ص :2

محتوای سوره حجر

سوره حجر بنا بر مشهور میان مفسران از سوره های مکی است،و بنا به نقل از فهرست ابن ندیم در تاریخ القرآن پنجاه و دومین سوره ای است که در سرزمین مکه بر پیامبر اکرم ص نازل شده است و مجموع آیات آن به اتفاق همه مفسران 99 آیه است.

به همین دلیل همان آهنگ و لحن سوره های مکی کاملا در آن منعکس است،زیرا همانگونه که سابقا گفته ایم سوره های مکی بیشتر روی چند موضوع تکیه می کند:روی معارف اسلامی مخصوصا توحید و معاد،و روی انذار مشرکان و گنهکاران و ستمگران،و روی درسهای عبرتی که در تاریخ پیشینیان وجود داشته است.

لذا می توان محتوای این سوره را در هفت بخش خلاصه کرد:

1-آیات مربوط به مبدء عالم هستی و ایمان به او از طریق مطالعه در اسرار آفرینش.

2-آیات مربوط به معاد و کیفر بدکاران.

3-اهمیت قرآن و عظمت این کتاب آسمانی.

4-داستان آفرینش آدم و سرکشی ابلیس و سرانجام کار او،و به عنوان یک هشدار و بیدار باش برای همه انسانها! 5-اشاره به سرگذشت اقوامی همچون قوم لوط و صالح و شعیب،برای تکمیل این هشدار.

ص :3

6-انذار و بشارت و اندرزهای مؤثر و تهدیدهای کوبنده و تشویقهای جالب.

7-دعوت از پیامبر به مقاومت و دلداری او در برابر توطئه های شدید مخالفان که مخصوصا در محیط مکه بسیار زیاد و خطرناک بود.

نام این سوره از آیه هشتادم که در باره اصحاب حجر(قوم صالح)سخن می گوید انتخاب شده است،چرا که در این سوره پنج آیه در باره اصحاب حجر است،و تنها سوره ای است که از قوم صالح به عنوان اصحاب حجر نام می برد،که شرح آن در تفسیر آیات 80 تا 84 به خواست خدا خواهد آمد.

***

ص :4

*** سپس به آنها که در لجاجت و مخالفت با این آیات روشن الهی اصرار می ورزند هشدار می دهد روزی فرا می رسد که اینها از نتائج شوم کفر و تعصب کورکورانه و لجاجت خویش پشیمان خواهند شد و"چه بسا این کافران آرزو می کنند که ای کاش مسلمان بودند"( رُبَمٰا یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کٰانُوا مُسْلِمِینَ ).

بنا بر این منظور از"یود"(دوست می دارند)-همانگونه که در تفسیر "المیزان"بیان شده دوست داشتن به معنی"تمنی"و آرزو کردن است،و ذکر کلمه"لو"دلیل بر آنست که آنها آرزوی اسلام را در زمانی می کنند که قدرت بازگشت به سوی آن را ندارند،و این خود قرینه ای خواهد بود بر اینکه این تمنی و آرزو در جهان دیگر و پس از مشاهده نتائج اعمالشان است.

حدیثی که از امام صادق ع در این زمینه نقل شده نیز کاملا این معنی را تایید می کند

ینادی مناد یوم القیامة یسمع الخلائق انه لا یدخل الجنة الا مسلم فثم یود سائر الخلائق انهم کانوا مسلمین: "روز قیامت که می شود کسی صدا می زند به گونه ای که همه مردم می شنوند(که امروز)جز افرادی که اسلام آورده اند داخل بهشت نمی شوند در این هنگام سایر مردم آرزو می کنند که ای کاش مسلمان بودند (1)".

و نیز از پیامبر بزرگ اسلام ص نقل شده هنگامی که دوزخیان در دوزخ گرد می آیند و گروهی از مسلمانان خطا کار را،با آنها قرار می دهند،کفار به مسلمین می گویند مگر شما مسلمان نبودید؟در پاسخ می گویند:آری بودیم، و آنها در جواب می گویند پس اسلام شما هم نیز به حالتان سودی نداشت!چون

ص :7

شما هم با ما در یک جا هستید!.

آنها می گویند:ما گناهان(بزرگی)داشتیم که به خاطر آن به این سرنوشت گرفتار شدیم(این اعتراف به گناه و تقصیر و آن سرزنش دشمن سبب می شود که) خداوند دستور می دهد هر فرد با ایمان و مسلمانی در دوزخ است خارج سازید در این هنگام کفار می گویند ای کاش ما نیز اسلام آورده بودیم (1).

این احتمال نیز در تفسیر آیه وجود دارد که در میان کافران افرادی هستند که هنوز پرتوی از و جدان بیدار در دلهای آنها هست و هنگامی که دعوت پیامبر اسلام و این آیات کتاب مبین با آن محتوای دلپسند را می بینند در اعماق دل به آن علاقمند می شوند و آرزو می کنند که ای کاش مسلمان بودند،ولی تعصبها و لجاجتها و یا منافع مادی به آنها اجازه نمی دهد که این واقعیت بزرگ را بپذیرند و لذا هم چنان در زندان کفر و بی ایمانی محصور می مانند.

یکی از دوستان با ایمان و مجاهد ما که به اروپا رفته بود می گفت هنگامی که من مزایای اسلام را برای یکی از مسیحیان می شمردم او که آدم منصفی بود در پاسخ به من گفت:من براستی به شما تبریک می گویم که پیرو چنین مذهبی هستید،ولی چه کنیم که شرائط زندگی ما به ما اجازه نمی دهد که دست از آئین خود برداریم! جالب اینکه در بعضی از روایات اسلامی می خوانیم هنگامی که فرستاده پیامبر ص نامه آن حضرت را برای قیصر روم آورد،او به طور خصوصی در برابر فرستاده پیامبر ص اظهار ایمان نمود و حتی میل داشت رومیان را به آئین توحید بخواند،اما فکر کرد قبلا آنها را آزمایش کند همین که لشکریانش احساس

ص :8

کردند که او می خواهد آئین نصرانیت را ترک گوید، قصر او را محاصره کردند او فورا به آنها اظهار داشت که منظورم آزمایش شما بود بجای خود برگردید،سپس بفرستاده پیامبر گفت من میدانم که پیامبر شما از ناحیه خدا است.و همانست که ما انتظار او را داشتیم ولی چه کنم که من می ترسم حکومتم از دستم برود و جانم در خطر است (1).

ولی به هر حال باید توجه داشت که این دو تفسیر هیچگونه تضادی با هم ندارند و ممکن است آیه اشاره به پشیمانی گروه هایی از کافران در آن جهان و این جهان باشد،در حالی که نه آنجا و نه اینجا قدرت بازگشت-به جهات متفاوتی- ندارند!(دقت کنید).

*** سپس با لحنی بسیار کوبنده می گوید:ای پیامبر"اینها را به حال خود بگذار(تا همچون چهار پایان)بخورند،و از لذتهای این زندگی ناپایدار بهره گیرند،و آرزوها آنها را از این واقعیت بزرگ غافل سازد ولی بزودی خواهند فهمید"( ذَرْهُمْ یَأْکُلُوا وَ یَتَمَتَّعُوا وَ یُلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ ).

اینها چون حیواناتی هستند که جز اصطبل و علف،و جز لذت مادی چیزی نمی فهمند و هر حرکتی دارند برای رسیدن به همین ها است.

پرده های غرور و غفلت و آرزوهای دور و دراز چنان بر قلب آنها افتاده، و آنها را به خود مشغول ساخته که دیگر توانایی درک واقعیتی را ندارند.

اما آن گاه که سیلی اجل به صورت آنها نواخته شود،و پرده های غفلت و غرور از مقابل چشمانشان کنار رود،و خود را در آستانه مرگ و یا در عرصه قیامت ببینند،آری آن گاه می فهمند که چه اندازه در غفلت و تا چه حد زیانکار

ص :9

و بدبخت بوده اند،و چگونه گرامی ترین سرمایه ها را برای هیچ از دست دادند؟! *** در آیه بعد برای اینکه گمان نکنند این مهلت و تمتع از لذائذ دنیا پایان ناپذیر است،اضافه می کند:"ما هیچ گروهی را در هیچ شهر و آبادی نابود نکردیم مگر اینکه آنها،اجل معین و زمان تغییرناپذیری داشتند"( وَ مٰا أَهْلَکْنٰا مِنْ قَرْیَةٍ إِلاّٰ وَ لَهٰا کِتٰابٌ مَعْلُومٌ ). و"هیچ امت و جمعیتی از اجل معین خود پیشی نمی گیرد،و هیچیک نیز عقب نخواهد افتاد"( مٰا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهٰا وَ مٰا یَسْتَأْخِرُونَ ).

سنت الهی همه جا این بوده که به قدر کافی مهلت برای تجدید نظر و بیداری و آگاهی بدهد،حوادث دردناک،و وسائل رحمت را یکی پس از دیگری میفرستد، تهدید می کند،تشویق می کند،اخطار می نماید تا حجت بر همه تمام شود.

ولی هنگامی که این مهلت به پایان رسید سرنوشت قطعی دامنشان را خواهد گرفت،دیر و زود،به خاطر مصالح تربیتی،ممکن است اما به اصطلاح سوخت و سوز ندارد! آیا توجه به همین واقعیت کافی نیست تا همگان از سرنوشت گذشتگان عبرت گیرند،و از مدت مهلت الهی برای بازگشت و اصلاح،استفاده کنند؟آیا باید باز هم نشست تا سرنوشت شوم اقوام گمراه و ستمگر پیشین درباره خود ما نیز تکرار گردد،و بجای اینکه از پیشینیان عبرت گیریم،عبرتی شویم برای آیندگان؟! ضمنا از دو آیه اخیر فلسفه بیان"تاریخ گذشتگان به طور مکرر"در آیات قرآن حتی در همین سوره ای که از آن بحث می کنیم روشن می شود.

***

ص :10

پیروی از هوا و هوسها،و آرزوهای دراز،چرا که پیروی از هوسها شما را از حق باز می دارد،و آرزوی دراز آخرت را بدست فراموشی می سپارد" (1).

و براستی چه افراد با استعداد و شایسته و لایقی که بر اثر گرفتاری در دام آرزوی دراز به موجودات ضعیف و مسخ شده ای مبدل گشتند که نه تنها به حال جامعه شان مفید نیفتادند،بلکه منافع شخصی خود را نیز پایمال کردند،و از هر گونه تکامل نیز بازماندند آن چنان که در دعای کمیل می خوانیم و حبسنی عن نفعی بعد املی:"آرزوی دراز مرا از منافع واقعیم محروم ساخت"! اصولا آرزو که از حد گذشت،دائما انسان را در رنج و تعب وا می دارد، شب و روز باید تلاش کند به گمان خود دنبال سعادت و رفاه می رود در حالی که چیزی جز بدبختی و شقاوت برای او فراهم نمی شود،و این گونه افراد غالبا در همین حال جان می دهند و زندگی دردناک و غم انگیزشان مایه عبرت است برای آنها که چشم و گوش بینا و شنوا دارند.

ص :12

قرار بگیرند یکی از نخستین وصله هایی که به او می چسبانند جنون است،چرا که مقیاس را عقل کوچک و ناتوان خودشان قرار می دهند و هر چه به این مقیاس نگنجد در نظر آنها بی عقلی و دیوانگی است!.

اینگونه افراد،تعصب خاصی روی مسائل موجود محیطشان دارند هر چند گمراهی و ضلالت باشد،لذا با هر دعوت تازه ای به عنوان دعوت غیر عاقلانه مبارزه می کنند،از نوآوریها وحشت دارند،و سخت به سنتهای غلط پایبندند.

علاوه بر این،دنیا پرستان که همه چیز را با معیارهای مادی می سنجند، اگر با انسانی برخورد کنند که حاضر است همه منافع مادی خویش و حتی جان خود را در راه رسیدن به یک هدف معنوی از دست دهد باور نمی کنند که او عاقل باشد،چرا که عقل در عرف آنها،تهیه اموال بیشتر،همسر زیباتر و زندگی مرفه تر و مقام و منصب ظاهری بالاتر است! کاملا روشن است که با این تفکر اگر ببینند کسی در برابر بهترین اموال و زنان و پستها می گوید"اگر خورشید آسمان را در یک دست من،و ماه را در دست دیگرم قرار دهید،و به جای حکومت بر محیط کوچک شما بر تمام منظومه شمسی حکومت کنم،دست از دعوت خویش بر نخواهم داشت"جز اینکه او را مجنون خطاب کنند،کار دیگری نخواهند داشت.

و عجب اینکه این نابخردان وصله هایی به رهبران الهی می چسباندند که گاهی کاملا با هم ضد و نقیض بود،گاهی آنها را"دیوانه"می خواندند و گاهی "ساحر"،با اینکه ساحر کسی است که باید از زیرکی و هوشیاری خاصی برخوردار باشد و درست در نقطه ضد دیوانه است.

*** آنها نه تنها چنین نسبتهای نابخردانه ای به پیامبر ص می دادند بلکه برای بهانه جویی می گفتند:"اگر راست می گویی چرا فرشتگان را برای ما نمیاوری"!

ص :14

تا تصدیق گفتار تو کنند و ما ایمان بیاوریم( لَوْ مٰا تَأْتِینٰا بِالْمَلاٰئِکَةِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصّٰادِقِینَ ).

*** خداوند به آنها چنین پاسخ می گوید:"ما ملائکه را جز به حق نازل نمی کنیم"( مٰا نُنَزِّلُ الْمَلاٰئِکَةَ إِلاّٰ بِالْحَقِّ ).

"و اگر فرشتگان نازل شوند(و حقیقت برای آنها جنبه شهود و حسی پیدا کند)و بعد ایمان نیاورند،دیگر به آنها مهلت داده نخواهد شد"و به عذاب الهی نابود می گردند( وَ مٰا کٰانُوا إِذاً مُنْظَرِینَ ).

در تفسیر جمله مٰا نُنَزِّلُ الْمَلاٰئِکَةَ إِلاّٰ بِالْحَقِّ مفسران،بیانات مختلفی دارند:

1-بعضی گفته اند منظور این است که ما نازل کردن فرشتگان را به عنوان اعجاز تنها برای آشکار شدن حق انجام خواهیم داد،نه به عنوان بهانه جویی که ببینند و باز هم ایمان نیاورند،و به تعبیر دیگر اعجاز بازیچه نیست که جنبه اقتراحی داشته باشد،بلکه برای اثبات حق است،و این امر به قدر کافی برای آنها که خواهان حقند ثابت شده،چرا که پیامبر اسلام ص با در دست داشتن این قرآن و اعجازهای دیگر رسالت خود را به ثبوت رسانده است.

2-منظور از"حق"،همان مجازات نهایی دنیوی و بلای نابود کننده و به تعبیر دیگر"عذاب استیصال"است،یعنی اگر فرشتگان نازل شوند و آنها هم ایمان نیاورند-که با لجاجتی که در آنها هست نخواهند آورد-توأم با نابودی آنها خواهد بود.

جمله دوم آیه( وَ مٰا کٰانُوا إِذاً مُنْظَرِینَ )نیز تاکیدی بر همین معنی است، اما بنا به تفسیر اول مطلب تازه ای را می گوید.

3-احتمال دیگر اینکه"حق"به معنی"مرگ"است،یعنی فرشتگان تنها به هنگام مرگ و قبض روح نازل می گردند نه زمان دیگر.

ص :15

ولی این تفسیر بسیار بعید به نظر می رسد،چرا که ما در قرآن در داستان ابراهیم و لوط و حتی در مورد مسلمانان در بعضی جنگها می خوانیم که فرشتگان بر آنها نازل شدند.

4-"حق"به معنی شهود است یعنی تا در این عالم دنیا است پرده ها جلو چشم او را گرفته،و از دیدن اینگونه حقایق که مربوط به جهان ما وراء ماده است ناتوان است،تنها در جهان دیگر که پرده ها کنار می رود و عالم شهود است، می تواند فرشتگان الهی را ببیند.

این تفسیر نیز همان اشکال تفسیر سوم را دارد،چرا که حتی قوم لوط که افراد بی ایمان و گمراهی بودند،فرشتگان مامور عذاب را در این دنیا دیدند (1)بنا بر این تنها دو تفسیر اول و دوم با ظاهر آیه سازگار است.

اما اینکه در ذیل این آیه می خوانیم اگر بعد از اینهمه دلائل روشن باز هم به تقاضای آنها دائر بر ارائه معجزه حسی ترتیب اثر داده شود دیگر به آنها مهلت داده نخواهد شد،برای این است که در چنین حالتی به تمام معنی برای آنها اتمام حجت می گردد،و تمام بهانه ها قطع،می شود،و چون مهلت زندگی به منظور اتمام حجت و احتمال تجدید نظر و بازگشت به سوی حق است،و چنین چیزی در مورد اینگونه افراد معنی ندارد پایان عمر آنها اعلام می گردد و به مجازاتی که استحقاق آن را دارند می رسند(دقت کنید).

ص :16

3-بعضی دیگر گفته اند در برابر منطقهای گمراه کننده ضد قرآنی.

ولی این تفاسیر نه تنها با هم تضادی ندارند بلکه در مفهوم عام" إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ " داخلند چرا این محافظت و پاسداری را که به صورت مطلق و به اصطلاح با حذف متعلق آمده است در یک بعد خاص محصور و محدودش کنیم.

حق این است که،خداوند طبق ظاهر آیه فوق وعده داده که آن را از هر نظر حفظ و پاسداری کند:محافظت از هر گونه تحریف و محافظت از فنا و نابودی و محافظت از سفسطه های دشمنان وسوسه گر.

اما اینکه بعضی از قدمای مفسرین احتمال داده اند که منظور،محافظت شخص"پیامبر"است و ضمیر"له"به پیامبر ص باز می گردد،زیرا کلمه "ذکر"به شخص پیغمبر در بعضی از آیات قرآن(سوره طلاق آیه 10)اطلاق شده بسیار بعید به نظر می رسد.

زیرا در آیات قبل آیه مورد بحث کلمه"ذکر"صریحا به معنی"قرآن" آمده و این آیه که به دنبال آن آمده مسلما به همان معنی اشاره می کند.

***

معروفش(تبیان)بحث روشن و صریح و قاطعی در این زمینه دارد.

2-سید مرتضی که از اعاظم علمای امامیه در قرن چهارم هجری است.

3-رئیس المحدثین مرحوم صدوق محمد بن علی بن بابویه او در بیان عقائد امامیه می گوید:"اعتقاد ما اینست که هیچگونه تحریفی در قرآن رخ نداده است".

4-مفسر بزرگ مرحوم طبرسی نیز در مقدمه تفسیرش بحث گویایی در این زمینه دارد.

5-مرحوم کاشف الغطاء که از بزرگان علمای متاخرین است.

6-مرحوم محقق یزدی در کتاب عروة الوثقی عدم تحریف قرآن را از جمهور مجتهدین شیعه نقل می کند.

7-و نیز این عقیده از بسیاری از بزرگانی دیگر مانند"شیخ مفید"و شیخ بهایی""قاضی نور اللّٰه"و سایر محققین شیعه نقل شده است.

بزرگان و محققین اهل سنت نیز غالبا بر همین عقیده اند.

هر چند وقوع تحریف در قرآن از بعضی از محدثین شیعه و اهل سنت که اطلاعات ناقصی در باره قرآن داشته اند نقل شده که با روشنگری بزرگان دانشمندان دو مذهب این عقیده ابطال و به دست فراموشی سپرده شده است.

تا آنجا که مرحوم سید مرتضی در جواب"المسائل الطرابلسیات" می گوید:"صحت نقل قرآن آن قدر واضح و روشن است که مانند اطلاع ما از شهرهای معروف دنیا و حوادث بزرگ تاریخی و کتب مشهور و معروف است".

آیا فی المثل هیچکس می تواند در وجود شهرهایی همچون مکه و مدینه و یا همچون لندن و پاریس شک کند هر چند هرگز به هیچیک از این شهرها مسافرت نکرده باشد؟!و آیا کسی می تواند مساله حمله مغول را به ایران و یا

ص :19

انقلاب کبیر فرانسه و یا جنگ جهانی اول و دوم را منکر شود؟! چرا نمی تواند بخاطر اینکه همه اینها بتواتر بما رسیده است،آیات قرآن نیز همین گونه است به شرحی که بعدا بیان خواهیم کرد.

و اگر افراد مغرضی خواسته اند برای تفرقه میان شیعه و اهل تسنن اعتقاد به تحریف را به شیعه نسبت دهند دلیل بر باطل بودن ادعایشان کتب بزرگ علمای تشیع است.

این عجیب نیست که فردی همچون"فخر رازی"-که می دانیم در مسائل مربوط به"شیعه"حساسیت و تعصب خاصی دارد-در ذیل آیه مورد بحث-بگوید این آیه( إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ )دلیل بر ابطال قول شیعه است که قائل به تغییر و زیاده و نقصان در قرآن شده اند! صریحا باید گفت:اگر منظور او،بزرگان و محققان شیعه است که هیچیک چنین اعتقادی را نداشته و ندارند،و اگر منظور وجود قول ضعیفی در این زمینه در میان شیعه است،نظیر آن در میان اهل سنت نیز وجود دارد که نه آنها به آن اعتنا کرده اند و نه ما.

محقق معروف"کاشف الغطاء"در کتابش کشف الغطاء چنین می گوید:

لا ریب انه(ای القرآن)محفوظ من النقصان بحفظ الملک الدیان کما دل علیه صریح القرآن و اجماع العلماء فی کل زمان و لا عبرة بنادر:

"شک نیست که قرآن از هر گونه کمبود(و تحریف)در پرتو حفظ خداوند محفوظ مانده است،همانگونه است که صریح قرآن و اجماع علما در هر عصر و زمان به این امر گواهی می دهد و مخالفت افراد نادری اصلا قابل ملاحظه نیست(تفسیر آلاء الرحمن صفحه 35).

تاریخ اسلام از اینگونه نسبتهای ناروا که سرچشمه ای جز تعصب ندارد فراوان دیده است،و ما می دانیم عامل پیدایش قسمتی از این سوء تفاهمها دشمنانی

ص :20

بوده اند که به اینگونه مسائل دامن می زدند و سعی داشتند که هرگز وحدتی میان صفوف مسلمین برقرار نشود.

کار به آنجا رسیده که نویسنده معروف حجازی"عبد اللّٰه علی القصیمی" در کتاب خود"الصراع"ضمن مذمت از شیعه می گوید:

"شیعه ها همواره از دشمنان مساجد بوده اند!و به همین دلیل کسی که در شهرهای شیعه نشینی حرکت کند از شمال تا به جنوب،و از شرق تا به غرب! کمتر مسجد می بیند! (1).

خوب فکر کنید ما از شمارش اینهمه مساجد در خیابانها و کوچه ها و بازارها و حتی پس کوچه ها در شهرهای شیعه نشین خسته می شویم،گاهی آن قدر مسجد در یک نقطه زیاد است که صدای عده ای بلند می شود و می گویند بس است بیائید به کارهای دیگر بپردازیم،ولی با اینحال می بینیم که نویسنده معروفی با این صراحت سخنی می گوید که برای ما که در این مناطق زندگی می کنیم تنها اسباب خنده است،بنا بر این از نسبت دادن فخر رازی نیز نباید زیاد تعجب کرد.

***

را نداده که بر قرآن موجود چیزی افزوده شده باشد(دقت کنید).

از این که بگذریم اگر به این موضوع دقت کنیم که قرآن برای مسلمانان همه چیز بوده قانون اساسی،دستور العمل زندگی،برنامه حکومت،کتاب مقدس آسمانی،و رمز عبادت،روشن می شود که اصولا کم و زیاد در آن امکان نداشته است.

قرآن کتابی بود که مسلمانان نخستین همواره در نمازها،در مسجد،در خانه،در میدان جنگ،بهنگام روبرو شدن با دشمنان و بعنوان استدلال بر حقانیت مکتب از آن استفاده می کردند حتی از تواریخ اسلامی استفاده می شود که تعلیم قرآن را مهر زنان قرار می دادند!،و اصولا تنها کتابی که در همه محافل مطرح بوده و هر کودکی را از آغاز عمر با آن آشنا می کردند و هر کس میخواست درسی از اسلام به خواند آن را به او تعلیم می دادند همین قرآن مجید بود.

آیا با چنین وضعی کسی احتمال می دهد که دگرگونی در این کتاب آسمانی رخ دهد،بخصوص اینکه ما در آغاز جلد اول همین تفسیر ثابت کردیم که قرآن به صورت یک مجموعه با همین شکل فعلی در عصر خود پیامبر جمع آوری شده بود،و مسلمانان سخت به یاد گرفتن و حفظ آن اهمیت می دادند،و اصولا شخصیت افراد در آن عصر تا حد زیادی به این شناخته می شد که چه اندازه از آیات قرآن را حفظ کرده بودند.

عدد حافظان قرآن به اندازه ای زیاد بود که در تواریخ می خوانیم در یکی از جنگها که زمان ابو بکر واقع شد چهارصد نفر از قاریان قرآن به قتل رسیدند (1).

و در داستان"بئر معونه"(یکی از آبادیهای نزدیک مدینه)و جنگی که در آن منطقه در حیات پیامبر ص اتفاق افتاد می خوانیم که جمع کثیری

ص :22

از قاریان قرآن از اصحاب پیامبر در حدود 70 نفر شربت شهادت نوشیدند (1).

از اینها و نظائر اینها روشن می شود که حافظان و قاریان و معلمان قرآن آن قدر زیاد بودند که تنها در یک میدان جنگ این تعداد از آنها شربت شهادت نوشیدند.

و باید چنین باشد چرا که گفتیم قرآن فقط قانون اساسی برای مسلمانان نبود،بلکه همه چیز آنها را تشکیل می داد،مخصوصا در آغاز اسلام هیچ کتابی جز آن نداشتند و تلاوت و قرائت و حفظ و تعلیم و تعلم مخصوص به قرآن بود.

قرآن یک کتاب متروک در گوشه خانه و یا مسجد که گرد و غبار فراموشی روی آن نشسته باشد نبود تا کسی از آن کم یا بر آن بیافزاید.

مساله حفظ قرآن بعنوان یک سنت و یک عبادت بزرگ همیشه در میان مسلمانان بوده و هست،حتی پس از آنکه قرآن به صورت یک کتاب تکثیر شد و در همه جا پخش گردید و حتی بعد از پیدایش صنعت چاپ که سبب شد این کتاب بعنوان پرنسخه ترین کتاب در کشورهای اسلامی چاپ و نشر گردد،باز مساله حفظ قرآن بعنوان یک سنت دیرینه و افتخار بزرگ موقعیت خود را حفظ کرد، بطوری که در هر شهر و دیار همیشه جمعی حافظ قرآن بوده و هست.

هم اکنون در حجاز و بعضی دیگر از کشورهای اسلامی مدارسی بعنوان مدرسه تحفیظ القرآن الکریم یا نامهای دیگر وجود دارد که برنامه شاگردان آن در درجه اول مساله حفظ قرآن است.

در ملاقاتی که در سفر مکه با رؤسای این مدارس در آن شهر مقدس روی داد معلوم شد گروه بسیار زیادی از پسران و دختران جوان در مکه در این مدارس نام نویسی کرده و مشغول تحصیل هستند.

یکی از مطلعین می گفت هم اکنون در کشور پاکستان در حدود یک میلیون

ص :23

و پانصد هزار نفر حافظ قرآن وجود دارد! یکی از شرائط امتحان ورودی دانشگاه اسلامی الازهر مصر(طبق نقل دائرة المعارف فرید وجدی)حفظ تمام قرآن است که از چهل نمره حد اقل باید بیست نمرده بگیرند!.

کوتاه سخن اینکه سنت حفظ قرآن از عصر پیامبر ص و به دستور و تاکید خود آن حضرت که در روایات زیادی وارد شده در تمام قرون و اعصار ادامه داشته است.

آیا با چنین وضعی هیچگونه احتمالی در مورد تحریف قرآن امکان پذیر است؟!.

2-علاوه بر همه اینها مساله"نویسندگان وحی"است،یعنی کسانی که بعد از نزول آیات قرآن بر پیامبر آن را یاد داشت می کردند که عدد آنها را از چهارده نفر تا چهل و سه نفر نوشته اند.

ابو عبد اللّٰه زنجانی در کتاب ذیقیمت خود"تاریخ قرآن"اینچنین می گوید (کان للنبی کتابا یکتبون الوحی و هم ثلاثة و اربعون اشهرهم الخلفاء الاربعة و کان الزمهم للنبی زید بن ثابت و علی بن ابی طالب علیه السلام):

"پیامبر ص نویسندگان متعددی داشت که وحی را یادداشت می کردند و آنها چهل و سه نفر بودند که از همه مشهورتر خلفای چهار گانه نخستین بودند،ولی بیش از همه زید بن ثابت و امیر مؤمنان علی بن ابی طالب ع ملازم پیامبر در این رابطه بودند (1).

کتابی که اینهمه نویسنده داشته چگونه ممکن است دست تحریف کنندگان به سوی آن دراز شود؟!

ص :24

3-دعوت همه پیشوایان اسلام به قرآن موجود-قابل توجه اینکه بررسی کلمات پیشوایان بزرگ اسلام نشان می دهد که از همان آغاز اسلام همه یک زبان مردم را به تلاوت و بررسی و عمل به همین قرآن موجود دعوت می کردند، و این خود نشان می دهد که این کتاب آسمانی بصورت یک مجموعه دست نخورده در همه قرون از جمله قرون نخستین اسلام بوده است.

سخنان علی ع در نهج البلاغة گواه زنده این مدعا است:

در خطبه 133 می خوانیم

و کتاب اللّٰه بین اظهرکم،ناطق لا یعیا لسانه،و بیت لا تهدم ارکانه،و عز لا تهزم اعوانه: "کتاب خدا در میان شما است،سخنگویی است که هرگز زبانش به کندی نمی گراید،و خانه ای است که هیچگاه ستونهایش فرو نمی ریزد،و مایه عزت است آن چنان که یارانش هرگز مغلوب نمی شوند". در خطبه 176 می فرماید:

و اعلموا ان هذا القران هو الناصح الذی لا یغش و الهادی الذی لا یضل: "بدانید که این قرآن نصیحت کننده ای است که هرگز در نصیحت خود غش و خیانت نمی کند،و هدایت کننده ای است که هیچگاه گمراه نمی سازد.

و نیز در"همین خطبه"می خوانیم:

و ما جالس هذا القرآن احد الا قام عنه بزیادة او نقصان:زیادة من هدی،او نقصان من عمی: "هیچکس با این قرآن همنشین نمی شود مگر اینکه از کنار آن با فزونی یا نقصان برمی خیزد:

فزونی در هدایت و نقصان از گمراهی"!.

در دنباله همین خطبه باز می خوانیم:"

ان اللّٰه سبحانه لم یعظ احدا بمثل هذا القرآن،فانه حبل اللّٰه المتین و سببه الامین: "خداوند پاک احدی را بمانند این قرآن اندرز نداده است،چرا که این ریسمان محکم الهی است،

ص :25

و وسیله مطمئن او است".

و در خطبه 198 می خوانیم:"

ثم انزل علیه الکتاب نورا لا تطفا مصابیحه،و سراجا لا یخبو توقده،...و منهاجا لا یضل نهجه...و فرقانا لا یخمد برهانه: "سپس خداوند کتابی بر پیامبرش نازل کرد که نوری است خاموش نشدنی،و چراغ پرفروغی است که به تاریکی نمی گراید،طریقه ای است که رهروانش گمراه نمی شوند،و مایه جدایی حق از باطل است که برهانش خاموش نمی گردد".

مانند این تعبیرات در سخنان علی ع و سایر پیشوایان دین فراوان است.

آیا اگر فرض کنیم دست تحریف به دامن این کتاب آسمانی دراز شده بود امکان داشت اینگونه به سوی آن دعوت بشود؟و به عنوان راه و روش و وسیله جدایی حق از باطل و نوری که هرگز خاموش نمی شود و چراغی که به خاموشی نمی گراید و ریسمان محکم خدا و سبب امین و مطمئن او معرفی گردد؟ 4-اصولا پس از قبول خاتمیت پیامبر ص و اینکه آئین اسلام آخرین آئین الهی است و رسالت قرآن تا پایان جهان برقرار خواهد بود چگونه می توان باور کرد که خدا این یگانه سند اسلام و پیامبر خاتم را پاسداری نکند؟!آیا تحریف قرآن با جاودانگی اسلام طی هزاران سال و تا پایان جهان مفهومی می تواند داشته باشد؟! 5-روایات ثقلین که با طرق معتبر و متعدد از پیامبر ص نقل شده خود دلیل دیگری بر اصالت قرآن،و محفوظ بودن آن از هر گونه دگرگونی است، زیرا طبق این روایات پیامبر می فرماید:"من از میان شما می روم و دو چیز گرانمایه را برای شما بیادگار می گذارم:نخست قرآن،و دیگری اهل بیت من

ص :26

است که اگر دست از دامن این دو برندارید هرگز گمراه نخواهید شد" (1).

آیا این تعبیر در مورد کتابی که دست تحریف به دامان آن دراز شده می تواند صحت داشته باشد؟ (2).

6-علاوه بر همه اینها قرآن بعنوان یک معیار سنجش مطمئن اخبار صدق و کذب به مسلمانان معرفی شده و در روایات زیادی که در منابع اسلامی آمده می خوانیم که در صدق و کذب هر حدیثی شک کردید آن را به قرآن عرضه کنید، هر حدیثی موافق قرآن است حق است و هر حدیثی مخالف آن است نادرست! اگر فرضا تحریفی در قرآن حتی بصورت نقصان رخ داده بود،هرگز ممکن نبود به عنوان معیار سنجش حق از باطل و حدیث درست از نادرست معرفی گردد.

***

ولی با دقت در همین روایات روشن می شود که قرآن نزد علی ع با دیگر قرآنها ابدا تفاوت نداشت بلکه این تفاوت در سه چیز بود:نخست اینکه آیات و سوره ها به ترتیب نزول تنظیم شده بود،و دیگر اینکه شان نزول هر آیه و سوره در کنار آن قید شده بود،سومین امتیاز اینکه تفسیرهایی که از پیامبر ص شنیده بود و همچنین آیات ناسخ و منسوخ در آن درج شده بود.

بنا بر این قرآنی که علی ع به جمع آوری آن پرداخت چیزی جز این قرآن نبود و مازادش"تفسیرها"و"تاویلها"و"شان نزولها"و"تمیز ناسخ و منسوخ"و مانند آن بوده است،و به تعبیر دیگر هم قرآن بود،و هم تفسیر اصیل قرآن.

در کتاب سلیم بن قیس می خوانیم:ان امیر المؤمنین(ع)لما رای غدر الصحابة و قلة وفائهم لزم بیته،و اقبل علی القرآن،فلما جمعه کله،و کتابه بیده،و تاویله الناسخ و المنسوخ،بعث الیه ان اخرج فبایع،فبعث الیه انی مشغول فقد آلیت علی نفسی لا ارتدی بردائی الا لصلاة حتی اؤلف القرآن و اجمعه (1):"هنگامی که امیر مؤمنان علی ع بی وفایی صحابه را مشاهده کرد خانه را ترک نگفت،و به قرآن روی آورد،و مشغول جمع آوری همه قرآن، و نوشتن آن با دست خود شد،و حتی تاویل و ناسخ و منسوخ آن را جمع آوری فرمود،در این هنگام به سراغ امام فرستادند که از خانه بیرون آی و بیعت کن! او در پاسخ پیغام فرستاد که من مشغولم،سوگند یاد کرده ام که عبا بر دوش نگیرم مگر برای نماز تا همه قرآن را گرد آوری کنم.

2-قسمتی دیگر از این روایات روایاتی است که اشاره به تحریف معنوی قرآن می کند.

زیرا می دانیم تحریف بر سه گونه است:"تحریف لفظی"و"تحریف معنوی"

ص :28

و"تحریف عملی".

منظور از تحریف لفظی آنست که در الفاظ و عبارات قرآن کم و زیاد و تغییر داده شود(این همان چیزی است که ما و همه محققان اسلام آن را شدیدا انکار می کنیم).

ولی"تحریف معنوی"آنست که آیه ای را آن چنان معنی و تفسیر کنند که خلاف مفهوم واقعی آن باشد.و نیز"تحریف عملی"آنست که آن را بر خلاف عمل کنند.

مثلا در تفسیر علی بن ابراهیم از"ابو ذر"چنین می خوانیم:هنگامی که آیه یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ (آل عمران 106)نازل شد پیامبر ص فرمود روز قیامت از مردم سؤال می کنند که با ثقلین(قرآن و عترت پیامبر) چه کردید؟می گویند:اما الاکبر فحرفناه،و نبذناه و راء ظهورنا...:

"ما ثقل اکبر(قرآن)را تحریف کردیم و پشت سر انداختیم (1)پیداست که منظور از تحریف در اینجا همان دگرگون ساختن مفهوم قرآن و پشت سر انداختن آنست.

3-قسمت دیگری از این روایات روایاتی است که قطعا مجعول است و برای بی اعتبار ساختن قرآن بدست دشمنان و منحرفان یا افراد نادان ساخته و پرداخته شده است.

مانند روایات متعددی که از احمد بن محمد بن سیاری نقل شده است که عدد این روایات به صد و هشتاد و هشت روایت!بالغ می شود (2)و مرحوم حاجی نوری در کتاب"فصل الخطاب"فراوان از او نقل کرده است.

ص :29

"سیاری"راوی این احادیث به گفته بسیاری از بزرگان علم رجال کسی بوده است فاسد المذهب،غیر قابل اعتماد،و ضعیف الحدیث،و به گفته بعضی، اهل غلو،منحرف،معروف به تناسخ و کذاب بوده،و به گفته کشی صاحب رجال معروف،امام جواد ع در نامه خود ادعاهای سیاری را باطل و بی اساس خواند.

البته روایات تحریف منحصر به سیاری نیست ولی قسمت مهمش به او بر می گردد!.

در میان این روایات مجعول روایات مضحکی دیده می شود که هر کس مختصر اهل مطالعه باشد فورا به فساد آن پی می برد.

مانند روایتی که می گوید در آیه 3 سوره نساء و إِنْ خِفْتُمْ أَلاّٰ تُقْسِطُوا فِی الْیَتٰامیٰ فَانْکِحُوا مٰا طٰابَ لَکُمْ مِنَ النِّسٰاءِ )در میان شرط و جزا بیش از یک سوم قرآن ساقط شده است!!! در حالی که ما در تفسیر سوره نساء گفتیم که شرط و جزاء در آیه فوق کاملا یا یکدیگر مربوطند و حتی یک کلمه در میان این دو اسقاط نشده است.

بعلاوه بیش از یک سوم قرآن حد اقل معادل چهارده جزء قرآن می شود! این بسیار خنده آور است که کسی ادعا کند قرآن با آن همه نویسندگان و کتاب وحی و آن همه حافظان و قاریان از زمان پیامبر ص به بعد چهارده جزاش بر باد رفته و کسی آگاه نشده؟این دروغگویان و دروغ پردازان توجه به این واقعیت تاریخی نکرده اند که قرآن که قانون اساسی و همه چیز مسلمانان را از آغاز تشکیل می داد،شب و روز در همه خانه ها و مساجد تلاوت می شد،چیزی نبود که حتی یک کلمه آن را بتوان اسقاط کرد تا چه رسد به چهارده جزء!دروغی به این بزرگی دلیل روشنی بر ناشی گری جاعلان اینگونه احادیث است.

بسیاری از بهانه جویان در اینجا به سراغ کتاب"فصل الخطاب"که در بالا

ص :30

اشاره کردیم(نوشته مرحوم حاجی نوری)می روند که در زمینه تحریف نگاشته است.

ولی این کتاب علاوه بر اینکه با توجه به آنچه در بالا گفتیم وضعش روشن می شود،مرحوم حاج شیخ آقا بزرگ تهرانی که شاگرد مبرز مرحوم حاجی نوری است در شرح حال استادش در جلد اول"مستدرک الوسائل"می گوید:

اما در مورد کتاب"فصل الخطاب"کرارا از استادم شنیدم میفرمود مطالبی که در فصل الخطاب است عقیده شخصی من نیست،بلکه این کتاب را برای طرح بحث و اشکال نوشتم،و اشارتا عقیده خودم راجع به عدم تحریف را آورده ام،و بهتر بود نام کتاب را"فصل الخطاب فی عدم تحریف الکتاب"می گذاردم.

سپس مرحوم"محدث تهرانی"می گوید:"ما از نظر عمل روش استاد خودمان را به خوبی می دیدیم که هیچگونه وزن و ارزشی برای اخبار تحریف قائل نبود،بلکه آنها را از اخباری می دانست که باید بر دیوار کوبند،تنها کسی می تواند نسبت تحریف را به استاد ما بدهد که به مرام و عقیده او آشنا نبوده است".

آخرین سخن اینکه آنها که نمی توانستند و یا که نمی خواستند عظمت این کتاب آسمانی را برای مسلمانان احساس کنند کوشش کردند که با اینگونه خرافه ها و اباطیل قرآن را از اصالت بیندازند،و دستهای زیادی در گذشته و امروز در این زمینه کار کرده و می کند.

چندی قبل در جراید خواندیم چاپ جدیدی از قرآن وسیله ایادی اسرائیل و صهیونیسم منتشر شده که آیات فراوانی از آن را تغییر داده اند،ولی آنها کور خوانده بودند،دانشمندان اسلامی بزودی از این توطئه دشمن آگاه شدند،و آن نسخه ها را جمع آوری کردند،این دشمنان سیاه دل نمی دانستند که حتی اگر یک نقطه از قرآن تغییر یابد مفسران و حافظان و قاریان قرآن فورا آگاه خواهند شد.

ص :31

"آنها می خواهند نور خدا را خاموش کنند،ولی هرگز نمی توانند" یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللّٰهِ بِأَفْوٰاهِهِمْ وَ یَأْبَی اللّٰهُ إِلاّٰ أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکٰافِرُونَ (توبه آیه 32).

دعوت خود با آن مواجه بودند اشاره به زندگی انبیای پیشین و گرفتاریهای آنها در مقابل اقوام گمراه و متعصب می کند.

نخست می گوید:"ما پیش از تو در میان امتهای نخستین نیز پیامبرانی فرستادیم( وَ لَقَدْ أَرْسَلْنٰا مِنْ قَبْلِکَ فِی شِیَعِ الْأَوَّلِینَ ).

*** ولی آنها چنان لجوج و سرسخت بودند که"هر پیامبری به سراغشان می آمد او را به باد استهزاء و سخریه می گرفتند"( وَ مٰا یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلاّٰ کٰانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ ).

این استهزاء و سخریه به خاطر اموری بود:

-برای شکستن ابهت پیامبران و متفرق ساختن افراد حقجو و حق طلب از گرد آنان.

-برای ضعف و ناتوانیشان در مقابل منطق نیرومند رسولان الهی،چون نمی توانستند پاسخی به دلائل دندان شکن آنان بدهند متوسل به استهزاء یعنی حربه نادانهای بی منطق می شدند.

-برای اینکه پیامبران سنت شکن بودند و با وضع نابسامان محیط به مبارزه برمی خاستند،اما جاهلان متعصب که این سنتهای غلط را جاودانی و ابدی می پنداشتند از این کار تعجب می کردند و به استهزاء برمی خاستند.

-برای اینکه سرپوشی بر و جدان خفته خود بگذارد،مبادا بیدار شود و تعهد و مسئولیت بیافریند.

-برای اینکه بسیاری از پیامبران دستشان از مال دنیا تهی و زندگانیشان بسیار ساده بود،آنها که شخصیت را بر اثر کوردلی در لباس نو،و مرکب زیبا، و زندگانی مجلل،می دانستند،تعجب می کردند که آیا یک انسان فقیر و تهیدست ممکن است رهبر و راهنمای اینهمه جمعیت ثروتمند و مرفه گردد؟!،و به دنبال

ص :33

آن به استهزاء برمی خاستند.

-و سرانجام برای اینکه می دیدند قبول دعوت پیامبران آنها را در برابر شهواتشان محدود می سازد و آزادیهای حیوانیشان را سلب می کند و برای آنها وظائف و مسئولیتهایی ایجاد می نماید به استهزاء برمی خاستند تا خود را از این وظائف راحت کنند! *** سپس می فرماید:آری"ما این چنین آیات قرآن را به دلهای این مجرمان می فرستیم"( کَذٰلِکَ نَسْلُکُهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ ).

*** اما با اینهمه تبلیغ و تاکید و بیان منطقی و ارائه معجزات باز هم این متعصبان استهزاء کننده"به آن ایمان نمی آورند"( لاٰ یُؤْمِنُونَ بِهِ ) ولی این منحصر به آنها نیست"پیش از آنها سنت اقوام اولین نیز چنین بود" ( وَ قَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الْأَوَّلِینَ ).

*** اینها بر اثر غوطه ور شدن در شهوات و اصرار و لجاجت در باطل، کارشان به جایی رسیده که"اگر دری از آسمان را بروی آنها بگشائیم و آنها مرتبا به آسمان صعود و نزول کنند..."( وَ لَوْ فَتَحْنٰا عَلَیْهِمْ بٰاباً مِنَ السَّمٰاءِ فَظَلُّوا فِیهِ یَعْرُجُونَ ).

*** "می گویند ما را چشم بندی کرده اند"( لَقٰالُوا إِنَّمٰا سُکِّرَتْ أَبْصٰارُنٰا ).

"بلکه ما را سحر کرده اند"و آنچه می بینیم ابدا واقعیت ندارد!( بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ ).

این جای تعجب نیست که انسان به چنین مرحله ای از عناد و لجاج برسد، برای اینکه روح پاک و فطرت دست نخورده انسان که قادر به درک حقائق و مشاهده

ص :34

چهره اصلی واقعیات است،بر اثر گناه و جهل و دشمنی با حق تدریجا به تاریکی می گراید،البته در مراحل نخستین پاک کردن آن کاملا امکان پذیر است،اما اگر خدای نکرده این حالت در انسان راسخ شود و به صورت"ملکه"در آید دیگر به آسانی نمی توان آن را شست،و در اینجا است که چهره حق در نظر انسان دیگرگون می شود تا آنجا که محکمترین دلائل عقلی،و روشنترین دلائل حسی، در دل او اثر نمی گذارد و کار او به انکار معقولات و محسوسات،هر دو،می رسد.

***

خود با پیامبران به صورت پراکنده عمل نمی کردند،بلکه دارای خط مشترک و برنامه واحدی بودند که با عملکردهای هماهنگ تقویت می شد،جایی که گمراهان برای خود چنین برنامه ای داشته باشند آیا پیروان راستین راه حق نباید در مسیر خود از طرحهای هماهنگ و مشترک پیروی کنند.

***

را به گوش مردم بخوانند،بلکه باید از تمام وسائل استفاده کنند تا سخن حق را به دل آنها نفوذ دهند آن چنان که دلنشین گردد،حق طلبان ارشاد شوند و نسبت به لجوجان اتمام حجت گردد.

یعنی از تمام وسائل سمعی،بصری،برنامه های عملی،قصص،داستانها،ادبیات شعر و هنر به معنی اصیل و سازنده باید استفاده کرد تا کلمات حق به دلها راه یابد.

***

منظور آن است اگر دری از آسمان بر آنها گشوده شود(آسمان در اینجا ظاهرا اشاره به جو متراکم اطراف زمین است که خارج شدن از آن به سادگی ممکن نیست)و مرتبا روز روشن در آن رفت و آمد کنند،باز هم از شدت لجاجت می گویند چشم بندی و سحر شده ایم.

توجه داشته باشید"ظلوا"دلیل بر استمرار کاری در روز می باشد،و عرب این تعبیر را در مورد شب نمی کند،بلکه به جای آن باتوا که از ماده بیتوته است،می گوید.

این تفسیر همان چیزی است که غالب مفسرین آن را برگزیده اند،ولی عجب این است که بعضی از مفسران احتمال داده اند که ضمیر در"ظلوا"به فرشتگان باز می گردد،یعنی اگر آنان فرشتگان را با چشم خود ببینند که به آسمان می روند و باز می گردند باز ایمان نمی آورند.

این تفسیر علاوه بر اینکه با آیات قبل و بعد که عموما سخن از مشرکین می گوید سازگار نیست(زیرا ملائکه تنها در شش آیه قبل آمده،و بازگشت ضمیر به آن بسیار بعید است)از بلاغت سخن نیز می کاهد،زیرا قرآن می خواهد بگوید حتی اگر خودشان به صورت اعجاز آمیزی در روز روشن کرارا به آسمان بروند و باز گردند باز هم تسلیم حق نمی شوند.(دقت کنید).

***

و اینکه بعد از آن،جمله بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ (بلکه ما گروهی هستیم که سحر شده ایم)آمده با اینکه همین چشم بندی نیز از انواع سحر است شاید اشاره به این باشد که از چشم بندی هم فراتر رفته،سر تا پای ما سحر شده،نه تنها چشممان بلکه تمام وجودمان بر اثر سحر احساس واقعی خود را از دست داده است و آنچه حس می کند بر خلاف واقعیت است.

به عبارت دیگر هر گاه انسانی را با وسیله ای بالا ببریم و فرود بیاوریم این حالت را نه تنها با چشم خود بلکه با تمام وجود احساس می کند،به همین دلیل اگر چشم شخص را محکم هم ببندیم باز عروج و نزول خود را احساس می کند.

یعنی اگر،فرضا این مشرکان را به آسمان ببریم،نخست می گویند چشم بندی شده ایم بعد که متوجه می شوند که این حالت با غیر چشم هم قابل احساس است می گویند اصولا ما سر تا پای وجودمان سحر شده است.

ص :39

مجموعه ستارگانی است که شکل خاصی را به خود گرفته اند)می بینیم و می گوئیم خورشید مثلا در برج حمل یا ثور یا میزان و عقرب و قوس است (1).

بدیهی است وجود این برجهای آسمانی و منزلگاههای ماه و خورشید و آن نظام خاصی که برای حرکت آنها در این برجها وجود دارد که تقویم مجسم جهان هستی ما را تشکیل می دهد دلیل روشنی است بر علم و قدرت آفریدگار،این نظام شگرف با این حساب دقیق و مستمر بیانگر نقشه و هدفی است که در آفرینش این جهان بوده و هر چه در آن بیشتر بیندیشیم ما را به آفریننده جهان نزدیکتر می سازد.

سپس اضافه می کند"ما آسمان و این صورتهای فلکی را برای بینندگان زینت بخشیدیم"( وَ زَیَّنّٰاهٰا لِلنّٰاظِرِینَ ) (2).

در یک شب تاریک و پر ستاره نظری به آسمان بیفکنید،ستارگانی که در هر گوشه و کنار به صورت گروه گروه دور هم جمع شده اند،گویی هر دسته برای خود انجمنی دارند،و آهسته نجوی می کنند،بعضی خیره خیره به ما نگاه کرده اصلا چشمک نمی زنند و بعضی مرتبا چشمک می زنند،گویی ما را به سوی خود می خوانند،بعضی آن چنان می درخشند که خیال می کنیم دارند به ما نزدیک می شوند،و بعضی با نور کمرنگ خود گویی از آن اعماق آسمانهای دور فریاد بی صدایی می کشند که ما هم اینجائیم! این منظره زیبای شاعرانه که شاید برای بعضی بر اثر تکرار مشاهده،عادی جلوه کند بیش از آنچه فکر کنیم دیدنی و جالب و شوق انگیز است.

ص :41

گاهی که ماه با اشکال مختلفش در جمع آنها ظاهر می شود،چهره تازه و اعجاب انگیز دیگری به خود می گیرند.

بعد از غروب آفتاب یکی بعد از دیگری ظاهر می شوند،گویی از پشت پرده بیرون می دوند و به هنگام طلوع صبح فرار کرده و در برابر نیروی خیره کننده آفتاب خود را پنهان می کنند.

از این گذشته،از نظر زیبائیهای علمی و اسرار بسیار فراوان،چهره آسمان آن چنان زیبا است که هزاران سال است چشم همه دانشمندان را به خود مشغول داشته به ویژه امروز که با نیرومندترین تلسکوپها و دوربینهای عظیم نجومی به سوی آن خیره می شوند و هر زمان اسرار تازه ای از این عالم پر غوغا،و در عین حال خاموش،برای مردم جهان کشف می کنند.

راستی"چرخ با این اختران نغز و خوش و زیباستی"!...

*** در آیه بعد اضافه می کند"ما این آسمان را از هر شیطان رجیم و شوم و ملعون محفوظ داشته ایم"( وَ حَفِظْنٰاهٰا مِنْ کُلِّ شَیْطٰانٍ رَجِیمٍ ).

*** "مگر آن شیطانهایی که هوس"استراق سمع"(و خبرگیری دزدکی) کنند،که شهاب آشکار آنها را تعقیب می کند و به عقب می راند"( إِلاّٰ مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهٰابٌ مُبِینٌ ).

***چگونه شیاطین بوسیله شهب از آسمان رانده می شوند؟! آیه اخیر از آیاتی است که مفسران در تفسیر آن بسیار سخن گفته اند و هر یک مسیر خاصی را پیموده و برداشت معینی از آن دارند.

و از آنجا که عین همین مضمون در سوره صافات(آیه 6 و 7)و سوره جن

ص :42

(آیه 9)آمده و از مسائلی است که ممکن است برای افراد ناآگاه سؤالهای بدون جوابی ترسیم کند لازم است نخست نظری به آراء مفسران بزرگ اسلامی بیفکنیم،سپس آنچه را که ترجیح می دهیم بیان کنیم.

1-بعضی مانند نویسنده"تفسیر فی ظلال"به راحتی از این آیات و مانند آن گذشته و به عنوان اینکه اینها حقایقی است که درک آن برای ما ممکن نیست و باید به آنچه در عمل واقعی ما در این زندگی مؤثر است بپردازیم به تفسیر اجمالی قناعت کرده،و از توضیح و تبیین این مساله صرف نظر نموده است.

او چنین می نویسد:شیطان چیست؟و چگونه می خواهد استراق سمع کند؟ و چه چیز را استراق می کند؟همه اینها از غیبهای الهی است که از خلال نصوص نمی توان به آن دست یافت،و پرداختن به آن نتیجه ای ندارد،زیرا بر عقیده ما چیزی نمی افزاید،و جز اشتغال فکر انسان به امری که به او ارتباط خاصی ندارد و او را از انجام عمل حقیقیش در این زندگی باز می دارد ثمره ای نخواهد داشت، به علاوه درک تازه ای نسبت به حقیقت جدیدی به ما نمی دهد"! (1).

ولی نباید تردید داشت که قرآن یک کتاب بزرگ انسانسازی و تربیت و حیات است،اگر چیزی ارتباط به حیات انسانها نداشته باشد مطلقا در آن مطرح نخواهد شد،همه آن درس است،درس زندگی،به علاوه هیچکس نمی تواند این سخن را بپذیرد که در قرآن حقایق ناگشودنی باشد،مگر قرآن نور و کتاب مبین نیست؟و مگر برای فهم و تدبر و هدایت مردم نازل نشده؟چگونه فهم این آیات به ما ارتباط ندارد؟ به هر حال ما این طرز موضع گیری را در برابر این گونه آیات و مانند آن نمی پسندیم.

2-جمع قابل توجهی از مفسران،مخصوصا مفسران پیشین،اصرار دارند

ص :43

که معنی ظاهری آیات را کاملا حفظ کنند:

"سماء"اشاره به همین آسمان است،و"شهاب"اشاره به همین شهاب است(همین سنگریزه های سرگردانی است که در این فضای بیکران در گردشند و گاه گاه که در حوزه جاذبه زمین قرار می گیرند و به سوی زمین کشیده می شوند و بر اثر سرعت برخورد با امواج هوا،داغ و سوزان و شعله ور و خاکستر می شوند).

و"شیطان"همان موجودات خبیثه متمردند که می خواهند به آسمانها بروند و گوشه ای از اخبار این عالم ما که در آسمانها منعکس است،از طریق استراق سمع(گوش دادن مخفیانه)در یابند،و به دوستان خود در زمین برسانند،ولی شهابها همچون تیر به سوی آنها پرتاب می شوند و آنها را از رسیدن به این هدف باز می دارند (1).

3-جمعی دیگر از مفسران مانند مفسر عالیقدر"مؤلف المیزان"و"طنطاوی" در تفسیر"الجواهر"تعبیرات آیات فوق را از قبیل تشبیه و کنایه و ذکر امثال و به اصطلاح بیان"سمبولیک"دانسته،و این تشبیه و کنایه را به صورتهای گوناگونی بیان داشته اند:

الف:در تفسیر المیزان چنین می خوانیم:"توجیهات مختلفی را که مفسران برای استراق سمع کردن شیاطین،و رانده شدن آنها بوسیله شهب بیان کرده اند،مبتنی بر چیزی است که احیانا از ظاهر آیات و روایات به ذهن می رسد که افلاکی محیط به زمین است و در آنها گروه هایی از فرشتگان قرار دارند و هر کدام از این افلاک درهایی دارند که جز از آنها نمی توان وارد شد،و گروهی از این فرشتگان،

ص :44

شهابها را بر دست دارند،و منتظر شیاطین استراق سمع کننده هستند تا آنها را با آن بکوبند و برانند! در حالی که امروز روشن شده است این گونه نظریات بی اساس است،نه چنان افلاکی وجود دارد و نه آن درها و نه مانند آن.

آنچه به عنوان یک احتمال می توان در اینجا گفت این است این گونه بیانات در کلام الهی از قبیل امثالی است که برای روشن شدن حقایق غیر حسی در لباس حسی ذکر می شود،همانگونه که خداوند می فرماید وَ تِلْکَ الْأَمْثٰالُ نَضْرِبُهٰا لِلنّٰاسِ وَ مٰا یَعْقِلُهٰا إِلاَّ الْعٰالِمُونَ :"اینها مثلهایی است که برای مردم می زنیم و جز عالمان آنها را درک نمی کنند"(عنکبوت-43)و امثال این تعبیرات در قرآن فراوان است،مانند عرش،کرسی،لوح،کتاب.

بنا بر این منظور از آسمان که جایگاه فرشتگان است،یک عالم ملکوتی و ما وراء طبیعی است،که از این جهان محسوس،برتر و بالاتر است،و منظور از نزدیک شدن شیاطین به این آسمان برای استراق سمع و پرتاب کردن شهب به آنها آنست که آنها می خواهند به جهان فرشتگان نزدیک شوند تا از اسرار خلقت و حوادث آینده آگاهی یابند،ولی آنها شیاطین را با انوار معنوی ملکوتی که تاب تحمل آن را ندارند می رانند (1).

ب:"طنطاوی"در تفسیر معروف خود،گاه می گوید:

"آن گروه از دانشمندان حیله گر و ریاکار و مردم عوامی که از آنها پیروی می کنند شایستگی و اهلیت آن را ندارند که از عجائب آسمانها و شگفتیهای عالم بالا و کرات بی کرانش و نظم و حسابی که بر آنها حکومت می کند،آگاه شوند، خداوند این علم و دانش را از آنها ممنوع ساخته،و این آسمان پر ستاره زیبا و مزین را با آن همه اسرارش در اختیار کسانی گذاشته که عقل و هوش و اخلاص

ص :45

و ایمان دارند.

طبیعی است که گروه اول از نفوذ در اسرار این آسمان منع می شوند،و هر شیطان رانده شده درگاه الهی،خواه از جنس بشر باشد یا غیر بشر،حق وصول به این حقایق را ندارد،و هر گاه به آن نزدیک شود رانده و مطرود می گردد، این گونه افراد ممکن است سالها زندگی کنند و بعد بمیرند ولی هرگز به این اسرار،دست نیابند،آنها چشمهای باز دارند و لیکن چشم آنها قدرت دید این حقایق را ندارد،مگر نه این است که علم را جز عاشقانش و جمال را جز عارفانش درک نمی کنند و نمی بینند" (1).

در جای دیگر می گوید:"چه مانعی دارد این تعبیرات کنایه باشد؟منع حسی اشاره به منع عقلی گردد،در حالی که کنایات از زیباترین انواع بلاغت است،آیا نمی بینیم بسیاری از مردم که در اطراف شما زندگی می کنند در محدوده همین زمین محبوس و زندانیند و هیچگاه چشمشان به جهان بالا دوخته نمی شود، و به آوای آن گوش فرا نمی دهند،و از امور این جهان و شگفتیهایش خبری ندارند، آنها بوسیله(شهاب)خودخواهی و شهوت و کینه توزی و طمع و حرص و جنگهای خانمانسوز از درک آن معانی والا مطرودند"(و اگر روزی هم چنین هوسی کنند به خاطر آن همه آلودگی که بر دل و جان دارند رانده می شوند) (2).

ج-در جای دیگر سخنی دارد که خلاصه اش چنین است:ارواح انسانها هنگامی که از این دنیا به جهان برزخ منتقل می شوند،علاقه و ارتباطی به ارواح زندگان دارند،و هر گاه میان آنها تناسب و همانندی باشد،و بتوانند از طریق احضار ارواح و غیر آن با آنها ارتباط و تفاهم برقرار کنند، مسائلی را در اختیار آنان می گذارند که گاهی حق است و گاهی باطل زیرا آنها نمی توانند به عوالم

ص :46

اعلی دسترسی پیدا کنند بلکه تنها به عوالم پائین تر دسترسی می یابند،مثلا همانگونه که ماهی نمی تواند از محیط خود بیرون بیاید و در هوا پرواز کند،آنها نیز قدرت ندارند از محدوده جهان خود بالاتر روند.

د:بعضی دیگر گفته اند که اکتشافات اخیر نشان داده که یک سلسله امواج نیرومند رادیویی از فضاهای دور دست،مرتبا پخش می شود که می توان آنها را در کره زمین با دستگاههای گیرنده مخصوص به خوبی گرفت،هیچکس بدرستی نمی داند سرچشمه این امواج فوق العاده نیرومند کجاست؟ولی دانشمندان می گویند احتمال قوی دارد که در کرات دور دست آسمانی موجودات زنده فراوانی هستند که از نظر تمدن از ما بسیار پیشرفته ترند و به همین دلیل می خواهند اخبارشان را در جهان پخش کنند و در آن اخبار مسائلی است که برای ما تازگی دارد،موجوداتی که آنها را پری می نامیم می کوشند،از این امواج استفاده کنند،ولی اشعه نیرومندی آنها را بدور می راند (1).

این بود نظرات گوناگون مفسران و دانشمندان.

***

و در برابر آن تکبر ورزیدند درهای آسمان به رویشان گشوده نمی شود".

ممکن است منظور از آسمان در اینجا کنایه از مقام قرب خدا بوده باشد همانگونه که در آیه 10 سوره فاطر می خوانیم إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصّٰالِحُ یَرْفَعُهُ :"سخنان پاکیزه به سوی او بالا می روند و عمل صالح را ترفیع می دهد".

روشن است که اعمال صالح و سخنان پاکیزه چیزی نیستند که به سوی این آسمان بالا روند بلکه به سوی مقام قرب خدا پیش می روند و عظمت و رفعت معنوی می یابند.

اصولا تعبیر به"انزل"و"نزل"در مورد آیات قرآن به روشنی این معنی را می رساند،که منظور"نزول"و"فرود آمدن"از مقام قدس پروردگار بر قلب پیامبر ص است.

در تفسیر آیه 24 سوره ابراهیم أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهٰا ثٰابِتٌ وَ فَرْعُهٰا فِی السَّمٰاءِ خواندیم:که این درخت پاکیزه که خداوند آن را به عنوان مثال بیان کرده،پیامبر ریشه آن است،و علی ع شاخه آن(همان شاخه ای که سر بر آسمان کشیده)و امامان شاخه های کوچکترند (1).

مخصوصا در یکی از آن احادیث می خوانیم"کذلک الکافرون لا تصعد اعمالهم الی السماء":"همین گونه هستند کافران،اعمال به آسمان بالا نمی رود".

روشن است که آسمان در این گونه احادیث،اشاره به این آسمان حسی نیست و از اینجا نتیجه می گیریم که آسمان هم در مفهوم مادی آن استعمال میشود و هم در مفهوم معنوی آن.

2-نجوم(ستارگان)نیز یک مفهوم مادی دارد که همین ستارگانی هستند

ص :48

که در آسمان دیده می شوند،و یک مفهوم معنوی که اشاره به دانشمندان و شخصیتهایی است که روشنی بخش جوامع انسانی هستند،و همان گونه که مردم راه خود را در شبهای تاریک در بیابانها و بر صفحه اقیانوسها بوسیله ستارگان پیدا می کنند، توده های جمعیت در اجتماعات انسانی نیز راه زندگی و سعادت و حیات را به کمک این دانشمندان و رهبران آگاه و با ایمان می یابند.

حدیث معروفی که از پیامبر ص نقل شده

مثل اصحابی فیکم کمثل النجوم بایها اخذ اهتدی...: "یاران من همچون ستارگانند که به هر کدام اقتدا شود مایه هدایت است" (1)نیز اشاره به همین معنی می کند.

در تفسیر علی بن ابراهیم در ذیل آیه وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهٰا فِی ظُلُمٰاتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ :"او کسی است که ستارگان را برای شما قرار داد تا در تاریکیهای خشکی و دریا بوسیله آنها هدایت شوید"(آیه 97 سوره انعام)چنین نقل شده که امام فرمود:النجوم آل محمد:"منظور از ستارگان خاندان پیامبرند" (2).

3-از روایات متعددی که در تفسیر آیات مورد بحث وارد شده استفاده می شود که ممنوع شدن شیاطین از صعود به آسمانها و رانده شدنشان بوسیله نجوم هنگام تولد پیامبر بود،و از بعضی از آنها استفاده می شود که به هنگام تولد عیسی تا حدی ممنوع شدند و پس از تولد پیامبر بطور کامل ممنوع گشتند (3).

از مجموعه آنچه گفتیم چنین می توان حدس زد که"سماء"در اینجا به مفهوم معنوی اشاره می کند و کنایه از آسمان حق و ایمان و معنویت است.

و همواره شیاطین در تلاشند تا به این محدوده راه یابند و از طریق انواع

ص :49

وسوسه ها در دل مؤمنان راستین و حامیان حق نفوذ کنند.

اما مردان الهی و رهبران راه حق از پیامبران و امامان گرفته تا دانشمندان متعهد،با امواج نیرومند علم و تقوایشان بر آنها هجوم می برند و آنان را از نزدیک شدن به این آسمان می رانند.

و در اینجا است که می توان رابطه و پیوندی میان تولد حضرت مسیح و از آن بالاتر تولد حضرت محمد ص و طرد این شیاطین از آسمان پیدا کرد.

و نیز اینجا است که می توان ارتباط میان صعود به آسمان و آگاهی از اسرار را یافت-زیرا می دانیم در این آسمان مادی اخبار خاصی وجود ندارد جز شگفتیهای خلقت که حتی از روی زمین نیز قابل مطالعه است،امروز دیگر این مساله قطعی شده است که این کرات آسمانی در این فضای بیکران پخش شده اند، قسمتی از آنها کرات مرده ای هستند،و بعضی زنده اند،و ساکنانی دارند،ولی شاید زندگی آنها با ما تفاوت بسیار داشته باشد.

این موضوع نیز بسیار قابل ملاحظه است که پیدایش شهاب تنها در جو زمین است که بر اثر برخورد قطعات سنگ به هوای اطراف زمین و شعله ور شدن آنها پیدا می شود و الا در بیرون جو زمین شهابی وجود ندارد البته در بیرون جو زمین سنگهای سرگردانی در حرکتند ولی به آنها شهاب گفته نمی شود مگر زمانی که وارد جو زمین گردد و داغ و شعله ور شود،و در برابر چشم انسان به صورت خط آتشی نمایان گردد به گونه ای که تصور می شود ستاره ای است در حال حرکت و این را نیز می دانیم که انسان امروز بارها از این جو زمین به خارج عبور کرده و بسیار از آن فراتر رفته و تا کره ماه رسیده است(توجه داشته باشید که جو زمین صد الی دویست کیلومتر بیشتر نیست،در حالی که کره ماه بیش از سیصد هزار کیلومتر با ما فاصله دارد).

بنا بر این اگر منظور همین شهاب مادی و آسمان مادی باشد،باید پذیرفت

ص :50

که این منطقه برای دانشمندان بشر کشف شده و مطلب اسرار آمیزی در آن وجود ندارد.

***کوتاه سخن اینکه با قرائن و شواهد فراوانی که ذکر کردیم به نظر می رسد که منظور از آسمان آسمان حق و حقیقت است،و شیاطین همان وسوسه گران هستند که می کوشند به این آسمان راه یابند و استراق سمع کنند و به اغوای مردم بپردازند،اما ستارگان و شهب یعنی رهبران الهی و دانشمندان با امواج نیرومند قلمشان آنها را به عقب می رانند و طرد می کنند.

ولی قرآن دریای بیکران است و ممکن است دانشمندان آینده در زمینه این آیات به حقایق تازه ای دست یابند که امروز به آن دست نیافته ایم.

ص :51

در آغاز تمام سطح کره زمین بر اثر بارانهای سیلابی زیر آب پنهان بود،و سالیان درازی بر این منوال گذشت،بارانهای سیلابی فرو نشستند،آبها در گودالهای زمین جای گرفتند،و خشکیها تدریجا از زیر آب نمایان گشتند،این همان چیزی است که در روایات اسلامی عنوان"دحو الارض"معروف شده است.

و از آنجا که آفرینش کوه ها با آن فوائد زیادی که دارند یکی از نشانه های توحید است،به ذکر آن پرداخته و اضافه می کند"ما در زمین کوه های مستقر و ثابتی انداختیم"( وَ أَلْقَیْنٰا فِیهٰا رَوٰاسِیَ ).

تعبیر به القاء(افکندن)در مورد کوه ها با اینکه می دانیم کوه ها همان چین خوردگیهای زمین هستند که بر اثر سرد شدن تدریجی پوسته زمین و یا به خاطر مواد آتشفشانی به وجود آمده اند ممکن است از این نظر باشد که"القاء" به معنی ایجاد نیز آمده است،در زبان روز مره خود نیز می گوئیم که ما برای فلان زمین طرحی ریختیم و چند اطاق در آن انداختیم یعنی بنا کردیم و ایجاد نمودیم.

به هر حال این کوه ها علاوه بر اینکه از ریشه به هم پیوسته اند و همچون زرهی زمین را در برابر فشار درونی از لرزشها حفظ می کنند،و علاوه بر اینکه قدرت طوفانها را در هم شکسته و وزش باد و نسیم را به دقت کنترل می نمایند، محل خوبی برای ذخیره آبها به صورت برف و یا چشمه ها می باشند.

مخصوصا تکیه روی کلمه"رواسی"جمع"راسیه"به معنی ثابت و پا بر جا،اشاره لطیفی است به آنچه در بالا بیان کردیم که آنها هم خودشان ثابتند و هم مایه ثبات پوسته زمین و زندگی انسانها می باشند.

به سراغ مهمترین عامل زندگی بشر و همه جانداران یعنی گیاهان میرود، و می فرماید:"ما در روی زمین از هر گیاه موزون رویاندیم( وَ أَنْبَتْنٰا فِیهٰا مِنْ کُلِّ شَیْءٍ مَوْزُونٍ ).

ص :53

چه تعبیر زیبا و رسایی ای است تعبیر به"موزون"که در اصل از ماده "وزن"به معنی شناسایی اندازه هر چیز گرفته شده است (1)و اشاره به حساب دقیق و نظم شگرف و اندازه های متناسب در همه اجزای گیاهان است که هر یک از آنها بلکه هر یک از اجزاء آنها از ساقه و شاخه و برگ و گلبرگ و تخم و میوه حساب و کتاب معینی دارد.

در کره زمین شاید صدها هزار نوع گیاه داریم با خواص مختلف و آثار متنوع و گوناگون که شناخت هر یک دریچه ای است برای شناخت"اللّٰه"و برگ هر کدام از آنها دفتری است از"معرفت کردگار".

این احتمال نیز در معنی این جمله داده شده است که منظور روئیدن معادن مختلف در کوه ها می باشد زیرا عرب کلمه"انبات"را درباره معدن نیز به کار می برد.

در بعضی از روایات نیز اشاره به این معنی شده است،در روایتی از امام باقر ع می خوانیم:که تفسیر این آیه را از حضرتش پرسیدند،فرمود:"منظور این است که خداوند در کوه ها معادن طلا و نقره و جواهرات و سایر فلزات آفریده است" (2).

این احتمال نیز وجود دارد که منظور از انبات(رویاندن)در اینجا معنی وسیعی است که همه مخلوقاتی را که خداوند در زمین ایجاد کرده است،فرا می گیرد،در سوره نوح از قول این پیامبر بزرگ می خوانیم که به مردم می گفت وَ اللّٰهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَبٰاتاً :"خداوند شما را همچون گیاهی از زمین رویانید" (نوح-17).

ص :54

و به هر حال هیچ مانعی ندارد که آیه مفهوم گسترده ای داشته باشد که گیاهان و انسانها و معادن و مانند آن را شامل شود.

*** و از آنجا که وسائل زندگی انسان منحصر به گیاهان و معادن نیست در آیه بعد به تمام این مواهب اشاره کرده می گوید:"ما انواع وسائل زندگی را برای شما در زمین قرار دادیم"( وَ جَعَلْنٰا لَکُمْ فِیهٰا مَعٰایِشَ ).

نه تنها برای شما بلکه برای همه موجودات زنده"و کسانی که شما روزی آنها را نمی دهید"و از دسترس شما خارجند( وَ مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرٰازِقِینَ ).

آری برای همه آنها نیازمندیهایشان را فراهم ساختیم.

"معایش"جمع"معیشة"و آن وسیله و نیازمندیهای زندگی انسان است،که گاهی خود به دنبال آن می رود،و گاهی آن به سراغ او می آید.

گرچه بعضی از مفسران کلمه"معایش"را تنها تفسیر به زراعت و گیاهان و یا خوردنیها و نوشیدنیها کرده اند،ولی پیدا است که مفهوم لغت کاملا وسیع است و تمام وسائل حیات را شامل می شود.

مفسران در جمله" مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرٰازِقِینَ "دو تفسیر گفته اند:

نخست اینکه همانگونه که در بالا گفتیم خداوند می خواهد مواهب خویش را هم درباره انسانها و هم درباره حیوانات و موجودات زنده ای که انسان توانایی تغذیه آنها ندارد بیان کند.

دیگر اینکه خداوند می خواهد به انسانها گوشزد نماید که ما هم وسیله زندگی برای شما در این زمین قرار دادیم و هم موجودات زنده ای در اختیارتان گذاردیم(مانند چهار پایان)که شما توانایی بر روزی دادن آنها ندارید،خداوند

ص :55

آنها را روزی می دهد هر چند این کار بدست شما انجام پذیرد (1).

ولی به نظر ما تفسیر اول صحیحتر به نظر می رسد و دلیل ادبی آن را نیز در ذیل صفحه آوریم.

در حدیثی که از تفسیر علی بن ابراهیم نقل شده نیز تاییدی برای این تفسیر می یابیم آنجا که در معنی جمله" مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرٰازِقِینَ "می گوید:لکل ضرب من الحیوان قدرنا شیئا مقدرا:"برای هر یک از حیوانات چیزی مقدر داشتیم" (2).

*** و در آخرین آیه مورد بحث،در حقیقت به پاسخ سؤالی می پردازد که برای بسیاری از مردم پیدا می شود و آن اینکه چرا خداوند آن قدر از ارزاق و مواهب در اختیار انسانها نمی گذارد که بی نیاز از هر گونه تلاش و کوشش باشند.

می فرماید:"خزائن و گنجینه های همه چیز نزد ما است،ولی ما جز به اندازه معین آن را نازل نمی کنیم"( وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّٰ عِنْدَنٰا خَزٰائِنُهُ وَ مٰا نُنَزِّلُهُ إِلاّٰ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ )

ص :56

.

بنا بر این چنان نیست که قدرت ما محدود باشد و از تمام شدن ارزاق وحشتی داشته باشیم،بلکه منبع و مخزن و سرچشمه همه چیز نزد ما است،و ما توانایی بر ایجاد هر مقدار در هر زمان داریم،ولی همه چیز این عالم حساب دارد و ارزاق و روزیها نیز به مقدار حساب شده ای از طرف خدا نازل می گردد.

لذا در جای دیگر از قرآن می خوانیم: وَ لَوْ بَسَطَ اللّٰهُ الرِّزْقَ لِعِبٰادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ وَ لٰکِنْ یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مٰا یَشٰاءُ :"اگر خداوند روزی را بی حساب برای بندگانش بگستراند از جاده حق منحرف می شوند و لکن به اندازه ای که می خواهد نازل می گرداند"(شوری-27).

کاملا روشن است که تلاش و کوشش برای زندگی علاوه بر اینکه تنبلی و سستی و دل مردگی را از انسانها دور می سازد:و حرکت و نشاط می آفریند، وسیله بسیار خوبی برای اشتغال سالم فکری و جسمی آنها است،و اگر چنین نبود و همه چیز بی حساب در اختیار انسان قرار داشت معلوم نبود دنیا چه منظره ای پیدا می کرد؟ یک مشت انسانهای بیکار،با شکمهای سیر،و بدون هیچگونه کنترل، غوغایی به پا می کردند،چرا که می دانیم مردم این جهان همچون انسانهای بهشتی نیستند که هر گونه شهوت و خودخواهی و غرور و انحراف از دل و جانشان شسته شده باشد،بلکه انسانهایی هستند با همه صفات نیک و بد که باید در کوره این جهان قرار گیرند و آبدیده شوند،و چه چیز بهتر از تلاش و حرکت و اشتغال سالم می تواند آنان را آبدیده کند.

بنا بر این همانگونه که فقر و نیاز،انسان را به انحراف و بدبختی می کشاند بی نیازی بیش از حد نیز منشا فساد و تباهی است.

***

ص :57

(نزد ما)بیشتر با تفسیر اول هماهنگ است.

و به هر حال انتخاب تعبیراتی مانند" خَزٰائِنُ اللّٰهِ "با این که با مفهوم معمولیش در مورد خداوند صادق نیست،به خاطر آن است که خداوند می خواهد با زبان خود مردم با آنها سخن بگوید.

از آنچه گفتیم ضمنا این نکته روشن شد که تفسیر بعضی از مفسران،خزائن را به خصوص"آب و باران"و محدود ساختن آن در این مصداق معین،نه تنها دلیلی ندارد،بلکه متناسب با وسعت مفهوم آیه نیز نیست.

می سازند)( وَ أَرْسَلْنَا الرِّیٰاحَ لَوٰاقِحَ ).

"و به دنبال آن از آسمان آبی فرو فرستادیم"( فَأَنْزَلْنٰا مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً ).

"و بوسیله آن همه شما را سیراب کردیم"( فَأَسْقَیْنٰاکُمُوهُ ).

"در حالی که شما توانایی بر حفظ و نگهداری آن نداشتید"( وَ مٰا أَنْتُمْ لَهُ بِخٰازِنِینَ ).

"لواقح"جمع"لاقح"به معنی بارور کننده است،و در اینجا اشاره به بادهایی است که قطعات ابر را به هم پیوند می دهد،و آنها را آماده باران می سازد.

گرچه بعضی از دانشمندان معاصر خواسته اند این آیه را اشاره به تلقیح گیاهان بوسیله بادها و گردافشانی بگیرند:و از این راه به یکی از مسائلی علمی که در عصر نزول قرآن مورد توجه جوامع بشری نبود تفسیر کنند،و از دلائل اعجاز علمی قرآن بشمارند،ولی در عین قبول این واقعیت که وزش بادها اثر عمیقی در جابجا کردن گرده های نطفه نر و بارور ساختن گیاهان دارند نمی توان آیه فوق را اشاره به آن دانست.

چرا که بعد از این کلمه بلافاصله،نازل شدن باران از آسمان(آنهم با فاء تفریع)آمده است،که نشان می دهد تلقیح کردن بادها مقدمه ای برای نزول باران است.

به هر حال تعبیر فوق از زیباترین تعبیراتی است در مورد ابرها و تولد باران از آنها ممکن است گفته شود.ابرها را به مادران و پدرانی تشبیه کرده که به کمک بادها آمیزش می کنند و باردار می شوند و فرزندان خود،دانه های باران،را به زمین می نهند.

جمله:ما أَنْتُمْ لَهُ بِخٰازِنِینَ (شما توانایی حفظ و ذخیره کردن این آبها را ندارید)ممکن است اشاره به ذخیره کردن آب باران قبل از نزولش باشد،یعنی

ص :61

شما نمی توانید این ابرها که منابع اصلی بارانند در اختیار بگیرید،و نیز ممکن است اشاره به ذخیره کردن باران بعد از نزولش باشد،یعنی شما نمی توانید حتی بعد از نزول باران آن را بمقدار زیاد گرد آوری و حفظ کنید،این خدا است که از طریق منجمد ساختن آنها در قله کوه ها به صورت برف و یخ،و یا فرستادن آنها به اعماق زمین که بعدا به صورت چشمه ها و کاریزها و چاهها ظاهر می شوند،آنها را گردآوری و ذخیره می کند.

*** سپس به دنبال بحثهای توحیدی به معاد و مقدمات آن اشاره کرده،میگوید:

"مائیم که زنده می کنیم و مائیم که میمیرانیم"( وَ إِنّٰا لَنَحْنُ نُحْیِی وَ نُمِیتُ ).

"و وارث همه روی زمین و تمام این جهان مائیم"( وَ نَحْنُ الْوٰارِثُونَ ).

اشاره به مساله حیات و مرگ که در واقع مهمترین و قطعی ترین مسائل است هم می تواند مقدمه برای بحث معاد باشد و هم تکمیلی برای بحث توحید، چرا که پدیده حیات شگرف ترین پدیده عالم هستی است،و بررسی این پدیده به خوبی می تواند ما را به آفریننده حیات آشنا سازد،اصولا نظام مرگ و زندگی نظامی است که بدون اتکاء بر یک قدرت و علم بی پایان امکان پذیر نیست.

از سوی دیگر وجود مرگ و زندگی خود دلیل بر این است که موجودات این عالم از خود چیزی ندارد و هر چه دارند از ناحیه دیگری است،و سرانجام وارث همه آنها خدا است!.

*** بعد اضافه می کند"ما هم پیشینیان شما را می دانیم و هم متاخران را" ( وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِینَ مِنْکُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِینَ ).

بنا بر این هم خود آنها و هم اعمالشان در برابر علم ما روشن و آشکارند،و از

ص :62

این نظر معاد و رستاخیز و محاسبه اعمال همه آنها کاملا در برابر ما سهل است.

*** و لذا بلافاصله به دنبال این سخن می گوید:"پروردگار تو به طور قطع همه آنها را به زندگی جدید در رستاخیز باز می گرداند و جمع و محشور می کند" ( وَ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ یَحْشُرُهُمْ ).

"چرا که او هم حکیم است و هم عالم"( إِنَّهُ حَکِیمٌ عَلِیمٌ ).

"حکمت"او ایجاب می کند که مرگ پایان همه چیز نباشد،زیرا اگر زندگی منحصر به همین چند روز حیات این جهان بود آفرینش جهان بیهوده و بی محتوا می شد،و از خداوند حکیم دور است که یک چنین آفرینش بی نتیجه ای داشته باشد.

ولی هنگامی که این آفرینش مقدمه ای برای آمادگی جهت یک سیر دائمی به سوی بی نهایت،و یا به تعبیر دیگر مقدمه ای برای زندگانی ابدی و جاویدان باشد کاملا مفهوم و معنی پیدا می کند،و هماهنگ با حکمت او است.زیرا حکیم بی حساب کاری نمی کند.

و علیم بودنش سبب می شود که در امر معاد و حشر،مشکلی ایجاد نشود، هر ذره خاکی که از انسانی به گوشه ای پرتاب شده جمع آوری می کند و حیات جدید به آن می بخشد،و از سوی دیگر پرونده اعمال همگی هم در دل این جهان طبیعت و هم در درون جان انسانها ثبت است.و او از همه اینها آگاه است.

بنا بر این حکیم و علیم بودن خدا دلیل فشرده و پر مغزی بر مساله حشر و معاد محسوب می شود.

***

ص :63

ص :66

را از خاک خشکیده ای که از گل تیره رنگ بد بو گرفته شده می آفرینم" ( وَ إِذْ قٰالَ رَبُّکَ لِلْمَلاٰئِکَةِ إِنِّی خٰالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصٰالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ ).

*** "و هنگامی که خلقت آن را به پایان و کمال رساندم و از روح خود(یک روح شریف و پاک و با عظمت)در آن دمیدم همگی به خاطر آن سجده کنید" ( فَإِذٰا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ سٰاجِدِینَ ).

*** آفرینش انسان پایان پذیرفت و آنچه شایسته جسم و جان انسان بود به او داده شد و همه چیز انجام یافت:"در این هنگام همه فرشتگان بدون استثناء سجده کردند"( فَسَجَدَ الْمَلاٰئِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ ).

*** تنها کسی که اطاعت این فرمان را نکرد"ابلیس"بود،لذا اضافه میکند "به جز ابلیس که خودداری کرد از اینکه همراه سجده کننده گان باشد" ( إِلاّٰ إِبْلِیسَ أَبیٰ أَنْ یَکُونَ مَعَ السّٰاجِدِینَ ).

*** اینجا بود که ابلیس مورد بازپرسی قرار گرفت و خدا"به او گفت:ای ابلیس چرا تو با سجده کنندگان نیستی؟"( قٰالَ یٰا إِبْلِیسُ مٰا لَکَ أَلاّٰ تَکُونَ مَعَ السّٰاجِدِینَ ).

*** ابلیس که غرق غرور و خودخواهی خویش بود آن چنان که عقل و هوش او را پوشانده بود گستاخانه در برابر پرسش پروردگار به پاسخ پرداخت و"گفت:

من هرگز برای بشری که او را از خاک خشکیده ای که از گل بدبویی گرفته

ص :69

شده است آفریده ای سجده نخواهم کرد"( قٰالَ لَمْ أَکُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصٰالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ ).

آتش نورانی و فروزنده کجا،و خاک تیره و متعفن کجا؟آیا موجود شریفی همچون من در برابر موجود پست تری باید خضوع و تواضع کند؟!این چه قانونی است؟!.

*** او که از اسرار آفرینش بر اثر خودخواهی و غرور بی خبر مانده بود و برکات خاک را که منبع هر خیر و برکتی است بدست فراموشی سپرده بود و از آن مهمتر آن روح شریف و عظیم الهی را که در آدم وجود داشت نادیده می گرفت،ناگهان از اوج مقامی که داشت سقوط کرد،دیگر شایسته نبود که او در صف فرشتگان باشد،لذا بلافاصله"خدا به او فرمود از آن(از بهشت یا از آسمانها و یا از صفوف فرشتگان)بیرون رو که تو رجیم و رانده شده درگاه مایی"( قٰالَ فَاخْرُجْ مِنْهٰا فَإِنَّکَ رَجِیمٌ ).

*** و بدان که این غرورت مایه کفرت شد و این کفر برای همیشه تو را مطرود کرد،"لعنت و دوری از رحمت خدا تا روز رستاخیز بر تو خواهد بود"! ( وَ إِنَّ عَلَیْکَ اللَّعْنَةَ إِلیٰ یَوْمِ الدِّینِ ).

*** ابلیس که در این هنگام خود را رانده درگاه خدا دید،و احساس کرد که آفرینش انسان سبب بدبختی او شد،آتش کینه در دلش شعله ور گشت،تا انتقام خویش را از فرزندان آدم بگیرد،هر چند مقصر اصلی خود او بود،نه آدم،و نه فرمان خدا،ولی غرور و خود خواهی توام با لجاجتش اجازه نمی داد این واقعیت را درک کند.

ص :70

لذا"عرض کرد:پروردگارا اکنون که چنین است مرا تا روز رستاخیز مهلت ده"!( قٰالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلیٰ یَوْمِ یُبْعَثُونَ ).

نه برای اینکه توبه کند،یا از کرده خود پشیمان باشد و در مقام جبران برآید،بلکه برای اینکه به لجاجت و عناد و دشمنی و خیره سری ادامه دهد! *** خداوند هم این خواسته او را پذیرفت و"فرمود مسلما تو از مهلت یافتگانی" ( قٰالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ ).

*** ولی نه تا روز مبعوث شدن خلایق در رستاخیز،چنان که خواسته ای، بلکه"تا وقت و زمان معینی"( إِلیٰ یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ).

در اینکه منظور از یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ،چه روزی است،مفسران احتمالات متعددی داده اند:

بعضی گفته اند منظور پایان این جهان و بر چیده شدن دوران تکلیف است، چرا که بعد از آن،طبق ظاهر آیات قرآن،همه جهانیان از بین می روند و تنها ذات پاک خداوند باقی میماند،بنا بر این تنها به مقداری از درخواست ابلیس موافقت شد.

بعضی دیگر احتمال داده اند که منظور از"وقت معلوم"زمان معینی است که تنها خدا می داند،و جز او هیچکس از آن آگاه نیست،چرا که اگر آن وقت را آشکار می ساخت ابلیس تشویق به گناه و سرکشی بیشتر شده بود.

بعضی نیز احتمال داده اند منظور روز قیامت است چرا که او می خواست تا آن روز زنده بماند تا از حیات جاویدان برخوردار گردد و با نظر او موافقت گردید،به خصوص اینکه تعبیر به یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ در آیه 50 سوره واقعه درباره روز قیامت نیز آمده است.

ص :71

ولی این احتمال بسیار بعید است،چرا که اگر چنین می بود باید خداوند به طور کامل با درخواست او موافقت کرده باشد،در حالی که ظاهر آیات فوق این است که بطور کامل با درخواست او موافقت نشده و تنها تا" یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ " موافقت شده است.

و به هر حال تفسیر اول با روح و ظاهر آیه از همه موافقتر است،و در بعضی از روایات که از امام صادق ع نقل شده نیز به این معنی تصریح گردیده است (1).

*** در اینجا ابلیس نیت باطنی خود را آشکار ساخت هر چند چیزی از خدا پنهان نبود و"عرض کرد:پروردگارا!به خاطر اینکه مرا گمراه ساختی(و این انسان زمینه بدبختی مرا فراهم ساخت)من نعمتهای مادی روی زمین را در نظر آنها زینت می دهم،و انسانها را به آن مشغول می دارم و سرانجام همه را گمراه خواهم ساخت"( قٰالَ رَبِّ بِمٰا أَغْوَیْتَنِی لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ ).

*** اما او به خوبی می دانست که وسوسه هایش در دل"بندگان مخلص خدا" هرگز اثر نخواهد گذاشت،و دامهایش آنها را به خود مشغول نخواهد کرد، خلاصه بندگان خالص و مخلص آن چنان نیرومندند که زنجیرهای اسارت شیطان را از هم می گسلند،لذا بلافاصله برای سخن خود استثنایی قائل شد و گفت:"مگر آن بندگان خالص شده تو"( إِلاّٰ عِبٰادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ ).

بدیهی است که خدا هرگز شیطان را گمراه نساخته بود،بلکه این نسبت شیطنت آمیز بود که از ابلیس صادر شد،برای اینکه خود را به اصطلاح تبرئه کند و توجهی برای اغواگری خود ترتیب دهد،و این رسم همه ابلیسها و شیاطین

ص :72

است که اولا گناهان خویش را به گردن دیگران می افکنند،و ثانیا همه جا می کوشند تا اعمال زشت خود را با منطقهای غلطی توجیه کنند،نه تنها در برابر بندگان خدا،حتی در برابر خود خدا که از همه چیز آگاه است؟ ضمنا باید توجه داشت"مخلصین"جمع"مخلص"(بفتح لام)همانگونه که در تفسیر سوره یوسف بیان کردیم کسی است که به مرحله عالی ایمان و عمل پس از تعلیم و تربیت و مجاهده با نفس رسیده باشد که در برابر وسوسه های شیطان و هر وسوسه گر نفوذ ناپذیر شود (1).

*** خداوند به عنوان تحقیر شیطان و تقویت قلب جویندگان راه حق و پویندگان طریق توحید"فرمود:این راه مستقیم من است..."و این سنت فناناپذیری است که من آن را بر عهده گرفته ام...( قٰالَ هٰذٰا صِرٰاطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ ).

*** که"تو هیچگونه تسلط و قدرتی بر بندگان من نداری مگر گمراهانی که شخصا بخواهند از تو پیروی کنند"( إِنَّ عِبٰادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطٰانٌ إِلاّٰ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغٰاوِینَ ).

یعنی در واقع این تو نیستی که می توانی مردم را گمراه کنی،بلکه این انسانهای منحرفند که با میل و اراده خویش دعوت تو را اجابت کرده،پشت سر تو گام بر می دارند.

و به تعبیر دیگر این آیه اشاره ای است به آزادی اراده انسانها،و اینکه ابلیس و لشکر او هرگز نمی توانند کسی را اجبارا به راه فساد بکشانند،بلکه این خود انسانها هستند که دعوت او را لبیک گفته و دریچه های قلب خویش را به روی او می گشایند،و به او اذن دخول می دهند!

ص :73

خلاصه اینکه وسوسه های شیطان گرچه مؤثر است ولی تصمیم نهایی با شیطان نیست،با خود انسانها هست،چرا که انسان می تواند در برابر وسوسه های او بایستد و دست رد بر سینه او بگذارد.

در واقع خداوند می خواهد این خیال باطل و پندار خام را از مغز شیطان بیرون کند که او حکومت بلامنازعی بر انسانها پیدا خواهد کرد.

*** سپس صریحترین تهدیدهای خود را متوجه پیروان شیطان کرده می گوید:

"جهنم میعادگاه همه آنها است"( وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ ).

گمان نکنند که آنها از چنگال مجازات می توانند فرار کنند و یا به حساب آنها رسیدگی نمی شود،حساب همه آنها یک جا و در یک محل رسیدگی خواهد شد.

*** "همان دوزخی که هفت در دارد،و برای هر دری گروهی از پیروان شیطان تقسیم شده اند"( لَهٰا سَبْعَةُ أَبْوٰابٍ لِکُلِّ بٰابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ ).

این در در حقیقت درهای گناهانی است که به وسیله آن،افراد وارد دوزخ می شوند،هر گروهی بوسیله ارتکاب گناهی و از دری،همانگونه که درهای بهشت،طاعات و اعمال صالح و مجاهدتهایی است که بوسیله آن بهشتیان وارد بهشت می شوند.

***

والایی که داشت به خاطر کبر و غرور است! می دانیم ابلیس از فرشتگان نبود(همانگونه که از آیه 50 سوره کهف استفاده می شود)و آن چنان ارتقاء مقام در سایه اطاعت فرمان خدا پیدا کرده بود که در صفوف فرشتگان قرار داشت،حتی بعضی می گویند معلم فرشتگان بود، و طبق آنچه از خطبه قاصعه در نهج البلاغه استفاده می شود هزاران سال پرستش خدا کرده بود.

اما همه این مقامات را به خاطر یک ساعت تکبر و غرور از دست داد،و آن چنان گرفتار تعصب و خودپرستی شد که حتی در مقام عذرخواهی و توبه برنیامد، بلکه هم چنان به کار خود ادامه داد و در جاده لجاجت آن چنان ثابت قدم ماند که تصمیم گرفت مسئولیت شرکت در جرم همه ظالمان و گنهکاران از فرزندان آدم را به عنوان یک وسوسه گر بپذیرد،و معادل کیفر و عذاب همه آنها را یک جا تحمل کند! این است نتیجه خودخواهی و غرور و تعصب و خودپسندی و استکبار.

نه تنها ابلیس که،با چشم خود انسانهای شیطان صفتی را دیده ایم،یا شرح حال آنها را در صفحات سیاه تاریخ مطالعه کرده ایم که هنگامی که بر مرکب غرور و تکبر و خودخواهی سوار شدند دنیایی را به خاک و خون کشیدند،گویی پرده ای از خون و جهل،چشمان ظاهر و باطن آنها را از کار انداخته،و هیچ حقیقتی را مشاهده نمی کنند،دیوانه وار در راه ظلم و بیدادگری گام بر می دارند و سرانجام خود را در بدترین پرتگاهها ساقط می کنند.

این استکبار و غرور،آتش سوزان و وحشتناکی است،همانگونه که انسان ممکن است سالیان دراز زحمت بکشد و خانه و وسائل و سرمایه ای برای زندگی فراهم سازد،ولی محصول آن را تنها با یک شعله آتش در چند لحظه تبدیل به خاکستر کند،همچنین کاملا امکان پذیر است که محصول اطاعت هزاران سال را با ساعتی استکبار و غرور در برابر خدا از دست دهد،چه درسی از این گویا

ص :75

و تکان دهنده تر؟!.

عجب اینکه او حتی به این نکته روشن نیز توجه نداشت که آتش بر خاک برتری ندارد چرا که منبع همه برکات:گیاهان،حیوانات،معادن،محل ذخیره آبها خلاصه سرچشمه پیدایش هر موجود زنده ای خاک است،ولی کار آتش سوزندگی و در بسیاری از مواقع ویرانگری است.

علی ع در همان خطبه قاصعه(خطبه 192 نهج البلاغه)از ابلیس به عنوان عدو اللّٰه(دشمن خدا)و امام المتعصبین و سلف المستکبرین(پیشوای متعصبان لجوج،و سر سلسله مستکبران)نام برده و می گوید"به همین جهت خداوند لباس عزت را از اندام او بیرون کرد،و چادر مذلت بر سر او افکند"سپس اضافه می کند:"آیا نمی بینید چگونه خداوند او را به خاطر تکبرش کوچک کرد؟ و به خاطر برتری جوئیش پست ساخت؟در دنیا رانده شد و عذاب دردناک در سرای دیگر برای او فراهم ساخت(الا ترون کیف صغره اللّٰه بتکبره،و وضعه بترفعه،فجعله فی الدنیا مدحورا و أعد له فی الآخرة سعیرا).

ضمنا همانگونه که اشاره کردیم ابلیس نخستین پایه گذار مکتب جبر بود،همان مکتبی که بر خلاف و جدان هر انسانی است و یکی از دلائل مهم پیدایش آن،تبرئه کردن انسانهای گنه کار در برابر اعمالشان است،در آیات فوق خواندیم ابلیس برای تبرئه خویش و اثبات اینکه حق دارد در گمراهی فرزندان آدم بکوشد به همین دروغ بزرگ متوسل شد،و گفت:خداوندا تو مرا گمراه کردی و من هم به همین خاطر فرزندان آدم را جز مخلصان گمراه خواهم کرد! ***

راه می دهیم،و گرنه حتی خود شیطان می داند که بر مخلصان-آنها که خویشتن را در پرتو تربیت خالص کرده اند و زنگار شرک را از روح و جان زدوده اند-راه ندارد.

به تعبیر رساتر-همان تعبیری که از آیات فوق استفاده می شود-رابطه شیطان و گمراهان،رابطه"پیشوا"و"پیرو"است،نه رابطه"اجبار کننده" "و اجبار شونده".

***

دارد" (1)در حالی که آیات فوق می گوید:جهنم هفت در دارد،این تفاوت اشاره به این است که هر چند درهای ورود به بدبختی و عذاب فراوان باشد،ولی با این حال درهای وصول به سعادت و خوشبختی از آن افزونتر است(در ذیل آیه 23 سوره رعد نیز در این زمینه صحبت کردیم).

***

این روح الهی است که با استعدادهای فوق العاده ای که در آن نهفته است و می تواند تجلیگاه انوار خدا باشد،به او اینهمه عظمت بخشیده و برای تکامل او تنها راه این است که آن را تقویت کند و جنبه مادی را که وسیله ای برای همین هدف است در طریق پیشرفت این مقصود به کار گیرد(چرا که در رسیدن به آن هدف بزرگ می تواند کمک مؤثری کند).

از آیات خلقت آدم در آغاز سوره بقره نیز استفاده می شود که سجده فرشتگان در برابر آدم به خاطر علم خاص الهی او بود، و اما این سؤال که چگونه سجده برای غیر خدا امکان پذیر است و آیا براستی فرشتگان برای خدا به خاطر این آفرینش عجیب سجده کردند،و یا سجده آن برای آدم بود،پاسخ آن را در ذیل همان آیات مربوط به آفرینش آدم در سوره بقره بیان کردیم(به جلد اول تفسیر نمونه صفحه 127 مراجعه فرمائید) ***

مجرد از ماده می باشد،(البته پیدا است تجرد کامل ندارد چرا که چیزی که از ماده آفریده شده است مادی است،ولی نیمه تجردی دارد،چرا که با حواس ما درک نمی شود،و به تعبیر دیگر یک نوع جسم لطیف است).

و نیز از آیات قرآن بر می آید که آنها مؤمن و کافر دارند،مطیع و سرکش دارند و آنها نیز دارای تکلیف و مسئولیتند.

البته شرح این مسائل و همچنین هماهنگی آنها با علم امروز،احتیاج به بحث بیشتری دارد که ما به خاطر رعایت تناسب-به خواست خدا-در تفسیر سوره جن که در جزء 29 قرآن است بحث خواهیم کرد.

نکته ای که در اینجا اشاره به آن لازم است،این است که در آیات فوق کلمه"جان"آمده است که از همان ماده"جن"است.

آیا این دو کلمه(جن و جان)هر دو به یک معنی است،و یا چنان که بعضی از مفسران گفته اند جان نوع خاصی از جن است.

اگر آیات قرآن را که در این زمینه وارد شده در برابر هم قرار دهیم روشن می شود که هر دو به یک معنی می باشد،چرا که در قرآن گاهی"جن" در مقابل انسان قرار داده شده و گاهی"جان"در مقابل انسان.

مثلا در آیه 88-سوره اسراء می خوانیم قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ و یا در آیه 56 سوره ذاریات می خوانیم وَ مٰا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّٰ لِیَعْبُدُونِ .

در حالی که در آیه 15 سوره رحمان می خوانیم خَلَقَ الْإِنْسٰانَ مِنْ صَلْصٰالٍ کَالْفَخّٰارِ وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مٰارِجٍ مِنْ نٰارٍ و باز در همین سوره آیه 39 می خوانیم فَیَوْمَئِذٍ لاٰ یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لاٰ جَانٌّ .

از مجموع آیات فوق و آیات دیگر قرآن به خوبی استفاده می شود که جان و جن هر دو به یک معنی است،و لذا در آیات فوق گاهی"جن" در برابر انسان قرار گرفته گاهی"جان".

ص :80

البته"جان"به معنی دیگری نیز در قرآن آمده است،که آن نوعی از مار است،چنان که در داستان موسی می خوانیم" کَأَنَّهٰا جَانٌّ "(قصص-31) ولی آن از بحث ما خارج است.

***

موجودات زنده در آغاز به شکل کنونی نبودند،بلکه آغاز موجودات تک سلولی در آب اقیانوسها و از لابلای لجنهای اعماق دریاها با یک جهش پیدا شدند،یعنی موجودات بی جان در شرائط خاصی قرار گرفتند که از آنها نخستین سلولهای زنده پیدا شد.

این موجودات ذره بینی زنده تدریجا تکامل یافتند و از نوعی به نوع دیگر تغییر شکل دادند،از دریاها به صحراها و از آن به هوا منتقل شدند،و انواع گیاهان و انواع جانوران آبی و زمینی و پرندگان به وجود آمدند.

کاملترین حلقه این تکامل همین انسانهای امروزند که از موجوداتی شبیه به میمون،و سپس میمونهای انسان نما ظاهر گشتند.

ب-فرضیه ثبوت انواع یا"فیکسیسم"که می گوید انواع جانداران هر کدام جداگانه از آغاز به همین شکل کنونی ظاهر گشتند،و هیچ نوع به نوع دیگر تبدیل نیافته است،و طبعا انسان هم دارای خلقت مستقلی بوده که از آغاز به همین صورت آفریده شده است.

دانشمندان هر دو گروه برای اثبات عقیده خود مطالب فراوانی نوشته اند و جنگها و نزاعهای زیادی در محافل علمی بر سر این مساله در گرفته است، تشدید این جنگها از زمانی شد که لامارک(دانشمند جانورشناس معروف فرانسوی که در اواخر قرن 18 و اوائل قرن 19 می زیست)و سپس داروین دانشمند جانورشناس انگلیسی که در قرن نوزدهم می زیست نظرات خود را در زمینه تکامل انواع با دلائل تازه ای عرضه کرد.

ولی در محافل علوم طبیعی امروز شک نیست که اکثریت دانشمندان طرفدار فرضیه تکاملند.

***

ص :82

به یک قانون علمی و قطعی،یا باید از طریق دلیل عقلی بوده باشد،و یا از طریق آزمایش و حس و تجربه،و غیر از این دو راهی نیست.

اما از یک سو می دانیم دلائل عقلی و فلسفی را به این مسائل،راهی نیست، و از سوی دیگر دست تجربه و آزمایش از مسائلی که ریشه های آن در میلیونها سال قبل نهفته است کوتاه است!.

آنچه ما با حس و تجربه درک می کنیم این است تغییرات سطحی با گذشت زمان به صورت جهش"موتاسیون"در حیوانات و گیاهان رخ می دهد،مثلا از نسل گوسفندان معمولی ناگهان گوسفندی متولد می شود که پشم آن با پشم گوسفندان معمولی متفاوت است،یعنی بسیار لطیفتر و نرمتر می باشد،و همان سرچشمه پیدایش نسلی در گوسفند بنام"گوسفند مرینوس"می شود،با این ویژگی در پشم.

و یا اینکه حیواناتی بر اثر جهش،تغییر رنگ چشم یا ناخن و یا شکل پوست بدن و مانند آن پیدا می کند.

ولی هیچکس تا کنون جهشی ندیده است،که دگرگونی مهمی در اعضای اصلی بدن یک حیوان ایجاد کند و یا نوعی را به نوع دیگر مبدل سازد.

بنا بر این ما تنها می توانیم حدس بزنیم که تراکم جهشها ممکن است یک روز سر از تغییر نوع حیوان در بیاورد،و مثلا حیوانات خزنده را تبدیل به پرندگان کند،ولی این حدس هرگز یک حدس قطعی نیست،بلکه تنها یک مساله ظنی است چرا که ما هرگز با جهشهای تغییر دهنده اعضاء اصلی به عنوان یک حس و تجربه روبرو نشده ایم.

از مجموع آنچه گفته شد چنین نتیجه می گیریم که دلائل سه گانه طرفداران ترانسفورمیسم نمی تواند این نظریه را از صورت یک فرضیه فراتر برد،و به همین دلیل آنها که دقیقا روی این مسائل بحث می کنند،همواره از آن به عنوان

ص :84

"فرضیه تکامل انواع"سخن می گویند نه قانون و اصل.

***

کتابش(اصل انواع)تصریح می کند که من در عین قبول تکامل انواع،خدا پرستم،و اصولا بدون قبول وجود خدا نمی توان تکامل را توجیه کرد.

به این عبارت دقت کنید:"او با وجود قبول علل طبیعی برای ظهور انواع مختلف جانداران،همواره به خدای یگانه،مؤمن باقی میماند،و تدریجا که سن او افزایش حاصل می کند احساس درونی مخصوصی به درک قدرتی ما فوق بشر در او تشدید می گردد،به حدی که معمای آفرینش را برای انسان لا ینحل می یابد" (1).

اصولا او معتقد بود که هدایت و رهبری انواع،در این پیچ و خم عجیب تکامل،و تبدیل یک موجود زنده بسیار ساده به این همه انواع مختلف و متنوع جانداران بدون وجود یک نقشه حساب شده و دقیق از طرف یک عقل کل امکان پذیر نیست! راستی هم چنین است آیا از یک ماده واحد و بسیار ساده و پست،اینهمه مشتقات شگفت انگیز و عجیب،که هر کدام برای خود تشکیلات مفصلی دارد، به وجود آوردن بدون تکیه بر یک علم و قدرت بی پایان امکان پذیر است؟ نتیجه اینکه:غوغای تضاد عقیده تکامل انواع با مساله خداشناسی یک غوغای بی اساس و بی دلیل بوده است(خواه فرضیه تکامل را بپذیریم یا نپذیریم).

تنها این مساله باقی می ماند که آیا فرضیه تکامل انواع با تاریخچه ای که قرآن برای آفرینش آدم ذکر کرده است تضادی دارد یا نه؟!که ذیلا از آن بحث می شود.

***

میان مسلمین بوده اند به آیات قرآن برای اثبات مقصد خویش تمسک جسته اند، ولی شاید هر دو گروه گاهی تحت تاثیر عقیده خود به آیاتی استدلال کرده اند که کمتر ارتباطی با مقصود آنها داشته است، لذا ما از هر دو طرف آیاتی را انتخاب می کنیم که قابل بحث و مذاکره باشد.

مهمترین آیه ای که طرفداران تکامل روی آن تکیه می کنند،آیه 33 سوره آل عمران است إِنَّ اللّٰهَ اصْطَفیٰ آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرٰاهِیمَ وَ آلَ عِمْرٰانَ عَلَی الْعٰالَمِینَ :"خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید".

آنها می گویند همانگونه که نوح و آل ابراهیم و آل عمران در میان امتی زندگی می کردند و از میان آنها برگزیده شدند،همچنین آدم نیز باید چنین باشد،یعنی در عصر و زمان او انسانهایی که نام"عالمین"(جهانیان)بر آنها گزارده شده،حتما وجود داشته اند و آدم برگزیده خدا از میان آنهاست،و این نشان می دهد که آدم اولین انسان روی زمین نبوده است،بلکه قبل از او انسانهای دیگری بوده اند و امتیاز آدم همان جهش فکری و معنوی او است که سبب برگزیده شدنش از افراد همسانش شد.

آیات متعدد دیگری نیز ذکر کرده اند،که بعضی از آنها اصلا ارتباط با مساله تکامل ندارد،و تفسیر آن به تکامل بیشتر از قبیل تفسیر به رای است، و قسمتی دیگر،هم با تکامل انواع سازگار است،و هم با ثبوت آنها و خلقت مستقل آدم،و به همین دلیل بهتر دیدیم که از ذکر آنها صرف نظر کنیم.

اما ایرادی که به این استدلال می توان کرد این است که"عالمین"اگر به معنی مردم معاصر بوده باشد و اصطفاء(برگزیدن)حتما باید از میان چنین اشخاصی صورت گیرد،این استدلال قابل قبول خواهد بود،اما اگر کسی بگوید "عالمین"اعم از معاصران و غیر معاصران است،همانگونه که در حدیث معروف در

ص :87

فضیلت بانوی اسلام حضرت فاطمه(سلام اللّٰه علیها)از پیامبر اسلام ص نقل شده که می فرماید:اما ابنتی فاطمه فهی سیدة نساء العالمین من الاولین و الآخرین:"دخترم فاطمه بانوی زنان جهان از اولین و آخرین است".در این صورت آیه فوق دلالتی بر این مقصود نخواهد داشت و درست به این میماند که کسی بگوید خداوند،عده ای را از میان انسانها(انسانهای تمام قرون و اعصار) برگزید که یکی از آنها آدم است در این صورت هیچ لزومی ندارد که در عصر و زمان آدم،انسانهای دیگری وجود داشته باشند که نام عالمین بر آنها اطلاق گردد و یا آدم از میان آنها برگزیده شود.

به خصوص اینکه سخن در برگزیدن خدا است خدایی که از آینده و نسلهایی که در زمانهای بعد می آیند به خوبی آگاه بوده است (1).

***و اما مهمتر دلیلی که طرفداران ثبوت انواع از آیات قرآن،انتخاب کرده اند،آیات مورد بحث و مانند آن است که می گوید:

خداوند انسان را از گل خشک که از گل تیره رنگ بد بوی گرفته شده بود آفریده جالب اینکه این تعبیر هم در مورد خلقت"انسان"گفته شده ( وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسٰانَ مِنْ صَلْصٰالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ -آیه 26 حجر)و هم درباره "بشر"( وَ إِذْ قٰالَ رَبُّکَ لِلْمَلاٰئِکَةِ إِنِّی خٰالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصٰالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ - آیه 28 حجر)و هم به قرینه ذکر سجده فرشتگان بعد از آن در مورد شخص آدم آمده است(به آیات 29 و 30 و 31 سوره حجر که در بالا آوردیم دقت کنید).

ظاهر این آیات در بدو نظر چنین می گوید که آدم نخست از گل تیره رنگی آفریده شد و پس از تکمیل اندام،روح الهی در آن دمیده شد و به دنبال آن

ص :88

فرشتگان در برابر او به سجده افتادند،بجز ابلیس.

طرز بیان این آیات چنین نشان می دهد که میان خلقت آدم از خاک و پیدایش صورت کنونی انواع دیگری وجود نداشته است.

و تعبیر به"ثم"که در بعضی از آیات فوق آمده و در لغت عرب برای "ترتیب با فاصله"آورده می شود،هرگز دلیل بر گذشتن ملیونها سال و وجود هزاران نوع نمی باشد،بلکه هیچ مانعی ندارد که اشاره به فاصله هایی باشد که در میان مراحل آفرینش آدم از خاک و سپس گل خشک و سپس دمیدن روح الهی وجود داشته.

لذا همین کلمه"ثم"درباره خلقت انسان در عالم جنین و مراحلی را که پشت سر هم طی می کند آمده است،مانند: یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنّٰا خَلَقْنٰاکُمْ مِنْ تُرٰابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ ... ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ :"ای مردم اگر تردید در رستاخیز دارید (به قدرت خدا در آفرینش انسان بیندیشید)که ما شما را از خاک آفریدیم سپس از نطفه.سپس از خون بسته شده،سپس از مضغه(پاره گوشتی که شبیه گوشت جویده است)...سپس شما را به صورت طفلی خارج می سازیم،سپس به مرحله بلوغ می رسید"(سوره حج آیه 5).

ملاحظه می کنید که هیچ لزومی ندارد"ثم"برای یک فاصله طولانی باشد،بلکه همانگونه که در فواصل طولانی به کار می رود در فاصله های کوتاه هم استعمال می شود.

از مجموع آنچه در بالا گفتیم چنین نتیجه می گیریم که آیات قرآن هر چند مستقیما در صدد بیان مساله تکامل یا ثبوت انواع نیست،ولی ظواهر آیات(البته در خصوص انسان)با مساله خلقت مستقل سازگارتر است،هر چند کاملا صریح نیست اما ظاهر آیات خلقت آدم بیشتر روی خلقت مستقل دور می زند،اما در مورد سایر جانداران قرآن سکوت دارد.

ص :89

همگامان و پیروان او را شرح داد،درهای هفتگانه جهنم را به روی آنها گشود.

طبق روش قرآن که از مساله مقابله و تقارن،برای تعلیم و تربیت،بهره گیری می کند،در این آیات سخن از"بهشت و بهشتیان"و نعمتهای مادی و معنوی،جسمی و روحانی به میان آمده است.

و در حقیقت هشت نعمت بزرگ مادی و معنوی به تعداد درهای بهشت در این آیات بیان شده است.

1-در آغاز به یک نعمت مهم جسمانی اشاره کرده،می گوید:"پرهیزکاران در باغهای سر سبز بهشت،و در کنار چشمه های زلال آن خواهند بود"( إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنّٰاتٍ وَ عُیُونٍ ).

جالب اینکه از میان تمام صفات روی"تقوا"تکیه شده است، همان تقوا و پرهیزکاری و تعهد و مسئولیت که جامع تمام صفات برجسته انسانی است.

ذکر جنات و عیون به صیغه جمع،اشاره به باغهای متنوع و چشمه های فراوان و گوناگون بهشت است که هر کدام لذت تازه ای می آفریند و ویژگی خاصی دارد.

*** 2 و 3 سپس به دو نعمت مهم معنوی که"سلامت"و"امنیت"است اشاره می کند،سلامت از هر گونه رنج و ناراحتی،و امنیت از هر گونه خطر، می گوید:"فرشتگان الهی به آنها خوش آمد می گویند و می گویند که داخل این باغها شوید با سلامت و امنیت کامل"( اُدْخُلُوهٰا بِسَلاٰمٍ آمِنِینَ ).

*** در آیه بعد سه نعمت مهم معنوی دیگر با صراحت بیان شده است:

4-"ما هر گونه حسد و کینه و عداوت و خیانت را از سینه های آنها

ص :91

می شوئیم و بر می کنیم"( وَ نَزَعْنٰا مٰا فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ ) (1).

5-"در حالی که همه برادرند"و نزدیکترین پیوندهای محبت در میان آنها حکمفرما است(اخوانا).

6-"در حالی که بر سریرها روبروی یکدیگر قرار گرفته اند"( عَلیٰ سُرُرٍ مُتَقٰابِلِینَ ) (2).

آنها در جلسات اجتماعیشان گرفتار تشریفات آزار دهنده این دنیا نیستند و مجلسشان بالا و پائین ندارد،و از اصول زندگی طبقاتی رنج آور این دنیا در آنجا خبری نیست،همه برادرند،همه روبروی یکدیگر و در یک صف،نه یکی بالای مجلس و دیگری در کفش کن.

البته این منافات با تفاوت مقام آنها از نظر درجات معنوی ندارد،این مربوط به جلسات اجتماعی آنها است و گر نه هر کدام بر حسب درجه تقوا و ایمان مخصوص به خود دارد.

*** 7-سپس به هفتمین نعمت مادی و معنوی اشاره کرده می گوید:"هرگز خستگی و تعب به آنها نمی رسد"( لاٰ یَمَسُّهُمْ فِیهٰا نَصَبٌ ).

و همانند زندگی این دنیا که رسیدن به یک روز آسایش،خستگیهای

ص :92

فراوانی قبل و بعد از آن دارد که فکر آن،آرامش انسان را بر هم می زند، نیست.

8-همچنین فکر فنا و نابودی و پایان گرفتن نعمت،آنان را آزار نمی دهد، چرا که"آنها هرگز از این باغهای پر نعمت و سرور اخراج نمی شوند" ( وَ مٰا هُمْ مِنْهٰا بِمُخْرَجِینَ ).

*** اکنون که نعمتهای فراوان و دل انگیز بهشتی به طرز مؤثری بیان گردید، و در بست در اختیار پرهیزکاران و متقین قرار داده شد"ممکن است افراد گنهکار و آلوده در هاله ای از غم و اندوه فرو روند که ای کاش ما هم می توانستیم به گوشه ای از این همه موهبت دست یابیم،در اینجا خداوند رحمان و رحیم درهای بهشت را به روی آنها نیز می گشاید،اما به صورت مشروط.

با لحنی مملو از محبت و عالیترین نوازش،روی سخن را به پیامبرش کرده می گوید"پیامبرم!بندگانم را آگاه کن که من غفور و رحیمم،گناه بخش و پر محبتم" ( نَبِّئْ عِبٰادِی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ ).

تعبیر به عبادی(بندگان من)تعبیری است،لطیف که هر انسانی را بر سر شوق می آورد،و دنبال آن توصیف خدا به آمرزنده مهربان این اشتیاق را به اوج می رساند.

*** اما از آنجا که قرآن،همیشه جلو سوء استفاده از مظاهر رحمت الهی را با جمله های تکان دهنده ای که حاکی از خشم و غضب او است می گیرد،تا تعادل میان خوف و رجاء که رمز تکامل و تربیت است بر قرار گردد،بلا فاصله اضافه می کند که به بندگانم نیز بگو که"عذاب و کیفر من همان عذاب دردناک است"( وَ أَنَّ عَذٰابِی هُوَ الْعَذٰابُ الْأَلِیمُ ).

***

ص :93

روحانی است که در آیات بالا به آنها اشاره رفته است.

این نکته نیز شایان توجه است که"سلامت"و"امنیت"که سر آغاز نعمتهای بهشتی قرار داده شده پایه هر نعمت دیگری است،که بدون این دو هیچ نعمتی قابل بهره گیری نیست،حتی در این دنیا نیز سر آغاز همه نعمتها نعمت سلامت و امنیت می باشد.

***

جمله اُدْخُلُوهٰا بِسَلاٰمٍ آمِنِینَ دلیل بر احترام و تعظیم است.

جمله وَ نَزَعْنٰا مٰا فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْوٰاناً عَلیٰ سُرُرٍ مُتَقٰابِلِینَ ، اشاره به نفی هر گونه ناراحتی و ضررهای روحانی،و جمله لاٰ یَمَسُّهُمْ فِیهٰا نَصَبٌ ، اشاره به نفی زیانهای جسمانی است.

اما جمله وَ مٰا هُمْ مِنْهٰا بِمُخْرَجِینَ بیانگر آخرین شرط،یعنی دوام و بقاء این نعمتهاست و به این ترتیب،این پاداش از هر نظر کامل خواهد بود (1).

***

54-گفت آیا به من بشارت می دهید با اینکه پیر شده ام؟به چه چیز بشارت می دهید؟ 55-گفتند تو را به حق بشارت دادیم،از مایوسان مباش! 56-گفت چه کسی جز گمراهان از رحمت پروردگارش مایوس می شود.

57-(سپس)گفت ماموریت شما چیست ای فرستادگان خدا؟ 58-گفتند ما به سوی یک قوم گنهکار ماموریت پیدا کرده ایم(تا آنها را هلاک کنیم).

59-مگر خاندان لوط که همگی آنها را نجات خواهیم داد...

60-بجز همسرش که مقدر داشتیم از بازماندگان(در شهر و هلاک شوندگان)باشد.

و مهمانان). این مهمانهای ناخوانده همان فرشتگانی بودند که"به هنگام وارد شدن بر ابراهیم،به صورت ناشناس،نخست بر او سلام گفتند"( إِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقٰالُوا سَلاٰماً ).

ابراهیم آن گونه که وظیفه یک میزبان بزرگوار و مهربان است برای پذیرایی آنها آماده شد و غذای مناسبی فورا فراهم ساخت،اما هنگامی که سفره غذا گسترده شد میهمانهای ناشناس دست به غذا دراز نکردند،او از این امر وحشت کرد و وحشت خود را کتمان ننمود،با صراحت به آنان"گفت ما از شما ترسانیم"( قٰالَ إِنّٰا مِنْکُمْ وَجِلُونَ ) (1).

این ترس به خاطر سنتی بود که در آن زمان و زمانهای بعد و حتی در عصر ما در میان بعضی از اقوام معمول است که هر گاه کسی نان و نمک کسی را بخورد به او گزندی نخواهد رساند و خود را مدیون او می داند و به همین دلیل دست نبردن به سوی غذا دلیل بر قصد سوء و کینه و عداوت است.

*** ولی چیزی نگذشت که فرشتگان ابراهیم را از نگرانی بیرون آوردند، و"به او گفتند ترسان مباش،ما تو را به فرزند دانایی بشارت می دهیم"( قٰالُوا لاٰ تَوْجَلْ إِنّٰا نُبَشِّرُکَ بِغُلاٰمٍ عَلِیمٍ ).

در اینکه منظور از غلام علیم(پسر دانا)کیست؟با توجه به آیات دیگر قرآن شک نیست که منظور،"اسحاق"است چرا که هنگامی که فرشتگان این بشارت را به ابراهیم دادند،همسر ابراهیم"ساره که ظاهرا زن عقیمی بود حاضر

ص :99

بود و این بشارت به او نیز داده شد،چنان که در آیه 71 سوره هود می خوانیم: وَ امْرَأَتُهُ قٰائِمَةٌ فَضَحِکَتْ فَبَشَّرْنٰاهٰا بِإِسْحٰاقَ :"همسر او ایستاده بود،خندید و ما او را بشارت به اسحاق دادیم".

این را نیز می دانیم ساره مادر اسحاق است و ابراهیم قبلا از هاجر(همان کنیزی که به همسری انتخاب کرده بود)صاحب پسری بنام اسماعیل شده بود.

*** ولی ابراهیم به خوبی می دانست که از نظر موازین طبیعی تولد چنین فرزندی از او بسیار بعید است،هر چند در برابر قدرت خدا هیچ چیزی محال نیست، ولی توجه به موازین عادی و طبیعی تعجب او را برانگیخت،لذا"گفت:آیا چنین بشارتی به من می دهید در حالی که من به سن پیری رسیده ام"؟!( قٰالَ أَ بَشَّرْتُمُونِی عَلیٰ أَنْ مَسَّنِیَ الْکِبَرُ ).

"راستی به چه چیز مرا بشارت می دهید"؟( فَبِمَ تُبَشِّرُونَ ).

آیا به امر و فرمان خدا است این بشارت شما یا از ناحیه خودتان؟صریحا بگوئید تا اطمینان بیشتر پیدا کنم! تعبیر به" مَسَّنِیَ الْکِبَرُ "(پیری مرا لمس کرده است)اشاره به این است که آثار پیری از موی سپیدم،و از چینهای صورتم،نمایان است،و آثار آن را در تمام وجود خود به خوبی لمس می کنم.

ممکن است گفته شود که ابراهیم از این نظر آدم خوش سابقه ای بود چرا که در همین سن پیری فرزندش اسماعیل متولد شده بود،و با توجه به آن نباید دیگر در مورد مولود جدید یعنی اسحاق تعجب کند،ولی باید دانست که اولا در میان تولد اسماعیل و اسحاق به گفته بعضی از مفسران بیش از ده سال فاصله بود و با گذشتن ده سال آن هم در سن بالا،احتمال تولد فرزند بسیار کاهش می یابد، ثانیا وقوع یک مورد بر خلاف موازین عادی که ممکن است جنبه استثنایی داشته

ص :100

باشد مانع از تعجب در برابر موارد مشابه آن نخواهد بود،زیرا به هر حال تولد فرزند در چنین سن و سال امر عجیبی است (1).

*** ولی به هر حال فرشتگان مجال تردید یا تعجب بیشتری به ابراهیم ندادند، با صراحت و قاطعیت به او"گفتند که ما تو را به حق بشارت دادیم"( قٰالُوا بَشَّرْنٰاکَ بِالْحَقِّ ).

بشارتی که از ناحیه خدا و به فرمان او بود و به همین دلیل،حق است و مسلم.

و به دنبال آن برای تاکید-به گمان اینکه مبادا یاس و ناامیدی بر ابراهیم غلبه کرده باشد-گفتند"اکنون که چنین است از مایوسان مباش"( فَلاٰ تَکُنْ مِنَ الْقٰانِطِینَ ).

*** ولی ابراهیم بزودی این فکر را از آنها دور ساخت که یاس و نومیدی از رحمت خدا بر او چیره شده باشد،بلکه تنها تعجبش روی حساب موازین طبیعی است،لذا با صراحت"گفت:چه کسی از رحمت پروردگارش مایوس می شود جز گمراهان"؟! ( قٰالَ وَ مَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلاَّ الضّٰالُّونَ ).

همان گمراهانی که خدا را بدرستی نشناخته اند و پی به قدرت بی پایانش نبرده اند،خدایی که از ذره ای خاک،انسانی چنین شگرف می آفریند،و از نطفه ناچیزی فرزندی برومند به وجود می آورد،درخت خشکیده خرما به فرمانش به بار می نشیند،و آتش سوزانی را به گلستانی تبدیل می کند،چه کسی می تواند

ص :101

در قدرت چنین پروردگاری شک کند یا از رحمت او مایوس گردد؟! *** ولی به هر حال ابراهیم ع پس از شنیدن این بشارت،در این اندیشه فرو رفت که این فرشتگان با آن شرائط خاص،تنها برای بشارت فرزند نزد او نیامده اند،حتما ماموریت مهمتری دارند و این بشارت تنها گوشه ای از آن را تشکیل می دهد،لذا در مقام سؤال بر آمد"و از آنها پرسید شما ای رسولان خداوند بگوئید ببینم برای چه ماموریت مهمی فرستاده شده اید:( قٰالَ فَمٰا خَطْبُکُمْ أَیُّهَا الْمُرْسَلُونَ ).

*** "گفتند ما به سوی یک قوم گنهکار فرستاده شده ایم"( قٰالُوا إِنّٰا أُرْسِلْنٰا إِلیٰ قَوْمٍ مُجْرِمِینَ ).

*** و از آنجا که می دانستند ابراهیم با آن حس کنجکاویش مخصوصا در زمینه این گونه مسائل به این مقدار پاسخ قناعت نخواهد کرد،فورا اضافه کردند که این قوم مجرم کسی جز قوم لوط نیست ما ماموریم این آلودگان بی آزرم را در هم بکوبیم و نابود کنیم"مگر خانواده لوط که ما همه آنها را از آن مهلکه نجات خواهیم داد"( إِلاّٰ آلَ لُوطٍ إِنّٰا لَمُنَجُّوهُمْ أَجْمَعِینَ ).

*** ولی از آنجا که تعبیر به آلَ لُوطٍ آن هم با تاکید به اجمعین شامل همه خانواده او حتی همسر گمراهش که با مشرکان هماهنگ بود می شد،و شاید ابراهیم نیز از این ماجرا آگاه بود،بلافاصله او را استثناء کردند و گفتند:

"بجز همسرش که ما مقدر ساخته ایم از بازماندگان در شهر محکوم به فنا باشد" و نجات نیابد( إِلاَّ امْرَأَتَهُ قَدَّرْنٰا إِنَّهٰا لَمِنَ الْغٰابِرِینَ ).

ص :102

تعبیر به قدرنا(ما مقدر ساختیم)اشاره به ماموریتی است که از ناحیه خداوند در این زمینه داشتند.

در مورد ملاقات فرشتگان با ابراهیم،و داستان بشارت تولد اسحاق به او، و همچنین گفتگو با آنها در زمینه قوم لوط،مشروحا در ذیل آیات 69 تا 76 سوره هود بحث کردیم(به جلد نهم تفسیر نمونه صفحه 167 به بعد مراجعه کنید)!

ص :103

67-(از سوی دیگر)اهل شهر(با خبر شدند و به سوی خانه لوط)آمدند در حالی که به یکدیگر بشارت می دادند.

68-(لوط)گفت اینها میهمانان منند،آبروی مرا نریزید! 69-و از خدا بپرهیزید و مرا شرمنده نسازید! 70-گفتند مگر ما تو را از جهانیان نهی نکردیم(و نگفتیم احدی را به میهمانی نپذیر!).

71-گفت دختران من حاضرند اگر می خواهید کار صحیحی انجام دهید(با آنها ازدواج کنید و از گناه و آلودگی بپرهیزید).

72-بجانت سوگند اینها در مستی خود سرگردانند(و عقل و شعور خود را از دست داده اند).

73-سرانجام بهنگام طلوع آفتاب صیحه(مرگبار،بصورت صاعقه یا زمین لرزه)آنها را فرو گرفت.

74-سپس(شهر و آبادی آنها را زیر و رو کردیم)بالای آن را پائین قرار دادیم و بارانی از سنگ بر آنها فرو ریختیم.

75-در این(سرگذشت عبرت انگیز)نشانه هایی است برای هوشیاران.

76-و ویرانه های سرزمین آنها بر سر راه(کاروانها)همواره ثابت و برقرار است.

77-در این نشانه ای است برای مؤمنان.

لوط"به آنها گفت شما افرادی ناشناخته اید"( قٰالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ مُنْکَرُونَ ) مفسران می گویند این سخن را به این جهت به آنها گفت که آنان به صورت جوانانی خوش صورت و زیبا نزد او آمدند،او که می دانست محیطش تا چه حد آلوده گناه انحراف جنسی است،فکر می کرد مبادا ورود این میهمانان مایه دردسر برای او گردد،از یک سو میهمان است و محترم و قدومش مبارک،و از سوی دیگر محیطی است ننگین و آلوده و پر از مشکلات.

لذا در آیات سوره هود که همین داستان به مناسبت دیگری در آن آمده است،تعبیر به" سِیءَ بِهِمْ "می کند،یعنی این موضوع بر لوط پیامبر بزرگ خدا سخت ناگوار آمد،و از آمدنشان ناراحت شد،سپس گفت امروز روز سختی در پیش دارم!.

*** ولی فرشتگان زیاد او را در انتظار نگذاردند،با صراحت"گفتند:ما چیزی را برای تو آورده ایم که آنها در آن تردید داشتند"( قٰالُوا بَلْ جِئْنٰاکَ بِمٰا کٰانُوا فِیهِ یَمْتَرُونَ ).

یعنی مامور مجازات دردناکی هستیم که تو کرارا به آنها گوشزد کرده ای ولی هرگز آن را جدی تلقی نکردند؟ *** سپس برای تاکید گفتند"ما واقعیت مسلم و غیر قابل تردیدی را برای تو آورده ایم"یعنی عذاب حتمی و مجازات قطعی این گروه بی ایمان منحرف ( وَ أَتَیْنٰاکَ بِالْحَقِّ ).

باز برای تاکید بیشتر اضافه کردند"ما مسلما راست می گوئیم"( وَ إِنّٰا لَصٰادِقُونَ ).

یعنی این گروه تمام پلها را پشت سر خود خراب کرده اند و جایی برای

ص :107

شفاعت و گفتگو در مورد آنها باقی نمانده است،تا لوط حتی به فکر شفاعت نیفتد و بداند اینها ابدا شایستگی این امر را ندارند.

*** و از آنجا که باید گروه اندک مؤمنان(خانواده لوط بجز همسرش)از این مهلکه جان به سلامت ببرند دستور لازم را به لوط چنین دادند:"تو شبانه هنگامی که چشم مردم گنهکار در خواب است و یا مست شراب و شهوت،خانواده ات را بر دار و از شهر بیرون شو"( فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ ).

ولی"تو پشت سر آنها باش"تا مراقب آنان باشی و کسی عقب نماند ( وَ اتَّبِعْ أَدْبٰارَهُمْ ).

ضمنا"هیچیک از شما نباید به پشت سرش نگاه کند"( وَ لاٰ یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ ).

"و به همان نقطه ای که دستور به شما داده شده است(یعنی سرزمین شام یا نقطه دیگری که مردمش از این آلودگیها پاک بوده اند)بروید"( وَ امْضُوا حَیْثُ تُؤْمَرُونَ ).

*** سپس لحن کلام تغییر می یابد و خداوند می فرماید"ما به لوط چگونگی این امر را وحی فرستادیم که به هنگام طلوع صبح همگی ریشه کن خواهند شد، به گونه ای که حتی یک نفر از آنها باقی نماند"( وَ قَضَیْنٰا إِلَیْهِ ذٰلِکَ الْأَمْرَ أَنَّ دٰابِرَ هٰؤُلاٰءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحِینَ ).

*** (دقت کنید)سپس قرآن داستان را در اینجا رها کرده و به آغاز باز می گردد،و بخشی را که در آنجا ناگفته مانده بود به مناسبتی که بعدا اشاره خواهیم کرد بیان می کند و می گوید:

ص :108

"مردم شهر از ورود میهمانان تازه وارد لوط آگاه شدند و به سوی خانه او حرکت کردند،و در راه به یکدیگر بشارت می دادند"( وَ جٰاءَ أَهْلُ الْمَدِینَةِ یَسْتَبْشِرُونَ ).

آنها در آن وادی گمراهی و ننگین خود فکر می کردند طعمه لذیذی به چنگ آورده اند،جوانانی زیبا و خوشرو،آنهم در خانه لوط! تعبیر به" أَهْلُ الْمَدِینَةِ "نشان می دهد که حد اقل گروه زیادی از مردم شهر به سوی خانه لوط حرکت کردند و این امر روشن می سازد که آنها تا چه حد وقیح و رسوا و جسور شده بودند،مخصوصا که جمله یستبشرون(یکدیگر را بشارت می دادند)حکایت از عمق آلودگی آنها می کند،چرا که این عمل ننگین را شاید کمتر کسی در میان حیوانات و چارپایان نظیرش را دیده است،اگر کسی هم انجام دهد،لا اقل با کتمان و اختفاء و احساس شرمساری است اما این ملت زشتکار و فرومایه آشکارا به یکدیگر تبریک می گفتند!! *** "لوط"که سر و صدای آنها را شنید در وحشت عجیبی فرو رفت و نسبت به میهمانان خود بیمناک شد،زیرا هنوز نمی دانست که این میهمانان ماموران عذابند و فرشتگان خداوند قادر قاهرند،لذا در مقابل آنها ایستاد و"گفت:اینها میهمانان منند،آبروی مرا نریزید"( قٰالَ إِنَّ هٰؤُلاٰءِ ضَیْفِی فَلاٰ تَفْضَحُونِ ).

یعنی از مساله خدا و پیغمبر و جزا و کیفر،اگر صرف نظر کنیم،حد اقل این مساله انسانی و سنتی که میان همه افراد بشر اعم از مؤمن و کافر وجود دارد می گوید که به میهمان احترام باید گذارد شما چگونه بشری هستید که حتی ساده ترین مسائل انسانی را نمی فهمید،اگر دین ندارید لا اقل آزاده باشید! ***

ص :109

سپس اضافه کرد بیائید و"از خدا بترسید و مرا در برابر میهمانانم شرمنده نسازید"( وَ اتَّقُوا اللّٰهَ وَ لاٰ تُخْزُونِ ) (1).

*** ولی آنها چنان جسور و به اصلاح پر رو بودند که نه تنها احساس شرمندگی در خویش نمی کردند بلکه از لوط پیامبر،چیزی هم طلبکار شده بودند،گویی جنایتی انجام داده،زبان به اعتراض گشودند و"گفتند:مگر ما به تو نگفتیم احدی را از مردم جهان به مهمانی نپذیری و به خانه خود راه ندهی"( قٰالُوا أَ وَ لَمْ نَنْهَکَ عَنِ الْعٰالَمِینَ ) چرا خلاف کردی،و به گفته ما عمل ننمودی؟! و این به خاطر آن بود که قوم و جمعیت مزبور افرادی خسیس و بخیل بودند، و هرگز کسی را به خانه خود میهمان نمی کردند،و اتفاقا شهرهای آنها در مسیر قافله ها بود و می گویند آنها برای اینکه کسی در آنجا توقف نکند،این عمل شنیع را با بعضی از واردین انجام داده بودند،و کم کم برای آنها عادتی شده بود، لذا گویا هر گاه لوط پیامبر با خبر می شد که شخص غریبی به آن دیار گام نهاده برای اینکه گرفتار چنگال آنها نشود وی را به خانه خود دعوت می کرد اما آنها پس از آنکه از این جریان آگاه شدند خشمگین گشتند و به او صریحا گفتند حق نداری بعد از این میهمانی به خانه خود راه دهی!

ص :110

بنا بر این به نظر می رسد که کلمه"عالمین"در آیه فوق اشاره به رهگذران و افرادی است که اهل آن شهر و دیار نبودند و گذارشان به آنجا می افتاد.

*** به هر حال لوط که این جسارت و وقاحت را دید از طریق دیگری وارد شد، شاید بتواند آنها را از خواب غفلت و مستی انحراف و ننگ،بیدار سازد،رو به آنها کرده گفت:چرا شما راه انحرافی می پوئید،اگر منظورتان اشباع غریزه جنسی است چرا از طریق مشروع و ازدواج صحیح وارد نمی شوید"این ها دختران منند (آماده ام آنها را به ازدواجتان در آورم)اگر شما می خواهید کار صحیحی انجام دهید راه این است"( قٰالَ هٰؤُلاٰءِ بَنٰاتِی إِنْ کُنْتُمْ فٰاعِلِینَ ).

بدون شک دختران لوط تعداد محدودی بودند،و آن جمعیت افراد زیادی، ولی هدف لوط این بود که به آنها اتمام حجت کند و بگوید من تا این حد نیز آماده فداکاری برای حفظ حیثیت مهمانان خویش،و نجات شما از منجلاب فساد هستم.

بعضی نیز گفته اند منظور از" هٰؤُلاٰءِ بَنٰاتِی "اشاره به دختران شهر است،که به عنوان یک پدر روحانی و معنوی همه را دختر خویش می خواند(ولی تفسیر اول به معنی آیه نزدیکتر است).

ناگفته پیدا است که لوط نمی خواست دختران خود را به ازدواج مشرکان گمراه در آورد بلکه هدفش این بود که بیائید و ایمان بیاورید و بعد هم دختران خودم را به ازدواج شما در می آورم.

*** اما وای از مستی شهوت،مستی انحراف،و مستی غرور و لجاجت،اگر ذره ای از اخلاق انسانی و عواطف بشری در آنها وجود داشت،کافی بود که آنها را در برابر چنین منطقی شرمنده کند،لا اقل از خانه لوط باز گردند و حیا کنند،

ص :111

اما نه تنها منفعل نشدند،بلکه بر جسارت خود افزودند و خواستند دست به سوی میهمانان لوط دراز کنند!! اینجاست که خدا روی سخن را به پیامبر اسلام کرده،می گوید:"قسم به جان و حیات تو که اینها در مستی خود سخت سرگردانند"!( لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ ).

و در سوره هود به دنبال بحثی مشابه همین بحث خواندیم که فرشتگان پرده از روی کار خود برداشتند،رو به سوی لوط کرده،گفتند:نترس آنها به تو آسیبی نمی رسانند.و در آیه 37 سوره قمر می خوانیم:هنگامی که آنها بر جسارت خویش افزودند و تصمیم بر تجاوز به میهمانان گرفتند چشمانشان را نابینا ساختیم وَ لَقَدْ رٰاوَدُوهُ عَنْ ضَیْفِهِ فَطَمَسْنٰا أَعْیُنَهُمْ و چنان که در بعضی از روایات آمده یکی از فرشتگان مشتی خاک به صورت آنها پاشید،همه نابینا شدند،(و فریاد زنان باز گشتند).

*** در اینجا سخن الهی درباره این قوم اوج می گیرد و در دو آیه فشرده و کوتاه سرنوشت شوم آنها را به صورتی قاطع و کوبنده و بسیار عبرت انگیز بیان می کند، و می گوید:"سرانجام فریاد تکان صیحه وحشتناکی به هنگام طلوع آفتاب،همه را فرا گرفت"( فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ مُشْرِقِینَ ).

این صیحه ممکن است صدای یک صاعقه عظیم و یا صدای یک زلزله وحشتناک بوده باشد،و به هر حال فریادی بود که از وحشت آن همگی بیهوش شدند،و یا جان خویش را از دست دادند،و می دانیم امواج صوتی هنگامی که از حد معینی بگذرد،آزار دهنده و وحشت انگیز،و از آنهم که فراتر برود انسان را مدهوش می کند،و یا ارگانهای حیاتی را به کلی از کار می اندازد،و حتی

ص :112

ممکن است ساختمانها را ویران سازد.

*** ولی به این اکتفاء ننمودیم بلکه شهر آنها را به کلی زیر و رو کردیم"بالای آن را پائین و پائین را بالا قرار دادیم"!( فَجَعَلْنٰا عٰالِیَهٰا سٰافِلَهٰا .) این مجازات نیز برای آنها کافی نبود"به دنبال آن بارانی از سجیل(گلهای متحجر شده)بر سر آنان فرو ریختیم"!( وَ أَمْطَرْنٰا عَلَیْهِمْ حِجٰارَةً مِنْ سِجِّیلٍ ).

ریزش این باران سنگ،ممکن است برای هدف گیری کسانی بوده باشد که از آن صیحه وحشتناک نابود نشده و یا زیر آوار نرفته بودند،و نیز ممکن است برای محو اجساد پلید و آثار این قوم بوده است،آن چنان که پس از این باران سنگ اگر کسی از آن دیار می گذشت نمی توانست به آسانی باور کند که روزی در این منطقه شهرهای آبادی بوده است! نازل شدن این عذابهای سه گانه(صیحه وحشتناک-زیر و رو شدن-بارانی از سنگ)هر کدام به تنهایی کافی بود که قومی را به هلاکت برساند،اما برای شدت گناه و جسور بودن آنها در تن دادن به آلودگی و ننگ،و همچنین برای عبرت دیگران،خداوند مجازات آنها را مضاعف کرد.

*** اینجاست که قرآن به نتیجه گیری تربیتی و اخلاقی پرداخته می گوید "در این داستان نشانه هایی است برای افراد با هوش"!( إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ )، آنها که با فراست و هشیاری و بینش مخصوص خود از هر علامتی جریانی را کشف می کنند و از هر اشاره ای حقیقتی و از هر نکته ای،مطلب مهم و آموزنده ای را (1).

ص :113

*** اما تصور نکنید که آثار آنها به کلی از میان رفته،نه"بر سر راه کاروانیان و گذر کنندگان همواره ثابت و برقرار است"( وَ إِنَّهٰا لَبِسَبِیلٍ مُقِیمٍ ).

اگر باور ندارید برخیزید و بروید و ویرانه های این شهرهای بلا دیده را که بر سر راه مسافران در طریق شام(از سوی مدینه قرار دارد بنگرید و بیندیشید، بیندیشید و عبرت گیرید،عبرت گیرید و به سوی خدا باز گردید،و راه توبه را پیش گیرید،و آلودگیها را از دل و جان خود بشوئید.

*** باز هم به عنوان تاکید بیشتر و دعوت افراد با ایمان به تفکر و اندیشه در این داستان عبرت انگیز اضافه می کند که در این داستان نشانه ای است برای افراد با ایمان( إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ ).

چگونه ممکن است انسان ایمان داشته باشد و این سرگذشت تکان دهنده را بخواند و عبرتها نگیرد؟! ***درباره معنی"سجیل"و اینکه چرا بر این قوم آلوده،بارانی از سنگ فرود آمد،و چرا شهر آنها زیر و رو شد،و چرا لحظه نزول عذاب،صبحگاهان بود و چرا به خانواده لوط دستور داده شد که به پشت سر خود نگاه نکنند،و همچنین در زمینه تحریم همجنس گرایی در ادیان آسمانی،و فلسفه آن،و نیز اخلاق قوم لوط،در ذیل آیات سوره هود بحث کافی کردیم(به جلد 9 تفسیر نمونه صفحه 189 تا 198 مراجعه فرمائید).

ولی باز نکته هایی باقی مانده که ذیلا از نظرتان می گذرد.

ص :114

***

لوط را زنده نخواهیم گذارد،اما پیش از آنکه بتوانند گامی در این راه بردارند عذاب الهی آنها را درو کرد! (1)***

می بیند"! (1).

در روایت دیگری می خوانیم که امام صادق ع فرمود:متوسمین،امامانند" (2).

و از امیر مؤمنان علی ع نقل شده که فرمود:"متوسم،پیامبر بود،و من بعد از او و سپس امامان از دودمان من" (3).

***

حدود سی سال در میان این جمعیت پست و فرومایه به تبلیغ مشغول بود اما هیچکس جز خانواده اش به او ایمان نیاوردند(به استثنای همسرش) (1).

چه پرشکوه است اینهمه استقامت،آنهم در میان این چنین فرومایگان که انسان حتی از یک ساعت زندگی در میان آنها به ستوه می آید،و چه درد آور است با چنین همسری ساختن! در سوره ذاریات آیه 35 و 36 می خوانیم: فَأَخْرَجْنٰا مَنْ کٰانَ فِیهٰا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَمٰا وَجَدْنٰا فِیهٰا غَیْرَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ ؟"ما تمام کسانی را که ایمان داشتند از آن سرزمین قبل از نزول بلا بیرون بردیم،اما جز یک خانواده با ایمان در آن وجود نداشت!.

و از اینجا نیز روشن می شود که مجازات الهی خشک و تر را هرگز با هم نمی سوزاند،حتی اگر یک نفر مؤمن راستین و وظیفه شناس باشد او را نجات می بخشد.

ص :118

و راه حق نمود،اما همانگونه در آیات سوره هود دیدیم،آنها تسلیم حق نشدند و سرانجام بر اثر مجازات دردناکی نابود گشتند،گرمای شدیدی چندین روز پی در پی آنها را فرو گرفت،و در آخرین روز ابر بزرگی در آسمان نمایان شد، آنها به سایه ابر پناه بردند،اما صاعقه ای فرود آمد،و آن بیدادگران را نابود کرد.

شاید تکیه کردن قرآن روی کلمه" أَصْحٰابُ الْأَیْکَةِ "(صاحبان سرزمینهای پر درخت)به خاطر این باشد که می خواهد بگوید با اینهمه نعمتی که به آنها بخشیده بودیم باز بجای شکران،کفران کردند،و ظلم و ستم بنیاد نمودند و صاعقه آنها و درختانشان را از میان برد.

شرح بیشتر حالات آنها-با تصریح بنام شعیب-در سوره"شعراء"از آیه 176 تا 190 آمده است.

ضمنا باید توجه داشت که جمله" فَانْتَقَمْنٰا مِنْهُمْ "(آنها را مجازات کردیم)ممکن است اشاره هم به قوم لوط باشد و هم اصحاب الایکه،زیرا بلافاصله بعد از این جمله می خوانیم،" وَ إِنَّهُمٰا لَبِإِمٰامٍ مُبِینٍ ":"سرزمینهای این دو بر سر راه شما آشکار است".

در تفسیر جمله" إِنَّهُمٰا لَبِإِمٰامٍ مُبِینٍ "مشهور و معروف همین است که اشاره به شهر قوم لوط و شهر اصحاب الایکه می باشد،و کلمه"امام"به معنی راه و جاده است(زیرا از ماده"ام"بی معنی قصد کردن گرفته شده،چون انسان برای رسیدن به مقصد،از راهها عبور می کند).

این احتمال را نیز بعضی داده اند که منظور از" لَبِإِمٰامٍ مُبِینٍ "همان لوح محفوظ باشد به قرینه آیه 12 سوره یس،ولی این احتمال بسیار بعید است،چرا که قرآن می خواهد برای مردم درس عبرت بیان کند،و بودن نام این دو شهر،

ص :121

در لوح محفوظ نمی تواند تاثیری در عبرت گیری مردم داشته باشد،در حالی که بودن این دو شهر بر سر راه کاروانها و سایر رهگذران می توانست اثر عمیقی در آنها بگذارد،لحظه ای در آنجا درنگ کنند،و بیندیشند و دل عبرت بینشان از دیده نظر کند،و این سرزمین بلا دیده را آینه عبرت داند،گاهی در کنار سرزمین قوم لوط و گاهی در کنار سرزمین اصحاب الایکه،سرانجام سیلاب اشک را بر سرنوشت آنها از دیده روان سازند! *** و اما در مورد" أَصْحٰابُ الْحِجْرِ "،همان قوم سرکشی که در سرزمینی به نام "حجر"،زندگی مرفهی داشتند و پیامبر بزرگشان"صالح"برای هدایت آنها مبعوث شد،چنین می گوید:

"اصحاب حجر،فرستادگان خدا را تکذیب کردند"( وَ لَقَدْ کَذَّبَ أَصْحٰابُ الْحِجْرِ الْمُرْسَلِینَ )! در اینکه این شهر در کجا واقع شده بود،بعضی از مفسران و مورخان چنین نگاشته اند که شهری بود در مسیر کاروان مدینه و شام در یک منزلی"وادی القری"و در جنوب"تیمه"و امروز تقریبا اثری از آن نیست.

می گویند این شهر در گذشته یکی از شهرهای تجاری عربستان بوده،و تا آنجا اهمیت داشته که"بطلمیوس"در نوشته هایش به عنوان یک شهر تجاری از آن نام برده است،و"پلین"جغرافی دان رومی از آن بنام"حجری"یاد می کند.

در روایتی می خوانیم که در سال نهم هجرت که پیامبر برای دفع سپاه روم به تبوک لشگر کشی کرد،سربازان اسلام می خواستند در این منزل توقفی کنند، پیامبر ص مانع آنها شد و فرمود:اینجا همان منطقه قوم ثمود است که عذاب الهی

ص :122

بر آنها فرود آمد (1).

این نکته نیز قابل توجه است که قرآن در مورد اصحاب الحجر(و همچنین در مورد قوم نوح و قوم شعیب و قوم لوط در آیات سوره شعراء به ترتیب آیه 105 و 123 و 160 و بعضی دیگر از اقوام پیشین)می گوید آنها"پیامبران"را تکذیب کردند،در حالی که ظاهر امر چنین نشان می دهد که هر کدام یک پیامبر بیشتر نداشتند و تنها او را تکذیب نمودند.

این تعبیر شاید به خاطر آنست که برنامه و هدف پیامبران،آن چنان با یکدیگر پیوستگی دارد که تکذیب یکی از آنها تکذیب همه آنها خواهد بود.

این احتمال را نیز داده اند که این اقوام پیامبران متعددی داشته اند که از میان آنها یک نفر سرشناستر و معروفتر بود،ولی تفسیر اول صحیحتر به نظر می رسد.

*** به هر حال قرآن درباره" أَصْحٰابُ الْحِجْرِ "چنین ادامه می دهد:"ما آیات خود را برای آنها فرستادیم ولی آنها از آن روی گرداندند"( وَ آتَیْنٰاهُمْ آیٰاتِنٰا فَکٰانُوا عَنْهٰا مُعْرِضِینَ ).

تعبیر به اعراض(روی گرداندن)نشان می دهد که آنها حتی حاضر نبودند این آیات را بشنوند و یا به آن نظر بیفکنند.

*** اما به عکس در کار زندگی دنیایشان آن قدر سخت کوش بودند که:"برای خود خانه های امن و امانی در دل کوه ها می تراشیدند"( وَ کٰانُوا یَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبٰالِ بُیُوتاً آمِنِینَ ).

و این نشان می دهد که اولا منطقه آنها یک منطقه کوهستانی بوده،و ثانیا

ص :123

تمدن مادی پیشرفته ای داشتند که به آنها امکان می داد در درون کوه ها خانه های امن تهیه کنند که در برابر طوفانها و سیل و حتی زلزله ها کاملا،مقاومت داشته باشد.

عجیب است که انسان برای چند روز زندگی دنیا اینهمه محکم کاری می کند،ولی برای زندگی جاویدان و ابدیش آن چنان سهل انگار است که حتی گاهی حاضر به شنیدن سخن خدا و نظر افکندن در آیات او نیست! *** خوب،چه انتظاری درباره چنین قومی می توان داشت،جز اینکه طبق قانون"انتخاب اصلح الهی"و ندادن حق ادامه حیات به اقوامی که به کلی فاسد و مفسد می شوند،بلای نابود کننده ای بر سر آنها فرود آید و نابودشان سازد،لذا قرآن می گوید:"سرانجام صیحه آسمانی صبحگاهان دامانشان را گرفت" ( فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ مُصْبِحِینَ ).

این صیحه صدای صاعقه مرگباری بوده که بر خانه های آنها فرود آمد و آن چنان کوبنده و تکان دهنده و وحشتناک بود که اجساد بی جانشان را به روی زمین افکند.

شاهد این سخن آیه 13 سوره فصلت می باشد فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صٰاعِقَةً مِثْلَ صٰاعِقَةِ عٰادٍ وَ ثَمُودَ .

*** نه آن کوه های سر به آسمان کشیده و نه آن خانه های امن و امان و نه اندام نیرومند این قوم سرکش و نه آن ثروت سرشار،هیچکدام نتوانستند در برابر این عذاب الهی مقاومت کنند،لذا در پایان داستان آنها می فرماید:"آنچه را بدست آورده بودند،آنان را از عذاب الهی نجات نداد"( فَمٰا أَغْنیٰ عَنْهُمْ مٰا کٰانُوا یَکْسِبُونَ ).

ص :124

در سوره شعراء ضمن آیاتی از 141 تا 158 حالات آنها به طور مشروحتر بیان شده است که بخواست خدا در تفسیر این آیات خواهد آمد.

***

(قیامت)قطعا فرا خواهد رسید،از آنها(دشمنان)به خوبی صرفنظر کن(و آنها را به نادانیهایشان ملامت ننما).

86-پروردگار تو آفریننده آگاه است.

87-ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم دادیم.

88-(بنا بر این)هرگز چشم خود را به نعمتهای(مادی)که به گروه هایی از آنها (کفار)دادیم میفکن،و بخاطر آنچه آنها دارند غمگین مباش و بال و پر خود را برای مؤمنین فرود آر.

89-و بگو من انذار کننده آشکارم.

90-(ما بر آنها عذابی می فرستیم)همانگونه که بر"تجزیه گران"(آیات الهی) فرستادیم.

91-همانها که قرآن را تقسیم کردند(آنچه را به سودشان بود پذیرفتند،و آنچه بر خلاف هوسهایشان بود ترک نمودند)!

است و با او پیوندی ندارد باطل و بیهوده است.

این در مورد توحید،سپس در رابطه با معاد می گوید:"ساعت موعود سرانجام به طور مسلم خواهد آمد"( وَ إِنَّ السّٰاعَةَ لَآتِیَةٌ ).

و اگر دیر آید عاقبت بیاید.

بعید نیست که جمله اول به منزله دلیلی بر جمله دوم بوده باشد چرا که حق بودن این جهان پهناور در صورتی خواهد بود که تنها برای این چند روز زندگی مملو از ناراحتیها آفریده نشده باشد،بلکه هدفی عالیتر که بتواند این آفرینش بزرگ را توجیه کند در نظر باشد،بنا بر این حق بودن آفرینش آسمان و زمین و عالم هستی خود دلیلی است بر اینکه رستاخیزی در پیش خواهیم داشت و گرنه آفرینش بیهوده بود.(دقت کنید).

و به دنبال آن به پیامبرش دستور می دهد که در برابر لجاجت،نادانیها، تعصبها،کارشکنی ها و مخالفتهای سرسختانه آنان،ملایمت و محبت نشان ده،و "از گناهان آنها صرف نظر کن،و آنها را ببخش،بخششی زیبا که حتی توام با ملامت نباشد"( فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ ).

زیرا تو با داشتن دلیل روشن در راه دعوت و رسالتی که به آن ماموری، برای تحکیم پایه های مبدء و معاد در قلوب مردم،نیازی به خشونت نداری،چرا که منطق و عقل با تو است،به علاوه خشونت در برابر جاهلان،غالبا موجب افزایش خشونت و تعصب آنها است.

"صفح"به معنی روی هر چیزی است مانند صفحه صورت (1)و به همین جهت"فاصفح"به معنی روی بگردان و صرف نظر کن آمده است و از آنجا که

ص :127

روی گرداندن از چیزی گاهی به خاطر بی اعتنایی و قهر کردن و مانند آنست، و گاهی به خاطر عفو و گذشت بزرگوارانه،لذا در آیه فوق بلافاصله آن را با کلمه جمیل(زیبا)توصیف می کند تا معنی دوم را برساند.

در روایتی از امام علی بن موسی الرضا ع می خوانیم که در تفسیر این آیه فرمود:

العفو من غیر عتاب: "منظور،عفو کردن خالی از مؤاخذه و سرزنش است" (1).

نظیر این حدیث از امام زین العابدین ع نیز نقل شده است (2).

*** آیه بعد-به طوری که جمعی از مفسران گفته اند-در واقع به منزله دلیلی بر لزوم گذشت و عفو و صفح جمیل است،می گوید:"پروردگار،آفریننده و آگاه است"( إِنَّ رَبَّکَ هُوَ الْخَلاّٰقُ الْعَلِیمُ ).

او می داند که همه مردم یکسان نیستند،او از اسرار درون و طبایع و میزان رشد فکری و احساسات مختلف آنها با خبر است،نباید از همه آنها انتظار داشته باشی که یکسان باشند بلکه باید با روحیه عفو و گذشت با آنها برخورد کنی تا تدریجا تربیت شوند،به راه حق آیند.

البته این سخن به آن معنی نیست که مردم در راه و روش خود و اعمالی که انجام می دهند مجبورند بلکه صرفا اشاره به یک دستور تربیتی است که مربوط به تفاوت تفکر و استعدادها می باشد.

ذکر این نکته نیز لازم است که بعضی تصور کرده اند،این دستور مخصوص دوران زندگی پیامبر ص در مکه بوده است،و پس از آنکه به مدینه هجرت نمود و مسلمانان قدرت یافتند این دستور نسخ شد و دستور جهاد جای آن را گرفت.

ولی با توجه به اینکه این دستور در سوره های مدنی نیز آمده(مانند سوره

ص :128

بقره و سوره نور و سوره تغابن و سوره مائده که در بعضی به پیامبر ص دستور صفح و عفو داده شده و در بعضی به مؤمنان،روشن می شود که این یک دستور عمومی و ابدی است،و اتفاقا هیچ منافاتی با دستور جهاد ندارد،زیرا هر یک از این دو جای مخصوص به خود دارند،در جایی باید با عفو و گذشت پیشرفت کرد،و به هنگامی که عفو و گذشت سبب جرات و جسارت و سوء استفاده طرف گردد چاره ای جز شدت عمل نیست.

*** سپس به پیامبر خود دلداری می دهد که از خشونت دشمنان و انبوه جمعیت آنها و امکانات فراوان مادی که در اختیار دارند،هرگز نگران نشود،چرا که خداوند مواهبی در اختیار او گذارده که هیچ چیز با آن برابری نمی کند می گوید:"ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم دادیم"!( وَ لَقَدْ آتَیْنٰاکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثٰانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ ).

می دانیم"سبع"در لغت به معنی"هفت"و"مثانی"به معنی"دو تاها" است،و بیشتر مفسران و روایات، سَبْعاً مِنَ الْمَثٰانِی را کنایه از سوره"حمد" گرفته اند،زیرا سوره حمد بنا بر معروف،هفت آیه است و از این نظر که به خاطر اهمیت این سوره و عظمت محتوایش دو بار بر پیامبر ص نازل گردیده و یا اینکه از دو بخش تشکیل شده(نیمی از آن حمد و ثنای خدا است و نیمی از آن تقاضاهای بندگان است)و یا اینکه دو بار در هر نماز خوانده می شود،به این جهات،کلمه مثانی یعنی دو تاها بر آن اطلاق شده است (1)(2).

بعضی از مفسران نیز این احتمال را داده اند که"سبع اشاره به هفت سوره

ص :129

بزرگ آغاز قرآن است،و مثانی کنایه از خود قرآن،،چرا که قرآن دو بار بر پیامبر ص نازل شد یک بار به طور جمعی،و یک بار تدریجی و به حسب نیازها و در زمانهای مختلف،بنا بر این سَبْعاً مِنَ الْمَثٰانِی یعنی هفت سوره مهم،از مجموعه قرآن.

ضمنا آیه 23"سوره زمر"را نیز شاهد بر این معنی گرفته اند اَللّٰهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتٰاباً مُتَشٰابِهاً مَثٰانِیَ :"خداوند همان کسی است که بهترین حدیث را نازل فرمود،کتابی که محتوایش هماهنگ و شبیه یکدیگر،کتابی که دو بار بر پیامبر ص نازل گردید".

ولی تفسیر اول صحیحتر به نظر می رسد بخصوص اینکه در روایاتی که از ائمه اهل بیت ع نقل شده کرارا به همین معنی یعنی سوره حمد تفسیر شده است.

"راغب"در"مفردات"اطلاق کلمه مثانی را بر قرآن از این نظر می داند که به طور مکرر آیات آن خوانده می شود و همین تجدید و تکرار،آن را از دستبرد حوادث،محفوظ می دارد(به علاوه حقیقت قرآن در هر زمان،تکرار و تجلی تازه ای دارد که همه اینها ایجاب می کند به آن مثانی گفته شود)و به هر حال ذکر کلمه"قرآن عظیم"بعد از ذکر سوره حمد با اینکه همه جزء قرآن است،دلیل بر اهمیت و عظمت این سوره می باشد،چرا که بسیار می شود جزئی از کل را به خاطر اهمیتش به طور مستقل،در برابر کل ذکر می کنند،و این تعبیر در ادبیات عربی و فارسی و مانند آن فراوان است.

خلاصه اینکه خداوند به پیامبرش این واقعیت را بازگو می کند که تو دارای چنین سرمایه عظیمی هستی،سرمایه ای همچون قرآن به عظمت تمام عالم هستی،سرمایه ای که تمامش نور است و برکت،درس است و برنامه،راهنماست و راهگشا،مخصوصا سوره حمد که چنان محتوایش عالی است که در یک لحظه

ص :130

کوتاه انسان را به خدا پیوند داده و روح او را در آستانش به تعظیم و تسلیم و راز و نیاز وا می دارد.

*** و به دنبال بیان این موهبت بزرگ چهار دستور مهم به پیامبر ص می دهد،نخست می گوید،"هرگز چشم خود را به نعمتهای مادی که به گروه هایی از کفار داده ایم میفکن"( لاٰ تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلیٰ مٰا مَتَّعْنٰا بِهِ أَزْوٰاجاً مِنْهُمْ ) (1).

این نعمتهای مادی نه پایدارند،نه خالی از درد سر،حتی در بهترین حالاتش نگاهداری آن سخت مشکل است،بنا بر این چیزی نیست که چشم تو را به سوی خود جلب کند و در برابر آن موهبت بزرگ معنوی(قرآن)که خدا به تو داده است،قابل اهمیت باشد،سپس اضافه می کند"هرگز به خاطر این مال و ثروت و نعمتهای مادی که در دست آنهاست،غمگین مباش"( وَ لاٰ تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ ).

در حقیقت دستور اول راجع به چشم ندوختن به نعمتهای مادی است، و دستور دوم درباره غم نخوردن در برابر محرومیت از آنست.

این احتمال نیز در تفسیر جمله و لا تحزن علیهم داده شده است که اگر آنها به تو ایمان نمی آورند غمگین مباش،زیرا ارزشی ندارند و لیاقتی،ولی تفسیر اول با جمله های قبل مناسبتر به نظر می رسد.

به هر حال نظیر همین مضمون در سوره طه آیه 131 به طور واضحتر آمده است: وَ لاٰ تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلیٰ مٰا مَتَّعْنٰا بِهِ أَزْوٰاجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقیٰ :"چشم خود را به نعمتهایی که به گروه هایی از آنها داده ایم نیفکن،اینها گلهای زندگی دنیا است(گلهایی ناپایدار که

ص :131

زود پژمرده و پرپر می شوند)اینها به خاطر آن است که می خواهیم آنها را با آن بیازمائیم،آنچه خدا به تو روزی داده است برای تو بهتر و پایدارتر است".

دستور سومی که به پیامبر می دهد در زمینه تواضع و فروتنی و نرمش در برابر مؤمنان است می فرماید:"بالهای خود را برای مؤمنان بگستر و پائین بیاور" ( وَ اخْفِضْ جَنٰاحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ ).

این تعبیر کنایه زیبایی از تواضع و محبت و ملاطفت است همانگونه که پرندگان به هنگامی که می خواهند نسبت به جوجه های خود اظهار محبت کنند آنها را زیر بال و پر خود می گیرند،و هیجان انگیزترین صحنه عاطفی را مجسم می سازند،آنها را در مقابل حوادث و دشمنان حفظ می کنند و از پراکندگی نگه می دارند! در حقیقت این تعبیر کنایی فشرده کوتاه مطالب فراوانی را در خود نهفته دارد!.

ضمنا ممکن است ذکر این جمله بعد از دستورات فوق اشاره به این باشد مبادا در مقابل کفار متنعم به خاطر دارا بودن نعمتهای مادی،تواضع و فروتنی کنی بلکه تواضع و فروتنی و محبت و عواطفت را متوجه مؤمنان ساز،هر چند دستشان از مال دنیا تهی باشد.

*** سرانجام دستور چهارم را به پیامبر ص می دهد و می گوید در برابر این افراد بی ایمان و ثروتمند محکم بایست"و صریحا بگو من انذار کننده آشکارم" ( وَ قُلْ إِنِّی أَنَا النَّذِیرُ الْمُبِینُ ).

*** بگو:من به شما اعلام خطر می کنم که خدا فرموده عذابی بر شما فرو می فرستم"آن گونه که بر تقسیم کنندگان فرستادم"( کَمٰا أَنْزَلْنٰا عَلَی الْمُقْتَسِمِینَ ) ***

ص :132

"همان تقسیم کنندگانی که آیات الهی را تجزیه کردند"( اَلَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ ) (1).

آنچه به سودشان بود گرفتند و آنچه به زیانشان بود کنار گذاشتند،در حقیقت بجای اینکه کتاب الهی و دستوراتش رهبر و راهنمای آنها باشد به صورت آلت دست در آوردند و آن را وسیله ای برای رسیدن به مقاصد شومشان ساختند، اگر یک کلمه به نفعشان بود به آن چسبیدند و اگر هزاران کلمه به زیانشان بود کنار گذاشتند! ***

توجه به مبدء بزرگی که همه جهانیان را در مسیر تکاملی پرورش می دهد، رحمت خاص و عامش همه را فرا گرفته،توجه به دادگاه بزرگی که ایمان به آن دقیقترین کنترل را روی اعمال انسان می گذارد.

عدم اتکاء به غیر اللّٰه،و عدم خضوع و تسلیم در برابر غیر او،و بالآخره گام نهادن در صراط مستقیم که نه انحراف در آن است،نه به شرق می گراید و نه به غرب،نه به افراط و نه به تفریط،نه گمراهی در آن است و نه خشم و غضب پروردگار.

اینها مجموعه ای را تشکیل می دهند که پیاده شدنش در روح انسان برای ساختن یک شخصیت والا و تکامل یافته کافی است.

اما افسوس که این سرمایه بزرگ به دست کسانی افتاده که نه به عمق آن راه یافته اند،و نه به ارزش والای آن،حتی گاهی ناآگاهانی در میان آنها پیدا می شوند که آیاتش را رها کرده و دست نیاز به قوانین و برنامه های ساخت انسانهایی که خود اسیر چنگال شهواتند و حد اقل پر از نارسایی های فکری هستند دراز می کنند،و یا تعلیماتش را به"ثمن بخس"و بهای ناچیزی می فروشند،یا مختصر پیشرفت تمدن مادی دیگران چنان توجه آنها را به خود جلب می کند که از آنچه خود دارند غافل می شوند.

مفهوم این سخن آن نیست که ما پیشرفت مادی را نادیده بگیریم بلکه هدف این است که همه چیز خود را در آن منحصر و محصور نسازیم،و اتفاقا قرآن نه تنها سرچشمه پر بار و غنی از نظر معنویات است بلکه برنامه مؤثری برای پیشرفت و رفاه مادی نیز محسوب می شود که در آیات مناسب در گذشته شرح داده ایم و در آینده نیز به خواست خدا خواهیم داد.

***

ص :134

***

به خدمت منافع خویش گیرند،تنها آن قسمتی را می پذیرند که به سود آنهاست و بقیه را پشت سر می افکنند،آنها آیات قرآن و حتی گاهی یک آیه را تجزیه می کنند، بخشی را که در مسیر تمایل خود می بینند قبول کرده،و بخش دیگر را کنار می گذارند.

این افتخار نیست که همچون بعضی از اقوام گذشته نغمه" نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَکْفُرُ بِبَعْضٍ "ساز کنیم چرا که همه دنیا پرستان همین کار را می کنند،آنچه معیار شناخت پیروان حق از طرفداران باطل است،همان تسلیم در مقابل آن بخش از فرمانها است که با تمایلات و هوسها و منافع ظاهری ما هماهنگ نیست،اینجاست که سره از ناسره،و مؤمن از منافق،شناخته می شوند.

علاوه بر آنچه در بالا گفتیم تفسیرهای دیگری نیز برای"مقتسمین"ذکر کرده اند،حتی قرطبی در تفسیرش هفت تفسیر برای این کلمه ذکر کرده که بسیاری از آنها نامناسب به نظر می رسد ولی بعضی را که بی مناسبت نیست ذیلا می آوریم.

از جمله اینکه جمعی از سران مشرکان در ایام حج بر سر جاده ها و کوچه های مکه می ایستادند و هر کدام از آنها به واردین سخنی درباره پیامبر و قرآن می گفتند که آنها را بد بین سازند،بعضی می گفتند او مجنون است و آنچه می گوید ناموزون،بعضی می گفتند او ساحر است و قرآنش نیز بخشی از سحر او است،بعضی او را شاعر می خواندند و آهنگ روح بخش این آیات آسمانی را به دروغ،شعر می شمردند،بعضی پیامبر را کاهن معرفی می کردند،و اخبار غیبی قرآن را،یک نوع کهانت،و از این رو آنها را"مقتسمین"نامیدند چرا که جاده و گذرگاههای مکه را میان خود با برنامه حساب شده ای تقسیم کرده بودند.

و مانعی ندارد که هم این تفسیر و هم تفسیری که گفتیم هر دو،در مفهوم آیه جمع باشد.

ص :137

98-(برای دفع ناراحتی آنان)پروردگارت را تسبیح و حمد گو،و از سجده کنندگان باش.

99-و پروردگارت را عبادت کن تا یقین(مرگ)فرا رسد.

و اما این سؤال که چگونه در آیه فوق خداوند تاکید بر مساله سؤال می کند در حالی که در سوره الرحمن آیه 39 می خوانیم فَیَوْمَئِذٍ لاٰ یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لاٰ جَانٌّ :"در آن روز از هیچکس نه انسان و نه جن سؤالی نمی شود" پاسخش را سابقا گفته ایم که خلاصه آن این است:در قیامت مراحلی است،در بعضی از مراحل،از مردم سؤال می شود،و در بعضی از مراحل سؤال و جوابی در کار نیست،و مسائل خود بخود روشن است،و یا اینکه سؤال زبانی وجود ندارد، چرا که طبق آیه 65 سوره یس بر دهانها مهر گذارده می شود،و تنها سؤال از اعضای پیکر و حتی پوست بدن می شود (1).

*** سپس فرمان قاطعی به پیامبر ص می دهد و می گوید:در برابر هیاهوی مشرکان و مجرمان نه تنها ضعف و ترس و سستی به خود راه مده و ساکت مباش، بلکه"آشکار آنچه را ماموریت داری بیان کن"و حقایق دین را با صراحت برملا ساز( فَاصْدَعْ بِمٰا تُؤْمَرُ ).

"و از مشرکان،روی گردان و نسبت به آنها بی اعتنایی کن"( وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ ).

"فاصدع"از ماده"صدع"در لغت به معنی شکافتن به طور مطلق،و یا شکافتن اجسام محکم است،و از آنجا که با شکافتن چیزی درونش آشکار می شود، این کلمه به معنی اظهار و افشا و آشکار کردن آمده است،و به درد سر شدید هم "صداع"می گویند،به خاطر اینکه گویی می خواهد سر را از هم بشکافد!.

به هر حال اعراض از مشرکان در اینجا یا به معنی بی اعتنایی است،و با ترک مبارزه و پیکار با آنها،زیرا در آن زمان هنوز قدرت مسلمانان به مرحله ای نرسیده بود که در مقابل خشونت دشمن دست به مبارزه مسلحانه بزنند.

***

ص :140

سپس خداوند برای تقویت قلب پیامبر ص به او اطمینان می دهد که در برابر استهزاء کنندگان از وی حمایت می کند،می فرماید."ما شر استهزاء کنندگان را از تو دفع کردیم"( إِنّٰا کَفَیْنٰاکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ ).

ذکر این جمله بصورت"فعل ماضی"با اینکه مربوط به آینده است ظاهرا اشاره بر حتمی بودن این حمایت است،یعنی بطور مسلم ما شر آنها را از تو دفع خواهیم کرد،و این مساله ای است حتمی و تمام شده.

البته بعضی از مفسران،حدیثی نقل کرده اند،که شش گروه(یا کمتر) هر کدام به نوعی پیامبر ص را به باد استهزاء می گرفتند و هر گاه او به دعوت برمی خاست،با سخنان خود تلاش می کردند که مردم از اطراف وی متفرق شوند،ولی خداوند هر یک از آنها را به بلائی مبتلا ساخت و آن چنان در خود فرو رفتند که پیامبر را فراموش کردند(شرح ابتلای آنها در بعضی از تفاسیر آمده است).

*** سپس"مستهزءین"را چنین توصیف می کند:"آنها کسانی هستند که با خدا معبود دیگری قرار می دهند،ولی به زودی از نتیجه شوم کار خود آگاه خواهند شد"( اَلَّذِینَ یَجْعَلُونَ مَعَ اللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ ).

ممکن است این تعبیر اشاره به آن باشد که اینها کسانی هستند که افکار و اعمالشان خود مسخره است،چرا که آن قدر نادانند که در برابر خداوندی که آفریننده جهان هستی است معبودی از سنگ و چوب تراشیده اند،با این حال می خواهند تو را استهزاء کنند! *** بار دیگر به عنوان دلداری و تقویت هر چه بیشتر روحیه پیامبر ص اضافه می کند:"ما می دانیم که سخنان آنها سینه تو را تنگ و ناراحت می سازد"

ص :141

( وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِمٰا یَقُولُونَ ).

روح لطیف تو و قلب حساست،نمی تواند اینهمه بدگویی و سخنان کفر و شرک آمیز را تحمل کند و به همین دلیل ناراحت می شوی.

*** ولی ناراحت مباش برای زدودن آثار سخنان زشت و ناهنجارشان"به تسبیح پروردگارت بپرداز و در برابر ذات پاکش سجده کن"( فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ السّٰاجِدِینَ )! چرا که این تسبیح خداوند اولا اثرات بد گفتار آنها را از دلهای مشتاقان اللّٰه می زداید،و از آن گذشته به تو نیرو و توان می بخشد،نور و صفا می دهد، روشنایی و جلا می آفریند،پیوندت را با خدا محکم می کند،اراده ات را نیرومند می سازد،و به تو قدرت تحمل بیشتر و جهاد پی گیرتر و قدم را سختر می بخشد.

لذا در روایات از ابن عباس می خوانیم:هنگامی که پیامبر(ص)غمگین می شد به نماز برمی خاست و"آثار این حزن و اندوه را در نماز از دل می شست" *** و سرانجام آخرین دستور را در این زمینه به او می دهد که دست از عبادت پروردگارت در تمام عمر بر مدار"و همواره او را بندگی کن تا یقین فرا رسد" ( وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتّٰی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ ).

معروف و مشهور در میان مفسران این است که منظور از"یقین"در اینجا همان مرگ است و به این جهت مرگ،یقین نامیده شده که یک امر مسلم است، و انسان در هر چیز شک کند در مرگ نمی تواند تردید به خود راه دهد.

و یا اینکه به هنگام مرگ پرده ها کنار می رود و حقایق در برابر چشم انسان آشکار می شود،و حالت یقین برای او پیدا می گردد.

در سوره مدثر آیه 46 و 47 از قول دوزخیان می خوانیم: وَ کُنّٰا نُکَذِّبُ

ص :142

بِیَوْمِ الدِّینِ حَتّٰی أَتٰانَا الْیَقِینُ "ما همواره روز رستاخیز را تکذیب می کردیم تا اینکه یقین(مرگ ما)فرا رسید".

از اینجا روشن می شود که آنچه از بعضی از صوفیه نقل شده که آیه فوق را دستاویزی برای ترک عبادت قرار داده اند و گفته اند"آیه می گوید:عبادت کن تا زمانی که یقین فرا رسد،بنا بر این بعد از حصول یقین نیازی به عبادت نیست"! گفتار بی اساس و بی پایه ای است،چرا که اولا:به شهادت بعضی از آیات قرآن که در بالا اشاره کردیم یقین به معنی مرگ است،که هم برای مؤمنان و هم برای دوزخیان،برای همه خواهد بود.

ثانیا:مخاطب به این سخن،پیامبر ص است،و مقام یقین پیامبر بر همه محرز است آیا کسی می تواند ادعا کند که دارای مقام یقین از نظر ایمان نبوده است.

و ثالثا:تواریخ متواتر نشان می دهد که پیامبر ص تا آخر ساعات عمرش عبادت را ترک نگفت و علی ع در محراب عبادت کشته شد،و همچنین سایر امامان.

***

بدیهی است دعوت به توحید خالص و در هم ریختن نظام شرک و بت پرستی در آن زمان و در آن محیط کار عجیب و وحشتناکی بود و به همین جهت از همان آغاز این مساله نمایان بود که گروهی به استهزاء برمی خیزند به همین جهت خداوند به پیامبرش قوت قلب می دهد که از انبوه دشمنان و استهزاء کنندگان نهراسد و دعوت خود را آشکارا و علنی سازد،و به یک مبارزه پی گیر منطقی در این راه دست بزند (1).

***

چرخ تکامل او(هر گاه در مسیر باشد)متوقف نخواهد شد.

از طرفی می دانیم عبادت مکتب عالی تربیت است،اندیشه انسان را بیدار و فکر او را متوجه بی نهایت می سازد،گرد و غبار گناه و غفلت را از دل و جان می شوید،صفات عالی انسانی را در وجود او پرورش میدهد،روح ایمان را تقویت و آگاهی و مسئولیت به انسان می بخشد.

و به همین دلیل ممکن نیست انسان لحظه ای در زندگی از این مکتب بزرگ تربیتی بی نیاز گردد،و آنها که فکر می کنند،انسان ممکن است به جایی برسد که نیازی به عبادت نداشته باشد یا تکامل انسان را محدود پنداشته اند، و یا مفهوم عبادت را درک نکرده اند.

علامه طباطبائی در تفسیر"المیزان"در این زمینه بیانی دارد که فشرده و خلاصه آن را ذیلا می آوریم:"همه موجودات این جهان به سوی تکامل می روند،و نوع انسان تکاملش در دل اجتماع صورت می گیرد،به همین دلیل ذاتا اجتماعی آفریده شده است.

از طرفی اجتماع در صورتی می تواند پرورش و تکامل انسان را تضمین کند که دارای احکام و قوانین منظمی باشد،و افراد مجتمع در پرتو احترام به آن قوانین،امور خود را سامان دهند و از تصادمها پیشگیری کنند و حدود مسئولیتها را مشخص نمایند.

و به تعبیر دیگر اگر جامعه انسانی صالح گردد،افراد می توانند به هدف نهایی خویش در آن برسند و اگر فاسد شود افراد از این تکامل باز میمانند.

این احکام و قوانین،اعم از قوانین اجتماعی و یا عبادی،در صورتی مؤثر خواهد بود که از طریق نبوت و وحی آسمانی گرفته شود.

این را نیز می دانیم که احکام عبادی بخشی از این تکامل فردی و اجتماعی را تشکیل می دهد:

ص :145

و از اینجا روشن می شود،تا جامعه انسانی بر پا است و زندگی او در این جهان ادامه دارد تکالیف الهی هم ادامه خواهد داشت،و بر چیده شدن بساط تکلیف از انسان مفهومش فراموش کردن احکام و قوانین و نتیجه اش فساد مجتمع انسانی است!.

این نکته نیز قابل توجه است که اعمال نیک و عبادات سرچشمه حصول ملکات فاضله نفسانی است،و هنگامی که این اعمال به حد کافی انجام گرفت و آن ملکات فاضله در نفس انسان قوت یافت،آن ملکات نیز به نوبه خود سرچشمه اعمال نیک بیشتر و اطاعت و بندگی خدا خواهد شد.

و از اینجا روشن می شود آنها که گمان کرده اند هدف از تکلیف،تکمیل انسان است بنا بر این هنگامی که انسان به کمال خود رسید،بقاء تکلیف معنی ندارد مغالطه ای بیش نیست چرا که اگر انسان دست از انجام تکالیف بردارد فورا جامعه رو به فساد خواهد گذاشت،و در چنان جامعه ای چگونه یک فرد کامل می تواند زندگی کند و اگر با داشتن ملکات فاضله دست از عبادت و بندگی خدا بردارد مفهومش تخلف این ملکات از آثار قطعی آنها است(دقت کنید) (1).

***پایان سوره حجر

ص :146

محتوای سوره

گرچه بعضی از مفسران تمام آیات این سوره را مکی می دانند،ولی بیشتر مفسران عقیده دارند که قسمتی از آیات آن در مکه و قسمتی در مدینه نازل شده است،و با توجه به آنچه از محتوای سوره های مکی و مدنی می دانیم،این سخن صحیحتر به نظر می رسد بخصوص که در بعضی از آیات آن مانند آیه 41 ( وَ الَّذِینَ هٰاجَرُوا فِی اللّٰهِ... و آیه 110( ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هٰاجَرُوا مِنْ بَعْدِ مٰا فُتِنُوا ثُمَّ جٰاهَدُوا وَ صَبَرُوا... )صریحا بحث از"هجرت"و یا"هجرت" و"جهاد"هر دو به میان آمده،و می دانیم این دو موضوع تناسب با حوادث بعد از هجرت پیامبر ص دارد.

و اگر هجرت را که در آیه 41 به آن اشاره شده مربوط به هجرت نخستین یعنی هجرت گروهی از مسلمانان به سرپرستی جعفر بن ابی طالب از مکه به حبشه بدانیم،هجرت و جهاد که در آیه 101 با هم ذکر شده است بسیار بعید است که اشاره به این هجرت بوده باشد و جز بر هجرت پیامبر ص به مدینه قابل تطبیق نیست.

به علاوه معروف در تفسیر آیه 126 وَ إِنْ عٰاقَبْتُمْ فَعٰاقِبُوا بِمِثْلِ مٰا عُوقِبْتُمْ بِهِ... این است که در جریان جنگ احد نازل گردیده است و جنگ احد بعد از هجرت است.

روی این جهات،بعضی از مفسران گفته اند که چهل آیه نخستین این سوره در مکه نازل شده است و بقیه آن در مدینه،در حالی که بعضی دیگر همه آیات آن را مکی می دانند،جز سه آیه آن را که می گویند در رابطه با غزوه احد نازل

ص :148

گردیده است:

قدر مسلم این است که این سوره را باید ترکیبی از آیات"مکی و مدنی" دانست،هر چند دقیقا نمی توان-جز در موارد معینی-مکی و مدنی بودن یک یک آیات آن را مشخص ساخت.

و به هر حال در آیات این سوره هم بحثهای خاص سوره های مکی دیده می شود(مانند بحث قاطع از توحید و معاد و مبارزه شدید با شرک و بت پرستی) و هم بحثهای مخصوص سوره های(مدنی مانند بحث از احکام اجتماعی و مسائل مربوط به جهاد و هجرت).

و بطور کلی می توان گفت که محتوای این سوره را امور زیر تشکیل می دهد که به شکل جالب و متناسبی با هم آمیخته شده است:

1-بیش از همه بحث از نعمتهای خداوند در این سوره به میان آمده و آن چنان ریزه کاریهای آن تشریح گردیده که حس شکرگزاری هر انسان آزاده ای را بیدار می کند،و از این راه او را به آفریننده اینهمه نعمت و موهبت نزدیک می سازد.

این نعمتها شامل نعمتهای مربوط به باران،نور آفتاب،انواع گیاهان و میوه ها و مواد غذایی دیگر،و حیواناتی که خدمتگزار انسانها هستند و منافع و برکاتی که از این حیوانات عائد انسان می شود و انواع وسائل زندگی و حتی نعمت فرزند و همسر،و خلاصه شامل"انواع طیبات"می گردد.

و درست به همین علت است که بعضی آن را سوره"نعم"(جمع نعمت) نامیده اند.

ولی مشهور و معروف در نامگذاری این سوره همان سوره نحل است،چرا که ضمن بر شمردن نعمتهای گوناگون الهی اشاره ای کوتاه و پر معنی و عجیب به زنبور عسل کرده،مخصوصا روی ماده غذایی مهمی که از آن عائد انسانها

ص :149

می شود،و نشانه های توحیدی که در زندگی این حشره وجود دارد تکیه نموده است.

2-بخش دیگری از آن از دلائل توحید و عظمت خلقت خدا،و معاد، و تهدید مشرکان و مجرمان بحث می کند.

3-قسمت دیگری از آن از احکام مختلف اسلامی همانند دستور به عدل و احسان و هجرت و جهاد و نهی از فحشاء و منکر و ظلم و ستم و پیمان شکنی و همچنین دعوت به شکرگزاری از نعمتهای او سخن می گوید،و در همین رابطه از ابراهیم قهرمان توحید به عنوان یک بنده شکرگزار در چند آیه نام می برد.

4-بخش دیگری از بدعتهای مشرکان سخن می گوید و در همین رابطه، مثلهای حسی جالبی ذکر می کند.

5-و بالآخره در قسمت دیگری انسانها را از وسوسه های شیطان بر حذر می دارد.

***

فضیلت سوره

در بعضی از روایات از پیامبر ص در فضیلت این سوره چنین نقل شده که فرمود: من قراها لم یحاسبه اللّٰه تعالی بالنعم التی انعمها علیه فی دار الدنیا: "کسی که این سوره را بخواند خداوند او را در برابر نعمتهایی که در این جهان به او بخشیده محاسبه نخواهد کرد" 1. روشن است تلاوت این آیات که قسمت مهمی از نعمتهای الهی را بر شمرده، آنهم تلاوتی توام با تفکر و سپس تصمیم گیری و عمل،و گام نهادن در طریق شکرگزاری،سبب می شود که هر نعمتی را درست در هدفی که برای آن آفریده شده است مصرف کنند،و با چنین حالی دیگر چه محاسبه ای از او خواهند کشید مگر نعمت را بجا مصرف ننموده است؟!.

ص :150

و شاید گاهی اضافه می کردند که اگر فرضا عذابی در کار باشد ما دست به دامن بتها می شویم تا در پیشگاه خدا شفاعت کنند تا این عذاب را از ما بردارد، مگر نه این است که آنها شفیعان درگاه اویند؟! نخستین آیه این سوره،خط بطلان بر این اوهام کشیده و می گوید:"عجله نکنید فرمان خدا برای مجازات مشرکان و مجرمان،قطعا فرا رسیده است" ( أَتیٰ أَمْرُ اللّٰهِ فَلاٰ تَسْتَعْجِلُوهُ ).

و اگر فکر می کنید بتان شفیعان درگاه اویند سخت در اشتباهید"خداوند منزه و برتر از آنست که آنها برای او شریک می سازند"( سُبْحٰانَهُ وَ تَعٰالیٰ عَمّٰا یُشْرِکُونَ ).

بنا بر این" أَمْرُ اللّٰهِ "در آیه فوق اشاره به فرمان خداوند در مورد عذاب مشرکان است،و کلمه"اتی"هر چند فعل ماضی است و به معنی تحقق این فرمان در گذشته است،اما مفهوم آن مضارعی است که قطعا تحقق می یابد،و این در قرآن فراوان است که مضارع قطعی الوقوع با صیغه ماضی ذکر می شود.

بعضی از مفسران نیز احتمال داده اند که امر اللّٰه اشاره به خود عذاب است نه فرمان عذاب،و بعضی نیز آن را به معنی"روز قیامت"گرفته اند،ولی تفسیری که ذکر کردیم از همه اینها نزدیکتر به نظر می رسد.

*** و از آنجا که هیچ مجازات و کیفری بدون بیان کافی و اتمام حجت عادلانه نیست،در آیه بعد اضافه می کند"خداوند فرشتگان را با روح الهی به فرمانش بر هر کس از بندگانش که بخواهد نازل می کند"( یُنَزِّلُ الْمَلاٰئِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلیٰ مَنْ یَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ ) (1).

ص :152

"و به آنها دستور می دهد که مردم را انذار کنید و از شرک و بت پرستی بترسانید،و بگوئید معبودی جز من نیست"( أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ أَنَا ).

"بنا بر این تنها از مخالفت من بپرهیزید"و در برابر من احساس مسئولیت کنید( فَاتَّقُونِ ).

در اینکه منظور از"روح"در این آیه چیست؟مفسران گفتگوی بسیار کرده اند،ولی ظاهر این است که منظور از آن،وحی و قرآن و نبوت است که مایه حیات و زندگی انسانها است.

گرچه بعضی از مفسران،وحی را از قرآن،و هر دو را از نبوت در اینجا جدا کرده اند و به صورت سه تفسیر بیان داشته اند،ولی ظاهر این است که همه به یک حقیقت باز می گردد.

و به هر حال"روح"در اینجا جنبه معنوی دارد،و اشاره به هر چیزی است که مایه حیات دلها است و سبب تربیت نفوس و هدایت عقلها می گردد،همانگونه که در آیه 24 سوره انفال می خوانیم: یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلّٰهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذٰا دَعٰاکُمْ لِمٰا یُحْیِیکُمْ :"ای کسانی که ایمان آورده اید اجابت کنید دعوت خدا و پیامبرش را هنگامی که شما را به چیزی فرا می خواند که مایه حیات و زندگی شما است".

و در سوره غافر آیه 15 می خوانیم یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلیٰ مَنْ یَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ :"او روح را به فرمانش بر هر کس از بندگانش که بخواهد القا می کند" و در سوره شوری آیه 52 چنین آمده: وَ کَذٰلِکَ أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنٰا مٰا کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتٰابُ وَ لاَ الْإِیمٰانُ :"این گونه،روحی را به فرمان خود بر تو وحی فرستادیم،تو پیش از آن،از کتاب و ایمان آگاه نبودی"! روشن است که"روح"در این آیات به معنی"قرآن"و"محتوای وحی"

ص :153

و"فرمان نبوت"است.

گرچه روح در سایر آیات قرآن به معانی دیگری نیز آمده است ولی با توجه به قرائنی که ذکر شد مفهوم روح در آیه مورد بحث،قرآن و محتوای وحی می باشد.

ذکر این نکته نیز لازم است جمله" عَلیٰ مَنْ یَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ "(بر هر کس از بندگانش بخواهد)هرگز به این معنی نیست که موهبت وحی و نبوت بی حساب و کتاب است،زیرا"مشیت"الهی هرگز از"حکمت"او جدا نمی باشد، و به مقتضای حکیم بودنش این موهبت را در محل شایسته و لایق قرار می دهد: اَللّٰهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسٰالَتَهُ :"خداوند می داند رسالت خود را در کجا قرار دهد"(انعام-124).

این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که اگر نخستین فرمان الهی به پیامبران،به مقتضای جمله" أَنْ أَنْذِرُوا "انذار و بیم دادن است،به خاطر این است که برای بیدار کردن یک قوم گمراه و آلوده به شرک و فساد هیچ چیز مؤثرتر از انذار نیست،انذاری بیدار کننده،آگاه کننده و حرکت آفرین!.

درست است که انسان هم طالب سود است،و هم دافع زیان،ولی تجربه نشان داده که تشویق در افراد آماده تر اثر می گذارد،در حالی که اثر تهدید در آنها که آلوده ترند بیشتر است،و برای آغاز نبوت باید انذارهای کوبنده در راس برنامه باشد.

ص :154

8-(و همچنین)اسبها و استرها و الاغها را آفرید تا بر آنها سوار شوید و هم مایه زینت شما باشد و چیزها(وسائل نقلیه دیگری)می آفریند که شما نمی دانید!

بعد از اشاره به مساله آفرینش آسمان و زمین و اسرار بی پایان آنها،سخن از خود انسان می گوید،انسانی که به خودش از هر کس نزدیکتر است،میفرماید:

"انسان را از نطفه بی ارزشی آفرید،اما سرانجام به جایی رسید که موجودی متفکر و فصیح و بلیغ و مدافع از خویشتن و سخن گوی آشکار شد"( خَلَقَ الْإِنْسٰانَ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذٰا هُوَ خَصِیمٌ مُبِینٌ ).

"نطفه"در اصل به معنی آب کم یا آب صاف است،سپس به قطرات آبی که از طریق"لقاح"سرچشمه پیدایش انسان می شود،اطلاق شده است،در حقیقت با این تعبیر می خواهد عظمت قدرت خدا را مجسم کند که از قطره آب بی ارزشی چه آفرینش عجیبی کرده است که میان قوس نزول و صعودی او اینهمه فاصله است.

این در صورتی است که"خصیم"را به معنی"مدافع و بیانگر درون خویش"بدانیم،همانگونه که در آیه 105 سوره نساء می خوانیم وَ لاٰ تَکُنْ لِلْخٰائِنِینَ خَصِیماً :"ای پیامبر مدافع خائنان مباش".

ولی در مقابل این تفسیر که مورد قبول گروهی از مفسران است،تفسیر دیگری از سوی جمع دیگری از مفسران اظهار شده است،و آن اینکه"خداوند انسان را با قدرت کامله اش از نطفه بی ارزش آفرید ولی این انسان ناسپاس، به مجادله و مخاصمه آشکار در برابر خدا برخاست"(آیه 77 سوره یس را گواه بر این تفسیر گرفته اند).

ولی معنی اول صحیحتر به نظر می رسد زیرا آیات فوق در مقام بیان عظمت آفرینش خدا است و عظمت آن گاه آشکار می شود که از موجود ظاهرا ناچیزی موجود بسیار پر ارزشی بسازد:

در تفسیر علی بن ابراهیم نیز چنین می خوانیم:خلقه من فطرة من ماء منتن فیکون خصیما متکلما بلیغا:"خداوند انسان را از قطره آب بدبویی

ص :157

آفرید و سرانجام سخنگوی بلیغی شد" (1).

*** پس از آفرینش انسان به نعمت مهم دیگری یعنی خلقت چهار پایان،و فوائد مختلفی که از آنها عاید می شود اشاره کرده می گوید"خداوند چهار پایان را آفرید در حالی که در آنها وسیله پوشش برای شما است و منافع دیگر و از گوشت آنها می خورید"( وَ الْأَنْعٰامَ خَلَقَهٰا لَکُمْ فِیهٰا دِفْءٌ وَ مَنٰافِعُ وَ مِنْهٰا تَأْکُلُونَ ).

در این آیه نخست به مساله خلقت چهار پایان که دلیلی بر علم و قدرت خدا است،پرداخته،سپس به بیان نعمتهای مختلفی که در آنها وجود دارد می پردازد، و از میان این نعمتها به سه قسمت اشاره کرده نخست مساله"دفء"که به معنی هر گونه پوشش است می باشد،(با استفاده از پشم و پوست آنها)مانند لباس و لحاف و کفش و کلاه و خیمه،و دیگر"منافع"که اشاره به شیر و مشتقات آنست،و سوم گوشت که با جمله وَ مِنْهٰا تَأْکُلُونَ بیان شده است:

جالب اینکه در میان اینهمه فوائد،قبل از هر چیز مساله پوشش و مسکن را مطرح می کند،زیرا بسیاری از مردم(بخصوص بادیه نشینان)هم لباسشان از پشم و مو یا پوست تهیه می شود،و هم خیمه هایشان که آنها را از سرما و گرما حفظ می کند،و به هر حال این دلیل بر اهمیت پوشش و مسکن و مقدم بودن آن بر هر چیز دیگر است.

نکته دیگر اینکه آن را قبل از"منافع"ذکر کرده،اشاره به اینکه پوشش در واقع برای دفع ضرر است،و دفع ضرر مقدم بر جلب منفعت می باشد.

ممکن است کسانی که مخالف گوشت خواری هستند،این استفاده را از آیه فوق نیز بکنند که خداوند مساله خوردن گوشت حیوانات را جزء منافع آنها نشمرده،لذا بعد از ذکر"منافع"با جمله" وَ مِنْهٰا تَأْکُلُونَ "(از آن حیوانات

ص :158

می خورید)از آن یاد شده،حد اقل این استفاده را از تعبیر فوق می توان کرد که اهمیت لبنیات بمراتب بیشتر است.

*** جالب اینکه تنها به منافع معمولی و عادی این چهار پایان سودمند اکتفاء نمی کند بلکه روی جنبه استفاده روانی از آنها در آیه بعد تکیه کرده می گوید:

"در این حیوانات برای شما زینت و شکوهی است به هنگامی که آنها را به استراحتگاهشان باز می گردانید،و هنگامی که صبحگاهان به صحرا میفرستید"( وَ لَکُمْ فِیهٰا جَمٰالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ ).

"تریحون"از ماده"اراحه"به معنی باز گرداندن حیوانات به هنگام غروب به آغلها و استراحتگاهشان است،لذا محلی را که در آن استراحت میکنند "مراح"می گویند.

"تسرحون"از ماده"سروح"به معنی بیرون کردن چهار پایان به هنگام صبح به سوی چراگاه است.

منظره جالب حرکت دستجمعی گوسفندان و چهارپایان به سوی بیابان و چراگاه،سپس بازگشتشان به سوی آغل و استراحتگاه که قرآن از آن تعبیر به"جمال"کرده تنها یک مساله ظاهری و تشریفاتی نیست،بلکه بیانگر واقعیتی است در اعماق جامعه،و گویای این حقیقت است که چنین جامعه ای خودکفا است،فقیر و مستمند و وابسته به این و آن نمی باشد،خودش تولید می کند، و آنچه را خود دارد مصرف می نماید!.

این در واقع جمال استغناء و خودکفایی جامعه است،جمال تولید و تامین فرآورده های مورد نیاز یک ملت است،و به تعبیر گویاتر جمال استقلال اقتصادی و ترک هر گونه وابستگی است!.

این واقعیت را روستائیان و روستازادگان بهتر از مردم شهرنشین درک

ص :159

می کنند که مشاهده رفت و آمد این چهار پایان سودمند چگونه به آنها آرامش خیال می دهد،آرامشی که از احساس بی نیازی برمی خیزد،آرامشی که از انجام مؤثر یک وظیفه اجتماعی حاصل می شود.

و جالب اینکه در آیه فوق،نخست به بازگشت آنها از صحرا اشاره می کند چرا که در هنگام بازگشت پستانهایشان پر شیر،شکمهایشان سیر،و در چهره هایشان نشانه های رضایتمندی دیده می شود،به همین دلیل از آن حرص و ولع و عجله ای که صبح به هنگام حرکت به صحرا دارند در آنها خبری نیست،آرام و مطمئن گام بر می دارند و به استراحتگاه نزدیک می شوند و از مشاهده منظره پستانهای پر شیرشان هر کس احساس بی نیازی می کند.

*** در آیه بعد به یکی از منافع مهم این حیوانات اشاره کرده می گوید:

"آنها بارهای سنگین شما را بر دوش خود حمل می کنند و به سوی شهر و دیاری که جز با مشقت زیاد به آن نمی رسیدید می برند"( وَ تَحْمِلُ أَثْقٰالَکُمْ إِلیٰ بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بٰالِغِیهِ إِلاّٰ بِشِقِّ الْأَنْفُسِ ).

این نشانه رحمت و رافت خداوند است که این چهار پایان را با این قدرت و نیرو آفریده است،و آنها را رام و تسلیم شما نیز گردانیده،"چرا که پروردگار شما رءوف و رحیم است( إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ ).

"شق"از ماده"مشقت"است،ولی بعضی از مفسران احتمال داده اند که به معنای شکافتن و نصف کردن باشد،یعنی شما نمی توانید خودتان این بارها را بر دوش کشیده و به مقصد برسانید مگر اینکه نیمی از قوت شما از میان برود و به اصطلاح نیم جان شوید،ولی تفسیر اول نزدیکتر به نظر می رسد.

به این ترتیب این چهار پایان در درجه اول،پوشش و وسائل دفاعی برای انسان در برابر گرما و سرما تولید می کنند،و در درجه بعد از فرآورده های لبنیاتی

ص :160

آنها استفاده می شود،و سپس از گوشتشان،و بعد آثار روانی که در دلها میگذارند، مورد توجه قرار گرفته و سرانجام باربری آنها.

قابل توجه اینکه حتی در عصر و زمان ما که عصر ماشین و وسائل ماشینی است،باز در بسیاری موارد تنها باید از همین چهار پایان استفاده کرد،و راه دیگری ندارد.

*** آن گاه به سراغ گروه دیگری از حیوانات می رود که برای سواری انسان از آنها استفاده می شود می فرماید"خداوند اسبها و استرها و الاغها را آفرید تا شما بر آن سوار شوید،و هم مایه زینت شما باشد"( وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغٰالَ وَ الْحَمِیرَ لِتَرْکَبُوهٰا وَ زِینَةً ).

بدیهی است زینت در اینجا باز یک مساله تشریفاتی نیست و برای کسی که با محتوای تعلیمات قرآن آشنا است این مطلب روشن است،بلکه یک نوع زینت است که اثر آن در زندگی اجتماعی ظاهر می گردد،برای پی بردن به این حقیقت کافی است است منظره و حال کسی که با پای پیاده یک راه طولانی بیابانی را پیموده،و خسته و کوفته و ناتوان به مقصد رسیده،به طوری که تا مدتی هیچ کاری از او ساخته نیست و نشاطی در او دیده نمی شود،با منظره کسی مقایسه کنیم که بر یک مرکب را هوار سوار شده زودتر به مقصد رسیده نیروی خود را از دست نداده،نشاط خود را کاملا حفظ کرده و آماده انجام هدفهای خود و استفاده از وقت و نیروی خویش است،آیا این زینت نیست؟ در پایان آیه به مساله مهمتری اشاره کرده و افکار را به وسائل نقلیه و مرکبهای گوناگونی که در آینده در اختیار بشر قرار می گیرد و بهتر و خوبتر از این حیوانات می تواند استفاده کند متوجه می سازد،و می گوید"خداوند چیزها(وسائل نقلیه دیگری)می آفریند که شما نمی دانید"( وَ یَخْلُقُ مٰا لاٰ

ص :161

تَعْلَمُونَ

).

گر چه بعضی از مفسران پیشین این جمله را اشاره به حیواناتی گرفته اند که در آینده آفریده می شود و رام بشر می گردد.

ولی همانگونه که در تفسیر"مراغی"و تفسیر"فی ظلال"آمده است درک مفهوم این جمله برای ما که در عصر ماشین و وسائل و مرکبهای سریع السیر زندگی می کنیم،ساده و آسان است.

و اگر ملاحظه می کنید که تعبیر به یخلق(می آفریند)کرده است دلیلش واضح است،زیرا کار انسان در این اختراعات در حقیقت چیزی جز جفت و جور کردن و به هم پیوستن نیست،اساس آنها که مواد اصلی را تشکیل می دهد،تنها با آفرینش خداوندی است،از این گذشته آن ابتکاری که بشر در طریق اختراع این وسائل به کار می برد آن هم مولود استعدادی است که خدا به او داده است.

***

ابر قدرتی همچون روسیه برای رفع نیازمندی خود در این زمینه ناچار می شوند با دادن امتیازهای سیاسی دست نیاز خود را به سوی کشورهایی که درست در قطب مخالفند دراز کنند! و به همین جهت در اسلام و تعلیمات حیات آفرین آن اهمیت فوق العاده زیادی به مساله دامداری و کشاورزی داده شده است و با استفاده از هر فرصت مسلمانان را تشویق به این دو نموده:

در آیات فوق دیدیم که با چه لحن تشویق آمیزی از موضوع دامها سخن می گوید و منافع آن را اعم از منافع غذایی و پوششی بر می شمرد و حتی رفت و آمد آنها را به صحرا با تعبیر زیبایی که بسیار شوق انگیز است بیان می کند.

همچنین درباره اهمیت زراعت و میوه های مختلف،و کشاورزی بطور کلی، در آیات آینده سخن به میان خواهد آمد.

در روایات اسلامی در زمینه دامداری تعبیرات جالبی دیده می شود و همچنین در زمینه کشاورزی که به عنوان نمونه احادیث زیر را از منابع مختلف یادآور می شویم:

1-پیامبر به یکی از بستگانش فرمود چرا در خانه ات"برکت" نمی آوری؟عرض کرد منظورتان از برکت چیست؟فرمود:شاة تحلب:"گوسفند شیرده"!سپس اضافه فرمود:

انه من کانت فی داره شاة تحلب او نعجة او بقرة فبرکات کلهن: "هر کس در خانه خود گوسفند شیرده یا گاو ماده داشته باشد سر تا پا برکت است" (1).

2-و نیز از پیامبر ص نقل شده که درباره اهمیت گوسفند فرمود:

نعم

ص :163

المال الشاة "گوسفند سرمایه بسیار خوبی است" (1).

3-در تفسیر نور الثقلین ذیل آیات مورد بحث از امام امیر مؤمنان علی ع می خوانیم:

افضل ما یتخذه الرجل فی منزله لعیاله الشاة فمن کان فی منزله شاة قدست علیه الملائکة مرتین فی کل یوم: "بهترین چیزی که انسان در خانه برای خانواده خود تهیه می کند گوسفند است،هر کس در منزل خود گوسفندی داشته باشد در هر روز فرشتگان خدا دو بار او را تقدیس می کنند" اشتباه نشود ممکن است شرائط تربیت کردن گوسفند در خانه برای بسیاری فراهم نباشد ولی هدف اصلی این است که به تعداد خانواده ها تولید و تربیت گوسفند بطور مستمر انجام گیرد(دقت کنید).

4-در اهمیت زراعت همین بس که امیر مؤمنان علی ع می فرماید:

من وجد ماء و ترابا ثم افتقر فابعده اللّٰه: "هر کس آب و خاکی داشته باشد و با این حال فقیر باشد،خدا او را از رحمت خویش دور کند" (2).

بدیهی است این گفتار بزرگ همانگونه که درباره یک فرد صادق است در باره یک ملت نیز صدق می کند،مردمی که آب و خاک بقدر کافی دارند،باز هم نیازمند به دیگران هستند،مسلما از رحمت خدا دورند! 5-و نیز از پیامبر ص نقل شده است که فرمود

علیکم بالغنم و الحرث فانهما یروحان بخیر و یغدوان بخیر :وظیفه شماست که به تربیت گوسفند و کشاورزی بپردازید که رفت و آمد هر دو خیر و برکت است" (3).

6-از امام صادق ع نقل شده که فرمود:

ما فی الاعمال شیء احب

ص :164

الی اللّٰه من الزراعة: "هیچ عملی نزد خدا از زراعت محبوبتر نیست" (1).

بالآخره در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم

الزارعون کنوز الانام تزرعون طیبا اخرجه اللّٰه عز و جل و هم یوم القیامة احسن الناس مقاما و اقربهم منزلة یدعون المبارکین: "کشاورزان گنج های مردمند،غذای پاکیزه را که خداوند ارزانی داشته زراعت می کنند و آنها در روز قیامت برترین مقام را دارند و به خدا نزدیکترند و آنها را بنام"مبارکها"صدا می زنند" (2).

ص :165

12-او شب و روز و خورشید و ماه را مسخر شما ساخت،و نیز ستارگان به فرمان او مسخر شمایند،در این نشانه هایی است(از عظمت خدا)برای گروهی که عقل خود را بکار می گیرند.

14-(علاوه بر این)مخلوقاتی را که در زمین آفریده نیز مسخر(فرمان شما)ساخت، مخلوقاتی با رنگهای مختلف در این نشانه روشنی است برای گروهی که متذکر می شوند.

با اراده خود و آزادانه تصمیم می گیرد ولی حیوانات و گیاهان بی اختیار به سوی هدفشان پیش می روند،و قوس صعودی تکامل انسان نیز قابل مقایسه با جانداران دیگر نیست به این ترتیب از نظر خلقت و آفرینش و تکوین انسان را مجهز به عقل و استعداد و نیروهای لازم برای پیمودن این صراط مستقیم کرده است.

و از سوی دیگر،خدا پیامبران را با وحی آسمانی و تعلیمات کافی و قوانین مورد نیاز انسان فرستاده است،تا از نظر تشریع،راه را از چاه مشخص کرده و با انواع بیانها او را تشویق به پیمودن این راه کنند و از مسیرهای انحرافی باز دارند.

و جالب اینکه خداوند در آیه فوق این امر را به عنوان فریضه ای بر خود لازم شمرده و با کلمه عَلَی اللّٰهِ (بر خدا لازم است)از آن یاد کرده است که همانند آن را در آیات دیگر قرآن نیز می خوانیم إِنَّ عَلَیْنٰا لَلْهُدیٰ :"بر ما است که انسان را هدایت کنیم"(لیل-12)، اگر ما،در وسعت مفهوم عَلَی اللّٰهِ قَصْدُ السَّبِیلِ و مجموعه نیروهای مادی و معنوی که در آفرینش انسان و تعلیم و تربیت او به کار رفته دقیق شویم، به عظمت این نعمت بزرگ که از همه نعمتها برتر است،آگاه خواهیم شد.

سپس از آنجا که راههای انحرافی فراوان است،به انسانها هشدار می دهد و می گوید"بعضی از این راهها منحرف و بیراهه است"( وَ مِنْهٰا جٰائِرٌ ) (1).

و از آنجا که نعمت اختیار و آزادی اراده و انتخاب،یکی از مهمترین عوامل تکامل انسان می باشد با یک جمله کوتاه به آن اشاره کرده می گوید"اگر خدا می خواست همه شما را به اجبار به راه راست هدایت می کرد"به گونه ای که نتوانید گامی از آن فراتر بگذارید( وَ لَوْ شٰاءَ لَهَدٰاکُمْ أَجْمَعِینَ ).

ص :168

ولی این کار را نکرد،چرا که هدایت اجباری،نه افتخار است و نه تکامل، بلکه به شما آزادی داد تا این راه را با پای خود بپیمائید و به بالاترین اوج تکامل برسید.

جمله فوق ضمنا به این واقعیت اشاره می کند که گام نهادن گروهی از انسانها در طریق جائر و راه منحرف،نباید این توهم را ایجاد کند که خدا در برابر آنها مغلوب شده است بلکه این خواست او است و مقتضای حکمت است که انسانها آزاد باشند.

*** در آیه بعد باز به سراغ مادی می رود تا حس شکرگزاری انسانها را برانگیزد،آتش عشق خدا را در دلهایشان بیفروزد،و آنها را به شناخت بیشتر بخشنده این نعمتها دعوت کند.

می گوید:"او کسی است که از آسمان آبی فرو فرستاد"( هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً ).

آبی حیاتبخش،زلال،شفاف،و خالی از هر گونه آلودگی"که شما از آن می نوشید"( لَکُمْ مِنْهُ شَرٰابٌ ).

"و نیز گیاهان و درختانی از آن به وجود می آید که حیوانات خود را در آن به چرا می فرستید"( وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِیهِ تُسِیمُونَ ).

"تسیمون"از ماده"اسامه"به معنی چراندن حیوانات است و می دانیم حیوانات هم از گیاهان زمین استفاده می کنند هم از برگهای درختان،و اتفاقا "شجر"در لغت عرب معنی وسیعی دارد که هم به درخت گفته می شود و هم به گیاه.

بدون شک منافع آب باران تنها نوشیدن انسان و روئیدن درختان و گیاهان نیست،بلکه شستشوی زمینها،تصفیه هوا،ایجاد رطوبت لازم برای طراوت پوست

ص :169

تن انسان و راحتی تنفس او،و مانند آن همه از فوائد باران است،ولی از آنجا که دو قسمت یاد شده،از اهمیت بیشتری برخوردار بوده روی آن تکیه شده.

*** باز همین مساله را چنین ادامه می دهد"به وسیله این آب باران برای شما زراعت را می رویاند،و همچنین زیتون و نخل و انگور را"( یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخِیلَ وَ الْأَعْنٰابَ ).

"و خلاصه از تمام میوه ها"( وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَرٰاتِ ).

"مسلما در آفرینش این میوه های رنگارنگ و پر برکت و این همه محصولات کشاورزی نشانه روشنی است از خدا برای کسانی که اهل تفکرند" ( إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ ).

"زرع"هر گونه زراعتی را شامل می شود،"زیتون"هم نام آن درخت مخصوص است و هم نام میوه آن(ولی به گفته بعضی از مفسران"زیتون"فقط نام درخت است،و"زیتونه"نام میوه آن در حالی که در آیه 35 سوره نور زیتونه به خود درخت اطلاق شده است).

"نخیل"(درخت خرما)هم به معنی مفرد و هم به معنی جمع استعمال می شود،و اعناب جمع"عنبه"به معنی انگور است.

در اینجا این سؤال پیش می آید که چرا از میان همه میوه ها،قرآن مجید، تنها روی این سه میوه تکیه کرده است،زیتون و خرما و انگور،دلیل آن را به خواست خدا در ذیل همین آیات می خوانید.

*** سپس به نعمت تسخیر موجودات مختلف جهان در برابر انسان اشاره کرده، می فرماید:"خداوند شب و روز را برای شما مسخر کرد و همچنین خورشید و ماه را" ( وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهٰارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ ).

ص :170

"ستارگان نیز به فرمان او مسخر شما هستند"( وَ النُّجُومُ مُسَخَّرٰاتٌ بِأَمْرِهِ ).

"مسلما در این امور نشانه هایی است از عظمت خدا و بزرگی آفرینش برای آنها که اندیشه می کند"( إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ ).

در ذیل آیات سوره رعد و ابراهیم گفتیم که مفهوم واقعی تسخیر موجودات برای انسان آنست که در خدمت منافع او باشند،و به نفع او کار کنند، و به او امکان بهره گیری دهند،به همین جهت شب و روز و خورشید و ماه و ستارگان که هر کدام به نوعی در زندگی انسان اثر دارند و مورد بهره برداری او قرار می گیرند در تسخیر اویند.

این تعبیر جالب(مسخر بودن موجودات برای انسان به فرمان خدا) علاوه بر اینکه شخصیت و عظمت واقعی انسان را از دیدگاه اسلام و قرآن روشن می سازد،و به او عظمتی می بخشد که درخور مقام خلیفة اللهی است،نعمتهای گوناگون خدا را به خاطرش می آورد،حس قدردانی را در او برمی انگیزد، و از نظام بدیعی که در چگونگی این تسخیر به کار رفته،وی را به خدا نزدیک می سازد.

و به همین جهت در پایان آیه میگوید:در این تسخیر نشانه هایی است برای آنها که اندیشه می کنند.

برای آگاهی بیشتر از اسرار این تسخیر به شرح مبسوطی که در سوره ابراهیم آیات 32 و 33 آوردیم مراجعه فرمائید.

*** علاوه بر اینها"مخلوقاتی را که در زمین آفریده نیز مسخر فرمان شما ساخت" ( وَ مٰا ذَرَأَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ ).

"مخلوقاتی گوناگون و رنگارنگ"( مُخْتَلِفاً أَلْوٰانُهُ ).

ص :171

از انواع پوششها،غذاها،همسران پاک،وسائل رفاهی گرفته تا انواع معادن و منابع مفید زیر زمینی و روی زمینی و سایر نعمتها.

"در اینها نیز نشانه ای است آشکار برای مردمی که متذکر می شوند" ( إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ ) ***

قرآن بوده است،ولی با توجه به جهانی و جاودانی بودن قرآن،و عمق تعبیراتش روشن می شود که مطلب از این فراتر است.

غذاشناسان و دانشمندان بزرگی که سالیان دراز از عمر خود را در راه مطالعه خواص گوناگون میوه ها صرف کرده اند به ما می گویند کمتر میوه ای است که برای بدن انسان از نظر غذایی به اندازه این سه میوه،مفید و مؤثر باشد.

همانها می گویند"روغن زیتون"برای تولید سوخت بدن ارزش بسیار فراوان دارد،کالری حرارتی آن بسیار بالا است،و از این جهت یک نیروبخش است و آنها که می خواهند همواره سلامت خود را حفظ کنند،باید به این اکسیر علاقمند شوند.

روغن زیتون دوست صمیمی کبد آدمی است،و برای رفع عوارض کلیه ها و سنگ های صفراوی و قولنج های کلیوی و کبدی و رفع یبوست بسیار مؤثر است.

به همین دلیل در روایات اسلامی نیز از آن مدح و تمجید فراوان شده،در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا ع درباره زیتون چنین می خوانیم:"غذای خوبی است،دهان را خوشبو و بلغم را بر طرف می سازد،صورت را صفا و طراوت می بخشد،اعصاب را تقویت نموده و بیماری و درد را از میان می برد و آتش خشم و غضب را فرو می نشاند" (1).

و از آن مهمتر اینکه در خود قرآن از درخت زیتون به عنوان شجره مبارکه(درخت پر برکت)یاد شده است.

با پیشرفت دانش پزشکی و غذاشناسی اهمیت دارویی"خرما"نیز به ثبوت رسیده است.در خرما کلسیم وجود دارد که عامل اصلی استحکام استخوانها است و نیز فسفر وجود دارد که از عناصر اصلی تشکیل دهنده مغز و مانع ضعف اعصاب

ص :173

و خستگی است،و قوه بینایی را می افزاید.

و نیز پتاسیم موجود است که فقدان آن را در بدن علت حقیقی زخم معده می دانند،و وجود آن برای ماهیچه ها و بافتهای بدن بسیار پر ارزش است.

این سخن امروز در میان غذاشناسان معروف است که خرما از سرطان جلوگیری می کند،زیرا آمارهایی که در این زمینه تهیه شده نشان می دهد در مناطقی که خرما بیشتر می خورند ابتلای به سرطان کمتر است،و اعراب و صحرا نشینانی که در فقر غذایی به سر می برند بواسطه خوردن خرما هرگز مبتلا به سرطان نمی شوند،عامل این موضوع را وجود"منیزیم"می دانند.

قند فراوانی که در خرما وجود دارد از سالمترین قندها است که حتی در بسیاری از موارد مبتلایان به بیماری قند نیز می توانند براحتی از آن استفاده کنند.

دانشمندان در خرما سیزده ماده حیاتی و پنج نوع ویتامین کشف کرده اند که آن را به صورت یک منبع غذایی غنی و بسیار پر ارزش در آورده است (1).

به همین دلیل در روایات اسلامی نیز روی این ماده غذایی تاکید فراوان دیده می شود،از علی ع نقل شده که فرمود:

کل التمر فان فیه شفاء من الادواء :"خرما بخورید که شفای بیماریها است".

و نیز روایت شده که در بسیاری از اوقات غذای علی ع را نان و خرما تشکیل می داد.

و در روایت دیگر می خوانیم:"خانه ای که در آن خرما نیست اهل آن

ص :174

خانه در واقع گرسنه اند"! (1).

در آیات سوره مریم نیز خواهد آمد که خداوند مریم را در آن بیابان که فاقد وسیله بود هنگامی که عیسی را به دنیا آورده بود از رطب تازه روزی داد، و این اشاره ای است به اینکه یکی از بهترین غذاها برای مادری که فرزند به دنیا آورده رطب تازه است،و حتی در روایاتی که ذیل آیه آمده می خوانیم بهترین دارو برای چنین زنان همین میوه است (2).

و اما در مورد"انگور"به گفته دانشمندان غذاشناس بقدری عوامل مؤثر دارد که می توان گفت،یک داروخانه طبیعی است؟علاوه بر این انگور از نظر خواص،بسیار نزدیک به شیر مادر است،یعنی یک غذای کامل محسوب می شود انگور دو برابر گوشت،در بدن حرارت ایجاد می کند،و علاوه بر این ضد سم است،برای تصفیه خون،دفع رماتیسم،نقرس،و زیادی اوره خون، اثر درمانی مسلمی دارد،انگور معده و روده را لایروبی می کند،نشاط آفرین و بر طرف کننده اندوه است،اعصاب را تقویت کرده،و ویتامینهای مختلف موجود در آن به انسان نیرو و توان می بخشد.

انگور علاوه بر اینکه غذای بسیار پر ارزشی است قدرت میکرب کشی قابل ملاحظه ای دارد و حتی عامل مؤثری است برای مبارزه با بیماری سرطان (3).

به همین دلیل در حدیثی از پیامبر ص:

خیر طعامکم الخبز و خیر فاکهتکم العنب: "بهترین طعام شما نان و بهترین میوه شما انگور است" (4).

اگر ما بخواهیم آنچه را غذاشناسان در زمینه این میوه ها گفته اند و روایات

ص :175

فراوانی که در منابع اسلامی در این رابطه نقل شده در اینجا بیاوریم مسلما از روش تفسیر خارج خواهیم شد،مقصود این بود روشن سازیم که تکیه کردن قرآن بر این سه نوع میوه بی دلیل نیست،و شاید در آن روز قسمت مهمی از آن بر مردم پوشیده بوده است.

***

مذاهب راستین کشیده اند و می گویند مذهب،وسیله تخدیر و از کار انداختن اندیشه ها است و ایمان به خدا مولود جهل آدمی است!.

اینگونه آیات قرآن تقریبا در همه سوره ها گسترده است،به وضوح می گوید مذهب راستین زائیده اندیشه و تفکر و تعقل است و اسلام در همه جا سر و کار با متفکران و اندیشمندان و اولوا الالباب دارد،نه با جاهلان و خرافاتیان، یا روشنفکر نمایان بی منطق.

ص :177

17-آیا کسی که می آفریند همچون کسی است که نمی آفریند؟آیا متذکر نمی شوید!! 18-و اگر نعمتهای خدا را بشمارید هرگز نمی توانید آن را احصا کنید،خداوند غفور و رحیم است.

با تمام پیشرفتی که در زندگی و تمدن مادی بشر به وجود آمده،هنوز دریا یکی از مهمترین منابع تغذیه انسان را تشکیل می دهد،و همه سال صدها هزار تن از گوشت تازه ای که دست لطف پروردگار برای انسانها پرورش داده،از دریا صید می شود.

لذا اکنون که جمعیت کره زمین رو به افزایش است و بعضی در مطالعات ابتدایی خود احساس می کنند خطر کمبود مواد غذایی مردم جهان را برای آینده تهدید می کند،افکار دانشمندان متوجه دریاها شده و چشم امید خود را به آن دوخته اند تا از طریق پرورش و تکثیر نسل انواع ماهیها بتوانند این کمبود را به مقدار قابل ملاحظه ای بر طرف سازند.

این از یک سو،از سوی دیگر مقرراتی برای جلوگیری از آلوده شدن آب دریاها و از میان رفتن نسل ماهی ها وضع کرده اند که از مجموع آن اهمیت جمله فوق که در چهارده قرن قبل در قرآن نازل شده است روشنتر می شود.

دیگر از منافع آن مواد زینتی است که از دریاها استخراج می شود لذا اضافه می کند:"تا از آن زینتی برای پوشیدن استخراج کنید"( وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهٰا ).

انسان مانند چهارپایان نیست که ذوق نداشته باشد،بلکه یکی از ابعاد معروف چهارگانه روح انسان را حس زیبایی تشکیل می دهد که سرچشمه پیدایش شعر و هنر اصیل و مانند آنها است.

بدون شک این بعد از روح انسانی نقش مؤثری در حیات بشر دارد،لذا باید بطرز صحیح و سالمی-دور از هر گونه افراط و تفریط و اسراف و تبذیر- اشباع گردد.

آنها که غرق در تجمل پرستی و انواع زینتند به همان گونه گمراهند که افراد خشک و مخالف هر گونه زینت چرا که یکی در طرف افراط و مایه نابودی

ص :180

سرمایه ها و ایجاد فاصله طبقاتی و کشتن معنویات است،و دیگری در طرف تفریط و باعث خمودی و رکود.

به همین دلیل در اسلام،استفاده از زینت به صورت معقول و خالی از هر گونه اسراف مانند بهره گیری از لباسهای خوب،انواع عطریات،بعضی سنگهای قیمتی و مانند آن-مخصوصا در مورد زنان-که نیاز روحیشان به زینت بیشتر است توصیه شده است،ولی باز تاکید می کنیم که باید خالی از اسراف و تبذیر باشد.

بالآخره سومین نعمت دریا را حرکت کشتی ها به عنوان یک وسیله مهم برای انتقال انسان و نیازمندیهای او،ذکر می کند،و می فرماید:"کشتی ها را می بینی که آبها را بر صفحه اقیانوسها می شکافند"( وَ تَرَی الْفُلْکَ مَوٰاخِرَ فِیهِ ).

صحنه ای که در برابر سرنشینان کشتی به هنگام حرکت بر صفحه اقیانوسها ظاهر می شود چقدر دیدنی است"خدا این نعمت را به شما داد تا از آن بهره گیرید و از فضل او در مسیر تجارت خود از کشتی ها استفاده کنید"( وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ ) (1).

با توجه به اینهمه نعمت،حس شکرگزاری را در شما زنده کند"شاید شکر نعمتهای او را بجا آورید"( وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ).

"فلک"(کشتی)هم به معنی مفرد آمده و هم به معنی جمع.

"مواخر"جمع"ماخرة"از ماده"مخر"(بر وزن فخر)به معنی شکافتن آب از چپ و راست است،و به صدای وزش بادهای شدید نیز گفته می شود،

ص :181

و از آنجا که کشتیها به هنگام حرکت آبها را با سینه خود می شکافند به آنها "ماخر"یا"ماخره"می گویند.

اصولا چه کسی این خاصیت را در ماده ای که کشتی را از آن می سازند قرار داد تا روی آب بایستد،آیا اگر همه چیز از آب سنگین تر بود و فشار مخصوص آب نیز نبود،هرگز می توانستیم بر صفحه بی کران اقیانوسها حرکت کنیم؟ به علاوه چه کسی بادهای منظم را بر صفحه اقیانوسها به حرکت در آورد؟ و یا چه کسی در بخار آن همه قدرت آفرید تا با نیروی آن کشتیهای موتوری را بر صفحه اقیانوسها به حرکت در آوریم؟آیا هر یک از اینها نعمت بزرگی نیست؟ توجه به این نکته که راههای دریایی از جاده های خشکی بسیار وسیعتر، کم خرج تر و آماده تر است،و نیز توجه به اینکه کشتیهای غول پیکر که گاهی به عظمت یک شهر می باشند،عظیمترین وسیله نقلیه بشر را تشکیل می دهند عظمت نعمت دریاها را برای کشتیرانی واضحتر می کند.

*** پس از بیان نعمت دریاها،به سراغ کوه های سخت و سنگین می رود و می گوید:"در زمین کوه های ثابت و مستقری افکند تا از لرزش و حرکت آن جلوگیری کند،و به شما آرامش بخشد"( وَ أَلْقیٰ فِی الْأَرْضِ رَوٰاسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ ) (1).

در گذشته نیز گفته ایم کوه ها از ریشه به هم پیوسته اند و همچون زرهی کره زمین را در بر گرفته اند،و این سبب می شود که از لرزشهای شدید زمین که بر اثر فشار گازهای درونی هر لحظه ممکن است رخ دهد تا حد زیادی جلوگیری شود.

ص :182

از این گذشته وضع خاص کوه ها مقاومت پوسته زمین را در مقابل جاذبه ماه(جزر و مد)زیاد می کند و اثر آن را به حد اقل می رساند.

از سوی سوم از قدرت طوفانهای شدید و حرکت دائمی بادها بر پوسته زمین می کاهد چرا که اگر کوه ها نبودند سطح هموار زمین دائما در معرض تندبادها قرار داشت و آرامشی متصور نبود.

و از آنجا که کوه ها یکی از مخازن اصلی آبها(چه به صورت برف و یخ و چه به صورت آبهای درونی)می باشند بلافاصله بعد از آن،نعمت وجود نهرها را بیان کرده،می گوید"و برای شما نهرهایی قرار دادیم"( وَ أَنْهٰاراً ).

و از آنجا که وجود کوه ها ممکن است این توهم را به وجود آورد که بخشهای زمین را از یکدیگر جدا می کند،و راهها را می بندد،چنین اضافه می کند"و برای شما راهها قرار داد تا هدایت شوید"( وَ سُبُلاً لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ ) (1).

این مساله قابل توجه است که در میان بزرگترین سلسله جبال دنیا غالبا بریدگیهایی وجود دارد که انسان می تواند راه خود را از میان آنها پیدا کند، و کمتر اتفاق می افتد که این کوه ها به کلی بخشهای زمین را از هم جدا کنند.

*** و از آنجا که راه بدون نشانه و علامت و راهنما،انسان را به مقصد نمی رساند بعد از ذکر نعمت"راه"به این"نشانه ها"اشاره کرده می گوید:

"و علاماتی قرار داد"( وَ عَلاٰمٰاتٍ ).

این علامتها انواع زیادی دارد:شکل کوه ها و دره ها و بریدگیهای آنها،

ص :183

فراز و نشیبهای قطعات مختلف زمین،رنگ خاکها و کوه ها،و حتی چگونگی وزش بادها هر یک،علامتی برای پیدا کردن راههاست.

برای اینکه بدانیم وجود این علامات تا چه حد به رهروان کمک می کند و آنها را از دور گشتن و گم شدن رهایی می بخشد،کافی است وضع بعضی از بیابانهای یک نواخت را که در پاره ای از مناطق وجود دارد در نظر بگیریم که عبور از آنها فوق العاده مشکل و خطرناک است،و چه بسیار کسانی که از آنها رفتند و هیچگاه باز نگشتند،فکر کنید اگر همه روی زمین این چنین یک نواخت بود کوه ها به یک اندازه،دشتها یک رنگ،درها شبیه هم،آیا انسانها می توانستند به آسانی راه خود را پیدا کنند؟! ولی از آنجا که در پاره ای از اوقات در بیابانها،در شبهای تاریک، یا هنگامی که انسان شبانه در دل اقیانوسها سفر می کند از این علامات خبری نیست، خداوند علامات آسمانی را به کمک فرستاده تا اگر در زمین علامتی نیست،از علامت آسمان استفاده کنند و گمراه نشوند!لذا اضافه می کند"و بوسیله ستارگان، مردم هدایت می شوند"( وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ ).

البته این یکی از فوائد ستارگان است،آنها فوائد بسیاری دارند ولی اگر تنها همین فایده بود باز مهم بود،مخصوصا پیش از آنکه قطب نما اختراع شود و کشتیها بتوانند بوسیله آن طبق نقشه ها راه خود را به سوی مقصد باز یابند، حرکت در روی دریاها بدون استفاده از ستارگان امکان پذیر،نبود،و به همین جهت شبهایی که ابر آسمان را می پوشانید کشتیها از حرکت باز می ماندند،و اگر به راه خود ادامه می دادند خطر مرگ آنها را تهدید می کرد.

البته می دانیم ستارگانی که در نظر ما در آسمان جابجا می شوند پنج ستاره بیشتر نیستند که آنها را سیارات می گویند،(البته سیارات بیش از اینند،اما بقیه با چشم کمتر دیده می شوند)باقی ستاره ها جای نسبی خود را حفظ می کنند،

ص :184

گویی همچون مرواریدهایی هستند که به روی پارچه تیره رنگی دوخته شده اند این پارچه را از یک طرف افق می کشند و به سوی دیگر می برند،و به تعبیر دیگر حرکت ثوابت حرکت گروهی و دستجمعی است،اما حرکت سیارات حرکت انفرادی می باشد بطوری که فاصله هایشان با بقیه ستاره ها تغییر می کند.

علاوه بر این،ستاره های ثوابت شکلهای مخصوصی را تشکیل داده اند که به"اشکال فلکی"معروفند،و شناخت آنها برای پیدا کردن جهات چهارگانه (شمال و جنوب و مشرق و مغرب)بسیار مؤثر است.

*** پس از بیان آن همه نعمتهای بزرگ و الطاف خفی پروردگار،و جدان انسانها را به داوری می طلبد و می گوید:"آیا کسی که می آفریند همچون کسی است که نمی آفریند،آیا متذکر نمی شوید"؟! ( أَ فَمَنْ یَخْلُقُ کَمَنْ لاٰ یَخْلُقُ أَ فَلاٰ تَذَکَّرُونَ ).

این یک روش مؤثر تربیتی است که قرآن در بسیاری از موارد از آن استفاده کرده است،مسائل را بصورت استفهامی طرح،و پاسخ آن را بر عهده وجدانهای بیدار می گذارد،و حس خود جوشی مردم را به کمک می طلبد تا پاسخ از درون جانشان بجوشد و همچون فرزندشان به آن عشق ورزند،و آن را پذیرا گردند.

اصولا از نظر روانی ثابت شده که برای تعلیم و تربیت صحیح باید حد اکثر کوشش را به کار برد تا طرف مقابل،مطالب را از خود بداند یعنی احساس کند از درون خودش جوشیده،نه چیزی که از بیرون به او القا شده است تا با تمام وجودش آن را قبول کند و از آن دفاع نماید.

تکرار این نکته نیز لازمست که مشرکانی که در برابر انواع بتها به سجده می افتادند هرگز معتقد نبودند بت آفریننده و خالق است،بلکه آفرینش را مخصوص"اللّٰه"می دانستند،اینجاست که قرآن می گوید آیا باید در برابر خالق

ص :185

اینهمه نعمتها سجده کرد؟یا موجوداتی که خود مخلوق ناچیزی بیش نیستند و هرگز خلقتی نداشته و ندارند.

*** سرانجام برای اینکه هیچکس تصور نکند نعمت خدا منحصر به اینها است می گوید:"و اگر بخواهید نعمتهای خدا را شماره کنید قادر بر احصای آن نیستید"( وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللّٰهِ لاٰ تُحْصُوهٰا ).

سر تا پای وجود شما غرق نعمتهای او است،در هر نفس که فرو می رود و بر می آید نه تنها دو نعمت که هزاران نعمت موجود است و بر هر نعمتی شکری واجب،هر دقیقه ای که از عمر ما می گذرد حیات و سلامت ما مدیون فعالیت ملیونها موجود زنده در درون بدنمان و ملیونها موجود جاندار و بی جان در بیرون بدنمان است که بدون فعالیت آنها ادامه حیات حتی یک لحظه ممکن نیست.

اصولا ما از وجود همه نعمتها،آگاه نیستیم و هر قدر دامنه علم و دانش بشری گسترده تر می شود افقهای تازه ای از این نعمتها بر ما گشوده خواهد شد، افقهایی که کرانه های آنها هم چنان ناپیدا است،آیا با این حال قدرت احصای نعمتهای خدا را داریم؟! اکنون این سؤال پیش می آید که پس ما چگونه می توانیم حق شکر او را ادا کنیم؟آیا با این حال در زمره ناسپاسان نیستیم؟ پاسخ این سؤال را قرآن در آخرین جمله این آیه بیان می کند و می گوید "خداوند غفور و رحیم است"( إِنَّ اللّٰهَ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ ).

آری خدا مهربانتر و بزرگوارتر از آنست که شما را به خاطر عدم توانایی بر شکر نعمتهایش مؤاخذه یا مجازات کند،همین قدر که بدانید سر تا پای شما غرق نعمت او است و از ادای حق شکرش عاجزید و عذر تقصیر به پیشگاهش برید،نهایت شکر او را انجام داده اید.

ص :186

و رنه سزاوار خداوندیش

کس نتواند که بجا آورد!

ولی اینها همه مانع از آن نیست که ما به مقدار توانایی به احصای نعمتهایش بپردازیم،چرا که این توجه هم درجه معرفت و جهان بینی و جهان شناسی توحید ما را بالا می برد و هم شعله عشق خدا را در اعماق قلب ما فروزانتر می کند،و هم حس شکرگزاری را در ما تحریک می نماید.به همین دلیل پیشوایان و بزرگان دین در سخنان خود و حتی در دعاها و مناجاتهایشان به شمردن گوشه ای از نعمتهای بی پایانش می پرداختند تا درسی باشد برای دیگران.

(در زمینه شکر نعمت و عدم توانایی انسان بر احصای نعمتهای پروردگار در ذیل آیه 34 سوره ابراهیم نیز بحث کرده ایم).

***

توصیف شده اند باید به دقت مراقب این نشانه ها باشند.

مکتبها،سنتها،دعوتها و حتی اشخاص را با نشانه ها بشناسند،و حق را در سایه نشانه هایش از باطل تشخیص دهند.

و اهمیت مساله رهبر نیز احتیاجی به توضیح ندارد.

جالب توجه اینکه روایات بسیار از ائمه اهل بیت ع وارد شده که در آنها "نجم"(ستاره)به پیامبر و علامات به امامان تفسیر شده است،و در بعضی نجم و علامات هر دو به امامان و رهبران راه حق تفسیر شده اند که به عنوان نمونه به چند حدیث اشاره می شود:

1-در تفسیر علی بن ابراهیم از امام صادق ع چنین می خوانیم:"

النجم رسول اللّٰه و العلامات الأئمة علیهم السلام": "ستاره اشاره به پیامبر است و علامات امامان هستند" (1).

عین همین مضمون از امام علی بن موسی الرضا ع نیز نقل شده است.

2-در حدیث دیگری از امام باقر می خوانیم که در تفسیر آیه فوق فرمود:

"

نحن النجم" :"ستاره مائیم" (2).

3-و نیز در حدیث دیگری از امام علی بن موسی الرضا ع نقل شده که پیامبر ص به علی ع فرمود:"

انت نجم بنی هاشم ":تو ستاره بنی هاشمی (3).

و در روایت دیگری فرمود:"

انت احد العلامات ":تو یکی از آن نشانه ها هستی (4).

اینها همه اشاره به تفسیر معنوی آیات فوق است.

ص :188

از این گذشته"آنها موجودات مرده ای هستند که هرگز بویی از حیات نبرده و نه استعداد آن را دارند"( أَمْوٰاتٌ غَیْرُ أَحْیٰاءٍ ).

آیا نباید معبود حد اقل موجود زنده ای باشد،و از نیاز یا عبادت عابدانش آگاه گردد؟بنا بر این چهارمین صفت معبود حقیقی یعنی"حیات"نیز در آنها به کلی منتفی است.

سپس اضافه می کند"این بتها اصلا نمی دانند در چه زمانی عبادت کنندگانشان معبوث خواهند شد"( وَ مٰا یَشْعُرُونَ أَیّٰانَ یُبْعَثُونَ ).

اگر پاداش و جزا به دست آنها بود حد اقل باید از"رستاخیز بندگان خود"با خبر باشند،با این نادانی چگونه لائق عبادتند؟ و این پنجمین صفتی است که معبود به حق باید داشته باشد و آنها فاقد آنند (1).

شاید بارها تا کنون گفته ایم که بت و بت پرستی در منطق قرآن مفهوم وسیعی دارد،بسیار وسیعتر از خدایان ساختگی از سنگ و چوب و فلزات.

هر موجود و هر کسی را که تکیه گاه خود در برابر خدا قرار دهیم و سر نوشت خود را دست او بدانیم او بت ما محسوب می شود،به همین دلیل تمام آنچه در آیات فوق آمده درباره کسانی که امروز ظاهرا خداپرستند اما استقلال یک فرد مؤمن راستین را از دست داده و تکیه گاهی برای خود از بندگان ضعیف

ص :191

انتخاب کرده اند و به صورت وابسته زندگی می کنند،شامل می شود.

آنهایی که تصور می کنند قدرتهای بزرگ جهان می توانند تکیه گاه روزهای تاریکشان باشند،هر چند این قدرتها جهنمی هستند و بیگانه از خدا، آنها نیز عملا بت پرست و مشرکند و باید به آنها گفت آیا این معبودهای شما چیزی آفریده اند؟آیا سرچشمه نعمتی هستند؟آیا از اسرار درون و برون شما آگاهند؟و آیا می دانند شما چه زمانی مبعوث می شوید تا جزا و کیفرتان بدهند؟ پس چرا آنها را همچون بت می پرستید؟ *** به دنبال این استدلالات زنده و روشن بر نفی صلاحیت بتها،چنین نتیجه گیری می کنند؟بنا بر این"معبود شما معبود واحدی است"( إِلٰهُکُمْ إِلٰهٌ وٰاحِدٌ ).

و از آنجا که ایمان به مبدء و معاد همه جا با یکدیگر قرین و لازم و ملزوم یکدیگرند بلافاصله اضافه می کند:"آنها که ایمان به آخرت ندارند(و طبعا ایمان درستی به مبدء نیز ندارند)دلهایشان حقیقت را انکار می کند و در برابر حق مستکبرند"( فَالَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْکِرَةٌ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ ) (1).

و گرنه دلائل توحید برای آنها که حقجو و متواضع در مقابل حقیقتند آشکار است،و هم دلائل معاد،ولی خوی استکبار و عدم تسلیم در برابر حق سبب می شود که آنها دائما حالت انکار و نفی به خود بگیرند،حتی حقائق حسی را نیز منکر شوند تا آنجا که این معنی به صورت حالت و ملکه ای در می آید و با وجود آن هیچ سخن حق و دلیل و منطقی در آنها نفوذ نمی کند.

ص :192

آیا دلائل زنده ای که در آیات قبل در زمینه عدم شایستگی بتها برای پرستش گذشت کافی نیست که هر ذی شعوری تصدیق کند بت لایق پرستش نیست؟ ولی باز می بینیم این جمعیت با کمال تعجب از پذیرفتن این حقیقت آشکار خودداری می کردند.

*** آخرین آیه مورد بحث بار دیگر روی علم خدا به غیب و شهود و پنهان و آشکار مجددا تکیه کرده،می گوید:قطعا خداوند از آنچه پنهان می دارند و آنچه آشکار می سازند با خبر است"( لاٰ جَرَمَ أَنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ مٰا یُسِرُّونَ وَ مٰا یُعْلِنُونَ ).

این جمله در واقع تهدیدی است در برابر کفار و دشمنان حق که خدا از حال آنها هرگز غافل نیست،نه تنها برون بلکه درونشان را هم می داند و به موقع به حسابشان خواهد رسید.

آنها مستکبرند،و"خداوند مستکبران را دوست نمی دارد"( إِنَّهُ لاٰ یُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرِینَ ).

چرا که استکبار در برابر حق اولین نشانه بیگانگی از خدا است.

کلمه"لا جرم"کلمه ای است مرکب از"لا"و"جرم"که معمولا برای تاکید و به معنی"قطعا"به کار می رود،و گاهی به معنی"لا بد"(ناچار) و حتی گاهی به معنی"قسم"استعمال می شود،مثل این که می گوئیم"لا جرم لافعلن""سوگند می خورم که این کار را انجام می دهم".

و اما اینکه چگونه این معانی از"لا جرم"استفاده شده از این جهت است که"جرم"در اصل به معنی چیدن و قطع کردن میوه از درخت است،و هنگامی که"لا"بر سر آن در آید مفهومش این می شود که هیچ چیزی نمی تواند این موضوع را قطع کند،و از آن جلوگیری نماید و به این ترتیب معنی"مسلما" و"ناچار"و گاهی"سوگند"از آن استفاده می شود.

***

ص :193

به عنوان"سلف المستکبرین""پیش کسوت و سر سلسله مستکبران)معرفی می کند،چرا که او نخستین گام را در مخالفت با حق و عدم تسلیم در مقابل این واقعیت که آدم از او کاملتر است برداشت.

و به این ترتیب تمام کسانی که از پذیرش حق سر باز می زنند،خواه از نظر مالی تهیدست باشند یا متمکن،مستکبرند،ولی نمی توان انکار کرد که در بسیاری از اوقات تمکن زیاد مالی سبب می شود که انسان از پذیرش حق خودداری کند.

در روضه کافی از امام صادق ع می خوانیم:

و من ذهب یری ان له علی الآخر فضلا فهو من المستکبرین،فقلت انما یری ان له علیه فضلا بالعافیة اذا رآه مرتکبا للمعاصی؟فقال هیهات هیهات!فلعله ان یکون قد غفر له، ما اتی،و انت موقوف تحاسب،أ ما تلوت قصة سحرة موسی(ع) (1).

"کسی که برای خود بر دیگری امتیاز قائل است،از مستکبران است- راوی حدیث می گوید از امام پرسیدم که آیا مانعی دارد اگر انسان کسی را مشغول گناه ببیند،برای خود که مرتکب گناه نیست امتیازی بر او قائل باشد؟ امام فرمود اشتباه کردی!چه بسا خدا سرانجام گناه او را ببخشد،ولی تو را در پای حساب حاضر سازد،آیا قصه ساحران زمان موسی را در قرآن نخواندی" (که یک روز به خاطر پاداش فرعون و تقرب به دربار او حاضر شدند در برابر پیامبر اولوا العزم پروردگار قیام کنند،ولی با دیدن چهره حق ناگهان تغییر مسیر دادند تا آنجا که در برابر تهدید فرعون به کشتن نیز مقاومت کردند و خدا آنها را مشمول عفو و رحمت خود قرار داد؟!).

ص :195

(آیه 31-انفال).

جالب اینکه مستکبران امروز نیز غالبا موذیانه برای فرار از حق و همچنین برای گمراه ساختن دیگران متوسل می شوند،حتی در کتب جامعه شناسی شکل به اصطلاح علمی به آن داده اند و مذهب را زائیده جهل بشر و تفسیرهای مذهبی را اسطوره ها می نامند! اما اگر درست به اعماق فکر آنها نفوذ کنیم می بینیم مساله چیز دیگر است،آنها با مذاهب خرافی و ساختگی هرگز جنگ و ستیز ندارند،بلکه خود عامل پیدایش یا نشر آنند،مخالفت آنها تنها با مذاهب راستین است که افکار انسانها را بیدار می کند،و زنجیرهای استعمار را در هم می شکند و سد راه مستکبران و استعمارگران است.

آنها می بینند قبول تعلیمات مذهبی که اصول عدل و انصاف را پیشنهاد می کند و با تبعیض و ستمگری و هر گونه خودکامگی می جنگد با نقشه های آنها مخالف است.

آنها می بینند پذیرش دستورات اخلاقی مذهب با هوسهای سرکش و آزادیهایی که مورد نظر آنها است سازگار نیست،مجموع این جهات سبب می شود که این سد و مانع را از سر راه خود بردارند،و حتما باید پاسخی برای مردم درست کنند،چه پاسخی از این بهتر که آنها را به نام اسطوره و افسانه دروغین معرفی کنند.

آنچه متاسفانه آنها را در این برچسب زدن به مذهب تا حدی موفق می کند خرافاتی است که گاهی افراد نادان و بی اطلاع ساخته و پرداخته و به نام مذهب قالب می زنند،بر همه طرفداران مذهب راستین لازم است شدیدا با اینگونه خرافات به مبارزه برخیزند،و دشمنان را خلع سلاح کنند،این حقیقت را همه جا بنویسند و بگویند که اینگونه خرافات هیچگونه ارتباطی به مذاهب راستین

ص :199

ندارد و دشمن نباید آن را دستاویز قرار دهد،و گرنه تعلیمات پیامبران هم در زمینه اصول عقائد مذهبی،و هم در زمینه مسائل عملی آن چنان با عقل و منطق هماهنگ است که جایی برای اینگونه تهمتها وجود ندارد.

*** آیه بعد نتیجه اعمال این کوردلان را چنین بیان می کند:"اینها باید روز رستاخیز هم بار گناهان خود را به طور کامل بر دوش بکشند و هم سهمی از گناهان کسانی را که بخاطر جهل گمراه کرده اند"!( لِیَحْمِلُوا أَوْزٰارَهُمْ کٰامِلَةً یَوْمَ الْقِیٰامَةِ وَ مِنْ أَوْزٰارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ ).

"بدانید آنها بدترین وزر و مسئولیت را بر دوش می کشند"( أَلاٰ سٰاءَ مٰا یَزِرُونَ ).

چرا که گاهی گفتار آنها سبب گمراهی هزاران نفر می شود،چقدر دشوار است که انسان هم بار گناهان خود را بر دوش کشد و هم بار گناهان هزاران نفر دیگر را،و هر گاه سخنان گمراه کننده آنها باقی بماند و سرچشمه گمراهی نسلها شود بار آنها نیز بر دوششان سنگینی می کند! جمله"لیحملوا"(باید این بار را بر دوش کشند)به صورت امر است، مفهومش بیان نتیجه و عاقبت کار است،درست همانند اینکه به کسی می گوئیم اکنون که این عمل خلاف را انجام دادی باید نتیجه آن را تحمل کنی و تلخی آن را بچشی(بعضی از مفسران نیز احتمال داده اند که"لام"لیحملوا لام عاقبت باشد).

"اوزار"جمع"وزر"به معنی بار سنگین و نیز به معنی گناه آمده است و اینکه به وزیر،"وزیر"گفته می شود برای اینکه مسئولیت سنگینی به دوش می کشد.

***

ص :200

در اینجا این سؤال پیش می آید که چگونه قرآن گفته است"قسمتی از بار گناهان کسانی را که گمراه کرده اند بر دوش دارند"و نگفته همه بار گناهان آنها را،با اینکه در روایات می خوانیم اگر کسی سنت بدی بگذارد تمام گناهان کسانی که به آن عمل کرده اند بر دوش می کشد.

بعضی از مفسران در پاسخ این سؤال گفته اند که"پیروان گمراه"دو نوع گناه دارند گناهانی را که به عنوان پیروی از رهبرانشان مرتکب می شوند، و گناهانی را که مستقلا دارند،آنچه بر دوش رهبران سنگینی می کند نوع اول است.

و بعضی"من"را در آیه فوق برای تبعیض نگرفته اند بلکه برای بیان اینکه گناهان پیروان بر دوش رهبران است دانسته اند.

ولی تفسیر دیگری به نظر می رسد که از همه اینها دلچسب تر است،و آن اینکه پیروان گمراه دو حالت دارند،گاهی آگاهانه به دنبال این رهبران منحرف می افتند که نظیرش را در طول تاریخ فراوان دیده ایم،در این صورت عامل گناه هم دستور رهبران است و هم تصمیم خودشان، و در اینجا است که یک سهم از مسئولیت گناهانشان بر دوش رهبران است(بی آنکه چیزی از گناهان آنها کاسته شود).

اما گاه می شود که پیروان بدون اینکه مایل باشند اغفال می شوند و تحت تاثیر وسوسه های رهبران گمراه قرار می گیرند که نمونه آن در میان مردم عوام در بسیاری از جوامع دیده می شوند،آنها حتی ممکن است با قصد"تقرب الی اللّٰه" به دنبال چنین برنامه هایی حرکت کنند،در این صورت همه بار گناهانشان بر دوش پیشوایان گمراه است،و خودشان اگر در تحقیق کوتاهی نکرده باشند مسئولیتی ندارند،ولی دسته اول که با علم و آگاهی تبعیت کرده اند مسلما سر سوزنی از گناهشان کم نمی شود در عین اینکه پیشوایانشان سهمی از مسئولیت را

ص :201

بر دوش می کشند.

ذکر این نکته نیز لازم است که تعبیر" بِغَیْرِ عِلْمٍ "دلیل بر آن نیست که پیروان این گمراهان هیچگونه آگاهی از وضع رهبرانشان نداشتند و به طور کلی اغفال شده بودند تا هیچگونه مسئولیتی شخصا نداشته باشند،بلکه این تعبیر همانند آنست که می گوئیم افراد جاهل و نادان زود به دام اغواگران می افتند،اما افراد دانا بسیار دیر.

لذا قرآن در آیات دیگر این پیروان را تبرئه نکرده و سهمی از مسئولیت را نیز برای آنان قائل شده است،چنان که در آیه 47 و 48 سوره مؤمن می خوانیم وَ إِذْ یَتَحٰاجُّونَ فِی النّٰارِ فَیَقُولُ الضُّعَفٰاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنّٰا کُنّٰا لَکُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنّٰا نَصِیباً مِنَ النّٰارِ- قٰالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنّٰا کُلٌّ فِیهٰا إِنَّ اللّٰهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبٰادِ :"گمراه کنندگان و گمراه شوندگان در دوزخ با هم بحث و جدل می کنند،پیروان نادان و ضعیف به مستکبرین می گویند ما پیرو شما بودیم،آیا سهمی از آتش را به جای ما می پذیرید؟!آنها پاسخ می دهند ما همگی در دوزخیم خداوند حکم(عادلانه ای)بین بندگانش کرده است"! *** آیه بعد به بیان این نکته می پردازد که این اولین بار نیست که مستکبران به رهبران الهی تهمت می زنند و وحی آسمانی را اساطیر اولین می شمارند،بلکه "آنهایی که قبل از اینها بودند نیز از این گونه توطئه ها داشتند،ولی خداوند به سراغ شالوده زندگی آنها رفت و از اساس آن را ویران نمود،و سقف بر سرشان از بالا فرود آمد"!( قَدْ مَکَرَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتَی اللّٰهُ بُنْیٰانَهُمْ مِنَ الْقَوٰاعِدِ فَخَرَّ عَلَیْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ ).

"و عذاب و مجازات الهی از آنجا که باور نمی کردند و نمی دانستند به سراغشان آمد"( وَ أَتٰاهُمُ الْعَذٰابُ مِنْ حَیْثُ لاٰ یَشْعُرُونَ ).

ص :202

گر چه بعضی از مفسران آیه فوق را به جریان کار"نمرود"و ساختمانی که به پندارش برای صعود به آسمان و مبارزه با خدای آسمان!!ساخته بود تفسیر کرده اند،و بعضی دیگر به جریان بخت النصر،ولی مسلم است که مفهوم آیه عام است،و توطئه های همه مستکبران و رهبران گمراه را در بر می گیرد.

جالب اینکه قرآن می گوید:خداوند برای بر هم زدن توطئه های این مستکبران اقدام روبنایی نمی کند،بلکه به سراغ ریشه و زیربنای کار آنها رفته، تشکیلاتشان را از اساس به هم می ریزد،و سقفها را بر سرشان فرود می آورد.

آری چنین است مجازات الهی درباره این گونه افراد.

مسلما ریشه کن کردن ساختمان و فرود آمدن سقف،ممکن است اشاره به ساختمان و سقف ظاهری آنها باشد که بر اثر زلزله ها و صاعقه ها در هم کوبیده شد و بر سر آنان فرود آمد،و ممکن است کنایه از سازمان و تشکیلات آنها باشد که به فرمان خدا از ریشه بر کنده شد،و نابود گشت،ضمنا مانعی ندارد که آیه اشاره به هر دو معنی باشد.

این نکته نیز قابل ملاحظه است که قرآن بعد از ذکر کلمه"سقف"تعبیر به" مِنْ فَوْقِهِمْ "می کند،با اینکه مسلما سقف همیشه در طرف بالا است،این ممکن است به خاطر تاکید باشد و هم به خاطر بیان این نکته که گاهی ممکن است سقف فرود آید ولی صاحب خانه در آنجا نباشد اما در مورد این تبهکاران سقف فرود آمد و آنها زیر آن بودند و نابود شدند تاریخ امروز و گذشته چقدر زنده و روشن صحنه های این مجازات الهی را نشان می دهد،زورمندان و جبارانی بوده اند که دستگاه خویش را آن چنان مستحکم می پنداشتند که نه برای خود بلکه برای آینده فرزندانشان در آن دستگاه نقشه می کشیدند و طرح می ریختند و ظاهرا تمام مقدمات برای حفظ قدرت و ثبات نظامشان را فراهم ساخته بودند،ولی ناگهان از همانجا که آنها

ص :203

هیچ فکرش را نمی کردند عذاب الهی به سراغشان آمد و سقف بارگاهشان را بر سرشان فرو ریخت،آن چنان نابود یا پراکنده شدند که گویی هرگز بر صفحه زمین نبودند! *** آنچه گفته شد عذاب دنیای آنها است ولی مجازات آنها به همین جا پایان نمی گیرد،بلکه"بعد از این در روز رستاخیز خدا آنها را رسوا می سازد" ( ثُمَّ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ یُخْزِیهِمْ ).

و آنها را مورد سؤال قرار می دهد"و می گوید کجا هستند آن شریکانی که شما برای من ساخته بود،و به آنها عشق می ورزیدید،و به خاطر آنها با دیگران به مجادله و حتی دشمنی برمی خاستید"؟!( وَ یَقُولُ أَیْنَ شُرَکٰائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تُشَاقُّونَ فِیهِمْ ) (1).

در اینجا آنها پاسخی برای این سؤال مسلما ندارند ولی"عالمان در آنجا زبان به سخن می گشایند و می گویند شرمندگی و رسوایی و همچنین بدبختی امروز برای کافران است"( قٰالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ إِنَّ الْخِزْیَ الْیَوْمَ وَ السُّوءَ عَلَی الْکٰافِرِینَ ).

و از اینجا روشن می شود که سخن گویان در قیامت،عالمان و دانشمندانند چرا که در آن محضر بزرگ باید سخنی گفت که خلافی در آن نباشد و این از کسی جز عالمان با ایمان ساخته نیست.

و اگر می بینیم در بعضی از روایات اهل بیت ع تفسیر به امامان معصوم شده است،به خاطر آن است که آنها مصداق اتم و اکمل عالمان باایمانند (2).

ص :204

ذکر این نکته نیز لازم است که منظور از این سؤال و جواب که میان مشرکان و عالمان رد و بدل می شود کشف مطلب پنهان و مکتومی نمی باشد،بلکه این خود یک نوع مجازات و کیفر روانی است،به خصوص اینکه مؤمنان آگاه در این جهان همواره مورد ملامت و سرزنش این مشرکان مغرور بودند،و در آنجا باید این مغروران کیفر خود را از همین راه ببینند و مورد ملامت و شماتت واقع شوند در جایی که هیچ راه انکار و نجات برای آنها نیست.

*** آیه بعد توصیفی از کافران می کند که آیه قبل با نام آنها پایان یافته بود با تعبیری که درس تکان دهنده ای برای بیدار کردن غافلان و بیخبران است می گوید "آنها کسانی هستند که فرشتگان مرگ روح آنها را می گیرند،در حالی که به خود ظلم کرده بودند"( اَلَّذِینَ تَتَوَفّٰاهُمُ الْمَلاٰئِکَةُ ظٰالِمِی أَنْفُسِهِمْ ).

زیرا انسان هر ظلم و ستمی کند در درجه اول به خودش باز می گردد و خانه خویشتن را قبل از خانه دیگران ویران می سازد،چرا که گام اول ظلم گام اول ویرانگری ملکات درونی و صفات برجسته خود انسان است،و از این گذشته بنیاد ظلم در هر جامعه ای بر قرار شود،با توجه به پیوندهای اجتماعی،سرانجام دور می زند و به خانه ظالم بر می گردد.

اما آنها هنگامی که خود را در آستانه مرگ می بینند و پرده های غرور و غفلت از مقابل چشمانشان کنار می رود"فورا تسلیم می شوند،و می گویند ما کار بدی انجام نمی دادیم"!( فَأَلْقَوُا السَّلَمَ مٰا کُنّٰا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ ).

چرا آنها انجام هر گونه کار بد را انکار می کنند؟آیا دروغ می گویند، به خاطر اینکه دروغ بر اثر تکرار،صفت ذاتی آنها شده است؟و یا می خواهند بگویند ما می دانیم این اعمال را انجام داده ایم ولی اشتباه کرده ایم و سوء نیت نداشته ایم،ممکن است هر دو باشد.

ص :205

ولی بلافاصله به آنها گفته می شود شما دروغ می گوئید،اعمال زشت فراوانی انجام دادید"آری خداوند از اعمال و همچنین از نیتهای شما با خبر است"( بَلیٰ إِنَّ اللّٰهَ عَلِیمٌ بِمٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ).

بنا بر این جای انکار کردن و حاشا نمودن نیست! *** "اکنون که چنین است از درهای جهنم وارد شوید در حالی که جاودانه در آن خواهید بود"( فَادْخُلُوا أَبْوٰابَ جَهَنَّمَ خٰالِدِینَ فِیهٰا ).

"چه جای بدی است جایگاه متکبران"( فَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ ).

این موضوع تا آنجا مورد اهمیت،که به گفته پیامبر اسلام ص

الدال علی الخیر کفاعله: "آن کس که دعوت به نیکی می کند همانند فاعل آنست" (1).

در حدیثی که در ذیل آیات فوق،از پیامبر ص نقل شده می خوانیم:

ایما داع دعی الی الهدی فاتبع،فله مثل اجورهم،من غیر ان ینقص من اجورهم شیئا و ایما داع دعی الی ضلالة فاتبع علیه،فان علیه مثل اوزار من اتبعه،من غیر ان ینقص من اوزارهم شیئا!: "هر کسی دعوت به هدایت کند و از او پیروی کنند،پاداشی همچون پاداش پیروانش خواهد داشت،بی آنکه از پاداش آنها چیزی کاسته شود.و هر کس دعوت به ضلالت کند و از او پیروی کنند همانند کیفر پیروانش را خواهد داشت،بی آنکه از کیفر آنها کاسته شود" (2).

و از امام باقر ع چنین نقل شده:

من استن بسنة عدل فاتبع کان له اجر من عمل بها،من غیر ان ینتقص من اجورهم شیء و من استن سنة جور فاتبع کان علیه مثل وزر من عمل به،من غیر ان ینتقص من اوزارهم شیء:

"کسی که سنت عدلی ایجاد کند و از آن پیروی شود همانند پاداش کسانی را که به آن عمل می کنند خواهد داشت،بی آنکه از پاداش آنها کم شود و کسی که سنت ظلمی بگذارد و از آن پیروی شود همانند گناه کسانی که به آن عمل می کنند خواهد داشت،بی آنکه چیزی از گناهان آنها کاسته شود" (3).

به همین مضمون روایات متعدد دیگری از پیشوایان معصوم نقل شده که شیخ حر عاملی(ره)در جلد یازدهم وسائل"کتاب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر"

ص :207

باب شانزدهم،آنها را جمع آوری کرده است.

در صحیح مسلم نیز حدیثی از پیامبر اسلام ص به مضمون زیر آمده است:

پیامبر ص در میان یاران نشسته بود،جمعی پا برهنه و فاقد لباس خدمتش رسیدند در حالی که شمشیرها را بر کمر بسته بودند(و آماده جهاد بودند)از مشاهده فقر آنها،چهره پیامبر ص دگرگون شد،به خانه رفت و سپس برگشت و به بلال دستور داد مردم را دعوت به اجتماع و نماز کند،بعد از برگزاری نماز پیامبر خطبه ای خواند و فرمود:ای مردم از خدا بترسید همان خدایی که شما را همگی از یک نفس آفرید و بدانید خدا مراقب شما است،مردم!تقوا پیشه کنید و به فکر فردای قیامت باشید،هر کدام بتوانید از دینار،درهم،لباس،گندم، خرما،حتی بخشی از یک دانه خرما به نیازمندان کمک کنید.

در این هنگام مردی از انصار،کیسه پولی آورد که در دستش جای نمیگرفت این امر سبب تشویق مردم شد و پشت سر هم کمکهای مختلف فراهم کردند بحدی که دو کوپه از مواد غذایی و لباس جمع شد،آثار سرور در چهره پیامبر ص نمایان گشت در این هنگام فرمود:

من سن فی الاسلام سنة حسنة فله اجرها و اجر من عمل بها بعده من غیر ان ینقص من اجورهم شیء و من سن فی الاسلام سنة سیئة کان علیه وزرها و وزر من عمل بها من بعده من غیر ان ینقص من اوزارهم شیء (1).

معنی این بخش از حدیث همانند احادیث سابق است.

در اینجا سؤالی پیش می آید که این احادیث و مانند آن از آیات قرآن، با آیه 164 انعام وَ لاٰ تَزِرُ وٰازِرَةٌ وِزْرَ أُخْریٰ (کسی گناه دیگری را بر دوش نمی کشد)چگونه سازگار است؟ پاسخ این سؤال با توجه به یک نکته کاملا روشن است،و آن اینکه اینها

ص :208

مسئول گناهان دیگری نیستند بلکه مسئول گناهان خویشند،زیرا در تحقق گناه دیگران شرکت داشتند و از یک نظر گناه خودشان محسوب می شود.

***

قرآن وارد شده است،تعبیر به نور،شفاء،هدایت،فرقان(جدا کننده حق از باطل)حق،تذکره و مانند اینها،ولی شاید این تنها آیه ای است که در آن تعبیر به"خیر"شده است و می توان گفت همه آن مفاهیم خاص،در این مفهوم عام جمع است.

ضمنا تفاوت تعبیری که مشرکان و مؤمنان درباره قرآن می کردند،قابل ملاحظه است:مؤمنان می گفتند:خیرا یعنی انزل خیرا(خداوند خیر و نیکی نازل کرده است)و به این وسیله ایمان خود را به وحی بودن قرآن آشکار می ساختند (1).

اما هنگامی که از مشرکان سؤال می کردند پروردگارتان چه چیز نازل کرده،آنها می گفتند اینها اساطیر الاولین است،و به این ترتیب،وحی بودن قرآن را به کلی انکار می کردند (2).

سپس همانگونه که در آیات گذشته،نتیجه اظهارات مشرکان،به صورت کیفرهای مضاعف دنیوی و اخروی،مادی و معنوی،بیان شد،در آیه مورد بحث نتیجه اظهارات مؤمنان به این صورت بیان شده است:"برای کسانی که نیکی کردند در این دنیا نیکی است"( لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هٰذِهِ الدُّنْیٰا حَسَنَةٌ ).

جالب اینکه"حسنة"که پاداش آنها همانند خیر که"اظهار"آنها بوده، مطلق گذاشته شده است و انواع حسنات و نعمتهای این جهان را در بر می گیرد، این پاداش دنیای آنها است،سپس اضافه می کند"سرای آخرت از این هم بهتر است،و چه خوبست سرای پرهیزکاران"؟

ص :212

( وَ لَدٰارُ الْآخِرَةِ خَیْرٌ وَ لَنِعْمَ دٰارُ الْمُتَّقِینَ ).

باز در این تعبیر به کلمه"خیر"و جمله" لَنِعْمَ دٰارُ الْمُتَّقِینَ "برخورد می کنیم که هر دو،مطلقند با مفهوم گسترده شان،و باید هم چنین باشد چرا که پاداشها،بازتابهایی هستند از اعمال انسانها،در کیفیت و کمیت آنها!.

ضمنا از آنچه گفتیم روشن شد که جمله لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا... تا آخر آیه ظاهرا کلام خدا است،و قرینه مقابله میان این آیات و آیات گذشته،این معنی را تقویت می کند،هر چند بعضی از مفسران،در تفسیر آن دو احتمال داده اند، نخست اینکه کلام خدا باشد،و دیگر اینکه دنباله کلام پرهیزکاران است.

*** آیه بعد سرای پرهیزکاران را که قبلا بطور سربسته بیان شد،توصیف کرده می گوید:"سرای پرهیزکاران باغهای جاویدان بهشت است که همگی وارد آن می شوند"( جَنّٰاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَهٰا ).

"نهرهای جاری از پای درختان آنها می گذرد"( تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ ).

تنها مساله باغ و درخت مطرح نیست،بلکه"هر چه بخواهند در آنجا هست" ( لَهُمْ فِیهٰا مٰا یَشٰاؤُنَ ).

آیا تعبیری از این وسیعتر و مفهومی از این جامعتر درباره نعمتهای بهشتی پیدا می شود؟ حتی این تعبیر از تعبیری که در آیه 71 سوره زخرف آمده است وسیعتر به نظر می رسد آنجا که می گوید وَ فِیهٰا مٰا تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ :"در بهشت هر آنچه دلها بخواهد و چشم ها از آن لذت برد وجود دارد"آنجا سخن از خواست دلها است و اینجا سخن از خواست مطلق(یشاءون).

بعضی از مفسران از مقدم بودن" لَهُمْ فِیهٰا "بر" مٰا یَشٰاؤُنَ "انحصار

ص :213

استفاده کرده اند یعنی تنها در آنجا است که انسان هر چه را بخواهد می یابد و گرنه چنین امری در دنیا غیر ممکن است!.

*** گفتیم آیات مورد بحث که توضیحی از چگونگی زندگی و مرگ پرهیزکاران است هماهنگ و همقرینه با آیات گذشته است که از مشرکان مستکبر سخن می گفت،در آنجا خواندیم که فرشتگان مرگ آنها را قبض روح می کنند در حالی که ستمگرند و مرگ آنها آغاز دوران جدیدی از بدبختی آنهاست و سپس به آنها فرمان داده می شود که به درهای جهنم ورود کنید.

اما در اینجا می خوانیم که"پرهیزکاران کسانی هستند که فرشتگان قبض ارواح،روح آنان را می گیرند در حالی که پاک و پاکیزه اند"( اَلَّذِینَ تَتَوَفّٰاهُمُ الْمَلاٰئِکَةُ طَیِّبِینَ ).

پاکیزه از آلودگی شرک پاکیزه از ظلم و استکبار و هر گونه گناه.

در اینجا فرشتگان"به آنها می گویند سلام بر شما باد"( یَقُولُونَ سَلاٰمٌ عَلَیْکُمْ ).

سلامی که نشانه امنیت و سلامت و آرامش کامل است.

سپس می گویند"وارد بهشت شوید به خاطر اعمالی که انجام می دادید" ( اُدْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ).

تعبیر به"تتوفاهم"(روح آنها را دریافت می دارند)تعبیر لطیفی است درباره مرگ،اشاره به اینکه مرگ به معنی فنا و نیستی و پایان همه چیز نیست، بلکه انتقالی است از یک مرحله به مرحله بالاتر.

در تفسیر المیزان می خوانیم که در این آیه،سه موضوع مطرح است:

1-طیب و پاکیزه بودن 2-سلامت و امنیت از هر نظر 3-راهنمایی به بهشت.

ص :214

این سه موهبت همانست که در آیه 82 سوره انعام نظیر آن را می خوانیم اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمٰانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولٰئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ :"آنها که ایمان آوردند و ایمان خود را با ظلم و ستمی نیالودند،امنیت برای آنها است، و هدایت می شوند".

ص :215

پرداخته و با زبان تهدید می گوید:

آنها چه انتظاری می کشند؟"آیا انتظار این را دارند که فرشتگان مرگ به سراغشان بیایند،درهای توبه بسته شود،پرونده اعمال پیچیده گردد و راه بازگشت باقی نماند"؟!( هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاّٰ أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلاٰئِکَةُ ).

و یا اینکه انتظار می کشند"فرمان پروردگارت دائر به عذاب و مجازات آنها صادر گردد"؟!( أَوْ یَأْتِیَ أَمْرُ رَبِّکَ ).

که در این حال نیز درهای توبه بسته خواهد شد و راه بازگشت و جبران نیست،این چه طرز تفکری است که آنها دارند،و چه لجاجت و سرسختی ابلهانه ای؟ در اینجا"ملائکه"گرچه بطور مطلق ذکر شده ولی با توجه به آیات گذشته که سخن از فرشتگان قبض ارواح می نمود اشاره به همین مطلب است.

و جمله یَأْتِیَ أَمْرُ رَبِّکَ (فرمان خدا فرا رسد)گرچه احتمالات مختلفی را می پذیرد،اما با توجه به اینکه این تعبیر در آیات مختلفی از قرآن به معنی نزول عذاب آمده است در اینجا نیز همین معنی را می رساند،و به هر حال مجموع این دو جمله تهدیدی است برای این مستکبران که اگر اندرزهای الهی و پیامبران او شما را بیدار نکند تازیانه های عذاب و مرگ بیدار خواهد ساخت، اما در آن زمان دیگر بیدار شدن سودی ندارد.

سپس اضافه می کند تنها این گروه نیستند که این چنین می کنند بلکه "مشرکان و مستکبرین پیشین نیز چنین کردند"( کَذٰلِکَ فَعَلَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ ).

"خداوند به آنها ستم نکرد ولی آنها به خویشتن ستم کردند"( وَ مٰا ظَلَمَهُمُ اللّٰهُ وَ لٰکِنْ کٰانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ ).

چرا که آنها در حقیقت تنها نتیجه اعمال خود را باز می یابند.

این جمله بار دیگر این حقیقت را تاکید می کند که هر ظلم و ستم و شری

ص :218

از انسان سر می زند سرانجام دامن خودش را می گیرد،بلکه قبل از همه به آنها می رسد،زیرا عمل بد،آثار شوم خود را در روح و جان فاعلش می پاشد،قلبشان تاریک و روحشان آلوده و آرامششان نابود خواهد شد.

*** باز به نتیجه اعمال آنها می پردازد و می گوید:"سرانجام،سیئات اعمالشان به آنها رسید"( فَأَصٰابَهُمْ سَیِّئٰاتُ مٰا عَمِلُوا ).

"و آنچه را استهزاء می کردند(از وعده های عذاب الهی)بر آنها وارد شد" ( وَ حٰاقَ بِهِمْ مٰا کٰانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ ).

جمله"حاق بهم"به معنی"وارد شد بر آنها"می باشد،اما بعضی مانند قرطبی در ذیل آیه مورد بحث،و فرید و جدی در تفسیرش به معنی احاطه کردن گرفته اند،و می توان معنی جامعی برای آن ذکر کرد که هم وارد شدن را بگیرد و هم احاطه کردن را.

و به هر حال تعبیر آیه فوق که می گوید"سیئات اعمالشان به آنها رسید"باز این واقعیت را تاکید می کند که این اعمال انسان است که دامان او را در این جهان و آن جهان می گیرد و در چهره های مختلف تجسم می یابد و او را رنج و آزار و شکنجه می دهد نه چیز دیگر (1).

*** آیه بعد به یکی از منطق های سست و بی اساس مشرکان اشاره کرده می گوید:"مشرکان گفتند اگر خدای می خواست نه ما و نه نیاکان ما غیر او را عبادت نمی کردیم"و به سراغ بتها نمی رفتیم( وَ قٰالَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ مٰا عَبَدْنٰا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْءٍ نَحْنُ وَ لاٰ آبٰاؤُنٰا ).

ص :219

"و چیزی را بدون اذن او تحریم نمی نمودیم"( وَ لاٰ حَرَّمْنٰا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْءٍ ).

این جمله اشاره به قسمتی از چهارپایانی است که مشرکان در عصر جاهلیت،از پیش خود تحریم کرده بودند،و به خاطر آن شدیدا مورد انتقاد از طرف پیامبر اسلام واقع شدند.

خلاصه اینکه آنها می خواستند ادعا کنند که آنچه ما انجام می دهیم،از پرستش بتها،و حرام و حلال کردنها،همه مورد رضای خدا است و بدون اذن او نیست.

این سخن ممکن است به این معنی باشد که آنها عقیده به"جبر"داشتند، و همه چیز را بسته به فرمان سرنوشت می دانستند(همانگونه که بسیاری از مفسران فهمیده اند).

ولی این احتمال نیز وجود دارد که آنها این سخن را به خاطر اعتقاد به جبر نمی دانستند بلکه می خواستند چنین استدلال کنند که اگر اعمال ما مورد رضای خدا نیست پس چرا قبلا پیامبرانی نفرستاده و از آن نهی نکرده است،چرا از همان روز اول به نیاکان ما نگفت من به این کار راضی نیستم،این سکوت او دلیل بر رضای او است! این تفسیر با ذیل این آیه و آیات بعد سازگارتر است.

لذا بلافاصله می فرماید:"پیشینیان آنها نیز همین کارها را انجام دادند (و به همین بهانه ها متوسل شدند)ولی آیا پیامبران الهی وظیفه ای جز ابلاغ آشکار دارند؟"( کَذٰلِکَ فَعَلَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَهَلْ عَلَی الرُّسُلِ إِلاَّ الْبَلاٰغُ الْمُبِینُ ).

یعنی اولا اینکه می گوئید خداوند سکوت کرده هرگز سکوت نکرده است،و هر پیامبری آمده آشکارا دعوت به توحید و نفی شرک نموده است،ثانیا

ص :220

وظیفه خدا و پیامبر مجبور ساختن نیست،بلکه نشان دادن راه و ارائه طریق است و این کار انجام شده است.

ضمنا جمله کَذٰلِکَ فَعَلَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ (کسانی که قبل از آنها بودند نیز همین گونه انجام دادند)یک نوع دلداری برای پیامبر است که بداند این کارهایی که آنها می کنند همانست که بر سر همه پیامبران آورده اند،محزون مباش و سخت استقامت کن و بایست که خدا یار و یاور تو است.

*** به دنبال اعلام این واقعیت که وظیفه پیامبران تنها ابلاغ آشکار است،آیه بعد اشاره کوتاه و جامعی به وضع دعوت پیامبران کرده،می گوید:"ما در هر امتی رسولی فرستادیم"( وَ لَقَدْ بَعَثْنٰا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً ).

"امت"از کلمه"ام"به معنی مادر و یا به معنی هر چیزی که دیگری را به خود ضمیمه می کند آمده است،و از این رو به هر جماعتی که در میان آنها یک نوع وحدت،از نظر زمان یا مکان یا تفکر و یا هدف بوده باشد امت میگویند، و از بررسی موارد استعمال آن در قرآن که به 64 مورد بالغ می شود این واقعیت تایید می گردد.

سپس اضافه می کند که محتوای دعوت همه این رسولان این بود"خدای یکتا را بپرستید و از طاغوت اجتناب کنید"( أَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّٰاغُوتَ ) (1).

به این ترتیب دعوت به سوی"توحید"و"مبارزه با طاغوت"اساس دعوت تمام پیامبران را تشکیل می داده،و نخستین چیزی بوده است که همه بدون استثناء به آن دعوت می کردند،چرا که اگر پایه های توحید محکم نشود،و طاغوتها از جوامع انسانی و محیط افکار طرد نگردند،هیچ برنامه اصلاحی قابل پیاده کردن نیست.

ص :221

"طاغوت"،همانگونه که قبلا نیز گفته ایم،صیغه مبالغه از ماده طغیان به معنی متجاوز و متعدی از حد و مرز است،و به هر چیزی که وسیله تجاوز از حد گردد نیز گفته می شود،از این جهت به شیطان،بت،حاکم جبار و ستمگر و مستکبر،و بالآخره مسیری که به غیر حق منتهی گردد،طاغوت گفته می شود.

این کلمه هم به معنی مفرد و هم به معنی جمع استعمال می شود،هر چند گاهی آن را به"طواغیت"جمع می بندند.

اکنون ببینیم نتیجه دعوت انبیا به توحید به کجا رسید،در اینجا قرآن می گوید:

"گروهی از آن امتها کسانی بودند که خدایشان هدایت کرد"( فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَی اللّٰهُ ).

"و گروهی از آنان ضلالت و گمراهی دامانشان را گرفت"( وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلاٰلَةُ ).

گرچه باز در این آیه پیروان مکتب جبر سر و صدا بلند کرده اند این هم دلیل دیگری بر مکتب ما!ولی کرارا گفته ایم اگر آیات هدایت و ضلالت را در کنار هم بچینیم هیچگونه ابهامی در آنها نیست،و نه تنها اشاره ای به جبر نمی کند بلکه به وضوح مساله اختیار و اراده و آزادی انسان را بیان می دارد،چرا که بسیاری از آیات قرآن می گوید هدایت و ضلال الهی به دنبال شایستگیها یا ناشایستگی هایی است که در انسانها بر اثر اعمالشان پیدا می شود.

خداوند ظالمان،مسرفان،دروغگویان و مانند آنها را،طبق صریح آیات قرآن،هدایت نمی کند،ولی به عکس آنهایی که در راه خدا جهاد و تلاش و کوشش می کنند و آنهایی که دعوت پیامبران را می پذیرند،همه را مشمول الطاف خود قرار داده و در مسیر پر فراز و نشیب تکامل و سیر الی اللّٰه هدایتشان می کند،ولی گروه اول را به حال خود وا می گذارد،تا نتیجه اعمالشان دامان آنها را بگیرد

ص :222

و در بیراهه ها سرگردان شوند.

و از آنجا که خاصیت اعمال اعم از نیک و بد از ناحیه خدا است،نتائج آنها را می توان به خدا نسبت داد.

آری سنت خداوند بر این است که نخست اقدام به هدایت تشریعی می کند، یعنی پیامبران را مبعوث می دارد تا هماهنگ با فطرت،مردم را به توحید و نفی طاغوت دعوت کنند،و به دنبال این هدایت تشریعی،هر شخص و گروهی لیاقت و شایستگی از خود نشان داد مشمول لطف او و هدایت تکوینی اش می گردد.

آری این است سنت همیشگی خدا،نه آن گونه که فخر رازی و امثال او از طرفداران مکتب جبر گفته اند که خداوند نخست به وسیله انبیاء دعوت می کند، و بعد خودش ایمان و کفر را جبرا در افراد(بدون هیچ دلیلی)می آفریند و عجب اینکه هیچ سؤال و پرسشی از خدا در این زمینه نمی توان کرد؟راستی چه ترسیم وحشتناکی از خدا کرده اند که با هیچ عقل و عاطفه و منطقی سازگار نیست.

جالب توجه اینکه تعبیر آیه فوق در مورد هدایت و ضلالت متفاوت است:

در مورد اول می گوید"گروهی را خدا هدایت کرد"اما در مورد دوم نمی گوید "گروهی را خدا گمراه ساخت"بلکه می گوید حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلاٰلَةُ (گمراهی برای آنها ثابت شد و دامانشان را چسبید!).

این تفاوت در تعبیر ممکن است اشاره به واقعیتی باشد که در آیات دیگر قرآن و بعضی از روایات وارد شده است که خلاصه اش چنین است:

در رابطه با مساله هدایت بیشترین سهم مربوط به مقدماتی است که خدا آفریده،عقل داده،فطرت را برای توحید بسیج کرده،پیامبران را فرستاده، آیات تشریعی و تکوینی را ارائه نموده است،تنها یک تصمیم گیری آزادانه از ناحیه بندگان کافی است که آنها را به سر منزل مقصود برساند.

ولی در مساله ضلالت تمام سهم را بندگان گمراه دارند،زیرا بر ضد

ص :223

مسیر حوادث تکوین و تشریع حرکت می کنند،فطرت الهی را زیر پا می گذارند، قوانین او را نادیده می گیرند،آیات تشریعی و تکوینی را پشت سر قرار می دهند، چشم و گوش دل را بر دعوت انبیاء می بندند،و خلاصه با توسل به اینهمه تخریب و تحریف در وادی ضلالت گام می نهند آیا همه این امور از ناحیه خودشان نیست؟ این همان چیزی است که آیه 79 سوره نساء به آن اشاره می کند مٰا أَصٰابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّٰهِ وَ مٰا أَصٰابَکَ مِنْ سَیِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِکَ :"هر نیکی به تو برسد از ناحیه خدا است و هر بدی بتو برسد از ناحیه خود تو است".

در اصول کافی حدیثی از امام علی بن موسی الرضا ع نقل شده که این مطلب را روشنتر می سازد که به یکی از یارانش که از مساله جبر و اختیار سؤال کرد چنین فرمود:

بنویس:"

بسم اللّٰه الرحمن الرحیم قال علی بن الحسین قال اللّٰه عز و جل یا بن آدم بمشیتی کنت انت الذی تشاء،و بقوتی ادیت الی فرائضی،و بنعمتی قویت علی معصیتی،جعلتک سمیعا بصیرا، مٰا أَصٰابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّٰهِ وَ مٰا أَصٰابَکَ مِنْ سَیِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِکَ و ذلک انی اولی بحسناتک منک، و انت اولی بسیئاتک منی" (1): "بنام خداوند بخشنده مهربان امام زین العابدین ع فرمود:خداوند(در حدیث قدسی)چنین می فرماید:ای فرزند آدم به اراده من است که تو می توانی اراده کنی(من آزادی اراده به تو داده ام)و به نیروی من است که می توانی واجبات را انجام دهی،و با سوء استفاده از نعمت من است که قدرت بر معصیتم را پیدا کرده ای!،من ترا شنوا و دانا آفریدم(و راه و چاه را به تو نشان دادم)آنچه از نیکی به تو می رسد از ناحیه خدا است،و آنچه بدی به تو می رسد از ناحیه خود تو است،و این بخاطر آنست که من نسبت به کارهای

ص :224

نیکی که انجام می دهی از تو اولی هستم،و تو نسبت به کارهای بدی که مرتکب می شوی از من اولی هستی".

و در پایان آیه برای بیدار کردن گمراهان و تقویت روحیه هدایت یافتگان این دستور عمومی را صادر می کند در روی زمین سیر کنید و آثار گذشتگان را که بر صفحه زمین و در دل خاک نهفته است بررسی نمائید و ببینید سرانجام کار کسانی که آیات خدا را تکذیب کردند به کجا کشید"( فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ ).

این تعبیر خود دلیل زنده ای بر آزادی اراده انسان است،چرا که اگر هدایت و ضلالت اجباری بود،سیر در ارض و مطالعه حالات پیشینیان بیهوده بود،و این دستور خود تاکیدی است بر اینکه سرنوشت هیچکس به طور اجباری قبلا تعیین نشده است بلکه بدست خود او است.

قرآن مجید درباره"سیر در ارض"و مطالعه آثار پیشینیان بحثهای فراوان و جالبی دارد که ما در جلد سوم تفسیر نمونه ذیل آیه 137 سوره آل عمران مشروحا بیان کردیم(به جلد سوم صفحه 102 مراجعه فرمائید).

*** در آخرین آیه مورد بحث ضمن دلداری به پیامبر ص تاکید می کند که سرانجام کار این گروه گمراه و لجوج به جایی می رسد که هر قدر"بر هدایت آنها حریص باشی و تلاش کنی فایده ای ندارد زیرا خداوند کسی را که گمراه کرد هدایت نمی کند"!( إِنْ تَحْرِصْ عَلیٰ هُدٰاهُمْ فَإِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَهْدِی مَنْ یُضِلُّ ).

"و برای آنها هیچ یار و یاوری نیست"( وَ مٰا لَهُمْ مِنْ نٰاصِرِینَ ).

"تحرص"از ماده"حرص"به معنی طلب کردن چیزی با جدیت و کوشش است!.

بدیهی است این جمله در حق همه منحرفان نیست،زیرا وظیفه پیامبر ص

ص :225

تبلیغ و هدایت است و می دانیم و تاریخ نیز گواهی داده که این تبلیغ و هدایت در مورد بسیاری از گمراهان اثر می گذارد و به آئین حق می پیوندند و عاشقانه از آن دفاع می کنند.

بنا بر این جمله فوق مخصوص آن گروه است که خیره سری و لجاجت را به حد اعلا رسانده،و آن چنان در استکبار و غرور و غفلت و گناه غرقند که دیگر درهای هدایت به روی آنها گشوده نخواهد شد،اینها هستند که هر چند پیامبر ص برای هدایت آنها بکوشد نتیجه ای ندارد،زیرا به خاطر اعمالشان آن چنان گمراه شده اند که دیگر قابل هدایت نیستند.

طبیعی است چنین افرادی یار و یاوری نیز نمی توانند داشته باشند زیرا هر ناصر و یاور در زمینه مناسب اقدام می کند.

ضمنا این تعبیر خود دلیلی بر نفی جبر است،چرا که"ناصر"مربوط به جایی است که جوششی از درون خود انسان باشد و نقش او نقش کمک و یاری باشد(دقت کنید).

تعبیر به"ناصرین"به صورت جمع شاید اشاره به آنست که گروه مؤمنان بر عکس این گروه نه یک یار بلکه یاران و یاوران متعدد دارند،خدا یار آنهاست، پیامبران و بندگان صالح خدا یار آنها هستند و فرشتگان رحمت نیز یاورشان محسوب می شوند:

در سوره مؤمن آیه 51 می خوانیم إِنّٰا لَنَنْصُرُ رُسُلَنٰا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهٰادُ :"ما پیامبران خویش و همچنین مؤمنان را در زندگی این جهان،و در روز قیامت،روزی که شاهدان برای شهادت قیام می کنند یاری خواهیم کرد".

و در سوره فصلت آیه 30 می خوانیم إِنَّ الَّذِینَ قٰالُوا رَبُّنَا اللّٰهُ ثُمَّ اسْتَقٰامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلاٰئِکَةُ أَلاّٰ تَخٰافُوا وَ لاٰ تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ

ص :226

تُوعَدُونَ :"کسانی که بگویند پروردگار ما اللّٰه است و در راه این عقیده، استقامت به خرج دهند،فرشتگان آسمان بر آنها نازل می شوند و می گویند نترسید و محزون نباشید و بشارت باد بر شما،بهشتی که به آن وعده داده شده اید".

***

مبعوث کردیم"و به دنبال آن این سؤال پیش می آید که اگر در هر امتی رسولی فرستاده شده باشد،باید پیامبران از تمام کشورهای جهان برخاسته باشند، زیرا هر یک از آنها حد اقل امتی هستند،در حالی که تاریخ چنین چیزی به ما نشان نمی دهد؟! پاسخ این سؤال با توجه به یک نکته روشن می شود و آن اینکه هدف از فرستادن پیامبران این است که دعوت الهی به گوش امتها برسد،و گرنه می دانیم مثلا در زمانی که پیامبر اسلام در مکه یا مدینه قیام کرد،در شهرهای دیگر حجاز پیامبری نبود،ولی فرستادگان رسول اللّٰه به آن مناطق گسیل شدند و صدای پیامبر را به گوش همگان رساندند.

علاوه بر این خود پیامبر ص نامه هایی نوشت و با رسولانی به کشورهای مختلف مانند ایران و روم و حبشه فرستاد و پیام الهی را به آنها ابلاغ کرد.

هم اکنون ما امتی هستیم که دعوت پیامبر اسلام ص را از وراء اعصار و قرون وسیله دانشمندان که پیام آوران آن پیامبرند شنیده ایم و منظور از مبعوث ساختن رسول در هر امتی چیزی غیر از این نیست.

ص :228

و حساب خدا بود)مرد مشرک گفت:گمان می بری ما بعد از مرگ زنده میشویم؟! سوگند به خدا که او هیچ مرده ای را زنده نخواهد کرد(این سخن را به این جهت گفت که آنها بازگشت مردگان را به حیات و زندگی مجدد،محال،یا بیهوده می پنداشتند)آیه فوق نازل شد و به او و مانند او پاسخ گفت،و مساله معاد را با دلیل روشنی بیان کرد،در حقیقت گفتگوی این دو نفر سببی بود برای طرح مجدد مساله معاد (1).

***

تعبیر به"بلی"(آری)و"حقا"و سپس ذکر وعده،آنهم وعده ای که بر خدا است همگی نشانه تاکید و قطعیت مساله معاد است.

اصولا در مقابل کسی که حقیقتی را با قاطعیت انکار می کند باید با قاطعیت سخن گفت،تا آثار سوء روانی آن نفی قاطع با اثبات قاطع بر چیده شود،و مخصوصا باید روشن کرد که این نفی،از بی اطلاعی و نادانی است تا اثر خود را به کلی از دست دهد.

*** سپس به بیان یکی از هدفهای معاد،و بعد از آن به ذکر قدرت خدا بر این کار،می پردازد،تا نشان دهد اگر سرچشمه انکار آنها این است که بازگشت به حیات مجدد را از قدرت خدا دور می دانند این اشتباه بزرگی است،و اگر منشا این کار بی هدف بودن معاد است آن نیز اشتباه دیگری است.

نخست می گوید"خداوند مردگان را مبعوث می کند تا برای همگان روشن سازد آنچه را که در آن اختلاف داشتند"( لِیُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذِی یَخْتَلِفُونَ فِیهِ ).

"و تا کسانی که این واقعیت را انکار کردند بدانند دروغ می گفتند" ( وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ کٰانُوا کٰاذِبِینَ ).

چرا که آن جهان،جهان کشف غطاء،و کنار رفتن پرده ها،و آشکار شدن حقایق است،چنان که در سوره ق آیه 22 می خوانیم: لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هٰذٰا فَکَشَفْنٰا عَنْکَ غِطٰاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ :"به انسان گفته می شود تو در غفلت از چنین روزی بودی،ولی ما پرده را از برابر دیدگانت بر داشتیم و امروز بسیار تیز بین هستی"! و در آیه 9 سوره طارق می خوانیم یَوْمَ تُبْلَی السَّرٰائِرُ :"رستاخیز روزی است که اسرار درون آشکار می گردد"و در آیه 48 سوره ابراهیم می خوانیم

ص :231

وَ بَرَزُوا لِلّٰهِ الْوٰاحِدِ الْقَهّٰارِ :"در آن روز همگی در پیشگاه خداوند واحد قهار ظاهر می شوند".

بالآخره آن روز،روز شهود،و کشف اسرار،و آشکار شدن پنهانیها، و ظهور و بروز است،و در چنین شرایط و محیطی اختلاف در عقیده معنی ندارد، هر چند ممکن است بعضی از منکران لجوج برای تبرئه خویش به دروغ در بعضی از مواقف قیامت متوسل شوند،ولی آن یک امر استثنایی و زودگذر است! این درست به آن میماند که مجرمی را در پای میز دادگاه حاضر کنند، او همه چیز را منکر شود،ولی بلافاصله نوار ضبط صوت و دستخط او و سایر مدارک زنده و حسی را به او ارائه دهند،و به اتفاق او تمام آثار جرم را از درون خانه و اطاقش بیرون بیاورند،اینجا است که دیگر جایی برای گفتگو باقی نمی ماند و تسلیم می شود ظهور حقایق در عالم قیامت حتی از این هم واضحتر و آشکارتر است! گرچه حیات پس از مرگ و رستاخیز،اهداف متعددی دارد که در آیات قرآن بطور پراکنده به آنها اشاره شده است:تکامل انسان،اجرای عدالت،هدف دادن به زندگی این جهان،ادامه فیض خداوند و مانند آن.

ولی آیه مورد بحث به هدف دیگری اشاره می کند،و آن بر طرف کردن اختلافات و بازگشت به توحید است.

می دانیم مهمترین اصلی که در عالم حکومت می کند اصل توحید است این اصل فراگیر هم در ذات و صفات و افعال خدا صادق است و هم در مجموعه عالم آفرینش و قوانینی که بر آن حکومت می کند،و هر چیز باید سرانجام به این اصل باز گردد.

و لذا ما معتقدیم که این اختلافها و جنگها و ستیزها روزی همگی پایان می گیرد و همه مردم جهان در زیر پرچم حکومت واحدی،حکومت مهدی ع

ص :232

جمع می شوند،چرا که آنچه بر خلاف روح عالم هستی یعنی توحید است باید سرانجام روزی بر چیده شود.

ولی اختلاف عقیده ها هرگز بطور کامل در این دنیا،از بین نخواهد رفت چرا که عالم غطاء و پوشش است،ولی سرانجام روزی فرا می رسد که این پوششها و پرده ها از میان خواهد رفت و یوم البروز و یوم الظهور است.

بنا بر این بازگشت به وحدت و پایان گرفتن اختلافات عقیدتی یکی از اهداف معاد را تشکیل می دهد که در آیه فوق به آن اشاره شده است.

در آیات فراوانی از قرآن مجید این مساله تکرار و تاکید شده که خداوند در روز قیامت در میان مردم داوری می کند و اختلافات بر طرف می شود (1).

*** سپس به دومین نکته یعنی بیان این حقیقت می پردازد که اگر آنها بازگشت انسان را به زندگی جدید محال می شمرند باید بدانند که قدرت خداوند برتر و بالاتر از اینها است،"هنگامی که ما چیزی را اراده کنیم فقط به آن می گوییم موجود باش!آن نیز بلافاصله موجود می شود"( إِنَّمٰا قَوْلُنٰا لِشَیْءٍ إِذٰا أَرَدْنٰاهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ ).

با چنین قدرت کامله ای که تنها فرمان موجود باش،برای وجود هر چیز کافی است،دیگر چه جای شک و تردید در قدرت خدا بر بازگشت مردگان به زندگی باقی میماند.

شاید نیاز به توضیح نداشته باشد که تعبیر به"کن"(موجود باش)نیز به اصطلاح از ضیق بیان و عدم گنجایش الفاظ است،و الا حتی نیاز به جمله"کن" نیست،اراده خدا همان و تحقق یافتن همان.

ص :233

اگر بخواهیم مثال کوچک و ناقصی برای این مساله در زندگی خود بزنیم می توانیم آن را تشبیه به ایجاد تصورات در مغز به مجرد اراده کنیم،آیا هنگامی که ما تصمیم می گیریم تصوری از یک کوه عظیم یا یک اقیانوس پهناور،یا یک باغ وسیع با اشجار فراوان،و مانند اینها در مغز خود داشته باشیم هیچگونه مشکلی برای ما وجود دارد؟و اصلا نیاز به جمله و کلمه ای داریم؟بلکه به محض اراده تصویر این موجودات ذهنی در افق ذهن ما نمایان می گردد.

در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا(ع)می خوانیم که یکی از یاران پرسید درباره اراده خدا و اراده خلق توضیحی بفرمائید،امام گفت:"اراده از خلق همان تصمیم باطنی و سپس افعالی است که بعد از آن آشکار می شود،ولی اراده خدا همان ایجاد کردن او است و نه غیر آن،زیرا که در خداوند نه اندیشه ای وجود دارد و نه تصمیم و نه تفکری،این صفات(که همگی زائد بر ذات است)درباره خدا مفهوم ندارد،اینها صفات مخلوقات است،بنا بر این اراده خدا همان ایجاد افعال است لا غیر،خداوند می گوید:موجود باش،آنهم موجود می شود بی آنکه حتی نیاز به لفظ و سخن گفتن به زبان و تصمیم گرفتن و تفکر داشته باشد،و این اراده خدا همچون ذاتش غیر قابل توصیف است" (1).

ص :234

و امثال او را در این جهان و جهان دیگر بازگو کرد.

در تواریخ آمده است که در زمان خلفاء هنگامی که اموال بیت المال تقسیم می شد،و نوبت به مهاجرین میرسید به آنها می گفتند:سهم خود را بگیرید، این همانست که خدا در این دنیا به شما وعده داده و آنچه در انتظار شما در جهان دیگر است بیشتر است،سپس آیه فوق را می خواندند (1).

***

توصیف می کند می گوید:"آنها کسانی هستند که شکیبایی و صبر و استقامت را پیشه خود ساخته،و توکل و تکیه آنها بر پروردگارشان است"( اَلَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلیٰ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ ).

***

اسلام به گوش کسی برسد،و این صدا را برای همیشه در گلوی مؤمنان خفه می کردند،اما آنها با این جهش حساب شده،نه تنها مکه را زیر سیطره خود درآوردند،بلکه صدای اسلام را به گوش جهانیان رساندند و این سنتی است برای همه مسلمانان،در چنین شرائطی،و در همه تاریخ.

2-تعبیر به هٰاجَرُوا فِی اللّٰهِ که حتی کلمه"سبیل"هم در آن ذکر نشده اشاره به نهایت اخلاص این مهاجران است که تنها برای خدا و در مسیر اللّٰه و به خاطر رضای او و حمایت و دفاع از آئینش دست به چنین هجرتی زدند،نه برای نجات جان خود و یا استفاده مادی دیگر.

***3-جمله" مِنْ بَعْدِ مٰا ظُلِمُوا "نشان می دهد که نباید فورا میدان را خالی کرد،بلکه باید تا آنجا که ممکن است ایستاد و تحمل نمود،اما هنگامی که تحمل آزار دشمن جز جرأت و جسارت او و تضعیف مؤمنان ثمری نداشته باشد، در اینجا باید دست به هجرت زد،تا با کسب قدرت بیشتر و فراهم ساختن سنگرهای محکمتر،جهاد در تمام زمینه ها از موضع بهتری تعقیب شود،و به پیروزی طرفداران حق در زمینه های نظامی،فرهنگی،تبلیغاتی منتهی گردد.

***4-جمله" لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیٰا حَسَنَةً "که از ماده"بوأت له مکانا" (مکانی برای او آماده ساختم و او را در آن جای دادم)گرفته شده نشان می دهد که مهاجران راستین اگر چه در آغاز کار،امکانات مادی خود را از دست می دهند، ولی سرانجام حتی از نظر زندگی دنیا پیروزی با آنها است (1).

ص :238

چرا انسان زیر فشار ضربات دشمن بماند و ذلیلانه بمیرد،چرا با شجاعت مهاجرت نکند و از موضع تازه ای به مبارزه بر نخیزد تا حق خویش را بگیرد؟! در سوره نساء آیه 100 همین مساله با صراحت بیشتری بیان شده است وَ مَنْ یُهٰاجِرْ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ یَجِدْ فِی الْأَرْضِ مُرٰاغَماً کَثِیراً وَ سَعَةً :"کسانی که در راه اللّٰه هجرت کنند در این دنیای پهناور خدا،نقاط فراوان امن و وسیعی پیدا می کنند که می توانند در آنجا بینی مخالفان را به خاک بمالند"! ***5-انتخاب دو صفت"صبر"و"توکل"برای مهاجران،دلیلش روشن است،زیرا در چنین حوادث سخت و طاقت فرسا که در زندگی انسان پیش می آید در درجه اول شکیبایی و صبر و استقامت لازم است،استقامتی به عظمت حادثه و یا برتر و بیشتر،سپس توکل و اعتماد بر خدا،و اصولا اگر انسان در این گونه حوادث تکیه گاه محکم و مطمئن معنوی نداشته باشد،صبر و استقامت برای او ممکن نیست.

بعضی گفته اند انتخاب"صبر"بخاطر این است که در آغاز این مسیر به سوی اللّٰه شکیبایی و استقامت در برابر خواسته های نفس،لازم است،و انتخاب توکل به خاطر آن است که پایان این مسیر به انقطاع و بریدن از هر چه غیر خدا است و پیوستن به او می انجامد،بنا بر این صفت اول آغاز راه است و دوم پایان آن (1).

و به هر حال هجرت در بیرون،بدون هجرتی در درون،ممکن نیست، انسان نخست باید از علائق پست مادی درونی ببرد،و به سوی فضائل اخلاقی هجرت کند تا بتواند در بیرون دست به چنین هجرتی بزند و از دار الکفر-با پشت پا زدن به همه چیز-به دار الایمان منتقل گردد.

ص :239

خداوند در پاسخ آنها می گوید:"ما پیش از تو نیز رسولانی فرستادیم و این رسولان جز مردانی که وحی به آنها فرستاده می شد نبودند"( وَ مٰا أَرْسَلْنٰا مِنْ قَبْلِکَ إِلاّٰ رِجٰالاً نُوحِی إِلَیْهِمْ ).

آری این مردان از جنس بشر بودند،با تمام غرائز و عواطف انسانی، دردهای آنها را از همه بهتر تشخیص می دادند،و نیازهای آنها را به خوبی درک می کردند،در حالی که هیچ فرشته ای نمی تواند از این امور به خوبی آگاه گردد، و آنچه را در درون یک انسان می گذرد به وضوح درک کند.

مسلما مردان وحی وظیفه ای جز ابلاغ رسالت نداشتند،کار آنها گرفتن وحی و رساندن به انسانها و کوشش از طرق عادی برای تحقق بخشیدن به اهداف وحی بود،نه اینکه با یک نیروی خارق العاده الهی،و بر هم زدن همه قوانین طبیعت، مردم را مجبور به قبول دعوت و ترک همه انحرافات کنند،که اگر چنین می کردند ایمان آوردن افتخار و تکامل نبود.

سپس برای تاکید و تایید این واقعیت اضافه می کند:"اگر این موضوع را نمی دانید بروید و از اهل اطلاع بپرسید"( فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ ).

"ذکر"به معنی آگاهی و اطلاع است و اهل ذکر مفهوم وسیعی دارد که همه آگاهان و اهل اطلاع را در زمینه های مختلف شامل می شود،و اگر بسیاری از مفسرین اهل ذکر را در اینجا به معنی علمای اهل کتاب تفسیر کرده اند نه به این معنی است که اهل ذکر مفهوم محدودی داشته باشد بلکه در واقع از قبیل تطبیق کلی بر مصداق است زیرا سؤال درباره پیامبران و رسولان پیشین و اینکه آنها مردانی از جنس بشر با برنامه های تبلیغی و اجرایی بودند قاعدتا می بایست از دانشمندان اهل کتاب و علمای یهود و نصاری بشود،درست است که آنها با مشرکان در تمام جهات هم عقیده نبودند،ولی همگی در این جهت که با

ص :241

اسلام مخالفت داشتند،هماهنگ بودند،بنا بر این علمای اهل کتاب برای بیان حال پیامبران پیشین منبع خوبی برای مشرکان محسوب می شدند.

راغب در"مفردات"می گوید:ذکر دو معنی دارد گاهی به معنی حفظ و گاهی به معنی یادآوری است،البته این یادآوری ممکن است بوسیله دل بوده باشد(که ذکر درونی و باطنی محسوب می شود)و ممکن است بوسیله زبان باشد (که ذکر لفظی محسوب می گردد)و اگر می بینیم به قرآن،ذکر گفته شده است به خاطر همانست که حقایقی را بازگو می کند.

*** آیه بعد می گوید"اگر شما آگاه از دلائل روشن پیامبران و کتب آنها نیستید به آگاهان مراجعه کنید"( بِالْبَیِّنٰاتِ وَ الزُّبُرِ ) (1).

بینات جمع"بینة"به معنی دلائل روشن است،و ممکن است در اینجا اشاره به معجزات و سایر دلائل اثبات حقانیت انبیاء باشد،"زبر"جمع"زبور" به معنی کتاب است،در واقع"بینات"،دلائل اثبات نبوت را می گوید،و"زبر" اشاره به کتابهایی است که تعلیمات انبیاء در آن جمع بوده است.

سپس روی سخن را به پیامبر کرده و می گوید:"ما این ذکر را(قرآن را)بر تو نازل کردیم تا آنچه به سوی مردم نازل شده است برای آنها تبیین کنی"

ص :242

( وَ أَنْزَلْنٰا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّٰاسِ مٰا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ ).

"و تا اینکه آنها در این آیات،و وظائفی که در برابر آن دارند،بیندیشند" ( وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ ).

در واقع دعوت و برنامه رسالت تو از نظر اصولی چیز نو ظهور و بی سابقه ای نیست همانگونه که بر رسولان پیشین،کتب آسمانی نازل کردیم تا مردم را به وظائفشان در برابر خدا و خلق و خویشتن آشنا سازند بر تو نیز این قرآن را نازل کردیم،تا به تبیین مفاهیم و تعالیم آن بپردازی و اندیشه انسانها را بیدار سازی، تا با احساس تعهد و مسئولیت(نه از طریق اجبار و قوه قهریه ناشناخته الهی) در راه حق گام بگذارند و به سوی تکامل پیش بروند.

***

در بسیاری از تفاسیر و کتب اهل سنت نیز روایاتی به همین مضمون میخوانیم از جمله در تفسیرهای دوازده گانه معروف اهل سنت از ابن عباس در ذیل آیه فوق چنین نقل شده که گفت:هو محمد و علی و فاطمه و الحسن و الحسین(ع)هم اهل الذکر و العقل و البیان:"اینان محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین ع هستند آنها اهل ذکرند و اهل علم و عقل و بیان" (1).

این نخستین بار نیست که ما در روایاتی که در تفسیر آیات قرآن وارد شده است بیان مصداقهای معینی را می بینیم که مفهوم وسیع آیه را هرگز محدود نمی کند،و همانگونه که گفتیم:ذکر به معنی هر گونه آگاهی و یاد آوری و اطلاع است،و اهل الذکر،آگاهان و مطلعین را در همه زمینه ها در بر می گیرد.

ولی از آنجا که قرآن مجید نمونه بارز یادآوری و علم و آگاهی است به آن"ذکر"اطلاق شده و همچنین شخص پیامبر ص نیز مصداق روشن ذکر است،به همین ترتیب امامان معصومین که اهل بیت او و وارث علم او هستند، روشنترین مصداق اهل الذکرند.

ولی قبول همه این مساله هیچگونه منافاتی با عمومیت مفهوم آیه و همچنین مورد نزول آن که دانشمندان اهل کتاب است ندارد،و به همین دلیل علمای اصول و فقهای ما در مباحث مربوط به اجتهاد و تقلید و پیروی ناآگاهان در مسائل دینی از آگاهان و مجتهدین به این آیه استدلال کرده اند.

ص :244

در اینجا این سؤال پیش می آید که در روایتی که در عیون الاخبار از امام علی بن موسی الرضا ع نقل شده است می خوانیم که امام به آن کسانی که آیه فوق را به دانشمندان یهود و نصاری تفسیر کرده بودند خرده می گیرد و می گوید:"سبحان اللّٰه مگر چنین چیزی ممکن است؟اگر ما به علمای یهود و نصاری مراجعه کنیم مسلما ما را به مذهب خود دعوت می کنند،سپس فرمود:

اهل ذکر ما هستیم" (1).

ولی پاسخ این سؤال روشن است،امام این سخن را به کسانی می گوید که آیه را منحصرا به معنی مراجعه به علمای اهل کتاب در هر عصر و زمان تفسیر کرده بودند،در حالی که مسلما چنین نیست در عصر و زمانی همچون عصر و زمان امام علی بن موسی الرضا ع هرگز مردم موظف نبودند که برای درک حقایق به علمای یهود و نصاری مراجعه کنند،در این گونه اعصار،مرجع علمای اسلام که در رأس آنها ائمه اهل بیت ع قرار داشتند بودند.

به عبارت دیگر اگر مشرکان عصر پیامبر ص برای آگاهی از این مساله که پیامبران خدا همیشه از جنس بشر بودند وظیفه داشتند به آگاهان از اهل کتاب مراجعه کنند،مفهومش این نیست که تمام مردم در هر زمانی باید به آنها مراجعه نمایند،بلکه هر مساله ای را در هر زمانی باید از آگاهان نسبت به آن مساله پرسید،و این مطلب روشنی است.

به هر حال آیه فوق بیانگر یک اصل اساسی اسلامی در تمام زمینه های زندگی مادی و معنوی است و به همه مسلمانان تاکید می کند که آنچه را نمی دانند از اهل اطلاعش بپرسند و پیش خود در مسائلی که آگاهی ندارند دخالت نکنند.

به این ترتیب"مساله تخصص"نه تنها در زمینه مسائل اسلامی و دینی از سوی قرآن به رسمیت شناخته شده،بلکه در همه زمینه ها مورد قبول و تاکید

ص :245

است،و روی این حساب بر همه مسلمانان لازم است که در هر عصر و زمان افراد آگاه و صاحب نظر در همه زمینه ها داشته باشند که اگر کسانی مسائلی را نمی دانند به آنها مراجعه کنند.

ولی ذکر این نکته نیز لازم است که باید به متخصصان و صاحب نظرانی مراجعه کرد که صداقت و درستی و بی نظری آنها ثابت و محقق است،آیا ما هرگز به یک طبیب آگاه و متخصص در رشته خود که از صداقت و درستکاریش در همان کار خود،مطمئن نیستیم مراجعه می کنیم؟!لذا در مباحث مربوط به تقلید و مرجعیت،صفت عدالت را در کنار اجتهاد و یا اعلمیت قرار داده اند، یعنی مرجع تقلید هم باید عالم و آگاه به مسائل اسلامی باشد و هم با تقوا و پرهیزکار.

ص :246

نخست می گوید:"آیا این توطئه گرانی که برای خاموش کردن نور حق به انواع نقشه های شوم متوسل شدند از عذاب الهی ایمن گشتند که ممکن است خداوند هر آن آنها را در زمین فرو ببرد"؟!( أَ فَأَمِنَ الَّذِینَ مَکَرُوا السَّیِّئٰاتِ أَنْ یَخْسِفَ اللّٰهُ بِهِمُ الْأَرْضَ ).

آیا بعید است که در زمین لرزه وحشتناکی رخ دهد،پوسته زمین بشکافد و دهان باز کند و آنها و همه زندگانیشان را در خود فرو برد،همانگونه که در تاریخ اقوام،کرارا اتفاق افتاده است؟.

جمله" مَکَرُوا السَّیِّئٰاتِ "به معنی توطئه چینی و نقشه کشی برای مقاصد شوم و رسیدن به هدفهای نادرست می باشد،همانند توطئه هایی که مشرکان برای خاموش کردن نور قرآن و نابود کردن پیامبر اسلام و اذیت و آزار مؤمنان می چیدند.

یخسف از ماده"خسف"(بر وزن وصف)به معنی پنهان گشتن و مخفی شدن است،لذا پنهان شدن نور ماه در زیر سایه زمین را خسوف می نامند و چاه "مخسوف"به چاهی می گویند که آب در آن پنهان گردد،و نیز پنهان شدن انسانها و خانه ها را در شکاف زمین(شکافی که بر اثر زلزله ها پدید می آید)خسف می گویند.

سپس اضافه می کند:"یا اینکه هنگامی که آنها در حال غفلتند عذاب الهی از همانجا که انتظارش را ندارند به سراغشان بیاید"( أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذٰابُ مِنْ حَیْثُ لاٰ یَشْعُرُونَ ).

*** "و یا به هنگامی که آنها برای کسب مال بیشتر و در آمد فزونتر در رفت و آمد هستند،عذاب دامانشان را بگیرد"( أَوْ یَأْخُذَهُمْ فِی تَقَلُّبِهِمْ ).

"در حالی که قادر به فرار از چنگال عذاب نیستند"( فَمٰا هُمْ بِمُعْجِزِینَ ).

ص :248

همانگونه که سابقا هم گفته ایم"معجزین"از ماده اعجاز به معنی ناتوان ساختن است،و در این موارد به معنی فرار کردن از چنگال عذاب و مقاومت در برابر آن می باشد.

*** و یا اینکه مجازات الهی یک مرتبه به سراغشان نیاید بلکه"بطور تدریجی و ضمن هشدارهای پی در پی،آنها را گرفتار سازد"؟( أَوْ یَأْخُذَهُمْ عَلیٰ تَخَوُّفٍ ).

امروز همسایه آنها گرفتار سانحه ای می شود،فردا یکی از بستگانشان گرفتار حادثه ای و روز دیگر بعضی از اموالشان نابود می گردد،و خلاصه هشدارها یکی بعد از دیگری به سراغ آنها می آید اگر بیدار شدند چه بهتر،و گرنه مجازات نهایی آنها را فرو خواهد گرفت.

تدریجی بودن عذاب و مجازات در این گونه موارد برای آن است که هنوز احتمال هدایت در این گروه وجود دارد،و رحمت خداوند اجازه نمی دهد که با اینها همچون سایرین رفتار شود"زیرا پروردگار شما رئوف و رحیم است" ( فَإِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ ).

جالب توجه اینکه در آیات فوق سخن از چهار نوع مجازات به میان آمده است،نخست خسف و فرو رفتن در زمین،دوم مجازات غافلگیرانه از آنجایی که انسان انتظار آن را ندارد سوم عذابی که به هنگام تلاش و کوشش در جمع مال به سراغ انسان می آید و چهارم مجازات تدریجی.

مسلم است که هر یک از این چهار نوع مجازات،تناسب با نوعی از گناه دارد،هر چند همه آنها در مورد اَلَّذِینَ مَکَرُوا السَّیِّئٰاتِ (آنها که توطئه های شوم می چینند)وارد شده است،زیرا می دانیم همه کار خدا بر طبق حکمت و تناسب استحقاقها است.

مفسران تا آنجا که ما دیده ایم در این زمینه سخنی ندارند،ولی چنین

ص :249

به نظر می رسد که:مجازات نخست مخصوص آن گروه از توطئه گرانی است که در صف جباران و مستکبران خطرناکند همچون قارونها که خداوند چنان آنها را از اوج قدرت پائین می کشد و بدرون خاک و اعماق زمین فرو می فرستد که مایه عبرت همگان گردد.

نوع دوم ویژه توطئه گرانی است که در عیش و نوش و هوسهای سرکش خود غرقند،ناگهان عذاب الهی دامانشان را از آنجا که انتظار ندارند می گیرد.

نوع سوم مخصوص دنیا پرستان زراندوزی است که شب و روز در تلاشند که از هر طریق و با هر جنایتی که ممکن است بر حجم ثروت خود بیفزایند که خداوند آنها را در همان حال که سرگرم جمع ثروتند گرفتار عذاب می کند (1).

و اما مجازات نوع چهارم از آن کسانی است که طغیان و توطئه و گناهشان به آن حد و پایه نرسیده است که راه بازگشتی برای آنان وجود نداشته باشد، در اینجا خداوند از طریق"تخوف"(هشدار و تهدید)آنها را کیفر می دهد یعنی نخست با حوادث دردناکی که در اطراف آنها به وقوع می پیوندد به آنها بیدار باش میدهد،اگر بیدار شدند و وضع خود را اصلاح کردند چه بهتر و گرنه آنان را در کام عذاب فرو می برد.

بنا بر این ذکر رأفت و رحمت خداوند به عنوان یک علت مربوط به گروه چهارم است که هنوز تمام پیوندهای خود را از خدا نبریده اند و همه پلها را پشت سر خود ویران نساخته اند.

ص :250

( أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلیٰ مٰا خَلَقَ اللّٰهُ مِنْ شَیْءٍ یَتَفَیَّؤُا ظِلاٰلُهُ عَنِ الْیَمِینِ وَ الشَّمٰائِلِ سُجَّداً لِلّٰهِ وَ هُمْ دٰاخِرُونَ ) (1).

"یتفیؤ"از ماده"فیء"به معنی بازگشت و رجوع است.

بعضی گفته اند عرب سایه موجودات را به هنگام صبحگاهان،"ظل" می نامد و در عصرگاهان "فیء"،و اگر می بینیم به قسمتی از غنائم و اموال فیء گفته می شود،اشاره لطیفی به این حقیقت است که بهترین غنائم دنیا همچون سایه عصر گاه است که بزودی زائل و فانی می شود.

ولی با توجه به اینکه در آیه فوق به سایه های راست و چپ اشیاء اشاره شده و کلمه"فیء"برای همه آنها به کار رفته استفاده می شود که فیء در اینجا معنی وسیعی دارد و هر گونه سایه را شامل می شود.

هنگامی که انسان در موقع طلوع آفتاب رو به طرف جنوب بایستد می بیند قرص خورشید از سمت چپ،از افق مشرق،سر بر می آورد،و سایه همه اجسام به طرف راست او می افتند که همان طرف غرب است،این امر هم چنان ادامه دارد و سایه ها مرتبا به طرف راست جابجا می شوند،تا زوال ظهر در این هنگام، سایه ها به طرف چپ تغییر مکان می دهند تا هنگام غروب آفتاب که سایه های بزرگ و طولانی اجسام در طرف مشرق گسترده می شوند و با غروب آفتاب،همه آنها پنهان می گردند.

در اینجا خداوند حرکت سایه های اجسام را در راست و چپ بعنوان نشانه ای از عظمتش معرفی می کند و آنها را در حال سجده برای پروردگار و تواضع خضوع می داند.

***

ص :252

نکته دیگر اینکه یمین(راست)در آیه فوق به صورت مفرد و شمائل(جمع "شمال"بر وزن مشعل به معنی چپ)به صورت جمع آمده است.

این تفاوت تعبیر ممکن است به خاطر آن باشد که سایه در آغاز صبح(برای کسانی که متوجه نقطه جنوب هستند)در طرف راست می افتد سپس دائما به طرف چپ حرکت می کند تا به هنگام غروب که در افق مشرق محو می گردد (1).

این احتمال را نیز مفسران داده اند که یمین گرچه مفرد است ولی گاهی از آن اراده جمع می شود و در اینجا منظور جمع است (2).

*** در آیه گذشته تنها سخن از"سجده"سایه ها-با آن مفهوم وسیعش- به میان آمده بود،ولی در آیه بعد این مساله را به عنوان یک برنامه عمومی برای همه موجودات مادی و غیر مادی،آسمانی و زمینی بیان کرده،می گوید:"آنچه در آسمانها و آنچه در زمین از جنبندگان است و همچنین فرشتگان برای خدا سجده می کنند"( وَ لِلّٰهِ یَسْجُدُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ مِنْ دٰابَّةٍ وَ الْمَلاٰئِکَةُ ).

"و آنها در این راه هیچگونه استکبار نمی ورزند"( وَ هُمْ لاٰ یَسْتَکْبِرُونَ ) و در برابر خدا و فرمان او تسلیم محضند.

حقیقت سجده،نهایت خضوع و تواضع و پرستش است،و آن سجده معمولی ما که بر هفت عضو انجام می دهیم مصداقی از این مفهوم عام است،و منحصر به آن نیست.

و از آنجا که همه موجودات و مخلوقات خدا،در جهان تکوین و آفرینش، تسلیم قوانین عمومی عالم هستی می باشند،و از مسیر این قوانین منحرف نمی شوند و این

ص :254

قوانین همگی از ناحیه خدا است پس در حقیقت همه در پیشگاه او سجده می کنند، همه بیانگر عظمت علم و قدرت او هستند همه نشانه بزرگی و بی نیازی او می باشند و بالآخره همه دلیل بر ذات مقدس اویند.

دابه به معنی موجودات جنبنده است،و از آن مفهوم حیات و زندگی نیز استفاده می شود،و اینکه آیه فوق می گوید تمام جنبندگانی که در آسمان و زمین هستند برای خدا سجده می کنند از آن استفاده می کنیم که موجودات زنده مخصوص به کره زمین نیست،بلکه در کرات آسمانی نیز موجودات زنده و جنبنده ای وجود دارد.

گرچه بعضی احتمال داده اند که کلمه"من دابة"تنها قید برای"ما فی الارض"باشد یعنی تنها از جنبندگان زمین سخن می گوید،ولی بسیار بعید به نظر می رسد،بخصوص اینکه در آیه 29 سوره شوری می خوانیم: وَ مِنْ آیٰاتِهِ خَلْقُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مٰا بَثَّ فِیهِمٰا مِنْ دٰابَّةٍ :"از نشانه های خدا آفرینش آسمانها و زمین و جنبندگانی است که در آن دو وجود دارند".

درست است که سجده و خضوع و تواضع تکوینی منحصر به موجودات زنده و جنبنده نیست،ولی از آنجا که اینها اسرار و شگفتیهای بیشتری از آفرینش را از خود نشان می دهند انگشت روی اینها گذاشته شده است.

و از آنجا که مفهوم آیه هم انسانهای عاقل و با ایمان و فرشتگان را شامل می شود و هم حیوانات و جانداران دیگر،کلمه سجده،در معنی عام خود که هم شامل سجده اختیاری و تشریعی می شود و هم سجده تکوینی و اضطراری،استعمال شده است.

و اما اینکه در آیه فوق،ملائکه بطور جداگانه ذکر شده،به خاطر آنست دابه تنها به جنبندگانی گفته می شود که جسمانی هستند،و اگر فرشتگان رفت

ص :255

و آمدی دارند و حضور و غیابی، نه به معنی جسمانی و مادی است تا در مفهوم دابه داخل گردند.

در حدیثی از پیامبر ص می خوانیم:"خداوند فرشتگانی دارد که از آغاز آفرینش آنها تا روز رستاخیز برای خدا سجده می کنند و در آن روز سر از سجده بر می دارند و می گویند

ما عبدناک حق عبادک: ما حق عبادت ترا انجام ندادیم"! جمله" وَ هُمْ لاٰ یَسْتَکْبِرُونَ "اشاره به وضع حال فرشتگان است،که آنها در خضوع و سجده در پیشگاه حق کمترین استکبار به خود راه نمی دهند.

*** لذا بلافاصله بعد از آن به دو قسمت از صفات آنها که تاکیدی است بر نفی استکبار اشاره کرده می گوید:"آنها از مخالفت پروردگارشان که حاکم بر آنها است می ترسند"( یَخٰافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ).

"و آنچه را ماموریت دارند به خوبی انجام می دهند"( وَ یَفْعَلُونَ مٰا یُؤْمَرُونَ ).

همانگونه که در آیه 6 سوره تحریم درباره گروهی از فرشتگان می خوانیم ( لاٰ یَعْصُونَ اللّٰهَ مٰا أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ مٰا یُؤْمَرُونَ ):"آنها در اطاعت فرمان خدا سرپیچی نمی کنند و آنچه را دستور داده شده است انجام می دهند".

از این آیه به خوبی استفاده می شود که نشانه نفی استکبار دو چیز است:

ترس در برابر مسئولیتها،و انجام فرمانهای خدا بدون چون و چرا که یکی اشاره به وضع روانی افراد غیر مستکبر دارد،و دیگری اشاره به طرز عمل آنها و برخوردشان با قوانین و دستورات،و دومی انعکاسی است از اولی و تحقق عینی آن است.

ص :256

مسلما کلمه مِنْ فَوْقِهِمْ اشاره به بالا بودن حسی و مکانی نیست بلکه به برتری مقامی اشاره می کند،چرا که خدا از همه برتر و بالاتر است.

در آیه 61 سوره انعام می خوانیم وَ هُوَ الْقٰاهِرُ فَوْقَ عِبٰادِهِ :"او بر فراز" بندگان قاهر است"و حتی فرعون هنگامی که می خواست قدرت و قوت خود را نشان بدهد می گفت وَ إِنّٰا فَوْقَهُمْ قٰاهِرُونَ :"من بر فراز آنها قاهرم" (1).

در تمام این موارد،"فوق"همان برتری مقامی را بیان می کند.

ص :257

2-در اینجا همه معبودهای باطل،یکی محسوب شده،می گوید آنها را در مقابل حق قرار ندهید،و دو معبود(حق و باطل)را نپرستید.

3-عربهای جاهلی در حقیقت دو معبود برای خود انتخاب کرده بودند:

معبودی که خالق و آفریننده جهان است یعنی اللّٰه که به او اعتقاد داشتند،و دیگر معبودی که او را واسطه میان خود و اللّٰه و منشا خیر و برکت و نعمت می دانستند، یعنی بتها.

4-ممکن است آیه فوق ناظر به نفی عقیده"ثنویین"(دوگانه پرستان) همانها که قائل به خدای خیر و خدای شر بودند باشد،چرا که آنها منطقی هر چند ضعیف و نادرست برای خود در این دوگانه پرستی داشتند ولی بت پرستان عرب حتی این منطق ضعیف را هم نداشتند.

مفسر بزرگ مرحوم طبرسی در ذیل همین آیه جمله لطیفی از بعضی از حکماء نقل می کند و آن اینکه"پروردگار به تو دستور داده است که دو معبود را مپرست،اما تو آن همه معبود برای خود ساختی،نفس سرکش تو بتی است،و هوی و هوست بت دیگر،و دنیا و هدفهای مادیت بتهای دیگر،تو حتی در برابر انسانها سجده می کنی تو چگونه یگانه پرستی"؟! *** و به دنبال این دستور ضمن سه آیه،دلیل توحید عبادت را با چهار بیان مشخص می کند:

نخست می گوید:"آنچه در آسمانها و زمین است از آن او است"( وَ لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ).

آیا در مقابل کسی که مالک عالم هستی است باید سجده کرد یا بتهای فاقد همه چیز؟ سپس اضافه می کند نه تنها آسمانها و زمین از آن او است که"همواره دین

ص :260

و تمام قوانین نیز از ناحیه او می باشد"( وَ لَهُ الدِّینُ وٰاصِباً ).

هنگامی که ثابت شد عالم هستی از آن او است و قوانین تکوینی را او ایجاد کرده مسلم است که قوانین تشریعی هم باید به وسیله او تعیین گردد و طبعا اطاعت نیز مخصوص او است.

"واصب"در اصل از ماده"وصوب"به معنی دوام گرفته شده است، و بعضی آن را به معنی"خالص"تفسیر کرده اند(طبعا تا چیزی خالص نباشد دوام پیدا نخواهد کرد)و ممکن است تعبیر آیه فوق اشاره به هر دو جهت باشد،یعنی همیشه و هر زمان دین خالص از آن خدا است،و کسانی که دین را به معنی اطاعت گرفته اند،واصب را به معنی واجب دانسته اند یعنی تنها باید اطاعت فرمان خدا کرد.

در روایتی می خوانیم که شخصی از تفسیر این جمله از امام صادق ع سؤال کرد،امام فرمود:واصب یعنی واجب (1).

ولی روشن است که این معانی همه لازم و ملزوم یکدیگرند:

و در پایان این آیه می فرماید:آیا با این حال که همه قوانین و دین و اطاعت از آن خدا است"از غیر او پرهیز می کنید"؟( أَ فَغَیْرَ اللّٰهِ تَتَّقُونَ ).

مگر بتها می توانند به شما زیانی برسانند؟یا نعمتی به شما ببخشند؟که از مخالفتشان بیم دارید و عبادتشان را لازم می شمرید؟! *** با اینکه آنچه از نعمتها دارید همه از ناحیه خدا است"( وَ مٰا بِکُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللّٰهِ ).

این در حقیقت سومین بیان است برای لزوم پرستش معبود یگانه یعنی اللّٰه، و منظور این است که اگر پرستش بتها به خاطر شکر نعمت است،که بتها به شما

ص :261

نعمتی نداده اند که شکرش لازم باشد،بلکه سر تا پای وجود شما را نعمتهای خدا فرا گرفته است،با اینحال بندگی او را رها می کنید و به سراغ بتها می روید! علاوه بر این"هنگامی که ناراحتیها،مصائب،بلاها و رنجها به سراغ شما می آید برای دفع آنها تنها دست تضرع به درگاه او برمی دارید و او را می خوانید" ( ثُمَّ إِذٰا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْئَرُونَ ).

بنا بر این اگر پرستش بتها به خاطر دفع ضرر و حل مشکلات است،آنهم که از ناحیه خدا است و شما نیز عملا ثابت کرده اید که در سخت ترین حالات زندگی همه چیز را رها می کنید و تنها به در درگاه او می روید.

و این چهارمین بیان برای مساله توحید عبادت است.

"تجئرون"در اصل از ماده جؤار(بر وزن غبار)به معنی آوای چهار پایان و وحوش است که بی اختیار به هنگام درد و رنج سر می دهند و سپس به عنوان کنایه در همه ناله هایی که بی اختیار از درد و رنج برمی خیزد به کار رفته است،انتخاب این تعبیر در اینجا مخصوصا این نکته را می رساند که در آن زمان که مشکلات فوق العاده زیاد می شود و کارد به استخوان می رسد و بی اختیار فریاد درد و رنج می کشید،آیا در آن زمان جز"اللّٰه"را می خوانید؟! پس چرا در حال آرامش و مشکلات کوچک دست به دامن بت می زنید؟! *** آری در این گونه موارد خداوند ندای شما را می شنود و به آن پاسخ می گوید و مشکلاتتان را بر طرف می سازد"سپس هنگامی که زیان و رنج را از شما بر طرف ساخت گروهی از شما برای پروردگارشان شریک قرار می دهند"و به سراغ بتها می روند( ثُمَّ إِذٰا کَشَفَ الضُّرَّ عَنْکُمْ إِذٰا فَرِیقٌ مِنْکُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ ).

در حقیقت قرآن به این نکته باریک اشاره می کند که فطرت توحید در وجود همه شما هست،ولی در حال عادی،پرده های غفلت و غرور و جهل و تعصب

ص :262

و خرافات آن را می پوشاند،اما به هنگامی که تند باد حوادث و طوفانهای بلا می وزد این پرده ها کنار می روند و نور فطرت آشکار می گردد و می درخشد،درست در همین حال است که خدا را با تمام وجود و با اخلاص کامل می خوانید،خدا نیز پرده های بلا و رنج و مصیبت را از شما دور می سازد که این گشودن پرده های رنج، نتیجه گشوده شدن پرده های غفلت است(توجه داشته باشید در آیه تعبیر به کشف الضر شده است که به معنی کنار زدن پرده های مشکلات است).

ولی هنگامی که طوفان فرو نشست و به ساحل آرامش باز گشتید،از نو همان غفلت و غرور،و همان شرک و بت پرستی خودنمایی می کند.

*** در آخرین آیه مورد بحث،پس از ذکر دلائل منطقی فوق و روشن شدن حقیقت،با لحنی تهدید آمیز چنین می گوید:"نعمتهایی را که به شما داده ایم کفران کنید و چند روزی از این متاع دنیا بهره مند شوید ولی بزودی خواهید دانست"نتیجه و پایان کارتان چیست( لِیَکْفُرُوا بِمٰا آتَیْنٰاهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ ).

این درست به آن می ماند که انسان شخص متخلف و منحرفی را با دلائل مختلف،نصیحت و ارشاد کند و سرانجام چون امکان دارد این نصایح و اندرزها در او اثر نکند با یک جمله تهدید آمیز گفتار خود را پایان می دهد و می گوید:با توجه به این مطالبی که گفتم باز هم هر چه از دستت بر می آید بکن ولی نتیجه کارت را بزودی خواهی دید.

بنا بر این"لام"در"لیکفروا"لام امر است،امری که برای تهدید بیان شده،همانند"تمتعوا"که آنهم امر است به عنوان تهدید،با این تفاوت که "لیکفروا"صیغه غائب است و"تمتعوا"مخاطب،گویی نخست آنها را غائب فرض کرده،می گوید اینها بروند و همه این نعمتها را کفران کنند،و با این

ص :263

تهدید،حالت توجه مختصری برای آنها پیدا شده به طوری که به صورت مخاطب در آمده اند و به آنها می گوید چند روزی از این نعمتهای دنیا بهره گیرید اما روزی خواهید دید که چه اشتباه بزرگی مرتکب شده اید و سرانجام کارتان به کجا می رسد! در واقع این آیه شبیه به آیه 30 سوره ابراهیم است: قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَی النّٰارِ :"بگو چند روزی از لذات این جهان بهره گیرید که سر انجام کار شما آتش دوزخ است" (1)!

ص :264

57-آنها(در پندار خود)برای خداوند دخترانی قرار می دهند،منزه است او(از اینکه فرزندی داشته باشد)ولی برای خودشان آنچه را میل دارند قائل می شوند.

58-در حالی که هر گاه به یکی از آنها بشارت دهند دختری نصیب تو شده صورتش (از فرط ناراحتی)سیاه می شود،و مملو از خشم می گردد! 59-از قوم و قبیله خود بخاطر بشارت بدی که به او داده شده متواری می گردد(و نمی داند) آیا او را با قبول ننگ نگهدارد،یا در خاک پنهانش کند؟چه بد حکمی می کنند؟! 60-برای آنها که ایمان به سرای آخرت ندارند صفات زشت است،و برای خدا صفات عالی است و او عزیز و حکیم است.

این سهم،قسمتی از شتران و چهارپایان و بخشی از زراعت بوده که در سوره انعام آیه 136 به آن اشاره شده که مشرکان در جاهلیت آنها را مخصوص بتان می دانستند و در راه آنها خرج می کردند،در حالی که نه از ناحیه این بتها سودی به آنها می رسید و نه از زیان آنها بیمناک بودند که بخواهند با این کار،رفع خطر کنند،و این احمقانه ترین معامله ای بود که آنها انجام می دادند.

سپس اضافه می کند"به خدا سوگند در دادگاه عدل قیامت از این دروغها و تهمتها بازپرسی خواهید شد"!( تَاللّٰهِ لَتُسْئَلُنَّ عَمّٰا کُنْتُمْ تَفْتَرُونَ ).

و به دنبال این بازپرسی و اعتراف کردن که در آنجا چاره ای از اعتراف نیست،مجازات خواهید شد،بنا بر این عمل زشت و شوم شما هم زیان دنیا دارد زیرا قسمتی از سرمایه های شما را می بلعد و هم زیان در جهان دیگر.

*** دومین بدعت شوم آنها این بود که برای خداوندی که از هر گونه آلایش جسمانی پاک است،دخترانی قائل می شدند و"معتقد بودند که فرشتگان دختران خدایند"( وَ یَجْعَلُونَ لِلّٰهِ الْبَنٰاتِ سُبْحٰانَهُ ).

ولی نوبت خودشان که می رسد"آنچه را میل دارند برای خود قائل می شوند" ( وَ لَهُمْ مٰا یَشْتَهُونَ ).

یعنی هرگز حاضر نبودند همین دختران را که برای خدا قائل شده بودند برای خود نیز قائل شوند و اصلا دختر برای آنها عیب و ننگ و مایه سرشکستگی و بدبختی محسوب می شد! *** آیه بعد برای تکمیل این مطلب اشاره به سومین عادت زشت و شوم آنها می کند و می گوید"هنگامی که به یکی از آنها بشارت دهند خدا دختری به تو داده آن چنان از فرط ناراحتی چهره اش تغییر می کند که صورتش سیاه می شود"!

ص :267

( وَ إِذٰا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثیٰ ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا ).

"و مملو از خشم و غضب می گردد( وَ هُوَ کَظِیمٌ ) (1).

*** کار به همین جا پایان نمی گیرد او برای نجات از این ننگ و عار که به پندار نادرستش،دامنش را گرفته"از قوم و قبیله خود به خاطر این بشارت بدی که به او داده شده است متواری می گردد"( یَتَوٰاریٰ مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مٰا بُشِّرَ بِهِ ).

باز هم،موضوع خاتمه نمی یابد بلکه او دائما در این فکر غوطه ور است که "آیا این ننگ را بر خود بپذیرد و دختر را نگهدارد و یا آن را زنده در زیر خاک پنهان سازد"!( أَ یُمْسِکُهُ عَلیٰ هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرٰابِ ).

در پایان آیه این حکم ظالمانه و شقاوت آمیز غیر انسانی را با صراحت هر چه بیشتر محکوم کرده و می گوید:"بدانید حکمی را که آنها می کردند،حکم زشت و بدی بود"( أَلاٰ سٰاءَ مٰا یَحْکُمُونَ ).

*** سرانجام ریشه این همه آلودگیها و بدبختیها را چنین معرفی می کند که اینها همه زائیده عدم ایمان به آخرت است"آنهایی که ایمان به سرای دیگر ندارند صفات زشت و شوم خواهند داشت"( لِلَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ ).

"اما برای خداوند صفات عالی است"( وَ لِلّٰهِ الْمَثَلُ الْأَعْلیٰ ).

"و او قادر حکیم است"( وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ).

و به همان نسبت که انسان به این خداوند بزرگ و عزیز و حکیم نزدیک می شود،شعاع نیرومندی از صفات عالیش،از علم و قدرت و حکمتش،در جان او

ص :268

پرتوافکن می گردد،و از خرافات و زشتکاریها و بدعتهای شوم فاصله می گیرد، اما هر قدر از او دور می گردد،به همان نسبت در ظلمات جهل و ضعف و زبونی و عادات زشت و شوم گرفتار می شود.

فراموش کردن خدا و همچنین فراموش کردن دادگاه عدل او انگیزه همه پستیها و زشتیها و انحرافها و خرافات است،و یادآوری این دو اصل اصیل منبع اصلی احساس مسئولیت و مبارزه با جهل و خرافات،و عامل توانایی و دانایی است.

***

است که نگاه کردن به آن آسان نیست در حالی که قرص ماه کاملا نمایان است.

این احتمال نیز وجود دارد که لطافت وجود فرشتگان،سبب این توهم شده بود چرا که زن نسبت به مرد جنس لطیفتری است.

و به هر حال این یک خرافه و پندار غلط قدیمی است که متاسفانه هنوز رسوبات آن در اعماق فکری بعضی دیده می شود و حتی در ادبیات زبانهای مختلف نیز وجود دارد،از جمله اینکه هنگامی که یک زن خوب را می خواهند توصیف کنند فرشته اش می گویند،و عکسهایی که از فرشتگان می اندازند غالبا به صورت زن است در حالی که فرشتگان اصولا جسم مادی ندارند که مرد و زن و مذکر و مؤنث داشته باشند.

***

به قبیله خود باز نگردند،این امر،بر پدران آن دخترها سخت گران آمد و مایه شماتت و سرزنش آنها گردید،تا آنجا که بعضی سوگند یاد کردند که هر گاه در آینده دختری نصیبشان شود او را با دست خود نابود کنند تا بدست دشمن نیفتند!.

خوب ملاحظه می کنید که وحشتناکترین جنایات زیر پوشش دروغین دفاع از ناموس و حفظ شرافت و حیثیت خانواده انجام می گرفت،و عاقبت این بدعت زشت و ننگین مورد استقبال گروهی واقع شد،و مساله"وئاد"(زنده بگور کردن دختران)یکی از رسوم جاهلیت شد و همانست که قرآن شدیدا آن را محکوم ساخته و می گوید وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ :"در قیامت در باره دختران زنده بگور شده سؤال می شود که به چه گناهی آنها کشته شدند؟" (تکویر-9).

این احتمال نیز وجود دارد که تولید کننده بودن پسران،و مصرف کننده بودن دختران،در آن جوامع،نیز به این جنایت کمک کرده باشد،زیرا پسر برای آنها،سرمایه بزرگی محسوب می شد که در غارتگریها و نگهداری شتران و مانند آن از وجودش استفاده می کردند،در حالی که دختران چنین نبودند.

از سوی دیگر وجود جنگها و نزاعهای دائمی قبیلگی میان آنها سبب فقدان سریع مردان و پسران جنگجو می شد و طبعا تناسب و تعادل میان تعداد دختران و پسران به هم می خورد،و تا آنجا وجود پسران عزیز شده بود که تولد یک پسر، مایه مباهات بود و تولد یک دختر،مایه ناراحتی و رنج یک خانواده!.

این امر تا آنجا رسید که به گفته بعضی از مفسران،به محض اینکه حالت وضع حمل به زن دست می داد شوهر،از خانه متواری می گشت،مبادا دختری برای او بیاورد و او در خانه باشد!سپس اگر به او خبر می دادند،مولود پسر است،با خوشحالی و هیجان وصف ناپذیری به خانه باز می گشت،اما وای اگر به او

ص :271

خبر می دادند که نوزاد دختر است آتش خشم و اندوه جان او را در بر می گرفت (1).

داستان"وئاد"پر از حوادث بسیار دردناک و چندش آور است.

از جمله نقل کرده اند مردی خدمت پیامبر آمد،اسلام آورد،اسلامی راستین،روزی خدمت رسول خدا ص رسید و سؤال کرد آیا اگر گناه بزرگی کرده باشم توبه من پذیرفته می شود،فرمود:خداوند تواب و رحیم است،عرض کرد ای رسول خدا گناه من بسیار عظیم است،فرمود:وای بر تو هر قدر گناه تو بزرگ باشد،عفو خدا از آن بزرگتر است.

عرض کرد اکنون که چنین می گویی بدان:من در جاهلیت به سفر دوری رفته بودم،در حالی که همسرم باردار بود،پس از چهار سال باز گشتم،همسرم به استقبال من آمد،نگاه کردم دخترکی در خانه دیدم،پرسیدم دختر کیست؟ گفت دختر یکی از همسایگان است!.

من فکر کردم ساعتی بعد به خانه خود می رود اما با تعجب دیدم نرفت، غافل از اینکه او دختر من است و مادرش این واقعیت را مکتوم می دارد،مبادا بدست من کشته شود.

سرانجام گفتم راستش را بگو این دختر کیست؟گفت:به خاطر داری هنگامی که به سفر رفتی باردار بودم،این نتیجه همان حمل است و دختر تو است!.

آن شب را با کمال ناراحتی خوابیدم،گاهی به خواب می رفتم و گاهی بیدار می شدم،صبح نزدیک شده بود،از بستر برخاستم و کنار بستر دخترک رفتم در کنار مادرش به خواب رفته بود،او را بیرون کشیدم و بیدارش کردم و گفتم همراه من به نخلستان بیا.

او به دنبال من حرکت می کرد تا نزدیک نخلستان رسیدیم،من شروع

ص :272

به کندن حفره ای کردم و او به من کمک می کرد که خاک را بیرون آورم،هنگامی که حفره تمام شد من زیر بغل او را گرفتم و در وسط حفره افکندم...در این هنگام هر دو چشم پیامبر پر از اشک شد...سپس دست چپم را به کتف او گذاشتم که بیرون نیاید و با دست راست خاک بر او می افشاندم!و او پیوسته دست و پا می زد، و مظلومانه فریاد می کشید پدر جان!چه با من می کنی؟در این هنگام،مقداری خاک به روی ریشهای من ریخت او دستش را دراز کرد و خاک را از صورت من پاک نمود،ولی من هم چنان قساوتمندانه خاک به روی او می ریختم،تا آخرین ناله هایش در زیر قشر عظیمی از خاک محو شد! در اینجا پیامبر ص در حالی که بسیار ناراحت و پریشان بود و اشکها را از چشم پاک می کرد،فرمود:اگر نه این بود که رحمت خدا بر غضبش پیشی گرفته، لازم بود هر چه زودتر انتقام از تو بگیرد"! (1).

و نیز در حالات"قیس بن عاصم"که از اشراف و رؤسای قبیله بنی تمیم در جاهلیت بود و پس از ظهور پیامبر ص اسلام آورد می خوانیم:"روزی به خدمت پیامبر آمد تا بار گناه سنگینی را که بر دوش می کشید شاید سبک کند،عرض کرد در گذشته گروهی از پدران بر اثر جهل و بی خبری دختران بی گناه خود را زنده بگور کردند،من نیز دوازده دختر نصیبم شد که همه را به این سرنوشت شوم مبتلا ساختم!هنگامی که سیزدهمین دخترم را همسرم مخفیانه به دنیا آورد و چنین وانمود کرد که نوزادش مرده بدنیا آمده،اما در خفا آن را نزد اقوام خود فرستاده بود موقتا فکرم از ناحیه این نوزاد راحت شد.

اما بعدا که از ماجرا آگاه شدم او را با خود به نقطه ای بردم و به تضرع و التماس و گریه او اعتنا نکرده و زنده بگورش ساختم! پیامبر ص از شنیدن این ماجرا سخت ناراحت شد و در حالی اشک

ص :273

می ریخت فرمود

من لا یرحم لا یرحم کسی که رحم نکند به او رحم نخواهد شد" سپس رو به سوی قیس کرد و گفت:روز بدی در پیش داری،قیس عرض کرد چه کنم تا بار گناهم سبک شود؟پیامبر فرمود:به تعداد دخترانی که کشته ای بندگانی آزاد کن(شاید بار گناهت سبک شود) (1).

و نیز در حالات"صعصعة بن ناجیه"جد فرزدق شاعر معروف)که انسان آزاده و شریفی بود می خوانیم در عصر جاهلیت با بسیاری از عادات زشت آنها مبارزه می کرد تا آنجا که 360 دختر را از پدرانشان خرید و از مرگ نجات داد،و حتی در یک مورد برای نجات نوزاد دختری که پدرش تصمیم بر قتل او داشت،مرکب سواری خود،و دو شتر،به پدر آن دختر داد.

پیامبر ص فرمود کار بسیار بزرگی انجام دادی و پاداش تو نزد خدا محفوظ است!.

"فرزدق"به این کار نیای خود افتخار کرده می گفت: و منا الذی منع الوائدات فاحیا الوئید فلم توائد "از دودمان ما کسی را سراغ داریم که جلو زنده بگور کردن دختران را گرفت*آنها را زنده کرد تا در خاک دفن نشوند" (2).

به زودی خواهیم دید که چگونه اسلام به همه این فجایع و جنایات وحشتناک پایان داد و به زن شخصیتی عطا کرد که در تاریخ سابقه نداشت.

***

ناچیز داشت،و غالبا با او به صورت یک کالا و نه یک انسان رفتار می شد،ولی مسلما عرب جاهلی این تحقیر را در اشکال زننده تر و وحشتناکتری انجام می داد.

تا آنجا که اصلا نسب را به مرد مربوط می دانست و مادر را تنها ظرفی برای نگاهداری و پرورش جنین،محسوب می کرد!چنان که در شعر معروف جاهلی منعکس است. بنونا بنو ابنائنا و بناتنا بنوهن ابناء الرجال الأباعد "فرزندان ما فرزندان پسران ما هستند*و اما فرزندان دختران ما پسران مردان بیگانه اند".

این را نیز می دانیم که آنها برای زن حقی در ارث قائل نبودند و برای تعدد زوجات حد و مرزی قائل نمی شدند،به سادگی خوردن آب،ازدواج می کردند و به آسانی آنها را طلاق می دادند.

ولی اسلام ظهور کرد و با این خرافه در ابعاد مختلفش سرسختانه جنگید، مخصوصا تولد دختر را که ننگ می دانستند در احادیث اسلامی به عنوان گشوده شدن ناودانی از رحمت خدا به خانواده معرفی کرد.

و خود پیامبر ص آن قدر به دخترش بانوی اسلام فاطمه زهرا ع احترام می گذاشت که مردم تعجب می کردند،با تمام مقامی که داشت،دست دخترش را می بوسید،و به هنگام مراجعت از سفر نخستین کسی را که دیدار می کرد، دخترش فاطمه بود،و به عکس هنگامی که می خواست به سفر برود آخرین خانه ای را که خدا حافظی می کرد،باز خانه فاطمه ع بود.

در حدیثی می خوانیم که به پیامبر ص خبر دادند خدا به او دختری داده است،ناگهان نگاه به صورت یارانش کرد دید آثار ناخشنودی در آنها نمایان گشت!(گویی هنوز رسوبات افکار جاهلی از مغز آنها بر چیده نشده) پیامبر ص فورا فرمود:

ما لکم؟ریحانة اشمها،و رزقها علی اللّٰه عز و جل!:

ص :275

"این چه حالتی است در شما می بینم؟!خداوند گلی به من داده آن را می بویم، و اگر غم روزی او را می خورید،روزیش با خدا است" (1).

در حدیث دیگری از پیامبر ص می خوانیم که فرمود:

نعم الولد البنات،ملطفات،مجهزات،مونسات مفلیات: "چه فرزند خوبی است دختر!هم پر محبت است،هم کمک کار،هم مونس است و هم پاک و پاک کننده" (2).

در حدیث دیگری از پیامبر ص می خوانیم

من دخل السوق فاشتری تحفة فحملها الی عیاله کان کحامل الصدقة الی قوم محاویج و لیبدء بالاناث قبل الذکور،فانه من فرح ابنته فکانما اعتق رقبة من ولد اسماعیل:

کسی که بازار می رود و تحفه ای برای خانواده خود می خرد همچون کسی است که می خواهد به نیازمندانی کمک کند(همان پاداش را دارد)و هنگامی که می خواهد تحفه را تقسیم کند نخست باید به دختر و بعد به پسران بدهد،چرا که هر کس دخترش را شاد و مسرور کند چنان است که گویی کسی از فرزندان اسماعیل ع را آزاد کرده باشد" (3).

در حقیقت این احترام به شخصیت زن سبب آزادی او در جامعه و پایان دادن به دوران بردگی زنان است.

گر چه در این زمینه سخن بسیار است و در ذیل آیات مناسب بحث خواهد شد ولی از این واقعیت نمی توان به آسانی گذشت که با نهایت تاسف هنوز در جوامع اسلامی،آثاری از همان افکار جاهلی وجود دارد،و هنوز کم نیستند خانواده هایی که از تولد پسر خوشحال و از نوزاد دختر ناراحت می شوند،و یا لا اقل تولد پسر را بر دختر ترجیح می دهند.

ص :276

البته ممکن است شرائط خاص اقتصادی و اجتماعی در رابطه با وضع زنان در جوامع کنونی یکی از علل اینگونه عادات و رسوم غلط بوده باشد،ولی هر چه هست باید عموم مسلمانان راستین با این طرز فکر مبارزه کنند،و ریشه های اجتماعی و اقتصادی آن را بسوزانند که اسلام نمی پسندد که بعد از چهارده قرن پیروانش به افکار جاهلی باز گردند،و این یک نوع جاهلیت ثانوی است.

حتی در جوامع غربی که تصور می کنند برای زن شخصیت والایی قائلند عملا می بینیم او را آن چنان تحقیر کرده اند که بصورت یک عروسک بی ارزش یا وسیله ای برای خاموش کردن آتش شهوت و یا کالایی برای تبلیغ کالاهایشان در آورده اند (1).

ص :277

فرزندان دختر)با اینحال بدروغ می گویند سرانجام نیکی دارند،ناچار برای آنها آتش است و آنها از پیشگامان(در آتش دوزخ)هستند.

63-بخدا سوگند،پیامبرانی به سوی امتهای پیش از تو فرستادیم اما شیطان اعمالشان را در نظرشان زینت داد،و امروز او ولی و سرپرستشان است،و مجازات دردناک برای آنها است.

64-ما قرآن را بر تو نازل نکردیم مگر برای اینکه آنچه را در آن اختلاف دارند برای آنها تبیین کنی و مایه هدایت و رحمت است برای گروهی که ایمان دارند.

این احتمال نیز وجود دارد که منظور همه جنبندگان باشد،زیرا می دانیم جنبندگان روی زمین معمولا برای انسان آفریده شده اند چنان که قرآن می گوید: هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ مٰا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً "او خدایی است که آنچه را در روی زمین است به خاطر شما آفرید"(بقره-29).

هنگامی که انسانها از میان بروند،فلسفه وجود جنبندگان دیگر،نیز از میان خواهد رفت و نسل آنها قطع می شود.

در اینجا این سؤال پیش می آید که اگر ما به عمومیت و وسعت مفهوم آیه بنگریم نتیجه اش آن خواهد بود که هیچ انسانی در روی زمین،غیر ظالم وجود ندارد،و هر کسی به سهم خود مرتکب ستمی شده است،که اگر بنا بر مجازات سریع و فوری باشد،دامان همه را خواهد گرفت،با اینکه می دانیم نه تنها پیامبران و امامان که معصومند مصداق چنین ظلمی نیستند،بلکه در هر عصر و زمان گروهی از نیکان و پاکان و مجاهدان راستین هستند که حسنات آنها مسلما بر سیئات کوچکشان برتری دارد و قطعا مستحق مجازات نابود کننده نیستند.

پاسخ این سؤال را چنین می توان گفت که آیه یک حکم نوعی را بیان می کند،نه عمومی و همگانی و نظیر این تعبیر در ادبیات عرب و غیر عرب نیز دیده می شود،این شعر معروف را غالبا شنیده ایم: گر حکم شود که مست گیرند در شهر هر آنچه هست گیرند! و نیز شاعر می گوید: گفت باید حد زند هشیار،مرد مست را گفت هشیاری بیار،اینجا کسی هشیار نیست! شاهد این استثناء آیه 32 سوره فاطر است که می فرماید: ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتٰابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنٰا مِنْ عِبٰادِنٰا فَمِنْهُمْ ظٰالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ

ص :280

سٰابِقٌ بِالْخَیْرٰاتِ بِإِذْنِ اللّٰهِ ذٰلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ :طبق این آیه مردم سه گروهند:گروهی ستمگر و گروهی میانه رو که گناهان خفیفی دارند و گروهی پیش گیری کنندگان به نیکیها یعنی نیکان و پاکان،مسلما از این سه گروه تنها گروه اولند که مشمول آیه مورد بحثند نه گروه دوم و سوم و از آنجا که گروه اول معمولا اکثریت جوامع را تشکیل می دهند،ذکر چنین عمومی جای تعجب نخواهد بود.

از آنچه گفتیم روشن می شود که آیه هیچگونه دلالتی بر نفی عصمت انبیاء نمی کند و آنها که چنین پنداشته اند توجه به سایر آیات قرآن و قرائن موجود در کلام ندارند.

سپس قرآن به ذکر این نکته می پردازد که"خداوند به همه ظالمان و ستمگران مهلت می دهد و تا اجل مسمی(زمان معینی)مرگ آنها را به تاخیر می اندازد"( وَ لٰکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ إِلیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی ).

"اما هنگامی که اجل آنها سر رسد،نه ساعتی تاخیر می کنند،و نه ساعتی پیشی می گیرند"( فَإِذٰا جٰاءَ أَجَلُهُمْ لاٰ یَسْتَأْخِرُونَ سٰاعَةً وَ لاٰ یَسْتَقْدِمُونَ ).

بلکه درست در همان لحظه موعود،مرگ دامانشان را فرا می گیرد و لحظه ای پیش و پس نخواهد داشت.

***

و حق و عدالت باز گردند.

هنگامی که این مهلت پایان گرفت،فرمان مرگشان فرا می رسد و از همان لحظه مرگ مجازاتها و کیفرها شروع می شود.

برای توضیح بیشتر درباره اجل مسمی به جلد پنجم تفسیر نمونه صفحه 148 و جلد ششم صفحه 157 مراجعه فرمائید.

*** بار دیگر با بیان تازه ای بدعتهای زشت و خرافاتی را که عربهای جاهلی داشتند(در زمینه تنفر از فرزندان دختر و اعتقاد به اینکه فرشتگان دختران خدایند)محکوم کرده می گوید:"آنها از یک سو از فرزندان دختر کراهت دارند ولی از سوی دیگر آن را برای خدا قائل می شوند"!( وَ یَجْعَلُونَ لِلّٰهِ مٰا یَکْرَهُونَ ).

این تناقض عجیبی است و همانگونه که در سوره نجم آیه 22 آمده است "این یک تقسیم ناهنجار است"!اگر فرشتگان دختران خدایند،پس معلوم می شود دختر چیز خوبی است،چرا شما از فرزندان دختر ناراحت می شوید!و اگر بد است چرا برای خدا قائل هستید؟ "و با این حال آنها به دروغ می گویند که سرانجام نیک و پاداش خیر از برای آنها است"( وَ تَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْکَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنیٰ ).

با کدام عمل،انتظار چنین پاداشی را دارند؟با زنده بگور کردن دختران معصوم و بی گناه و بی دفاع؟و یا با تهمت و افتراء به ساحت مقدس پروردگار؟ با کدامین عمل؟ کلمه"حسنی"که مؤنث"احسن"است و به معنی نیکوتر یا نیکوترین می آید در اینجا به معنی بهترین پاداشها و یا بهترین عاقبتها است که این قوم مغرور گمراه با همه جنایاتشان برای خود قائل بودند،و در این صورت این سؤال پیش

ص :282

می آید:با اینکه عرب جاهلی عقیده به معاد نداشت،چگونه چنین سخنی را می گفتند؟!.

ولی باید توجه داشت که همه آنها منکر معاد بطور مطلق نبودند،بلکه معاد جسمانی را نفی می کردند و از اینکه انسان بار دیگر به حیات مادی باز گردد، تعجب داشتند؟به علاوه این تعبیر ممکن است به صورت قضیه شرطیه بوده باشد یعنی آنها می گفتند:"اگر جهان دیگری هم در کار باشد ما در آنجا بهترین پاداش را خواهیم داشت"و همین گونه است طرز تفکر بسیاری از جباران و منحرفان لجوج که در عین دوری از خدا خود را به خدا از همه نزدیکتر می دانند و ادعاهای پوچ و مسخره ای دارند.

این احتمال را نیز بعضی از مفسران داده اند که از"حسنی"همان نعمت حسنی یعنی پسران است،چرا که دختران را شوم و بد می دانستند،ولی پسران را خوب و نعمت عالی می دانستند.

ولی تفسیر اول صحیحتر به نظر می رسد،لذا بلافاصله می گوید:"ناچار برای آنها آتش دوزخ است"( لاٰ جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النّٰارَ ).

یعنی نه تنها عاقبت نیکی ندارند،بلکه پایان کارشان جز آتش دوزخ نیست.

"و آنها از پیشگامان در آتشند"( وَ أَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ ).

"مفرط"از ماده"فرط"(بر وزن فقط)معنی پیشگام و متقدم است.

*** و از آنجا که ممکن است بعد از شنیدن داستان عرب جاهلی برای بعضی این سؤال پیش آید که چگونه ممکن است انسان جگر گوشه خود را با آن قساوت،زنده به زیر خاکها بفرستد مگر چنین چیزی امکان پذیر است؟در آیه

ص :283

بعد گویی به پاسخ سؤال پرداخته می گوید:

"به خدا سوگند ما پیش از تو پیامبرانی به سوی امتهای پیشین فرستادیم، ولی شیطان اعمالشان را در نظرشان زینت داد"( تَاللّٰهِ لَقَدْ أَرْسَلْنٰا إِلیٰ أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطٰانُ أَعْمٰالَهُمْ ).

آری شیطان آن چنان در وسوسه های خود،مهارت دارد که زشت ترین و بدترین جنایات را گاهی در نظر انسان چنان زینت می دهد که آن را یک افتخار می پندارد،همانگونه که عرب جاهلی زنده بگور کردن دختران خود را سند افتخار می دانست و آن را به عنوان حمایت از ناموس و حفظ حیثیت و آبروی قبیله!مدح و تمجید می کرد،و می گفت:من امروز دخترم را به دست خود زیر خاک می فرستم تا فردا در یک جنگ بدست دشمن نیفتد.

جایی که ننگین ترین اعمال را در زیر فریبنده ترین ماسکها بر اثر تزیین و وسوسه شیطان امکان پذیر باشد،حال بقیه کارها روشن است.

و ما امروز نمونه های بسیاری از این تزیینات شیطانی را در اعمال بسیاری از افراد می بینیم که دزدیها و غارتگریها و تجاوزها و جنایات خود را با تعبیرات مختلفی توجیه می کنند و در زیر لفافه های فریبنده قرار می دهند.

سپس اضافه می کند گروه مشرکان فعلی نیز دنباله رو همان برنامه های انحرافی امتهای پیشین اند که شیطان اعمالشان را در نظرشان تزیین داده بود.

"و شیطان امروز ولی و راهنما و سرپرست آنها است"!( فَهُوَ وَلِیُّهُمُ الْیَوْمَ ).

و از رهنمودهای او الهام می گیرند.

و به همین جهت"عذاب دردناک الهی در انتظار آنها است"( وَ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ ).

در تفسیر جمله" فَهُوَ وَلِیُّهُمُ الْیَوْمَ "(شیطان امروز سرپرست آنها است)

ص :284

مفسران بیانات گوناگونی دارند که شاید از همه روشنتر همانست که در بالا گفتیم، یعنی این جمله اشاره به وضع مشرکان عرب در عصر جاهلیت است که اینها هم از برنامه های امتهای منحرف پیشین پیروی کردند،و شیطان سرپرست آنها است همانگونه که سرپرست گمراهان گذشته بود (1).

این احتمال نیز وجود دارد که منظور از جمله مزبور آن باشد که هنوز بازماندگان امتهای منحرف پیشین وجود دارند،و به راه انحرافی خود ادامه می دهند و شیطان نیز امروز ولی و سرپرست آنها است،همانگونه که در گذشته بود.

*** آخرین آیه مورد بحث هدف بعثت پیامبران را بیان می کند تا روشن شود که اگر اقوام و ملتها،هوی و هوسها،و سلیقه های شخصی خود را کنار بگذارند و دست به دامن راهنمایی پیامبران بزنند،اثری از اینگونه خرافه ها،اختلافها، و اعمال ضد و نقیض باقی نمی ماند،می گوید:

"ما قرآن را بر تو نازل نکردیم مگر به خاطر اینکه آنچه را در آن اختلاف داشته اند برای آنها تبیین کنی"( وَ مٰا أَنْزَلْنٰا عَلَیْکَ الْکِتٰابَ إِلاّٰ لِتُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُوا فِیهِ ).

"و این قرآن مایه هدایت و رحمت است،برای آنها که ایمان دارند" ( وَ هُدیً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ ).

ص :285

وسوسه های شیطان را از دل آنها می زداید،پرده های فریبنده نفس اماره و شیطان صفتان را از چهره حقایق کنار می زند،خرافات و جنایاتی که در زیر ماسکهای فریبنده پنهان شده آشکار می سازد،اختلافاتی را که در سایه هوی و هوس پدید آمده بر می چیند،به قساوتها پایان می دهد،و نور هدایت و رحمت را در همه جا می پاشد.

***

ص :286

هم تاکیدی است بر مساله توحید و شناخت خدا،و هم در لابلای آن اشاره ای به مساله معاد است،و هم با ذکر این نعمتها،حس شکرگزاری بندگان را تحریک کرده،آنها را از این طریق به خدا نزدیکتر می سازد،مجموع این جهات سه گانه پیوند این آیات و آیات گذشته را روشن می سازد.

از سوی دیگر در آخرین آیه بحث گذشته،سخن از نازل کردن آیات قرآن که حیات جان آدمی است در میان بود،و در نخستین آیه مورد بحث،سخن از نزول باران از آسمان که مایه حیات جسم آدمی است به میان آمده.

نخست می گوید:"خداوند از آسمان آبی فرستاد و زمین را بعد از آنکه مرده بود بوسیله آن حیات بخشید"( وَ اللّٰهُ أَنْزَلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً فَأَحْیٰا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهٰا ).

"در این امر نشانه روشنی است از عظمت خدا،برای آنها که گوش شنوا دارند"( إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ ).

مساله حیات و زندگی زمین به وسیله نزول آب باران از آسمان،در آیات متعددی از قرآن،بیان شده است،زمینهای خشکیده و خاموش و بی روح که گاهی خشکسالی آنها را چنان از کار انداخته که انسان هرگز باور نمی کند در گذشته در آغوشش گیاهی پرورش یافته،و یا در آینده،موجود زنده ای در دامانش تولد خواهد یافت،اما چند باران پی در پی و به دنبال آن تابش اشعه حیاتبخش آفتاب، آن را به حرکت در می آورد،گویی خفته ای است که بیدار می شود و یا صحیحتر مرده ای است که بادم مسیحایی باران به حیات باز گردد،انواع گلها و گیاهها در آن آشکار می شود و به دنبال آن حشرات و پرندگان و انواع حیوانات از هر طرف به سوی آن می آیند و زمزمه حیات و زندگی سر می دهند.

خلاصه در آن سرزمین که سابقا مرده و خاموش بود چنان غلغله ای بر پا

ص :288

می شود که آدمی را مبهوت می کند،و این راستی یکی از شاهکارهای آفرینش است.

هم نشانه ای است از قدرت و عظمت آفریدگار،و هم دلیلی است بر امکان معاد که چگونه مردگان بار دیگر لباس حیات در تن می کنند،و هم نعمت بزرگی است از نعمتهای خداوند،مخصوصا نعمتی مانند باران که بندگان کمترین زحمتی برای ایجاد آن متحمل نمی شوند!.

*** بعد از نعمت آب که مسلما نخستین پایه حیات است،به نعمت وجود چهار پایان و مخصوصا ماده غذایی بسیار مفیدی مانند شیر که از آنها گرفته می شود اشاره کرده می گوید:"و در وجود چهار پایان درس عبرت بزرگی برای شما قرار دارد"( وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعٰامِ لَعِبْرَةً ).

چه عبرتی از این برتر که:"از درون شکم این حیوانات از میان غذاهای هضم شده،و خون،شیر خالص و گوارا به شما می نوشانیم"( نُسْقِیکُمْ مِمّٰا فِی بُطُونِهِ مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خٰالِصاً سٰائِغاً لِلشّٰارِبِینَ ).

"فرث"در لغت به معنی غذاهای هضم شده درون معده است که به مجرد رسیدن به روده ها ماده حیاتی آن جذب بدن می گردد،و تفاله های آن به خارج فرستاده می شود،در آن حال که این غذای هضم شده در درون معده است به آن "فرث"می گویند و هنگامی که تفاله های آن خارج شد"روث"(سرگین) گفته می شود.

می دانیم که مقدار کمی از غذا مانند بعضی از مواد قندی و همچنین آب از همان دیواره های معده جذب بدن می شود،اما قسمت عمده هنگامی که غذای هضم شده منتقل به روده ها شد وارد خون می گردد،و نیز می دانیم که شیر از غده های مخصوصی که درون پستان است تراوش می کند و مواد اصلی آن از خون

ص :289

و غده های چربی ساز گرفته می شود.

به این ترتیب این ماده سفید رنگ تمیز خالص،این غذای نیرو بخش گوارا،از میان غذاهای هضم شده مخلوط با تفاله ها،و از لابلای خون بدست می آید،و این براستی عجیب است،سرچشمه ای آن چنان آلوده و تنفرآمیز،اما محصولش این چنین خالص و زیبا و دل انگیز و گوارا!.

*** بعد از حیوانات و شیر آنها به بخشی از مواهب گیاهان پرداخته می گوید:

"خداوند از میوه های درختان نخل و انگور،غذای پر برکتی نصیب شما ساخت که گاه آن را به صورت زیانبار در می آورید و از آن شراب می سازید و گاه رزق پاک و پاکیزه از آن می گیرید( وَ مِنْ ثَمَرٰاتِ النَّخِیلِ وَ الْأَعْنٰابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً وَ رِزْقاً حَسَناً ).

"در این امر نشانه دیگری است از قدرت پروردگار برای آنها که عقل و خرد دارند"( إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ ).

"سکر"گرچه در لغت معانی مختلفی دارد،ولی در اینجا به معنی مسکرات و مشروبات الکلی است،و معنی مشهور آن همین است.

روشن است که قرآن در این آیه هرگز اجازه شرابسازی از خرما و انگور نداده بلکه با توجه به اینکه"مسکرات"را در مقابل"رزق حسن"قرار داده اشاره کوتاهی به تحریم خمر و نامطلوب بودن آن نموده است،بنا بر این نیاز به این نداریم که بگوئیم این آیه قبل از نزول تحریم شراب نازل شده و اشاره ای به حلال بودن آن است،بلکه به عکس آیه،اشاره به حرام بودن آن می کند و شاید اولین اخطار در زمینه تحریم خمر باشد.

در حقیقت گویی در یک جمله معترضه و در میان پرانتز قرآن مجید

ص :290

می خواهد ضمن بر شمردن نعمتهای الهی به سوء استفاده از آن نیز اشاره کند.

***

پستانها برای ساختن مواد پروتوئینی شیر،تنها از اسیدهای امینه ذخیره شده بدن استفاده می کند.

بعضی از مواد شیر در خون وجود ندارند و در غده های پستانی ساخته می شوند (مانند کازوئین).

بعضی قسمتهای دیگر موجود در شیر بدون تغییر از پلاسمای خون،از طریق ترشح وارد شیر می شوند(مانند انواع ویتامینها،نمک طعام و فسفاتها).

بعضی دیگر از مواد مانند قند موجود در شیر(لاکتوز)از قند موجود در خون گرفته می شود که پستانها روی آن فعالیت داشته و در این تغییر و تبدیل سهم مؤثری دارند.

به طوری که ملاحظه می کنید تولید شیر نتیجه جذب مواد غذایی بوسیله خون و ارتباط مستقیم خون با غده های پستانها می باشد،ولی جالب اینکه نه بوی خاص فرث و نه رنگ مخصوص خون هیچکدام به شیر منتقل نمی شود بلکه با رنگ و عطر و بوی تازه ای از نوک پستان تراوش می کند.

جالب توجه اینکه دانشمندان می گویند برای تولید یک لیتر شیر در پستان حد اقل باید پانصد لیتر خون از این عضو عبور کند،تا بتواند مواد لازم برای آن یک لیتر شیر را از خون بگیرد و برای تولید یک لیتر خون در عروق،باید مواد غذایی زیادی از روده های بگذرد و اینجاست که مفهوم" مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ "کاملا مشخص می گردد (1).

***

غذایی را تشکیل می دهد.

مواد معدنی شیر عبارت است از سدیم،پتاسیم،کلسیم،منیزیم،روی، مس و کمی آهن و همچنین فسفر و کلر و ید و گوگرد.

در شیر گازهای اکسیژن و ازت و اسید کربنیک نیز وجود دارد.

مواد قندی شیر به قدر کافی و به صورت"لاکتوز"می باشد.

ویتامینهای محلول در شیر ویتامین"ب"و"پ"و"آ"و"د"میباشد، امروز ثابت شده است که اگر حیوان خوب چرا شده باشد تمام اقسام ویتامینها در شیر آن وجود دارد که شرح همه آنها در این مختصر نمی گنجد،و این مساله نیز تقریبا مورد اتفاق است که شیر تازه یک غذای کامل محسوب می شود.

و شاید به همین دلیل است که در حدیثی از پیامبر ص می خوانیم

لیس یجزی مکان الطعام و الشراب الا اللبن: "تنها چیزی که می تواند جای آب و غذا را کاملا بگیرد شیر است".

و نیز در روایات می خوانیم شیر عقل انسان را زیاد می کند و ذهن انسان را صفا می بخشد روشنایی چشم را می افزاید و نسیان و فراموشکاری را برطرف می کند، قلب را تقویت کرده و پشت را محکم می گرداند(و می دانیم هر یک از این آثار ارتباط نزدیکی با مواد حیاتی موجود در شیر دارد" (1).

***

همین جهات بسیاری از بیماران از این غذا استفاده می کنند،مخصوصا برای رشد استخوانها اثر فوق العاده ای برای آن قائلند و به همین دلیل در موارد شکستگی استخوانها،توصیه می شود.

یکی از معانی"خلوص""پیوند"است،و شاید به خاطر همین معنی است که بعضی این تعبیر قرآنی را در مورد شیر اشاره به تاثیر فوق العاده آن در استخوان سازی می دانند.

و جالب اینکه در احکام اسلامی که در زمینه مساله رضاع(شیرخوارگی) وارد شده نیز این معنی به وضوح دیده می شود.

زیرا از یک سو می بینیم فقهاء می گویند:اگر کودکی از مادری بمقداری شیر بخورد که استخوانش محکم گردد و گوشتش بروید این کودک به آن مادر محرم می شود(و همچنین نسبت به شوهر آن زن و بعضی دیگر از کسان آنها)اما از سوی دیگر می گویند 15 بار شیر نوشیدن متوالی و حتی یک شبانه روز پی در پی نوشیدن شیر سبب این محرمیت می گردد،آیا اگر این دو سخن را به یکدیگر ضمیمه کنیم مفهومش این نمی شود که حتی تغذیه از شیر در یک شبانه روز اثر در تقویت استخوانها و رویاندن گوشت دارد؟! این نکته نیز لازم به تذکر است که در دستورات اسلامی به شیر"آغوز" که در لغت عرب به آن"لباء"می گویند اهمیت فوق العاده ای داده شده است تا آنجا که در کتب فقهی اسلامی می خوانیم حیات کودک بستگی به آن دارد،و به همین دلیل دادن شیر آغوز را به کودک از واجبات شمرده اند (1).

و نیز شاید به همین جهت است که درباره موسی ع در سوره قصص آیه 7 چنین می خوانیم وَ أَوْحَیْنٰا إِلیٰ أُمِّ مُوسیٰ أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذٰا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ :

"به مادر موسی وحی فرستادیم که او را شیر ده و هنگامی که بر او ترسیدی او را به آغوش امواج بسپار"!.

ص :294

ماموریت الهی و الهام مرموز که نام وحی بر آن گذارده شده است،نخست می گوید:

"پروردگار تو به زنبور عسل،وحی کرد که خانه هایی از کوه ها و درختان و داربستهایی که مردم می سازند انتخاب کن"( وَ أَوْحیٰ رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبٰالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمّٰا یَعْرِشُونَ ).

***

و شام،تسبیح خدا گوئید"(مریم-11).

و نیز به معنی رساندن مخفیانه پیام و خبر آمده است،چنان که در آیه 112 سوره انعام می خوانیم یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلیٰ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً :"شیاطین انسانی و غیر انسانی مطالب فریبنده و گمراه کننده را بطور مرموز به یکدیگر می رسانند".

***

آیه نسبت به آیات گذشته.

***

ضمنا از این تعبیر استفاده می شود که لانه و کندوی عسل باید در نقطه مرتفعی از کوه و درخت و داربست باشد تا به خوبی بتواند از آن استفاده کند.

*** بعد دومین ماموریت زنبور عسل شروع می شود چنان که قرآن می گوید:

"سپس ما به او الهام کردیم که از تمام ثمرات تناول کن"( ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَرٰاتِ ).

"و راههایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده به راحتی بپیما" ( فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً ).

"ذلل"جمع ذلول به معنی تسلیم و رام باشد،و توصیف راهها به"ذلل" به خاطر آنست که این جاده ها آن چنان دقیقا تعیین شده که در برابر زنبوران عسل کاملا رام و تسلیمند که بعدا به چگونگی آن اشاره خواهیم کرد.

سرانجام آخرین مرحله ماموریت آنها را(به صورت یک نتیجه)اینچنین بیان می کند:"از درون زنبوران عسل نوشیدنی مخصوصی خارج می شود که رنگهای مختلفی دارد"( یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهٰا شَرٰابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوٰانُهُ ).

"در این شراب حلال،داروی شفا بخش مهمی برای مردم است"( فِیهِ شِفٰاءٌ لِلنّٰاسِ ).

"و در این ماجرای برنامه زندگی زنبوران عسل و ارمغانی که آنها برای جهان انسانیت می آورند،که هم غذا است،هم شفا و هم درس زندگی،نشانه روشنی از عظمت و قدرت پروردگار است برای آنهایی که تفکر و اندیشه می کنند" ( إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ ).

***

زنبوران برای رسیدن به منطقه گلها گاهی راه خود را نشانه گذاری می کنند،و از طریق پراکندن بوهای مختلف در مسیر راه،و مانند آن،چنان راه را مشخص می کنند که کمتر امکان دارد زنبوری سرگردان شود! جمله فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً (در جاده های پروردگارت که رام و تسلیم تو است گام بگذار)گویا اشاره به این واقعیت است.

***

تیره،گاهی زرد طلایی،زمانی خرمایی و حتی گاهی،مایل به سیاهی است!.

این تنوع رنگها علاوه بر این که گویای تنوع سرچشمه های بدست آوردن عسل است،تنوعی برای ذوقها و سلیقه ها نیز محسوب می شود زیرا امروز ثابت شده است که رنگ غذا در تحریک اشتهای انسان بسیار مؤثر است،قدیمی ها نیز گویا این مساله روانی را شناخته بودند که غذاهای خود را با زعفران و زردچوبه و رنگهای دیگر رنگین می ساختند،تا از طریق بصری نیز میهمانانشان را به خوردن غذا تشویق نمایند،در کتب غذاشناسی در این زمینه بحث فراوان کرده اند که نقل همه آنها مناسب با بحث فشرده تفسیری ما نیست.

***

عسل برای کسانی که دیر بخواب می روند اثر بسیار مطلوبی دارد(مشروط بر اینکه کم نوشیده شود زیرا زیاد آن خواب را کم می کند).

عسل برای رفع خستگی و فشردگی عضلات اثر قابل ملاحظه ای دارد.

عسل اگر به زنان بار دار داده شود،شبکه عصبی فرزندانشان قوی خواهد شد.

عسل میزان کلسیم خون را بالا می برد.

عسل برای کسانی که دستگاه گوارش ضعیفی دارند نافع است،مخصوصا برای کسانی که به نفخ شکم مبتلا هستند توصیه می شود.

عسل به علت اینکه زود وارد مرحله سوخت و ساز بدن می شود،می تواند بفوریت انرژی ایجاد کند و ترمیم قوا نماید.

عسل در تقویت قلب مؤثر است.

عسل برای درمان بیماریهای ریوی کمک کننده خوبی است.

عسل به خاطر خاصیت میکرب کشی اش برای مبتلایان به اسهال مفید است.

عسل در درمان زخم معده و اثنی عشر عامل مؤثری شمرده شده است.

عسل به عنوان داروی معالج رماتیسم،نقصان قوه نمو عضلات،و ناراحتیهای عصبی شناخته شده.

عسل برای رفع سرفه مؤثر است،و صدا را صاف می کند.

خلاصه خواص درمانی عسل بیش از آن است که در این مختصر بگنجد.

علاوه بر این از عسل داروهایی برای لطافت پوست و زیبایی صورت،طول عمر ورم دهان و زبان،ورم چشم،خستگی و ترک خوردگی پوست و مانند آن می سازند.

مواد و ویتامینهای موجود در عسل بسیار است،از مواد معدنی:آهن،فسفر، پتاسیم،ید،منیزیم،سرب،مس،سولفور،نیکل،روی،سدیم،و غیر آنست،

ص :303

از مواد آلی:صمغ،پولن،اسیدلاکتیک،اسیدفورمیک،اسیدسیتریک،اسید تاتاریک و روغنهای معطر،و از ویتامینها دارای ویتامینهای ششگانه-آ-ب-ث- د-کا-ا-می باشد،بعضی نیز قائل به وجود ویتامین پ ب در عسل هستند.

عسل در خدمت درمان،بهداشت،و زیبایی انسانها است.

***در روایات اسلامی نیز روی خاصیت درمانی عسل تکیه شده است،در روایات متعددی از امام علی ع و امام صادق ع و بعضی دیگر از معصومین نقل شده که فرمودند

ما استشفی الناس بمثل العسل: "مردم به چیزی مانند عسل استشفاء نمی کنند" (1)و به تعبیر دیگر:

لم یستشف مریض بمثل شربة عسل: "هیچ بیماری به مانند شربت عسل درمان نکرده است" (2).

و نیز در احادیث عسل برای درمان دل درد توصیه گردیده و از پیامبر ص نقل شده

من شرب العسل فی کل شهر مرة یرید ما جاء به القرآن عوفی من سبع و سبعین داء: "کسی که(لا اقل)هر ماه یک بار عسل بنوشد،و شفائی را که قرآن از آن یاد کرده بطلبد،خدا او را از 77 نوع بیماری شفا می بخشد"! (3).

ولی البته از آنجا که هر حکم عامی،استثنایی دارد،موارد نادری وجود دارد که نوشیدن عسل در آن نهی شده است.

***

و به هر حال این تلاش و فعالیت چشمگیر او دلیل این است که او تنها برای خود کار نمی کند بلکه آن چنان که قرآن می گوید للناس و برای همه انسانها تلاش می کند.

***

نمی زند،این ما هستیم که آنها را تحریک کرده و به نیش زدن وادار می کنیم.

از جمله اینکه زنبوران عسل از بوی بد ناراحت می شوند و هر گاه صاحب زنبوران با دست آلوده و لباس بد بو به کندو نزدیک شود او را از نیش بی بهره نمی گذارند،مخصوصا اگر صاحب زنبوران قبلا دست خود را در کندوی دیگری کرده باشد و بوی کندوی بیگانه در دست او است،به مجرد اینکه دست در کندوی دیگری می کند به او حمله می کنند!و به همین جهت باید قبلا دست خود را کاملا بشوید.

البته زنبور به هنگامی که نیش بزند میمیرد و بنا بر این نیش زدن او یک نوع خودکشی است!،استفاده از نیش زنبور عسل برای بیماریهایی مانند رماتیسم، مالاریا،درد اعصاب و بعضی دیگر از امراض باید طبق برنامه ای باشد که دانشمندان این فن بیان کرده اند،و گرنه نیش زنبوران عسل احیانا ممکن است زیان و حتی خطر هم داشته باشد!.

گزش یک یا چند زنبور معمولا قابل تحمل است،ولی دویست تا سیصد عدد زنبور باعث مسمومیت و ناراحتی قلبی می شود و اگر تعدادشان به پانصد عدد برسد،موجب فلج دستگاه تنفسی و احتمالا مرگ خواهد شد.

***

زنبورانی ندرتا در بیرون کندو بر اثر سهل انگاری از گلهای بدبو و زیانبخش استفاده کنند در همان دروازه کندو بازرسی و ضمن یک محاکمه صحرایی محکوم به اعدام می گردند!.

"مترلینگ"دانشمند زیست شناس بلژیکی که مطالعات فراوانی در رابطه با زندگی زنبوران عسل کرده،درباره نظام عجیبی که بر شهر آنها حکمفرما است چنین می گوید:

"ملکه(یا صحیحتر مادر کندو)در شهر زنبوران عسل آن طور که ما تصور می کنیم فرمانفرما نیست،بلکه او نیز مثل سایر افراد این شهر مطیع قواعد و نظامات کلی می باشد.

ما نمی دانیم که این قوانین و نظامات از کجا وضع می شود،و به انتظار این هستیم شاید روزی بتوانیم به این موضوع پی ببریم،و واضع این مقررات را بشناسیم،ولی فعلا بطور موقت آن را به نام"روح کندو"می خوانیم! ملکه نیز مانند دیگران از روح کندو اطاعت می کند.

ما نمی دانیم روح کندو در کجاست؟و در کدامیک از سکنه شهر عسل حلول کرده است؟ ولی می دانیم روح کندو شبیه به غریزه پرندگان نیست،و نیز می دانیم که روح کندو یک عادت و اراده کورکورانه نژاد زنبور عسل نمی باشد،روح کندو وظیفه هر یک از سکنه شهر را بر طبق استعدادشان معلوم می کند و هر کس را به یک کار می گمارد.

روح کندو به زنبوران مهندس و بنا و کارگر دستور می دهد خانه بسازند روح کندو در روز و ساعت معین به تمام سکنه شهر دستور می دهد که از شهر مهاجرت نمایند،و برای بدست آوردن مسکن و ماوای جدید،خود را بدست حوادث نامعلوم و انواع مشقتها بسپارند!

ص :307

ما نمی توانیم بفهمیم قوانین شهر عسل که بوسیله روح کندو وضع شده در کدام مجمع شورا مطرح می گردد و تصمیم به اجرای آن می گیرند و کیست که فرمان حرکت را در روز معین صادر می کند؟ آری در کندو مقدمات مهاجرت برای اطاعت خدایی که سرنوشت زنبور عسل را در دست گرفته فراهم می شود" (1).

اگر دانشمند مزبور به خاطر رسوباتی که از مکتب مادیگرایان در فکر او وجود داشته با ابهام از این مساله سخن می گوید ما با توجه به راهنمایی قرآن، بسیار خوب درک می کنیم که اینهمه آوازه ها و برنامه ها از کجاست و تنظیم کننده و فرمان دهنده کیست؟! چه تعبیر زیبایی قرآن دارد وَ أَوْحیٰ رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ... :"پروردگارت به زنبور عسل وحی و الهام فرستاد..."! از این رساتر و جامعتر و گویاتر تصور نمی شود.

هر چند آنچه درباره زنبوران عسل ناگفته ماند بسیار بیش از آنست که گفتیم اما روش تفسیری ما اجازه نمی دهد که بیش از این مقدار،موضوع فوق را دنبال کنیم (2).

ولی آیا همین مقدار که گفتیم برای پی بردن به عظمت پروردگار برای آنها که اهل فکر و اندیشه اند کافی نیست؟آری إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ .

ص :308

فرزندان و نوه ها،و از طیبات به شما روزی داد،آیا به باطل ایمان می آورند و نعمت خدا را انکار می کنند!

چیزی نخواهد دانست"و همه را بدست فراموشی می سپارد( لِکَیْ لاٰ یَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَیْئاً ) (1).

درست مانند آغاز عمر و سنین کودکی که یکپارچه نسیان بود و فراموشکاری و ناآگاهی،آری"خداوند آگاه و قادر است"( إِنَّ اللّٰهَ عَلِیمٌ قَدِیرٌ ).

همه قدرتها در اختیار او است و به هر مقدار که صلاح بداند می بخشد و به هر موقع که لازم ببیند می گیرد.

*** در آیه بعد نیز ادامه می دهد که حتی روزی های شما بدست شما نیست، "این خداوند است که بعضی از شما را بر بعض دیگری از نظر روزی برتری میدهد" ( وَ اللّٰهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلیٰ بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ ).

"اما آنها که برتری یافته اند به خاطر تنگ نظری حاضر نیستند از آنچه در اختیار دارند به بندگان مملوک خود بدهند و آنها را در اموال خویش شریک سازند تا آنها نیز با شما مساوی گردند"( فَمَا الَّذِینَ فُضِّلُوا بِرَادِّی رِزْقِهِمْ عَلیٰ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُهُمْ فَهُمْ فِیهِ سَوٰاءٌ ).

بعضی از مفسران احتمال داده اند که این جمله اشاره به پاره ای از اعمال احمقانه مشرکان باشد که برای بتها و آلهه خود،سهمی از چهارپایان و کشت و زرع خود قائل بودند،در حالی که این سنگ و چوبهای بی ارزش کمترین نقشی در زندگی آنها نداشتند،ولی حاضر نبودند همان را در اختیار بردگان

ص :311

بیچاره ای بگذارند که شب و روز به آنها خدمت می کردند.

***

به هر حال این تفاوت درآمدها از تفاوت استعدادهایی سرچشمه می گیرد که آن هم نیز از مواهب الهی است،ممکن است در پاره ای از موارد اکتسابی باشد ولی در پاره ای از موارد نیز قطعا غیر اکتسابی است،بنا بر این حتی در یک جامعه سالم از نظر اقتصادی نیز تفاوت در آمدها غیر قابل انکار است،مگر اینکه بتوانیم انسانهای قالبی همشکل و همرنگ و هم استعداد بسازیم که هیچگونه تفاوتی با هم نداشته باشند و تازه اول درد سر و مشکلات است!.

2-بدن یک انسان،یا اندام یک درخت،یا یک بوته گل را در نظر بگیرید،آیا امکان دارد این ساختمان موزون با تساوی میان اعضاء و اندامها از هر نظر پیدا شود؟آیا قدرت مقاومت و استعداد ریشه درختان می تواند با گلبرگهای لطیف شکوفه ها،و استخوان پاشنه پا با پرده های ظریف شبکیه چشم از هر نظر یکسان باشد؟و اگر ما بتوانیم آنها را یکسان کنیم آیا فکر می کنید کار صحیحی انجام داده ایم؟! اگر از"شعارهای"کاذب و خالی از"شعور"بگذریم،فرض کنید ما یک روز بتوانیم همان انسانها قالبی و خیالی از هر نظر بسازیم و کره زمین را از پنجهزار میلیون نفر انسان همشکل و همقواره و هم ذوق و همفکر و همسان از هر نظر،درست مانند سیگارهایی که به یک کارخانه سفارش داده اند،پر کنیم.

آیا آن روز زندگی خوبی نصیب انسانها خواهد شد؟مسلما نه،جهنمی پیدا می شود که همه در آن در زحمت خواهند بود،همه به یک سو حرکت می کنند، همه یک چیز می خواهند همه یک پست می طلبند،همه یک نوع غذا را دوست دارند،و همه می خواهند یک کار واحد انجام دهند.

بدیهی است خیلی زود عمر چنین زندگی پایان می یابد و بفرض باقی بماند زندگی خسته کننده بی روح و یک نواختی خواهد بود که چندان تفاوتی با مرگ ندارد.

ص :313

بنا بر این وجود تفاوت در استعدادها و آنچه لازمه این تفاوت است،برای حفظ نظام جامعه و حتی برای پرورش استعدادهای مختلف،نهایت لزوم را دارد، و شعارهای کاذب هرگز نمی تواند جلو این واقعیت را بگیرد.

اما مبادا این سخن را چنین تفسیر کنید که ما جامعه طبقاتی و نظام استثمار و استعمار را با این سخن می پذیریم،نه،هرگز،منظور تفاوتهای طبیعی است و نه مصنوعی و تفاوتهایی است که در عین حال مکمل یکدیگر و معاون یکدیگر بوده باشند،نه سدی بر سر راه پیشرفت یکدیگر ایجاد کنند و به تجاوز و تعدی بپردازند.

اختلاف طبقاتی(توجه داشته باشید منظور از طبقات همان مفهوم اصطلاحی آن یعنی طبقه استثمار کننده و استثمار شونده است)هرگز موافق نظام آفرینش نیست،آنچه موافق و هماهنگ نظام آفرینش است،تفاوت استعدادها و تلاشها و کوششها است و میان این دو از زمین تا آسمان فرق است(دقت کنید).

و به تعبیر دیگر،تفاوت استعدادها باید در مسیر سازنده به کار افتد،درست مانند تفاوت ساختمان اعضاء یک بدن،یا اندام یک گل،آنها در عین تفاوت معاون یکدیگرند،نه مزاحم یکدیگر.

کوتاه سخن اینکه:نباید تفاوت استعدادها و درآمدها باعث سوء استفاده در راه ایجاد جامعه طبقاتی گردد (1).

و به همین دلیل در پایان آیه مورد بحث می فرماید:"آیا آنها نعمت خدا را انکار می کنند"( أَ فَبِنِعْمَةِ اللّٰهِ یَجْحَدُونَ ).

اشاره به اینکه این تفاوتها در صورت طبیعیش(نه صورت مصنوعی و ظالمانه)

ص :314

از نعمتهای خدا است که برای حفظ نظام مجتمع بشری ایجاد شده است.

*** آخرین آیه مورد بحث که مانند دو آیه گذشته با کلمه"اللّٰه"شروع می شود،و بیانگر نعمتهای خداوند است،اشاره به مواهب او از نظر نیروهای انسانی و معاونان و کمک کاران،و همچنین روزیهای پاکیزه،می کند،و این حلقه های سه گانه نعمت را که در این سه آیه ذکر شده تکمیل می نماید،یعنی از نظام حیات و مرگ،شروع کرده،سپس تفاوت روزی ها و استعدادها را که نظام"تنوع زندگی"است بیان می کند،و با آیه مورد بحث که ناظر به نظام تکثیر مثل بشر،و روزی های پاکیزه است پایان می گیرد.

می گوید:"خداوند برای شما از جنس خودتان همسرانی قرار داد" ( وَ اللّٰهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوٰاجاً ).

همسرانی که هم مایه آرامش روح و جسمند و هم سبب بقاء نسل.

لذا بلافاصله اضافه می کند"و از همسرانتان برای شما فرزندان و نوه ها قرار داد"( وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَزْوٰاجِکُمْ بَنِینَ وَ حَفَدَةً ).

"حفدة"جمع"حافد"در اصل به معنی کسی است که بدون انتظار پاداش،با سرعت همکاری می کند،ولی در آیه مورد بحث به عقیده بسیاری از مفسران،منظور نوه ها است و بعضی خصوص نوه های دختری را گفته اند.

بعضی دیگر معتقدند که بنون به فرزندان کوچک گفته می شود و حفدة به فرزندان بزرگ که می توانند کمک و همکاری کنند.

و بعضی هر گونه معاون و کمککار را اعم از فرزندان و غیر فرزندان دانسته اند (1).

ص :315

ولی معنی اول یعنی نوه ها در اینجا از همه،نزدیکتر به نظر می رسد، هر چند"حفدة"در اصل مفهومش چنان که گفتیم،وسیع است.

و به هر حال بی شک وجود نیروهای انسانی،همچون فرزندان و نوه ها و همسران در اطراف هر کس،نعمت بزرگی برای او است،که هم از نظر معنوی او را حمایت می کنند و هم از نظر مادی.

سپس می فرماید:"خداوند از پاکیزه ها به شما روزی داد"( وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّبٰاتِ ).

"طیبات"در اینجا مفهوم وسیعی دارد که هر گونه روزی پاکیزه را شامل می شود خواه جنبه مادی داشته باشد یا معنوی،جنبه فردی داشته باشد یا اجتماعی.

و در پایان به عنوان یک نتیجه گیری کلی از این بحث می گوید:آیا آنها با اینهمه آثار عظمت و قدرت خدا که مشاهده می کنند،و با اینهمه مواهبی که از ناحیه او به آنها ارزانی شده باز سراغ بتها می روند"آیا به باطل ایمان می آورند و نعمت خداوند را انکار می کنند؟"( أَ فَبِالْبٰاطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَتِ اللّٰهِ هُمْ یَکْفُرُونَ ).

این چه نوع قضاوتی است؟و این چه برنامه نادرستی است؟که انسان سر چشمه نعمتها را فراموش کرده و به سراغ موجودی برود که منشا کمترین اثری نیست و مصداق روشن"باطل"در تمام ابعاد است.

***

تلاش و سعی و کوشش آدمی است،آنها که سخت کوشترند،پیروزترند،و آنها که تنبلتر و کم تلاشترند،محرومترند.

به همین دلیل قرآن،بهره انسان را متناسب با سعی او می شمرد و صریحا می گوید" وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسٰانِ إِلاّٰ مٰا سَعیٰ "(نجم-39).

و در این میان به کار بستن اصول تقوی و درستکاری و امانت و نظامات و قوانین الهی،و اجرای اصول عدل و داد،اثر فوق العاده عمیقی دارد،چنان که قرآن می گوید: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُریٰ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنٰا عَلَیْهِمْ بَرَکٰاتٍ مِنَ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ :"اگر مردمی که در شهرها و آبادیهای روی زمین زندگی می کنند ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند،درهای برکات از آسمان و زمین را به روی آنها می گشائیم"!(اعراف-96).

و نیز می گوید: وَ مَنْ یَتَّقِ اللّٰهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاٰ یَحْتَسِبُ :"کسی که تقوا را پیشه کند خداوند گشایشی برای او می دهد و از آنجا که گمان ندارد به او روزی می بخشد"(سوره طلاق آیه 2 و 3).

و نیز به همین دلیل،نقش انفاق را در وسعت روزی یاد آور شده و می گوید: إِنْ تُقْرِضُوا اللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً یُضٰاعِفْهُ لَکُمْ :"اگر به خدا قرض الحسنه دهید یعنی در راه او انفاق کنید آن را برای شما مضاعف می گرداند"(تغابن-17).

شاید نیاز به تذکر نداشته باشد که در زندگی اجتماعی،از میان رفتن یک فرد یا یک گروه،زیانش متوجه همه اجتماع می گردد،و به همین دلیل نگهداری افراد و کمک به آنها بازده برای کل اجتماع دارد(گذشته از جنبه های معنوی و انسانی).

خلاصه اینکه اگر نظام حاکم بر اقتصاد جامعه،نظام تقوا و درستی و پاکی و تعاون و همکاری و انفاق باشد بدون شک چنین جامعه ای نیرومند و سربلند خواهد شد،اما اگر به عکس نظام استثمار و تقلب و چپاول و تجاوز و فراموش کردن

ص :317

دیگران باشد چنین جامعه ای از نظر اقتصادی نیز عقب مانده خواهد بود،و رشته زندگی مادی آنها نیز متلاشی می گردد.

لذا در روایات اسلامی،فوق العاده به مساله تلاش و کوشش توام با تقوا برای کسب روزی اهمیت داده شده است،تا آنجا که امام صادق ع می فرماید:

لا تکسلوا فی طلب معایشکم فان آباءنا کانوا یرکضون فیها و یطلبونها:

"در تحصیل روزی تنبلی نکنید زیرا پدران ما در این راه می دویدند و آن را طلب می کردند" (1).

و نیز از همان امام بزرگوار می خوانیم:

الکاد علی عیاله کالمجاهد فی سبیل اللّٰه: "کسی که برای خانواده خود،تلاش روزی می کند،مانند مجاهدان راه خدا است" (2).

حتی دستور داده شده است که مسلمانان صبح هر چه زودتر از خانه خارج شوند و به دنبال تلاش برای زندگی بروند (3)و از جمله کسانی که دعایشان هرگز به استجابت نمی رسد،کسانی هستند که تنی سالم دارند و گوشه خانه نشسته و تنها برای گشایش روزی دعا می کنند.

***در اینجا این سؤال پیش می آید پس چرا در آیات و روایات بسیاری،روزی بدست خدا معرفی شده است و تلاش در راه آن مذموم است؟! در پاسخ این سؤال باید به دو نکته توجه داشت:

1-دقت در منابع اسلامی نشان می دهد که آیات و یا روایاتی که در نظر سطحی و ابتدایی-چه در این بحث چه در بحثهای دیگر-متضاد به نظر می رسند،

ص :318

هر کدام به یکی از ابعاد مساله ای که دارای بعدهای مختلفی است نظر دارند که غفلت از این ابعاد موجب توهم تناقض شده است.

آنجا که مردم با ولع و حرص هر چه شدیدتر به دنبال دنیا و زرق و برق جهان ماده می روند،و برای نیل به آن از هیچ جنایتی فروگذار نمی کنند، دستورات مؤکد و پشت سر هم وارد می شود و آنها را به ناپایداری دنیا و بی ارزش بودن مال و جاه توجه می دهد.

و آنجا که گروهی به بهانه زهد،دست از کار و کوشش و تلاش می کشند، اهمیت کار و کوشش به آنها گوشزد می شود،در حقیقت برنامه رهبران راستین نیز باید چنین باشد که جلو افراط و تفریطها را به طرز شایسته ای بگیرند.

آیات و روایاتی که تاکید می کند روزی دست خدا است،و سهم و بهره هر کسی را خدا تعیین کرده در حقیقت برای پایان دادن به حرص و ولع و دنیا پرستی،و فعالیت بی قید و شرط و بی حد و مرز برای کسب درآمد بیشتر است،نه اینکه هدف آن خاموش کردن شعله های گرم و داغ نشاط کار و کوشش برای زندگی آبرومندانه و مستقل و خودکفا است.

و با توجه به این واقعیت،تفسیر روایاتی که می گوید:بسیاری از روزی ها است که اگر شما هم به دنبال آن نروید به دنبال شما می آید،روشن می شود.

2-از نظر جهان بینی توحیدی همه چیز به خدا منتهی می شود،و یک خداپرست موحد راستین چیزی را از ناحیه خود نمی داند،بلکه هر موهبتی به او می رسد،سرچشمه آن را از خدا می بیند و می گوید بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ :"کلید همه خوبیها و نیکیها بدست تو است و تو بر هر چیزی قادر و توانایی"(آل عمران-26).

و به این ترتیب او باید در هر مورد توجه به این حقیقت داشته باشد که حتی فرآورده های سعی و کوشش و فکر و خلاقیت او نیز اگر درست بنگرد از

ص :319

طرف خدا است،و اگر یک لحظه نظر لطفش برگرفته شود همه اینها خاموش می گردد.

او به هنگامی که بر مرکب سوار می شود،" سُبْحٰانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنٰا هٰذٰا " می گوید(منزه است خداوندی که این را مسخر ما ساخت)او به هنگامی که به نعمتی برسد،سرود توحید را سر می دهد و می گوید:و ما بنا من نعمة فمنک:

"هر نعمتی داریم از تو است ای خدا" (1)و حتی هنگامی که یک گام مهم اصلاحی همچون پیامبران در مسیر نجات انسانها برمی دارد،می گوید: وَ مٰا تَوْفِیقِی إِلاّٰ بِاللّٰهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ :"موفقیت من تنها از ناحیه خدا است،بر او توکل کردم،و به سوی او باز می گردم"(هود-88).

ولی آنچه مسلم است در کنار همه این بحثها،اساس و پایه کسب روزی، تلاش و فعالیت صحیح و مثبت و سازنده و دور از هر گونه افراط و تفریط است، و اما روزی هایی که بدون تلاش به انسان می رسد،جنبه فرعی دارد نه اساسی، و شاید به همین دلیل،علی ع در کلمات قصارش در درجه اول،روزی هایی را ذکر می کند که انسان به دنبال آن می رود سپس آنها که به دنبال انسان می آید:

یا بن آدم!الرزق رزقان رزق تطلبه و رزق یطلبک: "ای فرزند آدم روزی دو گونه است یکی آن روزی که تو به دنبال آن می روی،و دیگری آن روزی که او به دنبال تو می آید" (2).

***

ببخشند(مگر آنان که در مکتب تربیتی انبیاء و رهبران الهی،پرورش یافته اند).

در ذیل همین آیات در روایاتی تاکید و توصیه به مساله مساوات و مواسات شده است از جمله:در تفسیر علی بن ابراهیم در ذیل آیات فوق می خوانیم:لا یجوز للرجل ان یخص نفسه بشیء من الماکول دون عیاله:"برای انسان سزاوار نیست که در خانه غذای اختصاصی داشته باشد،و از چیزی بخورد که خانواده او نمی خورد" (1).

و نیز از ابو ذر نقل شده که می گوید از پیامبر ص شنیدم که می فرمود:

انما هم اخوانکم فاکسوهم مما تکسون،و اطعموهم مما تطعمون،فما رؤی عبده بعد ذلک الا و ردائه ردائه،و ازاره ازاره،من غیر تفاوت!:

"زیر دستان شما برادران شما هستند از آنچه می پوشید به آنها بپوشانید،و از آنچه می خورید به آنها اطعام کنید-ابو ذر بعد از این توصیه پیامبر ص-کاری می کرد که ردا و لباس زیر دستانش با خودش کمترین تفاوتی نداشته باشد"! (2).

از روایات فوق و همچنین از خود آیه که می گوید:" فَهُمْ فِیهِ سَوٰاءٌ " استفاده می شود که اسلام توصیه می کند که همه مسلمانان به عنوان یک برنامه اخلاق اسلامی با همه اعضاء خانواده خود و کسانی که در زیر دست آنها قرار دارند، حتی الامکان مساوات را رعایت کنند،و در محیط خانواده و در برابر زیردستان هیچگونه فضیلت و امتیازی برای خود قائل نشوند.

ص :321

نازل می شود(همچون قطرات حیاتبخش باران و اشعه زنده کننده آفتاب و مانند آن)و یا آنها که از زمین می روید و استخراج می گردد،هیچیک از اینها در اختیار بتها نیست،آنها موجودات بی ارزشی هستند که هیچ اراده ای از خود ندارند،و تنها خرافات و تعصبهای مملو از جهل است که به آنان نقشی داده است.

در حقیقت جمله"لا یستطیعون"دلیلی است برای جمله"لا یملکون" یعنی آنها مالک چیزی از روزیها نیستند به دلیل اینکه کمترین قدرتی برای خلقت یا حفظ آنها ندارند.

*** آیه بعد به عنوان یک نتیجه گیری می گوید"اکنون که چنین است شما برای خدا امثال و شبیه و نظیر قائل نشوید"( فَلاٰ تَضْرِبُوا لِلّٰهِ الْأَمْثٰالَ ).

"چرا که خدا می داند و شما نمی دانید"( إِنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ ).

بعضی از مفسران گفته اند جمله" فَلاٰ تَضْرِبُوا لِلّٰهِ الْأَمْثٰالَ "اشاره به منطقی است که مشرکان عصر جاهلی داشته اند(و شبیه آن در میان بعضی از مشرکان عصر ما نیز دیده می شود)آنها می گفتند ما اگر به سراغ بتها می رویم به خاطر این است که ما شایسته پرستش خدا نیستیم باید به سراغ بتها برویم که آنها مقربان درگاه او هستند!خداوند همانند یک پادشاه بزرگ است که وزراء و خاصان او به سراغ او می روند،ولی توده مردم که دسترسی به او ندارند به سراغ حواشی و خاصان و مقربانش خواهند رفت.

اینگونه منطقهای زشت و غلط که گاهی در لباس یک مثل انحرافی مجسم می گردد یکی از خطرناکترین منطق ها است.

قرآن در پاسخ آنها می گوید:"برای خداوند مثال نزنید"یعنی مثالی که متناسب با افکار محدود و موجودات"ممکن"و مملو از نقائص است.

شما اگر توجه به احاطه وجودی خداوند نسبت به همه موجودات و لطف

ص :323

و مرحمت بی انتهای او و نزدیکیش به خودتان می داشتید،تا آنجا که از شما به شما نزدیکتر است،هرگز برای توجه به خدا به وسائط متوجه نمی شدید.

خدایی که شما را دعوت به نیایش و سخن گفتن مستقیم با خودش کرده، و درهای خانه اش را شب و روز به روی شما باز گذارده،این خدا را نباید به پادشاه جبار مستکبری تشبیه کرد که درون قصرش خزیده و جز عده معدودی، راه به درون خانه او ندارند" فَلاٰ تَضْرِبُوا لِلّٰهِ الْأَمْثٰالَ ".

در بحثهای صفات خدا مخصوصا این نکته را متذکر شده ایم که یکی از خطرناکترین پرتگاه هایی که در راه شناخت صفات او وجود دارد،پرتگاه تشبیه است،یعنی صفات او را با بندگان مقایسه کردن و شبیه دانستن،چرا که خدا وجودی است بی نهایت از هر نظر و دیگران وجودهایی هستند محدود از هر جهت و هر گونه تشبیه و تمثیل در اینجا مایه بعد و دوری از شناخت او می شود.

حتی در آنجایی که ناچار می شویم ذات مقدس او را به نور و مانند آن تشبیه کنیم باید توجه داشته باشیم که این گونه تشبیهات،به هر حال ناقص و نارسا است،و تنها از یک جنبه قابل قبول است نه از تمام جهات!(دقت کنید).

در حالی که بسیاری از مردم توجه به این واقعیت ندارند،غالبا در دره تشبیه و قیاس سقوط می کنند،و از حقیقت توحید به دور می افتند و لذا قرآن کرارا هشدار می دهد،گاهی با جمله وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ "چیزی شبیه او نمی باشد"(سوره توحید-4)و گاهی با جمله لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ :"هیچ چیز مانند او نیست"(شوری-11)و گاهی با جمله فَلاٰ تَضْرِبُوا لِلّٰهِ الْأَمْثٰالَ که در آیات فوق آمده است،مردم را به این واقعیت توجه می دهد.

و شاید جمله إِنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ (خداوند می داند و شما نمی دانید)که در ذیل آیات فوق آمده نیز بیانگر همین موضوع است که مردم غالبا از اسرار صفات خدا بیخبرند.

ص :324

و داد می کند و بر راه راست قرار دارد مساوی است؟ 77-غیب آسمانها و زمین از آن خداست(و او همه را می داند)و امر قیامت(به قدری آسان است)درست همانند چشم بر هم زدن،و یا از آن هم نزدیکتر است(چرا که خدا بر هر چیزی توانا است.

دارد انفاق می کند"( فَهُوَ یُنْفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَ جَهْراً ).

"آیا این دو نفر یکسانند"؟!( هَلْ یَسْتَوُونَ ).

مسلما نه،بنا بر این"همه حمد و ستایش مخصوص خداست"( اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ ).

خداوندی که بنده اش آزاده و پر قدرت و پر بخشش است،نه از آن بتها که بندگانشان آن چنان ناتوان و محدود و بی قدرت و اسیرند! "ولی اکثر آنها(مشرکان)نمی دانند"( بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ ) (1).

*** دگر بار مثال گویای دیگری برای بندگان بت،و مؤمنان راستین می زند و آنها را به ترتیب به گنگ مادرزادی که در عین حال برده و ناتوان است،و یک انسان آزاده گویا که دائما به عدل و داد دعوت می کند و بر صراط مستقیم قرار دارد تشبیه می نماید،می فرماید:

"خداوند دو مرد را مثل زده است،که یکی از آنها گنگ مادر زاد است و قادر بر هیچ کاری نیست"( وَ ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلاً رَجُلَیْنِ أَحَدُهُمٰا أَبْکَمُ لاٰ یَقْدِرُ عَلیٰ شَیْءٍ ) (2).

"او در عین برده بودن سرباری است برای مولا و صاحبش"

ص :327

( وَ هُوَ کَلٌّ عَلیٰ مَوْلاٰهُ ).

به همین دلیل"او را به دنبال هر برنامه ای بفرستد توانایی بر انجام کار خوبی ندارد"( أَیْنَمٰا یُوَجِّهْهُ لاٰ یَأْتِ بِخَیْرٍ ).

به این ترتیب او دارای چهار صفت کاملا منفی است:گنگ مادر زاد بودن ناتوانی مطلق،سربار صاحبش بودن،و هنگامی که به دنبال کاری فرستاده شود، هیچ گام مثبتی بر نخواهد داشت.

این صفات چهارگانه که در عین حال علت و معلول یکدیگرند،ترسیمی از یک انسان،صد در صد منفی است،که وجودش،منشا هیچ خیر و برکتی نمی باشد،و سربار جامعه و یا خانواده خویش است.

"آیا چنین کسی با آن کس که زبان گویا و فصیح دارد،و مرتبا به عدل و داد دعوت می کند،و بر جاده صاف،و راه راست قرار دارد،مساوی است؟!" ( هَلْ یَسْتَوِی هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ ).

گرچه در اینجا بیش از دو صفت بیان نشده:دعوت مستمر به عدل و داد و داشتن روش مستقیم و برنامه صحیح و خالی از هر گونه انحراف،ولی این دو صفت خود بیانگر صفات دیگری است،آیا کسی که دائما دعوت به عدل و داد می کند، ممکن است شخصی گنگ یا ترسو و بی شخصیت بوده باشد؟نه هرگز،چنین کس زبانی گویا،و منطقی محکم و اراده ای نیرومند و شجاعت و شهامت کافی دارد.

آیا کسی که همواره بر صراط مستقیم گام می زند،انسان بی دست و پا و ناتوان و بی هوش و کم عقل است؟هرگز،مسلما شخصی است کنجکاو،باهوش، پر تدبیر و با استقامت.

مقایسه این دو فرد با هم،بیانگر فاصله زیادی است که در میان طرز فکر بت پرستی و خدا پرستی وجود دارد و روشن کننده تفاوت این دو برنامه و پرورش یافتگان این دو مکتب است.

ص :328

*** و از آنجا که غالبا دیده ایم قرآن،بحثهای مربوط به توحید و مبارزه با شرک را با مسائل مربوط به معاد و دادگاه بزرگ قیامت می آمیزد،در اینجا نیز بعد از گفتاری که در آیات قبل در زمینه شرک و توحید گذشت،به سراغ معاد می رود و به پاسخ قسمتی از ایرادات مشرکان پرداخته،نخست می گوید:

"خداوند غیب آسمانها و زمین را می داند"( وَ لِلّٰهِ غَیْبُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ).

گویا این پاسخی است به ایرادی که منکران معاد جسمانی داشته اند و می گفتند هنگامی که ما مردیم و ذرات خاک مادر هر گوشه ای پراکنده شد، چه کسی از آنها آگاهی دارد که جمع آوریشان کند؟ به علاوه به فرض که ذرات آنها جمع آوری شود و به حیات باز گردند چه کسی است که از اعمال آنها که بدست فراموشی سپرده شده است آگاه باشد و پرونده آنها را مورد رسیدگی قرار دهد؟! آیه فوق در یک جمله این سؤال را در همه ابعادش پاسخ می گوید که خدا غیب همه آسمانها و زمین را می داند،او همه جا همیشه حاضر است،بنا بر این اصولا غیب و پنهانی برای او مفهوم ندارد،همه چیز برای او شهود است و این تعبیرات مختلف با مقایسه به وجود ما است و هماهنگ با منطق ما:

سپس اضافه می کند:"امر قیامت بقدری آسان است درست همانند یک چشم بر هم زدن و یا از آن هم نزدیکتر"!( وَ مٰا أَمْرُ السّٰاعَةِ إِلاّٰ کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ ) (1).

و این در واقع اشاره به ایراد دیگری از منکران معاد است که می گفتند:

چه کسی توانایی بر این کار دارد،این کار کار فوق العاده مشکلی است،قرآن

ص :329

در پاسخ آنها می گوید:برای شما که قدرت ناچیزی دارید این برنامه مشکل به نظر می رسد اما برای خداوندی که قدرتش بی پایان است آن قدر ساده است همانند یک چشم بر هم زدن شما که هم سریع است و هم بسیار آسان! جالب اینکه بعد از بیان تشبیه قیام قیامت به یک نگاه سریع یا چشم بر هم زدن،جمله" أَوْ هُوَ أَقْرَبُ "(یا از این نزدیکتر)را بیان می کند،یعنی حتی تشبیه به نگاه سریع به خاطر تنگی بیان است،به گونه ای سریع است که اصلا زمان برای آن مطرح نیست،و اگر تعبیر به" کَلَمْحِ الْبَصَرِ "شده به خاطر آن است که کوتاهترین زمان در منطق شما این است.

به هر حال این دو جمله اشاره ای است زنده و گویا به قدرت بی انتهای خداوند مخصوصا در زمینه مساله معاد و رستاخیز انسانها،لذا در پایان آیه می فرماید"چون خدا بر هر چیزی تواناست"( إِنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ).

***

در آیات فوق،این واقعیت در لباس مثال چنان زیبا بیان شده که رساتر از آن ممکن نیست.

مشرک"ابکم"است،گنگ است،گنگ مادر زاد،که عملش از ضعف فکر و نداشتن منطق عقلی حکایت می کند،و به خاطر اسارت در چنگال شرک توانایی بر هیچ کار مثبتی ندارد( لاٰ یَقْدِرُ عَلیٰ شَیْءٍ ).

او یک انسان آزاده نیست بلکه اسیر چنگال خرافات و موهومات است.

و به خاطر همین صفات،سربار جامعه،محسوب می شود،چرا که مقدرات خود را بدست بتها و یا انسانهای استعمارگر می پردازد.

او همیشه وابسته است،و تا طعم توحید که آئین آزادگی و استقلال است بچشد از این وابستگی بیرون نمی آید" وَ هُوَ کَلٌّ عَلیٰ مَوْلاٰهُ ".

او با این طرز تفکر در هر مسیری گام بگذارد،ناکام خواهد بود،و به هر سو روی آورد خیری نصیبش نخواهد شد( أَیْنَمٰا یُوَجِّهْهُ لاٰ یَأْتِ بِخَیْرٍ ).

چقدر میان یک چنین انسان کوتاه فکر و خرافی و اسیر و ناتوان و فاقد برنامه با انسان آزاده شجاعی که نه تنها خود اصول دادگری را بکار می بندد، بلکه دائما در جامعه خود منادی عدل و داد است،فاصله وجود دارد؟! علاوه بر این او به خاطر داشتن تفکر منطقی و هماهنگی با نظام توحیدی آفرینش،دائما بر جاده مستقیم که نزدیکترین جاده ها است گام بر می دارد، به سرعت به مقصود می رسد،و سرمایه های وجودی خویش را در راههای کج و انحرافی نابود نمی کند.

کوتاه سخن اینکه توحید و شرک تنها یک عقیده نیست،یک الگوی کامل برای تمام زندگی است،یک برنامه وسیع و گسترده است که فکر و اخلاق و عواطف و زندگی فردی و اجتماعی،سیاسی و اقتصادی و فرهنگی را در بر می گیرد،و مقایسه عربهای مشرک عصر جاهلیت با مسلمانان موحد آغاز اسلام می تواند ترسیم روشنی از این دو برنامه و مسیر باشد.

ص :331

همانها که تا دیروز آن چنان گرفتار جهل و تفرقه و انحطاط و بدبختی بودند، که غیر از محیط محدود مملو از فقر و فساد خود را نمی شناختند،پس از آنکه گام در وادی توحید نهادند از چنان وحدت و آگاهی و قدرتی برخوردار شدند که سراسر جهان متمدن آن روز را در زیر بال و پر گرفتند.

***

تحمل بود،ولی به هنگامی که در فراخنای این عالم پهناور گام گذاردید،دیگر ادامه آن جهل امکان پذیر نبود،لذا ابزار درک حقایق و شناخت موجودات، یعنی"گوش و چشم و عقل در اختیار شما گذارد"( وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصٰارَ وَ الْأَفْئِدَةَ ).

تا این نعمتهای بزرگ را درک کنید،و حس شکرگزاری شما در برابر بخشنده اینهمه موهبت تحریک گردد"شاید شکر او را بجای آورید"( لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ).

***

و فطری در آن لحظه به صورت"فعلیت"در انسان نبود،تنها استعداد و قوه آن در نهاد آدمی وجود داشت،و به تعبیر دیگر،ما،در لحظه تولد از همه چیز غافل بودیم حتی از خویشتن خویش،ولی درک بسیاری از حقایق به صورت بالقوه در ما نهفته بود،کم کم چشم ما قدرت بینایی پیدا کرد و گوش قدرت شنوایی، و عقل قدرت درک و تجزیه و تحلیل یافت و ما از این مواهب سه گانه الهی بهره مند شدیم،نخست تصورات بسیاری از اشیاء را از طریق حس درک کردیم،و آن را به عقل سپردیم سپس از آنها مفاهیم کلی،و کلی تر،ساختیم و از طریق"تعمیم" و"تجرید"به حقایق عقلی دست یافتیم.

قدرت تفکر ما به جایی می رسد که از خویشتن(به عنوان یک علم حضوری آگاه می شویم)سپس علوم و دانشهایی که بصورت بالقوه در نهاد ما بود،جان می گیرد و فعلیت پیدا می کند،و ما این علوم بدیهی و ضروری را پایه ای قرار می دهیم برای شناخت علوم نظری و غیر بدیهی.

بنا بر این عمومیت و کلیت آیه که می گوید:در آغاز تولد هیچ نمی دانستید تخصیص و استثنایی بر نداشته است.

گذاشت"(تا حقایق هستی را دریابید).

و اگر می بینیم نخست از"گوش"نام می برد و سپس از"چشم"، با اینکه چشم ظاهرا دایره فعالیت وسیعتری دارد شاید به خاطر آنست که در نوزاد نخست فعالیت گوش شروع می شود و بعد از مدتی چشمها قدرت دید را پیدا می کنند، زیرا چشم در عالم رحم مادر که تاریکی مطلق بر آن حکومت می کند در آغاز تولد آمادگی برای پذیرش اشعه نور ندارد.و به همین دلیل بعد از تولد غالبا بسته است،تدریجا به نور عادت می کند،و قدرت دید در آن زنده می شود، در حالی که گوش انسان به اعتقاد بعضی حتی در عالم جنین کم و بیش قدرت شنوایی دارد و آهنگ قلب مادر را می شنود و به آن عادت می کند! از این گذشته انسان با چشم،تنها امور حسی را می بیند در حالی که گوش وسیله ای است برای تعلیم و تربیت در همه زمینه ها،زیرا از طریق شنیدن کلمات به همه حقایق اعم از آنچه در دائره حس است و آنچه بیرون از دائره حس آشنا می گردد،در حالی که چشم این وسعت عمل را ندارد،درست است که انسان با خواندن کلمات از طریق چشم می تواند به این مسائل آشنا شود اما می دانیم خواندن و سواد در مورد همه انسانها جنبه عمومی ندارد،در حالی که شنیدن کلمات عمومی است.

اما اینکه چرا"سمع"به صورت مفرد ذکر شده و ابصار(جمع بصر) به صورت جمع؟دلیل آن را در جلد اول ذیل آیه 7 سوره بقره بیان کرده ایم.

این نکته نیز قابل توجه است که"فؤاد"گرچه به معنی قلب(عقل) آمده است،ولی این تفاوت را با قلب دارد،که در معنی فؤاد،جوشش و افروختگی و یا به تعبیر دیگر تجزیه و تحلیل و ابتکار افتاده است.

راغب در"مفردات"می گوید:"الفؤاد کالقلب لکن یقال له فؤاد اذا اعتبر فیه معنی التفؤد ای التوقد":"فؤاد مانند قلب است،و لکن این کلمه

ص :337

در جایی گفته می شود که افروختگی و پختگی در آن منظور باشد"(و مسلما این موضوع پس از تجربه کافی به انسان دست می دهد،و به هر حال گرچه ابزار شناخت منحصر به این دو،یا این سه،نیست)ولی مسلما مهمترین ابزار همین ها است.

زیرا علم انسان یا از طریق"تجربه"حاصل می شود یا"استدلالات عقلی" اما تجربه بدون استفاده از چشم و گوش امکان ندارد،و اما استدلالات عقلی از طریق فؤاد یعنی عقل صورت می گیرد.

***

مجمع البیان و المیزان و آلوسی آمده است)می باشد.

و از آنجا که طبیعت اجسام،جذب شدن به سوی زمین است،حرکت پرندگان در بالای زمین را با عنوان مسخرات(تسخیر شده ها)بیان کرده است، یعنی خداوند نیرویی در بال و پر آنها و خاصیتی در هوا قرار داده است که به آنها این امکان را می دهد که بر خلاف قانون جاذبه به هوا پرواز کنند.

سپس اضافه می کند"هیچکس جز خدا آنها را این چنین نگه نمی دارد" ( مٰا یُمْسِکُهُنَّ إِلاَّ اللّٰهُ ).

درست است که خاصیت طبیعی بالها و عضلاتی که در آن آفریده شده و شکل مخصوص پرندگان و ویژگیهایی که در هوا موجود است،دست بدست هم داده و به پرندگان امکان پرواز می دهند،ولی چه کسی این شکل و خواص را آفریده؟ و این نظام دقیق و حساب شده را مقرر داشته؟آیا طبیعت کور و کر؟،یا کسی که از تمام خواص فیزیکی اجسام آگاه است و علم بی پایانش به همه اینها احاطه دارد؟ و اگر می بینیم این امور به خدا نسبت داده می شود،به خاطر همان است که سرچشمه آن از او است،و این تعبیر که خواص اسباب و علل را به خدا نسبت می دهد در قرآن فراوان است.

و در پایان آیه می فرماید:"در این امر نشانه هایی است از عظمت و قدرت خدا برای کسانی که ایمان دارند"( إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ ).

یعنی با چشم کنجکاو و حقیقت جو،این امور را می نگرند و به تجزیه و تحلیل آن می پردازند و در پرتو آن ایمانشان قویتر و راسختر می گردد.

***

ص :339

و ساختمان مخصوص دمها که برای مانوردادن و حرکت سریع به چپ و راست و بالا و پائین(مانند دم هواپیما)به آنها کمک می کند،و هماهنگی قدرت دید و سایر حواس که آنها را در این برنامه یاری می دهد،همه اموری هستند که امکان پرواز سریع را برای پرندگان فراهم می سازند.

از همه اینها گذشته پرورش جنین به صورت جداگانه از مادر(از طریق تخم گذاری)سبب می شود که سنگینی دوران بارداری که مسلما مانعی برای پرواز است،از آنها برداشته شود،و امور فراوان دیگر که هر کدام دقیقا از نظر فیزیکی عامل مؤثری است برای پرواز.

این مجموعه،نشان می دهد که علم و قدرت فوق العاده ای در پیدایش آن به کار رفته است و به گفته قرآن إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ .

شگفتیهای جهان پرندگان بیش از آنست که در یک کتاب و چند کتاب بگنجد هم اکنون پرندگان زیادی را بنام پرندگان مهاجر می شناسیم که برای ادامه حیات خود به نقاط مختلف جهان سفر می کنند،حتی گاهی فاصله میان قطب شمال و جنوب را که فاصله ای است بسیار طولانی می پیمایند،و در این سفر دور و دراز از وسیله های راهنمایی مرموزی استفاده می کنند،و در پرتو آن می توانند راه خود را از میان کوه ها و دشتها و دره ها و دریاها،حتی در روزهای ابری و احیانا شبهای تاریک که هیچ انسانی قادر به پیدا کردن راهش نیست پیدا کنند،گاهی بر فراز آسمان در خوابند و پرواز می کنند!گاهی هفته ها بدون یک لحظه توقف شب و روز به پرواز ادامه می دهند بی آنکه نیاز به غذا داشته باشند!زیرا قبل از شروع به حرکت با یک الهام درونی،بیش از اندازه غذا می خورند،و این غذاها به صورت چربیها در اطراف بدن آنها ذخیره می شود همچنین اسرار دیگری که پرندگان در ساختن خانه،تربیت فرزندان،مبارزه با دشمنان،پیدا کردن غذاهای لازم،همکاری با یکدیگر و حتی تعاون و همزیستی

ص :341

با غیر جنس خود و مانند اینها که هر کدام داستان طولانی دارد.

آری همانگونه که در آیه فوق خواندیم"هر یک از اینها نشانه هایی است از عظمت پروردگار و علم و قدرت بی پایانش".

***

ذات پاک او باشد و هم انگیزه ای بر شکر نعمتش.

در سومین آیه مورد بحث نیز مساله ادامه یافته،می فرماید:"خداوند برای شما از خانه هایتان محل سکونت قرار داد"( وَ اللّٰهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَناً ).

و حقا نعمت مسکن از مهمترین نعمتهایی است که تا آن نباشد،بقیه گوارا نخواهد بود.

کلمه"بیوت"جمع"بیت"به معنی اطاق یا خانه است،و ماده "بیتوته"که این کلمه از آن گرفته شده است در اصل به معنی توقف شبانه می باشد،و از آنجا که انسان از اطاق و خانه خود بیشتر برای آرامش در شب استفاده می کند،کلمه"بیت"به آن اطلاق شده است.

توجه به این نکته نیز لازم است که قرآن نمی گوید:خانه شما را محل سکونتتان قرار داد بلکه با ذکر کلمه"من"که برای تبعیض است می گوید:

قسمتی از خانه و اطاقهای شما را محل سکونت قرار داد و این تعبیر کاملا دقیقی است چرا که یک خانه کامل خانه ای است که دارای مرافق مختلف باشد از محل سکونت گرفته تا محل توقف مرکب و انبار برای ذخیره های لازم،و سایر نیازمندیها.

و به دنبال ذکر خانه های ثابت سخن از خانه های سیار به میان می آورد و می گوید"خداوند برای شما از پوست چهارپایان خانه هایی قرار داد" ( وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعٰامِ بُیُوتاً ) (1).

ص :343

"خانه هایی که بسیار سبک و کم وزن است،و به هنگام کوچ کردن و موقع اقامت به آسانی آن را جابجا می کنید"( تَسْتَخِفُّونَهٰا یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَ یَوْمَ إِقٰامَتِکُمْ ).

علاوه بر این از پشم ها و کرکها و موهای این چهار پایان برای شما،اثاث و متاع و وسائل مختلف زندگی تا زمان معینی قرار داد"( وَ مِنْ أَصْوٰافِهٰا وَ أَوْبٰارِهٰا وَ أَشْعٰارِهٰا أَثٰاثاً وَ مَتٰاعاً إِلیٰ حِینٍ ).

می دانیم موهایی که بر بدن چهار پایان می روید بعضی کاملا خشن است، مانند موهای بز که عرب آن را"شعر"می گوید(و جمع آن اشعار است)و گاهی کمی نرمتر است که آن را پشم می گوئیم و عرب آن را صوف می نامد(و جمع آن اصواف است)و گاهی از آن هم نرمتر است که آن را"کرک"می نامیم که عرب آن را"وبر"(بر وزن ظفر)جمع آن اوبار می گوید بدیهی است این تفاوت ساختمان موها سبب می شود که از هر کدام برای مصرف خاصی استفاده شود، از یکی فرش درست کنند،از دیگری لباس،از دیگری خیمه و مانند آن.

در اینکه منظور از"اثاث"و"متاع"در این آیه چیست مفسران احتمالاتی داده اند:

رویهمرفته"اثاث"به معنی وسائل خانه است و در اصل از ماده"اث" به معنی کثرت و درهم پیچیدگی گرفته شده و از آنجا که وسائل خانه معمولا زیاد است به آن اثاث گفته اند.

"متاع"به هر گونه چیزی می گویند که انسان از آن متمتع و بهره مند می شود(بنا بر این هر دو تعبیر یک مطلب را از دو زاویه مختلف نشان می دهد).

و با توجه به آنچه گفته شد ذکر این دو تعبیر پشت سر هم ممکن است اشاره به این باشد که شما می توانید از پشم و کرک و موی چهار پایان،وسائل زیادی برای خانه خود فراهم سازید و از آن متمتع گردید.

ص :344

بعضی دیگر مانند فخر رازی این احتمال را داده اند که منظور از اثاث، پوشش و لباس است و متاع اشاره به فرش است،ولی هیچگونه دلیلی برای اثبات این موضوع ذکر نکرده اند.

"آلوسی"در"روح المعانی"این احتمال را نیز نقل می کند که اثاث اشاره به وسائل منزل بوده باشد و متاع به وسائلی که به عنوان مال التجاره از آن استفاده می کنند.

ولی آنچه ابتدا گفتیم نزدیکتر به نظر می رسد.

برای کلمه" إِلیٰ حِینٍ "نیز تفسیرهای متعددی ذکر کرده اند،اما ظاهرا منظور این است که در این جهان و تا پایان زندگی از این وسائل بهره می گیرید،اشاره به اینکه عمر زندگی این جهان و وسائل و ابزار آن جاودان نیست،و هر چه باشد محدود است.

***

الهی بیان شده است،و حقیقت نیز همین است،زیرا همانگونه که انسان در زندگی خود نیاز به تابش نور دارد،در بسیاری از اوقات نیاز به سایه دارد،چرا که اگر نور یک نواخت بتابد،زندگی غیر ممکن خواهد بود،و می دانیم بزرگترین سایه برای ما ساکنان زمین،سایه کره زمین است که شب نام دارد و نیمی از سطح زمین را می پوشاند،نقش این سایه بزرگ،در زندگی انسانها برای هیچکس پوشیده نیست،همچنین نقش سایه های کوچکتر و کوچکتر به هنگام روز در مناطق مختلف.

ذکر نعمت"سایه ها"و"پناهگاههای کوهستانی"پس از ذکر نعمت "خانه ها"و"خیمه ها"که در آیه قبل گذشت گویا اشاره به این است که انسانها از سه گروه خارج نیستند:گروهی در شهرها و آبادیها زندگی می کنند و از خانه ها بهره می گیرند،گروهی دیگر که در سفرند و خیمه با خود دارند از خیمه ها استفاده می کنند،اما خداوند گروه سوم یعنی مسافرانی که حتی خیمه با خود ندارند،محروم نگذاشته،و در مسیر راه پناه گاههایی برای آنها تهیه دیده است.

ممکن است اهمیت غارها و پناهگاههای کوهستانی برای شهرنشینان آسوده خاطر،هرگز روشن نباشد،ولی بیابانگردها،مسافران بی دفاع،چوپانها و خلاصه همه کسانی که از نعمت خانه های ثابت و سیار محرومند و در یک آفتاب داغ تابستان و یا سوز سرمای زمستان گرفتار می شوند می دانند تا چه اندازه وجود یک پناهگاه کوهستانی،اهمیت حیاتی دارد و گاهی انسانها و حیوانات زیادی را از مرگ حتمی نجات می بخشد،بخصوص اینکه این گونه پناهگاهها معمولا در زمستان گرم و در تابستان سرد است.

سپس در تعقیب این سایبانهای طبیعی و مصنوعی به سراغ پوششهای تن انسان می رود و می گوید:"خداوند برای شما پیراهنهایی قرار داد که شما را از گرما

ص :346

حفظ می کند"( وَ جَعَلَ لَکُمْ سَرٰابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ ).

و همچنین پیراهنهای مخصوص پر مقاومتی که حافظ شما به هنگام جنگ است"( وَ سَرٰابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ ).

"سرابیل"جمع"سربال"(بر وزن مثقال)به گفته"راغب"در مفردات به معنی پیراهن است،از هر جنسی که باشد،سایر مفسرین نیز همین معنی را تایید کرده اند،ولی بعضی آن را به معنی هر گونه لباس و پوشش دانسته اند،اما مشهور همان معنی اول است.

البته پوشش و لباس فایده اش تنها این نیست که انسان را از گرما و سرما حفظ کند،بلکه هم شکوهی است برای انسان و هم در برابر بسیاری از خطراتی که متوجه جسم او می شود لباس یک وسیله دفاعی است،چرا که اگر انسان برهنه بود شاید هر روز گوشه ای از بدنش مجروح می شد ولی در آیه فوق روی خاصیت اول از نظر اهمیت تکیه شده است.

قابل توجه اینکه تنها"دفاع در مقابل گرما"در آیه ذکر شده،این تعبیر شاید به خاطر آنست که عرب در بسیاری از موارد،از دو ضد یکی را به عنوان اختصار ذکر می کند و دومی به قرینه اولی روشن می شود و یا به این جهت است که در آن مناطق که قرآن نازل گردید،دفاع در برابر گرما از اهمیت بیشتری برخوردار بود.

این احتمال نیز وجود دارد که خطرات گرمازدگی و سوختگی در برابر آفتاب سریعتر و خطرناکتر است و به تعبیر دیگر تحمل انسان در مقابل گرما و تابش شدید آفتاب کمتر از مقاومت او در برابر سرما است،چرا که حرارت درونی انسان در سرما تا حد زیادی می تواند او را حفظ کند،ولی دفاع بدن در مقابل گرما کمتر است.

و در پایان آیه به عنوان یک تذکر و هشدار می گوید:"این گونه خداوند

ص :347

نعمتش را بر شما تمام می کند شاید در برابر فرمان او تسلیم شوید"( کَذٰلِکَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ ).

این طبیعی است که انسان با بررسی نعمتهای مختلفی که وجودش را احاطه کرده بی اختیار به یاد آفریننده نعمت می افتد و اگر کمترین حس قدردانی و شکرگزاری در درونش باشد بیدار می گردد و به سراغ بخشنده نعمت می رود و به شناخت او می پردازد.

گرچه بعضی از مفسران،کلمه نعمت را که در آیه فوق آمده محدود به بعضی از نعمتها مانند نعمت آفرینش و تکامل عقل و یا توحید و یا نعمت وجود پیامبر اسلام ص دانسته اند،اما روشن است که نعمت در این آیه معنی وسیعی دارد همه اینها و غیر اینها را شامل می شود، و این تفسیرهای محدود از قبیل تفسیر به مصداق واضح و روشن است.

*** بعد از ذکر این نعمتهای آشکار و نهان می فرماید:"با اینهمه اگر آنها روی برتابند و تسلیم دعوت حق نشوند،نگران مباش چرا که وظیفه تو فقط ابلاغ آشکار است"( فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمٰا عَلَیْکَ الْبَلاٰغُ الْمُبِینُ ).

منطق و سخن گوینده هر قدر مستدل و گیرا و جذاب باشد تا در شنونده آمادگی وجود نداشته باشد،اثر نخواهد کرد،به تعبیر دیگر قابلیت محل نیز شرط است،و هر سخنی اهلی دارد،بنا بر این اگر کوردلان لجوج تسلیم دعوت تو نشوند چیز تازه ای نیست،مهم آنست که تو در بلاغ مبین کوتاهی نکنی، و دعوتت را آشکار برای همگان بیان نمایی.

این جمله در حقیقت،برای دلداری پیامبر ص و تسلی خاطر او است.

*** و برای تکمیل این گفتار اضافه می کند که"آنان نعمت خدا را می شناسند

ص :348

و به ابعاد آن آشنا هستند و به عمقش پی برده اند ولی با این حال باز انکار می کنند" ( یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللّٰهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَهٰا ).

بنا بر این دلیل کفر آنها را در عدم آگاهی نباید جستجو کرد،چرا که به قدر کافی آگاه شده اند،عامل این کفر را در صفات زشت دیگر آنها که سد راه ایمانشان شده است باید یافت،و آن تعصب کورکورانه،لجاجت،دشمنی با حق، مقدم شمردن منافع کوتاه مدت مادی بر همه چیز،آلوده بودن به انواع شهوات و بالآخره تکبر و خود برتر بینی است.

و شاید به همین دلیل در پایان آیه اضافه می کند:"و اکثر آنها کافرند" ( وَ أَکْثَرُهُمُ الْکٰافِرُونَ ).

کلمه"اکثرهم"توجه بسیاری از مفسران را به خود جلب کرده است و از خود سؤال کرده اند که چرا تعبیر به اکثر می کند؟ هر یک برای آن تفسیری ذکر کرده اند،ولی آنچه به نظر از همه نزدیکتر می رسد همانست که در بالا اشاره شد یعنی اکثریت این کفار کافران لجوج و معاند و متعصبند و کسانی که در اشتباه باشند اقلیتی را تشکیل می دهند.

اطلاق کفر به این نوع از کفر که از استکبار سرچشمه می گیرد در سایر آیات قرآن نیز دیده می شود از جمله درباره شیطان می خوانیم: أَبیٰ وَ اسْتَکْبَرَ وَ کٰانَ مِنَ الْکٰافِرِینَ "شیطان از اطاعت فرمان خدا سر باز زد و استکبار کرد و از کافران بود"(بقره-34).

این احتمال را نیز داده اند که منظور از"اکثر"آنهایی هستند که اتمام حجت در حقشان شده است،و در برابر آنها اقلیتی بوده اند که هنوز اتمام حجت بر آنها نشده بود،این معنی را نیز می توان به معنی اول باز گرداند.

***

ص :349

با شناخت نعمت خدا صمیمانه اعتراف کنند،و به سوی او بیایند،اما راه انکار را پوییدند،قرآن عمل آنها را مستبعد شمرده و با"ثم"از آن تعبیر کرده است! ولی ما احتمال می دهیم که"ثم"در اینجا اشاره به نکته ظریفتری باشد و آن اینکه هنگامی که دعوت حق با اصول منطقیش در درون جان انسان پرتو افکن شد،با عوامل نفی و بطلان که احیانا در آن وجود دارد،درگیر می شود، این طوفان و جدال مدتی طول می کشد که مقدار آن متناسب با قدرت و ضعف عوامل نفی است،اگر عوامل نفی و انکار قویتر بود بعد از مدتی غلبه با آنها خواهد شد و به این ترتیب تعبیر به"ثم"کاملا متناسب خواهد بود.

در آیات سوره انبیاء نیز ضمن بیان سرگذشت ابراهیم می خوانیم هنگامی که منطق نیرومندش را پس از شکستن بتها برای بت پرستان آشکار کرد،آنها لحظات کوتاهی در خود فرو رفتند و خویشتن را ملامت کردند،و نزدیک بود بیداری گرایش به حق سراسر وجودشان را روشن کند،اما عوامل منفی یعنی تعصب و استکبار و لجاجت بر دعوت حق غلبه کرد،این لحظات پایان یافت و مجددا به انکار برخاستند(در اینجا نیز کلمه"ثم"به چشم می خورد) فَرَجَعُوا إِلیٰ أَنْفُسِهِمْ فَقٰالُوا إِنَّکُمْ أَنْتُمُ الظّٰالِمُونَ ثُمَّ نُکِسُوا عَلیٰ رُؤُسِهِمْ لَقَدْ عَلِمْتَ مٰا هٰؤُلاٰءِ یَنْطِقُونَ (انبیاء-64-65).

ضمنا از این بیان هماهنگی آنچه در معنی کافرون در اینجا گفتیم با"ثم" روشنتر می شود.

ص :351

بر آنها مبعوث می کنیم"( وَ یَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیداً ) (1).

آیا با وجود علم بی پایان خدا نیازی به وجود شهید و گواه دیگری نیز هست؟این سؤالی است که فورا در اینجا به ذهن می رسد،اما با توجه به یک نکته پاسخ آن روشن می شود،و آن اینکه این امور غالبا جنبه روانی دارد یعنی انسان هر قدر مراقبین و گواهان بیشتری در برابر خود ببیند،بیشتر حساب کار خود را می رسد،حد اقل از شرمساری و رسوایی در میان افراد فزونتری نگران می شود.

سپس اضافه می کند که در آن دادگاه،"اجازه سخن گفتن به کافران داده نمی شود"( ثُمَّ لاٰ یُؤْذَنُ لِلَّذِینَ کَفَرُوا ).

آیا ممکن است خداوند اجازه دفاع به مجرمی ندهد؟آری،در آنجا نیاز به سخن گفتن با زبان نیست،دست و پا و گوش و چشم و پوست بدن و حتی زمینی که انسان بر آن گناه یا ثواب کرده است،گواهی می دهند،بنا بر این نوبت به زبان نمی رسد،این حقیقتی است که از آیات دیگر قرآن نیز استفاده می شود (سوره یس آیه 65 و سوره مرسلات آیه 36).

نه تنها به آنها اجازه سخن گفتن داده نمی شود"بلکه توانایی بر جبران و اصلاح و تقاضای عفو نیز ندارند"( وَ لاٰ هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ ) (2).

ص :354

چرا که آنجا سرای برخورد با نتیجه ها و بازتابهای عمل است نه جای انجام عمل و یا جبران و اصلاح،درست همانند میوه ای که از شاخه جدا می شود که دوران رشد و نموش پایان گرفته است.

*** آیه بعد اضافه می کند این ظالمان ستم پیشه هنگامی که از مرحله حساب گذشته و در برابر عذاب الهی قرار گرفتند گاهی تقاضای تخفیف و گاهی تقاضای مهلت می کنند،اما"هنگامی که ظالمان مجازات را ببینند نه به آنها تخفیف عذاب داده می شود و نه مهلت"( وَ إِذٰا رَأَی الَّذِینَ ظَلَمُوا الْعَذٰابَ فَلاٰ یُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَ لاٰ هُمْ یُنْظَرُونَ ).

نکته جالب توجه اینکه در این دو آیه به چهار مرحله از حالات مجرمان اشاره شده که مشابه آن را در این جهان نیز با چشم خود می بینیم:

نخستین مرحله اینکه مجرم می کوشد با پشت هم اندازی خود را تبرئه کند.

هنگامی که به این هدف نائل نشد در مرحله دوم تلاش می کند که طرف را بر سر مهر آورد،سرزنشهای او را به جان بخرد و رضایت او را حاصل کند.

اگر این مرحله نیز کارگر نشد،در مرحله سوم تقاضای تخفیف عذاب می کند،می گوید مجازات بکن اما کمتر؟ اگر آنهم به خاطر عظمت گناهش مؤثر نیفتاد تقاضای مهلت می کند، و این آخرین تلاش برای نجات از مجازات است.

ولی قرآن می گوید:اعمال این ستمکاران آن قدر زشت و بار گناهانشان سنگین است که نه اجازه دفاع می یابند،نه موفق به جلب رضایت می شوند،نه تخفیفی در کارشان است،و نه مهلتی!.

***

ص :355

در آیه بعد هم چنان،سخن از آینده شوم مشرکان،به خاطر پرستیدن بتها است،می فرماید،در صحنه قیامت که معبودهای ساختگی و انسانهایی که همچون بت پرستش می شدند در کنار پرستش کنندگان قرار می گیرند،"هنگامی که این عابدان،معبودان خود را می بینند می گویند پروردگارا!اینها همان، شریکانی هستند که ما برای تو ساختیم و به جای خواندن تو آنها را می خواندیم" ( وَ إِذٰا رَأَی الَّذِینَ أَشْرَکُوا شُرَکٰاءَهُمْ قٰالُوا رَبَّنٰا هٰؤُلاٰءِ شُرَکٰاؤُنَا الَّذِینَ کُنّٰا نَدْعُوا مِنْ دُونِکَ ).

این معبودان نیز،ما را در این کار وسوسه کردند و در حقیقت شریک جرم ما بودند،بنا بر این سهمی از عذاب و مجازات ما را برای آنها قرار ده.

در این هنگام به فرمان خدا،"بتها به سخن در می آیند و به عابدان خود می گویند شما قطعا دروغگو هستید"!( فَأَلْقَوْا إِلَیْهِمُ الْقَوْلَ إِنَّکُمْ لَکٰاذِبُونَ ).

ما نه شریک خدا بودیم و نه شما را وسوسه کردیم و نه محکوم به پذیرش بخشی از مجازاتتان هستیم.

***

نه تنها انسانهایی که همچون فرعون و نمرود،معبود واقع شدند بلکه بتهای بی جان نیز در آنجا حضور دارند.

در آیه 98 از سوره انبیاء خطاب به مشرکان می خوانیم إِنَّکُمْ وَ مٰا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ :"شما و آنچه را غیر از خدا پرستش می کنید آتشگیره جهنمند".

( وَ أَلْقَوْا إِلَی اللّٰهِ یَوْمَئِذٍ السَّلَمَ ) (1).

و در این هنگام که همه چیز همچون آفتاب روشن می گردد"تمام دروغها و افتراهای این گروه بی خرد،گم و نابود می شود( وَ ضَلَّ عَنْهُمْ مٰا کٰانُوا یَفْتَرُونَ ).

هم نسبت دروغین شریک خدا بودن،محو و بی رنگ می شود،و هم پندار شفاعت بتها در پیشگاه خدا،چرا که به خوبی می بینند،نه تنها کاری از بتها ساخته نیست،بلکه همانها آتش گیره های دوزخ می شوند و به جان پرستش کنندگانشان می افتند! *** تا اینجا بیان حال مشرکان گمراهی بود که در شرک و انحراف خود غوطه ور بودند،بی آنکه دیگری را به این راه بخوانند،سپس حال کسانی را بیان می کند که در عین گمراهی به گمراه ساختن دیگران نیز اصرار دارند، و می فرماید"کسانی که کافر شدند و مردم را از راه خدا باز داشتند،مجازاتی ما فوق مجازات کفرشان بر آنها می افزائیم در برابر آنچه فساد می کردند".

( اَلَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ زِدْنٰاهُمْ عَذٰاباً فَوْقَ الْعَذٰابِ بِمٰا کٰانُوا یُفْسِدُونَ ).

آنها هم بار مسئولیت خویش را بر دوش می کشند و هم شریک جرم دیگران هستند،چرا که عامل فساد در روی زمین و گمراهی خلق خدا،و مانع از پیمودن راه حق شدند.

تا کنون کرارا یادآور شده ایم که از نظر منطق اجتماعی اسلام،هر کس سنت نیک و بدی بگذارد در تمام عمل عاملان به آن سنت شریک است،در حدیث

ص :358

مشهوری می خوانیم"هر کس سنت نیکی بگذارد،پاداش کسانی که به آن عمل کنند برای او هست بی آنکه از پاداش آنها کاسته شود،و هر کس سنت بدی بگذارد،گناه همه کسانی که به آن عمل می کنند بر او نوشته می شود،بی آنکه از گناه آنها چیزی کاسته شود".

و به هر حال این تعبیرهای تکان دهنده قرآن و احادیث،مسئولیت رهبران را در برابر خدا و خلق خدا آشکار می سازد.

*** سپس به دنبال سخنی که از وجود گواه در امتی در چند آیه قبل به میان آمد مجددا به سراغ آن بحث با توضیح بیشتری می رود،و می گوید:"به خاطر بیاورید آن روز را که ما از میان هر امتی گواهی از خود آنها بر آنها مبعوث می کنیم"( وَ یَوْمَ نَبْعَثُ فِی کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیداً عَلَیْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ).

با اینکه علم خدا به همه چیز احاطه دارد،اما وجود این گواهان مخصوصا از کسانی که از میان خود امتها برخاسته اند تاکید بیشتری بر نظارت دائمی بر اعمال انسانها است،و هشداری است بر این مراقبت قطعی و همیشگی.

گرچه این حکم عام شامل مسلمانان و پیامبر اسلام ص نیز می شود،ولی برای تاکید بیشتر خصوصا آن را مطرح کرده می فرماید:"و ما تو را شاهد و گواه بر این گروه مسلمانان قرار می دهیم"( وَ جِئْنٰا بِکَ شَهِیداً عَلیٰ هٰؤُلاٰءِ ).

بنا بر آنچه گفته شد منظور از"هؤلاء"مسلمانانی است که در عصر پیامبر ص می زیستند و پیامبر ص ناظر و شاهد و گواه اعمال آنها بود،و طبعا بعد از پیامبر ص باید کسی در میان امت باشد که شاهد و گواه اعمال آنها گردد.

شاهدی باشد پاک از هر گونه گناه و خطا تا حق شهادت را به خوبی بتواند ادا کند.

و از همین رو بعضی از مفسران(اعم از علمای تشیع و تسنن)خواسته اند آیه

ص :359

را دلیلی بر وجود گواه و حجت عادلی در هر عصر و زمان بدانند،البته تفسیر آن طبق عقیده شیعه دائر به وجود امام معصوم در هر زمان کاملا روشن است،ولی برای علمای مذهب تسنن توجیه آن چندان آسان نیست.

و شاید به خاطر همین مشکل،فخر رازی در تفسیرش گرفتار توجیهی شده که خالی از اشکال نیست،او می گوید:"از این آیه نتیجه می گیریم که هیچ عصری از اعصار خالی از شاهد و گواهی بر مردم نیست،شاهد و گواه باید جائز الخطا نباشد و گرنه او هم نیاز به شاهد و گواه دیگری دارد،و این امر به صورت تسلسل تا بی نهایت ادامه خواهد یافت،نتیجه اینکه در هر عصری باید جمعیتی باشند که گفتارشان حجت باشد و این راهی ندارد جز اینکه بگوئیم اجماع امت،حجت است"(یعنی مجموع مردم هر زمان بطور دستجمعی هرگز راه خطا نمی پویند) (1).

اگر فخر رازی کمی از محدوده عقائد خویش گام بیرون می نهاد مسلما گرفتار چنین سخن تعصب آمیزی نمی شد،زیرا قرآن می گوید برای هر امتی یک گواه از جنس آنها قرار دادیم نه اینکه مجموع امت برای فرد فرد امت، حجت و گواه است.

البته همانگونه که در سوره نساء ذیل آیه 41 مشروحا بیان کردیم دو احتمال دیگر در تفسیر"هؤلاء"داده شده:نخست اینکه هؤلاء"اشاره به شهداء امتهای پیشین یعنی انبیاء و اوصیای آنها بوده باشد و به این ترتیب پیامبر اسلام هم گواه بر این امت است و هم بر پیامبران گذشته،دیگر اینکه منظور از شاهد و گواه شاهد عملی بودن است،یعنی کسی که وجودش،الگو و میزان سنجش حق و باطل است(برای توضیح بیشتر به جلد سوم تفسیر نمونه صفحه 391 به بعد مراجعه فرمائید).

ص :360

و از آنجا که قرار دادن شهید و گواه،فرع بر این است که قبلا برنامه کامل و جامعی در اختیار افراد قرار داده شده باشد،بطوری که حجت بر همگی تمام شود،تا به دنبال آن،مساله نظارت و مراقبت مفهوم صحیحی پیدا کند،لذا بلافاصله می گوید:"و ما این کتاب آسمانی(قرآن)را بر تو نازل کردیم که بیان همه چیز در آن است"( وَ نَزَّلْنٰا عَلَیْکَ الْکِتٰابَ تِبْیٰاناً لِکُلِّ شَیْءٍ ).

"هم هدایت است و هم رحمت،و هم مایه بشارت برای همه مسلمانان جهان" ( وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْریٰ لِلْمُسْلِمِینَ ).

***

همه علوم و دانشها کرده که تمام دانشهای یاد شده و غیر آن در این دعوت کلی جمع است،به علاوه گاهگاهی به تناسب بحثهای توحیدی و تربیتی،پرده از روی قسمتهای حساسی از علوم و دانشها برداشته است،ولی با این حال آنچه قرآن به خاطر آن نازل شده و هدف اصلی و نهایی قرآن را تشکیل می دهد،همان مساله انسانسازی است،و در این زمینه چیزی را فروگذار نکرده است.

گاهی انگشت روی جزئیات این مسائل گذارده و تمام ریزه کاریها را بیان می کند(مانند احکام نوشتن قراردادهای تجارتی و اسناد بدهکاری که در طولانی ترین آیه قرآن یعنی آیه 282 سوره بقره طی 18 حکم!بیان شده است) (1).

و گاهی مسائل حیاتی انسان را به صورتهای کلی و کلی تر مطرح می کند، مانند آیه ای که به دنبال بحث،تفسیر آن فرا می رسد إِنَّ اللّٰهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسٰانِ وَ إِیتٰاءِ ذِی الْقُرْبیٰ وَ یَنْهیٰ عَنِ الْفَحْشٰاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ :

"خداوند فرمان به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان می دهد و شما را از هر گونه زشتی و منکر و ستم،نهی می کند".

وسعت این مفاهیم مانند وسعت مفهوم"وفای به عهد"در آیه" إِنَّ الْعَهْدَ کٰانَ مَسْؤُلاً -اسراء آیه 34"و"وفای به عقد"در آیه أَوْفُوا بِالْعُقُودِ (مائده آیه 1)و"لزوم اداء حق جهاد"در آیه" وَ جٰاهِدُوا فِی اللّٰهِ حَقَّ جِهٰادِهِ "(حج آیه 78)و"اقامه قسط و عدل"در آیه" لِیَقُومَ النّٰاسُ بِالْقِسْطِ "(حدید آیه 25)و"توجه به نظم در تمام زمینه ها"در آیه وَ السَّمٰاءَ رَفَعَهٰا وَ وَضَعَ الْمِیزٰانَ أَلاّٰ تَطْغَوْا فِی الْمِیزٰانِ وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لاٰ تُخْسِرُوا الْمِیزٰانَ (سوره الرحمن 7-8-9)و"خودداری از هر گونه فساد در روی زمین"در آیه " وَ لاٰ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاٰحِهٰا (اعراف آیه 85)و"دعوت به تدبر و تفکر

ص :362

و تعقل"که در بسیاری از آیات قرآن وارد شده است،و امثال این برنامه های انسان شمول که می تواند راهگشا در همه زمینه ها باشد،دلیل روشنی است بر اینکه در قرآن بیان همه چیز هست.

حتی فروع این دستورهای کلی را نیز بلاتکلیف نگذارده،و مجرایی که باید از آن مجرا این برنامه ها تبیین شود بیان کرده و می گوید: وَ مٰا آتٰاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مٰا نَهٰاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا :"آنچه پیامبر به شما دستور می دهد اجرا کنید و آنچه شما را از آن نهی می کند بازایستید"(حشر آیه 7).

هر قدر انسان در اقیانوس بی کرانه قرآن،بیشتر شناور شود و به اعماق آن برای استخراج گوهرهای برنامه های سعادت بخش،فروتر رود،عظمت این کتاب آسمانی و شمول و جامعیت آن آشکارتر می شود.

و درست به همین دلیل آنها که در زمینه این برنامه ها دست نیاز به این سو و آن سو،دراز می کنند،مسلما قرآن را نشناخته اند،و آنچه خود دارند، از بیگانه تمنا می کنند.

این آیه علاوه بر اینکه اصالت و استقلال تعلیمات اسلام را در همه زمینه ها مشخص می کند بار مسئولیت مسلمانان را سنگین تر می گرداند،و به آنها می گوید:با بحث مستمر و پی گیر در قرآن،هر چه را لازم دارید از آن استخراج کنید.

در روایات اسلامی مخصوصا روی جامعیت قرآن به مناسبت همین آیه و مانند آن بسیار تاکید شده است.

از جمله در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم

ان اللّٰه تبارک و تعالی انزل فی القرآن تبیان کل شیء حتی و اللّٰه ما ترک شیئا تحتاج الیه العباد، حتی لا یستطیع عبد یقول لو کان هذا،انزل فی القرآن،الا و قد انزله اللّٰه فیه: "خداوند در قرآن هر چیزی را بیان کرده است،به خدا سوگند

ص :363

چیزی که مورد نیاز مردم بوده است کم نگذارده،تا کسی نگوید اگر فلان مطلب درست بود در قرآن نازل می شد،آگاه باشید همه نیازمندیهای بشر را خدا در آن نازل کرده است" (1).

در حدیث دیگری از امام باقر ع می خوانیم:

ان اللّٰه تبارک و تعالی لم یدع شیئا تحتاج الیه الامة الا انزله فی کتابه و بینه لرسوله(ص)و جعل لکل شیء حدا،و جعل علیه دلیلا یدل علیه،و جعل علی من تعدی ذلک الحد حدا: "خداوند متعال چیزی را که مورد نیاز این امت است در کتابش فرو گذار نکرده،و برای رسولش تبیین نموده است،و برای هر چیزی حدی قرار داده،و دلیل روشنی برای آن نهاده،و برای هر کسی که از این حد تجاوز کند،حد و مجازاتی قائل شده است" (2).

حتی در روایات اسلامی اشاره روشنی به این مساله شده که علاوه بر ظاهر قرآن و آنچه توده مردم و دانشمندان از آن می فهمند،باطن قرآن نیز اقیانوسی است که بسیاری از مسائلی که فکر ما به آن نمی رسد در آن نهفته است،این بخش از قرآن،علم خاص و پیچیده ای دارد که در اختیار پیامبر و اوصیای راستین او است،چنان که در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم

ما من امر یختلف فیه اثنان الا و له اصل فی کتاب اللّٰه عز و جل و لکن لا تبلغه عقول الرجال:

"تمام اموری که حتی دو نفر در آن اختلاف دارند،اصل و ضابطه ای در قرآن دارد ولی عقل و دانش مردم به آن نمی رسد" (3).

عدم دسترسی عموم به این بخش که آن را می توان تشبیه به"و جدان ناخودآگاه آدمی"کرد،هرگز مانع از آن نخواهد بود که بخش خود آگاه و ظاهرش

ص :364

مورد استفاده همگان قرار گیرد.

***

بنا بر این هر گونه انحراف،افراط،تفریط،تجاوز از حد،تجاوز به حقوق دیگران بر خلاف اصل عدل است.

یک انسان سالم کسی است که تمام دستگاههای بدن او هر یک کار خودش را بدون کم و زیاد انجام دهد،اما به محض اینکه یک یا چند دستگاه در انجام وظیفه کوتاهی کرد یا در مسیر تجاوز گام نهاد،فورا آثار اختلال در تمام بدن نمایان می شود،و بیماری حتمی است.

کل جامعه انسانی نیز همانند بدن یک انسان است،که بدون رعایت اصل عدالت بیمار خواهد بود.

اما از آنجا که عدالت با همه قدرت و شکوه و تاثیر عمیقش در مواقع بحرانی و استثنایی به تنهایی کارساز نیست،بلافاصله دستور به احسان را پشت سر آن می آورد.

به تعبیر روشنتر در طول زندگی انسانها مواقع حساسی پیش می آید که حل مشکلات به کمک اصل عدالت به تنهایی امکان پذیر نیست،بلکه نیاز به ایثار و گذشت و فداکاری دارد،که با استفاده از اصل"احسان"باید تحقق یابد.

فی المثل دشمن غداری به جامعه ای حمله کرده است،و یا طوفان و سیل و زلزله،بخشی از کشوری را ویران نموده،اگر مردم در چنین شرائطی بخواهند در انتظار آن بنشینند که مثلا مالیاتهای عادلانه و سایر قوانین عادی،مشکل را حل کند،امکان پذیر نیست،اینجاست که باید همه کسانی که دارای امکانات بیشتر از نظر نیروی فکری و جسمانی و مالی هستند، دست به فداکاری بزنند، و تا آنجا که در قدرت دارند،ایثار کنند،و گرنه دشمن جبار ممکن است کل جامعه آنها را از بین ببرد و یا حوادث دردناک طبیعی،جمع کثیری را به کلی فلج کند.

اتفاقا این دو اصل در سازمان بدن یک انسان نیز بطور طبیعی حکومت

ص :367

می کند،در حال عادی تمام دستگاههای بدن نسبت به یکدیگر خدمت متقابل دارند و هر عضوی برای کل بدن کار می کند و از خدمات اعضای دیگر نیز بهره مند است(این همان اصل عدالت است).

ولی گاه عضوی مجروح می شود و توان متقابل را از دست می دهد،آیا ممکن است در این حال،بقیه اعضاء او را به دست فراموشی بسپارند،به خاطر اینکه از کار افتاده است؟آیا ممکن است دست از حمایت و تغذیه عضو مجروح بردارند؟مسلما نه(و این همان احسان است).

در کل جامعه انسانی نیز این دو حالت باید حاکم باشد و گرنه جامعه سالمی نیست.

در اخبار اسلامی و همچنین گفتار مفسران در فرق میان این دو یعنی عدل و احسان بیانات مختلفی دیده می شود که شاید غالبا به آنچه در بالا گفتیم باز می گردد.

در حدیثی از علی ع می خوانیم

العدل الانصاف،و الاحسان التفضل:

"عدل آنست که حق مردم را به آنها برسانی،و احسان آن است که بر آنها تفضل کنی" (1)این همان است که در بالا اشاره شد.

بعضی گفته اند عدل،اداء واجبات و احسان انجام مستحبات است.

بعضی دیگر گفته اند عدل،توحید است،و احسان اداء واجبات(طبق این تفسیر عدل به اعتقاد اشاره می کند و احسان به عمل).

بعضی گفته اند عدالت،هماهنگی ظاهر و باطن است،و احسان آن است که باطن انسان از ظاهر او بهتر باشد.

بعضی دیگر عدالت را مربوط به جنبه های عملی دانسته اند و احسان را مربوط به گفتار:

ص :368

ولی همانگونه که گفتیم بعضی از این تفسیرها با تفسیری که در بالا آوردیم هماهنگ است و بعضی دیگر نیز منافات با آن ندارد و قابل جمع:

اما مساله نیکی به نزدیکان( إِیتٰاءِ ذِی الْقُرْبیٰ )در واقع بخشی از مساله احسان است با این تفاوت که احسان در کل جامعه است، وَ إِیتٰاءِ ذِی الْقُرْبیٰ در خصوص خویشاوندان و بستگان که جامعه کوچک محسوب می شود،و با توجه به اینکه جامعه بزرگ از جامعه کوچکتر یعنی جامعه فامیلی ترکیب شده، هر گاه،این واحدهای کوچکتر از انسجام بیشتری برخوردار گردند،اثر آن در کل جامعه ظاهر می شود،و در واقع وظائف و مسئولیتها به صورت صحیحی در میان مردم تقسیم می گردد،چرا که هر گروه در درجه اول به ضعفای بستگان خود می پردازد،و از این طریق همه این گونه اشخاص زیر پوشش حمایت نزدیکان خود قرار می گیرند.

در بعضی از احادیث اسلامی می خوانیم که منظور از ذی القربی،نزدیکان پیامبر یعنی امامان اهل بیتند،و منظور از إِیتٰاءِ ذِی الْقُرْبیٰ ،اداء خمس می باشد.

این تفسیر هرگز نمی خواهد مفهوم آیه را محدود کند،بلکه هیچ مانعی ندارد آیه به مفهوم وسیعش باقی باشد و این قسمت نیز یکی از مصادیق روشن آن مفهوم عام محسوب گردد.

بلکه اگر ما"ذی القربی"را به معنی مطلق نزدیکان اعم از نزدیکان در فامیل و نسب و یا نزدیکان دیگر بدانیم،آیه مفهوم وسیعتری پیدا می کند که حتی همسایگان و دوستان و مانند آن را شامل می شود(هر چند معروف در معنی ذی القربی،خویشاوندان است) مساله کمک به جامعه های کوچک(یعنی بستگان و خویشاوندان)از آن نظر که از پشتوانه عاطفی نیرومندی برخوردار است،از ضمانت اجرایی بیشتری

ص :369

بهره مند خواهد بود.

بعد از تکمیل این سه اصل مثبت به سه اصل منفی و منهی می پردازد و می گوید:"خداوند از فحشاء و منکر و بغی،نهی می کند"( وَ یَنْهیٰ عَنِ الْفَحْشٰاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ ).

پیرامون این تعبیرات سه گانه"فحشاء""منکر"و"بغی"نیز مفسران سخن بسیار گفته اند،اما آنچه مناسبتر با معنی لغوی و قرینه مقابله این صفات با یکدیگر به نظر می رسد آنست که"فحشاء"اشاره به گناهان پنهانی "منکر"اشاره به گناهان آشکار،و بغی،هر گونه تجاوز از حق خویش و ظلم و خود برتربینی نسبت به دیگران است.

بعضی از مفسران (1)گفته اند:سرچشمه انحرافات اخلاقی،سه قوه است:

قوه شهوانی و غضبی و نیروی وهمی شیطانی.

اما قوه شهوانی،انسان را به لذت گیری هر چه بیشتر می خواند،و غرق در"فحشاء"و زشتیها می کند.

قوه غضبیه،انسان را به انجام"منکرات"و آزار مردم وا می دارد.

اما قوه وهمیه شیطانیه،حس برتری طلبی و ریاست خواهی و انحصار جویی و"تجاوز به حقوق دیگران"را در انسان زنده می کند و او را به این اعمال وا می دارد.

خداوند با تعبیرهای سه گانه فوق نسبت به طغیان این غرائز،هشدار داده و با یک بیان جامع که همه انحرافات اخلاقی را در بر می گیرد به راه حق، هدایت نموده است.

و در پایان آیه،به عنوان تاکید مجدد روی تمام این اصول ششگانه می فرماید:"خداوند به شما اندرز می دهد شاید متذکر شوید"( یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ ).

ص :370

***

کرد،ولید گفت:ان له لحلاوة،و ان علیه لطلاوة،و ان اعلاه لمثمر،و ان اسفله لمغدق،و ما هو قول البشر:"شیرینی خاصی دارد و زیبایی و درخشندگی مخصوصی،شاخه هایش پر بار،و ریشه هایش پر برکت است،و این گفتار بشر نیست" (1).

در حدیث دیگر از پیامبر ص می خوانیم

جماع التقوی فی قوله تعالی إِنَّ اللّٰهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسٰانِ : "مجموعه تقوا در این گفتار خدا است،که می فرماید:خداوند به عدل و احسان فرمان می دهد" (2).

از احادیث بالا و احادیث متعدد دیگر به خوبی استفاده می شود که آیه فوق به عنوان یک دستور العمل کلی اسلامی و یکی از مواد قانون اساسی اسلام و منشور جهانی آن،همواره مورد توجه مسلمانان بوده است،تا آنجا که طبق حدیثی، هر گاه امام باقر ع نماز جمعه می خواند آخرین سخنش در خطبه نماز همین آیه بود و به دنبال آن چنین دعا می کرد:

اللهم اجعلنا ممن یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْریٰ :

"خداوندا ما را از کسانی قرار ده که اندرزها را می شنوند و به حالشان مفید است"سپس از منبر فرود می آمد (3).

احیای اصول سه گانه عدل و احسان وَ إِیتٰاءِ ذِی الْقُرْبیٰ و مبارزه با انحرافات سه گانه فحشاء و منکر و بغی در سطح جهانی،کافی است که دنیایی آباد و آرام و خالی از هر گونه بدبختی و فساد بسازد،و اگر از ابن مسعود صحابی معروف نقل شده که"این آیه جامعترین آیات خیر و شر در قرآنست"به همین دلیل است.

ص :372

محتوای آیه فوق ما را به یاد حدیث تکان دهنده ای از پیامبر ص می اندازد که فرمود:

صنفان من امتی اذا صلحا صلحت امتی و اذا فسدا فسدت امتی:

"دو گروه از امت منند که اگر اصلاح شوند امت من اصلاح می شوند و اگر فاسد شوند امت من فاسد می شوند".

عرض کردند ای رسول خدا این دو گروه کیانند فرمود:

الفقهاء و الامراء:

"دانشمندان و زمامداران"! مرحوم"محدث قمی"در"سفینة البحار"بعد از نقل این حدیث،حدیث مناسب دیگری از پیامبر ص نقل می کند:

قال تکلم النار یوم القیامة ثلاثة:

امیرا،و قاریا،و ذا ثروة من المال،فیقول للامیر یا من وهب اللّٰه له سلطانا فلم یعدل،فتزدرده کما تزدرد الطیر حب السمسم،و تقول للقاری یا من تزین للناس و بارز اللّٰه بالمعاصی فتزدرده،و تقول للغنی یا من وهب اللّٰه له دنیا کثیرة واسعة فیضا و سأله الحقیر الیسیر قرضا فابی الا بخلا فتزدرده:

"در روز رستاخیز آتش دوزخ با سه گروه سخن می گوید،زمامداران، دانشمندان و ثروتمندان:

به زمامداران می گوید ای کسانی که خدا به شما قدرت داد اما اصول عدالت را به کار نبستید،و در این هنگام آتش آنها را می بلعد همانگونه که پرندگان دانه کنجد را! و به دانشمند می گوید ای کسی که ظاهر خود را برای مردم زیبا ساختی، اما به معصیت خدا پرداختی،سپس او را می بلعد.

و به ثروتمند می گوید ای کسی که خداوند به تو امکانات وسیعی بخشید و از تو خواست مختصری از آن را انفاق کنی اما تو بخل کردی سپس او را نیز

ص :373

می بلعد" (1).

در زمینه عدالت که یک رکن بسیار مهم اسلامی است در ذیل آیه 8 سوره مائده بحث مشروحی آوردیم(به جلد چهارم تفسیر نمونه صفحه 299 مراجعه شود).

***

ص :374

92-همانند آن زن(سبک مغز)نباشید که پشمهای تابیده خود را پس از استحکام وا، می تابید،در حالی که سوگند(و پیمان)خود را وسیله خیانت و فساد قرار می دهید، بخاطر اینکه گروهی جمعیتشان از گروه دیگر بیشتر است(و کثرت دشمن را بهانه ای برای شکستن بیعت با پیامبر خدا می شمرید)خدا می خواهد شما را با این وسیله آزمایش کند و روز قیامت آنچه را در آن اختلاف داشتید برای شما روشن می سازد.

93-و اگر خدا می خواست همه شما را امت واحدی قرار می داد(همه را به اجبار وادار به ایمان می کرد،اما اجبار چه سودی دارد؟)ولی خدا هر کس را بخواهد (و مستحق ببیند)گمراه و هر کس را بخواهد(و لایق بداند)هدایت می کند، و شما از آنچه انجام می دادید بازپرسی خواهید شد.

94-سوگندهای خود را وسیله تقلب و خیانت در میان خود قرار ندهید،مبادا گامهای ثابت(بر ایمان)متزلزل گردد،و بخاطر بازداشتن(مردم)از راه خدا آثار سوء آن را بچشید و برای شما عذاب عظیم خواهد بود.

مهمترین تعلیمات اسلام می پردازد که آن مساله وفای به عهد و پایبند بودن به پیمانها،و ایستادگی در مقابل سوگندها است.

نخست می فرماید:"به عهد الهی هنگامی که با او عهد بستید وفادار باشید" ( وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللّٰهِ إِذٰا عٰاهَدْتُمْ ).

سپس اضافه می کند:"و سوگندهای خود را بعد از تاکید،نقض نکنید" ( وَ لاٰ تَنْقُضُوا الْأَیْمٰانَ بَعْدَ تَوْکِیدِهٰا ).

"در حالی که به نام خدا سوگند یاد کرده اید و خداوند را کفیل و ضامن بر سوگند خود قرار داده اید"( وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللّٰهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلاً ).

"چرا که خداوند از تمام اعمال شما آگاه است"( إِنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ مٰا تَفْعَلُونَ ).

گرچه مفسران در معنی"عهد اللّٰه"،تفسیرهای متعددی ذکر کرده اند ولی ظاهر این است که منظور از آن پیمانهایی است که مردم با خدا می بندند (و بدیهی است که پیمان با پیامبر او نیز پیمان با او است)بنا بر این هر گونه عهد الهی و بیعت در طریق ایمان و جهاد و غیر آن را شامل می شود.

بلکه با توجه به اینکه تکالیف تشریعی،که وسیله پیامبر ص اعلام می شود همواره با یک نوع عهد الهی ضمنی همراه است،و تکالیف عقلی که به خاطر اعطای عقل و هوش و خرد و استعداد نیز با چنین معاهده ضمنی توام می باشد،همه در این پیمان وسیع و عهد اللّٰه داخل خواهند بود.

و اما مساله ایمان(جمع یمین به معنی سوگند)که در آیه فوق آمده و باز مورد تفسیرهای گوناگون قرار گرفته،با توجه به مفهوم جمله،معنی وسیعی دارد که هم تعهداتی را که انسان با سوگند در برابر خداوند کرده،شامل می گردد،و هم تعهداتی را که با تکیه بر قسم در برابر خلق خدا می کند.

و به تعبیر دیگر هر گونه تعهدی که زیر نام خدا و با سوگند به نام او

ص :377

انجام می گیرد در این جمله وارد است،بخصوص که بعد از آن جمله"و قَدْ جَعَلْتُمُ اللّٰهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلاً "(در حالی که خدا را کفیل و ضامن قرار داده اید)به عنوان تفسیر و تاکید آمده است.

نتیجه اینکه:جمله" أَوْفُوا بِعَهْدِ اللّٰهِ "خاص است و جمله" لاٰ تَنْقُضُوا الْأَیْمٰانَ "عام. و از آنجا که مساله وفای به عهد،یکی از مهمترین پشتوانه ها برای ثبات هر جامعه است در آیه بعد نیز با لحن توام با نوعی سرزنش و ملامت،آن را تعقیب کرده می گوید:"شما همانند آن زنی نباشید که پشمها را تابیده اما پس از آن همه را وا می تابید"( وَ لاٰ تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَهٰا مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکٰاثاً (1).

اشاره به داستان زنی است از قریش بنام"رایطه"در زمان جاهلیت که از صبح تا نیم روز،خود و کنیزانش،پشمها و موهایی را که در اختیار داشتند می تابیدند،و پس از آن دستور می داد همه آنها را واتابند و به همین جهت به عنوان "حمقاء"(زن احمق)در میان عرب،معروف شده بود.

این کار مخصوصا از این نظر که پشم بر اثر تابیدن،استحکام و تکامل تازه ای پیدا می کند و با گشودن آن،یک حرکت ارتجاعی انجام شده نه تنها بی حاصل، بلکه زیان آور است،همین گونه کسانی که با پیمان بستن با خدا و به نام حق، تعهدی را می پذیرند،هر گونه حرکتی در جهت شکستن این عهد و پیمان انجام دهند نه تنها بیهوده است بلکه دلیل بر انحطاط و سقوط شخصیت آنها نیز می باشد.

سپس اضافه می کند:"شما نباید به خاطر ملاحظه این و آن و اینکه

ص :378

گروهی،جمعیتشان از گروه دیگری بیشتر است،پیمان و سوگند خود را بشکنید و آن را وسیله خیانت و تقلب و فساد قرار دهید"( تَتَّخِذُونَ أَیْمٰانَکُمْ دَخَلاً بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبیٰ مِنْ أُمَّةٍ ) (1).

این دلیل بر ضعف شخصیت و ناتوانی روح انسان و یا دلیل بر تقلب و خیانت او است که با مشاهده کثرت عددی مخالفان،دست از آئین راستین خود بر دارد و به آئین منحط و بی پایه ای که طرفدارانش اکثریت دارند بپیوندد.

"آگاه باشید،خداوند با این وسیله،شما را مورد آزمایش قرار می دهد" ( إِنَّمٰا یَبْلُوکُمُ اللّٰهُ بِهِ ).

آن روز که شما در اکثریتید و دشمن در اقلیت،روز آزمایش نیست، روزهای آزمایش روزهایی است که انبوه دشمن در برابر شما بایستد و شما در ظاهر کمتر و ضعیفتر از آنها باشید.

به هر حال"خداوند نتیجه این آزمایش و آنچه را در آن اختلاف داشتید در روز قیامت برای شما آشکار می سازد و پرده از روی اسرار دلها بر می دارد" و هر کس را به جزای اعمالش می رساند( وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ مٰا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ ).

*** و از آنجا که بحث از آزمایش الهی و تاکید بر ایمان و انجام وظائف غالبا این توهم را ایجاد می کند که مگر برای خدا مشکل است که همه انسانها را اجبارا به قبول حق وادار سازد،لذا آیه بعد به پاسخ این توهم پرداخته می گوید:

ص :379

"اگر خدا می خواست همه شما را امت واحدی قرار می داد"( وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وٰاحِدَةً ).

"امت واحدة"از نظر ایمان و قبول حق،اما در شکل اجباریش،ولی بدیهی است این پذیرش حق نه گامی به سوی تکامل است نه دلیلی بر افتخار پذیرنده آن، لذا سنت خدا این است که همگان را آزاد بگذارد،تا با اختیار خود،راه حق را بپویند.

ولی این آزادی به آن معنی نیست که از ناحیه خدا،هیچگونه کمکی به پویندگان این راه نمی شود،بلکه آنها که قدم در راه حق می گذارند و مجاهده می کنند،توفیق خداوند شامل حالشان می شود،و در پرتو هدایت او به سر منزل مقصود می رسند،و آنها که در راه باطل گام می گذارند از این موهبت محروم می گردند و بر گمراهیشان افزوده می شود.

لذا بلافاصله می گوید"لکن خدا هر کس را بخواهد گمراه می کند و هر کس را بخواهد هدایت"( وَ لٰکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشٰاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشٰاءُ ).

اما این هدایت و اضلال الهی هرگز سلب مسئولیت از شما نمی کند،زیرا گامهای نخستین آن از خود شما است،به همین دلیل اضافه می کند"شما بطور قطع در برابر اعمالی که انجام می دادید مسئولید،و از شما بازپرسی می شود" ( وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمّٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ).

این تعبیر که از یک سو انجام اعمال را به خود انسانها نسبت می دهد،و از سوی دیگر تاکید بر مسئولیت آنها در برابر اعمالشان می کند،از قرائن روشنی است که مفهوم هدایت و اضلال الهی را در جمله قبل،تفسیر می نماید،که این هدایت و اضلال،هرگز جنبه اجباری ندارد.

در این زمینه قبلا نیز بحث کرده ایم(به تفسیر آیه 26 سوره بقره،جلد

ص :380

اول تفسیر نمونه مراجعه فرمائید).

*** سپس برای تاکید بر مساله وفای به عهد و ایستادگی در برابر سوگندها که از عوامل مهم ثبات اجتماعی است می گوید:"سوگندهایتان را در میان خود وسیله تقلب و نفاق قرار ندهید"( وَ لاٰ تَتَّخِذُوا أَیْمٰانَکُمْ دَخَلاً بَیْنَکُمْ ).

زیرا این امر دو زیان بزرگ دارد اولا"سبب می شود که گامهای ثابت بر ایمان متزلزل گردد"( فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِهٰا ).

چون هنگامی که شما عهد و پیمان ببندید و سوگند و قسم یاد کنید،اما قصد وفای بر آن را نداشته باشید و این امر را تکرار کنید،سرمایه اعتماد مردم نسبت به شما از میان می رود،و عده ای از ایمان آورندگان در ایمانشان،سست و متزلزل می شوند،گویی گام خود را در جای ظاهرا محکمی گذارده اند،اما زیر آن لغزنده بود و آنها را به لغزش افکنده است.

زیان دیگر اینکه"آثار سوء این عمل یعنی جلوگیری از راه خدا را در این دنیا خواهید چشید،و عذاب عظیم الهی در جهان دیگر در انتظار شما خواهد بود"!.

در حقیقت پیمان شکنیها و تخلف از سوگندها،از یک سو موجب بدبینی و تنفر مردم از آئین حق و پراکندگی صفوف و بی اعتمادی می گردد،تا آنجا که مردم رغبت به پذیرش اسلام نشان نمی دهند و اگر پیمانی با شما بستند خود را ملزم به وفای به آن نمی دانند،و این خود مایه ناراحتیهای فراوان و شکست و تلخ کامی در دنیا است.

و از سویی دیگر عذاب الهی را در سرایی دیگر،برای شما به ارمغان می آورد.

***

ص :381

بودن مسلمین به عهد و پیمانشان،و مراعات سوگندهایشان بود.

این امر تا آنجا اهمیت دارد که در روایتی از سلمان فارسی می خوانیم:

تهلک هذه الامة بنقض مواثیقها:"هلاکت این امت به خاطر پیمان شکنیهایشان خواهد بود"! (1).

یعنی همانگونه که وفای به عهد و پیمان موجب قدرت و شوکت و پیشرفت است،پیمان شکنی سبب ضعف و ناتوانی و نابودی است.

در تاریخ اسلام می خوانیم هنگامی که مسلمانان در عصر خلیفه دوم،ارتش ساسانیان را شکست دادند،و هرمزان بزرگ لشگر ایران دستگیر شد،او را نزد عمر آوردند،خلیفه به او گفت شما بارها با ما پیمان بستید و پیمان شکنی کردید،دلیلش چیست؟ هرمزان گفت:می ترسم قبل از آنکه دلیلش را بگویم مرا به قتل برسانی! خلیفه گفت نترس!.

در این هنگام هرمزان تقاضای آب کرد و به زودی ظرف ساده و بی ارزشی را پر از آب کرده برای او آوردند.

هرمزان گفت اگر از تشنگی هم بمیرم هرگز در چنین ظرفی آب نخواهم خورد! خلیفه گفت:ظرف آبی بیاورید که مورد قبولش باشد،ظرف را بدست او دادند و او به اطراف خود نگاه می کرد و آب نمی نوشید و می گفت میترسم در حالی که مشغول نوشیدن آب باشم،کشته شوم.

خلیفه گفت نترس!من به تو اطمینان می دهم،تا ننوشی با تو کاری نداریم.

هرمزان ناگهان ظرف را واژگون کرد و آبها را به روی زمین ریخت! خلیفه که فکر می کرد آب بدون اختیار او ریخته شده است گفت آب

ص :383

دیگری برای او بیاورید و او را تشنه نکشید.

هرمزان گفت:من آب نمی خواهم منظورم این بود که امان از تو بگیرم.

خلیفه گفت:من ترا به هر صورت خواهم کشت.

ولی هرمزان جواب داد تو به من امان و اطمینان دادی.

خلیفه گفت:دروغ می گویی من به تو امان ندادم.

"انس"حاضر بود،گفت هرمزان راست می گوید تو به او امان داده ای، مگر به او نگفتی من با تو کاری ندارم تا آب را بنوشی؟! خلیفه در کار خود فرو ماند و به هرمزان گفت تو مرا فریب دادی ولی من به خاطر این فریب خوردم که تو قبول اسلام کنی.

هرمزان از مشاهده این صحنه(و پای بند بودن مسلمانان به عهد و پیمانشان نور ایمان در دلش درخشیدن گرفت)و مسلمان شد (1).

***

اینکه با کثرت عدد حاصل شود مجوزی برای پیمان شکنی با دوستان نمی تواند باشد،چرا که اگر این را بشکافیم در واقع یک نوع شرک و بیگانگی از خدا است.

همین موضوع به شکل دیگری در عصر ما خودنمایی کرده است،که پاره ای از دولتهای اسلامی ظاهرا کوچک از ترس قدرتهای بزرگ استعماری از انجام تعهدات خود با مؤمنان سر باز می زنند و قدرت ناچیز بشر ضعیف را بر قدرت بی پایان خداوند مقدم می شمرند،به غیر خدا تکیه می کنند،از غیر خدا می ترسند و حتی عهد و پیمان خود را بر سر این کار می نهند که همه اینها از پدیده های شرک و بت پرستی است.

ص :385

همسایه ای بنام"امرؤ القیس"دارم که قسمتی از زمین مرا غصب کرده است و مردم گواه صدق منند،ولی چون برای او احترام بیشتری قائل هستند حاضر به حمایت من نیستند.

پیامبر ص امرؤ القیس را خواست و از او در این زمینه سؤال کرد،او در پاسخ همه چیز را انکار نمود،پیامبر ص به او پیشنهاد سوگند کرد،ولی مرد شاکی عرض کرد:یا رسول اللّٰه!این مرد بی بندوباری است که برای او هیچ مانعی ندارد سوگند دروغ یاد کند،پیامبر ص فرمود به هر حال چاره ای نیست،یا باید شهود بیاوری و یا باید تسلیم سوگند او شوی،به هنگامی که امرؤ القیس برخواست تا سوگند یاد کند،پیامبر ص به او مهلت داد(و فرمود در این باره بیندیش و بعدا سوگند یاد کن).

آن دو باز گشتند و در این حال،آیه اول و دوم مورد بحث نازل شد (و آنها را از سوگند دروغ و عواقب آن بر حذر داشت).

هنگامی که پیامبر ص این دو آیه را برای آنها خواند،امرؤ القیس گفت حق است،آنچه نزد من است سرانجام فانی می شود و این مرد راست می گوید من قسمتی از زمین او را غصب کرده ام،ولی نمی دانم چه مقدار بوده است؟اکنون که چنین است هر مقدار می خواهد(و می داند حق او است)بر گیرد، و معادل آن هم بر آن بیفزاید به خاطر استفاده ای که در این مدت از زمین او کرده ام،در این هنگام سومین آیه مورد بحث نازل شد(و به کسانی که عمل صالح توام با ایمان دارند بشارت"حیات طیبه"داد).

پیمان شکنی و سوگند دروغ در آیات قبل مساله مرعوب شدن در برابر اکثریت عددی بود،و در اینجا انگیزه آن مساله جلب منافع بی ارزش مادی است.

لذا می گوید:"هرگز پیمان الهی را با بهای کمی مبادله نکنید)( وَ لاٰ تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللّٰهِ ثَمَناً قَلِیلاً ).

یعنی هر بهایی در برابر آن بگیرید کم و ناچیز است،حتی اگر تمام دنیا را به شما بدهند ارزش یک لحظه وفای به عهد الهی را ندارد.

سپس به عنوان دلیل اضافه می کند"آنچه نزد خدا است برای شما بهتر است اگر بدانید"( إِنَّمٰا عِنْدَ اللّٰهِ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ).

*** در آیه بعد دلیل این برتری را چنین بیان می کند:"آنچه نزد شما است سرانجام فانی و نابود می شود،اما آنچه نزد خدا است باقی و جاودان می ماند" ( مٰا عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَ مٰا عِنْدَ اللّٰهِ بٰاقٍ ).

منافع مادی هر چند ظاهرا بزرگ باشند اما همچون حبابی بر سطح آب بیش نیستند،در حالی که پاداش الهی که همچون ذات مقدسش جاویدان است از همه اینها برتر و بالاتر است.

سپس اضافه می کند:ما کسانی را که در راه اطاعت فرمانمان(به خصوص ایستادگی در برابر سوگندها و عهدها)صبر و استقامت می کنند به بهترین اعمالشان پاداش خواهیم داد"( وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ ).

تعبیر به"احسن"دلیل بر این است که اعمال نیک آنها همه یکسان نیست، بعضی خوبست و بعضی خوبتر،ولی خداوند همه را به حساب خوبتر می گذارد، و پاداش خوبتر را به آنها می دهد،و این نهایت بزرگواری است که فی المثل شخصی چند نوع کالا برای فروش عرضه کند،عالی و خوب و متوسط،و خریدار همه را

ص :388

به قیمت عالی بخرد! ضمنا جمله وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُوا... خالی از اشاره به این نکته نیست که صبر و استقامت و پایمردی در مسیر طاعت و مخصوصا پایبند بودن به عهد و پیمان از بهترین اعمال آدمی است.

در حدیثی از علی ع در نهج البلاغه می خوانیم:

الصبر من الایمان کالرأس من الجسد و لا خیر فی جسد لا رأس معه و لا فی ایمان لا صبر معه:

"صبر و استقامت در برابر ایمان همچون سر است در برابر تن،تن بی سر،فایده و دوام و بقایی ندارد همچنین ایمان بدون صبر و پایمردی" (1).

*** و به دنبال آن به صورت یک قانون کلی نتیجه اعمال صالح توام با ایمان را از هر کس و به هر صورت تحقق یابد،در این دنیا و جهان دیگر،بیان می کند، و می گوید:"هر کس عمل صالح انجام دهد در حالی که مؤمن باشد،خواه مرد یا زن به او حیات پاکیزه می بخشیم،و پاداش آنها را به بهترین اعمالی که انجام می دادند خواهیم داد"( مَنْ عَمِلَ صٰالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثیٰ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیٰاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ ).

و به این ترتیب معیار،تنها"ایمان"و"اعمال صالح زائیده آن"است و دیگر هیچ قید و شرطی نه از نظر سن و سال،نه از نظر نژاد،نه از نظر جنسیت و نه از نظر پایه و رتبه اجتماعی در کار نیست.

و نتیجه این عمل صالح مولود ایمان در این جهان،حیات طیبه است یعنی تحقق جامعه ای قرین با آرامش،امنیت،رفاه،صلح،محبت،دوستی،تعاون و مفاهیم سازنده انسانی خواهد بود،و از نابسامانیها و درد و رنجهایی که بر اثر استکبار و ظلم و طغیان و هوا پرستی و انحصارطلبی به وجود می آید و آسمان

ص :389

زندگی را تیره و تار می سازد در امان است.

این از یک سو،و از سوی دیگر خدا آنها را"بر طبق بهترین اعمالشان" پاداش خواهد داد که تفسیر آن در آیات قبل گذشت.

***

در حدیثی از پیامبر ص می خوانیم:

اذا مات ابن آدم انقطع امله الا عن ثلاث صدقة جاریه،علم ینتفع به و ولد صالح یدعو له: "هنگامی که فرزند آدم از دنیا می رود امید او از همه چیز بریده خواهد شد مگر از سه چیز:صدقات جاریه(آثار خیری که در خدمت مردم و در راه خدا در جریان است)و علم و دانشی که مردم از آن بهره می گیرند،و فرزند صالح که برای او دعا می کند" (1)چرا که همه اینها برای خدا و در راه او هستند و رنگ ابدیت دارند.

در نهج البلاغه می خوانیم:

شتان ما بین عملین:عمل تذهب لذته و تبقی تبعته و عمل تذهب مئونته و یبقی اجره: "بسیار تفاوت دارد عملی که لذتش از میان می رود و مسئولیتش باقی می ماند،و عملی که درد و رنجش می رود و اجرش باقی است" (2).

***

در این مساله مهم اجتماعی آشکار می سازد،و ثابت می کند که بر خلاف پندار کوته فکران،اسلام دین مردانه نیست،به همان مقدار که به مردان تعلق دارد به زنان نیز تعلق دارد.

این هر دو جنس در صورتی که در مسیر اعمال صالح گام بردارند،گامی مثبت و سازنده که از انگیزه های ایمانی مدد گیرد،هر دو به یکسان دارای "حیات طیبه"خواهند بود،و هر دو از اجر و پاداش مساوی در پیشگاه خدا بهره مند می شوند و موقعیت اجتماعی آنها نیز همانند خواهد بود مگر اینکه از نظر ایمان و عمل صالح بر دیگری برتری یابد.

***

"پاسخ"این سؤال یک نکته است و آن اینکه اگر انگیزه ایمان در کار نباشد غالبا عمل آلوده می شود و اگر آلوده نشود بسیار استثنایی است،و اما اگر ریشه های درخت عمل صالح از آب توحید و ایمان به"اللّٰه"سیراب گردد،کمتر ممکن است آفاتی همچون عجب و ریا و تظاهر و خودبینی و تقلب و منت گذاری و امثال آن در آن راه یابد،و به همین دلیل قرآن مجید غالبا این دو را با هم پیوند می دهد چرا که پیوندشان یک واقعیت عینی و ناگسستنی است.

لازم است در اینجا با ذکر یک مثال این مساله را روشنتر سازیم،فرض کنید دو نفر هر کدام دست به ساختن بیمارستانی زده اند،یکی انگیزه الهی دارد و برای خدمت به خلق خدا این کار را کرده،اما دیگری هدفش تظاهر و رسیدن به یک موقعیت اجتماعی است.

ممکن است در یک نظر سطحی ما فکر کنیم بالآخره هر دو بیمارستان می سازند و مردم از عمل آنها یکسان استفاده خواهند کرد،درست است که یکی پاداش الهی دارد و یکی ندارد،ولی عمل آنها ظاهرا با یکدیگر متفاوت نیست.

ولی همانگونه که گفتیم این محصول یک مطالعه سطحی است،اما اگر کمی بیشتر دقت کنیم خواهیم دید خود این دو عمل در جهات مختلف با یکدیگر متفاوتند،فی المثل نفر اول به سراغ محله ای از شهر می رود که مستضعفان و نیازمندان در آن بیشترند،و گاه در یک محله گمنام که در مسیر رفت و آمد نیست اقدام به این عمل می کند،ولی نفر دوم به سراغ نقطه ای می رود که بیشتر در چشمها است هر چند در آنجا نیاز بسیار کمتری است.

نفر اول در انتخاب مصالح و کیفیت ساختمان آینده های دور را در نظر می گیرد،و آن چنان زیر بنا را می سازد که صدها سال بماند،اما نفر دوم غالبا به سراغ این می رود که ساختمان زودتر بر پا و افتتاح شود و جار و جنجال راه بیندازد،و نتیجه مورد نظرش را بگیرد.

ص :393

نفر اول دنبال تحکیم باطن کار می رود و نفر دوم به زرق و برق ظاهر می چسبد، همچنین در انتخاب بخشهای درمانی،دکترها،پرستارها و سایر نیازمندیهای این بیمارستان میان این دو،تفاوت بسیار است،چرا که همواره انگیزه های مختلف،خود را در تمام مسیر عمل نشان می دهند و یا به تعبیر دیگر عمل را به رنگ خود در می آورند.

***

جالب اینکه در روایتی که در نهج البلاغه از امیر مؤمنان علی ع نقل شده می خوانیم:

و سئل عن قوله تعالی" فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیٰاةً طَیِّبَةً "فقال هی القناعة:

"از امام پرسیدند منظور از جمله" فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیٰاةً طَیِّبَةً "چیست؟فرمود:

قناعت است" (1).

بدون شک مفهوم این تفسیر محدود ساختن حیات طیبه به قناعت نمی باشد، بلکه بیان مصداق است ولی مصداقی است بسیار روشن،چرا که اگر تمام دنیا را به انسان بدهند ولی روح قناعت را از او بگیرند همیشه در آزار و رنج و نگرانی بسر می برد،و به عکس اگر انسان روح قناعت داشته باشد،و از حرص و آز و طمع بر کنار گردد،همیشه آسوده خاطر و خوش است.

همچنین در بعضی از روایات دیگر"حیات طیبه"به معنی"رضا و خشنودی از آنچه خدا داده است"تفسیر شده که آنهم با قناعت قریب الافق است.

ولی هرگز نباید به این مفاهیم جنبه تخدیری داد،بلکه هدف اصلی از بیان رضا و قناعت،پایان دادن به حرص و آز و طمع و هوا پرستی است که عامل تجاوزها و استثمارها و جنگها و خونریزی ها،و گاه عامل ذلت و اسارت است.

ص :395

بلکه تخلق به آن شرط است یعنی ذکر این جمله مقدمه تحقق حالتی در نفس و جان انسان گردد،حالت توجه به خدا،حالت جدایی از هوی و هوسهای سرکشی که مانع فهم و درک صحیح انسان است،حالت بیگانگی از تعصبها و غرورها و خودخواهیها و خودمحوری هایی که انسان را وادار می کند که از همه چیز، حتی از سخنان خدا به نفع خواسته های انحرافیش استفاده کند.

و تا چنین حالتی در روح و جان انسان پیدا نشود،درک حقایق قرآن برای او ممکن نیست،بلکه به عکس ممکن است قرآن را با توسل به"تفسیر به رای" وسیله ای قرار دهد برای توجیه خواسته های شرک آلودش.

*** آیه بعد در حقیقت دلیلی است بر آنچه در آیه قبل گفته شده بود،می فرماید:

"شیطان تسلطی بر کسانی که ایمان دارند و بر پروردگارشان توکل می کنند ندارد"( إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطٰانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلیٰ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ ).

*** "تنها تسلط او بر کسانی است که او را دوست می دارند و به رهبری و سرپرستی خود انتخابش کرده اند"( إِنَّمٰا سُلْطٰانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ ).

"و آنها که او را شریک خدا در اطاعت و بندگی قرار داده اند"( وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ ).

فرمان شیطان را بجای فرمان خدا واجب الاجراء می دانند! ***

آشکار شدن چهره حق و دارا بودن وسیله دید و درک.

آیا هرگز نابینا می تواند قرص خورشید را ببیند؟آیا کران می توانند نغمه های دلنواز جهان را بشنوند؟همین گونه کسانی که چشم حق بین ندارند از دیدن چهره حقیقت محرومند،و آنها که گوش حق شنو ندارند از شنیدن آیات حق.

چه چیز مانع می شود که انسان قدرت شناخت را از دست دهد؟ بدون شک در درجه اول پیشداوریهای غلط،هوی و هوسهای نفسانی، تعصبهای کورکورانه افراطی،و گرفتار بودن در چنگال خود خواهی و غرور و خلاصه هر چیزی که صفای دل و پاکی روح انسان را بر هم می زند،و رنگهای تیره و تار به آن می دهد،همه اینها مانع درک حقیقتند. جمال یار ندارد حجاب و پرده ولی غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد! تا نفس مبرا ز نواهی نشود دل آینه نور الهی نشود! در حدیث می خوانیم:

لو لا ان الشیاطین یحومون حول قلوب بنی آدم لنظروا الی ملکوت السماوات: "اگر شیاطین در اطراف قلوب فرزندان آدم دور نمی زدند آنها می توانستند ملکوت و باطن آسمانها را ببینند".

به همین دلیل نخستین شرط برای رهروان راه حق،تهذیب نفس و تقوا است،که بدون آن انسان در ظلمات وهم،گرفتار و در بیراهه ها سرگردان می شود.

و اگر می بینیم قرآن می گوید: هُدیً لِلْمُتَّقِینَ "این آیات الهی مایه هدایت برای پرهیزکاران است"نیز اشاره به همین واقعیت است.

بسیار دیده ایم کسانی را که با تعصب و لجاجت و پیشداوریهای فردی یا گروهی به سراغ آیات قرآن می روند و بجای اینکه حقیقت را از قرآن درک کنند آنچه را خود می خواهند بر قرآن تحمیل می نمایند،و به تعبیر دیگر آنچه

ص :398

را که می خواهند در قرآن می جویند،نه آنچه را که خدا بیان فرموده،و به جای اینکه قرآن مایه هدایتشان شود،بر انحرافشان می افزاید(البته نه قرآن که هوی و هوسهای سرکششان) فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَزٰادَتْهُمْ إِیمٰاناً وَ هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزٰادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ وَ مٰاتُوا وَ هُمْ کٰافِرُونَ "اما آنها که ایمان آورده اند،آیات قرآن بر ایمانشان می افزاید و شاد می شوند و اما آنها که در دلهایشان بیماری است پلیدی تازه ای بر پلیدیشان می افزاید،از دنیا می روند در حالی که کافرند"!(سوره توبه-124-125).

بنا بر این با صراحت باید گفت منظور از آیه فوق این نیست که تنها به گفتن "اعوذ باللّٰه من الشیطان الرجیم"قناعت کنیم،بلکه باید این"ذکر"را تبدیل به"فکر"و فکر را تبدیل به"یک حالت درونی"کنیم،و به هنگام خواندن هر آیه به خدا پناه بریم از اینکه وسوسه های شیطان حجابی میان ما و کلام حیاتبخش او گردد.

***

به هنگام تلاوت قرآن،استکبار و غرور و تعصب را از خود دور کنید تا سرنوشتی همچون شیطان رجیم پیدا نکنید،و به جای درک حقیقت در پرتگاه کفر و بی ایمانی سقوط ننمائید.

***