ص: 2

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم الحمد للّه الواحد الاحد ثم الصلوة و السلام على سيدنا رسول اللّه محمد صلّى اللّه عليه و اله و سلّم و على اهل بيته الطاهرين من الان الى الابد و لعنة اللّه على اعدائهم بلا عدد

اما بعد بحمد اللّه چون جلد ٢ كه از تحت طبع خارج گرديد در زياده از چهار صد صحيفه و در برداشت بقيۀ زندگانى فاطمۀ زهرا سلام اللّه عليها را و زندگانى امهات مؤمنين و فضۀ خادمه و اسماء بنت عميس و ام ايمن و خواهران فاطمه زهرا (ع) زينب و ام كلثوم و رقيه شروع بجلد سوم نموديم كه دربر دارد زندگانى امهات ائمه معصومين عليهم السلام و بانوان دشت كربلا و باب الف از بانوان شيعه خلاصه اين جلد سوم داراى سه فصل است فصل اول در امهات ائمه عليهم السلام فصل دوم در زندگانى زينب كبرى (ع) و سائر بانوان دشت كربلا فصل سوم در باب الف از بانوان شيعه و در جلد چهارم انشاء اللّه از حرف باء شروع ميشود.

المولف الاحقر ذبيح الله العسكرى المحلاتى

ص: 3

بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف بانوى حرم حضرت ابو طالب عليه السّلام و مادر فاطمه بنت هرم بن رواحه است كه در استيعاب و مقاتل الطالبين نسبت او را بفهر كه يكى از اجداد رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم است ميرساند شصت سال در دنيا زندگانى كرد يا شصت و پنج يا هفتاد سال زندگانى كرد و بعد از هجرت بمدينة در سنه 4 هجرت بجوار حق پيوست و در بقيع مدفون گرديد و شوهرى بغير از ابو طالب ننمود و از آنجناب چهار پسر و دو دختر آورد پسران باين ترتيب اول طالب كه از او عقبى نماند پس از ده سال عقيل متولد شد پس از ده سال جعفر متولد شد و پس از ده سال ديگر امير المومنين عليه السّلام متولد شد و دختران يكى فاخته كه مشهوره بام هانى است و ديگرى جمانه ترجمه اين دو دختر بعد از اين بيايد.

در خصايص فاطميه گويد فاطمه بنت اسد عليها سلام بنور ولايت حاملة و زنى نيكو سريرت و دانا و بينا بامور آخرت و عاقله و هوشمند با كمال عفت و شرافت از جانب سنى الجوانب فرزند برومند خويش كه اشرف ابوين است امومت بائمۀ بر ره داشت و نخستين جدۀ حسنين تا خاتم الائمة قائم آل محمد عليهم السلام است پس از جهتى با خديجه كبرى ام المؤمنين برابر است و از جهتى ام الائمۀ اثنى عشر يعنى مادر دوازده نفر امام عليه السّلام است بلكه ظهور انوار ولايت و امامت اولا از آن مخزونۀ عصمت و گنجينۀ حياء و عفت شده و زنى نزديك تر از او بهاشم بن عبد مناف جز نبات طاهره عبد المطلب نبوده و اول هاشميه است كه خليفه هاشمى بزاد و چنين اختر فروزنده بگذارد) .

پاره اى از حالات اين مخدره درج ٢ در ترجمه آمنه سبق ذكر يافت فاطمه بنت اسد نه تنها مادر امير المومنين بود بلكه بعد از وفات عبد المطلب كه رسولخدا شش

ص: 4

يا هشت سال از سن او گذشته بود و در خانۀ ابو طالب بسر ميبرد فاطمه بنت اسد در حق رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم مادرى ميكرد و در همه جهت او را بر فرزندان خود مقدم ميداشت و نيز مادر فاطمه زهراء عليها سلام بود بعد از خديجه كه آن سيدۀ نساء هنگاميكه مادرش خديجه دنيا را وداع گفت پنج سال بيش از سن آن مخدره نگذشته بود و فاطمة بنت اسد مادرى ميكرد و در دامان عزت خود آن مستورۀ دو جهانرا بجان و دل سرپرستى ميكرد تا از دنيا رفت كفى لها فخرا و شرفا

ص: 5

السماء كه تو كراهت دارى نشستن مرا و ميخواهى سئوال كنى از ابا كرز از خوابى كه ديده اى تا ترا خبر دهد من گفتم اگر راست ميگوئى و از قصد استظهار من آگاهى خبر ده مرا پس اين ابيات را خواند.

رايت اجبالا تؤم اجبالا و كلها لابسة سربالا

مسرعة لتبتغى النضالا حتى رايت بعضها تعالى

و بيضة تشتعل اشتعالا و واحد في قعر ماء غالا

و ثانى فى جوها قد حالا بذى خواف طارحين زالا

و ثالث صادف اختلالا من كسره منظره مختالا

و رابع قد خلته هلالا ادرك فى خلقته اشبالا

تم استوى مستاسد اصوالا يخطف من سرعته الرجالا

فانسل من قيعانها اسلالا حتى اتي ابن عمه ارسالا

فتلوه يصغه ابتلالا كظبيته ما صنعت عقالا

تم انبتهت تحسبى خيالا

فاطمه فرمود چنين است خواب من اى جميل اكنون تاويل و تعبير آنرا بيان كن پس ابياتى كه معمول بين كهنه و هواتف جن است مى سرايد و حاصلش اين است كه چهار شمشير چهار پسر است كه يكى بآسمان طيران ميكند كه ظاهرا طالب بوده باشد كه از دنيا رفت و يكى در هوا ميماند كه ظاهرا عقيل است كه عمر طولانى نمود و زنده بود تا بعد از امير المؤمنين عليه السلام وفات كرد و ديگرى شكسته مى شود كه مراد جعفر است كه در موته شهيد شد و آن ديگر كه بشكل شير درآمد امير المومنين عليه السلام است.

و ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه در آنجائيكه در مقام اثبات ايمان ابو طالب است ميگويد فواعجباه خداوند نهى كرده كه مؤمنه در حبالۀ كافرى درآيد از نكاح و فاطمه بنت اسد از سابقات در اسلام بوده تا زمانيكه ابو طالب وفات كرده باز گفته فاطمه بعد از ده نفر بشهادتين و اقرار باسلام سعادت يافته اند.

ص: 6

اقول اكر مراد ابن ابى الحديد اين است كه بعد از ده نفر اسلام خود را ظاهر كرده است صحيح است و اگر مراد او اين است كه اسلام آنها مسبوق بكفر بوده كذب محض و غلط فاحش است فاطمه بنت اسد و خديجه بنت خويلد و آمنه بنت وهب اسلام آنها مسبوق بكفر نبوده است و خداوند متعال اين چند زنرا براى مضاجعت و حمل ولادت و حضانت رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم كه بالفطرة قابليت هرگونه اظهار مرحمت و موهبت داشته اند برانگيخت براى حفظ وجود رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم و اين بانوان از اول ولادت تا زمان بعثت بر مذهب حنيف ابراهيم خليل بودند و سجده بت نكردند و اقاويل اهل سنّت در سوق علم و معرفت قيمت ندارد ايكاش بديدۀ باطن بعد از تصفيۀ خاطر نظرى بمقامات عليۀ و درجات سنّيۀ اين مخدرات مرضيه و مكرمات محترمه ميكردند تا از روى جهل و نادانى اولياء كاملين و بنات طاهرات و طاهرين را از جادۀ توحيد و مسلك عرفان و ايمان برب مجيد خارج نمينمودند رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم در دامان فاطمه بنت اسد پرورش يافته و آنمخدره علامات نبوترا همه روزه از آنحضرت مشاهده مينمود و محتاج نبود كه صبر كند تا ده نفر كه ايمان آورده اند فاطمه يازدهمى بوده باشد.

ص: 7

هاى آسمانيرا و صدقم بكلام جدم ابراهيم خليل و بدرستيكه او بناكننده بيت الحرام بود پروردگارا بحق آن كسيكه اين خانه را بنا كرد و بحق اين مولوديكه در رحم من است كه اين ولادت و وضع حمل مرا آسان گردان يزيد بن قعنب گفت ديدم ديوار خانه شكافته شد و فاطمه بنت اسد داخل گرديد و از چشم ما غائب شد پس ديدم ديوار بهم چسبيده شد و قفل آن از براى ما بازنگشت دانستيم كه اين امر پروردگار است پس روز چهارم بيرون آمد و بدست او جناب امير المؤمنين عليه السّلام بود و فاطمه گفت خداوند متعال مرا تفضيل داد بر گذشتگان از زنان از آنكه آسيه دختر مزاحم خدا را پرستش كرد به پنهاني در موضعيكه دوست نداشت خداوند عبادت كرده بشود مگر از روى اضطرار و مريم دختر عمران نخل خشك شده را بدست خود حركت داد تا از آن خرماى رسيده چيده تناول نمود و من داخل شدم در خانۀ خداوند متعال و خوردم از ميوه هاى بهشتى و چون خواستم بيرون آيم هاتفى فرياد كرد كه اين مولود را على نام بگذار كه خداوند على اعلى فرموده من اسم او را از اسم خود مشتق نمودم و بادب خود او را مؤدب كردم و او را بغامض علم خود آگاه ساختم و او است كه بتها را ميشكند در خانه من و اوست كه بر بام خانۀ من اذان خواهد گفت و اوست كه خانۀ مرا از لوث كفر پاك خواهد كرد و مرا تقديس ميكند فطوبى لمن احبه و اطاعه و ويل لمن ابغضه و عصاه

و لنعم ما قيل

ولدته فى حرم الا له امه و البيت حيث فنائه و المسجد

بيضاء طاهرة الثياب كريمة طابت و طاب وليدها و المولد

فى ليلة غابت نحوس نجومها و بدت مع القمر المنير الاسعد

مألف فى خرق القوابل مثله الا ابن آمنة النبى محمد صلّى اللّه عليه و اله و سلّم

ص: 8

و قال محمد بن منصور السرخسى

على ما في ديباچة شرح نهج البلاغة للعلامّة الخوئى

ولدته منجبته و كان ولادها فى جوف كعبته افضل الاكنان

و سقاه ريقته النبى و يالها من شربة تغنى عن الالبان

و در قصيدۀ فاخرۀ ميلاديه علاّمة عصره حاجى ميرزا اسماعيل شيرازى است ان يكن يجعل للّه البنون فتعال اللّه عما يصفون

فوليد البيت احري ان يكون لولي البيت حقأ ولدا

لا عزير لا و لا اين مريم

هذه فاطمة بنت اسد اقبلت تحمل لاهوت الا بد

فاسجد و اذ لاله فيمن سجد فله الاملاك خرت سجدا

مذ تجلى نوره فى آدم الخ

حقير تمام اين قصيده را در جلد اول صندوق النفايس نقل كرده ام خلاصه ابن صباغ مالكى در كتاب فصول المهمه گويد الولد الطاهر من النسل الطاهر ولد في الموضع الطاهر فاين توجد هذه الكرامة لغيره فاشرف بقاع الحرم المسجد و اشرف بقاع المسجد الكعبة و لم يولد فيه مولود سواه فالمولود فيه يكون في غاية الشرف و ليس المولود في سيد الايام يوم الجمعة فى الشهر الحرام فى البيت الحرام سوى امير المومنين عليه السلام.

و درج  6 (الغدير) ص  ٢٢  طبع  ٢  زياده از شانزده كتاب از كتب معتبرۀ سنيه نقل فرموده كه آنحضرت در خانۀ كعبه متولد گرديد.

و در خصايص فاطميه گويد مخفى نماند كه ولادت حضرت امير المؤمنين عليه السّلام ده سال پيش از بعثت بود يعنى حضرت رسول سى ساله بود كه حضرت امير متولد شد و اين مخدره قبل از ظهور نبوت و كسوۀ رسالت عقيده اش در كمال متانت و صلابت

ص: 9

بود كه نزديك خانۀ كعبه چنين فرمود و از ما فى الضمير خود سخن گفت كانها پيش از ولادت فرزندش خود را بدايرۀ اين شريعت داخل كرده و انتظار ميكشيد تا آن بزرگوار ويرا دعوت به نبوت نمايد پس از دعوت اول كسيكه بيعت كرد با مخالفت مردان و زنان قريش و دشمنان نادان آن زن مكرمۀ معظمۀ بود بعد از خديجه پس بنابراين تقرير فاطمه بنت اسد تا زمان رحلتش و غالب روزكارش باطاعت سيد مختار و امتثال امر پروردگار اشتغال داشته و هيچ زنى در امت او اين مقدار از زمان بعد از خديجۀ طاهرة توحيد نكرد و عمل بايمان و احكام صادره آن ننمود پس استحقاق آن داشت كه پيغمبر رحمت آن قسم مرحمت در حق او منظور دارد و برايش زبان بدعا و ترحيم و استغفار كشايد و بوى تلقين ولايت نمايد و دين پاك او را تكميل كند. و بروايت ديگر در شفير قبر فاطمة نشسته فرمود انبك انبك على لا عقيل و لا جعفر و چنين زنى كه سلوك و خلوص و كردار و رفتارش با جناب سيد ابرار در تمام عمر با كمال شوق چنين باشد و فاطمه زهرا را خاصه و خلاصۀ وجود مسعود و جوهر صافى و حقيقة حقۀ مصطفوى بداند و رضايت خاطر آنجنابرا در دوستى فاطمۀ زهرا و خدمتگذارى او بفهمد با آنكه مادرى ندارد چگونه ميشود از ملازمت و مصاحبت وى گريزان شود پس از اخبار كثيره و آثار معتبره معلوم است بعد از ولادت فاطمۀ زهرا عليه السّلام فاطمه بنت اسد در اين هشت ساليكه در مكه مشرفه بود و در مدت اقامتش تا چند سال از رحلتش در مدينۀ طيبه بجان و دل كوشش افزون از حد و حصر داشت بهمان ملاحظة كه در خدمت گذارى پيغمبر داشت در خدمت آن مستوره كبرى قصورى نورزيد و خدمت خود را در خدمات شايسته بحضرت فاطمه در مكۀ معظمه و در طريق هجرت و مدينۀ طيّبه كوتاهى و دريغ نداشت پس گمان نميكنم زنى بعد از خديجه بجلالت قدر فاطمة بنت اسد برسد فعليها من الصلوات ما طابت و من التحيات ما طهرت ما دام النجوم انارت و الافلاك دارت

ص: 10

وفات عليا مخدره فاطمة بنت اسد

منقول از روضة الواعظين فتال است كه از ابن عباس روايت كند كه گفت روزى جناب امير مؤمنان با ديده گريان خدمت حضرت رسول صلّى اللّه عليه و اله و سلّم شرفياب شد و ميفرمود انا للّه و انا اليه راجعون آن بزرگوار فرمود مه يا امير المؤمنين عرض كرد مادرم فاطمه بنت اسد دنيا را وداع گفت رسول خدا چون اين بشنيد بگريست و فرمود يا على مادر تو تنها نبود بلكه مادر منهم بود خداوند رحمت كند او را اكنون اين عمامه و اين دو جامه بگير و او را كفن بنما و فرمان بده زنان را در نيكوئى غسل او اهتمام بنمايند پس مرا خبر كن تا متولى امر او بشوم پس پيغمبر بعد از ساعتى برخاست و رفت چون جنازه اش را درآورده اند بر او نماز گذارد و چهل تكبير گفت و داخل قبر شد و در ميان قبر خوابيد و از آنجناب ناله و حركتى شنيده نشد و بروايت سمهودى (در كتاب الوفاء فى اخبار دار المصطفى) آنحضرت در قبر قدرى قرآن تلاوت كرد پس بيرون آمدند.

و بروايت سابق چون از امر وى فراغت يافتند آن بزرگوار نزديك سرش نشست و فرمود اى فاطمه من محمد اشرف اولاد آدمم و فخرى نيست چون منكر و نكير آمدند و از تو سؤال كردند بگو اللّه ربي و محمد نبي و الاسلام ديني و القرآن كتابى و ابنى امامى و ولى بعد فرمود اللهم ثبت فاطمة بالقول الثابت پس دست راست را بدست چپ زد و خاك از دست خود بريخت و فرمود قسم بحق آنكسيكه جان محمد در قبضۀ قدرت اوست فاطمة صداى دو دست مرا شنيد پس عمار بن ياسر عرض كرد فداك ابى و امى يا رسول اللّه نماز گذاردى كه باحدى چنين نماز نكردى فرمود يا ابا اليقضان فاطمه استحقاق و اهليت اين كارها را دارد چه آنكه او مادر من است بعد از مادرم با اينكه فرزندان بسيار داشت از ابو طالب و از ايشان خير كثير ظاهر و صادر ميشد مع ذلك سير ميكرد مرا و گرسنه نگاه ميداشت آنها را و بمن ميپوشانيد

ص: 11

و آنها را برهنه واميگذاشت و بمن روغن ميماليد و آنها را پريشان و ژوليده مى داشت اى عمار چون بدست خود نظر كردم چهل صف از ملائكه ديدم از براى هر صفى تكبيرى گفتم و در قبر خود را كشانيدم بدون ناله و حركتى در آنحال از خداى مسئلت ميكردم كه فاطمه را برهنه محشور ننمايد هنگامى كه مردم در روز محشر برهنه محشور ميشوند يا عمار قسم بحق آن كسيكه جان من بدست اوست از قبر بيرون نيامدم مگر آنكه دو چراغ از نور نزد پاهاى او ديدم و دو ملك موكل بقبر او يافتم كه براى او استغفار مينمايند تا روز قيامت

و در خبر ديگر فرمود ملائكه پر كردند افق را و درى از بهشت براى او باز شد و از براى او فرش بهشتى گستردند و از رياحين بهشت بجهت او فرستادند پس فاطمه در روح و ريحان و جنت نعيم است و قبر او روضه اى از رياض جنت است

و در خبر ديگر كه سمهودى نقل كرده آنحضرت فرمود رحمك اللّه يا امى بعد امى ثم قال اللّه الذى يحيى و يميت و هو الحى الذي لا يموت ربّ اغفر لامى فاطمة بنت اسد و وسع عليها مدخلها بحق نبيك و الانبياء الذين من قبلى لانك ارحم الراحمين يعنى (اى مادر من كه بعد از مادرم مرا مادر بودى خدا ترا رحمت بنمايد پس فرمود اى خداى آنچنانيكه زنده ميگردانى و مى ميرانى و زنده و پاينده هستى كه مرگ از براى تو نيست پروردگارا بيامرز مادر من فاطمه بنت اسد را و قبر او را وسعت بده بحق من و پيغمبرانيكه قبل از من بودند چون تو ارحم الراحمين باشى.

ص: 12

قال ان للّه من عباده خيرتان فخيرة من العرب قريش و من العجم فارس و فيه يقول ابو الاسود الدئلى.

و ان غلاما بين كسرى و هاشم لا كرم من نيطت عليه التمائم

و اين بانو را بنام شاه زنان و سلافة و خوله و غزاله نيز ميخواندند و شاعر در حق او گفته يعنى در حق زين العابدين.

و امه ذات العلى و المجد شاه زنان بنت يزدجرد

و هو بن شهريار بن كسرى ذو سودد ليس يخاف كسرى

و باتفاق مورخين مخدره شهربانو هنگاميكه امام زين العابدين از او متولد گرديد آنمخدره در حال نفاس دنيا را وداع گفت.

پس آنچه را كه صاحب تذكرة الخواتين بر هم بافته باينكه شهربانو روز عاشوراء سوار ذو الجناح كرديد و با دخترش برى آمد و دختر را رها كرد ابدا اصلى ندارد و اعجب از اينكه تاكنون آن كوه زيارت گاه جهال گرديده است و مردم جاهل دسته دسته ماشين گرفته بزيارت يك امر موهومى ميروند واجب است بر طرفداران دين كه اين خرافات را از كله هاى مردم بيرون بنمايند

و بايد دانست كه تشرف اين مخدره بخدمت سيد الشهدا كاملا روشن نيست كه در چه زمانى بوده آيا زمان امير المؤمنين عليه السّلام بوده يا زمان عثمان بوده يا زمان عمر بوده ذهب الى كل فريق

مستند كسانيكه ميگويند زمان خلافت امير المومنين عليه السلام بوده فرمايش مفيد است در ارشاد كه ميفرمايد حريث بن جابر الحنفى را امير المؤمنين عليه السلام ولايت بعضى از نواحى مشرق داده بود دو دختر از يزدجرد بدست آورد و آنها را بنزد امير المؤمنين فرستاد آنحضرت شهربانو را بحضرت حسين بخشيدند زين العابدين از او متولد گرديد و ديگرى را بمحمد بن ابى بكر بخشيده قاسم بن محمد بن ابى بكر از او متولد گرديده است.

و مستند كسانيكه ميگويند در زمان عثمان بوده روايت عيون اخبار الرضا است

ص: 13

كه صدوق بسند خود از سهل بن قاسم بوشنجانى (1)حديث كند كه حضرت رضا بمن فرمود بين ما و شما نسبى ميباشد عرض كردم آن كدام است فرمود چون عبد اللّه بن عامر فتح خراسان كرد دو دختر از يزدجرد بن شهريار بدست آورده آنها را فرستاد بمدينه بنزد عثمان يكى را بحسن عليه السّلام و يكى را بحسين بخشيد و هردو در حال نفاس از دنيا رفته اند و آنكه بحسين عليه السلام بخشيد مادر على بن الحسين عليه السلام بود الحديث) .

و مستند كسانيكه ميگويند زمان عمر بوده روايت قطب راوندى است كه در خرايج از امام باقر (ع) حديث كند كه چون شهربانو را بمدينه اوردند عمر خواست مانند ساير كنيزان در معرض بيع درآورد امير المومنين عليه السّلام گفت (ان نبات الملوك لا تباع و لو كانوا كفارا و ليكن ان تعرض عليها ان تختار واحدا من المسلمين فزوجها و احسب مهرها من عطائه من بيت المال) حضرت امير عليه السّلام فرمود بدانكه دختران پادشاهان را در بازار بيع و شرا در نميآورند و لو كافر هم باشند فروخته نميشوند بايد خود آن دختر انرا بحال خود گذاريد تا هركه را ميخواهد اختيار بنمايند پس مهر او را از قسمت او از بيت المال بحساب گيريد چون شهربانو را مختاره كردند از پشت سر حضرت امام حسين آمد و دست روى شانه او گذارد و گفت اگر اختيار با من است از اين ضياء لامع و نور ساطع تجاوز نكنم پس امير المؤمنين حذيفه را فرمود تا آنمخدره را براى حضرت حسين بخانه برد امير المؤمنين فرمود نام تو چيست عرض كرد شاه زنان حضرت فرمود نام تو شهربانويه باشد) .

و در منتهى الامال روايت ميكند كه پيش از اينكه لشكر اسلام بر سر ايشان برود شهربانو در عالم رؤيا ديد كه حضرت رسول بر وى داخل شد با حضرت امام حسين و او را براى حضرت خواستگارى نمود و باو تزويج كرد شهربانو را آنمخدره گفت چون صبح شد محبت آن خورشيد فلك امامت در دل من جا گرفت و پيوسته در خيال آن حضرت بودم چون شب ديگر بخواب رفتم حضرت فاطمه را در خواب ديدم اسلامرا

ص: 14

بمن عرضه داشت و من در خواب بدست او مسلمان شدم پس فرمود كه در اين زودى لشگر اسلام بر پدر تو غالب خواهند شد و ترا اسير خواهند كرد و بزودى بفرزند من حسين خواهى رسيد و خدا نخواهد گذارد كه كسى دستى بتو برساند تا آنكه بفرزند من برسى و حق تعالى مرا حفظ كرد كه هيچ كس بمن دستى نرسانيد تا اينكه مرا بمدينه آوردند چون امام حسين را ديدم دانستم كه همان است كه در خواب ديدم و رسولخدا مرا باو تزويج كرد باين سبب او را اختيار كردم.

و در كافى كلينى ميفرمايد اين دو دختر چون وارد مدينه شدند ديوارهاى مدينه از جمال و ضياء آنها روشن گرديد) و در پاره اى از تواريخ مينويسند كه تمام زنان مدينه بتماشاى آنها آمدند چون آنها را وارد مسجد رسولخدا نمودند عمر خواست صورت شهربانو را بگشايد تا مشتريان تماشا بنمايند شهربانو بزير دست او زد و گفت سياه باد روى پرويز كه اگر نامۀ رسولخدا را پاره نكرده بود دختر او در چنين موقفى نميايستاد عمر چون زبان او را نميدانست بگمان اينكه او را دشنام ميگويد تازيانه از كمر كشيد و قصد زدن آن مخدره نمود و گفت اين مجوسية مرا دشنام ميگويد امير المومنين فرمودند مهلا يا عمر آرام باش و او را مزن اين جد خود را دشنام ميگويد بتو كارى ندارد و مطلب را بعمز فهمانيد چون شهربانو حضرت حسين را قبول كرد و بخانه درآمد حضرت فرمودند يا حسين لتلدن لك خير اهل الارض فولدت على بن الحسين (ع) فرمود يا حسين اين با سعادت را نيكو محافظت بنما و احسان كن بسوى او كه عنقريب فرزندى از او متولد گردد كه بهترين اهل زمين بوده باشد بعد از تو و اين مادر او صياء و ذريۀ طيبه است

و بروايت مفيد نام خواهرش (كيهان بانويه) بوده و بعضى مرواريد گفته اند و بعضى ميگويند روايت مفيد سابق الذكر اقرب الى الصواب است لان كون ذلك فى زمن عمر مستبعد لان تولد زين العابدين عليه السّلام كان في خلافة جده امير المؤمنين عليه السّلام و عدم تولد ولد منها الا بعد اكثر من عشرين سنة مستبعد) و يمكن تعدد الواقعة بالجمله كسانيكه باخبار و تواريخ احاطه دارند لا بد در جمع و تحليل اين سه قول نظرى دارند و اللّه العالم

ص: 15

ص: 16

به پوشاند از يكطرف سرهاى خويشاوندان خود را بر نيزه بنگرد إنا للّه و انا اليه راجعون.

و در منتهى الامال قمى است كه فاطمه بنت الحسن بسيار جليله است از امام زين العابدين چهار پسر آورد امام محمد باقر و حسن و حسين و عبد اللّه الباهر و اين عبد اللّه متولى صدقات امير المومنين بود پنجاه هفت سال عمر او بود در مدينه وفات كرد و بعضى حسن و حسين را از غير آنمخدره ميدانند و مشهور اين است كه از آن مخدره ميباشد و حسين فرزند امام زين العابدين ٢ نفر بودند حسين اصغر در كتب انساب و تواريخ بسيار او را تجليل و تعظيم كرده اند و عقب او بسيار است ولى از حالات حسين ديگر و حسن از كتب انساب چيزى بدست نميآيد.

ص: 17

و شيعتنا يصبرون على ما لا يعلمون يعنى ما صبر كنندگانيم و شيعيان ما صبر آنها بيشتر است چون ما صبر ميكنيم در اموريكه عالم و داناى بوقت وقوع آن هستيم و شيعيان ما صبر ميكنند در اموريكه عالم بآن نيستند

و ام فروه نامش فاطمة و قيل قريبة و سيد رضى در اين باب شعرى دارد ميفرمايد.

و حزنا عتيقا و هو غاية فخركم بمولد بنت القاسم بن محمد

و نيز كلينى در كافى بسند خود از عبد الاعلى حديث كند كه گفت ام فروه و والدۀ حضرت صادق عليه السّلام را ديدم در خانۀ كعبه طواف ميكند و عبائى متنكرة بر خود پيچيده است و با دست چپ حجر الاسود را مسح كرده مردى از طواف كنندگان او را گفت يا امة اللّه در سنت خطا كردى ام فروه فرمود ما خانواده اى باشيم كه از علم تو بى نياز هستيم.

و مسعودى در مروج الذهب گويد كه ام فروه از تمامى زنان عصر خود تقوايش بيشتر بود) .

و ام فروه چندان مجلله بود كه بسبب آن از حضرت صادق بابن المكرمه تعبير ميكردند.

در منتهى الامال گويد ظاهرا آنمردى كه بام فروه ايراد كرد كه در سنت خطا كردى از فقهاى عامه بوده است و آنمخدره چگونه بينياز نباشد از فقه عامه زنيكه شوهرش باقر علوم اولين و آخرين بوده و پدر شوهرش امام زين العابدين (ع) و فرزندش ينبوع علم و حكمت امام صادق و پدرش از ثقات و معتمدين اصحاب امام زين العابدين كه يكى از فقهاء سبعه مدينه است در حجر علم تربيت شده و در بيت فقه نشو و نما كرده.

در رجال ما مقانى ميفرمايد قاسم بن محمد بن ابى بكر از اصحاب حضرت سجاد و پسر خالۀ او است و از ثقات اصحاب او است و از سادات تابعين و فقهاء شيعه است و افضل اهل زمان خود بوده و سعيد بن مسيب گويد نديدم كسيرا كه احدى را بر او

ص: 18

تفضيل بدهند مالك بن انس در حق او گفته كه قاسم بن محمّد از فقهاء اين امت است در سنه ١٠١ دنيا را وداع گفته و عمر او هفتاد و دو سال بود)

ص: 19

قيمت او چيست گفت هفتاد دينار ابن عكاشه گفت من او را خريدم بآنچه كه در اين صره است پيرمردى در آنجا بود گفت صره را باز كنيد و نقد را بشماريد برده فروش گفت بيخود آنرا باز نكنيد كه اگر يك دينار آن كم باشد آن را نفروشم چون بازكردند و شمردند همان هفتاد دينار بود ابن عكاشه او را گرفت و بنزد امام باقر عليه السّلام آورد و حضرت صادق در نزد پدر بزرگوار خود ايستاده بود پس امام باقر از آنچه بين من و برده فروش اتفاق افتاده بود و گفتگو كرده بوديم مرا خبر داد و حمد خدايرا بجا آورد بعد رو بجاريه فرمود و سئوال نمود كه نام تو چيست عرض كرد حميدة فرمود حميدة فى الدنيا و حميدة فى الاخرة اكنون بگو بدانم اى حميده آيا باكره باشى يا ثيبة عرض كرد باكره هستم فرمود چگونه بوده است و حال آنكه آنچه جوارى در دست برده فروشان واقع شود آنرا فاسد ميكنند عرض كرد يابن رسول اللّه مولاى من هرگاه قصد من مينمود خداوند متعال بر او مسلط ميكرد مرديرا كه موى سر و محاسنش سفيد بود بر او سيلى ميزد تا اينكه از اين قصد منصرف ميشد و اين قضيه چند مرتبه اتفاق افتاد اين وقت امام باقر عليه السلام فرمودند ولدى جعفر خذها اليك كه بزودى بهترين روى زمين براى تو متولد خواهد شد از او پس موسى بن جعفر از او متولد گرديد.

صدوق بسند حود از ابو بصير حديث كند كه وارد شدم بر حميدة المصفات براى تعزيت حضرت صادق پس آنمخدره گريست و من نيز گريستم پس از آن فرمود اى ابو محمد اگر ميديدى حضرت صادق را در وقت موت همانا امر عجيبى مشاهده مى كردى آنحضرت چشمهاى خود را گشود و فرمود جمع كنيد بنزد من هركسيكه با من قرابت و خويشى دارد پس ما نگذاشتيم احدى از خويشان او را مگر آنكه بنزد او آورديم پس آنجناب نظرى افكند بسوى ايشان و فرمود ان شفاعتنا لا تنالها مستخفا بالصلوة) همانا شفاعت ما نخواهد رسيد بكسيكه استخفاف كند بنماز و نماز خود را سبك شمارد و اعتنا و اهتمام بان نداشته باشد.

و قال الصادق عليه السّلام حميده مصفات من الادناس كه سبيكة الذهب ما زالت

ص: 20

الاملاك تحرسها حتى اديت الى كرامة من اللّه لى و للحجة من بعدي و در مجمع البحرين گويد البرير جيل من الناس و حموى در معجم البلدان گويد بربر اسم از براى قبايل كثيره است در كوههاى مغرب زمين اول آنها برقه است بعد منتهى ميشود تا آخر مغرب زمين و درياى محيط و جنوبا تا بلاد سودان امتداد دارد و قبائل بيشمارى هستند كه هر قبيله از آنها نسبت داده ميشود بهمان موضع و مجموع را بلاد بربر گويند و در تاج العروس شطرى از ما يتعلق بذلك را ذكر كرده است.

ص: 21

بن جعفر فرمودند مرا باو حاجتى نيست ديگرى را بياور آنمرد گفت ديگر جاريه نباشد مگر جاريه اى مريضه حضرت فرمودند باكى نيست بياور آنمرد قبول نكرد حضرت مراجعت كردند روز ديگر هشام گويد مرا طلبيد و فرمودند برو در نزد آن مرد برده فروش و بگو غايت قيمتى كه در مقابل اين جاريه ميخواهى بگو آن فلان قيمت را خواهد گفت پس وجه را تسليم كن و جاريه را گرفته بياور

هشام گويد چون بنزد آن برده فروش آمدم و صحبت از قيمت نمودم گفت واقع مسئله اين است كه من از فلان مقدار ثمن كمتر نميفروشم هشام گفت او را خريدم چون جاريه را تسليم گرفتم آنمرد برده فروش گفت ترا بخدا قسم بگو آن شخص ديروزى كه بود كه همراه تو بود گفتم مردى است از بنى هاشم گفت از كدام قبيله گفتم بيش از اين ندانم غرض تو از اين سؤال چيست گفت ترا خبر دهم كه من اين جاريه را از اقصى بلاد مغرب ابتياع كردم زنى از اهل كتاب مرا گفت اين جاريه از كيست كه با تو باشد بايد در نزد بهترين اهل روى زمين باشد كه چند روزى در نزد او بيشتر توقف نكند مگر آنكه فرزندى از او متولد بشود كه در شرق و غرب عالم بهتر از او نباشد فلم تلبث عند موسى بن جعفر الا قليلا حتى ولدت له الرضا عليه السلام.

و صدوق در عيون اخبار الرضا حديث كند بسند خود از على بن ميثم كه گفت شنيدم از مادرم كه ميگفت نجمه ام الرضا حديث كرد مرا كه چون حامله شدم من بفرزندم رضا عليه السّلام ابدا ثقل حمل بر من نمودار نشد و در خواب صداى تسبيح و تهليل و تمجيد از شكم خود ميشنيدم بقسميكه مرا بوحشت ميانداخت چون بيدار ميشدم اثرى نمى ديدم و چون فرزندم حضرت رضا متولد شد دستها بر زمين نهاد و سر بجانب آسمان بلند كرد گويا با كسى مناجات ميكرد و همى لبهاى خود را حركت ميداد پس موسى ابن جعفر عليه السّلام وارد شد او را گرفت اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ او گفت و بآب فرات او را تحنيك فرمود و او را بمن مرحمت كرده و فرمود هنيئا لك يا نجمة كرامة ربك خذيه فانه بقية اللّه فى ارضه)

ص: 22

و نيز والده حضرت رضا (ع) فرمود مرضعه از براى فرزند من پيدا كنيد او را گفتند مگر شير تو او را كفايت نكند فرمود براستى سخن كنم شير من زياد است ولى مرا اذكار و اورادى است كه بواسطه پرستارى از آن اذكار و اوراد كاسته شده است و يدل على تسميتها به تكتم قول الشاعر

الا ان خير الناس نفسا و والدأ و رهطا و اجدادا على المعظم

اتتنا به للعلم و الحلم ثامنا اماما يؤدى حجة اللّه تكنم

و تكتم بوزن المضارع المبنى للمجهول من اسماء نساء العرب قد جائت فى الاشعار كثيرا منها قول الشاعر

طاف الخيالان فها جاسقما خيال تكنى و خيال تكتما

ص: 23

خاموش گرديد و از خاموش شدن چراغ بسيار مهموم شدم ناگاه ديدم كه آن خورشيد فلك امامت از افق رحم طالع گرديده و در ميان طشت نزول نمود و بر آن حضرت پردۀ نازكى احاطه كرده بود و نورى از آن ساطع بود كه تمام آن حجره را منور ساخت و ما از چراغ مستغنى شديم پس آن نور مبين را برگرفتم و در دامن خود گذاشتم و آن پرده را از خورشيد جمالش دور كردم در اين هنگام برادرم حضرت رضا داخل شد بعد از اينكه او را در جامۀ پيچيده بودم آن گوشوارۀ عرش الهى را از ما گرفت و در گهوارۀ عزت و كرامت نهاد و فرمود ايحكيمه از اين گهوار مفارقت مكن

ص: 24

سوسن والدۀ ماجدۀ امام حسن عسكرى (ع)

و منافات ندارد كه اين مخدره را بنام حديثة و سليل و شكل و حريبة نيز بخوانند بجهت آنكه در ميان عرب تعدد اسماء مرسوم بوده است سيما فى الجوارى و البيوتات الجليلة كما اينكه حضرت صادق عليه السّلام فرمود ان لجدتى فاطمة تسعة اسماء الخ و كنيه اين مخدره ام الحسن است.

و مسعودى در اثبات الوصيه ميفرمايد چون سليل را بر ابو الحسن عليه السّلام وارد كردند فرمود سليل مسلول من الافات و العاهات و الارجاس و الادناس و در نهايت صلاح و ورع و تقوى بوده

و در عيون المعجزات گويد سليل كانت من العارفات الصالحات و اين مخدره حيوة داشت تا بعد از امام حسن عسكرى در سرمن راى وفات كرد بخلاف سائر امهات ائمه كه تماما در مدينه مدفون ميباشند و او را در قبه امام حسن عسكرى عليه السّلام بخاك سپردند و تاريخ حال او را در جلد چهارم تاريخ سامراء ايراد كرده ام و در جنات الخلود گويد كه در ولايت خودش پادشاه زاده بود

و در اكمال الدين صدوق از آزاد كردۀ حضرت رضا عليه السّلام محمّد بن قنبر الكبير روايت ميكند كه گفت چون حضرت ابو محمّد از دنيا رفت جعفر كذاب در ميراث با جده كه مراد مادر امام حسن عسكرى ميباشد منازعه كرد حضرت حجّت بر او ظاهر شد از جائيكه جعفر ندانست و فرمود اى عم ترا چه ميشود آمده اى كه در حقوق من با من منازعة بنمائى جعفر مبهوت گرديده متحير بماند و ديگر آنحضرت را نديد تا هنگامى كه جده كه مادر امام حسن عسكرى بوده باشد از دنيا رفت وصيت فرموده بود كه مرا در همين خانه در جنب شوهر و فرزندم دفن بنمائيد جعفر در مقام منع برآمد گفت اين خانه من است و مأذون نيست كسيرا در اينجا دفن بنمايند ثانيا امام زمان عجل اللّه تعالى فرجه بر او ظاهر شد و فرمود اى جعفر اين خانه خانۀ تو است يا خانۀ من اين بگفت و از نظر غائب گرديد.

ص: 25

و در جلاء العيون مجلسى ميفرمايد كه مادر امام حسن عسكرى در نهايت ورع و تقوى و عفاف و صلاح بود.

و مسعودى در اثبات الوصية ميفرمايد كه امام حسن عسكرى خبر وفات خود را بمادرش داد و فرمود در سنۀ دويست و شصت بر من مصيبتى وارد شود كه خوف آن ميرود كه وفات من در همان باشد مادر آن حضرت اظهار جزع و ناله نمود آن حضرت فرمود ايمادر جزع مكن كه تقدير الهى لا محاله جارى خواهد شد در آنسال آن مخدره بحج رفته بود چون بمدينه آمد همه روزه استخبار از عراق ميكرد تا اين كه شنيد امام حسن عسكرى از دنيا رفته مراجعت بسامرا نمود و با جعفر در خصوص ميراث منازعه بسيارى روى داد و آنمخدره در نزد ابو الشوارب قاضى اثبات كرد كه حضرت امام حسن عسكرى او را وصى خود قرار داده و هنگاميكه جعفر دستش از مال دنيا تهى شد جده رضى اللّه عنها متكفل جميع مصارف عيالات او گرديد و جعفر كارش بجائى رسيد كه پاره نانى كه سد جوع خود بنمايد بآن دست رس نداشت و جده از گندم و آرد و گوشت و جميع مايحتاج حتى كاه و جو براى حيوانات او همه را تكفل كرده بود

و نيز شيخ صدوق در اكمال روايت ميكند بسند خود كه احمد بن ابراهيم از عليا مخدرة حكيمة بنت الجواد عليه السّلام سئوال ميكند كه امروز كه امام حسن عسكرى از دنيا رفته الى من تفزع الشيعة فقالت الى الجدة ام ابى محمّد صلوات اللّه عليه و هذا غاية الشرف و الجلالة و نهاية الفضل و النبالة حيث انها كانت واسطة بين الامام و الامة و قابلة لحمل اسرار الأمامة و الوصاية و وفات اين مخدره معلوم نيست تا سنۀ ٢6 حيوة داشته.

ص: 26

اين چهار اسم را در اكمال الدين صدوق ايراد كرده است و در كشف الغمه حكيمه را اضافه كرده است و در روفيات الاعيان اسم او را خمط گفته است و عليا مخدره حكيمه خاتون هرگاه او را ندا ميكرد بلقب سيده او را مخاطب ميساخت و در زيارت مرويه او بوصف الراضيه و المرضية و الصديقة و التقيه و النقيه و الزكية موصوفة شده است و تمام عبارات آن زيارت دلالت واضحه بر علو منزلت اين بانوى عظمى دارد در سنۀ دويست و شصت و يك در سرمن راى بجوار حق پيوست و بنا بروايتى قبل از امام حسن عسكرى از دنيا رفت.

و در پشت سر امام عسكرى مدفون گرديد و صندوق او در زيبائى ظاهر و آشكار است و شيخ صدوق در اكمال الدين بسند خود از ابو الحسن محمد بن يحيى الشيبانى روايت كرده كه گفت وارد شدم بكربلا در سال دويست و هشتاد و شش و زيارت كردم قبر مطهر حضرت حسين را پس از آن متوجه كاظمين شدم و بمقابر قريش آمدم در وقتيكه هوا در غايت حرارت و گرمى بود چون بمشهد جوادين عليه السّلام رسيدم و از نسيم تربت مقدس حضرتش مشامم معطر گرديد با اشك ريزان و قلب سوزان خود را بر آن مرقد مطهر انداختم و سر شكم همى متراكم بود بحديكه مانع از نظر كردن بود چون اشك از توالى و ناله از تواتر بيفتاد چشم خود باز كردم ديدم مرد پيرى كه قامتش خميده و پيشانى و دو كف دست او پينه بسته بكسى كه در نزد قبر با او بود گويد (يابن اخى لقد نال عمك شرفا بما حمله السيدان من غوامض الغيوب و شرايف العلوم التى لا يحملها الا سلمان) اى پسر برادرم عموى تو از شرف بمقامى رسيده آن دو مولا يعنى امام على النقى و امام حسن عسكرى آنقدر از غوامض غيوب و شرايف علوم بر وى القا نموده اند كه كسى مثل آن حمل نمى تواند مگر سلمان و لكن مدت من مشرف بانقضاء و عمرم نزديك بزوال شده و من در ميان اهل ولا و محبت كسى را نمى يابم كه اين اسرار و حقايق و رقايق را بر وى القا نمايم من با خود گفتم اى نفس پيوسته مراكب را در طلب علوم و اسرار ائمة اطهار عليه السّلام بتعب مياندازى و سعى و تلاش مى كنى اكنون از اين شيخ چيزيكه دلالت بر امر عظيم دارد ميشنوم پس گفتم اي شيخ

ص: 27

آن دو مولا كيانند گفت آن دو ستارۀ درخشان كه در زمين سرمن راي در زير خاك ميباشند گفتم من قسم ميخورم من بدوستى خاندان رسالت و برتبۀ اين دو در صدف امامت كه من طالب علوم و آثار ايشان هستم و قسمهاى مؤكده بر حفظ اسرار ايشان مى نمايم گفت اگر راست ميگوئى بياور آنچه از اخبار و آثار ايشان با خود دارى چون كتب مرا تفتيش كرد و نوشتهائيكه با من بود ملاحظه نمود گفت راست ميگوئى بدانكه من بشر بن سليمان نخاس هستم كه نسب بابو ايوب انصارى ميرسانم و از مواليان و دوستان حضرت هادى و حضرت حسن عسكرى باشم و همسايۀ ايشان در سرمن راى بودم گفتم پس گرامى بدار برادر خود را بنقل بعضى از آثار آن دو بزرگوار فرمود مولايم ابو الحسن على الهادى مرا در علم و احكام بنده خريدن و آزاد كردن فقيه و دانا گردانيده بود و من بيع و شراء كنيز و غلام نمينودم مگر باذن او و بدين سبب از موارد شبهات اجتناب ميكردم و معرفت من در اين باب كامل گرديده بود و ميان حلال و حرام خوب تميز مى دادم تا آنكه شبى در منزل خود در سرمن راى بودم و پاسى از شب گذشته بود كه ناگاه در را زدند من بسرعت رفتم ديدم كافور خادم حضرت امام على النقى عليه السّلام است كه مرا بخدمت آنحضرت مى طلبيد پس لباس خود را پوشيدم و بحضور آن سرور رفتم ديدم كه آنجناب با فرزند خود ابو محمد عسكرى و خواهرش حكيمه از پس پرده صحبت ميدارند و چون نشستم فرمود اى بشر تو از اولاد ابو ايّوب انصارى هستى و ولايت ما اهل بيت خلفا عن سلف در سلسله شما بوده و پيوسته شما محل اعتماد ما بوده ايد و من ميخواهم كه ترا اختيار بنمايم و مشرف گردانم بفضيلتى كه بسبب آن بر شيعيان سبقت گيرى و ترا بسرّى مطلع گردانم و بخريدن كنيزى بفرستم پس نامه بخط فرنگى و لغت فرنگى نوشت و بمهر شريف خود مزين نمود و دستارچۀ زردى بيرون آورد كه دويست و بيست اشرفى در آن بود و فرمود بگير اين نامه را و زر را و متوجه بغداد شو و در چاشكاه فلان روز بر سر جسر حاضر شو و چون كشتيهاى اسيران بساحل رسيد جمعى از كنيزان بيرون ميآيند پس جماعت مشتريان از وكلاء امراء بنى العباس و عراق دور ايشان را

ص: 28

پس گفتم اى شيخ را ميگيرند تو از دور مشرف و در تمام ان روز منتظر باش تا اينكه به بينى مردى كه او را عمر بن يزيد ميگويند كنيزكى ظاهر كند براى مشتريان و آن كنيزك دو جامۀ حرير نازك پوشيده و ابا و امتناع ميكند از نظر كردن و دست گذاردن مشتريان بر او و برده فروش او را ميزند و او بلغت رومية ميگويد و اهتك ستراه واى كه پرده عفتم دريده شد پس يكى از خريداران گويد من سيصد اشرفى در قيمت اين كنيز ميدهم بجهت عفت او همانا اين عفت او برغبت من افزود آن كنيز با او بلغت عربى ميگويد لو برزت فى زى سليمان بن داود و جلست على مثل سرير ملكه ما بدت لى فيك رغبة فاشفق على مالك) اگر تو درزى سليمان بن داود دراى و بر مثل تخت او قرار گيرى مرا در تو رغبتى نباشد بر مال خود بترس پس نخاس گويد اكنون چاره چيست مرا از فروختن تو علاجى نيست كنيز گويد اين عجله از براى چيست بايد مشترى بهم برسد كه دل من باو ميل كند و اعتماد بر امانت او داشته باشم پس در اين وقت تو برخيز و برو نزد عمر بن يزيد نحاس و بگو با من مكتوبى است كه يكى از اشراف بزبان رومى و خط رومى نوشته و كرم و وفاء و سرف و سخاء خود را در اين مكتوب درج كرده است او را باين كنيز بده كه در اخلاق و اوصاف او تامل نمايد اگر چنانچه مايل و راضى شد من وكيل او هستم كه خريدار شوم بشر بن سليمان گفت اين مراتب كه مولايم حضرت امام على النقى عليه السلام فرموده بود امتثال كردم چون آن كنيز نظرش بر آن كتاب افتاد سخت بگريست و بعمر بن يزيد گفت مرا بصاحب اين نامه بفروش و سوگندهاى عظيم ياد كرد كه اگر نفروشى خود را هلاك مى كنم و با او در باب قيمت گفتگوى بسيار كردم تا آنكه بهمان مقدار كه آن بزرگوار داده بود راضى شد پس وجه را تسليم نمودم و كنيز را قبض كردم آن كنيز خندان و شكفته بود و او را بحجره ايكه در بغداد گرفته بودم آوردم و تا بحجره رسيد نامه را بيرون آورده و ميبوسيد و بر ديدگان خود مينهاد و بدن خود را بآن مس ميكرد من از روى تعجب گفتم آيا مى بوسى نامه اى را كه صاحبش را نميشناسى چون اين مقاله را از من شنيد بنك بر من زد كه اى عاجز و كم معرفت بمقام اولاد الانبياء چنان پندارى كه من صاحب اين نامه را

ص: 29

نمى شناسم اكنون گوش بسخن من دار و دل خود را فارغ كن براى استماع همانا دانسته باش كه من مليكه دختر يشوعا پسر قيصر روم هستم و مادرم از اولاد حواريين و نسبش به شمعون بن حمون الصفا وصى عيسى بن مريم ميرسد اكنون ترا از قصۀ عجيبه و شگفتى خبر دهم بدانكه جدم قيصر روم خواست كه مرا به پسر برادرش تزويج كند و من سيزده ساله بودم پس در قصر خود جمع نمود از نسل حوارييين و از علما و عباد نصارى سيصد نفر و از اشراف هفتصد نفر و از امراء و نقباء لشكر و ملوك عشاير چهار هزار نفر و تختى را كه در ايام سلطنت خود بانواع جواهر مرصع گردانيده بود در صحن قصرى روى چهل پايه تعبيه كرده اند چون پسر برادرش بر آن تخت صعود داد و بتها و چليپاها را از اطراف قرار دادند و كشيشان اسفار انجيل باز كردند كه بخوانند ناگاه بتها سرنگون شد و پايۀ تخت بشكست و پسر برادرش از تخت بر زمين افتاد و بى هوش گرديد پس رنگهاى كشيشان متغير گرديد و اعضاى ايشان بلرزيد و بزرگ ايشان بجدم گفت اى پادشاه ما را از ملاقات اين نحوست كه دلالت بر زوال دين عيسوى دارد معاف دار و جدم اين امر را بفال بد گرفت براى رفع نحوست گفت بار ديگر اين تخت را برپا كنيد و چليپاها را بجاى خود بگذاريد و برادر اين بدبخت را بر تخت نشانيد تا اين دختر را باو تزويج نمايم و نحوست آن برادر را بسعادت اين زائل بنمايم چون حسب الامر مجلس را دوباره تشكيل و بآن تفصيل ترتيب دادند همان حالت اولى رخ داد پس مردم متفرق شدند و جدم با اندوه و غم بحرم سرا بازگشت و پردهاى خجلت درآويخت پس چون شب شد و بخواب رفتم ديدم كه حضرت مسيح و شمعون بن حمون الصفا و جمعى از حوارييين در قصر قيصر برآمدند و در موضع همان تخت منبرى از نور كه از بلندى بآسمان برابرى مينمود نصب كردند و حضرت رسول صلّى اللّه عليه و اله و سلّم با جمعى از اولاد و احفاد خود داخل قصر شد و مسيح عليه السّلام پيش رفته با حضرت رسول معانقه نمود پس حضرت فرمود يا روح اللّه من آمده ام كه از وصى تو شمعون دختر او مليكه را براى اين فرزند خود و اشاره فرمود بماه برج امامت حضرت حسن عسكرى عليه السّلام خواستگارى نمايم پس مسيح بشمعون نگاه كرد و فرمود كه عزت و شرافت

ص: 30

ترا دريافت وصل كن رحم خود را برحم آل محمد شمعون گفت قبول كردم پس رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم بر منبر آمده و خطبه خواند و مرا بعقد فرزند خود درآورده و جملۀ محمديان و عيسويان بر اين امر گواه شدند پس بيدار شدم و از خوف قتل اين خوابرا از پدر و مادر خود پنهان داشتم و با كسى اين خوابرا اظهار ننمودم و آتش محبت آن خورشيد فلك امامت روزبروز در كانون سينه ام مشتعل بود تا آنكه از اكل و شرب باز ماندم و بدنم كاهيده و رنجور و مريض گشتم و در بلاد روم طبيبى نماند مگر آنكه جدم او را حاضر نمود و از دوامى درد من پرسيد و چون از عافيت من مأيوس گرديد روزى بمن گفت اى نور ديده آيا در دل هيچ خواهش و آرزوئى دارى تا بعمل آورم گفتم اى جد گرامى من همانا درهاى فرج بروى خود بسته مى بينم اگر شكنجه و عذاب اسيران مسلمانان كه در زندان تواند رفع نمائى و زنجير از گردن ايشان بردارى و آنها را آزاد كنى ممكن است كه اين رحمت و عطوفت باعث شود كه حضرت مسيح و مادرش مريم مرا عافيت بخشند اين سخن در او اثر كرده آنها را رها نمود من اظهار بهبودى نمودم و مقدارى غذا ميل كردم پس جد من خوشحال گرديده و بر اكرام و اعزاز اسيران مايل گرديد پس بعد از چهار شب در خواب ديدم كه حضرت سيدة نساء با مريم با هزار كنيز از حوريان بهشت بديدن من آمدند و مريم بمن فرمود اى بهترين زنان اينك سيدة نساء فاطمه زهرا مادرشوهر تو است پس بدامنش درآويختم و گريستم و از تشريف نياوردن ابو محمّد عليه السّلام شكايت كردم فرمود اى مليكه فرزند من چگونه بديدن تو آيد و حال آنكه تو مشركى و بدين نصارى ميباشى و اينك خواهرم مريم از دين تو بيزارى ميجويد و اگر رضاى خداوند عز و جل و حضرت مسيح و مريم و زيارت ابو محمد را ميخواهى بگو اشهد ان لا اله الا اللّه و اشهد ان محمدا عبده و رسوله و چون باين دو كلمه طيبه تلفظ نمودم حضرت سيدۀ نساء مرا بسينه خود چسبانيد و دلدارى داد و فرمود اكنون منتظر آمدن فرزندم باش كه من او را بسوى تو ميفرستم پس از خواب بيدار شدم و ميگفتم و اشوقاه الى لقاء ابي محمد و چون شب آينده شد و بخواب رفتم ناگاه آفتاب جمال آنحضرت طالع گرديد و گويا من ميگفتم

ص: 31

اى حبيب من چرا جفا نمودى و مرا بهجران خود مبتلى كردى بعد از آنكه دلم را اسير محبت خود گردانيدى.

فرمود نبود سبب تاخير مگر آنكه تو مشركه بودى اكنونكه مسلمان شدى هر شب بنزد تو خواهم آمد تا آنزمان كه خداوند ما و تو را بظاهر بيك ديگر برساند و اين هجرانرا بوصال مبدل گرداند و از آن شب تابحال يكشب ترك وصال من نكرده

بشر گويد باو گفتم بگو بدانم چگونه در ميان اسيران افتادى فرمود شبى حضرت ابو محمد مرا خبر داد كه جدت لشگرى بطرف مسلمانان خواهد فرستاد خود از عقب ايشان ميرود و تو درزى خدمتكاران با چند نفر كنيز از فلان طريق برو و من بفرموده عمل نمودم طليعه لشكر مسلمانان نمايان شد ما را اسير گرفتند و آخر كار من اين بود كه ديدى و تابحال كسى ندانسته كه دختر قيصر روم مى باشم و مرد پيرى كه در غنيمت او افتادم و در حصّه او واقع شد نام مرا پرسيد گفتم نرجس گفت اين نام كنيزان است پس گفتم اين عجب است كه تو از اهل فرنگى و زبان عربى را خوب ميدانى گفت بلى از بسيارى محبت كه پدرم بمن داشت مرا بر ياد گرفتن آداب حسنة بداشت و زن مترجمى را بمن گماشت كه هرصبح و شام ميآمد و عربى را بمن مى آموخت تا اينكه زبانم باين لغت جارى شد

بشر گويد چون او را بسر من راى خدمت امام على النقى عليه السّلام بردم حضرت باو خطاب كرد فرمود كيف اراك اللّه عز الاسلام و ذل النصرانيه و شرف اهل بيت محمد صلّى اللّه عليه و اله و سلّم نرجس گفت چگونه وصف كنم از براى شما اى فرزند رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم چيزى را كه تو بهتر از من ميدانى پس حضرت فرمود (فانى اريد ان اكرمك فايما احب اليك عشرة آلاف درهم او بشرى لك فيها شرف الابد) .

يعنى ميخواهم ترا گرامى دارم كدام يك بهتر است براى تو ده هزار درهم يا بشارت شرف الابد عرض كرد بشارترا مى خواهم حضرت فرمودند بشارت باد ترا به فرزنديكه پادشاه مشرق و مغرب عالم گردد و زمين را پر از عدل و داد كند بعد از آنكه پر از ظلم جور شده باشد نرجس گفت از كه بوجود آيد حضرت فرمود از

ص: 32

كسى كه رسولخدا ترا براى او عقد بست در فلان شب از فلان ماه در فلان سال پس از او پرسيد كه حضرت مسيح و وصى او ترا براى كه عقد بست عرض كرد براى فرزندت حسن عسكرى فرمود آيا او را ميشناسى عرض كرد از شبى كه بدست بهترين زنان سيدۀ نساء فاطمة زهرا مسلمان شدم شبى نگذشته است كه او بديدن من نيامده باشد پس كافور خادمرا طلبيد و فرمود برو خواهرم حكيمه را بگو بيايد چون حاضر شد فرمود اين همان است كه بتو گفته بودم حكيمه او را در برگرفت و نوازش بسيار نمود پس حضرت فرمود ايعمه نرجس را بردار و بمنزل خود ببر و آداب فرائض و سنن و احكام شرع را باو تعليم بنما كه او زوجۀ فرزندم ابو محمد عليه السّلام و والدۀ حضرت قائم عجل اللّه فرجه ميباشد) و در ترجمه حكيمه خاتون بنت الجواد عليه السّلام كه بعد از اين بيايد باز پاره اى از حالات اين عليامخدره نرجس مذكور خواهد شد انشاء اللّه الحمد للّه و المنه كه پايان يافت فصل اول كه متضمن تراجم امهات ائمه عليهم السلام بود.

ص: 33

ص: 34

ص: 35

تا وقعه حرة اتفاق افتاد و در آن تاريخ كه سنه 6٢ بوده باشد آنمظلومه از دنيا رفته بود

باتفاق مورخين پس بهيچ وجه من الوجوه براى يزيد ممكن نبود كه كوچكترين امر او در آن وقت در مدينه نافذ باشد.

و ثالثا عبد اللّه بن جعفر با آن علاقه ايكه با آن مظلومه دارد او را بگذارد و با او مسافرت نكند و باتفاق مورخين عبد اللّه بن جعفر بمصر نرفت.

و رابعا كمال عجب است در صورتيكه آنمظلومه را مخير بين بلاد كردند بغير از مكه و مدينۀ آنمظلومه اختيار مصر بنمايد با اينكه در آن تاريخ باتفاق مورخين مصر همه عثمانى الرى و از اتباع يزيد پليد بودند چرا آنمظلومه كوفه را اختيار نكرد كه رمح اللّه الاعظم و جمجمة العرب و مركز شيعة و نفوس آنها مهياى ثوره بود و در مصر چه سابقه اى داشت آنمخدره كه بجانب مصر برود.

و خامسا چگونه عاقل منصف متبتع تصديق كند كه آنمظلومه در مصر وارد بر مسلم بن مخلد بشود سبحان اللّه تاريخ مسلم بن مخلد از كفر ابليس معروف تر است كه بعد از قتل عثمان با امير المؤمنين بيعت نكرد و از آنحضرت منحرف بود تا آن حضرت شهيد شد اكنون چگونه باوركردنى است كه عليا مخدره وارد بر همچه شخصى بشود ابن حجر در اصابة بترجمه همين مسلم بن مخلد مى گويد كه از قبل معويه و يزيد ولايت مصر را داشت و ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه جلد اول ص ٣4٠ تصريح كرده كه مسلم بن محلد با على بيعت نكرده و كذا سبط ابن جوزى و ديگران هم همين را گفته اند.

و سادسا اگر اين قضيه حظى از صحت ميداشت مهره اخبار و اساتذۀ جامعين آثار از آن ساكت نميماندند و آنرا در كتب خود ذكر ميكردند و اصلا از اين قضيه نامى و نشانى در كتب متقدمين مثل صدوقين و شيخ مفيد و كلينى و شيخ طوسى و ابن شهرآشوب و نه در كتب متاخرين مثل مجليسين و طبرسى و فيض كاشانى و غيرهم پيدا نميشود با آن سعى و كوششى كه آنها در جمع اخبار داشته اند و با اينكه حركت آنمظلومه بجانب مصر امر كوچكى نبود و اكابر مورخين سنيه هم با اينكه حاطب

ص: 36

الليل هستند مثل طبرى و ابن اثير جزرى و ابو الفدا و صاحب روضة الصفا و يعقوبى كه اقدم مورخين است اصلا متعرض اين قضيه نشدند طبرى و ابى مخنف و ابن اثير ميگويند سيدۀ زينب (ع) بنت على كرم اللّه وجهه خواهر حسين رضى اللّه عنه با زنان و فرزندان برادر و خواهرهاى حسين پس از شهادت از كربلا بكوفه و شام به مدينه مراجعت نمودند.

و سابعا شعرانى كه در لواقح الانوار ميگويد قبر زينب در مصر است گذشته از آنكه شعرانى مرد ديوانه ايست كه بر مطالعه كنندگان كتاب او اين مطلب چون آفتاب نيم روز است چنين كسى گفته او تضعيف مطلب ميكند نه تأييد و ديگران هم از او تقليد كرده اند و گفتۀ او را در مجاميع خود درآورده اند پس ممكن است كه زينب نامى از خاندان رسالت در آنجا مدفون شده است چنانچه بعضى احتمال داده اند كه اين قبر در مصر زينب بنت امير المؤمنين است كه مادرش صهباء تغلبيه بوده است چه آنكه حضرت امير سه دختر داشته مسمات بزينب كبرى و وسطى و صغرى پس ميتوان گفت وسطى در مصر است و صغرى در شام و كبرى در مدينه و اللّه العالم

و در ترجمۀ كتاب زينب كبرى از حسن بن قاسم مؤلف كتاب مزارات مصر نقل ميكند كه او گفته براى امير المومنين سه دختر بوده زينب كبرى زينب وسطى زينب صغرى

و نيز از سخاوى نقل ميكند كه او گفته زينب دختر حضرت على عليه السّلام نه در حيات و نه پس از مرگ بمصر نيامده است و بعضى برآنند كه زينب مدفون در مصر زينب بنت يحيى بن زيد بن على بن الحسين عليه السّلام است ولى اين قول بسيار ضعيف است براى آنكه تاريخ بما نشان نمى دهد كه يحيى بن زيد در مصر عقبى داشته باشد و احتمال قوى دارد كه مدفون در مصر دختر يحيى بن الحسن ابن زيد بن الحسن بن على بن ابيطالب بوده باشد كه در سنه ١٩٣ داخل مصر شده با عمه اش نفيسة بنت الحسن العلوى كه در آنموقع امير مدينه بود و در اواسط قرن دوم هجرى اين مسافرت انجام يافته و در اواخر قرن دوم هجرى معروف بقبر سيده زينب بنت يحيى المتوج معروف بوده

ص: 37

و اما قول باينكه در شام مدفون است ماخذ اين قول از صاحب كامل بهائى است كه حضرت زينب در شام وفات كرد و سبب آنرا بعضى چنين نقل كرده اند كه در مدينه غلا و قحطى روى داد و بحر الجود عبد اللّه بن جعفر كه عادت به بذل و عطا كرده بود و چيزى ديگر در دست او نمانده بود ناچار آنمخدره را برداشته بطرف شام رفته چه در آنجا علاقه زراعتى داشته)

اين قول بزهن نزديك تر است الا آنكه دليل تاريخى ندارد و در كتب تاريخ و انساب و سير و تراجم آثار صحيحى ندارد و مانند كلينى و صدوقين و شيخ مفيد و سيد مرتضى و شيخ طوسى و ابن شهرآشوب و شيخ طبرسى و ابن فتال و علامه حلى و ابن طاوس و على بن عيسى اربلى و علامه مجلسى كه هزارها كتاب در دست رس او بوده و در سير و آثار و اخبار اهل بيت احاطه كامل داشته و در اين فن الحق مبرز بوده از اين قصه اصلا نامى نميبرند و مانند سبط ابن جوزى و ابن طلحه و ابن صباغ و حافظ گنجى و ابن حبان و شبلنجى و محب طبرى و بدخشانى و سيد على همدانى و حموى خراسانى و ابن مغازلى و شهاب الدين دولت آبادى و ابن اثير جزرى و ابن جرير طبرى و غيرهم:

اصلا در كتب سير و مناقب خود نامى و نشانى از اين قصه نيست و هرگاه اين دو قول بى دليل شد بودن آنمخدره در مدينه دليل نميخواهد و باصل خود باقى بعلاوه روى سنگ قبر بقعۀ شام نوشته است زينب الصغرى و البته زينب صغرى غير از عليا مخدره زينب است و لا يخفى كه زيارت آنمخدره در هرسه مكان يعنى در بقعۀ مصر و بقعۀ شام و مدينه مانعى ندارد و موجب اجر و ثواب است و قلب هرمومنى مزار و مشهد آنمظلومه است سلام اللّه عليها.

ص: 38

رهسپار بود چون زينب بعرصۀ وجود خراميد فاطمۀ زهرا بحضرت امير المومنين عليه السّلام عرض كرد كه چون پدرم در سفر است نام اين دختر را چه بگذاريم فرمود من بر پدرت سبقت نجويم صبورى فرماى كه آنحضرت بزودى مراجعت فرمايد چون رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم مراجعت فرمود امير المؤمنين عليه السلام عرض كرد يا رسول اللّه خداى تعالى فاطمه را دخترى عنايت فرموده نامش را معين فرماى رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم فرمود فرزندان فاطمۀ اولاد من هستند لكن امر ايشان با پروردگار عالم است منتظر وحى ميباشم در آنحال جبرئيل نازل شد عرضكرد خدايت سلام ميرساند و ميفرمايد اين دختر را زينب نام گذار چه اين نام را در لوح محفوظ نوشته ايم رسولخدا حضرت زينب را طلب كرد و ببوسيد و فرمود وصيت ميكنم حاضرين را و غائبين را كه اين دختر را بحرمت پاس بداريد همانا وى بخديجۀ كبرى (ع) مانند است.

و در كتاب بحر المصائب از كتاب رياض المصائب آورده است كه چون صديقۀ كبرى عليها سلام بزينب حامله گرديد روز تا روز بسموم هموم و اقسام غموم و انواع و اسقام و آلام دچار بود چون تولد يافت حضرت امير المؤمنين (ع) بحجرۀ طاهره در آمد در آنحال امام حسين عليه السّلام بخدمت پدر شتافته عرض كرد اى پدر بزرگوار همانا حضرت كردگار خواهرى بمن عطا فرموده

چون آنحضرت اين سخن بشنيد اشك از ديده باريد حضرت حسين از مشاهدۀ اينحال ملال گرفت و اشك از ديده برخسار آورد عرض كرد اى پدر سبب اين گريه و اندوه چيست فرمود اى روشنى ديده زود باشد كه بر تو معلوم گردد اين بود تا جبرئيل از جانب رب جليل بر پيغمبر نازل گرديد عرض كرد يا رسول اللّه اين دختر را زينب بگذار آنگاه جبرئيل گريان گرديد رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم پرسيد سبب اين گريه چيست عرض كرد همانا اين دختر از آغاز زندگانى تا پايان روزگار در اين سراى ناپايدار بى رنج و عنا و درد و بلا نخواهد زيست كاهى بدرد مصيبت تو مبتلا و گاهى در ماتم مادرش و گاهى در مصيبت پدر و گاهى بدرد فراق برادرش حسن مجتبى عليه السّلام دچار خواهد بود و از اين جمله فزون تر بمصائب كربلا و نوائب دشت نينواى گرفتار

ص: 39

ميشود چندانكۀ مويش سفيد و قامتش خميده خواهد گرديد

چون اين خبر مكشوف شد اهل بيت اطهار (ع) اندوهناك و اشكبار گرديدند پس رسولخدا صورت بر صورت حضرت زينب نهاد و همى اشك از ديده باريد چون صديقۀ طاهره از آن ماجرا آگاه شد عرضكرد يا اتباه اين گريه براى چيست خداوند متعال ديدهاى ترا نگرياند فرمود اى فاطمه دانسته باش كه بعد از من و تو اين دختر دچار بليتها ميشود و مصيبتهاى گوناگون بسوى او رو آورد در آنوقت فاطمه عرض كرد يا ابتاه چه ثواب دارد آنكس كه بر دخترم زينب گريه كند (فقال يا بضعتى و قرة عينى) .

بدرستيكه هركس گريه كند بر او و گريه كند بر مصائب او ميباشد ثواب او مثل ثواب كسيكه بر برادرش حسين گريه كند پس نام او را زينب نهاد.

در قاموس گويد زنب از باب فرح است يعنى فربه شد و از نب بر وزن احمر يعنى فربهه است و باين علت زنرا زينب گويند و زينب نيز بمعنى درخت نيكو منظر است كه خوشبو باشد و زينب ممكن است كه اصل آن زين اب است و عليا مخدره زينب را زين ابيها و زينت ابيها ميگفته اند و گذشت كه اين اسم آسمانى است.

ص: 40

صغرى نايبئه زهراء امنيۀ بارى تعالى ناموس كبريا اختر برج عصمت و حياء گوهر درج عفت و و لا خورشيد آسمان علم و حكمت و قطب دائره فصاحت و بلاغت محور افلاك جلالت و نبالت حوا صورت سارا سيرت هاجر مكرمت مريم رتبت آسيه اسوت خديجه آيت فاطمه ولادت بنت المصطفى قرة عين على المرتضى فلذة كبد الزهراء شقيقة الحسن المجتبى و الحسين سيد الشهداء حليلۀ بحر الجود عبد اللّه بن جعفر الطيار عالمۀ غير معلمة بصريح الاخبار و فهيمۀ غير مفهمه و حاملة الاسرار عارفة كامله محدثة بتصديق ائمة الاطهار عليا مخدره شئونات زينب كبرا را كسى نميتواند در حيز تحرير و تقرير درآورد و قلم نويسندگان روزگار از احصاء فضائل و مناقب آنمخدره عاجز است چه خوش ميگويد عمان سامانى:

زن مگو مرد آفرين روزگار زن مگو بنت الجلال اخت الوقار

زن مگو خاك درش نقش جبين زن مگو دست خدا در آستين

زبدۀ الاسرار

دخت زهرا را اگر دانى تو زن ز اجتهاد افتاده اى در سوءظن

بر عقول بر نفوس او داور است هرچه گويم او از آن بالاتر است

آنكه برپا شد ز جودش بى سخن* جسم و جان و عقل و نفس مرد و زن

قال غيره

زورق ايمان بوى شناخته ساحل كشتى عرفان ز وى فراشته لنگر

فخر سماواتيان و دختر حيدر بانوى عصمت و راست فاطمه مادر

دختر اگر اين بودى نداشتى ايكاش دايۀ امكان به بطن الا دختر

نخل شريعت ازو گرفت شكوفه دين محمد ازو رسيد بافسر

جاه مؤبد بعون اوست مهيا عزت و سرمد بنصر اوست ميسر

عقيدۀ بنده اين است كه بعد از فاطمه زهراء سلام اللّه عليها حضرت زينب افضل از جميع زنان اولين و آخرين است و هركس دورۀ زندگانى اين مظلومه را

ص: 41

از اين كتاب بدقت مطالعه بنمايد البتۀ تصديق خواهد كرد چه آنكه اين مخدره جامع فضائل تكوينية و تشريعيه بوده است.

ص: 42

زينب نسبت بحسين مخالفت نمايد ولى نتوانست حسين را منصرف كند عون و محمّد پسرأن خود را براى كمك بمادرشان همراه فرستاد و شرط كرد اگر جنگى پيش آمد آنها نيز بجنگ بپردازند.

و فاضل بيرجندى در كبريت احمر مينويسد كه حضرت زينب چنان علاقه به برادر داشت كه در هيچ خواهر و برادرى ديده نشده است از طفوليت بحسين انس گرفته بود

و بعضى از ارباب مقاتل نوشته اند هنگاميكه عبد اللّه بن عباس عرضكرد فما معنى حملك هؤلاء النسوة شما ميفرمائيد من ميروم كشته ميشوم در اينصورت چرا زنها را با خود ميبرى اينوقت زينب سر از محمل بيرون آورد فرمود يابن عباس مى خواهى بين من و برادرم جدائى بيندازى هرگز من از او مفارقت نكنم.

ص: 43

كهم بازو و هم ترازو بود.

ترويج دين اگرچه بقتل حسين شد تكميل او بموى پريشان زينب است

و در مقام صبر و شكيبائى چنان ثابت قدم بود كه عقول كافّه ممكناترا متحير گردانيد آن بلايا و رزايا كه تحمل نمود اگر پارۀ آنرا بر اذيال جبال راسيات و آفاق ارضين و سماوات ميافكندند از ثقل آن از هم متلاشى ميگرديد محققا از آغاز خلقت تاكنون از هيچ زنى از زنان انبياء و اولاد اوليا اين حلم و بردبارى بروز نكرد و كمترين مساعدتش در يارى دين و حمايت امام مبين تقديم دو فرزند سعادتمند خود بود كه در روز عاشوراء دست محمد و عون كه پاره هاى جگر او بودند بگرفت و در آستان مبارك برادرش امام همام حاضر ساخته عرض كرد جدم خليل قبول فدا فرمود شما هم نيز اين قربانى از من به پذير و البته اكر نه آن بودى كه بر زنان جهاد و قتال روى نباشد هراينه هزار جان نثار قدمت ميكردم و بهر ساعت هزار شهادت خواستار شدمى و در مرتبۀ وقار و تحمل چنان بود كه چون دو فرزندان او شهيد شدند از خيمه پاى بيرون نگذاشت و كذا در شهادت ابى الفضل ولى چون نخل قامت قيامت آيت على اكبر بر خاك افكندند با ديدۀ نمناك و سر و پاى برهنه فريادكنان بيرون دويد و همى فرمود و اولداه و اقرة عيّاه و اثمرة فؤاداه تا آنكه امام دستش بگرفت و بخيمه باز آورد و در مقام اتحاد نفسانى با حضرت سيد الشهداء بآنمقام اتصال يافت كه چون سر مبارك حضرت سيد الشهداء را بر روى نيزه ديد نگران شد سر مباركرا بر چوبۀ محمل زد كه خون از زير مقنعه جارى گشت و در درجۀ جلالت و قوۀ نفس و صدق ايمان و نهايت علم و حلم آن مخدره آفريده ايرا نتوان باو قياس كرد مگر محمد را و كافى است مكالمات او با امام زين العابدين عليه السلام در قتلگاه و تسلى دادن او را و قرائت حديث ام ايمن كه در محل خود ذكر ميشود انشاء اللّه و در بازار كوفه حجت خدا امام زين العابدين بفرمايد انت بحمد اللّه عالمة غير معلمة و فهمة غبر مفهمة اگر اعلى درجه فهم و علم و دانش و بينش براى او حاصل نبود امام چنين نميفرمود و در توانائى حفظ اسرار و لياقت وديعت اسرار امامت بآن رتبت نائل شد كه تا مدتى بسبب تقية و جهات ديگر از جانب آنمخدره

ص: 44

كمحترمه بجماعت شيعة نقل أحكام و اسرار ميشد و در مقام جلالت قدر و نبالت منزلت و قرب بمقام امامت و ادراك شئونات ولايت بآنمكان استقامت گرفت كه چون حضرت سيد الشهدا عليه السلام را شهيد ساختند بر آن پيكر همايون و اندام غرقه در خون نظر كرده در حضرت خالق پيچون عرض كرده اين قربانيرا از آل محمد (ص) قبول فرماى و اگر اين خبر مقرون بصحت باشد از تمامت مراتب ارفع است چه در اين مقام آنگونه كلام بر زبان مباركش بگذشته از لسان مبارك جناب سيد المرسلين و امير المؤمنين و ائمة طاهرين صلّى اللّه عليه و اله و سلّم ميبايد گرفته باشد و از عرض اينكلام در حضرت ملك علام مقامات آنمخدره محترمه سلام اللّه عليها مشهود ميشود تا ديگران بدانند و بشناسند كه دختر امير المؤمنين عليه السّلام را در حضرت خداوند چه منزلت و مقام است و اين عليا مخدره را همان رتبت باشد كه خدايش در لوح محفوظ نام نوشت و با لسان معجز نشان پيغمبرش باز نمود و مصائب و بلياتى كه خاصّۀ نفوس قدسيه اوليا است بر وى مقرر گشت و آن استعداد و لياقت در وى نهاد كه حملش را نيرومند گشت و البلاء للولا را مصداق گرديد و با جان و دل پذيرا گشت و بر آن خوان غم و اندوه با قلب مطمئنة و صدق صفوت مبادرت گرفت و آن پيمانه غم را سر كشيد كه بحر محيط را گنجايش نبود و با گوهر بحر امامت موافقت نمود بلكه ميتوان گفت مصيبت و شكيبائى اين مظلومه غير از سيد الشهداء از مصيبت زدگان دشت كربلا و اغلب انبياء و اولياء افزون است بلا شبهة در كتاب ترجمۀ زينب كبرى است.

شرح حال اين معلمۀ آسمانى از بزرگترين مربيان عالم بشريت است و از مهم ترين مادران جامعه انسانيت است كه در صف اول بانوان عالم صفحات مهمى از تاريخ مدنيت و تربيت و نهضت ملى جامعه را اشغال نموده است اين مخدره در آغوش نبوت و مهد امامت و ولايت مهبط وحى و نزول قرآن نشوونما يافته و از پستان عصمت و طهارت شيرخورده و با شخص امام مشتركا بيك نهضت ملى قيام نموده و در مدرسۀ عالم و مكتب جهان عملا فضائل اخلاقى را بجهانيان تدريس فرموده اين عليه عاليه را كه حالش در اين اوراق نكاشته ميشود در فضايل نفسانى ممتاز و بى نظير بوده در صبر و

ص: 45

شكيبائى حلم و حزم زهد و تقوى فصاحت و بلاغت دانش و بينش تعليم و تربيت تدبير و سياست و سيادت و بزرگوارى و عظمت و بزرگ منشى ثبات قدم و قوت قلب راست گوئى و درست رفتارى نطق و خطابه نصرت حق و حقيقت طرفدارى ضعفا و زيردستان شرف و مجد و فضيلت و منقبت عبادت و انقطاع از خلق شجاعت و عزت نفس و مناعت طبع در تمامى زنان عالم بشريت پس از مادر يكتا و بى همتا است در وفادارى و علاقه بناموس اجتماع در حق شناسى و قدردانى چشم روزگار را خيره ساخته اين نابغۀ زمان براى حفظ مقدسات اسلامى و ناموس ديانت و اثبات مرام و مقصود عالى آنى آرام نداشت تا نهضت ملى را بپايان رسانيد و انقلاباتى در سرتاسر ممالك اسلامى ايجاد كرد و در سايۀ آن انقلابات تعليمات عاليه خويش را كه پرتو افاضات اسلامى بوده بجهانيان رساند و مقام خود و خاندانش را بگوش عالميان آشنا كرد و ظلم و خودسرى و استبداد بنى اميه را با تمام جنايات و فجايع اعمال آنها بر همۀ مردمان جزيرة العرب در آن عصر و بر تمامى ملل عالم در تمامى اعصار فهماند در جامعه بشريت اگر زنان عالم را از مردان جدا كنند و براى آنها راهنمائى و پيشوائى و مشعلدار هدايتى بخواهند برگزيند بتحقيق در سر حلقۀ بانوان گيتى حضرت صديقه كبرى فاطمۀ زهراء سلام اللّه عليها و زعيم پيشواى سياست و قهرمان جهاندارى و پهلوان ميدان تنازع بقاع جز حضرت زينب سلام اللّه عليها ديگرى نتواند بود

تا اينكه گويد حضرت زينب نه تنها پيشواى زنان عالم اسلامى و معلم تربيت و تعليم بانوان مسلمين است بلكه مردان عالم اسلامرا نيز پيشوا و رهنما است بالاخره حضرت زينب در هيچ ملتى از ملل راقيه عالم نظير ندارد كدام يك از ملل راقيه عالم يا اقوام بنى نوع آدم از اين نمونه بانو تربيت نموده و نشوونما داده اند حقا بايد مسلمين بساير ملل راقيه گيتى بوجود مبارك او مفاخرت بر جهانيان بنمايند و تعاليم مقدسه او را سرمشق زندگانى فردى و اجتماعى قرار دهند و از او متابعت و پيروى كنند بنابراين مقدمات آنمخدره عليها السلام حق بزرگى بر جامعه مسلمين عموما بالاخص بر بانوان دارد.

ص: 46

گمحمد غالب شافعى گويد

ايشان در مجلة الاسلام شماره (٢٧) سال اول گفته از بزرگترين زنان اهل بيت اطهار حسبا و نسبا و بهترين سيدۀ طاهرات كه صاحب روح عظيم و اهل تقوى و آينه سرتاپا نماى مقام رسالت و ولايت سيدۀ زينب دختر على بن ابيطالب كرم اللّه وجهه ميباشد كه او را بهترين سبكى كه نمونۀ مكارم اخلاق بود پرورش و تربيت دادند و از پستان علم و دانش خاندان نبوت آشاميد و از سرچشمۀ غيبى نوشيد تا در آيات فصاحت و بلاغت از آيات بزرگ الهى گشت حضرت زينب در حلم و كرم و بصيرت در امور سياست مشهور خاندان بنى هاشم و عرب گشت و بين جمال و جلال و سيرت و صورت و اخلاق و فضيلت جمع كرد و شبها در عبادت بود و روزها در روزه و او معروف باهل التقى بود الخ) .

و ابن حجر در اصابه و ابن اثير در اسد الغابه بترجمه حضرت زينب نوشته اند كه آنمخدره در مجلس يزيد لها كلام يدل على قوة قلبها) بالجمله در خلال شرح حال آنمخدره مقاصد بيان خواهد شد.

ص: 47

عليا مخدره زينب است كه در مبالغه صدق و صفا تالى براى او نبود

و ديگر عصمت صغرى كه اين ملكه عصمت را خدا باين مخدره انعام كرده بود و عصمتيكه شرط امامت است در اين مخدره وجود داشت و ديگر ولية اللّه و استحقاق اين مخدره باين لقب جهتش بسيار روشن است.

خجسته دختر زهرا كه هست آينه ز پاى تا بسرش جلوه اله در اوست

ز ممكنات بواجب كس اشتباهى نيست بغير عصمت صغرى كه اشتباه در اوست

گواه عصمت او انّما يريد اللّه نه بس همين همه قرآن بكو گواه در اوست

و ديگر الراضية بالقدر و القضاء و مصداق حقيقى آن همين محترمه بوده و ديگر صابرة البلوى من غير جزع و لا شكوى از شرح حال اين بانوى عظمى كاملا معلوم است كه چنان ايستادگى در تحمل رزايا و مصائب نمود و چنان ثبات ورزيد و چنان با كمال گشاده روئى بلايا را استقبال كرد كه عقول را حيران نمود با اينكه چنان رتبت و منزلتى داشت كه جميع ما سوى اللّه در مقام اطاعتش چون عبد ذليل بودند المؤمن كالجبل الراسخ لا تحركه العواصف.

و ديگر امينة اللّه عالمۀ غير معلمة فهمه غير مفهمة محبوبة المصطفى نائبته الزهراء شريكة سيد الشهداء الزاهدة العابدة العفيفة القانته القائمة الصائمة الصابرة المتهجدة الشريفة ثمرة شجرة النبوة درة اكليل بحر الولاية اگر وجود زينب نبود آثار نبوت و ولايت مطلقه روى باندراس و اضمحلال مينهاد.

دو سرخط حلقۀ هستى بحقيقت بهم تو پيوستى

المكرمة حافطته الودايع و الاسرار الموثقة في نقل الاحاديث و الاخبار الفصيحة البليغة في البيان المعظمة قوى الجنان عند الهزاهر ذلك فضل اللّه يعطيه من يشاء

و لو كان النساء بمثل هاذى لفضلت النساء على الرجال

فما التانيث عيب للشموس و لا التذكير فخر للهلال

ص: 48

ص: 49

جهان بعد بوده باشند عليا مخدره حضرت زينب (ع) مصداق واقعى اين حقيقت بوده و او در حصن حصين نبوت و خاندان با رفعت ولايت و امامت تربيت يافته و از پستان عصمت و طهارت حضرت صديقۀ طاهره تغذيه نمود و از لبان وحى علم آموخته و در دامان كرامت پرورش يافته و از تربيت خمسۀ طيبة ادب گرفته و نشوونماى قدسيۀ ملكوتى و تربيت روحانى آسمانى يافته و لباس جلال و عظمت و عفاف و عصمت و طهارت پوشيده و بآداب و سنن دينى آسمانى مؤدب گشته است.

زن و اينهمه علم و فضل و كمال زن اين همه فرجاه جلال

بعالم اگر بود اين گونه زن بمردان بودى جنس زن طعنه زن

اثر طبع امام جمعه كاشمر

سپهر عصمت عفت مه برج حيا زينب يگانه دخت زهرا بنت شاه اولياء زينب

امامت گر بدى لائق زنانرا فاش ميگفتم كه بر خلق دو عالم مقتدا و رهنما زينب

چه مريم مينمودى مائده از آسمان نازل مرخص گر نمودى فضه را بهر دعا زينب

بنى سطوت على صولت حسن خلق و حسين فطرت شبيه مادرش زهرا بدى سر تا بپا زينب

بلا گر مايۀ قرب الهى گشت بر پاكان نبودى هيچكس انسان كه گشتى مبتلا زينب

فغان و آه زانساعت كه با خيل اسيران شد بكوفه وارد از جور جفاى اشقيا زينب

چه ديد آن ازدحام قيل و قال مردم كوفه بگفتا اسكتوا با فرقۀ شوم دغا زينب

نفسها حبس شد در سينها اجراس ساكت شد تكلم كرد چون بابش على مرتضى زينب

بناگه صوت قرآن خواندنى آمد بگوش وى سر از محمل برو نكرد از صداى آشنا زينب

سر پرخون شه را ديد بر نى قارى قرآن مخاطب كرد آنسر را بچشم پربكا زينب

الا ايماه نو كاندر سر نى جلوه گر باشى تو ناكرده غروب افتاده در رنج و عنا زينب

شريك اندر مصائب بودم از اول ترا جانا بهمراه تو بودى ز ابتدا تا انتها زينب

روى نبود كه باشد ريشت از خون سرت رنگين چرا با تو از اين محنت نسازد اقتدا زينب

ز بى بابى سر خود را شكست از چوبۀ محمل بخون آلوده گيسو كرد از راه وفا زينب

تو دل خوشدار مشكوة از غريق بحر عصيانى شفيع معصيت كاران بود روز جزا زينب

ص: 50

ص: 51

دنيا تاريك شود و تو در مصيبت آنها جامۀ سياه بپوشى)

اين اول مصيبتى بود كه بام المصائب زينب رسيد و از آنروز خود را مستعد بلا گردانيد.

ص: 52

ص: 53

و اديب فاضل حسن قاسم در كتاب السيده زينب مينويسد (السيدة الطاهرة الزاكية زينب بنت الامام على بن ابيطالب ابن عم رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله و سلم لها اشرف نسب و اجل حسب و اكمل نفس و اطهر قلب فالمستجى آثارها يتمثل امام عينه رمز الحق و رمز الحقيقة رمز الشجاعة رمز المروة و فصاحت اللسان و قوة الجنان و مثال الزهد و الورع و مثال العفاف و الشهامة ان في ذلك لعبرة فلئن كان فى النساء مشهرات فالسيدة اولاهن و اذا عدّت الفضائل ففضائلها من وفاء و سخاء و صدق و صفاء و شجاعة و إباء و علم و عبادة و عفة و زهادة فزينب اقوى مثال للفضيلة بكل مظاهرها الخ.

و جاحظ در كتاب البيان و التبيين خطبۀ عليا مخدره زينب را كه در كوفه قرائت كرده مى نويسد

و احمد بن ابى طاهر در كتاب بلاغاث النساء خطبه هاى آن مظلومه را ذكر كرده است.

و محمد على احمد مصرى در رسالۀ سيده زينب عليها سلام ميگويد ان بنت سيد الامام على كرم اللّه وجهه و بنت سيدة فاطمة الزهراء بنت رسول اللّه من اجل اهل البيت حسبا و اعلاهم نسبا خيرة السيدات الطاهرات و من فضليات النساء و جليلات العقائل التى فاقت الفوارس في الشجاعة و اتخذت طول حيوتها تقو اللّه بضاعة و كان لسانها الرطب بذكر اللّه على الظالمين غضبا و لاهل الحق عونا و معينا كريمة الدارين و شقيقة الحسنين بنت بتول الزهراء التى فضلها اللّه على النساء و جعلها عند اهل العزم

ام العزائم و عند اهل الجود و الكرم ام الهاشم تا آنجا كه گويد در سال 5 هجرت متولد گرديد و اهل بيت بميلاد او مسرور شدند و او در محيط علم و نبوت و ولايت ها نشوونما نموده است نشات نشاة حسنة كاملة فاضلة عالمة من شجرة اصلها ثابت و فرعها في السماء و كانت على جانب عظيم من الحلم و العلم و مكارم الاخلاق ذات فصاحة و بلاغة يفيض من يدها غيث الجود و الكرم الخ.

ص: 54

ص: 55

ص: 56

نموده و مستفيد گشته و پهلو به پهلوى مقام و مرتبۀ سامى ذو حظ عليم و رتبۀ خاصۀ امامت و ولايت قدم ميزد و بوسيلۀ رياضيات حقۀ شرعيه و عبادات جامعه شرايط حقيقة و مواظبت بر ذكر خداوند عالم موفق بمقامات كشف و شهود گشته در حديث وارد است (من اخلص للّه تعالى عمله اربعين صباحا انفجرت ينابيع الحكمة في قلبه و من قلبه على لسانة) .

و در حديث ديگر مى فرمايد آنكس كه زاهد در دنيا باشد خداوند متعال او را فقيه در دين ميكند و اثبت اللّه الحكمة في قلبه و انطق بها لسانه و در حديث ديگر است كه ميفرمايد.

(ليس العلم فى السماء فينزل عليكم و لا فى تخوم الارض فيخرج لكم تخلقوا باخلاق الروحانيين يظهر لكم) و شكى نيست كه حضرت عليا مخدره زينب عليها السلام تمام مدت عمر براى رضاى خدا خالصا لوجه اللّه قيام مينمود و قدم ميزد چگونه منابع علوم در قلبش ظاهر نشود و چگونه از قلبش بزبانش جارى نشود باضافه كسيرا كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم معلم او بوده و مانند علي عليه السّلام مربى او و فاطمۀ زهرا عليها السلام از پستان عصمت و طهارت شير داده البته او داراى قدرت بيان و فصاحت و بلاغت و علم و عمل ميشود پس جاى استبعاد نيست آنچه را كه فاضل دربندى نقل كرده است كه عليا مخدره زينب علم منايا و بلايا از پدر بزرگوارش فراگرفته و مانند جمعى از اصحاب مثل سلمان و ابى ذر و بعضى از تابعين مثل رشيد هجرى و ميثم تمار حضرت زينب داراى اسرار بوده و خطبۀ او در مجلس يزيد شاهد است

و دربندى گويد حضرت زينب افضل از آسيه و مريم بنت عمران است و كلام حضرت سجاد كه فرمود يا عمة انت بحمد اللّه عالمة غير معلمة و فهمة غير مفهمة بهترين دليل اين مدعى است و همچنين حالات او

ص: 57

ص: 58

ص: 59

ميفرمود كه درخور هيچ سلطان مقتدرى نبود چنانچه در بيان خطب و كلمات او خواهى شنيد و اين شئونات مخصوص بمقام نبوت و امامت است و آن مخدره اگر داراى اصل مرتبۀ امامت و ولايت نبوده لكن مقاميرا دريافته كه ما بين آن و اين ديگر واسطه نخواهد بود كه اگر از آن مقام تجاوز شود بعرتبۀ ولايت و امامت نازل گردد لها جلال ليس فوق جلالها الا جلالة امها (ع)

ص: 60

جعفر تا چند علاقه داشته و روزى نظر بآنها فرمود و قال صلّى اللّه عليه و اله و سلّم نباتنا لبنينا و بنونا لبناتنا همانا دختران ما از آن پسران ما هستند و پسران ما بدختران ما اختصاص دارند بنابراين مناسب است كه عليا مخدره زينب را بعبد اللّه بن جعفر تزويج بفرمائيد و صداق او را مانند صداق مادرش فاطمه (ع) چهارصد و هشتاد درهم معين فرمائيد امير المؤمنين عليه السلام قبول فرمودند و آن بانوى عظمى را باو تزويج نمودند و روزى چند از آن پس عبد اللّه در خانۀ خود گشود و در وليمه مردمرا اطعام نمود و بر فقراء و مساكين انفاق بسيار كرد چون بسبب دعاى حضرت صلّى اللّه عليه و اله و سلّم كه در ترجمه عبد اللّه بيايد بسيار متمول شده بود و داستان جود و سخاى او ضرب المثل بود بالاخره چون حضرت امير المومنين عليا مخدره را بخانه بحر الجود عبد اللّه جعفر فرستاد همه روزه از براى ديدار آنمكرمه بخانه عبد اللّه ميآمد و با جناب زينب و عبد اللّه ملاطفت بسيار مينمود و همان نحو كه با فرزندان خود حسن و حسين عليهما السلام سلوك مينمود با عبد اللّه بن جعفر همان قسم سلوك ميكرد و هرگاه عليا مخدره زينب براى زيارت جدش رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم ارادۀ مسجد مينمود امام حسن از يك طرف و امام حسين از يكطرف آنمخدره ميرفتند و امير المؤمنين كسيرا ميفرستاد كه چراغهاى مسجد را خاموش كنند مبادا نامحرمى بسوى آنها نظر كند و هنگاميكه حضرت امير المؤمنين عليه السلام بجانب عراق توجه نمودند عبد اللّه جعفر را با آن مكرمة با خود حركت دادند و در كوفه در خبر شهادت آنحضرت مذكور است كه يكشب در خانۀ امام حسن و شب ديگر در خانۀ امام حسين و يكشب در خانۀ ام كلثوم زينب بسر ميبرد كه شب نوزدهم ماه مبارك رمضان را در خانۀ آن مخدره بوده و مراد بام كلثوم عليا مخدره زينب است و در مدت امامت آن مخدره در كوفه چنانچه بآن اشاره شد معظمات و محترمات زنان شيعه شرفياب حضور آن بضعه مرتضوى ميشدند و از انفاس قدسيه اش بهره ها مى بردند و بفيوضات كامل نائل ميشدند

ص: 61

ص: 62

و حضرت سجاد روايت ميفرمايد كه در آن شب ديدم عمه ام در جامۀ نماز نشسته و مشغول عبادتست.

و بيرجندى در كبريت احمر ميفرمايد كه از برخى مقاتل معتبره نقل شده است از حضرت سجاد عليه السّلام كه عمه ام زينب با اين همه مصيبت و محن واردۀ بر او أز كربلا تا شام هيچگاه نوافل را ترك نكرد.

و نيز او روايت ميكند چون حضرت حسين براى وداع زينب آمد فرمود (يا اختاه لا تنسنى فى نافلة الليل مرا در نماز شب فراموش مكن.

و نقل از مشير الاحزان علامۀ شيخ شريف جواهرى شده كه مينويسد نقلا از فاطمة دختر حضرت حسين عليه السّلام كه فرموده و اما عمتى زينب فانها لهم تزل قائمة فى تلك الليلة اى عاشرة من المحرم فى محرابها تستغيث الى ربها و ما هدات لنا عين و لا سكنت لنا زفرة.

و نيز گفته بعضى از متتبعين اخبار از حضرت سجاد روايت ميكنند كه فرمود (ان عمتى زينب كانت تؤدى صلواتها من قيام الفرائض و النوافل عند مسيرنا من الكوفة الى الشام و فى بعض المنازل كانت تصلى من جلوس لشدة الجوع و الضعف منذ ثلاث ليال لانها كانت تقسم ما يصيبها من الطعام على الاطفال لان القوم كانوا يدفعون لكل واحد منا رغيفا واحدا من الخبز فى اليوم و الليلة) .

و در بحر المصائب از امام زين العابدين عليه السّلام روايت مذكوره را چنين نقل كرده كه آنحضرت فرمود عمه ام زينب با آن كثرت رنج و تعب از كربلا تا بشام بنافلۀ شب قيام و اقدام داشت و با آن حال گرفتارى و پرستارى عيال و تحمل زارى اطفال و تفقد احوال جمعى پريشان روزگار از مراسم عبادت غفلت نداشت

اما در يكى از منازل نگران شدم نشسته بنماز نافله اشتغال دارد من سبب اين ضعف را پرسيدم گفت سه شب است كه حصه طعام خود را باطفال خوردسال ميدهم و امشب از نهايت گرسنگى قدرت بپاى ايستادن ندارم چه آن مردم نكوهيده خصال بسيار بر اهل بيت سخت ميگرفتند)

ص: 63

اقول عبادت نه تنها نماز شب و سائر نوافل مى باشد بلكه تمام حركات و سكنات آن مخدره همه عبادت پرقيمت بود اصل عليا مخدره زينب احياى مراسم خداپرستى و عبادت و بندگى نموده و اگر حركت عليا مخدره زينب از كربلا بكوفه و از كوفه بشام وقوع پيدا نكرده بود دين و عبادت مندرس و محو شده بود.

ص: 64

ص: 65

شياطينه و عفاريته فيقول يا معشر الشياطين قد ادركنا من درية آدم الطلبة و بلغنا فى هلاكهم الغاية و اورثناهم النار الا من اعتصم بهذه العصابة فاجعلوا شغلكم بتشكيك الناس فيهم و حملهم على عداوتهم و اغرائهم بهم و اوليائهم حتى تستحكم ضلالة الخلق و كفرهم و لا ينجوا منهم ناج و لقد صدق عليهم ابليس و هو كذوب و علم انه لا ينفع مع عدا و تكم عمل صالح و لا يضر مع محبكم و موالاتكم ذنب الا الكبائر

حاصل ترجمه اين است كه عليا مخدره فرمود چون ابن ملجم ملعون ضربت بر سر پدر بزرگوارم زد و من آثار مرگ را در او مشاهده كردم پيش رفتم عرض كردم اى پدر بزرگوارم ام ايمن حديثى از براى من نقل كرده است دوست داشتم آن را از دو لب مبارك شما بشنوم فرمود نور ديدگان من حديث همان است كه ام ايمن براى تو شرح داده است

گويا نگرانم كه تو با جمعى از دختران نورس و زنان بيكس از اهل بيت عصمت در اين شهر اسير و دستگير دشمنان باشيد در حال ذلت و خارى و خوف و وحشت و دشمنان شما همانند گرگان آدمخوار شما را احاطه كرده باشند اى نور ديدۀ من زينب بر شما باد بصبر و شكيبائى بحق آن خدائيكه دانه را شكافته و خلايق را از كتم عدم بعرصه وجود آورده كه در آنوقت در تمامت روى زمين دوستان خدا فقط شما و شيعيان و دوستان شما هستند و براى خداوند متعال ولى و دوستى بغير شما و شيعيان شما نخواهد بود و زمانيكه رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم ما را باين حديث خبر داد فرمود

در آنروز ابليس لعين با شياطين خود از شدت فرح و سرور در تمامت روى زمين پرواز كند و بمرده شياطين خود خطاب كند و بگويد اى جماعت شياطين دلخوش داريد كه انتقام خود را از ذريه آدم كشيديم و نهايت هلاكت را براى آنها فراهم كرديم و جهنم را بآنها ميراث داديم مگر جماعتيكه متمسك باين خانواده بشوند و پيروى از آل محمّد بنمايند بر شما باد كه سعى و كوشش بنمائيد و مردم را بسبب شكوك و شبهات از اين خانواده منحرف و منقطع بنمائيد و كارى بكنيد كه باين خانواده و دوستان آنها دشمنى بنمايند تا كفر و ضلالت و گمراهى آنها محكم بشود و يك نفر

ص: 66

رستگار نگردد.

اى نور ديده هرآينه بتحقيق ابليس در اين سخن راست گفت با اينكه كار او دروغ گفتن است بجهت آنكه ميداند هيچ عمل صالحى فايده ندارد با داشتن عداوت شما را و ضرر نميرساند با دوستى شما گناهان مگر گناهان كبيره يعنى شيعيان شما بواسطه دوستى بشما اگر گناهى بنمايند موفق بتوبه و انابه ميشوند و گناهان خود را تدارك مينمايند.

ص: 67

انبتك و سبطيك فاكمل بك النعمة و هنّاك العطية بان جعلهم و ذريتهم و شيعتهم معك في الجنة لا يفرق بنيك و بينهم يحيون كما تحى و يعطون كما تعطى ترضى و فوق الرضى على بلوى كثيرة تنالهم فى الدنيا و مكاره تصيبهم بايدي اناس ينتحلون ملتك و يزعمون انهم من امتك و هم براء من اللّه و منك خبطا خبطا و قتلا قتلا شتى مصارعهم نائية قبورهم خيرة من اللّه لهم فاحمد اللّه عز و جل على خيرته و ارض بقضائه فحمدت اللّه و رضينا بقضائه بما اختاره لكم ثم قال جبرائيل يا محمد ان اخاك مضطهد بعدك مغلوب متعوب من اعدائك ثم مقتول بعدك يقتله شر الخلق و الخليقة و اشقى البريّه نظير عاقر الناقه ببلد تكون هجرته اليه و هو مغرس شيعته و شيعته ولده و على كل حال يكثر بلواهم و يعظم مصابهم و ان سبطيك هذا و اومأ الى الحسين مقتول فى عصابة من ذريتك و اهل بيتك و اخيار من امتك بضغة الفرات بارض تدعى كربلا و من اجلها يكثر الكرب و البلوي على اعدائك و اعداء ذريتك فى اليوم الذي لا ينقضى كربه و و لا تفني حسرته و هي اطهر بقاع الارض و اعظمها حرمة و انها لمن بطحأ الجنة فاذا كان ذلك اليوم الذى يقتل فيه سبطك و اهله و احاطت بهم كتائب اهل الكفر و اللعنة تزعزعت الارض من اقطارها و مادّت الجبال و كثرت اضطرابها و اصطفقت البحار بامواجها و ماجت السماوات باهلها غضبا لك يا محمد و لذرتيك و استعظاما لما ينتهك من حرمتك و لسر ما يكافى به ذريتك و عترتك و لا يبقى شىء من ذلك الا يستأذن اللّه عز و جل فى نصرته اهلك المستضعفين المظلومين الذين هم حجج اللّه على خلقه بعدك فيوحى اللّه الى السماوات و الارض و الجبال و البحار و من فيهن انى انا اللّه الملك القادر الذي لا يفوته هارب و لا يعجزه ممتنع و انا اقدر فيه على الاخذ و الانتقام و عزتى و جلالى لاعذبن من وتر رسولى وصفى و انتهك حرمته و قتل عترته و استحل حرمة فاذا برزت تلك العصابة الى مضاجعها تولى اللّه عز و جل قبض ارواحهم بيده و هبط الى الارض ملائكة من السماء السابعة معهم آينته من الياقوت و الزمرد مملوة من ماء الحيوة و حلل الجنة و طيب من طيب الجنة فغسلوا جثثهم بذلك الماء و البسوها الحلل و حنطوها بذلك الطيب و صلى الملائكة صفا صفا ثم يبعث اللّه قوما من امتك لا يعرفهم الكفار و لم يشركوا فى تلك الدماء بقول

ص: 68

و لا فعل و لا نية فيوارون اجسامهم و يقيمون رسما لقبر سيد الشهداء بتلك البطحأ يكون علما لاهل الحق و سببا للمؤمنين الى الفوذ و تحفه ملائكته من كل سماء مأته الف ملك فى كل يوم و ليلة و يصلون عليه و يسبحون اللّه عنده و يستغفرون اللّه لزواره و يكتبون اسماء من ياتيه زائرا من امتك متقربا الى اللّه و اليك بذلك و اسماء آبائهم و عشائرهم و بلدانهم و يوسمون بميسم نور عرش اللّه هذا زائر قبر سيد الشهداء و ابن خير الانبياء فاذا كان يوم القيمة سطع فى وجوههم من اثر ذلك الميسم نور تغشى فيه الابصار يدل عليهم و يعرفون به كانى بك يا محمد بينى و بين ميكائيل و على بن ابيطالب امامنا و معنا من الملائكة ما لا يحصى عدده و نحن نلتقط من ذلك الميسم في وجهه من بين الخلائق حتي ينجيهم اللّه من هول ذلك اليوم و شدائده و ذلك حكم اللّه و عطائه لمن زار قبرك يا محمد و قبر اخيك او قبر سبطيك لا يريد به غير اللّه عز و جل و سيجتهد اناس حقت عليهم من اللّه اللعنة و السخط ان يعفو رسم ذلك القبر و يمحو اثره فلا يجعل اللّه تبارك و تعالى لهم الى ذلك سبيل ثم قال رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله و سلم هذا ابكانى و احزننى)

حاصل ترجمه اين حديث شريف اين است كه عليا مخدره فرمود ام ايمن مرا حديث كرد كه روزى پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم بمنزل فاطمه تشريف آورد حضرت زهرا عليها سلام براى پدر حريره اى ترتيب داد و حضرت امير المؤمنين عليه السلام طبقى از خرما خدمتش نهاد و من قدحى از شير و سرشير حاضر كردم رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم و على مرتضى و فاطمه زهرا و امام حسن و امام حسين از آن تناول نمودند و از آن خرما بخوردند و از آن شير بياشاميدند.

آنگاه على آب بدست رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم بريخت چون پيغمبر از شستن دست فراغت يافت هردو دست بصورت كشيد و شادمان گرديد و از نظر كردن بصورت اولاد خود مسرور شد پس از آن روى بآسمان كرده نگران گشت و از آن پس روى بقبله نمود و هردو دست بر دعا برداشت و سپس سر بسجده برد و اشك از ديدگانش چون باران جارى بود اهل بيت و من از اين حال ملول گشتيم و از هيبت و هشمتش

ص: 69

نيروى پرسيدن نداشتيم چون مدتى بطول انجاميد حضرت على عليه السّلام و فاطمة (ع) عرض كردند اين گريستن از چيست فرمود اى برادر من از حضور شما و انجمن شما شادمان گشتم و آنگونه خرم شدم كه هرگز چنان خورسند و مسرور نگشته بودم در اين حال كه شما را مينگريستم و شكر خدا را مى نمودم جبرئيل فرود آمد و گفت خداوند بر سرور تو مطلع گرديد و نعمت را بر تو تمام گردانيد و اين عطيت گراميرا بر تو گوارا فرمود و مقرر ساخت كه ايشان و ذريۀ ايشان و دوستان و شيعيان ايشان با تو در جنان جاويدان بمانند و در ميان تو و ايشان جدائى نيفكنند و همان تحيت يابند كه تو يابى و همان عطيت بينند كه تو بينى آن چند كه خورسند گردى ليكن بليات و مصائب كثيرة ايشانرا فراگيرد و در دنيا بناملايماتى چند گرفتار شوند و مردمى كه دعوى دين تو كنند و خود را مسلمان شمارند بآنها اذيتها بنمايند و آزارها برسانند و گمان كنند در شمار امت تو باشند با آنكه خدا و تو از آنها بيزار باشيد و ايشان اهل بيت ترا هريك را در مكانى بضرب شديد و قتل فجيع درآورند و مقابر و مصارع ايشان از هم دور باشد و خداى اين مصيبت را از بهر ايشان اختيار فرمود تا موجب ارتفاع درجات ايشان گردد.

پس خداى تعالى آنچه را براى ايشان خواسته راضى و تسليم و شاكر باش و تن بقضاى الهى بده.

پس خدا را شكر كردم و در آنچه براى شما خواسته خوشنود شدم آنگاه جبرئيل گفت يا محمد برادرت علي بعد از تو بسبب تقويت دين و نگاهبانى آئين تو بدست اشقياى امت تو مقهور و مغلوب و مقتول خواهد گرديد و او بدست زبون ترين و شقى ترين مرمان كه نظير پى كننده ناقه صالح است در آن شهر كه دار هجرت اوست (يعنى كوفه) شهيد خواهد شد و آن شهر مجمع شيعيان او و شيعيان فرزندان اوست و مصيبت او عظيم خواهد بود اما اين سبط تو حسين عليه السّلام با جماعتى از فرزندان و اهل بيت و نيكان از امت تو در كنار نهر فرات در زمين كربلا شهيد ميشود و بسبب كشتن او در كربلا خداوند متعال حزن و اندوه اعداى تو و اعداى ذريۀ ترا در روزيكه نه اندوهش را پايانى و نه حسرتش را انجامى است بسيار گرداند و آنها را بعذاب عظيم گرفتار كند

ص: 70

همانا زمين كربلا پاكترين بقاع روى زمين و در احترام محترمترين زمينهاى دنيا است و او از قطعات بهشت است و چون فرزندزادۀ تو شهيد شود و سپاه كفر و ملعنت آنها را احاطه كنند زمين بلرزه درآيد و كوه ها فراوان مضطرب شود و درياها طوفانى گردد و دچار موجهاى شديد بشود و اهل آسمانها مضطرب گردد و پريشان حال شوند و اين بسبب خشم و غضبى است كه خداوند بدشمنان تو مينمايد در آنوقت همۀ موجودات طلب رخصت بنمايند از خداوند متعال كه بيايند و حسين را نصرت بنمايند در آنوقت حق تعالى وحى بنمايد بآسمانها و زمين ها و كوه ها و درياها و هر چه در آنها هست كه منم پادشاه قادر قاهر بدانيد كه هيچ گريزنده از حيطۀ اقتدار من بيرون نيست و من عاجز نيستم و هروقت بخواهم انتقام مظلوم از ظالم ميكشم بعزت و جلال خود سوگند كه عذاب مى كنم آن كسانيرا كه فرزندزادۀ پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم مرا كشته اند و آنكس را كه هيچ خونى با خونش برابر نمى شود و پردۀ حرمت و حشمت او را چاك زدند و عترت او را مقتول نمودند و پيمانش را شكستند و بر اهل بيتش ستم راندند چنان آنها را عذاب كنم كه هيچكس از جهانيانرا بدينگونه عذاب نكرده باشم در اين موقع تمامى اهالى آسمان و زمين بآواز بلند بر كشندگان عترت تو لعنت نمايند و چون موقع شهادت آنها رسد در مضاجع خويش فرود آيند و شاهد باشند كه خداوند تعالى با دست قدرت از روى لطف و مرحمت جان ايشان قبض فرمايند و از هفتمين آسمان فرشتگان با ظرفهاى از ياقوت و زمرد مملو از آب حيات با طيب و حلل بهشتى فرود آيند و آن ابدان مطهره را غسل و كفن و حنوط نمايند و فرشتگان بر ايشان نماز گذارند

آنگاه خداوند متعال مردميرا كه كفار ايشانرا نشناسد و در خونهائيكه ريخته شده نه بگفتار و نه بكردار و نه در انديشۀ خاطر شريك نبوده اند آن مردمرا برانگيزاند تا آن ابدان محترمرا دفن نمايند و علامت و رسمى براى قبر سيد الشهداء در زمين كربلا نصب كنند كه براى اهل حق نشان و علامتى باشد و براى مؤمنان وسيلۀ فوز و رستگارى گردد و بهر روز و شب صد هزار فرشته از آسمان فرود آيد و آنمكان

ص: 71

مقدس را احاطه نموده زيارت كنند و تسبيح خدا گذارند و براى زائرين مرقد منور او طلب آمرزش كنند و اسامى آنانكه براى خداى و خوشنودى تو آنمكان مقدس را زيارت بنمايند بنويسند با اسامى پدران و عشيره ايشان و شهرهاى آنان و از نور عرش خدا بر جبين ايشان نشان گذارند كه اين است شخص زيارت كننده قبر بهترين شهيدان و پسر بهترين پيغمبران و چون روز قيامت گردد كه ديده ها را خيره گرداند ايشانرا دليل گردد

جبرئيل عرض كرد يا رسول اللّه گويا من در حضرت تو نگران هستم كه در ميان من و ميكائيل باشى و على عليه السّلام در پيش روى ما باشد و آنقدر فرشته گان با ما خواهد بود كه شماره اشرا جز خداى تعالى نداند و خداوند بدين سبب آنها را از شدائد و هيبت روز قيامت نجات بخشد اين جمله عطايا و حكومتى است كه خداوند تعالى بپاداش دربارۀ زائرين قبر تو و برادرت علي عليه السّلام و قبر سبطين تو حسنين مرعي و مبذول ميفرمايد كه بدون ريا زيارت آن قبور نموده اند و جماعتى كه لعنت و سخط خدا بر ايشان واجب آمده كسانى هستند كه سعيها و كوششها مبذول ميدارند تا آثار قبر مطهر را نابود گردانند و علامت ضريح مقدس را براندازند تا كسى واقف نباشد آنها بر آرزوى خويش نائل نخواهند شد خداوند روز بروز آثار قبر حسين و عظمت آنقبر مطهر را با عظمت تر و بلندتر نمايد در اين موقع رسولخدا فرمود بسبب اين اخبار اين بود كه من گريان شدم.

حضرت زينب اين حديث را در قتلگاه بيان نمود.

و اين حديث مشتمل بر مطالب شريفه و دقايق لطيفه است و همه اخبار غيبيه كه عليا مكرمه زينب بهمه آنها عالم و دانا و بينا بود و اخبار باينكه هرچه ظلمۀ انام و سفلۀ طغام بخواهند آثار آن قبور را محو كنند نتوانند و آنمخدره خبر داد بظهور پيوست.

ص: 72

ص: 73

نشد پدرم در زمين رفت يا در آسمان سير كرد.

آنگاه شنيدم صدائى كه ما را تعزيت و تسليت ميداد و ميگفت احسن اللّه لكم العزا فى سيدكم حجة اللّه على خلقه.

و ديگر حديث جفنته و نزول مائد است كه نظائر آن در جلد اول در احوالات حضرت زهرا عليه السّلام سبق ذكر يافت

و عماد الدين محمد بن على الطوسى در كتاب ثاقب المناقب از حضرت زينب روايت ميكند كه روزى رسولخدا وارد بر حجرۀ فاطمه شد و از او طعام طلب كرد آنمخدره از خداى مائده خواست براى او آمد الحديث بطوله.

و ديگر حديث مشتمل بر حرمت صدقه بر اهل بيت عليهم السلام.

و ديگر حديث متضمن كيفيت ولادت حضرت حسين عليه السّلام كه خزاز رازى در كفاية الاثر ايراد كرده است.

و ديگر روايت عبد اللّه محض از پدرش حسن مثنى و از مادرش فاطمه بنت الحسين و او از عمه اش زينب كبري كه مادرم فاطمه زهرا سلام اللّه عليها در محراب ميايستاد بقيام و قعود و سجود تا آفتاب ميزد و همواره براى مؤمنين و مؤمنات دعا مى كرد و هيچگاه براى خود دعا نميكرد روزى حضرت حسين عرض كرد ايمادر چرا براى خود دعا نميكنى فرمود فرزندم الجار ثم الدار

و ديگر احاديث و اخبارى است كه بتفاريق در مجارى امور او بيان خواهد شد.

ص: 74

و روساء قبائل عرب و سادات و نقباء و رؤساى جنگى و فاتحين بزرگ اسلام همه در زير پرچم علوى با كمال شوكت و عظمت اين سفر را طى كردند تا وارد كوفه شدند و تا مدت پنج سال عليا مخدرۀ زينب در نظر مردم لشكرى و كشورى و حضرى و بدوى اميرزاده و اميرۀ كوفه بود و دائما منزل او ملاذ و ملجاء فقراء و مساكين و شعراء و ارباب حوائج بود كه اين مطلب در ترجمه عبد اللّه روشن خواهد شد و سابقا مذكور شد كه آنمخدره مجلس تفسير قرآن داشت كه بانوان كوفه از او استفاده ميكردند تا آنكه بداغ پدر مبتلى گرديد و قلب عليا مخدره جريحه دار شد بعد از شش ماه كه صلخ امام حسن عليه السّلام با معويه خاتمه پيدا كرد و كار بر معويه مستقر شد حضرت امام حسن علويا ترا تماما با سائر بنى هاشم بمدينه مراجعت دادند و تا ده سال با برادرش امام حسن زندگانى كرد تا اينكه بداغ اين برادر مبتلى گرديد نيمه شبى ديد برادر زينب را صدا ميزند و چون بر سر برادر رسيد ديد مانند مار گزيده بر خود ميپيچد.

فرمود زينب برو برادر مرا زود خبر كن عليا مخدره پريشان با چشم گريان به بالين برادرش حسين آمد واقعه را خبر داد.

جوهرى از زبانحال آن مخدره گويد

كه اى برادر با جان و دل برابر من بيا كه مرك حسن ريخت خاك بر سر من

بيا كه شد دل زينب ز قصه ريش آخر بيا كه كرد معويه كار خويش آخر

هنوز هجر نبى آورد بفريادم هنوز ماتم زهراء نرفته از يادم

هنوز ديدۀ خونبار در سراغ عليست هنوز لالۀ دل داغدار داغ على است

زمانه رخت سيه باز در برم نكند خدا نكرده فلك بى برادرم نكند

ص: 75

جريحه دار بود ولى ايضا با كمال حشمت و عظمت وارد مدينه شدند.

سفر سوم با برادرش حسين عليه السّلام و سائر فرزندان امير المومنين عليه السّلام از مدينه بجانب مكه معظمة در شب يكشنبة بيست و هشتم شهر رجب رفته اند و سوم شهر شعبان سنة 6٠ از هجرت وارد مكه معظمة شدند در اين سفر خروج از مدينه آنچه را دربندى نوشته است از كيفيت سوار شدن پردكيان حضرت حسين بى اصل است و حظى از صحت ندارد و ممكن است هنگام خروج از مكه بسوى عراق اين تفصيلات روى داده است

بالجمله حضرت عليا مخدره زينب از سوم شهر شعبان تا روز هشتم ذي الحجه در مكۀ معظمة با كمال عظمت و جلالت روزگار بسر برد.

سفر چهارم روز هشتم ذى الحجه سنه 6٠ از مكه خيمه بيرون زدند و اين موكب حسينى كه محبوب قاطبه مسلمين جزيرة العرب بود در كمال عزت و جلال و حشمت و وقار با محملهاى زركش و مكلل بطلا و جواهر و خدم و حشم بى شمار و با روپوش هاى حرير و ديباج كه بفرشهاى بسيار زيبا فرش شده بود حركت كردند و حضرت حسين رايس قافلة و با دستگاه سلطنتى با همۀ وسائل حتى عطريات كامل و اشياء تجملى و ذخائر قيمتى بپرچم دارى قمر بنى هاشم و بزرگان جوانان بنى هاشم و رؤساى قبائل و عشائر كه تحف و هداياى هم تقديم داشته بودند حركت كردند

جوانان بنى هاشم با شمشيرهاى برهنه از اولاد امير المؤمنين و حضرت امام حسن عليه السّلام و امام حسين و اولاد جعفر و عقيل و بسيارى از بزرگان اصحاب در اين سفر ملازم ركاب بودند و عليا مخدره اگر چه صورتا با كمال جلال و عظمت حركت ميكرد كه هنگام سوار شدن و پياده شدن جوانان بني هاشم پروانه وار دور محمل زينب را ميگرفتند ولى چون حوادث آتيه در نظرش مكشوف بود چشمى گريان و دلى آگنده از حزن و اندوه داشت.

سفر پنجم از كربلا بكوفه و از كوفه بشام كه بعنوان اسيرى كه قلم از شرح آن عاجز است.

ص: 76

سفر ششم از شام بمدينه كه رئيس قافله خود آنمخدره بوده است كه در هرمنزل بمراسم عزادارى قيام نمودند.

ص: 77

ص: 78

حضرت زينب با برادر گفت اى برادر عجب حالى مشاهده ميكنم و از اين باديه هولى عظيم بدل من ميرسد.

حضرت حسين خواهر را تسلى داد و بروايت (مهيج) (و مخزن البكاء) عليا مخدره فرمود اى برادر اين چه باديۀ هولناكى است كه از آن خوف عظيم در دل من جا كرده حضرت فرمود اى خواهر بدانكه من در وقت عزيمت بجانب صفين با پدرم امير المؤمنين وارد اين زمين شدم پدرم فرود آمده سر در كنار برادرم نهاد ساعتى بخواب رفته و من بر بالين او نشسته بودم ناگاه پدرم مشوش از خواب بيدار شد و زار زار ميگريست برادرم سبب آنرا پرسيد فرمود در خواب ديدم كه اين صحرا دريائى بود پر از خون و حسين من در ميان آن دريا افتاده دست و پا ميزد و كسى بفرياد او نميرسيد پس رو بمن كرده فرمود يا ابا عبد اللّه كيف تكون اذا وقعت ههنا الواقعة گفتم صبر ميكنم و بجز از صبر چاره ندارم زينب (ع) از اين سخنان سيلاب اشكش روان گرديد

ص: 79

رقت قلب است اشك از ديده بباريد و اظهار جزع و فزع نمود و بيخودانه بحضرت برادر شتافت

و قالت يا اخى و يا قرۀ عينى ليت الموت اعدمني الحياة يا خليفة الماضين و جمال الباقين فرياد برداشت كه اى روشنى چشم من اي وديعه خلفاى پيشين اى طليعه ثمال واپسين كاش مرك مرا نابود ساختى و اين زندگانيرا از من به پرداختى حسين بجانب او نگريست.

(و قال يا اختاه لا يذهبن بحلمك الشيطان فان اهل السماء يموتون و اهل الارض لا يبقون كل شىء هالك الا وجهه له الحكم و اليه ترجعون فاين ابى وجدى اللذان هما خير منى ولى بهما و بكل مسلم اسوة حسنة و ترقرقت عيناه بالدموع و قال لوترك القطالنام) .

آنحضرت فرمود ايخواهر نگران باش كه شيطان حلم ترا نربايد همانا اهل سماوات بميرند و جهانيان بقا نپزيرند جز خدا كس بجاى نماند و جز خداى كس حكم نراند و بازگشت همكان بسوى اوست اكنون بگوى پدر من حضرت مرتضى و جدم حضرت مصطفى چه شدند اكنون مرا بسوى ايشان و ديگر مسلمانان تاسى بايد جست اين بگفت و آب در چشم مبارك بگردانيد و بدين مثل عرب تمثل كرد يعنى اگر صياد مرغ قطا را بحال خود گذارد او در آشيانه خود بشادى بخوابد آنگاه در تعزيت و تسليت سخن آغاز كرد (و قال يا اختاه بحقى عليك اذا انا قتلت فلا تشقى على جيبا و لا تخمشي على وجها) فرمود ايخواهر ترا سوگند ميدهم بحق من بر تو گاهيكه من كشته شوم گريبان در مرگ من چاك نزنى و صورت نخراشى از اين سخنان بانك و ناله و عويل اهل بيت بلند شد و بنا كردند بهاى هاى گريستن و زينب (ع) بيهشانه بيفتاد و از هوش برفت حضرت حسين سر او را در كنار گرفت و آب بر چهرۀ مباركش بزد تا بهوش آمد

ص: 80

اثر طبع عمان سامانى

جان خواهر در غمم زارى مكن با صدا بهرم عزادارى مكن

هرچه باشد تو على را دخترى عصمت الهى زهرا پرورى

معجز از سر پرده از رخ وامكن آفتابا ماه را رسوى مكن

خانه سوزانرا تو صاحب خانه باش با زنان در همرهى مردانه باش

گر خورد سيلى سكينه دم مزن عالمى زين دم زدن بر هم مزن

هست بر من ناكوار ناپسند از تو اى زينب صدا گردد بلند

با تو هستم جان خواهر هم سفر تو بپاى اين راه كوبى من بسر

ص: 81

عرض كردند نيست اى سيد ما حضرت بگريست و آب ديدگانش بر چهرۀ خواهر فرو ريخت بهوش آمد و بهر دو دست لطمه بصورت خود زد و موى پريشان نمود و صيحه برآورد كه اى برادر بكجا ميروى و خواهر خود را بى محرم و بى مونس و بى يار ميگذارى كه از براى او فريادرسى نيست.

حضرت فرمود اين امريست محتوم و از آن فرار نتوان كرد زينب عرضكرد (كلامك هذا اشد لحرقة قلبى ليتنى لم تلدنى امى و لم اك شيئا و ما ارى هذا اليوم)

و در جلد زينبيه ناسخ گويد كه در خبر است كه اين پيراهن از پوششهاى بهشتى است و بدن خليل را از آتش نگاه داشت و چشم يعقوبرا روشن ساخت و نزد انبياء عظام بود تا بخاتم الانبياء صلّى اللّه عليه و اله و سلّم پيوست و بعد از پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم نزد فاطمه بود چون سه روز از عمر فاطمه باقى مانده بود آن پيراهن را بزينب خاتون بداد و فرمود اى دختر اين وديعه ايست نزد تو از بهر حسين قرة العين من هروقت از تو طلب كند پس دانسته باش كه از آن پس افزون از يكساعت ميهمان تو نيست و بعد از آن ساعت بسخت ترين حال بدست فرزندان زنا شهيد ميشود ازين بود كه چون جناب زينب خاتون بشنيد كه برادرش آن قميص را طلبيد وصيت مادرش را بخاطرش آورد بيهوش گرديد پس حضرت سيد الشهداء او را بهوش آورد و همى دلدارى ميداد)

اقول اين دو روايت سندى ندارد و خالى از ضعف نيست و اللّه العالم

و در ارشاد شيخ مفيد و ديگران مشهور است و منصوص ميباشد كه امام زين العابدين فرمود انى جالس في تلك العشيته التى قتل ابى في صبيحتها و عندى عمتى زينب تمرضنى يعنى در شب عاشوراء بيمارى من سخت بود و عمه ام زينب مرا پرستارى ميكرد و پدر بزرگوارم بخيمه خويش رفت و مشغول اصلاح سلاح خود بود و مولى ابو ذر غفارى در خدمت او بود آنحضرت اشعار يا دهراف لك من خليلى را همى قرائت كرد من يقين كردم كه بلا نازل گرديد گريه گلوى مرا گرفت ولى ضبط خود كردم

اما عمه ام زينب كه اين بشنيد و از شان زنان رقت و جزع است از جاى خود برخاسته

ص: 82

دامن كشان بخدمت آن حضرت رفت و بنك واثگلاه برآورده و گفت ايكاش مرك من ميرسيد و باين زندگانى ناگوار خاتمه ميداد.

امروز روزى است كه جدم رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم و پدرم على مرتضى و مادرم فاطمه زهراء و برادرم حسن مجتبى بدرود اين جهان كردند پس لطمه بصورت زد و گريبان چاك كرد و بيهوش بروى زمين بيفتاد حضرت حسين آب بصورت او افشاند و او را بهوش آورد و فرمود.

(اتقى اللّه و تعزى بعزاء اللّه و اعلمى ان اهل الارض يموتون و اهل السماء لا يبقون) اين گريه و زارى را بس كن و صبر و شكيبائى پيش گير و بيقين بدان كه اهل زمين بميرند و اهل آسمان باقى نمانند و بقاى ابد مختص خداوند احد است كه بقدرت خود مردمان بيافريند و آنها را بميراند و باز از قبر برانگيزاند جد و پدر و مادر من هريك از من بهتر بودند و همه دنيا را وداع گفته اند منهم بآنها تأسى بايدم كرد.

(يا اخيه انى اقسمت عليك فابري قسمى لا تشقى على جيبا و لا تخمشى على وجها و لا تدعى بالويل و البثور اذا انا قتلت)

ايخواهر بحق من بر تو كه چون شهيد شوم روى نخراشى و گريبان ندري و واويلاه و وابثوراه نگوئى آنگاه خواهر را آورده در نزد بالين سيد سجاد نشانيد.

زبدة الاسرار

حق ترا خواهد اسير سلسله از رضاى حق مكن خواهر گله

حق ترا خواهد اسير از بهر آن تا نمايد خاكيانرا امتحان

از اسيرى تو حق را حكمتسيت شير حق را در اسيرى شوكتى است

چون اسيرت خواست حق چالاك شو زير بار امر حق بيباك شو

گنج توحيدى تو از ويران مرنج زانكه در ويرانه باشد جاى گنج

زير زنجيرى تو تا شير حقى گرچه خود زنجير ساز مطلقى

ص: 83

راه شام اى جان من منهاج تو است هم خرابه شام غم معراج تو است

اين شهادت تخم معنى كشتن است تن ز جان در خاك و خون آغشتن است

ص: 84

چون گل مكن ز دورى من چاك پيرهن چون از برت روانه چو باد صبا شوم

مخراش روى خويش مكن موى خود پريش شرمنده پيش بار گه كبريا شوم

رفتند مادر و پدر و جد من ز پيش منهم پى زيارتشان از قفا شوم

زينب چه اين شنيد بسر برفشاند خاك زد دست و كرد بر تن خود جامه چاك چاك

ص: 85

برخاست و متكائى از براى برادر بنهاد و آهسته مشغول صحبت شدند ناگاه صداى زينب بلند شد و گفت وا اخاه اشاهد مصرعك برادر جان من چگونه ترا كشته به بينم و برعايت اين اطفال و زنان مبتلا بشوم و تو خود ميدانى كه اينگروه جفا پيشه چقدر كينه و بغض ما دارند يعز على مصرع هؤلاء الصفوة و اقمار بنى هاشم بعد عرضكرد برادر جان آيا اين بقيۀ اصحاب خود را اختبار و امتحان كرده اى من ميترسم كه وقت قتال و اشتعال نائرۀ حرب ايشان نيز بروند و ترا تنها بگذارند حضرت بگريست فرمود بلى آنها را امتحان گردم كه همه مشتاق مرك هستند مثل اشتياق طفل به پستان مادر و همه دلير و شجاع ميباشند هلال از شنيدن اين مقال از زينب گريست و بخيمۀ حبيب إبن مظاهر برفت و صورت واقعه را بعرض رسانيد و گفت اى حبيب من خواهرشرا بسيار پريشان و مضطرب ديدم و گمان ميكنم كه ديگر زنان و اطفال نيز باخبر باشند و با وى جزع و بى تابى بنمايند آيا ميتوانى كه اصحاب را جمع كنى و ايشانرا بكلامى مطمئن و آسوده خاطر بنمائى حبيب گفت سمعا و طاعة پس از جا برخاست و اصحاب را ندا كرد همه جمع آمدند پس بنى هاشم را فرمود شما بخيمه هاى خود مراجعت بنمائيد آنگاه باصحاب خطاب كرد و گفت يا اصحاب الحمية و ليوث الكريهة انيك هلال بمن خبر ميدهد كه عليا مخدره خاطرش پريشان است و از ما مطمئن نيست اكنون مرا خبر بدهيد از نيتهاى خود.

اصحاب چون اين بشنيدند سرهاى خود را برهنه كردند و شمشيرها را از غلاف كشيدند و قسم ياد كردند كه تا يكنفر از ما زنده است نميگذاريم كسى بخيام طاهرات نزديك بشود حبيب فرمود پس با من بيائيد اصحاب بهمراه حبيب بدر خيمۀ عليا مخدره زينب آمدند و صداها بلند كردند كه اى بانوان حريم عصمت و اى پردكيان و دايع رسالت اينك همۀ اعوان و انصار شما هستند كه قسم ياد كرده اند كه تا قبضۀ شمشير در دست آنها است دشمن را از شما دفع دهند و هركس باين خيام نزديك بشود سر از بدنش بردارند چون صداى اصحاب بگوش حضرت سيد الشهداء رسيد باهل حرم خطاب كرده فرمود اخرجن عليهم يا آل يس مخدرات فاطميات و علويات بيرون دويدند

ص: 86

و آنها را بنصرت تحريص كرده فرمودند حاموا ايها الطيبون عن الفاطميات اى مردان پاك سرشت حمايت بكنيد بفاطميات و زنان هاشميات و اگر كوتاهى بنمائيد عذر شما نزد جد ما رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم چه خواهد بود

راوى گويد سوگند بخداى لا شريك له كه اصحاب از شنيدن اينكلمات چنان ضجه و ناله كردند كه گفتى زمين متزلزل گرديد و اسبها بشيحه و صيحۀ درآمدند گويا صاحبان خود را صدا ميكردند.

و بروايت مخزن البكاء و مهيج الاحزان و نور العين و دمعة الساكبة و ديگران اين است كه عليا مخدره سكينه ميفرمايد من در خيمه نشسته بودم (تفصيل اين روايت در ترجمه سكينه بيايد) تا آنجا كه گويد عمه ام مرا ديد كه اشك از ديده هاى من ميريزد من قصه را نقل كردم كه پدر مرا تنها گذاشته اند و رفته اند و اين وقت ناله عمه ام زينب بلند شد و ميگفت وا جداه وا علياه وا حسيناه و اقلة ناصراه اين الخلاص من الاعداء ليتهم يقنعون بالفداء اى كاش راضى ميشدند كه عوض برادرم مرا بكشند اين وقت بانگ ناله و عويل از خيمه بالا گرفت چون پدر بزرگوارم صداى گريه ايشان را شنيد با چشم گريان وارد خيمه گرديد فرمود اين صداى گريه چيست عمه ام گفت يا اخى ردنا الى حرم جدنا اى برادر ما را بمدينه برگردان پدرم فرمود خواهر جان چگونه با اينگروه دشمنان ممكن است.

عليا مخدره زينب عرض كرد جلالت جد و پدر و مادر و برادر خود را بيان كرده اى اينقوم شايد ترا نشناسند فرمود من خود را معرفى كردم گوش ندادند و آنها را موعظه نمودم نپذيرفتند و سخن مرا قبول ننمودند و ايشان جز كشتن من چيزى در نظر ندارند چاره نيست مگر آنكه مرا كشته و بر خاك افتاده به بينيد ولى شما را وصيت ميكنم بتقوى و صبر و تحمل و جد شما اينخبر را داده و خلف نميشود وعدۀ او من شما را بخداوند يكتا مى سپارم) .

ص: 87

جودى گويد

در شب قتل چه بيتابى طفلانرا ديد زينب غمزده را شاه شهيدان طلبيد

باش آگه كه اجل دست گريبان منست اين شب آخر عمر من و ديدار من است

هان مبادا كه تو فردا ز هياهوى خسان دست بر سينه زنى بركشى از قلب فغان

اندر آندم كه مرا بنگرى آغشته بخون نخراشى رخ و از خيمه نيائى بيرون

(الخ)

ديگرى گويد

اى بلاكش خواهر غم پرورم اى ز شهر و خانمان آواره ام

آتش دل ساعتى خاموش كن هان وصيت با تو دارم گوش كن

چونكه هستى زينبا دخت بتول عفت صغرا و ناموس رسول صلّى اللّه عليه و اله و سلّم

عصمت اللّه را نشان و مظهرى هم يد اللّه را يگانه گوهرى

آيۀ وَ اَلشَّمْسِ وصف روى تو است معنى وَ اَللَّيْلِ تار موى تو است

بوده در دامان عزت جاى تو كس نديده قامت رعناى تو

از پى عهد ازل آماده باش در بلاها صابر مردانه باش

حق ترا اين گونه مى داند صلاح صبر كن كالصبر مفتاح الفلاح

صبر كن اى زينب زار حزين گريها در پيش دارى بعد از اين

گريها خواهى نمود اى بينوا روز عاشوراء ميان قتلگاه

خواهرا آندم كه با حال فكار ميشوى بر ناقۀ عريان سوار

خواهرا آندم كه اين قوم لئام مى برندت سربرهنه سوى شام

بر يتيمان مونس و غمخوار باش اندر آن ره با اسيران يار باش

گر بيفتد از شتر طفلان من دختران بى سروسامان من

ص: 88

شو پياده از زمين بردارشان در بيابان بلا مگذارشان

گر كسى سيلى زند بر رويشان يا غبار آلوده گردد مويشان

گرد غم از روى ايشان پاك كن شست وشو از ديده نمناك كن

ص: 89

الحسين اخته الى الفسطاط و قد كانت تعدو و تسعى حتى تناول اخاها ثوبا خلقا ليجعله تحت ثيابه او تناوله سراويل فان الذى يظهر من سياق الروايات ان الحسين لم يلبسها في الخيام و انما لبسها بنيها و بين معركة القتال و ان من ناوله ذلك اخته زينب (ع)

و قد كانت تخرج من الخيام و تاتى الى معركة القتال لتنصر اخاها بلسانها و تعينه بالالتجاء الى الاعداء و ذلك حين سقط اخوها الحسين عن جواده على الارض)

و در جنات الخلود در اولاد حضرت فاطمة سلام اللّه عليها گويد سيم زينب كبرى در فصاحت و بلاغت و عبادت و زهد و تدبير و شجاعت شبيه پدر و مادر خود بود و بعد از شهادت حضرت امام حسين عليه السّلام همگى امور اهل بيت بلكۀ قاطبه زمرۀ بنى هاشم برأى او تمشيت مى يافت و خطبها و گفتگوهاى او با ابن زياد و يزيد زينت اوراق مؤلفين است.

وفائى گويد

نميدانم چه بر سر خامۀ عنبرفشان دارد كه خواهد سرى از اسرار پنهانى عيان دارد

بآهنك حسينى مدح خاتون حجازى را بصد شور و نوا خواهد بعالم رايگان دارد

چو خاتون آنكه او را نور حق در آستين باشد چه خاتون انكه جبريلش سر اندر آستان دارد

بيا عصمت تماشا كن كه از بهر خريدارى درين بازار يوسف هم كلاف ريسمان دارد

تكلم كردنشرا هركه ديدى فاش ميگفتى لسان حيدرى گويا كه در طى لسان دارد

نبوت شأن پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم ولايت درخور حيدر

نه آن دارد نه اين دارد ولى امانشان از اين و آن دارد

نگويم من بود مريم كنيز مادرش زهراء اگر راضى شود او مريمش منت بجان دارد

زنى با اينهمه شوكت نديده ديدۀ گردون زنى با اينهمه سطوت بعالم كى نشان دارد

چرا با اينهمه شأن و جلال و عصمتش دوران ميان كوچه و بازار در هرسو عيان دارد

صبا رو در نجف برگو تو بر آن شير يزدانى كه زينب در دمشق و كوفه چشم خونفشان دارد

بگو از مرك داغ نوجوانان پير شد زينب كه اطفال صغير تشنه لب يك كاروان دارد

اگر خواهم ز غمهايش بيان يك داستان سازم بهر يك داستان از غم هزاران داستان دارد

ص: 90

ص: 91

ص: 92

در ناسخ گويد عبد اللّه بن الحسن كه در ميان زنان ميزيست و هنوز از حلم خبرى نداشت و مراهق نبود چون عم خويش را بدينحال نگريست تاب و توان از وي برفت و آهنك ملازمت خدمت عمو كرد از خيمه بيرون دويد تا خويشتن را بعم بزرگوار خويش رساند زينب عجلت كرد و او را بگرفت و از آنسوي امام عليه السلام ندا در داد كه يا اختاه احبسيه ايخواهر عبد اللّه را نگاه دار كه در اين ميدان بلاانگيز در نيايد و خود را هدف تير و تيغ ننمايد زينب چند كه در منع او شدت كرد فايدتى بدست نشد عبد اللّه گفت سوگند بخداي كه از عم خود جدا نشوم و قوت كرد و خود را از دست زينب رها ساخت و دوان دوان خود را بحسين رسانيد در اينوقت ابحر بن كعب تيغ بر انگيخت تا بر حسين فرود آورد عبد اللّه دست خود را وقايۀ عم خويش ساخت و شمشير دست او را قطع كرد چنانكه با پوست زيرين بياويخت پس فرياد برداشت كه يا اماه دستم را بريدند

حسين عليه السّلام او را بگرفت و بسينه خود چسبانيد و قال يابن اخى اصبر ما نزل بك و احتسب فى ذلك الخير فان اللّه تعالى يلحقك بآبائك الصالحين

فرمود اى فرزند برادر من شكيبائى ميكن بر آنچه بر تو فرود آمد و آنرا از در خير و خوبى بشمار كه هم اكنون خداوند ترا با پدران بزرگوار تو پيوسته ميدارد اينوقت حرملة بن كاهل همچنانكه عبد اللّه در كنار حسين بود خدنكي بسوي او روان كرد و او را شهيد نمود.

ص: 93

و فى الملهوف قال الحسين ابعثوا الى ثوبا لا يرغب فيه احدا جعله تحت يثابى لئلا اجرد فاتى بتبان فقال لا ذاك لباس من ضربت عليه الذلة فاخذ ثوبا خلقا فخرقه و جعله تحت يثابه فلما قتل عليه السّلام جردوه منه)

يعنى آنحضرت چون بى حيائى آن قومرا ديد و دانست كه بجز كشته شدن چاره ندارد بسوي خيمه آمد و بخواهرش فرمود يا از سمت ميدان ندا در داد و لباس خواست پس جامۀ كوچك و تنگى آوردند حضرت فرمود اينرا نميخواهم اين لباس كسى است كه در ذلت افتاده است.

يعنى مثل جامۀ يهود و نصاري است پس جامه از آن واسع تر آوردند آنرا پاره پاره كرد و بر زير لباس خود پوشيد چون او را كشتند آن جامۀ پاره پاره را نيز از بدنش بيرون كردند

و هنگاميكه عليا مخدره بقتلكاه آمد و آن پيراهن را نديد بجز خدا كسى از حال آنمظلومه خبر ندارد.

زبان حال آن مخدره

كه كرده پيرهن كهنه را برون ز تنت نكرده خوف ز روز جزا جعلت فداك

بگو چرا شده خاشاك خاك بستر تو كفن تراست ز باد صبا جعلت فداك

تراب ارض فلات است از چه كافورت جنازه ات شده تير جفا جعلت فداك

كدام ظالم بى رحم برده انگشتت بريده است كه اين دستها جعلت فداك

ز تازيانۀ اعدا به بين برادر جان كبود گشته بدنهاى ما جعلت فداك

من از كجا و اسيرى ميان نامحرم شده است كرب بلايت وطن جعلت فداك

گنجينة الاسرار عمان و زبدة الاسرار صفى

خواهرش بر سينه و بر سر زنان رفت تا گيرد برادر را عنان

سيل اشگش بست بر شه راهرا دود آهش كرد حيران شاهرا

ص: 94

شه سراپا كرم شوق و مست ناز گوشۀ چشمي بدانسو كرد باز

ديد مشكين موئى از جنس زنان بر فلك دستى و دستى بر عنان

از قفاى شاه رفتى هرزمان بنك مهلا مهلنش بر آسمان

كى سوار سرگران كم كن شتاب جان من لختى سبكتر زن ركاب

تا به بويم آن شكنج موى تو تا ببوسم آنرخ دلجوى تو

پس ز جان بر خواهر استقبال كرد تا رخش بوسد الف را دال كرد

شد پياده بر زمين زانو نهاد بر سر زانو سر بانو نهاد

همچه چان خود در آغوشش كشيد اينسخن آهسته در گوشش كشيد

كى عنان گير من آيا زينبى يا كه آه دردمندانرا شبى

پيش پاى عشق زنجيرى مكن راه عشق است اين عنان گيرى مكن

در فراقت از تو جانم عذرخواه رو كه رفتم حق ترا پشت وپناه

رو يتيمان مرا غمخوار باش در بلا و در شدائد يار باش

رو كه هستم من بهرجا همرهت آگهم از حال قلب آگهت

چون شوى بر ناقۀ عريان سوار در بدر گردى بهر شهر ديار

نيستم غافل دمى از حال تو آيم از سر هركجا همراه تو

رو كه سوى شام خواهى شد روان با على آن قبله گاه عارفان

رو بسر كن چادر اى گنج احد باش از بهر اسيرى مستعد

پس ترا لازم بود بى معجرى تا شود ظاهر كمال حيدرى

اين اسيرى زان شهادت بس سر است در اسيرى تو حق پيداتر است

من بدون اين اسيرى گر شهيد ميشدم من باز بود حق ناپديد

پس صبوري در اسيرى پيشه كن ريشۀ بى طاقتى را تيشه كن

كى دهد تخم شهادت خود ثمر چون شود زينب اسير در بدر

ص: 95

ص: 96

ملا صالح برغانى در معدن البكا گويد حضرت در آنحال ندا در داد يا زينب يا ام كلثوم يا سكينة يا رقية يا فاطمة عليكن منى السلام فهذا آخر الوداع) اينوقت عليا مخدره زينب عرضكرد يا اخى ايقنت بالقتل برادر بقتل خود يقين كردى حضرت فرمود گيف لا ايقن و ليس لي معين و لا نصير چگونه يقين نكنم و حال آنكه معينى و ناصرى ندارم و كانكم غير بعيد كالعبيد يسوقونكم امام الركاب و يسومونكم سؤ العذاب ايخواهر گويا مى بينم كه در اين نزديكى شما را مثل بندگان و كنيزان اسير كرده اند و شما را در جلو اسب ميدوانند و عذاب ميكنند زينب خاتون چون اين بشنيد اشك از ديده اش جارى شد با دل سوزان شروع بشيون و فغان نمود و گفت وا وحدتاه و اقلة ناصراه و اسوء منقلباه و اشوم صباحاه فشقت ثوبها و نشرت شعرها و لطمت على وجهها

چه شه نهاد بعزم جهاد روى بدشمن گرفت زينب زارش بعجز گوشۀ دامن

كه اى تو جان گرامى جدا مشو ز بر من شبم بروى تو روز است و ديده ام بتو روشن

و ان هجرت سواء عشيتي و غداتى

بهر طريق بود جان بجستجوى تو باشد بهر حديث بود لب بگفتگوى تو باشد

شبان تيره اميدم بصبح روى تو باشد بهر كجا بروم دل در آرزوى تو باشد

فقد افتش عين الحيوة فى الظلمات

فقالت زينب مهلا يا اخى توقف حتى اتزود من نظرى اليك فهذا وداع لا تلاقى بعده اى برادر آرام گير و تعجيل مكن زمانى توقف بنما تا از ديدن روى تو توشه برگيرم و از گلستان جمال تو گلّى بچينم كه اين وداع آخرين است كه ديكر نخواهم ديد و همى بوسه بدست و پاى برادر ميزد و نالۀ دلسوز از سينه ميكشيد و حضرت حسين همى فرمود مهلا يا بنت المرتضى ان البكاء طويل

راه شام ايجان من منهاج تو است و ان خرابه شام غم معراج تو است

چون خرابه گشت جايت شاد باش تا كه گنج حق شود بر خلق فاش

رو اسيريرا كنون آماده باش امر حق را بنده و آزاد باش

هان برو زينب كه دردت بى دواست دردمند حق طبيب دردهاست

ص: 97

ص: 98

و للّه در القائل

لا تلطمى يابنة الزهراء خدك من قتلى و قد عمرت اعضاك اشجان

و لا تشقى على الجيب صارخته فانشق كشف و نشر الشعر خذلان

و ان تفرقت الايتام فانتدبى لجمعها فالجزاء فى الحشر غفران

و ان يشق عليها سير قائدها فاستر فقيه و ان غادرك احسان

محزون رشتى گويد

يا اخيه خدك لا تلطمى مادرى كن بر نبات فاطمى

خواهرا ناموس حى داورى بر يتيمانم تو جاى مادرى

زينبا غارت شود چون خيمها جمع كن اطفال حيران مرا

بعد يغما موسم آتش زدن هين مبادا چاك سازى پيرهن

پيكرم بينى چو اندر خاك و خون پا منه از نقطه طاقت برون

خواهرا در ماتمم افغان مكن موى سر اندر غمم افشان مكن

خواهرا چون بر سنان بينى سرم بردبارى كن بحق مادرم

رأس من بينى چه در طشت طلا چوبرا دست يزيد بيحيا

لعل را آماچكاه خيزران صبر كن در مجلس نامحرمان

و له ايضا

شورش ولوله افتاد در آن كاشانه تو مگو خيمه بگو يكسره شد غمخانه

همه صف بسته بدورش چه صف پروانه زينبش آمده با ناله بى تابانه

گفت ايكاش نمى آمدم از كتم عدم

اين چه شورى است برادر كه تو بر سر داري زخم بسيار چرا بر تن انور دارى

گوئيا رو بسوي حضرت داور دارى آخر اين دشت تو يك خواهر مضطر دارى

ز چه افكندۀ ما را بكف نامحرم

ص: 99

گفت خواهر ز ازل عهد نمودم با حق من بلى گفتم و بگرفته ام از جمله سبق

تا در اين كالبدم هست اگر نيم رمق آنچه دارم بگذاريم باخلاص طبق

ما اگر غرق بلا او شده درياي كرم

تو پس از من همه اطفال مرا غمخوارى محرم جمله شما نيست مگر بيمارى

هان مبادا كه ز سر معجر خود بردارى ماتم تازه جوانان شده زخم كارى

شد يقينم كه ديگر داغ عزيزان كشدم

صبر كن پيشه تو خواهر همه را ياري كن باش آسوده تو گل بسوى بارى كن

بهر اين عابد بيمار پرستاري كن ليك اهسته تو اشك از مژگان جارى كن

همدمش باش به بيحالى وى در همه دم

ص: 100

بديد بلشكريان خطاب فرمود و گفت واى بر شما مكر در اين همه لشكر يكتن مسلمان نيست كسى جواب نداد.

زبان حال عليا مخدره با ابن سعد

تو اندر زير چتر زر نشسته حسين را بر جگر خنجر نشسته

تو اندر سايه باشى شاد خندان حسين در آفتاب گرم سوزان

ترا خاطر خوش لشكر فراوان حسين من نشان تير عدوان

ترا باشد پسر اندر برابر حسين جان ميدهد از مرك اكبر

و بعضى نوشته اند كه در آنحالت حضرت سيد الشهداء نگران خواهر بود فرمود يا اختاه ارجعى الى الفسطاط و اجمعي العيال و الاطفال عليا مخدره بفرمان امام برگشت بطريق قهقرا ولى كجا آرام و قرار دارد و بغير از ذات احديت كسى از دل آن مظلومه خبر ندارد ولى طولى نكشيد كه اوضاع عالم منقلب گرديد و منادى ندا كرد قتل الامام ابن الامام ابو الائمة عليه السّلام

جودى خراسانى

ديد چون زينب محزون كه زمين ميلرزد شط بموج آمدۀ و ماء معين ميلرزد

مانده از كار فلك روح الامين ميلرزد مانده از او راد ملك عرش برين ميلرزد

شد سراسيمه و چون رعد در افغان آمد مو كنان مويه كنان جانب ميدان آمد

محشري ديد در آن دشت نمودار شده روز در چشم دو عالم چه شب تار شده

(الخ)

پسر فاطمه از اسب نگون گرديده پاي تا سر قد او غرقه بخون گرديده

ص: 101

شيخ علي شيخ العراقين ره

سوى ميدان شد آن خاتون محشر كه جويا گردد از حال برادر

چه ديد آنشاهرا افتاده بر خاك تنش از تيغ كين گرديده صد چاك

بشمشير شقاوت شمر گمراه بريد از مد بسم اللّه اللّه

ندانم چون بدي حالش در آنحال نداند كس بجز داناى احوال

در بعضى مقاتل نقل كرده اند كه آنمظلومه «وضعت عشرها على راسها و هى تنادى وا محمداه وا علياه وا حسناه وا حسيناه وا حمزتاه وا جعفراه و اقلة ناصراه اليوم مات جدى محمد المصطفى و ابى على المرتضى و امى فاطمة (ع)» پس از تل سرازير شد بجانب گودي قتلگاه توجه كرده آه آه ديد شمر روى سينه حسين نشسته

ميرزا يوسف آقاى مجتهد تبريزى ره

و اقبل الشمر و الهندى فى يده يسطو عليه بضرب السيف و الكلم

و اقبلت اخته الحوراء نادبة تجر اذيالها من شده النقم

نادت ايا شمر مهلا ليس يحمد فى قتل ابن فاطمه التعجيل فاحتشم

و قد تغير وجه الكون و انكسفت شمس النهار وهب الريح بالظلم

اذا برأس حسين بالقناة على كان شمس الضحى شيلت على علم

جودى خراسانى

مهلتى تا بسوى قبله كشم پايش را سايه از معجر نيلى كنم اعضايش را

تر كنم ز اشك بصر لعل گهر سايش را سير بينم دم مردن رخ زيبايش را

كه ديگر وعده ديدار قيامت باشد ميرود سوى سفر خير سلامت باشد

ص: 102

كعبي گويد

و جائت بشمر زينب انبته فاطم تعنفه عن امره و تعذل

تدافعه بالكف طورا و تارة اليه بطاها جدها تتوسل

تقول له مهلا فهذا ابن فاطم و شبل على المرتضى المتفضل

ايا شمر مهما كنت فى الناس جاهلا فمثل حسين لست يا شمر تجهل

ايا شمر هذا حجة اللّه فى الورى اعد نظرا يا شمر ان كنت تعقل

ايا شمر لا تعجل على بن محمد فذوترة فى مثلها ليس يجهل

و مريهز النحر غير مراغب من اللّه لا يخشى و لا يتوجل الخ

وله ايضا

تقول له يا شمر والد مع قد جرى على خدها مثل الجمان المفصل

ايا شمرد عنى و الجيب لعلنى ابل غليلا منه قبل الترحل

و لا تحرمنى ساعة قرب سيدي فانك عمر الدهر يا شمر مثكلى

ايا شمر من للجود بعد وجوده و من لبنى الامال بعد المؤمل

ايا شمر من للفضل يرعاه ان تكن قطعت بحد السيف راس المفضل

ص: 103

الامام ابن الامام ابو الائمة را بلند نمود زينب سراسيمه ببالين بيمار كربلا دويد و عرض كرد اى برادرزاده به بين چه واقع شده و خبر چيست.

فرمود اى عمه دامن خيمه را بالا بزن آنحضرت چون بصفحۀ ميدان نگران شد اظهار سوگوارى نمود فرمود اى عمه همانا پدرم شهيد شد اكنون مهياى اسيري شويد و صبر و شكيبائى را پيشه گيريد و وصيت هاي پدر مرا فراموش نكنيد

و نيز گويد كه چون عليا مخدره از خيمه سراسيمه بيرون دويد صداى صرخه و ناله بگوشش رسيد چون نظر كرد شخصى را نگران گشت كه در پيرامون جسد حسين خاك همى بر سر كند.

حكايت را بعرض سيد سجاد عليه السلام رسانيد فرمود اى عمه دامن خيمه را برچين تا بنگرم چون نظر كرد فرمود اينك جبرئيل است كه در كنار نعش حسين مى نالد و صيحه ميزند.

و نيز گويد كه چون حضرت سيد الشهداء اصحاب خود را ندا ميكرد عليا مخدره زينب ميگويد بخدا قسم كه جز او خدائى نيست من نگران اجساد بودم كه چنان مضطرب شدند گويا آهنگ برخاستن داشتند

و در طراز المذهب از كتاب انوار الشهاده نقل ميكند كه در آنحال كه شمر ملعون بر فراز سر امام ايستاده بود زينب و ساير عيال آنحضرت با حالتى پريشان وارد قتلكاه شدند آنگاه زينب (ع) با آن خبيث روى كرد فرمود ايظالم خبيث ما را بگذار تا بدستيارى جامه روى او را به پوشم و بدن مباركشرا از آفتاب به پوشانم شمر بر اين سوز و محنت رحم نياورده آنمخدره را با كعب نيزه از آن بدن مطهر دور كرد و گفت اي دختر على باز شو كه ديگر ديدارش نكنى زينب صدا را بناله بلند كرد امام عليه السّلام چون ناله خواهر بشنيد چشم باز كرد و فرمود ايخواهر دست اطفال مرا بگير و بخيمه باز گرد كه مرا در زير شمشير ننگرى.

برو تا زير شمشيرم نه بينى همينساعت بمرگم مينشينى

و از كتاب مفتاح البكاء نقل كرده است كه چون حسين با قلبى سوزان آهنك

ص: 104

ميدان نمود ندائى خفيف و آوازى ضعيف شنيد پس روى برتافت خواهر را بديد كه با اشك ريزان و نالان نمايان است امام عليه السلام از نالۀ دختر بو تراب بى تاب شده برگرديد و فرمود اى يادگار مادرم زهرا اى پرستار يتيمان بى نوا از چه از خيام بيرون شدى چون ترا حال بدين منوال باشد اين زنان و دخترانرا كدام كس پرستارى نمايد و تسلى بدهد عرض كرد وصيت مادرم بخاطرم آمد چون امام اسم مادر بشنيد بگريست و از آن وصيت بپرسيد عرضكرد سفارش مادرم اين است كه آنجايرا كه جدم رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم همى بوسيد به بوسم.

پس حضرت پياده شد تا زينب زير گلوى او را بوسيد و با برادر معانقه نمود و سخت بگريست و امام همى خواهر را تسلى ميداد

ص: 105

و قال ابن نما فى ميثر الاحزان ثم اشتغلوا بنهب عيال الحسين عليه السّلام و نسائه حتى تسلب المرائة مقنعتها من راسها و خاتمها من اصبعها و قرطها من اذنها و حجلها من رجلها الى ان قال فاذابت القلوب القاسية و هدت الجبال الراسية

ملك الشعراء سيد مظفر عليخان خيام شاه شد غارت ز بيداد چرا اين خيمۀ گردون نيفتاد

ميان خيمه كه گشتند داخل برهنه تيغها و كينه در دل

در آنخانه كه از بس جاه رفعت نشد داخل ملايك بى اجازت

سپاه اشقيا بى رخصت آمد پى تاراج بهر غارت آمد

رداهاي زنان از سر كشيدند ز گوش كودكان گوهر كشيدند

و در مقتل منسوب بابى مخنف از زينب دختر امير المؤمنين حديث كند كه فرمود گاهيكه عمر سعد بنهب و غارت اهلبيت فرمان داد من بر باب خيمه ايستاده بودم مردى ازرق العين درآمد و آنچه در خيمه بود برگرفت و زين العابدين را نگريست كه رنجور و عليل بر نطعى افتاده بود پيش شد و آن نطع را از زير قدم مباركش بكشيد و آنحضرت را درافكند و بنزد من آمد و گوشواره از گوش من ميكشيد و مى گريست گفتم اين گريه چيست گفت بر شما اهلبيت مى گريم كه در چنين مهلكه درافتاديد زينب را كردار و گفتار او بخشم آورد فرمود قطع اللّه يديك و رجليك و احرقك بنار الدنيا قبل نار الاخرة خداوند هردو دست و پاي ترا بسوزاند قبل از آتش آخرت و روزيكه آنملعون بدست مختار افتاد از دهشت و خوف كردار و گفتار خود را با عليا مخدره زينب مكشوف داشت مختار گفت دعاى آنمظلومه مستجاب گرديده فرمان كرد تا دستها و پاهاى او را بريدند و جيفه او را بآنش سوزاندند

ص: 106

سيد حيدر حلي ره هتك الطعاة على نبات محمد حجب النبوة خذرها و خبائها

فتنازعت احشائها حرق الجوى و تجاذبت ايدى العدو ردائها

عجبا لحلم اللّه و هى بعينه برزت تطيل عويلها و بكائها

و يرى من الزفرات تجمع قلبها بيد و تدفع في يدى اعدائها

ما كان اوجعها لمهجة احمد و امض في كبد البتولة دائها

و در ناسخ گويد سپاه ابن سعد قصد خيام مقدسه و سرادق ذريۀ مطهره نمودند و شمر ذى الجوشن با جماعتي از كفره بر در خيام آمد و لشكر را فرمان داد كه داخل شويد و از قليل و كثير آنچه بدست شود بنهب و غارت برگيريد اينوقت فرياد وا محمداه وا علياه وا حسناه وا حسيناه از اهل بيت رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم بالا گرفت و لشگريان به خيمه ها تاختند و بنهب و غارت پرداختند دست بند از ساعد زنان بكشيدند و گوش پردكيان در اخذ گوشوار بدريدند و گوش ام كلثومرا نيز در طلب گوشواره جراحت كردند و جامهاي زنان را بمنازعت و مغالبت از بدن ايشان انتزاع نمودند و از ورس و حلى و حلل چيزى بجا نگذاشتند و اسب و شتر و مواشى و آنچه ديدار شد به بردند.

و سيد در لهوف ميفرمايد اهل بيت را از خيمها بيرون كردند و آتش بخيمها زدند آن زنان چون اين بى شرمى را از اشقيا ديدند از خيمها بيرون دويدند و با سر و پاى برهنه گريه كنان و ناله كنان سر به بيابان نهادند.

راوى گفت زن بلند بالائيرا نگران شدم كه بدرون خيمه ميرود گفتم مگر شعله آتش را نگران نيستى گفت يك عليل بيمار در اين خيمه دارم

از آن ترسم كه آتش شعله گيرد ميان خيمه بيمارم بميرد

از آن ترسم كه آتش برفروزد ميان خيمه بيمارم بسوزد

ص: 107

ص: 108

تاللّه لا انساك زينب و العدي قسرا تجاذب عنك فضل رداك

بالطف حاسرة القناع سليبة القرطين عز علي اخيك عزاك

لم انس لا و للّه وجهك اذهوت بالردن ساترة له يمناك

حتى اذا هموا بسلبك صحت باسم ابيك و استصرخت ثم اخاك

*** شيخ العراقين گويد

شدندي داغ داران پيمبر درون خيمه سوزيدن ز اخگر

شفابخش مريض آنشاه بيمار غم قتل پدر بودش پرستار

بپا شد از جفا و جور امت قيامت بر شفيعان قيامت

غنوده شير حق در بيشۀ خاك دل علم لدنّى گشته صد چاك

ز جمّال و حكايتهاي جمّال زبان صد چه من ببريدۀ لال

ز انگشت ز انگشتر كه بودش بود دور از ادب گفت و شنودش

هيچ آفريده اي نتواند تصور كند كه شب يازدهم محرم چه گذشت بآن بانوي عصمت و چگونه طاقت آورد و چگونه آن شب را صبح نمود با يك مشت پردكيان آل عصمت كه بى پرده خيمها سوخته اموالها غارت شده اداره كردن عيال اسير و اطفال پدر كشته و مراقبت ايتام رقيق القلب گرسنه و تشنه راستى اين مطلب از عهدۀ مردان بزرگ هم خارج است چه جاى يك زن داغديده محنت كشيده برادر كشته البته اين صبر و تحمل از ايمان ثابت و تربيت نيكو و عقيدۀ راسخ بوده والا زن نميتواند با اين مشكلات روبرو بشود و خود را نبازد البته اين مقام و توفيق چنين صبر و تحمل جز با روابط مبادى عاليه آسمانى ممكن نخواهد بود.

ص: 109

و من همي در انديشه بودم كه آيا اين قوم با ما چه خواهند نمود آيا ميكشند آيا اسير ميكنند در آنحال ديدم سواريرا كه با كعب نيزه زنانرا ميراند و ميدواند و دست برنجن از دست آنها بيرون ميكند و مقنعه از سر ايشان برميكشد و آن زنان بيك ديگر پناه ميبرند و صيحه برمى آورند كه وا جداه وا محمداه وا علياه وا ابتاه وا قلة ناصراه اما من مجير يجيرنا اما من زائد يزود عنا.

چون اين بديدم قلبم از جاي برميد و اندامم چون سيماب بلرزيد و از بيم همى بيمين و شمال نظر ميكردم كه مبادا آن ملعون بجانب من روى آورد بناگاه ديدم متوجه من گرديد من از ترس فرار كردم چنان دانستم كه از چنك او ممكن است جان بسلامت بدر برم بناگاه از عقب من بتاخت و با كعب نيزه چنان بر پشت من بزد كه برو درافتادم و بيهوش گرديدم چون بهوش آمدم سر خود را در دامان عمه ام زينب ديدم و او همى بر فراز سر من ميگريست و ميفرمود اى نور ديده برخيز تا بنگريم بر اين اهل و عيال چه پيش آمد من برخاستم و گفتم اي عمه آيا جامه يا خرقه اى پيدا ميشود كه من سر خود را بپوشانم از چشم نامحرمان.

عمه ام فرمود يا بنتاه عمتك مثلك من چون نگران شدم سر او نيز برهنه بود و بدن مباركش از كعب نيزه سياه بود پس باتفاق روان شديم و بهيچ خيمه داخل نشديم الا آنكه غارت زده و منهوب بود.

در جلد زينبيۀ ناسخ از انوار الشهاده نقل ميكند كه حضرت زينب چون بقتلگاه درآمد با صوتى حزين و قلبى كئيب ندا برداشت و اين كلمات بگفت.

(وا محمداه صلى عليك مليك السماء هذا حسينك مرمل بالدماء مقطع الاعضاء و نباتك سبايا الى اللّه المشتكى و الى محمد المصطفى و الى على المرتضى و الى حمزة السيد الشهداء يا جداه هذا حسينك بالعراء مسلوب العمامة و الرداء محزوز الراس من القفاء يسفى عليه ريح الصباء قتيل اولاد البغايا وا حزناه وا كرباه اليوم مات جدى رسول اللّه يا اصحاب محمد هولاء ذرية المصطفى يسافون سوق السبايا بابى من عسكره يوم الاثنين نهبا بابى

من فسطاطه مقطع العرى بابى من لا هو غائب فيرتجي و لا جريح فيداوى بابى

ص: 110

المهموم حتى قضى بابى من هو عطشان حتى مضي بابى من جدته خديجة الكبري بابي من ابوه على المرتضى الذى ردت له الشمس حتى صلى بابى من امه فاطمة الزهراء)

آنگاه بمدينة بمادر خود زهراء خطاب نمود و گفت ايمادر داغديده و ايدختر پيغمبر برگزيده بصحراى كربلا نظرى برگشا و فرزندت حسين را با سر بريده و دختران خود را با خيمهاى سوخته و تازيانها بر سر و كتف خورده و لباس و گوشواره ها بغارت رفته در دست كفار چون اسراي ديلم و زنگبار بنگر يا اماه هذا حسينك غريق بالدماء و عطشان فى ارض المحنة و البلاء و جسمه تحت سنابك خيول اهل البغايا و اولاد الطلقا پس چندان بگريست كه دوست و دشمن بر حال آن مخدره بگريستند و اسبان مخالف اشك باريدند.

و در منتخب گويد همچنان ميگريست تا از بكاى او جمله منافقان بگريستند در اين حال ملعونى با كعب نيزه آنمخدره را حركت داد آنمخدره بآن جسد مبارك گفت اودعك اللّه عز و جل يابن امى يا شقيق روحى فان فراقى هذا ليس عن ضجر و لا عن ملالة و لكن يابن امى كما تري يا نور بصرى فاقرأ جدى و ابى و امى و اخي منى السلام ثم اخبرهم بما جرى علينا من هؤلاء اللئام

و در بحر المصائب از كتاب نجاة الخافقين نقل كرده كه زينب در آنحال اين مرثيه بگفت.

اخي ودع يتامى قد اوهنوا و قد اضحوا باسر الادعياء

اخى هل بعد بعدك لى محام لقد اخذ الزمان بكم حماء

يعز على ابنيا ان يرانا بارض الطف تسبى كالاماء

و زين العابدين تراه يكبو بقيد و هو فى حرا لبلاء

اخى هذي سكينة من خباها تحسر بامتحان و ابتلاء

و در روضة الشهداء اين اشعار ذيل را بآنمخدره نسبت داده كه جد مطهر خود را خطاب كرده و ميگفت بر سر نعش برادر و ممكن است زبان حال بوده باشد

هذا الذي قد كنت تلثم نحره امسى نحيرا من حدود صبائها

ص: 111

من بعد حجرك يا رسول اللّه قد القى طريحا في ثرى رمضائها

فواكبدا من هجر من لا يجيبني و من عبرات ما لهن فناء

لا يخفى كه آنچه از عبارات ارباب مقاتل و روايات بدست ميآيد اهل بيت دو مرتبه بقتلكاه آمدند نزد آن اجساد شريفه سوگوارى نمودند يكى عصر عاشوراء بعد از غارت خيام و آمدن ذو الجناح بدر خيمه

در ناسخ گويد بحكم پسر سعد آتش در خيمها زدند چون شعلۀ نار بالا گرفت فرزندان پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم دهشت زده سراسيمه از خيمها بيرون دويدند و با سر و پاى برهنه بجانب مصرع حسين عليه السّلام روان گشتند و دوان دوان خود را بقتلكاه رسانيدند و سر و رويرا با مشت و سيلى بخسته اند زينب با صوتى حزين و قلبى كئيب ندا برداشت كه وا محمدا صلي عليك مليك السماء الخ

و مرتبۀ دوم روز يازدهم محرم بعد از ظهر بود عمدا يا باستدعاي اهل بيت على اختلاف ارباب المقاتل وارد قتلكاه شدند

در تظلم الزهراء شيخ رضى قزويني بنابر نقل ملا على خيابانى در جلد 4 وقايع الايام خود گويد ان المنافقين من بنى اميه تركوا الحسين عليه السّلام على وجه الارض ملقى بغير دفن و كذلك اصحابه و جاؤا بالنساء قصدا و عنادا و عبروهم على مصارع آل الرسول الخ.

و در ملهوف گويد و قلن بحق اللّه الا ما مررتم نبا علي مصرع الحسين عليه السلام فلما نظرن نبات رسول اللّه القتلى صحن و ضربن وجوههن و قال فو اللّه لا انسى زينب بنت على عليه السلام و هي تندب الحسين و تنادى بصوت حزين و قلب كئيب وا محمدا الى ان قال فابكت و اللّه كل عدو و صديق) .

و در دمعة الساكبة گويد حتى راينا دموع الخيل تنحدر على حوافرها يعنى از ندبه عقيلۀ خدر رسالت بعلاوه كه دوست و دشمن گريستند اسبان مخالف چندان اشك از چشمهاي آنها فروريخت كه سمهاى آنها را تر كرد

و مرحوم فرهاد ميرزا در قمقام خود كه معتبرترين كتب مقاتل است ميفرمايد

ص: 112

عمر سعد تا روز يازدهم در كربلا بماند و بر جيفۀ خبيثه مقتولين لشگر خود نماز گذاشته دفن نمود بعد از زوال ظهر با حضرت على بن الحسين و حسن المثنى و زيد و عمر پسران حضرت امام حسن مجتبى و كودكان امام (ع) و اهل بيت اطهار عازم كوفه شدند اهلبيت او را گفتند بحق اللّه الا مررتم بنا على مصرع الحسين شما را بخدا قسم ميدهيم كه اين اسيرانرا از قتلكاه عبور دهيد چون چشم طاهرات بر اجساد بى سر شهيدان افتاد بسى بگريستند و بر سر و روى زدند و نوحه و زاري آغاز كردند از آن ميانه عقيلۀ بنى هاشم زينب كبرى با زارى جانگذاز و آهى آتشبار موى كنان همي گفت وا محمداه (الخ)

و در ناسخ گويد هريك از اهل بيت جسد شهيديرا دربر گرفته اند و زارزار بگريستند تا اينكه گويد عمر سعد فرمان داد كه اهل بيت را از قتلكاه دور كنند و برنشانند اهلبيت را بتهديد و تهويل از قتلگاه دور كردند و سكينه را بزجر و زحمت تمام از جسد مبارك پدر بازكردند و دختران پيغمبر را بر شتران بى وطا سوار كردند و بعضى را در محملها و هودجهاى بى پرده و پوشش جاى دادند

ص: 113

شعر

كه اى پشت پناه يار زينب تو بودى مونس و غمخوار زينب

بهر منزل مرا وقت سوارى ز راه مهر ميكردى تو يارى

ز جا برخيز بنگر حال زارم بروى ناقۀ عريان سوارم

تو آخر زينت عرش خدائى ميان خاك و خون عريان چرائى

سرت را شمر اگر از تن جدا كرد جدا بهر چه ديگر از قفا كرد

بديدار تو دل در اشتياق است خداحافظ كه هنگام فراق است

خداوندا تو آگاهى ز حالم ببين يا رب چسان بشكست بالم

اگر دردم يكى بودى چه بودي اگر غم اندكى بودى چه بودي

*** لا تبزغي يا شمس كي لا ترى زينب حسرى ما عليها قناع

و ان بدا الصبح دعت من اسى يا صبح لا اهلا و لا مرحبا

ابديت يا صبح لنا اوجبها لها جلال اللّه قد حجّبا

ديوان كعبى

و لم انس لا و اللّه زينب ازدعت بواحدها و الدمع كالمزن مسبل

تقول اخي يا شق روحى و مهجتى و يا واحدا مالى سواه مؤمل

اخى يا اخى لو كنت تنظر زينبا تساق و زين العابدين مكبل

و راحت تنادي جدها حين لم يجد كفيلا فيحمي او حميا فيكفل

ايا جدنا هذا الحبيب على الثرى طريحا يخلى عاريا لا يغسل

يخلى بارض الطف شلوا و راسه الى الشام فوق الرمح يهدى و يحمل

فلو خلت كيف الشمر يقطع رأسه و كيف حسين يستغيث و يقتل

و كيف عوادى الخيل تركض فوقه فلم يبق منه مفصل لا يفصل الخ

ص: 114

شيخ جعفر خطى گويد

اذا هن ابصرن الجسوم كانها نجوم على ظهر الفلات رواكد

تداعين يلطمن الخدود بعولة تصدع منها القاسيات الجلامد

و يخمشن بالايدى الوجوه كانها دنانيرا بلا هن بالحك ناقد

و ظلن يرددن النياح كانما تعلم منهن الحمام الفوا قد

فيا وقعة ما احدث الدهر مثلها يبيد الليالى ذكرها و هو خالد الخ

*** آخر از كوى تو با ديده گريان رفتم آمدم با تو و با لشگر عدوان رفتم

گر تو با جمله شهيدان سوى جنت رفتى من سوي شام بهمراه اسيران رفتم

بعد ازين نبك عطش نشنوى ايشاه كه من با يتيمان بسوي كوفه ويران رفتم

خاك بر فرق من و خواهرى منكه ترا جسم صد چاك فكندم به بيابان رفتم

سر نعش تو كه نگذاشت بمانم چونشمر با سر باك تو اي مهر درخشان رفتم

شيخ احمد نحوى گويد

و كرائم السادات تبسى للعدي تعد و عليها للزمان عوادى

حسري تقاذفها السهول الى الربى ما بين اغوار الى انجاد

هذي تصيح ابى و تهتف ذى اخى و تعج تلك با كرم الاجداد

اعلمت يا جداه ان اميّة عدت مصابك اشرف الا عياد

اعلمت يا جداه سبطك قد غدى للخيل مركضة ليوم طراد

و تعج تندب ندبها بمدا مع منحلة الاجفان شبه غوادى

و حشاشته الزهراء بل يا مهجة الكرار يا روح النبى الهادي

اءخى كيف تركتنى حلف الاسى مبثوثة الاحشاء بالا يقاد (الخ

ص: 115

سيد حيدر گويد

البدار البدار آل نزار قد فنيتم ما بين بيض الشفار

قوموا السمر كسروا كل غمد نقبوا بالقتام وجه النهار

طرزوا البيض من دماء الاعادي فلقوا البيض بالضبى التبار

طأطأوا الرؤس ان راس حسين رفعوه فوق القنا الختار

لا تمدوا لكم عن الشمس ظلا ان فى الشمس مهجة المختار

حق ان لا تكفنوا علويا بعد ما كفن الحسين الذار

لا تشقوا لال فهر قبورا و ابن طه ملقى بلا اقبار

هتكوا عن نساكم كل خدر هذه زينب على الاكوار

شأنها النوح ليس تهدا آنا عن بكى بالعشى و الابكار

تخميس ثاقب اشعار محتشم را

از صدر زين چه سرور لب تشنگان فتاد افغان و ناله در صف كروبيان فتاد

يك يك ز ناقه اهل حرم در زمان فتاد بر حربگاه چون ره آن كاروان فتاد

شور نشور واهمه را در گمان فتاد

از راه كينه شمر چه تيغ جفا كشيد بر حلق تشنۀ خلف مرتضي كشيد

از جان چه دست سرور لب تشنه تا كشيد هرجا كه بود آهوى از دشت پا كشيد

هرجا كه بود طايرى از آشيان فتاد

چون اوفتاد سرور لب تشنه از سمند در پيش نعش اكبرش آن ماه ارجمند

در آتش زمانه فلك سوخت چون سپند هم بنك نوحه غلغله در شش جهت فكند

هم گريه بر ملايك هفت آسمان فتاد

چون اهل بيت رو بصف كارزار كرد هريك ز خون كشته جبين را نكار كرد

ص: 116

گردون ز خون چه دشت بلا لاله زار كرد هرچند بر تن شهدا چشم كار كرد

بر زخمهاى كاري تيغ و سنان فتاد

چون كرد احاطه لشكر اعدا در آن ميان بس نخلها فتاده شد از پا در آن ميان

غلطان بخاك معركه گلها در آن ميان ناگاه چشم دختر زهرا در آن ميان

بر پيكر شريف امام زمان فتاد

برخواست بنك غلغله و شورشين ازو لرزيد جسم اطهر بدر حنين ازو

از اضطراب سوخت دل عالمين ازو بى اختيار نعرۀ هذا حسين از او

سرزد چنانكه آتش ازو در جهان فتاد

گريان بروى نعش حسين با دل ملول ميزد بفرق از ستم لشكر جهول

در كربلا چه كرد رسولخدا نزول پس با زبان پرگله آن بضعة البتول

رو در مدينة كرد كه يا ايها الرسول

اين شاه بزم عرصه گردون حسين تست اين سرو ناز دلكش موزون حسين تست

اين تشنه كام بيكس محزون حسين تست اين كشتۀ فتاده بهامون حسين تست

وين صيد دست و پا زده در خون حسين تست

قاسم فتاده با تن بي سر بقتلگاه اكبر فتاده غرقه بخون با رخ چه ماه

شد نعش كشته ها همه پامال خاك راه اين شاه كم سپاه كه با خيل اشك و آه

خرگاه ازين جهان زده بيرون حسين تست

از كينهاى ابن زياد آن سك لعين در خون خود طپيد شهنشاه ملك دين

شمر لعين بريد سر انورش ز كين اين قالب طبان كه چنين مانده بر زمين

شاه شهيد ناشده مدفون حسين تو است

سيراب شد ز خون جگر تشنها بنات اين خضر تشنه لب ببريده دل از حيات

بيروح شد ز ماتم او جسم كائنات اين خشك لب فتادۀ ممنوع از فرات

كز خون او زمين شده جيحون حسين تست

شمر لعين بخنجر بى داد برده دست از كين بروى سينۀ سلطان دين نشست

ص: 117

با سنك جور شيشۀ ايمان دين شكست اين ماهى فتاده بدرياى خون كه هست

زخم از ستاره بر تنش افزون حسين تست

چون از عطش بسوخت دل افروز تشنگى آن تشنه كامها بشب از روز تشنگى

بر سينه خورد ناوك دلدوز تشنگى اين نخل تر كز آتش جان سوز تشنگى

دود از زمين رسانده بگردون حسين توست

اثر طبع فيضى

پس دختر بتول عيان كرد محشرى نوعى كه خون گريست بر او چشم روزگار

رو كرد در مدينه كه اي جد بى قرين بشنو حكايت دل غمديده حزين

چون ناكسان بجانب ما حمله ور شدند اهل حرم ز هستى خود بيخبر شدند

طفلان نازپرورت اى سيد انام از بيم جان بسوي جهان ديگر شدند

همچون كبوتران حرم در كنار من پهلوى هم خزيده نهان زير پر شدند

آتش زدند پردكيان را ز هرطرف كز هول سوختن همه گى دربدر شدند

ايچاره ساز درد يتيمان بيا به بين اولاد خويش را كه همه بى پدر شدند الخ

محتشم

پس روى در بقيع بزهرا خطاب كرد مرغ هوا و ماهى دريا كباب كرد

كي مونس شكسته دلان حال ما به بين ما را غريب و بيكس و بى آشنا به بين

اولاد خويش را كه شفيعان محشرند در ورطۀ عقوبت اهل جفا به بين

در خلد بر حجاب دو كون آستين فشان اندر جهان مصائب ما برملا به بين

نى نى درا چه ابر خروشان بكربلا طوفان سيل فتنه و موج بلا به بين

تنهاي كشته گان همه در خاك و خون نگر سرهاي سروران همه بر نيزها به بين

آن سر كه بود بر سر دوش نبي مدام يك نيزه اش ز دوش مخالف جدا به بين

آن تن كه بود پرورشش در كنار تو غلطان بخاك معركه كربلا به بين

يا بضعة الرسول ز ابن زياد داد كو خاك اهل بيت رسالت به باد داد

ص: 118

اثر طبع صباحى

لختى چه داد شرح غم دل بمادرش آورده رو به پيكر پاك برادرش

كى جان پاك بيتو مرا جان بتن دريغ از تيغ ظلم كشته تر و زنده من دريغ

عريان چراست اين تن بى سر مگر بود بر تشنگان آل پيمبر كفن دريغ الخ

صباحى چهارده بند باستقبال محتشم رفته اين سه بيت نمونۀ اشعار اوست كه ذكر شد.

وصال شيرازى

آندم به بست راه فلك از هجوم آه كافتاد راه قافلۀ غم بقتلگاه

زينب چه ديد پيكرى اندر ميان خون چون آسمان زخم تن از انجمش فزون

بيحد جراحتى نتوان گفتنش كه چند پامال پيكرى نتوان ديدنش كه چون

خنجر در او نشسته چه شهير كه در هماي پيكان از او دميده چه مژگان كه از جفون

گفت اين بخون طپيده نباشد حسين من اين نيست آنكه در بر من بود تاكنون

يكدم فزون نرفت كه رفت از كنار من اين زخمها به پيكر او چون رسيد چون

گر اين حسين قامت او از چه بر زمين گر اين حسين رايت او از چه سرنگون

گر اين حسين من سر او از چه بر سنان گر اين حسين من تن او از چه غرق خون

يا خواب بوده ام من و گم گشته است راه يا خواب بوده آنكه مرا گشته رهنمون

ميگفت ميگريست كه جان سوز ناله اى آمد ز حنجر شه لب تشنگان برون

كى عندليب گلشن جان آمدى بيا ره گم نگشته خوش نبشان آمدي بيا

*** آمد بگوش دختر زهرا چه اين خطاب از ناقه خويش را بزمين زد باضطراب

چون جان خويش جسم برادر به بر كشيد بر سينه اش نهاد رخ خود چه آفتاب

گفت اى گلو بريده سر انورت كجا است وز چيست گشته پيكر پاكت بخون خضاب

ص: 119

اى مير كاروان كه آرام نيست خيز ما را به بر بمنزل مقصود و خوش بخواب

من يك تن ضعيفم و يك كاروان اسير اين خلق بى حميت و دهرى پر انقلاب

از آفتاب پوشمشان ياز چشم خلق ز اندوه دل نشانمشان ياز اضطراب

زين العباد را بدو آتش كباب بين سوز تب از درون برون سوز آفتاب

گر دل بفرقت تو نهم كو شكيب و صبر گر بى تو رو بشام كنم كو توان و تاب

دستم ز چاره كوته و راه دراز پيش نه عمر من تمام شود نه جهان خراب

شيخ على شيخ العرافين در معراج المحبة

چه آهنك سوارى كرد بانو همايون چرخرا بشكست زانو

چه بر مقتل رسيدند آن اسيران بهم پيوست نيسان و حزيران

يكى مويه كنان كشتى بفرزند يكى شد موگنان بر سوك دلبند

يكى از خون بصورت غاره ميكرد يكى داغ على را تازه مى كرد

بسوى گلرخان سرو قامت بپا گرديد غوغاى قيامت

نظر افكند چون دخت پيمبر بنور ديدۀ ساقى كوثر

بنا كه نالۀ هذا اخى زد بجان خلد نار دوزخى زد

به بر بگرفت خونين پيكر او دهان بگذاشت برجاى سر او

دل اندر سينه اش خون شد ز كارش نمود از چشمۀ چشمش تراوش

ترا طاقت نباشد از شنيدن شنيدن كى بود مانند ديدن

جودى خراسانى

برادر از چه بخاك اوفتاده پيكر تو سرت چه شد بفداي سر تو خواهر تو

ز جاى خيز برادر بدست گيري من مگر ترا خبرى نيست از اسيرى من

ز جاي خيز نگاهى بحال خواهر كن براى زينب غم ديده فكر معجر كن

ز جاى خيز برادر بخاطر دل من بسوى شام روانم به بند محمل من

ص: 120

*** رفتيم ماند داغ فراق تو بر دلم دل داند و خداى ازين درد مشگلم

از ياد حلق تشنۀ تو در لب فرات ماء معين بكام بود زهر قاتلم

پروانه وار سوخت دلم ز آه شعله بار تا شد سر بريدۀ تو شمع محفلم

اين درد با كه گويم و اين غم كجا برم كامد بخنده قاتل تو در مقابلم

من زينبم كه سلسلۀ ئيرا بدم عزيز اينك ميان سلسلها در سلاسلم

آنم كه داشت سايه ام از مهر اجتناب اينك ز آستين شده بر چهره حايلم

اكنونكه ميبرند سوي كوفه تا بشام آيد كدام گوشۀ ويرانه منزلم

وله ايضا

گفت اى بخون طپيده چه شد راس انورت خاك سيه چرا شده بالين و بسترت

جسمت ز نوك تير مشبك چرا بود صد چاك اوفتاده ز چه جسم انورت

لب تشنه از چه جان به سپردى مگر نبود شط فراط موج زنان در برابرت

تو شهريار عالم امكانى و چرا تخت تو چوب نيزۀ و پيكان شد افسرت

برخيز و فكر بى كفنان كن كه از جفا نه جسم قاسمت شده مدفون نه اكبرت

بردند معجر از سر من در حضور تو آخر برادرا بنگر حال خواهرت

وصال شيرازى

آه از دميكه با دل محزون داغدار كردند خيمه سوختگانرا شترسوار

رفته قريشيان همه در پنجه گلاب دربند مانده هاشميان با دل فكار

از تحفۀ حجاز براي امير شام بسته بريسمان چه گهرهاى شاهوار

كفار كوفه بين كه سويشام ميكشند سالار مكه را چه اسيران زنگبار

اطفال پابرهنه زنان گشاده موى خورشيدوار شهرۀ هرشهر و هرديار

شب نانشان نواله ز لخت جگر تمام روز ايشان حواله بچشمان اشكبار

ص: 121

حاجى سليمان صباحي كاشاني گويد

چون راهشان بمعركه كربلا فتاد گردون بفكر شورش روز جز افتاد

اعضاى چرخ منتظم از يكديگر گسيخت اجزاى خاك منتظم از هم جدا فتاد

تابان به نيزه رفت سر سروران دين جمازهاى پردكيان از قفا فتاد

از تند باد حادثه ديدند هرطرف سروي ز پا درآمد و نخلى ز پا فتاد

مانده بهرطرف نگران چشم حسرتى در جستجوى كشته خود تا كجا فتاد

ناگه نگاه پردكى حجلۀ بتول با پارۀ تن على مرتضى فتاد

بى خود كشيد نالۀ هذا اخى چنان كز ناله اش بگنبد گردون صدا فتاد

پس كرد رو به يثرب از دل كشيد آه

نالان بگريه گفت به بين يا محمداه

اين رفته سر به نيزۀ اعدا حسين تو است وين مانده بر زمين تن تنها حسين تو است

اين آهوى حرم كه تن پاره پاره اش در خون كشيده دامن صحرا حسين تو است

اين مهر منكسف كه غبار مصيبتش تاريك كرده چشم مسيحا حسين تو است

اين سر بريده از ستم زال روزگار كز ياد برده ماتم يحيى حسين تو است

اين لاله گون عمامه كه در خلد بهر آن معجر كبود ساخته زهرا حسين تو است

اندك چه كرد دل تهى از شكوه با رسول

گيسو گشود و ديده سوي مرقد بتول

كى بانوى بهشت بيا حال ما به بين ما را بصد هزار بلا مبتلا به بين

در انتظار وعدۀ محشر چو مانده اى بگذر بما و شور قيامت به پا بين

بنگر بحال زار جوانان هاشمى مردانشان شهيد و زنان در عزا به بين

آن گلبني كه از دم روح الامين شگفت خشك از سموم حادثۀ كربلا به بين

وان سينه اى كه مخزن علم رسول بود از شصت كين نشانۀ تير جفا به بين

وان گردنى كه داشت حمايل ز دست تو چون بسملش بريده به تيغ از قفا ببين

ص: 122

محزون رشتى كويد

فلك بريد لباس عزا بقامت زينب يقين من كه نيامد زنى بطاقت زينب

ز بعد فاطمة در شأن قدر و صبر نيامد زنى بحوصلۀ زينب و لياقت زينب

رسيد با دل خونين بقتلگاه حسينش هجوم لشگر غم شد بروي محنت زينب

خطاب كرد بان جسم چاكچاك جريحش بگفت جان برادر بدي تو عزت زينب

بتازيانه زند شمر سنگدل بحضورت گهى بتيغ زبان ميكند ملامت زينب

سنان بكعب سنان ميزند بجانب ديگر ز گريه منع كنندم ببين مصيبت زينب

بدست گيرى درماندگان گشادستى نما تو اى شه خوبان دمى حمايت زينب

بكربلا ز مدينه بدى تو ياور خواهر نمانده بعد تو جانا ديگر جلالت زينب

چگونه ناقۀ عريان شوم سوار برادر برس بداد من از مهر كن حمايت زينب

بكربلا بنگر گشته همچو محشر كبرى بسوي شام برندم ببين قيامت زينب

وله ايضا

كاسۀ چشم من از داغ تو مالامال است طول هرروز ز بعد تو برايم سال است

موى زينب شده از محنت ايام سفيد الف قامتم از بار غمت چون دال است

ايكه جايت بسر دوش نبى بود مدام خوابگاهت بچه تقصير در اين گودال است

نتوان گفت كه با خاك تنت گشته عجين ليك از اسب مخالف بدنت پامال است

نحر منحور تو هرگز نرود از يادم صدر مكسور تو ديد هركه پريشان حالست

سر مهر انورت از نوك سنان در پيشت هركجا ميروى اين غمزده در دنبال است

وله ايضا

بروى خاك تو صد پاره من اسير خسانم توئى بلجۀ خون من بسوى شام روانم

سرت بنوك سنان بنگرم چگونه برادر ببين چگونه زند كعب نى بشانه سنانم

نه محرمى نه انيسى بجز عليل مقيد مراست اشك پياپى انيس آه و فغانم

ص: 123

كجاست مير علمدار و قاسم ناشاد كجاست اكبر نيكو لقا بگيرد عنانم

هميشه آرزويم اين مرا تو خاك سپارى هزار حيف كه من بر جنازه تو روانم

خوش است آنكه اجل در رسد شوم بتو ملحق ديگر مراست نه صبر و نه طاقت و نه روانم

من از كجا و اسيرى ميان لشكر اعدا بسخت جانى خود اينقدر نبود گمانم

الشفهيني گويد

يا نفس من هذ الرقاد تنبهى ان الحسين سليل فاطمة نعى

آها لها من وقعة قد اوقعت في الدين اكبر فتنة لم تنزع

قتل الحسين فيا سما ابكى دما حزنا عليه و يا جبال تصدع

منعوه شرب الماء لا شربوا غدا من كف والده البطين الا نزع

و لزينب نوحا لفقد شقيقها و تقول يابن الزاكيات الركع

اليوم اصبغ فى عزاك ملابسى سودا و اسكب ها طلات الادمع

اليوم شبوا نارهم فى منزلى و تناهبوا ما فيه حتى البرقع

اليوم ساقونى بقيد يا اخى و الضرب المنى و اطفالى معى

لا راحم اشكو اليه اذيتى لم الف الا ظالم لم يخشع

انعم جوابا يا حسين اما تري شمر الخنا بالسوط كسرا ضلع

فاجابها من فوق شاهقة القنا قضى القضا بما جرى فاسترجع

و تكفلى حال اليتامى فانظرى ما كنت اصنع في حما هم فاصنع

و لبعضي العادة

لست انسى زينبا من بين هاتيك النسأ مذرات منجدلا خامس اصحاب الكسأ

تندب السبط و ترمى من حشاها القبسا و تنادى وا حسينا و اطريحا بالعرى

يا على المرتضى حامى الحمى غوث الورى

قم مجيرأ آلك الاطهار من ذل السبى

ص: 124

ندبت لما رات صرعى على وجه الرمال جثث القتلى و قد حطمها بيض الصقال

فرمت انفسها من فوق اقتاب الجمال و تنادى من فؤاد موجع يا للرجال

هذه نسوتكم تسري اساري للعدى

فعدت تفتقد القتلى قتيلا فقتيل و لها من لوعة الوجد بكاء و عويل

و دموع العين كالمزن على الخد تسيل لا ثمات حاضنات للنواصى بالدماء

بابى الملهوف من كيد العدى حتى قضي

بابى المللهوف من حر الضمأ حتى مضى

بابي المقتول ظلما بالحسام المتضى بابى من رأسه فوق العو الى نصبا

بابى من رحله من غير جرم نهبا بابى من احرقت نار العدى منه الخبا

بابى من حطمت اضلاعه سمر القنا

بابى المطروح شلوا بالعرى لن يقبرا

ص: 125

سر بر ار بنگر اى مير حجاز بانوان و اشتران بى جحاز

آن چنان ناليد آن نل كبار كه بحالش دشمنان گرييد زار

اثر طبع محزون

كه كرده پيرهن كهنه را بيرون ز تنت نكرده خوف ز روز جزا جعلت فداك

بگو چرا شده خاشاك و خاك بستر تو كفن تراست ز باد صبا جعلت فداك

تراب ارض فلاتست از چه كافورت جنازه ات شده تير جفا جعلت فداك

كدام ظالم بيرحم برده انگشتد بريده است كه اين دستها جعلت فداك

ز ضرب تازيانۀ اعدا به بين برادر جان كبود گشته بدنهاي ما جعلت فداك

من از كجا و اسيرى ميان نامحرم وطن شده است ترا كربلا جعلت فداك

كنار آب كسي گوسفند تشنه نكشت جداى گشته سرت از قفا جعلت فداك

سرم برهنه روان سوي شام ويرانم ولي سر تو سر نيزها جعلت فداك

چگونه صبر نمايم بوقت خوردن چوب خورد لبان تو چوب جفا جعلت فداك

اگر سرشك چه سيلاب ديده محزون ز خويشتن مكن او را جدا چعلت فداك

ص: 126

و لا يقربهم بشر كانهم اهل بيت من الديلم و الخزر فقالت لا يجز عنك ما تري فو اللّه ان ذلك لعهد من رسول اللّه صلّى اللّه عليه و اله و سلّم الى جدك و ابيك و عمك و لقد اخذ الله ميثاق اناس من هذه الامة لا تعرفهم فراعنة هذه الارض و هم معروفون عند اهل السماوات انهم يجمعون هذه الاعضاء المتفرقۀ فيوارونها و هذه الجسوم مضرجة يدفنونها و ينصبون لهذا الطف علما لقبر ابيك سيد الشهداء لا يدرس اثره و لا يعفور سمه على كرور الليالي و الايام و ليجهتدن ائمة الكفر و اشياع الضلاله فى محوه و تطميسه فلا يزداد اثره الا ظهورا و امره الا علوا.

در جلد زينبيه ناسخ گويد در اغلب كتب معتبره وارد شده است اين حديث شريف كه قدامة بن زائدة از پدرش حديث كند كه على بن الحسين فرمود بمن كه اى زائدة بمن رسيده كه قبر ابى عبد اللّه را زيارت ميكنى عرض كردم بلى فرمود چگونه اين كار كنى با اينكه سلطان وقت اين عمل را دوست نميدارد و ترا در نزد او مكانتى است عرض كردم بخدا سوگند مرا هيچ باك نباشد و از ستيزۀ هيچ كس بيمناك نباشم و هر مكروهى در اين راه بمن رسد حقير شمارم فرمود بخدا قسم راست گفتى و بايد چنين باشد كه در اين راه هررنجى بر انسان فرود آيد بايد آنرا سهل شمرد عرض كردم بخدا قسم همين است و آنحضرت سه دفعه اين كلمه بفرمود و من نيز سه دفعه اين كلمه گفتم پس فرمود تا سه دفعه بشارت باد ترا آنگاه فرمود اكنون ترا حديث كنم بحديثيكه از احاديث مخزونه ماست ايزائدة بدانكه چون در كربلا بما رسيد آنچه رسيد و پدرم با يارانش كشته و بخاك و خون آغشته شدند و زنان و دختران او را بر شتران سوار كردند و همى خواسته اند ما را بسوي كوفه كوچ دهند چون ما را بر اجساد شهدا عبور دادند چون من نظر كردم و آن اجساد طاهرا ترا بى سر و در خاك و خون غلطان و عريان ديدم حالتم ديگرگون شد و در قلق و اضطراب افتادم چندانكه بيم آن شد كه روح از بدنم مفارقت نمايد چنانكه اينحال پريشان بر عمه ام زينب مكشوف افتاد گفت اى يادگار جد و پدر و برادران من اين چيست كه مينگرم كه با جان خود بازي ميكنى و همى خواهى كه روح از بدنت مفارقت كند سيد سجاد ميفرمايد من گفتم چگونه جزع

ص: 127

نكنم و چگونه بر اين مصيبت شكيبائى گيرم و حال آنكه مي مينگرم پدر خود و سيد خود را با برادران و اعمام و عمزادگان خود و اهل و عشيرت خود را در اين بيابان در خون خود آغشته و عريان و بى كفن افتاده هيچكس بر ايشان مهربان و نگران نميشود چنان پندارند كه ايشان از مردم كفار ديلم و خزرند عمه ام گفت اي يادگار برادر جزع و ناله مكن سوگند با خداي كه اين عهد رسولخداى با جد و پدر و عم تو است همانا خداوند در اين امت از جماعتى پيمان بستند و ايشان را فراعنۀ زمان نشناسند لكن در نزد اهل آسمانها و فرشتگان معروفند و ايشانند كه اين اعضاي مقطعه را فراهم بياورند و ميپوشانند اين اعضاي خون آلود و جسدهاى پاره پاره را دفن مينمايند در ارض طف و بر قبر پدرت سيد الشهداء عليه السّلام علامتى نصب ميكنند كه در كرور ليالى و ايام محو و مطموس نخواهد گشت و چند كه سلاطين كفره و عتات ضلالت در انطماس و اندراس آن رنج برند آثار و علامات آن متظاهر خواهد گشت و علو منزلت و مكانت آن بالا خواهد گرفت.

پس حديث ام ايمن را كه در سابق مذكور شد مفصلا آن بانوى عظمى زينب كبرى در آن منظرۀ جگر شكاف براى حضرت سيد سجاد عليه السلام نقل ميكند و از اين حديث ام ايمن رفعت مقام و قوت قلب عليا مخدره معلوم ميشود كه در چنين مقامى كه آنمخدره نظر بنمايد برادران و فرزندان و بني اعمام را بى سر و در ميان خون شناور بنگرد با اينحال چنان التفات بجوانب دارد كه عقولرا حيران كرده چگونه تصور ميتوان كرد كه يك زن ستم ديده در يك موقفى واقع بشود در حاليكه اسير و دست گير و از يك طرف اطفال پدركشته دربدر از يك طرف زنان اسير خونجگر بى ساتر و حجاب غارت شده با كعب نيزۀ آنها را ميرانند از يك طرف عليل بيمار با غل و زنجير پا ها بزير شكم شتر بسته از يك طرف نظر ميكند شش برادر خود را بى سر در ميان خاك و خون آغشته و همچنين دو جوان و برادرزاگان و بنى اعمام همه بمثل شاخهاى ريحان قلم قلم روى هم ريخته از يك طرف لشگر دشمن با كمال بى رحمى و سنگدلى بانها معامله ميكنند بخدا قسم گمان نميبرم كه شجاع ترين مردان روزكار در چنين موقفى خود را

ص: 128

خود را بنازند و اين بانوى عظمي اميرزادۀ عرب عليا مخدره زينب با كمال متانت خوددارى كرد و حديث ام ايمن براى حضرت سيد سجاد عليه السّلام قرائت فرمود و آنحضرترا دلداري داد و دستها در زير جسد برادر انداخت و سر بسوي آسمان نمود و گفت پروردگارا اين قربانى را از آل محمد قبول فرما و اين بزرگترين آيتى است كه عنصر عليا مخدره زينب از عناصر عادى نبوده شعاعي از اشعه انوار الوهيت بوده كه بآب ولايت و نبوت طينت او عجين گرديده است.

ص: 129

و النطف (1) و الشنف (2)و الكذب و ملق (3)الاماء و غمز (4) الاعداء او كمرعى على دمنة (5)او كفضة على ملحودة الاسأ ما قدمت لكم انفسكم ان سخط اللّه عليكم و فى العذاب انتم خالدون اتبكون و تنتحبون (6)اى و اللّه فابكوا كثيرا و اضحكوا قليلا فانكم احق بالبكاء فقد بلبتم بعارها (7) و منيتم بشنارها و لن ترحضوها (8) بغسل بعدها ابدا-و انى ترحضون قتل سليل خاتم النبوة و معدن الرساله

ص: 130

و سيد شباب اهل الجنۀ و ملاذ حربكم و مقر سلمكم و مفزع نازلتكم و منار حجتكم و مدرة (1)سنتكم و المرجع عند مقالتكم الاساء ما قدمتم لا نفسكم و ساء ما تذرون (2)ليوم بعثكم و بعدا (3)لكم و سحقا (4) و تعسا تعسا و نكسا نكسا (5) لقد خاب السعى و تبت الايدى و خسرت الصفقة فبئوتم بغضب من اللّه و ضربت عليكم الذلة و المسكنة ويلكم يا اهل الكوفة اتدرون اى كبد لرسول اللّه فريتم و اى عهد نكثتم و اى دم له سفكتم و اى كريمة له ابرزتم و اى حرمۀ له هتكتم لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئاً إِدًّا (6) تَكٰادُ اَلسَّمٰاوٰاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ اَلْأَرْضُ وَ تَخِرُّ اَلْجِبٰالُ هَدًّا لقد جئتم بها شوهاء (7) خرقاء (8)صلعأ (9)عنقاء (10) فقماء (11) لطلاع (12) الارض و ملاء السمآء.

ص: 131

افعجتتم ان مطرت السماء دما و لعذاب الاخرة اخزى و هم لا ينصرون فلا يسنخفنكم المهل (1)فانه عز و جل لا يخفره (2)البدار و لا يخاف فوت الثار (3)و ان ربكم لبالمرصاد (4).

ص: 132

را حمقايش لقب كرده بودند و خضراء و خرقاء هم باو خطاب ميكردند و او داراى كنيزانى چند بود و دوكى داشت بزرگ و از اول روز تا ظهر پشم ميرشت و كنيزان خود را بر شتن پشم فرمان ميداد و پس از نصف النهار فرمان ميكرد تا از آن ريسمانها تاب باز ميكردند تا خراب و ضايع ميشد و پيوسته بر اين گونه عادت داشت و خداوند متعال در آيه شريفه شكستن عهد و پيمانرا به پاره كردن آن زن ريسمانهاى خود را تمثيل مى فرمايد بالجمله آنمخدره ميفرمايد همانا شما مردم كوفة ايمان و عهود خود را محكم گرديد و پس از آن شكستيد و دغل و خيانت كرديد گاهى از حدود خود درگذريد گاهى بكبر و عتو سينهاي شما جوش ميزند گاهى چون كنيزان كه پستر از غلامان باشند بچاپلوسى و تملق زبان باز كنيد و گاهى چون دشمنان كينه جو سختى پيشه سازيد و يا چون گياهى كه در مزابل رويد ظاهرى خوش و باطنى زشت بنمائيد اجسام و هياكل شما همانند قبور كج كارى و مفوض است كه ظاهري مليح و شكيل و باطنى عفن و خبيث و قبيح دارد همانا توشه ناپسنديده از بهر خويش فرستاديد كه اسباب خشم و سخط يزدان و موجب عذاب و نكال جاويدان شما گرديد اكنون بر برادرم گريه كنيد سوگند با خداي به بايست گريه كنيد چه آنكه كردار زشت شما سزاوار است كه تمام عمر بر خويش بگرييد و بسيار گريه كنيد و خنده كم بنمائيد چه آنكه ساحت خويش را بعاريكه هرگز شسته نشود و ننك كشتن امام و هتك حرمت حريم سيد انام آلايش داديد و اين ننك و عار هرگز شسته نشود و برطرف نگردد چگونه برطرف و شسته خواهد شد قتل پسر پيغمبر و سيد جوانان اهل بهشت كشتيد كسيرا كه ملازم حرب شما و معاذ حزب شما و پشتيبان و نگه بان صلح شما و بنيان اجتماع و احتشام شما و مفزع نوازل و تميمۀ حجج شما و تقويم مقالات شما و علامت مناهج و روشنى طريقت شما بود همانا كردار زشت شما ذخيرۀ روز رستخيزتان گرديد همگى دست خوش هلاك و دمار و دورى از رحمت پروردگار و دچار سرافكندكى و بوار گرديديد و هرچه كوشش كرديد موجب زيانكارى و نوميدي شما شد و هرچه دست از پى سود آن براورديد جز هلاك و دمار بهرۀ شما نگرديد و آنچه در طمع تجارت و رنج آن بوديد جز ضرر و زيان در ميان ندارد و همانا بغضب

ص: 133

يزدان بازگشت گرديد و حجاب ذلت و مسكنت بر شما خيمه افكند واى بر شما هيچ ميدانيد كدام پارۀ جگر مصطفى را شكافتيد و چگونه پيمان او را شكستيد و چگونه پردكيان عصمت و طهارترا از پرده بيرون افكنديد چه حرمتها كه ضايع گذاشتيد و چه خونى از رسول خدا بريختيد همانا از اين كردار شما نزديك بود آسمانها بشكافد و از هم بپاشد و زمين پاره پاره گردد و كوهها فروريزد و اين گونه افعال قبيحه شما و كردار جاهلانه و احمقانه خود را چندان منكر و عظيم و شديد و ممتلي بپاي برديد كه آسمان و زمين را پر ساختيد آيا تعجب ميكنيد كه آسمان خون بگريد هراينه عذاب آخرت خواركننده تر است و در آنجا از هيچكس يارى نتوان جست و با بروز آيات و علامات كه علامت نكال و عذاب شما است اگر مهلتى يافتيد و هنوز به بليات و دواهي بزرگ دوچار نشديد خود را سبكبار نشماريد و خويش را رستگار مدانيد چه آنكه بارى تعالى در مرصد و كمين گاه باشد و هيچ چيز از وى پوشيده و فوت نگردد و داد مظلومانرا از ظالمان بگيرد.

قال بشر بن خزيمة فو اللّه رايت الناس حيارى يبكون و قد وضعوا ايديهم على افواههم و رايت شيخا على جنبى يبكي حتى اخضلت لحية و هو يقول بابى انتم و امي كحولكم خير كحول.

و شباب كم خير شباب و نسائكم خير نساء و نسلكم خير نسل ثم انشاء يقول

كهولكم خير الكحول و نسلكم اذا عد نسل لا يبور و لا يخزى

بشر بن خزيمه گفت بخدا قسم ديدم مردمرا كه مانند مردمان سرگشته گريه مى كنند و دستهاي خود را بر در دهانهاى خود نهادند و بى اختيار فرياد ناله و عويل و صيحه و صرخۀ آنها بلند است و پيرمرديرا در كنار خود نگران شدم كه چندان گريسته بود كه محاسنش از آب ديدگانش غرق شده بود و ميگفت اى آل محمد پدر و مادرم بفداى شما باد پيرمردان شما بهترين پيرمردان جوانان شما بهترين جوانان زنان شما بهترين زنان نسل شما بهترين نسلها كه هيچ گاه بدى و زشتى در شما راه ندارد.

اين وقت امام زين العابدين فرمود يا عمه اسكتى انت بحمد اللّه عالمة غير

ص: 134

معلمة و فهمة غير مفهمة و فى الباقى من الماضى اعتباران البكاء و الانين لا يردان من اباده الدهر.

فرمود اى عمه خاموشى و سكوت اختيار كن منت خداى را كه عالمه باشى كه زحمت دبسستان و منت معلمان نكشيده اى و دانائى هستى كه آموزگارى ترا چيزى نياموخته چه بازماندگانرا از گذشتگان اعتبار است و ناله و عويل گذشتگان ما را باز نياورد.

شيخ شبلنجى شافعى در نور الابصار از كتاب تبيان جاحظ از اسحق از خزيمۀ اسدى روايت كند كه من در سنۀ شصت و يكم هجرت بكوفه درآمدم و ورود من با انصراف على بن الحسين عليه السّلام و ذريۀ طاهره از كربلا بسوى ابن زياد بكوفه مصادف افتاد زنان كوفه در آنروز بجمله بر پاى بودند و ندبه ميكردند و گريبانها چاك ساخته بودند.

و در ناسخ گويد كه مردم كوفه چون اسرى و سرهاى را فراز نيزها بديدند و زنان و كودكان را بدان حال نگران شدند يك دفعه صداها بگريه بلند نمودند و همى بگريسته اند و نوحه نمودند و موها پريشان ساخته اند و خاك بر سر ريخته اند و صورت ها بخراشيدند و طبانچه بر سر و روي زدند (فلم يرباك و باكية اكثر من ذلك اليوم.

(در بحر المصائب) گويد كه عليا مخدره زينب بعد از آن همه نكوهش و توبيخ و قدح و سرزنش از مردم كوفه ثانيا آنها را مخاطب ساخته فرمود) يا قوم و اللّه سلكتم مسلك الخلاف و سعيتم في الظلم و الاعتساف و تعديتم فى اهلاك آل الرسول و سلطتم عليهم اولاد النقول يا قوم اني اخاف عليكم ان يرسل اللّه تعالى اليكم العذاب و البلاء و اهلككم باسوء حال و لتخفن من غضب الرحمن و شدة النيران لان مآبكم اليه جل شأنه و قد اهلك كثيرا من الامم الماضية فمنهم اهل ارم.

ميفرمايد ايمردم كوفة بخدا قسم راه خلاف شريعت را پيموديد و در ظلم و تعدي بآل پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم نهايت سعى خود بكار برديد و اولاد زنا را بر آنها مسلط

ص: 135

كرديد ايمردم بدرستى كه ميترسم من كه خداوند متعال بر شما فروفرستد عذاب دردناك و به بدترين صورتى شما را نابود كند البته بايد بترسيد از غضب پروردگار و آتش دوزخ براي اين كه بازگشت شما بسوي خداست و خداوند قهار چه بسيار از امتهاى گذشته را هلاك فرموده كه از جملۀ آنها مردم ارم ميباشند و اين كه حضرت زينب عليه السّلام تخصيص داد عذاب اهل كوفه را بتمثيل اهل ارم براى اين است كه همان طور كه اهل ارم قبل از وصول بمقصود و ادراك مطلوب بهلاك و دمار پيوسته اند اهل كوفه را نيز خداى تعالى به بليتى بس شديد و فتنه اى بس دشوار دچار فرمود پيش از آنكه بنى امية بآرزوى خود برسند چنان كه در ايام مختار و بعد از آن بكلى راحت و آسايش از آنها مسلوب گرديد و هركدام به بدترين وجهى بجهنم واصل گرديدند و در حقيقت در اين كلمات آنمخدره از حال ايشان در استقبال و زمان آينده حديث كند و از وخامت عاقبت و سوء خاتمت خبر دهد.

ص: 136

داشته بي يار و معين و منزل و مأوى همه برهنه و عريان و عليل بينوا و آن كشتگان دشت نينواى و آن شقاوت اشقيا و طعن و ضرب تازيانه اعدا باين حالت شب را بروز آورد چون صبح شود از يك سوى اجساد كشتگانرا بأنحال نگران و روزگار بازماندگانرا بآن كلال و ملال تماشا نمايد با آنخيام سوخته و اموال منهوبه و فقدان لوازم معيشت و با آن شدت بر شتران بى جهاز و حجت خدايرا با غل و زنجير با آن بدن عليل روان و بر اجساد پاره پاره شهدا عبور نمايند و انقلاب روزگار بآنجا برسد كه امام زين العابدين را حالت احتضار دست بدهد و آنمخدرۀ عظمى در چنين دواهى دهيا به تسلى امام زمان كه قلب عالم امكان است زبان گشايد و چنان حديث طويلى را كه امام او را از نخب مخزونه ميشمارد چنانچه از اين پيش ياد كرديم تذكره فرمايد با اينكه در آنوقت بر چه حالى بوده يكجا بر كشتگان در نظاره يك جا با معاندان در شراره يكجا در اسيران و احوالشان با اين حال در تمامى اوقات هرگز سخنى جز از در جلالت و عظمت و استغنا نفرمود و هيچ از مقام سلطنت و علو منزلت فرود نيامد و در حال ملاقات اهل كوفه با آنحالت اسيرى و رنجورى و صدمت و زحمت بهيچوجه در اركان قدرت و بضاعت و حشمت و هيبت و استطاعتش ثلمه نيفتاء و در ميان آن ازدحام و آنمردم فتنةجوى و سپاه ابن زياد بآن خطبۀ مباركه زبان برگشاد با اينكه سرهاي برادران و برادرزادگان و اعوانش بر فراز نيزها و بازماندگانش بأن حالت سخت بر فراز شترها و اطرافش آراسته بگروه اشقيا و سپاه اعدا مع ذلك با آن فصاحت و بلاغت و استقامت چنان خطبه را كه فصحاى بلاغت آثار و بلغاى فصاحت شعار از ايتان شطرى از آنعاجزند بأن تسلط و قدرت بيان فرمود و در ضمن آنمراتب شهداء و مقامات سيد الشهداء را باز نمود و مرتكبين آن اعمالرا بانگونه توبيخ و ملامت و نكوهش فرمايد و مآل حال ايشانرا روشن نمايد و عذاب قتله را مكشوف گرداند و آن خطبه را بآيات و امثال مناسبه مندرج گرداند نه بر آن ازدحام بنگرد نه از كينۀ اعدا بينديشد نه بر وضع لباس و هيئت خود نگران شود نه بر اسيرى خود و ديگران انديشه فرمايد نه بر ازدياد خشم و عناد آنمردم عنود و ابن زياد بيمناك باشد و با آنكس كه در كمال

ص: 137

اقتدار بر مسند عظمت و حشمت نشسته و بر مراكب جلالت و ابهت سوار باشد با گروهى از اعوان و انصار مشتى مردم ذليل ضعيف خاين زبون بي ناصر و ياور را مخاطب كرده باشد مساوى نگرد هيچ ندانم چه گويم و چه نويسم كه جز در عرصۀ تحير ساير نيستم هرچه بيشتر نويسم بيشتر سرگشته و مبهوت گردم چه اقوال و افعال كرامت منوال اين خاتون روزگار و ولى كردگار و ناموس كبريا و آية اللّه الكبرى چندان جليل و عظيم و مهيب و عجيب است كه از حد بشر خارج است و چنانش بعالم ملكوت و لاهوت و عقل و نور اتصال است كه پس از وجود مقدس عقل اول و انوار طيبۀ ائمة هدى سلام اللّه عليهم و صديقه كبرى فاطمه زهراء عليها سلام اللّه هيچ كس را اين مقام و رتبت و نورانيت نيست اگر جز اين بود چگونه حجة اللّه امام زين العابدين عليه السّلام او را عالمۀ غير معلمه و فهمۀ غير مفهمه ميخواندى وير چنين رتبتى كه حضرت احديت بعمه اش عنايت فرموده حمد خداى كردى و جز اين نيست كه علم مخدره زينب لدنى و موهبتى است كه از شئونات ولايت مطلقه است و بر ما كان و ما يكون عالم است و در جمله حكمران و متصرف انتهي ملخصا.

ص: 138

مشروع نتواند بود و ظهور اين امر از چنان مخدرۀ عالمۀ كامله بعيد مينمايد فلذا جمعى از بزرگان محدثين اين خبر را باور ندارند و اصلا در مقاتل و كتب ايشان از اين حديث اثرى نيست ولى ممكن است كه براى اظهار عظمت آن داهية اين كار كرده باشد چنانچه موسى بن عمران عليه السّلام با برادر خود هارون كرد آنچه را كه قرآن بآنخبر ميدهد يَا بْنَ أُمَّ لاٰ تَأْخُذْ بِلِحْيَتِي وَ لاٰ بِرَأْسِي الايه يا بجهت شريك بودن در عموم مصائب با برادر خود يا تاثير آنداهيۀ بزرك در تمامت اشياء حتى جمادات و حيوانات و جملۀ مخلوق آسمانها و زمين ها و عوالم ملكوت بروز كرد در آنمخدره بايستى بطريق اولى بروز نمايد چنانكه اخبار بسياري بر اين آثار متضمن است و اگر اضطراب و انقلاب جنبۀ نسوان در هنگام معاينه چنين دواهى بروز نمايد اصلا مضر نيست و هزارها فوق آنرا مقتضى است امام زين العابدين ميفرمايد و من شأن النساء الرقة و الجزع موسى بن عمران عليه السّلام براى فوت برادرش هارون گريبان پاره كرد و امام حسن عسكري براى برادرش حضرت سيد محمد گريبان پاره كرد و همچنين براى فوت پدر بزرگوارش بالجمله عليا مخدره در آنحال اين مرثيه بگفت.

يا هلالا لما استتم كمالا غاله خسفه فابدا غروبا

ما توهمت يا شفيق فؤادى كان هذا مقدرا مكتوبا

يا اخى فاطم الصغيرة كلم ها فقد كاد قلبها ان يذوبا

يا اخي قلبك الشفيق علينا ما له قد قسي و صار صليبا

يا اخى لو ترى عليا لدالا سرمع اليتم لا يطيق و ثوبا

كلما اوجعوه بالضرب نادا ك بذل يفيض دمعا سكوبا

يا اخى ضمه اليك و قر به و يسكن فؤاده المرعوبا

ما اذل اليتيم حتن نيادى بابيه و لا يراه عجيبا

ص: 139

تخميس اعتضاد التولية

ديد چون عصمت خداي تعالا آفتابش ز خلق يك نى به بالا

گفت از ديده ريخت لؤلؤ لالا يا هلالا لما استتم كمالا

غاله خسفه فابدى غروبا

تو كه سلطان عهد و مهر و ودادى از چه رسم وفا ز دست بدادى

بر دلم داغ حسرتت بنهادي ما توهمت يا شقيق فؤادى

كان هذا مقدرا مكتوبا

خواهرانت سوار اشترها دخترانت ميان محملها

تو تسلى ده همه دل ها فاطم الصغيرة كلمها

فقد كاد قلبها ان يذوبا

كعبى گويد

و ركبن حسرى لا قناع و لا ردى سوى الصون يحمى و الاشعة تحجب

و رحن كما شاء العدو بعولة يذوب الصفا منها و يشجى المحصب

اسارى بلافاد و لا من ماجد يعنفها حاد و يعنف مركب

الي اللّه اشكو لوعة عند ذكرهم تسح له العينان و الخد يشرب

اما فيكم يا امة السوء غيرة اذا لم يكن دين و لم يك مذهب

بنات رسول اللّه تسبى حواسرا و نسوتكم بالصون تحمي و تحجب

كان رسول اللّه من حكم شرعه على اهله ان يقتلوا او يصلبوا

ابادوهم قتلا و اسرا و مثلة كان رسول اللّه ليس لهم اب

و فى كل نجد و البلاد و حاجر لهم قمر يهوي و شمس تغيب

كان لم يكن هدي النبى هداهم و لا حبهم فرض من اللّه يوجب

ص: 140

شعر زبان حال زينب ع

كه اى پشت و پناه و يار زينب انيس و مونس و غمخوار زينب

چه شد كز ما بريدي آشنائى ز ما اي شه چرا كردى جدائى

چرا اي سر تو دور از پيكري تو چرا پر خاك و پر خاكسترى تو

ترا گر تشنه سر از تن بريدند مرا از كين ز سر معجر كشيدند

تو اندر كربلا با جسم عريان شدى گر پاي مال سم اسبان

مرا شمر لعين بر پشت و شانه زند كعب سنان و تازيانه

بتو گر ساربان جور و جفا كرد دو دست نازنينت را جدا كرد

به بين بازوى من اندر طناب است بحال من دل دشمن كباب است

ترا ايسر محاسن غرق خون است مرا درد غم و محنت فزون است

چرا درد و محن افزون نباشد چرا گيسوي من پرخون نباشد

زبانحال

اي نور چشم و جان و دل و روح پيكرم اى نازنين برادر با جان برابرم

آخر من حزينه همان زينبم كه تو انداختى ز سايۀ خود سايه بر سرم

اكنون چه رويداده كه من روى بى نقاب منظور شيخ و شاب چه خورشيد خاورم

ديدند كوفيان سر پاكت چه بر سنان بردند از جفاز سر امروز معجرم

از بسكه تازيانه به بازوي من زدند نيلى شده است يكسره بازوي پيكرم

من با تو آمدم ز مدينه بكربلا اكنون اسير و بي كس و تنها و مضطرم

ص: 141

ص: 142

را كه آنان غير ما آل محمد باشند ابن زياد از اين سخنان در خشم شد گفت اى دختر (على كيف رايت صنع اللّه باخيك اراد يكابر الامير يزيد فخيب اللّه امله و قطع رجائه فقالت ما رايت الا جميلا هؤلاء قوم كتب اللّه لهم القتل فبرزوا الى مضاجعهم و سيجمع اللّه نبيك و بينهم تتحاجون و تتخاصمون و ان لك يابن زياد موقفا فاستعد له جوابا و انى لك بالجواب فانظر لمن الفلج فى ذلك اليوم يابن مرجانه ثكلتك امك) .

ابن زياد گفت اي دختر علي چگونه ديدى خدا را نسبت به برادرت ميخواست با يزيد طرفيت بنمايد خدا دست او را كوتاه كرد و اميد او را قطع نمود عليا مخدره دوباره چون دريا بموج آمد و ابن زياد را با خاك سياه برابر نمود فرمود من نديدم در برادرم مگر كمال نيكوئى و زيبائى كه خدا براى او خواسته آنان جماعتى بودند كه خداوند متعال قتل را براى آنها نوشته بود پس بجانب خوابگاه خود رفته اند و بزودي خداوند متعال بين تو و آنها جمع بنمايد و از در احتحاج با تو مخاصمه بنمايند نگران آنروز باش كه غلبه با كه خواهد بود اي پسر مرجانه مادر بعزاى تو به نشيند.

و بروايت منتخب فرمود ويلك يابن مرجانه كم تسحب علينا اثواب غيك فان اخى ان طلب الخلافة فلا عدوان عليه فانه طلب ميراث جده و ابيه و هو اولى و احق بالخلافة منك و اميرك فاستعد جوابا اذا كان هو القاضي و الخصم جدى رسول اللّه و السجن جهنم.

فرمود اى پسر زياد واى بر تو تا كى با لباس نخوت و گمراهى بسوى ما مى تازي اگر برادرم طلب خلافت بنمايد هراينه جاى تعجب نباشد چه آنكه ميراث جد و پدر خود را خواسته و اولى و سزاوارتر بمنصب خلافت است از تو و اسير تو همانا مهيا باش براى بازپرسى در هنگاميكه قاضى عدل خدا است و خصم تو جدم رسول خدا و جايگاه تو جهنم است ابن زياد مانند مار بر خود پيچيد و آتش خشم او زبانه زدن گرفت بحدي كه هم بضربها قصد اذيت و آزار آنمخدره نمود عمرو بن حريث كه نگران آن منظرۀ حزن آور بود گفت ايها الامير هذه مرأه و المراة لا تواخذ بشيئى من منطقها يعنى اين زنى است مصيبت زده و زنرا نبايد در گفتهاى او مورد مؤاخذه قرار داد و در مقام كيفر او

ص: 143

برآمد ابن زياد ساكت نشد گفت قد شفى اللّه نفسى من طاغيتك الحسين و العصادة من اهل بيتك فرقت زينب ع و بكت و قالت بعد بكاء طويل له لعمرى لقد قتلت كهلى و ابرزت اهلي و قطعت فرعي و اجتثثت اصلى فان كان هذا شفائك فقد اشتفيت آنمخدره آن عبارت بار كاكت را كه از ابن زياد استماع نمود سخت بگريست فرمود قسم بجان خودم كشتى پسران ما را و بى پرده بر او درى پردكيان ما را و از بن باز كردى شاخ و برك ما را و از بيخ بركندي اصل ما را اگر شفاي تو در اين است بجوى شفاى خود را ابن زياد چون اصغاي اين كلمات نمود گفت هذه سجاعة و لعمرى لقد كان ابوه سجاعأ شاعرا فقالت يابن زياد ان لى عن السجاعة لشغلا و انى لا عجب ممن يشتفى بقتل ائمته و يعلم انهم منتقمون منه فى آخرته.

ابن زياد گفت اين زن سجاعه است يعنى مانند كهنة سخن بسجع و قافيه گويد چنانچه پدرش نيز سجاع و شاعر بود آنمخدره فرمود اى پسر زياد اگر سخن من سجع باشد جاى تعجب نيست اگر كلامى از من بسجع و قافيه تراوش كند نتيجه طبع من است مرا با سجاعت چكار است بخصوص با اين حال كلال و ملال ولى من از كسى تعجب دارم كه امام خود را بكشد و بداند كه در آنجهان باز پرسش خواهد شد و خداوند از وى انتقام خواهد كشيد امام زين العابدين را ديگر طاقت نماند فرمود.

بنا بروايت ابي مخنف يابن اللئام الى كم تهتك عمتى زينب بين من و يعرفها و من لا يعرفها قطع اللّه يديك و رجليك ابن زياد در خشم شد و با يكى از حاجبان گفت اين پسر را بيرون برو گردن او را بزن.

ص: 144

كان لى اخ قتله الناس ابن زياد در خشم شد گفت بلكه خداى او را بگشت حضرت فرمود ( اَللّٰهُ يَتَوَفَّى اَلْأَنْفُسَ الايه) ابن زياد آتش خشمش زبانه زدن گرفت گفت در جواب من چنين جرئت ميكنى و جسورانه با من تكلم ميكنى پس فرمان كرد او را بيرون بريد و گردن بزنيد عليا مخدره زينب چون اين بديد سپند آسا از جاى برخواست و هردو دست خود را بگردن بيمار حمايل فرمود و صدا بشيون و ناله بلند كرد و ابن زياد را خطاب نمود و فرمود يابن زياد حسبك من دمائنا و اعتنقته و قالت و اللّه لا افارقه فان قتلته فاقتلنى معه فنظر اللعين اليهما و قال عجبا للرحم.

عليا مخدره فرمود اى پسر زياد كافى است آنچه از ما بقتل رسانيدي بخدا قسم از او جدا نشوم اگر ميخواهى او را بقتل برسانى مرا هم با او بقتل برسان ابن زياد گفت پيوند خويشاوندى مورد عجب است بخدا اين زن دوست دارد كه با او كشته بشود پس فرمان كرد دست از عليل بردارند و گفت اين حال مرض كه من در او نگرانم براى كاستن بدنش كافى است در آنوقت بروايت شعبي عليا مخدره مرثيه خواند كه بعض آن مرثيه اين است.

آه من محنة احاطت بنام اليوم لدى الطف من جمع الاعادى

فتكوا بالحسين نجل رسول اللّه هادى الوري للطريق الرشادي

ثم شالوا براسه فوق رمح باديا نوره كقدح الزناد

و كذا نحن بعده هتكونا ور مونا بذلة و بعاد

مار عوا للرسول فنياز ماما بل رمونا با سهم الاحقاد

*** ز بزم يار فكندم فلك بمنزل دشمن كشيد دهر دغا آخرم بمحفل دشمن

سربرهنه به پاداشت در مقابل دشمن ز چشم دوست فتادم بكامه دل دشمن

اجتى هجرونى كما تشاء عداتى

و مما يزيل القلب عن مستقرها و يترك زند الغيظ في الصدر واريا

وقوف بنات الوحي عند طليقها بحال بها يشجين حتى الاعاديا

ص: 145

و بروايت بحر المصائب ديگر باره زينب روى بابن زياد آورده فرمود يابن زياد فقد جئت شيئا ادا و اتيت امرا عجيبا و خطبا غريبا فمع ذلك كيف تتوقع الراحة فى دار الدنيا هيهاث هيهات انت سكران مغرور و مفتون بمال الدنيا و جلال ها و تلك السلطنة تزول عن قريب و لا تعيش بعد ذلك ابدا و لا تري وجه الاستراحه هل تعلم ما فعلت بعترة الاطهار و اولاد الاخيار فمع ذلك تتفاخر بقتلهم و لا تنال نيلك و مقصودك و قد فعلت امرا يبقى عاره عليك ابد الدهر.

در بحر المصائب گويد پس از اين كلمات ابن زياد گفت مرا از اين جماعت خلاص كنيد و ايشان را ازين مجلس بيرون بريد و بفلان سراى كه در جنب مسجد جامع است منزل دهيد پس عوانان ابن زياد ايشان را در همان مكان كه فرمان داده بود در آوردند و مردم را از مراوده با ايشان منع نمودند و كسى از ترس ابن زياد جرئت نداشت كه بنزد ايشان رود.

و در بحار ميفرمايد فادخلوهم فى بيت عند مسجد الجامع فقالت زينب لا يدخلن علينا عربية الا ام ولد او مملوكة فانهن سبين كما سبينا اكنون ناظر باين اخبار جلالت آن مظلومه و قدر او را اندكى پى ميبرد كه آن مخدره از بدو خروج از كربلا تا ورود بكوفه و درآمدن بمجلس ابن زياد و مقاسات آن بليات كه گوهر آگاه ساختي و سنك را آب نمودى و ماهى را بدريا كباب و سماوات و سماواتيان را متزلزل داشتى هرگز جز با كمال جلالت و قوت قلب و حفظ مراتب خاندان رسالت كار نكردى و هرگز سخنى از در تملق و چاپلوسى نفرمودى و در هيچ حال قبول ذلت ننمودى و هيچ هنگام كلاميكه شائبۀ ناشكرى را آشنا باشد بر زبان نياوردى و همى اثبات بطلان معاندان و تبيين حق آل محمد بنمودي و بيشتر نيشتر خونين بر جگر دشمنان ميخلايندي.

ص: 146

ص: 147

همه سخت تر و شديدتر شماتت اعدا در شهريكه مدتى پدر بزرگوارش با آن شان و مقام سلطنت ظاهرى و باطنى داشت از يك طرف ضرب كعب نيزها و تازيانها خداي دانا است كه هنگام حركت بأن بانوى عصمت چه گذشت كه آن جماعت كافركيش يك مرتبه بدر آن خرابه جمع آمدند مكمل و مسلح و آن مسجد خرابه را احاطه كردند در آنحال از همهمه سواران و مردم كارزار اهل بيت در بيم و حراسى بزرگ افتادند اطفال خوردسال بدامن زنان و اذيال بزرگان مى آويختند و سخت لرزان و پريشان شدند و همى ناله و زارى ميكردند و آنمردم بيباك اهل بيت خواجه لولاك را چون اسراي گفار بر مركبها برنشاندند و از كوفه حركت دادند.

*** در مقتل ابى مخنف گويد چون بقادسيه رسيدند فرود آمدند در آنحال عليا مخدره زينب اين اشعار قرائت كرد

ماتت رجالى و افنى الدهر ساداتى و زادنى حسرات بعد لوعاتى

صالوا للئام علينا بعد ما علموا انا نبات رسول للهدايات

يسيرونا على الاقتاب عارية كاننا بينهم بعض الغينمات

عز عليك رسول اللّه ما صنعوا باهل بيتك يا نور البريات

*** همى گفتا عجب بشكست بالم خداوندا تو آگاهى ز حالم

شمارم درد دلرا گر من زار رسد گفتار تا روز شمارم

اگر اى آسمان اين سان بگردي ترا سوزاند آه چون شرارم

گريبان اجل را دست رس نيست كه تا دامن از اين محنت بدرم

من و اين راه دور اين عيالات بر اين محنت چسان طاقت بيارم

من و اين عابد بيمار دلخون من و اين طفلكان اشگبارم

من و اشتر سوارى در بيابان بسوي شام محنت ره سپارم

خدايا راضيم بر آنچه خواهى بسختى صابرم تا جان سپارم

ص: 148

ص: 149

اين حسين است كه بر نوك سنان چون خورشيد سر پرنور وى يش نصب بهرجا گرديد

منم آن خواهر خونين جگرش زينب زار كه بهمراهي اين سر بروم ليل و نهار

ص: 150

حضرت زينب ع اين حالرا بدانست سخت بناليد و بگريست و قالت يا قوم باللّه عليكم اصبر و اهنيئة فقدا فتقدت انبة اخي و قرة عينى چون اين خبر منتشر شد ناله اهلبيت پيغمبر بلند گرديد و آشوب محشر برخواست سران لشكر سراسيمه گرديدند زجر بن قيس بطلب آندختر بشتاب بيرون شد راوي خبر گويد من نيز با آن ملعون روان شدم و در حوالي منزل او را در حالى بديدم كه حيرت بر حيرتم اقزود آنمظلومه دست بر سر داشت و باطراف نظر ميانداخت گاهى مى نشست و گاهى مى دويد و مى افتاد و فرياد برمى كشيد و يا عمتاه و يا اتباه و يا اختاه ميگفت گاهى از زحمت راه رفتن فرو مى نشست در آن ريگهاى گرم مى غلطيد و هردو پاى مبارك خود را با دست مى گرفت از مشاهدت اين حال ملال گرفتم و مبهوت بماندم در اين اثنا زجر ملعون با تازيانه برسيد و بأن دختر نهيب داد و آن دختر بى اختيار بدويد من آنرا از در زجر و منع درآمدم و گفتم اى شقى بيباك همي خواهى عالم را بسر سر فنا درسپاري مگر بر لب هاي خشگيدۀ او نمي نگري كه از تاب عطش تفيده است و هيچش تاب وتوان نمانده آن دختر از نهيب زجر فرياد وا ضيعتاه وا جداه وا علياه وا ابتاه بركشيد و بسوي من دويد من زبان بدلدارى گشودم او را تسليت دادم و خاطر مباركشرا همى آرام گردم چون اين شفقت از من بديد فرمود اى مرد آخر من دختر پيغمبر شمايم اگر بانديشه كشتن من هستيد مرا چندان مهلت دهيد كه يك مرتبه ديگر ديدار عمها و خواهران خود را بنگرم از شنيدن اين سخن حالم ديگرگون شد گويا از خويشتن برفتم قسم ياد كردم ايدختر و گفتم راه اينخيال از سر بدر كن من نميگذارم كسى بتو آسيبى برساند پس با كمال مهربانى او را برداشتم و بعمهايش رد كردم.

و در ذيل اين حكايت در طراز المذهب گويد در يكى از منازل شام روز بسيار گرمى بود لشكريان در ميان خيمهاى خود آرميدند و اهلبيت اطهار را در ميان آن بيابان در آفتاب تابان بيفكندند حضرت زينب در سايه شتري به پرستاري على بن الحسين نشسته و با بادبزنى آن حضرت را باد ميزد و همى گفت اى برادرزاده سخت بر من گران است كه ترا باينحال بنگرم.

ص: 151

و نيز مينويسد در يكى از منازل دخترى از شتر افتاد بعادت مستمره كه هركدام را صدمتى رسيدي بحضرت زينب التجا ميبردى فرياد يا عمتاه بركشيد آن مخدره مضطربانه از فراز شتر بزير آمد ناله كنان باطراف بيابان نظر انداخت چون او را دريافت از هوش برفته بود چون نيك نگران شد از زحمت پاى شتران جان بجان آفرين تسليم كرده بود آن مخدره چنان ناله وا ضيعتاه وا عزتباه وا محنتاه بركشيد كه آسمان و زمين را متزلزل گردانيد و جز عالم با السرائر كسى حال محنت آن مخدره نداند.

ص: 152

جاى داده بودند امام زين العابدين بسايه خيمه يكى از لشكريان بعضى گفته اند خيمه حصين ابن نمير بود چون آنحضرت بسايه خيمه آن ملعون رسيد بيرون تاخت و آن حضرت را با تازيانه مانع شد و اطفال اهلبيت از سوز عطش فرياد برآوردند عليا مخدره زينب يكى را نزد آن مس گدازان فرستاد تا مقدارى آب تحصيل نمايد آنجماعت براي خوشنودى يزيد اجابت نكردند و آن زن حامله از شدت تعب و رنج و محنت و عطش طفل خود را سقط كرد چون عليا مخدره زينب اين بديد بحضرت خداوند متعال بناليد كه از چه بر چنين مردم بلا نازل نمى شود در ساعت برقي بزد و آن جماعت را بسوخت-

ص: 153

و جابر را ملاقات كرده بناله و عزادارى پرداخته اند پس ابن زياد رؤس شهدا را از دنبال ايشان فرستاد و در كربلا با هم پيوسته اند و بعد از آن بسوى دمشق روان گرديدند و منزل اول ايشان قادسيه بوده و بروايت ابى مخنف بعد از قادسيه تكريت پس از آن موصل و بقولي دير اعلى و از آنجا بدير عروة و از آنجا بموصل و از آن حاتل اعفر و از آنجا جبل سنجار و بعد از آن نصيبين و از بعد آن عين الورد و بعد از آن دعوات و بعد از آن قينسرين و بعد از آن شيرز بعد از آن كفر تاب بعد از آن سيبور بعد از آن حمص بعد از آن كنيسة قسيس بعد از آن بعلبك بعد از آن صومعه راهب بعد از آن ورود بشام و اختلاف در اين باب بسيار است و بقوۀ اجتهاد حقيقت امر مكشوف نگردد بعضى حلب و جبل جوشن و عسقلان و حماة و حران و يسجر و معرة النعمان را از آن بلاد مى شمارند كه اهلبيت از آنجا عبور كردند و اللّه العالم كيف كان اگر مدت چهل روز از كوفه تا شام طي مسافت نكرده باشند البته از بيست روز كمتر نبوده و كسانيكه مى گويند اول ماه صفر وارد شام شدند نهايت بعد دارد كه اين همه منازل را در عرض پانزده يا شانزده روز طى بنمايند چه آنكه حركت نسوان و عليل بيمار و اطفال خورد سال در اين بيابانهاى موهش اگر با اين سرعت و عجله رهسپار ميشدند كه چهل منزل را در عرض پانزده روز طى كنند همه تباه ميگرديدند و غرض يزيد اين بود كه ايشان را بشام درآورد و آنان كه ميگويند اول صفر وارد شام شدند طريقى براى تصحيح اين مطلب درست كرده اند و آنمخابره با كبوتر معلم است كه اين زياد بكسب تكليف خود را باين وسيله باسرع وقت نمود و كبوتر جواب نامه را براى او آورده و در سيزدهم يا چهاردهم محرم آنها را بجانب شام روان كرد باز هم بر فرض صدق نهايت بعد دارد و اللّه العالم بحقايق الامور.

در بحر المصائب از كتاب مفجع القلوب از سليمان شامي منقولست كه چون با اسرى و رؤس شهداء بشام رسيديم در مجاورت ما زنى از طايفه بنى هاشم كه او را حميده ميگفته اند و پسرى داشت كه سعدش ميناميدند و او را كنيزكى بود زينبنه نام چون همهمه ورود اسرى در همه جا برخواست و مردمان بتماشا بيرون شدند سعد و زينبه برفته اند

ص: 154

تا خبر را معلوم كنند بعد از تحقق مطلب گريه كنان مراجعت كردند و حميده را از قصه آگاه نمودند حميده از استماع اين خبر محشر اثر بيهوش گرديد بيفتاد چون بهوش آمد با سر و پاى برهنه شيون كنان بجانب اسيران دويد خود را بمحمل عليا مخدره زينب رسانيد جون آنمخدره را بان حال پريشان بديد صيحه بركشيد كه ايخاتون دوسرا واى ثانيه حضرت زهرا برادرت چه شد كه ترا در چنين حال باين شهر در آوردند آنمخدره با كمال اندوه و ضجرت بآن سر مبارك اشاره نمود چون حميده را آن سر منور كه بر فراز سنان بود نظر افتاد چنان صيحه وا حسيناه وا ذلتاه بركشيد كه حاضر آنرا از خود بيخبر گردانيد و بيهوش بروى زمين افتاد جون بر او نگريسته اند ديدند جان بجان آفرين تسليم نموده سعد و زينبه نيز خود را از گريه هلاك كردند و هر سه تن روحشان بعالم قدس پرواز كرد و چون اهلبيت را بدروازۀ شام رسانيدند خداى دانا است كه در آنوقت بعقيله خدر رسالت رضيعه ثدي نبوت و ولايت عليا مخدره زينب چه گذشت از يك طرف سرها بالاى نيزها پيش محملها از يك طرف عليل بيمار در غل و زنجير از يك طرف ناله و زارى اطفال از يك طرف بى حجابى زنان پرده نشين كه بآب عفت و عصمت و حيا طينت آنها عجين شده است از يك طرف سازندگان و نوازندگان از يك طرف رقاصان از يك طرف مرد انخضاب كرده شادى كنان كه با هم ديگر مبارك باد ميگفته اند از يك طرف از هردر بام اشاره بان سر انور كه اين سر خارجى است از يك طرف شماتت دشمنان اللّه اكبر عجبا لمحلمك يا ربى.

جوهرى گويد

تابان بروي نيزها رخسار ياران يك طرف

جاري ز چشم دختران اشك چه باران يكطرف

يك سو گرفتار بلا بيمار دشت كربلا

يك سو بحرمان مبتلى بيمار داران يك طرف

زينب اسير نوحه گر كلثوم از خود بى خبر

ص: 155

يك سو سنانها در نظر گلگون عذاران يكطرف

گرم فغان هرمحملى از ناله نالان هردلى

جور فلك يك جانب خوف سواران يكطرف

يك سو نفاق آسمان يك سمت آسيب خزان

يك سو فناى گلرخان صوت هزاران يكطرف

شيخ عبد الحسين اعسم

لهف قلبى على بناتك تستاق سبا يا كما تستاق الاماء

يتنقبن بالا كف عن النظار حتى اودى بهن الحياء

ويح قلبى علي خليفتك السجاد مسته بعدك الاسواء الخ

وله ايضا

سبا يا على الاقناب تستاقها العدى الى الشام يصدعن القلوب توجعا

نوائح فوق العيس حنت كانها بر نتهاورق على الدوح و جعا

ثواكل لم يبرح جوي الشكل شاغلا مدامعها عن ان تجف و تهجعا

ترى فى العوالى من رؤس حماتها بدورا باطراف الاسنه طلعا

بها يهتدي السارون للنهچ كلما غشى ضؤها جنح الدياجى تقشعا

و ينظرن زين العابدين مصفدا باثقل غل بالسياط مقنعا

تحف به اطفال قتلاه كلما رنت لهم عيناه اسبلتا معا الخ

وله ايضا

يا امة قتلت امام زمانها طوعا لا مر غويها النزاع

اسخت جبار السماء و نبيه لرضا ابن آكلة الكبود الطاغى

لهفى لا رؤس آل احمد اهديت للشام فوق عواسل الادفاع

و سبت نساهم خضعا اعناقها للارض من حجر القضا الدماع

ص: 156

از قصيده حاجى هاشم كعبى

و ثواكل فى النور تسعد مثلها ا رايت ذا ثكل يكون سعيدا

حنت فلم تر مثلهن نوائحا اذ ليس مثل فقيد هن فقيدا

لا العيس يحكيها اذا حنت و لا الورقاء تحسن عندها التغريدا

عبراتها يحى الثري لو لم تكن ز فراتها تدع الرياض همودا

و غدت اسيرة خدرها انبة فاطم لم تلف غير اسيرها المصفودا

تدعو بلهفة ثاكل لعب الاسى بفؤاده حتى انطوي مفئودا

تخفي الاسى جلدا فان غلب الاسى ضعفت فايبدت شجوها المكمودا

از قصيده شيخ محمد نحوى عراقى

لهفى لرإسك و هو يرفع مشرقا كالبدر فوق الذابل الميادي

تيلو الكتاب و ما سمعت بواعظ اتخذ القنا بدلا من الاعوادى

و الهفتاه على خزانة علمك السجا دوهو يقاد فى الاصفاد

باد الضنا يشكو علي عارى المظى عض القيود و نهشه الاقتاد

فمن المعزى للرسول بعترة نادى بشملهم المنون بداد

عجبا لذى الافلاك لم لاعطلت و الشهب لم بترز بثوب حداد

عجبا لال اللّه صار و امغنما لنبى يزيد هدية و زياد

عجبأ لحكم اللّه جل جلاله هتكوا حجابك و هو بالمرصاد

از قصيده سيد رضي

و السبايا على البخائب تستاق و قد نالت الجيوب الذيول

من قلوب يدمى بها ظفر الوجد و من ادمع مراها (1)الهمول (2)

ص: 157

قد سلبن القناع عن كل وجه فيه للصون من قناع بديل

و تنقبن بالا نامل و الدمع على كل ذى فقاب دليل

و تشاكين و الشكاء بكاء و تنادين و الينداء عويل

از قصيده شيخ جعفر خزاعى

يا وقعة الطف قد اسرفت فى عنف على الدهور و ذنب عنير مغفور

تسبي بنات رسول اللّه حاسرة و هل عرين سوى صون و تخدير

تهدى الى كافر اضحى يرتخه (1) سكب الخمور وشد (2)و بالمقاصير الخ

يزيد ما انت فى امر تحاوله الا كمستمع للذكر موقور

دع عنك امر العلى فاللّه ملكها اربابها بكتاب منه مسطور

و انهض الى دكة الخمار ان بها راحا تدار بكاءس من قواربر

از قصيده علامه كبير شيخ حسن بن راشد الحلى

يا حسرة فى فوادي لا انقضاء لها يزول احد و رضوى و هى لم تزل

بنات احمد في الاسفار سافرة وجوهها و بنو سفيان فى ظلل

يحملن من بعد ذاك العز و احزنى اسوى حواسر فوق الانيق الذلل

و الراس يحمله الباغى سنان على سنان لدن اصم الكعب معتدل

و احر قلباه للسجاد يحمل فى الا صفاد ذا غلل من شدة العلل

طاوي الحشا و وحوش البر ترتع فى الربى و تكرع فى عذب من علل

از قصيده سيد مهدى عموى سيد حيدر حلى

و ان اعظم ما لاقاه محتسبا عند الاله فسامى كل محتسب

حمل الفواطم اسرى للثئام على عجف النياق تقاسى نهشة القتب

ص: 158

و ما رات انبياء اللّه من سجن و اوصيائهم فى سالف الحقب

كمحنته السيد السجاد حين اتت يزيد نسوته اسري على النجب

امامها رفعت فوق الاسنة من حماتها ارؤس فاقت نسنا الثهب

در ناسخ گويد كه اهلبيت را از دروازة ساعات كه ابعد طرق بود تا دار الاماره يزيد داخل شام نمودند و شهر شامرا زينت كردند پردهاى زرنگار و ديبا بديوارهاى كوچه و بازار بياويخته اند و زنان مغنية بى پردۀ بنواختن طبول و دفوف دست افشان و پاى كوبان بودند و يزيد يكصد و بيست رايت براي استقبال ايشان برافراشت و مردم با همديگر مبارك باد ميگفته اند و آنروز را عيد قرار دادند

و بروايت ابى مخنف عيال اللّه را از پاى قصر عجوزه ايكه او را ام الحجام ميگفته اند عبور دادند آن عجوزه با چهار زن ديگر در ميان آن غرفه نشسته بودند چون چشم آنملعون بأن سر مطهر افتاد كه نور از جبين او ساطع است با سنگي چهرۀ مباركش را مجروح ساخت چنانكه خون بريخت چون عليا مخدره زينب اين بدانست با ناله و گريه دوى خود بخراشيد و موى خود را پريشان كرد و دست بدعا و نفرين برداشت و عرض كرد اللهم خرب قصرها و احرقها بنار الدنيا قبل نار الاخرة راوي گويد قسم بخداى چون آندعا بفرمود در ساعت آنقصر ويران شد و منهدم گرديد و آتشى در آنقصر افتاد و همى بسوخت تا آئكه نشانى از او نماند و بجمله خاكستر گرديد و هم در آنحال بادى بوزيد و خاكسترشرا پراكنده ساخت چنانكه اثرى از او بجاى نماند گويا هرگز علامتى و عمارتى و اهلى نبوده است.

ص: 159

و فرمود يا اخاه انظر علنا و لا تغمض عنيك عنا و نحن بين العدي در اين حال سر مبارك تكلم كرد و فرمود يا اختاه اصبرى فان اللّه تعالى معنا آنمخدره چون صداى برادر شنيد بحر غيرتش بجوش آمد بيتاب بآن قوم خطاب كرد كه اى گروه نامحمود همانا بقتل اولاد پيغمبر خود و سيد جوانان اهل بهشت و گردش دادن دختران و حرم سيد انس و جان و تزيين شهر خود شادان هستيد و مباهات ميكنيد و مع هذا خود را از اهل اسلام ميشماريد اميدوارم كه خداوند جبار هرگز در شما بنظر رحمت ننگرد و بر شما نبخشايد و در بعضى از مجاميع متاخرين بنظر رسيدۀ كه أنمخدره در آنموقع اين مرثيه را انشا فرموده و محتمل است زبان حال باشد

اخى يا هلالا غاب بعد كماله فمن فقده اضحى نهارا كليلة

اخى يا اخى زود سگينة نظرة تربها يا خيرحى و ميت

اخي فاطم صغيرة لقد كاد قلبها يذوب اسى فاعطف عليها بنظرة

اخى يا اخى اى المصائب اشتكى فراقك ام هتكى و ذلى و غربتى

ام الثوب مسلوبا ام الجسم عاريا ام النحر منحورا ببيض صقيلة

ام الطفل مذبوحا ام القلب ظاميا ام الدمع مصبوبا على ظهر نوقة

ام الجسم لم يدفن ام النحر داميا ام الراس مرفوعا كبدر دجية

ام الرحل منهوبا ام المهر ناعيا ام الوجه مكبوبا بحر الظهيرة

ام العابد السجاد اضحي مغللا عليك يقاسى فى الفلا كل كربة

ام الضايعات الفاقدات حواسرا كمثل الاماء يشهرن فى كل بلدة

اخى هد ركنى فقدكم يابن والدى فحزنى لكم باق الى يوم بعثة

اخى يا اخى سلب النساء اسائنا و ضرب اليتامى يابن امى بقسوة

اخى يا اخى قصم الخلاخل ضرنا فقم سبدى و ازجر علوج امية

اخى بلغ المختار طه سلامنا و قد ام كلثوم بكرب و محنة

اخى بلغ الكرار منى تحية و قل زينب اضحت تساق بذلة

و شهيد ثالث در مجالس المتقين آورده است كه چون اسيران آل رسول را بر

ص: 160

شتران برهنه مكشفات الوجوه سوار و در ميان مردم رهسپار كردند و مردمان شام بايشان تند مينگريستند و ايشانرا با كعب نيزه ميزدند يك نفر از عارفان شيعه خود را از گوشه و كنار بنزد امام زين العابدين رسانيد و خواست از مطلبى سئوال بنمايد سطوت امامت مانع شد كه پرسش بنمايد پس بنزديك محمل زينب خود را رسانيد و عرض كرد اى بضعۀ فاطمۀ زهراء مگر شما از اهل بيت نيستيد كه عالم بطفيل وجود شما و اجداد شما خلق شده متحيرم كه اين حال چيست و اين گرفتاري از چه روي ميباشد در آنحال حضرت زينب اشاره فرمود بدست مبارك بطرف آسمان و گفت ايمرد اكنون تماشا كن جلالت قدر ما را در حضرت يزدان آنمرد ميگويد نكاه كردم چندان لشكر در ميان زمين و آسمان بديدم كه شمارش را جز پروردگار ندانستى و ديدم قبها و علمها بر تارك ايشان افراخته و در پيش روى امام و اهلبيت ندا ميكردند بپوشيد ديدهاى خود را از حرميك ملك بأنها نامحرم است و اساس چند ديدم كه پادشاهان هرگز آن را تصور نكرده اند و از آن نفايس كه مردم در خدمت حضرت يوسف عليه السّلام ديدند افزون بود.

ص: 161

سوم داستان جبل جوش كه معدن مس بود و سقط طفليكه محسن نام داشت كه از اين پيش ذكر شد.

چهارم تصرف او در نفوس هنگام قرائت خطبه در بازار كوفه حتى در جمادات ازين پيش بيان شد كه هنگاميكه فرمود ساكت شويد نفسها حبس شد و زنگهاى شتران ديگر صدا نكرد.

پنجم لدنى بودن علم آنمخدره بشهادت امام زين العابدين كه فرمود يا عمه انت بحمد اللّه عالمة غير معلمه الخ

ششم اجابت دعاي او در حق كسيكه در مجلس يزيد طلب كنيز كرد كه بعد از اين ذكر خواهيم كرد.

هفتم كيفيت متولد شدن او چون از ران چپ مادر متولد گرديد چنانچه تفصيل آن مذكور شد.

هشتم حكايت طبخ حريره است كه بعد ازين مذكور خواهد شد.

نهم اخبار از بقاى آثار اهلبيت نبوت و سرعت زوال سلطنث بنى اميه در خطبه آتيه كه در مجلس يزيد قرائت كرد كه خود الفاظ آن خطبه به تنهائى كرامتى است.

دهم قصه شير و فضه است كه ثقة الاسلام كلينى در روضۀ كافى روايت كرده و در بحار و ديگر كتب مقاتل مسطور است و عبارت كتاب انوار الشهاده باين تفصيل است كه چون خواسته اند بر ابدان طيبه اسب بتازند اين خبر وحشت اثر را حضرت زينب بشنيد سخت پريشان گشت و سر بآسمان بركشيد و عرض كرد بار خدايا بنى اميه برادر مرا با لب تشنه بكشته اند و سر مباركشرا بر سرنيزه كردند و بدنش را برهنه در آفتاب گرم افكندند و هنوز از بدن مجروح او دست برنميدارند و همى خواهند اسب بر بدن وي بتازند بار خدايا كاش زينب مرده بود و چنين حالت را مشاهده نميكرد بار خدايا در اين بيابان هيچكس از بنى آدم ترحم بر ما نميكند زينب چه كند و چه چاره بنمايد.

ص: 162

فضه خادمه چون اين اضطراب و گريه سيدۀ خود را بديد پيش دويد و عرض كرد اى سيدۀ من سفينه مولاي پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم چون كشتى او درهم شكست خود را بجزيره باز رسانيد شيرى ظاهر شد و او را برداشته به پشت خويش سوار كرده بآبادانى رسانيد اگر اجازت فرمائي بروم و در اين بيابان شيرى هست او را خبردار كنم كه بنى اميه را اين آهنك است زينب سلام الله عليها او را رخصت داد فضه بسوى صحرا رفت ناگاه شيرى بنظرش درآمد گفت يا ابا الحارث ا تدرى ما يريدون ان يعملو غدا بابى عبد اللّه آن شير سر حركت داد كه نميدانم فضه او را خبر داد شير بسر اشاره كرد كه من نميگذارم و فهمانيد كه تو از پيش برو و مرا دليل باش شير از عقب او آمد تا بقتلگاه رسيد پس آن شير بيامد و دستهاى خود را بر بالاى جسد حضرت سيد الشهداء حمايل كرد و همى ناله مى كرد چون سواران بيامدند و نظر بر أن شير افكندند ديگر جرئت آنجسارت نكردند پسر سعد ملعون گفت اين فتنه اى است او را آشكار مسازيد فضه خاتون ميفرمايد چون بخيام حرم نزديك شدم صداى شيون و ناله بى بى زينب را شنيدم عرض كردم اى سيدۀ من اين چه ناله و شيون است اكنون من شير را آوردم عليا مخدره هردو دست مبارك خود را بر سر زد فرمود اى فضه دير رسيدى همانا بنى اميه اسب بر بدن برادرم تاخته اند و اعضا و جوارح او را درهم شكسته اند و پايمال سم ستوران نمودند.

و در كافى مسندا روايت كرده گويد لما قتل الحسين عليه السّلام اراد القوم ان يوطئو الخيل فقالت فضة لزينب يا سيدتى ان سفينة كسر به فى البحر فخرج الى جزيرة فاذا هو باسد فقال يا ابا الحارث انا مولى رسول اللّه صلّى اللّه عليه و اله و سلّم فهمهم بين يديه حتى اوقفه على الطريق و الاسد رابض فى ناحية فد عينى امضى اليه فاعلمه ما هم صانعون غدا قال فمضت اليه فقالت يا ابا الحارث فرفع راسه ثم قالت اتدرى ما يريدون ان يعملوا غدا بابى عبد اللّه الحسين عليه السّلام يريدون ان يوطئوا الخيل على جسده فاشار براسه يعني انا امنعهم فجاء الى القتلى فقال عمر بن سعد فتنة لا تيثروها انصرفوا فانصرفوا

و علامۀ مجلسى در جلاء العبون همين خبر را ترجمه كرده و اين سفينة در سفرهاى رسولخدا بار بسيار بر پشت ميگرفت از اين جهت او را سفينة گفته اند و اگر نه

ص: 163

نام او مهران و بقولى قيس و كنيۀ او ابو عبد الرحمن غلام رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم يا غلام ام سلمه بود كه او را آزاد كرد بشرطى كه خدمت رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم بنمايد.

و شيخ جعفر نقدى در كتاب زينب كبرى گويد چون صبح شد شير با غرش تمام آشكار گشت لشكر ابن سعد او را ديدند عمر بن سعد گمان كرد آنحيوان آمده از گوشت كشتهاى بخون آغشته تغذى بنمايد گفت بگداريد ببينيم چه ميكند همه نظاره كنان متوجه آن حيوان شدند آمد در قتلگاه و كنار جسد حضرت حسين عليه السّلام توقف كرد پس با دست و دندان خود تيرهائيكه در سينۀ حضرت بود بيرون ميكشيد و اشك ميريخت ديگر از لشكر ابن سعد كسى جرات نكرد ابن سعد هم گفت اين فتنه اى است الخ

كلينى مى فرمايد اين كرامت بزرك از حضرت زينب كبري بود كه شير اطاعت كنيز او را نمود.

يازدهم استجابت دعاي آنمخدره است در موقع حرق خيام و نفرين او بآنمرد كبود چشم كه در سابق ذكر شد.

دوازدهم ديدن او جبرئيل را و رسولخدا را در گودى قتلگاه شيخ جعفر نقدى در كتاب مذكور از بحار از حضرت صادق عليه السّلام روايت ميكند. كه در مصرع حضرت حسين عليه السّلام زينب پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم را ديد و فرمود اى لشكر مگر نمى بينيد پيغمبر خدا گريان است واى بر شما اگر دعا كند شما را بزمين فرو ميبرد و هلاك مينمايد با شنيدن اين حرف آن سنك دلان ميگفته اند اين انسان ديوانه است و ديدن آنمخدره جبرئيل را در سابق گذشت.

سيزدهم علامۀ نورى در دار السلام از كرامت زينب عليه السّلام روايت ميكند از سيد محمد باقر سلطان آبادى كه از بزركان ارباب فضايل و راسخين در علم بوده كه فرموده در بروجرد بمرض درد چشم مبتلى شدم بسيار سخت بحديكه علمأ طب از معالجه عاجز آمدند از آنجا مرا سلطان آباد آوردند مرض چشم شدت كرد ورم بسيار نمود ديگر سياهى چشم نمايان نبود ديگر از شدت درد چشم خواب و آرام از من

ص: 164

برفت و تمامى اطباى شهر را براى من آوردند و همه اظهار عجز نمودند از معالجه و بعضى ميگفته اند تا شش ماه محتاج معالجه است برخى چهل روز اين بيانات روح مرا افسرده و خسته نموده حوصله بر من تنك شد و فوق العاده نگران و مهموم شدم تا اينكه يكى از دوستان من گفت بهتر است براى استشفا بزيارت مشرف شوى و من عازم سفر هستم با من بيا و چنانچه از خاك كربلا سرمه بكشى شفا خواهى يافت گفتمش با اين حال چگونه ميتوانم حركت كنم مگر طبيب اجازه بدهد چون بطبيب رجوع كردم گفت هرگز جائز نيست و اگر حركت كني يكسره نابينا خواهي شد و بمنزل دوم نخواهى رسيد كه بكلى از ديده محروم خواهى شد رفيق من رفت و من بخوانه برگشتم يكى ديگر از دوستان من آمد و گفت مرض ترا جز خاك كربلا و مقتل شهدا و مريضخانۀ اولياء خدا شفا نبخشد و ضمنا خود شرح داد كه ٩ سال مبتلا بطبش قلب بودم و همۀ اطباء از معالجه عاجز ماندند تنها از تربت قبر حسين شفا حاصل شد و چنانچه ميل دارى متوكلا على اللّه حركت كن من با توكل حركت كردم و در منزل دوم مرض شدت كرد و چنان چشم بدرد آمد كه از فشار درد چشم چپ نيز بدرد آمد همۀ مصاحبين مرا ملامت كرده و متفقا گفته اند بهتر است كه مراجعت كنى چون هنگام سحر شد و درد آرام گرفت در خواب رفتم حضرت عليا مكرمه صديقۀ صغري زينب كبري را در عالم رويا ديدم بر آنحضرت وارد شدم و گوشه مقنعه او را گرفته بر چشم خود كشيدم و از خواب بيدار شدم ديگر هيج المى و دردى در چشم حس نكردم و سفر را به پايان رساندم و هيچ دردى در چشم خود نديدم و با چشم سالم ديگرم هيچ فرقى نداشت و آن واقعه را برفقا گفتم آنها بچشم من نگاه ميكردند و ميگفتند ما آثار دردي نمى بينم و هيچ فرقى بين دو چشم شما نيست و اين كرامت كه از حضرت زينب ظاهر گشته بود براى همه رفقا نقل كردم از زوار و غير زوار.

چهاردهم و نيز علامه نورى در كتاب مذكور حكايتى ديگر شبيه بهمين حكايت از ملا فتحعلى سلطان آبادي ذكر كرده و اين فتحعلى يكى از اوتاد عصر خود بوده و حكايت را شاهد و ناظر و ناقل بوده و آنچه را مردم از اين شخص استماع ميكردند

ص: 165

بمنزلۀ روايت ميدانسته اند گويا از امام استماع نموده اند از كثرت زهد و ورع و تقوي و احتياط در نقل.

پانزدهم شيخ عبد الرحمن اجهورى المقرى در كتاب مشارق الانوار خود ميگويد كه مرا در سال يك هزار يك صد و هفتاد هجرى اندوهى سخت بمن روى نموء كه از آن هيچ فرار نتوانستم كرد زندگانى را بر من تلخ و ناگوار ساخته ناچار بمقام سيده زينب كه در قناطر السباع مصر است روى نهادم و بآن حضرت توسل جستم و قصيده اى در مدح او انشا نمودم از بركت ان حضرت اندوه من بكلى رفع شد و حاجت من برآورده گرديد و بعض أن قصيده اين است-

آل طه لكم علينا ولاء لا سواكم بمالكم آلاء

مدحكم فى الكتاب جاء مبينا انبأت عنه ملة سمحاء

حبكم واجب على كل شخص حدثتنا نصوص و الانباء

اننى لست استطيع امتداحا لعلاكم و انتم البلغاء

گيف مدحى يغى بعلياء من قد عجزت عن بلوغه الغصحأ

مدحكم انما يريد بليغ و قفت عند جده الشعراء

شرفت مصرنا بكم آل طه فهنيئا لنا و حق الهناء

منكم بضعة الامام على عليه السّلام سيف دين لمن به الاهتداء

خيرة اللّه فضل الرسل طرا من له فى يوم المعاد اللواء

زينب فضلها علينا عميم و حماها من السقام الشفام

كعبة القاصدين كنز امان و هى فينا يتيمة العصماء

و هى بدر بلا خسوف و شمس دون كسف و بضعة الزهراء

و هى ذخري و ملجأى و امانى و رجائى و نعم ذاك الرجاء

ليس الاك وصلتى لنبى خمدت عند نصره الاعداء

من كراماتها الشموس اضائت اين منها السها و اين السماء

من اتاها و صدره ضاق صدرا من عسير اوضاق عنه الفضاء

ص: 166

جلت الخطب مسرعا و جلته فانجلى عنه عسره و العناء

لا يضاهى آل النبي و صيف لايو فى كماله ادباء

شرفت منهم النفوس و ساروا حيث ما اسرفوا و هم شرفاء

و عليهم جلالة و فخار و وقار و هيبة و ضياء

نور وا الكون بعد كان ظلاما اذ اضائت ذراهم العرباء

ان هل يستوي الذين دليل و لتطهير هم بذاك اقتفاء

بيتكم مهبط لجبريل وحيا فيه تغدو ملائك الكبراء

من اتي حبكم و كان اسيرا لد واعيه زال عته الشقاء

يا كرام الورى اغيثوا نزيلا احجفته الخطوب و الادواء

قسما ان وصفكم فى الثريا ايدتكم نجومها و السماء

فتوسل بهم لكل صيعب حيث جاء اتبغوا فهم شفعاء الخ

ص: 167

كه عالم را منقلب كرد و شامرا عوض نمود و حق از پهلوى باطل بيرن آمد و دولت بنى اميه را بباد فنا داد و ثمرات شهادت بر مردم دنيا معلوم شد يزيد خواست ابهت و عظمت و غلبه و قدرت خود را بر مردم نشان بدهد بدتر رسوي و مفتصح گرديد و مورد لعنت ابديه شد.

بنابر حكايت عمير بن عامر معلم كوفى كه از طرف عبد اللّه بن عمر نامه براى يزيد برده بود بجهت خلاصى مختار بن ابى عبيدۀ ثقفى از زندان ابن زياد و اين حكايت مفصلي است در جلد اول از احوالات امام زين العابدين از گتاب ناسخ التواريخ قصر يزيد اهميت فوق العاده داشته چون در آن حكايت گويد داراي هفت در بند بوده است كه براى هر دربندى تفاصيلى نقل ميكند از فرشهاى ديبا و هر دربندى دو دكۀ طرف يمين و دو دكه در طرف يسار كه در هر دكه اى جمعى از ملازمان و غلامان يزيد با لباسهاى مخصوصى ايستاده بودند و ميدانسته اند كه اين اسيران دشمن يزيدند در اين صورت هنگام عبور اهل بيت از اين دربندها خدا ميداند كه بر بانوى عظمي چه گذشت و اين ملازمان و غلامان كه جز يزيد كسى را نميشناسند آيا با اهلبيت چه كردند كه بعضى گفته اند عليا مخدره در آن در بند هفتم بزانو درآمد بيمار كربلا فرموده باشد عمه اينجا جاى نشستن نيست در جواب گويد.

ز سنك قوم جفاپيشه سر ندارم من ز كعب نيزة اعدا كمر ندارم من

چگونه روى نمايم باين پريشانى بمجلسى كه يهودى و گبر و نصرانى

بهرطرف بنشسته اند جمله با دلشاد بهم كنند بقتل حسين مبارك باد

در منتخب طريحى مسطور است كه امام زين العابدين فرمود (لما وفدنا على يزيد اتونا بالحبال و ربقونا كالاغنام و كان الحبل فى عنقى و كتف عمتى زينب (ع) و سكينه و سائر البنات كلما قصرنا عن المشى ضربونا بالسياط حتى اوقفونا بين يدى يزيد و هو على سرير ملكه)

ميفرمايد چون خواسته اند ما را بر يزيد وارد كنند يك ريسمانى آوردند و يك سر آن را بكردن من انداخته اند و سر ديگر آنرا بكتف عمه ام زينب و ام كلثوم و

ص: 168

سكينه و سائر بنات انداخته اند و هرگاه در رفتن كوتاهى ميكرديم ما را با تازيانه ميزدند باين حالت ما را بردند تا بنزد يزيد و در مقابل تخت او ما را نگاه داشته اند و او بر تخت سلطنت خود جاى كرده بود.

يزيد در طول مدت مجلس خود را آراسته بود و بساط فرح و انبساط خود گسترده و زنان و دختران و كنيزان خود را در پس پرده تور نشانيده و چهارصد كرسى كه اكثر مرصع بطلا و نقره و جواهرات بوده در اطراف مجلس خود نهاده و از نمايندگان ملل مجاور اسلامى و رؤساى و اعيان و اشراف و عشاير و قبايل و سياست مداران هر ملتى را از يهود و نصارى و مجوس همه را دعوت كرده كه ابهت و اهميت خود را نشان دهد و فتح و فيروزى خود را بنمايد خودش خضاب كرده و لباس فاخر پوشيده بر كرسى سلطنت نشسته و تاج پادشاهى بر سر گذاشته در اين حال كه مجلس در گمال ابهت و سطوت است و يك طرف سفرۀ طعام و يك طرف سفرۀ قمار و يك طرف بساط شراب از يكسو سازندگان و نوازندگان در پيش روي يزيد همه دست افشان و پاى كوبان يزيد هم با كمال نخوت و غرور و مستي بر كرسى خود نشسته يك وقت اجازه داد اسراى خاندان نبوت را وارد كنند سياه باد روى جهالت اف باد بر بى وفائى دنيا بالجمله عيال اللّه را داخل چنين مجلس شومى كردند يزيد نام و نشان هريك را همى پرسيد پس سرهاى شهدا را بنزد خود طلبيد و از نام و نشان ايشان همى استفسار مينمود و سر سيد شهدا را در طشت طلا گذاشته بنزد آن ملعون نهادند چون عليا مخدرۀ آن سر بديد گريبان چاك زد و صيحه از دل بركشيد و با ناله جان سوز و آهنگى غم اندوز ندا بركشيد يا حسيناه يا حبيب رسول اللّه يابن مكة و منى يابن زمزم و صفا يابن فاطمة الزهرا يابن سيدة النساء يابن بنت المصطفى يا قتيل اولاد الادعيا و چنان بگريست كه اهل مجلس را منقلب گردانيد.

در بحر المصائب گويد كه جماعت اسيران كه بر يزيد وارد شدند از اناث و ذكور چهل و چهار تن بودند و بروايت نجات الخافقين در آن حال آن مخدره روى با مردم شام نمود و فرمود يا اهل دمشق اعلموا قد فرق جماعة العلوج هذا الراس من بدنه

ص: 169

آنگاه بكلماتى تكلم كرد كه حاضران سخت بگريستند و برخى تاقت نياورده از مجلس برون رفته اند.

و در ناسخ و اغلب كتب مقاتل آورده اند كه از مردم شام مردى سرخ موي بر خواسته و روى با يزيد كرده گفت يا امير المؤمنين اين كنيزكرا با من بخش و از سخن فاطمه دختر حسين عليه السّلام را خواست چون فاطمه اين سخن بشنيد بر خود بلرزيد و بدامن عمه خود زينب درآويخت فقالت اوتمت و استخدم گفت يتيم شدم اكنون بكنيزي بايدم رفت و گمان ميكرد كه اسعاف حاجت شامي از بهر يزيد جائز است عليا مخدره زينب كه بر مسئله دانا بود روى با شامى كرد فقالت كذبث و اللّه و لو ثمت و الله ما ذلك لك و لا ليزيد فرمود دروغ گفتي و ليئم و زبون باشى و در بعضى نسخ و لومت دارد يعني بخدا قسم اين كار نتوانى ولو بميرى و هرگز براى تو و نه يزيد صورت نخواهد گرفت يزيد ازين سخن در خشم شد گفت كذبت و اللّه ان ذلك لى و لو شئت افعل لفعلت فقالت زينب كلا و اللّه ما جعل اللّه لك ذلك الا ان تخرج من ملتنا و تدين بغير ملتنا و ديننا فقال اللعين انما خرج من الدين ابوك و اخوك فقالت زينب عليها السلام بدين اللّه و دين ابي و اخي اهتديت ان كنت مسلما يزيد را از اين سخن آتش خشم زبانه زدن گرفت و جسارت بان مخدره نمود و گفت كذبت يا عدوة اللّه عليا مخدره از اين سخن زار بگريست و فرمود انت الامير اتشتم ظالما و تقهر بسلطائك هان اي يزيد به نيروى امارت دشنام ميگوئى و بقوت سلطنت با ما ستم ميكني و ما را مقهور ميدارى آن بى حيا شرمگين شده و خاموش گرديد اين وقت شامى سخن خويش را اعادت كرد يزيد گفت دور شو خدايت مرك دهاد اين وقت آن مخدره گفت يا شامى اسكت يا لكع الرجال قطع اللّه لسانك و اعمى عينيك و ايبس يديك و جعل النار مثواك ان اولاد الانبياء لا يكون خدمة لاولاد الادعيا.

بروايت ناسخ هنوز آن مخدره سخن در دهان داشت كه خداوند متعال مسئلت او را باجابت مقرون گردانيد در حال دستهاي شامي بخشكيد و درافتاد و جان بمالك دوزخ داد و اين قصه در لهوف و كامل اين ايثر و ارشاد مفيد و انوار نعمانيه و دمعة الساكبة

ص: 170

و غيرها بصور مختلفه نقل شده است.

در آن وقت يزيد بشرب خمر و لعب شطرنج و قرائت اشعار سرگرم شد و كفر باطنى خود را ظاهر ساخت و گاهى چوب بر لب و دندان سيد جوانان بهشت ميزد و مى گفت.

لعبت هاشم بالملك فلا خبر جاء و لا وحى نزل

ليت اشياخى به بدر شهدوا و لقالوا يا يزيد لا تشل

لست من خندف ان لم انتقم من بنى احمد من غير فشل الخ

و بروايت منتخب يزيد چون بر سر مبارك حسين جسارت كرد زينب با كمال شجاعت فرموده اى يزيد از خدا نميترسى بس نيست براى تو كشتن حسين و اسارت عيال او از كربلا تا شام كافى نبود كه عترت آل محمد را در كوچه و بازار شام و كوفه بر پشت شتران برهنه شهر بشهر و ديار بديار گردانيدى يزيد گفت مگر نه برادرت حسين ميگفت من بهتر از يزيد هستم و پدر و مادرم نيكوتر از پدر و مادر اوست عليا مخدره فرمود مگر تو باور ندارى كه برادرم بهتر از تو بود مگر جدش رسولخدا و پدرش على مرتضى و مادرش فاطمه زهرا نبود كدام كس اشرف قدرا و اعلا نسبا از رسول خدا و خاندان او است يزيد گفت مگر برادر تو اين آيه را از قرآن نخوانده بود كه خدا ميفرمايد ( قُلِ اَللّٰهُمَّ مٰالِكَ اَلْمُلْكِ تُؤْتِي اَلْمُلْكَ مَنْ تَشٰاءُ وَ تَنْزِعُ اَلْمُلْكَ مِمَّنْ تَشٰاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشٰاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشٰاءُ الخ.

عليا مخدره چون اين بشنيد قيام كرد چه قيام كردنى چشم روزگار چنين فصيحه اى و بليغه اي و نيرومندى نديده و نخواهد ديد در حاليكه با نهايت ضعف و ناتوانى از كربلا تا كوفه و از كوفه تا بشام چهل منزل روي شتر بى روپوش گذرانيده تا باين مجلس مجلل يزيد با هزار گونه مصائب وارد شده اكنون كه ديد يزيد تمسك بقران

ص: 171

ميكند و براى حق بودن فعل خود اين آيه را ميخواند كه خدا ملك را بهركس كه ميخواهد ميدهد و از هركس كه ميخواهد انتزاع مينمايد هركرا ميخواهد عزيز ميكند و هركس را ميخواهد ذليل ميكند يعني خداوند متعال ملك و سلطنت را و عزت را براى من خواسته است.

آن مخدره چون آن فجايع و اشتباه كاريرا ملاحظه نمود قيام كرد و شروع نمود مانند يك خطيب تازه نفس ايكه از گرسنگى و تشنگى و رنج سفر و محنت و دردسر و مصائب گوناگون بى خبر است ايستاد و اين خطبه كه رخنه در آفاق ارضين و سماوات مينمايد قرائت فرمود.

ص: 172

ص: 173

اصدر (1) يك فرحا و تنفذ مذر و يك (2) مرحا (3) حين رايت الدنيا لك مستوسقة (4) و الامور لديك متسقه (5) و حين صفالك ملكنا و خلص لك سلطاننا فمهلا مهلا (6) لا تطش (7) جعلا انسيت قول اللّه تبارك و تعالى ( وَ لاٰ يَحْسَبَنَّ اَلَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمٰا نُمْلِي (8)لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمٰا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدٰادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذٰابٌ مُهِينٌ .

و بآنها استهزا نمودند عقوبت آنها در آخرت است چنانچه در امم سابقه چنين بوده است پس به يزيد خطاب فرمود كه اى يزيد آيا چنان كمان بري هنگاميكه اقطار زمين و آفاق آسمان را بر ما تنك گرفتى چندانكه اسير و دست گير شهر بشهر كردي و ديار بديار ما را سير دادى اين را موجب خوارى ما پنداشتى و سبب عزت خود نه چنان است كه گمان كردى و باد بدماغ خود انداخته اى و خود را صاحب شان پنداشته تكبر مينمائى و بطرف دامن خود مينگرى اي يزيد از فرح و سرور شانهاى خود را حركت ميدهى و از غايت تكبر و نخوت و خبث سريرت خود را فراموش كرده اى كه چه كس باشى هنگاميكه دنيا بتو اقبال كرده و امور سلطنت براي تو جمع آمده و سلطنت آل محمد را خالصه خود كرده اى اين قهر و غلبه ترا بجولان درآورده اندكى از مركب غرور فرود آى از بادۀ نخوت و سرور بهوش آى و از روي جهل و ضلالت اين همه سبك و متمايل مشو مگر فراموش كرده اى كلام خدا را كه ميفرمايد كه نه پندارند كسانيكة كافرند از يهود و نصاري و مشركين كه آنچه مهلت ميدهيم ايشان را و عمر آنها را دراز

ص: 174

امن العدل يابن الطلقا (1) تخديرك (2) حرائرك و امائك و سوقك بنات رسول اللّه سبايا قد هتكت ستورهن و ابديت وجوههن تحدو (3) بهن الاعدأ.

من بلد الى بلد و يستشرفهن اهل المناقل (4) و يتبرزن لاهل المناهل (5) و يتصفح وجوههن القريب و البعيد و الغائب و الشريف و الوضيع و الدنى و الرفيع ليس معهن من رجالهن ولى و لا من حماتهن حميم عتوا منك على اللّه و جحود الرسول اللّه و دفعا لما جاء به من عند اللّه و لاغرو منك و لا عجب من فعلك و انى يرتجي مرافقة (6) بن من لفظ فوه اكبادا الشهداء ميكنيم و مال ايشان را زياد مينمائيم بجهت خير و خوبى آنها است بلكه براى اين است كه در كيش باطل خود بيشتر شرارت بنمايند و از براى آنها عذاب خواركننده است اي پسر اسيريكه بر او منت گذاشته او را رهايش كردند زنان و كنيزان خود را در پس پرده جاى ميدهى و پردكيان رسولخدا را بى پرده با صورتهاي بى نقاب بشهرها و بيابانها ميگرداني كه دشمنان براي شتران سرود بخوانند كه شتران را بسرعت برانند از شهرى بشهرى و مردم صحرانشين بر آنها مشرف بشوند كه صورتهاى ذريۀ پيغمبر را نظاره كنند و هرنزديك و دورى و شريف و غير شريف و مردمان پست و بى سروپا بتماشاى ما جمعيت بنمايند در حاليكه ياور و محرمى ما را نبود و سرپرستي و محرمى با ما نباشد عجب نباشد از تو اى يزيد كه انكار خدا و رسول بنمائي و در طغيان خود سركشى همى كنى و آنچه را رسول خدا آورده از جانب حق بازيچه شمارى و يكسره انكار آن بنمائى كجا ميتوان اميدوارى خيرى از كسى داشت كه خباثت او بآن پايه رسيده كه جدۀ او هند جگر حمزۀ سيد الشهداء را بدندان گرفته و پوست و گوشت هريك يك

ص: 175

و بنت لحمه بدماء السعداء و نصب الحرب لسيد الانبياء و جمع الاحزاب و شهر الحراب و هز السيوف على وجه رسول اللّه صلّى اللّه عليه و اله و سلّم اشد العرب للّه جحودا و انكرهم له رسولا و اظهرهم له عدوانا و اعناهم (1) على الرب كفرا و طغيانا الا انها نتيجة خلال الكفر.

و ضب (2) يجرجر فى الصدر لقتلى يوم بدر و لا يستبطى (3) فى بغضنا اهل البيت من كان نظره الينا شنفا (4) و اشنانا (5) و احنا (6)و اضغانا (7)يظهر كفره لرسوله و يفصح ذلك بلسانه و هو آنها از خون آل پيغمبر روئيدء و پدرش ابو سفيان و معويه آن يك شمشير بروى رسولخدا و آن ديگرى بروى نفس رسول على مرتضى كشيده و چندان جدش ابو سفيان با سيد رسولان هميشه در حرب و جدال بود كه هيچكس در ميان عرب همانند او نبود در عداوت و دشمنى و كفر و شقاق او از همه بيشتر در هرفتنه و فسادى از همه قدمش پيشتر و از براى قتل پيغمبر و انكار فرمان خداي اكبر و خاموش كردن چراغ شرع انور چندان تعب را تحمل مينمودى كه ديگران آنرا تحمل نميكردند.

همانا نتيجۀ كفر و اولاد زنا جز اين نكند و احقاد بدريه و احديه مانند ديك در سينۀ آنها جوش ميزند چون صوت سوسمار كه در جائى به پيچد در غليان است براى كشتهاى بدر و احد اين افعال ازين جماعت اقتضاى خبث سريرۀ آنها است اين كس چگونه در خصمى ما اهلبيت درنك و خوددارى نمايد كسيكه ديده اش بر بغض و عداوت

ص: 176

يقول فرحا بقتل ولده و سبى ذريته غير متحوب (1) و لا مستعظم لاهلوا (2)و استهلوا فرحأ و لقالوا يا يزيد لا تشل (3) .

منتحيا على ثنايا ابى عبد اللّه و كان مقبل رسول اللّه ينكتها بمختصرته (4) قد التمع ٨السرور بوجه لعمري لقد نكات (5) القرحه و استاصلت (6) الشافة (7) بار اقتك دم سيد شباب و حقد و كينه و خصومت بروي ما گشوده باشد و از آنچه كرده و ميكند بدون توبت و بزرك نه شمردن چنين اثمى را با كمال وقاحت چنين شعرى انشا ميكند و تمناى حضور مشايخ خود مينمايند و بگويند يزيد شل مباد دست تو.

كه با چوب بر لب و دندان حسين كه بوسه گاه بنى است ميزني و بان بشاش و خرمى اي يزيد قسم بجان خودم اين كردار زشت تو گه عبارت از قتل سيد جوانان بهشت و زادۀ سيد عرب و ريختن خون خورشيد آل عبد المطلب بوده باشد علاجى برايش متصور نباشد و تا دامن قيامت نشانش برجاست و مثل اين عمل شنيع تو مثل آن قرحه ايرا ماند كه در زير قدم بيرون آيد آنرا داغ كنند و بشكافند و صاحبش از صدمت آن بميرد تو هم قرحه را پوست برداشتى و از بيخ و بن برآوردى و بريختن خون آنان باسلاف كافر خود تقرب جستى و با شياخ خود بانك بركشيدى و ايشان را ندا همى كنى و آرزوى حضور آنها مينمائى و همى خواهى كافرانيك در وقعه بدر و احد با رسولخدا آغاز مقاتلت كردند و كوششها مى نمودند براى ترويج كفر و قتل رسول

ص: 177

اهل الجنة و ابن يعسوب العرب و شمس آل عبد المطلب و تهتف (1) باشياخك و تقربت بدمه الى الكفرة من اسلافك ثم صرخت بندائك و لعمرى لقد ناديتهم لو شهدوك فلتردن و شيكا (2)موردهم و لتودن انك شللت و بكمت و لم تكن قلت ما قلت و فعلت ما فعلت واجبت امك لم تحملك و لم تلدك حين تصير الى سخط اللّه و مخاصمك رسول اللّه صلّى اللّه عليه و اله و سلّم

خدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم تا بشمشير آن حضرت بجهنم واصل شدند در مجلس تو تا حاضر آيند و شادي كنند و با دل خرم و خرسند زبان بآفرين بركشايند و آواز فرح و سرور بركشند و بگويند اى يزيد شل نشوى همانا اگر ايشان حاضر نشوند تو بزودى بايشان ميرسى و مورد و مكان ايشانرا دريابى چون بروزگار ايشان برسى و دچار آن عذابها و عقابها گردى در آنوقت دوست همى خواهى داشت كه دست تو شل و از مرفق جدا گردد و آنچه كردى آرزوي كنى كاش نكرده بودم و همى آروز كنى ايكاش لال و گنك مى شدم آنچه را گفتم نگفته بودم در آنوقت دوست همى دارى كاش از پشت پدر برحم مادر قدم ننهادمى از شكم مادر بدنيا نيامدمى تا باين دركات و عقوبات باز نگشتمى چون بنگرى كه چگونه بسخط يزدان و مخاصمه رسول خداوند جهان دچار شوى آنگاه فرمود بار خدايا حق ما را از ستمكاران بستان و انتقام ما را از آنانكه بر ما ظلم نمودند بكش و آنانكه خون ما را بريخته اند و ياوران ما را كشته اند و هتك حرمت ما نمودند غضب و نكال خود را بر آنها واجب شمار پس روي با يزيد كرد و فرمود بخدا قسم اى يزيد قطع نكردى مگر پوست خود را و نه بريدى مگر گوشت خود را و هراينه بزودي ملاقات كنى البته جدم رسول خدا را با آن بارهاي گران ازو زرو و بال از ريختن خون هاى ذريۀ رسول و هتك حرمت پاره هاى تن بتول هنگاميكه خداوند متعال آنجماعت پراكنده را جمع آوري فرمايد و حقوق ايشانرا اخذ بنمايد از ظالمان و دشمنان ايشان و از همه آنها انتقام شديد بگشد و آنها را معذب بنمايد.

ص: 178

اللهم خذ بحقنا و انتقم من ظالمنا و احلل غضبك بمن سفك دمائنا و قتل حماتنا و هتك حرمتنا فو اللّه ما فريت (1) الا جلدك و ما جززت (2) الا لحمك و لتردن على رسول اللّه صلّى اللّه عليه و اله و سلّم بما تحملت من سفك دماء ذريته و انتهكت من حرمته فى عترته و لحمته (3) حيث يجمع الله به شملهم (4) ويلم شعثهم (5)و ينتقم من ظالمهم و يأخذلهم بحقهم من اعدائهم

فلا يستفز (6)لك الفرح بقتله ( وَ لاٰ تَحْسَبَنَّ اَلَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اَللّٰهِ أَمْوٰاتاً بَلْ أَحْيٰاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ فَرِحِينَ بِمٰا آتٰاهُمُ اَللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ ) حسبك بالله حاكما و بمحمد صلّى اللّه عليه و اله و سلّم اى يزيد اكنون از شادى و شادمانى اين همه سبك عنان مباش و گمان مبر آنان را كه در راه خدا شهيد شدند چون ديگر اموات باشند بلكه ايشان زنده و در حضرت پروردگار مرزوق و بانواع نعمتها متنعم و شادمان هستند و كافى است اى يزيد هنگام روز قيامت كه خداي تعالى در آنروز حاكم و محمد رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم خصيم و داوري بدست او خواهد داد و جبرئيل يار و معين رسولخدا باشد و بزودي خواهد دانست پدرت معويه كه ترا بر گردن مسلمانان سوار گردانيد و امور ملك را از بهر تو بيار است كه ناستوده كارى كرد و چه ظلم و زشتي را براى خود بدل ساخت و در روز قيامت معلوم خواهد شد كه بد از براى كيست و زبونى يار و ياور و ضعف سپاه كرا باشد اگر چند روزگار و دواهي ليل و نهار كار مرا بدانجا كشانيد كه با توام در مقام خطاب بداشت همانا من قدر ترا اندك و خوار و تقريع و نكوهش ترا عظيم و توبيخ و سرزنش ترا بر زبان بى شمار برانم و ليكن چكنم چشمها اشك بار و دلها سوزان و داغ دار يعنى (سول) بفتح سين مهمله و تشديد و او از باب تفعيل اي زين و منه سولت لكم انفسكم يعنى زينت لكم انفسكم.

ص: 179

خصيما و بجبرئيل ظهير او سيعلم من سول لك و مكنك على رقاب المسلمين بئس للظالمين بدلا و ايكم شرمكانا و اضعف جندا و لئن جرت على الدواهى مخاطتبك انى لاستصغر قدرك و استعظم تقريعك (1)و استكثر توبيخك لكن العيون عبري و الصدور حرى فتلك قلوب قاسية و نفوس طاغية و اجسام محشوة (2)بسخط اللّه و لعنة الرسول قد عشش (3)فيه الشيطان و فرخ و من هنالك مثلك درج ما درج (4)و نهض.

الا فالعجب كل العجب بقتل حزب الله النقباء النجباء الاتقيا و اسباط الانبياء و اين مخاطبه من نه براي اين است كه من توهم سودى از تو كرده باشم يا ترا اين كلمات نفع بخشد بعد از اينكه عيون مسلمانان را از اشك سيل خون كردى و دلهاى ايشانرا از آتش اندوه بتافتى همانا اين قلوب قاسيه و اين نفوس طاغيه كه بكلى سر از فرمان خدا برتافته اند و اين جسمهاي مملو از سخط و غضب و لعنت بارى تعالى و رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم كجا ديگر كلامى بانها تاثير كند مردميكه قلوب آنها آشيانه شيطان و منزل گاه فرزندان ابليس بوده باشد جز مانند يزيد را نزايد و اين شجره ملعونة جز اين حنظل كه همانند زهر هلاهل است ثمر ندهد كه براى اغواى مردم براه اندازد و بجهت اضلال آنان برانگيزاند هزار گونه جاى تعجب است كه سليل سلسله انبياء و سلاله طيبين و پيغمبران و ذريه طاهرۀ اوصيأ ايشان بدست زنازادگان و فرزندان طلقا و بازماندگان فسق و فجور كشته گردند و خون آل محمد از سرپنجه آنها روان و دهان ايشان از كوشت مردمان اتقيا و فرزندان انبيا نوشان است چنين بدنهاى پاك و پاكيزه را در دامنه بيابان بخون آغشته بگذاشته تند كه نديمى و زوارى جز وحوش صحرا و گرگان بيابان ها ندارند يعنى اقتضاى ملعنت و جنايت همين است.

اى يزيد اگر امروز به نيروى سلطنت ما را اسير كرده اي و غنيمت خود پنداشته اى

ص: 180

سليل الاوصياء بايدى حزب الشيطان الطلقاء الخبيثة و نسل العهرة (1)الفجرة تنطف (2)اكفهم من دمائنا و تتحلب (3)افواههم من لحومنا و تلك الجثث الطواهر الزواكى تنتابها (4)العواسل (5)و تعفرها (6)امهات الفراعل (7)و لكن لئن اتخذتنا مغنما لتجدنا و شيكا مغرما حين لا تجد الا ما قدمت و ما ربك بظلام للعبيد فالى اللّه المشتكى و اليه المعول و الملجأ و المؤمل فكد كيدك و اجهد جهدك (8)فو الذى شرفنا.

و از هيچگونه ظلم و زحمتى نبود مگر آنكه بر ما روا داشتى عنقريب بيايد روزيكه ما را غرامت خواه يابى هنگاميكه نيابى مگر آنچه را كه پيش فرستادى و خداوند با بندگان ظلم نميفرمايد كنايت از اينكه همان عدل خداى براى احقاق حق ما از تو كافى است و در محضر عدل الهي چه جواب توانى گفتن همانا شكايت خود بسوى خداى برم و اوست پناه من و بدو است اعتماد من و از اوست اميد و آرزوي من يعنى امروز ما را جز خداي ملجاء و پناهى نباشد و او ما را حمايت و حراست خواهد فرمود.

اى يزيد پس چندانكه ميتوانى مكر و خدعه خود را بكار بند و سعى و كوشش خود را به پايان رسان بخدا قسم كه هرگز نتوانى درك كنى مدت ما را و نخواهى رسيد بفضيلت و نهايت مقامات ما آل محمد بانخدائيكه ما را تخصيص بوحى و كتاب داده است و بشرافت منتخب گردانيده است قسم ياد ميكنم كه تو اى يزيد هرگز نتوانى آثار ما آل محمد را محو و نابود گردانى و طريقه ما را بميرانى و اين ننك و عار را كه در صفحه روزگار تا پايان ليل و نهار بر چهرۀ خويش برنهادى.

ص: 181

بالوحى و الكتاب و النبوة و الانتخاب لا تدرك امدنا و لا تبلغ غايتنا و لا تمحوا ذكرنا و لا تميت وحينا و لا يرحض (1)عنك عارها و هل رأيك الافند (2)و ايامك الاعدد و جمعك الابدد (3)يوم يناد المنادي الا لعن الله الظالمين العادي و الحمد لله الذي ختم لاولنا بالسعادة و للرحمة و لآخرنا بالشهادة و المغفرة و بلوغ الاراده و نقلهم الى الرحمة و الرافة و الرضوان و نسئله ان يكمل بهم الاجر و يجزل لهم الثواب و الذخر و نسئله حسن الخلافة و جميل الانابة انه رحيم ودود و حسبنا الله و نعم الوكيل.

شستن نتواني همانا جز راى سست و عقلى ناتن درست و ايامي قليل و جمع پراكنده و ذليل و آنجمله همه ناچيز خواهد شد و در آن روز كه خداوند عزيز منادي ندا كند كه لعنت خدا بر ستمكاران است پس حمد خدايراست كه درباره اوليائش بسعادت حكم راند و خاتمه امور آنان را ببلوغ مراد قرين فرمايد و ايشانرا بمقامات رحمت و رأفت و مغفرت و رضوان نقل فرمايد و سؤال من از درگاه باري اين است كه اجر آنها را كامل و ثواب ايشان را جزيل و ذخيرۀ جميل بآنان بخشد و حسن خلافت و جميل انابت را از حضرتش مسئلت مينمايم بدرستيكه اوست رحيم و ودود و حسبنا اللّه و نعم الوكيل خطبه شريفه تا باينجا پايان يافت)

چون يزيد اين نوع فصاحت و بلاغت و اشارات و كنايات و احتجاجات را از حضرت صديقه صغرى بديد و اين خطبه كه رخنه در آفاق ارضين و سماوات مينمايد بشنيد و مانند شخص مستبسع خيره گرديد و از اين كلمات درشت و عبارات دهشت سمات كه از قوارع بلايا و مقارع منايا و دندان افعى و نيش مار گزنده تر بود بشنيد درونش از نيران عدوان آكنده تر گشت و از هول و بيم نميتوانست آنحضرترا دچار رنج و زحمتي

ص: 182

نمايد و آبى بر آتش دل و سينه برافشاند از راه ديگر و عذري آخر آنمخدره را چنين پاسخ گفت.

يا صيحة تحمد من صوائح ما اهون الموت على النواحى

خواست از اين شعر باز نمايد كه اگر حضرت زينب اين كلمات بگويد از اين راهست كه مصيبت زده است و صيحه و ناله براى زنان مصيبت زده ممدوح است و بسى آسان است مردن براى زنان نوحه كننده كه از فرط مصيبت چيزى ميگويند

و نيز توان معنى چنين باشد كه آن خبيث از روى جهل و غرور و خمار و سرور از اين صيحه و ندبه خورسند و شاد خاطر بوده است و در گوش وى چون نواي ساز و طنبور ميخوانده است.

و بروايت صاحب احتجاج بعد از انجام خطبه شريفه ديگرباره بفرمان آن نابكار اهل بيت اطهار را بجاى خود برگردانيدند ولى يزيد ديد مجلس عوض شد و حال سرور ابدا براى كسى باقى نماند جالسين مجلس با چشم گريان پراكنده شدند از حرم سراى يزيد ناله كننده اى همى گفت وا حسيناه يا قتيل اولاد الادعياء يزيد چون مار سر و دم كوفته نميدانست از چه راه خود را نجات بدهد.

ص: 183

چندانكه از مناقب آل محمد و بقاى دولت و آثار ايشان تا دامنه قيامت و از مثالب بنى اميه و اخبار از زوال ملك ايشان و گرفتارى آنها بانواع نكال و عذاب در دنيا و آخرت با كمال فصاحت و بلاغت و قهر و غلبه و استيلا بيان فرمود و يزيد و جلساي او را آن نيرو و جرئت دست نداد كه سخن در دهان آنمخدره بشكنند و يزيد همى بشنيد آن كلمات بلاغت آياترا كه در هريك هزاران نيزه و خنجر و تير مسموم بود براى جگر او اگر توانستى از آن آتش بغض و كين كه در دل داشتى البته رشته كلام آنمخدره را قطع مينمودى ولو موجب تباهى او بشود ولى آنجمله را بر گردن گرفتى و مهرۀ سكوت بر لب زدي و مانند چوب خشك در سرير خود و يا غالب بى روح بماندى تا آنمخدره خود فراغت پيدا كردى و اين خود كرامتى بزرك از آن مخدره است چنانكه خداوند متعال در حق انبياء و اولياء در چنين مقامات و اثبات حقوق خويش عادت بر اين رفته است و در مجلس يزيد همين شأن و مقامرا آن مخدره دارا بود و در اين امر با حضرت على بن الحسين عليه السّلام و قرائت خطبه در منبر دمشق شام متساوى بوده و اگر كرامت آن مخدره نبود يزيد با آن كبر و خيلاء و دماغ نخوت و بغض و عداوت و مستى شراب و سلطنت و قهر و غلبه هرگز رضا ندادى كه استماع شطري از آن خطبه بنمايد ولى نفس او در آنحال مقهور بود.

ص: 184

بيننده را بر خود ميلرزانيد در چنين مجلسى بس عظيم زينب كبرى مى فرمايد اي پسر آزاد كرده شده ها جهان بتو نشان مي دهد كه چقدر كوچكى و بسيار ترا توبيخ مى نمايم از اين عمل زشت و شنيع تو و اين فاجعۀ عظمي را كه تو بپا كردي تا دامنه قيامت از گوشها فراموش نمى شود و چنان داد فصاحت و بلاغت داد و حق مقامرا چنان ادا كرد و چنان نقاط حساسى را و جنايات و رسوائى يزيد را بر حاضرين مجلس او آشكار ساخت كه يزيد دست و پاى خود را گم كرد و مجلسى را كه براي افتخار خود تنظيم كرده بود موجب رسوائى و افتضاح او شد و قلوبى كه متوجه يزيد بود متنفر گرديدند از او مجلس شوم او بهم خورده و در تمامى مجالس و محافل ممالك مسلمين از اين فاجعۀ عظمي و بيان زينب كبرى صحبت بميان آمد و سخن رانيها ميشد بقدري مردم از اين واقعه بحث كردند كه گوشها پر شد و بنى اميه منفور و مورد غضب مسلمين واقع شدند و علنا يزيد را لعن ميكردند و يزيد با گفتار خود خواست مباهات و فخريه نمايد و بر خود عيد و جشنى قرار دهد قتل حسين را و عليا مخدره بقدري او را كوچك و حقير شمرد و او را در نظر مردم پست كرد كه بعضى گريان و بعضى خجلان و شرمنده شدند يزيد چاره نديد جز اين كه قتل حسين را از خود دفع دهد و پنبه او را بابن زياد بچسباند و در مجلس صريحا گفت خدا لعنت كند پسر مرجانه را من بقتل حسين راضى نبودم ابن زياد عجلت كرد و او را بقتل رسانيد ولى اين سخن در نفوس مردم تاثير نكرد و شام و ممالك مسلمين نسبت به يزيد عوض شد و روزبروز مظلوميت حضرت حسين بيشتر آشكار ميگرديد و بيشتر محبوب قلوب مسلمين ميگرديد و توجه مردم باولاد على زيادتر ميشد بالاخره كار بجائى كشيد كه دودمان يزيد مثل پشم زده كه باد تندى باو بوزد بكلى نيست و نابود گرديدند.

سيد مهدى ابن سيد داود حلى قدا سروامن خصها بآية التطهير رب العرش فى كتابه

ان البست فى الاسر ثوب ذلة تجملت للعز فى اثوابه

ما خطبت الاراوا لسانها امضي من الصمصام في خطابه

ص: 185

و جلببت فى اسرها آسرها عارار اي الصغار فى جلبابه

و الفصحاء شاهدوا كلامها مقال خير الرسل فى صوابه

ص: 186

خصم خودت شده اي چاره يزيد نديد مگر آنكه آيه ذُرِّيَّةً بَعْضُهٰا مِنْ بَعْضٍ را بخاند و سر بگريبان خجالت و شرمندگى فروبرد اينوقت عليا مخدره با قلبى حزين و چشمى اشكين اين اشعار بگفت.

صرف الزمان و ريب الدهر ابكانا و نقص العيش منا حين ابلانا

كنابار غد عيش فى منازلنا مع النبى رسول اللّه مولانا

جبريل يخدمنا بالوحى يونسنا و اللّه يعصمنا و الخلق يرعانا

ص: 187

عرض كرد من از خدمت كاران فاطمه زهرا سلام اللّه عليها بودم انقلاب روزگار باين ديارم افكند و مدتى دراز است كه از اهل بيت اطهار سلام اللّه عليهم خبرى ندارم و بسيار مشتاقم كه يك مرتبه ديگر خدمت خاتون خود عليا مخدره زينب برسم و مولاى خود حسين را زيارت كنم شايد خداوند متعال بدعاي اين طفل حاجت مرا برآورد و بار ديگر ديدۀ مرا بجمال ايشان روشن بفرمايد و بقيه عمر را بخدمت ايشان روزگار بسر برم زينب چون بشنيد ناله از دل و آه سرد از سينه بركشيد و گفت اى امة اللّه حاجت تو برآورده شد ها انا زينب بنت امير المومنين و هذا رأس الحسين على باب دار يزيد چون آن زن اين بشنيد همانند شخص صاعقه زده مدتى خيره خيره بعليا مخدره زينب نظر مى كرد يك باره نعره بزد و بيهوش بروى زمين بيفتاد چون بهوش آمد چنان نعره وا حسيناه وا سيداه وا اماماه وا غريباه وا قتيل اولاد الادعيا از جگر بركشيد كه آسمان و زمين را منقلب كرد.

ص: 188

كنم براى سلامتى آقايم حسين عليه السّلام و اينكه شايد يك مرتبه ديگر بزيارت ايشان نائل بشوم و جمال ايشان را ديدار كنم آن زن چون سخن بدينجا رسانيد عليا مخدره صيحه از دل بركشيد و فرمود يا امة اللّه همين قدر بدان كه نذرت تمام و كارت بانجام رسيد و از حالت انتظار رستكار شدى همانا منم زينب بنت امير المؤمنين و اين اسيرانند اهل بيت رسول خداوند مبين و اين سر حسين است كه بر در خانه يزيد منصوب است آن زن صالحه از شنيدن اين كلام جان سوز فرياد و نفير برآورد مدتى از خود بى خود بود و چون بهوش آمد خود را بدست و پاى ايشان انداخت و همى بوسيد و ميخروشيد و ناله وا سيداه وا اماماه وا غريباه بكنبد دوار رسانيد و چنان شور و آشوب برآورد كه گفتي واقعه كربلا نمودار گرديد آن زن بقيه عمر خود را از ناله و گريه بر حضرت سيد الشهدا ساكت نگرديد تا بجوار حق پيوست.

يكى از مصائب عليا مخدره زينب خواب ديدن رقيه پدر خود را در خرابه شام و آوردن سر پدر او را از براى او و ناله كردن آن دختر تا حديكه جان بحق تسلم كرد و در آن خرابه مدفون گرديد.

ص: 189

آنها بتازد غنيمت بسيار بدست مسلمين خواهد افتاد ابو عبيدة عبد اللّه بن جعفر طيار را كه خط عارضش تازه دميده با پانصد سوار فرستاد بعد خالد بن وليد را بمدد آنها فرستاد بالاخره قلعه را فتح كردند و آن دختر را باسيرى گرفته اند عبد اللّه بن جعفر گفت من از اين غنيمت فقط اين دختر را طالبم ابو عبيده گفت من حرفى ندارم ولى بايد رخصت از عمر بيايد رخصت از عمر آمد كه عبد اللّه بن جعفر حق او بيش از اينها است در غنيمت دختر را بعبد اللّه دادند اين دختر در خانه عبد الله بن جعفر بود تا معويه آوازۀ حسن او را شنيد از عبد الله آن دختر را براى يزيد درخواست كرد و پول زيادي در مقابلش قرار داد آن بحر الحبود آن كنيز را براي معويه فرستاد و در مقابل أن يك درهم از معويه قبول نكرد تا باين جا حاصل حرف ناسخ است) اكنون ممكن است كه آن زن كه در خرابه آمده باشد همين دختر باشد طبعا اين دختر سالها در خانه عبد الله بن جعفر زير دست عليا مخدره زينب كاملا تربيت شده روزگار او را بشام خراب انداخته از جائى خبر ندارد يك وقت بسر زبانها افتاد يك جماعت اسيران خارجي آوردند اين زن درخواست كرد از يزيد بديدن آنها برود يزيد گفت شب برو چون شب بر سر دست آمد فرمان كرد تا كرسى در خرابه نصب كردند رفت بر سر آن كرسى قرار گرفت و حال رقت بار آن اسيران او را كاملا متاثر گردانيد سؤال كرد بزرك شما كيست عليا مخدره را نشان دادند گفت ايزن اسير شما از اهل كدام دياريد فرمود از اهل مدينۀ آن زن گفت عرب همه شهرها را مدينه گويد شما از كدام مدينه هستيد فرمود از مدينه رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم آن زن از كرسى فرود آمد بروى خاك نشست عليا مخدره سبب سؤال كرد گفت بجهت احترام مدينه رسولخدا ايزن اسير ترا بخدا قسم مى دهم هيچ در محله بنى هاشم آمدوشدى داشتى عليا مخدره فرمود من در محله بنى هاشم بزرك شدم آن زن گفت اى زن اسير قلب مرا مضطرب كردي ترا بخدا قسم مى دهم كه هيچ در خانه آقايم امير المؤمنين عبور ميكردى و هيچ بى بى من عليا مخدره زينب را زيارت كرده باشى حضرت زينب (ع) ديگر نتوانست خوددارى بنمايد صداى شيون او بلند شد فرمود حق دارى زينب را نميشناسى.

ص: 190

منم زينب كه چرخ گجمدارى نصيبم كرده است اشتر سوارى

بگفت ايزن زدي آتش بجانم كلامت سوخت مغز استخوانم

اگر تو زينبى پس كو حسينت اگر تو زينبى كو نور عينت

بگفتا تشنه او را سر بريدند بدشت كربلا در خون كشيدند

جوانانش بمثل شاخ ريحان مقطع گشته چون اوراق قرآن

چه گويم من ز عباس دلاور كه دست او جدا كردند ز پيكر

هم عبد اللّه عون جعفرش را بخاك و خون كشيدند اكبرشرا

دريغ از قاسم نوكدخدايش كه از خون گشته رنگين دست و پايش

ز فرعون و ز نمرود ز شداد ندارد اين چنين ظلمى كسى ياد

كه تير كين زند بر شيرخواره كند حلقوم او را پاره پاره

زدند آتش بخرگاه حسينى بغارت رفت اموال حسيني

مرا آخر ز سر معجر كشيدند تن بيمار را در غل كشيدند

حكايت گر ز شام و كوفه آرم رسد گفتار تا روز شمارم

عليا مخدرة فرمود ايزن از برادرم حسين پرسش ميكنى اين سر كه در خانه يزيد منصوب است اين سر حسين است آن زن از استماع اين كلمات دنيا در نظرش تيره و تار گرديد آتش در دلش افتاد مانند شخص ديوانه نعره زنان بى حجاب با گيسوان پريشان سر و پاى برهنه به بارگاه يزيد دويد فرياد زد اي پسر معوية رأس ابن بنت رسول اللّه منصوب على باب دارى سر پسر دختر پيغمبر را در خانه من نصب كرده اي با اينكه او وديعه رسول خدا است وا حسيناه وا غريباه وا مظلوماه وا قتيل اولاد الادعياء و اللّه يعز على رسول اللّه و على امير المؤمنين يزيد يكباره دست و پاى خود را گم كردديد فرزندان و غلامان او و عيالات او بر او شوريدند و چنان دنيا بر او تنك شد و زندگى بر او ناگوار افتاد كه ميرفت در خانۀ تاريك مى نشست و لطمه بصورت ميزد و ميگفت مالى و لحسين بن على چاره جز اين نديد كه خط سير خود را عوض كرد نسبت باهلبيت عيال خود را گفت برو عيالات را از خرابه بمنزل نيكو قرار بده آن زن بسرعت آمد با چشم

ص: 191

گريان شيون كنان آمد زير بغل عليا مخدره زينب را گرفت گفت اي سيدۀ من كاش از هردو چشم كور ميشدم و ترا باين حال نمى ديدم عيالاترا برداشت و بخانه برد فرياد بركشيد اى زنان مروانيه اي بنات سفيانيه مبادا ديگر خنده كنيد مبادا ديگر شادى بكنيد بخدا قسم اينها خارجى نيستند اين جماعت اسيران ذريۀ رسول خدا و فرزندان فاطمۀ زهرا و على مرتضى و آل يس و طه ميباشند.

ص: 192

كشتگان خود گريه كنيم و بايستى هركس از زنان كه ميخواهد بر ما وارد بشود كسى او را منع ننمايد يزيد از اين سخنان بر خود بلرزيد و بسى بيمناك شد چه مى دانست آنمخدره در آن مجلس يزيد و سائر بنى اميه را با خاك سياه برابر مينمايد و بغض و و عداوت او را در قلوب مسلمين مستقر خواهد نمود و آثار آل محمد را تازه خواهد نمود و اندوخته او و پدرش را كه ميخواسته اند بأن اندوخته آثار آل محمد را نابود كنند به باد فنا خواهد داد ولى از اجابت چاره نديد فرمان كرد تا خانه وسيعى براى آنها تخليه كردند و منادى ندا كرد كه هرزنى ميخواهد بسر سلامتى زينب بيايد مانعى ندارد چون اين خبر منتشر شد بروايت عوالم نماند زنى از هاشميه در شام مگر آنكه حاضر مجلس حضرت زينب گرديد و زنان امويه و بنات مروانيه نيز با زينت و زيور وارد مجلس شدند چون آن منظرۀ رقت آور را مشاهده كردند يكباره زيور هاي خود را بريخته اند همه لباس سياه و مصيبت در بر كردند و از زنان شام جمع كثيرى بانها پيوسته اند و همى ناله و عويل از جگر بركشيدند و جامها بر تن دريدند و خاك مصيبت بر سر ريخته اند و موي پريشان كرده صورت ها بخراشيدند چنانكه آشوب محشر برخواست و بانك زارى بعرش رسيد در آنوقت عليا مخدره زينب.

بروايت بحار انشاء اين اشعار نمود و قلب عالم را كباب فرمود اكنون اگر اين اشعار از آنمخدره نباشد زبان حال و موافق مقام است.

اما شجاك يا سكن قتل الحسين و الحسن

ظمآن من طول الحزن و كل و غد (1)نائل

يقول يا قوم ابى على البر الوصى و فاطم امى التى لها التقى و النائل

منوا على بن المصطفى بشرية تحيى بها فاطفالنا من الظماء حيث الفرات سائل

قالوا له لا ماء لا الا السيوف و القنا نزل بحكم الادعيا فقال بل اناضل (2)

حتى اتاه مشقص (3)رماه و غدا برص من سقر لا يخلص رجس دعى و اغل

و عفروا جبينه و خضبوا عشنو (4)نه بالدم يا معينه ما انت عنه غافل

ص: 193

و هتكوا حريمه و ذبحوا فطيمه و اسروا كلثومه و سيقت الحلائل

يسقن بالتنائف بضجة الهواتف و ادمع ذوارف عقولها زوائل

يقلن يا محمدا يا جدنا يا احمدا قد اسرتنا الاعبد و كلنا ثواكل

تهدى سبايا كربلا الى الشئام و البلا قد انتعلن بالدماء ليس لهن كافل

الى يزيد الطاغيه معدن كل واهية من نحو باب الجابية فجاحد و خاذل

حتى دنى بدر الدجى راس الامام المرتجى بين يدى شر الورى ذاك اللعين الناغل

يظل فى بنانه قضيب خيزرانه نيكت فى اسنانه قطعت الانامل

طوائل بدرية غواثل كفرية شو هاء جاهلية ذلت بها الافاضل

فياعيونى اسكبي على نبى بنت النبى بفيض دمع ناضب (1)كذلك يبكى العاقل

از مرثيه آنمخدره گفتى قيامتى برپا شد فرمود اي زنان شام بنگريد كه اين مردم جانى شقى با آل على چگونه معامله كردند و با اهلبيت مصطفى چه بپاي آوردند اي زنان شام شما اين حالت و اين كيفيت را ملاحظه مى نمائيد اما از هنگامۀ كربلا و رستخيز روز عاشورا و حالت عطش اطفال و شهادت شهداء و برادرم و حالات قتلگاه بى خبر هستيد كه از ستم كوفيان بى وفا و پسر زياد بى حيا و صدمت طي راه بر اين زنان داغ دار و يتيمان دلفكار و حجت خدا سيد سجاد چه گذشت زنان شام و هاشمبات از مشاهده اين حال و استماع اين مقال جملگى بولوله درآمدند.

و در رياض الشهادة و مفتاح البكاء قصيدۀ ذيل را بحضرت زينب نسبت داده اند و احتمال قوى مى رود كه زبان حال باشد كيف كان مناسب مقام است كه در آنجلس خوانده اند.

اخى اي احداث الطوارق اشتكي فقد فض جمعى طارق الحدثان

اخى من عمادي فى زمان تصرفي و من ارتجيه فى صروف زمان

اخى ان رمتني حادثات برميها فقد كنت فيها عدتي و امانى

اخى للرزايا حسرة مستمرة فواشقو تا مما يحن جنانى

اخى قد نفى عن الزمان سلامتى و لم يبق الا شقوتي و هوانى

ص: 194

اخى ان يكن فى الموت من ذاك راحة فراحة نفسى ان يكون فنائى

اخى لا هنتسنى بعد فقدك عيشتى و لا طاب لى حتى الممات مقيل الخ

و تا مدت هفت روز مشغول ناله و سوگواري بودند و افغان بچرخ كبود رسانيدند.

و در بحر المصائب گويد كه آنمخدره در آن وقت روى به بقيع آورده و اين اشعار قرائت مينمود در حاليكه بمادر خود خطاب نمود چنانكه گفتى آسمان و زمين را متزلزل ساخت و بنظر حقير اين اشعار هم زبان حال است كه بآن مخدره نسبت داده اند

ايا ام قد قتل الحسين بكربلا ايا ام ركنى قد هوى و تزلزلا

ايا ام قد القى جيبك بالعرا طريحا ذبيحا بالدماء مغسلا

ايا ام نوحى فالكريم على القنا يلوح كما البدر المنير اذا انجلا

و نوحى على النحر الخضيب و اسكبى دموعا على الخدا تريب مرملا

اين وقت زنان شام هريك به تسلي و دلدارى اهل بيت زبان برگشادند و در طراز المذهب از كتاب تحفته الناصريه اين قصيده ذيل را بعليا مخدره نسبت داده است كه در آن مجلس قرائت كرده است و بعضى از فضلا اين قصيده را هم زبان حال ميدانند و بودن آن را از عليا مخدره نفي ميكنند نظر باينكه فصاحت و بلاغت آنمخدره بالاتر از اين اشعار است و اللّه العالم

تمسك بالكتاب و من تلاه فاهل البيت هم اهل الكتاب

بهم نزل الكتاب و هم تلوه و هم كانوا الهداة الى الصواب

امامى وحد الرحمن طفلا و آمن قبل تشديد الخطاب

على كان صديق البرايا على كان فاروق العذاب

شفيعى فى قيامة عند ربي بنى و الوصى ابو تراب

و فاطمة البتول و سيدا من يخلد فى الجنان مع الشباب

على الطف السلام و ساكنيه و روح اللّه فى تلك القباب

ص: 195

نفوسا قدست فى الارض قدما و قد خلصت من النطف العذاب

مضاجع فتية عيدوا و ناموا هجوعا فى الفدافد و الشعاب

علتهم فى مضاجعهم كعاب بارواق منعمة رطاب

و صيرت القبور لهم قصورا مناخأ ذات افنية رحاب

لئن و اريتهم اطباق ارض كما اغمدت سيفا فى قراب

كانمار اذا جا سوار و اضن و آساد اذا ركبوا غضاب

لقد كانوا البحار لمن اتاهم من العافين و الهلكى الثغاب

فقد نقلوا الى جنات عدن و قد غيضوا النعيم من العقاب

بنات محمد اضحت سبايا سيقن مع الاسارى بالتناب

مغبرة الذبول مكشفات كسبى الرؤم رامية الكعاب

لئن ابرزن كرها من حجاب فهن من التعفف و الحجاب

ا يبخل بالفرات على الحسين و قد اضحى مباحا للكلاب

فلى قلب عليه ذو التهاب ولي جفن عليه ذو سكاب

ص: 196

از نوازش آنها را مخير ساخت بين اقامت در شام و حركت بسوى مدينه عليا مخدره زينب فرمود ردنا الى المدينه فانها مهاجرة جدنا رسول اللّه صلّى اللّه عليه و اله و سلّم پس يزيد نعمان بن بشير كه از صحابۀ رسول خدا بشمار ميرفت طلبيد و سى نفر و بروايتى پانصد نفر از سپاهيان بهمراه او كرد و گفت اين اهلبيت را بمدينه برسان و اسباب سفر آنها را آنچه لازم بود مهيا كرد و سفارش نمود كه هرمكان خود آنها اختيار مى نمايند رهسپار باش و هرجا كه ميخواهند فرود آيند و شما از آنها دورتر آئيد كه بر زنان دشوار نباشد براى قضاي حاجت و بيرون رفتن پس يزيد فرمان داد شتران فراهم كردند و مالهاى بسيار روي نطعها بريخت و گفت اى زينب و اى ام كلثوم اين اموال را مأخوذ داريد تا عوض خون حسين بوده باشد عليا مخدره فرمود (اى يزيد ويلك ما اقل حيائك و اقسى قلبك و اصلب وجهك تقتل اخى و تقول خذوا عوضه مالالا و اللّه لا يكون ذلك فخجل يزيد) فرمود اى يزيد واي بر تو چقدر بى حيائى و سنك دلى و صورت سختى دارى برادر مرا بقتل ميرسانى و در عوض آن مال بمن مى دهى نه بخدا قسم اين هرگز نخواهد شد يزيد خجلت زده و شرمگين گرديد.

ابو مخنف و بعض ديگر گويند آن وقت سر حضرت سيد الشهداء را با مشك و كافور مطيب ساخته اند و بامام زين العابدين تسليم كردند و ايشان آن سر مطهر را بكربلا رسانيدند و با جسد مطهر ملحق فرمودند.

و صاحب روضة الشهداء و اعثم كوفى هم همين را گويند.

و در امالى شيخ صدوق نيز ميفرمايد پس از قتل حسين آثار سماويه نمودار گشت و تا اهلبيت از شام بيرون نشدند و أن سر مبارك را بكربلا باز نگردانيدند آن آثار سماويه و ارضيه مرتفع نگشت

و ابو اسحق اسفراينى در نور العين و جمعى ديگر چنان كه در طراز المذهب آنها را نام برده ميگويند كه آن سر مطهر به بدن ملحق گشت در كربلا بالجمله يزيد فرمان كرد تا محملهاى آنها را بانواع ديباى زرتار مزين كردند بعد از اين كه ان ملعون چندان كه توانست در زجرت و كريت اهلبيت كوشيد و آل پيغمبر را در

ص: 197

ويرانه چندان توقف داد كه از رنج گرما و سرما چهرهاي مباركشان پوست بگذاشت و رئك ايشان بگشت و اجفان ايشان از اشك خونين مجروح شد و گوشت ايشان از زحمت شترسواري و زندان و صدمت آنمردم زشت بنيان آب شد و اندام شريفشان از كثرت آزار نزار گشت و هيچ گونه از مقتضيات عداوت و بغض و كين فروگذار نكرد تا آتش دل پركين خود را تسكين داد تا اينكه رفته رفته مردم دنيا بر او شوريدند و او را مورد هزار گونه لعنت و شنعت قرار دادند حتى فرزندان و غلامان و اهلبيت او چون اين روزگار تاريك بديد چاره نديد مگر آنكه با اهلبيت از در مهر و حفادت كار كند و آنها را با كمال عزت و حرمت بجانب مدينه مراجعت دهد فلذا فرمان كرد قايديرا كه با ايشان فرستد كه دقيقه اى در احترام و احتشام ايشان كوتاهى نكند و او را از هرباب وصيت كرد و اسباب سفر بطور خوبى و شايسته مهيا ساخته زنان و دختران شام بالبسۀ سياه بانتظار بيرون شدند و مردم شام براى مشايعت مهيا گرديدند چون حضرت امام زين العابدين عليه السّلام از مجلس يزيد بيرون شد اهلبيت را اجازت فرمود كه بيرون بيايند چون بانوان عصمت از حرم سراي يزيد بيرون آمدند زنان آل ابو سفيان و دخترهاى يزيد و متعلقات ايشان بيرون دويدند و از گريه و ناله صدا بچرخ كبود رسانيدند چون عليا مخدره چشمش بر آن محملهاى زرتار افتاد ناله از دل بركشيد فرمود مرا با محملهاي زرين چه كار (فقالت اجعلوها سوداء حتي يعلم الناس انا فى مصيبة و عزاء لقتل اولاد الزهرا عليهم السلام چون آن محملها را سياه پوش كردند صداى شيون مردم بالا گرفت چون اهلبيت عليه السّلام خواسته اند سوار شوند بياد آنروزي كه از مدينه بيرون شدند نالها بركشيدند و همي امام زين العابدين عليه السلام آنها را تسليت مي داد و بصبر و شكيبائى امر ميفرمود و در آنروز باهلبيت بسى دشوار گذشت و هريك بزبانى اظهار ناله و سوگوارى مى نمودند تا از دروازۀ شام بيرون شدند و نالۀ مردم شام از شور يوم نشور خبر مى داد و ساكت نشدند تا گاهى كه عمارى آنها از نظر مردم شام غائب گرديد اين وقت نالان و گريان با كمال افسوس بشهر باز شدند و اهلبيت رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم بهرطور خواستندي طي طريق مينمودند و هرجا كه

ص: 198

ميخواسته اند فرود مى آمدند و در هرشهر و قريه كه وارد ميشدند بمراسم عزادارى قيام مى كردند و خاك را با اشك خونين عجين مى ساخته اند و نعمان بن بشير كمال توقير و تكريم ايشانرا مينمود و در هركجا فرود ميشدند دور از ايشان منزل كردى تا اهلبيت بفراغت بال و امنيت خيال بحال خود باشند تا گاهيكه بحوالى عراق نزديك شدند.

از اينجا بايد سياست و كياست و كمال دانش بانوي عظمى را سنجيد كه چگونه يزيد را با خاك سياه برابر كرد چگونه مجلس عزا در عاصمه و پاي تخت يزيد بر سر پا كرد و چگونه فرمان داد كة هرزنى از زنان شام ميخواهد بيايد كسى او را ممانعت نكند و چگونه مراتى متضمن مظلوميت آل پيغمبر و مثالب و مطاعن بنى اميه را انشا كرد در آن مجمع عام و چگونه فرمان داد كه عماريها را و علمها را سياه كنند و البته در هرمنزلى زينب همى نداي حق مي زد و خط سير خود را اعلاي كلمه حق قرار داده بود و سعى خود را بكار برد تا بهدف رسيد و اين خود يك عظمت و جلالت و شرافت و علو همت و صبر و شكيبائى و كمال علم و دانش بود كه خداوند متعال بزينب عليها السلام مرحمت كرده بود و اين گوهر گرانبها را در خزينۀ خود براى احياء دين حق ذخيره كرده بود سلام اللّه عليها.

ص: 199

در عقدة محالست و جهتش در سابق روشن گرديد و چنانكه در محل خودش قبل بر اين ياد كرديم از كوفه روز اربعين بكربلا آمدند و از انجا بشام رفته اند و منافات ندارد كه هنگام مراجعت دوباره بكربلا آمده باشند و آمدن بكربلا مطابق خط سير عليا مخدره است كه اعلاى كلمه حق را در هرقريه و شهرى بنمايند و ثواب زيارترا هم درك كند و دليل هم در تحت اختيار آنها بوده بهر راهيكه مى خواسته اند بروند او اطاعت مى كرده است در اين صورت وجهى ندارد كه بكربلا نيامده باشند و اللّه اعلم.

در بحر المصائب بنابر نقل طراز المذهب مينويسد چون حضرات اهلبيت بحدود عراق عرب رسيدند و در آنجا راه عراق و يثرب جدا ميشد اتفاقا آن روز نعمان بن بشير در عقب قافلۀ بود چون بر سر دو راه رسيدند حضرت زينب خاتون از ساربان پرسيدند كه اين راه بكجا ميرود و آن راه ديگر بكجا عرض كرد آن بكربلا و آن راه ديگر بجانب مدينه عليا مخدره چون نام كربلا شنيده آه سرد از دل پردرد بركشيد و فرمود چندى درنك جوئيد تا نعمان فرارسيد پس روى بخواهر خود ام كلثوم فرمود و گفت اى خواهر اين مرد در حسن سلوك و خدمت گذاري فروگذار نكرده اگر چند ما را چيزى نيست لكن بتقاضاي وقت بايد چيزى باو عطا بنمائيم و ضمنا خواهش بنمائيم كه ما را از راه كربلا عبور دهد و از نگرانى برهاند.

ام كلثوم عرض كرد نزد من حليه اي از زر بجا است پس جناب زينب آن حليه را گرفت و نيز از زيور زنان چندانكه بجاي مانده بود گرفت چون نعمان و ملازمانش برسيدند و ايشان را ايستاده بديدند سبب پرسيدند گفته اند دختر امير المؤمنين عليا مخدره ترا ميخواند نعمان شتابان بيامد سلام داد آن مخدره پاسخ داد و آن اشياء را بدو فرستاد و عذري بخواست و فرمود اى نعمان خدا مى داند آنچه ما را بود به يغما بردند اين قليل را به پزير و خواهش ما را بجا آور عوض اين خدمت تو در روز قيامت با جدم رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم و پدرم على عليه السّلام است نعمان از استماع اين كلمات ناله برآورد و آنجمله را بازپس فرستاد و پيام كرد كه جان و مال و عيال

ص: 200

من فداى شما باد اگر چند در ظاهر از جانب يزيد كافر مأمورم لكن در باطن اين خدمت براى خوشنودي رسولخدا بجا مياورم و چگونه شكر اين نعمت و موهبت توانم نمود گه هرصبح و شام حضور امام انام عليه السّلام و خدمت گذارى اهل بيت عصمت و طهارت بسر ميبرم من كمتر ملازمى از ملازمان اين دودمانم هردو چشمم كور باد كه اگر نظر بمال دنيا داشته باشم اهلبيت او را دعاى خير گفته اند و اظهار خوشنودى از او نمودند و فرمودند كه ما را از طريق كربلا عبور دهند خدا مى داند كه در حال دخول كربلا و ديدن آن مخدره قبر برادر و ساير شهداء را بر او چه گذشت عليا مخدره خود را بروى قبر برادر انداخت و چنان ناله از جگر كشيد كه گفتى آسمان و زمين منقلب گرديد و همى صيحه ميزد وا حسيناه وا ضيعتاه وا مصيبتاه وا غوثاه يا اخاه يابن اماه يا قرة عيناه باى لسان اشكو اليك من اهل الكوفة و الشام و ايذاء القوم اللئام و من اي المصائب اشتكى و اشرح ثم انشأت تقول و ظاهر اين است كه اين اشعار نيز زبان حالست

يا نور دينى و الدنيا و زينتها يا نور مسجدنا يا نور دنيانا

وا ضيعتى يا اخى من ذايلا حظنا من كان يكفلنا من ذايد ارينا

خلفتنا للعدى ما بين ضاربنا و بين سالبنا ما بين سابينا

كنا نرجيك للشدات فانقلبت بنا الليالى فخاب الظن راجينا

يا ليتنى مت لم انظر مصارعكم اولم نر الطف ما عشنا و لا جثنا

يسيرونا على الاقطاب عارية كاننا لم نشيد فيهم دنيا

يصفقون علينا كفهم فرحا و انهم فى فجاج الارض تسبونا

آنكاه چنان بشدت و كربت بگريست كه اهل زمين و آسمان را گريان ساخت و زنان عشاير اطراف على الخصوص بني اسد و بني قضاعة كه عشيرۀ عليا مخدره رباب زوجه حضرت حسين بودند اجتماع كردند و مردم نينوى و غاضريه كه در آن حوالي بودند مجتمع شدند و بعزاداري قيام نمودند.

ص: 201

وصال شيرازى گويد

بعد از تو اى برادر با جان برابرم شد تازه ماتم پدر و داغ مادرم

بودم يقين ز آل زنا اين همه عناد وز خون گمان نبود كه طاقت بياورم

طعن سنان و طعنه اغيار جور شمر وز كوفيان كدام جفا بر تو بشمرم

گر از برهنگى به برت شكوه ايكنند زين جرم درگذر كه نميشد ميسرم

كس آب و نان نداد عيال ترا بشام الا ز لختهاي دل و ديدۀ ترم

آغوش و دوش من بدشان فرش متكا من خود خرابه منزلم و خاك بسترم

تا كوفه از مدينه رخت در مقابلم از كوفه تا بشام سرت در برابرم

چون سايۀ تو بر سر من بود غم نبود گر بود آفتاب بسر سايه گسترم

بالجمله عليا مخدره گريبان چاك زد و چندان بگريست كه بيهوش بروي زمين افتاد چنانكه او را مرده پنداشته اند در آن وقت زين العابدين به بالين او حاضر شد او را بهوش آورده فرمود يا عمتاه انت عارفة كاملة و الصراخ و الجزع لا ينبغى لك اصبري و استقري فقالت يا على و يا قرة عينى دعينى اقيم عند اخى حتى جاء يوم و عدى لاني كيف القى اهل المدينه و ارى الدور الخاليه آنگاه دوباره ناله برآورد وا اخاه وا حسيناه.

زبان حال عليا مخدره زينب (ع)

آه از آنساعت كه با صد شور شين زينب آمد بر سر قبر حسين

بر سر قبر برادر چون رسيد ناله و آه فغان از دل كشيد

با زبان حال آن دور از وطن گفت با قبر برادر اين سخن

السلام اى كشته راه خدا السلام اي نور چشم مصطفى

السلام اى شاه بى غسل و كفن السلام اي كشته دور از وطن

السلام اي تشنه آب فرات السلام اى كشتى بحر نجاة

بهر تو امروز مهمان آمده خواهرت از شام ويران آمده

ص: 202

سر برآر از خاك و بنگر حال ما خيز از جا بهر استقبال ما

شرح حال خود شكايت ميكنم وز جدائى ها شكايت مى كنم

تا تو بودى شأن و شوكت داشتم خيمه و خرگاه و عزت داشتم

چون تو رفتى بيكس و ياور شدم دست گير فرقۀ كافر شدم

از پس قتل تو اي شاه شهيد از سرم شمر لعين معجر كشيد

آتش كين كوفيان افروخته اند خيمه ما را بآتش سوخته اند

بعد قتل و غارت اموال تو تاخت دشمن بر سر اطفال تو

بسكه سيلى شمر زد بر رويشان گشت نيلى صورت نيكويشان

الغرض از كوفه تا شام خراب گرچه ما ديديم ظلم بى حساب

ليك دارم شكوها از شهر شام كز سر ديوار از بالاي بام

بعد از آن ويرانه با چشم پرآب برد ما را شمر در بزم شراب

آه از آن ساعت كه از روى غضب زادۀ سفيان يزيد بى ادب

در حضور خواهر گريان تو چوب ميزد بر لب و دندان تو

اثر طبع اختر طوسى

پس از تو جان برادر چه رنجها كه كشيدم چه شهرها كه نكشتم چه كوچها كه نديدم

بسخت جانى خود اين قدر نبود گمانم كه بيتو زنده ز دشت بلا بشام رسيدم

برون نمود در آندم چه شمر پيرهنت را بتن ز پنجة غم جامه هرزمان بدريدم

چه ماه چهارده ديدم سر ترا بسر ني هلال وار ز بار مصيبت تو خميدم

زدم بچوبۀ محمل آن زمان كه سر نى بنوك نيزۀ خولى سر چو ماه تو ديدم

ز تازيأنة و طعن سنان و طعنه دشمن ديگر ز زندگى خويش كشت قطع اميدم

شدم چه وارد بزم يزيد بازوى بسته هزار مرتبه مرك خود از خدا طلبيدم

و له ايضا

ز بعد قتل برادر فكار شد زينب تنش ز بار مصيبت نزار شد زينب

ز جور شمر ستمكار بسته بازويش بريسمان ستم استوار شد زينب

ص: 203

ز فرط كينه آن شوم بد شعار شرير برهنه پاي روان روى خوار شد زينب

بگاه رفتن كوفه بدشت كرب بلا به پشت ناقه عريان سوار شد زينب

چه با گروه اسيران بكوفه داخل گشت غمش مزيد و همش بى شمار شد زينب

چه ديد خنده زنان انگروه بيدين را قرين گريه چه ابر بهار شد زينب

سر برادر خود را چه ديد بر سر نى دلش بسينه ز غم بى قرار شد زينب

چنان ز غصه سرشرا به چوب محمل زد كه خون سر ز رخش آشكار شد زينب

بنزد ابن زيادش چه برد شمر لعين قرين آه و غم و سوگوار شد زينب

نداشت مقنعه اى چون بفرق انور خويش ز اهل كوفه بسي شرمسار شد زينب

بگفت زادۀ مرجانه آنچه خواست بوى بآن لعين قسى دل دچار شد زينب

بناله اختر طوسى از آندميكه بدهر پس از عزيزى بسيار خوار شد زينب

بالجمله تا سه روز كار بدين منوال بود ناله و افغان اهلبيت از آسمان درگذشت در آنحال نعمان بن بشير خدمت امام زين العابدين عليه السّلام عرض كرد يا سيدي اگر اين اطفال و اين زنان بدين حال ناله و زاري و بى قرارى بنمايند بى گمان بهلاكت رسند لاجرم امام عليه السّلام رخصت ارتحال داد نعمان محامل را حاضر كرد اهلبيت چون مشاهدۀ آن حال نمودند ولوله و غلغله درافكندند و هريك بزبانى مترنم بمقالى شدند و بنظم و نثر سخنها ساخته اند كه شور ولوله يوم نشور آشكار و زمين و زمان بى قرار گشت چون در محملها جاى كردند و روى براه نهادند يك باره همه آن زنان و اطفال صدا بصدا دادند و آسمان و زمين را متزلزل ساخته اند و قرار از ليالى و ايام برداشته اند و در هر منزلى از منازل تا مدينه چون فرود ميشدند از مردم باديه و قري خلق كثيرى جمع ميشدند و با اهلبيت بعزادارى و ناله و سوگواري هم عنان شدند تا اينكه بنزديكى مدينه رسيدند و آنجا فرود شدند.

ص: 204

و فرمود اى ياران اين محمل ها را دور و اين شتران را بيك سوي بريد كه ما را تاب ديدن نمانده در آن وقت چنان آهى بركشيد كه همى خواست روح مباركش از قالب بشريت بيرون تازد پس بجمله فرود شدند و لواى غم و مصيبت برافراشته اند و خروش محشر نمايان ساخته اند و اسبابى كه از شهداى كربلا داشته اند بگستردند و خيمه حضرت سيد الشهدا عليه السّلام را كه در هيچ منزل بر سر پا نكرده بودند در برون مدينۀ بر سر پا كردند و مسند آن حضرت را گستردند چون عليا مخدره اين بديد چنان ناله بركشيد كه بيهوش بروى زمين افتاد چون بهوش آمد با ناله جگر شكاف فرياد بركشيد و افر قتاه اين الكماة اين الحماة و الهفتاه.

فمالي لا اورى ي الحمام ابمهجته و كنت يحى نور عين و عزتى

يا اخى يا حسين هؤلاء جدك و امك و اخوك الحسين و هؤلاء اقربائك و مواليك ينتظرون قدومك يا نور عينى قد قضيت نحبك و اورثتنى حزنا طويلا مطولا ليتنى مت و كنت نسيا منيسا پس از آن روى بمدينه آورد و مدينه را مخاطب ساخته فرمود اى مدينة جدى فاين يومنا الذى قد خرجنا منك بالفرح و مسرة و الجمع و الجماعة و لكن رجعنا اليك بالاحزان و الآلام من حوادث الزمان فقدنا الرجال و البنين و تفرقت شملتا آنگاه بروضه جد منورش روان گرديد و هردو طرف در مسجد بگرفت و چنان ناله از جگر برآورد كه مسجد را متزلزل گردانيد و رسول خدا را سلام داد گفت السلام عليك يا جدا يا رسول اللّه انى ناعية اليك اخى الحسين

ابو مخنف گويد اين وقت ناله بلند از قبر مطهر برخواست و مردمان از شدت بكاء و نحيب بلرزه درآمدند و آن مخدره فرمود كاش مرا بخويش ميگذاشتيد تا سر بصحرا گذاشته خاك بيابانها را با سرشك ديده تر ميكردم زيرا چگونه داخل مدينه شوم و سئوال و جواب نمايم در آن وقت زنان مدينه و هاشميات باستقبال زينب شتافته اند و آن مخدره را در بدو حال نشناخته اند چون حوادث روزگار آنمخدره را ديگرگون

ص: 205

كرده بود زنان مهاجر و انصار و قرشيات چون آن حالت بديدند خود را بر خاك و خواره بينداخته اند گريبان ها چاك كردند صورت ها بخراشيدند و چون ديوانگان ميگريسته اند كه سنك را آب و آب را كباب ميساخته اند و تماما مبهوت و متحير چون شخص صاعقه زده يا امواتى كه در عرصۀ عرصات از قبور بيرون آيند پس زنان اطراف آن مخدره را فروگرفته اند تا او را بخانه برند و همى او را تسليت مى دادند فرمود چگونه بخانه بروم و بكدام خانه داخل بشوم كه صاحب ندارد و همة كشته و در خون آغشته مى باشند و كلماتى فرمود كه دلهاي حاضر آنرا از تن آواره ساخت.

ص: 206

مادرم را نميشنوى اى زينب مگر در وداع بازپسين فرزندم حسين و روان شدن او سوى ميدان من همى خاك مصيبت بر سر مى كردم اى زينب چگويم از آن هنگام كه شمر خنجر بر حنجر فرزندم حسين نهاد سرش در دامن داشتم و حيران و نگران بودم كه سر فرزندم حسين را بر نوك سنان برآوردند اى زينب اى دختر جان من چگويم از آن وقت كه لشكر از قتلگاه بسوى خيمه گاه روى نهاده اند و شعله نار بكنبد دوار برآوردند اى دختر محنت رسيده من همانا در نظاره بودم كه مردم كوفه با آن آشوب و همهمه و ولوله خيمها را غارت كردند و آتش در زدند و جامهاى شما را به بردند و عابد بيمار را از بستر بزمين افكندند و آهنك قتلش نمودند و تو نالان و گريان ايشان را باز مى داشتى و هنگامى كه شما را از قتلگاه عبور مى دادند تمامت آن حالت را من نگران بودم و آن چهار خطاب بجد و پدر و مادر و برادر همى استماع مى نمودم و اشك حسرت از ديده مى باريدم و آه جان سوز از دل پردرد برميكشيدم اى دختر جان من خون حسين است كه بر گيسوان من است و در همه جا با شما بودم خصوصا هنگام ورود بشام و مجلس يزيد خون آشام و رفتار و گفتار آن نابكار بدفرجام عليا مخدره زينب ميفرمايد عرض كردم ايمادر از چه روى اين خون را از موي و روى پاك نفرمائى فرمود اى روشنى ديده بايد با اين موي پرخون در حضرت قادر بيچون شكايت برم و داد خود را از ستمكاران و كشندكان فرزندم بجويم و عزاداران و گنه كاران امت پدرم را شفاعت بنمايم و ترا وصيت ميكنم كه سلام را بفرزند بيمارم سيد سجاد برسانى و بكوئى كه بشيعيان ما برساند كه در عزادارى و زيارت فرزندم حسين كوتاهى نكنند و آنرا سهل نشمارند كه موجب ندامت آنها است در قيامت.

اقول از متفردات بحر المصائب يكى همين قصه است و لا بأس به

ص: 207

و نيز گويد كه چون عليا مخدره ام كلثوم بعد از چهار ماه از ورود اهل بيت بمدينه طيبه از اين سراى پرملال برحمت خداوند لا يزال پيوست و چون هشتاد روز از وفات ام كلثوم بگذشت شبى در خواب عليا مخدره زينب مادرش را ديد چون بيدار شد بسيار بگريست و بر سر و صورت خويش بزد تا از هوش برفت چون بيامدند و آنمخدره را حركت دادند ديدند روح مقدس او بشاخسار جنان پرواز كرده اين وقت آل رسول و ذريه بتول در ماتم آن مخدره بزارى درآمدند چنانكه اندوه عاشورا و آشوب نشور برپاى شد و اين واقعه جان گداز در دهم رمضان سال 6٢ هجرى يا در چهاردهم رجب بنابر قول عبيدلى نسابه متوفى در سينه ٢٧٧ در كتاب اخبار زينبسيات بتفصيلى كه در اول ترجمه اش سبق ذكر يافت و وفات اين مخدره در سنۀ 6٢ اتفاقى است و بعضى وفات او را شب يكشنبه پنجم ماه رجب گفته اند و اللّه اعلم بحقايق الامور.

ص: 208

بود و گويد ذريۀ آنمخدره تاكنون در كمال عدت و كثرت در امصار و بلاد اسباب شرف و بركت هستند.

و در ناسخ گويد عون بن عبد اللّه و برادرش محمد كه مادر آنها عليا مخدره زينب است در زمين كربلا بدرجه رفيعه شهادت رسيدند.

اقول كيفيت شهادت و مبارزت آنها را چون در كتاب فرسان الهيجا او اصحاب سيد الشهداء ذكر كرده ام در اينجا تكرار نميكنم و ترجمه دخترش ام كلثوم در محل خود بيايد و ترجمه عبد اللّه بن جعفر عنقريب ذكر ميشود.

و علامه نسابه سيد شهاب الدين دام وجوده نزيل قم سى و هشت نفر از اعقاب عليا مخدره زينب را در قلم آورده و آن در ترجمه زينب كبرى طبع شده است.

ص: 209

و بروايت عمدة الطالب رسولخدا در حق جعفر فرمودند انا و على و جعفر من شجرة واحدة و سائر الناس من شجرة شتى

و نيز فرمود خير الناس حمزه و جعفر و على.

و نيز فرمود اخواى و مونساى و محدثاي زيد بن حارثة و جعفر تا آنكه در سال هشتم هجرت در موته شهيد شد و بذو الجناحين ملقب گرديد بتفصيلى كه در تواريخ مذكور است و عبد اللّه در آن وقت طفل خوردسالى بود مي فرمايد من خوب خاطر دارم كه رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم كاهيكه بر مادرم درآمد و او را از شهادت پدرم خبر داد و دست مبارك بر سر من و برادرم بماليد و از هردو چشم مباركش اشك بباريد چندان كه از لحيۀ مباركش قطرات سرشك فروچكيدى آنگاه فرمود بار خدايا همانا جعفر در راه حق شهيد شد و به بهترين اجر و مقام نائل گرديد تو او را باخلاف نيك و اعقاب پسنديده نائل و بهره ور فرماى عبد اللّه گويد آنگاه رسولخدا مرا با خود بمسجد برد و بر منبر بالا رفت و مرا در پله فروتر نشانيد و فرمود (الا ان جعفرا قد استشهد و قد جعل اللّه له جناحين يطير بهما فى الجنه پس رسولخدا مرا با خرد بسراى خويش برد و تا سه روز ما را طعام همى داد و از آن پس بخانه خويش مراجعت كرديم و رسولخدا روزى بديدار ما بيامد و من در آنحال گوسفند برادرم را علف مى دادم فقال اللهم بارك فى صفقته خدايا در بيع و شراى او بركت ده و از دعاى آن حضرت هيچ نفروختم و نخريدم مگر آنكه ربح نمودم.

و ابو على در كتاب منتهى المقال ميگويد جناب عبد اللّه بن جعفر مردى جليل القدرى است و قليل الروايه است و او را از اصحاب امير المؤمنين و امام حسن و امام حسين دانسته اند و از كثرت جود او را بحر الجود ميناميدند و او اول مولوديست كه در اسلام در اراضى حبشه متولد گرديد و وفات عبد اللّه بقول ابن اثير در كامل سنه هشتاد از هجرت است و آنرا اصح اقوال دانسته و بقولى در سال هشتاد چهارم يا پنجم يا ششم و قاضى در مجالس المؤمنين گويد در سال هشتادم هجرى در مدينه وفات يافت و در اين وقت از عمر شريفش نود سال گذشته بود و ابن عبد البر در استيعاب همين را گويد.

ص: 210

و در ناسخ و ديگر كتب مسطور است كه چون خبر شهادت فرزندان عبد اللّه بن جعفر بمدينه رسيد عبد اللّه گفت انا للّه و انا اليه راجعون اين وقت غلام عبد اللّه كه او را ابو السلاسل ميگفته اند گفت هذا ما لقينا من الحسين بن على عبد اللّه چون اين كلام بشنيد سخت برآشفت و سرود هن ابو السلاسل را با نعل بكوفت و از آن پس فرمود يابن اللخنأ اللحسين تقول هذا و اللّه لو شهدته لا جبت ان لا افارقه حتى اقتل معه اى پسر زن زانية آيا در حق حسين سلام اللّه عليه بدين گونه سخن كنى سوگند با خداي اگر در حضرتش حضور داشتم سخت دوست مى داشتم كه هرگز از وى مفارقت نجويم تا در ركابش شهيد گردم بخدا قسم كه من در راه حسين از زندگانى فرزندان خود چشم بر گرفتم و هردو را بجان فشانى در حضرتش مامور داشتم و شهادت ايشانرا اسباب تعزيت و تسليت چنين مصيبت گرفتم.

و عبد اللّه بن جعفر فتح قلعه ابى القدس در زمان خلافت عمر بن الخطاب بدست او شد و جلالت و جلادت و جوان مردى او در كتب تواريخ مشهور است و خطب و كلمات او در ايام صفين و شجاعت و جلالت ايشان اشهر از آن است كه محتاج بذكر باشد.

ص: 211

چيست ايشان از تو فاضل تر نيستند پدر ايشان از پدر تو بهتر نيست اگرنه اين بود كه مادر ايشان فاطمۀ زهرا دختر رسولخدا است ميگفتم اسماء بنت عميس كه مادر تو است از مادر ايشان كمتر نيست عبد اللّه بن جعفر از شنيدن اين سخنان چندان خشمناك گرديد كه او را رعدتى فروگرفت آنگاه فرمود (انك لقليل المعرفة بهما و بابى هما و امهما بلى و اللّه خير منى و ابوهما خير من ابى و امهما خير من امى و لقد سمعت رسول اللّه صلّى اللّه عليه و اله و سلّم يقول فيهما و فى ابيهما و انا غلام فحفظة منه و وعيته) .

معويه چون مجلس را از غير بنى هاشم تهى ديد گفت از رسولخدا چه شنيدى بازگوى بخدا قسم ترا دروغ گو ندانم عبد اللّه گفت آن سخن از آن عظيم تر است كه حمل اصغايش تواني كرد معويه گفت بفرماى ولو از كوه احد و حرى عظيم تر باشد چه در اين مجلس جز بنى هاشم كسى نيست و هرچه بگوئيد مرا زيان نرسد عبد اللّه گفت سمعت عن النبى صلّى اللّه عليه و اله و سلّم قال انا اولى بالمومنين من انفسهم فمن كنت اولى به من نفسه فانت يا اخى اولى به من نفسه يعنى من سزاوارترم در تصرف جان و مال مؤمنان از خود ايشان و هركرا من سزاوارترم در امر او از نفس او تو اى على كه برادر منى سزاوارتري در او از نفس او و علي آن روز در پيش روى پيغمبر جاى داشت حسن و حسين و ام ايمن و ابو ذر و مقداد و زبير بن العوام و عمر بن سلمه و اسامة بن زيد در آنجا حاضر بودند و رسولخدا بر بازوى على بزد و سه مرتبه اين كلمات را اعادت فرمود آنگاه امامت ائمۀ اثنا عشر را منصوص فرمود تا قائم آل محمد پس فرمود دوازده تن پيشواى گمراه و گمراه كننده كه ده تن از بنى اميه و دو تن از قريش در امت من پديدار خواهند شد و گناه تمام اين جمله بر گردن آن دو مرد است پس رسولخدا آن دو مرد را و آن ده تن بنى اميه را بنام برشمرد معويه گفت اكنون تو نيز آن جماعت را براي من برشمار عبد اللّه بن جعفر فرمود فلان و فلان و صاحب سلسله و پسرش از آل ابى سفيان و هفت نفر از فرزندان حكم بن العاص كه اول ايشان مروان است معويه گفت اگر آنچه ميگوئى حق است همانا من هلاك شدم و جماعتيكه پيش از من بودند (يعنى ابو بكر و عمر و عثمان) و آنانگه از اين امت دوست ايشان بودند بتمامت قرين هلاكت باشند

ص: 212

و غير از شما و اهلبيت و شيعيان شما هيچكس رستگار نباشد.

عبد اللّه بن جعفر گفت بخدا قسم آنچه گفتم براستى از رسولخدا شنيدم پس معويه با حسن و حسين و ابن عباس گفت ابن جعفر چه ميگويد ابن عباس گفت بفرست آنانكه عبد اللّه بن جعفر نام برده حاضر بنا و پرسش كن معويه چنين كرد عمر بن سلمه و اسامة بن زيد را با كسانيكه در آن تاريخ حاضر بودند فرمان كرد تا حاضر مجلس شدند پس همه شهادت دادند كه آنچه ابن جعفر فرموده صحيح و ثابت است پس معويه روى با حسن و حسين كرد و گفت شما نيز بر اين قول هستيد فرمودند آري معويه گفت اى بنى عبد المطلب همانا مدعى امر عظيم باشيد و بحجتى قوى احتجاج فرموديد اگر اين جمله بحق باشد تمام مردمان بكورى و غفلت و دچار ضلالت و هلاك باشند ابن عباس روى با معويه كرد و فرمود خداي تعالى ميفرمايد وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبٰادِيَ اَلشَّكُورُ پس ابن عباس و حضرت امام حسن در تشييد كلام عبد اللّه بن جعفر احتجاج همى فرمودند و معويه را با خاك سياه برابر ساخته اند چون از مقصود دور بود عنان قلم باز كشيديم كما اينكه خواستگاري معويه ام كلثوم دختر عبد اللّه بن جعفر را و امتناع عبد اللّه از اين مزاوجت و واگذار كردن امر او را بحضرت سيد الشهدا عليه السّلام مفصلا در ترجمه ام كلثوم مذكور بيايد انشاء اللّه.

ص: 213

پشت و شانۀ او چون سيماب بلرزش و طپش درآمد مانند فحلى عظيم از سرير بزير آمد و عمرو بن عاص را از كردار او هولى در ضمير جاى گرفت و گفت اى ابو جعفر اين خشم و طپش را فروگذار عبد اللّه گفت لب فروبند مادرت بعزايت بنشيند آنگاه از هردو دست آستينها را بالا زد و فرمود يا معويه.

(حتام نتجرع غيظك و الى كم نصبر على مكروه قولك و سيئى ادبك و ذميم اخلاقك هبلتك الهبول) الخ.

حاصل مضمون كلمات بلاغت آيات او اين است كه ميفرمايد تا چند خشم ترا فروخوريم و تا كى بر اقوال نكوهيده و آداب ناستوده و خصال ناپسنديدۀ تو شكيبائى گيريم مادرت بعزايت به نشيند آيا بر تو گوارا ميافتد كه جليس ترا هدف شناعت دارند بخدا قسم هرگز رضا ندهم كه فرزندان كنيزان و بندگان متعرض ما بشنوند و ارازل و اوباش قوم تو بر گردن ما سوار بشوند و تو ما را نيك ميشناسي و بر طهارت و پاكى دامن و ديگر صفات ما دانا و بينا باشى همانا مثل تو نيدتيم كه خون مسلمانان بريختى و با نفس رسول و زوج بتول آغاز محاربت كردى هرگز اين خطاى ترا صواب نشماريم همانا در كورى و جهالت و ضلالت فروماندى و از طريق رشد و هدايت منحرف گشتى و در ظلمات فساد هبوط كردى بحدا قسم اى معويه اگر از اين پس مرا بدانچه بيرون طاقت من است بمشقت بيفكنى و از تو بشنوم چيزيرا كه آنرا مكروه بدارم هراينه كارى بكنم كه ترا مكروه دارد و مسرت ترا از بين بردارد معويه گفت يا ابا جعفر سوگند با خداى كه از اين خشم بازآى و فرو نشينى لعنت باد بر آنكس كه آتش خشم ترا برافروخت حق تو است آنچه بگوئى و بر ذمت ماست آنچه بخواهى توئى سيد بنى هاشم و پسر ذو الجناحين عبد اللّه فرمود حاشا و كلا كه من سيد بنى هاشم باشم بلكه حسن و حسين سيد بنى هاشم هستند و هيچكس را با ايشان جاي هيچگونه سخن نباشد معويه گفت يا ابا جعفر ترا بخدا قسم كه حاجت خود را از من بخواهى عبد اللّه فرمود هرگز در اين مجلس اظهار آن نكنم اين بگفت و طريق مراجعت گرفت معويه بر قفاى او نگريست گفت بخدا قسم رفتار و خلق و خلق او همانند رسولخداست و از شعشعه وجود مبارك آن آفتاب فروزان است سخت دوست ميداشتم كه او برادر من باشد و

ص: 214

مرا آنچه از نفايس اموال است باو بذل كنم پس معويه روى با عمرو بن عاص كرد و گفت مى دانى چرا عبد اللّه بن جعفر با تو سخن نكرد چون ترا لايق پاسخ و درخور جواب نديد عمرو گفت ميخواهى تا بگويم آنچه براى او اعداد كرده بودم معويه گفت حاجت نيست ترا آزموده ايم اين بگفت و برخواست از مجلس و از براي عبد الله بن جعفر احتجاجات بسيارى است كه در تواريخ مذكور است.

ص: 215

را گم كرد و صوت آن كنيز كه جان پرور بود بمحض اينكه بگوش آن عالم آشنا شد يكباره خرد را بدرود گفت و از جامۀ دانائى بلباس رسوائى درآمد و خليع العذار گسسته مهار در هواي آن بديع العذار در گوى و بازار رهسپار همى كشت دوستانش بملامت ملامت همى برخواسته اند و دشمنانش با سهام خنده همى او را بخسته اند اما او نه بر ملامت ملامت كنندگان وقعى مى گذاشت و نه از خندۀ دشمانش پروائي داشت چه آنكه او را دل بكمند دلدارى دربند و خاطر بهوائى گل عذاري پيوند بود كه نه از نصيحت دوستانش پندى و نه از شماتت دشمنانش گزندي است اتفاقا اين داستان بآستانه عبد الله بن جعفر بردند آن بحر جود و كان سخا مولاى كنيزكرا بخواند و آن سيم خامرا بچهل هزار درهم خريدارى فرموده بمرد عالم بخشيد عالم چون نگران آن عالم شد بر دست و پاى عبد اللّه بيفتاد از جان دل زبان به تنايش برگشاد و در شبستان خويش با آن آفتاب كامياب گشت عبد اللّه غلام خود را فرمود تا چهل هزار درهم از بهر نفقۀ ايشان حمل كنند تا بفراغت بال و رفاه حال بعيش و عشرت بسر برند.

ايشهى در كتاب مستطرف آورده است كه عبد اللّه بن جعفر را آن كرم وجود بود كه شنوندگان از مقام تصديق بعيد مي شمارند معوية بن ابى سفيان بهر سال عطاياى بزرك در حضرتش مقدم داشتى و او را بر ديگران تفضيل گذاشتى و اين درياى سخا چنان دست گشودى كه در پايان سال از هجوم وامخواهان در ملال بودى وقتى مردى چهارپائى بخريد و براى فروش به بازار برد عبد اللّه بدو گذشت بآنمرد فرمود اين بهيمه را مى فروشى عرض كرد نميفروشم ليكن با تو بخشيدم مركوبرا بگذاشت و بگذشت و بسراى خويش برفت ساعتى برنگذشت كه بيست تن حمال با كولباره و جوال بر در سراى خويش بديد ده تن حامل گندم و پنج تن گوشت و لباس و چهار تن حامل فواكه و نقل و يك تن حامل مال بود و تمامت آنجمله را بدو دادند و معذرت بخواسته اند.

و نيز در مستطرف گويد كه روزى عبد اللّه بن جعفر در عقيق بر حزين شاعر بگذشت بامدادى سخت سرد بود و حزين جامهاى تن را بقمار باخته بود و بشدت سرما دچار گشته چون عبد اللّه را بديد از مردي بعاريت جامه بگرفت و در حضور عبد اللّه به پاى

ص: 216

خواست و اين شعر بخواند.

اقول له حين واجهته عليك السلام ابا جعفر

عبد اللّه بن جعفر گفت و عليك السلام حزين اين شعر انشا نمود

فانت المهذب من غالب و فى البيت منها الذى تذكر

عبد اللّه گفت اى دشمن خداى دروغ گفتى چه اين كس كه بزرك و مهذب از سلسله غالب و نامدار اين دودمان است رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم است حزين ديگر باره اين شعر بخواند.

فهذى ثيابى و قد اخلقت و قد عضنى ز من منكر

در آنوقت عبد اللّه را از خز و حرير جامها بر تن بود جمله را بدو بخشيد.

و نيز در همان كتاب گويد كه مرد شاعرى اين شعر را در خدمت عبد اللّه معروض داشت.

رايت ابا جعفر فى المنام كسانى من الخز دراعته

عبد الله بن جعفر با غلام خود فرمود كه دراعۀ خز را بدو سپار آنگاه با شاعر فرمود كه چرا جبۀ زرتار را كه سيصد دينار خريده ام در خواب نديدى عرض كرد پدر و مادرم فداى تو باد مرا بگذار تا چشم بخواب گيرم شايد اينرا نيز در خواب بنگرم عبد الله بخنديد و آن جبه را نيز باو بخشيد.

ابن سيرين گويد اتفاق افتاد كه مردى مقدارى شكر بمدينه آورد تا در آن سودا سودمند گردد و لكن خريدار نيافت دلفكار بماند با وى گفته اند اين شكر اگر بعبد اللّه بن جعفر برى پزير فتار شود و درهم و دينار بخشد چون در خدمتش معروض بداشت گفت جمله را بياور چون حاضر ساخت فرمود تا در طريق بريزند كه هركه خواهد بردارد پس مردم هجوم كردند و آن شكر را هركس هرچه ميتوانست حمل ميداد صاحب شكر با عبد اللّه عرض كرد فداى تو شوم آيا من نيز از اين شكر برگيرم فرمود آري آنمرد نيز بقدر توانائي خود برگرفت آنگاه عرض كرد وجه آنها را مرحمت كنيد فرمود بهاى او چند است عرض كرد چهار هزار درهم عبد اللّه تسليم نمود روز ديگر

ص: 217

باز مطالبۀ بهاى شكر كرد باز چهار هزار درهم گرفت آنمرد از آن جود و سخا متعجب گرديد و اشعارى در مدح و سخأ عبد اللّه بن جعفر انشا نمود.

و نيز گفته بنى اميه معويه را ملامت كردند كه واجب نميكند كه هرساله چندين مبلغ خطير را بعبد اللّه بدهيد معويه گفت چون من ميدانم كه اين مبلغ بدست او نمى ماند و همه را از آن جود و سخا كه او راست بمردم مدينه بذل نمايد پس اين مالرا در حقيقت بمردم مدينه عطا كردم و در دست عبد اللّه بعاريت باشدم.

در ناسخ گويد ابن هرمۀ شاعر عبد اللّه بن جعفر را مدح كرد و با مديحه خود روى بسراى عبد اللّه نهاد جمعى را بدر سراى عبد اللّه بديد كه انبوه شدند از خادم پرسيد اين ازدحام چيست گفت اكثر از آنان هستند كه از عبد اللّه طلب كار باشند و در طلب وام خود انجمن شدند با خويش گفت همانا روزي شرانگيز و محنت آميز است لاجرم در خدمت عبد اللّه حاضر شد عرض كرد بخدا قسم هيچ نمى دانستم اين جماعت وام خواهان بر در اين سراى هجوم آورده اند فرمود ترا باكي نيست مديحۀ خود را بعرض رسان شاعر گفت ترا بخدا ميسپارم و در عرض اشعار شرمسارم عبد اللّه بر اصرار و ابرام بيفزود تا آنكه شاعر قصيدۀ خود را بعرض رسانيد عبد اللّه فرمود از اين مردم وامخواه كدام جماعت بر درند جمعى را نام بردند دو تن از ايشانرا بخواست و پوشيده سخنى در گوش ايشان بگفت و هردو تن بيرون شدند پس با اين هرمه فرمود تو نيز با ايشان برو و ابن هرمة برفت و مالى بسيار بدو بدادند.

در شرح قصيده ابى فراس و ديگر كتب دارد كه چنان اتفاق افتاد كه عبد اللّه بن جعفر و حضرت حسن و حسين عليهم السلام و ابو دحبۀ انصارى از مكه معظمه بآهنك مدينه طيبۀ بيرون شدند در طى راه ابري پيدا شد و باراني بشدت بباريد ناچار بخيمۀ مردى اعرابى درآمدند و سه روز بماندند تا آسمان نمايان گشت و باران فرونشست اعرابى از بهر ايشان گوسفندي ذبح نمود چون حركت فرمودند امام مجتبى فرمود اگر بمدينه درآمدي از ما پرسش

ص: 218

نماى چون دو سال بر اين گذشت اعرابيرا حاجت وفاقت فروگرفت زنش گفت نيكو چنان است كه بمدينه اندر شوى و اين جوان مردانرا دريابى گفت نام ايشانرا از خاطر بستردم زن نام بعضى را در خاطر داشت بياد اعرابى آورد مرد اعرابى بمدينه درآمد و حضرت حسن مجتبى را زيارت كرد حضرت فرمود تا يك صد شتران نر و ماده باو دادند سپس او را بحضرت امام حسين دلالت كردند آن حضرت هزار گوسفند باو عطا فرمود پس او را بعبد اللّه بن جعفر دلالت كردند آن عرب چون بخدمت عبد اللّه رسيد و عطاى حسنين را تذكره كرد عبد اللّه فرمود آن دو فرزندان رسول شتر و گوسفند را از من كفايت كردند پس بفرمود صد هزار درهم باو عطا كردند آنكاه مرد اعرابى در خدمت ابى دحيه شد گفت سوگند با خداى مرا آن بضاعت نيست كه چون ايشان با تو سخاوت و رزم لاكن شتران خود را بياور تا جمله را از تمر گران بار بنمايم بالجمله از پس آن روز آن مرد اعرابى روزگار خويش را بوسعت و يسار بپايان رسانيد گذاشت.

در طراز المذهب از كتاب عزر الخصائص الواضحۀ نقل ميكند كه روزى عبد اللّه بر در سراى خويش ايستاده و ارباب حاجات در انتظار خروجش بودند چون از خانه بيرون شد بجانب ايشان شتاب گرفت و حاجت هريك را همى روا مى فرمود از آن جمله نظرش بر نصيب شاعر افتاد كه برپا ايستاده نصيب چون عبد اللّه را بديد پيش آمد و دست او به بوسيد و قصيده ميميه را قرائت كرد در مدح عبد الله كه اول آن اين است.

الفت النعم حتى كانك لم تكن عرفت من الاشياء شيأ سوى نعم

عبد الله گفت حاجت تو چيست گفت اين شتران را از طعام گران بار فرما عبد الله گفت جمله را فروخوابان آنگاه از گندم و تمر آنها را گران بار فرمود و نصيب بطريق خود رهسپار شد عبد الله فرمان كرد تا ده هزار درهم و بسيارى جامه و البسۀ ممتاز باو دادند ايضا چون نصيب برفت يك نفر بعبد الله گفت يابن الطيار آيا اين مقدار عطا را در حق عبدي سياه مبذول ميدارى فرمود اگر خودش اسود است شعرش سفيد

ص: 219

است و اگر او بنده است شعرش در حق مردى آزاده است همانا رواحلى كه ميگذرد و طعاميكه فانى ميشود و يثابيكه كهنه ميگردد باو عطا كرده ايم اما او ما را مدحى و ثنائى عطا كرده است كه در روزگار بيادگار مي ماند و بر السنۀ اهل جهان جاري و باقى خواهد ماند.

و نيز گفته اند كه عبد الله در هرماه صد بنده آزاد كردى

و در كتاب نام برده حكايت كرده است كه وقتى عبد الله را چنين اتفاق افتاد كه نخلستان از شخصى از مردم انصار بصد هزار درهم خريدارى نمود در اين حال يكى از پسران آن مرد را گريان ديد سبب پرسيد گفت من و پدرم همى خواستيم كه قبل از اين كه اين نخلستان از دست ما بيرون برود جان از تن ما بيرون شود چه آنكه بيشتر اين نخلها را من بدست خود نشانيده ام آن درياي كرم و جود چون پسر را گريان بديد پدرش را بخواند و آن نخلستان را بدو بداد و آن صد هزار درهم را نيز باو بخشيد.

و فيه ايضا روزى عبد اللّه بر نخلستاني عبور كرد غلام سياهى را ديد كه نگاهبان آن بستان است روزى سه گرده نان روزي داشت در اين حال سگى بيامد و بآن غلام نزديك شد آن غلام يك گرده بدو افكند بخورد ديگرباره بيامد گرده ديكر را بدو افكند همچنان بخورد و بازآمد قرص سومرا نيز بيفكند تا بخورد و عبد اللّه بر اين حال نگران بود فرمود ترا بهر روز چه مقدار روزى دهند غلام عرض كرد همين نان كه نگران بودى فرمود پس چگونه اين سك را بر خود ترجيح دادي گفت براي اينكه دانستم در اين صحرا كلاب ناياب است دانستم كه اين سك از راه دور با شكم گرسنه بيابانى در نوشته لا جرم مگروه داشتم كه گرسنه شام كنم عبد اللّه گفت همانا مردم مرا بكثرت سخا و احسان ملامت كنند و اين غلام سياه از من بخشنده تر است آنگاه صاحب نخلستان را طلبيد و نخلستانرا و هرچه از آلات و ادوات در او بود خريدارى كرده بغلام عطا فرمود و غلام را خريده آزاد ساخت غلام كفت اگر اين جمله از آن من است همه را در راه خدا بدادم عبد اللّه را اين كردار بس عظيم آمد گفت هيچ نشايد چنين غلامى را اين

ص: 220

عطا و بخشش باشد و من بخيلى كنم هرگز اين امر را مقبول ندارم كنايه از اينكه هرگاه غلامي چنين باشد من كه پسر جعفر طيار باشم بايستى جود و سخاي من بيشتر باشد و از ملامت ملامت كنندگان مرا باك نباشد.

و صاحب عزر الخصايص الواضحه مسطور ميدارد كه وقتى جماعتى در پيشگاه كعبة انجمن كردند و از بخشندگان روزگار سخن همى راندند يكى گفت عبد الله بن جعفر اجود است ديگرى قيس بن سعد بن عباده را نام برد و ديگري عرابة الاوسى را جوادتر شمرد يكى از ايشان گفت بهتر اين است كه هريك از شما بنزد صاحب خود شود و خواستار عطيتي گردد تا معلوم گردد كدام يك سخن بصدق كرده اند پس صاحب عبد الله بدو راه گرفت و هنگامى آنجنابرا دريافت كه بآهنك سفرى پاي در ركاب كرده بود گفت اي پسر عم رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم مرد فقيرى هستم كه بحضرت تو انقطاع يافته ام فورا پا از ركاب درآورد و فرمود اين ناقه را و آنچه برآنست برگير و شمشيرى بدو داد و فرمود اين شمشير را آسان مگير چه از اهلبيت اطهار است و هزار دينار بها دارد آن مرد آن شتر را با آنچه از البسه و حرير و چهار هزار دينار كه در بار داشت بازگرفت و برتر از آنجملۀ آن شمشير بود و آنمرد ديگر بخدمت قيس بن سعد شتافت و بخوابش دريافت غلامش گفت قيس در خواب است حاجت چيست گفت مردى درويش هستم و بدو منقطع باشم گفت روا كردن حاجت تو از بيدار كردن او آسان تر است اينك در اين كيسه هفتصد دينار زر سرخ است بخدا قسم در خانه قيس جز اين مبلغ نيست اين مبلغ را برگير، و با اين نشان كه ترا ميدهم بنزد شترچران شو و يك نفر شتر باركش و يك عدد غلام بگير و بسلامت براه خويش برو و از آن سوي چون قيس بيدار شد و اين خبر بدانست غلامرا آزاد كرد و فرمود از چه مرا انگيخته نداشتى تا بيشتر باو عطا كنم مرد سوم بنزد عرابۀ اوسى شد و ديد كه از منزل خويش بآهنك نماز بيرون شده چون نابينا بود بر دو تن غلام تكيه زده بود آنمرد گفت اى عرابه همانا مردى ابن السبيل باشم و بحضرت تو انقطاع جسته ام چون عرابه اين سخن بشنيد هر دو دست از دوش آن دو غلام برداشت و آهى سرد و ناله اي از دل بركشيد و گفت سوگند

ص: 221

با خداوند كه از براي عرابه چيزى باقى نمانده جز اين دو غلام هم اكنون اين دو بنده را با خود به بر آنمرد گفت هرگز اين بالرا از تو مأخوذ ندارم عرابه گفت اگر نميكيرى پس هردو تنرا آزاد خواهم كرد هم اكنون خواهي بگير و خواهى رها كن و دستهاي خود را از دوش دو غلام برداشت و همى دست بر ديوار نهاد و راه طى نمود آن مرد آن دو غلامرا برداشت و بنزد رفيقان خويش بياورد آن جماعت متفق القول گرديدند كه عرابه در اين مقام از عبد الله و قيس بن سعد بن عباده اجودست و محتجب نماند كه اگر برفرض عرابه اجود باشد البته در مراتب مجد و شرف و جلالت هرگز قرين عبد الله نخواهد بود.

و فيه ايضا از جمله آنانكه جهانيانرا بجود و احسان بنواخته اند و سرانجام برنج افلاس دچار شدند عبد الله بن جعفر رضى الله عنهما بود آنجنابرا ضيق حال و تنگى معاش بانمقام پيوست كه وقتى مردي در خدمتش بيامد و اظهار حاجتي نمود عبد الله فرمود بسبب جفاي سلطان و حوادث جهان روزگار من ديگرگون كرديد اما آن مقدار كه در استطاعت من است مضايقت نكنم پس ردائيكه در تن داشت بدو عطا كرد و سر بآسمان بلند كرد عرض كرد بارخدايا از اين پس مرك مرا برسان و بر من ساتر كردان و از پس اين دعا چون روزى چند برآمد رنجور گشت و رخت بديگر سراي بست

و فيه ايضا عبد الله جعفر را از ام عون دختر حارث بن عبد المطلب فرزندي شد در وقتى كه عبد الله در شام در نزد معويه نشسته بود چون بشارت فرزندش آوردند معويه بشيند گفت اين پسر خود را معويه نام بگذار و در ازايش صد هزار درهم بگير عبد الله قبول كرد و آن صد هزار درهم بگرفت و بانكس داد كه كه بشارت فرزندش را آورده بود.

و منقول از كتاب حديقة الافراح است كه روزى عبد الله بن جعفر رضى الله عنهما سوار بود ناگاه مردى در عرض راه با وى دچار شد و عنان اسبش را بگرفت و گفت ايها الامير ترا بخدا سوگند ميدهم كه سر از تنم برگير عبد الله در كار وى مبهوت بماند فرمود آيا عقل از سرت بدر رفته گفت لا و اللّه فرمود پس ترا چه ميشود كه اين سخنگوئى

ص: 222

گفت مرا دشمنى مبرم و لجوج است كار بر من سخت و روزگار بر من تنك ساخته و مرا نيروي مخاصمتش نيست فرمود خصم تو كيست گفت فقر است عبد الله روى بغلام خود فرمود كه هزار دينار بدو سپار آنگاه گفت يا اخ العرب اين مالرا بگير و هروقت دشمن تو روى بتو آورد تظلم بما جوى تا بخواست خداي داد ترا از وى بجوئيم اعرابى گفت سوگند با خداى از ذخاير جود و كرم تو آنچند با من است كه در تمامت عمر پاسخ دشمن را ميدهم پس آن مالرا بگرفت و برفت.

و شيخ جعفر نقدى در كتاب زينب كبرى از اين حيان نقل ميكند كه ميگفت عبد الله بن جعفر رض قطب سخاوت است و در رحلت پيغمبر ده ساله بود.

و ابن عبد البر گويد كه عبد الله بن جعفر گوش بغناء نميداد و ابن سعد گويد كه هرگاه رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم عبد الله بن جعفر را ملاقات ميكرد ميفرمود السلام عليك يابن ذالجناحين تا اينكه گويد باري اخبار فضيلت عبد الله بن جعفر بسيار است او بدعاى پيغمبر كه باو فرمود خدا بركت بمعامله تو بدهد ثروت بسيارى بدست آورد و خانه او محل ارباب حوائج بود و هيچ سائلى از خانه او محروم برنميگشت و تا كسى بدر خانه او مى آمد قبل از آنكه سئوال كند حوائج او را برمي آورد از او پرسيدند چرا امان نمى دهى تا آنچه مى خواهد بگويد جواب داد ميل ندارم آبروى او ريخته بشود بلكه شرم كند از سئوال.

و نيز در كتاب نام برده مينويسد فرزدق آمد نزد عبد الملك بن مروان او را مدحى نمود او از انعام خوددارى كرد عبد الله بن جعفر او را خواند فرمود چند ميل دارى بتو بدهم گفت آرزوى هزار دينار كه در هرسال بمن عطا كنى گفت چند سال ديگر ميخواهى زنده باشى گفت چهل سال ميل دارم آنگاه وكيل خود را صدا كرد و گفت چهل هزار دينار آورد بفرزق داد او گرفت و رفت-

اقول اين حكايت در خرايج در معاجز امام زين العابدين بصورت ديگرى است كه عطاكننده امام زين العابدين عليه السّلام بود و روايت ديگر كه معوية بن عبد الله بن جعفر فرزدق را گفت اميد چند سال ديگر داري گفت بيست سال ايشان بيست هزار

ص: 223

دينار باو عطا نمودند.

و بيهقى در كتاب محاسن و مساوى از عبد الله بن عباس حديث كند كه در مجلس معويه نشسته بودند و عمرو بن عاص هم با ايشان بود كه در آنحال عبد الله جعفر وارد شد عمرو بن عاص زبان بملامت و سرزنش عبد الله جعفر بن بركشاد و خواست او را تحقير كند اين وقت عبد الله بن عباس چون شعلۀ نار با زبانيكه تيزتر از دم شمشير بود بجان عمرو بن عاص افتاد بعد از اينكه فصل مشبعي در جلائل فضائل عبد الله جعفر با كمال فصاحت و بلاغت سخنرانى كرد شروع كرد از طاعن عمرو بن العاص گفتن الخ.

و ابن حجر در اصابه از ابن ابى الدنيا و خرائطى بسند ابن سيرين نقل ميكند كه يكي از دهقانان بدوى آمد نزد عبد الله بن جعفر و گفت با حضرت على عليه السّلام صحبت كن كه حاجت مرا برآورد عبد الله خود چهل هزار درهم باو بخشيد

و گويد شماخ بن ضرار بقصيده اي عبد الله بن جعفر را مدح كرد اين دو بيت از آن قصيده است.

انك يابن جعفر نعم الفتى و نعم مأوي طارق اذا اتى

و رب ضيف طارق الحى سري صادق زادا و حديثا ما اشتهى

ابن عساكر در تاريخ شام ترجمۀ مفصلى براى عبد الله بن جعفر نوشته كه ذكر آن موجب تطويل است.

بالجمله در سنۀ هشتاد در سن نود سالگي در مدينه وفات كرد و در بقيع مدفون گرديد.

و اولاد عبد الله را تا بيست تن نوشته اند و عقب او از على الزينبى و اسحاق و اسماعيل الزاهد و معويه بيادگار ماند و از براى سائر فرزندان او عقبى شناخته نشده است و الله العالم.

ص: 224

ص: 225

بل هى ناموس رواق العظمه سيدة العقائل المعظمه

قد ورثته من نبى الرحمة جوامع العلم اصول الحكمه

سرابى ها فى علوا لهمه و الصبر في الشدائد الملمه

بثاتها تنبىء عن ثباته كان فيها كل مكرماته

لها من الصبر على المصائب ما جل ان يعد فى العجائب

بل كاد ان يلحق بالمعاجز لا انه حرفة كل عاجز

فانها سلالة الولايه ولاية ليس لها نهايه

بيانها يفصح عن بيانه لسانها تفرغ عن لسانه

ناهيك فيه الخطب المأثوره فانها كالدرر المنثوره

بل هي لو لا الحط عن مقامها كاللؤلؤ المنضود فى نظامها

فانها وليدة الفصاحه والدها فارس تلك الساحه

و ما اصاب امها من البلا فهو تراثها بطف كربلا

لكنها عظيمة بلواها من الخطوب شاهدت ادهاها

رات هجوم الخيل بالنار على خبائها او محور السبع العلى

و استلبوا يا ويلهم قرارها مذ سلبوا ازارها خمارها

و سبيهم و دايع المختار عار على الاسلام اى عار

يكاد ان يذهب بالعقول سبى بنات الوحى و التنزيل

و مارات بالطف من اهوالها جل عن الوصف بيان حالها

و من يطيق وصف سؤ حالها مذرات السبط على رمال ها

معفر الخد مضرجا بدم لهفى على جمال سلطان القدم

و حوله فتيانه على الثري كالشهب الزهر تحوط القمرا

واها على كواكب السعودي عقد نظام الغيب و الشهود

كيف هوت و انتشرت اشلائها باي ذنب سفكت دمائها

و شاهدت ريحانة الرسول مذ داسها حوافر الخيول

ص: 226

فاصبحت خزانته اللهوتى حلبة خيل الجبت و الطاغوت

صدر تربى فوق صدر المصطفى ترضه الخيل على الدنيا العفا

ترى العوالى مركز المعالى مدرجة لذروة الكمال

او هى عرش و عليه التاج او انها البراق و المعراج

نال من العروج ما تمنى كغاب قوسين دنى اوادنى

حتى تجلى قائلا اني انا من شجر القناة فى طور الفنا

لسان حاله لسلطان القدم سعيا على الرأس اليك لا القدم

و سوقها الى يزيد الطاغيه اشجى فجيعة و ادهى داهيه

و ماراته في دمشق الشام يذهب بالعقول و الاحلام

امامها الرأس الامام الزاكى و خلفها النوائح البواكى

او الكتاب الناطق المبين حف به الحنين و الانين

و افظع الكل دخول الطاهره حاسرة على بن هند العاهره

و مالها و مجلس الشراب و هى ابنة السنة و الكتاب

ا توقف الحرة من آل العبا بين يدى طليقها و اعجبا

يشتمها طاغية الالحاد و هى سلالة النبى الهادى

بل سمعت من ذلك اللعين سب ابيها و هو اصل الدين

ا تنسب الطاهرة الصديقه للكذب و هى اصدق الخليقه

اصفوة الولي نخبته النبى عدوة اللّه فيا للعجب

و احر قلباه لقلب الحره فيما رأته لا اطيق ذكره

شلت يدا مدت بقرع العود الى ثنايا العدل و التوحيد

تلك الثنايا مرشف الرسول و ملثم الطاهرة البتول

و ما جناه باللسان اعظم و كفره المكنون منه يعلم

و قد ابان كفر ذاك الطاغى با حسن البيان و البلاغ

حنت بقلب موجع محترق على اخيها فاجابها الشقى

ص: 227

يا صيحة تحمد من صوائح ما اهون النوح على النوائح

ص: 228

رأت رضيعا بالسهام يفطم و صبية بعد بيهم ايتموا

رأت شماتة العدو فيها و صنعه ما شاء فى اخيها

رأت عنأ اسر و هوانا ذلا ظلما جفا جور اسبا يا ثكلا

و ان من ادهى الخطوب السود و فوقها بين يدى يزيد

ص: 229

او ان فى غاب الامامة لبوة لزئيرها عنت الوحوه تهيبا

او انها البحر الخضم تلاطمت امواجه علما نهى باسا ابا

او ان من غضب الاله صواعقا لم تلف عنها آل حرب مهربا

او ان حيدرة علي صهواتها يفنى كراديس الضلال ثبى ثبى

او انه ضمته ذروة منبر فانار نهجا للشريعة الحبا

او ان فى اللئوا عقيلة هاشم قد فرقت كل العمى ايدي سبا

و بجاش ذي لبد و قلب اخى حجى ادلت صروف الدهر ثغرا اشنبا

و تشا طرت هى و الحسين بدعوة حتم القضأ عليهما ان يندبا

هذا بمشبتك النصول و هذه فى حيث معترك المكاره فى السبا

بدم الشهادة اذ اريق و مدمع اذرى مذاب القلب دمعا صيبا

نهضا باعباء الهدى ما بين منحطم الوشيح و بين محترق الخبا

مشيا و لابن المصطفى زج القنا عن باعة التذكيرا صبح مجتبي

و تلا الكتاب بموقف راموابه اطفاء نور اللّه لكن قدابى

و لزينب شهدا لحزوم بمثله اذ يمست قفرا و امت سبسبا

فبصدرها ثقل الامامة مودع و بنطقها زهد الهداية مذهبا

و على الاسارى من بنات محمد من بأسها العلوي منصوب الخبا

و غداة جلق كم لها من وقفة يزور عنها الغى مغلول الشبا

فى حيث قد عقد الزعائف من بنى صخرور هطهم لفيفا مرهبا

فرمتهم من لفظها بقوارع قد اوقعت بهم البلاء المكربا

فكان من جمل الكلام بوارق و كان منها فى المرائر منهبا

هدأت لها الانفاس قل بفريسة قد انشبت فيها ضيا غم مخلبا

و ذهو بفاقرة تبلد جولا ثبت الجنان لد الهزاهز قلبا

من عظم اما اجترحوا هناك فناحب او جائر منع الشجا ان منحبا

و بعين جبار السماء عمل لها املا لنوكى آل حرب خيبا

ص: 230

اذ زعزعت سلطانها بظلامة لبنى على جمرها قد الهبا

وارت يزيد الرجس في نفثاتها ان الدعى عن الصراط تنكبا

هذا و لكن الصدور بما بها حرى و صدع نالها لن يرئبا

و عيون آل محمد عبري لما غمزوا لهم من قبل عودا اصلبا

و نساء آل محمد محبورة و عقايل المختار ترسف في السبا

و اليكم آل النبى قصيدة امضى على الخصماء من حد الضبا

و عليكم صلى الميهمن كلما يشئوا شذا علياكم نشر الكيا

ص: 231

اذا نطقت فى خدرها كل سامع لقال على في البرية يخطب

ولية حق فى البرية كلها اهذا لبيت المرتضى لك معجب

امنيته اسرار الاله و كهفها على اهلها من عندها تتشعب

ولية امر اللّه حين قضى التقى بان يختفى امر الامام و يحجب

و لا بدع فى الاحكام توخذ عندها و لا في معانى الذكر عنها تكسب

وليدة بنت الوحى ادرى بمابه ربيبة بيت الذكر بالذكر ادرب

لها فوق رأس العالمين جميعهم سرادق اجلال لكون مضرب

لما نفذت افضالها و صفاتها و لو كانت الاملاك و الناس كتب

و من حلمها حارت عقول اولى النهى و فى صبرها كل الخلائق تعجب

فو اللّه ما انسى الحسين ملطخا و بين يديه زينب و هى تندب

اخى يا اخى انت بن امى على الثري لعمرك هذا فى العجائب اعجب

و قتلك ذلا قد اذل رقابنا امن بعد هذا اليوم فى العيش ترغب

اخى كيف لا ابكى دما بمدامع و جثمانك المجروح بالدم تشخب

الهى توجهنا اليك بزينب و انك من يدعو بها لا تخيب

ص: 232

سعادت است كسيرا كه روز رحلت او بپاى دارد بهر خدا مصيبت او

ص: 233

سر و قدش چه بگل زار دميد سروهاى چمن از شرم خميد

لاله اى بود ز باغ ايمان كه بدل داشت بسى داغ نهان

داغش از بس بدل سوخته بود لاله سان چهره اش افروختة بود

پرده چون از رخ تابنده گشود خوبرويان را آرام ربود

حوريان محو رخ نيكويش قدسيان مات شكنج مويش

عود ريزند بمجمر بسيار مشكريزند ز دامان خروار

از پى تهنيت ميلادش بهر تبريك قدم شو باشش

زد قدم چونكه باقليم شهود رونق آل على را افزود

گرچه گلزار على خرم بود خرمى بي گل زينب كم بود

شمع جمع حرم آل عبا بود شهزادۀ آزاده ما

كه باو بار بمنزل برسيد كشتى عشق بساحل برسيد

يعنى از بعد شهيد بى سر برد اين بار اسيري خواهر

تا اسارت بشهادت يكجا زنده گرداند آئين خدا

گلگزار نبوت چه شگفت جد او نام ورا زينب گفت

يعنى او زينت بابش على است كه از او نور خدا منجلى است

جلوۀ احمدى از او پيدا صولت حيدريش چهره نما

عصمت از فاطمه احسان ز حسن داشت در خويش بنحو احسن

سينه اش مخزن اسرار خدا چهره آئينه آثار خدا

آرى اين نكته مسلم باشد عالمه غير معلم باشد

قد چون سرو سهى دربرداشت تا شود خم ز غم اكبر داشت

نگهى گرم و سرى افكنده يعنى از جان بحسينم بنده

با برادر همه جا همراهم من كمين بنده او او شاهم

تهيم از خود و پر از اويم عشقش از روز ازل بدخويم

بحسينش چه نظر باز نمود بي سخن شرح غم آغاز نمود

ص: 234

مو بمو شرح پريشانى گفت داستان غم پنهانى گفت

ناگهان شيون و فرياد نمود گوئى از دشت بلا ياد نمود

كاين همان تشنه لب محزون است كه فرات از غم او دلخون است

اين همان تشنه لب كرببلاست كه ازو شور قيامت برپاست

ايدريغا كه لب شط فرات ميشود تشنه ازو قطع حيات

بسكه از داغ دلش سوخته است لاله را داغ دل آموخته است

ميوۀ قلب رسول مدنى كشته گردد بكف قوم دنى

لب و دندان برادر چه بديد آمدش ياد هم از چوب يزيد

داشت پيوسته نظر بر سر او مهربان خواهر غم پرور او

كه بود روز بنى شب به تنور سر نورانى آن آيه نور

دامن مادر و آغوش پدر بود دانشكدۀ آن گوهر

از پدر درس شجاعت آموخت هم برور از اسارت آموخت

صبرش از مادر بود يسر مشق همه جا كرببلا كوفه دمشق

تا حسينش كه شود كشته كين نكند ناله و فرياد و انين

گر شود قطع دو دست عباس نكشد ناله ز قلب حساس

كشتۀ قاسم اگر ديد برش نكشد پرده و معجر ز سرش

نعش اكبر چه به بيند در خون همچه ليلى نشود او مجنون

بيند ار اسب برادر تنها نكند شور قيامت برپا

سر بصحرا ننهد بي پروا وا حسيناه نكند در صحرا

الغرض شهادت چه تمام با اسيران برود كوفه و شام

مجلس كوفه گرش راه افتاد آبرو ريزد او ز ابن زياد

مجلس شام بنطق شيوا دشمن حق بنمايد رسوا

با برادر همه جا دست بدست دشمنان را بدهد سخت شكست

ايدل ار طالب فيضى بادب بوسه زن درگه بانو زينب

ص: 235

سرو را بنده نوازى كن ساز جندقى را بنگاهى بنواز

گفتم اين شعر بعيد مولود تا شود توشه بروز موعود

ص: 236

چه او بروز ازل كرد قبول ابتلا شدند از او در شگفت تمامى ماسوا

اگرچه شاه شهيد كشته شد از اشقيا و ليك از كوفه تا بشام آن مبتلا

كشته شده هردمى هزار بار از محسن

ز يك طرف در نظر سر حسين بر سنان ز يك طرف خون جكر ز طعنۀ دشمنان

ز يك طرف نالها ز شصت شش تن زنان مصيبتش اين چنين تحملش آن چنان

نكرد نفرين يكى بر آن گروه فتن

كجائى اي شير حق كه زينبت خوار شد به بين چسان اشك ريز بدشت و بازار شد

حسين شد كشته او بيكس و غمخوار شد جدا دو دست از تن مير علمدار شد

خفته على اكبرش بخاك و خون بيكفن

ص: 237

ص: 238

تابان قمر جمالش از زير نقاب چون جلوه آفتاب از خلف سحاب

معجر بسرش محيط چون ظلمت شب وان طلمت شب نكشته بر بدر حجاب

*** آن مهر سپهر حلم و گردون وقار ميريخت ز ديده اشك چون ابر بهار

چون حركت آسمان روان شد بزمين بى صبر و قرار ليك با صبر و قرار

***

ص: 239

ص: 240

ولى براي تصدق بخاك مقدم تو دو آهوان خطا حاصل جهان دارم

بجن و انس تو امروز حشمة اللهى منت دوران ملخ اينك ارمغان دارم

نظر ز لطف بمور ضعيف نالان كن كه چشم جود و عطايت ز آستان دارم

مكن اميد مرا نااميد يا مولا بخاك پاي تو اميدم آنچنان دارم

اجازتى كه بتن هردو را كفن پوشم كه بى رخ تو چه حاجت بكودكان دارم

ص: 241

ص: 242

راضية بكل ما قضى القضا بما يضيق عنه واسع الفضا

زكية عن وصمة القيود فهى غنية عن الحدود

يا قبلة الارواح و العقول و كعبة الشهود و الوصول

و ما الحطيم عند باب فاطمه بنورها تطفاء نار الحاطمه

و بيتها المعمور كعبة السما اضحى ثراه لثريا ملثما

و خدرها السامى رواق العظمه و هو مطاف كعبة المعظمة

حجابها مثل حجاب الباري بارقة تذهب بالابصار

تمثل الواجب في حجابها و كيف بالاشراق من قبابها

يا درة العصمة و الولاية من صدف الحكمة و العنايه

و النير الاعظم منها كالسها كيف و لا حد لها و المنتهى

يا دوحة جازت سنام الفلك بل جاوز السدرة فرعها الزكى

يا دوحة اغصانها تدلت بموضع فيه العقول ضلت

دنت الى مقام او ادنى فلا تتبع من ذلك اعلى مثلا

ما شجر الطور و اين الشجره من دوحة المجد الاثيل المثمره

و انما السدرة و الزيتونه عنوان تلك دوحة الميمونه

اثمارها الغر مجالى الذات مظاهر الاسماء و الصفات

مبادىء الحياة فى البدايه و منتهى الغايات فى النهايه

اثمارها عزائم القرآن فى صفحات مصحف الامكان

اثمارها منابت للمعرفة من جنة الذات غدت مقتطفه

ص: 243

وحيدة في مجدها القديم فريدة فى احسن التقويم

بشراك يا ابا العقول العشره بالبضعة الطاهرة المطهره

مهجة قلب عالم الامكان و بهجة الفردوس و الجنان

عزتها الغراء مصباح الهدى يعرف حسن المنتهي بالمبتدى

و في محياها بعين الاوليا عينان من ماء الحياة و الحيا

بل وجهها الكريم وجه البارى و قبلة العارف بالاسرار

بشراك يا خلاصة الامجاد بصفوة الامجاد و الانجاد

ام الكتاب و انبة التنزيل ربته بيت العلم بالتاويل

بحر الندى و مجمع البحرين قلب الهدي و مهجة الكونين

واحدة النبى اول العدد ثانية الوصي نسخة الاحد

و مركز الخمسة من اهل العبا و محور السبع علوا و ابا

لك الهنا يا سيد البريه باعظم المواهب السنيه

اتاك طاوس رياض القدس بنفحة من نفحات الانس

من جنة الصفات و الاسماء جلت عن المديح و الثناء

فار تاحت الارواح من شميمها و اهتزت النفوس من نسيمها

بها انتشى فى الكون كل صاح و طابت الاشباح بالارواح

تحي بها الارض و من عليها و مرجع الامر غدا اليها

. . . . . . ان حديث الباب ذو شبحون مما جنت به يد الخؤن

و لا تزيل حمرة العين سوى بيض السيوف يوم نيشر اللواى

و للسياط رنة صداها فى مسمع الدهر فما اشجاها

و لست ادرى خبر المسمار سل صدرها خزانة الاسرار

و فى جنين المجد ما يدمى الحشا و هل لهم اخفاء امر قد فشى

الباب و الجدار و الدماء شهود صدق ما به خفاء

ص: 244

لقد جني الجانى علي جنينها فاندكت الجبال من حنيها

اتمنع المكروبة المقروحه عن البكا خوفا من الفضيحه

تا الله ينبغى لها تبكى دما ما دارت الارض و دارت السما

لفقد عزها ابيها السامى و لا هتضامها و ذل الحامى

اتستباح نحلة الصديقه وارثها من اشرف الخليقه

كيف يرد قولها بالزور اذ هو رد آية التطهير

ايؤخذ الدين من الاعرابى و ينبذ المنصوص فى الكتاب

فاستلبو ما ملكت يداها و ارتكب الخزية منتهها

يا ويلهم قد سئلوها البينة على خلاف سنة المبينة

وردهم شهادة الشهود اكبر شاهد على المقصود

و لم يكن سد الثغور غرضا بل سد بابها و باب المرتضى

ابضعته الطهر العظيم قدرها تدفن ليلا و يعفي قبرها

ما دفنت ليلا بستر و خفا الا لوجدها على اهل الجفا

ما سمع السامع فيما سمعا مجهولة بالقدر و القبر معا

يا ويلهم من غضب الجبار بظلمهم ريحانة المختار

و هر بيتي كه در بين ساقط كرديم چون در جلد اول و ثانى آنرا ذكر كرده بوديم ديگر اعاده نداديم و الحمد للّه رب العالمين.

ص: 245

و علامه خبير سيد محسن عاملى او را در اعيان الشيعة ذكر كرده و در آخر ترجمه او گويد او را تزويج كردند بعون بن جعفر طيار رضى اللّه عنه

و در استيعاب و اصابه و اسد الغابة داستان تزويج ام كلثومرا بعمر بن الخطاب آورده اند و اخبارى براى اين مناكحه ساخته اند و بافته اند و در السنۀ عوام كالانعام انداخته اند تا اينكه در اسفار سينة أنها را ضبط كرده اند و شخص دانشمند بصير بعد از تامل در اخبار قطع پيدا ميكند كه اصلا چنين واقعه اى و چنين مناكحه اى وجود پيدا نكرده است اين قصه مثل روايات بسيارى است كه در فضائل و مناقب ابو بكر و عمر وضع كرده اند كه هيچيك صحت ندارد و كثرت اختلاف در قصه و اخبار متناقضۀ واردۀ در اين موضوع خود نيز دليل بر عدم وقوع او است و مجمع اين اقوال در جلد زينبيه ناسخ است و حقير تفصيل آنرا در جلد ثانى الكلمه (التامة) ايراد كرده ام و اصلا عقيده ندارم كه اين مناكحه واقع شده باشد و چون ثمري مترتب نميشود بر نفي و اثبات او فلذا از تفصيل أن اعراض كرديم.

علامه مامقانى در رجال خود ميفرمايد ام كلثوم كنية لزينب الصغرى و قد كانت مع اخيها الحسين بكربلا و كانت مع السجاد الى الشام ثم الى المدينة و هى جليلة القدر فهيمة بليغه و في الاخبار ان عمر بن الخطاب تزوجها غصبا و انكر ذلك جمع و حيث لا يترتب علي تحقيق ذلك ثمر و كان يصعب الالتزام باحد الشقين طويناه اشتغالا بالاهم انتهى.

و لا يخفي آنچه در تحت اين عنوان ذكر ميشود فقط بنام ام كلثوم است ولى معلوم نيست على نحو الجزم كه ام كلثوم كه يكى از كينهاى زينب كبرى است مراد است يا ام كلثوم وسطى است كه خواهر عليا مخدره زينب باشد يا ام كلثوم صغرى كه دختر زينب يا خواهر پدرى او باشد فكيف كان در اين اوراق آنچه بنام ام كلثوم است تحت اين عنوان ذكر ميشود.

و قد روى ان الزهراء ع لما توفيت خرجت ام كلثوم و عليها برقعها تجر ذيلها متجللة برداء و هي تقول يا ابتاه يا رسول اللّه الان حقا فقدناك فقدا لا لقاء بعده ابدا) .

ص: 246

روايت شده است كه چون عليا مخدره زهرا حضرت سيدة النساء دنيا را وداع گفت حضرت ام كلثوم برقعى بصورت انداخته و عبائى بر سر كشيده كه دامن آن بروى زمين ميكشيد و با ناله جان سوز همى گفت يا ابتاه يا رسول اللّه الان پنهان شدن تو از نظر ما مصيبت و سختى او آشكار گرديد و اين فراقى است كه هرگز لقائى بعد از او نخواهد بود.

و قال المفيد و الشيخ الطوسى فى الامالى انه لما ضرب امير المؤمنين ع احتمل فادخل داره فقعدت لبابة عند راسه و جلست ام كلثوم عند رجليه ففتح عينيه فنظر اليها فقال الرفيق الا على خير مستقر و احسن مقيلا فنادت ام كلثوم وا ابتاه ثم جائت الى عبد الرحمن بن ملجم و قالت يا عدو اللّه قتلت امير المؤمنين ع قال انما قتلت اباك قالت يا عدو اللّه انى لا رجوان لا يكون عليه بأس قال فاراك لها تبكين عليه و اللّه لقد ضربته ضربته لو قسمت بين اهل الكوفه لاهلكتهم.

يعنى هنگامى كه ابن ملجم ملعون ضربت بر فرق امير المؤمنين زد آنحضرت را بسوى خانه حمل دادند لبابه بالاي سر آن حضرت نشست و ام كلثوم نزديك قدم هاى آن حضرت جلوس داد اين وقت ديدهاى حق بين خود را گشود و بجانب ام كلثوم نظرى نمود و فرمود اكنون بسوى خداوند مهربان سفر ميكنم كه بهتر مقام و نيكوتر منزلى است.

ناله ام كلثوم بلند شد بوا ابتاه سپس بنزد ابن ملجم آمد فرمود اى دشمن خدا كشتى امير المؤمنين را آنملعون گفت من نكشتم امير المؤمنين را بلكه پدر ترا كشتم آنمخدره فرمود اميدوارم كه بر پدرم از اين ضربت باكي نباشد آنملعون گفت گويا نگرانم كه بر پدرت ناله و گريه بنمائى براي اينكه ضربتى بر او زدم كه اگر آنرا بر همه اهل كوفه قسمت كنند همه را هلاك خواهد كرد.

ص: 247

و اللّه ما جئتكم حتى بصرت به بالطف منعفر الخدين منحورا

و حوله فتية تدمى نحورهم مثل المصابيح يغشون الدجى نورا

و قدر كضت ركابى كى اصادفه من قبل يلثم وسط الجنة الحورا

فردنى قدر و اللّه بالغه و كان امر قضاء اللّه مقدورا

كان الحسين سراجا يستضاء به و اللّه يعلم انى لم اقل زورا

ام كلثوم ميفرمايد او را سوگند دادم چه كس باشي گفت ملكي از ملوك جن باشم با قوم خويش آمدم كه حسين را نصرت كنم وقتى رسيدم كه او را كشته ديدم

ص: 248

حسين لقد امسى به الترب مشرقا و اظلم من دين الاله مذاهبه

لقد حل بى منه الذى لو يسيره اناخ على رضوى تداعت جوانبه

و يحزننى انى اعيش و شخصه مغيب و فى تحت التراب ترائبه

فكيف يعزى فاقد شطر نفسه فجانبه حى و قدمات جانبه

فلم يبق لى ركن الوذ بركنه اذاغا لنى فى الدهر مالا اغالبه

تمزقنا ايدى الزمان وجدنا رسول الذى عم الانام مواهبه

و نيز در ناسخ گويد كه چون بغارت خيام طاهرات پرداخته اند عمر سعد برسيد زنان اهلبيت بر روى او صيحه زدند و سخت بگريسته اند عمر سعد فرمان كرد كس بخيمه زنان نشود و آن جوان بيمار را كس تعرض نكند و هيچكس از اين خيام بيرون نشود اهل بيت گفته اند حكم كن كه آنچه از ما برده اند مسترد دارند تا بتوانيم سر و روى پوشيده داريم عمر سعد حكم كرد كه هرچه بردند مسترد دارند ولى ابدا كسى چيزى رد نكردند ام كلثوم بگريست و اين اشعار بسرود

فقد نقضت مني الحيوت و اصبحت على فجاج الارض من بعدكم سجنا

قفوا و دعونا قبل بعدكم عنا وداعا فان الجسم من اجلكم مضنى

سلام عليكم ما امر فراقكم فيا ليتنا من قبل ذا اليوم قد متنا

و انى لارثى للغريب و اننى غريب بعيد الدار و الاهل و المغنا

اذا طلعت شمس النهار ذكرتكم و ان عزبت جددت من اجلكم حزنا

لقد كان عيشى بالاحبته صافيا و ما كنت ادري ان صحبتنا تفنى

فو اللّه قد ضاق اشتياقى اليكم و لم يدع التغميض لى بعدكم جفنا

و قد بارحتنى لوعة البين و الاسى و قد صرت دون الخلق لي مفزعا سنا

و قدر حلوا عنى احبة خاطرى فما احد منهم على غربتى حنا

ص: 249

(قالت يا اهل الكوفه سوئة لكم مالكم خذلتم حسينا و قتلتموه و انتهيتم امواله و ورثتموه و سبيتم نسائه و نكبتموهن فتبالكم و سحقا ويلكم ا تدرون اى دواه دهتكم و اى وزر على ظهوركم حملتم و اى دماء سفكتموها و اى اموال نهبتموها و اى كريمة سبيتموهن و اى صبية سلتبموهن قتلتم خير رجالات بعد النبى و نزعت الرحمة من قلوبكم الا ان حزب اللّه هم الفائزون و حزب الشيطان هم الخاسرون ثم قالت.

قتلتم اخي صبرا فويل لامكم ستجزون نارا حرها يتوقد

سفكتم دماء حرم اللّه سفكها و حرمها القرآن ثم محمد

الافا بشروا بالنار انكم غدا لفى سقر حقا يقينا مخلد

و انى لابكى فى حيوتى على اخى على خير من بعد النبى مولد

بدمع غريز مستهل مكفكف على الخدمنى دائما ليس يجمد

يعنى ام كلثوم مى فرمايد اى اهل كوفة قبيح باد روهاي شما چه پيش آمد شما را كه از نصرت حسين دست باز داشتيد و او را مخذول كرديد تا اينكه او را شهيد كرديد و اموال او را غارت كرديد و آنرا ميراث خود بحساب گرفتيد و عيالات او را اسير كرديد و آنها را برهنه و دچار بدبختى نموديد اف باد بر شما و دور باد رحمت حق از شما اى واي بر شما آيا ميدانيد چه مصيبتى بزرك بر سر پا كرديد و چه گناه عظيمى بر پشت خود حمل داديد و چه خون طاهرى را ريختيد و چه امواليرا غارت كرديد و چه دختران پرده نشين و بانوان آل طه و يس را أسير كرديد كشتيد كسى را كه بهتر از همه جهانيان بود بعد از رسول خدا و از سؤ كردار شما رحمت از دلهاى شما برطرف گرديد و دچار قساوت و ضلالت شديد همانا حزب خداوند فائز و رستگارند و حزب شيطان خاسر و زيان كار مادرهاي شما بعزايتان به نشيند بسختى كشتيد برادر مرا بزودى جزا داده خواهيد شد بآتشيكه خاموش شدني ندارد و ريختيد خونيرا كه خداوند متعال و قرآن و رسولخدا آنرا حرام كرده بود همانا بشما بشارت بدهم كه فرداي قيامت در قعر جهنم مخلد خواهيد بود و من تا زنده هستم بر برادرم ميگريم كه او بهتر مولودى

ص: 250

بود بعد از رسولخدا با شكيك چون سيل جارى بصورت من متراكم باشد و هرگز خشك نشود و اين سوز ناله و آه ساكن نگردد.

ص: 251

ص: 252

و جماعتى نيز از جوانان سيبور رهينۀ خاك شدند در اين وقت ام كلثوم فرمود اين بلد را نام چيست گفته اند سيبور فقالت اعذب اللّه شرابهم و ارخص اسعارهم و رفع ايدى الظلمة عنهم.

ابو مخنف گويد از اثر دعاي ام كلثوم اگر جهان همه انباشته ظلم و جور بودى در اراضى ايشان جز آيت نعمت و بذل و رايت قسط و عدل افراشته نگشتى.

ص: 253

است كفت حاجت چيست فرمود اينك شهر دمشق است ما را از دروازه اي داخل كن مردمان كمتر انجمن باشند و سرهاى شهدا را بگو از ميان محملها دور كنند تا مردم بنظارۀ سرها اشتغال ورزند و كمتر بحرم رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم بنگرند شمر كه خميرمايه شرارت بود چون مقصود آن مخدره بدانست يكباره برخلاف مقصود آن مخدره كمر بست فرمان داد تا سرهاى شهدا را در خلال محملها جاي دهند و ايشان را از دروازۀ ساعات كه مجمع رعيت و رعات است درآورند تا مردم بيشتر بر آنها نظاره بنمايند.

و در ناسخ گويد در آنحال شمر حامل سر حضرت حسين ع بود همى گفت (انا صاحب رمح طويل انا قاتل الدين الاصيل انا قتلت ابن سيد الوصيين و اتيت براسه الى يزيد امير المؤمنين) .

ام كلثوم چون بشنيد كه شمر دارد افتخار ميكند و ميگويد من صاحب نيزۀ بلند و كشندۀ فرزند ارجمند سيد اوصياء و قتال كنندۀ با دين اصيل پايه بلند مى باشم يك باره آتش خشمش زبانه زدن گرفت فرمود (و فيك الكثكث يا لعين بن اللعين الا لعنة اللّه على الظالمين يا ويلك ا تفتخر علي يزيد الملعون بن الملعون بقتل من ناغاه فى المهد جبرائيل و من اسمه مكتوب على سرادق عرش الجليل و من ختم اللّه بجده المرسلين و قمع بابيه المشركين فاين مثل جدى محمد المصطفى و ابى على المرتضى و امى فاطمة الزهرا صلوات اللّه و سلامه عليهم اجمعين.

يعنى خاك بر دهانت باد اى ملعون لعنت خداوندى بر ستمكاران واى بر تو آيا فخر ميكنى بر يزيد ملعون كه بقتل رسانيدى كسيرا كه جبرئيل در گهواره براى او ذكر خواب ميگفت و نام گراميش در سرادق عرش جليل پروردگار مكتوب است كشتى كسيرا كه خداوند متعال بجدش رسولخدا پيغمبرى را خاتمه داد آيا افتخار تو اين است كه بقتل رسانيدى كسيرا كه پدرش نابودكنندۀ مشركين بود كجا جدى و پدرى و مادرى مثل جد و پدر و مادر من بدست شود خولى اصبحى كه نگران اين بيانات بود گفت با ام كلثوم تا بين الشجاعة و انت بنت الشجاع يعنى تو هرگز از شجاعت

ص: 254

سر برنتابى همانا تو دختر مرد شجاعى باشى.

و در ترجمه عليا مخدره زينب ياد كرديم داستان كنيز خواستن مرد سرخ موى و در آخر روايت سيد در لهوف چنين است فقالت ام كلثوم الحمد للّه الذى عجل لك العقوبة فى الدنيا قبل الاخرة فهذا جزاء من يتعرض لحرم رسول اللّه) هكذا في عاشر البحار ايضا.

ص: 255

و زين العابدين بقيد دل و رامو قتله اهل الخئوتا

فبعدهم على الدنيا تراب كأس الموت فيها قد سقينا

و هذا قضى مع شرح حالى الا ياسا معون ابكوا علينا

و لا يخفى كه اين اشعار در كتب مقاتل مشتمل بر زياده و نقيصه است و در بعضي از آنها اشعار ذيل را اضافه دارد

خرجنا منك و لاهلين جمعا رجعنا لا رجال و لا بنينا

و كنافى خروج بجمع شمل رجعنا حاسرين مسلبينا

و كنافى امان اللّه جهرا رجعنا بالقطيعة خاثفينا

و مولانا الحسين لنا انيس رجعنا و الحسين به رهينا

فنحن الضايعات بلا كفيل و نحن النائحات على اخينا

و نحن السائرات على المطايا نشال على جمال المبغضينا

و نحن بنات يس و طه و نحن الباكيات على اخينا

و نحن الطاهرات بلا خفاء و نحن المخلصون المصطفونا

و نحن الصابرات على البلايا و نحن الصادقون الناصحونا

آنگاه بر سر قبر مادرش زهرا آمد و از بنك ناله و عويل شور محشر برپا كرد مردم گريبان ها چاك زدند صورتها خراشيدند ناله وا حسيناه بچرخ برين رسانيدند در آنوقت ام كلثوم با چشم پرآب و قلب كباب بر سر قبر مادر اين مرثيه بگفت كه سنك را آب و آب را كباب نمود

افاطم لو نظرت الي السبايا بناتك فى البلاد مشتتنيا

افاطم لو نظرت الي الحبارى و لو ابصرت زين العابدينا

افاطم لو رايت بتا سهارى و من سهر لليالى قد عيينا

افاطم ما لقيت من عداك فلا قيرات مما قد لقينا

فلو دامت حيوتك لم تزالى الى يوم القيمة تند بينا

ص: 256

ص: 257

سكينه را مدت هشتاد سال زندگانى اتفاق افتاد والدۀ ماجده اش رباب دختر امر القيس است كه بعد از اين ترجمه او بيايد.

اقول و تاييد ميكند قول ايشان را خبريكه در ترجمه خواهرش فاطمه عنقريب ذكر خواهد شد كه جناب سيد الشهداء سكينه را در معرض نكاح درآورد و تا دختر نه سالرا تمام نكند پدر هرگز او را بمعرض نكاح در نمى آورد و اين قصه قبل از وقعۀ كربلا بوده است بمدتى.

و مرحوم حاجى محمود نظام العلماء در كتاب شهاب الشاقب عمر آن مخدره را در زمين كربلا بيست ساله مى داند بنابراين عمر آن مخدره هفتاد هفست سال مى شود و اللّه العالم.

ص: 258

بن حزام بن خويلد آن مخدره را كابين بست و از او پسرى آورد نام او را عثمان نهاد كه قرير ميگفته اند و در كتب انساب عقبي از براى عليا مخدره ذكر نميكنند معلوم ميشود آندختر كه از مصعب داشته و اين پسر هردو بلاعقب وفات كردند

و سيد مؤمن شبلنجى شافعى در نور الابصار گويد كانت سكينه رضي اللّه عنها من الجمال و الادب و الفصاحه بمنزلة عظيمه و كان منزلها مالف االادباء و شعراء و تزوجت عبد اللّه بن الحسن السبط ع فقتل عنها بالطف قبل ان يدخل بها ثم تزوجها مصعب ابن الزبيروا مهرها الف الف درهم الخ اين عبارت فقط نام دو شوهر بيشتر ذكر نكرده است.

و گفته كه عبد اللّه بن الحسن قبل از اينكه با او همبستر بشود بدرجۀ رفيعه شهادت رسيد و آنچه محقق است اين است كه أن مخدره دو شوهر يا سه شوهر كرده است اما از اولاد او چيزى در دست نيست.

ص: 259

ابن قتيبة گويد و لها السيرة الجميلة و الكرم الوافر و العقل التام

و ابو الفرج اصفهانى در آغانى گويد سكينه در عزيزه بلاغت و ملكه فصاحت نصيبى عظيم داشتۀ در سخن سنجى و شعرشناسى كه آنرا صناعت نقد شعر گويند از اساتيد زمانه بوده و چندين روايت بنظر رسيده كه مشاهير اهل سخن و كبراء شعراء آن عصر نتايج طبع خود را بخاطر شريف آنحضرت عرضه ميداشته اند و بانتقاد و داورى آن بزرگوار متقاعد ميشدند.

قالت سكينه دخلت على مصعب بن زبير و انا احسن من النار الموقدة فى الليلة القرقر يعنى مرا بشرط زنى بر مصعب بن زبير وارد ساخته اند در حاليكه من از آتش آنچنانيكه در شب بسيار سرد برافروزند نيكوتر بودم

و سفيان ثورى گويد از آثار علو همت و جود حضرت سكينه آنكه وقتى برادرش حضرت على بن الحسين براى حج يا عمره از مدينه بسمت مكه روانه شد خواهرش حضرت سكينه بنت الحسين از آذوقۀ سفر سفره اى ساخت كه يك هزار درهم صرف آن كرده بود و آنرا نزد برادرش على بن الحسين فرستاد ولى آن بزرگوار همين كه بر ظهر حره رسيدند بفرمود تا آن سفره را بدان تكلف تام از هم باز كردند و بر فقراء و مساكين بخش كردند

و در جلد محرم وقايع الايام خيابانى ص ٣٧4 گويد كه از سفيان نيز مرويست كه گفت سكينه بنت الحسين عليها سلام را ديدم كه از مناسك حج برمى جمره مشغول بود همين كه جمره بيفكند هفتمين از دستش بر زمين افتاد و آن خاتون بزرگوار از برداشتن سنك ديگر چون متضمن عار بود انگشتر خويش را بجاى جمره سابعه بيفكند.

ص: 260

ميگويد حضرت سكينه را در شعر كسى باو پيشى نگرفت و هرگاه كيسوان خود را بطرز مخصوصى بر هم مى پيچيد آنرا طره و جمه سكينه ميگفته اند و چندان زيبا بود كه نظير آنرا كسى نديده بود چون اين معنى منحصر بآن مخدره بود هرگاه مردى چنين ميكرد عمر بن عبد العزيز فرمان ميكرد كه او را با تازيانه ادب كنند پس از آن سر او را بتراشند و ظاهرأ اين كار براي حفظ حرمت عليا مخدره سكينه بوده است.

يا اين كه اين عمل مختص بزنان است مردان نبايد مرتكب آن بشوند و و اللّه العالم.

و نيز در اغانى گويد كه حضرت سكينه در مجلسى بود كه در آن مجلس دختر عثمان بن عفان حاضر بود در آن هنگام دختر عثمان گفت انا بنت الشهيد حضرت سكينه خاموش بود تا مؤذن گفت اشهد ان محمدا رسول اللّه در اين وقت حضرت سكينه فرمود اين پدر من است يا پدر تو است دختر عثمان شرمسار كرديد و گفت لا افخر عليكم ابدا من ديگر هرگز بشما فخريه نخواهم كرد.

و نيز گويد كه جماعتي از مردم كوفه آمدند كه بر آن مخدره سلام بنمايند فقالت اللّه يعلم انى ابغضكم قتلتم جدي عليا و قتلتم ابى الحسين و اخى عليا و زوجى مصعبا باي وجه انتم تلقوننى ايتمتونى و ار ملتمونى

و نيز گويد بعضى بر حضرت سكينه ايراد كردند جدۀ تو فاطمۀ زهرا است و تو مزاح مى كنى و خواهر تو فاطمه مزاح نميكند فرمود چون او را هم اسم جده ام زهرا قرار داده اند و مرا هم اسم جده ام آمنه بنت وهب قرار داده اند كه زمان بعثت را درك نكرد و لا يخفى كه آنسؤال اين جوابرا لازم دارد هرگز جاى همچه سئوالى نبود چه آنكه در روايت هست الناس معادن كمعادن الذهب و الفضه خداوند متعال هركسرا مزاج و مزاق مخصوصى داده است و فضاتل تكوينيه آنها را بقدرت خود مختلف و بحكمت خرد متفاوت خلق فرموده از اين جهت كردار و گفتار و حالات و انوار آنها با هم ديگر فرق كلي دارد نهايت مكلف اند كه آن كردار و گفتار و حالات خود را موافق دين مقدس اسلام قرار بدهند.

و نيز گفته ابن مطير خالد بن عبد الملك بن حارث بن حكم هنگامى كه امارت

ص: 261

مدينه داشت در روز جمعه بالاى منبر سب و شتم امير المؤمنين مي نمود اين خبر بحضرت سكينه رسيد هرجمعه ميآمد و در مقابل ابن مطير ميايستاد هرگاه او حضرت امير را سب ميكرد حضرت سكينه با كنيزان خود اين مطير را سب ميكردند و چون ابن مطير بآن مخدره دست نداشت فرمان ميكرد بملازمان خود كه كنيزان آن مخدره را آسيب برسانند و آنها را بزنند.

و در مشكوة الادب گويد هرگاه حضرت على بن الحسين عليه السّلام بحج بيت اللّه مشرف ميشد حضرت سكينه پنجاه دينار تقديم ميكرد.

و در خصائص فاطميه گويد كه مصعب بن زبير عايشه دختر طلحه را نكاح كرده بود و هميشه با سكينه خاتون كه ضرۀ او بود خصومت داشت و هرسال بحج ميرفته اند و در راه حج انفاق مال كثير مى نمودند و منادي سكينه پيوسته او را ميخواند.

عايش يا ذات البغال الستين ان شئت تحجين كذا تحجين

اى عايشه دختر طلحه كه صاحب شصت قاترى اگر حج ميكنى چنين حج ميكن چون آنمخدره هنگام مسافرت بحج سفرۀ او هرعالى و دانى ازاد بود و پير و برنا همه برخوردار ميشدند و از نوال نعم او كامياب و شاداب ميگرديدند و كسى نبود از اهل مدينه كه از او بهره مند نشوند.

ص: 262

بهم ما ازال له قرينا كان القلب ابطن حرجمر

على بكراخى فارقت بكرأ و اي العيش يصلح بعد بكر

چون اين اشعار بعرض سكينه رسانيدند فرمود اين بكر كدام است شمايل او را بشرح كردند.

فرمود اين همان سياه هست كه گاهى در جضرت ما عبور ميداد گفته اند جز او نيست قالت عليها سلام طابت بعده كل شيى حتي الخبزو الزيت.

گويند در مجلس وليد بن يزيد بن عبد الملك اين اشعار را تغنى ميكردند مغنى را گفت قائل اين شعر كيست عرض كردند عروة بن اذنية گفت بر غم عروة بن اذينة هم اكنون بعد از بكر ما بدين عيش مهنا اندريم.

و در خبر است كه جماعتى از شعراء حجاز سفر شام كردند و بر هشام بن عبد الملك درآمدند از ميان آنجماعت عروة بن اذينة را بشناخت و او مردي قليل البضاعة و كثير القناعة بود گفت اي عروه اين شعر تو گفته اى.

لقد علمت و ما الاسراف من خلقى ان الذي هو رزقى سوف ياتينى

اسعى اليه يغنيني تطلبه ولو قعدت اتانى لا يعينى

همانا نمى بينم كه آنچه ميگوئى بكار بندى چه در شعر خبر ميدهى كه اگر من در طلب رزق نروم رزق بطلب من مى آيد و اينك در طلب رزق از حجاز بشام تكتاز كردى عروه گفت يا امير المؤمنين مرا نيكو موعظه كردى و حق موعظت را بنهايت بردى و آنچه روزگار از خاطر من سترده بود فرياد من آوردى اين بگفت و از نزد هشام بيرون شد و بى توانى برنشست و طريق حجاز پيش داشت آنروز هشام بشام برد و شبانگاه از خواب انگيخته شد و ياد از عروه كرد در خاطر گذرانيد كه او مردى عالم و شاعر است چگونه از زيان زبان او ايمن ميتوان بود بام دادان از وى پرسش كرد گفته اند مراجعت بحجاز كرد هشام گفت عروة راست گفته است كه ميگويد اگر تو در طلب رزق دق الباب نكنى او بسوى تو شتاب گيرد و غلام خويش را پيش خواند و دو هزار دينار زر سرخ او را سپرد و فرمان داد كه از دنبال عروه بشتاب تا كجا او را دريابى اين

ص: 263

زر را تسليم او كن غلام چند كه شتاب كرد وقتى عروه را دريافت كه داخل بيت شد در بكوفت عروه سر بيرون كرد و آن عطا بستد و بغلام گفت امير را از من سلام برسان بگو چگونه ديدى قول مرا در طلب رزق سعى كردم رانده شدم بخانۀ خود باز آمدم رزق از در فراز آمد شاعر اين دو بيت در اين معنى گفته.

مثل الرزق الذى تطلبه مثل الظل الذى يمشى معك

انت لا تدركه متبعا و اذا وليت عنه تبعك

ص: 264

ملحق شو آنگاه گفت جرير كدام است گفت حاضرم گفت اين شعر تو گفته اى.

طرقتك صايدة القلوب و ليس ذا وقت الزيارة فاذهبى بسلامى

تجرى السواك على اعز كانه برد تحدر من بطون غمام

لو كان عهدك كالذى حدثتنا لو صلت ذاك و كان غير ذمام

اني اواصل من اردت و صاله بحبال لا صلف و لا لوام

جرير گفت اين اشعار من است گفت كدام ساعت نيكوتر است از ساعت زيارت سواة لك جعلتها صائد القلوب حتى اذا اناخت ببابك جعلت دونها حجابا الا قلت.

طرقتك صائدة قلوب فمرحبا تفسى فدائك فادخلى بسلامى

جرير گفت سواة لى اقرار كرد كه در شعر خطا رفته جاريه گفت اكنون بگير اين هزار دينار را و باز سراى خويش شو آنگاه گفت كثير غره كدام است گفت اينك منم جاريه گفت گويندة اين شعر توئى

و اعجبنى يا عز منك خلائق كرام اذا عد الخلائق اربع

دنوك حتى يدفع الجاهل الصبي و رفعك اسباب المنى حين يطمع

فو اللّه ما يدرى كريم مطلته انيساك اذ باعدت او بتصدع

قال نعم قالت الجاريه اعطاك اللّه مناك.

و بروايت سبط ابن جوزى جاريه گفت اين شعر را تو گفته اى.

يقر بعينى ما يقر بعينها و احسن شثى ما به العين قرت

كثير گفت اين را من گفتم جاريه گفت محبت را بدين شعر فاسد ساختى همچنان جائزه تو هزار دينار است ماخوذ دار و طريق خويش سپار آنگاه گفت نصيب كدام است گفت اينك منم گفت اين شعر را تو گفته باشى

و لو لا ان يقال صبا نصيب لقلت بنفسى النساء صغار

الا يا ليتنى فامرت عنها و كان يحل للناس القمار

على الاعراض منها و التوانى فان وعدت فموعدها ضمار

بنفسى كل مهضوم حشاها اذا قهرت فليس بها انتصار

ص: 265

تا اينكه گويد چون نصيب گفت اين اشعار من گفته ام جاريه گفت بخدا قسم نيكو نگفتى و عيوب اشعار او را ظاهر كرد پس از آن گفت اين هزار دينار عطاى خود بگير و باهل خود ملحق شو پس از آن جاريه باندرون رفته و بيرون آمد گفت جميل كدام است چون او را بشناخت گفت صاحب من ترا سلام ميرساند و نيك مشتاق تو است هنگاميكه اين اشعار ترا شنبده

فيا ليتنى هل ابتين ليلة بواد القراى انى اذا لسعيد

لكل حديث بينهن بشاشته و كل قتيل بينهن شهيد

سيدۀ من مى فرمايد جزاك اللّه خيرا حديث ما را بجمله خاص بشاشت داشتى و و كشتكان ما را شهيد انگاشتى اينك چهار هزار دينار زر خالص خاص توست ماخوذ دار و طريق سلامت سپار در هر كرت آن كنيزك بحضرت سكينه ميشتافت و شعر آن شاعر را گرفته بعرض ميرسانيد و جائزه مى آورد و پاسخ باز ميداد

ص: 266

فيا رب أن تهلك بثينة لا اعش فواقا و لا افرح بمالى و لا اهلى

جاريه گفت احسنت احسن اللّه اليك و انت القائل

الا ليتنى اعمى اصم تقودنى بثينة لا يخفى على مكانها

قال نعم قالت قد رضيت من الدنيا ان تقودك بثينة و انت اعمى و اصم قال نعم ثم دخلت الجاريه و خرجت و معها مدهن فيه غالية و منديل فيه كسوة و صرة فيها خمسماۀ دينار فصبت الغالية على رأس جميل حتى جري علي لحيته و دفعت ألبه الصرة و الكسوة و امرت لكل واحد من اصحابه بماة

ص: 267

ص: 268

در آن روز حضرت سكينه هيچيك از اين اشعار را نه پسنديد و هيچيك آنها را نه ستود.

ص: 269

ان العيون الذى فى طرفها مرض قتلتنا ثم لم يحسيين قتلانا

يصرعن ذا اللب حتى لا حراك به و هن اضعف خلق اللّه اركانا

فرزدق عرض كرد اي دختر رسولخدا مرا بر شما حقى عظيم است بيابانها پيمودم و از مكه بحضرت تو آمدم آيا مرا پاداش اين است كه دروغ زن خوانى و دست بازند همى كه يك شعر در اين حضرت قرائت كنم اكنون كار بر من سخت افتاد بزحمت و صعوبت روز بشب ميبرم و از مدينه بيرون نميروم تا در اين سختى جان سپارم حضرت سكينه بخنديد و آغاز ملاطفت فرمود و كنيزكى باو عطا نمود و گفت اين كنيزك را نيكو بدار زيرا كه من ترا بر خويش برگزيدم.

و بروايتى گفت و لعلى لا افارق المدينه حتى اموت فان انامت تأمرين تبكفيني فى ثياب هذه و اشار الى جارية من جواريها كانها تمثال فضحكت سكينه و قالت هى لك و ضمت اليها جارية و كسوة

ص: 270

ص: 271

فرو رفت من چون اين حالت بديدم گريه گلوى مرا گرفت ولى خود را ضبط نمودم و سر بجانب آسمان كردم عرض كردم

(أللهم انهم خذلونا فاخذ لهم و لا تجعل دعائهم مسموعا و سلط عليهم ألفقر و لا ترزقهم شفاعة جدى يوم القيمة) -

گفتم پروردگارا دعاء اين جماعت را مستجاب مكن و فقر را بر آنها مسلط فرما و آنان را از شفاعت جدم محروم نما در اين وقت عمه أم أم كلثوم مرا ديد گفت ترا چه ميشود قصه را نقل كردم از براي او سيلاب اشك او روان شد و فرمود اين الخلاص من الاعداء پس صدا بناله بلند كرد پدرم چون صداي گريۀ ايشان را شنيد برخواست و بسوى خيمه آمد با چشم اشكبار فرمود اين ناله و گريه چيست عمه أم پيش آمد يا أخى ردنا الى حرم جدنا فقال ابى يا اختاه ليس لى الى ذلك سبيل قالت فذكرهم قراتبك الح آنچه در ترجمه حضرت زينب ذكر شد.

ص: 272

كسى كه برادرش كشته شده است و پدرش بى ياور و ناصر از وطن دور افتاده است فقال الامام انا للّه و انا اليه راجعون

و فاضل دربندى در اسرار الشهاده خبر طولاني راجع بعطش سكينه و آب آوردن برير و پاره شدن مشك و ريختن آب نقل كرده است حقير چون بكلى اعتماد بر آن كتاب ندارم فلذا عنان قلم از نقل آن باز كشيدم

ص: 273

لقد كان القطا بارض نجد قرير العين لم يجد الغراما

تولته البزاة فهيمته و لو ترك القطا لقفا و ناما

ص: 274

قصيده فارسيه

زينت عرش برين چون تنش افتاد بخاك خاك در بر چه گرفت آن بدن و سينه چاك

رتبه خاك شد از عرش فزون زان تن چاك بزمين عرش برين گفت كه يا ليت فداك

اسب بي صاحب شه سوى حرم گشتروان ناتوان شيهه زنان ناله كنان اشك فشان

با سر و پاى برهنه چه بديدند زنان. . . . از سراپرده دويدند برون ناله كنان

ذو الجناح آمد و زخمش بتن از حد افزون پر برآورده ز تير بدنش غرقه خون

خجل از اهل حرم منفعل از بخت زبون كه چرا آمده بى راكب و با زين نگون

توسن شه چه بدين سان بدر خيمه رسيد بانوان حرم محترم شاه شهيد

آن يكى موى گشودد كري جامه دريد شور محشر بصف ماريه گرديد پديد

بى پدر دختركانش بدو صد ناله و آه گردن كج دل خون با رخ رخشنده چه ماه

آمدند و بنمودند بسر خاك سياه بركشيدند ز دل غلغله وا ابتاه

اختر برج حيا دختر شاه شهدا نازپرورده سكينه گهر درج وفا

عندليبانه فغان كرد و درآمد بنوا گفت ايرفرف معراج سعادت بخدا

يك دم از راه وفا بين بدو چشم تر من راست گو كو پدر بيكس و بى ياور من

بردى و باز نياورديس از چه بر من بلكه كرده است فلك خاك سيه بر سر من

لجۀ خون شدۀ بى فلك نجاة آمده اى شاهرا بردى و تنها ز فرات آمده اى

پدر من بكجا رفت و چه آمد بسرش واى بر حال دل دختر خونين جگرش

ما يتيمان چه كنيم از الم بى پدري در بيابان بلا درد و غم و خون جگرى

ص: 275

تا آنكه جميع حاضران از دوستان و دشمنان را بگريه آورد و از بسيارى گريه مدهوش گرديد تا آنكه آنمحنت زده را بجبر از آن بدن مطهر جدا كردند.

و در ناسخ گويد هريك از اهل بيت جسد شهيديرا در بركشيده و زارزار بگريسته اند سكينه دختر حسين (ع) جسد پاره پاره پدر را دربر كشيد و سينه خود را بر سينه مبارك آن حضرت بچسبانيد و بعويل و ناله كه دل سنك خاره را پاره پارۀ مى كرد مى ناليد و ميگريست عمر سعد فرمان داد كه اهلبيت را از قتلگاه دور كنند و برنشانند اهل بيت را را بتهديد و تهويل از قتلگاه دور كردند و سكينه را بزجر و زحمت تمام از جسد مبارك پدر باز گرفته اند و دختران پيغمبر را بى وطا و هودج سوار كردند و بعضى را در محملها و هودجهاى بى پرده و پوشش جاى دادند.

و شيخ جليل تقي الدين ابراهيم بن عاملى كفعى قدس سره در مصباح در فصل خطب گويد.

قالث سكينه لما قتل الحسين (ع) اعتنقته فاغمى على فسمعته يقول

شيعتى ما ان شربتم رى عذب فاذكرونى او سمعتم بغريب او شهيد فاندبونى

فقامت مرعوبه قد قرحت ماقيها و هى تلطم على خديها و اذا بهاتف يقول

بكت الارض و السماء عليه بدموع غزيرة و دماء

يبكيان المقتول فى كربلاء بين غوغاء امة ادعياء

منع الماء و هو منه قريب عين ابكى الممنوع شرب الماء

و در دمعته الساكبة گويد ان سكينه انكبت على جسده الشريف و شهقت شهقات حتى غشى عليها قالت سكينه فسمعته فى غشوتى يقول.

شيعتى ما ان شربتم ماء عذب فاذكروني او سمعتم بغريب او شهيد فاندبوني

و انا السبط الذى من غير جرم قتلونى و بجرد الخيل بعد القتل عمدا سحقونى

ليتكم فى يوم عاشوراء جميعا تنظروني كيف استسقى لطفلى فابوا ان يرحمونى

و سقوه سهم بغى عوض الماء المعين يا لرزء و مصاب هد اركان ألحجون

و بلهم قد جرحوا قلب رسول الثقلين فالعنوهم ما استطعتم شيعتى فى كل حين

ص: 276

شيخ العراقين در معواج المحبه

سكينه دختر آن شاه لولاك ز جزع ديده مرجان ريخت بر خاك

هميگفت اى شه با شوكت و فر ترا سر رفت و ما را افسر از سر

دمى برخيز حال كودكان بين اسير و دستگير كوفيان بين

همه جور و ستمهائيكه ديدى بجسم بى سر بابا شمردى

برنج و زحمت افزون ز تعداد بكعب نيزۀ آن قوم زنا زاد

دوباره جان ز جسم شاه بى سر جدا كردند آن قوم ستمگر

شيخ صالح كوازحلى گويد

رقدوا و ما مرت بهم سنة الكري و غفت جفونهم بلا اغفاء

متوسدين من الصعيد صخوره متمهدين حرارة الرمضاء

متدثرين بكربلا سلب القنا متزملين على الربى بدماء

خضبوا و ما شابوا و كان خضابهم بدم من الاوداج لا الحناء

و مغسلين و لا مياه لهم سوى عبرات ثكلى حرة الاحشاء

اصواتها بحت و هن نوائح يندبن قتلا هن بالايماء

و تقول عاتبة و ما عسي يجدى عتاب موزع الاشلاء

قد كنت للبعداء اقرب منجد و اليوم ابعد هم عن القرباء

ما ذا اقول اذا التقيت بشامت انى سبيت و اخوتى بازائى

ما كنت احسب ان يهون عليكم ذلي و تسييرى الى الاعدائى

هذى يتا ماكم تلوذ ببعضها و لكم نساء تلتجى بنساء

ص: 277

جودى گويد

بابا بنگر سوز دل و چشم فكارم از كوى تا عازم بسوى شام خرابم

نگذشته ز قتل تو زمانيكه به بستند اين قوم جفا بيشة بزنجير و طنابم

اينك زندم كعب نى اين سيلى بيداد فرياد كه هرلحظه ز قومى بعذابم

بابا ز تو هرلحظه مرا بود سئوالى از چيست كه اكنون ندهى هيچ جوابم

بردار سر از خاك ببين قوم جفاجو بردند ز سر معجر و از چهره نقابم

ز افتادن سرو قد اكبر بروي خاك يك باره برون رفته ز دل طاقت و تابم

زان تير كه جا كرده بحلق على اصغر در ناله چه ليلا و در افغان چه ربابم

وله ايضا

چرا بى سر فتاده پيكر تو چه حالست اين بميرد دختر تو

پدر نگذاردم شمر ستمگر كه جا سازم دمى اندر بر تو

سليمانى چرا در اين بيابان چه شد انگشت و كو انگشتر تو

ميان آفتاب گرم سوزان چرا عريان فتاده پيكر تو

بكهنه پيرهن كردى قناعت كه بيرون كرد او را از تن تو

ص: 278

پزيرفت زر بگرفت و پيشتر شتافت تا اينكه گويد آنها را از طريق خيزران بشهر شام درآوردند.

مردى گفت چه نيكو اسيرانى كه ايشانند آيا از كدام شهر و كدام بلدند سكينه فرمود نحن اسارى آل محمد صلّى اللّه عليه و اله و سلّم.

ص: 279

و خود را در باغى سبز و ريان ديدم و در آن باغ قصرى بود و پنج تن از مشايخ را ديدم وصيفيرا را گفتم مرا خبر ده كه اين قصر از كيست گفت از پدرت حسين است كه خداوند متعال او را در ازاي صبر و شكيبائى عطا كرده است گفتم اين مشايخ كيستند گفت اول آدم ابو البشر دوم نوح نبى (ع) سوم ابراهيم چهارم موسى كليم گفتم آن پنجم كيست كه دست بر لحيه مبارك دارد و با كمال حزن و اندوه اشك ميبارد گفت اى سكينه تو او را نميشناسى او جد تو رسولخدا ميباشد گفتم بكجا ميرود گفت بنزد پدرت حسين گفتم سوگند با خداى بنزد جدم ميروم و او را آنچه بر ما گذشت آگهي ميدهم پس بنزد او شتافتم و گفتم (يا جدا قتلوا و اللّه رجالنا و سفكو و اللّه دمائنا و هتكت و اللّه حرمتنا و سلبو و اللّه حريمنا و حملنا على الاقتاب من غير وطاء تساق الى يزيد.

پس رسولخدا مرا دربر كشيد و روى بآدم و نوح و ابراهيم و موسى آورد ثم قال لهم اما ترون الي ما صنعت بولدي من بعدى اين وقت وصيف گفت اى سكينه لختى ساكت باش كه رسولخدا را سخت غمنده كردى و گريان ساختى در اين وقت يزيد لطمه بر چهرۀ خويش بزد و بگريست فقال مالى و لقتل الحسين پس سكينه فرمود جدم از نظرم مفقود شد متفكر بجاي ماندم اين وقت جدم على بن ابى طالب را ديدار كردم كه شمشير خؤد را بدست گرفته و ايستاده من فرياد برآوردم كه يا جدا سوگند با خداى كه پسر تو بعد از تو كشته گشت آنحضرت بگريست و مرا بسينه چسپانيد و و قلل يا بنيه صبرا و اللّه المستعان فرمود اى فرزند طريق صبر و شكيبائى پيش دار كه خداوند متعال يار و ياور شما است اين هنگام ناپديد شد و ندانستم بكجا رفت من متحير بماندم ناگاه دري از درهاى آسمان كشاده شد و فرشتگان از آنجا فرود شدند و فوجى از پس فوجى بزيارت سر پدرم نازل گشته پس وصيفى دست من بگرفت و بقصر درآورد پنج زن نگريستم كه خداوند نهاد ايشان را نيكو داشته و سرشت ايشان را با نور انباشته و در ميان ايشان زنى با عظمت ديدم كه موي سر پريشان ساخته و جلباب سياه در برساخته و پيراهن خون آلود بدست گرفته و زنان ديگر در قيام و قعود اقتفا بدو كنند وصيف را گفتم اين زنان با اين محل و مكان كيستند وصيف گفت نخستين حوا ام البشر دوم

ص: 280

مريم بنت عمران سوم خديجۀ كبرى چهارم هاجر مادر اسماعيل يا ساره زوجه ابراهيم و آن زن كه پيراهن خون آلود بدست گرفته و در قيام و قعود زنان اقتفا بدو كنند سيدۀ نساء فاطمه زهرا سلام اللّه عليها است چون اين بشنيدم بنزد او دويدم فقلت لها يا جدتاه قتل و اللّه ابى و اوتمت اين وقت فاطمه مرا دربر كشيد و بگريست و ديگر زنان بگريسته اند و گفته اند اي فاطمه خداوند ميان تو و يزيد حكومت خواهد كرد و داد خواهد داد.

پس روى با من آورد (و قالت كفى صوتك يا سكينه فقد قطعت نياط قلبى هذا قميص ابيك الحسين لا يفارقنى حتى القى اللّه) چون اين حديث بخاتمه رسيد يزيد را اندوه ندامت ختام خاموشي بر دهان زد-

ص: 281

بنفس زكيه بنيرۀ فاطمه خواهر سكينه است چه فاطمه دختر حضرت حسين عليه السّلام زوجه حسن متنى است و مادر عبد اللّه محض است بالجمله محمد نفس زكيه چهارصد دينار عطارى را داد كه عطر و عود بخريدند و در پيرامون سرير سكينه مجمرها بگذاشته اند و غاليها بينباشته اند اين به بود تا صبح برآمد و بروايتى يحيى بن حسن اين خدمت بپاى برد.

اقول منافات ندارد كه هم نفس زكيه و هم يحيى بن الحسن و هم امام زين العابدين هريك بنوبه خود اين خدمت را كرده باشند.

بالجمله چون صبح شد خالد بن عبد الملك كس فرستاد و رخصت داد كه بر وي نماز گذاريد و بخاك سپاريد شبيبة بن نطاح بر آنحضرت نماز گذارد.

و ابن اثير جزري در كامل رحلت آنمخدره را در سنه ١١٧ گفته و در همان سال خواهرش فاطمة بنت الحسين ع رحلت نمود.

و اما مدفن عليا مخدره صحيح اين است كه در مدينه است و بعضى وفات او را در مكه در طريق عمره دانسته اند و بعضى ديگر ميگويند كه در مقبره باب الصغير شام مدفون است و صندوقى از خشب بر او نصب است كه بخط كوفى مشجر آية الكرسى بر او نوشته اند و در آخر او نوشته است سكينه بنت الملك و كسانى كه خط كوفى نمي توانند بخوانند گمان كرده اند سكينه بنت الحسين است.

و مرحوم شيخ عباس قمى صاحب مفاتيح در سنة هزار سيصد و پنجاه شش هجرى آن خط را قرائت كرده اند هنگامى كه بشام رفته اند فرمودند فالقبر لاحدي بنات الملوك المسمات بسكينة.

ص: 282

و سايط تبليغ را داشته و حمل و دايع امامت و تاديه بعضى از وصيت ظاهره و باطنه شدند ايشان زينب كبرى و ام سلمه چنانچه در ترجمه ايشان سبق ذكر يافت و ديگر اين مخدره فاطمه بنت الحسين (ع) .

چنانچه در بصائر الدرجات محمد بن الحسن الصفار از ابى الجارود روايت كرده كه گفت سمعت ابا جعفر (ع) يقول ان على بن الحسين بن على (ع) مبطونا لا يرون الا لما به فلما حضره الذى حضره دعا انبته الكبري فاطمه فدفع اليها كتابا ملفوفا و وصية ظاهرة (و در بحار بعد از وصيت ظاهرة وصيت باطنة نيز هست) فدفعت فاطمة الكتاب الى على بن الحسين ثم صار ذلك الكتاب الينا و اللّه قال قلت فما فى ذلك الكتاب جعلنى اللّه فداك قال فيه ما يحتاج ولد آدم منذ يوم خلق الى ان تفنى الدنيا و اللّه ان فيه الحدود حتى ان فيه ارش الخدش.

ابو الجارود ميگويد كه من از ابو جعفر امام باقر شنيدم كه ميفرمود هنگام روز عاشورا كه حضرت سيد الشهدا عليه السّلام را وقت شهادت رسيد و در آن وقت پدرم امام زين العابدين عليه السلام بشدت مرض مبتلى بود بقسميى كه گويا هوش نداشت اين وقت حضرت حسين ع طلبيد دختر خود فاطمه كبرى را و باو سپرد كتابى كه سربسته بود و وصيت ظاهره و باطنه باو نمود و آن كتاب را فاطمه به پدرم على بن الحسين (ع) سپرد و آن كتاب فعلا در نزد ماست ابو الجارود گويد من عرض كردم يابن رسول اللّه در آن كتاب چه نوشته است فرمود يا ابا الجارود بخدا قسم آنچه محل احتياج فرزند آدم است از روزي كه خداوند متعال آدم را آفريده است تا هنگامى كه دنيا فانى بشود علم آن در آن كتاب موجود است حتى ارش خدش) و در ساليكه خواهرش سكينه وفات كرد ايشان هم رحلت نمودند.

ص: 283

رسانيدند او را حاضر ساخت و باو فرمود اينك فاطمه و سكينه دختران منند هريك را خواسته باشى با تو كابين بندم حسن شرمسار شد سر بزير انداخت و سخن نكرد حسين عليه السلام فرمود من دختر خود فاطمه را كه با مادرم شبيه هست با تو كابين بستم.

ابو نصر بخارى گويد فاطمه از حسن سه پسر آورد نخستين عبد اللّه كه او را عبد اللّه محض گويند.

دوم ابراهيم كه او را ابراهيم غمر گويند سيم حسن كه او را حسن مثلث گويند و حسن مثنى در يوم طف با لشگر ابن سعد جهاد كرد و زخم فراوان يافت و در ميان كشتگان افتاد گاهى كه سر شهدا را از تن دور ميساخته اند هنوز حسن را رمقى در تن بود اسماء بن خارجة الفزاري كه مكنى بابى حسان بود او را شفاعت كرد و گفت بگذاريد تا خود او درميگذرد و اين شفاعت از بهر آن بود كه مادر حسن مثنى خوله دختر منظور از قبيله فزاره بود چون عبيد اللّه بن زياد آگهى يافت گفت پسر خواهر ابى حسان را باو گذاريد پس ابى حسان حسن مثني را بكوفه آورد مداوا كرد تا صحت يافت و از آنجا روانه مدينه شد تا در مدينه وفات كرد و در آنوقت سى پنج سال از سن او گذشته بود و در بقيع مدفون گرديد و فاطمه تا يكسال بر سر قبر او خيمه برافراخت و بعزادارى مشغول بود آنگاه بمدينه مراجعت فرمود ناگاه ندائى شنيد كه گوينده اى گفت هل وجد و ما فقدوا ديگرى در جواب او گفت بل يئسوا فانقلبوا بالجمله ترجمه او را در فرسان الهيجا ذكر كرده ام.

و حسن مثنى بنا بگفته ابو نصر بخاري علاوه بر سه پسر مذكور دو دختر هم از فاطمه آورد يكى زينب و ديگري ام كلثوم و از عبد اللّه محض محمد نفس زكية و ابراهيم قتيل باخمرا بوجود آمد.

و زوج دوم فاطمه بنت الحسين عبد اللّه بن عمر بن عثمان بن عفان بود و محمد ديباج از وي متولد گشت و او را ابو جعفر منصور بقتل رسانيد و بعد از عبد اللّه عبد الرحمن بن ضحاك بن قيس الفهرى كه حكومت مدينه داشت خواست تا فاطمه را خطبه كند آن حضرت رضا نداد اين كار بر عبد الرحمن ناگوار افتاد و ساخته خصومت و زحمت فاطمه

ص: 284

گشت و كار بر آن مخدره سخت گرفت فاطمه از در شكوى بسوى يزيد بن عبد الملك مكتوب كرد و كسيل شام داشت يزيد بن عبد الملك غضبان گشت و برآشفت و گفت بمن رسيده است كه عبد الرحمن متعرض دختران رسولخداى گشته كيست كه خبر عزل او را بمن باز دهد و حال آنكه من بر فراز اين فراش باشم پس كس بمدينه فرستاد تا او را از عمل باز كرد و اموال او را بجمله مأخوذ داشت چنانكه در سختى و فقر جان بداد بالجمله فاطمه بجمال زيبا و كمال تقوى و بلوغ فضايل و محاسن اخلاق نظيرى و عديلى نداشت و اژ كمال حسن و بهاء او را حور العين ميگفته اند.

والده اش ام الحق يا ام اسحق دختر طلحة بن عبيد اللّه التيمى است.

ص: 285

برگرفت و خلخال از پاى من بدر آورد و سخت ميگريست گفتم ايدشمن خدا چرا ميگري گفت چگونه نگريم و حال آنكه جامۀ دختر پيغمبر را بغارت ميبرم گفتم دست باز دار و اين جامه بجاى گذار گفت بيم دارم ديگرى بيايد و اين جامه بربايد اين بگفت و بنهب پرداخت چندان كه ملاحف از پشت ما بكشيد و برفت بسوي خيمهاي ديگر پس خون از سر و روى من روان شد.

و آفتاب بر سر من همى تافت من از هوش برفتم چون بخويش آمدم عمه ام را نگريستم كه بر سر من ميگريد ميگويد اي نور ديده برخيز تا بنگريم بر سر اين عيالات چه آمده است من گفتم (يا عمتاه هل من خرقة استر بها رأسى من اعين النظار فقالت يا نبتاه عمتك مثلك.

چون نگران شدم سر او را نيز برهنه ديدم و از ضرب نيزه و تازيانه بدن مباركش سياه بود پس باتفاق روان شديم و بهيچ خيمه داخل نشديم الا آنكه غارت زده و منهوب بود و برادرم على بن الحسين عليهما السلام بر وى درافتاد بود از كثرت جوع و عطش ديگر توانائى جلوس نداشت ما بر او گريستيم و او بر ما گريست

و نيز فاطمه بنت الحسين گويد كه چون غل جامعه بگردن برادرم زين العابدين گذاردند فرمود چون نظرم باين غل جامعه افتاد ياد غلهاى آتشين جهنم كردم از اين جهت گريه من شديد شد.

ص: 286

الكذب و ان اقول فيك خلاف ما انزلت عليه من اخذ العهود لوصيه على بن ابي طالب العسلوب حقه المقتول من غير ذنب كما قتل ولده بالامس فى بيت اللّه تعالى فيه معشر مسلمة بالسنتهم تعسا لرؤسهم ما دفعت عنه ضيم في حيوته و لا عند مماته حتى قبضته اليك محمود التقية طيب العريكة معروف المناقب مشهور المذاهب لم يأخذ فيك لومة لائم و لا عذل عاذل هديته يا رب للاسلام صغيرا و حمدت مناقبه كبيرا و لم يزل ناصحا لك و لرسولك حتى قبضته اليك زاهدا فى الدنيا غير حريص عليها راغبا فى الاخرة مجاهدا لك فى سبيلك رضيته و اخترته و هديته الى صراط مستقيم اما بعد يا اهل الكوفة يا اهل المكر و الغدر و الخيلاء.

(ترجمه) يعنى فاطمه سلام اللّه عليها فرمود سپاس ميگذارم خداى را بشمار ريك صحرا و سنكپارهاى وادي بحساب حمليك كه فراز عرش تا فرود فرش بميزان خرد ببايد سنجيد گواهى ميدهم كه خداي را شريك و نظيرى نيست و محمد صلّى اللّه عليه و اله و سلّم بنده و رسول اوست و گواهى ميدهم كه فرزندان او را در كنار فرات بى كيفر كينه و خونخواهى سر بريد نداى پروردگأر من بحضرت تو پناهنده ام از اينكه بر تو دروغ بزنم و بهتان بندم و بيرون فرمان تو كه پيغمبر خود را فرمودي كه از مردم بيعت بخلافت وصى خود على بن ابى طالب بگيرد سخن گويم همانا بعد از رسول خدا غصب كردند حق او را و كشتند بى جنايتى او را در مسجد كوفه چنانكه كشته اند پسر او را جماعتى كه بدل كافر بودند و بزبان دعوى اسلام داشته اند اى پروردگار هلاك بنما سران ايشان و نابود ساز بزرگان ايشان را كه حيا و ميتا از وى دافع ظلمى و مانع ستمى نگشته اند تا گاهى كه او را ستوده منقبت و پاكيزه سجيت با معارف مذكوره و مناقب مشهوره بحضرت خويش طلب فرمودي اى بار خداى در حضرت تو على را هيچ شناعتي و ملامتى او را جلوگير نشد كه از تقديم عبوديت دست بازدارد با اين كه اندك سال بود هدايت فرمودى او را چون سال خورده گشت بستودى او را و او همواره در راه رضاى تو و رضاى رسول تو و در نصيحت امت رنج برد و با دشمنان دين رزم زد چندان كه از وي خشنود شدى و او را بر صراط مستقيم بازداشتى.

ص: 287

انا اهل بيت ابتلانا اللّه بكم و ابتلاكم بنا فجعل بلائنا حسنا و جعل علمه عندنا و فهمه لدنيا فنحن عيبة علمه و وعاء فهمه و حكمته و حجته فى الارض فى بلاده و عباده اكرمنا اللّه بكرامته و فضلنا بنبية صلّى اللّه عليه و اله و سلّم تفضيلا بينا فكذبتمونا و كفرتمونا و رأيتم قتالنا حلالا و اموالنا نهبا كانا اولاد ترك او كابل كما قتلتم جدنا بالامس و سيوفكم تقطر من دمائنا اهل البيت لحقد متقدم قرت بذلك عيونكم و فرحت قلوبكم اجترا أمنكم على اللّه و مكر مكرتم و اللّه خير الماكرين فلا تدعونكم انفسكم الى الجذل بما اصبتم من دمائنا و نالت ايديكم من اموالنا فان ما اصابنا من المصائب الجليله و الرزايا العظيمة فى كتاب من قبل ان نبرأها ان ذلك على اللّه يسير لكيلا تاسوا على مافاتكم و لا تفرحوا بما آتاكم و اللّه لا يحب كل مختال فخور:

ترجمه اما بعد اي اهل كوفه اي اهل غدر و خدعه خداوند عز و جل ما اهلبيت را بشما مبتلا ساخت و بما شما را در ميزان امتحان درآورد و ما را بدين آزمايش ستوده داشت و فهم و علم خود را در نزد ما بوديعت نهاد پس مائيم ظرف علم و گنجينۀ فهم و كنجور حكمت او و مائيم حجت خدا بر تمامت بلاد و قاطبۀ عباد او خداوند ما را بزرگوار داشت. و بسبب انتساب ما بمحمد با كثر خلق تفضيل گذاشت و شما ما را تكذيب كرديد و تكفير نموديد و ريختن خون ما را حلال شمرديد و غارت اموال ما را مباح دانستيد و چنان پنداشديد كه ما از اولاد ترك و كابليم هان اى اهل كوفه دير زمانى نگذشته كه از جهت عداوت با جدم امير المؤمنين او را بقتل رسانيديد و هنوز خون ما اهلبيت از حدود شمشير هاي شما چكان است و چشمهاي شما روشن و دل هاى شما مرور است كه بهتان بر خداى بستيد و از در خدعه و مكر بيرون شديد و حال آنكه خداى بهترين مكركنندگان است اكنون بر اين كردار شنيع شادمانى مى كنيد كه بر سخط و غضب الهى تجرى نموده اند و البته خداوند عز و جل كيفر كردار شما را در كنارتان خواهد گذاشت حاليا منتظر نقمت و لعنت باشيد بسى برنگذرد كه خداوند شما را بر يك ديگر بگمارد تا شمشير ها بركشيد و خون هم بريزيد و باز آنجهان بعذاب جاودان گرفتار آئيد واى بر شما مگر ندانسته ايد با چه دستى ما را بزديد.

ص: 288

تبالكم فانتظر و اللعنة و العذاب و كان قد حل بكم و تواترت من السماء نقمات و تسحتكم بما كسبتم و يذيق بعضكم باس بعض ثم تخلدون فى العذاب الاليم يوم القيمة بما ظلمتمونا الا لعنة اللّه على الظالمين ويلكم اتدرون اية يد طاغتنا منكم او اية نفس ترغب الي قتالنا او باية رجل مشيتم الينا تبغون محارتبنا قست قلوبكم و غلظت اكبادكم و طبع على افئدتكم و ختم على سمعكم و بصركم و سول لكم الشيطان و املى و جعل على بصركم غشاوة فانتم لا تهتدون تبالكم يا اهل الكوفة كم تراث لرسول اللّه قبلكم و ذحول له لديكم ثم غدرتم باخيه على بن ابى طالب جدى و ببنيه و عترته الطيبين الطاهرين الاخيار و افتخر بذلك مفتخر.

فقال نحن قتلنا عليا و نبى على بسيوف هندية و رماح

و سبينا نسائهم سبى ترك و نطحناهم و اى نطاح

بفيك ايها القائل الكثكث و لك الاثلب افتخرت بقتل قوم زكاهم اللّه تعالى و طهر هم و اذهب عنهم الرجس فاكظم واقع كما اقعى ابوك و انما لكل امرأ ما قدمت يداه ترجمه و با كدام پاى بجنك ما بيامديد و چگونه بقتال ما بشتافتيد دلى بيرحم و جگر بس سخت داريد همانا بارى تعالى بر دل و گوش شما مهر نهاده كه كلمۀ حق نمى شنويد شيطان اين اعمال زشت در نظرهاى شما بياراست و بر ديدهاي شما پرده فروهشته كه راه هدايت نمى بينيد چند خون از حضرت رسول صلّى اللّه عليه و اله و سلّم در نزد شما است كه بخواهد جست و بسا حيلتها كه با برادر و وصى او على بن ابي طالب ع صلوات الله عليه كرده ايد و از شما فخر ميجويند بشعر كه ما على را كشتيم و فرزندانش را اسير گرفتيم سنك و خاك بر دهان آن قائل گه افتخار ميجويد بقتل جماعتى كه خداوند ايشان را پاك و پاكيزه آفريده از هر رجسى و زشتي و مكروهى اى قائل فروخور خشم خود را و مانند سكان بر عقب خود بنشين چنان كه پدر تو نشست و اين است و جز اين نيت كه هرمردى آن چه را كه پيش فرستاده بالاخره همان بدست او خواهد آمد و شما حسد برديد بر ما بچيزي كه خداوند ما را بر شما تفضيل نهاده و او صاحب فضل بزرك است.

ص: 289

ر حسد تمونا ويلا لكم على ما فضلنا اللّه عليكم.

فما ذنبنا ان جاش دهرا بحورنا و بحرك ساج لا يوارى الدعا مصا

ذلك فضل اللّه يوتيه من يشاء و اللّه ذو الفضل العظيم و من لم يجعل اللّه نورا فماله من نور.)

قال فارتفعت الاصوات بالبكاء و قالوا حسبك يا بنت الطيبين فقد احرقت قلوبنا و انضجت نحورنا و اضرمت اجوافنا فسكتت عليها و على ابيها و جدها السلام

و بهركه ميخواهد عطا ميفرمايد و آنرا كه از نور خود بخشى ندهد هرگز از مضيق ظلمت نرهد چون فاطمه سخن بداينجا آورد مردم بهاى هاى بگريستند و بانك برداشته اند كه اى دختر طيبين دلهاي ما را پارة ساختي و جگرهاى ما را بآتش حزن و اندوه بسوختى پس فاطمه خاموش گرديد.

ص: 290

حضرت سيد الشهداء او را تزويج كرد بقاسم بن محمد بن جعفر بن ابى طالب ع كه پسر عموى او بود

ابن شهرآشوب در مناقب حديث كند كه امام حسن مجتبى خطبه كرد عايشه دختر عثمان بن عفان را مروان رضا نداد و او را بعبد اللّه بن زبير تزويچ كرد چون مدتى از اين قضيه گذشت معويه فرستاد نزد مروان كه ام كلثوم دختر عبد اللّه بن جعفر را براى يزيد خطبه بنمايد مروان اين خبر را بعبد اللّه حكايت كرد عبد اللّه بن جعفر فرمود اختيار اين دختر بدست خالوي او حضرت حسين است صبر كن تا او حاضر شود هرچه بفرمايد قول او مطاع و امر او لازم الاتباع است چون حضرت حسين شرف حضور حاصل نمود و در مجلسى كه جمعى از بزرگان مدينه بودند جلوس فرمود مروان ابتدا بسخن كرده گفت معويه مرا وكيل كرده است كه ام كلثوم دختر عبد اللّه بن جعفر را تزويج به يزيد بنمايم بهر مهرى كه پدرش راضي بشود بلغ ما بلغ و ديگر آنكه دين پدرش عبد اللّه را ادا كنيم و ديگر بين بنى هاشم و بنى اميه مخاصمت بمسالمت انجامد و صلح بين اين دو قبيله حاصل گردد و من ميدانم آن مقدار كه مردم به يزيد غبطه ميبرند بيشترند از كساني كه بشما غبطه ميبرند همانا كفوى است يزيد كه او را كفوي و نظيرى نباشد بوجهه يستقى الغمام چون مروان سخن بپاي برد حضرث سيد الشهداء فرمود (الحمد للّه الذي اختارنا لنفسه و ارتضانا لدينه و اصطفانا على خلقه اي مروان اينكه گفتى مهر او را اين مقداري كه پدرش راضي بشود ما هرگز از سنت رسولخدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم تجاوز نخواهيم كرد در اهل بيت خود و آن مهر السنة چهارصد و هشتاد درهم است.

و اما اين كه گفتي مع قضاء دين ابيها ما اهلبيت رسولخدا كدام وقت قروض خود را از مهر زنان خود ادا كرده ايم كه اكنون اينكار بنمائيم و اما اينكه گفتى با صلح ما بين القبيلتين همانا عداوت ما با شما بجهت دين است نه بجهت دنيا و ما دين را بدنيا مصالحه نخواهيم كرد همانا اين مسئله نسب قريبه در او تأثير ندارد چه جاى سبب كه مصاهرت بوده باشد.

و اما اينكه گفتى عجب است كه از براى مثل يزيد كسى طلب مهر بنمايد هراينه

ص: 291

طلب مهر نمود كسى كه از يزيد و پدر و جد يزيد بهتر بود.

و اما اينكه گفتى يزيد كفوى است كه همانند او كفوى نيست اين سخنى است بى اصل و جز گزاف چيز ديگر نيست چه آنكه يزيد اشخاصي كه كفو او بودند در جا هليت امروز هم كفو او هستند امارت بر شرافت او چيزي زياد نكرده است اما اينكه گفتى بوجهه يستسقي الغمام كذب محض و افتراى بحث است اين صفت خواص رسول خدا است.

و اما اينكه گفتى مردم به يزيد بيشتر غبطه ميبرند از شما هراينه اهل جهالت و ضلالت و دنياپرستان بيزيد غبطه ميبرند و بما عقلا و دانشمندان عالم غبطه مى برند هر طائفه آرزو ميكنند كه از ما بوده باشند و ما آرزو نمى كنيم كه از آنها بوده باشيم پس فرمود ايها الناس همه شاهد باشيد كه من تزويج كردم ام كلثوم دختر عبد اللّه بن جعفر را به پسر عمويش قاسم بن محمد بن جعفر بچهارصد هشتاد درهم كه مهر السنة است و مزرعه خود را كه در اراضى عقيق است بايشان بخشيدم و آن مزرعه كفايت معاش ايشان بنمايد چون سالي هشت هزار دينار غله او است مروان رنك او متيغر گرديد و با خشم تمام گفت اى بنى هاشم با من غدر كرديد و همى خواهيد اعمال عداوت بنمائيد حضرت حسين عليه السّلام قصه خطبه حضرت امام حسن ع عايشه دختر عثمان را بياد او آورد در آنوقت مروان اين اشعار بگفت

اردنا صهركم لنجدودأ قد اخلقه به حدث الزمان

فلما جئتكم فجبهتمونى و بحتم بالضمير من الشنان

فاجابه ذكوان مولى بنى هاشم

اماط اللّه عنهم كل رجس و طهرهم بذلك فى المثانى

فما لهم سواهم من نظير و لا كفو هناك و لا مدانى

اتجعل كل جبار عنيد الى الاخيار من اهل الجنان

و اين قصه را ابو العباس محمد بن يزيد المبرد در كتاب كامل بسند خويش از ابى نيزر نقل كرده و حقير آنرا در كتاب (فرسان الهيجا) ايراد كرده ام و اين ام كلثوم با

ص: 292

شوهرش قاسم در زمين كربلا آمدند و قاسم در ركاب آنحضرت بدرجۀ رفيعه شهادت رسيد چنانچه تفصيل آنرا در كتاب نامبرده ذكر كرده ام و اين مخدره از بانوان دشت كربلا و و در اسيرى و مصائب اهلبيت سهيم و شريك بود-

ص: 293

نحن بنو ام البنين الاربعة

و نحن خير عامر بن صعصعة الضاربون الهام وسط الجمجمه

و لبيد هنگامى كه اين اشعار بگفت كسى از عرب بر او انكار نكرد و از آن طائفه است ابو برأ كسى كه در عرب شناخته نميشود كه شجاعتر از ايشان باشد غير جنابت يا امير المؤمنين پس امير المؤمنين ع ويرا بعقد خود درآورد و اول از او قمر بني هاشم متولد گرديد بعد عبد اللّه بعد جعفر بعد عثمان متولد گرديد

و هرچهار تن زمين كربلا شهيد شدند و عقب ام البنين از قمر بنى هاشم از پسرش عبيد اللّه بن قمر بنى هاشم بسيار شدند.

قال المامقاني و يستفاد قوة ايمانها و تشيعها من حيث ان بشير كلمانعى اليها بعد ورود المدينه احدا من اولادها الاربعة قالت ما معناه اخبرنى عن ابى عبد اللّه الحسين ان اولادى و من تحت الخضرا كلهم فداء لابى عبد اللّه الحسين فلما نعى اليه الحسين قالت قطعت نياط قلبى فان علقتها بالحسين ليس الا لامامته ع و تهون على نفسها موت مثل هؤلا الاشبال الاربعة ان سلم الحسين و ذلك يكشف عن المرتبة الرفيعة فى الديانة) و لا يخفى اني لم اظفر على مستند ما ذكره من مكالمة ام البنين مع بشير الا انه اعلم بما قال

حاصل فرمايش ايشان است كه چون بشير وارد مدينه گرديد از قبل زين العابدين كه خبر دهد مردم را از ماجراى اهلبيت ام البنين او را ملاقات كرد فرمود اى بشير از حسين چه خبر آوردى بشير گفت اي ام البنين خدايتعالى ترا صبر دهد كه عباس تو كشته گرديد ام البنين فرمود از حسين خبر ده بالاخره يكى يكى خبر قتل فرزندانش را باو داد ام البنين همى خبر از حسين ميگرفت و گفت فرزندان من و آنچه در زير آسمان است فداى حسينم باد بشير خبر قتل آن حضرت را باو داد صيحه كشيد و گفت اى بشير رك دلم را پاره كردي و صدا بناله و شيون بلند كرد.

مامقاني گويد اينشدت علاقه كاشف از بلندى مرتبه او در ايمان و قوت معرفت او بمقام امامت است كه مرك چهار جوان رشيد خود را كه نظير ندارد سهل ميشمارد

و علامه سماوي در ابصار العين گويد كه ام البنين همه روزه در بقيع ميرفت و مرثيه

ص: 294

مى خواند بنوعى كه مروان با آن قساوت قلب گريه مى كرد و اشك هاى خود را با دستمال پاك مينمود و هنگامى كه زنها او را ام البنين ميگفته اند و تسليت ميدادند اين ابيات را انشا كرد.

لا تدعوني و يك ام البنين تذكرنى بليوث عرين

كانت بنون لى ادعى بهم و اليوم اصبحت و لا من بنين

اربعة مثل نسور الربى قد واصلوا الموت بقطع الوتين

تنازع الخرصان اشلا اعهم و كلهم امسوا صريعا طعين

فليت شعرى اكما اخبروا بان عباسا قطيع اليدين

يعنى اى زنان مدينه ديگر مرا ام البنين نخوانيد و مادر شيران شكارى ندانيد مرا فرزندانى بود كه بسبب آنها مرا ام البنين ميگفته اند و اكنون صبج كردم كه ديگر براى من فرزندي نيست چهار باز شكارى داشتم كه آنها را نشانۀ تير كردند و رك و يتن آنها را قطع نمودند و دشمنان با نيزهاى خود ابدان طيبه آنها را از هم متلاشى كردند و و شام كردند در حالى كه همه آنها بروى خاك با جسد چاك چاك افتادند ايكاش مى دانستم آيا چنين است كه مرا خبر دادند باينكه دستهاى فرزندت قمر بنى هاشم را از تن جدا كردند.

و نيز در ابصار العين ابياث ذيل را بام البنين نسبت داده است

يا من راي العباس كر على جماهير النقد

و وراه من ابناء حيد ر كل ليث ذى لبد

بنئت ان ابنى اصيب برأسه مقطوع يد

و يلى على شبلى و مال برأسه ضرب العمد

لو كان سيفك فى يديك لما دنى منه احد

حاصل مضمون دلخراش اين ابيات آنكه اي گسى كه فرزند عزيز من عباس را ديده اي كه بأ دشمن در قتال است و آن فرزند حيدر كرار پدروار حمله ميافكند و فرزندان ديگر على مرتضى كه هريك شير شكاري هستند در پيرامون او قتال ميدهند آه

ص: 295

كه خبر بمن رسيده است بر سر فرزندم عباس عمود آهن زدند در حالى كه دست در بدن نداشت اى واى بر من چه بر سرم آمد و چه مصيبت بر فرزندانم رسيد اگر فرزندم عباس را دست در تن بود كدام كس جرئت داشت كه بنزديك او بيايد) و از اعقاب قمر بني هاشم فضل بن محمد بن فضل بن حسن بن عبيد اللّه بن عباس بن امير المؤمنين است كه مرثيه ذيل را براى جد خود انشا كرده

انى لا ذكر للعباس موقفه بكربلا و هام القوم يختطف

يحمى الحسين و يحميه على ظمأ و لا يولى و لا يثنى فيختلف

و لا ارى مشهد ايوما كمشهده مع الحسين عليه الفضل و الشرف

اكرم به مشهد ابانت فضيلته و ما اضاع له افعاله خلف

ص: 296

حائر مقدس على بن الحسين را بايد زيارت كرد و مادر او ليلى بنت ابى مرة عروة بن مسعود ثقفى است وى از آل ابى طالب نخستين كسيكه يوم طف بسعادت شهادت مبادرت جست او بود تولدش در عهد امارت عثمان اتفاق افتاد.

از جد بزرگوارش امير المؤمنين ع احاديث روايت نموده خداوندان سخن در ستايش وى اشعار آبدار پرداخته ابو عبيده و خلف الاحمر تصربح كرده اند كه اين ابيات ذيل صحيح اين است كه در مدح على اكبر است.

لم ترعين نظرت مثله من مختف يمشى و لا ناعل

يغلى نييئى (1)اللحم حتى اذا انضچ لم يغل على الاكل

كان اذا شب له ناره يوقدها بالشرف الكامل

كيما يراها بائس مرمل او فرد حيى ليس بالاكل

اعنى ابن ليلى ذا السد و الندى اعنى ابن بنت الحسب الفاضل

لا يؤثرا الدنيا على دينه و لا يبيع الحق بالباطل

ابو الفرج اصفهاني در مقاتل الطالين و ابن ادريس در سرائر و در نامه دانشوران اين ابيات را ذكر كرده اند كه حاصل معنى آن اين است يعنى همانا در تمامت جهان و جهانيان هيچ ديده مانند وي نديده بر اطعام مساكين و اكرام واردين چندان حريص و مولع است كه پيوسته انواع لحوم و اطعمه با قيمتى گزاف و بهائى گران بخرد و در بازار مردى و مصرف ميزباني بسى ارزان بكار برد و همواره بر عادت اشراف بسرپنجه همت نارقري بيفروزد تا مردم نيازمند از هرطرف بآستان وى شتابند و بر خان نعمتش گردآيند.

آن ممدوح عظيم الشان فرزند ليلى كه خود خداوند جود و سخاست و دست پرورده دايه حسب و شرافت است هيچ گاه دين بدنيا نگزيند و حق بر باطل نفروشد.

و در عرب رسم است كه در قبائل در ليالي مظلمه آتش ميافزوزند تا عابرين و واردين بواسطه روشنائى آتش راهى پيدا كرده و بسهولت بمقصد رسيده بر ايشان ميهمان

ص: 297

بشوند و شب در صحرا نمانند و آن آتش را نارقرى گويند و اگر احيانا فصل زمستان باشد.

و باد بتندى بوزد كه بهيج وجه آتش افروختن ممكن نشود كلاب حى را در اطراف قبيله متفرق كرده بستوثهاي خيمه محكم مى بندند تا آن سگها متوحش شده بشدت بانك بزنند و از بناح كلاب عزبا و گمشدگان بصحرا راهى پيدا كرده نجات يابند و بر ايشان وارد شده ميهمان شوند.)

از اولاد ائمه ع چند نفر را كه كريم و سخى نوشته اند در حق هيچيك از آنها اين صفت نار القرى افروختن را ذكر نكردند مگر در حق شاهزادۀ اعظم على اكبر عليه السلام و تحقيق اين مقام و سائر شرائف اخلاق اين شبيه پيغمبر را در كتاب فرسان ذكر كرده ام

ص: 298

بخط مرحوم حضرت حجة الاسلام حاجى شيخ محمد حسين اصفهانى ديدم ذكر او را در اينجا مينمايم در آن زمان كه حقير نجف بودم بياضى از ايشان گرفتم كه قصايد و مراثى بسيارى از منشآت خود ايشان بود و آنرا بخط شريف خود مرقوم فرموده بودند حقير بسياري از آنها را استنساخ نمودم از جمله قصيدۀ ذيل است كه زبان حال ام ليلى است.

لسان حال ليلاى جگرخون عقول ماسوا را كرده مجنون

بيا بلبل كه تا باهم بناليم كه ما افسرده و شوريده حاليم

ز تو گل رفت و از ما گل عذارى ز تو افغان و از ما آه زاري

ترا وصل گل ديگر اميد است بهار ديگر از بهر تو عيد است

و لكن گلعذارم را بدل نيست بهار ديگري ما را امل نيست

گلى از گلشن من رفت بر باد كه تا محشر نخواهد رفت از ياد

يگانه گوهرى گم شد ز دستم كه جوياى ويم تا زنده هستم

دريغ از سرو بالاى رسايش دريغ از گيسوان مشك سايش

هزاران حيف كان گيسوى مشكين بخون فرق سر گرديد رنگين

هزاران حيف كان خورشيد خاور ميان لجۀ خون شد شناور

فغان كايينۀ روى پيمبر بخاك تيره شد اللّه اكبر

فغان زان قامت طوبى مثالش كه دست جور برد از اعتدالش

بصورت طلعت اللّه نور است بمعنى غيب مكنون شهود است

بيا اى عندليب گلشن ما به بين ظلمت سرا شد منزل ما

ببين تاريك چشم روشن ما بيا اى شمع جمع محفل ما

بيا اي نوگل گلزار مادر بكن رحمى بحال زار مادر

ترا با شيرۀ جان پروريدم دريغا كز تو جان ودل بريدم

ندانستم كه مرك ناگهانى عنان گيرد ترا در نوجوانى

بهمت مى توان از جان گذشتن و ليكن از جوان نتوان گذشتن

ص: 299

جوانا رحم كن بر پيري من مرا مگذار با يك شهر دشمن

جوانا سوى مادر يك نظر كن ز سوز ناله زارم حذر كن

سئوال از حال غمخوران ثواب است خصوصا آن دلى كز غم كباب است

و مراثى متعلق بشاهزاده على اكبر فارسى و عربى در فرسان الهيجا بسيار ذكر كرده ام.

ص: 300

دختر مسلم را طلبيد و همي دست بر سر او ميكشيد عرض كرد همانا دست يتيمى بر سر من ميكشى الخ

و ام كلثوم كه زوجه مسلم بن عقيل بود در زمين كربلا حاضر بوده چنانچه در ناسخ التواريخ از كتاب بحر اللئالى نقل ميكند كه چون عبد اللّه بن مسلم براى رخصت مبارزت بنزد حضرت حسين آمد حضرت فرمود هنوز از شهادت مسلم زمانى دراز برنگذشته و مصيبت مسلم از خاطرها محو نشده ترا رخصت ميدهم كه دست مادر پير خود را گرفته از اين واقعه هايله بيك سوى شوى عرض كرد پدر و مادرم فداى تو باد من آنكس نيستم كه زندگانى دنيا را بر حيات جاودانى آخرت برگزينم ملتمس من اين است كه مرا اجازه مبدان دهى الخ آنچه در فرسان الهيجا ايراد كرده ام

ص: 301

و شيخ طوسى در رجال خود گويد عبد اللّه بن عمير بن عباس بن قيس الكلبى كينۀ او ابو وهب من اصحاپ امير المؤمنين و نيز او را از اصحاب سيد الشهداء ع محسوب داشته ولى معلوم نيست كه ام وهب زوجۀ همين عبد اللّه عمير است يا آنكه والده وهب بن عبد اللّه بن حباب كلبى است يا آنكه والده وهب بن وهب است كه نام او قمرى بوده مطلب كاملا روشن نيست قدر مسلم چنين زنى در زمين كربلا بوده و اين جلادت و فداكارى و نهايت محبت و جان نثارى از او بروز كرده و درس شهامت بمردم عالم داده است.

و شيخ طريحى در منتخب دو وهب نامبرده و بعضى واردات احوال وهب بن وهب را بنام وهب بن عبد اللّه و برخى را بنام وهب ايراد كرده است

صاحب ناسخ ميفرمايد من بنده چندانكه فحص كرده ام بيشتر از يك وهب نيافته ام و العلم عند اللّه و اين وهب بن عبد اللّه بن حباب كلبي است كه نصراني بود باتفاق مادرش كه قمرى نام و زوجه اش بدست حضرت سيد الشهداء ع ايمان آورده اند چون روز عاشورا پيش آمد مادر وهب بنزد پسر شتافت و او را تحريص بجهاد نمود جوهرى در اين مقام شيرين گفته زبانحال ام وهب را.

فخر عرب وهب پسر نازنين من نو كدخدا جوان سعادت قرين من

روزيكه ما ز دين نصارا گذشته ايم عقبى خريداريم ز دنيا گذشته ايم

شد موسم خزان گلستان فاطمه بار رحيل بسته جوانان فاطمه

در حيرتم كه ديده ز دنيا نبسته اى مى بينى اين قيامت و فارق نشسته اي

برخيز جان فداي شه ارجمند كن ما را بنزد مادر او سربلند كن

در بحار ميفرمايد پس از پرير بن خضير همدانى وهب بن عبد اللّه كلبى بميدان رفت و در آنروز مادرش با او بود قال و رايت حديثا ان وهب هذا كان نصرانيا فاسلم هو و امه على يدى ابى عبد اللّه الحسين ع

و در چند كتاب بنظر رسيده كه در منزل ثعلبيه وهب و مادرش و زوجه اش بدست حضرت سيد الشهدا بشرف اسلام مشرف شدند و هفده روز بود كه وهب عروسى كرده

ص: 302

بود و هنوز بساط عشرت و كامرانى در ننوشته چون روز عاشورا پيش آمد و جمعى از اصحاب حسين بفيض شهادت فائز شدتد مادرش بنزد او آمد و او را تحريص بجهاد نمود وهب چون سيل سراشيب و پلنك مهيب بميدان تاخت و همى مرد و مركب بخاك هلاك انداخت و اين ارجوزه بساخت

ان تنكرونى فانا بن الكلبى سوف ترونى و ترون ضربي

و حملتى و صولتي فى الحرب ادرك ثارى بعد ثار صحبى

و ادفع الكرب امام الكرب ليس جهادي فى الوغى باللعب

پس حمله گران افكند و همى سر و دست پرانيد و جماعتيرا با تيغ درگذرانيد آنگاه بسوى مادرش قمرى شتافت.)

و قال يا اماه ارضيت عنى فقالت ما رضيت حتى تقتل بين يدى الحسين) در آن وقت زوجه وهب گفت ترا بخدا قسم ميدهم كه مرا در اينصحرا بيوه مگذار و جان خويش را پاس دار و بى هشانه در دهن اژدها مرو مادر وهب فرمودند اى فرزند سخن زنرا از پس گوش گذار و نصرت حسين را دست باز مده كه بى رضاي او و رضاى من از شفاعت جدش بهره نخواهى داشت چون از شب زفاف وهب تا روز عاشورا افزرن از هفده روز نگذشته بود مفارقت وهب بر زن دشوار مى آمد لا جرم گفت بر من مكشوف باشد كه چون در راه پسر پيغمبر شهيد شوي در بهشتبرين جاي كنى و با حور العين هم آغوش باشى مرا فراموش فرمائى واجب ميكند كه در حضرت امام با من عهد استوار نمائى كه فرداى قيامت در بهشت جدا از من اقامت ننمائى پس هردو تن حاضر حضرت شدند زوجۀ وهب عرض كرد يابن رسول اللّه مرا در اين حضرت دو حاجت باشد يكى اينكه اينجوان غريب عنقريب بدرجه رفيعه شهادت ميرسد و در جنان با حوريان هم آغوش گردد او را بفرمائى كه مرا فراموش نكند ديگر آنكه در اين بيابان مرا هيچ فريادرس نباشد سفارش مرا با اهلبيت بنمائى حضرت حسين از اصغاي اين كلمات سخت بگريست و مسئلت او را باجابت مقرون داشت و او را مطمئن خاطر ساخت اينوقت وهب با تمام طلب و طرب چون شير آشفته باز بسوى ميدان رهسپار شد آغاز گيردار بنمود و اين أرجوزه بسرود-

ص: 303

انى زعيم لك ام وهب بالطعن فيهم تارة و الضرب

ضرب غلام مومن بالرب حتى يذيق القوم مر الحرب

انى امراء ذو مرة و غضب و لست يا لخوار عند ألنكب

حسبى الهى من عليم حسبى

و چون شير شرزۀ يا اژدهاى دمنده خود را بر قلب سپاه زده و از يمين و شمال همى داد مردانگى داد چندانكه دوازده پياده و نوزده تن سواره را عرضه هلاك گردانيد

و در كتاب تحفة الحسينه آورده است كه وهب هفتاد تن از لشكر اشقيا بدار البوار فرستاد.

اينوقت مردى از لشكر كوفه فرصتى بدست كرده دست راست وهب را با تيغ از تن باز كرد وهب شمشير را بدست چپ ماخوذ داشت و پاي از تقديم جهاد فرونگذاشت مردى از قبيله كنده نيز ضربتى بزد و دست چپش را قطع كرد اين وقت زوجۀ وهب عمود خيمه بگرفت و بحرب گاه درآمد و گفت اى وهب پدر و مادرم فداى تو باد چند كه توانى رزم ميكن و حرم رسولخدا را از دشمن دفع ميده وهب گفت ايزن تو آنكس بودى كه مرا بتقاعد از جنك ميگماشتى و از جنك باز ميداشتى اكنون چه افتاد ترا كه دق باب مبارزت مينمائى و مرا تحريص بجهاد مينمائى گفت انگاه دل از جهان بركندم و از زندگانى دست شستم گه نداي حسين را شنيدم كه همى گفت وا غربتاه وا قلة ناصراه وا وحدتاء ا ما من ذاب يذب عنا ا ما من مجيرنا آيا كسى هست كه دشمنها را از ما دفع دهد آيا كسى هست كه ما را پناه دهد در آنوقت اهلبيت بهاى هاى بگريستند با خود گفتم كه زندگانى بعد از آل رسولخدا بچه كار آيد عزيمت درست كردم كه با اين قوم رزم زنم تا جان بر سر اينكار گذارم وهب گفت اي زن باز شو كه ترا جنك نفرمودند گفت من روى از جنك برنگردانم تا باتفاق تو در خون خويش غوطه زنم وهب را چون دست نبود كه او را ماخوذ دارد با دندان جامه او را بگرفت و باز داشت زن خود را خلاص كرده وهب فرياد برداشته و بحضرت حسين استغاثت جست

فقال الحسين جزيتم من اهلبيت خيرا ارجعى الى النسا بارك اللّه فيك فانه ليس عليكن قتال.

ص: 304

عرض كرد اي مولاى من بگذار تا قتال كنم چه قتل بر من سهل تر مى آيد از اينكه بدست بنى اميه اسير گردم آنحضرت فرمود تو با زنان ما بيك حال خواهى زيست و او را بزبان حفادت و موعظت بازگردانيد از آن سوى وهب را مطروح و مجروح بخاك افكندند زوجۀ وهب سرعت كرده خود را بر زبر شوهر افكند و خون از چهرگانش همى مسح كرد شمر ذى الجوشن اين بديد غلام خود را فرمان داد تا عمودي بر سر آن زن زد كه روحش بشاخسار جنان پرواز كرد و اول زنى بود كه در سپاه حسين شربت شهادت نوشيد آنگاه كوفيان وهب را بنزد ابن سعد آوردند فقال ما اشد صولتك و فرمان داد تا سرش را از تن برگرفتند و بسپاه حسين پرانيدند مادر وهب سر فرزند را برگرفت و به بوسيد و گفت (الحمد للّه الذى بيض وجهى بشهادتك بين يدي ابى عبد اللّه ثم قالت الحكم للّه يا امة السؤ اشهد ان النصاري فى بيعها و المجوس في كنائسها خير منكم) پس از روى خشم سر وهب را بسوى لشگرگاه عمر سعد يرانيد از قضا آن سر بسينه قاتل وهب آمد و بدان زخم درگذشت آنگاه مادر وهب عمود خيمه بگرفت و بسوى حريگاه تباخت اين و ارجوزه بساخت.

انا عجوز سيدى ضعيفة خالية بالية نحيفة

اضربكم بضربة عنيفه دون بنى فاطمة الشريفه

و دو تن بخاك هلاك انداخت حضرت حسين ع او را باز گردانيد و قال لها ارجعى فقد وضع الجهاد من النسا فانك مع جدى رسول اللّه صلّى اللّه عليه و اله و سلّم في الجنة پس مادر وهب باز شد و گفت الهى لا تقطع رجائى فقال الحسين ع لا يقطع اللّه رجاك يا ام وهب

ص: 305

باين مادر عمرو بن جناده نسبت كنند و منافات ندارد كه آن منظره رقت بار خون جامد زنانرا هم بجوش آورده كه سر از پاي نشناخته و در مقام جانبازى متواليا بميدان تاخته اند و جنك را آماده شدند.

در ناسخ گويد جوانى بتحريص مادر عزم ميدان كرد) چنانچه تفصيل آنرا در فرسا الهيجا ايراد كرده ام بالجمله مادر او را گفت اخرج يا بنى و قاتل بين يدى ابن بنت رسول اللّه لا جرم آن جوان شاكى السلاح طريق فوز و فلاح گرفت فقال الحسين هذا شاب قتل ابوه فى المعركه و لعل امه تكره خروجه فقال الغلام يابن رسول اللّه بابى انت و امى ان امى امرتنى مادرم اين شمشير بر ميان من بست تا در پيش روي شما جان بازي كنم و در آنجهان سرافرازى نمايم لا جرم امام او را اجازۀ مبارزت داد چون بحربكاه برآمد ابن ارجوزه بساخت.

اميرى حسين و نعم الامير سرور فواد البشير النذير

له طلعة مثل شمس الضحى له عزة مثل بدر المنبر

همى كوشيد تا شربت شهادت نوشيد سر او را از تن جدا كردند و بلشكرگاه حسين انداخته اند.

مادر سر فرزند خود برگرفت و بسينه چسبانيد و آنرا بوسيد و گفت احسنت اي پسرك من اى مايه شادمانى من و اي روشنى چشم من پس آن سر را با تمام غضب بسوى دشمن پرتاب كرد از قضا بر مقتل مردى آمد و او را بكشت آنگاه عمود خيمه بگرفت و حمله بر لشكر ابن سعد نمود و ارجوزۀ مذكور در ترجمه ام وهب را قرائت نمود و دو تن را بدار البوأر فرستاد حضرت حسين ع فرمان كرد تا او را بازدارند و فرمود جهاد بر زنان نيست-

ص: 306

شوى مادرت در اين بيابان تفر در پناه كدام كسى گريزد پسر مسلم خواست طريق مزاجعت سپارد مادرش شتاب زده سر راه بر او گرفت و گفت اي فرزند سلامت نفس را بر نصرث پسر پيغمبر اختيار ميكنى هرگز از تو رضا نخواهم شد پسر مسلم عنان برتافت و حمله گران افكند و مادر از قفايش فرياد همي كرد كه اي پسر شاد باش كه هم اكنون از دست ساقى كوثر سيراب خواهد شد و او مردانه همى كوشيد تا پس از قتل سى تن از مشركان شربت شهادت نوشيد كوفيان سر او را بريده بسوى مادرش افكندند مادر سر او را به بوسيد و چنان بگريست كه همكنان همگان بگريسته اند و محكى از جلد سوم ابواب الجنان است كه اين جوان پسر مسلم بن عوسجه نامش خلف بوده.

ص: 307

تابد چون برسيد فرمان كرد تا خيمه او را بركندند و اثقال او را بر هم نهادند و بر لشكر گاه حسين حمل دادند و گفت من عزيمت درست كردم كه در ملازمت حسين كوج دهم و جان خود را فداى حسين بنمايم پس مال خود را با زن و بنى اعمام خود عطا كرد و فرمود ديلم را باهل خود برسانيد كه من دوست ندارم او زحمت اسر و سبى بيند ديلم بايستاد و بگريست و شوهر را وداع گفت و قالت خار اللّه لك اسئلك ان تذكرنى يوم القيمة عند جد الحسين ع

و بروايت اعثم كوفى ديلم با زهير گفت تو همى خواهى در ركاب پسر مرتضى جان بازي كنى من چرا نخواهم در خدمت دختر مصطفى سرافرازى كنم پس بهمراه زهير روانه شد)

و ظاهرا صحيح اين است و بنابر قول اعثم كوفي اين زن هم در مصائب اهلبيت شريك بوده) و چون زهير شهيد شد زوجه او كفنى بغلام زهير داد كه برو آقاى خود را كفن كن آن غلام هنگاميكه بقتلگاه رسيد و بدن حسين را برهنه ديد با خود گفت بدن آقاى خود را كفن كنم و بدن حسين برهنه بماند هرگز چنين كارى نكنم بخدا قسم سپس آن كفن را بر حسين پوشانيد و برأى زهير كفن ديگر تهيه كرد (تذكرة الخواص)

ص: 308

عبد الرحمن بن ابي نعيم و رزين بياع الانماط و عروة بن عبيد اللّه بن قشير و عيسى ابن عثمان و موسى الجهنى و نافع بن ابى نعيم القارى و نسائى روايت او را نقل كرده اند و با عيالات حسين بعد از قتل او بشام رفت و در سنه ١١٧ دنيا را وداع گفت)

و در منتهى الامال فاطمه را در شمار دختران امير المؤمنين ذكر كرده ولى از تاريخ حال او چيزى بيان ندارد.

و در ناسخ در تعداد فرزندان امير المؤمنين اين مخدره را بعنوان فاطمه صغرى ذكر كرده و گفته محمد بن ابى سعيد بن عقيل ويرا تزويج كرد و ابو الحسن عمرى گويد بعد از ابو سعيد بن عقيل زوجه سعيد بن الاسود بن ابى البحتري شد و پس از او منذر بن ابى عبيدة بن زبير بن العوام ويرا بحبالۀ نكاح درآورد و عجب اين است كه اين بانو با اين شهرت در كتب رجال شيعه شهرتى ندارد.

ص: 309

فقط احتمال است نظر باينكه شوهر آنها يا پسر يا برادر ايشان بهمراه حضرت حسين بوده اند مثل ميمونه كه زوجه عبد اللّه الاكبر بن عقيل بود يا خديجه كه زوجه عبد الرحمن بن عقيل بود.

يا زينب صغرى كه زوجۀ محمد بن عقيل بود يا ام الحسن كه زوجه جعفر بن عقيل بود.

چون اين جماعت زمين كربلا بدرجۀ رفيعه شهادت رسيدند احتمال ميدهند كه بانوان ايشان هم بودند.

ص: 310

خواب بيدار شد گفت پدرم حسين ع در كجا است اين ساعت او را بخواب ديدم اهل بيت سخت پريشان شدند زنان و كودكان جمله در گريه افتادند و فغان از ايشان برخواست يزيد خفته بود از خواب بيدار شد پرسيد اين ناله و شيون چيست خبر بردند كه حال چنين است گفت برويد و سر پدرشرا ببريد در كنار او بگذاريد چون آن سر مقدسرا بياوردند و در كنار او نهادند پرسيد اين چيست گفته اند مقصود تو در ميان اين طبق است آن دختر بترسيد و فرياد برآورد و رنجور شد و در آن چند روز جان بحق تسليم كرد و بعضى اين خبر را بوجهى ابسط نقل كرده اند و مضمونش را يكى از اعاظم بنظم درآورده و آن اشعار از قرار ذيل است و در اين مقام بهمين اشعار اكتفا ميشود.

يكي نوغنچه اى از باغ زهرا بجست از خواب نوشين بلبل آسا

بافغان از مژه خوناب ميريخت نه خونابه كه خون ناب ميريخت

بگفت ايعمه بابايم كجا رفت بد اين دم در برم ديگر گجا رفت

مرا بگرفته بد اين دم در آغوش همى ماليد دستم بر سر و گوش

بناگه گشت غايب از بر من ببين سوز دل و چشم تر من

حجازي بانوان دل شكسته بگرداگرد آن كودك نشسته

خرابه جايشان با آن ستمها بهانه طفلشان سربار غمها

ز آه و ناله و وز بانك افغان يزيد از خواب برپا شد هراسان

بگفتا كين فغان و ناله از كيست خروش گريه و فرياد از چيست

بگفتش از نديمان كى ستمگر بود اين ناله از آل پيمبر

يكى كودك ز شاه سربريده در اينساعت پدر در خواب ديده

كنون خواهد پدر از عمه خويش وز اينخواهشجگرها را كند ريش

چة اين بشنيد آنمردود يزدان بگفتا چاره كار است آسان

سر بابش بريد اين دم بسويش چه بيند سر برايد آرزويش

همانطشت و همانسر قوم گمراه بياوردند نزد لشگر آه

ص: 311

يكى سرپوش بد بر روي آن سر نقاب آسا بروى مهر اثور

به پيش روى كودك سر نهادند زنو بر دل غم ديگر نهادند

بناموس خدا آن كودك زار بگفت اى عمه دلريش افكار

چه باشد زير اين منديل مستور كه جز بابا ندارم هيج منظور

بگفتش دختر سلطان والا كه انكسرا كه خواهى هست اينجا

چه اين بشنيد خود برداشت سرپوش چه جان بگرفت أنسر را در آغوش

بگفت اى سرور سالار اسلام ز قتلت مر مرا روز است چون شام

پدر بعد از تو محنت ها كشيدم بصحرا و بيابانها دويدم

همى گفته اند مان در كوفه و شام كه اينان خارج اند از دين اسلام

مرا بعد از تو اى شاه يگانه پرستارى بند جز تازيانه

ز كعب نيز و از ضرب سيلى تنم چون آسمان گشته است نيلى

اثر طبع فصيح الزمان شيرازى بابا تو ز حال دل غمديده گواهى هجران توام سوخته همچون پركاهي

خوش امده اى ديدن ما سوى خرابه اين منزل ويران نبود لائق شاهى

از نور رخت گلخن ويرا نشده گلشن آتشكده روشن شده از نيم نگاهى

صد شكر كه افتاد گذارت بخرابه آسوده شده خاطرم از چشم براهى

جانم بلب آمد پدر از حسرت رويت در سينه نمانده است مرا ناله و آهي

يكپرسشى از غمزدگانكن ز سر مهر شاهانه ز گلزار تو هستيم گياهى

چون در پرتو شكوه ز دشمن كنم امشب از ضربت سيلي و ز بازوى سياهى

وله ايضا امشب پدر ز احسان پائى بمنزلم نه دستى ز مهربانى از لطف بر دلم نه

درد فراقت ايشاه آتش زده بجانم بنما جمال و منت بر طبع مايلم نه

ص: 312

خاك وجودم از شوق ز اشك بصر شده گل از نفحهاي رحمت روحى در اينگلم نه

از سوز نار هجرانمشكل پدر برمجان دست گشايش از مهر بر حل مشكلم نه

در گوشۀ خرابه بابا دلم سر آمد اندر دل شراره چون مرغ بسملم نه

امشب بعشق رويت من تا سحر نخوابم اقبال وصل رويت بر جان مقبلم نه

اى چاره ساز عالم ايدستگير خلقان برقى ز نار عشقت بر روى حاصلم نه

اثر طبع شيخ محمد رشتى تا چند ز هجران پدر ياد كنم من در كنج قفس ناله و فرياد كنم من

كي جلوه كند حسن پدر گوشه ويران درمان غم از حسن خدا داد كنم من

يك لمعه گرم نور به بخشد بخرابه كز پرتو آن نور دل آباد كنم من

آغوش و كنار از تو پدر نيست توقع از نيم نگاهت دل خود شاد كنم من

مجروح شده پاى من از خار مغيلان خواهم به برت شكوه ز بيداد كنم من

چون طاير پركنده گرفتار يزيدم كى چاره سنگين دل شداد كنم من

اى أنكه بدست تو سررشته خلق است غير از تو پدر جان ز كه امداد كنم من

جانم بلب آمد ز پى ديدن رويت تا چند ز بيداد فلك داد كنم من

يا رب سببي ساز كه امشب بخرابه در پاى پدر مرغ دل آزاد كنم من

بشكست قلم سر ز غم شاه همى گفت كاى شيخ مده شرح كه فرياد كنم من

در مثير الاحزان مينويسد كه اهلبيت را در مساكنى منزل داده بودند كه از سرما و گرما ايشانرا نگاه نميداشت تا اينكه بدنهاى ايشان پوست انداخت و از بعضى كتب ثقل شده كه مسكن و مجلس اهلبيت ع در خانۀ خرابى بود و مقصود يزيد آن بود كه آنخانه پر سر ايشان خراب شود و كشته شوند بالجمله از براى اين دختر رقيه نام در شام فعلا مزارى معروف است كه حاضر و بادى بزيارت او ميروند.

ص: 313

ص: 314

امرأ القيس بدين خود ثابت بود و عموى او كه مرتد شد او را بقتل رسانيد و در ميان صحابه دو امرأ القيس نام بودة يكى امرأ القيس بن عابس و ديگر أمرأ القيس بن الاصبغ الكلبى و امرأ القيس پدر رباب در زمان عمر بن الخطاب مسلانى گرفت چنانچه مرحوم فرهاد ميرزا در قمقام از اغانى ابو الفرج از عوف بن الخارجة المزى روايت كرده كه گفت در زمان خلافت عمر بن الخطاب نزد وى بودم كه مردى بنزد وي آمد سلام داد و تحيت خلافت گفت عمر نام وى به پرسيد گفت مردي ترسا و بنام امرأ القيس الكلبى عمر بشناختش مردى گفت اين همان كس باشد كه يوم الفلج بر بكر بن وائل غارت آورد عمر بار ديگر سبب آمدن او را پرسش كرد گفت آمدم بشرف اسلام مشرف بشوم و آداب آنرا بياموزم پس اسلام آورد و بر مسلمانان قضاعه كه در شام بودند امارت باو داده شد و عمر حكومت آن مرز بوم را باو واگذار كرد امر ألقيس بيرون آمد و من هيچكس نديدم كه ركعتى نماز نگذاشته باشد: و بر مسلمانان امارت يابد و چون امرأ القيس از مسجد بيرون شد امير المؤمنين از عقب سر او بيرون آمد و با او بود حسن و حسين عليهم السلام پس حضرت فرمودند بامرأ القيس يا عم انا علي بن ابى طالب ابن عم رسول اللّه و صهره و هذان ابناي من انبته ما را به پيوند تو رغبت افتاده امرأ القيس گفت يا على (محياة) دختر خويش ترا دادم و (سلمى) دختر ديگر حسن را دادم و (رباب) دختر ديگر خود را حسين را دادم در آغانى گويد آن روز شام نشد كه اين سه دختر تزويج شد و از رباب حضرت سكينه و على اصغر متولد كرديدند كه آنرا عبد اللّه ميگفته اند.)

و لا يخفى برحسب اين تاريخ رباب هنگام وفات كمتر از شصت نميشود داشته باشد تقريبا چون يك سال بعد از وقعه كربلا زنده بود و بايستى بين زفاف و حامله شدن رباب بسكينه بسيار فاصله شده باشد چه آنكه حضرت سكينه در سنة ١١٧ وفات كرد و اگر فرض كنيم اين ازدواج در آخر خلافت عمر بوده باز هم لازم دارد كه حضرت سكينه حدود صد سال زندگانى كرده باشد و احدى اينرا احتمال نداده بلكه مشهور اين است كه حضرت سكينه در زمين كربلا سيزده ساله يا چهاردۀ ساله بوده و اللّه العالم

ص: 315

كيف كان رباب زن باوفائى بوده و بنابر اينكه امرأ القيس در سنه چهارده يا شانزده بشرف اسلام مشرف شده باشد و رباب را تزويج بحضرت حسين كرده باشد بايستى رباب اول زنى باشد كه بحباله نكاح حضرت حسين عليه السّلام درآمده باشد و معروف بين مورخين هم همين است

در ناسخ از اغاني ابو الفرج نقل ميكند كه رباب فاضل ترين زنان عصر خود بود چون حضرت سيد الشهدا (ع) شهيد شد اشعار ذيل را در مرثيه آن حضرت قرائت كرد.

ان الذى كان نورا يستضأ به بكربلا قتيلا غير مدفون

سبط النبى جزاك اللّه صالحة عنا و جنبت خسران الموازين

قد كنت لى جبلا صعبا الوذبه و كنت تصحبنا بالرحم و الدين

من اليتامى و من للسائلين و من يعنى و يأوي اليه كل مسكين

و اللّه لا ابتغى صهرا بصهركم حتى اغيب بين الرمل و الطين

ابن اثير جزرى در كامل التواريخ مينويسد كه رباب را در سلك اسرى بشام بردند چون بمدينه بازگشت قومى از اشراف قريش ويرا خطبه كردند نپذيرفت و گفت ما كنت لا تخذ حموا بعد رسول اللّه صلّى اللّه عليه و اله و سلّم پس همچنان يك سال بضجرت و كربت بزيست و از زير آسمان بسايه نرفت تا اينكه ناتوان گرديد و از فرط حزن و اندوه برحمت حق پيوست.

و نيز در كامل گويد و قيل انها اقامت مآتما على قبر حسين سنه و عادت الى المدينۀ و ماتت و مرحوم فرهاد ميرزا در قمقام گويد كه در مجلس ابن زياد رباب بنت امرأ القيس سر مطهر حضرت سيد الشهدا را از ميان طشت برداشت و در كنار خود نهاد و بسى به بوسيد و ناله جان كداز و آهي آتش بار بركشيد و زارزار بگريست و بگفت

وا حسينا فلست انسى حسينا اقصدته الاسنة الاعداء

غادروه بكربلا صريعا لا سقى اللّه جانبى كربلاء

و ثقة الاسلام كلينى در كافى از مصقلة بن الطحان روايت كند كه گفت از امام

ص: 316

صادق ع شنيدم كه فرمود هنگاميكه حضرت سيد الشهدا ع شهيد شد اقامت امرأة كلبية على قبر ابى عبد اللّه ماتما و بكت سنة كامله و بكين النسا و الجوارى و الخدم حتى جفت دموعهن و ذهبت فبينا هى كذلك اذرات جارية من جواريها تبكى و دموعها تسيل على خدها فقالت لها مالك انت من بيننا تسيل دموعك قالت انى لما اصابنى الجهد شربت شربته سويق قال فامرت بالطعام و الاسوقة فاكلت و شربت و اطعمت و سقت و قالت نريد بذلك ان ثتقوى على البكاء على الحسين ع.

و اين امرأه كلبية همان عليا مخدره رباب است كه يك سال تمام بر سر قبر حضرت سيد الشهدا اقامت كرد و زنان قبيله او با كنيزان و خدمت كاران با او چندان گريسته اند كه آب چشم آنها خشكيد و از آفتاب بسايه نميرفت روزى نگاه كرد ديد يكى از كنيزان هنگام گريه كردن اشك از جشم او بصووتش جارى ميشود رباب گفت تو مگر چه كارى كردي كه اشك از چشم تو بيرون ميآيد گفت چون كار بر من سخت افتاد ناچار شربتى سويق تهيه كردم و آنرا تناول نمودم اين است كه از اثر او اشك از چشم من بيرون ميآيد پس عليا مخدره رباب فرمان داد تا از همان شربت درست كردند و از آن تناول فرمود و بر همه زنان قبيله و خدم و جوارى خورانيد و فرمود ميخواهيم باينوسيله قوتى بدست كنيم براى عزادارى و گريه بر سيد الشهداء

و نيز در كافى روايت كند اهدى الى الكلبية جونا لتستعين بها على ماتم الحسين و جون يك نوع از مرغان صحرائى است كه آنرا شكار ميكنند حاصل آنكه مرغ بريانى براى رباب آوردند قبول نكرد فرمود ما مگر در عروسي اندريم (در مجمع البحرين در لغة ربب گويد رباب بنت امرأ القيس احد زوجات الحسين و شهدت معه الطف و ولدت منه سكينه و لما رجعت الى المدينه خطبها اشراف قريش فابت و قالت لا يكون لى حموا بعد رسول اللّه و بقيت بعده لم يظلها سقف حتى ماتت كمدا عليه.

ص: 317

بمدينه رسانيد و بر لب ديوار خانه فاطمه صغرى بنشست فاطمه چون سر برداشت و آن مرغ خون آلود را بديد او را بفال بد گرفت و بهاي هاي بگريست و اين اشعار بسرود.

نعب الغراب فقلت من تنعاه و يلك يا غراب

قال الامام فقلت من قال الموفق للصواب

ان الحسين بكربلا بين الا سنة و الضراب

فابكى الحسين بعبرة ترجى الاله مع الثواب

قلت الحسين فقال لى حقا لقد سكن التراب

ثم استقل به الجناح فلم يطق رد الجواب

فبكيت مما حل بى بعد الدعاء المستجاب

در ناسخ گويد چون فاطمه صغرى بدين كلمات با غراب سئوال و جواب نمود و از شهادت پدر آگاه شد بزاري و سوگوارى اشتغال نمود و بروايتى در ابلاغ قتل حسين كس از آن غراب پيشى نگرفت بعد ميگويد من بنده فحص كرده ام اگر در ميان فرزندان حسين ع دو فاطمه نام بوده است واجب ميكند كه فاطمه صغري همان است كه در مدينه بوده چه آنكه فاطمه كه در كربلا ملازم خدمت پدر داشت در حباله حسن مثنى بود.) اگرچه اين مخدره زمين كربلا نبود ولى بدرد فراق پدر و برادر و خواهران و اعمام و عمات دچار بود

ص: 318

فرسان الهيجا-

ص: 319

شهوت پرستان عصر ما بدانند كه فضل و دانش تحصيل آن موقوف بكشف حجاب نيست چنانچۀ آن را در كتاب (كشف الغرور) تفصيل داده ام بالجمله بانؤانيكه دليلى بر تشيع آنها نيست اين رمز (مج) را ميگذاريم يعنى مجهولة و هربانوئيكه بكينه يا بلقب معروف هستند همان كينه يا لقب بجاى اسم ذكر ميشود و هربانوئيكه اسم و كنيه او در دست رس نيست در تحت عنوان خواهر فلان يا دختر فلان يا زوجۀ فلان ضبط مى شود و اگر اينهم در دست رس نيست بعنوان بانو يا خاتون يا مخدره ذكر مى شود انشا اللّه تعالى)

ص: 320

ص: 321

ز هشياران عالم هركرا ديدم غميدارد دلا ديوانه شو ديوانگى هم عالميدارد

آه از انداميكه دارد رشته جان تاب از او واى از ان لعليكه هردم ميخورد خوناب از او

(خيرات)

ص: 322

ص: 323

ص: 324

ص: 325

ص: 326

كردم) صاحب كتاب مجدي گويد قبر آمنه در مصر است و اين آمنه را آمنۀ وسطى دانند

حقير گويد فرزندان امام موسى كاظم عليه السّلام را باختلاف نوشته اند على بن عيسى اربلى در كشف الغمه براي آنحضرت بيست پسر و هيجده دختر تعداد كرده و دختران آنحضرترا باين ترتيب ذكر كرده خديجه ام فروه اسماء عليه فاطمه صغري ام كلثوم كبرى ام كلثوم صغري آمنه زينب ام عبد اللّه زينب الصغرى ام القاسم حكيمه اسماء الصغرى محموده امامه

و بعضي ديگر لبابه و رقيه و بريهه و حسنه اضافه كرده اند.

و ابن شهرآشوب نوزده دختر براى آنحضرت مينويسد و ام وجيه را ز آنجمله در حساب آورديم

و سبط ابن جوزي بيست دختر مينويسد از آنجمله چهار فاطمه نام مينويسد

در ينابيع الموده فرزندان آنحضرترا پنجاه تن مينويسد

در مطالب السئول ابن طلحه بيست پسر و هيجده دختر گفته

طبرسى در اعلام الوري مجموع اولاد آنحضرت را سى و هفت تن گفته

ملا حسين كاشقى در روضه الشهدأ سى و هفت دختر و بيست پسر كه مجموع 5٧ تن ميشود

و در فصول المهمۀ ابن صباغ و تذكرة الائمه و عمدة الطالب و بحر الجواهر و منتهي الامال و بيشتر مورخين بنات موسويه را از هيجده تا بيست تعداد كرده اند و آنان كه زيادتر گفته اند كه يك تن را كه داراي كينه و صفت و لقبى است چند تن بشمار آوردند و علاوه بر اسماء مذكوره ام ابيها و رقية صغرى و ام جعفر و ام سلمه و ميمونه و ام دحيه و صرحه و رمله را در شمار آوردند در اين صورت سى تن خواهند بود و مادر همۀ آنها ام ولد است.

ص: 327

احمد بن ابى طاهر كه از معاريف ابناء سنت است در كتاب بلاغات النسا مينويسد چون امير المؤمنين ع شهيد شد معويه در طلب شيعيان آنحضرت همى سعى ميكرد از آنجمله در طلب عمرو بن حمق خزاعى برآمد فرستاد بكوفه و همين آمنه زوجۀ عمرو را اسير گرفته و بشام بردند تا دو سال در ميان زندان معويه بسر برد تا اينكه عبد الرحمن بن حكم ظفر بعمر بن حمق پيدا كرده در ارض جزيره و او را بقتل رسانيد و سر او را بنيزه نصب كرده براى معويه فرستاد و او اول سرى بود كه در اسلام به نيزه نصب كردند چون سر او بنزد معويه بردند فرمان داد كه آن سر را به بريد در زندان در دامان آمنه زوجۀ او بگذاريد چون آمنه سر را در دامان خود ديد رعشه بر اندام او افتاد و آهى سرد از دل پردرد بركشيد و معويه رسولرا سفارش كرده بود كه هرگاه سر را در دامان او گذاردى گوش فرادار و آنچه ميگويد حفظ كن رسول گوش فراداشت ديد آمنه ميگويد.

نفيتموه عنى طويلا و اهديتموه الى قتيلا فاهلا و سهلا بمن كنت له غير قاليه و انا له اليوم غير ناسيه ارجع به ايها الرسول الى معويه فقل له ا يتم اللّه ولدك و اوحش اللّه دارك و اهلك و لا غفر اللّه لك ذنبك و فى بعض التواريخ قالت فقداتى امرا فريا و قتل بارا تقيا فقد طلب اللّه بدمه فبلغ ايها الرسول معويه ما قلت لك

چون آمنۀ آن سربريده را در دامان خود ديد سيلاب اشك از ديدگان فروريخت و آهى سوزناك از جگر بركشيد و گفت خداوند شما را جزاي خير ندهد همانا شوهر مرا مدت طولانى از نظر من مفقود ساختيد و اكنون سر او را براى من هديه فرستاديد بخدا قسم هديه اى است كه در نزد من مبغوض نيست و محبت من نسبت باو هرچه بسيار باشد.

باز حق او را ادا نكردم و هركز او را فراموش نخواهم كرد اى رسول برگرد بسوى معويه و او را بگو خداوند متعال بچهاي ترا يتيم گرداند و خانه ترا ويران نمايد و جمعيت ترا پراكنده سازد گناه ترا نيامرزد كه شوهر مرا از من جدا كردي و او را دربدر بيابانها ساختى بالاخره او را بقتل آوردى و سر او را براى من هديه فرستادي

ص: 328

آيا ميدانى چه امر زشتى و گناه بزرگيرا مرتكب شدى كشتى مرديرا كه از كثرت عبادت پوست او باستخوانش خشكيده بود و در تقوى و نيكوكارى سر خيل قافلۀ عبادت كنندگان بود منتظر باش كه خداوند متعال بزودى كيفر كردار ترا در كنارت بگذارد و خداوند متعال خون ويرا از تو طلب قرمايد و ترا در عذاب اليم مخلد دارد رسول چون بنزد معويه رسيد آنچه شنيده بود شرح داد معويه فرمان كرد تا امنه را حاضر كردند معويه گفت تو اين كلمات گفته اى آمنه فرمود

(نعم غيرنا كلة و لا معتذرة منه قال معويه اخرجى من بلادى قالت انعل فو اللّه ما هى لى بوطن و لا رايت غير السجن و لقد طال بها سهري و اشتهر بها عبرى و كثر فيها دينى من غير ما قرت فيه عينى) يعنى بلى من اين كلمات گفتم و از گفتار خود عذر نخواهم و منگر مقالات خود نباشم معويه گفت از بلاد من بيرون رو آمنه فرمود بخدا قسم بزودى بيرون ميروم همانا شامرا وطن خود قرار ندادم و هرگز دلم بسوى او مايل نباشد چه آنكه در شام روز خوشي نديدم دو سال ببلاى زندان دچار بودم و شبها زنده دار با چشم اشگبار خون دل غذاى من و ناله و زارى مونس من بود و روزها در انتظار با قرض بسيار بسر بردم نه بشارتى بمن رسيده و نه ديده ام بجمال خويشاوندانم روشن گرديد اينوقت عبد اللّه بن ابى سرح با معويه گفت اين زن منافقه است او را بشوهرش ملحق بنما آمنه نگاه تندي باو كرد فرمود (يا من بين لحييه كجثمان الضفدع الا قتلت من انعمك خلعا و اعطاك كيسا انما المارق المنافق من قال بغير الصواب و اتخذ العباد كالارباب فنزل كفره في الكتاب فاومى معويه الى الحاجب باخراجها فقالت وا عجباه من ابن هند يشير الى ببنانه و يمنعنى نوافذ لسانه اما و اللّه لا بقرنه بگلام عتيد الذى كنوافذ الحديد او ما انا بآمنه بنت الشريد) .

يعنى اي كسيكه چانۀ تو همانند چانه و پوست بدن ضفدع مانند است تو آن كس باشى كه بقتل رسانيدى كسيرا كه خلعتها بتو بخشيد و بدرهاي زر بتو عطا كرداى نمك بحرام البته منافق خارج از دين كسى است كه دين خدا را پس پشت انداخته و خون بناحق ريخته و بندگان خداوند متعالرا به بندگى گرفته اين جماعت گفر آنها در كتاب

ص: 329

خداوند باري تعالى است همانا تو و امير تو معويه از آن مردميد كه كفر شما در قرآن نازل شده است معويه چون اين كلمات بشنيد اشاره بحاجب خود كرد كه آمنه را از مجلس بيرون كن آمنه گفت تعجب بايد كرد از پسر هند جگر خواو كه با انگشت خود اشاره مينمايد كه مرا از مجلس بيرون كنند و مهرة سكوث بر لب زده است چه آنكه ميداند من با كلماتيكه گزانيده ترا از زهر افعى و تيزتر از دندان شير و برنده تر از شمشير است او را پاره پاره خواهم كرد همانا مگر آمنه بنت رشيد نيستم بالجمله آمنه از مجلس معويه بيرون آمد ديگر خبرى از او در دست نيست كه بكجا رفت

ص: 330

ص: 331

ص: 332

بر اين آيا عيب ميكيند كسيرا كه پسر خالوي خود را نصرت بنمايد ابو لهب گفت مگر تو بدين محمد داخل شده اى كه چنين سخنان ميگوئى اروى فرمود بلى محمد رسولخدا است و از جانب پروردگار مبعوث است و اطاعت او بر همه لازم است و تو اى ابو لهب سزاوار است كه دست از نصرت محمد باز ندارى تا اينكه امر او ظاهر شود اگر او پيغمبر نباشد باز هم تو معذوري چون پسر برادر خود را از دشمن حفظ كردي تا ميتوانى او را دست باز مدار و او را در دست دشمن مگذار تا امر او ظاهر شود در آنوقت خواهى بدين او اقرار كن و اگرنه بدين خود باقى باش ابو لهب گفت ما را طاقت نباشد كه با تمام عرب در جنك و جدال شويم محمد دين جديدى آورده است كه كسى آن را نشناسد اين بگفت و از پى كار خود رفت در آن وقت اروي اين شعر بگفت.

ان طليبا نصر بن خاله و اساه فى دي ذمه و ماله

و عبد المطلب در حال احتضار دختران خود را طلبيد و آنها شش دختر بودند باين نامها صفيه بره عاتكه اروى ام الحكم البيضا اميمه و هريك در محل خود بيايد سپس بانها فرمود اكنون هركدام آن مرثيه كه ميخواهيد بعد اژ مرك من بخوانيد اكنون آنرا انشا كنيد تا من بشنوم اروى اشعار ذيل را بسرود.

بكت عينى و حق لها البكاء علي سمح سجيته الحياء

على سهل الخليفة ابطحى كريم الخيم نيته العلاء

على الفياض شيبة ذي المعالى ابوه الخير ليس له كفء

ابى الضيم ابلخ هبرزى (1) قديم المجد ليس به خفاء

و معقل مالك و ربيع فهر و فاضلها اذا التمس القضاء

و كان هو الفتى كرما و جودا و بأسا حين تنسكب الدماء

اذ اهاب الكماة الموت حتى كان قلوب اكثرهم هواء الخ

(اعيان الشيعه)

ص: 333

ص: 334

اليه منكم و اولى بهذا الامر و صار ابن عم سيد المرسلين الذى كان لرسول اللّه بمنزلة هارون من موسى مظلوما حيث يقول يابن ام أن القوم استضعفوني و كادوا يقتلوننى و لم يجمع بعد رسول اللّه لنا شمل و لم يسهل لنا و عرو غايتنا الجنة و غايتكم النار)

خلاصۀ اين كلمات بفارسى چنين است كه اروى بمعويه گفت بعد از اينكه معويه از او احوال پرسى كرد اروى گفت حال من بخير است لكن تو كفران نعمت كردى و با پسر عم خود دق باب محاربت نمودى و خود را بامير المؤمنين نام بردار كردي و حال آنكه اين اسم حق تو نبود و ترك دين گفتى و حق ديگريرا ماخوذ داشتى حقيرا كه نه از تو بود و نه از پدران تو و نه سابقه در اسلام داشتيد از پس آنكه كافر بوديد با رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم اميدوارم كه خداوند متعال هلاك كند بختهاى شما را و زشت و زبون كند صورتهاى شما را و برگرداند حق را بصاحب حق اگر چند مشركين مگروه دارند هان اى معويه ما اهل بيت كلمه عليا هستيم و در ميان مردم بزرگتر و با شرافت تر ما هستيم در دين خداوند متعال و مائيم كه امتحان داده ايم و بى نياز از ديگران هستيم در دين پروردگار و هنگاميكه ذات بارى تعالى محمد را بجوار خود برد در حالى كه سعى او مشكور و منزلت او بلند و شريف و مرضى بود بناگاه يتم و عدى بر ما تاخته اند و حقى كه خاص و خالصۀ ما بود ربودند و از در ظلم و عدوان بر ما بيرون شدند يتم و عدى و امويرا بر ما مقدم داشته اند و با عرب بخويشاوندى رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم احتجاج كرديد و بدين حجت خلافت را بدست گرفتيد و حال آنكه ما برسول خدا صلّى اللّه عليه و اله و سلّم نزديك تر و سزاوارتر براى اين امر بوديم اينك در ميان شما چنانيم كه بنى اسرائيل در ميان فرعونيان و حال آنكه على عليه السّلام مر پيغمبر را چنان است كه هارون مر موسى را و در ميان شما بگفت آنچه را كه هرون بگفت كه اى پسر مادرم همانا اين قوم بر من غالب شدند و مرا ضعيف شمردند و نزديك بود كه مرا بقتل برسانند دانسته باشيد كه لا جرم عاقبت ما بهشت است و نصيب شما دوزخ

اروى چون سخن خود را باينجا كشانيد عمرو بن عاص را ديگر طاقت نماند گفت اى عجوزۀ گمراه ديگر بسست قطع كن سخن خود را و صرف نظر كن از اين

ص: 335

اساطير زنانه اروى فرمود تو كيستى كه سخن را در دهان من مى شكنى گفت منم عمرو بن العاص.

قالت و انت يابن اللخنا النابغه تتكلم اربع على ظلعك و اعن بشان نفسك فو اللّه ما انت من قريش فى اللباب من حسبها و لا كريم منصبها و لقد ادعاك من قريش ستة نفر كل واحد منهم يزعم انه ابوك و لقد رايت امك ايام منى بمكه مع كل عبد عاهرا شهرا مرأة بغى بمكه و ارخصهن اجرته فسئلت امك عنهم فقالت كلهم اتانى فانظروا اشبههم به فالحقوه به فغلب عليك شبه العاص بن وائل فالحقوك به

اروى فرمود اى پسر زن زانيه ترا چه حد آنكه با مثل من تكلم كنى همانا ترا اصل و نسب در قريش نيست اندكى باصل و نسب خود نگران باش كه در خباثت و ملعنت تالي ندارى مادرت در مكه مشهورترين زنان زانيه بود در ايام منى در مكه او را با هرغلام زناكارى ميديدم و اجرت او از همۀ زنان زناكار ارزان تر و مبذول تر بود و هنگاميكه تو متولد شدى از مادرت سئوال كردند كه اين فرزند از آن كيست چونكه پنج نفر مدعى هستند هريك ميگويند پسر من است مادرت گفت هرپنج نفر بنزد من آمدند و بروايت ديگر گفت هرشش نفر بنزد من آمدند نظر كنيد كه اين مولود با گدام كس شباهت دارد باو ملحق بنمائيد بالاخره ترا بعاص بن وائل ملحق كودند و لا يخفي كه در بعضى از روايات نه پدر بر سر عمرو خصومت كردند بالجمله اروى چون سخن بدينجا رسانيد مروان بن حكم در خشم شد گفت اي عجوزه لب فروبند و چندين هرزه ملاي و از براي كاريكه آمدى سخن بگوى اروي فرمود.

و انت ايضا يابن الزرقاء الزانيه تتكلم فو اللّه لانت به بشير الذى هو عبد لحارث بن گلده اشبه من الحكم بن ابى العاص و انك تشبهه فى زرقة بصره و حمرة شعره مع قصر قامته و ظاهر (1)دمامته و صغر (2)هامته و لقد رايت الحكم سبط الشعر ظاهر

ص: 336

الادمه مديد القامه و ما بينكما قرابته كقرا ابة لفرس المضمر من الاتان المقرف (1) فاسئل امك عما اخبرتك) يعنى اى پسر زن زانيه تو هم سخن ميگوئى بخدا قسم است هراينه تو بغلام حارث بن كلده كه بشير نام داشت شباهتد بيشتر است از حكم بن العاص كه ترا بآن نسبت ميدهند براى اينكه كبودي چشم تو و سرخى موى و كوتاهي قامتت و زشتى صورت تو همانند غلام حارث بن كلده است نه حكم بن العاص چه آنكه من حكم را ديده ام موي او فروهشته است و چهرۀ او گندم گون است و قامت او بلند است و قرابت تو با حكم مثل قرابت اسب رونده است با حمار بد نزاد از مادرت پرسش كن تا ترا آگهى دهد.

آنگاه روى با معويه كرد و گفت سوگند با خداى جرات و جسارت اين جماعت جز از تو نيست و تو آنكس باشى كه مادرت روز جنك احد در حق حمزه اين اشعار گفته.

نحن جزينا كم بيوم بدر و الحرب بعد الحرب ذات سعر

ما كان عن عتبة لي من صبر ابى و عمى و اخى و صهرى

شفانى وحشي غليل صدرى شفيت قلبى و قضيت نذري

فشكر وحشى على عمرى حتي تغيب اعظمى فى قبرى

و در ناسخ در جلد متعلق بتاريخ امام حسن عليه السّلام روايت كرده كه اروى فرمود دختر عم من هند را چنين پاسخ داد

خزيت فى بدر و غير بدر يا بنت جبار عظيم الكفر

قبحك اللّه قبيل الفجر بالها شميين طوال السمر

ص: 337

حمزة ليثى و على صقرى اذرام شيب و ابوك قهرى

فخضبا منه ضواحى النحر اعطيت وحشي ضمير الصدر

هتكت للوحشى حجاب الستر ما للبغايا بعدها من فخر

بالجمله معويه بعد از اين گيردار با اروى گفت عفى اللّه عما سلف اى خاله از آنچه گذشته سخن مگوي و حاجت خود را بخواه عقد الفريد گويد قالت مالى اليك حاجه و خرجت عنه) گفت مرا با تو حاجتى نيست و آهنك مراجعت نمود معويه بسوى عمرو بن العاص و مروان از در كراهت نگران شد و گفت بخدا قسم نشنيدم اين كلمات را جز از شما يعنى اگر شما با او عتاب نميكرديد مر او شما را چنين مفتضح نميكرد واى بر شما باد كه مرا در چنين عرصۀ رسوائى كشانيديد و بنابروايت بلاغات النسا معويه گفت اى عمه حاجت خود را بخواه اروى فرمود شش هزار دينار محل حاجت من است.

معويه گفت با اين دنانير چۀ ميخواهى بكنى اروى فرمود دو هزار دينار آن را ميخواهم چشمه اى در ارض خواره خريدارى كنم براى فقراي بنى الحارث بن عبد المطلب و دو هزار ديگر آن را جوانان بنى الحارث بن عبد المطلب را براى ايشان عيال تزويج كنم و دو هزار ديگر آن را خرج زيارت بيت اللّه و در اصلاح شدائد زمان صرف بنمايم معويه گفت بسيار پسنديده است اين مصارف كه نام بردى و بسيار بموقع است پس فرمان كرد كه شش هزار دينار باروى بدهند و گفت اگر علي بن ابي طالب بود هرگز چنين عطائى با تو نميكرد اروي فرمود راست گفتى براى اينكه على بن ابى طالب اداى امانات فرمودي و بامر خدا عمل كردى و از قانون شريعت بركنار نشدي و اما تو اى معويه اماناترا ضايع ساختى و بخيانت در مال خداوند متعال پرداختى و مال اللّه را دادى بكسانيكه حق آنها نبود و استحقاق آن را نداشته اند و خداوند متعال در كتاب كريم خود مواضع آن حقوق را مبين و معين ساخته و امير المؤمنين ما را بسوي اخذ حقوق دعوت فرمود و تو آتش حرب را برافروختي و او را مشغول ساختى كه ديگر بكاري نتوانست پرداخت اى معويه بر من منت ميگذاري كه حق مرا بمن ميدهى من از مال تو چيزي سؤال نكردم بلكه سؤال من از ماليكه خداوند متعال آن را

ص: 338

مخصوص ما قرار داده است طلب ميكنم و من نمى بينم كه چيزى غيرحق خود از تو گرفته باشم خدا دهنت را بشكند و بلاى تو را شديد كند كه على را چنين ياد ميكني اروى اين بگفت و صداى ناله و گريه او بلند شد و اين اشعار قرائت كرد

الا يا عين و يحك اسعدنيا الا فابكى امير المؤمنينا

عليا خير من ركب المطايا و فارسها و من ركب السفينا

و من لبس النعال و من حذاها و من قراء المثانى و المبينا

اذا استقبلت وجه ابى حسين رايت البدر زاغ الناظرنيا

و لا و اللّه لا انسى عليا و حسن صلاته فى الراكعينا

الا ابلغ معوية بن حرب فلا قرت عيون الشامتينا

افى شهر الصيام فجعتمونا بخير النساس طرا اجمعينا

لقد علمت قريش حيث كانوا بانك خيرها حسبا و دنيا

معوية گفت علي چنان است كه تو گوئى بلگه از اين فاضل تر است و فرمان كرد تا آن شش هزار دينار را تسليم دادند و اروى مراجعت نمود و ممكن است كه اروى دو مرتبه بنزد معويه آمده باشد يكمرتبه بى نيل مرام مراجعت كرده و مرتبه ديگر بعطاى خود رسيده تا جمع بين روايتين بشود

ص: 339

مسلم بن قتيبة الدنيورى در الامامه و السياسته (1)و عبد الملك بن بدرون حضرمى اشبيلى در كتاب اطواق الحمامه و صاحب نصايح الكافيه (2)و ملخص عبارت ابن قتببة بفارسى اين است كه يزيد بن معويه شبى خواب از چشم او پريد و كنيزكى رقيق نام در نزد او تغنى ميكرد و لكن اثر حزن و اندوه چندان در يزيد ملاحظۀ كرد كه دانست باين تغنيات رفع نشود در خلال اينحال يزيد گفت ندانم شكايت پدر خود نزد كي برم كه رسيدگي بحال من ندارد و پرسش از احوال من نميكند مانند اوئى سزاوار نيست كه از مثل مني تغافل داشته باشد و درد مرا نداند و از پى دواى آن بيرون نشود و مرا در بوتۀ نسيان گذارد-