ص :2

محتوای سوره مؤمن

سوره مؤمن نخستین سوره از"حوامیم"است(حوامیم هفت سوره از قرآن است که با"حم"شروع می شود و پشت سر هم قرار گرفته و همه از سوره های مکی است).

طبیعت این سوره همانند سایر سوره های مکی بحث از مسائل مختلف اعتقادی و مبانی و اصول دین است،چرا که نیاز مسلمانان در آن دوران بیش از همه تقویت پایه های عقیدتی بود.

محتوای این سوره مجموعه ای است از"قهر"و"لطف"،"انذار"و"بشارت" مبارزه منطقی قاطع و کوبنده با جباران و مستکبران،و لطف و مرحمت به مؤمنان حق طلب و حق جو.

ویژگی این سوره فرازی است از داستان موسی ع و فرعون مربوط به "مؤمن آل فرعون"که تنها در همین سوره مطرح شده و در جای دیگر قرآن نیست،داستان همان مرد با ایمان و بسیار هوشیار و مدبری که در زمره شخصیتهای فرعونی بود،ولی در باطن به موسی ع ایمان آورده،و سنگر مطمئنی برای دفاع از موسی ع و آئینش بود و بطوری که خواهیم دید در آن لحظاتی که موسی ع در خطر مرگ قرار گرفت او با روشی بسیار زیرکانه و ظریف به یاری او شتافت و او را از مرگ نجات داد!.

نامگذاری این سوره به سوره"مؤمن"نیز به خاطر همین است که شرح مجاهدتهای او،بیش از"20 آیه"از این سوره،یعنی حدود یک چهارم از مجموع آیات این سوره را فرا گرفته است.

ص :3

به نظر می رسد بیان حال مؤمن آل فرعون در این سوره یک برنامه آموزشی حساب شده برای گروهی از مسلمانان مکه بوده است که در عین ایمان آوردن به پیامبر ص روابط دوستانه خود را ظاهرا با دشمنان سرسخت و لجوج حفظ می کردند تا سنگری باشند برای روز خطر،و می گویند ابو طالب عموی پیامبر در همین زمره بود،چنان که در روایات اسلامی همین معنی از امیر مؤمنان علی ع روایت شده است (1).

به هر حال محتوای این سوره را می توان در شش بخش خلاصه کرد:

بخش اول که آغاز سوره را تشکیل می دهد توجهی است به خداوند و قسمتی از اسماء حسنای او،مخصوصا آنچه خوف و رجاء را در دلها برمی انگیزد مانند "غافر الذنب و شدید العقاب".

بخش دوم تهدیدهایی است نسبت به کافران جبار پیرامون عذابهای این جهان همانند آنچه اقوام سرکش پیشین به آن گرفتار شدند،و عذابهای قیامت با ذکر خصوصیات و جزئیات آن.

بخش سوم پس از مطرح کردن داستان موسی ع و فرعون سخن را به مؤمن آل فرعون سوق می دهد و بخش وسیعی از سوره را به شرح گفتگوهای این مرد هوشمند شجاع با فرعونیان اختصاص می دهد.

بخش چهارم باز مطلب را به صحنه هایی از قیامت می کشاند تا دلهای خفتگان را بیدار کند.

در بخش پنجم مساله توحید و شرک را که مهمترین مساله زندگی انسان است به میان آورده،و قسمتی از نشانه های توحید و دلائل بطلان شرک را مطرح می کند.

در بخش ششم که آخرین بخش این سوره است ضمن دعوت پیامبر به صبر

ص :4

و شکیبایی خلاصه ای از آنچه در بخشهای دیگر این سوره گذشت از مسائل مربوط به مبدء و معاد و عبرت گرفتن از سرنوشت پیشینیان و تهدید مشرکان لجوج و ذکر گوشه ای از نعمتهای الهی را بیان داشته و سوره را پایان می دهد.

گفتیم نامگذاری سوره به"مؤمن"بخاطر بخشی است که در باره مؤمن آل فرعون بیان می کند،همانطور که نام گذاری آن به"غافر"بخاطر آغاز سومین آیه آن است.

***

فضیلت تلاوت این سوره

در روایات اسلامی که از پیغمبر اکرم ص و ائمه اهل بیت ع نقل شده فضائل بسیاری برای همه سوره های"حم"عموما و سوره"مؤمن"خصوصا وارد شده است. در قسمت اول از پیامبر ص نقل شده که فرمود:الحوامیم تاج القرآن: "سوره های(هفتگانه)حم تاج قرآن است"! 1. "ابن عباس"نیز سخنی دارد که احتمالا آن را از پیامبر ص یا علی ع شنیده،می گوید:لکل شیء لباب و لباب القرآن الحوامیم:"هر چیزی مغزی دارد و مغز قرآن سوره های حامیم است" 2. و در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم:" الحوامیم ریحان القرآن، فاحمدوا اللّٰه و اشکروه،بحفظها و تلاوتها،و ان العبد لیقوم یقرأ الحوامیم فیخرج من فیه اطیب من المسک الاذفر و العنبر و ان اللّٰه لیرحم تالیها و قارئها، و یرحم جیرانه و اصدقائه و معارفه و کل حمیم او قریب له،و انه فی القیامة یستغفر له العرش و الکرسی و ملائکة اللّٰه المقربون: "سوره های حامیم گلهای قرآن است،خدا را سپاس گوئید و با حفظ و تلاوت این سوره ها او را شکر گذارید،هر بنده ای که از خواب برخیزد و سوره های حامیم بخواند از دهانش(در قیامت)بوی عطر دل انگیزی بهتر از مشک و عنبر خارج می شود،و خداوند خواننده این سوره ها را رحمت می کند و نیز همسایگان و دوستان و آشنایان و تمام یاران نزدیک و دور او را مشمول رحمت خویش قرار می دهد، و در قیامت عرش و کرسی و فرشتگان مقرب خدا برای او استغفار می کنند" 1. در حدیث دیگری از پیامبر ص می خوانیم: الحوامیم سبع و ابواب جهنم سبع،تجیء کل حامیم منها فتقف علی باب من هذه الأبواب تقول اللهم لا تدخل من هذا الباب من کان یؤمن بی و یقرانی "سوره های حامیم هفت سوره اند و درهای جهنم نیز هفت در است،هر یک از حامیمها می آید و در مقابل یکی از این درها می ایستد و می گوید خداوندا کسی را که به من ایمان آورده و مرا خوانده از این در وارد مکن! 2. و در قسمت دوم در حدیثی از پیامبر می خوانیم: من قرء سوره حامیم المؤمن لم یبق تجیء کل حامیم منها فتقف علی باب من هذه الأبواب تقول اللهم لا تدخل من هذا الباب من کان یؤمن بی و یقرانی روح نبی و لا صدیق و لا مؤمن الا صلوا علیه و استغفروا له: "هر کس سوره حامیم مؤمن را بخواند همه ارواح انبیا و صدیقان و مؤمنان بر او درود می فرستند و برای او استغفار می کنند" 3. روشن است این فضائل بزرگ پیوندی با آن محتوای برجسته دارد،محتوایی که هر گاه در زندگی انسان در بعد"اعتقادی"و"عملی"او پیاده شود بدون شک مستحق این فضائل عظیم است،و اگر در این روایات سخن از تلاوت به میان آمده،منظور تلاوتی است که مقدمه ای برای ایمان و عمل باشد. تعبیر پر معنی که در یکی از روایات نبوی وارد شده و می گوید هر کس "حم"را بخواند و به آن ایمان داشته باشد،شاهد گویای این گفتار است. ***

ص :5

سوره مؤمن نخستین سوره از"حوامیم"است(حوامیم هفت سوره از قرآن است که با"حم"شروع می شود و پشت سر هم قرار گرفته و همه از سوره های مکی است).

طبیعت این سوره همانند سایر سوره های مکی بحث از مسائل مختلف اعتقادی و مبانی و اصول دین است،چرا که نیاز مسلمانان در آن دوران بیش از همه تقویت پایه های عقیدتی بود.

محتوای این سوره مجموعه ای است از"قهر"و"لطف"،"انذار"و"بشارت" مبارزه منطقی قاطع و کوبنده با جباران و مستکبران،و لطف و مرحمت به مؤمنان حق طلب و حق جو.

ویژگی این سوره فرازی است از داستان موسی ع و فرعون مربوط به "مؤمن آل فرعون"که تنها در همین سوره مطرح شده و در جای دیگر قرآن نیست،داستان همان مرد با ایمان و بسیار هوشیار و مدبری که در زمره شخصیتهای فرعونی بود،ولی در باطن به موسی ع ایمان آورده،و سنگر مطمئنی برای دفاع از موسی ع و آئینش بود و بطوری که خواهیم دید در آن لحظاتی که موسی ع در خطر مرگ قرار گرفت او با روشی بسیار زیرکانه و ظریف به یاری او شتافت و او را از مرگ نجات داد!.

نامگذاری این سوره به سوره"مؤمن"نیز به خاطر همین است که شرح مجاهدتهای او،بیش از"20 آیه"از این سوره،یعنی حدود یک چهارم از مجموع آیات این سوره را فرا گرفته است.

ص :6

سوره مؤمن نخستین سوره از"حوامیم"است(حوامیم هفت سوره از قرآن است که با"حم"شروع می شود و پشت سر هم قرار گرفته و همه از سوره های مکی است).

طبیعت این سوره همانند سایر سوره های مکی بحث از مسائل مختلف اعتقادی و مبانی و اصول دین است،چرا که نیاز مسلمانان در آن دوران بیش از همه تقویت پایه های عقیدتی بود.

محتوای این سوره مجموعه ای است از"قهر"و"لطف"،"انذار"و"بشارت" مبارزه منطقی قاطع و کوبنده با جباران و مستکبران،و لطف و مرحمت به مؤمنان حق طلب و حق جو.

ویژگی این سوره فرازی است از داستان موسی ع و فرعون مربوط به "مؤمن آل فرعون"که تنها در همین سوره مطرح شده و در جای دیگر قرآن نیست،داستان همان مرد با ایمان و بسیار هوشیار و مدبری که در زمره شخصیتهای فرعونی بود،ولی در باطن به موسی ع ایمان آورده،و سنگر مطمئنی برای دفاع از موسی ع و آئینش بود و بطوری که خواهیم دید در آن لحظاتی که موسی ع در خطر مرگ قرار گرفت او با روشی بسیار زیرکانه و ظریف به یاری او شتافت و او را از مرگ نجات داد!.

نامگذاری این سوره به سوره"مؤمن"نیز به خاطر همین است که شرح مجاهدتهای او،بیش از"20 آیه"از این سوره،یعنی حدود یک چهارم از مجموع آیات این سوره را فرا گرفته است.

ص :7

از نوع تازه ای از آن است:"حاء"و"میم".

در زمینه تفسیر این حروف بحثهای فراوانی در آغاز سوره های"بقره""آل عمران"و"اعراف"و بعضی دیگر از سوره ها داشته ایم،چیزی که در اینجا باید بر آن افزود این است که در بعضی از روایات،و همچنین در بسیاری از کلمات مفسران دو حرف آغاز این سوره به نامهای خدا که با این دو حرف آغاز می شود تفسیر شده است،چنان که در حدیثی از امام صادق ع به"حمید"و"مجید" تفسیر گردیده (1).

بعضی نیز"ح"را به نامهایی مانند"حمید"و"حلیم"و"حنان"و"م" به نامهایی مانند"ملک"و"مالک"و"مجید"تفسیر کرده اند.

این احتمال نیز وجود دارد که"ح"اشاره به حاکمیت و"م"اشاره به "مالکیت"خداوند بوده باشد.

از ابن عباس نیز نقل شده که"حم"از اسمهای اعظم خدا است (2).

روشن است که این تفسیرها با هم منافاتی ندارد و ممکن است همه در معنی آیه جمع باشد.

*** در آیه بعد همانگونه که روش قرآن است بعد از ذکر"حروف مقطعة" سخن از عظمت مقام"قرآن"به میان می آورد،اشاره به اینکه این کتاب با اینهمه عظمت از حروف ساده الفبا ترکیب یافته،بنائی چنان عظیم از مصالحی چنین کوچک،و این خود دلیل بر اعجاز آن است.

می فرماید:"این کتابی است که از سوی خداوند قادر دانا نازل شده است"

ص :9

( تَنْزِیلُ الْکِتٰابِ مِنَ اللّٰهِ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ ).

عزت و قدرتش موجب شده که احدی نتواند با آن برابری کند،و علمش سبب گردیده که محتوای آن در اعلی درجه کمال،و فراگیر همه نیازهای انسانها در طریق تکامل باشد.

*** آیه بعد خدا را به پنج وصف دیگر از صفات بزرگش که بعضی امید آفرین و بعضی خوف آفرین است توصیف کرده،می گوید:"خداوندی که گناهان را می آمرزد( غٰافِرِ الذَّنْبِ ).

"توبه ها را می پذیرد"( قٰابِلِ التَّوْبِ ) (1).

"مجازاتش شدید است"( شَدِیدِ الْعِقٰابِ ).

"نعمتش فراوان است"( ذِی الطَّوْلِ ) (2).

"خداوندی که معبودی جز او نیست"( لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ ).

"و بازگشت همه شما به سوی او است"( إِلَیْهِ الْمَصِیرُ ).

آری کسی که واجد این اوصاف است فقط او شایسته عبودیت است و مالک پاداش و کیفر.

***

( إِلَیْهِ الْمَصِیرُ )هفت وصف از اوصاف الهی بیان شده است که بعضی از"صفات ذات"و بعضی از"صفات فعل"است و مجموعه ای از توحید و علم و قدرت و رحمت و غضب را بیان می دارد،و"عزیز"و"علیم"پایه ای است برای نزول این کتاب آسمانی،و"غفران ذنوب"و"قبول توبه"و"شدت عقاب"و"بخشش نعمتها"مقدمه ای است برای تربیت نفوس و پرستش خداوند یگانه ای که هیچ معبودی جز او نیست.

***2-در میان این اوصاف"غافر الذنب"مقدم داشته شده و"ذی الطول (صاحب نعمت و فضل)نیز در آخر آمده،و در این میان"شدید العقاب"است.

در حقیقت غضبش در میان دو رحمت قرار گرفته!، و از این گذشته در کنار این وصف که حاکی از غضب خداوند است سه وصف از اوصافش که از رحمت او حکایت دارد بیان شده،و همه اینها دلیل بر این است که"رحمتش بر غضبش پیشی گرفته"است(یا من سبقت رحمته غضبه).

***3-جمله" إِلَیْهِ الْمَصِیرُ "نه تنها اشاره به این است که بازگشت همه در قیامت به سوی او است،بلکه مطلق بودن آن از این حکایت می کند که بازگشت همه امور در این جهان و آن جهان به سوی او و سلسله همه موجودات به دست او است.

***4-قابل توجه اینکه جمله"لا إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ "که به عنوان آخرین وصف آمده و حکایت از مقام"توحید عبودیت"و عدم شایستگی غیر او برای پرستش می کند به عنوان آخرین صفت و نتیجه نهایی بیان شده،و لذا در حدیثی از ابن عباس آمده است که می گوید:او"غافر الذنب"است برای کسی که"لا اله الا

ص :11

اللّٰه"بگوید،"قابل التوب"است برای کسی که"لا إله الا الله"بگوید"شدید العقاب"است برای کسی که"لا اله الا اللّٰه"نگوید،"ذی الطول"و غنی و بی نیاز است از کسی که"لا اله الا اللّٰه"نگوید.

بنا بر این محور همه این صفات کسانی هستند که مؤمن به توحید باشند و در گفتار و عمل از این خط اصیل الهی منحرف نشوند.

***

و مقتول گردند گناهانشان را می بخشم"(آل عمران-195).

5-انفاق مخفی: إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقٰاتِ فَنِعِمّٰا هِیَ وَ إِنْ تُخْفُوهٰا وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَرٰاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ یُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئٰاتِکُمْ :"اگر انفاقهای خود را در راه خدا آشکار سازید خوب است و اگر آن را پنهان دارید و به فقرا بدهید به سود شما است و از گناهانتان می بخشد"(بقره-271).

6-دادن قرض الحسنة: إِنْ تُقْرِضُوا اللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً یُضٰاعِفْهُ لَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ :"اگر به خداوند قرض الحسنه دهید آن را برای شما مضاعف می کند و شما را می آمرزد"(تغابن-17).

7-پرهیز از گناهان کبیره که موجب آمرزش گناهان صغیره است: إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبٰائِرَ مٰا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئٰاتِکُمْ :"اگر از گناهان کبیره که از آن نهی شده اید اجتناب کنید گناهان صغیره شما را خواهیم بخشید" (نساء-31).

به این ترتیب درهای مغفرت الهی از هر سو به روی بندگان باز است که هفت در آن در بالا به استناد هفت آیه قرآن ذکر شد،تا از کدامین در وارد شویم و چه خوبتر که از هر در وارد شویم.

***

ص :13

است،و اگر متکی به دلائل واهی،و ناشی از تعصب و جهل و غرور،و به منظور اغفال این و آن صورت گیرد مذموم است،و اتفاقا در قرآن مجید در هر دو مورد به کار رفته است.

در یک جا می خوانیم: وَ جٰادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ :"با آنها به روشی که پسندیده تر است بحث و مجادله کن"(نحل-125).

ولی در موارد دیگری مانند آیه فوق و آیه بعد از آن به معنی مجادله مذموم آمده است.

در زمینه"جدال و مجادله"بحثی داریم که در نکات می خوانید.

"تقلب"از ماده"قلب"به معنی دگرگون کردن است،و"تقلب" در اینجا به معنی تصرف و سلطه بر مناطق و بلاد مختلف و حکومت و سیطره بر آنها،و به معنی رفت و آمد در آنها می باشد.

هدف آیه فوق این است که به پیامبر ص و مؤمنان آغاز اسلام که غالبا از قشر محروم بودند گوشزد کند مبادا امکانات مالی، و قدرت سیاسی و اجتماعی کافران جبار را دلیلی بر حقانیت،و یا قدرت واقعی آنها بدانند،دنیا اینگونه اشخاص را زیاد به خاطر دارد،و تاریخ نشان می دهد که تا چه اندازه در برابر مجازاتهای الهی ضعیف و ناتوان بودند،همانند برگهای پژمرده پائیزی در برابر تند باد خزان.

همانگونه که امروز هم کفار مستکبر و ظالم برای اظهار وجود،یا مرعوب ساختن مستضعفان و محرومان جهان دست به یک سلسله تلاشها و تبلیغات و کنفراسها و دید و بازدیدهای سیاسی و مانورهای نظامی و عقد قراردادها و پیمانها،با هم مسلکانشان،می زنند،تا جو مساعدی برای پیشبرد اهداف شوم خود فراهم سازند، اما مؤمنان باید بیدار باشند و فریب این صحنه سازیهای کهنه را نخورند،و هرگز مرعوب و مفتون نشوند.

ص :16

*** لذا در آیه بعد سرنوشت بعضی از اقوام گمراه و سرکش پیشین را در عباراتی کوتاه و کوبنده به اینگونه بیان می کند:"پیش از آنها قوم نوح و اقوامی که بعد از آنها آمدند پیامبرشان را تکذیب کردند"( کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزٰابُ مِنْ بَعْدِهِمْ ).

منظور از"احزاب"،قوم عاد،ثمود،حزب فرعونیان و لوط و مانند آنها است که در آیه 12 و 13 سوره ص به عنوان"احزاب"به آنها اشاره شده،آنجا که می گوید: کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عٰادٌ وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتٰادِ وَ ثَمُودُ وَ قَوْمُ لُوطٍ وَ أَصْحٰابُ الْأَیْکَةِ أُولٰئِکَ الْأَحْزٰابُ :

آری آنها احزابی بودند که دست به دست هم دادند و به تکذیب پیامبران الهی که دعوتشان با منافع نامشروع و هوا و هوسهای آنها هماهنگ نبود برخاستند.

سپس می افزاید به این مقدار نیز قناعت نکردند،بلکه"هر امتی از آنان توطئه ای چیدند که پیامبرشان را بگیرند و آزار دهند و به زندان بیفکنند و یا به قتل برسانند"( وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ ).

باز به اینهم اکتفاء نکردند"و برای محو و نابودی حق به سخنان باطل دست زدند و برای گمراه ساختن مردم اصرار ورزیدند"( وَ جٰادَلُوا بِالْبٰاطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ ) (1).

اما این امور برای همیشه ادامه نیافت و به موقع"من آنها را گرفتم،و سخت مجازات کردم،ببین عذاب الهی چگونه بود"؟!( فَأَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کٰانَ عِقٰابِ ).

ویرانه های شهرهای آنها در مسیر مسافرتهای شما به چشم می خورد،و سرنوشت شوم و عاقبت سیاه و تاریکشان بر صفحات تاریخ و سینه های صاحبدلان ثبت است،بنگرید و عبرت گیرید.

ص :17

این کفار سرکش مکه و مشرکان ظالم عرب نیز سرانجامی بهتر از آنها نخواهند داشت،مگر اینکه به خود آیند و در کار خویش تجدید نظر کنند.

آیه فوق برنامه احزاب طغیانگر را در سه قسمت خلاصه می کند:"تکذیب و انکار"و"توطئه برای نابود کردن مردان حق"و"تبلیغات مستمر برای گمراه ساختن توده های مردم".

مشرکان عرب نیز تمام این برنامه ها را در برابر پیامبر اسلام ص تکرار کردند،بنا بر این چه جای تعجب که قرآن آنها را به همان سرنوشت اقوام پیشین تهدید کند.

*** آخرین آیه مورد بحث علاوه بر مجازات دنیوی،به مجازات آنها در سرای دیگر اشاره کرده می گوید:"اینگونه فرمان پروردگارت در مورد کسانی که کافر شدند مسلم شده که آنها اهل آتشند"( کَذٰلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحٰابُ النّٰارِ ).

ظاهر معنی آیه وسیع و گسترده است و کافران لجوج را از همه اقوام شامل می شود،و مخصوص کفار مکه-آن چنان که بعضی از مفسران پنداشته اند- نیست.

بدیهی است مسلم شدن فرمان پروردگار در باره این قوم به دنبال گناهان مستمر و اعمال خلافی است که با اراده خود انجام دادند،و عجب اینکه بعضی از مفسران-همانند فخر رازی-پنداشته اند که این آیه از دلائل وجود سرنوشت جبری و الزامی برای اقوام مختلف و سلب اراده و اختیار از آنها است، در حالی که اگر تعصبهای فرقه ای اجازه می داد با کمی دقت در خود این آیات مطلب بر آنها روشن می شد که این سرنوشت شوم را خداوند وقتی برای آنها مقرر می دارد که راههای ظلم و جنایت را با پای خود پیمودند.

ص :18

***

مؤمنان،و یا افزایش گناهان کسانی که تمام راههای بازگشت را به روی خود بسته اند.

نظیر این احساس حقارت در برابر کشورهای قدرتمند مادی ظالم در مورد بعضی از اقوام مؤمن که از نظر مادی عقب افتاده اند پیدا می شود که باید با همان منطق قرآنی بالا با آن به شدت مبارزه کرد.

افزون بر این،باید به آنها حالی نمود که این محرومیت و عقب افتادگی شما در درجه اول معلول ظلم آن ستمگران است،و اگر زنجیرهای ظلم و اسارت را پاره کنید با تلاش و کوشش مستمر می توانید عقب ماندگیها را جبران نمائید.

***

مقابل و گفتگو برای غلبه بر او به کار رفته.

"مراء"(بر وزن حجاب)به معنی گفتگو کردن در چیزی است که در آن "مریه"(شک)وجود دارد.

و"خصومت"و"مخاصمه"در اصل به معنی گلاویز شدن دو نفر به یکدیگر که هر کدام پهلوی دیگری را بگیرد آمده سپس به گفتگوها و مشاجرات لفظی اطلاق گردیده است.

به گفته مرحوم علامه مجلسی در"بحار الانوار""جدال"و"مراء"بیشتر در مسائل علمی به کار می رود در حالی که"مخاصمه"در امور دنیوی است.

و نیز گاهی تفاوت میان جدال و مراء را چنین می گذارند که در"مراء" هدف اظهار فضل و کمال است،و در"جدال"تحقیر و عاجز کردن طرف مقابل.

گاه گفته اند:"جدال"در مسائل علمی است و"مراء"اعم از آن است.

و گاه گفته اند:"مراء"جنبه دفاعی در مقابل حملات خصم دارد ولی "جدال"اعم از دفاعی و تهاجمی است (1).

نوع مجادله به حق است.

ولی در غالب موارد در قرآن کریم این واژه در مجادله به باطل استعمال شده است،چنان که در همین سوره مؤمن پنج بار این کلمه در همین معنی به کار رفته.

به هر حال بحث و گفتگو و استدلال و مناقشه در گفتار دیگران اگر به منظور روشن شدن حق،نشان دادن راه،و ارشاد جاهل بوده باشد عملی است پسندیده و شایسته تقدیر،بلکه در بسیاری از موارد واجب است قرآن هرگز با بحث و گفتگوی روشنگرانه و استدلال برای تبیین حق مخالفت نکرده،بلکه در آیات زیادی آن را عملا تثبیت نموده است.

در بسیاری از موارد از مخالفین مطالبه برهان و دلیل می کند،و می گوید هاتوا برهانکم"استدلال خود را بیاورید" (1).

و در بسیاری از موارد در مقابل تقاضای برهان،به اقامه دلائل مختلف پرداخته است،چنان که در آخر سوره یس خواندیم که در برابر آن مرد عرب که استخوان پوسیده ای را به دست گرفته بود از پیامبر ص می پرسید مَنْ یُحْیِ الْعِظٰامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ :"چه کسی می تواند این استخوانهای پوسیده را از نو زنده کند"(یس-78)چندین دلیل بر مساله معاد و قدرت خداوند بر احیای مردگان اقامه می کند.

و نیز در آیه 258 سوره بقره گفتگوهای ابراهیم ع و دلائل دندان شکن او را در برابر نمرود،و در آیات 47 تا 54 سوره طه احتجاج موسی را در برابر فرعون منعکس ساخته که نمونه روشنی از مجادله شایسته است،همچنین قرآن پر است از دلائل مختلفی که پیامبر ص در مقابل بت پرستان و مشرکان و بهانه جویان اقامه می کرد.

اما در برابر آن موارد زیادی را نقل می کند که طرفداران باطل برای

ص :22

به کرسی نشاندن سخنان بی اساس خود دست به مجادلات زشتی می زدند و با انواع سفسطه ها و بهانه جوئیها تلاش برای ابطال حق و اغوای مردم ساده دل داشته اند، سخریه و استهزاء تهدید و افترا و انکار بدون دلیل از روشهای معمولی اقوام گمراه و سرکش در مقابل پیامبران بود،و استدلال منطقی و آمیخته با مهر و محبت روش پیامبران الهی.

در روایات اسلامی نیز بحثهای زیادی پیرامون مناظرات پیغمبر اکرم ص یا ائمه اهل بیت ع در برابر مخالفان دیده می شود که اگر این بحث و مناظرات جمع آوری گردد کتاب بسیار قطوری را تشکیل می دهد(البته قسمتهایی از آنها جمع آوری شده).

نه تنها پیشوایان معصوم که اصحاب و یاران آنها نیز به تشویق آنها مناظرات و مجادلاتی با مخالفان داشته اند،ولی اجازه این کار را به کسانی می دادند که به قدر کافی توانایی و قدرت منطق داشته باشند،چه در غیر این صورت بجای اینکه جبه حق تقویت شود تضعیف می گردد،و مخالفان جسورتر و سرسخت تر می شوند.

لذا در حدیثی می خوانیم یکی از دوستان امام صادق ع بنام"طیار" (حمزة بن محمد)می گوید به امام عرض کردم بلغنی انک کرهت مناظرة الناس:

"به من خبر رسیده که شما از مناظره کردن با مخالفان ناخشنود هستید".

امام ع در پاسخ فرمود:

اما مثلک فلا یکره،من اذا طار یحسن ان یقع و ان وقع یحسن ان یطیر،فمن کان هذا لا نکرهه :"اما کسی که چون تو باشد عیبی ندارد،از کسانی که وقتی پرواز می کنند و اوج می گیرند به خوبی می توانند بنشینند،و هنگامی که می نشینند به خوبی می توانند پرواز کنند و اوج گیرند،کسی که چنین باشد ما از مناظره او ناخشنود نیستیم"! (1).

ص :23

این تعبیر زیبا که اشاره روشنی به قدرت اوج گیری در استدلال،و سپس جمع و جور کردن و پایان دادن به بحث می باشد نشان می دهد که باید افرادی در این میدانها حضور یابند که از تسلط کافی بر بحثهای استدلالی برخوردار باشند، مبادا ضعف منطق آنها به حساب ضعف مکتب آنها گذارده شود.

و ستیز در گفتگو بپرهیزید،زیرا این دو دلهای برادران دینی را نسبت به یکدیگر بیمار و مکدر می کند،و بذر نفاق را پرورش می دهد" (1).

چرا که اینگونه پرخاشگریها که غالبا عاری از اصول صحیح بحث و استدلال است روح لجاجت و تعصب را در افراد تقویت می کند تا آنجا که هر کدام می خواهد برای غلبه بر دیگری از هر وسیله حتی دروغ و تهمت و بی حرمتی استفاده کند، و این کار نتیجه ای جز کینه توزی و پرورش بذرهای نفاق در دلها نخواهد داشت.

یکی دیگر از مفاسد بزرگ"جدال به باطل"این است که طرفین در انحراف و اشتباه خود سخت تر و راسختر می شوند،زیرا هر کدام تلاش می کند برای اثبات مقصود خود به هر دلیل باطل متشبث شود و تا آنجا که می تواند سخنان حق طرف را نادیده بگیرد،و یا با دیده عدم رضا و قبول بنگرد و این خود موجب تقویت اشتباه و کجروی است.

سر اینکه قرآن مجید بسیاری از حقایق مهم را از توحید و نفی شرک گرفته تا مسائل دیگر در لباس استفهام در می آورد و مثلا بعد از ذکر دلائل توحید می گوید: أَ إِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ "آیا معبودی با خدا همراه است؟"(نمل-60)شاید همین امر باشد.

2-از هر چیزی که حس لجاجت طرف مقابل را برمی انگیزد باید خودداری نمود قرآن مجید می گوید: وَ لاٰ تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ :"معبودهایی را که غیر از خدا می خوانند ناسزا و دشنام نگوئید"(انعام-108)مبادا آنها روی دنده لجاجت بیفتند و به خداوند بزرگ اهانت کنند.

3-در بحثها باید در مقابل هر کس و هر گروه نهایت انصاف را رعایت کرد تا طرف حس کند گوینده به راستی در صدد روشن کردن واقعیات است،فی المثل هنگامی که قرآن سخن از زیانهای شراب و قمار می گوید منافع جزئی مادی و اقتصادی آن را که برای گروهی حاصل می شود نادیده نمی گیرد،می فرماید: قُلْ فِیهِمٰا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنٰافِعُ لِلنّٰاسِ وَ إِثْمُهُمٰا أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمٰا :"بگو در شراب و قمار گناه عظیمی است و منافع جزئی برای مردم،اما گناه آنها از سودشان بیشتر است".

این طرز سخن مسلما در شنونده تاثیر عمیقتری می بخشد.

4-باید در برابر بدیها و کینه توزیهای مقابله به مثل نکند،بلکه طریق محبت و رافت و گذشت را پیش گیرد که این"مقابله به ضد"در این گونه موارد تاثیر فوق العاده ای در نرم کردن قلب دشمنان لجوج دارد،چنان که قرآن مجید می گوید: اِدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَدٰاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ :"با روشی که نیکوتر است بدیها را دفع کن،در این حال کسی که میان تو و او دشمنی است آن چنان نرم می شود که گویی دوست گرم و صمیمی است"! (فصلت-34).

ص :26

خلاصه هر گاه گفتگوهای پیامبران را با دشمنان جبار و سرسخت که در قرآن منعکس است،و گفتگوهای پیامبر ص و ائمه معصومین ع را در برخورد با دشمنان به هنگام بحثهای عقیدتی دقیقا بررسی کنیم،درسهای آموزنده در این زمینه می یابیم که بیانگر دقیقترین مسائل روانی است که راه نفوذ در دیگران را صاف و هموار می سازد.

مخصوصا مرحوم علامه مجلسی حدیث مفصلی از پیغمبر گرامی اسلام ص در این زمینه نقل می کند که ضمن آن مناظره طولانی پیامبر ص با پنج گروه یهود و نصارا و دهریین و ثنویین(دوگانه پرستان)و مشرکان عرب مطرح شده که با لحنی جذاب و گیرا آنها را به قبول و تسلیم وا می دارد،مناظره آموزنده ای که می تواند الگویی برای مناظرات ما بوده باشد (1).

***

ص :27

9-و آنها را از بدیها نگاهدار،و هر کس را در آن روز از بدیها نگاهداری مشمول رحمتت ساخته ای و این است رستگاری بزرگ.

می کنید،و تسبیح و حمد او را می گوئید،قبل از شما مقرب ترین فرشتگان خداوند و حاملان و طواف کنندگان عرش خدا حمد و تسبیحش می گویند.

از سوی دیگر به کفار هشدار می دهد که ایمان آوردن یا نیاوردن شما مهم نیست،خدا نیازی به ایمان کسی ندارد آن قدر فرشتگان او حمد و تسبیحش می گویند که به تصور نمی گنجد،تازه به حمد و تسبیح آنها نیز احتیاجی ندارد.

و از سوی سوم به مؤمنان آگاهی می دهد که شما در این جهان تنها نیستید -هر چند در محیط زندگی خود در اقلیت باشید-نیرومندترین قدرتهای غیبی عالم و حاملان عرش پروردگار پشتیبان شما و دعاگوی شما هستند،پیوسته از خداوند بزرگ می خواهند شما را مشمول عفو و رحمت گسترده اش قرار دهد، از خطاهایتان در گذرد،و از عذاب دوزخ نگاهتان دارد.

باز در این آیه به موضوع"عرش"برخورد می کنیم که از حاملان و فرشتگانی که آن را احاطه کرده اند نیز سخن به میان آمده،گرچه در تفسیر سوره های مختلف تا کنون در این باره سخن گفته ایم (1)ولی باز شرحی در این زمینه در نکات خواهیم داشت.

*** در آیه بعد در ادامه دعاهای حاملان عرش در باره مؤمنان می افزاید:

"پروردگارا!آنها را در باغهای جاویدان بهشت که به آنها وعده فرموده ای داخل کن"( رَبَّنٰا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنّٰاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ ).

"و همچنین صالحان از پدران و همسران و فرزندان آنها را"( وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبٰائِهِمْ وَ أَزْوٰاجِهِمْ وَ ذُرِّیّٰاتِهِمْ ) (2).

ص :30

"چرا که تو بر هر چیز توانایی و نسبت به همه چیز دانایی"( إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ).

این آیه که با"ربنا"شروع شده تقاضای ملتمسانه حاملان عرش و فرشتگان مقرب خدا است که برای جلب لطف او بار دیگر روی مقام ربوبیتش تکیه می کنند،و نه تنها نجات از دوزخ را برای مؤمنان خواهانند،بلکه ورود در باغهای جاویدان بهشت را نیز برای آنها می خواهند،نه تنها برای خودشان بلکه برای پدران و همسران و فرزندانشان که در خط مکتب آنها بوده اند نیز تقاضا می کنند،و از صفات عزت و قدرت او یاری می طلبند.

وعده الهی که در این آیات به آن اشاره شده همان وعده ای است که بارها خداوند به وسیله پیامبران به مردم داده است.

تقسیم مؤمنان به دو گروه بیانگر این واقعیت است که گروهی در ردیف اول قرار دارند،و در پیروی اوامر خداوند کاملا کوشا هستند،اما گروه دیگری در این حد نیستند اما به خاطر پیروی نسبی از گروه اول و انتسابشان به آنها نیز مشمول دعای فرشتگانند. سپس آنها در چهارمین دعایشان در حق مؤمنان چنین می گویند:"آنها را از بدیها نگاهدار که هر کس را در آن روز از بدیها نگاهداری مشمول رحمتت ساخته ای"( وَ قِهِمُ السَّیِّئٰاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّیِّئٰاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ ).

و بالآخره دعای خود را با این جمله پر معنی پایان می دهند:"این است رستگاری بزرگ"( وَ ذٰلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ).

چه فوز و نجاتی از این برتر که گناهان انسان بخشوده شود،عذاب و بدیها از او دور گردد،مشمول رحمت الهی شود،و در بهشت جاویدانش قدم بگذارد و بستگان مورد علاقه اش نیز به او ملحق گردند.

***

ص :31

"پروردگارا من و پدر و مادرم و همه مؤمنان را در روزی که حساب بر پا می شود ببخش".

یوسف ع می گوید: رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ :"پروردگارا بهره ای از حکومت به من رحمت فرموده ای".

و موسی ع می گوید: رَبِّ بِمٰا أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ :

"پروردگارا به خاطر نعمتی که به من داده ای پشتیبان مجرمان نخواهم بود".

سلیمان ع می گوید: هَبْ لِی مُلْکاً لاٰ یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی :

"خداوندا حکومتی به من ببخش که شایسته کسی بعد از من نباشد".

عیسی ع عرض می کند: رَبَّنٰا أَنْزِلْ عَلَیْنٰا مٰائِدَةً مِنَ السَّمٰاءِ :"پروردگارا! بر ما مائده ای از آسمان فرو فرست"(مائده-114).

و پیامبر بزرگ اسلام ص عرضه می دارد: رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزٰاتِ الشَّیٰاطِینِ "پروردگارا من از وسوسه های شیاطین به تو پناه می برم"(مؤمنون-97).

و مؤمنان طبق آیات آخر سوره آل عمران چندین بار این تعبیر را تکرار می کنند از جمله می گویند رَبَّنٰا مٰا خَلَقْتَ هٰذٰا بٰاطِلاً :"پروردگارا این آسمانها و زمین پهناور را بیهوده نیافریده ای"! از این تعبیرات به خوبی استفاده می شود که بهترین دعا آن است که از مساله ربوبیت پروردگار آغاز شود،درست است که نام مبارک"اللّٰه"جامعترین نامهای خدا است ولی از آنجا که تقاضا از محضر پر لطف او تناسب با مساله ربوبیت دارد، ربوبیتی که از ناحیه خداوند از نخستین لحظات وجود انسان آغاز می شود و تا آخر عمر او و بعد از آن ادامه دارد،و انسان را غرق الطاف الهی می کند،خواندن خداوند به این نام در آغاز دعاها از هر نام دیگر مناسبتر و شایسته تر است (1).

***

ص :34

از امام ع در باره تفسیر" وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ "سؤال کردند، فرمود:"منظور علم او است" (1).

و در حدیث دیگری از همان امام ع"عرش"را به معنی علمی که انبیا را بر آن واقف کرده،و"کرسی"را به معنی علمی که هیچکس را از آن آگاه نکرده است تفسیر فرموده (2).

در حالی که بعضی دیگر از مفسران با الهام گرفتن از روایات دیگری "عرش"و"کرسی"را به دو موجود عظیم از مخلوقات پروردگار تفسیر کرده اند.

از جمله بعضی گفته اند:منظور از عرش مجموعه عالم هستی است.

و گاه گفته اند مجموعه این زمین و آسمان در درون کرسی قرار دارد،بلکه آسمان و زمین در برابر کرسی همچون حلقه انگشتری است در یک بیابان پهناور، و کرسی در برابر عرش نیز همچون حلقه انگشتری است در یک بیابان وسیع.

و گاه"عرش"را بر قلب انبیا و اوصیا و مؤمنان کامل اطلاق کرده اند،چنان که در حدیث آمده است:ان قلب المؤمن عرش الرحمن:"قلب مؤمن عرش بزرگ خدا است"! (3)و نیز در حدیث قدسی نقل شده است:

لم یسعنی سمائی و لا ارضی و وسعنی قلب عبدی المؤمن: "آسمان و زمین من وسعت وجود مرا ندارد ولی قلب بنده مؤمن من جایگاه من است"! (4).

اما برای درک حقیقت معنی عرش-البته تا آنجا که قدرت تشخیص انسان اجازه می دهد-بهترین راه این است که موارد استعمال آن را در قرآن مجید دقیقا مورد بررسی قرار دهیم:

در آیات زیادی از قرآن این تعبیر به چشم می خورد:

ص :36

ثُمَّ اسْتَویٰ عَلَی الْعَرْشِ "خداوند(بعد از پایان گرفتن خلقت جهان)بر عرش تسلط یافت" (1).

و در بعضی از آیات پشت سر این تعبیر جمله"یدبر الامر"و یا تعبیراتی که حاکی از علم و تدبیر پروردگار است دیده می شود.

در بعضی دیگر از آیات قرآن توصیفهایی برای عرش دیده می شود مانند توصیف به"عظیم"آنجا که می فرماید: وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ (توبه-129).

گاه سخن از حاملان عرش است مانند آیه مورد بحث.

و گاه سخن از ملائکه ای است که گرداگرد عرش را گرفته اند وَ تَرَی الْمَلاٰئِکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ (زمر-75).

و گاه می گوید"عرش خدا روی آب قرار گرفته" وَ کٰانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمٰاءِ .

از مجموع این تعبیرات و تعبیرات دیگری که در روایات اسلامی وارد شده به خوبی می توان نتیجه گرفت که عرش بر معانی مختلفی اطلاق شده هر چند ریشه مشترکی دارد.

یکی از معانی عرش همان مقام"حکومت و مالکیت و تدبیر عالم هستی" است،چرا که حتی در اطلاقات معمولی کلمه عرش به عنوان کنایه از تسلط یک زمامدار بر امور کشور خویش به کار می رود،می گوئیم:"فلان ثل عرشه" کنایه از اینکه قدرتش فرو ریخت،و در فارسی نیز می گوئیم:"پایه های تخت او در هم شکست".

دیگر از معانی عرش"مجموعه عالم هستی"است،چرا که همگی نشانه عظمت او است و گاه"عرش"به معنی"عالم بالا"و"کرسی"به معنی عالم پائین به کار می رود.

و گاه"عرش"به معنی"عالم ما وراء طبیعت"و کرسی به معنی مجموع

ص :37

عالم ماده اعم از زمین و آسمان استعمال می شود چنان که در آیة الکرسی آمده است وسع کرسیه السماوات و الارض.

و از آنجا که مخلوقات و معلومات خداوند از ذات پاک او جدا نیستند گاهی عرش بر"علم خدا"اطلاق شده است.

و اگر به قلب پاک بندگان با ایمان"عرش الرحمن"گفته شده به خاطر این است که جایگاه معرفت ذات پاک او و نشانه ای از نشانه های عظمت و قدرت او است.

بنا بر این در هر مورد باید از قرائن فهمید که منظور از عرش کدامیک از معانی آن است،ولی در هر حال همگی در این امر مشترکند که عرش بیانگر بزرگی و عظمت خداوند است.

در آیه مورد بحث که سخن از حاملان عرش الهی می گوید ممکن است منظور از عرش همان حکومت خداوند و تدبیرش در عالم هستی باشد و حاملان عرش اجرا کنندگان حاکمیت و تدبیر او هستند.

و نیز ممکن است به معنی مجموعه عالم هستی و یا عالم ما وراء طبیعت باشد و حاملان آن فرشتگانی هستند که پایه های تدبیر این جهان به فرمان خدا بر دوش آنها است.

***

ص :38

آیات مورد بحث سخن از چگونگی"غضب"پروردگار بر افراد بی ایمان است، تا با قرینه مقابله هر دو بحث روشنتر گردد.

نخست می فرماید:"کسانی را که کافر شدند روز قیامت صدا می زنند که عداوت و خشم پروردگار نسبت به شما از عداوت و خشم شما به خودتان بیشتر است چرا که دعوت به سوی ایمان می شدید ولی راه کفر را پیش می گرفتید" ( إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنٰادَوْنَ لَمَقْتُ اللّٰهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمٰانِ فَتَکْفُرُونَ ).

چه کسی آنها را چنین ندا می کند؟ظاهر این است که فرشتگان عذاب برای ملامت و سرزنش و رسوا کردن آنها چنین ندایی سر می دهند،در حالی که فرشتگان رحمت همواره آماده اکرام و احترام مردم با ایمان و صالح می باشند.

این احتمال نیز داده شده است که این ندا از ناحیه بعضی از کفار نسبت به بعضی دیگر است،اما معنی اول مناسبتر به نظر می رسد،و به هر حال این ندایی است که در روز قیامت داده می شود و آیات بعد گواه روشنی بر این معنی است.

"مقت"در لغت به معنی بغض و عداوت شدید است،این آیه نشان می دهد که افراد بی ایمان هر چند نسبت به خود عداوت شدید پیدا می کنند خشم خداوند نسبت به آنها از آن هم شدیدتر است.

اما اینکه منظور از خشم و عداوت کفار نسبت به خودشان چیست؟در اینجا دو تفسیر وجود دارد:

نخست اینکه آنها بزرگترین دشمنی را در حق خود در دنیا انجام داده اند، چرا که دست رد بر سینه منادیان توحید زدند،نه تنها از چراغهای هدایت الهی روی برتافتند بلکه آنها را در هم شکستند،آیا دشمنی با خویشتن از این شدیدتر می شود که انسان به خاطر پیروی هوای نفس و بهره گیری از متاع چند روزه

ص :40

دنیا راه سعادت جاویدان را به روی خویش ببندد و درهای عذاب ابدی را بگشاید.

مطابق این تفسیر جمله" إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمٰانِ فَتَکْفُرُونَ "(در آن زمان که به ایمان دعوت می شدید و شما کفر می ورزیدید)در واقع بیان کیفیت خشم و عداوت آنها با خودشان است.

تفسیر دیگر اینکه مراد دشمنی و خشم آنها بر خویشتن در قیامت است، چرا که وقتی نتیجه کار خود را در آنجا مشاهده می کنند سخت پشیمان و ناراحت می شوند،ناله و نعره آنها بلند می شود،از شدت ناراحتی دو دست خود را گاز می گیرند:" وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظّٰالِمُ عَلیٰ یَدَیْهِ "(فرقان-27).

آرزو می کنند ای کاش خاک بودند: وَ یَقُولُ الْکٰافِرُ یٰا لَیْتَنِی کُنْتُ تُرٰاباً (نبا-40).

و از شدت ناراحتی به خود می پیچد،و چون چشم بینا به مقتضای فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ (ق-22)پیدا کرده اند،و همه حقایق و اسرار درون به مقتضای" یَوْمَ تُبْلَی السَّرٰائِرُ "(الطارق-9)آشکار گردیده، و پرونده های اعمال به مقتضای " وَ إِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ "(التکویر-10)گشوده شده است،و به مقتضای " کَفیٰ بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیباً "(اسراء-14)از خودش برای حسابرسی خودش دعوت گردیده،سخت خود را محکوم می کنند و با تمام وجود از خود متنفر می شوند و می گریزند.

اینجاست که ندا داده می شود:"دشمنی و خشم خدا بر شما از این هم بیشتر است،چرا که داعیان حق و فرستادگان خدا شما را به ایمان دعوت کردند و شما راه کفر پیش گرفتید و به آن ادامه دادید".

مطابق این تفسیر جمله" إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمٰانِ فَتَکْفُرُونَ "بیان دلیل

ص :41

عظمت خشم خدا نسبت به آنان است (1).

هر دو تفسیر مناسب است اما تفسیر اول از جهاتی مناسبتر به نظر می رسد.

*** به هر حال مجرمان با مشاهده اوضاع و احوال قیامت و آگاهی بر خشم خداوند نسبت به آنها از خواب غفلت طولانی خویش بیدار می شوند و در فکر چاره می افتند،و"می گویند:پروردگارا!ما را دو بار میراندی و دو بار زنده کردی و ما در این مرگ و حیاتها همه چیز را فهمیدیم،اکنون به گناهان خود اعتراف می کنیم،آیا راهی برای خارج شدن از دوزخ(و بازگشت به دنیا و جبران ما فات)وجود دارد"؟!( قٰالُوا رَبَّنٰا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنٰا بِذُنُوبِنٰا فَهَلْ إِلیٰ خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ ).

آری در آنجا پرده های غرور و غفلت کنار می رود،و چشم حقیقت بین انسان باز می شود،لذا چاره ای جز اعتراف به گناه ندارد.

آنها در این جهان اصرار به انکار معاد داشتند،و پیامبران را در این زمینه به باد استهزاء می گرفتند، اما هنگامی که مرگ و حیات متوالی خود را می بینند جایی برای انکار باقی نمی ماند،تکیه کردن آنها روی تکرار مرگ و حیات شاید از این نظر است که می خواهند بگویند:ای خداوندی که مالک مرگ

ص :42

و حیاتی،توانایی این را داری که بار دیگر ما را به دنیا بازگردانی تا در مقام جبران برآئیم.

***

عمر از حیات جسمانی می میریم،و در پایان این جهان از حیات برزخی و نیز دارای دو حیات به دنبال این دو مرگ هستیم:حیات برزخی،و حیات روز قیامت.

در اینجا این سؤال پیش می آید که ما غیر از این دو حیات حیات سومی هم در این دنیا داریم و مرگی هم قبل از ورود در این دنیا داشتیم چرا که قبلا موجود مرده ای بودیم،به این ترتیب سه حیات و مرگ می شود.

پاسخ این سؤال با دقت در خود آیه روشن می شود،زیرا مرگ قبل از حیات دنیا(در آن حال که خاک بودیم)"موت"است نه"اماته"یعنی"میراندن" و اما حیات در این دنیا گرچه مصداق احیاء است ولی قرآن در آیه فوق به این جهت به آن اشاره نکرده است که این احیا چندان مایه عبرت برای کافران نبوده، آنچه که باعث بیداری و اعتراف آنها به گناه شده نخست حیات برزخی است و سپس حیات در رستاخیز(دقت کنید).

2-منظور از دو حیات زنده شدن در قبر برای پاره ای از سؤالات است، و زنده شدن در قیامت،و منظور از دو مرگ مرگ در پایان عمر و مرگ در قبر می باشد.

لذا جمعی از مفسران این آیه را دلیل بر حیات موقت در قبر دانسته اند.

در اینکه حیات در قبر چگونه است؟آیا جسمانی است،یا برزخی،یا نیمه جسمانی؟بحثهایی است که اینجا جای آن نیست.

3-منظور از مرگ نخستین،مرگ قبل از وجود انسان در دنیا است، چرا که قبلا خاک بود،بنا بر این زندگی اول نیز زندگی این دنیا می شود،و مرگ دوم در پایان این جهان است،و حیات دوم در رستاخیز.

کسانی که این تفسیر را برگزیده اند به آیه 28 سوره بقره نیز استدلال کرده اند که می گوید: کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللّٰهِ وَ کُنْتُمْ أَمْوٰاتاً فَأَحْیٰاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ :"چگونه به خدا کافر می شوید در حالی که شما

ص :44

مرده بودید او شما را زنده کرد،سپس می میراند،بار دیگر زنده می کند،سپس به سوی او باز می گردید".

ولی آیه مورد بحث سخن از دو"اماته""میراندن"می گوید در حالی که در آیه سوره بقره یک"موت"است و یک"اماته" (1).

از میان این تفسیرها تفسیر اول مناسبتر به نظر می رسد.

این نکته نیز قابل توجه است که بعضی از طرفداران تناسخ خواسته اند از این آیه برای زندگی و مرگ تکراری انسانها و بازگشت ارواح به بدنهای جدید در این دنیا استدلال کنند،در حالی که آیه فوق یکی از دلائل زنده نفی تناسخ است،زیرا مرگ و حیات را منحصر در دو قسمت می کند،ولی طرفداران عقیده تناسخ خبر از مرگ و حیاتهای متعدد و متوالی می دهند و معتقدند روح یک انسان ممکن است چند بار در کالبدهای جدید و نطفه های تازه حلول کند و به این دنیا باز گردد.

*** به هر حال ناگفته پیداست که پاسخ این تقاضای کافران که از دوزخ بیرون آیند و به دنیا برگردند تا به گمان خود گذشته تاریک را جبران نمایند منفی است و منفی بودن آن به قدری روشن است که حتی در آیات مورد بحث سخنی از آن به میان نیامده،تنها در آیه بعد مطلبی ذکر می کند که به منزله دلیل آن است، می فرماید:"این به خاطر آن است که وقتی خداوند به یگانگی خوانده می شد راه انکار پیش می گرفتید و کفر می ورزیدید،ولی هر گاه کسانی به او شرک می آوردند در برابر آنها تسلیم بودید و ایمان می آوردید"

ص :45

( ذٰلِکُمْ بِأَنَّهُ إِذٰا دُعِیَ اللّٰهُ وَحْدَهُ کَفَرْتُمْ وَ إِنْ یُشْرَکْ بِهِ تُؤْمِنُوا ).

آری هر جا سخن از توحید و پاکی و تقوا و فرمان حق بود چهره در هم می کشیدید،و هر جا از کفر و نفاق و شرک و آلودگی سخن به میان می آمد خوشحال و شادان می شدید، و به همین دلیل سرنوشتی غیر از این ندارید.

در اینجا این سؤال پیش می آید که این پاسخ چگونه با در خواست بازگشت به دنیا ارتباط پیدا می کند؟ ولی تعبیرات آیه بیانگر این واقعیت است که این گونه اعمال آنها مقطعی و موقتی نبود بلکه دائما چنین بودند،لذا اگر باز گردند همین برنامه را ادامه خواهند داد و این ایمان و تسلیم در قیامت جنبه اضطراری دارد نه واقعی،بعلاوه اعتقاد و اعمال و نیات گذشته آنها ایجاب می کند به طور مخلد در دوزخ باشند،با این حال بازگشت به دنیا امکان پذیر نیست.

به هر حال این وضع مخصوص کسانی است که کفر و شرک و گناه در وجود آنها ریشه دوانده،همانها که به گفته قرآن از شنیدن نام خدای یگانه مشمئز می شدند،و از شنیدن نام بتها شادمان،" وَ إِذٰا ذُکِرَ اللّٰهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذٰا ذُکِرَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ إِذٰا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ (زمر-آیه 45).

این اختصاص به عصر پیامبر ص ندارد در زمان ما نیز کوردلانی هستند که از ایمان و توحید و تقوا گریزانند و هر جا بوی کفر و نفاق و فساد به مشام برسد به آنجا رو می آورند.

لذا در بعضی از روایات اهل بیت ع این آیه به مساله"ولایت"تفسیر شده که بعضی از شنیدن آن ناراحت می شوند،و از شنیدن نام مخالفان آنها شاد(روشن است که این تفسیر از قبیل تطبیق کلی بر مصداق است نه انحصار تمام مفهوم آیه در این مصداق).

ص :46

در پایان آیه برای آنکه این تاریک دلان مشرک را برای همیشه مایوس کند می افزاید:"حاکمیت و داوری مخصوص خداوند بلند مقام و بزرگ است" ( فَالْحُکْمُ لِلّٰهِ الْعَلِیِّ الْکَبِیرِ ).

جز او قاضی و داد خواه و دادرسی در این محکمه نیست،و چون او علی و کبیر است نه مغلوب کسی می گردد،نه توصیه ای در او مؤثر می شود،و نمی توان از طریق فداء و غرامت و یاری این و آن بر حکم او غلبه کرد،حاکم مطلق او است،و همه سر بر فرمان اویند،و هیچ راه فراری در برابر حکمش وجود ندارد.

***

گروهی نیز به هنگامی که فرشتگان مرگ را می بینند چنین تقاضایی از خدا می کنند و می گویند: رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صٰالِحاً فِیمٰا تَرَکْتُ :

"پروردگارا مرا باز گردانید،شاید در آنچه کوتاهی نمودم و ترک گفتم عمل صالحی انجام دهم"(مؤمنون 99-100).

اما در همه جا با"کلا"(چنین چیزی ممکن نیست)و یا تعبیرات مشابهی رو به رو می شوند.

و به این ترتیب قرآن می گوید:زندگی این جهان تجربه ای است که هرگز برای یک نفر تکرار نمی شود،پس این خیال خام را باید از سر بیرون کرد که اگر بعد از مرگ با واکنشی شدید رو به رو شدیم راه بازگشت و جبران باز است،نه هرگز چنین نیست.

دلیل آن روشن است،در قانون تکامل و روند آن،ارتجاع و بازگشت ممکن نیست،همانگونه که محال است از نظر این قانون نوزادی به شکم مادر باز گردد،خواه دوران تکاملی خود را در رحم مادر به پایان رسانده باشد و یا ناقص سقط گردد،بازگشت امکان پذیر نیست،مرگ نیز همچون تولد ثانوی است،و انتقال از چنین عالم دنیا به عالم دیگر،در آنجا نیز چنین بازگشتی محال است.

از این گذشته بیداریهای اضطراری هرگز دلیل بر بیداری واقعی نیست و به هنگام فرونشستن عوامل آن،فراموشکاری باز می گردد و همان اعمال تکرار می شود،چنان که در زندگی همین دنیا در مورد بسیاری از مردم این معنی را آزمایش کرده ایم که در تنگناهای زندگی دست به دامن لطف خدا می زنند از در توبه وارد می شوند اما همین که طوفان فرو نشست همه چیز به دست فراموشی سپرده می شود.

***

ص :48

نخست می گوید:"او کسی است که آیاتش را به شما نشان می دهد"( هُوَ الَّذِی یُرِیکُمْ آیٰاتِهِ ).

همان آیات و نشانه های آفاقی و انفسی که تمام عالم هستی را پر کرده است، و نقشهای عجیبی که بر در و دیوار وجود نمایان است نقشهایی که هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار! سپس به بیان یکی از این آیات پرداخته می افزاید:"او از آسمان برای شما روزی پر ارزشی می فرستد"( وَ یُنَزِّلُ لَکُمْ مِنَ السَّمٰاءِ رِزْقاً ).

دانه های حیاتبخش باران،نور آفتاب که زنده کننده تمام موجودات است، و هوایی که مایه حیات همه حیوانات و گیاهان می باشد همه از آسمان نازل می شود و می دانیم این سه امر مهمترین وسیله زندگی و حیات است و بقیه فرع بر آن می باشد.

بعضی از مفسران آسمان را به معنی"عالم غیب"و زمین را به معنی"عالم شهود"تفسیر کرده اند و نزول رزق الهی را از آسمان به زمین به معنی ظهور از عالم غیب به عالم شهود دانسته اند،اما علاوه بر اینکه این تفسیر مخالف ظاهر آیه است هیچ الزامی نیز بر آن وجود ندارد.

درست است که وحی و آیات فراوانی که غذای روح است از آسمان غیب و معنی نازل می شود،و باران و نور آفتاب که غذای جسم است از آسمان ظاهر است، و این هر دو با یکدیگر هماهنگ است،ولی نباید تصور کرد که تعبیر به آیات، در آیات مورد بحث اشاره به مفهومی اعم یا مخصوصا اشاره به آیات تشریعی است، چرا که تعبیر"یریکم آیاته":(آیاتش را به شما ارائه می دهد)مکرر در قرآن مجید بر آیات توحیدی عالم هستی اطلاق شده است،از جمله در اواخر همین سوره مؤمن بعد از ذکر نعمتهای خداوند از قبیل چهار پایان و کشتیها می فرماید: وَ یُرِیکُمْ آیٰاتِهِ فَأَیَّ آیٰاتِ اللّٰهِ تُنْکِرُونَ :"او آیاتش را به شما نشان می دهد،

ص :50

کدامیک از آیات الهی را انکار می کنید(مؤمن-81)و همچنین آیات دیگر.

اصولا تعبیر به"یریکم"(به شما ارائه می دهد)متناسب با آیات تکوینی است،اما در مورد آیات تشریعی معمولا تعبیرهای دیگری مانند"وحی فرستاد" و"به سراغ شما آمد"دیده می شود.

به هر حال اینکه بعضی از مفسران پیشین و بعضی از بزرگان مفسران معاصر آیات را در اینجا به معنی"آیات تشریعی"یا اعم از تشریعی و تکوینی گرفته اند دلیل ندارد.

این نکته نیز قابل توجه است که قرآن در اینجا از میان آیات عظیمی که در آسمان و زمین و وجود انسان قرار دارد تنها روی مساله رزق و روزی انسان انگشت گذارده،چرا که بیشترین مشغولیات فکری او را همین امر تشکیل می دهد، و گاه برای افزایش روزی و نجات از تنگناهای رزق دست به دامن بتها می زند، قرآن مجید می گوید:همه روزیها به دست خداوند است،و از بتها کاری ساخته نیست.

و در پایان آیه می افزاید:با وجود اینهمه آیات در پهنه جهان هستی چشمهای نابینا و قلوبی که حجاب بر آنها افکنده شده چیزی نمی بینند"تنها کسانی متذکر می شوند که به سوی خدا باز گردند"و قلب و جان خود را از آلودگیها بشویند.

( وَ مٰا یَتَذَکَّرُ إِلاّٰ مَنْ یُنِیبُ ).

*** در آیه بعد چنین نتیجه گیری می کند:"اکنون که چنین است خدا را بخوانید و دین خود را برای او خالص کنید"( فَادْعُوا اللّٰهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ ).

بر خیزید و با تیشه ایمان به جان بتهای مشرکان بیفتید،و همه را از صفحه فکر و فرهنگ و اجتماع خود محو کنید.

البته این کار شما کافران لجوج و متعصب را سخت ناراحت می کند ولی ترس

ص :51

و هراسی به خود راه ندهید،آئین خود را خالص کنید"هر چند کافران ناخشنود باشند"( وَ لَوْ کَرِهَ الْکٰافِرُونَ ).

در محیطی که اکثریت آن را بت پرستان گمراه تشکیل می دهند توحید در آغاز کار برای آنها چهره وحشتناکی دارد،همانگونه که طلوع آفتاب در میان جمع خفاشان،ولی اعتنا به این عکس العملهای جاهلانه و زودگذر نکنید، قاطعانه پیش بروید،و پرچم توحید و اخلاص را همه جا به اهتزاز در آورید.

*** آیه بعد خدا را با چند وصف مهم از اوصافش توصیف کرده می گوید:

"او رفیع الدرجات است"( رَفِیعُ الدَّرَجٰاتِ ).

درجات بندگان صالح را بالا می برد،چنان که در آیه 11 سوره مجادله نیز آمده است یَرْفَعِ اللّٰهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجٰاتٍ :"خداوند درجات مؤمنان و عالمان را بالا می برد".

او حتی در میان پیامبران،آنها که از عهده امتحانات بیشتری بر آمدند و مقام اخلاص را به مرز بالاتری رساندند فضیلت و برتری داده است تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنٰا بَعْضَهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ (بقره-235).

او انسانها را جانشینان و نمایندگان خود در زمین قرار داده،و بر طبق شایستگیها بعضی را بر بعضی برتری بخشیده است" وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلاٰئِفَ الْأَرْضِ وَ رَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجٰاتٍ "(انعام-165).

اگر در آیه گذشته دعوت به اخلاص در دین شده در اینجا می گوید خداوند درجات شما را به میزان اخلاصتان بالا می برد،آری او"رفیع الدرجات"است.

اینها همه در صورتی است که"رفیع"را به معنی رافع و بالا برنده تفسیر کنیم،ولی بعضی گفته اند"رفیع"در اینجا را به معنی"مرتفع"است،بنا بر این رفیع الدرجات اشاره به اوصاف بلند و عالی خدا است:او در علمش بلند مرتبه

ص :52

است،و در قدرتش نیز بلند مرتبه،تمام اوصاف کمال و جمالش آن قدر مرتفع و بالا است که همای بلند پرواز عقل و دانش بشری هرگز به اوج آن نمی رسد.

و از آنجا که"رفیع"در لغت به هر دو معنی آمده است آیه فوق به هر یک از دو معنی ممکن است تفسیر شود،ولی از آنجا که تناسب بحث در آیات با مساله پاداش به اعطای درجات عالی به بندگان صالح است معنی اول مناسبتر به نظر می رسد هر چند به عقیده ما که استعمال لفظ را در بیش از یک معنی جایز می دانیم جمع میان هر دو تفسیر بی مانع است،مخصوصا در مورد آیات قرآن که الفاظ آن مفاهیم وسیع و گسترده ای دارد.

سپس می افزاید:"او صاحب عرش است"( ذُو الْعَرْشِ ).

سرتاسر عالم هستی تحت قدرت و حکومت او است،و حکومتش بلامنازع است،و این خود دلیلی است بر اینکه تعیین درجات بندگان بر حسب شایستگیها به دست قدرت او است.

و چون در آیه قبل پیرامون"عرش"مشروحا سخن گفتیم،در اینجا نیازی به تکرار نمی بینیم.

در سومین توصیف می گوید:"او کسی است که روح را به فرمانش بر هر کسی از بندگانش بخواهد القا می کند"( یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلیٰ مَنْ یَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ ).

این روح همان قرآن و مقام نبوت و وحی است که مایه حیات دلها و همانند روح در پیکر انسانی است.

قدرت او از یک سو،و رفیع الدرجات بودنش از سوی دیگر،ایجاب می کند که برنامه تشریح و تکلیف را از طریق وحی اعلام دارد،و چه تعبیر جالبی از آن کرده است:تعبیر به روح،روحی که مایه حیات و حرکت و جنبش و جهاد و پیشرفت است.

گرچه مفسران در توضیح معنی"روح"در اینجا احتمالات مختلفی داده اند،

ص :53

اما قرائن موجود در آیه،و همچنین آیه 2 سوره نحل که می فرماید: یُنَزِّلُ الْمَلاٰئِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلیٰ مَنْ یَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ أَنَا فَاتَّقُونِ ،و همچنین آیه 52 شوری که پیامبر اسلام را مخاطب ساخته و نزول قرآن و ایمان و روح را بر او بیان می کند وَ کَذٰلِکَ أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنٰا مٰا کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتٰابُ وَ لاَ الْإِیمٰانُ همگی دلیل بر این است که روح در این گونه موارد به معنی وحی و قرآن و تکالیف الهی است.

تعبیر به"من امره"(به فرمان او)اشاره به این است که اگر فرشته وحی مامور ابلاغ این روح است او نیز از ناحیه خدا سخن می گوید نه از ناحیه خودش.

و تعبیر به" عَلیٰ مَنْ یَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ "(بر هر کس از بندگانش بخواهد) نه به معنی این است که بی حساب موهبت وحی را به کسی می دهد،چرا که مشیت او عین حکمت او است،هر کس را شایسته این مقام ببیند مشمول این فرمان می سازد،همانگونه که در آیه 124 سوره انعام می خوانیم: اَللّٰهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسٰالَتَهُ :"خداوند آگاهتر است که رسالت خود را در کجا قرار دهد".

و اگر می بینیم در بعضی از روایات که از طرق اهل بیت ع رسیده، "روح"در آیه فوق به"روح القدس"تفسیر شده و ویژه پیامبر و امامان معصوم معرفی گردیده منافات با آنچه گفتیم ندارد،چرا که"روح القدس"همان روح مقدس و مقام معنوی والایی است که به صورت کامل در پیامبران و امامان معصوم قرار دارد و بسیار می شود که پرتوی از آن در وجود افراد دیگر تجلی می کند، و"فیض روح القدس"هر گاه به آنها کمک نماید،کلمات فوق العاده و یا کارهای مهم الهی انجام می دهند (1).

جالب اینکه در آیات پیشین سخن از نزول باران و ارزاق جسمانی در میان .

ص :54

بود و در اینجا سخن از نزول وحی و رزق روحانی است.

اکنون ببینیم هدف از القای روح القدس بر پیامبران چیست؟و آنها این راه پر نشیب و فراز و طولانی و پرمشقت را برای چه هدفی تعقیب می کنند؟ در آخرین جمله آیه فوق به این سؤال پاسخ داده شده می گوید:"هدف این است که مردم را از روز ملاقات انذار کنند"( لِیُنْذِرَ یَوْمَ التَّلاٰقِ ).

روزی که بندگان با پروردگارشان از طریق شهود باطنی ملاقات می کنند.

روزی که گذشتگان و آیندگان همه با هم تلاقی دارند.

روز ملاقات پیشوایان حق و باطل با پیروانشان.

روز لقای مستضعفین و مستکبرین.

روز ملاقات ظالم و مظلوم.

روز دیدار انسانها و فرشتگان.

و بالآخره روز تلاقی انسان با اعمال و گفتار و کردارش و با دادگاه عدل خداوند.

آری هدف از همه کتب آسمانی و برنامه های الهی این است که بندگان را از"روز تلاقی بزرگ"بیم دهند،و چه اسم عجیبی برای قیامت در این آیه انتخاب شده است"یوم التلاق".

***

ص :55

از یک سو موانع مادی همچون کوه ها برچیده می شود،و به گفته قرآن زمین به صورت قٰاعاً صَفْصَفاً (همواره و بدون پستی و بلندی)در می آید(طه-106).

از سوی دیگر همه انسانها از درون قبرها سر برمی دارند و خارج می شوند.

از سوی سوم اسرار درون همگان آشکار می گردد: یَوْمَ تُبْلَی السَّرٰائِرُ (طارق-9).

و زمین آنچه را در درون دارد بیرون می فرستد: وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقٰالَهٰا (زلزال-2).

از سوی چهارم نامه های اعمال گشوده می شود و محتوای آن آشکار می گردد:

( وَ إِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ (تکویر-10).

از سوی پنجم اعمالی که انسان از پیش فرستاده در برابر او مجسم می شود: یَوْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ مٰا قَدَّمَتْ یَدٰاهُ (نبا-40).

و از سوی ششم مسائلی را که انسان اصرار در اخفای آنها داشت ظاهر می گردد: بَلْ بَدٰا لَهُمْ مٰا کٰانُوا یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ (انعام-28).

از سوی هفتم اعضای پیکر انسان و حتی زمینی که روی آن اعمالی انجام داده به افشاگری برمی خیزند و حقایق را بازگو می کنند: یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبٰارَهٰا (زلزال-4).

خلاصه انسانها با تمام وجود و تمام هستی و هویت خویش در آن صحنه عظیم ظاهر می شوند،و هیچ چیزی مکتوم نمی ماند: وَ بَرَزُوا لِلّٰهِ جَمِیعاً (ابراهیم-21).

چه صحنه عجیب و وحشتناکی است؟! برای اینکه بدانیم در آنجا چه غوغایی بر پا می شود کافی است فکر کنیم که یک لحظه در این دنیا چنین صحنه ای بر پا شود و درون و برون و خلوت و جلوت همه انسانها یکی گردد،چه ولوله ای در میان خلق ایجاد خواهد شد؟و چگونه رشته های پیوند مردم از هم گسسته می شود؟!

ص :57

آری طبیعت آن جهان همین است و باید آن چنان بود که انسان از ظاهر شدن پنهانیها وحشتی نداشته باشد،اعمال و رفتارش را آن چنان انجام دهد که هم امروز اگر در ملاء عام نمایان گردد از آن نگران نباشد.

در دومین توصیف از آن روز می افزاید:"چیزی از مردم بر خدا مخفی نخواهد بود"( لاٰ یَخْفیٰ عَلَی اللّٰهِ مِنْهُمْ شَیْءٌ ).

در این جهان و امروز نیز چیزی بر خداوند عالم و قادر مخفی نیست،و اصولا کسی که وجودش بی پایان است و هیچگونه محدودیتی در ذات پاکش راه ندارد آشکار و مخفی و غیب و شهود برای او یکسان است.

پس چرا قرآن جمله فوق را به عنوان توضیح و تفسیری برای جمله " یَوْمَ هُمْ بٰارِزُونَ "ذکر می کند؟ دلیل آن روشن است زیرا ظهور اشیاء در آن روز از تاکید بیشتری برخوردار است،جایی که دیگران نیز از اسرار هم آگاه شوند در مورد خداوند مساله نیاز به بحث و گفتگو ندارد.

سومین ویژگی آن روز حاکمیت مطلقه پروردگار است،چنان که در دنباله همین آیه می فرماید:"در آن روز گفته می شود حکومت و ملک امروز برای کیست"؟ ( لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ ).

و در پاسخ می گویند:"از آن خداوند واحد قهار است"( لِلّٰهِ الْوٰاحِدِ الْقَهّٰارِ ).

این سؤال را چه کسی مطرح می کند؟و آن جواب را چه کسانی می گویند؟ در آیه سخنی از آن به میان نیامده است.

بعضی گفته اند سؤال از ناحیه پروردگار مطرح می شود،و جواب را همه مؤمنان و کافران می گویند (1). .

ص :58

بعضی نیز گفته اند:سؤال و جواب هر دو از ناحیه خداست (1).

و بعضی معتقدند منادی الهی این سؤال را آشکارا مطرح می کند و خود او نیز پاسخ می گوید.

ولی ظاهر این است که این سؤال و جواب از سوی فرد خاصی عنوان نمی شود سؤالی است که از سوی خالق و مخلوق،فرشته و انسان،مؤمن و کافر و از تمام ذرات وجود و در و دیوار عالم هستی بدون استثنا مطرح است،و همگی نیز با زبان حال به آن پاسخ می گویند،یعنی به هر جا بنگری آثار حاکمیت او نمایان است و بر هر چه نگاه کنی نشانه های قاهریت او در آن ظاهر است.

به زمزمه هر ذره ای گوش فرا دهی" لِمَنِ الْمُلْکُ "می گوید،و در پاسخ لِلّٰهِ الْوٰاحِدِ الْقَهّٰارِ از آن می شنوی.

نمونه بسیار کوچک آن را در همین دنیا می بینیم که گاه به هنگام ورود در یک خانه یا یک شهر و یک کشور ظهور و حضور و قدرت فرد معینی را در همه جا احساس می کنیم،گویی همه می گویند مالک و حاکم در اینجا فلان شخص است،در و دیوار نیز به این امر گواهی می دهد.

البته امروز نیز مالکیت خداوند در سراسر عالم حاکم است،اما در قیامت ظهور و بروز تازه ای پیدا می کند،در آنجا نه خبری از حکومت جباران است، و نه از نعره های مستانه طاغوتیان.

نه خبری از نیروهای اهریمنی به گوش می رسد،و نه از قدرت نمایی ظاهری شیطان و لشکریانش اثری به چشم می خورد.

*** ویژگی چهارم آن روز این است که روز پاداش و کیفر است،چنان که در آیه بعد می فرماید:"امروز هر کسی در برابر کاری که انجام داده جزا داده می شود". .

ص :59

( اَلْیَوْمَ تُجْزیٰ کُلُّ نَفْسٍ بِمٰا کَسَبَتْ ).

آری آن ظهور و بروز و آن احاطه علمی خداوند و حاکمیت و مالکیت و قهاریت او همه دلیلی است روشن بر این حقیقت بزرگ و امید بخش و بیم آفرین.

ویژگی پنجم همان است که در جمله بعد می افزاید:"امروز هیچ ظلم و ستمی بر هیچکس نخواهد بود"( لاٰ ظُلْمَ الْیَوْمَ ).

چگونه ممکن است ظلم و ستمی تحقق یابد در حالی که ظلم یا به خاطر جهل است که او بر همه چیز احاطه علمی دارد.

یا به خاطر عجز است که او قاهر و مالک و حاکم بر همه چیز است،پس چگونه ممکن است ظلم و ستمی در محضر الهی در آن روز انجام گیرد،به خصوص اینکه آن روز،روز داوری خدا است نه آزادی مردم برای آزمون.

ششمین و آخرین ویژگی سرعت محاسبه اعمال بندگان است،چنان که در پایان آیه می فرماید:"خداوند سریع الحساب است"( إِنَّ اللّٰهَ سَرِیعُ الْحِسٰابِ ).

سرعت حسابش در آنجا به قدری است که در حدیث آمده است:

ان اللّٰه تعالی یحاسب الخلائق کلهم فی مقدار لمح البصر: "خداوند حساب همه بندگان را در یک چشم بر هم زدن می رسد"! (1).

اصولا با قبول تجسم اعمال و بقاء آثار خیر و شر،مساله حساب مساله ای حل شده است،آیا دستگاه هایی که در دنیا همراه کار کردن نمره می اندازد نیازی به زمان برای حسابرسی دارد؟ تکرار تعبیر"سریع الحساب"در آیات مختلف قرآن شاید به این منظور است که بعضی شیطان صفتان،افراد ساده لوح را وسوسه نکنند که مگر حسابرسی خلایق در برابر اعمالی که در طول هزاران سال انجام داده اند به این آسانی ممکن است؟ .

ص :60

از این گذشته این تعبیر هشداری است به همه انسانها که در آن روز مهلتی به مجرمان داده نمی شود،مانند مهلتی که در این دنیا به یک مجرم و قاتل برای رسیدگی چند ماه یا چند سال به پرونده اش می دهند.

***

ص :61

نخست می گوید:"آنها را از روز نزدیک بترسان"( وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْآزِفَةِ ).

"آزفة"در لغت به معنی"نزدیک"است،و چه نامگذاری عجیبی است که به جای"یوم القیامة""یوم الازفة"بیان شده،تا بیخبران نگویند:هنوز تا قیامت زمان بسیار زیادی است،فکر خود را مشغول قیامت نکنید که وعده ای است نسیه! و اگر درست بنگریم مجموعه عمر دنیا در برابر عمر قیامت لحظه زود گذری بیش نیست، و چون هیچ تاریخی از سوی خداوند برای آن به کسی حتی به پیامبران اعلام نشده است باید همیشه آماده استقبال از آن بود.

دومین توصیف اینکه:"در آن روز از شدت هول و ترس دلها به گلوگاه می رسد"!( إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَنٰاجِرِ ).

به هنگامی که انسان در تنگناهای سخت قرار می گیرد احساس می کند که گویی قلبش دارد از جا کنده می شود،گویی می خواهد از حنجره اش بیرون پرد،عرب از این حالت تعبیر به"بلغت القلوب الحناجر"می کند،و شاید معادل آن در فارسی این باشد که می گوئیم"جانش به لب رسید"،و گرنه روشن است که قلب به معنی مرکز پخش خون هرگز از جای خود حرکت نمی کند و به گلوگاه نمی رسد.

و نیز ممکن است"قلب"کنایه از"جان"باشد،یعنی جانش به گلوگاه رسیده بود،گویی روح از بدنش تدریجا خارج شده،و تنها کمی از آن باقیمانده است.

به هر حال چنان هول و اضطرابی از حساب و کتاب دقیق الهی،و بیم از رسوایی در حضور جمیع خلایق،و گرفتاری در عذاب دردناکی که خلاصی از آن ممکن نیست،به انسان دست می دهد که با هیچ بیانی قابل شرح نیست.

ص :63

در توصیف سوم می گوید:"وجود آنها مملو از غم و اندوه می شود اما توانایی اظهار آن را ندارند"(کاظمین).

"کاظم"از ماده"کظم"در اصل به معنی بستن دهان مشکی است که پر از آب باشد سپس در مورد کسانی که از خشم و غضب پر می شوند اما به دلائل مختلفی آن را اظهار نمی دارند اطلاق شده است.

اگر انسان گرفتار اندوه و غم جانکاهی شود اما بتواند فریاد کند ممکن است کمی آرام گیرد،اما افسوس که در آنجا حتی جای فریاد و نعره زدن نیست، آنجا صحنه بروز همه اسرار نهان و پیشگاه داوری حق و محضر عدل پروردگار، و حضور جمع خلایق است،فریاد چه سودی دارد؟! چهارمین توصیف اینکه:"برای ستمکاران دوستی وجود ندارد"( مٰا لِلظّٰالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ ).

آن گروه از دغل دوستان که همچون مگسان گرد شیرینی به هنگام قدرت اطراف آنها را گرفته بودند،و با تملق و چاپلوسی خود را یارانی وفادار و جان نثار، و یا غلامانی خانه زاد،معرفی می کردند،همه گرفتار کار خویشند،و به دیگری نمی پردازند،آری در آن روز نه دوستی برای انسان وجود دارد و نه غمخواری برای درد دل کردن.

در پنجمین توصیف می فرماید:"و نه شفاعت کننده ای که شفاعتش پذیرفته شود"( وَ لاٰ شَفِیعٍ یُطٰاعُ ).

چرا که شفاعت شافعان راستین مانند انبیا و اولیاء نیز به اذن پروردگار است،و به این ترتیب قلم بطلان بر پندار بت پرستان که بتها را شفعای خود در پیشگاه خدا می دانستند می کشد.

*** در ششمین مرحله یکی از اوصاف خدا را بیان می کند که در ضمن توصیفی

ص :64

برای چگونگی قیامت است،می گوید:"خدا چشمهایی را که به خیانت گردش می کند می داند،و از آنچه در سینه ها پنهان است با خبر است"( یَعْلَمُ خٰائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ مٰا تُخْفِی الصُّدُورُ ) (1).

آری خدایی که از حرکات مخفیانه چشمها و اسرار درون سینه ها آگاه است در آن روز در باره خلایق دادرسی و قضاوت می کند،و با این علم و آگاهی دقیق او روز گنهکاران سیاه و تاریک است.

در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم:هنگامی که از معنی این آیه از آن حضرت سؤال کردند،فرمود:

ا لم تر الی الرجل ینظر الی الشیء و کانه لا ینظر الیه،فذلک خائنة الاعین: "آیا ندیده ای گاه انسان به چیزی نگاه می کند اما چنین وانمود می کند که به آن نگاه نمی کند؟این نگاههای خیانت آلود است"! (2).

آری این نگاهها خواه به نوامیس مردم باشد و یا امور دیگری که نگاه کردن به آن ممنوع است بر خداوندی که ذره ای از آنچه در آسمانها و زمین است از علم او مخفی نیست پنهان نمی ماند،" لاٰ یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقٰالُ ذَرَّةٍ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ لاٰ فِی الْأَرْضِ "(سبا-3).

در حدیث دیگری آمده است:یکی از یاران پیامبر در کنار یکی از مخالفان سرسخت اسلام در محضر پیامبر ص نشسته بود،بعد از آنکه آن مرد مخالف از محضر پیامبر ص امان گرفت و بیرون رفت عرض کرد:چرا اشاره ای نفرمودید . .

ص :65

تا بر خیزیم و گردنش را بزنیم پیش از آنکه از شما امان بگیرد؟!رسول خدا فرمود:

ان النبی لا تکون له خائنة الاعین: "پیامبران نگاه مخفیانه و خائنانه ندارند"! (1).

البته خیانت چشمها اشکال مختلفی دارد:گاه به صورت نگاههای دزدکی و استراق بصر نسبت به زنان بیگانه است،و گاه به صورت اشاراتی با چشم به منظور تحقیر یا عیبجویی از دیگران،و یا اشاراتی که مقدمه توطئه ها و نقشه های شیطانی است.

راستی اگر انسان به یک چنین حسابرسی دقیقی در قیامت مؤمن باشد که حتی نگاهها،و اندیشه ها،با انگیزه هایی که دارند همگی زیر سؤال می روند، و دقیقا بررسی می شوند،حد اعلای تقوی در وجود او زنده خواهد شد،و چه اثری دارد این ایمان به معاد و مراقبت الهی و حسابرسی قیامت در تربیت نفوس انسانها؟! می گویند:یکی از علمای بزرگ پس از پایان تحصیلات خود در حوزه علمیه نجف هنگامی که می خواست به کشورش باز گردد ضمن خدا حافظی با استادش از او تقاضای پند و موعظه ای کرد،او گفت:بعد از تمام این زحمتها آخرین اندرزم کلام خدا است،این آیه را هرگز فراموش مکن أَ لَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللّٰهَ یَریٰ :"آیا انسان نمی دانست که خدا همه چیز را می بیند"(علق-14).

آری از دیدگاه یک فرد مؤمن واقعی،تمام عالم محضر خدا است،و همه کارها در حضور او انجام می گیرد،همین شرم و حضور برای دوری از گناهان کافی است.

*** .

ص :66

در هفتمین توصیف از قیامت که آن نیز به صورت توصیف خداوند مطرح شده می فرماید:"خداوند به حق داوری می کند"( وَ اللّٰهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ ).

"و معبودهایی را که غیر از او می خوانند هیچگونه قضاوت و داوری ندارند" ( وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لاٰ یَقْضُونَ بِشَیْءٍ ).

آری آن روز مقام داوری مخصوص به خدا است،و او هم جز به حق داوری نمی کند،چرا که داوری به ظلم یا از جهل و عدم آگاهی ناشی می شود که او بر همه چیز حتی اسرار ضمائر احاطه دارد،و یا از عجز و نیاز است که همه اینها از ساحت مقدسش دور می شد.

ضمنا این جمله دلیلی است بر توحید معبود،زیرا کسی شایستگی عبودیت دارد که سرانجام داوری به دست او است،اما بتهایی که نه در این جهان خاصیتی دارند و نه در قیامت مرجع داوری هستند چگونه ممکن است شایسته عبودیت باشند؟ این نکته نیز قابل توجه است که داوری به حق از ناحیه خداوند معنی گسترده ای دارد که هم عالم تکوین را شامل می شود،و هم جهان تشریع را،همانگونه که تعبیر"قضا"در آیات قرآن نیز در هر دو مورد به کار رفته است،در یک جا می خوانیم: وَ قَضیٰ رَبُّکَ أَلاّٰ تَعْبُدُوا إِلاّٰ إِیّٰاهُ :"پروردگارت حکم کرده که جز او را پرستش نکنید"(اسراء-23)این قضاوت تشریعی او است.

و در جای دیگر می فرماید:" إِذٰا قَضیٰ أَمْراً فَإِنَّمٰا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ ":

"هنگامی که حکم در باره چیزی صادر کند به آن می گوید:موجود باش! بلافاصله موجود می شود"!(آل عمران-47).

سرانجام به عنوان تاکید بر آنچه در این آیات گذشت سخن را با این جمله پایان می دهد:"خداوند شنوا و بینا است"( إِنَّ اللّٰهَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ ).

ص :67

بلکه بینایی و شنوایی به معنی واقعی کلمه،یعنی حضور همه مسموعات و مبصرات و تمام شنیدنیها و دیدنیها نزد او منحصر به ذات پاک خدا است،و این تاکیدی است بر علم و آگاهی او بر همه چیز،و داوری او به حق چرا که تا کسی سمیع و بصیر مطلق نباشد داور حق نخواهد بود.

***

ص :68

کلیات در مورد مسائل حساس و اصولی آن را با مسائل جزئی و محسوس می آمیزد، و دست انسانها را گرفته و برای پی جویی این مسائل به تماشای حوادث گذشته و حال می برد،آیات مورد بحث نیز بعد از گفتگوهای گذشته پیرامون مبدء و معاد و حسابرسی دقیق اعمال و عواقب شوم طغیان و گناه،مردم را به مطالعه حالات پیشینیان و از جمله وضع فرعون و فرعونیان دعوت می کند.

نخست می فرماید:"آیا آنها روی زمین سیر نکردند تا ببینند عاقبت کسانی که پیش از آنان بودند چگونه بود"؟!( أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَةُ الَّذِینَ کٰانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ ).

این تاریخ مدون نیست که در اصالت و صحت آن تردید شود،این تاریخ زنده ای است که با زبان بی زبانی فریاد می کشد،ویرانه های قصرهای تبهکاران، شهرهای بلا دیده سرکشان،استخوانهای پوسیده خفتگان در دل خاک،و کاخهای مدفون شده در زمین،جمله های کوبنده ای هستند که تاریخ واقعی را بی کم و کاست شرح می دهند! سپس می افزاید:"آنها کسانی بودند که در قوت و قدرت و به وجود آوردن آثار مهمی در زمین از اینها نیرومندتر بودند"( کٰانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثٰاراً فِی الْأَرْضِ ".

آن چنان حکومت قوی و لشکریان عظیم و تمدن مادی درخشان داشتند که زندگی مشرکان مکه در برابر آنها بازیچه ای بیش نیست! تعبیر به" أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً "هم قدرت سیاسی و نظامی آنها را بازگو می کند و هم قدرت اقتصادی و احیانا قدرت علمی را.

تعبیر به" آثٰاراً فِی الْأَرْضِ "ممکن است اشاره به پیشرفت عظیم کشاورزی آنها باشد همانگونه که در آیه 9 سوره روم آمده: أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کٰانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثٰارُوا الْأَرْضَ

ص :70

وَ عَمَرُوهٰا أَکْثَرَ مِمّٰا عَمَرُوهٰا :"آیا در زمین سیر نکردند،تا ببینند عاقبت کسانی که قبل از آنها بودند چه شد؟آنها بسیار نیرومندتر بودند،و زمین را(برای زراعت) دگرگون ساختند و بیش از آنچه اینها آباد کردند عمران نمودند".

و ممکن است اشاره به ساختمانها و بناهای محکمی باشد که بعضی از اقوام پیشین در دل کوه ها،و در میان دشتها بنا می کردند،چنان که قرآن در باره قوم"عاد"می گوید: أَ تَبْنُونَ بِکُلِّ رِیعٍ آیَةً تَعْبَثُونَ وَ تَتَّخِذُونَ مَصٰانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ :"آیا شما بر هر مکان مرتفعی نشانه ای از روی هوی و هوس می سازید؟ و قصرها و قلعه های زیبا و محکم بنا می کنید؟گویی در جهان جاویدان خواهید ماند"؟!(شعراء-128-129).

و در پایان آیه سرنوشت این اقوام سرکش را در یک جمله کوتاه چنین بازگو می کند:"خداوند آنها را به گناهانشان گرفت،و کسی نبود که از آنها در برابر خداوند دفاع کند و از عذاب الهی باز دارد":( فَأَخَذَهُمُ اللّٰهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ مٰا کٰانَ لَهُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ وٰاقٍ ).

نه کثرت نفرات آنها مانع از عذاب الهی شد،و نه قدرت و شوکت و مال و ثروت بیحسابشان.

کرارا در آیات قرآن"اخذ"(گرفتن)به معنی مجازات کردن آمده است،این به خاطر آنست که برای انجام یک مجازات سنگین نخست طرف را بازداشت می کنند و سپس کیفر می دهند.

*** در آیه بعد آنچه را به طور اجمال قبلا گفته است شرح می دهد و می فرماید:

"این مجازات دردناک الهی به خاطر این بود که فرستادگان آن پیوسته با دلائل روشن به سراغشان می آمدند و آنها همه را انکار می کردند"( ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ کٰانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنٰاتِ فَکَفَرُوا ).

ص :71

چنان نبود که آنها غافل و بیخبر باشند،و یا کفر و گناهشان ناشی از عدم اتمام حجت گردد،نه رسولان آنها پی در پی می آمدند(چنان که از تعبیر"کانت تاتیهم"استفاده می شود)اما آنها هرگز در برابر اوامر الهی تسلیم نشدند، چراغهای هدایت را می شکستند،و به رسولان دلسوز خود پشت می کردند و گاه آنها را می کشتند.

"اینجا بود که خداوند آنها را گرفت و کیفر داد"( فَأَخَذَهُمُ اللّٰهُ ).

"زیرا او قوی و شدید العقاب است"( إِنَّهُ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقٰابِ ).

در جای رحمت"ارحم الراحمین"است،و در جای خشم و غضب"اشد المعاقبین".

***

ص :72

27-موسی گفت:من به پروردگارم و پروردگار شما پناه می برم و از هر متکبری که به روز حساب ایمان نمی آورد.

بعضی نیز احتمال داده اند که"آیات"همه انواع معجزات موسی را شامل می شود،اما"سلطان مبین"معجزات برجسته او همچون معجزه عصا و ید بیضا است که موجب سلطه آشکار او بر فرعون شد.

بعضی دیگر"آیات"را به معنی معجزات و"سلطان مبین"را به معنی سلطه قاهره و نفوذ الهی موسی دانسته اند که مانع از قتل او و خاموش ساختن دعوتش گردید.

هیچیک از این تفسیرها مدرک روشنی ندارد،آنچه از آیات دیگر قرآن استفاده می شود این است که"سلطان مبین"معمولا به معنی دلیل روشن و محکمی است که باعث سلطه آشکار می گردد،چنان که در آیه 21 سوره نمل در داستان سلیمان و هدهد می خوانیم:سلیمان می گوید:"هدهد را نمی بینم،او چرا غائب شده؟ من او را کیفر سختی خواهم داد،یا او را ذبح می کنم و یا" سُلْطٰانٍ مُبِینٍ " (دلیل روشن)برای غیبت خود بیاورد".

و در آیه 15 سوره کهف می خوانیم" لَوْ لاٰ یَأْتُونَ عَلَیْهِمْ بِسُلْطٰانٍ مبین" "چرا آنها برای معبودهای خود دلیل روشنی نمی آورند"؟! "آیات"نیز کرارا در قرآن به معنی معجزات آمده است.

بنا بر این تعبیر به"آیات"اشاره به"معجزات موسی"و"سلطان مبین"به معنی منطق نیرومند و دلائل دندان شکنی است که موسی در برابر فرعونیان داشت.

به هر حال"موسی"هم مجهز به منطق عقل بود،و هم کارهای خارق العاده ای که نشانه ارتباط او با عالم ما وراء طبیعت بود انجام می داد،ولی موضعگیری سرکشان فرعونی در مقابل او چیزی جز این نبود که او را متهم به سحر و کذب می کردند.

اتهام سحر در برابر آیات و معجزات بود،و تکذیب در برابر استدلالات منطقی،و این خود شاهد دیگری است برای تفسیری که در مورد این دو تعبیر

ص :75

برگزیدیم.

آری همیشه سردمداران کفر برای خنثی کردن دلائل صدق مردان حق بر چسبهای دروغین از این قبیل پیدا می کردند که امروز هم نمونه های فراوانی از آن با چشم خود می بینیم.

قابل توجه اینکه نام سه کس در این آیه آمده است که هر کدام مظهر و سمبل چیزی بودند:

"فرعون"سمبل طغیان و سرکشی و حاکمیت ظلم و جور.

"هامان"مظهر شیطنت و طرحهای شیطانی.

و"قارون"مظهر ثروتمند یاغی و استثمارگر که برای حفظ ثروت خویش از هیچ کاری ابا نداشت.

به این ترتیب موسی ع مامور بود به ظلم حاکمان بیدادگر،و شیطنت سیاستمداران خائن،و تعدی ثروتمندان مستکبر پایان دهد و جامعه ای بر اساس عدالت و داد از نظر سیاسی و فرهنگی و اقتصادی بسازد،اما آنها که منافع نامشروعشان در خطر بود سخت به مقاومت برخاستند.

*** آیه بعد بخشی از طرحهای شیطانی آنها را بازگو کرده،می گوید:

"هنگامی که حق از نزد ما به سراغ آنها آمد بجای اینکه آن را مغتنم بشمرند به مقابله برخاستند،و گفتند:پسران کسانی را که با موسی ایمان آورده اند به قتل برسانید،و زنانشان را(برای اسارت و خدمت)زنده بگذارید"!( فَلَمّٰا جٰاءَهُمْ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِنٰا قٰالُوا اقْتُلُوا أَبْنٰاءَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ وَ اسْتَحْیُوا نِسٰاءَهُمْ ).

این تعبیر نشان می دهد که مساله قتل فرزندان پسر و زنده نگهداشتن دختران تنها در دوران قبل از تولد موسی ع نبوده،بلکه بعد از قیام و نبوت او نیز

ص :76

این کار تکرار شد،"آیه 129 سوره اعراف"نیز شاهد این مدعا است که بنی اسرائیل به موسی ع گفتند: أُوذِینٰا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنٰا وَ مِنْ بَعْدِ مٰا جِئْتَنٰا :"پیش از آنکه بیایی و بعد از آنکه آمدی در هر دو زمان ما را آزار کرده و می کنند".

این سخن را بنی اسرائیل بعد از مساله توطئه قتل فرزندان مؤمنان از سوی فرعونیان بیان کردند.

به هر حال این یک نقشه شوم و مستمر حکومتهای شیطانی است که نیروهای فعال را به نابودی می کشانند و نیروهای غیر فعال را برای بهره کشی زنده نگه می دارند،و چه جای تعجب که این نقشه هم قبل از تولد موسی در میان بنی اسرائیل که به صورت بردگانی در دست فرعونیان بودند عملی شده باشد و چه بعد از قیام موسی ع این یک حرکت ضد انقلابی بود تا نیروهای بنی اسرائیل را شدیدا سرکوب کند و هرگز نتوانند قد علم نمایند.

اما قرآن در پایان آیه می افزاید"نقشه های کافران جز در ضلالت و گمراهی نیست"-تیرهایی است که در تاریکی جهل و ضلال پرتاب می کنند و به سنگ می خورد( وَ مٰا کَیْدُ الْکٰافِرِینَ إِلاّٰ فِی ضَلاٰلٍ ).

و از آنجایی که هرگز باور ندارند فاجعه ها دامنگیرشان می شود،این مشیت الهی است که نیروهای حق سرانجام بر نیروی باطل غلبه کنند.

*** درگیری و نزاع میان موسی ع و پیروانش از یک سو،و فرعون و طرفدارانش از سوی دیگر بالا گرفت،و حوادث بسیاری در این میان واقع شد که قرآن در این مقطع از بحث از ذکر آنها صرفنظر می کند،و برای رسیدن به هدف خاصی که بعدا خواهیم دانست به سراغ این نکته می رود که وقتی کار بجای باریکی کشید فرعون برای جلوگیری از پیشرفت حرکت انقلابی موسی ع تصمیم بر قتل او گرفت،ولی گویا مشاوران و ملاء او مخالفت می کردند.

ص :77

قرآن می گوید:"فرعون گفت:بگذارید من موسی را به قتل برسانم و او پروردگارش را بخواند تا نجاتش دهد"!( وَ قٰالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِی أَقْتُلْ مُوسیٰ وَ لْیَدْعُ رَبَّهُ ).

از این تعبیر استفاده می شود که اکثریت مشاوران که مانع قتل موسی بودند یا لا اقل بعضی از آنان به این امر استدلال می کردند که با توجه به کارهای خارق العاده موسی ممکن است نفرینی کند و خدایش عذاب بر ما نازل کند،اما فرعون مغرور می گوید:من او را می کشم هر آنچه باداباد! البته معلوم نیست انگیزه واقعی اطرافیان و مشاوران در این ممانعت چه بود؟در اینجا احتمالات زیادی وجود دارد که ممکن است همه آنها با هم صحیح باشد.

نخست ترس از عذاب احتمالی پروردگار.

دوم ترس از اینکه موسی بعد از کشته شدن به عنوان یک شهید و قهرمان در هاله ی از قدس فرو رود و آئین او مؤمنان و هواخواهان بسیاری پیدا کند،مخصوصا اگر این ماجرا بعد از داستان مبارزه موسی با ساحران و غلبه عجیب و خارق العاده او بر آنان رخ داده باشد،و ظاهرا چنین است زیرا موسی در نخستین برخورد با فرعون دو معجزه بزرگ خود(معجزه عصا و ید بیضاء)را نشان داده بود، و همین امر سبب شد که فرعون او را ساحر بخواند،و دعوت برای مبارزه با جمع ساحران بنماید،و امیدوار بود از این طریق بتواند بر موسی غلبه کند لذا در انتظار روز موعود به سر می برد.

با این حال دلیلی ندارد که فرعون در این فاصله زمانی تصمیم قتل موسی را گرفته باشد،یا از تبدیل دین و آئین مردم مصر در وحشت فرو رود (1).

ص :78

خلاصه اینکه آنها معتقد بودند موسی شخصا یک"حادثه"است،اما اگر در آن شرایط کشته شود تبدیل به یک"جریان"خواهد شد،جریانی بزرگ و پر شور که کنترل آن بسیار مشکل خواهد بود.

بعضی دیگر از اطرافیان فرعون که دل خوشی از او نداشتند مایل بودند موسی زنده بماند و فکر فرعون را به خود مشغول دارد،تا آنها آسوده خاطر زندگی کنند و دور از چشم فرعون به سوء استفاده مشغول باشند،چرا که این یک برنامه همیشگی است که اطرافیان شاهان مایلند همیشه فکر آنها مشغول کاری باشد و آنها آسوده خاطر به تامین منافع نامشروع خود بپردازند،لذا گاهی دشمنان خارجی را تحریک می کردند تا از شر فراغت"شاه"در امان بمانند! سپس فرعون برای توجیه تصمیم قتل موسی دو دلیل برای اطرافیانش ذکر می کند:یکی جنبه به اصطلاح دینی و معنوی دارد،و دیگر جنبه دنیوی و مادی می گوید:"من از این می ترسم که آئین شما را عوض کند!و دین نیاکانتان را بر هم زند"!( إِنِّی أَخٰافُ أَنْ یُبَدِّلَ دِینَکُمْ ).

"یا اینکه فسادی بر روی زمین آشکار سازد"( أَوْ أَنْ یُظْهِرَ فِی الْأَرْضِ الْفَسٰادَ ) اگر سکوت کنم آئین موسی به سرعت در اعماق قلوب مردم مصر نفوذ می کند،و آئین مقدس بت پرستی که حافظ قومیت و منافع شما است جای خود را به یک آئین توحیدی بر ضد شما می دهد! و اگر امروز سکوت کنم و بعد از مدتی اقدام به مبارزه با موسی نمایم

ص :79

هواخواهان بسیاری پیدا می کند و درگیری شدیدی به وجود می آید که مایه خونریزی و فساد و ناآرامی در سطح کشور خواهد بود،بنا بر این مصلحت این است که هر چه زودتر او را به قتل برسانم.

البته"دین"از دریچه فکر"فرعون"چیزی جز پرستش او و یا بتهای دیگر نبود، آئینی در مسیر تخدیر و تحمیق مردم،و وسیله ای برای مقدس شمردن سلطه جابرانه آن مرد خونخوار! و"فساد"نیز از نظر او به وجود آمدن یک انقلاب ضد استکباری برای آزاد ساختن توده های اسیر و در بند و محو آثار بت پرستی و احیای توحید بود.

و همیشه جباران و مفسدان برای توجیه جنایات خود و مبارزه با مردان خدا به این دو بهانه دروغین دست زده اند که هم امروز نیز نمونه هایش را در گوشه و کنار دنیا با چشم خود می بینیم.

*** اکنون ببینیم موسی ع که ظاهرا در آن مجلس حضور داشت چه عکس العملی نشان داد؟قرآن در آیه بعد می گوید:

"موسی گفت:من به پروردگارم و پروردگار شما پناه می برم از هر متکبری که به روز حساب ایمان نمی آورد"!( وَ قٰالَ مُوسیٰ إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لاٰ یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسٰابِ ).

موسی این سخن را با قاطعیت و اطمینانی که مولود از ایمان نیرومند و اتکای او بر ذات پاک پروردگار بود بیان کرد و نشان داد که از چنین تهدیدی ترسی به خود راه نداده است.

این گفتار موسی ع به خوبی نشان می دهد افرادی که دارای این دو ویژگی باشند آدمهای خطرناکی محسوب می شوند:"تکبر"و"عدم ایمان به روز قیامت" و باید از چنین افرادی به خدا پناه برد!

ص :80

"تکبر"سبب می شود که انسان جز خود و افکار خودش را نبیند،آیات و معجزات خدا را سحر بخواند،مصلحان را مفسد،و اندرز دوستان و اطرافیان را محافظه کاری و ضعف نفس بشمرد! و"عدم ایمان به روز حساب"سبب می شود که هیچ حسابی در برنامه و کار او نباشد،و حتی در برابر قدرت نامحدود پروردگار،با قدرت بسیار ناچیزش به مبارزه برخیزد، و به جنگ پیامبران او برود،چرا که حسابی در کار نیست.

اکنون ببینیم سرانجام این تهدید فرعون به کجا منتهی شد؟آیات بعد پرده از روی این مساله بر می دارد و چگونگی نجات موسی را از چنگال آن مرد مغرور متکبر روشن می سازد.

***

ص :81

جز آنچه را معتقدم به شما ارائه نمی دهم،و شما را جز به طریق حق و پیروزی دعوت نمی کنم(دستور همان قتل موسی است).

خود درست بیندیشید و گرنه پشیمان خواهید شد.

از همه اینها گذشته از دو حال خارج نیست:"اگر او دروغگو باشد دروغش دامن خود او را خواهد گرفت،و اگر راستگو باشد لا اقل بعضی از عذابهایی را که وعده می دهد دامن شما را خواهد گرفت"( وَ إِنْ یَکُ کٰاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صٰادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ ).

خلاصه اگر او دروغگو است دروغ فروغی ندارد،سرانجام مشت او باز می شود و رسوا می گردد،و به کیفر دروغ خود گرفتار خواهد شد،اما این احتمال نیز وجود دارد که راستگو باشد و از سوی اللّٰه ماموریت دارد،بنا بر این وعده های عذاب او خواه ناخواه به وقوع می پیوندد،با این حال کشتن او از عقل و درایت دور است.

سپس افزود:"خداوند کسی را که اسرافکار و بسیار دروغگو است هدایت نمی کند"( إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذّٰابٌ ).

اگر موسی راه تجاوز و اسراف و دروغ را پیش گرفته باشد مسلما مشمول هدایت الهی نخواهد شد،و اگر شما چنین باشید شما نیز از هدایتش محروم خواهید گشت.

این عبارت اخیر گرچه دو پهلو است،اما پیدا است که نظر مؤمن آل فرعون بیان حال فرعونیان بوده،ولی به هر حال تکیه او بر ربوبیت"اللّٰه"در این عبارت و عبارت بعد بیانگر این واقعیت است که فرعون یا لا اقل گروهی از فرعونیان بطور اجمال اعتقادی به"اللّٰه"داشته اند،و گرنه این تعبیرات نشانه ایمان او به خدای موسی و همکاری با بنی اسرائیل محسوب می شد و با اصول"تقیه تاکتیکی" که او در پیش گرفته بود سازگار نبود.

در اینجا دو سؤال از سوی بعضی از مفسران مطرح شده است:

نخست اینکه اگر موسی ع دروغگو باشد دروغش تنها به زیان خود او

ص :84

تمام نمی شود بلکه دامان جامعه را نیز می گیرد زیرا باعث انحراف آنها است.

دیگر این که اگر راستگو باشد تمام تهدیدهای او تحقق خواهد یافت نه پاره ای از آنها.

در پاسخ سؤال نخست می توان گفت که منظور فقط مجازات دروغ است که تنها دامن دروغگو را می گیرد،و عذاب الهی برای دفع شر او کافی است، چگونه ممکن است کسی بر خدا دروغ ببندد و خدا او را به حال خود واگذارد تا مایه گمراهی مردم شود؟! و در پاسخ سؤال دوم می توان گفت:منظور این است که او شما را تهدید به عذابهای دنیا و آخرت می کند بنا بر این اگر راستگو باشد قسمتی از آن که مربوط به دنیا است هم اکنون دامن شما را خواهد گرفت،یا این که منظور بیان حد اقل است که اگر همه سخنان او را باور نکنید لا اقل ممکن است بخشی از آن صدق باشد.

به هر حال مؤمن آل فرعون ضمن این سخنان از چند طریق برای نفوذ در فرعون و اطرافیان او وارد شد:

نخست این که عمل موسی ع درخور چنین عکس العمل شدیدی نیست.

دیگر این که فراموش نکنید او با خود دلائلی دارد که ظاهر آن موجه به نظر می رسد،و مبارزه با چنین مردی خطرناک است.

سوم اینکه نیازی به اقدام شما نیست،چرا که اگر دروغگو باشد خدا کار او را می سازد،اما این احتمال را هم بدهید که راست بگوید و خدا کار ما را بسازد! *** مؤمن آل فرعون به این مقدار هم قناعت نکرد و باز ادامه داد،با لحنی

ص :85

دوستانه و خیرخواهانه آنها را مخاطب ساخته،چنین گفت:"ای قوم من!امروز حکومت در این سرزمین پهناور مصر به دست شما است،و از هر نظر غالب و پیروزید،این نعمتهای فراوان را کفران نکنید،اگر عذاب الهی به سراغ ما آید چه کسی ما را یاری خواهد کرد"؟!( یٰا قَوْمِ لَکُمُ الْمُلْکُ الْیَوْمَ ظٰاهِرِینَ فِی الْأَرْضِ فَمَنْ یَنْصُرُنٰا مِنْ بَأْسِ اللّٰهِ إِنْ جٰاءَنٰا ).

این احتمال نیز وجود دارد که منظور وی این بوده:شما امروز همه گونه قدرت در دست دارید و هر تصمیمی بخواهید در باره موسی ع می گیرید،ولی مغرور این قدرت نشوید،و پیامدهای احتمالی آن را فراموش نکنید.

این سخنان ظاهرا در"اطرافیان فرعون"بی اثر نبود،آنها را ملایم ساخت، و از خشمشان فرو کاست.

ولی فرعون در اینجا سکوت را برای خود جایز ندید کلام او را قطع کرده چنین گفت:"مطلب همان است که گفتم"من جز آنچه را که معتقدم به شما دستور نمی دهم به آن معتقدم که موسی حتما باید کشته شود و راهی غیر از این نیست"! ( قٰالَ فِرْعَوْنُ مٰا أُرِیکُمْ إِلاّٰ مٰا أَریٰ ).

"و بدانید من شما را جز به طریق حق و پیروزی دعوت نمی کنم"!( وَ مٰا أَهْدِیکُمْ إِلاّٰ سَبِیلَ الرَّشٰادِ ).

و چنین است حال همه جباران و طاغوتها در طول تاریخ،و در گذشته و امروز که همیشه رای صواب را رای خود می پندارند و به احدی اجازه اظهار نظر در برابر رای خود نمی دهند،آنها به پندارشان عقل کل هستند،و دیگران مطلقا عقل و دانشی ندارند!و این نهایت جهل و حماقت است.

***

ص :86

آوردند:مؤمن آل فرعون،و همسر فرعون و آن مردی که قبل از نبوت موسی به او خبر داد که فرعونیان تصمیم دارند تو را به خاطر قتل یکی از اتباعشان به قتل برسانند و هر چه زودتر از مصر بیرون رو(قصص-20).

ولی قرائتی در دست است که نشان می دهد بعد از ماجرای موسی با ساحران گروه قابل ملاحظه ای به موسی ایمان آوردند و ظاهر این است که ماجرای مؤمن آل فرعون بعد از جریان ساحران بود.

بعضی نیز احتمال داده اند که او از بنی اسرائیل بوده که در میان فرعونیان می زیسته و مورد اعتمادشان بوده است،ولی این احتمال بسیار ضعیف به نظر می رسد چرا که با تعبیر"آل فرعون"،و همچنین"یا قوم"(ای قوم من)سازگار نیست، ولی به هر حال نقش مؤثر او در تاریخ موسی و بنی اسرائیل کاملا روشن است، هر چند تمام خصوصیات زندگی او امروز برای ما روشن نیست.

***

در فکر جباران نفوذ کند و نقشه های آنها را دگرگون سازد؟! آیا اگر مؤمن آل فرعون از روش تقیه استفاده نمی کرد هرگز توانایی انجام این خدمات را داشت؟ لذا در حدیثی از امام صادق ع آمده است:

التقیة دینی و دین آبائی، و لا دین لمن لا تقیة له،و التقیة ترس اللّٰه فی الأرض،لأن مؤمن آل فرعون لو أظهر الإسلام لقتل: "تقیه دین من و دین پدران من است،کسی که تقیه ندارد دین ندارد،تقیه سپر خداوند در روی زمین است،چرا که اگر مؤمن آل فرعون ایمان خود را اظهار داشته بود کشته می شد" (1).

مخصوصا در زمانی که جمعیت مؤمنان در منطقه ای در اقلیت باشند و در چنگال اکثریتی بی منطق و بیرحم گرفتار شوند هیچ عقلی اجازه نمی دهد که با اظهار ایمان جز در مورد ضرورت نیروهای فعال خود را به هدر دهند،بلکه باید در این مقطع خاص با کتمان عقیده نیروها را متشکل و متمرکز و برای قیام نهایی آماده سازند.

شخص پیامبر اسلام ع در آغاز قیامش در مدت چند سال دعوت پنهانی داشت و از همین روش استفاده می کرد،و بعد از مدتی که یارانش فزونی گرفتند و هسته بندی اصلی محکم شد اسلام را رسما اعلام نمود.

در میان پیامبران دیگر ابراهیم ع با تمام شجاعت و قهرمانی که داشت به هنگام تصمیم بر شکستن بتها از روش تقیه استفاده کرد و برنامه خود را از بت پرستان کتمان نمود،و گرنه هرگز موفق نمی شد.

ابو طالب عموی پیامبر اسلام ص شاید تا آخر عمر روش تقیه را از دست نداد،تنها در مقطعهای خاصی ایمان خود را آشکار ساخت،ولی در مواقع دیگر صریحا چیزی نمی گفت تا بتواند نقش مؤثر خود را در حفظ جان پیامبران ص .

ص :89

در مقابل بت پرستان لجوج و بیرحم و کینه توز ایفا کند.

به هر حال آنچه بعضی از جاهلان و ناآگاهان پنداشته اند که تقیه مخصوص مذهب شیعه است،یا تقیه نشانه ضعف و زبونی است،کاملا بی اساس و دور از منطق است،تقیه در تمام مکتبها بدون استثنا وجود دارد.

برای توضیح بیشتر به جلد دوم همین تفسیر صفحه 373(ذیل آیه 28 آل عمران)و جلد یازدهم صفحه 423(ذیل آیه 106 سوره نحل)مراجعه فرمائید.

***

خداوند برای شما وجود ندارد،و هر کس را خداوند(بخاطر اعمالش)گمراه سازد،هدایت کننده ای برای او نیست.

این اقوام عادتشان شرک و کفر و طغیان بود،و دیدیم به چه سرنوشتی گرفتار شدند؟گروهی با طوفان کوبنده نابود گشتند،گروهی با تند باد وحشتناک،جمعی با صاعقه های آسمانی،و عده ای با زمین لرزه های ویرانگر! آیا احتمال نمی دهید که شما هم با این اصراری که بر کفر و طغیان دارید گرفتار یکی از این بلاهای عظیم الهی شوید؟!پس به من اجازه دهید که بگویم من از چنین آینده شومی در مورد شما خائفم! آیا دلیلی دارید که شما تافته جدا بافته اید؟و اینگونه عذابهای الهی دامانتان را نخواهد گرفت؟مگر آنها چه کرده بودند که آن چنان گرفتار شدند؟ جز اینکه در برابر دعوت پیامبران الهی ایستادند و گاهی پیامبران را کشتند، و یا تکذیب کردند؟ ولی بدانید هر چه بر سر شما آید از ناحیه خود شما است"چرا که خداوند ظلم و ستمی بر بندگانش نمی خواهد"( وَ مَا اللّٰهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعِبٰادِ ).

آنها را به فضل و کرمش آفریده،و نعمتهای بیشمار به آنها بخشیده،و پیامبرانش را برای هدایت آنها فرستاده است،مخالفت و طغیان بندگان است که موجب آن عذابهای دردناک می شود.

*** سپس افزود:"ای قوم!من بر شما از روزی می ترسم که مردم یکدیگر را صدا می زنند"از هم یاری می طلبند و صدایشان به جایی نمی رسد!( وَ یٰا قَوْمِ إِنِّی أَخٰافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنٰادِ ).

"التناد"(در اصل"التنادی"بوده که یای آن حذف شده و کسره دال که دلیل بر آن است بر جای مانده)از ماده"ندا"به معنی صدا زدن است.

مشهور و معروف در میان مفسران این است که "یوم التناد"از اسامی قیامت است،و هر یک برای نامگذاری قیامت به این نام توجهی ذکر کرده،که با هم

ص :93

شباهت زیادی دارند.

یکی می گوید:به خاطر صدا زدن دوزخیان نسبت به بهشتیان است چنان که قرآن می گوید وَ نٰادیٰ أَصْحٰابُ النّٰارِ أَصْحٰابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنٰا مِنَ الْمٰاءِ أَوْ مِمّٰا رَزَقَکُمُ اللّٰهُ :"دوزخیان،بهشتیان را صدا می زنند که مقداری از آب و روزیهایی که خدا به شما داده است به ما ببخشید"،آنها نیز در پاسخ می گویند: إِنَّ اللّٰهَ حَرَّمَهُمٰا عَلَی الْکٰافِرِینَ :"خداوند اینها را بر کافران تحریم کرده است" (اعراف-50) (1)و یا به خاطر اینکه مردم یکدیگر را صدا می زنند و به هم پناه می برند و از هم کمک می خواهند.

و یا اینکه فرشتگان آنها را برای حساب صدا می زنند و آنها نیز از فرشتگان استمداد می کنند.

و یا اینکه منادیان محشر ندا می دهند أَلاٰ لَعْنَةُ اللّٰهِ عَلَی الظّٰالِمِینَ :"لعنت خدا بر ظالمان است"(هود-18).

یا اینکه مؤمن هنگامی که نامه اعمال خود را می بیند از روی شوق فریاد می زند: هٰاؤُمُ اقْرَؤُا کِتٰابِیَهْ :"این نامه اعمال من است،بیایید ای مردم و آن را بخوانید"!(حاقه-19).

و کافر در همین هنگام از وحشت فریاد می کشد: یٰا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتٰابِیَهْ :

"ای کاش نامه اعمال ما به دست ما داده نمی شد"!(حاقه-25).

ولی می توان برای این آیه معنی وسیعتری را در نظر گرفت که"یوم التناد" این دنیا را نیز شامل شود،چرا که"یوم التناد"مفهومش تنها"روز ندا دادن یکدیگر"است،و این تعبیر نشانه نهایت عجز و بیچارگی است در زمانی که کارد .

ص :94

به استخوان می رسد،و افرادی که دستشان از همه جا بریده یکدیگر را صدا می کنند و فریادشان بجایی نمی رسد.

در این جهان نیز"یوم التناد"فراوان است،روزهایی که عذاب الهی نازل می شود،روزهایی که جامعه ها بر اثر گناهان و خطاهایشان به بن بست کشیده می شوند،روزهایی که بحرانها و حوادث سخت همه را تحت فشار قرار می دهد، فرار می کنند و پناهگاهی می جویند اما پناهگاهی وجود ندارد،و همه فریاد می کشند! *** آیه بعد در تفسیر یوم التناد می گوید:"روزی که روی می گردانید و فرار می کنید،اما هیچ پناهگاه و نگهدارنده ای در برابر عذاب الهی برای شما نیست"( یَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِینَ مٰا لَکُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ عٰاصِمٍ ).

آری کسی را که خدا(بر اثر اعمالش)گمراه ساخته هدایت کننده ای برای او نیست"( وَ مَنْ یُضْلِلِ اللّٰهُ فَمٰا لَهُ مِنْ هٰادٍ ).

آنها در این دنیا از طریق هدایت گمراه می شوند و در حجابی از جهل و ضلالت فرو می روند،و در آخرت از طریق بهشت و نعمتهای الهی گمراه خواهند شد.

تعبیر فوق ممکن است تلویحا اشاره ای به گفتار فرعون باشد که می گفت: مٰا أَهْدِیکُمْ إِلاّٰ سَبِیلَ الرَّشٰادِ :"من شما را جز به راه هدایت و راستی دعوت نمی کنم"(همین سوره سه آیه قبل).

***

ص :95

نه از این جهت که دعوت او پیچیدگی داشت،و نشانه ها و دلائل او کافی نبود،بلکه به خاطر ادامه خودکامگیها،سرسختی نشان دادید،و پیوسته اظهار شک و تردید نمودید.

سپس برای اینکه خود را از هر گونه تعهد و مسئولیت خلاص کنید و به خودکامگی و هوسرانی خویش ادامه دهید"هنگامی که یوسف از دنیا رفت گفتید هرگز خداوند بعد از او رسولی مبعوث نخواهد کرد"( حَتّٰی إِذٰا هَلَکَ قُلْتُمْ لَنْ یَبْعَثَ اللّٰهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولاً ).

و به خاطر این روش نادرستتان مشمول هدایت الهی نشدید،آری"اینگونه خداوند هر اسرافکار تردید کننده وسوسه گر را گمراه می کند"( کَذٰلِکَ یُضِلُّ اللّٰهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتٰابٌ ).

شما از یک سو راه اسراف و تجاوز از حدود الهی را پیش گرفتید،و از سوی دیگر در همه چیز شک و تردید و وسوسه نمودید،و این دو کار سبب شد که خداوند دامنه لطفش را از شما بر گیرد،و شما را در وادی ضلالت رها سازد،و جز این سرنوشتی در انتظارتان نبود.

اکنون هم اگر در برابر دعوت موسی همان روش را پیش گیرید و به بحث و تحقیق نپردازید،ممکن است او پیامبری باشد از سوی خدا اما نور هدایتش هرگز بر قلوب مستور و محجوب شما نتابد.

*** آیه بعد به معرفی"مسرفان مرتاب"پرداخته می گوید:"آنها کسانی هستند که در آیات الهی بدون اینکه دلیلی برای آنها آمده باشد به مجادله برمی خیزند" ( اَلَّذِینَ یُجٰادِلُونَ فِی آیٰاتِ اللّٰهِ بِغَیْرِ سُلْطٰانٍ أَتٰاهُمْ ) (1). .

ص :98

بی آنکه هیچ دلیل روشنی از عقل و نقل برای سخنان خود داشته باشند، در برابر آیات بینات الهی موضعگیری می کنند،و با احتمالات نیش غولی و وسوسه های بی اساس و بهانه جوئیها به مخالفت خود ادامه می دهند.

سپس برای نشان دادن زشتی این عمل می افزاید:"اینگونه جدال بی اساس در مقابل حق خشم عظیمی نزد خداوند و نزد کسانی که ایمان آورده اند برمی انگیزد" ( کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّٰهِ وَ عِنْدَ الَّذِینَ آمَنُوا ) (1).

چرا که"جدال به باطل"و موضعگیری بی دلیل و بی منطق در برابر آیات الهی هم مایه گمراهی مجادله کنندگان،و هم اسباب ضلالت دیگران است،نور حق را در محیط خاموش می کند و پایه های حاکمیت باطل را محکم می سازد.

و در پایان آیه به دلیل عدم تسلیم آنها در مقابل حق اشاره کرده می فرماید "اینگونه خداوند بر قلب هر متکبر جباری مهر می نهد"!( کَذٰلِکَ یَطْبَعُ اللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبّٰارٍ ) (2).

لجاجتها و عناد در برابر حق پرده ای ظلمانی بر فکر انسان می اندازد و حس تشخیص را از او می گیرد،کار به جایی می رسد که قلب او همچون یک ظرف در بسته مهر شده می گردد که نه محتوای فاسد آن بیرون می آید و نه محتوای صحیح و جانپروری وارد آن می شود. .

ص :99

آری کسانی که به خاطر داشتن این دو صفت زشت"تکبر و جباریت"تصمیم گرفته اند در مقابل حق بایستند و هیچ واقعیتی را پذیرا نشوند خداوند روح حق طلبی را از آنها می گیرد،آن چنان که حق در ذائقه آنها تلخ،و باطل شیرین می آید.

مؤمن آل فرعون با این بیانات کار خود را کرد،و چنان که از آیات بعد نیز استفاده می شود تصمیم فرعون را دائر بر قتل"موسی" ع متزلزل ساخت، و یا حد اقل آن را به تاخیر انداخت،همان تاخیری که سرانجام خطر را از موسی برطرف ساخت و این رسالت بزرگی بود که این مرد هوشیار و شجاع در این مرحله حساس انجام داد،و چنان که بعدا خواهیم دید احتمالا جان خود را بر سر این کار نهاد.

***

ص :100

زد و آن مساله ساختن برج بلند برای صعود به آسمانها و آگاهی از خدای موسی بود!چنان که در آیات مورد بحث می خوانیم:

"فرعون گفت:ای هامان!برای من بنای مرتفعی بساز شاید با وسائل و اسبابی مجهز شوم"( وَ قٰالَ فِرْعَوْنُ یٰا هٰامٰانُ ابْنِ لِی صَرْحاً لَعَلِّی أَبْلُغُ الْأَسْبٰابَ ).

*** "اسبابی که مرا به آسمانها برساند تا از خدای موسی آگاه شوم،هر چند گمان می کنم او دروغگو باشد"( أَسْبٰابَ السَّمٰاوٰاتِ فَأَطَّلِعَ إِلیٰ إِلٰهِ مُوسیٰ وَ إِنِّی لَأَظُنُّهُ کٰاذِباً ).

آری"این چنین اعمال بد فرعون در نظرش زینت داده شده بود و او را از راه حق باز داشت"( کَذٰلِکَ زُیِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ وَ صُدَّ عَنِ السَّبِیلِ ).

"اما توطئه و مکر فرعون جز به زیان و نابودی نمی انجامد"( وَ مٰا کَیْدُ فِرْعَوْنَ إِلاّٰ فِی تَبٰابٍ ).

"صرح"در اصل به معنی وضوح و روشنی و"تصریح"به معنی آشکار نمودن،سپس به بناهای بلند و به قصرهای زیبا و مرتفع این کلمه اطلاق شده، چرا که کاملا واضح و روشن و آشکار است،بسیاری از مفسران و ارباب لغت به این معنی تصریح کرده اند.

و"تباب"به معنی خسارت و هلاکت است.

نخستین چیزی که در اینجا به نظر می رسد این است که هدف فرعون از این کار چه بود؟ آیا او واقعا در این حد از حماقت بود که فکر می کرد خدای موسی ع در آسمان است و به فرض که در آسمان باشد با ساختن یک بنای بلند که در مقابل کوه های سطح زمین ارتفاع بسیار ناچیزی دارد می تواند به آسمان برود؟! این مساله بسیار بعید به نظر می رسد،چرا که فرعون با تمام غرور و تکبری

ص :102

که داشته مرد هوشیار و سیاستمداری بود که سالیان دراز ملت عظیمی را در بند نگه داشته بود و با قدرت بر آنها حکومت می کرد،و در مورد چنین اشخاصی هر حرکتی جنبه شیطانی دارد،باید قبل از هر چیز به سراغ تحلیل انگیزه سیاست شیطانی این امر رفت.

ظاهر این است فرعون به عنوان چند هدف دست به چنین کاری زد:

1-او می خواست وسیله ای برای اشتغال فکری مردم و انصراف ذهن آنها از مساله نبوت موسی ع و قیام بنی اسرائیل فراهم آورد،و مساله ساختن این بنای مرتفع که به گفته بعضی از مفسران در زمینی بسیار وسیع با پنجاه هزار مرد بنا و معمار،و کارگران زیاد برای فراهم آوردن وسائل ساخته می شد می توانست مسائل دیگر را تحت الشعاع قرار دهد،و هر چه بنا بالاتر می رود توجه مردم را بیشتر به خود جلب کند،و نقل همه محافل و خبر روز همین موضوع باشد و مساله پیروزی موسی را بر ساحران که ضربه عظیمی بر پیکر قدرت فرعونیان وارد ساخت موقتا به طاق نسیان زند.

2-او می خواست از این طریق کمک مادی و اقتصادی به توده های زحمت کش کند،و کاری هر چند موقت برای بیکاران فراهم سازد تا کمی مظالم او را فراموش کنند و وابستگی مردم از نظر اقتصادی به خزینه او بیشتر گردد.

3-برنامه این بود که بعد از پایان بنا بر فراز آن رود و نگاهی به آسمان کند و احتمالا تیری در کمان گذارد و پرتاب کند و باز گردد،و برای تحمیق مردم بگوید:خدای موسی هر چه بود تمام شد!به سراغ کار خود بروید،و فکرتان راحت باشد! و گرنه برای فرعون روشن بود بنای عظیم او که از چند صد متر تجاوز نمی کرد سهل است از فراز کوه های بسیار مرتفع نیز اگر به آسمان نگاه شود منظره آن همان است که از روی زمین صاف دیده می شود بدون کمترین تغییر.

ص :103

قابل توجه این که فرعون در برابر موسی ع با گفتن این سخنان و بیان این دستور یک گام عقب نشینی می کند و می گوید:من می خواهم در باره خدای موسی تحقیق کنم" فَأَطَّلِعَ إِلیٰ إِلٰهِ مُوسیٰ "و می افزاید:"هر چند او را دروغگو گمان می کنم"و به این ترتیب از مرحله یقین به خلاف مرحله گمان و شک تنزل می کند.

و نیز قابل توجه اینکه قرآن با جمله" کَذٰلِکَ زُیِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ وَ صُدَّ عَنِ السَّبِیلِ وَ مٰا کَیْدُ فِرْعَوْنَ إِلاّٰ فِی تَبٰابٍ "نخست ریشه اصلی انحراف فرعون را که همان زینت یافتن اعمال زشتش در نظرش به خاطر کبر و غرور و خود خواهی بیان می دارد،سپس نتیجه آن را که گمراهی از طریق حق است،و در مرحله سوم شکست نهایی نقشه های او را اعلام می کند،سه جمله کوتاه با سه محتوای غنی.

مسلما این بازیهای سیاسی برای مدت کوتاهی می تواند مؤثر واقع شود، ولی در دراز مدت قطعا با شکست روبرو خواهد شد.

در بعضی از روایات آمده است که"هامان"بنای برج فرعونی را آن قدر بالا برد که دیگر تند بادها اجازه ادامه کار به بناها نمی دادند،نزد فرعون آمد و به او گفت:دیگر ما قادر نیستیم بر ارتفاع بنا بیفزائیم،و چیزی نگذشت که تند باد سهمگینی وزید و بنا را واژگون کرد (1).

و معلوم شد تمام قدرت نمایی فرعون به یک باد بند است! *** .

ص :104

آیات که چهارمین مقطع از سخنان او آمده است که مقصود خود را از طریق دیگری دنبال می کند،و آن توجه دادن به"ناپایداری زندگی دنیا"و"مساله معاد و حشر و نشر"است و توجه به آنها بدون شک تاثیر عمیقی در تربیت انسانها دارد.

نخست می گوید:"کسی که ایمان آورده بود صدا زد ای قوم من!از من پیروی کنید تا من شما را به راه حق ارشاد کنم"( وَ قٰالَ الَّذِی آمَنَ یٰا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشٰادِ ).

در چند آیه قبل از این خواندیم که فرعون می گفت:آنچه من می گویم راه رشد و صلاح است،مؤمن آل فرعون با این سخنش به مقابله و تکذیب فرعون پرداخته،و به جمعیت می فهماند که فریب سخنان وسوسه انگیز فرعون را نخورید که برنامه های او به شکست و بدبختی می انجامد،راه این است که من می گویم،راه تقوا و خدا پرستی.

*** سپس افزود:"ای قوم من!به این دنیا دل نبندید که این زندگی دنیا متاع زودگذری است،و آخرت سرای همیشگی و ابدی شما است"( یٰا قَوْمِ إِنَّمٰا هٰذِهِ الْحَیٰاةُ الدُّنْیٰا مَتٰاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دٰارُ الْقَرٰارِ ).

گیرم که با هزار مکر و فسون ما پیروز شویم و حق را پشت سر اندازیم، دست به انواع ظلم و ستم دراز کنیم،و دامان ما به خونهای بیگناهان آغشته شود، مگر عمر ما در این جهان چه اندازه خواهد بود؟این چند روز عمر به سرعت می گذرد،و چنگال مرگ گریبان همه را می گیرد،و از فراز قصرهای با شکوه به زیر خاک می کشاند،قرارگاه زندگی ما جای دیگری است.

*** مساله تنها فانی بودن این دنیا و باقی بودن سرای آخرت نیست،مساله مهم مساله حساب و جزاست:"هر کس عمل بدی انجام دهد فقط به اندازه آن به او

ص :106

کیفر داده می شود،اما کسی که عمل صالحی انجام دهد خواه مرد باشد یا زن در حالی که مؤمن باشد وارد بهشت می شود و روزی بیحسابی به او داده خواهد شد" ( مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فَلاٰ یُجْزیٰ إِلاّٰ مِثْلَهٰا وَ مَنْ عَمِلَ صٰالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثیٰ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولٰئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیهٰا بِغَیْرِ حِسٰابٍ ).

او در این سخنان حساب شده اش از یک سو اشاره به عدالت خداوند در مورد مجرمان می کند که تنها به مقدار جرمشان جریمه می شوند.

و از سوی دیگر اشاره به فضل بی انتهای او که در مقابل یک عمل صالح پاداش بیحساب به مؤمنان داده می شود و هیچگونه موازنه ای در آن رعایت نخواهد شد،پاداشی که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و حتی به فکر انسانی خطور نکرده است.

و از سوی سوم لزوم توام بودن ایمان و عمل صالح را یاد آور می شود.

و از سوی چهارم مساوات مرد و زن در پیشگاه خداوند و در ارزشهای انسانی.

به هر حال او با این سخن کوتاه خود این واقعیت را بیان می کند که متاع این جهان گرچه ناچیز است و ناپایدار،ولی می تواند وسیله رسیدن به پاداش بیحساب گردد،چه معامله ای از این پرسودتر؟! ضمنا تعبیر به"مثلها"اشاره به این است که مجازاتهای عالم دیگر شبیه همان کاری است که انسان در این دنیا انجام داده است،شباهتی کامل و تمام عیار.

تعبیر به"غیر حساب"ممکن است اشاره به این مطلب باشد که نگاهداشتن حساب عطایا مخصوص کسانی است که مواهب محدودی دارند و می ترسند اگر حساب را نگه ندارند گرفتار کمبود شوند،اما کسی که خزائن نعمتهای او نامحدود و بی پایان است و هر قدر ببخشد کاستی در آن پیدا نمی شود(زیرا هر قدر از بی نهایت بر دارند باز هم بی نهایت است!)نیاز به حسابگری ندارد.

ص :107

در اینجا این سؤال پیش می آید که آیا این آیه با آیه ای که می گوید:

"هر کس کار نیکی انجام دهد ده برابر پاداش به او عطا می شود"منافات ندارد؟ " مَنْ جٰاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثٰالِهٰا "(انعام 160).

در پاسخ باید به این نکته توجه کرد که ده برابر حد اقل پاداش الهی است و لذا در مورد انفاق به هفتصد برابر و بیشتر ارتقا می یابد،و سرانجام به مرحله پاداش بیحساب می رسد که هیچکس جز خدا حد آن را نمی داند.

***

ص :108

لذا او فریاد زد و گفت:"ای قوم!چرا من شما را به سوی نجات دعوت می کنم اما شما مرا به سوی آتش می خوانید"؟!( وَ یٰا قَوْمِ مٰا لِی أَدْعُوکُمْ إِلَی النَّجٰاةِ وَ تَدْعُونَنِی إِلَی النّٰارِ ).

من سعادت شما را می طلبم،و شما بدبختی مرا،من شما را به شاهراه هدایت می خوانم و شما مرا به بیراهه می خوانید.

*** آری"شما مرا دعوت می کنید که به خدای یگانه کافر شوم و شریکهایی که به آن علم ندارم برای او قرار دهم،در حالی که من شما را به سوی خداوند عزیز غفار دعوت می کنم"( تَدْعُونَنِی لِأَکْفُرَ بِاللّٰهِ وَ أُشْرِکَ بِهِ مٰا لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ وَ أَنَا أَدْعُوکُمْ إِلَی الْعَزِیزِ الْغَفّٰارِ ).

از آیات مختلف قرآن و نیز تاریخ مردم مصر به خوبی استفاده می شود که آنها علاوه بر پرستش فراعنه بتهای فراوانی نیز داشتند،چنان که در آیه 127 سوره اعراف می خوانیم که اطرافیان فرعون به او گفتند:" أَ تَذَرُ مُوسیٰ وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ یَذَرَکَ وَ آلِهَتَکَ ":"آیا اجازه می دهی که موسی و قومش در زمین فساد کنند و تو و خدایانت را ترک گویند"؟! یوسف نیز در زندان فراعنه به هم بندهای خود گفت:" أَ أَرْبٰابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللّٰهُ الْوٰاحِدُ الْقَهّٰارُ ":"آیا معبودهای پراکنده بهترند یا خداوند یگانه قهار"؟!(یوسف آیه 39).

به هر حال مؤمن آل فرعون در یک مقایسه روشن به آنها یاد آوری کرد که دعوت شما دعوت به سوی شرک است،چیزی که حد اقل دلیلی بر آن وجود ندارد، و راهی است تاریک و خطرناک،اما من شما را به راهی روشن،راه خداوند عزیز و توانا،راه خداوند غفار و بخشنده دعوت می کنم.

تعبیر به"عزیز"و"غفار"از یک سو اشاره به این مبدء بزرگ بیم و امید

ص :111

است و از سوی دیگر اشاره ای به نفی الوهیت بتها و فراعنه که نه عزتی در آنان است و نه عفو و گذشتی! *** سپس افزود:"قطعا آنچه مرا به سوی آن می خوانید نه دعوتی در دنیا دارد و نه در آخرت(این بتها هرگز رسولانی به سوی مردم نفرستاده اند تا آنها را به سوی خود دعوت کنند و نه در آخرت می توانند حاکمیت بر چیزی داشته باشند" ( لاٰ جَرَمَ أَنَّمٰا تَدْعُونَنِی إِلَیْهِ لَیْسَ لَهُ دَعْوَةٌ فِی الدُّنْیٰا وَ لاٰ فِی الآخرة) (1).

این موجودات بی حس و شعور،هرگز مبدء حرکتی نبوده اند و نخواهند بود،نه سخنی می گویند،نه رسولانی دارند و نه دادگاه و محکمه ای،خلاصه نه گرهی از کار کسی می گشایند نه می توانند گرهی در کار کسی بزنند.

و به همین دلیل،باید بدانید"تنها بازگشت ما در قیامت به سوی خدا است" ( وَ أَنَّ مَرَدَّنٰا إِلَی اللّٰهِ ).

او است که رسولان خود را برای هدایت انسانها فرستاده،و او است که آنها را در برابر اعمالشان پاداش و کیفر می دهد.

و نیز باید بدانید که"اسرافکاران و متجاوزان اهل دوزخند"( وَ أَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحٰابُ النّٰارِ ).

به این ترتیب"مؤمن آل فرعون"سرانجام ایمان خود را آشکار ساخت، و خط توحیدی خویش را از خط شرک آلود آن قوم جدا کرد،دست رد بر سینه آن نامحرمان زد و یک تنه با منطق گویایش در برابر همه آنها ایستاد. .

ص :112

و در آخرین سخنش با تهدیدی پر معنی گفت:"به زودی آنچه را من امروز به شما می گویم به خاطر خواهید آورد،و هنگامی که آتش خشم و غضب الهی دامانتان را در این جهان و آن جهان می گیرد به صدق گفتار من پی می برید" ( فَسَتَذْکُرُونَ مٰا أَقُولُ لَکُمْ ).

اما افسوس که آن زمان دیر است،اگر در آخرت باشد راه بازگشت وجود ندارد،و اگر در دنیا باشد به هنگام نزول عذاب تمام درهای توبه بسته می شود.

سپس افزود:"من تمام کارهای خود را به خداوند یگانه یکتا واگذار می کنم که او نسبت به بندگانش بینا است"( وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللّٰهِ إِنَّ اللّٰهَ بَصِیرٌ بِالْعِبٰادِ ).

و به همین دلیل نه از تهدیدهای شما می ترسم،و نه کثرت و قدرت شما و تنهایی من مرا به وحشت می افکند،چرا که سرتاپا خود را به کسی سپرده ام که قدرتش بی انتها است و از حال بندگانش به خوبی آگاه است.

این تعبیر ضمنا دعای مؤدبانه ای بود از این مرد با ایمان که در چنگال قومی زورمند و بیرحم گرفتار بود،تقاضایی بود مؤدبانه از پیشگاه پروردگار که در این شرائط او را در کنف حمایت خویش قرار دهد.

*** خداوند هم این بنده مؤمن مجاهد را تنها نگذاشت،و چنان که در آیه بعد می خوانیم:"خداوند او را از نقشه های شوم و سوء آنها نگه داشت"( فَوَقٰاهُ اللّٰهُ سَیِّئٰاتِ مٰا مَکَرُوا ).

تعبیر به"سیئات ما مکروا"نشان می دهد که اجمالا توطئه های مختلفی بر ضد او چیدند،اما این توطئه ها چه بود؟قرآن سر بسته بیان کرده است، طبعا انواع مجازاتها و شکنجه ها و سرانجام قتل و اعدام بوده است،اما لطف الهی همه آنها را خنثی کرد.

ص :113

در بعضی از تفاسیر آمده است که او با استفاده از یک فرصت مناسب خود را به موسی رسانید،و همراه بنی اسرائیل از دریا عبور کرد و نیز گفته شده است که وقتی تصمیم بر قتل او گرفتند او به کوهی متواری شد و از نظرها پنهان گشت (1).

این دو منافاتی با هم ندارند ممکن است نخست در بیرون شهر مخفی شده باشد،تا بعدا به بنی اسرائیل ملحق گردد.

جزئی از این توطئه ها ممکن است توطئه تحمیل بت پرستی و بیرون کردن او از خط توحید بوده که خداوند این را هم از او بر طرف ساخت، و او را در مسیر ایمان و توحید و تقوا راسخ قدم کرد.

ولی در مقابل"عذابهای شدیدی بر آل فرعون نازل گردید"( وَ حٰاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذٰابِ ) (2).

عذاب و مجازات الهی همه اش دردناک است،اما تعبیر به"سوء العذاب" نشان می دهد که خداوند عذاب دردناک تری برای این گروه انتخاب فرمود این همان چیزی است که در آیه بعد به آن اشاره می کند.

*** و می فرماید"مجازات دردناک آنها همان آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می شوند"( اَلنّٰارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهٰا غُدُوًّا وَ عَشِیًّا ) (3).

"و روزی که قیامت برپا می گردد دستور می دهد آل فرعون را در اشد عذاب وارد کنید"( وَ یَوْمَ تَقُومُ السّٰاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذٰابِ ). . . .

ص :114

قابل توجه این که اولا تعبیر به آل فرعون می کند که اشاره به خاندان و اطرافیان و اصحاب گمراه او است،جایی که آنها گرفتار چنین سرنوشتی شوند تکلیف خود فرعون روشن است.

ثانیا:می گوید آنها صبح و شام بر آتش عرضه می شوند اما در قیامت آنها را وارد اشد عذاب می کند،این به خوبی دلالت دارد که عذاب اول عذاب برزخی است که بعد از این دنیا و قبل از قیام قیامت است و کیفیت آن عرضه و نزدیکی به آتش دوزخ است،عرضه ای که هم روح و جان را به لرزه در می آورد و هم جسم را تحت تاثیر قرار می دهد.

ثالثا:تعبیر به"غدو"و"عشی"(صبح و شام)یا اشاره به دوام این عذاب است چنان که می گوئیم فلان کس صبح و شام مزاحم ما است،یعنی همواره و همیشه،و یا اشاره به انقطاع عذاب برزخی است که تنها در مواقع صبح و شام که مواقع قدرت نمایی فراعنه و عیش و نوش آنها بوده به آن گرفتار می شوند.

از تعبیر"غدو"و"عشی"(صبح و شام)نیز نباید تعجب کرد که مگر در عالم برزخ چنین اموری هست؟زیرا از آیات قرآن استفاده می شود که حتی در قیامت صبح و شام نیز وجود دارد، چنان که در آیه 62 سوره مریم می خوانیم: وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیهٰا بُکْرَةً وَ عَشِیًّا :"برای آنها(بهشتیان)صبح و شام روزهای مخصوصی است".

این منافات با دائمی بودن نعمتهای بهشتی ندارد،چنان که در آیه 35 سوره رعد آمده است" أُکُلُهٰا دٰائِمٌ وَ ظِلُّهٰا "،زیرا ممکن است در عین دوام نعمت روزیها و الطاف مخصوصی در این دو وقت نصیب بهشتیان گردد.

***

ص :115

و بالآخره داستان مؤمن آل فرعون نشان می دهد که خدا اینگونه افراد با ایمان را تنها نمی گذارد و در برابر خطرات در پناه لطف خودش قرار می دهد.

این نکته نیز قابل توجه است که"مؤمن آل فرعون"طبق بعضی از روایات سرانجام به شهادت رسید،و اینکه قرآن می گوید خداوند او را از توطئه های شوم فرعونیان رهایی بخشید،منظور این است که او را از انحراف عقیده و تحمیل کفر و شرک بر او حفظ کرد (1).

***

است،بنا بر این"تفویض امر به خدا"به معنی واگذار نمودن کار خویش به او است،نه به این معنی که انسان دست از تلاش و کوشش بردارد که این بطور مسلم تحریفی است در معنی"تفویض"بلکه به این معنی است که نهایت کوشش و تلاش و جهاد را به کار گیرد،و هنگامی که در برابر موانع سخت قرار گرفت وحشت نکند دست پاچه نشود و دلسرد نگردد بلکه کار خود را به خدا واگذارد،و با عزمی راسخ به جهاد و تلاش ادامه دهد.

"تفویض"گرچه از نظر مفهوم با"توکل"شباهت زیادی دارد ولی مرحله ای برتر از آن است،چرا که"حقیقت توکل"خدا را وکیل خویش دانستن است،ولی تفویض مفهومش واگذاری مطلق به او است،زیرا بسیار می شود که انسان وکیلی انتخاب می کند ولی به نظارت خویش نیز ادامه می دهد،اما در مقام تفویض هیچ نظری از خود ندارد.

***

نیست.

از سوی دیگر آیاتی که در باره حیات جاویدان شهیدان بعد از مرگ سخن می گوید،و از پاداشهای فوق العاده آنها بحث می کند گواه بر وجود"نعمتهای برزخی"است.

قابل توجه اینکه در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام ص می خوانیم که فرمود:

ان احدکم اذا مات عرض علیه مقعده بالغداة و العشی،ان کان من اهل الجنة فمن الجنة،و ان کان من اهل النار فمن النار،یقال هذا مقعدک حیث یبعثک اللّٰه یوم القیامة!:

"هنگامی که یکی از شما از دنیا می رود جایگاه او را هر صبح و شام به او نشان می دهند،اگر بهشتی باشد جایگاهش را در بهشت،و اگر دوزخی باشد جایگاهش را در آتش،و به او می گویند:این جایگاه تو در روز قیامت است" (و همین امر باعث شادی یا عذاب روح او می شود) (1).

امام صادق ع می فرماید:

ذلک فی الدنیا قبل یوم القیامة لان فی نار القیامه لا یکون غدو و عشی،ثم قال ان کانوا یعذبون فی النار غدوا و عشیا ففیها بین ذلک هم من السعداء،لا و لکن هذا فی البرزخ قبل یوم القیامة ا لم تسمع قوله عز و جل: وَ یَوْمَ تَقُومُ السّٰاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذٰابِ :

"این در دنیا قبل از روز قیامت است،زیرا آتش قیامت صبح و شام ندارد سپس فرمود:اگر آنها در قیامت تنها صبح و شام در آتش دوزخ عذاب شوند در میان این دو باید سعادتمند باشند،چنین نیست،این مربوط به برزخ است پیش از روز .

ص :119

قیامت،آیا سخن خدا را(بعد از این جمله)نشنیده ای که می فرماید:"هنگامی که قیامت برپا می گردد فرمان داده می شود آل فرعون را در اشد عذاب وارد کنید" (1).

امام نمی فرماید:در قیامت صبح و شام نیست،بلکه می فرماید آتش دوزخ جاودانه است و صبح و شام ندارد،آنچه مجازاتش صبح و شام دارد عالم برزخ است، سپس به جمله بعد که سخن از قیامت می گوید به عنوان قرینه ای بر اینکه جمله قبل مربوط به برزخ است استدلال می فرماید.

در باره برزخ و دلائل آن در جلد 14 صفحه 314 به بعد(ذیل آیه 100 سوره مؤمنون)به طور مشروح بحث کرده ایم.

***

ص :120

می شوید؟! 48-مستکبران می گویند:ما همگی در آن هستیم،خداوند در میان بندگانش(به عدالت) حکم کرده است.

49-و آنها که در آتشند به خازنان جهنم می گویند:از پروردگارتان بخواهید یک روز عذاب را از ما بردارد.

50-آنها می گویند:آیا پیامبران شما با دلائل روشن به سراغتان نیامدند؟می گویند:آری آنها می گویند:پس هر چه می خواهید دعا کنید،ولی دعای کافران(به جایی نمی رسد و)جز در ضلالت نیست.

به عنوان مستکبران یاد کرده است:

بدون شک این پیروان در آنجا می دانند که رهبران آنها نیز خود گرفتار عذابند،و کمترین توانایی برای دفاع از آنها ندارند اما چرا این پیروان به آنها پناه می برند و تقاضا می کنند سهمی از عذابشان را بپذیرند؟! بعضی گفته اند این به خاطر آن است که در این جهان عادت کرده بودند در حوادث سخت به آنها پناه برند،در آنجا نیز ناخودآگاه به سوی این امر کشیده می شوند.

ولی بهتر این است که گفته شود این یک نوع سخریه و ملامت و سرزنش نسبت به آنها است،تا معلوم شود تمام ادعاهای آنها پوشالی و خالی از حقیقت بوده است (1).

قابل توجه این که از امیر مؤمنان علی ع نقل شده در یکی از روزهای "غدیر"خطبه ای خواند و ضمن دعوت مردم به توحید الهی آنها را به طاعت کسانی که خداوند امر به اطاعت آنها کرده است توجه داد و آیه فوق را یادآور شد، سپس افزود:

ا فتدرون الاستکبار ما هو؟هو ترک الطاعة لمن امروا بطاعته، و الترفع علی من ندبوا الی متابعته،و القرآن ینطق من هذا کثیرا،ان تدبره متدبر زجره،و وعظه!:

"آیا می دانید استکبار چیست؟ترک اطاعت کسانی که مامور به اطاعت آنها هستید و خود برتربینی نسبت به آنها،قرآن از این مقوله سخن بسیار می گوید،به گونه ای که اگر انسان در آن بیندیشد او را اندرز می دهد و از خلاف باز می دارد" (در حقیقت امام ع با این تعبیرات زنده و روشن می خواهد راه عذر را بر کسانی که وصایای پیامبر ص را در روز غدیر فراموش کردند و دنبال دگران رفتند .

ص :123

هشدار دهد) (1).

*** به هر حال مستکبران در پاسخ این سخن سکوت نمی کنند اما جوابی می گویند که از نهایت ضعف و زبونی آنها حکایت دارد،چنان که قرآن در آیه بعد به آن اشاره کرده می فرماید:"مستکبران می گویند:ما و شما همگی در این آتش دوزخیم،و سرنوشت مشترکی داریم،خداوند در میان بندگانش به عدالت حکم کرده است"!( قٰالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنّٰا کُلٌّ فِیهٰا إِنَّ اللّٰهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبٰادِ ).

اگر می توانستیم مشکلی را از شما حل کنیم از خودمان حل می کردیم، هیچ کاری از ما در اینجا ساخته نیست،نه دفع عذاب از شما و نه از خودمان، و نه حتی پذیرش بخشی از مجازات شما.

قابل توجه اینکه در آیه 21 سوره ابراهیم همین پیشنهاد ضعفا در برابر مستکبران مطرح شده و در آنجا می خوانیم:مستکبران در جواب می گویند: لَوْ هَدٰانَا اللّٰهُ لَهَدَیْنٰاکُمْ سَوٰاءٌ عَلَیْنٰا أَ جَزِعْنٰا أَمْ صَبَرْنٰا مٰا لَنٰا مِنْ مَحِیصٍ :

"اگر خدا ما را(به سوی راه رهایی از عذاب)هدایت کرده بود ما نیز شما را هدایت می کردیم(کار از اینها گذشته است)چه بیتابی کنیم و چه شکیبایی تفاوتی ندارد"!پیدا است که این دو جواب منافاتی با هم ندارد و مکمل یکدیگر است.

*** اینجا که دست آنها از هر وسیله ای کوتاه می شود رو به سوی خازنان دوزخ و ماموران عذاب می کنند"و این دوزخیان به خازنان جهنم می گویند شما از پروردگارتان بخواهید یک روز عذاب را از ما بر دارد"( وَ قٰالَ الَّذِینَ فِی النّٰارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّکُمْ یُخَفِّفْ عَنّٰا یَوْماً مِنَ الْعَذٰابِ ) (2). . .

ص :124

آنها می دانند که مجازات الهی بر طرف شدنی نیست،تنها تقاضایشان این است که یک روز عذاب الهی از آنان برداشته شود یک روز تخفیف بگیرند نفسی تازه کنند،و اندکی بیاسایند،و به همین قانع هستند! *** ولی مراقبان دوزخ"می گویند:آیا پیامبران شما با دلائل روشن به سراغتان نیامدند"؟و آیا بقدر کافی برای شما اتمام حجت نشد؟( قٰالُوا أَ وَ لَمْ تَکُ تَأْتِیکُمْ رُسُلُکُمْ بِالْبَیِّنٰاتِ ).

در پاسخ"می گویند:آری"( قٰالُوا بَلیٰ ).

ولی خازنان دوزخ به آنان"می گویند:حال که چنین است هر چه می خواهید دعا کنید،اما بدانید دعای کافران بجایی نمی رسد و ضایع و نابود می شود"! ( قٰالُوا فَادْعُوا وَ مٰا دُعٰاءُ الْکٰافِرِینَ إِلاّٰ فِی ضَلاٰلٍ ).

شما خود معترفید که پیامبران الهی با دلائل روشن آمدند،اما به آنها اعتنا نکردید و کافر شدید،بنا بر این هر چه دعا کنید سودی ندارد،چرا که خدا دعای کافران را نمی پذیرد.

جمعی از مفسران در تفسیر جمله اخیر گفته اند منظور این است که شما خودتان دعا کنید زیرا ما بدون اذن پروردگار نمی توانیم دعا کنیم،اشاره به این که وقتی ما چنین اجازه ای نداشته باشیم باید بدانید درهای نجات به روی شما بسته است،درست است که کافر در قیامت مؤمن می شود،اما این ایمان چیزی از آثار کفر او نمی کاهد،لذا هم چنان نام کافر بر او می ماند.

ولی تفسیر اول مناسبتر به نظر می رسد.

***

ص :125

52-روزی که عذر خواهی ظالمان سودی نمی بخشد،و لعنت خدا از آن آنها و خانه(و جایگاه) بد نیز برای آنها است.

53-ما به موسی هدایت بخشیدیم و بنی اسرائیل را وارثان کتاب(تورات)قرار دادیم.

54-کتابی که مایه هدایت و تذکر برای صاحبان عقل بود.

55-صبر و شکیبایی پیشه کن که وعده خدا حق است و برای گناهت استغفار نما و تسبیح و حمد پروردگارت را هر صبح و شام بجا آور.

"صاحب"و"اشراف"جمع"شریف"است)و به هر حال به معنی گواهان است.

در اینکه این گواهان کیانند تفسیرهای مختلفی شده است که همه قابل جمع است:

1-منظور فرشتگان مراقب اعمال آدمی است.

2-منظور پیامبران می باشد که گواهان امتها هستند.

3-مقصود فرشتگان و پیامبران و مؤمنانند که گواهان اعمال انسانها می باشند.

اما احتمال اینکه اعضاء پیکر انسان نیز داخل در این بحث باشد بعید به نظر می رسد،زیرا واژه"اشهاد"هر چند معنی گسترده ای دارد اما تعبیر به" یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهٰادُ "(روزی که گواهان قیام می کنند)با آن متناسب نیست.

این تعبیر اشاره به نکته جالبی است و می خواهد بگوید آن روزی که همه خلائق در آن جمعند گواهان در آن محضر بزرگ قیام می کنند،و رسوایی در آنجا بدترین رسوایی است،و پیروزی نیز برترین پیروزی است،ما در آن روز مؤمنان و رسولان خود را یاری می کنیم و بر آبروی آنها در آن محضر بزرگ می افزائیم.

*** اما آن روز روز رسوایی و بدبختی کافران و ظالمان است،چنان که در آیه بعد می افزاید:"همان روزی که عذرخواهی ظالمان سودی نمی بخشد،و لعنت خدا مخصوص آنها است،و خانه و جایگاه بد نیز به آنها تعلق دارد"( یَوْمَ لاٰ یَنْفَعُ الظّٰالِمِینَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّٰارِ ).

از یک سو عذر خواهی آنها در برابر گواهان به جایی نمی رسد و رسوایی در آن محضر بزرگ دامانشان را می گیرد.

از سوی دیگر از رحمت خدا دورند و لعنت که همان بعد معنوی از رحمت است گریبانگیرشان می شود.

ص :128

و از سوی سوم از نظر جسمانی نیز در شکنجه و عذابند،و در بدترین جایگاه در آتش دوزخ! ***

"حسین رضوان اللّٰه علیه در چنان صحنه بزرگ از یک سو،و دردناک از سوی دیگر، شربت شهادت نوشید،آیا این پیروزی بود یا شکست؟! در مقیاس کوچک و صورت ظاهر شکست بود،اما در برابر حقیقت خالص و مقیاسهای بزرگ پیروزی عظیمی به شمار می آید.

برای هر شهیدی در روی زمین قلوب پاک انسانها می لرزد،عشق و عواطف را برمی انگیزد،و غیرت و فداکاری را در نفوس به جنب و جوش می آورد،همانگونه که حسین(رضوان اللّٰه علیه)چنین کرد.

این سخنی است که هم شیعیان و هم غیر شیعیان از سائر مسلمین،و هم گروه عظیمی از غیر مسلمانان در آن متفق و هم عقیده اند.

چه بسیار شهیدانی که اگر هزار سال زنده می ماندند نمی توانستند به مقدار شهادتشان عقیده و مکتب خود را یاری کنند،و قدرت نداشتند اینهمه مفاهیم بزرگ انسانی را در دلها به یادگار گذارند،و هزاران انسان را با آخرین سخنان خود که با خونشان می نویسند به کارهای بزرگ وادار کنند.

آری این سخنان و خطبه های آخرین که با خط خونین نوشته شده است پیوسته زنده می ماند،و فرزندان و نسلهای آینده را به حرکت در می آورد،و ای بسا تمام تاریخ را در طول قرون و اعصار تحت تاثیر خود قرار می دهد" (1).

باید بر این سخن بیفزائیم که ما شیعیان همه سال با چشم خود آثار حیات امام حسین عزیز ع و دوستان شهیدش را در کربلا می بینیم که جلسات سوگواری آنها سرچشمه چه جنبشهای عظیمی می شود؟! ما با چشم خود شاهد و ناظر حرکت میلیونها نفر مسلمان بیدار در ایام عاشورای حسینی برای ریشه کن ساختن کاخ ظلم و استبداد و استعمار بودیم.

ما با چشم خود دیدیم که این نسل فداکار که درس خویش را در مکتب امام .

ص :130

حسین ع و مجالس یادبود و ایام عاشورای او خوانده بود چگونه با دست خالی از هر گونه سلاح قدرتمندترین سلاطین جبار را از تخت خود پائین کشیده اند.

آری ما با چشم دیدیم چگونه خون حسین در عروق آنها به جریان افتاد و تمام محاسبات سیاسی و نظامی ابرقدرتها را بر هم زد.

آیا این پیروزی حسین ع و یارانش نبود که توانستند بعد از 13 قرن چنان قدرت نمایی کنند؟ ***

داده نمی شود"ممکن است به این معنی باشد که عذر خواهی آنها بیهوده است.

*** سپس قرآن یکی از موارد یاری رسولان و پیروزی آنها را در پرتو حمایت الهی بر دشمنان عنوان کرده می گوید:ما به موسی هدایت بخشیدیم و بنی اسرائیل را وارثان کتاب آسمانی(تورات)قرار دادیم"( وَ لَقَدْ آتَیْنٰا مُوسَی الْهُدیٰ وَ أَوْرَثْنٰا بَنِی إِسْرٰائِیلَ الْکِتٰابَ ).

هدایتی که خداوند به موسی ارزانی داشت معنی گسترده ای دارد که هم مقام نبوت و وحی را شامل می شود،و هم کتاب آسمانی یعنی تورات،و هم هدایتهایی که در مسیر انجام رسالتش به او داده شد،و معجزاتی که در اختیار او قرار گرفت.

تعبیر به میراث در مورد"تورات"بخاطر این است که بنی اسرائیل نسلی بعد از نسل دیگر آن را در اختیار گرفتند،و می توانستند از آن بهره گیری کنند بی آنکه زحمتی برای آن کشیده باشند،همچون میراثهای معمولی که بدون زحمت در اختیار انسان قرار می گیرد،هر چند آنها این میراث بزرگ الهی را ضایع کردند.

*** در آیه بعد می افزاید:"این کتاب آسمانی هم مایه هدایت بود،هم یاد آوری برای صاحبان عقل"( هُدیً وَ ذِکْریٰ لِأُولِی الْأَلْبٰابِ ) (1).

تفاوت"هدایت"و"ذکری"در این است که هدایت در آغاز کار است، اما"تذکر"به عنوان یادآوری در برابر مسائلی است که انسان قبلا شنیده و به آن ایمان آورده اما از صفحه خاطرش محو شده است،و به تعبیر دیگر کتب آسمانی هم .

ص :132

آغازگر هدایت است هم تداوم بخش آن.

ولی هم در آغاز،و هم در ادامه کار،بهره واقعی را"اولو الالباب"و صاحبان مغز و اندیشه می برند،نه نابخردان لجوج و نه متعصبان چشم و گوش بسته.

*** در آخرین آیه مورد بحث سه دستور مهم به پیامبر اسلام ص می دهد که در حقیقت دستوراتی است عمومی و همگانی هر چند مخاطب شخص پیامبر ص است.

نخست می گوید:"صبر و شکیبایی پیشه کن که وعده خدا حق است" ( فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ ).

در برابر عناد و لجاجت دشمنان و کارشکنی آنان صبر کن.

در مقابل نادانی جمعی از دوستان و سستی و سهل انگاری و احیانا آزار آنان صبر کن.

و در برابر تمایلات نفس و هوسهای سرکش و خشم و غضب نیز شکیبایی نما.

خلاصه کلید پیروزی تو در تمام زمینه ها صبر و استقامت است.

بدان که وعده خداوند در مورد پیروزی تو و امتت تخلف ناپذیر است،این ایمان به حقانیت وعده الهی تو را در مسیرت دلگرم و پر استقامت می کند،و تحمل ناملایمات را بر تو و مؤمنان آسان می سازد.

در قرآن مجید بارها پیغمبر ص مامور به صبر شده که گاهی به صورت مطلق است،همانند آیه مورد بحث،و بعضی آیات دیگر،و گاه در بعضی موارد مخصوص ذکر شده است مانند آیه 39 و 40 سوره ق" فَاصْبِرْ عَلیٰ مٰا یَقُولُونَ ":"در برابر آنچه آنها می گویند و نسبتهای ناروایی که به تو می دهند صبر کن"در جای دیگر می گوید:"با آن دسته از یارانت که(ظاهرا فقیرند اما هر صبح و شام پروردگار خویش را می خوانند و عبادت می کنند صبر و شکیبایی کن و از آنها جدا

ص :133

مشو"(کهف-28).

تمام پیروزیهایی که نصیب پیامبر و مسلمانان نخستین شد در سایه همین صبر و استقامت بود،و امروز نیز بدون آن غلبه بر دشمنان فراوان و مشکلات زیاد ممکن نیست.

در دستور دوم می فرماید:"و برای گناهت استغفار کن"(و استغفر لذنبک).

مسلم است پیامبر بخاطر مقام عصمت مرتکب گناهی نمی شد،ولی چنان که گفته ایم این گونه تعبیرات در قرآن مجید در مورد پیغمبر اسلام ص و سایر انبیاء ع اشاره به گناهان نسبی است،چرا که گاهی اعمالی که در مورد افراد عادی عبادت و حسنات است در مورد انبیای بزرگ گناه محسوب می شود چرا که "حسنات الأبرار سیئات المقربین".

یک لحظه غفلت و حتی یک ترک اولی در مورد آنها سزاوار نیست،و به خاطر مقام والا و سطح عالی معرفتشان باید از همه این امور برکنار باشند و هر گاه از آنها سر زند از آن استغفار می کنند.

اما این که بعضی گفته اند منظور گناهان امت است،یا گناهانی که دیگران در مورد پیامبر ص انجام دادند،و یا استغفار در اینجا تعبدی است،بعید به نظر می رسد.

در آخرین دستور می فرماید:"تسبیح و حمد پروردگارت را هر عصر و صبح بجا آور"( وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکٰارِ ).

"عشی"به معنی بعد از ظهر تا قبل از غروب آفتاب است و"ابکار" بین الطلوعین را می گویند.

ممکن است"عشی"و"ابکار"اشاره به دو وقت معین عصرگاهان و صبحگاهان باشد که انسان آمادگی برای حمد و تسبیح الهی دارد،چرا که هنوز مشغول کار روزانه نشده،و یا آن را به پایان رسانیده است.

ص :134

و ممکن است به معنی دوام حمد و تسبیح در مدت تمام شبانه روز باشد، و این تعبیر معمول است که فی المثل می گوئیم:"صبح و شام از او مراقبت کنید"، یعنی همیشه.

بعضی این حمد و تسبیح را اشاره به نمازهای صبح و عصر یا تمام نمازهای پنجگانه دانسته اند،در حالی که ظاهر تعبیر آیه مفهومی وسیعتر از آن دارد و نمازها می تواند فقط مصداقی از آن باشد.

به هر حال این سه دستور جامع در زمینه خودسازی و آمادگی برای پیروزیها در سایه لطف الهی است،و این زاد و توشه ای است در مسیر وصول به اهداف بزرگ.

قبل از هر چیز تحمل و شکیبایی در برابر شدائد و موانع،سپس پاک ساختن صفحه دل از زنگار گناه و از هر گونه آلودگی،و بعد آراستن آن با یاد پروردگار، آراستنی که تسبیح و حمد به معنی منزه دانستن خداوند از هر گونه عیب و نقص و ستایش او بر هر حسن و کمال را شامل می گردد.

حمد و تسبیحی که در مورد خالق است ولی پرتوش در دل مخلوق نیز می افتد، و او را از عیوب پاک کرده،به صفات کمالیه آراسته می سازد.

***

ص :135

رسید،بنا بر این به خداوند پناه بر که او شنوا و بینا است.

57-آفرینش آسمانها و زمین از آفرینش انسانها مهمتر است ولی اکثر مردم نمی دانند.

58-هرگز نابینا و بینا مساوی نیستند،همچنین کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند با بدکاران یکسان نخواهند بود،اما کمتر متذکر می شوید.

59-روز قیامت به طور مسلم خواهد آمد،شکی در آن نیست،ولی اکثر مردم ایمان نمی آورند.

نشانه جنون و گاه اساطیر الاولین و افسانه های پیشینیان! و به این ترتیب آیه گواه زنده ای بر این حقیقت است که سرچشمه اصلی مجادله کبر و غرور و خودمحوری است،چرا که افراد متکبر و خود محور به خاطر علاقه شدید به خویشتن،به دیگران اعتنا ندارند،افکار خود را حق و نظرات دیگران را هر چه باشد باطل می پندارند،لذا روی سخنان باطل خود ایستادگی به خرج می دهند.

تعبیر به"ان"اشاره به این است که عامل منحصر در اینگونه موارد همان کبر و خود برتربینی است و الا چگونه ممکن است انسان بدون دلیل و مدرک اینهمه بر گفتار خود ایستادگی به خرج دهد.

"صدور"(سینه ها)در اینجا اشاره به قلبها است و منظور از قلب روح و جان و فکر است که در آیات قرآن کرارا به این معنی آمده است.

بعضی از مفسران"کبر"را در آیه فوق به معنی"حسد"تفسیر کرده اند، و عامل مجادله آنها را حسادتشان نسبت به پیامبر ص و مقام معنوی و ظاهری او می دانند،در حالی که کبر در لغت به این معنی نیست،ولی ممکن است ملازم آن باشد، چرا که افراد متکبر و خود محور معمولا حسود نیز هستند،همه مواهب را برای خود می خواهند و از اینکه دیگران از آن بهره گیرند ناراحت می شوند.

سپس می افزاید:"آنها هرگز به منظور خود نخواهند رسید"( مٰا هُمْ بِبٰالِغِیهِ ).

هدف آنان این است که خود را بزرگ ببینند،فخر بفروشند و بر جامعه حکومت کنند،اما جز ذلت و زیر دست بودن بهره ای نخواهند گرفت،نه به هدفی که از کبر و غرور دارند می رسند،و نه به هدفی که برای مجادله های باطل و بی اساس دارند که حق را ابطال کنند و باطل را بر کرسی بنشانند (1). .

ص :138

در پایان آیه به پیامبر ص دستور می دهد که از شر اینگونه افراد مغرور و خود خواه و بی منطق به خدا پناه ببرد،می فرماید:"اکنون که چنین است به خدا پناه ببر که او شنوا و بینا است"( فَاسْتَعِذْ بِاللّٰهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ ).

هم سخنان بی اساس آنها را می شنود و هم توطئه ها و اعمال زشتشان را می بیند.

نه تنها پیامبر اسلام ص که همه رهروان راه حق باید در طوفانهای حوادث و در برابر ستیزه جویان بی منطق خود را به خدا بسپارند.

لذا یوسف پیامبر بزرگ خدا ع هنگامی که در برابر طوفان سخت هوسهای زلیخا قرار می گیرد می گوید: مَعٰاذَ اللّٰهِ إِنَّهُ رَبِّی أَحْسَنَ مَثْوٰایَ :"به خدا پناه می برم،عزیز مصر صاحب نعمت من است،مقام مرا گرامی داشته،چگونه ممکن است به او خیانت کنم"؟و در آیات گذشته همین سوره نیز از زبان موسی ع خواندیم: إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لاٰ یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسٰابِ :

"من به پروردگارم و پروردگار شما پناه می برم از هر متکبری که به روز حساب ایمان نمی آورد"(مؤمن 27).

*** و از آنجا که یکی از موارد مهم مجادله کفار در برابر پیامبر اسلام ص مساله معاد و زنده شدن انسانها بعد از مرگ بود،در آیه بعد با یک بیان روشن مسئله

ص :139

معاد را متذکر می شود می فرماید:"آفرینش آسمانها و زمین از آفرینش انسانها مهمتر و بالاتر است،ولی اکثر مردم نمی دانند"( لَخَلْقُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النّٰاسِ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ ).

کسی که توانایی دارد این کرات عظیم و کهکشانهای وسیع و گسترده را با آن همه عظمت بیافریند،و اداره و تدبیر کند چگونه از احیای مردگان عاجز و ناتوان خواهد بود؟این جهل گروهی از مردم است که به آنها اجازه درک این حقایق را نمی دهد.

غالب مفسران این آیه را پاسخی به مجادله مشرکان در مورد"معاد"دانسته اند (1)ولی بعضی نیز احتمال داده اند که منظور پاسخی است به کبر متکبران مغرور که خود و افکار کوتاهشان را بزرگ می پنداشتند،در حالی که در مقایسه با عظمت عالم هستی ذره ناچیزی بیش نبودند،این معنی از مفهوم آیات چندان دور نیست ولی با توجه با آیات بعد معنی اول مناسبتر به نظر می رسد.

به هر حال در این آیه یکی دیگر از عوامل"مجادله"باطل را ذکر کرده که آن"جهل"است،در حالی که در آیات قبل مسئله"کبر"مطرح شده بود،و این هر دو رابطه نزدیک با هم دارند،چرا که سرچشمه"کبر""جهل و نادانی"و عدم شناخت قدر خود یا مقدار علم و دانایی خویشتن است.

*** در آیه بعد در یک مقایسه روشن وضع حال این متکبران جاهل را در مقابل مؤمنان آگاه،روشن ساخته،می گوید:"نابینا و بینا هرگز مساوی نیستند" ( وَ مٰا یَسْتَوِی الْأَعْمیٰ وَ الْبَصِیرُ ).

"همچنین کسانی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند،با بدکاران .

ص :140

یکسان نخواهند بود"( وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ وَ لاَ الْمُسِیءُ ) (1).

اما شما بر اثر خود خواهی و جهل"کمتر متذکر می شوید"( قَلِیلاً مٰا تَتَذَکَّرُونَ ) (2).

نابینا همان آدم نادان و بیخبری است که پرده های کبر و غرور بر چشمانش افتاده،و اجازه درک حقایق را به او نمی دهد،و بینا کسی است که در پرتو نور علم و استدلالات منطقی،حق را مشاهده می کند،آیا این دو با هم برابرند؟! این از نظر ایمان و اعتقاد،و اما از نظر عمل چگونه"افراد مؤمن صالح العمل"با"آلودگان بدکار و مجرم"یکسان خواهند بود؟در حقیقت مقایسه اول از نظر شناخت و علم است،و مقایسه دوم از نظر بازتاب آن در اعمال آنها است.

آری بینایان هم کوچکی خود را می بینند و هم عظمت جهان اطراف خویش را،و به همین دلیل به موقعیت و قدر خویش واقفند،اما"نابینا"نه موقعیت خود را در زمان و مکان می داند،و نه جهان اطراف خویش را می بیند،به همین جهت همیشه در ارزیابی وجود خویشتن خطا می کند و گرفتار کبر و غرور می گردد، و همین کبر و غرور او را به زشتکاری وادار می سازد.

این نکته نیز ممکن است از دو جمله آیه فوق در ارتباط با یکدیگر استفاده شود که ایمان و عمل صالح چشم دل را بینا می کند کفر و اعمال زشت آدمی را نابینا می سازد و حس تشخیص حق را از باطل از او می گیرد.

*** . .

ص :141

در آخرین آیه مورد بحث با قاطعیت و صراحت خبر از وقوع قیامت می دهد می گوید:"ساعت(روز قیامت)به طور مسلم خواهد آمد،و شک و تردیدی در آن نیست،ولی اکثر مردم ایمان نمی آورند"( إِنَّ السّٰاعَةَ لَآتِیَةٌ لاٰ رَیْبَ فِیهٰا وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یُؤْمِنُونَ ).

کلمه"ان"و"لام"در"لاتیة"و جمله"لا ریب فیها"همه تاکیدهای مکرری است بر محتوای این جمله که قیام قیامت است،و از آنجا که در آیات قرآن دلائل بسیاری برای این رستاخیز بزرگ اقامه شده در پاره ای از موارد بدون ذکر دلیل،و به عنوان یک مساله قطعی از آن بحث کرده و می گذرد.

"ساعة"به گفته"راغب"در"مفردات"در اصل به معنی"جزئی از اجزاء زمان"است و از آنجا که وقوع قیامت و حساب انسانها در آن روز به سرعت انجام می گیرد از آن تعبیر به"ساعة"شده است.

این تعبیر دهها بار در قرآن مجید به همین معنی به کار رفته،منتها گاه در مورد خود قیامت است،و گاه در پایان جهان و مقدمات رستاخیز،و چون هر دو با یکدیگر پیوند دارند،و هر دو به صورت ناگهانی رخ می دهند از هر دو تعبیر به"ساعة"شده است (1).

اما اینکه می گوید:"اکثر مردم ایمان نمی آورند"نه به خاطر آن است که مساله قیام قیامت مطلبی مخفی و مبهم است،بلکه یکی از علل عمده انکار قیامت تمایل به آزادی در بهره گیری بی قید و شرط از دنیا و هر گونه هوسرانی و هوسبازی است،از این گذشته آرزوهای دور و دراز مانع از آن می شود که انسان به فکر قیامت باشد و نسبت به آن اظهار ایمان کند.

*** .

ص :142

عقیده را می خواستند بر ظهور اسلام منطبق سازند!.

به هر حال بعضی وجود این شان نزول را در مورد آیه فوق دلیل بر این گرفته اند که آیه فوق و آیه ما بعد آن در مدینه نازل شده،بخلاف سایر آیات این سوره که همه مکی است،ولی از آنجا که اصل شان نزول ثابت نیست،به علاوه مفاد آن نیز مبهم است این نتیجه گیری قابل قبول نیست.

***

ص :144

61-خداوند کسی است که شب را برای شما آفرید تا در آن بیاسائید،و روز را روشنی بخش قرار داد،خداوند نسبت به مردم صاحب فضل و کرم است هر چند اکثر مردم شکرگزاری نمی کنند.

62-این است خداوند پروردگار شما که آفریننده همه چیز است،هیچ معبودی جز او نیست،با اینحال چگونه از راه حق منحرف می شوید؟! 63-اینچنین کسانی که آیات خدا را انکار می کردند منحرف می شوند.

و"دعا کننده"و"مطلبی که مورد تقاضا"است جمع باشد،و ما این موضوع را به ضمیمه فلسفه"نیایش و دعا"و"مفهوم واقعی آن"در ذیل آیه 186 سوره بقره به طور مشروح بیان کرده ایم و نیاز به تکرار نیست (1).

3-دعا خود یک نوع عبادت است،چرا که در ذیل آیه واژه عبادت بر آن اطلاق شده.

و در ذیل آیه تهدید شدیدی نسبت به کسانی که از دعا کردن ابا دارند کرده، می گوید:"کسانی که از عبادت من استکبار می ورزند به زودی با ذلت و خواری وارد دوزخ می شوند"( إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبٰادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دٰاخِرِینَ ) (2).

***

از این دو افضلند؟ فرمود:هر دو خوبند.

سؤال کننده مجددا عرض کرد:قد علمت،و لکن ایهما افضل؟:"می دانم هر دو خوبند ولی کدامیک افضل است".

امام فرمود:اکثرهما دعاء،اما تسمع قول اللّٰه تعالی اُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبٰادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دٰاخِرِینَ :

"آن کس که بیشتر دعا می کند افضل است،مگر سخن خداوند متعال را نشنیده ای که می فرماید: اُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ ...

سپس افزود هی العبادة الکبری:"دعا عبادت بزرگ است" (1).

3-در حدیث دیگری از امام باقر ع نقل شده است که در جواب این سؤال که کدام عبادت افضل است؟فرمود:

ما من شیء افضل عند اللّٰه من ان یسئل و یطلب مما عنده،و ما احد ابغض الی اللّٰه عز و جل ممن یستکبر عن عبادته،و لا یسئل ما عنده:

"چیزی نزد خدا افضل از این نیست که از او تقاضا کنند و از آنچه نزد او است بخواهند،و هیچکس مبغوض تر و منفورتر نزد خداوند از کسانی که از عبادت او تکبر می ورزند و از مواهب او تقاضا نمی کنند نیست"! (2).

4-در روایتی از امام صادق ع آمده است:"مقاماتی نزد خداوند است که راه وصول به آن تنها دعاست:"

ان عند اللّٰه عز و جل منزلة لا تنال الا بمسالة، و لو ان عبدا سد فاه و لم یسئل لم یعط شیئا،فاسئل تعط،انه لیس من باب یقرع الا یوشک ان یفتح لصاحبه!: "نزد خدا مقامی است که جز با دعا و تقاضا نمی توان به آن رسید،و اگر بنده ای دهان خود را از دعا فرو بندد و چیزی تقاضا . .

ص :148

نکند چیزی به او داده نخواهد شد،پس از خدا بخواه تا به تو عطا شود،چرا که هر دری را بکوبید و اصرار کنید سرانجام گشوده خواهد شد" (1).

5-در بعضی از روایات دعا کردن حتی از تلاوت قرآن هم افضل شمرده شده،چنان که از پیامبر ص و امام باقر ع و امام صادق ع نقل شده که فرمودند:

الدعاء افضل من قراءة القران

(2)

.

در یک تحلیل کوتاه می توان به عمق مفاد این احادیث رسید،زیرا دعا از یک سو انسان را به شناخت پروردگار(معرفة اللّٰه)که برترین سرمایه هر انسان است دعوت می کند.

و از سوی دیگر سبب می شود که خود را نیازمند او ببیند و در برابرش خضوع کند،و از مرکب غرور و کبر که سرچشمه انواع بدبختی ها و مجادله در آیات اللّٰه است فرود آید،و برای خود در برابر ذات پاک او موجودیتی قائل نشود.

از سوی سوم نعمتها را از او ببیند،و به او عشق ورزد،و رابطه عاطفی او از این طریق با ساحت مقدسش محکم گردد.

از سوی چهارم چون خود را نیازمند و مرهون نعمتهای خدا می بیند موظف به اطاعت فرمانش می شمرد.

از سوی پنجم چون می داند استجابت این دعا بی قید و شرط نیست،بلکه خلوص نیت و صفای دل و توبه از گناه و بر آوردن حاجات نیازمندان و دوستان از شرائط آن است خودسازی می کند و در طریق تربیت خویشتن گام بر می دارد.

از سوی ششم دعا به او اعتماد به نفس می دهد،و از یاس و نومیدی باز . .

ص :149

می دارد،و به تلاش و کوشش بیشتر دعوت می کند (1).

"نکته مهمی"که در پایان این بحث فشرده لازم است یاد آوری شود اینکه دعا طبق روایات اسلامی مخصوص مواردی است که تلاشها و کوششهای انسان اثری نبخشد،و یا به تعبیر دیگر آنچه انسان در توان دارد انجام دهد،و بقیه را از خدا بخواهد.

بنا بر این اگر انسان دعا را جانشین تلاش و کوشش کند قطعا مستجاب نخواهد شد.

لذا در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم:

اربعة لا تستجاب لهم دعوة:

رجل جالس فی بیته یقول:اللهم ارزقنی،فیقال له ا لم آمرک بالطلب؟ و رجل کانت له امراة فدعا علیها،فیقال له:ا لم اجعل امرها الیک؟ و رجل کان له مال فافسده،فیقول:اللهم ارزقنی،فیقال له:ا لم امرک بالاقتصاد؟ا لم آمرک بالاصلاح؟ و رجل کان له مال فادانه بغیر بینة،فیقال له:ا لم آمرک بالشهادة"؟! "چهار گروهند که دعای آنها مستجاب نمی شود:

کسی که در خانه خود نشسته و می گوید:خداوندا!مرا روزی ده،به او گفته می شود:آیا به تو دستور تلاش و کوشش ندادم؟ و کسی که همسری دارد(که دائما او را ناراحت می کند)و او دعا می کند که او از دستش خلاص شود،به او گفته می شود:مگر حق طلاق را به تو ندادم؟ و کسی که اموالی داشته و آن را بیهوده تلف کرده،می گوید:خداوندا! به من روزی مرحمت کن،اما به او گفته می شود:مگر دستور اقتصاد و میانه روی .

ص :150

به تو ندادم؟مگر دستور اصلاح مال به تو ندادم؟ و کسی که مالی داشته و بدون شاهد و گواه به دیگری وام داده،(اما وام گیرنده منکر شده،او دعا می کند خداوندا قلبش را نرم کن،و وادار به اداء دین فرما)به او گفته می شود:مگر به تو دستور ندادم به هنگام وام دادن شاهد و گواه بگیر"؟ (1).

روشن است در تمام این موارد انسان تلاش و تدبیر لازم را به خرج نداده و گرفتار پیامدهای آن شده،و در برابر این تقصیر و کوتاهی و ترک تلاش دعای او مستجاب نخواهد شد.

و از اینجا یکی از علل عدم استجابت بسیاری از دعاها روشن می شود،چرا که گروهی از مردم می خواهند دست از تلاش لازم بردارند،و به دعا پناه برند، چنین دعاهایی مستجاب نمی گردد،این یک سنت الهی است.

البته عدم استجابت بعضی از دعاها علل و عوامل دیگری نیز دارد،از جمله اینکه بسیار می شود که انسان در تشخیص مصالح و مفاسد خود به اشتباه می افتد، گاه با تمام وجودش مطلبی را از خدا می خواهد که به هیچوجه صلاح او نیست، حتی ممکن است خود او بعدا واقف به چنین امری بشود،این درست به این می ماند که گاهی بیمار یا کودک غذاهای رنگینی از پرستاران خود می طلبد که اگر به خواسته او عمل کنند بیماریش افزون می شود،و یا حتی جان او را به خطر می افکند، در اینگونه موارد خداوند رحیم و مهربان دعا را مستجاب نمی کند و برای آخرت او ذخیره می سازد.

بعلاوه استجابت دعا شرائطی دارد که در آیات قرآن و روایات اسلامی آمده است،و در جلد اول همین تفسیر مشروحا از آن بحث کرده ایم(سوره بقره .

ص :151

آیه 186).

***

قیامت)ذخیره می کند،و هر گاه چیزی را که بندگان تقاضا کنند مصلحت آنها نباشد خودداری می فرماید" (1).

*** و از آنجا که دعا و تقاضای از خدا فرع بر معرفت خداوند است در آیه بعد از حقایقی سخن می گوید که سطح معرفت آدمی را بالا می برد،و یکی از شرائط دعا را که امید به اجابت است افزایش می دهد.

می فرماید:"خداوند کسی است که شب را برای شما آفرید تا در آن بیاسائید" ( اَللّٰهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ ).

چرا که تاریکی شب از یک سو موجب تعطیل قهری برنامه های روزانه است، و از سوی دیگر خود تاریکی آرام بخش و مایه استراحت تن و اعصاب و روح است، و نور مایه جنبش و حرکت.

لذا به دنبال آن می افزاید:"و روز را بینا و روشنی بخش"( وَ النَّهٰارَ مُبْصِراً ).

تا محیط زندگی انسانها را روشن سازد و برای هر گونه فعالیت آماده کند.

قابل توجه اینکه:"مبصر"به معنی"بینا"است،و توصیف روز به"بینا بودن" در حقیقت یک نوع تاکید و مبالغه در بینا کردن مردم است (2).

سپس اضافه می کند:"خداوند نسبت به مردم صاحب فضل و کرم است، هر چند اکثر مردم شکرگزاری نمی کنند"( إِنَّ اللّٰهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النّٰاسِ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَشْکُرُونَ ).

این نظام دقیق شب و روز،و برنامه متناوب نور و ظلمت،یکی از نمونه های . .

ص :153

فضل و کرم پروردگار بر بندگان است،و از عوامل مهم حیات انسانها و موجودات زنده است.

اگر نور نبود حیات و زندگی و حرکت وجود نداشت،و اگر تاریکی متناوب نبود شدت نور همه موجودات را خسته و ناتوان و فرسوده می کرد و گیاهان را می سوزانید و نابود می ساخت،ولی اکثر مردم از کنار این مواهب عظیم الهی بی توجه می گذرند و شکر او را بجا نمی آورند.

جالب اینکه قاعده باید به جای"الناس"دوم ضمیر باشد و بفرماید"لکن اکثرهم لا یشکرون"ولی ذکر کلمه"الناس"بجای ضمیر گویا اشاره به این است که طبع انسان(تربیت نایافته)کفران نعمت است،چنان که در آیه 34 "سوره ابراهیم"نیز می خوانیم إِنَّ الْإِنْسٰانَ لَظَلُومٌ کَفّٰارٌ :"انسان بسیار ظالم و کفران کننده است" (1).

اما اگر انسان چشمی بینا و قلبی دانا داشته باشد که خوان نعمت بیدریغ الهی را که همه جا گسترده است ببیند،و باران رحمت بیحسابش را که همه جا رسیده است مشاهده کند،بی اختیار زبان به شکر و ثنای او می گشاید و خود را در مقابل اینهمه عظمت و رحمت کوچک و مدیون می بیند (2).

*** آیه بعد،از توحید ربوبیت پروردگار شروع کرده و به توحید خالقیت و ربوبیت ختم می کند،می فرماید:"آن کس که این همه نعمتها را بر شما ارزانی داشته خداوندی است که مالک و مربی شما است"( ذٰلِکُمُ اللّٰهُ رَبُّکُمْ ).

"همان خداوندی که خالق همه چیز است"( خٰالِقُ کُلِّ شَیْءٍ ). . .

ص :154

"معبودی جز او نیست"( لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ ).

در حقیقت وجود نعمتهای فراوان الهی دلیل بر ربوبیت و مدبریت او است.

و خالق همه چیز بودن دلیل دیگری بر یگانگی او در ربوبیت است،چرا که خالق موجودات مالک و مربی آنهاست،زیرا می دانیم خالقیت خداوند به این معنی نیست که موجودات را بیافریند و کنار رود،بلکه لحظه به لحظه فیض وجود از ناحیه او بر همه موجودات عالم هستی افاضه می شود،و چنین خالقیتی از ربوبیت جدا نخواهد بود.

بدیهی است تنها چنین کسی شایسته پرستش و الوهیت است بنا بر این جمله " خٰالِقُ کُلِّ شَیْءٍ "به منزله دلیل برای" ذٰلِکُمُ اللّٰهُ رَبُّکُمْ "می باشد و" لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ "بمنزله نتیجه آن(دقت کنید).

و در پایان آیه می افزاید:"با این حال چگونه از راه حق منحرف می شوید"؟ ( فَأَنّٰی تُؤْفَکُونَ ) (1).

و چرا از پرستش خداوند یگانه یکتا به سوی بتها روی می آورید؟! توجه داشته باشید که"تؤفکون"به صورت صیغه مجهول است،یعنی شما را از مسیر حق منحرف می سازند،گویی بت پرستان چنان بی اراده اند که در این مسیر از خود اختیاری ندارند.

*** در آخرین آیه مورد بحث به عنوان توضیح و تاکید مطالب گذشته می فرماید:

"کسانی که آیات خدا را انکار می کردند اینگونه از طریق حق بازگردانده می شوند" ( کَذٰلِکَ یُؤْفَکُ الَّذِینَ کٰانُوا بِآیٰاتِ اللّٰهِ یَجْحَدُونَ ). .

ص :155

"یجحدون"از ماده"جحد"در اصل به معنی انکار کردن چیزی است که در دل وجود دارد،یعنی انسان معتقد به چیزی باشد در عین حال آن را نفی کند، و یا معتقد به نفی آن باشد ولی با زبان آن را اثبات کند،به افراد بخیل و کم خیر که غالبا اظهار فقر می کنند"جحد"گفته می شود و"ارض جحدة"به معنی زمین کم گیاه است (1).

بعضی دیگر از ارباب لغت"جحد"و"جحود"را نیز چنین تفسیر کرده اند:

الجحود الانکار مع العلم:جحود به معنی انکار توأم با علم است (2).

بنا بر این در مفهوم جحد همیشه یک نوع لجاجت یا عناد در برابر حق نهفته است بدیهی است کسی که با چنین صفتی با حقایق برخورد کند سرنوشتی جز انحراف از طریق حق نخواهد داشت،چرا که تا انسان حقجو و حق طلب و تسلیم در مقابل واقعیات نباشد به آنها نخواهد رسید.

به همین دلیل وصول به حق نیاز به خودسازی قبلی دارد و این همان تقوای قبل از ایمان است که قرآن در سوره بقره به آن اشاره کرده،می گوید: ذٰلِکَ الْکِتٰابُ لاٰ رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ "در این کتاب آسمانی تردیدی نیست و مایه هدایت پرهیزگاران است".

*** . .

ص :156

و از طیبات به شما روزی داد،این است خداوند پروردگار شما،جاوید و پر برکت است خداوندی که پروردگار عالمیان است.

65-زنده واقعی او است،معبودی جز او وجود ندارد،پس او را بخوانید و دین خود را برای او خالص کنید،ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است.

66-بگو:من نهی شده ام از اینکه معبودهایی را که شما غیر از خدا می خوانید بپرستم، و مامورم که تنها در برابر پروردگار عالمیان تسلیم باشم.

و سایبانها و نظائر آن.

چه تعبیر جالبی است که آسمان را به خیمه ای تشبیه کرده که اطراف زمین را گرفته،البته منظور از"آسمان"در اینجا بیشتر همان جو و هوای فشرده ای است که گرداگرد زمین را فرا گرفته،و همچون خیمه ای بر تمام کره زمین کشیده شده است.

این خیمه بزرگ الهی هم از شدت تابش نور آفتاب می کاهد که اگر نبود اشعه آفتاب،و همچنین اشعه مرگبار کیهانی،موجود زنده ای را بر زمین نمی گذاشت، و به همین دلیل مسافران فضایی مجبورند دائما در برابر این پرتوها از لباسهای مخصوص سنگین و گرانقیمتی استفاده کنند.

بعلاوه این خیمه جلو سقوط سنگهای آسمانی را که پیوسته به کره زمین جذب می شوند می گیرد،و آنها را در نخستین برخورد به خاطر سرعت و فشاری که دارند آتش می زند تا خاکستر آنها آرام بر زمین بنشیند.

و این همان چیزی است که در"آیه 32 سوره انبیا"از آن تعبیر به"سقف محفوظ"شده است: وَ جَعَلْنَا السَّمٰاءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً (1).

سپس از آیات آفاقی به آیات انفسی پرداخته،می گوید:"او کسی است که شما را صورتگری کرد،و صورتتان را نیکو آفرید"( وَ صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ ).

قامتی موزون و راست،با صورتی زیبا و دلپذیر،در نهایت نظم و استحکام که امتیاز آن بر صورت موجودات زنده دیگر و انواع حیوانات در نخستین برخورد روشن و آشکار است،و همین ساختمان ویژه به او امکان می دهد که به انواع کارها و صنایع ظریف یا سنگین دست زند،و با داشتن اعضای مختلف به راحتی زندگی کند و از مواهب حیات بهره گیرد. .

ص :159

انسان بر خلاف غالب حیوانات که با دهان آب و غذا می خورند با دست خود و با دقت و ظرافت غذا و نوشیدنی را بر می دارد و به دهان می گذارد و این امر کمک فراوانی به انتخاب غذاهای پاک از غذاهای آلوده به اجزاء خارجی و اضافی می کند میوه ها را به راحتی پوست می کند و اجزاء غیر قابل استفاده را دور می ریزد.

بعضی از مفسران صورت را در اینجا به معنی اعم از صورت ظاهر و باطن گرفته اند،و اشاره به انواع استعدادها و ذوقهایی می دانند که خدا در آدمی آفریده، و او را بر سایر جانداران برتری بخشیده است.

و سرانجام در بیان چهارمین و آخرین نعمت از این سلسله،موضوع روزیهای پاکیزه را مطرح کرده،می فرماید:"او شما را از طیبات روزی داد"( وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّبٰاتِ ).

"طیبات"معنی بسیار گسترده ای دارد که هر چیز پاکیزه اعم از غذا، لباس،همسران،خانه ها،مرکبها،حتی سخنان و گفتگوهای پاکیزه را شامل می شود.

ممکن است انسان بر اثر نادانی،این مواهب پاک را بیالاید،ولی خداوند در عالم آفرینش آنها را پاک آفریده است.

در پایان آیه بعد از بیان این چهار نعمت بزرگ که نیمی از آن به آسمان و زمین بر می گردد،و نیمی از آن به انسانها،می فرماید:"این است خداوند پروردگار شما"( ذٰلِکُمُ اللّٰهُ رَبُّکُمْ ) (1).

"و چون چنین است جاوید و پر برکت است خداوندی که پروردگار عالمیان است"( فَتَبٰارَکَ اللّٰهُ رَبُّ الْعٰالَمِینَ ). .

ص :160

آری کسی که اینهمه مواهب را به انسانها بخشیده مدبر عالم هستی است،و هم او شایسته عبودیت و پرستش است.

*** آیه بعد مساله توحید عبودیت را از طریق دیگر تعقیب می کند،و آن طریق انحصار حیات به معنی واقعی به خداوند است،می فرماید:"او است زنده واقعی"( هُوَ الْحَیُّ ).

چرا که حیاتش از ذات او است و متکی به غیر نیست،حیاتی است که در آن مرگ راه ندارد و جاودانه است،تنها خداوند چنین است،و همه موجودات زنده غیر از او حیاتی آمیخته به مرگ دارند،و این حیات محدود و موقت را از ذات پاک خداوند می گیرند.

روشن است کسی را باید پرستش کرد که زنده است و دارای حیات مطلق، لذا به دنبال آن می افزاید:"هیچ معبودی جز او وجود ندارد"( لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ ).

"و اکنون که چنین است تنها او را بخوانید،و دین خود را برای او خالص کنید"( فَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ ).

و هر چه غیر او است کنار بگذارید که همه فانی می شوند،و در حال حیاتشان نیز دائما در تغییرند،"آنچه تغییر نپذیرد او است"و"آنچه نمرده است و نمیرد او است"! و آیه را با این جمله پایان می دهد:"حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است"( اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ ).

این جمله در حقیقت تعلیمی است برای بندگان که خدا را به خاطر نعمتهایی که در آیات قبل اشاره شد،نعمتهایی که تمام وجود انسان را فراگرفته،مخصوصا نعمت حیات و زندگی،حمد و ستایش کنند،و شکر و سپاس گویند.

***

ص :161

در آخرین آیه مورد بحث به عنوان یک نتیجه گیری از بحثهای توحیدی گذشته و برای مایوس ساختن مشرکان و بت پرستان روی سخن را به پیامبر ص کرده،می فرماید:"بگو:من نهی شده ام از اینکه معبودهایی که شما غیر از خدا می خوانید پرستش کنم،چرا که بینات و دلائل روشن از سوی پروردگارم برای من آمده است"( قُلْ إِنِّی نُهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ لَمّٰا جٰاءَنِی الْبَیِّنٰاتُ مِنْ رَبِّی ).

نه تنها نهی شده ام که غیر او را نپرستم بلکه"مامورم تنها در برابر رب العالمین تسلیم باشم"( وَ أُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعٰالَمِینَ ).

از یک سو نهی از پرستش بتها است،و به دنبال آن دلیل منطقی و روشن و بینات و دلائل واضحی از عقل و نقل که از طرف پروردگار آمده،و از سوی دیگر امر به تسلیم در برابر"رب العالمین"که خود این تعبیر نیز دلیل دیگری بر مقصود است،چرا که پروردگار جهانیان بودن دلیلی است کافی برای تسلیم بودن در مقابل ذات پاک او.

قابل توجه اینکه در این آیه مورد امر و نهی جدا است،امر به تسلیم در برابر خداوند،و نهی از پرستش بت،این تفاوت ممکن است به خاطر این باشد که در مورد بت تنها چیزی که تصور می شود همان پرستش است که از آن نهی شده،و اما در مورد خداوند علاوه بر پرستش و عبادت باید تسلیم فرمان و دستورهای او بود.

لذا در آیه 11 و 12 سوره زمر می خوانیم: قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللّٰهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ وَ أُمِرْتُ لِأَنْ أَکُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِینَ :"بگو من مامور شده ام که خدا را با اخلاص عبادت کنم،و نیز مامورم که اولین تسلیم شونده در برابر او باشم".

به هر حال تعبیرهای آیه فوق که نظائری نیز در سایر سوره های قرآن دارد تعبیرهایی است فوق العاده نرم و ملایم و مؤدبانه که در برابر دشمنان لجوج و سرسخت

ص :162

گفته می شود،تا اگر کمترین آمادگی برای پذیرش حق دارند،تحت تاثیر قرار گیرند.

دقت کنید:می گوید:"من چنین ماموریت یافته ام و من چنین نهی شده ام" یعنی شما خودتان حساب خویش را برسید،بی آنکه حس لجاجتشان را تحریک کند.

آخرین سخن در باره آیات فوق اینکه در سه آیه پشت سر هم توصیف خداوند به"رب العالمین"تکرار شده است.

نخست می گوید فَتَبٰارَکَ اللّٰهُ رَبُّ الْعٰالَمِینَ .

بعد می گوید اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ .

و سپس می فرماید: أُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعٰالَمِینَ .

یک نوع ترتیب منطقی در میان آنها مشاهده می شود زیرا نخست سخن از جاویدان و پربرکت بودن خدا است،سپس از اختصاص هر گونه حمد و ستایش به ذات پاک او،و سرانجام انحصار عبودیت و پرستش در ذات مقدسش.

***

ص :163

تطور خلقت انسان را از خاک،و دوران جنینی،و دوران حیات در دنیا تا هنگام مرگ،در هفت مرحله بیان می کند،تا هم عظمت قدرت و ربوبیت او روشن شود و هم مواهب و نعمتهایش بر بندگان.

می فرماید"او کسی است که شما را از خاک آفرید،سپس از نطفه،بعد از علقه(چیزی شبیه به خون منعقد)بعد شما را به صورت طفلی از شکم مادر بیرون می فرستد،سپس به مرحله کمال و قوت و توانایی می رسید،بعد از آن به مرحله پیری،هر چند گروهی از شما پیش از رسیدن به این مرحله می میرند و هدف آن است که به سرآمد عمر خود برسید،شاید تعقل کنید"( هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ تُرٰابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ یُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ ثُمَّ لِتَکُونُوا شُیُوخاً وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفّٰی مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّی وَ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ ).

به این ترتیب نخستین مرحله،مرحله تراب و خاک است که اشاره به آفرینش آدم جد نخستین ما از خاک می باشد،و یا خلقت همه انسانها از خاک،چرا که مواد غذایی که وجود انسان و حتی نطفه او را تشکیل می دهد اعم از مواد حیوانی و گیاهی همه از خاک مایه می گیرد.

مرحله دوم مرحله نطفه است که مربوط به همه انسانها جز آدم و همسرش حوا است.

مرحله سوم مرحله ای است که نطفه تکامل یافته،و نمو قابل ملاحظه ای نموده،و به صورت یک قطعه خون بسته در آمده است.

بعد از این مرحله"مضغه"(چیزی شبیه به گوشت جویده)و مرحله ظهور اعضاء،مرحله حس و حرکت است که قرآن در اینجا سخنی از این سه مرحله به میان نیاورده هر چند در آیات دیگر به آن اشاره کرده است.

در اینجا چهارمین مرحله را مرحله تولد جنین ذکر می کند،و مرحله پنجم را مرحله تکامل قدرت و قوت جسمی که بعضی آن را سن سی سالگی می دانند

ص :165

که در آن حد اکثر نمو قوای جسمانی حاصل می شود و بعضی آن را کمتر یا بیشتر گفته اند،البته ممکن است در افراد متفاوت باشد و قرآن از آن تعبیر به"بلوغ اشد"کرده است.

از آن به بعد مرحله عقب گرد و از دست دادن نیروها آغاز می شود و تدریجا دوران پیری که مرحله ششم است فرا می رسد.

سرانجام پایان عمر که آخرین مرحله است فرا می رسد و انتقال از این سرا به سرای جاویدان تحقق می یابد.

آیا با اینهمه تغییرات و تطورات منظم،و حساب شده،باز هم جای تردید در قدرت و عظمت مبدء عالم هستی و الطاف و مواهب او وجود دارد؟ قابل توجه اینکه در چهار مرحله اول که مربوط به آفرینش از خاک و نطفه و علقه و تولد طفل است تعبیر به"خلقکم"(شما را آفرید)شده،و هیچ نقشی برای خود انسان در آن قائل نیست،ولی در سه مرحله بعد از تولد یعنی مرحله وصول به نهایت قوت جسمانی،و بعد از آن پیری،و بعد پایان عمر،تعبیر"لتبلغوا" (تا برسید)و"لتکونوا"(تا بوده باشید)آمده است که هم اشاره ای است به استقلال وجودی انسان بعد از تولد و هم احتمالا اشاره ای است به این حقیقت که این دورانهای سه گانه ممکن است با حسن تدبیر یا سوء تدبیر خود انسان جلوتر یا عقب تر شود،و گاه پیری زودرس،یا مرگ زودرس،دامان انسان را بگیرد،و این نشان می دهد که تعبیرات قرآن تا چه حد دقیق و حساب شده است.

تعبیر به"یتوفی"در مورد مرگ-چنان که قبلا هم گفته ایم-اشاره به این است که"مرگ"در منطق قرآن به معنی فنا و نابودی نیست،بلکه فرشتگان مرگ روح انسان را دریافت می دارند و به عالم پس از مرگ منتقل می سازند،این تعبیر که بارها در قرآن تکرار شده دیدگاه اسلام را در مورد مرگ به خوبی نشان می دهد،و مرگ را از مفهوم مادی آن که فنا و نیستی است

ص :166

به کلی در می آورد و دریچه به عالم بقا معرفی می کند.

جمله"و مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفّٰی مِنْ قَبْلُ "(بعضی از شما پیش از این می میرند) ممکن است اشاره به قبل از رسیدن به مرحله پیری باشد،یا اشاره به تمام مراحل قبلی،یعنی قبل از رسیدن به هر یک از مراحل امکان مرگ وجود دارد.

این نیز قابل توجه است که تمام این مراحل را با کلمه"ثم"به یکدیگر عطف کرده،که نشانه ترتیب توام با فاصله است،جز مرحله اخیر یعنی رسیدن به پایان زندگی که به وسیله"واو"عطف شده،این تفاوت تعبیر ممکن است به خاطر این باشد که رسیدن به پایان عمر همیشه بعد از پیری نخواهد بود چرا که"بسیار جوان مرد و یکی پیر نشد"و یا حتی افرادی قبل از رسیدن به دوران جوانی می میرند.

در باره اجل مسمی در جلد 5 تفسیر نمونه صفحه 148 و جلد ششم صفحه 157 و جلد 11 صفحه 281 بحث کرده ایم).

*** در آخرین آیه مورد بحث سخن از مهمترین مظاهر قدرت پروردگار یعنی مساله حیات و مرگ به میان می آورد،همان دو پدیده ای که با تمام پیشرفت علوم بشر هنوز جزء معماهای ناگشوده است،می فرماید:"او کسی است که زنده می کند و می میراند"( هُوَ الَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ ).

آری حیات و مرگ به معنی وسیع کلمه،چه در گیاهان و چه انواع حیوانات و انسانها به دست خداوند است،حیات در اشکال مختلف و انواع گوناگون ظاهر می شود.

جالب اینکه از موجودات زنده تک سلولی گرفته،تا حیوانات غول پیکر و از اعماق اقیانوسهای تاریک و ظلمانی گرفته،تا پرندگانی که بر اوج آسمانها پرواز می کنند،از گیاه ذره بینی بسیار کوچکی که در لابلای امواج اقیانوس

ص :167

شناور است،تا درختانی که دهها متر طول قامت دارند،هر یک دارای نوعی حیات و شرائطی مخصوص به خود می باشند و به همین نسبت مرگهای آنها نیز متفاوت است،و بدون شک چهره های حیات متنوع ترین چهره های جهان خلقت و اعجاب انگیزترین آنها است.

مخصوصا انتقال از جهان بیجان به جهان موجودات زنده،و انتقال از جهان حیات به مرگ دارای شگفتیهایی است که اسرار آفرینش را بازگو می کند، و هر کدام آیتی است از آیات قدرت خدا.

اما قابل توجه اینکه هیچیک از این مسائل مهم و پیچیده در برابر قدرت او صعوبت و اشکالی ندارد،و به محض اراده و فرمانش صورت می گیرد.

لذا در پایان آیه می فرماید:"هنگامی که چیزی را اراده کند تنها به او می گوید موجود باش،او نیز بلافاصله موجود می شود"!( فَإِذٰا قَضیٰ أَمْراً فَإِنَّمٰا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ ).

حتی تعبیر به"کن"(موجود باش)و به دنبال آن"فیکون"(موجود می شود)نیز از عدم گنجایش الفاظ است،و الا حتی نیاز به جمله کن نیست،اراده خداوند همان و تحقق یافتن موجودات همان (1).

*** .

ص :168

این مجادله و گفتگوهای توام با لجاجت و عناد،این تقلیدهای کورکورانه و تعصبهای بی پایه سبب می شود که آنها از صراط مستقیم به بیراهه کشیده شوند، چرا که حقایق تنها در پرتو روح حقجویی آشکار می گردد.

در حقیقت بیان این مطلب در صورت یک استفهام تعجب آمیز از شخص پیامبر بیانگر این است که هر انسان بی طرفی به وضع آنها نگاه کند از انحراف آنها در شگفتی فرو می رود که با اینهمه آیات و نشانه های روشن چگونه حق را نمی بینند؟! *** سپس به توضیح بیشتر در باره آنها پرداخته،می افزاید:"همان کسانی که کتاب آسمانی و آنچه را بر رسولان خود نازل کردیم تکذیب کردند"( اَلَّذِینَ کَذَّبُوا بِالْکِتٰابِ وَ بِمٰا أَرْسَلْنٰا بِهِ رُسُلَنٰا ).

قابل توجه اینکه در این سوره بارها از"مجادله کنندگان در آیات الهی" سخن به میان آمده است که در سه مورد به صورت اَلَّذِینَ یُجٰادِلُونَ فِی آیٰاتِ اللّٰهِ مطرح شده،(آیه 35 و 56 و آیه مورد بحث)و قرائن نشان می دهد که مقصود از"آیات اللّٰه"بیشتر همان آیات نبوت،و محتوای کتب آسمانی است،البته از آنجا که آیات توحید و مسائل مربوط به معاد نیز در کتب آسمانی مطرح بوده آنها نیز در قلمرو مجادله آنها قرار داشته است.

آیا این تکرار برای تاکید این مطلب مهم است و یا در هر دو مورد مطلب جدیدی منظور بوده؟ احتمال دوم نزدیکتر به نظر می رسد،چرا که هر یک از این آیات سه گانه مطلب خاصی را تعقیب می کند.

در آیه 56 سخن از انگیزه اینگونه مجادله ها یعنی کبر و غرور و خود برتربینی است.

ص :171

در حالی که در آیه 35 از مجازات دنیوی آنها که مساله مهر نهادن خداوند بر دلهای آنان است بحث می کند.

و در آیه مورد بحث گفتگو از مجازات اخروی آنها و انواع کیفرهای دوزخی است.

توجه به این نکته نیز لازم است که"یجادلون"به صورت فعل مضارع است که دلالت بر استمرار دارد،اشاره به اینکه اینگونه افراد که آیات الهی را تکذیب کرده اند برای توجیه عقائد و اعمال زشت خود مرتبا به مجادله و گفتگوهای بی اساس می پردازند.

به هر حال در پایان آیه آنها را با این سخن تهدید می کند:"آنان به زودی نتیجه شوم کار خود را می فهمند"( فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ ).

*** "آن هنگام که غلها و زنجیرها بر گردن آنها قرار گرفته و با این غل و زنجیر آنها را می کشند"( إِذِ الْأَغْلاٰلُ فِی أَعْنٰاقِهِمْ وَ السَّلاٰسِلُ یُسْحَبُونَ ) (1).

*** "به درون آب جوشان،و سپس در آتش دوزخ سوزانده می شوند"!( فِی الْحَمِیمِ ثُمَّ فِی النّٰارِ یُسْجَرُونَ ).

"یسجرون"از ماده"سجر"(بر وزن فجر)به گفته راغب در مفردات به معنی بر افروختن آتش و شعله ور ساختن آن است،و به گفته جمعی دیگر از ارباب

ص :172

لغت و مفسران به معنی پر کردن تنور از آتش است (1).

به همین جهت بعضی از آیه چنین فهمیده اند که این گروه از کافران خود آتشگیره های دوزخ می شوند همانگونه که در آیه 24 سوره بقره می خوانیم: فَاتَّقُوا النّٰارَ الَّتِی وَقُودُهَا النّٰاسُ وَ الْحِجٰارَةُ :"از آتشی بپرهیزید که هیزم آن سنگها و انسانها است"و جمعی از این تعبیر چنین فهمیده اند که تمام وجود آنها پر از آتش می شود(البته این دو معنی با هم منافاتی ندارد).

این نوع مجازات برای مجادله کنندگان و مستکبران لجوج در حقیقت عکس العملی است مناسب با اعمال آنها در این جهان،آنها از روی کبر و غرور به تکذیب آیات الهی پرداختند،و خود را در زنجیرهای تقلیدها و تعصبهای کورکورانه گرفتار ساختند،در آن روز با نهایت ذلت و خواری غل و زنجیر بر گردن آنها می نهند و آنها را در آب سوزان می کشند و سپس به آتشگیره های دوزخ تبدیل می شوند.

*** علاوه بر این عذابهای جسمانی آنها را با یک سلسله عذابهای دردناک روحی مجازات می کنند،از جمله همان است که در آیه بعد به آن اشاره کرده،می فرماید:

"سپس به آنها گفته می شود کجا هستند آنچه را شریک خداوند قرار می دادید"؟! ( ثُمَّ قِیلَ لَهُمْ أَیْنَ مٰا کُنْتُمْ تُشْرِکُونَ ).

*** "همان معبودهایی را که جز خدا پرستش می کردید"( مِنْ دُونِ اللّٰهِ ).

تا از شما شفاعت کنند و از میان این عذابهای دردناک و امواج متلاطم آتش .

ص :173

دوزخ رهایی بخشند،مگر بارها نگفتید که ما اینها را به خاطر آن پرستش می کنیم که شفیعان ما باشند؟"پس کجا رفت شفاعتشان؟! ولی آنها با سرافکندگی و سرشکستگی در پاسخ"می گویند:آنها از نظر ما پنهان شدند و نابود و هلاک گشتند به طوری که هیچ خبری از آنها نیست" ( قٰالُوا ضَلُّوا عَنّٰا ) (1).

بدون شک-همانگونه که در سایر آیات قرآن نیز آمده-این معبودان دروغین در جهنم هستند،و ای بسا در کنارشان باشند،اما از این نظر که هیچ نقش و تاثیر و خاصیتی ندارند گویی گم و گور شده اند! سپس آنها می بینند که اصل اعتراف به عبودیت بتها داغ ننگی بر پیشانیشان است،لذا در مقام انکار بر می آیند و می گویند:"ما اصلا قبل از این چیزی پرستش نمی کردیم"!( بَلْ لَمْ نَکُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَیْئاً ).

اینها اوهام و خیالاتی بیش نبودند که ما آنها را واقعیتهایی می پنداشتیم، سرابهایی بودند در بیابان زندگی ما که آنها را آب گمان می کردیم،اما امروز برای ما روشن شده که آنها اسمهایی بی مسمی و الفاظی بی معنی و مفهومند که پرستش آنها جز ضلالت و گمراهی و بیهودگی هیچ نبود،بنا بر این آنها یک واقعیت غیر قابل انکار را بازگو می کنند.

احتمال دیگری در تفسیر این آیه نیز وجود دارد که آنها در مقام دروغگویی بر می آیند،به گمان اینکه خود را با دروغ از رسوایی برهانند،چنان که در آیه 23 و 24 سوره انعام می خوانیم: ثُمَّ لَمْ تَکُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلاّٰ أَنْ قٰالُوا وَ اللّٰهِ رَبِّنٰا مٰا کُنّٰا مُشْرِکِینَ اُنْظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ مٰا کٰانُوا یَفْتَرُونَ : .

ص :174

"پاسخ عذر آنها جز این نیست که می گویند به خدایی که پروردگار ما است سوگند که ما مشرک نبودیم،ببین چگونه به خودشان نیز دروغ می گویند، و آنچه را به دروغ شریک خدا می پنداشتند از انظارشان گم می شود"! در پایان آیه می فرماید:"اینگونه خداوند کافران را گمراه می سازد" ( کَذٰلِکَ یُضِلُّ اللّٰهُ الْکٰافِرِینَ ).

کفر و لجاجت آنها پرده و حجابی بر قلب و فکر آنها می شود،لذا راه مستقیم حق را گذارده،در بیراهه گام می نهد،و در قیامت نیز از راه بهشت محروم شده به بیراهه دوزخ کشیده می شوند،آری اینچنین خداوند کافران را گمراه می سازد.

*** آیه بعد به علت گرفتاریهای این گروه،در اینهمه بلا و مصیبت و عذاب اشاره کرده،می گوید:"این عذابها به خاطر آن است که به ناحق در زمین شادی می کردید و از روی غرور و مستی شهوات به خوشحالی می پرداختید"!( ذٰلِکُمْ بِمٰا کُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِمٰا کُنْتُمْ تَمْرَحُونَ ).

از مخالفت با پیامبران و کشتن مؤمنان و در فشار گذاردن محرومان و مستضعفان لذت می بردید،و از ارتکاب گناهان و قانون شکنیها در خود احساس غرور و سربلندی می کردید،اکنون باید کفاره آن همه شادی بیجا و غرور و غفلت و مستی شهوت را در میان این غل و زنجیرها،و در لابلای شعله های آتش بدهید.

"تفرحون"از ماده"فرح"به معنی شادی و خوشحالی است که گاهی ممدوح است و شایسته،همانگونه که در آیه 4-5 سوره روم آمده است وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللّٰهِ :"در آن روز(که رومیان اهل کتاب بر مشرکان مجوس پیروز گردند)مؤمنان شاد خواهند شد.

و گاه مذموم است و بر اساس باطل،چنان که در داستان قارون در آیه 76

ص :175

سوره قصص می خوانیم: إِذْ قٰالَ لَهُ قَوْمُهُ لاٰ تَفْرَحْ إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُحِبُّ الْفَرِحِینَ :"به خاطر بیاور هنگامی را که قومش به او گفتند اینهمه شادی مغرورانه مکن که خداوند شادی کنندگان مغرور را دوست نمی دارد".

البته این تفاوت باید از قرائن شناخته شود،و پیداست که در آیه مورد بحث"فرح"از نوع دوم منظور است.

"تمرحون"از ماده"مرح"(بر وزن فرح)به گفته جمعی از ارباب لغت و مفسران به معنی شدت فرح،و گستردگی آن است.

و بعضی آن را به معنی شادی به خاطر مطالب بی اساس دانسته اند.

در حالی که بعضی دیگر آن را به معنی شادی توام با یک نوع طرب و به کار گرفتن نعمتهای الهی در مسیر باطل شمرده اند.

ظاهر این است که همه این معانی به یک مطلب باز می گردد،زیرا شدت شادی و افراط در آن سر از همه این مسائل در می آورد،و با انواع گناهان و آلودگیها و عیاشی و هوسرانی توام می شود (1).

آری اینگونه شادیهای توام با غرور و غفلت و بیخبری،و همراه با هوسرانی و شهوت،انسان را به سرعت از خدا دور می کند،و از درک حقایق باز می دارد، واقعیتها را شوخی،و حقایق را مجاز جلوه می دهد،و چنین کسانی سرنوشتی جز آنچه در آیات فوق گفته شد ندارند.

*** اینجاست که به آنها خطاب می شود که:"وارد شوید از درهای جهنم، و جاودانه در آن بمانید"( اُدْخُلُوا أَبْوٰابَ جَهَنَّمَ خٰالِدِینَ فِیهٰا ).

"و چه بد جایگاهی است جایگاه متکبران"( فَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ ). .

ص :176

این جمله تاکید مجددی است بر اینکه سرچشمه اصلی بدبختیهای آنها همان کبر و غرور بوده است،همان کبری که ام الفساد و حجاب در برابر دیدگان حق بین انسان و عامل مقاومت در برابر انبیاء و اصرار در مسیر باطل است.

در این آیه باز به"ابواب جهنم"(درهای دوزخ)برخورد می کنیم.

آیا داخل شدن از درهای دوزخ به این معنی است که هر گروهی از دری وارد می شوند؟یا یک گروه از درهای متعدد می گذرند؟به این معنی که دوزخ همانند بعضی از زندانهای وحشتناک و تو بر تو از بندها یا طبقات گوناگون تشکیل شده،گروهی از گمراهان سرسخت باید از همه این طبقات بگذرند،و در"درک اسفل"و"قعر جهنم"جای گیرند! شاهد این سخن حدیثی است که از امیر مؤمنان علی ع در تفسیر آیه لَهٰا سَبْعَةُ أَبْوٰابٍ لِکُلِّ بٰابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ (حجر-44)نقل شده که فرمود:

ان جهنم لها سبعة ابواب،اطباق بعضها فوق بعض،و وضع احدی یدیه علی الأخری،فقال هکذا!: "جهنم هفت در دارد،هفت طبقه بعضی بالای بعضی قرار گرفته،سپس یکی از دستهای خود را روی دیگری قرار داد و فرمود اینچنین"! (1).

در اینجا تفسیر دیگری نیز وجود دارد که خلاصه اش این است:درهای جهنم-همانند درهای بهشت-اشاره به عوامل گوناگونی است که انسان را به جهنم یا بهشت می کشاند،هر نوع از گناهان،و هر نوع از اعمال خیر،دری محسوب می شود،در روایات اسلامی نیز به آن اشاره شده است،مطابق این تفسیر عدد 7 برای"تکثیر"است نه"تعداد"و اینکه گفته می شود بهشت دارای هشت در است اشاره به افزون بودن عوامل رحمت از عوامل عذاب و غضب است(دقت .

ص :177

کنید).

این دو تفسیر با هم تضادی ندارند (1).

*** .

ص :178

در چنگال عذاب الهی گرفتار خواهند شد،همانگونه که گروهی از آنان در همین دنیا در میدان بدر و صحنه های مشابه آن به کیفر خود رسیدند،گروه بیشتری در قیامت سزای اعمال خود را خواهند دید.

*** باز برای مزید تسلی خاطر و دلداری پیامبر اشاره به وضع مشابه پیامبران پیشین می کند،که آنها نیز گرفتار چنین مشکلاتی بودند ولی هم چنان به راه خود ادامه دادند،و پیروزی را در آغوش گرفتند،می فرماید:"ما پیش از تو رسولانی فرستادیم،سرگذشت گروهی از آنان را در قرآن برای تو بازگو کرده ایم، هر چند سرگذشت گروهی دیگر را برای تو بیان ننمودیم"( وَ لَقَدْ أَرْسَلْنٰا رُسُلاً مِنْ قَبْلِکَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنٰا عَلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ ).

هر کدام با صحنه هایی از این قبیل و مشکلاتی طاقتفرسا دست به گریبان بودند،و در مقابل آنها اقوام لجوج و متکبر و مغرور فراوان قرار داشتند،ولی سرانجام آئین حق پیروز گشت و ظالمان و مجرمان مغلوب شدند.

و از آنجا که مشرکان و کافران بهانه جو و لجوج هر روز در برابر انبیای الهی تقاضای معجزه دلخواه خود را داشتند،و مشرکان زمان پیامبر ص نیز همین شیوه را تکرار می کردند،قرآن در دنباله این سخن اضافه می کند:"هیچ پیامبری حق نداشت و نمی توانست معجزه ای جز به فرمان خدا بیاورد"!( وَ مٰا کٰانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلاّٰ بِإِذْنِ اللّٰهِ ).

اصولا همه معجزات در اختیار خدا است،و بازیچه دست کفار نمی تواند باشد،و پیامبر ص در برابر"معجزات اقتراحی"آنان هرگز نمی تواند سر تسلیم فرود آورد،آنچه را برای هدایت مردم،و پیدا کردن حق ضروری و لازم است بر دست پیامبرانش ظاهر می سازد.

سپس با لحنی جدی و تهدید آمیز به کسانی که می گفتند اگر راست می گویی

ص :181

چرا عذاب الهی به سراغ ما نمی آید هشدار می دهد که:"هنگامی که فرمان الهی برای مجازات این منکران لجوج صادر شود در میان آنها به حق داوری خواهد شد،و پیروان باطل در آن هنگام زیان خواهند کرد"( فَإِذٰا جٰاءَ أَمْرُ اللّٰهِ قُضِیَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنٰالِکَ الْمُبْطِلُونَ ).

در آن روز درهای توبه بسته می شود،راههای بازگشت مسدود می گردد، و ناله ها و فریادها و شیونها بجایی نخواهد رسید،آن روز است که رهروان راه باطل به روشنی می بینند که تمام سرمایه های هستی خود را از کف داده و متاعی نخریدند بلکه گرفتار خشم و غضب و کیفر دردناک الهی شده اند،پس چرا اینهمه اصرار دارند که آن روز غیر قابل برگشت فرا رسد؟! مطابق این تفسیر،آیه فوق اشاره به"عذاب استیصال"است.

ولی جمعی از مفسران این آیه را اشاره به فرمان عذاب در قیامت دانسته اند، در آنجاست که داوری حق در میان همگان می شود،و پیروان باطل به خسران و زیانکار بودن خود از هر جهت آگاه می شوند.

تعبیر آیه 27 سوره جاثیه نیز مؤید این تفسیر است،آنجا که می فرماید: وَ یَوْمَ تَقُومُ السّٰاعَةُ یَوْمَئِذٍ یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ :"هنگامی که قیامت برپا شود در آن روز پیروان باطل خسارت می بینند".

ولی تعبیر به"امر اللّٰه"و مانند آن در آیات متعددی در مورد عذاب دنیا به کار رفته است (1).

این احتمال نیز وجود دارد که آیه معنی گسترده ای داشته باشد که هم عذاب دنیا را شامل شود و هم مجازات آخرت را،و در هر دو صحنه زیانکاری مبطلین آشکار می شود.

قابل توجه اینکه در حدیثی می خوانیم:در شهر مدینه دلقکی بود که .

ص :182

مردم را می خنداند و گاه اظهار می داشت که این مرد(امام سجاد علی بن الحسین ع)مرا خسته کرده است،تا به حال نتوانسته ام او را بخندانم،لذا روزی امام ع)عبور می کرد،آن مرد آمد و عبای حضرت را از دوش مبارکش برداشت و رفت،امام ع اعتنایی به او نکرد،همراهان به دنبال او رفتند و عبا را از وی گرفتند و بر دوش حضرت افکندند،امام ع پرسید این شخص که بود؟عرض کردند:دلقکی است که اهل مدینه را می خنداند،فرمود به او بگوئید:

ان للّٰه یوما یخسر فیه المبطلون "خداوند روزی دارد که در آن روز اهل باطل زیان می بینند"! (1)***

(و غروری به خود راه نمی دهم)و خداوند 124 هزار وصی آفرید که علی ع از همه آنها نزد خداوند گرامی تر و برتر است" (1).

در روایت دیگری از"انس بن مالک"از پیامبر ص چنین نقل شده است:

بعثت علی اثر ثمانیة آلاف نبی،منهم اربعة آلاف من بنی اسرائیل "من به دنبال 8 هزار پیامبر مبعوث شده ام که چهار هزار از آنها از بنی اسرائیل بودند" (2).

این دو حدیث با هم منافاتی ندارد،زیرا ممکن است حدیث دوم اشاره به انبیای بزرگ باشد(همانگونه که مرحوم علامه مجلسی در توضیح این سخن بیان کرده است).

باز در حدیث دیگری از پیامبر ص می خوانیم که در پاسخ سؤال"ابو ذر" از تعداد پیامبران الهی عدد 124 هزار را بیان فرمود،و به دنبال سؤال از تعداد رسولان از میان آنها عدد 313 نفر را ذکر نمود (3).

و نیز در حدیث دیگری از پیامبر ص بعد از ذکر عدد 124 هزار می خوانیم:

5 نفر از آنها اولو العزم بودند:نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد ص (4).

روایات دیگری نیز در این زمینه نقل شده که عدد بالا را تایید می کند.

به هر حال از آنچه گفتیم روشن می شود که این روایت خبر واحد نیست- چنان که"بر سویی"از بعضی از علما در تفسیر"روح البیان"نقل کرده است،بلکه اخبار متعدد و مستفیض این مطلب را تایید می کند که پیامبران الهی 124 هزار نفر بودند،اخباری که در منابع مختلف اسلامی وارد شده است.

قابل توجه اینکه عدد پیامبرانی که نام آنها صریحا در قرآن آمده است . . . .

ص :184

فقط 26 نفر است و آنها عبارتند از:

آدم-نوح-ادریس-صالح-هود-ابراهیم-اسماعیل-اسحاق یوسف-لوط-یعقوب-موسی-هارون-شعیب-زکریا-یحیی عیسی-داود-سلیمان-الیاس-الیسع-ذو الکفل-ایوب-یونس-عزیر و محمد(علیهم الصلاة و السلام).

ولی پیامبران دیگری نیز هستند که در قرآن اشاراتی به آنها شده بی آنکه صریحا نام آنها بیان شود،مانند"اشموئیل"که در آیه 248 سوره بقره به عنوان وَ قٰالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ به او اشاره شده است.

و"ارمیا"که در آیه 259 بقره به عنوان أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلیٰ قَرْیَةٍ ... (1).

و"یوشع"که در آیه 60 سوره کهف به عنوان وَ إِذْ قٰالَ مُوسیٰ لِفَتٰاهُ به او اشاره شده است(بنا بر اینکه یوشع از پیامبران باشد).

و"خضر"که در آیه 65 کهف به عنوان فَوَجَدٰا عَبْداً مِنْ عِبٰادِنٰا ذکر شده است.

و همچنین"اسباط بنی اسرائیل"که بزرگان قبائل بودند و در آیه 163 سوره نساء تصریح شده که بر آنها وحی الهی نازل گردیده است: وَ أَوْحَیْنٰا إِلیٰ إِبْرٰاهِیمَ وَ إِسْمٰاعِیلَ وَ إِسْحٰاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْبٰاطِ ...

و اگر در میان برادران یوسف نیز پیامبرانی وجود داشته اند در سوره یوسف کرارا اشاره به وضع آنها شده است.

کوتاه سخن اینکه:عدد پیامبرانی که خداوند اشاره به داستان و سرگذشت آنها نموده از 26 نفر بسیار بیشتر است،این عدد تنها مربوط به آنها است که نام آنها صریحا ذکر شده. .

ص :185

آخرین سخن در اینجا اینکه:از بعضی از روایات که در کتب شیعه و اهل سنت آمده استفاده می شود که خداوند از میان سیاه پوستان نیز پیامبری مبعوث کرد،چنان که طبرسی در مجمع البیان می گوید:روی عن علی انه قال:

بعث اللّٰه نبیا اسود لم یقص قصته: "خداوند پیامبری سیاه پوست مبعوث کرد، هر چند شرح سرگذشت او را در قرآن بیان نکرده است (1).

***

ص :186

تا بر آنها سوار شوید،و از آنها تغذیه کنید"( اَللّٰهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَنْعٰامَ لِتَرْکَبُوا مِنْهٰا وَ مِنْهٰا تَأْکُلُونَ ).

بعضی از آنها تنها برای تغذیه مورد استفاده قرار می گیرند همچون گوسفند، و بعضی هم برای سواری و هم برای تغذیه مانند شتر که هم کشتی بیابانهای خشک و سوزان است و هم وسیله ای برای تغذیه آدمیان! "انعام"جمع"نعم"(بر وزن قلم)در اصل بر شتر اطلاق می شده،ولی بعدا توسعه یافته و به شتر و گاو و گوسفند گفته می شود،این واژه از کلمه"نعمت" گرفته شده، به خاطر اینکه یکی از بزرگترین نعمتها برای انسانها چهارپایان محسوب می شود،حتی امروز که آن همه وسایل نقلیه سریع السیر هوایی و زمینی اختراع شده است باز در بعضی از موارد منحصرا باید از چهارپایان استفاده کرد، در بیابانهای شنزار که عبور وسائل نقلیه در آن بسیار مشکل است،و در بعضی از گذرگاههای باریک کوهستانها تنها وسیله ای که با آن می توان عبور کرد هنوز هم چهارپایانند! اصولا آفرینش چهارپایان با آن خلقتهای متفاوت،و مخصوصا با آن روح تسلیم و قابلیت برای رام شدن،در حالی که در بسیاری از اوقات نیرومندتر از قویترین انسانها هستند،خود نشانه ای از نشانه های بزرگ خدا است.

حیوانات کوچک و کم جثه ای را سراغ داریم که به خاطر توحش برای انسانها سخت خطرناکند،در حالی که گاهی افسار یک قطار بزرگ از شتران عظیم الجثه را به دست کودکی می سپارند"و می برد هر جا که خاطر خواه اوست"! *** از این گذشته استفاده های فراوان دیگری نیز از آنها می شود،همانگونه که در آیه بعد به آن اشاره کرده،می فرماید:"و برای شما در آنها منافع قابل ملاحظه ای غیر از اینها است"( وَ لَکُمْ فِیهٰا مَنٰافِعُ ).

ص :188

از شیر و پشم و پوست و سایر اجزای آنها استفاده می کنید و حتی فضولات بدن آنها نیز در کشاورزی و غیره قابل استفاده است،خلاصه در تمام وجود این چهارپایان چیزی بی مصرف نیست،تمام مفید و سودمند است،حتی بعضی از مواد دارویی را از بدن چهارپایان می گیرند.

(توجه داشته باشید نکره بودن"منافع"برای بیان اهمیت آن است).

سپس می افزاید:"منظور دیگر از آفرینش آنها این بوده است که بر آنها سوار شوید و به مقاصدی که در دل دارید برسید"( وَ لِتَبْلُغُوا عَلَیْهٰا حٰاجَةً فِی صُدُورِکُمْ ).

بعضی از مفسران این جمله را به معنی حمل و نقل"بارها"به وسیله چهارپایان دانسته اند که در جمله های قبل به آن اشاره نشده است،ولی این احتمال نیز وجود دارد که منظور از" حٰاجَةً فِی صُدُورِکُمْ "(حاجتی که در دل دارید) مقاصد شخصی و غیر عمومی باشد مانند استفاده های تفریحی،هجرت و سیاحت، مسابقه ها و گاه کسب ابهت و مانند آن.

و از آنجا که اینها همه وسیله مسافرت در خشکی هستند،در پایان آیه می افزاید:"و بر این چهارپایان و بر کشتیها سوار می شوید"( وَ عَلَیْهٰا وَ عَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ ) (1).

تعبیر به"علیها"(بر چهارپایان)با اینکه قبلا از آنها سخن به میان آمده مقدمه ای است برای ذکر"فلک"(کشتیها)یعنی خداوند در صحرا و دریا وسیله مسافرت و حمل و نقل بارها را در اختیار شما گذاشت تا به سهولت بتوانید به مقاصد خود برسید.

در کشتیها خاصیتی آفرید که با تمام ثقل و سنگینی بر روی آب باقی بماند، .

ص :189

و جریان بادها را آن چنان منظم قرار داده که می توان از آنها در مسیرهای معینی پیوسته استفاده کرد و"با آن به دیدار آشنا رسید".

*** در آخرین آیه مورد بحث برای تاکید و گرفتن اقرار از همگان می فرماید:

"خدا آیاتش را همواره به شما نشان می دهد،بگوئید کدامیک از آیات خدا را می توانید انکار کنید"؟!( وَ یُرِیکُمْ آیٰاتِهِ فَأَیَّ آیٰاتِ اللّٰهِ تُنْکِرُونَ ).

آیا آیات و نشانه های او را در"آفاق"می توانید انکار کنید یا آیات او را در انفس؟آیا آیات او را در آفرینش خود از خاک و سپس پیمودن مراحل جنینی، و مراحل بعد از تولد را می توانید انکار کنید،یا نشانه های او را در مساله حیات و مرگ؟ و آیا آیات الهی را در آسمان و زمین و آفرینش شب و روز می توان با دیده انکار نگریست؟و یا آفرینش وسائلی برای ادامه حیات همچون انعام و چهارپایان؟ بر هر کجا که بنگرید آثار خدا نمایان است،"کور باد چشمی که او را نبیند".

به راستی با اینکه آیات و نشانه های او برای همگان روشن است چرا گروهی راه انکار را پیش می گیرند؟ مفسر بزرگ مرحوم طبرسی در پاسخ این سؤال می گوید:این انکار ممکن است از سه امر ناشی گردد:

1-"هوا پرستی"که سبب می شود انسان با شبهات بی اساس چهره حق را بپوشاند(و به هوی و هوس خویش ادامه دهد،چرا که قبول حق او را محدود می سازد،از یک سو وظائفی برای او تعیین می کند،و از سوی دیگر محدودیتهایی اما هواپرستانی که نمی خواهند نه آن وظائف را بپذیرند و نه این محدودیتها را به انکار حق برمی خیزند هر چند دلائل آن روشن و آشکار باشد).

ص :190

2-"تقلید و پیروی کورکورانه"(از دیگران مخصوصا از پیشینیان)که آن نیز پرده بر چهره حق می افکند.

3-"پیشداوریهای غلط"و اعتقادهای فاسد پیشین که در ذهن رسوخ یافته مانع از بررسی و مطالعه بیطرفانه در آیات حق می گردد،لذا از درک آنها عاجز می ماند.

***

ص :191

به سخریه می گرفتند بر آنها فرود آمد! 84-هنگامی که شدت عذاب ما را دیدند گفتند:هم اکنون به خداوند یگانه ایمان آوریم و به معبودهایی که شریک او می شمردیم کافر شدیم.

85-اما هنگامی که عذاب ما را مشاهده کردند ایمان آنها به حالشان سودی نداشت،این سنت الهی در مورد بندگان پیشین او است،و کافران در آن هنگام زیانکار شدند.

تعبیر به آثٰاراً فِی الْأَرْضِ -همانگونه که در تفسیر آیه 21 همین سوره که شبیه آن است گفته ایم-ممکن است اشاره به پیشرفت گسترده کشاورزی آنها باشد (چنان که در آیه 9 سوره روم آمده)و یا اشاره به ساختمانهای عظیم و بناهای محکم اقوام پیشین در دل کوه ها و بر صحنه دشتها(چنان که در آیات 128 و 129 شعرا بیان شده است).

ولی به هر حال"نیروهایی را که به دست می آوردند هرگز به هنگام وزش طوفان بلا و عذاب الهی نتوانست آنها را بی نیاز سازد و نجات دهد"( فَمٰا أَغْنیٰ عَنْهُمْ مٰا کٰانُوا یَکْسِبُونَ ) (1).

بلکه تمام این قدرتها در لحظاتی کوتاه در هم کوبیده شدند،کاخها رویهم ریختند و ویران گشتند،و لشکریان عظیم و قدرتمند همچون برگ خزان بر زمین افتادند،و یا در میان امواج کوه پیکر دفن شدند! جایی که آنها با آن همه قدرت چنین سرنوشتی پیدا کردند،این مشرکان ضعیف و ناتوان مکه که در برابر آنها چیزی به حساب نمی آیند چه می اندیشند؟! *** در آیه بعد به چگونگی برخورد آنها با پیامبران و معجزات و دلائل روشن انبیاء اشاره کرده می گوید:"هنگامی که رسولان آنها با معجزات و دلائل روشن به سراغ آنها آمدند از آنان روی گرداندند،و تنها به معلوماتی که خود داشتند دل بستند و خوشحال بودند،و غیر آن را هیچ شمردند"( فَلَمّٰا جٰاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنٰاتِ فَرِحُوا بِمٰا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ ).

و همین امر سبب شد تا"آنچه را از عذاب و تهدیدهای الهی به باد استهزا

ص :194

می گرفتند بر سر آنان فرود آید"( وَ حٰاقَ بِهِمْ مٰا کٰانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ ).

در اینکه منظور از این علم و دانشی که آنها به آن مغرور بودند،و خود را با داشتن آن بی نیاز از تعلیمات انبیا می دیدند،چه بوده است؟مفسران احتمالات مختلفی داده اند که همه با هم قابل جمع است:

1-شبهات واهی و سفسطه های بی اساسی را علم می پنداشتند و به آن تکیه می کردند که نمونه های متعددی از آن در آیات قرآن منعکس است.گاه می گفتند مَنْ یُحْیِ الْعِظٰامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ :"چه کسی می تواند این استخوانهای پوسیده را زنده کند"؟(یس-78).

و گاه می گفتند أَ إِذٰا ضَلَلْنٰا فِی الْأَرْضِ أَ إِنّٰا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ "آیا هنگامی که خاک شدیم و در زمین گم شدیم ممکن است بار دیگر آفرینش تازه ای بیابیم" (سجده-10).

گاه می افزودند: مٰا هِیَ إِلاّٰ حَیٰاتُنَا الدُّنْیٰا نَمُوتُ وَ نَحْیٰا وَ مٰا یُهْلِکُنٰا إِلاَّ الدَّهْرُ "جز زندگی این دنیا چیزی در کار نیست،گروهی می میرند و گروهی متولد می شوند و جز طبیعت ما را هلاک نمی کند"!(جاثیه-24).

و امثال این ادعاهای واهی و بدون دلیل که علمش می پنداشتند.

2-منظور علوم مربوط به دنیا و تدبیر زندگی است همانگونه که قارون مدعی آن بود،و می گفت: إِنَّمٰا أُوتِیتُهُ عَلیٰ عِلْمٍ عِنْدِی "این ثروت را به خاطر آگاهی خاصی که نزد من بوده است به دست آورده ام"!(قصص-78).

3-منظور علوم و دانشهایی همچون دلائل عقلی و فلسفی خواه در شکل رسمیش یا غیر رسمی که گروهی با داشتن اینگونه علوم خود را از پیامبران بی نیاز می بینند،چه در گذشته چه در حال! و همانگونه که گفتیم این تفسیرها منافات با یکدیگر ندارد،هدف این است که با اتکای به علوم محدود بشری،خواه در معارف عقلی و اعتقادات یا در دنیا

ص :195

و یا شبهات واهی که آن را علم می پنداشتند،علومی را که از سرچشمه وحی صادر شده بود نفی می کردند و به باد استهزا می گرفتند،و به علوم اندک خود خوشحال بودند و خویشتن را به کلی از انبیا بی نیاز می دیدند (1).

*** اما قرآن نتیجه این خودخواهی و غرور را در آیات بعد چنین بیان کرده:

"هنگامی که شدت عذاب ما را دیدند،عذابی که برای ریشه کن کردن آنها نازل شده بود و فرمان قطعی پروردگار را در زمینه نابودیشان به همراه داشت،از کرده خود پشیمان شدند،خود را موجودی ضعیف و ناتوان دیدند و رو به درگاه حق آوردند و فریادشان بلند شد و گفتند:اکنون به خداوند یگانه ایمان آوردیم، و نسبت به معبودهایی که شریک او می شمردیم کافر شدیم"!( فَلَمّٰا رَأَوْا بَأْسَنٰا قٰالُوا آمَنّٰا بِاللّٰهِ وَحْدَهُ وَ کَفَرْنٰا بِمٰا کُنّٰا بِهِ مُشْرِکِینَ ).

*** "اما هنگامی که عذاب ما را مشاهده کردند ایمان آنها به حالشان سودی نداشت"( فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمٰانُهُمْ لَمّٰا رَأَوْا بَأْسَنٰا ).

چرا که به هنگام نزول"عذاب استیصال"درهای توبه بسته می شود،و اصولا اینگونه ایمان اضطراری فایده ایمان اختیاری را نمی تواند داشته باشد،و زائیده آن شرائط فوق العاده است،به همین دلیل هر گاه طوفان بلا فرو بنشیند راه گذشته خود را از سر می گیرند.

و نیز به همین دلیل ایمان فرعون به هنگامی که در میان امواج نیل افتاد

ص :196

پذیرفته نشد.

این حکم مخصوص افراد یا اقوام معینی نیست،بلکه چنان که قرآن در دنبال همین سخن می گوید:"این سنت الهی است که در مورد بندگان گذشته نیز اجرا شده است"( سُنَّتَ اللّٰهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ فِی عِبٰادِهِ ).

سپس آخرین آیه مورد بحث را به این جمله پایان می دهد:"و در آن هنگام که عذاب الهی دامانشان را فرو گرفت خسران و زیان کافران آشکار شد"( وَ خَسِرَ هُنٰالِکَ الْکٰافِرُونَ ).

آن روز فهمیدند که سرمایه ای جز مشتی غرور و پندار نداشتند،و آنچه را آب حیات خیال می کردند سرابی بیش نبود،سرمایه های وجود خود را همه در این بیراهه زندگی به هدر داده،و محصولی جز گناه و عذاب الیم الهی فراهم نساخته بودند،چه زیان و خسرانی از این برتر؟! و به این ترتیب سوره مؤمن که با توصیف حال کافران مغرور آغاز شده بود، با پایان زندگی دردناک آنها خاتمه می یابد! ***

مذهب و روی آوردن به مکتبهای الحادی همان غرور علمی است که در قرون اخیر برای جمعی از دانشمندان علوم طبیعی پیدا شده،آنها با کشف اسراری از طبیعت و دست یافتن به روزنه هایی از علم آن چنان مست و مغرور شدند که تصور کردند چیزی در این عالم جز آنچه آنها می دانند وجود ندارد،و چون خدا را در آزمایشگاههای خود حاضر ندیدند راه انکار پیش گرفتند! این غرور علمی به قدری گسترش پیدا کرد که اصلا مذهب و وحی انبیاء را زائیده جهل یا ترس بشر پنداشتند و گفتند:با فرا رسیدن دوران شکوفایی علم دیگر نیازی به این مسائل نیست! حتی گاه پا را از این فراتر نهادند و دوران زندگی بشر را از نظر فکری به چهار دوران تقسیم کردند:

1-دوران افسانه ها 2-دوران مذهب! 3-دوران فلسفه 4-دوران علم که منظورشان علوم طبیعی و تجربی بود! البته آکنده بودن مذاهبی که در محیط فعالیت این گروه از دانشمندان وجود داشت از خرافات بسیار، به این هدف باطل نیز کمک کرد،(منظور عمدتا خرافات ارباب کلیسا است)و به این ترتیب به گمان خود برای همیشه مذهب و تعلیمات انبیا را از صحنه زندگی بشر بیرون ساختند.

ولی خوشبختانه این مستی و غرور دیری نپایید و عوامل دیگری دست به دست هم داد و بر این پندارهای بی اساس خط بطلان کشید و به مصداق آیات فوق"هنگامی که به علوم خود مغرور شدند باس الهی دامانشان را گرفت و فریادهایشان بجایی نرسید".

از یک سو جنگهای جهانی اول و دوم نشان داد که پیشرفتهای علمی و صنعتی بشر نه تنها او را خوشبخت نکرده،بلکه او را از هر زمان به لبه پرتگاه نزدیکتر

ص :198

ساخته است.

از سوی دیگر بروز انواع مفاسد اخلاقی و اجتماعی،و بروز انواع نابسامانیها، قتلها و کشتارها و بیماریهای روانی و انواع تجاوزهای مالی و ناموسی،نشان داد که علوم انسانی هرگز نتوانسته است به تنهایی جلو نابسامانیها را بگیرد،بلکه بد آموزیهایی که معمولا از آن جدا نیست گاهی بر دامنه آن افزوده است.

از سوی سوم معماهای فراوانی که در علوم پیدا شد و انسان خود را از حل آن عاجز دید،و دنیاهای وسیعی که در برابر دیدگان او خودنمایی کرد(چه عوالم بسیار بزرگ و چه فوق العاده کوچک)و خود را از شناخت آن ناتوان مشاهده کرد، سبب شد که بار دیگر دست به دامان تعلیمات انبیا بزند،و گروه عظیمی دوباره به سایه وحی باز گردند،و درمان این بیماریهای جانکاه را در دستورات انبیاء جستجو کنند.کلیساها رونق گرفت تعلیمات مذهبی جزء برنامه زندگی بسیاری شد.

در این میان"اسلام"با تعلیمات ویژه و مترقی و جامع خود بروز و ظهور تازه ای یافت،و حرکتها به سوی شناخت اسلام اصیل شروع شد.

امید است پیش از آنکه باس الهی بار دیگر دامان گروهی از مردم این جهان را بگیرد این بیداری همگانی شود،و آثار آن غرور محو و نابود گردد تا به خسران و زیان منتهی نگردد.

*** پروردگارا!ما را از مرکب غرور فرود آور،و از کبر و لجاجت و خود خواهی که مایه هلاکت و بدبختی و شرمساری است حفظ فرما.

خداوندا!دنیای ما را نیز بیدار کن،و پیش از آنکه باس شدیدت دامان مردم عصر ما را فرو گیرد به سایه پر مهر تعلیمات پیامبرانت باز گردان.

ص :199

بار الها!ما را از آن گروه قرار ده که از سرگذشت دیگران پند می گیرند، تا سرگذشت ما پندی برای دیگران نشود.

آمین یا رب العالمین پایان سوره مؤمن شب 27\محرم الحرام\1405 مطابق اول\آبان\1363

ص :200

ص :202

محتوای سوره"فصلت"

این سوره به حکم اینکه از سوره های مکی است ویژگیهای سوره های مکی را که تاکید بر معارف اسلامی و مسائل اعتقادی و انذار و بشارت است در بردارد، و در عین حال مسائلی در آن مطرح است که در سوره های دیگر قرآن مطرح نشده، و از مختصات این سوره است.

رویهمرفته محتوای این سوره را می توان در چند بخش خلاصه کرد:

1-توجه به قرآن و بحثهای فراوانی پیرامون آن که در آیات مختلف این سوره آمده است،و از جمله بقاء حاکمیت قرآن و تسلط منطقی آن در تمام ادوار و اعصار که در آیه 41 و 42 این سوره به آن اشاره شده است،و صریحا می گوید:

"این کتابی است شکست ناپذیر که باطل هرگز بر آن غلبه نخواهد کرد"و در عین حال دلیلی است بر عدم تحریف قرآن در طول تاریخ،و همچنین موضعگیریهای سرسختانه دشمنان در مقابل این کتاب آسمانی تا آنجا که مردم را از شنیدن آیات قرآن نهی می کردند.

2-توجه به آفرینش آسمان و زمین،مخصوصا آغاز آفرینش جهان از ماده گازی شکل(دخان)و مراحل پیدایش کره زمین و کوه ها و گیاهان و حیوانات.

3-اشاراتی به سرگذشت اقوام مغرور و سرکش پیشین،از جمله قوم عاد و ثمود،و سرنوشت دردناک آنها و اشاره کوتاهی به داستان موسی ع.

4-انذار و تهدید مشرکان و کافران مخصوصا با ذکر آیات تکان دهنده ای در باره قیامت و گواهی اعضای بدن حتی پوست تن انسان،و توبیخ شدید پروردگار نسبت به آنها به هنگامی که در برابر عذاب الهی قرار می گیرند.

5-پاره ای از دلائل رستاخیز و قیامت و خصوصیات و ویژگیهای آن.

ص :203

6-مواعظ و اندرزهای گوناگون که در لابلای مباحث فوق آمده و به آنها روح و حیات بیشتری می بخشد،مخصوصا دعوت به استقامت در راه حق،و طریقه برخورد منطقی با دشمنان و طرز راهنمایی آنها به آئین خداوند.

7-سرانجام سوره را با بحث جالب و کوتاهی پیرامون"آیات آفاقی و انفسی پروردگار"و بازگشتی بر مساله معاد پایان می بخشد.

***

فضیلت تلاوت این سوره

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام می خوانیم: من قرا"حم السجدة" اعطی بکل حرف منها عشر حسنات: "هر کس که"حم سجده"را بخواند خداوند به تعداد هر حرفی از آن ده حسنه به او عطا می کند" 1. در حدیث دیگری از امام صادق ع آمده است: من قرا"حم السجدة" کانت له نورا یوم القیامة مد بصره،و سرورا،و عاش فی هذه الدنیا مغبوطا محمودا: "کسی که"حم سجده"را تلاوت کند این سوره در قیامت نوری در برابر او می شود تا آنجا که چشمش کار می کند،و مایه سرور و خوشحالی او خواهد بود، و در این دنیا نیز مقامی شایسته پیدا می کند که مایه غبطه دیگران می شود" 2. در حدیث دیگری از"بیهقی"نقل شده که"خلیل بن مره"می گوید: پیامبر ص هیچ شب به خواب نمی رفت مگر اینکه سوره"تبارک"و"حم سجده" را می خواند 3. مسلم است آیات بیدار کننده این سوره با آن همه مواعظ روشنی بخش، و آن معارف غنی و پرمایه،در صورتی که با تلاوت جذب روح انسان گردد، . . و راهنمای زندگی او شود،نوری برای قیامت،و وسیله مؤثری برای پیروزی او در این جهان خواهد بود،چرا که تلاوت مقدمه فکر است،و فکر مقدمه عمل. نامگذاری این سوره به"فصلت"از آیه سوم آن گرفته شده،و به"حم سجده" از این جهت است که با"حم"آغاز می شود و آیه 37 آن آیه سجده است. ***

ص :204

این سوره به حکم اینکه از سوره های مکی است ویژگیهای سوره های مکی را که تاکید بر معارف اسلامی و مسائل اعتقادی و انذار و بشارت است در بردارد، و در عین حال مسائلی در آن مطرح است که در سوره های دیگر قرآن مطرح نشده، و از مختصات این سوره است.

رویهمرفته محتوای این سوره را می توان در چند بخش خلاصه کرد:

1-توجه به قرآن و بحثهای فراوانی پیرامون آن که در آیات مختلف این سوره آمده است،و از جمله بقاء حاکمیت قرآن و تسلط منطقی آن در تمام ادوار و اعصار که در آیه 41 و 42 این سوره به آن اشاره شده است،و صریحا می گوید:

"این کتابی است شکست ناپذیر که باطل هرگز بر آن غلبه نخواهد کرد"و در عین حال دلیلی است بر عدم تحریف قرآن در طول تاریخ،و همچنین موضعگیریهای سرسختانه دشمنان در مقابل این کتاب آسمانی تا آنجا که مردم را از شنیدن آیات قرآن نهی می کردند.

2-توجه به آفرینش آسمان و زمین،مخصوصا آغاز آفرینش جهان از ماده گازی شکل(دخان)و مراحل پیدایش کره زمین و کوه ها و گیاهان و حیوانات.

3-اشاراتی به سرگذشت اقوام مغرور و سرکش پیشین،از جمله قوم عاد و ثمود،و سرنوشت دردناک آنها و اشاره کوتاهی به داستان موسی ع.

4-انذار و تهدید مشرکان و کافران مخصوصا با ذکر آیات تکان دهنده ای در باره قیامت و گواهی اعضای بدن حتی پوست تن انسان،و توبیخ شدید پروردگار نسبت به آنها به هنگامی که در برابر عذاب الهی قرار می گیرند.

5-پاره ای از دلائل رستاخیز و قیامت و خصوصیات و ویژگیهای آن.

ص :

4-قرآنی که بشارت دهنده و بیم دهنده است،ولی اکثر آنان رویگردان شدند،لذا چیزی نمی شنوند.

5-آنها گفتند:قلبهای ما در پوششهایی قرار گرفته،و گوشهای ما سنگین است،و میان ما و تو حجابی وجود دارد،حالا که چنین است تو به دنبال عمل خود باش ما هم برای خود عمل می کنیم.

فرمود:نه،خدا را می خوانم که"رحمن"و"رحیم"است.

سپس ادامه داد،هنگامی که به آیه" فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صٰاعِقَةً مِثْلَ صٰاعِقَةِ عٰادٍ وَ ثَمُودَ "(آیه 13 همین سوره)رسید،"ولید"از شنیدن آن لرزید و مو بر تنش راست شد،از جا بر خواست و به سوی خانه خود رفت و به سراغ قریش نیامد! قریش گفتند:ای"ابو جهل"!مثل اینکه"ولید بن مغیره"متمایل به دین محمد شده است،آیا نمی بینی به سراغ ما نیامد،و سخنان او را پذیرفت،و به منزلش رفت؟به همین جهت قریش سخت غمگین شدند.

روز دیگر"ابو جهل"به سراغ او آمد گفت:ای عمو!(ولید عموی ابو جهل بود)ما را سر به زیر و رسوا کردی! ولید گفت:مگر چه شده،فرزند برادر؟! گفت:تو دلباخته آئین محمد شدی؟ ولید گفت:من به هیچوجه دلبستگی پیدا نکردم،و من بر همان دین قبیله و نیاکانم هستم،ولی من سخن سخت و پیچیده ای از او شنیدم که از شنیدنش مو بر تن انسان راست می شود! ابو جهل گفت:شعر است؟ گفت:ابدا،شعر نیست.

گفت:خطبه های موزون است؟ گفت:نه،خطبه کلامی است به هم پیوسته و یک نواخت،و این سخنانی است متفاوت که هموزن یکدیگر نمی باشد،اما درخشندگی خاصی دارد! گفت که"کهانت"است؟! گفت:نه.

گفت:پس چیست؟

ص :208

گفت:بگذار در آن بیندیشم! روز بعد گفتند:ای ولید!فکرت به کجا رسید؟ گفت:بگوئید"سحر"است چون دلها را می گیرد و با خود می برد!! اینجا بود که قسمتی از آیات سوره"مدثر"(آیات 11-30)در باره او نازل شد (1).

این روایت به خوبی نشان می دهد که تا چه حد آیات این سوره پر جاذبه و تکان دهنده است،تا آنجا که در اندیشمند متعصب عرب چنین عکس العملی را بجا می گذارد.

***به تفسیر آیات باز گردیم.

باز در آغاز این سوره به"حروف مقطعه"برخورد می کنیم(حم)که برای دومین بار در آغاز سوره های قرآن خودنمایی می کند،بارها پیرامون تفسیر حروف مقطعه بحث کرده ایم و نیاز به تکرار نمی بینیم جز اینکه بعضی"حم"را نام سوره و یا"ح"را اشاره به"حمید"و"م"را اشاره به"مجید"که دو نام از نامهای بزرگ خداوند است دانسته اند.

*** سپس اشاره به عظمت قرآن کرده می گوید:"این کتابی است که از سوی خداوند رحمن و رحیم نازل شده است"( تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ ).

"رحمت عامه"خداوند و"رحمت خاصه"او دست به دست هم داده اند و نزول این آیات را سبب شده است،آیاتی که برای دوست و دشمن مایه رحمت است،و برای اولیای خدا برکات و رحمتهای ویژه ای در بردارد. در حقیقت صفت

ص :209

بارز این کتاب آسمانی که در لابلای تمام آیاتش همچون عطر در ذرات برگ گل قرار گرفته همان"رحمت"است،رحمت برای کسانی که راه آن را بپویند و از تعلیماتش الهام گیرند.

*** بعد از بیان اجمالی فوق در باره قرآن به بیان تفصیلی پرداخته،و اوصاف پنجگانه ای برای این کتاب آسمانی بیان می کند،اوصافی که ترسیم روشن و گویایی از چهره اصلی قرآن در بردارد.

نخست می گوید:"این کتابی است که آیاتش مبین،و هر مطلبی را در جای خود بیان کرده،و شرح و تفصیل تمام نیازمندیهای انسان را در تمام زمینه ها ذکر نموده است"( کِتٰابٌ فُصِّلَتْ آیٰاتُهُ ) (1).

"کتابی است فصیح و گویا"( قُرْآناً عَرَبِیًّا ).

"برای جمعیتی که آگاهند و جویای حقیقتند"( لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ ).

*** "قرآنی که بشیر و نذیر است،و امید بخش و بیم آفرین،نیکان را بشارت می دهد و مجرمان را تهدید می کند"( بَشِیراً وَ نَذِیراً ).

"اما اکثر آنها روی گردان شدند لذا چیزی نمی شنوند"( فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لاٰ یَسْمَعُونَ ) (2).

به این ترتیب نخستین امتیاز این کتاب بزرگ آسمانی این است که مسائل مختلف مورد نیاز بشر در آن تبیین و تشریع شده است به گونه ای که هر کس در هر سطحی از فکر و اندیشه باشد و در هر مرحله ای از نیاز روحی به مقدار فکر .

ص :210

و نیاز خویش از آن بهره می گیرد.

وصف دیگرش این است که مجموعه ای کامل است،زیرا"قرآن"از ماده قرائت در اصل به معنی جمع کردن اجزای سخن است.

در توصیف سوم فصاحت و بلاغت مخصوص آن را بیان می کند،که حقایق را صریح و دقیق،بی کم و کاست و گویا و رسا،و در عین حال زیبا و جذاب منعکس می سازد.

توصیف چهارم و پنجم بیانگر تاثیر عمیق تربیتی آن است،از طریق بشارت و انذار،گاه چنان آیاتش در تشویق نیکان و پاکان اوج می گیرد که تمام وجود انسان را به وجد می آورد،و گاه در تهدید و انذار فاسدان و مجرمان چنان تکان دهنده است که مو بر تن انسان راست می شود،و این دو اصل تربیتی را دوش به دوش یکدیگر در آیاتش پیش می برد.

ولی افسوس که متعصبان لجوج گوش شنوا ندارند،گویی کرند و هیچ نمی شنوند،گوش ظاهرشان سالم است،ولی روح شنوایی و درک حقایق را از محتوای کلام از دست داده اند.

*** اما عکس العمل منفی این کوردلان به همین جا ختم نمی شد،بلکه تلاش و کوشش داشته که پیامبر ص را از دعوت خود مایوس سازند،و به او ثابت کنند که در مقابل دعوت تو گوش شنوایی در این دیار نیست،و بیهوده تلاش مکن!چنان که در آیه بعد می گوید:"آنها گفتند:قلبهای ما در برابر دعوت تو در پوشش هایی قرار گرفته،و گوشهای ما سنگین است،و میان ما و تو حجابی وجود دارد"!( وَ قٰالُوا قُلُوبُنٰا فِی أَکِنَّةٍ مِمّٰا تَدْعُونٰا إِلَیْهِ وَ فِی آذٰانِنٰا وَقْرٌ وَ مِنْ بَیْنِنٰا وَ بَیْنِکَ حِجٰابٌ ).

حالا که چنین است کار به کار ما نداشته باش توبه سراغ عمل و برنامه های

ص :211

خود باش،و ما به عقائد و مذهب خود عمل می کنیم"( فَاعْمَلْ إِنَّنٰا عٰامِلُونَ ).

درست همانند بیمار نادان و ابلهی که از دست طبیب مسیحا نفسی فرار می کند و سعی دارد از همه وسائل برای جدا ساختن خود از او کمک گیرد.

نخست می گفتند:عقل و فکر ما گویی در محفظه هایی قرار گرفته که چیزی در آن وارد نمی شود! توجه داشته باشید"اکنه"جمع"کنان"به معنی پوشش است،نه یک پوشش که در حقیقت پوشش های جهل و تعصب،پوشش لجاجت و عناد،پوشش تقلید کورکورانه و مانند آن قلبهای آنها را فرا گرفته بود.

آنها می گفتند:علاوه بر این که"عقل"ما چیزی درک نمی کند"گوش" ما هم سنگین است، و سخنان تو را نمی شنویم یعنی هم مرکز اصلی از کار افتاده و هم ابزار و وسیله ها!.

از همه اینها گذشته گویی در میان ما و تو پرده ضخیمی کشیده شده که اگر گوش سالمی هم می داشتیم صدایت به گوش ما نمی رسید،پس چرا این همه خود را خسته می کنی،فریاد می زنی،دل می سوزانی،شب و روز تبلیغ می کنی،ما را به حال خود بگذار که در اینجا کالای تو مشتری ندارد!تو بر دین خود و ما هم بر آئین خود!! این نهایت وقاحت و بی شرمی و نادانی است که انسان با تمام وجودش اینچنین از حق گریزان باشد: در چشم این سیاه دلان صبح کاذب است در روشنی اگر ید بیضا کند کسی! قابل توجه اینکه نمی گفتند:و بیننا و بینک حجاب(میان ما و تو حجابی است)بلکه کلمه"من"را به آن می افزودند و می گفتند: وَ مِنْ بَیْنِنٰا وَ بَیْنِکَ حِجٰابٌ :تا تاکید بیشتری را بیان کنند،زیرا با افزودن این کلمه مفهوم جمله

ص :212

چنین می شود:تمام فاصله میان ما و تو را حجابی پر کرده بدیهی است،و البته حجابی که تمام این فاصله را در بر گیرد باید بسیار ضخیم باشد،و طبیعی است سخن گفتن از پشت چنین حجاب کمترین اثری نخواهد داشت.

جمله" فَاعْمَلْ إِنَّنٰا عٰامِلُونَ "ممکن است برای مایوس ساختن پیامبر گرامی اسلام ص از ناحیه کافران گفته شده باشد که تو مشغول برنامه خویش باش و ما مشغول برنامه آئین خویش هستیم.

و نیز ممکن است یک نوع تهدید نسبت به پیامبر ص باشد که تو هر کار از دستت ساخته است انجام ده،ما هم آنچه در توان داریم بر ضد شخص تو و آئین تو انجام خواهیم داد،و این نهایت لجاجت آنها را بیان می کند.

***

ص :213

وحی می شود که معبود شما فقط یکی است"( قُلْ إِنَّمٰا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحیٰ إِلَیَّ أَنَّمٰا إِلٰهُکُمْ إِلٰهٌ وٰاحِدٌ ).

نه مدعی فرشته بودنم،و نه انسانی از یک نژاد برتر و نه خداوند و نه فرزند خدا هستم بلکه انسانی همچون شما هستم با این تفاوت که پیوسته فرمان توحید به من وحی می شود، من هرگز نمی خواهم شما را مجبور به پذیرش این آئین کنم،تا آن گونه که گفتید سرسختانه در برابر من بایستید و مقاومت یا تهدید کنید،راهی است روشن پیش پای شما می گذارم،و بیش از این وظیفه ای ندارم، تصمیم گیری نهایی با خود شما است.

سپس ادامه می دهد"اکنون که چنین است تمام توجه خویش را به این معبود یکتا کنید و از شرک و گناه توبه و استغفار نمائید"( فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ ) (1).

سپس به عنوان هشدار و اعلام خطر می افزاید:"وای بر مشرکان"(و ویل للمشرکین).

*** آیه بعد به معرفی مشرکان پرداخته،و جمله ای را در این زمینه بازگو می کند که منحصر به این آیه است می فرماید:"همان کسانی که زکات را ادا نمی کنند و نسبت به آخرت کافرند"( اَلَّذِینَ لاٰ یُؤْتُونَ الزَّکٰاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کٰافِرُونَ ).

در حقیقت معرف آنها دو چیز است:ترک زکات،و انکار معاد.

این آیه در میان مفسران گفتگوهای زیادی برانگیخته است،و در تفسیر آن احتمالات فراوانی داده اند،علت اصلی آن این است که زکات یکی از فروع .

ص :215

اسلام است،چگونه ترک آن دلیل بر کفر و شرک می شود؟ بعضی ظاهر آیه را حفظ کرده و گفته اند ترک زکات هر چند توام با انکار وجوب آن نباشد باز نشانه کفر است.

بعضی دیگر ترک توام با انکار را دلیل بر کفر دانسته اند،چرا که زکات از ضروریات اسلام است و منکر آن کافر می باشد.

جمعی گفته اند:زکات در اینجا به معنی تطهیر و پاکیزگی است،و منظور از ترک زکات ترک پاکسازی صفحه دل از لوث شرک است،همانگونه که در آیه 81 سوره کهف نیز آمده است" خَیْراً مِنْهُ زَکٰاةً "(فرزندی که از او پاکتر باشد).

ولی اشکال مطلب در اینجا است که تعبیر به لا یؤتون(نمی پردازند و ادا نمی کنند)هیچگونه تناسبی با این معنی ندارد.

بنا بر این راهی جز این نیست که منظور همان اداء زکات باشد.

مشکل دیگر اینجا است که زکات در سال دوم هجرت در مدینه تشریع شد، و این آیات مکی است،حتی به گفته بعضی از مفسران بزرگ سوره فصلت از نخستین سوره هایی است که در مکه نازل شده،لذا ناچار شده اند که زکات را در اینجا به معنی هر گونه"انفاق در راه خدا"تفسیر کنند،یا بگویند اصل وجوب زکات در مکه نازل شده بود،اما حد و حدود و نصاب و مقدار آن در سال دوم هجرت نازل گردید.

به هر حال آنچه در اینجا نزدیکتر به مفهوم آیه است این است که منظور از زکات همان مفهوم عام انفاق بوده باشد،و ذکر آن در نشانه های شرک به خاطر این است که انفاقهای مالی در راه خداوند یکی از روشنترین نشانه های ایثار و گذشت و عشق به اللّٰه است،چرا که مال از محبوبترین امور نزد انسان می باشد، و انفاق و ترک انفاق می تواند شاخصی برای شرک و ایمان در بسیاری از موارد گردد تا آنجا که بعضی اموال خویش را از جان خود نیز محبوبتر دارند و نمونه های

ص :216

آن را در طول زندگی دیده ایم.

و به عبارت دیگر منظور ترک انفاقی است که نشانه عدم ایمان آنها به خدا است و به همین دلیل در ردیف عدم ایمان به معاد ذکر شده،و یا ترک زکات توام با انکار وجوب آن است. نکته دیگری که می تواند به روشن شدن تفسیر آیه کمک کند این است که "زکات"در میان دستورات اسلام وضع خاصی دارد،و پرداختن آن نشانه به رسمیت شناختن حکومت اسلامی بوده است،و ترک آن غالبا نوعی طغیان و سرکشی و قیام بر ضد حکومت اسلامی محسوب می شده،و می دانیم قیام بر ضد حکومت اسلامی موجب کفر است.

گواه این سخن مطلبی است که در تاریخ اسلام در باره"اصحاب رده" (گروهی که بعد از وفات پیامبر ص مرتد شدند)آمده است،آنها جمعی از طوایف"بنی طی"و"غطفان"و"بنی اسد"بودند که از دادن زکات به ماموران حکومت اسلامی سر باز زدند،و به این طریق پرچم مخالفت را برافراشتند، مسلمانان وفادار به قرآن با آنها پیکار کردند و آنان را در هم کوبیدند.

درست است که موقع نزول این آیه هنوز حکومت اسلامی تشکیل نشده بود،ولی این آیه می تواند در عین حال اشاره سربسته ای به مطلب فوق باشد.

در تواریخ آمده است که"اهل رده"بعد از وفات پیامبر ص گفتند:

اما الصلاة فنصلی،و اما الزکاة فلا یغصب اموالنا!:"نماز را می خوانیم،اما زکات نه،ما اجازه نخواهیم داد اموال ما غصب گردد"!به دنبال این ماجرا مسلمانان تصمیم گرفتند با این گروه به پیکار برخیزند و آن را دلیل بر ارتدادشان می دانستند. (1)

*** در آخرین آیه مورد بحث به معرفی گروهی که در نقطه مقابل این مشرکان .

ص :217

بخیل و بی ایمان قرار دارند،و جزای آنها،پرداخته می گوید:"کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند اجر و پاداشی جاودانی و قطع ناشدنی دارند" ( إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ ).

"ممنون"از ماده"من"در اینجا به معنی قطع یا نقص است،بنا بر این "غیر ممنون"یعنی"غیر مقطوع"و بدون نقص،بعضی واژه"منون"(بر وزن زبون) به معنی مرگ را نیز از همین ماده دانسته اند و همچنین"منت گذاردن با زبان" را،چرا که اولی قطع و پایان عمر است،و دومی نعمت و شکر را قطع می کند (1).

بعضی از مفسران نیز گفته اند:منظور از"غیر ممنون"در اینجا این است که هیچگونه منتی بر مؤمنان در این اجر و پاداش گذارده نمی شود(ولی معنی اول مناسبتر به نظر می رسد).

***

نمونه:

1-در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم که از جمله وصایای پیامبر ص به علی ع این بود:

یا علی کفر باللّٰه العظیم من هذه الامه عشرة،و عد منهم مانع الزکاة...ثم قال یا علی!من منع قیراطا من زکات ماله فلیس بمؤمن و لا مسلم و لا کرامة،یا علی!تارک الزکات یسئل اللّٰه الرجعة الی الدنیا، و ذلک قوله عز و جل حَتّٰی إِذٰا جٰاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قٰالَ رَبِّ ارْجِعُونِ . ..:

"ای علی!ده طایفه از این امت به خداوند بزرگ کافر شده اند،و یکی از این ده گروه را مانع الزکات شمرد...سپس فرمود:ای علی!هر کس قیراطی از زکات مالش را نپردازد نه مؤمن است و نه مسلمان و ارزشی در پیشگاه خدا ندارد.

ای علی!تارک الزکات به هنگام مرگ تقاضای بازگشت به این دنیا(برای جبران گناه عظیم خود می کند اما پذیرفته نمی شود)و این همان است که خداوند در قرآن به آن اشاره فرموده:زمانی که مرگ یکی از آنها فرا رسد می گوید پروردگارا!مرا بازگردانید(اما پاسخ منفی می شنود)..." (1).

2-در حدیث دیگری از امام صادق آمده است:

ان اللّٰه عز و جل فرض للفقراء فی اموال الاغنیاء فریضة لا یحمدون الا بادائها و هی الزکاة بها حقنوا دماءهم و بها سموا مسلمین: "خداوند بزرگ برای فقیران در اموال اغنیا فریضه ای قرار داده که جز با اداء آن شایسته ستایش نیستند،و آن زکات است که به وسیله آن خون خود را حفظ می کنند و نام مسلمان بر آنها گذارده می شود" (2).

3-بالآخره در حدیث دیگری از امام صادق ع می خوانیم:

من منع قیراطا من الزکاة فلیمت ان شاء یهودیا او نصرانیا: "کسی که قیراطی از زکات را منع .

ص :219

کند یا باید یهودی از دنیا برود یا نصرانی" (1).

در زمینه اهمیت زکات در اسلام،و فلسفه آن،و همچنین تاریخ وجوب زکات در اسلام،و سایر خصوصیات مربوط به آن در جلد 8 از صفحه 6 به بعد(ذیل آیه 60 سوره توبه)مشروحا بحث کرده ایم.

***

ص :220

10-او در زمین کوه هایی قرار داد،و برکاتی در آن آفرید،و مواد غذایی مختلف آن را مقدر فرمود،اینها همه در چهار روز بود،درست به اندازه نیاز تقاضا کنندگان! 11-سپس اراده آفرینش آسمان فرمود در حالی که به صورت دود بود،به آن و به زمین دستور داد به وجود آئید و شکل گیرید،خواه از روی اطاعت و خواه اکراه!آنها گفتند:ما از روی طاعت می آئیم! 12-در این هنگام آنها را به صورت هفت آسمان در دو روز آفرید،و آنچه را می خواست در هر آسمانی مقدر فرمود،و آسمان پائین را با چراغهای(ستارگان)زینت بخشیدیم و(با شهابها)از استراق سمع شیاطین حفظ کردیم،این است تقدیر خداوند دانا.

خلقت و تدبیر و مالکیت و حکومت جهان از آن او است.

*** در آیه بعد به آفرینش کوه ها،و معادن و برکات زمین،و مواد غذایی پرداخته می فرماید:"او در زمین کوه هایی قرار داد و برکات و منافعی در آن آفرید،و مواد غذایی مختلف آن را مقدر فرمود،اینها همه در چهار روز بود"( وَ جَعَلَ فِیهٰا رَوٰاسِیَ مِنْ فَوْقِهٰا وَ بٰارَکَ فِیهٰا وَ قَدَّرَ فِیهٰا أَقْوٰاتَهٰا فِی أَرْبَعَةِ أَیّٰامٍ ).

"این مواد غذایی درست به اندازه نیاز نیازمندان و تقاضا کنندگان است" ( سَوٰاءً لِلسّٰائِلِینَ ) (1).

به این ترتیب خداوند نیازمندیهای همه نیازمندان را پیش بینی کرده، و برای همه آنها آنچه لازم بوده است آفریده،و هیچ کم و کاستی در آن وجود ندارد، همانگونه که در آیه 50 سوره طه می گوید: رَبُّنَا الَّذِی أَعْطیٰ کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدیٰ :

"پروردگار ما کسی است که به هر موجودی آنچه آفرینش او اقتضا داشت عطا کرد، و سپس او را در مسیرش هدایت نمود".

منظور از"سائلین"در اینجا ممکن است انسانها بوده باشند،یا اعم از انسانها و حیوانات و گیاهان(و اگر به صورت جمع عاقل ذکر شد به اصطلاح از باب"تغلیب"است).

مطابق این تفسیر نه تنها نیاز انسانها بلکه نیاز حیوانات و گیاهان را از

ص :223

آغاز در زمین پیش بینی کرده،و آنچه برای ادامه حیات آنها لازم بوده،آفریده است.

در اینجا سؤال مهمی مطرح است و آن اینکه:

چگونه در آیات فوق آفرینش زمین را در دو روز،و کوه ها و برکات و غذاها در چهار روز،و در دنباله این آیات،آفرینش آسمانها را نیز در دو روز ذکر کرده که مجموعا هشت روز می شود؟در حالی که در آیات فراوانی از قرآن مجید آفرینش آسمانها و زمین مجموعا در شش روز،یا به تعبیر دیگر در شش دوران،بیان شده است (1).

مفسران در پاسخ این سؤال دو راه را انتخاب کردند:

راه اول که مشهور و معروف است اینکه:آنجا که می گوید"اربعة ایام" (چهار روز)منظور تتمه چهار روز است،به این ترتیب در دو روز اول از این چهار روز زمین آفریده شد،و در دو روز بعد سایر خصوصیات زمین،به اضافه خلقت آسمانها در دو روز مجموعا شش روز(شش دوران)می شود.

نظیر این تعبیر در زبان عرب و تعبیرات فارسی نیز وجود دارد که فی المثل گفته می شود:از اینجا تا مکه ده روز طول می کشد،و تا مدینه پانزده روز،یعنی پنج روز فاصله مکه و مدینه است و ده روز فاصله اینجا تا مکه (2).

البته اگر آیات متعدد آفرینش در شش روز نبود چنین تفسیری پذیرفته نمی شد،ولی از آنجا که آیات قرآن یکدیگر را تفسیر می کنند،و قرینه یکدیگر می شوند،تفسیر بالا بخوبی قابل قبول است. . .

ص :224

راه دیگری که تعداد کمی از مفسران آن را انتخاب کرده اند این است که:

اربعة ایام(چهار روز)مربوط به آغاز خلقت نیست بلکه اشاره به فصول چهارگانه سال است که مبدء پیدایش ارزاق و پرورش مواد غذایی انسانها و حیوانات است (1).

ولی این تفسیر علاوه بر اینکه هماهنگی را در میان جمله های آیات فوق تامین نمی کند چرا که در مورد خلقت زمین و آسمان"یوم"به معنی دوران آغاز پیدایش است،طبق این تفسیر"یوم"در مورد خصوصیات زمین و مواد غذایی به معنی فصول سال می باشد که پیوسته تکرار می گردد.

بعلاوه نتیجه آن این است که از شش روز آفرینش تنها از دو روز مربوط به خلقت زمین،و دو روز مربوط به خلقت آسمانها،بحث شده،اما دو روز باقیمانده که مربوط به خلقت موجوداتی است که میان زمین و آسمان قرار دارند (ما بینهما)سخنی به میان نیامده است.

به هر حال تفسیر اول از جهاتی مناسبتر به نظر می رسد.

شاید نیاز به تذکر نداشته باشد که"روز"در آیات فوق هرگز به معنی روز معمولی نیست،چرا که قبل از آفرینش زمین و آسمان اصلا روز به این معنی وجود نداشت،بلکه منظور از آن دورانهای آفرینش است که گاه میلیونها یا میلیاردها سال به طول انجامیده.

توضیح این معنی را به طور کامل در جلد ششم(ذیل آیه 54 سوره اعراف) صفحه 200 به بعد آورده ایم.

در اینجا دو نکته دیگر باقی می ماند که باید به آن توجه کرد:

نخست اینکه منظور از"بارک فیها"چیست؟ظاهر این است که اشاره به معادن و منابع زیر زمینی و روی زمینی و درختان و نهرها و منابع آب است که .

ص :225

مایه برکت و استفاده همه موجودات زنده زمین می باشد.

در اینکه تعبیر به" فِی أَرْبَعَةِ أَیّٰامٍ "(در چهار روز)مربوط به آفرینش کدامیک از موضوعاتی است که در آیه ذکر شده بعضی از مفسران چنین تصور کرده اند که تنها به مساله"اقوات"(مواد غذایی)مربوط است،در حالی که چنین نیست،بلکه مربوط به هر سه قسمت مذکور در آیه است(آفرینش کوه ها، آفرینش منابع و برکات زمین،و آفرینش مواد غذایی)زیرا در غیر این صورت بعضی از این امور داخل در ایامی که در آیات فوق آمده است نخواهد بود و این با نظام آیات تناسب ندارد.

*** بعد از پایان سخنان مربوط به آفرینش زمین و مراحل تکاملی آن به بحث از آفرینش آسمانها پرداخته می فرماید:"سپس اراده آفرینش آسمان نمود در حالی که به صورت دود بودند،در این هنگام به آسمان و زمین فرمود:به وجود آئید و شکل گیرید،چه از روی طاعت و چه اکراه"( ثُمَّ اسْتَویٰ إِلَی السَّمٰاءِ وَ هِیَ دُخٰانٌ فَقٰالَ لَهٰا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیٰا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً ).

"آنها گفتند ما از روی طاعت و امتثال فرمان می آئیم"( قٰالَتٰا أَتَیْنٰا طٰائِعِینَ ).

*** "در این هنگام خداوند آنها را به صورت هفت آسمان در دو روز آفرید و کامل کرد"( فَقَضٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ فِی یَوْمَیْنِ ).

"و در هر آسمان آنچه را می خواست امر و فرمان داد"و موجودات و مخلوقات مختلف را در آنها آفرید و به آنها نظام بخشید( وَ أَوْحیٰ فِی کُلِّ سَمٰاءٍ أَمْرَهٰا ).

و آسمان پائین را با چراغهای ستارگان زینت بخشیدیم،و با شهابها از استراق سمع شیاطین حفظ کردیم"( وَ زَیَّنَّا السَّمٰاءَ الدُّنْیٰا بِمَصٰابِیحَ وَ حِفْظاً ).

ص :226

آری"این است تقدیر خداوند قادر و دانا"( ذٰلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ ).

***در این دو آیه نکات مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد:

1-تعبیر به"ثم"(سپس)معمولا برای تاخیر در زمان می آید،ولی گاه به معنی تاخیر در بیان می باشد.

اگر به معنی اول باشد مفهومش این است که آفرینش آسمانها بعد از خلقت زمین و آفرینش کوه ها و معادن و مواد غذایی صورت گرفته است،ولی اگر به معنی دوم باشد هیچ مانعی ندارد که آفرینش آسمانها قبلا صورت گرفته،و زمین بعد از آن،ولی به هنگام بیان کردن نخست از زمین و ارزاق و منابع آن که مورد توجه و نیاز انسانهاست شروع کرده،سپس به شرح آفرینش آسمان پرداخته است.

معنی دوم گذشته از اینکه با اکتشافات علمی هماهنگ تر است با آیات دیگر قرآن نیز موافقت دارد چرا که در سوره نازعات چنین می فرماید أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّمٰاءُ بَنٰاهٰا رَفَعَ سَمْکَهٰا فَسَوّٰاهٰا وَ أَغْطَشَ لَیْلَهٰا وَ أَخْرَجَ ضُحٰاهٰا وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذٰلِکَ دَحٰاهٰا أَخْرَجَ مِنْهٰا مٰاءَهٰا وَ مَرْعٰاهٰا وَ الْجِبٰالَ أَرْسٰاهٰا مَتٰاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعٰامِکُمْ :

"آیا زنده شدن شما بعد از مرگ مهمتر است،یا آفرینش آسمان؟خداوند آن را بیان کرد و برافراشت و منظم ساخت،شب آن را تاریک،و روز آن را آشکار ساخت،و زمین را بعد از آن گسترد،آبهای درونی آن و گیاهان و چراگاههای آن را خارج نمود،و کوه ها را بعد از آن پا بر جا ساخت،تا وسیله زندگی برای شما و چهارپایانتان فراهم گردد"(نازعات 27-33).

این آیات به خوبی روشن می سازد که گسترش زمین و جوشیدن چشمه ها و پیدایش درختان و مواد غذایی،همه بعد از آفرینش آسمانها صورت گرفته است، در حالی که اگر"ثم"را به تاخیر زمانی تفسیر کنیم باید بگوئیم همه اینها قبل از آفرینش آسمان صورت گرفته،و از آنجا که کلمه بعد ذلک به روشنی همه اینها

ص :227

را بعد از آن می شمرد،تفسیر ثم به تاخیر بیانی روشن به نظر می رسد (1).

2-"استوی"از ماده"استواء"در اصل به معنی اعتدال یا مساوات دو چیز با یکدیگر است،ولی به طوری که بعضی از ارباب لغت و مفسران گفته اند این ماده هنگامی که با"علی"متعدی شود به معنی"استیلاء و سلطه بر چیزی"است،مانند اَلرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَویٰ "خداوند بر عرش استیلا دارد"(طه-5).

و هنگامی که با"الی"متعدی شود به معنی"قصد"می آید،مانند آیه مورد بحث که می فرماید: ثُمَّ اسْتَویٰ إِلَی السَّمٰاءِ :"سپس اراده آفرینش آسمان کرد".

3-جمله"هی دخان":"آسمانها در آغاز به صورت دود بود"نشان می دهد که آغاز آفرینش آسمانها از توده گازهای گسترده و عظیمی بوده است،و این با آخرین تحقیقات علمی در مورد آغاز آفرینش کاملا هماهنگ است.

هم اکنون نیز بسیاری از ستارگان آسمان به صورت توده فشرده ای از گازها و دخان هستند.

4-جمله" فَقٰالَ لَهٰا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیٰا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً ":"خداوند به آسمان و زمین فرمود به شکل خود در آیید از روی اطاعت یا اکراه"به این معنی نیست که واقعا سخنی با لفظ گفته شده باشد،بلکه گفته خداوند همان فرمان تکوینی، و اراده او بر امر آفرینش است،و تعبیر به" طَوْعاً أَوْ کَرْهاً "اشاره به این است که اراده قطعی خداوند به شکل گرفتن آسمانها و زمین تعلق یافته بود و در هر صورت می بایست آن مواد به چنین صورت مطلوبی در آینده بخواهند یا نخواهند.

5-جمله"اتینا طائعین":ما از روی اطاعت شکل نهایی به خود گرفتیم اشاره به این است که مواد تشکیل دهنده آسمان و زمین از نظر تکوین و آفرینش .

ص :228

کاملا تسلیم اراده و فرمان خدا بود،اشکال لازم را به خود پذیرفت،و هیچگونه مقاومتی در برابر این فرمان الهی از خود نشان نداد.

به هر حال روشن است که آن"امر"و این"امتثال"جنبه تکلیفی و تشریعی نداشته،بلکه صرفا از نظر تکوین صورت گرفته است.

6-جمله" فَقَضٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ فِی یَوْمَیْنِ ":"آنها را به صورت هفت آسمان در دو روز آفرید"اشاره به وجود دو دوران در آفرینش آسمانها است که هر دورانی از آن میلیونها یا میلیاردها سال به طول انجامیده،و هر دوران به نوبه خود به ادوار دیگری تقسیم می شود،این دو دوران ممکن است دوران تبدیل گازهای فشرده به مایع و مواد مذاب،و دوران تبدیل مواد مذاب به جامد بوده باشد.

قبلا نیز گفته ایم:استعمال"یوم"و معادل آن در فارسی(واژه روز)و در لغات دیگر به معنی"دوران"بسیار رائج و متداول است،و حتی در کلمات روزمره ما فراوان دیده می شود،فی المثل می گوئیم انسان در زندگی یک روز گرفتار ناکامی می شود و روز دیگر پیروز می گردد،اشاره به ترکیب زندگی از دورانهای مختلف شکست و پیروزی است.

شرح مبسوطی در این زمینه در جلد 6 صفحه 200(ذیل آیه 54 سوره اعراف)ذکر شده است.

7-عدد"سبع"(هفت)ممکن است در اینجا"عدد تکثیر"باشد یعنی آسمانهای فراوان و کرات بیشماری آفریدیم،و نیز ممکن است"عدد تعداد"باشد، یعنی عدد آسمانها درست هفت است،با این قید که تمام آنچه از کواکب و ستارگان ثوابت و سیارات را می بینیم طبق گواهی جمله بعد در این آیه جزء آسمان اول است،به این ترتیب عالم آفرینش از هفت مجموعه بزرگ تشکیل یافته که تنها یک مجموعه آن در برابر دیدگان انسانها قرار گرفته،دستگاههای علمی

ص :229

و تحقیقاتی انسان به ما وراء این منطقه یعنی غیر از آسمان اول نفوذ نکرده است.

اما شش عالم دیگر چگونه است؟و از چه تشکیل یافته؟جز خدا نمی داند.

این تفسیر صحیحتر به نظر می رسد(شرح بیشتر این موضوع را در جلد اول،در تفسیر آیه 29 بقره،تحت عنوان"آسمانهای هفتگانه"مطالعه فرمائید (چاپ جدید صفحه 165).

8-جمله" وَ أَوْحیٰ فِی کُلِّ سَمٰاءٍ أَمْرَهٰا ":"در هر آسمانی فرمان خود را وحی کرد و نظام لازم را به آنها بخشید"اشاره به این است که تنها با آفرینش آسمانها مساله تمام نشد،بلکه در هر کدام آنها موجودات و مخلوقات و نظام و تدبیر خاصی مقرر فرمود که هر یک به تنهایی نشانه ای از عظمت و علم و قدرت او است.

9-جمله" وَ زَیَّنَّا السَّمٰاءَ الدُّنْیٰا بِمَصٰابِیحَ وَ حِفْظاً ":"آسمان پائین را به چراغهای روشن ستارگان زینت بخشیدیم و در آن شهابهایی که پهنه آسمان را از شیاطین حفظ می کنند آفریدیم"دلیل بر این است که همه ستارگان زینت بخش آسمان اول می باشند و در نظر انسانها همانند چراغهایی هستند که از سقف این آسمان نیلگون آویزان شده است،و نه تنها زینت آسمانند و با تلالا خاص و چشمک زدنهای پر معنی و پی در پی قلب عاشقان اسرار آفرینش را به سوی خود جذب می کنند، و ترانه توحید سر می دهند،بلکه در شبهای تاریک برای گمشدگان بیابانها چراغهایی هستند که هم با روشنایی خود راهنمایی می کنند،و هم سمت و جهت حرکت را معین می سازند.

"شهب"که در حس ما به صورت ستارگان سریع السیری در آسمان ظاهر می شوند تیرهایی هستند که بر قلب شیاطین می نشینند،و پهنه آسمان را از نفوذ آنها حفظ می کنند(شرح این موضوع را در جلد 11 صفحه 40 به بعد،ذیل آیه 17 سوره حجر،و شرح تکمیلی آن را در جلد 19 ذیل آیه 7 سوره صافات

ص :230

مطالعه فرمائید).

10-جمله" ذٰلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ ":"این آفرینش و اندازه گیری خداوند قادر دانا است"در حقیقت مکملی است برای 9 جمله قبل و مجموعا "عشره کامله ای"را تشکیل می دهد و می گوید:تمام آنچه در آسمان و زمین از آغاز آفرینش سپس دوران شکل گیری و نظم دقیق رخ داده،همه برنامه حساب شده ای داشته که از ناحیه آن مبدء بی پایان علم و قدرت تنظیم گردیده،و اندیشه و تفکر در هر کدام راهی به سوی آن مبدء بزرگ می گشاید.

***

ص :231

شما بیاید و به زندگی ننگین شما خاتمه دهد (1).

در آغاز این سوره خواندیم بعضی از سران مشرکان مکه مانند"ولید بن مغیره"(و به روایتی عتبة بن ربیعه)برای تحقیق پیرامون قرآن و دعوت پیامبر ص خدمتش آمدند و سؤالاتی کردند و پیامبر ص در ضمن پاسخ آیات آغاز این سوره را برای آنها تلاوت کرد،هنگامی که به آیات فوق رسید و آنان را به صاعقه ای همچون صاعقه عاد و ثمود تهدید نمود چنان تکان خوردند و در وحشت فرو رفتند که دیگر قادر به ادامه سخن نبودند،برخاستند به سوی گروه خود بازگشتند، و تاثر شدید خود را از این کلمات اضطراب انگیز بیان کردند.

"صاعقه"به گفته"راغب"در"مفردات"صدای مهیبی است که در جو ایجاد می شود و آتش یا مرگ یا عذاب همراه دارد(و به همین جهت است که گاهی صاعقه را به مرگ،و گاه به آتش اطلاق می کنند).

"صاعقه"طبق تحقیقات دانشمندان امروز جرقه عظیم الکتریسته است که در میان قطعه ابری که بار مثبت دارد با زمین که بار منفی دارد ایجاد می شود و معمولا به نوک کوه ها،درختان و هر شیء مرتفع و در بیابانهای مسطح به انسانها و چارپایان می خورد،حرارت آن به قدری زیاد است که هر چیزی در میان آن قرار گیرد تبدیل به خاکستر می شود،و صدای مهیب و زمین لرزه شدیدی را در همان نقطه به همراه دارد، و می دانیم خداوند گروهی از اقوام سرکش پیشین را به وسیله آن مجازات کرد،و عجیب اینکه با تمام پیشرفتهای علمی که نصیب بشر شده هیچ وسیله ای برای دفع آن وجود ندارد و انسان از مبارزه با آن عاجز است.

اما چرا از میان همه اقوام در اینجا انگشت روی قوم عاد و ثمود گذاشته شده است؟ .

ص :234

این به خاطر آن است که عرب از وضع آنها آگاهی داشته،و آثار ویرانه های شهرهای آنها را با چشم خود دیده بودند،بعلاوه به حکم آنکه یک قوم بیابان گرد بودند از خطرات صاعقه به خوبی آگاهی داشتند.

*** سپس می افزاید:"به خاطر بیاورید هنگامی را که پیامبران الهی از هر سو، از پیش رو و پشت سر،به سراغشان آمدند و آنها را به پرستش خدای یگانه دعوت کردند" ( إِذْ جٰاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاّٰ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللّٰهَ ).

تعبیر" مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ "ممکن است اشاره به همان باشد که در بالا گفتیم یعنی پیامبران الهی از تمام وسائل هدایت و تبلیغ استفاده کردند، و از هر دری ممکن بود وارد شدند تا در دل این سیاه دلان نفوذ کنند.

و نیز ممکن است اشاره به پیامبرانی باشد که در زمانهای مختلف در میان این اقوام آمدند و ندای توحید سر دادند.

اما ببینیم آنها در برابر تلاش عظیم و گسترده این رسولان الهی چه پاسخی گفتند؟! می فرماید:"آنها گفتند:اگر پروردگار ما می خواست فرشتگانی نازل می کرد تا دعوت او را به ما ابلاغ کنند نه انسانهایی همانند خود ما"( قٰالُوا لَوْ شٰاءَ رَبُّنٰا لَأَنْزَلَ مَلاٰئِکَةً ).

اکنون که چنین است"ما به طور مسلم به آنچه شما به آن فرستاده شده اید کافریم،و اصلا اینها را از سوی خداوند نمی دانیم"( فَإِنّٰا بِمٰا أُرْسِلْتُمْ بِهِ کٰافِرُونَ ) مفهوم این سخن آن نیست که شما رسولان خدائید و ما به رسالت شما ایمان نمی آوریم،بلکه منظور این است شما اصلا رسالتی ندارید فقط ادعایی بی اساس می کنید و به همین دلیل ما تسلیم سخنان شما نخواهیم شد(بنا بر این منظور از جمله"ما ارسلتم به"یا استهزاء و سخریه است و یا مقصود این است که طبق ادعای

ص :235

شما چنین رسالتی دارید).

این همان بهانه ای است که قرآن کرارا از منکران دعوت انبیا نقل می کند که انتظار داشتند پیامبر الهی همیشه فرشته ای باشد،گویی بشر هرگز شایستگی این مقام را ندارد،چنان که در آیه 7 سوره فرقان نیز آمده است، وَ قٰالُوا مٰا لِهٰذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعٰامَ وَ یَمْشِی فِی الْأَسْوٰاقِ لَوْ لاٰ أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ فَیَکُونَ مَعَهُ نَذِیراً :"آنها گفتند:چرا این پیامبر غذا می خورد،و در بازارها راه می رود؟ چرا لا اقل فرشته ای بر او نازل نشده تا همراه وی مردم را انذار کند"؟! بی خبر از آنکه رهبر انسان باید از نوع انسان باشد،تا به دردها و نیازها و مشکلات و مسائل مختلف زندگی او آشنایی داشته باشد،تا بتواند قدوه و اسوه او گردد،لذا قرآن در آیه 8 سوره انعام تصریح می کند که"اگر او را فرشته قرار می دادیم حتما وی را به صورت انسانی در می آوریم"!( وَ لَوْ جَعَلْنٰاهُ مَلَکاً لَجَعَلْنٰاهُ رَجُلاً ).

*** در آیات بعد چنان که روش قرآن است بعد از ذکر اجمال به تفصیل در باره عاد و ثمود پرداخته،می گوید"اما قوم عاد در زمین بدون حق تکبر کردند.

(و هر کبری ناحق است)تا آنجا که گفتند:چه کسی از ما نیرومندتر است"؟! ( فَأَمّٰا عٰادٌ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ قٰالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنّٰا قُوَّةً ).

می دانیم آنها جمعیتی بودند که در سرزمین"احقاف"در ناحیه"حضرموت" در جنوب"جزیره عربستان"زندگی داشتند،و از نظر قدرت جسمانی،و تمکن مالی،و تمدن مادی کم نظیر بودند،قصرهای زیبا و قلعه های محکم می ساختند، مخصوصا بر مکانهای مرتفع بناهایی که نشانه قدرت و وسیله خودنمایی بود بر پا می کردند،مردمانی خشن و جنگجو بودند،و این قدرت ظاهری آنها را سخت مغرور کرده بود چنان که خود را جمعیتی شکست ناپذیر و برتر از همه می پنداشتند،

ص :236

و به همین دلیل در برابر خدا و پیامبرشان"هود"به طغیان و سرکشی و تکذیب و انکار برخاستند.

اما قرآن در پاسخ این ادعا می گوید:"آیا آنها نمی دانستند خداوندی که آنان را آفریده از آنها قویتر است"؟!( أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللّٰهَ الَّذِی خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً ).

نه تنها خالق آنها که خالق تمام آسمانها و زمین است،اصلا این دو قدرت قابل مقایسه نیست،قدرت ناچیز وابسته فانی کجا،و قدرت بی انتهای جاودانی و ذاتی حق کجا؟و خاک را با آفریننده افلاک چه نسبت؟ما للتراب و رب الارباب؟ (1).

در پایان آیه می افزاید:"آنها بر اثر این پندار بی اساس پیوسته آیات ما را انکار می کردند"( وَ کٰانُوا بِآیٰاتِنٰا یَجْحَدُونَ ).

*** آری انسان بی مایه و کم ظرفیت هنگامی که مختصر قدرتی در خود احساس کند سر به طغیان بر می دارد،و حتی گاه از بیخردی به مبارزه با قدرت خدا برمی خیزد،و خداوند بزرگ چقدر ساده و آسان با یک اشاره عوامل حیاتشان را به عامل مرگشان تبدیل می کند،چنان که در همین ماجرای عاد در آیه بعد اضافه می کند:"سرانجام تند بادی شدید و پر صدا و هول انگیز و سرد و سخت، در روزهایی شوم و پرغبار،بر آنها فرستادیم،تا عذاب خوار کننده را در زندگی دنیا به آنها بچشانیم"( فَأَرْسَلْنٰا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی أَیّٰامٍ نَحِسٰاتٍ لِنُذِیقَهُمْ عَذٰابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا ).

این تند باد عجیب چنان که در آیات دیگر قرآن آمده چنان آنها را از زمین .

ص :237

بلند می کرد و زمین می کوبید،همچون تنه های درخت خرما که از ریشه کنده شده باشد (1).

این تند باد هفت شب و هشت روز می وزید،و تمام زندگی این قوم جبار خود خواه مغرور را در هم می کوبید،و جز ویرانه ای از آن قصرهای پرشکوه و زندگی مرفه و اموال سرشار باقی نماند.

در پایان آیه می گوید:تازه این عذاب دنیا است،"و عذاب آخرت از آن هم خوار کننده تر است"( وَ لَعَذٰابُ الْآخِرَةِ أَخْزیٰ ).

به گونه ای که تمام این مجازاتهای دردناک در مقابل آن جرقه ای است در برابر دریای آتش! و از همه سختتر اینکه"هیچکس به یاری آنها نمی شتابد،و از هیچ سو یاری نمی شوند"( وَ هُمْ لاٰ یُنْصَرُونَ ).

آری آنها یک عمر تلاش کردند که خود را بزرگ نشان دهند،خداوند هم به هنگام عذاب مجازاتی خوار کننده در این دنیا و جهان دیگر برای آنان قائل شده است،تا بینی این متکبران مغرور را بر خاک بمالد.

"صرصر"(بر وزن دفتر)در اصل از ماده"صر"(بر وزن شر)به معنی محکم بستن است،و به همین جهت کیسه ای را که در آن پول می گذاردند و در آن را محکم می بستند"صره"(بر وزن طره)می نامیدند،سپس به بادهای بسیار سرد یا پر سر و صدا،و یا مسموم و کشنده،اطلاق شده است،و شاید تند باد عجیبی که قوم عاد را در هم کوبید دارای همه این صفات سه گانه بوده است.

"ایام نحسات"به معنی روزهای نحس و شوم است،و بعضی آن را به معنی روزهای پر گرد و غبار،یا روزهای بسیار سرد دانسته اند،جمع این سه معنی نیز در آیات مورد بحث ممکن است. .

ص :238

امیر مؤمنان علی ع به عنوان یک درس بیدار کننده اخلاقی در یکی از خطبه های نهج البلاغه انگشت روی همین داستان قوم عاد گذارده چنین می فرماید:

و اتعظوا فیها بالذین قالوا:من اشد منا قوة؟حملوا الی قبورهم،فلا یدعون رکبانا،و انزلوا الاجداث فلا یدعون ضیفانا،و جعل لهم من الصفیح اجنان، و من التراب اکفان،و من الرفات جیران:

"در این دنیا از کسانی پند گیرید که می گفتند:چه کسی از ما نیرومندتر است؟اما همانها را به سوی قبرهایشان حمل کردند،در حالی که اختیاری از خود نداشتند،و درون قبرها وارد شدند،در حالی که میهمان ناخوانده ای بودند، در دل سنگها خانه های قبر برای آنان ساخته شد،و از خاک کفنها،و از استخوانهای پوسیده همسایگان"! (1).

***

آیات بیان کردیم(این جرقه بزرگ از مبادله الکتریسته میان ابر و زمین حاصل می شود).

بنا بر این اگر"صاعقه"به معنی اول باشد هیچ منافاتی با تند باد ندارد.

راغب در مفردات می گوید:بعضی گفته اند که"صاعقه"سه گونه است:

صاعقه به معنی مرگ،و به معنی عذاب،و به معنی آتش،مخصوصا در آیه " أَنْذَرْتُکُمْ صٰاعِقَةً مِثْلَ صٰاعِقَةِ عٰادٍ وَ ثَمُودَ "به معنی عذاب تفسیر شده است، سپس"راغب"می افزاید:همه اینها در یک معنی جمع می شود:"صاعقه صدای شدیدی است که از جو برمی خیزد که گاه تنها در آن آتش است،و گاه عذاب دیگر،و گاه مرگ،صاعقه یک چیز است و اینها اثرات آن است (1).

این احتمال نیز وجود دارد که قوم عاد گرفتار دو گونه عذاب شدند،نخست تند بادی کوبنده که همه چیز آنها را در یک مدت طولانی در هم می کوبید بر دیار آنها مسلط شد،سپس صاعقه آتشین مرگبار به فرمان خدا آنها را فرو گرفت.

ولی پاسخ اول با در نظر گرفتن آیات دیگر قرآن که از مجازات قوم عاد سخن می گوید مناسبتر است (2).

***

روزهای پر گرد و غبار تفسیر کرده اند.

و قوم عاد گرفتار چنین تند بادی شدند،به گونه ای که یکدیگر را با چشم نمی دیدند،چنان که از آیه 24 سوره"احقاف"نیز استفاده می شود،می فرماید:

هنگامی که تند باد به سوی آنها حرکت کرد آن چنان تاریک و پر غبار بود که آنها گمان کردند ابری پر باران به سوی آنها می آید،ولی به آنها گفته شد این همان عذابی است که در باره آن عجله داشتید،این تند بادی است که در آن عذاب دردناکی نهفته است.

به خواست خداوند در باره"ایام سعد و نحس"بحث مشروحتری در ذیل آیه 19 سوره قمر خواهد آمد.

***

ص :241

و شام)زندگی داشتند،خداوند زمینهایی آباد و خرم و سرسبز و باغهایی پر نعمت به آنها داده بود،در کشاورزی ابتکار و قدرت فراوان به خرج می دادند،عمرهایی طولانی،اندامهایی قوی و نیرومند داشتند،در ساختن بناهای محکم و پیشرفته چنان ماهر بودند که قرآن در آیه 82 سوره حجر می گوید: در دل کوه ها خانه های امن و امان می ساختند.

پیامبر بزرگشان با منطق نیرومند و توام با محبت فراوان،و همراه با معجزه الهی،به سراغ آنان آمد،اما این قوم مغرور و از خود راضی نه تنها دعوت او را نپذیرفتند بلکه برای او و یاران اندکش،ناراحتیهای فراوان به وجود آوردند نتیجه آن این شد که خداوند این مغروران را به عذابی سخت و خوار کننده گرفتار ساخت.

در سوره اعراف آیه 78 می خوانیم زمین لرزه ای شدید آنها را فرو گرفت، و صبحگاهان جسمهای بیجانشان در خانه هاشان باقی مانده بود" فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دٰارِهِمْ جٰاثِمِینَ ".

و در سوره حاقه آیه 5 آمده است که"قوم ثمود به وسیله یک عامل ویرانگر نابود شدند"" فَأَمّٰا ثَمُودُ فَأُهْلِکُوا بِالطّٰاغِیَةِ ".

و در سوره هود آیه 67 می خوانیم که"قوم ستمگر ثمود به وسیله صیحه آسمانی از میان رفتند،در خانه هاشان به رو افتادند و مردند"" وَ أَخَذَ الَّذِینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دِیٰارِهِمْ جٰاثِمِینَ ".

اما در آیات مورد بحث چنان که دیدیم تعبیر به"صاعقه"شده است.

ممکن است در ابتدا تصور شود که میان این تعبیرات منافاتی وجود دارد، ولی کمی دقت نشان می دهد که چهار تعبیر فوق (1)به یک حقیقت بازگشت می کند:

زیرا"صاعقه"چنان که قبلا هم اشاره کردیم هم دارای صدای وحشتناکی است .

ص :243

که از آن می توان به"صیحه"آسمانی تعبیر کرد،و نیز آتش سوزانی همراه دارد،و هم بر نقطه ای که فرود می آید تولید لرزه شدید می کند،و هم یک وسیله ویرانگر است.

در حقیقت بلاغت قرآن ایجاب می کند که ابعاد مختلف یک عذاب را با تعبیرات گوناگون در آیات مختلف بیان کند تا در نفوس انسانها تاثیر عمیقتری بخشد، در واقع آنها با عوامل مختلف مرگ آور در یک حادثه روبرو شدند که هر کدام به تنهایی برای نابودیشان کافی بود"صیحه ای مرگبار""زمین لرزه ای کشنده" "آتشی سوزان"و بالآخره"صاعقه ای وحشتناک".

*** ولی از آنجا که گروهی هر چند اندک به صالح ایمان آورده بودند و ممکن است کسانی سؤال کنند:پس سرنوشت آنها در میان موج وحشتناک صاعقه چه شد؟آیا آنها نیز به آتش دیگران سوختند؟قرآن در آیه بعد می افزاید:"کسانی را که ایمان آوردند و تقوی پیشه داشتند نجات بخشیدیم"( وَ نَجَّیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَ کٰانُوا یَتَّقُونَ ).

این گروه را ایمان و تقوایشان نجات داد،و آن گروه طاغی را کفر و اعمال سوئشان گرفتار عذاب الهی ساخت،و هر کدام می توانند الگویی برای گروهی از این امت باشند.

بعضی از مفسران گفته اند:از میان آن همه جمعیت تنها یکصد و ده نفر!به صالح ایمان آوردند،و خداوند آن گروه اندک را حفظ کرد و به موقع نجات داد.

***

و رسانیدن به مقصود است.

در آیات مورد بحث هر دو یک جا جمع شده است نخست می گوید:"ما قوم ثمود را هدایت کردیم"این هدایت همان هدایت تشریعی و ارائه طریق است،سپس می افزاید:"آنها نابینایی را بر هدایت ترجیح دادند"این همان هدایت تکوینی و ایصال به مقصود است.

به این ترتیب هدایت به معنی اول که وظیفه مسلم انبیای الهی است حاصل شد،اما هدایت به معنی دوم که به اراده و اختیار هر انسانی بستگی دارد از سوی این قوم مغرور و خود خواه حاصل منتفی شد،چرا که آنها گمراهی را بر هدایت ترجیح دادند" فَاسْتَحَبُّوا الْعَمیٰ عَلَی الْهُدیٰ ".

این خود دلیل روشن و بارزی است بر مساله"آزادی اراده انسان"و عدم اجبار او در اعمالش،و عجب اینکه با این صراحت و روشنی آیات باز بعضی از مفسران همچون"فخر رازی"به خاطر پیشداوریهایی که در مورد ترجیح مکتب جبر داشته اند در اینجا اصرار و پافشاری بر انکار دلالت آیه کرده اند و سخنانی گفته اند که از شان یک محقق دور است (1).

*** .

ص :245

"زمانی که به آن می رسند گوشها و چشمها و پوستهای تنشان به اعمال آنها گواهی می دهد"!( حَتّٰی إِذٰا مٰا جٰاؤُهٰا شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصٰارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِمٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ ) (1).

چه شاهدان عجیبی؟که عضو پیکر خود انسانند،و شهادتشان به هیچوجه قابل انکار نیست،چرا که در همه صحنه ها حاضر و ناظر بوده،و به فرمان الهی به سخن آمده اند! آیا شهادت اعضا از این طریق است که خدا درک و شعور و قدرت سخن در آنها می آفریند؟ یا همانند درختی است که خدا در میان آن برای موسی ایجاد صوت کرد؟ و یا آثار گناهان که در طول عمر در آنها نقش بسته در آنجا که"یوم البروز" و روز آشکار شدن اسرار نهانی برملا می شود؟در تعبیرات معمولی نیز گاهی از اینگونه آثار تعبیر به نطق یا اخبار می شود،و می گوئیم"رنگ رخساره خبر می دهد از سر درون"! همه این تفسیرها قابل قبول است،و در لابلای سخنان مفسران کم و بیش آمده.

البته هیچ مانعی ندارد که خداوند درک و شعوری در آنها ایجاد کند و از روی علم و آگاهی در آن محضر بزرگ شهادت دهند،شاید ظاهر آیات در بدو نظر نیز همین باشد،در مورد تسبیح و حمد و سجده ذرات جهان در پیشگاه خدا نیز جمعی را عقیده همین است. .

ص :248

ولی معنی اخیر نیز چندان بعید به نظر نمی رسد،چرا که می دانیم هیچ موجودی در این عالم از بین نمی رود،و آثار گفتار و اعمال ما در اعضا و جوارح ما باقی می ماند،و اتفاقا این"شهادت تکوینی"گویاترین شهادت غیر قابل انکار است، همانگونه که زردی و رنگ پریدگی گواهی غیر قابل انکاری بر ترس،و سرخی صورت گواهی بر خشم،یا شرم می دهد،و اطلاق نطق بر این معنی کاملا قابل قبول است.

اما احتمال دوم که خداوند در آنها نطقی بیافریند بی آنکه درکی داشته باشند و یا اثر تکوینی را نشان دهند بعید به نظر می رسد،چون در این صورت نه مصداق گواهی تشریعی است،و نه گواهی تکوینی،نه عقل و شعوری در آن است و نه اثر طبیعی عمل،و در محضر دادگاه بزرگ الهی ارزش شهادت را نخواهد داشت.

قابل توجه اینکه جمله حَتّٰی إِذٰا مٰا جٰاؤُهٰا نشان می دهد که شهادت و گواهی اعضای پیکر انسان در دادگاه دوزخ است،آیا مفهوم این سخن این است که در دوزخ چنین گواهی صورت می گیرد در حالی که دوزخ پایان کار است؟و یا اینکه دادگاه آنها در کنار جهنم بر پا می شود؟احتمال دوم نزدیکتر به نظر می رسد.

از سوی دیگر:منظور از"جلود":"پوستها"(به صیغه جمع)چیست؟ ظاهر این است که منظور پوستهای قسمتهای مختلف تن است،پوست دست و پا و صورت و غیر آن،و اگر در بعضی از روایات تفسیر به"فروج"شده است، در حقیقت از قبیل بیان مصداق است،نه منحصر بودن مفهوم جلود در آن.

از سوی سوم این سؤال مطرح می شود که چرا از میان اعضای بدن تنها چشم و گوش و پوستها گواهان آن دادگاهند؟آیا گواهان منحصر به اینهاست؟یا اعضا دیگر نیز گواهی می دهند؟ آنچه از آیات دیگر قرآن استفاده می شود این است که علاوه بر اینها گواهان دیگری نیز از اعضای بدن وجود دارد،در آیه 65 سوره یس می خوانیم:

ص :249

وَ تُکَلِّمُنٰا أَیْدِیهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِمٰا کٰانُوا یَکْسِبُونَ "دستهای آنها با ما سخن می گویند،و پاهای آنها به اعمالشان گواهی می دهند".

در آیه 24 سوره نور سخن از شهادت"زبان"و"دست و پا"به میان آمده: یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ .

بنا بر این به نظر می رسد که اعضای دیگر نیز هر کدام به نوبه خود گواهی دهند،اما چون بیشترین اعمال انسان به کمک چشم و گوش انجام می گیرد و پوستهای تن نخستین اعضایی هستند که با اعمال تماس دارند گواهان صف مقدمند.

*** به هر حال آن روز،روز رسوایی بزرگ است،روزی است که تمام وجود انسان به سخن در می آید،تمامی اسرار او را فاش می کنند،که تمام گنهکاران را در وحشت عمیقی فرو می برد،اینجاست که"رو به پوستهای تن خود کرده، فریاد می زنند:چرا شما بر ضد ما گواهی دادید"؟!( وَ قٰالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنٰا ).

ما که سالیان دراز شما را نوازش دادیم،از سرما و گرما حفظ کردیم، شستشو و نظافت و پذیرایی نمودیم،شما چرا اینچنین؟! "آنها در پاسخ می گویند:همان خدایی که هر موجودی را به نطق در آورده،ما را به سخن در آورده است"( قٰالُوا أَنْطَقَنَا اللّٰهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ ).

خداوند ماموریت افشاگری را در این روز و این دادگاه بزرگ بر عهده ما گذارده،و ما چاره ای جز اطاعت فرمان او نداریم،آری همان کس که قدرت نطق را در موجودات ناطق دیگر آفریده در ما نیز این توانایی را قرار داده است (1).

ص :250

جالب اینکه آنها تنها از پوست تنشان این سؤال را می کنند نه از سایر گواهان،مانند چشم و گوش.

ممکن است به خاطر این باشد که گواهی پوست از همه عجیبتر و شگفت انگیزتر،و از همه گسترده تر و وسیع تر است،همان پوستی که خود باید قبل از همه اعضاء طعم عذاب الهی را بچشد به چنین گواهی برمی خیزد،و این راستی حیرت آور است.

سپس ادامه می دهند:"او کسی است که شما را در آغاز آفرید،و بازگشت همه شما نیز به سوی او است"( وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ ).

*** و باز می افزایند:"شما اگر گناهانتان را مخفی می کردید نه از این جهت بود که از شهادت گوش و چشمها و پوستهایتان بر ضد خودتان بیم داشتید،شما اصلا باور نمی کردید روزی اینها به سخن در آیند و بر ضد شما گواهی دهند"( وَ مٰا کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لاٰ أَبْصٰارُکُمْ وَ لاٰ جُلُودُکُمْ ).

"بلکه مخفی کاری شما به خاطر این بود که گمان می کردید خداوند بسیاری از اعمالی را که انجام می دهید نمی داند"( وَ لٰکِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللّٰهَ لاٰ یَعْلَمُ کَثِیراً مِمّٰا تَعْمَلُونَ ).

غافل از اینکه هم خداوند در همه جا شاهد و ناظر بر اعمال شماست،و از اسرار درون و برون شما آگاه است،و هم ماموران مراقبت او همه جا با شما هستند،آیا هرگز می توانید پنهان از چشم و گوش و حتی پوست تنتان عملی انجام دهید؟!

ص :251

آری شما چنان در قبضه قدرت او و مراقبان مخفی و آشکارش قرار دارید که حتی ابزارهای گناه شما گواهانی هستند بر ضد شما! جمعی از مفسران شان نزولی برای این آیه نقل کرده اند که"سه نفر از کفار قریش و طایفه بنی ثقیف که جمجمه هایی کوچک و شکمی بزرگ داشتند در کنار خانه کعبه اجتماع کرده بودند،یکی از آنها به دیگران گفت:آیا شما فکر می کنید خداوند سخنان ما را می شنود؟! دیگری افزود:آهسته!اگر بلند بگوئیم می شنود و اگر آهسته تکلم کنیم نمی شود.

دیگری اضافه کرد:من فکر می کنم اگر صدای بلند را بشنود حتما صدای آهسته را هم می شنود! اینجا بود که آیه فوق نازل شد (1).

*** به هر حال در آیه بعد می افزاید:"این گمان بدی بود که در باره پروردگارتان داشتید،و همان موجب هلاکت شما گردید،و سرانجام از زیانکاران شدید" ( وَ ذٰلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْدٰاکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخٰاسِرِینَ ) (2)(3).

آیا این گفتگوها سخن خداوند است،یعنی گفتگوی اعضا و جوارح تا جمله " أَنْطَقَنَا اللّٰهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ "تمام می شود،سپس سخن خداوند در زمینه . . .

ص :252

انحراف و بدبختی و گمانهای زشت آنها آغاز می گردد؟ یا اینکه اینها ادامه سخنان پوستهای اعضای تن انسان است.

معنی دوم مناسبتر به نظر می رسد،و تعبیرات آیه با آن سازگارتر است، هر چند اعضای تن نیز این سخنان را به فرمان خدا و تعلیم او می گویند و نتیجه همه تقریبا یک چیز است.

***

در حدیث دیگری از امام صادق از پیامبر اسلام ص آمده است:"آخرین کسی را که دستور داده می شود به سوی دوزخ ببرند ناگهان به اطراف خود نگاه می کند، خداوند بزرگ دستور می دهد او را برگردانید،او را بر می گردانند،خطاب می کند:

چرا به اطراف خود نگاه کردی؟و در انتظار چه فرمانی بودی؟عرض می کند:

پروردگارا!من در باره تو اینچنین گمان نمی کردم،می فرماید:چه گمان می کردی؟ عرض می کند:گمانم این بود که گناهان مرا می بخشی و مرا در بهشت خود جای می دهی!خداوند می فرماید:

یا ملائکتی!لا،و عزتی و جلالی و آلایی و علوی و ارتفاع مکانی،ما ظن بی عبدی هذا ساعة من خیر قط،و لو ظن بی ساعة من خیر ما ودعته بالنار،اجیزوا له کذبه و ادخلوه الجنة!: "ای فرشتگان من! به عزت و جلال و نعمتها و مقام والایم سوگند،این بنده ام هرگز گمان خیر در باره من نبرده،و اگر ساعتی گمان خیر برده بود من او را به جهنم نمی فرستادم، گرچه او دروغ می گوید ولی با اینحال اظهار حسن ظن او را بپذیرید،و او را به بهشت برید،سپس پیامبر ص فرمود:هیچ بنده ای نیست که نسبت به خداوند متعال گمان خیر ببرد مگر اینکه خدا نزد گمان وی خواهد بود،و این همان است که می فرماید:( وَ ذٰلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ ...) (1).

***

ولی بارها گفته ایم الفاظ در آنجا مفهوم عمیقتری به خود می گیرد که گاه تصور مفاهیم آنها برای ما زندانیان دنیا مشکل،و گاهی غیر ممکن است،ولی هر گاه اشاراتی را که در آیات قرآن و روایات پیشوایان معصوم وارد شده مورد توجه قرار می دهیم حقایقی برای ما کشف می شود که از عظمت و عمق زندگی در آن جهان اجمالا پرده بر می دارد،و نشان می دهد که دادگاه رستاخیز چه دادگاه عجیبی است.

مثلا هنگامی که گفته می شود"میزان عمل"ممکن است این تصور پیدا شود که اعمال ما در آن روز به صورت اجسام سبک و سنگینی در می آید که در ترازوهای دو کفه ای وزن می شود، اما هنگامی که در روایات معصومین می خوانیم علی(ع)میزان اعمال است،یعنی ارزش اعمال و شخصیت افراد با مقیاس وجودی این بزرگمرد عالم انسانیت سنجیده می شود،و هر اندازه به آن شبیه و نزدیک است وزن بیشتری دارد،و هر قدر بی شباهت و دور است وزن کمتری دارد،متوجه می شویم که میزان عمل در آنجا یعنی چه؟! در مورد مساله"گواهان"نیز آیات قرآن پرده از روی حقایقی برداشته، و پای گواهی اموری را به میان کشیده که در دادگاههای دنیا مطلقا مطرح نیستند،ولی در آنجا نقش اساسی را دارند.

به طور کلی از آیات قرآن استفاده می شود که شش نوع گواه برای آن دادگاه وجود دارد.

1-از همه برتر و بالاتر"ذات پاک خداوند"است: وَ مٰا تَکُونُ فِی شَأْنٍ وَ مٰا تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَ لاٰ تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاّٰ کُنّٰا عَلَیْکُمْ شُهُوداً إِذْ تُفِیضُونَ فِیهِ :"در هر حال که باشی و هر آیه ای از قرآن که بخوانی و هر کاری را انجام دهید ما گواه بر شما هستیم هنگامی که در آن وارد می شوید"(یونس-61).

البته همین گواهی برای همه چیز و همه کس کافی است،ولی لطف خداوند

ص :255

و مقام عدالت او ایجاب کرده که گواهان دیگری نیز معین فرموده است.

دادید؟آنها پاسخ می دهند:خدایی که همه چیز را به نطق در آورده ما را به سخن در آورده است(فصلت-21).

از زمان و مکان گرفته،تا فرشتگان و اعضای پیکر ما و انبیا و اولیا،و برتر از همه ذات پاک خدا،مراقب اعمال ما هستند و گواه بر ما،و ما چه بیخبریم؟! آیا ایمان به وجود چنین مراقبانی کافی نیست که انسان را کاملا در مسیر حق و عدالت و پاکی و تقوا قرار دهد.

ص :258

نخست خداوند می فرماید:"اگر آنها صبر و شکیبایی کنند یا نکنند آتش دوزخ قرارگاهشان است"و رهایی از آن امکان پذیر نیست( فَإِنْ یَصْبِرُوا فَالنّٰارُ مَثْویً لَهُمْ ) (1).

"مثوی"از ماده"ثوی"(بر وزن هوی)به معنی قرارگاه و محل استقرار است.

این آیه در حقیقت شبیه آیه 16 سوره طور است که می گوید: اِصْلَوْهٰا فَاصْبِرُوا أَوْ لاٰ تَصْبِرُوا سَوٰاءٌ عَلَیْکُمْ :"در آتش دوزخ وارد شوید،می خواهید صبر کنید یا نکنید تفاوتی برای شما نمی کند"و همچون آیه 21 سوره ابراهیم سَوٰاءٌ عَلَیْنٰا أَ جَزِعْنٰا أَمْ صَبَرْنٰا مٰا لَنٰا مِنْ مَحِیصٍ :"برای ما یکسان است خواه صبر کنیم یا نکنیم راه نجاتی نیست".

سپس برای تاکید این مطلب می افزاید:"و اگر آنها تقاضای رضایت و عفو پروردگار کنند بجایی نمی رسد و مورد عفو قرار نمی گیرند"( وَ إِنْ یَسْتَعْتِبُوا فَمٰا هُمْ مِنَ الْمُعْتَبِینَ ).

"یستعتبون"در اصل از"عتاب"گرفته شده که به معنی اظهار خشونت است،و مفهومش این است که شخص گنهکار خود را تسلیم سرزنشهای صاحب حق کند تا او را مورد عفو قرار دهد و راضی گردد،و لذا این ماده(استعتاب) به معنی استرضاء و تقاضای عفو نیز به کار می رود (2).

*** سپس به مجازات دردناک دنیوی آنها اشاره کرده،می فرماید:"ما برای آنها دوستان و همنشینان بد اندیش و زشت سیرتی قرار دادیم،که همه چیز را در نظر آنان زینت دادند"،و زشتیها را زیبایی،و بدیها را نیکی معرفی نمودند . .

ص :260

( وَ قَیَّضْنٰا لَهُمْ قُرَنٰاءَ فَزَیَّنُوا لَهُمْ مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ ).

"قیضنا"از ماده"قیض"(بر وزن فیض)در اصل به معنی پوست روی تخم مرغ است،سپس در مواردی که افرادی کاملا بر انسان مسلط می شوند،مانند تسلط پوست بر تخم مرغ به کار رفته است،اشاره به اینکه این دوستان تبهکار و فاسد آنها را از هر سو احاطه می کنند،افکارشان را می دزدند،و چنان بر آنان چیره می شوند که حس تشخیص خود را از دست دهند،و زشتیها در نظر آنها زیبا می گردد، و چه دردناک است چنین حالتی برای انسان زیرا به آسانی در گرداب فساد فرو می رود،و درهای نجات به روی او بسته می شود.

گاه ماده"قیضنا"در مورد تبدیل چیزی به چیزی نیز به کار رفته است بنا بر این معنی و تفسیر آیه چنین می شود که دوستان صالح را از آنها می گیریم و بجای آنها دوستان فاسد به آنان می دهیم.

همین معنی به صورت گویاتری در آیات 36 و 37 سوره زخرف آمده است:

وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمٰنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطٰاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ وَ إِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ :"بر آنها که از یاد خداوند رحمن رویگردان شوند شیاطین را می سازیم که همواره با آنان قرین هستند،این شیاطین آنها را از راه حق باز می دارند در حالی که گمان می کنند هدایت یافته اند".

و به راستی هنگامی که به جمع ظالمان و مفسدان و تبهکاران نظر می افکنیم جای پای این شیاطین را در زندگی آنها بخوبی مشاهده می کنیم،اطرافیان اغواگر که آنها را از هر سو محاصره کرده بر مغز و فکر آنها چیره می شوند،و حقایق را در نظرشان وارونه جلوه می دهند.

جمله" مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ "(آنچه پیش رو و پشت سر آنها است) ممکن است اشاره به احاطه همه جانبه این شیاطین و تزیین آنها باشد.

این احتمال نیز داده شده است که منظور از" مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ "لذات و زرق

ص :261

و برق دنیا است و از" مٰا خَلْفَهُمْ "انکار قیامت و روز رستاخیز است.

این تفسیر نیز ممکن است که" مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ "اشاره به وضع دنیای آنها باشد،" وَ مٰا خَلْفَهُمْ "آینده ای که برای آنها و فرزندانشان در پیش است و معمولا بسیاری از جنایات را به خاطر تامین آینده آنها می کنند.

سپس می افزاید:"به سبب این وضع اسفبار،فرمان عذاب الهی در باره آنها تحقق یافت،و به سرنوشت اقوام گمراهی از جن و انس که قبل از آنها بودند گرفتار شدند"( وَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ ) (1).

سپس آیه را با این جمله پایان می دهد"آنها مسلما زیانکار بودند"( إِنَّهُمْ کٰانُوا خٰاسِرِینَ ).

این تعبیرات در حقیقت نقطه مقابل تعبیراتی است که در آیات بعد در مورد مؤمنان با استقامت می خوانیم که یاران آنها در این دنیا و آخرت فرشتگانند و به آنها بشارت می دهند که هیچ غم و اندوهی برای آنها نخواهد بود.

*** .

ص :262

27-به طور مسلم به کافران عذاب شدیدی می چشانیم،و آنها را به بدترین اعمالی که انجام می دادند جزا می دهیم.

28-کیفر دشمنان خدا آتش است که در آن سرای جاویدشان است،جزائی است در مقابل اینکه آیات ما را انکار می کردند.

29-کافران گفتند:پروردگارا!آنهایی را که از جن و انس ما را گمراه کردند به ما نشان ده تا زیر پای خود بگذاریم(و لگدمالشان کنیم)تا از پست ترین مردم باشند!

و خفه کردن صدای منادیان حق و عدالت،محیط را آن چنان پر از جنجال می کنند، که هیچکس صدای آنها را نشنود،و با توجه به اینکه"و الغوا"از ماده"لغو" معنی گسترده ای دارد و هر گونه کلام بیهوده ای را شامل می شود،وسعت این برنامه روشن خواهد شد.

گاه با جار و جنجال و سوت و صفیر.

گاه با داستانهای خرافی و دروغین.

گاه با افسانه های عشقی و هوس انگیز! گاه از مرحله سخن نیز فراتر رفته،مراکز سرگرمی و فساد،و انواع فیلمهای مبتذل،و مطبوعات بی محتوای سرگرم کننده،و بازیهای دروغین سیاسی و هیجانهای کاذب،و خلاصه هر چیزی که افکار مردم را از محور حق منحرف سازد به وجود می آورند.

و از همه بدتر اینکه گاه بحثهای بیهوده ای در میان دانشمندان یک قوم مطرح می کنند و چنان آنها را به قیل و قال در باره آن وا می دارند که هر گونه مجال تفکر در مسائل بنیادی از آنها گرفته شود.

ولی آیا مشرکان توانستند با این اعمالشان بر قرآن غلبه کنند؟نه!آنها و شیطنتهایشان بر باد رفت،و قرآن روز به روز گسترده تر و پربارتر شد و در سراسر جهان درخشیدن گرفت.

*** آیه بعد به مجازات شدید این گونه افراد اشاره کرده می فرماید:"به طور مسلم به کافران-و در صف مقدم آنها،افرادی که مردم را از شنیدن آیات الهی باز می داشتند-عذاب شدیدی می چشانیم"( فَلَنُذِیقَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا عَذٰاباً شَدِیداً ).

این عذاب ممکن است در دنیا به صورت اسارت و کشته شدن به دست لشکریان ظفرمند اسلام باشد،و یا در آخرت،و یا هر دو.

ص :265

"و آنها را به بدترین اعمالی که انجام می دادند کیفر می دهیم"( وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی کٰانُوا یَعْمَلُونَ ).

چه عملی بدتر از کفر و شرک،و انکار آیات الهی،و مانع شدن مردم از شنیدن سخنان حق است؟ با این که مجازات همه اعمال خود را خواهند دید چرا تنها روی"اسوء" (بدترین آنها)تکیه شده است؟ این تعبیر ممکن است به خاطر این باشد که موضوع مجازات را با تاکید و تهدید جدی تری روشن سازد و نیز اشاره ای باشد به مانع شدن مردم از شنیدن صدای پیامبر ص بزرگ خدا.

تعبیر به" کٰانُوا یَعْمَلُونَ "دلیل بر این است که بیشتر روی اعمالی تکیه می شود که پیوسته آن را ادامه می دادند،و به عبارت دیگر یک لغزش دفعی نبوده بلکه یک برنامه همیشگی برای آنها بوده است.

*** سپس برای تاکید بیشتر می افزاید:"این کیفر دشمنان الهی است،آتش سوزان جهنم"!( ذٰلِکَ جَزٰاءُ أَعْدٰاءِ اللّٰهِ النّٰارُ ) (1).

اما نه آتشی موقتی و زودگذر بلکه"برای آنها در آتش،خانه ابدی است" ( لَهُمْ فِیهٰا دٰارُ الْخُلْدِ ).

آری"آنها به این عذاب شدید و دردناک مجازات می شوند،به خاطر این که آیات ما را انکار می کردند"( جَزٰاءً بِمٰا کٰانُوا بِآیٰاتِنٰا یَجْحَدُونَ ) (2). . .

ص :266

نه تنها آیات الهی را انکار می کردند،بلکه دیگران را نیز از شنیدن آن باز می داشتند.

"یجحدون"از ماده"جحد"(بر وزن عهد)به طوری که راغب در مفردات می گوید در اصل به معنی نفی چیزی است که در دل اثبات آن است،یا اثبات چیزی که در قلب نفی آن است،و به تعبیر دیگر انکار کردن واقعیات با علم به آنها است و این بدترین نوع کفر است(شرح بیشتر پیرامون این موضوع را در جلد 15 صفحه 412 ذیل آیه 14 نمل مطالعه کنید).

*** از آنجا که انسان وقتی به بلائی مبتلا می شود مخصوصا اگر بلای سخت و سنگینی باشد به فکر مسبب اصلی می افتد،تا او را پیدا کند و انتقام خود را از او بگیرد، گاه می خواهد اگر دستش برسد عامل اصلی را قطعه قطعه کند،لذا در آخرین آیه مورد بحث به چنین حالتی که برای کفار در دوزخ پیدا می شود اشاره کرده می فرماید:"کافران می گویند:پروردگارا!آنهایی را که از جن و انس ما را گمراه کردند به ما نشان ده تا آنها را زیر پای خود بگذاریم،لگدمالشان کنیم!تا از پست ترین مردم باشند"!( وَ قٰالَ الَّذِینَ کَفَرُوا رَبَّنٰا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلاّٰنٰا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُمٰا تَحْتَ أَقْدٰامِنٰا لِیَکُونٰا مِنَ الْأَسْفَلِینَ ).

آنها یک عمر بالای سر ما بودند،و ما را به مسیرهای بدبختی کشاندند، اکنون آرزوی ما این است که آنها را زیر پا قرار دهیم،تا سوز دل ما فرونشیند! همان کسانی که به ما می گفتند:گوش به سخنان محمد ص ندهید،او ساحر است، او مجنون است،و هذیان می گوید،آنها جار و جنجال می کردند تا ما صدای او را نشنویم و آهنگ دلربایش در دل ما مؤثر نشود،از رستم و اسفندیار و افسانه های دیگر به هم می بافتند تا ما را سرگرم کنند،حالا می فهمیم که آب حیات جاویدان در سخنان او جاری بوده،و نغمه های دلنوازش همچون نفس مسیحا مردگان را

ص :267

زنده می کرده،ولی افسوس که دیگر دیر شده است.

بدون شک منظور از جن و انس در اینجا گروه شیاطین و انسانهای اغواگر شیطان صفت هستند،نه دو شخص معین،و تثنیه بودن فعل در جایی که فاعل دو گروه باشد مانعی ندارد،همانگونه که در آیه" فَبِأَیِّ آلاٰءِ رَبِّکُمٰا تُکَذِّبٰانِ " آمده است.

بعضی از مفسران در تفسیر جمله" لِیَکُونٰا مِنَ الْأَسْفَلِینَ "چنین گفته اند:

منظور این است که اغواگران جن و انس در پائین ترین درکات جهنم قرار گیرند،ولی ظاهر همان معنی است که قبلا گفته شد و آن اینکه آنها از شدت خشمشان می خواهند این اغواگران که در دنیا برترین مقام را داشتند در آنجا زیر پای پیروانشان قرار گیرند و مقام پستترین را داشته باشند.

***

ص :268

هم قرار می دهد تا با مقایسه با یکدیگر وضع آنها به خوبی روشن گردد،و از آنجا که در آیات گذشته سخن از منکران لجوجی در میان بود که بر کفر پافشاری داشتند،و خداوند آنها را به عذابها و کیفرهای مختلف تهدید می کند،در آیات مورد بحث سخن از مؤمنانی است که در ایمانشان راسخ و پا بر جا هستند،و خداوند به هفت پاداش و موهبت که برای آنها قرار داده اشاره می کند که غالبا نقطه مقابل کیفرهای گذشته است.

نخست می گوید:"کسانی که می گویند پروردگار ما اللّٰه است،سپس بر سر گفته خود می ایستند و کمترین انحرافی پیدا نمی کنند،و آنچه لازمه آن است در عمل و گفتار نشان می دهند فرشتگان الهی بر آنها نازل می شوند که نترسید و غمگین مباشید"( إِنَّ الَّذِینَ قٰالُوا رَبُّنَا اللّٰهُ ثُمَّ اسْتَقٰامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلاٰئِکَةُ أَلاّٰ تَخٰافُوا وَ لاٰ تَحْزَنُوا ).

چه تعبیر جامع و جالبی که در حقیقت همه نیکی ها و صفات برجسته را در بر دارد،نخست دل به خدا بستن و ایمان محکم به او پیدا کردن،سپس تمام زندگی را به رنگ ایمان در آوردن و در محور آن قرار دادن (1).

بسیارند کسانی که دم از عشق اللّٰه می زنند،ولی در عمل استقامت ندارند، افرادی سست و ناتوانند که وقتی در برابر طوفان شهوات قرار می گیرند با ایمان وداع کرده،و در عمل مشرک می شوند،و هنگامی که منافعشان به خطر می افتد همان ایمان ضعیف و مختصر را نیز از دست می دهند. .

ص :270

علی ع در یکی از خطبه های نهج البلاغه این آیه را با عبارت گویا و پر معنایی تفسیر می کند و بعد از تلاوت آن می فرماید:

و قد قلتم"ربنا اللّٰه"فاستقیموا علی کتابه و علی منهاج امره و علی الطریقة الصالحة من عبادته،ثم لا تمرقوا منها،و لا تبتدعوا فیها،و لا تخالفوا عنها:

"شما گفتید پروردگار ما"اللّٰه"است اکنون بر سر این سخن پایمردی کنید،بر انجام دستورهای کتاب او،و در راهی که فرمان داده،و در طریق پرستش شایسته او،استقامت به خرج دهید،از دایره فرمانش خارج نشوید،در آئین او بدعت مگذارید و هرگز با آن مخالفت نکنید" (1).

در حدیث دیگری از پیغمبر گرامی اسلام ص می خوانیم که این آیه را تلاوت فرمود سپس افزود:

قد قالها الناس،ثم کفر اکثرهم،فمن قالها حتی یموت فهو ممن استقام علیها:

"گروهی این سخن را گفتند سپس اکثر آنها کافر شدند،اما کسی که این سخن را بگوید و هم چنان به آن تداوم دهد تا مرگش فرا رسد او از کسانی است که بر آن استقامت کرده" (2).

و اگر می بینیم در حدیثی که از امام علی بن موسی الرضا ع نقل شده در پاسخ سؤال از تفسیر"استقامت"فرمود:

هی و اللّٰه ما انتم علیه: "استقامت همان روش ولایتی است که شما دارید" (3)به معنی این نیست که مفهوم آیه در مساله ولایت خلاصه شود بلکه چون پذیرش رهبری ائمه اهل بیت ع ضامن بقاء خط توحید و روش اصیل اسلام و ادامه عمل صالح است،استقامت را به این معنی تفسیر فرموده است. . . .

ص :271

کوتاه سخن این که ارزش انسان که در ایمان و عمل صالح خلاصه می شود در این آیه در جمله" قٰالُوا رَبُّنَا اللّٰهُ ثُمَّ اسْتَقٰامُوا "منعکس شده،و لذا در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام ص آمده که شخصی خدمتش عرض کرد:اخبرنی بامر اعتصم به:"دستوری به من ده که به آن چنگ زنم و در دنیا و آخرت اهل نجات شوم".

پیغمبر ص فرمود:قل ربی اللّٰه ثم استقم:"بگو پروردگار من اللّٰه است و بر این گفته خود به ایست"! سپس می گوید:پرسیدم:"خطرناکترین چیزی که باید از آن بترسم چیست"؟پیامبر ص زبانش را گرفت و فرمود:"این"! (1)اکنون به بینیم کسانی که این دو اصل مهم را در وجود خود زنده می کنند مشمول چه مواهبی از سوی خدا هستند.

قرآن در این آیات به هفت موهبت بزرگ اشاره می کند مواهبی که از سوی فرشتگان الهی که بر آنها نازل می شوند به آنها بشارت داده می شود.

آری کار انسان بجایی می رسد که در پرتو ایمان و استقامت فرشتگان بر او نازل می گردند و پیام الهی را که سراسر لطف و مرحمت است به او اعلام می دارند.

پس از نخستین و دومین بشارت در مورد عدم"خوف"و"حزن"که به آن اشاره شد.

در سومین مرحله می گویند:"بشارت باد بر شما به آن بهشتی که به آن وعده داده می شدید"( وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ ).

*** و در چهارمین بشارت می افزایند:"ما یاران و مددکاران شما در زندگی .

ص :272

دنیا و در آخرت هستیم"هرگز شما را تنها نمی گذاریم،در نیکی ها به شما کمک می کنیم،و از لغزشها شما را حفظ می نمائیم تا وارد بهشت شوید( نَحْنُ أَوْلِیٰاؤُکُمْ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ فِی الْآخِرَةِ ).

در پنجمین بشارت می گویند:در بهشت برای شما هر چه بخواهید از مواهب و نعمتها فراهم است و هیچ قید و شرطی در کار نیست"( وَ لَکُمْ فِیهٰا مٰا تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ ).

ششمین بشارت این که نه تنها نعمتهای مادی و آنچه دلخواه شما است به شما می رسد،بلکه"آنچه از مواهب معنوی طلب کنید در اختیار شما است" ( وَ لَکُمْ فِیهٰا مٰا تَدَّعُونَ ). و بالآخره هفتمین و آخرین مژده ای که به آنها می دهند این است که شما میهمان خدا در بهشت جاویدان او هستید،و"همه این نعمتها به عنوان پذیرایی یک میزبان از یک میهمان گرامی از سوی پروردگار غفور و رحیم به شما ارزانی داشته می شود"( نُزُلاً مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ ).

***

از آنجا که آیه قید و شرطی ندارد با معنی اخیر سازگارتر است،به خصوص اینکه فرشتگان در چهارمین بشارت می گویند:"ما دوستان شما در دنیا و آخرت هستیم"و این دلیل بر آن است که این مژده ها را به هنگامی که آنها در دنیا زنده اند از فرشتگان می شنوند،اما نه بشارتی با زبان و الفاظ،بلکه بشارتهایی که مؤمنان با گوش جان می شنوند،و در مشکلات و گرفتاریها در اعماق دل احساس می کنند و آرامش می یابند.

درست است که در روایات متعددی این آیه تفسیر به زمان فرا رسیدن مرگ شده است،ولی در روایات دیگری نیز تفسیر به معنی گسترده تری که حال حیات را نیز شامل می شود گردیده (1).

و از مجموع این روایات می توان نتیجه گرفت که ذکر خصوص حال مرگ به عنوان یک مصداق روشن از این مفهوم وسیع و گسترده است،و می دانیم تفسیرهایی که در روایات وارد شده غالبا به صورت بیان مصادیق روشن است.

به هر حال این بشارتهای فرشتگان الهی است که در روح و جان انسان با ایمان و پر استقامت پرتوافکن می شود،در طوفانهای سخت زندگی به آنها نیرو و توان می بخشد، و در پرتگاهها و لغزشگاهها به آنها ثبات قدم می دهد.

***2-در اینکه میان"خوف"و"حزن"چه تفاوتی است؟جمعی از مفسران گفته اند:"خوف"و ترس مربوط به حوادث بیمناک آینده است،و"حزن"و اندوه مربوط به حوادث ناگوار گذشته،به این ترتیب فرشتگان به آنها می گویند، نه از حوادث سختی که در پیش دارید،چه در دنیا و چه در هنگام مرگ و چه در مراحل رستاخیز نگران باشید،و نه از گناهان گذشته خود یا فرزندانی که از .

ص :274

شما در دنیا باقی می مانند غمی به دل راه دهید.

تقدیم"خوف"بر"حزن"نیز ممکن است به همین ملاحظه باشد که نگرانی انسان با ایمان بیشتر از حوادث آینده،مخصوصا دادگاه محشر است.

بعضی نیز گفته اند ترس و خوف در برابر عذاب است،و اندوه و حزن در برابر از دست رفتن ثواب،و فرشتگان الهی آنها را به لطف پروردگار در هر دو قسمت امیدوار می سازند.

***3-تعبیر به" کُنْتُمْ تُوعَدُونَ "(وعده داده می شدید)تعبیر جامعی است که همه اوصاف بهشت را در نظر مؤمنان با استقامت تداعی می کند،یعنی بهشت با تمام اوصافی که شنیده اید،با حور و قصورش،و با مواهب معنوی و روحانیش، با نعمتهای بسیار گران قدری که به گفته قرآن هیچکس از آن آگاه نیست،و به ذهن کسی خطور نکرده،( فَلاٰ تَعْلَمُ نَفْسٌ مٰا أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ )(الم سجده 17)همه و همه در اختیار شما است.

***4-در چهارمین مژده فرشتگان خود را یار و یاور مؤمنین در دنیا و آخرت معرفی می کنند که در حقیقت نقطه مقابل آیات گذشته است که کفار بی ایمان از اولیا و رهبران گمراه و اغواگر ناله سر می دهند،و می خواهند در دوزخ از این ناپاکان انتقام بگیرند.

***5-تفاوت در میان بشارت پنجم و ششم این است که در پنجم به آنها می گویند آنچه دلتان بخواهد در آنجا هست،و خواستن شما و فراهم گشتن آن یکی است ولی می دانیم تعبیر به"تشتهی انفسکم"معمولا در لذات مادی به کار می رود،در حالی که"ما تدعون"(آنچه بخوانید)به معنی تقاضاهای معنوی و مواهب و لذات

ص :275

روحانی است،خلاصه در آنجا همه چیز جمع است و هر نعمت معنوی و مادی بخواهند فراهم است.

***6-"نزل"چنان که قبلا هم گفته ایم به معنی ارزاقی است که به وسیله آن از میهمان پذیرایی می کنند و بعضی به اولین وسیله پذیرایی از میهمان تفسیر کرده اند، و در هر حال این تعبیر لطیف و زیبا نشان می دهد که مؤمنان با استقامت همه میهمان خدایند و بهشت میهمان سرای اللّٰه است و نعمتهایش وسائل پذیرایی دوستان خدا.

***7-با دقت در عمق این مفاهیم و عظمت این وعده های الهی که به وسیله فرشتگان به مؤمنان داده می شود روح آدمی به پرواز در می آید،و تمام وجود او را به سوی ایمان و استقامت جذب می کند.

در پرتو این فرهنگ و تعلیمات بود که اسلام از یک مشت عرب جاهلی انسانهای نمونه ای ساخت که از هیچگونه ایثار و فداکاری مضایقه نداشتند،و همین ها است که امروز می تواند الهام بخش مسلمانان در راه پیروزی بر همه مشکلات باشد.

البته نباید فراموش کرد که"استقامت"همچون"عمل صالح"میوه درخت "ایمان"است زیرا ایمان هنگامی که عمق و نفوذ کافی پیدا کند انسان را دعوت به استقامت خواهد کرد،همانگونه استقامت در مسیر حق بر عمق ایمان نیز می افزاید، و این دو تاثیر متقابل دارند.

از آیات دیگر قرآن نیز استفاده می شود که ایمان و استقامت نه تنها برکات معنوی را به سوی انسان سرازیر می کند،بلکه از برکات مادی این جهان نیز در سایه این دو بهره مند خواهد شد،در سوره"جن"آیه 16 می خوانیم: وَ أَنْ لَوِ اسْتَقٰامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنٰاهُمْ مٰاءً غَدَقاً :"هر گاه افراد با ایمان بر طریقه حق پایداری کنند آب فراوان به آنها می نوشانیم"(و سالهایی پر باران و پر برکت نصیب آنها می کنیم).

ص :276

بهره عظیمی از ایمان و تقوا دارند به آن نائل نمی گردند.

36-و هر گاه وسوسه هایی از شیطان متوجه تو گردد از خدا پناه طلب که او شنونده و آگاه است.

پیامبر،و امامانی که دعوت به سوی حق می کردند،و یا خصوص مؤذنها کرده اند، ولی پیدا است آیه مفهوم وسیع و گسترده ای دارد که تمام منادیان توحید را که واجد این صفاتند فرا می گیرد،هر چند برترین مصداقش شخص پیامبر ص است (مخصوصا با توجه به زمان نزول آیه)و در درجه بعد ائمه معصومین و بعد از آنها تمام علماء و دانشمندان و مجاهدان راه حق و آمرین به معروف و ناهین از منکر و مبلغان اسلام از هر قشر و گروه هستند،و این آیه بشارتی است بزرگ و افتخاری است بی نظیر برای همه آنها که می توانند به آن دلگرم باشند.

و اگر گفته اند در این آیه مدح"بلال حبشی"مؤذن مخصوص پیامبر ص است نیز به خاطر همین است که او در دورانی تاریک و وحشتناک نغمه توحید را سر داد، و جان خود را در برابر آن سپر ساخت،و با ایمان راسخ و استقامت کم نظیر و اعمال صالح و تداوم خط صحیح اسلام این اوصاف را تکمیل نمود! جمله"و قٰالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ "را دو گونه تفسیر کرده اند:نخست این که"قال"در اینجا از ماده"قول"به معنی اعتقاد است،یعنی اعتقاد راسخ به اسلام دارد.

دیگر این که"قول"در اینجا به همان معنی"سخن گفتن"است،یعنی از روی افتخار و مباهات به آئین پاک خداوند صدا می زند من از مسلمین هستم! معنی اول مناسبتر است هر چند جمع هر دو در مفهوم آیه امکان دارد.

*** بعد از بیان دعوت به سوی خداوند و اوصاف داعیان الی اللّٰه،روش دعوت را شرح داده،می گوید:"نیکی و بدی یکسان نیست"( لاٰ تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّیِّئَةُ ) (1).

در حالی که مخالفان حق سلاحی جز بد گویی و افتراء و سخریه و استهزاء .

ص :279

و انواع فشارها و ستم ها ندارند،باید سلاح شما پاکی و تقوا و سخن حق و نرمش و محبت باشد.

آری مکتب ضلالت جز چنان ابزاری را نمی پسندد مکتب حق تنها از چنین وسائلی بهره گیری می کند.

گرچه"حسنة"و"سیئة"مفهوم وسیعی دارد،تمام نیکی ها و خوبیها و خیرات و برکات در مفهوم حسنه جمع است،همانگونه که هر گونه انحراف و زشتی و عذاب در مفهوم سیئة خلاصه شده است،ولی در آیه مورد بحث آن شاخه ای از"حسنة"و"سیئة"که مربوط به روشهای تبلیغی است منظور می باشد.

ولی جمعی از مفسران حسنه را به معنی اسلام و توحید و سیئه را به معنی شرک و کفر تفسیر کرده اند.

بعضی"حسنه"را به اعمال صالح و"سیئه"را به اعمال قبیح،و بعضی"حسنه" را به صفات عالی انسانی همچون صبر و حلم و مدارا و عفو،و"سیئه"را به معنی غضب و جهل و خشونت و انتقام جویی تفسیر کرده اند.

ولی تفسیر اول از همه مناسبتر به نظر می رسد.

در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم که در تفسیر آیه فوق فرمود:

الحسنة التقیة و السیئة الاذاعة :"حسنه تقیه است،و افشاگری سیئه است البته این حدیث ناظر به مقامی است که افشا کردن عقیده موجب اتلاف نیروها و از بین رفتن نقشه ها و هدفها شود (1).

سپس برای تکمیل این سخن می افزاید:"با روشی که بهتر است بدی ها را پاسخ گوی و دفع کن"( اِدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ ).

به وسیله حق باطل را دفع کن،و با حلم و مدارا جهل و خشونت را،و با عفو و گذشت به مقابله با خشونتها برخیز،هرگز بدی را با بدی،و زشتی را با .

ص :280

زشتی پاسخ مگوی،که این روش انتقامجویان است و موجب لجاجت و سرسختی منحرفان می گردد.

در پایان آیه به فلسفه عمیق این برنامه در یک جمله کوتاه اشاره کرده، می فرماید:نتیجه این کار آن خواهد شد که دشمنان سرسخت همچون دوستان گرم و صمیمی شوند( فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَدٰاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ ).

آنچه را قرآن در این آیه بیان کرده،و در آیه 96 سوره مؤمنون نیز به شکل دیگری آمده( اِدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ )از مهمترین و ظریفترین و پربارترین روشهای تبلیغ مخصوصا در برابر دشمنان نادان و لجوج است،و آخرین تحقیقات روانشناسان نیز به آن منتهی شده است.

زیرا هر کس بدی کند انتظار مقابله به مثل را دارد،مخصوصا افراد بد چون خودشان از این قماشند،و گاه یک بدی را چند برابر پاسخ می گویند، هنگامی که ببینند که طرف مقابل نه تنها بدی را به بدی پاسخ نمی دهد،بلکه با خوبی و نیکی به مقابله برمی خیزد،اینجا است که طوفانی در وجودشان برپا می شود وجدانشان تحت فشار شدیدی قرار می گیرد و بیدار می گردد،انقلابی در درون جانشان صورت می گیرد،شرمنده می شوند،احساس حقارت می کنند،و برای طرف مقابل عظمت قائل می شوند.

اینجا است که کینه ها و عداوتها با طوفانی از درون جان برخاسته و جای آن را محبت و صمیمیت می گیرد.

بدیهی است این یک قانون غالبی است نه دائمی،زیرا همیشه اقلیتی هستند که از این روش سوء استفاده می کنند،و تا زیر ضربات خرد کننده شلاق مجازات قرار نگیرند آدم نمی شوند و دست از اعمال زشت خود بر نمی دارند.

البته حساب این گروه جدا است،و باید در برابر آنها از شدت عمل استفاده کرد،ولی نباید فراموش کرد که این دسته همیشه در اقلیت هستند،قانونی که

ص :281

حاکم بر اکثریت است همان قانون"دفع سیئه باحسنه"است.

و لذا ملاحظه می کنیم که پیغمبر گرامی اسلام ص و پیشوایان معصوم ع همیشه از این روش عالی قرآنی بهره می گرفتند،فی المثل به هنگام فتح مکه که نه تنها دشمنان بلکه دوستان انتظار انتقام جویی شدید مسلمین،و به راه انداختن حمام خون در آن سرزمین کفر و شرک و نفاق و کانون دشمنان سنگدل و بی رحم داشتند،و حتی بعضی از پرچمداران سپاه اسلام در آن روز رو به سوی ابو سفیان کرده و شعار الیوم یوم الملحمة،الیوم تسبی الحرمة،الیوم اذل اللّٰه قریشا!"امروز روز انتقام، روز از بین رفتن احترام نفوس و اموال دشمنان،و روز ذلت و خواری قریش است" سر دادند،پیغمبر گرامی اسلام ص با جمله"اذهبوا فانتم الطلقاء""بروید و همه آزادید"همه را مشمول عفو خود قرار داد،رو به سوی ابو سفیان فرمود و شعار انتقامجویانه را به این شعار محبت آمیز تبدیل فرمود الیوم یوم المرحمة الیوم اعز اللّٰه قریشا!:"امروز روز رحمت است،امروز روز عزت قریش است"! (1).

همین عمل چنان طوفانی در سرزمین دلهای مکیان مشرک بر پا کرد که به گفته قرآن" یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللّٰهِ أَفْوٰاجاً ":فوج فوج مسلمان شدند و آئین اسلام را با جان و دل پذیرا گشتند(سوره نصر-آیه 2).

ولی با تمام این احوال به طوری که در تواریخ اسلام آمده است پیامبر ص چند نفر را نام برد و از عفو عمومی مستثنا کرد،چرا که افرادی خطرناک و غیر قابل بخشش بودند،اما بقیه را جز این چند نفر مشمول عفو عمومی ساخت،و در ضمن این جمله پر معنی را بیان کرد:"من در باره شما همان می گویم که یوسف در باره برادران خود که بر او ستم کرده بودند گفت": لاٰ تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللّٰهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرّٰاحِمِینَ :"امروز ملامتی بر شما نیست،خدا شما را .

ص :282

ببخشد که او ارحم الراحمین است"! (1).

"ولی"در اینجا به معنی دوست،و"حمیم"در اصل به معنی آب داغ و سوزان است،و اگر به عرق بدن حمیم گفته می شود به خاطر گرمی آن است، و حمام را نیز به همین مناسبت حمام می گویند،به دوستان پر محبت و گرم و داغ نیز"حمیم"گفته می شود و منظور در آیه همین است.

قابل توجه اینکه می فرماید: کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ "گویا یک دوست گرم و صمیمی است"اشاره به این که اگر واقعا در صف دوستان صمیمی هم در نیاید حد اقل در ظاهر چنین خواهد بود.

*** از آنجا که چنین برخوردی با مخالفان کار ساده و آسانی نیست،و رسیدن به چنین مقامی نیاز به خودسازی عمیق اخلاقی دارد،در آیه بعد مبانی اخلاقی این گونه برخورد با دشمنان را در عبارتی کوتاه و پر معنی بیان کرده،می فرماید:

"به این خصلت نمی رسد مگر کسانی که دارای صبر و استقامتند"( وَ مٰا یُلَقّٰاهٰا إِلاَّ الَّذِینَ صَبَرُوا ) (2).

"و به این خوی و خلق عظیم نمی رسد مگر کسانی که بهره بزرگی از ایمان و تقوی و اخلاق دارند"( وَ مٰا یُلَقّٰاهٰا إِلاّٰ ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ ).

آری انسان مدتها باید خودسازی کند تا بتواند بر خشم و غضب خویش چیره گردد،باید در پرتو ایمان و تقوی آن قدر روح او وسیع و قوی شود که به آسانی از آزار دشمنان متاثر نگردد،و حس انتقام جویی در او شعله ور نشود، روحی بزرگ،و شرح صدر کافی لازم است تا شخص به چنین مرحله ای از کمال انسانیت به رسد که بدیها را با نیکی پاسخ گوید،و در راه خدا و برای رسیدن . .

ص :283

به اهداف مقدسش حتی از مرحله عفو و گذشت فراتر رود،و به مقام"دفع سیئه به حسنه"برسد!.

باز در اینجا به مساله"صبر"بر خورد می کنیم که ریشه همه ملکات فاضله اخلاقی و پیشرفتها و موفقیتهای مادی و معنوی است (1).

*** و از آنجا که بر سر راه وصول به این هدف بزرگ موانعی وجود دارد و وسوسه های شیطانی در اشکال مختلف انسانها را مانع می شود،در آخرین آیه مورد بحث شخص پیامبر ص را به عنوان الگو مخاطب ساخته،می گوید:

"هر گاه وسوسه هایی از شیطان در این مسیر متوجه تو گردد بهوش باش،و در مقابل آن مقاومت کن،خود را به خداوند بسپار،و به سایه لطف او پناه بر،که او شنونده و آگاه است"( وَ إِمّٰا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطٰانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللّٰهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ) (2).

"نزغ"(بر وزن نزد)به معنی"ورود در کاری به قصد فساد"است،و به همین جهت به وسوسه های شیطانی"نزغ"گفته می شود.

این هشدار در واقع به خاطر این است که در این گونه مواقع معمولا خطوراتی از ذهن می گذرد،و یا افراد به اصطلاح مصلحت اندیش توصیه هایی از این قبیل می کنند.

"مردم را جز با زور نمی توان اصلاح کرد""خون را با خون باید شست" . .

ص :284

"ترحم بر پلنگ تیز دندان ستمکاری بر گوسفندان است"و مانند اینها،و با این وسوسه ها می خواهند مقابله به مثل را در همه جا توصیه کنند،و بدی را به بدی پاسخ گویند.

قرآن می گوید:مبادا گرفتار این وسوسه ها شوید،و جز در موارد خاص و استثنایی تکیه بر خشونت کنید،و هر گاه در برابر چنین سخنان قرار گرفتید، پناه به خدا ببرید،و بر او اعتماد کنید که او همه سخنان را می شنود،و از نیات همگان آگاه است.

البته آیه فوق مفهوم وسیعی دارد و میگوید:در برابر همه وسوسه های شیطانی باید به خدا پناه برد،ولی آنچه گفته شد یکی از مصادیق روشن آن است.

***

به خصوص این که روشهایی را که آنها توصیه می کنند غالبا جنبه ظاهرسازی و تحمیق و گاه نیرنگ و فریب دارد،در حالی که روش قرآنی بالا که بر ایمان و تقوی و اصالتها استوار است از همه این امور بر کنار می باشد.

چه خوب است که مسلمانان امروز این روش را احیاء کنند و دامنه اسلام را در دنیایی که تشنه آن است از این طریق گسترش دهند.

جالب این که در حدیثی که در تفسیر"علی بن ابراهیم"آمده می خوانیم:

ادب اللّٰه نبیه فقال: وَ لاٰ تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ ، قال ادفع سیئة من اساء الیک بحسنتک،حتی یکون الذی بینک و بینه عداوة کانه ولی حمیم: "خداوند پیامبرش را به این آداب مؤدب ساخته و فرموده:

نیکی و بدی یکسان نیست،بدی را با روشی که بهترین روش است دفع کن،یعنی عمل کسانی را که در حق تو بد کرده اند به نیکی پاسخ ده،تا کسانی که با تو عداوت دارند دوست صمیمی شوند (1).

***

لذهب عنه الغضب:اعوذ باللّٰه من الشیطان الرجیم: "من سخنی می دانم که اگر مرد خشمگین آن را بگوید خشمش فرو می نشیند،و آن جمله"اعوذ باللّٰه من الشیطان الرجیم است"! مرد خشمگین عرض کرد:ا مجنونا ترانی:یعنی فکر می فرمائید من دیوانه ام؟!(و شیطان در پوست من رفته است؟).

پیامبر ص به قرآن استناد فرمود:و این آیه را تلاوت کرد، وَ إِمّٰا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطٰانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللّٰهِ "هر گاه وسوسه های شیطانی به سراغ تو بیاید به خدا پناه بر" (1).

اشاره به این که طوفان غضب از وسوسه های شیطان است،همانگونه که طوفان شهوت و هوی و هوس هر کدام یکی از آن وسوسه ها است.

در کتاب"خصال"می خوانیم:امیر مؤمنان علی ع چهارصد باب در باره اموری که به نفع دین و دنیای مسلمانان است به اصحابش تعلیم داد و از آن جمله این بود:

اذا وسوس الشیطان الی احدکم فلیستعذ باللّٰه و لیقل آمنت باللّٰه مخلصا له الدین:

"هر گاه شیطان یکی از شما را وسوسه کند باید به خدا پناه برد،و بگوید:

به خداوند ایمان آوردم،و دین خود را برای او خالص می کنم" (2).

*** . .

ص :287

می فرستیم به جنبش در می آید و نمو می کند،همان کس که آن را زنده کرد مردگان را نیز زنده می کند،او بر هر چیز تواناست.

و گمشدگان صحراها است،و با جزر و مد خود نیز برکات فراوانی می آفریند.

ولی بخاطر همین برکات گروهی در مقابل این دو کوکب پر فروغ آسمان سجده می کردند و آنها را پرستش می نمودند،آنها در عالم اسباب،متوقف مانده، بی آنکه مسبب الاسباب را ببینند.

لذا قرآن بعد از این بیان بلافاصله می گوید:"برای خورشید و ماه سجده نکنید،برای خدایی که آفریننده آنها است سجده کنید اگر می خواهید او را عبادت نمائید"( لاٰ تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لاٰ لِلْقَمَرِ وَ اسْجُدُوا لِلّٰهِ الَّذِی خَلَقَهُنَّ إِنْ کُنْتُمْ إِیّٰاهُ تَعْبُدُونَ ) (1).

شما چرا به سراغ سرچشمه این برکات نمی روید؟ چرا سر بر آستان او نمی سائید؟چرا موجوداتی را می پرستید که خود اسیر قوانین آفرینش اند،و دارای طلوع و غروبند و دستخوش انواع تغییرات.

باید به سراغ کسی رفت که حاکم و خالق این قوانین است هرگز غروب و افولی ندارد و دست تغییر و دگرگونی به دامان کبریایش دراز نمی شود.

به این ترتیب یکی از شعبه های گسترده شرک و بت پرستی را که به صورت پرستش موجودات مختلف طبیعت که دارای فوائدی هستند نفی می کند،و به همه آنها پیام می دهد،به سراغ خالق این موجودات بروید و در معلول متوقف نشوید،به دنبال علت العلل بگردید.

در حقیقت در این آیه از نظام واحدی که بر خورشید و ماه و شب و روز حاکم .

ص :290

است استدلال بر وجود خداوند یکتا شده و از خالقیت و حاکمیت او برای لزوم عبادتش اتخاذ سند کرده است.

جمله" إِنْ کُنْتُمْ إِیّٰاهُ تَعْبُدُونَ "در حقیقت اشاره به این نکته دارد که اگر قصد عبادت خدا را دارید غیر او را حذف کنید و چیزی را در عبادت او شریک قرار ندهید،چرا که عبادت او با عبادت دیگری هرگز جمع نمی شود.

*** سپس می افزاید:اگر این دلیل منطقی در فکر آنها اثر نگذاشت و باز هم به سراغ بتها و معبودهای مجازی رفتند و معبود حقیقی را به دست فراموشی سپردند "اگر در عبادت خدا استکبار کردند هرگز نگران نباش،چون فرشتگان مقربی که در پیشگاه او هستند شب و روز برای او تسبیح می گویند،و هیچگاه از عبادت او ملالت و خستگی پیدا نمی کنند"( فَإِنِ اسْتَکْبَرُوا فَالَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ یُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهٰارِ وَ هُمْ لاٰ یَسْأَمُونَ ) (1).

اگر گروهی نادان و جاهل و بیخبر در برابر ذات پاکش سجده نکنند مساله ای نیست این عالم وسیع پر است از فرشتگان مقرب که دائما در حال رکوع و سجود و حمد و تسبیحند،تازه نیازی به عبادت آنها نیز ندارد،آنها نیازمند عبادت اویند،چرا که هر افتخار و کمالی برای ممکنات است در سایه عبودیت او است.

چنان که گفتیم آیات فوق از آیات سجده است ولی در این که آیا سجده بعد از آغاز آیه اول(جمله تعبدون)واجب است یا بعد از اتمام هر دو آیه(جمله و هم لا یسامون)در میان فقهای اهل سنت گفتگو است،گروهی اولی را پذیرفته اند، مانند شافعی و مالک و بعضی دوم را ترجیح داده اند مانند ابو حنیفه و احمد حنبل، .

ص :291

اما به عقیده علمای امامیه بر اساس روایاتی که از اهل بیت ع وارد شده محل سجده همان جمله"تعبدون"است،و این از سجده های واجب قرآن می باشد.

توجه به این نکته نیز لازم است که آنچه واجب است اصل سجده می باشد، اما ذکر آن مستحبّ است،در روایتی می خوانیم که در سجده این ذکر را بگوید "

لا اله الا اللّٰه حقا حقا،لا اله الا اللّٰه ایمانا و تصدیقا،لا اله الا اللّٰه عبودیة و رقا سجدت لک یا رب تعبدا و رقا،لا مستنکفا و لا مستکبرا بل انا عبد ذلیل خائف مستجیر " (1).

*** بار دیگر به آیات توحید که زمینه ساز مساله معاد است باز می گردد، و اگر قبلا سخن از خورشید و ماه و آیات سماوی بود در اینجا سخن از آیات ارضی و زمینی است.

می فرماید:"از آیات او این است که زمین را خاشع و خاضع و خشک و بی حرکت می یابی،اما هنگامی که قطره های حیاتبخش آب باران را بر آن می فرستیم به جنبش در می آید،و افزایش می یابد و نمو می کند"( وَ مِنْ آیٰاتِهِ أَنَّکَ تَرَی الْأَرْضَ خٰاشِعَةً فَإِذٰا أَنْزَلْنٰا عَلَیْهَا الْمٰاءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ ).

زمینی خشک و مرده و بی حرکت کجا،و این همه آثار حیات و جلوه های گوناگون آن کجا؟ کدام قدرت است که با نزول چند قطره باران از خاک مرده اینهمه حرکت و جنبش و حیات می آفریند؟این یکی از نشانه های علم و قدرت بی پایان پروردگار و علائم وجود ذیجود او است.

سپس از این مساله روشن توحیدی یعنی مساله"حیات"که هنوز اسرارش برای بزرگترین دانشمندان کشف نشده،با یک انتقال سریع و جالب به مساله معاد .

ص :292

پرداخته،می گوید:"آن کس که این زمین مرده را زنده کرد هم او مردگان را نیز در قیامت زنده می کند"!( إِنَّ الَّذِی أَحْیٰاهٰا لَمُحْیِ الْمَوْتیٰ ).

آری"او بر همه چیز توانا است"( إِنَّهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ).

دلائل قدرتش در همه جا نمایان است و همه سال نشانه های آن را با چشم خود می بینید،با این حال چگونه در مساله معاد تردید می کنید؟ و آن را جز محالات می شمرید؟زهی نادانی و غفلت و بیخبری! "خاشعة"از ماده"خشوع"در اصل به معنی تضرع و تواضع توام با ادب است،و به کار بردن این تعبیر در مورد زمین خشکیده در حقیقت یک نوع کنایه است.آری زمین به هنگامی که خشکیده و فاقد آب می شود از هر گونه گل و گیاه خالی می گردد،و به صورت انسان افتاده و یا مرده بیجانی در می آید،اما نزول باران حیات جدیدی به آن می بخشد آن را به حرکت و نمو و رشد وا می دارد.

جمله"ربت"از ماده"ربو"(بر وزن غلو)به معنی افزایش و نمو است و ربا نیز از همین ماده است،چرا که ربا خوار طلب خود را با افزایشی می گیرد.

"اهتزت"از ماده"هز"(بر وزن حظ)به معنی تحریک شدید است، در باره طرق اثبات معاد جسمانی و چگونگی استدلال از جهان گیاهان بر این مساله در پایان سوره یس(اواخر جلد هیجدهم)بحث مشروح تری داشته ایم.

***

ص :293

کرده می گوید:"آیا کسی که در آتش افکنده می شود بهتر است یا کسی که در سایه ایمان در نهایت امن و امان در قیامت قدم به عرصه محشر می گذارد"؟! ( أَ فَمَنْ یُلْقیٰ فِی النّٰارِ خَیْرٌ أَمْ مَنْ یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیٰامَةِ ).

آنها که با ایجاد شک و فساد عقائد و ایمان مردم را به آتش کشیدند،باید در آن روز طعمه آتش شوند و آنها که در سایه ایمان محیط امن و امانی برای جامعه بشری آفریدند باید در قیامت در نهایت امنیت به سر برند،مگر در آن روز همه اعمال ما تجسم نمی یابد؟ گر چه بعضی از مفسران این قسمت از آیه را به"ابو جهل"و نقطه مقابلش "حمزه"یا"عمار یاسر"تفسیر کرده اند،ولی پیدا است که این یک تطبیق بیش نیست،آیه مفهوم وسیعی دارد که همه آنها و غیر آنها را شامل می شود.

جالب این که در مورد دوزخیان تعبیر به"القاء"می کند که دلیل بر این است که آنجا اختیاری از خود ندارند،اما در مورد بهشتیان تعبیر به"آمدن" می نماید که دلیل بر احترام و آزادی اراده آنها در انتخاب امنیت و آرامش است.

از این گذشته با اینکه باید در مقابل دوزخ بهشت قرار گیرد در اینجا امنیت از"عذاب"را در مقابل"دوزخ"قرار داده،اشاره به این که مهمترین مساله در آن روز همین"امنیت"است.

و از آنجا که وقتی از هدایت کسی مایوس شوند او را به حال خود رها می کنند،و می گویند:هر کاری می خواهی بکن،در ادامه این آیه آنها را مخاطب ساخته می گوید:"هر چه می خواهید انجام دهید"!( اِعْمَلُوا مٰا شِئْتُمْ ).

"اما بدانید که خدا به آنچه انجام می دهید بیناست"( إِنَّهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ).

بدیهی است این امر به معنی آزادی عمل آنها،و یا الزام به انجام هر کار نیست، بلکه تهدیدی است نسبت به آنها که هیچ حرف حقی در گوششان فرو نمی رود،

ص :296

تهدیدی است پر معنی و توام با وعده مجازات،چرا که دیدن اعمال و نگه داشتن حساب آنها برای همین منظور است.

*** آیه بعد سخن را از توحید و معاد به قرآن و نبوت می کشاند،و باز به صورت هشدار به کافران لجوج و بی منطق می فرماید:"آنها که به این ذکر و یادآوری الهی(قرآن مجید)به هنگامی که به سراغ آنها آمد کافر شدند بر ما مخفی نخواهند ماند"( إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمّٰا جٰاءَهُمْ ) (1).

اطلاق"ذکر"بر"قرآن"به خاطر این است که قبل از هر چیز انسان را متذکر و بیدار می سازد و حقایقی را که انسان اجمالا با فطرت خدادادی دریافته با وضوح و تفصیل شرح می دهد،نظیر این تعبیر در آیات دیگر قرآن نیز آمده است،از جمله در آیه 9 سوره حجر می خوانیم: إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ :"ما این ذکر و یادآوری را نازل کردیم و به طور قطع از آن پاسداری خواهیم کرد".

و بعد برای بیان عظمت قرآن می افزاید:"به طور مسلم کتابی است شکست ناپذیر"( وَ إِنَّهُ لَکِتٰابٌ عَزِیزٌ ).

کتابی است که هیچ کس نمی تواند همانند آن را بیاورد و بر آن غلبه کند، کتابی است بی نظیر،منطقش محکم و گویا، استدلالاتش قوی و نیرومند،تعبیراتش منسجم و عمیق،تعلیماتش ریشه دار و پر مایه،و احکام و دستوراتش هماهنگ .

ص :297

با نیازهای واقعی انسانها در تمام ابعاد زندگی.

*** سپس به توصیف مهم و گویایی در باره عظمت این کتاب آسمانی پرداخته می گوید:"هیچگونه باطلی،نه از پیش رو،نه از پشت سر،به سراغ قرآن نمی آید"! ( لاٰ یَأْتِیهِ الْبٰاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لاٰ مِنْ خَلْفِهِ ).

چرا که"از سوی خداوند حکیم و حمید نازل شده است"( تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ ).

خداوندی که افعالش روی حکمت و در نهایت کمال و درستی است و لذا شایسته هر گونه حمد و ستایش می باشد.

در تفسیر جمله" لاٰ یَأْتِیهِ الْبٰاطِلُ ..."مفسران سخنان بسیار گفته اند که جامعتر از همه آنها این است"هیچگونه باطل،از هیچ نظر،و از هیچ طریق،به سراغ قرآن نمی آید"یعنی:

نه تناقضی در مفاهیم آن است.

نه چیزی از کتب و علوم پیشین بر ضد آن می باشد،و نه اکتشافات علمی آینده با آن مخالفت خواهد داشت.

نه کسی می تواند حقایق آن را ابطال کند،و نه در آینده منسوخ می گردد.

نه در معارف و قوانین و اندرزها و خبرهایش خلافی وجود دارد و نه خلافی بعدا کشف می شود.

نه آیه و حتی کلمه ای از آن کم شده،و نه چیزی بر آن افزون می شود،و به تعبیر دیگر دست تحریف کنندگان از دامان بلندش کوتاه بوده و هست.

در حقیقت این آیه تعبیر دیگری است از آیه 9 سوره حجر:" إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ ":"ما قرآن را نازل کردیم و ما حافظ آنیم" (1). .

ص :298

از آنچه گفتیم چنین می توان نتیجه گرفت که جمله" مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لاٰ مِنْ خَلْفِهِ "(نه از پیش رو و نه از پشت سر)کنایه از همه جانبه بودن است،یعنی از هیچ سو و از هیچ طرف و ناحیه،بطلان و فساد به سراغ این کتاب بزرگ نیامده،و نخواهد آمد،ولی بعضی آن را کنایه از"زمان حال"و"زمان استقبال" گرفته اند، که در حقیقت مصداقی از مفهوم وسیع اول است.

واژه"باطل"چنان که"راغب"در"مفردات"می گوید:نقطه مقابل حق است منتها گاه آن را به یکی از مصداقهایش تفسیر کرده اند مانند شرک،شیطان، موجود فنا شونده و ساحر،و اینکه شخص شجاع و قهرمان را"بطل"می گویند به خاطر آن است که مخالفان خود را باطل می کند،و از میدان بیرون کرده یا به قتل می رساند.

به هر حال ظاهر آیه مطلق است و نمی توان مفهوم"باطل"را در مصداق خاصی محدود ساخت.

جمله آخر آیه( تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ )در حقیقت دلیل روشن و گویایی است برای عدم راه یابی باطل در هیچ شکل و صورت به قرآن مجید،زیرا باطل به سخنی راه می یابد که از شخصی صادر شده است.

با علم محدود و با کمالات معین،اما کسی که علم و حکمتش نامحدود است و جامع همه کمالاتی است که او را درخور حمد و ستایش قرار می دهد نه تناقض

ص :299

و اختلافی به سخنش راه می یابد،و نه خط نسخ و بطلان بر آن کشیده می شود،نه دست تحریف به سوی آن دراز می گردد،و نه تضادی با حقایق کتب پیشین و اکتشافات علمی در حال و آینده دارد.

به هر حال این آیه از آیات روشنی است که نفی هر گونه تحریف،چه از نظر نقصان،و چه اضافه،از قرآن مجید می کند(شرح بیشتر در باره عدم تحریف قرآن در جلد 11 صفحه 18 به بعد-ذیل آیه 9 سوره حجر إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ بیان شد،و دلائل مختلف آن را شرح داده،و به سؤالاتی که در این زمینه است پاسخ گفته ایم).

***سؤال:

ممکن است گفته شود"باطل"همان گونه که اشاره شد به معنی"مخالف حق"است در حالی که شما و مفسران دیگر آن را به معنی"مبطل"و ابطال کننده تفسیر کرده اید.

پاسخ این سؤال را با توجه به نکته ظریفی می توان دریافت،و آن اینکه قرآن نمی گوید باطلی بعد از این کتاب آسمانی به وجود نمی آید،بلکه می گوید باطلی به سراغ این کتاب آسمانی نخواهد آمد(به ضمیر در جمله"تاتیه"توجه کنید) و معنی این سخن آن است که چیزی نمی تواند به سراغ آن بیاید و آن را ابطال کند(دقت کنید).

***

ص :300

خلاصه نه دعوت تو به سوی آئین توحید و حق مطلب تازه ای است،و نه تهمت و تکذیب آنها،محکم بایست و به این سخنان اعتنا مکن و دعوت توحید را تداوم بخش و بدان خدا با تو است.

بعضی از مفسران احتمال داده اند که منظور از این جمله این است که سخنانی که از سوی خدا به تو گفته می شود همان سخنانی است که به انبیای پیشین گفته شد (1).

ولی با توجه به جمله بعد و آیات آینده تفسیر اول صحیحتر به نظر می رسد.

سپس در پایان آیه می افزاید:"پروردگار تو دارای مغفرت و آمرزش و هم دارای مجازات دردناک است"( إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَ ذُو عِقٰابٍ أَلِیمٍ ).

رحمت و آمرزش برای آنها که پذیرا شوند،و عذاب الیم برای آنها که تکذیب کنند و تهمت زنند و به مخالفت برخیزند.

این جمله در حقیقت بشارت و تشویقی است برای مؤمنان و انذار و تهدیدی است برای کافران.

مقدم داشتن"مغفرت"بر"عقاب"همانند موارد دیگر دلیل بر"پیشی گرفتن رحمت بر غضب"است،چنان که در دعا آمده یا من سبقت رحمته غضبه (2).

*** در آیه بعد سخن از بهانه جویی این افراد لجوج به میان آورده و پاسخ یکی از این بهانه های عجیب را مطرح می کند و آن اینکه آنها می گفتند:چرا قرآن به لسان عجم نازل نشده است تا ما برای آن اهمیت بیشتری قائل باشیم و غیر عرب . .

ص :303

نیز از آن بهره گیرند، ظاهرا هدفشان این بود که توده مردم از آن چیزی نفهمند و نیازی به آن نباشد که به آنها بگویند لاٰ تَسْمَعُوا لِهٰذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِیهِ "به این قرآن گوش فرا ندهید و با سخنان لغو و باطل آن را از اثر بیندازید" (چنان که در آیات قبل آمده بود) (1).

اینجاست که قرآن در پاسخ آنها می گوید:"هر گاه ما آن را قرآنی عجمی قرار می دادیم حتما می گفتند:چرا آیاتش روشن نیست؟چرا پیچیده است؟و ما از آن سر در نمی آوریم"!( وَ لَوْ جَعَلْنٰاهُ قُرْآناً أَعْجَمِیًّا لَقٰالُوا لَوْ لاٰ فُصِّلَتْ آیٰاتُهُ ).

سپس اضافه می کردند:"راستی عجیب است قرآنی عجمی از پیغمبری عربی"؟( ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ ).

یا می گفتند:"کتابی است عجمی برای امتی عربی"؟ و اکنون که نیز به زبان عربی نازل شده،و همگان به خوبی مفاهیم آن را درک می کنند و به عمق پیام و دعوت قرآن می رسند،باز فریاد می زنند:گوش به این قرآن ندهید و با جار و جنجال و سخنان لغو و باطل مردم را از شنیدن آن باز دارید.

خلاصه آنها بیماردلانی هستند که هر طرحی ریخته شود و هر برنامه ای پیاده گردد به آن ایرادی می کنند،و بهانه ای می تراشند،اگر عربی باشد سحر و افسونش می خوانند،و اگر عجمی باشد نامفهومش می شمرند،و اگر مخلوطی از الفاظ عربی و عجمی باشد ناموزونش معرفی می کنند! (2). . .

ص :304

باید توجه داشت که"اعجمی"از ماده"عجمة"(بر وزن لقمه)به معنی عدم فصاحت و ابهام در سخن است،و"عجم"را به غیر عرب می گویند چرا که زبان آنها را به خوبی نمی فهمند،و"اعجم"به کسی گفته می شود که مطالب را خوب ادا نمی کند(خواه عرب باشد یا غیر عرب).

بنا بر این واژه"اعجمی"همان"اعجم"است که با یاء نسبت توام شده.

سپس قرآن خطاب به پیامبر ص می افزاید:"بگو این کتاب آسمانی برای کسانی که ایمان آورده اند مایه هدایت و درمان است"( قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدیً وَ شِفٰاءٌ ).

"اما کسانی که ایمان نمی آورند گوشهایشان سنگین است"و آن را درک نمی کنند( وَ الَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ فِی آذٰانِهِمْ وَقْرٌ ).

"و بر اثر نابینایی آن را نمی بینند"( وَ هُوَ عَلَیْهِمْ عَمًی ) (1).

درست مثل کسانی هستند که آنها را از راه دور صدا می زنند"( أُولٰئِکَ یُنٰادَوْنَ مِنْ مَکٰانٍ بَعِیدٍ ).

و معلوم است چنین کسانی نه می شنوند و نه می بینند! آری برای پیدا کردن راه،و رسیدن به مقصد،تنها وجود نور کافی نیست، چشم بینا نیز لازم است،همچنین برای تعلیم یافتن تنها وجود مبلغ دانشمند و فصیح کفایت نمی کند،گوش شنوایی نیز باید باشد.

در لطافت دانه های باران و تاثیر حیاتبخش آن شک نیست،اما"در باغ سبزه .

ص :305

روید و در شوره زار خس".

آنها که با روح حق طلبی به سراغ قرآن می آمدند هدایت و شفا از آن می یافتند،بیماریهای اخلاقی و روحی آنها در شفا خانه قرآن درمان می شد، سپس بار سفر را می بستند و در پرتو نور هدایت قرآن با سرعت به سوی کوی دوست حرکت می کردند.

اما لجوجان متعصب،و دشمنان حق و حقیقت،و آنها که از قبل تصمیم خودشان را بر مخالفت انبیا گرفته بودند چه بهره ای می توانستند از آن بگیرند؟ آنها همچون کوران و کرانی بودند که در نقطه دور دستی قرار داشتند،آنها گرفتار ناشنوایی و نابینایی مضاعف بودند،هم از نظر ابزار دید و شنود و هم از نظر بعد مکان! بعضی از مفسران نقل کرده اند که اهل لغت برای کسی که می فهمد می گویند:

انت تسمع من قریب(تو از نزدیک می شنوی)و برای کسی که نمی فهمد می گویند انت تنادی من بعید(تو از دور صدا زده می شوی که اگر همهمه ای بشنوی مفهوم مطالب را درک نمی کنی) (1).

در اینکه چگونه قرآن مایه شفا و درمان دردهای جانکاه انسانها است بحث مشروحی ذیل آیه 82 سوره اسراء آورده ایم(جلد 12 صفحه 236 به بعد).

*** در آیه بعد برای تسلی خاطر پیامبر ص و مؤمنان نخستین می فرماید:از انکار و لجاجت و بهانه جویی این قوم خیره سر نگران مباش،این سابقه طولانی دارد"ما به موسی کتاب آسمانی دادیم،و در آن اختلاف شد،بعضی پذیرا گشتند و بعضی از در انکار در آمدند"( وَ لَقَدْ آتَیْنٰا مُوسَی الْکِتٰابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ ).

و اگر مشاهده می کنی ما در مجازات این دشمنان لجوج تعجیل نمی کنیم .

ص :306

به خاطر این است که مصالح تربیتی ایجاب می کند آنها آزاد باشند،و تا آنجا که ممکن است اتمام حجت شود،"و اگر فرمانی از ناحیه پروردگارت در این زمینه صادر نشده بود در میان آنها داوری می شد"،و مجازات الهی به سرعت دامانشان را می گرفت( وَ لَوْ لاٰ کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ ).

این فرمان الهی بر اساس مصالح هدایت انسانها و اتمام حجت بوده،و این سنت در میان تمام اقوام گذشته جاری شده و در باره قوم تو نیز جاری است.

ولی آنها هنوز این حقیقت را باور نکرده اند"و در قرآن تو شک و تردید دارند،شکی آمیخته با سوء ظن و بدبینی"( وَ إِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ ).

"مریب"از ماده"ریب"به معنی شکی است که آمیخته با بدبینی و سوء ظن و اضطراب باشد،بنا بر این مفهوم جمله این می شود که مشرکان نه تنها در سخنان تو تردید دارند بلکه مدعی هستند که قرائن خلاف که مایه بدبینی است نیز در آن موجود است! بعضی از مفسران احتمال داده اند که جمله اخیر در باره یهود و کتاب موسی است،یعنی این قوم هنوز در تورات شک و تردید دارند،اما این معنی بعید به نظر می رسد،و ظاهر همان تفسیر اول است (1).

*** در آخرین آیه مورد بحث یک قانون کلی را که قرآن بارها روی آن تاکید کرده در ارتباط با اعمال انسانها بیان می کند،که تکمیلی است بر بحث گذشته در زمینه بهره گیری مؤمنان از قرآن،و محروم ماندن افراد بی ایمان از این سرچشمه فیض الهی.

می فرماید:"هر کسی عمل صالحی انجام دهد نفعش برای خود او است، .

ص :307

و هر کسی بدی کند به خویشتن بدی کرده،و پروردگار تو به بندگان هرگز ظلم و ستم نمی کند"( مَنْ عَمِلَ صٰالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَسٰاءَ فَعَلَیْهٰا وَ مٰا رَبُّکَ بِظَلاّٰمٍ لِلْعَبِیدِ ).

بنا بر این اگر آنها به این کتاب و این آئین بزرگ ایمان نیاورند نه بخداوند زیانی می رسانند،و نه به تو،چرا که خوبیها و بدیها همه به صاحبانش باز می گردد و آنها هستند که میوه شیرین یا تلخ اعمال خویش را می چینند.

***

را در درجه اول متوجه خود او می داند.

لذا در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا ع می خوانیم که یکی از یارانش سؤال کرد:

هل یجبر اللّٰه عباده علی المعاصی:"آیا خداوند بندگان را بر گناه مجبور می کند"؟

فقال:لا،بل یخیرهم و یمهلهم حتی یتوبوا.

فرمود:"نه بلکه آنها را آزاد می گذارد و مهلت می دهد تا از گناه خویش توبه کنند".

مجددا سؤال می کند:هل کلف عباده ما لا یطیقون؟"آیا بندگان خود را تکلیف ما لا یطاق می کند"؟ امام ع فرمود:

کیف یفعل ذلک و هو یقول:" وَ مٰا رَبُّکَ بِظَلاّٰمٍ لِلْعَبِیدِ ":

"چگونه چنین کاری را می کند در حالی که خودش فرموده:پروردگار تو به بندگان ظلم و ستم روا نمی دارد"؟ سپس امام ع افزود:پدرم موسی بن جعفر ع از پدرش جعفر بن محمد ع چنین نقل فرمود:

من زعم ان اللّٰه یجبر عباده علی المعاصی او یکلفهم ما لا یطیقون فلا تاکلوا ذبیحته،و لا تقبلوا شهادته،و لا تصلوا ورائه، و لا تعطوه من الزکاة شیئا :"کسی که گمان کند خداوند بندگان را مجبور بر گناه می کند،یا تکلیف ما لا یطاق می نماید،از گوشت حیوانی که او ذبح می کند نخورید،شهادتش را نپذیرید،پشت سرش نماز نخوانید و از زکات نیز چیزی به او ندهید"!(خلاصه احکام اسلام را بر او جاری نکنید) (1).

حدیث فوق ضمنا اشاره ای است به این نکته ظریف که مکتب جبر سر از "تکلیف به ما لا یطاق"در می آورد،چرا که اگر انسان از یک سو مجبور به گناه .

ص :309

باشد،و از سوی دیگر او را از آن نهی کنند مصداق روشن تکلیف به ما لا یطاق است.

***

تا در درجه اول آنها ایمان بیاورند و بعد دامنه آئین او به دیگران گسترش پیدا کند.

اما بهانه جویانی که مانند کودکان هر روز مطلب غیر منطقی تازه ای را مطرح می کردند،و با حرفهای کودکانه و ضد و نقیض خود نشان می دادند که به دنبال حق طلبی نیستند،یک روز می گفتند چرا این قرآن تنها به زبان عرب نازل شده؟ آیا بهتر نبود همه یا قسمتی از آن به غیر این زبان بود تا دیگران نیز بهره گیرند؟ (در حالی که آنها هدف دیگری داشتند منظورشان این بود که توده مردم عرب از جاذبه فوق العاده محروم گردند).

و اگر این خواسته آنها انجام می شد،می گفتند:چگونه او عرب است و کتابش غیر عربی؟ خلاصه هر روز به بهانه ای خود و دیگران را سرگرم و از راه حق باز می داشتند.

اصولا"بهانه جویی"همیشه دلیل بر این است که انسان درد دیگری دارد که نمی خواهد آن را فاش بگوید،درد این گروه نیز این بود که توده های مردم سخت مجذوب قرآن شده بودند،و لذا منافع آنها سخت به خطر افتاده بود، برای خاموش کردن نور اسلام به هر وسیله ای متوسل می شدند.

***پایان جزء 24 قرآن مجید

ص :311

ص :312

آغاز جزء 25 قرآن مجید آیه 47 سوره فصلت

ص :313

میوه را می پوشاند،و"کم"(بر وزن قم)به معنی آستینی است که دست را می پوشاند و"کمة"(بر وزن قبه)به معنی عرقچین است که بر سر می گذارند (1).

طبرسی در مجمع البیان می گوید"تکمم الرجل فی ثوبه"هنگامی گفته می شود که شخصی خود را در لباس بپوشاند.

فخر رازی در تفسیر خود"اکمام"را به پوسته ای تفسیر می کند که میوه در آن قرار دارد.

بعضی از مفسران نیز آن را به عنوان وعاء الثمرة(ظرف میوه)تفسیر کرده اند (2).

ظاهر این است که همه این تفسیرها به یک معنی باز می گردد،از آنجا که یکی از ظریفترین و دقیقترین مسائل در جهان موجودات زنده مساله بارور شدن در رحم و تولد آنها است قرآن مخصوصا روی آن تکیه کرده است،چه در عالم جانداران و چه در گیاهان.

آری او است که می داند کدامین نطفه در کدامین رحم و در چه زمانی منعقد می شود،و کی متولد می گردد،کدام میوه بارور می گردد و کی غلاف و پوسته خود را می شکافد و سر بیرون می زند.

سپس می افزاید:این گروه که قیامت را انکار می کنند،یا به باد استهزا می گیرند،"در آن روز که قیامت برپا می شود آنها را ندا می دهد:کجا هستند شرکائی که برای من می پنداشتید؟آنها می گویند:پروردگارا!ما به تو عرض کردیم که هیچ گواهی بر گفته های خود نداریم"( وَ یَوْمَ یُنٰادِیهِمْ أَیْنَ شُرَکٰائِی قٰالُوا آذَنّٰاکَ مٰا مِنّٰا مِنْ شَهِیدٍ ) (3)(4). . . . .

ص :316

آنچه می گفتیم سخنان بی اساس و بی پایه بود،سخنانی که از جهل و بیخبری یا تقلید کورکورانه سرچشمه می گرفت،امروز بهتر از هر زمان می فهمیم که چه اندازه این ادعاها باطل و بی اساس بوده است.

*** و در اینحال می بینند اثری از معبودانی که قبلا می خواندند پیدا نیست"و همه محو و نابود شدند"( وَ ضَلَّ عَنْهُمْ مٰا کٰانُوا یَدْعُونَ مِنْ قَبْلُ ).

اصلا صحنه قیامت آن چنان برای آنها وحشتناک است که خاطره بتها نیز از نظرشان محو و نابود می شود،همان معبودانی که یک روز سر بر آستانشان می نهادند برای آنها قربانی می کردند،حتی گاه در راه آنها جان می دادند،و پناهگاه روز بیچارگی و حلال مشکلات خود می پنداشتند همه همچون سرابهایی محو می شوند.

آری"در آن روز می دانند که هیچ پناهگاهی و راه فراری برای آنها وجود ندارد"( وَ ظَنُّوا مٰا لَهُمْ مِنْ مَحِیصٍ ).

"محیص"از ماده"حیص"(بر وزن حیف)به معنی بازگشت و عدول و کناره گیری کردن از چیزی است،و از آنجا که محیص اسم مکان است این کلمه به معنی فرارگاه یا پناهگاه می آید (1).

"ظنوا"از ماده"ظن"در لغت معنی وسیعی دارد:گاه به معنی یقین، و گاه به معنی گمان می آید،و در آیه مورد بحث به معنی یقین است،چه اینکه آنها در آن روز یقین پیدا می کنند که راه فرار و نجاتی از عذاب الهی ندارند.

"راغب"در"مفردات"می گوید:"ظن"به معنی اعتقادی است که از دلیل و قرینه حاصل می شود،این اعتقاد گاه قوی می شود و به مرحله یقین می رسد و گاه ضعیف است و از حد گمان تجاوز نمی کند. .

ص :317

قَنُوطٌ

).

منظور از انسان در اینجا"انسان تربیت نایافته"ای است که قلبش به نور معرفت الهی و ایمان پروردگار،و احساس مسئولیت در روز جزا روشن نشده، انسانهایی که بر اثر جهان بینیهای غلط در محدوده عالم ماده گرفتارند،و روح بلندی که ما ورای آن را ببیند،و ارزشهای والای انسانی را بنگرد،ندارند.

آری آنها به هنگام اقبال دنیا مسرور و مغرورند،و به هنگام ادبار دنیا مغموم و مایوسند،نه پناهگاهی دارند که به آنها پناه دهد و نه چراغ فروزانی که نور امید بر قلب آنها بپاشد.

ضمنا باید توجه داشت که"دعاء"گاه به معنی خواندن کسی است،و گاه به معنی طلب کردن چیزی است،و در آیه مورد بحث به معنی دوم می باشد، بنا بر این لاٰ یَسْأَمُ الْإِنْسٰانُ مِنْ دُعٰاءِ الْخَیْرِ :یعنی انسان از طلب و تقاضای نیکیها هرگز ملول و خسته نمی شود.

در اینکه"یئوس"و"قنوط"به یک معنی است،یعنی انسان نومید، یا دو معنی مختلف دارد؟و تفاوت میان این دو چیست؟در میان مفسران گفتگو است:

بعضی هر دو را به یک معنی(برای تاکید)دانسته اند (1).

ولی بعضی"یئوس"را از ماده"یاس"به معنی وجود نومیدی در درون قلب و"قنوط"را به معنی ظاهر ساختن آن در چهره و در عمل دانسته اند (2).

مرحوم طبرسی در مجمع البیان در میان این دو چنین فرق گذاشته که یاس نومیدی از خیر است و قنوط نومیدی از رحمت (3). . . .

ص :320

ولی آنچه از موارد استعمال واژه"یاس"و"قنوط"در قرآن مجید به دست می آید این است که یاس و قنوط تقریبا در یک معنی به کار می رود،مثلا در داستان یوسف می خوانیم که یعقوب فرزندان خود را از یاس از رحمت الهی بر حذر داشت،در حالی که آنها در مورد پیدا کردن یوسف هم قلبا مایوس بودند و هم نشانه های یاس را ظاهر کرده بودند(یوسف-87).

و در مورد قنوط در داستان بشارت فرزند به ابراهیم می خوانیم که او از این مساله اظهار تعجب کرد،اما فرشتگان به او گفتند: بَشَّرْنٰاکَ بِالْحَقِّ فَلاٰ تَکُنْ مِنَ الْقٰانِطِینَ :"ما تو را به حق بشارت دادیم بنا بر این مایوس نباش"!(حجر-55).

*** در آیه بعد به یکی دیگر از حالات نامطلوب انسانهای دور مانده از علم و ایمان یعنی حالت غرور و از خود راضی بودن اشاره کرده،می فرماید:"هر گاه ما به انسان رحمتی از سوی خود،بعد از ناراحتی که به او رسیده بچشانیم، می گوید:این به خاطر شایستگی من است و لایق چنین مقام و موهبتی بوده ام" ( وَ لَئِنْ أَذَقْنٰاهُ رَحْمَةً مِنّٰا مِنْ بَعْدِ ضَرّٰاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ هٰذٰا لِی ) (1).

این بینوای مغرور فراموش می کند که اگر لطف خدا نبود بجای این نعمت باید گرفتار بلا شود،و همچون قارون مستکبر که وقتی خداوند برای آزمایش او ثروت زیادی به وی بخشید و به او گفتند تو هم نیکی کن آن گونه که خدا بر تو روا داشته،گفت:نه،من هر چه دارم بر اثر علم و دانش و لیاقت ذاتی خودم دارم!" قٰالَ إِنَّمٰا أُوتِیتُهُ عَلیٰ عِلْمٍ عِنْدِی "(قصص-78). .

ص :321

در دنباله آیه می افزاید:این غرور سرانجام او را به انکار آخرت می کشاند و می گوید:من باور ندارم قیامتی در کار باشد"( وَ مٰا أَظُنُّ السّٰاعَةَ قٰائِمَةً ).

"و به فرض که قیامتی در کار باشد،هر گاه من به سوی پروردگارم باز گردم پاداشهای نیک و مواهب بسیار از برای من نزد او آماده است"!خدایی که در دنیا مرا اینچنین گرامی داشته حتما در آخرت بهتر از این پذیرایی خواهد کرد! ( وَ لَئِنْ رُجِعْتُ إِلیٰ رَبِّی إِنَّ لِی عِنْدَهُ لَلْحُسْنیٰ ).

نظیر این مطلب در سوره کهف،در داستان آن دو دوستی که یکی ثروتمند بود و راه کفر و غرور را پیش گرفت،و دیگری در مسیر ایمان ثابت قدم ماند، آمده است:آنجا که قرآن از زبان آن مرد مغرور که صاحب باغها و چشمه های پر آب بود نقل می کند:" مٰا أَظُنُّ أَنْ تَبِیدَ هٰذِهِ أَبَداً- وَ مٰا أَظُنُّ السّٰاعَةَ قٰائِمَةً وَ لَئِنْ رُدِدْتُ إِلیٰ رَبِّی لَأَجِدَنَّ خَیْراً مِنْهٰا مُنْقَلَباً ":"من هرگز گمان نمی کنم قیامت برپا شود،و اگر قیامتی در کار باشد و به سوی پروردگارم بازگردم جایگاهی بهتر و عالیتر از این خواهم یافت"!!(کهف-35 و 36).

ولی خداوند این افراد مغرور و خیره سر را در پایان این آیه چنین تهدید می کند که:"ما به زودی کافران را از اعمالی که انجام داده اند آگاه خواهیم کرد،و از عذاب شدید به آنها می چشانیم"( فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِمٰا عَمِلُوا وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنْ عَذٰابٍ غَلِیظٍ ) (1).

همین معنی در جای دیگر از قرآن مجید و به تعبیر دیگر آمده است:آنجا که می فرماید: وَ لَئِنْ أَذَقْنٰاهُ نَعْمٰاءَ بَعْدَ ضَرّٰاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئٰاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ :"هر گاه به انسان نعمتی را پس از ناراحتی و شدت بچشانیم می گوید:مشکلات و گرفتاریها برای همیشه از من برطرف شد،و دیگر .

ص :322

بر نخواهد گشت،سپس غرق شادی و غفلت و کبر و غرور می شود"(هود-10).

*** در آیه بعد سومین حالتی را که برای اینگونه انسانها به هنگام اقبال و ادبار دنیای مادی رخ می دهد بازگو می کند که حالت فراموشکاری به هنگام نعمت،و جزع و فزع به هنگام مصیبت است.

می فرماید:"هر گاه به انسان نعمتی دهیم روی می گرداند،و با تکبر از حق دور می شود"( وَ إِذٰا أَنْعَمْنٰا عَلَی الْإِنْسٰانِ أَعْرَضَ وَ نَأیٰ بِجٰانِبِهِ ).

"اما هر گاه مختصر ناراحتی به او برسد تقاضای فراوان و زیادی برای برطرف شدن آن دارد و دعای مستمر می کند"( وَ إِذٰا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعٰاءٍ عَرِیضٍ ).

"نا"از ماده"نای"(بر وزن رای)به معنی دور شدن می باشد و هنگامی که "جانب"(پهلو)پشت سر آن قرار گیرد کنایه از تکبر و غرور است،چون آدمهای متکبر صورت خود را بر می گردانند و با بی اعتنایی دور می شوند.

"عریض"به معنی پهن در مقابل طویل است،و عرب این دو تعبیر را در مورد کثرت و زیادی به کار می برد.

شبیه همین معنی در سوره یونس آمده است: وَ إِذٰا مَسَّ الْإِنْسٰانَ الضُّرُّ دَعٰانٰا لِجَنْبِهِ أَوْ قٰاعِداً أَوْ قٰائِماً فَلَمّٰا کَشَفْنٰا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنٰا إِلیٰ ضُرٍّ مَسَّهُ کَذٰلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ :"هنگامی که به انسان مختصر زیانی برسد ما را در همه حال می خواند،در حالی که به پهلو خوابیده،یا نشسته، یا ایستاده است،اما هنگامی که ناراحتی او را بر طرف سازیم چنان می رود که گویی هرگز ما را برای حل مشکلی نخوانده!اینگونه برای اسرافکاران اعمالشان زینت داده شده است"!(یونس-12).

آری چنین است انسان فاقد ایمان و تقوا که دائما به این حالات گرفتار است،به هنگام روی آوردن نعمتها"حریص"و"مغرور"و"فراموشکار"

ص :323

و به هنگام پشت کردن نعمتها"مایوس"و نومید و"پر جزع".

ولی در مقابل،مردان حق و پیروان راستین مکتب انبیا آن چنان پرظرفیت و پرمایه اند که نه روی آوردن نعمتها آنها را دگرگون می سازد،و نه ادبار دنیا ضعیف و ناتوان و مایوس،آنها به مصداق رِجٰالٌ لاٰ تُلْهِیهِمْ تِجٰارَةٌ وَ لاٰ بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللّٰهِ سودمندترین تجارتها،و پرفایده ترین درآمدها،آنها را از یاد خدا غافل نمی سازد، آنها فلسفه تلخیها و شیرینیهای زندگی را به خوبی می دانند،آنها می دانند که گاه تلخیها زنگ بیدار باش است،و شیرینی ها آزمایش و امتحان الهی.

گاه تلخیها مجازات غفلتها است،و نعمتها برای برانگیختن حس شکرگزاری بندگان.

قابل توجه اینکه در آیات فوق تعبیر به"اذقنا"و"مسه"شده،که مفهومش این است با مختصر رو آوردن دنیا یا زوال نعمتها وضع این افراد کم مایه دگرگون می شود،و راه غرور،یا نومیدی و یاس را پیش می گیرند،آنها چنان کوتاه فکر و ضعیفند که طبق ضرب المثل معروف با غوره ای ترش می شوند و با مویزی شیرین.

آری یکی از مهمترین آثار ایمان به خدا همان وسعت روح،و بلندی افق فکر،و شرح صدر و آمادگی مقابله با مشکلات و مصائب و مبارزه با هیجانات نامطلوب نعمتها است.

امیر مؤمنان علی ع ضمن دعاهایی که در آن سرمشق به یاران خود می دهد عرض می کند:

نسأل اللّٰه سبحانه ان یجعلنا و ایاکم ممن لا تبطره نعمة،و لا تقصر به عن طاعة ربه غایة،و لا تحل به بعد الموت ندامة و کئابة:

"از خدا می خواهیم که ما و شما را از کسانی قرار دهد که هیچ نعمتی آنها را مست و مغرور نمی سازد،و هیچ هدفی آنها را از طاعت پروردگار باز نمی دارد، و پس از فرا رسیدن مرگ پشیمانی و اندوه دامانشان را نمی گیرد"(نهج البلاغه

ص :324

خطبه 64).

*** در آخرین آیه مورد بحث آخرین سخن را با این افراد لجوج در میان می گذارد،و اصل عقلی معروف دفع ضرر محتمل را با بیانی روشن برای آنها تشریح می کند،خطاب به پیامبر کرده،می فرماید:"به آنها بگو به من خبر دهید اگر این قرآن از سوی خداوند یگانه یکتا باشد(و حساب و جزا و بهشت و دوزخی در کار باشد)و شما به آن کافر شوید،چه کسی گمراه تر خواهد بود از آن کس که در مخالفت دور و گمراهی شدید قرار دارد"؟!( قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کٰانَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ ثُمَّ کَفَرْتُمْ بِهِ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ فِی شِقٰاقٍ بَعِیدٍ ) (1).

البته این گفتار در مورد کسانی است که هیچ دلیل منطقی در آنها کارگر نیست،در حقیقت آخرین سخنی است که به اشخاص لجوج و مغرور و متعصب گفته می شود،و آن اینکه:اگر شما حقانیت قرآن و توحید و وجود عالم پس از مرگ را صد در صد نپذیرید مسلما دلیل بر نفی آن نیز ندارید،بنا بر این این احتمال باقیست که دعوت قرآن و مساله معاد واقعیت داشته باشد،آن گاه فکر کنید چه سرنوشت تاریک و وحشتناکی خواهید داشت با این گمراهی و مخالفت شدید و موضع گیری در برابر این مکتب الهی.

این همان سخنی است که ائمه دین ع در برابر افراد لجوج در آخرین مرحله مطرح می کردند چنان که در حدیثی که در کتاب کافی آمده،می خوانیم:

امام صادق ع با"ابن ابی العوجاء"مادی و ملحد عصر خود سخنان بسیاری داشت،آخرین مرحله که او را در مراسم حج ملاقات کرد بعضی از یاران امام عرض کردند مثل اینکه ابن ابی العوجاء مسلمان شده؟!امام فرمود:او از این کوردل تر .

ص :325

است،هرگز مسلمان نخواهد شد،هنگامی که چشمش به امام صادق ع افتاد گفت ای آقا و بزرگ من! امام فرمود

ما جاء بک الی هذا الموضع؟ :"تو اینجا برای چه آمده ای"؟! عرض کرد:عادة الجسد،و سنة البلد،و لننظر ما الناس فیه من الجنون و الحق و رمی الحجارة!:"برای اینکه هم جسم ما عادت کرده،هم سنت محیط اقتضاء می کند،ضمنا نمونه هایی از کارهای جنون آمیز مردم، و سر تراشیدنها،و سنگ انداختن ها را تماشا کنم!!" امام فرمود:

انت بعد علی عتوک و ضلالک،یا عبد الکریم! :"تو هنوز بر سرکشی و گمراهی خود باقی هستی،ای عبد الکریم" (1)! او خواست شروع به سخن کند امام فرمود:"

لاٰ جِدٰالَ فِی الْحَجِّ

:"در حج جای مجادله نیست" و عبای خود را از دست او کشید،و این جمله را فرمود:

ان یکن الامر کما تقول-و لیس کما تقول-نجونا و نجوت،و ان یکن الامر کما نقول-و هو کما نقول-نجونا و هلکت!:

"اگر مطلب این باشد که تو می گویی(و خدا و قیامتی در کار نباشد)که مسلما چنین نیست،هم ما اهل نجاتیم و هم تو،ولی اگر مطلب این باشد که ما می گوئیم،و حق نیز همین است،ما اهل نجات خواهیم بود و تو هلاک می شوی".

"ابن ابی العوجاء"رو به همراهانش کرد و گفت:وجدت فی قلبی حزازة فردونی،فردوه فمات!:"در درون قلبم دردی احساس کردم،مرا بازگردانید،او را بازگرداندند و به زودی از دنیا رفت" (2)! *** . .

ص :326

یا اینکه این دو حالت در دو مرحله به اینگونه افراد کم ظرفیت دست می دهد، در ابتدا شروع به دعا و تقاضای زیاد از پیر و پیغمبر می کنند،و فریاد و جزع و فزع سر می دهند،اما چیزی نمی گذرد که حالت یاس سراسر وجود آنها را فرا گرفته مایوس و خاموش می شوند.

***

ص :328

تا برای آنها روشن شود که خداوند حق است"( سَنُرِیهِمْ آیٰاتِنٰا فِی الْآفٰاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتّٰی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ).

"آیات آفاقی"همچون آفرینش خورشید و ماه و ستارگان با نظام دقیقی که بر آنها حاکم است،و آفرینش انواع جانداران و گیاهان و کوه ها و دریاها با عجائب و شگفتیهای بی شمارش،و موجودات گوناگون اسرار آمیزش،که هر زمان اسرار تازه ای از خلقت آنها کشف می شود،و هر یک آیه و نشانه است بر حقانیت ذات پاک او.

و"آیات انفسی"همچون آفرینش دستگاههای مختلف جسم انسان و نظامی که بر ساختمان حیرت انگیز مغز و حرکات منظم قلب و عروق و بافتها و استخوانها،و انعقاد نطفه و پرورش جنین در رحم مادران،و از آن بالاتر اسرار و شگفتیهای روح انسان می باشد،که هر گوشه ای از آن کتابی است از معرفت پروردگار و خالق جهان.

درست است که این آیات قبلا به اندازه کافی از سوی پروردگار ارائه شده، اما با توجه به جمله"سنریهم"که"فعل مضارع"و دلیل بر استمرار است،این ارائه به طور مستمر ادامه دارد،و اگر انسان صدها هزار سال نیز عمر کند هر زمان کشف تازه و ارائه جدیدی از آیات الهی خواهد داشت،چرا که اسرار این جهان پایان پذیر نیست! تمام کتابهای علوم طبیعی و انسان شناسی در تمام ابعادش(علم تشریح، فیزیولوژی،روان شناسی،روانکاوی)و علوم مربوط به شناخت گیاهان و حیوانات، و مواد آلی طبیعت،و هیئت،و غیر آن،در حقیقت همه کتب توحید و معرفة اللّٰه هستند،چرا که عموما پرده از روی اسرار شگفت انگیزی بر می دارند که بیانگر علم و حکمت و قدرت بی پایان آفریننده اصلی این جهان است.

گاه یکی از این علوم،بلکه یک رشته از ده ها رشته از یکی از این علوم،

ص :330

تمام عمر یک دانشمند را به خود اختصاص می دهد،و در پایان می گوید:افسوس که هنوز از این رشته چیزی نمی دانم،و آنچه تا به حال دانسته ام مرا به عمق نادانیم رهنمون گردیده! و در پایان این آیه این بیان لطیف و جالب را با جمله زیبا و پر معنای دیگری تکمیل کرده،می افزاید:"آیا برای آنها کافی نیست که خداوند شاهد و گواه بر هر چیز است"( أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ ) (1).

چه شهادتی از این برتر و بالاتر که با خط تکوین قدرت خود را بر پیشانی همه موجودات نوشته است،بر صفحه برگهای درختان،در لابلای گلبرگها، در میان طبقات اسرار آمیز مغز،و بر روی پرده های ظریف چشم،بر صفحه آسمان و بر قلب زمین،و خلاصه بر همه چیز نشانه های توحید خود را نوشته و گواهی تکوینی داده است.

آنچه در بالا گفته شد یکی از دو تفسیر معروف و مشهور این آیه است که بر طبق این تفسیر گفتگوی آیه تمام پیرامون مساله توحید و ظهور آیات حق در آفاق و انفس است.

اما تفسیر دیگر ناظر به اعجاز قرآن است،و خلاصه اش چنین است که خداوند در این آیه می گوید:ما معجزات و نشانه های گوناگون خود را در نقاط مختلف جزیره عرب،و مناطق دیگر جهان،و در مورد خود این مشرکان،به آنها نشان می دهیم،تا بدانند این قرآن بر حق است.

نشانه های آفاقی مانند پیروزی اسلام در میدانهای مختلف نبرد،و در میدان مبارزه منطقی،و سپس نقاط مختلفی که آئین اسلام آنجا را گشود،و بر افکار مردم .

ص :331

حاکم گردید،و همان جمعیتی که در مکه به هنگام نزول این آیات به ظاهر آن چنان در اقلیت قرار داشتند که توانایی هیچگونه فعالیت مثبتی برای آنها وجود نداشت آری همانها به فرمان پروردگار هجرت کردند و در مدت کوتاهی همه جا زیر پرچم آنها در آمد،و مکتب آنها از سوی گروه عظیمی از مردم سراسر جهان مورد استقبال قرار گرفت.

و آیات انفسی پیروزی مسلمانان بر مشرکان مکه در جنگ بدر،و در روز فتح مکه،و نفوذ نور اسلام در قلب بسیاری از آنها بود.

این آیات آفاقی و انفسی نشان داد که قرآن مجید بر حق است.

همان خدایی که بر همه چیز شاهد و گواه است بر حقانیت قرآن نیز از این طریق گواهی داد.

هر یک از این دو تفسیر قرائن و مرجحاتی دارد،ولی با توجه به ذیل آیه و آیه بعد تفسیر اول نزدیکتر به نظر می رسد (1).

در تفسیر این آیه اقوال دیگری نیز هست که چون قابل ملاحظه نبود از .

ص :332

ذکر آنها صرفنظر کردیم.

*** آخرین آیه این سوره،سرچشمه اصلی بدبختیهای این گروه مشرک و فاسد و ظالم را بیان کرده،می گوید:"آگاه باشید که آنها از ملاقات پروردگار و رستاخیز در شک و تردیدند"( أَلاٰ إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقٰاءِ رَبِّهِمْ ).

و چون ایمان به حساب و جزا ندارند دست به هر جنایتی می زنند،و تن به هر کار ننگینی می دهند،پرده های غفلت و غرور بر قلب آنها افتاده،و فراموشی ملاقات پروردگار آنها را از اوج عظمت انسانیت به سقوط کشانده است.

اما آنها باید بدانند که"خداوند به هر چیزی احاطه دارد"( أَلاٰ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُحِیطٌ ).

همه اعمال و گفتار و نیات آنها در پیشگاه علمش روشن است،و تمام آن برای دادگاه بزرگ قیامت ثبت و ضبط خواهد شد.

"مریه"(بر وزن"جزیه"و هم بر وزن"قریه"آمده است)و به معنی تردید در تصمیم گیری است،و بعضی آن را به معنی شک و شبهه عظیم می دانند، ریشه اصلی این لغت را از"مریت الناقه"به معنی فشار دادن پستان شتر بعد از گرفتن شیر است،به این امید که بقایایی در آن باشد،و چون این کار با شک و تردید صورت می گیرد این کلمه به معنی"شک و تردید"آمده است.

و اگر به"مجادله""مراء"گفته می شود،نیز به خاطر این است که انسان می کوشد آنچه را در ذهن طرف است بیرون آورد.

در حقیقت جمله اخیر پاسخی است به بعضی از شبهات کفار در مورد معاد، از جمله اینکه:چگونه ممکن است این خاکهای پراکنده و به هم آمیخته شده از هم جدا گردد؟و چه کسی می تواند اجزای هر انسانی را جمع کند؟و از این گذشته چه کسی آگاه از نیات و اعمال و گفتار همه انسانها در طول تاریخ بشر است.

ص :333

قرآن در پاسخ همه این سؤالات می گوید:خدایی که به همه چیز احاطه دارد تمام این مسائل برای او روشن است،و دلیل بر احاطه علمی او بر همه چیز تدبیر او نسبت به همه اشیاء است،چگونه ممکن است مدبر عالم از وضع جهان بیخبر باشد؟! بعضی از مفسران این آیه را نیز مربوط به مساله توحید دانسته اند،نه معاد و گفته اند:منظور این است که این استدلالها در زمینه توحید پروردگار این گروه کافر لجوج را سودی نمی بخشد،چرا که آنها روشنترین دلیل توحید یعنی حضور خداوند را در همه جا و شهود او را بر همه چیز منکرند،با اینحال چگونه می توانند از دلائل توحید بهره گیرند؟! (1).

ولی با توجه به اینکه تعبیر"لقاء اللّٰه"در قرآن مجید معمولا کنایه از قیامت می باشد این تفسیر بعید به نظر می رسد.

***

خود می تواند از آن بهره گیرد،بزرگترین دانشمندان به مقدار فهمشان و افراد کم سواد و بی سواد نیز به مقدار درکشان.

ولی برهان"صدیقین"برهانی است که با آن از"ذات"به"ذات"می رسند و از وجود واجب تعالی به او پی می برند،و به تعبیر دیگر در اینجا ممکنات و مخلوقات واسطه اثبات وجود او نیستند،بلکه خود ذات او دلیل بر ذات پاکش می شود، و مصداق یا من دل علی ذاته بذاته (1)می گردد،و یا مصداق شَهِدَ اللّٰهُ أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ "خداوند گواهی می دهد که معبودی غیر از او نیست" (2).

این استدلال یک استدلال پیچیده فلسفی است که جز آگاهان به مبادی آن نمی توانند به عمق آن پی برند،و منظور ما در اینجا شرح و بسط آن نیست که جای آن کتب فلسفی است،بلکه منظور تنها بیان این حقیقت است که بعضی از مفسران آغاز آیه" سَنُرِیهِمْ آیٰاتِنٰا فِی الْآفٰاقِ "را اشاره به برهان نظم و علت و معلول دانسته اند،و ذیل آن را" أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ "اشاره برهان صدیقین،ولی قرینه روشنی در خود آیه بر این مطلب وجود ندارد.

***

و بقیه موجودات امکانیه همه متکی و وابسته به او هستند که اگر یک دم این ارتباط از میان برداشته شود همه فانی و معدوم می شوند.

این احاطه همان حقیقتی است که در کلمات عمیق امیر مؤمنان علی ع در خطبه اول نهج البلاغه به این عبارت بیان شده است:"

مع کل شیء لا بمقارنة و غیر کل شیء لا بمزایلة ":"خداوند با همه چیز است اما نه اینکه قرین آنها باشد،و مغایر با همه چیز است نه اینکه از آن بیگانه و جدا باشد".

و این شاید همان است که امام حسین ع در آن دعای پر محتوا و غراء و شیوای عرفه بیان فرموده:

ا یکون لغیرک من الظهور ما لیس لک،حتی یکون هو المظهر لک؟،متی غبت حتی تحتاج الی دلیل یدل علیک؟و متی بعدت حتی تکون الآثار هی التی توصل الیک؟عمیت عین لا تراک علیها رقیبا! و خسرت صفقة عبد لم تجعل له من حبک نصیبا.

"الهی!آیا برای موجودات دیگر ظهوری است که برای تو نیست تا آنها نشان دهنده تو باشند؟! کی پنهان شدی تا نیاز به دلیلی داشته باشی که دلالت بر وجودت کند؟ و کی دور شده ای که آثار تو در عالم هستی ما را به تو رهنمون گردد؟! کور باد چشمی که تو را مراقب خود نبیند،و زیانکار باد تجارت بنده ای که نصیبی از حب و عشق تو ندارد"! (1). کی رفته ای ز دل که تمنا کنم تو را؟ کی گشته ای نهفته که پیدا کنم تو را؟! با صد هزار جلوه برون آمدی که من با صد هزار دیده تماشا کنم تو را *** .

ص :336

گودی کف پا.

2-در درون چشم و دهان انسان چشمه های جوشانی است که دقیقا تنظیم شده و از روزنه بسیار ظریف و باریکی در تمام طول عمر و بدون وقفه دو مایه کاملا مختلف روان است،که اگر نمی بود نه انسان قدرت دیدن داشت،و نه توانایی بر سخن گفتن و جویدن و بلعیدن غذا، و به تعبیر دیگر بدون این دو موضوع ظاهرا کوچک زندگی برای انسان غیر ممکن است.

اگر سطح چشم دائما مرطوب نباشد گردش حدقه سخت آزار دهنده و غیر ممکن است،و برخورد پلکها با سطح چشم آن را می خراشد،بلکه آن را از حرکت باز می دارد! اگر زبان و گلو و دهان مرطوب نباشد نه سخن گفتن ممکن است و نه فرو بردن غذا،تجربه کرده اید که وقتی کمی دهان و گلوی انسان خشک می شود حرف زدن و حتی تنفس کردن و غذا خوردن برای او چقدر مشکل می شود؟تا چه رسد به اینکه به کلی این آب قطع گردد.

درون بینی نیز باید دائما مرطوب باشد تا برخورد مداوم هوا و عبور آن به آسانی صورت گیرد.

جالب اینکه از روزنه باریکی که فاضلاب چشم محسوب می شود آبی که از غده های اشکی می جوشد سرازیر بینی می شود و آن را مرطوب نگهمیدارد، اگر یک روز این روزنه بسیار ظریف و باریک بسته شود-چنان که در بعضی از بیماران می بینیم-دائما سیلابی از آب چشم بر صورت جاری است و منظره زننده و وضع مزاحمی دارد.

و اگر تناسب چشمه های اشک با کشش این روزنه ها نیز به هم خورد باز همین موضوع تکرار می شود.

در مورد غده های بزاقی دهان نیز مساله همین است کمبود آن زبان و دهان

ص :338

و گلو را خشک و فزونی آن مزاحم سخن گفتن و موجب جریان آب از دهان به خارج است.

ترکیب آب چشم که طعم شوری دارد چنان است که بافتهای ظریف چشم را کاملا حفظ می کند،و به هنگام نشستن گرد و غبار و اشیاء دیگر بر چشم به طور خودکار فوران می یابد و موجود مزاحم را به بیرون پرتاب می کند.

اما ترکیب آب دهان طعم دیگری ندارد،تا طعم غذاها حفظ شود و املاحی در آن وجود دارد که عامل بسیار مؤثری برای هضم غذا است.

اگر در جنبه های فیزیکی و شیمیایی این دو چشمه جوشان و نظام دقیق و حساب شده و ظرافتها و منافع و برکات آن بیندیشیم یقین خواهیم کرد که نمی تواند عامل تصادف کور و کر به وجود آورنده آن باشد،مطالعه همین یک آیه انفسی به ظاهر کوچک کافی است که برای ما تبیین کند او حق است" سَنُرِیهِمْ آیٰاتِنٰا فِی الْآفٰاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتّٰی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ".

امام صادق ع در حدیث معروف توحید مفضل که پر است از ذکر آیات آفاقی و انفسی پروردگار در اشاره کوتاه و پر معنی به این مطلب می فرماید:

ای مفضل!تامل الریق و ما فیه من المنفعة،فانه جعل یجری جریانا دائما الی الفم،لیبل الحلق و اللهواة فلا یجف،فان هذه المواضع لو جعلت کذلک کان فیه هلاک الانسان،ثم کان لا تستطیع ان یسیغ طعاما اذا لم یکن فی الفم بلة تنفذه،تشهد بذلک المشاهدة:

"در آب دهان و منافعی که در آن وجود دارد بیندیش،این آب به طور دائم به سوی دهان سرازیر است تا حلق و زبان کوچک را(که نقش مهمی در بلع غذا دارد)مرطوب نگهدارد و خشک نشود چرا که اگر این اعضا خشک شوند انسان هلاک می شود و اصولا هنگامی که در دهان رطوبتی نباشد نمی تواند غذایی فرو برد تجربه و مشاهده گواه بر این معنی است" (1). .

ص :339

از جسم انسان که بگذریم روح او کانون عجائبی است که همه دانشمندان را حیران کرده،و از این آیات بینات هزاران هزار در عالم هستی وجود دارد که همه گواهی می دهند"انه الحق".

اینجاست که بی اختیار با سید الشهداء حضرت امام حسین ع هم صدا شده می گوئیم"عمیت عین لا تراک"خداوندا!کور باد چشمی که تو را نبیند! پایان سوره فصلت 12\ع 1 ربیع الاول\1405 15\9\1363

ص :340

ص :342

محتوای سوره شوری

نامگذاری این سوره به این نام به خاطر آیه 38 است که مسلمانان را دعوت به مشورت در امور می کند،اما از این که بگذریم این سوره ضمن داشتن محتوای عمومی سوره های مکی،یعنی بحث از مبدء و معاد و قرآن و نبوت،بحثهای مختلفی دارد که به طور خلاصه چنین است:

بخش اول:که مهمترین بخش این سوره را تشکیل می دهد بحث پیرامون وحی و ارتباط خداوند با پیامبران از این طریق مرموز است،که می توان گفت بر تمام سوره سایه افکنده،با آن آغاز می شود،و با آن پایان می یابد،و در لابلای سوره نیز از آن سخن به میان آمده،و به تناسب آن،بحثهایی پیرامون قرآن و نبوت پیامبر اسلام ص و آغاز شروع رسالت از زمان نوح ع مطرح شده.

بخش دوم:اشاراتی است پر معنی به دلائل توحید،و آیات خداوند در آفاق و انفس که بحث وحی را تکمیل می کند،و همچنین بحثهایی از توحید ربوبیت.

بخش سوم:اشاراتی به مساله معاد و سرنوشت کفار در قیامت دارد این بخش نسبت به بخشهای دیگر در این سوره کم است.

بخش چهارم:یک سلسله مباحث اخلاقی است که با ظرافت مخصوصی بیان شده،گاه به ملکات برجسته ای همچون استقامت و توبه و عفو و گذشت و شکیبایی و فرونشاندن آتش خشم یا تعبیرات لطیفی دعوت می کند.

و گاه از ملکات رذیله ای همچون طغیان به هنگام رو آوردن نعمتهای الهی، و لجاجت،و دنیا پرستی،و جزع و فزع به هنگام بروز مشکلات،با عبارات زنده ای نهی می کند.

ص :343

و در نهایت مجموعه ای است کامل و دارویی است شفا بخش برای رهروان راه حق.

***

فضیلت تلاوت این سوره

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام ص چنین آمده است: من قراء سورة حم عسق کان ممن تصلی علیه الملائکة،و یستغفرون له و یسترحمون: "کسی که سوره"شوری"را تلاوت کند از کسانی است که فرشتگان بر او رحمت می فرستند و برای او استغفار و طلب آمرزش می کنند" 1. و در حدیث دیگری از امام صادق ع می خوانیم:"کسی که سوره شوری را بخواند روز قیامت با صورتی سفید و درخشنده همچون آفتاب محشور می شود، تا به پیشگاه خدا می آید،می فرماید:بنده من!قرائت سوره حم،عسق را تداوم دادی،در حالی که پاداش آن را نمی دانستی،اما اگر می دانستی چه پاداشی دارد هیچگاه از قرائت آن خسته نمی شدی،ولی من امروز پاداش تو را به تو خواهم داد،سپس دستور می دهد او را وارد بهشت کنند و غرق در نعمتهای ویژه بهشتی" 2. *** . .

ص :344

4-آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آن او است،و او بلند مرتبه و بزرگ است.

5-نزدیک است آسمانها(به خاطر نسبتهای ناروای مشرکان)از بالا متلاشی شوند، فرشتگان پیوسته تسبیح و حمد پروردگار خود را بجا می آورند،و برای کسانی که در زمین هستند استغفار می کنند،آگاه باشید خداوند آمرزنده و مهربان است.

و با ایجاد سر و صدا و غوغا نگذارند صدای پیامبر ص به گوش مردم برسد، لذا خداوند در آغاز بسیاری از سوره های قرآن(29 سوره)حروف مقطعه را که مطلب نوظهوری بوده و جلب توجه می کرده،قرار داده است.

علامه طباطبائی(رضوان اللّٰه تعالی علیه)احتمال دیگری ابداع کرده است که آن را دوازدهمین تفسیر برای این حروف می توان شمرد هر چند خود او آن را به عنوان یک احتمال و حدس بیان نموده است.

و خلاصه آن چنین است:

هنگامی که سوره هایی را که با"حروف مقطعه"آغاز می شود مورد دقت قرار می دهیم می بینیم سوره هایی که با یک نوع حروف مقطعه آغاز می شود مطالب مشترکی دارند،فی المثل سوره هایی که با"حم"شروع می شود بلافاصله بعد از آن جمله" تَنْزِیلُ الْکِتٰابِ مِنَ اللّٰهِ "یا چیزی که به معنی آن است قرار گرفته،و سوره هایی که با"الر"شروع می شود بعد از آن" تِلْکَ آیٰاتُ الْکِتٰابِ " و یا شبیه آن است.

و سوره هایی که با"الم"آغاز می گردد به دنبال آن" ذٰلِکَ الْکِتٰابُ لاٰ رَیْبَ فِیهِ "یا مفهوم آن است.

از اینجا می توان حدس زد که میان حروف مقطعه،و محتوای این سوره ها ارتباط خاصی است،تا آنجا که مثلا سوره اعراف که با"المص"شروع شده"مضمون و محتوایش جامع میان مضمون سوره های"الم"و سوره"ص"است.

البته این ارتباط ممکن است بسیار عمیق و دقیق باشد،و افهام عادی به آن راه نیابد.

و شاید اگر آیات این سوره ها را در کنار هم بچینیم و با هم مقایسه کنیم مطالب تازه ای برای ما در این زمینه کشف شود (1). .

ص :347

تفسیر دیگری که قبلا نیز به آن اشاره کرده ایم این است که این حروف ممکن است اشارات و رموزی برای نامهای خدا و نعمتهای او،و مسائل دیگر باشد،فی المثل در سوره مورد بحث سوره شوری"ح"را اشاره به رحمن"م" را به مجید"ع"را به علیم"س"را به قدوس و"ق"را به قاهر دانسته اند (1).

گرچه بعضی به این سخن ایراد کرده اند که اگر منظور از رموز این است که دیگری آگاه نشود این معنی در حروف مقطعه صادق نیست،چرا که این نامهای بزرگ خدا در آیات دیگر با صراحت آمده،ولی باید توجه داشت که اشارات و رموز همیشه برای محرمانه ماندن مطالب نیست،بلکه گاه جنبه علامت اختصاری دارد،این معنی در گذشته وجود داشته و در عصر ما نیز بسیار گسترش پیدا کرده است به طوری که نامهای بسیاری از مؤسسات و تشکیلات بزرگ به صورت حروف مقطعه است که هر کدام را از آغاز یک کلمه انتخاب نموده،سپس با هم تلفیق کرده اند.

*** بعد از حروف مقطعه،طبق معمول سخن از وحی و قرآن شروع می شود، می فرماید:"اینگونه خداوند عزیز و حکیم به تو و پیامبرانی که قبل از تو بودند وحی می کند"( کَذٰلِکَ یُوحِی إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ اللّٰهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ).

در حقیقت"کذلک"اشاره به محتوای این سوره و مطالب بلند و والای آن است.

سرچشمه وحی همه جا یکی است،و آن علم و قدرت پروردگار است، و محتوای وحی نیز در اصول و کلیات نسبت به تمام پیامبران یکی است،هر چند .

ص :348

در خصوصیات آن بر حسب نیاز زمان و مسیر تکاملی انسانها تغییراتی رخ می دهد (1).

قابل توجه اینکه در آیات مورد بحث به هفت وصف از اوصاف کمال خداوند اشاره شده است که هر کدام از آنها به نحوی در مساله وحی دخالت دارد،از جمله دو وصفی است که در همین آیه می خوانیم(عزیز و حکیم).

عزت و قدرت شکست ناپذیر او ایجاب می کند که توانایی بر وحی و محتوای عظیم آن را داشته باشد،و حکمت او ایجاب می کند که وحی الهی از هر نظر حکیمانه و هماهنگ با نیازهای تکامل انسانها باشد جمله"یوحی"(وحی می فرستد)به حکم اینکه فعل مضارع است دلیل بر استمرار وحی از آغاز خلقت آدم تا عصر پیامبر خاتم است.

*** سپس می افزاید:"آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آن او است،و او بلند مرتبه و با عظمت است"( لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ ).

مالکیت او نسبت به آنچه در آسمان و زمین است ایجاب می کند که از مخلوقات خود و سرنوشت آنها بیگانه نباشد،بلکه به تدبیر امر آنها بپردازد، و نیازهای آنها را از طریق وحی بر آنها نازل کند،و این سومین وصف از هفت وصف کمال او است.

"علو مقام"و"عظمت"او که چهارمین و پنجمین اوصاف او در این آیات است اشاره به این است که او هیچگونه نیاز و حاجتی به اطاعت و بندگی بندگان

ص :349

ندارد،و اگر برنامه هایی برای آنان تنظیم کرده و از طریق وحی فرستاده است تنها برای این است که بر بندگان جودی کند.

*** در آیه بعد می افزاید"نزدیک است آسمانها(به خاطر نزول این وحی بزرگ از سوی خداوند بزرگ-یا-به خاطر نسبتهای ناروایی که مشرکان و کفار به ذات پاک او می دادند و بتها را شریک او می شمردند)از بالا متلاشی شوند" ( تَکٰادُ السَّمٰاوٰاتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْ فَوْقِهِنَّ ) (1).

این جمله چنان که اشاره کردیم دو گونه تفسیر دارد که برای هر کدام شاهدی در دست است:نخست اینکه در ارتباط با مساله وحی که موضوع بحث آیات گذشته بود می باشد،و در حقیقت شبیه چیزی است که در آیه 21 سوره حشر آمده لَوْ أَنْزَلْنٰا هٰذَا الْقُرْآنَ عَلیٰ جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خٰاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللّٰهِ :

"هر گاه این قرآن را بر کوهی نازل می کردیم به خاطر خوف خداوند خاشع و از هم شکافته می دیدی"! آری این کلام خدا است که نزولش از آسمانها لرزه بر آنها می افکند نزدیک است آنها را از هم متلاشی سازد،اگر بر کوه ها نازل می شد از هم می شکافت چرا که سخنی است عظیم از سوی خداوندی حکیم،تنها قلب این انسان لجوج و خیره سر است که در برابر آن نرم و تسلیم نمی شود! دیگر اینکه نزدیک است آسمانها به خاطر شرک و بت پرستی این مشرکان که پستترین موجودات را همردیف مبدء بزرگ عالم هستی قرار می دهند از هم متلاشی گردد.

تفسیر اول متناسب آیات مورد بحث در زمینه وحی است و تفسیر دوم .

ص :350

متناسب با آیه 90 و 91 سوره مریم می باشد که بعد از ذکر گفتار ناهنجار کفار که برای خدا فرزند قائل شدند،می فرماید: تَکٰادُ السَّمٰاوٰاتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبٰالُ هَدًّا أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمٰنِ وَلَداً :"نزدیک است آسمانها به خاطر این سخن از هم پاره شود،و زمین بشکافد،و کوه ها به شدت فرو ریزد،چرا که آنها برای خداوند رحمن فرزندی قائل شدند".این دو تفسیر در عین حال با هم منافاتی ندارد،و می تواند در مفهوم آیه جمع باشد.

در اینکه چگونه آسمانها و کوه ها که موجوداتی جامدند در برابر عظمت وحی یا گفتار ناهنجار مشرکان ممکن است از هم بشکافند تفسیرهای متعددی وجود دارد که شرح آن را در سوره مریم ذیل آیات فوق آورده ایم،و خلاصه اش چنین است:

مجموعه عالم هستی،از جماد و نبات و غیر آن،دارای یک نوع عقل و شعور است،هر چند ما آن را درک نمی کنیم،و بر همین اساس تسبیح و حمد خدا می گویند،و در برابر کلام او خاضع و خاشعند.

یا اینکه این تعبیر کنایه از عظمت و اهمیت مطلب است،مثل اینکه می گوئیم حادثه به قدری عظیم بود که گویی آسمان و زمین بر سر ما خراب کردند.

سپس در دنباله آیه می افزاید:"فرشتگان تسبیح و حمد پروردگارشان را بجا می آورند و برای کسانی که در زمین هستند استغفار می کنند"( وَ الْمَلاٰئِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ ).

رابطه این جمله با جمله قبل بنا بر تفسیر اول چنین است که فرشتگان حامل این وحی بزرگ آسمانی پیوسته حمد و تسبیح خدا بجا می آورند،و او را به هر کمالی می ستایند،و از هر نقصی منزه می شمرند،و چون در محتوای این وحی بزرگ یک سلسله تکالیف و وظائف الهی است،و احیانا ممکن است برای مؤمنان لغزشهایی پیش آید،می گوید آنها به یاری مؤمنان می شتابند،و برای لغزشهای

ص :351

آنها از خدا طلب آمرزش می کنند.

اما بنا بر تفسیر دوم تسبیح و حمد ملائکه برای تنزیه خداوند از نسبت شرک به او است،و استغفارشان نیز برای مشرکانی است که بیدار شده و ایمان آورده اند،و راه توحید را یافته و به سوی پروردگار یکتا باز گشته اند.

جایی که فرشتگان برای این گناه بزرگ در مورد گروه با ایمان استغفار کنند به طریق اولی برای سایر گناهان آنها نیز استغفار خواهند کرد و شاید مطلق بودن آیه نیز به همین دلیل است.

نظیر این بشارت بزرگ در آیه 7 سوره مؤمن نیز آمده است: اَلَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنٰا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تٰابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ :"حاملان عرش الهی و فرشتگانی که پیرامون آن هستند تسبیح و حمد پروردگارشان می گویند،و برای مؤمنان استغفار می کنند،و می گویند:

پروردگارا!رحمت و علم تو همه چیز را فرا گرفته،مؤمنانی را که از راه تو پیروی کردند بیامرز".

در پایان این آیه به ششمین و هفتمین اوصاف پروردگار که آنهم در زمینه غفران و رحمت است و تناسب نزدیکی با مساله وحی و محتوای آن در مورد وظائف مؤمنان دارد اشاره کرده می فرماید:"آگاه باشید خداوند آمرزنده و مهربان است" ( أَلاٰ إِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ ).

و به این ترتیب مجموعه کاملی از اسمای حسنای خداوند را در رابطه با مساله وحی بیان می کند،و در ضمن اشاره لطیفی است بر اجابت دعای فرشتگان در مورد استغفار برای مؤمنان،بلکه علاوه بر آمرزش رحمتش را نیز بر آن می افزاید که فضل او عظیم است.

در باره حقیقت"وحی"در پایان همین سوره به تناسب آیه 51-52 سخن

ص :352

خواهیم گفت.

***

ولی هدایت اجباری فایده ای ندارد)اما خداوند هر کس را بخواهد در رحمتش وارد می کند و برای ظالمان ولی و یاوری نیست.

بار دیگر به مساله وحی باز می گردد،و اگر در آیات قبل از اصل وحی سخن در میان بود در اینجا سخن از هدف نهایی وحی است،می فرماید:"اینگونه قرآنی عربی فصیح و گویا بر تو وحی کردیم تا ام القری(مکه)و کسانی را که در اطراف آن هستند انذار کنی"( وَ کَذٰلِکَ أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُریٰ وَ مَنْ حَوْلَهٰا ).

"و آنها را از روزی که همه خلایق در آن روز جمع می شوند و شک و تردیدی در آن نیست بترسانی"( وَ تُنْذِرَ یَوْمَ الْجَمْعِ لاٰ رَیْبَ فِیهِ ).

از آن روز که مردم به دو گروه تقسیم می شوند"گروهی در بهشتند، و گروهی در آتش سوزان دوزخ"( فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ ).

تعبیر"کذلک"ممکن است اشاره به این معنی باشد که همانگونه که بر انبیای پیشین به زبان خودشان وحی فرستادیم بر تو نیز به زبان خودت قرآنی عربی وحی کردیم(بنا بر این"کذلک"اشاره به جمله" وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ "می باشد).

و نیز می تواند اشاره به جمله بعد باشد،یعنی وحی ما بر تو اینگونه است:

به صورت قرآنی عربی با هدف انذار.

درست است که از ذیل آیه یعنی جمله" فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ " استفاده می شود که وظیفه پیامبر هم انذار است و هم بشارت،ولی از آنجا که تاثیر"انذار"در نفوس مخصوصا در افراد نادان و لجوج عمیقتر است،در آیه، دو بار فقط روی"انذار"تکیه شده،با این تفاوت که در مرحله اول سخن از انذار شوندگان است،و در مرحله دوم سخن از چیزی است که باید از آن بترسند یعنی دادگاه قیامت.

روزی که به خاطر اجتماع عموم انسانها رسواییش بسیار دردناک و شدید

ص :356

است (1).

در اینجا سؤالی مطرح است و آن اینکه آیا از جمله" لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُریٰ وَ مَنْ حَوْلَهٰا "استفاده نمی شود که هدف از نزول قرآن انذار مردم مکه و اطراف آن است؟آیا این تعبیر با جهانی بودن اسلام تضاد ندارد؟! پاسخ این سؤال با توجه به یک نکته روشن می شود،و آن اینکه:کلمه "ام القری"که یکی از نامهای مکه است از دو واژه ترکیب یافته"ام"که در اصل به معنی اساس و ابتدا و آغاز هر چیزی است،و مادر را هم به همین جهت"ام" می گویند که اساس و اصل فرزندان است.

و"قری"که جمع"قریه"به معنی هر گونه آبادی و شهر است،اعم از شهرهای بزرگ و کوچک یا روستاها،و شواهد زیادی نیز در قرآن بر این معنی وجود دارد.

اکنون ببینیم چرا"مکه"را"ام القری"نامیده اند؟(مادر و اصل همه آبادیها).

روایات اسلامی تصریح می کند که همه زمین نخست زیر آب غرق بود و خشکیها تدریجا سر از آب بیرون آوردند(علم امروز نیز این معنی را پذیرفته است).

این روایات می گوید:نخستین نقطه ای که از زیر آب سر برآورد"کعبه بود، و سپس خشکیهای زمین از کنار آن گسترش یافت که از آن به عنوان دحو الارض (گسترش زمین)یاد شده است.

با توجه به این تاریخچه روشن می شود که"مکه"اصل و اساس و آغاز همه .

ص :357

آبادیهای روی زمین است،بنا بر این هر گاه گفته شود"ام القری و من حولها" پیداست که تمام مردم روی زمین را شامل می شود (1).

از این گذشته می دانیم اسلام تدریجا گسترش یافت:

پیامبر ص نخست مامور بود بستگان نزدیک خود را انذار کند،چنان که در آیه 214 سوره شعرا می خوانیم: وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ ،تا هسته بندی اسلام محکم شود،و آماده گسترش گردد.

سپس در مرحله دوم پیامبر مامور شد ملت عرب را تبلیغ و انذار کند، چنان که در آیه 3 سوره فصلت آمده:" قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ "این قرآنی است عربی برای قومی که می فهمند و درک می کنند" (2).

و در آیه 44 سوره زخرف نیز آمده است: وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ :

"این قرآن مایه تذکر تو و قوم تو است".

هنگامی که پایه های اسلام در میان این قوم قوی و مستحکم شد پیامبر ص ماموریت گسترده تری یافت،و مامور انذار جهانیان شد،چنان که در آیه اول سوره فرقان می خوانیم: تَبٰارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقٰانَ عَلیٰ عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعٰالَمِینَ نَذِیراً :

"جاوید و پر برکت است خداوندی که قرآن را بر بنده اش نازل کرد تا همه جهانیان را انذار کند(و آیات فراوان دیگر).

و به خاطر همین ماموریت بود که پیامبر ص نامه به سران بزرگ جهان آن روز در خارج از جزیره عربستان نوشت،و کسراها و قیصرها و نجاشیها را به اسلام دعوت کرد. . .

ص :358

و نیز بر اساس همین خط و برنامه بود که پیروانش برای تبلیغ اسلام بعد از او به همه جهان گام نهادند،و تعالیم اسلام را در دنیا منتشر ساختند.

در اینکه چرا روز قیامت"یوم الجمع"نامیده شده،تفسیرهای متعددی وجود دارد:

گاه گفته اند به خاطر آن است که میان ارواح و اجساد جمع می شود.

گاه گفته اند از این نظر است که بین انسان و عملش جمع خواهد شد.

و یا از این نظر که میان ظالم و مظلوم اجتماع حاصل می شود.

ولی ظاهر این است که منظور اجتماع همه خلایق در آن روز بزرگ است از اولین و آخرین،همانگونه که در آیه 50 سوره واقعه آمده است: قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ لَمَجْمُوعُونَ إِلیٰ مِیقٰاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ :"بگو اولین و آخرین همگی در موعد روز معینی جمع می شوند".

*** و از آنجا که جمله" فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ "بیانگر تقسیم مردم به دو گروه بود،در آیه بعد می افزاید:"اگر خدا می خواست همه آنها را امت واحدی قرار می داد،و به حکم اجبار هدایت می کرد و مؤمن می ساخت".

( وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً وٰاحِدَةً ).

اما ایمان اجباری چه ارزشی دارد؟و چگونه می تواند معیار کمال انسانی گردد؟تکامل واقعی آن است که انسان با اراده خویش،و در نهایت اختیار و آزادی طی کند.

آیات قرآن پر است از دلائل اختیار و آزادی اراده انسان،اصولا امتیاز انسان از جانداران دیگر همین مساله است،و اگر آزادی انسان از او گرفته شود در حقیقت انسانیت او از او گرفته شده است! این بزرگترین امتیازی است که خداوند به او داده،و راه تکامل را به

ص :359

صورت نامحدود به روی او گشوده است،این سنت غیر قابل تغییر الهی است.

و عجیب است که گروهی بیخبر هنوز طرفدار مکتب جبرند،و در عین حال دم از مکتب انبیا می زنند،در حالی که قبول جبر مساوی است با نفی تمام محتوای مکتب انبیا،نه تکلیف مفهومی خواهد داشت،نه سؤال و جواب،نه اندرز و نصیحت،و به طریق اولی نه ثواب و عقاب! نه انسان هرگز در کار خود تردید می کند و نه پشیمانی مفهومی خواهد داشت،و نه اصلاح اشتباهات گذشته.

سپس به مساله مهم دیگری در این رابطه می پردازد و توصیف گروهی را که اهل بهشت و سعادتند در برابر گروهی که به دوزخ فرستاده می شوند با این عبارت بیان می کند:"ولی خداوند هر که را بخواهد در رحمت خود وارد می کند، و برای ظالمان ولی و یاوری نیست"( وَ لٰکِنْ یُدْخِلُ مَنْ یَشٰاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَ الظّٰالِمُونَ مٰا لَهُمْ مِنْ وَلِیٍّ وَ لاٰ نَصِیرٍ ).

با توجه به اینکه گروه دوزخی را با وصف"ظلم"مشخص می کند روشن می شود که منظور از"من یشاء"(هر کس را بخواهد)در جمله اول گروهی است که ظالم نیستند.

به این ترتیب"عادلان"بهشتی اند،و غرق در رحمت خدا،و ظالمان دوزخیند.

اما باید توجه داشت که"ظالم"در اینجا،و در بسیاری دیگر از آیات قرآن،معنی وسیع و گسترده ای دارد،و تنها شامل کسانی نمی شود که به دیگران ستم کرده اند،بلکه کسانی که بر خود ستم کرده،یا آنها که در عقیده منحرفند، نیز ظالمند،و چه ظلمی برتر از شرک و کفر است؟لقمان به فرزندش می گوید: یٰا بُنَیَّ لاٰ تُشْرِکْ بِاللّٰهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ :"فرزندم چیزی را شریک خدا قرار مده که شرک ظلم عظیم است"(لقمان-13).

ص :360

در آیه دیگر می خوانیم: أَلاٰ لَعْنَةُ اللّٰهِ عَلَی الظّٰالِمِینَ اَلَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ وَ یَبْغُونَهٰا عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کٰافِرُونَ :"آگاه باشید لعنت خدا بر ظالمان است،همانها که مردم را از راه حق باز می دارند،و آن را دگرگون می سازند،و به آخرت ایمان ندارند".

در مورد فرق میان"ولی"و"نصیر"بعضی گفته اند"ولی"کسی است که بدون درخواست به انسان کمک کند،اما"نصیر"مفهومی اعم دارد (1).

این احتمال نیز وجود دارد که"ولی"اشاره به سرپرستی است که به حکم ولایت و بدون درخواست،حمایت و کمک می کند،و نصیر فریادرسی است که بعد از تقاضای کمک به یاری انسان می شتابد.

ص :361

*** و در آیه بعد چهارمین دلیل ولایت او را به این صورت شرح می دهد:

"در هر چیز اختلاف کنید داوری و حکمش با خدا است"و تنها او است که می تواند به اختلافات شما پایان دهد( وَ مَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِنْ شَیْءٍ فَحُکْمُهُ إِلَی اللّٰهِ ).

آری یکی از شؤون ولایت آن است که بتواند به اختلافات کسانی که تحت ولایت او هستند با داوری صحیحش پایان دهد،آیا بتها و شیاطینی که معبود واقع شده اند توانایی بر چنین کاری دارند؟یا این کار مخصوص خداوندی است که هم حکیم و آگاه به طرق حل هر گونه اختلاف است،و هم قادر است حکم و داوری خود را اجرا کند،پس خداوند عزیز و حکیم باید حاکم باشد نه غیر او.

گرچه بعضی از مفسران خواسته اند مفهوم" مَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِنْ شَیْءٍ " را محدود به اختلاف در تاویل آیات متشابه،یا فقط مخاصمات و اختلافات حقوقی بدانند،ولی مفهوم آیه گسترده است،و هر گونه اختلافی چه در معارف الهی و عقائد،و چه در احکام تشریعی،و چه در مسائل حقوقی و قضایی،و یا غیر آن در میان انسانها روی دهد به حکم آنکه معلوماتشان محدود و ناچیز است باید از سرچشمه فیض علم حق و از طریق وحی برطرف گردد.

بعد از ذکر این دلائل مختلف بر انحصار مقام ولایت در ذات پاک خداوند از قول پیامبرش ص می گوید:"این است خداوند پروردگار من با این اوصاف کمالیه"( ذٰلِکُمُ اللّٰهُ رَبِّی ) (1).

"و به همین دلیل من او را ولی و یاور خود برگزیده ام،بر او توکل کردم .

ص :364

و به سوی او در مشکلات و گرفتاریها و لغزشها باز می گردم"( عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ ).

قابل توجه اینکه جمله" ذٰلِکُمُ اللّٰهُ رَبِّی "اشاره به ربوبیت مطلقه خداوند یعنی مالکیت توام با تدبیر می کند،و می دانیم ربوبیت دارای دو شاخه است:

شاخه تکوینی که به اداره نظام آفرینش باز می گردد،و شاخه تشریعی که بیانگر احکام و وضع قوانین و ارشاد مردم وسیله سفیران الهی است.

و بر این اساس به دنبال آن،دو مساله"توکل"و"انابه"مطرح شده است،که اولی واگذاری امور خویش در نظام تکوین به خدا است و دومی باز گشت، در امور تشریعی به او است(دقت کنید) (1).

*** آیه بعد می تواند دلیل پنجمی بر ولایت مطلقه پروردگار باشد،یا دلیلی بر مقام ربوبیت و شایستگی او برای توکل و انابه،می فرماید:"او است که آسمانها و زمین را به وجود آورده است"( فٰاطِرُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ).

"فاطر"از ماده"فطر"(بر وزن سطر)در اصل به معنی شکافتن چیزی است،در مقابل"قط"که به قول بعضی به معنی قطع عرضی است،گویی به هنگام آفرینش موجودات پرده تاریک عدم شکافته می شود، و هستیها از آن بیرون می آیند به همین مناسبت هنگامی که غلاف خوشه خرما شکافته می شود و خوشه از آن سر بر می آورد به آن"فطر"(بر وزن شتر)می گویند (2).

البته منظور از آسمانها و زمین در اینجا تمام آسمانها و زمین و موجوداتی است که در آنها و میان آنها وجود دارد،چرا که خالقیت خداوند شامل همه . .

ص :365

آنها است.

سپس به توصیف دیگری از افعال او پرداخته می گوید:"برای شما همسرانی از جنس خودتان قرار داد،و همچنین از چهارپایان جفتهایی آفرید،و شما را بدینوسیله تکثیر می کند"( جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوٰاجاً وَ مِنَ الْأَنْعٰامِ أَزْوٰاجاً یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ ) (1).

این خود یکی از نشانهای بزرگ تدبیر پروردگار و ربوبیت و ولایت او است که برای انسانها همسرانی از جنس خودشان آفریده،که از یک سو مایه آرامش روح و جان او هستند،و از سوی دیگر مایه بقاء نسل و تکثیر مثل و تداوم وجود او.

گرچه قرآن با توجه به خطاب"یذرؤکم"(شما انسانها را تکثیر می کند)این معنی را در مورد انسان بیان داشته،ولی ناگفته پیداست که این حکم از نظر تکثیر مثل در مورد چهارپایان و موجودات زنده دیگر نیز جاری است،در واقع خداوند نخواسته است در یک خطاب جمع کند،و از مقام والای او بکاهد،لذا خطاب را تنها به انسانها کرده،تا حکم بقیه نیز به تبع انسانها روشن شود.

در توصیف سومی که در این آیه ذکر شده می فرماید:"هیچ چیزی همانند او نیست"( لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ ).

این جمله در حقیقت پایه اصلی شناخت تمام صفات خدا است که بدون توجه به آن به هیچیک از اوصاف پروردگار نمی توان پی برد،زیرا خطرناکترین پرتگاهی که بر سر راه پویندگان طریق"معرفة اللّٰه"قرار دارد همان پرتگاه .

ص :366

تشبیه"است که خدا را در وصفی از اوصاف شبیه مخلوقاتش بدانند،این امر سبب می شود که به"دره شرک"سقوط کنند.

به تعبیر دیگر او وجودی است بی پایان و نامحدود از هر نظر و هر چه غیر او است محدود و متناهی است از هر نظر،از نظر عمر،قدرت،علم،حیات، اراده،فعل،و خلاصه همه چیز،و این همان خط"تنزیه"و پاک شمردن خداوند از نقائص ممکنات است.

به همین دلیل بسیاری از مفاهیمی که در مورد غیر خداوند ثابت است در مورد ذات پاک او اصلا معنی ندارد،فی المثل بعضی از کارها برای ما"آسان" است و بعضی"سخت"،بعضی از اشیاء از ما"دور"است و بعضی"نزدیک"بعضی از حوادث در"گذشته"واقع شده و بعضی در"حال"یا"آینده"واقع می شود، همچنین بعضی"کوچک"است و بعضی"بزرگ"چرا که وجود ما محدود است و با مقایسه موجودات دیگر با آن این مفاهیم پیدا می شود،اما برای وجودی که از هر نظر بی نهایت است و ازل و ابد را همه در بر گرفته،این معانی تصور نمی شود،دور و نزدیکی در باره او نیست،همه نزدیکند،مشکل و آسانی وجود ندارد،همه آسان است،آینده و گذشته ای نیست،همه برای او"حال"است، و قابل توجه اینکه درک این معانی نیاز به دقت و خالی کردن ذهن از آنچه به آن خو گرفته است می باشد.

به همین دلیل می گوئیم:شناخت اصل وجود خدا آسان است،اما شناخت صفات او مشکل! امیر مؤمنان علی ع در نهج البلاغه می فرماید:

و ما الجلیل و اللطیف و الثقیل و الخفیف و القوی و الضعیف فی خلقه الا سواء "موجودات بزرگ و کوچک،سنگین و سبک،قوی و ضعیف،همه در خلقتش یکسانند،و در برابر قدرت

ص :367

او بی تفاوت" (1).

و در پایان آیه و بیان اوصاف دیگر ذات مقدسش می گوید:"او شنوا و بینا است"( وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ ).

آری او هم خالق است،و هم مدبر،هم شنوا است و هم بینا،و در عین حال شبیه و نظیر و مانند ندارد،به همین دلیل باید تنها در سایه ولایت و ربوبیت او قرار گرفت،و قید بندگی غیر او را از خود برداشت.

*** در آخرین آیه مورد بحث سخن از سه قسمت دیگر از صفات فعل و ذات پروردگار است که هر کدام مساله ولایت و ربوبیت او را در بعد خاصی نشان می دهد:

نخست می فرماید"کلیدهای آسمانها و زمین در دست او است"( لَهُ مَقٰالِیدُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ).

بنا بر این هر کس هر چه دارد از او است،و هر چه می خواهد باید از او بخواهد،نه تنها"کلیدها"بلکه"خزائن"آسمانها و زمین نیز از آن او است " وَ لِلّٰهِ خَزٰائِنُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ "(منافقون-7).

"مقالید"جمع مقلید(بر وزن اقلید)به معنی کلید است،و این کلمه در بسیاری از مواقع به صورت کنایه از تسلط کامل بر چیزی به کار می رود، گفته می شود کلید این کار در دست من است،یعنی راه و برنامه و شرایط پیروزی آن همه در اختیار من قرار دارد و(در باره ریشه این لغت و ویژگیهای آن بحث مشروحتری در ذیل آیه 63 سوره زمر در جلد 19 آورده ایم).

در توصیف بعد که در حقیقت نتیجه ای است برای توصیف قبل،می افزاید:

"روزی را برای هر کس بخواهد گسترش می دهد و برای هر کس بخواهد تنگ .

ص :368

و محدود می سازد"( یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشٰاءُ وَ یَقْدِرُ ).

از آنجا که خزائن عالم در دست او است تمام رزق و روزیها نیز در قبضه قدرت او قرار دارد،و بر طبق مشیتش که از حکمت او سرچشمه می گیرد و مصالح بندگان در آن ملحوظ است آن را تقسیم می کند.

و از آنجا که بهره مند ساختن همه موجودات زنده از روزیها نیاز به علم و آگاهی از مقدار،احتیاجات و محل و سایر خصوصیات آنها دارد،در آخرین توصیف اضافه می کند:"او به همه چیز دانا است"( إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ).

درست همانند مطلبی که در آیه 6 سوره هود آمده است: وَ مٰا مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلاّٰ عَلَی اللّٰهِ رِزْقُهٰا وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهٰا وَ مُسْتَوْدَعَهٰا کُلٌّ فِی کِتٰابٍ مُبِینٍ :

"هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر اینکه روزی او بر خدا است،او قرارگاه و محل نقل و انتقالش را می داند،همه اینها در کتاب آشکاری ثبت است".

و به این ترتیب در چهار آیه مورد بحث یازده وصف دیگر از اوصاف کمالیه پروردگار(اعم از اوصاف ذات و اوصاف فعل)بیان شده است:

وصف ولایت مطلقه او،احیای مردگان،توانایی بر همه چیز،خالقیت آسمانها و زمین،آفرینش همسران و تکثیر انسانها،عدم وجود مثل و مانند برای او،شنوا بودن،بینا بودن،سلطه بر خزائن آسمان و زمین،رزاقیت،و علم او به همه چیز.

صفاتی که از نظر بیان مکمل یکدیگر،و همه دلیلی بر ولایت و ربوبیت او و در نتیجه طریقی است برای اثبات توحید عبادت.

***

ص :369

اینجاست که می گوئیم مهم در شناخت اوصاف جمال و جلال او این است که به این حقیقت توجه داشته باشیم"هیچ چیز مثل او نیست،و او نیز شبیه به هیچ چیز نیست"" لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ ".

امیر مؤمنان علی ع این حقیقت را به وضوح در خطبه های نهج البلاغه بازگو کرده است،آنجا که می فرماید:

ما وحده من کیفه،و لا حقیقته اصاب من مثله،و لا ایاه عنی من شبهه،و لا صمده من اشار الیه و توهمه:

"آن کس که برای او کیفیت قائل شود او را یکتا ندانسته،و کسی که برای او مثل و مانندی قرار دهد به حقیقت ذاتش پی نبرده.

و هر کس او را شبیه چیزی بشمرد او را قصد نکرده.

و آن کس که به او اشاره کند یا در وهم و اندیشه خویش آورد او را از ابعاد منزه ندانسته"! (1).

در جای دیگر می فرماید:

کل مسمی بالوحدة غیره قلیل: "هر چیز نام وحدت بر آن گذارده شود موجود کمی است،جز او که وحدتش دلیل بر عظمت نامتناهی اوست" (2).

کوتاه سخن اینکه باید در باب صفات خدا همیشه با چراغ" لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ "(چیزی همانند او نیست)حرکت کرد،و در پرتو" لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ "(هیچکس همانند و شبیه او نیست)به ذات پاکش نگریست،و تعبیر "سبحان اللّٰه"در عبادات و غیر عبادات اشاره ای به همین حقیقت است.

***

و به معنی مثل می آید جمله چنین معنی می دهد:"همانند مثل او چیزی نیست" این تکرار سبب شده که بسیاری از مفسران"کاف"را زائده بدانند که معمولا برای تاکید می آید،و در کلمات فصحاء فراوان است.

ولی در اینجا تفسیر لطیفتری وجود دارد و آن اینکه گاه گفته می شود:

مثل تو از میدان حوادث فرار نمی کند،یعنی مثل تو با این شجاعت،با این عقل و هوش و درایت نباید از میدان حوادث بگریزد(خلاصه کسی که اوصاف تو را دارد باید چنین و چنان باشد).

در آیه مورد بحث نیز معنی چنین می شود:مثل خداوند با این اوصاف که ذکر شد،با این علم گسترده و قدرت عظیم و بی پایان و...همانندی نخواهد داشت.

این نکته نیز قابل توجه است که به گفته بعضی از ارباب لغت چند واژه داریم که همه معنی"مثل"را می رساند،اما هیچکدام جامعیت مفهوم آن را ندارد:

"ند"(بر وزن ضد)در جایی گفته می شود که فقط منظور شباهت در جوهر و ماهیت است.

"شبه"در جایی که تنها سخن از کیفیت در میان است.

"مساوی"تنها در موردی گفته می شود که بحث از کمیت است.

"شکل"در جایی به کار می رود که قدر و مساحت مطرح است.

ولی"مثل"مفهوم گسترده و عامی دارد که همه این مفاهیم در آن جمع است،لذا هنگامی که خداوند اراده می کند هر گونه شبیه و نظیر را از ذات خود نفی کند می فرماید" لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ " (1).

*** .

***

ص :372

دیگری نیز در کار است که گاه نتیجه تلاشها بر باد می رود و گاه به عکس،تا مردم فراموش نکنند در پشت عالم اسباب دست قدرت"مسبب الاسباب"کار می کند و در هر حال محرومیتهای ناشی از تنبلی و سستی را هرگز نباید به حساب تقسیم روزی از ناحیه خداوند گذارد،چرا که خود فرموده روزی را به تناسب تلاشها وسعت می دهم.

"هر گاه مردم روی زمین ایمان آورند و تقوا پیشه کنند برکات آسمان و زمین را به روی آنها می گشائیم"(اعراف-96).

که آنها تا سر آمد معینی زنده و آزاد باشند خداوند در میان آنها داوری می کرد و کسانی که بعد از آنها وارثان کتاب شدند از آن در شک و تردیدند،شکی توام با بدبینی و سوء ظن.

مثلا در شرح حال بسیاری از انبیا در قرآن مجید می خوانیم که نخستین دعوتشان این بود یٰا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ (1).

و در جای دیگر می خوانیم وَ لَقَدْ بَعَثْنٰا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ :

"ما در هر امتی رسولی را فرستادیم تا به مردم بگویند خداوند یگانه را پرستش کنید".

انذار به رستاخیز نیز در دعوت بسیاری از انبیا آمده است(انعام 130، اعراف 59،شعراء 135،طه 15،مریم 31).

موسی و عیسی و شعیب ع از نماز سخن می گویند(طه 14،مریم 31 هود 87)ابراهیم دعوت به حج می کند(حج 27).

و روزه در همه اقوام پیشین بوده است(بقره 183).

لذا در دنباله آیه به عنوان یک دستور کلی به همه این پیامبران بزرگ می افزاید:"به همه آنها توصیه کردیم که دین را برپا دارید و در آن تفرقه ایجاد نکنید"( أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لاٰ تَتَفَرَّقُوا فِیهِ ).

توصیه به دو امر مهم:نخست برپا داشتن آئین خدا در همه زمینه ها(نه تنها عمل کردن بلکه اقامه و احیای آن).

دوم پرهیز از بلای بزرگ،یعنی تفرقه و نفاق در دین.

و به دنبال آن می افزاید:"هر چند این دعوت شما،بر مشرکان سخت گران است"( کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ مٰا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ ).

آنها بر اثر جهل و تعصب سالیان دراز آن چنان به شرک و بت پرستی خو گرفته اند و در اعماق وجودشان حلول کرده که دعوت به توحید مایه وحشت آنها است، بعلاوه در شرک منافع نامشروع سران مشرکان محفوظ است،در حالی که .

ص :378

توحید مایه قیام مستضعفان می گردد و جلو هواپرستیها و مظالم آنها را می گیرد.

ولی با این حال همانگونه که گزینش پیامبران به دست خدا است،هدایت مردم نیز به دست او است"خداوند هر کس را بخواهد بر می گزیند،و کسی را که به سوی او باز گردد هدایت می کند"( اَللّٰهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشٰاءُ وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ ).

در این آیه نکته هایی است که باید به آن توجه داشت:

1-"شرع"از ماده"شرع"(بر وزن زرع)در اصل به معنی راه روشن است،راه ورود به نهرها را نیز"شریعه"می گویند،سپس این کلمه در مورد ادیان الهی و شرایع آسمانی به کار رفته،چرا که راه روشن سعادت در آن است،و طریق وصول به آب حیات ایمان و تقوی و صلح و عدالت است.

و از آنجا که آب مایه پاکیزگی و طهارت و حیات است این واژه تناسب روشنی با آئین الهی که از نظر معنوی همین کارها را با روح و جان انسان و جامعه انسانیت می کند دارد (1).

2-در این آیه تنها به پنج تن از پیامبران خدا اشاره شده(نوح و ابراهیم و موسی عیسی و محمد ص)چرا که پیامبران اولو العزم یعنی صاحبان دین و آئین جدید تنها این پنج تن هستند،و در حقیقت آیه اشاره ای است به انحصار پیامبران صاحب شریعت در این پنج نفر.

3-در آغاز از نوح یاد شده،چرا که نخستین شریعت یعنی آئینی که دارای همه گونه قوانین عبادی و اجتماعی بود از او آغاز گشت و پیامبران پیش از او برنامه و دستورات محدودی داشتند (2). . .

ص :379

و به همین دلیل در قرآن و روایات اسلامی سخنی از کتب آسمانی قبل از نوح نیامده است.

4-قابل توجه اینکه در ذکر این پنج تن نخست از نوح ع سخن به میان آمده،سپس از پیامبر اسلام ص و بعد از ابراهیم ع و موسی ع و عیسی ع این ترتیب بندی به خاطر این است که نوح به خاطر آغازگر بودنش در آغاز قرار گرفته،و پیامبر اسلام ص بخاطر عظمتش بلافاصله بعد از او و دیگران به ترتیب زمان ظهور بعد از آنها.

5-این نکته نیز قابل توجه است که در مورد پیامبر اسلام ص تعبیر به اوحینا الیک(وحی بر تو فرستادیم)می کند،اما در باره سایرین تعبیر به "توصیه"شده است،شاید این تفاوت تعبیر برای اهمیت اسلام نسبت به سایر ادیان آسمانی است.

6-در پایان آیه،در مورد چگونگی گزینش پیامبران تعبیر به"من یشاء" (هر کس را بخواهد)که اشاره سر بسته ای است به شایستگیهای وجودی رسولان الهی.

اما در مورد امتها تعبیر به"من ینیب"(کسی که به سوی خدا بازگردد، و از گناه توبه کند و از در اطاعت در آید)تا معیار هدایت الهی و شرایط آن برای همگان روشن گردد و راه وصول به دریای رحمتش را بیابند.

در حدیث قدسی آمده است:

من تقرب منی شبرا تقربت منه ذراعا و من أتانی یمشی،اتیته هرولة: "کسی که یک وجب به سوی من آید من یک ذراع به سوی او می روم،و کسی که آهسته به سوی من بیاید من شتابان به سوی او می روم"! (1). .

ص :380

این احتمال نیز در تفسیر جمله اخیر داده شده است که"اجتباء"و گزینش مخصوص انبیا نیست،بلکه تمام بندگان خالص و مخلص را که دارای مقام والای الهی بودند شامل می گردد.

*** و از آنجا که یکی از دو رکن دعوت انبیای اولو العزم عدم تفرقه در دین است و مطمئنا همه آنها روی این مساله تبلیغ کردند،این سؤال پیش می آید پس سرچشمه اینهمه اختلافات مذهبی از کجا است؟ آیه بعد به پاسخ این سؤال پرداخته،سرچشمه اصلی اختلافات دینی را چنین بیان می کند:"آنها راه تفرقه را پیش نگرفتند مگر بعد از آنکه اتمام حجت بر آنها شد،و علم و آگاهی کافی به آنها رسید،و این تفرقه جویی به خاطر حب دنیا و ریاست و ظلم و حسد و عداوت بود"( وَ مٰا تَفَرَّقُوا إِلاّٰ مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ ).

آری دنیا پرستان ستمگر،و حسودان کینه توز،در برابر آئین یکپارچه انبیا قیام کردند،و هر گروهی را به راهی نمودند،تا پایه های ریاست خود را تقویت کنند،و منافع دنیای خویش را تامین نمایند،و حسادتها و عداوتهای خود را با مؤمنان راستین و مکتب انبیا آشکار سازند،ولی تمام اینها بعد از اتمام حجت بود.

به این ترتیب سرچشمه اختلافهای مذهبی جهل و بیخبری نبود،بلکه بغی و ظلم و انحراف از حق و اعمال نظرهای شخصی بود.

"دانشمندان دنیا طلب"و"عوامهای متعصب و کینه توز"دست به دست هم دادند و این اختلافات را بنیان نهادند.

این آیه پاسخ روشنی است به آنها که می گویند مذهب در میان بشر ایجاد اختلاف کرده،و خونریزیهای فراوانی در طول تاریخ ببار آورده است،زیرا اگر

ص :381

دقت شود مذهب همیشه عامل وحدت و یکپارچگی در محیط خود بوده(همانگونه که در مورد اسلام و قبایل حجاز و حتی اقوام خارج از جزیره عرب تحقق یافت و به اختلافات پایان و امت واحدی ساخت).

ولی سیاستهای استعماری در میان مردم تفرقه ایجاد کرد،به اختلافات دامن زد،و مایه خونریزی شد،افزودن سلیقه های شخصی و تحمیل آن بر مذاهب آسمانی خود یک عامل بزرگ دیگر تفرقه بود که آنهم از"بغی"مایه می گرفت.

"بغی"به گونه ای که در ریشه اصلی لغوی آن ذکر کرده اند"درخواست تجاوز و انحراف از خط میانه و تمایل به افراط و تفریط"است،خواه به این درخواست جامه عمل پوشیده شود یا نه،گاه در کمیت چیزی است،و گاه در کیفیت،و به همین مناسبت غالبا به معنی ظلم و ستم به کار می رود.

گاهی نیز به معنی هر گونه"طلب و تقاضا"هر چند امر خوب و شایسته ای باشد آمده است.

لذا"راغب"در"مفردات""بغی"را به دو شعبه تقسیم می کند شعبه "ممدوح"و"مذموم"که اولی تجاوز از حد عدالت و رسیدن به احسان و ایثار، و تجاوز از واجبات و رسیدن به مستحبات است،و دومی تجاوز از حق و تمایل به باطل است.

سپس قرآن می افزاید:"اگر فرمانی از سوی پروردگار تو صادر نشده بود که آنها تا سر آمد معینی زنده و آزاد باشند خداوند در میان آنها داوری می کرد"،طرفداران باطل را نابود می ساخت و پیروان حق را پیروز"( وَ لَوْ لاٰ کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ إِلیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ ).

آری دنیا سرای آزمون و پرورش و تکامل است،و این بدون آزادی عمل امکان پذیر نیست،این فرمان تکوینی خداوند است که از آغاز خلقت انسان

ص :382

بوده و دگرگونی در آن راه ندارد،این طبیعت زندگی دنیا است،ولی از امتیازات سرای آخرت حل تمام این اختلافات و رسیدن انسانیت به یکپارچگی کامل است لذا از قیامت تعبیر به"یوم الفصل"شده است.

و در آخرین جمله به توضیح حال کسانی می پردازد که بعد از این گروه بر سر کار آمدند،گروهی که عهد پیامبران را درک نکردند،و زمانی چشم گشودند که نفاق افکنان و تفرقه اندازان فضای جامعه بشریت را با اعمال شیطنت آمیز خود تیره و تار کرده بودند،و آنها نتوانستند به خوبی حق را دریابند.

می فرماید:"کسانی که بعد از آنها وارثان کتب آسمانی شدند از آن در شک و تردیدند،شکی توام با بدبینی و سوء ظن"!( وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتٰابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ ) (1).

در حقیقت معنی"ریب"این قید را نیز ذکر کرده اند:به شکی گفته می شود که سرانجام بعد پرده از روی آن برداشته شود و به حقیقت تبدیل گردد، شاید این امر اشاره به ظهور پیامبر اسلام ص با دلائل روشن باشد که آثار شک و ریب را از دلهای حق طلبان زدود.

***

بدیهی است منظور انحصار دین در ولایت علی ع نمی باشد،بلکه هدف بیان این حقیقت است که مساله ولایت امیر مؤمنان علی ع نیز از ارکان دین به شمار می رود.

***

ص :384

شده،در آیه مورد بحث پیامبر ص را دستور می دهد که برای حل اختلافات و احیای آئین انبیا بکوشد،و در این راه نهایت استقامت را به خرج دهد.

می فرماید:"انسانها را به سوی آئین واحد الهی دعوت کن،و از اختلافات برهان"( فَلِذٰلِکَ فَادْعُ ) (1).

سپس دستور به استقامت در این راه داده،می گوید:"آن گونه که مامور شده ای ایستادگی کن"( وَ اسْتَقِمْ کَمٰا أُمِرْتَ ).

جمله"کما امرت"(آن چنان که مامور شده ای)ممکن است اشاره به مرحله عالی استقامت و یا اشاره به اینکه استقامت هم از نظر کمیت و کیفیت و مدت و خصوصیات دیگر همه باید منطبق بر دستور و برنامه الهی باشد.

و از آنجا که اهواء و هوسهای مردم در این مسیر از موانع بزرگ راه است،در سومین دستور می افزاید:"و از هوا و هوسهای آنها پیروی مکن"( وَ لاٰ تَتَّبِعْ أَهْوٰاءَهُمْ ).

چرا که هر گروهی تو را به تمایلات و منافع شخصی خود دعوت می کنند، همان دعوتی که سرانجامش تفرقه و پراکندگی و نفاق است،پا بر سر این هواها بگذار،و همه را گرد آئین واحد پروردگار جمع کن.

و چون هر دعوتی نقطه شروعی دارد،نقطه شروع آن را خود پیامبر ص قرار می دهد،و در چهارمین دستور می فرماید:"بگو من ایمان آورده ام به هر کتابی که از سوی خدا نازل شده است"( وَ قُلْ آمَنْتُ بِمٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ مِنْ کِتٰابٍ ).

من در میان کتب آسمانی فرق نمی نهم،همه را به رسمیت می شناسم،و همه را دعوت کننده به توحید و معارف پاک دینی و تقوی و پاکی و حق و عدالت، .

ص :386

و آئین من در حقیقت جامع همه آنها و مکمل آنها است.

من همانند اهل کتاب نیستم که هر کدام دیگری را نفی کند،یهود مسیحیان را،و مسیحیان یهود را،و حتی پیروان هر آئین نیز از میان آیات کتب دینی خود آن را می پذیرند که با امیال و خواسته هاشان هماهنگ است،من همه را بدون استثنا پذیرا شده ام،چرا که اصول اساسی همه یکی است.

و از آنجا که برای ایجاد وحدت رعایت"اصل عدالت"ضرورت دارد،در پنجمین دستور آن را مطرح کرده،می فرماید:"بگو من مامورم که در میان همه شما عدالت کنم"( وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ ).

چه در قضاوت و داوریها،چه در حقوق اجتماعی و مسائل دیگر (1).

و به این ترتیب آیه مورد بحث از پنج دستور مهم تشکیل یافته که از اصل دعوت آغاز می شود،سپس وسیله پیشرفت آن یعنی استقامت مطرح می گردد، بعد به موانع راه که"هواپرستی"است،اشاره شده،سپس نقطه شروع که از خویشتن است بیان گردیده،و سرانجام هدف نهایی که گسترش و تعمیم عدالت است عنوان شده.

بدنبال این پنج دستور،به جهات مشترک همه اقوام که آنهم در پنج قسمت خلاصه شده،اشاره می کند،می فرماید:

"خدا پروردگار ما و شماست"( اَللّٰهُ رَبُّنٰا وَ رَبُّکُمْ ).

"اعمال ما از آن ما است و اعمال شما از آن شما،و هر یک در مقابل اعمال خویش مسئولیم"( لَنٰا أَعْمٰالُنٰا وَ لَکُمْ أَعْمٰالُکُمْ ).

در میان ما و شما خصومتی نیست،و هیچیک را بر دیگری امتیازی نمی باشد و ما غرض شخصی با شما نداریم"( لاٰ حُجَّةَ بَیْنَنٰا وَ بَیْنَکُمُ ). .

ص :387

اصولا نیازی به احتجاج و استدلال نیست چرا که حق به قدر کافی واضح شده، از این گذشته سرانجام همه ما در یک جا جمع می شویم و"خداوند ما و شما را در قیامت جمع می کند"( اَللّٰهُ یَجْمَعُ بَیْنَنٰا ) (1).

و قاضی همه ما در آن روز یکی است آری"بازگشت همه به سوی او است" ( وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ ).

به این ترتیب هم خدای ما یکی است،و هم سرانجام ما یک جاست،و هم قاضی دادگاه و مرجع امورمان،و از این گذشته همه در برابر اعمالمان مسئولیم،و هیچیک امتیازی بر دیگری جز به ایمان و عمل پاک نداریم.

***این بحث را با ذکر یک حدیث جامع پایان می دهیم:

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام ص می خوانیم:

ثلاث منجیات،و ثلاث مهلکات،فالمنجیات:العدل فی الرضا و الغضب،و القصد فی الغنی و الفقر،و خشیة اللّٰه فی السر و العلانیة،و المهلکات:شح مطاع،و هوی متبع،و اعجاب المرء بنفسه:

سه چیز است که سبب نجات آدمی است،و سه چیز مایه هلاکت او است:

اما سه چیز که باعث نجات او می شود:دادگری و عدالت در حالت خشنودی و غضب است،و میانه روی در حالت غنا و فقر،و ترس از خدا در پنهان و آشکار.

و اما سه چیز که مایه هلاک آدمی است:بخلی است که انسان از آن پیروی کند،و هوا و هوس سرکش و حاکم،و خودپسندی است" (2).

*** . .

ص :388

از ظهور پیامبر اسلام ص در انتظارش بودند و نشانه های او را برای مردم از کتابهای خود می خواندند و اظهار علاقه و ایمان نسبت به او می نمودند،اما پس از ظهور اسلام چون منافع نامشروعشان به خطر افتاد راه انکار پیش گرفتند.

از همه مناسبتر تفسیر اول است،زیرا تفسیر دوم ایجاب می کند که این آیات بعد از غزوه بدر نازل شده باشد،در حالی که دلیل روشنی بر این امر در دست نیست و به نظر می رسد که همه این آیات در مکه نازل شده باشد.

و تفسیر سوم با لحن آیه موافق نیست،زیرا باید گفته شود:"من بعد استجابوا له"(بعد از آن که دعوت او را اجابت کردند).

بعلاوه ظاهر جمله" یُحَاجُّونَ فِی اللّٰهِ "اشاره به گفتگوی مشرکان در باره خدا است،نه اهل کتاب در باره پیامبر ص اما این محاجه باطل اشاره به طرح چه مسائلی است؟باز محل گفتگو است.

بعضی گفته اند:منظور ادعای یهود است که می گفتند آئین ما پیش از اسلام بوده و برتر از آن است.

یا این که شما مدعی وحدت هستید بیائید آئین موسی ع را که مورد قبول طرفین است بپذیرید.

ولی همانگونه که گفتیم بعید است که روی سخن در این آیات با یهود و اهل کتاب باشد چرا که"محاجه در باره اللّٰه"بیشتر متناسب با مشرکان است، بنا بر این جمله فوق اشاره به دلائل بی اساس و پوسیده ای است که مشرکان برای پذیرش شرک می آوردند،از جمله شفاعت بتها و یا پیروی از آئین نیاکانشان.

به هر حال افراد لجوجی که بعد از آشکار شدن حق به لجاجت و پافشاری خود ادامه می دهند هم در نظر خلق خدا رسوا هستند و هم مشمول غضب خالق در این جهان و جهان دیگر می باشند.

***

ص :391

سپس به یکی از دلائل توحید و قدرت پروردگار،که در عین حال متضمن اثبات نبوت است در مقابل احتجاج کنندگان بی منطق پرداخته می گوید:

"خداوند همان کسی است که کتاب آسمانی را به حق نازل کرد و همچنین میزان را" ( اَللّٰهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتٰابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزٰانَ ).

"حق"کلمه جامعی است که معارف و عقائد حقه،و همچنین اخبار صحیح و برنامه های هماهنگ با نیازهای فطری و اجتماعی را و آنچه از این قبیل است شامل می شود،چرا که حق،همان چیزی است که با عینیت خارجی موافق است و تحقق یافته،و جنبه ذهنی و پنداری ندارد.

همچنین"میزان"در اینگونه موارد معنی جامعی دارد هر چند معنی آن در لغت به معنی"ترازو"و ابزار سنجش وزن است،اما در معنی کنایی به هر گونه معیار سنجش،و قانون صحیح الهی،و حتی شخص پیامبر اسلام ص و امامان راستین ع که وجودشان معیار تشخیص حق از باطل است اطلاق می گردد و میزان روز قیامت نیز نمونه ای است از این معنی.

به این ترتیب خداوند کتابی بر پیامبر اسلام ص نازل کرده است که هم حق است،و هم میزان ارزیابی ارزشها است،به گونه ای که دقت در محتوای این کتاب،از معارف و عقائدش گرفته تا طرق استدلال منطقی آن،و از قوانین اجتماعیش گرفته تا برنامه هایی که برای تهذیب نفوس و تکامل انسانها ریخته دلیل حقانیت آن است،این محتوی عالی با این عمق و عظمت،آنهم از یک فرد امی و درس نخوانده که از عقب افتاده ترین محیطها برخاسته خود دلیلی است بر عظمت پروردگار و وجود عالم ما وراء طبیعت و هم دلیلی است بر حقانیت آورنده آن.

و به این ترتیب جمله فوق پاسخی است برای مشرکان و هم اهل کتاب.

و از آنجا که نتیجه همه این مسائل،مخصوصا بروز و ظهور کامل حق و عدالت

ص :392

و میزان در قیامت است در پایان آیه می گوید:"تو چه می دانی شاید ساعت (قیام رستاخیز)نزدیک باشد"؟!( وَ مٰا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السّٰاعَةَ قَرِیبٌ ).

همان قیامتی که وقتی برپا شود همگان در دادگاه عدلش حضور می یابند، و در برابر میزان سنجشی که حتی به اندازه سنگینی یک دانه خردل و کوچکتر از آن را دقیقا می سنجند قرار می گیرند.

*** سپس به موضع گیری کفار و مؤمنان در برابر آن،پرداخته می گوید:

"آنها که به قیامت ایمان ندارند در باره آن شتاب می کنند،و می گویند این قیامت کی خواهد آمد"؟!( یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِهٰا ).

آنها هرگز به خاطر عشق به قیامت و رسیدن به لقای محبوب،این سخن را نمی گویند،بلکه از روی استهزاء و مسخره و انکار چنین تقاضایی دارند،و اگر می دانستند قیامت بر سر آنها چه می آورد هرگز چنین تقاضایی نداشتند.

"ولی آنها که ایمان آورده اند پیوسته با خوف و هراس مراقب آن هستند، و می دانند پیوسته آن حق است و خواهد آمد"( وَ الَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهٰا وَ یَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ ) (1).

البته لحظه قیام قیامت بر همه پوشیده است،حتی بر پیامبران مرسل و فرشتگان مقرب خدا،تا هم وسیله تربیت مداوم باشد برای مؤمنان،و هم آزمون و اتمام حجتی برای منکران،ولی اصل وقوع آن جای تردید نیست.

و از اینجا روشن می شود که ایمان به قیامت و دادگاه بزرگ عدل الهی .

ص :393

مخصوصا با توجه به این معنی که هر لحظه احتمال وقوع آن می رود چه تاثیر تربیتی عمیقی در مؤمنان دارد.

و در پایان آیه به عنوان یک اعلام عمومی،می فرماید:"آگاه باشید کسانی که در قیامت تردید می کنند و با لجاج و عناد در مورد آن به محاجه می پردازند.

در گمراهی عمیقی هستند"( أَلاٰ إِنَّ الَّذِینَ یُمٰارُونَ فِی السّٰاعَةِ لَفِی ضَلاٰلٍ بَعِیدٍ ).

چرا که نظام این جهان خود دلیلی است بر اینکه مقدمه ای است بر جهان دیگر،که بدون آن،آفرینش این جهان،لغو و بی معنی است،نه با حکمت خداوند سازگار است و نه با عدالت او.

تعبیر به"ضلال بعید"اشاره به این است که گاه انسان راه را گم می کند اما چندان فاصله با آن ندارد،با مختصر تلاش و جستجو ممکن است راه را پیدا کند،اما گاه چنان فاصله او زیاد است که دیگر پیدا کردن راه برای او مشکل یا غیر ممکن است.

جالب توجه اینکه در حدیثی از پیامبر اسلام ص می خوانیم:

"مردی با صدای بلند از رسول خدا در یکی از سفرها سؤال کرد و گفت:

ای محمد!...پیامبر نیز با صدایی بلند همچون صدای خودش فرمود:"چه می گویی"؟ عرض کرد:متی الساعة؟"روز قیامت کی خواهد بود"؟ پیامبر فرمود:انها کائنة فما اعددت لها؟:"قیامت خواهد آمد،برای آن چه تهیه کرده ای"؟ عرض کرد:حب اللّٰه و رسوله!:"سرمایه من محبت خدا و پیامبر او است".

پیامبر فرمود:"انت مع من احببت":"تو با کسی خواهی بود که او را دوست داری"! (1). .

ص :394

اگر در یک جا تهدید به عذاب شدید می کند در جای دیگر وعده لطف می دهد،آن هم لطفی نامحدود و گسترده،و اگر در مجازات جاهلان مغرور تعجیل نمی کند آن هم از لطف او است.

سپس یکی از مظاهر بزرگ لطف عمیقش را که روزی گسترده او است مطرح کرده می گوید:"هر کس را بخواهد روزی می دهد"( یَرْزُقُ مَنْ یَشٰاءُ ).

منظور این نیست که گروهی از روزی او محرومند،بلکه منظور توسعه روزی است در باره هر کس بخواهد،همانگونه که در آیه 26 سوره رعد آمده است: اَللّٰهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشٰاءُ وَ یَقْدِرُ :"خداوند روزی را بر هر کس بخواهد وسیع و برای هر کس بخواهد تنگ می سازد".

در چند آیه بعد از همین سوره نیز می خوانیم:گستردگی و محدودیت روزی او روی حساب معینی است،چرا که"اگر خداوند روزی را برای همه گسترده سازد در زمین طغیان خواهند کرد":" وَ لَوْ بَسَطَ اللّٰهُ الرِّزْقَ لِعِبٰادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ "(آیه 27-همین سوره).

روشن است که"روزی"در اینجا هم ارزاق معنوی را شامل می شود و هم مادی را،هم جسمانی و هم روحانی،هنگامی که مبدء لطف او است و روزی دهنده نیز او است،پس چرا به سراغ بتهایی می روید که نه رازقند و نه لطیف، نه گرهی به کار کسی می زنند و نه گرهی می گشایند؟! و در پایان آیه می افزاید:"او قوی و شکست ناپذیر است"( وَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ ).

اگر وعده روزی و لطف به بندگان می دهد قادر بر انجام این امر می باشد و به همین دلیل هرگز در وعده های او تخلف نیست.

توجه به این نکته لازم است که"لطیف"دو معنی دارد:یکی همان که در بالا گفتیم یعنی صاحب لطف و محبت و مرحمت،و دیگر آگاه بودن از امور

ص :396

دقیق و پنهانی،و از آنجا که روزی دادن به همه بندگان نیاز به این دارد که از تمام آنها در هر گوشه و کنار در سراسر آسمان و زمین آگاه و با خبر باشد در آغاز به لطیف بودنش اشاره می کند و سپس به مقام رزاقیت و لذا در آیه 6 سوره هود بعد از آنکه می گوید:"روزی همه جنبندگان روی زمین بر خدا است"اضافه می کند: وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهٰا وَ مُسْتَوْدَعَهٰا "او قرارگاه و محل نقل و انتقال همه آنها را می داند".

البته میان این دو معنی نه تنها تناقضی نیست،بلکه مکمل یکدیگرند، لطیف کسی است که هم از نظر آگاهی کامل باشد،و هم از نظر لطف و محبت در حق بندگان،و از آنجا که خداوند هم به خوبی از نیازهای بندگانش آگاه است و هم به بهترین وجه به نیازهایشان پاسخ می گوید از همه کس شایسته تر برای این نام است.

به هر حال در آیه فوق به چهار وصف از اوصاف پروردگار اشاره شده:

مقام لطف،و رازقیت،و قوت،و عزت،که بهترین دلیل بر مقام"ربوبیت"است چرا که"رب"(مالک و مدبر)باید واجد این صفات باشد.

*** در آیه بعد با یک تشبیه لطیف،مردم جهان را در برابر روزیهای پروردگار و چگونگی استفاده از آن،به کشاورزانی تشبیه می کند که گروهی برای آخرت کشت می کنند،و گروهی برای دنیا،و نتیجه هر یک از این دو زراعت را مشخص می کند،می فرماید:"کسی که زراعت آخرت را طالب باشد به او برکت می دهیم و بر محصولش می افزائیم"( مَنْ کٰانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ ).

"و آنها که فقط برای دنیا کشت کنند و تلاش و کوشششان برای بهره گیری از این متاع زود گذر و فانی باشد تنها کمی از آنچه را می طلبند به آنها می دهیم اما در آخرت هیچ نصیب و بهره ای نخواهند داشت"( وَ مَنْ کٰانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیٰا

ص :397

نُؤْتِهِ مِنْهٰا وَ مٰا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصِیبٍ

) (1).

تشبیه جالب و کنایه زیبایی است:انسانها همگی زارعند و این جهان مزرعه ماست،اعمال ما بذرهای آن،و امکانات الهی بارانی است که بر آن می بارد،اما این بذرها بسیار متفاوت است،بعضی محصولش نامحدود،جاودانی و درختانش همیشه خرم و سرسبز و پر میوه،اما بعضی دیگر محصولاتش بسیار کم،عمرش کوتاه و زودگذر،و میوه هایی تلخ و ناگوار دارد.

تعبیر به"یرید"(می خواهد و اراده می کند)در حقیقت اشاره به تفاوت نیتهای مردم است،و مجموع آیه شرحی است پیرامون آنچه در آیه قبل از مواهب و روزیهای پروردگار آمده که گروهی از این مواهب به صورت بذرهایی برای آخرت استفاده می کنند و گروهی برای تمتع دنیا.

جالب اینکه در مورد کشتکاران آخرت می گوید: نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ (زراعت او را افزون می کنیم)ولی نمی گوید از تمتع دنیا نیز بی نصیبند،اما در مورد کشتکاران دنیا می گوید:"مقداری از آن را که می خواهند به آنها می دهیم، بعد می افزاید در آخرت هیچ نصیب و بهره ای ندارند".

به این ترتیب نه دنیاپرستان به آنچه می خواهند می رسند و نه طالبان آخرت از دنیا محروم می شوند،اما با این تفاوت که گروه اول با دست خالی به سرای آخرت می روند و گروه دوم با دستهای پر! نظیر همین معنی در آیه 18 و 19 سوره اسراء به شکل دیگری آمده است:

" مَنْ کٰانَ یُرِیدُ الْعٰاجِلَةَ عَجَّلْنٰا لَهُ فِیهٰا مٰا نَشٰاءُ لِمَنْ نُرِیدُ ثُمَّ جَعَلْنٰا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاٰهٰا مَذْمُوماً مَدْحُوراً

ص :398

وَ مَنْ أَرٰادَ الْآخِرَةَ وَ سَعیٰ لَهٰا سَعْیَهٰا وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولٰئِکَ کٰانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً :