لَنْ تَنٰالُوا اَلْبِرَّ حَتّٰی تُنْفِقُوا مِمّٰا تُحِبُّونَ وَ مٰا تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فَإِنَّ اَللّٰهَ بِهِ عَلِیمٌ (92)

در این که مقصود در اینجا از کلمه"بر"چیست؟مفسران گفتگوی بسیار دارند،بعضی آن را به معنی بهشت،و بعضی به معنی پرهیز کاری و تقوی،و بعضی به معنی پاداش نیک گرفته اند،ولی آنچه از آیات قرآن استفاده می شود این است که"بر"معنی وسیعی دارد و به تمام نیکیها اعم از ایمان و اعمال پاک گفته می شود، چنان که از آیه 177 سوره بقره استفاده می شود که"ایمان به خدا،و روز جزا، و پیامبران،و کمک به نیازمندان،و نماز و روزه،و وفای به عهد،و استقامت در برابر مشکلات و حوادث"همه از شعب"بر"محسوب می شوند.

بنا بر این رسیدن به مقام نیکوکاران واقعی،شرایط زیادی دارد که یکی از آنها انفاق کردن از اموالی است که مورد علاقه انسان است،زیرا عشق و علاقه واقعی به خدا،و احترام به اصول انسانیت و اخلاق،آن گاه روشن می شود که انسان بر سر دو راهی قرار گیرد،در یک طرف مال و ثروت یا مقام و منصبی قرار داشته باشد که مورد علاقه شدید او است،و در طرف مقابل خدا و حقیقت و عواطف انسانیت و نیکو کاری، اگر از اولی بخاطر دومی صرف نظر کرد معلوم می شود که در عشق و علاقه خود صادق است،و اگر تنها در این راه از موضوعات جزئی حاضر بود صرف نظر کند، معلوم می شود عشق و علاقه معنوی او نیز بهمان پایه است و این مقیاسی است برای سنجش ایمان و شخصیت.

داشت،پس از نزول آیه فوق به خدمت پیامبر ص آمد و عرض کرد:می دانی که محبوب ترین اموال من همین باغ است،و من می خواهم آن را در راه خدا انفاق کنم تا ذخیره ای برای رستاخیز من باشد،پیامبر ص فرمود:

بخ بخ ذلک مال رابح لک :

آفرین بر تو،آفرین بر تو،این ثروتی است که برای تو سودمند خواهد بود،سپس فرمود:

من صلاح می دانم که آن را به خویشاوندان نیازمند خود بدهی،ابو طلحه دستور پیامبر ص را عمل کرد و آن را در میان بستگان خود تقسیم کرد (1).

2-روزی مهمانی بر ابو ذر وارد شد،او که زندگی ساده ای داشت از مهمان معذرت خواست که من بر اثر گرفتاری نمی توانم شخصا از تو پذیرایی کنم،من چند شتر در فلان نقطه دارم،قبول زحمت کن بهترین آنها را بیاور(تا برای تو قربانی کنم) میهمان رفت و شتر لاغری با خود آورد،ابو ذر به او گفت به من خیانت کردی،چرا چنین شتری آوردی؟او در جواب گفت:من فکر کردم روزی به شترهای دیگر نیازمند خواهی شد،ابو ذر گفت:روز نیاز من زمانی است که از این جهان چشم می بندم(چه بهتر که برای آن روز ذخیره کنم)خداوند می فرماید: لَنْ تَنٰالُوا الْبِرَّ حَتّٰی تُنْفِقُوا مِمّٰا تُحِبُّونَ (2).

3-زبیده همسر هارون الرشید قرآنی بسیار گران قیمت داشت که آن را با زر و زیور و جواهرات تزیین کرده بود و علاقه فراوانی به آن داشت،یک روز هنگامی که از همان قرآن تلاوت می کرد به آیه لَنْ تَنٰالُوا الْبِرَّ حَتّٰی تُنْفِقُوا مِمّٰا تُحِبُّونَ رسید،با خواندن آیه در فکر فرو رفت و با خود گفت هیچ چیز مثل این قرآن نزد من محبوب نیست و باید آن را در راه خدا انفاق کنم،کسی را به دنبال جواهرفروشان فرستاد و تزیینات و جواهرات آن را بفروخت و بهای آن را در بیابانهای حجاز برای تهیه آب مورد نیاز بادیه نشینان مصرف کرد که می گویند:امروز هم بقایای آن چاهها وجود دارد و به نام او نامیده می شود.

ص :4

وَ مٰا تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فَإِنَّ اللّٰهَ بِهِ عَلِیمٌ

در پایان آیه برای جلب توجه انفاق کنندگان می فرماید:آنچه در راه خدا انفاق می کنید کم یا زیاد از اموال مورد علاقه یا غیر مورد علاقه،خداوند از همه آنها آگاه است و بنا بر این هرگز گم نخواهد شد و نیز چگونگی آن بر او مخفی نخواهد ماند.

***

اینها را تحریم کرده بود با این حال چگونه کسی که آنها را حرام نمی داند دم از آئین ابراهیم می زند؟! دیگر این که چگونه پیامبر اسلام خود را وفادار به آئین پیامبران بزرگ خدا مخصوصا ابراهیم ع می داند در حالی که تمام پیامبرانی که از دودمان اسحاق فرزند ابراهیم بودند "بیت المقدس"را محترم می شمردند،و بسوی آن نماز می- خواندند،ولی پیامبر اسلام از آن قبله روی گردانده و کعبه را قبله گاه خود انتخاب کرده است؟! آیات فوق به ایراد اول پاسخ گفته و دروغ آنها را روشن می سازد،و آیات آینده به ایراد دوم پاسخ می گوید.

او هم در این قسمت به او اقتدا کردند،و تدریجا امر بر بعضی مشتبه شد،و تصور کردند این یک تحریم الهی است،و آن را بعنوان یک دستور دینی بخدا نسبت دادند.قرآن در آیه بالا علت اشتباه آنها را تشریح می کند و روشن می سازد که نسبت دادن این موضوع بخدا یک تهمت است.

بنا بر این قبل از نزول تورات هیچ یک از غذاهای پاکیزه بر بنی اسرائیل حرام نبوده که با جمله" مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْرٰاةُ "در آیه فوق به آن اشاره شده است، اگر چه بعد از نزول تورات و آمدن موسی بن عمران بر اثر ظلم و ستم یهود پاره ای از غذاهای پاکیزه به عنوان مجازات،بر آنها تحریم شد. قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْرٰاةِ فَاتْلُوهٰا إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ خداوند در این جمله به پیامبرش دستور می دهد که از یهود دعوت کند همان تورات موجود نزد آنها را بیاورند و آن را بخواند تا معلوم شود که ادعای آنها در مورد تحریم غذاها نادرست است،ولی آنها حاضر به انجام این کار نشدند چون می دانستند در تورات چنین چیزی وجود ندارد. فَمَنِ افْتَریٰ عَلَی اللّٰهِ الْکَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ فَأُولٰئِکَ هُمُ الظّٰالِمُونَ اکنون که آنها حاضر به آوردن تورات نشدند و افترا بستن آنها بر خدا مسلم شد باید بدانند کسانی که بر خدا دروغ می بندند ستمگرند،هم بر خود ستم می کنند که خویش را گرفتار مجازات و کیفر الهی می سازند،و هم به دیگران که آنها را با دروغ و نیرنگ از راه راست منحرف می سازند.

حرام می دانستند،ولی هیچگونه دلالتی بر تحریم آنها در آئین ابراهیم و نوح ندارد ممکن است این قسمت از آنها باشد که بعنوان مجازات بر یهود تحریم شده بود. قُلْ صَدَقَ اللّٰهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْرٰاهِیمَ حَنِیفاً وَ مٰا کٰانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اکنون که می بینید من در دعوت خود صادق و راستگویم،پس از آئین من که همان آئین پاک و بی آلایش ابراهیم است پیروی نمائید زیرا او"حنیف"بود یعنی از ادیان باطل متمایل بحق شده بود و در دستورات او حتی در مورد غذاهای پاک یک حکم انحرافی و تحریم بی دلیل وجود نداشت.او هرگز از مشرکان نبود و این که مشرکان عرب خود را بر آئین او می دانند کاملا بی معنی است،"بت پرست"کجا و"بت شکن"کجا؟ قابل توجه این که در قرآن کرارا روی این جمله تکیه شده است که ابراهیم از مشرکان نبود. (1)

زیرا همانطور که قبلا هم اشاره کردیم بت پرستان جاهلیت مدعی بودند که بر آئین ابراهیم هستند و آن قدر در این ادعا پیش رفته بودند که دیگران،آنها را "حنفا"(پیروان ابراهیم)!معرفی می کردند،لذا قرآن مکرر این موضوع را نفی می کند.

ص :8

شد و سپس در طوفان نوح آسیب دید و به وسیله ابراهیم خلیل تجدید بنا شد (1).

بنا بر این انتخاب پرسابقه ترین خانه توحید برای قبله از هر نقطه دیگری شایسته تر است.

جالب توجه اینکه در این آیه خانه کعبه که نام دیگرش"بیت اللّٰه"هست بعنوان خانه مردم معرفی شده،و این تعبیر بیان کننده این حقیقت است که آنچه بنام خدا و برای خدا است باید در خدمت مردم و بندگان او باشد،و آنچه در خدمت مردم و بندگان خدا است برای خدا محسوب می شود.

ضمنا از این آیه اهمیت سابقه داشتن در مسیرهای الهی و سازنده،روشن می شود،و لذا در آیه فوق نخستین فضیلتی که برای خانه کعبه ذکر شده همان سابقه ممتد و طولانی آن است و از اینجا پاسخ ایرادی که در مورد احترام"حجر الاسود"می شود نیز روشن می گردد،زیرا عده ای می گویند یک قطعه سنگ چه ارزش و اهمیتی دارد که همه سال میلیونها مردم برای استلام آن(دست گذاشتن بر آن) بر یکدیگر پیشی گیرند و بعنوان یک مستحبّ مؤکد در برنامه زائران خانه خدا گنجانیده شود؟ ولی توجه به تاریخچه این سنگ مخصوص نشان می دهد که امتیازی در آن است که در هیچ سنگ دیگری در جهان نمیتوان پیدا کرد و آن این که پرسابقه ترین چیزی است که بعنوان مصالح ساختمان،در یک مرکز عبادت و پرستش خداوند، بکار رفته،زیرا می دانیم تمام معابد روی زمین و حتی کعبه که نخستین پرستشگاه است بارها تجدید بنا شده و مصالحی که در ساختمان آنها بکار رفته،تغییر یافته است تنها همین قطعه سنگ است که با مرور هزاران سال هنوز بعنوان مصالح ثابت در این معبد پر سابقه پا بر جا مانده است،بنا بر این اهمیت آن در واقع همان سابقه داشتن در مسیر خدا و خدمت به مردم است.

ص :10

بعلاوه این سنگ تاریخ خاموشی از نسلهای فراوان مؤمنان در قرون و اعصار مختلف است،این سنگ زنده کننده خاطره استلام انبیای بزرگ و بندگان خاص خدا است که در کنار آن به نیایش پروردگار برخاستند.

موضوع دیگری که توجه به آن در اینجا لازم است این است که آیه فوق می گوید:

این نخستین خانه ای بوده است که برای مردم ساخته شده است،روشن است که منظور "نخستین خانه عبادت و پرستش"است،بنا بر این هیچ مانعی ندارد که قبل از آن خانه های مسکونی دیگر در روی زمین وجود داشته است،و این تعبیر پاسخ روشنی است به آنها(مانند نویسنده تفسیر المنار)که می گویند خانه کعبه نخستین بار بدست ابراهیم ساخته شد و ساخته شدن آن را بدست آدم در ردیف افسانه ها قلمداد می کنند.

در حالی که بطور مسلم قبل از ابراهیم معبد و پرستشگاه در جهان وجود داشته و انبیای پیشین همچون نوح از آن استفاده می کردند بنا بر این چگونه ممکن است خانه کعبه که نخستین معبد جهان است به دست ابراهیم ساخته شده باشد.

***

برای نامگذاری خانه کعبه و محل آن به"بکه"وجه دیگری نیز گفته اند و آن این که ماده مزبور به معنی از بین بردن نخوت و غرور آمده است،و چون در این مرکز بزرگ،همه تبعیضات برچیده می شود و گردنکشان و مغروران همانند مردم عادی باید به نیایش برخیزند و غرور آنها به این وسیله درهم شکسته میشود به آن بکه گفته شده.

تکرار شد،مهدی از فقهای وقت سؤال کرد همه گفتند:اگر مالکان خانه ها راضی نباشند ملک غصبی را نمی توان داخل مسجد الحرام کرد،علی بن یقطین اجازه خواست تا این مسئله را از موسی بن جعفر(ع)سؤال کند،مهدی به والی مدینه نوشت تا حل این مشکل را از امام موسی بن جعفر ع بخواهد حضرت فرمود:

بنویس "بسم اللّٰه الرحمن الرحیم اگر خانه کعبه اول بنا شده و مردم سپس در کنار آن فرود آمده اند فضای اطراف آن متعلق به خانه کعبه است،و اگر سکونت مردم در آنجا مقدم بر خانه کعبه بوده آنها سزاوارترند".

چون پاسخ به"مهدی عباسی"رسید بقدری خوشحال شد که نامه را گرفت و بوسید،سپس دستور داد خانه ها را خراب کردند،صاحبان خانه بخدمت امام- موسی بن جعفر ع رفتند و تقاضا کردند نامه ای در این باب به مهدی بنویسد تا قیمت خانه های آنها را رد کند.حضرت در نامه نوشت:چیزی به آنان عطا کن.او هم آنها را راضی کرد.

***این دو روایت"استدلال لطیفی"در بر دارد که با موازین متداول حقوقی نیز کاملا قابل تطبیق است،و آن اینکه معبدی همچون خانه کعبه به هنگامی که در زمین بکری ساخته شود تا شعاع احتیاجات خود نسبت به آن زمین اولویت دارد، البته تا آن روز که این احتیاج جنبه ضرورت پیدا نکرده دیگران هم می توانند از حریم آن استفاده کنند،اما آن روز که نیاز مبرم پیدا شد از حق اولویت نخستین می توان استفاده کرد.

***

نابود ساختن آن را داشتند یکی از این نشانه ها است،آثاری که از پیامبر بزرگی همچون ابراهیم ع در کنار آن باقی مانده مانند زمزم،صفا،مروه،رکن (1)حطیم (2)حجر الاسود،حجر اسماعیل (3)که هر کدام تاریخ مجسمی از قرون و اعصار گذشته است و روشنگر خاطره های عظیم و جاویدان می باشد،از دیگر نشانه ها است.

از میان این نشانه های روشن،مقام ابراهیم به خصوص ذکر شده،زیرا محلی است که در آن ابراهیم ایستاد،به خاطر بنای کعبه،و یا به خاطر انجام مراسم حج و یا برای دعوت عمومی مردم برای انجام این مراسم بزرگ،و در هر حال از مهمترین آیات مزبور است و خاطرات بی نظیری از فداکاریها،اخلاصها،و اجتماعها را زنده می کند.

در این که منظور از "مَقٰامُ إِبْرٰاهِیمَ" خصوص آن نقطه ای است که هم اکنون سنگ مخصوصی که اثر پای ابراهیم بر آن نمایان است در آنجا است،یا منظور از آن تمام"حرم مکه"و یا"تمام مواقف حج"است،در میان مفسران گفتگو است ولی در روایتی که از امام صادق ع در کتاب کافی نقل شده اشاره به همان احتمال اول شده است.

می آیند و از آن الهام می گیرند و هم از نظر قوانین مذهبی،امنیت آن آن چنان محترم شمرده شده که هر گونه جنگ و مبارزه در آن ممنوع است.

مخصوصا در اسلام"کعبه"بعنوان یک مامن و پناهگاه شناخته شده،و حتی حیوانات این سرزمین از هر نظر باید در امنیت باشند و کسی مزاحم آنها نشود، افراد انسانی که به آن پناه می برند نیز در امان هستند حتی اگر قاتل و جانی باشند نمی توان متعرض آنها شد،ولی برای این که این احترام خاص خانه کعبه مورد سوء استفاده قرار نگیرد،و حق مظلومان پایمال نگردد اگر افراد جنایت کار و مجرمی به- آن پناهنده شوند دستور داده شده آنها را از نظر آب و غذا در مضیقه قرار دهند، تا مجبور گردند آنجا را ترک گویند،و آنها را به کیفر برسانند. وَ لِلّٰهِ عَلَی النّٰاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطٰاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً در این جمله دستور انجام حج به همه مردم داده شده است و از آن تعبیر به- یک بدهی و دین الهی شده است که بر ذمه عموم مردم می باشد زیرا فرموده است " وَ لِلّٰهِ عَلَی النّٰاسِ ""برای خدا بر مردم است...".

واژه"حج"در اصل به معنی قصد است و به همین جهت به جاده و راه"محجة" (بر وزن مودة)گفته می شود،زیرا انسان را به مقصد می رساند،و به دلیل و برهان حجت می گویند،زیرا مقصود را در بحث روشن می سازد، و اما این که این مراسم مخصوص را حج نامیده اند برای این است که به هنگام حرکت برای شرکت در این مراسم"قصد زیارت خانه خدا"می کنند و به همین دلیل در آیه فوق اضافه به- بیت(خانه کعبه)شده است.

همانطور که سابقا اشاره کرده ایم مراسم زیارت خانه کعبه نخستین بار در زمان ابراهیم"رسمیت"یافت،و سپس بصورت یک سنت حتی در زمان عرب جاهلی ادامه یافت،و در اسلام به صورت کاملتر و خالی از هر گونه خرافه دوران جاهلی تشریع

ص :16

گردید (1)(البته از نهج البلاغه(خطبه قاصعه)و بعضی از روایات بخوبی استفاده می- شود که فریضه حج از زمان آدم ع تشریع شده بود،ولی رسمیت یافتن آن بیشتر مربوط به زمان ابراهیم ع است).

حج بر هر انسانی که توانایی داشته باشد در عمر فقط یک بار واجب می شود و از آیه فوق نیز بیش از این استفاده نمی گردد زیرا حکم مطلق است و با یک بار انجام دادن امتثال حاصل می شود.

تنها شرطی که در آیه برای وجوب حج ذکر شده مسئله استطاعت است که با تعبیر" مَنِ اسْتَطٰاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً "(کسی که توانایی راه پیمایی بسوی خانه کعبه داشته باشد)بیان شده.

البته در روایات اسلامی و کتب فقهی،استطاعت،به معنی"داشتن زاد و توشه،و مرکب،و توانایی جسمی،و باز بودن راه،و توانایی بر اداره زندگی به- هنگام بازگشت از حج"تفسیر شده است،ولی در حقیقت همه اینها در آیه فوق مندرج است،زیرا استطاعت در اصل به معنی توانایی است که شامل تمام این امور می شود.

ضمنا از آیه فوق استفاده می شود که این قانون مانند سایر قوانین اسلامی اختصاص به مسلمانان ندارد بلکه همه موظفند آن را انجام بدهند و با قاعده معروف "الکفار مکلفون بالفروع کما انهم مکلفون بالاصول"(کافران همانطور که به اصول دین موظفند به انجام فروع نیز مکلف می باشند)آیه فوق و مانند آن تایید می شود،گرچه شرط صحیح بودن این گونه اعمال و عبادات این است که نخست اسلام را بپذیرند و سپس آنها را انجام بدهند ولی باید توجه داشت که عدم قبول

ص :17

اسلام،مسئولیت آنها را در برابر اینگونه وظائف از بین نمی برد.

در باره اهمیت این مراسم بزرگ،و فلسفه حج،و آثار فردی و اجتماعی آن در ذیل آیه 196 تا 203 در سوره بقره مشروحا بحث شد (1).

در هر حال از آیه فوق دو مطلب استفاده می شود:

نخست اهمیت فوق العاده حج است که از ترک آن تعبیر به کفر شده است، مرحوم صدوق در کتاب"من لا یحضر"از پیامبر اکرم ص نقل می کند که:به- علی(ع)فرمود:

یا علی تارک الحج و هو مستطیع کافر یقول اللّٰه تبارک و تعالی وَ لِلّٰهِ عَلَی النّٰاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطٰاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللّٰهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعٰالَمِینَ ،یا علی!من سوف الحج حتی یموت بعثه اللّٰه یوم القیمة یهودیا او نصرانیا:ای علی کسی که حج را ترک کند با این که توانایی دارد کافر محسوب می شود،زیرا خداوند می فرماید:بر مردمی که استطاعت دارند بسوی خانه خدا بروند لازم است حج بجا بیاورند و کسی که کفر بورزد(آن را ترک کند)بخود زیان رسانیده است،و خداوند از آنان بی نیاز است،ای علی کسی که حج را به تاخیر بیاندازد تا این که از دنیا برود خداوند او را در قیامت یهودی یا نصرانی محشور می کند.

دیگر اینکه:انجام این فریضه مهم الهی مانند همه فرائض و برنامه های دینی بسود مردم و برای تربیت آنها است و هیچگونه تاثیری برای خداوند که از همگان بی نیاز است نخواهد داشت.

ص :19

دید جمعی از طایفه"اوس"و"خزرج"که سالها با هم جنگهای خونینی داشتند، در نهایت صفا و صمیمیت گرد هم نشسته،مجلس انسی بوجود آورده اند،و آتش اختلافات شدیدی که در جاهلیت در میان آنها شعله ور بود به کلی خاموش شده است.

او از دیدن این صحنه بسیار ناراحت شد و با خود گفت اگر اینها تحت رهبری محمد ص از همین راه پیش روند موجودیت یهود به کلی در خطر است،در این حال نقشه ای بنظر او رسید،و یکی از جوانان یهودی را دستور داد که به جمع آنها بپیوندد،و حوادث خونین"بغاث"(محلی که جنگ شدید اوس و خزرج در آن نقطه واقع شد)به یاد آنها بیاورد،و آن حوادث را پیش چشم آنها مجسم سازد.

اتفاقا این نقشه که با مهارت وسیله آن جوان یهودی پیاده شد،مؤثر واقع گردید و جمعی از مسلمانان از شنیدن این جریان به گفتگو پرداختند،و حتی بعضی از افراد طایفه"اوس"و"خزرج"یکدیگر را به تجدید آن صحنه ها تهدید کردند، چیزی نمانده بود که آتش خاموش شده دیرین بار دیگر شعله ور گردد.

خبر به پیامبر ص رسید،فورا با جمعی از مهاجرین به سراغ آنها آمد، و با اندرزهای مؤثر و سخنان تکان دهنده خود آنها را بیدار ساخت.

جمعیت چون سخنان آرام بخش پیامبر را شنیدند از تصمیم خود برگشتند،و سلاحها را بر زمین گذاشته،دست در گردن هم افکنده،بشدت گریه کردند،و دانستند این از نقشه های دشمنان اسلام بوده است،و صلح و صفا و آشتی بار دیگر کینه هایی را که میخواست زنده شود شستشو داد.

در این هنگام چهار آیه فوق نازل شد که در دو آیه نخست،یهودیان اغوا کننده را نکوهش می کند،و در دو آیه بعد به مسلمانان هشدار می دهد.

ص :21

برای پیشبرد مقاصد شوم خود غالبا دست به نقشه های مخفیانه و توطئه های پنهانی می زدند،که در افراد غافل و بی اطلاع زود مؤثر واقع می شد، و لذا می فرماید:اگر بعضی از مردم بخاطر غفلت تحت تاثیر توطئه های شوم شما قرار گیرند،خداوندی که از اسرار نهان و آشکار آنها آگاه است،غافل نخواهد بود،و مجازات او در انتظار شما است!.

*** یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا فَرِیقاً مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتٰابَ یَرُدُّوکُمْ بَعْدَ إِیمٰانِکُمْ کٰافِرِینَ .

سپس روی سخن را به مسلمانان اغفال شده کرده،به آنها هشدار می دهد که اگر تحت تاثیر سخنان مسموم دشمن واقع شوند،و به آنها اجازه دهند که در میان افرادشان نفوذ کنند،و به وسوسه های آنها ترتیب اثر دهند،چیزی نخواهد گذشت که رشته ایمان را به کلی خواهند گسست و به سوی کفر بازمی گردند،زیرا دشمن، نخست می کوشد آتش عداوت را در میان آنها شعله ور سازد و آنها را به جان هم بیفکند و مسلما به این مقدار قناعت نخواهد کرد،و به وسوسه های خود هم چنان ادامه می دهد تا به کلی آنها را از اسلام بیگانه سازد.

از آنچه گفته شد،روشن می شود که منظور از بازگشت به کفر که در آیه فوق به آن اشاره شده،"کفر حقیقی و بیگانگی مطلق"از اسلام است و نیز ممکن است منظور از"کفر"همان عداوتها و دشمنی های دوران جاهلیت باشد،که آن خود یکی از شعبه ها و نشانه های کفر محسوب می شود،چه اینکه ایمان سرچشمه محبت و برادری است،و کفر سرچشمه پراکندگی و عداوت است.

*** وَ کَیْفَ تَکْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلیٰ عَلَیْکُمْ آیٰاتُ اللّٰهِ وَ فِیکُمْ رَسُولُهُ :

بعد به صورت تعجب از مؤمنان سؤال می کند:چگونه ممکن است شما راه کفر پیش گیرید،در حالی که هم پیامبر در میان شما است،و هم آیات الهی،مرتبا

ص :23

بر شما خوانده می شود،و دانه های باران احیا کننده وحی بر قلب شما فرو می ریزد.

این جمله در حقیقت اشاره به این است،که اگر دیگران گمراه شوند،زیاد جای تعجب نیست،تعجب در این است که افرادی که پیامبر را در میان خود می بینند، و دائما با عالم وحی در تماس هستند چگونه ممکن است گمراه گردند،و مسلما اگر چنین اشخاصی گمراه شوند،مقصر اصلی خود آنها هستند و مجازاتشان بسیار دردناک خواهد بود. وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّٰهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ :

در پایان این آیات به مسلمانان توصیه می کند،که برای نجات خود از وسوسه های دشمنان،و برای هدایت یافتن به صراط مستقیم،دست به دامن لطف پروردگار بزنند،و به ذات پاک او و آیات قرآن مجید متمسک شوند،و به آنها صریحا می گوید:که"هر کس به خدا تمسک جوید به راه راست هدایت خواهد شد".

از نکته هایی که در این آیات جلب توجه می کند این است که در دو آیه اول که روی سخن در آن به یهود است به صورت خطاب بالواسطه است،زیرا به پیامبر دستور می دهد که این مطالب را به آنها بگوید،لذا با کلمه"قل"(بگو)شروع شده است،اما در دو آیه اخیر که روی سخن به مؤمنان است،خطاب بدون واسطه صورت گرفته،و بدون کلمه"قل"شروع شده است،و این نشانه نهایت لطف و توجه خاص خداوند به بندگان با ایمان است.

ص :24

و جوان بود گاه بیگاه،بر اثر عواملی،اختلافات فراموش شده شعله ور می شد،که بزودی در پرتو تعلیمات اسلام و تدبیر پیامبر(ص)خاموش می گشت.

در آیات پیش نمونه ای از بروز اختلافات را بر اثر تحریکات دشمنان دانا مشاهده کردیم،ولی این آیات اشاره به نوع دیگری از این اختلافات است که بر اثر دوستان نادان و تعصبهای جاهلانه به وجود آمد.

می گویند روزی دو نفر از قبیله"اوس"و"خزرج"به نام"ثعلبة بن غنم" و"اسعد بن زراره"در برابر یکدیگر قرار گرفتند،و هر کدام افتخاراتی را که بعد از اسلام نصیب قبیله او شده بود برمی شمرد،"ثعلبه"گفت:خزیمة بن ثابت (ذو الشهادتین)و حنظله(غسیل الملائکه)که هر کدام از افتخارات مسلمانانند،از ما هستند،و همچنین عاصم بن ثابت،و سعد بن معاذ از ما می باشند.

در برابر او"اسعد بن زراره"که از طایفه خزرج بود گفت:چهار نفر از قبیله ما در راه نشر و تعلیم قرآن خدمت بزرگی انجام دادند:ابی بن کعب،و معاذ بن جبل،و زید بن ثابت،و ابو زید،به علاوه"سعد بن عباده"رئیس و خطیب مردم مدینه از ما است.

کم کم کار بجای باریک کشید،و قبیله دو طرف از جریان آگاه شدند،و دست به اسلحه کرده،در برابر یکدیگر قرار گرفتند،بیم آن می رفت که بار دیگر آتش جنگ بین آنها شعله ور گردد و زمین از خون آنها رنگین شود! خبر به پیامبر رسید،حضرت فورا به محل حادثه آمد،و با بیان و تدبیر خاص خود به آن وضع خطرناک پایان داد،و صلح و صفا را در میان آنها بر قرار نمود.

آیات فوق در اینجا نازل گردید و بصورت یک حکم عمومی همه مسلمانان را با بیان مؤثر و مؤکدی دعوت به اتحاد نمود.

ص :26

البته آیه دوم در حقیقت بیان قید و به اصطلاح تخصیص در آیه اول است و آن را مقید به مقدار توانایی انسان می کند و از آنجا که ظاهرا در میان قدما گاهی کلمه"نسخ"بر"تخصیص"اطلاق می شده ممکن است منظور کسانی که آیه دوم را ناسخ آیه اول دانسته اند همان"تخصیص"بوده باشد. وَ لاٰ تَمُوتُنَّ إِلاّٰ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ :

این جمله در حقیقت هشداری است به طایفه اوس و خزرج و همه مسلمانان جهان که به هوش باشند،تنها اسلام آوردن کافی نیست،مهم آن است که ایمان و اسلام خود را تا واپسین ساعات عمر حفظ کنند،و با روشن ساختن آتش های خاموش شده کینه های دوران جاهلی و پیروی از تعصب های نابخردانه،ایمان و اعمال پاک خود را بر باد ندهند،تا عاقبت و پایان کار آنها به بدبختی نگراید،لذا با تاکید می فرماید:"مراقب باشید که از دنیا جز با ایمان و اسلام بیرون نروید".

است،و در تفسیر"عیاشی"از امام باقر ع که فرمود:ریسمان الهی"آل محمد ص می باشند،که مردم مامور به تمسک به آن هستند.

ولی نه این احادیث و نه آن تفسیرها،هیچ کدام با یکدیگر اختلاف ندارند، زیرا منظور از ریسمان الهی هر گونه وسیله ارتباط با ذات پاک خداوند است،خواه این وسیله،اسلام باشد،یا قرآن،یا پیامبر و اهل بیت او،و به عبارت دیگر تمام آنچه گفته شد،در مفهوم وسیع"ارتباط با خدا"که از معنی "بِحَبْلِ اللّٰهِ" استفاده می شود،جمع است.

تعبیر به "بِحَبْلِ اللّٰهِ" برای چیست؟ نکته جالب اینکه تعبیر از این امور به حبل اللّٰه در واقع اشاره به یک حقیقت است،که انسان در شرائط عادی و بدون داشتن مربی و راهنما،در قعر دره طبیعت، و چاه تاریک غرائز سرکش،و جهل و نادانی باقی خواهد ماند.و برای نجات از این دره و برآمدن از این چاه نیاز به رشته و ریسمان محکمی دارد که به آن چنگ بزند و بیرون آید،این رشته محکم همان ارتباط با خدا از طریق قرآن و آورنده قرآن و جانشینان واقعی او می باشد،که مردم را از سطوح پائین و پست بالا برده و به آسمان تکامل معنوی و مادی می رسانند.

جمله تکرار کرده و به این طریق اهمیت موهبت اتفاق و برادری را گوش زد می کند.

نکته دیگر اینکه مسئله تالیف قلوب مؤمنان را به خود نسبت داده،می گوید:

خدا در میان دلهای شما الفت ایجاد کرد و با این تعبیر،اشاره به یک معجزه اجتماعی اسلام شده،زیرا اگر سابقه دشمنی و عداوت پیشین عرب را درست دقت کنیم که چگونه کینه های ریشه دار در طول سالهای متمادی در دلهای آنها انباشته شده بود، و چگونه یک موضوع جزئی و ساده کافی بود آتش جنگ خونینی در میان آنها بیفروزد مخصوصا با توجه به اینکه مردم نادان و بی سواد و نیمه وحشی معمولا افرادی لجوج و انعطاف ناپذیرند،و به آسانی حاضر به فراموش کردن کوچکترین مسائل گذشته نیستند،در این صورت اهمیت این"معجزه بزرگ اجتماعی"اسلام آشکار می شود،و ثابت می گردد که از طرق عادی و معمولی امکان پذیر نبود که در طی چند سال، از چنان ملت پراکنده و کینه توز و نادان و بی خبر،ملتی واحد و متحد و برادر بسازند.

مصر را تسخیر کرد و دامنه فتوحاتش را از اقیانوس اطلس تا کرانه دریای خزر و تا رود سیحون بسط داد." (1)"توماس کارل"می گوید:"خداوند عرب را بوسیله اسلام از تاریکیها بسوی روشنائیها هدایت فرمود،از ملت خموش و راکدی که نه صدایی از آن می آمد و نه حرکتی محسوس بود،ملتی بوجود آورد که از گمنامی بسوی شهرت،از سستی بسوی بیداری،از پستی بسوی فراز،و از عجز و ناتوانی بسوی نیرومندی سوق داده شده،نورشان از چهار سوی جهان می تابید.از اعلان اسلام یک قرن بیشتر نگذشته بود که مسلمانان یک پا در هندوستان و پای دیگری در اندلس نهادند و بالآخره در همین مدت کوتاه اسلام بر نصف دنیا نورافشانی میکرد." (2)"دکتر گوستاولوبون"باین حقیقت این چنین اعتراف کرده است:

"..تا زمان این حادثه حیرت انگیز یعنی"اسلام"که دفعتا نژاد عرب را بلباس جهانگیری و خلاق معانی بما نشان داد،هیچیک از قسمتهای عربستان نه جزء تاریخ تمدن شمرده می شد و نه از حیث علم یا مذهب نشانی از آن بود." (3)"نهرو"دانشمند و سیاستمدار فقید هندی در این باره می نویسد:"..سرگذشت عرب و داستان اینکه چگونه بسرعت در آسیا و اروپا و افریقا توسعه یافتند و فرهنگ و تمدن عالی و بزرگی را بوجود آوردند یکی از شگفتیهای تاریخ بشری می باشد، نیرو و فکر تازه ای که عربها را بیدار ساخت و ایشان را از اعتماد بنفس و قدرت سرشار ساخت"اسلام"بود..." (4)

ص :31

وَ کُنْتُمْ عَلیٰ شَفٰا حُفْرَةٍ مِنَ النّٰارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْهٰا

:

"شفا"در اصل لغت به کناره چاه و یا خندق و مانند آن گویند،و شاید اطلاق"شفه"بر"لب"نیز بهمین مناسبت باشد،و همچنین استعمال این کلمه در بهبودی از بیماری نیز بخاطر آن است که انسان در کناره"سلامت و تندرستی" قرار می گیرد.

در جمله بالا خداوند می گوید:شما در گذشته در لبه گودالی از آتش بودید که هر آن ممکن بود در آن سقوط کنید و همه چیز شما خاکستر گردد!،اما خداوند شما را نجات داد و از این پرتگاه بنقطه امن و امانی که همان نقطه"برادری و محبت"بود رهنمون ساخت.

در اینکه منظور از"نار"در آیه آتش دوزخ است یا آتش های این جهان در میان مفسران گفتگو شده است،ولی با توجه به مجموع آیه چنین بنظر میرسد که نار کنایه از جنگها و نزاعهایی بوده که هر لحظه در دوران جاهلیت به بهانه ای در میان اعراب شعله ور می شد،قرآن مجید باین جمله اوضاع خطرناک عصر جاهلیت را منعکس می سازد که هر لحظه خطر جنگ و خونریزی آنها را تهدید می کرد و خداوند در پرتو نور اسلام آنها را از آن وضع نجات داد و مسلما با نجات یافتن از وضع خطرناک گذشته از آتش سوزان دوزخ نیز نجات یافتند. کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمْ آیٰاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ :

در پایان آیه برای تاکید بیشتر می گوید:"خداوند این چنین آیات خود را روشن می سازد تا هدایت شوید".بنا بر این هدف نهایی هدایت و نجات شما است و چون پای منافع و سرنوشت شما در میان است باید به آنچه گفته شد اهمیت فراوان دهید.

اجتماعی و سربلندی اجتماعات گفته شده است،می توان گفت هنوز اثر واقعی آن شناخته نشده است.

امروز سدهای عظیمی در نقاط مختلف جهان برپا شده که مبدء تولید بزرگترین نیروهای صنعتی است و سرزمینهای وسیعی را زیر پوشش آبیاری و روشنایی خود قرار داده است،اگر درست فکر کنیم می بینیم این قدرت عظیم چیزی جز نتیجه بهم پیوستن قدرتهای ناچیز دانه های باران نیست و آن گاه به اهمیت اتحاد و کوشش های دسته جمعی انسانها واقف می شویم.

در احادیث فراوانی که از پیامبر و پیشوایان بزرگ اسلام به ما رسیده بلزوم و اهمیت این موضوع با عبارات مختلفی اشاره شده است:

در یک مورد پیغمبر اکرم ص می فرماید:

المؤمن للمؤمن کالبنیان یشید بعضه بعضا :"افراد با ایمان نسبت بیکدیگر همانند اجزای یک ساختمانند که هر جزئی از آن جزء دیگر را محکم نگاه می دارد".

و نیز فرمود:

المؤمنون کالنفس الواحدة :"مؤمنان همچون یک روحند".

و نیز میفرماید:

مثل المؤمنین فی توادهم و تراحمهم کمثل الجسد الواحد اذا اشتکی بعضه تداعی سائره بالسهر و الحمی :"مثل افراد با ایمان در دوستی و نیکی بیکدیگر همچون اعضای یک پیکر است که چون بعضی از آن رنجور شود و به درد آید اعضای دیگر را قرار و آرامش نخواهد بود" (1).

ص :33

یک پوشش اجتماعی برای محافظت جمعیت است،زیرا اگر مسئله امر به معروف و نهی از منکر در میان نباشد عوامل مختلفی که دشمن بقای"وحدت اجتماعی" هستند،همچون موریانه از درون، ریشه های اجتماع را می خورند،و آن را از هم متلاشی میسازند،بنا بر این حفظ وحدت اجتماعی بدون نظارت عمومی ممکن نیست!.

در آیه فوق دستور داده شده که همواره در میان مسلمانان باید امتی باشند که این دو وظیفه بزرگ اجتماعی را انجام دهند:مردم را به نیکی ها دعوت کنند،و از بدی ها باز دارند.و در پایان آیه تصریح می کند که فلاح و رستگاری تنها از این راه ممکن است.

از آنجا که این بحث از مباحث مهم قرآن مجید است،و در آیات فراوانی به آن اشاره شده،لازم است نکاتی را در اینجا یادآور شویم:

برداشته و به سوراخ کردن موضعی که در آن نشسته است بپردازد،و هر گاه به او اعتراض کنند،در جواب بگوید من در سهم خود تصرف می کنم!،اگر دیگران او را از این عمل خطرناک باز ندارند،طولی نمی کشد که آب دریا به داخل کشتی نفوذ کرده و یکباره همگی در دریا غرق می شوند".

پیامبر ص با این مثال جالب منطقی بودن وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را مجسم ساخته،و حق نظارت فرد بر اجتماع را یک حق طبیعی که ناشی از پیوند سرنوشتهاست،می داند.

جانشین پیامبر و کتاب او است" (1).

از این حدیث بخوبی استفاده می شود که این فریضه بزرگ قبل از هر چیز یک برنامه الهی است و بعثت پیامبران و نزول کتب آسمانی همه جزء این برنامه است.

3-مردی خدمت پیامبر آمد-در حالی که حضرت بر فراز منبر نشسته بود-و پرسید.

من خیر الناس:از همه مردم بهتر کیست"؟ پیامبر فرمود:

آمرهم بالمعروف و انهاهم عن المنکر و اتقاهم للّٰه و ارضاهم :"آن کس که از همه بیشتر امر بمعروف و نهی از منکر کند و آن کس که از همه پرهیزگارتر باشد و در راه خشنودی خدا از همه بیشتر گام بردارد (2)".

4-در حدیث دیگری از پیامبر اکرم(ص)نقل شده که فرمود:"باید امر به- معروف و نهی از منکر کنید و گر نه خداوند ستمگری را بر شما مسلط می کند که نه به پیران احترام می گذارد،و نه بخوردسالان رحم می کند،نیکان و صالحان شما دعا می کنند ولی مستجاب نمی شود و از خداوند یاری می طلبند اما خدا به آنها کمک نمی کند و حتی توبه می کنند و خدا از گناهانشان درنمی گذرد" (3).

اینها همه واکنش طبیعی اعمال جمعیتی است که این وظیفه بزرگ اجتماعی را تعطیل کنند زیرا بدون نظارت عمومی،جریان امور از دست نیکان خارج می شود،و بدان میدان اجتماع را تسخیر می کنند،و اینکه در حدیث فوق می فرماید حتی توبه آنها قبول نمی شود به خاطر آن است که توبه با ادامه سکوت آنها در برابر مفاسد مفهوم صحیحی ندارد مگر اینکه در برنامه خود تجدید نظر کنند.

5-علی ع می فرماید:

و ما اعمال البر کلها و الجهاد فی سبیل اللّٰه عند

ص :39

الامر بالمعروف و النهی عن المنکر الا کنفثة فی بحر لجی :"تمام کارهای نیک و حتی جهاد در راه خدا در برابر امر بمعروف و نهی از منکر چون آب دهان است در برابر دریای پهناور"! (1)این همه تاکیدات به خاطر آن است که این دو وظیفه بزرگ در حقیقت ضامن اجرای بقیه وظائف فردی و اجتماعی است،و در حکم روح و جان آنها محسوب می شود،و با تعطیل آنها تمام احکام و اصول اخلاقی ارزش خود را از دست خواهد داد.

همه مردم در وضع اجتماع دخالت کرده و بر اعمال یکدیگر نظارت کنند،تولید هرج و مرج و برخوردهای مختلف در جامعه می گردد،و با مسئله تقسیم وظائف و مسئولیت ها در اجتماع مخالف است.

در پاسخ این سؤال باید گفت:از بحث های گذشته این حقیقت روشن شد که امر به معروف و نهی از منکر دارای دو مرحله است،مرحله نخست که جنبه عمومی دارد،شعاع آن محدود است،و از تذکر و اندرز دادن و اعتراض و انتقاد نمودن و مانند آن تجاوز نمی کند،مسلما یک اجتماع زنده باید تمام نفراتش در برابر مفاسد دارای چنین مسئولیتی باشند.

ولی مرحله دوم که مخصوص جمعیت معینی است و از شؤون حکومت اسلامی محسوب می شود،قدرت بسیار وسیعی دارد،به این معنی که اگر نیاز به شدت عمل و حتی قصاص و اجرای حدود باشد این جمعیت اختیار دارند که زیر نظر حاکم شرع و متصدیان حکومت اسلامی انجام وظیفه کنند.

بنا بر این با توجه به مراحل مختلف امر به معروف و نهی از منکر،و حدود و مقررات هر یک،نه تنها هرج و مرجی در اجتماع تولید نمی شود،بلکه اجتماع از صورت یک جامعه مرده و فاقد تحرک بیرون آمده به یک جامعه زنده تبدیل می گردد.

و لذا می بینیم این نوع امر به معروف ها نه تنها اثر خوبی از خود نمی گذارد،بلکه گاهی نتیجه معکوس هم می دهد،در حالی که روش پیامبر ص و سیره ائمه هدی ع نشان می دهد که آنها به هنگام اجرای این دو وظیفه آنها را با نهایت لطف و محبت می آمیختند،و به همین دلیل سرسخت ترین افراد به زودی در برابر آنها تسلیم می شدند.

در تفسیر"المنار"در ذیل آیه چنین می خوانیم:جوانی به خدمت پیامبر آمد و عرض کرد:ای پیامبر خدا آیا به من اجازه می دهی زنا کنم؟!با گفتن این سخن فریاد مردم بلند شد و از گوشه و کنار به او اعتراض کردند،ولی پیامبر با خونسردی و ملایمت فرمود:نزدیک بیا،جوان نزدیک آمد،و در برابر پیامبر نشست،حضرت با محبت از او پرسید آیا دوست داری با مادر تو چنین کنند؟ گفت:نه فدایت شوم،فرمود:همین طور مردم راضی نیستند با مادرانشان چنین شود،آیا دوست داری با دختر تو چنین کنند؟گفت نه فدایت شوم،فرمود:

همین طور مردم در باره دخترانشان راضی نیستند،بگو ببینم آیا برای خواهرت می پسندی؟!جوان مجددا انکار کرد(و از سؤال خود به کلی پشیمان شد)پیامبر سپس دست بر سینه او گذاشت و در حق او دعا کرد و فرمود:"خدایا قلب او را پاک گردان و گناه او را ببخش و دامان او را از آلودگی به بی عفتی نگاه دار".از آن به بعد منفورترین کار در نزد این جوان زنا بود!... این بود نتیجه ملایمت و محبت در نهی از منکر. وَ لاٰ تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَهُمُ الْبَیِّنٰاتُ:

در این آیه مجددا بحث در پیرامون مسئله اتحاد و پرهیز از تفرقه و نفاق است،این آیه مسلمانان را از اینکه همانند اقوام پیشین،همچون یهود و نصاری، راه تفرقه و اختلاف را پیش گیرند و عذاب عظیم برای خود بخرند بر حذر می دارد، و در حقیقت آنها را به مطالعه تاریخ پیشینیان،و سرنوشت دردناک آنها پس از اختلاف و تفرقه دعوت می کند.

ص :42

اصرار و تاکید قرآن مجید در این آیات،در باره اجتناب از تفرقه و نفاق، اشاره به این است که این حادثه در آینده در اجتماع آنها وقوع خواهد یافت زیرا هر کجا قرآن در ترساندن از چیزی زیاد اصرار نموده اشاره به وقوع و پیدایش آن می باشد.

پیامبر اسلام نیز این پیش بینی را قبلا کرد و صریحا به مسلمانان خبر داد که:

"قوم یهود بعد از موسی 71 فرقه شدند و مسیحیان 72 فرقه و امت من بعد از من 73 فرقه خواهند شد" (1).

ظاهرا عدد 70 اشاره به کثرت است و به اصطلاح"عدد تکثیری"است نه "شمارشی"یعنی در میان یهود یک طایفه بر حق بودند و"طوائف زیادی"بر باطل، در میان مسیحیان طوائف باطل فزونی گرفتند و حق هم چنان در یک طایفه بود،و در میان مسلمانان اختلافات باز هم فزونی خواهد گرفت.

و طبق آنچه قرآن مجید اشاره کرده و پیغمبر اکرم نیز خبر داده بود مسلمانان بعد از وفات او از طریق مستقیم که یک راه بیش نبود منحرف شدند در عقاید مذهبی و حتی در خود دین پراکنده گشتند و به تکفیر یکدیگر پرداختند،تا آنجا که در میان آنان گاه شمشیر،و گاه سب و لعن حکومت می کرد،کار بجایی کشید که بعضی از مسلمانان جان و مال همدیگر را حلال میدانستند و حتی بقدری میان مسلمانان عداوت و دشمنی ایجاد شده بود که بعضی حاضر میشدند به کفار بپیوندند و با برادران دینی خود جنگ کنند!.

بدین ترتیب اتحاد و وحدت که رمز موفقیت مسلمانان پیشین بود به نفاق و اختلاف مبدل گشت،در نتیجه زندگی سعادتمندانه آنان بیک زندگی شقاوت بار تبدیل شد، و عظمت دیرین خود را از دست دادند.

ص :43

أُولٰئِکَ لَهُمْ عَذٰابٌ عَظِیمٌ

:

کسانی که با بودن ادله روشن در دین اختلاف کنند بعذاب عظیم و دردناکی گرفتار میگردند.

بی شک نتیجه فوری اختلاف و نفاق ذلت و خواری است و سر ذلت و خواری هر ملت را در اختلاف و نفاق آنان باید جستجو کرد،جامعه ای که اساس قدرت و ارکان همبستگی های آن با تیشه های تفرقه در هم کوبیده شود،سرزمین آنان برای همیشه جولانگاه بیگانگان و قلمرو حکومت استعمارگران خواهد بود،راستی چه عذاب بزرگی است! اما عذاب آخرت آن چنان که خدا در قرآن بیان کرده است فوق العاده از این عذاب هم شدیدتر خواهد بود و در انتظار تفرقه اندازان و اختلاف گرایان است.

چهره های سفید و درخشان، و یا سیاه و تاریک محشور می گردند.

در آیات دیگر قرآن نیز به این حقیقت اشاره شده از جمله در باره کسانی که پشت سر هم مرتکب گناه می شوند می خوانیم کَأَنَّمٰا أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِماً :

"گویی صورت آنها را پاره های تاریک شب پوشانیده است"(سوره یونس آیه 27).

و در باره آنهایی که بر خدا دروغ می بندند می فرماید: وَ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللّٰهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ :"در روز رستاخیز کسانی را که بر خدا دروغ بستند می بینی که چهره هایشان سیاه است"!(سوره زمر آیه 60)-و همه اینها بازتابی است از اعمال آنها در دنیا.

آیات خدا است که بحق بر تو می خوانیم و آنچه بر اثر تخلف از این دستورات دامن گیر افراد می شود،نتیجه اعمال خود آنها است و خداوند به هیچ کس ستم نمی کند،بلکه این آثار شوم همان است که با دست خود برای خود فراهم ساختند. وَ لِلّٰهِ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ وَ إِلَی اللّٰهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ :

این آیه در حقیقت مشتمل بر دو دلیل بر عدم صدور ظلم و ستم از ناحیه خدا است نخست اینکه خدایی که مالک تمام هستی و موجودات این جهان می باشد ظلم و ستم در باره او مفهومی ندارد،کسی تعدی بدیگری می کند که فاقد چیزی باشد که دیگران دارند.

به علاوه ظلم و ستم در باره کسی مفهوم دارد که ممکن است بدون جلب رضایت او کاری صورت گیرد اما آن کس که تمام امور هستی از آغاز تا پایان به او باز می گردد و هیچکس بدون اذن او نمی تواند کاری انجام دهد ظلم و ستم از ناحیه او ممکن نیست.

دیگر اینکه در اینجا امر به معروف و نهی از منکر بر ایمان بخدا مقدم داشته شده و این نشانه اهمیت و عظمت این دو فریضه بزرگ الهی است،به علاوه انجام این دو فریضه ضامن گسترش ایمان و اجرای همه قوانین فردی و اجتماعی می باشد و ضامن اجرا عملا بر خود قانون مقدم است.

از همه گذشته اگر این دو وظیفه اجرا نگردد ریشه های ایمان در دلها نیز سست می گردد،و پایه های آن فرو می ریزد،و بهمین جهات بر ایمان مقدم داشته شده است.

از این بیان نیز روشن می شود مسلمانان تا زمانی یک"امت ممتاز"محسوب می گردند که دعوت به سوی نیکیها و مبارزه با فساد را فراموش نکنند،و آن روز که این دو وظیفه فراموش شد نه بهترین امتند و نه به سود جامعه بشریت خواهند بود.

ضمنا باید توجه داشت که مخاطب در این آیه عموم مسلمانان هستند،همانطور که سایر خطابات قرآن چنین است،و اینکه بعضی احتمال داده اند که مخصوص مهاجران یا مسلمانان نخستین باشد هیچگونه دلیلی ندارد. وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکِتٰابِ لَکٰانَ خَیْراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَکْثَرُهُمُ الْفٰاسِقُونَ .

سپس اشاره می کند که مذهبی به این روشنی و قوانینی با این عظمت منافعش برای هیچ کس قابل انکار نیست،بنا بر این"اگر اهل کتاب(یهود و نصاری)ایمان بیاورند بسود خودشان است،اما متاسفانه تنها اقلیتی از آنها پشت پا به تعصبهای جاهلانه زده اند و اسلام را با آغوش باز پذیرفته اند در حالی که اکثریت آنها از تحت فرمان پروردگار خارج شده"و حتی بشاراتی که در باره پیامبر در کتب آنها بوده نادیده انگاشته و بر کفر و عصبیت خود هم چنان باقی مانده اند.

ص :49

ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ أَیْنَ مٰا ثُقِفُوا إِلاّٰ بِحَبْلٍ مِنَ اللّٰهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النّٰاسِ

"ثقفوا"در اصل از ماده"ثقف"(بر وزن سقف)و"ثقافت"به معنی یافتن چیزی با مهارت است،و به هر چیزی که انسان با دقت و مهارت به آن دست یابد گفته می شود.در جمله بالا قرآن مجید می گوید آنها در هر کجا یافت شوند مهر ذلت بر پیشانی آنها زده شده است! گرچه در آیات فوق تصریحی به نام یهود نشده اما با قرائنی که در آیه و آیات سابق است و همچنین بقرینه آیه ای که در سوره البقره-61 وارد شده و مشابه این آیه است و در آن تصریح به نام یهود گردیده،استفاده می شود که این جمله در اینجا نیز در باره یهود است.

سپس در ذیل این جمله می فرماید:تنها در دو صورت است که می توانند این مهر ذلت را از پیشانی خود پاک کنند نخست بازگشت و پیوند با خدا،و ایمان به آئین راستین او( إِلاّٰ بِحَبْلٍ مِنَ اللّٰهِ )و یا وابستگی به مردم و اتکاء به دیگران( وَ حَبْلٍ مِنَ النّٰاسِ ).

گرچه در باره این دو تعبیر(حبل مِنَ اللّٰهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النّٰاسِ )مفسران احتمالات متعددی داده اند اما آنچه گفته شد با معنی آیه از همه سازگارتر است زیرا هنگامی که"حبل من اللّٰه"(ارتباط با خدا)در برابر" حَبْلٍ مِنَ النّٰاسِ " (ارتباط با مردم)قرار گیرد معلوم می شود منظور از آنها دو معنی متفاوت است، نه اینکه یکی از آنها به معنی ایمان آوردن و دومی به معنی امان و ذمه از طرف مسلمین باشد.

بنا بر این خلاصه مفهوم آیه چنین می شود یا باید در برنامه زندگی خود تجدید نظر کنند،و به سوی خدا بازگردند و خاطره ای که از شیطنت و نفاق و کینه توزی، از خود در افکار دارند بشویند،و یا از طریق وابستگی به این و آن به زندگی نفاق- آلود خود ادامه دهند.

ص :52

وَ بٰاؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الْمَسْکَنَةُ

"باءوا"در اصل به معنی"مراجعت کردند،و منزل گرفتند"می باشد، و در اینجا کنایه از استحقاق پیدا کردن است،یعنی قوم یهود بر اثر خلافکاری خود مستحق مجازات الهی شدند و خشم پروردگار را همچون منزل و مکانی برای خود انتخاب کردند.

"مسکنت"به معنی بیچارگی است،مخصوصا بیچارگی شدید که راه نجات از آن مشکل باشد،و در اصل از ماده"سکونت"گرفته شده زیرا افراد مسکین کسانی هستند که بر اثر ضعف و نیاز قادر بر حرکت و جنبشی از خود نمی باشند.

ضمنا باید توجه داشت که"مسکین"تنها به معنی نیازمند از نظر مال و ثروت نیست،بلکه هر نوع بیچارگی آمیخته با ضعف و ناتوانی در مفهوم آن داخل است. بعضی معتقدند که تفاوت"مسکنت"با"ذلت"این است که ذلت جنبه تحمیلی از طرف دیگران دارد در حالی که مسکنت حالت"خود کم بینی درونی"خود شخص را می رساند.

به این ترتیب جمله فوق می گوید:یهود بر اثر خلافکاری ها نخست از طرف دیگران مطرود شدند و به خشم خداوند گرفتار آمدند و سپس تدریجا این موضوع به صورت یک صفت ذاتی در آمد بطوری که با تمام امکاناتی که دارند باز در خود یک نوع احساس حقارت می کنند و به همین دلیل در ذیل این جمله در آیه استثنایی دیده نمی شود. ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ کٰانُوا یَکْفُرُونَ بِآیٰاتِ اللّٰهِ وَ یَقْتُلُونَ الْأَنْبِیٰاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ ...

در پایان آیه،دلیل این سرنوشت شوم یهود بیان شده،می فرماید اگر آنها به چنین سرنوشتی گرفتار شدند،نه بخاطر نژاد و یا خصوصیات دیگر آنها است، بلکه بخاطر اعمالی است که مرتکب می شدند،زیرا اولا آیات خدا را انکار می کردند و ثانیا اصرار در کشتن رهبران الهی و پیشوایان خلق و نجات دهندگان بشر،یعنی انبیای پروردگار داشتند و ثالثا آلوده انواع گناهان مخصوصا ظلم و ستم و تعدی

ص :53

بحقوق دیگران و تجاوز به منافع سایر مردم بوده اند. و مسلما هر قوم و ملتی دارای چنین اعمالی باشند سرنوشتی مشابه آنها خواهند داشت.

ملت یهود خیانت نمی کردند،آیات فوق نازل شد و از این دسته دفاع کرد.

ضمنا از پاره ای از روایات استفاده می شود که ستایش شدگان در این آیات منحصر به"عبد اللّٰه بن سلام"و همراهان او از قوم یهود نبودند،بلکه چهل تن از مسیحیان نجران و 32 تن از مردم مسیحی حبشه،و 8 تن از مردم روم که تا آن روز اسلام را پذیرفته بودند،مشمول این آیه می باشند و تعبیر اهل کتاب که تعبیر وسیعی است نیز گواه بر این مطلب است. وَ مٰا یَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَلَنْ یُکْفَرُوهُ این آیه در حقیقت مکمل آیات قبل است،و می فرماید:"این دسته از اهل کتاب در برابر اعمال نیکی که انجام می دهند پاداش شایسته خواهند داشت"،یعنی هر چند در گذشته مرتکب خلافهایی شده باشند اکنون که در روش خود تجدید نظر به عمل آورده اند و در صف متقین و پرهیزگاران قرار گرفته اند،نتیجه اعمال نیک خود را خواهند دید و هرگز از خدا،ناسپاسی نمی بینند!.

به کار بردن کلمه"کفر"در اینجا در برابر"شکر"است،زیرا شکر در اصل به معنی اعتراف به نعمت است و کفر و کفران به معنی انکار آن است یعنی خداوند هیچگاه اعمال نیک آنها را نادیده نخواهد گرفت. وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ با اینکه خداوند بهمه چیز آگاهی دارد.در این جمله فرموده است:"خداوند از پرهیزکاران آگاه است"گویا این تعبیر اشاره به آن است که افراد پرهیزگار با اینکه غالبا در اقلیت هستند،و مخصوصا در میان یهودیان معاصر پیامبر اقلیت ضعیفی را تشکیل می دادند و طبعا باید چنین افراد قلیلی به چشم نیایند اما از دیده تیزبین علم و دانش بی پایان پروردگار هرگز مخفی نمی مانند،و خداوند از آنها آگاه است،و اعمال نیک آنها،کم باشد یا زیاد،هرگز ضایع نمی شود.

ص :57

"در آن روز نه ثروت سودی می دهد و نه فرزندان مگر آنها که با قلب سلیم در پیشگاه خدا حاضر شوند"(شعراء آیه 89).

اما چرا در آیه از امکانات مادی تنها اشاره به ثروت و فرزندان شده است این بخاطر آن است که مهمترین سرمایه های مادی یکی نیروی انسانی است که به عنوان فرزندان ذکر شده است،و دیگری سرمایه های اقتصادی می باشد.و بقیه امکانات مادی از این دو سرچشمه می گیرند.

قرآن با صراحت می گوید:امتیازهای مالی،و قدرت جمعی،به تنهایی نمی تواند در برابر خداوند،امتیازی محسوب شود،و تکیه کردن بر آنها اشتباه است،مگر هنگامی که در پرتو ایمان و نیت پاک در مسیرهای صحیح بکار گرفته شوند در غیر این صورت سرنوشت صاحبان آنها عذاب جاویدان خواهد بود،( أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ ). مَثَلُ مٰا یُنْفِقُونَ فِی هٰذِهِ الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا کَمَثَلِ رِیحٍ فِیهٰا صِرٌّ ...

"صر"و"اصرار"از یک ریشه هستند و به معنی بستن چیزی توام با شدت می آید و در اینجا به معنی شدتی است که در باد باشد،خواه بشکل یک باد سوزان و یا سرد و خشک کننده.

***در این آیه اشاره به وضع بذل و بخششها و انفاقهای ریاکارانه آنها شده و ضمن یک مثال جالب سرنوشت آن تشریح گردیده است:

قرآن انفاق کردن کفار را به باد شدید و سوزان و یا فوق العاده سرد و خشک کننده ای تشبیه نموده که به کشت و زرعی بوزد و آن را خشک کند،البته طبع باد و نسیم،احیا کننده است،نسیم بهاران شکوفه های را نوازش می دهد و غنچه ها را باز می کند،و روح در کالبد درختان می دمد،و آنها را بارور می سازد.انفاق نیز اگر از سرچشمه اخلاص و ایمان بوجود آید بسیار مفید و سود بخش است،هم مشکلات اجتماعی را حل می کند،و هم اثر اخلاقی عمیقی در نهاد احسان کننده باقی می گذارد

ص :59

و ملکات و فضائل اخلاقی را در قلب او بارور می سازد.

اما اگر باد و نسیم ملایم و احیا کننده تبدیل به طوفان مرگ بار و سوزنده و یا فوق العاده سرد گردید به هر گل و گیاهی که بوزد آن را می سوزاند و خشک می کند.

افراد بی ایمان و آلوده نیز چون انگیزه صحیحی در انفاق خود ندارند روح خودنمایی و ریاکاری همچون باد سوزان و خشک کننده ای بر مزرعه انفاق آنها می وزد و آن را بی اثر می سازد،اینگونه انفاقها نه از نظر اجتماعی مشکلی را حل می کند(چون غالبا در غیر مورد مصرف می شود)و نه نتیجه اخلاقی برای انفاق- کننده خواهد داشت.

جالب توجه اینکه قرآن در آیه بالا می گوید حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ "یعنی مرکز وزش این باد سوزان و خشک کننده زراعت کسانی است که به خود ستم کردند، اشاره به اینکه این زراعت کنندگان در انتخاب زمان و مکان زراعت،دقت لازم را به عمل نیاورده و بذر خود را یا در سرزمینی پاشیده اند که در معرض وزش چنین طوفانهایی بوده است،یا از نظر زمان،وقتی را انتخاب کرده اند که فصل وزش باد سموم بوده است،و به این ترتیب بخود ستم کرده اند.افراد بی ایمان نیز در انتخاب زمان و محل انفاق بخود ستم می کنند و سرمایه های خود را بی مورد بر باد می دهند.

از آنچه در بالا اشاره شد،با توجه به قرائنی که در آیه وجود دارد معلوم می شود که این تشبیه در حقیقت در میان دو چیز است یکی تشبیه انفاق آنها بزراعت بی موقع و در غیر محل مناسب،و دیگری تشبیه انگیزه های انفاق به بادهای سرد و سوزان، و بنا بر این آیه خالی از تقدیر نیست و معنی جمله مَثَلُ مٰا یُنْفِقُونَ این است که مثال انگیزه انفاقهای آنها همچون باد خشک و سرد یا سوزانی است (دقت کنید).

جمعی از مفسران گفته اند که این آیه اشاره به اموالی می کند که دشمنان اسلام در راه کوبیدن این آئین صرف می کردند،و بوسیله آن دشمنان را بر ضد

ص :60

پیامبر اسلام تحریک می نمودند،و یا اموالی که یهودیان به دانشمندان خود در برابر تحریف آیات کتب آسمانی می دادند.

ولی روشن است که آیه یک معنی وسیع دارد که اینها و غیر اینها را شامل می شود. وَ مٰا ظَلَمَهُمُ اللّٰهُ وَ لٰکِنْ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ :

در پایان می فرماید خداوند به آنها ستمی نکرده،این خود آنها هستند که بر خویش ستم می کنند،و سرمایه های خود را،بیهوده از بین میبرند،زیرا عمل فاسد جز اثر فاسد چه نتیجه ای می تواند داشته باشد؟

ص :61

غیر از هم مسلکان خود برای خود،دوست و همرازی انتخاب نکنند،و بیگانگان را از اسرار و رازهای درونی خود با خبر نسازند.یعنی کفار شایستگی دوستی شما را ندارند،و نباید آنان دوست و محرم اسرار شما باشند.کفار در رساندن شر و فساد نسبت به مسلمانان کوتاهی نمی کنند( لاٰ یَأْلُونَکُمْ خَبٰالاً ).

هرگز سوابق دوستی و رفاقت آنها با شما مانع از آن نیست که به خاطر جدایی در مذهب و مسلک آرزوی زحمت و زیان شما را در دل خود نپرورانند،بلکه پیوسته علاقه آنها این است که شما در رنج و زحمت باشید.( وَدُّوا مٰا عَنِتُّمْ ) آنها برای اینکه شما از مکنونات ضمیرشان آگاه نشوید،و رازشان فاش نگردد،معمولا در سخنان و رفتار خود مراقبت می کنند،و با احتیاط و دقت حرف می زنند،ولی با وجود این،آثار عداوت و دشمنی از لابلای سخنان آنها آشکار است و گاه بطور ناخودآگاه سخنانی بر زبان می آورند،که می توان گفت همانند جرقه ایست از آتش پنهانی دلهای آنها،و می توانید از آن،به ضمیر باطن آنان پی ببرید( قَدْ بَدَتِ الْبَغْضٰاءُ مِنْ أَفْوٰاهِهِمْ ).

این آیه حقیقتی را بیان می کند که امیر مؤمنان ع در سخنان خود توضیح فرموده است،آنجا که می فرماید:

"

ما اضمر احد شیئا الا ظهر فی صفحات وجهه او فلتات لسانه ".

"هیچ کس در ضمیر باطن،رازی را پنهان نمی دارد،مگر اینکه از رنگ چهره و لابلای سخنان پراکنده و خالی از توجه او آشکار می شود".

خلاصه اینکه خداوند بدین وسیله طریقه شناسایی باطن دشمنان را نشان داده،و از ضمیر باطن و راز درونیشان خبر می دهد و می فرماید:آنچه از عداوت و دشمنی در دل خود پنهان کرده اند،بمراتب از آنچه بر زبان می آورند بزرگ تر است.( وَ مٰا تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ ).

سپس اضافه نموده:ما برای شما این آیات را بیان کردیم،که اگر در آن تدبر

ص :64

کنید،بوسیله آن می توانید دوست خود را از دشمن تمیز دهید،و راه نجات را از شر دشمنان پیدا کنید( قَدْ بَیَّنّٰا لَکُمُ الْآیٰاتِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ ).

هٰا أَنْتُمْ أُولاٰءِ تُحِبُّونَهُمْ وَ لاٰ یُحِبُّونَکُمْ وَ تُؤْمِنُونَ بِالْکِتٰابِ کُلِّهِ

...

در این آیه می فرماید:شما ای جمعیت مسلمانان آنان را روی خویشاوندی و یا همجواری و یا به علل دیگر دوست می دارید،غافل از اینکه آنها شما را دوست نمی دارند،در حالی که شما به تمام کتابهایی که از طرف خداوند نازل شده(اعم از کتاب خودتان و کتابهای آسمانی آنها)ایمان دارید،ولی آنان به کتاب آسمانی شما ایمان ندارند. وَ إِذٰا لَقُوکُمْ قٰالُوا آمَنّٰا وَ إِذٰا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیْکُمُ الْأَنٰامِلَ مِنَ الْغَیْظِ :

این دسته از اهل کتاب منافق هستند،چون با شما ملاقات کنند،می گویند ما ایمان داریم و آئین شما را تصدیق می کنیم،ولی چون تنها شوند،از شدت کینه و عداوت و خشم سر انگشتان خود را به دندان می گیرند، قُلْ مُوتُوا بِغَیْظِکُمْ .

بگو ای پیامبر با همین خشمی که دارید،بمیرید،و این غصه تا روز مرگ دست از شما بر نخواهد داشت. إِنَّ اللّٰهَ عَلِیمٌ بِذٰاتِ الصُّدُورِ :

شما از وضع آنها آگاه نبودید،و خدا آگاه است،"زیرا خداوند از اسرار درون سینه ها با خبر است". إِنْ تَمْسَسْکُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْکُمْ سَیِّئَةٌ یَفْرَحُوا بِهٰا ...

در این آیه یکی از نشانه های کینه و عداوت آنها بازگو شده است،که"اگر فتح و پیروزی و پیش آمد خوبی برای شما رخ دهد،آنها ناراحت می شوند،و چنانچه حادثه ناگواری برای شما رخ دهد خوشحال می شوند". وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لاٰ یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً إِنَّ اللّٰهَ بِمٰا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ:

"اما اگر در برابر کینه توزیهای آنها استقامت کنید،و پرهیزگار و خویشتن-

ص :65

دار باشید،آنان نمی توانند بوسیله نقشه های خائنانه خود به شما لطمه ای وارد کنند، زیرا خداوند به آنچه می کنید کاملا احاطه دارد".

بنا بر این از ذیل آیه استفاده می شود که در امنیت بودن مسلمانان در برابر نقشه های شوم دشمنان مشروط به استقامت و هوشیاری و داشتن تقوی است،و تنها در این صورت است که امنیت آنها تضمین گردیده است.

چه شد که در این مدت کوتاه این دگرگونی روی داد؟پاسخ این سؤال نیازمند یک بحث طولانی است،ولی بطور قطع یکی از عوامل مؤثر آن شکست و این پیروزی این بود که در جنگ نخست بیگانگان که حتی بعضی از آنها دم از دوستی می زدند،از نقشه های آنان با خبر بودند،ولی در جنگ اخیر هیچ کس جز دو سه نفر از سران کشورهای اسلامی از نقشه های آنها آگاهی نداشتند،و این خود یک رمز بزرگ پیروزی آنها و شاهد زنده ای بر عظمت این دستور آسمانی قرآن بود!

از قبیله خزرج بودند)تصمیم گرفتند که سستی بخرج دهند و از وسط راه به مدینه بازگردند".

علت این تصمیم شاید این بود که آنها از طرفداران نظریه"جنگ در شهر" بودند و پیامبر با نظر آنها مخالفت کرده بود،به علاوه چنان که خواهیم گفت:

"عبد اللّٰه بن ابی سلول" با سیصد نفر از یهودیانی که به لشکر اسلام پیوسته بودند بر اثر مخالفت پیامبر به ماندن آنها در اردوگاه اسلام،به مدینه بازگشتند،و همین موضوع تصمیم آن دو طایفه مسلمان را بر ادامه راهی که در پیش گرفته بودند سست کرد.

اما چنان که از ذیل آیه استفاده می شود آن دو طایفه به زودی از تصمیم خود بازگشتند،و به همکاری با مسلمانان ادامه دادند،لذا قرآن می گوید: وَ اللّٰهُ وَلِیُّهُمٰا وَ عَلَی اللّٰهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ :"خداوند یاور و پشتیبان این دو طایفه بود و افراد با ایمان باید بر خدا تکیه کنند".

ضمنا باید توجه داشت که ذکر ماجرای احد به دنبال آیاتی که قبلا در باره عدم اعتماد به کفار بود اشاره به یک نمونه زنده از این واقعیت است زیرا همانطور که گفتیم و نیز بعدا مشروحا خواهیم گفت پیغمبر اجازه نداد یهودیانی که به ظاهر به حمایت او برخاسته بودند،در لشکرگاه اسلام بمانند،زیرا هر چه بود آنها بیگانه بودند و بیگانگان نباید محرم اسرار و تکیه گاه مسلمانان در آن شرایط حساس شوند.

خوردند و با دادن هفتاد کشته،و هفتاد اسیر به مکه مراجعت کردند،ابو سفیان به مردم مکه اخطار کرد نگذارند زنان بر کشته های بدر گریه کنند،زیرا اشک چشم،اندوه را از بین می برد،و عداوت و دشمنی را نسبت به محمد از قلبهای آنان زایل می کند،ابو سفیان خود عهد کرده بود ما دام که از قاتلان جنگ بدر انتقام نگیرد،با همسر خود همبستر نشود! به هر حال طایفه قریش با هر وسیله ای که در اختیار داشتند،مردم را به- جنگ با مسلمانان تحریک می کردند و فریاد"انتقام،انتقام"در شهر مکه طنین انداز بود.

در سال سوم هجرت،قریش به عزم جنگ با پیامبر،با سه هزار سوار و دو هزار پیاده،با تجهیزات کافی از مکه خارج شدند،و برای اینکه در میدان جنگ بیشتر استقامت کنند،بت های بزرگ و زنان خود را نیز با خود حرکت دادند.

را دستور داد که براه مکه و مدینه بروند و از اوضاع لشکر قریش اطلاعاتی بدست آورند.

دو بازرس محمد ص که برای کسب اطلاع رفته بودند،طولی نکشید برگشتند، و چگونگی قوای قریش را به پیغمبر ص رساندند،و گفتند که این سپاه نیرومند تحت فرماندهی خود ابو سفیان است.

پیامبر ص پس از چند روز،همه اصحاب و اهل مدینه را دعوت کرد و برای رسیدگی به این وضع جلسه ای تشکیل داد،و موضوع دفاع را آشکارا با آنها در میان گذاشت،سپس در اینکه در داخل مدینه به پیکار دست زنند،و یا اینکه از شهر خارج شوند،با مسلمانان به مذاکره پرداخت،عده ای گفتند که از مدینه خارج نشویم،و در کوچه های تنگ شهر با دشمن بجنگیم،زیرا در این صورت حتی مردان ضعیف و زنان و کنیزان نیز به لشکر می توانند کمک کنند.

"عبد اللّٰه بن ابی"بعد از گفتن این سخنان اضافه کرد:ای رسول خدا!تا کنون هیچ دیده نشده است ما داخل حصارها و درون خانه خود باشیم،و دشمن بر ما پیروز شود!.

این رای بخاطر وضع خاص مدینه در آن روز مورد توجه پیغمبر ص هم بود،او نیز می خواست در مدینه توقف کنند و در داخل شهر با قریش به مقابله پردازند،ولی گروهی از جوانان و جنگجویان با این رای مخالف بودند،"سعد بن معاذ"و چند نفر از قبیله اوس،برخاسته گفتند:ای پیامبر!در گذشته کسی از عرب قدرت اینکه در ما طمع کند نداشته است،با اینکه در آن موقع ما مشرک و بت پرست بودیم،و هم اکنون که تو در میان ما هستی،چگونه می توانند در ما طمع کنند،نه،حتما باید از شهر خارج شده با دشمن بجنگیم،اگر کسی از ما کشته شود شربت شهادت نوشیده است،و اگر هم کسی نجات یافت به افتخار جهاد در راه خدا نائل شده است.

اینگونه سخنان و حماسه ها طرفداران خروج از مدینه را بیشتر کرد بطوری

ص :71

که طرح"عبد اللّٰه بن ابی"در اقلیت افتاد.

خود پیغمبر ص با اینکه تمایل بخروج از مدینه نداشت به این مشورت احترام گذاشت و نظریه طرفداران خروج از مدینه را انتخاب کرد و با یک نفر از اصحاب برای مهیا کردن اردوگاه از شهر خارج شد و محلی را که در دامنه کوه احد از جهت شرائط نظامی موقعیت حساسی داشت برای اردوگاه انتخاب فرمود.

تاملی کرد و فرمود:"برای جنگ با مشرکان از مشرکان نتوان یاری گرفت،مگر اینکه مسلمان شوند"یهود این پیشنهاد را قبول نکردند،و همگی به مدینه باز گشتند،و به این ترتیب از قوای یکهزار نفری پیامبر ص سیصد تن کم شد (1).

ولی مفسران نوشته اند چون با پیشنهاد"عبد اللّٰه ابن ابی"موافقت نشد، او در اثنای راه از همراهی پیامبر خودداری نمود،و با جمعی که تعدادشان بالغ بر سیصد نفر بود به مدینه بازگشتند.

بهر حال پیامبر پس از تصفیه لازم،با قوای خود که هفتصد نفر بودند به پای کوه احد رسید،بعد از ادای نماز صبح صفوف مسلمانان را آراست.

"عبد اللّٰه ابن جبیر"را با پنجاه نفر از تیراندازان ماهر،مامور ساخت در دهانه شکاف کوه قرار گیرند،و به آنها اکیدا توصیه کرد که در هر حال از جای خود تکان نخورند و پشت سر سپاه را حفظ کنند،و فرمود حتی اگر ما دشمن را تا مکه تعقیب کنیم و یا اگر دشمن ما را شکست داد و ما را تا مدینه مجبور به عقب- نشینی کرد،باز هم از سنگرگاه خود دور نشوید.

از آن طرف ابو سفیان،"خالد بن ولید"را با دویست سرباز زبده،مراقب این گردنه کرد و دستور داد در کمین باشید تا وقتی که سربازان اسلام از این دره کنار بکشند،آن گاه بلافاصله لشکر اسلام را از پشت سر مورد حمله قرار دهید.

اما پیامبر اسلام ص بنام خدا و مواهب الهی مسلمانان را بجنگ تشویق می نمود.

اینک،صدای"اللّٰه اکبر اللّٰه اکبر"مسلمانان تمام جلگه و دامنه احد را پر کرده است.و در طرف دیگر میدان،زنان و دختران قریش،برای تحریک عواطف و احساسات جنگجویان قریش،اشعاری را گویا با دف و نی می خوانند.

پس از شروع جنگ،مسلمانان با یک حمله شدید توانستند،لشگر قریش را در هم بشکنند،آنها پا به فرار گذاردند،و سربازان اسلام به تعقیب آنها پرداختند.

خالد بن ولید که شکست قریش را قطعی دانست خواست از راه دره خارج شود و مسلمانان را از پشت سر مورد حمله قرار دهد ولی تیراندازان آنها را مجبور به عقب نشینی کردند.

این عقب نشینی قریش باعث شد جمعی از تازه مسلمانان بخیال اینکه دشمن شکست خورده است برای جمع آوری غنائم یک مرتبه پستهای خود را ترک کنند، و حتی تیراندازانی که در بالای کوه ایستاده بودند،سنگر خود را ترک گفتند و به- میدان جنگ ریختند،و هر قدر عبد اللّٰه بن جبیر دستور پیغمبر ص را متذکر شد به جز عده کمی که عددشان حدود ده نفر بود،در جایگاه حساس خود نایستادند.

نتیجه مخالفت دستور پیامبر ص این شد که"خالد بن ولید"با دویست نفر دیگر که در کمین بودند چون شکاف کوه را از پاسداران خالی دیدند،به سرعت بر سر"عبد اللّٰه ابن جبیر"تاختند و او را با یارانش کشتند،و از پشت سر به لشکر اسلام حمله آوردند.

ناگهان مسلمانان از هر طرف خود را زیر شمشیر دشمن دیدند،نظم و هماهنگی آنها از میان رفت،فراریان لشکر قریش همین که اوضاع را چنین دیدند، برگشتند و مسلمانان را دایره وار در میان گرفتند.در همین موقع افسر شجاع اسلام حمزه سید الشهداء با بعضی دیگر از یاران شجاع پیامبر شربت شهادت نوشیدند، و جز عده معدودی که پروانه وار اطراف رهبر خود را گرفته بودند بقیه از وحشت

ص :74

پا بفرار گذاشتند.

در این جنگ خطرناک آنکه بیش از همه فداکاری می کرد و هر حمله ای که از جانب دشمن به پیغمبر می شد دفع می نمود،علی ابن ابی طالب ع بود.

علی ع با کمال رشادت می جنگید،تا اینکه شمشیرش شکست،پیغمبر ص شمشیر خود را که موسوم به"ذو الفقار"بود،به علی ع داد.سرانجام پیغمبر ص در جایی سنگر گرفت،و علی ع هم چنان از او دفاع می کرد،تا آنکه طبق نقل بعضی از مورخان بیش از شصت زخم به سر،صورت و بدن او وارد آمد،و در همین موقع بود که پیک وحی به پیامبر عرضه داشت:ای محمد ص! معنای مواسات همین است،پیغمبر فرمود:"علی ع از من است و من از اویم" و جبرئیل افزود:و منهم از هر دو تای شما! امام صادق ع می فرماید:پیامبر ص پیک وحی را میان زمین و آسمان مشاهده کرد که می گوید:"

لا سیف الا ذو الفقار و لا فتی الا علی. " (1)در این اثنا فریادی برخاست که محمد کشته شد"!

بگیرند بدون کشتن آن حضرت احد را ترک نمی کردند.

نیروی پنج هزار نفری قریش حتی یک شب هم نخواست پس از پیروزی در میدان جنگ بصبح برساند همان دم راه مکه را پیش گرفت و حرکت کرد! خبر کشته شدن پیامبر ص تزلزل بیشتری در جمعی از مسلمانان بوجود آورد،و آن عده از مسلمانان که در میدان جنگ بودند برای اینکه بقیه پراکنده نگردند و تزلزل و اضطراب آنان بر طرف شود پیغمبر ص را بالای کوه بردند تا به- مسلمانان نشان دهند که پیغمبر زنده است،فراریان برگشتند و بدور حضرت جمع شدند.پیغمبر ص فراریان را ملامت میکرد که چرا در چنان وضع خطرناک فرار کردید،مسلمانان با اینکه شرمنده بودند زبان عذر گشودند و گفتند:ای پیغمبر خدا،ما آوازه قتل تو را شنیدیم و از شدت ترس فرار کردیم.

بدین ترتیب در جنگ احد نسبت به مسلمانان خسارات مالی و جانی فراوانی وارد شد و هفتاد تن از مسلمانان در میدان جنگ کشته شدند و عده ی زیادی مجروح افتادند،اما مسلمانان از شکست درس بزرگی آموختند که ضامن پیروزی آنها در میدانهای آینده شد،و در آیات آینده بررسی وسیعی روی اثرات گوناگون این حادثه بزرگ-بخواست خدا-انجام خواهد شد.

ص :76

همین کار انجام شد و بسرعت راه مکه را پیش گرفتند. وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّٰهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ گفتیم این آیات در حقیقت برای تقویت روحیه،شکست خورده مسلمانان نازل گردید، و نخست در آن اشاره به پیروزی چشمگیر مسلمانان در میدان بدر (1)شده تا با یادآوری آن خاطره،به آینده خویش دلگرم شوند و لذا می فرماید:

"خداوند شما را در بدر پیروزی داد در حالی که نسبت به دشمن ضعیف،و از نظر عده و تجهیزات قابل مقایسه با آنها نبودید"(عدد شما 313 نفر با تجهیزات کم، و مشرکان بیش از هزار نفر و با تجهیزات فراوان بودند.) حال که چنین است،از خدا بپرهیزید،و از تکرار مخالفت فرمان پیشوای خود،یعنی پیامبر اجتناب کنید تا شکر نعمت های گوناگون او را بجای آورده باشید.( فَاتَّقُوا اللّٰهَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ) إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِینَ أَ لَنْ یَکْفِیَکُمْ أَنْ یُمِدَّکُمْ رَبُّکُمْ بِثَلاٰثَةِ آلاٰفٍ مِنَ الْمَلاٰئِکَةِ ...

سپس خاطره یاری مسلمانان را در میدان بدر بوسیله فرشتگان یادآوری کرده و می گوید:"فراموش نکنید که در آن روز پیغمبر به شما گفت آیا کافی نیست که سه هزار نفر از فرشتگان به یاری شما بشتابند."؟ بَلیٰ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یَأْتُوکُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ (2)هٰذٰا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَةِ آلاٰفٍ مِنَ الْمَلاٰئِکَةِ مُسَوِّمِینَ .

"آری امروز هم اگر استقامت بخرج دهید و به استقبال سپاه قریش بشتابید،

ص :79

و تقوی را پیشه کنید،و مانند روز گذشته،با فرمان پیمبر مخالفت ننمائید،اگر در این حال مشرکان به سرعت بسوی شما برگردند،خداوند بوسیله پنج هزار نفر از فرشتگان که همگی دارای نشانه های مخصوصی هستند شما را یاری خواهد کرد". وَ مٰا جَعَلَهُ اللّٰهُ إِلاّٰ بُشْریٰ لَکُمْ وَ لِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُکُمْ بِهِ وَ مَا النَّصْرُ إِلاّٰ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ ...

"اما توجه داشته باشید که آمدن فرشتگان به یاری شما،تنها برای تشویق و بشارت و اطمینان خاطر و تقویت روحیه شما است،و گرنه پیروزی تنها از ناحیه خداوندی است که بر همه چیز قادر و در همه کار حکیم است" هم راه پیروزی را می داند و هم قدرت بر اجرای آن دارد. لِیَقْطَعَ طَرَفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْ یَکْبِتَهُمْ فَیَنْقَلِبُوا خٰائِبِینَ :

گر چه مفسران در تفسیر این آیه گفته های گوناگونی دارند،ولی با مسیری که ما در تفسیر آیات گذشته بکمک خود آیات و تواریخ موجود پیمودیم،تفسیر این آیه نیز روشن است،خداوند می فرماید:"اینکه به شما وعده داده شده است که فرشتگان را در برخورد جدید با دشمن بیاری شما بفرستد،برای این است که قسمتی از پیکر لشکر مشرکان را قطع کند،و آنها را با ذلت و رسوایی باز گرداند." باید توجه داشت که"طرف"در آیه به معنی قطعه و"یکبتهم"از ماده "کبت"به معنی بازگرداندن به زور و توام با ذلت است.

در اینجا سؤالاتی در زمینه چگونگی یاری فرشتگان و حمایت آنها از مسلمانان و چگونگی این یاری پیش می آید،که بخواست خداوند پاسخ مشروح آن را در سوره انفال ذیل آیات 7-تا 12 خواهیم داد.

ص :80

جمله" أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ "عطف بجمله"او یکبتهم"می باشد،و این آیه دنباله آیه قبل محسوب می شود،و در این صورت مجموع معنی دو آیه چنین خواهد بود:

"خداوند وسائل پیروزی را در اختیار شما قرار خواهد داد،و یکی از چهار سرنوشت را برای کافران مقرر می سازد:یا قسمتی از پیکر لشکر مشرکان را از بین می برد، یا آنها را به این وسیله مجبور به بازگشت می کند،و یا آنها را در صورت شایستگی و توبه می بخشد،و یا آنها را بخاطر ظلمشان مجازات می کند،و خلاصه با هر دسته ای از آنها بر طبق حکمت و عدالت رفتار خواهد نمود،و تو در باره آنها پیش خود هیچگونه تصمیمی نمی توانی بگیری".

در باره علت نزول این آیه نیز روایات متعددی نقل شده است از جمله پس از آنکه دندان و پیشانی پیامبر در جنگ"احد"شکست،و آن همه ضربات سخت بر پیکر مسلمین وارد شد،پیامبر از آینده مشرکان نگران گردید و پیش خود فکر می کرد چگونه این جمعیت قابل هدایت خواهند بود و فرمود"

کیف یفلح قوم فعلوا هذا بنبیهم و هو یدعوهم الی ربهم ":

"چگونه چنین جمعیتی رستگار خواهند شد که با پیامبر خود چنین رفتار می کنند در حالی که وی آنها را بسوی خدا دعوت می کند".

آیه فوق نازل شد و به پیامبر ص دلداری داد که تو مسئول هدایت آنها نیستی بلکه تنها موظف بتبلیغ آنها می باشی".

***

اگر خدا به آنها وعده پیروزی می دهد به این معنی نیست که مسلمانان وسائل طبیعی و تجهیزات نظامی و نقشه های جنگی و مانند آن را فراموش کنند و دست روی هم گذاشته همیشه در انتظار دعای پیغمبر برای پیروزی باشند،لذا به پیغمبر ص خطاب کرده می گوید:" لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ "یعنی پیروزی به دست تو واگذار نشده،بلکه به فرمان خدا است،و خداوند برای آن سننی قرار داده است که باید از آنها استفاده کرد،(و دعا کردن پیغمبر اگر چه مؤثر و مفید است،ولی جنبه استثنایی دارد و مخصوص موارد معینی است).

گفتار این نویسنده در این قسمت اگر چه منطقی است،ولی با ذیل آیه که از توبه یا مجازات کفار بحث می کند بهیچ وجه سازگار نیست،و بنا بر این نمی توان آن را تفسیر آیه دانست.

2-این آیه که هر گونه اختیاری را از پیامبر ص در باره عفو و بخشش یا مجازات مخالفان سلب می کند هیچ گونه منافاتی با مؤثر بودن دعای پیامبر ص و عفو و گذشت او،و شفاعت و مانند آن که از آیات دیگر قرآن استفاده می شود، ندارد،زیرا منظور از آیه فوق این است که پیغمبر ص مستقلا هیچ کاری را نمی تواند انجام دهد،ولی به فرمان خدا و به اجازه او،می تواند ببخشد،و هم در جای خود مجازات کند،و هم عوامل پیروزی را فراهم سازد،و حتی به اجازه پروردگار و اذن او می تواند هم چون مسیح ع مردگان را زنده کند.

کسانی که جمله" لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ "را گرفته، و خواسته اند توانایی پیامبر را بر این امر انکار کنند،در حقیقت آیات دیگر قرآن را فراموش کرده اند.

قرآن مجید در سوره نساء آیه 64 می گوید:" وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جٰاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّٰهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّٰهَ تَوّٰاباً رَحِیماً ".

"اگر آنها هنگامی که به خود ستم می کردند به سراغ تو می آمدند و استغفار می کردند و پیامبر نیز برای آنها از خدا طلب آمرزش می کرد خدا را توبه کننده(بخشنده) و مهربان می یافتند".

ص :83

طبق این آیه استغفار پیامبر ص یکی از عوامل بخشش گناه شمرده شده، و در بحثهای آینده در ذیل آیات مناسب باز هم در این زمینه توضیح خواهیم داد.

آیه نقل می کند که از یکی از دانشمندان پرسیدند:خداوند چگونه بندگان را بخاطر گناهان مجازات می کند،با آن رحمت واسعه و بی پایانش؟ او در پاسخ گفت:"رحمت"خداوند،"حکمت"او را از بین نمی برد، زیرا رحمت او هم چون حس ترحم ما از احساسات و رقت قلب سرچشمه نمی گیرد، بلکه رحمت او همیشه آمیخته با حکمت است،و حکمت ایجاب می کند،که گنهکاران(جز در موارد خاصی)به مجازات برسند".

آیه و شش آیه بعد از آن محتوی یک سلسله برنامه های اقتصادی،اجتماعی و تربیتی است،و پس از پایان این نه آیه،مجددا حوادث مربوط به جنگ احد عنوان می گردد.

این طرز بیان ممکن است برای بعضی مایه تعجب گردد،ولی با توجه به یک اصل اساسی حقیقت امر روشن می شود،و آن اینکه:

قرآن یک کتاب کلاسیک نیست که دارای فصول و ابوابی باشد و نظام تالیفی خاصی در میان ابواب و فصول آن در نظر گرفته شده باشد،بلکه قرآن کتابی است که در مدت بیست و سه سال"نجوما"(تدریجا)طبق نیازمندیهای گوناگون تربیتی در زمانها و اماکن مختلف نازل شده:یک روز داستان احد پیش می آمد و برنامه های مختلف جنگی در ضمن آیات متعدد اعلام می گشت،روز دیگر احساس نیاز به یک مسئله اقتصادی همچون ربا یا یک مسئله حقوقی مانند احکام ازدواج، یا یک مسئله تربیتی و اخلاقی مانند توبه،می شد و آیات متعددی طبق آن نازل می گشت.

از این سخن چنین نتیجه گرفته می شود که:ممکن است در بسیاری از موارد پیوند خاصی در میان آیات قبل و بعد نبوده باشد،و نباید مانند بعضی از مفسران در این گونه موارد اصراری در یافتن رابطه در میان آنها داشت،نباید خود را به- زحمت بیندازیم و در میان قضایایی که خداوند اتصال و ارتباطی نخواسته با تکلف وجه ارتباطی درست کنیم،زیرا این کار با روح قرآن و چگونگی نزول آن در حوادث مختلف و طبق نیازمندیهای گوناگون در شرایط و ظروف جداگانه،سازش ندارد.

البته تمام سوره ها و آیات قرآن از یک نظر بهم مربوطند و آن اینکه همگی یک برنامه انسان سازی و تربیتی را در یک سطح عالی تعقیب می کنند و برای ساختن یک جامعه آباد،آگاه،امن و امان و پیشرفته از نظر مادی و معنوی نازل شده اند.

ص :86

بنا بر این اگر آیات نه گانه فوق رابطه خاصی با آیات قبل و بعد ندارد بهمین دلیل است.

***

3-در آیه مورد بحث چنان که ضمن تفسیر آن خواهیم گفت،حکم تحریم ربا صریحا ذکر شده،اما تنها به یک نوع از انواع ربا که نوع شدید و فاحش آن است اشاره شده است.

4-بالآخره در سوره بقره آیات 275 تا 279 هر گونه رباخواری به شدت ممنوع اعلام شده و در حکم جنگ با خدا ذکر گردیده است. یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تَأْکُلُوا الرِّبَوا أَضْعٰافاً مُضٰاعَفَةً ...

گفتیم در این آیه اشاره به تحریم ربای فاحش شده و با تعبیر"اضعافا مضاعفه" بیان گردیده است.منظور از ربای فاحش این است که سرمایه به شکل تصاعدی در مسیر ربا سیر کند یعنی سود در مرحله نخستین با اصل سرمایه ضمیمه شود و مجموعا مورد ربا قرار گیرند،و به همین ترتیب در هر مرحله،"سود به اضافه سرمایه"، سرمایه جدیدی را تشکیل دهد،و به این ترتیب در مدت کمی از راه تراکم سود مجموع بدهی بدهکار بچندین برابر اصل بدهی افزایش یابد و به کلی از زندگی ساقط گردد.

به طوری که از روایات و تواریخ استفاده می شود در زمان جاهلیت معمول بود که اگر بدهکار در راس مدت نمی توانست بدهی خود را بپردازد از طلبکار تقاضا می کرد که مجموع سود و اصل بدهی را به شکل سرمایه جدیدی به او قرض بدهد و سود آن را بگیرد!، در عصر ما نیز در میان رباخواران این رباخواری بسیار ظالمانه فراوان است. وَ اتَّقُوا اللّٰهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ در پایان آیه می فرماید:"اگر می خواهید رستگار شوید باید تقوا را پیشه کنید و از این گناه بپرهیزید". وَ اتَّقُوا النّٰارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْکٰافِرِینَ این آیه مجددا حکم تقوا را تاکید کرده و از آتشی که در انتظار کافران

ص :88

است بر حذر می دارد.

از تعبیر"کافران"استفاده می شود که اصولا رباخواری با روح ایمان سازگار نیست و رباخواران از آتشی که در انتظار کافران است سهمی دارند! و نیز استفاده می شود که آتش دوزخ اصولا برای کافران آماده شده و گناهکاران و عاصیان به همان مقدار که شباهت و هماهنگی با کافران دارند سهمی از آن خواهند داشت. وَ أَطِیعُوا اللّٰهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ تهدید آیه سابق با تشویقی که در این آیه برای مطیعان و فرمانبرداران ذکر شده تکمیل می گردد و می فرماید:"فرمان خدا و پیامبر را اطاعت کنید و ربا- خواری را ترک گوئید تا مشمول رحمت الهی شوید".

ص :89

است می باشد).

و به این ترتیب قرآن با صراحت می گوید:وسعت بهشت همان وسعت آسمانها و زمین می باشد.

در آیه 21 سوره حدید همین تعبیر با تفاوت مختصری دیده می شود" سٰابِقُوا إِلیٰ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهٰا کَعَرْضِ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ " در این آیه به جای"مسارعت"صریحا کلمه"مسابقه"ذکر شده و"سماء" به صورت مفرد با الف و لام جنس آمده که در اینجا معنی عموم می دهد، و از"کاف تشبیه"استفاده شده است،به این معنی که در آیه مورد بحث صریحا می گوید "وسعت بهشت همان وسعت آسمانها و زمین است"ولی در آیه سوره حدید می گوید:

وسعت آن مانند وسعت آسمان و زمین می باشد،و هر دو تعبیر یک معنی را می رساند.

در پایان آیه تصریح می کند که این بهشت،با آن عظمت،برای پرهیزگاران آماده شده است( أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ ) اکنون این سؤال پیش می آید که:

اولا:آیا بهشت و دوزخ هم اکنون آفریده شده و وجود خارجی دارند یا بعدا در پرتو اعمال مردم ایجاد می شوند؟.

ثانیا اگر آنها آفریده شده اند جای آنها کجا است،(با توجه به اینکه قرآن می گوید وسعت بهشت به اندازه آسمانها و زمین است).

***

1-در آیه مورد بحث و در آیات فراوان دیگری تعبیر به"اعدت"(مهیا شده)یا تعبیرات دیگری از همین ماده،گاهی در مورد بهشت و گاهی در باره دوزخ، آمده است (1).

از این آیات استفاده می شود که بهشت و دوزخ هم اکنون آماده شده اند اگر چه بر اثر اعمال نیک و بد انسانها توسعه می یابند(دقت کنید).

2-در آیات مربوط به معراج در سوره"و النجم"می خوانیم:" وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْریٰ عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهیٰ عِنْدَهٰا جَنَّةُ الْمَأْویٰ ":"بار دیگر پیامبر جبرئیل را نزد"سدرة المنتهی"در آنجا که بهشت جاویدان قرار داشت مشاهده کرد،(نجم:13 و 14 و 15)-این تعبیر گواه دیگری بر وجود فعلی بهشت است.

3-در سوره"تکاثر"آیه 5 و 6 و 7 می فرماید" کَلاّٰ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ ثُمَّ لَتَرَوُنَّهٰا عَیْنَ الْیَقِینِ ":اگر علم الیقین داشتید دوزخ را مشاهده می کردید سپس به عین الیقین آن را می دیدید".

در روایات مربوط به معراج و روایات دیگر نیز نشانه های روشنی بر این مسئله دیده می شود (2).

***

در کجا هستند؟ پاسخ این سؤال را از دو راه می توان داد:

نخست اینکه:بهشت و دوزخ در باطن و درون این جهانند.ما این آسمان و زمین و کرات مختلف را با چشم خود می بینیم اما عوالمی که در درون این جهان قرار دارند نمی بینیم و اگر دید و درک دیگری داشتیم هم اکنون می توانستیم آنها را ببینیم،در این عالم موجودات بسیاری هستند که امواج آنها با چشم ما قابل درک نیستند،آیه" کَلاّٰ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ "که در بالا اشاره شد نیز گواه این حقیقت است.از پاره ای از احادیث نیز استفاده می شود که بعضی از مردان خدا درک و دیدی در این جهان داشتند که،بهشت و دوزخ را نیز با چشم حقیقت بین خود می دیدند.

برای این موضوع می توان مثالی ذکر کرد:

فرض کنید فرستنده نیرومندی در یک نقطه زمین وجود داشته باشد که به- کمک ماهواره های فضایی امواج آن به سراسر زمین پخش شود و به وسیله آن نغمه دل انگیز تلاوت قرآن با صدایی فوق العاده دلنشین و روحپرور در همه جا پخش گردد،و در نقطه دیگری از زمین فرستنده دیگری با همان قدرت وجود داشته باشد که صدایی فوق العاده گوش خراش و ناراحت کننده روی امواج دیگری در همه- جا پراکنده شود.

هنگامی که ما در یک مجلس عادی نشسته ایم صدای گفتگوی اطرافیان خود را می شنویم اما از آن دو دسته امواج"روحپرور"و"آزار دهنده"که در درون محیط ما است و همه جا را پر کرده است هیچ خبری نداریم،ولی اگر دستگاه گیرنده ای می داشتیم که موج آن با یکی از این دو فرستنده تطبیق می کرد فورا در برابر ما آشکار می شدند اما دستگاه شنوایی ما در حال عادی از درک آنها عاجز است.

این مثال گرچه از جهاتی رسا نیست ولی برای مجسم ساختن چگونگی وجود بهشت و دوزخ در باطن این جهان مؤثر به نظر می رسد.

ص :94

دیگر اینکه:عالم آخرت و بهشت و دوزخ،محیط بر این عالم است،و به- اصطلاح این جهان در شکم و درون آن جهان قرار گرفته،درست همانند عالم جنین که در درون عالم دنیا است،زیرا می دانیم عالم جنین برای خود عالم مستقلی است، اما جدای از این عالمی که در آن هستیم نیست،بلکه در درون آن واقع شده است،عالم دنیا نیز نسبت به عالم آخرت،همین حال را دارد،یعنی در درون آن قرار گرفته است.

و اگر می بینیم قرآن می گوید وسعت بهشت به اندازه وسعت آسمانها و زمین است به خاطر آن است که انسان چیزی وسیعتر از آسمان و زمین نمی شناسد تا مقیاس سنجش قرار داده شود،لذا قرآن برای اینکه وسعت و عظمت بهشت را ترسیم کند آن را به پهنه آسمانها و زمین تشبیه کرده است،و چاره ای غیر از این نبوده،همانطور که اگر کودکی که در شکم مادر قرار دارد عقل می داشت و می خواستیم با او سخن بگوئیم باید با منطقی صحبت کنیم که برای او در آن محیط قابل درک باشد.

***از آنچه گفتیم پاسخ این سؤال نیز روشن شد که اگر وسعت بهشت به اندازه زمین و آسمانها است پس دوزخ کجا است؟ زیرا طبق پاسخ اول دوزخ نیز در درون همین جهان قرار گرفته و وجود آن در درون این جهان منافاتی با وجود بهشت در درون آن ندارد(همانطور که در مثال امواج فرستنده صوتی ذکر شد) و اما طبق پاسخ دوم که بهشت و دوزخ محیط بر این جهان باشند جواب باز هم روشنتر است زیرا دوزخ می تواند محیط بر این جهان باشد و بهشت محیط بر آن،و از آنهم وسیعتر.

ص :95

مبلغ ناچیزی برای کمک به بندگان خدا انفاق کنند و برای پیشبرد اهداف اجتماعی مصرف نمایند کارهای بزرگی بوسیله آن می توانند انجام دهند،علاوه بر این اثر معنوی و اخلاقی انفاق بستگی به حجم انفاق و زیادی آن ندارد و در هر حال عاید انفاق کننده می شود.

جالب توجه اینکه در اینجا نخستین صفت برجسته پرهیزکاران"انفاق"ذکر شده،زیرا این آیات نقطه مقابل صفاتی را که در باره رباخواران و استثمارگران در آیات قبل ذکر شد،بیان می کند،به علاوه گذشت از مال و ثروت آنهم در حال خوشی و تنگدستی روشنترین نشانه مقام تقوا است.

2-آنها بر خشم خود مسلطند( وَ الْکٰاظِمِینَ الْغَیْظَ ).

"کظم"در لغت به معنی بستن سر مشکی است که از آب پر شده باشد،و بطور کنایه در مورد کسانی که از خشم و غضب پر می شوند و از اعمال آن خودداری می نمایند بکار میرود.

"غیظ"به معنی شدت غضب و حالت برافروختگی و هیجان فوق العاده روحی است،که بعد از مشاهده ناملایمات به انسان دست می دهد.

حالت خشم و غضب از خطرناکترین حالات است و اگر جلوی آن رها شود، در شکل یک نوع جنون و دیوانگی و از دست دادن هر نوع کنترل اعصاب خود- نمایی می کند،و بسیاری از جنایات و تصمیمهای خطرناکی که انسان یک عمر باید کفاره و جریمه آن را بپردازد در چنین حالی انجام می شود،و لذا در آیه فوق دومین صفت برجسته پرهیزکاران را فرو بردن خشم معرفی کرده است.

پیغمبر اکرم می فرماید:من کظم غیظا و هو قادر علی انفاذه ملأه اللّٰه امنا و ایمانا".

"آن کس که خشم خود را فرو ببرد با اینکه قدرت بر اعمال آن دارد خداوند دل او را از آرامش و ایمان پر می کند"-این حدیث می رساند که فرو بردن خشم اثر فوق العاده ای در تکامل معنوی انسان و تقویت روح ایمان دارد.

ص :97

3-آنها از خطای مردم می گذرند( وَ الْعٰافِینَ عَنِ النّٰاسِ ).

فرو بردن خشم بسیار خوب است اما به تنهایی کافی نیست زیرا ممکن است کینه و عداوت را از قلب انسان ریشه کن نکند،در این حال برای پایان دادن به- حالت عداوت باید"کظم غیظ"توام با"عفو و بخشش"گردد،لذا بدنبال صفت عالی خویشتن داری و فرو بردن خشم،مسئله عفو و گذشت را بیان نموده،البته منظور گذشت و عفو از کسانی است که شایسته آنند نه دشمنان خون آشامی که گذشت و عفو باعث جرأت و جسارت بیشتر آنها می شود.

4-آنها نیکوکارند( وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ ).

در اینجا اشاره به مرحله عالیتر از عفو شده که همچون یک سلسله مراتب تکاملی پشت سر هم قرار گرفته اند و آن این است که انسان نه تنها باید خشم خود را فرو برد و با عفو و گذشت کینه را از دل خود بشوید بلکه با نیکی کردن در برابر بدی(آنجا که شایسته است)ریشه دشمنی را در دل طرف نیز بسوزاند و قلب او را نسبت به خویش مهربان گرداند بطوری که در آینده چنان صحنه ای تکرار نشود، بطور خلاصه نخست دستور به خویشتن داری در برابر خشم،و پس از آن دستور به شستن قلب خود،و سپس دستور به شستن قلب طرف می دهد.

در حدیثی که در کتب شیعه و اهل تسنن در ذیل آیه فوق نقل شده چنین می خوانیم که یکی از کنیزان امام علی بن الحسین ع به هنگامی که آب روی دست امام می ریخت،ظرف آب از دستش افتاد و بدن امام را مجروح ساخت،امام ع از روی خشم سر بلند کرد کنیز بلافاصله گفت خداوند در قرآن می فرماید:

" وَ الْکٰاظِمِینَ الْغَیْظَ "امام فرمود خشم خود را فرو بردم،عرض کرد" وَ الْعٰافِینَ عَنِ النّٰاسِ "فرمود:تو را بخشیدم خدا تو را ببخشد، او مجددا گفت" وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ "امام فرمود:تو را در راه خدا آزاد کردم (1).

این حدیث شاهد زنده ای است بر اینکه سه مرحله مزبور هر کدام مرحله ای

ص :98

عالیتر از مرحله قبل است. 5-آنها اصرار بر گناه نمی کنند( وَ الَّذِینَ إِذٰا فَعَلُوا فٰاحِشَةً ...) "فاحشة"از ماده فحش و فحشاء به معنی هر عمل بسیار زشت است و انحصار به اعمال منافی عفت ندارد زیرا در اصل به معنی"تجاوز از حد"است که هر گناهی را شامل می شود.

در آیه فوق اشاره به یکی دیگر از صفات پرهیزکاران شده که"آنها علاوه بر اوصاف مثبت گذشته اگر مرتکب گناهی شوند بزودی بیاد خدا می افتند و توبه می کنند و هیچگاه اصرار بر گناه نمی ورزند".

از تعبیری که در این آیه شده چنین استفاده می شود که انسان تا بیاد خدا است مرتکب گناه نمی شود آن گاه مرتکب گناه می شود که به کلی خدا را فراموش کند و غفلت تمام وجود او را فرا گیرد،اما این فراموشکاری و غفلت در افراد پرهیزگار دیری نمی پاید،بزودی بیاد خدا می افتند و گذشته را جبران می کنند،آنها احساس می کنند که هیچ پناهگاهی جز خدا ندارند و تنها باید آمرزش گناهان خویش را از او بخواهند( وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللّٰهُ )"کیست جز خدا که گناهان را ببخشد".

باید توجه داشت که در آیه علاوه بر عنوان فاحشه،ظلم بر خویشتن نیز ذکر شده( أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ )و فرق میان این دو ممکن است این باشد که فاحشه اشاره به گناهان کبیره است و ظلم بر خویشتن اشاره به گناهان صغیره.

در پایان آیه برای تاکید می گوید:" وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلیٰ مٰا فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ ":"آنها هرگز با علم و آگاهی بر گناه خویش اصرار نمی ورزند و تکرار گناه نمی کنند".

در ذیل این آیه از امام باقر ع نقل شده که فرمود:"

الاصرار ان یذنب الذنب فلا یستغفر اللّٰه و لا یحدث نفسه بتوبة فذلک الاصرار ":اصرار بر گناه این است که انسان گناهی کند و دنبال آن استغفار ننماید و در فکر توبه نباشد

ص :99

این است اصرار بر گناه (1).

در کتاب"امالی صدوق"از امام صادق ع حدیثی پر معنی نقل شده که خلاصه آن چنین است:"هنگامی که آیه فوق نازل شد و گناهکاران توبه کار را به آمرزش الهی نوید داد ابلیس سخت ناراحت شد،و تمام یاران خود را با صدای بلند به تشکیل انجمنی دعوت کرد آنها از وی علت این دعوت را پرسیدند،او از نزول این آیه اظهار نگرانی کرد،یکی از یاران او گفت:من با دعوت انسانها به- این گناه و آن گناه تاثیر این آیه را خنثی میکنم،ابلیس پیشنهاد او را نپذیرفت، دیگری نیز پیشنهادی شبیه آن کرد که آنهم پذیرفته نشد،در این میان شیطانی کهنه کار بنام"وسواس خناس"!گفت من مشکل را حل میکنم،ابلیس پرسید:

از چه راه؟گفت:فرزندان آدم را با وعده ها و آرزوها آلوده به گناه می کنم،و هنگامی که مرتکب گناهی شدند یاد خدا و بازگشت به سوی او را از خاطر آنها می برم،ابلیس گفت راه همین است،و این ماموریت را تا پایان دنیا بر عهده او گذاشت"! روشن است که فراموشکاری نتیجه سهل انگاری و وسوسه های شیطانی است، و تنها کسانی گرفتار آن می شوند که خود را در برابر او تسلیم کنند،و به اصطلاح با وسواس خناس همکاری نزدیک نمایند!ولی مردان بیدار و با ایمان کاملا مراقبند که هر گاه خطایی از آنها سرزد در نخستین فرصت آثار آن را با آب توبه و استغفار از دل و جان خود بشویند و دریچه های قلب خود را بروی شیطان و لشکر او ببندند که آنها از درهای بسته قلب وارد نمی شوند؟.

أُولٰئِکَ جَزٰاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنّٰاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ خٰالِدِینَ فِیهٰا

.

در این آیه پاداش پرهیزگارانی که صفات آنها در دو آیه گذشته آمده توضیح داده شده است و آن عبارت است از"آمرزش پروردگار و بهشتی که نهرها

ص :100

از زیر درختان آن جاری است(و لحظه ای آب از آنها قطع نمی شود)بهشتی که بطور جاودان در آن خواهند بود".

در حقیقت در اینجا نخست اشاره به مواهب معنوی و"مغفرت"و شستشوی دل و جان و تکامل روحانی شده،سپس اشاره به مواهب مادی نموده،و در پایان می گوید: وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعٰامِلِینَ :این چه پاداش نیکی است برای آنها که اهل عمل هستند و مرد میدان اند نه افراد واداده و تنبل که همیشه از تعهدات و مسئولیتهای خویش می گریزند.

درک حقایق لازم و ضروری میداند،زیرا از ارتباط و گره خوردن این دو زمان (گذشته و حاضر)وظیفه و مسئولیت آیندگان روشن می شود،در آیه فوق میگوید: قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ ...

"خداوند سنتهایی در اقوام گذشته داشته که این سنن هرگز جنبه اختصاصی ندارد و به صورت یک سلسله قوانین حیاتی در باره همگان،گذشتگان و آیندگان، اجرا می شود"در این سنن پیشرفت و تعالی افراد با ایمان و مجاهد و متحد و بیدار پیش بینی شده،و شکست و نابودی ملتهای پراکنده و بی ایمان و آلوده به گناه نیز پیش بینی گردیده که در تاریخ بشریت ثبت است.

آری تاریخ برای هر قومی اهمیت حیاتی دارد،تاریخ خصوصیات اخلاقی و کارهای نیک و بد و تفکرات گذشتگان را برای ما بازگو می کند،و علل سقوط و سعادت،کامیابی و ناکامی جامعه ها را در اعصار و قرون مختلف نشان می دهد،و در حقیقت تاریخ گذشتگان آینه زندگی روحی و معنوی جامعه های بشری و هشداری است برای آیندگان.

روی این جهت قرآن مجید به مسلمانان دستور می دهد"بروید در روی زمین بگردید و در آثار پیشینیان و ملتهای گذشته و زمامداران و فراعنه گردنکش و جبار دقت کنید،و بنگرید پایان کار آنها که کافر شدند،و پیامبران خدا را تکذیب کردند و بنیان ظلم و فساد را در زمین گذاردند،چگونه بود؟و سرانجام کار آنها بکجا رسید"؟.

آثار گذشتگان،حوادث پند دهنده ای برای آیندگان است و مردم می توانند با بهره برداری از آنها از مسیر حیات و زندگی صحیح آگاه شوند.

و گویای تاریخ هستند،و حتی ما از آنها بیش از تاریخ مدون بهره مند می شویم، آثار باقی مانده از دورانهای گذشته،اشکال و صور و نقوش روح و دل و تفکرات و قدرت و عظمت و حقارت اقوام را به ما نشان میدهد،در صورتی که تاریخ فقط حوادث وقوع یافته و عکسهای خشک و بی روح آنها را مجسم می سازد.

آری ویرانه کاخهای ستمگران،و بناهای شگفت انگیز اهرام مصر و برج بابل و کاخهای کسری و آثار تمدن قوم سبا و صدها نظائر آن که در گوشه و کنار جهان پراکنده اند، هر یک در عین خاموشی هزار زبان دارند و سخنها می گویند، و اینجا است که شاعران نکته سنج به هنگامی که در برابر خرابه های این کاخها قرار می گرفتند،تکان شدیدی در روح خود احساس کرده و اشعار شورانگیزی می سرودند چنان که"خاقانی"و شعرای معروف دیگری این آوازها را از درون ذرات کاخ شکست خورده کسری و مانند آن با گوش جان شنیده،و آنها را در شاهکارهای ادبی سرودند (1).

مطالعه یک سطر از این تاریخهای زنده معادل مطالعه یک کتاب قطور تاریخی است و اثری که این مطالعه در بیداری روح و جان بشر دارد با هیچ چیز دیگری برابری نمی کند،زیرا هنگامی که در برابر آثار گذشتگان قرار می گیریم گویا یک مرتبه ویرانه ها جان می گیرند و استخوانهای پوسیده از زیر خاک زنده می شوند، و جنب و جوش پیشین خود را آغاز می کنند،بار دیگر نگاه می کنیم همه را خاموش

ص :103

و فراموش شده می بینیم و مقایسه این دو حالت نشان می دهد افراد خودکامه ای چه کوتاه فکرند که برای رسیدن به هوسهای بسیار زودگذر آلوده هزاران جنایت می شوند.

و لذا قرآن مجید دستور می دهد که مسلمانان در روی زمین به سیر و سیاحت بپردازند و آثار گذشتگان را در دل زمین و یا در روی خاک با چشم خود ببینند و از مشاهده آن عبرت گیرند.

آری در اسلام نیز جهانگردی وجود دارد،و به آن اهمیت زیادی داده شده اما نه بسان توریستهای هوسران و هوسباز امروز بلکه برای تحقیق و بررسی آثار و سرنوشت پیشینیان و مشاهده آثار عظمت خداوند در نقاط مختلف جهان،و این همان چیزی است که قرآن نام آن را"سیر فی الارض"گذارده و طی آیات متعددی به آن دستور داده است از جمله:

1-" قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ ":

بگو بروید در روی زمین گردش کنید سپس بنگرید عاقبت و سرانجام گناهکاران چگونه بوده است(نمل:71).

2-" قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ "بگو در زمین سیر کنید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را بوجود آورده است(سوره عنکبوت آیه 20).

3-" أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهٰا ..." (سوره حج آیه 46)و آیات دیگر...

این آیه می گوید:این جهانگردی معنوی و سیر در ارض قلب انسان را دانا و چشم انسان را بینا و گوش او را شنوا می گرداند،و از خمودی و جمود،رهایی می بخشد.

متاسفانه این دستور زنده اسلامی نیز مانند بسیاری از دستورات فراموش شده

ص :104

دیگر،از طرف مسلمانان توجهی به آن نمی شود،حتی جمعی از علماء و دانشمندان اسلامی گویا در محیط فکر خود،زمان و مکان را متوقف ساخته اند،و در عالمی غیر از این عالم زندگی می کنند،از تحولات اجتماعی دنیا بی خبرند و بکارهای جزئی و کم اثر که در مقابل کارهای اصولی و اساسی ارزش چندانی ندارد خود را مشغول ساخته اند.

در دنیایی که حتی پاپها و کاردینالهای مسیحی که بعد از قرنها انزوا و گوشه گیری و قطع ارتباط با دنیای خارج،به سیر در ارض می پردازند تا نیازمندیهای زمان را درک کنند،آیا نباید مسلمانان به این دستور صریح قرآن عمل کنند و خود را از تنگنای محیط محدود فکری بدر آورند تا تحول و جنبشی در عالم اسلام و مسلمین پدید آید؟ هٰذٰا بَیٰانٌ لِلنّٰاسِ وَ هُدیً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِینَ در این آیه می گوید:"آنچه در آیات فوق گفته شد بیانیه روشنی است برای همه انسانها و وسیله هدایت و اندرزی است برای همه پرهیزگاران"یعنی در عین اینکه این بیانات جنبه همگانی و مردمی دارد تنها پرهیزگاران و افراد با هدف از آن الهام می گیرند و هدایت می شوند.

ص :105

سستی به خود راه دهند و غمگین گردند و از پیروزی نهایی مایوس شوند،زیرا افراد بیدار همان طور که از پیروزیها استفاده می کنند از شکستها نیز درس می آموزند و در پرتو آن نقاط ضعفی را که سرچشمه شکست شده،پیدا می کنند و با بر طرف ساختن آن برای پیروزی نهایی آماده می شوند.

جمله" وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ":شما برترید اگر ایمان داشته باشید،یک جمله بسیار پر معنی است یعنی شکست شما در حقیقت برای از دست دادن روح ایمان و آثار آن بوده،شما اگر فرمان خدا و پیامبر را در این میدان زیر پا نمی گذاشتید گرفتار چنین سرنوشتی نمی شدید،و باز هم غمگین نباشید اگر بر مسیر ایمان ثابت بمانید پیروزی نهایی از آن شما است،و شکست در یک میدان،به معنی شکست نهایی در جنگ نیست. إِنْ یَمْسَسْکُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ .

"قرح"به معنی جراحتی است که در بدن بر اثر برخورد با یک عامل خارجی پیدا می شود.در این آیه درس دیگری برای رسیدن به پیروزی نهایی به- مسلمانان داده شده است که شما نباید از دشمنان کمتر باشید،آنها در میدان "بدر"شکستی سخت و سنگین از شما خوردند و هفتاد نفر کشته،و تعداد زیادی مجروح و اسیر دادند و با آن همه از پای ننشستند،و در این میدان شکست خود را بر اثر غفلت شما جبران کردند،اگر شما در این میدان گرفتار شکست شدید باید از پای ننشینید تا آن را جبران کنید،و لذا می فرماید:"اگر به شما جراحتی رسید به آنها هم جراحتی همانند آن رسید"بنا بر این سستی و اندوه شما برای چیست.

بعضی از مفسران آیه را اشاره به جراحاتی که بر کفار در میدان احد نشست می دانند،ولی اولا این جراحات مانند جراحات مسلمین نبود بنا بر این با کلمه "مثله"سازگار نیست.و ثانیا با جمله بعد که تفسیر آن خواهد آمد تناسب ندارد. وَ تِلْکَ الْأَیّٰامُ نُدٰاوِلُهٰا بَیْنَ النّٰاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللّٰهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَتَّخِذَ

ص :108

مِنْکُمْ شُهَدٰاءَ

:

در این قسمت نخست اشاره به یکی از سنن الهی شده است که در زندگی بشر حوادث تلخ و شیرینی رخ می دهد که هیچکدام پایدار نیست،شکستها، پیروزیها،قدرتها،عظمتها و ناتوانیها همه در حال دگرگونی هستند بنا بر این نباید شکست در یک میدان و آثار آن را پایدار فرض کرد،بلکه باید با بررسی عوامل و انگیزه های شکست از سنت تحول استفاده نمود،و آن را به پیروزی تبدیل کرد دنیا فراز و نشیب دارد و زندگی در حال دگرگونی است و"خداوند این ایام را در میان مردم بطور مداوم گردش می دهد"تا سنت تکامل از لابلای این حوادث آشکار شود (1).

سپس اشاره به نتیجه این حوادث ناگوار کرده و می فرماید" وَ لِیَعْلَمَ اللّٰهُ الَّذِینَ آمَنُوا ..."اینها بخاطر آن است که افراد با ایمان،از مدعیان ایمان، شناخته شوند و به عبارت دیگر تا حوادث دردناک در تاریخ ملتی روی ندهد صفوف از هم مشخص نخواهند شد،زیرا پیروزیها خواب آور و اغفال کننده است در حالی که شکستها برای افراد آماده بیدار کننده و نشان دهنده ارزشها است.

در جمله"و یَتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَدٰاءَ "می فرماید:یکی از نتائج این شکست دردناک این بود که شما شهیدان و قربانیانی در راه اسلام بدهید،و بدانید این آئین پاک را ارزان بدست نیاورده اید تا در آینده ارزان از دست بدهید،ملتی که قربانی در راه اهداف مقدس خود ندهد همیشه آنها را کوچک می شمرد اما به هنگامی که قربانی داد هم خود او، و هم نسلهای آینده او،بدیده عظمت به آن می نگرند.

ممکن است منظور از"شهداء"در اینجا گواهان باشد،یعنی خدا می خواست با این حادثه گواهانی از شما بگیرد که چگونه نافرمانیها به شکستهای دردناکی

ص :109

می انجامد،و این گواهان در آینده معلمانی خواهند بود برای مردم در برابر حوادث مشابهی که در پیش دارند.

در پایان آیه می فرماید خداوند ستمگران را دوست نمی دارد،و بنا بر این از آنها حمایت نخواهد کرد.

مصر نقل می کند که پیامبر را در خواب دید و به او فرمود"اگر مرا در میان پیروزی و شکست در میدان احد مخیر ساخته بودند من در خصوص آن میدان،شکست را ترجیح میدادم"زیرا این شکست عامل سازنده ای در تاریخ اسلام شد".

و یمحق الکافرین این جمله در حقیقت نتیجه ایست برای جمله قبل،زیرا هنگامی که مؤمنان در کوره حوادث پاک شدند آمادگی کافی برای از بین بردن تدریجی شرک و کفر و پاک ساختن جامعه خود از این آلودگیها پیدا می کنند،یعنی نخست باید پاک شد و سپس پاک کرد.

در حقیقت همانطور که ماه با آن جلوه گری و فریبندگی مخصوص خود تدریجا کم نور شده،در محاق فرو می رود همچنین شکوه و عظمت کفر و شرک و حامیان آنها با تصفیه و پاک شدن مسلمانان به زوال و نیستی می گراید. أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمّٰا یَعْلَمِ اللّٰهُ الَّذِینَ جٰاهَدُوا مِنْکُمْ وَ یَعْلَمَ الصّٰابِرِینَ .

در اینجا قرآن با استفاده از حادثه احد برای تصحیح یک اشتباه فکری مسلمانان اقدام می کند و می گوید:شما چنین پنداشتید که بدون جهاد و استقامت در راه خدا می توانید در بهشت برین جای گیرید،آیا شما گمان کردید داخل شدن در عمق آن سعادت معنوی تنها با انتخاب نام مسلمان و یا عقیده بدون عمل ممکن است؟اگر چنین بود مسئله بسیار ساده بود،ولی هرگز چنین نبوده است و تا اعتقادات واقعی در میدان عمل پیاده نشود کسی بهره ای از آن سعادتها نخواهد برد،در اینجا است که باید صفوف از هم مشخص شود،و مجاهدان و صابران از افراد بی ارزش شناخته شوند.

ص :111

انتخاب نقشه های صحیح و تهیه وسائل لازم به دست فراموشی سپردند.

2-عدم انضباط نظامی و مخالفت با فرمان مؤکد پیغمبر ص دائر به- ماندن تیراندازان در سنگر حساس خود عامل مهم دیگری برای این شکست بود.

3-دنیا پرستی جمعی از مسلمانان تازه کار که جمع آوری غنائم جنگی را بر تعقیب دشمن ترجیح دادند،و اسلحه بر زمین گذاشته برای اینکه از دیگران عقب نیافتند به تلاش پرداختند،سومین عامل شکست بود،تا بدانند در راه خدا و به هنگام جهاد مقدس باید این مسائل بکلی فراموش شود.

4-غرور ناشی از پیروزی درخشان میدان بدر تا آنجا که فکر قدرت دشمن را از سر بیرون کرده بودند و تجهیزات او را ناچیز می پنداشتند چهارمین عامل شکست بود.

اینها نقاط ضعفی بود که می بایست در آب جوشان این شکست شستشو شود.

ص :113

پیامبر پرتاب کرد،پیشانی و دندان آن حضرت شکست و لب پائین وی شکافت و خون صورت وی را پوشانید (1).در این موقع دشمن می خواست پیامبر را به قتل برساند که مصعب بن عمیر یکی از پرچمداران ارتش اسلام جلو حملات آنها را گرفت ولی خودش در این میان کشته شد،و چون او شباهت زیادی به پیامبر داشت دشمن چنین پنداشت که پیغمبر در خاک و خون غلطیده است و لذا این خبر را با صدای بلند به همه لشگرگاه رسانید.

انتشار این خبر به همان اندازه که در روحیه بت پرستان اثر مثبت داشت در میان مسلمانان تزلزل عجیبی ایجاد کرد،جمعی که اکثریت را تشکیل می دادند به دست و پا افتاده و از میدان جنگ به سرعت خارج می شدند،حتی بعضی در این فکر بودند که با کشته شدن پیامبر از آئین اسلام برگردند و از سران بت پرستان امان بخواهند،اما در مقابل آنها اقلیتی فداکار و پایدار همچون علی ع و ابو- دجانه و طلحة و بعضی دیگر بودند که بقیه را به استقامت دعوت می کردند از جمله "انس بن نضر"به میان آنها آمد و گفت:ای مردم اگر محمد ص کشته شد، خدای محمد کشته نشده،بروید و پیکار کنید و در راه همان هدفی که پیامبر کشته شد،شربت شهادت بنوشید،پس از ایراد این سخنان به دشمن حمله نمود تا کشته شد،ولی به زودی روشن گردید که پیامبر زنده است و این خبر اشتباه بوده است یا دروغ،آیه فوق در این مورد نازل گردید و دسته اول را سخت نکوهش کرد.

با استفاده از حوادث جنگ احد آیه حقیقت دیگری را به مسلمانان می آموزد و آن اینکه اسلام آئین فرد پرستی نیست و به فرض که پیامبر در این میدان شربت شهادت می نوشید وظیفه مسلمانان بدون تردید ادامه مبارزه بود،زیرا با مرگ یا شهادت پیامبر،اسلام پایان نمی یابد بلکه آئین حقی است که تا ابد جاویدان خواهد ماند.

مسئله فرد پرستی یکی از بزرگترین خطراتی است که مبارزات هدفی را تهدید می کند،وابستگی به شخص معین اگر چه پیامبر خاتم باشد مفهومش پایان یافتن کوشش و تلاش برای پیشرفت،به هنگام از دست رفتن آن شخص است و این وابستگی یکی از نشانه های بارز عدم رشد اجتماعی است.

مبارزه پیامبر ص با فرد پرستی یکی دیگر از نشانه های حقانیت و عظمت او است زیرا اگر او به خاطر شخص خویش قیام کرده بود لازم بود این فکر را در مردم تقویت کند که همه چیز به وجود او بستگی دارد و اگر او از میان برود همه چیز پایان خواهد یافت،ولی رهبران راستین همانند پیغمبر اکرم ص هیچگاه مردم را به چنین افکاری تشویق نمی کنند،بلکه به شدت با آن مبارزه می کنند،و به آنها می گویند:هدف ما،از خود ما بالاتر است و هرگز با نابودی ما نابود نخواهد شد و لذا قرآن با صراحت در آیه فوق می گوید:

"محمد تنها فرستاده خدا است،پیش از او هم فرستادگانی بودند که از دنیا رفتند آیا اگر او بمیرد یا کشته شود باید شما سیر قهقرایی کنید؟و به آئین بت پرستی بازگردید؟" جالب توجه اینکه:در آیه برای بیان سیر قهقرایی جمله" اِنْقَلَبْتُمْ عَلیٰ أَعْقٰابِکُمْ "به کار رفته است،زیرا"اعقاب"جمع"عقب"(بر وزن خشن)به- معنی پاشنه پا است بنا بر این" اِنْقَلَبْتُمْ عَلیٰ أَعْقٰابِکُمْ "به معنی"عقب گرد می کنید" می باشد و آن تصویر روشنی است از سیر قهقرایی و ارتجاع به معنی واقعی است منتها از کلمه ارتجاع صریحتر و روشنتر است.

ص :116

وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلیٰ عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللّٰهَ شَیْئاً

سپس می فرماید:آنها که عقب گرد کنند و به دوران کفر و بت پرستی باز گردند تنها به خود زیان می رسانند نه به خدا زیرا با این عمل نه تنها چرخهای سعادت خود را متوقف می سازند بلکه آنچه را بدست آورده اند نیز به سرعت از دست خواهند داد. وَ سَیَجْزِی اللّٰهُ الشّٰاکِرِینَ در پایان آیه به اقلیتی که در جنگ احد علی رغم همه مشکلات و انتشار خبر شهادت پیغمبر،دست از جهاد برنداشتند اشاره کرده و کوششهای آنها را می ستاید و آنها را به عنوان شاکران و کسانی که از نعمتها در راه خدا استفاده کردند معرفی می کند و می گوید:خداوند این شاکران را پاداش نیک می دهد.

***درسی را که این آیه در باره مبارزه با فرد پرستی می دهد درسی است برای همه مسلمانان در همه قرون و اعصار،آنها باید از قرآن بیاموزند که مسائل هدفی هرگز نباید قائم به شخص یا اشخاص باشد بلکه باید بر محور یک سلسله اصول و تشکیلات ابدی دور بزند که با تغییر افراد یا فوت آنان حتی اگر پیامبر بزرگ خدا باشد آن کار تعطیل نگردد،اصولا رمز بقای یک مذهب و یا یک تشکیلات همین است، بنا بر این برنامه ها و تشکیلاتی که قائم به شخص هستند تشکیلاتی ناسالم و غیر طبیعی محسوب می شوند که به زودی متلاشی خواهند شد.

اما متاسفانه و رویهمرفته غالب تشکیلات جوامع اسلامی هنوز قائم به اشخاص است و به همین دلیل بسیار زود از هم می پاشد،مسلمانان باید با الهام از آیه فوق مؤسسات گوناگون خود را آن چنان پی ریزی کنند که از اشخاص لایق کاملا بهره گیری شود اما در عین حال وابسته به شخص آنها نباشد. وَ مٰا کٰانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلاّٰ بِإِذْنِ اللّٰهِ کِتٰاباً مُؤَجَّلاً همان طور که گفتیم شایعه بی اساس شهادت پیامبر در احد عده زیادی از

ص :117

مسلمانان را به وحشت افکند تا آنجا که از میدان جنگ فرار کردند و حتی بعضی می خواستند از اسلام هم برگردند،در آیه فوق مجددا برای تنبیه و بیداری این دسته می فرماید:مرگ بدست خدا و فرمان او است و برای هر کس اجلی مقرر شده است که نمی تواند از آن فرار کند،بنا بر این اگر پیامبر در این میدان شربت شهادت می نوشید چیزی جز انجام یافتن یک سنت الهی نبود با این حال نباید مسلمانان از آن وحشت کنند و دست از ادامه مبارزه بردارند.

از سوی دیگر فرار از میدان جنگ نیز نمی تواند از فرا رسیدن اجل جلوگیری کند همان طور که شرکت در میدان جهاد نیز اجل انسان را جلو نمی اندازد بنا بر این فرار از میدان جهاد برای حفظ جان بیهوده است.

در باره معنی اجل و همچنین اجل"حتمی"و"معلق"و فرق میان آنها مشروحا در ذیل آیه دوم از سوره"انعام"به خواست خدا بحث خواهیم کرد. وَ مَنْ یُرِدْ ثَوٰابَ الدُّنْیٰا نُؤْتِهِ مِنْهٰا وَ مَنْ یُرِدْ ثَوٰابَ الْآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْهٰا:

در پایان آیه می فرماید:سعی و کوشش انسان هیچگاه ضایع نمی شود،اگر هدف کسی تنها نتیجه های مادی و دنیوی باشد و همانند بعضی از رزمندگان احد تنها بخاطر غنیمت تلاش کند،بالآخره بهره ای از آن بدست می آورد اما اگر هدف عالیتر بود،و کوششها در مسیر حیات جاویدان و فضائل انسانی به کار افتاد،باز به هدف خود خواهد رسید،بنا بر این حالا که رسیدن به دنیا یا آخرت هر دو نیازمند به کوشش است،پس چرا انسان سرمایه های وجودی خود را در مسیر دوم که یک مسیر عالی و پایدار است به کار نیندازد؟سپس بار دیگر تاکید می کند که"پاداش شاکران را بزودی خواهیم داد".( وَ سَنَجْزِی الشّٰاکِرِینَ ).

قابل توجه اینکه در آیه سابق این جمله به صورت فعل غائب ذکر شده بود و در اینجا به صورت فعل متکلم،و این نهایت تاکید وعده الهی را به دادن پاداش به آنها بیان می کند،و به تعبیر ساده خداوند می گوید:ضامن پاداش آنها منم.

در تفسیر"مجمع البیان"در ذیل آیه،از امام باقر ع چنین نقل شده

ص :118

که:علی ع در روز احد شصت و یک زخم برداشت و پیامبر ص"ام سلیم"و "ام عطیه"را دستور داد که به معالجه جراحات آن حضرت بپردازند.چیزی نگذشت که آنها با نگرانی به خدمت پیغمبر عرضه داشتند وضع بدن علی ع طوری است که ما هر زخمی را می بندیم دیگری گشوده می شود،و زخمهای تن او آن چنان زیاد و خطرناک است که ما از حیات او نگرانیم،پیغمبر و جمعی از مسلمانان به عنوان عیادت به منزل علی وارد شدند در حالی که بدن او یک پارچه زخم و جراحت بود پیامبر با دست مبارک خود بدن او را مسح می کرد و می فرمود:

کسی که در راه خدا این چنین ببیند آخرین درجه مسئولیت خود را انجام داده است!و زخمهایی که پیامبر دست بر آن می کشید بزودی التیام می یافت،علی ع در این هنگام گفت الحمد للّٰه که با این همه،فرار نکردم و پشت به دشمن ننمودم خداوند از کوششهای او قدردانی کرد و در دو آیه از قرآن به آن(و به فداکاریهای افراد نمونه دیگر از مجاهدان احد)اشاره کرده است،در یک مورد می فرماید:

" وَ سَیَجْزِی اللّٰهُ الشّٰاکِرِینَ "و در مورد دیگر می فرماید:" وَ سَنَجْزِی الشّٰاکِرِینَ ".

ص :119

سابق متروک شده،و معنی تازه ای مساوی"چه بسیار"پیدا کرده است.

"ربیون"جمع"ربی"(بر وزن ملی)است و به کسی گفته می شود که ارتباط و پیوند او با خدا محکم باشد،با ایمان،دانشمند و با استقامت و با اخلاص باشد.

***به دنبال حوادث احد آیه فوق با یادآوری شجاعت و ایمان و استقامت مجاهدان و یاران پیامبران گذشته مسلمانان را به شجاعت و فداکاری و پایداری تشویق می کند و ضمنا آن دسته ای را که از میدان احد فرار کردند سرزنش می نماید و می گوید:

پیامبران بسیاری بودند که خدا پرستان مبارزی در صف یاران آنها قرار داشتند.

سپس رفتار و گفتار آنها را چنین شرح می دهد:

آنان به یاری پیامبران خود برخاستند و از تلفات سنگین و جراحات سخت و مشکلات طاقتفرسایی که در راه خدا دیدند هرگز سست و ناتوان نشدند،آنها در مقابل دشمن هیچگاه تضرع و زاری و خضوع و کرنش نکردند و تسلیم نشدند ( مٰا ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکٰانُوا )بدیهی است خداوند هم چنین افرادی را دوست دارد که دست از مقاومت بر نمی دارند( وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الصّٰابِرِینَ ). آنها به هنگامی که احیانا بر اثر اشتباهات یا سستیها،یا لغزشهایی گرفتار مشکلاتی در برابر دشمن می شدند به جای اینکه میدان را به او بسپارند و یا تسلیم شوند و یا فکر ارتداد و بازگشت به کفر در مغز آنها پیدا شود،روی به درگاه خدا می آوردند و ضمن تقاضای عفو و بخشش از گناهان خود از پیشگاه خداوند تقاضای صبر و استقامت و پایمردی می کردند و می گفتند:" رَبَّنَا اغْفِرْ لَنٰا ذُنُوبَنٰا وَ إِسْرٰافَنٰا فِی أَمْرِنٰا وَ ثَبِّتْ أَقْدٰامَنٰا وَ انْصُرْنٰا عَلَی الْقَوْمِ الْکٰافِرِینَ ":بار پروردگارا گناهان ما را بیامرز و از تندرویهای ما درگذر،و ما را ثابت قدم بدار و بر کافران پیروز بگردان.آنها با این طرز تفکر و عمل به زودی پاداش خود را از خدا می گرفتند هم پاداش این جهان که فتح و پیروزی بر دشمن بود و هم پاداش جهان دیگر،

ص :121

( فَآتٰاهُمُ اللّٰهُ ثَوٰابَ الدُّنْیٰا وَ حُسْنَ ثَوٰابِ الْآخِرَةِ ).

و در پایان آیه آنها را جزء نیکوکاران شمرده و می فرماید:( وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ )"خدا نیکوکاران را دوست دارد".

و به این ترتیب یک درس زنده از برنامه مجاهدان امتهای پیشین و سرانجام کار آنها و چگونگی برخورد آنها با مشکلات و پیروزی بر آنها برای تازه مسلمانان بیان می کند،و آنها را برای میدانهای آینده پرورش می دهد:

در آیات فوق علاوه بر آنچه گفته شد نکات دیگری جلب توجه می کند:

1-"صبر"همانطور که سابقا هم اشاره کرده ایم به معنی استقامت است و لذا در برابر"ضعف"و"تسلیم"در این آیه قرار گرفته و ضمنا صابران و نیکوکاران در یک ردیف قرار گرفته اند زیرا در آخر یک آیه می فرماید" وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الصّٰابِرِینَ " و در آیه دیگر می فرماید" وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ "اشاره به اینکه نیکوکاری بدون استقامت ممکن نیست،زیرا در برابر هر شخص نیکوکار،هزاران مشکل وجود دارد که اگر فاقد استقامت باشد به زودی کار خود را رها خواهد ساخت.

2-مجاهدان حقیقی به جای اینکه شکست خود را به دیگران نسبت دهند و یا به عوامل موهوم و مرموز مربوط بدانند،سرچشمه آن را در خودشان جستجو می کنند و به فکر جبران اشتباهات خویش هستند،حتی آنها کلمه شکست را بر زبان نمی آورند و به جای آن اسراف و تند روی بیجا ذکر می کنند،بعکس ما که امروز سعی می کنیم نقاط ضعفی که سرچشمه ناکامیها و شکستها است نادیده بگیریم و همه آنها را به عوامل خارجی و بیگانه مربوط بدانیم و در نتیجه به هیچوجه به فکر جبران اشتباهات و بر طرف ساختن نقاط ضعف خود نباشیم.

3-در آیات فوق از پاداش دنیا تعبیر به" ثَوٰابَ الدُّنْیٰا "شده اما از پاداش آخرت تعبیر به" حُسْنَ ثَوٰابِ الْآخِرَةِ "شده،اشاره به اینکه:پاداش آخرت با پاداش دنیا فرق بسیار دارد،زیرا پاداش دنیا هر چه باشد بالآخره آمیخته با فنا و پاره ای

ص :122

ناملایمات که طبع زندگی این دنیا است می باشد در حالی که پاداش آخرت سراسر حسن است و از هر نظر خالص و دور از ناراحتیها.

روی حوادث جنگ نازل گردیده است،وضع آیات گذشته و این آیات نیز گواه بر این حقیقت است.

چنین به نظر می رسد که بعد از پایان جنگ احد دشمنان اسلام با یک سلسله تبلیغات مسموم کننده در لباس نصیحت و دلسوزی تخم تفرقه در میان مسلمانان می پاشیدند و با استفاده از وضع نامساعد روانی عده ای از مسلمانان تلاش می کردند که آنها را نسبت به اسلام بد بین کنند،شاید یهود و مسیحیان نیز در این قسمت با منافقان همکاری داشتند،همانطور که در میدان احد نیز با دامن زدن به شایعه بی اساس کشته شدن پیغمبر ص برای تضعیف روحیه مسلمانان کوشش می کردند.

آیه نخست به مسلمانان اخطار می کند و از پیروی آنها بر حذر می دارد و می گوید:اگر از کفار پیروی کنید شما را به عقب برمی گردانند و پس از پیمودن راه پر افتخار تکامل معنوی و مادی در پرتو تعلیمات اسلام،به نقطه اول که نقطه کفر و فساد بود سقوط می دهند و در این موقع بزرگترین زیانکاری دامنگیر شما خواهد شد چه زیانی از این بالاتر که انسان اسلام را با کفر و سعادت را با شقاوت و حقیقت را با باطل معاوضه کند. سپس تاکید می کند که شما بالاترین پشتیبان و بهترین یاور را دارید می گوید:

" بَلِ اللّٰهُ مَوْلاٰکُمْ وَ هُوَ خَیْرُ النّٰاصِرِینَ ":خدا پشتیبان و سرپرست شما است و او بهترین یاوران است،یاوری است که هرگز مغلوب نمی شود و هیچ قدرتی با قدرت او برابری ندارد در حالی که یاوران دیگر ممکن است گرفتار شکست و نابودی شوند. سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ .

در اینجا اشاره به نجات معجزه آسای مسلمانان بعد از جنگ احد می کند و یکی از موارد حمایت و نفرت خود را از آنان بازگو می نماید و آنها را نسبت به- آینده دلگرم می سازد و وعده پیروزی می دهد،زیرا همانطور که در داستان احد گفتیم بت پرستان مکه با اینکه در جنگ احد پیروزی چشمگیری پیدا کرده بودند

ص :124

و لشکر اسلام ظاهرا از هم متلاشی شده بود می بایست در بازگشت به سوی میدان و از بین بردن باقیمانده قدرت مسلمین و حتی غارت کردن مدینه و کشتن شخص پیامبر که از بی اساس بودن شایعه شهادت او آگاه شده بودند کمترین تردیدی به- خود راه ندهند.

اما خداوند ترس و وحشت عجیبی در دلهای آنها افکند،ترس و وحشت بی دلیلی که خاصیت کفر و بت پرستی و خرافه پرستی بود،سراسر وجود آنان را فرا گرفت به طوری که در روایات می خوانیم:آنها هنگامی که از احد بازگشتند و به نزدیکی مکه رسیدند درست شکل و قیافه یک لشکر شکست خورده را داشتند.

آیه فوق می گوید:ما به زودی در دل کفار رعب و وحشت می افکنیم(یعنی همانطور که در پایان جنگ احد افکندیم و نمونه آن را با چشم خود دیدید) بنا بر این به آینده خویش امیدوار باشید.

جالب اینکه علت افکندن رعب و ترس را در دلهای آنها چنین بیان می کند:

" بِمٰا أَشْرَکُوا بِاللّٰهِ مٰا لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطٰاناً ":"به این جهت که آنها چیزهایی را بدون دلیل شریک خدا قرار داده بودند"در حقیقت مردمی که خرافی هستند و تابع دلیل و برهان نمی باشند و کاهی را در نظر خود کوه می کنند و سنگ و چوبی را معبود و پروردگار خویش می دانند در برابر حوادث بسیار ناتوانند زیرا خیلی زود گرفتار اشتباه محاسبه می شوند و اگر یک حادثه جزئی در زندگی آنها رخ دهد و مثلا بشنوند مسلمانان مدینه همراه مجروحان میدان جنگ بار دیگر به میدان احد برمی گردند این موضوع بسیار بزرگ در نظرشان جلوه می کند و سخت از آن به وحشت می افتند،همانطور که در دنیای امروز نیز افراد قدرتمندی را مشاهده می کنیم که از کوچکترین حادثه وحشت دارند و از کاه کوهی می سازند زیرا تکیه- گاه محکمی در زندگی برای خود انتخاب نکرده اند. وَ مَأْوٰاهُمُ النّٰارُ وَ بِئْسَ مَثْوَی الظّٰالِمِینَ :

این افراد به خود و به اجتماع خود ستم کرده اند و بنا بر این جایگاهی جز

ص :125

آتش نخواهند داشت و چه بد جایگاهی است.

(و پیروزی شما به شکست انجامید)تا شما را آزمایش کند و او شما را بخشید و خداوند نسبت به مؤمنان فضل و بخشش دارد.

153-(به خاطر بیاورید)هنگامی که از کوه بالا می رفتید و(جمعی در وسط بیابان پراکنده می شدید و)به عقب ماندگان نگاه نمی کردید،و پیامبر از پشت سر شما را صدا می زد،سپس اندوهها یکی پس از دیگری به سوی شما روی آورد این به- خاطر آن بود که دیگر برای از دست رفتن(غنائم جنگی)غمگین نشوید و نه به خاطر مصیبتهایی که بر شما وارد می گردد،و خداوند از آنچه انجام می دهید آگاه است.

154-سپس به دنبال این غم و اندوه آرامشی بر شما فرستاد،این آرامش به صورت خواب سبکی بود(که در شب بعد از حادثه احد)جمعی از شما را فرو گرفت اما جمع دیگری در فکر جان خویش بودند(و خواب چشمان آنها را فرا نگرفت)آنها گمانهای نادرستی در باره خدا همچون گمانهای دوران جاهلیت داشتند،و می گفتند:

آیا چیزی از پیروزی نصیب ما می شود؟بگو همه کارها(و پیروزیها)بدست خدا است،آنها در دل خود اموری را پنهان می دارند که برای تو آشکار نمی سازند می گویند:اگر سهمی از پیروزی داشتیم در اینجا کشته نمی شدیم،بگو اگر هم در خانه های خود بودید آنهایی که کشته شدن در سرنوشت آنها بود به بسترشان می ریختند(و آنها را به قتل می رساندند)و اینها برای این است که خداوند آنچه در سینه شما پنهان است بیازماید و آنچه در دلهای شما(از ایمان)می باشد خالص گرداند و خداوند از آنچه در درون سینه ها است با خبر است.

خاصی جنگیدند،و بزودی پیروز شدند و لشکر دشمن از هم پراکنده شد و موجی از شادی سراسر لشکر اسلام را فرا گرفت،ولی نافرمانی جمعی از تیراندازان که در شکاف کوه"عینین"به سرکردگی"عبد اللّٰه بن جبیر"می جنگیدند و رها کردن آن سنگر حساس و مشغول شدن آنها و دیگران به جمع آوری غنائم،سبب شد که و رق برگردد و شکست سختی به لشکر اسلام وارد گردد.

هنگامی که مسلمانان با دادن تلفات و خسارات سنگین به مدینه بازگشتند با یکدیگر می گفتند مگر خداوند به ما وعده فتح و پیروزی نداده بود؟پس چرا در این جنگ شکست خوردیم؟آیات فوق به آنها پاسخ می گوید و علل شکست را توضیح می دهد.اکنون به تفسیر جزئیات آیات باز می گردیم: وَ لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللّٰهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ (1)بِإِذْنِهِ حَتّٰی إِذٰا فَشِلْتُمْ (2).

در این جمله،قرآن میگوید:وعده خدا در باره پیروزی شما کاملا درست بود و به همین دلیل در آغاز جنگ پیروز شدید و به فرمان خدا دشمن را پراکنده ساختید و این وعده پیروزی تا زمانی که دست از استقامت و پیروزی فرمان پیغمبر برنداشته بودید ادامه داشت،شکست از آن زمان شروع شد که سستی و نافرمانی شما را فرا گرفت یعنی اگر تصور کردید که وعده پیروزی بدون قید و شرط بوده سخت در اشتباه بوده اید،تمام وعده های پیروزی مشروط به پیروی از فرمان خدا است.

در باره اینکه خداوند در کجا به مسلمانان وعده پیروزی در این جنگ داده بود دو احتمال است نخست اینکه منظور وعده های عمومی است که بطور مکرر از خدا به مؤمنان در باره پیروزی بر دشمنان داده شده بود،دیگر اینکه پیامبر خدا که وعده او وعده الهی است صریحا قبل از شروع جنگ احد به مسلمانان وعده

ص :129

پیروزی در این میدان داده بود. وَ تَنٰازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ وَ عَصَیْتُمْ مِنْ بَعْدِ مٰا أَرٰاکُمْ مٰا تُحِبُّونَ از این جمله که اشاره به وضع تیراندازان کوه عینین است به خوبی استفاده می شود که تیراندازانی که در شکاف کوه بودند در باره رها کردن سنگر خود اختلاف کردند و جمع زیادی دست به عصیان و مخالفت زدند(تعبیر به"عصیتم"یعنی نافرمانی کردید نشان می دهد که اکثریت دست به مخالفت زده بودند)و لذا قرآن می گوید:پس از مشاهده آن پیروزی چشم گیر که مورد علاقه شما بود راه عصیان پیش گرفتید،و در حقیقت برای بدست آوردن پیروزی کوشش لازم را به خرج دادید،اما برای نگاهداشتن آن استقامت نکردید و همیشه نگاهداری پیروزیها از بدست آوردن آن مشکلتر است. مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الدُّنْیٰا وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الْآخِرَةَ در این موقع جمعی از شما خواستار دنیا و جمع غنائم بودید در حالی که جمعی دیگر همچون خود"عبد اللّٰه بن جبیر"و چند نفر از تیراندازان ثابت قدم خواستار آخرت و پاداشهای الهی بودند. ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ در اینجا و رق برگشت و خداوند پیروزی شما را به شکست تبدیل کرد تا شما را بیازماید و تنبیه کند و پرورش دهد. وَ لَقَدْ عَفٰا عَنْکُمْ وَ اللّٰهُ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سپس خداوند همه این نافرمانیها و گناهان شما را بخشید در حالی که سزاوار مجازات بودید زیرا خداوند نسبت به مؤمنان از هر گونه نعمتی فروگذار نمی کند.

ص :130

إِذْ تُصْعِدُونَ (1)وَ لاٰ تَلْوُونَ عَلیٰ أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ فِی أُخْرٰاکُمْ (2)

در این آیه خداوند صحنه پایان احد را به مسلمانان یادآوری می کند و می فرماید بخاطر بیاورید هنگامی را که بهر طرف پراکنده می شدید و فرار می کردید و هیچ نگاه به عقب سر نمی کردید که سایر برادران شما در چه حالند در حالی که پیامبر از پشت سر فریاد می زد"الی عباد اللّٰه الی عباد اللّٰه فانی رسول اللّٰه" "بندگان خدا به سوی من بازگردید به سوی من بازگردید من رسول خدایم"، ولی هیچ یک از شما به سخنان او توجه نداشتید.

فَأَثٰابَکُمْ غَمًّا بِغَمٍّ

در این هنگام غم و اندوه یکی پس از دیگری به سوی شما رو آورد،اندوه بخاطر شکست،بخاطر از دست دادن جمعی از افسران و سربازان شجاع،بخاطر مجروحان و بخاطر شایعه شهادت پیامبر و واقعیت جراحات او،اینها همه نتیجه آن مخالفتها بود. لِکَیْلاٰ تَحْزَنُوا عَلیٰ مٰا فٰاتَکُمْ وَ لاٰ مٰا أَصٰابَکُمْ هجوم سیل غم و اندوه به سوی شما برای این بود که دیگر بخاطر از دست رفتن غنائم جنگی غمگین نشوید و از جراحاتی که در میدان جنگ در راه پیروزی به شما می رسد نگران نباشید. وَ اللّٰهُ خَبِیرٌ بِمٰا تَعْمَلُونَ خدا از اعمال شما آگاه بود و به خوبی وضع اطاعت کنندگان و مجاهدان واقعی و هم چنین فراریان را می داند،بنا بر این هیچ یک از شما نباید خود را فریب دهد و چیزی بر خلاف آنچه در میدان احد واقع شده ادعا کند اگر براستی جزء

ص :131

دسته اول هستید خدا را شکر گوئید و در غیر این صورت از گناهان خود توبه کنید.

لذت بخشی دارد که افراد بی ایمان یا منافق و یا ضعیف الایمان هیچگاه طعم آن را نمی چشند.سپس قرآن مجید به تشریح گفتگوها و افکار منافقان و افراد سست ایمان که در آن شب بیدار ماندند پرداخته می گوید:

" یَظُنُّونَ بِاللّٰهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجٰاهِلِیَّةِ ":آنها در باره خدا گمانهای نادرست همانند گمانهای دوران جاهلیت و قبل از اسلام داشتند و در افکار خود احتمال دروغ بودن وعده های پیامبر را می دادند و به یکدیگر و یا به خویشتن می گفتند:" هَلْ لَنٰا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَیْءٍ ":آیا ممکن است با این وضع دلخراشی که می بینیم پیروزی نصیب ما بشود؟یعنی بسیار بعید و یا غیر ممکن است،قرآن در جواب آنها می گوید:" قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ کُلَّهُ لِلّٰهِ ":بگو آری پیروزی بدست خدا است و اگر او بخواهد و شما را شایسته ببیند نصیب شما خواهد کرد.

آنها حاضر نبودند همه آنچه را در دل داشتند اظهار کنند زیرا می ترسیدند در صف کافران قرار گیرند( یُخْفُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ مٰا لاٰ یُبْدُونَ لَکَ ).

گویا آنها چنین می پنداشتند که شکست احد نشانه نادرست بودن آئین اسلام است و لذا می گفتند:" لَوْ کٰانَ لَنٰا مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ مٰا قُتِلْنٰا هٰاهُنٰا ":اگر ما بر حق بودیم و سهمی از پیروزی داشتیم در اینجا اینهمه کشته نمی دادیم.

خداوند در پاسخ آنها به دو مطلب اشاره می کند:نخست اینکه:تصور نکنید کسی با فرار از میدان جنگ و از حوادث سختی که باید به استقبال آن بشتابد می تواند از مرگ فرار کند،آنها که اجلشان رسیده حتی اگر در خانه های خود بمانند به بستر آنها می تازند و آنها را در بستر خواهند کشت( قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلیٰ مَضٰاجِعِهِمْ ).

اصولا ملتی که بر اثر سستی اکثریتش محکوم به شکست است بالآخره طعم مرگ را خواهد چشید چه بهتر که آن را در میدان جهاد و در زیر ضربات شمشیر دشمن در حال مبارزه افتخار آمیز ببیند نه اینکه در خانه اش بر سر او بریزند و او را با ذلت در میان بستر از بین ببرند.

ص :133

دیگر اینکه باید این حوادث پیش بیاید و هر کس آنچه در دل دارد آشکار کند و صفوف مشخص گردد،و به علاوه افراد تدریجا پرورش یابند و نیات آنها خالص و ایمان آنها محکم و قلوب آنها پاک شود( وَ لِیَبْتَلِیَ اللّٰهُ مٰا فِی صُدُورِکُمْ وَ لِیُمَحِّصَ مٰا فِی قُلُوبِکُمْ ).

در پایان آیه می گوید:" وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ بِذٰاتِ الصُّدُورِ ":خداوند اسرار درون سینه ها را می داند و به همین دلیل تنها به اعمال مردم نگاه نمی کند بلکه می خواهد قلوب آنها را نیز بیازماید و از هر گونه آلودگی به شرک و نفاق و شک و تردید پاک سازد.

انسان دست می دهد و او را به گناهانی می کشاند نتیجه زمینه های نامناسب روحی است که بر اثر گناهان پیشین در انسان فراهم شده و راه را برای گناهان دیگر هموار ساخته است و گرنه وسوسه های شیطانی در دلهای پاک که آثار گناهان سابق در آن نیست اثری در آن نمی گذارد و لذا می فرماید:

"آنهایی که در میدان احد فرار کردند شیطان آنان را به سبب پاره ای از اعمالشان به لغزش انداخت،اما خدا آنها را بخشید،خداوند آمرزنده و حلیم است" و به این ترتیب به آنها می آموزد که برای کسب پیروزی در آینده باید بکوشند نخست خود را تربیت کنند و دل را از گناه بشویند.

ممکن است منظور از گناهی که سابقا مرتکب شده اند همان گناه دنیاپرستی و جمع آوری غنائم و مخالفت فرمان پیامبر در بحبوحه جنگ بوده باشد و یا گناهان دیگری که قبل از حادثه احد مرتکب شده بودند و نیروی ایمان را در آنها تضعیف کرده بود.

مفسر بزرگ مرحوم طبرسی در ذیل این آیه از"ابو القاسم بلخی"نقل می کند که در روز احد همه مهاجرین و انصار جز 13 نفر(که با پیامبر 14 نفر می شدند)فرار کردند از این 13 نفر 8 نفر از انصار و 5 نفر از مهاجرین بودند که در شخص این افراد اختلاف شده به جز علی ع و طلحه که همه بالاتفاق گفته اند آنها فرار نکردند.

ص :135

در راه خدا خودداری خواهید کرد و آنها به هدف خود نائل می شوند،ولی شما این کار را نکنید و با روحیه قوی به میدان جهاد بروید تا این حسرت بر دل منافقان برای همیشه بماند.

سپس قرآن به سمپاشی آنها سه پاسخ منطقی می دهد:

1-مرگ و حیات در هر حال بدست خدا است و مسافرت و یا حضور در میدان جنگ نمی تواند مسیر قطعی آن را تغییر دهد و خدا از همه اعمال بندگان با خبر است.( وَ اللّٰهُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ). 2-تازه اگر در راه خدا بمیرید یا کشته شوید و به گمان منافقان مرگی زودرس دامن شما را بگیرد چیزی از دست نداده اید زیرا آمرزش و رحمت پروردگار از تمام اموالی که شما یا منافقان با ادامه حیات برای خود جمع آوری می کنید بالاتر است( وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللّٰهِ وَ رَحْمَةٌ خَیْرٌ مِمّٰا یَجْمَعُونَ ).

اصولا نباید این دو را با هم مقایسه کرد ولی در برابر افکار پستی که چند روز زندگی و ثروت اندوزی را بر افتخار جهاد و شهادت مقدم می داشتند راهی جز این نبود که بگوید:آنچه را شما از طریق شهادت یا مردن در راه خدا بدست می آورید بهتر است از آنچه کافران از راه زندگی نکبت بار و آمیخته با شهوات و دنیاپرستی خویش جمع آوری می کنند. 3-از همه گذشته مرگ به معنی فنا و نابودی نیست که این قدر از آن وحشت دارید بلکه دریچه ای است به سوی زندگانی دیگری در سطحی بسیار وسیعتر و آمیخته با ابدیت( وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اللّٰهِ تُحْشَرُونَ )"اگر بمیرید و یا کشته شوید به سوی خدا بازمی گردید".

قابل توجه اینکه در آیات فوق مردن در مسافرت در ردیف شهادت در راه خدا ذکر شده است زیرا منظور از آن مسافرتهایی بوده که در راه خدا و برای خدا

ص :138

انجام می دادند،مانند سفر به سوی میدان جنگ و یا سفرهای تبلیغی و مانند آن و چون مسافرت در آن زمان آمیخته با مشکلات و خطرات و بیماریهای فراوان بوده لذا مرگ و میر در آن گاهی کمتر از مرگ و میر در میدان جنگ نبود.

و اما اینکه بعضی از مفسران احتمال داده اند که منظور از مسافرت در اینجا مسافرتهای تجارتی است بسیار از معنی آیه دور است،زیرا کافران هرگز از چنین چیزی تاسف نمی خوردند بلکه این خود راه جمع آوری اموال بود،بعلاوه این موضوع تاثیری در تضعیف روحیه مسلمانان بعد از جنگ احد نداشت و نیز عدم هماهنگی مسلمانان با کفار در این مورد حسرتی برای آنها ایجاد نمی کرد،بنا بر این ظاهرا منظور،مردن در اثناء سفر به سوی میدان جهاد و یا سایر برنامه های اسلامی بوده است.

ص :139

فرار کرده بودند،اطراف پیامبر ص را گرفته و ضمن اظهار ندامت تقاضای عفو و بخشش کردند.

خداوند در این آیه به پیامبر ص دستور عفو عمومی آنها را صادر کرد و پیامبر ص با آغوش باز،خطاکاران توبه کار را پذیرفت.

در آیه فوق،نخست اشاره به یکی از مزایای فوق العاده اخلاقی پیامبر ص شده و می فرماید:در پرتو رحمت و لطف پروردگار،تو با مردم مهربان شدی در حالی که اگر خشن و تندخو و سنگدل بودی از اطراف تو پراکنده می شدند.

"فظ"در لغت به معنی کسی است که سخنانش تند و خشن است،و غلیظ- القلب به کسی میگویند که سنگدل می باشد و عملا انعطاف و محبتی نشان نمی دهد بنا بر این،این دو کلمه گرچه هر دو بمعنی خشونت است اما یکی غالبا در مورد خشونت در سخن و دیگری در مورد خشونت در عمل به کار می رود و به این ترتیب خداوند اشاره به نرمش کامل پیامبر ص و انعطاف او در برابر افراد نادان و گنهکار می کند. فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ سپس دستور می دهد که از تقصیر آنان بگذر،و آنها را مشمول عفو خود گردان و برای آنها طلب آمرزش کن یعنی نسبت به بی وفایی هایی که با تو کردند و مصائبی که در این جنگ برای تو فراهم نمودند از حق خود درگذر و من برای آنها نزد تو شفاعت می کنم،و در مورد مخالفتهایی که نسبت به فرمان من کردند، تو شفیع آنها باش و آمرزش آنها را از من بطلب.

بعبارت دیگر آنچه مربوط به حق تو است عفو کن و آنچه مربوط بحق من است من می بخشم پیامبر ص به فرمان خدا عمل کرد و آنها را بطور عموم مشمول عفو خود ساخت.

روشن است که اینجا یکی از موارد روشن عفو و نرمش و انعطاف بود و اگر پیامبر ص غیر از این می کرد زمینه برای پراکندگی مردم کاملا فراهم بود،

ص :141

مردمی که گرفتار آن شکست فاحش شده بودند و آن همه کشته و مجروح داده بودند (اگر چه عامل اصلی همه اینها خودشان محسوب می شدند)چنین مردمی نیاز شدید به محبت و دلجویی و مرهم گذاشتن بر جراحات قلبی و جسمی داشتند،تا به سرعت همه این جراحات،التیام پذیرد و آماده برای حوادث آینده شوند.

در این آیه اشاره به یکی از صفات مهم که در هر رهبری لازم است شده و آن،مسئله گذشت و نرمش و انعطاف در برابر کسانی است که تخلفی از آنها سرزده و بعدا پشیمان شده اند،بدیهی است شخصی که در مقام رهبری قرار گرفته اگر خشن و تندخو و غیر قابل انعطاف و فاقد روح گذشت باشد بزودی در برنامه های خود مواجه با شکست خواهد شد و مردم از دور او پراکنده می شوند و از وظیفه رهبری بازمی ماند و بهمین دلیل علی ع در یکی از کلمات قصار خود می فرماید:

آلة الریاسة سعة الصدر :وسیله رهبری گشادگی سینه است.

پاره ای از موارد،سودمند نباشد زیرا از نظر کلی که بررسی کنیم منافع آن رویهمرفته بمراتب بیش از زیانهای آن است و اثری که در آن برای پرورش فرد و اجتماع و بالا بردن شخصیت آنها وجود دارد از همه اینها بالاتر است.

اکنون ببینیم پیامبر ص در چه موضوعاتی با مردم مشورت می کرد.

گرچه کلمه"الامر"در" شٰاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ "مفهوم وسیعی دارد و همه کارها را شامل می شود ولی مسلم است که پیامبر ص هرگز در احکام الهی با مردم مشورت نمی کرد بلکه در آنها صرفا تابع وحی بود.

بنا بر این مورد مشورت،تنها طرز اجرای دستورات و نحوه پیاده کردن احکام الهی بود و بعبارت دیگر پیامبر ص در قانون گذاری،هیچوقت مشورت نمی کرد و تنها در طرز اجرای قانون نظر مسلمانان را می خواست و لذا گاهی که پیامبر ص پیشنهادی را طرح می کرد مسلمانان نخست سؤال می کردند که آیا این یک حکم الهی است؟و یک قانون است که قابل اظهار نظر نباشد و یا مربوط به چگونگی تطبیق قوانین می باشد اگر از قبیل دوم بود اظهار نظر می کردند و اگر از قبیل اول بود تسلیم می شدند.

چنان که در جنگ بدر لشکر اسلام طبق فرمان پیغمبر ص می خواستند در نقطه ای اردو بزنند یکی از یاران بنام"حباب بن منذر"عرض کرد ای رسول خدا ص این محلی را که برای لشگرگاه انتخاب کرده اید طبق فرمان خدا است که تغییر آن جایز نباشد و یا صلاحدید خود شما می باشد.

پیامبر ص فرمود:فرمان خاصی در آن نیست،عرض کرد:اینجا به این دلیل و آن دلیل جای مناسبی برای اردوگاه نیست دستور دهید لشکر از این محل حرکت کند و در نزدیکی آب برای خود محلی انتخاب نماید پیغمبر اکرم ص نظر او را پسندید و مطابق رأی او عمل کرد (1).

ص :143

خودشان می دانند و معمولا انسان نسبت به کاری که خودش انجام داده حسد نمی ورزد و اگر احیانا مواجه با شکست گردد زبان اعتراض و ملامت و شماتت مردم بر او بسته است،زیرا کسی به نتیجه کار خودش اعتراض نمی کند،نه تنها اعتراض نخواهد کرد بلکه دلسوزی و غمخواری نیز می کند.

یکی دیگر از فوائد مشورت این است که انسان ارزش شخصیت افراد و میزان دوستی و دشمنی آنها را با خود درک خواهد کرد و این شناسایی راه را برای پیروزی او هموار می کند و شاید مشورتهای پیامبر ص با آن قدرت فکری و فوق العاده ای که در حضرتش وجود داشت،بخاطر مجموع این جهات بوده است.

***در اخبار اسلامی تاکید زیادی روی مشاوره شده است:

در حدیثی از پیامبر اکرم ص نقل شده که فرمود:

ما شقی عبد قط بمشورة و لا سعد باستغناء رأی :هیچکس هرگز با مشورت بدبخت و با استبداد رأی،خوشبخت نشده است (1).

در سخنان علی ع می خوانیم:

من استبد برأیه هلک و من شاور الرجال شارکها فی عقولهم :کسی که استبداد به رای داشته باشد هلاک می شود و کسی که با افراد بزرگ مشورت کند در عقل آنها شریک شده است (2).

و نیز از پیامبر ص نقل شده که فرمود:

اذا کان امرائکم خیارکم و اغنیائکم سمحائکم و امرکم شوری بینکم فظهر الارض خیر لکم من بطنها و اذا کان امرائکم شرارکم و اغنیائکم بخلائکم و لم یکن امرکم شوری بینکم فبطن الارض خیر لکم من ظهرها :هنگامی که زمامداران شما،نیکان شما باشند و توانگران شما سخاوتمندان و کارهایتان به مشورت انجام گیرد،در

ص :145

این موقع روی زمین از زیر زمین برای شما بهتر است(یعنی شایسته حیات و زندگی هستید)ولی اگر زمامدارانتان،بدان،و ثروتمندان،افراد بخیل باشند و در کارها مشورت نکنید در این صورت،زیر زمین از روی آن برای شما بهتر است (1).

این حکم در باره غیر مسلمانان نیز ثابت است،یعنی اگر انسان،پیشنهاد مشورت را از غیر مسلمانی بپذیرد،حق ندارد در مشورت،نسبت به او خیانت کند و غیر از آنچه تشخیص می دهد به او اظهار نماید.

در رساله حقوق که از امام سجاد علی بن الحسین ع نقل شده می فرماید:

و حق المستشیر إن علمت له رأیا اشرت علیه و ان لم تعلم ارشدته الی من یعلم و حق المشیر علیک ان لا تتهمه فیما لا یوافقک من رأیه :حق کسی که از تو مشورت می خواهد این است که اگر عقیده و نظری داری در اختیار او بگذاری و اگر در باره آن کار،چیزی نمی دانی،او را بکسی راهنمایی کنی که میداند و اما حق کسی که مشاور تو است این است که در آنچه با تو موافق نیست او را متهم نسازی (1).

زیرا اگر منظور،مشورت با عموم مسلمانان بوده اختصاص به شش نفر چه معنی دارد؟!و اگر هدف،مشورت با متفکران امت بوده،متفکران امت منحصر به این شش نفر نبودند و افراد پر مایه ای همچون سلمان که مشاور شخص پیغمبر ص بود و ابو ذر و مقداد و ابن عباس و مانند آنها از دایره این مشورت بیرون بودند، بنا بر این،منحصر ساختن مشاوران به آن شش نفر بیک دسته بندی سیاسی شبیه تر است از یک هیئت مشورتی،و اگر منظور انتخاب افراد صاحب نفوذ برای مشورت بوده تا رأی آنها مورد قبول دیگران واقع شود،باز درست نبوده است زیرا شخصیت هایی مانند سعد بن عباده که رئیس مطلق طایفه انصار بود و ابو ذر غفاری که شخصیت بزرگ طایفه بنی غفار بود و مانند آنها از این مشورت بر کنار شده بودند.

ثالثا:می دانیم برای این مشورت شرائط سخت و سنگینی قرار داده شده بود و مخالفان تهدید به مرگ شده بودند در حالی که در برنامه های مشورتی اسلام چنین چیزی وجود ندارد.

مطالعه جوانب مختلف مسائل اجتماعی،باید بصورت دستجمعی انجام گیرد،اما هنگامی که طرحی تصویب شد باید برای اجرای آن،اراده واحدی بکار افتد.در غیر این صورت هرج و مرج پدید خواهد آمد،زیرا اگر اجرای یک برنامه بوسیله رهبران متعدد،بدون الهام گرفتن از یک سرپرست صورت گیرد،قطعا مواجه با اختلاف و شکست خواهد شد و بهمین جهت در دنیای امروز نیز مشورت را بصورت دستجمعی انجام می دهند،اما اجرای آن را بدست دولتهایی می سپارند که تشکیلات آنها زیر نظر یک نفر اداره می شود.

موضوع مهم دیگر اینکه جمله فوق،می گوید:بهنگام تصمیم نهایی باید توکل بر خدا داشته باشید یعنی در عین فراهم نمودن اسباب و وسائل عادی،استمداد از قدرت بی پایان پروردگار را فراموش مکن.

البته معنای توکل این نیست که انسان از وسائل و اسباب پیروزی که خداوند در جهان ماده در اختیار او گذاشته است،صرفنظر کند چنان که در حدیثی از پیغمبر اکرم ص نقل شده است که هنگامی که یک نفر عرب،پای شتر خود را نبسته بود و آن را بدون محافظ رها ساخته بود و این کار را نشانه توکل بر خدا می دانست به او فرمود:

اعقلها و توکل یعنی پایش را ببند و سپس توکل کن.

بلکه منظور این است که انسان در چهار دیوار عالم ماده،و محدوده قدرت و توانایی خود محاصره نگردد و چشم خود را به حمایت و لطف پروردگار بدوزد، این توجه مخصوص،آرامش و اطمینان و نیروی فوق العاده روحی و معنوی به انسان می بخشد که در مواجهه با مشکلات اثر عظیمی خواهد داشت(شرح بیشتر در باره مسئله توکل و چگونگی ارتباط آن با موضوع استفاده از وسائل جهان طبیعت را بخواست خدا در ذیل آیه وَ مَنْ یَتَّقِ اللّٰهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً (سوره طلاق آیه 2 خواهید خواند). إِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ در پایان آیه بعد دستور می دهد که افراد با ایمان باید تنها بر خدا تکیه

ص :149

کنند زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد.

و ضمنا از این آیه استفاده می شود که توکل باید حتما بعد از مشورت و استفاده از همه امکاناتی که انسان در اختیار دارد قرار گیرد.

دست حمایت پروردگار پشت سر آنها خواهد بود.

غنائم پرداختند،و آن حوادث دردناک پیش آمد.

قرآن در پاسخ آنها میگوید:آیا شما چنین پنداشتید که پیغمبر ص بشما خیانت خواهد کرد در حالی که هیچ پیغمبری ممکن نیست،خیانت کند. وَ مٰا کٰانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَغُلَّ (1).

خداوند در این آیه ساحت مقدس پیامبران را بطور کلی از خیانت منزه داشته و میگوید اساسا چنین چیزی شایسته مقام ثبوت نیست،یعنی خیانت با نبوت سازگار نمی باشد،اگر پیامبری خائن باشد دیگر نمیتوان در ادای رسالت الهی و تبلیغ احکام به او اطمینان کرد.

ناگفته پیداست،که آیه هر گونه خیانت را،اعم از خیانت در تقسیم غنائم و یا حفظ امانت مردم،و یا در گرفتن وحی و رسانیدن آن به بندگان خدا،از پیامبران نفی می کند.

عجیب است از کسی که پیامبر را امین وحی خدا می داند،چگونه احتمال می دهد که مثلا پیامبر،خدای نکرده در غنایم جنگی حکم ناروایی دهد،و او را از حق خود محروم سازد.

البته روشن است خیانت برای هیچکس مجاز نیست خواه پیامبر باشد یا غیر پیامبر ولی از آنجا که گفتگوی عذرتراشان جنگ"احد"در باره پیامبر ص بود آیه نیز نخست سخن از پیامبران می گوید و سپس اضافه می نماید: وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِمٰا غَلَّ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ :هر کس خیانت کند،روز رستاخیز آنچه را در آن خیانت کرده،بعنوان مدرک جنایت بر دوش خویش حمل میکند و یا همراه خود به صحنه محشر می آورد و به این ترتیب،در برابر همگان رسوا

ص :152

می شود.

بعضی از مفسران،گفته اند:منظور از حمل کردن بر دوش،یا همراه خود آوردن این نیست که عین چیزی را که در آن خیانت کرده بر دوش کشد،بلکه منظور،حمل مسئولیت آنها است ولی با توجه به مسئله تجسم اعمال آدمی در قیامت،هیچ لزومی برای این تفسیر نیست،بلکه همانطور که ظاهر آیه فوق گواهی می دهد،عین چیزهایی که در آن خیانت شده بعنوان سند جنایت بر دوش خیانت- کنندگان و یا بهمراه آنها خواهد بود. ثُمَّ تُوَفّٰی کُلُّ نَفْسٍ مٰا کَسَبَتْ وَ هُمْ لاٰ یُظْلَمُونَ سپس بهر کس آنچه انجام داده و بدست آورده،داده می شود یعنی مردم اعمال خود را عینا در آنجا خواهند یافت و بهمین دلیل،ظلم و ستمی در باره هیچکس نمی شود،چرا که بهر کس آن می رسد که خود،تحصیل کرده است،چه خوب باشد یا بد.

آیه فوق و احادیثی که در نکوهش خیانت از پیامبر ص صادر شده بود اثر عجیبی در تربیت مسلمانان گذاشت و آن چنان پرورش یافتند که غالبا کمترین خیانت،مخصوصا در غنائم جنگی و اموال عمومی از آنها سر نمی زد و چنان بود که غنائم گرانبها و در عین حال کم حجم را که خیانت در آن،چندان مشکل نبود کاملا دست نخورده به خدمت پیامبر ص و یا زمامدارانی که بعد از آن حضرت روی کار آمدند،می آوردند بطوری که مایه اعجاب هر بیننده ای بود،اینها همان عرب وحشی و غارتگر زمان جاهلیت بودند که در پرتو تعلیمات اسلام به این درجه از تربیت انسانی رسیده بودند.

گویا صحنه قیامت را در برابر چشم خود می دیدند در حالی که مردم خیانتگر اموالی را که در آن خیانت کرده اند در برابر چشم همگان بر دوش می کشند و همین ایمان به آنها هشدار می داد که از فکر خیانت نیز،صرفنظر کنند.

طبری در تاریخ خود،نقل می کند هنگامی که مسلمانان وارد مدائن شدند،

ص :153

و به جمع آوری غنائم پرداختند یکی از مسلمانان،غنیمت بسیار گران قیمتی نزد مسئول جمع غنائم آورد آنها از مشاهده آن تعجب کردند و گفتند:ما هرگز چیزی این چنین گرانبها ندیدیم،سپس از وی پرسیدند آیا چیزی از آن برگرفته ای؟ گفت:بخدا قسم اگر بخاطر"اللّٰه"نبود هرگز آن را نزد شما نمی آوردم،آنها فهمیدند که این مرد،شخصیت معنوی خاصی دارد و از او خواستند که خود را معرفی کند،او در پاسخ گفت:نه بخدا سوگند هرگز خود را معرفی نمیکنم که مرا ستایش کنید و برای دیگری نمی گویم که مرا تمجید کند ولی خدا را شکر می کنم و به پاداش او راضیم (1).

اکنون نوبت منافقان و مؤمنان سست ایمانی است که به پیروی از آنها در میدان جنگ،حضور نیافتند زیرا در روایات می خوانیم،هنگامی که پیامبر ص فرمان حرکت بسوی"احد"را صادر کرد جمعی از منافقان به بهانه اینکه یقین به وقوع جنگ ندارند از حضور در میدان،خودداری کردند و بعضی از مسلمانان ضعیف- الایمان نیز به آنها ملحق شدند،آیه فوق،سرنوشت آنها را تشریح می کند و می گوید:"آیا کسانی که فرمان خدا را اطاعت کردند و از خشنودی او پیروی نمودند،همانند کسانی هستند که بسوی خشم خدا بازگشتند و جایگاه آنها جهنم و بازگشت و پایان کار آنها،زشت و ناراحت کننده است." سپس می فرماید هُمْ دَرَجٰاتٌ عِنْدَ اللّٰهِ هر یک از آنها برای خود درجه و موقعیتی در پیشگاه خدا دارند،اشاره به اینکه نه تنها منافقان تن پرور و مجاهدان با هم فرق دارند،بلکه هر یک از کسانی که در این دو صف قرار دارند به تفاوت درجه فداکاری و جانبازی و یا نفاق و دشمنی با حق در پیشگاه خدا درجه خاصی خواهند داشت که از صفر شروع می شود و تا ما فوق آنچه تصور شود ادامه می یابد.

جالب توجه اینکه:در روایتی از امام علی بن موسی الرضا ع نقل شده که فرمود:هر درجه ای به اندازه فاصله میان آسمان و زمین است (1)و در حدیث دیگری وارد شده که بهشتیان،کسانی را که در درجات علیین(بالا)قرار دارند آن چنان می بینند که ستاره ای در آسمان دیده می شود (2)منتها باید توجه داشت که درجه معمولا به پله هایی گفته می شود که انسان به وسیله آنها به نقطه مرتفعی صعود می کند و اما پله هایی که از آن برای پائین رفتن به نقطه گودی استفاده می شود "درک"(بر وزن مرگ)می گویند و لذا در باره پیامبران در سوره بقره آیه 253 می خوانیم وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجٰاتٍ و در باره منافقان در سوره نساء آیه

ص :155

145 می خوانیم: إِنَّ الْمُنٰافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النّٰارِ ولی در آیه مورد بحث،چون سخن از هر دو طایفه در میان بوده،جانب طایفه مؤمنان،گرفته شده و تعبیر به درجه شده است(این طرز بیان را در اصطلاح ادبی تغلیب می گویند).

و در پایان آیه می فرماید: وَ اللّٰهُ بَصِیرٌ بِمٰا یَعْمَلُونَ :خداوند نسبت به اعمال همه آنها بینا است و بخوبی می داند هر کسی طبق نیت و ایمان و عمل خود شایسته کدامین درجه است.

مساویند؟ (1)2- قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمیٰ وَ الْبَصِیرُ أَ فَلاٰ تَتَفَکَّرُونَ :بگو آیا نابینا با شخص بینا مساوی است آیا فکر نمی کنید؟ (2)3- قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمیٰ وَ الْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُمٰاتُ وَ النُّورُ :

بگو آیا شخص بینا با شخص نابینا مساوی است آیا تاریکی با روشنایی یکسان است (3).

به میان آمده است و در حقیقت،پاسخی است به سؤالاتی که در ذهن بعضی از تازه مسلمانان،بعد از جنگ احد خطور می کرد،که چرا ما این همه گرفتار مشکلات و مصائب شویم؟قرآن به آنها می گوید:اگر در این راه،متحمل خسارتهایی شده اید،فراموش نکنید که خداوند،بزرگترین نعمت را در اختیار شما گذاشته، پیامبری مبعوث کرده که شما را تربیت می کند،و از گمراهیهای آشکار بازمیدارد.

هر اندازه برای حفظ این نعمت بزرگ،تلاش کنید و هر بهایی بپردازید باز هم ناچیز است.

جالب توجه اینکه ذکر این نعمت با جمله" لَقَدْ مَنَّ اللّٰهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ ":

(خداوند بر مؤمنان منت گذارد)شروع شده است که شاید در بدو نظر تصور شود نازیبا است،ولی هنگامی که به ریشه اصلی لغت"منت"باز می گردیم مطلب کاملا روشن می شود،توضیح اینکه همانطور که راغب در کتاب مفردات می گوید:این کلمه در اصل از"من"به معنی سنگهایی است که با آن وزن می کنند و به همین دلیل هر نعمت سنگین و گرانبهایی را"منت"می گویند که اگر جنبه عملی داشته باشد یعنی کسی عملا نعمت بزرگی به دیگری بدهد کاملا زیبا و ارزنده است و اما اگر کسی کار کوچک خود را با سخن،بزرگ کند و برخ افراد بکشد کاری است بسیار زشت،بنا بر این منتی که نکوهیده است به معنی بزرگ شمردن نعمت ها در گفتار است اما منتی که زیبنده است همان بخشیدن نعمتهای بزرگ است.

خداوند در آیه فوق می گوید:پروردگار بر مؤمنان منت گذارد یعنی نعمت بزرگی عملا در اختیار آنها نهاد.

اما اینکه چرا تنها نام مؤمنان برده شده در حالی که بعثت پیامبر ص برای هدایت عموم بشر است،بخاطر این است که از نظر نتیجه و تاثیر،تنها مؤمنان هستند که از این نعمت بزرگ استفاده می کنند و آن را عملا بخود اختصاص میدهند.

سپس می فرماید:یکی از مزایای این پیامبر ص این است که او از جنس

ص :158

خود آنها و از نوع بشر است( مِنْ أَنْفُسِهِمْ )نه از جنس فرشتگان و مانند آنها تا احتیاجات و نیازمندی های بشر را دقیقا درک کنند و دردها و مشکلات و مصائب و مسائل زندگی آنها را لمس نمایند و با توجه به آن به تربیت آنها اقدام کنند، بعلاوه مهمترین قسمت برنامه تربیتی انبیاء تبلیغات عملی آنها است به این معنی که اعمال آنها بهترین سرمشق و وسیله تربیت است زیرا با"زبان عمل"،بهتر از هر زبانی میتوان تبلیغ کرد و این در صورتی امکان پذیر است که تبلیغ کننده از جنس تبلیغ شونده باشد با همان خصائص جسمی و با همان غرائز و ساختمان روحی اگر پیامبران مثلا از جنس فرشتگان بودند این سؤال برای مردم باقی می ماند که اگر آنها گناه نمی کنند آیا بخاطر این نیست که شهوت و غضب و نیازها و غرائز گوناگون بشری ندارند و به این ترتیب برنامه تبلیغات عملی آنها تعطیل می شد لذا پیامبران از جنس بشر انتخاب شدند با همان نیازها و غرائز تا بتوانند سرمشقی برای همگان باشند. یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیٰاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتٰابَ وَ الْحِکْمَةَ سپس می گوید:این پیامبر ص سه برنامه مهم را در باره آنها اجرا می کند نخست خواندن آیات پروردگار بر آنها و آشنا ساختن گوشها و افکار با این آیات، و دیگر تعلیم،یعنی وارد ساختن این حقایق در درون جان آنها و به دنبال آن، تزکیه نفوس و تربیت ملکات اخلاقی و انسانی،اما از آنجا که هدف اصلی و نهایی تربیت است،در آیه،قبل از تعلیم ذکر شده،در حالی که از نظر تربیت طبیعی، تعلیم بر تربیت مقدم است.

جمعیتی که از حقایق انسانی بکلی دورند به آسانی تحت تربیت قرار نمی گیرند بلکه باید مدتی گوشهای آنها را با سخنان الهی آشنا ساخت و وحشتی را که قبلا از آن داشتند از آنها دور کرد،سپس وارد مرحله تعلیم اصولی شد و به دنبال آن محصول تربیتی آن را گرفت.

این احتمال نیز در تفسیر آیه وجود دارد که منظور از تزکیه،پاک ساختن

ص :159

آنها از پلیدی های شرک و عقائد باطل و خرافی و خوهای زشت حیوانی بوده،زیرا ما دام که نهاد آدمی از این آلودگیها پاک نشود،ممکن نیست که آماده تعلیم کتاب الهی و حکمت و دانش واقعی شود،همانطور که اگر لوحی را از نقوش زشت،پاک نکنی هرگز آماده پذیرش نقوش زیبا نخواهد شد و بهمین جهت تزکیه در آیه فوق بر تعلیم کتاب و حکمت یعنی معارف بلند و عالی اسلامی،مقدم شده است. وَ إِنْ کٰانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ اهمیت یک نعمت بزرگ آن گاه روشن می شود که زمان برخورداری از آن را با زمانهای قبل مقایسه کنیم و فاصله آن دو را بیابیم،قرآن در جمله فوق می گوید نگاهی به دوران قبل از اسلام بکنید و ببینید در چه حال و چه روزی بودید و از کجا به کجا رسیدید.

جالب توجه اینکه قرآن از وضع دوران جاهلیت به" ضَلاٰلٍ مُبِینٍ ":"گمراهی آشکار"تعبیر کرده است زیرا:ضلال و گمراهی انواع و اقسامی دارد،بعضی از وسائل گمراهی طوری است که انسان به آسانی نمی تواند باطل بودن آنها را بفهمد و گاهی چنان است که هر کس مختصر عقل و شعوری داشته باشد،فوری پی به آن میبرد.

مردم دنیا بویژه مردم جزیرة العرب در زمان بعثت پیامبر اسلام ص در ضلالت و گمراهی روشنی بودند،سیه روزی و بدبختی،جهل و نادانی،و آلودگیهای گوناگون معنوی در آن عصر،تمام نقاط جهان را فرا گرفته بود،و این وضع نابسامان بر کسی پوشیده نبود.

ص :160

زدید"در حکم جوابی است که بر سؤال،مقدم شده است.

2-شما می گوئید:این مصیبت از کجا دامن گیرتان شد( قُلْتُمْ أَنّٰی هٰذٰا ) ولی ای پیامبر به آنها بگو این مصیبت از وجود خود شما سرچشمه گرفته و عوامل شکست را باید در خودتان جستجو کنید( قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِکُمْ ).

شما بودید که با مخالفت فرمان پیامبر ص سنگر حساس کوه عینین را رها ساختید و شما بودید که جنگ را بپایان نرسانیده و سرنوشت آن را یکسره نکرده به جمع آوری غنائم پرداختید و نیز شما بودید که بهنگام حمله مجدد دشمن میدان را رها ساخته و از جنگ فرار کردید،همین گناهان و سستی های شما بود که باعث آن شکست و آن همه کشته گردید.

3-شما نباید از آینده،نگران باشید زیرا خداوند بر همه چیز قادر و توانا است و اگر نقاط ضعف خود را جبران کنید،مشمول حمایت او خواهید شد( إِنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ).

ص :162

آن روز که جمعیت مسلمانان با بت پرستان بهم درآویختند بر شما وارد شد بفرمان خدا بود و طبق خواست و اراده او صورت گرفت،زیرا هر حادثه ای طبق قانون عمومی آفرینش علت و سبب مخصوصی دارد و اساسا عالم روی یک سلسله علل و اسباب پی ریزی شده است و این یک اصل ثابت و همیشگی است،و روی این اصل، هر لشگری که در میدان جنگ سستی کند و بمال و ثروت و غنیمت دل ببندد و دستور فرمانده دلسوز خود را فراموش نماید محکوم به شکست خواهد بود،بنا بر این منظور از اذن اللّٰه(فرمان خدا)همان اراده و مشیت او است که بصورت قانون علیت در عالم هستی منعکس شده است.

و در قسمت دوم آیه می فرماید: وَ لِیَعْلَمَ الْمُؤْمِنِینَ وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ نٰافَقُوا :

یکی دیگر از آثار این جنگ،این بود که صفوف مؤمنان و منافقان از هم مشخص شود و افراد با ایمان،از سست ایمان شناخته گردند.

بطور کلی در حادثه احد،سه گروه مشخص در میان مسلمانان،پیدا شدند:

گروه اول افراد معدودی بودند که تا آخرین لحظات،پایداری نمودند و در برابر انبوه دشمنان،تا آخرین نفس ایستادگی بخرج دادند،بعضی شربت شهادت نوشیدند و بعضی جراحات سنگین برداشتند.

گروه دیگر تزلزل و اضطراب در دلهای آنها پدید آمد و نتوانستند تا آخرین لحظه،استقامت کنند و راه فرار را پیش گرفتند.

گروه سوم،گروه منافقان بودند که در اثناء راه،به بهانه هایی که اشاره خواهد شد از شرکت در جنگ،خودداری کرده و به مدینه بازگشتند،که آنها عبد اللّٰه بن ابی سلول و سیصد نفر از یارانش بودند.اگر حادثه سخت احد نبود هیچگاه صفوف به این روشنی مشخص نمی شد و افراد هر کدام با صفات ویژه خود در صف معینی قرار نمی گرفتند و هر کس ممکن بود،هنگام ادعا،خود را بهترین فرد با ایمان بداند.

در حقیقت در آیه،اشاره به دو چیز شده:نخست علت فاعلی شکست احد

ص :164

و دیگر علت غایی و نتیجه نهایی آن.

تذکر این نکته نیز لازم است که در آیه فوق می فرماید: لِیَعْلَمَ الَّذِینَ نٰافَقُوا (تا کسانی که نفاق ورزیدند شناخته شوند)و نمی فرماید لیعلم المنافقین(تا منافقان شناخته شوند)و بعبارت دیگر،نفاق بصورت"فعل"ذکر شده نه بصورت"وصف" این تعبیر گویا بدان جهت است که نفاق،هنوز در همه آنان بصورت صفت ثابتی در نیامده بود و لذا در تاریخ اسلام می خوانیم که بعضی از آنان،بعدها موفق به توبه شدند و به صف مؤمنان پیوستند.

سپس قرآن گفتگویی که میان بعضی از مسلمانان و منافقین،قبل از جنگ رد و بدل شد به این صورت بیان می کند: وَ قِیلَ لَهُمْ تَعٰالَوْا قٰاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ أَوِ ادْفَعُوا :بعضی از مسلمانان(که طبق نقل ابن عباس"عبد اللّٰه بن عمر بن حزام" بوده است)هنگامی که دید"عبد اللّٰه بن ابی سلول"با یارانش خود را از لشگر اسلام کنار کشیده و تصمیم بازگشت به مدینه دارند گفت:بیائید یا بخاطر خدا و در راه او پیکار کنید و یا لا اقل در برابر خطری که وطن و خویشان شما را تهدید می کند دفاع نمائید.

ولی آنها به یک بهانه واهی دست زدند و گفتند: لَوْ نَعْلَمُ قِتٰالاً لاَتَّبَعْنٰاکُمْ :

ما اگر میدانستیم جنگ می شود بی گمان از شما پیروی میکردیم،ما فکر می کنیم این غائله بدون جنگ و خونریزی پایان پذیرد.

و بنا به تفسیر دیگر منافقان گفتند:اگر ما این را،"جنگ"میدانستیم با شما همکاری میکردیم،ولی بنظر ما این جنگ نیست بلکه یک نوع انتحار و خودکشی است زیرا با عدم توازنی که میان لشگر اسلام و کفار دیده می شود، جنگ کردن با آنها عاقلانه نیست.بخصوص اینکه لشکرگاه اسلام در نقطه نامناسبی قرار گرفته است.

بهر ترتیب اینها بهانه ای بیش نبود،هم وقوع جنگ حتمی بود و هم مسلمانان در آغاز پیروز شدند و اگر شکستی دامنگیرشان شد،بر اثر اشتباهات و خلافکاری-

ص :165

های خودشان بود،خداوند می گوید:اینها دروغ می گفتند: هُمْ لِلْکُفْرِ یَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِیمٰانِ :آنها در آن روز به کفر نزدیکتر از ایمان بودند-ضمنا از این جمله استفاده می شود که کفر و ایمان دارای درجاتی است که بعقیده و طرز عمل انسان بستگی دارد. یَقُولُونَ بِأَفْوٰاهِهِمْ مٰا لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ :آنها به زبان چیزی می گویند که در دل ندارند و نیت آنها با آنچه می گفتند کاملا مغایرت داشت آنها بخاطر لجاجت روی پیشنهاد خود،دائر بجنگ کردن در خود مدینه،و یا ترس از ضربات دشمن و یا بی علاقگی به اسلام از شرکت در میدان،خودداری کردند وَ اللّٰهُ أَعْلَمُ بِمٰا یَکْتُمُونَ :ولی خداوند به آنچه منافقان کتمان می کنند کاملا آگاه است،هم در این جهان پرده از چهره آنان برداشته و قیافه آنها را به مسلمانان نشان میدهد و هم در آخرت به حساب آنها رسیدگی خواهد کرد.

تضعیف روحیه دیگران نیز نمودند،بهنگام بازگشت مجاهدان زبان به سرزنش آنها گشودند و گفتند:اگر آنها از فرمان ما پیروی کرده بودند کشته نمی دادند.

قرآن در آیه فوق،به گفتار بی اساس آنها پاسخ می دهد و میگوید: اَلَّذِینَ قٰالُوا لِإِخْوٰانِهِمْ وَ قَعَدُوا ...آنها که از جنگ کناره گیری کردند و به برادران خود گفتند اگر از ما اطاعت کرده بودند هیچگاه کشته نمی شدند به آنها بگو اگر قادر به پیش بینی حوادث آینده هستید مرگ را از خودتان دور سازید اگر راست می گویید.

یعنی در حقیقت شما با این ادعا،خود را عالم به غیب و با خبر از حوادث آینده میدانید کسی که چنین است باید علل و عوامل مرگ خود را بتواند پیش بینی کرده و خنثی سازد آیا شما چنین قدرتی دارید؟! و آن گهی اگر شما در میدان جهاد و در راه سربلندی و افتخار کشته نشوید آیا عمر جاویدان خواهید داشت؟آیا می توانید مرگ را برای همیشه از خود دور سازید؟بنا بر این شما که نمی توانید قانون مسلم مرگ را از میان ببرید پس چرا در میان بستر با ذلت بمیرید چرا با افتخار در میدان جهاد در برابر دشمن شربت شهادت ننوشید؟.

در آیه فوق،نکته دیگری وجود دارد که باید به آن توجه کرد:

و آن اینکه از مؤمنان تعبیر به"برادر"شده در حالی که هرگز مؤمنان برادر منافقان نیستند،این یک نوع سرزنش به آنها است که شما مؤمنان را برادر خود میدانستید چرا در این لحظات حساس،دست از حمایت آنها برداشتید و لذا بلا فاصله بعد از تعبیر"اخوانهم"جمله"قعدوا"یعنی از جنگ بازنشستند ذکر شده آیا انسان ادعای برادری میکند و بلا فاصله از حمایت برادر خود باز می نشیند؟!.

ص :167

تعمیم دارد و همه شهدا حتی شهدای بدر را که چهارده نفر بودند شامل می شود و لذا در حدیثی از امام باقر ع نقل شده که فرمود:آیات در باره شهدای احد و بدر هر دو نازل شده است (1).

ابن مسعود از پیامبر اکرم ص نقل میکند که خداوند به ارواح شهیدان احد خطاب کرد و از آنها پرسید:چه آرزویی دارید؟آنها گفتند:پروردگارا! ما بالاتر از این چه آرزویی میتوانیم داشته باشیم،که غرق نعمتهای جاویدان توایم و در سایه عرش تو مسکن داریم،تنها تقاضای ما این است که بار دیگر بجهان برگردیم و مجددا در راه تو شهید شویم،خداوند فرمود:فرمان تخلف ناپذیر من این است که کسی دو باره به دنیا بازنگردد،عرض کردند:حالا که چنین است تقاضای ما این است که سلام ما را به پیامبر ص برسانی و به بازماندگانمان، حال ما را بگویی و از وضع ما به آنها بشارت دهی که هیچگونه نگران نباشند در این هنگام آیات فوق نازل شد.

بهر حال چنین بنظر میرسد که جمعی از افراد سست ایمان بعد از حادثه احد می نشستند و بر دوستان و بستگان خود که در احد شهید شده بودند،تاسف می خوردند که چرا آنها مردند و نابود شدند،مخصوصا هنگامی که به نعمتی می رسیدند و جای آنها را خالی میدیدند بیشتر ناراحت می شدند،با خود می گفتند ما این چنین در ناز و نعمتیم اما برادران و فرزندان ما در قبرها خوابیده اند و دستشان از همه جا کوتاه است.

اینگونه افکار و اینگونه سخنان علاوه بر این که نادرست بود و با واقعیت تطبیق نمی کرد،در تضعیف روحیه بازماندگان بی اثر نبود.

آیات فوق،خط بطلان بر این گونه افکار کشیده و مقام،شامخ و بلند شهیدان را یاد کرده است و می گوید: لاٰ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ أَمْوٰاتاً ، در اینجا روی سخن فقط به پیامبر ص است تا دیگران حساب خود را بکنند

ص :169

می گوید:ای پیامبر!هرگز گمان مبر آنها که در راه خدا کشته شدند مرده اند بَلْ أَحْیٰاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ :بلکه آنها زنده اند و نزد پروردگارشان متنعمند.

منظور از حیات و زندگی در اینجا همان حیات و زندگی برزخی است که ارواح در عالم پس از مرگ دارند،نه زندگی جسمانی و مادی،گرچه زندگی برزخی،اختصاصی به شهیدان ندارد،بسیاری دیگر از مردم نیز دارای حیات برزخی هستند (1)ولی از آنجا که حیات شهیدان یک حیات فوق العاده عالی و آمیخته با انواع نعمتهای معنوی است-و بعلاوه موضوع سخن،در آیه آنها هستند-تنها نام از آنها برده شده است.آنها بقدری غرق مواهب حیات معنوی هستند که گویا زندگی سایر برزخیان در مقابل آنها چیزی نیست. سپس به گوشه ای از مزایا و برکات فراوان زندگی برزخی شهیدان اشاره کرده و می فرماید: فَرِحِینَ بِمٰا آتٰاهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ :آنها بخاطر نعمتهای فراوانی که خداوند از فضل خود به آنها بخشیده است خوشحالند.

یکی دیگر از خوشحالی آنها بخاطر برادران مجاهد آنها است که در میدان جنگ شربت شهادت ننوشیده اند و به آنها ملحق نشده اند زیرا مقامات و پاداشهای آنها را در آن جهان به خوبی می بینند و از این رو مستبشر و شاد می شوند، همانطور که قرآن می گوید: وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ (2).

و به دنبال آن می فرماید: أَلاّٰ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاٰ هُمْ یَحْزَنُونَ ،یعنی شهیدان احساس می کنند که برادران مجاهد آنها،پس از مرگ،هیچگونه اندوهی نسبت به آنچه در دنیا گذارده اند ندارند و نه هیچگونه ترسی از روز رستاخیز،و حوادث وحشتناک آن.

ص :170

این جمله،تفسیر دیگری هم ممکن است داشته باشد و آن اینکه شهیدان علاوه بر این که با مشاهده مقامات برادران مجاهدی که به آنها ملحق نشده اند خوشحال می شوند،خودشان هم هیچگونه ترسی از آینده و غمی از گذشته ندارند (1).

یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّٰهِ وَ فَضْلٍ

این آیه در حقیقت تاکید و توضیح بیشتری در باره بشارتهایی است که شهیدان بعد از کشته شدن دریافت می کنند آنها از دو جهت خوشحال و مسرور می شوند:

نخست از این جهت که نعمتهای خداوند را دریافت می دارند،نه تنها نعمتهای او بلکه فضل او که همان افزایش و تکرار نعمت است نیز شامل حال آنها می شود.

دیگر این که آنها می بینند که خدا پاداش مؤمنان را ضایع نمیکند،نه پاداش شهیدان و نه پاداش مجاهدان راستینی که شربت شهادت ننوشیدند( وَ أَنَّ اللّٰهَ لاٰ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ )در حقیقت آنچه را قبلا شنیده بودند در آنجا آشکار می بینند.

بخواست خدا خواهد آمد.

و هنگامی که با دشمنان روبرو می شوند،مردم جهان،نمیتوانند میزان ثواب آنها را درک کنند.

و هنگامی که گام به میدان برای نبرد بگذارند و نیزه ها و تیرها رد و بدل شود،و جنگ تن بتن شروع گردد،فرشتگان با پر و بال خود اطراف آنها را میگیرند و از خدا تقاضا میکنند که در میدان،ثابت قدم باشند،در این هنگام منادی صدا میزند

الجنة تحت ظلال السیوف :بهشت در سایه شمشیرها است،در این هنگام ضربات دشمن بر پیکر شهید،ساده تر و گواراتر از نوشیدن آب خنک در روز گرم تابستان است.

و هنگامی که شهید از مرکب فرو می غلطد،هنوز به زمین نرسیده،حوریان بهشتی به استقبال او می شتابند و نعمتهای بزرگ معنوی و مادی که خدا برای او فراهم ساخته است،برای او شرح میدهند.

و هنگامی که شهید بروی زمین قرار میگیرد،زمین میگوید:آفرین بر روح پاکیزه ای که از بدن پاکیزه پرواز میکند،بشارت باد بر تو،

ان لک ما لا عین رأت و لا اذن سمعت و لا خطر علی قلب بشر :نعمتهایی در انتظار تو است که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و بر قلب هیچ انسانی خطور نکرده است و خداوند می فرماید:من سرپرست بازماندگان اویم،هر کس آنها را خشنود کند مرا خشنود کرده است و هر کس آنها را بخشم آورد مرا بخشم آورده است... (1)

ص :173

راه مکه را پیش گرفتند،هنگامی که به سرزمین"روحاء"رسیدند از کار خود سخت پشیمان شدند و تصمیم به مراجعت به مدینه و نابود کردن باقیمانده مسلمانان گرفتند،این خبر به پیامبر ص رسید فورا دستور داد که لشکر احد خود را برای شرکت در جنگ دیگری آماده کنند،مخصوصا فرمان داد که مجروحان جنگ احد به صفوف لشگر بپیوندند،یکی از یاران پیامبر ص میگوید:

من از جمله مجروحان بودم ولی زخمهای برادرم از من سخت تر و شدیدتر بود، تصمیم گرفتیم هر طور که هست خود را به پیامبر ص برسانیم،چون حال من از برادرم کمی بهتر بود هر کجا برادرم بازمیماند او را بدوش میکشیدم و با زحمت، خود را بلشکر رسانیدیم و به این ترتیب پیامبر ص و ارتش اسلام در محلی بنام "حمراء الاسد"که از آنجا به مدینه هشت میل فاصله بود رسیدند و اردو زدند.

این خبر به لشکر قریش رسید و مخصوصا از این مقاومت عجیب و شرکت مجروحان در میدان نبرد وحشت کردند و شاید فکر میکردند ارتش تازه نفسی نیز از مدینه به آنها پیوسته.

در این موقع جریانی پیش آمد که روحیه آنها را ضعیف تر ساخت و مقاومت آنها را درهم کوبید،و آن این که یکی از مشرکان بنام"معبد الخزاعی"از مدینه بسوی مکه میرفت و مشاهده وضع پیامبر ص و یارانش او را بسختی تکان داد،عواطف انسانی او تحریک شد و به پیامبر ص گفت:مشاهده وضع شما برای ما بسیار ناگوار است،اگر استراحت میکردید برای ما بهتر بود.این سخن را گفت و از آنجا گذشت و در سرزمین"روحاء"به لشکر ابو سفیان رسید،ابو سفیان از او در باره پیامبر اسلام ص سؤال کرد،او در جواب گفت:محمد را دیدم با لشکری انبوه که تا کنون همانند آن را ندیده بودم،در تعقیب شما هستند و بسرعت پیش می آیند!.

ابو سفیان با نگرانی و اضطراب گفت:چه می گویی؟ما آنها را کشتیم و مجروح ساختیم و پراکنده نمودیم،معبد الخزاعی گفت:من نمی دانم شما چه

ص :175

کردید؟همین میدانم که لشکری عظیم و انبوه،هم اکنون در تعقیب شما است!.

ابو سفیان و یاران او تصمیم قطعی گرفتند که بسرعت،عقب نشینی کرده و بمکه بازگردند و برای اینکه مسلمانان آنها را تعقیب نکنند،و آنها فرصت کافی برای عقب نشینی داشته باشند از جمعی از قبیله عبد القیس که از آنجا میگذشتند و قصد رفتن به مدینه برای خرید گندم داشتند خواهش کردند که به پیامبر اسلام ص و مسلمانان این خبر را برسانند که ابو سفیان و بت پرستان قریش با لشکر انبوهی بسرعت بسوی مدینه میایند تا بقیه یاران پیامبر ص را از پای در آورند.

هنگامی که این خبر،به پیامبر و مسلمانان رسید،گفتند: حَسْبُنَا اللّٰهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ :"خدا ما را کافی است و او بهترین مدافع ما است"اما هر چه انتظار کشیدند خبری از لشکر دشمن نشد،لذا پس از سه روز توقف،بمدینه بازگشتند آیات فوق،اشاره به این ماجرا میکند (1). اَلَّذِینَ اسْتَجٰابُوا لِلّٰهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ مٰا أَصٰابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِیمٌ :

"آنها که دعوت خدا و پیامبر ص را اجابت کردند و بعد از آن همه جراحاتی که روز احد پیدا نمودند،آماده شرکت در جنگ دیگری با دشمن شدند از میان این افراد برای آنها که نیکی کردند و تقوا پیش گرفتند یعنی با نیت پاک و اخلاص کامل در میدان شرکت کردند پاداش بزرگی خواهد بود".

از اینکه در آیه فوق پاداش عظیم را اختصاص به جمعی داده است،معلوم می شود که در میان آنها نیز افرادی یافت می شدند که خلوص کامل نداشتند،و نیز ممکن است تعبیر"منهم"(بعضی از ایشان)اشاره به این باشد که بعضی از جنگجویان احد،به بهانه ای از شرکت در این میدان،خودداری کرده بودند. سپس قرآن یکی از نشانه های زنده پایمردی و استقامت آنها را به این صورت بیان میکند

ص :176

اَلَّذِینَ قٰالَ لَهُمُ النّٰاسُ إِنَّ النّٰاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزٰادَهُمْ إِیمٰاناً وَ قٰالُوا حَسْبُنَا اللّٰهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ

:"اینها همان کسانی بودند که جمعی از مردم(اشاره به کاروان عبد القیس و بروایتی اشاره به نعیم بن مسعود است که آورنده این خبر بودند)به آنها گفتند:لشکر دشمن،اجتماع کرده و آماده حمله اند،از آنها بترسید اما آنها نه تنها نترسیدند،بلکه بعکس بر ایمان آنها افزوده شد و گفتند:خدا ما را کافی است و او بهترین حامی است". به دنبال این استقامت و ایمان و پایمردی آشکار،قرآن،نتیجه عمل آنها را بیان کرده و میگوید: فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّٰهِ وَ فَضْلٍ :"آنها از این میدان، با نعمت و فضل پروردگار برگشتند"چه نعمت و فضلی از این بالاتر که بدون وارد شدن،در یک برخورد خطرناک با دشمن،دشمن از آنها گریخت و سالم و بدون درد سر به مدینه مراجعت نمودند(فرق میان نعمت و فضل ممکن است از این نظر باشد،که نعمت پاداشی است باندازه استحقاق،و فضل اضافه بر استحقاق است).

سپس بعنوان تاکید می فرماید: لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ: "آنها در این جریان، کوچکترین ناراحتی ندیدند"با اینکه وَ اتَّبَعُوا رِضْوٰانَ اللّٰهِ :"خشنودی خدا را بدست آوردند و از فرمان او متابعت کردند" وَ اللّٰهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ :"و خداوند، فضل و انعام بزرگی دارد که در انتظار مؤمنان واقعی و مجاهدان راستین است".

رسید آنها نه تنها نهراسیدند بلکه ایمانشان و بدنبال آن استقامتشان افزوده شد.و این خاصیت ایمان بهدف است که هر قدر انسان مشکلات و مصائب را بیشتر و نزدیکتر ببیند،پایمردی و استقامت او بیشتر می شود و در حقیقت تمام نیروهای معنوی و مادی او برای مقابله با خطر،بسیج میگردد.این دگرگونی عجیب در این فاصله کوتاه،انسان را بسرعت و عمق تاثیر تربیتی آیات قرآن و بیانات گیرا و مؤثر پیغمبر اسلام ص آشنا می سازد که این خود در سر حد یک اعجاز است.

است که عمل آنها براستی عمل شیطانی بود و با الهام او صورت گرفت،زیرا در قرآن و اخبار،معمولا هر عمل زشت و خلافی،عمل شیطانی نامیده شده،چون با وسوسه های شیطان انجام می گیرد.

و یا منظور از شیطان،خود این اشخاص می باشند و این از مواردی است که شیطان بر مصداق انسانی آن،گفته شده،زیرا شیطان معنی وسیعی دارد و همه اغواگران را اعم از انسان و غیر انسان شامل می شود،چنان که در سوره انعام آیه 112 می خوانیم: وَ کَذٰلِکَ جَعَلْنٰا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیٰاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ :

"این چنین برای هر پیامبری دشمنانی از شیاطین انسانی و جن قرار دادیم". وَ خٰافُونِ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ :در پایان آیه می فرماید:اگر ایمان دارید،از من و مخالفت فرمان من بترسید،یعنی ایمان با ترس از غیر خدا سازگار نیست.

همانطور در جای دیگر می خوانیم: فَمَنْ یُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلاٰ یَخٰافُ بَخْساً وَ لاٰ رَهَقاً :

"کسی که به پروردگار خود ایمان بیاورد از هیچ نقصان و طغیانی ترس نخواهد داشت"(سوره جن آیه 14).

بنا بر این اگر در قلبی ترس از غیر خدا پیدا شود،نشانه عدم تکامل ایمان و نفوذ وسوسه های شیطانی است،زیرا میدانیم در عالم بیکران هستی تنها پناهگاه خدا است و مؤثر بالذات فقط او است و دیگران در برابر قدرت او قدرتی ندارند.

اصولا مؤمنان اگر ولی خود را که خدا است با ولی مشرکان و منافقان که شیطان است مقایسه کنند،میدانند که آنها در برابر خداوند هیچگونه قدرتی ندارند و بهمین دلیل نباید از آنها،کمترین وحشتی داشته باشند،نتیجه این سخن آن است که هر کجا ایمان نفوذ کرد شهامت و شجاعت نیز بهمراه آن نفوذ خواهد کرد.

ص :179

هر جهت بی نیاز است و وجودش نامحدود،کفر و ایمان مردم و کوششها و تلاشهای آنها در این راه چه اثری برای خداوند میتواند داشته باشد؟آنها هستند که در پناه ایمان،تکامل می یابند و بخاطر کفر تنزل و سقوط می کنند.

بعلاوه خلافکاریهای آنها فراموش نخواهد شد و به نتیجه اعمال خود خواهند رسید. یُرِیدُ اللّٰهُ أَلاّٰ یَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِی الْآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ عَظِیمٌ :"خدا می خواهد آنها را در این راه،آزاد بگذارد و چنان به سرعت راه کفر را بپویند که کمترین بهره ای در آخرت نداشته باشند،بلکه عذاب عظیم در انتظار آنها باشد".

در حقیقت آیه میگوید:اگر آنها در راه کفر بر یکدیگر پیشی میگیرند، نه بخاطر این است که خدا نمیتواند جلو آنها را بگیرد بلکه خدا آزادی عمل به- آنها داده تا هر چه میتوانند انجام دهند و نتیجه اش محرومیت کامل آنها از مواهب جهان دیگر است بنا بر این،آیه نه تنها دلالت بر جبر ندارد بلکه یکی از دلائل آزادی اراده است. سپس در آیه بعد،مطلب را بطور وسیعتر،عنوان کرده و می فرماید: إِنَّ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْکُفْرَ بِالْإِیْمٰانِ لَنْ یَضُرُّوا اللّٰهَ شَیْئاً :یعنی نه تنها افرادی که به سرعت در راه کفر،پیش میروند چنین هستند،بلکه تمام کسانی که به نوعی راه کفر را پیش گرفته اند و ایمان را از دست داده و در مقابل آن،کفر خریداری نموده اند،هرگز بخدا زیان نمیرسانند و زیان آن،دامنگیر خودشان می شود.

و در پایان آیه می فرماید: وَ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ :آنها عذاب دردناک دارند، و این تفاوت در تعبیر که در اینجا" عَذٰابٌ أَلِیمٌ "و در آیه قبل" عَذٰابٌ عَظِیمٌ " ذکر شده بود بخاطر آن است که آنها در مسیر کفر با سرعت بیشتری پیش می رفتند.

ص :181

خشنودی خدا نسبت بخودشان فکر کنند.

توضیح اینکه:از آیات قرآن مجید استفاده میشود که خداوند افراد گنهکار را در صورتی که زیاد آلوده گناه نشده باشند بوسیله زنگهای بیدار باش و عکس- العمل های اعمالشان،و یا گاهی بوسیله مجازاتهای متناسب با اعمالی که از آنها سرزده است،بیدار می سازد و براه حق بازمی گرداند.اینها کسانی هستند که هنوز شایستگی هدایت را دارند و مشمول لطف خداوند می باشند و در حقیقت مجازات و ناراحتیهای آنها،نعمتی برای آنها محسوب می شود.چنان که در قرآن می خوانیم: ظَهَرَ الْفَسٰادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمٰا کَسَبَتْ أَیْدِی النّٰاسِ لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ :در خشکی ها و دریاها،فساد و تباهی بر اثر اعمال مردم، ظاهر شد تا خداوند نتیجه قسمتی از اعمال آنها را به آنها بچشاند،شاید که ایشان برگردند(سوره روم آیه 41).

ولی آنها که در گناه و عصیان،غرق شوند و طغیان و نافرمانی را بمرحله نهایی برسانند،خداوند آنها را بحال خود وامی گذارد و به اصطلاح به آنها میدان میدهد تا پشتشان از بار گناه سنگین شود و استحقاق حد اکثر مجازات را پیدا کنند.

اینها کسانی هستند که تمام پل ها را در پشت سر خود ویران کرده اند،و راهی برای بازگشت نگذاشته اند و پرده حیا و شرم را دریده و لیاقت و شایستگی هدایت الهی را کاملا از دست داده اند.

آیه فوق،این معنی را تاکید کرده می فرماید:گمان نکنند آنهایی که کافر شدند،مهلتی که به ایشان میدهیم برای آنها خوبست بلکه مهلت میدهیم تا به- گناه و طغیان خود بیفزایند و برای آنان عذاب خوار کننده است.

در خطبه ای که بانوی شجاع اسلام زینب کبری ع در شام در برابر حکومت خودکامه جبار،ایراد کرد،استدلال به این آیه را در برابر یزید طغیانگر که از مصادیق روشن گنهکار غیر قابل بازگشت بود،می خوانیم،آنجا که می فرماید:

"تو امروز شادی می کنی و چنین می پنداری که چون فراخنای جهان را بر

ص :183

ما تنگ کرده ای و کرانه های آسمان را بر ما بسته ای و ما را همچون اسیران از این دیار به آن دیار میبری،نشانه قدرت تو است،و یا در پیشگاه خدا قدرت و منزلتی داری و ما را در درگاه او راهی نیست؟!اشتباه میکنی،این فرصت و آزادی را خداوند بخاطر این به تو داده تا پشتت از بار گناه،سنگین گردد و عذاب دردناک در انتظار تو است...

بخدا سوگند،اگر مسیر حوادث زندگی،مرا همچون زن اسیر،در پای تخت تو آورد،تصور نکنی که در نظر من کمترین شخصیت و ارزش داری،من ترا کوچک و پست و درخور هر گونه تحقیر و ملامت و توبیخ می شمرم...هر کار از دستت ساخته است انجام ده،بخدا سوگند هرگز نور ما را خاموش نتوانی ساخت و وحی جاودانه و آئین حق ما را محو نخواهی کرد،تو نابود میشوی و این اختر تابناک هم چنان خواهد درخشید".

فَلَمّٰا نَسُوا مٰا ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنٰا عَلَیْهِمْ أَبْوٰابَ کُلِّ شَیْءٍ حَتّٰی إِذٰا فَرِحُوا بِمٰا أُوتُوا أَخَذْنٰاهُمْ بَغْتَةً فَإِذٰا هُمْ مُبْلِسُونَ :هنگامی که پندهایی را که به آنها داده شده بود،فراموش کردند درهای هر خیری بروی آنان گشودیم تا شاد شوند،ناگهان هر آنچه داده بودیم از آنها بازگرفتیم،لذا فوق العاده ناراحت و غمگین شدند.

(انعام آیه 44).

در حقیقت اینگونه اشخاص،همانند کسی هستند که از درختی،ظالمانه بالا میروند،هر قدر بالاتر میرود خوشحالتر میشود تا آن هنگام که بقله درخت میرسد،ناگهان طوفانی میوزد و از آن بالا چنان سقوط می کند که تمام استخوانهای او در هم می شکند.

نیز دیده میشود و از اینجا پاسخ سؤال دیگری روشن میگردد که چرا خداوند فرموده:لیزدادوا اثما: (ما می خواهیم گناهان آنها زیاد گردد)زیرا این اشکال در صورتی است که"لام"لام علت و هدف باشد،نه لام عاقبت و نتیجه،بنا بر این معنی آیه چنین میشود:ما به آنها مهلت میدهیم که سرانجام و عاقبت آنها این است که پشتشان از بار گناه،سنگین میگردد،پس آیه فوق،نه تنها دلیل بر جبر نیست بلکه دلیل بر آزادی اراده است.

گذارد"زیرا آگاهی بر اسرار نهانی-بعکس آنچه بسیاری خیال می کنند- مشکلی را برای مردم،حل نمی کند،بلکه در بسیاری از موارد باعث هرج و مرج و از هم پاشیدن پیوندهای اجتماعی و خاموش شدن شعله های امید و از بین رفتن تلاش و کوشش در میان توده مردم،می گردد.

و از همه مهمتر اینکه باید ارزش اشخاص از طریق اعمال آنها روشن گردد نه از راه دیگر و مسئله آزمایش و امتحان پروردگار نیز،چیزی جز این نیست، بنا بر این راه شناسایی افراد،تنها اعمال آنها است (1).

سپس پیامبران خدا را،از این حکم استثناء کرده و می فرماید: وَ لٰکِنَّ اللّٰهَ یَجْتَبِی مِنْ رُسُلِهِ مَنْ یَشٰاءُ :خداوند هر زمان بخواهد از میان پیامبرانش،کسانی را انتخاب می کند و گوشه ای از"علم غیب"بی پایان خود و اسرار درون مردم را که شناخت آن برای تکمیل رهبری آنها لازم است در اختیار آنان قرار می دهد،ولی در هر حال قانون کلی و عمومی و جاودانی برای شناخت اشخاص،اعمال آنها است.

از این جمله استفاده می شود که پیامبران ذاتا عالم به غیب نیستند و نیز استفاده می شود که آنها بر اثر تعلیم الهی قسمتی از اسرار غیب را می دانند بنا بر این افرادی هستند که از غیب آگاه می شوند و همچنین مقدار آگاهی آنها بسته به مشیت خداوند است.

ناگفته پیدا است که منظور از مشیت،و خواست خدا در این آیه،همانند آیات دیگر،همان"اراده آمیخته با حکمت"است یعنی خدا هر کس را شایسته ببیند و حکمتش اقتضا کند،به اسرار غیب آگاه می سازد.

ص :188

فَآمِنُوا بِاللّٰهِ وَ رُسُلِهِ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا فَلَکُمْ أَجْرٌ عَظِیمٌ

در پایان آیه،خاطر نشان می سازد،اکنون که میدان زندگی میدان آزمایش و جداسازی پاک از ناپاک و مؤمن از منافق است،پس شما برای اینکه از این بوته آزمایش،خوب بدر آئید"بخدا و پیامبران او ایمان آورید"اما تنها به ایمان آوردن اکتفاء نمی کند و می فرماید"اگر ایمان بیاورید و تقوا پیشه کنید،اجر و پاداش بزرگ در انتظار شما است".

این نکته،در آیه قابل توجه است که از مؤمن،تعبیر به"طیب"(پاکیزه) شده است و می دانیم پاکیزه،چیزی است که بر همان آفرینش نخست باقی بماند، و اشیاء خارجی و بیگانه،آن را"خبیث و ناپاک"نسازد،آب پاکیزه،جامه پاکیزه و مانند آن،چیزی است که عوامل آلوده خارجی به آن نرسیده باشد و از این استفاده می شود که ایمان داشتن،فطرت و آفرینش نخستین انسان است.

که انسان تمام سنگینی مسئولیت آنها را تحمل خواهد کرد بدون اینکه از آثار آنها بهره مند گردد،اموال سرشاری که بطور جنون آمیز جمع آوری و نگهداری گردد و در خدمت اجتماع نباشد جز زنجیر و زندان،برای صاحب آن چیزی نیست زیرا می دانیم بهره گیری شخصی از مال و ثروت،حدود معینی دارد و از آنکه بگذرد جز یک نوع اسارت و سنگینی بیهوده نتیجه ای نخواهد داشت مگر این که از برکات معنوی آن برخوردار و در مسیر کارهای مثبت قرار گیرد.

اینگونه اموال نه تنها در قیامت طوق سنگینی بر گردن صاحبانش خواهد بود بلکه در این دنیا نیز چنین است،منتها در رستاخیز آشکارا و در اینجا بصورت مخفی تری می باشد،چه جنون و حماقتی از این بالاتر که انسان مسئولیتهای فراوان تحصیل ثروت را باضافه مسئولیتها و زحمات فراوان که برای حفظ و محاسبه و نگاهداری و دفاع از آن لازم است بر دوش کشد،در حالی که هیچگونه از آن،منتفع نگردد آیا طوق اسارت چیزی جز این است؟! در تفسیر عیاشی از امام باقر ع روایت شده که"هر کس زکات مال خود را نپردازد خدا آن مال را به طوقهایی از آتش مبدل میکند،سپس به او گفته می شود همانطور که در دنیا به هیچ قیمت،این اموال را از خود دور نمی کردی اکنون آنها را بردار و بگردن خود بیفکن"! قابل توجه اینکه:در آیه،از مال،تعبیر به" بِمٰا آتٰاهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ " شده که مفهوم آن این است مالک حقیقی،اموال و منابع در آمد،خدا است،و آنچه بهر کس داده شده از فضل و کرم او است،بنا بر این جای این نیست که کسی از انفاق در راه مالک حقیقی،بخل بورزد! بعضی از مفسران،معتقدند که مفهوم این جمله عمومیت دارد و همه مواهب الهی حتی علم و دانش را شامل می شود،ولی این احتمال با ظاهر تعبیرات آیه تطبیق نمی کند.

سپس آیه اشاره به یک نکته دیگر می کند و می گوید: وَ لِلّٰهِ مِیرٰاثُ السَّمٰاوٰاتِ

ص :191

وَ الْأَرْضِ

:یعنی این اموال،چه در راه خدا و بندگان او انفاق شود یا نشود، بالآخره از صاحبان آن جدا خواهد شد،و خداوند وارث همه میراث های زمین و آسمان خواهد بود،اکنون که چنین است چه بهتر که پیش از جدا شدن از آنها، از برکات معنوی آن بهره مند گردند،نه تنها از حسرت و مسئولیت آن.

و در پایان آیه می فرماید:خدا از اعمال شما آگاه است اگر بخل بورزید میداند و اگر در راه کمک به جامعه انسانی از آن استفاده کنید آن را نیز میداند و بهر کس پاداش مناسبی خواهد داد( وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ ).

است که برای تحریک حد اکثر عواطف مردم از آن چنین تعبیر شده است)دعوت نمود.

فرستاده پیامبر ص به خانه ای که مرکز تدریس مذهبی یهودیان بود و بیت المدارس نام داشت وارد شد،و نامه را بدست"فنحاص"دانشمند بزرگ یهود داد،او پس از مطالعه نامه،با لحن استهزا آمیزی گفت:اگر سخنان شما راست باشد،باید گفت:خدا فقیر است و ما غنی و بی نیاز!زیرا اگر او فقیر نبود،از ما قرض نمی خواست!(اشاره به آیه "مَنْ(ذَا الَّذِی)یُقْرِضُ اللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً ") (1)بعلاوه محمد ص معتقد است،خدا شما را از رباخواری نهی کرده،در حالی که خود او در برابر انفاقها بشما وعده ربا و فزونی میدهد!(اشاره به آیه" یُرْبِی الصَّدَقٰاتِ ") (2).

ولی بعدا"فنحاص"انکار کرد که چنین سخنانی را گفته باشد در این موقع آیات فوق نازل گشت (3).

نه تنها سخنان آنها را میشنویم بلکه همه آنها را می نویسیم"-بدیهی است منظور از نوشتن همانند نوشتن ما در صفحه کاغذ نیست،بلکه منظور نگاهداری آثار عمل است که طبق قانون بقای"انرژی-ماده"همواره در جهان باقی خواهد ماند،و حتی کتابت و نوشتن فرشتگان خداوند نیز نوعی نگاهداری عمل است که از هر کتابتی بالاتر می باشد.

سپس می گوید:نه تنها این سخن کفر آمیز آنها را می نویسیم،پیامبرانی را هم که بنا حق کشتند ثبت می کنیم( وَ قَتْلَهُمُ الْأَنْبِیٰاءَ ).

یعنی مبارزه جمعیت یهود و صف بندی آنها در برابر پیامبران،تازه نیست این نخستین بار نیست که یهود،پیامبری را استهزا می کنند،آنها در طول تاریخ خود از این نوع جنایات فراوان دارند،جمعیتی که جرئت و جسارت را بجایی برساند که جمعی از پیامبران خدا را بقتل برسانند چه جای تعجب که چنین سخنان کفرآمیزی به زبان جاری کنند؟! ممکن است گفته شود کشتن پیامبران،مربوط به یهودیان عصر پیامبر اسلام ص نبود،ولی همانطور که سابقا هم گفته ایم،این نسبت بخاطر آن است که آنها به اعمال نیاکان خود راضی بودند،و به همین جهت در مسئولیت آن،سهیم و شریک بوده اند.

اما ثبت و حفظ اعمال آنها بی جهت نیست،برای این است که روز رستاخیز آن را در برابر آنها قرار دهیم و بگوئیم اکنون نتیجه اعمال خود را بصورت عذاب سوزان بچشید( وَ نَقُولُ ذُوقُوا عَذٰابَ الْحَرِیقِ ).

این عذاب دردناک که هم اکنون،تلخی آن را می چشید،نتیجه اعمال خود شما است،این شما بودید که بخود ستم کردید،خدا هرگز به کسی ستم نخواهد کرد( ذٰلِکَ بِمٰا قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَ أَنَّ اللّٰهَ لَیْسَ بِظَلاّٰمٍ لِلْعَبِیدِ ).

اصولا اگر امثال شما جنایتکاران،مجازات اعمال خود را نبینید و در ردیف نیکوکاران قرار گیرید،این نهایت ظلم است و اگر خدا،چنین نکند"ظلام"

ص :194

(بسیار ظلم کننده)خواهد بود.

در نهج البلاغه از علی ع نقل شده که فرمود:

و ایم اللّٰه ما کان قوم قط فی غض نعمة من عیش فزال عنهم الا بذنوب اجترحوها لان اَللّٰهَ لَیْسَ بِظَلاّٰمٍ لِلْعَبِیدِ :"بخدا سوگند،هیچ جمعیتی غرق نعمت نشدند سپس آن نعمت از آنها سلب نگردید مگر بخاطر گناهانی که مرتکب شده بودند"سپس امام به- همین جمله استناد کرده می فرماید:لان اَللّٰهَ لَیْسَ بِظَلاّٰمٍ لِلْعَبِیدِ :"زیرا خداوند به بندگان خود ستم نمی کند و از افراد شایسته سلب نعمت نمی نماید"! این آیه از جمله آیاتی است که،از یک سو مذهب جبریون را نفی میکند و از سوی دیگر،اصل عدالت را،در مورد افعال خداوند تعمیم میدهد.

توضیح اینکه:آیه فوق تصریح میکند،که هر گونه کیفر و پاداش از طرف خداوند بخاطر اعمالی است که مردم با اراده خودشان آن را انجام داده اند.

( ذٰلِکَ بِمٰا قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ ):"این بخاطر کارهایی است که دست های شما آن را از پیش فرستاده است" (1).

از سوی دیگر آیه فوق با صراحت می گوید:"خداوند هیچگاه ظلم نمی کند و قانون پاداش او بر محور عدالت مطلق دور می زند"این همان چیزی است که عدلیه(قائلین به عدل یعنی شیعه و جمعی از اهل تسنن که"معتزله"نام دارند) به آن معتقد هستند.

اما در برابر آنها،جمعی از اهل تسنن که"اشاعره"نامیده می شوند،عقیده شگفت انگیزی دارند.آنها می گویند:"اصولا ظلم در باره خدا تصور نمی شود،و هر کار که او انجام دهد عین عدالت است،حتی اگر تمام صالحان را به دوزخ و تمام

ص :195

ستمگران را به بهشت ببرد ظلمی نکرده است و هیچ کس نمی تواند،چون و چرا کند"!.

آیه فوق،این گونه عقائد را بکلی طرد می کند و می گوید:اگر خداوند، افراد را بدون انجام کار خلاف،مجازات کند،"ظالم"بلکه"ظلام"خواهد بود.

واژه ظلام،صیغه مبالغه و بمعنی بسیار ظلم کننده است،انتخاب این کلمه در اینجا با آنکه خداوند کمترین ظلمی روا نمیدارد،شاید بخاطر این باشد که اگر او مردم را مجبور بکفر و گناه کند و انگیزه های کارهای زشت را در آنان بیافریند و سپس آنها را بجرم اعمالی که جبرا انجام داده اند کیفر دهد ظلم کوچکی انجام نداده بلکه"ظلام"خواهد بود!

آنها هرگز،تحقیق حق نبود بلکه آنها هر روز برای فرار از پذیرش اسلام،در برابر فشار محیط و استدلالات روشن قرآن،پیشنهاد جدیدی می کردند و اگر هم انجام می شد باز ایمان نمی آوردند،بدلیل اینکه آنها در کتابهای خود تمام نشانه های پیامبر اسلام ص را خوانده بودند و با این حال از قبول حق،سرباز می زدند.

قرآن در پاسخ آنها می گوید: قُلْ قَدْ جٰاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّنٰاتِ وَ بِالَّذِی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ :"در پاسخ این بهانه جویی ها به- آنها بگو،گروهی از پیامبران بنی اسرائیل پیش از من آمدند و نشانه های روشنی با خود آوردند و حتی چنین قربانی برای شما آوردند اگر راست می گوئید چرا به- آنها ایمان نیاوردید و چرا آنها را کشتید(اشاره به زکریا و یحیی و جمع دیگری از پیامبران بنی اسرائیل است که بدست خود آنان بقتل رسیدند).

بعضی از مفسران اخیر(مانند نویسنده تفسیر المنار)احتمال دیگری در باره مسئله قربانی داده است که خلاصه آن این است:منظور آنها این نبوده که حیوانی ذبح شود و آتشی بطرز اعجازآمیز از آسمان فرود آید و آن را بسوزاند بلکه منظور این بوده که در دستورات مذهبی آنها یک نوع قربانی بنام قربانی سوختنی بوده،حیوانی را سر می بریدند و با مراسم مخصوصی آن را آتش می زدند که شرح این مراسم در فصل اول سفر لاویان از تورات آمده است.

آنها مدعی بودند که خدا با ما عهد کرده که این دستور"قربانی سوختنی" در هر آئین آسمانی خواهد بود،و چون در آئین اسلام نیست ما بتو ایمان نمی آوریم! ولی این احتمال در تفسیر آیه بسیار بعید است،زیرا اولا این جمله در آیه فوق عطف بر بینات شده که گواهی می دهد منظور از آن یک کار اعجازآمیز است که با این تفسیر تطبیق نمی کند ثانیا کشتن یک حیوان و سپس سوزاندن آن یک عمل خرافی است و نمی تواند جزء دستورات آسمانی انبیاء باشد. فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ در این آیه خداوند،پیامبر خود را دلداری می دهد که اگر این جمعیت

ص :198

سخنان ترا نپذیرند نگران نباش،زیرا این موضوع سابقه بسیار دارد،پیامبرانی پیش از تو آمدند و آنها را تکذیب کردند. جٰاؤُ بِالْبَیِّنٰاتِ وَ الزُّبُرِ وَ الْکِتٰابِ الْمُنِیرِ :در حالی که آن پیامبران هم نشانه های روشن و معجزات آشکار با خود داشتند(البینات)و هم کتب محکم و عالی(الزبر)و هم کتابهای روشنی بخش(الکتاب المنیر).

باید توجه داشت که"زبر"جمع"زبور"به معنی کتابی است که با استحکام نوشته شده است زیرا این ماده در اصل به معنای نوشتن است،اما نه هر گونه نوشتن بلکه نوشتنی که با استحکام توام باشد.

و اما تفاوت"الزبر"و" اَلْکِتٰابِ الْمُنِیرِ "با اینکه هر دو از جنس کتاب می باشد ممکن است از این جهت باشد که اولی اشاره به کتب پیامبران قبل از موسی ع است و دومی به تورات و انجیل،زیرا قرآن در سوره مائده آیه 44 و 46 از آنها بعنوان"نور"یاد کرده است: إِنّٰا أَنْزَلْنَا التَّوْرٰاةَ فِیهٰا هُدیً وَ نُورٌ ... وَ آتَیْنٰاهُ الْإِنْجِیلَ فِیهِ هُدیً وَ نُورٌ .

بعضی از مفسران احتمال داده اند که زبور،تنها به آن قسمت از کتب آسمانی گفته می شود که محتوی پند و اندرز و نصیحت است(همانطور که زبور منسوب به- داود که اکنون در دست است سراسر پند و اندرز می باشد)ولی کتاب آسمانی یا کتاب منیر به آن قسمت گفته می شود که دارای احکام و قوانین و دستورات فردی و اجتماعی می باشد.

ص :199

در قرآن،تنها به روح نیز اطلاق می شود،و تعبیر به چشیدن اشاره به احساس کامل است،زیرا گاه می شود انسان غذایی را با چشم می بیند و یا با دست لمس می کند، ولی اینها هیچکدام احساس کامل نیست،مگر زمانی که بوسیله ذائقه خود آن را بچشد،و گویا در سازمان خلقت بالآخره مرگ نیز یک نوع غذا برای آدمی و موجودات زنده است. وَ إِنَّمٰا تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ ...

سپس می گوید:بعد از زندگی این جهان،مرحله پاداش و کیفر اعمال شروع می شود،در اینجا عمل است بدون جزا و آنجا جزا است بدون عمل.

جمله"توفون"که به معنی پرداخت کامل است نشان می دهد که اجر و پاداش انسان بطور کامل در روز قیامت پرداخت می گردد،بنا بر این مانعی ندارد که در عالم برزخ(جهانی که واسطه میان دنیا و آخرت است)قسمتی از نتائج اعمال خود و پاداش و کیفر را ببیند،زیرا این پاداش و کیفر برزخی کامل نیست. فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النّٰارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فٰازَ کلمه"زحزح"در اصل به معنی این است که انسان خود را از تحت تاثیر جاذبه و کشش چیزی تدریجا خارج و دور سازد و"فاز"در اصل به معنی نجات از هلاکت و رسیدن به محبوب است.

جمله فوق می گوید:کسانی که از تحت تاثیر جاذبه آتش دوزخ دور شوند و داخل در بهشت گردند،نجات یافته،و محبوب و مطلوب خود را پیدا کرده اند.

گویا دوزخ با تمام قدرتش انسانها را به سوی خود جذب می کند،و راستی عواملی که انسان را به سوی آن می کشاند جاذبه عجیبی دارند.آیا هوس های زودگذر،لذات جنسی نامشروع،مقامها و ثروت های غیر مباح،برای هر انسانی جاذبه ندارد؟! ضمنا از این تعبیر استفاده می شود که اگر مردم نکوشند و خود را از تحت جاذبه این عوامل فریبنده،دور ندارند،تدریجا به سوی آن جذب خواهند شد.

ص :201

اما آنها که با تربیت و تمرین و آموزش و پرورش خود را تدریجا کنترل می نمایند و به مقام نفس مطمئنه(روح آرام شده)می رسند نجات یافتگان واقعی محسوب می شوند،و احساس امنیت و آرامش می کنند. وَ مَا الْحَیٰاةُ الدُّنْیٰا إِلاّٰ مَتٰاعُ الْغُرُورِ این جمله،بحث گذشته را تکمیل می کند و می گوید:زندگی دنیا تنها یک تمتع و بهره برداری غرورآمیز است.این زندگی و عوامل سرگرم کننده آن از دور فریبندگی خاصی دارد،اما بهنگامی که انسان به آن نائل می گردد،و از نزدیک آن را لمس می کند،معمولا چیزی تو خالی بنظر می رسد،و معنی"متاع غرور" نیز چیزی جز این نیست..

بعلاوه لذات مادی از دور،خالص بنظر می رسند،اما بهنگامی که انسان به آن نزدیک می شود می بیند آلوده با انواع ناراحتی هاست و این یکی دیگر از فریبندگی های جهان ماده است.

همچنین انسان غالبا به فناپذیری آنها توجه ندارد اما به زودی متوجه می شود که چقدر آنها سریع الزوال و فناپذیرند.

البته این تعبیرات در قرآن و اخبار،مکرر آمده است و هدف همه آنها یک چیز است و آن این است که انسان،جهان ماده و لذات آن را،هدف نهایی خود قرار ندهد که نتیجه اش غرق شدن در انواع جنایات و دور شدن از حقیقت و تکامل انسانی است،ولی استفاده از جهان ماده و مواهب آن بعنوان یک وسیله برای نیل به تکامل انسانی،نه تنها نکوهیده نیست بلکه لازم و ضروری می باشد.

ص :202

"عزم"در لغت،به معنی"تصمیم محکم"است و گاهی به هر چیز محکم نیز گفته می شود،بنا بر این" مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ "به معنی کارهای شایسته ای است که انسان باید روی آن تصمیم بگیرد یا به معنی هر گونه کار محکم و قابل اطمینانی است.

تقارن"صبر"و"تقوی"در آیه گویا اشاره به این است که بعضی افراد در عین استقامت و شکیبایی،زبان به ناشکری و شکایت باز می کنند،ولی مؤمنان واقعی صبر و استقامت را همواره با تقوی می آمیزند،و از این امور دورند.

همراه است و نهایت تاکید را می رساند،باز با جمله"و لا تکتمونه"بدرقه شده است که آن هم دستور بعدم کتمان می دهد.از مجموع این تعبیرات برمی آید که خداوند بوسیله پیامبران پیشین،مؤکدترین پیمان را از آنها برای بیان حقایق گرفته بوده،اما با این همه،در این پیمان محکم الهی خیانت کردند و حقایق کتب آسمانی را کتمان نمودند و لذا می گوید: فَنَبَذُوهُ وَرٰاءَ ظُهُورِهِمْ "آنها کتاب خدا را پشت سر انداختند"-این جمله کنایه جالبی است از عمل نکردن و بدست فراموشی سپردن،زیرا انسان هر برنامه ای را می خواهد ملاک عمل قرار دهد پیش روی خود میگذارد و پی در پی به آن نگاه می کند،ولی هر گاه نخواهد به آن عمل کند،و بکلی بدست فراموشی بسپارد آن را از پیش رو برداشته پشت سر می افکند. وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً فَبِئْسَ مٰا یَشْتَرُونَ این جمله اشاره به دنیاپرستی شدید و انحطاط فکری آنها می کند و می گوید:

"آنها با این کار تنها بهای ناچیزی بدست آوردند و چه بد متاعی خریدند"اگر آنها در برابر این جنایت بزرگ(کتمان حقایق)ثروت عظیمی گرفته بودند جای این بود که گفته شود،عظمت آن مال و ثروت،چشم و گوش آنها را کور و کر ساخته،ولی تعجب در این است که همه اینها را به متاع قلیلی فروختند(البته منظور از این جمله کار دانشمندان دون همت آنها است).

آنها پیمان مؤکدی در این زمینه گرفته است.

توجه به ماده"تبیین"که در آیه فوق به کار رفته نشان می دهد که منظور تنها تلاوت آیات خدا و یا نشر کتب آسمانی نیست،بلکه منظور این است،حقایق آنها را عریان و آشکار در اختیار مردم بگذارند تا بروشنی همه توده ها از آن آگاه گردند،و به روح و جان آنها برسند،و آنها که در تبیین و توضیح و تفسیر و روشن ساختن مسلمانان کوتاهی کنند،مشمول همان سرنوشتی هستند که خداوند در این آیه و مانند آن برای علمای یهود بیان کرده است.

از پیغمبر گرامی اسلام ص نقل شده که فرمود:

من کتم علما عن اهله الجم یوم القیامة بلجام من نار :"هر کس که علم و دانشی را از آنها که اهل آن هستند(و نیاز به آن دارند)کتمان کند خداوند در روز رستاخیز،دهنه ای از آتش به دهان او می زند".

حسن بن عمار می گوید:روزی نزد"زهری"رفتم،بعد از آنکه نقل حدیث را برای مردم ترک گفته بود،و به او گفتم:احادیثی که شنیده ای برای من بازگو،به من گفت:مگر تو نمیدانی که من دیگر برای کسی حدیث نقل نمیکنم! گفتم بهر حال یا تو برای من حدیث بگو یا من برای تو حدیث نقل می کنم، گفت:تو حدیث بگو! گفتم:از علی ع نقل شده که می فرمود:

ما اخذ اللّٰه علی اهل الجهل ان یتعلموا حتی اخذ علی اهل العلم ان یعلموا :"خداوند پیش از آنکه از افراد نادان پیمان بگیرد که دنبال علم و دانش بروند از علماء و دانشمندان پیمان گرفته است که به آنها علم بیاموزند"! هنگامی که این حدیث تکان دهنده را برای او خواندم،سکوت خود را شکست و گفت:اکنون بشنو تا برای تو بگویم و در همان مجلس،چهل حدیث برای من روایت کرد! (1)

ص :207

برای اطلاع بیشتر از خیانت دانشمندان اهل کتاب،به آیات 79 و 174 سوره بقره و آیات 71 تا 77 سوره آل عمران مراجعه شود.

می کردند،که اگر عذر نمی داشتند،هرگز جهاد را ترک نمی گفتند،و با اینحال انتظار داشتند که در برابر"کار ناکرده"مانند مجاهدان فداکار،مورد تحسین قرار گیرند!!آیه نازل شد و به این توقع نابجا پاسخ گفت (1).

عذاب دردناکی در انتظار آنها است.

از این آیه ممکن است،استفاده شود که فرح و سرور در برابر کار نیکی که انسان توفیق انجام آن را یافته(اگر به صورت معتدل باشد،و مایه غرور و خودپسندی نگردد)نکوهیده نیست.و همچنین علاقه به تشویق و تقدیر،در برابر کارهای نیکی که انجام شده،آنهم اگر در حد اعتدال باشد و انگیزه اعمال او نباشد مذموم نخواهد بود،زیرا اینها غریزی انسان است.اما با اینحال،دوستان خدا و افرادی که در سطوح عالی ایمان قرار دارند،حتی از چنان سرور و چنین تقدیری خود را بدور می دارند.

آنها همواره،اعمال خود را ناچیز و کمتر از میزان لازم می بینند،و خود را مقصر در برابر عظمت پروردگار،احساس می کنند.

ضمنا تصور نشود،که آیه فوق مخصوص به منافقانی است که در صدر اسلام بوده اند،و یا مانند آنها،بلکه،همه افرادی که،در عصر و زمان ما،در شرائط مختلف اجتماعی قرار دارند و از اعمال زشت خود شادند،و یا مردم را تحریک می کنند که آنها را،با قلم،یا سخن،در برابر اعمالی که انجام نداده اند،تقدیر کنند،همگی مشمول این آیه اند.

این چنین افراد،نه تنها عذاب دردناک جهان دیگر،در انتظارشان است، بلکه،در زندگی این جهان نیز،گرفتار خشم مردم،و جدایی از خلق خدا،و انواع نابسامانیها،خواهند شد. وَ لِلّٰهِ مُلْکُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ "خداوند،مالک آسمانها و زمین است،و او بر همه چیز قادر است".این آیه بشارتی است،برای مؤمنان و تهدیدی است،برای کافران،یعنی دلیلی ندارد که مؤمنان برای پیشرفت خود از راههای انحرافی وارد شوند،و بکاری که انجام نداده اند تشویق گردند،آنها می توانند در پرتو قدرت خداوند آسمان و زمین،

ص :210

با استفاده کردن از طرق مشروع و صحیح به پیشروی خود ادامه دهند،و نیز افراد بدکار و منافق که می خواهند با استفاده از این طرق انحرافی بجایی برسند،تصور نکنند،که از مجازات پروردگاری که بر تمام هستی حکومت می کند،نجات خواهند یافت.

ص :211

در روایتی از علی ع نقل شده که پیامبر خدا هر گاه،برای نماز شب برمی خاست نخست مسواک می کرد،و سپس نظری باسمان می افکند،و این آیات را زمزمه می نمود (1).

در روایات اهل بیت نیز دستور داده شده که هر کس برای نماز شب برمی خیزد این آیات را تلاوت کند (2).

نوف بکالی،که از یاران خاص علی ع بود،می گوید:شبی در خدمتش بودم،هنوز چشم مرا خواب فرا نگرفته بود،دیدم امام برخاست، و شروع به- خواندن این آیات کرده،سپس مرا صدا زد و گفت:ای نوف!خوابی،یا بیدار؟ عرض کردم بیدارم و صحنه آسمان را تماشا می کنم فرمود:خوشا آنان که آلودگی- های زمین را نپذیرفتند و باین راه آسمان،پیش رفتند(از چهار دیوار عالم ماده بیرون پریدند و روح بلند آنها ملکوت آسمانها را سیر می کند).

می کند،تا هر کس به اندازه پیمانه استعداد و تفکرش از این اقیانوس بی کران.

سهمی ببرد و از سرچشمه صاف اسرار آفرینش سیراب گردد.و براستی،جهان آفرینش،و نقش های بدیع و طرحهای زیبا و دل انگیز آن و نظامات خیره کننده ای که بر آنها حکومت می کند کتاب فوق العاده بزرگی است که هر حرف و کلمه آن دلیل بسیار روشن،بر وجود و یکتایی آفریدگار جهان است (1). اَلَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّٰهَ قِیٰاماً وَ قُعُوداً نقشه دلربا و شگفت انگیزی که،در گوشه و کنار این جهان و در پهنه هستی به چشم می خورد آن چنان قلوب صاحبان خرد را بخود جذب می کند،که در جمیع حالات خود،چه ایستاده و چه نشسته و یا در حالی که در بستر آرمیده،و به پهلو خوابیده اند بیاد پدید آورنده این نظام و اسرار شگرف آن می باشند،و لذا در آیه فوق می فرماید:"خردمندان آنها هستند که خدا را در حال قیام و قعود و آن گاه که بر پهلو خوابیده اند یاد می کنند"و در اسرار آسمانها و زمین می اندیشند یعنی همیشه و در همه حال غرق این تفکر حیات بخشند.

در این آیه نخست اشاره به ذکر و سپس اشاره به فکر شده است یعنی تنها یادآوری خدا کافی نیست،آن گاه این یادآوری ثمرات ارزنده ای خواهد داشت که آمیخته با تفکر باشد همانطور که تفکر در خلقت آسمان و زمین اگر آمیخته،با یاد خدا نباشد،نیز بجایی نمیرسد چه بسیارند دانشمندانی که در مطالعات فلکی خود و تفکر مربوط به خلقت کرات آسمانی این نظام شگفت انگیز را می بینند اما چون بیاد خدا نیستند،و عینک توحید بر چشم ندارند و از زاویه شناسایی مبدء هستی به آنها نگاه نمی کنند،از آن نتیجه لازم تربیتی و انسانی را نمی گیرند.

ص :215

همانند کسی که غذایی می خورد که تنها جسم او را قوی می کند،و در تقویت اندیشه و فکر و روح او اثری ندارد. رَبَّنٰا مٰا خَلَقْتَ هٰذٰا بٰاطِلاً تفکر و اندیشه،در اسرار آفرینش و زمین به انسان آگاهی خاصی میدهد، و نخستین اثر آن توجه به بیهوده نبودن خلقت است،زیرا جایی که انسان در هر موجود کوچکی،از این جهان بزرگ هدفی می بیند،آیا می تواند باور کند،که مجموعه جهان،بی هدف باشد،در ساختمان مخصوص اعضای پیکر یک گیاه، هدفهای روشنی می بینیم،قلب انسان و حفره ها و دریچه های آن هر کدام برنامه و هدفی دارند،ساختمان طبقات چشم هر کدام بخاطر منظوری است،حتی مژه ها و ناخنها هر یک،نقشی معین بر عهده دارند.آیا ممکن است ذرات یک موجود، هر کدام دارای هدف خاصی باشد،اما مجموعه آن،مطلقا،هدفی نداشته باشد؟!.

لذا خردمندان،با توجه به این حقیقت،این زمزمه را سر میدهند که:

"خداوندا!این دستگاه با عظمت را بیهوده،نیافریدی"بار الها!این جهان بی نهایت بزرگ و این نظام شگفت انگیز همه روی حکمت و مصلحت و هدف صحیح آفریده شده اند،همگی نشانه وحدانیت تو است و تو از کردار عبث و بیهوده منزهی. فَقِنٰا عَذٰابَ النّٰارِ صاحبان عقل و خرد پس از اعتراف به وجود هدف در آفرینش بلا فاصله، بیاد آفرینش خود می افتند و می فهمند انسان که میوه این جهان هستی می باشد، بیهوده آفریده نشده است و هدفی جز تربیت و پرورش و تکامل وی در کار نبوده- او تنها برای زندگی زودگذر و کم ارزش این جهان آفریده نشده است بلکه سرای دیگر در پیش دارد که در آنجا پاداش و کیفر اعمال در برابر او قرار می گیرد،در این موقع متوجه مسئولیتهای خود میشوند،و از خدا تقاضای توفیق انجام آنها را می طلبند،تا از کیفر او در امان باشند و لذا می گویند خداوندا!ما را از عذاب آتش نگاهدار.

ص :216

رَبَّنٰا إِنَّکَ مَنْ تُدْخِلِ النّٰارَ فَقَدْ أَخْزَیْتَهُ وَ مٰا لِلظّٰالِمِینَ مِنْ أَنْصٰارٍ

"بار الها هر که را تو(بر اثر اعمالش)بدوزخ افکنی او را خوار و رسوا ساخته ای،و این گونه افراد ستمگر،یاوری ندارند".

از این جمله استفاده میشود،که خردمندان بیش از آنچه از آتش دوزخ می ترسند از رسوایی وحشت دارند،و همین است حال افراد با شخصیت،آنها حاضرند همه گونه رنج و ناراحتی را تحمل کنند اما حیثیت و آبروی آنها محفوظ بماند.بنا بر این دردناک ترین عذاب رستاخیز،برای این دسته همان رسوایی در پیشگاه خدا،و بندگان خدا است.

نکته ای که در جمله" مٰا لِلظّٰالِمِینَ مِنْ أَنْصٰارٍ "نهفته است این است که:

خردمندان،پس از آشنایی با اهداف تربیتی انسان به این حقیقت میرسند که تنها وسیله پیروزی و نجات انسان اعمال و کردار اوست،و بنا بر این افراد ستمگر نمی توانند یاوری داشته باشند.زیرا یاور اصلی را که عمل پاک است از دست داده اند و تکیه روی کلمه ظلم یا بخاطر اهمیت این گناه از میان گناهان است و یا به خاطر آنست که تمام گناهان بازگشت به ظلم و ستم بر خویشتن می کند.

البته این آیه منافاتی با مسئله شفاعت(به معنی صحیح)ندارد،زیرا همانطور که در بحث شفاعت گفتیم،شفاعت،نیاز به آمادگی خاصی در شفاعت شونده دارد، و این آمادگی،در پرتو پاره ای از اعمال نیک پیدا می شود. رَبَّنٰا إِنَّنٰا سَمِعْنٰا مُنٰادِیاً یُنٰادِی لِلْإِیمٰانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنّٰا صاحبان عقل و خرد،پس از دریافت هدف آفرینش،به این نکته نیز متوجه می شوند،که این راه پر فراز و نشیب را بدون رهبران الهی،هرگز نمی توانند بپیمایند.به همین دلیل همواره مترصد شنیدن صدای منادیان ایمان و راستین هستند و تا نخستین ندای آنها را بشنوند به سرعت به سوی آنها می شتابند،پس از کنجکاوی و بررسی لازم دعوت آنها را پاسخ می گویند،و با تمام وجود خود،ایمان می آورند.

و لذا به پیشگاه پروردگار خود،عرض می کنند:بار الها!ما صدای،منادی توحید

ص :217

را شنیدیم که ما را دعوت به سوی ایمان می کرد،و به دنبال آن ایمان آوردیم. رَبَّنٰا فَاغْفِرْ لَنٰا ذُنُوبَنٰا وَ کَفِّرْ عَنّٰا سَیِّئٰاتِنٰا وَ تَوَفَّنٰا مَعَ الْأَبْرٰارِ بار الها اکنون که چنین است و ما با تمام وجود خود ایمان آوردیم،اما از آنجا که در معرض وزش طوفانهای شدید غرائز گوناگون قرار داریم،گاهی لغزشهایی از ما سر میزند و مرتکب گناهانی میشویم،"خداوندا!ما را ببخش و گناهان ما را بیامرز و لغزشهای ما را پوشیده دار و ما را با نیکان و در راه و رسم آنان،بمیران".

آنها آن چنان به اجتماع انسانی پیوسته اند و از تکروی و فردپرستی،بیزارند که از خدا می خواهند نه تنها حیات و زندگی آنها با نیکان و پاکان باشد،بلکه مرگ آنها،اعم از مرگ طبیعی یا شهادت در راه خدا در جمع نیکان و با راه و رسم آنها صورت گیرد،که مردن در میان جمع بدان مرگی مضاعف است.

در اینجا سؤالی پیش میاید که با تقاضای آمرزش گناهان،پوشیدن سیئات و بخشش آنها چه معنی دارد؟.

با توجه به سایر آیات قرآن پاسخ این سؤال روشن می شود،زیرا از آیه 31 سوره نساء" إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبٰائِرَ مٰا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئٰاتِکُمْ ":

"اگر از گناهان کبیره دوری کنید ما سیئات شما را می پوشانیم و از بین می بریم" چنین استفاده می شود که سیئات به گناهان صغیره گفته میشود بنا بر این خردمندان نخست از خدا تقاضای عفو از لغزشهای بزرگ می کنند و به دنبال آن تقاضای از بین رفتن آثار گناهان صغیره دارند. رَبَّنٰا وَ آتِنٰا مٰا وَعَدْتَنٰا عَلیٰ رُسُلِکَ ...

آنها در آخرین مرحله و پس از پیمودن راه توحید و ایمان به رستاخیز و اجابت دعوت پیامبران و انجام وظائف و مسئولیتهای خویش از خدای خود تقاضا میکنند و میگویند اکنون که ما به پیمان خویش وفا کردیم بار الها آنچه را تو به وسیله پیامبران وعده فرمودی و مژده دادی به ما مرحمت کن،و ما را در روز رستاخیز رسوا مگردان زیرا تو هر چه را وعده دهی تخلف ناپذیر است.

ص :218

تکیه کردن روی عنوان"رسوا نشدن"بار دیگر این حقیقت را تاکید میکند که آنها به خاطر اهمیتی که برای شخصیت خویش قائلند،رسوایی را از دردناکترین مجازات ها میدانند و لذا انگشت روی آن میگذارند.

از امام صادق ع نقل شده که فرمود:هر کسی را کار مهمی پیش آید پنج بار بگوید"ربنا"خداوند او را از آنچه می ترسد رهایی می بخشد و به آنچه امید دارد نائل میگرداند عرض کردند چگونه پنج بار"ربنا"بگوید فرمود این آیات- را که مشتمل بر پنج"ربنا"است بخواند و به دنبال آن اجابت پروردگار است زیرا میفرماید:" فَاسْتَجٰابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ ..." ناگفته پیداست که تاثیر واقعی و عمیق این آیات در صورتی است که زبان انسان در آن هماهنگ با دل و عمل انسان باشد،و مضمون آیات که طرز تفکر خردمندان و عشق و علاقه آنها را به خدا و توجه آنها را به مسئولیتها و انجام اعمال نیک میرساند در جان آنها جایگزین شود،و همان حال خضوع و خشوع را پیدا کنند که خردمندان با ایمان،به هنگام مناجات با خدای خود،پیدا می کردند.

ص :219

شده،آیا زنان هم در این قسمت سهمی دارند؟آیه فوق نازل شد و به این سؤال پاسخ گفت.

و نیز نقل شده که علی ع هنگامی که با فواطم(فاطمه بنت اسد و فاطمه دختر پیامبر و فاطمه دختر زبیر)از مکه بمدینه هجرت کرد،و ام ایمن یکی دیگر از زنان با ایمان در بین راه نیز به آنها پیوست،آیه فوق نازل گردید.

همانطور که اشاره کردیم وجود این شان نزولها برای آیه فوق منافاتی با پیوستگی آن با آیات قبل ندارد همانطور که بین این دو شان نزول نیز منافاتی نیست.

مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثیٰ بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ

و برای اینکه تصور نشود که این وعده الهی اختصاص به دسته معینی دارد صریحا میفرماید:"این عمل کننده خواه مرد باشد یا زن تفاوتی نمیکند"زیرا همه شما در آفرینش بیکدگر بستگی دارید"بعضی از شما از بعض دیگر تولد یافته اید"زنان از مردان و مردان از زنان.

جمله بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ ممکن است اشاره به این باشد که شما همه پیروان یک آئین و طرفدار یک حقیقت هستید و با یکدگر همکاری دارید بنا بر این دلیلی ندارد که خداوند،در میان شما تبعیض قائل شود. فَالَّذِینَ هٰاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیٰارِهِمْ وَ أُوذُوا فِی سَبِیلِی وَ قٰاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئٰاتِهِمْ .

سپس نتیجه گیری میشود که"بنا بر این تمام کسانی که در راه خدا هجرت کرده اند و از خانه و وطن خود بیرون رانده شده اند و در راه خدا آزار دیده اند و جهاد کردند و کشته دادند نخستین احسانی که از طرف خداوند در حق آنان خواهد شد این است که خداوند،قسم یاد کرده که گناهان آنها را خواهد بخشید و تحمل این شدائد و رنجها را کفاره گناهانشان قرار میدهد تا بکلی از گناه پاک شوند". وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ سپس می فرماید:علاوه بر اینکه گناهان آنها را می بخشم بطور مسلم آنها را در بهشتی جای می دهم که از زیر درختان آن،نهرها در جریان است و مملو از انواع نعمتها است. ثَوٰاباً مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَ اللّٰهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوٰابِ این پاداشی است که به پاس فداکاری آنها از ناحیه خداوند،به آنها داده میشود و بهترین پاداشها و اجرها در نزد پروردگار است-اشاره به اینکه پاداشهای الهی برای مردم این جهان بطور کامل قابل توصیف نیست همین اندازه باید بدانند که از هر پاداشی بالاتر است.

ص :222

از آیه فوق بخوبی استفاده میشود که نخست باید در پرتو اعمال صالح از گناهان پاک شد سپس وارد بساط قرب پروردگار و بهشت و نعمتهای او گردید،زیرا در آغاز میفرماید: لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئٰاتِهِمْ و سپس وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنّٰاتٍ ...به- عبارت دیگر بهشت جای پاکان است و تا کسی پاک نشود در آن راه نخواهد یافت.

به او حیات و زندگی پاکیزه ای می بخشیم و پاداش آنها را به نحو احسن خواهیم داد".

این آیات و آیات فراوان دیگر در عصر و زمانی نازل گردید که بسیاری از ملل دنیا در انسان بودن جنس زن تردید داشتند و آن را یک موجود نفرین شده، و سرچشمه گناه و انحراف و مرگ میدانستند!.

بسیاری از ملل پیشین حتی معتقد بودند که عبادات زن در پیشگاه خدا مقبول نیست.بسیاری از یونانی ها زن را یک موجود پلید و از عمل شیطان میدانستند، رومی ها و بعضی از یونانی ها معتقد بودند که اصولا زن دارای روح انسانی نیست و بنا بر این روح انسانی منحصرا در اختیار مردان است.

جالب اینکه تا همین اواخر علمای مسیحی در اسپانیا در این باره بحث میکردند که آیا زن مثل مرد،روح انسانی دارد و روح او بعد از مرگ جاودان خواهد ماند یا نه؟و پس از مباحثاتی به اینجا رسیدند که چون روح زن برزخی است میان روح انسان و حیوان،جاویدان نیست بجز روح مریم (1)! از اینجا روشن میشود اینکه پاره ای از افراد بی اطلاع گاهی اسلام را متهم میکنند که اسلام دین مردها است نه زنها،چه اندازه از حقیقت دور است،به طور کلی اگر در پاره ای از قوانین اسلام به خاطر تفاوتهای جسمی و عاطفی که میان زن و مرد وجود دارد تفاوتهایی از نظر مسئولیتهای اجتماعی دیده می شود به هیچ وجه به ارزش معنوی زن لطمه نمی زند،و از این لحاظ زن و مرد با یکدیگر تفاوتی ندارند و درهای سعادت به طور یکسان بروی هر دو باز است،چنان که در آیه مورد بحث خواندیم بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ "همه از یک جنس و یک جامعه هستید".

ص :224

در ناز و نعمتند،اما افراد با ایمان در رنج و عذاب،و فقر و پریشانی زندگی میکنند؟ آیات فوق نازل شد و به این سؤال پاسخ گفت (1).

مسئولیتهای آن،دامان آنها را خواهد گرفت و جایگاهشان دوزخ است چه جایگاه بد و آرامگاه نامناسبی".

آیه فوق در حقیقت اشاره به دو نکته میکند:

نخست،اینکه بسیاری از پیروزیهای طغیانگران و ستمکاران ابعاد محدودی دارد،همانطور که محرومیتها و ناراحتیهای بسیاری از افراد با ایمان نیز محدود است،نمونه زنده این موضوع را در وضع مسلمانان آغاز اسلام و دشمنان آنها میتوانیم مشاهده کنیم،حکومت اسلام چون در آن زمان به شکل نهالی نوخاسته بود،و از طرف دشمنان نیرومندی که همچون طوفان بر او می تاختند تهدید می شد بسیار پر و بال بسته بود به خصوص اینکه مهاجرت مسلمانان مکه آنها را که در اقلیت بودند،به کلی از هستی ساقط کرده بود،و این وضع،مخصوص آنها نبود، بلکه تمام طرفداران یک انقلاب بنیادی و روحانی در یک جامعه فاسد،یک دوران محرومیت شدید در پیش خواهند داشت.

ولی می دانیم که این وضع زیاد طولانی نشد،حکومت اسلام ریشه های محکمی پیدا کرد و شاخه های آن نیرومند و قوی شد،سیل ثروت به کشور اسلام سرازیر شد و دشمنان سرسخت که در ناز و نعمت بودند به خاک سیاه نشستند،این همان چیزی است که با جمله"متاع قلیل"در آیه به آن اشاره شده است.

دیگر اینکه موفقیت های مادی جمعی از افراد بی ایمان بر اثر این است که در جمع آوری ثروت هیچ گونه قید و شرطی برای خود قائل نیستند،و از هر طریقی خواه مشروع یا نامشروع و حتی با مکیدن خون بی نوایان برای خود ثروت اندوزی میکنند،در حالی که مؤمنان برای رعایت اصول حق و عدالت محدودیتهایی دارند و باید هم داشته باشند،بنا بر این نمی توان حال این دو را با هم مقایسه کرد،اینها احساس مسئولیت میکنند در حالی که آنها هیچگونه مسئولیتی برای خود احساس نمی کنند،و از آنجا که عالم،عالم اختیار و آزادی اراده است،خداوند هر دو دسته را آزاد گذاشته تا سرانجام،هر یک به نتیجه اعمال خود برسند.و این همان

ص :227

است که در آیه فوق به آن اشاره شده ثُمَّ مَأْوٰاهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهٰادُ .

مثلا:فرد بی ایمانی دارای جدیت و پشتکار است،چون بی ایمان است آرامش دل و جان و هدف عالی انسانی و عواطف پاک مردمی ندارد،اما چون جدی و با استقامت است در زندگی مادی پیش میرود.

در اینجا بعضی سؤال میکنند که چرا این فرد بی ایمان در زندگی پیروز شده؟ مثل اینکه خیال میکنند عامل پیروزی چیز دیگری بوده است.این موضوع،هم در باره یک فرد صادق است،و هم میتوان آن را در سطح یک کشور نیز پیاده کرد.

ضمنا عوامل سه گانه ای که برای پیروزی افراد بی ایمان و شکست بعضی از افراد با ایمان گفته شد،همه در یک جا صدق نمیکند بلکه هر کدام مخصوص به- موردی است. لٰکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنّٰاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ خٰالِدِینَ فِیهٰا در آیه قبل سرانجام افراد بی ایمان تشریح شده بود،و در این آیه پایان کار پرهیزکاران بیان میگردد و میفرماید:"ولی آنها که پرهیزکاری پیشه کردند(و برای رسیدن به سرمایه های مادی موازین حق و عدالت را در نظر گرفتند،و یا بخاطر ایمان به خدا از وطن های خود آواره شدند و در محاصره اجتماعی و اقتصادی قرار گرفتند)در برابر این مشکلات،خداوند باغ هایی از بهشت در اختیار آنان میگذارد که نهرهای آب از زیر درختان آن جاری است و جاودانه در آن میمانند". نُزُلاً مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَ مٰا عِنْدَ اللّٰهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرٰارِ "نزل"در لغت به معنای چیزی است که برای پذیرایی میهمان آماده میشود و بعضی گفته اند نخستین چیزی است که به وسیله آن از مهمان پذیرایی میشود (همانند شربت یا میوه ای است که در آغاز ورود برای میهمان می آورند)بنا بر این آیه فوق میگوید:باغ های بهشت با آن همه مواهب مادی نخستین وسیله پذیرایی از پرهیزکاران میباشد،و اما پذیرایی مهم تر و عالی تر همان نعمتهای روحانی و معنوی است که با جمله: وَ مٰا عِنْدَ اللّٰهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرٰارِ :"آنچه در نزد خداست برای

ص :229

نیکان بهتر است"به آن اشاره شده است.

فرمود:نجاشی،آن گاه به اتفاق مسلمانان به قبرستان بقیع آمد و از دور بر او نماز گذاشت و برای او طلب آمرزش کرد و به یاران خود دستور داد آنها نیز چنین کنند.بعضی از منافقان گفتند محمد ص بر مرد کافری که هرگز او را ندیده است نماز میگذارد،و حال آنکه آئین او را نپذیرفته است،آیه فوق نازل شد و به- آنها پاسخ گفت (1).

از این روایت استفاده میشود که نجاشی اسلام را بطور کامل پذیرفته بود اگر چه به آن تظاهر نمیکرد.

واقعی به کتاب آسمانی خودشان و بشاراتی که در آن آمده است سرچشمه میگیرد بنا بر این:"آنها به آنچه بر خودشان نازل شده ایمان دارند".

4- خٰاشِعِینَ لِلّٰهِ :آنها در برابر فرمان خدا تسلیم و خاضعند و همین خضوع آنهاست که انگیزه ایمان واقعی شده و میان آنها و تعصب های جاهلانه،جدایی افکنده است.

5- لاٰ یَشْتَرُونَ بِآیٰاتِ اللّٰهِ ثَمَناً قَلِیلاً :آنها هرگز آیات الهی را به بهای ناچیز نمی فروشند و همانند بعضی از دانشمندان یهود که بخاطر حفظ موقعیت خود و ادامه حکومت بر آن جمعیت و گرفتن رشوه ها آیات خدا را تحریف میکردند نیستند،بدیهی است نه تنها به بهای ناچیز نمی فروشند به هیچ بهایی نخواهند فروخت،و اگر تنها اشاره به بهای ناچیز شده،منظور این است که همانند آن دسته از دانشمندان دنیاپرست دون همت نیستند.

به علاوه اصولا در برابر آیات خدا انسان هر چیز دریافت کند بی ارزش است. أُولٰئِکَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ اینها با داشتن آن برنامه روشن و زنده و صفات عالی انسانی،پاداش خود را در نزد پروردگار خواهند داشت.تعبیر به"ربهم"(پروردگارشان)اشاره به نهایت لطف و مرحمت پروردگار نسبت به آنها است،و نیز اشاره به این است که خداوند آنها را در مسیر هدایت پرورش میدهد و یاری میکند. إِنَّ اللّٰهَ سَرِیعُ الْحِسٰابِ خداوند با سرعت حساب بندگان را رسیدگی میکند:نه نیکوکاران برای دریافت پاداش خود گرفتار مشکلی میشوند،و نه مجازات بدکاران به تاخیر می افتد.

این جمله،هم بشارتی است به نیکوکاران و هم تهدیدی است برای بدکاران (1).

ص :232

است که در جهاد با نفس و اصلاح نقاط ضعف خود دامن گیر ما شده است.

و ضمنا از این دستور(صابروا)استفاده میشود که هر قدر دشمن بر استقامت خود بیفزاید ما نیز باید بر پایداری و استقامت خود بیفزائیم.

3-و رابطوا:این جمله از ماده"رباط"گرفته شده،و آن در اصل به- معنی بستن چیزی در مکانی است(مانند بستن اسب در یک محل)و بهمین جهت به کاروانسرا"رباط"میگویند و"ربط قلب"به معنی آرامش دل و سکون خاطر است،گویا به محلی بسته شده است و"مرابطه"به معنی مراقبت از مرزها آمده است،زیرا سربازان و مرکب ها و وسائل جنگی را در آن محل نگاهداری میکنند.

این جمله به مسلمانان دستور آماده باش در برابر دشمن و مراقبت دائم از مرزها و سرحدات کشورهای اسلامی میدهد،تا هرگز گرفتار حملات غافلگیرانه دشمن نشوند،و نیز به آنها دستور آماده باش و مراقبت همیشگی در برابر حملات شیطان و هوسهای سرکش میدهد،تا غافلگیر نگردند،و لذا در بعضی از روایات از علی ع این جمله،به مواظبت و انتظار نمازها یکی بعد از دیگری تفسیر شده است،زیرا کسی که با این عبادت مستمر و پی در پی دل و جان خود را بیدار میدارد همچون سربازی است که در برابر دشمن حالت آماده باش به خود گرفته است.

خلاصه اینکه"مرابطه"معنی وسیعی دارد که هر گونه آمادگی برای دفاع از خود و جامعه اسلامی را شامل میشود. در فقه اسلامی نیز در باب جهاد بحثی تحت عنوان"مرابطه"یعنی آمادگی برای حفظ مرزها در برابر هجوم احتمالی دشمن دیده میشود که احکام خاصی برای آن بیان شده است.(برای اطلاع بیشتر به کتب فقهی مراجعه شود).

در بعضی از روایات به علماء و دانشمندان نیز"مرابط"گفته شده است.

امام صادق ع طبق روایتی میفرماید:

علماء شیعتنا مرابطون فی الثغر الذی یلی ابلیس و عفاریته و یمنعونه عن الخروج علی ضعفاء شیعتنا و عن ان

ص :234

یتسلط علیهم ابلیس

(1)

:"دانشمندان پیروان ما همانند مرزدارانی هستند که در برابر لشکر ابلیس صف کشیده اند و از حمله کردن آنها به افرادی که قدرت دفاع از خود ندارند جلوگیری میکنند"در ذیل این حدیث مقام و موقعیت آنها برتر و بالاتر از افسران و مرزدارانی که در برابر هجوم دشمنان اسلام پیکار میکنند شمرده شده است و این بخاطر آن است که آنها نگهبانان عقائد و فرهنگ اسلامند در حالی که اینها حافظ مرزهای جغرافیایی هستند،مسلما ملتی که مرزهای عقیده ای و فرهنگی او،مورد حملات دشمن قرار گیرد و نتواند بخوبی از آن دفاع کند در مدت کوتاهی از نظر سیاسی و نظامی نیز شکست خواهد خورد.

***4- وَ اتَّقُوا اللّٰهَ -بالآخره آخرین دستور که همچون چتری بر همه دستورهای سابق سایه می افکند دستور به پرهیزکاری است و استقامت و مصابره و مرابطه،باید آمیخته با تقوی و پرهیزکاری باشد و از هر گونه خودخواهی و ریا- کاری و اغراض شخصی به دور گردد. لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ -شما در سایه به کار بستن این چهار دستور،می توانید رستگار شوید و با تخلف از آنها راهی به سوی رستگاری نخواهید داشت.

اسلام به کسی وعده نجات قطعی نمیدهد و وعده آن آمیخته با تردید است زیرا بسیاری از این وعده ها با کلمه"لعل"شروع شده است.

برنامه زندگی خود پیاده کنند بسیاری از مشکلاتی را که اکنون با آن مواجه هستند حل خواهند نمود،امروز ضرباتی بر پیکر اسلام و مسلمین بر اثر زیر پا گذاشتن و یا فراموش کردن همه یا بعضی از این دستورهای چهارگانه وارد می شود که بسیار دردناک است.

اگر روح استقامت و پایمردی در مسلمانان زنده شود،اگر در برابر افزایش تلاش و کوشش دشمنان،مسلمانان تلاش و کوشش بیشتری از خود نشان دهند، و اگر طبق فرمان مرابطه مراقبت کافی از مرزهای جغرافیایی و فرهنگی و عقیده ای بنمایند و هماره در برابر نقشه های دشمنان،حالت آماده باش داشته باشند و علاوه بر همه اینها با تقوای فردی و اجتماعی،گناه و فساد را از جامعه خود دور کنند پیروزی آنها تضمین خواهد شد.

بار الها!به همه ما توفیق مرحمت کن که این دستورهای حیات بخش کتاب آسمانیت را در زندگی به کار بریم و ما را مشمول رحمت و الطاف بی انتهای خود گردان!

ص :237

ص :238

ص :240

سوره نساء قبل از ورود در تفسیر آیات این سوره یادآوری چند نکته لازم است:

1-محل نزول سوره نساء

تمام آیات این سوره(به استثنای آیه 58 طبق نقل بعضی از مفسران)در مدینه نازل شده است و از نظر ترتیب نزول بعد از سوره"ممتحنه"قرار دارد.

زیرا میدانیم ترتیب کنونی سوره های قرآن مطابق ترتیب نزول سوره ها نیست یعنی بسیاری از سوره هایی که در مکه نازل شده در آخر قرآن قرار دارد و بسیاری از سوره هایی که در مدینه نازل شده است در اوائل قرآن قرار گرفته.البته همانطور که در آغاز جلد اول گفتیم مدارکی در دست است که جمع آوری سوره های قرآن به شکل کنونی در زمان خود پیغمبر ص واقع شده بنا بر این به هنگام جمع آوری قرآن شخص پیامبر ص به دلائل مختلفی از جمله اهمیت مطالب،و ترتیب طبیعی آنها،دستور داده است که سوره ها را بر طبق وضعی که الان می بینیم ترتیب دهند، که نخستین آنها سوره"حمد"و آخرین آنها سوره"الناس"است بدون اینکه کلمه و یا حتی حرفی از آیات و یا سوره ها کم و یا زیاد شود.

این سوره از نظر تعداد کلمات و حروف،طولانی ترین سوره های قرآن بعد از سوره"البقره"است و دارای 177 آیه میباشد و نظر به اینکه بحث های فراوانی در مورد احکام و حقوق زنان در آن طرح شده به سوره"نساء"نامیده شده است.

ص :241

2-محتویات این سوره

همانطور که گفتیم این سوره در مدینه نازل شده،یعنی به هنگامی که پیامبر ص دست در کار تاسیس حکومت اسلامی و ایجاد یک جامعه سالم انسانی بود،به- همین دلیل بسیاری از قوانینی که در سالم سازی جامعه مؤثر است در این سوره نازل شده است. از طرفی چون افرادی که تار و پود این جامعه نو پا را تشکیل می دادند، افراد بت پرست دیروز با آن همه آلودگی های دوران جاهلیت بوده اند،لذا باید قبل از هر چیز رسوبات گذشته را از مغز و روح آنها بیرون ساخت و به جای آن قوانین و برنامه هایی که برای نوسازی یک جامعه فرسوده لازم است قرار داد بطور کلی بحث های مختلفی که در این سوره می خوانیم عبارتند از: 1-دعوت به ایمان و عدالت و قطع رابطه دوستانه با دشمنان سرسخت. 2-قسمتی از سرگذشت پیشینیان برای آشنایی هر چه بیشتر به سرنوشت جامعه های ناسالم. 3-حمایت از کسانی که نیازمند به کمک هستند،مانند یتیمان،و دستورهای لازم برای نگاهداری و مراقبت از حقوق آنها. 4-قانون ارث بر اساس یک روش طبیعی و عادلانه در برابر شکل بسیار زننده ای که در آن زمان داشت و به بهانه های مختلفی افراد ضعیف را محروم می ساختند. 5-قوانین مربوط به ازدواج و برنامه هایی برای حفظ عفت عمومی. 6-قوانین کلی برای حفظ اموال عمومی. 7-کنترل و نگهداری و بهسازی نخستین واحد اجتماع یعنی محیط خانواده. 8-حقوق و وظائف متقابل افراد جامعه در برابر یکدیگر. 9-معرفی دشمنان جامعه اسلامی و بیدار باش به مسلمانان در برابر آنها. 10-حکومت اسلامی و لزوم اطاعت از رهبر چنین حکومتی. 11-تشویق مسلمانان به مبارزه با دشمنان شناخته شده. 12-معرفی دشمنانی که احیانا فعالیت های زیر زمینی داشتند. 13-اهمیت هجرت و لزوم آن به هنگام روبرو شدن با یک جامعه فاسد و غیر قابل نفوذ. 14-مجددا بحث هایی در باره ارث و لزوم تقسیم ثروت های متراکم شده در میان وارثان.

3-فضیلت تلاوت این سوره

پیامبر اسلام طبق روایتی فرمود:"هر کس سوره نساء را بخواند گویا به اندازه هر مسلمانی که طبق مفاد این سوره ارث میبرد،در راه خدا انفاق کرده است و همچنین پاداش کسی را که برده ای را آزاد کرده به او میدهند". بدیهی است در این روایت و در تمام روایات مشابه آن،منظور تنها خواندن آیات نیست بلکه خواندن،مقدمه ای است برای فهم و درک،و آن نیز به نوبه خود مقدمه ای است برای پیاده ساختن آن در زندگی فردی و اجتماعی،و مسلم است که اگر مسلمانان از مفاد آیات این سوره در زندگی خود الهام بگیرند همه این پاداشها را علاوه بر نتائج دنیوی آن خواهند داشت.

ص :242

تمام آیات این سوره(به استثنای آیه 58 طبق نقل بعضی از مفسران)در مدینه نازل شده است و از نظر ترتیب نزول بعد از سوره"ممتحنه"قرار دارد.

زیرا میدانیم ترتیب کنونی سوره های قرآن مطابق ترتیب نزول سوره ها نیست یعنی بسیاری از سوره هایی که در مکه نازل شده در آخر قرآن قرار دارد و بسیاری از سوره هایی که در مدینه نازل شده است در اوائل قرآن قرار گرفته.البته همانطور که در آغاز جلد اول گفتیم مدارکی در دست است که جمع آوری سوره های قرآن به شکل کنونی در زمان خود پیغمبر ص واقع شده بنا بر این به هنگام جمع آوری قرآن شخص پیامبر ص به دلائل مختلفی از جمله اهمیت مطالب،و ترتیب طبیعی آنها،دستور داده است که سوره ها را بر طبق وضعی که الان می بینیم ترتیب دهند، که نخستین آنها سوره"حمد"و آخرین آنها سوره"الناس"است بدون اینکه کلمه و یا حتی حرفی از آیات و یا سوره ها کم و یا زیاد شود.

این سوره از نظر تعداد کلمات و حروف،طولانی ترین سوره های قرآن بعد از سوره"البقره"است و دارای 177 آیه میباشد و نظر به اینکه بحث های فراوانی در مورد احکام و حقوق زنان در آن طرح شده به سوره"نساء"نامیده شده است.

ص :

تقوی و پرهیزکاری بجایی نمیرسد،لذا این سوره را که محتوی همه این مسائل است با دعوت به تقوی آغاز میکند.

و برای معرفی خدایی که نظارت بر تمام اعمال انسان دارد به یکی از صفات او اشاره میکند که ریشه وحدت اجتماعی بشر است" اَلَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وٰاحِدَةٍ " "آن خدایی که همه شما را از یک انسان پدید آورد"و بنا بر این امتیازات و افتخارات موهومی که هر دسته ای برای خود درست کرده اند از قبیل امتیازات نژادی،زبانی،منطقه ای،قبیله ای و مانند آن که امروز منشا هزار گونه گرفتاری در جامعه هاست،در یک جامعه اسلامی نباید وجود داشته باشد چه اینکه همه از یک اصل سرچشمه گرفته و فرزندان یک پدر و مادرند و در آفرینش از یک گوهرند.

توجه به اینکه جامعه عصر پیامبر یک جامعه به تمام معنی قبیله ای بود اهمیت این مبارزه را روشنتر می سازد و نظیر این تعبیر در موارد دیگری از قرآن مجید نیز هست که در جای خود به آن اشاره خواهد شد.

اکنون ببینیم منظور از نَفْسٍ وٰاحِدَةٍ کیست؟ آیا منظور از نفس واحده یک فرد شخصی است یا یک واحد نوعی(یعنی جنس مذکر)شکی نیست که ظاهر این تعبیر همان واحد شخصی را می رساند و اشاره به نخستین انسانی است که قرآن او را بنام آدم پدر انسانهای امروز معرفی کرده و تعبیر"بنی آدم"که در آیات فراوانی از قرآن وارد شده نیز اشاره بهمین است و احتمال اینکه منظور وحدت نوعی بوده باشد از ظاهر آیه بسیار دور است. وَ خَلَقَ مِنْهٰا زَوْجَهٰا این جمله میگوید"همسر آدم از او آفریده شد"بعضی از مفسران از این تعبیر،چنین فهمیده اند که همسر آدم،"حوا"از بدن آدم آفریده شده و پاره ای از روایات غیر معتبر را که میگوید:حوا از یکی از دنده های آدم آفریده شده شاهد بر آن گرفته اند(در فصل دوم از سفر تکوین تورات نیز به این معنی تصریح شده است).

ص :245

ولی با توجه به سایر آیات قرآن هر گونه ابهامی از تفسیر این آیه برداشته میشود و معلوم میشود که منظور از آن این است که خداوند همسر او را از جنس او(جنس بشر)آفرید.در آیه 21 سوره روم می خوانیم: وَ مِنْ آیٰاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوٰاجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْهٰا :"از نشانه های قدرت خدا این است که همسران شما را از جنس شما قرار داد تا بوسیله آنها آرامش بیابید"و در آیه 72 سوره نحل میفرماید: وَ اللّٰهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوٰاجاً :"خداوند همسران شما را از جنس شما قرار داد".

روشن است اینکه در این آیات میخوانیم"همسران شما را از شما قرار داد" معنی آن این است که از جنس شما قرار داد نه از اعضای بدن شما.

و طبق روایتی که از امام باقر ع در تفسیر عیاشی نقل شده،خلقت حوا از یکی از دنده های آدم شدیدا تکذیب شده و تصریح گردیده که حوا از باقی مانده خاک آدم آفریده شده است.

این ازدواج ها مباح بوده زیرا هنوز حکم تحریم ازدواج خواهر و برادر نازل نشده بود،بدیهی است ممنوعیت یک کار،بسته به این است که از طرف خداوند تحریم شده باشد چه مانعی دارد که ضرورت ها و مصالحی ایجاب کند که در پاره ای از زمان ها مطلبی جائز باشد و بعدا تحریم گردد.

ولی در احادیث دیگری تصریح شده که فرزندان آدم هرگز با هم ازدواج نکرده اند و شدیدا به کسانی که معتقد به ازدواج آنها با یکدیگرند حمله شده است.

و اگر بنا باشد که در احادیث متعارض آنچه موافق ظاهر قرآن است ترجیح دهیم باید احادیث دسته اول را انتخاب نمود زیرا موافق آیه فوق است.

در اینجا احتمال دیگری نیز هست که گفته شود:فرزندان آدم با بازماندگان انسان های پیشین ازدواج کرده اند زیرا طبق روایاتی آدم اولین انسان روی زمین نبوده،مطالعات علمی امروز نیز نشان میدهد که نوع انسان احتمالا از چند ملیون سال قبل در کره زمین زندگی میکرده،در حالی که از تاریخ پیدایش آدم تا کنون زمان زیادی نمیگذرد،بنا بر این باید قبول کنیم که قبل از آدم انسان های دیگری در زمین میزیسته اند که به هنگام پیدایش آدم در حال انقراض بوده اند،چه مانعی دارد که فرزندان آدم با باقیمانده یکی از نسل های پیشین ازدواج کرده باشد ولی همانطور که گفتیم این احتمال با ظاهر آیه فوق چندان سازگار نیست.(این بحث احتیاج به گفتگوی بیشتری دارد که از حوصله بحث تفسیری خارج است). وَ اتَّقُوا اللّٰهَ الَّذِی تَسٰائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحٰامَ اهمیتی که تقوی در ساختن زیر بنای یک جامعه سالم دارد سبب شده که مجددا در ذیل آیه،مردم را به پرهیزکاری و تقوی دعوت کند منتهی در اینجا جمله ای به آن اضافه کرده و میفرماید:"از خدایی بپرهیزید که در نظر شما عظمت دارد و به هنگامی که میخواهید چیزی از دیگری طلب کنید نام او را

ص :247

میبرید" (1).

سپس میگوید:"و الارحام"-این کلمه عطف بر"اللّٰه"است و لذا در قرائت معروف،منصوب خوانده شده است بنا بر این معنی آن چنین میشود:

"و اتقوا الارحام":از خویشاوندان(و قطع پیوند از آنها)بپرهیزید و ذکر این موضوع در اینجا اولا نشانه اهمیت فوق العاده ای است که قرآن برای صله رحم قائل شده تا آنجا که نام ارحام بعد از نام خدا آمده است،و ثانیا اشاره به- مطلبی است که در آغاز آیه ذکر شده و آن اینکه شما همه از یک پدر و مادرید و در حقیقت تمام فرزندان آدم خویشاوندان یکدیگرند و این پیوند و ارتباط ایجاب میکند که شما نسبت بهمه انسانها از هر نژاد و هر قبیله ای همانند بستگان فامیلی خود محبت بورزید. إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ عَلَیْکُمْ رَقِیباً رقیب در اصل به کسی میگویند که از محل مرتفعی به اوضاع نظارت کند و سپس،به معنی حافظ و نگهبان چیزی آمده است زیرا نگهبانی از لوازم نظارت است.بلندی محل رقیب ممکن است از نظر ظاهری بوده باشد که بر مکان مرتفعی قرار گیرد و نظارت کند و ممکن است از نظر معنوی بوده باشد.

در جمله فوق میفرماید:"خداوند مراقب شما است"و تمام اعمال و نیات شما را می بیند و میداند و در ضمن،نگهبان شما در برابر حوادث او است(تعبیر به"کان"در جمله فوق که فعل ماضی است برای تاکید است).

ص :248

زیادتر است،که باید از طرف حکومت اسلامی و فرد فرد مسلمانان، تحت حمایت قرار گیرند.در آیه فوق سه دستور مهم در باره اموال یتیمان داده شده است.

1- وَ آتُوا الْیَتٰامیٰ أَمْوٰالَهُمْ -در این جمله دستور میدهد که:"اموال یتیمان را به هنگامی که رشد پیدا کنند به آنها بدهید"یعنی تصرف شما در این اموال تنها به عنوان امین و ناظر و وکیل است نه به عنوان یک مالک.

2- وَ لاٰ تَتَبَدَّلُوا الْخَبِیثَ بِالطَّیِّبِ :"و هیچگاه اموال پاکیزه آنها را با اموال ناپاک و پست خود تبدیل نکنید"این دستور در حقیقت برای جلوگیری از حیف و میل هایی است،که گاهی سرپرست های یتیمان به بهانه اینکه تبدیل کردن مال به نفع یتیم است یا تفاوتی با هم ندارد،و یا اگر بماند ضایع میشود،اموال خوب و زبده یتیمان را برمیداشتند و اموال بد و نامرغوب خود را بجای آن میگذاشتند.

3- وَ لاٰ تَأْکُلُوا أَمْوٰالَهُمْ إِلیٰ أَمْوٰالِکُمْ -"و اموال آنها را با اموال خود نخورید"یعنی اموال یتیمان را با اموال خود مخلوط نکنید بطوری که نتیجه اش تملک همه باشد،و یا اینکه اموال بد خود را با اموال خوب آنها مخلوط نسازید که نتیجه اش پایمال شدن حق یتیمان باشد(الی در جمله بالا در حقیقت به معنی مع است).

این موضوع قائل شده و با شدت تمام خیانت کنندگان در اموال یتیمان را به مجازات های شدید تهدید میکند و با عباراتی محکم و قاطع سرپرستان را به مراقبت کامل از اموال یتیمان دعوت میکند،که شرح آن در همین سوره در چند آیه بعد و در ذیل آیات 152 سوره انعام و 34 سوره اسری خواهد آمد.

لحن شدید این آیات بقدری در قلوب مسلمانان مؤثر واقع شد،که حتی میترسیدند غذای مشترکی برای خودشان و یتیمان درست کنند،بهمین جهت غذای آنها را از غذای خود و فرزندان خویش جدا میساختند،و این امر موجب ناراحتی هر دو طرف میشد لذا در آیه 220 سوره بقره به آنها دستور داده شد که اگر هدفشان از مخلوط ساختن اموال یا غذای یتیمان با اموال یا غذای خود،خیر خواهی و اصلاح بوده باشد مانعی ندارد (1).

گرچه مفسران در این زمینه،سخن بسیار گفته اند،ولی آنچه از خود آیه بدست میاید همان است که در بالا اشاره شد یعنی خطاب در آیه متوجه به سرپرستان ایتام است که در آیه قبل برای حفظ اموال یتیمان دستورهای مختلفی به آنها داده شده بود و در این آیه در باره ازدواج با یتیمان سخن میگوید که همانگونه که باید مراعات عدالت را در باره اموال آنها بنمائید در مورد ازدواج با دختران یتیم نیز با نهایت دقت رعایت مصلحت آنها را بکنید،در غیر این صورت از ازدواج با آنها چشم بپوشید و زنان دیگری انتخاب کنید.

از جمله شواهدی که تفسیر فوق را در باره آیه روشن می سازد آیه 127 از همین سوره است که در آن صریحا مسئله رعایت عدالت را در باره ازدواج با دختران یتیم ذکر کرده است و توضیح آن در ذیل همان آیه خواهد آمد.

روایاتی که در ذیل آیه در کتب مختلف نقل شده نیز گواه این تفسیر است (1).

و اما روایتی که از امیر مؤمنان علی ع نقل شده که میان اول و آخر این آیه مقدار زیادی از قرآن بوده و حذف شده است به هیچوجه از نظر سند اعتبار ندارد و اینگونه احادیث که دلالت بر تحریف یا اسقاط قسمتهایی از قرآن میکند یا از مجعولات دشمنان اسلام و منافقان برای بی اعتبار جلوه دادن قرآن است و یا بعضی از افراد چون نتوانسته اند ارتباط آغاز و انجام آیه را درک کنند چنین پنداشته اند که در اینجا حذف یا اسقاطی در کار بوده و تدریجا آن را به شکل روایتی جلوه داده اند،در حالی که دانستیم جمله های آیه کاملا با یکدیگر ارتباط و پیوند دارد.

مَثْنیٰ وَ ثُلاٰثَ وَ رُبٰاعَ

"مثنی"در لغت به معنی"دو تا دو تا"و"ثلاث"به معنی"سه تا سه تا" و"رباع"به معنی"چهارتا چهارتا"می باشد.و از آنجا که روی سخن در آیه

ص :253

به همه مسلمانان است معنی آیه چنین می شود که شما برای دوری از ستم کردن در حق دختران یتیم میتوانید از ازدواج آنها خودداری کنید و با زنانی ازدواج نمائید که موقعیت اجتماعی و فامیلی آنها به شما اجازه ستم کردن را نمیدهد و میتوانید از آنها دو نفر یا سه نفر یا چهار نفر به همسری خود انتخاب کنید.منتها چون مخاطب،همه مسلمانان بوده است تعبیر به دو تا دو تا و مانند آن شده است.

و گرنه جای تردید نیست که حد اکثر تعدد زوجات(آن هم با فراهم شدن شرائط خاصش)بیش از چهار نفر نیست.

ذکر این نکته نیز لازم است که"واو"در جمله بالا به معنی"او"(یا) میباشد نه اینکه منظور این باشد که شما می توانید دو همسر به اضافه سه همسر به- اضافه چهار همسر که مجموع آنها نه نفر می شود انتخاب کنید زیرا اگر منظور این بود باید صریحا عدد نه ذکر شود نه به این صورت از هم گسسته و پیچیده بعلاوه از نظر فقه اسلام این مسئله جزو ضروریات است که زائد بر چهار همسر مطلقا ممنوع است.

به هر حال آیه فوق دلیل صریحی است بر مسئله جواز تعدد زوجات منتها با شرائطی که به زودی به آن اشاره خواهد شد. فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّٰ تَعْدِلُوا فَوٰاحِدَةً سپس بلا فاصله می گوید:این در صورت حفظ عدالت کامل است،اما اگر نمیتوانید عدالت را رعایت کنید به همان یک همسر اکتفاء نمائید تا از ظلم و ستم بر دیگران بر کنار باشید. أَوْ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُکُمْ -و یا بجای انتخاب همسر دوم از کنیزی که مال شما است استفاده کنید زیرا شرائط آنها سبک تر است(اگر چه آنها نیز باید از حقوق حقه خود برخوردار باشند). ذٰلِکَ أَدْنیٰ أَلاّٰ تَعُولُوا -این کار(انتخاب یک همسر و یا انتخاب کنیز)از ظلم و ستم و انحراف از عدالت،بهتر جلوگیری میکند،(در باره مسئله بردگی و

ص :254

نظر اسلام در این زمینه در آیات مناسب بحث کافی خواهیم کرد).

عدالت در تمایلات قلبی است،و این از شرائط تعدد زوجات نیست و آنچه از شرائط است عدالت در جنبه های عملی است.

گواه بر این موضوع ذیل آیه 129 همین سوره میباشد آنجا که میگوید:

" فَلاٰ تَمِیلُوا کُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوهٰا کَالْمُعَلَّقَةِ "یعنی:"اکنون که نمیتوانید مساوات کامل در محبت میان همسران خود رعایت کنید لا اقل تمام تمایل قلبی خود را متوجه یک نفر از آنان نسازید که دیگری را به صورت بلا تکلیف در آورید".

نتیجه اینکه کسانی که قسمتی از این آیه را گرفته و قسمت دیگر را فراموش کرده اند گرفتار چنان اشتباهی در مسئله تعدد زوجات شده اند که برای هر محققی جای تعجب است.

از این گذشته از نظر فقه اسلامی و منابع مختلف آن در میان شیعه و اهل تسنن مسئله تعدد زوجات با شرائط آن جای گفتگو و چانه زدن نیست و از ضروریات فقه اسلام محسوب می شود.

اکنون برگردیم به فلسفه این حکم اسلامی(تعدد زوجات).

نتیجه میرسیم که تعدد زوجات بطور نامحدود امری عادی بوده و حتی بعضی از مواقع بت پرستان به هنگام مسلمان شدن،بیش از ده زن و یا کمتر داشته اند، بنا بر این تعدد زوجات از پیشنهادها و ابتکارات اسلام نیست بلکه اسلام آن را در چهارچوبه ضرورت های زندگی انسانی محدود ساخته و برای آن قیود و شرائط سنگینی قائل شده است.

قوانین اسلام بر اساس نیازهای واقعی بشر دور میزند نه تبلیغات ظاهری و احساسات رهبری نشده،مسئله تعدد زوجات نیز از همین زاویه در اسلام مورد بررسی قرار گرفته،زیرا هیچ کس نمیتواند انکار کند که مردان در حوادث گوناگون زندگی بیش از زنان در خطر نابودی قرار دارند و در جنگها و حوادث دیگر قربانیان اصلی را آنها تشکیل میدهند.

و نیز نمی توان انکار کرد که عمر زندگی جنسی مردان،از زنان طولانی تر است زیرا زنان در سنین معینی آمادگی جنسی خود را از دست می دهند در حالی که در مردان چنین نیست.

و نیز زنان به هنگام عادت ماهانه و قسمتی از دوران حمل،عملا ممنوعیت جنسی دارند در حالی که در مردان این ممنوعیت ها وجود ندارد.

از همه گذشته زنانی هستند که همسران خود را به علل گوناگونی از دست می دهند و معمولا نمیتوانند به عنوان همسر اول،مورد توجه مردان قرار گیرند و اگر مسئله تعدد زوجات در کار نباشد آنها باید برای همیشه بدون همسر باقی بمانند همانطور که در مطبوعات مختلف میخوانیم که این دسته از زنان بیوه با محدود شدن مسئله تعدد زوجات از نابسامانی زندگی خود شکایت دارند و جلوگیری از تعدد را یک نوع احساسات ظالمانه در باره خود تلقی میکنند.

با در نظر گرفتن این واقعیتها در این گونه موارد که تعادل میان مرد و زن به عللی بهم می خورد ناچاریم یکی از سه راه را انتخاب کنیم:

1-مردان تنها به یک همسر در همه موارد قناعت کنند و زنان اضافی تا پایان

ص :257

عمر بدون همسر باقی بمانند و تمام نیازهای فطری و خواسته های درونی خود را سرکوب کنند.

2-مردان فقط دارای یک همسر قانونی باشند ولی روابط آزاد و نامشروع جنسی را با زنانی که بی شوهر مانده اند به شکل معشوقه برقرار سازند.

3-کسانی که قدرت دارند بیش از یک همسر را اداره کنند و از نظر"جسمی" و"مالی"و"اخلاقی"مشکلی برای آنها ایجاد نمیشود و قدرت بر اجراء عدالت کامل در میان همسران و فرزندان خود دارند به آنها اجازه داده شود که بیش از یک همسر برای خود انتخاب کنند.مسلما غیر از این سه راه،راه دیگری وجود ندارد.

اگر بخواهیم راه اول را انتخاب کنیم باید با فطرت و غرائز و نیازهای روحی و جسمی بشر به مبارزه برخیزیم و عواطف و احساسات اینگونه زنان را نادیده بگیریم،این مبارزه ای است که پیروزی در آن نیست و به فرض که این طرح عملی شود جنبه های غیر انسانی آن بر هیچ کس مخفی نیست.

به تعبیر دیگر مسئله تعدد همسر را در موارد ضرورت نباید تنها از دریچه چشم همسر اول،مورد بررسی قرار داد،بلکه از دریچه چشم همسر دوم نیز باید مورد مطالعه قرار گیرد،و آنها که مشکلات همسر اول را در صورت تعدد زوجات عنوان میکنند کسانی هستند که یک مسئله سه زاویه ای را تنها از یک زاویه نگاه میکنند زیرا مسئله تعدد همسر،هم از زاویه دید مرد و هم از زاویه دید همسر اول و هم از زاویه دید همسر دوم باید مطالعه شود و با توجه به مصلحت مجموع،در این باره قضاوت کنیم.

و اگر راه دوم را انتخاب کنیم باید فحشاء را به رسمیت بشناسیم و تازه زنانی که به عنوان معشوقه مورد بهره برداری جنسی قرار میگیرند نه تامینی دارند و نه آینده ای،و شخصیت آنها در حقیقت لگدمال شده است و اینها اموری نیست که هیچ انسان عاقلی آن را تجویز کند.

ص :258

بنا بر این تنها راه سوم باقی میماند که هم بخواسته های فطری و نیازهای غریزی زنان پاسخ مثبت میدهد و هم از عواقب شوم فحشاء و نابسامانی زندگی این دسته از زنان بر کنار است و جامعه را از گرداب گناه بیرون میبرد.

البته باید توجه داشت که جواز تعدد زوجات با اینکه در بعضی از موارد یک ضرورت اجتماعی است و از احکام مسلم اسلام محسوب می شود اما تحصیل شرائط آن در امروز با گذشته تفاوت بسیار پیدا کرده است،زیرا زندگی در سابق یک شکل ساده و بسیط داشت و لذا رعایت کامل مساوات بین زنان آسان بود و از عهده غالب افراد برمی آمد ولی در عصر و زمان ما باید کسانی که میخواهند از این قانون استفاده کنند مراقب عدالت همه جانبه باشند و اگر قدرت بر این کار دارند چنین اقدامی بنمایند.اساسا اقدام به این کار نباید از روی هوی و هوس باشد.

جالب توجه اینکه همان کسانی که با تعدد همسر مخالفند(مانند غربیها) در طول تاریخ خود،به حوادثی برخورده اند که نیازشان را به این مسئله کاملا آشکار ساخته است،مثلا بعد از جنگ جهانی دوم احتیاج و نیاز شدیدی در ممالک جنگ زده،و مخصوصا کشور آلمان،به این موضوع احساس شد و جمعی از متفکران آنها را وادار ساخت که برای چاره جویی و حل مشکل در مسئله ممنوعیت تعدد همسر،تجدید نظر کنند،و حتی برنامه تعدد زوجات اسلام را از دانشگاه "الازهر"خواستند و تحت مطالعه قرار دادند،ولی در برابر حملات سخت کلیسا مجبور به متوقف ساختن این برنامه شدند،و نتیجه آن همان فحشاء وحشتناک و بی بند و باری جنسی وسیعی بود که سراسر کشورهای جنگ زده را فرا گرفت.

از همه اینها گذشته تمایل پاره ای از مردان را به تعدد همسر نمیتوان انکار کرد،این تمایل اگر جنبه هوس داشته باشد قابل ملاحظه نیست اما گاه میشود که بر اثر عقیم بودن زن،و علاقه شدید مرد به داشتن فرزند،این تمایل را منطقی میکند، و یا گاهی بر اثر تمایلات شدید جنسی و عدم توانایی همسر اول برای انجام این خواسته غریزی،مرد،خود را ناچار به ازدواج دوم می بیند،حتی اگر

ص :259

از طریق مشروع انجام نشود از طرق نامشروع،اقدام می کند در اینگونه موارد نیز نمیتوان منطقی بودن خواسته مرد را انکار کرد،و لذا حتی در کشورهایی که تعدد همسر قانونا ممنوع است،عملا در بسیاری از موارد ارتباط با زنان متعدد رواج کامل دارد،و یک مرد در آن واحد با زنان متعددی ارتباط نامشروع دارد.

مورخ مشهور فرانسوی گوستاولوبون قانون تعدد زوجات اسلام را که به صورت محدود و مشروط است یکی از مزایای این آئین می شمارد و بهنگام مقایسه آن را روابط آزاد و نامشروع مردان،با چند زن،در اروپا چنین می نویسد:

"در غرب هم با وجود اینکه آب و هوا و وضع طبیعت هیچکدام ایجاب چنین رسمی(تعدد زوجات)نمی کند با این حال وحدت همسر چیزی است که ما آن را فقط در کتاب های قانون می بینیم!و الا گمان نمیکنم که بشود انکار کرد که در معاشرت واقعی ما اثری از این رسم نیست!راستی من متحیرم و نمیدانم که تعدد زوجات مشروع و محدود شرق،از تعدد زوجات سالوسانه غرب چه چیز کم دارد؟بلکه من میگویم که اولی از هر حیث از دومی بهتر و شایسته تر است" (1).

البته نمیتوان انکار کرد که بعضی از مسلمان نماها بدون رعایت روح اسلامی این قانون،از آن سوء استفاده کرده و برای خود حرم سراهای ننگینی بر پا نموده و به حقوق زنان و همسران خود تجاوز کرده اند،ولی این عیب از قانون نیست و اعمال آنها را نباید به حساب دستورهای اسلام گذاشت،کدام قانون خوبی است که افراد سودجو از آن،بهره برداری نامشروع نکرده اند؟

دو شوهر برای خود انتخاب کنند؟

حالی که در مورد مردان،با توجه به شرائط آن،هم منطقی است و هم عملی است.

فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً

در آغاز آیه برای حفظ حقوق زنان با صراحت دستور میدهد که باید تمام مهر را به آنان پرداخت کنند،ولی در ذیل آیه برای احترام گذاردن به احساسات طرفین و محکم شدن پیوندهای قلبی و جلب عواطف میگوید:"اگر زنان با رضایت کامل خواستند مقداری از مهر خود را ببخشند برای شما حلال و گوارا است"تا در محیط زندگی زناشویی تنها قانون و مقررات خشک حکومت نکند بلکه بموازات آن عاطفه و محبت نیز حکمفرما باشد.

بپردازد؟وانگهی آیا این موضوع به شخصیت زن لطمه نمی زند،و شکل خرید و فروش به ازدواج نمی دهد؟!.

روی همین جهات است که بعضی بشدت با مسئله مهر مخالفت می کنند، مخصوصا معمول نبودن مهر در میان غربیها برای غرب زده ها به این فکر دامن میزند، در حالی که نه تنها حذف مهر،به شخصیت زن نمی افزاید بلکه وضع او را به مخاطره می افکند.

توضیح اینکه درست است که مرد و زن هر دو از زندگی زناشویی بطور یکسان سود میبرند،ولی نمی توان انکار کرد که در صورت جدایی زن و مرد زن متحمل خسارت بیشتری خواهد شد زیرا:

اولا مرد طبق استعداد خاص بدنی معمولا در اجتماع نفوذ و تسلط بیشتری دارد،و هر چند بعضی میخواهند به هنگام سخن گفتن این حقیقت روشن را انکار کنند اما وضع زندگی اجتماعی بشر که با چشم می بینیم حتی در جوامع اروپایی که زنان به اصطلاح از آزادی کامل برخوردارند نشان میدهد که ابتکار اعمال پر- درآمد بیشتر در دست مردان است.

به علاوه مردان برای انتخاب همسر مجدد امکانات بیشتری دارند ولی زنان بیوه مخصوصا با گذشت قسمتی از عمر آنها، و از دست رفتن سرمایه جوانی و زیبایی،امکاناتشان برای انتخاب همسر جدید کمتر است.

با توجه به این جهات روشن می شود که امکانات و سرمایه ای را که زن با ازدواج از دست میدهد بیش از امکاناتی است که مرد از دست میدهد،و در حقیقت مهر چیزی است به عنوان جبران خسارت برای زن و وسیله ای برای تامین زندگی آینده او،و علاوه مسئله مهر معمولا به شکل ترمزی در برابر تمایلات مرد نسبت به جدایی و طلاق محسوب میشود.

درست است که مهر از نظر قوانین اسلام با برقرار شدن پیمان ازدواج به- ذمه مرد تعلق میگیرد و زن فورا حق مطالبه آن را دارد،ولی چون معمولا به-

ص :264

صورت بدهی بر ذمه مرد میماند،هم اندوخته ای برای آینده زن محسوب میشود، و هم پشتوانه ای برای حفظ حقوق او و از هم نپاشیدن پیمان زناشویی(البته این موضوع استثنائاتی دارد ولی آنچه گفتیم در غالب موارد صادق است).

و اگر بعضی برای مهر تفسیر غلطی کرده اند و آن را یک نوع"بهای زن" پنداشته اند ارتباط به قوانین اسلام ندارد،زیرا در اسلام مهر به هیچ وجه جنبه بها و قیمت کالا ندارد،و بهترین دلیل آن همان صیغه عقد ازدواج است که در آن رسما"مرد"و"زن"به عنوان دو رکن اساسی پیمان ازدواج به حساب آمده اند، و مهر یک چیز اضافی و در حاشیه قرار گرفته است،بهمین دلیل اگر در صیغه عقد، اسمی از مهر نبرند عقد باطل نیست،در حالی که اگر در خرید و فروش و معاملات اسمی از قیمت برده نشود مسلما باطل خواهد بود،(البته باید توجه داشت اگر در عقد ازدواج نامی از مهر برده نشود شوهر موظف است که در صورت آمیزش جنسی،"مهر المثل"یعنی مهری همانند زنانی که هم طراز او هستند بپردازد).

از آنچه گفته شد نتیجه می گیریم که مهر جنبه"جبران خسارت"و"پشتوانه برای احترام به حقوق زن"دارد،نه قیمت و بها و شاید تعبیر به"نحله"به معنی "عطیه"در آیه اشاره به این قسمت باشد.

ص :265

اموالی که تحت سرپرستی او است و یا زندگی او به نوعی به آن بستگی دارد به- دست افراد کم عقل و غیر رشید بسپارد،و در این موضوع فرقی در میان اموال عمومی(اموال حکومت اسلامی)نیست،گواه بر این موضوع علاوه بر وسعت مفهوم آیه،و مخصوصا کلمه"سفیه"روایاتی است که از پیشوایان اسلام در این زمینه نقل شده است.

مثلا:در روایتی از امام صادق ع می خوانیم که:"شخصی بنام ابراهیم بن عبد الحمید میگوید:از امام تفسیر آیه"و لا تُؤْتُوا السُّفَهٰاءَ أَمْوٰالَکُمُ " را پرسیدم فرمود:شرابخواران سفیهند و نباید اموالتان را به آنها بسپارید"! (1)در روایت دیگری نیز از انتخاب"شارب الخمر"به عنوان امین امور مالی نهی شده است،خلاصه توصیف شرابخوار به سفاهت کرارا در روایات دیده میشود،و این تعبیر شاید به خاطر آن باشد که شخص شرابخوار هم سرمایه مادی خود را از دست می دهد،و هم سرمایه معنوی را،چه سفاهتی از این بالاتر که انسان پول بدهد و عقل و هوش خود را نیز بدهد و دیوانگی خریداری کند،قوای مختلف بدنی را نیز بر سر این کار بگذارد و زیانهای اجتماعی فراوانی ببار آورد؟! در روایت دیگری تمام افرادی که به جهتی از جهات قابل اعتماد نیستند "سفیه"نامیده شده اند،و از سپردن اموال(شخصی و عمومی)به آنها نهی شده است:"یونس بن یعقوب"میگوید:از امام جعفر صادق ع تفسیر آیه" وَ لاٰ تُؤْتُوا السُّفَهٰاءَ أَمْوٰالَکُمُ "را پرسیدم فرمود:من لا تثق به"سفیه کسی است که مورد اعتماد نباشد". (2)

از این روایات برمیاید که"سفیه"معنی وسیعی دارد و از سپردن اموال عمومی و خصوصی به آنها نهی شده است،منتها این نهی در بعضی از موارد به عنوان تحریم است و در پاره ای از موارد که درجه سفاهت شدید نیست به معنی کراهت است.

ص :268

در اینجا یک سؤال پیش می آید و آن اینکه اگر آیه در مورد اموال یتیمان است چرا"اموالکم"(ثروتهای شما)می گوید:نه،"اموالهم"(ثروتهای آنها)؟ ولی ممکن است نکته این تعبیر بیان این مسئله مهم اجتماعی و اقتصادی باشد که اسلام همه افراد جامعه را یکی میداند،بطوری که مصلحت و منفعت یک فرد نمی تواند از منافع جدا باشد،همچنین زیان یک فرد عین زیان یک جامعه است.بنا بر این به خاطر همین موضوع به جای"ضمیر غائب""ضمیر مخاطب" قرار داده شده،یعنی این اموال در حقیقت فقط متعلق به ایتام نیست،بلکه به شما هم مربوط است،و اگر زیانی به آن متوجه شود بطور غیر مستقیم متوجه شما شده است،لذا در نگهداری آن باید مراقبت کامل داشته باشید.

در باره این تعبیر تفسیر دیگری هم هست و آن اینکه مقصود از اموالکم اموال خود سرپرستان است نه اموال یتیمان،یعنی اگر شما میخواهید به افراد یتیم که هنوز رشد کافی نیافته اند کمک کنید شاید تحت تاثیر عواطف حساب نشده اموالی بدست آنها بسپارید و آنها را به کارهایی بگمارید که از آنها ساخته نیست،بلکه به جای این کار غیر عاقلانه بهتر این است که غذا و لباس و مسکن آنها را تامین کنید تا بالغ و رشید شوند.

و در واقع این یک درس بزرگ اجتماعی است که قرآن بما میدهد که افراد "قاصر و ناتوان"را به خاطر کمک به شخص آنها به کارهایی که قدرت انجام آن را ندارند نگمارید زیرا اگر این کار منفعت جزئی برای آنها داشته باشد ممکن است زیانهای کلی برای اجتماع ببار آورد.بلکه باید از طریق کمکهای بلا عوض و کارهای سبک و کوچک آنها را اداره کرد.

از اینجا روشن می شود اینکه بعضی از کوته فکران افراد ضعیف و ناتوان را به پست های تبلیغی و مذهبی برای کمک و ارفاق به آنها انتخاب می کنند یکی از زیان بارترین و نابخردانه ترین کارهاست.

ص :269

اَلَّتِی جَعَلَ اللّٰهُ لَکُمْ قِیٰاماً

:

در این جمله قرآن تعبیر جالبی در باره اموال و ثروتها کرده و می گوید:

"این سرمایه های شما که قوام زندگانی و اجتماع شما به آن است و بدون آن نمی توانید کمر راست کنید به دست سفیهان و اسراف کاران نسپارید،و از این تعبیر به خوبی اهمیتی را که اسلام برای مسائل مالی و اقتصادی قائل است روشن می شود، و به عکس آنچه در انجیل کنونی (1)میخوانیم که "شخص پولدار هرگز وارد ملکوت آسمانها نمی شود"اسلام میگوید ملتی که فقیر باشد هرگز نمی تواند کمر راست کند و عجب این است که آنها با آن تعلیمات غلط به کجا رسیده اند،و ما با این تعلیمات عالی در چه مرحله ای سیر میکنیم،در حقیقت آنها از آن خرافات فاصله گرفته اند و به جایی رسیده اند و ما هم از این تعلیمات عالی دور ماندیم و چنین سرگردان شدیم. وَ ارْزُقُوهُمْ فِیهٰا وَ اکْسُوهُمْ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً در پایان آیه دو دستور مهم در باره یتیمان می دهد:

نخست اینکه"خوراک و پوشاک آنها را از طریق اموالشان تامین کنید"تا با آبرومندی بزرگ شوند و به حد بلوغ برسند-جالب اینکه در این آیه تعبیر به"فیها"(در اموالشان)شده است نه"منها"(از اموالشان)و مفهوم این تعبیر این است که زندگی یتیمان را از درآمد اموال و سرمایه های آنها تامین نمائید، زیرا اگر گفته بود زندگی آنها را از سرمایه هایشان تامین کنید مفهومش این بود که از اصل سرمایه تدریجا برداشته شود،و طبعا هنگامی که به بلوغ می رسیدند شاید قسمت مهم سرمایه خود را از دست داده بودند ولی قرآن با همین عوض کردن تعبیر،به سرپرستان توصیه کرده که کوشش کنند برای اموال یتیمان،منافع و درآمدی حد اقل به اندازه نیازمندی های آنها درست کنند تا سرمایه اصلی آنها حفظ گردد.

ص :270

دیگر اینکه آیه می گوید:"با یتیمان بطور شایسته سخن گوئید"یعنی با عبارات و سخنان دلنشین و شایسته هم کمبود روانی آنها را برطرف سازید و هم به "رشد عقلی"آنها کمک کنید تا به موقع بلوغ از رشد عقلی کافی برخوردار باشند، و به این ترتیب برنامه سازندگی شخصیت آنها نیز جزء وظائف سرپرستان خواهد بود. وَ ابْتَلُوا الْیَتٰامیٰ حَتّٰی إِذٰا بَلَغُوا النِّکٰاحَ در اینجا دستور دیگری در باره یتیمان و سرنوشت اموال آنها داده و می فرماید:

"یتیمان را بیازمائید تا هنگامی که به حد بلوغ برسند"و اگر در این موقع در آنها رشد کافی برای اداره اموال خود یافتید،ثروت آنها را به آنها بازگردانید- در این آیه چند نکته است که باید به آن توجه داشت:

1-از تعبیر به"حتی"استفاده میشود که باید آزمایش یتیمان،پیش از رسیدن به حد بلوغ و به صورت مکرر و مستمر انجام شود،تا هنگامی که در آستانه بلوغ قرار گرفتند وضع آنها کاملا از نظر رشد عقلی برای اداره امور مالی خود روشن گردد-ضمنا چنین استفاده میشود که منظور از آزمایش،پرورش تدریجی یتیمان است،یعنی نگذارید آنها به حد بلوغ برسند و سپس اقدام به- سپردن اموالشان به آنها بکنید بلکه آنها را قبل از بلوغ با برنامه های عملی، برای زندگی مستقل آماده کنید.

و اما اینکه چگونه باید یتیمان آزمایش شوند راه آن این است که مقداری مال در اختیار آنها گذارده شود،و به خرید و فروش و تجارت بپردازند،اما اعمال آنها با نظارت"ولی"بطوری که استقلال عمل را از آنها سلب نکند انجام شود هنگامی که معلوم شد از عهده این کار برمی آیند و در معامله گول نمی خورند، باید اموالشان را بدستشان سپرد و گرنه با تربیت و پرورشهای مستمر باید آنها را چنان آماده کرد که بتوانند در آینده زمام زندگی خود را بدست گیرند.

2-تعبیر به" إِذٰا بَلَغُوا النِّکٰاحَ "اشاره به این است که آنها به سر حدی برسند

ص :271

که قدرت بر ازدواج داشته باشند و روشن است کسی که قدرت بر ازدواج دارد قدرت بر تشکیل خانواده خواهد داشت،و چنان کسی بدون سرمایه نمی تواند به اهداف خود برسد،بنا بر این آغاز زندگی زناشویی با آغاز زندگی اقتصادی مستقل همراه است،و به عبارت دیگر ثروت آنها موقعی بدستشان داده می شود که هم به بلوغ جسمی برسند و نیاز آنها به مال شدید شود،و هم بلوغ فکری پیدا کنند و توانایی برای حفظ مال داشته باشند.

3-تعبیر به" آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً "اشاره به این است که رشد آنها کاملا مسلم شود زیرا"آنستم"از ماده"ایناس"به معنی مشاهده و رؤیت می باشد،و این ماده از ماده انسان که یکی از معانی آن مردمک چشم است گرفته شده(در حقیقت هنگام رؤیت و مشاهده از"انسان"یعنی مردمک چشم مدد گرفته می شود و به همین جهت از مشاهده کردن تعبیر به ایناس شده است). وَ لاٰ تَأْکُلُوهٰا إِسْرٰافاً وَ بِدٰاراً أَنْ یَکْبَرُوا -سپس بار دیگر به سرپرستان تاکید می کند که به هیچ عنوانی اموال یتیمان را حیف و میل نکنند،و پیش از آنکه بزرگ شوند سرمایه آنها را از بین نبرند. وَ مَنْ کٰانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ کٰانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ :

یعنی سرپرستان ایتام اگر متمکن و ثروتمندند نباید به هیچ عنوانی از اموال ایتام استفاده کنند و اگر فقیر و نادار باشند تنها می توانند در برابر زحماتی که بخاطر حفظ اموال یتیم متحمل می شوند با رعایت عدالت و انصاف،حق الزحمة خود را از اموال آنها بردارند.

در این زمینه روایاتی نیز وارد شده و مضمون آیه را چنان که گفته شد توضیح داده است، از جمله در روایتی از امام صادق ع می خوانیم:

فذلک رجل یحبس نفسه عن المعیشة فلا باس ان یاکل بالمعروف اذا کان یصلح لهم فان کان المال قلیلا فلا یاکل منه شیئا :"منظور کسی است که سرپرستی مال یتیم،او را از

ص :272

رسیدگی به زندگی خویش باز داشته،در این صورت می تواند به اندازه مناسب و شایسته از مال یتیم استفاده کند،و این در صورتی است که به صلاح یتیم باشد،اما اگر ثروت یتیم کم باشد(و طبعا سرپرستی آن،نیز وقت زیادی را اشغال نمی کند) در این صورت چیزی از مال یتیم برندارد". فَإِذٰا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوٰالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَیْهِمْ :

این آخرین حکمی است که در باره اولیاء ایتام در این آیه بیان شده و آن اینکه "هنگامی که می خواهید اموال آنها را به دست آنها بسپارید گواه بگیرید"تا جای اتهام و نزاع و گفتگو باقی نماند. وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ حَسِیباً :

اما بدانید که حساب کننده واقعی خدا است و مهم تر از هر چیز این است که حساب شما نزد او روشن باشد،او است که اگر خیانتی از شما سرزند و بر گواهان مخفی ماند به حساب آن رسیدگی خواهد کرد.

احیانا غارتگری ندارد ارث به او نمی رسد،به همین دلیل زنان و کودکان را از ارث محروم می ساختند و ثروت میت را در میان مردان دورتر قسمت می کردند.

تا اینکه یکی از انصار بنام"اوس بن ثابت"از دنیا رفت در حالی که دختران و پسران خردسالی به جای گذارد،عموزاده های او بنام"خالد"و"ارفطه"آمدند و اموال او را میان خود تقسیم کردند،و به همسر و فرزندان خردسال او چیزی ندادند،همسر او شکایت به پیامبر ص کرد،و تا آن زمان حکمی در این زمینه در اسلام نازل نشده بود،در این موقع آیه فوق نازل شد و پیامبر ص آن دو نفر را خواست و به آنها دستور داد که در اموال مزبور،هیچ گونه دخالت نکنند و آن را برای بازماندگان درجه اول یعنی فرزندان و همچنین همسر او بگذارند تا طرز تقسیم آن در میان آنها در پرتو آیات بعد روشن گردد.

شده و لازم الاداء"تا هیچ گونه تردید در این بحث باقی نماند( نَصِیباً مَفْرُوضاً ) ضمنا همانطور که می بینیم آیه فوق یک حکم عمومی برای همه موارد ذکر می کند،بنا بر این آنهایی که فکر می کنند پیامبران اگر ثروتی داشته باشند به- عنوان ارث به بستگان آنها نمی رسد بر خلاف آیه فوق است(البته منظور اموال شخصی پیغمبر است و گرنه اموال بیت المال که متعلق به مسلمین است طبق قانون بیت المال در موارد خود مصرف خواهد شد).

همچنین از عموم آیه فوق و آیات دیگری که بعدا در باره ارث می خوانیم روشن می شود که قائل شدن به تعصیب یعنی"اختصاص دادن قسمتی از مال به- مردانی که از طرف پدر به میت ارتباط دارند در پاره ای از موارد-همانطور که دانشمندان اهل تسنن قائل هستند"نیز بر خلاف تعلیمات قرآن است زیرا لازمه آن محروم ساختن زنان از ارث در بعضی از موارد می شود و این یک نوع تبعیض جاهلی است که اسلام با آیه فوق و مانند آن،آن را نفی کرده است(دقت کنید!)

مقدار و حدود آن تعیین گردد در حالی که به اختیار وارثان حقیقی واگذار شده است. وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً در پایان آیه دستور می دهد که"به این دسته از محرومان،با زبان خوب و طرز شایسته صحبت کنید"یعنی علاوه بر جنبه کمک مادی از سرمایه های اخلاقی خود نیز برای جلب محبت آنها استفاده کنید تا هیچگونه ناراحتی در دل آنها باقی نماند،و این دستور نشانه دیگری بر استحبابی بودن حکم فوق است.

از آنچه گفتیم این مطلب نیز روشن شد که هیچ دلیلی ندارد که بگوئیم حکم آیه فوق بوسیله آیاتی که سهام ارث را تعیین می کند نسخ شده است زیرا هیچ- گونه تضادی میان آن آیات و این آیه نیست.

می کند که گاهی مردم از آن غافل میشوند،و آن اینکه:شما با یتیمان مردم همانگونه رفتار کنید که دوست می دارید با یتیمان شما در آینده رفتار نمایند، منظره کودکان بی پناه،و اطفال بی سرپرست خود را که تحت سرپرستی انسانی سنگدل و خائن قرار گرفته که نه به احساسات آنها پاسخ مثبت می دهد،و نه در اموال آنها رعایت عدالت می کند در نظر بگیرید،این منظره دردناک چه اندازه شما را ناراحت میکند،و چه قدر به آینده فرزندان خود علاقه مندید؟همان اندازه نسبت به فرزندان و یتیمان دیگران علاقه مند باشید،و از ناراحتی آنها ناراحت شوید،بنا بر این،مفهوم آیه چنین است:"آنها که از وضع آینده فرزندان خود می ترسند،باید از خیانت در باره یتیمان و آزار آنها بترسند".

اصولا مسائل اجتماعی همواره به شکل یک سنت از امروز به فردا.و از فردا به آینده دور دست سرایت می کند،آنها که سنت ظالمانه ای در اجتماع می گذارند و مثلا رسم"آزار به یتیمان"را در جامعه رواج می دهند،در حقیقت خود عاملی هستند که در آینده با فرزندانشان نیز چنین شود،بنا بر این نه تنها به فرزندان دیگران ستم می کنند،بلکه راه ستمگری را به فرزندان خود نیز هموار می سازند. فَلْیَتَّقُوا اللّٰهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلاً سَدِیداً "اکنون که چنین است باید سرپرستان ایتام،از مخالفت با احکام خدا بپرهیزند و با یتیمان،با زبان ملایم و عباراتی سرشار از عواطف انسانی سخن بگویند" تا ناراحتی درونی و زخمهای قلب آنها به این وسیله التیام یابد.

این دستور عالی اسلامی که در جمله فوق بیان شد،اشاره به یک نکته روانی در مورد پرورش یتیمان می کند که درخور نهایت دقت است و آن اینکه:نیازمندی کودک یتیم،منحصر به خوراک و پوشاک نیست،بلکه پاسخ گفتن به عواطف و احساسات قلبی او مهمتر است و در ساختمان آینده او فوق العاده مؤثر می باشد زیرا طفل یتیم بسان دیگران،انسان است،و باید از نظر نیازهای عاطفی نیز تغذیه شود،باید از محبت ها و نوازشهای یک کودک که در دامان پدر و مادر است بهره مند

ص :278

گردد،او مانند یک بچه گوسفند نیست که صبح همراه گله به چراگاه رود و غروب برگردد،بلکه باید علاوه بر مراقبتهای جسمی از نظر تمایلات روانی نیز اشباع شود و گرنه کودکی سنگدل،شکست خورده،فاقد شخصیت و خطرناک به عمل خواهد آمد.

از ناحیه خداوند بر کسی نخواهد شد،خلاصه هنگامی که پای ظلم و ستم در اجتماع باز شد پای"ظالم"و فرزندان او را هم خواهد گرفت.

و آن در باره کسانی است که با کتمان حقایق و تحریف آیات الهی،منافعی به- دست می آورند که در باره آنها نیز می فرماید:" إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ مِنَ الْکِتٰابِ وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً أُولٰئِکَ مٰا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلاَّ النّٰارَ ":"کسانی که آیات خدا را کتمان می کنند و به وسیله آن درآمد ناچیزی فراهم می نمایند آنها جز آتش چیزی نمی خورند"(بقره-174).

و سیصلون سعیرا "سیصلی"در اصل از ماده"صلی"(بر وزن درد)به معنی داخل شدن در آتش و سوختن است و"سعیر"به معنی آتش شعله ور است.

در این جمله،قرآن می گوید:علاوه بر اینکه آنها در همین جهان در واقع آتش میخورند،بزودی در جهان دیگر داخل در آتش برافروخته ای میشوند که آنها را بشدت میسوزاند.

از این آیه استفاده میشود که اعمال ما علاوه بر چهره ظاهری خود،یک چهره واقعی نیز دارد که در این جهان از نظر ما پنهان است،اما این چهره های درونی،در جهان دیگر ظاهر میشوند و مسئله تجسم اعمال را تشکیل میدهند.

قرآن در این آیه می گوید:"آنها که مال یتیم می خورند گرچه چهره ظاهری عملشان بهره گیری از غذاهای لذیذ و رنگین است،اما چهره واقعی این غذاها آتش سوزان است،و همین چهره است که در قیامت آشکار میشود.

چهره واقعی عمل همیشه تناسب خاصی با کیفیت ظاهری این عمل دارد، همان گونه که خوردن مال یتیم و غصب حقوق او،قلب او را می سوزاند و روح او را آزار می دهد چهره واقعی این عمل آتش سوزان است.

توجه به این موضوع(چهره های واقعی اعمال)برای کسانی که ایمان به- این حقایق دارند بهترین مانع از انجام کارهای خلاف است،آیا کسی پیدا میشود که با دست خود پاره های آتش را برداشته و در میان دهان بگذارد و ببلعد؟ همچنین افراد با ایمان ممکن نیست مال یتیم را به ناحق بخورند و اگر می بینیم مردان

ص :281

خدا حتی فکر معصیت به خود راه نمیداند یک دلیل آن،همین بوده که آنها بر اثر قدرت علم و ایمان و پرورشهای اخلاقی چهره های واقعی اعمال را می دیدند و هرگز فکر انجام کار بد را نمی کردند.

یک کودک نادان و بی اطلاع ممکن است مجذوب جلوه زیبای یک شعله آتش سوزان شود و دست در آن فرو برد،اما یک انسان فهمیده که سوزندگی آتش را بارها آزموده است کجا ممکن است حتی چنین خیالی بکند؟ احادیث و روایات در نکوهش تجاوز به اموال یتیمان بسیار زیاد و تکان دهنده است و حتی کمترین تعدی به اموال یتیمان مشمول این حکم معرفی شده:

در حدیثی از امام باقر یا امام صادق ع نقل شده که کسی سؤال کرد این مجازات آتش در باره چه مقدار از غصب مال یتیم است؟فرمود:"در برابر دو درهم!" (1)

ص :282

مادرش یک ششم میبرد(و پنج ششم باقیمانده برای پدر است)(همه اینها)بعد از انجام وصیتی است که او کرده است و بعد از ادای دین است-شما نمی دانید پدران و مادران و فرزندانتان کدامیک برای شما سودمندترند-این فریضه الهی است و خداوند دانا و حکیم است.

12-و برای شما نصف میراث زنانتان است اگر آنها فرزندی نداشته باشند و اگر فرزندی برای آنها باشد یک چهارم از آن شماست پس از انجام وصیتی که کرده اند و ادای دین(آنها)،و برای زنان شما یک چهارم میراث شما است اگر فرزندی نداشته باشید و اگر برای شما فرزندی باشد یک هشتم از آن آنها است،بعد از انجام وصیتی که کرده اید و ادای دین،و اگر مردی بوده باشد که کلاله(خواهر یا برادر)از او ارث می برد یا زنی که برادر یا خواهری دارد سهم هر کدام یک ششم است(اگر برادران و خواهران مادری باشند)و اگر بیش از یک نفر باشند آنها شریک در یک سوم هستند پس از انجام وصیتی که شده و ادای دین،بشرط آنکه (از طریق وصیت و اقرار به دین)به آنها ضرر نزند این سفارش خدا است و خدا دانا و حلیم است.

رسول خدا!تکلیف اموال من بعد از من چه خواهد شد؟پیامبر ص خاموش گشت،چیزی نگذشت که آیات فوق نازل گردید و سهم وراث در آن تعیین شد.

شاهد این سخن جریانی است که در فرانسه واقع شد:می گویند:چندی قبل نمایندگان پارلمان فرانسه قانون ارث را الغاء کردند،و به جای آن تصویب نمودند که آنچه از کسی باقی میماند به عنوان اموال عمومی ضبط گردد و به مصارف عموم برسد،بطوری که هیچ یک از بستگان شخص سهمی نداشته باشند،ولی با گذشت مدتی اثرات نامطلوب اقتصادی این قانون آشکار گردید،و مشاهده شد که در وضع صادرات و واردات کشور اثر عمیقی گذارده و از تلاش اقتصادی به مقدار زیادی کاسته شده،این موضوع مقامات اقتصادی را دچار نگرانی کرد و عامل اصلی آن را همان"الغای قانون ارث"دانستند و ناچار در آن تجدید نظر کردند.

بنا بر این نمیتوان انکار کرد که قانون ارث علاوه بر اینکه یک امر طبیعی و فطری است در گسترش تلاش های اقتصادی نیز اثر عمیق دارد.

از جمله های فوق استفاده میشود که ارث در میان بنی اسرائیل فقط روی مسئله نسب دور میزده است،زیرا نامی از همسر در آن برده نشده است.

و در آئین مسیح ع نیز باید همین قانون تورات معتبر باشد،زیرا در اناجیل موجود نقل شده که مسیح گفته است من نیامده ام که چیزی از احکام تورات را تغییر دهم،و لذا در کتب و رسائل مذهبی موجود آنها بحثی در باره ارث نمی یابیم، فقط در چند مورد از مشتقات کلمه"ارث"سخن گفته شده که همگی در باره ارث معنوی یا اخروی است. (1)

اما در میان عربها پیش از اسلام،ارث از یکی از سه راه بوده است:

1-نسب(منظور از نسب نزد آنها تنها پسران و مردان بوده است و کودکان و زنان از بردن ارث محروم بودند.) 2-تبنی-یعنی فرزندی که از خانواده ای طرد شده خانواده دیگری او را به خود نسبت دهد و به شکل"پسر خوانده"در آید در این صورت میان این پسر خوانده،و پدر خوانده اش،ارث برقرار میشد.

3-عهد و پیمان-یعنی دو نفر با هم پیمان می بستند که در دوران حیات و زندگی از یکدیگر دفاع کنند و بعد از مرگ از یکدیگر ارث ببرند.

اسلام قانون فطری و طبیعی ارث را از خرافاتی که به آن آمیخته شده بود پاک کرد،و تبعیضات ظالمانه ای را که در میان زن و مرد از یک سو،و بزرگسال و کودک،از سوی دیگر قائل بودند از بین برد،و سرچشمه های ارث را در سه چیز خلاصه کرد که تا آن زمان به این شکل سابقه نداشت:

1-نسب:به مفهوم وسیع آن یعنی هر گونه ارتباطی که از طریق تولد در میان دو نفر در سطوح مختلف ایجاد میشود اعم از مرد و زن و بزرگسال و کودک.

2-سبب:یعنی ارتباطهایی که از طریق ازدواج در میان افراد ایجاد میشود.

3-ولاء:یعنی ارتباطهای دیگری که از غیر طریق خویشاوندی(سبب و

ص :287

نسب)در میان دو نفر پیدا می شود مانند"ولاء عتق"یعنی اگر کسی برده خود را آزاد کند،و آن برده پس از مرگ هیچ گونه خویشاوند نسبی و سببی از خود به یادگار نگذارد،اموال او به آزاد کننده او میرسد(و این خود یک نوع تشویق و پاداش برای آزاد کردن بردگان است)و"ولاء ضمان جریرة"و آن پیمان خاصی بوده که در میان دو نفر به خواست و اراده خودشان برقرار میشده،و طرفین متعهد میشدند که از یکدیگر در موارد مختلفی دفاع کنند و پس از مرگ(در صورتی که هیچ گونه خویشاوند نسبی و سببی نداشته باشد)از یکدیگر ارث ببرند، و دیگر"ولاء امامت"است،یعنی اگر کسی از دنیا برود و هیچگونه وارث نسبی و سببی و غیر آنها نداشته باشد،میراث او به امام ع و به عبارت دیگر به- بیت المال مسلمین می رسد.

البته هر یک از طبقات فوق شرائط و احکامی دارند که در کتب فقهی مشروحا آمده است.

فلسفه تفاوت ارث این دو به زودی تشریح خواهد شد". فَإِنْ کُنَّ نِسٰاءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثٰا مٰا تَرَکَ "اگر فرزندان میت،منحصرا دو دختر یا بیشتر باشند دو ثلث مال از آن آنهاست". وَ إِنْ کٰانَتْ وٰاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ "ولی اگر تنها یک دختر بوده باشد نصف مجموع مال از آن اوست".

میفرماید:"اگر دو خواهر بوده باشند دو سوم مال را میبرند"از این حکم می فهمیم که در مورد دو دختر نیز دو سوم مال در نظر گرفته شده است.

به علاوه این تعبیر در ادبیات عرب دیده می شود که گاهی میگویند"فوق اثنتین"و منظور"اثنتان و ما فوق"است یعنی دو و بیشتر.

از همه اینها گذشته حکم مزبور از نظر فقه اسلامی و منابع حدیث مسلم است و اگر فرضا ابهامی در جمله بالا باشد با توجه به سنت(منابع حدیث)برطرف میگردد.

زنان و مردان جهان(دختران و پسران)تقسیم میگردد،اکنون مجموع درآمد مردان را با مجموع درآمد زنان جهان از راه ارث حساب کنیم،می بینیم از این مبلغ 20 میلیارد سهم مردان،و 10 میلیارد سهم زنان است،اما مطابق معمول، زنان ازدواج میکنند،و هزینه زندگی آنها بر دوش مردان خواهد بود و به همین دلیل زنان میتوانند 10 میلیارد خود را پس انداز کنند،و در بیست میلیارد سهم مردان،عملا شریک خواهند بود،زیرا در مورد آنها و فرزندان آنها نیز مصرف میشود.

بنا بر این در واقع نیمی از سهم مردان که 10 میلیارد میشود صرف زنان خواهد شد،و با اضافه کردن این مبلغ به 10 میلیارد که پس انداز کرده بودند،مجموعا صاحب اختیار 20 میلیارد-دو سوم مجموع پول دنیا-خواهند بود،در حالی که مردان بیش از 10 میلیارد عملا برای خود مصرف نمی کنند.

نتیجه اینکه سهم واقعی زنان،از نظر مصرف و بهره برداری دو برابر سهم واقعی مردان است،و این تفاوت بخاطر آن است که معمولا قدرت آنها برای تولید ثروت کمتر است،و این یک نوع حمایت منطقی و عادلانه است که اسلام از زنان به عمل آورده و سهم حقیقی آنها را بیشتر قرار داده اگر چه در ظاهر سهم آنها نصف است.

اتفاقا با مراجعه به آثار اسلامی به این نکته پی میبریم که سؤال بالا از همان آغاز اسلام در اذهان مردم بوده و گاه بیگاه از پیشوایان اسلام در این زمینه پرسش هایی میکردند،و پاسخ هایی که از طرف این پیشوایان بزرگ(ائمه اهل بیت ع)به این سؤال داده شده غالبا به یک مضمون است،و آن اینکه"خداوند مخارج زندگی و پرداخت مهر را بر عهده مردان گذارده است بهمین جهت سهم آنها را بیشتر قرار داده".

در کتاب"معانی الاخبار"از امام علی بن موسی الرضا ع نقل شده که در پاسخ این سؤال فرمود:"اینکه سهم زنان نصف سهم مردان از میراث است

ص :291

بخاطر آن است که زن هنگامی که ازدواج می کند چیزی میگیرد و مرد ناچار است چیزی بدهد،به علاوه هزینه زندگی زنان بر دوش مردان است،در حالی که زن در برابر هزینه زندگی مرد و خودش مسئولیتی ندارد".

پس از بزرگ شدن نیز هزینه هایی برای پدر دارند،و به همین جهت برادرانی موجب تنزل سهم مادر می شوند که از ناحیه پدر و مادر و یا تنها از ناحیه پدر باشند و اما برادرانی که تنها از ناحیه مادر هستند و هیچگونه سنگینی بر دوش پدر ندارد، حاجب نمی گردند.

توجه به این نکته نیز لازم است که سهمی که برای زنان تعیین شده(اعم از از یک چهارم یا یک هشتم)اختصاص به یک همسر ندارد بلکه اگر مرد همسران متعدد داشته باشد سهم مذکور بین همه آنها بطور مساوی تقسیم خواهد شد و ظاهر آیه فوق نیز همین است.

دارد و نه فرزند و هیچ مانعی ندارد که عنوان"کلالة"هم بر شخص"متوفی"اطلاق شود و هم بر"این دسته از خویشاوندان"(چنان که در کتاب خود به این موضوع تصریح کرده است).

و اما اینکه چرا قرآن به جای بردن نام برادر و خواهر این تعبیر(کلالة) را انتخاب کرده؟شاید بخاطر این است که این گونه افراد که نه پدر و مادر دارند و نه فرزندی مراقب باشند که اموال آنها به دست کسانی خواهد رسید که نشانه ناتوانی او هستند و بنا بر این پیش از آنکه دیگران از آن استفاده کنند خودشان آنها را در موارد ضروری تر و لازم تر،در راه کمک به نیازمندان و حفظ مصالح اجتماعی صرف کنند.

شده وصیت بیش از ثلث"اضرار"به ورثه است و نفوذ آن مشروط به رضایت آنها میباشد،و یا اینکه برای محروم ساختن ورثه و زیان رسانیدن به آنها اعتراف به- دیون و بدهی هایی کند در حالی که بدهکار نباشد.

در پایان برای تاکید می فرماید" وَصِیَّةً مِنَ اللّٰهِ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَلِیمٌ "این توصیه ای است الهی که باید محترم شمرده شود،زیرا خداوند به منافع و مصالح شما آگاه است که این احکام را مقرر داشته و نیز از نیات وصیت کنندگان آگاه می باشد، در عین حال"حلیم"است و کسانی را که بر خلاف فرمان او رفتار می کنند فورا مجازات نمی نماید.

در اینجا اشاره به چند موضوع لازم است:

1-آنچه از آیه فوق در باره ارث برادران و خواهران آمده است گرچه ظاهرا بطور مطلق است و برادران و خواهران پدر و مادری،و پدری تنها،و مادری تنها،را شامل می شود،ولی با توجه به آخرین آیه همین سوره نساء که تفسیر آن به زودی خواهد آمد روشن می شود که منظور از این آیه تنها برادران و خواهران مادری متوفی هستند(آنها که فقط از طرف مادر با او ارتباط دارند)در حالی که آیه آخر سوره نساء در باره برادران و خواهران پدر و مادری و یا پدری تنها می باشد (شواهد این موضوع را بخواست خدا در ذیل همان آیه بیان خواهیم داشت) بنا بر این گرچه هر دو آیه بحث از ارث"کلاله"(برادران و خواهران)می کند و ظاهرا با هم سازگار نیستند اما با دقت در مضمون دو آیه روشن می شود که هر کدام در باره یک دسته خاص از برادران و خواهران سخن می گوید و هیچ گونه تضادی در میان آنها نیست.

2-روشن است که ارث بردن این طبقه در صورتی است که وارثی از طبقه اول یعنی پدر و مادر و فرزندان،در کار نباشد،گواه این موضوع آیه" وَ أُولُوا الْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْلیٰ بِبَعْضٍ فِی کِتٰابِ اللّٰهِ "(خویشاوندان بعضی بر بعض دیگر در مقررات ارث ترجیح دارند آنها که به شخص میت نزدیک ترند مقدم هستند)

ص :298

(انفال-75)و همچنین اخبار فراوانی که در این زمینه وارد شده گواه دیگری بر تعیین طبقات ارث و ترجیح بعضی بر بعض دیگر می باشد.

3-از تعبیر" فَهُمْ شُرَکٰاءُ فِی الثُّلُثِ "(برادران و خواهران مادری اگر بیش از یک نفر باشند در ثلث مال شریکند)استفاده می شود که آنها یک ثلث را در میان خود بطور مساوی تقسیم می کنند و زن و مرد در اینجا هیچ گونه تفاوتی ندارند زیرا مفهوم شرکت مطلق مساوی بودن سهام است.

4-از آیه فوق به خوبی استفاده می شود که انسان حق ندارد از طریق وصیت یا اعتراف به بدهی که بر ذمه او نیست صحنه سازی بر ضد وارثان کند و حقوق آنها را تضییع نماید،او تنها موظف است دیون واقعی خود را در آخرین فرصت گوشزد نماید و حق دارد وصیتی عادلانه که در اخبار حد آن مقدار ثلث تعبیر شده بنماید.

در روایات پیشوایان اسلام در این زمینه تعبیرات شدیدی دیده می شود از جمله در حدیثی می خوانیم"

ان الضرار فی الوصیة من الکبائر ""زیان رسانیدن به ورثه و محروم ساختن آنها از حق مشروعشان بوسیله وصیت های نابجا از گناهان کبیره است" (1).

اسلام در حقیقت با این دستور می خواهد هم شخص را از قسمتی از اموال خود حتی بعد از وفات بهره مند سازد،و هم وارثان را،مبادا کینه و عقده ای در دل آنها بوجود بیاید و پیوند محبت که باید بعد از مرگ هم باقی باشد سست گردد.

ص :299

این تعبیر( تِلْکَ حُدُودُ اللّٰهِ )در چندین مورد از آیات قرآن مجید آمده است،و همه آنها بعد از بیان یک سلسله از احکام و مقررات اجتماعی است،مثلا در آیه 187 بقره بعد از اعلام ممنوعیت آمیزش جنسی در اعتکاف و احکامی در باره روزه،و در آیات 229 و 230 بقره و آیه 10 سوره طلاق بعد از بیان قسمتی از احکام طلاق و در آیه 4 سوره مجادله بعد از بیان کفاره"ظهار"آمده است.در تمام این موارد احکام و قوانینی وجود دارد،که تجاوز از آنها ممنوع است،و بهمین جهت به عنوان مرز الهی شناخته شده اند. (1)وَ مَنْ یُطِعِ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنّٰاتٍ ...

پس از اشاره به این قسمت از حدود و مرزهای الهی،می فرماید:"کسانی که خداوند و پیامبر را اطاعت کنند،و این مرزها را محترم شمارند،به طور جاودان در باغهایی از بهشت خواهند بود،که آب از پای درختان آنها قطع نمی گردد.در پایان آیه می فرماید:این رستگاری و پیروزی بزرگی است( وَ ذٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ) وَ مَنْ یَعْصِ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ نٰاراً خٰالِداً فِیهٰا ...

این قسمت نقطه مقابل کسانی را بیان می کند که در آیه قبل به آنها اشاره شد:"آنها که نافرمانی خدا و پیامبر کنند و از مرزها تجاوز نمایند جاودانه در آتش خواهند بود".

البته می دانیم تنها معصیت خداوند(هر چند گناه کبیره باشد)موجب خلود و عذاب جاودانی،نیست،بنا بر این منظور از آیه فوق،کسانی هستند که از روی طغیان و سرکشی و دشمنی و انکار آیات الهی،حکم خدا را زیر پا می گذارند،و در حقیقت ایمان به خدا و روز بازپسین ندارند،و با توجه به اینکه"حدود" جمع است،و تمام قوانین الهی را شامل می شود،این معنی بعید به نظر نمی رسد،

ص :301

زیرا کسی که تمام قوانین الهی را بشکند،معمولا،به خدا ایمان ندارد،و الا گوشه ای از آن را لا اقل محترم می شمرد.

قابل توجه اینکه در آیه قبل،در باره بهشتیان"خالدین فیها"(به طور جاودانی در بهشت خواهند بود)به صورت جمع آمده،و در این آیه که در باره دوزخیان است"خالدا فیها"به صورت مفرد آمده است، این تفاوت تعبیر در دو آیه پشت سر هم گویا اشاره به این است،که بهشتیان برای خود اجتماعاتی دارند،که خود یکی از نعمتهای بهشتی برای آنها محسوب میشود در حالی که دوزخیان آن چنان به خود مشغولند و در خویش فرو رفته اند،که به دیگری نمی پردازند،و عملا تنها هستند.این موضوع حتی در این دنیا هم در باره افراد تک رو و مستبد، در برابر افراد متحد و مجتمع نیز صدق می کند،که اینها در این جهان بهشتی هستند،و آنها دوزخی. وَ لَهُ عَذٰابٌ مُهِینٌ :

"آنها عذاب خوار کننده و آمیخته با توهینی دارند."در واقع در جمله قبل جنبه جسمانی مجازات الهی منعکس شده بود،و در این جمله که مسئله اهانت به- میان آمده به جنبه روحانی آن اشاره می کند.

در اسلام وجود ندارد،و تمام افراد به نسبت ارتباطی که با متوفی دارند مشمول قوانین ارث هستند.

2-این قانون به نیازهای فطری و مشروع انسان پاسخ مثبت میدهد زیرا افراد بشر همواره مایلند که حاصل دسترنج خود را در دست کسانی ببینند که پاره تن آنها محسوب می شوند و حیات آنها در حقیقت ادامه حیات و زندگی خود آنان می باشد،لذا می بینیم که در این قانون سهم فرزندان از همه بیشتر است،و در عین حال پدر و مادر و سایر بستگان نیز به نوبه خود سهم قابل ملاحظه دارند.

3-این قانون افراد را به تلاش و کوشش بیشتر در راه تولید ثروت و گردش چرخهای اقتصادی تشویق می کند زیرا وقتی انسان حاصل زحمات عمر خود را نصیب افراد مورد علاقه خویش می بیند در هر سن و شرائطی که باشد بکار تشویق می گردد و وقفه و رکودی در فعالیتهای او ایجاد نمی شود.

چنان که اشاره کردیم که قانون ارث در پاره ای از کشورها لغو شد و اموال کسانی که از دنیا می رفتند در اختیار دولت قرار گرفت،ولی به زودی آثار منفی این قانون در محیط اقتصادی آن کشور به صورت یک رکود آشکار گشت و به همین دلیل ناچار قانون مذکور را لغو کردند.

4-قانون ارث اسلامی از تراکم ثروت جلوگیری می کند زیرا در این نظام بعد از هر نسل ثروت به طور عادلانه در میان افراد متعددی تقسیم می گردد و از این راه به توزیع عادلانه ثروت کمک می کند.

قابل توجه اینکه این تقسیم ثروت همانند پاره ای از اشکال تقسیم ثروت که در دنیای امروز وجود دارد و غالبا با ناراحتیهای اجتماعی همراه است نمی باشد و طوری است که همه با آغوش باز آن را می پذیرند.

5-قانون ارث اسلامی تنها بر اساس چگونگی ارتباط متوفی تنظیم نشده بلکه نیاز واقعی وارثان نیز در نظر گرفته شده است،مثلا اگر می بینیم ارث پسران در ظاهر دو برابر دختران و یا ارث پدر در پاره ای از موارد بیش از ارث مادر است،

ص :303

بخاطر این است که مردان در قوانین اسلامی مسئولیتهای مالی فراوانی دارند و هزینه زندگی زنان بر دوش آنها است،و لذا نیاز مالی آنها بیش از زنان می باشد.

از همه طلبکاران کسر می کنند.

ولی به عقیده"فقهای شیعه"همیشه کمبود به افراد خاصی متوجه می شود و در مثال فوق،کمبود را فقط به دو خواهر می زنند و می گویند:همانطور که در حدیث وارد شده"ممکن نیست خداوندی که حساب همه چیز،حتی ریگهای بیابان را دارد،سهام ارث را طوری قرار دهد که کسری داشته باشد"حتما خداوند در این گونه موارد،قانونی وضع کرده که با توجه به آن قانون،کمبودی متصور نیست و آن قانون،این است که در میان وارثان،بعضی در قرآن سهم ثابتی از نظر "حد اقل"و"حد اکثر"برای آنها ذکر شده،مانند سهم شوهر و زن و پدر و مادر ولی بعضی دیگر چنین نیستند،مانند"دو خواهر"و"دو دختر"،از این می فهمیم که همیشه کمبود و کسری باید به آنها بخورد که حد اقل و حد اکثر سهم آنها،مشخص نشده یعنی قابل تغییر و در نوسان است،لذا در مثال فوق،کمبودی متوجه شوهر نمی شود و تنها باید 6\1 اضافی را از سهم دو خواهر کم کرد(دقت کنید).

و گاهی به عکس،مجموع سهام،از مجموع مال،کمتر است،و چیزی اضافه،باقی می ماند،مثلا اگر مردی از دنیا برود و تنها یک دختر و مادر از او باقی بماند،می دانیم که سهم مادر در این صورت 6\1 و دختر 6\3 مال می باشد که مجموع آنها 6\4 می شود،یعنی 6\2 اضافه می ماند،دانشمندان و فقهای اهل تسنن می گویند:این اضافی را باید به"عصبه"(بر وزن کسبه)یعنی مردان طبقه بعد (1)(مثل برادرهای متوفی در این مثال)داد و این را اصطلاحا"تعصب"می نامند، ولی فقهای شیعه معتقدند که همه آن را باید در میان آن دو به نسبت 1 و 3 تقسیم کرد زیرا با وجود طبقه قبل،نوبت به طبقه بعد نمی رسد به علاوه دادن مقدار اضافی به مردان طبقه بعد،شبیه قوانین دوران جاهلیت است که زنان را بدون دلیل از ارث محروم می ساختند(بحث فوق یک بحث پیچیده علمی است که خلاصه آن در اینجا آمد و شرح بیشتر آن را از کتب فقهی بخواهید).

ص :305

همانطور که غالب مفسران از آیه شریفه فهمیده اند،آیه اشاره به مجازات زنان شوهرداری است که آلوده"فحشاء"می شوند،و می گوید:"اگر همسران شما آلوده به"زنا"شدند،چهار نفر را به عنوان شهود بر این کار دعوت کنید، اگر چهار نفر به این موضوع گواهی دادند،آنها را در خانه ها محبوس سازید،تا مرگ آنها فرا رسد.

دلیل بر اینکه آیه فوق اشاره به"زنای محصنه"می کند،علاوه بر قرینه ای که در آیه بعد است،تعبیر به" مِنْ نِسٰائِکُمْ "(از همسرانتان)می باشد،زیرا این تعبیر در مورد همسران در قرآن مکرر وارد شده است،بنا بر این مجازات عمل منافی عفت برای زنان شوهردار در این آیه"حبس ابد"تعیین شده است.

ولی بلا فاصله می گوید:" أَوْ یَجْعَلَ اللّٰهُ لَهُنَّ سَبِیلاً "(و یا اینکه خداوند راهی برای آنها قرار بدهد)بنا بر این باید مجازات حبس در باره آنها ادامه یابد، تا مرگ آنها فرا رسد،و یا اینکه قانون جدیدی از طرف خداوند برای آنها معین شود.

از این تعبیر استفاده می شود که این حکم،یک حکم موقت بوده،و از همان آغاز اعلام شده است که در آینده(پس از آماده شدن محیط و افکار)حکم جدیدی در باره آنها نازل خواهد شد،و در آن موقع زنانی که مشمول این قانون شده اند، و هنوز در قید حیات هستند،طبعا از زندان آزاد خواهند شد،و مجازات دیگری نیز در مورد آنها عملی نخواهد گردید،آزادی آنها از زندان بخاطر الغای حکم سابق است،و اما عدم اجرای مجازات جدید در باره آنها بخاطر این است که قانون مجازات شامل مواردی که قبل از آمدن قانون انجام یافته نمی گردد،و به این ترتیب قانون آینده هر چه باشد راهی برای نجات این زندانیان است،ولی البته این قانون جدید شامل حال تمام کسانی که در آینده مرتکب می شوند خواهد بود (دقت کنید).

و اما اینکه بعضی احتمال داده اند که منظور از جمله" أَوْ یَجْعَلَ اللّٰهُ لَهُنَّ

ص :307

سَبِیلاً

"این است که خداوند به وسیله دستور آینده در باره سنگسار کردن این گونه افراد،راهی برای آزادی آنها گشوده است درست نیست،زیرا هیچگاه با تعبیر"لهن سبیلا"(راهی به سود آنان)سازگار نمی باشد چه اینکه اعدام راه نجات نمی باشد.

زیرا می دانیم قانونی که بعدا در اسلام برای مرتکبین زنای محصنه،مقرر گردید، قانون"رجم"(سنگسار کردن)بود.(این قانون در احادیث پیامبر ص به- طور مسلم وارد شده است،اگر چه در قرآن به آن اشاره ای نگردیده است).

از آنچه در بالا گفتیم،روشن می شود،که آیه فوق هرگز نسخ نشده،زیرا نسخ در مورد احکامی است که از آغاز به صورت مطلق گفته شود،نه به صورت موقت و محدود،در حالی که آیه فوق حکم"حبس ابد"،را به عنوان یک حکم محدود و موقت ذکر کرده است.و اگر مشاهده می کنیم که در پاره ای از روایات تصریح شده،که آیه فوق به وسیله احکامی که در باره مجازات عمل منافی عفت دارد شده،نسخ گردیده است،منظور از آن نسخ اصطلاحی نیست،زیرا نسخ در زبان روایات به هر گونه تقیید و تخصیص حکم گفته می شود.(دقت کنید).

ضمنا باید توجه داشت که دستور محبوس ساختن اینگونه زنان در خانه ها حکمی است که از یک سو به نفع آنهاست زیرا از محبوس ساختن در زندان های عمومی به مراتب بهتر است،و از سوی دیگر تجربه نشان داده که زندان های عمومی اثر عمیقی در آلوده شدن اجتماع دارد زیرا این مراکز معمولا به صورت آموزشگاه بزرگ مفاسد درمی آید که افراد مجرم در آنجا تجربیات خود را در معاشرت دائمی توام با وقت وسیع در اختیار یکدیگر می گذارند. وَ الَّذٰانِ یَأْتِیٰانِهٰا مِنْکُمْ ...

سپس در این آیه حکم زنا و عمل منافی عفت"غیر محصنه"را بیان می کند، و می فرماید:"مرد و زنی که(همسر ندارند)و اقدام به ارتکاب این عمل زشت می کنند،آنها را آزار(مجازات)کنید.

ص :308

گرچه در این آیه تصریحی به زنای"غیر محصنه"نشده،ولی از آنجا که این آیه دنبال آیه گذشته آمده،و مجازاتی که برای زنا در این آیه ذکر شده با مجازات آیه گذشته تفاوت دارد،و از آن خفیف تر است استفاده می شود که این حکم در باره آن دسته از مرتکبین زنا است،که در آیه قبل داخل نبوده اند،و از آنجا که آیه قبل با قرینه ای که اشاره شد،مخصوص"زنای محصنه"است نتیجه می گیریم، که این آیه حکم"زنای غیر محصنه"را بیان می کند.

این نکته نیز روشن است که مجازات مذکور در این آیه یک مجازات کلی است، و آیه 2 سوره نور که حد زنا را یکصد تازیانه برای هر یک از طرفین بیان کرده، می تواند،تفسیر و توضیحی برای این آیه بوده باشد،و بهمین دلیل این حکم نیز نسخ نشده است.

در تفسیر"عیاشی"از امام صادق ع نیز در ذیل این آیه نقل شده،که فرمود:"

یعنی البکر اذا اتت الفاحشة التی اتتها هذه الثیب فاذوهما " یعنی:منظور از این آیه مرد و زن بی همسر است،که اگر مرتکب عمل منافی عفت شوند،آنها را باید آزار داد(و مجازات کرد).

بنا بر آنچه گفتیم کلمه"اللذان"اگر چه تثنیه مذکر است،منظور از آن، زن و مرد هر دو می باشد،و به اصطلاح از باب"تغلیب"است.

جمعی از مفسران احتمال داده اند که این آیه در باره عمل زشت"لواط" بوده باشد،و آیه قبل را مربوط به"مساحقه"(هم جنس گرایی زنان)دانسته اند، ولی با توجه به رجوع ضمیر"یاتیانها"به کلمه"فاحشة"که در آیه قبل آمده است،استفاده می شود که نوع عمل منافی عفت که در این آیه آمده،همانند نوعی است که در آیه قبل می باشد،بنا بر این یکی را در باره"لواط"و دیگری را در باره"مساحقه" دانستن،خلاف ظاهر است(اگر چه هر دو نوع در یک جنس کلی یعنی هم جنس گرایی مشترکند)بنا بر این هر دو آیه در باره"زنا"است.

از این گذشته می دانیم که مجازات"لواط"در اسلام"اعدام"است،نه آزار

ص :309

رساندن و یا تازیانه زدن،و هیچ دلیلی نداریم که حکم آیه مورد بحث نسخ شده باشد.

فَإِنْ تٰابٰا وَ أَصْلَحٰا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمٰا إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ تَوّٰاباً رَحِیماً

.

در پایان آیه اشاره به مسئله توبه و عفو و بخشش از این گونه گناهکاران کرده،و می فرماید:"اگر آنها براستی توبه کنند و خود را اصلاح نمایند و به- جبران گذشته بپردازند،از مجازات آنها صرفنظر کنید،زیرا خداوند توبه پذیر و مهربان است".

این دستور در حقیقت راه بازگشت را به روی این گونه خطاکاران گشوده است که در صورت توبه و اصلاح،جامعه اسلامی آنها را با آغوش باز می پذیرد و به صورت یک عنصر طرد شده اجتماع نخواهند بود.

ولی البته(همانطور که در کتب فقهی آمده)توبه در صورتی صحیح است که قبل از ثبوت جرم در دادگاه اسلامی،و اقامه شهود،و صدور حکم دادگاه اسلام،انجام یافته باشد،و الا توبه ای که بعد از صدور حکم باشد هیچگونه تاثیری نخواهد داشت.

از این حکم ضمنا استفاده می شود که هرگز نباید افرادی را که توبه کرده اند در برابر گناهان سابق مورد ملامت قرار داد،جایی که حکم مجازات و حد شرعی، با توبه ساقط بشود بطریق اولی باید مردم از گذشته آنها چشم بپوشند،همچنین کسانی که این حد در باره آنها جاری می شود و بعد از آن توبه می کنند باید مشمول گذشت مسلمانان بوده باشند.

در آغاز مجازات حبس ابد مقرر گردید و سپس مجازات اعدام تعیین شد،آیا بهتر نبود مجازاتهای ملایمتری در برابر اینگونه اعمال تعیین گردد تا تعادلی در میان"جرم" و"کیفر"برقرار شده باشد؟!.

ولی باید توجه داشت که قوانین کیفری اسلام گرچه ظاهرا سخت و شدید هستند،ولی در مقابل،راه اثبات جرم در اسلام به این آسانی نیست،و برای آن شرائطی تعیین شده که غالبا تا گناه علنی نشود آن شرائط حاصل نمی گردد.

مثلا:افزایش دادن تعداد شهود را به چهار نفر که در آیه فوق به آن اشاره شد بقدری سنگین است که فقط افراد بی باک و بی پروا ممکن است مجرم شناخته شوند و بدیهی است این چنین اشخاص باید به اشد مجازات گرفتار شوند تا عبرت دیگران گردند و محیط از آلودگی گناه پاک گردد،همچنین برای شهادت شهود شرائطی تعیین شده از قبیل رؤیت و عدم قناعت به قرائن،و هماهنگی در شهادت، و مانند آن،که اثبات جرم را سخت تر می کند.

به این ترتیب اسلام،احتمال یک مجازات فوق العاده شدید را در برابر این گونه گناهکاران قرار داده،و همین احتمال اگر چه ضعیف هم باشد می تواند در روحیه غالب افراد اثر بگذارد،اما راه اثبات آن را مشکل قرار داده تا عملا در این گونه موارد اعمال خشونت بطور وسیع انجام نگیرد،در حقیقت اسلام خواسته اثر تهدیدی این قانون کیفری را حفظ کند بدون این که افراد زیادی مشمول اعدام شوند.

نتیجه این که روش اسلام در"تعیین مجازات"و"راه اثبات جرم"روشی است که حد اکثر تاثیر را در نجات جامعه از آلودگی به گناه دارد در حالی که افراد مشمول این مجازات ها عملا زیاد نیستند و بهمین جهت ما از این روش بعنوان روش "سهل و ممتنع"تعبیر کردیم.

ص :311

از طرف پروردگار نیز شده،در این آیه صریحا مسئله توبه و پاره ای از شرائط آن را بیان می کند و می فرماید:"توبه تنها برای آنها است که گناهی را از روی جهالت انجام می دهند".

اکنون ببینیم منظور از"جهالت"چیست؟آیا همان جهل و نادانی و بی خبری از گناه است،و یا عدم آگاهی از اثرات شوم و عواقب دردناک آن می باشد؟ کلمه"جهل"و مشتقات آن گرچه به معانی گوناگونی آمده است ولی از قرائن استفاده می شود که منظور از آن در آیه مورد بحث طغیان غرائز و تسلط هوسهای سرکش و چیره شدن آنها بر نیروی عقل و ایمان است،و در این حالت، علم و دانش انسان به گناه گرچه از بین نمی رود اما تحت تاثیر آن غرائز سرکش قرار گرفته و عملا بی اثر می گردد،و هنگامی که علم اثر خود را از دست داد، عملا با جهل و نادانی برابر خواهد بود.

ولی اگر گناه بر اثر چنین جهالتی نباشد بلکه از روی انکار حکم پروردگار و عناد و دشمنی انجام گیرد،چنین گناهی حکایت از کفر می کند و به همین جهت توبه آن قبول نیست،مگر این که از این حالت بازگردد و دست از عناد و انکار بشوید.

در واقع این آیه همان حقیقتی را بیان می کند که امام سجاد ع در دعای ابو حمزه با توضیح بیشتری بیان فرموده است آنجا که می گوید:

الهی لم اعصک حین عصیتک و انا بربوبیتک جاحد و لا بامرک مستخف و لا لعقوبتک متعرض و لا لوعیدک متهاون لکن خطیئة عرضت و سولت لی نفسی و غلبنی هوای. ..

"خدای من هنگامی که به معصیت تو پرداختم اقدام به گناه از راه انکار خداوندیت نکردم و نه بخاطر خفیف شمردن امر تو بود و نه مجازات ترا کم اهمیت گرفتم و نسبت به آن بی اعتنا بودم و نه وعده کیفرت را سبک شمردم بلکه خطایی

ص :313

بود که در برابر من قرار گرفت و نفس اماره،حق را بر من مشتبه کرد و هوی و هوس بر من چیره شد". ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ در این جمله اشاره به یکی دیگر از شرائط توبه کرده و می فرماید:"سپس بزودی توبه کنند".

در باره این که منظور از"قریب"(زمان نزدیک)چیست؟در میان مفسران گفتگو است،جمع زیادی آن را به معنی قبل از آشکار شدن نشانه های مرگ می گیرند،و آیه بعد را که می گوید پس از ظهور علائم مرگ توبه پذیرفته نمی شود، شاهد بر آن می دانند،بنا بر این تعبیر به"قریب"شاید بخاطر این است که اصولا زندگی دنیا هر چه باشد کوتاه و پایان آن نزدیک است.

اما بعضی دیگر آن را به معنی زمان نزدیک به گناه گرفته اند،یعنی بزودی از کار خود پشیمان شود و بسوی خدا بازگردد، زیرا توبه کامل آن است که آثار و رسوبات گناه را به طور کلی از روح و جان انسان بشوید،و کمترین اثری از آن در دل باقی نماند،و این در صورتی ممکن است که در فاصله نزدیکی قبل از آنکه گناه در وجود انسان ریشه بدواند و بشکل طبیعت ثانوی در آید از آن پشیمان شود،در غیر این صورت غالبا اثرات گناه در زوایای قلب و جان انسانی باقی خواهد ماند،پس توبه کامل توبه ای است که بزودی انجام پذیرد،و کلمه "قریب"از نظر لغت و فهم عرف،نیز با این معنی مناسبتر است.

درست است که توبه بعد از زمان طولانی نیز پذیرفته می شود،اما توبه کامل نیست و شاید تعبیر به" عَلَی اللّٰهِ ":(توبه ای که بر خدا لازم است آن را بپذیرد) نیز اشاره به همین معنی باشد زیرا این تعبیر تنها در این آیه از قرآن آمده است و مفهوم آن این است که پذیرش این گونه توبه ها از حقوق بندگان می باشد در حالی که پذیرش توبه های دور دست از طرف خداوند یک نوع تفضل است،نه حق.

ص :314

فَأُولٰئِکَ یَتُوبُ اللّٰهُ عَلَیْهِمْ وَ کٰانَ اللّٰهُ عَلِیماً حَکِیماً

پس از ذکر شرائط توبه می فرماید:"خداوند توبه چنین اشخاصی را می پذیرد و خداوند دانا و حکیم است". وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئٰاتِ ...

در این آیه اشاره به کسانی که توبه آنها پذیرفته نمی شود نموده،می فرماید:

"کسانی که در آستانه مرگ قرار می گیرند و می گویند اکنون از گناه خود توبه کردیم توبه آنان پذیرفته نخواهد شد".

دلیل آن هم روشن است،زیرا در حال احتضار و در آستانه مرگ،پرده ها از برابر چشم انسان کنار می رود،و دید دیگری برای او پیدا می شود،و قسمتی از حقایق مربوط بجهان دیگر و نتیجه اعمالی را که در این زندگی انجام داده با چشم خود می بیند و مسائل جنبه حسی پیدا می کند، واضح است که در این صورت هر گناهکاری از اعمال بد خود پشیمان می گردد،و همانند کسی که شعله آتشی را نزدیک خود ببیند از آن فرار می کند.

مسلم است که اساس تکلیف و آزمایش پروردگار بر این گونه مشاهده ها نیست،بلکه بر ایمان به غیب و مشاهده با چشم عقل و خرد است.

بهمین دلیل در قرآن مجید می خوانیم:هنگامی که نخستین نشانه های عذاب دنیا بر بعضی از اقوام پیشین آشکار می گشت باب توبه بروی آنها بسته می شد،در سرگذشت فرعون می خوانیم: حَتّٰی إِذٰا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قٰالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاَّ الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرٰائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ (یونس-90-91):"تا آن زمان که غرقاب دامن او را گرفت، صدا زد الان ایمان آوردم که معبودی جز معبود بنی اسرائیل نیست و من از تسلیم شدگانم،اما به او گفته می شود الان این سخن را می گویی؟و پیش از این نافرمانی کرده و از مفسدان بودی!؟بهمین دلیل توبه تو پذیرفته نخواهد شد.

ص :315

از بعضی از آیات قرآن(مانند آیه 12 سوره سجده)استفاده می شود که گناهکاران در قیامت با مشاهده عذاب الهی از کار خود پشیمان می شوند ولی پشیمانی آنها سودی نخواهد داشت.چنین کسانی درست مانند مجرمانی هستند که وقتی چشمشان به چوبه دار افتاد و طناب دار را بر گلوی خود احساس کردند،از کار خود پشیمان می شوند،روشن است که این پشیمانی نه فضیلت است و نه افتخار و نه تکامل،و بهمین جهت چنان توبه ای بی اثر است.

البته این آیه با روایاتی که می گوید:توبه تا آخرین نفس پذیرفته می شود هیچگونه منافاتی ندارد،زیرا منظور از آن روایات لحظاتی است که هنوز نشانه های قطعی مرگ را مشاهده نکرده و به اصطلاح دید برزخی پیدا ننموده است.

دسته دوم:از کسانی که توبه آنها پذیرفته نمی شود آنها هستند که در حال کفر از جهان می روند،در آیه فوق در باره آنها چنین می فرماید: وَ لاَ الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفّٰارٌ :"آنها که در حال کفر می میرند توبه برای آنان نیست".

این حقیقت در آیات متعدد دیگری از قرآن مجید نیز بازگو شده است (1).

اکنون این سؤال پیش می آید که چنین کسانی که در حال کفر از دنیا می روند چه موقع توبه می کنند که توبه آنها پذیرفته نخواهد شد؟.

بعضی احتمال داده اند که توبه آنها در عالم دیگر پذیرفته نمی شود و بعضی احتمال داده اند که منظور از توبه در اینجا توبه بندگان نیست،بلکه"توبه خداوند" یعنی بازگشت او به عفو و رحمت می باشد،ولی ظاهر این است که آیه هدف دیگری را تعقیب می کند و می گوید:"کسانی که از گناهان خود در حال صحت و سلامت و ایمان توبه کرده اند ولی در حال مرگ با ایمان از دنیا نرفتند،توبه های گذشته آنها نیز بی اثر است".

توضیح اینکه می دانیم یکی از شرائط قبولی اعمال نیک انسان"موافات بر

ص :316

ایمان"است یعنی با ایمان از دنیا رفتن،و کسانی که در لحظه پایان زندگی کافر باشند،اعمال گذشته آنها(حتی اعمال نیکی که در حال ایمان انجام داده اند)طبق صریح آیات قرآن (1)حبط و نابود می گردد،توبه های آنان از گناه اگر چه در حال ایمان انجام شده نیز در چنین صورتی نابود خواهد شد.

بطور خلاصه شرط قبولی توبه دو چیز است:نخست این که قبل از مشاهده نشانه های مرگ باشد و دیگر این که انسان،با ایمان از دنیا برود.

ضمنا از این آیه استفاده می شود که انسان نباید توبه را به تاخیر اندازد، زیرا ممکن است بطور ناگهان مرگ او فرا رسد و درهای توبه به روی او بسته شود و جالب توجه این که تاخیر توبه که از آن به"تسویف"تعبیر می کنند در آیه فوق همردیف"مرگ در حال کفر"قرار داده شده است و این نشانه اهمیتی است که قرآن به این موضوع می دهد. أُولٰئِکَ أَعْتَدْنٰا لَهُمْ عَذٰاباً أَلِیماً در پایان آیه می فرماید:"برای این هر دو دسته،عذاب دردناکی مهیا کرده ایم".احتیاج به تذکر ندارد که توبه علاوه بر آنچه گفته شد شرائط دیگری نیز دارد که در آیات مناسب به آن اشاره خواهد شد.

ص :317

جمعی از مفسران برای آیه فوق شان نزول دیگری نقل کرده که متناسب با این آیه نیست،بلکه متناسب با آیه 22 است که ما آن را بخواست خدا در ذیل همان آیه خواهیم آورد.

قرار ندهید،بخاطر این که قسمتی از آنچه را به آنها پرداخته اید تملک کنید".

ولی این حکم استثنایی دارد که در جمله إِلاّٰ أَنْ یَأْتِینَ بِفٰاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ به آن اشاره شده است و آن این که اگر آنها مرتکب عمل زشت و ننگینی گردند شوهران می توانند آنها را تحت فشار قرار دهند،تا مهر خود را حلال کرده و طلاق بگیرند و در حقیقت این کار یک نوع مجازات و شبیه به گرفتن غرامت در برابر کارهای ناروای این دسته از زنان است.

آیا منظور از فاحشه مبینه(عمل زشت آشکار)در آیه فوق،خصوص اعمال منافی عفت است یا هر گونه ناسازگاری شدید؟در میان مفسران گفتگو است،ولی در حدیثی که از امام باقر ع نقل شده تصریح گردیده که هر گونه مخالفت شدید زن و نافرمانی و ناسازگاری او را شامل می شود (1)(البته منظور هر مخالفت جزئی نیست زیرا در مفهوم کلمه"فاحشه"اهمیت و فوق العادگی افتاده است و ذکر کلمه "مبینه"نیز آن را تاکید می کند).

3-با آنها بطور شایسته معاشرت کنید-با جمله وَ عٰاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ دستور معاشرت شایسته و رفتار انسانی مناسب با زنان را صادر می کند،و بدنبال آن اضافه می نماید فَإِنْ کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسیٰ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ یَجْعَلَ اللّٰهُ فِیهِ خَیْراً کَثِیراً یعنی حتی اگر بجهاتی از همسران خود رضایت کامل نداشته باشید و بر اثر اموری آنها در نظر شما ناخوش آیند باشند،فورا تصمیم به جدایی و یا بد رفتاری نگیرید و تا آنجا که در قدرت دارید مدارا کنید"زیرا ممکن است شما در تشخیص خود گرفتار اشتباه شده باشید،و آنچه را نمی پسندید خداوند در آن خیر و برکت و سود فراوانی قرار داده باشد"بنا بر این تا کارد به استخوان شما نرسد سزاوار است معاشرت به معروف و رفتار شایسته را ترک نکنید بخصوص اینکه بسیار می شود که همسران در باره یکدیگر گرفتار سوء ظن های بی دلیل و حب و بغض های بی جهت می گردند و قضاوتهای آنها در این حال غالبا نادرست می باشد،تا آنجا که خوبی ها

ص :320

در نظرشان بدی و بدی ها در نظرشان خوبی جلوه می کند،ولی با گذشت زمان و مدارا کردن،تدریجا حقایق آشکار می شود.

ضمنا باید توجه داشت تعبیر به خیرا کثیرا که در آیه به همسرانی که مدارا می کنند نوید داده شده مفهوم وسیعی دارد که یکی از مصادیق روشن آن فرزندان صالح و با لیاقت و ارزشمند است.

دوم قرار می دادند.

آیه فوق به شدت از این کار زشت جلوگیری کرده و آن را مورد نکوهش قرار می دهد (1).

و متوسل شدن به یک وسیله ناجوانمردانه و غلط،گناه آشکار دیگری است.

وَ کَیْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضیٰ (1)بَعْضُکُمْ إِلیٰ بَعْضٍ

در این آیه مجددا با استفهام انکاری،برای تحریک عواطف انسانی مردان اضافه می کند که شما و همسرانتان مدتها در خلوت و تنهایی با هم بوده اید همانند یک روح در دو بدن،ارتباط و آمیزش کامل داشته اید،چگونه بعد از این همه نزدیکی و ارتباط،همچون بیگانه ها و دشمنان با یکدیگر رفتار می کنید،و حقوق مسلم آنها را پایمال می نمائید؟! این درست همانند تعبیری است که ما در فارسی امروز داریم که اگر دو نفر دوست صمیمی با هم به نزاع برخیزند به آنها می گوئیم شما سالها با یکدیگر نان و نمک خورده اید چرا نزاع می کنید؟در حقیقت ستم کردن در این گونه موارد به شریک زندگی،ستم بر خویشتن است.

سپس می فرماید:"از این گذشته همسران شما پیمان محکمی بهنگام عقد ازدواج از شما گرفته اند چگونه این پیمان مقدس و محکم را نادیده می گیرید و اقدام به پیمان شکنی آشکار می کنید؟". وَ أَخَذْنَ مِنْکُمْ مِیثٰاقاً غَلِیظاً ضمنا باید توجه داشت که این آیه گرچه در مورد طلاق دادن همسر سابق برای انتخاب همسر جدید وارد شده ولی اختصاص به آن ندارد،بلکه منظور این است در هر مورد که طلاق و جدایی به پیشنهاد مرد صورت گیرد،و زن تمایلی به جدایی ندارد باید تمام مهر پرداخته شود،و یا اگر پرداخته شده چیزی از آن باز پس نگیرند،خواه تصمیم بر ازدواج مجدد داشته باشند یا نه،بنا بر این جمله

ص :323

إِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدٰالَ زَوْجٍ

(اگر بخواهید همسر دیگری انتخاب کنید)در حقیقت ناظر به وضع دوران جاهلیت بوده است و دخالتی در اصل حکم ندارد.

ذکر این نکته نیز لازم است که"استبدال"به معنی طلب تبدیل کردن است بنا بر این معنی طلب و اراده در آن افتاده است و اگر مشاهده می کنیم که با"اردتم" (بخواهید)ضمیمه شده بخاطر این است که می خواهد این نکته را گوشزد کند که بهنگام مقدمه چینی و تصمیم بر تبدیل کردن همسر خود نباید از مقدمات نامشروع و ناجوانمردانه شروع کنید.

ولی با این حال از پیغمبر ص کسب تکلیف می کنم،سپس موضوع را خدمت پیامبر ص عرض کرد،و کسب تکلیف نمود،آیه فوق نازل شد و از این کار به شدت نهی کرد.

پدر و فرزند ایجاد رقابت می کند زیرا معمولا میان همسر دوم و همسر اول رقابت و حسادت وجود دارد،اگر این کار(ازدواج با نامادری)دو حیات پدر(پس از طلاق نامادری)انجام گیرد دلیل حسادت آن روشن است، و اگر بعد از مرگ او صورت گیرد نیز ممکن است یک نوع حسادت،نسبت به پدر از دست رفته خود پیدا کند.

تعبیرات سه گانه ای که در باره نکوهش این عمل در آیه فوق آمده،بعید نیست به ترتیب اشاره به سه فلسفه بالا باشد.

طولانی،معمولا حکایت از فطری بودن آن می کند،زیرا رسم و عادت نمی تواند عمومی و دائمی گردد.

از این گذشته امروز این حقیقت ثابت شده که ازدواج افراد همخون با یکدیگر خطرات فراوانی دارد یعنی بیماری نهفته و ارثی را آشکار و تشدید می کند (نه این که خود آن تولید بیماری کند)حتی بعضی،گذشته از محارم،ازدواج با اقوام نسبتا دورتر را مانند عموزاده ها را با یکدیگر خوب نمی دانند و معتقدند خطرات بیماری های ارثی را تشدید می نماید (1)ولی این مسئله اگر در خویشاوندان دور مشکلی ایجاد نکند(همانطور که غالبا نمی کند)در خویشان نزدیک که "همخونی"شدیدتر است مسلما تولید اشکال خواهد کرد.

بعلاوه در میان محارم جاذبه و کشش جنسی معمولا وجود ندارد زیرا محارم غالبا با هم بزرگ می شوند و برای یکدیگر یک موجود عادی و معمولی هستند و موارد نادر و استثنایی نمی تواند مقیاس قوانین عمومی و کلی گردد و می دانیم که جاذبه جنسی،شرط استحکام پیوند زناشویی است،بنا بر این اگر ازدواجی در میان محارم صورت گیرد،ناپایدار و سست خواهد بود.

سپس به محارم رضاعی اشاره کرده و می فرماید: وَ أُمَّهٰاتُکُمُ اللاّٰتِی أَرْضَعْنَکُمْ وَ أَخَوٰاتُکُمْ مِنَ الرَّضٰاعَةِ :"و مادرانی که شما را شیر می دهند و خواهران رضاعی شما بر شما حرامند".

گرچه قرآن در این قسمت از آیه تنها به دو دسته یعنی خواهران و مادران رضاعی اشاره کرده ولی طبق روایات فراوانی که در دست است،محارم رضاعی منحصر به اینها نیستند،بلکه طبق حدیث معروف که از پیغمبر اکرم ص نقل شده

ص :328

"

یحرم من الرضاع ما یحرم من النسب ":"تمام کسانی که از نظر ارتباط نسبی حرامند از نظر شیرخوارگی نیز حرام می شوند".

البته مقدار شیرخوارگی که تاثیر در محرمیت می کند و همچنین شرائط و کیفیت آن،ریزه کاریهای فراوانی دارد که در کتابهای فقهی آمده است.

بلکه در واقع اشاره به نکته تحریم است زیرا اینگونه دختران که مادرانشان اقدام به ازدواج مجدد می کنند معمولا در سنین پائین هستند و غالبا در دامان شوهر جدید همانند دختر او پرورش می یابند، آیه میگوید اینها در واقع همچون دختران خود شما هستند،آیا کسی با دختر خود ازدواج می کند؟و انتخاب عنوان"ربائب"که جمع"ربیبه"به معنی تربیت شده است نیز بهمین جهت می باشد.

به دنبال این قسمت برای تاکید مطلب اضافه می کند که اگر با آنها آمیزش جنسی نداشتید دخترانشان بر شما حرام نیستند( فَإِنْ لَمْ تَکُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ ).

3- وَ حَلاٰئِلُ (1)أَبْنٰائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلاٰبِکُمْ ."و همسران فرزندانتان که از نسل شما هستند".در حقیقت تعبیر" مِنْ أَصْلاٰبِکُمْ "(فرزندانی که از نسل شما باشند)برای این است که روی یکی از رسوم غلط دوران جاهلیت خط بطلان کشیده شود،زیرا در آن زمان معمول بود افرادی را به عنوان فرزند خود انتخاب می کردند،یعنی کسی که فرزند شخص دیگری بود به نام فرزند خود می خواندند و فرزند خوانده مشمول تمام احکام فرزند حقیقی بود،و به همین دلیل با همسران فرزند خوانده خود ازدواج نمی کردند.فرزند خواندگی و احکام آن در اسلام به کلی بی اساس است.

و از آنجا که در زمان جاهلیت جمع میان دو خواهر رائج بود،و افرادی مرتکب چنین ازدواجهایی شده بودند قرآن بعد از جمله فوق می گوید:" إِلاّٰ مٰا قَدْ سَلَفَ "یعنی این حکم(همانند احکام دیگر)عطف به گذشته نمی شود،و کسانی که قبل از نزول این قانون،چنین ازدواجی انجام داده اند کیفر و مجازاتی ندارند،اگر چه اکنون باید یکی از آن دو را انتخاب کرد،و دیگری را رها کنند.

رمز اینکه اسلام از چنین ازدواجی جلوگیری کرده شاید این باشد،که دو خواهر به حکم نسب و پیوند طبیعی نسبت به یکدیگر علاقه شدید دارند،ولی به هنگامی که رقیب هم شوند طبعا نمی توانند آن علاقه سابق را حفظ کنند،و به- این ترتیب یک نوع تضاد عاطفی در وجود آنها پیدا می شود،که برای زندگی آنها زیان بار است،زیرا دائما انگیزه"محبت"و انگیزه"رقابت"در وجود آنها در حال کشمکش و مبارزه اند.

بعضی از مفسران احتمال داده اند که جمله" إِلاّٰ مٰا قَدْ سَلَفَ "به تمام محارمی که در آیه به آن اشاره شده برگردد یعنی اگر قبل از نزول این آیه اقدام به ازدواج با یکی از محارم فوق طبق قوانین متداول آن زمان کرده باشید،حکم تحریم شامل آن ازدواجها نمی شود،و فرزندان آنها فرزندان مشروع خواهند بود،البته پس از نزول این آیه لازم بوده فورا جدا شوند.

پایان آیه یعنی جمله" إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ غَفُوراً رَحِیماً "نیز متناسب با این معنی می باشد.

ص :331

گاهی به زنان آزاد در مقابل کنیزان نیز گفته شده،زیرا آزادی آنها در حقیقت به منزله حریمی است که به دور آنها کشیده شده است و دیگری حق نفوذ در حریم آنان بدون اجازه آنها ندارد، ولی روشن است که منظور از آن در آیه فوق همان زنان شوهردار است.

این حکم اختصاصی به زنان مسلمان ندارد بلکه زنان شوهردار از هر مذهب و ملتی همین حکم را دارند یعنی ازدواج با آنها ممنوع است.

تنها استثنایی که به این حکم خورده است در مورد زنان غیر مسلمانی است که به اسارت مسلمانان در جنگها درمی آیند،اسلام اسارت آنها را بمنزله"طلاق" از شوهران سابق تلقی کرده،و اجازه می دهد بعد از تمام شدن عده آنها (1)با آنان ازدواج کنند و یا همچون یک کنیز با آنان رفتار شود( إِلاّٰ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُکُمْ ).

ولی این استثناء،به اصطلاح،"استثنای منقطع"است،یعنی چنین زنان شوهرداری که در اسارت مسلمانان قرار می گیرند رابطه آنها به مجرد اسارت با شوهرانشان قطع خواهد شد،درست همانند زن غیر مسلمانی که با اسلام آوردن رابطه او با شوهر سابقش(در صورت ادامه کفر)قطع می گردد،و در ردیف زنان بدون شوهر قرار خواهد گرفت.

از اینجا روشن می شود که اسلام به هیچوجه اجازه نداده است که مسلمانان با زنان شوهردار حتی از ملل و مذاهب دیگر ازدواج کنند،و به همین جهت، عده برای آنها مقرر ساخته و در دوران عده از ارتباط زناشویی با آنها جلوگیری نموده است.

فلسفه این حکم در حقیقت این است که این گونه زنان یا باید به محیط "کفر"بازگشت داده شوند،و یا بدون"شوهر"هم چنان در میان مسلمانان بمانند و یا رابطه آنها با شوهران سابق قطع شود و از نو ازدواج دیگری نمایند،صورت اول بر خلاف اصول تربیتی اسلام و صورت دوم ظالمانه است،بنا بر این تنها راه

ص :333

همان راه سوم است.

از پاره ای از روایات که سند آن به ابو سعید خدری صحابی معروف می رسد برمی آید که آیه فوق در باره اسرای غزوه اوطاس (1)نازل گردیده و پیامبر ص بعد از اطمینان به اینکه زنان اسیر باردار نیستند به آنها اجازه داد که با مسلمانان ازدواج کنند و یا همچون یک کنیز در اختیار آنها قرار گیرند-این حدیث تفسیر بالا را نیز تایید می کند. کِتٰابَ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ در این جمله برای تاکید احکام گذشته که در مورد محارم و مانند آن وارد شده می فرماید:"اینها اموری است که خداوند برای شما مقرر داشته و نوشته است" بنا بر این به هیچوجه قابل تغییر و عدول نیست. وَ أُحِلَّ لَکُمْ مٰا وَرٰاءَ ذٰلِکُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوٰالِکُمْ مُحْصِنِینَ غَیْرَ مُسٰافِحِینَ سپس می گوید:غیر از این چند طایفه که در این آیه و آیات پیش گفته شد می توانید با سایر زنان،ازدواج کنید مشروط بر این که طبق قوانین اسلام باشد و توأم با عفت و پاکدامنی و دور از بی عفتی و ناپاکی صورت گیرد.

بنا بر این"محصنین"در آیه فوق که اشاره به حال مردان است به معنی عفیفان و" غَیْرَ مُسٰافِحِینَ "تاکید آن است زیرا ماده سفاح(بر وزن کتاب)به معنی زنا می باشد و در اصل از"سفح"به معنی ریزش آب و یا اعمال بیهوده و بی رویه گرفته شده است و چون قرآن،در این گونه امور همیشه از الفاظ کنایی استفاده می کند آن را کنایه از آمیزش نامشروع گرفته است.

جمله أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوٰالِکُمْ اشاره به این است که رابطه زناشویی یا باید به- شکل ازدواج با پرداخت مهر باشد و یا به شکل مالک شدن کنیز با پرداخت قیمت (2).

ص :334

ضمنا تعبیر" غَیْرَ مُسٰافِحِینَ "در آیه فوق،شاید اشاره به این حقیقت نیز باشد که نباید هدف شما در مسئله ازدواج،تنها هوسرانی و ارضای غریزه جنسی باشد بلکه این امر حیاتی برای هدف عالیتری می باشد که غریزه نیز در خدمت آن قرار گرفته،و آن بقای نسل انسان و نیز حفظ او از آلودگیها است.

***

صحابه مکرر به کار برده شده است (1).

ثانیا-اگر این کلمه به معنی مزبور نباشد باید به معنی لغوی آن یعنی "بهره گیری"تفسیر شود در نتیجه معنی آیه چنین خواهد شد:"اگر از زنان دائم بهره گرفتید مهر آنها را بپردازید"در حالی که می دانیم پرداختن مهر مشروط به بهره گیری از زنان نیست بلکه تمام مهر بنا بر مشهور (2)یا حد اقل نیمی از مهر به- مجرد عقد ازدواج دائم،واجب می شود.

ثالثا بزرگان"اصحاب"و"تابعین" (3)مانند ابن عباس دانشمند و مفسر معروف اسلام و ابی بن کعب و جابر بن عبد اللّٰه و عمران حصین و سعید بن جبیر و مجاهد و قتاده و سدی و گروه زیادی از مفسران اهل تسنن و تمام مفسران اهل بیت ع همگی از آیه فوق،حکم ازدواج موقت را فهمیده اند تا آنجا که فخر رازی با تمام شهرتی که در موضوع اشکال تراشی در مسائل مربوط به شیعه دارد بعد از بحث مشروحی در باره آیه می گوید:ما بحث نداریم که از آیه فوق حکم جواز متعه استفاده می شود بلکه ما می گوئیم حکم مزبور بعد از مدتی نسخ شده است.

رابعا ائمه اهل بیت که به اسرار وحی از همه آگاهتر بودند،متفقا آیه را به همین معنی تفسیر فرموده اند و روایات فراوانی در این زمینه نقل شده از جمله:

از امام صادق ع نقل شده است که فرمود:"

المتعة نزل بها القرآن و جرت بها السنة من رسول اللّٰه ":"حکم متعه در قرآن نازل شده و سنت پیغمبر ص بر طبق آن جاری گردیده است" (4).

ص :336

و از امام باقر ع نقل شده که در پاسخ سؤال ابو بصیر راجع به متعه فرمود

نزلت فی القرآن فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً . ..:

"قرآن مجید در این باره سخن گفته آنجا که می فرماید: فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ ..." (1)و از امام باقر ع نیز نقل شده که در پاسخ شخصی بنام عبد اللّٰه بن عمیر لیثی در مورد متعه فرمود:

احلها اللّٰه فی کتابه و علی لسان نبیه فهی حلال الی یوم القیامة :"خداوند آن را در قرآن و بر زبان پیامبرش حلال کرده است و آن تا روز قیامت حلال می باشد" (2).

تحریم شده است.

اما جالب توجه اینکه روایاتی که در باره نسخ حکم مزبور ادعا می کنند کاملا مختلف و پریشان است،بعضی می گویند خود پیامبر ص این حکم را نسخ کرده و بنا بر این ناسخ آن،سنت و حدیث پیامبر ص است و بعضی می گویند ناسخ آن آیه طلاق است إِذٰا طَلَّقْتُمُ النِّسٰاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ :"هنگامی که زنان را طلاق دادید باید طلاق در زمان مناسب عده باشد"در حالی که این آیه ارتباطی با مسئله مورد بحث ندارد زیرا این آیه در باره طلاق بحث می کند در حالی که ازدواج موقت طلاق ندارد و جدایی آن به هنگام پایان مدت آن است.

قدر مسلم این است که اصل مشروع بودن این نوع ازدواج در زمان پیامبر ص قطعی است و هیچ گونه دلیل قابل اعتمادی در باره نسخ شدن آن در دست نیست بنا بر این طبق قانون مسلمی که در علم اصول به ثبوت رسیده باید حکم به بقاء این قانون کرد.

جمله مشهوری که از عمر نقل شده نیز گواه روشنی بر این حقیقت است که این حکم در زمان پیامبر ص هرگز نسخ نشده است.

بدیهی است هیچ کس جز پیامبر ص حق نسخ احکام را ندارد،و تنها او است که می تواند به فرمان خدا پاره ای از احکام را نسخ کند،و بعد از رحلت پیامبر ص باب نسخ به کلی مسدود می شود و گرنه هر کسی می تواند به اجتهاد خود قسمتی از احکام الهی را نسخ نماید و دیگر چیزی بنام شریعت جاودان و ابدی باقی نخواهد ماند.و اصولا اجتهاد در برابر سخنان پیامبر ص اجتهاد در مقابل نص است که فاقد هر گونه اعتبار می باشد.

جالب اینکه در صحیح ترمذی که از کتب صحاح معروف اهل تسنن است و همچنین از"دارقطنی" (1)چنین می خوانیم:کسی از اهل شام از عبد اللّٰه بن عمر در باره حج تمتع سؤال کرد او در جواب صریحا گفت این کار،حلال و خوب است

ص :338

مرد شامی گفت:پدر تو از این عمل نهی کرده است عبد اللّٰه بن عمر برآشفت و گفت اگر پدرم از چنین کاری نهی کند و پیامبر ص آن را اجازه دهد آیا سنت مقدس پیامبر ص را رها کنم و از گفته پدرم پیروی کنم؟برخیز و از نزد من دور شو! (1)نظیر این روایت در باره ازدواج موقت از"عبد اللّٰه بن عمر"از صحیح ترمذی به همان صورت که در بالا خواندیم نقل شده است (2).

و نیز از"محاضرات"راغب نقل شده که یکی از مسلمانان اقدام به ازدواج موقت می کرد از او پرسیدند حلال بودن این کار را از چه کسی گرفتی؟گفت:از "عمر"!با تعجب گفتند:چگونه چنین چیزی ممکن است با اینکه عمر از آن نهی کرد و حتی تهدید به مجازات نمود؟گفت:بسیار خوب،من هم به همین جهت می گویم،زیرا عمر می گفت:پیامبر ص آن را حلال کرده و من حرام می کنم، من مشروعیت آن را از پیغمبر اکرم ص می پذیرم،اما تحریم آن را از هیچکس نخواهم پذیرفت! (3)مطلب دیگری که در اینجا یادآوری آن لازم است این است که ادعا کنندگان نسخ این حکم با مشکلات مهمی روبرو هستند:

نخست اینکه در روایات متعددی از منابع اهل تسنن تصریح شده که این

ص :339

حکم در زمان پیامبر ص هرگز نسخ نشد،بلکه در زمان عمر از آن نهی گردید، بنا بر این طرفداران نسخ باید پاسخی برای این همه روایات پیدا کنند،این روایات بالغ بر بیست و چهار روایت است،که علامه امینی در"الغدیر"جلد ششم آنها را مشروحا بیان کرده است و به دو نمونه آن ذیلا اشاره می شود:

1-در صحیح مسلم از جابر بن عبد اللّٰه انصاری نقل شده که می گفت:ما در زمان پیامبر ص بطور ساده اقدام به ازدواج موقت می کردیم و این وضع ادامه داشت تا اینکه"عمر"در مورد"عمرو بن حریث"از این کار(بطور کلی) جلوگیری کرد (1).

و در حدیث دیگری در کتاب"موطا"مالک و"سنن کبرا"ی بیهقی از "عروة بن زبیر"نقل شده که:زنی به نام"خوله"بنت حکیم در زمان"عمر" بر او وارد شد و خبر داد که یکی از مسلمانان به نام"ربیعة بن امیه"اقدام به- متعه کرده است او گفت:اگر قبلا از این کار نهی کرده بودم او را سنگسار می کردم (ولی از هم اکنون از آن جلوگیری می کنم!) (2).

در کتاب بدایة المجتهد تالیف"ابن رشد اندلسی"نیز می خوانیم که جابر ابن عبد اللّٰه انصاری می گفت:"ازدواج موقت در میان ما در عهد پیامبر ص و در خلافت"ابو بکر"و نیمی از خلافت"عمر"،معمول بود سپس"عمر"از آن نهی کرد (3).

مشکل دیگر اینکه:روایاتی که حکایت از نسخ این حکم در زمان پیامبر ص می کند بسیار پریشان و ضد و نقیضند،بعضی می گوید:در جنگ خیبر نسخ شده،و بعضی دیگر در روز فتح مکه،و بعضی در جنگ تبوک،و بعضی در جنگ اوطاس،و مانند آن.بنا بر این به نظر می رسد که روایات نسخ،همه مجعول بوده

ص :340

باشد که اینهمه با یکدیگر تناقض دارند.

از آنچه گفتیم روشن می شود اینکه نویسنده تفسیر"المنار"می گوید:"ما سابقا در جلد سوم و چهارم مجله المنار،تصریح کرده بودیم که عمر از متعه نهی کرد ولی بعدا به اخباری دست یافتیم که نشان می دهد در زمان پیامبر ص نسخ شده نه در زمان عمر،و لذا گفته سابق خود را اصلاح کرده و از آن استغفار می کنیم" (1)سخنی تعصب آمیز است،زیرا در برابر روایات ضد و نقیضی که نسخ حکم را در زمان پیامبر ص اعلام می کند روایاتی داریم که صراحت در ادامه آن تا زمان عمر دارد،بنا بر این نه جای عذر خواهی است،و نه استغفار،و شواهدی که در بالا ذکر کردیم نشان می دهد که گفتار اول او مقرون به حقیقت بوده است نه گفتار دوم! و ناگفته پیدا است نه"عمر"و نه هیچ شخص دیگر و حتی ائمه اهل بیت ع که جانشینان اصلی پیامبرند نمی توانند احکامی را که در عصر پیامبر ص بوده نسخ کنند و اصولا نسخ بعد از رحلت پیامبر ص و بسته شدن باب وحی مفهوم ندارد،و اینکه بعضی کلام"عمر"را حمل بر اجتهاد کرده اند جای تعجب است زیرا"اجتهاد"در برابر"نص"ممکن نیست.

و عجیبتر اینکه جمعی از فقهای اهل تسنن آیات مربوط به احکام ازدواج (مانند آیه 6 سوره مؤمنون)را ناسخ آیه فوق که در باره متعه است دانسته اند، گویا تصور کرده اند ازدواج موقت اصلا ازدواج نیست،در حالی که بطور مسلم یکی از اقسام ازدواج است.

این حقیقت قابل انکار نیست که غرائز طبیعی را نمی توان از بین برد،و فرضا هم بتوانیم از بین ببریم،چنین اقدامی عاقلانه نیست زیرا این کار یک نوع مبارزه با قانون آفرینش است.

بنا بر این راه صحیح آن است که آنها را از طریق معقولی اشباع و از آنها در مسیر سازندگی بهره برداری کنیم.

این موضوع را نیز نمی توان انکار کرد که غریزه جنسی یکی از نیرومندترین غرائز انسانی است،تا آنجا که پاره ای از روانکاوان آن را تنها غریزه اصیل انسان می دانند و تمام غرائز دیگر را به آن باز می گردانند.

اکنون این سؤال پیش می آید که در بسیاری از شرائط و محیطها،افراد فراوانی در سنین خاصی قادر به ازدواج دائم نیستند، یا افراد متاهل در مسافرت های طولانی و یا ماموریت ها با مشکل عدم ارضای غریزه جنسی روبرو می شوند.

این موضوع مخصوصا در عصر ما که سن ازدواج بر اثر طولانی شدن دوره تحصیل و مسائل پیچیده اجتماعی بالا رفته،و کمتر جوانی می تواند در سنین پائین یعنی در داغ ترین دوران غریزه جنسی اقدام به ازدواج کند،شکل حادتری به خود گرفته است.

با این وضع چه باید کرد؟ آیا باید مردم را به سرکوب کردن این غریزه(همانند رهبان ها و راهبه ها) تشویق نمود؟ یا اینکه آنها را در برابر بی بندوباری جنسی آزاد گذاشت،و همان صحنه های زننده و ننگین کنونی را مجاز دانست؟ و یا اینکه راه سومی را در پیش بگیریم که نه مشکلات ازدواج دائم را به بار آورد و نه آن بی بندوباری جنسی را؟ خلاصه اینکه"ازدواج دائم"نه در گذشته و نه در امروز به تنهایی جوابگوی نیازمندی های جنسی همه طبقات مردم نبوده و نیست،و ما بر سر دو راهی قرار

ص :342

داریم یا باید"فحشاء"را مجاز بدانیم(همانطور که دنیای مادی امروز عملا بر آن صحه گذارده و آن را به رسمیت شناخته)و یا طرح ازدواج موقت را بپذیریم، معلوم نیست آنها که با ازدواج موقت و فحشاء مخالفند چه جوابی برای این سؤال فکر کرده اند؟! طرح ازدواج موقت،نه شرائط سنگین ازدواج دائم را دارد که با عدم تمکن مالی یا اشتغالات تحصیلی و مانند آن نسازد و نه زیانهای فجایع جنسی و فحشاء را در بر دارد.

***

فحشاء هیچ یک از این شرائط و قیود وجود ندارد.آیا این دو را با یکدیگر هرگز می توان مقایسه نمود؟ البته ازدواج موقت از نظر مسئله ارث (در میان زن و شوهر) (1)و نفقه و پاره ای از احکام دیگر تفاوتهایی با ازدواج دائم دارد ولی این تفاوتها هرگز آن را در ردیف فحشاء قرار نخواهد داد،و در هر حال شکلی از ازدواج است با مقررات ازدواج.

2-"ازدواج موقت"سبب می شود که بعضی از افراد هوسباز از این قانون سوء استفاده کرده و هر نوع فحشاء را در پشت این پرده انجام دهند تا آنجا که افراد محترم هرگز تن به ازدواج موقت نمی دهند،و زنان با شخصیت از آن ابا دارند.

پاسخ-سوء استفاده از کدام قانون در دنیا نشده است؟آیا باید جلو یک قانون فطری و ضرورت اجتماعی را به خاطر سوء استفاده گرفت؟یا باید جلو سوء- استفاده کنندگان را بگیریم؟ اگر فرضا عده ای از زیارت خانه خدا سوء استفاده کردند و در این سفر اقدام به فروش مواد مخدر کردند آیا باید جلو مردم را از شرکت در این کنگره عظیم اسلامی بگیریم یا جلو سوء استفاده کنندگان را؟! و اگر ملاحظه می کنیم که امروز افراد محترم از این قانون اسلامی کراهت دارند،عیب قانون نیست،بلکه عیب عمل کنندگان به قانون،و یا صحیحتر، سوء استفاده کنندگان از آن است،اگر در جامعه امروز هم ازدواج موقت به صورت سالم در آید و حکومت اسلامی تحت ضوابط و مقررات خاص،این موضوع را به طور صحیح پیاده کند هم جلو سوء استفاده ها گرفته خواهد شد و هم افراد محترم (به هنگام ضرورتهای اجتماعی)از آن کراهت نخواهند داشت.

3-می گویند:ازدواج موقت سبب می شود که افراد بی سرپرست همچون

ص :344

فرزندان نامشروع تحویل به جامعه داده شود.

پاسخ-از آنچه گفتیم جواب این ایراد کاملا روشن شد،زیرا فرزندان نامشروع از نظر قانونی نه وابسته به پدرند و نه مادر،در حالی که فرزندان ازدواج موقت کمترین و کوچکترین تفاوتی با فرزندان ازدواج دائم حتی در میراث و سایر حقوق اجتماعی ندارند و گویا عدم توجه به این حقیقت سرچشمه اشکال فوق شده است.

***

بسیاری نابسامانیها و روابط جنسی پر هرج و مرج فعلی می باشد" (1).

همانطور که ملاحظه می کنید طرح فوق در باره ازدواج موقت از جهات زیادی همانند طرح اسلام است منتها شرائط و خصوصیاتی که اسلام برای ازدواج موقت آورده از جهات زیادی روشنتر و کاملتر است.در ازدواج موقت اسلامی هم جلوگیری از فرزند کاملا بی مانع است و هم جدا شدن آسان و هم نفقه واجب نیست. وَ لاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ فِیمٰا تَرٰاضَیْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِیضَةِ در پایان آیه بعد از ذکر لزوم پرداخت مهر اشاره به این مطلب می فرماید که:"اگر طرفین عقد،با رضایت خود مقدار مهر را بعدا کم و زیاد کنند مانعی ندارد"بنا بر این مهر یک نوع بدهکاری است که با رضایت طرفین قابل تغییر است.

(در این موضوع تفاوتی میان عقد موقت و دائم نیست اگر چه آیه همانطور که مشروحا گفتیم در باره ازدواج موقت بحث می کند).

احتمال دیگری در تفسیر آیه فوق نیز هست و آن اینکه:مانعی ندارد که پس از انجام ازدواج موقت،طرفین در باره اضافه کردن مدت ازدواج،و همچنین مبلغ مهر با هم توافق کنند،یعنی ازدواج موقت حتی قبل از پایان مدت،قابل تمدید است به این ترتیب که زن و مرد با هم توافق می کنند که مدت را به مقدار معینی در برابر اضافه کردن مهر به مبلغ مشخصی بیفزایند(در روایات اهل بیت ع نیز به این تفسیر اشاره شده است). إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ عَلِیماً حَکِیماً احکامی که در آیه به آن اشاره شد،احکامی است که متضمن خیر و سعادت افراد بشر است زیرا:"خداوند از مصالح بندگان آگاه و در قانون گذاری خود حکیم است".

ص :346

را بیان می کند،نخست می گوید کسانی که قدرت ندارند که با زنان آزاد،ازدواج کنند می توانند با کنیزانی ازدواج نمایند که مهر و سایر مخارج آنها معمولا سبکتر و سهل تر است (1).

البته منظور از ازدواج با کنیزان این نیست که صاحب کنیز با کنیز ازدواج کند،بلکه با شرائط خاصی که در کتب فقهی ذکر شده می تواند همانند همسر با او رفتار نماید،بنا بر این منظور ازدواج افراد غیر مالک با کنیز است.

ضمنا از تعبیر به"مؤمنات"استفاده می شود که باید حتما کنیز مسلمان باشد تا بتوان با او ازدواج کرد و بنا بر این با کنیزان اهل کتاب ازدواج صحیح نیست.

جالب اینکه قرآن در این آیه از کنیزان تعبیر به"فتیات"کرده است که جمع"فتاة"می باشد و معمولا این تعبیر آمیخته با احترام خاصی در مورد زنان است و غالبا در مورد دختران جوان به کار می رود. وَ اللّٰهُ أَعْلَمُ بِإِیمٰانِکُمْ این جمله می گوید شما برای تشخیص ایمان آنها مامور به ظاهر اظهارات آنان هستید،و اما در باره باطن و اسرار درونی آنان"خداوند به ایمان و عقیده شما آگاهتر است". بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ از آنجا که بعضی در مورد ازدواج با کنیزان کراهت داشتند،قرآن می گوید شما همه از یک پدر و مادر به وجود آمده اید"و بعضی از بعض دیگرید"بنا بر این نباید از ازدواج با کنیزان که از نظر انسانی با شما هیچگونه تفاوتی ندارند و از نظر ارزش معنوی،ارزش آنها مانند دیگران بسته به تقوی و پرهیزگاری آنان است،کراهت داشته باشید،که همه اعضاء یک پیکر محسوب می شوید.

ص :348

فَانْکِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ

ولی"این ازدواج باید به اجازه مالک،صورت گیرد"و بدون اجازه او باطل است و تعبیر از مالک به اهل اشاره به این است که نباید آنها با کنیزان خود همچون یک متاع رفتار کنند بلکه باید همچون سرپرست یک خانواده نسبت به- فرزندان و اهل خود،رفتاری کاملا انسانی داشته باشند. وَ آتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ از این جمله استفاده می شود که باید مهر متناسب و شایسته ای برای آنها قرار داد،و آن را به خود آنان داد،یعنی"مالک مهر"خود کنیزان خواهند بود،اگر چه جمعی از مفسران معتقدند که آیه محذوفی دارد و در اصل"آتوا مالکهن اجورهن":"مهر آنها را به مالکان آنها بپردازید"بوده است،ولی این تفسیر با ظاهر آیه موافق نیست اگر چه بعضی از روایات آن را تایید می کند.ضمنا از ظاهر آیه استفاده می شود که بردگان نیز می توانند مالک اموالی گردند که از طرق مشروع به آن دست یافته اند.

و از تعبیر"بالمعروف"(بطور شایسته)بر می آید که نباید در تعیین مهر آنها،ظلم و ستمی بر آنان شود بلکه حق واقعی آنها طبق معمول باید ادا گردد. مُحْصَنٰاتٍ غَیْرَ مُسٰافِحٰاتٍ وَ لاٰ مُتَّخِذٰاتِ أَخْدٰانٍ یکی دیگر از شرائط این ازدواج آن است که کنیزانی انتخاب شوند که مرتکب عمل منافی عفت،نگردند خواه به صورت آشکار بوده باشد(غیر مسافحات) و یا به صورت انتخاب دوست پنهانی(و لا متخذات اخدان) (1).

ص :349

در اینجا ممکن است این سؤال پیش آید که با نهی از زنا با تعبیر" غَیْرَ مُسٰافِحٰاتٍ "نیازی به نهی از گرفتن دوست پنهانی(اخدان)نبوده است.

ولی با توجه به اینکه جمعی در جاهلیت عقیده داشتند که تنها زنای آشکار ناپسند است اما انتخاب دوست پنهانی مانعی ندارد!،روشن می شود که چرا قرآن مجید به هر دو قسمت تصریح کرده است. فَإِذٰا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَیْنَ بِفٰاحِشَةٍ فَعَلَیْهِنَّ نِصْفُ مٰا عَلَی الْمُحْصَنٰاتِ مِنَ الْعَذٰابِ :

در این جمله به تناسب احکامی که در باره ازدواج با کنیزان و حمایت از حقوق آنها گفته شد بحثی در باره مجازات آنها به هنگام انحراف از جاده عفت به میان آمده،و آن اینکه اگر آنها در این حال مرتکب عمل منافی عفت شوند،نصف مجازات زنان آزاد در باره آنان،جاری می شود یعنی تنها پنجاه تازیانه باید به آنها زد.

نکته دیگری که در اینجا باید به آن توجه داشت این است که قرآن می گوید:

اذا احصن یعنی"اگر آنها محصنه بودند چنین مجازاتی در باره آنها جاری می گردد" در اینکه منظور از"محصنه بودن"در اینجا چیست؟مفسران احتمالاتی داده اند بعضی آن را به معنی شوهردار(طبق اصطلاح معروف فقهی و طبق آیه سابق)و بعضی به معنی"مسلمان"گرفته اند،ولی با توجه به اینکه کلمه"محصن"در این جمله دو بار ذکر شده و باید هر دو به یک معنی باشد،و از طرفی زنان آزاد شوهردار مجازاتشان سنگسار کردن است نه تازیانه خوردن،روشن می شود که تفسیر اول یعنی محصن بمعنی شوهردار بودن،قابل قبول نیست،همانطور که تفسیر دوم یعنی مسلمان بودن نیز شاهدی ندارد.

حق این است که با توجه به اینکه کلمه"محصنات"در قرآن مجید،غالبا به معنی زنان عفیف و پاکدامن آمده است چنین به نظر می رسد که آیه فوق نیز اشاره به همین معنی است،یعنی کنیزانی که بر اثر فشار صاحبان خود تن به خود- فروشی می دادند از مجازات معاف هستند، اما کنیزانی که تحت چنین فشاری نیستند

ص :350

و می توانند پاکدامن زندگی کنند اگر مرتکب عمل منافی عفت شدند همانند زنان آزاد مجازات می شوند اما مجازات آنها نصف مجازات زنان آزاد است. ذٰلِکَ لِمَنْ خَشِیَ الْعَنَتَ مِنْکُمْ "عنت"(بر وزن سند)در اصل به معنی بازشکستن استخوانی است،که قبلا شکسته شده،یعنی پس از بهبودی و التیام مجددا بر اثر حادثه ای بشکند، بدیهی است این نوع شکستگی بسیار دردناک و رنج آور است،و به همین دلیل "عنت"در مشکلات طاقت فرسا و کارهای رنج آور استعمال شده است.

قرآن مجید در جمله بالا می گوید:"این ازدواج با کنیزان برای کسانی است که از نظر غریزه جنسی شدیدا در فشار قرار گرفته اند.و قادر به ازدواج با زنان آزاد نیستند،بنا بر این برای غیر آنها مجاز نیست.

فلسفه این حکم ممکن است این باشد،که کنیزان مخصوصا در آن زمان در شرائط تربیتی نامطلوبی به بار می آمدند و طبعا دارای کمبودهایی از نظر"اخلاقی" و"روانی"و"عاطفی"بوده اند،و مسلما فرزندانی که ثمره ازدواج با آنها بود، رنگ اخلاقی مادر را کم و بیش داشت،و به همین جهت اسلام طرح دقیقی برای آزادی تدریجی بردگان تنظیم کرده است تا به این سرنوشت گرفتار نشوند،و ضمنا به خود بردگان امکان داده شود،تا با یکدیگر ازدواج کنند.البته این موضوع منافات با آن ندارد که بعضی از کنیزان وضع استثنایی خاصی از نظر اخلاقی و تربیتی داشته باشند،زیرا آنچه در بالا اشاره شد مربوط به وضع اکثریت آنها بوده است و اگر می بینیم مادر بعضی از بزرگان اسلام کنیز بوده اند از همین نظر است ولی باید توجه داشت که آنچه در مورد کنیزان در غیر مورد ضرورت ممنوع است ازدواج با آنهاست نه آمیزش جنسی از راه مالکیت. وَ أَنْ تَصْبِرُوا خَیْرٌ لَکُمْ "خودداری کردن از ازدواج با کنیزان تا آنجا که توانایی داشته باشید و دامان شما آلوده گناه نگردد،به سود شما است".

ص :351

وَ اللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ

و خداوند نسبت به آنچه در گذشته بر اثر بی خبری انجام داده اید آمرزنده و مهربان است.

پیش بیان شد ممکن است،این سؤال در ذهن جمعی منعکس شود،که منظور از این همه محدودیت ها و قید و بندهای قانونی چیست؟آیا بهتر نبود که آزادی عمل در این مسائل به افراد داده می شد و همانطور که بعضی از دنیاپرستان از هر وسیله لذت بهره می گیرند،دیگران هم بهره برداری کنند؟ آیات فوق در حقیقت پاسخ به این سؤالات می دهد،و می گوید:"خداوند می خواهد به وسیله این مقررات حقایق را برای شما آشکار سازد،و به راههایی که مصالح و منافع شما در آن است،شما را رهبری کند وانگهی شما در این برنامه تنها نیستید،اقوام پاک گذشته نیز این گونه سنت ها داشته اند،به علاوه خدا می خواهد شما را ببخشد،و نعمت های خود را که بر اثر انحرافات شما قطع شده بار دیگر به- شما بازگرداند"و این در صورتی است که شما از آن راههای انحرافی که در زمان جاهلیت و قبل از اسلام داشتید،بازگردید. وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ -خداوند از اسرار احکام خود آگاه است،و روی حکمت خود آنها را برای شما تشریع کرده است. وَ اللّٰهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ وَ یُرِیدُ الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الشَّهَوٰاتِ أَنْ تَمِیلُوا مَیْلاً عَظِیماً .

مجددا تاکید می کند،که"خدا به وسیله این احکام می خواهد،نعمت ها و برکاتی که بر اثر آلودگی به شهوات از شما قطع شده،به شما بازگردد،ولی شهوت پرستانی که در امواج گناهان غرق هستند،می خواهند شما از طریق سعادت به کلی منحرف شوید"و همانند آنها از فرق تا قدم آلوده انواع گناهان گردید، اکنون شما فکر کنید،آیا آن محدودیت آمیخته با سعادت و افتخار برای شما بهتر است،یا این آزادی و بی بندوباری توام با آلودگی و نکبت و انحطاط؟!.

این آیات در حقیقت به افرادی که در عصر و زمان ما نیز به قوانین مذهبی مخصوصا در زمینه مسائل جنسی ایراد می کنند،پاسخ می گوید،که این آزادیهای بی قید و شرط سرابی بیش نیست،و نتیجه آن انحراف عظیم از مسیر خوشبختی و تکامل

ص :353

انسانی و گرفتار شدن در بیراهه ها و پرتگاهها است که نمونه های زیادی از آن را با چشم خودمان به شکل متلاشی شدن خانواده ها،انواع جنایات جنسی،فرزندان نامشروع جنایت پیشه و انواع بیماریهای آمیزشی و ناراحتی های روانی،مشاهده می کنیم. یُرِیدُ اللّٰهُ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْکُمْ وَ خُلِقَ الْإِنْسٰانُ ضَعِیفاً آیه اشاره به این نکته می کند که"حکم سابق در باره آزادی ازدواج با کنیزان تحت شرائط معین،در حقیقت یک نوع تخفیف و توسعه محسوب می شود، زیرا انسان اصولا موجود ضعیفی است"و در برابر طوفان غرائز گوناگون که از هر سو به او حمله ور می شود باید طرق مشروعی برای ارضای غرائز به او ارائه شود تا بتواند خود را از انحراف حفظ کند.

حقیقت معرفی مصداق های روشن این کلمه است نه آنکه منحصر به آنها باشد.

شاید نیاز به تذکر نداشته باشد که تعبیر به"اکل"(خوردن)کنایه از هر گونه تصرف است خواه بصورت خوردن معمولی باشد یا پوشیدن یا سکونت و یا غیر آن و این تعبیر علاوه بر زبان عربی در فارسی امروز نیز کاملا رائج است. إِلاّٰ أَنْ تَکُونَ تِجٰارَةً عَنْ تَرٰاضٍ این جمله،استثنایی است از قانون کلی سابق،ولی به اصطلاح"استثناء منقطع"است (1)یعنی آنچه در این جمله آمده مشمول قانون سابق،از آغاز نبوده است و تنها به عنوان یک تاکید و یادآوری ذکر شده،آن هم به نوبه خود یک قانون کلی است زیرا می فرماید:مگر اینکه تصرف شما در اموال دیگران از طریق داد و ستدی باشد که از رضایت باطنی دو طرف سرچشمه بگیرد،طبق این بیان،تمام مبادلات مالی و انواع تجارت ها که در میان مردم رایج است چنانچه از روی رضایت طرفین صورت گیرد و جنبه معقول و منطقی داشته باشد از نظر اسلام مجاز است (مگر در مواردی که بخاطر مصالح معینی،نهی صریح از آن شده است). وَ لاٰ تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ بِکُمْ رَحِیماً سپس در ذیل آیه،مردم را از قتل نفس بازمی دارد و ظاهر آن به قرینه جمله إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ بِکُمْ رَحِیماً :"خداوند نسبت بشما مهربان است"نهی از خودکشی و انتحار می باشد،یعنی خداوند مهربان نه تنها راضی نمیشود دیگری شما را به قتل برساند بلکه به خود شما هم اجازه نمی دهد که با رضایت خود خویشتن را به دست نابودی بسپارید،در روایات اهل بیت ع نیز آیه فوق به همین معنی"انتحار" تفسیر شده است (2).

ص :356

اکنون این سؤال پیش می آید که چه ارتباطی میان مسئله"قتل نفس"و "تصرف باطل و ناحق در اموال مردم"وجود دارد؟! پاسخ این سؤال روشن است و در حقیقت قرآن با ذکر این دو حکم پشت سر هم اشاره به یک نکته مهم اجتماعی کرده است و آن اینکه اگر روابط مالی مردم بر اساس صحیح استوار نباشد و اقتصاد جامعه به صورت سالم پیش نرود و در اموال یکدیگر به ناحق تصرف کنند،جامعه گرفتار یک نوع خودکشی و انتحار خواهد شد، و علاوه بر اینکه انتحارهای شخصی افزایش خواهد یافت،انتحار اجتماعی هم از آثار ضمنی آن است.

حوادث و انقلاب هایی که در جوامع مختلف دنیای معاصر روی داده،شاهد گویای این حقیقت می باشد،و از آنجا که خداوند نسبت به بندگان خود،مهربان است به آنها هشدار می دهد و اعلام خطر می کند که مراقب باشند مبادا مبادلات مالی نادرست و اقتصاد ناسالم،اجتماع آنها را به نابودی و سقوط بکشاند.

وَ مَنْ یَفْعَلْ ذٰلِکَ عُدْوٰاناً وَ ظُلْماً فَسَوْفَ نُصْلِیهِ نٰاراً

"و هر کس از این فرمان سرپیچی کند و خود را آلوده خوردن اموال دیگران به ناحق سازد و یا دست به انتحار و خودکشی زند،نه تنها به آتش این جهان می سوزد بلکه در آتش قهر و غضب پروردگار نیز خواهد سوخت"و این کار برای خدا آسان است ( وَ کٰانَ ذٰلِکَ عَلَی اللّٰهِ یَسِیراً ) (1)

ولی روشن است که این معنی به هیچ وجه با آیه فوق نمی سازد زیرا آیه فوق این دو دسته را از یکدیگر جدا کرده و در برابر هم قرار داده است و پرهیز از یکی را موجب بخشودگی دیگری می شمارد(دقت کنید).

ولی اگر به معنی لغوی"کبیره"بازگردیم،کبیره هر گناهی است که از نظر اسلام بزرگ و پر اهمیت است،و نشانه اهمیت آن می تواند این باشد که در قرآن مجید،تنها به نهی از آن قناعت نشده،بلکه به دنبال آن تهدید به عذاب دوزخ گردیده است،مانند قتل نفس و زنا و رباخواری و امثال آنها،و لذا در روایات اهل بیت ع می خوانیم:

الکبائر اللتی اوجب اللّٰه عز و جل علیها النار :"گناهان کبیره گناهانی است که خداوند مجازات آتش برای آنها مقرر داشته است" (1)مضمون این حدیث از امام باقر ع و امام صادق ع و امام علی بن موسی الرضا ع نقل شده است.

و بنا بر این بدست آوردن گناهان کبیره و شناخت آنها با توجه به ضابطه فوق کار آسانی است،و اگر ملاحظه می کنیم،در پاره ای از روایات تعداد کبائر،هفت و در بعضی بیست و در بعضی هفتاد،ذکر شده منافات با آنچه در بالا گفته شد ندارد، زیرا در حقیقت بعضی از این روایات اشاره به گناهان کبیره درجه اول و بعضی به- گناهان کبیره درجه دو و بعضی به همه گناهان کبیره اشاره می کند.

گوید:" نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئٰاتِکُمْ ":"گناهان کوچک شما را می پوشانیم"یعنی پرهیز از گناهان بزرگ خصوصا با فراهم بودن زمینه های آنها،یک نوع حالت"تقوای روحانی"در انسان ایجاد می کند که می تواند آثار گناهان کوچک را از وجود او بشوید و در حقیقت آیه فوق همانند آیه إِنَّ الْحَسَنٰاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئٰاتِ :(هود-114):

"حسنات،سیئات را از بین می برند"می باشد،و در واقع اشاره به یکی از آثار واقعی اعمال نیک است و این درست به این می ماند که می گوئیم اگر انسان از مواد سمی خطرناک پرهیز کند و مزاج سالمی داشته باشد می تواند آثار نامطلوب بعضی از غذاهای نامناسب را بواسطه سلامت مزاج از بین ببرد.

و یا به تعبیر دیگر:بخشش گناهان صغیره یک نوع"پاداش معنوی"برای تارکان گناهان کبیره است،و این خود اثر تشویق کننده ای برای ترک کبائر دارد.

3-در صورتی که از روی طغیان و تکبر و گردنکشی در برابر فرمان پروردگار انجام شود،این موضوع را از آیات مختلفی اجمالا می توان استفاده کرد از جمله آیه 37 نازعات:"اما آنها که طغیان کنند و زندگی دنیا را مقدم بشمرند جایگاهشان دوزخ است".

4-در صورتی که از افرادی سر بزند که موقعیت خاصی در اجتماع دارند و لغزشهای آنها با دیگران برابر محسوب نمی شود،چنان که قرآن در باره همسران پیامبر ص در سوره احزاب آیه 30 می گوید:"اگر شما کار زشتی انجام دهید مجازات آن را دو برابر خواهید دید".و از پیغمبر اکرم ص نقل شده که فرمود:"

من سن سنة سیئة فعلیه وزرها و وزر من عمل بها لا ینقص من اوزارهم شیئا ":"هر کس سنت بدی بگذارد گناه آن بر او است و همچنین گناه تمام کسانی که به آن عمل کنند،بدون اینکه از گناه آنها چیزی کاسته شود"! (1)5-در صورتی که از انجام گناه خوشحال و مسرور باشد و به آن افتخار کند چنان که از پیغمبر اکرم ص نقل شده که فرمود:"

من اذنب ذنبا و هو ضاحک دخل النار و هو باک ""هر کس گناهی کند در حالی که خندان باشد در آتش وارد می شود در حالی که گریان است." 6-در صورتی که عدم مجازات سریع خداوند را در برابر گناه خود دلیل بر رضایت خدا بشمرد و خود را مصون از مجازات و یا محبوب در نزد خدا بداند، چنان که قرآن در آیه 8 سوره"مجادلة"از زبان بعضی از گنهکاران مغرور نقل می کند که آنها در پیش خود می گویند چرا خداوند ما را مجازات نمی کند و سپس قرآن اضافه می کند که آتش دوزخ برای آنها کافی است.

ص :361

ذکر شده است.

را پایمال کند، و آنها که آیه را دستاویز برای ادامه تبعیضات ناروای اجتماعی پنداشته اند سخت در اشتباهند. لِلرِّجٰالِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَ لِلنِّسٰاءِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ لذا بلا فاصله می فرماید:"مردان و زنان هر کدام بهره ای از کوشش ها و تلاشها و موقعیت خود دارند"خواه موقعیت طبیعی باشد(مانند تفاوت دو جنس مرد و زن با یکدیگر)و یا تفاوت به خاطر تلاشها و کوششهای اختیاری.

قابل توجه اینکه کلمه"اکتساب"که به معنی تحصیل کردن و بدست آوردن است،مفهوم وسیعی دارد،هم کوششهای اختیاری را شامل می شود و هم آنچه را که انسان بوسیله ساختمان طبیعی خود می تواند بدست بیاورد. وَ سْئَلُوا اللّٰهَ مِنْ فَضْلِهِ سپس می فرماید:"بجای آرزو کردن این گونه تفاوتها،از فضل خدا و لطف و کرم او تمنا کنید که به شما از نعمتهای مختلف و موفقیتها و پاداشهای نیک ارزانی دارد"و در نتیجه افرادی خوشبخت و سعادتمند باشید خواه مرد باشید یا زن،و خواه از این نژاد باشید یا نژاد دیگر،و در هر حال آنچه را خیر واقعی و سعادت شما در آن است بخواهید نه آنچه شما خیال می کنید(و تعبیر به من فضله شاید اشاره به همین معنی می باشد).

البته روشن است که تقاضای فضل و عنایت پروردگار به این نیست که انسان به دنبال اسباب و عوامل هر چیز نرود بلکه باید فضل و رحمت او را در لابلای اسبابی که او مقرر داشته است جستجو کرد. إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً "چون خداوند به همه چیز دانا است"و می داند برای نظام اجتماع چه تفاوتهایی از نظر طبیعی و یا حقوقی لازم است،و بنا بر این در کار او هیچ گونه تبعیض ناروا،و بی عدالتی نیست،و نیز از اسرار درون مردم با خبر است و می داند چه افرادی

ص :364

آرزوهای نادرست در دل می پرورانند و چه افرادی به آنچه مثبت و سازنده است می اندیشند.

مهم این است که جامعه یا خود اشخاص،استعدادها را کشف کنند،و آنها را در محیط سالمی پرورش دهند،تا هر انسانی بتواند نقطه قوت خویش را آشکار سازد و از آن بهره برداری کند.

3-این موضوع را نیز باید یادآوری کرد که یک جامعه همانند یک پیکر انسان،نیاز به بافت ها و عضلات و سلولهای گوناگون دارد،یعنی همانطور که اگر یک بدن،تمام از سلولهای ظریف همانند سلولهای چشم و مغز ساخته شده باشد دوام ندارد،و یا اگر تمام سلولهای آن خشن و غیر قابل انعطاف همانند سلولهای استخوانی باشند کارایی کافی برای وظائف مختلف نخواهد داشت،بلکه باید از سلولهای گوناگونی که یکی وظیفه تفکر و دیگری مشاهده و دیگری شنیدن و دیگری سخن گفتن را عهده دار شوند تشکیل شده باشد،همچنین برای به وجود آمدن یک"جامعه کامل"نیاز به استعدادها و ذوق ها و ساختمانهای مختلف بدنی و فکری است،اما نه به این معنی که بعضی از اعضاء پیکر اجتماع در محرومیت بسر برند و یا خدمات آنها کوچک شمرده شود و یا تحقیر گردند،همانطور که سلولهای بدن با تمام تفاوتی که دارند همگی از غذا و هوا و سایر نیازمندی ها به مقدار لازم بهره می گیرند.

و به عبارت دیگر تفاوت ساختمان روحی و جسمی در آن قسمتهایی که طبیعی است(نه ظالمانه و تحمیلی)مقتضای"حکمت"پروردگار است و عدالت هیچگاه نمی تواند از حکمت جدا باشد،فی المثل اگر تمام سلولهای بدن انسان یک نواخت آفریده می شد،دور از حکمت بود،و عدالت به معنی قرار دادن هر چیز در محل مناسب خود نیز در آن وجود نداشت،همچنین اگر یک روز تمام مردم جامعه مثل هم فکر کنند و استعداد همانندی داشته باشند در همان یک روز وضع جامعه به کلی درهم می ریزد.

بنا بر این آنچه در آیه فوق در باره اختلاف ساختمان زن و مرد آمده در واقع اشاره ای از همین موضوع است زیرا بدیهی است که اگر تمام افراد بشر،مرد و یا

ص :366

همه زن باشند،نسل بشر به زودی منقرض می شود علاوه بر اینکه قسمت مهمی از لذات مشروع بشر از میان می رود،حال اگر جمعی ایراد کنند که چرا بعضی زن و بعضی مرد آفریده شده اند و این چگونه با عدالت پروردگار می سازد،مسلم است که این ایراد منطقی نخواهد بود،زیرا آنها به حکمت آن نیندیشیده اند.

وَ الَّذِینَ عَقَدَتْ أَیْمٰانُکُمْ فَآتُوهُمْ نَصِیبَهُمْ

سپس اضافه می کند:"کسانی که با آنها پیمان بسته اید،نصیب و سهم آنها را از ارث بپردازید"و اینکه در آیه از پیمان،تعبیر به عقد یمین(گره زدن با دست راست)شده به خاطر آن است که انسان معمولا برای هر کار بیشتر از دست راست استفاده می کند و پیمان نیز شبیه به یک نوع گره زدن است.

اکنون ببینیم"هم پیمانها"یی که باید سهم ارث آنها را پرداخت چه اشخاصی هستند؟ بعضی از مفسران احتمال داده اند که منظور"زن و شوهر"است،زیرا آنها با یکدیگر پیمان زناشویی بسته اند،ولی این احتمال بعید به نظر می رسد چون تعبیر ازدواج به"عقد یمین"و مانند آن در قرآن بسیار کم است،به علاوه تکرار مطالب گذشته محسوب می شود.

آنچه به مفهوم آیه نزدیکتر است همان پیمان"ضمان جریره"می باشد که قبل از اسلام وجود داشت،و اسلام آن را اصلاح کرد،و چون جنبه سازنده داشت بر آن صحه گذاشت،و آن چنین بود که:"دو نفر با هم قرار می گذاشتند که در کارها "برادروار"به یکدیگر کمک کنند،و در برابر مشکلات یکدیگر را یاری نمایند، و به هنگامی که یکی از آنها از دنیا برود،شخصی که بازمانده است از وی ارث ببرد" اسلام این پیمان دوستی و برادری را به رسمیت شناخت،ولی تاکید کرد که ارث بردن چنین هم پیمانی منحصرا در زمینه عدم وجود طبقات خویشاوندان خواهد بود، یعنی اگر خویشاوندی باقی نماند شخصی که با او"ولاء ضمان جریره"پیدا کرده و چنان معاهده ای را بسته است از وی ارث می برد(شرح بیشتر این موضوع در کتب فقهی در کتاب ارث آمده است) (1).

ص :368

إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ شَهِیداً

اگر در دادن سهام،صاحبان ارث کوتاهی کنید و یا حق آنها را کاملا ادا نمائید در هر حال خدا آگاه است"زیرا او شاهد و ناظر هر کار و هر چیزی می باشد".

باید توجه داشت که خانواده یک واحد کوچک اجتماعی است و همانند یک اجتماع بزرگ باید رهبر و سرپرست واحدی داشته باشد،زیرا رهبری و سرپرستی دستجمعی که زن و مرد مشترکا آن را به عهده بگیرند مفهومی ندارد در نتیجه مرد یا زن یکی باید"رئیس"خانواده و دیگری"معاون"و تحت نظارت او باشد،قرآن در اینجا تصریح می کند که مقام سرپرستی باید به مرد داده شود(اشتباه نشود منظور از این تعبیر استبداد و اجحاف و تعدی نیست بلکه منظور رهبری واحد منظم با توجه به مسئولیتها و مشورت های لازم است).

این مسئله در دنیای امروز بیش از هر زمان روشن است که اگر هیئتی(حتی یک هیئت دو نفری)مامور انجام کاری شود حتما باید یکی از آن دو،"رئیس"و دیگری"معاون یا عضو"باشد و گر نه هرج و مرج در کار آنها پیدا می شود-سرپرستی مرد در خانواده نیز از همین قبیل است.

و این موقعیت به خاطر وجود خصوصیاتی در مرد است مانند ترجیح قدرت تفکر او بر نیروی عاطفه و احساسات(به عکس زن که از نیروی سرشار عواطف بیشتری بهره مند است)و دیگری داشتن بنیه و نیروی جسمی بیشتر که با اولی بتواند بیندیشد و نقشه طرح کند و با دومی بتواند از حریم خانواده خود دفاع نماید.

بعلاوه تعهد او در برابر زن و فرزندان نسبت به پرداختن هزینه های زندگی، و پرداخت مهر و تامین زندگی آبرومندانه همسر و فرزند،این حق را به او می دهد که وظیفه سرپرستی به عهده او باشد.

البته ممکن است زنانی در جهات فوق بر شوهران خود امتیاز داشته باشند ولی شاید کرارا گفته ایم که قوانین به تک تک افراد و نفرات نظر ندارد بلکه نوع و کلی را در نظر می گیرد،و شکی نیست که از نظر کلی،مردان نسبت به زنان برای این کار آمادگی بیشتری دارند،اگر چه زنان نیز وظائفی می توانند به عهده بگیرند که اهمیت آن مورد تردید نیست.

ص :370

جمله بِمٰا فَضَّلَ اللّٰهُ بَعْضَهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ وَ بِمٰا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوٰالِهِمْ نیز اشاره به همین حقیقت است زیرا در قسمت اول می فرماید:"این سرپرستی به خاطر تفاوتهایی است که خداوند از نظر آفرینش،روی مصلحت نوع بشر میان آنها قرار داده"در قسمت آخر می فرماید:"و نیز این سرپرستی به خاطر تعهداتی است که مردان در مورد انفاق کردن و پرداختهای مالی در برابر زنان و خانواده به عهده دارند".

ولی ناگفته پیدا است که سپردن این وظیفه به مردان نه دلیل بالاتر بودن شخصیت انسانی آنها است و نه سبب امتیاز آنها در جهان دیگر،زیرا آن صرفا بستگی به تقوی و پرهیزگاری دارد،همانطور که شخصیت انسانی یک معاون از یک رئیس ممکن است در جنبه های مختلفی بیشتر باشد اما رئیس برای سرپرستی کاری که به او محول شده از معاون خود شایسته تر است.

فالصالحات قانعات حافظات للغیب در اینجا اضافه می فرماید که زنان در برابر وظائفی که در خانواده به عهده دارند دو دسته اند:

دسته اول:"صالحان و درستکاران،و آنها کسانی هستند که خاضع و متعهد در برابر نظام خانواده می باشند و نه تنها در حضور شوهر بلکه در غیاب او،"حفظ الغیب"می کنند،یعنی مرتکب خیانت چه از نظر مال و چه از نظر ناموس و چه از نظر حفظ شخصیت شوهر و اسرار خانواده در غیاب او نمی شوند،و در برابر حقوقی که خداوند برای آنها قائل شده و با جمله" بِمٰا حَفِظَ اللّٰهُ "به آن اشاره گردیده وظائف و مسئولیتهای خود را بخوبی انجام می دهند.

بدیهی است مردان موظفند در برابر این گونه زنان نهایت احترام و حق- شناسی را انجام دهند.

ص :371

نماند،برای وادار کردن آنها به انجام تعهدها و مسئولیتهای خود چاره منحصر به- خشونت و شدت عمل گردد، در اینجا اجازه داده شده که از طریق"تنبیه بدنی"آنها را به انجام وظائف خویش وادار کنند.

"مازوشیسم"(آزارطلبی)هستند و گاه که این حالت در آنها تشدید می شود تنها راه آرامش آنان تنبیه مختصر بدنی است،بنا بر این ممکن است ناظر به چنین افرادی باشد که تنبیه خفیف بدنی در موارد آنان جنبه آرام بخشی دارد و یک نوع درمان روانی است.

مسلم است که اگر یکی از این مراحل مؤثر واقع شود و زن به انجام وظیفه خود اقدام کند مرد حق ندارد بهانه گیری کرده،در صدد آزار زن برآید،لذا به دنبال این جمله می فرماید: فَإِنْ أَطَعْنَکُمْ فَلاٰ تَبْغُوا عَلَیْهِنَّ سَبِیلاً :

"اگر آنها اطاعت کنند به آنها تعدی نکنید" و اگر گفته شود که نظیر این طغیان و سرکشی و تجاوز در مردان نیز ممکن است آیا مردان نیز مشمول چنین مجازاتهایی خواهند شد؟ در پاسخ می گوئیم آری مردان هم درست همانند زنان در صورت تخلف از وظائف مجازات می گردند حتی مجازات بدنی،منتها چون این کار غالبا از عهده زنان خارج است حاکم شرع موظف است که مردان متخلف را از طرق مختلف و حتی از طریق تعزیر(مجازات بدنی)به وظائف خود آشنا سازد.

داستان مردی که به همسر خود اجحاف کرده بود و به هیچ قیمت حاضر به تسلیم در برابر حق نبود و علی ع او را با شدت عمل و حتی با تهدید به شمشیر وادار به- تسلیم کرد معروف است. إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ عَلِیًّا کَبِیراً و در پایان مجددا به مردان هشدار می دهد که از موقعیت سرپرستی خود در خانواده سوء استفاده نکنند و به قدرت خدا که بالاتر از همه قدرتها است بیندیشند "زیرا خداوند بلند مرتبه و بزرگ است".

ص :374

اسلام است.این محکمه امتیازاتی دارد که سایر محاکم فاقد آن هستند،از جمله:

1-محیط خانواده کانون احساسات و عواطف است و طبعا مقیاسی که در این محیط باید به کار رود با مقیاس سایر محیطها متفاوت است،یعنی همانگونه که در "دادگاههای جنایی"نمی توان با مقیاس محبت و عاطفه کارکرد،در محیط خانواده نیز نمی توان تنها با مقیاس خشک قانون و مقررات بی روح گام برداشت،در اینجا باید حتی الامکان اختلافات را از طرق عاطفی حل کرد،لذا دستور می دهد که داوران این محکمه کسانی باشند که پیوند خویشاوندی به دو همسر دارند و می توانند عواطف آنها را در مسیر اصلاح تحریک کنند،بدیهی است این امتیاز تنها در این محکمه است و سایر محاکم فاقد آن هستند.

2-در محاکم عادی قضایی طرفین دعوا مجبورند برای دفاع از خود،هر گونه اسراری که دارند فاش سازند.مسلم است که اگر زن و مرد در برابر افراد بیگانه و اجنبی اسرار زناشویی خود را فاش سازند احساسات یکدیگر را آن چنان جریحه- دار می کنند که اگر به اجبار دادگاه به منزل و خانه بازگردند،دیگر از آن صمیمیت و محبت سابق خبری نخواهد بود،و همانند دو فرد بیگانه می شوند که به حکم اجبار باید وظائفی را انجام دهند،اصولا تجربه نشان داده است که زن و شوهری که راهی آن گونه محاکم می شوند دیگر زن و شوهر سابق نیستند.

ولی در محکمه صلح فامیلی یا این گونه مطالب به خاطر شرم حضور مطرح نمی شود و یا اگر بشود چون در برابر آشنایان و محرمان است آن اثر سوء را نخواهد داشت.

3-داوران در محاکم معمولی،در جریان اختلافات غالبا بی تفاوتند،و قضیه به هر شکل خاتمه یابد برای آنها تاثیری ندارد، دو همسر به خانه بازگردند،یا برای همیشه از یکدیگر جدا شوند،برای آنها فرق نمی کند.

در حالی که در محکمه صلح فامیلی مطلب کاملا به عکس است زیرا داوران این محکمه از بستگان نزدیک مرد و زن هستند،و جدایی یا صلح آن دو،در زندگی

ص :376

این عده هم از نظر عاطفی و هم از نظر مسئولیتهای ناشی از آن تاثیر دارد،و لذا آنها نهایت کوشش را به خرج می دهند که صلح و صمیمیت در میان این دو برقرار شود و به اصطلاح آب رفته به جوی بازگردد! 4-از همه اینها گذشته چنین محکمه ای هیچ یک از مشکلات و هزینه های سرسام- آور و سرگردانی های محاکم معمولی را ندارد و بدون هیچگونه تشریفاتی طرفین می توانند در کمترین مدت به مقصود خود نائل شوند.

ناگفته روشن است که حکمین باید از میان افراد پخته و با تدبیر و آگاه دو فامیل انتخاب شوند.

با این امتیازات که شمردیم معلوم می شود که شانس موفقیت این محکمه در اصلاح میان دو همسر به مراتب بیشتر از محاکم دیگر است.

مسئله حکمین و شرایط آنها و دایره نفوذ حکم و داوری آنها در باره دو همسر در فقه اسلامی مشروحا بیان شده است از جمله اینکه:دو حکم باید بالغ و عاقل و عادل و نسبت به کار خود بصیر و بینا باشند.

اما در مورد نفوذ حکم و داوری آنها در مورد دو همسر بعضی از فقهاء حکم آن دو را هر چه باشد لازم الاجراء دانسته اند و ظاهر تعبیر به"حکم"در آیه فوق نیز همین معنی را می رساند،زیرا مفهوم حکمیت و داوری،نفوذ حکم است،ولی بیشتر فقها نظر حکمین را تنها در مورد سازش و رفع اختلاف میان دو همسر،لازم الاجراء دانسته اند و حتی معتقدند اگر حکمین شرائطی بر زن یا شوهر بکنند،لازم الاجراء است اما در مورد جدایی،حکم آنها به تنهایی نافذ نیست.و ذیل آیه که اشاره به مسئله اصلاح می کند با این نظر سازگارتر است.توضیح بیشتر را در این زمینه در کتب فقهی بخوانید.

ص :377

کنید،حق پدر و مادر از مسائلی است که در قرآن مجید زیاد روی آن تکیه شده و کمتر موضوعی است که این قدر مورد تاکید واقع شده باشد،و در چهار مورد از قرآن، بعد از توحید قرار گرفته است (1).

از این تعبیرهای مکرر استفاده می شود که میان این دو ارتباط و پیوندی است و در حقیقت چنین است چون بزرگترین نعمت،نعمت هستی و حیات است که در درجه اول از ناحیه خدا است،و در مراحل بعد به پدر و مادر ارتباط دارد،زیرا که فرزند، بخشی از وجود پدر و مادر است،بنا بر این ترک حقوق پدر و مادر،هم دوش شرک به- خدا است.

در باره حقوق پدر و مادر بحث های مشروحی داریم که در ذیل آیات مناسب در سوره اسراء و لقمان به خواست خدا خواهد آمد.

و یا به اندازه کافی از محبت اشباع نشوند،افرادی هرزه،خطرناک و جنایتکار بار می آیند،بنا بر این نیکی در حق یتیمان هم نیکی به فرد است هم نیکی به اجتماع!

شهرهای کوچک بیش از آن خانه ندارند).

جالب توجه اینکه قرآن در آیه فوق علاوه بر ذکر"همسایگان نزدیک"، تصریح به حق"همسایگان دور"کرده است زیرا کلمه همسایه معمولا مفهوم محدودی دارد،و تنها همسایگان نزدیک را در برمی گیرد لذا برای توجه دادن به وسعت مفهوم آن از نظر اسلام راهی جز این نبوده که نامی از همسایگان دور نیز صریحا برده شود.

و نیز ممکن است منظور از همسایگان دور،همسایگان غیر مسلمان باشد، زیرا حق جوار(همسایگی)در اسلام منحصر به همسایگان مسلمان نیست و غیر مسلمانان را نیز شامل می شود.(مگر آنهایی که با مسلمانان سر جنگ داشته باشند).

"حق جوار"در اسلام به قدری اهمیت دارد که در وصایای معروف امیر مؤمنان ع می خوانیم:

ما زال(رسول اللّٰه)یوصی بهم حتی ظننا انه سیورثهم :

"آن قدر پیامبر ص در باره آنها سفارش کرد،که ما فکر کردیم شاید دستور دهد همسایگان از یکدیگر ارث ببرند(این حدیث در منابع معروف اهل تسنن نیز آمده است،در تفسیر المنار و تفسیر قرطبی از بخاری نیز همین مضمون از پیامبر ص نقل شده است).

در حدیث دیگری از پیامبر ص نقل شده که در یکی از روزها سه بار فرمود:

و اللّٰه لا یؤمن :"به خدا سوگند چنین کسی ایمان ندارد..."یکی پرسید چه کسی؟!پیامبر ص فرمود:

الذی لا یامن جاره بوائقه :"کسی که همسایه او از مزاحمت او در امان نیست"! (1)و باز در حدیث دیگری می خوانیم که پیامبر ص فرمود:

من کان یؤمن باللّٰه و الیوم الآخر فلیحسن الی جاره :"کسی که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارد باید به همسایگان خود نیکی کند" (2).

ص :381

و از امام صادق ع نقل شده که فرمود:

حسن الجوار یعمر الدیار و یزید فی الاعمار :"نیکی کردن همسایگان به یکدیگر،خانه ها را آباد و عمرها را طولانی می کند" (1).

در جهان ماشینی که همسایگان کوچکترین خبری از هم ندارند و گاه می شود دو همسایه حتی پس از گذشتن بیست سال نام یکدیگر را نمی دانند این دستور بزرگ اسلامی درخشندگی خاصی دارد،اسلام اهمیت فوق العاده ای برای مسائل عاطفی و تعاون انسانی قائل شده در حالی که در زندگی ماشینی عواطف روز- بروز تحلیل می روند و جای خود را به سنگدلی می دهند.

همین معنی را نقل کرده اند،ولی بعید نیست که آن نیز بیان یکی از مصادیق آیه باشد.

پیامبر ص می گوید:"در محضرش این آیه را خواندم،پیامبر ص زشتی تکبر و نتائج سوء آن را برشمرد به حدی که من گریه کردم،فرمود:چرا گریه می کنی؟گفتم:من دوست دارم لباسم،جالب و زیبا باشد و می ترسم با همین عمل جزء متکبران باشم فرمود:نه تو اهل بهشتی و اینها علامت تکبر نیست،تکبر آن است که انسان در مقابل حق،خاضع نباشد و خود را بالاتر از مردم بداند و آنها را تحقیر کند(و از ادای حقوق آنها سرباز زند)".

خلاصه اینکه از جمله اخیر آیه برمی آید که سرچشمه اصلی شرک و پایمال کردن حقوق مردم غالبا خودخواهی و تکبر است و ادای حقوق فوق مخصوصا در مورد بردگان و یتیمان و مستمندان و مانند آنها نیاز به روح تواضع و فروتنی دارد (1).

ص :384

می ورزند،بلکه دیگران را نیز به آن دعوت می کنند( اَلَّذِینَ یَبْخَلُونَ وَ یَأْمُرُونَ النّٰاسَ بِالْبُخْلِ ).

علاوه بر این سعی دارند آنچه را که خدا به آنها مرحمت کرده،مخفی کنند، مبادا افراد اجتماع از آنها توقعی پیدا کنند( وَ یَکْتُمُونَ مٰا آتٰاهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ ).

سپس سرانجام و عاقبت کار آنها را چنین بیان می کند که ما برای کافران عذاب خوار کننده ای مهیا ساخته ایم( وَ أَعْتَدْنٰا لِلْکٰافِرِینَ عَذٰاباً مُهِیناً ) شاید سر این تعبیر آن باشد که "بخل"غالبا از کفر سرچشمه می گیرد، زیرا افراد بخیل،در واقع ایمان کامل به مواهب بی پایان پروردگار و وعده های او نسبت به نیکوکاران ندارند،فکر می کنند کمک به دیگران آنها را بیچاره خواهد کرد.

و اینکه می گوید:عذاب آنها خوار کننده است برای این است که جزای "تکبر"و"خود برتربینی"را از این راه ببینند.

ضمنا باید توجه داشت که بخل منحصر به امور مالی نیست،بلکه گرفتگی در هر نوع موهبت الهی را شامل می شود،بسیارند کسانی که در امور مالی بخیل نیستند ولی در علم و دانش و مسائل دیگری از این قبیل بخل می ورزند! در آیه دوم به یکی دیگر از صفات متکبران خود خواه اشاره کرده، می فرماید: وَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمْ رِئٰاءَ النّٰاسِ وَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ لاٰ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ ...:

"آنها کسانی هستند که اگر انفاقی می کنند به خاطر تظاهر و نشان دادن به مردم و کسب شهرت و مقام است،و هدف آنها خدمت به خلق،و جلب رضایت خالق، نیست به همین دلیل در موارد انفاق پایبند استحقاق طرف نیستند،بلکه دائما در این فکرند که چگونه انفاق کنند تا بیشتر بتوانند از آن بهره برداری به سود خود نموده،و موقعیت خود را تثبیت کنند،زیرا آنها ایمان به خدا و روز رستاخیز ندارند،و به همین جهت در انفاقهایشان انگیزه معنوی نیست،بلکه انگیزه آنها

ص :386

همان نام و شهرت و کسب شخصیت کاذب از این طریق است که آن نیز از آثار تکبر و خودخواهی آنها است. وَ مَنْ یَکُنِ الشَّیْطٰانُ لَهُ قَرِیناً فَسٰاءَ قَرِیناً آنها شیطان را دوست و رفیق خود انتخاب کردند و کسی که چنین باشد بسیار بد رفیقی برای خود انتخاب کرده و سرنوشتی بهتر از این نخواهد داشت،چون منطق و برنامه آنها همان منطق و برنامه رفیقشان شیطان است،او است که به آنها می گوید انفاق خالصانه موجب فقر می شود:( اَلشَّیْطٰانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ -بقره-268) و بنا بر این یا انفاق نمی کنند و بخل می ورزند(چنان که در آیه قبل اشاره شد)و یا اگر انفاق کنند در مواردی است که از آن بهره برداری شخصی خواهند کرد(چنان که در این آیه اشاره شده است).

از این آیه ضمنا استفاده می شود که یک همنشین بد تا چه اندازه می تواند در سرنوشت انسان مؤثر باشد،تا آنجا که او را به آخرین درجه سقوط بکشاند.

و نیز از آن استفاده می شود که رابطه"متکبران"با"شیطان و اعمال شیطانی" یک رابطه مستمر است نه موقت و گاهگاهی،چرا که شیطان را به عنوان رفیق و "قرین"و همنشین خود انتخاب کرده اند. وَ مٰا ذٰا عَلَیْهِمْ لَوْ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَنْفَقُوا مِمّٰا رَزَقَهُمُ اللّٰهُ ...

در اینجا به عنوان اظهار تاسف به حال این عده می فرماید:"چه می شد اگر آنها از این بی راهه ها بازمی گشتند و ایمان به خدا و روز رستاخیز پیدا می کردند، و از مواهبی که خداوند در اختیار آنها گذاشته با اخلاص نیت و فکر پاک به بندگان خدا می دادند،و از این راه برای خود کسب سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت می- کردند"و با اینکه این راه،صافتر و روشنتر و پرفایده تر است و راهی را که آنها انتخاب کرده اند جز زیان و بدبختی نتیجه ای ندارد چرا در کار خود تجدید نظر نمی کنند؟!.

ص :387

وَ کٰانَ اللّٰهُ بِهِمْ عَلِیماً

و در هر حال خداوند از نیات و اعمال آنها با خبر است و بر طبق آن به آنها جزا و کیفر می دهد.

قابل توجه اینکه در آیه سابق که سخن از انفاقهای ریاکارانه بود انفاق به- "اموال"نسبت داده شده،و در این آیه به" مِمّٰا رَزَقَهُمُ اللّٰهُ "نسبت می دهد،این تفاوت تعبیر ممکن است اشاره به سه نکته باشد:

نخست اینکه در انفاقهای ریایی توجه به حلال و حرام بودن مال نمی شود، در حالی که در انفاقهای الهی حلال بودن و مصداق" مِمّٰا رَزَقَهُمُ اللّٰهُ "بودن مورد توجه است.

دیگر اینکه در انفاقهای ریایی افراد انفاق کننده چون مال را متعلق به خودشان می دانند از کبرفروشی و منت گذاردن ابا ندارند،در حالی که در انفاقهای الهی چون توجه به این دارند که اموال را خدا به آنها داده و اگر گوشه ای از آن را در راه او خرج می کنند،جای منت نیست از هر گونه کبرفروشی و منت خود- داری می کنند.

از طرف دیگر انفاق های ریایی غالبا منحصر به مال است زیرا چنین اشخاص از سرمایه های معنوی بی بهره اند تا از آنها انفاق کنند،اما انفاقهای الهی دامنه وسیعی دارد و تمام مواهب مادی و معنوی اعم از مال و علم و موقعیت اجتماعی و مانند آن را در برمی گیرد.

این آیه در حقیقت به افراد بی ایمان و بخیل که حال آنها در آیات قبل گذشت می گوید:"این مجازاتهایی که دامنگیر شما می شود محصول اعمال شما است و از ناحیه خدا هیچ ستمی نخواهد شد و به عکس اگر بجای بخل و کفر،راه خدا را پیش می گرفتید،و انتخاب می کردید،از پاداشهای مضاعف و عظیم او برخوردار می شدید.

ضمنا باید توجه داشت که"ضعف"و"مضاعف"در لغت عرب به معنای چیزی است که معادل آن یا چند برابر آن را،بر آن بیفزاید و بنا بر این آیه فوق با آیاتی که می گوید:پاداش انفاق گاهی به ده برابر و گاهی به هفتصد برابر یا بیشتر می رسد، هیچگونه منافاتی ندارد،و در هر صورت حکایت از لطف خداوند نسبت به بندگان است که گناهانشان را بیش از مقداری که انجام داده اند کیفر نمی دهد،اما به حسنات آنها به مراتب بیش از آنچه انجام داده اند پاداش می دهد.

اما دلیل بر اینکه چرا خداوند ظلم نمی کند روشن است زیرا ظلم و ستم معمولا یا بر اثر جهل است و یا احتیاج و یا کمبودهای روانی،کسی که نسبت به همه چیز و همه کس عالم و از همه بی نیاز و هیچ کمبودی در ذات مقدس او نیست،ظلم کردن در باره او ممکن نیست نه اینکه نمی تواند ظلم کند و نه اینکه ظلم و ستم در مورد او متصور نباشد(آن چنان که طایفه اشاعره تصور کرده اند)بلکه در عین توانایی به- خاطر اینکه حکیم و عالم است از ظلم کردن،خودداری می نماید و هر چیز را در جای خود در این جهان پهناور هستی قرار می دهد،و با هر کس طبق شایستگی و اعمالش رفتار می کند.

ص :390

و آیه 89 نحل،و آیه 78 حج.

اکنون این سؤال پیش می آید که گواهی پیامبران نسبت به اعمال امت خویش چگونه خواهد بود؟:

اگر کلمه"هؤلاء"اشاره به مسلمانان بوده باشد همانطور که در تفسیر مجمع البیان آمده است،پاسخ این سؤال روشن خواهد بود زیرا هر پیامبری مادامی که در میان امت خویش می باشد شاهد و ناظر اعمال آنها است و بعد از آنها اوصیاء و جانشینان معصومشان،شاهد و ناظر اعمال امت خواهند بود،و لذا در باره حضرت عیسی ع چنین می خوانیم:که در روز قیامت،مسیح ع در پاسخ سؤال پروردگار عرض می کند: مٰا قُلْتُ لَهُمْ إِلاّٰ مٰا أَمَرْتَنِی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً مٰا دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمّٰا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ (مائده-117):

"پروردگارا من به آنها جز آنچه دستور دادی نگفتم،به آنها گفتم خداوند را که پروردگار من و شما است عبادت کنید،و تا آن زمان که در میان آنها بودم شاهد و گواه اعمال آنها بودم ولی هنگامی که مرا از میان آنها بازگرفتی خودت مراقب آنان بودی و تو بر هر چیز گواهی".

ولی جمعی از مفسران احتمال داده اند که کلمه"هؤلاء"اشاره به گواهان امتهای پیشین است یعنی ای پیامبر اسلام ترا گواه همه گواهان و انبیای گذشته قرار خواهیم داد و در پاره ای از روایات نیز به همین تفسیر اشاره شده است (1)و بنا بر این مفهوم آیه چنین خواهد شد که هر پیامبری در حال حیات و ممات از طریق مشاهده باطنی و روحانی ناظر احوال تمام امت خویش خواهد بود و روح پاک پیامبر اسلام ص نیز از همین راه ناظر همه امم پیشین و امت خویش می باشد،و به این طریق آنها می توانند نسبت به اعمال آنها گواهی دهند و حتی صلحای امت و افراد

ص :392

نمونه پرهیزکار نیز ممکن است از چنین آگاهی برخوردار باشند و مفهوم آن چنین می شود که روح پیامبر اسلام ص از آغاز خلقت آدم وجود داشته است،زیرا معنی شهود،آگاهی توأم با حضور است ولی این تفسیر با آیه ای که در باره حضرت مسیح نقل شد چندان سازگار نیست چون آیه مزبور می گوید:مسیح شاهد بر تمام امت خود نبود بلکه شاهد بر آنها ما دام الحیات بود(دقت کنید).

اما اگر شهادت را به معنی شهادت عملی بگیریم یعنی مقیاس سنجش بودن اعمال یک فرد نمونه برای اعمال سایرین،در این صورت تفسیر فوق خالی از اشکال خواهد بود زیرا هر پیامبری با صفات ممتازی که داشته مقیاس سنجش برای امت خویش محسوب می شده،و خوبان و بدان امت را با شباهت و عدم شباهت به آنان می توان شناخت،و از آنجا که پیامبر اسلام ص بزرگترین پیامبران الهی است، صفات و اعمال او مقیاس سنجش برای شخصیت تمام انبیاء خواهد شد.

تنها سؤالی که در اینجا باقی می ماند این است که شهادت به این معنی آمده است یا نه؟ولی با توجه به اینکه اعمال و رفتار و افکار انسانهای نمونه نیز عملا گواهی می دهد که یک انسان ممکن است تا این حد مقامات معنوی را طی کند چنین معنایی زیاد بعید به نظر نمی رسد(دقت کنید). یَوْمَئِذٍ یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ ...

"در این هنگام که کافران و آنها که با فرستاده پروردگار به مخالفت برخاستند دادگاه عدل خدا را می بینند و شهود و گواهان غیر قابل انکاری در این دادگاه مشاهده می کنند،آن چنان از کار خود پشیمان می شوند که آرزو می کنند کاش خاک بودند و با خاکهای زمین یکسان می شدند چنان که قرآن می گوید لَوْ تُسَوّٰی بِهِمُ الْأَرْضُ و این تعبیر همانند تعبیری است که در آخرین آیه سوره نبا می خوانیم وَ یَقُولُ الْکٰافِرُ یٰا لَیْتَنِی کُنْتُ تُرٰاباً :"در این هنگام کافر می گوید ای کاش خاک بودم"ولی تعبیر به"تسوی"اشاره به مطلب دیگری نیز می کند و آن اینکه کافران علاوه بر اینکه آرزو می کنند خاک شوند،علاقه دارند که خاکها و قبرهای آنها هم در زمین

ص :393

گم شود و با زمینهای اطراف یکسان گردد،و به کلی فراموش شوند!.

در این موقع آنها هیچ واقعیتی را نمی توانند کتمان کنند( وَ لاٰ یَکْتُمُونَ اللّٰهَ حَدِیثاً )زیرا با آن همه شهود و گواهان،راهی برای انکار نیست.

البته این سخن منافات با آیات دیگر که می گوید:بعضی از کافران در روز قیامت نیز حقایق را کتمان می کنند و دروغ می گویند ندارد (1)چون دروغ گفتن آنها قبل از اقامه شهود و گواهان است،ولی بعد از آن که هیچ جای انکار نمی ماند ناچار می شوند که به همه حقایق اقرار کنند.

در یکی از خطبه های امیر مؤمنان ع نقل شده که فرمود:"روز رستاخیز خداوند بر دهان افراد،مهر خاموشی می نهد،تا سخن نگویند و در این هنگام دستها به سخن درمی آیند و پاها گواهی می دهند و پوستهای تن،اعمال خود را بازمی گویند و در این هنگام هیچ کس نمی تواند واقعیتی را کتمان کند" (2).

بعضی از مفسران احتمال داده اند منظور از لاٰ یَکْتُمُونَ اللّٰهَ حَدِیثاً این است که آنها آرزو می کنند:ای کاش در دنیا که بودند واقعیات را مخصوصا در باره پیامبر اسلام ص کتمان نمی کردند و بنا بر این جمله مزبور عطف بر جمله لَوْ تُسَوّٰی بِهِمُ الْأَرْضُ می شود،ولی این تفسیر با ظاهر" لاٰ یَکْتُمُونَ "که فعل مضارع است سازگار نیست و اگر این معنی مراد بود باید گفته شود"و لم یکتموا".

ص :394

ممکن است در اینجا کسانی سؤال کنند که آیا مفهوم آیه فوق این نیست که نوشیدن مشروبات الکلی فقط در صورتی ممنوع است که مستی تا حال نماز باقی بماند و دلیل ضمنی بر جواز آن در سایر حالات می باشد؟! پاسخ این سؤال-به خواست خدا-به طور تفصیل در تفسیر آیه 90 سوره مائده خواهد آمد اما بطور اجمال این است که اسلام برای پیاده کردن بسیاری از احکام خود،از روش"تدریجی"استفاده کرده مثلا همین مسئله تحریم مشروبات الکلی را در چند مرحله پیاده نموده است،نخست آن را به عنوان یک نوشیدنی نامطلوب و نقطه مقابل رزقا حسنا(نحل-67)سپس در صورتی که مستی آن در حال نماز باشد جلوگیری کرده(آیه فوق)و بعد منافع و مضار آن را با هم مقایسه نموده و غلبه زیانهای آن،بیان شده است(بقره-219)و در مرحله آخر نهی قاطع و صریح از آن نموده است(مائده-90).

اصولا برای ریشه کن ساختن یک مفسده اجتماعی و اخلاقی که محیط به طور عمیق به آن آلوده شده است راهی بهتر از این روش نیست که افراد را تدریجا آماده کنند و سپس حکم نهایی اعلام گردد،ضمنا باید توجه داشت،آیه فوق به هیچ وجه دلالت بر اجازه نوشیدن خمر ندارد بلکه تنها در باره مستی در حال نماز سخن گفته،و در مورد غیر نماز سکوت اختیار کرده تا مرحله نهایی حکم فرا رسد.

البته با توجه به اینکه اوقات پنجگانه نماز مخصوصا در آن زمان که معمولا در پنج وقت انجام می شد فاصله چندانی با هم ندارند،خواندن نماز در حال هشیاری،لازمه اش این است که در فاصله این اوقات از نوشیدن مایعات مست کننده به کلی صرف نظر شود زیرا غالبا مستی آن تا موقع نماز ادامه می یابد،و حالت هشیاری پیدا نمی شود،بنا بر این حکم آیه فوق شبیه یک تحریم همیشگی و مستمر است.

این موضوع نیز لازم به یادآوری است که در روایات متعددی که در کتب شیعه و اهل تسنن وارد شده آیه فوق به"مستی خواب"تفسیر شده یعنی در حالی که

ص :396

هنوز کاملا بیدار نشده اید،شروع به نماز نکنید تا بدانید چه می گوئید. (1)

ولی چنین به نظر می رسد که این تفسیر از مفهوم حَتّٰی تَعْلَمُوا مٰا تَقُولُونَ استفاده شده است اگر چه در معنی سکاری داخل نباشد.

به عبارت دیگر از جمله"تا بدانید چه می گویید"استفاده می شود،نماز خواندن در هر حالی که انسان از هشیاری کامل برخوردار نباشد،ممنوع است، خواه حالت مستی باشد یا باقیمانده حالت خواب.

ضمنا از این جمله نیز می توان استفاده کرد که بهتر است در حال کسالت و کمی توجه نیز انسان نماز نخواند،زیرا حالت فوق به صورت ضعیف در او وجود دارد و شاید به همین جهت است که در روایتی از امام باقر ع نقل شده که فرمود:

"در حالتی که کسل هستید یا چرت آلود یا سنگین،مشغول نماز نشوید زیرا خداوند مؤمنان را از نماز خواندن در حال مستی نهی کرده است" (2)2-باطل بودن نماز در حال جنابت-که با جمله و لا جنبا به آن اشاره شده است-سپس استثنایی برای این حکم بیان فرموده و می گوید إِلاّٰ عٰابِرِی سَبِیلٍ :"مگر اینکه مسافر باشید"(و در مسافرت گرفتار بی آبی شوید که در این حال نماز خواندن به شرط تیمم که در ذیل آیه خواهد آمد جایز است).

ولی در روایات و اخبار تفسیر دیگری برای آیه نیز آمده است (3)و آن اینکه منظور از صلاة در آیه محل نماز گذاردن و مسجد است یعنی در حال جنابت وارد مساجد نشوید،سپس کسانی را که عبورا از مسجد می گذرند استثناء فرموده و می گوید إِلاّٰ عٰابِرِی سَبِیلٍ یعنی می توانید در حال جنابت عبورا از مسجد بگذرید

ص :397

و از بعضی روایات استفاده می شود که جمعی از مسلمانان و صحابه پیامبر ص خانه هایی در اطراف مسجد پیامبر ص ساخته بودند که درهای آن به مسجد گشوده می شد و به آنها اجازه داده شد که در حال جنابت از مسجد بگذرند بدون اینکه در آن توقف کنند.

ولی باید توجه داشت که لازمه تفسیر فوق این خواهد بود که کلمه صلاة در آیه به دو معنی آمده باشد یکی به معنی خود"نماز"و دیگر به معنی"محل نماز" زیرا دو حکم مختلف در آیه فوق بیان شده،یکی خودداری از نماز در حال مستی و دیگری خودداری کردن جنب از ورود در مساجد(البته استعمال یک لفظ در دو معنی یا بیشتر چنان که در اصول گفته ایم مانعی ندارد ولی خلاف ظاهر است و بدون قرینه جایز نیست اما روایات فوق می تواند قرینه آن باشد).

3-جواز نماز خواندن یا عبور از مسجد بعد از غسل کردن که با جمله حتی تغتسلوا بیان شده است.

4-تیمم برای معذورین-سپس اشاره به حکم تیمم برای معذورین کرده و می فرماید: وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضیٰ أَوْ عَلیٰ سَفَرٍ ...:"اگر بیمار باشید و یا در سفر...".در این عبارت در حقیقت تمام موارد تشریع تیمم جمع است،نخست موردی که آب برای بدن ضرر داشته باشد و دیگر مواردی که انسان دسترس به- آب(یا استعمال آب)ندارد و با جمله أَوْ جٰاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغٰائِطِ أَوْ لاٰمَسْتُمُ النِّسٰاءَ به علل احتیاج به تیمم،اشاره کرده و می فرماید:"هنگامی که از قضای حاجت برگشتید و یا با زنان آمیزش جنسی داشتید"فلم تجدوا ماء:"و دسترسی به آب نداشته باشید" فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً :"در این موقع با خاک پاکیزه ای تیمم کنید" سپس طرز تیمم را بیان فرموده،می گوید: فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ :"سپس صورت و دستهای خود را مسح کنید".

و در پایان آیه اشاره به این حقیقت می کند که دستور مزبور،یک نوع تسهیل و تخفیف برای شما است،چون"خداوند بخشنده و آمرزنده است".

ص :398

بیشتر باشد.(دقت کنید) و همچنین آنجا که از آمیزش جنسی سخن می گوید با تعبیر أَوْ لاٰمَسْتُمُ النِّسٰاءَ "یا با زنان تماس گرفته باشید..."مطلب را می فهماند،و واژه"لمس"کنایه زیبایی از آمیزش جنسی است.

4-در باره سایر خصوصیات تیمم از جمله صَعِیداً طَیِّباً در ذیل آیه 6 سوره مائده به خواست خدا مشروحا بحث خواهیم کرد.

هنگامی که لاشه های حیوانات و یا بدن انسان پس از مردن زیر خاک دفن شود و همچنین مواد آلوده گوناگونی که روی زمینها می باشد،در مدت نسبتا کوتاهی تجزیه شده و بر اثر حمله باکتریها کانون عفونت از هم متلاشی می گردد،مسلم است اگر این خاصیت در خاک نبود کره زمین در مدت کوتاهی مبدل به یک کانون عفونت می شد،اصولا خاک خاصیتی شبیه مواد"آنتی بیوتیک"دارد و تاثیر آن در کشتن میکربها فوق العاده زیاد است.

بنا بر این خاک پاک نه تنها آلوده نیست بلکه از بین برنده آلودگیها است و می تواند از این نظر تا حدودی جانشین آب شود،با این تفاوت که آب حلال است، یعنی میکربها را حل کرده و با خود می برد،ولی خاک میکرب کش است.

اما باید توجه داشت که خاک تیمم کاملا پاک باشد همانطور که قرآن در تعبیر جالب خود می گوید:"طیبا".

قابل توجه اینکه تعبیر به"صعید"که از ماده"صعود"گرفته شده اشاره به این است که بهتر است خاکهای سطح زمین برای این کار انتخاب شود،همان خاکهایی که در معرض تابش آفتاب و مملو از هوا و باکتریهای میکرب کش است،اگر چنین خاکی طیب و پاکیزه نیز بود،تیمم با آن اثرات فوق را دارد بدون اینکه کمترین زیانی داشته باشد(در ذیل آیه 6 سوره مائده نیز در این باره سخن خواهیم گفت).

ص :401

خیرخواهی و گاهی از طریق بدگویی و هر زمان به شکلی به دنبال تحقق بخشیدن به- اهداف شوم خود هستند.

ولی شما هرگز از عداوت آنها وحشت نکنید،شما تنها نیستید،همین قدر کافی است که خداوند رهبر و ولی شما و یار و یاور شما باشد( وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ وَلِیًّا وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ نَصِیراً ).

زیرا از آنها کاری ساخته نیست و اگر گفته های آنها را زیر پا بگذارید جای ترس و نگرانی نخواهد بود.

ضمنا از جمله أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتٰابِ :"بخشی از کتاب در اختیار آنها قرار داده شد"استفاده می شود که آنچه آنها در اختیار داشتند،تمام کتاب آسمانی تورات نبود،بلکه تنها بخشی از آن بوده است و این با حقایق مسلم تاریخی نیز کاملا سازگار است که قسمتهایی از تورات واقعی با گذشت زمان تحریف شده و یا از بین رفته است.

خود،به کار می بردند مانند جمله"راعنا"که به معنی"ما را مراعات کن و به ما مهلت بده"بود و مسلمانان راستین در آغاز دعوت پیامبر(ص)برای اینکه خوبتر و بهتر سخنان او را بشنوند و به دل بسپارند در برابر پیامبر(ص)این جمله را می- گفتند،ولی این دسته از یهود این جمله را دستاویز قرار داده و آن را مقابل آن حضرت،تکرار می کردند و منظورشان معنی عبری این جمله که"بشنو که هرگز نشنوی"بود و یا معنی دیگر عربی آن را یعنی"ما را تحمیق کن"!اراده می کردند (1)اشاره به اینکه کار پیامبر اسلام(ص)-العیاذ باللّٰه-تحمیق و اغفال کردن مردم بوده است.

تمام اینها به منظور آن بود که با زبان خود حقایق را از محور اصلی بگردانند و در آئین حق طعن زنند( لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِی الدِّینِ )("لی"بر وزن"حی"به- معنی تابیدن طناب و مانند آن و به معنی تغییر و تحریف نیز آمده است). وَ لَوْ أَنَّهُمْ قٰالُوا سَمِعْنٰا وَ أَطَعْنٰا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنٰا لَکٰانَ خَیْراً لَهُمْ وَ أَقْوَمَ اما اگر آنها به جای این همه لجاجت و دشمنی با حق و جسارت و بی ادبی،راه راست را پیش می گرفتند و می گفتند:"ما کلام خدا را شنیدیم و از در اطاعت درآمدیم،سخنان ما را بشنو و ما را مراعات کن و به ما مهلت بده تا حقایق را کاملا درک کنیم،به نفع آنها بود و با عدالت و منطق و ادب کاملا تطبیق داشت". وَ لٰکِنْ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ بِکُفْرِهِمْ فَلاٰ یُؤْمِنُونَ إِلاّٰ قَلِیلاً "اما آنها بر اثر کفر و سرکشی و طغیان از رحمت خدا به دور افتاده اند و دلهای آنها آن چنان مرده است که به این زودی در برابر حق،زنده و بیدار نمی گردد فقط دسته کوچکی از آنها افراد پاکدلی هستند که آمادگی پذیرش حقایق را دارند و

ص :405

سخنان حق را می شنوند و ایمان می آورند".

بعضی این جمله را جزء خبرهای غیبی قرآن دانسته اند،زیرا همانطور که قرآن در این جمله خبر داده است در طول تاریخ اسلام تنها عده کمی از یهود ایمان آوردند و به اسلام پیوستند و بقیه آنها از آن روز تا کنون،با اسلام سر جنگ داشته و دارند.

سپس آنها را تهدید می کند که سعی کنید پیش از آنکه گرفتار یکی از دو عقوبت شوید در برابر حق تسلیم گردید،نخست اینکه صورتهای شما را بکلی محو کرده و تمام اعضایی که به وسیله آن حقایق را می بینید و می شنوید و درک می کنید از میان برده،سپس صورتهای شما را به پشت سر بازگردانیم( مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّهٰا عَلیٰ أَدْبٰارِهٰا ) (1)شاید نیاز به یادآوری نداشته باشد که منظور از این جمله از کار افتادن عقل و هوش و چشم و گوش آنها از نظر عدم درک واقعیات زندگی و انحراف از صراط مستقیم است،همانطور که در حدیثی از امام باقر ع نقل شده که فرمود:"منظور از آن محو کردن وجوه آنها در مسیر هدایت و بازگرداندن آنها به عقب در مسیر گمراهی و ضلالت است" (2)توضیح اینکه:اهل کتاب،مخصوصا یهود،هنگامی که با آن همه نشانه های روشن در برابر حق تسلیم نشدند و آگاهانه به لجاجت و عناد برخاستند،و در صحنه- های مختلف این خلافگویی و خلافکاری آگاهانه را تکرار کردند تدریجا به صورت یک طبیعت ثانوی برای آنها شد،گویی به کلی افکارشان مسخ و چشم و گوششان کور و کر شد و چنین کسانی به جای اینکه در زندگی به پیش بروند به قهقرا و عقب بازمی گردند و این است جزای آنهایی که حق را دانسته انکار می کنند.و این در حقیقت شبیه همان چیزی است که در آغاز سوره بقره آیه 6 به آن اشاره شده است.

بنا بر این منظور از"طمس و محو و بازگرداندن به عقب"در آیه فوق همان محو فکری و روحی و عقب گرد معنوی است.

و اما مجازات دوم که به آن تهدید شده اند این است که:"آنها را از رحمت

ص :407

خود دور می سازیم همانطور که اصحاب سبت (1)را دور ساختیم"( أَوْ نَلْعَنَهُمْ کَمٰا لَعَنّٰا أَصْحٰابَ السَّبْتِ ).

در اینجا سؤالی پیش می آید که این دو تهدید چه تفاوتی با هم دارد که با لفظ"او"به معنی"یا"عطف به یکدیگر شده اند؟ بعضی از مفسران معتقدند که تهدید نخست،جنبه معنوی دارد و تهدید دوم جنبه ظاهری و مسخ جسمانی،به قرینه اینکه خداوند در این آیه می فرماید:

"همانطور که اصحاب سبت را از رحمت خود دور ساختیم اینها را نیز از رحمت خود دور خواهیم ساخت"و می دانیم که اصحاب سبت(چنان که به خواست خدا در سوره اعراف خواهد آمد)از نظر ظاهری مسخ شدند.

بعضی دیگر معتقدند که این لعن و دوری از رحمت خدا نیز جنبه معنوی داشت با این تفاوت که تهدید اول اشاره به انحراف و گمراهی و عقب گرد آنها است، و تهدید دوم به معنی نابودی و هلاکت(یکی از معانی لعن همان هلاکت است).

خلاصه اینکه اهل کتاب با اصرار و پافشاری در مخالفت با حق عقب گرد و سقوط می کنند و یا نابود می شوند.

سؤال دیگری در اینجا پیش می آید و آن اینکه آیا این تهدید در باره آنها عملی شد یا نشد؟ شک نیست که تهدید اول در مورد بسیاری از آنها و تهدید دوم در باره بعضی از آنها عملی گردید و حد اقل جمع زیادی از آنها در جنگهای اسلامی در هم کوبیده شدند و قدرتشان بر باد رفت،تاریخ دنیا نشان می دهد که آنها بعد از آن نیز در

ص :408

کشورهای مختلفی تحت فشار شدید قرار گرفتند و نفرات زیادی را از دست دادند، و هم اکنون نیز در شرائط بسیار نامساعد و خطرناکی زندگی می کنند.

در پایان آیه برای تاکید این تهدیدها می فرماید:"فرمان خدا در هر حال انجام می شود و هیچ قدرتی مانع از آن نخواهد بود"( وَ کٰانَ أَمْرُ اللّٰهِ مَفْعُولاً ).

مرتکب شده است"( وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللّٰهِ فَقَدِ افْتَریٰ إِثْماً عَظِیماً ) (1)این آیه از آیاتی است که افراد موحد را به لطف و رحمت پروردگار دلگرم می سازد،زیرا در این آیه خداوند امکان بخشش گناهان را غیر از شرک بیان کرده است،و طبق روایتی که مرحوم طبرسی در مجمع البیان از امیر مؤمنان علی ع نقل کرده،این آیه امیدبخش ترین آیات قرآن است(

ما فی القرآن آیة ارجی عندی من هذه الایة ).

و به گفته ابن عباس"این آیه از جمله آیاتی است که خداوند در سوره نساء بیان کرده و برای افراد با ایمان بهتر است از آنچه خورشید بر آن می تابد".

زیرا افراد بسیاری هستند که مرتکب گناهان عظیمی می شوند و برای همیشه از رحمت و آمرزش الهی مایوس می گردند،و همان سبب می شود که در باقیمانده عمر،راه گناه و خطا را با همان شدت بپیمایند،ولی امید به آمرزش و عفو خداوند وسیله مؤثر باز دارنده ای نسبت به آنان در برابر گناه و طغیان می گردد،بنا بر این آیه در واقع یک مسئله تربیتی را تعقیب می کند.

هنگامی که می بینیم(طبق گفته بعضی مفسران و پاره ای از روایات که در ذیل آیه نقل شده)افراد جنایتکاری همچون"وحشی"قاتل افسر رشید اسلام حمزة بن عبد المطلب عموی پیامبر ص با نزول این آیه ایمان می آورد و دست از جنایات خود می کشد،این امیدواری برای دیگر گناهکاران پیدا می شود،که از رحمت پروردگار مایوس نشوند و بیش از آنچه گناه کرده اند خود را آلوده نسازند.

ممکن است گفته شود که این آیه در عین حال مردم را به گناه تشویق می کند، زیرا وعده آمرزش"همه گناهان غیر از شرک"در آن داده شده است.

ص :410

ولی شک نیست که منظور از این وعده آمرزش،وعده بدون قید و شرط نیست بلکه افرادی را شامل می شود که یک نوع شایستگی از خود نشان بدهند،و همانطور که سابقا هم اشاره کرده ایم،"مشیت"و خواست خداوند که در این آیه و آیات مشابه آن،ذکر شده به معنی"حکمت"الهی است،زیرا هرگز خواست خدا از حکمت او جدا نیست،و مسلما حکمت او اقتضا نمی کند که بدون شایستگی، کسی را مورد عفو قرار دهد،بنا بر این جنبه تربیتی و سازندگی آیه به مراتب بیش از سوء استفاده هائی است که ممکن است از آن بشود.

چنان که می فرماید: إِنَّ الْحَسَنٰاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئٰاتِ :

"کارهای نیک آثار پاره ای از گناهان را از بین می برد"(هود-114).

3-شفاعت که شرح آن در جلد اول تفسیر نمونه صفحه 160 گذشت.

4-پرهیز از گناهان"کبیره"که موجب بخشش گناهان"صغیره"می- گردد همانطور که شرح آن در ذیل آیات 31 و 32 از همین سوره گذشت.

5-عفو الهی که شامل افرادی می شود که شایستگی آن را دارند،همانطور که در آیه مورد بحث بیان گردید.

مجددا یادآوری می کنیم که عفو الهی مشروط به مشیت او است و به این ترتیب یک مسئله عمومی و بدون قید و شرط نیست،و مشیت و اراده او تنها در مورد افرادی است که شایستگی خود را عملا به نوعی اثبات کرده اند،و از اینجا روشن می شود که چرا شرک قابل عفو نیست،زیرا مشرک ارتباط خود را از خداوند بکلی بریده است و مرتکب کاری شده که بر خلاف تمام اساس ادیان و نوامیس آفرینش است.

ستم نخواهد کرد( وَ لاٰ یُظْلَمُونَ فَتِیلاً (1).

در حقیقت فضیلت چیزی است که خداوند آن را فضیلت بداند نه آنچه خودستایان برای خود از روی خودخواهی قائل می شوند و به خویش و دیگران ستم می کنند.

گرچه روی سخن به قوم یهود و نصاری است که برای خود امتیازات بی دلیل و نادرستی قائل بودند و خود را برگزیده ملتها معرفی می کردند،گاهی می گفتند: لَنْ تَمَسَّنَا النّٰارُ إِلاّٰ أَیّٰاماً مَعْدُودَةً :"آتش دوزخ جز چند روزی ما را فرا نخواهد گرفت"(بقره-80)و گاهی می گفتند: نَحْنُ أَبْنٰاءُ اللّٰهِ وَ أَحِبّٰاؤُهُ :"ما فرزندان و دوستان خدائیم"(مائده-18)ولی مفهوم آن اختصاصی به قوم و جمعیتی ندارد بلکه تمام افراد و ملتهایی را که به این صفت نکوهیده گرفتارند شامل می شود.

قرآن در سوره نجم آیه 32 صریحا خطاب به همه مسلمانان کرده،می گوید: فَلاٰ تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقیٰ :"خودستایی مکنید،خداوند پرهیزکاران را بهتر می شناسد".

سرچشمه این کار همان عجب و غرور و خودبینی است که تدریجا به صورت خودستایی جلوه کرده و در مرحله نهایی سر از تکبر و برتری جویی در می آورد.

این عادت غلط که با نهایت تاسف در میان بسیاری از ملل و طبقات و افراد وجود دارد سرچشمه قسمت مهمی از نابسامانیهای اجتماعی،جنگها و استعمارها و تفوق طلبی ها است،تاریخ گذشته نشان می دهد که بعضی از ملل دنیا بر اثر همین احساس کاذب خود را برتر از ملل دیگر می دانستند و به همین جهت به خود حق می دادند که آنها را بنده و برده خویش سازند.عرب های جاهلی با تمام عقب افتادگی و فقر همه جانبه ای که داشتند خود را نژاد برتر!می شمردند،و در میان قبائل

ص :414

آنها،هر یک خود را"قبیله برتر"می دانست.

در عصر اخیر مسئله تفوق طلبی نژاد آلمان و یا نژاد اسرائیل سرچشمه جنگهای جهانی و یا جنگهای منطقه ای شد.

در صدر اسلام نیز قوم یهود و نصاری نسبت به دیگران گرفتار چنین توهمی بودند و لذا به زحمت حاضر می شدند که در برابر حقایق اسلام تسلیم گردند.به همین جهت در آیه بعد،قرآن با شدت،این گونه توهمات و برتری طلبی ها را می کوبد و آن را یک نوع افترا و دروغ به خدا بستن و گناه بزرگ و آشکار معرفی می کند، و می فرماید: اُنْظُرْ کَیْفَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللّٰهِ الْکَذِبَ وَ کَفیٰ بِهِ إِثْماً مُبِیناً :"ببین این جمعیت چگونه با ساختن فضائل دروغین و نسبت دادن آنها به خدا،به پروردگار خویش دروغ می بندند،آنها اگر گناهی جز همین گناه نداشته باشند،برای مجازات آنان کافی است".

علی ع در خطبه معروف"همام"در باره صفات ممتاز پرهیزکاران چنین می گوید:

لا یرضون من اعمالهم القلیل و لا یستکثرون الکثیر فهم لانفسهم متهمون و من اعمالهم مشفقون اذا زکی احد منهم خاف مما یقال له فیقول انا اعلم بنفسی من غیری و ربی اعلم بی من نفسی اللهم لا تؤاخذنی بما یقولون و اجعلنی افضل مما یظنون و اغفر لی ما لا یعلمون :

"آنها هرگز از اعمال کم خود راضی نیستند و هیچگاه اعمال زیاد خود را بزرگ نمی شمرند،آنها در همه حال خود را در برابر انجام وظایف متهم می شمرند و از اعمال خویش بیمناکند،هنگامی که کسی یکی از آنان را بستاید از آنچه در حق آنها می گوید،وحشت می کند و چنین می گوید:من به حال خود از دیگران آگاهترم،و خدا نسبت به من از من آگاهتر است،پروردگارا!به این ستایشی که ستایشگران در حق من می کنند مرا مؤاخذه مکن و مرا از آنچه گمان می برند،

ص :415

نیز برتر قرار ده و آنچه را که آنها از خطاهای من نمیدانند بر من ببخش"!

به کنار خانه کعبه برویم و شکم های خود را بر دیوار خانه کعبه بگذاریم و با پروردگار کعبه عهد کنیم که در نبرد با محمد کوتاهی نکنیم،این برنامه نیز انجام شد،و پس از پایان آن،ابو سفیان رو به کعب کرده،گفت:تو مرد دانشمندی هستی و ما بیسواد و درس نخوانده!،به عقیده تو،"ما"و"محمد"کدام به حق نزدیکتریم،کعب گفت:آئین خود را برای من کاملا تشریح کن ابو سفیان گفت:

ما برای حاجیان،شتران بزرگ قربانی می کنیم،و به آنها آب می دهیم،میهمان را گرامی میداریم،و اسیران را آزاد کرده،و صله رحم بجا می آوریم،و خانه پروردگار خود را آباد نگه می داریم،و بر گرد آن طواف می کنیم،و ما اهل حرم خدا سرزمین مکه ایم،ولی محمد از دین نیاکان خود دست برداشته،و قطع پیوند خویشاوندی کرده،و از حرم خدا و آئین کهن ما بیرون رفته،و آئین محمد آئینی است تازه و نوپا-کعب گفت:به خدا سوگند آئین شما از آئین محمد بهتر است!، در این هنگام آیات فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

اما در برابر بت سجده کردند و به طغیانگران اظهار ایمان نمودند( أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتٰابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطّٰاغُوتِ ).

به این هم قناعت نکردند،بلکه به کفار گفتند:راه شما از مسلمانان به هدایت نزدیکتر است( وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هٰؤُلاٰءِ أَهْدیٰ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلاً ).

بتها مطالبی را از قول بت ها نقل کرده و به دروغ به آنها می بستند تا مردم را فریب دهند (1)و این معنی با آنچه در شان نزول و تفسیر آیه گفته شد سازگارتر است زیرا یهود هم در برابر بتها سجده کردند و هم در برابر بت پرستان تسلیم شدند. سپس در آیه بعد،سرنوشت این گونه سازشکاران را بیان کرده می فرماید:

"آنها کسانی هستند که خدا آنان را از رحمت خود دور ساخته و کسی که خدا او را از رحمت خویش دور کند،هیچ یاوری برای او نخواهی یافت"( أُولٰئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ وَ مَنْ یَلْعَنِ اللّٰهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِیراً ).

و همانطور که این آیه می گوید،یهود از سازشکاری های ننگین نتیجه ای نبردند و سرانجام با ناکامی گرفتار شکست شدند و پیش بینی قرآن در باره آنها به حقیقت پیوست.

آیات فوق گرچه در باره جمعیت خاصی نازل شده ولی مسلما اختصاصی به آنها ندارد و تمام افراد سازشکار را که برای نیل به مقاصد پست،شخصیت و حیثیت خود و حتی ایمان و اعتقاد خویش را قربانی می کنند،شامل می شود،این گونه سازشکاران در دنیا و آخرت از رحمت خداوند دورند و غالبا با شکست مواجه می شوند.

جالب توجه اینکه روحیه ناپسند فوق در این قوم هنوز هم به شدت باقی است، و می بینیم برای رسیدن به اهداف خود،از هیچ گونه سازشکاری در تحت هر شرائطی روی گردان نیستند،و به همین دلیل گرفتار شکستها در طول تاریخ گذشته و امروز خود شده اند.

ص :419

به علاوه آنها هیچگاه شایستگی حکومت مادی و معنوی بر مردم را ندارند، زیرا آن چنان روح انحصارطلبی بر آنان چیره شده که اگر چنان موقعیتی را پیدا کنند به هیچکس،هیچ حقی،نخواهند داد،و همه امتیازات را دربست به خودشان تخصیص می دهند!( فَإِذاً لاٰ یُؤْتُونَ النّٰاسَ نَقِیراً ) (1).

بنا بر این با توجه به اینکه قضاوت یهود از چنین روحیه ای سرچشمه گرفته که همواره حق را به خود یا به کسانی می دهند که در مسیر منافع آنها باشند مسلمانان هرگز نباید از این گونه سخنان،نگرانی بخود راه دهند.

2-این گونه قضاوتهای نادرست از حسادت آنها نسبت به پیامبر ص و خاندانش سرچشمه می گیرد و به همین دلیل بی ارزش است،آنها بر اثر ظلم و ستم و کفران نعمت،مقام نبوت و حکومت را از دست دادند،و به همین جهت مایل نیستند این موقعیت الهی به دست هیچکس سپرده شود،و لذا نسبت به پیامبر اسلام ص و خاندانش که مشمول این موهبت الهی شده اند حسد می ورزند،و با آن گونه قضاوتهای بی اساس می خواهند آبی بر شعله های آتش حسد خویش بپاشند( أَمْ یَحْسُدُونَ النّٰاسَ عَلیٰ مٰا آتٰاهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ ).

سپس می فرماید:چرا از اعطای چنین منصبی به پیامبر اسلام ص و خاندان بنی هاشم تعجب و وحشت می کنید و حسد می ورزید در حالی که خداوند به شما و دودمان آل ابراهیم،کتاب آسمانی و حکمت و دانش و حکومت پهناوری(همچون حکومت موسی و سلیمان و داود)داد،اما متاسفانه شما مردم ناخلف آن سرمایه های معنوی و مادی پر ارزش را بر اثر شرارت و قساوت از دست دادید( فَقَدْ آتَیْنٰا آلَ إِبْرٰاهِیمَ الْکِتٰابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْنٰاهُمْ مُلْکاً عَظِیماً ).

ص :421

از آنچه گفتیم روشن شد که منظور از"ناس"در أَمْ یَحْسُدُونَ النّٰاسَ پیامبر اسلام و خاندان او است،زیرا ناس به معنی جمعی از مردم است،و اطلاق آن بر یک نفر(تنها شخص پیامبر)ما دامی که قرینه ای در کار نباشد جایز نیست (1)به علاوه کلمه آل ابراهیم(خاندان ابراهیم)قرینه دیگری است که منظور از ناس،پیامبر اسلام و خاندان او است،زیرا از قرینه مقابله،چنین استفاده می شود که ما اگر به خاندان بنی هاشم چنین موقعیتی را دادیم تعجب ندارد،زیرا به خاندان ابراهیم نیز بر اثر شایستگی،آن همه موقعیت معنوی و مادی بخشیدیم.

در روایات متعددی که در منابع اهل تسنن و شیعه آمده است تصریح شده که منظور از"ناس"خاندان پیامبر ص می باشد:

از امام باقر ع در ذیل این آیه چنین نقل شده است که فرمود:خداوند در خاندان ابراهیم پیامبران و انبیاء و پیشوایان قرار داد(سپس به یهود خطاب می کند)چگونه حاضرید در برابر آن اعتراف کنید،اما در باره آل محمد ص انکار می نمائید (2).

و در روایت دیگری از امام صادق ع می خوانیم که در باره این آیه سؤال کردند فرمود:

نحن المحسودون :یعنی مائیم که در مورد حسد دشمنان قرار گرفته ایم (3).

و در تفسیر در المنثور از ابن منذر،و طبرانی از ابن عباس،نقل شده است که در باره این آیه می گفت:منظور از"ناس"در این آیه مائیم نه دیگران. سپس قرآن در آیه بعدی میگوید:"جمعی از مردم آن زمان به کتاب آسمانی که بر آل ابراهیم نازل شده بود ایمان آوردند و بعضی دیگر نه تنها ایمان

ص :422

نیاوردند بلکه در راه پیشرفت آن ایجاد مانع کردند و شعله فروزان آتش دوزخ برای آنها کافی است"( فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ کَفیٰ بِجَهَنَّمَ سَعِیراً ).

همچنین کسانی که به این کتاب آسمانی که بر پیامبر اسلام ص نازل گردیده کفر می ورزند نیز به همان سرنوشت گرفتار خواهند شد.

***

و باید آن را به منزله موحشترین دشمن سعادت تلقی کرد و در دفع آن کوشید.

جوامعی که افراد آن را اشخاص حسود و تنگ نظر تشکیل می دهند جوامعی عقب افتاده هستند،زیرا همانطور که گفتیم حسود همیشه می کوشد تا دیگران را به عقب بکشد و این درست بر خلاف روح تکامل و ترقی است.

3-از همه اینها گذشته حسد اثرات بسیار نامطلوبی روی جسم و سلامت انسان می گذارد،و افراد حسود معمولا افرادی رنجور و از نظر اعصاب و دستگاههای مختلف بدن غالبا ناراحت و بیمارند،زیرا امروز این حقیقت مسلم شده که بیماریهای جسمانی در بسیاری از موارد عامل روانی دارند،و در طب امروز بحثهای مشروحی تحت عنوان بیماریهای"روان تنی"دیده می شود که به این قسمت از بیماریها اختصاص دارد.

جالب اینکه در روایات پیشوایان اسلام روی این موضوع تکیه شده است:

در روایتی از علی ع می خوانیم

صحة الجسد من قلة الحسد "تندرستی از کمی حسد است"و در جای دیگر میفرماید:

"

العجب لغفلة الحساد عن سلامة الاجساد :عجیب است که حسودان از سلامت جسم خود بکلی غافلند "و حتی در پاره ای از احادیث می خوانیم که حسد پیش از آنکه به محسود زیان برساند از حسود شروع می کند،و تدریجا او را به قتل می رساند! 4-از نظر معنوی حسد نشانه کمبود شخصیت و نادانی و کوتاه فکری و ضعف و نقص ایمان است،زیرا حسود در واقع خود را ناتوان تر از آن می بیند که به مقام محسود و بالاتر از آن برسد و لذا سعی می کند محسود را به عقب برگرداند، به علاوه او عملا به حکمت خداوند که بخشنده اصلی این نعمتها است معترض است و نسبت به اعطای نعمت به افراد از طرف خداوند ایراد دارد،و لذا در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم"

الحسد اصله من عمی القلب و الجحود لفضل اللّٰه تعالی و هما جناحان للکفر و بالحسد وقع ابن آدم فی حسرة الابد و هلک

ص :424

مهلکا لا ینجو منه ابدا ":

"حسد و بدخواهی از تاریکی قلب و کوردلی است و از انکار نعمتهای خدا به افراد سرچشمه می گیرد،و این دو(کوردلی و ایراد بر بخشش خدا)دو بال کفر هستند،به سبب حسد بود که فرزند آدم در یک حسرت جاودانی فرو رفت و به هلاکتی افتاد که هرگز از آن رهایی نمی یابد" (1).