بسازيم. خدا به احوال آنها آگاه تر است. آنان كه برواقع احوال آنها اطلاع يافتند گفتند: البته برايشان مسجدي بنا كنيم».

مفسرين مي گويند: از اين كه برخي پيشنهاد ساختن مسجد داده اند كشف مي شود كه آنان مسلمان و موحّد بوده اند. لذا واضح است كه پيشنهاد مسجد به اين جهت است كه به طور مدام بر آن وارد شده تا مرقد اصحاب كهف مزار مردم گردد.