با پیشوایان هدایت گر: نگرشی نو به شرح زیارت جامعه کبیره جلد 1

مشخصات کتاب

عنوان قراردادی : زیارتنامه جامعه کبیره .شرح

عنوان و نام پدیدآور : با پیشوایان هدایت گر: نگرشی نو به شرح زیارت جامعه کبیره/ علی حسینی میلانی.؛ تدوین و ویرایش هیئت تحریریه مرکز حقایق اسلامی.

مشخصات نشر : قم: مرکز حقایق اسلامی 1388 -

مشخصات ظاهری : 4ج.

فروست : مرکز حقایق اسلامی؛ 110؛ 132.

شابک : ج.1 978-600-5348-11-8 ؛ ج.2 978-6005348-31-6 ؛ ج.3 978-600-5348-57-6

وضعیت فهرست نویسی : فاپا

یادداشت : ص.ع. به انگلیسی : Ali Husayni Milani. Along with guiding leaders a new glance

یادداشت : ج.2 (چاپ اول: 1389).

یادداشت : ج.3(چاپ اول :1390)(فیپا).

یادداشت : کتابنامه به صورت زیر نویس.

موضوع : زیارتنامه جامعه کبیره -- نقد و تفسیر

موضوع : زیارتنامه ها

شناسه افزوده : حسینی میلانی، علی 1326 -

شناسه افزوده : مرکز الحقائق الاسلامیه

رده بندی کنگره : BP271/20422/ح54 1388

رده بندی دیویی : 297/777

شماره کتابشناسی ملی : 1829665

ص: 1

اشاره

فهرست نگاشته ها

سخن مركز 21

پيش گفتار 23

بخش يكم در سايه سار زيارت جامعه 27

چيستى معناى زيارت 29

زنده بودن امامان 31

زيارت انبيا و حجت هاى الهى؛زيارت خدا 33

شبهه اى واهى 34

هدف از زيارت 36

چرايى تأكيد فراوان بر زيارات 37

معرفت و شناخت أئمه از ديدگاه روايات 38

مقام صالحان و شايستگان 40

آداب زيارت در مكتب اهل بيت 42

ص: 5

زيارت جامعه كبيره 44

سند زيارت جامعه كبيره 44

صحت سند زيارت جامعه 45

استدلال يا استشهاد دانشمندان به زيارت جامعه 63

بى نيازى زيارت جامعه از سند 70

زيارت جامعه در گفتار دانشمندان 72

غلو چيست؟78

غلو از ديدگاه روايات 78

نه غلو و نه تقصير 80

غلو از ديدگاه علامۀ مجلسى 83

شناخت حقيقى 89

محورهاى زيارت جامعه 89

بخش دوم سلام هايى از روى معرفت 91

السلام عليكم يا أهل بيت النبوة 95

معناى سلام 95

معناى اهل بيت 97

چرا«اهل بيت النبوة»؟99

نبوت پيامبر گرامى پيش از همۀ انبيا 109

و موضع الرسالة 113

جايگاه رسالت 113

ص: 6

و مختلف الملائكة 114

محل آمد و شد فرشتگان 114

و مهبط الوحي 118

جايگاه فرود وحى 118

چگونگى فرود آمدن وحى بر ائمه 119

و معدن الرحمة 121

معدن رحمت و مهرورزى 121

رحمت الهى 122

رحمت الهى از ديدگاه قرآن 124

و خزان العلم 126

خازنان علم و دانش 126

ارزش دانش 126

قبح تقدم مفضول بر فاضل 127

علم رسول الله نزد ائمه 127

علم غيب 130

حقايق قرآن 131

و منتهى الحلم 134

نهايت بردبارى 134

تفاوت حلم با صبر 134

پيشوايان معصوم در بالاترين رتبۀ حلم و بردبارى 135

نگاهى به حلم و بردبارى پيامبر خدا 136

حلم و بردبارى امام حسن 137

ص: 7

اعتراف دشمن 137

حلم و بردبارى ديگر ائمه 138

و اصول الكرم 138

بنيان هاى كرامت و بزرگوارى 138

معناى كرم 139

منشأ شرافت 140

و قادة الامم 141

پيشوايان به سوى كمالات 141

پيشوايان امت ها 141

اعتراف غاصبان ستم گر 143

امامت معنوى 144

و أولياء النعم 145

صاحبان نعمت ها 145

معناى ولى نعمت بودن 146

و عناصر الأبرار 148

عنصرهاى نيكان 148

پيروان واقعى 149

و دعائم الأخيار 151

اساس و ستون هاى خوبان 151

ائمه،ستون معرفت و عبادت 152

وساسة العباد 156

معناى سياست و سياست گذار 156

ص: 8

معناى عباد 157

تجلى سياست ائمه در زمان امام عصر 163

سياست در علم و تربيت 164

و أركان البلاد 165

پايه هاى استوار شهرها 165

امان زمينيان 171

آثار معنوى وجود اهل بيت 172

آثار ديگر 173

توصيه هايى براى رسيدن به مرحلۀ كمال 174

آثار وجودى ائمه بر موجودات ديگر 176

و أبواب الإيمان 179

درهاى ايمان 179

جايگاه رفيع ايمان 180

معناى حقيقت دين 185

على باب الدين 187

على در آمرزش 187

على باب فقه 189

على باب بهشت 191

على باب شهر دانش 191

على باب حكمت 192

على باب النبي 192

على باب الله 193

ص: 9

اهل بيت و امتحان مردم 193

و امناء الرحمان 195

امينان خداى رحمان 195

معناى امانت 195

امانت خدا نزد اهل بيت 196

اضافۀ«امناء»به«الرحمان»197

اشاره اى به عصمت ائمه 200

چگونگى امانت سپارى 200

و سلالة النبيين 205

خلاصه دودمان پيامبران 205

و صفوة المرسلين 208

زبدگان فرستادگان 208

و عترة خيرة رب العالمين 209

عترت پيامبر 209

واژۀ عترت 210

واژۀ«خيرة»218

معناى رب 222

منظور از عالمين 225

و رحمة الله و بركاته 226

السلام على ائمة الهدى و مصابيح الدجى و اعلام التقى 227

امامان هدايت گر 227

انواع هدايت 230

ص: 10

برترى ائمه بر پيامبران 231

هدايت گر هرگروهى 235

اختلاف امت 236

و مصابيح الدجى 238

چراغ هاى تاريكى 238

تاريكى هاى معنوى 240

نگاهى به وصاياى پيامبر خدا 242

و اعلام التقى 245

پرچم هاى تقوا 245

و ذوى النهى و اولى الحجى 249

صاحبان خرد در اعلا درجه 249

و كهف الورى 250

پناه گاه هاى خلايق 250

و ورثة الأنبيآء 257

وارثان پيامبران 257

ارث پيامبران الهى 260

و المثل الأعلى 268

نمونه هاى برتر 268

و الدعوة الحسنى 273

صاحبان دعوت نيكو 273

معناى دعوت 273

معناى دعوت حسنى 277

ص: 11

و حجج الله على أهل الدنيا و الآخرة و الأولى 278

حجت هاى خدا 278

لزوم حجت به قاعدۀ لطف 280

ائمه؛حجت در دنيا 283

ائمه؛حجت در عالم قبل 284

ائمه؛حجت در عالم آخرت 285

و رحمة الله و بركاته 286

السلام على محال معرفة الله 287

جايگاه هاى شناخت خدا 287

و مساكن بركة الله 291

جايگاه هاى بركت خدا 291

معناى بركت 292

و معادن حكمة الله 294

معدن هاى حكمت الهى 294

معناى حكمت 294

سر فصل هاى حكمت 298

و حفظة سر الله 299

حافظان سر خدا 299

و حملة كتاب الله 304

حاملان كتاب الهى 304

منظور از كتاب خدا 307

ص: 12

و اوصياء نبي الله 310

اوصياى پيامبر خدا 310

ضرورت وجود وصى پيامبر در هرزمان 312

ضرورت وجود وصى در اسلام 315

دوازده امام؛اوصياى رسول الله 316

وصى؛لقب امير مؤمنان 323

و ذرية رسول الله صلى الله عليه و آله 328

ذريه رسول خدا 328

ذريه در لغت و عرف 328

اولاد پيامبر خدا و آيۀ مباهله 330

انكار دشمنان 332

اضافۀ واژۀ«ذريه»به«رسول الله»337

و رحمة الله و بركاته 340

السلام على الدعاة الى الله 340

فراخوانان به سوى خدا 340

هدايت گران به سوى خدا 341

امام حسن و هدايت مرد شامى 341

روش هاى دعوت مردم 346

و الأدلآء على مرضات الله 347

رسانندگان به مرضات خدا 347

خوابيدن حضرت على به جاى حضرت رسول؛«ابتغاء مرضات الله»بوده 350

فرق دليل با هادى 351

ص: 13

و المستقرين في امر الله 353

استواران در امر خدا 353

معناى«امر الله»355

و التآمين في محبة الله 357

كاملان در محبت خدا 357

معناى محبت خداوند 358

محبوب خدا و پيامبرش 363

چرا محبت خدا؟365

و المخلصين في توحيد الله 366

خالصان در توحيد خدا 366

معرفت خدا 367

اخلاص در عبادت 368

اخلاص در توحيد 368

و المظهرين لأمر الله و نهيه 371

آشكاركنندگان امر و نهى الهى 371

راه هاى معلوم شدن احكام 371

ولايت ائمه بر احكام شرعى 376

ديدگاه بزرگان و دانشمندان 383

ديدگاه وحيد بهبهانى 385

ديدگاه شيخ بحرانى 385

ديدگاه سيد عبد الله شبر 386

ديدگاه شيخ محمد حسن نجفى 386

ص: 14

ديدگاه مجلسى اول و دوم 387

ديدگاه مرحوم آقاى گلپايگانى 387

و عباده المكرمين الذين لا يسبقونه بالقول و هم بامره يعملون 388

بندگان گرامى خدا 388

كرم در قرآن مجيد 389

انديشه اى در آيه 392

1.عصمت ائمه 393

2.علم ائمه 393

3.عمل و كردار ائمه 394

4.شفاعت ائمه 395

و رحمة الله و بركاته 398

مناقبى ديگر 399

السلام على الأئمة الدعاة 399

امامان دعوت گر 399

و القادة الهداة 401

پيشوايان هدايت گر 401

و السادة الولاة 403

سروران صاحب اختيار 403

و الذادة الحماة 405

مدافعان حمايت گر 405

و اهل الذكر 407

اهل الذكر 407

ص: 15

و اولى الأمر 411

صاحبان امر 411

و بقية الله 414

ذخيرة الهى 414

و خيرته 416

برگزيدگان الهى 416

و حزبه 416

حزب الله 416

و عيبة علمه 423

جايگاه علم خدا 423

و حجته 424

حجت هاى الهى 424

و صراطه 428

راه خدا 428

و نوره 437

نور خدا 437

و برهانه 438

برهان هاى الهى 438

و رحمة الله و بركاته 439

ص: 16

بخش سوم گواهى و شهادت به يگانگى خدا و رسالت پيامبر او 441

در محضر معصوم 443

أشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له كما شهد الله لنفسه 443

شهادت نخست 443

كلمۀ«وحده»448

كلمۀ«لا شريك له»449

و شهدت له ملائكته و اولوا العلم من خلقه 449

شهادت فرشتگان 449

صاحبان علم 452

لا إله إلا هو العزيز الحكيم 454

خداى عزيز و حكيم 454

و اشهد ان محمدا عبده المنتجب و رسوله المرتضى ارسله بالهدى 455

و دين الحق ليظهره على الدين كله و لو كره المشركون 455

شهادت دوم 455

پيامبر بندۀ خداست 455

ارسله بالهدى و دين الحق 459

رسالت هدايت گر 459

ليظهره على الدين كله و لو كره المشركون 462

آيين همگانى 462

ص: 17

سخن مركز

...از دانشمندان و انديشمندانى كه با قلمى شيوا و بيانى رسا به تبيين حقايق تابناك دين مبين اسلام و دفاع عالمانه از حريم امامت و ولايت امير مؤمنان على عليه السلام پرداخته است،پژوهشگر والامقام حضرت آيت الله سيد على حسينى ميلانى،مى باشد.

مركز حقايق اسلامى،افتخار دارد كه احياى آثار پربار و گران سنگ آن محقق نستوه را در دستور كار خود قرار داده و با تحقيق،ترجمه،تدوين و نشر آثار معظم له،آن ها را در اختيار دانش پژوهان،فرهيختگان و تشنگان حقايق اسلامى قرار دهد.

كتاب با پيشوايان هدايت گر(در سه جلد)يكى ديگر از آثار آن معظم له است.اين كتاب با نگرشى نو به شرح و توضيح زيارت جامعه كبيره پرداخته است كه در شب هاى ماه مبارك رمضان از سال 1427 تا سال 1429 هجرى جلساتى تحت عنوان«درس هايى در شرح زيارت جامعه كبيره»در مركز حقايق اسلامى و به درخواست جمعى از طلاب حوزه علميه قم و ديگر علاقه مندان ارائه فرمودند كه پس از تدوين،نگارش و ديگر مراحل فنى به صورت كنونى در اختيار پژوهش گران و دوستان اهل بيت عليهم السلام قرار مى گيرد.اميد است دو جلد ديگر نيز به زودى آماده شود.

اين پژوهش كوشيده تا با تكيه بر انديشه و تأمل در مضامين والا و مفاهيم بلند اين زيارت در پرتو آيات قرآن مجيد و روايات معصومين عليهم السلام و با بيانى بسيار

ص: 21

ساده راه تازه اى براى شناخت مقام و عظمت اهل بيت عليهم السلام بگشايد تا پژوهندگان حقيقت بيش از پيش با اهل بيت عليهم السلام آشنا شوند و راه مستقيم آن بزرگواران را بپيمايند.

اميد است كه اين تلاش مورد پسند و خشنودى بقية الله الأعظم،حضرت ولى عصر،امام زمان عجل الله تعالى

فرجه الشريف قرار گيرد.

مركز حقايق اسلامى

ص: 22

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب العالمين و الصلاة و السلام على سيدنا محمد وآله الطاهرين المعصومين ولعنة الله على أعدائهم أجمعين

من الأولين و الآخرين

پيش گفتار

بى ترديد،بهترين راه براى شناخت هر فردى خود اوست؛به اين معنا كه اگر بتوانيم از حالات،ويژگى ها و كردارهاى او به شخصيت واقعى او پى ببريم و يا اگر به گفته او در معرفى خودش اعتماد كنيم،به ديگرى مراجعه نبايد كرد.از اين رو،حالات و كمالات پيشوايان معصوم عليهم السلام را از طريق خودشان بايد به دست آورد كه خود معرف و شناساى خودشان هستند.

يكى از راه هاى شناخت آن بزرگواران،انديشه و تأمل در دعاها و زيارت هايى است كه از شخص آنان صادر شده است.اگر ما در مفاهيم والاى اين دعاها و زيارت ها تدبر كنيم و بينديشيم،به يقين شناخت و معرفت ما به آن بزرگواران بيشتر خواهد شد.

همه مى دانيم زيارت هاى بسيارى با مضامين عالى و گوناگون براى حضرات معصومان عليهم السلام نقل شده

است؛ولى در اين بين،چند زيارت،شاخص هستند كه به آن ها توجه ويژه مى شود.از اين زيارت ها چند زيارت را مى توان نام برد:

ص: 23

يكم.زيارت امير مؤمنان على عليه السلام در روز غدير خم:اين زيارت،سلسله اى از معارف والا،حقايق و

مطالبى اعتقادى را در بر دارد.

دوم.زيارت عاشورا:با اين زيارت،امام حسين عليه السلام در روز عاشورا و ساير ايام زيارت مى شود كه آثار و بركات بسيارى دارد.بزرگان ما به صدور اين زيارت شريفه يقين دارند،به گونه اى كه برخى از آنان در اين مورد فرموده اند:اگر كسى زيارت عاشورا را نپذيرد،مى توان گفت اساسا شيعه نيست.(1)

بنابراين،بزرگان همواره به آن توجه داشته اند.كسى كه زيارت عاشورا را مى خواند،به طور طبيعى به حضرت سيدالشهداء عليه السلام و امامان معصوم عليهم السلام،معرفت مى يابد،ولايت او تقويت مى گردد،از دشمنان اهل بيت عليهم السلام بيزارى مى جويد كه اگر ولايت،بدون برائت باشد،اثرى نخواهد داشت.

سوم.زيارت آل ياسين:اين زيارت براى توجه،توسل و ايجاد ارتباط با ساحت قدس حضرت ولى عصر امام زمان

عجل الله تعالى فرجه الشريف است كه در اين خصوص بسيار مؤثر است.

چهارم.زيارت جامعه أئمة المؤمنين عليهم السلام،معروف به زيارت جامعه كبيره.

بديهى است كه هر يك از اين زيارت ها شايسته شرح و توضيح جداگانه اى است.از اين رو،شرح هاى بسيارى

در اين زمينه از ديرباز نگارش يافته كه نام برخى از آن ها در خصوص زيارت جامعه ذكر خواهد شد.

امتياز زيارت جامعه در اين است كه هر يك از ائمه اطهار عليهم السلام و نيز همه آن ها را مى شود با آن زيارت نمود و از نظر محتوا مشتمل مطالبى است كه اگر در جاهاى ديگر وجود داشته باشد به صورت پراكنده است.البته اهتمام بزرگان از قديم».

ص: 24

الايام به اين زيارت از جهت حفظ كردن،خواندن و يا شرح نوشتن و نيز كلماتى كه در عظمت آن گفته اند كاشف از برجستگى اين زيارت در بين زيارات مى باشد.

و از آن جا كه در زمان ما توجه به معارف كم گشته،بلكه در بعضى از معارف متعلق به اهل بيت عليهم السلام تشكيك و يا شبهه افكنى مى شود،لازم دانستم فرصت شب هاى ماه مبارك را مغتنم شمرده و در اين باره با كمك آيات قرآن مجيد و روايات وارده از اهل عصمت عليهم السلام مذاكره اى داشته باشم.

و از اين كه به اين كار موفق شدم و فى الجمله خدمتى صورت گرفته از خداوند متعال و عنايات حضرت ولى عصر

عليه السلام شكرگزار هستم،و دوستانى را كه تقبل زحمت نموده و مطالب را تدوين كرده اند دعا مى نمايم.

على حسينى ميلانى

ص: 25

چيستى معناى زيارت

واژه«زيارت»از«زور»گرفته شده است،ابن فارس واژه شناس معروف،در كتاب معجم مقاييس اللغه

مى نويسد:

الزاء و الواو و الراء،أصل واحد يدل على الميل و العدول؛(1)

اين واژه كه از حروف«ز»،«و»و«ر»تشكيل شده،نشان دهنده تمايل و عدول است.حال زاير نيز از همين مقوله است؛چرا كه وقتى فردى به زيارت فرد ديگرى مى رود،تمايل به سوى او يافته و از ديگران عدول مى كند.زاير يعنى كسى كه به يك طرف ميل پيدا مى كند و از ماسواى آن عدول مى نمايد.پس واژه«زور»به معناى ميل و عدول است.براى مثال،زايرى كه به آستان بوسى و زيارت امام رضا عليه السلام شرف ياب مى شود،در واقع به حضرتش ميل نموده و خود را با تمام وجود در محضر آن حضرت مى بيند و از ماسواى آن بزرگوار عدول و اعراض كرده است.

محدث بزرگوار شيخ طريحى در مجمع البحرين مى نويسد:در دعايى آمده است:

اللهم اجعلنى من زوارك؛(2)

خدايا!مرا از زايران خود قرار بده.

ص: 29

اين دعا چه معنايى دارد؟چرا كه خداى تعالى جسم نيست تا مكانى خاص و جهتى معين داشته باشد.

معناى دعا چنين است:خدايا!مرا آن چنان قرار بده كه فقط به تو تمايل و توجه داشته باشم.

وقتى انسان به خدا تمايل نمود،در واقع از ماسواى حضرت بارى تعالى اعراض و عدول كرده است و از كسانى

شده كه به آن درگاه باشكوه پناه آورده،از او يارى طلبيده و كارى با ماسواى او ندارد.

صاحب مجمع البحرين در ادامه مى نويسد:در حديث آمده است:

من فعل كذا فقد زار الله فى عرشه؛(1)

هر كه فلان عمل را انجام دهد،خدا را در عرش خودش زيارت كرده است.

يعنى خدا را قصد كرده و به او تمايل نموده و از ماسواى خدا عدول و اعراض كرده است.

به سخن ديگر،اثر اين عمل چنين است كه خداى تعالى اين شخص را به خود اختصاص مى دهد،تمايل او را به

سوى خودش قرار داده و او را از ماسواى خود منقطع مى نمايد.

زيارت در حقيقت،حضور حقيقى زاير نزد زيارت شونده است.از اين رو،در بعضى كلمات آمده:ص الزيارة

حضور الزائر عند المزورر.

بعضى گمان مى كنند كه اين حضور همان حضور ظاهرى جسمى است و حال اين كه رواياتى براى زيارت حضرت رسول صلى الله عليه وآله و ائمه اطهار عليهم السلام از راه دور داريم كه نشان مى دهد مراد حضور واقعى قلبى است كه همان«ميل»ن.

ص: 30

و«توجه»است و تحقق عنوان«زيارت»و ترتب آثار آن دائر مدار حضور و توجه باطنى است؛از اين رو خيلى از اوقات انسان در زيارت گاه حضور بدنى دارد،اما چون قلب او و فكرش در جاى ديگر است اثرى بر آن حضور بار نمى شود.

به راستى چه مقام والا و با شكو هى است كه تمام تمايل و توجه انسان فقط به سوى خداوند متعال باشد،به گونه اى كه همواره به طرف حضرت حق حركت كند،ماسواى او را پشت سر قرار دهد و از هر آن چه جز اوست عدول نمايد كه در نتيجه چنين انسانى ممحض و خالص در خداوند متعال مى گردد.اگر خداوند اين كار را با انسانى انجام دهد و او را بپذيرد،او را از«مخلصين»(خالص شدگان)براى خود قرار داده است.

اين چه مقام والايى است؛مقامى كه تمام تلاش گران راه توحيد در پى آن بوده اند و اساسا هدف همين بوده است!

زنده بودن امامان

اكنون به اجمال بايد يادآور شد كه بر حسب دلالت آيات و روايات و ادله ديگر ما معتقديم كه انبياى الهى و

اوصياى آن ها زنده هستند.آن بزرگواران زايران خويش را مى شناسند و به آن ها عنايت دارند.

در كامل الزيارات آمده است:حضرت امام صادق عليه السلام درباره حضرت سيدالشهداء عليه السلام فرمود:

وإنه لينظر إلى زواره،فهو أعرف بهم وبأسمائهم وأسماء آبائهم وما فى رحالهم من أحدهم بولده،وإنه لينظر إلى من يبكيه فيستغفر له ويسأل أباه الاستغفار له ويقول له:أيها الباكى!لو علمت ما أعد الله لك لفرحت أكثر مما حزنت،وإنه ليستغفر له من كل ذنب وخطيئة؛(1)

ص: 31

آن بزرگوار به زايران خود مى نگرد و به اسامى آن ها،پدرانشان و آن چه در بارهايشان دارند،آگاه تر از آنان به فرزندانشان است.آن حضرت به گريه كنندگان خود مى نگرد و براى آنان درخواست آمرزش مى كند و از پدر بزرگوارش نيز مى خواهد كه براى آنان طلب آمرزش كند و به گريه كنندگانش مى فرمايد:اى كسى كه براى من گريه مى كنى!اگر بدانى خداوند چه نعمت هايى براى تو آماده كرده،به يقين سرور و شادى تو بيش از اندوهت خواهد بود.به راستى كه خداوند متعال تمام گناهان و لغزش هاى تو را مى آمرزد!

البته اين اعتقاد و نقل اين روايات اختصاص به ما ندارد؛بلكه اهل سنت نيز به زنده بود انبياء و اولياء معتقدند،و حافظ جلال الدين سيوطى در اين مسئله كتاب نوشته،آن ها از رسول الله صلى الله عليه وآله احاديثى نقل كرده اند از

جمله آن كه آن حضرت فرمود:من زارنى بعد وفاتى....(1)

و در حديث ديگرى فرمود:من سلم على من عند قبرى سمعته....(2)

از گروه وهابيت كه چشم پوشيم،اين عقيده همه مسلمانان است.

شايد جامع ترين سخن در اين مورد كلام شيخ مفيد رحمه الله باشد كه فرموده است:

و إن رسول الله و الأئمة من عترته خاصة ،لا يخفى عليهم بعد الوفاة أحوال شيعتهم فى دار الدنيا بإعلام الله تعالى لهم ذلك،حالا بعد حال،ويسمعون كلام المناجى لهم فى مشاهدهم المكرمة العظام،بلطيفة من لطائف الله تعالى ينبئهم بها من جمهور العباد وتبلغهم المناجاة من بعد،كما جاءت به الرواية؛(3)

به راستى كه رسول خدا صلى الله عليه وآله و امامان از عترت آن بزرگوار به2.

ص: 32

خصوص پس از وفاتشان از حالات شيعيانشان آگاه بوده و احوال آن ها بر ايشان مخفى نيست؛زيرا كه خداوند متعال آن ها را لحظه به لحظه از حال شيعيانشان آگاه مى كند.آنان سخن كسى را كه در كنار قبور گرامى آن ها به نجوا مى پردازد به عنايت ويژه اى از عنايت هاى خاص خدا مى شنوند كه خداوند بدين وسيله آن ها را از عموم بندگان ممتاز ساخته و مناجات شيعيان را از راه دور به آن ها مى رساند،آن سان كه در روايت آمده است.

زيارت انبيا و حجت هاى الهى؛زيارت خدا

محدث جليل القدر شيخ صدوق رحمه الله اين گونه روايت مى كند:

زيارة الله زيارة أنبيائه وحججه صلوات الله عليهم،من زارهم فقد زار الله عزوجل؛(1)

زيارت خدا،همان زيارت پيامبران و حجت هاى اوست.هر كه آنان را زيارت كند،در واقع خداى تعالى را زيارت كرده است.

آرى،زيارت پيامبران و پيشوايان معصوم عليهم السلام،همان زيارت خداى تعالى است؛چرا كه در حديثى

مى خوانيم كه حضرتش مى فرمايد:

من أطاعهم فقد أطاع الله و من عصاهم فقد عصى الله ومن تابعهم فقد تابع الله عزوجل؛(2)

هر كه از آنان فرمان برد،در واقع از خدا فرمان برده است و هر كه از فرمان آنان سرپيچى كند،در واقع از فرمان خدا سرپيچى نموده است و هر كه از آنان پيروى نمايد،در حقيقت از خدا پيروى كرده است.

چنين ارتباطى ميان خداى متعال از طرفى و پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و اهل بيت آن حضرت از طرف ديگر وجود دارد.

ص: 33

با توجه به معنايى كه از زيارت مطرح شد،اگر كسى بخواهد خداوند متعال را زيارت كند،بايستى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و ائمه اطهار عليهم السلام را زيارت نمايد كه البته توجه به اين حضرات و اعراض از ماسواى آن ها،توجه به خدا و اعراض از ماسواى اوست.

شبهه اى واهى

بنابرآن چه بيان شد،زيارت ائمه اطهار عليهم السلام در حقيقت زيارت خداى تعالى است و مجاز را در اين

حقيقت و واقعيت راهى نيست.

يكى از معاصران به نقل نشريه اى چنين مى پندارد كه زيارت ائمه اطهار،محبت به ائمه اطهار است.به تعبير

او،عشق به ائمه اطهار،عشق مجازى است و عشق حقيقى،همان عشق به خداوند متعال است.

اين گفتار بنابر تحقيق بر خلاف مفاد روايات و همه ادله اى است كه در دست داريم.

بنابر ادله روشن،كسى كه امام عليه السلام را زيارت كند،خدا را زيارت كرده است؛پس كسى كه مى خواهد خدا را زيارت نمايد،سيدالشهداء عليه السلام و امام رضا عليه السلام و...را زيارت نمايد،آن گاه كه آن بزرگواران را زيارت كند،خدا را زيارت كرده است.همه اش حقيقت است.اصلا ميان ائمه اطهار عليهم السلام و خداوند متعال،عالم حقيقت است و براى مجاز در اين عرصه راهى نيست.به طور كلى چنين نسبتى وجود ندارد كه دوستى با اهل بيت عليهم السلام مجازى باشد تا به دوستى خداوند متعال برسيم.

مگر دوستى اهل بيت غير از حب خداى تعالى است؟

مگر اطاعت آنان غير از اطاعت خداست؟

مگر عصيان و نافرمانى از آنان،غير از عصيان و نافرمانى از خداوند متعال است؟

ص: 34

مگر پيروى از آنان غير از پيروى از خداوند متعال است؟شيخ صدوق درباره زيارت معتقد است:

زيارة الله زيارة أنبيائه وحججه صلوات الله عليهم من زارهم فقد زار الله عزوجل؛(1)

زيارت خداى تعالى زيارت پيامبران و حجت هاى اوست؛هر كه آنان را زيارت كند،خداى متعال را زيارت كرده است.

اين واقعيت و حقيقتى است كه مجاز ندارد،آن سان كه اطاعت و عصيان از آنان اطاعت و عصيان از خداى تعالى

است.

كوتاه سخن اين كه منظور از زيارت،توجه داشتن و تمايل يافتن است؛تمايلى كه توأم با عدول و اعراض از غير

خداست.

بنابراين،زيارت خدا در حقيقت،زيارت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و ائمه اطهار عليهم السلام و ميل به امام زمان عليه السلام همان ميل به خداى تعالى است و به يقين،وقتى انسان واقعا ميل به خدا داشت،با اين ميل از غير خدا عدول و اعراض كرده است.

آن چه بيان شد،معناى زيارت از نظر لغوى بود و روشن شد كه از ديدگاه قرآن(2)و روايات نيز زيارت به همين

معنا آمده است و با توجه به رواياتى كه گذشت،واژه زيارت در دعاها و زيارت ها به همين معنا آمده است.

بنابراين،بين منظور شارع مقدس از كلمه زيارت و مفهوم آن در اصل وضع لغوى اختلافى وجود ندارد.د.

ص: 35

هدف از زيارت

با توجه به معنايى كه از زيارت بيان شد،هدف و حكمت از زيارت نيز روشن گرديد.حكمت زيارت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و پيشوايان معصوم عليهم السلام و تحمل اين همه رنج ها،هزينه اموال و صرف وقت ها همه روشن مى شود و از طرفى،علت آن همه تأكيدى كه بر زيارت ائمه اطهار عليهم السلام به ويژه زيارت سالار شهيدان امام حسين عليه السلام در كربلا و امام رضا عليه السلام در طوس شده،معلوم مى گردد.

بديهى است كه عقايد وهابيان پندارى بيش نيست،گرچه پاسخ آنان را خواهيم داد؛اما اكنون سخن ما بر اساس

رواياتى است كه از امامان معصوم عليهم السلام در اين باره وجود دارد.

بنابر معناى ياد شده از زيارت،هدف از اين زيارت ها،قصد كردن،توجه كامل و حضور قلب نسبت به پيامبر

اكرم صلى الله عليه وآله و ائمه عليهم السلام و در خدمت آن بزرگواران بودن است.

به عبارت ديگر،انسان با اين زيارت ها خود را وقف اين خط و مسير مى كند و از خطوط و مسيرهاى ديگران

عدول و اعراض مى نمايد.

ما به زيارت آن بزرگواران مى رويم تا خدا را زيارت كنيم؛يعنى در خدمت خدا باشيم،او را قصد نماييم و به او

توجه نماييم و از ديگران عدول كنيم.با توجه به اين هدف و حكمت مى بينيم در عبارات اذن ورود به حرم هاى مطهر

چنان كه در كتاب هاى دعا و زيارت آمده است به خداى تعالى خطاب مى كنيم و مى گوييم:

اللهم إنك أكرم مقصود وأكرم مأتى و قد أتيتك متقربا إليك بابن بنت نبيك؛(1)

خداوندا!به راستى كه تو گرامى ترين هدف و گرامى ترين ميزبان هستى كه من به درگاه تو آمدم تا به وسيله فرزند پيامبر تو،مقرب درگاه تو گردم.

ص: 36

آرى،ما در زيارت امام كاظم عليه السلام مثلا به هنگام اذن ورود خداى تعالى را اين گونه مورد خطاب قرار

مى دهيم كه مقصد من تو هستى و به سوى تو آمده ام و فرزند دختر پيامبرت را وسيله تقرب به تو قرار داده ام.

عبارت ديگرى در اذن دخول حرم آمده كه دلالتش بر آن چه گفتيم واضح تر است:

الحمد لله الذى من علينا بحكام يقومون مقامه لو كان حاضرا فى المكان؛(1)

سپاس خدايى را كه با حاكمانى كه اگر خدا مكانى داشت آنان قائم مقام او بودند بر ما منت گذارد.

بنابراين،هدف از زيارت كه به معناى توجه است توأم با روى گردانى از غير،همانا توجه تمام به سوى خداوند

متعال و روى گردانى از غير اوست.

چرايى تأكيد فراوان بر زيارات

اكنون اين پرسش مطرح مى شود كه چرا براى زيارات أئمه عليهم السلام به ويژه زيارت امام حسين عليه السلام اين همه تأكيد شده است؟چرا بايد هر شب جمعه براى زيارت سيدالشهداء به كربلا رفت و زيارت را تكرار كرد؟

پاسخ اين پرسش نيز روشن شد؛چرا كه با يك مرتبه زيارت،به همان اندازه ارتباط و تمايل و عدول از غير پيدا مى شود كه اگر اين عمل تكرار شود،ناگزير در نهاد انسان ملكه نفسانى مى شود و جزو واقعيت و حقيقت او مى گردد و انسان خواسته و ناخواسته در زمره عدول كنندگان از غير و قصد كنندگان خداوند متعال و ائمه اطهار عليهم السلام مى شود.

به سخن ديگر،انسان بر اثر اين زيارت و تكرار آن،حالت انقطاع از ديگران پيدا

ص: 37

مى نمايد و ممحض در زيارت شونده مى گردد و به جايى مى رسد كه هرگز مال،مقام و اغراض دنيوى ديگر نتوانند او را از اين شخص جدا كنند و به جاهاى ديگر متمايل نمايند.

آرى،انسان نيازمند است كه به اين درجه از ارتباط برسد؛چرا كه او هر لحظه در معرض خطر است و امكان دارد به سبب كمترين خوف از كسى يا طمع به او و يا به اسباب ديگر،ارتباطش با اين جايگاه هدايت كم شود،يا كم ترين ارتباطى با جاهاى ديگر پيدا نمايد.

بنابراين،تكرار و كثرت بخشيدن به زيارت و ادامه آن و همواره حاضر شدن در بارگاه پيشوايان معصوم عليهم السلام،اين اثر را در پى خواهد داشت كه ناگزير زاير انقطاع پيدا مى كند و اگر انقطاع او حقيقى گردد،ديگر مطمئن خواهد شد و راه عدول و انحراف بسته خواهد شد و به راستى اين حالت چه قدر ارزشمند است!

معرفت و شناخت أئمه از ديدگاه روايات

هر يك از ما به ائمه اطهار عليهم السلام به اندازه گستره فكرى،فهم و درك خود معرفت داريم؛ولى براى شناخت

امامان معصوم عليهم السلام در روايات معرفتى تأكيدهاى ويژه اى وجود دارد.

در روايتى كه در كتاب كافى نقل شده،اين گونه مى خوانيم:

زراره گويد:به امام باقر عليه السلام عرضه مى داشتم:

أخبرنى عن معرفة الإمام منكم واجبة على جميع الخلق؟

آيا شناخت امام از شما خاندان بر همه مردم لازم است؟

حضرتش فرمود:

إن الله عزوجل بعث محمدا صلى الله عليه وآله إلى الناس أجمعين رسولا وحجة لله على جميع خلقه فى أرضه؛فمن آمن بالله وبمحمد رسول الله واتبعه وصدقه فإن معرفة الإمام

ص: 38

منا واجبة عليه؛(1)

به راستى كه خداوند متعال حضرت محمد صلى الله عليه وآله را براى همه مردم به عنوان پيامبر و حجت خود در روى زمين و براى تمامى آفريدگانش برانگيخت.پس،هر كه مؤمن به خدا و به محمد رسول الله باشد و از او متابعت كرده و او را تصديق نمايد،معرفت امام از ما اهل بيت نيز بر او واجب است.

روى اين نكته اى كه تأكيد شده،اگر معرفت مقامات و حقانيت امام عليه السلام بر تك تك ما واجب باشد،بايد

در پى معرفت باشيم و اگر معرفت داريم،بايستى در پى افزايش آن باشيم.

و جالب است كه اين مضمون از فرمايشات رسول اكرم و اهل بيت در كتب اهل سنت نيز روايت شده،حافظ

طبرانى به سند خود از امام مجتبى عليه السلام آورده كه رسول الله صلى الله عليه وآله در حديثى فرموده:

والذى نفسى بيده لا ينفع عبدا عمله إلا بمعرفة حقنا.(2)

اگر وظيفه ما چنين مقرر شده و اگر اين زيارت ها اين اثر را در پى دارد،پس بايستى به اين زيارت ها ملتزم بود؛

چرا كه زيارت جنبه مقدميت را براى آن امر واجب دارد.

در روايت ديگرى جابر گويد:از مولايم امام باقر عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

إنما يعرف الله عزوجل ويعبده من عرف الله وعرف إمامه منا أهل البيت.ومن لا يعرف الله عزوجل

ولا يعرف الإمام منا أهل البيت؛فإنما يعرف ويعبد غير الله؛(3)

تنها كسى به خداى تعالى شناخت دارد و او را مى پرستد كه خدا را بشناسد و امامش را از ما خاندان بشناسد.كسى كه خدا را نمى شناسد و با امامى از خاندان ما اهل بيت نيز آشنا نيست،در واقع غير خدا را مى شناسد و مى پرستد.4.

ص: 39

با توجه به اين روايت زيبا،اگر معرفت به أئمه عليهم السلام نباشد،عبادت غير الله خواهد بود.از اين رو معرفت امام واجب است تا عبادت خدا انجام پذيرد.از طرفى،اگر زيارت امام عليه السلام موجب معرفت امام است،پس بايستى به زيارت رفت.

روى همين اصل بعضى از فقهاى ما فتوا مى دهند كه قدر متيقن اين است كه زيارت حضرت سيدالشهداء عليه

السلام در كربلا در طول عمر براى كسى كه تمكن دارد يك مرتبه واجب است.

شيخ بزرگوار ابن قولويه در كتاب كامل الزيارات،روايات بسيارى را در اين زمينه نقل كرده است.از اين رو در زمان هاى قديم مردم با همه سختى ها براى زيارت به كربلا مى رفتند و علما و فقهاى ما نه تنها آن ها را منع نمى كردند،بلكه تشويق هم مى نمودند؛زيرا تحمل اين مسير موجب افزايش معرفت به امام عليه السلام است و افزايش معرفت امام،همان عبادت خداى متعال است.

در روايت جالب ديگرى مى خوانيم كه حضرتش مى فرمايد:

إنكم لا تكونون صالحين حتى تعرفوا ولا تعرفوا حتى تصدقوا ولا تصدقوا حتى تسلموا؛(1)

شما هرگز در زمره شايستگان قرار نخواهيد گرفت مگر معرفت داشته باشيد و معرفت نمى يابيد مگر به مقام تصديق برسيد و به مقام تصديق نمى رسيد مگر تسليم باشيد.

مقام صالحان و شايستگان

با توجه به اين روايت نورانى،اين پرسش مطرح است كه صالحان چه كسانى هستند؟اين مقام و مرتبه،چه مرتبه اى است كه حضرت ابراهيم دعا مى كند و از

ص: 40

خداوند اين مقام را درخواست مى نمايد!چنان كه در قرآن مجيد آمده كه گفت:

(رَبِّ هَبْ لِي حُكْماً وَ أَلْحِقْنِي بِالصّالِحِينَ ) ؛(1)

و حضرت يوسف نيز گفت:

تَوَفَّنِي مُسْلِماً وَ أَلْحِقْنِي بِالصّالِحِينَ )؛(2)

آرى،معرفت و شناخت بسيار مهم است و همان پيشينه مرتبه و مقام صالحان و شايستگان است.انسان با زيارت ائمه عليهم السلام و ابراز خضوع و فروتنى به مقام عصمت و طهارت عليهم السلام،به مقام تسليم مى رسد و وقتى انسانى به مقام تسليم رسيد،معرفتش فزونى مى يابد و با فزونى معرفت،به مقام صالحان و شايستگان دست مى يابد.

در كتاب كافى در بخش معرفت و شناخت امام عليه السلام،حديث نورانى ديگرى از پيشواى ششم امام صادق

عليه السلام نقل شده كه حضرتش مى فرمايد:

أبى الله أن يجرى الأشياء إلا بأسباب،فجعل لكل شىء سببا وجعل لكل سبب شرحا وجعل لكل شرح علما وجعل لكل علم بابا ناطقا،عرفه من عرفه وجهله من جهله،ذاك رسول الله صلى الله عليه وآله

ونحن؛(3)

خداوند همه اشيا را با اسباب آن به جريان افكنده است؛از اين رو براى هر چيزى سببى و براى هر سببى شرحى و براى هر شرحى علمى و براى هر علمى درى گويا قرار داده است.هر كه آن را شناخت كه شناخت و هر كه نسبت به آن جهل ورزيد،جاهل شد و آن در،پيامبر خدا صلى الله عليه وآله و ما اهل بيت هستيم.

كوتاه سخن آن كه انسان به بركت حضور روحى و جسمى يا فقط روحى در7.

ص: 41

زيارت هاى از راه دور در پيش گاه ائمه عليهم السلام به مقام تسليم به خدا،رسول و اهل بيت و انقطاع و عدول از ديگران مى رسد و البته اين مقام با تكرار و مداومت بر زيارت ها به دست مى آيد.

امكان دارد برخى از اشخاص با يك مرتبه زيارت به اين مرحله برسند؛ولى چنان كه بيان كرديم ناگزير از تكرار،تأكيد و مداومت هستيم،تا آثار زيارت ائمه عليهم السلام بر ما مترتب شود كه نتيجه آن،زيارت خداوند متعال خواهد بود.

بنابرآن چه در مورد زيارت بيان شد،منظور از زيارت همان معناى لغوى آن است كه عبارت از ميل به فردى كه

توأم با عدول و اعراض از غير باشد.چنين زيارتى به دو وجه انجام مى پذيرد:

1.زيارت جسمى و روحى.

آن چه در درجه اول مورد امر واقع شده،همين وجه است.در اين زمينه گويند:

الزيارة:حضور الزائر عند المزور؛

زيارت:حضور به تمام معنا در نزد زيارت شونده است.

يعنى انسان با تمام وجود نزد او حضور داشته،روحا و جسما در محضر بوده باشد.

2.زيارت روحى فقط.

يعنى وقتى قدرت زيارت به معناى سابق نباشد،انسان از دور مى تواند زيارت كند و ارتباط روحى برقرار نمايد و

براى همين،زيارت نمودن معصومين عليهم السلام از راه دور وارد شده است.

آداب زيارت در مكتب اهل بيت

آن چه در اين مقام مهم است اين كه زيارت اشخاص فرق مى كند.اگر انسان به زيارت شخص عادى برود،خود را در حد مقام و شخصيت او آماده مى كند و اگر مقام

ص: 42

او بالاتر باشد،انسان خود را بيشتر آماده مى نمايد؛هم از نظر ظاهرى خود را مرتب مى نمايد و هم از نظر باطنى و درونى.

انسان پيش از آن كه به ديدار بزرگى برود،به طور معمول برخى از آداب را مراعات مى نمايد.براى نمونه،به هنگام ديدار از سلطانى پيش از رسيدن به نزد او خود را آماده مى كند كه چگونه با او برخورد كند،چگونه سلام نمايد،چگونه احوال پرسى كند،در برابر پرسش او چگونه پاسخ دهد و چگونه در حضور او بنشيند و....

در مكتب اهل بيت عليهم السلام پس از فراخوانى وتأكيد بر اصل زيارت ائمه كه زيارت آنان زيارت خداست؛

يعنى اقبال،حضور و اعراض از غير به آداب زيارت پرداخته شده است.

البته در صدور بخش بسيارى از زياراتى كه وارد شده،هيچ شك و ترديدى نيست.آداب ويژه اى در اين زيارت ها يعنى زيارت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله،حضرت زهرا عليها السلام و زيارت ائمه اطهار عليهم السلام لحاظ و رعايت شده است.انسان بايد براى زيارت آمادگى داشته باشد كه حضرات عليهم السلام،چگونگى اين آمادگى را بيان فرموده اند.

برخى از آداب چنين است:

1.زاير پيش از آغاز سفر زيارتى غسل كند.

2.در طول سفر از سخنان بيهوده،مخاصمه و مجادله بپرهيزد.

3.پيش از مشرف شدن به حرم مطهر غسل نمايد.

4.لباس هاى نو و پاكيزه بپوشد.

5.به هنگام تشرف گام هاى خود را كوتاه بردارد....

البته دعوت ايشان به زيارت خودشان،راه دادن انسان به حضور،آموزش آداب ديدار،تعليم سخن گفتن با آنان،چگونگى حالات ظاهرى و باطنى،همه از باب لطف

ص: 43

و از مصاديق قاعده لطف(1)و از طبع بزرگ منشى و عظمت و شكوه اهل بيت عليهم السلام است.

زيارت جامعه كبيره

زيارت جامعه كبيره از زيارت هاى مهم است كه ما شكى در صدور آن نداريم.پيش از بررسى سند آن بايد به چرايى ناميدن اين زيارت به زيارت جامعه پاسخ گفت.پاسخ روشن است؛چرا كه همه پيشوايان معصوم عليهم السلام با آن زيارت مى شوند.اما آيا با زيارت جامعه شخص پيامبر گرامى صلى الله عليه وآله،حضرت فاطمه زهرا عليها السلام و حضرت ولى عصر عليه السلام را مى توان زيارت كرد؟پاسخ اين پرسش را با تحقيق و تأمل لازم در عبارات اين زيارت مى توان به دست آورد.

سند زيارت جامعه كبيره

اين زيارت بايستى از نظر سندى بررسى شود،گرچه ما اطمينان داريم كه اين متن از امام هادى عليه السلام صادر شده است.براى تثبيت اين نظر مطالبى را بيان مى نماييم تا موجب يقين همگان به صدور اين متن از امام عليه السلام باشد.

محدث بزرگوار شيخ صدوق رحمه الله اين زيارت را در دو كتاب از مصنفات خود آورده است؛يكى كتاب من

لايحضره الفقيه و ديگر كتاب عيون أخبار الرضا عليه السلام.

شيخ صدوق رحمه الله در كتاب عيون أخبار الرضا عليه السلام مى نويسد:

حدثنا على بن أحمد بن محمد بن عمران الدقاق رضى الله عنه؛ومحمد بن أحمد السنانى؛وعلى بن عبدالله الوراق؛والحسين بن إبراهيم بن أحمد بن هشام المكتب،قالوا:حدثنا محمد بن أبى عبدالله الكوفى وأبو الحسين الأسدى قالوا:حدثنا محمد بن إسماعيل

ص: 44

المكى البرمكى قال:حدثنا موسى بن عمران النخعى قال:قلت لعلى بن محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين بن على بن أبى طالب

عليهم السلام:

علمنى يا بن رسول الله!قولا أقوله بليغا كاملا إذا زرت واحدا منكم...؛(1)

اما در كتاب من لا يحضره الفقيه آمده است:

روى محمد بن إسماعيل البرمكى قال:حدثنا موسى بن عبدالله النخعى،قال:قلت لعلى بن محمد...عليهم

السلام.(2)

صحت سند زيارت جامعه

اشاره

چنان كه خواهد آمد،بزرگان فقها و محدثان،زيارت جامعه را صحيح دانسته اند،و نيز به عبارت هاى آن در

كتاب هاى خود در مباحث گوناگون استدلال نموده اند.اكنون لازم است به چند نكته اشاره شود:

نكته يكم:شيخ صدوق رحمه الله در مقدمه كتاب من لا يحضره الفقيه مى گويد:من مطابق رواياتى كه در اين

كتاب آورده ام،فتوا مى دهم و آن ها را بين خود و خداى خود حجت مى دانم.

اين سخن در بين فقها خاستگاه بحث بزرگى شده؛چرا كه با تحقيق و مراجعه به كتاب هاى فتوايى شيخ صدوق رحمه الله همانند المقنع و الهداية روشن مى شود كه نه تنها شيخ صدوق رحمه الله طبق همه روايات كتاب من لا يحضره الفقيه فتوا نداده؛بلكه در مواردى خلاف آن ها فتوا داده است.

با توجه به التزامى كه شيخ صدوق رحمه الله در سرآغاز كتاب من لا يحضره الفقيه دارد،چگونه مخالفت او را در كتاب هاى فتوايى مى توان توجيه كرد؟

ص: 45

دانشمندان محقق در توجيه اين عمل كرد نظرهاى گوناگونى ارائه كرده اند،آن چه محل حاجت است اين كه:علامه مجلسى رحمه الله مى نويسد:شيخ صدوق رحمه الله از اين التزام در اثناى همان كتاب دست برداشته و عدول كرده است.(1)آقاى حكيم رحمة الله عليه در مستمسك عروة الوثقى ضمن اشكال به علامه مجلسى رحمة الله عليه كه اشكال هم وارد است مطلب مفيدى مى آورد و مى گويد:اگر شيخ صدوق واقعا از تعهد خود عدول كرده،بايد مشخص كند كه در كدام بخش از كتابش عدول نموده است.به سخن ديگر،اگر از التزامش عدول كرده بايد همان جا تذكر دهد تا خواننده متوجه عدول او گردد كه اگر اين عدول را تذكر ندهد،تدليس خواهد بود و اين امر قبيحى است و شأن شيخ صدوق رحمه الله بزرگ تر از تدليس است.(2)

بنابراين،سخن علامه مجلسى رحمه الله دليلى ندارد؛بلكه دليل بر خلافش است.بر اساس اين تحقيق،هر روايتى كه در كتاب من لا يحضره الفقيه از اشخاص نقل شده است بايد مورد اعتماد باشد و همه راويان زيارت جامعه نزد شيخ صدوق رحمة الله عليه ثقه خواهند بود،و همين براى ما كافى است.

نكته دوم:اصطلاح«صحيح»در روايات نزد قدماى علماى ما با اصطلاح متأخران تفاوت دارد.آنان هر روايتى را كه وثوق به صدور آن داشتند،صحيح مى دانستند و بر آن اثر مترتب مى كردند،و اين اصطلاح هم چنان مورد عمل همه فقها و محدثان بوده تا زمان سيد ابن طاووس رحمه الله كه ايشان يا علامه حلى اصطلاح صحيح را بر حديثى نهادند كه راويان آن مورد وثوق باشند.ما اين موضوع را در بعضى از مباحثمان تحقيق كرده ايم و يادآور شده ايم كه جمعى از محدثان متأخر نيز برن.

ص: 46

اصطلاح جديد بوده اند(1).از اين رو مرحوم محدث نورى بر مرحوم مجلسى در كتاب مرآة العقول و مرحوم محدث جزائرى در شرح تهذيب الاحكام به دليل بررسى روايات آن دو كتاب بر اساس اصطلاح متأخران انتقاد

نموده است.(2)

اين هم وجه ديگرى براى صحت زيارت جامعه نزد مرحوم صدوق و قدما و عموم محدثان.

نكته سوم:شيخ صدوق رحمه الله در بين بزرگان علماى ما اين امتياز را دارد كه به بلاد مختلف مسافرت نموده و با فقها و محدثان مذاهب ديگر مذاكرات علمى داشته است.وى از آنان حديث اخذ كرده و احاديث اهل بيت عليهم السلام را نيز براى آنان روايت نموده و در بلاد منتشر كرده است.به همين روى،علماى مذاهب ديگر نيز از شمار مشايخ او بوده اند.

به اين جهت اگر از شخصى روايت بسيار كرده باشد و در پى نام او گفته باشد«رضى الله عنه»،گويند كه آن

شيخ امامى اثناعشرى مورد وثوق است.

در تنقيح المقال آمده است:

و قد قالوا:إن ذكر الثقات مشايخهم مقرونا بالرضيلة والرحملة قرين للمدح،بل هو عديل للتوثيق.قال المحقق الداماد رحمه الله:إن لمشايخنا الكبار كالصدوق رضى الله عنه مشيخة يلتزمون إرداف تسميتهم بالرضيلة أو الرحملة لهم،فاولئك أثبات أجلاء،والحديث من جهتهم صحيح معتمد عليه،نص بالتوثيق

أو لم ينص.(3)

با نگاه به كتاب هاى شيخ صدوق رحمه الله،مى بينيم مشايخ روايت زيارت جامعه از كسانى هستند كه وى از آنان بسيار روايت كرده و درباره آنان«رضى الله عنه»7.

ص: 47

گفته است:

على بن أحمد الدقاق،در اين منابع آمده است:

الأمالى:768،451،334،309،

التوحيد:60،57،56،48،

الخصال:543،

علل الشرايع:176،175،1.131،

عيون أخبار الرضا عليه السلام:2.315،

كمال الدين:520 و

من لا يحضره الفقيه:4.445 و 476.

محمد بن أحمد السنانى،در اين منابع آمده است:

الأمالى:755،410،

الخصال:543،

علل الشرائع:176،175،1.131 و

من لا يحضره الفقيه:4.476.

على بن عبدالله الوراق،در اين منابع آمده است:

علل الشرائع:240،176،175،1.132 و

كمال الدين:520.

حسين بن ابراهيم المكتب،در اين منابع آمده است:

علل الشرائع:1.67 و الخصال:543.

نكته چهارم:وقتى شيخ صدوق رحمه الله براى روايات من لا يحضره الفقيه چنان شأنى را قائل باشد و از مشايخ خود چنان تعبير نمايد،و در مقابل هيچ گونه جرحى

ص: 48

درباره شيخ مورد نظر وجود نداشته باشد،قطعا آن شيخ كه مورد رضايت بوده و در كتاب مزبور از او حديث نقل شده،مورد وثوق خواهد بود.

نكته پنجم:تعدد راوى در هر طبقه موجب مزيد وثوق به صدور و راويان حديث خواهد بود.

مرحوم شيخ صدوق به توسط چهار نفر از مشايخ خود زيارت جامعه را روايت كرده است.

1.على بن احمد بن محمد دقاق

صاحب كتاب تنقيح المقال عبارت ياد شده را در ذيل نام او گفته است،و همين براى ما مخصوصا با توجه به

مطالب ديگر كافى است.

2.محمد بن احمد السنانى

وى نواده«محمد بن سنان»است،از اين روى به«سنانى»ملقب شده است.در تنقيح المقال آمده است:

يمكن عد الرجل فى الحسان نظرا إلى استفادة كونه إماميا من عدم غمز الشيخ رحمه الله فى مذهبه واستفادة المدح المعتد به فيه من إكثار الصدوق رحمه الله الرواية عنه مترحما.(1)

3.على بن عبدالله الوراق

در تنقيح المقال آمده است:

روى عنه الصدوق رحمه الله مترحما عليه.(2)

ص: 49

4.حسين بن ابراهيم بن احمد بن هشام المكتب

در تنقيح المقال آمده است:

قال فى التعليقة:إنه يروى الصدوق رحمه الله عنه مترضيا مترحما،وأقل ما يستفاد منه حسن حاله.(1)

پس،ملاحظه مى كنيد هيچ گونه جرحى در اين اشخاص وجود ندارد و ترحم و ترضى شيخ صدوق بر آن ها دليل

بر حسن حال؛بلكه وثاقت آنان مى باشد.در تنقيح المقال آمده است:

إنه لا يخفى عليك إمكان استفادة وثاقة الرجل،نصوا على توثيقه أم لا،من امور...منها:ترحم الإمام

عليه السلام على رجل أو ترضيه عنه أو نحو ذلك،فإنه لا يعقل صدور ذلك منه إلا بالنسبة إلى ثقة عدل.

بل الترحم و الترضى ونحوهما من المشايخ يفيد ذلك،كما لا يخفى على الفطن اللبيب.(2)

و از جمله شواهد اين كه ترحم و ترضى بزرگان نزد علما بر حسن بلكه وثاقت دلالت دارد،استدلال مرحوم آقاى

خويى به روايت«حسين بن ابراهيم بن احمد بن هشام مؤدب»يكى از مشايخ چهارگانه شيخ صدوق در زيارت

جامعه مى باشد،ايشان در ترجمه«محمد بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين ملقب به ديباجه»مى فرمايد:

ويدل على ذمه أيضا عدة من الروايات:

منها:ما رواه الصدوق عن أحمد بن زياد بن جعفر الهمدانى....

ومنها:ما رواه عن الحسين بن ابراهيم بن أحمد بن هشام المؤدب رضى الله عنه قال:حدثنا على بن

إبراهيم بن هشام....(3)

ص: 50

پس اگر توثيق«حسين بن ابراهيم»نزد ايشان تمام نبود هرگز نمى گفتند:«ويدل...».

اينك تعدادى از رواياتى را كه شيخ صدوق رحمه الله در كتاب هاى خود از مشايخ ياد شده آورده نقل مى كنيم،

تا در ضمن معلوم شود كه در نقل چه مضامين بلندى،بزرگان بر راويان مذكور اعتماد كرده اند:

حديث يكم.

حدثنا محمد بن أحمد السنانى رضى الله عنه،قال:حدثنا محمد بن أبى عبدالله الكوفى،قال:حدثنا موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد،عن على بن سالم،عن أبيه،عن أبان بن عثمان،عن أبان بن

تغلب،عن عكرمة،عن ابن عباس،قال:قال رسول الله صلى الله عليه وآله:قال الله جل جلاله:لو اجتمع الناس كلهم على ولاية على ما خلقت النار.(1)

حديث دوم.

حدثنا الحسين بن إبراهيم بن أحمد بن هشام المؤدب رحمه الله،قال:حدثنا محمد بن جعفر الأسدى الكوفى،قال:حدثنى موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد النوفلى،عن على بن أبى حمزة،عن أبيه،عن الصادق جعفر بن محمد،عن أبيه،عن آبائه،عن على عليهم السلام قال:قال رسول الله

صلى الله عليه وآله:

إذا كان يوم القيامة يؤتى بك يا على على ناقة من نور،وعلى رأسك تاج له أربعة أركان،على كل ركن ثلاثة أسطر:لا إله إلا الله،محمد رسول الله،على ولى الله،وتعطى مفاتيح الجنة،ثم يوضع لك كرسى يعرف بكرسى الكرامة فتقعد عليه،ثم يجمع لك الأولون و الآخرون فى صعيد واحد،فتأمر بشيعتك إلى الجنة،وبأعدائك إلى النار،فأنت قسيم5.

ص: 51

الجنة،وأنت قسيم النار،ولقد فاز من تولاك،وخسر من عاداك،فأنت فى ذلك اليوم أمين الله،وحجة الله الواضحة(1).

حديث سوم.

روى محمد بن أبى عبدالله الأسدى الكوفى،عن موسى بن عمران،عن عمه الحسين بن يزيد النوفلى،عن الحسن بن على بن أبى حمزة حديث تفسير قوله تعالى:(وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً فِي عَقِبِهِ )(2)بالإمامة،جعلها الله

عز وجل فى عقب الحسين عليه السلام باقية إلى يوم القيامة.(3)

حديث چهارم.

وروى محمد بن أبى عبدالله الكوفى،عن موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد،عن الحسن بن على بن أبى حمزة،عن أبيه،عن يحبى بن أبى القاسم،عن الصادق جعفر بن محمد،عن أبيه،عن جده

عليهم السلام،قال:قال رسول الله صلى الله عليه وآله:

الأئمة بعدى اثنا عشر أولهم على بن أبى طالب،وآخرهم القائم،فهم خلفائى وأوصيائى وأوليائى وحجج الله على امتى بعدى،المقر بهم مؤمن،والمنكر لهم كافر.(4)

حديث پنجم.

عن محمد بن أحمد السنانى رضى الله عنه،عن محمد بن أبى عبدالله الأسدى الكوفى،عن موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد النوفلى،عن على بن سالم،عن أبى بصير،عن أبى عبدالله الصادق عليه

السلام،قال:

إن الله تبارك وتعالى لا يوصف بزمان،ولا مكان،ولا حركة،ولا انتقال،ولا سكون،9.

ص: 52

بل هو خالق الزمان و المكان و الحركة و السكون والانتقال،تعالى عما يقول الظالمون علوا كبيرا.(1)

حديث ششم.

حدثنا محمد بن أحمد السنانى رضى الله عنه،قال:حدثنا محمد بن أبى عبدالله الأسدى الكوفى،قال:حدثنا موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد،عن على بن سالم،عن أبيه،عن سعد بن طريف،عن

سعيد بن جبير،عن ابن عباس،قال:قال رسول الله صلى الله عليه وآله لعلى عليه السلام:

يا على ،أنت إمام المسلمين،وأمير المؤمنين،وقائد الغر المحجلين،وحجة الله بعدى على الخلق أجمعين،وسيد الوصيين،ووصى سيد النبيين.

يا على،إنه لما عرج بى إلى السماء السابعة،ومنها إلى سدرة المنتهى،ومنها إلى حجب النور،وأكرمنى ربى جل جلاله بمناجاته،قال لى:يا محمد؟

قلت:لبيك ربى وسعديك،تباركت وتعاليت.

قال:إن عليا إمام أوليائى،ونور لمن أطاعنى،و هو الكلمة التى ألزمتها المتقين،من أطاعه أطاعنى،ومن عصاه عصانى،فبشره بذلك.

فقال على عليه السلام:يا رسول الله،بلغ من قدرى حتى إنى اذكر هناك؟فقال:نعم يا على !فاشكر ربك.

فخر على عليه السلام ساجدا شكرا لله على ما أنعم به عليه،فقال له رسول الله صلى الله عليه وآله:ارفع رأسك يا على ،فإن الله قد باهى بك ملائكته.(2)5.

ص: 53

حديث هفتم.

حدثنا محمد بن موسى بن المتوكل رحمه الله،قال:حدثنا محمد بن أبى عبدالله الكوفى،قال:حدثنا موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد النوفلى،عن على بن سالم،عن أبيه،عن ثابت ابن أبى

صفية،عن سعيد بن جبير،عن ابن عباس،قال:قال رسول الله صلى الله عليه وآله:من سره أن يجمع الله له الخير كله فليوال عليا بعدى،وليوال أولياءه،وليعاد أعداءه.(1)

حديث هشتم.

حدثنا الشيخ الجليل أبو جعفر محمد بن على بن الحسين بن موسى بن بابويه القمى رضى الله عنه،قال:حدثنا على بن أحمد بن موسى الدقاق رضى الله عنه،قال:حدثنا محمد بن أبى عبدالله الكوفى،قال:حدثنا موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد النوفلى،عن على بن أبى حمزة،عن يحبى بن

أبى إسحاق،عن الصادق جعفر بن محمد،عن أبيه،عن جده،عن أبيه عليهم السلام،قال:سئل النبى صلى الله عليه وآله:أين كنت وآدم فى الجنة؟

قال:كنت فى صلبه،وهبط بى إلى الأرض فى صلبه،وركبت السفينة فى صلب أبى نوح،وقذف بى فى النار فى صلب أبى إبراهيم،لم يلتق لى أبوان على سفاح قط ،ولم يزل الله عز وجل ينقلنى من الأصلاب الطيبة إلى الأرحام الطاهرة هاديا مهديا،حتى أخذ الله بالنبوة عهدى،وبالإسلام ميثاقى،وبين كل شىء من صفتى،وأثبت فى التوراة و الإنجيل ذكرى،ورقى بى إلى سمائه،وشق لى اسما من أسمائه الحسنى،امتى

الحمادون،فذو العرش محمود وأنا محمد.(2)2.

ص: 54

حديث نهم.

حدثنا محمد بن موسى بن المتوكل رضى الله عنه،قال:حدثنا محمد بن أبى عبدالله الكوفى،عن موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد النوفلى،عن على بن سالم،عن أبيه،عن أبى حمزة الثمالى،عن

سعد الخفاف،عن الأصبغ بن نباتة،عن عبدالله بن عباس،قال:قال رسول الله صلى الله عليه وآله:لما عرج بى إلى السماء السابعة،ومنها إلى سدرة المنتهى،ومن السدرة إلى حجب النور،نادانى ربى جل

جلاله:

يا محمد!أنت عبدى وأنا ربك،فلى فاخضع،وإياى فاعبد،وعلى فتوكل،وبى فثق،فإنى قد رضيت بك عبدا وحبيبا ورسولا ونبيا.

وبأخيك على خليفة وبابا،فهو حجتى على عبادى،و إمام لخلقى،به يعرف أوليائى من أعدائى،وبه يميز حزب الشيطان من حزبى،وبه يقام دينى،وتحفظ حدودى،وتنفذ أحكامى،وبك وبه وبالأئمة من ولده أرحم عبادى و إمائى.

وبالقائم منكم أعمر أرضى بتسبيحى وتهليلى وتقديسى وتكبيرى وتمجيدى،وبه اطهر الأرض من أعدائى،واورثها أوليائى،وبه أجعل كلمة الذين كفروا بى السفلى،وكلمتى العليا،وبه أحيى عبادى وبلادى بعلمى،وله اظهر الكنوز و الذخائر بمشيئتى،وإياه أظهر على الأسرار و الضمائر بإرادتى،وأمده بملائكتى لتويده على إنفاذ أمرى،وإعلان دينى،ذلك وليى حقا،ومهدى عبادى صدقا.(1)

حديث يازدهم.

حدثنا على بن أحمد بن محمد رضى الله عنه،قال:حدثنا محمد بن أبى عبدالله الكوفى،قال:حدثنا موسى بن عمران النخعى،عن عمه الحسين بن يزيد،عن الحسن بن على بن1.

ص: 55

أبى حمزة،عن أبيه،قال:سألت أبا عبدالله عليه السلام:لأى علة دفنت فاطمة عليها السلام بالليل ولم تدفن بالنهار؟

قال:لأنها أوصت أن لا يصلى عليها الرجلان.(1)

مرحوم شيخ صدوق زيارت جامعه را به توسط مشايخ چهارگانه ياد شده از:

محمد بن ابى عبدالله الكوفى و ابو الحسين الاسدى

روايت نموده است.

عبارت وى هر چند در تعدد ظهور دارد؛ولى مرحوم نجاشى و در پى ايشان جمع كثيرى از بزرگان به اتحاد قائلند؛يعنى محمد بن ابى عبدالله الكوفى،خود ابوالحسين اسدى است و اسم كامل وى عبارت است از:ابوالحسين محمد بن جعفر بن عون الاسدى الكوفى.

ما مى گوييم:اگر اين نظر تمام است،پس اين راوى ثقه است چنان كه خواهد آمد و اگر مغايرت هست،پس

وثاقت«ابوالحسين اسدى كوفى»كافى است.

مرحوم آقاى خويى كه قائل به اتحاد مى باشد،در ترجمه«محمد بن جعفر بن عون»مى گويد:

قال النجاشى:محمد بن جعفر بن محمد بن عون الأسدى،أبو الحسين الكوفى:ساكن الرى ،يقال له:محمد بن أبى عبدالله،كان ثقة،صحيح الحديث،إلا أنه روى عن الضعفاء،وكان يقول بالجبر و التشبيه،وكان أبوه وجها،روى عنه أحمد بن محمد بن عيسى،له كتاب الجبر والاستطاعة.

أخبرنا أبو العباس بن نوح،قال:حدثنا الحسن بن حمزة،قال:حدثنا محمد بن جعفر الأسدى،بجميع كتبه،قال:ومات أبو الحسين محمد بن جعفر،ليلة الخميس لعشر خلون5.

ص: 56

من جمادى الأولى سنة اثنتى عشرة وثلاثمائة،وقال ابن نوح:حدثنا أبو الحسن بن داود،قال:حدثنا أحمد بن حمدان القزوينى،عنه بجميع كتبه.

وقال الشيخ(660):ص محمد بن جعفر الأسدى:يكنى أبا الحسين،له كتاب الرد على أهل الاستطاعة،أخبرنا به جماعة عن التلعكبرى،عن محمد بن جعفر الأسدى ر.

وقال فى رجاله،فى باب من لم يرو عنهم عليهم السلام(28):ص محمد بن جعفر الأسدى،يكنى أبا الحسين الرازى،كان أحد الأبواب ر.

وقال فى كتاب الغيبة:ص و قد كان فى زمان السفراء المحمودين أقوام ثقات،ترد عليهم التوقيعات من قبل المنصوبين للسفارة من الأصل،منهم أبو الحسين محمد بن جعفر الأسدى رحمهم الله.

أخبرنا أبو الحسين بن أبى جيد القمى،عن محمد بن الوليد،عن محمد بن يحبى العطار،عن محمد بن أحمد بن يحبى،عن صالح بن أبى صالح،قال:سألنى بعض الناس فى سنة تسعين ومائتين قبض شىء فامتنعت من ذلك،وكتبت أستطلع الرأى فأتانى الجواب:ص بالرى محمد بن جعفر العربى فليدفع إليه،فإنه من ثقاتنار.

الغيبة:فى ذكر السفراء المحمودين الثقات الذين ترد عليهم التوقيعات.الحديث 1،ثم ذكر الشيخ عدة روايات متعلقة بذلك،ثم قال:ص ومات الأسدى على ظاهر العدالة ولم يطعن عليه،فى شهر ربيع الآخر سنة اثنتى عشرة وثلاثمائة ر.الغيبة:الموضع المذكور.

أقول:الروايات الدالة على وكالة محمد بن جعفر الأسدى كثيرة.(1)

سپس ايشان با دلايل گوناگون قول نجاشى را به اين كه محمد بن جعفر به جبر و تشبيه قائل بوده رد مى نمايد.

به هر حال،همه به وثاقت«محمد بن جعفر أبو الحسين الاسدى»قائل هستند،7.

ص: 57

و اين براى ما كافى است.

محمد بن اسماعيل البرمكى

مرحوم نجاشى وى را صريحا توثيق كرده و گفته است:

كان ثقة مستقيما.(1)

مرحوم علامه حلى گفته است:

اختلف علماؤنا فى شأنه،فقال النجاشى:إنه ثقة مستقيم.وقال ابن الغضائرى:إنه ضعيف.وقول

النجاشى عندى أرجح؛(2)

بزرگان علما،آراى منقول از ابن غضائرى را قابل معارضه با نظرات مثل نجاشى و شيخ طوسى نمى دانند.

موسى نخعى

درباره نام«موسى نخعى»چنان كه پيداست،بين نقل كتاب من لا يحضره الفقيه و عيون الاخبار اختلاف وجود

دارد؛از اين رو بحث مى شود كه آيا«موسى بن عمران نخعى»و«موسى بن عبدالله نخعى»يك شخص هستند يا دو فرد.

در اين جا دو احتمال وجود دارد:

يكم.احتمال دارد در اين جا تصحيف شده باشد؛يعنى در نوشتن موسى بن عمران نخعى با موسى بن عبدالله نخعى

اشتباه رخ داده و در واقع«موسى بن عبدالله نخعى»درست است.

گواه بر صدق اين احتمال همان است كه شيخ طوسى رحمه الله اين روايت را از شيخ صدوق رحمه الله در كتاب

تهذيب الاحكام از«موسى بن عبدالله نخعى»نقل كرده است.بنابراين اشتباه در نوشتار از ناسخان كتاب بوده است.

روى اين اصل،موسى بن9.

ص: 58

عبدالله تعين پيدا مى كند.

دوم.احتمال دارد هر دو اسم درست باشد؛چرا كه هنگام ذكر راوى گاهى نام راوى به پدرش و گاهى به جدش

نسبت داده مى شود.

اين امر در اسانيد ديگر نيز اتفاق افتاده است.در تحقيقى كه در مورد يكى از راويان انجام شد،نام او به چهار

صورت در اسناد روايات آمده بود.يك بار نامش ذكر شده بود،بار ديگر با لقب از او ياد شده بود،بار سوم منتسب به

جدش و بار چهارم منتسب به پدرش شده بود.(1)

بنابراين دو احتمال،مى توان نتيجه گرفت كه موسى بن عبدالله و موسى بن عمران هر دو نام يك نفر است.

البته موسى بن عمران نخعى در كتاب هاى تفسيرى،فقهى و...بسيار روايت دارد و كتاب هاى بسيارى در كتاب

معجم رجال الحديث نام برده شده كه روايات موسى بن عمران نخعى را آورده اند،از جمله:

من لا يحضره الفقيه،

تهذيب الاحكام،

الاستبصار،

التوحيد،

علل الشرائع،

معانى الأخبار،

كمال الدين و....د.

ص: 59

بنابراين نام موسى بن عمران نخعى به عنوان يكى از محدثان و راويان شيعه به طور فراوان در كتاب هاى ما ذكر

شده است.اين نخستين جهت توثيق اين راوى.

جهت دوم.موسى بن عمران از رجال كتاب كامل الزيارات است.شيخ بزرگوار ابن قولويه رحمه الله در مقدمه كتاب خود مى نويسد:رواياتى كه در اين كتاب مى آورم همه از مشايخ ثقات هستند.از همين رو،آقاى خويى رحمه الله به وثاقت همه رجال كتاب كامل الزيارات قائل شد و بنابر آن در موارد بسيارى فتوا داد.برخى از اساتيد ما نيز به پيروى از آقاى خويى رحمه الله همين مبنا را قائل شدند.

البته آقاى خويى در اواخر ايام زندگى اش از اين مبنا دست برداشت و نظرش عوض شد كه منظور از مشايخ

ثقات،مشايخ و اساتيد بلا واسطه ابن قولويه رحمه الله هستند،نه رجال ديگر كتاب.

بنابراين،موضوعى كه بايستى بررسى كرد اين است كه آيا ابن قولويه رحمه الله فقط مشايخ خود،يا همه رجال

كتاب را توثيق كرده است؟

اگر پس از بررسى اين گونه نظر بدهيم كه عبارت ابن قولويه رحمه الله در توثيق همه رجال ظهور دارد،جهت دوم

توثيق موسى بن عمران عبدالله نخعى خواهد شد.

جهت سوم.در پژوهشى ديگر در كتاب من لا يحضره الفقيه،به توثيق ديگرى براى موسى بن عمران دست يافتم.

شيخ صدوق رحمه الله در كتاب الوصية پس از نقل رواياتى مى نويسد:

و قد أخرجت الأخبار المسندة الصحيحة فى هذا المعنى فى كتاب ص كمال الدين وتمام النعمة ر(1)؛در اين معنا،در كتاب كمال الدين وتمام النعمة احاديث مسند(2)صحيح آورده ام.د.

ص: 60

وى اين روايات را به كتاب كمال الدين حواله مى كند و به صحت آن ها تصريح مى نمايد،و يكى از راويان آن روايات،موسى بن عمران نخعى است.

جهت چهارم.يكى از علماى بزرگ ما شيخ طبرى رحمه الله در كتاب بشارة المصطفى لشيعة المرتضى مى نويسد:

ولا أذكر فيه إلا المسند من الأخبار عن المشايخ الكبار وثقات الأخيار؛(1)

در اين كتاب حديثى را ذكر نكردم مگر اين كه مسند بوده؛روايت هايى از مشايخ بزرگ و افراد صالح مورد وثوق و اطمينان.

و يكى از راويان اين كتاب موسى بن عمران نخعى است.

جهت پنجم.كلام عالم بزرگوار ابن مشهدى است.وى در مقدمه كتاب المزار خود مى نويسد:

فإنى قد جمعت فى كتابى هذا من فنون زيارات للمشاهد المشرفات...ومايلجأ إليه من الأدعية عند

المهمات،مما اتصلت به من ثقات الرواة إلى السادات؛(2)

من در اين كتاب كيفيت زيارت مشاهد مشرفه...و نيز دعاهايى را جمع آورى نمودم،به سندى كه به واسطه راويان مورد وثوق از اهل بيت عليهم السلام نقل شده است.

موسى بن عمران يكى از راويان اين كتاب است.

جهت ششم.وى از رجال تفسير على بن ابراهيم قمى است كه آن بزرگوار رجال اين كتاب را توثيق كرده است.

جهت هفتم.در تنقيح المقال پس اين كه گويد:وى راوى زيارت جامعه است مى نويسد:ف.

ص: 61

وفى روايته لها دلالة واضحة على كونه إماميا صحيح الاعتقاد،بل فى تلقين مولانا الهادى عليه السلام

شهادة على كون الرجل من الحسان،مقبول الرواية لهم،وعدم ذكره فى كتب الرجال غير قادح فيه.(1)

جهت نهم.مرحوم آقاى خويى رحمه الله در كتاب معجم رجال الحديث مى گويد:

12847 موسى بن عمران:

روى عن الحسين بن يزيد،وروى عنه موسى بن عمران.تفسير القمى:سورة النحل،فى تفسير قوله تعالى:أَمَرَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ .

وروى عن الحسين بن يزيد النوفلى،وروى عنه محمد بن أبى عبدالله.الكافى:الجزء 4،كتاب الحج 3،باب استطاعة الحج 30،الحديث 5.

ثم إنه روى الكلينى،عن محمد بن أبى عبدالله،عن موسى بن عمران،عن عمه الحسين بن عيسى بن عبدالله،عن على بن جعفر.الروضة:الحديث 141.

كذا فى المرآة أيضا،والظاهر أن فيه تحريفا،فإن الحسين بن عيسى بن عبدالله لا يكون عما لموسى بن عمران،بل عمه الحسين بن يزيد بقرينة سائر الروايات،والصحيح:موسى بن عمران،عن عمه الحسين،عن عيسى بن عبدالله،والله العالم.

أقول:هذا متحد مع من بعده.

12848 موسى بن عمران النخعى:

روى عن الحسين بن يزيد،وروى عنه محمد بن أبى عبدالله الكوفى.كامل الزيارات:الباب(9)،فى الدلالة على قبر أمير المؤمنين عليه السلام،الحديث 7.

وروى عن الحسين بن يزيد عمه،وروى عنه محمد بن أبى عبدالله الأسدى.مشيخة الفقيه:فى طريقه إلى يحبى بن عباد المكى.7.

ص: 62

وروى عنه محمد بن أبى عبدالله الكوفى،الفقيه:الجزء 4،باب الوصية من لدن آدم عليه السلام،الحديث

457،وباب نوادر المواريث،الحديث 817.

وروى عن الحسين بن يزيد النوفلى عمه،وروى عنه محمد بن جعفر الأسدى أبو الحسين.الفقيه:الجزء

3،باب الرهن،الحديث 909.

وروى عنه محمد بن أبى عبدالله الكوفى.مشيخة الفقيه:فى طريقه إلى ما كان فيه من حديث سليمان بن

داود عليهما السلام...ر.(1)

و معلوم است كه ايشان به وثاقت رجال تفسير قمى قائل مى باشند.

علاوه بر اين،با تحقيقاتى كه انجام يافته،روشن مى شود كه موسى بن عمران مورد اعتماد بسيارى از مفسران،

محدثان و فقيهان قرار داشته و در مباحث مختلف به روايات او استشهاد يا استدلال كرده اند.

استدلال يا استشهاد دانشمندان به زيارت جامعه

از جمله مواردى كه در كتاب هاى علماى ما به زيارت جامعه استدلال و استشهاد شده،تفسير آيه عجيبى است كه

معانى بسيارى دارد و مقام بزرگى براى ائمه عليهم السلام بيان مى كند،آن جا كه مى فرمايد:

2بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ *لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ ) ؛

بلكه آنان بندگان گرامى اند كه در گفتار از او پيشى نمى گيرند و طبق فرمان او عمل مى نمايند.

*صاحب تفسير نور الثقلين در ذيل اين آيه شريفه مى نويسد:

وفى عيون الأخبار فى الزيارة الجامعة للأئمه عليهم السلام المنقولة عن الجواد عليه السلام:

ص: 63

السلام على الدعاة إلى الله...وعباده المكرمين الذين لايسبقونه بالقول وهم بأمره يعملون؛(1)

در كتاب عيون أخبار الرضا عليه السلام در زيارت جامعه اى كه از امام جواد عليه السلام نقل شده است(2)چنين آمده است:سلام بر فراخوانان به سوى خدا...و بندگان گرامى كه در گفتار از او پيشى نمى گيرند و طبق فرمان او عمل مى نمايند.

اين نويسنده به اين زيارت اعتماد كرده و بخشى از آن را براى تفسير آيه مباركه نقل نموده است.

*فيض كاشانى رحمه الله نيز در تفسير صافى روايتى را از امام عليه السلام نقل مى كند كه حضرتش فرمود:

نحن كلمة التقوى وسبل الهدى و المثل الأعلى؛(3)

ما كلمه تقوا،راه هدايت و مثل اعلا هستيم.

وى پس از نقل اين روايت نورانى به عبارتى از زيارت جامعه استشهاد مى كند و مى نويسد:

وفى الزيارة الجامعة الجوادية عليه السلام:السلام على أئمة الهدى...وورثة الأنبياء و المثل الأعلى؛(4)

در زيارت جامعه آمده است:سلام بر پيشوايان هدايت...وارثان پيامبران و مثل هاى والا.ن.

ص: 64

*شيخ حويزى در تفسير نور الثقلين در ذيل آيه مباركهيَخْلُقُ ما يَشاءُ مى نويسد:

وفى عيون الأخبار فى الزيارة الجامعة للأئمة عليهم السلام:السلام على الدعاة إلى الله...؛(1)

در مورد ديگرى به عبارت ديگرى از اين زيارت اشاره مى كند و مى نويسد:

فى عيون الأخبار فى الزيارة الجامعة:خلقكم الله أنوارا وجعلكم بعرشه محدقين...؛(2)

در عيون أخبار الرضا عليه السلام،در زيارت جامعه مى خوانيم:خداوند شما را نورهايى آفريد و به گرد عرش خود محيط قرار داد.

در جاى ديگر مى نويسد:

وفى الزيارة الجامعة:السلام على أئمة الهدى...؛(3)

در زيارت جامعه آمده است:سلام بر پيشوايان هدايت گر....

وى در ذيل آيه شريفه تطهير نيز به فرازى از اين زيارت استدلال مى كند و مى گويد:

وفى الزيارة الجامعة:عصمكم الله من الزلل وآمنكم من الفتن...؛(4)

در زيارت جامعه آمده است:خداوند شما را از لغزش ها نگاه داشت و از فتنه ها ايمن ساخت....8.

ص: 65

هم چنين در مورد ديگرى مى نويسد:

فهل فصل الخطاب إلا معرفة اللغات؟وفيه فى الزيارة الجامعة:ص وفصل الخطاب عندكم ر؛(1)

آيا فصل و ممتاز كننده كتاب جز آشنايى به لغات است؟در زيارت جامعه آمده است:«و ممتازگر حق از باطل نزد شماست».

وى در همين بخش به عبارت ديگرى از اين زيارت اشاره مى كند و مى گويد:

وفى من لا يحضره الفقيه:فى الزيارة الجامعة...:ص وإياب الخلق إليكم وحسابهم عليكم ر؛(2)

در كتاب من لا يحضره الفقيه،در زيارت جامعه آمده است:«بازگشت خلق به سوى شماست و حساب خلق،نيز با شماست».

*محدث فقيه،شيخ حر عاملى رحمه الله در وسائل الشيعة در ذيل روايتى مى نويسد:

فيه دلالة على رجعة النبى صلى الله عليه وآله و الأئمه عليهم السلام وفى الزيارة الجامعة ما هو أوضح من

ذلك...؛(3)

اين فراز بيان گر رجعت و بازگشت پيامبر صلى الله عليه وآله و امامان معصوم عليهم السلام است و در زيارت جامعه عبارتى آمده كه از اين بيان روشن تر است....

*شيخ حسن بن سليمان حلى رحمه الله در كتاب المتضر از امام هادى عليه السلام اين گونه روايت مى كند:9.

ص: 66

آتاكم الله ما لم يؤت أحدا من العالمين؛(1)

آن چه خداوند به شما عنايت فرمود به هيچ يك از جهانيان عطا نكرد.

*علامه مجلسى رحمه الله در بحار الانوار به زيارت جامعه استدلال مى كند و نسخه اى را بر نسخه اى ديگر

ترجيح مى دهد و مى گويد:

الأصوب أن يكون ص معروفين ر بدل ص معترفين ر كما سيأتى فى الزيارة الجامعة؛(2)

صحيح اين است كه واژه«معروفين»به جاى واژه«معترفين»باشد،آن سان كه در زيارت جامعه خواهد آمد.

*وحيد بهبهانى رحمه الله زيارت جامعه را ارسال مسلم نموده و در مورد أئمه عليهم السلام مى گويد:

مع أنهم عليهم السلام كما ذكروا فى زيارة الجامعة الكبيرة:ص فجاهدتم فى الله حق جهاده حتى أعلنتم

دعوته ر؛(3)

با اين توصيف،ائمه عليهم السلام همان گونه اند كه در زيارت جامعه آمده است كه در راه خدا آن گونه كه شايسته جهاد براى اوست،جهاد كرديد تا دعوتش را آشكار ساختيد».

*ميرزاى قمى رحمه الله در كتاب غنائم الأيام مى نويسد:

وما ورد فى الزيارة الجامعة الكبيرة يشملهم جميعا؛(4)

و آن چه در زيارت جامعه آمده است همه آن بزرگواران را فرا مى گيرد.

*شيخ اعظم انصارى رحمه الله در كتاب الطهاره مى گويد:5.

ص: 67

ويؤيد العموم الرواية المشهورة الواردة فى الزيارة الجامعة،لكنها مختصة بزيارة خاصة؛(1)

مؤيد عموم،روايت مشهورى است كه در زيارت جامعه آمده است؛ولى اين ويژه زيارت خاصى است.

*فقيه همدانى در مصباح الفقيه در بخش غسل هاى مستحبى مى نويسد:

...أو ورد فى خصوص زيارة مثل الرواية المشهورة الواردة فى زيارة الجامعة التى يزار بها كل إمام،الآمرة

بالغسل؛(2)

از موارد غسل در خصوص زيارت،همانند روايت مشهورى است كه در زيارت جامعه وارد شده است؛همان زيارتى كه هر امامى را مى توان با آن زيارت كرد و دستور غسل نيز دارد.

*صاحب تفسير الميزان نيز به اين زيارت اشاره مى كند و مى گويد:

وفى ص الفقيه ر عن الهادى عليه السلام فى الزيارة الجامعة؛(3)

در كتاب من لا يحضره الفقيه از امام هادى عليه السلام نقل شده كه حضرتش در زيارت جامعه فرمود....

*در مصباح الفقاهه آقاى خويى رحمه الله در ذيل اين مسئله كه آيا كسى كه با اهل بيت عليهم السلام دشمنى

ميورزد و محارب است،پاك است يا نجس؟مى نويسد:

ويدل عليه أيضا قوله عليه السلام فى الزيارة الجامعة:ص ومن جحدكم كافر...ر؛(4)

كلام امام عليه السلام در زيارت جامعه بر اين مطلب دلالت دارد كه«هر كس شما را انكار كند كافر است».4.

ص: 68

وى در جاى ديگرى مى نويسد:

...كما ورد فى وجوب إطاعتهم وفى عدة موارد من الزيارة الجامعة ذكر ذلك؛(1)

...همان طور كه درباره وجوب اطاعت امام هاى معصوم عليهم السلام رواياتى وارد شده و در تعدادى از فرازهاى زيارت جامعه نيز ذكر گرديده است.

او هم چنين در كتاب الطهارة مى فرمايد:

إن المخالف لهم كافر،و قد ورد فى الزيارة الجامعة؛(2)

همان گونه كه در زيارت جامعه آمده است،مخالفت كننده با آنان كافر است.

*استاد ما مرحوم آقاى گلپايگانى قدس سره در بحث نجاست كفار به زيارت جامعه استدلال كرده كه:

وفى الزيارة الجامعة:ص من حاربكم مشرك ر؛(3)

و در زيارت جامعه آمده:«هر كه با شما سر ستيز داشته باشد مشرك است».

*در صراط النجاة نيز آمده است:

ولذا ورد فى الزيارة الجامعة أنهم الباب المبتلى به الناس؛(4)

از اين رو،در زيارت جامعه آمده است كه آن بزرگواران همان درى هستند كه مردم به آن وسيله آزمايش مى شوند.

با توجه به اين همه استشهاد،چون اندكى بينديشيم،معلوم مى شود كه اگر وثوق و اعتماد به ثبوت صدور اين زيارت از امام عليه السلام نبود،اين استدلال ها در كتاب هاى تفسيرى،حديثى،فقهى و...معنا نداشت و بسيار بعيد است كه اين بزرگان به آن چه5.

ص: 69

اعتقاد به صدور و ثبوت سند آن نداشته باشند،استدلال و يا حتى استشهاد كنند.

از طرفى،اين زيارت مورد توجه بسيار بزرگان ما بوده تا جايى كه جمعى از آنان آن را شرح كرده اند،به بيان لغات،مفاهيم و معانى والاى آن پرداخته اند و وقت،نيرو و امكانات صرف كرده اند.همه اين ها قرينه اى قوى مى تواند باشد كه اين بزرگان معتقد به صدور اين زيارت بودند.

با نگاهى گذرا به كتاب ارزشمند الذريعة إلى تصانيف الشيعه اثر شيخ ما،شيخ آقابزرگ تهرانى رحمه الله متوجه خواهيم شد كه چه قدر شرح بزرگ و كوچك بر اين زيارت به رشته تحرير در آمده است.اين كتاب بيش از بيست شرح را براى اين زيارت آمار داده است.

از سوى ديگر،دانشمندان بزرگى هم چون مجلسى اول،مجلسى دوم،سيد جزايرى،شيخ بحرانى نويسنده كتاب الحدائق،و شيخ بهايى رحمهم الله به اين زيارت توجه كرده اند و در ضمن شرح تهذيب الاحكام و من لا يحضره الفقيه اين زيارت را نيز شرح نموده اند.

بى نيازى زيارت جامعه از سند

به رغم آن كه پيش تر در مورد سند اين زيارت تحقيق شد و آن را اثبات كرديم،بايد گفت در مواردى اصلا به سند نياز نيست؛به اين معنا كه وقتى سخنى از گوينده اى دريافت كنيم و از مذاق او آگاهى داشته باشيم و سطح انديشه،علم،سبك كلام او را از جهت فصاحت،بلاغت،ادبيات بشناسيم،از طرفى معانى و مفاهيم والا و مطالبى كه در سخن گوينده است،حقايقى باشند كه دست بشر عادى به آن نمى رسد،در اين گونه موارد شكى در صدور سخن نداشته و به دنبال سند نمى گرديم.

به سخن ديگر،كلامى كه از جهت سبك،لحن،اسلوب ادبى،فصاحت و بلاغت

ص: 70

و از جهت محتوا در سطح بالا و داراى حقايق و واقعيت هايى است كه بشر عادى را توان رسيدن به آن نيست،نيازى به سند ندارد و به يقين از معصوم عليه السلام است.

براى نمونه،دعاى كميل،دعاى صباح به يقين از امير مؤمنان على عليه السلام و دعاى عرفه از امام حسين سيدالشهداء عليه السلام صادر شده اند؛چه سند داشته باشند و چه سند نداشته باشند.بنابراين،اگر ما اندك انسى با كلمات اهل بيت عليهم السلام داشته باشيم و با سبك عبارات و اسلوب كلام آن بزرگواران آشنا باشيم،به سند نياز نخواهيم داشت و كلام والاى آنان را خواهيم شناخت.

از اين رو،آن گاه كه از برخى از بزرگان دانشمندان در مورد برخى از روايات،دعاها و زيارت ها پرسيده

مى شد،پاسخ مى دهند:قوت متن براى اطمينان به صدور اين ها از معصوم عليه السلام كافى است.هنگامى كه از شيخ

محمد حسين كاشف الغطاء رحمه الله در مورد يكى از دعاها مى پرسند،با صراحت پاسخ مى دهد:قوت متن كاشف از

قطعيت صدور آن از معصوم است،گرچه سندى نداشته باشيم.(1)

همين قوت متن،كبراى منطبق بر زيارت جامعه مى گردد و بنابر همين اصل،هنگامى كه از سيد بزرگوار،فقيه،

محدث،عارف به كلمات اهل بيت عليهم السلام سيد عبدالله شبر رحمه الله در مورد زيارت جامعه مى گويد:

و إن فصاحة ألفاظها وبلاغة مضامينها تنادى بصدورها عن ينابيع الوحى و الإلهام؛(2)

به راستى كه فصاحت واژگان و فرازها،بلاغت مضمون ها و عبارت هاى زيارت جامعه حاكى از آن است كه اين زيارت،از چشمه هاى وحى و الهام جوشيده است.8.

ص: 71

بنابر آن چه بيان شد،ترديدى نيست كه زيارت جامعه از زياراتى به شمار مى رود كه از اهل عصمت صادر شده

است.

و اين كه عبارت هاى اين زيارت يا مفاهيم و مدلول هاى آن ها در روايات معتبر ديگر آمده است،تا جايى كه برخى از عبارت ها و مدلول هاى آن ها در روايات اهل سنت نيز وارد شده است.شاهد صدق ديگرى بر اطمينان و يقين ما به صدور اين زيارت از آن مقام مقدس مى باشد.

زيارت جامعه در گفتار دانشمندان

علامه بزرگوار مجلسى اول رحمه الله در اين زمينه مى نويسد:

ولما وفقنى الله لزيارة أمير المؤمنين عليه السلام وشرعت فى حوالى الروضة المقدسة فى ااهدات وفتح الله على ببركة مولانا صلوات الله عليه أبواب المكاشفات التى لا تحتملها العقول الضعيفة،رأيت فى ذلك العالم و إن شئت قلت:بين النوم و اليقظة عندما كنت فى رواق عمران جالسا،أنى بسر من رأى،ورأيت مشهدها فى نهاية الارتفاع و الزينة،ورأيت على قبريهما لباسا أخضر من لباس الجنة،لأنى لم أر مثله فى الدنيا،ورأيت مولانا مولى الأنام صاحب العصر و الزمان عليه السلام جالسا،ظهره على القبر ووجهه إلى الباب،فلما رأيته شرعت فى الزيارة بالصوت المرتفع كالمداحين،فلما أتممتها قال عليه السلام:نعمت الزيارة؛

آن گاه كه به عتبات مشرف شدم،در نجف اشرف در كنار مرقد مطهر امير مؤمنان على عليه السلام شروع به مجاهده و تلاش براى خودسازى نمودم.خداوند متعال به بركت مولايمان درود خدا بر او باد درهاى مكاشفه هايى را براى من گشود كه خردهاى ناتوان را ياراى تحمل آن ها نيست.در عالم مكاشفه يا بين بيدارى و خواب ديدم كه در سامرا در حرم عسكريين عليهما السلام،

ص: 72

در رواق عمران هستم.ديدم كه روضه آن دو بزرگوار در نهايت بلندى بوده و آزين شده است.بارگاه نورانى آن دو امام همام با پارچه اى سبزين از پارچه هاى بهشتى پوشيده شده بود و من چنين پارچه هايى را در دنيا نديده بودم.در آن جا خدمت حضرت ولى عصر عليه السلام شرف ياب شدم.آن حضرت كنار ضريح مطهر نشسته بود و رو به طرف درب بود.با صداى بلند به سان مداحان شروع به خواندن زيارت جامعه كردم.

وقتى پايان يافت حضرتش فرمود:چه زيارت خوبى است؟

قلت:مولاى!روحى فداك!زيارة جدك و قد أشرت إلى نحو القبر؟

عرض كردم:آرى،جانم به فداى شما!زيارت جد بزرگوار شماست و اشاره به قبر مطهر نمودم.

قال:نعم،أدخل؛(1)

فرمود:آرى،وارد شو.

از اين رو مجلسى رحمه الله در روضة المتقين در اعتبار زيارت جامعه مى نويسد:

والحاصل أنه لا شك أن هذه الزيارة من أبى الحسن الهادى سلام الله عليه بتقرير الصاحب عليه السلام

وأنها أكمل الزيارات وأحسنها،بل بعد تلك الرؤيا كنت أكثر الأوقات أزور الأئمة عليهم السلام بهذه الزيارة فى العتبات العاليات،ما زرتهم إلا بهذه الزيارة؛(2)

كوتاه سخن اين كه ترديدى نيست كه اين زيارت با تقرير حضرت صاحب الزمان عليه السلام از امام هادى عليه السلام صادر شده است.اين زيارت كامل ترين و بهترين زيارت هاست.من پس از اين رؤيا بيشتر اوقات ائمه عليهم السلام را با اين زيارت،زيارت مى نمايم و در عتبات عاليات فقط با اين زيارت،زيارت مى نمايم.2.

ص: 73

اين سخن بزرگى هم چون مجلسى اول رحمه الله است كه از نظر همه ما مورد احترام است.گذشته از قضيه

مكاشفه اى كه اشاره كرده،ايشان اين زيارت را كامل ترين و بهترين زيارت مى داند.

علامه بزرگوار مجلسى دوم رحمه الله نيز در اين زمينه مى نويسد:

وإنما بسطت الكلام فى شرح تلك الزيارة قليلا إن لم استوف حقها حذرا من الإطالة،لأنها أصح الزيارات سندا وأعمها موردا وأفصحها لفظا وأبلغها معنى وأعلاها شأنا؛(1)

اين كه اندكى اين زيارت را شرح و بسط دادم،گرچه به طور كامل به جهت پرهيز از طولانى شدن حقش را ادا نكردم؛چرا كه آن زيارت از نظر سند صحيح ترين،از نظر مورد فراگيرترين،از نظر متن فصيح ترين،از نظر معنا رساترين و از نظر شأن والاترين زيارت ها است.

اين سخن نيز شاهد ديگرى از علامه مجلسى رحمه الله است.بنابراين،اگر ما در چنين مواردى به بزرگى هم چون علامه مجلسى مراجعه نكنيم و كلام او براى ما در شناخت روايتى،دعايى و زيارتى حجت نباشد،چنين عالم و دانشمندى كه با اين همه زحماتى كه كشيده و آشنايى كه با روايت ها،دعاها و زيارت ها دارد،چه نفعى به ما خواهد داشت؟از هر رو،علامه مجلسى رحمه الله از بزرگان و خبره هاى اين وادى است كه هيچ كسى براى او ايرادى نگرفته و

سخنى درباره او نيست و نبايد هم باشد.

سيد عبدالله شبر از علماى ديگرى به شمار مى رود كه در اين زمينه اظهار نظر كرده است وى فقيه و محدث

بزرگوار بوده و با علامه مجلسى رحمه الله و سيد نعمت الله جزايرى رحمه الله معاصر و تقريبا در يك طبقه بوده اند

وى در آغاز شرح4.

ص: 74

خود بر زيارت جامعه مى نويسد:

إن زيارة الجامعة الكبيرة أعظم الزيارات شأنا وأعلاها مكانة ومكانا،و إن فصاحة ألفاظها وفقراتها وبلاغة مضامينها وعباراتها تنادى بصدورها من عين صافية نبعت عن ينابيع الوحى و الإلهام،وتدعو إلى أنها خرجت من ألسنة نواميس الدين ومعاقل الأنام؛فإنها فوق كلام المخلوق وتحت كلام الخالق الملك العلام،قد اشتملت على الإشارة إلى جملة من الأدلة و البراهين المتعلقة بمعارف أصول الدين وأسرار الأئمة الطاهرين ومظاهر صفات رب العالمين،و قد احتوت على رياض نضرة وحدائق خضرة مزينة بأزهار المعارف و الحكمة محفوفة بثمار أسرار أهل بيت العصمة،و قد تضمنت شطرا وافرا من حقوق أولى الأمر الذين أمر الله بطاعتهم وأهل البيت الذين حث الله على متابعتهم وذوى القربى الذين أمر الله بمودتهم وأهل الذكر الذين أمر الله بمسألتهم،مع الإشارة إلى آيات فرقانية وروايات نبوية وأسرار إلهية وعلوم غيبية ومكاشفات حقية وحكم ربانية...؛(1)

به راستى زيارت جامعه كبيره از مهم ترين زيارت ها و برترين آن ها از جهت مقام و اهميت است و فصاحت الفاظ و فرازهايش و بليغ بودن معانى و عباراتش،حكايت از آن مى كند كه اين زيارت از چشمه زلال كه از منابع وحى و الهام سرچشمه گرفته صادر شده و از زبان دانايان و نواميس دين و بزرگان مردم،خارج شده است.

پس اين زيارت،برتر از كلام مخلوق و پايين تر از كلام خالق است و شامل بعضى از دليل ها و برهان هاى مربوط به شناخت اصول دين و اسرار امامان پاك و مظاهر صفات پروردگار جهانيان است.

و هم چنين داراى باغ هاى خوش منظر و بوستان هاى سرسبزى است كه با0.

ص: 75

شكوفه هاى معارف و حكمت آراسته شده و با ميوه هاى اسرار اهل بيت عصمت عليهم السلام همراه مى باشد.

اين زيارت،شامل بخش كاملى از حقوق«اولوا الامر»است كه خداوند مردم را به فرمان بردارى و پيروى از ايشان امر كرده.و نيز شامل حقوق«ذوى القربى»و«اهل الذكر»است كه خداوند مردم را به پرسش مسائل از آنان امر فرموده است.

اين زيارت به آيات قرآنى،روايات نبوى،اسرار الهى،علوم غيبى،مكاشفات حقيقى و حكم ربانى اشاره دارد.

به راستى آن گاه كه بزرگان در موردى سخن گويند،سنجيده و حساب شده مى گويند.اگر مدحى،ذمى،قيدى،امرى،كتابى،روايتى و حديثى بخواهد از يك بزرگى صادر شود،همه اين ها سنجيده و دقيق خواهد بود؛چرا كه اينان به آن چه مى گويند التفات دارند،و حكيمانه است.

سيد شبر در اين گفتار،عبارت جالبى دارد كه معمولا در مورد كلمات امير مؤمنان على عليه السلام گفته شده كه

مى گويد:

فإنها فوق كلام المخلوق وتحت كلام الخالق؛

پس اين زيارت برتر از كلام مخلوق و پايين تر از كلام خالق است.

يا در مورد ديگرى گويد:مطالب اين زيارت،مطالب حقه اى است با برهان هاى معارف اصول دين.

آرى،اين ها بخشى از سخنانى است كه بزرگان دانشمند در شأن زيارت جامعه ايراد كرده اند.به نظر مى رسد

اين گونه تعبيرها و توصيف ها در مورد زيارت جامعه دو جهت داشته باشد:

ص: 76

يكم.اثبات اين زيارت

آنان با اين توصيف بيان مى دارند كه آرى اين زيارت داراى اين گونه حقايق است.البته در اين باره به صورت

اختصار مطالبى بيان خواهد شد.

دوم.دفع توهم

به نظر مى رسد توصيف بزرگان به جهت دفع توهمى باشد كه درباره زيارت جامعه است،شايد برخى گويند كه

در زيارت جامعه درباره ائمه عليهم السلام غلو شده است.

محدث قمى رحمه الله در مفاتيح الجنان در بيان اين كه چرا دستور داده اند قبل از زيارت جامعه صد مرتبه تكبير

گفته شود مى نويسد:

شايد چنان كه مجلسى اول گفته وجه تكبير اين باشد كه اكثر طباع مايلند به غلو،مبادا از عبارات

امثال اين زيارت به غلو افتند،يا از بزرگى حق سبحانه وتعالى غافل شوند،يا غير اين ها.(1)

در اين اخير نيز از برخى شنيده مى شود كه مى گويند:زيارت جامعه درباره ائمه عليهم السلام غلو دارد.

برخى ديگر اين روزها شيعه را به دو گروه تقسيم كرده اند:غالى و غير غالى؛گويى تشيع نيز به دو گونه تقسيم مى گردد(!!)البته آنانى كه به زيارت جامعه و بعضى مطالب آن معتقد نباشند،حتى در صورت انكار باز هم شيعه محسوب مى شوند و از تشيع خارج نيستند،هر چند مقصر شمرده شوند.روى اين جهت يكى از مقدمات بحث ما تحقيق در مورد غلو است.ه.

ص: 77

غلو چيست؟

بدون ترديد ائمه عليهم السلام غاليان را طرد و تكفير مى كردند و شيعيان را همواره از غاليان و تماس با آن ها بر

حذر مى داشتند.

غلو چيست و چه كسانى غالى هستند؟يكى از بخش هاى بحث امامت در كتاب هاى حديثى و كلامى،«نفى الغلو

فى النبى و الائمة عليهم السلام»است.

غلو از ديدگاه روايات

روايات بسيار جالبى در كتاب بحار الانوار در مورد غلو از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله و معصومان عليهم السلام

وارد شده است.

در روايتى از پيامبر خدا مى خوانيم كه حضرتش مى فرمايد:

لا ترفعونى فوق حقى،فإن الله تبارك تعالى اتخذنى عبدا قبل أن يتخذنى نبيا؛(1)

مرا بيش از آن چه هستم بالاتر نبريد؛چرا كه خداى تعالى پيش از آن كه مرا به پيامبرى برگزيند،به بندگى برگزيده است.

اين روايت نشان مى دهد كه برخى از مردم در زمان پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به الوهيت آن حضرت معتقد

شدند و نيز از اين روايت معناى غلو معلوم مى شود.

در روايت ديگرى از امير مؤمنان على عليه السلام آمده كه آن حضرت مى فرمود:

اللهم إنى برىء من الغلاة كبراءة عيسى بن مريم من النصارى.اللهم اخذلهم أبدا ولا تنصر منهم أحدا؛(2)

خدايا!من از غاليان،به سان دورى عيسى بن مريم از نصارا دور هستم.خدايا!همواره آنان را خوار گردان و كسى از آنان را يارى نكن.

ص: 78

در روايت ديگرى،حضرت ولى عصر عليه السلام مى فرمايد:

تعالى الله عز وجل عما يصفون سبحانه وبحمده،ليس نحن شركائه فى علمه ولا فى قدرته؛(1)

خداوند متعال از آن چه توصيف مى كنند فراتر است.پاك و متره است و مورد ستايش است.ما نه در علم و دانش او شريك هستيم و نه در قدرت و توان مندى او.

هم چنين امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايد:

إياكم و الغلو فينا،قولوا:إنا عبيد مربوبون،وقولوا فى فضلنا ما شئتم؛(2)

هرگز در مورد ما غلو ننماييد.بگوييد:ما بندگان تربيت يافته خدا هستيم و در مورد برترى ما آن چه خواستيد بگوييد.

بديهى است كه اين روايات به ما ميزان مى دهند،كه در اين باره به كلام علامه مجلسى رحمه الله خواهيم پرداخت.

در روايتى حضرت امام رضا عليه السلام مى فرمايد:

فمن ادعى للأنبياء ربوبية أو ادعى للأئمة ربوبية أو نبوة أو لغير الأئمة إمامة فنحن منه برآء فى الدنيا

والآخرة؛(3)

هر كس براى پيامبران مقام ربوبيت يا براى يكى از ائمه مقام ربوبى يا پيامبرى،يا براى غير امامان مقام امامت و پيشوايى ادعا كند،ما از او در دنيا و جهان آخرت بيزار هستيم.

امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايد:1.

ص: 79

وإياكم الغلو كالغلو من النصارى،فإنى برىء من الغالين؛(1)

مبادا به سان نصارا غلو كنيد.به راستى كه من از غلو كنندگان بيزارم.

در روايت ديگرى راوى از امام رضا عليه السلام مى پرسد:

يابن رسول الله!فإن معى من ينتحل موالاتكم ويزعم أن هذه كلها صفات على عليه السلام وأنه هو الله رب العالمين.

فلما سمعها الرضا عليه السلام ارتعدت فرائصه وتصبب عرقا وقال:سبحان الله عما يقول الظالمون الكافرون علوا كبيرا.أو ليس كان على عليه السلام آكلا فى الآكلين فشاربا فى الشاربين؟!(2)

اى فرزند رسول خدا!من با كسى آشنا هستم كه موالات شما را به خود مى بندد و پندارش اين است كه همه اين ها،صفات على عليه السلام است و او همان خدا و پروردگار جهانيان است.

هنگامى كه امام رضا عليه السلام اين سخن را شنيد،اعضاى بدنش لرزيد و عرق بدن مباركش را فرا گرفت و فرمود:پاك و متره است خداوند متعال و بلندمرتبه از گفتار ستم گران و كفرورزان.مگر نه اين است كه على عليه السلام با غذاخورندگان غذا مى خورد و با آشامندگان مى آشاميد؟!

آرى،او انسانى هم چون بقيه مردم بود.گفتنى است كه در اين زمينه روايات جالب ديگرى نيز وجود دارد.

نه غلو و نه تقصير

براى شناخت ائمه عليهم السلام بايد مقامات و منازل آن بزرگواران را از خودشان

ص: 80

بياموزيم؛نه غلو و نه تقصير؛

چرا كه هم تقصير حرام است و هم غلو.امام باقر عليه السلام به ابوحمزه ثمالى مى فرمايد:

يا أبا حمزة!لا تضعوا عليا دون ما رفعه الله ولا ترفعوا عليا فوق ما جعل الله؛(1)

اى اباحمزه!على عليه السلام را پايين تر از جايگاهى كه خداوند قرار داده قرار ندهيد و فراتر از مقام والايى كه خداوند قرار داده قرار ندهيد.

به عبارت ديگر،بيش از آن چه هست نگوييد و از آن چه هست پايين نياوريد.

آن حضرت در روايت ديگرى مى فرمايد:

فإن الغلاة شر خلق الله؛يصغرون عظمة الله ويدعون الربوبية لعباد الله.والله،إن الغلاة شر من اليهود و النصارى واوس والذين أشركوا؛(2)

به راستى غاليان بدترين آفريدگانند.آنان عظمت و شكوه خدا را كوچك مى شمارند و ربوبيت را براى بندگان خدا ادعا مى كنند.به خدا سوگند!غاليان از يهوديان،مسيحيان،مجوسيان و شركورزان بدترند.

روايت بسيار جالبى وجود دارد كه آن حضرت مى فرمايد:

كان على عليه السلام و الله عبدا لله صالحا أخو رسول الله صلى الله عليه وآله؛(3)

به خدا سوگند!على بنده صالح خدا و برادر رسول خدا صلى الله عليه وآله بود.

آن گاه در ادامه عبارت خيلى مهمى مى فرمايد:

ما نال الكرامة من الله إلا بطاعته لله ولرسوله؛(4)

او به اين مقام در نزد خداوند نايل نشد،مگر با اطاعت از خدا و رسول او.7.

ص: 81

به راستى چه كرامتى است كه امير مؤمنان على عليه السلام از طريق عبوديت و عبادت به اين مقام رسيده اند؟

با توجه به اين روايات،ائمه عليهم السلام در برابر غاليان و غلو چنين برخوردى مى نمودند.از طرفى با عنايت به اين روايات،معناى غلو نيز معلوم مى شود كه همان اعتقاد به نبوت و الوهيت امام و اعتقاد به الوهيت پيامبر است؛يعنى انسان به شأن نبى و امام بيش از آن چه هست معتقد شود،يا او را شريك خداوند بداند؛از اين رو بايد معتقد بود كه ائمه و پيامبر هرگز إله،رب و شريكان خداوند متعال نبوده اند.آنان در خدا حلول نكرده اند و با او اتحاد ندارند.

اين است معناى غلو چنان كه از روايات فهميده مى شود و اعتقاد به يكى از اين امور مصداق غلو درباره نبى و امام به شمار مى آيد؛ولى خود روايات كه مى فرمايند:اين ها را نگوييد،مى فرمايند:آن چه مى توانيد در فضل و برترى ما بگوييد.ما را بنده آفريده شده و تربيت يافته خداوند بدانيد.اما چنان كه خواهد آمد مى فرمايند:به شأن و مقام ما نزد خدا نمى توانيد پى ببريد.

آرى،با حفظ عبوديت،هر چه مى توانيد در فضل و برترى ائمه اطهار عليهم السلام بگوييد كه هيچ فردى به

كرامت خدايى نايل نشد،مگر به سبب اطاعت و عبوديت و تعبد.

در همين زيارت جامعه نيز بدان اشاره شده كه ص وعباده المكرمين الذين لا يسبقونه بالقول وهم بأمره يعملون ر كه

اين معنا چنان كه در جاى خود خواهد آمد از قرآن مجيد اخذ شده است،آن جا كه مى فرمايد:

(عِبادٌ مُكْرَمُونَ *لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ ) ؛(1)

آنان بندگان شايسته او هستند كه هرگز در سخن بر او پيشى نمى گيرند و پيوسته به فرمان او عمل مى كنند.7.

ص: 82

كوتاه سخن اين كه با حفظ عبوديت و مخلوقيت هر چه مى توانيد در مورد آنان بگوييد.و اين چيز اندكى نيست.

به راستى كرامت از پيش گاه خدا چيست؟اين چه مقامى است كه آن حضرات به جايى رسيدند كه ص لا يفعلون

إلا ما يؤمرون ر.

در روايت صحيح بلكه از طرق عامه هم متواتر آمده كه پيامبر گرامى صلى الله عليه وآله درباره حضرت امير

مؤمنان على عليه السلام فرمود:

إنه لا يفعل إلا ما يؤمر به؛(1)

به راستى على جز آن كه به او دستور داده مى شود،انجام نمى دهد.

ما غلو نمى كنيم و از غلو نهى شده ايم تا بگوييم:امام،پيامبر است؛چه رسد كه بگوييم:امام خدا و رب است؛بلكه آنان عبد و بنده خدا هستند؛اما بنده هايى كه به چنين مقامى رسيده اند.اگر گوييم:كسى بر اثر بندگى خداوند مورد تفضل خدا قرار گرفته،آيا اين غلو است؟

غلو از ديدگاه علامه مجلسى

علامه مجلسى رحمه الله پس از نقل رواياتى چند در مورد غلو،به گفتارى از دانشمندان در معناى غلو مى پردازد و

مى نويسد:شيخ صدوق رحمه الله مى گويد:

اعتقادنا فى الغلاة و المفوضة أنهم كفار بالله تعالى وأنهم أشر من اليهود و النصارى واوس...واعتقادنا فى النبى و الأئمة عليهم السلام أن بعضهم قتلوا بالسيف وبعضهم بالسم وأن ذلك جرى عليهم فى الحقيقة

وأنهم ما شبه أمرهم؛(2)

اعتقاد ما درباره غاليان و تفويض كنندگان اين است كه آنان به خداى سبحان كفر

ص: 83

ورزيده اند و همانان از يهوديان،مسيحيان و مجوسيان بدتر هستند....

و اعتقاد ما درباره پيامبر و ائمه عليهم السلام اين است كه برخى از آنان با شمشير كشته شده اند،برخى ديگر مسموم شده اند و در حقيقت درباره آنان چنين جارى شده است و امر آنان مشتبه نشده است.

از اين عبارت معلوم مى شود كه چنين سخنانى در آن زمان ها نيز بوده است.در قصه حضرت عيسى عليه السلام

نيز همين مطلب آمده است كه قرآن مى فرمايد:

(وَ لكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَ إِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّباعَ الظَّنِّ وَ ما قَتَلُوهُ يَقِيناً*بَلْ رَفَعَهُ اللّهُ إِلَيْهِ وَ كانَ اللّهُ عَزِيزاً حَكِيماً) ؛(1)

بلكه امر بر آنان مشتبه شد و كسانى كه درباره او اختلاف كردند،درباره آن در شك بوده و هيچ گونه علمى به آن ندارند و تنها از پندارهاى بى اساس پيروى مى كنند.به يقين او را نكشتند؛بلكه خداوند او را به سوى خود بالا برد و خداوند تواناى حكيم است.

حضرت عيسى و ائمه عليهم السلام حقيقتا مقتول شده اند.آنان انسان بودند،مثل ديگر افراد بشر؛يعنى موت و

حيات بر اينان عارض مى شود،مثل ديگر افراد بشر و غلو در اين زمينه ممنوع است.

آن گاه علامه مجلسى رحمه الله گفتار مفصلى از شيخ مفيد رحمه الله نقل مى كند،سپس مى گويد:

إعلم أن الغلو فى النبى و الأئمة عليهم السلام إنما يكون بالقول بألوهيتهم أو بكونهم شركاء لله تعالى فى المعبودية أو فى الخلق و الرزق،أو أن الله تعالى حل فيهم أو اتحد بهم...أنهم8.

ص: 84

كانوا أنبياء...أو القول بأن معرفتهم تغنى عن جميع الطاعات ولا تكليف معها بترك المعاصى.والقول بكل منها إلحاد وكفر وخروج عن الدين،كما دلت عليه الأدلة العقلية و الآيات و الأخبار السالفة وغيرها؛(1)

بدان كه غلو درباره پيامبر و ائمه عليهم السلام منحصر است در اين كه كسى قائل به الوهيت آنان يا شريك بودن آنان با خداوند متعال در معبود بودن،آفرينش،رزق و روزى بشود،يا بگويد خداوند در آن

بزرگواران حلول كرده است،يا خداوند متعال با آنان متحد شده...يا بگويد ائمه،پيامبر هستند،و يا بگويد شناخت آنان انسان را از همه اطاعات بى نياز مى سازد و با وجود اين تكليفى به ترك گناهان نيست.همه اين مطالب الحاد،كفرورزى و خروج از دين است؛آن سان كه دليل هاى عقلى و آيات قرآنى و روايات گذشته و...بيان گر اين معناست.

علامه مجلسى رحمه الله پس از تعريف غلو مى نويسد:

ولكن أفرط بعض المتكلمين و المحدثين،لقصورهم عن معرفة الأئمة عليهم السلام وعجزهم عن إدراك غرائب أحوالهم وعجائب شئونهم،فقدحوا فى كثير من الرواة الثقات لنقلهم بعض غرائب المعجزات،(2)

حتى قال بعضهم:من الغلو نفى السهو عنهم،أو القول بأنهم يعلمون ما كان وما يكون وغير ذلك؛برخى از علماى كلام و حديث در غلو راه زياده روى و افراط پيموده اند و بى جهت سخن گفته اند؛چرا كه آنان از شناخت ائمه عليهم السلام قاصر بودند و از درك احوال غريب و شئونات عجيب آن بزرگواران ناتوان بودند؛از اين رو آنان بيشتر راويان مورد اعتماد را قدح نموده اند و در وثاقت آنان كه برخى از معجزه هاى غريبى را از ائمه عليهم السلام نقل كرده اند،خدشه نموده اند تا جايى كه7.

ص: 85

برخى را كه قائل به عدم سهو پيامبر شده اند و يا قائل شده اند كه آنان از آن چه در گذشته رخ داده و در آينده اتفاق خواهد افتاد آگاهند و مواردى از اين قبيل را به غلو محكوم كرده اند.

علامه مجلسى رحمه الله در مورد سهو پيامبر،به نظر مرحوم صدوق رحمه الله اشاره مى كند.اين نظريه از مثل

مرحوم صدوق رحمه الله افراطى است كه بر اثر عجز از درك برخى حقايق پديد آمده است.

گفتنى است كه ما در بحث عصمت(1)نظريه مرحوم صدوق را نقد و بررسى كرده ايم و گفته ايم كه اگر شيخ

صدوق رحمه الله قائل است كه نفى سهو از معصوم غلو است،در واقع اين سهوى از خود شيخ صدوق رحمه الله است.

ما با كمال احترام،تعظيم و تجليلى كه از ايشان داريم و بايد هم داشته باشيم بنابر تقليد نداريم؛چرا كه اعتقادات ما دائر مدار ادله قطعى عقلى و نقلى است.

از اين رو علامه مجلسى رحمه الله با اين كه شأن شيخ صدوق رحمه الله را بيش از ما مى داند و بيشتر از ما از مقام

او آگاه است،مى گويد:برخى راه افراط و زياده روى پيموده اند.

بنابراين،اعتقاد ما اين است كه ائمه عليهم السلام ص يعلمون ما كان وما يكون؛آنان به آن چه بوده و خواهد بود

آگاهندر.اگر كسى اين عقيده را غلو بداند اشتباه كرده است؛بلكه مطلب بالاتر از اين ها است،چنان كه در روايتى

آمده:

لا تقولوا فينا ربا وقولوا ما شئتم ولن تبلغوا؛(2)

ما را خدا قرار ندهيد و هر چه خواستيد بگوييد كه هرگز به مقام ما راه نخواهيد يافت.7.

ص: 86

چرا كه عقول شما قاصر است كه به آن مقاماتى كه ما دارا هستيم برسد.در روايت ديگرى آمده است:

إن أمرنا صعب مستصعب لا يحتمله إلا ملك مقرب أو نبى مرسل أو عبد مؤمن امتحن الله قلبه للإيمان؛(1)

به راستى كه امر ما سخت و سنگين است و رسيدن و معتقد شدن به آن چه ما داريم سخت است.كسى را توانايى حمل آن نيست،مگر فرشته مقرب يا نبى مرسل و يا بنده مؤمنى كه خداوند قلبش را با ايمان آزموده است.

علامه مجلسى رحمه الله در ادامه مى نويسد:

فلابد للمؤمن المتدين أن لا يبادر برد ما ورد عنهم من فضائلهم ومعجزاتهم ومعالى أمورهم إلا إذا ثبت

خلافه بضرورة الدين أو بقواطع البراهين أو بالآيات المحكمة أو بالأخبار المتواترة؛(2)

بنابر آن چه بيان شد،بر مؤمن دين مدار شايسته است كه رواياتى كه در فضايل،شگفتى ها و معجزه ها اهل بيت عليهم السلام صادر شده و رواياتى را كه بيان كننده كارها و رفتارهاى والاى آن هاست،فورى رد نكند،مگر خلاف آن با ضرورت دينى،دليل هاى محكم،آيات محكم قرآنى و روايات متواتر ثابت گردد.

بنابراين،اگر راويان مورد وثوق و معتبر ما در كتاب هايشان مطالبى را از مقامات،فضايل،معجزه ها و عظمت شأن ائمه عليهم السلام نقل كنند،مؤمن متدين گذشته از غير مؤمن غير متدين كه بى ميزان و بى معيار و مطابق با هواى نفس حرف مى زند حق ندارد آن را رد كند.

برخى از افراد گاهى كه در موضوعى نمى توانند تعقل كنند و يا چون آن را بعضىن.

ص: 87

از مردم خوش آيند نمى بينند،مى گويند:اين دروغ است.چنين حالتى و يا سخنى با ايمان و تدين سازگار نيست.از اين رو بايد گفت غلو و تقصير هر دو حرامند و بايد به گونه اى بود كه نه از مقصران به شمار رويم و نه از غاليان؛نه به سان افرادى كه ائمه عليهم السلام را بيش از آن چه هستند بالا مى برند و نه مانند افرادى كه شأن ائمه عليهم السلام را از آن چه هستند پايين مى آورند.

از طرفى،بر ائمه عليهم السلام نمى توان دروغ بست.اين كه مى فرمايند:«در مورد ما هر چه مى توانيد بگوييد»

به اين معنا نيست كه شما آزاديد هر چه دلتان مى خواهد بگوييد،گرچه دروغ باشد.

خود عبارت ص قولوا فينا ما شئتم؛آن چه خواستيد درباره ما بگوييدر قرينه متصله است كه نبايد به آنان دروغ

بست.چيزى كه دليل ندارد و خلاف واقع است،نبايد به آن بزرگواران نسبت داد.

براى نمونه،اگر كسى بى دليل بگويد:امام عليه السلام هر شب در ماه مبارك رمضان به پنجاه هزار نفر غذا و

افطارى مى داده،دروغ است و آن را به امام عليه السلام نمى توان نسبت داد.

بنابراين،نه بايد به راه غلو رفت و نه به راه تقصير،همان گونه كه اگر طبق سند معتبرى مطلب حقى درباره ائمه

عليهم السلام برسد،بايد آن را پذيرفت،اگر دروغ باشد،نبايد آن را پذيرفت.

پس انسان در مقام مدح و ستايش ائمه عليهم السلام بايد طورى باشد كه به آن چه در شأن ايشان وارد شده معتقد شود و اين امر مهمى است،گرچه عقل او به آن جا كه بايد نخواهد رسيد و هر چه به او مى رسد،براى فهم آن نيز بايد به خود آنان مراجعه نمايد.

ص: 88

شناخت حقيقى

بهترين راه شناخت حقيقى از مقامات علمى،ورعى،تقوايى و فضيلتى فرد خود فرد است.اگر راست گو باشد،خودش بهترين معرف خود است،نه اين كه پس از مرگش براى او فضايل و مناقب بسازند و يا از قول كسى كه از دنيا رفته نقل كنند و در كتاب مطالبى بنويسند كه در دوران زندگى اش از او شنيده نشده است.

روى اين اصل،بهترين معرف براى شناخت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و ائمه عليهم السلام خود آن بزرگواران

هستند.مگر نه اين است كه معرف بايد از معرف اجلى باشد؟

از اين رو درباره آن چه از طريق اساتيد،مشايخ،بزرگان راويان و محدثان به دست ما رسيده،بايد به خودشان

مراجعه كرد و اين همان معناى ص قولوا فينا ما شئتم ر است؛چيزى ميان غلو و تقصير.

محورهاى زيارت جامعه

اشاره

با تأمل در متن زيباى زيارت جامعه،متوجه مى شويم كه اين زيارت از چند محور اساسى تشكيل شده است:

1.سلام ها

پرواضح است،اگر كسى نزد كسى برود نخست سلام مى كند.البته بيان خواهد شد كه سلام بر معصوم با سلام بر غير معصوم فرق دارد؛چرا كه در آن عبارت ها با ذكر برخى از خصوصيات اهل بيت عليهم السلام بر آنان عرض سلام مى نماييم.در اين باره نيز بايد سلام هايى باشد كه از خودشان به ما رسيده است.

2.شهادت ها

پس از سلام دو شهادت را بر زبان جارى مى كنيم:

ص: 89

يكم شهادت بر يگانگى خداوند متعال؛

دوم شهادت بر رسالت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله.

3.شهادت ثالثه

اين شهادت درباره خود ائمه عليهم السلام شروع مى شود كه مى خوانيم:

وأشهد أنكم الأئمة الراشدون المعصومون المكرمون المقربون....

و گواهى مى دهم كه شما پيشوايان هدايت يافته،معصوم،بزرگوار مقرب...هستيد.

البته اين شهادت غير از شهادت به ولايت على عليه السلام است كه در اذان و اقامه مى گوييم:ص اشهد أن عليا

ولى الله ر؛بلكه در اين مورد به ولايت،مقامات،فضايل و مناقب فراوانى از اهل بيت عليهم السلام شهادت مى دهيم.

4.عرضه اعتقادات بر معصوم

در اين زيارت انسان اعتقادات خود را بر ائمه عليهم السلام عرضه مى دارد.

5.دعا و توسل

پس از عرضه مبانى اعتقادى به محضر امام عليه السلام،دست توسل به حضرتش دراز مى كند و از آن حضرت

يارى مى طلبد و او را شفيع قرار مى دهد و به وسيله آن بزرگوار به خداى متعال توجه مى جويد.

بنابراين،پس از اذن دخول،عرض سلام،وارد شدن،شهادتين گفتن،ابراز شهادت ثالثه،عرضه اعتقادات و مبانى

آن ها و توسل به محضر ايشان،چند دعا مى نماييم.اين ها محورهاى اساسى زيارت جامعه است.

ص: 90

زيارت جامعه كبيره

بسم الله الرحمن الرحيم

السلام عليكم يا أهل بيت النبوة وموضع الرسالة ومختلف الملائكة ومهبط الوحى ومعدن الرحمة وخزان العلم ومنتهى الحلم واصول الكرم وقادة الامم وأولياء النعم وعناصر الأبرار ودعائم الأخيار وساسة العباد وأركان البلاد وأبواب الإيمان وامناء الرحمان وسلالة النبيين وصفوة المرسلين وعترة خيرة رب العالمين ورحمة الله وبركاته.

السلام على ائمة الهدى ومصابيح الدجى واعلام التقى وذوى النهى واولى الحجى وكهف الورى وورثة الانبيآء والمثل الاعلى والدعوة الحسنى وحجج الله على أهل الدنيا والاخرة والاولى ورحمة الله وبركاته .

السلام على محال معرفة الله ومساكن بركة الله ومعادن حكمة الله وحفظة سر الله وحملة كتاب الله واوصياء نبى الله وذرية رسول الله صلى الله عليه وآله ورحمة الله وبركاته.

السلام على الدعاة الى الله والادلاء على مرضات الله والمستقرين فى امر الله و التآمين فى محبة الله والمخلصين فى توحيد الله والمظهرين لامر الله ونهيه وعباده المكرمين الذين لايسبقونه بالقول وهم بامره يعملون ورحمة الله وبركاته .

السلام على الائمة الدعاة والقادة الهداة والسادة الولاة والذادة الحماة واهل الذكر واولى الامر وبقية الله وخيرته وحزبه وعيبة علمه وحجته وصراطه ونوره وبرهانه ورحمة الله وبركاته ؛

ص: 92

به نام خداوند بخشايش گر مهربان

سلام بر شما اى خاندان نبوت،جايگاه رسالت،محل فرود فرشتگان،جايگاه نزول وحى،كان و معدن رحمت و مهرورزى،گنجينه داران دانش،نهايت بردبارى،بنيان هاى كرامت،پيشوايان امت ها،صاحبان نعمت ها،عنصرهاى نيكان،اساس و ستون هاى خوبان،سياست گذاران بندگان،پايه هاى استوار شهرها،دروازه هاى ايمان و امينان رازهاى خداى رحمان،چكيده دودمان پيامبران،برگزيده فرستادگان و عترت و خاندان پيامبر برگزيده پروردگار جهانيان؛رحمت و بركات خدا بر شما باد.

سلام بر پيشوايان هدايت گر،چراغ هاى فروزان در تاريكى ها،نشانه هاى پرهيزكارى،صاحبان خرد،دارندگان عقل،پناهگاه مردمان،وارثان پيامبران،نمونه برتر و دعوت نيكو،حجت هاى خداوند بر مردم دنيا و آخرت؛رحمت و بركات خدا بر شما باد.

سلام بر جايگاه هاى معرفت خدا،و جاهاى بركت،معدن هاى حكمت خدا،رازداران خدا،حاملان كتاب خدا،جانشينان پيامبر خدا و ذريه رسول خدا صلى الله عليه وآله؛و رحمت و بركات او بر شما باد.

سلام بر فراخوانان به سوى خدا،راهنمايان بر خشنودى خدا،استواران در اوامر خدا،كاملان در دوستى خدا،خالصان در توحيد خدا،آشكار كنندگان امر و نهى خدا،بندگان گرامى او،همان هايى كه در گفتار بر او پيشى نگيرند و به فرمان او عمل كنند؛رحمت و بركات خدا بر شما باد.

سلام بر امامان دعوت گر،پيشوايان راهنما،سروران سرپرست،حاميان دين خدا،اهل ذكر،صاحبان امر،آيات باقى مانده خدا،برگزيده و حزب او،جايگاه دانش او و حجت،راه،نور و برهان او؛رحمت و بركات خدا بر شما باد.

ص: 93

السلام عليكم يا أهل بيت النبوة؛

سلام بر شما اى خاندان نبوت.

اشاره

شرف ياب خدمت امام عليه السلام مى شويم،نخست سلام مى كنيم.

انسان به هر جايى كه وارد مى شود،ادب را رعايت مى كند.اين كه گفتيم«انسان»براى اين است كه ادب داشتن رسم انسانيت است؛لذا اين معنا در همه اقوام و ملل وجود داشته كه البته گوناگون است و در اسلام سلام كردن ادب ملاقات و تحيت است....گرچه اكنون در جامعه ما سلام اندكى كم رنگ شده؛نه فقط سلام كردن؛بلكه جواب سلام نيز به تدريج دارد فراموش مى شود.

از آداب اسلام است كه انسان به هر جا كه وارد مى شود،به گونه اى كه بشنوند،سلام كند.

در هنگام ورود به خدمت ائمه عليهم السلام،كيفيت سلام را خود حضرات از باب لطف به ما ياد داده اند كه

چگونه بر آنان سلام كنيم؟چه تعابيرى مناسب است؟موارد،كيفيت،خصوصيت ها را معين كرده اند.

معناى سلام

سلام يعنى چه؟سلام در عرف مسلمانان،در مكتب اهل بيت عليهم السلام نوعى از انواع تحيت و ادب و احترام است،و«سلام»در لغت عرب ضد جنگ و اختلاف

ص: 95

و نزاع است.وقتى مى گوييم:سلام عليكم؛يعنى اعلام محفوظ بودن طرف مقابل از هر گونه بدى از سوى ما.

سلام از اسامى خداوند متعال است.(1)دو تعبير در قرآن مجيد وجود دارد:

1.سلام،آن جا كه مى فرمايد:

(إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِينَ ؛(2)

آن گاه كه به بهشت مى رسند و درهاى بهشت گشوده مى شود،خازنان آن گويند:سلام بر شما،پاك شديد؛پس براى هميشه وارد آن شويد.

2.تحيت،آن جا كه مى فرمايد:

(تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلامٌ ...) ؛(3)

تحيت آنان روز ملاقات سلام است.

پس هر عمل،حركت و گفتارى كه انسان براى احترام ديگرى انجام مى دهد تحيت است.اين عمل گاهى با دست روى سينه گذاشتن،گاهى با دست روى سر نهادن،گاهى با بلند شدن به پاى كسى و گاهى با يك دسته گل به كسى دادن محقق مى شود.

بنابراين نسبت بين سلام و تحيت عموم و خصوص مطلق است،هر سلامى،تحيت است؛ولى هر تحيتى،سلام

نيست.

از قرآن و روايات استفاده مى شود كه«تحيت»و احترام و ادب اهل بهشت به هم ديگر«سلام»است؛از اين رو

در اسلام«سلام»،تحيت قرار گرفت تا اشاره اى باشد4.

ص: 96

به اهل بهشت بودن مسلمانان.

البته سلام در اسلام و مكتب اهل بيت عليهم السلام از نظر فقهى داراى احكام و آدابى است كه صيغه سلام،

ابتداى به سلام و اين كه رد آن چگونه بايد باشد به آن اشاره شده است.

در هنگام وارد شدن بر امام عليه السلام،چون واردشونده اهل بهشت است و كسى كه بر او وارد مى شوند

شخصيتى است كه ورود بر او،ورود بر خداست،پس تحيت،همان«سلام»خواهد بود.

آن گاه بايد بحث شود كه:

اولا:«اهل بيت»يعنى چه؟

ثانيا:چرا به هنگام ورود به امام عليه السلام فرمود گفته شود:«يا أهل بيت النبوة»؟چرا نفرمود:«أهل بيت

النبى»،«أهل بيت الرسول»و«أهل بيت محمد»؟

پرواضح است كه كلام خداوند،كلام پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام؛بلكه كلام هر حكيمى گرچه غير

معصوم باشد نكته دارد و حساب شده است.

از طرفى«يا»واژه«ندا»است،آن گونه كه در كتاب هاى لغت و نحو و عوامل ملا محسن آمده:«يا»براى نداى قريب و بعيد وضع شده است.بنابراين،ما با زيارت جامعه مى توانيم معصوم عليه السلام را از دور و نزديك زيارت و خطاب كنيم،البته اگر از نزديك باشد كه روح و جسم در حضور امام عليه السلام است،چه بهتر.

معناى اهل بيت

عنوان اهل بيت در قرآن و سنت،جنبه اصطلاحى يافته است.اين است كه گفته مى شود:قرآن مجيد براى خود

لغت خاصى دارد؛ضمن اين كه به زبان عربى مبين است.

ص: 97

«اهل بيت»در كتاب و سنت به گونه اى اصطلاح شده كه گويى لقب،عنوان و به قول امروزى ها تابلويى

براى پيامبر خدا،امير مؤمنان على مرتضى،صديقه طاهره فاطمه زهرا و ائمه عليهم السلام شده است.خود پيامبر اكرم

صلى الله عليه وآله و امير مؤمنان على عليه السلام از اهل بيت هستند.البته اين بحث در جايگاه خود به تفصيل بيان شده است.

از جمله موارد طرح مقصود از عنوان«اهل بيت»تفسير آيه تطهير است،آن جا كه خداوند متعال مى فرمايد:

(إنما يريد الله ليذهب عنكم الرجس أهل البيت ويطهركم تطهيرا)؛(1)

خداوند فقط مى خواهد هر گونه پليدى را از شما اهل بيت دور كند و شما را به طور كامل پاك سازد.

ما به طور مفصل اين مطلب را در ذيل آيه بحث كرده ايم.(2)اين جا نيز جاى بحث است كه مراد از«اهل بيت»كيست؟آيا آن گونه كه بعضى از سنى ها نوشته اند معناى لغوى مراد است؛يعنى كسانى كه در آن خانه زندگى مى كنند تا شامل زنان،كنيزها و غلام ها نيز شود؟يا مراد از اهل بيت چيز ديگرى است؟

منظور از«اهل بيت»در آيه مباركه معناى لغوى نيست.قرآن كريم درباره حضرت موسى عليه السلام مى فرمايد:

(وَ سارَ بِأَهْلِهِ ) ؛(3)

و همراه خانواده اش حركت كرد.

معلوم است كه فقط عيالش همراهش بوده است و ديگر كسى نبوده،پس معناى9.

ص: 98

لغوى مراد است و اين غير از

عنوان«اهل بيت»مى باشد.لذا برخى خلط مبحث كرده و مى گويند:كلمه«اهل»فقط بر زن اطلاق مى شود.

آرى،واژه«اهل»بر زن اطلاق شده و كسى منكر اين معنا نيست.اما عنوان«اهل بيت»،علميت پيدا كرده

وعنوان مشير قرار گرفته،جعل ثانوى پيدا كرده و اصطلاح شده است.

به سخن ديگر،اين عنوانى است كه مصداقى در لسان كتاب و سنت جز محمد و آل محمد،يعنى حضرات اهل عصمت عليه وعليهم السلام ندارد.اگر ذريه آن حضرت نيز ملحق شود،از باب(أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ )(1) است؛يعنى از باب الحاق است وگرنه در حال اطلاق افراد ديگرى مراد نيست و تفصيل اين مطلب در آينده خواهد آمد،ان شاء الله.

چرا اهل بيت النبوة؟

پيش تر اين پرسش مطرح شد.اين پرسش را به چهار وجه مى توان پاسخ داد كه هر كدام به كتاب و سنت مستند

است و احتمال دارد هر يك از آن ها مراد باشد و شايد هر چهار وجه مراد باشد.

وجه يكم.از نظر لغوى واژه«بيت»با واژه«دار»فرق دارد.بيت اخص از دار است.ترجمه فارسى«بيت»اتاق

و«دار»خانه است.در واقع،خانه متشكل از اتاق و متعلقات آن است.

از طرفى،چه«بيت»باشد و چه«دا»،بايستى آن مكان،در،ديوار،سقف و حصارى داشته باشد،هر چند حصار از پارچه يا از مواد نايلونى باشد.خانه يا اتاق،چون حصار دارد،محل آسايش،استقرار و زندگى انسان است،

حتى چادرنشينان نيز در چادرهايشان استقرار دارند و زندگى مى كنند.اين حصار از غير محفوظ است و از

ص: 99

بيگانگان مستور.در غير اين صورت،به آن جا بيت اطلاق نمى شود.

اگر دقت كنيم مى بينيم كه در معناى اين لفظ استقرار داشتن هم از نظر جسمى و هم از نظر روحى لحاظ شده است؛آن سان كه انسان در اتاق از نظر جسمى و روحى آرامش دارد و از بيگانگان،غارت گران،دشمنان و حيوانات مصون و محفوظ است.

از همين روى واژه«بيت»بر امور معنوى نيز صدق مى كند.گاهى مى گويند:فلانى از بيت علم و تقواست.مراد استقراريت علم و تقوا در آن جاست وگرنه علم و تقوا جايى را پر نمى كند تا بگوييم مكان لازم دارد؛از اين رو معناى روايتى كه مى فرمايند:«ونحن بيت الله؛(1)ما خانه خدا هستيم»روشن مى شود.

در ادامه همان روايت آمده است:

نحن...بيت الرحمة؛(2)

ما...بيت رحمت هستيم.

اين نيز به همان معنايى است كه بيان شد و در همين زيارت جامعه خواهيم خواند كه از ائمه عليهم السلام به«معدن

رحمت»تعبير شده كه نكته اى دارد.

با توجه به اين مقدمه،اگر مى گوييم ائمه عليهم السلام بيت نبوت هستند؛يعنى حقايق،اسرار و مطالب ويژه اى

كه به افراد ديگر بيان نشده؛چرا كه استعداد و تحمل آن ها را ندارند،در وجود ائمه عليهم السلام است.

حديث هاى بسيارى در كتاب هاى شيعه و سنى نقل شده كه پيامبر گرامى صلى الله عليه وآله جلسه هاى ويژه اى با امير مؤمنان على عليه السلام داشتند كه به طور كلى هيچ كسى در آن جا نبوده و حضرتش مطالبى را به حضرت على عليه السلام بيان مى داشته اند كه به احدى نگفته اند و شريكى در آن مطالب و جلسات نداشته اند.ن.

ص: 100

از اين رو با استظهارى كه از واژه«بيت»و فرق آن با«دار»و ويژگى آن شد،روشن گرديد كه مراد از«اهل بيت النبوة»همان است كه بگوييم ائمه عليهم السلام محل استقرار حقايق نبوت و حفظ اسرار آن هستند كه در اين زمينه روايات بسيارى در كتاب هاى شيعه و سنى نقل شده است.

به آن چه كه اشاره كرديم بزرگان علماى اهل سنت در كتاب هاى حديثى خود تصريح مى كنند.حافظ سمهودى

در شرح حديث:ص إنى تارك فيكم الثقلين:كتاب الله وعترتى أهل بيتير مى گويد:

الذين وقع الحث على التمسك بهم من أهل البيت النبوى و العترة الطاهرة،هم العلماء بكتاب الله

عز وجل،إذ لا يحث صلى الله عليه وآله وسلم(1)على التمسك بغيرهم،وهم الذين لا يقع بينهم وبين

الكتاب افتراق حتى يردا الحوض،ولهذا قال:ص لا تقدموهما فتهلكوا ولا تقصروا عنهما فتهلكوا ولا تعلموهم فإنهم أعلم منكم ر؛(2)

كسانى از اهل بيت پيامبر و عترت پاك كه مردم بر تمسك كردن بر آن ها تشويق و تحريك شده اند،همان عالمان به كتاب خدا هستند؛چرا كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به تمسك به غير آنان تشويق نكرده

است؛همان هايى هستند كه تا كنار حوض ميان آنان و كتاب جدايى نخواهد بود.از اين رو پيامبر فرمود:

«از آنان پيشى نگيريد كه هلاك خواهيد شد و درباره آنان كوتاهى نكنيد كه نابود خواهيد شد و به آنان مطلبى نياموزيد كه آنان از شما داناترند».

حافظ ملا على قارى نيز مى گويد:

الأظهر هو:إن أهل البيت غالبا يكونون أعرف بصاحب البيت وأحواله،فالمراد بهم أهل2.

ص: 101

العلم منهم المطلعون على سيرته الواقفون على طريقته،العارفون بحكمه وحكمته.وبهذا يصلح أن يكونوا مقابلا لكتاب الله سبحانه كما قال:(وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ) ؛(1)

به نظر مى رسد كه در بيشتر موارد افراد خانه درباره صاحب خانه از همه آگاه ترند؛پس منظور از آنان همان آگاهان از سيره و روش پيامبر و طريقت او هستند؛به حكم و حكمت او آگاه و عارف و با اين آگاهى شايسته اند كه در برابر كتاب خدا باشند،آن جا كه مى فرمايد«و كتاب و حكمت را به آنان آموخت».

نظام الدين نيشابورى نيز در تفسير آيه مباركه(وَ كَيْفَ تَكْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلى عَلَيْكُمْ آياتُ اللّهِ وَ فِيكُمْ رَسُولُهُ ) ؛(2).تفسير غرائب القرآن ورغائب الفرقان:2.221.(3)

«چگونه كفر ميورزيد با اين كه آيات خدا براى شما خوانده مى شود و پيامبر او در بين شماست»،مى گويد:

و أما النبى،فإنه و إن كان مضى إلى رحمة الله فى الظاهر،ولكن نور سره باق بين المؤمنين فكأنه باق،على أن عترته ورثته يقومون مقامه بحسب الظاهر أيضا،...ولهذا قال:ص إنى تارك فيكم الثقلين:كتاب الله

وعترتى أهل بيتى ر؛(3)

گرچه پيامبر صلى الله عليه وآله در ظاهر به رحمت خدا پيوست؛ولى نور سر او در ميان مؤمنان باقى است؛آن چنان كه گويى حضرتش در اين عالم وجود دارد،علاوه بر اين كه عترت او كه وارثان او

هستند در اين عالم قائم مقام او مى باشند و از اين رو فرمود:«من دو چيز گران بها بين شما مى گذارم:كتاب خدا و عترت و اهل بيتم».

وجه دوم.به نظر مى رسد كه ائمه اطهار عليهم السلام و اهل بيت پيامبر اكرم،قوام1.

ص: 102

وجود انبيا بوده اند.نبوت

آنان،از آغاز به وجود اهل بيت عليهم السلام كه خلقت آنان قبل از خلقت انبياء بوده است چنان كه در آينده به تفصيل

خواهد آمد.در آغاز به خود حضرت آدم عليه السلام خطاب مى رسد:

هؤلاء خمسة من ولدك،لولاهم ما خلقتك،ولا خلقت الجنة ولا النار ولا العرش ولا الكرسى ولا السماء

ولا الأرض ولا الملائكة ولا الجن ولا الإنس...فإذا كان لك إلى حاجة فبهؤلاء توسل؛(1)

اينان پنج تن از فرزندان تو هستند.اگر آنان نبودند،نه تو را،نه بهشت،عرش،كرسى،زمين و آسمان و فرشتگان و جن و انس را مى آفريدم.پس هر گاه حاجتى داشتى به اينان توسل كن!

آرى،اصل وجود انبيا،بعثت و نبوت آنان به بركت اهل بيت عليهم السلام بوده است.در اين زمينه رواياتى در

كتب نقل شده است.خداوند متعال در آيه مباركه مى فرمايد:

(فَتَلَقّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوّابُ الرَّحِيمُ ) ؛(2)

سپس آدم از پروردگارش كلماتى را دريافت و(پس از توبه به وسيله آن كلمات)خداوند توبه او را پذيرفت؛همانا خداوند توبه پذير مهربان است.

ذيل اين آيه مباركه كتاب هاى شيعه و سنى را بايد ديد.البته اين معنا چگونه مى شود و چگونه آن را مى توان درك كرد،اندكى انديشه و تأمل نياز دارد و هر كسى به اندازه ظرفيت خود بايد اين مطلب را دريابد،وگرنه بيش از ظرفيت از كسى خواسته نشده است.

بوصيرى دانشمند اديب سنى در قرن هفتم،به بيمارى فلج مبتلا مى شود.7.

ص: 103

قصيده اى در مدح پيامبر اكرم صلى الله

عليه وآله سروده و به آن حضرت متوسل مى گردد.حضرت در عالم رؤيا عنايتى به او مى كنند و شفا مى يابد.

قصيده مشهور به«برده»را علماى بسيارى شرح كرده،تخميس،تسبيع و انواع فنون ادبى را در مورد آن اعمال كرده اند كه بعضى از آن ها چاپ شده است.برخى از علماى ما نيز آن را شرح كرده اند.اين قصيده از قصايدى بوده كه از قديم الايام مردم آن را حفظ مى كنند و طلبه ها در حوزه هاى علميه نيز آن را حفظ مى نموده اند.

در اين قصيده آمده است:

وكل آى أتى الرسل الكرام بها فإنما اتصلت من نوره بهم

و هر آيه،معجزه خارق العاده و كرامتى را كه پيامبران گرامى الهى آورده اند،فقط از نور پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به آنان رسيده است.

وى در مدح رسول خدا صلى الله عليه وآله مى گويد:

فإنه شمس فضل هم كواكبها يظهرن أنوارها للناس فى الظلم(1)

به راستى كه او خورشيد فضيلت و برترى است و آنان ستارگانى هستند كه انوار او را در تاريكى ها براى مردم آشكار مى سازند.

اين اديب بزرگ و شارحان آن از بزرگان شيعه و سنى در ذيل اين ابيات تصريح دارند كه پيامبران گذشته همه مظاهر نور رسول خدا صلى الله عليه وآله بوده اند،همان گونه كه نور ماه از خورشيد است،انوار آنان برگرفته از نور پيامبر خدا صلى الله عليه وآله بوده است؛از اين رو رواياتى در كتاب هاى شيعه و سنى نقل شده كه پيامبر اكرم از روز اول با پيامبران بوده است.(2)

در اين زمينه،دليل هاى متقنى وارد شده كه هر جا پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در7.

ص: 104

هر عالمى از عوالم،چه در اين عالم و چه بعد از اين عالم و چه قبل از آن بوده،امير مؤمنان على عليه السلام همراه آن حضرت بوده و از ايشان جدا نبوده است و به مقتضاى ادله معتبره آن چه براى امير مؤمنان على عليه السلام ثابت شود،براى ائمه ديگر نيز ثابت مى باشد و اين ها را به صورت اصول موضوعه مورد اشاره قرار مى دهيم وگرنه هر كدام براى خود،دليل هاى مربوط دارند.

گفته شد كه حضرتش فرمود:ص قولوا فينا ما شئتم ر؛اما نبايد چيزى از خودمان و باب ميلمان به آنان نسبت دهيم.مهم اين است كه ما از كلمات خودشان اخذ كنيم،فقط در آن ها دقت كنيم و از روايات و موارد آن ها استفاده نماييم.بنابراين،ائمه عليهم السلام از روز نخست،بيت نبوت بوده اند.

افزون بر اين،در ذيل آيه مباركه(وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا) ؛«و از رسولانى كه پيش از تو فرستاديم

بپرس»(1)رواياتى وجود دارد:

آن گاه كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به معراج تشريف بردند،هر جا كه مى رفتند جبرئيل در خدمتشان بود و

چون با پيامبران پيشين ملاقات داشتند.جبرئيل مى گفت:

(وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا) على ما بعثوا؛(2)

«از رسولانى كه پيش از تو فرستاديم بپرس»براى چه چيزى مبعوث شده اند؟

آن ها پاسخ مى دادند مبعوث شديم بر اين كه نبوت شما و ولايت على بن ابى طالب و اهل بيت عليهم السلام بعد

از شما را به مردم ابلاغ كنيم.

معلوم مى شود كه پيامبران گذشته از نخست مأمور بوده اند كه مسأله نبوت رسول خدا صلى الله عليه وآله و ولايت اهل بيت عليهم السلام را به امت هاى خود ابلاغ كنند.8.

ص: 105

اين مطلب در كتاب هاى شيعه و سنى به اتفاق وجود دارد.(1)

وجه سوم.اين وجه دقيق تر از وجه دوم است و به نبوت پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مربوط است.

بى ترديد امير مؤمنان على،صديقه طاهره حضرت زهرا و ساير ائمه عليهم السلام با وجود اين كه اهل بيت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله هستند،از امت آن حضرت نيز هستند.در اين«بيت»فقط شخص رسول الله صلى الله عليه وآله پيامبر است.ما هرگز به نبوت امير مؤمنان على و ديگر ائمه عليهم السلام معتقد نيستيم كه اين غلو است و كفر.

اما اگر بگوييم ائمه عليهم السلام در نبوت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله يعنى در اصل استقرار آن و استمرار آن شريك بوده اند،غلو نيست؛دقت كنيد!

شاهد اين مطلب چيست؟بنابر حكايت قرآن،حضرت موسى عليه السلام به خداوند عرض كرد:

(وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي *هارُونَ أَخِي *اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِي *وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي ) ؛(2)

وزيرى از خاندانم براى من قرار ده*برادرم هارون را*با او پشتم را محكم كن*و او را در كارم شريك ساز.

بنابراين،حضرت هارون با حضرت موسى عليهما السلام در امر نبوت،رسالت،اداى تكليف و دعوت مردم به

سوى خدا شريك بوده است.

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله نيز بنابر روايات اسلامى،به خداوند خطاب مى كند و عرضه مى دارد:

اللهم إن موسى بن عمران سألك وقال:(وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي *هارُونَ 9.

ص: 106

أَخِي *اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِي *وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي ) وأنا محمد نبيك أسألك أن تشرح لى صدرى...واجعل لى وزيرا من أهلى على بن أبى

طالب أخى،اشدد به أزرى،وأشركه فى أمرى؛(1)

خداوندا!همانا موسى بن عمران از تو درخواست نمود و گفت:«وزيرى از خاندانم براى من قرار ده،برادرم هارون را.با او پشتم را محكم كن و او را در كارم شريك ساز».من،محمد،پيامبر تو از تو مى خواهم كه سينه ام را گشاده كنى...وزيرى از خاندانم براى من قرار دهى؛على بن ابى طالب برادرم را،و با او پشتم را محكم نموده و او را شريك كارم سازى.

پيامبر خدا در ادامه فرمود:همان گونه كه خداوند به موسى عليه السلام فرمود:(قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يا مُوسى ) ؛(2)

«اى موسى!آن چه را خواستى به تو داده شد»من نيز اين را از تو تقاضا دارم كه خواسته مرا بدهى.

از اين جهت بود كه حضرت هارون عليه السلام همواره با حضرت موسى عليه السلام بود.خطاب هاى قرآن مجيد

در اين باره همواره به صورت تثنيه بيان شده،آن جا كه مى فرمايد:

(اذْهَبا إِلى فِرْعَوْنَ ) ؛(3)

به سوى فرعون برويد.

همين دعا را پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در حق امير مؤمنان على عليه السلام انجام دادند و دعاى پيامبر صلى الله

عليه وآله مستجاب است؛آن سان كه دعاى حضرت موسى عليه السلام مستجاب شد.اين دعا در روايات شيعه و سنى

نقل شده است.افزون بر اين كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به امير مؤمنان على عليه السلام فرمود:3.

ص: 107

أنت منى بمنزلة هارون من موسى؛(1)

تو براى من هم چون هارون براى موسى هستى.

روشن است كه يكى از مترلت هاى هارون از موسى عليه السلام همين شريك بودن در نبوت است،چنان كه

گذشت.

از همين رو،علت اين كه چرا در اين زيارت فرمودند:ص السلام عليكم يا أهل بيت النبوة ر روشن مى شود.

شاهد ديگر،قضيه مباهله است.در آن قضيه كار به جايى رسيد كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله ناگزير به مباهله با مسيحيان نجران شدند.در مباهله طرفين رو به روى هم قرار مى گيرند و يك ديگر را نفرين مى كنند كه خدايا!اگر من بر حق و صادق هستم،بر آن طرف بلا نازل كن.

خداوند متعال در اين باره مى فرمايد:

فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَى الْكاذِبِينَ ؛(2)

پس لعنت خدا را بر دروغ گويان قرار دهيم.

اگر مباهله انجام شده بود و پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در آن قضيه دعا كرده بودند،اثرى از نصارا و نصرانيت

در عالم تا روز قيامت نمى ماند؛ولى آن ها به مباهله حاضر نشدند و به دادن جزيه گردن نهادند.

به راستى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله با چه كسانى به مباهله آمدند؟آن حضرت به همراه على،فاطمه،حسن و حسين عليهم السلام براى مباهله با مسيحيان نجران بيرون آمدند.بنابراين،اهل بيت عليهم السلام در تثبيت اصل نبوت،حقانيت و صدق كلام1.

ص: 108

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله نقش مؤثر داشته اند.

افزون بر اين،وقتى حضرت با اهل بيت خارج شدند و قرار بود مباهله آغاز شود،پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به

آن ها فرمودند:

إذا أنا دعوت فأمنوا؛(1)

آن گاه كه من نفرين كردم شما آمين گوييد.

به راستى آمين گفتن على مرتضى،صديقه طاهره و حسنين عليهم السلام چه تأثيرى دارد؟مگر دعاى پيامبر مستجاب نيست؟مگر خداوند متعال حفظ اين دين را متعهد نشده است؟مگر احتمال دارد كه در دعاى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله خطايى باشد كه نياز به افرادى آمين گو داشته باشد؟

آمين گفتن امير مؤمنان على،صديقه طاهره و حسنين عليهم السلام در اصل تثبيت نبوت و حقانيت پيامبر خدا صلى الله عليه وآله و اسلام در برابر نصرانيت و كفر تا روز قيامت تأثير دارد و بيت،بيت نبوت است،گرچه فقط حضرت محمد بن عبدالله صلى الله عليه وآله پيامبر است؛اما بيت،بيت نبوت است و آنان در اصل نبوت،تثبيت آن و حقانيت پيامبر خدا تأثير دارند.

نبوت پيامبر گرامى پيش از همه انبيا

با توجه به سه معنايى كه در مورد«اهل بيت نبوت»بيان شد،بعض احاديث ديگرى كه در اين زمينه وارد شده

است يادآورى مى گردد:

در روايتى آمده است:نبوت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله پيش از خلقت همه انبيا بوده است.اين مطلب در كتاب هاى شيعه و سنى آمده و همه علما درباره آن اتفاق نظر

ص: 109

دارند.البته هر مقام و مترلتى كه از كتاب هاى اهل سنت و يا به سندهاى آن ها براى اهل بيت عليهم السلام ثابت شود،به طريق اولويت در روايات ما موجود است.بازگو

كردن اين روايات از منابع و كتاب هاى اهل سنت سه جهت دارد:

1.تقويت ايمان شيعيان و دفع يا رفع استبعاد؛

2.وقتى به اين منازل و مقامات براى اهل بيت عليهم السلام قائل شويم،كسى ما را از خارج يا داخل مذهب به

غلو متهم نخواهد كرد؛

3.الزام خصم در مقام مناظره به آن چه در كتاب هاى خودش وارد شده.

ترمذى در سنن خود اين گونه روايت مى كند:

قالوا:يا رسول الله!متى وجبت لك النبوة؟

قال:وآدم بين الروح و الجسد؛(1)

از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله سؤال شد:يا رسول الله!پيامبرى شما از چه زمانى بوده است؟فرمود:آن وقتى كه هنوز تكوين آدم تمام نشده بود من پيامبر بودم.

ابونعيم اصفهانى در كتاب دلائل النبوه بابى تحت اين عنوان دارد:ص ذكر ما روى فى تقدم نبوته قبل تمام خلقة

آدم ر؛(2)«ذكر روايات وارد شده در تقدم نبوت حضرت رسول الله صلى الله عليه وآله بر خلقت آدم عليه السلام».

جلال الدين سيوطى نيز بابى را ص باب خصوصية النبى صلى الله عليه وآله بكونه أول النبيين فى الخلق وتقدم نبوته ر(3)نام نهاده كه در آن باب،رواياتى درباره گرفتن ميثاق نبوت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله حتى از پيامبران سابق آورده است.احاديث بسيارى در اين7.

ص: 110

مورد وجود دارد كه برخى از آن ها در جلد پنجم كتاب نفحات الأزهار آمده است.

بنابراين،بر حسب احاديثى كه خود رسول خدا و اهل بيت عليهم السلام فرموده اند،نبوت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله پيش از خلقت آدم بوده است.اين،يكى از دلالت هاى ص نزلونا عن الربوبية وقولوا فينا ما شئتم؛مقام ما را از مقام ربوبى پايين بياوريد و آن گاه هر آن چه مى خواهيد درباره ما بگوييدر است.

از طرفى،بر حسب ادله و احاديثى كه در كتاب هاى اهل سنت نيز آمده،هر جا كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بوده؛يعنى در هر عالمى از عوالم كه تشريف داشته اند،امير مؤمنان على عليه السلام نيز بوده و از آن حضرت جدا نبوده است.

حافظ تقى الدين سبكى يكى از علماى اهل سنت در اين باره گفتارى والا و بلند دارد.حافظ جلال الدين سيوطى

اين كلام را در كتاب الخصائص الكبرى،در بيان خصايص و ويژگى هاى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مطرح مى كند.

سبكى رساله اى در مقام و مترلت پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به نام التعظيم و المنه فى لتؤمنن به ولتنصرنه نگاشته است.

وى اين نام را از آيه قرآن اقتباس كرده،آن جا كه خداوند مى فرمايد:

(وَ إِذْ أَخَذَ اللّهُ مِيثاقَ النَّبِيِّينَ لَما آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتابٍ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلى ذلِكُمْ إِصْرِي قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشّاهِدِينَ ) ؛(1)

(به خاطر بياوريد)هنگامى را كه خداوند متعال از همه پيامبران پيمان گرفت كه هر گاه كتاب و حكمت به شما دادم،سپس پيامبرى به سوى شما آمد كه نشانه هاى شما را تصديق كند،به طور حتم به او ايمان بياوريد و او را يارى كنيد.گفتند:پذيرفتيم.(خداوند)فرمود:پس گواه باشيد و من نيز با شما از گواهانم.1.

ص: 111

حافظ تقى الدين سبكى به مناسبت اين آيه مى نويسد:

فى هذه الآية من التنويه بالنبى صلى الله عليه وآله وتعظيم قدره العلى ما لا يخفى،وفيه مع ذلك أنه على تقدير مجيئه فى زمانهم يكون مرسلا إليهم...فحقيقته موجودة من ذلك الوقت،و إن تأخر جسده الشريف...وإنما يتأخر البعث و التبليغ وكل ما له من جهة الله ومن جهة تأهل ذاته الشريفة وحقيقته معجل لا تأخير فيه...فعرفنا بالخبر الصحيح حصول ذلك الكمال من قبل خلق آدم لنبينا صلى الله عليه وآله من ربه سبحانه،وأنه أعطاه النبوة من ذلك الوقت،ثم أخذ له المواثيق على الأنبياء ليعلموا أنه المقدم عليهم وأنه نبيهم ورسولهم،وفى أخذ المواثيق و هى فى معنى الاستخلاف،ولذلك دخلت ص لام ر القسم فىلَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ (1)؛(2)

در اين آيه نوعى تعظيم و بزرگ داشت درباره پيامبر خدا صلى الله عليه وآله وجود دارد.تعظيم و بزرگ داشت مقام و ارزش والاى آن حضرت كه بر كسى پوشيده نيست و با اين حال،به فرض اين كه آن حضرت در زمان آنان آمده باشد،مقام رسالت براى آنان مى داشت.بنابراين،حقيقت آن بزرگوار از همان هنگام موجود بوده،گرچه وجود جسم شريفش در اين عالم به تأخير افتاده است و فقط برانگيخته شدن براى تبليغ و هر مقامى كه از جهت خدا براى آن حضرت است و آن چه از جهت شايستگى ذات شريف از آن اوست؛حقيقتش معجل است و تأخير در آن راه ندارد...پس با توجه به روايت صحيح شناختيم كه چنين كمالى پيش از آفرينش آدم براى پيامبر ما صلى الله عليه وآله از جانب پروردگار سبحانش حاصل شده و همو آن مقام نبوت را از همان زمان به آن حضرت عطا فرموده؛آن گاه براى او از پيامبران پيمان ها گرفته تا بدانند كه او بر آنان پيشى گرفته است8.

ص: 112

و همو پيامبر و فرستاده آن هاست و در آن پيمان ها كه همان معناى استخلاف است و از اين رو،در اين بخش از آيه«لام»قسم وارد شده است.

وى چندين صفحه مطالب خيلى جالبى در اين باره بيان مى كند كه در كتاب نفحات الأزهار متن كامل كلام او به

همراه مطالب ديگرى از غير او از بزرگان آمده است.(1)

وجه چهارم.اين همان معنايى است كه متن زيارت جامعه نيز بدان اشاره دارد،آن جا كه مى خوانيم:ص وسلالة النبيين ر؛يعنى خاندان نبوت در امت اسلام از قديم سلاله پيامبران بوده اند كه همين طور،انبيا بوده اند و اجداد ائمه بوده اند تا نوبت به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله رسيده است.

جايگاه رسالت

وموضع الرسالة؛

و(سلام بر شما)اى جايگاه رسالت.

ائمه عليهم السلام موضع رسالت هستند و به همين عبارت در كتب اهل سنت نيز موصوف شده اند.(2)واژه

«موضع»به معناى ظرف است؛يعنى ظرف رسالت.ظرف رسالت به همان دو صورتى كه در توضيح معناى«بيت»بيان كرديم،تفسير مى شود؛يعنى خانه ايشان خانه رسالت بوده و اينان موضع رسالت الهى هستند.

به معناى دقيق،رسالت در اهل بيت ائمه عليهم السلام است؛يعنى ائمه خود حامل رسالت هستند و اين بزرگواران در رسالت پيامبر اكرم شريك و ادامه دهنده آن هستند كه به امر خدا و تبليغ پيامبر اكرم براى اين جهت منصوب گرديده اند.

به عبارت ديگر،هر چند رسول الله صلى الله عليه وآله از دار دنيا رفت؛اما شريعت

ص: 113

آن حضرت تا روز قيامت ادامه دارد.پس كسى گمان نكند كه بشر و به ويژه امت اسلامى،روزى از روزها از شريعت اسلام بى نياز مى گردد و عقل يا غير عقل او را كافى مى شود و كسى نپندارد كه براى ادامه دادن شريعت خودسرانه يا به درخواست ديگران خود را مى تواند منصوب كند.اين كار فقط به دست خداست و از عهده كسى بر مى آيد كه او نصب كرده باشد.

محل آمد و شد فرشتگان

ومختلف الملائكة؛

و(سلام بر شما)اى محل آمد و شد فرشتگان.

ائمه عليهم السلام محل آمد و شد فرشتگان هستند.اين سومين ويژگى آن بزرگواران است و در كتب اهل سنت نيز آمده است.(1)

ذات ائمه عليهم السلام«مختلف الملائكة»هستند،نه خانه آنان و نه خانه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله.چنين

معنايى از ظاهر عبارت به دست مى آيد،گرچه البته خانه آنان«مختلف الملائكة»مى باشد.

«مختلف الملائكة»يعنى چه؟ظاهر اين عبارت چنين است كه خود ائمه«مختلف الملائكة»هستند كه گرو هى خدمت ائمه مى آمدند و گرو هى مى رفتند.يا فردى مى آمد و فردى مى رفت.دسته دسته يا به تنهايى و جداگانه فرشتگان الهى با ائمه ارتباط داشتند،در خطبه امام مجتبى بعد از شهادت حضرت امير عليهما السلام در كوفه،كه در كتب فريقين به

سندهاى معتبر روايت شده فرموده اند:

وأنا من أهل البيت الذى كان جبريل يترل إلينا ويصعد من عندنا.(2)

ص: 114

به يقين،فرشتگان در روزهاى هفته خدمت امام عصر مى رسند و اعمال را بر امام هر زمان عرضه مى دارند.

درباره اين كه فرشتگان در شب هاى قدر به حضور ائمه عليهم السلام مى رسيده اند و مى رسند هيچ اشكالى

وجود ندارد.

از سويى در روايات فراوان وارد شده كه فرشتگانى بر قبور ائمه عليهم السلام به خصوص سيدالشهداء عليه

السلام موكل هستند و همواره در رفت و آمدند.آنان براى زيارت سيدالشهداء عليه السلام يا براى انجام وظايفى مى آيند كه درباره مزار آن حضرت دارند.اين روايات در كامل الزيارات آمده است.(1)

در نقل ديگرى آمده است:فرشتگان پس از وفات پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله با خاندان عصمت و طهارت به خصوص صديقه طاهره سلام الله عليها ارتباط داشته اند و براى حضرتش مطلب مى گفته اند و امير مؤمنان على

عليه السلام مطالب را مى نوشته است.اين همان مصحف فاطمه عليها السلام است و از اين رو يكى از القاب آن حضرت محدثه است.(2)

هرگز اين امور غلو نيست؛چرا كه اين قضايا براى رسول اكرم در كتب عامه نيز روايت شده(3)بلكه براى غير معصومان نيز ادعا مى شود.در كتاب هاى آن ها چون اسد الغابه و الاستيعاب در احوالات عمران بن حصين چنين آمده است:

كانت الملائكة تسلم عليه؛كانت الحفظة تكلمه؛(4)

فرشتگان بر او سلام مى كردند؛فرشتگان موكلش با او سخن مى گفتند.8.

ص: 115

عمران بن حصين يكى از اصحاب پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله است نوشته اند كه داراى چنين مقامى بوده است.پس صديقه طاهره حضرت زهرا عليها السلام كه ص بضعة الرسول ر،ص سيدة نساء أهل الجنة ر و ص سيدة نساء العالمين ر بوده،با آن مقامات و منازلش چگونه خواهد بود؟بنابراين،جاى هيچ گونه خدشه،شك،شبهه و استبعادى نبايد باشد.

قابل ذكر است كه بزرگان اهل سنت به سند خود اين حقيقت را روايت نموده اند،حاكم نيشابورى از امام صادق عليه السلام از جابر آورده كه:

لما توفى رسول الله صلى الله عليه وآله عزتهم الملائكة يسمعون الحس ولا يرون الشخص فقالت:السلام عليكم أهل البيت ورحمة الله وبركاته:إن فى الله عزاء من كل مصيبة وخلفا من كل فائت،فبالله فثقوا وإياه فارجوا،فإنما المحروم من حرم الثواب و السلام عليكم ورحمة الله وبركاته.(1)

عبارت«مختلف الملائكة»در استمرار ظهور دارد؛يعنى هميشه فرشتگان با ائمه اطهار عليهم السلام در ارتباط هستند؛بلكه آنان در عالم قبل هم ارتباط داشته اند.در روايات فريقين آمده است كه ملائكه از ائمه تسبيح،تحميد و عبادت خداوند متعال را ياد گرفته اند.(2)

خداوند متعال در اين عالم،تدبير امور را به ملائكه واگذار كرده كه(فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً) ؛(3)«و آنان كه امور را تدبير

مى كنند»،آن گاه روايت مى گويد:همه تدبيرات امور به توسط ملائكه با اطلاع و اذن امام است:

ما من ملك يهبطه الله فى أمر،ما يهبطه إلا بدأ بالإمام فعرض ذلك عليه،وأن مختلف5.

ص: 116

الملائكة من عند الله

تبارك وتعالى إلى صاحب هذا الأمر؛(1)

هر فرشته اى را كه خداوند براى انجام كارى به زمين فرو مى فرستد،نخست به حضور امام مى رسد و آن را عرضه مى دارد و به راستى كه آمد و شد فرشتگان از پيش گاه خداوند متعال به نزد صاحب اين امر است.

در اين زمينه،داستانى بيان مى كنم:

جد بزرگوارم آية الله العظمى سيد محمد هادى ميلانى رحمه الله بيش از سى سال است كه دار فانى را وداع گفته است.شخص مورد اعتمادى از فضلاء حوزه براى من اين گونه نقل كرده است كه يكى از علماى تهران به همراه كاسبى از بازاريان تهران از دوستان خود به مشهد مقدس مشرف مى شوند.قرار بوده با آقا ملاقاتى داشته باشند.اتفاقا قرارشان صبح زود بوده است.آن شخص كاسب بعد از نماز صبح مى خوابد.وقتى بيدار مى شود مى بيند محتلم شده است،اگر بخواهد غسل كند وعده اى كه دارند دير مى شود و نمى توانند طبق قرار حاضر شوند.از طرفى،خانه آقا مسجد نبوده است؛از اين رو تصميم مى گيرد با همين حال خدمت ايشان مشرف شود.

به همراه آن عالم خدمت آقا مى رسند.وقتى ملاقات و گفت و گوها تمام مى شود و خداحافظى مى كنند و

مى خواستند از اتاق بيرون بروند كه آقا او را صدا مى زند و مى گويد:

فلانى!اين جا مكانى است كه احكام شرع استنباط مى شود و بيان مى گردد،از اين رو محل رفت و آمد فرشتگان است.جايى كه محل رفت و آمد فرشتگان است،شايسته نيست شما با اين حال بيايى.

ائمه عليهم السلام طورى بودند كه فرشتگان خداوند متعال مرتب با آنان رفت و آمد داشته اند كه الآن هم همين گونه است و اگر براى هر كس به جز آنان اين معنى ثابت4.

ص: 117

شود به بركت ارتباط با آنان بوده و باخبر شدن او از آن به جهات روحى او بستگى دارد.

وقتى خانه فقيهى به دليل استنباط احكام از روايات اهل بيت عليهم السلام محل رفت و آمد فرشتگان باشد،پس

خانه اهل بيت و خود آنان چگونه خواهد بود؟

جايگاه فرود وحى

اشاره

ومهبط الوحى ؛

و(سلام بر شما)اى جايگاه فرود وحى.

پيشوايان معصوم عليهم السلام محل هبوط وحى هستند.تعريف وحى از نظر لغوى اين گونه است:

الوحى هو الإعلام؛(1)

وحى همان اعلام است.

فيروزآبادى در القاموس مى نويسد:

الوحى:كل ما ألقيته إلى غيرك فهو وحى؛(2)

هر آن چه به ديگرى القا شود،وحى است.

بنابراين،وحى همان اعلام است كه به چند صورت براى پيامبر حاصل مى شود:

1.نزول فرشته؛

2.القاء در قلب؛

3.در عالم رؤيا.

ص: 118

چگونگى فرود آمدن وحى بر ائمه

چگونه ائمه عليهم السلام جايگاه فرود وحى هستند؟چند وجه محتمل است:

1.ائمه عليهم السلام در مكانى زندگى مى كردند كه در آن جا وحى نازل مى شده است.

اين معنا صحيح است؛ولى به اهل بيت عليهم السلام اختصاصى ندارد؛چرا كه غير اهل بيت نيز در آن خانه

زندگى مى كرده اند؛

2.منظور از وحى در اين جا القاء فى القلب«الهام»است.

اين مطلب در قرآن مجيد براى غير معصوم بلكه بعضى از حيوانات نيز آمده است.آن جا كه مى فرمايد:

(وَ أَوْحَيْنا إِلى أُمِّ مُوسى ) ؛(1)

و ما به مادر موسى الهام كرديم.

(وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ ) ؛(2)

و پروردگار تو به زنبور عسل وحى نمود.

به نظر مى رسد معنايى فراتر از اين دو معنا باشد؛

چون ظاهر عبارت فرود آمدن وحى بر خود ائمه عليهم السلام است،نه خانه اى كه وحى نازل مى شد.

و اگر اين وحى را به معناى الهام بگيريم،اين پرسش مطرح خواهد بود كه چرا با عنوان الهام بيان نشده؛بلكه با

عنوان وحى آمده است؟

3.مگر براى وحى معناى ديگرى تصور كنيم و بگوييم:وقتى ملائكه در ارتباط مستقيم و پياپى با ائمه عليهم السلام هستند چنان كه گذشت پس مطالبى را درباره

ص: 119

حقايق دين و اسرار شريعت و معارف الهى براى آن بزرگواران بيان مى كرده اند و از آن تعبير به«وحى»شده است.

در اين زمينه،رواياتى وجود دارد.از جمله راوى گويد:از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

مر بأبى عليه السلام رجل و هو يطوف،فضرب بيده على منكبه ثم قال:أسألك عن خصال ثلاث لا يعرفهن غيرك وغير رجل آخر.فسكت عنه حتى فرغ من طوافه،ثم دخل الحجر فصلى ركعتين وأنا معه،فلما فرغ نادى:أين هذا السائل؟

فجاء فجلس بين يديه.فقال له:سل.فسأله عن[مسائل،فلما اجيب]فقال:صدقت.ومضى.

فقال أبى:هذا جبرئيل أتاكم يعلمكم معالم دينكم؛(1)

پدرم مشغول طواف بود كه مردى از كنار ما مى گذشت.وى دستى بر شانه پدرم زد و گفت:از شما درباره سه مسأله مى پرسم كه جز تو و فردى ديگر نمى تواند پاسخ دهد.آن گاه ساكت شد تا پدرم طواف را به پايان رسانيد؛سپس با من وارد حجر اسماعيل شد و دو ركعت نماز گزارد.پس از نماز صدا زد:پرسش گر كجاست؟

آن مرد آمد و پيش روى او نشست.فرمود:بپرس.[او نيز پرسش هايى كرد وقتى پاسخ همه داده شد]

گفت:راست گفتى.بعد برخاست و رفت.پدرم فرمود:اين جبرئيل بود؛آمده بود تا معالم و آموزه هاى دينى را براى شما بياموزد.

به هر حال،جاى تأمل است كه كدام معنى از«مهبط الوحى»مقصود است.

البته گفت و گوى مفصل اين بحث در موضوع«علم امام»مطرح مى شود.2.

ص: 120

معدن رحمت و مهرورزى

اشاره

ومعدن الرحمة؛

و(سلام بر شما)اى معدن رحمت و مهرورزى.

ائمه عليهم السلام معدن رحمت هستند.راغب اصفهانى در واژه«عدن»مى گويد:

جنات عدن؛أى استقرار وثبات،وعدن بمكان كذا:استقر.ومنه:المعدن لمستقر الجواهر.(1)

بنابراين،معناى جمله اين است كه ائمه عليهم السلام محل وجود مستقر رحمت و مهرورزى هستند و لذا به«بيت الرحمة»نيز در روايت موصوف شده اند و اهل سنت هم روايت كرده اند.(2)

مى گويند:فلانى معدن كرم است؛يعنى اگر كرم،جود و سخاوت مى خواهيد،به فلانى مراجعه كنيد كه اين

صفت از او جدا نمى شود.

در مفهوم«معدن»چهار ويژگى وجود دارد:

يكى اين كه شىء نفيس باشد و انسان ها براى دريافت آن از هم پيشى گيرند،نه هر چيزى كه انسان به آن تمايل چندانى ندارد.براى نمونه،در زمينى كه سنگ توليد مى شود،به آن قسمتى كه سنگ قيمتى توليد مى كند،«معدن»مى گويند.

ويژگى ديگرى كه در واژه معدن وجود دارد اين است كه معدن به گونه اى در خفا و پنهان است؛يعنى ناگزير

بايستى بررسى و كاوش گردد و پرس و جو شود تا آن جنس نفيس به دست آيد.

ويژگى سوم اين است كه آن شىء در آن جا مستقر و پايدار است.

ويژگى چهارم اين است كه آن شىء در همان جا توليد شده و پيدايش داشته،نه

ص: 121

اين كه در آن جا گذاشته باشند.

با توجه به خصوصيات ذكر شده،فرق بين«معدن»و«مخزن»واضح مى گردد.

البته فرقى نيست كه آن شىء نفيس گران بها از امور مادى باشد يا معنوى.از اين رو همان گونه كه معدن طلا و

نقره گفته مى شود،معدن رحمت،علم،كرم،جود و سخاوت نيز مى توان گفت.در روايتى آمده است:

الناس معادن كمعادن الذهب و الفضة؛(1)

مردم معدن هايى همانند معدن هاى طلا و نقره هستند.

به عبارت ديگر،حقايق و بواطن مردم مختلف است،همان گونه كه معادن مختلف هستند؛يعنى چون باطن اشخاص

با هم فرق دارد،ارزش آن ها با هم فرق مى كند،آن سان كه ارزش معدن طلا با معدن نقره فرق مى كند.

در وجود ائمه عليهم السلام رحمت الهى به همه انحاء و اقسام آن نهفته و مستقر است و از ذاتشان جدا نمى شود،و

آن چه بروز و ظهور نكرده و هويدا نگشته كه فهم و درك ما به آن نمى رسد بيشتر است.

رحمت الهى

با اين بيان روشن شد كه ائمه عليهم السلام خود رحمت الهى هستند و رحمت خداوند متعال را بايستى نزد ائمه

عليهم السلام جستجو كرد و از آن ها بايد خواست كه هر چه رسيده به توسط آن ها بوده.

بحث رحمت خداوند،گسترده است و پرسش هايى در اين زمينه مطرح است،از جمله اين كه:چرا قرآن مجيد با«بسم الله الرحمن الرحيم»آغاز شده است؟

ص: 122

چرا به كار بردن واژه هاى«الرحمن الرحيم»در آغاز همه امور در شريعت اسلام تأكيد شده است؟

به راستى كه اين واژه ها نخستين وصف و صفتى هستند كه براى خداوند متعال ذكر مى شوند،با آن كه خداوند

متعال داراى همه صفات عليا و اسماى حسنى است،واژه هاى«الرحمن»و«الرحيم»در آغاز همه قرار گرفته است.

دامنه اين بحث خيلى گسترده است.

رحمت الهى در جهان،اساس هر چيزى است.همه فيوضات و نعمت ها رحمت الهى هستند.نخستين فيضى كه

خداوند متعال عنايت كرده،فيض وجود است كه همه نعمت ها بر اصل وجود متفرع هستند.پس رحمت الهى به توسط

ائمه عليهم السلام به مردم مى رسد و اگر اين رحمت را به معناى گسترده آن بگيريم كه در رأس همه امور باشد،اصل هستى موجودات و تمام آن چه بر هستى متفرع است،به واسطه ائمه عليهم السلام و به بركت آنان خواهد بود.

بزرگانى از علما چنين عقيده اى داشتند.جد ما آقاى ميلانى از استادش محقق اصفهانى رحمه الله اين گونه نقل مى كرد كه ائمه عليهم السلام فاعل«ما به الوجود»هستند و خداى سبحان فاعل«ما منه الوجود»است كه اين عبارت،در حاشيه ايشان بر كتاب مكاسب نيز آمده است.(1)

سپس بنابر آن چه گفته شد بحث مى شود:آيا تأثير ائمه عليهم السلام براى نعمت هاى الهى و فيوضات

ربانى،مجرد وساطت است يا وجود امام نقش ديگرى نيز دارد؟

براى نمونه،باران رحمت الهى است كه در عرف عام مردم نيز گفته مى شود كه بى ترديد از جانب خداوند نازل مى شود.قرآن مى فرمايد:1.

ص: 123

(وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً) ؛(1)

و ما باران را از آسمان فرو فرستاديم.

اما آيا ائمه عليهم السلام نيز در نزول اين رحمت الهى نقشى دارند؟آيا اين وساطت فقط به اين گونه است كه از طريق آنان مى رسد چنان كه باران از آسمان به پشت بام ساختمانى ببارد و از طريق ناودان به زمين منتقل شود؟

به عبارت ديگر،آيا ائمه عليهم السلام كه واسطه فيض هستند،همين مقدار از يك دست مى گيرند و از دست ديگر به موجودات مى رسانند؟آيا امام عليه السلام به اصطلاح فقط كانال است كه از اين راه نعمت ها به موجودات مى رسد و خود هيچ نقشى ندارد يا قضيه فراتر از اين هاست؟

اين پرسش جاى انديشه و تأمل دارد.در اين جا فقط به اشاره اى گذرا بسنده مى كنيم.

رحمت الهى از ديدگاه قرآن

رحمت الهى در قرآن مجيد به تعابيرى گوناگون آمده است.خداوند متعال مى فرمايد:

(كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ ) ؛(2)

پروردگار شما رحمت و مهربانى را بر خود لازم شمرده است.

اين تعبير كنايه از ثبوت و حتميت است.خداوند بر خود نوشت،خود را ملزم كرد،به عهده گرفت و متعهد شد و هميشه تعبيرهاى«كتب على»بيان كننده ثبوت و وجوب است،نظير آن جايى است كه مى فرمايد:

ص: 124

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ ؛(1).سوره زخرف(43):آيه 32.(2)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!روزه بر شما واجب شده است.

خود الزام رحمت بر نفس پروردگار لطف است.در آيه مباركه از چند جهت اطلاق وجود دارد:نوع رحمت،مورد رحمت و كيفيت نزول رحمت.اين خود گستره رحمت را مى رساند.آن گاه اين رحمت با اين توسعه و گستردگى به دست ائمه عليهم السلام است و مركزش آن بزرگواران هستند.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

(وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمّا يَجْمَعُونَ ) ؛(2)

و رحمت پروردگارت از تمام آن چه جمع آورى مى كنند،بهتر است.

به راستى اگر تمام نعمت ها و ثروت هاى دنيا در يك جا جمع گردد،رحمت پروردگارت از آن بهتر است.مركز همين رحمت و معدن آن ائمه عليهم السلام هستند.

در جاى ديگرى مى فرمايد:

(وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ ءٍ) ؛(3)

و رحمتم همه چيز را فرا گرفته است.

مركز اين رحمت با همه گستردگى اش ائمه عليهم السلام هستند.وقتى خود ائمه رحمت الهى هستند و رحمت او هر آن چه را واژه«شىء»صدق مى كند فرا گرفته؛پس ائمه عليهم السلام كه جانشينان رسول خدا صلى الله عليه وآله هستند،ائمه همه انبياء و امم و همه ملائكه و صديقين و واسطه فيض بر همه اشياء در عوالم هستند.

شايد اين مطلب را بعضى تحمل نكنند،ولى برهان بر آن وجود دارد.6.

ص: 125

خازنان علم و دانش

اشاره

وخزان العلم ؛

و(سلام بر شما)اى خازنان علم و دانش.

پيشوايان معصوم عليهم السلام خازنان علم و دانشند و در روايت اهل سنت به«معدن العلم»نيز موصوف شده اند.(1)واژه«خزان»و«خزنة»جمع خازن است.يعنى:حافظ و نگهدارنده.(2)آن بزرگواران مخزن علم و دانش هستند.اين حقيقتى است كه در آيات قرآنى و روايات شيعى و سنى شواهد بسيارى دارد.اگر بخواهيم شواهد اين عبارت ها را از كتاب ها حتى از روايات عامى ذكر كنيم،سخن به درازا خواهد كشيد.

كوتاه سخن در مورد علم و مقام علمى ائمه اين كه علم بر دو قسم است:

1.علوم دينى كه ارتباط مستقيم با دين دارند؛

2.علوم دنيوى كه ارتباط مستقيم با دين ندارد.

و به مقتضاى«خزان العلم»هر دو قسم نزد ائمه مى باشد.

ارزش دانش

علم از ديدگاه اسلام،ارزش دارد،آن سان كه در جامعه عقلا نيز همين گونه است.حتى اگر فاسقان و فاجران نيز عالم باشند ارزش آن را نمى توان انكار كرد؛بلكه اگر ملحدى عالم باشد،به هر حال علم ارزش دارد.

چرا علم ارزش دارد؟چون علم و دانش كمال و جهل نقص است.از اين رو،مردم در جست و جوى علم

هستند.البته طلب علم بر سه گونه است:

1.طلب علم براى اجر و پاداش؛چرا كه طلب علم به قصد قربت اجر و آثار

ص: 126

اخروى در پى دارد؛

2.طلب علم براى بهرهورى دنيايى؛

3.طلب علم به جهت خود علم؛زيرا كه علم نور و كمال و جهل و نادانى نقص و تاريكى است.

در اسلام هر سه نوع از طلب علم مطرح شده است.گاهى تأكيد شده كه علم اجر و پاداش دارد و گاهى به جهات دنيايى تأكيد شده و گاهى از آن جهت كه از ظلمت جهل و نادانى بيرون آيد،بر طلب علم و دانش تأكيد شده است.

قبح تقدم مفضول بر فاضل

و ارزش علم چنان است كه با وجود اعلم عقل اجازه تقدم غير اعلم را نمى دهد،و قانون«قبح تقدم مفضول بر فاضل»را عقلا در هر بابى پذيرفته اند.

و از اين رو در مباحث نبوت و امامت مقرر شده كه پيامبر و امام بايستى آگاه ترين مردم در عصر خود باشد؛چرا كه با وجود فرد افضل در جامعه،نبايد غير افضل،مقدم شود و اگر كسى او را مقدم بدارد،كار قبيحى انجام داده است؛چون ظلم است به فاضل و جامعه و فضيلت و هم به خود مفضول.

علم رسول الله نزد ائمه

و در آن مباحث بيان شده است كه چون پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مدينه علم و دروازه شهر علم نبوى

منحصر در امير مؤمنان على عليه السلام بوده است.پس اعلميت آن حضرت ثابت مى شود و اين يكى از ادله امامت ايشان است.(1)

در اين جا بعضى از احاديث را ياد مى آوريم:

ص: 127

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در حديثى فرمود:

أنا مدينة العلم وعلى بابها؛(1)

من شهر علم و دانش هستم و على دروازه آن است.

در سخن ديگرى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

أنا دار الحكمة وعلى بابها؛(2)

من خانه حكمت هستم و على در آن خانه است.

در سخن ديگرى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به على عليه السلام خطاب كرد و فرمود:

أنت تبين لأمتى ما اختلفوا فيه من بعدى؛(3)

تو پس از من هر آن چه را امت در آن اختلاف دارند واضح و آشكار مى سازى.

علاوه بر آن،از نظر واقع خارجى كه همان سيره و احوالات آن بزرگواران است نيز مى توان به دست آورد كه ائمه عليهم السلام خازنان علم و دانش هستند؛گرچه در اين4.

ص: 128

1- .اين حديث در منابع بسيارى از اهل سنت آمده از جمله:تهذيب الآثار«مسند امام على عليه السلام»:105 رقم 173،سنن ترمذى،جامع الأصول: 8.157،تاريخ الخلفاء:135،المعجم الكبير:11.65 رقم 11061،تاريخ بغداد:11.204،7.172،4.348،الاستيعاب:3.1102،فردوس الأخبار:1.76،أسد الغابه:4.22،الرياض النضره:2.159،تهذيب الكمال:20.485،تاريخ جرجان:65،تذكرة الحفاظ:4.1231،البداية و النهايه:7.358،مجمع الزوائد:9.114،اتحاف السادة المتقين:6.224،المستدرك على الصحيحين:3.126 و 127،ترجمة الإمام على عليه السلام من تاريخ دمشق:2.464 رقم 984،جامع الأصول:8.657 رقم 6501،الجامع الصغير:1.415 رقم 2705،الصواعق المرقه:189،كتر العمال:11.614 رقم 32978 و 32979،فيض القدير:3.46.

زمينه هيچ روايت يا دليل عقلى هم نباشد.

ائمه عليهم السلام در هر عصرى كه زندگى مى كردند،از همه مردم آگاه تر و داناتر بوده اند.پس از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در بلاد اسلامى مانند حجاز،شام،يمن و عراق كوفه و بصره امير مؤمنان عليه السلام علوم دينى را كه در آن عصرها رايج بود،مانند علوم قرآنى،علوم حديثى،علوم فقه و احكام در همه بلاد اسلامى منتشر نمود.

بنابراين،تطبيق«خزان العلم»از نظر عقلى،نقلى و واقع خارجى بر امير مؤمنان على و ديگر ائمه عليهم السلام روشن است.(1)

ائمه عليهم السلام علوم اسلامى را از جميع ابعاد دارا هستند.البته در علوم دينى بيشتر زمينه وجود داشته كه علوم ائمه عليهم السلام ظهور و بروز پيدا كنند؛چون بيشتر محل ابتلا و حاجت بوده است وگرنه امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايند:

فوالله،إنى بطرق السماء أعلم منى بطرق الأرض؛(2)

به خدا سوگند!من به راه هاى آسمان ها از راه هاى زمين آگاه ترم.

به راستى كجا بودند كسانى كه اين علوم را از امير مؤمنان ياد بگيرند.آن حضرت به سينه مبارك اشاره مى كردند و مى فرمودند:

إن هاهنا لعلما جما لو أصبت له حملة؛(3)

به راستى كه در اين جا دانش انباشته اى است كه اگر حاملانى مى يافتم،بيان مى كردم.

چه افراد نفهم و نادانى در آن زمان بودند كه وقتى حضرت مى فرمود:1.

ص: 129

سلونى قبل أن تفقدونى؛(1)

از من بپرسيد پيش از آن كه مرا نيابيد.

آن فرد نادان گفت:بگو ببينم در سر من چند تار موست!

اگر چنين افرادى در پيرامون آن حضرت باشند،قهرا اين امور بيان نمى شود و مطالب همين گونه مى ماند.در زمان امام صادق عليه السلام تا حدودى راه باز شد و جابر بن حيان آمد و از حضرتش در مورد كيميا مطالبى آموخت كه اگر افرادى چون او در رشته هاى ديگر پيدا مى شدند،آن ها هم بهره مى گرفتند.از اين رو در علوم غير دينى كمتر اتفاق افتاده است كه حضرات عليهم السلام چيزى بيان يا تعليم نمايند.

علم غيب

در نزد ائمه علوم غيبى نيز وجود داشته است.خداوند متعال مى فرمايد:

(وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلاّ هُوَ) ؛(2)

كليدهاى غيب تنها نزد خداست و آن ها را كسى جز او نمى داند.

در جاى ديگر مى فرمايد:

(عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً*إِلاّ مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ ) ؛(3)

عالم بر غيب خداوند است و ديگران را بر اسرارش آگاه نمى كند،مگر پيامبرانى كه از آن ها راضى است.در آيه ديگرى مى فرمايد:

(وَ ما كانَ اللّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَ لكِنَّ اللّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ

ص: 130

مَنْ يَشاءُ) ؛(1)

خداوند شما را از غيب خود آگاه نمى كند؛ولى خداوند از ميان پيامبران خود هر كس را بخواهد براى اسرار خود برمى گزيند.

وقتى كسانى به اذن خداوند متعال از غيب مطلع هستند،چه كسى در اين عرصه بر رسول خدا و اهل بيت اطهار عليهم السلام تقدم دارد؟

حضرت امام رضا عليه السلام مى فرمايد:

فرسول الله صلى الله عليه وآله عند الله مرتضى،ونحن ورثة ذلك الرسول الذى أطلعه الله على ما شاء

من غيبه،فعلمنا ما كان وما يكون إلى يوم القيامة؛(2)

پس پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در پيشگاه خدا پسنديده است و ما وارثان چنين پيامبريم كه خداوند آن چه از غيب و نهانش خواسته او را آگاه ساخته؛از اين رو ما نيز به آن چه بوده و آن چه تا روز رستاخيز رخ خواهد داد،آگاهيم.

حقايق قرآن

وقتى همه حقايق در قرآن مجيد وجود داشته باشد،چه كسى مى تواند به آن حقايق دست يابد جز امير مؤمنان عليه السلام كه خداوند فرموده:

قُلْ كَفى بِاللّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ ؛(3)

بگو كافى است كه خداوند و آن كس كه علم كتاب نزد اوست ميان من و شما گواه باشند.

بنابر احاديثى كه ذيل اين آيه آمده است منظور از كسى كه«عنده علم الكتاب»

ص: 131

امير مؤمنان على عليه السلام است.(1)

در حديث ديگرى رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

على مع القرآن و القرآن مع على؛(2)

على با قرآن است و قرآن با على.

از اين روست كه فرمودند:

علم الكتاب و الله كله عندنا...؛(3)

به خدا سوگند!همه علم كتاب نزد ماست....

در سخن ديگرى فرمودند:

معاشر الناس!ما من علم إلا علمنيه ربى،وأنا علمته عليا و قد أحصاه الله فى،وكل علم علمت فقد أحصيته فى إمام المتقين،وما من علم إلا علمته عليا؛(4)

اى مردم!آن چه پروردگارم به من آموخت،من به على آموختم.خداوند آن را در من احصا كرد و من آن را در امام المتقين قرار دادم و علمى نبود مگر آن كه به على آموختم.

آن چه بيان شد،گوشه اى از بحث ها درباره علم امام بود.البته در اين مورد بحث هاى مفصلى به ويژه پيرامون رواياتى كه در باب هاى مختلف اصول كافى وارد شده،وجود دارد.

ائمه عليهم السلام در هر زمان به لحاظ مقام علمى مقدم بر ديگران و داراى مقام امامت بودند.رياست دينى،دنيوى و جانشينى پيامبر اكرم حق مسلم اين بزرگواران4.

ص: 132

بود؛ولى در برابر اينان كسانى قرار گرفتند كه معناى برخى از واژگان قرآن مجيد را هم نمى دانستند وبه مسائل اوليه احكام شرع ناآگاه بودند.اينان چگونه لياقت و شايستگى مقام جانشينى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله را دارا بوده اند؟

در واقع،اعتقاد به خزان علم بودن ائمه عليهم السلام،امامت غير ائمه را نفى مى كند.

به عبارتى،چگونه با وجود چنين امامانى افرادى كه كمترين آگاهى به مسائل اوليه احكام شرعيه مكلفان نداشته اند مى توانند جانشين پيامبر خدا صلى الله عليه وآله شوند؟

چنان كه در بحث هاى امامت گفته ام،اگر قرار است امامت و جانشينى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله با انتخاب مردم باشد چنان كه مذهب اهل سنت است بايستى عقلا دور هم جمع شوند و اين كار به توسط آنان انجام شود.

آيا امكان دارد كه عقلا جمع شوند و يك فرد بى سواد را جانشين پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله قرار دهند و او را به جهت دين و دنياى خودشان به رياست عامه برگزينند؟

براى رياست و حكومت شيخين،نه فقط نص صريحى وجود نداشته؛بلكه اجماع و اتفاقى نيز در كار نبوده و شورايى هم نبوده است تا عقلاى قوم و اهل حل و عقد كه آنان ادعا مى كنند،نظر بدهند و در واقع،حكومت شيخين با زور و چاق پا گرفت.تاريخ گواه اين واقعيت است و هيچ تعصب و حب و بغضى در كار نيست.

و از طرفى آن دو فاقد شروط امامت بودند،از جمله اعلميت بلكه كمترين آگاهى از احكام شرع و معارف قرآن و دين را نداشتند و معلوم است كه با نبود شرط،مشروط نيز از بين خواهد رفت.

ص: 133

نهايت بردبارى

اشاره

ومنتهى الحلم ؛

و(سلام بر شما)اى نهايت بردبارى.

اهل بيت عليهم السلام نهايت حلم و بردبارى هستند.واژه«حلم»از نظر لغوى به معناى تحمل ناملايمات است؛ناملايماتى كه به طور طبيعى انسان را به سوى خشم و غضب وامى دارد.اگر انسانى در برابر اين گونه ناملايمات خشمگين نگردد،خوددارى نمايد و تحمل كند،يا از كار و يا سخن ناشايست فردى كه او را مى تواند كيفر دهد و به سزايش برساند در گذرد،چنين انسانى حليم و بردبار است.راغب اصفهانى گويد:

الحلم ضبط النفس و الطبع عن هيجان الغضب؛(1)

حلم يعنى كنترل نفس و طبع انسانى از هيجان و تحريك خشم.

تفاوت حلم با صبر

با توجه به معناى لغوى حلم،دامنه حلم كوچك تر از دامنه صبر و شكيبايى است؛چرا كه صبر و شكيبايى،هم ناملايمات و هم ملايمات را در بر مى گيرد.در روايتى آمده است:

الصبر صبران:صبر على ما تحب وصبر على ما تكره؛(2)

صبر و شكيبايى دو گونه است:صبر در برابر امورى كه انسان،آن ها را دوست مى دارد و صبر در برابر امورى كه انسان از آن ها ناخرسند است.

در تعبير ديگرى آمده است:

ص: 134

الصبر ثلاثة:صبر عند المصيبة وصبر على الطاعة وصبر عن المعصية؛(1)

صبر و شكيبايى سه گونه است:صبر در برابر مصيبت،صبر در برابر اطاعت و صبر در برابر معصيت.

بنابراين،دامنه صبر و شكيبايى گسترده تر از دامنه حلم و بردبارى است.

پيشوايان معصوم در بالاترين رتبه حلم و بردبارى

با توجه به زيارت شريفه جامعه،ائمه عليهم السلام منتهاى حلم و بردبارى خوانده شده اند.معناى واژه«منتهى»

چيست؟

اين واژه به دو صورت معنا مى شود:

1.آخرين و پايانى ترين درجه حلم و بردبارى

بنابراين معنا،پايانى ترين درجه حلم و بردبارى كه امكان دارد نزد پيشوايان معصوم عليهم السلام است.براى نمونه اگر قرار باشد افراد بشرى از نظر حلم و بردبارى سنجش شوند و رتبه اى دريافت كنند،بالاترين رتبه،مقام و درجه به ائمه عليهم السلام تعلق خواهد داشت.

2.سرچشمه و سر منشأ حلم و بردبارى

بنابراين معنا،پيشوايان معصوم عليهم السلام سرچشمه و سر منشأ حلم و بردبارى هستند،به اين معنا كه هر فردى هراندازه به ويژگى پسنديده حلم و بردبارى خو گرفته،از ائمه عليهم السلام دريافت كرده است و هر چه حلم و بردبارى وجود دارد به آنان ختم مى شود.

به راستى كه آنان پيشواى حلم و بردبارى هستند و كسانى كه در برابر ناملايمات حلم و بردبارى ميورزند،ائمه عليهم السلام را الگو قرار مى دهند و به آنان3.

ص: 135

اقتدا مى نمايند.

از اين رو شيعيان با الگوگيرى از اهل بيت عليهم السلام در طول تاريخ در برابر ناملايمات بردبارى و تحمل كرده اند؛چرا كه پيشوايان معصوم بيش از آنان ناملايمات ديده اند و در برابر آن ها بردبارى نموده اند و شيعيان در تحمل ناملايمات زندگى خويش از پيشوايان معصوم خود پيروى كرده اند.

به سخن ديگر،تحمل و بردبارى پيشوايان معصوم عليهم السلام در برابر ناملايمات و ناگوارى ها،تسكين دهنده خاطر و دل گرم كننده شيعيان بوده است؛چرا كه اگر شيعيان در طول زندگى با مشكلاتى رو به رو شوند و يا آزارى از دشمنان ببينند،خود را تسكين مى دهند و مى گويند:امامان ما نيز همين گونه بوده اند و ما پيروان آن ها هستيم.

بنابراين،ص منتهى الحلم ر را به هر دو معنا مى توانيم تفسير كنيم كه هر دو معنا صحيح است.

گفتنى است كه واژه«حلم»در لغت،قرآن مجيد و برخى از روايات به معناى عقل و خرد نيز آمده است.(1)در اين صورت نيز بى ترديد پيشوايان معصوم عليهم السلام پايان بخش و منتهاى عقل و خرد هستند.

نگاهى به حلم و بردبارى پيامبر خدا

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در دوران زندگى خويش در برابر ناملايمات بردبارى نمودند تا جايى كه فرمودند:

ما اوذى نبى بمثل ما اوذيت؛(2)

هيچ پيامبرى هم چون من آزرده نشد.

ص: 136

آن حضرت در موارد بسيارى كه از شرك ورزان و منافقان آزارها ديد،با حلم رفتار كرد و بردبارى نمود و همواره مى فرمود:

اللهم اهد قومى فإنهم لا يعلمون؛(1)

خدايا!قوم مرا هدايت كن؛چرا كه آنان نمى دانند.

حلم و بردبارى امام حسن

سير در تاريخ امام حسن عليه السلام و نگرش به حلم و بردبارى آن بزرگوار انسان را به شگفتى وامى دارد و

مى توان گفت كه همين ويژگى آن حضرت براى اثبات امامت،عظمت و شكوه و فوق العادگى حضرتش كافى است.

امام حسن مجتبى داراى دو جهت حلم و بردبارى بودند:

1.حلم و بردبارى در برابر ناملايماتى كه از جانب دوستان نادان به حضرتش مى رسيد؛

2.حلم و بردبارى در برابر ناملايماتى كه از جانب دشمنان دانا دامن گير حضرتش مى شد.

به راستى شگفت انگيز و بسيار مهم است كه انسان بتواند دوستان نادان و نادانى هاى دوست را كه از دوست

انتظار ناملايمات را ندارد،تحمل كند و بردبارى نمايد.آن حضرت علاوه بر اين دشمن درون خانه نيز داشتند.

اعتراف دشمن

جويريه گويد:آن گاه كه امام حسن عليه السلام به شهادت رسيد و جنازه شريف حضرتش را حركت دادند،

مروان بن حكم،دشمن سرسخت آن حضرت زير تابوت

ص: 137

حضرتش آمد و آن را حمل كرد.

امام حسين عليه السلام فرمود:

تحمل اليوم جنازته وكنت بالأمس تجرعه الغيظ؛

تو امروز جنازه او را تشييع مى كنى و ديروز با جرعه هاى غيظ و غصه حضرتش را سيراب مى كردى!

مروان گفت:آرى،من جنازه كسى را تشييع مى كنم كه حلم و بردبارى او هم سنگ كوه ها بود.(1)

حلم و بردبارى ديگر ائمه

چه قدر امام حسين عليه السلام ناملايمات زمان معاويه را تحمل كردند و حلم و بردبارى پيشه نمودند كه به مواردى

از آن در بحث هاى متعلق به آن حضرت اشاره شده است.

حلم امام سجاد عليه السلام در فاجعه كربلا و بعد از آن در حال اسارت و تا وقتى كه به مدينه منوره مراجعت

كردند،قابل وصف نيست.

ديگر ائمه عليهم السلام نيز هر كدام در زمان خود آيتى در حلم و بردبارى بوده اند.

بنيان هاى كرامت و بزرگوارى

اشاره

واصول الكرم ؛

و(سلام بر شما)اى بنيان هاى كرامت و بزرگوارى.

ائمه عليهم السلام اصول و ريشه هاى كرم و بزرگوارى هستند.واژه«اصول»جمع«اصل»است كه گاهى به معناى ريشه آمده است،مانند جذور كه جمع جذر مى باشد.

ص: 138

مى گويند اصل اين درخت كجاست؛يعنى ريشه آن در كجاست.به عبارت ديگر،ائمه عليهم السلام ريشه كرم هستند،آن سانى كه برگ هاى درخت بر ريشه هاى آن متفرع هستند.

و از همين روست كه مى گويند:اصول دين و فروع دين؛چرا كه اصل يعنى«ما يبنى عليه الشىء»يا«ما يتفرع منه الشىء»كه بنابراين،اصول دين همان مبانى اصلى در دين است كه همه احكام شرعى از حلال و حرام و طهارت و نجاست و آداب و سنن و ساير تكاليف عملى بر آن اصول متفرع هستند؛از اين رو«اصل»را در محل اجتماع نيز مى توان به كار برد؛چرا كه همه فروع در يك جا جمع مى شوند.

گاهى واژه«اصل»به صورت اطلاق بيان مى شود و از آن مجمع فروع يا محل اجتماع اراده مى شود.مى گويند:زيد،عمر و خالد از يك اصل هستند و به يك اصل برمى گردند كه همان جد اعلاى آنان و محل اجتماع انساب آنان است.

گاهى واژه«اصل»به معناى منشأ و محل نشو به كار مى رود.مى گويند:اصل اين رودخانه كجاست؟اصل اين رودخانه فلان چشمه است.

روشن است كه اين معانى با هم در بعضى خصوصيات فرق دارند.

معناى كرم

«كرم»صفتى از صفات حسنه به شمار مى رود و هر گاه اين واژه به كار رود يا شنيده شود،آن چه به ذهن مى آيد نزد همه معناى سخاوت است؛پس«اصول الكرم»يعنى ائمه عليهم السلام منشأ و اصل سخاوت هستند،كه همه سخاوت هاى موجود در عالم بر اصل سخاوت ائمه متفرع و از آن جا اخذ شده.

معناى دقيق تر و برتر اين كه واژه«كرم»در لغت به معناى شرف و عظمت است.در قرآن مجيد آمده است:

ص: 139

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ ؛(1)

آن،قرآن پرارزشى است.

در آيه اى ديگر مى خوانيم:

إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ )؛(2)اين قرآن گفتار رسولى بزرگوار است.

در آيه ديگر آمده است:

(مَقامٍ كَرِيمٍ ) ؛(3)

جايگاهى بلندمرتبه و مجلل.

براى نمونه وقتى مى گوييم:فلانى از بيت كريمى است؛يعنى از بيت شرف،عظمت و بزرگوارى است.با توجه به

اين معنا سخاوت از مصاديق و مظاهر آن معناست.بنابراين ائمه عليهم السلام مركز،ريشه و اصل شرف هستند.

منشأ شرافت

به عبارتى ديگر هر كس شرفى دارد،منشأ آن اهل بيت عليهم السلام هستند.هر عظمت و شكو هى كه نصيب هر انسانى شد،به بركت ارتباط با اهل بيت عليهم السلام است كه هر گونه ارتباط و تماس با اين خاندان براى انسان شرف مى آورد و از اين طريق كسب مى گردد.

بنابراين،همه خوبى ها،پاكى ها و جلالت ها از ائمه اطهار عليهم السلام است.امام عليه السلام مركز،ريشه و

اصل شرف است و بازگشت خوبى و پاكى هر شريفى به

ص: 140

اهل بيت عليهم السلام است.

به راستى آيا ائمه فقط واسطه اين شرافت ها هستند يا افزون بر اين نقش ديگرى نيز دارند؟ترديدى نيست كه همه شرافت ها از جانب خداوند متعال است؛ولى ائمه عليهم السلام فقط واسطه اند؟مطالب والاى جالب توجهى در اين مورد وجود دارد كه بايستى به تدريج طرح شوند.

پيشوايان به سوى كمالات

اشاره

وقادة الامم ؛

و(سلام بر شما)اى پيشوايان امت ها.

ائمه معصوم عليهم السلام پيشوايان امت ها هستند.واژه«قاده»جمع قائد است.در لغت عرب دو واژه«قائد»و

«سائق»به هنگام سير حيوان به كار مى رود؛يعنى فردى را كه از جلو لگام چهارپا را گرفته و مى كشد قائد و آن كه از پشت سر،چهارپا را حركت مى دهد سائق گويند.

بنابراين ائمه عليهم السلام مقدم و پيش رو هستند و از اين رو،لفظ«قا د»را در زبان فارسى به«رهبر»ترجمه مى كنند.پس قائد نه فقط پيش رونده است؛بلكه كسانى را كه پشت سر هستند راهبرى مى كند و به پيش مى برد.ائمه عليهم السلام هم متقدم و پيش رو بودند و هم به پيش مى بردند و باعث تقدم بودند و به آن دعوت مى كردند و كسانى كه پيش رو شدند و به جايى رسيدند،به بركت ائمه عليهم السلام بوده است.

پيشوايان امت ها

واژه«امم»جمع«الامة»است.اگر مقصود از امت،انواع خلايق باشد،پس ائمه عليهم السلام پيشوايان جن،انس و ملك هستند.اگر مقصود امت هاى انبيا باشد،

ص: 141

ائمه عليهم السلام تنها رهبران امت اسلام نيستند؛بلكه رهبران همه امت هاى اين جهان در مقابل جهان آخرت هستند و همه ترقى هاى امت ها در هر زمان به پيروى از ائمه عليهم السلام بوده است.

جايى كه پيامبران گذشته به بركت ائمه ترقى كنند و پيش بروند و پيرو و تابع آنان باشند،البته امت هاى آنان نيز اين گونه خواهند بود.قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ إِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْراهِيمَ ) ؛(1)

و به راستى از شيعيان او ابراهيم است.(2)

بلكه آنان در جهان آخرت نيز رهبران امت ها خواهند بود.هر كه قرار است اهل نجات باشد و به بهشت برود،بايستى در ركاب و به رهبرى ائمه عليهم السلام وارد بهشت بشود و تا آنان امضا نكنند كسى وارد بهشت نمى شود.

در روايات آمده كه در روز رستاخيز پس از انجام برنامه هايى،پيامبر خدا صلى الله عليه وآله«لواء الحمد»را به دست مبارك امير مؤمنان على عليه السلام مى سپارند و همه بهشتيان مخصوصا پيامبران پيشين تحت اين پرچم وارد بهشت مى شوند.(3)

بنابراين،آنان در اين عالم كه عالم تكليف است،پيشوايان و رهبران امت ها به سوى معنويات،كمالات و تقرب به خدا و رسيدن به بارى تعالى هستند؛و در جهان آخرت نيز كه تكليف نيست؛بلكه نتيجه و ثمرات اعمال است،ائمه عليهم السلام رهبران امت ها هستند.

در آن جهان،نتايج اعمال انسان ها در اين دنيا ظاهر خواهد شد.در قبولى اين اعمال پيروى از اهل بيت عليهم السلام ملاك بوده و در آن عالم هم به امضاى آنان1.

ص: 142

خواهد بود.

اين بيان با ادله كتاب،سنت و عقل سازگار و تمام است؛ولى ممكن است كسى نتواند حقيقت ياد شده را كاملا درك كند و معتقد شود اگر بى غرض باشد و در اين مورد سكوت كند ان شاء الله معذور است؛چرا كه عقلش نرسيده و درك نكرده.ولى اگر انكار كند و يا آن را غلو بداند،بعيد است كه عذرش پذيرفته شود.

اعتراف غاصبان ستم گر

بنابر روايات اسلامى،حتى كسانى كه حكومت اهل بيت عليهم السلام را غصب كردند و آن بزرگواران را از نظر تصدى امور متروى نمودند و نگذاشتند بسط يدى و نفوذ كلمه عمومى داشته باشند،به اين شأن ائمه عليهم السلام اقرار و اعتراف داشتند.

واقعيت اين است كه اگر كسى مى خواهد به جايى برسد،به حقيقتى دست يابد،معرفت و شناختش بيشتر شود،به خدا نزديك گردد،ناگزير و بايستى در برابر آن بزرگواران زانوى ادب بر زمين نهد.

در روايات اهل سنت آمده است:روزى در قضيه اى به عمر مراجعه شد او از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام خواست تا در آن مرافعه قضاوت نمايند.

حضرت امير در قضيه حكم فرمودند.

وقتى يكى از آن ها اعتراض كرد،عمر بلند شد و يقه او را گرفت و گفت:

هذا مولاى ومولى كل مؤمن ومن لم يكن مولاه فليس بمؤمن.(1)

اين اقرار فردى است كه با امير مؤمنان على عليه السلام در اوج دشمنى است.

نظير اين موارد در تاريخ اسلام بسيار است.هارون الرشيد و متوكل عباسى در رأس كسانى هستند كه به اهل بيت عليهم السلام ستم كردند؛ولى رفتار متوكل در برابر

ص: 143

ائمه،به خصوص امام هادى سلام الله عليه و احترام او و ارجاع مسائل و قضايا به آن حضرت،بسيار جالب توجه است.

بنابراين،اگر كسى بخواهد به جايى برسد و معرفتى،كمالى و علمى به دست آورد؛بايد در خدمت اهل بيت عليهم السلام باشد و در پى آنان گام بردارد؛چرا كه ائمه را براى راهنمايى منصوب نموده و آنان از مردم دستگيرى مى كرده اند،روى اين اصل هر جا لياقتى و اهليتى بوده،به ائمه مراجعه شده و مورد عنايتشان قرار گرفته و به مقامات بالا مى برده اند.در جهان آخرت نيز نتيجه اين اعمال را ائمه عليهم السلام امضا خواهند كرد و به بركت آنان براى كسانى كه اهلش هستند،ورود به بهشت و درجات آن حاصل خواهد شد.

امامت معنوى

كتابى به نام تحفه اثنا عشريه در رد شيعه و تشيع نوشته شده است.از آن جا كه نويسنده اين كتاب نتوانسته در مقابل ادله امامت اهل بيت عليهم السلام دليل كافى بياورد،در برخى موارد ناگزير به دلالت آن دلايل اقرار مى كند.از طرفى هم چون نمى خواهد از اعتقاد خود درباره شيخين و غير شيخين دست بردارد،آن گاه مقتضاى جمع را چنين قرار

مى دهد كه امامت بر دو گونه است:

1.امامت معنوى؛

2.امامت دنيوى.

و چون ترديدى نيست كه اهل بيت داراى مقام امامت معنوى بوده اند پس امامت دنيوى از آن شيخين و غير

شيخين بوده است!

البته پاسخ اين سخن را با چند وجه داده ايم،(1)ولى اين سخن كاشف از اين است

ص: 144

كه رهبرى ائمه عليهم السلام را

در امور معنوى حتى دشمنان سرسختشان نيز نتوانسته و نمى توانند انكار كنند.

صاحبان نعمت ها

اشاره

وأولياء النعم ؛

و(سلام بر شما)اى صاحبان نعمت ها.

ائمه عليهم السلام صاحبان نعمت ها هستند.واژه«اولياء»جمع«ولى»و واژه«نعم»جمع«نعمت»است.چنان كه مى دانيم نعمت دو گونه است:

1.نعمت مادى؛

2.نعمت معنوى.

و در تعبير ديگرى دو قسم است:

1.نعمت ظاهرى؛

2.نعمت باطنى.

قرآن مجيد مى فرمايد:

(وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً ) ؛(1)

نعمت هاى آشكار و نهان خود را فراوان بر شما ارزانى داشته است.

الف و لام واژه«النعم»براى جنس و استغراق است.پس همه نعمت هاى مادى و معنوى،ظاهرى و باطنى و كوچك و بزرگ همه خلايق را فرا مى گيرد كه البته وجود،در رأس آن ها هست و ساير نعمت ها بر آن متفرعند.

و ائمه عليهم السلام اولياى نعمت ها هستند.

راغب اصفهانى در المفردات فى غريب القرآن مى نويسد:النعمة الحالة الحسنة.(2)

ص: 145

كلمه جامعى كه حاكى از نيكويى حال انسان باشد«نعمت»است؛گويند:فلانى در نعمت است،و از هر يك از عناصر سعادت بشر مانند خورشيد،هوا،آب،اعضاى بدن،وسايل زندگى،ثروت،قدرت و هم نشين خوب...تعبير به«نعمت»مى شود كه قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّهِ لا تُحْصُوها) ؛(1)

و اگر نعمت هاى خداوند را بشماريد هرگز نمى توانيد آن ها را احصا كنيد.

راغب اصفهانى در ادامه مى گويد:

والنعماء بإزاء الضراء،قال:(وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرّاءَ مَسَّتْهُ ...) ؛(2)

واژه«نعماء»در برابر«ضراء»است؛آن گونه كه خداوند متعال مى فرمايد:«و اگر پس از ناراحتى و زيانى كه به او رسيده است نعمت هايى به او بچشانيم...».

معناى ولى نعمت بودن

هر امامى ولى نعمت است.ولى نعمت يعنى چه؟ولى بودن يعنى ولايت داشتن.اما چه ولايتى؟

مى گوييم:ولى زن،همسرش و ولى صغير پدر اوست.اين ولايت يعنى اولويت.ما در مورد اولويت اهل بيت عليهم السلام از كتاب و سنت دليل داريم.در بحث حديث غدير درباره ولايت به طور مفصل با دليل هايى از ديدگاه قرآن و روايات از منابع تفسيرى،روايى،لغوى،ادبى عامه سخن گفته ايم.(3)

البته همه نعمت ها از خداوند متعال است كه مى فرمايد:

ص: 146

(وَ ما بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللّهِ ) ؛(1)

آن چه از نعمت ها داريد،همه از جانب خداوند است.

خود وجود رسول و امام،رسالت و امامت...نعمت الهى است.قرآن كريم مى فرمايد:

لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ ؛(2).بحار الانوار:57.213،حديث 23.(3)

به راستى خداوند بر مؤمنان انعام داد آن گاه كه در ميان آن ها پيامبرى از خودشان برانگيخت.

ولى به مقتضاى ادله،همه نعمت ها توسط نبى و امام است و همه از جهت حدوث و بقا سر سفره ولايت

نشسته اند؛از اين رو در روايات فراوان آمده كه اگر امام در عالم نباشد:

لساخت الأرض بأهلها؛(3)

زمين ساكنان خود را فرو مى برد.

بنابراين،اشيايى كه در اختيار بشر قرار دارد تا«حسن حال»داشته باشد،وقتى«نعمت»هستند كه انسان به«ولايت»معتقد باشد وگرنه اين اشياء براى غير اهل ولايت«نقمت»هستند كه خداوند متعال مى فرمايد:

فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ ؛(4)از اين رو آنان را مجازات كرديم پس ببين پايان كار تكذيب كنندگان چگونه بود.

گفتنى است كه«المكذبين»در اين آيه همان«المكذبين»در آيه اى است كه در5.

ص: 147

ضمن روايتى در آينده خواهد آمد.(1)

پس،از كلمه«اولياء النعم»ولايت تكوينيه ائمه عليهم السلام به دست آمد،و عجيب است كه بزرگان اهل سنت اين معنا را از عمر به سند صحيح در خطاب به سيدالشهداء روايت نموده اند،آن ها نوشته اند كه حضرت به عمر فرمودند:از منبر پدرم پايين بيا و برو بالاى منبر پدرت!گفت:پدرم منبر نداشته،تا اين كه در آخر گفت و گو عمر گفته:

إنما أنبت فى رؤوسنا ماترى الله ثم أنتم.(2)

آن گاه دست خود را روى سر گذاشت،يعنى:مويى كه در سر ما روييده از خدا و شما است.

عنصرهاى نيكان

اشاره

وعناصر الأبرار؛

و(سلام بر شما)اى عنصرهاى نيكان.

ائمه عليهم السلام عنصرهاى نيكان هستند.واژه«عناصر»جمع عنصر است.مى گويند:عنصر فلانى،عنصر باارزش و پاكى است؛يعنى اصل پاك و پاكيزه دارد،صحيح النسب است و نسب او آلودگى ندارد.

واژه«ابرار»نيز جمع بر است.بر به فتح«باء»به معناى آدم خوب است و بر به كسر«باء»يعنى خوبى.«زيد آدم خوبى است»؛يعنى داراى صفات خوب است.خوبى هاى اين آدم از كجاست؟از كجا گرفته شده؟سرچشمه آن ائمه عليهم السلام است كه عناصر ابرار هستند.

در كتاب هاى لغت واژه«عنصر»را به«اصل»معنا كرده اند و گفته اند:ص اصل الشىء

ص: 148

عنصره،عنصر الشىء أصله ر.(1)

در اين زمينه معنايى به ذهن مى رسد كه براى آن از لغت شاهد بايد آورد.به نظر مى رسد،«عنصر»به معناى زبده،خلاصه و مايه نيز باشد.بنابراين معنا و با مسامحه در تعبير،ائمه عليهم السلام خلاصه،چكيده و عصاره ابرار هستند.

ولى دقيق تر از اين ها،به ذهن مى رسد و البته بايد درباره آن بيشتر تحقيق كرد كه بگوييم:هم چنان كه در اثر پيشرفت علم مقدار كثيرى از شكر يا نمك را در يك قرص مى گنجانند و به آن به اصطلاح عربى«مركز»گويند.اگر«عناصر الأبرار»را اين گونه هم معنا كنيم،صحيح است.

اما اگر از آن خصوصيات بگذريم و عنصر را به معناى اصل بگيريم؛يعنى ائمه عليهم السلام اصول ابرار از حيث خوب بودنشان هستند.پس همه خوبى هاى نيكان از ائمه است،همان گونه كه روايات هم بيان گر همين معنا هستند،از جمله اين كه فرموده اند:

نحن أصل كل خير ومن فروعنا كل بر؛(2)

ما اصل هر چيزى هستيم و هر نيكى و نيكويى ناشى از ماست.

اجمالا:ائمه عليهم السلام اصل و ريشه همه خوبى ها هستند؛يعنى اگر در ايشان ژرف بنگريم،به راستى خواهيم يافت كه همه خوبى ها از اهل بيت آغاز مى شود و به ايشان منتهى مى شود.

پيروان واقعى

و چون كلمه«بر»به معناى خوبى،پاكى،پاكيزگى،درست كارى است،پس

ص: 149

شيعيان اهل بيت عليهم السلام مصداق تام ابرار هستند.البته افرادى كه به معناى صحيح شيعه هستند.آنان از هر جهت پاك و پاكيزه هستند.اعتقادات،اعمال،گفتار،اخلاق و همه ابعاد وجود و زندگى آنان مصداق تام ابرار است.

شيعيان در تمام ابعاد زندگى خويش به ائمه رجوع مى كنند و ايشان به معناى صحيح تربيتى تربيت يافتگان مكتب اهل بيت عليهم السلام هستند و از نظر اصل وجود نيز چنين است.در روايتى آمده است:

شيعتنا منا خلقوا من فاضل طينتنا؛(1)

شيعيان ما از ما هستند؛آنان از فزونى طينت ما آفريده شده اند.

بنابراين روايت،وقتى لفظ«من»به معناى تبعيض باشد؛يعنى شيعيان ما بعض ما و جزو ما هستند،به عبارت ديگر شيعيان از همان ماده اى آفريده شده اند كه اهل بيت عليهم السلام را آفريده اند.در نتيجه شيعيان از آن عنصرى خواهند بود كه ائمه به وجود آمده اند.از اين رو به طور قطع شيعيان واقعى عين پاكى و پاكيزگى خواهند بود و اين واضح است.

در روايت ديگرى آمده است كه ابوحمزه ثمالى گويد:امام باقر عليه السلام فرمود:

إن الله خلقنا من أعلى عليين،وخلق قلوب شيعتنا مما خلقنا منه،وخلق أبدانهم من دون ذلك،وقلوبهم تحن إلينا لأنها خلقت مما خلقنا،ثم تلا هذه الآية:(كَلاّ إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِي عِلِّيِّينَ *وَ ما أَدْراكَ ما عِلِّيُّونَ

*كِتابٌ مَرْقُومٌ *يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ ) .(2)

وخلق عدونا من سجين،وخلق قلوب شيعتهم مما خلقهم،وأبدانهم من دون ذلك،فقلوبهم تهوى إليهم،لأنها خلقت مما خلقوا منه،ثم تلا هذه الآية:(كَلاّ إِنَّ كِتابَ 8.

ص: 150

اَلفُجّارِ لَفِي سِجِّينٍ *وَ ما أَدْراكَ ما سِجِّينٌ *كِتابٌ مَرْقُومٌ ) ؛(1)

(2) همانا خدا ما را از اعلى عليين آفريد و دل هاى شيعيان ما را از آن چه ما را خلق كرد آفريد و پيكرهايشان را از درجه پايينش آفريد؛از اين رو دل هاى شيعيان به ما متوجه است؛زيرا از آن چه ما آفريده شده ايم آفريده شده اند.سپس اين آيه را قرائت فرمود:«نامه اعمال نيكان در عليين است.تو چه مى دانى عليين چيست؟كتابى است نوشته شده كه مقربان شاهد آنند»و دشمن ما را از سجين آفريد و دل هاى پيروانشان را از آن چه آن ها را آفريده آفريد و پيكرهايشان را از پايين تر آن آفريد؛از اين رو دل هاى پيروانشان به آن ها متوجه است؛زيرا اين ها از آن چه آن ها آفريده شده اند خلق شده اند؛سپس اين آيه را تلاوت فرمود:«نامه اعمال بدكاران در سجين است.تو چه مى دانى سجين چيست؟كتابى است نوشته شده».

و اين خبر را حافظ ابن عساكر دمشقى به سند خود از امام سجاد از سيدالشهداء عليهما السلام آورده است.(3)

اساس و ستون هاى خوبان

ودعائم الأخيار؛

و(سلام بر شما)اى اساس و ستون هاى برگزيدگان.

واژه«دعائم»جمع«دعامه»به كسر دال به معناى ستون است كه نگاه دار ساختمان است و بناى ساختمان

روى آن پايه ساخته مى شود.اين همانند عمود خيمه است و به لحاظى مى توان«دعامه»را به عمود خيمه نسبت داد.

بنابراين،ائمه عليهم السلام

ص: 151

ستون براى اخيار هستند.

اينك«اخيار»به چه معنا است؟واژه«اخيار»جمع«خير»است.اخيار يعنى كسانى كه به خير متصف هستند.پس

«خير»به چه معناست؟هر كارى كه از نظر معنوى مقرب إلى الله باشد،خير است.

بنابراين،همه امور اعتقادى،عملى،اخلاقى و گفتارها و كردارها كه نقطه مقابل شر باشد،خير است و از نظر

شارع مقدس و در شريعت،مقرب إلى الله است و انسان با انجام آن عمل خير محبوبيت عند الله مى يابد.

هم چنين به جهت هر سخن يا فعلى كه انسان را در جامعه عقلا و در سيره آنان مدح كنند،آن سخن يا فعل خير

خواهد بود.

پس دامنه مفهوم خير گستردگى وسعه بسيارى دارد كه همه وجودات را در همه ابعاد،اشكال و انواعش در بر

مى گيرد و در مقابل شر است.

ائمه،ستون معرفت و عبادت

به نظر ما در رأس مصاديق«خير»و اتم آن ها دو چيز است:

1.معرفت؛

2.عبادت.

وقتى خداوند متعال مى فرمايد:(وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ ) ؛(1)و شكى نيست كه عبادت بدون معرفت نمى شود و يا ارزش ندارد،و از طرفى ائمه مى فرمايند:ص لولانا ما عرف الله ر(2)و ص لولانا ما عبدالله(3)اگر ما نبوديم خداوند شناخته نمى شد،اگر

ص: 152

ما نبوديم خداوند عبادت نمى شدر شما دقت كنيد نتيجه چه مى شود؟

1.اين كه معرفت خدا،عبادت و اطاعت و بندگى او آن است كه ائمه عليهم السلام بر آن بودند و هر معرفتى كه از خانه آنان خارج نشده باشد معرفت نيست و هر عبادت و عملى كه از آنان نقل نشده باشد اثر و ارزشى ندارد.

پس تمام كسانى كه در عالم معرفت به جايى رسيدند و در وادى اطاعت و عبادت قدمى برداشتند،از بركات خاندان رسالت بوده،و هر كه مورد تأييد آنان واقع شود قبولى او به امضا مى رسد.

2.اين كه اگر ائمه عليهم السلام و تعليمات آنان نبود اساسا خلقتى وجود نداشت؛نه انس و نه جن.پس آنان علت خلقت هستند و سر خلقت در وجود آنان نهفته است.

بنابراين اگر كسى به خير با تمام ابعادش يا بعض آن ها متصف شود؛ائمه عليهم السلام عمود و ستون وجودى او از حيث اتصاف آن فرد به خيريت هستند و آن حيثيت از اهل بيت مستفاد است.پس اگر اين خير در بعدى از وجودش لحاظ شود و در هر مورد و مصداقى از مصاديقش مورد بحث قرار گيرد،مرجع و حكم،اهل بيت خواهند بود و ميزان براى خير و شر هستند كه بايد معين كنند كدام خير است و كدام شر.

پس ائمه خير كسانى هستند كه به خير متصف هستند؛يعنى اصل خوان وجود خير و خيريت به وجود ائمه عليهم السلام قائم است.

اگر در زندگى در موردى شك كنيم كه خير است يا شر،براى تعيين آن از حيث حدوث و بقا بايستى به آن بزرگواران مراجعه كرد؛چرا كه خيريت اخيار و اتصاف آن ها به اين وصف،به وجود اهل بيت عليهم السلام متقوم است.

به راستى اين چه مقامى است؟آيا اين مقام براى غير اهل بيت نيز حاصل مى شود و مى توان براى غير آنان چنين

مقامى را تصور كرد؟

ما با ويژگى خير نه تنها در زيارت جامعه،ائمه عليهم السلام را خطاب مى كنيم؛بلكه قرآن و احاديث نبوى هم

اين موضوع را تأييد مى كنند.سيره و واقع خارجى

ص: 153

اهل بيت عليهم السلام نيز اين موضوع را اثبات مى نمايد.

از اين رو،همه كسانى كه مى خواهند اهل خير،متصف به خير و معروف به خير باشند،بايستى خود را به اهل بيت عليهم السلام مستند كنند و راه ارتباطى گرچه باريك به سوى آنان پيدا نمايند.

خير در هر مذهب،مكتب و امتى كه از اهل بيت عليهم السلام منقطع و بريده باشد وجود ندارد.اين سخن در واقع خارجى و عملى نيز همين گونه است.البته سخن در اين باره بسيار است؛ولى بناى ما در اين اثر بر اختصار است كه محتوا بيشتر و عبارات كمتر باشد از اين رو گاهى به اشاره بسنده مى شود.

آرى،اهل بيت عليهم السلام ستون هاى اخيار هستند.به راستى هر كه به خيرات متصف شود،بايستى به آن بزرگواران منتهى گردد.در طول تاريخ هر جايى خيرى بوده،به آنان منتهى بوده و هر جايى از آن بزرگواران منقطع باشد،خيرى ندارد.

واقعيت اين است كه خير به معناى واسعه اش در نزد آنان است و تمام شرها،ظلمت ها،گناه ها و خلاف ها نزد كسانى است كه با اهل بيت عليهم السلام ارتباط ندارند.با كمى انديشه به اين واقعيت مى توان پى برد.

اين گفته هرگز غلو نيست،خداوند متعال طورى ائمه اطهار عليهم السلام را تربيت كرده كه آن ها جز رضاى خدا را نمى خواهند و مردم را جز به سوى خدا دعوت نمى كنند؛وقتى اين طور باشند،قهرا خير در آنان است و وقتى ديگران چنين نباشند،خيرى در آن ها وجود ندارد.امام صادق عليه السلام در خطاب به يكى از اصحابشان مى فرمايند:

إن الله عز وجل أدب نبيه على محبته فقال:(وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ ) .ثم فوض إليه فقال عز وجل:(وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا) وقال عز وجل:(مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ ) .

ثم قال:و إن نبى الله فوض إلى على وائتمنه،فسلمتم وجحد الناس.فوالله لنحبكم أن

ص: 154

تقولوا إذا قلنا وأن تصمتوا إذا صمتنا.ونحن فيما بينكم وبين الله عز وجل.ما جعل الله لأحد خيرا فى خلاف أمرنا؛(1)

به راستى كه خداوند متعال پيامبر خود را بر مهر و محبت خويش تربيت كرد و فرمود:«همانا تو داراى خلق و خوى عظيم هستى»؛آن گاه تربيت را به آن حضرت واگذار كرد و فرمود:«آن چه را كه پيامبر آورده است بگيريد و از آن چه نهى كرده خوددارى كنيد»و فرمود:«آن كس كه از رسول خدا پيروى كند همانا از خداى تعالى پيروى كرده است».

سپس فرمود:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله كار را به على عليه السلام سپرد و او را امين شمرد،در اين ميان شما شيعيان پذيرفتيد و تسليم شديد؛ولى آن مردم(اهل سنت)انكار كردند.

به خدا سوگند،ما شما را دوست داريم كه هر گاه گفتيم بگوييد و هر گاه سكوت كرديم،سكوت كنيد و ما واسطه ميان شما و خدا هستيم و خداى تعالى براى كسى در مخالفت كردن با امر ما خيرى قرار نداده است.

در اين روايت نيز مطالب بسيارى وجود دارد كه فعلا محل شاهد اين است كه فرمودند:ص ما جعل الله لأحد خيرا فى خلاف أمرنا؛خداى تعالى براى مخالف امر ما خيرى قرار نداده است ر.به راستى مگر در مخالفان اهل بيت عليهم

السلام خيرى وجود دارد؟!مگر از غير راه آنان به خيرى مى شود رسيد؟حتى اهل سنت روايت كرده اند كه

رسول اكرم صلى الله عليه وآله فرموده:

لو أن عبدا عبدالله بين الركن و المقام ألف عام ثم ألف عام ولم يقل بمحبتنا أهل البيت لأكبه الله على منخره

فى النار.(2)3.

ص: 155

معناى سياست و سياست گذار

اشاره

وساسة العباد؛

و(سلام بر شما)اى سياست گذاران بندگان.

ائمه عليهم السلام سرپرستان بندگان هستند.واژه«ساسة»جمع«سائس»است.در لسان العرب آمده است:

السوس:الرياسة،يقال:ساسوهم سوسا،و إذا رأسوه قيل:سوسوه وأساسوه.وساس الأمر سياسة :قام

به،ورجل ساسا من قوم ساسة وسواس،أنشد ثعلب:

سادة قادة لكل جميع***ساسة للرجال يوم القتال

وسوسه القوم:جعلوه يسوسهم...وفى الحديث:ص كان بنو إسرائيل يسوسهم أنبياؤهم ر أى تتولى

أمورهم؛(1)

واژه«سوس»به معناى رياست است.اگر كسى را براى رياست نصب كنند مى گويند:«سوسوه».

و معناى شعرى كه ابوالعباس ثعلب روايت كرده،اگر جنگى روى دهد نقشه جنگ و چگونگى آن به عهده آنان است كه رهبرى مردم را بر عهده دارند و به پيروزى مى رسند و در معناى ديگر،اگر اداره امور،سياست خانه اى،شهرى و كشورى به كسى واگذار شود،مالك آن خانه،شهر و كشور

مى شود...و در حديث آمده است:

كان بنو إسرائيل يسوسهم أنبياؤهم؛

انبياء بنى اسرائيل رهبرى مردم را بر عهده داشتند.

اين حديث خيلى به كار مى آيد كه در بنى اسرائيل اين گونه بوده كه رياست مردم از نظر دنيايى هم به دست پيامبران الهى بوده است؛يعنى آنان متولى امور مردم

ص: 156

بوده اند.به واقع،سياست در لغت يعنى:القيام على الشىء بما يصلحه.

در كتاب هاى اخلاقى كهن،اخلاقيون قديم مى نوشتند:سياسة المترل وسياسة المدن.

در كتاب هاى اخلاقى بيان شده كه بزرگ خانواده از نظر اخلاقى در داخل خانه بايستى با افراد خانواده چگونه رفتار كند،گفته اند:به گونه اى بايد رفتار نمايد كه عمل او آنان را راهنمايى كند و با روش عملى آن ها را به صلاحشان هدايت كند و برساند.

به سخن ديگر اگر فردى سياست محله يا شهرى را به عهده گرفت،بايد به گونه اى برنامه ريزى كند و امور آن منطقه را اداره نمايد كه آنان را در صلاح مادى و معنوى قرار دهد و به سعادت و نيك بختى برسند كه آنان را«بما يصلحهم»برساند.

بنابراين،شأن ائمه عليهم السلام رساندن بندگان به اين مرحله است كه آنان را به صلاحشان برسانند و اين به عهده آنان گذاشته شده است.

به عبارت ديگر از شئون ائمه عليهم السلام متولى بودن امور بندگان به صلاح حال آنان در همه ابعاد مادى و معنوى است.

معناى عباد

واژه«عباد»جمع«عبد»است.كلمه«عبد»نيز دو گونه جمع بسته مى شود.گاهى عبد مفرد عباد است و گاهى مفرد عبيد است.بنابراين،سه نوع عبد داريم:

1.اگر عبد مفرد عباد باشد،عبد عبوديتى است؛

2.اگر عبد مفرد عبيد باشد،اين عبد بردگى است كه در فقه در كتاب«الإماء و العبيد»مورد بحث قرار دارد.

البته عند الاطلاق چنين است؛ولى كليت ندارد؛چون همين عبد مفرد عبيد نيز در قرآن مجيد به معناى عبد مفرد عباد آمده است.آن جا كه مى فرمايد:

ص: 157

(وَ أَنْكِحُوا الْأَيامى مِنْكُمْ وَ الصّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ ) ؛(1)

و مردان و زنان بى همسر خود را و هم چنين غلامان و كنيزان صالح و درستكارتان را همسر دهيد.

واژه«عباد»در اين جا به معناى عبيد آمده است؛

3.عبد طاعتى است؛يعنى نه عبد عبادتى است كه مخصوص خداوند متعال است و نه عبد بردگى است كه خريد و فروش مى كنند؛بلكه عبد طاعتى است.شاهد،روايتى از امام رضا عليه السلام است.در آيه مباركه اى از قرآن مجيد آمده است:

أَمْ يَحْسُدُونَ النّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً ؛(2)

يا اين كه مردم به خاطر نعمتى كه خدا از فضل خويش به آنان ارزانى داشته حسد مى برند،در حالى كه ما به خاندان ابراهيم كتاب و حكمت داديم و به آنان زمام دارى بزرگ ارزانى داشتيم.

امام رضا عليه السلام در ذيل اين آيه مى فرمايند:

الناس عبيد لنا فى الطاعة؛(3)

مردم در طاعت،بندگان ما هستند.

اين همان نوع سوم عبد است كه به معناى عبد طاعتى است؛يعنى مردمى كه در ظاهر آزاد هستند و هرگز ائمه را عبادت نمى كنند،«عبد»آنان هستند.اين عبوديت به معناى طاعت و فرمان بردارى و تأثيرپذيرى است.اين آيه از ادله محكم ولايت تكوينى و تشريعى ائمه عليهم السلام به خصوص ولايت تكوينى است.دو نكته جالب0.

ص: 158

توجه نيز در اين بحث مطرح است.

يكم.در كتاب بصائر الدرجات روايات بسيارى نقل شده كه خود حضرات معصومان عليهم السلام در تفسير آيه مزبور فرموده اند:

نحن المحسودون؛(1)

ما همان مورد حسد قرار گرفتگانيم.

نكته دوم.ملك عظيم است.اگر امام عليه السلام ملك باشد،پس من،رعيت او هستم.اگر او مالك باشد،پس من،عبد مملوك او هستم.

آن گاه حضرت در ذيل آيه مى فرمايد:

(وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً) قال:الطاعة المفروضة؛(2)

ملك عظيم همان طاعت مفروض است.

از رواياتى كه در ذيل آيه آمده اند،به آسانى ولايت تكوينى ائمه عليهم السلام به اثبات رسد و ولايت تشريعى به طريق اولى.

اين«ملك عظيم»همان است كه در آيات از آن به«ولايت»تعبير شده،مثل آيه مباركه اى كه مى فرمايد:

إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ ؛(3)ولى و سرپرست شما فقط خدا،رسول او و كسانى هستند كه ايمان آوردند؛همان هايى كه نماز را برپا داشته و در حال ركوع زكات مى پردازند.5.

ص: 159

و همان است كه از ائمه به«اولى الامر»تعبير شده،مثل آيه مباركه اى كه مى فرمايد:

أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ؛(1)از خدا اطاعت كنيد و از پيامبر خدا و صاحبان امر اطاعت كنيد.

در اين آيه منظور از«اطاعت»همان«الطاعة المفروضة»است.

روشن شد كه رابطه ديگرى بين ما و ائمه عليهم السلام وجود دارد كه همان رابطه اطاعت است.

دفع توهم:در جامعه شيعيان مرسوم است كه اسامى افرادى را عبدالحسين،عبدالزهراء و...مى گذارند.اين عبد،چه نوع عبدى است؟وهابى ها توهمى دارند كه شيعيان با اين نام گذارى ائمه خودشان را عبادت مى كنند.بنده با يكى از دوستان به نام عبدالحسين عازم سفر حج بودم كه در فرودگاه شهر جده افسر مأمور گذرنامه روى مسلك خود اعتراض كرد.صاحب گذرنامه شخص فاضل و ايرانى بود؛ولى نمى توانست پاسخ دهد من در كنارش بودم.

من در پاسخ او گفتم:اگر تو اهل فضلى بايد بدانى كه اين عبد،مفرد عبيد به معناى بردگان است نه مفرد عباد.

آن گاه آيه(وَ أَنْكِحُوا الْأَيامى مِنْكُمْ وَ الصّالِحِينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ )(2) را خواندم.

البته همان گونه كه بيان شد،واقع قضيه بيش از اين است.عبد طاعتى با عبد رقيت و بردگى جمع شدنى است و معناى عبدالحسين يعنى عبد طاعتى است كه در برابر امام حسين عليه السلام رقيت و بندگى هم دارد.البته ما ائمه عليهم السلام را عبادت نمى كنيم؛ولى نوكرشان هستيم و سعى مى كنيم كه مطيعشان باشيم.2.

ص: 160

بنابراين انسان،عبد است؛اما عبد رقيت و بندگى كه طرف مقابل مالك اوست و او را خريده است و گاهى عبد عبوديتى است كه او را عبادت مى كند و اين اختصاص به خداوند متعال دارد.

در مقدمه اين نوشتار گذشت كه بحث ما بين غلو و تقصير است؛نه از اين بگذريم و نه از آن كم بگذاريم.اين حد را خود ائمه عليهم السلام تعيين كرده اند و ما هم آن را از روايات به دست آورده بيان كرديم.

اگر بگوييم:ما ائمه عليهم السلام را عبادت مى كنيم؛اين غلو است نعوذ بالله ولى ما عبد ائمه هستيم.

آرى،رق و مملوكشان هستيم.آنان به اذن خداوند متعال مالك ما هستند و اين همان معناى ص الطاعة المفروضة ر است.

از اين رو وقتى مى خواهيم به حضور آنان شرف ياب شويم،از آنان اذن دخول مى خواهيم و مى گوييم:

عبدك وابن عبدك وابن أمتك المقر بالرق و التارك للخلاف عليكم؛(1)

بنده تو و فرزند بنده تو و فرزند كنيز تو كه به بندگى اقرار دارد و خلاف راه شما را ترك گفته است.

قسم ديگر از عبد كه بيان كرديم اين است كه ما عبد طاعتى ائمه عليهم السلام هستيم.مى گويند:فلانى عبد فلانى است.هر چه بگويد از فرمانش اطاعت مى كند،نه او را خريده تا عبد رقيتى و بردگى او باشد و نه او را عبادت مى كند كه بنده عبادت گر او باشد؛بلكه صد در صد از فرمان او اطاعت مى كند.

بنابراين معناى«مفروض الطاعة»بودن ائمه عليهم السلام همين است و اين اطاعت بر ما واجب است.ولايت تكوينى نيز از همين معنا سرچشمه مى گيرد كه ائمه مالك هستند و ما بنده و رق آنان هستيم و ولايت تشريعى به طريق اولى اثبات پذير است.9.

ص: 161

اين مطلب به شرح و توضيح بيشترى نياز دارد كه چگونه ما براى ائمه ولايت تكوينى و تشريعى را معتقديم،و در جاى خود شرح داده خواهد شد.ان شاء الله.

چنان كه گذشت ما در برابر ائمه عليهم السلام عبد به معناى عبادت گر نيستيم؛چرا كه خود آن بزرگواران مى فرمايند:

إنا عبيد مربوبون...؛(1)

ما بندگان پرورش يافته ايم....

و مى فرمايند:

لا تجعلونا أربابا...؛(2)

ما را پروردگار قرار ندهيد....

آرى،ما مطيع ائمه عليهم السلام هستيم و آن ها بر ما تكوينا و تشريعا ولايت دارند و بالاتر از اين كه خدا

باشند كفر است و غلو.

كوتاه سخن اين كه ائمه عليهم السلام سياست گذاران بندگان هستند؛يعنى آنان سرپرستان مردم هستند و براى صلاح افراد و جامعه و سعادتمندى آنان از نظر مادى و معنوى منصوب گرديده اند.

اگر معناى سياست اين گونه باشد،پس سياست گذارى و تولى امور همه بندگان به دست ائمه عليهم السلام

واگذار شده است.

از طرفى،واژه«العباد»عموم و اطلاق دارد؛يعنى هم آفريدگان بشرى و هم فرشتگان را فرا مى گيرد؛فرشتگانى كه(عِبادٌ مُكْرَمُونَ ) و بندگان خداوند متعال هستند.امورشان نيز به ائمه عليهم السلام واگذار شده است.

مگر اين كه گفته شود واژه«عباد»از ملائكه انصراف دارد.البته در اين مورد بايد2.

ص: 162

بيشتر انديشيد كه مى توان چنين سخنى گفت يا نه و يا گفته شود اصل انعقاد اطلاق كلمه«العباد»به طورى كه شامل غير انسان شود معلوم نيست؟

در اين صورت،بايستى ولايت تكوينى را درباره فرشتگان از ادله ديگر اثبات كرد؛ولى پيش تر بيان شد كه فرشتگان در پيش از اين عالم و در اين عالم با ائمه مرتبط بوده اند،حتى در عالم آينده نيز ارتباط خواهند داشت.در اين زمينه رواياتى را از منابع عامه نيز داريم كه:

فسبحنا وسبحت شيعتنا فسبحت الملائكة لتسبيحنا و قدسنا فقدست شيعتنا فقدست الملائكة لتقديسنا؛(1)

ما خدا را تسبيح نموديم و شيعيان ما خداوند را تسبيح نمودند،پس فرشتگان به تسبيح ما او را تسبيح نمودند و ما خدا را مقدس شمرديم،شيعيان ما،خدا را تقديس كردند و فرشتگان نيز خدا را همانند ما تقديس نمودند.

بنابراين،صلاح فرشتگان و سياست امور آنان نيز به دست ائمه عليهم السلام خواهد بود كه از اين طريق به عبادت

خدا مشغول هستند.

تجلى سياست ائمه در زمان امام عصر

البته دشمنان نگذاشتند سرپرستى ائمه عليهم السلام در عمل به ظهور برسد و تحقق پيدا كند و مديريت آنان بر عالم معلوم شود.آنان ائمه ما را خانه نشين كردند و نااهلان عهده دار امور امت شدند.

اما اين معنا در زمان حكومت حضرت ولى عصر ارواحنا فداه به اثبات خواهد رسيد.در اين باره روايات شيعى و سنى تصريح دارند.اين حديث از رسول الله صلى الله عليه وآله به تواتر رسيده كه مى فرمايند:

ص: 163

يملأ الله به الأرض عدلا وقسطا بعد ما ملئت جورا وظلما؛(1)

خداوند به وسيله او زمين را از عدل و داد لبريز مى كند پس از آن كه از ظلم و جور لبريز شده باشد.

آن گاه كه در واژه«عدل»و«قسط»در لغت عرب دقت شود،معلوم خواهد شد آن حضرت چه سيره اى

خواهند داشت.

حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله در اين حديث فرمودند:«الأرض»؛يعنى آن چه امام زمان عليه السلام انجام مى دهد،به بشر اختصاص ندارد؛بلكه كل وجود را عدل و قسط خواهد گرفت.

آرى،دشمنان اهل بيت عليهم السلام زمين را از ظلم و جور پر كرده اند،كار به جايى رسيده كه(ظَهَرَ الْفَسادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النّاسِ )(2) و وقتى حضرت مهدى عليه السلام تشريف بياورند ان شاء الله بساط فساد برچيده خواهد شد و از ظلم و جور خبرى نخواهد ماند.در روايات به گوشه اى از سياست هاى آن حضرت اشاره شده است.

سياست در علم و تربيت

امام سجاد عليه السلام در رسالة الحقوق مى فرمايد:

وحق سائسك بالعلم التعظيم له و التوقير لسه،وحسن الاستماع إليه و الإقبال عليه؛(3)

حق كسى كه سياست تعليمى،تربيتى و معرفتى تو به دست اوست اين است كه او

ص: 164

را بزرگ بشمارى،به جلسه او احترام كنى،به سخنان او خوب گوش فرا دهى و به او رو آورى.

حضرتش در مقام بيان حق معلم و وظيفه متعلم در برابر او نفرمود:حق كسى كه تو را تعليم كرده؛بلكه فرمود:

حق كسى كه سياست تعليمى،تربيتى و معرفتى تو به دست اوست.امام عليه السلام در عبارت ديگرى مى فرمايد:

واما حق سائسك بالملك فأن تطيعه ولا تعصيه؛(1)

5.همان:71.5.

حق كسى كه ملك توست و سياست امور تو به دست اوست،اين است كه از او اطاعت كنى و از فرمان او سرپيچى ننمايى.

اين اطاعت،اطاعت مطلقه است،مگر اين كه معصوم نباشد و امر و نهبى خلاف شرع باشد.البته در آن جا مقيد داريم وگرنه اين اطلاق محكمى است كه بنده بايد در جميع امور از مولايش و از كسى كه سياست او را به جهت اصلاح به دست گرفته كسى خود از اهل صلاح است اطاعت كند.

بنابراين،ائمه معصومين عليهم السلام متولى امور و اختياردار بندگان هستند تا آنان را به صلاح،كمال و سعادت برسانند و اين عباديت به جميع اقسامش مگر آن عبادتى كه اختصاص به بارى تعالى دارد در جميع امور به دست ائمه عليهم السلام است و همين ولايت تكوينى است.

پايه هاى استوار شهرها

اشاره

وأركان البلاد؛

و(سلام بر شما)اى پايه هاى استوار آبادى ها.

ائمه عليهم السلام تكيه گاه و پايه هاى استوار آبادى ها هستند.واژه«اركان»جمع

ص: 165

«ركن»است.در القاموس الميط آمده است:

الركن بالضم :الجانب الأقوى...والأمر العظيم وما يقوى به من ملك وجند وغيره؛(1)

وقتى بقاء و دوام چيزى به چيزى بستگى داشته باشد،به آن مى گويند:«ركن».براى مثال،پايه هاى ساختمان،اركان آن ساختمان اند و نيروهاى حاكم،اركان آن حاكم و حكومتش هستند؛اگر سرپيچى كنند حكومت متزلزل مى شود،هم چنان كه اگر پايه و ستون هاى ساختمان ضعيف باشند آن ساختمان ماندنى نخواهد بود.قرآن مجيد مى فرمايد:

(قالَ لَوْ أَنَّ لِي بِكُمْ قُوَّةً أَوْ آوِي إِلى رُكْنٍ شَدِيدٍ) ؛(2)

(حضرت لوط)گفت:اى كاش!در برابر شما قدرتى داشتم،يا تكيه گاه و پشتيبان محكمى در اختيار من بود.

انسان در زندگى يا خود بايد در كارها و پيش آمدها نيرو و توانى ذاتى داشته باشد،يا از قدرت ديگرى استفاده كند و مقتدرى را تكيه گاه و پشتوانه خود قرار دهد.

به نظر مى رسد واژه«بلاد»جمع«بلد»به معناى منطقه آباد است،اگر بگوييم كه در زبان عرب به منطقه اى كه آباد نباشد،«بلد»نمى گويند،نظير آن چه در قرآن كريم آمده است كه مى فرمايد:

بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ )؛(3)شهرى پاك و پاكيزه و پروردگارى بخشنده و آمرزنده.

از اين رو،ائمه عليهم السلام تكيه گاه و پناه گاه معتمد بلاد هستند،و ايشان وسيله بقاء و آبادانى زمين هستند.در اين جا نكته لطيف قرآنى را كه با موضوع تناسب دارد يادآور مى شويم كه هر گاه مكانى يا اهل مكانى مدح شده اند،در قرآن كلمه«مدينه»5.

ص: 166

آمده و هر گاه مذمت شده اند،تعبير به«قريه»آمده است گرچه شهر بزرگى بوده باشد.پس آبادانى،خوبى و عظمت هر جايى بستگى به اهل آن جا و كردارشان دارد.

ولى در مجمع البحرين آمده است:يطلق البلدة و البلاد على كل موضع من الأرض،عامرا كان أو خلاء.(1)بنابراين

«بلاد»كنايه از همه عالم هستى خواهد بود.

اكنون اين پرسش ها مطرح اند:آيا منظور از اركان بودن ائمه عليهم السلام نسبت به بلاد،خود بلاد است يا اهل

آن؟

آيا در اين جا مضاف حذف شده و در واقع ائمه پناه گاه اهل بلاد و ساكنان آن ها هستند يا نه،پناه گاه و

تكيه گاه خود بلاد هستند؟

آيا پناه گاه بودن،تكيه گاه بودن ركن بودن در اصل وجود است يا در ادامه وجود؟اعم از اين كه منظور خود بلاد باشد يا اهل آن؟

اگر منظور اصل وجود باشد چه از نظر حدوثى و چه از نظر بقايى،آيا وجود مادى است يا اعم از وجود مادى و معنوى است؟

به نظر مى رسد،با توجه به ظاهر لفظ و اصالت عدم تقدير در كلام،منظور خود بلاد هستند.بنابراين ائمه عليهم السلام نسبت به خود بلاد ركن هستند و اين منافات ندارد كه نسبت به اهالى نيز ركن باشند.به فرض اين كه فعلا كسى در آن بلد زندگى نمى كند،منظور وجود مادى مى شود.در نتيجه اصل قيام عالم و جهان هستى و ادامه آن به وجود امام عليه السلام بستگى دارد.

به سخن ديگر،وجود بلاد متقوم به وجود ائمه و آنان براى حدوث بلاد،بقاء و ادامه وجود آن ها ركن هستند؛از اين رو روشن مى شود كه ائمه عليهم السلام«اوتاد الأرض»هستند.

ائمه عليهم السلام در برخى از روايات به«وتد»و«اوتاد الجبال»تشبيه شده اند.8.

ص: 167

نقش كوه ها در روى زمين به تعبير ما نقش ميخ يا طنابى براى دوام چيزى است،خداوند متعال مى فرمايد:

(أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً*وَ الْجِبالَ أَوْتاداً) ؛(1)

آيا ما زمين را مهد و كوه ها را ميخ زمين قرار نداديم.

در روايتى آمده است:اگر اين كوه ها نباشند،امواج درياها همه خشكى ها را فرا مى گيرد و در زمين جاى خشكى نمى ماند.

در روايتى مى خوانيم:

لو أن الإمام رفع من الأرض ساعة لماجت بأهلها كما يموج البحر بأهله؛(2)

اگر امام عليه السلام ساعتى از زمين برداشته شود،زمين ساكنان خود را فرو مى گيرد آن سان كه دريا ساكنان خود را فرو مى گيرد.

در اين صورت خود زمين نابود مى شود و در نتيجه اين بلاد و ساكنان نيز نابود مى گردند.از اين رو،وجود امام عليه السلام به كوه ها تشبيه شده است.

نقش بيشتر كوه ها را بايد از اهل فن و كارشناسان پرسيد كه اگر نباشند،زمين و قسمت هاى خشكى كره زمين بر اثر جزر و مد درياها نابود خواهد شد.حكم امام عليه السلام نيز اين گونه است كه وجود حضرتش حافظ و نگهبان زمين و بلاد است؛از اين رو زمين و بلاد براى وجود و ادامه وجود به امام نياز دارد.

عجيب است كه عده اى از بزرگان علماى اهل سنت و شارحان حديث نبوى بر اساس احاديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تصريح مى كنند و مى گويند:

إن الله خلق الأرض من أجل النبى صلى الله عليه وآله فجعل دوامها بدوام أهل بيته وعترته؛(3)2.

ص: 168

زمين براى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله آفريده شده است و دوام و پايدارى آن به دوام و پايدارى خاندان و عترت پيامبر قرار داده شده است.

آنان مى گويند:ادامه وجود اين زمين به وجود اهل بيت پيامبر صلى الله عليه وآله است.

ما مى گوييم:حدوث اين زمين نيز به اهل بيت عليهم السلام است؛همانند پيامبر خدا صلى الله عليه وآله بى آن كه از اين ناحيه فرقى داشته باشند.

به عبارت ديگر،ائمه عليهم السلام علت غايى خلقت و آفرينش عالم و جهان هستى هستند و با وجود اين،همان بزرگواران علت مبقيه جهان هستى نيز هستند و اساسا اين عالم براى ايشان به وجود آمده و براى ايشان ادامه مى يابد.

از اين رو بحث مى شود كه ما فقط دوازده امام داريم،دوران يازده امام گذشته و حضرت ولى عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف روزى از روزها ظهور خواهد كرد و روزى از روزها از اين عالم خواهد رفت.پس جهان هستى بعد از آن حضرت چه خواهد شد؟

در اين زمينه،رواياتى نقل شده و علما نيز گفت و گو كرده اند.

بنابراين به گونه اى،ارتباطى بين اين عالم و امام عليه السلام وجود دارد كه گفتيم اگر به ظاهر واژه مزبور بسنده كنيم،خود اين عالم،زمين و بلاد به گونه اى با امام عليه السلام ارتباط دارد و زمين كه از نظر حدوثى به وجود امام عليه السلام مرتبط است،از نظر بقا و ماندگارى نيز به وجود امام متقوم است.

در صورتى كه اگر از ظاهر كلمه دست برداريم و بگوييم:منظور از اركان بلاد،اهل و ساكنان آن هاست؛يعنى امام عليه السلام تكيه گاه آن ها هستند و وجودشان به ائمه مستند است؛باز هم صحيح است و در اين صورت،اين پرسش مطرح است كه آيا منظور اصل وجود است،يا استمرار آن؟و آيا منظور وجود مادى است يا معنوى؟

در پاسخ مى گوييم:منظور مطلق وجود است؛چه اصل وجود كه حدوث باشد

ص: 169

و چه استمرار آن كه بقا باشد؛چه وجود مادى اهالى زمين باشد و چه وجود معنوى آن ها،همه اين ها به وجود ائمه عليهم السلام قائم است و همان بزرگواران اركان اهالى اين زمين هستند.

به تعبير ديگر،اصل وجود به بركت اهل بيت عليهم السلام است؛يعنى آنان واسطه فيض وجود هستند و به بركت آنان خداوند متعال به اهالى اين عالم وجود عطا كرده است.استمرار وجود نيز به واسطه آن بزرگواران است؛چرا كه هر موجود زنده اى هر لحظه به فيض نياز دارد.

براى مثال،لامپى كه هم اكنون روشن است رابطه اى با كارخانه توليد برق دارد و اين ارتباط ضرورى است و بايد ادامه داشته باشد؛در صورتى كه لحظه اى اين ارتباط قطع شود،لامپ روشنايى نخواهد داشت.

روى اين اصل ساكنان اين جهان در اصل وجود خود به فيض الهى نياز دارند كه به توسط معصوم عليه السلام به آنان مى رسد و در استمرار نيز بايد در همه لحظه ها اين فيض باشد؛از اين رو در دعا مى خوانيم:

اللهم لا تكلنى إلى نفسى طرفة عين أبدا؛(1)

خدايا!مرا به اندازه يك چشم به هم زدن هرگز به خودم وامگذار.

چرا كه اگر انسان يك لحظه و كمتر از آن و به مقدار حركت پلك چشم به خود واگذار شود و ارتباطش قطع شود،نابود مى شود.

در روايتى آمده است كه فردى از امام صادق عليه السلام نزد خليفه عباسى لعنة الله عليه سعايت كرده و عليه آن حضرت گزارش داد.خليفه آن حضرت را فرا خواند.

امام صادق عليه السلام فرمود:چنين چيزى نبوده و دروغ است.

قرار شد آن فرد در حضور خليفه سوگند ياد كند.0.

ص: 170

حضرت فرمود:آن گونه كه من مى گويم سوگند ياد كن و بگو:

برئت من حول الله وقوته ولجأت إلى حولى وقوتى؛

من از حول و قوه خدا دور و جدا شدم و به حول و قوه خودم پناه بردم و اعتماد دارم كه جعفر بن محمد چنين و چنان كرد.اگر آن چه به او نسبت مى دهم نباشد من دروغ گو هستم.

تا اين را گفت،همان لحظه حول و قوه الهى قطع شد و به حول و قوه خودش موكول شد و همان جا مرد و جنازه او را بيرون بردند.منصور خليفه عباسى از امام صادق عليه السلام عذرخواهى كرد و معلوم شد كه حق با آن حضرت بوده است.(1)

پس روشن شد كه ما هر لحظه به فيض الهى نيازمنديم و ائمه عليهم السلام بين ما و خداوند متعال واسطه فيض هستند.

امان زمينيان

از طريق عامه نقل شده كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

النجوم أمان لأهل السماء وأهل بيتى أمان لأهل الأرض فإذا ذهب أهل بيتى ذهب أهل الأرض؛

ستارگان موجب ايمنى آسمانيان و خاندان من موجب ايمنى زمينيان هستند.هر گاه اهل بيت و خاندان من از زمين رخت ببندند،زمين نابود خواهد شد.

اين روايت را بزرگان از پيشوايان اهل سنت همانند احمد بن حنبل و حاكم نيشابورى نقل كرده اند و در ذيل آن مطالبى بيان كرده اند.(2)

به راستى اين چه ارتباطى بين وجود اهل بيت عليهم السلام و وجود اهل زمين

ص: 171

است كه با رفتن آنان اهل زمين نابود مى شوند.جالب اين كه ص اهل الأرض ر عام است و شامل مسلمانان و غير مسلمانان مى شود.آيا حيوانات و غير بشر از جنيان را نيز در بر مى گيرد؟در اين باره در ادامه اين بحث سخن خواهيم گفت.

در حديث ديگرى آمده است كه حضرتش فرمود:

النجوم أمان لأهل السماء وأهل بيتى أمان لأمتى؛(1)

ستارگان موجب ايمنى ساكنان آسمان و اهل بيت من موجب ايمنى امت من هستند.

در حديث ديگر اين گونه آمده كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

النجوم أمان لأهل السماء،فإذا طمست النجوم أتى أهل السماء ما يوعدون،وأنا أمان لأصحابى فإذا قبضت أتى أصحابى ما يوعدون وأهل بيتى أمان لامتى فإذا ذهب أهل بيتى أتى أمتى ما يوعدون؛(2)

ستارگان موجب ايمنى آسمانيان هستند.هر گاه ستارگان نابود شوند،آن چه به آنان وعده داده شده،فرا خواهد رسيد و من موجب ايمنى اصحابم هستم،مادامى كه در بين آنان هستم.آن گاه كه از بين آنان رحلت كنم،وعده اى كه به آنان داده شده فرا خواهد رسيد و اهل بيت من موجب ايمنى امتم هستند؛هر گاه از بين آنان بروند وعده اى كه به آنان داده شد فرا خواهد رسيد.

از اين رو اصل زنده بودن ساكنان كره زمين از نظر معنوى و مادى و از جهت حدوثى و بقايى به بركت اهل بيت

عليهم السلام است.

آثار معنوى وجود اهل بيت

بديهى است كه وجود اهل بيت عليهم السلام آثار بسيارى در اهل اين عالم دارد.

ص: 172

مهم ترين آثار معنوى وجود ائمه

در اهل اين عالم سه مورد است:

1.هدايت گرى:ائمه هادى و هدايت گر مردم هستند.

2.تزكيه اخلاق:همه معارف از اهل بيت عليهم السلام است.هر چه در اين زمينه بخواهيم بايد به سراغ آن بزرگواران برويم.به طور قطع هر كه به جاى ديگر برود؛جايى كه از اهل بيت بريده و منقطع باشد،به ضلالت و گم راهى رفته است.

3.علم و دانش:ائمه عليهم السلام معلم و آموزگار خلايق هستند.

بنابر آن چه بيان شد،ائمه عليهم السلام هدايت گر،تزكيه كننده و معلم خلايق هستند و اين ها آثار معنوى وجود

آن بزرگواران براى اهل بلاد است،و اركان بلاد همان هدايت گران،تزكيه كنندگان و معلمان بلاد هستند.

آثار ديگر

البته وجود ائمه عليهم السلام آثار ديگرى نيز دارد.براى نمونه يكى از آثار وجودى آنان برداشتن عذاب از مردم

است؛يعنى عذاب هاى آن چنانى كه بر امت هاى پيشين نازل مى شد،به بركت وجود ائمه عليهم السلام اكنون بر اين

امت نازل نمى شود.آيه مباركه قرآن مى فرمايد:

(وَ ما كانَ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ وَ ما كانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ ) ؛(1)

(اى پيامبر!)تا تو در ميان آنان هستى،خداوند آن ها را مجازات نخواهد كرد و(نيز)تا استغفار مى كنند،خدا عذابشان نمى كند.

در ذيل اين آيه گرچه خطاب(وَ أَنْتَ فِيهِمْ ) به پيامبر اكرم است آمده كه امير مؤمنان على و ائمه اطهار عليهم السلام نيز در اين خطاب داخل هستند و به

ص: 173

بركت وجود آنان اين امت از عذاب هاى كذايى امت هاى پيشين مصون و محفوظ هستند.

از بركات ديگر وجود ائمه عليهم السلام و امامت آنان بر اين امت مصونيت و حفظ آنان از اختلاف است.

حضرت فاطمه زهرا عليها السلام در خطبه معروف خود مى فرمايد:

و إمامتنا أمانا للفرقة؛(1)

امامت ما موجب ايمنى از تفرقه و پراكندگى است.

البته در اين باره نيز احاديثى وارد شده است.در حديثى آمده كه پيامبر خدا فرمود:

النجوم أمان لأهل الأرض من الغرق وأهل بيتى أمان لامتى من الاختلاف،فإذا خالفتها قبيلة من العرب

اختلفوا فصاروا حزب إبليس؛(2)

ستارگان امان براى ساكنان زمين از غرق شدن هستند و اهل بيت و خاندان من موجب ايمنى امتم از اختلافند.پس هر گاه تيره اى از عرب با آنان از در مخالفت وارد شوند،گرفتار اختلاف شده و از حزب ابليس خواهند شد.

اين حديث را حاكم نيشابورى نقل كرده است.بنابراين آثار و بركات وجود ائمه عليهم السلام براى اهالى اين عالم هم از نظر مادى و هم از نظر معنوى است.

توصيه هايى براى رسيدن به مرحله كمال

جد ما مرجع عالى قدر،آيت الله سيد محمد هادى ميلانى رحمه الله در نامه اى توصيه هايى را براى رسيدن به مرحله

كمال به اين جانب نگاشته بودند كه انسان چگونه باشد تا بتواند در معارف،عقايد،فقه،اصول و مباحث اسلامى

پيشرفت كند.ايشان در آن نامه نوشته اند:

ص: 174

آثار وجودى ائمه بر موجودات ديگر

با توجه به معناى لغوى ص أهل الأرض ر،اين پرسش مطرح است كه آيا آن چه درباره ايشان گفتيم در ساير موجودات ساكن كره زمين از حيوانات و جنيان نيز صادق و آثار مذكور شامل است؟آرى!وجود و بقاى حيوانات و جنيان چون انسان ها به وجود امام عليه السلام متقوم است.

البته درباره حيوانات رواياتى نقل شده كه با ائمه عليهم السلام ارتباط داشته اند و مشكلات خود را به خدمت امام زمانشان مى رسانده اند و مطرح مى كرده اند.ائمه نيز به زبان آنان آشنا بوده اند.در اين زمينه داستان معروفى است كه امام رضا عليه السلام ضامن آن آهو شد و اين واقعيتى است كه نظيرهاى بسيارى دارد كه ائمه عليهم السلام پناه گاه حيوانات نيز بوده اند.بنابراين لطف بى پايانشان شامل حيوانات نيز مى شود.

بنابراين اطلاق،جنيان نيز از مصاديق ص أهل الأرض ر هستند.گرو هى از آنان مؤمن هستند و اينان با اهل بيت

عليهم السلام ارتباط دارند و گروه ديگرى غير مؤمن اند كه حيات و وجودشان به بركت وجود اهل بيت است.

در اين زمينه قضيه جالبى در زمان مرجعيت جد ما در شهر مشهد رخ داده.پيرمردى بود كه جن احضار مى كرد.

من او را ديده بودم.وقتى خانه فردى توسط جنيان سنگ باران شد،صاحب خانه به آن پيرمرد مراجعه كرد و عرض حال نمود.

پيرمرد با آنان مطرح كرد و سبب را جويا شد،پاسخ دادند كه اهالى اين خانه يكى از افراد ما را زده اند و پايش

را شكسته اند و ما انتقام خواهيم گرفت.

صاحب خانه اقرار كرد كه گربه اى را زده اند و پايش آسيب ديده و گفت:ما حاضريم هر چه بخواهند ديه بدهيم.

آنان پاسخ داده بودند:ما مقلد آقاى ميلانى هستيم،به او مراجعه كنند و هر چه ديه گفتند بپردازند و ما از اين ها

دست برمى داريم.

ص: 176

آرى،در صورتى كه منظور اهل بلاد اعم از بشر،حيوان،جن باشد،پس وجود و بقا همه آنان مرتبط و متقوم به

وجود ائمه عليهم السلام خواهد بود.چرا كه«اركان البلاد»هستند.

از جمله شواهد بر عموميت،رواياتى است كه در ذيل آيه مباركه(إِنّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ

وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولاً)(1) وارد شده،كه فرموده اند:

هى ولاية أميرالمؤمنين عليه السلام؛(2)

منظور از امانت،ولايت على بن ابى طالب عليهما السلام است.

ابن شهرآشوب خبرى را از محمد بن حنفيه روايت كرده كه امير مؤمنان على عليه السلام فرمود:

عرض الله أمانتى على السماوات السبع بالثواب و العقاب،فقلن:ربنا لا تحملنا بالثواب و العقاب،لكننا نحملها بلا ثواب ولا عقاب،و إن الله عرض أمانتى وولايتى على الطيور فأول من آمن بها البزاة البيض و القنابر وأول من جحدها البوم و العنقا فلعنهما الله تعالى من بين الطيور،فأما البوم فلا تقدر أن تظهر بالنهار لبغض الطير لها و أما العنقا فغابت فى البحار لا ترى.و إن الله عرض أمانتى على الأرضين فكل بقعة آمنت بولايتى جعلها طيبة زكية وجعل نباتها وثمرها حلوا عذبا وجعل ماءها زلالا،وكل بقعة جحدت إمامتى وأنكرت ولايتى جعلها سبخا وجعل نباتها مرا علقما وجعل ثمرها العوسج و الحنظل وجعل ماءها ملحا أجاجا.

ثم قال:(وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ ؛ يعنى أمتك يا محمد!ولاية أمير المؤمنين و إمامته بما4.

ص: 177

فيها من الثواب و العقاب

(إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً) لنفسه(جَهُولاً) لأمر ربه؛من لم يؤدها بحقها فهو ظلوم غشوم؛(1)

خداوند امانت مرا به آسمان هاى هفت گانه در قبال ثواب و عقاب قرار داد.آسمان هاى هفت گانه گفتند:پروردگارا!در مقابل ثواب و عقاب امانتت را بر ما قرار مده؛آن را بدون ثواب و عقاب حمل خواهيم كرد و خواهيم پذيرفت.

همانا خداى تعالى امانت و ولايت مرا بر پرندگان عرضه كرد و نخستين پرنده هايى كه ايمان آوردند و تصديق كردند بازهاى سفيد و گونه هاى پرستو بودند و نخستين پرنده هايى كه آن را انكار كردند جغد و عنقا بودند.از اين رو خدا بر آن دو پرنده لعن فرستاد و آن دو را از رحمت خود دور كرد.اما جغد در روز نمايان نمى شود؛چرا كه پرندگان او را دشمن مى دارند و عنقا نيز در درياها مخفى شد و ديده نمى شود.

خداى تعالى امانت مرا بر زمين ها نيز عرض نمود،در پى آن هر زمينى كه به ولايت من ايمان آورد و تصديق كرد خداوند آن را مكانى پاك و پاكيزه قرار داد و گياهان و ميوه هاى آن قطعه زمين را شيرين و گوارا قرار داد و آبش را زلال؛و هر زمينى كه امامت و ولايت مرا انكار كرد،آن را شوره زار قرار داد و گياهانش را بسيار تلخ و ميوه هايش را خاردار و تلخ قرار داد و آب هايش را نيز شور و تلخ قرار داد.

سپس فرمود:«و اين امانت را انسان پذيرفت»؛يعنى امت تو اى محمد!ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام و امامت آن حضرت را با دو اصل پاداش و عقاب پذيرفت در حالى كه انسان بر خويشتن ستمكار و بر فرمان پروردگارش نادان است؛آن كس كه اين امانت را به حقيقت ادا نكند،بسيار ستمكار و مستبد خواهد بود.2.

ص: 178

درهاى ايمان

اشاره

وأبواب الإيمان؛

و(سلام بر شما)اى درهاى ايمان.ائمه عليهم السلام درهاى ايمان هستند.

در اين جمله«ايمان»به مترله مكانى و ائمه عليهم السلام به مترله«درهاى»آن مكان قرار داده شده،و پرواضح است كه براى ورود به آن جا و در شمار اهل آن مكان بودن ضرورى است كه از در وارد شويم.

در اين جا نكاتى چند قابل تذكر است:

1.براى چنين مكانى بايستى در ورودى نصب شود؛

2.اين در نه تنها جزو آن مكان است؛بلكه يكى از اجزاى مهم آن به شمار مى آيد؛

3.از نظر شرعى و عرفى ورود به آن مكان از غير در ميسر نيست و در نزد شارع،عقلا و عرف،منهى عنه و كار بدى است.خداوند متعال در قرآن مجيد مى فرمايد:

(وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها) ؛(1)

از در خانه ها وارد شويد.

اصولا كسى از ديوار بالا مى رود كه نتواند از در وارد شود،يا به او اجازه ورود ندهند و اين،كار دزدهاست.

4.ورود به هر مكانى از در آن منوط به دو چيز است:

يكم.انسان مقتضى ورود داشته باشد؛يعنى كسى كه مى خواهد وارد جايى شود،بايستى لياقت ورود در آن مكان را داشته باشد وگرنه هر كسى را به هر جايى راه نمى دهند.پس لياقت و اهليت ورود در آن جا شرط است.

ص: 179

دوم.با وجود مقتضى بايستى مانع نيز مفقود باشد.مانع گاهى در وجود آن شخص است كه بايستى خود را از آن متره سازد و گاهى در آن مكان است.از اين رو گاهى كسى به خانه فردى مى رود و او آمادگى پذيرش ندارد.(1)

قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ إِنْ قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا) ؛(2)

اگر گفته شد باز گرديد،باز گرديد.

5.در برخى مكان ها ديوارها خيلى بلند هستند و سور و حصارى كه كشيده شده چنان محكم است،كه ورود

به آن مكان به هيچ وجه ممكن نيست.ناگزير يا بايستى انسان از در وارد شود،يا اصلا وارد آن مكان نشود.

6.گاهى براى يك مكان هر قدر هم عظيم و باشكوه باشد،به جهت امنيتى يا دلايل ديگر فقط يك در مى گذارند تا ورود و خروج كنترل شود و افراد شناسايى شوند؛چرا كه شايد شناسايى لازم از درهاى متعدد ممكن نباشد.

جايگاه رفيع ايمان

با توجه به آن چه بيان شد،اينك بايد روشن شود كه اين خصوصيات براى چه لحاظ شده است.در تعريف ايمان آمده است:

الإيمان هو الاعتقاد الجازم؛(3)

ايمان يعنى انسان به چيزى اعتقاد جازم داشته باشد.به تعبير عرف مردم،ايمان

ص: 180

يعنى اعتقاد صد در صد به چيزى داشتن.

مراد از«ايمان»در اين جا«اعتقاد جازم»است؛يعنى جميع اعضا و جوارح ما صد در صد اعتقاد داشته باشند كه در نتيجه،اطاعت و پيروى را به دنبال خواهد داشت.

در كتاب كافى بابى به عنوان«باب أن الايمان مبثوث لجوارح البدن كلها»منعقد است.اين روايت درسى عملى براى همه ماست.

ابوعمرو زبيرى گويد:به امام صادق عليه السلام عرض كردم:

أيها العالم!أخبرنى أى الأعمال أفضل عند الله؟

قال:ما لا يقبل الله شيئا إلا به.

قلت:وما هو؟

قال:الإيمان بالله الذى لا إله إلا هو،أعلى الأعمال درجة وأشرفها مترلة وأسناها حظا.

قال:قلت:ألا تخبرنى عن الإيمان،أقول هو وعمل أم قول بلا عمل؟

فقال:الإيمان عمل كله و القول بعض ذلك العمل،بفرض من الله بين فى كتابه،واضح نوره،ثابتة حجته،يشهد له به الكتاب ويدعوه إليه.

قال:قلت:صفه لى جعلت فداك حتى أفهمه.

قال:الإيمان حالات ودرجات وطبقات ومنازل،فمنه التام المنتهى تمامه ومنه الناقص البين نقصانه ومنه الراجح الزائد رجحانه.

قلت:إن الإيمان ليتم وينقص ويزيد؟

قال:نعم.

قلت:كيف ذلك؟

قال:لأن الله تبارك وتعالى فرض الإيمان على جوارح ابن آدم وقسمه عليها وفرقه فيها فليس من جوارحه جارحة إلا و قد وكلت من الإيمان بغير ما وكلت به أختها،فمنها قلبه

ص: 181

الذى به يعقل ويفقه ويفهم و هو أمير بدنه الذى لا ترد الجوارح ولا تصدر إلا عن رأيه وأمره،ومنها عيناه اللتان يبصر بهما وأذناه اللتان يسمع بهما ويداه اللتان يبطش بهما ورجلاه اللتان يمشى بهما وفرجه الذى الباه من قبله،ولسانه الذى ينطق به ورأسه الذى فيه وجهه،فليس من هذه جارحة إلا و قد وكلت من الإيمان بغير ما وكلت به أختها بفرض من الله تبارك اسمه؛(1)

اى عالم!به من درباره بهترين اعمالى كه در نزد خداوند فضيلت بيشترى دارد خبر ده.

فرمود:آن عملى كه خداوند جز به وسيله آن،اعمال ما را نپذيرد.

عرض كردم:آن چيست؟

فرمود:ايمان به خدايى كه كسى جز او شايسته پرستش نيست كه اين ايمان عالى ترين درجه و شريف ترين مقام و بهترين بهره است.

عرض كردم:به من نمى فرماييد كه آيا ايمان گفتار و كردار است و يا گفتار بدون كردار؟

فرمود:ايمان تمامش كردار و عمل است و گفتار نيز قسمتى از عمل است كه خداوند واجب كرده و در كتابش بيان فرموده است كه نورش روشن،حجتش ثابت و قرآن به آن گواهى داده و به سويش دعوت مى كند.

عرض كردم:آن را براى من توصيف كن تا بفهمم.

فرمود:ايمان حالت ها،درجه ها،طبقه ها و منازلى دارد كه برخى از آن ها تمام و كامل است،برخى به روشنى ناقص است و برخى نيز رجحان دارد و رجحان و برترى اش نيز بسيار است.

عرض كردم:مگر ايمان نيز كامل،ناقص و زياد مى شود؟1.

ص: 182

فرمود:آرى!

عرض كردم:چگونه؟

فرمود:زيرا خداى تعالى ايمان را بر اعضاى فرزند آدم واجب ساخته و قسمت نموده و پخش كرده است و هيچ عضوى نيست مگر اين كه وظيفه اش غير از وظيفه عضو ديگر است.يكى از آن اعضا قلب است كه وسيله تعقل و درك و فهم اوست؛هم چنين فرمانده بدن اوست كه اعضاى ديگر بدن،بدون نظر و دستور او در كارى وارد و يا خارج نمى شوند.

از ديگر اعضايش دو چشم اوست كه با آن ها مى بيند و دو گوش اوست كه با آن ها مى شنود و دو دستى كه دراز مى كند و دو پايى كه راه مى رود و عضو تناسلى كه شهوتش از آن است و زبانى كه با آن

سخن مى گويد و سرى كه رخسارش در آن است؛پس طبق دستورى كه از جانب خداى تعالى رسيده وظيفه ايمانى هر يك از اين اعضا غير از وظيفه ايمانى عضو ديگر است.

از اين روايت مطالب بسيارى استفاده مى شود.

در ادامه روايت آمده است:

فأما ما فرض على القلب من الإيمان،فالإقرار و المعرفة و العقد و الرضا و التسليم بأن لا إله إلا الله وحده لا شريك له،إلها واحدا لم يتخذ صاحبة ولا ولدا،وأن محمدا عبده ورسوله صلوات الله عليه و الإقرار بما جاء من عند الله...؛

اما آن چه از ايمان كه بر قلب واجب شده است اقرار،معرفت،تصميم،رضايت و تسليم به اين است كه كسى جز خداى يگانه شايستگى پرستش نيست؛يگانه اى كه شريكى ندارد.او معبودى است يكتا كه همسر و فرزند نگرفته است و اين كه محمد بنده و فرستاده اوست درود خدا بر او و اقرار نمودن به آن چه از جانب خدا آمده است....

ص: 183

و ائمه ما در بالاترين درجات ايمان هستند.از حضرت امام باقر عليه السلام سؤال شد:

أى شىء تعبد؟

قال:الله تعالى.

قال:رأيته؟

قال:بل لم تره العيون بمشاهدة الأبصار ولكن رأته القلوب بحقائق الإيمان(1)؛چه چيزى را مى پرستى؟

فرمود:خداى تعالى.

عرض كرد:آيا او را ديده اى؟

فرمود:آرى!البته او با چشم ها ديده نمى شود؛بلكه با حقايق ايمانى كه در قلب ها وجود دارد ديده مى شود.

از اين رو فرمودند:

لو كشف لى الغطاء ما ازددت يقينا؛(2)

اگر پرده ها از جلوى چشمان من برگرفته شود،يقين من زيادتر نمى شود.

و از اين رو است كه فرموده اند:بنا عرف الله،بنا عبدالله.(3)

و شايد در اين باره در شرح عبارت ص من أراد الله بدأ بكم ر مطالب ديگرى نيز ذكر كنيم.

ائمه عليهم السلام ابواب ايمان هستند به نصب خداى تعالى و چون موظف به ايمان هستيم و از در به آن برسيم پس براى ورود به آن جا و از اهل ايمان بودن بايد به0.

ص: 184

ائمه اطهار ايمان داشته باشيم،وگرنه اهل ايمان به خدا و رسول و قيامت نخواهيم بود.

گفتنى است كه در اين جا بحث مفصلى ميان بزرگان دانشمندان وجود دارد و پرسش هايى مطرح است:نسبت بين ايمان و اسلام چيست؟

آيا ايمان قابل زياده و نقيصه است؟

آيا ايمان يك بعد دارد يا چند بعدى است؟

اين ها مواردى است كه مطرح شده و ما به اين بحث ها نمى پردازيم؛ولى چنان كه گذشت،اسلام و ايمان دو مقوله هستند و ايمان قابل زياده و نقيصه است.اما درباره يك يا سه بعد داشتن ايمان،به نظر مى رسد كه بايد در متعلق يعنى دين تحقيق كرد.

معناى حقيقت دين

بيان شد كه ائمه عليهم السلام ابواب ايمان هستند.ايمان به چه؟ايمان به دين صحيح و اسلام كاملى كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در روز غدير پس از اين كه اين آيه نازل شد:

(الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً) ؛(1)

امروز دين شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آيين(جاودان)براى شما پذيرفتم؛

بيان فرمودند.

همه مى دانيم كه حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله اركان و احكام دين را بيان فرموده بودند؛اما در غدير خم ولايت عامه امير مؤمنان على عليه السلام بر عموم مردم اعلام گرديد و از همه آن ها بيعت گرفته شد.

ص: 185

پس ايمان به ولايت و امامت ائمه عليهم السلام جزء اركان دين است و آنان ابواب ايمان هستند كه از طريق ايمان به آنان بايد به خدا و رسول رسيد،و از آنان احكام و آداب دين را اخذ نمود.

به عبارت واضح تر دين اسلام از چند بخش تشكيل يافته است:

يكم.امور اعتقادى؛

دوم.امور عملى كه شامل واجبات،محرمات،مستحبات و چيزهايى كه وابسته به اعضا و جوارح انسان است؛سوم.صفات نفسانى و ويژگى هاى اخلاقى كه انسان بايد بر روى نفس خود كار كند در تهذيب و تزكيه آن كوشش نمايد،تا از صفات رذيله پاك و به صفات حسنه آراسته گردد،كه البته به اين جهت در شريعت اهميت زيادى داده شده.

مجموعه اين امور همان دين است.البته بى ترديد لب و اساس دين،امور اعتقادى مى باشد و امور عملى و اخلاقى

بر آن ها مترتب است.

بنابراين اگر بگويند كه اين آقا واقعا در مكتب ايمان تربيت شده و از شاگردان بزرگان اسلام است،آن گاه درست خواهد بود كه مبانى اعتقادى خود را تمام كرده و از نظر عملى،عبد مطيع باشد،به واجبات عمل كند و از محرمات اجتناب نمايد و از نظر اخلاقى هم داراى صفات حسنه بوده و سعى كند صفات سيئه را از خود دور كند.

اين امر برهانى است،بدين شكل كه انسان كامل كسى است كه هم از نظر عقيده و هم از نظر عمل و هم از نظر اخلاق به حد كمال رسيده باشد،زيرا انسان كامل داراى سه بعد است:

1.بعد روحى؛

2.بعد بدنى؛

3.بعد نفسانى.

ص: 186

با توجه به اين سه بعد،وقتى انسان كامل است كه كمال هر سه بعد را دارا باشد و اين جز در مكتب اهل بيت عليهم السلام ميسر نمى باشد كه يگانه مكتب انسان ساز و كمال انسانيت است،همه ابعاد را بايستى از ائمه آموخت و باب آن جهات سه گانه اى كه انسان كامل را تشكيل مى دهد آن ها هستند و اگر انسان در هر سه جهت كامل شد،تازه شاگرد اين مكتب مى شود،وارد اين خانه و اهل آن محسوب مى گردد.

على باب الدين

در تعبير ديگرى در احاديث فريقين آمده است كه رسول خدا مى فرمايد:

على بن أبى طالب باب الدين.(1)

اين حديث نيز تفسير ما را در واژه«ايمان»تأييد مى كند،دين همان مجموعه اى است كه بيان شد.هم چنين مؤيد

حديث باب حطه است كه در آن آمده است:ص من خرج منه كان كافرار چنان كه خواهد آمد.

على در آمرزش

بنابرآن چه بيان شد و معنايى كه براى ايمان گذشت،ائمه عليهم السلام ابواب ايمان هستند.اين عنوان با تعابير

گوناگون در قرآن و حديث آمده است.در آيه مباركه اى مى خوانيم:

(ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطاياكُمْ وَ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ ) ؛(2)

از در(بيت المقدس)با خضوع و خشوع وارد شويد و بگوييد:«خداوندا!گناهان ما را بريز»تا خطاهاى شما را ببخشيم و به نيكوكاران پاداش بيشترى خواهيم داد.

ص: 187

اين قصه درباره بنى اسرائيل است كه براى توبه و عذرخواهى از كجا وارد شوند و با خضوع و خشوع وارد گردند و عذرخواهى و طلب عفو كنند.در تفسير اين آيه مباركه آمده است:

على باب حطة؛(1)

على عليه السلام در توبه و آمرزش است.

بزرگان اهل سنت در اين زمينه رواياتى نقل كرده اند.در جامع الصغير و فيض القدير فى شرح جامع الصغير در باب«على باب حطة»آمده است:ابن عباس گويد:پيامبر خدا فرمود:

على باب حطة؛من دخل منه كان مؤمنا ومن خرج منه كان كافرا.

مناوى در توضيح اين حديث مى گويد:

يعنى أنه سبحانه وتعالى كما جعل لبنى إسرائيل دخولهم الباب متواضعين خاشعين سببا للغفران،جعل لهذه الأمة مودة على والاهتداء بهديه وسلوك سبيله وتوليه سببا للغفران ودخول الجنان ونجاتهم من النيران

والمراد يخرج منه خرج عليه.(2)

پس همان گونه كه گفتيم،اگر ايمان با همه ابعاد سه گانه اش باشد،انسان مؤمن كامل خواهد بود.

از اين تفسير معناى«باب الايمان»هم روشن مى شود.چنان كه پيداست،«باب حطه»و«باب الإيمان»از نظر مصداقى و نتيجه قضيه واقع خارجى يكى است.

در تعبير سومى درباره اهل بيت عليهم السلام آمده كه ايشان«باب السلم»هستند.در آيه اى از قرآن مى خوانيم:9.

ص: 188

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ ...) ؛(1).الغيبة،نعمانى:44،باب فيما جاء فى تفسير قوله تعالى:(وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ ...).(2)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!همگى در صلح و آشتى درآييد و از گام هاى شيطانى پيروى نكنيد....

در ذيل اين آيه از شخص امير مؤمنان على عليه السلام نقل شده كه حضرتش مى فرمايند:

ألا إن العلم الذى هبط به آدم من السماء إلى الأرض وجميع ما فضلت به النبيون إلى خاتم النبيين فى عترة خاتم النبيين،فأين يتاه بكم بل أين تذهبون...إن مثلنا فيكم كمثل الكهف لأصحاب الكهف وكباب حطة و هو باب السلم،فأدخلوا فى السلم كافة؛(2)

بدانيد آن علمى را كه آدم از آسمان با خود به زمين آورد و همه آن چه را كه پيامبران تا خاتم پيامبران به واسطه آن بر ديگران برترى داشتند،يكجا در عترت خاتم پيامبران گرد آمده است.پس به كدامين سو

خود را به هلاكت مى افكنيد و به كجا مى رويد؟...همانا مثل ما در ميان شما به مانند پناه گاه است براى اصحاب كهف و به مانند باب حطه همان باب سلم است؛پس همگى در آن به سلامت درآييد.

اين همان معنايى است كه اراده شد كه هر كس وارد سلم شد،مؤمن و هر كه خارج شد،كافر گشت.از اين رو،انسان يا بايد وارد سلم شود يا در طرف مقابل آن كه پيروى از گام هاى شيطان است،قرار گيرد.

على باب فقه

در تعبير ديگرى آمده كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

ص: 189

أنا مدينة الفقه وعلى بابها؛(1)

من شهر فقه هستم و على دروازه آن است.

واژه فقه در آيه«نفر»وجود دارد كه به آن در علم اصول فقه در بحث خبر واحد استدلال مى كنند.

(وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ ) ؛(2)

و شايسته نيست همه مؤمنان به(ميدان جهاد)كوچ كنند،پس چرا از هر گرو هى از مؤمنان طايفه اى كوچ نمى كند كه در دين آگاهى يابند و به هنگام بازگشت به سوى قوم خود،آن ها را بيم دهند؟شايد(از مخالفت دستور امت خدا)بترسند و خوددارى كنند!

تفقه در دين يعنى چه؟تفقه در دين دارا بودن همان سه جهت است كه بيان شد.

به عبارت ديگر:

الفقيه فى الدين كل الفقيه؛من كانت عقائده صحيحة وأعماله وأفعاله صحيحة وصفاته حسنة؛فقيه كامل در دين كسى است كه عقايد،اعمال و كردارهايش صحيح و صفاتش نيكو باشد.

على عليه السلام باب فقه است و اين معنا با تعبير«على باب حطه»و«باب الدين»تفاوتى ندارد؛چرا كه«فقه»

در آيه«نفر»مساوى با«دين»است.2.

ص: 190

على باب بهشت

بنابر تعبيرى ديگر،على عليه السلام باب بهشت است.در روايتى آمده است:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

أنا مدينة الجنة وعلى بابها،فمن أراد الجنة فليأتها من بابها؛(1)

من شهر بهشتم وعلى دروازه آن است.هر كه خواهان بهشت است بايد از دروازه آن وارد شود.

به راستى آيا دين غير از بهشت است؟آيا فقه به معناى صحيح و كامل،غير از بهشت است؟آيا ورود از باب حطه غير از بهشت است؟آيا«باب الايمان»و ايمان غير از بهشت است؟

بديهى است كه هر كدام از اين تعبيرها به اعتبارى و به ظرافت خاصى صادر مى شود.اينك چند تعبير ديگر نيز در اين باره مى آوريم.

على باب شهر دانش

و اين حديث معروف و مشهورى است كه در كتب فريقين نقل شده كه پيامبر خدا مى فرمايد:

أنا مدينة العلم وعلى بابها؛(2)

من شهر علم هستم و على دروازه آن است.

پيش تر در حديث زيبايى از امير مؤمنان على عليه السلام خوانديم كه حضرتش فرمود:«علومى كه نزد پيامبران پيشين و خاتم النبيين است در نزد عترت پيامبر است».

ص: 191

ص أنا مدينة العلم ر؛يعنى على عليه السلام باب علوم حضرت آدم عليه السلام و ديگر پيامبران و باب علومى است كه به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله اختصاص دارد.پس هر كه علم مى خواهد از در آن بايد وارد شود.روشن است كه تعبير به علم با تعبير سلم،ايمان،دين و فقه يكى است و هيچ فرقى ندارد.

على باب حكمت

شيعه و سنى حديث زيباى ديگرى را روايت كرده اند.در صحيح ترمذى و منابع معتبر اهل سنت آمده است كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

أنا مدينة الحكمة وعلى بابها؛(1)

من شهر حكمت هستم و على دروازه آن است.

منظور از حكمت در اين جا مترادف با فقه،دين و علم است به همان معنايى كه بيان شد و مراد از حكمت فلسفه نيست.

على باب النبى

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در تعبير زيباى ديگرى مى فرمايد:

يا على!أنت بابى الذى أوتى منه؛(2)

اى على!تو همان باب من هستى كه اگر كسى بخواهد به سراغ من بيايد،بايد از اين باب وارد شود.

اين حديث در منابع معتبر شيعه و سنى نقل شده است؛يعنى براى تشرف به

ص: 192

خدمت پيامبر خدا يك باب بيشتر نيست.بنابراين،حضرت على عليه السلام باب پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى شود.از طرفى آيا پيامبر اكرم غير از فقه،دين،علم،سلم و ايمان است؟چنان كه پيداست،تعبيرها گوناگون و الفاظ مختلف هستند اما هر كدام حسن و زيبايى خاصى دارد و از نظر مصداق متحد مى باشند.

على باب الله

فراتر از همه اين تعبيرها،در منابع شيعه و سنى آمده كه پيامبر خدا مى فرمايد:

يا على!أنت حجة الله وأنت باب الله؛(1)

اى على!تو حجت و باب خدا هستى.

به راستى اگر كسى مى خواهد به خدا برسد،فقط از طريق امير مؤمنان على عليه السلام مى تواند.براى رسيدن به خدا غير از اهل بيت عليهم السلام راهى نيست.اگر كسانى به راه هاى ديگر سوق مى دهند و تبليغ مى كنند،دروغ مى گويند.آنان يا متوجه دروغ خود هستند يا جاهلند و توجهى ندارند.

راه،در اهل بيت عليهم السلام منحصر است و رسيدن به خدا،دين خدا،پيامبر خدا،احكام،قواعد و معارف اين دين،فقط در مكتب اهل بيت عليهم السلام.

اهل بيت و امتحان مردم

چنان كه بيان شد،همه اين عناوين متحدند و فقط تعابير مختلف است.در زيارت جامعه آمده كه ائمه عليهم السلام ص الباب المبتلى به الناس ر هستند.ابتلاء يعنى اختبار و امتحان.آن گاه كه خداوند متعال بخواهد در اين عالم مردم را امتحان نمايد و اختبار كند،صالح را از غير صالح،محسن و نيكوكار را از معصيت كار و مؤمن را از غير مؤمن

ص: 193

جدا كند،بايستى ضابطه اى قرار دهد كه همه اين ها بر اساس آن امتحان شوند،بايد طريقى براى امتحان آن ها معين نمايد و آن طريق و ضابطه ائمه عليهم السلام هستند كه مردم به وسيله آن ها امتحان و اختبار مى شوند.

اكنون اين پرسش مطرح است كه خداوند سبحان چگونه به وسيله اهل بيت عليهم السلام مردم را امتحان

مى نمايد؟

پاسخ روشن است،و آن اطاعت است،اين كه مردم اهل بيت رسول الله را دوست داشته و پيروى كنند،آن چه را كه از آنان خواسته اند انجام دهند و آن چه را نهى كرده اند انجام ندهند،همان امتحان الهى است.

به سخن ديگر،اهل بيت عليهم السلام به مردم گفته اند اعتقاداتتان صحيح باشد،به واجبات عمل كنيد،از محرمات اجتناب نماييد،جود و كرم،علم و حلم و صفات حسنه را دارا باشيد،از حسد و حقد،سخن چينى و صفات سيئه دورى كنيد،اين ها مواد آزمون الهى هستند كه در قرآن و فرمايشات اهل بيت آمده است.

بنابراين ائمه عليهم السلام ميزان و سنجش اعمال خواهند بود،آنان وسيله امتحان مردم هستند؛هر كه از آنان پيروى كند اهل بهشت و هر كه از فرمان آنان سرپيچى نمايد در دوزخ خواهد بود كه بر اين معنا حديث«ثقلين»و نظاير آن دلالت دارد.

از اين رو امير مؤمنان على و اهل بيت از مردم جز آن كه قرآن و پيامبر اكرم خواسته،چيز ديگرى نخواسته اند.

بنابراين،مى توان گفت سر اين كه حضرت صديقه طاهره فاطمه زهرا عليها السلام پس از پيامبر خدا اندك زمانى در اين عالم ماندند و نخستين فرد از خاندانش بودند كه به حضرتش ملحق شدند با اين كه پاره تن پيامبر بودند و بايستى با پيامبر خدا مى رفتند امتحان اين امت بود كه بايستى مردم آزمايش مى شدند سپس ايشان از اين جهان مى رفتند و چنين هم شد.

ص: 194

امينان خداى رحمان

اشاره

وامناء الرحمان؛

و(سلام بر شما)اى امينان رازهاى خداى رحمان.

ائمه عليهم السلام امانت داران خداى رحمان هستند.واژه«امناء»جمع«امين»به معناى امانت دار است،كسى

كه به او اطمينان دارند و چيزى به او مى سپارند.در اين عبارت،خداوند متعال به وصف رحمانيت موصوف شده و واژه

«امناء»به«الرحمان»اضافه شده است كه نكته اى دارد.

معناى امانت

امانت از مفاهيمى است كه تقوم به جهاتى دارد كه بايستى آن جهات تحقق پيدا كنند تا اين مفهوم پديد آيد.به

عبارت ديگر،امانت از مفاهيم ذات اضافه است.امانت سه طرف دارد:

1.امانت گزار،اگر نباشد،امانت پيدا نمى شود.

2.امانت پذير،كه امانت را تحويل مى گيرد و تا كسى مورد اطمينان و اعتماد نباشد عقلا چيزى نزد او

نمى سپارند.

3.شىء امانتى،البته لازم نيست عينى از اعيان باشد.چنان چه مطلبى به كسى گفته شود و از او بخواهند آن را

حفظ كند؛يعنى فاش نشود آن مطلب نزد آن كس امانت است،همان گونه كه مى فرمايند:ص إن االس بالأمانات ر.(1)

بنابراين شىء امانتى گفتارى يا مالى مى تواند باشد.به عبارت ديگر،معنوى يا مادى باشد.

نتيجه اين كه تا اين سه طرف جمع نشود،عنوان امانت تحقق نخواهد پذيرفت.

ص: 195

در جمله«امناء الرحمان»دو طرف ذكر شده است،«أئمه»و«الرحمان».پس طرف سوم چيست؟

امانت خدا نزد اهل بيت

به راستى خداوند چه چيزى را نزد اهل بيت عليهم السلام به امانت گذاشته است كه آنان امينان شده اند؟

چنان كه پيداست،عبارت«امناء الرحمان»اطلاق دارد و تا قرينه اى در بين نباشد بر اطلاق باقى است و مى توان به آن تمسك كرد.اين يك جهت و جهت دوم اين كه به«رحمانيت»خدا اضافه شده و جهت سوم لحاظ معتمد بودن ائمه نزد خدا،با توجه به اين امور بايد آن شىء سپرده شده امور همه عالم بوده باشد كه تدبير همه امور به ائمه سپرده شده و آنان مظهر رحمانيت خدا مى باشند چنان كه خواهد آمد.

براى اين كه كسى توهم غلو نكند،بايد گفت:

يكم.در قرآن مجيد آمده كه(فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً)(1) و به اتفاق همه مفسران مقصود فرشتگان الهى هستند و شكى

نيست كه ائمه عليهم السلام از فرشتگان افضل هستند.

دوم.خداوند متعال كه چنين مقامى را به ائمه عليهم السلام داده،پيش تر آنان را تربيت كرده و براى تصدى اين مقام مهيا نموده است.

سوم.اصولا ائمه عليهم السلام كارى را جز به اراده خداوند متعال انجام نمى دهند و روايات در اين باره فراوان است؛از جمله آن چه در ذيل آيه مباركه(وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللّهُ )(2) آمده است.براى نمونه،حضرت امام هادى عليه

السلام فرموده:

إن الله تبارك وتعالى جعل قلوب الأئمة موردا لإرادته و إذا شاء شيئا شاؤه؛و هو قول الله:

ص: 196

(وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللّهُ ) ؛(1)

همانا خداى تعالى قلب هاى ائمه عليهم السلام محل ورود اراده خود قرار داده است؛از اين رو آن هنگام كه خدا چيزى را بخواهد،آنان نيز مى خواهند و اين همان كلام خداى تعالى است كه«شما نمى خواهيد مگر آن چه را كه خدا بخواهد».

و براى اين مطلب توضيح بيشترى خواهد آمد.

البته اگر در موردى تصريح و يا قرينه باشد كه خداوند متعال چيز خاصى را نزد اهل بيت عليهم السلام ننهاده،

اطلاق نسبت به آن منعقد نخواهد بود.

اضافه «امناء» به «الرحمان»

همان گونه كه اشاره شد،در اين عبارت واژه«امناء»به واژه«الرحمان»افزوده شده است.چرا نفرمود:«امناء

الله»،«امناء الرب»و...؟

به نظر مى رسد اين وصف جهت افاده همان اطلاق بيان شده است؛يعنى از اطلاق كلام استفاده مى شود كه آنان امينان خداى رحمان هستند،نه فقط در جهات مادى و معنوى؛بلكه بدون هيچ قيدى آنان معتمدين خداى رحمان هستند.

چرا؟چون ما در توضيح واژه«الرحمان»وصف رحمانيت بارى تعالى را شرح داديم كه با توجه به اين آيه كه مى فرمايد:

(وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ ءٍ) ؛(2)

و رحمت من همه چيز را فرا گرفته است.

و با عنايت به اين گستره رحمت،ائمه عليهم السلام امينان خداى رحمان بر هر چيز

ص: 197

هستند؛يعنى اين امانت وسعت دارد كه شايد بتوان معناى سعه و توسعه دايره امانت را از اضافه واژه«امناء»به واژه«الرحمان»و خصوصيت«الرحمان»در اين وصف استفاده كرد.

افزون بر اين،عبارت هيچ قيدى ندارد و هيچ متعلقى بر آن ذكر نشده است كه شايد همين حذف متعلق،بيان گر عموم باشد.

بنابر گستره رحمت الهى،خداوند همه چيز را به دست ائمه عليهم السلام سپرده است و آنان امينان خداوند متعال در هر چيز هستند.

البته پيش تر بيان شد كه تمام هستى بر اساس رحمت الهى است.اصل وجود،متفرعات و آثار آن همگى از رحمت خداى سبحان است.آن جا كه مى فرمايد:

(وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ ) ؛(1)

و از رحمت اوست كه براى شما شب و روز را قرار داد تا در آن آرامش يابيد و در جست و جوى فضل و فزونى خداوند باشيد.

بنابراين،رحمت واسعه الهى كه همه هستى آن بستگى دارد،اقتضا كرده كه همه هستى با همه ابعاد و جزئياتش به دست ائمه عليهم السلام سپرده شود.اين،از ظاهر اطلاق كلام به دست مى آيد و از اين جا سومين طرف امانت روشن مى شود.

ائمه عليهم السلام چه صفات و حالاتى را دارا هستند كه خداوند متعال آنان را امناى رحمان برگزيد و جهان هستى را با همه گستره اش به آنان سپرد؟

اگر انسان بخواهد يك كتاب هزار تومانى را به دست كسى امانت بسپارد،در حد ارزش هزار تومان تحقيق مى كند

تا به آن شخص مطمئن شود و آن گاه كتاب را به او به امانت مى سپارد.3.

ص: 198

اگر كتابى صد هزار تومان ارزش داشته باشد و انسان بخواهد به كسى امانت بدهد،آيا همان فردى كه در حد هزار تومان مورد اطمينان است لياقت دارد كه كتاب صد هزار تومانى را به او به امانت بدهد،يا نه؟

حال اگر فرض كنيد كه كتاب نفيس خطى به ارزش يك ميليون تومان باشد،بايد فردى باشد كه ظرفيت امانت دارى چنين شىء نفيس را داشته باشد و انسان به طور طبيعى چنين اثرى را به فردى كه ظرفيت هزار تومانى دارد،نمى سپارد.

ناموس انسان عزيزترين اشيا نزد اوست و انسان چه قدر در مورد آن حساس است.در زمان هاى قديم كه مسافرت هاى طولانى انجام مى شد و امنيت آن چنانى در شهرها نبود؛براى اين كه با خيال راحت مسافرت كنند،خانواده خود را به نزد افراد مطمئن مى سپردند.

آرى،انسان وقتى مى خواهد چيزى را در جايى به امانت بسپارد،به تناسب جايگاه و ارزش آن،ملاحظات،رعايت ها و دقت هايى انجام مى دهد.

با اين مقدمه مى خواهيم بدانيم كه ائمه عليهم السلام چگونه امناى خدا شدند و آن بزرگواران را در همه جهان هستى،هر چه كه عنوان شىء بر آن اطلاق مى شود چنان كه در روايت نيز آمده است،(1)امين خود قرار مى دهد.

ائمه عليهم السلام داراى چه حالات و صفاتى بودند كه اين گونه مورد اعتماد خداوند متعال قرار گرفتند؛آن هم در چنين اشياى نفيسى كه همان وجود و متعلقات و متفرعات آن و اسرار الهى و حقايق معنوى است.

وحى،قرآن مجيد،شريعت اسلام،معارف دينى و ديگر امور معنوى و از جهت مادى نيز همه كائنات،امانت الهى

هستند كه به دست ائمه عليهم السلام سپرده شده اند...

ص: 199

اشاره اى به عصمت ائمه

پيش تر گذشت كه ائمه عليهم السلام تربيت شده خداوند متعال هستند.علاوه بر آن از خود اين عبارت به دست مى آيد قطع نظر از ديگر ادله كه امام بايستى معصوم باشد.چرا بايد امام معصوم باشد؟چون ضد امانت،خيانت است.روشن است امام به عمد در امانت خيانت نمى كند.از نظر سهو و نسيان چطور؟

امام بايد داراى عصمتى باشد كه او را از خطا،نسيان،معصيت،سهو و آن چه منافات دارد،با همه ابعاد و

خصوصياتش باز دارد تا خداوند متعال تمام اين هستى را به دست او بسپارد.

بنابراين،چون خداوند متعال ائمه عليهم السلام را آفريده و آن ها را تربيت كرده،از عصمت آنان آگاهى دارد؛

چرا كه عصمت از امور خفى است و«لا يعلم بها إلا الله سبحانه تعالى»و اين يكى از دلايل آن است كه در بحث هاى

امامت بيان كرده ايم كه نصب امام به دست خداست و امت هرگز در نصب او نقشى ندارند.(1)

پس تا امام عصمت نداشته باشد،اهليت،لياقت و قدرت حفظ چنين امانتى را نخواهد داشت.

چگونگى امانت سپارى

لازم است بيان شود كه نحوه سپردن امانت به چند صورت ممكن است:

1.سپردن امانت فقط براى نگه دارى:گاهى انسان امانتى را نزد امينى قرار مى دهد و فقط از او مى خواهد آن شىء را از حوادث حفظ كند و دوباره به صاحب آن باز گرداند.

ص: 200

2.سپردن امانت با اذن تصرف:گاهى انسان امانتى را نزد شخصى قرار مى دهد و به او اجازه نيز مى دهد كه به نفع خودش مى تواند در آن تصرف كند.

3.سپردن امانت و اجازه تصرف به صورت مطلق:گاهى انسان چيزى را نزد كسى امانت مى گذارد و به او اجازه مى دهد هر گونه كه صلاح مى داند در آن تصرف كند.

4.سپردن امانت با اجازه تصرف خاصى:انسان چيزى را نزد كسى امانت مى گذارد و به او اجازه مى دهد كه در جهت خاصى كه مورد نظر است در آن تصرف نمايد سپس تحويل دهد.

گفتنى است كه ائمه عليهم السلام از جهاتى داراى مقام امانت دارى هستند:

1.عصمت:آنان معصوم هستند؛

2.علم:آنان به همه ملاكات عالمند؛

3.رحمت:آنان مظاهر رحمت واسعه الهى هستند.

از طرفى،آنان از رذايل اخلاقى هم چون بخل،حسدورزى،حقد و كينه توزى به دور هستند.گاهى بخل سبب خيانت در امانت مى شود و گاهى حسادت و گاهى حقد و كينه توزى.بنابر روايتى امام سجاد عليه السلام فرمود:

لو أن قاتل أبى الحسين بن على ائتمننى على السيف الذى قتله به لأديته إليه؛(1)

اگر قاتل پدرم همان شمشيرى را كه پدرم را به آن به قتل رساند،به من امانت دهد،هرگز در آن خيانت نمى كنم و حتما آن را برمى گردانم!

معلوم است كه آن حضرت از شمر خوشش نمى آمد؛اما در امانت خيانت نمى كرد.4.

ص: 201

بنابراين بايستى در امام عصمت و علم به حقايق و ملاكات احكام باشد تا شايسته سپردن آن امانت الهى باشد.در اين زمينه روايات فراوانى در كتاب بصائر الدرجات نقل شده است.در روايتى حضرت امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

إن الله أحكم وأكرم وأجل وأعظم وأعدل من يحتج بحجة ثم يغيب عنهم شيئا من امورهم؛(1)

به راستى خداوند حكيم تر،گرامى تر،بزرگوارتر،عظيم تر و دادگرتر از آن است كه براى مردم به حجتى احتجاج كند آن گاه چيزى از امور آن ها را از آن حجت پنهان دارد.

در روايت ديگر امام صادق عليه السلام در پاسخ حسن بن سرى كرخى فرمود:

أترى من جعله الله حجة على خلقه يخفى عليه شىء من امورهم؟(2)

آيا به نظر تو كسى را كه خداوند براى آفريدگانش حجت قرار داد چيزى از امور آن ها را از او پنهان مى دارد؟

آرى ائمه عليهم السلام مظاهر رحمت واسعه الهى و رحمانيت خدا مى باشند و همه موجودات رعاياى آن ها هستند و تمام فيوضات و نعمت هاى الهى بايد از اين راه به دست آنان برسد.در روايتى آمده كه حضرت امام صادق عليه السلام فرمود:

ما من شىء ولا من آدمى ولا إنسى ولا جنى ولا ملك فى السماوات إلا ونحن الحجج عليهم،وما خلق الله خلقا إلا و قد عرض ولايتنا واحتج بنا عليه،فمؤمن بنا وكافر جاحد،حتى السماوات و الأرض و الجبال؛(3)

هيچ چيز از جمله آدم،انسان،جن و ملك در آسمان ها نيست مگر اين كه ما5.

ص: 202

حجت هاى خداوند بر آن ها هستيم و هيچ مخلوقى را خداوند خلق نكرده مگر اين كه ولايت ما را بر آنان عرض كرده و به واسطه ما بر آنان احتجاج كرده است.پس برخى به ما ايمان آورده و مؤمن شده(و برخى)كافر و منكر شده اند،حتى بر آسمان ها و زمين و كوه ها نيز اين احتجاج را كرده است.

در رواياتى كه از اهل بيت در دست داريم تأكيد بسيارى به امر امانت شده است.در روايتى مى فرمايند:

لا تغتروا بصلاتهم ولا بصيامهم فإن الرجل ربما لهج بالصلاة و الصوم حتى لو تركه استوحش ولكن

اختبروهم عند صدق الحديث وأداء الأمانة؛(1)

فريب نماز و روزه افراد را نخوريد؛چرا كه گاهى انسان به نماز و روزه عادت مى كند كه اگر آن را ترك كند به وحشت مى افتد؛بلكه افراد را با راستى در گفتار و اداى امانت بيازماييد.

عبارت خيلى بلند است.مى فرمايد:

إن الله عزوجل لم يبعث نبيا إلا بصدق الحديث وأداء الأمانة إلى البر و الفاجر؛(2)

به راستى كه خداوند متعال هيچ پيامبرى را جز به راستى در گفتار و اداى امانت به نيكوكار و بدكار نفرستاده است.

اين موضوع به پيامبران اختصاص ندارد و ائمه عليهم السلام نيز چنين هستند.

جالب است كه ما علماء اهل تسنن را در موارد بسيارى امتحان كرده ايم،آن گاه كه به كتاب هاى آنان مراجعه مى كنيم يا با آنان در موردى بحث مى شود،از بزرگان سابقين تا علماى امروزى،در نقل كلام پيامبر خدا صلى الله عليه وآله امانت دار نيستند و حقايق قضايا را كتمان مى كنند يا به طور دقيق روايت نمى كنند.آرى،نماز مى خوانند،1.

ص: 203

روزه مى گيرند،ولى امانت دار نيستند.

در روايت ديگرى آمده است كه راوى به امام صادق عليه السلام عرضه مى دارد:پدرم به شما سلام مى رساند.

حضرتش فرمود:

عليك وعليه السلام،إذا أتيت عبدالله فاقرأه السلام وقل له:إن جعفر بن محمد يقول لك:انظر ما بلغ به على عند رسول الله فالزمه؛

بر تو و بر او سلام باد.هر گاه نزد او رفتى سلام مرا ابلاغ كن و بگو:جعفر بن محمد مى گويد:بنگر امير مؤمنان على عليه السلام چگونه به اين مقام نزد رسول خدا صلى الله عليه وآله رسيد و چه ويژگى داشت؛به آن بچسب و ملتزم باش.

آن گاه حضرتش ادامه مى دهد:

فإن عليا إنما بلغ ما بلغ به عند رسول الله بصدق الحديث وأداء الأمانة؛(1)

به راستى حضرت على عليه السلام با راستى در گفتار و اداى امانت به آن مقام والا در پيش گاه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله دست يافت.

و هر كس در نزد پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به مقامى نايل شده،به يقين آن مقام را در نزد خداوند متعال دارا است كه در اين جهت ميان خدا و رسول فرقى نيست.

تا اين جا به طور اجمال معلوم شد:

1.امانت گذاشته نزد ائمه همه هستى است.

2.همه فيوضات به خلايق به توسط آن ها است.

3.جز رسول خدا و اهل بيت كسى شايستگى اين مقام را ندارد،زيرا در اسلام احدى جز آنان معصوم نيست و صفات و حالاتشان اختصاص به آن ها دارد.

و از اين جا معلوم مى شود كه آنان داراى ولايت تكوينى و بين خدا5.

ص: 204

و آفريدگانش واسطه فيض هستند.آنان

هم چنين داراى ولايت تشريعى هستند كه در روايت آمده است:

فهم يحلون ما يشاؤون ويحرمون ما يشاؤون ولن يشاؤوا إلا أن يشاء الله تبارك وتعالى؛(1)

پس آنان هر آن چه را كه خواهند حلال كنند و هر آن چه را خواهند حرام؛ولى هرگز چيزى را نمى خواهند مگر آن چه را كه خداوند تبارك و تعالى بخواهد.

پس هم تكوين و هم تشريع نزد ائمه عليهم السلام است.

خلاصه دودمان پيامبران

وسلالة النبيين ؛

و(سلام بر شما)اى خلاصه دودمان پيامبران.

ائمه عليهم السلام چكيده و خلاصه پيامبران هستند.درباره واژه«سلاله»در مجمع البحرين آمده است:

السلالة:الخلاصة،لأنها تسل من الكدر ويكنى بها عن النطفة أو ما ينسل من الشىء القليل...وسلالة

الوصيين:أولادهم؛(2)

سلاله به معناى چكيده و بيرون كشيده شده از ناخالصى است...و منظور از سلاله اوصيا،فرزندان آن هاست.

پس از بيان معناى اين واژه ذكر چند نكته در توضيح اين عبارت ضرورى است:

نكته نخست:در مورد حقيقت روح در مواردى از جمله در بحث معاد سخن به ميان آمده كه حقيقت هر انسانى به

نفس اوست؛يعنى همان كه در فارسى از آن به«من»تعبير مى كنند و مى گويند:دست من،سر من و پاى من.

ص: 205

و در جاى خود در علم فلسفه،در مسائل اعتقادى و كلامى مطرح مى شود كه بين روح و بدن چه نسبتى است؟بى گمان،بدن در خدمت روح است،روح انسانى بدن را در مقاصد و اهدافش استخدام مى كند؛ولى از آن جا كه بدن نيز در انجام عبادت ها،معصيت ها،خوبى ها و بدى ها با نفس شريك است،بايستى در روز معاد هم بدن باز گردد؛چرا كه روز حساب رسى و پاداش و عقاب است.اين بحث در معاد جسمانى مطرح شده است.

كوتاه سخن اين كه اگر حقيقت انسان روح باشد،وجود ائمه عليهم السلام بر وجود پيامبران پيشى گرفته است،گرچه آنان از سلاله پيامبران هستند.

نكته دوم:پيش تر گذشت كه نبوت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله پيش از نبوت پيامبران ديگر بوده است.در اين باره احاديثى معتبر داريم،و بر اين اساس علما گفته اند كه آمدن پيامبران سلف و اجداد پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به جهان هستى مقدمه آمدن آن حضرت بوده است.

چنان كه بيان شد،در هر عالم و جهانى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وجود داشته،امير مؤمنان على و ائمه اطهار عليهم السلام نيز بوده اند و از آن حضرت جدا نبوده اند.

به رغم احترامى كه براى همه پيامبران به ويژه اجداد گرامى پيامبر اكرم بايد گزارد،اشرفيت و افضليت پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام از آن ها،با اين كه«سلالة النبيين»هستند،منافات ندارد.

نكته سوم:با توجه به مقتضاى حديث نور كه همه فرق اسلامى روايت نموده و همه مسلمانان درباره صحت آن اتفاق دارند كه در آينده در اين مورد سخن خواهيم گفت اجداد رسول خدا صلى الله عليه وآله بى ترديد صاحبان مقاماتى بزرگ بوده اند.اينان وسيله اى براى آمدن آن حضرت به اين جهان بوده اند و همين طور مادرانشان.اما ظرف يا وسيله بودن صلب يا رحم براى آمدن پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام به اين

ص: 206

جهان هستى هرگز دليل افضليت آن ها از پيامبر اكرم و ائمه اطهار نمى تواند باشد.

نكته چهارم:گاهى فرزندى به مراتب از پدرش افضل است.پس خود فرزند بودن به تنهايى دليل مفضوليت نسبت به پدر و يا پدر بودن دليل بر افضليت او نسبت به فرزند نيست.

اين موضوع در خصوص پيامبر خدا صلى الله عليه وآله امرى ضرورى است كه آن حضرت به طور اطلاق از همه پيامبران،آبا و اجداد خود،و از همه خلايق اشرف و برتر بوده است.

وقتى اين مطلب در مورد پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تمام شود،گرچه از سلاله آن هاست،در مورد امير مؤمنان على عليه السلام نيز تمام خواهد بود.

البته در بحث هاى خود بيان كرده ايم كه به مقتضاى آيه مباهله امير مؤمنان على و پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در همه فضايل،كمالات و مناقب جز نبوت،مساوات و برابرى دارند.

از طرفى بنابر حديث تشبيه(1)كه توضيحش خواهد آمد،امير مؤمنان على و ائمه اطهار مجمع فضايل،مناقب و كمالاتى بوده اند كه در بين انبيا پراكنده بوده است.از اين رو اين كه ائمه عليهم السلام«سلالة النبيين»هستند،هرگز با افضليت پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام از پيامبران منافاتى ندارد.

مطلب مهم اين كه افرادى كه با امير مؤمنان على مقابله و معارضه كرده اند و كسانى كه در هر زمانى در مقابل اهل بيت عليهم السلام علم شده اند،نه تنها از سلاله پيامبران نبوده اند؛بلكه خود،آبا و انسابشان آلوده بوده اند.

بنابراين سلاله پيامبران فقط به اهل بيت عليهم السلام نسبت داده مى شود و اين ازت.

ص: 207

فضايل بلكه خصايص آنان به شمار مى رود و موجب برترى آنان در مسائل امامت،ولايت و شايستگى براى پيروى و اقتدا به آنان است.

زبدگان فرستادگان

وصفوة المرسلين ؛

و(سلام بر شما)اى برگزيده فرستادگان.

ائمه عليهم السلام برگزيدگان پيامبران هستند.واژه«صفوة»با فتح،كسر و ضم حرف«ص»خوانده مى شود.

«صفوة»از نظر لغوى به معناى خلاصه و زبده است.براى مثال:چون از چيزى مثل روغن و حبوبات،آشغال ها و ساير اشيا اجنبى را جدا مى كنند و دور مى ريزند به آن زبده و خالص مى گويند.

اهل بيت عليهم السلام زبده و خلاصه مرسلين هستند؛يعنى اگر بخواهيم كمالات،حالات،صفات،مقامات،فضايل و مناقب انبياى مرسل را در يك جا گرد آوريم،آن جا ائمه عليهم السلام هستند.

به عبارت ديگر،همه شئونات آن ها در ائمه عليهم السلام جمع و خلاصه است،نه فقط چنين است؛بلكه آن چه در ائمه وجود دارد،در اعلا مرتبه آن صفات و حالات است.

به نظر مى رسد اضافه واژه«صفوه»به واژه«مرسلين»اشاره به نكته اى باشد كه همان گونه كه پيامبران مرسل موظف و مكلف بوده اند و رسالت داشته اند كه مردم را به آن حالات،صفات و جهات معنوى فراخوانند،چنين رسالتى پس از آنان به عهده ائمه اطهار گذاشته شده است.بنابراين ائمه عليهم السلام هم داراى حالات انبياى مرسلند و هم داراى رسالت آنان.

اين كه ائمه عليهم السلام«سلالة النبيين»و«صفوة المرسلين»هستند،واقعيتى است

ص: 208

كه هم،زندگى آنان حكايت از اين جهت دارد و هم احاديث نبوى به ويژه روايات اهل سنت،و با عنايت به اين كه ائمه عليهم السلام در همه عوالم و حالات همراه رسول الله صلى الله عليه وآله بوده اند.

اينك يك حديث در اين باره مى آوريم و در بحث هاى ديگر،شمارى ديگر از اين احاديث خواهد آمد.حضرت رسول الله صلى الله عليه وآله مى فرمايند:

إن الله خلق الخلق،فجعلنى من خير فرقهم وخير الفريقين،ثم خير القبائل،فجعلنى من خير القبيلة،ثم خير البيوت فجعلنى من خير بيوتهم.فأنا خيرهم نفسا وخيرهم بيتا؛(1)

همانا خداوند مخلوق را آفريد،آن گاه مرا از بهترين فرقه هاى آنان قرار داد و پس از آن بهترين قبايل را انتخاب كرد و مرا از بهترين قبيله ها قرار داد،سپس بهترين خانه ها را انتخاب كرد و مرا از بهترين خانه ها برگزيد؛از اين رو من بهترين اشخاص و خاندان من برترين خاندان هاست.

عترت پيامبر

اشاره

وعترة خيرة رب العالمين ؛

و(سلام بر شما)اى عترت برگزيده پروردگار جهانيان.

ائمه عليهم السلام عترت برگزيده پروردگار جهانيان هستند.واژه«عترت»اشاره به حديث ثقلين دارد كه ائمه عليهم السلام عترت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله هستند.پيامبر خدا فرمود:

يا أيها الناس!إنى تارك فيكم الثقلين:كتاب الله وعترتى أهل بيتى ما إن تمسكتم بهما لن تضلوا بعدى

وأنهما لن يفترقا حتى يردا على الحوض...؛(2)

ص: 209

اى مردم!من پس از خود براى شما دو چيز گران بهايى باقى مى گذارم:كتاب خدا و عترت و خاندانم.

مادامى كه به آن ها تمسك كنيد،هرگز پس از من گمراه نخواهيد شد.آن دو از من جدا نخواهند شد تا در كنار حوض كوثر بر من وارد شوند....

در نقل ديگرى آمده است كه حضرتش فرمود:

ألا وإنى سائلكم كيف خلفتمونى فى كتاب الله وأهل بيتى؛(1)

هان كه من از شما خواهم پرسيد كه چگونه پس از من با آنان رفتار كرديد؟

حديث ثقلين با عبارات و متون گوناگونى نقل شده و از بهترين دليل هاى امامت بلافصل اهل بيت پس از رسول خدا صلى الله عليه وآله است.

البته حديث ثقلين از ديرزمان هم از نظر سندى و هم از نظر دلالت بررسى شده و از آن جا كه اين حديث از محكم ترين دليل هاى امامت اهل بيت عليهم السلام است،ناگزير مخالفان نيز به آن اهميت داده اند و كوشيده اند استدلال به آن را خدشه دار كنند.

واژه عترت

برخى از اهل تسنن به استدلال به حديث مذكور از جهت معناى«عترت»خدشه مى كنند.آنان مى گويند:واژه«عترت»به معناى اقربا و خويشان است.در اين صورت،حديث به ائمه عليهم السلام اختصاص ندارد و مطلق خويشان پيامبر اكرم را در بر مى گيرد.بنابراين،پيامبر به تمسك به همه اقربا امر فرموده اند.از طرفى چون همه آن ها معصوم نيستند،پس اين حديث بيان گر عصمت نخواهد بود.

اين اشكال در كتاب هاى كلامى و مباحث امامت درباره اين حديث گفته شده است.(2)

ص: 210

پاسخ به شبهه

يكى از مباحثى كه درباره حديث ثقلين در كتاب نفحات الأزهار مطرح شده،همين مسئله است كه در آن جا به تفصيل پاسخ داده شده است.(1)چكيده تحقيق را در چند محور مى توان بيان كرد:

1.بررسى كلمه«عترت»از نظر لغوى؛اين واژه در لغت عرب به چه معناست؟لغويان اهل تسنن در اين مورد چه مى گويند؟

جوهرى در كتاب صحاح مى نويسد:عترة الرجل:نسله ورهطه الادنون.(2)

ابن سيده در كتاب المخصص مى نويسد:عترة الرجل وأسرته وفصيلته ورهطه الأدنون.(3)

ابن اثير در كتاب النهايه پس از نقل حديث ثقلين مى گويد:مراد از عترت اخص اقارب پيامبر صلى الله عليه وآله است.(4)

ابن منظور نيز پس از نقل حديث ثقلين(5)در واژه«ثقل»در كتاب لسان العرب مى نويسد:

قال ابن الأعرابى:العترة:ولد الرجل وذريته وعقبه من صلبه،قال:فعترة النبى صلى الله عليه وآله ولد

فاطمة البتول عليها السلام؛(6)

ابن اعرابى گويد:منظور از عترت فرزندان و نسل انسان هستند...پس عترت پيامبر صلى الله عليه وآله فرزندان فاطمه بتول عليها السلام است.

ص: 211

ملاحظه مى كنيد كه معناى واژه«عترت»با چه تعبير زيبايى بيان شده است؟آيا بهتر از اين تعبير مى خواهند؟!فيروزآبادى نيز در قاموس الميط مى نويسد:العترة بالكسر:...نسل الرجل ورهطه وعشيرته الأدنون.(1)

اين مطالب را زبيدى نيز در تاج العروس آورده و نظر فيروزآبادى را تأييد كرده كه منظور از عترت اخص اقارب است و همين سخن ابن اعرابى است.(2)

با توجه به آن چه بيان شد،مراد از«عترت»مطلق اقارب و خويشاوندان نيست،افزون بر اين كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در حديث ثقلين«عترت»را به اهل بيت تخصيص داده اند و فرموده اند:

إنى تارك فيكم الثقلين:كتاب الله وعترتى أهل بيتى؛(3)

همانا من دو چيز گران بها در بين شما مى گذارم:كتاب خدا و عترت و خاندانم.

از طرفى،در جاى خود ثابت شده كه اهل بيت در زمان رسول الله صلى الله عليه وآله فقط امير مؤمنان على،فاطمه و حسنين عليهم السلام هستند و كسى جز اين ها نيست.پيامبر اكرم نيز در رأس اهل بيت است.

2.استفاده از قراين:قراين داخلى حديث بر فهم مدلول آن و تشخيص مفهوم«عترت»كمك مى نمايد،و هر يك از آن ها در استدلال نقش دارد:

قرينه يكم:اين حديث بيان گر وجوب تمسك به عترت اهل بيت عليهم السلام است.

ما بارها در مباحث خود بيان كرده ايم كه«امر مطلق»بالتمسك والاتباع والاخذ3.

ص: 212

والطاعة با عصمت ملازمه دارد.

امكان ندارد كه بى قيد و شرط امر كنند كه از كسى اطاعت و اقتدا شود در حالى كه او معصوم نباشد،چنين چيز محال و غير ممكن است.بنابراين،خود امر به طور مطلق به تمسك كه در حديث آمده،كاشف از عصمت عترت است.

از سوى ديگر،به يقين براى كسى جز امير مؤمنان على،صديقه طاهره فاطمه زهرا و حسنين عليهم السلام ادعاى عصمت نشده،تا چه برسد به بحث از ثبوت اين ادعا و عدم ثبوت آن.از اين رو ناگزير اين حديث با ائمه عليهم السلام انطباق مى كند و به غير ائمه معصومين اصلا ربطى ندارد.

قرينه دوم:اين حديث بيان گر اعلميت عترت است؛چون افزون بر اين كه در اين حديث عترت به قرآن مجيد مقترن شده و مساوات بين آن ها واقع شده،در عبارتى از حديث آمده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود:

فلا تقدموهم فتهلكوا ولا تعلموهم فإنهم أعلم منكم؛(1)

بر آنان مقدم نشويد كه هلاك مى شويد و به آنان چيزى تعليم ندهيد؛چرا كه آنان از شما عالم ترند.

در متن ديگرى آمده است:فلا تتقدموهم فتهلكوا.(2)

اين الفاظ با سندهاى متعدد در كتاب هاى بزرگان و متقدمان از محدثان اهل تسنن نيز آمده كه نسبت به عترت،هم فعل امر به كار رفته است و هم فعل نهى.بنابراين منظور از عترت،اقارب و خويشانى است كه اعلم هستند،نه مطلق اقارب و بدين وسيله،حديث ثقلين در ائمه عليهم السلام تعين پيدا مى كند.

3.قرائن خارجى:و آن احاديث فراوانى است كه از امير مؤمنان على و ائمه عليهم السلام0.

ص: 213

نقل شده كه تصريح دارند كه منظور از عترت ما هستيم.

افزون بر اين،اقرار بزرگان از لغويان را بر اين معنا بيان كرديم،و در اين زمينه محدثان و شارحان حديث نيز سخن به ميان آورده اند.

البته پژوهندگان و محققان بايستى همواره سعى كنند كه در مباحث علمى با اهل سنت به آن چه در متون كتاب هاى آنان آمده اكتفا نكنند؛بلكه به شروح و حواشى بسيار بنگرند؛چرا كه به مرور زمان انصاف علمايشان بيشتر شده است؛به اين معنا كه هر چه از زمان صدر اسلام دورتر مى شويم،حقايق در گفتارهايشان بيشتر ظاهر شده است.مطالبى در شروح صحيح بخارى وجود دارد كه در صحيح بخارى نيست،و علماى متأخر در شروح المشكاة،الجامع الصغير،شفا،صحاح سته و حواشى آن ها و نيز در مسانيد به مواردى اشاره كرده اند كه متقدمان در كتمان آن ها كوشيده اند.

حكيم ترمذى با همه تعصبش در كتابى كه به نام نوادر الاصول دارد در ذيل حديث ياد شده مى نويسد:

فقول رسول الله صلى الله عليه وآله:ص لن يفترقا حتى يردا على الحوض...ر واقع على الأئمة منهم

السادة لا على غيرهم؛(1)

گفتار پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله كه مى فرمايد:«آن دو هرگز از هم جدا نخواهد شد تا كنار حوض كوثر نزد من آيند...»منطبق بر ائمه سادات است نه ديگران.

ابن حجر مكى در الصواعق المرقه مى نويسد:

فأهل البيت منهم أولى منهم بذلك لأنهم امتازوا عنهم بخصوصيات لا يشاركهم فيه بقية قريش...ثم أحق من يتمسك به منهم إمامهم وعالمهم على بن أبى طالب كرم الله وجهه...وكذلك خصه صلى الله عليه

وآله بما مر يوم غدير خم؛(2)2.

ص: 214

پس اهل بيت بر اين امر از ديگر قريش شايسته ترند؛چرا كه آنان داراى ويژگى هايى هستند كه بقيه قريش داراى آن ها نيستند...آن گاه شايسته ترين فرد بر اين امر پيشوا و دانشمند آنان على بن ابى طالب است كه پيامبر صلى الله عليه وآله در روز غدير خم به اين امر اختصاص داد.

ملا على قارى در اين زمينه مى نويسد:

الأظهر هو أن أهل البيت غالبا يكونون أعرف بصاحب البيت وأحواله،فالمراد بهم أهل العلم منهم المطلعون على سيرته؛(1)

به نظر مى رسد كه بيشتر اوقات اهل بيت،از صاحب خانه و احوال او آگاه ترند.پس منظور از اهل بيت عالمان آن هاست كه از سيره و روش پيامبر اكرم آگاهى دارند.

تا آن جا كه گويد:

وبهذا يصلح أن يكون مقابلا لكتاب الله تعالى؛(2)

و با اين بيان اهل بيت شايستگى مى يابند كه مساوى با كتاب خداى متعال قرار گيرند.

عبدالحق دهلوى نيز در اين مورد اظهار نظر كرده است.وى در اشعة اللمعات فى شرح المشكاة مى نويسد:

مراده هنا من العترة أخص عشيرته وأقاربه أى أولاده وذريته؛(3)

منظور پيامبر صلى الله عليه وآله در اين جا از عترت،خويشان و عشيره خاص ايشان يعنى فرزندان و ذريه اوست.2.

ص: 215

مناوى در شرح الجامع الصغير مى نويسد:

وهم أصحاب الكساء الذين أذهب الله عنهم الرجس وطهرهم تطهيرا؛(1)

اهل بيت همان اصحاب كساء هستند كه خداوند هر رجس و پليدى را از آنان زدود و آنان را پاك و پاكيزه ساخت.

آن چه بيان شد،نظريه ها و گفتارهاى شارحان حديث ثقلين در مورد واژه«عترت»بود كه روشن شد مراد از«عترت»اقربا نيستند.

البته دليل ما در اعتقادات كتاب و سنت است و هر گاه به كلمات علما مراجعه مى كنيم منظور اثبات صحت استدلالمان مى باشد،وگرنه نبايد در بحث به اقوال مجرد از دليل تكيه كرد؛چرا كه اقوال اشخاص حجت نيستند و تا به قول فردى استدلال كنيد در مقابل او،قول فرد ديگرى مى آورند كه با آن تعارض دارد.

اساسا قول كسى،دليل نيست،وليكن علما به آن چه مى گوييم اقرار كرده اند و ما از گفتار آنان استفاده كرديم.

شخصى مانند مناوى از بزرگان از علماى اهل تسنن است چنين اقرار مى كند:ص وهم أصحاب الكساء الذين أذهب الله عنهم الرجس وطهرهم تطهيرار.(2)

پيش تر گذشت كه در مناظره با يكى از بزرگان وهابى ها در مكه،امامت امير مؤمنان على عليه السلام را با آيه ولايت ثابت كردم.وقتى خوب به استدلال گوش فرا داد،گفت:بر شما يك اشكال وارد است.

گفتم:كدام اشكال؟

گفت:اگر واژه ص إنمار بيان گر حصر است،فقط امامت امير مؤمنان را ثابت مى كند،امامت يازده امام ديگرتان چگونه ثابت مى شود؟

گفتم:چون ص إنمار بر حصر دلالت مى كند،پس اطاعت ابوبكر نفى شده،وظيفهن.

ص: 216

شما دفاع از امامت ابوبكر است،من بر امامت ديگر ائمه عليهم السلام دليل دارم و آن را ثابت مى نمايم.

بنابراين،از حديث ثقلين عصمت و اعلميت اهل بيت عليهم السلام ثابت مى شود.

اما ابن تيميه وقتى درباره ابن عباس سخن مى گويد شاگردى او را نزد حضرت امير المؤمنين عليه السلام منكر مى شود،تا اين كه گويا او را در رديف آن حضرت قلمداد مى كند،و بنابراين ناگزير ابن عباس از امام باقر و امام صادق عليهما السلام افضل مى شود.(1)

اما منظور از عترت اخص اقارب است،و اين عنوان شامل ابن عباس نخواهد بود،و بر فرض كسى ادعا كند كه

ابن عباس را نيز در بر مى گيرد؛مى بينيم خود ابن عباس اقرار مى كند كه هر چه دارد از امير المؤمنين على بن ابى طالب عليهما السلام است.(2)

افزون بر اين هرگز كسى براى ابن عباس ادعاى عصمت نكرده است.فقط ابن تيميه گويد:ابن عباس از بزرگان علماى اهل بيت است و يا مى گويد:ص من أعلمهم ر يا ص أعلمهم بالقرآن ر و تعابير ديگر.

يكى از روش هاى متعصبين آن ها بزرگ كردن فردى از داخل است تا به خيال خود بزرگان را كوچك نمايند.

از معاصران ما كه در حوزه او را به عنوان مفسر معرفى مى كنند،وقتى به او گفتم:چرا اين قدر از عكرمه دفاع مى كنى؟

پاسخ داد:مى خواهم حرمت عبدالله بن عباس حفظ شود(!)اگر عكرمه را از دست بدهيم،ابن عباس را نيز از دست خواهيم داد،چون شاگرد و راوى انظار اوست.0.

ص: 217

در پاسخ او گفتم:

1.اگر عكرمه را از دست بدهيم،ابن عباس را از دست نخواهيم داد؛

2.اگر ابن عباس را هم از دست بدهيم،هيچ مصيبتى بر ما وارد نخواهد شد؛

3.اگر شما مى خواهيد حرمت ابن عباس را حفظ كنيد،سعيد بن جبير را ترويج كنيد.او را توثيق و تقويت كنيد،نه عكرمه خارجى را.

واژه «خيرة»

اكنون پس از روشن شدن حقيقت«عترت»به واژه«خيرة»مى پردازيم.مفهوم اين واژه چيست و چرا فرمود:

ص عترة خيرة رب العالمين ر؟

چرا نفرمود:«عترة رسول الله»و«عترة محمد»؟

حتما نكته دارد؛چرا كه شخص بزرگ حكيمانه سخن مى گويد،انتخاب واژگانش حساب دارد.

ائمه عترت چه كسى هستند؟پيامبر اكرم كيست؟

پيامبر اكرم ص خيرة رب العالمين ر است.

واژه«خيرة»در لغت عرب به معناى«اصطفاء»؛يعنى جدا كردن و انتخاب نمودن آمده است؛(1)پس رسول الله صلى الله عليه وآله برگزيده همه خلايق از سوى خداوند متعال است؛در احاديث شيعه و سنى بيان شده كه خداوند متعال نخست خلقى آفريد،بعد عده اى را از اين خلق برگزيد،آن گاه گرو هى را از ميان آن ها انتخاب كرد،باز عده ديگر را از اين عده و همين طور عده اى ديگر.

اين حديث به طرق صحيح بسيار عجيبى نقل شده است.در صحيح مسلم آمده است:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

ص: 218

إن الله عزوجل اصطفى كنانة من ولد إسماعيل واصطفى قريشا من كنانة واصطفى من قريش بنى هاشم

واصطفانى من بنى هاشم؛(1)

به راستى كه خداوند متعال از فرزندان اسماعيل كنانه را برگزيد و قريش را از فرزندان كنانه انتخاب كرد و از بين قريش،بنى هاشم را برگزيد و مرا از فرزندان هاشم برگزيد.

اين همان معناى«خيرة»است كه در كلام پيامبر خدا صلى الله عليه وآله نيز آمده است.

اكنون طبق روشى كه قبلا گفتيم،به سراغ شروح مى رويم.نووى در شرح صحيح مسلم مى نويسد:

قوله صلى الله عليه وآله:ص إن الله اصطفى كنانة ر استدل به أصحابنا على أن غير قريش من العرب ليس بكفء لهم ولا غير بنى هاشم كفؤ لهم إلا بنى المطلب؛(2)

با توجه به اين گفتار پيامبر صلى الله عليه وآله كه«خداى تعالى كنانه را برگزيد»اصحاب ما استدلال كرده اند كه غير قريش از عرب همتاى آن ها نيستند و غير بنى هاشم نيز جز فرزندان عبدالمطلب با آنان همتا نيستند.

به نظر مى رسد كه عبارت نووى تشويش دارد كه در ادامه مى نويسد:فإنهم هم و بنوهاشم شىء واحد كما

صرح به فى الحديث الصحيح.(3)

در اين باره حديث ديگرى را ترمذى روايت مى كند كه آن حضرت فرمود:

إن الله اصطفى من ولد إبراهيم إسماعيل واصطفى من ولد إسماعيل بنى كنانة واصطفى من بنى كنانة قريشا واصطفى من قريش بنى هاشم واصطفانى من بنى هاشم؛(4)4.

ص: 219

به راستى خداوند از فرزندان ابراهيم،اسماعيل را برگزيد و از فرزندان اسماعيل،كنانه را برگزيد و از فرزندان كنانه،قريش را انتخاب كرد و از ميان قريش،بنى هاشم را برگزيد و مرا از فرزندان هاشم برگزيد.

ترمذى در ذيل اين حديث گويد:

هذا حديث حسن صحيح؛

اين حديث،معتبر و صحيح است.

در حديثى ديگر حضرتش فرمود:

إن الله خلق الخلق فجعلنى من خير فرقهم وخير الفريقين،ثم خير القبايل فجعلنى من خير القبيلة،ثم خير البيوت،فجعلنى من خير بيوتهم،فأنا خيرهم نفسا وخيرهم بيتا؛(1)

همانا خداوند خلقى را آفريد و مرا از بهترين گروه ها و قبيله ها و برترين خاندان ها قرار داد.پس من،بهترين فرد از جهت شخصيت و از برترين خاندان هستم.

در اين زمينه واقدى گفت و گوى عمرو بن عاص را با فردى به نام فلسطين(2)اين گونه بيان كرده است:

إن الله تعالى اختار لنبينا خير أنساب من لدن آدم إلى أن أخرج من صلب أبيه عبدالله،فجعل خير الناس من ولد إسماعيل،فتكلم بالعربية وتكلم اسحاق على لسان أبيه،فولد إسماعيل العرب ثم جعل خير الناس كنانة،ثم جعل خير العرب قريشا وخير قريش بنى هاشم،ثم جعل خير بنى هاشم بنى عبدالمطلب ثم خير

بنى عبدالمطلب نبينا محمد صلى الله عليه،فبعثه رسولا واتخذه نبيا وأهبط عليه جبريل بالوحى وقال له:

طفتت.

ص: 220

مشارق الأرض ومغاربها فلم أر أفضل منك؛(1)

خداى متعال بهترين نسب ها را از زمان حضرت آدم تا زمانى كه از صلب پدر بزرگوارشان حضرت عبدالله خارج شدند را انتخاب كرد.پس بهترين مردم را از فرزندان اسماعيل قرار داد.اسماعيل به زبان عربى تكلم مى نمود و اسحاق به زبان پدرش حضرت ابراهيم؛از اين رو عرب از اسماعيل زاده شدند؛سپس خداوند كنانه را بهترين مردم قرار داد و زان پس قريش را بهترين عرب قرار داد و بنى هاشم را بهترين قبيله قريش؛سپس بنى عبدالمطلب را بهترين بنى هاشم و بهترين از عبدالمطلب را محمد صلى الله عليه وآله قرار داد؛پس از آن وى را به عنوان رسول مبعوث كرد و او را نبى قرار داد و جبرئيل را براى آوردن وحى براى او فرستاد و به او فرمود:اگر در مشرق ها و مغرب هاى زمين بگردى بهتر از تو كسى را نمى يابى.

در روايت ديگرى كه سندش به امير مؤمنان على عليه السلام منتهى مى شود آمده است:پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود:

قسم الله الأرض نصفين فجعلنى فى خيرهما،ثم قسم النصف على ثلاثة فكنت فى خير ثلث منها،ثم اختار العرب من الناس،ثم اختار قريشا من العرب،ثم اختار بنى هاشم من قريش،ثم اختار بنى عبدالمطلب من بنى هاشم ثم اختارنى من بنى عبدالمطلب؛

خداوند زمين را به دو بخش تقسيم كرد و مرا در بهترين بخش آن قرار داد.آن گاه همان نيمه را به سه قسمت تقسيم كرد و مرا در بهترين بخش آن قرار داد،سپس عرب را از مردم برگزيد،آن گاه قريش را از بين عرب انتخاب كرد،سپس بنى هاشم را از قريش برگزيد،آن گاه فرزندان عبدالمطلب را از بنى هاشم انتخاب كرد،سپس مرا از فرزندان عبدالمطلب برگزيد.7.

ص: 221

تا آن جا كه در روايت ديگر مى فرمايد:

فأنا من خيار إلى خيار؛(1)

پس من برگزيده از برگزيدگانم.

آرى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مرحله به مرحله در عالم گزينش شده و جهان هستى در رسول الله صلى الله عليه وآله خلاصه شده است؛چرا كه انسان اشرف خلايق است.آن جا كه قرآن مى فرمايد:

(وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ ) ؛(2)

و ما فرزندان آدم را گرامى داشتيم.

پس خداوند متعال بنى آدم را با طى اين مراحل به مرور برگزيد،تا آن جا كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

فأنا من خيار إلى خيار.

من برگزيده از برگزيدگانم.

معناى رب

اكنون پس از روشن شدن دو واژه مهم«عترت»و«خيرة»به بررسى واژه«رب»مى پردازيم.

واژه«رب»از نظر لغوى به معناى پرورش دهنده است.راغب اصفهانى مى گويد:الرب فى الأصل التربية و هو

إنشاء الشىء حالا فحالا إلى حد التمام.(3)

ص: 222

بنابراين واژه«رب»در زبان فارسى چنين مى شود:كسى كه به كمال رساندن چيزى را به گونه اى كه مناسب اوست به عهده گيرد،رب گويند.

براى نمونه كمال يك شاخه گل به اين است كه برگ هايش همواره سبز باشد،رشد كند و گل هاى كامل و

زيبايى به ثمر نشيند.

از طرفى پرورش دهنده گل همواره مراقب است كه چه قدر آب دهد،كى آب دهد،در تاريكى،در روشنايى،برابر آفتاب،در سايه،چگونه كود دهد،چگونه خاكش را عوض كند،چنين فردى پرورش دهنده گل است كه آن را تا سرحد كمال پرورش مى دهد كه به رشد برسد و ثمر دهد.

اين واژه درباره حيوانات نيز به كار مى رود،مثل«رب الإبل؛پرورش دهنده شتران»،كه نگه دارنده و مواظبت كننده از شتر را گويند.

در زبان عرب نيز به زن خانه دار مى گويند:«ربة البيت»؛يعنى كسى كه نظم و كارهاى خانه و اهل خانه را به عهده مى گيرد و به خوبى اداره مى كند و پيش مى برد.

خداوند متعال كه رب و پرورش دهنده همه خلايق است پيامبر اكرم را با عنايت خاصى پرورش داده است آن گاه همه موجوداتى كه نياز به تربيت دارند،به بركت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تربيت مى شوند چنان كه خداوند متعال خورشيد را آفريده كه همه موجودات به آن نياز دارند و هر موجودى به اندازه استعدادش از نور آن استفاده مى كند و رشد مى يابد.

بنابراين،مربى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله خود خداوند متعال است كه آن حضرت مى فرمايد:

أدبنى ربى فأحسن تأديبى؛(1)

پروردگار من مرا تربيت و پرورش كرد و نيكو پرورشم داد.0.

ص: 223

سلاطين در روزگاران كهن براى فرزندان خود مربى قرار مى دادند تا آن حكيم بزرگ يا دانشمند اخلاقى فرزندشان را به رشد مناسب خود پرورش دهد؛چرا كه قرار بود ولى عهد بشود و صاحب تاج سلطنت گردد و بايد بداند چگونه مديريت كند،چگونگى برخورد با دوست،دشمن در حال صلح و جنگ را بداند و وظايف خود را بشناسد.

اكنون اگر اندكى در آداب و كمالات پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فكر كنيم كه خداوند متعال مربى اوست،مى فهميم وقتى مربى خداوند متعال و پرورش يافته پيامبر خدا صلى الله عليه وآله باشد،«خيرة رب العالمين»خواهد شد.

و نيز فهم روايات براى ما آسان مى شود كه فضيل بن يسار گويد:

ص سمعت أبا عبدالله عليه السلام يقول لبعض أصحاب قيس الماصر:إن الله عز وجل أدب نبيه فأحسن أدبه،فلما أكمل له الأدب قال:(إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ ) ثم فوض إليه أمر الدين والامة ليسوس عباده فقال عز وجل:(ما آتاكم الرسول فخذوه وما نهاكم عنه فانتهوا)و إن رسول الله صلى الله عليه وآله كان مسددا موفقا مؤيدا بروح القدس لا يزل ولا يخطئ فى شىء مما يسوس به الخلق فتأدب بآداب الله...ر.(1)

بنابراين،وقتى كسى تربيت شده و برگزيده خداوند متعال گشت و عصاره وجود گرديد،اگر احكام حلال و حرام از جانب خدا به آن بزرگوار تفويض شود بعيد نخواهد بود؛چرا كه او از پيش به اين امر مهيا شده و اهليت اين مقام را دارا شده است.در مثال پيشين گذشت كه به سان فرزند پادشاهى است كه از كودكى تربيت مى كنند تا ولى عهد گردد؛چرا كه مى خواهند مسئوليت پادشاهى را به او بسپارند.

با توجه به آن چه بيان شد،روشن مى گردد كه سخن پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله كه سيد و اشرف الخلايق

والأنبياء و المرسلين است چه معنايى دارد،آن جا كه مى فرمايد:4.

ص: 224

أدبنى ربى فأحسن تأديبى.(1)

از اين جاست كه مقام امير مؤمنان على عليه السلام نيز روشن مى گردد،آن جا كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

على منى بمترلتى من ربى؛(2)

على نسبت به من به مترله من نسبت به پروردگار من است.

اين همان معناى تربيت است كه همه هستى به اسباب و اشكال گوناگون تربيت به هر معنايى كه عنوان تربيت صدق كند مربا و تربيت يافته خداوند متعال هستند.(3)

و تربيت گاهى روحى است و گاهى جسمى.امروزه معلم ورزشى را مربى مى گويند.

خداوند متعال«رب العالمين»است.

منظور از عالمين

واژه«عالمين»جمع عالم است و منظور از عالم مى تواند عالم ذر،دنيا،آخرت و يا عوالم ديگرى نيز باشد.سخن در اين است كه خداوند متعال«رب العالمين»است و هر موجودى كه در عالمى از اين عوالم به تربيت نياز داشته باشد،مربى او خداوند متعال است.

و ائمه عترت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله چون خود آن حضرت تربيت شده خاص

ص: 225

«رب العالمين»و برگزيده او كه آن ها نيز به همان سان تربيت شده هستند،پس داراى تمام كمالات پيامبر اكرم و بعد از او مربيان خلائق مى باشند.

ورحمة الله وبركاته ؛

و رحمت خدا و بركات او بر شما باد.

يعنى:پس از سلام بر آنان كه داراى مقامات ياد شده هستند از خدا خواهان رحمت و بركات برايشان مى شويم،و اين معنا از قرآن مجيد اخذ شده كه(رَحْمَتُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ) .(1)6.

ص: 226

امامان هدايت گر

اشاره

السلام على ائمة الهدى ومصابيح الدجى واعلام التقى؛

سلام بر پيشوايان هدايت گر،چراغ هاى فروزان در تاريكى ها و نشانه هاى پرهيزكارى.

اين سه عبارت از نظر معنا تقارب دارند.

امامان هدايت گر هستند،هم چنان كه خدا هدايت گر است كه(اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ (1)،رسول الله صلى الله عليه وآله هدايت گر است كه(وَ إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ ) ؛(2)«همانا تو به راه راست هدايت مى كنى»و قرآن هدايت گر است كه(إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ ) ؛(3)«به يقين اين قرآن به راهى كه استوارترين راه هاست هدايت مى كند».

هدايت ائمه عليهم السلام همان هدايت خدا،رسول و قرآن است.

در مقابل ائمه هدى عليهم السلام،ائمه ديگرى هستند كه از اين ها منقطع هستند؛چرا كه اگر امامى در طول ائمه ما عليهم السلام باشد،به سهم خود چون برآمده از نور اهل بيت عليهم السلام مى باشد،امام است؛ولى در مقابل آن ها كسانى هستند كه ادعاى

ص: 227

امامت براى آن ها شده و يا به تعبير قرآن امام هستند،اما امام ضلالت و گم راهى،پس دو نوع امام وجود دارد:

1.امام هدايت گر؛

2.امام ضلالت و گم راه كننده.

در كتاب كافى روايت شده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:

إن الأئمه فى كتاب الله عز وجل إمامان:قال الله تبارك وتعالى:(وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا) (1)لا بأمر الناس،يقدمون أمر الله قبل أمرهم وحكم الله قبل حكمهم،قال:(وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النّارِ) (2)

يقدمون أمرهم قبل أمر الله وحكمهم قبل حكم الله،ويأخذون بأهوائهم خلاف ما فى كتاب الله عز وجل؛(3)

امامان و پيشوايان در قرآن دو گروهند:(گروه نخست)كسانى اند كه خداى تعالى در قرآن درباره آنان مى فرمايد:«آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به امر ما(مردم را)هدايت مى كردند».آنان به امر مردم هدايت نمى كنند؛بلكه امر خدا را بر امر مردم مقدم داشته و حكم خدا را پيش از حكم مردم مى دانند.

(و گروه دوم كسانى هستند كه)خداى تعالى درباره آنان مى فرمايد:«آن ها را پيشوايانى قرار داديم كه به سوى آتش فرا مى خوانند».اينان خواست مردم را بر خواست خدا مقدم داشته و حكم مردم را پيش از حكم خدا مى دانند و بر طبق هوا و هوس خود؛بر خلاف آن چه در قرآن آمده است رفتار مى كنند».

امامان در قرآن بر دو گروهند:امامان هدايت گر و امامان گمراه كننده.اين هدايت و يا ضلالت تشريعى است.

در مورد امامان هدايت گر دو آيه آمده است:13

ص: 228

1.خداوند متعال در سوره انبياء مى فرمايد:

وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا) ؛(1)

و آنان را پيشوايى قرار داديم كه به امر ما(مردم را)هدايت مى كردند.

2.و در سوره سجده مى فرمايد:

(وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا) ؛(2)

و از آنان پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما(مردم را)هدايت مى كردند.

در هر دو آيه عبارت(يَهْدُونَ بِأَمْرِنا) مشترك است.شاهد اين است كه هر دو در جعل(يَهْدُونَ بِأَمْرِنا) مشتركند.

در مقابل امامان هدايت گر كسانى هستند كه(يَدْعُونَ إِلَى النّارِ). اين جا نيز جعل است.در آينده خواهد آمد كه

اين عالم،عالم تكليف است و انسان فاعل مختار است و اينان دو گروه متصورند:

1.كسانى كه با اختيار و به دست خود گم راه مى شوند؛

2.كسانى كه نه فقط گم راهند؛بلكه به دست خود ديگران را نيز گم راه مى كنند و باعث ضلالت ديگران

مى شوند.

خداوند متعال به مقتضاى قاعده لطف بايستى كسانى را امام و پيشوا قرار دهد كه آن ها مقرب مردم و بندگان به سوى خداوند متعال باشند و آنان را از معصيت حضرت احديت و گم راهى باز دارند و به جهت همين جعل،خداوند متعال مى فرمايد:(يَهْدُونَ بِأَمْرِنا) ؛(3)«به امر ما(مردم را)هدايت مى كردند.»3.

ص: 229

انواع هدايت

بزرگان مى فرمايند:ما دو نوع هدايت داريم:

1.ارائه طريق و راهنمايى؛در اين نوع از هدايت،هدايت گر فقط راه را براى فرد نشان مى دهد.

2.ايصال به مطلوب؛در اين هدايت افزون بر اين كه راهنما راه را به انسان نشان مى دهد،دست او را نيز مى گيرد و به مقصد مى رساند.

براى نمونه اگر كسى راه حرم حضرت معصومه عليها السلام را از فردى بپرسد،او مى تواند هم راه را به او نشان دهد و هم علاوه بر نشان دادن راه،دست او را بگيرد و به حرم برساند.در نوع نخست از هدايت احتمال دارد كه آن فرد راه را گم كند و به مقصد نرسد.

انبيا و ائمه عليهم السلام در نوع نخست از هدايت با هم شريك هستند؛از اين رو در قرآن مجيد خطاب به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فراوان آمده است كه خداوند متعال مى فرمايد:

(إِنْ عَلَيْكَ إِلاَّ الْبَلاغُ ) ؛(1)

وظيفه تو فقط رساندن(پيام به مردم)است.

در مورد ديگرى مى فرمايد:

(إِنْ أَنْتَ إِلاّ نَذِيرٌ) ؛(2)

تو فقط انذارگر و بيم دهنده اى.

اين گونه هدايت همان نشان دادن راه و بازداشتن از ضلالت و گم راهى است؛ولى ايصال به مطلوب نيست.

پيشوايان ما در اين نوع هدايت با پيامبران الهى

ص: 230

شريك هستند.

نشان دادن راه گونه اى از هدايت و راهنمايى است؛چرا كه اگر سكوت كند و راه را نشان ندهد،ناگزير آن فرد متحير خواهد ماند.

برترى ائمه بر پيامبران

امامان ما از انبياى سلف جز پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و حتى از پيامبران اولوالعزم افضل هستند.در اين باره به تفصيل در پژوهش هاى خود سخن گفته ايم.اين برترى به طور علمى و با اسلوبى برآمده از كتاب و سنت ثابت شده و در اين راه از عقل هم مى توان يارى گرفت كه خود به بحث مستقلى نياز دارد.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

الأنبياء و المرسلون على أربع طبقات...و قد كان إبراهيم عليه السلام نبيا وليس بإمام حتى قال الله:(إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً) ؛(1)

پيامبران و فرستادگان چهار طبقه اند...و ابراهيم عليه السلام پيامبر بود و امام نبود تا اين كه خداوند فرمود:«همانا من تو را براى مردم امام و پيشوا قرار مى دهم».

دست كم در خصوص حضرت ابراهيم امامت،مقام بالاترى از نبوت بوده است.اگر ابراهيم عليه السلام مقام هدايت را داشته كه همان ارائه طريق باشد؛وقتى به مقام امامت رسيد،ناگزير بايستى هدايتش يك درجه بالاتر برود كه گفتيم ايصال به مطلوب بالاتر است.پس ايصال به مطلوب از شئون امامت مى شود.با توجه به مقدماتى كه بيان شد،هر كه مأموم چنين امامى شود،به بركت امام عليه السلام به همان مقام مطلوب يا كمال مناسب خواهد رسيد.

ص: 231

پس اين هدايت،هدايت تكوينى مى شود؛چرا كه مى فرمايد:(يَهْدُونَ بِأَمْرِنا) ؛(1)«به امر ما(مردم را)هدايت

مى كردند».

پس ائمه عليهم السلام هم از نظر تكوينى هدايت گرند و هم از نظر تشريعى؛چون امر خداوند دو نوع است:

1.امر تكوينى؛

2.امر تشريعى.

از سوى ديگر فعل مضارع«يهدون»ظهور در استمرار دارد.ائمه هم اكنون نيز كه در اين عالم نيستند،باز هم«يهدون بأمرنا»هستند.

با اين بيان،ائمه عليهم السلام هم راهنماى بشر به سوى حق و معلم معارف و حقايق و احكام هستند تا انسان را از شرك و ديگر گم راهى ها نجات دهند،و هم واسطه فيض الهى در عالم تكوين كه به بركت وجودشان انسان و ديگر موجودات به كمال مناسب شأن و حالشان برسند.

اينك اين پرسش مطرح است كه اگر جعل و قرار از ناحيه بارى تعالى در مورد امامان هدايت گر است،اين جعل و قرار در امامان ضلال و گم راه نيز هست و هر دو به خدا برمى گردد.پس امام هدايت گر و امام گم راه كننده هر دو از جانب خدا هستند و اين چگونه خواهد شد؟

جعل و قرار دو نوع است:

1.جعل ابتدايى؛

2.جعل غير ابتدايى.

آيه اى كه درباره امامان هدايت گر آمده جعل ابتدايى است و به چيزى مسبوق نيست؛اما در آيه مربوط به امامان

ضلال و گم راه گر چنين نيست؛چرا كه خود آن ها4.

ص: 232

گم راه شده اند و گم راه كننده بوده اند.آيه درباره امامان ضلال

در سياق قصه فرعون و هامان است.آن جا كه خداوند مى فرمايد:

(فَلَمّا جاءَهُمْ مُوسى بِآياتِنا بَيِّناتٍ قالُوا ما هذا إِلاّ سِحْرٌ مُفْتَرىً وَ ما سَمِعْنا بِهذا فِي آبائِنَا الْأَوَّلِينَ *وَ قالَ مُوسى رَبِّي أَعْلَمُ بِمَنْ جاءَ بِالْهُدى مِنْ عِنْدِهِ وَ مَنْ تَكُونُ لَهُ عاقِبَةُ الدّارِ إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الظّالِمُونَ *وَ قالَ

فِرْعَوْنُ يا أَيُّهَا الْمَلَأُ ما عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرِي فَأَوْقِدْ لِي يا هامانُ عَلَى الطِّينِ فَاجْعَلْ لِي صَرْحاً لَعَلِّي أَطَّلِعُ إِلى إِلهِ مُوسى وَ إِنِّي لَأَظُنُّهُ مِنَ الْكاذِبِينَ *وَ اسْتَكْبَرَ هُوَ وَ جُنُودُهُ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ إِلَيْنا لا يُرْجَعُونَ *فَأَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِي الْيَمِّ فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الظّالِمِينَ *وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النّارِ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ لا يُنْصَرُونَ *وَ أَتْبَعْناهُمْ فِي هذِهِ الدُّنْيا لَعْنَةً وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوحِينَ ) ؛(1)

هنگامى كه موسى با معجزه هاى روشن ما به سوى آنان آمد،گفتند:اين چيزى جز سحر نيست كه به دروغ به خدا بسته شده.ما هرگز چنين چيزى را از نياكان خود نشنيده ايم.موسى گفت:پروردگارم از حال كسى كه هدايت را از نزد او آورده و كسى كه فرجام نيك جهان(هستى و آخرت)از آن اوست،آگاه تر است.به يقين او ستم گران را رستگار نخواهد كرد.فرعون گفت:اى گروه اشراف!من خدايى جز خودم براى شما سراغ ندارم.پس اى هامان!براى من آتشى بر گل بيفروز(و آجرهايى بساز)و براى من برج بلندى ترتيب ده تا از خداى موسى خبر گيرم؛و هر چند من گمان مى كنم كه او از دروغ گويان است.فرعون و سپاهيانش به ناحق در زمين تكبر ورزيدند و گمان كردند كه به سوى ما باز گردانده نمى شوند.پس ما نيز او و سپاهيانش را گرفتيم و به دريا افكنديم.پس بنگر سرانجام6.

ص: 233

ستم گران چگونه بود.و آنان(فرعونيان)را پيشوايانى قرار داديم كه به سوى آتش دعوت مى كنند و روز رستاخيز يارى نخواهند شد و در اين دنيا لعنت در پى آنان قرار داديم و روز رستاخيز از زشت رويان خواهند بود.

آن گاه كه هدايت هاى حضرت موسى عليه السلام در آن ها تأثير نكرد و گوش فرا ندادند و ضلالت و گم راهى را برگزيدند،خود امام براى گم راهان شدند.روشن است كه اين جعل و قرار غير از آن جعل و قرار به قاعده لطف است كه مى فرمايد:

(أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا) ؛(1)

پيشوايانى كه به امر ما(مردم را)هدايت مى كردند.

و در ادامه مى فرمايد:

(وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِيتاءَ الزَّكاةِ وَ كانُوا لَنا عابِدِينَ ) ؛(2)

به آنان انجام كارهاى نيك و برپا داشتن نماز و اداى زكات را وحى كرديم و آنان تنها ما را عبادت مى كردند.

چرا كه وحى بر ائمه عليهم السلام نازل مى شده است كه در توضيح عبارت ص ومهبط الوحى ر گفتيم كه آيا بر خود امام عليه السلام وحى نازل مى شده و يا نه وحى نبوده الهام بوده كه بخشى از وحى است؟اگر وحى بوده،اين چه

وحبى بوده كه بر آن بزرگواران نازل مى شده است.و به طور قطع منظور وحى نبوت نبوده است؛چرا كه بعد از پيامبر اسلام،پيامبرى نمى باشد.

كوتاه سخن اين كه ائمه عليهم السلام ائمه هدايت گرند كه خداوند آن ها را جعل و نصب كرده است تا به

توسط آنان همه فيوضات،معنويات،ارشادات،هدايات و بركات بر انسان و ديگر خلايق برسد،به ويژه اگر حرف

«باء»در«بأمرنا»به معناى3.

ص: 234

سببيت بوده باشد كه هر چه هست از خداست؛اما به توسط ائمه هدى،در نتيجه اين مقام از مقامات ويژه امامان معصوم عليهم السلام خواهد بود.

پس با توجه به آن چه در زيارت جامعه آمده،بحث ولايت تكوينى و تشريعى و ولايت بر احكام مطرح مى شود،و با توجه به اين عبارات و روايات،مختصرى با مسئله ولايت آشنا شديم و ولايت تكوينى و تشريعى را به طور مفصل و جداگانه بحث خواهيم كرد.

هدايت گر هر گرو هى

بنابرآن چه مطرح شد،راه هدايت منحصر به راهى است كه ائمه عليهم السلام ارائه كنند و يا به آن جا كه ايصال نمايند.در آيه اى از قرآن مى خوانيم:

(إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ) ؛(1)

تو فقط بيم دهنده اى و براى هر گرو هى هدايت گرى است.

واژه«إنما»حصر را در پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در مورد منذر بودن افاده مى كند.احاديث بسيارى در كتاب هاى شيعه و سنى در ذيل اين آيه نقل شده كه بى ترديد احاديث معتبرى هستند كه وقتى اين آيه نازل شد،پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

أنا المنذر وعلى الهادى من بعدى.يا على!بك يهتدى المهتدون؛(2)

من بيم دهنده هستم و على هدايت گر پس از من است.اى على!هدايت شوندگان به بركت تو هدايت خواهند شد.

ص: 235

اختلاف امت

آن گاه كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله از دنيا رفت،بين امت اختلافى شديد واقع شد و امت پراكنده شدند.

پيامبر خدا در حديثى كه شيعه و سنى بر آن اتفاق دارند مى فرمايد:

ستفترق امتى على ثلاثة وسبعين فرقة،منها فرقة ناجية و الباقون هالكون؛(1)

به زودى امت من به هفتاد و سه فرقه پراكنده خواهند شد كه يك فرقه از آن نجات يافته و بقيه هلاك خواهند شد.

به مقتضاى اين حديث در بين اين فرقه ها يك فرقه نجات مى يابد و فرقه هاى ديگر هلاك مى شوند.وقتى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در ذيل آيه مى فرمايند:

يا على!بك يهتدى المهتدون؛

اى على!به وسيله تو هدايت شدگان هدايت خواهند يافت.

معلوم مى شود كه فرقه راه يافته و به نجات رسيده،فرقه اى است كه به وسيله هدايت امير مؤمنان عليه السلام راه يافته اند.

حاكم نيشابورى اين حديث را كه ذيل آيه مباركه آمده نقل كرده و مى گويد:اين حديث،حديث صحيح و

معتبرى است.(2)

احمد بن حنبل نيز اين حديث را در مسند خود نقل مى كند.(3)ابوبكر هيثمى محدث بزرگ اهل سنت بعد از نقل حديث احمد بن حنبل مى گويد:ص رجال

ص: 236

المسند ثقات ر.(1)

ابن عساكر به چند طريق اين حديث را نقل كرده است كه بى ترديد برخى از اسانيد او و ديگر محدثان صحيح و معتبر هستند.(2)

بنابراين معلوم مى شود كه امامان هدايت گر پس از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله على و فرزندان پيشواى آن حضرت هستند.و كسانى كه پس از پيامبر خدا هدايت شدند و راه آن حضرت را ادامه دادند،شيعيان اهل بيت عليهم السلام هستند.

وقتى راه هدايت فقط راه ائمه اهل بيت است؛پس ائمه ديگر دانسته يا ندانسته ائمه ضلال و گم راهى

خواهند بود.اين موضوع روشن و بديهى است.

متأسفانه امروزه افرادى در دانشگاه ها ميان جوانان شبهه مى افكنند كه چگونه مى شود همه مردم گم راه باشند و فقط ما،اهل بهشت باشيم؟

در پاسخ اين شبهه بايد گفت:مگر نه اين است كه همه ارباب اديان و غير آنان گم راهند و اهل دوزخ جز اهل اسلام؟!پس همه يهوديان،مسيحيان،مجوسيان،مشركان و ملحدان در طول تاريخ اهل دوزخند.با پيوند حديث افتراق به اين آيه مباركه و مراجعه به رواياتى كه از طريق اهل تسنن در اين باره نقل شده است،اين نتيجه به دست مى آيد كه در بين اهل اسلام نيز فقط فرقه شيعه دوازده امامى اهل نجات هستند و اين يك موضوع بديهى است،مگر اين كه نعوذ بالله گفته شود:قرآن در اين جا مبالغه دارد و همه اين احاديث دروغند.

سخن ما،همواره بر كتاب و سنت مستند و مبتنى است و در مصادر اهل تسنن نيز9.

ص: 237

اين گونه آمده است و ما بارها بيان كرده ايم كه ادله امامت و حقانيت اهل بيت عليهم السلام در كتاب هاى اهل تسنن موجود است و خواهان حقيقت بايد تحقيق كند.

اگر در ذيل آيه اى احاديث با سندهاى معتبر متفق عليه بين فريقين از پيامبر اكرم نقل شود و آيه را تفسير كند،در واقع كلام رسول خدا در حكم تتمه كلام خدا خواهد بود،گويى آن هم جزو آيه است.

خداوند متعال مى فرمايد:

(وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ) ؛(1)

و براى هر گرو هى هدايت گرى است.

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در ذيل اين آيه مى فرمايد:

...وعلى الهادى،بك يا على يهتدى المهتدون من بعدى؛(2)

...على آن هدايت گر است و اى على به واسطه تو پس از من هدايت شوندگان راه مى يابند.

كوتاه سخن اين كه ائمه عليهم السلام يگانه پيشوايان هدايت گرند و اما بزرگان فرقه هاى ديگر دانسته يا

ندانسته ائمه و پيشوايان ضلال و گم راهى هستند.

چراغ هاى تاريكى

اشاره

ومصابيح الدجى؛

و(سلام بر)چراغ هاى فروزان در تاريكى ها.

ائمه عليهم السلام چراغ هاى فروزان در تاريكى ها هستند.كلمه«مصابيح»جمع

ص: 238

«مصباح»است و كلمه«دجى»به معناى تاريكى است و اين جمله مطلق است؛يعنى ائمه ما عليهم السلام روشن گر و برطرف كننده همه تاريكى ها هستند.

چنان كه در كتاب هاى لغت آمده،به هر چراغى مصباح نمى گويند؛بلكه مصباح در لغت عرب به اين معناست:

هو السراج الثاقب المضيئ.(1)

مصباح آن چراغ و وسيله روشن گرى است كه در يك جا استقرار و ثبوت دارد و به ذات خود روشن گر است،نه اين كه نورش را از جايى دريافت كند.

براى مثال:روشن گرى لامپ از نيروگاه برق است؛ولى خورشيد نور است و روشن گرى در ذات آن است و بين اين دو مورد تفاوت بسيار است.

بنابراين ائمه عليهم السلام خود وجودشان نور است و ذاتا روشن گرند.پرسش اين كه آيا وجود مادى امام عليه السلام يعنى همين گوشت،پوست و استخوان او كه قرآن مى فرمايد:(قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ ) ؛(2)«بگو:من فقط بشرى همانند شما هستم»اين روشن گرى را دارد؟

در اين مورد به كتاب هاى حديثى و تفسيرى در ذيل آيه شريفه آن جا كه مى فرمايد:(وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها) ؛(3)«و(در آن روز)زمين به نور پروردگارش روشن مى گردد»بايد مراجعه نمود.

و نظير اين بحث نسبت به آن ذوات مطهره و ساير مؤمنان در آخرت نيز وجود دارد كه به تفاسير در ذيل آيه مباكه(يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ بُشْراكُمُ الْيَوْمَ جَنّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ *يَوْمَ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ 9.

ص: 239

قِيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ )(1) بايد مراجعه نمود.

تاريكى هاى معنوى

بى گمان روشن گرى ائمه عليهم السلام جنبه معنوى دارد؛يعنى آنان تاريكى هاى معنوى را مى زدايند.

نخستين تاريكى،تاريكى عدم است و عدم تاريكى و وجود نور است.بنابراين مى توان گفت كه همه اشيا به بركت ائمه عليهم السلام از تاريكى عدم به نور وجود منتقل شده اند؛و چنان كه پيش تر بيان شد ائمه واسطه نخستين نعمت هستند كه نعمت وجود است و نعمت هاى ديگر بر آن مترتب مى گردند.

دومين تاريكى،تاريكى شرك است.در زيارت رسول الله صلى الله عليه وآله چنين مى خوانيم:

الحمد لله الذى استنقذنا بك من الشرك و الضلالة؛(2)

شكر و سپاس خدايى را كه به وسيله تو اى رسول خدا ما را از شرك و ضلالت نجات داد.

و در زيارت سيدالشهداء عليه السلام مى خوانيم:ص وبذل مهجته فيك ليستنقذ عبادك من الجهالة وحيرة الضلالة ر(3)

بلكه همه معصومين عليهم السلام چنين هستند كه در زيارت جامعه خواهد آمد كه ص وأنقذنا من شفا جرف الهلكات ر.

آرى،رسول اكرم و ائمه عليهم السلام ما را از پرتگاه هلاكت نجات دادند.

ص: 240

سومين تاريكى معنوى،تاريكى جهل و نادانى است كه هيچ ظلمت و تاريكى بالاتر از اين نيست و اين تاريكى منشأ همه شرور و مفاسد است.ائمه عليهم السلام وسيله خروج و رهايى از تاريكى جهل و جهالت هستند.

تاريكى چهارم معنوى كه خيلى مهم است،تاريكى فتنه است.اين تاريكى در هر عصرى براى امت ها پيش آمده است و در امت اسلام نيز خدا داند چندين بار پيش آمده و هنوز هم پيش مى آيد و در آينده نيز پيش خواهد آمد.

تاريكى فتنه بدين گونه است كه انسان در برهه اى از زمان در شرايطى قرار مى گيرد كه راه ها متعدد شده و همه ظاهر خوب دارند،انسان متحير مى شود كه راه نجات كدام است.همه افراد خوب و بد از نظر ظاهر به هم شباهت دارند،ولى سخنانشان با هم تضاد و تناقض دارد.انسان سر در گم است كه كدام راه را طى كند.

براى نمونه همه مكه رفته اند،نماز مى خوانند،نه فقط نماز واجب؛بلكه نماز شب مى خوانند،همه عمامه دارند،ريش دارند؛ولى حرف ها با هم در تضاد و تناقض است و امر ملتبس مى شود،به راستى انسان در چنين شرايطى چه وظيفه اى دارد؟از اين رو پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در حديثى مى فرمايد:

فإذا التبست عليكم الفتن كقطع الليل المظلم فعليكم بالقرآن؛(1)

آن گاه كه فتنه ها بر شما روى آورد و به مانند قسمتى از شب تاريك گشت به قرآن چنگ بزنيد.

و در حديث ديگرى كه جمعى از محدثان عامه آورده و بعضى در سندش خدشه كرده اند فرموده:

ستكون بعدى فتنة،فإذا كان ذلك فالزموا على بن أبى طالب،....(2)ى.

ص: 241

و از طرفى مى فرمايد:

على مع القرآن و القرآن مع على.(1)

و در احاديث بسيارى به قرآن و عترت هر دو توصيه نموده.

آرى،انسان ناگزير است كه در تاريكى فتنه راه برود و به طرفى حركت كند.چه كسى راه صحيح را پيش روى انسان مى تواند بگذارد جز قرآن و ائمه عليهم السلام كه در چنين شرايطى موجب نجات و هدايت انسان هستند؟از اين رو گفتيم كه اين عبارت ها:ص ائمة الهدى ومصابيح الدجى وأعلام التقى ر با هم تقارب دارند.

آيا افرادى كه با ائمه عليهم السلام در هر عصر و زمانى ارتباط داشته اند و ملازم آن بزرگواران بوده اند،همواره در شرايط فتنه ها متحير مى مانده اند،يا ايشان نيز به سهم خود و به اندازه توانشان چراغ هاى روشن گر و پيشوايان هدايت ديگران شده اند؟

آرى،تربيت شدگان مكتب اهل بيت عليهم السلام كه در خدمتشان بوده اند،در هر شرايطى موجب نجات و

رهايى ديگران مى شده اند و وجودشان واقعا وجود مؤثرى بوده است.

نگاهى به وصاياى پيامبر خدا

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله وصايا و سفارش هاى بسيارى دارند.در يك جمع بندى مى توان وصاياى آن حضرت را به دو بخش تقسيم كرد:

1.وصاياى عمومى؛

2.وصاياى خصوصى.

وصاياى عمومى سفارش هايى است كه براى عموم مردم بوده است؛از جمله

ص: 242

«حديث ثقلين»كه براى عموم مردم و به ويژه براى اصحابى كه در حضورش بودند،بيان فرمودند.

وصاياى خصوصى براى افراد خاصى از اصحابشان بود.در روايتى آمده كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به عمار چنين سفارش فرمود:

يا عمار!إذا رأيت عليا سلك واديا وسلك الناس واديا غيره فاسلك مع على ودع الناس؛(1)

اى عمار!هر گاه ديدى على راهى را مى پيمايد و مردم راه ديگرى را،تو با على باش و با مردم كارى نداشته باش!

اين وصيت كه به طور مشروح آمده،در كتاب ها و منابع معتبر نقل شده است.اين وصيت به جهت خاصى به طور خصوصى به عمار گفته شده است.از طرفى حضرتش در بين عموم درباره عمار فرموده اند:

تقتلك فئة باغية؛(2)

تو را گرو هى ستم كار به قتل مى رسانند.

اگر آن حضرت به صورت عمومى چنين فرموده اند كه عمار را گرو هى ستم گر به قتل مى رسانند و از طرفى به عمار آن وصيت خصوصى را فرموده و او عمل نموده،در نتيجه خود عمار ميزان گشته،از اين رو آن گاه كه در صفين آتش جنگ روشن شد و بعضى از مردم متحير بودند كه راه حق كجاست،عمار ميزان شناخت حق از باطل شد.

البته تحير آن مردم در آن شرايط به خاطر نقص آن ها بوده،وگرنه با وجود آن».

ص: 243

حضرت امير نبايد تحير،شك و فتنه اى باشد.

در چنين شرايطى آنان كه در معرض فتنه قرار گرفتند،گفتند:صبر مى كنيم تا ببينيم عمار در كدام طرف است.

وقتى فهميدند عمار در سپاه امير مؤمنان على عليه السلام است چه پيش از شهادتش و چه بعد از آن به طرف لشكر آن حضرت آمدند و جزو ياران حضرتش شدند و از فتنه رهايى يافتند.

بنابراين عمار در اين مورد به بركت وصيت پيامبر خدا صلى الله عليه وآله از مصاديق ص ائمة الهدى،ومصابيح الدجى ر شد.

اين ثمره ملازمت عمار با امير مؤمنان على و اهل بيت عليهم السلام بود كه در شرايطى به اندازه توانش چراغ هدايت شد.

اين امر در همه زمان ها قابل تصور است.مراجع تقليد نايبان امام زمان عليه السلام هستند.هر كدام از ايشان در شرايطى كه ارتباطش با ائمه عليهم السلام و ادب و تربيتش در مكتب امير مؤمنان و ائمه بيشتر باشد،در مواقع حساسى آثارى بر وجودشان مترتب مى شود.

البته مؤمنان ديگر نيز در هر زمان،و هر يك به سهم خود چنين هستند؛وليكن همه هدايت ها به رسول الله و اميرالمؤمنين برمى گردد كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

يا على!بك يهتدى المهتدون؛(1)

اى على!هدايت شدگان به وسيله تو راه مى يابند.2.

ص: 244

پرچم هاى تقوا

واعلام التقى؛

و(سلام بر)نشانه هاى پرهيزكارى.

ائمه عليهم السلام پرچم هاى تقوا هستند.واژه«اعلام»جمع«علم»است.از نظر لغوى«علم»به چيزى مى گويند كه آن را در جاى بلندى جهت راهنمايى نصب مى كنند.مثل«اعلام الحرم»كه ستون هايى بلند هستند براى مشخص كردن حدود حرم كه انسان بدون لباس احرام نبايد وارد حرم شود.نمونه ديگر پرچم هايى هستند كه براى عزادارى نصب مى كنند كه نشان وجود مجلس عزا و سوگوارى در آن مكان است.

قرآن مجيد مى فرمايد:

(فِي الْبَحْرِ كَالْأَعْلامِ ) ؛(1)

در دريا به سان كوه ها هستند.

واژه«اعلام»در اين آيه به جبال تفسير شده كه كوه بلند به سان پرچم است.

از اين رو علم بايد به دو قسم تقسيم شود:

1.يا ذاتا بلند باشد و جنبه علامت بودن را داشته باشد؛

2.يا در جاى بلندى نصب شود و جنبه علامت بودن به آن دهند.

آرى ائمه عليهم السلام به هر دو معنا اعلام هستند كه ذاتا بزرگند و مثل كوه بلند و استوار و پابرجا هستند و هم خداوند متعال آنان را براى تقوا الگو و نشان و راهنما قرار داده است.

واژه«تقى»همان تقواست و از«وقايه»گرفته شده است كه انسان خود و ديگران را از خطرها و ضررها مانع و بر حذر بدارد و البته اين معنا دو جور است.

وقتى بخواهيد از فرزندتان مراقبت كنيد و او را از خطر و ضرر حفظ نماييد،

ص: 245

گاهى دستش را از آتش مى كشيد و يا دست او را مى گيريد و نمى گذاريد در چاله بيفتد و گاهى از اول دست او را محكم مى گيريد و از او نگهدارى مى كنيد تا به طرف آتش و يا چاه و چاله نرود.اين دو رفتار در خارج بين پدران و فرزندان وجود دارد.

ائمه عليهم السلام هر دو روش را با مردم داشته اند؛يعنى هم زشتى ها را معرفى كرده اند و از زشتى ها بر حذر داشته اند و هم در جهت تربيت افراد به طورى كه اصلا به طرف زشتى حركت نكنند كار كرده اند.در بحث

«عصمت»گذشت كه لفظ«عصم»براى روش دوم وضع شده؛اما مفهوم«مسك»و«منع»براى روش نخست است.

پس ائمه عليهم السلام به هر دو معنا نشانه هاى تقوا هستند؛زيرا تقوا امرى باطنى است و تقوا نشانه مى خواهد و از طريق نشانه شناخته مى شود.ائمه عليهم السلام خودشان«علم تقوا»هستند،نه اين كه علم تقوا به دست آنان باشد.

خودشان ميزان هستند؛يعنى اگر كسى تقوا مى خواهد بايد به آنان نگاه كند،هم چنان كه اگر بخواهد به وسيله كو هى يا پرچى و يا هر نشانه ديگرى،راهى را پيدا مى كند.

هر دو نوع وقايت را ائمه عليهم السلام انجام مى دهند.ما بايد لياقت و اهليت داشته باشيم.اهل بيت عليهم السلام گاهى ما را به گونه اى وقايت مى كنند كه اساسا چنان تربيت شويم كه فكر ضرر نكنيم و تقوا در وجود ما ملكه شود و گاهى به سوى ضرر حركت مى كنيم و ائمه عليهم السلام از قرار گرفتن ما در ضرر مانع مى شوند كه البته ضرر واقعى همانا ضرر معنوى و اخروى است.

اين ها مطالب دقيقى هستند كه مى توان گفت كمتر در جايى مطرح شده اند.

آرى،مكتب اهل بيت عليهم السلام طورى است كه هر كه وارد شود و در آن قرار گيرد،به اندازه وسعش بهره

مى برد و آدميت مى يابد.البته مراتب آدميت فرق مى كند؛حتى در اصحاب پيامبر و امير مؤمنان و ائمه عليهم السلام اين تفاوت در مراتب تقوا وجود داشته است.در روايتى آمده است كه امام سجاد عليه السلام فرمود:

ص: 246

والله،لو علم أبوذر ما فى قلب سلمان لقتله؛(1)

به خدا سوگند!اگر ابوذر به آن چه در دل سلمان بود آگاه بود،او را مى كشت.

پس ائمه عليهم السلام از جانب خداوند متعال نصب شده اند و چنين مقام هايى به آنان داده شده است كه

من اتبعكم نجى ومن خالفكم هلك؛

هر كس از شما پيروى كند نجات مى يابد و هر كه با شما مخالفت نمايد هلاك مى گردد.

متابعت و پيروى از ائمه عليهم السلام اين نتيجه را دارد.آنان چه در اقوال و افعال و چه در تربيت به دنبال صلاح افراد و نجات امت از مهلكه بوده اند،به گونه اى كه گاهى در همان لحظات پايانى انسان،در سكرات مرگ،امام بر سر بالين فردى آمده و همان مقدار حضور،آن انسان را كه با مرگ دست و پنجه نرم مى كرد،به طور كلى عوض كرده است.البته اين جهت به مقدار استعداد و لياقت اشخاص نيز بستگى دارد.

بايد توجه داشت كه ائمه عليهم السلام به طور مطلق پرچم هاى تقوا هستند و اين مقام هيچ قيدى ندارد،هم در جهات معنوى و نجات از مهلكه هاى معنوى و هم در جهات مادى و دنيوى.آنان هم براى شيعيان و مسلمانان به طور مطلق پرچم تقوا هستند و هم براى ديگر افراد بشر،از بت پرست،مشرك،ملحد و از ديگر اديان.هر كه بيايد و جهت راهنمايى و علامت بودن آن بزرگواران را اخذ كند و اين راه را بپيمايد،).

ص: 247

1- .بصائر الدرجات:45،باب 11،حديث 21،در اين منبع آمده است:«مسعدة بن صدقة،عن جعفر،عن أبيه قال:ذكرت التقية يوما عند على بن الحسين عليهما السلام،فقال:والله،لو علم أبو ذر ما فى قلب سلمان لقتله،ولقد أخا رسول الله صلى الله عليه وآله بينهما فما ظنكم بسائر الخلق.إن علم العالم صعب مستصعب لا يحتمله إلا نبى مرسل أو ملك مقرب أو عبد امتحن الله قلبه للايمان. قال:وانما صار سلمان من العلماء لأنه امرؤ منا أهل البيت،فلذلك نسبه إلينا».(ر.ك:الكافى:1.401،حديث 2،بحار الانوار:2.190،حديث 25).

راه را خواهد يافت كه آنان براى همه«اعلام التقى»و پرچم هاى هدايت هستند.

زبان حال اين است كه اى انسان!تو اين جا بيا و از اين تعليمات پيروى كن و بنگر اين علامت كجا را نشان مى دهد.هر كه خواهى باش!ما تو را راهنمايى مى كنيم.

ائمه عليهم السلام به راستى پرچم هاى تقوا و هدايت هستند.در تعليم و هدايت خلايق،منع آنان از وقوع در ضرر و زدودن تاريكى مظهر صفات خداوند متعال هستند.

آرى،اين مراتب والا و اين حالات كجا و آن هايى كه در برابر ائمه عليهم السلام قد برافراشتند و با آنان معارضه نمودند كجا؟!كسانى كه چنين افرادى را بر اين امت تحميل كردند چه جنايتى در حق اين امت روا داشتند!

مرحوم پدرم(1)در يادداشت هايش از يكى از علماى هند اين گونه نقل كرده:يكى از مردم هند كه بت پرست بود مشكلى برايش پيش آمد.تمام راه هاى نجات به رويش بسته شد و راه خلاصى نداشت.او مرد متمكن و باشخصيتى بود.

فردى او را به يكى از علماى شيعه كه سيد بزرگوارى بوده راهنمايى مى كند.مرد هندى نزد آن سيد بزرگوار رفت و مشكل خود را مطرح كرد.

سيد بزرگوار پيش خود فكر كرد و گفت:درست است كه اين مرد بت پرست است؛ولى امام زمان عليه السلام

واسطه فيض براى همه خلايق است،اين فرد نيز نان خور امام زمان مى باشد و جزو رعيت آن حضرت است؛از اين رو

به آن مرد هندى گفت كه لباس تميز بپوشد و به قبرستان شيعيان برود و در آن جا فرياد بزند:

يا مهدى!يا مهدى!يا اباصالح!و....

آن فرد هندى به دستور آن سيد بزرگوار عمل كرد؛آن گاه شخصى پيدا شد كه يا خود حضرت بودند و يا از

خدام و ياران.از او مى پرسد:چه مى خواهى؟مشكلا.

ص: 248

تو چيست؟

مى گويد:من در دادگاهى به جنايتى متهم و محكوم به اعدام شده ام.

آن بزرگوار مى فرمايند:برو و مشكل تو حل شد.

چون جلسه بعدى دادگاه تشكيل مى شود همان قاضى كه او را محكوم كرده بود،رأيش برمى گردد؛و حكم

برائت او را صادر مى نمايد.

و در روايات آمده است كه حتى حاكمان بنى اميه و بنى عباس در مشكلاتشان به حضرات ائمه عليهم السلام

مراجعه مى كردند.

صاحبان خرد در اعلا درجه

وذوى النهى واولى الحجى؛

و(سلام بر)صاحبان خرد و دارندگان عقل.

ائمه عليهم السلام صاحبان خرد و دارندگان عقل هستند.كلمه«نهى»از«نهيه»يعنى:عقل و«ذوى»جمع ذى،يعنى صاحب و همين طور كلمه«حجى»به معناى عقل است.(1)يعنى دارندگان عقل،برخى گفته اند:«حجى»به معناى هوش و فهم مى باشد.

ائمه عليهم السلام كه پيشوايان هدايت و چراغ هاى تاريكى و پرچم هاى تقوا هستند بايستى در اعلا مراحل و مراتب عقل و كمال باشند.از اين جهت،ما ائمه را به اين وصف مى ستاييم.

بايستى چنين باشد؛چرا كه بر حسب روايات،معيار در طاعت و عبادت خداوند و ثواب و عقاب«عقل»است.

«عقل»فرقان بين حق و باطل است،«عقل»نور است كه انسان به واسطه آن از تاريكى شرك و جهل رهايى مى يابد و ائمه عليهم السلام كه براى شناساندن خداوند متعال و هدايت بشر به سوى حق نصب شده اند،بايد در

ص: 249

درجه اعلاى عقل،معرفت،نورانيت و هدايت باشند تا بتوانند رسانده بشريت به بالاترين درجات هدايت و معرفت باشند و فاقد شىء معطى شىء نمى تواند باشد.

پناه گاه هاى خلايق

وكهف الورى؛

و(سلام بر)پناه گاه خلايق.

ائمه عليهم السلام پناه گاه هاى خلايق هستند.اين وصف هم چنان كه گذشت يك حقيقت است.

واژه«كهف»به معناى غار بزرگ است و اگر كوچك باشد،«غار»گويند.

منظور معناى مجازى است؛يعنى آن اثرى كه غار براى انسان دارد كه همان محفوظ ماندن انسان از خطرها و آفات است.ائمه عليهم السلام نيز همين حكم را دارند.

جوهرى مى گويد:الكهف كالبيت المنقور فى الجبل،والجمع:الكهوف ويقال:فلان كهف أى ملجأ.(1)

و كلمه«ورى»به معناى خلايق است.(2)

پس ائمه عليهم السلام پناه گاه و ملجأ همه خلايق هستند؛از اين رو از آن ها به«كهف»تعبير شده است.

لفظ«ورى»عام و مطلق است؛بنابراين ائمه عليهم السلام فقط ملجأ و پناه گاه شيعيان يا مسلمانان نيستند.به طور قطع،بهترين مردم در اين عالم شيعيان اهل بيت عليهم السلام هستند.ملجأ بهترين مردم و حتى مشركان،ائمه اطهار عليهم السلام هستند.و اين حقيقتى است و مجاز نمى باشد،چون به دليل نقلى و برهان عقلى ثابت شده كه آن حضرات

ص: 250

واسطه فيض بر همه موجودات هستند و حدوث و بقاء همه به بركت آنان است.

اما اگر به واقع خارجى نگاه كنيم مى بينيم مصداق حقيقى«اصحاب الكهف»در اسلام فقط شيعيان هستند،زيرا آن ها هستند كه از اهل بيت عليهم السلام پيروى كردند،و به بركتشان از خطرات نجات يافته اند.

خداوند متعال در قصه اصحاب كهف مى فرمايد:

(إِذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقالُوا رَبَّنا آتِنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَ هَيِّئْ لَنا مِنْ أَمْرِنا رَشَداً) ؛(1)

ياد آور آن زمانى را كه آن جوانان به غار پناه برده و عرضه داشتند:پروردگارا!به ما از جانب خودت رحمتى عطا كن و راه نجاتى براى ما فراهم ساز.

آيا در امت اسلام كسانى كه آن ها را مصداق«فتوت»مى شود قرار داد غير از شيعيان هستند؟آيا حقيقت اين دعا نزد غير شيعيان وجود دارد؟لسان حال شيعيان در امت اسلام اين است كه:

(هؤُلاءِ قَوْمُنَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لَوْ لا يَأْتُونَ عَلَيْهِمْ بِسُلْطانٍ بَيِّنٍ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللّهِ كَذِباً) ؛(2)

اينان قوم ما هستند كه معبودهايى جز خدا انتخاب كرده اند.چرا آنان دليل آشكار و روشنى نمى آورند؟!پس چه كسى ظالم تر از آن كسى است كه بر خداوند دروغ مى بندد؟

شيعيان از جمهور اين امت فاصله گرفتند و به ائمه اطهار پناه بردند،هم چون اهل كهف كه(وَ إِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ فَأْوُوا إِلَى الْكَهْفِ) ؛(3)«زمانى كه از6.

ص: 251

آنان و آن چه را جز خدا مى پرستند كناره گيرى كرديد،به غار پناه بريد»آن گاه شدند مورد(يَنْشُرْ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يُهَيِّئْ لَكُمْ مِنْ أَمْرِكُمْ مِرفَقاً) ؛(1)«پروردگارتان رحمتش را بر شما مى گستراند و در اين امر آرامشى براى شما فراهم مى سازد».

از طرفى ائمه عليهم السلام ملجأ و پناه پيامبران نيز بوده اند كه پناه پيامبران در زمان خودشان در گرفتارى ها آن بزرگواران بوده است.

در اين زمينه در كتاب ها و منابع شيعى و اهل تسنن روايات بسيارى آمده است.داستان حضرت آدم ابوالأنبياء وابوالبشر عليه السلام خواندنى است.به او دستور داده شد كه از آن درخت چيزى استفاده نكند؛ولى به هر حال آن قضيه واقع شد و به هبوط حضرت آدم عليه السلام به زمين انجاميد و ناگزير مشكلى براى او شد كه مى خواست به گونه اى آن را جبران كند.

خطاب آمد:براى حل اين مشكل به محمد و آل محمد عليهم السلام توسل كن.(2)

(3) از اين گونه روايات در منابع فريقين بسيار است.

اهل بيت عليهم السلام در داستان حضرت نوح عليه السلام و چگونگى ساخت كشتى آن حضرت و نجات آن بزرگوار و ساكنان كشتى نيز نقش داشته اند.از جمله احاديثى كه در اين باره نقل شده،حديثى است كه انس بن مالك نقل مى كند.وى مى گويد:

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در ضمن حديثى با استناد به آيه شريفه(وَ حَمَلْناهُ عَلى ذاتِ أَلْواحٍ وَ دُسُرٍ) ؛(4)«او را بر مركبى ساخته شده از چوب ها و ميخ ها حمل كرديم».فرمود:3.

ص: 252

الألواح:خشب السفينة،ونحن الدسر،لولانا ما سارت السفينة بأهلها؛(1)

منظور از الواح چوب هاى كشتى است و ما همان ميخ ها و وسايل اتصال اين الواح هستيم.اگر ما نبوديم كشتى با سرنشينان خود حركت نمى كرد.

اين حديث را برخى از بزرگان اهل تسنن نيز در كتاب هايشان از انس بن مالك از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله نقل كرده اند(2)و البته پيامبران ديگر الهى نيز چنين بودند كه در مشكلاتشان ائمه عليهم السلام در هر عالمى بودند به كمك آنان مى شتافتند.

پس عموم و اطلاق«الورى»انبيا را هم در بر مى گيرد.

از جمله ادله بر اين مدعا روايتى است كه شيخ صدوق رحمه الله آورده است.امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

أتى يهودى النبى صلى الله عليه وآله،فقام بين يديه يحد النظر إليه،فقال:يا يهودى!ما حاجتك؟

قال:أنت أفضل أم موسى بن عمران النبى الذى كلمه الله،وأنزل عليه التوراة و العصا،وفلق له البحر،وأظله بالغمام؟

فقال له النبى صلى الله عليه وآله:إنه يكره للعبد أن يزكى نفسه،ولكنى أقول:إن آدم عليه السلام لما أصاب الخطيئة كانت توبته أن قال:اللهم إنى أسألك بحق محمد وآل محمد،لما غفرت لى،فغفرها الله له.

و إن نوحا عليه السلام لما ركب فى السفينة وخاف الغرق،قال:اللهم إنى أسألك بحق محمد وآل محمد،لما أنجيتنى من الغرق.فنجاه الله منه.

و إن إبراهيم عليه السلام:لما ألقى فى النار قال:اللهم إنى أسألك بحق محمد وآل محمد،لما أنجيتنى منها،فجعلها الله عليه بردا وسلاما.اد

ص: 253

و إن موسى عليه السلام لما ألقى عصاه وأوجس فى نفسه خيفة قال:اللهم إنى أسألك بحق محمد وآل محمد،لما أمنتنى منها.فقال الله جل جلاله:(لا تَخَفْ إِنَّكَ أَنْتَ الْأَعْلى ) .(1)

يا يهودى!إن موسى لو أدركنى ثم لم يؤمن بى و بنبوتى،ما نفعه إيمانه شيئا،ولا نفعته النبوة.

يا يهودى!ومن ذريتى المهدى،إذا خرج نزل عيسى بن مريم لنصرته،فقدمه وصلى خلفه؛(2)

فردى يهودى به خدمت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله رسيد و در مقابل آن حضرت ايستاد و مدتى به آن حضرت نگريست.

آن حضرت به او فرمود:اى يهودى!حاجت تو چيست؟

عرض كرد:آيا تو با فضيلت تر و برترى يا موسى بن عمران؛آن پيامبرى كه خداوند با او صحبت كرد،تورات را بر او نازل فرمود و عصا را در اختيار او قرار داد،دريا را براى او شكافت و با ابر براى او سايه افكند؟

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود:خوب نيست كه بنده اى خود را خوب معرفى كرده و خود را پاك جلوه دهد؛اما در جواب تو مى گويم:

همانا آدم عليه السلام آن گاه كه آن خطا را مرتكب شد،در هنگام توبه عرضه داشت:خدايا!از تو مى خواهم به حق محمد و آل محمد،مرا ببخشى؛خداوند نيز او را به خاطر محمد و آل او بخشيد.

و آن هنگام كه نوح عليه السلام سوار بر كشتى شد و به خاطر غرق شدن ترسيد،عرضه داشت:خدايا!از تو مى خواهم به حق محمد و آل محمد كه مرا از غرق شدن نجات دهى؛خداوند نيز وى را از غرق شدن نجات داد.4.

ص: 254

و همانا ابراهيم عليه السلام،آن هنگام كه در آتش انداخته شد عرضه داشت:خداوندا!از تو مى خواهم به حق محمد و آل محمد مرا از آتش نجات دهى؛در اين هنگام بود كه خداى تعالى آتش را بر او سرد و سلامت قرار داد.

و موسى عليه السلام نيز آن هنگام كه عصايش را انداخت و در خويش احساس ترس نمود عرضه داشت:خداوندا!همانا من از تو مى خواهم به حق محمد و آل محمد مرا از شر اين اژدها ايمن گردانى؛آن گاه خداوند به او فرمود كه«نترس!به يقين تو برتر و پيروزى».(1)

اى يهودى!اگر موسى مرا درك كند سپس به من و نبوت من ايمان نياورد،ايمان او برايش سودى نمى بخشد و نبوت وى نيز براى او نفعى نخواهد داشت.

اى يهودى!از فرزندان من مهدى است؛آن گاه كه خروج كند،عيسى بن مريم براى يارى وى از آسمان پايين مى آيد و در خدمت او خواهد بود و پشت سر او نيز نماز خواهد خواند.

آيا اين عموم،فرشتگان را نيز در بر مى گيرد؟

اگر واژه«ورى»در لغت عرب فرشتگان را هم شامل شود،همان قضيه معروف فطرس خواهد بود كه مورد غضب خداوند قرار گرفت و سيدالشهدا عليه السلام به دادش رسيد.(2)به هر حال در مورد سؤال روايت داريم.(3)

از طرفى اگر واژه«ورى»حيوانات را هم شامل شود،در اين مورد نيز روايات و قضاياى زيادى نقل شده است.

برخى از روايات جاى تأمل و انديشه دارند؛ولى در مجموع يقين داريم كه حيوانات در مشكلاتشان به ائمه اطهار عليهم السلام مراجعه كرده اند؛چرا كه آن بزرگواران از لغات و گويش هاى حيوانات آگاه بوده اند،آن سان كه5.

ص: 255

در روايات متعددى نقل شده است.(1)

بنابراين اگر واژه«الورى»شامل فرشتگان و حيوانات هم شود،باز معنا همان خواهد بود.

علاوه بر اين كه شما و ما در زندگى روزمره خود عنايات حضرات ائمه را درك كرده و نيز داستان هاى بسيار شنيده ايم كه سينه به سينه با سندهاى معتبر و شناخته شده به دست ما رسيده است،داستان هايى كه هنوز در هيچ كتابى منعكس نشده است.

ائمه عليهم السلام و هم چنين شخص حضرت ولى عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف انسان هاى غير مسلمان را در مشكلاتشان بسيار نجات داده اند و گرفتارى آن ها را برطرف كرده اند و بيمارى لاعلاج آنان را كه پزشكان نااميد كرده بودند شفا داده اند.

با توجه به اطلاق ص كهف الورير آنان در هر زمانى كه باشند،در هر عالمى از عوالم باشند،چه در زمان وجودشان در اين عالم يا بعد از آن،پناه همه خلايق هستند.به راستى مى يابيم و كاملا محسوس و روشن است كه عناياتشان چه قدر مؤثر است؟چگونه مردم به آنان پناه مى برند و نتيجه مى گيرند؟

مگر فقط يك يا دو يا چند قضيه است كه بتوان منكر شد.اين موارد انكار شدنى نيستند.كسانى كه هرگز با دستگاه هاى غيبى ارتباط نداشته اند،مى كوشند اين حقايق را منكر شوند؛چرا كه آن ها با اين امور سنخيت ندارند و نمى توانند درك كنند.

آرى،اهل بيت عليهم السلام براى عموم خلايق پناه هستند.البته قاعدتا بايد عنايتشان به شيعيان و دوستدارانشان و هر شخصى كه لياقت داشته باشد بيشتر باشد.

و در خصوص مشكلات علمى نيز اجمالا علم داريم كه بزرگان ما در برخى از4.

ص: 256

مسائل كه پس از فكر و تحقيق به نتيجه نرسيدند در بارگاه باشكوه علوى خدمت امير مؤمنان على عليه السلام و يا حضرت ولى عصر رسيدند و حاجت خود را مطرح كردند و حضرتش مشكل آن ها را در بيدارى يا در خواب بيان فرمودند.

اين امور قابل انكار نيستند.

خلاصه اين كه ائمه عليهم السلام ملجأ شيعيان هستند،هم از نظر وساطت در فيض،هم در گرفتارى ها و هم در حل مشكلات علمى.

از طرفى،وقتى كسى در چنين كهفى مستقر شده و از حمايت ائمه عليهم السلام برخوردار باشد،هرگز مورد اغواى شيطان قرار نمى گيرد و گم راه نخواهد شد.چنان كه در فراز ص فاز من تمسك بكم وأمن من لجأ إليكم وسلم من صدقكم وهدى من اعتصم بكم ر خواهيم خواند.

وارثان پيامبران

اشاره

وورثة الانبيآء؛

و(سلام بر)وارثان پيامبران.

ائمه عليهم السلام وارثان پيامبران الهى هستند.اين جمله هم اطلاق دارد و هم عموم.اطلاق از حيث«ارث»و عموم از حيث«انبياء».

درباره واژه«ارث»بايد دقت بيشترى نمود.اين واژه در قرآن مجيد در موارد بسيارى به كار رفته است و لغويان نظرهاى متفاوتى دارند و همين نشان گر دقت معناى آن است.

ارث از نظر راغب اصفهانى به اين معنا آمده است:

انتقال قنية إليك عن غيرك من غير عقد...؛(1)

ارث:انتقال چيزى از كسى به كسى ديگر نه از طريق معامله....

ص: 257

ابن فارس كه از بزرگان علماى لغت است در معناى ارث مى نويسد:

أن يكون الشىء لقوم ثم يصير إلى آخرين بنسب أو سبب؛(1)

انتقال چيزى از گرو هى به گروه ديگر به واسطه نسبى يا سببى.

وى سپس به اين بيت شعر استشهاد مى كند و مى گويد:

ورثناهن عن آباء صدق ونورثها إذا متنا بنينا(2)

ما اين اشيا را از پدران خود به ارث برديم كه براى فرزندانمان به ارث خواهيم گذاشت.

روشن است كه در فقه اسلام نيز ارث به همين معناست؛ضوابط،احكام و حدودى تعيين شده است كه بايستى مطابق آن ها ماترك تقسيم و به وراث منتقل گردد.

ولى چنان كه گفتيم،اين واژه در قرآن بسيار به كار رفته است.در آيه اى از قرآن مى خوانيم:

(أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ *اَلَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيها خالِدُونَ ) ؛(3)

اينان(مؤمنانى كه عمل صالح انجام دادند)همان وارثان هستند؛وارثانى كه بهشت برين را به ارث مى برند و در آن جاودانه خواهند ماند.

در آيه ديگرى آمده است:

(وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا) ؛(4)

و ما مشرق ها و مغرب هاى پربركت زمين را به آن گرو هى كه به ضعف كشانده شده بودند به ارث واگذار كرديم.7.

ص: 258

در آيه ديگرى مى خوانيم:

(وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصّالِحُونَ ) ؛(1)

ما در زبور پس از ذكر نوشتيم كه بندگان شايسته ام وارث زمين خواهند شد.

با توجه به اين آيات بايد تأمل كنيم كه«ارث»يعنى چه؟آيا«الفردوس»كه به جاهاى خاصى از بهشت گفته مى شود ملك كسى بوده و مى خواهند به ديگرى منتقل شود كه مى فرمايد:«اينان همان وارثان هستند؛وارثانى كه بهشت برين را به ارث مى برند و در آن جاودانه خواهند ماند»؟

در آيه ديگرى مى فرمايد:

(إِنّا نَحْنُ نَرِثُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَيْها) ؛(2)

ما،زمين و همه افرادى را كه بر آن هستند به ارث مى بريم.

و از اين روست كه يكى از نام هاى خداوند«الوارث»است؛

يعنى خداوند اشياء و مالكان آن ها را كه انسان ها باشند،به ارث مى برد.مگر انسان در ملك خدا نبوده كه حالا به ملك خداوند متعال منتقل مى شود؟بديهى است كه ملكيت خداوند حقيقى است؛خداوند متعال در هر لحظه اى و هم زمان مالك وارث و موروث و مورث مى باشد؛از اين رو بايستى در معناى ارث دقت بيشترى كرد؛چرا كه معناى دقيق ترى دارد.

راغب اصفهانى در المفردات فى غريب القرآن(3)درباره واژه«ارث»مى نويسد:د.

ص: 259

الوراثة و الإرث،انتقال قنية إليك عن غيرك من غير عقد ولا ما يجرى مجرى العقد وسمى بذلك المنتقل عن

الميت فيقال للقنية الموروثة:ميراث وإرث.(1)

انتقال چيز ارزشمندى بدون عقد و مانند آن را ارث گويند....

اين انتقال در كلام راغب اطلاق دارد.موت در ماده ارث و مفهوم آن مدخليت ندارد.چون پس از بيان معناى كلمه مى گويد:«وسمى بذلك المنتقل عن الميت...»و آيات قرآن نيز بر اين جهت دلالت داشت.شاهد اين مطلب اين است كه در دوران حيات پدر مى گويند اين پسر از پدرش،جود،سخا و حسن اخلاق را به ارث برده است و هر چند اين تعبير مجازى است؛اما لازم نيست حتما مرگى در كار باشد.

اين دقت ها بايستى در لغات بشود و ثمره هم دارد كه ارث انتقال بدون موت و در غير عقد باشد،يعنى انتقال است؛ولى خريد و فروش و اجاره و معامله اى در كار نيست و چه منقول عنه مرده يا حيات داشته باشد.

ارث پيامبران الهى

با تأمل در آيات و روايات،از مجموع آن ها اين گونه استفاده مى شود كه پيامبران الهى امورى را به ارث مى گذارند:

1.مقامات و منازل آنان در پيش گاه خدا:در موردى كه دليل قائم بشود اشخاصى كه بعدها آمدند وارثان انبيا در مقامات و منازل آن ها در پيش گاه خداى سبحان هستند.براى مثال،ولايت هاى انبيا،وساطت آنان در فيض،معجزه هاى آنان،به ائمه عليهم السلام ارث مى رسد.

2.ملكات و صفات حميده:ائمه عليهم السلام در علوم،ملكات،صفات حميده،عصمت و جهات معنوى ديگر

كه انبيا داشتند وارث آن ها هستند.

ص: 260

3.اشياى اختصاصى انبيا:صحيفه ها،كتاب ها و اشياى ويژه انبيا را ائمه به ارث مى برند و آن ها نزد ائمه

عليهم السلام است.

4.حكومت ظاهرى:برخى از پيامبران الهى در اين عالم داراى نفوذ كلمه و حكومت ظاهرى و مبسوط اليد بوده اند.اين مورد بعد از آن ها از آن ائمه عليهم السلام است؛از اين رو لازم و واجب است كه امت هاى مطيع انبيا،مطيع ائمه عليهم السلام نيز باشند.

به عبارت ديگر،اطاعت مطلقه اى كه براى پيامبران الهى بوده،براى ائمه نيز ثابت است.

5.اموال و دارايى ها:ائمه عليهم السلام ك ه«سلالة النبيين » بوده اند داراى همه خصايص انبيا حتى رسول اكرم و وارث آن ها هستند،و در خصوص حضرت رسول به توسط صديقه طاهره وارث ماترك ايشان مى باشند.

از مجموع دقت هايى كه در آيات،روايات و سخنان لغويان شد،معناى ارث د ر«ورثة الانبياء» چنين است كه جايگاهى كه پيامبران دارند،با همه خصوصياتش از ملكات،علوم،مراتب و منازل،قرب من الله سبحانه وتعالى و...

عصمت،معجزات،اموال شخصى و تصرف در امور مردم،وجوب اطاعت مطلق به مردم،از آن ائمه ما است،چون پركننده خلأ حاصل از فقدان انبيا هستند و بحث انتقال در بين نيست،نه اين كه اين امور از پيامبران به آن ها منتقل شود،همانند انتقال خانه از ملك پدر به ملك فرزند.به همين جهت به نظر نگارنده معناى ارث دقيق است و به تأمل بيشترى نياز دارد.

آيا پيامبران الهى پس از خود اموالى را به ارث مى گذارند يا نه؟آرى،اگر انبيا مال شخصى داشته باشند،پس از مرگ خود به وارثشان منتقل مى گردد وگرنه آيه اى كه در قرآن آمده،معنا نخواهد داشت.آن جا كه مى فرمايد:

ص: 261

(وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِيَ مِنْ وَرائِي وَ كانَتِ امْرَأَتِي عاقِراً) ؛(1)

و من از بستگانم بعد از خود بيمناكم،و در حالى كه همسرم نازا و عقيم است.

هم چنين در آيه ديگر مى فرمايد:

(وَ وَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ) ؛(2)

و سليمان وارث داوود شد.

اهل تسنن مى گويند:منظور از ارث در اين موارد فقط علم است.اين كلام باطل است،اگر منظور فقط علم باشد،مگر بستگان مى توانند علم آن پيامبر را كه از دنيا رفته است غصب كنند؟

البته قراين ديگرى در آيات قرآنى است كه با توجه به آن ها معلوم مى شود پيامبران نيز مثل ديگر مردم مال به ارث مى گذارند.ما در مورد ارث پيامبر اكرم و مسئله فدك و حديث انحصارى ابوبكر تحقيق و پژوهش مستقلى انجام داده و نكاتى را در آن نوشتار بيان نموده ايم.(3)

در آن جا حتى از كتاب هاى اهل سنت ثابت كرده ايم كه رسول الله صلى الله عليه وآله از خود اموالى را از قبيل شمشير،اسب و غير ذلك باقى گذاشتند و در روايات خودمان نيز آمده است كه شيخ كلينى رحمه الله به سند خود روايتى را از ابان نقل مى كند.ابان بن عثمان گويد:امام صادق عليه السلام فرمود:

لما حضرت رسول الله صلى الله عليه وآله الوفاة دعا العباس بن عبدالمطلب وأمير المؤمنين عليه السلام

فقال للعباس:يا عم محمد!تأخذ تراث محمد وتقضى دينهد.

ص: 262

وتنجز عداته؟

فرد عليه فقال:يا رسول الله بأبى أنت وأمى إنى شيخ كثير العيال قليل المال من يطيقك وأنت تبارى الريح؟

قال:فأطرق صلى الله عليه وآله هنيئة،ثم قال:يا عباس!أتأخذ تراث محمد وتنجز عداته وتقضى دينه؟فقال:بأبى أنت وأمى،إنى شيخ كثير العيال قليل المال وأنت تبارى الريح.

قال:أما إنى سأعطيها من يأخذها بحقها.

ثم قال:يا على!يا أخا محمد!أتنجز عدات محمد وتقضى دينه وتقبض تراثه؟فقال:نعم بأبى أنت وأمى ذاك على ولى.

قال:فنظرت إليه حتى نزع خاتمه من أصبعه فقال:تختم بهذا فى حياتى.

قال:فنظرت إلى الخاتم حين وضعته فى أصبعى فتمنيت من جميع ما ترك الخاتم.

ثم صاح:يا بلال!على بالمغفر و الدرع و الراية و القميص وذى الفقار و السحاب و البرد و الأبرقة و القضيب.

قال:فوالله ما رأيتها غير ساعتى تلك يعنى الأبرقة فجيئ بشقة كادت تخطف الأبصار فإذا هى من أبرق الجنة،فقال:يا على!إن جبرئيل أتانى بها وقال:يا محمد!اجعلها فى حلقة الدرع واستدفر بها مكان المنطقة.

ثم دعا بزوجى نعال عربيين جميعا أحدهما مخصوف و الآخر غير مخصوف و القميصين:القميص الذى أسرى به فيه و القميص الذى خرج فيه يوم أحد،والقلانس الثلاث:قلنسوة السفر وقلنسوة العيدين و الجمع،وقلنسوة كان يلبسها ويقعد مع أصحابه.

ثم قال:يا بلال!على بالبغلتين:الشهباء و الدلدل،والناقتين:العضباء و القصوى و الفرسين:الجناح كانت توقف بباب المسجد لحوائج رسول الله صلى الله عليه وآله يبعث الرجل فى حاجته فيركبه فيركضه فى

حاجة رسول الله صلى الله عليه وآله وحيزوم و هو الذى كان

ص: 263

يقول:أقدم حيزوم،والحمار عفير فقال:

أقبضها فى حياتى؛(1)

هنگامى كه وفات رسول خدا صلى الله عليه وآله فرا رسيد،عباس بن عبدالمطلب و امير مؤمنان عليه السلام را خواست و به عباس فرمود:اى عموى محمد!قبول مى كنى كه ارث محمد را ببرى و قرضش را بپردازى و به وعده هايش وفا كنى؟

او نپذيرفت و گفت:اى رسول خدا!پدر و مادرم قربانت؛من پيرمردم و عيالم بسيار و مالم اندك است و تو در سخاوت با باد مسابقه گذاشته اى.چه كسى توان وصايت تو را دارد؟

حضرت اندكى سر پايين انداخت سپس فرمود:عباس!مى پذيرى كه ارث محمد را ببرى و قرضش را ادا كنى و وعده هايش را عملى كنى؟

عرض كرد:پدر و مادرم به قربانت!پيرمردى عيال مند و مالم اندك است و تو در سخاوت با باد مسابقه دارى.

فرمود:همانا اين وصيت را به كسى مى سپارم كه شايسته دريافت آن است.

سپس فرمود:اى على!اى برادر محمد!قبول دارى كه به وعده هاى محمد عمل كنى و قرضش را بپردازى و ميراثش را بگيرى؟

على عليه السلام عرض كرد:آرى پدر و مادرم به قربانت.سود و زيانش با من.

على عليه السلام فرمود:من به پيامبر نظر مى كردم،ديدم انگشتر خويش را از انگشت بيرون كرد و فرمود:تا من زنده ام اين انگشتر را به دست كن؛چون در انگشتم نهادم،به آن نظر كردم آرزو بردم كه از تمام ميراث آن حضرت همين انگشتر را داشته باشم.

سپس فرياد زد:اى بلال!آن كلاه،زره،پرچم،پيراهن،ذوالفقار،عمامه سحاب،9.

ص: 264

جامه برد،كمربند و عصا را بياور.

على عليه السلام فرمود:من تا آن ساعت آن كمربند را نديده بودم.قطعه و رشته اى آورد كه چشم ها را خيره مى كرد و معلوم شد كه از كمربندهاى بهشتى است.پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:اين را جبرئيل براى من آورد و گفت:اى محمد!اين را در حلقه هاى زره بگذار و در جاى كمربند به كمر ببند.

سپس دو جفت نعلين عربى طلبيد كه يكى وصله داشت و ديگرى بيوصله بود و پيراهن خواست يكى پيراهنى كه با آن به معراج رفته بود و ديگر پيراهنى كه با آن به جنگ احد رفته بود و سه كلاه را طلب كرد:كلاه مسافرت،كلاه روز عيد فطر،قربان و روزهاى جمعه و كلاهى كه به سر مى گذاشت و با اصحابش مجلس تشكيل مى داد.

سپس فرمود:اى بلال!دو استر شهباء و دلدل و دو شتر عضباء و قصوى و دو اسب جناح و حيزوم را بياور.حيزوم اسبى بود كه پيامبر به او مى فرمود:پيش برو اى خيزوم و الاغى را كه عفير نام داشت آورد.پيامبر فرمود:اى على!تا من زنده ام اين ها را بگير.

امروزه برخى از اهل تسنن در اين مورد مناقشه مى كنند و به روايتى كه در اصول كافى آمده اشاره مى كنند،آن جا كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد:پيامبر خدا فرمود:

و إن العلماء ورثة الأنبياء.إن الأنبياء لم يورثوا دينارا ولا درهما ولكن ورثوا العلم فمن أخذ منه أخذ بحظ

وافر؛(1)

به راستى علما از پيامبران ارث مى برند.همانا پيامبران دينار و درهم به ارث نگذاشته اند؛بلكه علم به ارث گذاشته اند.پس كسى كه از آن برگيرد سهم بسيار برده است.1.

ص: 265

البته اينان مغرض هستند و مى خواهند به گمان و پندار استدلال ما را باطل كنند.گرچه متأسفانه برخى از

خودى ها نيز در اين مورد خوب دقت نمى كنند.

در پاسخ اين اشكال اين نكته جالب توجه است كه در روايتى كه ابوبكر نقل كرده آمده است:ص لا نورث؛ارث نمى گذاريم ر؛(1)ولى در اين روايت آمده است:ص لم يورثوا؛به ارث نگذاشتندر و بين اين دو عبارت تفاوت است.

معناى حديث اصول كافى اين است كه پيامبران آن چه را داشتند در دوران زندگى خويش در راه خدا خرج

كردند و چيزى جز علم باقى نگذاشتند،نه اين كه ارث باقى نمى گذارند.

بايد به اين نكته دقت كرد،گرچه برخى از بزرگان ما نيز از اين نكته غافل شده و در صدد تأمل در سند اين حديث درآمده اند كه اگر سند حديث صحيح باشد،اين اشكال وارد است.نه،ما در سند حديث خدشه وارد نمى كنيم؛چرا كه پرواضح است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله اصحابشان را طورى تربيت كردند كه مال جمع نكنند و جمع كننده اموال نباشند.افرادى هم چون امير مؤمنان على عليه السلام توسط پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تربيت

شده اند.امام مجتبى عليه السلام در اولين خطبه خود بعد از شهادت حضرت امير در وصف ايشان فرمودند:

ما ترك صفراء ولا بيضاء؛(2)

آن بزرگوار هيچ سيم و زرى از خود باقى نگذاشت.

اين در تاريخ ثبت شده و حتى اهل تسنن نيز نوشته اند.كسانى كه در مكتب پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تربيت نشدند،گرچه با آن حضرت معاشرت داشتند و ملازم8.

ص: 266

بودند،اخلاق و آداب آن حضرت را نگرفتند.مگر فرزندانى كه با پدران خود معاشرت دارند،واقعا آداب پدرها را مى گيرند و تربيت مى شوند؟

از اين رو افرادى چون طلحه،زبير،عبدالرحمان بن عوف كه با پيامبر اكرم معاشرت داشتند،پس از مرگ خود آن قدر شمش طلا از خود به جا گذاشتند كه وقتى وراث مى خواستند بين خود تقسيم كنند ناگزير شدند كه طلاها را با كلنگ بشكنند!(1)

بنابراين،معناى ص لم يورثوار؛يعنى در راه خدا مصرف كنند و پس از خودشان براى وارث چيزى به جا نگذارند،نه اين كه كسى از آن ها ارث نمى برد.

و طبع قضيه هم همين است،نه فقط پيامبران الهى؛بلكه بندگان صالح و شايسته خدا و انسان هاى وارسته،همواره مى كوشند اموال و دارايى خود را در راه خدا مصرف كنند و چنين نبوده كه به فكر ورثه باشند و براى آنان مال جمع كنند.بسيارند كسانى كه در دوران زندگى اموال زيادى داشتند و پس از مرگشان چيزى نداشتند؛زيرا همه چيز را در راه خدا مصرف كرده بودند.

چنين افرادى در بين علما و دانشمندان ما نيز بوده اند.يكى از آنان عالم بزرگوار حاج شيخ محمد حسين اصفهانى رحمه الله است.اين محقق بزرگ به كمپانى معروف است؛چون پدر او صاحب كارخانه بوده و ثروت زيادى داشت و همه اموال و دارايى ها به ارث به اين عالم بزرگوار رسيد.او نيز همه اين اموال را در راه خدا مصرف كرد تا جايى كه حتى يك خانه محقر هم نداشت.اين موضوع معروف است و پدر ما رحمه الله كه به خدمت آن عالم بزرگ مى رسيدند و جد ما رحمه الله نيز كه شاگرد ايشان بودند،اين قضيه را نقل مى كردند.

نقل كرده اند كه اين دانشمند محقق،تسبيحى ارزشمند داشت كه دانه هايش از5.

ص: 267

عقيق يا سنگ گران بهاى ديگرى بود.روزى بند تسبيحش پاره شد.او خم نشد تا آن ها را جمع كند؛بلكه رها كرد تا مردم آمدند و هر كس براى خود از دانه هاى گران بها برداشت،در حالى كه نقل مى كنند روزى همين عالم گران قدر از بازار پياز خريده بود و در لاى عبايش به مترل مى برد،ناگاه عبا باز شد و پيازها به زمين ريخت و او نشست و پيازها را جمع كرد.

البته معلوم است كه ارث علوم و معنويات ارزشمند است و ائمه عليهم السلام بدان جهت افتخار مى كنند و از امتيازات آنان شمرده مى شود؛از اين رو امير مؤمنان وارث رسول الله صلى الله عليه وآله بود،هم چنان كه وصى آن حضرت نيز بود.در حديثى آمده است كه بريده گويد:از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله شنيدم كه مى فرمود:

لكل نبى وصى ووارث و إن عليا وصيى ووارثى؛(1)

براى هر پيامبرى وصى و وارثى است.به راستى كه وصى و وارث من على است.

به عبارت كوتاه،وارث بودن در اموال،حكم است و وارث بودن در جهات معنوى،مقام است.

نمونه هاى برتر

والمثل الاعلى؛

و(سلام بر)نمونه برتر.

ائمه عليهم السلام نمونه هاى برتر هستند.براى واژه«مثل»سه معنا مى شود ذكر كرد:يكى اين كه راغب اصفهانى گفته:

المثل عبارة عن قول فى شىء يشبه قولا فى شىء آخر،بينهما مشابهة ليبين أحدهما الآخر ويصوره؛(2)

ص: 268

مثل عبارت است از سخنى كه در موردى به سخن ديگر شباهت دارد تا سخن ديگر را بيان كند.

مثل در هر زبانى وجود دارد؛در زبان عربى،فارسى،تركى و زبان هاى ديگر.براى نمونه،فرض كنيد در زمانى قضيه اى رخ مى دهد كه در آن رخداد سخنى گفته مى شود كه از نظر ادبى كلام قوى است و عبارت كوتاهى دارد كه در طول تاريخ ماندگار مى شود و در وقايع مشابه همان مطلب گفته مى شود.در زبان عربى مثلى است كه مى گويند:

ص فى الصيف ضيعت اللبن ر.

جريان اين گونه بوده كه عربى در فصل گرما در شهرى،شير خنك داشته.او اين شير را به عللى از دست داده و ضايع كرده بود.فردى به او مى گويد:تو در اين فصل گرما كه انسان به شير خنك نياز دارد،آن را ضايع و حرام كردى.

اين جريان ضرب المثل شده براى كسى كه كارى را در زمان خود ضايع كند؛يعنى در وقتى كه مغتنم براى انجام آن كار بوده و زمينه فراهم بوده كه انجام شود،آن كار را انجام ندهد مى گويند:ص فى الصيف ضيعت اللبن ر.

جمع«مثل»به اين معنا«امثال»است.

به يقين مقصود از«المثل الأعلى»اين نيست و قطعا در خطاب به ائمه عليهم السلام اين معنا مراد نيست؛بلكه معناى ديگرى مراد است.

مثل معناى ديگرى دارد كه در كتاب ها نيز آمده است و در ادبيات و ساير علوم در بحث هاى گوناگون مثال مى زنند.مثلا در علم نحو،آن گاه كه مبتدا و خبر را تعريف مى كنند،مثال مى زنند و مى گويند:«كزيد قائم».اين گونه مثل براى تقريب مطلب و تطبيق كبرى است.

جمع«مثل»به اين معنا«أمثله»است.

اين معنا نيز در خطاب به ائمه عليهم السلام مراد نيست.

ص: 269

به تصور ما مراد معناى سوم از معانى واژه«مثل»است كه همانا«نمونه»و به اصطلاح عربى«نموذج»است و جمع آن«مثل»مى باشد.

هر گاه انسان مى خواهد حقيقت و واقعيتى را بيان كند و براى اين كه امر معقول،خوب و درست فهميده شود،نام امر محسوسى را مى آورد و مى گويد:مثل آن چنين است.

براى تقريب به ذهن مى گوييم:اگر بخواهيم جود،سخاوت و كرم را كه از امور محسوسه نيستند تعريف كنيم و آثار و ويژگى هاى خوب آن را بيان نماييم مى گوييم:مثلش حاتم طايى است.

به گمان من و الله العالم مراد از«مثل»در اين عبارت،همين است.

در قرآن مجيد در دو مورد ص المثل الأعلى ر آمده است.

1.در سوره نحل مى فرمايد:

(لِلَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَ لِلّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلى وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ) ؛(1)

براى كسانى كه به جهان آخرت ايمان نمى آورند،مثل و صفات زشت است و صفات و نمونه هاى والا براى خداوند است و او توانا و حكيم است.

2.و در سوره روم نيز اين گونه آمده است:

(وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلى فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ) ؛(2)

و برترين و والاترين صفات در آسمان ها و زمين براى اوست و او توانا و حكيم است.

در يك مورد آمده:(وَ لِلّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلى ) و در مورد ديگر:(وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلى ) .دست كم اين كه در هر دو مورد

حرف«لام»براى اختصاص آمده و بعد از7.

ص: 270

آن،هر دو مورد در عبارت(وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ) مشتركند.

از طرفى واژه ص الاعلى ر از اسماى خداوند سبحان است،آن جا كه قرآن مى فرمايد:

(سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى *اَلَّذِي خَلَقَ فَسَوّى ) ؛(1)

پروردگار بلندمرتبه ات را متره و پاك شمار؛همو كه آفريد و موزون ساخت.

در آيه ديگر مى فرمايد:

(إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلى ) ؛(2)

مگر جلب رضايت و خشنودى پروردگار والا مرتبه اش.

بنابراين،اگر اين معنا را براى واژه«مثل»بپذيريم و واژه ص الأعلى ر كه از نام هاى خداى سبحان است؛گمان مى كنم كه معناى ص المثل الأعلى ر اين گونه باشد كه ائمه نمونه خداوند متعال هستند؛يعنى آنان مظاهر ذات احديت هستند كه اگر كسى امام عليه السلام را شناخت،حضرتش را دوست داشت و از آن بزرگوار اطاعت كرد،خدا را شناخته و از او اطاعت كرده است.

به سخن ديگر،ص المثل الأعلى ر به اين معناست كه ائمه عليهم السلام معرف خداوند متعال هستند؛يعنى انسان از طريق ائمه عليهم السلام خدا را مى شناسد.اگر كسى مى خواهد خدا را بشناسد،بايستى ائمه عليهم السلام را شناسايى كند.اگر كسى مى خواهد خدا را عبادت كند،بايد ائمه عليهم السلام را بشناسد و اگر فردى بخواهد از خدا اطاعت كند،بايستى از ائمه عليهم السلام اطاعت نمايد كه بريد عجلى گويد:از امام باقر عليه السلام شنيدم فرمود:0.

ص: 271

بنا عبدالله وبنا عرف الله؛(1)

به وسيله ما خداوند مورد پرسش قرار گرفت و به توسط ما خداوند شناخته شد.

در مورد ديگرى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

من أطاع عليا فقد أطاعنى ومن أطاعنى فقد أطاع الله؛(2)

كسى كه از على اطاعت كند از من اطاعت كرده است و كسى كه از من اطاعت كند،خدا را اطاعت كرده است.

و به معناى دقيق تر اين كه خداوند فراتر و والاتر از آن است كه ديده شود و يا به كنه شناخته شود؛اما ائمه عليهم السلام در عالم امكان نمونه آن ذات و صفات هستند،كه اگر كسى آن ها را ببيند انگار خدا را ديده است؛از اين رو است كه از امام عليه السلام به عناوين مختلفه كه همگى دلالت بر اين معنا دارند تعبير شده است.مثلا در روايتى حضرت سيدالشهداء مى فرمايد:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

يا على!أنت حجة الله،وأنت باب الله،وأنت الطريق إلى الله،وأنت النبأ العظيم،وأنت الصراط

المستقيم،وأنت المثل الأعلى؛(3)

اى على!تو حجت خدا و باب خدا هستى و تو همان راه به سوى خدايى و تو خبر بزرگ،صراط مستقيم و مثل اعلا هستى.

به هر حال،اين هم يكى از مقامات انحصارى ائمه عليهم السلام است.3.

ص: 272

صاحبان دعوت نيكو

اشاره

والدعوة الحسنى؛

و(سلام بر)دعوت نيكو.

ائمه عليهم السلام صاحبان دعوت نيكو هستند.

به نظر مى رسد همان معنايى كه در عبارت پيشين بيان شد،در اين عبارت نيز مى توان گفت.

آن بزرگواران اهل و صاحب دعوت حسن و نيكو به سوى خدا هستند.بلكه صرف وجود امام و خود ذات او دعوت حسن است كه هر كس او را ببيند يا به فكر او بيفتد به ياد خدا مى افتد.

هر دو وجه درست است.البته وجه سومى نيز وجود دارد كه خواهيم گفت.

معناى دعوت

كتاب معجم مقاييس اللغه از معتبرترين كتاب هاى لغت است.نگارنده اين فرهنگ،ابن فارس شيعى است.وى از قدماى لغويان و از محققان در لغت بوده و نزد همگان مورد قبول واقع شده است.وى به تعبير امروزى،در اين فرهنگ نخست ريشه واژه را ثلاثى مجرد معنا كرده،آن گاه تمام اشتقاقات را به آن معنا برگردانده است و اين روش در معناى لغت خيلى مهم است و تحقيقى در اين فن است و فوايد بسيارى دارد.در واقع به معناى مشترك معنوى

برمى گردد؛همان مطلبى كه ما مثلا در عبارت پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى گوييم،آن جا كه حضرتش فرمود:

من كنت مولاه فعلى مولاه؛(1)

هر كه من مولاى و سرپرست او هستم،على مولا و سرپرست اوست.

ص: 273

يعنى نخست در معناى واژه«مولا»ادعاى اشتراك معنوى مى كنيم؛سپس اشتراك لفظى كه بيشتر علما گفته اند.

ابن فارس در معناى واژه«دعوت»مى گويد:

الدال و العين و الحرف المعتل أصل واحد و هو أن تميل الشىء إليك بصوت وكلام يكون منك؛(1)

دال،عين و حرف معتل كه قلب به الف شده،يك ريشه بيشتر ندارد و همه مشتقات به اين ريشه برمى گردد.اين واژه به معناى دعا كردن است كه انسان كارى بكند كه آن طرف مورد خطاب برگردد و به او نگاه كند و تمايل نمايد و توجه پيدا كند.

بيان اين لغوى خيلى دقيق و درست است.براى مثال،وقتى شما فردى را به صرف غذا به مترلتان دعوت مى كنيد؛كارى مى كنيد كه او به سوى شما بيايد.اگر به سوى خدا عرض حاجتى داشتيد،دعا مى كنيد و هدف اين است كه خداوند متعال به شما نگاه كند كه همه الطاف در اين نگاه كردن است.در دعاى ندبه مى خوانيم:

انظر إلينا نظرة رحيمة؛(2)

به ما به ديد مهر و رحمت بنگر.

آن چه بيان شد،لب و ريشه معناى دعا و دعوت كردن است.

بنابراين ذات و وجود ائمه عليهم السلام دعوت است،حتى اگر امام ساكت باشد و هيچ مطلبى نفرمايد وجود آن حضرت دعوت به سوى الله است؛يعنى مذكر و يادآور خداوند متعال است كه انسان را به ياد خدا مى اندازد و او را متوجه حضرت حق مى نمايد.0.

ص: 274

آرى،ائمه عليهم السلام وسيله ميل،توجه و انعطاف مردم به سوى خداوند متعال هستند.گرچه ابن فارس مى گويد:«بصوت و كلام؛اين فراخوانى به وسيله صدا و سخنى باشد»،اما اين از باب مثال است،مگر نه اين است كه الفاظ وسيله رساندن حقايق هستند،ائمه عليهم السلام خود وجود خارجى حقايق هستند.

افزون بر اين كه خود ائمه عليهم السلام«كلمة الله»هستند.مگر حضرت عيسى عليه السلام«كلمة الله»نبود؟پس ائمه ذاتا و وجودا،چه سخن بگويند چه ساكت باشند،دعوت به سوى خدا هستند.سكوت آنان دعوت به سوى خدا و درس و عبرت براى ماست،همان گونه كه كلامشان درس است و عبرت.اين معنا كاملا صحيح و حمل لفظ بر آن مقتضاى اخذ به أصالة الحقيقة است.

ائمه عليهم السلام دعوت هستند؛دعوت با سخن و سكوت.اگر آزاد باشند يا زندانى شوند.مثل امام كاظم عليه السلام حضورشان در زندان است،ولى دعوت كننده الى الله هستند.

امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف در دوران غيبت نيز«الدعوة الحسنى»هستند و از اين بيان،پاسخ پرسش معروف داده مى شود كه فايده امام غايب چيست؟چرا كه امام عليه السلام در همه حالات«الدعوة الحسنى»است.

البته اين معنا بارها در قرآن كريم آمده است.(1)

معناى دوم اين كه«دعوه»را بر«داعى»حمل كنيم و اين معنا هر چند مجاز است،از قبيل«زيد عدل»؛ولى صحيح است.ما به طور معمول در اين موارد نخست به المفردات فى غريب الحديث راغب اصفهانى مراجعه مى كنيم.وى مى گويد:).

ص: 275

والدعاء إلى الشىء الحث على قصده؛(1)

اين كه كسى را به سوى چيزى دعا مى كنيد؛يعنى او را به سوى آن چيز وادار مى نماييد.

قرآن كريم مى فرمايد:

(قالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ ) ؛(2)

(يوسف)گفت:پروردگارا!زندان نزد من از آن چه مرا به سوى آن فرا مى خوانند محبوب تر است.

در آيه ديگرى مى خوانيم:

(وَ اللّهُ يَدْعُوا إِلى دارِ السَّلامِ ) ؛(3)

و خداوند به سراى صلح و آرامش فرا مى خواند.

در آيه ديگرى آمده است:

(وَ يا قَوْمِ ما لِي أَدْعُوكُمْ إِلَى النَّجاةِ وَ تَدْعُونَنِي إِلَى النّارِ) ؛(4)

و اى قوم من!چرا من شما را به سوى نجات و رهايى فرا مى خوانم و شما مرا به سوى آتش فرا مى خوانيد؟

اين ها مواردى است كه راغب اصفهانى درباره واژه«دعوت»به آن ها استشهاد كرده است.

ائمه عليهم السلام«داعى إلى الله»هستند كه در آينده در عبارت«الأئمة الدعاة»1.

ص: 276

خواهيم خواند،هم چنان كه خود رسول الله صلى الله عليه وآله نيز(داعيا إلى الله)هستند.(1)

معناى سومى نيز محتمل است،به لحاظ اين كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرموده اند:

أنا دعوة أبى إبراهيم؛(2)

من همان دعوت پدرم ابراهيم هستم.

از طرفى در تفاسير،در ذيل آيه مباركه:(وَ اجْعَلْ لِي لِسانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ ) ؛(3)«و در ميان امت هاى آينده براى

من زبان صدق قرار بده».آمده كه«هو أمير المؤمنين؛(4)منظور از«لسان صدق»امير مؤمنان على عليه السلام است».

معناى دعوت حسنى

دعوت حسنى،دعوتى است كه هيچ نقصى و قبحى در آن نيست؛بلكه كمال محض است؛از اين رو گاهى اصحاب ائمه عليهم السلام از سكوت آن حضرات مطالب بسيارى را استفاده مى كردند و اين نكته بر افراد آشنا به حالات آنان مخفى نيست؛نه فقط سكوت،بلكه حتى زندانى شدن،اين كه امام كاظم عليه السلام در زندان عباسى،به سر مى برد با آن همه زجر و شكنجه خود دعوت«الى الله»بود،و زندانى كردن آن حضرت جنگ با خدا است و دعوت الى الطاغوت،وگرنه آن حضرت چه كار كرده بود كه در زندان باشد؟

ص: 277

آرى،آنان در همه حالاتشان چنين هستند.آنان حسن تمام و تمام حسن هستند و از هر سوء،نقص و قبحى به دورند.هر كس چنين باشد،اصل وجودش دعوت مى شود و بايد در همه حالاتش على الاطلاق به او اقتدا كرد.

بنابراين كسى كه مقتداى على الاطلاق باشد و در همه حالات او هيچ گونه نقص،قبح و سويى وجود نداشته باشد،جز معصوم نخواهد بود و كسى كه معصوم باشد«المثل الأعلى»است.

حجت هاى خدا

اشاره

وحجج الله على أهل الدنيا والاخرة والاولى؛

و(سلام بر)حجت هاى خدا بر مردم دنيا،آخرت و اولى.

ائمه عليهم السلام حجت هاى خدا بر اهل دنيا،آخرت و اولى هستند.«حجج»جمع حجت و به معناى برهان است.آرى،اگر كسى داراى ويژگى هاى ياد شده باشد البته حجت خدا بر اهل دنيا،آخرت و اولى خواهد بود.

اين چه شأن و مترلتى است كه كسى برهان خدا باشد؟خداوند در هر عالمى از عوالم،چه در دنيا و چه قبل و بعد دنيا به ائمه اطهار عليهم السلام احتجاج مى كند و آيا كسى قدرت ايستادگى در مقابل برهان الهى را دارد؟

احتجاج براى چيست؟بديهى است كه خداوند متعال به احتجاج،استدلال و اقامه شهود نياز ندارد.اگر بخواهد كسى را مؤاخذه كند،مطابق علمش حكم مى كند؛چرا كه به همه امور احاطه دارد.پس آوردن برهان و اقامه شهود براى چيست؟

مگر كسى مى تواند بر حكم خداوند متعال اعتراض كند؟(1)مگر عدل الهى،

ص: 278

حكم الهى و علم الهى خدشه بردار است؟مگر خودش در آخرت به حساب بندگانش رسيدگى نمى كند؟

آرى،قاعده لطف اين را اقتضا مى كند كه حق تعالى كسانى را در اين عالم برهان قرار دهد كه از طريق آن ها احتجاج نمايد و انسان را مؤاخذه كند.

بحثى در فقه اسلامى مطرح است كه اگر دو نفر مثلا بر سر ملكى نزاع داشته باشند و به حاكمى مراجعه كنند كه مى داند حق با كيست،آيا مى تواند طبق علم خود داورى كند يا نه؟اين بحث هم در حقوق الهى و هم در حق مردم مطرح شده است.(1)

هشام بن حكم گويد:امام صادق عليه السلام فرمود:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

إنما اقضى بينكم بالبينات و الأيمان؛

من فقط با دليل و سوگند داورى مى نمايم.

حضرتش در پايان حديث فرمودند:

وبعضكم ألحن بحجته من بعض،فأيما رجل قطعت له من مال أخيه شيئا فإنما قطعت له به قطعة من

النار؛(2)

بايد بر حسب قواعد باب قضاوت و حكومت داورى شود.پس هر كه از راه قضاوت و حكم حاكم،چيزى از مال برادرش به ناحق بردارد،در واقع قطعه آتشى براى او مهيا شده است.

مگر پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بر قضايا محيط،عالم و آگاه نيستند؟بيان شد كه حاكم شرع معمولى نيز از قضيه اى امكان دارد آگاهى داشته باشد و بگويد من مى دانم اين خانه از آن فلانى بوده و اكنون به ارث رسيده است و طرف مقابل بى خود مى گويد.1.

ص: 279

اين موضوع در جاى خود بحث مى شود.

وقتى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله چنين باشد،آيا خداى سبحان به احتجاج نياز دارد؟نه،اما به مقتضاى قاعده لطف كار به جايى مى رسد كه امام عليه السلام را برهان يا شاهد مى آورند و اگر لازم باشد انطاق جوارح مى نمايند.(1)اگر پاى او انكار كرد،دستش به سخن مى آيد.اين امور براى احتجاج است و براى آن است كه انسان كمى شرم و حيا نمايد.

وقتى خداوند متعال به همه امور محيط و آگاه است و با وجود اين از باب لطف كسى را قرار دهد كه راهنمايى كند،ارشاد نمايد و تعليم دهد،آن گاه هم به دستورهاى او گوش فرا ندهيم،فردا به او احتجاج خواهد كرد.

لزوم حجت به قاعده لطف

اساسا مقتضاى قاعده لطف اين است كه سه چيز بايستى باشد:

1.چون غرض از خلقت بشر به كمال رسيدن او است،پس بايد برنامه اى براى اين جهت وجود داشته و كسى رساننده آن به بشر باشد.از برنامه به«شريعت»تعبير مى شود و رسول حامل آن است.

و اين كار را خداوند متعال انجام داده است.

2.رسول الهى،كه وقتى خداوند متعال او را جهت ابلاغ شريعت و هدايت مردم انتخاب و نصب نمود،اين مسئوليت را بپذيرد.

و اين كار از ناحيه حضرت رسول تمام است.

3.امام الهى بعد از رسول،چون رسول از دنيا رود بايد زمين خالى از حجت نباشد و هدايت گر بين مردم از جانب خدا و به نيابت از رسول وجود داشته و پذيراى

ص: 280

اين مسئوليت بوده باشد.

و اين كار از طرف امام تمام است.

پس از اين مراحل كه به قاعده لطف تحقق يافته،خداوند در احتجاج بر مكلفان مى فرمايد:مگر براى شما شريعت نفرستادم؟

آرى،فرستادى.

آيا حامل اين شريعت محمد بن عبدالله صلى الله عليه وآله شما را دعوت نكرد و به وظايفش عمل ننمود؟

چرا،و خيلى زحمت هم كشيد.

آيا پس از او براى شما حجت هايى قرار ندادم و آن ها هدايت شما را به عهده نگرفتند؟

چرا قرار دادى،و به تكليفشان عمل كردند.

پس چرا گوش نداديد؟چه كسى مقصر است؟

اين همان احتجاج الهى است.بنابراين،اگر غير از اين باشد،مؤاخذه و بازخواست قبيح خواهد بود؛از اين رو عقل مى گويد:عقاب بدون بيان،قبيح است و شرع هم همين را مى گويد،آن جا كه مى خوانيم:

(وَ ما كُنّا مُعَذِّبِينَ حَتّى نَبْعَثَ رَسُولاً) ؛(1)

و ما هرگز(گرو هى را)مجازات نخواهيم كرد،مگر آن كه پيامبرى برانگيزيم.

طبق اين بيان،شأن و مترلت ائمه عليهم السلام در اين جهان چنين مى شود كه ص الله يحتج بهم على عباده؛خداوند

سبحان به وسيله آنان بر بندگانش احتجاج مى كندر تا فردى معصوم نباشد،قابليت احتجاج ندارد وگرنه هر عالمى در

جامعه در حد خود كه به5.

ص: 281

وظايفش عمل مى كند حجت است.مگر نمى گويند:حجة الاسلام؟هر فرد متقى و متدينى در جامعه در حد خود بر ديگران حجت است؛ولى هيچ كدام از اين ها معصوم نيستند.معصوم حجت خداوند سبحان است بر جميع خلايق.اين كه در مورد غير معصوم گفته شود:«حجة الله»اين سخن غلط است،يا مجاز است،يا تعارف...آرى،آن مقام ائمه عليهم السلام است.

و طبق شرحى كه گفته شد صلاح جامعه به سه پايه نياز دارد:

پايه نخستين بر خداست؛پايه دوم بر مرسل،و پايه سوم بر امام بعد از رسول،كه با اين سه اصل،زمينه صلاح يك جامعه تحقق پيدا مى كند.پس اگر چنين نشود خود مردم مقصرند،و اين واقعيتى است و به اين معنا برهان قائم است.

بريد بن معاويه گويد:امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

ليس لله على خلقه أن يعرفوا قبل أن يعرفهم وللخلق على الله أن يعرفهم ولله على الخلق إذا عرفهم أن

يقبلوا؛(1)

براى خدا بر مردم حقى نيست تا بشناسند؛بلكه حق مردم نسبت به خداوند اين است كه خداوند به آن ها بشناساند و آن گاه حق خدا بر مردم اين مى شود كه آنان پس از شناخت بپذيرند.

پس خدا معرف را بايد نصب كند و او را به مردم معرفى نمايد و تا اين امر تحقق نيابد،احتجاج معنا ندارد.از طرفى معرفت اين معرف بايستى از طريق خاصى باشد؛چرا كه خداوند متعال معرفت خود را نيز از طريق خاصى معين كرده است،نه هر كسى كه عقلش هر چه گفت و نه هر شيخ يا مرشدى در عالم ادعا كند.در اين صورت،همه اين راه ها انحرافى مى شود؛از اين رو ائمه عليهم السلام فقط بعد از رسول الله2.

ص: 282

حجت هاى خداوند متعال هستند.

آرى،اين بيان واضح و برهانى گويا است كه اگر خداوند در اين عالم حجت قرار نداده بود،مردم بر خدا حجت داشتند و محاجه مى كردند كه كسى را براى ما نفرستادى.پس چه مى خواهى؟اين همان معناى آيه است كه مى فرمايد:

(لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ) ؛(1)

تا پس از آمدن پيامبران حجتى براى مردم در برابر خدا نباشد.

تمام آن چه گفته شد،درباره قيام ائمه عليهم السلام به وظيفه الهى خويش در برابر شريعت از جهتى و در برابر مكلفان از جهت ديگر است كه خداوند متعال به نقش آنان در حفظ و ابلاغ شريعت و هدايت امت احتجاج خواهد كرد.

ظاهر عبارت اين است كه ائمه عليهم السلام خودشان«حجج»خداوند متعال هستند و اين شأن و مترلت بالاترى از مقام ياد شده است.

ائمه؛حجت در دنيا

پس ائمه عليهم السلام به هر دو وجه در همه عوالم حجت خدا هستند.اما در عالم دنيا يعنى همين جهانى كه در آن زندگى مى كنيم.به آن«دنيا»مى گويند يا براى اين كه پايين و بى ارزش است و يا براى اين كه از عوالم ديگر به ما نزديك تر است پرواضح است كه وجودشان بر وجود خالق متعال برهان است و آثار وجودشان بر همه خلايق حجت است،به طورى كه احدى نمى تواند در برابر احتجاج خداوند به صفات و حالاتشان مقاومت كند.

ص: 283

ائمه؛حجت در عالم قبل

در عالم قبل كه به«الاولى»يعنى عالم ذر تعبير شده است،ائمه عليهم السلام حجت خداوند متعال بر اهل آن عالم هستند و خداوند در آن عالم،ميثاق با اهل بيت عليهم السلام را از آنان اخذ كرده است.در اين زمينه روايات فراوان است؛از جمله روايتى كه مرحوم كلينى از امام باقر عليه السلام نقل مى كند كه آن حضرت فرمود:

إن الله عز وجل خلق الخلق فخلق من أحب مما أحب وكان ما أحب أن خلقه من طينة الجنة وخلق من أبغض مما أبغض وكان ما أبغض أن خلقه من طينة النار،ثم بعثهم فى الظلال.فقلت:وأى شىء الظلال؟فقال:ألم تر إلى ظلك فى الشمس شيئا وليس بشىء.

ثم بعث منهم النبيين فدعوهم إلى الإقرار بالله عز وجل و هو قوله عز وجل:(وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللّهُ ) .(1)ثم دعوهم إلى الإقرار بالنبيين فأقر بعضهم وأنكر بعض.

ثم دعوهم إلى ولايتنا فأقر بها و الله من أحب وأنكرها من أبغض،و هو قوله:(فَما كانُوا لِيُؤْمِنُوا بِما كَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ ) .(2)

ثم قال أبو جعفر(عليه السلام):كان التكذيب ثم .(3)

همانا خداى عز وجل خلق را آفريد و هر كه را دوست داشت،از ماده اى كه دوست داشت كه همان خاك بهشتى بود آفريد،و هر كه را دشمن داشت،از آن چه نزدش مبغوض بود كه همان خاك دوزخى است آفريد؛سپس آن ها را در ظلال برانگيخت.

راوى گويد:عرض كردم:ظلال چيست؟

ص: 284

فرمود:مگر سايه خود را در پرتو خورشيد نمى بينى كه چيزى هست؛ولى چيزى نيست.

سپس از ميان آن ها پيامبران را برانگيخت و ايشان را به اقرار به خداى عز وجل دعوت كرد.اين است معناى گفتار خداى عز وجل كه مى فرمايد:«اگر از آن ها بپرسى چه كسى خلقشان كرده به يقين

خواهند گفت:خدا».سپس آن ها را به اقرار پيامبران دعوت كرد.برخى اقرار كردند و برخى انكار ورزيدند.

آن گاه به ولايت ما دعوتشان فرمود.به خدا سوگند،كسى به آن اقرار كرد كه خدا او را دوست داشت و هر كه را دشمن داشت انكار ورزيد و همين است معناى گفتار خداى تعالى كه مى فرمايد:«آن ها به آن چه در گذشته تكذيب كرده بودند،ايمان نخواهند آورد».

سپس امام باقر عليه السلام فرمود:تكذيب در آن جا واقع شد.

ائمه عليهم السلام در آن عالم حجت الهى بر تمام انبيا و ملائكه مقرب بوده اند،و حتى ملائكه عبادت خداوند متعال را از ائمه عليهم السلام ياد گرفته اند.

ائمه؛حجت در عالم آخرت

ائمه عليهم السلام در عالم آخرت نيز هم شاهد خداوند متعال هستند و هم حساب رس مردم به اذن او.امير

مؤمنان على عليه السلام ص قسيم الجنة و النارر است و در احاديث فريقين چنين آمده است:

لا يدخل الجنة إلا من جاء بجواز من على بن أبى طالب؛(1)

كسى نمى تواند به بهشت وارد شود مگر جوازى از جانب على بن ابى طالب عليهما السلام داشته باشد.

ص: 285

ما در آينده در اين باره به تفصيل سخن خواهيم گفت.

خلاصه اين كه ائمه عليهم السلام به تمام معنا و در تمام عوالم و در همه احوال حجت هاى خداوند متعال هستند.

ورحمة الله وبركاته ؛

و رحمت خدا و بركات او بر شما باد.

ص: 286

جايگاه هاى شناخت خدا

السلام على محال معرفة الله؛

سلام بر جايگاه هاى معرفت و شناخت خدا.

ائمه عليهم السلام جايگاه هاى معرفت و شناخت خدا هستند.واژه«محال»جمع محل،به معناى جاى حلول است كه چيزى در مكانى قرار مى گيرد و به هر مكانى كه چيزى در آن حلول كند،محل گويند.بنابراين،دو طرف وجود دارد:«محل»و آن چه در آن محل قرار مى گيرد.در اين جا محل«ائمه»هستند و«معرفت خدا»در ائمه است.

«معرفت»بالاترين مراتب ادراك است،به طورى كه هرگز مورد شك و شبهه نخواهد بود؛ولى ذات بارى تعالى درك شدنى نيست؛پس بايد ائمه را شناخت تا معرفت خدا حاصل شود.

غرض اصلى از نصب ائمه عليهم السلام معرفت است و نخستين كار آن ها دعوت و فراخوانى حسن و نيكوست.

خداوند متعال،ائمه عليهم السلام را داعى به معرفت خويش قرار داده است؛يعنى شما انسان هايى كه معرفت خدا را لازم داريد،چه در اصل آن و چه در مراتب آن بايستى به كجا مراجعه كنيد؟بايد به محل ها و جايگاه هاى معرفت خدا كه ائمه عليهم السلام هستند مراجعه كرد؛چرا كه آنان خود محل معرفت خداوند متعال هستند،نه در جايى هستند كه آن جا محل معرفت الهى است.

به همين جهت،اگر كسى امام را شناخت خدا را شناخته است،نه اين كه نعوذ

ص: 287

بالله اينان خدا هستند.اين بزرگواران عباد خداوند متعال و مخلوق او هستند؛اما معرفت خداوند متعال در ائمه عليهم السلام است؛بلكه بايستى حرف«در»نيز حذف شود؛يعنى خودشان و وجودشان معرفت خداوند متعال است.ائمه عليهم السلام چنان خدا را شناخته اند كه غير خدا در وجودشان نيست.

در روايتى آمده است كه حضرت سيدالشهداء سلام الله عليه فرمودند:

أيها الناس!إن الله جل ذكره ما خلق العباد إلا ليعرفوه فإذا عرفوه عبدوه،فإذا عبدوه استغنوا بعبادته عن عبادة ما سواه.

فقال له رجل:يابن رسول الله!بأبى أنت وامى!فما معرفة الله؟

قال:معرفة أهل كل زمان إمامهم الذى يجب عليهم طاعته؛(1)

اى مردم!به راستى خداوند متعال مردم را نيافريد مگر او را بشناسند.پس هر گاه او را بشناسند،عبادتش كنند و آن گاه كه عبادتش كردند از عبادت غير او بى نياز مى گردند.

مردى گفت:اى فرزند پيامبر خدا!پدر و مادرم فداى شما گردد!شناخت خدا چگونه است؟

حضرتش فرمود:شناخت خدا به اين است كه مردم هر عصرى امام واجب الاطاعه خود را بشناسند.

از اين رو جمله«يعبدون»در آيه شريفه اى كه مى فرمايد:(وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ ) ؛(2)«و من جن و

انسان را نيافريدم مگر اين كه مرا بپرستند».به«يعرفون»تفسير شده است.(3)0.

ص: 288

امام حسين عليه السلام مى فرمايد:«ما خلق العباد إلا ليعرفوه..»،اين جمله مباركه با«ماء»نافيه و«إلا»استثنائيه آمده است.معلوم مى شود كه عبادت،فرع معرفت است؛هر چه معرفت بيشتر،عبادت و بندگى بيشتر خواهد شد؛از اين رو از همين زيارت جامعه مقامات اهل بيت عليهم السلام هم در معرفت و هم در عبادت به خوبى به دست مى آيد.

هر چه خداوند متعال به ائمه عليهم السلام مقام بيشتر داده،عبادت آن بزرگواران بيشتر شده است.در فرازى از اين زيارت مى خوانيم:

عصمكم الله من الزلل وآمنكم من الفتن وطهركم من الدنس وأذهب عنكم الرجس وطهركم تطهيرا فعظمتم جلاله وأكبرتم شأنه ومجدتم كرمه،وأدمتم ذكره ووكدتم ميثاقه وأحكمتم عقد طاعته و...؛خداوند شما را از لغزش ها نگاه داشت،از فتنه ها ايمن ساخت و از آلودگى ها پاك نمود و پليدى ها را از شما دور كرد و شما را پاك و پاكيزه ساخت.پس شما نيز شكوه و جلال او را با عظمت و شأن او را بزرگ و كرم او را تمجيد كرديد،ياد او را ادامه داديد و پيمان او را محكم و استوار نموديد و....

آرى،هر چه از آن طرف عنايت باشد،از اين طرف بندگى بالاتر مى رود.كجاى زيارت جامعه غلو است؟آنان كه چنين ادعايى دارند،از كجا مى گويند؟آيا مى توانند ادعاى خود را ثابت كنند؟

بنابراين معرفت و شناخت امام زمان،همان معرفت و شناخت خداوند متعال است.پس معرفت و شناخت هر كه به امام زمان كه واجب الاطاعه است بيشتر شود،اطاعت و عبادتش بيشتر خواهد بود.

ما معرفت و اطاعت را از امام عليه السلام اخذ مى كنيم و نسبت به خداوند متعال عبادت مى كنيم.پس معرفت امام،معرفت خداوند متعال است كه عبادت او را در پى دارد و طبق سخنى كه عبادت،فرع معرفت باشد،هر چه معرفت بيشتر شد،عبادت

ص: 289

بيشتر مى شود.آن وقت كه امام را شناختيم،خدا را شناخته و او را عبادت مى كنيم و آن گاه كه امام را اطاعت مى نماييم،خدا را عبادت مى كنيم.حال اين سخن غلو است؟!

بنابراين در روايتى آمده است كه مروان بن مسلم گويد:امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

الإمام علم فيما بين الله عزوجل وبين خلقه،فمن عرفه كان مؤمنا ومن أنكره كان كافرا؛(1)

امام نشانه بين خداوند متعال و آفريدگان اوست.پس هر كه او را شناخت مؤمن و هر كه او را انكار كرد،كافر خواهد بود.

پيش تر بيان شد كه ائمه عليهم السلام پيشوايان هدايت،چراغ هاى تاريكى ها و نشانه هاى تقوا هستند.با اين بيانات به طور كامل روشن مى شود كه امام يك شاخص،نشانه و علامت است.پس ائمه عليهم السلام بين خدا و خلق نشانه و راهنما هستند.اگر از آن ها پيروى كرديد،مؤمن خواهيد بود.

آرى،آن بزرگواران علم و نشانه بين خدا و همه خلايق اند.آنان نه تنها حجت هاى خداوند بر مسلمانان و شيعيان هستند؛بلكه حجت هاى خدا بر اهل دنيا و آخرت هستند.بنابراين،فرداى قيامت هيچ فردى نمى تواند بگويد مرا راهنمايى نكرديد؟كه مى گويند مگر نشانه و علمى بين تو و خداوند نبود؟

وليس لعباده يوم القيامة حجة على الله بل حجة تامة كاملة لله على الخلق؛

در روز رستاخيز حجتى براى بندگان در برابر خداوند نيست؛بلكه حجت كامل و تمام از آن خداوند در برابر همه آفريدگان است.آن جا كه مى فرمايد:

(لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ) ؛(2)

تا پس از فرستادن پيامبران حجتى براى مردم در برابر خداوند نباشد.6.

ص: 290

از اين رو،اين علم و نشانه بينه براى همه است؛چون علم دعوت كننده است و لسان حالش اين است كه به طرف من بيا.راه معرفت خداوند از اين جا است.اگر كسى روى گرداند و نيامد،خود نيامده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:

فمن عرفه كان مؤمنا ومن أنكره كان كافرا؛

هر كه آن را شناخت مؤمن و هر كه آن را انكار كرد،كافر خواهد بود.

آرى،تمام معناى حجت اين است و هيچ گونه جبرى در كار نيست.

جايگاه هاى بركت خدا

اشاره

ومساكن بركة الله؛

و(سلام بر)مساكن بركت خدا.

ائمه عليهم السلام مساكن بركت خدا هستند.واژه«مساكن»جمع مسكن است.مسكن محل سكون و استقرار است كه انسان و يا هر چيز ديگر در آن جا نه به طور موقت،بلكه به طور دائم سكونت دارد؛از اين رو استعمال مسكن براى خانه مجازى است؛چرا كه خانه مترل و محل نزول است كه انسان چند صباحى در آن زندگى مى كند.

مسكن از نظر لغوى جايگاه استقرار دائمى است كه انسان از آن انتقال پيدا نمى كند و اين فرق،بين مترل،مسكن و مأوى وجود دارد.

در اين عبارت مى فرمايد:ائمه عليهم السلام مسكن بركت الهى هستند كه بايد از همين جا و به بركت اين مكان كه مركز آن است،به مكان هاى ديگر برسد و ديگران استفاده كنند.

ص: 291

معناى بركت

راغب اصفهانى در معناى«بركت»مى نويسد:

ثبوت الخير الالهى فى الشىء؛(1)

بركت يعنى ثابت شدن خير الهى در چيزى.

بنابراين،ائمه عليهم السلام محل ثبوت خير الهى هستند.اطلاق و گستره واژه«خير»،اصل وجود و تمام آثار و توابع آن را از ناحيه خداوند متعال در بر مى گيرد.ائمه عليهم السلام محل سكون و وجود و استقرار آن هستند.

واژه«بركت»در قرآن مجيد نيز آمده است.در آيه اى مى خوانيم:

(وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكاً) ؛(2)

و ما از آسمان آبى پربركت فرو فرستاديم.

وصف آب به مبارك درست است.از طرفى،در آيه ديگر نزول اين آب و استقرار آن را در زمين مطرح مى كند و مى فرمايد:

(وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْكَنّاهُ فِي الْأَرْضِ ) ؛(3)

و ما از آسمان آبى به اندازه معين فرو فرستاديم،پس آن را در زمين قرار و ساكن نموديم.

پس اين آب مبارك در زمين سكون پيدا كرد و همين منشأ خيرات براى بشر شد،آن جا كه مى فرمايد:

ص: 292

(أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَكَهُ يَنابِيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ ) ؛(1)

آيا نديدى كه خداوند آبى از آسمان فرو فرستاد و آن را چشمه هايى در زمين روان ساخت،آن گاه با آن،زراعتى را مى روياند كه رنگ هاى گوناگونى دارد.

فراتر اين كه در آيه ديگرى مى فرمايد:

(وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْ ءٍ حَيٍّ ) ؛(2)

و ما هر چيزى زنده اى را از آب قرار داديم.

در آيه ديگر آب را با«معين»توصيف مى كند و مى فرمايد:

(فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِماءٍ مَعِينٍ ) ؛(3)

پس چه كسى آب گوارا در دسترس شما قرار مى دهد؟

«ماء معين»به امام عليه السلام تفسير شده است؛پس امام عليه السلام منبع حيات و زندگى است.بنابراين،ائمه عليهم السلام مساكن و منابع خير الهى به جميع اصناف خير و انواع و اشكال آن هستند و همه خير از همين جا به جاهاى ديگر منتقل مى شود.

راغب اصفهانى در ادامه درباره واژه«خير»مى نويسد:

ولما كان الخير الإلهى يصدر من حيث لا يحس وعلى وجه لا يحصى ولا يحصر قيل لكل ما يشاهد منه

زيادة غير محسوسة:هو مبارك وفيه بركة.(4)

خير به هر چيزى كه قابل شمارش و حصر نيست و زيادتى و بركتى غير محسوس دارد گفته مى شود.44

ص: 293

آرى،اين واقعيت است كه قرآن مى فرمايد:

(وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّهِ لا تُحْصُوها) ؛(1)

و اگر نعمت هاى خدا را بشماريد،هرگز نمى توانيد آن را احصا كنيد.

ما خير را درك نمى كنيم؛زيرا غير محسوس است و كيفيت صدور خيرات از ائمه عليهم السلام براى ما محسوس نيست،مگر آن قدر واضح باشد كه حس شود،يا معرفت كسى قدرى بالا رود.وگرنه خيرى كه از ائمه عليهم السلام و به واسطه آن بزرگواران صادر مى شود،شمردنى نيست.پس چگونه چيزى را كه شمردنى و حصر شدنى نيست احساس بكنيم؟

البته ما در توضيح عبارت هاى ص اولياء النعم ر وص اصول الكرم ر مطالبى را در اين زمينه بيان كرديم كه براى آگاهى بيشتر مفيد است.

معدن هاى حكمت الهى

اشاره

ومعادن حكمة الله؛

و(سلام بر)معدن هاى حكمت خدا.

ائمه عليهم السلام معدن هاى حكمت خدا هستند.واژه«معادن»جمع«معدن»است كه ما پيش تر در عبارت ص ومعدن الرحمة ر توضيح داديم.در اين جا فقط تذكر مى دهيم كه در مفهوم واژه«معدن»«تولد و نشأت گرفتن»اخذ شده است.

معناى حكمت

راغب اصفهانى در معناى«حكمت»اين گونه مى نويسد:

ص: 294

إصابة الحق بالعلم و العقل؛(1)

رسيدن به حق از طريق علم و عقل را حكمت گويند.

انسان برخى از حقايق را از طريق علم و دانش و برخى ديگر را از طريق عقل و خرد به دست مى آورد و اين را حكمت گويند،اما مصداق«حق»چيست؟اكنون طرح چند نكته لازم است:

نكته نخست:حكمت از واژه«حكم»گرفته شده كه در لغت عرب به معناى«منع»آمده است.(2)حكم مى كند؛يعنى منع مى نمايد.براى مثال مى گوييم:اين چيز محكمى است؛يعنى«يمتنع الفتح»است.و يا اين در محكم است؛يعنى شكستن و باز كردن و وارد شدن از اين در ممتنع است و يا اين مطلب،مطلب محكمى است؛يعنى نمى توان در آن اشكال وارد كرد و باطلش نمود.بطلان و ابطال آن ممتنع است.

بنابراين،همه مشتقات حكم به منع برمى گردد و آيات محكمات قرآن مجيد نيز آياتى هستند كه هيچ شك و شبهه اى در معانى آن ها راه ندارد و ممتنع است.درباره حكم حاكم نيز همين گونه آمده است(3)كه وقتى حاكم،حكم مى كند كه اين كتاب از آن زيد است؛يعنى ديگران از تصرف در اين كتاب ممنوع هستند و نزاع عمرو با زيد بر سر آن قطع مى شود.

در عبارت راغب اصفهانى،كلمه«إصابة»بود؛يعنى رسيدن به حق به طور حتم و قطع.».

ص: 295

نكته دوم:پيش تر بيان شد كه برخى از امور ثابت و محكم هستند كه ابطال آن ها ممتنع است.ما از اين امور به حقايق تعبير مى كنيم.دست يابى به اين حقايق به دو طريق ممكن است:

1.طريق علمى:برخى از حقايق با ترتيب دادن بعضى از مقدمات علمى به نتيجه مى رسد و حقيقت به دست مى آيد.

2.طريق عقلى:در مواردى علم منتج نيست؛بلكه بايد از طريق عقل كار كرد و انسان بايستى از طريق فهم،عقل،تفكر و تدبر به آن حقايق برسد كه فرق بين عقل و علم نيز واضح است.

نكته سوم:عبارت«معادن حكمة الله»به ظاهر،مطلق است؛يعنى مطلق حكمت الهى در نزد ائمه عليهم السلام است.تمام آن حقايق كه خداوند متعال به آن ها علم دارد و هر چه عندالله حقيقت است در نزد ائمه عليهم السلام وجود دارد.

البته گفتن اين سخن مشكل است؛چرا كه ناگزير ائمه عليهم السلام محدود هستند و خداوند متعال نامحدود.اين قضيه در عين اطلاق،مقيد است،به اين معنا كه هر چه به علم مى تواند به آن تعلق داشته باشد و خداوند متعال به بشر عطا كرده،بالاترين مرتبه و وسيع ترين درجه اش نزد ائمه عليهم السلام وجود دارد و چنين سخنى را به راحتى مى توان گفت؛چرا كه خواهد آمد كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرموده:

أنا مدينة الحكمة وعلى بابها؛

من شهر حكمت هستم و على دروازه آن است.

حضرتش در سخن ديگرى مى فرمايد:

أنا مدينة العلم وعلى بابها؛

من شهر علم و دانشم و على دروازه آن است.

نكته چهارم:با استفاده از آيات قرآن،حكمت الهى نزد هر كس و به هر مقدار

ص: 296

باشد از جانب خداوند متعال

است؛يعنى حكمت الهى چيزى اعطايى است كه ص لا ينال إلا من الله ر.در آيه اى از قرآن آمده است:

(وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ ) ؛(1)

و ما به لقمان حكمت عطا نموديم.

در آيه ديگر آمده است:

(وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ ما أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتابِ وَ الْحِكْمَةِ ) ؛(2)

و نعمت خدا را بر خود به ياد بياوريد و كتاب و حكمتى كه براى شما فرو فرستاد.

در آيه ديگرى از قرآن اين گونه آمده است:

(وَ آتاهُ اللّهُ الْمُلْكَ وَ الْحِكْمَةَ ) ؛(3)

و خداوند به او حكومت و حكمت عطا فرمود.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

(يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشاءُ) ؛(4)

حكمت را به هر كس بخواهد عطا مى كند.

از آن چه بيان شد،روشن مى شود كه حكمت،اعطايى از ناحيه خداوند متعال است و همين حكمت اعطايى بنابرآن معنايى كه شد محكم و مستحكم است و همه حقايقى كه از طريق علم يا عقل به دست مى آيد،به طور مطلق در نزد ائمه عليهم السلام ثبوت دارد كه آن ها معدن هاى حكمت الهى هستند؛يعنى تمام آن حقايقى را كه خداوند متعال اعطا فرموده،همه در اين جا جمع شده و در هر جا كه باشد،بايستى از9.

ص: 297

اين جا رفته و برود.البته اين به استفاده كنندگان از حكمت بستگى دارد كه به اندازه گستره و استعدادشان مى توانند از آن بهره ببرند.

سرفصل هاى حكمت

مصاديق،سرفصل ها و سرخطهاى حكمت چيست؟

معرفت خداوند متعال،حقايق قرآن،علم به ملاكات احكام،علم به تمام امورى كه مايه صلاح و سعادت دنيا و آخرت بندگان است و هم چنين علم به تمام آن چه مايه فساد و خسران بندگان در دنيا و آخرت است،همه و همه نزد ائمه عليهم السلام وجود دارد و همه اين ها سرفصل هاى حكمت هستند.

در گذشته به طبيب،حكيم مى گفتند؛چرا كه موضوع علم حكيم بدن انسان بود و او به چيزهاى مفيد و مضر براى بدن آگاهى دارد و راه علاج بيمارى هاى آن را مى داند.از اين رو،چنين فردى به حكيم ملقب شد.

اما«حكمت»از نظر ائمه عليهم السلام بر طبق روايات در ذيل آيه مباركه(يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُؤْتَ

الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً) ؛(1)«حكمت را به هر كه بخواهد عطا مى كند و به هر كس حكمت داده شود،خير

فراوانى داده است»؛پس در تفسير عياشى آمده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:

هى طاعة الله ومعرفة الإمام؛(2)

منظور از حكمت،طاعت خدا و معرفت امام است.

و نيز در كتاب كافى آمده است:

طاعة الله ومعرفة الإمام.(3)

ص: 298

و نيز در تفسير عياشى آمده است:

إن الحكمة المعرفة و التفقه فى الدين؛(1)

به راستى حكمت شناخت و تفقه در دين است.

و در تفسير قمى مى خوانيم:

الخير الكثير،معرفة أمير المؤمنين و الأئمة عليهم السلام؛(2)

منظور از خير كثير،شناخت امير مؤمنان و ائمه عليهم السلام است.

وقتى حديث:ص أنا مدينة الحكمة وعلى بابهار را خوانديم،مى بينيم خود حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله فرموده اند:

إن الله تعالى آتانى القرآن وآتانى من الحكمة مثل القرآن؛(3)

به راستى كه خداوند متعال براى من قرآن را فرو فرستاد و از حكمت به سان قرآن عطا فرمود.

بنابرآن چه بيان شد تمام حكمت نزد امير مؤمنان على عليه السلام است.

حافظان سر خدا

وحفظة سر الله؛

و(سلام بر)حافظان سر خدا.

ائمه عليهم السلام حافظان سر الهى هستند.

بدون ترديد،قضايا،حقايق و امورى كه ماوراى قدرت علم و درك عقل انسان وجود دارد و سرانجام بشر به هر جا از نظر علمى و عقلى برسد،باز ماوراى آن،

ص: 299

امورى است كه بر بشر پنهان است و شايد برخى موارد تا روز رستاخيز مخفى بماند.

سخن در اين است كه اين امور نزد ائمه عليهم السلام هستند،نه اين كه علم امام به جميع آن چه معلوم و معقول بشر است در اين عالم احاطه دارد كه آن ها در اعلا مراتب آن هستند؛بلكه آن چه از علوم و عقول بشرى مخفى است و از اسرار شمرده مى شود در نزد ائمه عليهم السلام وجود دارد و آن بزرگواران حافظان آن اسرار مى باشند.

انسان از معدن كه در اعماق زمين قرار دارد مى تواند استفاده كند؛يعنى آن را جست و جو نمايد و حفر كند و به آن برسد و از آن بهره ببرد؛اما ائمه عليهم السلام معادن حكمت خدا هستند و هر كس با ائمه عليهم السلام معاشرت و رفت و آمد كند و شاگردى و ملازمت نمايد،سرانجام به قدر وسع خود از حكمت مى تواند تحصيل كند.

اما در مورد اسرار هم همين طور است؟آيا به راستى ائمه عليهم السلام كسى را يافته اند كه اسرار الهى را در نزد او

به وديعت بسپارند؟يا اساسا مطالب را به كسى نگفته اند و به صورت«سر الله»مانده است؟

اين مقام ائمه عليهم السلام است،چنين نيست كه علوم به همين علوم و حقايقى منحصر باشد كه اكنون بشر به آن دست يافته يا نيافته است،مگر الآن امورى يافت نشده كه پنجاه سال پيش نبوده و آن موقع اين حقايق بر بشر مخفى بوده است؟

پس معلوم مى شود كه ماوراى حقايق اين عالم كه بشر به بخشى از آن ها دست يافته حقايقى هست كه نزد ائمه عليهم السلام وجود دارد؛اما آيا بشر همه حقايق اين عالم را كشف خواهد كرد،به طورى كه چيزى باقى نماند تا چه رسد به ماورا؟

گاهى از آن حقايق به سر تعبير شده است.در روايتى آمده كه ابوبصير گويد:امام صادق عليه السلام فرمود:

يا أبا محمد!إن عندنا و الله سرا من سر الله،وعلما من علم الله،والله ما يحتمله ملك مقرب ولا نبى مرسل ولا مؤمن امتحن الله قلبه للإيمان،والله ما كلف الله ذلك أحدا غيرنا

ص: 300

ولا استعبد بذلك أحدا

غيرنا...؛(1)

اى ابامحمد!به خدا سوگند،همانا نزد ما سرى از اسرار خدا،دانشى از دانش خداست.به خدا سوگند،كسى را توان تحمل آن نيست حتى فرشته مقرب،پيامبر مرسل و مؤمنى كه خداوند دلش را به ايمان آزموده باشد.به خدا سوگند كه خدا آن را به احدى جز ما تكليف نفرموده است و عبادت آن را از احدى جز از ما نخواسته است.

و گاهى به عنوان«صعب مستصعب»آمده است،آن جا كه ابوبصير گويد:امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

حديثنا صعب مستصعب؛لا يؤمن به إلا ملك مقرب أو نبى مرسل أو عبد امتحن الله قلبه للإيمان؛(2)

حديث ما سخت و دشوار است؛كسى نمى تواند به آن ايمان بياورد جز فرشته مقرب،يا پيامبر مرسل،يا بنده اى كه خداوند دلش را به ايمان آزموده باشد.

و گاهى به عنوان علم مكنون آمده است.در روايتى مى خوانيم كه به پيامبر خدا گفته شد:اى رسول خدا!نظر شما درباره آيه اى كه مى فرمايد:«به راستى خدا و فرشتگان به پيامبر صلوات مى فرستند»چيست و اين چگونه است؟

آن حضرت فرمود:

هذا من العلم المكنون ولولا أنكم سئلتمونى ما أخبرتكم؛(3)

اين از علم مكنون است و اگر شما نمى پرسيديد پاسخ نمى دادم.7.

ص: 301

بنابراين،علم خداوند متعال محدود نيست.وراى اين امور،امور ديگرى است كه ما درك نمى كنيم؛اما از روايات معلوم مى شود كه از بندگان خدا كسانى هستند كه از اسرار آگاه مى شوند.در قرآن آمده است:

(وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ ) ؛(1)

و همه چيز را در كتاب روشن گرى برشمرده ايم.

و«امام مبين»به امير مؤمنان و ديگر ائمه تفسير شده است.(2)از طرفى حديثى از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله بيان شد كه از طريق اهل تسنن نيز نقل شده است.ايشان مى فرمايد:

أنا مدينة الحكمة وعلى بابها؛

من شهر حكمت هستم و على دروازه آن است.

در مورد ديگرى مى فرمايد:

أنا مدينة العلم وعلى بابها؛

من شهر دانشم و على دروازه آن است.

پس همه حقايق نزد رسول خدا و ائمه اطهار عليهم السلام موجود است كه البته اذن بيان بخشى از آن ها را

داشته اند.

و اين چيز فوق العاده اى درباره ائمه عليهم السلام نيست تا گفته شود غلو است.حقايق و امورى نزد آن ها وجود دارد كه اذن ندارند به ديگران بگويند؛از اين رو حافظان و سر نگهداران خدا هستند.

از طرفى،اگر بخواهند سرى از اسرار را بگويند،نخست آن فرد را امتحان مى نمايند؛چرا كه در طرف مقابل ظرفيت لازم است.در رواياتى كه پيش تر گذشت،9.

ص: 302

گفته شد كه فقط سه گروه تحمل اين اسرار را دارند:فرشته مقرب،پيامبر مرسل و مؤمنى كه خداوند دلش را به ايمان بيازمايد؛از اين رو امير مؤمنان على عليه السلام به سينه مبارك اشاره مى كرد و مى فرمود:

إن هاهنا لعلما جما لو أصبت له حملة؛(1)

همانا در اين جا علمى انباشته شده كه اگر حاملانى مى يافتم بازگو مى كردم.

آن حضرت نفرمود:متحمل نمى شوند،يا صعب و دشوار است؛بلكه فرمود:اگر حاملانى پيدا كنم و اهليت داشته باشند،چيزى به آن ها مى سپارم.

آرى،بايستى اهليت و لياقت باشد وگرنه به هر كسى علم داده نمى شود و به هر كسى هر چيزى را نمى توان گفت.در بين اصحاب ائمه عليهم السلام كسانى بودند كه برخى از اسرار را نتوانستند نگهدارى كنند و اسباب زحمت خود و ائمه عليهم السلام شدند.

كوتاه سخن اين كه اين عبارت از زيارت جامعه بيان گر اين است كه ائمه محرم اسرار خداوند متعال هستند و اين،

از مقامات ويژه آن هاست.

از طرفى حقايق عالم يا آشكار هستند،يا نهان.آن چه آشكار است و يا خواهد شد،نزد ائمه عليهم السلام وجود دارد و هر كسى از مردم به مقدار وسع خود بر اين حقايق آگاه مى شود و بهره مند مى گردد و آن چه پنهان است،نزد

ائمه عليهم السلام وجود دارد كه بخشى از آن را براى اشخاص به گونه حساب شده،فاش كرده اند و بخشى را فاش

نكرده اند.اين اشعار از امام سجاد عليه السلام نقل شده است:

إنى لأكتم من علمى جواهره كى لا يرى الحق ذو جهل فيفتننا

و قد تقدم فى هذا أبو حسن إلى الحسين وأوصى قبله الحسنا

ورب جوهر علم لو أبوح به لقيل لى أنت ممن يعبد الوثنا؛(2)3.

ص: 303

حاملان كتاب الهى

اشاره

وحملة كتاب الله؛

و(سلام بر)حاملان كتاب خدا.

ائمه عليهم السلام حاملان كتاب خدا هستند.واژه«حمل»به معناى برداشتن است؛ولى در معانى گوناگون استعمال شده است؛برداشتن و قرار دادن و سوار كردن چيزى را حمل گويند.اما مى توان معناى حقيقى«حمل»برداشتن است.خداوند در قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ حَمَلْناهُ عَلى ذاتِ أَلْواحٍ وَ دُسُرٍ) ؛(1)

و او را بر كشتى ساخته شده از الواح و ميخ ها حمل كرديم.

از طرفى،مفهوم حمل وقتى تحقق پيدا مى كند كه حامل و محمولى وجود داشته باشد وگرنه حمل مصداق نمى يابد.اين گونه مفاهيم در زبان عربى بسيار است.

از سوى ديگر حمل به چند صورت تحقق پيدا مى كند:

گاهى انسان چيزى را به دست حمل مى كند و گاهى به پشت؛

گاهى چيزى را روى كتف خود،گاهى بر بالاى سرش.

اما قسم ديگرى هست و آن اين كه انسان شىء را در سينه اش حمل مى كند.قرآن كريم مى فرمايد:

(بَلْ هُوَ آياتٌ بَيِّناتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ ) ؛(2)

بلكه اين آيات روشنى است كه در سينه كسانى كه به آن ها دانش داده شده،جاى دارد.

به نظر مى رسد واژه«حمل»در جايى استعمال مى شود كه سنگينى باشد.در

ص: 304

برداشتن چيز سبك استعمال لفظ«حمل»درست نيست مگر عنايتى در كار باشد،خلاصه مى توان ادعا كرد كه واژه«حمل»به طور حقيقت فقط در مواردى كه ثقل وجود دارد به كار مى رود.

از طرفى ثقل و سنگينى بر دو قسم است:

1.ظاهر محسوس؛

2.غير محسوس معقول.

اگر انسان بارى برمى دارد،مى گويند كه فلان شىء را حمل كرد.اگر خانمى باردار شود مى گويند:حامله است.

اگر حيوان بارى را از جايى به جايى حمل كند،كه قرآن مى فرمايد:

(وَ تَحْمِلُ أَثْقالَكُمْ ) ؛(1)

و آن ها بارهاى سنگين شما را به شهرى حمل مى كنند.

اگر كشتى انسان را حمل كند،كه قرآن مى فرمايد:

(وَ حَمَلْناهُ عَلى ذاتِ أَلْواحٍ وَ دُسُرٍ) ؛(2)

و او را بر كشتى ساخته شده از الواح و ميخ ها حمل كرديم.

و آن گاه كه درختى پر از ميوه باشد،مى گويند:اين درخت بار دارد.اما اگر فقط يك عدد سيب بدهد،بعيد است كه بگويند بار برداشته است.وقتى ابر از باران پر باشد تا زمين را سيراب كند،مى گويند:بار دارد،نه ابرى كه چهار قطره باران داشته باشد.

اين ها مواردى از حمل است كه هم محسوس است و هم ثقل دارد.

خداوند متعال ائمه اطهار عليهم السلام را حاملان كتاب خودش در آيه مباركه(بَلْ هُوَ آياتٌ بَيِّناتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلاَّ الظّالِمُونَ ) قرار داده3.

ص: 305

است.به يقين،اين حمل ظاهرى نيست؛بلكه حمل معنوى است كه قرآن ثقل دارد و سنگين است.

شىء ديگرى كه هم سنگين است و هم معنوى،گناه است.در قرآن مجيد در چند مورد به اين حمل اشاره شده است.آن جا كه مى فرمايد:

(وَ ما هُمْ بِحامِلِينَ مِنْ خَطاياهُمْ مِنْ شَيْ ءٍ) ؛(1)

و آنان هرگز چيزى از گناهان اينان را حمل نخواهند كرد.

اين حمل سنگينى معقول است نه محسوس.

خداوند متعال به هنگام سرزنش علماى يهود مى فرمايد:

(مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها كَمَثَلِ الْحِمارِ يَحْمِلُ أَسْفاراً) ؛(2)

مثل كسانى كه تورات را حمل مى كنند؛ولى به آن عمل نمى كنند به سان الاغى است كه كتاب هايى را حمل مى كند.

خداوند متعال در اين آيه معقول را به محسوس تشبيه كرده است.در هر دو مورد حمل هست و سنگين؛ولى آن يكى معقول و اين يكى محسوس است.وقتى به تورات عمل نكنند،مثل حيواناتى خواهند بود كه بارى را حمل مى كنند و نمى دانند اين بار چيست.

معلوم شد كه«حمل»يعنى برداشتن شىء،اعم از محسوس و معقول و محمول كه معمولا سنگين است؛سنگينى

مادى و معنوى را در بر مى گيرد.

حال بايد ديد كه مراد از«كتاب الله»چيست و اين كه چه سنگينى اى در كتاب الله وجود دارد و ائمه عليهم

السلام كه حاملان كتاب الله هستند،چه صفت و وظيفه اى دارند.5.

ص: 306

منظور از كتاب خدا

به نظر مى رسد كه«كتاب الله»وسيع تر از«قرآن مجيد»است.ائمه عليهم السلام حاملان كتاب الله هستند كه

شامل كتاب هاى پيامبران پيشين مى باشد كه خداوند متعال مى فرمايد:

لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيزانَ ؛(1)

ما رسولان خود را با برهان ها و دليل هاى روشن فرو فرستاديم و به همراه آنان كتاب و ميزان نازل كرديم.

و در قرآن كريم از كتاب هاى آسمانى گذشته به«صحف»نيز تعبير شده است،آن جا كه مى فرمايد:

إِنَّ هذا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولى *صُحُفِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى ؛(2)

اين دستورات در كتاب هاى آسمانى پيشين آمده است؛در كتاب ابراهيم و موسى.

ائمه عليهم السلام حاملان علمى و معنوى همه اين كتاب ها و صحف هستند.

و نيز آنان حاملان آن چه به رسول الله صلى الله عليه وآله غير از قرآن نازل شده مى باشند،كه حضرت رسول

فرمودند:

إن الله تعالى آتانى القرآن و آتانى من الحكمة مثل القرآن ؛(3)

به راستى كه خداوند متعال براى من قرآن را فرو فرستاد و از حكمت به سان قرآن عطا فرمود.

بلكه مى شود«كتاب الله»را اين جا به معناى«كتاب تكوين»اخذ كرد؛

اما قدر متيقن قرآن مجيد است كه ائمه عليهم السلام حقيقت و واقع قرآن را دارا

ص: 307

هستند و نزد آن هاست،همان

قرآنى كه فرموده:

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ *فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ *لا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ ؛(1)

آن قرآن كريم و ارزشمندى است كه در كتابى محفوظ جاى گرفته است و جز پاكان نمى توانند به آن دست زنند.

همان قرآنى كه امير مؤمنان على عليه السلام فرموده:

و إن القرآن ظاهره أنيق وباطنه عميق،لا تفنى عجائبه ولا تنقضى غرائبه ولا تكشف الظلمات إلا به؛(2)

همانا قرآن داراى ظاهرى زيبا و باطنى ژرف و عميق است.مطالب شگفت آورش تمام نمى شود و اسرار

نهفته اش پايان نمى يابد و تاريكى ها بدون قرآن برطرف نخواهد شد.

همه حقايق قرآنى را ائمه عليهم السلام به حمل علمى معنوى حامل هستند؛از اين رو آيه مباركه(وَ لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلاّ فِي كِتابٍ مُبِينٍ )؛(3).عوالى اللآلى:4.105،حديث 155،بحار الانوار:75.278.(4)«هيچ تر و خشكى نيست مگر اين كه در كتابى آشكار ثبت است»و آيه(وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ )؛(5)«همه چيز را در امامى آشكار برشمرده ايم»به«امام»تفسير شده است.(6)

همه حقايق قرآن كه فرمود:ص كتاب الله عز وجل على أربعة أشياء:على العبارة و الإشارة و اللطائف و الحقائق ر

(6) نزد ائمه عليهم السلام وجود دارد.

همه مردم با قرآن سر و كار دارند؛ولى هر كسى به اندازه ظرفيت خود از قرآن8.

ص: 308

مجيد بهره مى برد.

اما ائمه عليهم السلام حاملان على الاطلاق كتاب الله هستند،همان گونه كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله حامل

كتاب الله بوده است.

حال اگر امر دائر شود بين رجوع به كسى كه چنين شأن و مقامى نسبت به قرآن مجيد و عندالله سبحانه دارد و

كسى كه از او در مورد معناى لفظى ساده از قرآن بپرسند و نتواند پاسخ دهد،چه بايد كرد؟

بنابر روايات:وقتى از شيوخ ثلاثه به خصوص اولى درباره معناى لفظى از الفاظ قرآن مى پرسيدند از پاسخ ناتوان

مى ماندند.آن گاه كه از اولى پرسيدند معناى آيه شريفه(وَ فاكِهَةً وَ أَبًّا )(1)چيست؟

پاسخ داد:چه بگويم؟از خودم بگويم،يا چيزى از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله شنيده باشم؟آيا شما چيزى از

(2) پيامبر نشنيده ايد؟

شما را به خدا!عقل و عقلا در مقايسه بين كسى كه چنين ناتوان مى ماند و بين كسى كه در حضور مردم فرمود:

سلونى قبل أن تفقدونى؛(3)

«از من بپرسيد پيش از آن كه مرا نيابيد»چه مى گويند؟!

شگفت انگيز اين كه حتى يك نفر پيدا نشد كه بگويد:چنين نيست،ما فلان مطلب را پرسيديم و او ندانست؛بلكه همه اقرار كردند كه امير مؤمنان على عليه السلام همين گونه بوده است.با اين حال آمدند و در مقابل چنين شخصيتى علم شدند و مردم را تا قيامت گمراه و بدبخت كردند.2.

ص: 309

اوصياى پيامبر خدا

اشاره

واوصياء نبى الله؛

و(سلام بر)جانشينان پيامبر خدا.

ائمه عليهم السلام اوصيا و جانشينان پيامبر خدا صلى الله عليه وآله هستند.ابن فارس درباره واژه«وصى»

مى نويسد:

وصى...أصل يدل على وصل شىء بشىء،ووصيت الشىء:وصلته...والوصية من هذا القياس كأنه

(1) كلام يوصى أى يوصل؛

وصى،بيان گر وصل و پيوند چيزى به چيزى است...وصيت نيز از اين قياس است،گويى سخنى كه وصيت مى شود به چيزى وصل مى گردد.

در تاج العروس پس از اين بيان كه همه بر آن اتفاق نظر دارند،مى نويسد:وأوصاه إيصاء ووصاه توصية :إذا عهد

(2) إليه.

در دو كتاب لسان العرب و تاج العروس آمده است:

الوصى...لقب على رضى الله عنه؛(3)

وصى لقب على عليه السلام است.

در تاج العروس مى افزايد:

سمى به،لاتصال سببه ونسبه وسمته بنسب رسول الله صلى الله عليه وآله وسببه وسمته؛(4)

چرا به امير مؤمنان على عليه السلام وصى گفتند،چون كه سبب،نسب و سمت او به نسب،سبب و سمت پيامبر خدا صلى الله عليه وآله متصل بود.

ص: 310

ما اين سخن را از عالم،محدث و لغوى اهل تسنن مى پذيريم كه در مورد امير مؤمنان على عليه السلام چنين

مى گويد،هر چند واقعيت را به طور كامل نگفته است چنان كه واضح خواهد شد.

البته با دقت معلوم مى شود كه همان معناى لغوى«وصى»كه در علم فقه اراده شده،در قرآن نيز اراده شده

است،(1).الدروس شهيد اول:2.293؛در اين منبع در كتاب الوصية چنين آمده است:«و هى فعيلة من وصى يصى إذا وصل الشىء بغيره،لأن الموصى يصل تصرفه بعد الموت بما قبله ويقال:وصى للموصى وللموصى له،وفى الشرع هى تمليك العين أو المنفعة بعد الوفاة أو جعلها فى جهة مباحة».(2)در علم فقه در كتاب الوصيه ضوابط براى وصيت روشن شده و احكامى از ناحيه شارع مقدس اعتبار شده(2)است؛اما به هر حال همان مفهوم لغوى از واژه«وصى»اراده شده است.

با توجه به معناى وصى و وصيت،مطلب فراتر از اين است كه فقط در اتصال سبب،نسب و سمت باشد؛ولى مجموع كلمات اهل لغت دلالت دارد بر اين كه وصيت هنگامى مصداق مى يابد كه بنا باشد چيزى ادامه پيدا كند،و منقطع نشود.

به عبارت ديگر،اگر بنا باشد كه راه و خواسته وصيت كننده به وسيله وصى او ادامه پيدا كند و با رفتن او منقطع

نگردد،آن گاه وصيت مصداق مى يابد.

از طرفى واژه«عهد»نيز همان وصيت است.چنين تعبيرى به گونه خاص در سخنان اهل تسنن بسيار به كار رفته

است.آنان كلامى را اين گونه از عمر بن خطاب نقل مى كنند كه به او گفتند:وصيت كن،گفت:

إن أعهد فقد عهد من هو خير منى،يعنى أبا بكر و إن اترك فقد ترك من هو خير منى،يعنى رسول الله

صلى الله عليه وآله؛(3)8.

ص: 311

اگر وصيت كنم بهتر از من يعنى ابوبكر پيش از من وصيت كرده است و اگر وصيت نكنم بهتر از من يعنى رسول خدا صلى الله عليه وآله وصيت نكرده است.

بنابراين معنا،وصيت در اصل لغت به معناى عهد نيز آمده كه در استعمالات عربى فصيح موجود است.از آن رو

كه وصيت به معناى عهد باشد،به معناى ادامه يافتن مقام،حيثيت خاص،فكر،انديشه،اعتقاد و يا مترلت خواهد بود.

به تعبير ديگر،اگر پادشاهى در زمان خود كسى را به ولى عهدى معين مى كرد،به زبان عربى به او وصى نيز

مى گفتند؛يعنى او ادامه دهنده تاج و تخت و رياست و سلطنت پادشاه است.

ضرورت وجود وصى پيامبر در هر زمان

وقتى پيامبرى مى آمد و شريعتى را ابلاغ مى كرد،تا آن شريعت نسخ نمى شد،فردى يا افرادى بعد از او ادامه دهنده ابلاغ آن شريعت مى باشند؛و اين مقتضاى قاعده لطف است چنان كه گذشت و از آن فرد به وصى تعبير مى شود و اين سنت الهى همواره ادامه داشته است.شيخ صدوق و شيخ طوسى رحمهما الله هر يك به سند خود از

امام صادق عليه السلام چنين نقل كرده اند كه آن حضرت فرمود:

قال رسول الله صلى الله عليه وآله:أنا سيد النبيين ووصيى سيد الوصيين وأوصياؤه سادة الأوصياء.

إن آدم عليه السلام سأل الله عز وجل أن يجعل له وصيا صالحا فأوحى الله عز وجل إليه أنى أكرمت الأنبياء بالنبوة،ثم اخترت خلفى فجعلت خيارهم الأوصياء.

فقال آدم عليه السلام:يا رب !فاجعل وصيى خير الأوصياء.

فأوحى الله عز وجل إليه:يا آدم!أوص إلى شيث و هو هبة الله بن آدم.

فأوصى آدم إلى شيث وأوصى شيث إلى ابنه شبان و هو ابن نزلة الحوراء التى أنزلها الله عز وجل على آدم من الجنة فزوجها شيثا،وأوصى شبان إلى ابنه مجلث،وأوصى

ص: 312

مجلث إلى محوق،وأوصى محوق إلى غثميشا،وأوصى غثميشا إلى أخنوخ و هو إدريس النبى عليه السلام،وأوصى إدريس إلى ناخور ودفعها ناخور إلى نوح عليه السلام،وأوصى نوح إلى سام،وأوصى سام إلى عثامر وأوصى عثامر إلى برعيثاشا،وأوصى برعيثاشا إلى يافث.

وأوصى يافث إلى برة،وأوصى برة إلى جفيسة وأوصى جفيسة إلى عمران.

ودفعها عمران إلى ابراهيم الخليل عليه السلام،وأوصى إبراهيم إلى ابنه إسماعيل،وأوصى إسماعيل إلى إسحاق،وأوصى إسحاق إلى يعقوب،وأوصى يعقوب إلى يوسف،وأوصى يوسف إلى بثرياء،وأوصى بثرياء إلى شعيب.

وأوصى شعيب إلى موسى بن عمران،وأوصى موسى إلى يوشع بن نون وأوصى يوشع إلى داود وأوصى داود إلى سليمان،وأوصى سليمان إلى آصف بن برخيا،وأوصى آصف بن برخيا إلى زكريا،ودفعها زكريا إلى عيسى بن مريم عليه السلام وأوصى عيسى إلى شمعون ابن حمون الصفا،وأوصى شمعون إلى يحبى بن زكريا وأوصى يحبى بن زكريا إلى منذر،وأوصى منذر إلى سليمة،وأوصى سليمة إلى بردة.

ثم قال رسول الله صلى الله عليه وآله:ودفعها إلى بردة وأنا أدفعها إليك يا على!وأنت تدفعها إلى وصيك ويدفعها وصيك إلى أوصيائك من ولدك،واحدا بعد واحد حتى تدفع إلى خير أهل الأرض بعدك.

ولتكفرن بك الأمة ولتختلفن عليك اختلافا شديدا،الثابت عليك كالمقيم معى و الشاذ عنك فى النار،

والنار مثوى للكافرين؛(1)

رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود:من سيد و سرور پيامبران الهى هستم و وصى من سيد اوصيا و اوصياى وصى من نيز آقايان اوصياى الهى هستند.

همانا آدم عليه السلام از خدا خواست تا براى او وصبى صالح قرار دهد.خداوند به7.

ص: 313

او وحى كرد كه همانا من پيامبران را به نبوت گرامى داشتم؛سپس جانشين خود در زمين را انتخاب كردم و از ميان برگزيدگان اوصيا را انتخاب كردم.

آدم عليه السلام عرضه داشت:پروردگارا!پس وصى مرا بهترين اوصيا قرار ده.

خداوند به او وحى كرد:اى آدم!پس از خود به شيث وصيت كن كه او همان هبة الله فرزند آدم بود.

آدم نيز به شيث وصيت كرد.شيث نيز به پسرش شبان كه او فرزند مادرى بود كه حوريان بهشتى كه خداى تعالى وى را از بهشت براى آدم فرستاد و او نيز آن را به تزويج شيث درآورد.

و شبان نيز وصيت كرد به فرزندش مجلث،مجلث وصيت كرد به محوق،محوق وصيت به غثميشا،غثميشا وصيت كرد به اختوخ كه همان ادريس نبى عليه السلام است،ادريس نيز به ناخور وصيت كرد و او نيز وصايتش را به نوح عليه السلام ارائه نمود.نوح نيز به سام،سام به عثامر،عثامر به برعيثاشا،برعيثاشا به يافث،يافث به برة،برة به جفيسة وجفيسه به عمران وصيت كردند.عمران نيز به ابراهيم خليل عليه السلام وصيت نمود.ابراهيم عليه السلام نيز به پسرش اسماعيل و وى به اسحاق و اسحاق به يعقوب و يعقوب به يوسف و يوسف به بثرياء و بثرياء به شعيب و شعيب به موسى بن عمران وصيت نمودند.

موسى بن عمران عليه السلام نيز به يوشع بن نون،يوشع بن نون به داوود و داوود به سليمان و سليمان به آصف بن برخيا و آصف بن برخيا به زكريا و زكريا نيز آن را به عيسى بن مريم عليه السلام واگذار نمود.

عيسى بن مريم نيز آن را به شمعون بن حمون الصفا،او نيز به يحبى بن زكريا،يحبى به منذر و منذر به سليمة و او نيز به برده وصيت نمود.

سپس پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:و اين وصايت را برده به من داد و من آن

ص: 314

را به تو اى على مى دهم و تو نيز آن را به وصى خود بده و او نيز به وصى خود و آن وصى نيز به اوصيا تو از فرزندانت يكى پس از ديگرى بدهد تا آن زمان كه اين وصايت به بهترين اهل زمين پس از تو داده شود.

اى على،به واسطه(مخالفت با)توست كه امت من كافر مى شوند و درباره تو دچار اختلافى شديد خواهند شد.اما كسى كه بر اعتقاد وصايت تو پس از من ثابت قدم باشد با من خواهد بود و كسى كه از تو روى گرداند و تو را كنار گذارد در آتش است و آتش نيز براى كافران بدجايگاهى است.

پس چنان كه پيداست،وجود وصى بعد از هر نبى برهانى است و سنت الهى بر همين بوده است.

ضرورت وجود وصى در اسلام

بنابراين اگر بخواهيم همين موضوع را به پيامبر خدا و ائمه عليهم السلام تطبيق دهيم،وصيت پيامبر اكرم به ائمه و

وصى بودن آنان اين گونه خواهد شد كه عهد الهى نزد آن بزرگواران بماند و اين همان عهدى است كه قرآن مى فرمايد:

(قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظّالِمِينَ )؛(1).ر.ك:تفسير القمى:2.226،تفسير العياشى:58 1.57،حديث 88 و از تفاسير اهل سنت:تفسير ابن ابى حاتم:1.223،حديث 1178،احكام القرآن:1.83،تفسير فخر رازى:4.40.(2)

خداوند فرمود:من تو را امام و پيشواى مردم قرار دادم.ابراهيم گفت:و از دودمان من(نيز پيشوايانى قرار ده).خداوند فرمود:پيمان و عهد من به ستم گران نمى رسد.

پرواضح است كه همه مفسران و دانشمندان در ذيل اين آيه منظور از عهد را امامت دانسته اند.(2)

ص: 315

با توجه به آن چه بيان شد،مفهوم وصيت متقوم به اين خواهد بود كه سه طرف موجود باشد:

1.موصى(وصيت كننده)؛

2.وصى؛

3.مورد وصيت(من به الوصيه)يا(ما به الوصية)؛

و موصى له است،در صورتى كه وصيت شود وصى چيزى را به كسى بدهد.

پس در تحقق عنوان وصيت وجود اين اطراف ضرورى است.

دوازده امام؛اوصياى رسول الله

اين كه اوصياى پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله دوازده شخص هستند،مطلبى است كه از روايات فريقين استفاده مى شود.براى مثال وقتى«حديث ثقلين»را به حديث«الائمة بعدى اثنا عشر»ضميمه كنيم كه هر دو متواتر هستند،نتيجه همان مى شود و«روايت لوح»جابر با اسناد شيعه نيز قطعى الصدور است.

شيخ كلينى رحمه الله در كافى به سند خود از ابوبصير نقل مى كند.وى مى گويد:امام صادق عليه السلام فرمود:

قال أبى لجابر بن عبدالله الأنصارى:إن لى إليك حاجة فمتى يخف عليك أن أخلو بك فأسألك عنها؟فقال له جابر:أى الأوقات أحببته؟فخلا به فى بعض الأيام.

فقال له:يا جابر!أخبرنى عن اللوح الذى رأيته فى يد أمى فاطمة عليها السلام بنت رسول الله صلى الله عليه وآله وما أخبرتك به أمى أنه فى ذلك اللوح مكتوب؟

فقال جابر:أشهد بالله أنى دخلت على أمك فاطمة عليها السلام فى حياة رسول الله صلى الله عليه وآله

فهنيتها بولادة الحسين عليه السلام ورأيت فى يديها لوحا

ص: 316

أخضر،ظننت أنه من زمرد ورأيت فيه كتابا أبيض،شبه لون الشمس،فقلت لها:بأبى وأمى يا بنت رسول الله صلى الله عليه وآله ما هذا اللوح؟فقالت:هذا لوح أهداه الله إلى رسول الله صلى الله عليه وآله فيه اسم أبى واسم بعلى واسم ابنى واسم الأوصياء من ولدى وأعطانيه أبى ليبشرنى بذلك.

قال جابر:فأعطتنيه أمك فاطمة عليها السلام فقرأته واستنسخته.

فقال له أبى:فهل لك يا جابر!أن تعرضه على؟

قال:نعم.

فمشى معه أبى إلى مترل جابر فأخرج صحيفة من رق.

فقال:يا جابر!انظر فى كتابك لأقرأ[أنا]عليك.

فنظر جابر فى نسخته فقرأه أبى فما خالف حرف حرفا.

فقال جابر:فأشهد بالله أنى هكذا رأيته فى اللوح مكتوبا:

بسم الله الرحمن الرحيم

هذا كتاب من الله العزيز الحكيم لمحمد نبيه ونوره وسفيره وحجابه ودليله نزل به الروح الأمين من عند رب العالمين،عظم يا محمد!أسمائى واشكر نعمائى ولا تجحد آلائى،إنى أنا الله إله إلا أنا قاصم الجبارين ومديل المظلومين وديان الدين،إنى أنا الله لا إله إلا أنا،فمن رجا غير فضلى أو خاف غير عدلى،عذبته عذابا لا أعذبه أحدا من العالمين فإياى فاعبد وعلى فتوكل.

إنى لم أبعث نبيا فأكملت أيامه وانقضت مدته إلا جعلت له وصيا وإنى فضلتك على الأنبياء وفضلت وصيك على الأوصياء وأكرمتك بشبليك وسبطيك حسن وحسين،فجعلت حسنا معدن علمى،بعد انقضاء مدة أبيه وجعلت حسينا خازن وحيى وأكرمته بالشهادة وختمت له بالسعادة،فهو أفضل من استشهد وأرفع الشهداء درجة،جعلت كلمتى التامة معه وحجتى البالغة عنده،بعترته أثيب وأعاقب،أولهم على سيد العابدين

ص: 317

وزين أوليائى الماضين وابنه شبه جده المحمود محمد الباقر علمى و المعدن لحكمتى.

سيهلك المرتابون فى جعفر،الراد عليه كالراد على،حق القول منى لأكرمن مثوى جعفر ولاسرنه فى أشياعه وأنصاره وأوليائه،أتيحت بعده موسى فتنة عمياء حندس لان خيط فرضى لا ينقطع وحجتى لا تخفى وأن أوليائى يسقون بالكأس الأوفى،من جحد واحدا منهم فقد جحد نعمتى ومن غير آية من كتابى فقد افترى على.

ويل للمفترين الجاحدين عند انقضاء مدة موسى عبدى وحبيبى وخيرتى فى على وليى وناصرى ومن أضع عليه أعباء النبوة وأمتحنه بالاضطلاع بها يقتله عفريت مستكبر يدفن فى المدينة التى بناها العبد الصالح إلى جنب شر خلقى.

حق القول منى لأسرنه بمحمد ابنه وخليفته من بعده ووارث علمه،فهو معدن علمى و موضع سرى وحجتى على خلقى لا يؤمن عبد به إلا جعلت الجنة مثواه وشفعته فى سبعين من أهل بيته كلهم قد استوجبوا النار.

وأختم بالسعادة لابنه على وليى وناصرى و الشاهد فى خلقى وأمينى على وحيى،أخرج منه الداعى إلى سبيلى و الخازن لعلمى الحسن.

وأكمل ذلك بابنه ص م ح م در رحمة للعالمين،عليه كمال موسى وبهاء عيسى وصبر أيوب فيذل أوليائى فى زمانه وتتهادى رؤوسهم كما تتهادى رؤوس الترك و الديلم فيقتلون ويحرقون ويكونون خائفين،مرعوبين،وجلين،تصبغ الأرض بدمائهم ويفشو الويل و الرنا فى نسائهم أولئك أوليائى حقا،بهم أدفع كل فتنة عمياء حندس وبهم أكشف الزلازل وأدفع الآصار والاغلال أولئك عليهم صلوات من ربهم ورحمة وأولئك هم المهتدون.

قال عبدالرحمان بن سالم:قال أبو بصير:لو لم تسمع فى دهرك،إلا هذا الحديث لكفاك،فصنه إلا عن

أهله؛(1)3.

ص: 318

امام صادق عليه السلام فرمود:پدرم به جابر بن عبدالله انصارى فرمود:من با تو كارى دارم،چه وقت براى تو آسان تر است كه تو را تنها ببينم و از تو سؤال كنم؟جابر عرض كرد:هر وقت شما بخواهى.پس روزى با او در خلوت نشست و به او فرمود:درباره لوحى كه آن را در دست مادرم فاطمه عليها السلام دختر رسول خدا صلى الله عليه وآله ديده اى و آن چه مادرم به تو فرمود كه در آن لوح نوشته بود،به من خبر ده.

جابر گفت:خدا را گواه مى گيرم كه من در زمان حيات رسول خدا صلى الله عليه وآله خدمت مادرت فاطمه عليهما السلام رفتم و او را به ولادت حسين عليه السلام تبريك گفتم.در دستش لوح سبزى ديدم كه گمان كردم از زمرد است و مكتوبى سفيد در آن ديدم كه چون رنگ خورشيد(درخشان)بود.

به او عرض كردم:دختر رسول خدا!پدر و مادرم قربانت،اين لوح چيست؟

فرمود:لوحى است كه خدا آن را به رسولش صلى الله عليه وآله اهدا فرمود.اسم پدرم،شوهرم،دو پسرم و اسم اوصياى از فرزندانم در آن نوشته است و پدرم آن را به عنوان مژدگانى به من عطا فرموده است.

جابر گويد:سپس مادرت فاطمه عليها السلام آن را به من داد.من آن را خواندم و رونويسى كردم.

پدرم به او فرمود:اى جابر!آن را بر من عرضه مى دارى؟

عرض كرد:آرى!

آن گاه پدرم همراه جابر به مترل او رفت.جابر صحيفه اى بيرون آورد.

پدرم فرمود:اى جابر!تو در نوشته ات نگاه كن تا من براى تو بخوانم.

جابر در نسخه خود نگريست و پدرم قرائت كرد،حتى حرفى با حرفى از آن اختلاف نداشت.

ص: 319

آن گاه جابر گفت:خدا را گواه مى گيرم كه اين گونه در آن لوح نوشته ديدم:بسم الله الرحمن الرحيم

اين نامه از جانب خداوند عزيز حكيم است براى محمد پيامبر او و نور و سفير و دربان(واسطه ميان خالق و مخلوق)و دليل او كه روح الامين(جبرئيل)از نزد پروردگار جهان بر او نازل شود.

اى محمد!اسم هاى مرا بزرگ شمار و نعمت هاى مرا سپاس گزار و الطاف مرا انكار مدار.همانا منم خدايى كه جز من شايان پرستش نيست.منم شكننده جباران و دولت رساننده مظلومان و جزا دهنده روز رستاخيز.همانا منم خدايى كه جز من كسى شايان پرستش نيست.هر كه جز فضل مرا اميدوار باشد و از

غير عدالت من بترسد،او را عذابى كنم كه هيچ يك از جهانيان را نكرده باشم؛پس تنها مرا پرستش كن و تنها بر من توكل نما.

من هيچ پيامبرى را مبعوث نساختم كه دورانش كامل شود و مدتش تمام گردد جز اين كه براى او وصى و جانشينى مقرر كردم و من تو را بر پيامبران ديگر برترى دادم و وصى تو را بر اوصياى ديگر و تو را به دو شيرزاده و دو نوه ات حسن و حسين گرامى داشتم و حسن را بعد از سپرى شدن روزگار پدرش كانون علم خود قرار دادم و حسين را خزانه دار وحى خود ساختم و او را به شهادت گرامى داشتم و پايان كارش را به سعادت رسانيدم.او برترين شهداست و مقامش از همه آن ها عالى تر است.كلمه تامه(معارف و حجج)خود را همراه او و حجت رساى خود را نزد او قرار دادم،به سبب عترت او پاداش و كيفر دهم.

نخستين آن ها سرور عابدان و زينت اولياى گذشته من است و پسر او كه مانند جد محمود(پسنديده)خود محمد است،او شكافنده علم من و كانون حكمت من است.

ص: 320

و جعفر است كه شك كنندگان درباره او هلاك مى شوند.هر كه او را نپذيرد مرا نپذيرفته.سخن و وعده پا برجاى من است كه مقام جعفر را گرامى دارم و او را به پيروان و ياران و دوستانش مسرور سازم.

پس از او موسى است كه(در زمان او)آشوبى سخت و گيج كننده فرا گيرد؛زيرا رشته وجوب اطاعت من منقطع نگردد و حجت من پنهان نشود و همانا اولياى من با جامى سرشار سيراب شوند.هر كس يكى از آن ها را انكار كند،نعمت مرا انكار كرده و آن كه يك آيه از كتاب مرا تغيير دهد،بر من دروغ بسته است.

پس از گذشتن دوران بنده و دوست و برگزيده ام موسى،واى بر دروغ بندان و منكران على(امام هشتم عليه السلام)و دوست و ياور من و كسى كه بارهاى سنگين نبوت را به دوش او گذارم و به وسيله انجام دادن آن ها امتحانش كنم.او را مردى پليد و گردن كش(مأمون)مى كشد و در شهرى كه(طوس)بنده صالح(ذوالقرنين)آن را ساخته است،در كنار بدترين مخلوقم(هارون)به خاك سپرده مى شود.

فرمان و وعده من ثابت شده كه او را به وجود پسرش و جانشين و وارث علمش محمد مسرور سازم.او كانون علم من و محل راز من و حجت من بر خلقم خواهد بود.هر بنده اى به او ايمان آورد،بهشت را جايگاهش سازم و شفاعت او را بر هفتاد تن از خاندانش كه همگى سزاوار دوزخ باشند،بپذيرم.

و عاقبت كار پسرش على را كه دوست و ياور من و شاهد و گواه در ميان مخلوق من و امين وحى من است،به سعادت رسانم.

از او دعوت كننده به سوى را هم و خزانه دار علمم حسن عليه السلام را به وجود آورم.

و اين رشته را به وجود پسر او«م،ح،م،د»كه رحمت براى جهانيان است كامل

ص: 321

كنم.او كمال موسى،رونق عيسى و صبر ايوب دارد.در زمان(غيبت)او دوستانم خوار گردند و(ستم گران)سرهاى آن ها را براى يك ديگر هديه فرستند،چنان كه سرهاى ترك و ديلم(كفار)را به هديه فرستند.ايشان را بكشند و بسوزانند و آن ها ترسان و بيم ناك و هراسان باشند.زمين از خونشان رنگين گردد و ناله و واويلا در ميان زنانشان بلند شود.آن ها دوستان حقيقى من هستند.به وسيله آن ها هر آشوب سخت و تاريك را بزدايم و از بركت آن ها شبهات و مصيبات و زنجيرها را بردارم.درودها و رحمت پروردگارشان بر آن ها باد و آنان هدايت شدگان هستند.

عبدالرحمان بن سالم گويد:ابوبصير گفت:اگر در دوران عمرت جز اين حديث نشنيدى باشى تو را كفايت كند؛پس آن را از نااهلش پنهان دار.

اينك مى پرسيم كه ائمه عليهم السلام در چه جهتى وصى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله هستند؟

از نظر فقهى،ممكن است كسى مثلا پنج نفر وصى داشته باشد كه هر كدام براى جهتى باشد.ائمه عليهم السلام آن ارتباطى را ادامه مى دهند كه بين خدا و پيامبر اكرم موجود است.اين ارتباط به توسط ائمه ادامه مى يابد و با رفتن پيامبر اكرم قطع نخواهد شد و پيوسته ادامه پيدا خواهد كرد.البته اين بزرگواران،پيامبر و نبى نيستند.

چرا واژه«وصى»در اين عبارت به«نبى»و واژه«ذريه»به«رسول الله»افزوده شده است؟مى فرمايد:

ص وأوصياء نبى الله وذرية رسول الله ر.

اين نبأ كه به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نازل مى شود آن سان كه ابن فارس گفت:گويى كلام است مى خواهد ادامه پيدا كند؛يعنى نبأ،كلام،خبر و مطلبى كه از ناحيه خداوند متعال بر پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نازل مى شود،بايستى به توسط ائمه كه انبيا نيستند ادامه يابد،ادامه يافتن اين كلام يعنى چه؟

يعنى ائمه عليهم السلام حافظ و ناشر آن إنباء خواهند بود كه آن خط ارتباطى باقى

ص: 322

است،بى آن كه نبوتى در كار باشد؛چرا كه بعد از پيامبر اكرم اسلام صلى الله عليه وآله كه خاتم پيامبران است،پيامبرى نيست.اما اين نبوت ادامه دارد؛به اين گونه كه ائمه همان كار پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله را در ابقاى معارف و شريعت با اصول و فروع و همه جوانبش بر عهده دارند.بنابراين،آنان در همه كمالات و مراتب آن بزرگوار جز نبوت،جانشين او خواهند بود.همان طور كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله داراى ولايت تكوينى و تشريعى است،صاحبان اين ولايت ها بعد از ايشان ائمه اطهار عليهم السلام هستند.

همين معنا در علم فقه نيز به كار مى رود؛انسان تصرفاتى را كه خود در حقوق و املاك خود انجام مى دهد،بعد از

خود به كسى واگذار مى كند كه به او وصى مى گويند.

مالك كيست؟مالك تركه،ورثه هستند؛ولى تصرفات مورد نظر در وصيت از آن وصى است.

اين ها ظرايف و دقايقى است كه كسانى كه طالب هستند،در اين موارد بيشتر تأمل كنند و بينديشند.

وصى ؛لقب امير مؤمنان

به طور مسلم«وصى»در اسلام لقب امير مؤمنان على عليه السلام بوده است.اين مطلب در سخنان پيامبر اكرم

صلى الله عليه وآله،ائمه عليهم السلام،صحابه و ديگران در نثر و شعر در كتاب هاى شيعه و سنى فراوان آمده است.(1)

در جلد چهارم تشييد المراجعات به طور مفصل در مورد وصايت بحث كرده ايم.(2)

ص: 323

وجه اين بحث سه موضوع است:

1.ثبوت اين كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بدون وصيت از دنيا نرفته اند.اين موضوع ريشه اصلى و اساسى بحث امامت است.يعنى اگر مسئله در اين جا تنقيح نشود در تمام فروع جاى اشكال خواهد بود،پس لازم است اين موضوع كاملا تنقيح گردد و آن گاه مسائل به آن مترتب شود؛

2.امير مؤمنان على عليه السلام وصى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله هستند.در اين مورد اشاره كرديم كه معناى

وصيت چيست و در اين زمينه احاديث،كلمات و شواهد بسيارى است؛

3.عايشه منكر وصايت است.البته او حق دارد منكر وصايت شود و همه اين«ابن ها»؛ابن خلدون،ابن عساكر،ابن كثير و ابن فلان از ناصبى ها از او پيروى كرده و وى را امام خود قرار داده و منكر وصايت شده اند!!به سبب انكار عايشه توجه كنيد!او مى گويد:وصيتى در كار نبوده است؛چون وقتى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله از دنيا رفتند در

دامن من بودند!(1)

اين ادعا هر چند در كتب معتبره نزد آنان آمده است از دو جهت مردود است:

1.دروغ است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در دامن او از دنيا رفته اند؛

2.پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در دامن امير مؤمنان على عليه السلام از دنيا رفته اند و وصيت هايى را

فرموده اند.

افزون بر اين كه آن حضرت در طول دوران نبوت و رسالتشان بارها وصيت فرموده اند.بنابر تحقيقى،آن حضرت

فقط حديث ثقلين را در پنج مورد مطرح فرموده اند كه مى فرمايد:9.

ص: 324

إنى تارك فيكم الثقلين:كتاب الله وعترتى أهل بيتى؛(1)

من دو چيز گران بها در بين شما مى گذارم:كتاب خدا و عترت و خاندانم.

همه دانشمندان شيعه و اهل تسنن از حديث ثقلين به وصيت تعبير مى كنند.

بنابراين امير مؤمنان على عليه السلام و ائمه اطهار عليهم السلام وصى هستند،ضمن اين كه بنابر روايات شيعى در

دعاها و سخنان اهل بيت عليهم السلام،وصايت يكى از مقامات آن بزرگواران است.

آن گاه كه آيه«(وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ )؛(2)«و خويشان نزديكت را بيم ده»نازل شد،پيامبر اكرم صلى الله عليه

وآله بزرگان قريش و بنى هاشم را جمع كرد و در آن جمع فرمود:

أيكم يكون أخى ووارثى ووزيرى وخليفتى فيكم من بعدى؟؛(3)

چه كسى مرا در اين امر يارى مى نمايد تا برادر،وصى و جانشين و وزير من پس از من گردد؟

چه واژه«وصى»در اين قضيه آمده باشد و چه نباشد،فرمايش حضرت در آن روز وصيت است و بنابر تحقيق،

اين قضيه از نظر سندى صحيح است و مصادر و4.

ص: 325

1- .پيامبر خدا صلى الله عليه وآله اين حديث شريف را در موارد متعددى بيان فرموده اند: 1.به هنگام بازگشت از طائف؛(الصواعق المرقه:64). 2.در حجة الوداع و در عرفه؛(المعجم الكبير:3.63،حديث 2679،سنن ترمذى:6.621،جامع الاصول:1.277،كتر العمال:1.148). 3.روز غدير خم و در خطبه آن؛(مسند احمد بن حنبل:3.17،سنن دارمى:2.310،السنن الكبرى:2.148،البداية و النهايه:5.209). 4.به هنگام بيمارى حضرتش كه از دنيا رفت و مردم در اتاق حضرتش پر بودند.ر.ك:(سمط النجوم العوالى:2.502،حديث 136،كشف الاستار: 3.221،حديث 2612،الصواعق المرقه:89).

منابع بسيارى آن را نقل كرده اند.طبرى،ابن اسحاق،ابن عساكر،

ابن ابى حاتم،بغوى در تفسير خود و متقى هندى در كتر العمال از جمله راويان آن هستند.(1)

در آغاز بعثت،هم توحيد،هم نبوت و هم امامت پس از پيامبر صلى الله عليه وآله،هر سه در يك جلسه مطرح

شده است.

در حديث ديگرى آمده كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به سلمان مى فرمايند:

يا سلمان!من كان وصى موسى؟

اى سلمان!وصى موسى چه كسى بود؟

عرض كرد:يوشع بن نون.پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

فإن وصيى ووارثى على بن أبى طالب عليهما السلام؛(2)

وصى و وارث من على بن ابى طالب عليهما السلام است.

احمد بن حنبل اين حديث را روايت مى كند،اگر دروغ روايت كرده،ربطى به ما ندارد،شما نبايد از يك امام

دروغ گو پيروى كنيد!ولى اين دروغ نيست؛بلكه اينان شانه خالى مى كنند؛چرا كه آن حضرت در حديثى ديگر

مى فرمايد:

لكل نبى وصى و وارث و إن عليا وصيى ووارثى؛

براى هر پيامبرى وصى و وارثى است و همانا على،وصى و وارث من است.

اين سخن مهم را تاريخ مدينه دمشق،فتح البارى و مصادر ديگر نيز آورده اند.(3)4.

ص: 326

در مسند احمد و المعجم الكبير طبرانى و منابع ديگر آمده است كه پيامبر اكرم فرمود:

يا فاطمة!نبينا أفضل الأنبياء و هو أبوك ووصينا خير الأوصياء و هو بعلك؛(1)

اى فاطمه!همانا پيامبر ما برترين پيامبران است و آن پدر توست و وصى ما بهترين اوصياست و او همسر توست.

در حديث ديگرى آمده است كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

إن وصيى وموضع سرى وخير من اترك بعدى وينجز عدتى ويقضى دينى على بن أبى طالب.(2)

طبرانى،ابن كثير و صاحب مجمع الزوائد اين حديث را نقل كرده اند.

اين ها بخشى از احاديثى هستند كه در كتاب هاى ما و اهل تسنن آمده است و ما تنها از منابع خودمان نقل

نمى كنيم.

از طرفى،در زمان خود پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در جنگ هاى صدر اسلام،در جنگ صفين،جنگ جمل و در مراحل بعدى،بزرگان صحابه و تابعين در اشعار و رجزهايشان از امير مؤمنان على عليه السلام به وصى تعبير مى كردند.

علامه امينى رحمه الله اين اشعار را در كتاب ارزشمند الغدير جمع كرده و بخشى از آن ها نيز در كتاب تشييد

المراجعات موجود است.(3)

بنابرآن چه بيان شد،ائمه عليهم السلام اوصياى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله هستند8.

ص: 327

و سر اين كه در اين عبارت واژه«نبى»به كار رفته اين است كه آن خط و ارتباط و به تعبير امروزى آن پيام بايستى ادامه يابد كه ادامه دهندگان آن،اهل بيت عليهم السلام هستند.اگر كسى مى خواهد از آن پيام ها آگاهى يابد و ببيند بر پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله چه نازل شده،بايستى به ائمه عليهم السلام مراجعه كند و پيرو اين راه باشد.

ذريه رسول خدا

اشاره

وذرية رسول الله صلى الله عليه وآله؛

و(سلام بر)ذريه رسول خدا صلى الله عليه وآله و رحمت و بركات خدا بر شما باد.

ائمه عليهم السلام ذريه رسول الله صلى الله عليه وآله هستند.چند نكته در توضيح اين عبارت قابل تذكر است:

1.ذريه از نظر لغوى و عرفى به چه معناست؟

2.چگونه ائمه ذريه رسول خدا صلى الله عليه وآله هستند؟

3.چرا در اين مورد«رسول الله»آمده و در مورد وصيت«نبى الله»؟

4.چرا واژه«ذريه»آمده است،نه واژه«اولاد»؟

فهم اين مطالب به اندكى تأمل و ذوق نياز دارد.

ذريه در لغت و عرف

اكنون واژه«ذريه»را از نظر لغوى بررسى مى نماييم.

ابن فارس در معناى واژه«ذريه»مى گويد:

ذر:الذال و الراء المشددة أصل واحد يدل على لطافة وانتشار،ومن ذلك الذر صغار النمل،الواحدة ذرة...،ومن الباب ذرت الشمس ذرورا إذا طلعت و هو ضوء لطيف منتشر.(1)

ص: 328

ظرافتى در اين كلام وجود دارد كه اهل دقت متوجه مى شوند و آن اين كه در واژه«ذر»دو ويژگى اخذ شده

است:

يكم.لطافت،ريز بودن،كوچكى نسبى؛

دوم.انتشار و پخش.

پس آن چه در واژه«ذريه»وجود دارد در واژه«اولاد»نيست،گرچه به حسب ظاهر بعضى استعمالات مترادف

هستند؛از اين رو راغب اصفهانى در المفردات فى غريب القرآن مى نويسد:

الذرية أصلها الصغار من الأولاد،و إن كان قد يقع على الصغار و الكبار معا فى التعارف،ويستعمل للواحد و الجمع وأصله الجمع.قال تعالى:(ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ )(1).سوره بقره(2):آيه 124.(2)وقال:(ذُرِّيَّةَ مَنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ )(3)

وقال:(إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي ).(3)

(4) بنابراين،«ذريه»اخص از«اولاد»است؛يعنى ذريه شخص اولاد او هستند؛ولى صغار از اولاد را كه در بلاد منتشر و پراكنده هستند،گويند.البته منظور از صغار،صغار سنى نيست،هر چند بايستى در اين مطلب تأمل شود.به اولادى ذريه مى گويند كه با شخص فاصله داشته باشد و هر چه فاصله نسلى بيشتر باشد،عنوان ذريه بيشتر صدق مى كند؛لذا بر فرزند بلافاصله«اولاد»گويند،يعنى از او متولد شده اند؛اما اولاد اولاد ذريه هستند كه هم از او متولد شده اند و هم بلافاصله نيستند.

پس«صغار»از جهت سنى مطرح نيست.ممكن است نوه از پدرش بيشتر عمر8.

ص: 329

كند؛اما وقتى فاصله شد

مى گويند:فلانى از ذريه فلانى است.پس بين دو واژه«ذريه»و«اولاد»از اين جهت هم تفاوت وجود دارد.

اولاد پيامبر خدا و آيه مباهله

بنابرآن چه در معناى«ذريه»و«اولاد»در لغت و عرف بيان شد،ائمه عليهم السلام ذريه رسول الله صلى الله عليه وآله و اولاد آن حضرت هستند.اين موضوع از قرآن مجيد،سنت و استعمالات نيز به دست مى آيد.فراتر اين كه مى توان گفت كه اطلاق اين دو عنوان بر آنان از حد و مرز لغت گذشته و اصطلاح شده است.

نخستين دليل بر اين معنا آيه مباهله است؛آن جا كه خداوند متعال مى فرمايد:

فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَى الْكاذِبِينَ ؛(1)هر گاه بعد از علم و دانشى كه به تو رسيده،كسانى درباره مسيح با تو محاجه كنند و به ستيز برخيزند.

بگو:بياييد ما فرزندان خود را فرا خوانيم و شما نيز فرزندان خود را؛ما زنان خويش را دعوت كنيم شما نيز زنان خود را؛ما نفوس خود و شما نيز نفوس خود را بخوانيد؛آن گاه مباهله كنيم و لعنت خدا را بر دروغگويان قرار دهيم.

واژه ص أبناءنار در اين آيه براى حسنين عليهما السلام آمده است.پيامبر اكرم اين آيه را به طور عملى تفسير كردند؛

يعنى چون در آيه مباركه به آوردن ص أنفسنار مأمور شدند امير مؤمنان على عليه السلام را آوردند و اين تفسير ص أنفسنار

شد.و در امتثال امر به آوردن ص نساءنار پيامبر صلى الله عليه وآله حضرت صديقه طاهره عليها السلام را آوردند و

ص نساءنار تفسير شد و در اطاعت امر به آوردن ص أبناءنار حسنين عليهما السلام را آوردند.

ص: 330

فرق«ذريه»و«اولاد»معلوم گشت؛ولى دو كلمه«أبناء»و«أولاد»در خصوص فرزندان على و فاطمه نسبت به رسول الله سلام الله عليهم أجمعين ترادف دارند.اين ترادف از استدلال هايى كه ائمه عليهم السلام در اين زمينه نموده اند كاملا هويداست.

شيخ طبرسى در كتاب الاحتجاج مى نويسد:

روزى هارون الرشيد از امام كاظم عليه السلام پرسيد:به چه دليل شما ذريه يا اولاد پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله

هستيد؟

حضرتش مطالبى را بيان داشت و آن گاه فرمود:

لو أن النبى نشر فخطب إليك كريمتك،هل كنت تجيبه؟

اگر هم اكنون پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله دخترت را از تو خواستگارى كنند،پاسخ مثبت مى دهى؟

هارون گفت:سبحان الله!چرا موافق نباشم؛بلكه بدين وسيله به عرب و عجم و قريش فخر مى كنم.

حضرت امام كاظم عليه السلام ضمن جواب از هارون به آيه مباهله استدلال مى كنند.(1)

اين روايت معروف است و از اين جا ترادف بين واژه«ابن»و«ولد»يا«ابن»و«ذريه»نيز معلوم مى شود.

البته احاديث بسيارى در اين مورد وجود دارد كه شايد واقعا شمردنى نباشند و تعبيرهاى:ص الحسن ابنير،ص الحسين

ابنير،ص و الحسن و الحسين ابناى ر يا ص ولداى ر و امثال اين ها به وفور در موارد مختلف از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله

شنيده شده است.(2)ر.

ص: 331

انكار دشمنان

از روايات استفاده مى شود كه دشمنان اهل بيت عليهم السلام از روى بغض و حسد منكر اولاد و ذريه بودن ائمه

را نسبت به رسول خدا صلى الله عليه وآله مى شده اند.در كتاب روضه كافى از ابوالجارود اين گونه روايت شده است:

ابوالجارود گويد:امام باقر عليه السلام به من فرمود:

يا أبا الجارود!ما يقولون لكم فى الحسن و الحسين؟

قلت:ينكرون علينا أنهما ابنا رسول الله صلى الله عليه وآله.

قال:فأى شىء احتججتم عليهم؟

قلت:احتججنا عليهم بقول الله عز وجل فى عيسى ابن مريم عليهما السلام:(وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَيْمانَ وَ أَيُّوبَ وَ يُوسُفَ وَ مُوسى وَ هارُونَ وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ *وَ زَكَرِيّا وَ يَحْيى وَ عِيسى ) .(1)

فجعل عيسى بن مريم من ذرية نوح عليه السلام.

قال:فأى شىء قالوا لكم؟

قلت:قالوا:قد يكون ولد الابنة من الولد ولا يكون من الصلب.

قال:فأى شىء احتججتم عليهم؟

قلت:احتججنا عليهم بقول الله تعالى لرسوله صلى الله عليه وآله:(فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ).(2)

قال:فأى شىء قالوا؟

قلت:قالوا:قد يكون فى كلام العرب ص أبناء رجل ر وآخر يقول:ص أبناؤنار.

ص: 332

قال:فقال أبو جعفر عليه السلام:يا أبا الجارود!لأعطينكها من كتاب الله جل وتعالى،إنهما من صلب رسول الله صلى الله عليه وآله لا يردها إلا الكافر.

قلت:وأين ذلك جعلت فداك؟

قال:من حيث قال الله تعالى:(حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهاتُكُمْ وَ بَناتُكُمْ وَ أَخَواتُكُمْ )(1)الآية...إلى أن انتهى إلى قوله تبارك وتعالى:(وَ حَلائِلُ أَبْنائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلابِكُمْ )(2)فسلهم يا أبا الجارود!هل كان يحل لرسول الله

صلى الله عليه وآله نكاح حليلتهما؟فإن قالوا:نعم،كذبوا وفجروا و إن قالوا:لا،فهما ابناه لصلبه.(3)

اى ابوالجارود!ديگران درباره امام حسن و امام حسين عليهما السلام به شما چه مى گويند؟

گفتم:اين كه امام حسن و امام حسين عليهما السلام دو پسر رسول خدا صلى الله عليه وآله هستند را انكار مى كنند.

فرمود:شما در مقام احتجاج با آنان به چه چيزى احتجاج مى كنيد؟

عرضه داشتم:به آنان به واسطه اين آيه ها كه درباره عيسى بن مريم نازل شده است كه«و از فرزندان او داوود،سليمان،ايوب،يوسف،موسى و هارون را هدايت كرديم و اين گونه ما نيكوكاران را پاداش مى دهيم.و هم چنين زكريا،يحبى،عيسى و الياس را»احتجاج مى كنيم كه اين آيه شريفه عيسى بن مريم را از فرزندان نوح مى داند.

حضرت فرمود:آنان در پاسخ شما چه مى گويند؟

عرض كردم:مى گويند كه گاهى فرزند مادر در زمره فرزندان حساب مى شود؛1.

ص: 333

ولى از صلب محسوب نمى شود.

فرمود:شما در جواب آنان به چه چيزى استدلال مى كنيد؟

عرض كردم:ما به آيه«بياييد ما فرزندان خود را دعوت كنيم و شما فرزندان خود را؛ما زنان خود را دعوت كنيم و شما زنان خود را و ما نفوس خود را دعوت كنيم و شما نيز نفوس خود را»بر رد آنان استدلال كرديم.

فرمود:آنان در پاسخ شما چه مى گويند؟

گفتم:آنان مى گويند كه گاهى در كلام عرب مرسوم است كه به فرزندان مى گويند«فرزندان مرد»و گاهى مى گويند«فرزندان ما».

راوى گويد امام عليه السلام فرمود:اى ابوالجارود!از كتاب خدا براى تو دليلى مى آورم كه دلالت مى كند بر اين كه امام حسن و امام حسين عليهما السلام از صلب رسول الله صلى الله عليه وآله بودند و اين مطلب را انكار نخواهد كرد مگر كافر.

عرض كردم:فدايت شوم!آن آيه كجاست؟

فرمود:آن جا كه خداوند متعال مى فرمايد:«حرام شده است بر شما،مادرانتان،دختران برادرتان و دختران خواهرتان...و همسران پسرانتان كه از نسل شما هستند»اى اباالجارود!از آنان بپرس كه آيا ازدواج پيامبر صلى الله عليه وآله با دختران و يا زنان امام حسن و امام حسين عليهما السلام رواست يا نه؟اگر گفتند:آرى!آنان دروغ گو و فاسقند،و اگر گفتند:نه؛پس آن دو،فرزندان صلبى پيامبر هستند.

فخر رازى در تفسير خود در ذيل آيه مباركه(ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ )(1)مى نويسد:

شعبى كه يكى از بزرگان محدثان عامه از تابعين گويد:

كنت عند الحجاج،فاتى بيحبى بن يعمر فقيه خراسان من بلخ مكبلا بالحديد.

فقال له الحجاج:أنت زعمت أن الحسن و الحسين من ذرية رسول الله!4.

ص: 334

فقال:بلى.

فقال الحجاج:لتأتينى بها واضحة بينة من كتاب الله أو لأقطعنك عضوا عضوا.

فقال:آتيك بها واضحة بينة من كتاب الله يا حجاج!

قال:فتعجبت من جرأته بقوله:يا حجاج!

فقال له:ولا تأتينى بهذه الآية:(نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ )؟!(1)

فقال:آتيك بها واضحة بينة من كتاب الله و هو قوله:(وَ نُوحاً هَدَيْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَيْمانَ )؛(2)

در نزد حجاج بودم كه يحبى بن يعمر،فقيه خراسان را از بلخ در حالى كه دستانش با زنجير بسته شده بود آوردند.

حجاج به او گفت:آيا تو گمان مى كنى كه حسن و حسين از فرزندان و ذريه رسول خدا هستند؟گفت:آرى!

حجاج گفت:بايد دليل روشنى از قرآن بياورى كه حسنين،از فرزندان رسول الله هستند گويى سنت هم قبول نيست،بايد دليل از قرآن باشد يا تو را تكه تكه مى نمايم.

گفت:آرى اى حجاج!براى تو از قرآن دليل روشنى مى آورم.

راوى گويد:از جرأت او كه به حجاج خطاب كرد و گفت:اى حجاج!تعجب كردم.

حجاج گفت:آيه مباهله را به عنوان دليل ارائه نكنى.

(آرى آنان از ادله اى كه بيان گر مقامات،منازل و فضايل اهل بيت عليهم السلام4.

ص: 335

هستند،حتى قرآن خوششان نمى آيد؛از اين رو مى گويد:دليلى غير از آيه مباهله باشد).

گفت:آرى،آيه اى جز اين براى تو مى خوانم كه خيلى واضح است.

آن گاه اين آيه را خواند:«...و نوح را پيش از آن هدايت نمود و از فرزندان او داوود،سليمان و ايوب...».

تا رسيد به زكريا،يحبى و عيسى.عيسى پدر نداشت،با وجود اين،از ذريه نوح خوانده شده است.

پرسيد:«من كان أبو عيسى؟پدر عيسى چه كسى بوده كه به ذريه ملحق شده است؟»

حجاج مدتى سرش را پايين افكند،شرمنده شد؛آن گاه سرش را بلند كرد و گفت:

كأنى لم أقرء هذه الآية من كتاب الله؛(1)

گويى من اين آيه را از قرآن نخوانده بودم.

آرى!ممكن است حجاج قرآن را خوانده باشد؛ولى قرآن خواندن او با فهم و تدبر نبوده كه اگر قرآن را با فهم و

تدبر مى خواند حجاج نمى شد!

از اين داستان،به ياد قصه اى مشابه و مناسب ديگرى افتادم.آن گاه كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله از دار دنيا رفتند،نقشه بود كه ابوبكر را بعد از پيامبر اكرم سر كار بياورند و جانشين آن حضرت بكنند.آن موقع ابوبكر خارج شهر مدينه بود.

در اين هنگام عمر سر و صدا به راه انداخت كه نه،پيامبر از دنيا نرفته است،اگر كسى بگويد:محمد از دنيا رفته،

سر از تنش جدا مى كنم،كسى چنين سخنى نگويد!4.

ص: 336

اين وضعيت ادامه داشت تا ابوبكر آمد و در جواب حرف هاى عمر اين آيه را خواند كه

إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَيِّتُونَ ؛(1)به يقين تو مى ميرى و آن ها نيز خواهند مرد.

آن گاه عمر ساكت شد و گفت:

كأنى لم أسمع هذه الآية؛(2)

گويى اين آيه را نخوانده بودم.

آرى،يا واقعا آيه را نخوانده بود،يا به دروغ چنين گفته و بدين سان از آن همه سر و صدا عذرخواهى كرده،اما به

هر حال غرض چيز ديگرى بوده كه در جاى خود به تفصيل شرح داده شده است.

به هر حال،اين استدلال تمام است كه حسنين عليهما السلام به حكم قرآن مجيد فرزندان رسول الله و از طريق صديقه طاهره سلام الله عليها ذريه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى باشند،آن سان كه عيسى عليه السلام پدر نداشته و در قرآن مجيد از طريق مادرش از ذريه حضرت نوح عليه السلام خوانده شده است و البته بيان قرآن حق است(فَما ذا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلالُ ).(3)

اضافه واژه «ذريه» به «رسول الله»

با توجه به آن چه بيان شد،پاسخ پرسش ديگر كه چرا در عبارت پيشين لفظ

ص: 337

«اوصياء»به«نبى الله»اضافه شده

است؛اما در اين جا«ذريه»به«رسول الله»اضافه شده؟و اين دو تعبير چه فرقى با هم دارند،داده مى شود.

واژه«ذريه»به معناى اولاد منتشر در بلاد و شهرهاست؛انتشار و پخش شدن و متفرق شدن اينان در اين شهرها

براى چيست؟چه تأثيرى دارد؟

در جواب مى گوييم:مگر نه اين است كه رسالت رسول الله صلى الله عليه وآله بايستى به شهرهاى مختلف برسد؟مگر رسالت،همان پيام رسانى نيست؟آرى!وظيفه رسول،ابلاغ و رساندن است.ذريه رسول الله صلى الله عليه وآله در اين جهت با آن حضرت شريك هستند كه رسانندگان رسالت جدشان و ادامه دهندگان آن در شهرهاى مختلف خواهند بود و اين بر اثر انتشار و حضور آن ها در شهرهاى مختلف تحقق يافته است.

وظيفه رسول،نشر چيزى است كه به عنوان نبوت آن را متحمل شده است؛از اين رو مى گويند:

كل رسول نبى وليس كل نبى برسول؛(1)

هر رسولى پيامبر است؛ولى هر پيامبرى رسول نيست.

ائمه عليهم السلام در شهرها منتشر شدند تا رسالت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله به وسيله اينان منتشر شود.با انتشار آن بزرگواران در شهرها،شريعت اسلام كه همان رسالت است منتشر مى گردد.اين معناى رسالت بر خلاف معناى نبوت از ماده«نبأ»است؛چرا كه واژه«نبأ»به معناى خبر و مقصود وحى است كه با رسيدن آن نبوت متحقق مى گردد؛ولى رسالت،انتشار شريعت وحى شده است و انتشار ائمه عليهم السلام در شهرها داراى اين خاصيت است.3.

ص: 338

براى مثال،هم چنان كه اگر ما در شبى كه هوا صاف است به آسمان بنگريم،خواهيم ديد كه ستارگان در آسمان

منتشر و پخش هستند كه هر كدام در حد خودش روشن گرى دارد،اگر كسى به كره ديگرى برود و نظاره گر كره

زمين گردد،خواهد ديد كه ذريه رسول الله صلى الله عليه وآله بر روى زمين به سان ستارگان در شهرها و بلاد مختلف منتشر و پخش هستند و هر كدام به سهم خويش در هدايت خلق مؤثر است.

به راستى امروزه در جامعه ما اين گنبد و بارگاه ها چه نقشى دارند؟مگر مى شود تأثير اين مشاهد مشرفه،قبور اولاد ائمه و ذريه رسول الله صلى الله عليه وآله را منكر شد؟اين ها چه آثار و بركاتى دارند؟چه هدايت هايى از اين راه به وقوع مى رسد؟

بدين جهت در اين عبارت واژه«ذريه»به«رسول الله»و در آن عبارت واژه«اوصياء»به«نبى الله»اضافه شده

است.

البته شايد دليلى جز اين نيز داشته باشد كه خداوند عالم است.

ورحمة الله وبركاته ؛

و رحمت خدا و بركات او بر شما باد.

يعنى:پس از سلام بر آنان كه داراى مقامات ياد شده هستند از خدا خواهان رحمت و بركات برايشان مى شويم،و

اين معنا از قرآن مجيد اخذ شده كه(رَحْمَتُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ ).(1)6.

ص: 339

209

فراخوانان به سوى خدا

اشاره

السلام على الدعاة الى الله؛

سلام بر فراخوانان به سوى خداوند.

ائمه عليهم السلام دعوت كنندگان به سوى خداوند متعال هستند.واژه«دعاة»جمع داعى،همانند واژه«هداة»

جمع هادى،واژه«مشاة»جمع ماشى،واژه«قضاة»جمع قاضى و واژه«روات»جمع راوى است.در شرح و توضيح اين

عبارت بيان دو نكته ضرورى است:

نكته نخست:از اين عبارت فهميده مى شود كه مقام داعويت به سوى خدا از خصايص ائمه اطهار عليهم السلام در هر زمان بوده و اين يك واقعيت است كه ديگران را چيزى در اين زمينه در تاريخ نبوده،و هر كه ادعا دارد بگويد در چه زمانى و چه حادثه اى ديگران اسلام را نجات داده اند؟حال آن كه در موارد زيادى ائمه عليهم السلام بودند كه اشخاص را از هلاكت نجات دادند؛بلكه در وقايع فراوان،اسلام از اضمحلال و امت را از ضلالت و گم راهى حفظ كردند.

نكته دوم:از اين عبارت مى فهميم كه ائمه عليهم السلام هرگز مردم را به خودشان دعوت نكرده اند؛يعنى هيچ موردى وجود ندارد كه آن بزرگواران مردم را به خود دعوت كنند.چنين مطلبى در هيچ يك از حالات،افعال و اعمال ائمه عليهم السلام يافت نمى شود كه در مقابل خدا باشند.

ص: 340

هدايت گران به سوى خدا

معناى امامت چيست؟امامت نصب و جعلى از ناحيه خداوند متعال است.

آيا خداوند متعال در اين نصب و جعل غرض و حكمتى دارد؟و چرا خداوند متعال ائمه را نصب كرد؟

خداوند متعال ائمه عليهم السلام را براى هدايت مردم به سوى خودش نصب فرمود.پس هدايت مردم به عهده آن بزرگواران گذاشته شده است؛و ائمه اين وظيفه را به بهترين وجه انجام دادند و هر كسى را به هر گونه كه تشخيص دادند هدايت كردند.آنان داعى و هادى مردم به سوى خداوند متعال بودند.

بديهى است كه راه هدايت انسان عالم و آگاه غير از راه هدايت فرد جاهل و نادان است.آنان هر فردى را به زبان

خود و متناسب با دركش به سوى خدا فرا مى خوانند كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

إنا معاشر الأنبياء امرنا أن نكلم الناس على قدر عقولهم؛(1)

ما گروه پيامبران مأموريم كه به اندازه خرد مردم سخن بگوييم.

آن بزرگواران هر فردى را از طريق خود هدايت مى كنند.يكى را از طريق قرآن به وسيله استدلال به آيه اى هدايت مى كنند.ديگرى را اگر لازم باشد از طريق عقلى هدايت مى كنند؛برهانى براى او اقامه مى نمايند.اگر لازم باشد به فردى پول بدهند،يا به خانه ببرند و از او پذيرايى كنند تا اسباب هدايت او فراهم شود.

امام حسن و هدايت مرد شامى

به راستى ائمه عليهم السلام در راه هدايت مردم چه مشكلاتى را تحمل كردند؟چه قدر در اين راه صبر نمودند؟

ص: 341

روزى امام حسن عليه السلام در ورودى شهر مدينه بود.شخصى به او گفت:

أنت حسن بن على؟

تو حسن بن على هستى؟

فرمود:آرى!

آن فرد شروع به فحش نمود و خود حضرتش و پدر بزرگوارش على بن ابى طالب عليهما السلام را به ناسزا

گرفت.

امام حسن عليه السلام با آن مقام و شخصيت به همه آن فحش ها گوش دادند اگر فرد عادى باشد در اين مواقع

برمى گردد و دو برابر فحش مى دهد و راحت مى شود آن گاه كه فحش هاى آن فرد تمام شد،به او فرمود:

أيها الشيخ!اظنك غريبا؟

اى شيخ(پيرمرد)گمان مى كنم در اين شهر غريب هستى؟

گفت:آرى!

امام حسن عليه السلام فرمود:

اگر به غذا نياز دارى به تو غذا مى دهم.اگر نيازمند لباسى،براى تو لباس تهيه مى كنم.اگر مأوا و مسكن ندارى،برويم مأوا و مسكن در اختيار تو قرار دهم.اگر براى جهت خاصى به اين شهر آمده اى،مى خواهى تجارتى انجام دهى و مال التجاره اى تهيه كنى،تو را راهنمايى كنم و كارهايت را سامان بدهم؟آن مرد با امام حسن عليه السلام به راه افتاد،حضرتش مكان خوبى را با امكانات خوب در اختيار او گذاشت و از

فردى كه لحظاتى پيش يك دنيا فحش و ناسزا نثار او و پدر بزرگوارش نموده بود،پذيرايى كرد؛براى او لباس تهيه نمود،به

او سرمايه داد،شتر و اسبى به او عنايت كرد...در اثر اين رفتار آن فرد از والاترين و بهترين محبان

ص: 342

اهل بيت عليهم السلام

شد.(1)

البته از اين موارد نمونه هاى بسيارى در زندگانى اهل بيت عليهم السلام به چشم مى خورد.شخصى خدمت امام

كاظم عليه السلام رسيد و شروع به فحش و ناسزا گفتن كرد.

يكى از اطرافيان آن حضرت گفت:اجازه مى دهيد همين الآن او را به قتل برسانم؟فرمود:نه،صبر كن!

آن گاه مطالبى به او فرمود و او برگشت و عذرخواهى كرد.آن حضرت به افرادى كه در خدمتشان بودند،رو

كرد و فرمود:

أيما كان خيرا؟ما أردتم؟أم ما أردت؟...؛(2)

كدام يك بهتر بود؟آن چه شما مى خواستيد؟يا آن چه من انجام دادم؟....

آرى!آن بزرگواران هر فردى را به گونه اى هدايت مى كنند،هر كسى را با بيانى و شكل خاصى هدايت گرند.

اگر جاهل است از راهى و اگر عالم است از راه ديگر و اگر از علماى كفار و ملل ديگر است،با اسلوب ديگرى با او سخن مى گويند.

به راستى اين ها چه حقايق و دقايقى در زندگى ائمه عليهم السلام است كه ما از آن ها غافل هستيم؟

زنديقى از حضرتش مى پرسد:انصافا اين چه كارى است كه شما انجام مى دهيد؟در اين هواى گرم با اين وضعيت

به مكه مى رويد و دور يك چهار ديوارى طواف مى كنيد و...؟

حضرت فرمود:تو تا كنون به مسافرت رفته اى؟اگر احتمال بدهى در مسير از تشنگى خواهى مرد و آب پيدا نخواهد شد،چه مى كنى؟اگر كسى به تو گويد:در اين جاده آب نيست،چه احتمال راست يا دروغ بدهى،جز اين نيست كه كوزه آبى با خودر.

ص: 343

حمل خواهى كرد.اگر در بين مسير آب نبود و به مقصد رسيدى،مشكلى نيست؛تو آب برده بودى و اگر آب بود،تو فقط مشقت و زحمت حمل كوزه را داشتى و آن را تحمل كرده اى و اگر احتمال ضعيف است،محتمل قوى است؛چرا كه بحث مرگ و زندگى است.

با اين پاسخ آن فرد زنديق مجاب شد.(1)

در كتاب اصول كافى آمده است:شخصى از امام صادق عليه السلام پرسيد:اى پسر رسول خدا!به من بگو خدا

كجاست؟چرا كه مجادله كنندگان در اين باره بسيار سخن گفته اند و من حيران شده ام.

حضرت در پاسخ فرمود:تو تا كنون به كشتى سوار شده اى؟

گفت:آرى!

فرمود:آيا تا حال اتفاق افتاده كه دريا توفانى شود و امواج آب متلاطم باشد و احساس خطر بكنى و بدانى كه

غرق خواهى شد؟

گفت:آرى!

فرمود:آيا در آن لحظات شده كه دلت به جايى توجه كند؟

گفت:آرى،چنين اتفاقى براى من رخ داده است و در دلم كسى را صدا زدم.

فرمود:اين همان خداوند متعال است.(2)

ائمه عليهم السلام هر كسى را به بيانى پاسخ مى دهند.كتاب توحيد شيخ صدوق،اصول كافى،احتجاج طبرسى و

منابع ديگر سرشار از احتجاجات آن بزرگواران است.

وظيفه ائمه عليهم السلام اين بود كه داعى و فراخوان به سوى خدا باشند؛اما هر فردى را با مناسب حالش.6.

ص: 344

بنابراين،مقام و شأن ائمه عليهم السلام در اين جامعه دعوت به سوى خدا و هدايت به او بوده است.

البته خداوند بى جهت كسانى را براى امامت نصب نمى كند و اين مقام را بى جهت به كسانى نمى دهد.آنان با صبر و تحمل اين همه فحش و ناسزا و با حكمت و درايت و هر كسى را به اسلوبى هدايت كردن،به اين مقام راه يافته اند.

امام صادق عليه السلام با تأسيس مدرسه اى امت هايى را نه افرادى را باعث هدايت شدند،حد اقل آن گونه كه در تاريخ ضبط شده چهار هزار نفر در درس آن حضرت شركت مى كردند؛اگر همه اينان آن طور كه حضرت مى خواستند تربيت مى شدند و به شهر و ديار خود باز مى گشتند و تعاليم اهل بيت را پخش مى نمودند چه مى شد؟

ولى به هر حال تعاليم آن بزرگواران از اين طريق باقى مانده است و يكى از راه هاى دعوت همين تشكيل جلسه ها

و تأسيس مدرسه ها در تاريخ اسلام بوده است.

خلاصه آن كه ائمه عليهم السلام همه شئون پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله را دارا بوده اند.خداوند متعال

مى فرمايد:

(يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً*وَ داعِياً إِلَى اللّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِيراً )؛(1)

اى پيامبر!ما تو را گواه،بشارت گر و بيم دهنده و دعوت كننده به سوى خداوند به فرمان او فرستاديم و تو را چراغى روشن بخش قرار داديم.

و بنابرآن چه پيش تر بيان شد،ائمه عليهم السلام از هر جهت وارث پيامبر خدا بوده اند.آن بزرگواران افرادى را كه دعوت مى كردند،موجب هدايت آنان مى شدند.در جاى مناسب،بعضى از وقايع درباره نجات يافتن اسلام و امت به دست ائمه مانند داستان استسقاء،بيان خواهد شد.6.

ص: 345

روش هاى دعوت مردم

راه ها و روش هاى دعوت مردم با استفاده از قرآن كريم خلاصه مى شود در:

1.حكمت؛

2.موعظه؛

3.جدال احسن.

خداوند متعال مى فرمايد:(اُدْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ).(1)

ائمه عليهم السلام در هر سه طريق براى هدايت جامعه و دعوت مردم از پيامبر اكرم پيروى كردند و در اين مسير هر يك از سه راه را در جاى خود اجرا كردند؛از اين رو در ذيل اين آيه كريمه كه مى فرمايد:(أَدْعُوا إِلَى اللّهِ عَلى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي )؛(2)«من و پيروانم با بصيرت و بينش كامل به سوى خدا فرا مى خوانيم»؛جمله ص ومن اتبعنير به ائمه تفسير شده است،(3)زيرا وقتى دعوت به سوى خدا بايستى از روى بصيرت باشد؛پس دعوت كننده بايستى خود داراى بصيرت و بينش باشد تا وسيله بصيرت ديگران گردد و اين از خصايص ائمه عليهم السلام مى باشد.

و پيش تر در توضيح واژه هاى«وارث»و«وصى»بيان شد كه ائمه عليهم السلام در همه شئون،جانشين پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و ادامه دهنده خط آن حضرت بودند.بنابراين هر هدايتى كه در عالم وجود دارد،هر دعوت و فراخوانى از هر دانشمند و عالم به حقى،هدايت حقيقى و صحيحى صورت پذيرفته،به ائمه عليهم السلام منتهى مى شود؛يعنى هر كس در اين مسير كار مثبتى انجام داده و موفق بوده،از آن بزرگواران

ص: 346

ياد گرفته و از آنان پيروى كرده است.

البته ما با كسانى كه خودشان را به عنوان امام نصب كردند و مردم را به سوى خودشان فرا خواندند كارى نداريم؛ولى همه افرادى كه مردم را واقعا به سوى خدا دعوت كردند و در اين امر راست گفتند،شاگردان مكتب اهل بيت عليهم السلام هستند.هر چند بعضى از كسانى مردم را به سوى خدا دعوت مى كنند،خودشان متوجه نباشند كه اين هدايت گرى از ائمه عليهم السلام سرچشمه گرفته است.

در تاريخ آمده است:روزى حجاج به چهار تن از بزرگان علماى عصرش نامه نوشت و در مورد جبر و تفويض

پرسيد.اين چهار تن كه ارتباطى با اهل بيت نداشتند وقتى پاسخ دادند هر چهار تن پاسخشان كلام امير مؤمنان

على عليه السلام بود.(1)

رسانندگان به مرضات خدا

اشاره

والادلاء على مرضات الله؛

و(سلام بر)رسانندگان به مرضات خدا.

ائمه عليهم السلام رسانندگان به مرضات خدا هستند.

واژه«ادلاء»جمع دليل،مانند«اخلاء»جمع خليل و«اجلاء»جمع جليل است.

در ابتداى امر به نظر مى رسد كه معناى دليل در زبان فارسى به معناى راهنما است.ولى چنين نيست؛بلكه معناى

دليل از معناى راهنما دقيق تر است و مطلق راهنما نيست.از اين رو،راغب اصفهانى گويد:«الدلالة ما يتوصل به إلى

معرفة الشىء كدلالة الألفاظ على المعنى».(2)

و واژه«مرضات»مصدر است از«رضى يرضى»،و رضايت خداوند در اين

ص: 347

است كه انسان در اوامر و نواهى او

مطيع فرمان باشد.

پس ائمه عليهم السلام رسانندگان بشر به رضايت خداوند متعال هستند كه اگر انسان ها بر تعليم و تربيت

و ارشاد آن بزرگواران ترتيب اثر دهند،موجبات رضاى خداوند را به جا آورده اند و خود مورد رضاى او خواهند بود.

رضاى خداوند متعال در قرآن كريم عنوان و به تحصيل آن امر شده است.در آيه اى آمده است:

(وَ اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ يُرْضُوهُ إِنْ كانُوا مُؤْمِنِينَ )؛(1)

و در حالى كه اگر ايمان دارند شايسته تر است كه خدا و پيامبرش را راضى و خشنود كنند.

اگر انسان بخواهد مؤمن باشد،بايد رضاى خدا و رسول او را به دست آورد و ائمه عليهم السلام دليل رسيدن

مؤمنان به رضاى خدا و رسول هستند.

اين مقام كمى نيست.قرآن كريم آن گاه كه ورود به بهشت و نعمت ها و امتيازات آن را براى مؤمنان و اهل بيت

عليهم السلام شرح مى دهد،مى فرمايد:

(وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ )؛(2)

و رضاى خدا(از همه اين موارد)برتر است.

رضوان خدا در كجاست؟هر جا باشد اين ائمه عليهم السلام هستند كه مردم را به آن مى رسانند.در آيه ديگرى

مى فرمايد:

(رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ )؛(3)

خداوند از آنان راضى است و آن ها نيز از او راضى خشنودند.اين همان رستگارى بزرگ است.9.

ص: 348

رضوان چيست؟رضوان همان فوز عظيم است كه ائمه عليهم السلام براى رسيدن به چنين مقام و جايگاهى دليل

هستند.در آيه ديگرى مى فرمايد:

(رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولئِكَ حِزْبُ اللّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ )؛(1)

خداوند از آنان راضى است و آن ها نيز از او راضى هستند.اينان حزب خدا هستند؛هان كه حزب خدا همان رستگارانند.

براى رسيدن به آن مقام چه چيزى لازم است و چه كنيم تا به آن جا برسيم؟ائمه عليهم السلام در وجود ما چه

تأثيرى مى گذارند؟در آيه اى ديگر آمده است:

فَإِنَّ اللّهَ لا يَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ ؛(2)پس به راستى خداوند از گروه فاسقان راضى نخواهد شد.

با توجه به اين آيه،نقش ائمه عليهم السلام روشن مى شود.آن بزرگواران آمدند تا انسان را از فسق بيرون آورند

و او را به راه عدالت بياورند كه اگر در فسق باقى باشند خداوند از فاسقان راضى نخواهد بود،سپس او را مرحله به

مرحله بالا ببرند.اين همان فوز عظيم و موفقيت بزرگ است.در اين زمينه آياتى است كه مى فرمايد:

فَهُوَ فِي عِيشَةٍ راضِيَةٍ *فِي جَنَّةٍ عالِيَةٍ ؛(3)پس او در يك زندگى رضايت بخش،در بهشتى عالى قرار خواهد داشت.

در آيه ديگرى مى فرمايد:

(اِرْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً )؛(4)

به سوى پروردگارت باز گرد،در حالى كه هم تو از او خشنودى و هم او از تو خشنود است.8.

ص: 349

اين ها مراحلى هستند كه بايد ائمه عليهم السلام دست انسان را بگيرند.

به راستى آيا مى توان تصور كرد كسانى كه دليل براى رسيدن به اين مراحل هستند،خود به چنين مقاماتى نرسيده اند؟آيا مى توان چنين چيزى را باور كرد؟و آيا كسانى را كه خود احتياج به دليل دارند مى توان دليل تصور كرد؟

خوابيدن حضرت على به جاى حضرت رسول؛ص ابتغاء مرضات الله ر بوده

امير مؤمنان على عليه السلام در شب هجرت در بستر پيامبر خدا صلى الله عليه وآله خوابيد،قرآن مجيد در اين باره

چنين مى فرمايد:

(وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ )؛(1).ر.ك:الامالى،شيخ صدوق:469،الدر النظيم:309،سيره حلبيه:2.192،مجمع الزوائد:9.334،شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد:1.221،و

13.276،نظم درر السمطين:90،اسباب الترول:58،شواهد التتريل:1.123،زاد المسير:1.286،الدر المنثور:1.363،تفسير ثعلبى:2.

126،تفسير الكشاف:5.224،اسد الغابه:4.25.(2)

و برخى از مردم جان خود را به خاطر خشنودى خدا مى فروشد.

اين چه مقامى است كه خداوند متعال به اين قضيه مباهات مى كند.اين جريان در كتاب هاى اهل تسنن نيز نقل

شده است.آن ها در كتاب هاى تفسيرى در ذيل اين آيه نوشته اند كه ابوسعيد خدرى گويد:پيامبر خدا صلى الله عليه

وآله در ضمن حديثى فرمود:

وجبرئيل يقول:بخ بخ من مثلك يابن أبى طالب!والله عزوجل يباهى بك الملائكة؛(2)

جبرئيل گفت:آفرين!آفرين!بر تو اى پسر ابى طالب!چه كسى همچو توست؟خداوند عزوجل به وسيله تو به فرشتگان مباهات مى كند.

طبيعى است كه آن بزرگواران براى رساندن انسان ها به مقام رضاى ربوبى بايستى بيانات،تعليمات و ارشاداتى داشته باشند.آنان بايد آن چه را كه موجب رضاى

ص: 350

خداوند متعال است بدانند و آن را بيان كنند و آن چه را كه موجب دورى انسان از خداوند متعال است بدانند و بيان نمايند و انسان را بر حذر دارند.

آرى!فقط ابلاغ صرف نيست،اگر چنين بود عنوان دليل بر آنان اطلاق نمى شد و پيش تر بيان شد كه دليل به

معناى راهنما استعمال شده،ولى از آن اخص و ادق است و صرف راهنما نيست.

در ادبيات مى گوييم:اين لفظ دلالت بر اين معنا مى كند؛يعنى بايد لفظ به گونه اى باشد كه براى معنا قالبيت

داشته باشد تا به محض شنيدن لفظ،آن معنا به ذهن انسان بيايد،و اين همان ظهور است كه در اصطلاح گفته مى شود:فلان لفظ در فلان معنا ظاهر است كه بدون شك و شبهه به ذهن مى آيد.

فرق دليل با هادى

از آن چه گفتيم،فرق كلمه«دليل»با كلمه هاى«هادى»،«مرشد»و«داعى»معلوم مى شود.دليل،آن است كه انسان فردى را به جايى برساند،به گونه اى كه با رسيدنش در آن جا به طور كامل آرامش داشته باشد و هيچ گونه شك و شبهه اى وجود نداشته باشد.از اين رو،گاهى دلالت بر قصد و جعل متوقف است.و گاهى دلالت بدون قصد نيز صورت مى گيرد.

راغب اصفهانى در اين زمينه مى نويسد:

الدلالة ما يتوصل به إلى معرفة الشىء...وسواء كان ذلك بقصد ممن يجعله دلالة أو لم يكن بقصد كمن

يرى حركة إنسان فيعلم أنه حى .(1)

مثال عدم توقف دلالت بر قصد دلالت حركت انسانى بر حيات اوست كه وقتى به فردى كه خوابيده و بى آن كه

قصدى داشته باشد پلو به پلو مى شود،به ما

ص: 351

مى فهماند كه زنده است.

اين،معناى دلالت است،ولى امام عليه السلام اصل وجودش دلالت دارد،گرچه ساكت يا زندان يا غايب از انظار

باشد.

كسى كه بخواهد به چنين مقامى برسد،بايد سه چيز را دارا باشد كه هر سه در ائمه عليهم السلام موجود است و

در غير آنان نيست:

1.بايد امام خصوصيات«مرضاة الله»را بداند؛چرا كه مى خواهد دليل باشد و در غير اين صورت نمى تواند به

چيزى كه نمى داند،دليل و راهنما شود؛

2.بايستى همه آن مراتب را دارا باشد تا بتواند به ديگران اعطا كند و بايد خودش به آن مقامات برسد تا به

ديگران دليل و راهنما باشد؛

3.وقتى مى خواهد دليل و راهنما باشد،نبايد اشتباه كند،سهو نمايد و نسيان داشته باشد.نمى تواند بگويد:يادم

رفت؛مثلا كسى بپرسد:آقا!اين قضيه چگونه است؟آيا«مرضات الله»است يا نه؟و پاسخ دهد:نمى دانم و....

دلال هاى خانه ها چه كار مى كنند.دست مشترى را مى گيرند و به خانه مى برند و تمام زواياى آن را نشان

مى دهند،چون طرف مى خواهد عمرى در آن جا زندگى كند.

آرى،فقط ائمه اهل بيت عليهم السلام«الأدلاء على مرضات الله»،مصدر ملكات عاليه و اعمال صالحه،رساننده

بشر به خدا و مظاهر اسماى حسنى هستند كه قهرا رهبران خط مقابلشان مظهر ضلالت و تاريكى هستند.از اين رو،در

حديثى امام صادق عليه السلام فرمود:

إن الله خلقنا فأكرم خلقنا وفضلنا وجعلنا امناءه وحفظته وخزانه على ما فى السماوات وما فى الأرض.

وجعل لنا أضدادا وأعداءا،فسمانا فى كتابه وكنى عن أسمائنا فى كتابه وكنى عن أسمائنا بأحسن الأسماء وأحبها إليه،وسمى أضدادنا وأعداءنا فى كتابه وكنى عن

ص: 352

أسمائهم وضرب لهم الأمثال فى كتابه فى أبغض

الأسماء إليه وإلى عباده المتقين؛(1)

به راستى كه خداوند ما را آفريد و آفرينش ما را گرامى داشت و ما را برترى داد و امين،حافظ و خزانه داران آن چه در آسمان ها و زمين است قرار داد و براى ما ضد و دشمن قرار داد.ما را در كتاب خود به بهترين و محبوب ترين نام ها در نزد خود نام برد و با بهترين كنايه ها به نام هاى ما در كتابش اشاره نمود و

اضداد و دشمنان ما را در كتاب خود نام برد و با كنايه به نام آنان به بدترين نام ها اشاره كرد و براى آنان در قرآن با مبغوض ترين اسامى در نزد خود و بندگان پرهيزكارش مثل زد.

آن حضرت در روايتى ديگر مى فرمايد:

نحن أصل كل خير،ومن فروعنا كل بر،ومن البر التوحيد و الصلاة و الصيام وكظم الغيظ و العفو عن المسىء ورحمة الفقير وتعاهد الجار و الإقرار بالفضل لأهله؛وعدونا أصل كل شر،ومن فروعهم كل قبيح

وفاحشة...؛(2)

ما اصل و ريشه هر خير و نيكى هستيم و هر نيكى از ما منشعب مى شود.توحيد،نماز،روزه،فرو بردن خشم،بخشش از گناه كار،مهرورزى به فقير و نادار،رفتار خوب با همسايه و اعتراف به فضيلت اهل فضل از موارد نيكى است و دشمن ما اصل و ريشه هر شر و بدى است و هر عمل قبيح و زشت و فساد فحشاء...از آنان منشعب مى شود.

استواران در امر خدا

اشاره

والمستقرين فى امر الله؛

و(سلام بر)استواران در امر خدا.

ص: 353

ائمه عليهم السلام استواران در امر خدا هستند.واژه«مستقر»از استقرار و به معناى قرار گرفتن،آرام شدن و در

يك جا ثابت ماندن است.انصافا راغب اصفهانى در اين مورد معناى زيبايى دارد.وى در واژه«قر»مى نويسد:

قر فى مكان إذا ثبت ثبوتا جامدا؛(1)

يعنى به گونه اى در آن مكان قرار دارد كه از آن جا به جاى ديگرى منتقل نمى شود.واژه«جامد»،فقط خودش است و مانند مشتق نيست كه تغيير بپذيرد و از هيئتى به هيئت ديگر درآيد.استقرار انسان نيز چنين است كه در جايى بماند و در آن جا قرار گيرد.

از اين رو،در قرآن مجيد از آخرت به«دار القرار»تعبير شده؛چون اهل بهشت هرگز از بهشت خارج نمى شوند؛

بلكه(هُمْ فِيها خالِدُونَ )و هم چنين اهل دوزخ كه از دوزخ به«بئس القرار»تعبير شده است.خداوند متعال درباره

جهان آخرت مى فرمايد:

(يا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا مَتاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِيَ دارُ الْقَرارِ )؛(2)

(مؤمن از قوم فرعون گفت:)اى قوم من!اين زندگى دنيا فقط كالاى زودگذر است و به راستى كه جهان آخرت سراى پايدار است.

و درباره دوزخ مى فرمايد:

(جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ )؛(3)

دوزخى كه در آتش آن وارد مى شوند و چه بدجايگاهى است.

پس چيز مستقر در مقابل چيز متحركى است كه قرار ندارد.از اين روست كه ايمان دو نوع است:9.

ص: 354

1.ايمان ثابت كه در قرآن مجيد آمده است:

يُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثّابِتِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ ؛(1)خداوند كسانى را كه به سبب گفتار و اعتقاد راستين ايمان آورده اند در زندگى دنيا و جهان آخرت ثابت قدم مى دارد.

2.ايمان غير ثابت كه در روايات از آن به«مستودع»وديعه گذاشته شده تعبير شده است.در روايتى

فرمودند:«كسانى هستند كه صبح مى كنند در حالى كه مؤمن هستند و در شب هنگام از ايمان خارج مى شوند».(2)

از طرفى قرار گرفتن نيز دوگونه است:

1.استقرار جسمى:اين نوع قرار گرفتن در رابطه با حركت بدن است،مانند اين كه انسان از جايى حركت

مى كند و به وطن و جايگاه خود مى رسد و در آن جا آرام و قرار مى گيرد و ديگر حركت تمام مى شود.

2.استقرار روحى:در اين نوع قرار گرفتن،فكر انسان،روح انسان در برابر فردى يا چيزى يا حادثه اى آرام

مى گيرد،نه عوض مى شود و نه تغيير مى يابد.

معناى«امر الله»

براى واژه«امر»در كتب لغت و غير لغت معانى متعددى ذكر شده،مثلا در كتاب كفاية الاصول در آغاز بحث

اوامر به آن ها اشاره شده است.آن چه در اين جا مى توان گفت يكى از دو معناست:

1.امر،همان معنايى كه مقابل«نهى»است؛

2.اراده.

ص: 355

ممكن است منظور از«امر»در عبارت«المستقرين فى أمر الله»همان معناى نخست باشد؛يعنى ائمه عليهم السلام كسانى هستند كه در برابر حكم و فرمان خداوند متعال بدون چون و چرا تسليم و مطيع هستند و اطاعت آنان مستقر است و هيچ گونه تزلزل ندارند.

وقتى گفته مى شود:زيد در برابر اوامر پدرش تسليم است؛يعنى هيچ گونه تزلزل در اطاعت ندارد،حركتى بر

خلاف دستور او انجام نمى دهد و از اوامر او سرپيچى نمى كند و اين معنا در مورد ائمه عليهم السلام درباره اوامر خداوند

متعال صادق است.چون آنان در همه افعال و تروك مظاهر اوامر و نواهى خداوند متعال هستند كه در شرح عبارت

«والمظهرين لأمر الله ونهيه»خواهد آمد.

اما بايد دقت كرد كه كلمه«استقرار»در اين جا با حرف«فى»تعديه شده و ما مى دانيم اين حرف مفيد ظرفيت است،پس بايد«أمر»را بر معناى دوم حمل كنيم،يعنى«اراده».ائمه عليهم السلام در«اراده»خدا«مستقر»هستند،گويى اراده او ظرفى است كه ائمه در آن قرار گرفته اند و از آن جا جدا نمى شوند.

به تعبير زيباى امروزى:ائمه عليهم السلام در اراده خداوند متعال محو و ذوب شده اند.

از اين تعبير زيبا دو معنا به دست مى آيد:

1.ائمه عليهم السلام در مقابل اراده خداوند متعال هيچ اراده اى ندارند؛

2.ائمه عليهم السلام در اراده خداوند متعال محو و ذوب شده اند به طورى كه هر چه اراده كنند اراده خدا است.

اين تعبير به جايى است و با حرف«فى»مناسبت دارد كه هر جا اراده خداوند متعال است،ائمه عليهم السلام همان

جا هستند و جايگاه اراده آن بزرگواران،اراده خداوند متعال است.

ص: 356

براى اين مطلب در روايات،دعاها،زيارات و موارد ديگر شواهد بسيارى داريم.در زيارت جامعه مى فرمايد:

«العاملون بإرادته».(1)در زيارت آل ياسين،در وصف امام زمان عليه السلام مى گوييم:«ودليل إرادته».(2)

جايگاه امام عليه السلام كجاست؟همان جايى كه اراده خداوند متعال باشد كه پيش تر در عبارت«والأدلاء على

مرضات الله»در مورد واژه«دليل»مطالبى بيان شد.

كوتاه سخن اين كه حركات،سكنات،گفتارها و كردارهاى ائمه عليهم السلام مظهر اراده خداوند متعال است كه مجراى اراده خداوند متعال آن بزرگواران هستند.پس در همان جايى كه اراده خداوند متعال است،ائمه عليهم السلام در همان جا استقرار دارند.

اين معنا از معناى نخست دقيق تر است.البته آن بزرگواران در برابر امر و نهى خداوند متعال تسليم هستند.اما معناى دوم امتياز ائمه عليهم السلام مى رساند وگرنه ممكن است در بين بندگان خدا،افراد صالح و شايسته اى باشند كه در برابر اراده خدا اوامر و نواهى او تسليم باشند در حالى كه آن چه بيان شد،جزء امتيازها و مقام هاى ائمه عليهم السلام است.

گفتنى است كه شرح بيشتر اين معنا در ذيل عبارت«والمظهرين لأمر الله ونهيه»خواهد آمد.

كاملان در محبت خدا

اشاره

والتآمين فى محبة الله؛

و(سلام بر)كاملان در دوستى خدا.

ص: 357

ائمه عليهم السلام كاملان در دوستى خدا هستند.آن بزرگواران در محبت خداوند متعال به مرحله تمام رسيده اند و

در اين محبت تام هستند.

واژه«تمام»در مقابل نقصان است.براى مثال،اگر ظرفى از آب پر باشد،مى گويند:تمامش آب است؛ولى اگر پر

نباشد مى گويند:اين ظرف ناقص است بايستى دوباره آب بريزيم تا نقص برطرف گردد.

راغب اصفهانى در معناى واژه«تمام»كلام دقيقى دارد.وى مى نويسد:

تمام الشىء انتهاؤه إلى حد لا يحتاج إلى شىء خارج عنه؛(1)

تمام بودن چيزى به اين است كه به اندازه اى برسد كه ديگر به چيز مازادى نياز نباشد.

از همين جا فرق بين دو واژه«تمام»و«كمال»روشن مى شود،كه تمام يعنى مثلا اين ظرف به حدى رسيد كه به چيزى ديگرى نياز نيست و خودش است و مازاد بر آن ديگر جا ندارد و كمال يعنى رسيدن،مثلا اين سيب تا وقتى نرسيده و كال است ناقص است.وقتى آماده بهره بردارى شد مى گويند:رسيده،لذا گويند:كمال الشىء حصول ما فيه الغرض منه.

معناى محبت خداوند

محبت به زبان فارسى به معناى دوست داشتن و مهرورزيدن است.محبت خداوند متعال چگونه است؟

اشخاصى يك ديگر را دوست مى دارند و به هم ديگر با سلام كردن،هديه دادن و مهمانى رفتن ابراز محبت مى كنند.به راستى محبت خداوند متعال چگونه است؟تمام محبت خداوند متعال كه محبت به حد تمام رسيده باشد،يعنى چه؟

ص: 358

محبت مفهومى است كه دو طرف دارد:محب و محبوب و تا هر دو نباشند محبت تحقق ندارد.

به تعبير ديگر،محبت همانند نردبان براى رسيدن به محبوب است.فرض كنيد شما در پايين نردبان هستيد و محبوب شما در بالاى آن.در اين جا محبت وسط قرار مى گيرد.همان گونه كه اين نردبان چند پله دارد،محبت نيز داراى درجاتى است.ائمه عليهم السلام در مسير محبت به خداوند متعال در پايانى ترين درجه و آخرين مراحل آن هستند.

از طرفى،محبت را اسباب مختلف و به جهاتى صورت مى پذيرد:

گاهى انسان به دليل جمال كسى به او محبت پيدا مى كند و به جهت بهره برى از جمالش و تماشاى آن،خود را به

او مى رساند.

گاهى انسان به دليل مال كسى به او مهر ميورزد تا به او برسد و از مال و دنيايش بهره بگيرد و چيزى نصيبش

شود.

گاهى انسان به دليل كمال كسى به او علاقه مند مى شود تا به او نزديك شود و از كمالاتش استفاده كند.

و گاهى انسان محب به كسى مى گردد نه به دليل جمال،مال و كمال او؛بلكه افتخار دارد كه محب و دوست دار فلانى است و اين،نوعى عزت براى انسان است كه شخصى را فقط به دليل خودش دوست داشته باشد،نه اين كه به خاطر چيزى مادى يا معنوى،و اين نوع محبت چون معمول نيست به راحتى قابل درك براى ما نيست و در ذهن جا نمى افتد.

بديهى است كه هر كدام از اين محبت ها در جاى خود خوب است؛ولى آن چه امتياز دارد،همين محبتى است كه به دليل چيزى نباشد؛بلكه دوست داشتن محبوب فقط به خاطر خودش باشد و اين نوع محبت به خداوند متعال كه از روى ترس از

ص: 359

عذاب و طمع به ثواب نباشد،آثار دنيايى و معنوى دارد.

امير مؤمنان على عليه السلام به خداوند متعال اين گونه محبت داشتند.آن حضرت در سخنى مى فرمايد:

ما عبدتك خوفا من نارك ولا طمعا فى جنتك بل وجدتك أهلا للعبادة فعبدتك؛(1)

من تو را نه از ترس آتش تو و نه از طمع بهشتت عبادت مى كنم؛بلكه ذات تو را شايسته پرستش يافتم،از اين رو تو را پرستيدم.

نكته ديگر اين كه محبت و مهرورزى آن گاه ارزشمند مى شود كه از طرف محبوب،اقبالى باشد وگرنه اگر انسان در راه محبوب به هر مقصدى؛مادى يا معنوى،بلكه به قصد خودش گام بردارد و زحمت بكشد؛اما از طرف او نه تنها هيچ توجهى نباشد،بلكه بى توجه باشد،چنين محبتى بى فايده است و نتيجه اى نخواهد داشت.

بنابراين،وقتى محبت ثمره مى دهد كه از طرف محبوب نيز اقبال و محبتى باشد.اين كه شخصى بگويد:«من فلانى را دوست دارم»كافى نيست؛چرا كه هر كسى مى تواند ادعا كند.اين ادعا آن گاه واقعيت پيدا مى كند كه محبوب نيز در مقابل به آن فرد محبت داشته باشد و اين محبت را با دادن مقدارى مال،اگر به دليل مال باشد و با بهره برى از كمال،اگر براى كمال باشد،ابراز كند و اگر بى توجه باشد،اثرى بر اين دوستى نخواهد بود و نتيجه اى نخواهد داشت.

داستان لطيفى نقل مى كنند كه فردى گفت:من از دختر پادشاه خواستگارى كردم و پنجاه درصد قضيه حل شده

است؟

گفتند:چطور؟

گفت:تحقق اين ازدواج به اين است كه هم من راضى باشم و هم او.وقتى هر دو6.

ص: 360

راضى باشيم،ازدواج سر

مى گيرد.فعلا من راضى شده ام و پنجاه درصد قضيه حل شده است!

روشن است كه بر چنين محبتى اثرى مترتب نيست.انسان از شب تا صبح بگويد:من داماد فلانى هستم،نمى شود.

آرى بايستى از آن طرف اقبالى باشد تا اثرى مترتب گردد.

در روايتى آمده است:«اگر كسى را دوست دارى اظهار كن كه من تو را دوست مى دارم».(1)

بديهى است كه اين اظهار دوستى شما به او محبت مى آورد و دست كم او را به اين فكر مى اندازد كه ببيند او نيز

دوست مى دارد يا نه.

در روايتى آمده است:شخصى به امير مؤمنان على عليه السلام عرض كرد:من شما را دوست مى دارم!حضرت اندكى تأمل كرد و فرمود:راست مى گويى.

از آن حضرت پرسيدند:اين تأمل براى چه بود؟

فرمود:به دلم برگشتم ديدم راست مى گويد،از طرف من نيز اقبالى است.(2)

آرى!چنين محبتى ارزش دارد وگرنه همه سنى هاى غير ناصبى ادعاى محبت اهل بيت عليهم السلام دارند.ناصبى ها ادعاى محبت خدا دارند.آن گاه كه به نماز مى ايستند،چنان وانمود مى كنند كه اگر يك عوام شيعى آن منظره را ببيند،واقعا برايش چشم گير است و به فكر مى افتد كه عجب!آيا مى شود خداوند همه اين ميليون ها آدم را كه اين گونه نماز مى خوانند به جهنم ببرد؟4.

ص: 361

آرى!مى شود؛چرا كه همه اين ها در مرحله ادعاست و بايد به اثبات برسد.بايد ديد كه ادعاى محبت چگونه به اثبات و تصديق مى رسد؟اين كه گفتيم تا اقبالى از محبوب نباشد،فايده ندارد،اقبال او چه شرطى دارد و راه تحصيلش چيست؟

از اين رو،انسانى كه مى خواهد در محبتش راست گو باشد،بايستى در اين مسير گام بردارد و همواره ثابت قدم باشد و به لوازم آن ملتزم شود و در اين خانه را آن قدر بزند تا سرانجام به درون خانه برسد و جايى براى خود بيابد و مستقر بشود.

ائمه عليهم السلام اين گونه بودند كه به پايانى ترين درجه محبت به خداوند متعال رسيدند كه ديگر حالت منتظره اى نماند؛يعنى ظرفشان از محبت خداى واحد احد پر شده و هيچ جاى خالى ندارد.وقتى به اين مرحله رسيدند،ديگر محبوب تمام وجودشان را گرفته و در آن جا جز محبوب وجود ندارد.

از اين رو،در دعاها و مناجات امامان عليهم السلام آمده است كه خدايا!در هر حال يا جايى كه باشم قلب من از

حب تو سرشار است.در دعايى مى خوانيم:

إلهى،لو قرنتنى بالأصفاد،ومنعتنى سيبك من بين الأشهاد،ودللت على فضائحى عيون العباد،وأمرت بى إلى النار،وحلت بينى وبين الأبرار،ما قطعت رجائى منك،وما صرفت تأميلى للعفو عنك،ولا خرج

حبك من قلبى؛(1)

خدايا!اگر با بندها در بندم كشى و آشكارا لطف خود را از من باز دارى و رسوايى هايم را در برابر ديدگان بندگان قرار دهى و مرا به سوى آتش فرمان دهى و ميان من و نيكان حائل شوى،من اميدم را از تو نخواهم بريد و آرزويم را از گذشت و عفو تو نخواهم گرداند و مهر و محبت تو از قلبم بيرون نخواهد شد.

وقتى محبت به اين مرحله رسيد،ناگزير از آن طرف نيز همين طور خواهد بود7.

ص: 362

كه محبوب ترين موجودات در همه

عوالم نزد خداى سبحان ائمه اطهار عليهم السلام هستند.

محبوب خدا و پيامبرش

در تاريخ معتبر آمده است آن گاه كه در خيبر ابوبكر و عمر حاضر به جنگ نشدند و با ذلت فرار كردند و باز

گشتند پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

لاعطين الراية غدا رجلا يحب الله ورسوله ويحبه الله ورسوله كرار غير فرار،لا يرجع حتى يفتح الله

عليه يديه؛(1)

فردا پرچم را به دست كسى خواهم داد كه خداوند و پيامبرش را دوست مى دارد و خداوند و پيامبرش نيز او را دوست مى دارند و او باز نمى گردد مگر اين كه خداى تعالى فتح و پيروزى را به دست او به انجام خواهد رسانيد.

حضرت على عليه السلام به جايى رسيده كه محبت او يك طرفه نيست؛بلكه محبوب نيز او را دوست مى دارد.

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله،امير مؤمنان على عليه السلام را در جنگ خيبر اين گونه معرفى مى نمايد كه من فردا پرچم را به دست كسى مى دهم كه خدا و رسول او را دوست مى دارند.اين يك طرف قضيه و خدا و رسول نيز او را دوست مى دارند،اين هم طرف دوم قضيه است،پس اين كار فتح خيبر از دست چنين كسى بر مى آيد و كار ابوبكر و عمر و ديگر اشخاص نيست.

آرى،ائمه عليهم السلام محبت خدا را به سرحد تمام رسانيده اند.وقتى محبت به

ص: 363

سرحد تمام رسيد،اين وجود از

محبت محبوب پر مى شود و اين وجود چيزى جز محبوب نيست،اصلا با غير محبوب كارى ندارد و جز او چيزى نمى بيند.

پس محبوب اين جاست و او از محبوب جدا نيست.آن وقت چنين مى شود كه خدا و رسول او را دوست مى دارند و او نيز به خدا و رسول مهر ميورزد.

از اين رو،خداوند متعال مى فرمايد:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرِينَ )؛(1)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!هر كس از شما از دين خود باز گردد(ضررى به خدا نمى رساند)پس در زمان نه چندان دور خداوند گرو هى را مى آورد كه آن ها را دوست مى دارد و آن ها نيز او را دوست مى دارند،در برابر مؤمنان فروتن و در برابر كفرورزان عزيزند.

بعضى علماى اهل تسنن ادعا دارند كه اين آيه درباره ابوبكر نازل شده است؛چرا كه او بعد از پيامبر اكرم صلى

الله عليه وآله با اهل ارتداد جنگيد.(2)

ما در حاشيه شرح مواقف و ديگر كتاب ها آورده ايم(3)كه در اين آيه جز امير مؤمنان على و ائمه اطهار عليهم السلام و اصحاب خاص آن بزرگوار كسى نمى تواند منظور و مقصود باشد؛چرا كه مصداق ص يحب الله ورسوله ويحبه الله ورسوله ر امير مؤمنان على عليه السلام است،نه ابوبكر و اين امر در جنگ خيبر روشن شد.

و در حديث«طير مشوى»نيز كه با سند صحيح نقل شده،چنين آمده است:آن گاه كه براى پيامبر خدا صلى

الله عليه وآله مرغ بريانى آوردند و حضرتش خواستند ميله.

ص: 364

نمايند،دعا كردند:

اللهم ائتنى بأحب خلقك إليك وإلى،يأكل معى من هذا الطائر؛

خدايا!محبوب ترين شخص را نزد خود و رسولت بفرست تا با من در اين غذا شريك شود و با هم غذا بخوريم.

حضرت در خانه بود و در خانه بسته بود.ابوبكر آمد و برگشت و عمر آمد و برگشت.انس بن مالك براى اذيت على عليه السلام و اعمال غرض خويش وقتى على عليه السلام آمد در زد،در را باز نكرد؛ولى امير مؤمنان عليه السلام برنگشت و انس ناچار شد،در را باز كند.حضرت وارد شد.پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله از جا برخاست و با على عليه السلام معانقه كرد و او را بغل نمود و بدين ترتيب،يگانه مصداق بودن آن حضرت براى«احب الخلق إلى الله

ورسوله»معلوم گرديد.(1)

روشن است كه احب بودن دليل افضل بودن است و افضل بودن دليل امامت.

چرا محبت خدا؟

چرا نفرمود:ص التامين فى محبة الرحمان ر،يا ص الرحيم ر؛بلكه فرمود:ص التامين فى محبة الله ر،اين عبارت چه نكته اى

دارد؟

لفظ جلاله«الله»چنان كه در جاى خود بيان شده و همه علماى اسلام در علوم مختلف گفته اند علم براى

ذاتى است كه مستجمع جميع كمالات است.(2)

ص: 365

اكنون مى گوييم:ائمه عليهم السلام«التامين»در محبت محبوبى هستند كه مستجمع جميع كمالات است.در اين

صورت با توجه به آن چه ذكر شد،جميع كمالات در ذات ائمه عليهم السلام جمع هستند.

خالصان در توحيد خدا

اشاره

والمخلصين فى توحيد الله؛

و(سلام بر)خالصان در توحيد خدا.

ائمه عليهم السلام خالصان در توحيد خداوند متعال هستند.

كلمه«مخلصين»را هم به فتح«لام»و هم به كسر آن مى توان خواند و هر دو مورد در قرآن مجيد شاهدى دارد:

1.وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِيَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ ؛(1)

و به آن ها دستورى داده نشده،جز اين كه خدا را بپرستند و دين خود را براى او خالص كنند.

2.إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِينَ ؛(2)

جز بندگان خالص خدا.

در هر دو مورد سخن از عبادت است.انسان بايد عبادت را از روى اخلاص به جا آورد و او از طريق عبادت به آن جا مى رسد كه مخلص مى شود كه اين عبادت بايد خالص و از هر شائبه اى به دور باشد.به وسيله چنين عبادتى،انسان به آن جا مى رسد كه خداوند او را فقط براى خود قرار مى دهد و خالص براى خداوند متعال مى گردد.

ص: 366

معرفت خدا

پرواضح است كه عبادت مسبوق به معرفت است و معرفت اساس دين است كه حضرت على عليه السلام

فرمودند:

أول الدين معرفته؛(1)

آغاز دين معرفت و شناخت اوست.

چه كسى در معرفت خداوند متعال به رسول الله و اهل بيت اطهار عليهم السلام مى رسد؟آن گاه امير مؤمنان

على عليه السلام مى فرمايند:

وكمال معرفته التصديق به؛

و كمال شناخت خدا تصديق اوست.

ايمان قطعى و تصديق جزمى نيز از خصايص آنان است.آن گاه مى افزايد:

وكمال التصديق به توحيده؛(2)

و كمال تصديق خدا توحيد و يگانگى اوست.

و كمال ايمان و تصديق به وجود بارى تعالى توحيد اوست.آن حضرت در ادامه مى فرمايد:

وكمال توحيده الإخلاص له وكمال الإخلاص له نفى الصفات عنه؛

و كمال توحيد خدا اخلاص براى اوست و كمال اخلاص او صفات را از او دور دانستن است.

ص: 367

اخلاص در عبادت

بنابرآن چه بيان شد ما بايستى عمل را خالص براى خدا انجام دهيم تا خالص براى خدا باشيم.از اين رو،در

كتاب هاى فقهى در اوايل مباحث عبادات بحث نيت مطرح مى شود و به اين آيه استدلال مى نمايند كه خداوند متعال

مى فرمايد:

(وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِيَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ )؛(1)

و به آن ها دستورى داده نشده جز اين كه خدا را بپرستند و دين خود را براى او خالص كنند.

يعنى نيت انسان در انجام اعمال بايستى فقط براى خدا باشد و بايد قصد ريا نكند؛بلكه اخلاص كامل داشته و عمل بى شائبه باشد و به طور مطلق غير خدايى در كار نباشد.اگر چنين شد،خداوند متعال آن بنده عابد مخلص را خالص براى خودش قرار مى دهد.

با توجه به آن چه بيان شد،اگر كسى بخواهد«مخلصين»را با فتح«لام»بخواند،بايد حرف«فى»را سببيه بگيرد

كه يكى از معانى آن است گرچه حرف«فى»معروف براى ظرفيت است در كتاب هاى ادبيات آمده است:ص إن

امرأة دخلت النار فى هرة قتلتهار.(2)

ولى معروف اين است كه«مخلصين»به كسر«لام»است.به هر صورت،اخلاص در مقابل شرك و اشراك است.

اخلاص در توحيد

ائمه عليهم السلام در توحيد خداوند متعال مخلص بودند؛يعنى در توحيد خداوند متعال به اعلا درجه خلوص و

اخلاص رسيده بودند.

ص: 368

از طرفى،عبادت ائمه عليهم السلام و اطاعت آن ها از خداوند متعال و پيش از اين،شناخت و معرفت آن بزرگواران به خداوند متعال به گونه اى و در حدى بوده كه فقط به خودشان اختصاص داشته و خداوند متعال به چنين افرادى كه در توحيدش مخلص و در عبوديت در اعلا درجه آن باشند،وعده هايى داده است.

البته مراتب پايين تر اخلاص هم آثار و بركاتى دارد كه هر چه انسان در اين مسير گام بردارد و به هر درجه اى كه

برسد،آن درجه براى خود آثار و بركاتى دارد.چنان كه در حديث قدسى آمده است،حماد بن بشير گويد:از امام

صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

قال رسول الله صلى الله عليه وآله:قال الله عز وجل:من أهان لى وليا فقد أرصد لمحاربتى وما تقرب إلى عبد بشىء أحب إلى مما افترضت عليه وإنه ليتقرب إلى بالنافلة حتى أحبه،فإذا أحببته كنت سمعه الذى يسمع به وبصره الذى يبصر به ولسانه الذى ينطق به ويده التى يبطش بها،إن دعانى أجبته و إن سألنى

أعطيته،وما ترددت عن شىء أنا فاعله كترددى عن موت المؤمن،يكره الموت وأكره مساءته؛(1)

رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود:خداى عزوجل مى فرمايد:هر كه به دوستى از دوستان من اهانت كند،همانا براى جنگ با من كمين كرده است و هيچ بنده اى به چيزى به من تقرب نجويد كه نزد من محبوب تر از آن چه بر او واجب كرده ام باشد و همانا او به وسيله نماز نافله به من نزديك مى شود تا آن جا كه من او را دوست بدارم و هنگامى كه او را دوست بدارم،گوش او شوم؛همان گوشى كه با آن مى شنود و چشم او گردم؛همان چشمى كه با آن ببيند و زبانش شوم؛همان زبانى كه با آن سخن گويد و دست او گردم؛همان دستى كه با آن بگيرد.اگر مرا بخواند1.

ص: 369

اجابتش كنم و اگر از من خواهشى كند به او پاسخ بدهم و من در كارى كه انجام دهم،هيچ گاه ترديد نداشته ام،مانند ترديدى كه در مرگ مؤمن دارم؛(زيرا)او از مرگ كراهت دارد و من از ناراحت كردن او ناخرسندم.

اين يك واقعيت است و از امورى است كه به سند نياز ندارد.در حالات كسانى كه در اين مسير گام برداشته اند،

ائمه عليهم السلام و پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در رأس هستند.

گفتنى است اين حديث قدسى در كتاب هاى اهل تسنن نيز آمده است.(1)شارح صحيح مسلم بر اساس اين حديث

بحث كرده و آن را مبنا قرار داده و از آن استفاده هايى كرده است.او به نقل از قاضى عياض مالكى چنين مى نويسد:

ومحبة الله تعالى لعبده تمكينه من طاعته وعصمته وتوفيقه وتيسير ألطافه وهدايته وإفاضة رحمته عليه هذه مباديها و أما غايتها فكشف الحجب عن قلبه حتى يراه ببصيرته فيكون كما قال فى الحديث الصحيح ص فإذا أحببته كنت سمعه الذى يسمع به وبصره الذى يبصر به ر.

آرى،انسان به رغم بندگى،به جايى مى رسد كه خداوند سبحان مى فرمايد:

كنت سمعه الذى يسمع به وبصره الذى يبصر به؛(2)

من گوش او شوم؛همان گوشى كه با آن مى شنود و چشم او گردم؛همان چشمى كه با آن ببيند.

و كسى كه به اين مرحله برسد،چيزى از خودش ندارد؛بلكه تمام بركات از عبادت و خلوص در آن است.

ائمه عليهم السلام به تمام معنا براى خداوند متعال بودند.آن بزرگواران به تمام معنا1.

ص: 370

در مقام توحيد بارى تعالى و به تمام جهات توحيد ذاتى،صفاتى،افعالى و عبادى با اخلاص بودند.از اين رو،آنان«صفوة الله»شدند كه خداوند متعال آنان را براى خود اصطفا كرد و برگزيد و آنان را وارث پيامبران و خليفه خود در زمين قرار داد.

اين واقعيتى است كه ائمه عليهم السلام به بركت اخلاص و خلوص در بندگى خداوند متعال بعد از معرفت و

شناخت خدا،به اين مقامات مى رسند.

آشكار كنندگان امر و نهى الهى

اشاره

والمظهرين لامر الله ونهيه؛

و(سلام بر)آشكار كنندگان امر و نهى الهى.

ائمه عليهم السلام واسطه ظهور احكام الهى هستند؛يعنى حلال،حرام و...به توسط ائمه ظهور پيدا مى كند.

ظهور در مقابل خفاست و غيبت در مقابل شهود.و اين كه در دعا براى ظهور حضرت ولى عصر عليه السلام مى گوييم:«عجل على ظهورك»به جهت آن است كه هر دو معنا بر آن حضرت صادق است.

در هر صورت،احكام الهى به توسط ائمه عليهم السلام از حالت خفا بيرون مى آيند و آنان مظهر آن احكام هستند.منظور از حالت خفا بيرون آمدن،معلوم شدن است.تا وقتى كه چيزى مخفى است،انسان از آن آگاهى ندارد و از حكم آن بى اطلاع است.وقتى از حالت خفا بيرون آيد،ناگزير براى انسان معلوم مى شود.بنابراين ائمه واسطه ظهور احكام الهى هستند.

راه هاى معلوم شدن احكام

احكام مخفى يعنى چه و چگونه ائمه عليهم السلام مظهر آن ها هستند؟

احكام الهى از حلال و حرام و...در كتاب و سنت موجود است و آن بزرگواران

ص: 371

مظهر و بيرون آورنده آن ها از

خفا هستند.اما معلوم شدن حكمى از احكام به توسط ائمه عليهم السلام سه راه دارد:

راه نخست:حكمى را به طور مستقيم از ائمه عليهم السلام بشنويم؛يعنى از امام درباره حكمى بپرسند و آن حضرت پاسخ دهد،يا آن حضرت در ابتدا حكمى را بيان فرمايد و ما بشنويم.البته شنيدن نيز اعم از اين است كه به لفظ باشد يا به كتابت.براى مثال،نامه اى از امام كاظم يا امام هادى عليهما السلام بخوانيم كه در پاسخ كسى بنويسد و بدين وسيله،حكم آن مسئله براى ما معلوم شود.

راه دوم:امام عليه السلام كارى از امور عبادى را به طور عملى انجام بدهد و ما شاهد آن باشيم.براى مثال

حضرتش طواف نمايد و ما چگونگى طواف آن حضرت را مشاهده كنيم و از حكم آن آگاه شويم.

راه سوم:ما عملى را در برابر ديدگان حضرتش انجام دهيم و آن حضرت از كيفيت عمل ما مطلع شوند و اگر ايرادى داشته باشد،بتوانند تذكر دهند و مانعى از تذكر دادن وجود نداشته باشد.در اين صورت،حكم شرعى آن عمل معلوم مى شود.

به همين جهت،در علم فقه و اصول نيز مى گويند:سنت يا قول معصوم است،يا فعل او و يا تقرير او.پس ظهور

احكام به توسط امام عليه السلام براى ما يكى از اين سه راه،يا هر سه راه است.

اكنون مى گوييم:خود امام عليه السلام احكام الهى را از كجا كسب مى كند؟به حسب ظاهر امام عليه السلام از

دو طريق اساسى احكام را كسب مى كند:

يكم.امام عليه السلام از طريق الهام يا غير الهام،حكمى را از خداوند متعال اخذ مى كند.

دوم.امام عليه السلام حكم را از طريق پيامبر خدا صلى الله عليه وآله،يا از طريق پدران گرامى اش كه به پيامبر

اكرم صلى الله عليه وآله منتهى مى شود،از جبرئيل و او از خداى

ص: 372

سبحان،اخذ مى كند.

با توجه به اين دو راه اخذ احكام،امام عليه السلام به هر ترتيبى كه حكم الهى را اخذ كند،بين خداوند متعال و مردم واسطه مى شود؛يعنى از جانب خداوند متعال اخذ مى كند و به ما مى رساند.در نتيجه،امام عليه السلام معلم،مبين و به تعبير برخى،ناقل مى شود و به طور كلى،حكايت كننده است.

در عبارت زيارت جامعه چنين نيامده است كه ص السلام على الناقلين لأمر الله ونهيه ر،ص الراوين لأمر الله ونهيه ر و

ص المبلغين لأمر الله ونهيه ر.گرچه هر كدام از اين موارد درست است،متن اين است:ص المظهرين لأمر الله ونهيه ر.در واقع امام عليه السلام كسى است كه حكم الهى را از حالت خفا و پنهانى درمى آورد و به مرحله ظهور مى رساند و اين رسيدن به مرحله ظهور به توسط امام صورت مى پذيرد.

بديهى است احكام كتاب و سنت،به شرح و توضيح نياز دارد.براى نمونه،خداوند متعال مى فرمايد:

أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلى غَسَقِ اللَّيْلِ ؛(1)نماز را از زوال آفتاب تا پايان تاريكى شب برپا دار.

اين حكم بايستى روشن شود و كيفيت نمازهاى پنجگانه بيان گردد.اين موارد را بايستى امام عليه السلام كه مبين احكام الهى است،بيان كند.هم چنين اگر اجمالى در سخن پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله باشد،بايستى امام عليه السلام آن را بيان نمايد.اگر چنين باشد ائمه عليهم السلام ص شارحين لأمر الله ونهيه ر خواهند بود.

ممكن است كه مواردى از احكام الهى در كتاب و سنت وجود نداشته باشند.اين ها مواردى هستند كه از ناحيه امام عليه السلام به ما مى رسند؛همان مواردى كه آن8.

ص: 373

بزرگواران از عالم خفا بيرون آورده اند و در واقع مظهر اين حكم شده اند كه نه در كتاب بوده و نه در سنت.

بنابراين،معلوم مى شود كه امام معصوم عليه السلام چنين مقامى دارد كه حكمى را بياورد كه نه در كتاب باشد و

نه در سنت.اين حكم از ناحيه امام عليه السلام به ما مى رسد و البته حكم شرعى و الهى است.

شكى نيست كه شارع مقدس در درجه نخست خداوند متعال است.قرآن كريم مى فرمايد:

(لِكُلٍّ جَعَلْنا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً )؛(1)

ما براى هركدام از شما آيين و راه روشنى قرار داديم.

پس بدون ترديد شارع مقدس خداوند سبحان است.چگونه مى شود كه برخى از احكام از ناحيه امام عليه السلام

به ما رسيده است در كتاب و سنت نباشد و حال آن كه قرآن مجيد مى فرمايد:

(اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً )؛(2)

امروز دين شما را برايتان كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان دين براى شما پذيرفتم.

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله نيز در غدير خم و پيش از آن،اين موضوع را بيان فرمودند.آن حضرت در خطبه

غدير فرمود:

يا أيها الناس!والله ما من شىء يقربكم من الجنة ويباعدكم عن النار إلا و قد أمرتكم به،وما من شىء يقربكم من النار ويباعدكم من الجنة إلا و قد نهيتكم عنه؛(3)3.

ص: 374

اى مردم!به خدا سوگند،هر چيزى كه شما را به بهشت برساند و هر چيزى كه شما را از دوزخ دور كند براى شما بيان كردم.

آرى!امام عليه السلام مظهر حكم خداوند است،به معنايى غير از شارح،حاكى،ناقل و مبين بودن،و توضيح

مطلب اين است كه:

از قديم الايام بين علماى ما در كتاب هاى اعتقادى،حديثى،فقهى و اصولى بحث شده كه آيا خداوند متعال به معصوم عليه السلام ولايت به معناى اذن در تصرف،داده است يا نه؟آيا ولايت تكوينى،به اين معنا كه امام عليه السلام از جانب خداوند متعال مأذون باشد كه در كون و تكوينيات تصرف كند،دارد يا نه؟آيا ولايت تشريعى،به اين معنا كه معصوم عليه السلام از ناحيه خداوند متعال مأذون باشد كه در اموال و انفس مردم تصرف كند،دارد يا نه؟آيا خداوند متعال اذن به امام يا معصوم داده است كه در احكام شرعى تصرف كند يا نه؟

اگر به اين پرسش ها،پاسخ داده شود و به اثبات برسند،به خوبى معناى ص و المظهرين لأمر الله ونهيه ر روشن

خواهد شد.

بخشى با عنوان«باب التفويض إلى رسول الله وإلى الأئمة عليهم السلام فى أمر الدين»در كتاب اصول كافى آمده است كه رواياتى چند در ذيل آن نقل شده است.(1)منظور از طرح اين بخش اين است كه خداوند متعال احكام شرعى را به پيامبر اكرم و ائمه عليهم السلام واگذار كرده است.علما و دانشمندان در شرح اين روايات نوشته اند كه منظور از

«تفويض احكام»واگذار كردن احكام به معصوم و در اختيار او قرار دادن و به عبارت ديگر:إذن تصرف كردن

اوست.(2)م.

ص: 375

چگونه مى شود كه معصوم عليه السلام به اذن خداوند متعال در كل كون تصرف كند و در اموال و انفس تصرف

نمايد،ولى در احكام شرعى كه سلسله امور اعتبارى هستند،از ناحيه شارح مقدس اذن در تصرف نداشته باشد؟

بنابر بررسى ها،هيچ فردى در اين مورد درباره پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله اشكال نكرده است كه حلال و حرام و ساير احكام شرعى به دست آن حضرت صلى الله عليه وآله سپرده شده و آن بزرگوار مى تواند در احكام شرعى كم يا زياد نمايد.به همين جهت،مواردى هم در اين باره نقل شده است.از جمله عدد ركعات نمازهاى فريضه و نافله و اجناس زكات....

آرى!زيارت جامعه مقامات و منازل ائمه عليهم السلام را بيان مى كند كه آن گاه كه انسان مى خواهد معصوم را

زيارت كند اعتقاداتش را و بالخصوص ايمان خود را به مقاماتشان بر امام عليه السلام عرضه مى دارد و مى گويد:

اشهد الله وأشهدكم أنى مؤمن بكم وبما آمنتم به كافر بعدوكم وبما كفرتم به؛

خدا و شما را گواه مى گيرم كه به شما و به آن چه شما ايمان داريد،ايمان دارم و به دشمن شما و به آن چه شما به آن كفر مى ورزيد،كفر مى ورزم.

ولايت ائمه بر احكام شرعى

به نظر مى رسد بهترين جا براى ارائه اين قسم از ولايت همين جاست كه امام عليه السلام مظهر احكام الهى است،

نه فقط ناقل يا راوى باشند.به عبارت ديگر،امام عليه السلام فقط مسئله گو نيست.

همان گونه كه پيش تر گفتيم،ولايت ها در مورد پيامبر خدا صلى الله عليه وآله ثابت شده و هيچ گونه خدشه اى در آن وارد نشده است و از جمله دلايل روايتى به سند صحيح است.اين روايت را به دقت بررسى مى كنيم تا معرفت و شناختمان به

ص: 376

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بيشتر شود،گرچه زيارت جامعه،زيارت ائمه عليهم السلام است؛ولى آن چه ائمه عليهم السلام دارند،همه از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله است.

در اين روايت امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

إن الله أدب نبيه فأحسن أدبه،فلما أكمل له الأدب قال:(إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ ) (1)ثم فوض إليه أمر الدين والامة ليسوس عباده فقال عز وجل:(ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا )(2)فإن رسول الله

صلى الله عليه وآله كان مسددا موفقا ومؤيدا بروح القدس لا يزل ولا يخطئ فى شىء مما يسوس به الخلق...ثم إن الله عزوجل فرض الصلاة ركعتين،ركعتين،عشر ركعات،فأضاف رسول الله صلى الله عليه وآله إلى الركعتين ركعتين...فأجاز الله عز وجل له ذلك.(3)

خلاصه معناى اين روايت را اين گونه ترجمه مى كنيم.

آن گاه كه خداوند متعال پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله را تربيت كرد چه خوب تربيت نمود.پس از اين كه او را به سرحد كمال مطلوب رساند به او خطاب كرد كه:«به راستى تو داراى خلق و خوى عظيم هستى».

آن گاه امر دين و امت را به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله تفويض كرد سپس فرمود:«و آن چه پيامبر براى شما آورده،انجام دهيد و از آن چه شما را باز داشته خوددارى كنيد»؛چرا كه از ابتداى خلقت پيامبر اكرم».

ص: 377

3- .الكافى:1.267،حديث 4،بحار الانوار:17.4،حديث 3.در انتهاى حديث چنين آمده است:«ولم يرخص رسول الله صلى الله عليه وآله لأحد تقصير الركعتين اللتين ضمهما إلى ما فرض الله عز وجل،بل ألزمهم ذلك إلزاما واجبا،لم يرخص لأحد فى شىء من ذلك إلا للمسافر،وليس لاحد أن يرخص [شيئا]ما لم يرخصه رسول الله صلى الله عليه وآله،فوافق أمر رسول الله صلى الله عليه وآله أمر الله عز وجل ونهيه نهى الله عز وجل ووجب على العباد التسليم له كالتسليم لله تبارك وتعالى».

روح القدس همراهش بود.اين روح القدس همراه پيامبر بوده و در جميع شئونات حضرتش را تسديد و استوار مى نمود.

پس كسى كه خدا او را مؤدب كرده باشد و از ابتدا روح القدس همراه او قرار داده تا او را تسديد كند،مواظبت و مراقبت نمايد و به تعبير ما در همه شئون هواى او را داشته باشد هيچ لغزشى از او حاصل نمى شود و واگذار كردن امر دين و اداره امور خلائق به چنين كسى چه مانعى دارد؟

به عبارت ديگر طبق اين روايت حالات پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله خدايى شده.آن وقت اگر به چنين كسى

بگويند:نماز و ساير احكام خدا و اداره امور بندگان خدا و سرپرستى آنان را به تو سپرديم آيا جاى تعجب است؟

سند اين روايت بلا اشكال صحيح است و البته در اين باب روايات ديگرى نيز وجود دارد،و در ذيل آيه مباركه(ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ )؛(1)«آن چه پيامبر براى شما آورده انجام دهيد»در تفاسير شيعه و سنى رواياتى آمده است(2)كه همه مفسرين تصريح دارند به اين كه تمام دستوراتى كه از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله صادر شده است نه دستوراتى كه خداوند فرموده و پيامبر ابلاغ كرده كه بين اين دو مورد فرق است واجب الاطاعه است؛چرا كه خداوند متعال اوامر و نواهى آن حضرت را امضا كرده است.

آن چه بيان شد،در مورد ولايت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله از ديدگاه شيعه و سنى از نظر دليل قرآنى و حديثى

بود.9.

ص: 378

اكنون مى گوييم:امام كه هم چون پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله ساخته شده خدا و تربيت يافته او تا سرحد

كمال است دقيقا همين مقام و مترلت را دارا است.

اين مقام و مترلت از دو راه براى ائمه عليهم السلام نيز به اثبات مى رسد:

1.دلايل عمومى بر اين كه ائمه عليهم السلام به مترله پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله هستند مگر در نبوت؛طبق اين ادله جميع مناصب و منازل،مقام ها و ولايت هايى كه خداوند متعال به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله عطا

كرده در نزد ائمه عليهم السلام است.

در اين باره از طرق عامه و خاصه روايات فراوانى وجود دارد كه به يقين،برخى از آن ها لفظا متواترند و بقيه روى

هم رفته تواتر معنوى و اجمالى دارند.يكى از آن احاديث«حديث مترلت»است كه خود بحث جداگانه اى مى طلبد.

پيامبر خدا در سخنى به على عليه السلام فرمود:

أنت منى بمترلة هارون من موسى إلا أنه لا نبى بعدى؛(1)

تو براى من به سان هارون نسبت به موسى هستى جز آن كه پس از من پيامبرى نخواهد بود.

اين حديث تواتر لفظى دارد.عجيب اين كه در زمان هاى گذشته علما و محدثان اهل تسنن براى جمع آورى سندهاى اين حديث از علماى شيعه بيشتر مى كوشيدند.شايد علماى ما نيز در اين زمينه زحمت كشيده اند و به دست ما نرسيده است.5.

ص: 379

1- .اين حديث شريف در منابع بسيارى از شيعه و سنى نقل شده است.از جمله:الامالى،شيخ مفيد:57،الامالى،شيخ طوسى:170،حديث 287،كتر الفوائد:274،كشف الغمه:1.63،بشارة المصطفى:246،تفسير نور الثقلين:1.49،بحار الانوار:8.1،حديث 1،صحيح بخارى:4.208 و 5 /129،صحيح مسلم:7.120،مسند احمد بن حنبل:1.170،سنن ابن ماجه:1.42،حديث 511،سنن ترمذى:5.302،حلية الاولياء: 7.194،مجمع الزوائد:9.110،السنن الكبرى:9.40،شواهد التتريل:1.190،المستدرك على الصحيحين:3.108 و 133،الطبقات الكبرى:3 .23،كتر العمال:11.599،اسد الغابه:4.27،شرح مسلم نووى:1.195.

يكى از محدثان بزرگ اهل تسنن كه شخصيت بزرگى است و اهل گزافه گويى نيست،مى گويد:من پنج هزار

سند براى«حديث مترلت»دارم.(1)به راستى كه پنج هزار سند خيلى حرف است!

كوتاه سخن اين كه اين حديث به طور واضح و آشكار بيان مى كند كه همه مراتب و منازل پيامبر اكرم صلى الله

عليه وآله براى امير مؤمنان على عليه السلام ثابت بوده،مگر نبوت و پيامبرى.

از طرفى در وجوب اطاعت نسبت به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله،اميرالمؤمنين و ساير ائمه اطهار عليهم السلام

مساوى و برابر با آن حضرت هستند.

نتيجه اين كه براى اثبات اين امر دليل هاى عمومى داريم.

2.رواياتى كه در خصوص تفويض احكام آمده است كه ائمه عليهم السلام نازل مترله پيامبر اكرم صلى الله عليه

وآله در اين جهت مى باشند.

افزون براين رواياتى در كتاب بصائر الدرجات آمده است كه ائمه عليهم السلام در جميع جهات وارثان پيامبر هستند مگر در نبوت.(2)و در كتاب كافى آمده است كه امام باقر عليه السلام در ضمن روايتى مى فرمايند:إن طاعتنا مفترضة عليهم كطاعة رسول الله صلى الله عليه وآله؛(3)

در روايات خاصه اى نيز اين معنا آمده است كه برخى از بزرگان هم چون علامه مجلسى رحمه الله تصريح دارد كه

اين روايات مستفيض هستند،مانند روايتى كه سندش صحيح است كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد:4.

ص: 380

إن الله عزوجل أدب نبيه على محبته فقال:(إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ )،(1)ثم فوض إليه فقال عزوجل:(ما

آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا )(2)وقال عزوجل:(مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ )(3).الكافى:1.265،حديث 1،فصول المهمة فى أصول الأئمة:1.645 و 646،حديث 1،بحار الانوار:17.2،حديث 1.(4)ثم قال:و إن نبى الله فوض إلى على عليه السلام وائتمنه فسلمتم وجحد الناس.فوالله لنحبكم أن تقولوا إذا قلنا،وتصمتوا إذا صمتنا ونحن فيما بينكم وبين الله عزوجل،ما جعل الله لأحد خيرا فى خلاف أمرنا؛(4)

به راستى خداى عزوجل پيامبرش را بر محبت خود تربيت نمود و پس از آن فرمود:«تو خلق و خوى برجسته و بزرگى دارى».سپس تشريع را به او تفويض كرد و فرمود:«آن چه را كه رسول خدا براى شما آورده است انجام دهيد و از آن چه شما را نهى كرده است دورى گزينيد».هم چنين فرمود:«كسى كه از رسول خدا اطاعت نمايد،همانا خدا را اطاعت نموده است».

آن گاه امام صادق عليه السلام فرمود:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله آن چه خداوند متعال به او تفويض كرده بود به امير مؤمنان على عليه السلام تفويض و واگذار كرد و آن حضرت را(در جميع اين مقامات،منازل و حيثيات)امين قرار داد.پس شما(شيعيان)اين امر را پذيرفتيد و تسليم شديد؛ولى مردم نپذيرفتند و انكار كردند.به خدا سوگند!ما شما را دوست داريم كه هر گاه بگوييم بگوييد و هر گاه سكوت كنيم سكوت كنيد و ما واسطه ميان شما و خداى عز وجل هستيم.خدا براى هيچ كس در مخالفت امر ما خيرى قرار نداده است.1.

ص: 381

واژه«جحد»يعنى انسان در قلب ايمان دارد،ولى به زبان انكار مى كند.

با توجه به مطالب مذكور،معلوم شد كه:ائمه عليهم السلام از خداوند متعال اذن دارند كه حكمى را خود تشريع كنند،نه فقط حكم الهى را به عنوان«قال الله»و«يقول الله»بيان كنند و يا به عنوان«قال رسول الله»يا از آبا و اجدادشان نقل كنند و بفرمايند:«سمعت أبى يقول».

و اين نكته آن است كه در اين جا فرمودند:ص و المظهرين لأمر الله ر و نفرمودند:«والراوين لأمر الله»يا

«والناقلين لأمر الله».

و نيز معلوم شد كه اوامر و نواهى ائمه عليهم السلام احكام الهيه هستند كه ارشادى،و حكم آن ها حكم

مسأله گو نيست.

و اگر لفظ«أمر»را در اين جا اعم از تكوين و تشريع بگيريم باز هم درست است،چنان كه در بحث ولايت تكوينى خواهد آمد،(1)كه امام عليه السلام به اذن خداوند متعال،در عالم كون مى تواند تصرف كند.اين تصرف به استقلال و شراكت نيست؛بلكه به بركت عبوديت و بندگى در درگاه خداوند متعال است كه امام در اين مسير پيشرفت مى كند و تقرب مى يابد تا مى رسد بدان جا كه خداوند متعال چنين اذنى به او عطا مى فرمايد.

البته اين موضوع عجيب و غريب نيست؛چرا كه در زندگى عادى انسان نيز گاهى اتفاق مى افتد.گاهى يك نوكر و خادم به ارباب خود به خوبى خوش خدمتى مى نمايد و امور را چنان به دست مى گيرد و تمام وظايف و خواسته هاى او را در نظر دارد،در كارها،اوقات،حالات معين تمام وظايف را با دقت و ظرافت انجام مى دهد.نه تنها اربابش او را بيرون نمى كند؛بلكه بر اثر اين عملكرد مقرب مى گردد و كليدهاى».

ص: 382

اتاق مخصوص و صندوق اموالش را به او مى سپارد و اسرار بيت خود را در اختيار او مى نهد و كوچك ترين خيانتى از او تا پايان عمرش سر نمى زند.

چنين مقامى براى امام عليه السلام نيز از ناحيه خداوند متعال بوده.

و خداى سبحان چنين اذنى را در مورد احكامش به امام عليه السلام داده است.

قبلا بيان شد كه اين شأن و مقام و اين اذن الهى به طور قطع براى پيامبر خدا ثابت است؛چرا كه از قرآن و سنت دليل داريم و هم چنين اتفاق نظر مسلمانان و علماى شيعه و اهل تسنن بر اين معناست،به گونه اى كه انسان يقين پيدا مى كند.افزون بر وجودش،اين امر واقع نيز شده است؛زيرا«ادل دليل على إمكان الشىء وقوعه».

از اين رو،اين امر براى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله ثابت و تمام شده و ما در مورد اهل بيت عليهم السلام براى

اين معنا نيز قطع و يقين داريم؛چرا كه دليل هاى بسيارى در اين زمينه ارائه شده است.

گرچه براى برخى قابل تحمل نباشد؛ولى اگر اندكى مطالب را بررسى كنند و در اين مورد گفت و گو شود،روشن خواهد شد كه تمام منازل و مقاماتى كه از ناحيه خداوند متعال به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله داده شده،جز نبوت،براى امير مؤمنان على و ائمه اطهار عليهم السلام ثابت است.

آرى،اينان خلفا و نايبان پيامبر اكرم هستند.پيامبر اكرم خاتم پيامبران است و باب نبوت و پيامبرى به وسيله آن

حضرت بسته شد؛ولى تمام مناصب و مقامات آن حضرت كه از ناحيه خداوند متعال بوده،براى ائمه ثابت است.

ديدگاه بزرگان و دانشمندان

اشاره

پس از ذكر ادله مساوات بين رسول الله صلى الله عليه وآله و ائمه عليهم السلام در همه منازل و مقامات مگر نبوت و اين كه وقتى رسول الله صلى الله عليه وآله بر تشريع

ص: 383

ولايت دارند،پس ائمه عليهم السلام نيز داراى اين ولايت هستند،بايد ديد كه بزرگان علما و دانشمندان در اين باره چه گفته اند.چرا كه پس از استشهاد به كلام قدما و علماى بزرگ شبهه اى باقى نمى ماند.

پيش تر بيان شد كه اين بحث در كتاب هاى حديثى،رجالى،اعتقادى و اصولى مطرح شده است.هداية المسترشدين از كتاب هاى تحقيقى در علم اصول است.نويسنده اين كتاب عالم محقق شيخ محمد تقى اصفهانى رحمه الله است كه اين اثر را در شرح معالم الاصول كه يكى از كتاب هاى مهم علم اصول به شمار مى رود،نگاشته است.مطالب اين كتاب علمى و فهم عبارات آن اندكى سنگين است.وى در بحث حقيقت شرعيه اين قضيه را تحت اين عنوان مطرح

مى كند كه در اصل،«شارع»خداوند متعال است،چنان كه مى فرمايد:

(لِكُلٍّ جَعَلْنا شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً )؛(1)

ما براى هر كدام از شما آيين و راه روشنى قرار داديم.

و به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نيز شارع گفته مى شود.(2)

آيا عنوان شارع بر امام عليه السلام نيز صادق يا نه؟».

ص: 384

2- .در هداية المسترشدين:1.408 و 409 اين گونه آمده است:«وحيث إن الحقيقة الشرعية منسوبة إلى وضع الشارع كما هو قضية حدها المذكور وغيرها أو ما هو أعم منه حسب ما مر فبالحرى أن نشير إلى معناه.فنقول:قد نص بعضهم بأن الشارع هو النبى(صلى الله عليه وآله).بل عزى ذلك بعض الأفاضل إلى ظاهر كلام القوم،و هو قضية ما ذكروه فى المقام وغيره،فإن ثبت كونه حقيقة عرفية فيه(صلى الله عليه وآله)كما ادعاه بعضهم فلا كلام،وإلا فإن أخذ اللفظ على مقتضى وضعه اللغوى فصدقه عليه(صلى الله عليه وآله)لا يخلو عن إشكال،إذ ظاهر معناه بحسب اللغة:هو جاعل الشرع وواضعه،كما هو المتبادر منه،فيختص به تعالى،و قد قال تعالى:(لِكُلٍّ جَعَلْنا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً).وقال:(شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصّى بِهِ نُوحاً...)[سوره شورى(13):آيه 13]».

ديدگاه وحيد بهبهانى

مرحوم وحيد بهبهانى در كتاب رجالى خود براى تفويض چند معنا ذكر كرده،ايشان مى فرمايد:

الرابع:تفويض الأحكام و الأفعال بأن يثبت ما رآه حسنا ويراه قبيحا فيجيز الله تعالى إثباته ورده مثل إطعام الجد السدس وإضافة الركعتين فى الرباعيات و الواحدة فى المغرب وفى النوافل أربعا وثلاثين سنة وتحريم كل مسكر عند تحريم الخمر إلى غير ذلك؛

رسول خدا و امام مى تواند حكمى را كه صلاح بداند مقرر كند و حكمى را كه صلاح ندارد بردارد و خداى

تعالى هم حكم او را امضا مى نمايد.

اين است خلاصه فرمايش ايشان سپس مواردى را ذكر مى كنند.(1)

محقق بهبهانى در شرحى كه بر كتاب مجمع الفائدة و البرهان نوشته مقدس اردبيلى رحمه الله دارد مى نويسد:

و قد حققنا فى تعليقتنا على رجال الميرزا ضعف تضعيفات القميين،فإنهم كانوا يعتقدون بسبب اجتهادهم اعتقادات من تعدى عنها نسبوه إلى الغلو مثل نفى السهو عن النبى صلى الله عليه وآله وسلم

أو إلى التفويض مثل تفويض بعض الأحكام إليه؛(2)

اين گفتار در رد محدثان قمى است كه در قديم الأيام برخى از احاديث يا راويان را به دليل قول به تفويض تضعيف

مى كردند.

ديدگاه شيخ بحرانى

شيخ بحرانى نويسنده كتاب الحدائق الناضره فقيهى ارزشمند و محدثى بزرگ است.او در بحث متروحات بئر

مى نويسد:

ص: 385

احتمل بعض محققى المحدثين من المتأخرين كون هذا الاختلاف من باب تفويض الخصوصيات لهم عليهم السلام لتضمن كثير من الأخبار أن خصوصيات كثير من الأحكام مفوضة إليهم عليهم السلام كما كانت مفوضة إليه صلى الله عليه وآله؛(1)

خلاصه ترجمه:بعضى از محدثين احتمال داده اند كه اختلاف روايات در متروحات بئر از باب تفويض احكام به ائمه

عليهم السلام بوده باشد.

ديدگاه سيد عبدالله شبر

سيد عبدالله شبر رحمه الله فقيه و محدث بزرگى بوده.وى در يكى از كتاب هاى خود به نام مصابيح الانوار

مى نويسد:

والأخبار بهذه المضمونة كثيرة رواه المحدثون فى كتبهم كالكلينى فى الكافى و الصفار فى البصائر وغيرهما:أن الله سبحانه فوض أحكام الشريعة إلى نبيه بعد أن أيده واجتباه وسدده وأكمل له محامده وأبلغه إلى غاية

إكمال؛(2)

روايات تفويض احكام شريعت به نبى اكرم فراوان است....

ديدگاه شيخ محمد حسن نجفى

شيخ محمد حسن نجفى نويسنده جواهر الكلام و فقيه عظيم الشأن مى نويسد:

بل فى المسالك روى العامة و الخاصة أن النبى صلى الله عليه وآله كان يضرب الشارب بالأيدى و النعال ولم يقدره بعدد،فلما كان فى زمن عمر استشار أمير المؤمنين عليه السلام فى حده فأشار عليه بأن يضربه ثمانين معللا له...وكان التقدير المزبور عن أمير المؤمنين عليه السلام من التفويض الجائز لهم؛(3)

ص: 386

شهيد ثانى در مسالك فرموده كه خاصه و عامه روايت كرده اند كه حد شرب خمر در زمان رسول الله صلى الله عليه وآله معين نشده بود،در زمان عمر به توسط اميرالمؤمنين عليه السلام معين شد و آن از باب تفويض احكام به ائمه بوده است.

ديدگاه مجلسى اول و دوم

مجلسى اول رحمه الله نيز در اين مورد مى فرمايد:كما يظهر من الأخبار الكثيرة الواردة فى التفويض إلى النبى

والأئمة عليهم السلام.

علامه مجلسى دوم رحمه الله نيز مى نويسد:

وألزم على جميع الأشياء طاعتهم حتى الجمادات من السماويات و الأرضيات كشق القمر وإقبال الشجر

وتسبيح الحصى وأمثالها مما لا يحصى وفوض أمورها إليهم من التحليل و التحريم و العطاء و المنع.(1)

ديدگاه مرحوم آقاى گلپايگانى

استاد ما مرحوم آقاى گلپايگانى قدس سره در كتاب حدود در بحث«حد شارب الخمر»مطلب شهيد ثانى و

صاحب جواهر الكلام را متعرض شدند و قبول فرمودند.

آرى اهل بيت عليهم السلام اظهار كنندگان خواسته ها يا اوامر و نواهى خداوند متعال هستند.ما معتقديم كه آن

بزرگواران تربيت شده مكتب خداوند متعال هستند و او خودش تربيت ائمه عليهم السلام را به عهده گرفته است.

پيش تر در روايتى خوانديم كه آنان مربى و تربيت شده خداوند سبحان هستند.كسانى كه آن گاه كه به سرحد كمال مى رسند،روح القدس به امر خداوند متعال ملازم آن هاست و در جميع امور متوجه آن بزرگواران است و آن ها را تسديد مى نمايد.

ص: 387

سپس امام عليه السلام با حرف«ثم»مى فرمايد:

ثم فوض إليه؛(1)

آن گاه امور را به آنان تفويض مى كند.

به چنين وجودى اذن تصرف در كون داده مى شود كه همان ولايت تكوينى است و به چنين شخصيتى اذن تصرف در اموال و انفس داده مى شود كه در اصطلاح،به آن ولايت تشريعى مى گويند و به چنين فردى تصرف در احكام مى دهند كه همان ولايت بر احكام است.

مطالب ياد شده،درباره مراحل بالاى شناخت و معرفت است كه بايستى بكوشيم تا شناختمان به پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و ائمه عليهم السلام بيشتر شود و اگر كسى در آن حد نبود و آن ظرفيت را نداشت و نتوانست اين معنا را خوب دريابد،معذور است ولى نبايد انكار كند.

بندگان گرامى خدا

اشاره

وعباده المكرمين الذين لايسبقونه بالقول وهم بامره يعملون ؛

و(سلام بر)بندگان گرامى او كه در گفتار بر او پيشى نگيرند و به امر او عمل كنند.

واژه«عباد»جمع عبد است؛يعنى ائمه عليهم السلام بنده حق تعالى هستند،اما عباد مكرمين،عبادى كه

ص لا يسبقونه بالقول وهم بأمره يعملون ر.

پيش تر در توضيح عبارت ص واصول الكرم ر معناى كرم بيان شد.

وقتى واژه«كرم»به معناى جود و بخشش و سخاوت و در مقابل بخل به كار مى رود.اما در لغت و استعمالات

قرآن مجيد و سنت،معنايى بهتر و وسيع تر دارد كه معناى مذكور يكى از افراد و مصاديق آن مى شود.

ص: 388

كرم در قرآن مجيد

اكنون برخى از موارد استعمال واژه كرم،در قرآن مجيد را بيان مى نماييم.

گاهى واژه«كريم»براى خود قرآن به كار رفته است،آن جا كه مى فرمايد:

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ ؛(1)به راستى كه آن قرآن گرامى و پرارزش است.

گاهى براى برخى از فرشتگان به كار رفته است،آن جا كه مى خوانيم:

(كِراماً كاتِبِينَ )؛(2)

(فرشتگان)گرامى و نويسنده.

در مورد ديگرى مى فرمايد:

بِأَيْدِي سَفَرَةٍ *كِرامٍ بَرَرَةٍ ؛(3)به دست سفيرانى والا مقام و نيكوكار.

و گاهى براى برخى از مخلوقات آمده است،آن جا كه مى فرمايد:

أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الْأَرْضِ كَمْ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ ؛(4)آيا آنان به زمين ننگريستند كه چه قدر از گياهان پرارزش در آن رويانيديم؟

و گاهى در مورد برخى از مقامات به كار رفته است،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ كُنُوزٍ وَ مَقامٍ كَرِيمٍ )؛(5)

و از گنج ها و قصرهاى باشكوه.

ص: 389

با توجه به اين آيات و با كمك كتاب المفردات فى غريب القرآن راغب اصفهانى و برخى ديگر از كتاب هاى لغوى

در اين زمينه،مى فهميم كه واژه«كرم»به معناى شرافت،جلالت و عظمت است.راغب اصفهانى مى نويسد:

وكل شىء شرف فى بابه فإنه يوصف بالكرم؛(1)

هر چيزى كه در باب خودش باشرف،جلالت و عظمت باشد به«كرم»موصوف مى شود.

به سنگ هاى قيمتى مثل زبرجد،زمرد و...،احجار كريمه مى گويند؛چون اين ها در بين سنگ ها شرافت و

قيمت دارند.به دست آوردن اين ها آسان نيست و بايستى آن ها را با پرداخت هزينه و كند و كاو و سختى به دست

آورد.در برخى از كشورها اين سنگ ها را از اعماق كوه ها به دست مى آورند؛چرا كه كم ياب هستند و در دسترس عموم مردم نيستند.از اين رو،هم قيمت و شرافت دارند و هم به كسانى كه اين ها را مى پوشند و همراه دارند،شرافت و زينت مى بخشند.

در برخى كتاب ها حديثى نقل شده كه:

من أحب كريمتاه لم يكتب بعد العصر؛

كسى كه چشمان خود را دوست بدارد،بعد از عصر نمى نويسد.

و حسن بن على بن فضال گويد:از امام رضا عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:«ما سلب أحد كريمته إلا عوضه

الله منه الجنة».(2)

و در روايت ديگرى آمده است كه حضرت فرمود:من زوج كريمته من شارب الخمر فقد قطع رحمها؛(3)1.

ص: 390

منظور از«كريمه»در اين روايت دختر انسان است كه عزيز اوست و براى او زحمت كشيده،تربيتش نموده و براى

او ارزش دارد.از اين رو،نبايد دخترش را به شراب خوار بدهد.

بنابراين،استعمال ماده«كرم»در موارد مختلف بيان گر ارزش،شرف،مقام و جلالت است.

واژه«كرم»به همان تعبيرى است كه صاحب المفردات گفته كه به معناى شرافت،عظمت و جلالت است.

تشكيك پذير است و مراتب دارد.براى مثال،مرتبه شرافت احجار كريمه با مرتبه شرافت چشم انسان يا دختر او و يا با فرشتگانى كه«كرام بررة»هستند،فرق دارد و داراى مراتب است.

اين واژه در زيارت جامعه درباره ائمه عليهم السلام به كار رفته،آن جا كه مى فرمايد:ص وعباده المكرمين ر.روشن

است كه اين عبارت از آيه اى در قرآن مجيد اقتباس شده است،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ *لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ *يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضى وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ *وَ مَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّي إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِكَ نَجْزِيهِ جَهَنَّمَ كَذلِكَ نَجْزِي الظّالِمِينَ )؛(1)

و آن ها گفتند:خداى رحمان فرزندى براى خود برگزيده است!او متره است؛بلكه فرشتگان بندگان شايسته او هستند كه هيچ گاه در گفتار بر او پيشى نمى گيرند و به امر او عمل مى كنند.او آن چه را پيش رو و پشت سر آن هاست،مى داند و آن ها جز براى كسى كه خدا راضى است،شفاعت نمى كنند و هر كه از آنان بگويد:من معبود جز او هستم،او را با دوزخ كيفر مى دهيم و اين گونه ستمگران را كيفر خواهيم داد.6.

ص: 391

اين ها آياتى هستند كه واژه«كرم»را در بر گرفته اند.شأن نزول اين آيات در رد يهود و نصارى است.در

تفاسير،ذيل اين آيات اين گونه آمده است:

يهوديان برخى از پيامبران بنى اسرائيل را فرزند خداوند مى خواندند كه قرآن مى فرمايد:

(وَ قالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللّهِ )؛(1)

يهود گفتند:عزير پسر خداوند است.

مسيحيان نيز همين ادعا را درباره حضرت عيسى عليه السلام داشتند كه در اين هنگام اين آيات مباركه نازل شد:

(وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ ).

در اين آيات ولديت پيامبران براى خداوند متعال نفى شد؛چرا كه خداوند منزه است از اين كه فرزندى داشته

باشد.

آن گاه مى فرمايد:پيامبرانى كه شما فرزند بودن آن ها را براى خداوند متعال ادعا كرديد،اينان بندگان مكرم و

شايسته خداوند هستند و هر چه دارند از خداوند متعال است و خدا به آنان شرف،مقام،عزت و عظمت داده است.

اين حقيقت را با واژه«عباد»بيان كرد تا بفهماند كه آن چه اينان به آن دست يافته اند،از طريق عبوديت بوده كه به اين درجات رسيده اند.بنابراين،سخن شما درست نيست كه اينان فرزند خدا هستند؛بلكه اينان بندگان خدا و مخلوق او هستند.اما به بركت عبادت،خداوند متعال به آن ها شرف داد و شما خيال كرديد كه اينان براى خدا فرزند شدند و اين تقرب در نزد خدا دليل بر فرزند بودن نخواهد شد.

انديشه اى در آيه

اشاره

با توجه به آيه و معناى واژه«كرم»،در زيارت جامعه براى حضرات ائمه عليهم السلام شرافت و مقاماتى اراده

شده كه برخى از آن ها عبارت است از:

ص: 392

1.عصمت ائمه

جمله اى كه از آيه مباركه(لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ )؛(1)«آنان در گفتار بر او پيشى نمى گيرند و همواره فرمان او را انجام مى دهند»اقتباس شده در برگيرنده عصمت آن بزرگواران است،بدين معنا كه آنان هرگز در گفتار بر خداوند متعال پيشى نمى گيرند و اين همان معصوم بودن آن هاست كه تمام آن چه را مى گويند از ناحيه خداوند

متعال است و چيزى را از خودشان به او نسبت نمى دهند.(2)

گفتنى است پس از پايان اين بحث درباره اين آيه،خطبه اى را از امير مؤمنان على عليه السلام(3)خواهيم آورد كه

اين مطلب را روشن تر خواهد كرد.

2.علم ائمه

در اين آيه مى فرمايد:

(وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ )؛(4)

و آنان همواره فرمان او را انجام مى دهند.

اين عبارت از آيه علم ائمه عليهم السلام را مى رساند؛چون آن بزرگواران به امر خداوند متعال عمل مى كنند كه در اين صورت بايد به امر خداوند آگاه باشند تا طبق آن عمل كنند.آن ها بايد بدانند كه خداوند متعال چه چيزهايى را اراده كرده تا به مرحله عمل برسانند.

بديهى است كه ائمه عليهم السلام پيش كسى شاگردى نكرده اند و در مكتب احدى نبوده اند،آن چه دانستند و

عمل كردند همه را در مكتب خداوند متعال يافته اند و اين از خصايص و شرافت هاى ائمه عليهم السلام خواهد بود.

ص: 393

3.عمل و كردار ائمه

عمل ائمه عليهم السلام يكى ديگر از موضوعاتى به شمار مى رود كه از اين آيه استفاده مى شود.اين آيه بيان گر

عمل و كردار آن بزرگواران است.

به نظر مى رسد كه«امر»در اين جا مقابل نهى نيست؛بلكه منظور اراده خداوند متعال است كه در نتيجه ائمه به اراده خداوند متعال عالم و آگاه هستند و در مرحله بعد عامل به اراده او هستند.اين موضوع با تأمل در اين عبارت از آيه به دست مى آيد.

به تعبير ديگر،جبرئيل مأمورى از مأموران خدا و عضو دستگاه ربوبى و تشكيلات الهى است.اگر او كارى انجام

دهد،شما آن را به خداوند متعال نسبت مى دهيد.اگر كارى را ميكائيل انجام دهد،آن را نيز به خدا نسبت مى دهيد.

واضح تر اين كه مأموريت حضرت عزرائيل قبض ارواح است،اين عمل هم به خودش نسبت داده مى شود،چنان

كه قرآن مى فرمايد:

قُلْ يَتَوَفّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ ؛(1)بگو فرشته مرگ كه بر شما مأمور شده روح شما را مى گيرد؛

و هم به طور مستقيم به خداوند نسبت داده مى شود كه قرآن مى فرمايد:

(اَللّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها )؛(2)

خداوند به هنگام مرگ ارواح را قبض مى كند.

پس فعل عزرائيل فعل خدا است.اگر خداوند متعال اراده كند،اراده او در عمل عزرائيل تبلور مى كند و ائمه

عليهم السلام نيز چنين هستند.

ص: 394

4.شفاعت ائمه

از مطالبى كه از اين آيه استفاده مى شود و خود موضوعيت دارد و مى تواند توضيح مطلب قبلى باشد،شفاعت

است كه به ائمه عليهم السلام اين جلالت و مقام و منصب نيز داده شده است،چنان كه مى فرمايد:

(لا يَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضى )؛(1)

آنان جز براى كسى كه خدا راضى است،شفاعت نمى كنند.

اگر انسان بخواهد در موضوعى كسى را نزد بزرگى شفيع قرار دهد،بايد فردى باشد كه نزد او عزيز و متناسب با آن موضوع باشد وگرنه نمى توان براى هر كارى هر فردى را نزد امير،رئيس و وزير شفيع قرار داد.بايستى تناسب ها مراعات شود.پس كسى كه با خداوند متعال سر و كار دارد و نياز به شفيع دارد،بايد فردى را شفيع قرار دهد كه با او در ارتباط باشد.

با توجه به اين مطلب،كلمه«مكرمون»در زيارت جامعه دلالت دارد بر اين كه پيامبر اكرم،امير مؤمنان و ائمه

عليهم السلام شفيعان به سوى خداى سبحان هستند.

حال آيا اينان بايد پيش از شفاعت كردنشان به خداوند متعال مراجعه كنند كه خدايا!در فلان مورد شفاعت بكنم

تا حرفم زمين نيفتد يا نه؟

اينان چنين هستند كه«جز براى كسى كه خدا راضى است شفاعت نمى كنند»،به اين معنا كه اين بزرگواران با اراده هاى خداوند متعال ارتباطى دارند و آگاه هستند.پس اگر در جايى شفاعت نكردند،رضايت خدا در آن جا نيست،نه اين كه پيش تر از خداوند متعال در هر مورد كسب تكليف كنند.

آرى هر چه بيشتر شرافت به آن بزرگواران داده شد؛بيشتر بندگى كردند و مقامات به آنان عطا شد؛و هم چنان

(مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ )(2)هستند.

ص: 395

كسى نگويد:پس اينان خدا هستند؛چرا كه جاى همين توهم هست وگرنه آيه به اين شدت و حدت يهود و نصارى را رد نمى كرد؛چرا كه آنان وقتى از حضرت عيسى كارهاى خدايى ديدند،چنين توهم كردند.البته از ائمه عليهم السلام و حضرت عيسى كارهايى سر زده كه از عهده بشر عادى خارج بوده ولكن به«اذن الله»و به بركت عبوديت سر زده و صادر گشته و هيچ يك ادعاى الوهيت نكرده و نمى كند.قرآن كريم نيز به اين مطلب اشاره مى كند و

مى فرمايد:

(وَ مَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّي إِلهٌ مِنْ دُونِهِ فَذلِكَ نَجْزِيهِ جَهَنَّمَ )؛(1)

و هر كس از آن ها بگويد من معبودى جز او هستم،او را با دوزخ كيفر مى دهيم.

امير مؤمنان على عليه السلام در روز غدير خم در كوفه خطبه اى ايراد فرمود.شيخ طوسى رحمه الله راوى اين

خطبه مى گويد:

اتفق فى بعض سنى أمير المؤمنين عليه السلام الجمعة و الغدير،فصعد المنبر على خمس ساعات من نهار ذلك اليوم فحمد الله...؛

در دوران حكومت امير مؤمنان على عليه السلام روز جمعه با روز غدير مصادف شد كه ايشان در وسط روز بر بالاى منبر رفتند و به سخنرانى و خطابه پرداختند.

از نظر نگارنده اين خطبه از امير مؤمنان عليه السلام قطعى الصدور است.هزار سال پيش شيخ طوسى رحمه الله اين

خطبه را در مصباح المتهجد نقل كرده است.حضرتش در آن خطبه زيبا اين گونه فرمود:

و إن الله تعالى اختص لنفسه بعد نبيه صلى الله عليه وآله من بريته خاصة؛علاهم بتعليته وسما بهم إلى رتبته،وجعلهم الدعاة بالحق إليه و الأدلاء بالإرشاد عليه،لقرن قرن وزمن زمن.

أنشأهم فى القدم قبل كل مذر ومبر،وأنوارا أنطقها بتحميده،وألهمها شكره وتمجيده،وجعلها الحجج على كل معترف له بملكة الربوبية وسلطان العبودية،واستنطق بها9.

ص: 396

الخرسات بأنواع اللغات،بخوعا له فإنه فاطر الأرضين و السماوات.

وأشهدهم خلقه وولاهم ما شاء من أمره،جعلهم تراجم مشيته وألسن إرادته،عبيدا لا يسبقونه بالقول وهم بأمره يعملون،يعلم ما بين أيديهم وما خلفهم،ولا يشفعون إلا لمن ارتضى،وهم من خشيته

مشفقون؛(1)

و به راستى كه خداى تعالى بعد از رسولش صلى الله عليه وآله از بين بندگانش،عده اى را مخصوص به خود گردانيد.گرو هى كه آن ها را رفعت مقام و علو درجه عطا فرمود و آنان را در قرون متمادى فراخوانان به سوى خود ودلالت كنندگان بر خويش بدون هيچ نقصانى قرار داد.انوار آن ها را پيش از آفرينش جميع موجودات آفريد و آن انوار مقدس را به حمد خودش ناطق فرمود.مقام شكر و بزرگ داشتش را به آنان الهام نمود و آن ها را بر هر بنده اى كه سر تعظيم در مقابل ملوكيت حق تبارك و تعالى فرود آورده باشد،حجت قرار داد.

به وسيله اين انوار با موجوداتى كه به خودى خود قادر به تكلم نبودند،به انواع لغت ها سخن گفت تا همه در مقابل اين حقيقت كه او تبارك و تعالى آفريننده زمين ها و آسمان هاست،معترف و مقر باشند.آن بندگان خاص را بر مخلوقاتش شاهد قرار داد و آن چه از تصرفاتش را كه مى خواست،به آنان واگذار نمود.

آنان را بيان گر مرادهاى خويش و زبان گوياى خواسته هايش از خلق قرار داد،در حالى كه اينان با همه اين مقامات بندگان او بوده و در گفتارشان از خدا پيشى نمى گيرند و فقط بر طبق امر حق تبارك و تعالى عمل مى كنند.خداوند متعال آن چه را در پيش روى آنان و وراى آنان است،مى داند و آنان شفيع نمى شوند،مگر به كسانى كه خداى تعالى راضى است و آنان به دليل ترس عالمانه اى كه از حق تعالى دارند،در مقام خائفين هستند.3.

ص: 397

اين خطبه به شرح و توضيح نياز دارد و بايد در سرفصل جداگانه اى مطرح شود.امير مؤمنان على عليه السلام در روز غدير بر فراز منبر اين خطابه را براى عموم مردم ايراد فرمود.شايد معرفت ما به ائمه عليهم السلام از خيلى كسانى كه در آن تاريخ پاى منبر آن حضرت در كوفه بودند،بيشتر باشد.

آن حضرت مى فرمايد:«بعد از آن كه خداوند از مخلوقاتش اين ها را برگزيد شرافتى به اينان داد،آنان را بالا برد و فراخوانان به حق قرار داد تا كسانى كه به طرف او مى روند راه را بشناسند.زبان آن ها را گويا ساخت تا حمدش كنند و شكر و سپاس را بر آنان الهام كرد كه بر زبانشان جارى گردد و آن ها را ترجمان مشيت خود قرار داد.

استاد ما ميرزا كاظم تبريزى رحمه الله كه هم فقيه،هم اصولى و هم معقولى بود و انصافا در معارف شخصيتى بود.

وى به مناسبتى در جلسه درس فرمود:حلقوم ائمه عليهم السلام بلندگوى خداوند متعال است.ترجمان وحى يعنى بلندگو.

پس وقتى از اين حلقوم كلام خداوند متعال بيرون مى آيد،آيا اين جز عصمت است؟جز اين است كه آنان زبان

اراده خداوند متعال هستند و با وجود اين،عبد هستند كه در گفتار بر او پيشى نمى گيرند و فرمان او را عمل مى كنند.

و ص يعلم ما بين أيديهم وما خلفهم ر بر اينان احاطه دارد.

ورحمة الله وبركاته ؛

و رحمت خدا و بركات او بر شما باد.

يعنى:پس از سلام بر آنان كه داراى مقامات ياد شده هستند از خدا خواهان رحمت و بركات برايشان مى شويم،و

ص: 398

مناقبى ديگر

سلام بر امامان دعوت گر،پيشوايان راهنما،سروران سرپرست،حاميان دين خدا،اهل ذكر،صاحبان امر،آيات باقى مانده خدا،برگزيده و حزب او،جايگاه دانش و حجت او راه،نور و برهان او و رحمت و بركات خدا بر شما باد.

طبق تنظيم و دسته بندى كه انجام يافته،اين فراز از زيارت جامعه آخرين تسليم از محورهاى سلام هاست.اين فراز چهارده جمله است كه هر يك به منقبتى از مناقب ائمه عليهم السلام اشاره دارد،به خصوص آن چه كه در قرآن مجيد آمده است كه اكنون به اختصار بيان مى نماييم.

امامان دعوت گر

السلام على الائمة الدعاة؛

سلام بر امامان دعوت گر.

پيش تر بيان شد كه واژه«دعاة»جمع«داعى»همانند واژه«قضاة»جمع«قاضى»است.

چنان كه پيداست،«الدعاة»مطلق است و معلوم است كه تحقق مفهوم«دعوت»به داعى و مدعو و مورد دعوت است،داعى ائمه عليهم السلام هستند.اما مدعو همه بشر

ص: 399

و مطلق انسان ها و مورد دعوت نيز مطلق است كه مقصود سعادت بشر در جهات مادى و معنوى مى باشد.

ائمه همه وظايف پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله را بعد از آن حضرت به عهده داشته و همه مسئوليت ها را متحمل

شده اند.پس ناگزير همه مقامات آن حضرت را دارا هستند.

به عبارت ديگر،وجود ائمه پس از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله امتداد و استمرار وجودشان است.وقتى خداوند

متعال در وصف پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

(وَ داعِياً إِلَى اللّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِيراً )؛(1)

و تو را فراخوان به سوى خدا به فرمان او و چراغى روشنى بخش قرار داديم.

همين مقام پس از آن حضرت،براى ائمه است.لازمه اين كه پيامبر اكرم يا امام عليه السلام فراخوان و دعوت كننده به سوى معرفت خداوند متعال و عبادت و اطاعت او باشند،اين است كه معرفتشان در حد اعلا باشد و بهترين بندگان خدا و اعلم افراد بشر به همه نيازمندى هاى جوامع بشرى براى سعادت به شمار روند؛از اين رو وجود ائمه عليهم السلام پس از پيامبر استمرار وجود آن حضرت است و هم چنان كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله جامع جميع كمالات انبياى سلف و افضل خلائق من الأولين و الآخرين بود،ناگزير ائمه عليهم السلام در اعلا درجه افضليت هستند و وارث خصائص همه پيامبران خواهند بود.

در قرآن مجيد مى خوانيم كه يكى از پيامبران الهى مى فرمايد:

(يا قَوْمِ ما لِي أَدْعُوكُمْ إِلَى النَّجاةِ وَ تَدْعُونَنِي إِلَى النّارِ )؛(2)

اى قوم من!چرا من شما را به سوى نجات فرا مى خوانم،اما شما مرا به سوى آتش فرا مى خوانيد؟1.

ص: 400

و اين است لسان حال ائمه عليهم السلام آن ها دعوت كننده به سوى خدا،نجات،رهايى،خير و بهشت و در زمان هر يك كسى يا كسانى كه داعى به سوى گمراهى بوده وجود داشته،و هميشه در طول تاريخ همين گونه بوده كه دو دعوت گر در مقابل هم بوده اند.

پيشوايان هدايت گر

والقادة الهداة؛

و(سلام بر)پيشوايان هدايت گر.

رهبرى عنوان و لقب ديگرى براى ائمه عليهم السلام است.واژه«قادة»جمع«قائد»است و پيش تر گذشت كه در لغت عرب هم واژه«قائد»داريم و هم واژه«سائق».ائمه پيشاپيش امت قرار مى گيرند و مردم را هدايت مى كنند و آنان را رهبرى مى كنند.

و واژه«هداة»جمع هادى است.

و اين عبارت اطلاق دارد.ائمه عليهم السلام حتى براى غير بشر قائد و هادى هستند؛يعنى به بركت وجود ائمه عليهم السلام جميع كائنات به پيش مى روند و حركتشان به سوى كمال و به سوى قيام به وظايف،به هدايت آن بزرگواران است.هر نقشى كه هر كائنى از كائنات در اين عالم دارد،به بركت ائمه به آن نقش قيام مى كند.

ائمه عليهم السلام نسبت به بشر و بشريت پيشوايان هدايت گرند،نه فقط براى اين امت،بلكه براى همه بشريت و

براى همه امت ها؛چرا كه«القادة الهداة»اطلاق دارد.

پس اين عبارت از دو جهت اطلاق دارد:

1.نسبت به بشر؛

2.نسبت به غير بشر.

بلكه اطلاق سومى نيز وجود دارد؛ائمه عليهم السلام در هر عالمى از عوالم از جنبه

ص: 401

هدايت،نظارت و وساطت

بركاتى داشته اند.

معلوم است تا آن گاه كه فردى خود نيازمند به هادى است،نمى تواند هادى باشد.قرآن كريم مى فرمايد:

أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلاّ أَنْ يُهْدى فَما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ )؛(1)آيا كسى كه به سوى حق هدايت مى كند،براى پيروى شايسته تر است يا كسى كه هدايت نمى شود مگر اين كه هدايتش كنند؟

آيا مقايسه ائمه هدايت گر با ائمه ضلال و گمراه كننده در اين امت صحيح است؟آيا مى توان اين دو را با هم

سنجيد،يا اصلا چنين ادعايى غلط است؟

ائمه عليهم السلام هادى و هدايت گرند.قرآن كريم مى فرمايد:

(وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا )؛(2)

و آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما(مردم را)هدايت مى كردند.

توضيح جنبه هدايتى پيش تر به طور مفصل گذشت و در ذيل آيه ديگرى نيز توضيح داديم،آن جا كه مى فرمايد:

إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ ؛(3)تو فقط بيم دهنده اى و براى هر گرو هى هدايت گرى است.

گفتيم كه پيامبر خدا صلى الله عليه وآله در ذيل آيه فرمود:

يا على!بك يهتدى المهتدون من بعدى؛(4)

اى على به واسطه تو پس از من هدايت شوندگان راه مى يابند.2.

ص: 402

بنابراين،ائمه عليهم السلام پيشوايان و رهبران هدايت هستند،حتى نسبت به انبيا و اوليا سلام الله عليهم اجمعين.

سروران صاحب اختيار

والسادة الولاة؛

و(سلام)بر سروران صاحب اختيار.

واژه«سادة»جمع سيد و واژه«ولاة»جمع و الى است كه به ترجمه فارسى مى شود:بزرگان صاحب اختيار.واژه

«سيد»در لغت عرب چنين معنا شده است:

السيد الرئيس الكبير فى قومه المطاع فى عشيرته و إن لم يكن هاشميا وعلويا؛(1)

سيد همان بزرگ و آن شخص يا شخصيتى است كه در گروه،قبيله،جامعه و شهر خود مورد احترام و اطاعت آن هاست گرچه هاشمى و علوى نباشد.

به نظر مى رسد كه از همين رو،مسلمانان به ذريه رسول الله صلى الله عليه وآله«سيد»مى گويند كه چنين

امتيازى بر ديگر مسلمانان دارند و بدين جهت،بايد به آنان احترام گزارد.

بنابراين،مورد احترام بودن،شاخص بودن و مطاع در بين مردم بودن همان سيادت و آقايى است.از طرفى،ولايت

ائمه عليهم السلام اختياردارى آنان است؛از اين رو،آنان سروران صاحب اختيار هستند.

از سوى ديگر،واژه«السادة»اطلاق و عموم دارد؛يعنى آنان سروران همه امت ها و سادات همه خلايق هستند.

چنان كه«ولايت»نيز اطلاق دارد؛يعنى آنان در همه امور و شئون ولايت دارند؛تكوينى باشد يا تشريعى.

و به عبارت ديگر مطاع بودن در معناى«سيد»از نظر لغوى و عرفى وجود دارد،اما مطاع بودن در چه؟و مطيع كيست؟و هم چنين در طرف«الولاة»ولايت در چه؟

ص: 403

و بر كه؟متعلق محذوف است و حذف المتعلق يدل على العموم،،بنابراين هر دو طرف اطلاق پيدا مى كند.

آرى،خداوند متعال چنين مقامى را به ائمه اطهار عليهم السلام داده است و اين مطاع بودن و ولايت به اذن

خداوند متعال است،هر چند آنان عبد و مخلوق خداى سبحان هستند.در آيه اى از قرآن كريم مى فرمايد:

أَمْ يَحْسُدُونَ النّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً ؛(1)

يا اين كه به مردم[ائمه عليهم السلام]نسبت به آن چه خداوند از فضلش به آنان بخشيده حسد ميورزند!ما به خاندان ابراهيم،كتاب و حكمت داديم و حكومت عظيمى براى آنان عطا كرديم.

بنابر روايتى كه ذيل آن وارد شده،مراد از«ملك عظيم»ولايت تكوينى است.

اما در ولايت تشريعى رسول الله،استدلال مى شود به آيه مباركه:

(اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ )؛(2)

پيامبر به مؤمنان،از خودشان اولى و شايسته تر است؛

و با استناد به قول پيامبر خدا صلى الله عليه وآله كه فرمود:

(3) ألست أولى بكم من أنفسكم؟...فمن كنت مولاه فهذا على مولاه؛

آيا من اولى به شما از شما نيستم؟گفتند:چرا،فرمود:پس هر كه من مولا و سرپرست او هستم پس اين على مولا و سرپرست اوست؛4.

ص: 404

ولايت تشريعى ائمه عليهم السلام ثابت مى شود كه در جاى خود بحث خواهيم كرد.

و ولايت آن بزرگواران بر احكام شرعيه را در گذشته به اختصار بيان كرديم.

مدافعان حمايت گر

والذادة الحماة؛

و(سلام بر)مدافعان حمايت گر.

واژه«الذادة»جمع«ذائد»است.(1)به نظر مى رسد معناى فارسى آن:به قصد حفظ چيزى،چيزى را دفع كردن و

كنار زدن بوده باشد.

واژه«الحماة»مفرد«حامى»است؛يعنى حمايت كننده.

هر يك از اين دو مفهوم از مفاهيم ذات اضافه است،پس سه طرف وجود دارد:زائد،مذود،مذود عنه؛دفع كننده،دفع شده،چيزى كه از او دفع مى شود.

حامى،محمى،محمى عنه؛حمايت كننده،حمايت شده،آن چيزى كه از او حمايت مى شود.

وقتى روشن شد كه ائمه عليهم السلام دفع كننده و حامى هستند،اين سؤال مطرح مى شود كه دفع كننده چه

چيزى از چه چيزى و حامى چه چيزى از چه چيزى هستند؟

نخستين كارى كه آنان بر عهده دارند،اين است كه دين را از بدعت ها و تحريفات و بازيگرى ها حفظ مى كنند

آنان امت را از تاريكى ها،گمراهى ها و اشتباه كارى ها حمايت مى كنند.

آرى،آنان حمايت گر از دين و امت هستند و آن چه را براى دين و معارف دينى

ص: 405

و دنيا و آخرت امت مضر است،

كنار مى زنند.در روايتى آمده است:عبدالله بن اجارة بن قيس گويد:من از امير مؤمنان على عليه السلام شنيدم كه بر

فراز منبر مى فرمود:

أنا أذود عن حوض رسول الله صلى الله عليه وآله بيدى هاتين القصيرتين الكفار و المنافقين كما تذود

السقاة غريبة الإبل عن حياضهم؛(1)

من با دو دست خود كافران و منافقان را از كنار حوض رسول خدا صلى الله عليه وآله دور مى كنم آن سان كه شترچرانان شترهاى غريبه و ناشناس را از حوض خود دور مى نمايد.

به راستى آثار اعمال اين عالم،در آن عالم ظاهر و آشكار مى شود.امير مؤمنان على عليه السلام هم در اين عالم و

هم در آن عالم ميزان است و اثر واقعى آن،در آن عالم ظاهر مى شود كه كنار حوض مى ايستد و كافران و منافقان را

كنار مى زند و كسى كه از آن مكان كنار زده شود،راه نجات ندارد.اين قضيه در روايات شيعه و اهل تسنن آمده

است.(2)

ائمه عليهم السلام براى تربيت و هدايت اين امت آمده اند.اگر شما بخواهيد كسى را تربيت كنيد،ناگزير او را از آن چه بر او مضر است بر حذر مى داريد و هر چه را براى هدايت و رستگارى او ضرر دارد،دفع مى كنيد و كنار مى زنيد و از او حمايت مى كنيد.

بنابراين،تربيت يك شخص با سه جهت تكميل مى شود تا آن فرد كامل گردد:

1.جنبه فكرى:از او حمايت شود تا دچار انحرافات فكرى نگردد.

2.جنبه بدنى:يعنى عبادات و اطاعات او از احكام الهى براى او روشن شود تا طبق دستور انجام دهد.

3.جنبه اخلاقى:اين جنبه مربوط به نفس او مى شود كه با صفات حسنه6.

ص: 406

و صفات سيئه آشنا شود تا به صفات

حسنه متصف گردد و صفات سيئه كنار زده شود و چنين تربيت گردد.

اگر اين سه جهت در فردى تكميل شود،او فردى كامل خواهد شد.روشن است سراسر زندگى ائمه عليهم السلام،در همه اقوال و افعالشان اهتمام به اين جهات و همواره در جهت دفع و حمايت از اسلام و امت بوده است كه قضايا و شواهد بر اين معنا فراوان وجود دارد.

اهل الذكر

واهل الذكر؛

و(سلام بر)اهل ذكر.

اين تعبير در قرآن كريم در دو جا آمده است:در سوره انبيا مى فرمايد:

فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ ؛(1)اگر نمى دانيد از اهل ذكر و آگاهان بپرسيد.

در اين مورد محتمل است كه مراد از«اهل ذكر»علماى اهل كتاب باشد.ولى در جاى دوم در سوره نحل

مى فرمايد:

(وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاّ رِجالاً نُوحِي إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ )؛(2)

و ما پيش از تو جز مردانى را كه به آنان وحى مى نموديم نفرستاديم،اگر نمى دانيد از اهل ذكر و آگاهان بپرسيد.

در اين مورد به يقين منظور از«اهل ذكر»ائمه عليهم السلام هستند و در اين باره

ص: 407

رواياتى هم نقل شده است.(1)اين معنا به خوبى از خود قرآن فهميده مى شود؛چون واژه«ذكر»در قرآن مجيد دو اطلاق دارد:

1.قرآن،آن جا كه مى فرمايد:وَ قالُوا يا أَيُّهَا الَّذِي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ ).(2)

در جاى ديگرى مى فرمايد:(أَ أُلْقِيَ الذِّكْرُ عَلَيْهِ مِنْ بَيْنِنا بَلْ هُوَ كَذّابٌ أَشِرٌ ).(3)

2.رسول الله صلى الله عليه وآله،آن جا كه مى فرمايد:(قَدْ أَنْزَلَ اللّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً*رَسُولاً يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِ

اللّهِ ).(4)

پرواضح است كه ائمه عليهم السلام هم اهل قرآن هستند و هم اهل رسول الله؛بلكه انحصار قرآن در ائمه از خود قرآن فهميده مى شود.شما آيه مباركه(إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ *فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ *لا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ )(5)را به آيه تطهيرإِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً (6)ضميمه كنيد و ببينيد نتيجه چه مى شود؟

از اين رو،در ذيل آيات ياد شده،اين روايات آمده است:

الذكر القرآن وآل رسول الله صلى الله عليه وآله أهل الذكر وهم المسئولون؛(7)

منظور از ذكر،قرآن و اهل ذكر آل محمد عليهم السلام هستند و آنانند سؤال شدگان.

فالذكر رسول الله صلى الله عليه وآله ونحن أهله؛(8)

منظور از ذكر رسول خدا صلى الله عليه وآله و ما اهل او هستيم.5.

ص: 408

اما ائمه عليهم السلام درباره آيه(فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ )فرموده اند:

أهل بيته المسؤولون وهم أهل الذكر؛(1)

سؤال شدگان همان اهل بيت پيامبر صلى الله عليه وآله و همان ها اهل ذكر هستند.

پس بايد امت بعد از رسول الله صلى الله عليه وآله به ائمه عليهم السلام رجوع كنند و هر چه را لازم داشتند،از

آن ها بگيرند و هر چه را فرمودند،قبول و اطاعت نمايند و از اين امر دو نتيجه مهم گرفته مى شود:

1.عصمت ائمه عليهم السلام؛

2.اعلميت ائمه عليهم السلام.

چون به پرسش از اهل ذكر امر شده،اين امر اطلاق دارد.امر به پرسش،امر به پذيرش پاسخ را در پى دارد وگرنه امر باطل خواهد شد.وقتى شما به زيد امر مى كنيد كه از عمرو بپرس،لازمه اش اين است كه هر چه عمرو گفت زيد آن را بپذيرد.

در آيه مباركه به طور اطلاق امر شده كه از ائمه عليهم السلام بپرسند.پس به طور مطلق واجب است سخن آنان پذيرفته شود.و همين بيان گر عصمت آن بزرگواران است؛چرا كه اگر احتمال خطا،سهو،نسيان و...داده شود،امر به قبول به طور اطلاق صحيح نخواهد بود.

درباره اعلم بودن امامان عليهم السلام نيز بايد گفت كه وقتى خداوند به سؤال امر مى كند،آيا ممكن است به

پرسش از جاهلان امر كند؟امام عليه السلام فرموده اند:

أمر الله عزوجل بسؤالهم ولم يؤمروا بسؤال الجهال؛(2)

خداوند مردم را به پرسش از آنان فرمان داده است و به پرسش از نادانان دستور داده نشده اند.5.

ص: 409

درباره جلب رضايت و اطاعت از ديگران،از و الدين و اساتيد،قيد داريم كه اگر آنان چيزى را بر خلاف رضاى خدا گفتند،نبايد پذيرفت.اما ائمه عليهم السلام چيزى بر خلاف رضايت خدا نمى گويند؛از اين رو ناگزير بايستى از آنان پذيرفت و به صورت اطلاق بايد گفته هاى آنان را امتثال كرد و به سخن آنان ترتيب اثر داد؛و در غير اين صورت تناقض و لغويت به وجود مى آيد.

امر به پذيرش على الاطلاق كاشف از عصمت و اعلميت است.

از طرفى،تاريخ زندگانى ائمه عليهم السلام،عصمت و اعلميت آن ها را نشان مى دهد كه حتى دشمنانشان نيز به اين واقعيت اعتراف كرده اند.هرگز نشده كه از آنان چيزى بپرسند و نتوانند پاسخ دهند و هيچ زمانى ديده نشده كه چيزى را بر خلاف بگويند.به راستى آيا ديگران نيز اين گونه بوده اند؟آيا افرادى كه در جامعه به عنوان امام علم شدند اين چنين بودند؟

و در صورتى كه واژه«ذكر»اسم نبوده،بلكه مقصود مطلق ياد خدا باشد،ائمه أتم مصاديق«اهل الذكر»هستند و هر كس هر چه را ياد گرفته و به هر جا به بركت ذكر رسيده باشد،از مكتب رسول الله و اهل بيت اطهار برگرفته است.آنانند كه هم چون جد بزرگوارشان به آيه مباركه(وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ وَ لا تَكُنْ مِنَ الْغافِلِينَ )(1)عمل كردند و مصداق(اَلَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ )(2).سوره رعد(13):آيه 28؛«هان كه با ياد خدا قلب ها آرامش مى يابند».(3)شدند و آن ها صاحبان نفس مطمئنه و قلب مطمئن هستند كه(أَلا بِذِكْرِ اللّهِ

تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ )(3)».

ص: 410

و اساسا زندگى آن بزرگواران ذكر بوده كه فرمودند:

بذكرك عاش قلبى؛(1)

با ياد تو قلبم زيست.

صاحبان امر

واولى الامر؛

و(سلام بر)صاحبان امر.

شايد اين عبارت از زيارت جامعه اشاره به آيه اى از قرآن باشد،آن جا كه مى فرمايد:

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ )؛(2)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!از خدا اطاعت كنيد و از پيامبر و صاحبان امر اطاعت كنيد.

تعيين«اولى الأمر»با توجه به آيه كريمه از دو نظر اثبات شدنى است:

1.از ديدگاه روايات؛

2.قطع نظر از روايات.

از نظر روايى،در ذيل اين آيه روايات بسيارى وارد شده كه«أُولِي الْأَمْرِ» را بيان مى نمايند.در كتاب الاحتجاج

حضرت على عليه السلام در ضمن خطبه اى مى فرمايد:

إن الله ذا الجلال و الإكرام لما خلق الخلق واختار خيرة من خلقه واصطفى صفوة من عباده أرسل رسولا منهم وأنزل عليه كتابه وشرع له دينه وفرض فرائضه فكانت الجملة قول الله عزوجل:(أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ )فهو لنا أهل

ص: 411

البيت خاصة دون غيرنا فانقلبتم على أعقابكم وارتددتم ونقضتم الأمر ونكثتم العهد ولم تضروا الله شيئا و قد أمركم أن تردوا الأمر إلى الله ورسوله وإلى اولى الأمر منكم المستنبطين للعلم فأقررتم ثم جحدتم؛(1)

همانا خداوند باعظمت و كريم آن هنگام كه مخلوقات را خلق نمود و بهترين از خلقش را اختيار كرد و او را از برگزيدگان بندگانش برگزيد،رسولش را بر آنان فرستاد،كتابش را بر آنان نازل فرمود،دين را بر آنان تشريع نمود و فرائض خود را بر آنان واجب و حتمى نمود؛از اين رو فرمود:«از خدا اطاعت كنيد و از پيامبر و صاحبان امر اطاعت كنيد»پس اين مقام اطاعت براى ماست و به ما اهل بيت اختصاص دارد نه غير ما.پس شما به گذشته خود باز گشتيد و از دين برگشتيد و امر الهى را نقض كرديد و عهد الهى را شكستيد.البته اين عمل شما هيچ ضررى به خداى تعالى نمى رساند.خداى تعالى به شما در برگرداندن

امورتان به خدا و رسول او و به صاحبان امرتان كه كاوشگران در علم اند دستور داد.شما در اجابت به اين دستور الهى اقرار كرديد؛اما پس از آن،اين امر را منكر شديد.

اما با چشم پوشى از روايات نيز«اولى الأمر»را مى توان تعيين كرد؛چرا كه در اين آيه امر به اطاعت اطلاق دارد و همراه اطاعت خدا و رسول اوست.همين موضوع بر عصمت دلالت مى نمايد.اين دلالت به قدرى روشن است كه حتى مخالف متعصبى مانند فخر رازى نيز به آن اعتراف مى كند؛ولى وى در ادامه اين بحث گير مى افتد؛چرا كه آنان به عصمت كسى حتى ابوبكر معتقد نيستند و نمى توانند باشند؛از اين رو در بحث به بن بست مى افتد.زيرا به مقتضاى آيه مباركه اطاعت مطلقه اين غير معصوم جايز نيست و آيه بر عصمت«أُولِي الْأَمْرِ» دلالت دارد و از طرف ديگر،«اولى الامر»هاى آنان معصوم نيستند.4.

ص: 412

فخر رازى مدعى است كه منظور از«اولى الامر»در اين جا خود امت هستند،پس امت مثل خدا و رسول واجب الاطاعه است،و چون نصيب امام به دست امت مى باشد و امت نيز طبق روايت«إن امتى لا تجتمع على خطأ»(1)خطا نمى كنند،پس هر كه را نصب كردند او امام است.

بنابراين مبنا،خطاب«اطيعوا»در اين آيه متوجه امت است و بايد خود امت مطاع باشند.پس معناى آيه چنين مى شود كه خداوند متعال بفرمايد:اى امت!از خدا،از رسول و از خودتان اطاعت كنيد!

آيا چنين بيانى از مثل فخر رازى درست است؟

و از طرف ديگر اگر بنا باشد كه مراد از اولى الامر خود امت باشند،آيا همه امت مراد است،يا برخى از افراد امت؟اگر برخى از افراد امت مراد است،اين افراد چه كسانى هستند؟اگر اين افراد معين هستند،وجه تعيين آنان چيست؟تعيين كننده آن ها كيست؟و اينان بايد چه صفاتى را دارا باشند؟

استدلال فخر رازى مشكلات بسيارى دارد و آنان چاره اى ندارند جز آن كه به استدلال اهل حق برگردند و به آن اعتراف كنند كه«اولى الأمر»اشخاص معينى از جانب خداوند سبحان هستند و چون آيه بر عصمت دلالت دارد اين اشخاص بايد معصوم باشند و چنين استدلالى ديگر شامل ابوبكر نخواهد شد تا چه رسد به حكام ديگرشان تا به امروز.

و شايد اين جمله از زيارت جامعه اشاره اى باشد به آيه مباركه(قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلّهِ )،(2).سوره روم(30):آيه 25.(3)همان«أمر»كه فرموده:

أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ (3) و اين معنا هم كاملا صحيح است و دلايل آن از قرآن،روايات و عقل بسيار.5.

ص: 413

ذخيره الهى

وبقية الله؛

و(سلام بر)بقية الله.

«بقية الله»يعنى باقى گذاشته خدا.شايد اين عبارت از زيارت جامعه نيز اشاره به آيه شريفه قرآن كريم باشد،

آن جا كه مى فرمايد:

بَقِيَّتُ اللّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ ؛(1)باقى مانده الهى براى شما بهتر است اگر ايمان داشته باشيد.

به يقين ائمه عليهم السلام بقية الله هستند؛يعنى خداوند متعال پس از آن كه همه پيامبران را براى هدايت جامعه بشرى فرستاد و آنان با مشكلات و مخالفت هاى شديدى از جانب امت هايشان مواجه شدند تا اين كه آخرين سفير الهى حضرت محمد بن عبدالله صلى الله عليه وآله براى هدايت همه جوامع بشرى مبعوث شد و آن حضرت در اين راه آزارها و

سختى هاى فراوان ديد كه فرمود:

ما أوذى نبى مثل ما أوذيت؛(2)

هيچ پيامبرى به سان من مورد آزار قرار نگرفت.

ولى در مجموع مى توان گفت كه اهداف و مقاصد خداوند متعال از آفرينش اين بشر،ارسال رسل و انزال كتب آسمانى آن چنان كه شايد و بايد حاصل نشده است.اما چون وعده الهى بايستى حاصل شود ناگزير خداوند متعال براى تحقق آن،ائمه را ذخيره كرده است و از آن ها تعبير به«بقية الله»نموده تا به توسطشان به ويژه حضرت ولى عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف در همين جهان هستى تحقق يابد كه فرمود:(وَعَدَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ

ص: 414

مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ ).(1)

و نيز بعيد نيست كه اين عبارت از زيارت اشاره به آيه ديگرى باشد،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً فِي عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ )؛(2)

و او آن كلمه را كلمه پايدارى در نسل هاى بعد از خود قرار داد،شايد باز گردند.

به هر حال،در روايت آمده كه امام زمان عليه السلام خود را به عنوان«بقية الله»معرفى خواهد كرد و به آيه

مباركه پيشين استشهاد خواهد نمود:

أول ما ينطق به[القائم عليه السلام]هذه الآية:(بَقِيَّتُ اللّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ )ثم يقول:أنا بقية الله وخليفته وحجته عليكم،فلا يسلم عليه مسلم إلا قال:السلام عليك يا بقية الله فى أرضه؛(3)

نخستين كلامى كه امام زمان عليه السلام(به هنگام خروج)مى فرمايند،اين آيه است كه«باقى مانده الهى براى شما بهتر است،اگر ايمان داشته باشيد».آن گاه مى فرمايد:من بقية الله،حجت و خليفه او بر شما هستم.هر كه از شما بر من سلام مى دهد بگويد:سلام بر تو اى باقى مانده الهى در روى زمين.

و از اين جا مى توان فهميد كه پس از امام زمان عجل الله فرجه عالم دنيا به آخر خواهد رسيد،چنان كه در

زيارت خواهيم خواند:ص بكم فتح الله وبكم يختم ر و الله العالم.6.

ص: 415

برگزيدگان الهى

وخيرته؛

و(سلام بر)برگزيدگان الهى.

ائمه عليهم السلام برگزيدگان خدا هستند.در مورد پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله كه بهترين برگزيده خداوند

متعال است،روايات جالب،معتبر و بسيارى در كتاب هاى اهل تسنن آمده است.پيامبر خدا صلى الله عليه وآله

مى فرمايد:

إن الله اصطفى كنانة من بنى إسماعيل واصطفى من بنى كنانة قريشا واصطفى من قريش بنى هاشم

واصطفانى من بنى هاشم؛(1)

خداوند متعال كنانه را از فرزندان اسماعيل برگزيد و قريش را از كنانه و از قريش نيز بنى هاشم را انتخاب كرد و مرا از بنى هاشم برگزيد.

پر واضح است كه ائمه عليهم السلام نيز كه فرزندان پيامبر خدا صلى الله عليه وآله هستند،برگزيده و انتخاب

شده خداوند متعال پس از رسول خدا و ادامه دهنده راه آن حضرت خواهند بود.

آنان بقيه رسول الله صلى الله عليه وآله و ذريه آن حضرت هستند كه خطبه امير مؤمنان على عليه السلام پيش تر

بيان شد به اين جهت اشاره دارد.

حزب الله

وحزبه؛

و(سلام بر)حزب خدا.

واژه«حزب»كه در چند جاى قرآن آمده،به گرو هى گويند كه بر قولى متفق و در

ص: 416

پى نصرت آن هستند.(1)در

قرآن مجيد گرو هى به عنوان«حزب الله»و گرو هى به عنوان«حزب الشيطان»معرفى شده اند.عنوان«حزب الله»در

دو جاى قرآن آمده است:

1.سوره مائده كه مى فرمايد:

إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ *وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ ؛(2)سرپرست و ولى شما فقط خدا،پيامبر او و كسانى هستند كه ايمان آورده اند!آن هايى كه نماز را برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى پردازند و كسانى كه ولايت خدا و رسول او و مؤمنان را بپذيرند(پيروزند)؛كه به راستى حزب خدا پيروزند.

2.سوره مجادله كه مى فرمايد:

(لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ كانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَ يُدْخِلُهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولئِكَ حِزْبُ اللّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ )؛(3)

هيچ گرو هى را كه به خدا و روز رستاخيز ايمان دارند نمى يابى كه با دشمنان خدا و رسولش دوستى كنند،گرچه پدران يا پسران يا خواهران و يا خويشاوندانشان باشند؛آنان كسانى هستند كه خدا ايمان را در دل هايشان نوشته و با روحى از جانب خودش تأييد كرده است و آن ها را در باغ هاى بهشت وارد مى كند كه جوى ها از پاى درختانش روان است،در آن جاودانه مى مانند.خدا از آنان خشنود3.

ص: 417

است و آنان از او خشنودند،آنان حزب الله هستند.هان كه به راستى حزب الله همان رستگارانند.

قرآن در عنوان«حزب الشيطان»نيز مى فرمايد:

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ ما هُمْ مِنْكُمْ وَ لا مِنْهُمْ وَ يَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ ...اِسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللّهِ أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ ؛(1)آيا نديدى كسانى را كه با گرو هى كه مورد خشم خدا بودند دوستى نمودند،نه آن ها از شما هستند و شما از آنان و سوگند دروغ ياد مى كنند كه خود مى دانند...شيطان بر آنان چيره شده و ياد خدا را از خاطر آن ها برده است،آنان حزب شيطان هستند،هان كه به راستى حزب شيطان همان زيانكارانند.

چنان كه پيداست،«حزب الشيطان»در مقابل«حزب الله»قرار گرفته است كه اين ها«الغالبون»و آن ها

«الخاسرون»هستند.

وصف اساسى«حزب الله»ولايت(اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا) و وصف عمده«حزب الشيطان»ولايتقَوْماً

غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ است.

و عمده كسانى كه در قرآن مجيد مورد«غضب»خدا قرار گرفته اند،مشركان و منافقان هستند.كافى است به اين

آيه توجه شود كه مى فرمايد:

(وَ يُعَذِّبَ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِكِينَ وَ الْمُشْرِكاتِ الظّانِّينَ بِاللّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِيراً )؛(2)

و مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرك را كه به خداى تعالى گمان بد مى برند مجازات كند.بدى و حوادث زيانبار بر آنان وارد مى شود و خداى تعالى6.

ص: 418

بر آنان غضب كرده و آنان را از رحمت خود دور نموده است و جهنم را براى آن ها آماده ساخته است و چه سرانجام بدى است.

بنابراين،«حزب الشيطان»به اعوان و انصار مشركان و منافقان گفته مى شود.

اما«حزب الله»كسانى هستند كه به ولايت خدا و رسول و(اَلَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ

وَ هُمْ راكِعُونَ )قائل هستند كه اين آيه در شأن امير مؤمنان على عليه السلام در داستان تصدق آن حضرت در حال ركوع

نازل شده است.(1)

پس امير مؤمنان على و ائمه اطهار عليهم السلام و شيعيانشان كه به ولايت امير مؤمنان على عليه السلام معتقدند.

«حزب الله»هستند،يعنى آنانى كه براى نصرت خدا در مقابل شرك و نفاق كوشش مى كنند و در مقابل«حزب الشيطان»قرار دارند.

تا اين جا،از خود قرآن مجيد مفهوم«حزب»و هم چنين مصداق«حزب الله»مشخص شد.فكر و راه«حزب الله»دقيقا در مقابل«حزب الشيطان»قرار دارد كه راه حزب الله ادامه راه رسول الله و راه حزب الشيطان ادامه راه مشركان و منافقان قريش است.

اما با توجه به روايات ذيل آيه مباركه«حزب الله»،مطلب روشن تر خواهد بود:

ابن عباس در روايتى ذيل اين آيه گويد:

(وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللّهَ )يعنى يحب الله(وَ رَسُولَهُ )يعنى محمدا(وَ الَّذِينَ آمَنُوا )يعنى ويحب على بن أبى طالب(فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ )يعنى شيعة الله وشيعة محمد وشيعة على هم الغالبون؛يعنى العالون على جميع العباد الظاهرون على المخالفين لهم.

قال ابن عباس:فبدأ الله فى هذه الآية بنفسه،ثم ثنى بمحمد،ثم ثلث بعلى.ه.

ص: 419

[ثم قال]:فلما نزلت هذه الآية قال رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم:رحم الله عليا اللهم أدر الحق معه حيث الدار.

قال ابن مؤمن:لا خلاف بين المفسرين أن هذه الآية نزلت فى أمير المؤمنين على عليه السلام؛(1)

«و كسانى كه ولايت خدا»يعنى دوستى او«و پيامبرش»يعنى حضرت محمد صلى الله عليه وآله«و افراد باايمان»يعنى على بن ابى طالب عليه السلام«را بپذيرند و آن حضرت را دوست بدارند پيروز و رستگارند

«به راستى كه حزب خدا پيروزند»يعنى شيعه خدا،شيعه حضرت محمد صلى الله عليه وآله و شيعه على عليه السلام پيروز هستند؛يعنى آنان بر تمامى بندگان خدا برترى دارند و بر مخالفينشان غالب هستند.

ابن عباس گويد:پس خداى تعالى در اين آيه نخست از خود آغاز كرد،سپس در مرحله دوم حضرت محمد صلى الله عليه وآله را نام برد در مرحله سوم سخن از على عليه السلام به ميان آورد.

ابن عباس در ادامه گويد:آن گاه كه اين آيه نازل شد،پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله عرضه داشت:خداوند على را رحمت كند،خدايا!حق را در مدار على بگردان.

ابن مؤمن گويد:هيچ اختلافى ميان مفسران نيست كه اين آيه درباره امير مؤمنان على عليه السلام نازل شده است.

در روايت ديگرى ابن عباس گويد:رسول خدا صلى الله عليه وآله به على عليه السلام فرمود:

يا على!شيعتك هم الفائزون يوم القيامة،فمن أهان واحدا منهم فقد أهانك،ومن أهانك فقد أهاننى،ومن أهاننى أدخله الله نار جهنم خالدا فيها وبئس المصير.1.

ص: 420

يا على!أنت منى وأنا منك،روحك من روحى،وطينتك من طينتى،وشيعتك خلقوا من فضل طينتنا،فمن أحبهم فقد أحبنا،ومن أبغضهم فقد أبغضنا،ومن عاداهم فقد عادانا،ومن ودهم فقد ودنا.

يا على!إن شيعتك مفغور لهم على ما كان فيهم من ذنوب وعيوب.

يا على!أنا الشفيع لشيعتك غدا إذا قمت المقام المحمود،فبشرهم بذلك.

يا على!شيعتك شيعة الله،وأنصارك أنصار الله،وأولياؤك أولياء الله وحزبك حزب الله.

يا على!سعد من تولاك،وشقى من عاداك.

يا على!لك كتر فى الجنة،وأنت ذو قرنيها؛(1)

اى على!شيعيان تو در روز قيامت رستگارند،كسى كه به آنان توهين كند به تو توهين كرده است و آن كس كه به تو توهين كند به من توهين كرده است و آن كس كه به من توهين كند خداوند براى هميشه او را در آتش دوزخ گرفتار مى نمايد و آن بدجايگاهى است.

اى على!تو از من هستى و من از تو؛روح تو روح من و طينت تو طينت من و شيعيان تو از باقى مانده طينت ما خلق شده اند؛پس آن كس كه آنان را دوست داشته باشد همانا ما را دوست داشته است و آن كس بر آنان بغض بورزد همانا به ما بغض ورزيده است و آن كس كه با آنان دشمنى ورزد با ما دشمنى ورزيده است و هر كس كه به آنان اظهار دوستى نمايد به ما اظهار دوستى نموده است.

اى على!شيعيان تو از تمامى گناهان و عيوبى كه در آنان است بخشيده شده اند.

اى على!آن گاه كه در مقام شفاعت در روز قيامت قرار مى گيرم،من شفيع شيعيان تو خواهم بود.پس آنان را به اين شفاعت بشارت ده.

اى على!شيعيان و پيروان تو همان پيروان خدا،و ياوران تو ياوران خدا،1.

ص: 421

دوست داران تو دوست داران خدا و حزب تو حزب خدا هستند.

اى على!آن كس كه محبت تو را در دل داشت خوشبخت است و آن كس كه تو را دشمن داشت شقى و بدبخت است.

اى على!براى تو گنجى در بهشت است و تو صاحب دو طرف آن هستى.

در روايت ديگرى كه شيخ مفيد رحمه الله نقل مى كند،آمده است:امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايد:

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به من فرمود:

يا على!بكم يفتح هذا الأمر،وبكم يختم،عليكم بالصبر،فإن العاقبة للمتقين،أنتم حزب الله،وأعداؤكم حزب الشيطان.طوبى لمن أطاعكم،وويل لمن عصاكم،أنتم حجة الله على خلقه،والعروة الوثقى،من تمسك بها اهتدى،ومن تركها ضل .أسأل الله لكم الجنة،لا يسبقكم أحد إلى طاعة الله،فأنتم أولى بها؛(1)

اى على!اين امر با شما آغاز شده و با شما پايان مى يابد،بر شما باد صبر و شكيبايى؛چرا كه عاقبت از آن پرهيزكاران است،شما حزب الله هستيد و دشمنان شما حزب شيطان.خوشا به حال كسى كه از شما اعطا كند و واى بر حال كسى كه از فرمان شما سرپيچى نمايد.شما حجت خدا بر خلق او و دستگيره محكم الهى هستيد،و هر كه بدان چنگ زند هدايت يابد و هر كه آن را رها كند گم راه خواهد شد.از خداوند براى شما بهشت را خواهانم،كسى در اطاعت خدا از شما پيشى نخواهد گرفت و شما بدان سزاواريد.

شيخ طوسى رحمه الله روايت ديگرى را چنين نقل مى كند:حبه عرنى گويد:از حضرت على عليه السلام شنيدم

كه مى فرمود:

نحن النجباء وأفراطنا أفراط الأنبياء،حزبنا حزب الله،والفئة الباغية حزب الشيطان،من3.

ص: 422

ساوى بيننا وبين

عدونا فليس منا؛(1)

ما همان نجيبان و برگزيدگان هستيم و پيش گامان ما پيش گامان انبيا هستند،حزب ما همان حزب خداست و گروه ستمكار همان حزب شيطانند.آن كس كه ما را با دشمنان ما برابر بداند از ما نيست.

جايگاه علم خدا

وعيبة علمه؛

و(سلام بر)جايگاه دانش الهى.

ائمه عليهم السلام جايگاه علم و دانش خدا هستند.واژه«عيبه»در زبان عربى بر مكان يا وسيله اى اطلاق مى شود كه براى نگه دارى چيزى تهيه مى شود.براى مثال،جامه دان،يا به اصطلاح امروز چدان كه به مرور زمان چنين تلفظ شده،براى نگه دارى لباس درست شده است.

اين كه ائمه عليهم السلام«عيبة علم الله»هستند كنايه از اين است كه آن حضرات مكان مناسب و شايسته براى حفظ علم خدا هستند و اين به دليل شدت ارتباطى است كه بين خدا و آنان است كه اين ارتباط را ديگران ندارند؛از اين رو علوم الهى فقط از ائمه اهل بيت عليهم السلام منتشر شده و تنها خدا مقدار آن چه نزد آنان باقى است و به ديگران نرسيده مى داند.

گاهى در تعبيرات ديگر«مستودعة»نيز آمده است؛يعنى به اذن خداوند متعال علم الهى در ائمه عليهم السلام به وديعت نهاده شده است.اگر بنا شود كه مورد استفاده قرار بگيرد،نشر شود و به كسانى منتقل گردد،مركز علم همين جاست و بايد از همين جا برداشته شود.

ص: 423

بنابراين،علم خدا و حقايق همه امور به اذن خداوند متعال نزد ائمه عليهم السلام است و كسى كه نياز دارد،بايد به همين جا مراجعه كند.اسرار و رموز قرآن،حقايق احكام و معارف دين در همه ابعاد نزد ائمه عليهم السلام وجود دارد،در اين باره شواهد بسيارى از روايات مى توان برشمرد كه در موارد ديگر اين شرح ذكر شده است.

حجت هاى الهى

وحجته؛

و(سلام بر)حجت الهى.

ائمه عليهم السلام حجت هاى الهى هستند.حجت از دو نگاه بررسى شدنى است:

1.حجت از ناحيه خدا نسبت به بندگان؛

2.حجت از طرف مردم نسبت به خداوند متعال.

قسم دوم اين گونه مى شود كه در روز رستاخيز آن گاه كه به بنده اى بگويند:چرا به وظيفه ات عمل نكردى؟و

چرا فلان تكليف را انجام ندادى؟پاسخ گويد:نمى دانستم.

مى گويند:چرا نرفتى ياد بگيرى؟

مى گويد:كسى را براى من معين نكرديد كه به من ياد دهد و براى من راهنمايى نفرستاديد تا مرا راهنمايى كند.

در اين صورت حجت اين بنده تمام است و او معذور خواهد بود.

روشن است كه همواره حجت از ناحيه خداوند متعال است و حضرت بارى تعالى حجت هايى براى بندگان خدا

مى فرستد و آنان را معين مى كند.قرآن كريم مى فرمايد:

ص: 424

(وَ ما كُنّا مُعَذِّبِينَ حَتّى نَبْعَثَ رَسُولاً )؛(1)

و ما هرگز گرو هى را مجازات نخواهيم كرد،مگر آن كه پيامبرى برانگيزيم.

وقتى خداوند در چنان روزى به بنده اى بفرمايد:چرا ياد نگرفتى و به چنين وظيفه عمل ننمودى،ديگر بنده

نمى تواند بگويد:كسى نبود كه به من ياد دهد.

به راستى مقصر كيست؟

در آيه ديگرى مى فرمايد:

قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ ؛(2)بگو!پس دليل و حجت از آن خداوند است.

روايتى در ذيل اين آيه نقل شده است.مسعدة بن صدقه گويد:از امام باقر عليه السلام درباره اين آيه پرسيدند،

شنيدم كه حضرتش چنين پاسخ داد:

إن الله تعالى يقول للعبد يوم القيامة:عبدى أكنت عالما؟

فإن قال:نعم.

قال له:أفلا عملت بما علمت؟

و إن قال:كنت جاهلا.

قال له:أفلا تعلمت حتى تعمل؟

فيخصمه وذلك الحجة البالغة.(3)

مضمون روايت اين است كه آن گاه كه خداوند متعال در روز رستاخيز به بنده اى مى گويد:چرا فلان تكليف را

انجام ندادى؟مى گويد:نمى دانستم.

مى گويند:چرا نرفتى ياد بگيرى،ما كه گفته بوديم فلانى را فرستاده ايم.در محله0.

ص: 425

شما فلان عالم،مسجد بود،فلانى

درس داشت؟چرا نرفتى؟چرا از او بهره نبردى؟

در اين هنگام بنده زبانش كوتاه مى آيد و چيزى نمى تواند بگويد و سرش را پايين مى اندازد و اين جاست كه بايد

عفو خداوند متعال به دادش برسد.به همين دليل،خداوند متعال مى فرمايد:

(رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ )؛(1)

پيامبرانى كه بشارت دهنده و بيم دهنده بودند تا بعد از آمدن اين پيامبران حجتى براى مردم در برابر خداوند نباشد.

خداوند همواره حجت مى فرستد،پيامبرى پس از پيامبر ديگرى نصب مى كند و در زمان غيبت علما را قرار مى دهد تا زمين از حجت خالى نباشد،(2)هر چند حجتى كه معصوم نيست و آن مقامات را دارا نيست؛ولى در هر صورت بايد در هر زمان حجت تمام شود.

گفتنى است كه خداوند متعال دو نوع حجت دارد:

1.حجت درونى كه همان عقل انسان است؛

2.حجت بيرونى كه همان پيامبر و امام عليه السلام است.

اين معنا در روايتى از امام كاظم عليه السلام بيان شده است.هشام بن حكم گويد:امام كاظم عليه السلام فرمود:

يا هشام!إن لله على الناس حجتين:حجة ظاهرة وحجة باطنة.فأما الظاهرة فالرسله.

ص: 426

والأنبياء و الأئمة

عليهم السلام و أما الباطنة فالعقول؛(1)

اى هشام!همانا حجت هاى الهى بر مردم دو حجت است:حجتى ظاهرى و حجتى باطنى.اما حجت ظاهرى همان انبيا،رسولان و ائمه عليهم السلام هستند و حجت باطنى عقل هاى مردمان است.

پس ائمه عليهم السلام حجت هاى الهى هستند تا كسى نتواند عذرى بياورد.آنان حجت خدا بر همه مخلوقات و در

همه عوالم هستند.البته محل ابتلاى ما عالم دنيا است كه عالم تكليف ماست و روايات بسيارى داريم كه هرگز زمين از

حجت خدا خالى نخواهد بود.(2)

برخى از اهل تسنن به شيعيان ايراد مى كنند كه شما مى گوييد:زمين از حجت خدا خالى نخواهد ماند و غرض از نصب امام نيز هدايت مردم است.پس خداوند متعال در زمان غيبت حضرت حجت كه مردم به او دست رسى ندارند،چگونه احتجاج خواهد كرد و چه كسى مقصر خواهد بود؟

به طور خلاصه در پاسخ اين اشكال،بر اساس يك محاسبه منطقى تا قضيه برهانى شود مى گوييم:يا خداوند متعال

مقصر خواهد بود،يا خود امام و يا مردم.

اما خدا كه فرموده:(وَ ما كُنّا مُعَذِّبِينَ حَتّى نَبْعَثَ رَسُولاً )؛(3)«هرگز قومى را مجازات نخواهيم كرد مگر آن كه

پيامبرى مبعوث كنيم»و فرموده:(وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاّ خَلا فِيها نَذِيرٌ )؛(4)«و هر امتى در گذشته انذار كننده اى داشته است».

اگر امام نصب نكند،تناقض لازم مى آيد و محال است؛زيرا اگر امام نصب نكند،يا بايد عاجز باشد يا بخيل كه هر دو بر4.

ص: 427

خدا محال است.

امام نيز مقصر نيست؛زيرا طبق ادله نزد همه زمين نبايد از حجت خالى باشد و امام عليه السلام اين مسئوليت را بنابر ادله قطعى پذيرفته است؛پس غايب بودن او يا بايد از روى عجز از اداره امور و پاسخ گويى بوده باشد،يا از روى بخل،و امام از هر دو وصف پاك و متره است؛چون نقص است و امام در حد كمال.بنابراين،غيبت امام مستند به خدا و خود امام نيست.

در نتيجه مقصر خود مردم خواهند بود؛چرا كه امام براى هدايت مردم نصب شده و به سان چراغى روشن است.

كار چراغ نورپردازى است.اگر بنده اى از نور اين چراغ استفاده نكند،پاى آن ننشيند و در روشنايى آن مطالعه نكند،قرآن نخواند،از كتاب هاى علمى بهره نبرد و در تاريكى بماند كسى جز خودش مقصر نيست؟

هم چنين حكم امام عليه السلام همانند حكم آب جارى و روان است.آبى كه از وسط شهر عبور مى كند.اگر كسى از اين آب استفاده ننمايد،شست و شو نكند و نياشامد،كسى مقصر نيست جز خود او.البته جهات ديگر و آثار و بركات ديگرى نيز بر وجود امام عليه السلام حتى در دوران غيبت مترتب مى شود.

راه خدا

وصراطه؛

و(سلام بر)راه خدا.

«صراط»مطلق راه نيست؛بلكه خصوص راه مستقيم(1)را«صراط»گويند.

ائمه عليهم السلام راه مستقيم خدا هستند.بنابراين،براى رسيدن به خداوند متعال،درك حق،رهايى و نجات در جهان آخرت و روسفيد شدن در دنيا و آخرت راه

ص: 428

مستقيم را بايد پيمود.خداوند متعال مى فرمايد:(وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ )كه شايد اين جمله اشاره به همين آيه باشد.

آيا راه ائمه عليهم السلام غير از راه رسول الله صلى الله عليه وآله است؟آيا شكى هست در اين كه راه رسول الله همان راه خدا است؟پس راهى كه مأمور هستيم برويم(فاتبعوه )راه رسول الله و ائمه عليهم السلام است كه همان راه خداست.

بنابر روايتى مفضل گويد:از امام صادق عليه السلام درباره صراط پرسيدم،فرمود:

هو الطريق إلى معرفة الله عز وجل،وهما صراطان:صراط فى الدنيا وصراط فى الآخرة،فأما الصراط الذى فى الدنيا فهو الإمام المفترض الطاعة،من عرفه فى الدنيا واقتدى بهداه مر على الصراط الذى هو جسر جهنم فى الآخرة،ومن لم يعرفه فى الدنيا زلت قدمه على الصراط فى الآخرة فتردى فى نار جهنم؛(1)

صراط،راه به سوى معرفت خداوند متعال است،و آن دو صراط است:صراطى در دنيا و صراطى در آخرت.صراط در دنيا امامى است كه اطاعتش واجب است،هر كه او را در دنيا شناخت و از هدايت او پيروى كرد،از پل صراطى كه در آخرت روى دوزخ كشيده شده مى گذرد،و هر كه در دنيا او را نشناخت،قدمش از صراط در آخرت مى لغزد و در آتش دوزخ سرنگون مى گردد.

اهل تسنن حديثى را از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نقل مى كنند.آنان روى اين حديث خيلى كار كرده اند و

ما نيز آن را بررسى و نقد كرده ايم.آنان مى گويند:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرموده:

أصحابى كالنجوم بأيهم اقتديتم اهتديتم؛(2)

ياران من به سان ستارگان هستند.به هر كدام از آنان اقتدا كنيد،هدايت خواهيد شد.ه.

ص: 429

در زمان هاى گذشته جاده ها نبودند و مردم در تاريكى هاى شب در بيابان ها راه را گم مى كردند و از اين رو،از ستاره ها راهنمايى مى گرفتند كه در قرآن نيز اين حقيقت آمده است،آن جا كه فرموده:(وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ ).(1)

اين حديث،اصحاب را به ستارگان راهنما تشبيه كرده و هر يك از صحابه را راهنماى راهى معرفى نموده است.ما اگر اين حديث را از نظر سند بپذيريم،نخست مى پرسيم:آيا همه ستارگان آسمان مورد نظر پيامبر خدا صلى الله عليه وآله بوده كه در نتيجه يكايك اصحاب بايد مورد اقتدا قرار گيرند؟روشن است كه همه ستارگان در آسمان راهنما نيستند و ستارگان خاصى را بايد در نظر گرفت و به مقصد رسيد.

با اين حال،آيا هر يك از صحابه چنين هستند؟آيا راه همه آنان به يك راه منتهى مى شود و همه آنان به يك راه

هادى هستند؟

با توجه به اختلافاتى كه با انواع و اقسام آن ميان صحابه وجود داشته،ثابت كرديم كه اين حديث يا از اصل

دروغ است،يا منظور از صحابه،ائمه عليهم السلام هستند.

اما طبق تحقيقى كه انجام يافته،از زمان احمد بن حنبل تا زمان ما بيش از سى نفر از بزرگان اهل سنت اعتراف

كرده اند كه اين حديث دروغ است.

اگر بگوييم اين حديث دروغ نيست،بايد گفت كه مراد از اصحاب،خصوص ائمه عليهم السلام هستند كه آنان مى فرمايند:كلام من،كلام پدرم،كلام پدرم،كلام جد من است و همه ما يك سخن مى گوييم و به يك راه،راهنمايى مى كنيم و يك راه را ارائه مى نماييم.

امام صادق عليه السلام در حديثى مى فرمايد:

حديثى حديث أبى،وحديث أبى حديث جدى،وحديث جدى حديث الحسين،وحديث الحسين حديث الحسن و حديث الحسن حديث أمير المؤمنين،و حديث6.

ص: 430

أمير المؤمنين حديث رسول الله،وحديث رسول الله قول الله عز وجل؛(1)

حديث من حديث پدرم،حديث پدرم حديث جدم و حديث جدم حديث امام حسين عليه السلام و حديث امام حسين عليه السلام حديث امام حسن عليه السلام و حديث او حديث امير مؤمنان على عليه السلام و حديث آن حضرت حديث پيامبر خدا صلى الله عليه وآله و حديث آن بزرگوار گفتار خداوند متعال است.

پس بايد از نظر برهانى مراد از اصحاب در حديث مذكور ائمه عليهم السلام باشند و نه ديگران و در غير اين

صورت حديث دروغ خواهد بود.

اما مطلب بالاتر از اين است.ائمه عليهم السلام خودشان صراط خدا هستند و چون هر چه گويند از يك جا

برگرفته اند و هرگز بين آنان اختلافى نيست؛پس صراط يكى است و مقصد يكى.اين كه در نماز مى خوانيم:

(اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ )؛(2)

ما را به راه مستقيم هدايت فرما.

اين گونه تفسير شده است:ما را بر صراط مستقيم ثابت و باقى بدار.و در رواياتى آمده كه مراد از«اَلصِّراطَ

الْمُسْتَقِيمَ » امير مؤمنان على عليه السلام است.خطيب خوارزمى در المناقب با سند خود چنين نقل مى كند:

امام صادق عليه السلام فرمود:

أوحى الله تعالى إلى نبيه:ص فاستمسك بالذى أوحى إليك إنك على صراط مستقيم ر.6.

ص: 431

فقال:إلهى ما الصراط المستقيم؟

قال:ولاية على بن أبى طالب.فعلى هو الصراط المستقيم؛(1)

خداوند متعال به پيامبر خود چنين وحى فرمود:«به آن كه به تو وحى مى كند تمسك كن كه به راستى بر صراط مستقيم هستى».

عرضه داشت:خداى من!صراط مستقيم چيست؟

فرمود:ولايت على بن ابى طالب.پس على،همان صراط مستقيم است.

هيچ مسلمانى ترديد ندارد كه پيروى از امير مؤمنان على عليه السلام به معناى صحيح پيروى موجب نجات در

آخرت و سعادت دنيوى است.پس به يقين آن حضرت راه خداوند است.در اين صورت،اگر شخص عاقل امرش دائر

باشد بين راهى كه به يقين به مقصد مى رسد،يا راهى كه شك دارد به مقصد برسد،كدام را بايد انتخاب كند؟از اين

رو،پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

على مع الحق و الحق مع على لا يفترقان؛(2)

على با حق است و حق با على است و از هم جدا نخواهند شد.

آن حضرت در جاى ديگرى مى فرمايد:

على مع القرآن و القرآن مع على؛(3)

على با قرآن است و قرآن با على.

آن حضرت در سخن ديگرى مى فرمايد:1.

ص: 432

من أطاع عليا فقد أطاعنى ومن أطاعنى فقد أطاع الله؛(1)

هر كه از على اطاعت كند،از من اطاعت كرده و هر كه از من اطاعت كند،از خدا اطاعت كرده است.

مگر سخن پيامبر خدا صلى الله عليه وآله غير از سخن خداوند متعال است؟از اين رو،در قرآن كريم مى فرمايد:

(مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ )؛(2)

هر كه از پيامبر اطاعت كند،در واقع از خدا اطاعت كرده است.

روى همين جهت پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به مردم توصيه مى كند و مى فرمايد:

إنى تارك فيكم الثقلين:كتاب الله وعترتى أهل بيتى ما إن تمسكتم بهما لن تضلوا؛(3)

همانا من بين شما دو چيز گران بها مى گذارم:كتاب خدا و عترت و اهل بيتم،مادامى كه به آن دو تمسك كنيد هرگز گمراه نخواهيد شد.

آرى،قرآن و عترت يكى هستند و سخن قرآن،همان سخن عترت است و سخن عترت همان سخن قرآن.

آن گاه آن حضرت فرمود:اينان از هم جدا نخواهند شد تا در كنار حوض نزد من آيند و آن جا من از شما خواهم

پرسيد.6.

ص: 433

3- .اين حديث شريف با مضامين گوناگونى در منابع معتبر شيعه و سنى نقل شده است از جمله:بصائر الدرجات:433،حديث 1،كمال الدين:236 و 238،العمدة:71،الطرائف:114 و 116،كفاية الاثر:137،وسائل الشيعه:18.19،حديث 9،بحار الانوار:36.331،حديث 191،فضائل الصحابه:15،مسند احمد بن حنبل:3.26،المستدرك على الصحيحين:3.109،مجمع الزوائد:9.163،مسند ابى يعلى:2.297،سبل الهدى و الرشاد:11.6،السنن الكبرى:5.45،البداية و النهايه:5.228،ينابيع الموده:1.105 و 115،كتر العمال:1.186.

چرا در كنار حوض؟چون امير مؤمنان على عليه السلام صاحب حوض است كه در اين زمينه روايات بسيارى

وجود دارد.پيامبر خدا صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

يا على!أنت أخى ووزيرى وصاحب لوائى فى الدنيا و الآخرة وأنت صاحب حوضى،من أحبك أحبنى

ومن أبغضك أبغضنى؛(1)

اى على!تو برادر و وزير منى.تو در دنيا و آخرت صاحب پرچم منى و تو صاحب حوض من هستى.هر كه تو را دوست بدارد،مرا دوست داشته و هر كه تو را دشمن بدارد،مرا دشمن داشته است.

از طرفى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله ائمه و اهل بيتش را به سفينه و كشتى نوح عليه السلام تشبيه كرده است.در

داستان حضرت نوح عليه السلام دقايق و لطايفى نهفته است،در آن شرايط چه وضعيتى بود كه حتى فرزند نوح نيز گرفتار

شد و پدر هم واسطه شد،خداوند نپذيرفت و فرمود:

(قالَ يا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ )؛(2)

فرمود:اى نوح!او از خاندان تو نيست....

بنابراين قاطعيت است،هر كه بر اين كشتى سوار شد،نجات يافت و ديگران هلاك شدند.

علامه حلى رحمه الله نكته جالبى را از خواجه نصيرالدين طوسى رحمه الله نقل مى كند.وى مى گويد:وقتى از

مرحوم خواجه پرسيدند:كدام مذهب از بين مذاهب موجود در اسلام،حق است؟

خواجه رحمه الله اين گونه استدلال كرد كه ما و شما از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله6.

ص: 434

حديث داريم كه آن حضرت

فرمود:

ستفترق امتى على ثلاث وسبعين فرقة،فرقة منها ناجية و الباقى فى النار هالكة؛(1)

پس از من به زودى امتم به 73 فرقه و گروه پراكنده خواهند شد كه يك گروه نجات يافته و ديگر

گروه ها در آتش خواهند بود.(2)

در حديث ديگرى داريم كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود:

مثل أهل بيتى كمثل سفينة نوح من ركبها نجى ومن تخلف عنها هلك؛(3)

مثل اهل بيت و خاندان من به سان مثل كشتى نوح است؛هر كه به آن سوار شد نجات يافت و هر كه تخلف كرد هلاك گشت.

وقتى اين دو حديث را با هم ملاحظه كنيم مى يابيم كه شخص پيامبر اكرم يگانه فرقه نجات يابنده را معين كرده و

راه را به امت نشان داده و مردم را همين طور بلا تكليف رها نكرده است.

بنابراين،آيا مى توان گفت براى رسيدن به بهشت و نجات در جهان آخرت3.

ص: 435

3- .اين حديث شريف در منابع شيعه و سنى نقل شده است،از جمله:بصائر الدرجات:317،قرب الاسناد:8،الامالى،شيخ صدوق:342،عيون أخبار الرضا عليه السلام:30/1،حديث 10،خصائص الائمه:77،مناقب اميرالمؤمنين:1.296 و 2.146،المسترشد:260،مائه منقبة:41،التعجب:151،الامالى،شيخ طوسى:60،الاحتجاج:1.229،الثاقب فى المناقب:135،الاربعون حديثا:22،العمدة:306،بحار الانوار:119/23 ح 38،المستدرك على الصحيحين:343/2 و /151/3،مجمع الزوائد:168/9،المعجم الأوسط:10/4،المعجم الصغير:139/1 و 22/2،المعجم الكبير:45/3 و 27/12،مسند الشهاب:273/2،نظم الدرر السمطين:235،الجامع الصغير:373/1 و 532/2،فيض القدير:658/2،كنز العمال:94/21،تفسير سمعانى:472/3،تفسير ابن كثير:123/4،الدر المنثور:324/3.

و تحصيل رضاى خداوند متعال هم راه ابوبكر درست است و هم راه على؟

چه كسى مى تواند چنين ادعا كند؟

اگر كسى بگويد:راه عمر،ابوموسى اشعرى،زبير،طلحه،عايشه،معاويه و...همه درست است و آنان نيز مثل

امير مؤمنان على عليه السلام مردم را نجات مى دهند،بايد مدعاى خود را اثبات كند.

در روايتى كه از مفضل نقل شده حضرت فرمودند كه اگر كسى صراط را در اين عالم نشناسد،از صراط در جهان

آخرت عبور نخواهد كرد و در روايات اهل سنت آمده كه احدى از صراط عبور نمى كند مگر با مجوزى از على.در

حديثى ابن عباس گويد:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

إذا كان يوم القيامة أمرنى الله عز وجل وجبرئيل فنقف على الصراط،فلا يجوز أحد إلا بجواز من على

عليه السلام؛(1)

آن گاه كه روز قيامت فرا رسد،خداى تعالى به من و جبرئيل امر مى كند كه بر پل صراط بايستيم؛در آن هنگام كسى جواز عبور از پل صراط را ندارد مگر با جوازى از جانب على عليه السلام.

روايت ديگرى را ابن بطريق در عمده نقل مى كند كه ابن عباس گويد:پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود:

على يوم القيامة على الحوض،لا يدخل الجنة إلا من جاء بجواز من على بن أبى طالب؛(2)

على،روز قيامت در كنار حوض خواهد بود،به بهشت كسى وارد نمى شود مگر كسى كه جوازى از جانب على بن ابى طالب عليهما السلام آورده باشد.3.

ص: 436

نور خدا

ونوره؛

و(سلام بر)نور خدا.

ائمه عليهم السلام نور خدا هستند.نور چيزى است كه ذاتا روشن است و روشنايى مى بخشد.آن بزرگواران در

طول تاريخ نور و روشنى بخش بوده اند.

آيا به واقع،ائمه عليهم السلام در ظلمات و تاريكى هاى جهل و جهالت،فتنه ها و ضلالت و اختلافات نور

نبودند؟

بنابراين،اگر افرادى در پى آن انوار نرفتند و از آن ها استفاده نكردند به بيانى كه گذشت چه كسى مقصر

است؟

ائمه عليهم السلام در همه زمان ها،در همه زمينه ها،براى همه عوالم و همه امت ها نور هستند.

به راستى،چه كسى به خانه آنان مراجعه كرد و دست خالى برگشت؟

ابوخالد كابلى مى گويد:از امام باقر عليه السلام درباره تفسير اين آيه كه مى فرمايد:

(فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنا )؛(1)به خدا و رسول او و نورى كه فرستاديم ايمان بياوريد؛پرسيدم.فرمود:

يا أبا خالد!النور و الله الأئمة من آل محمد عليهم السلام إلى يوم القيامة،وهم و الله نور الله الذى أنزل،وهم و الله نور الله فى السماوات وفى الأرض.

والله يا أبا خالد!لنور الإمام فى قلوب المؤمنين أنور من الشمس المضيئة بالنهار،وهم و الله ينورون قلوب المؤمنين،ويحجب الله عز وجل نورهم عمن يشاء فتظلم قلوبهم.

والله،يا أبا خالد!لا يحبنا عبد ويتولانا حتى يطهر الله قلبه،ولا يطهر الله قلب عبد حتى

ص: 437

يسلم لنا ويكون سلما لنا،و إذا كان سلما لنا سلمه الله من شديد الحساب وآمنه من فزع يوم القيامة الأكبر؛(1)

اى ابوخالد!به خدا سوگند كه مقصود از نور،ائمه از آل محمد تا روز قيامت هستند.به خدا سوگند كه اينان همان نور خدا كه فرو فرستاده است.به خدا كه اينان نور خدا در آسمان ها و زمين هستند.

اى ابوخالد!به خدا سوگند،نور امام در دل مؤمنان از نور خورشيد تابان در روز،روشن تر است.به خدا كه ائمه دل هاى مؤمنان را نورانى مى سازند و خدا هر كس را كه بخواهد از نور آنان پنهان مى دارد تا دل آن ها تاريك گردد.

به خدا اى ابوخالد!بنده اى ما را دوست ندارد و از ما پيروى نمى كند تا اين كه خدا قلبش را پاكيزه كرده باشد و خدا قلب بنده اى را پاكيزه نمى كند تا اين كه تسليم ما باشد و از در آشتى با ما وارد شده باشد و آن گاه كه با ما صلح و آشتى كرد،خدا او را از حساب سخت روز قيامت نگاهش داشته و از هراس بزرگ روز قيامت ايمنش سازد.

برهان هاى الهى

وبرهانه؛

و(سلام بر)برهان خدا و رحمت و بركات خدا بر شما باد.

ائمه عليهم السلام برهان خدا هستند.راغب اصفهانى در عبارتى دقيق درباره برهان مى نويسد:

البرهان أوكد الأدلة و هو الذى يقتضى الصدق أبدا لا محالة؛(2)

برهان محكم ترين دليلى است كه براى هميشه صدق را اقتضا مى كند.

ص: 438

چند كلمه تأكيد در اين عبارت وجود دارد:«أوكد»؛افعل التفضيل از تأكيد،«الصدق»،«ابدا»و«لا محاله».از آن جا كه راغب اصفهانى در فهم الفاظ قرآن و حديث جامعيت داشته و از فلاسفه و حكما نيز به شمار مى رفته و از فرق بين برهان و دليل در منطق نيز آگاه بوده،چنين عبارتى قوى را در مورد برهان بيان مى كند.

بنابراين معنا،ائمه عليهم السلام براى خداوند متعال چنين هستند كه سر تا پا صدقند؛وجودشان،كلامشان،فعلشان،تعليمشان صدق است،آن هم صدق ابدى و قطعى كه هرگز منقلب و عوض نمى گردد.تمام حركات،سكنات و افعالشان براى خداوند متعال برهان است و واقع تاريخ زندگانى آن بزرگواران اين معنا را به خوبى اثبات مى كند و اگر كسى ترديد دارد،به روايات ما مراجعه كند و منابع مخالفان را بررسى كند تا ببيند آنان درباره ائمه عليهم السلام چه مى گويند.بايد ديد كه متوكل عباسى با آن همه ناصبى بودنش درباره امام هادى عليه السلام چه سخنانى گفته؟پيش از او مأمون و...تا عمر بن خطاب درباره امير مؤمنان على عليه السلام چه سخنانى اظهار كرده اند؟اين نيست جز آن كه ائمه عليهم السلام برهان خداوند متعال هستند.

ورحمة الله وبركاته ؛

و رحمت خدا و بركات او بر شما باد.

يعنى:پس از سلام بر آنان كه داراى مقامات ياد شده هستند از خدا خواهان رحمت و بركات برايشان مى شويم،و

ص: 439

أشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له كما شهد الله لنفسه وشهدت له ملائكته واولوا العلم من خلقه لا إله إلا هو العزيز الحكيم .

واشهد ان محمدا عبده المنتجب ورسوله المرتضى ارسله بالهدى ودين الحق ليظهره على الدين كله ولوكره المشركون .

گواهى مى دهم كه معبودى جز خدا نيست؛يگانه اى كه شريكى ندارد،آن سان كه خداوند به يكتايى خويش گواهى داده است و فرشتگان و صاحبان علم از آفريدگانش نيز گواهى داده اند كه معبودى جز او نيست و او عزيز و حكيم است.

و گواهى مى دهم كه محمد بنده برگزيده و رسول پسنديده اوست كه او را با هدايت و دين حق فرستاد تا بر همه دين ها چيره گرداند،گرچه شركورزان را ناگوار باشد.

ص: 442

در محضر معصوم

اگر كسى بخواهد به حضور بزرگى برود،نخست اذن دخول مى گيرد،آن گاه سلام مى كند؛سپس سخن مى گويد و مطلب خود را بيان مى نمايد.كوشش مى كند تا عواطف او را جلب و او را آماده گوش دادن به سخنان خود نمايد.

به هنگام قرائت زيارت جامعه كبيره وقتى نخست سلام و شهادتين را مى گوييم؛مى خواهيم بگوييم:ما مسلمان

هستيم.ما را راه بدهيد،به سخنان ما گوش فرا دهيد،ببينيد ما چه مى گوييم و چه مى خواهيم.

و چون زائر شهادت سوم را آغاز مى كند و ائمه عليهم السلام را به اوصافى ياد مى نمايد،نبايد كسى درباره او شبهه غلو كند؛چرا كه او پيش تر شهادتين را بر زبان جارى ساخته و به خدا و پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله شهادت داده و هم اكنون اظهار مى كند كه ائمه عليهم السلام جانشينان رسول خدا هستند.آنان خدا و شريك خدا نيستند،خدا در آنان حلول نكرده و با خداوند متعال متحد نيستند.

با ذكر شهادتين اين شبهات دفع مى شوند تا مبادا كسى به اين توهم بيفتد.

شهادت نخست

اشاره

أشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له كما شهد الله لنفسه؛

گواهى مى دهم كه معبودى جز خدا نيست؛يگانه اى كه شريكى ندارد،آن سان كه خداوند به يكتايى خويش گواهى داده است.

ص: 443

ابن فارس در معناى واژه«شهد»مى گويد:

الشين و الهاء و الدال،أصل يدل على حضور وعلم وإعلام،لا يخرج شىء من فروعه عن الذى ذكرناه،من ذلك الشهادة يجمع الاصول التى ذكرناها من الحضور و العلم و الإعلام يقال:شهد يشهد شهادة؛(1)

بنابراين،شهادت در هر جا به كار رود و در همه مشتقاتش از اين اصل خارج نخواهد شد كه بيان گر حضور،علم و اعلام است.وقتى انسان مى خواهد به چيزى شهادت بدهد،بايد شاهد آن باشد و به آن علم و آگاهى پيدا كند؛سپس آن را اعلام يا اعلان نمايد.

براى نمونه،اگر شما بخواهيد در مورد واقعه اى شهادت بدهيد،نخست بايد خودتان شاهد آن واقعه باشيد و در

آن جا حضور يابيد و علم پيدا كنيد،آن گاه آن را در محكمه داورى اعلان كنيد تا نزاع از بين برود.

پس حضور شاهد خيلى مهم است.قرآن مجيد درباره ماه مبارك رمضان مى فرمايد:

فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ؛(2)پس هر كس از شما در ماه رمضان حضور داشته باشد(و در سفر نباشد)بايد آن را روزه بگيرد.

آن چه در شهادت اهميت دارد،همان حضور است و اگر حضور نباشد،شهادت تحقق نمى يابد.از اين رو،در كتاب الشهادات بحث شده كه آيا شهادت دادن كسى به شهادت دادن ديگرى الشهادة بالشهادة پذيرفته است يا نه؟پس حضور در شهادت ركن است.5.

ص: 444

از طرفى حضور دو نوع است:

1.حضور بدنى و به اصطلاح امروزى فيزيكى و با رؤيت چشم؛

2.حضور قلبى و رؤيت باطنى.

به عبارت ديگر،حضور گاهى بصرى است و گاهى بصيرتى.از اين رو،سيدالشهداء عليه السلام در دعاى عرفه

مى فرمايد:

عميت عين لا تراك عليها رقيبا؛(1)

كور باد آن ديده اى كه تو را ديده بان خود نبيند.

منظور از ديدن در اين سخن زيبا چشم بصيرت است.عبدالله بن سنان در روايت ديگرى از پدرش نقل مى كند كه گويد:خدمت امام باقر عليه السلام بودم كه يكى از خوارج وارد شد و پرسيد:اى ابوجعفر!چه كسى را عبادت مى كنى؟

فرمود:خداى متعال را.

گفت:آيا خدا را ديده اى؟

امام باقر عليه السلام فرمود:

لم تره العيون بمشاهدة الأبصار ولكن رأته القلوب بحقائق الإيمان؛(2)

چشم ها او را به صورت ديدن ظاهرى نديده اند؛بلكه دل ها او را با حقايق ايمان(با ديده بصيرت)ديده اند.

راغب اصفهانى در المفردات فى غريب القرآن در معناى لغوى واژه«شهد»،هر دو قسم حضور را با استفاده از

قرآن آورده است.وى مى نويسد:

الشهود و الشهادة:الحضور،مع المشاهدة إما بالبصر أو بالبصيرة؛

شهود و شهادت،همان حضور است يا با بصر و چشم و يا با بصيرت و بينش.1.

ص: 445

آن گاه راغب اصفهانى عبارت لطيف و دقيقى را مطرح مى كند و مى گويد:

لكن الشهود بالحضور ارد أولى و الشهادة مع المشاهدة أولى.(1)

اگر بخواهيم حضور مجرد از مشاهده را اراده كنيم،اين كاربرد با كلمه«شهود»بهتر خواهد بود و آن گاه كه

حضور قلبى و مشاهده با بصيرت باشد،بهتر است از واژه«شهادة»استفاده كنيم.

بنابراين،وقتى حضور و مشاهده باشد،اين شهادت اخبار نخواهد بود؛بلكه اعلام است و اخبار با اعلام تفاوت

دارد.روشن است كه اين دقت ها خيلى مفيدند و ثمره دارند.

وقتى من شهادت مى دهم و مى گويم:أشهد أن لا إله إلا الله وأشهد أن محمدا رسول الله وأشهد أن عليا ولى

الله؛اين شهادت اخبار است و احتمال صدق و كذب دارد،يا آن چه را يافته ام اعلام مى كنم.

به سخن ديگر،آيا در واقع اين شهادت ها اخبار هستند يا انشا؟

از اين رو استاد ما آقاى گلپايگانى رحمه الله مى فرمود:«بعيد نيست كه ما شهادت را از سنخ انشا قرار دهيم نه

اخبار».

البته اين نكته مفيدى است كه انسان با گفتن شهادتين اين واقعيت را اعلام مى كند.شايد آيه اى از قرآن مجيد

مؤيد اين معنا باشد،آن جا كه مى فرمايد:

(لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا خَيْراً لَكُمْ إِنَّمَا اللّهُ إِلهٌ واحِدٌ )؛(2)

و نگوييد(خدا)سه گانه است.از اين سخن،خوددارى كنيد كه براى شما بهتر است.خدا فقط معبود يگانه است.1.

ص: 446

خداوند متعال در اين آيه از سه گانه گفتن درباره خويش نهى مى كند و به اعتقاد به خداى يگانه امر مى كند.

واقعيت اين است كه در اين جا نهى و امرى در كار نيست؛بلكه انشا است.

البته شواهد ديگرى بر اين معنا در قرآن مجيد مى توان يافت كه شهادت در اين موارد به خصوص انشا است،نه

اخبار.ماده شهادت در اين موارد بدون حرف تعديه بر معمول خود وارد مى شود؛چرا كه:

گاهى مى گوييد:شهد به؛

گاهى مى گوييد:شهد له؛

و گاهى مى گوييد:شهد عليه.

و هر كدام از اين ها خصوصيتى دارد.

روشن است كه شهادت مورد بحث ما بدون حرف تعديه است،آن جا كه مى خوانيم:شهد الله أنه لا إله إلا

الله....

اين ها مواردى است كه بايد دقت كرد.

پس وقتى مى گوييم:اشهد أن لا إله إلا الله،اين واقعيت را اعلان و آشكار مى كنيم.وقتى مؤذن اين عبارت را

مى گويد،در واقع اين واقعيت را اعلان مى كند؛چرا كه اذان به معناى اعلان است،چنان كه در قرآن مى خوانيم:

(وَ أَذِّنْ فِي النّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَ عَلى كُلِّ ضامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ )؛(1)

و مردم را به حج فرا خوان تا پياده و سواره بر مركب هاى لاغر از هر راه دورى به سوى تو بيايند.

مؤذن اخبار نمى كند كه خدا يكى است و محمد بن عبدالله صلى الله عليه وآله7.

ص: 447

رسول خداوند است تا احتمال

صدق و كذب در آن راه يابد و اين نكته مهمى است.

البته اين واقعيت كه وحدانيت خداوند متعال از چه راهى ثابت شده است بحث ديگرى است و بايد در مباحث

توحيد مطرح شود كه شرح كلمه توحيد(لا إله إلا الله)چيست.

كلمه «وحده»

ص لا إله إلا الله ر كلمه توحيد است،پس كلمه«وحده»براى چيست؟

اين«وحدت»وحدت ذاتيه است كه نمى شود چيزى را همراه او فرض نمود.

و«الواحد»از اسماء حسنى است و معناى آن اين است كه خداوند متعالى ازلى است و ابدى؛يعنى موجودى كه

عدم ندارد،نه از اول و نه از آخر؛همانى كه امير مؤمنان على عليه السلام فرموده:

سبق الأوقات كونه و العدم وجوده والابتداء أزله؛(1)

او بر اوقات پيشى گرفته و هم چنين وجودش بر عدمش و ازليتش بر آغاز.

و«الأحد»نيز از اسماء حسنى است؛يعنى صفات كماليه او عين ذات است كه امير مؤمنان على عليه السلام در

سخنى فرمودند:هو الذى لم يتفاوت فى ذاته ولم يتبعض بتجزئه العدد فى كماله؛(2)

اين گونه نيست كه مثلا«علم»او غير از«قدرت»او باشد؛بلكه ص علم كله و قدرة كله ووجود كله ر چنان كه

در بعضى روايات اشاره شده و بزرگان علما تصريح كرده اند.(3)

ص: 448

كلمه«لا شريك له»

چرا پس از گواهى به وحدانيت خداوند متعال مى گوييم:«لا شريك له»؟

اين عبارت توحيد را تأكيد مى نمايد.

اما چرا در اين جا مى گوييم:«لا شريك له»؟

يعنى هر چند كه رسول خدا صلى الله عليه وآله و ائمه اطهار عليهم السلام عزيزترين و مقرب ترين موجودات نزد

خدا هستند؛ولى هرگز شريك خدا نيستند؛چرا كه خداوند متعال در ذات،صفات،افعال و عبادت شريك ندارد.

شهادت فرشتگان

وشهدت له ملائكته واولوا العلم من خلقه؛

و فرشتگان و صاحبان علم از آفريدگانش گواهى مى دهند.

اين فراز اقتباس از آيه مباركه سوره آل عمران است،آن جا كه مى فرمايد:

(شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ )؛(1)

خداوند گواهى مى دهد كه معبودى جز او نيست و فرشتگان و صاحبان علم نيز گواهى مى دهند،در حالى كه قيام به قسط و عدل دارند.معبودى جز او نيست و او توانا و حكيم است.

به راستى حرف«كاف»در ص كما شهد الله ر به چه معنا است؟

شايد گفته شود كه«كاف تشبيه»است؛ولى بايد تأمل كرد.

چنين به نظر مى رسد و پيش از آن كه مراجعه كنم تا بدانم گفته شده يا نه كه اگر

ص: 449

مورد قبول باشد،مفيد

خواهد بود كه:

گاهى شهادت خود را به شهادت خداوند متعال تشبيه مى كنيد؛يعنى شهادتى كه من به وحدانيت خدا مى دهم،

شبيه شهادت خداوند متعال به وحدانيت خودش است.در اين صورت كاف تشبيه خواهد بود.

گاهى مى گوييد كه من شهادت مى دهم آن گونه كه خداوند متعال شهادت مى دهد.

به نظر نگارنده،تعبير دوم درست است.

به سخن ديگر،بايد گفت كه حرف«كاف»به معناى مثل است و شبيه با مثل تفاوت دارد؛يعنى«مشهود به»من،همان«مشهود به»خداوند متعال است و خود اوست نه شبيه او؛«مشهود به»من كه وحدانيت خداوند متعال است،مطابق همان واقعيتى كه«مشهود به»خداوند متعال است.

آن چه خداوند متعال شهادت مى دهد و وحدانيت خود را اعلان مى كند،همان را من اعلان مى كنم.از اين رو،

چنين بيانى تمثيل مى شود نه تشبيه.

پس از اتخاذ اين مطلب احتياطا به كتاب المفردات راغب اصفهانى نگاه كردم و دريافتم كه او نيز همين معنا را براى

كاف بيان كرده است.او در ذيل عنوان«الكاف»مى نويسد:

الكاف للتشبيه و التمثيل...وقوله:(كالذى ينفق ماله )الآية،فإن ذلك ليس بتشبيه وإنما هو تمثيل،كما يقول النحويون مثلا:فالاسم كقولك زيد،أى مثاله قولك زيد،والتمثيل أكثر من التشبيه،لأن كل تمثيل تشبيه وليس كل تشبيه تمثيلا؛(1)

با توجه به اين متن حرف«كاف»براى دو معنا مى آيد:تشبيه و تميثل.

در مغنى اللبيب ابن هشام نيز به اين دو معنا اشاره شده است.(2)

واقع مطلب اين است كه همه موجودات،ادله و برهان هاى وجود خداوند3.

ص: 450

متعال هستند كه آفريدگارى حكيم براى جهانيان است.خداوند از اين طريق وحدانيت خود را اعلان مى كند.چنين وحدانيتى نزد من ثابت و محقق است و اين تحقق را اعلان مى كنم و معناى اين فراز همين است.

از اين رو همين آيه در المفردات فى غريب القرآن و معجم المقاييس اللغه مطرح شده است كه

(شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ )يعنى چه؟(1).معجم مقائيس اللغة:3.222.(2)

راغب اصفهانى مى نويسد:

فشهادة الله تعالى بوحدانيته هى إيجاد ما يدل على وحدانيته فى العالم وفى نفوسنا؛(3)

پس شهادت خداى تعالى به يگانگى خويش،همان پديد آوردن چيزهايى است كه در جهان هستى و در وجود ما نشان گر يگانگى اوست.

ابن فارس نيز در معجم مقاييس اللغه مى نويسد:

فأما قوله جل وعز(شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ) فقال أهل العلم معناه أعلم الله عز وجل بين الله؛(3)

اما درباره معناى سخن خداى تعالى كه«خداوند گواهى مى دهد كه معبودى جز او نيست»اهل علم مى گويند:يعنى خداوند اعلام نمود و روشن ساخت.

شهادت ملائكه يعنى چه؟اين عبارت،هم در قرآن بود و هم در زيارت جامعه.راغب اصفهانى مى نويسد:

وشهادة الملائكه بذلك هو إظهارهم أفعالا يؤمرون بها و هى المدلول عليها بقوله:(فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً )؛(4)

(5)8.

ص: 451

283

شهادت ملائكه به وحدانيت و يگانگى خداى يگانه همان انجام اوامر الهى است كه به آن امر شده اند و اين همان مدلول اين آيه شريفه است كه:«و آنان كه اوامر الهى را تدبير مى كنند».

شهادت فرشتگان اخبار نيست،بلكه اظهار است.آن ها افعالى را كه مأمور به انجام آن ها هستند اظهار مى كنند؛يعنى چون از طرفى فرشتگان مأموران خداوند متعال هستند دقت كنيد!و از طرف ديگر افعال آن ها كاملا مطابق حق و حكمت و مصلحت است؛يعنى آنان به اعمال و افعالشان بر وجود خداوند متعال و وحدانيت او شهادت مى دهند و اين واقعيت را اظهار مى كنند.پس اين اظهار واقعيت اخبار نيست كه محتمل كذب و صدق باشد؛بلكه آنان با اعمالشان حكمت،عدل،حقانيت و وحدانيت خداوند متعال را اظهار مى كنند.

و به نظر مى رسد كه در تكرار كلمه شهادت؛«وشهدت له الملائكة»به اختلاف كيفيت شهادت اشاره شده

باشد.

صاحبان علم

اولوا العلم چه كسانى هستند و شهادت آنان چگونه است؟با نگاه به رواياتى كه در تفسير آيه مباركه سوره آل

عمران رسيده مى يابيم كه مراد از«أُولُوا الْعِلْمِ » انبيا و اوصيا هستند.(1)پس حرف«من»تبعيضيه است.

بنابراين،انبيا و اوصيا نيز در سياق فرشتگان و خداوند متعال،وحدانيت خداوند متعال را به گونه اى بيان و اعلان مى كنند كه آن گونه بيان از عهده غير انبيا و اوصيا برنمى آيد؛چرا كه آنان از ساير خلايق اعلم و اعرف هستند و خدا را از همه بهتر مى شناسند.

ص: 452

بلكه اگر دقيق تر نظر كنيم،همان معنايى كه براى شهادت ملائكه ذكر شد،براى«اولوا العلم»نيز ثابت مى شود،اگر فراتر نباشد؛چون انبيا و اوصيا نيز مأموران خداوند متعال هستند كه«لا يفعلون إلا بما يؤمرون».اين مطلب پيش تر بيان شد و با تفصيل بيشترى و از كتاب هاى اهل تسنن نيز حديث نقل خواهيم كرد كه ائمه هم مثل انبيا و فرشتگان

«لا يفعلون الا بما يؤمرون».

بنابراين ائمه،انبيا و اوصيا مأموران خداوند متعال هستند.افعالشان حاكى و مظهر اراده خداوند متعال خواهد بود و اراده خدا عين حكمت،حقانيت و عدالت است.آنان كارى بر خلاف اراده خداوند متعال انجام نمى دهند.از اين رو تصور نگارنده اين است و الله العالم كه عدم تكرار كلمه شهادت بين«ملائكه»و«أُولُوا الْعِلْمِ » اشاره به همين جهت است كه سنخ شهادت«أُولُوا الْعِلْمِ » بنابراين كه انبيا و اوصيا باشند از سنخ شهادت ملائكه است.

ولى اگر از روايات چشم پوشيم و«أُولُوا الْعِلْمِ » را به معناى انبيا و اوصيا ندانيم،مطلق اهل علم در هر رشته اى به خصوص رشته هاى علمى در زمينه خدا و خداشناسى منظور خواهد بود و ناگزير هر علمى به اندازه خودش مثبت است و هر عالمى در هر علمى از علوم به قدر طاقت و قدرتش درباره وجود خداوند متعال و وحدانيت او اقامه دليل مى تواند كند و اين معنا را بيان نمايد.در اين صورت،حرف«من»بيانيه خواهد بود كه«أُولُوا الْعِلْمِ » بيان از خلق باشد.

مطلب ديگر اين كه چرا شهادت ملائكه در آيه شريفه و عبارت زيارت جامعه بر شهادت«أُولُوا الْعِلْمِ » مقدم شده

است؟

اگر توانستيم از روايات و غير روايات وجه پذيرفتنى كه بيان كننده اين نكته باشد بيابيم،چه بهتر وگرنه سكوت مى كنيم؛چرا كه بنا نيست مطلبى را از خود بگوييم و نعوذ بالله فهم خودمان را به قرآن مجيد و كلمات معصومين تحكيم كنيم.

ص: 453

بنابر آن چه گذشت،روشن شد كه كسى كه در حضور امام عليه السلام به وحدانيت خداوند متعال با اين خصوصيات شهادت مى دهد،واقعيتى را اعلان و اظهار مى كند كه خداوند متعال،فرشتگان و انبيا و اوصيا آن را اعلان مى كنند،او به آن واقعيت معتقد است.در نتيجه،انشا خواهد بود و نه اخبار.

خداى عزيز و حكيم

لا إله إلا هو العزيز الحكيم؛

معبودى جز او نيست و او عزيز و حكيم است.

در پايان عبارت،كلمه«لا إِلهَ إِلاّ هُوَ» تكرار شده؛شايد به دليل اين است كه اين عبارت از آيه ذيل اقتباس شده

است.در آيه اين گونه آمده است:

(قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ )؛(1)

خداوند به قسط و عدالت قيام دارد.معبودى جز او نيست،او عزيز و حكيم است.

پس هر معنايى كه در قرآن مجيد اراده شده،همان معنا در اين جا نيز اراده شده است.شايد اين عبارت تكرار شده

تا وحدانيت همراه با اين دو وصف و يا اين دو اسم«اَلْعَزِيزُ الْحَكِيمُ » اعلان شود.

راغب اصفهانى درباره واژه«العزيز»مى نويسد.

العزيز الذى يقهر ولا يقهر؛(2)

عزيز كسى است كه غالب مى شود،ولى مغلوب نمى گردد.

شايد از مصاديق عدم مقهوريت خداوند متعال،عدم معرفت به ذات خداوند

ص: 454

متعال است؛يعنى هيچ علمى از هيچ

كسى قاهر و غالب نمى شود كه بتواند به ذات خداوند متعال برسد.

در مورد واژه«الحكيم»نوشته اند:«الموجد للأشياء على غاية الإحكام».(1)

شهادت دوم

اشاره

واشهد ان محمدا عبده المنتجب ورسوله المرتضى ارسله بالهدى ودين الحق ليظهره على الدين كله ولوكره المشركون ؛

و گواهى مى دهم كه حضرت محمد صلى الله عليه وآله بنده برگزيده و رسول پسنديده اوست كه او را با هدايت و دين حق فرستاد تا بر همه دين ها چيره گرداند،گرچه بر شرك ورزان ناگوار باشد.

پيامبر بنده خداست

اين فراز را از چند محور مى توان بررسى كرد:

محور يكم.پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بنده خداوند متعال هستند.به نظر مى رسد كه شايد تقديم عبوديت بر

رسالت اشاره به چند مطلب باشد:

1.اين كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله هر چه از مقامات،كمالات و ملكات دارند،از مولاى خود خداوند

متعال است و چيزى از خود ندارند.

2.اين كه ابتداى رسيدن به هر مقام و مترلتى در پيشگاه خداوند متعال عبوديت است و اين حقيقتى است كه از

روايات استفاده مى شود و ما در مباحث پيشين برخى از آن روايات را ذكر كرديم؛از جمله روايتى بود كه از حضرت

امام رضا عليه السلام نقل

ص: 455

شده است كه آن حضرت فرمودند:

اين مقامى كه امير مؤمنان عندالله پيدا كردند و كرامتى كه عندالله داشتند،به بركت عبوديت بوده است.

3.اين كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله خدا نيست؛چون همان طورى كه در مورد ائمه عليهم السلام كسانى

پيدا شدند و غلو كردند،در مورد شخص پيامبر اكرم نيز كسانى بودند كه آن حضرت را خدا مى دانستند.

اين مطلب نيز در روايات آمده است.

بنابراين،پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله بنده خداوند متعال است،نه اين كه خدا نيست؛بلكه شريك خدا هم

نيست.فرزند خدا و متحد با خدا هم نيست و هيچ حلولى در اين جا صورت نگرفته است؛بلكه عبد خدا هستند.

محور دوم.حضرت محمد صلى الله عليه وآله عبد و بنده منتجب خداوند است.واژه«منتجب»يعنى مختار،ممتاز و جدا شده.وقتى كسى مختار و منتجب و از بين ديگران انتخاب مى شود كه خصايص و ويژگى هايى داشته باشد.ممتاز شدن نزد خدا خصايص و ويژگى هايى را لازم دارد؛خصايصى كه از نظر خداوند متعال خصايص باشد و در ادامه،جدا شدن،انتخاب و اختيار خدا را در پى داشته باشد.پيامبر اكرم داراى خصايصى بودند كه آن خصوصيات از نظر خداوند باعث شد كه آن حضرت منتجب و منتخب عندالله شدند.

محور سوم.رسالت و رسول بودن پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله با صفت«المرتضى»موصوف شد؛يعنى آن

حضرت رسول خداوند متعال است و مورد رضايت و پسند خداوند هستند.شايد اين عبارت به اين آيه مباركه اشاره

باشد كه مى فرمايد:

ص: 456

(عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً*إِلاّ مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ )؛(1)

داناى غيب اوست؛پس هيچ كس را بر رازهاى غيب خود آگاه نمى سازد،مگر رسولانى كه برگزيده است.

پس رسولى كه مرتضى شد،چنين مقاماتى به او داده مى شود.از طرفى،پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مورد پسند

خداوند متعال بودند،آن جا كه مى فرمايد:

(وَ كانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا )؛(2)

و او پيوسته مورد رضايت پروردگارش بود.

پس وقتى پسند كننده خداوند باشد و خدا كسى را بپسندد،اين فرد چه مقاماتى را پيدا مى كند!به راستى ملاكات

مورد پسند خداوند متعال براى گزينش يك فرد چيست؟

پسند خداوند متعال در هر مرتبه،آن مرتبه عاليه اى است كه پيامبر اكرم دارند كه اشرف مخلوقات هستند.آن

حضرت به مقامى رسيد كه مرتضاى خداوند على الاطلاق به جميع معانى كلمه بودند و وقتى مرتضاى خداوند واقع

شدند،به او گفتند:

(وَ لَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى )؛(3)

و به زودى پروردگار تو آن قدر به تو عطا خواهد كرد كه راضى شوى.

به تعبيرى خداى متعال مى فرمايد:شما كارى كنيد كه مرتضاى من باشيد،آن وقت من به شما به گونه اى عطا

مى كنم كه شما راضى باشيد.

تذكر يك نكته قرآنى لازم است كه قرآن مجيد هر گاه سخن از عطا فرموده،آن را به واژه«رب»اضافه كرده

است؛همان گونه كه اين آيه بدان اشاره دارد.در آيه ديگرى مى فرمايد:5.

ص: 457

إِنّا أَعْطَيْناكَ الْكَوْثَرَ*فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَ انْحَرْ )؛(1)به راستى ما به تو كوثر عطا كرديم.پس براى پروردگارت نماز بخوان و قربانى كن.

در آيه ديگرى آمده است:

(وَ ما كانَ عَطاءُ رَبِّكَ مَحْظُوراً )؛(2)

و عطاى پروردگار تو منع شده نيست.

در مورد ديگرى مى فرمايد:

(كُلاًّ نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّكَ )؛(3)

هر يك از اين دو گروه را از عطاى پروردگارت بهره مى دهيم.

در آيه ديگرى آمده است:

(جَزاءً مِنْ رَبِّكَ عَطاءً حِساباً )؛(4)

اين پاداشى از جانب پروردگارت و عطايى حساب شده است.

در مورد ديگرى مى فرمايد:

(ربنا الذى أعطى كل شى ء خلقه ثم هدى)؛

پروردگار ما آن كسى است كه به هر چيزى،آن چه براى آفرينش آن لازم بوده عطا كرده،آن گاه هدايت كرده است.

وقتى كسى رشد و تربيت كسى را بر عهده گرفت،تمام مستلزمات رسيدن به آن كمال و هدف را عطا مى كند و

در غير اين صورت خلف و نقض غرض خواهد بود.از0.

ص: 458

اين رو در دعاى ابوحمزه آمده است:رب بما أعطيتنى.

پس چون عطاست بايد رب هم باشد.كار خداوند متعال به لحاظ ربوبيتش و به مقتضاى آن مقام،عطا است.

عطاء رب،مطلق است.از اين رو حضرت موسى عليه السلام مى فرمايد:

(رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ )؛(1)

پروردگارا!به هر خير و نيكى كه تو بر من فرو فرستى نيازمندم.

رسالت هدايت گر

ارسله بالهدى ودين الحق ؛

پيامبرى كه او را با هدايت و دين حق فرستاد.

بنابراين وقتى به رسالت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله شهادت مى دهيم،اين شهادت،با مقامات،اوصاف و

منازلى براى آن حضرت توأم است.رسالتى كه به پيامبر اكرم عطا شده،رسالت هدى و هدايت است.

چنان كه پيش تر گذشت،واژه«هدايت»به تمام معنا،همه كسان ذوى العقول يا چيزها اعم از ذوى العقول يا غير ذوى العقول را كه به هدايت نياز دارند،شامل مى شود.دين اسلام،براى بشر بالخصوص،دين هدايت و حق است.

حق يعنى چه؟يعنى هرگز در دين اسلام باطل و بطلانى وجود ندارد.منظور از باطل در اين جا بالمعنى الاعم است،

نه فقط باطل در مقابل حق كه معمولا به كار مى بريم؛بلكه شامل نقص،سهو،خطا و اشتباه مى شود كه هر كدام

نوعى از بطلان هستند و همه اين موارد در دين اسلام منتفى است.از اين رو،درباره قرآن اين گونه آمده است:

ص: 459

(وَ إِنَّهُ لَكِتابٌ عَزِيزٌ*لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ )؛(1)

و همانا اين كتابى است شكست ناپذير كه هيچ باطلى نه از پيش رو و نه از پشت سر بر آن راه ندارد؛چرا كه از جانب خداوند حكيم و ستوده نازل شده است.

پس در اين جا باطل به جميع معانى كلمه مورد نظر است و هيچ نقص،اشتباه و خطايى در قرآن نيست.ص لا يأتيه ر

از هيچ طرف؛نه اكنون،نه در آينده،نه از پيش رو و نه از پشت سر.اين همان دين حق است.

به نظر مى رسد كه برهان اين مطلب در قرآن مجيد است،آن جا كه مى فرمايد:

أَ لا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ ؛(2)آيا كسى كه موجودات را آفريده از حال آنان آگاه نيست،با اين كه او بسيار باخبر و آگاه است؟

چون خداوند متعال كه خالق بشر است و حكمت و هدف از خلقت اين بشر،هدايت و رسيدن به كمال است.

او كه خالق است،بشر را براى رسيدن به كمال خلق كرده است.خبير است به اين كه چه چيزى بشر را براى رسيدن به كمال،كمك مى كند و چه چيزى مانع رسيدن او به كمال مى شود؛يعنى از همه مقتضيات و تمام موانع آگاه است.از اين رو،بايستى به مقتضاى قاعده لطف كارى كند كه مقتضيات رسيدن به اين هدف و حكمت فراهم شود و موانع در اين راه برطرف گردد؛يعنى برنامه اى كه به تعبير ما شريعت است ارائه كند.بنابراين،ناگزير بايد دين و شريعتى بيايد كه حق باشد؛حق در مقابل باطل به جميع معانى آن.از اين رو كسى حق ندارد به اين دين اشكالى كند كه مثلا:فلان جا چرا چنين؟فلان حكم چرا فلان؟چرا اين طور؟4.

ص: 460

اين چراها را نبايد كرد؛زيرا كه كسى اين شريعت را مقرر كرده كه ما را آفريده و به حالات،حقايق احوال،

واقعيات ما و به آن چه ما را به غرض از خلقت مى رساند و آن چه مانع مى شود،آگاه است.

پس اگر گفت:فلان چيز حرام است؛يعنى براى تو مانعيت دارد و اگر گفت:انجام فلان عمل مستحب است،

انجام بده؛يعنى تو را در رسيدن و حركت به سوى كمال يارى مى كند.

به راستى چنين دينى را بايستى به دست چه كسى بسپارند و چه كسى بايد آن را به مردم برساند؟

آرى بايد رسول باشد كه مرتضى به جميع جهات باشد؛يعنى به مناسبت حكم و موضوع،وقتى دين چنين بود،مبلغ دين هم بايد با اين دين متناسب باشد و از خطا،نسيان،غرض،غرائز شهوانى به دور باشد و چيزى را از دين كم نكند يا چيزى را به دين،مطابق هواى نفسش اضافه نكند.

پس هر كسى از افراد بشر و مكلفان به اين دين،هر مقدار ارتباطشان با اين دين بيشتر باشد،علاوه بر اين كه به

هدف از خلقت نزديك تر هستند،همان كاشف از مرضى بودن عندالله مى شود.چنان كه گذشت،به مقتضاى آيه

مباركه«نفر»كه مى فرمايد:

(لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ )؛(1)

تا در دين آگاهى يابند.

كلمه دين اعم از اصول اعتقادات،احكام شرعى و جهات اخلاقى است و كمال انسان در اين است كه در هر سه بعد كار كند و در مسير صحيح رسيدن به كمال قدم بردارد؛زيرا كه انسان فكر است و بدن و نفس و هر يك از اين ابعاد وظيفه خاص خود2.

ص: 461

را دارد،از نظر فكر و اعتقاد مستقيم باشد و هم چنين در احكام شرعيه كه مربوط به اعضا و جوارح بدن است و در جهات اخلاقى كه مربوط به نفس است و كسى كه در اين سه بعد كار كند،در مسير دين حق حركت كرده است.حالا اگر به جايى رسيد و نخواهد رسيد كه بخواهد رسول مرتضى شود،آن جا كه حضرتش

مى فرمايد:

ألا و إن إمامكم قد اكتفى من دنياه بطمريه ومن طعمه بقرصيه،ألا وإنكم لا تقدرون على ذلك ولكن

أعينونى بورع واجتهاد...؛(1)

امام شما از دنياى خود به دو جامه فرسوده و دو قرص نان كفايت كرده است.بدانيد كه شما توانايى چنين كارى را نداريد،اما با پارسايى و تلاش فراوان...مرا يارى كنيد.

امام صادق عليه السلام فرمود:

كونوا دعاة للناس بغير ألسنتكم ليروا منكم الورع والاجتهاد و الصلاة و الخير،فإن ذلك داعية ؛(2)

مردم را با غير زبان هايتان[به مذهب خويش]دعوت كنيد تا از شما پارسايى،تلاش،نماز و نيكى را ببينند كه همين دعوت كننده است.

انسان بايستى در اين مسير جد و اجتهاد داشته باشد.اين همان معناى ص ارسله بالهدى ودين الحق ر است.

آيين همگانى

ليظهره على الدين كله ولوكره المشركون ؛

تا بر همه دين ها چيره گرداند،گرچه شرك ورزان ناخشنود باشند.

ص: 462

در اين عبارت لام«ليظهره»براى علت و غايت است؛يعنى دين اسلام بايد بر همه اديان،ملل و تمامى اهل زمين

غلبه پيدا كند و بر آنان ظاهر شود،گرچه شركورزان كراهت داشته باشند.

اين آيه از ادله مهدويت و از آيات متعلق به حضرت مهدى عجل الله تعالى فرجه الشريف و از وعده هاى الهى

است.

چون هنوز اين امر تحقق نيافته است،پس ناگزير بايد در آينده باشد و زمانى فرا رسد كه اين حقيقت و واقعيت تحقق پيدا كند و چون امامى به غير از حضرت ولى عصر عليه السلام نداريم،پس بايد در زمان آن حضرت اين واقعيت محقق شود.

اين شهادت در قرآن مجيد ريشه دارد،آن جا كه خداوند متعال مى فرمايد:

(هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ )؛(1)

او كسى است كه پيامبرش را با هدايت و دين حق فرستاد تا آن را بر همه دين ها پيروز گرداند،گرچه شرك ورزان ناخشنود باشند.

در مجمع البيان در ذيل اين آيه آمده كه امام باقر عليه السلام فرمود:

إن ذلك يكون عند خروج المهدى من آل محمد،فلا يبقى أحد إلا أقر بمحمد صلى الله عليه وآله؛(2)

همانا غلبه دين حق بر همه دين ها به هنگام خروج مهدى آل محمد است؛پس در زمين كسى باقى نمى ماند مگر آن كه به رسالت محمد صلى الله عليه وآله اقرار مى كند.

اين آيه در هنگام خروج مهدى آل محمد عليهم السلام محقق خواهد شد كه همه به پيامبرى و رسالت حضرت محمد

صلى الله عليه وآله اقرار خواهند كرد،ان شاء الله.5.

ص: 463

با پیشوایان هدایت گر: نگرشی نو به شرح زیارت جامعه کبیره جلد 1

مشخصات کتاب

اشاره

فهرست نگاشته ها

با پيشوايان هدايت گر

سخن مركز

پيش گفتار

بخش يكم: در سايه سار زيارت جامعه

اشاره

چيستى معناى زيارت

زنده بودن امامان

زيارت انبيا و حجت هاى الهى؛زيارت خدا

شبهه اى واهى

هدف از زيارت

چرايى تأكيد فراوان بر زيارات

معرفت و شناخت أئمه از ديدگاه روايات

مقام صالحان و شايستگان

آداب زيارت در مكتب اهل بيت

زيارت جامعه كبيره

سند زيارت جامعه كبيره

صحت سند زيارت جامعه

اشاره

1.على بن احمد بن محمد دقاق

2.محمد بن احمد السنانى

3.على بن عبدالله الوراق

4.حسين بن ابراهيم بن احمد بن هشام المكتب

استدلال يا استشهاد دانشمندان به زيارت جامعه

بى نيازى زيارت جامعه از سند

زيارت جامعه در گفتار دانشمندان

غلو از ديدگاه روايات

نه غلو و نه تقصير

غلو از ديدگاه علامه مجلسى

شناخت حقيقى

محورهاى زيارت جامعه

اشاره

1.سلام ها

2.شهادت ها

3.شهادت ثالثه

4.عرضه اعتقادات بر معصوم

5.دعا و توسل

بخش دوم: سلام هايى از روى معرفت

اشاره

سلام بر شما اى خاندان نبوت.

اشاره

معناى سلام

معناى اهل بيت

چرا اهل بيت النبوة؟

نبوت پيامبر گرامى پيش از همه انبيا

جايگاه رسالت

محل آمد و شد فرشتگان

جايگاه فرود وحى

اشاره

چگونگى فرود آمدن وحى بر ائمه

معدن رحمت و مهرورزى

اشاره

رحمت الهى

رحمت الهى از ديدگاه قرآن

خازنان علم و دانش

اشاره

ارزش دانش

قبح تقدم مفضول بر فاضل

علم رسول الله نزد ائمه

علم غيب

حقايق قرآن

نهايت بردبارى

اشاره

تفاوت حلم با صبر

نگاهى به حلم و بردبارى پيامبر خدا

حلم و بردبارى امام حسن

اعتراف دشمن

حلم و بردبارى ديگر ائمه

بنيان هاى كرامت و بزرگوارى

اشاره

معناى كرم

منشأ شرافت

پيشوايان به سوى كمالات

اشاره

پيشوايان امت ها

اعتراف غاصبان ستم گر

امامت معنوى