امام شناسی

ص: 2

حیوة القلوب 5

امام شناسی

علامه مجلسی ره

تحقیق علی امامیان.

انتشارات سرور

ص: 3

سرشناسه:مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1037 - 1111ق.

عنوان و نام پديدآور:حیوه القلوب / مجلسی؛ تحقیق علی امامیان.

مشخصات نشر:قم: سرور، 1382.

مشخصات ظاهری:5 ج.

شابک:95000 ریال (دوره) ؛ 115000 ریال : دوره 964-91467-5-X : ؛ 95000 ریال (ج. 1، چاپ هفتم) ؛ 150000 ریال (ج. 1، چاپ دهم) ؛ ج. 2 964-6314-01-5 : ؛ 1000000 ریال( چاپ دوازدهم ،دوره پنج جلدی) ؛ ج.1، چاپ دوازدهم 978-964-6314-01-6 : ؛ 350000 ریال(چاپ سیزدهم، دوره دو جلدی) ؛ 105000 ریال (دوره دو جلدی) ؛ ج. 2، چاپ هشتم 978-964-6314-01-5 : ؛ 150000 ریال (ج. 2، چاپ دهم) ؛ ج. 3 964-91467-5-X : ؛ 125000 ریال: ج. 3، چاپ هفتم 978-964-91467-5-X : ؛ ج. 4 964-91467-6-8 : ؛ 125000 ریال : ج.4، چاپ هفتم 978-964-91467-6-8 : ؛ ج. 5 964-6314-03-1 : ؛ 40000 ریال (ج. 5، چاپ ششم) ؛ ج3، چاپ دوازدهم 978-964-91467-5-1 : ؛ ج.5، چاپ دوازدهم 978-964-6314-56-6 :

يادداشت:ج. 1 - 2 (چاپ ششم: 1383).

يادداشت:ج. 1 و 2 (چاپ هشتم: 1386).

يادداشت:ج. 1 و 2 (چاپ هفتم: 1385).

يادداشت:ج. 1 و 2 (چاپ دهم: 1388).

يادداشت:ج. 3و 4 (چاپ هفتم: 1386).

يادداشت:ج. 3 - 5 ( چاپ پنجم: 1383) .

يادداشت:ج. 3 و 4 (چاپ ششم: 1385).

يادداشت:ج. 5 (چاپ ششم: 1385).

يادداشت:ج. 1 - 5(چاپ دوازدهم: 1392).

يادداشت:ج.1 (چاپ سیزدهم: 1392).

يادداشت:ج.1و2 ( چاپ هجدهم: 1401).

يادداشت:ج.3و4 ( چاپ پانزدهم: 1401).

یادداشت:کتابنامه.

مندرجات:ج. 1. تاریخ پیامبران علیهم السلام و بعضی از قصه های قرآن (آدم - موسی).- ج. 2. تاریخ پیامبران علیهم السلام و بعضی از قصه های قرآن (حزقیل - عیسی).- ج. 3. تاریخ پیامبر اسلام صلی الله علیه (مکه).- ج. 4. تاریخ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله (مدینه).- ج. 5. امام شناسی.

موضوع:قرآن -- قصه ها

موضوع:پیامبران

امامت

ولایت

شناسه افزوده:امامیان، سیدعلی، 1342 -

رده بندی کنگره:BP88/م3ح9 1382

رده بندی دیویی:297/156

شماره کتابشناسی ملی:م 76-9064

اطلاعات رکورد کتابشناسی:ركورد كامل

ص: 4

بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِيمِ

ص: 5

ص: 6

فصل ششم در بيان وجوب اطاعت ائمۀ حق 98

فصل هفتم در بيان آنكه هدايت نمى توان يافت مگر از جهت ائمۀ حق، و ايشانند وسيله ميان خدا و خلق، و بدون معرفت ايشان نجات از عذاب الهى حاصل نمى گردد 103

فصل هشتم در حديث ثقلين و امثال آن 107

فصل نهم در بيان ساير نصوص متفرقۀ ايشان كه مجملا در ضمن اخبار مختلفه وارد شده است 125

باب دوم در بيان آياتى كه در شأن ائمه عليهم السّلام مجملا نازل شده 135

فصل اول در تأويل سَلامٌ عَلى إِلْ ياسِينَ 137

فصل دوم در بيان آنكه اهل ذكر، اهل بيت عليهم السّلام اند؛ و آنكه بر شيعه سؤال از ايشان واجب است و بر ايشان جواب واجب نيست 141

فصل سوم در بيان آنكه ايشانند اهل علم قرآن و راسخون در علم و انذار كنندگان به قرآن 149

فصل چهارم در بيان آنكه آيات خدا و بيّنات خدا و كتاب خدا ايشانند در بطن قرآن 157

فصل پنجم در بيان آنكه برگزيدۀ بندگان و آل ابراهيم، ائمه عليهم السّلام اند 161

فصل ششم در بيان وجوب مودت و محبت اهل بيت عليهم السّلام است، و آنكه مودت ايشان مزد رسالت

ص: 8

است 174

فصل هفتم در تأويل والدين و ولد و ارحام و ذى القربى به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و ائمۀ هدى عليهم السّلام 189

فصل هشتم در بيان آنكه در قرآن امانت به معناى امامت است 205

فصل نهم در بيان آياتى كه دلالت بر وجوب متابعت اهل بيت عليهم السّلام مى كند 214

فصل دهم در تأويل آيات نور در اهل بيت عليهم السّلام، و بيان آنكه ايشانند انوار سبحانى و تأويل مساجد و بيوت مقدسه به خانه هاى ايشان و تأويل ظلمت به اعداى ايشان 230

فصل يازدهم در بيان آنكه ايشانند شهدا و گواهان بر خلق و آنكه اعمال عباد بر ايشان عرض مى شود 266

فصل دوازدهم در بيان اخبارى كه مشتمل است بر تأويل آيات مؤمنين و ايمان و مسلمين و اسلام به اهل بيت عليهم السّلام و ولايت ايشان، و تأويل آيات كفار و مشركين و كفر و شرك و اصنام به اعداى ايشان و ترك ولايت ايشان 284

فصل سيزدهم در بيان احاديثى كه دلالت مى كند بر آنكه ايشان ابرارند و متقيان و سابقان و مقرّبان، و شيعيان ايشان اصحاب يمينند؛ و دشمنان ايشان اشرار و فجّار و اصحاب شمالند. . .307

فصل چهاردهم در بيان اخبارى كه در باب تأويل صراط و سبيل و اشباه اينها به ائمۀ هدى عليهم السّلام وارد شده است 322

فصل پانزدهم در تأويل آياتى كه مشتمل است بر صدق و صادق و صدّيق 338

ص: 9

فصل شانزدهم در بيان اخبارى كه در تأويل حسنه و حسنى به ولايت، و سيئه به عداوت ايشان وارد شده است 348

فصل هفدهم در بيان آنكه نعمت و نعيم در آيات كريمه مفسّر است به ولايت اهل بيت عليهم السّلام، و بيان آنكه ولايت ايشان اعظم نعم است 354

فصل هيجدهم در بيان اخبارى است كه در تأويل شمس و قمر و نجوم و بروج و امثال آنها به ائمه عليهم السّلام وارد شده است 368

فصل نوزدهم در بيان آن است كه آنها حبل اللّه المتين و عروة الوثقى و امثال اينهايند 378

فصل بيستم در تفسير حكمت به معرفت ائمه عليهم السّلام و اولو النهى به ايشان 383

فصل بيست و يكم در تفسير صافّون و مسبّحون و صاحب مقام معلوم و حملۀ عرش و سفرۀ كرام و برره به ائمه عليهم السّلام 386

فصل بيست و دوم در تأويل اهل رضوان و درجات به ائمه عليهم السّلام، و اهل سخط و عقوبات به اعداى ايشان 394

فصل بيست و سوم در آنكه ناس، اهل بيت عليهم السّلام؛ و شبيه به ناس، شيعيان ايشانند؛ و غير ايشان، نسناسند 399

فصل بيست و چهارم در تأويل بحر و لؤلؤ و مرجان به ايشان عليهم السّلام 403

ص: 10

فصل بيست و پنجم در تأويل ماء معين و بئر معطّله و قصر مشيد و سحاب و مطر و ظل و فواكه و ساير منافع ظاهره است به ائمه عليهم السّلام و علوم و بركات ايشان 406

فصل بيست و ششم در بيان تأويل نحل است به ائمه عليهم السّلام 416

فصل بيست و هفتم در بيان تأويل سبع مثانى است به ائمه عليهم السّلام 421

فصل بيست و هشتم در بيان آنكه علما در قرآن، ائمه عليهم السّلام اند؛ و اولو الالباب، شيعيان ايشانند 425

فصل بيست و نهم در بيان آنكه ايشانند متوسّمون و به روى هر كس نظر كنند مى دانند ايمان و نفاق او را، و ايشانند آنان كه خدا مى فرمايد إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ 429

فصل سى ام در تأويل آيات آخر سورۀ فرقان در شأن ائمه عليهم السّلام 434

فصل سى و يكم در تأويل شجرۀ طيّبه به اهل بيت عليهم السّلام و شجرۀ خبيثۀ ملعونه به دشمنان ايشان 439

فصل سى و دوم در بيان تأويل آيات هدايت به ائمه عليهم السّلام 446

فصل سى و سوم در تأويل آيات كه مشتملند بر امام و امّت در شأن ائمه عليهم السّلام 453

فصل سى و چهارم در نزول سلم و استسلام در ائمه عليهم السّلام و شيعيان ايشان 460

فصل سى و پنجم در بيان آنكه ايشانند خلفاى خدا كه مى خواهد ايشان را متمكن گرداند در زمين و وعدۀ نصرت به ايشان داده است، و بعضى از آيات كه در شأن قائم آل محمد عليه السّلام

ص: 11

نازل شده 463

فصل سى و ششم در بيان آنكه كلمه و كلمات در قرآن مجيد مؤول است به اهل بيت عليهم السّلام و ولايت ايشان 472

فصل سى و هفتم در بيان آنكه ايشان داخلند در حرمتهاى الهى 485

فصل سى و هشتم در تأويل آيات عدل و معروف و احسان و قسط و ميزان به ولايت ائمه عليهم السّلام، و تأويل كفر و فسوق و عصيان و فحشاء و منكر و بغى به عداوت و ترك ولايت ايشان 488

فصل سى و نهم در تأويل جنب اللّه و وجه اللّه و يد اللّه و امثال اينها به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و ائمه عليهم السّلام 493

فصل چهلم در آنكه ائمه عليهم السّلام خانه هاى علمند و معدن حكمتهايند، و شيعيان ايشان محل رحمت الهى اند، و آنكه ايشانند حزب اللّه و بقية اللّه اند و محل علوم انبياء 502

فصل چهل و يكم در بيان آياتى كه در محبت ملائكه نسبت به ايشان و شيعيان ايشان نازل شده 510

فصل چهل و دوم در بيان آنكه آيات صبر و مرابطه و عسر و يسر در شأن ائمه و شيعيان ايشان است 514

فصل چهل و سوم در بيان آياتى است كه در مظلوميت ائمه عليهم السّلام نازل شده 522

ص: 12

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم اين مجلد سوم است از كتاب «حيوة القلوب» تأليف خادم اخبار ائمۀ اطهار محمد باقر بن محمد تقى حشرهما اللّه مع مواليهما الأخيار در بيان وجوب وجود امام عليه السّلام و منصوب بودن او از جانب ملك علاّم و عصمت او از گناهان صغيره و كبيره و اتّصاف او به صفات كماليّه بغير از نبوّت و آياتى كه در شأن ائمه عليهم السّلام مجملا نازل شده.

و آن مشتمل است بر دو باب:

ص: 13

ص: 14

ص: 16

و امام در لغت عرب به معناى مقتدا و پيشوا است، و در اصطلاح فرقۀ ناجيه در باب صلاة كه امام مى گويند غالبا به معنى پيشنماز است، و در علم كلام كه امام مى گويند مراد شخصى است كه از جانب خدا به خلافت و نيابت حضرت رسالت پناه معيّن شده باشد، و گاهى هست كه به پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نيز امام اطلاق مى نمايند. و از بعضى اخبار معتبره كه ان شاء اللّه بعد از اين مذكور خواهد شد معلوم مى شود كه مرتبۀ امامت بالاتر از مرتبۀ پيغمبرى است چنانچه حق تعالى بعد از نبوّت به حضرت ابراهيم خطاب فرموده كه إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً (1).

و بعضى از محقّقان گفته اند: امام شخصى است كه حاكم باشد بر خلق از جانب خدا بواسطۀ آدمى در امور دين و دنياى آنها مثل پيغمبر الاّ آنكه پيغمبر از جانب خدا بى واسطۀ آدمى نقل مى كند و امام به واسطۀ آدمى كه آن پيغمبر است.

مؤلف گويد: اين تعريف نيز مشكل است زيرا كه بسيارى از پيغمبران غير اولو العزم تابع انبياى اولو العزم بوده اند و شريعت ايشان را به خلق مى رسانيدند، و احاديث بسيار خواهد آمد كه ائمۀ اطهار ما صلوات اللّه عليهم به توسط ملائكه و روح القدس استفادۀ علوم از خداوند حىّ و قيّوم مى نمودند، و فرقى چند در احاديث ميان نبى و امام مذكور است كه بعد از اين ان شاء اللّه بيان خواهد شد؛ و حق اين است كه در كمالات و شرايط و صفات، فرقى ميان پيغمبر و امام نيست بغير آنچه در اخبار ذكر خواهد شد، و از براى تعظيم حضرت رسالت پناه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و آنكه آن جناب خاتم انبياء باشد منع اطلاق اسم نبى و آنچه مرادف آن است بر آن حضرت كرده اند. و شيخ مفيد در كتاب «مسائل» به اين قائل شده و نسبت به فرقۀ ناجيۀ اماميّه داده است.

و ظاهر است كه در امم سابقه بعد از وفات پيغمبرى از انبياى صاحب شريعت تا مبعوث گرديدن صاحب شريعت ديگر، پيغمبران بسيار بودند كه اوصياى پيغمبر سابق و حافظ ملت و شريعت او بودند، لهذا روايت شده است از حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه:

علماى امّت من مانند پيغمبران بنى اسرائيلند (2).

و تفسير علما در بعضى از روايات به ائمه عليهم السّلام شده است (3)، و معلوم است كه هر فايده اى كه بر وجود رسول و نبى مترتب مى شود بر وجود امام مترتب است از دفع فساد و حفظ شريعت و منع مردم از ظلم و جور و معاصى.

و امّا وجوب نصب امام بر حق تعالى، پس فرقۀ ناجيۀ اماميّه را بر آن دلايل عقليّه

ص: 18

بسيار است كه در كتب مبسوطه ايراد نموده اند مانند «شافى» سيّد مرتضى و «تلخيص» شيخ طوسى قدّس سرّهما و غير آنها، و ما به ايراد دو دليل از آنها اكتفا مى نمائيم زيرا كه موضوع اين كتاب ايراد دلايل سمعيّه است از قرآن مجيد و اخبار متواتره از طريق خاصه و عامه:

دليل اول: آن است كه لطف بر خدا واجب است، زيرا كه كردن آنچه نسبت به بندگان اصلح است بر خدا لازم است از جهت آنكه عقل حاكم است بر آنكه افعال كريم لا يزال مبنى بر حكمت و مصلحت است، و هرگاه اصلح كه راجح و انفع است مانع باشد ترك آن و تبديلش به غير اصلح با آنكه ترجيح مرجوح است از فاعل مختار غنى كريم، قبيح نيز هست عقلا، و چون وجوب اصلح ثابت شد بايد كه لطف نيز بر خدا واجب باشد زيرا كه لطف عبارت است از امرى كه به سبب آن فعل مأمور به و ترك منهىّ عنه بر مكلف آسان شود، و به سبب آسانى فعل و ترك آن از او بعمل آيد امّا به شرطى كه به حدّ الجاء و اضطرار نرسد چه علت استحقاق ثواب و عقاب اختيارى بودن فعل است، پس به اين سبب قايلان به حسن و قبح عقلى و وجوب اصلح قايلند به وجوب لطف بر حق تعالى.

و دليل بر اين آن است كه تكليف مشتمل است بر منافع و مصالح بسيار به حسب دنيا و عقبى براى عباد و تكليف مشتمل است بر لطف، و لطف البته اصلح است از غير آن، پس لطف بر خدا واجب باشد بنا بر وجوب اصلح، و اين معلوم است كه وجود امام لطف است زيرا كه علم ضرورى همه كس را حاصل است كه هرگاه مردم را سر كرده اى بوده باشد كه ايشان را منع كند از فتنه و فساد و ظلم و ستم بر يكديگر و ارتكاب معاصى و بدارد آنها را بر طاعات و عبادات و انصاف و مروّت، البته امور مردم منسّق و منتظم مى گردد و به صلاح اقرب و از فساد ابعد خواهد بود.

دليل دوم: آن است كه شريعت حضرت رسول را حافظى ضرور است كه از تحريف و تغيير و زيادت و نقصان آن را نگاه دارد، و آيات قرآنى مجمل است و اكثر احكام از ظاهر قرآن معلوم نمى شود و از جانب خدا مفسّرى مى بايد كه استنباط احكام از قرآن تواند نمود، بر خلاف آنكه عمر در وقتى كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در هنگام ارتحال به عالم قدس دوات و قلم طلبيد كه نامه اى براى امّت بنويسد كه هرگز گمراه نشوند گفت: «انّ

ص: 19

الرّجل ليهجر حسبنا كتاب اللّه» (1)يعنى: «اين مرد هذيان مى گويد، كتاب خدا ما را كافى است» . با آنكه آن ملعون تفسير يك آيۀ قرآن را نمى دانست و هر مسأله كه عارض مى شد او و رفيقش معطل مى ماندند و پناه به حضرت امير المؤمنين عليه السّلام مى آوردند تا آنكه سنّيان نقل كرده اند كه در هفتاد موضع عمر گفت: «لو لا عليّ لهلك عمر» (2)«اگر على نمى بود عمر هلاك مى شد» .

و اگر كتاب خدا بس بود امّت را، اين قدر اختلاف در ميان آنها چرا بهم رسيد؟ و در ضمن تفسير آيات و ترجمۀ احاديث دلايل بسيار مذكور مى شود ان شاء اللّه.

امّا آيات؛ خدا مى فرمايد إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ (3)بعضى از مفسران گفته اند كه يعنى «توئى ترساننده و هدايت كنندۀ هر قوم» كه هاد عطف باشد بر منذر؛ و بعضى گفته اند مراد آن است كه «توئى ترساننده كفّار و فجّار از عذاب الهى و هر قوم را هدايت كننده اى هست» (4)پس از قبيل عطف جمله بر جمله خواهد بود و دلالت مى كند بر آنكه هيچ عصرى خالى از امام هدايت كننده نيست، و بر تفسير اخير احاديث از طريق عامه و خاصه بسيار است چنانكه عامه از ابن عباس روايت كرده اند كه: چون اين آيه نازل شد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: من انذاركننده ام و على هدايت نماينده، يا على! به تو هدايت مى يابند هدايت يافتگان (5).

و ابو القاسم حسكانى در كتاب شواهد التنزيل روايت كرده است از ابى بريدۀ اسلمى كه: حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آب وضو طلبيد و حضرت على بن ابى طالب عليه السّلام حاضر بود، چون از وضو فارغ شد دست حضرت امير المؤمنين را گرفت و به سينۀ مبارك خود

ص: 20

چسبانيد و فرمود كه: «انّما انا منذر» يعنى: «منم منذر» ، پس دست خود را به سينۀ على گذاشت و فرمود: وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ يعنى: «توئى هدايت كنندۀ امّت بعد از من» ، پس فرمود كه: توئى نور بخشندۀ مردم و توئى علامت و هدايت و پادشاه قاريان قرآن و گواهى مى دهم كه تو چنينى (1).

و در بصائر الدرجات به سند صحيح از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: رسول خدا منذر است، و بعد از آن حضرت در هر زمان هدايت كننده اى از ما هست كه هدايت مى نمايد مردم را بسوى آنچه حضرت رسول خدا از جانب او آورده است، و هاديان بعد از او على بن ابى طالب و امامان بعد از او، هر يك بعد از ديگرى تا روز قيامت (2).

و به سندهاى معتبر روايت شده است از آن حضرت كه: حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، منذر؛ و على عليه السّلام هادى است (3).

و به سند ديگر وارد شده است كه: فضل بن يسار از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است در تفسير إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ فرمود كه: هر امامى هدايت كنندۀ آن قومى است كه او در ميان ايشان است (4).

و به سند معتبر از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم منذر است و على عليه السّلام هادى است و بخدا سوگند كه هدايت كننده از ميان ما برطرف نمى شود و پيوسته در ميان ما هست تا روز قيامت (5).

و به سند صحيح از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه در تفسير اين آيه فرمود كه: حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم منذر و على عليه السّلام هادى است. پس حضرت از راوى پرسيد كه:

آيا امروز در ميان ما هادى هست؟ گفت: بلى فداى تو شوم پيوسته در ميان شما هادى بعد

ص: 21

از هادى بوده تا به تو رسيده. پس حضرت فرمود كه: خدا رحمت كند تو را؛ اگر چنين مى بود كه آن آيه بر كسى نازل شود و آن شخصى كه آيه بر او نازل شده بميرد و كسى بعد از او نباشد كه معنى آن آيه را بداند و حكم آن را در ميان مردم جارى كند هرآينه كتاب بميرد يعنى بى فايده شود و حكمش برطرف گردد و ليكن كتاب خدا زنده است تا روز قيامت و حكم قرآن به اجماع جميع امّت باقى است تا روز قيامت و تكليف الهى از مردم هرگز ساقط نمى شود (1)، و هرگاه مفسّرى نباشد كه معصوم از خطا شود و حكم كتاب را براى امّت بيان كند كتاب بى فايده خواهد بود، و اگر تكليف باقى باشد تكليف غافل لازم مى آيد و آن ظلم است و بر خدا روا نيست، و اين يكى از دلايل بيّنۀ وجوب نصب امام است از جانب خدا.

و ابن بابويه در كتاب اكمال الدين به سند صحيح از امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است كه فرمود در تفسير آيۀ وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ كه: مراد، امامى است كه در هر زمان هادى آن قوم است كه در ميان ايشان است (2).

و على بن ابراهيم به سند صحيح از آن حضرت روايت كرده است كه: منذر، رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم؛ و هادى، امير المؤمنين عليه السّلام و امامان بعد از او عليهم السّلام اند (3)، يعنى در هر زمانى امامى هست كه مردم را هدايت مى كند به راه خدا و بيان مى كند حلال و حرام الهى را براى ايشان.

و آيۀ دوم آن است كه خدا مى فرمايد وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ اَلْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ (4)اكثر مفسّران گفته اند كه: يعنى «پيوند كرديم براى ايشان آيه اى را بعد از آيه اى و قصه اى را بعد از قصه اى و وعد را بعد از وعيد و نصايح را به قصه ها كه موجب عبرت گردد كه شايد ايشان متذكر شوند و پندپذير گردند» (5).

ص: 22

امّا احاديث بسيار از طريق اهل بيت وارد شده است كه: مراد، نصب امامى است بعد از امامى، چنانچه على بن ابراهيم در تفسير خود و صفار در بصائر و كلينى در كافى و محمد بن العباس ابن ماهيار در تفسير خود و شيخ طوسى در مجالس رضوان اللّه عليهم به سندهاى معتبر از حضرت امام جعفر صادق عليه السّلام روايت كرده اند كه: در تفسير قول حق تعالى وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ اَلْقَوْلَ يعنى امامى بعد از امام ديگر (1). و اين تأويل چند احتمال دارد:

اول آنكه: مراد آن باشد كه «پيوند كرديم براى مردم قول را» يعنى بيان حق و تبليغ احكام حق و شرايع را به نصب كردن امامى بعد از امامى.

دوم آنكه: مراد آن باشد كه «پيوند كرديم براى مردم قول را» يعنى قائل شدن به امامت امامى بعد از امامى تا روز قيامت.

سوم آنكه: اشاره باشد به آيۀ كريمه كه خدا در هنگام ارادۀ خلق آدم به ملائكه خطاب كرد كه إِنِّي جاعِلٌ فِي اَلْأَرْضِ خَلِيفَةً (2)يعنى اين وعدۀ خليفه در زمين قرار دادن مخصوص زمان آدم نيست بلكه متّصل است تا روز قيامت و هيچ زمانى بدون خليفه نمى باشد.

و وجه اول اظهر است، و بر هر تقدير شايد تأويل بطن آيۀ شريفه باشد و منافات با ظاهر آيه كه مفسّران گفته اند نداشته باشد، و اللّه يعلم.

و در بصائر الدرجات از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است در تأويل آيۀ وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ (3)كه ظاهر لفظش آن است كه: «از آن جماعت كه ما خلق كرده ايم گروهى هستند كه هدايت مى نمايند مردم را به حق، و به آن عدالت مى كنند» ، حضرت فرمود كه: مراد از اين گروه امامان بر حقّند (4)، و تفسير اين آيه بعد از

ص: 23

اين مذكور خواهد شد ان شاء اللّه.

و امّا اخبار؛ ابن بابويه در كتاب مجالس و اكمال الدين از حضرت امام زين العابدين عليه السّلام روايت كرده است كه: مائيم پيشوايان مسلمانان و حجتهاى خدا بر عالميان و سادات مؤمنان و كشانندۀ رو و دست و پا سفيدان بسوى بهشت-يعنى شيعيان كه در روز قيامت روها و دستها و پاهاى ايشان از نور وضو سفيد و نورانى خواهد بود- و مائيم مولا و آقاى مؤمنان و مائيم باعث ايمنى اهل زمين از عذاب الهى چنانچه ستاره ها امان اهل آسمانند، يعنى ما تا در زمينيم قيامت برپا نمى شود و عذاب بر مردم نازل نمى شود، و تا ستاره ها در آسمان هستند ملائكه خوف قائم شدن قيامت ندارند، چون ما از زمين برطرف شويم علامت برطرف شدن نظام زمين و مردن اهل آن است، و چون ستاره ها از آسمان فرو ريزند علامت برطرف شدن آسمانها و متفرق شدن ملائكه است از جاهاى خود.

و فرمود: مائيم آنان كه به بركت ما خدا نگاه مى دارد آسمان را از آنكه بر زمين فرود آيد مگر به اذن او كه در قيامت باشد، و به بركت ما خدا نگاه مى دارد زمين را از آنكه در گردد با اهلش و سرنگون گردد، و به بركت ما خدا باران را مى فرستد و رحمت خود را پهن مى كند، و به سبب ما خدا بركتهاى زمين را بيرون مى آورد، و اگر امامى از ما بر روى زمين نباشد هرآينه فرود رود زمين با اهلش.

پس حضرت فرمود كه: هرگز خالى نبوده است زمين از روزى كه خدا خلق كرده است حضرت آدم عليه السّلام را از حجتى كه خدا را در زمين بوده باشد يا حجت ظاهر مشهور يا حجت غايب مستور، و خالى نمى باشد زمين تا روز قيامت از حجت خدا، و اگر حجت خدا در زمين نباشد عبادت كرده نخواهد شد زيرا كه طريق عبادت را از او مى آموزند و او مردم را امر به عبادت مى فرمايد.

راوى پرسيد كه: چگونه منتفع مى شوند مردم به حجتى كه غايب و پنهان باشد از ايشان؟

ص: 24

فرمود كه: چنانچه شما منتفع مى شويد از آفتابى كه در زير ابر پنهان است (1).

مؤلف گويد كه: از اينجا معلوم مى شود كه امام غايب فيوض و بركاتش به خلق مى رسد، و اگر شبهۀ عامى در ميان خلق بهم رسد ايشان را هدايت مى نمايد به نحوى كه او را نشناسند، و بسا باشد كه غيبت او براى جمعى لطف باشد كه حق تعالى داند كه اگر آن حضرت حاضر شود ايمان نخواهند آورد، بلكه اكثر خلق چنينند زيرا كه در حضور آن حضرت تكاليف شديدتر خواهد بود در جهاد با اعداى دين و غير آن، و بسا باشد كه ديده هاى كور و دلهاى اخفش ايشان تاب انوار و اسرار آن حضرت نياورند چنانچه شب پره از نور آفتاب منتفع نمى گردد، و بسيارى از سلاطين و متكبران هستند كه در غيبت امام ايمان دارند و آرزوى حضور او مى نمايند و با حضور آن حضرت كه شريف و وضيع و پادشاه و گدا را با هم برابر گرداند بسا باشد كه تاب نياورند و كافر شوند چنانكه طلحه و زبير را حضرت امير المؤمنين عليه السّلام با غلامى كه در روز پيش آزاد شده بود در عطا برابر گردانيد و باعث كفر ايشان گرديد، و آن ضررها كه از ايشان به دين و اهل دين رسيد، و از براى لطف بودن وجود امام عليه السّلام در حال غيبت همين بس است كه اعتقاد به وجود او و امامت او موجب حصول ثواب غير متناهى براى ايشان مى گردد.

و سيّد مرتضى عليه الرحمه در شافى در رسالۀ غيبت و غير او چند جواب فرموده اند از اعتراض به عدم انتفاع مردم به امام غايب:

اول آنكه: چون در همه وقت احتمال ظهور آن حضرت مى دهند همين معنى باعث انزجار ايشان از بعضى قبايح مى گردد، پس فرق است ميان عدم امام و غيبت او.

دوم آنكه: حق تعالى لطف را بعمل آورده و مانع از انتفاع مردم دشمنان آن حضرت شدند چنانچه رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در مكه بود و كفار قريش مانع بودند از انتفاع مردم از آن حضرت خصوصا در آن چند سال كه آن حضرت در شعب ابى طالب با ساير بنى هاشم پنهان بودند و كفار قريش مانع بودند از آنكه كسى به خدمت آن حضرت برسد، و در آن

ص: 25

ايام كه در غار مخفى بود تا هنگامى كه به مدينۀ مشرّفه نزول اجلال فرمود، و هيچ يك از اينها منافى لطف در وجود نبى نبود.

سوم آنكه: ممكن است كه علت غيبت امام به دوستان نيز راجع شود به آنكه حق تعالى داند كه اگر امام ظاهر شود ايشان ايمان نخواهند آورد و اين باعث كفر ايشان مى گردد.

چهارم آنكه: لازم نيست كه انتفاع عام باشد، ممكن است كه جمعى آن حضرت را ببينند و از او منتفع شوند چنانكه نقل مى كنند كه شهرى هست كه اولاد آن حضرت در آنجا مى باشند، و حضرت به آن شهر تشريف مى برند هر چند مردم آن جزيره آن حضرت را نمى بينند امّا مسائل خود را از آن حضرت به واسطه يا من وراء حجاب اخذ مى نمايند.

و سيّد مرتضى رحمه اللّه بعد از ذكر بعضى از وجوه متقدمه فرموده است كه: انتفاع امّت به امام تمام نمى شود مگر به امرى چند از جانب خدا كه بايد بعمل آورد و امرى چند از جانب امام كه بايد حاصل شود و امرى چند از جانب ما كه بايد بعمل آوريم: امّا آنچه از جانب خداست آن است كه امام را ايجاد نمايد و متمكّن گرداند او را از قيام به لوازم امامت از علم و شرايط امامت و نص كردن بر امامت او و بر او لازم گردانيدن كه قيام نمايد به امور امّت؛ و امورى كه از جانب امام است آن است كه قبول نمايد آن تكليف را و بر خود قرار دهد كه قيام به آن نمايد؛ و امّا آنچه راجع به امّت مى شود آن است كه متمكّن گردانند امام را از تدبير امور ايشان و دفع حايلها و مانعها از آن بكنند و اطاعت و انقياد او نمايند و آنچه او تدبير مى نمايد بعمل آورند.

پس آنچه راجع به خدا مى شود و اصل است در اين باب بايد اول بعمل آيد، پس آنچه تعلّق به امام دارد متفرّع بر آن مى گردد، و آنچه تعلّق به امّت دارد بر هر دو متفرّع مى گردد؛ پس تا بعمل نيايد آنچه تعلّق به خدا و به امام دارد، بر امّت چيزى لازم نمى شود، و بعد از آنكه آنها متحقق شود از جانب خدا و امام اگر مانع از جانب امّت بهم رسد و باعث غيبت امام گردد ضرر به لطف الهى نمى رساند و آنچه بر خدا و امام لازم است بعمل آورند

ص: 26

و تقصير از جانب امّت خواهد بود (1). و تفصيل اين مبحث در كتاب «غيبت» مذكور خواهد شد ان شاء اللّه تعالى.

و كلينى و ابن بابويه و ديگران به سند معتبر روايت كرده اند كه: حضرت امام جعفر صادق عليه السّلام از هشام بن سالم كه از فضلاى اصحاب آن حضرت است پرسيدند كه: چه كردى با عمرو بن عبيد بصرى كه از علماى صوفيۀ اهل سنّت بود و چگونه از او سؤال كردى؟

هشام گفت: فداى تو شوم اى فرزند رسول خدا! من از شما شرم مى كنم و زبان من در خدمت شما كار نمى كند كه سخن بگويم.

حضرت فرمود: هرگاه ما شما را امر كنيم بايد اطاعت كنيد.

هشام گفت كه: به من خبر رسيد دعوى فضيلت عمرو و نشستن او در مسجد بصره و افاده كردن او بر من بسيار گران آمد، پس روانه شدم و در روز جمعه داخل بصره شدم و به مسجد بصره درآمدم و حلقۀ بزرگى ديدم كه بر دور عمرو درآمده بودند و او يك جامۀ سياهى از پشم به كمر بسته و يك جامۀ ديگر چنين ردا كرده بود و مردم از او سؤالها مى كردند، پس راه گشودم و در ميان حلقه داخل شدم و در آخر همه به دو زانو نشستم، پس گفتم: اى عالم! من مرد غريبم و مسأله دارم، رخصت مى دهى كه سؤال كنم؟ گفت:

بلى.

گفتم: آيا چشم دارى؟ گفت: اى فرزند! اين چه سؤال است؟

گفتم: سؤال من چنين است. گفت: اى فرزند! سؤال كن هر چند مسأله احمقانه است.

گفتم: چشم دارى؟ گفت: بلى.

گفتم: به آن چه مى بينى؟ گفت: رنگها و شخصها را.

گفتم: آيا بينى دارى؟ گفت: بلى.

گفتم: به آن چه كار مى كنى؟ گفت: استشمام مى كنم بوها را.

گفتم: آيا دهان دارى؟ گفت: بلى.

ص: 27

گفتم: به آن چه كار مى كنى؟ گفت: به آن مزۀ چيزها را مى يابم.

گفتم: آيا زبان دارى؟ گفت: آرى.

گفتم: به آن چه كار مى كنى؟ گفت: به آن سخن مى گويم.

گفتم: آيا گوش دارى؟ گفت: آرى.

گفتم: به آن چه كار مى كنى؟ گفت: به آن صداها را مى شنوم.

گفتم: آيا دست دارى؟ گفت: بلى.

گفتم: به آن چه كار مى كنى؟ گفت: چيزها را فرا مى گيرم.

گفتم: آيا دل دارى؟ گفت: آرى.

گفتم: به آن چه كار مى كنى؟ گفت: به آن تمييز مى كنم آنچه را كه بر اين اعضاء و جوارح وارد مى شود.

گفتم: آيا آن جوارح بس نبودند و از دل مستغنى نبودند؟ گفت: نه.

گفتم: چرا مستغنى از دل نيستند و حال آنكه همه صحيح و سالم هستند؟ گفت: اى فرزند! وقتى كه اين اعضاء شك مى كنند در چيزى كه بوئيده اند يا ديده و يا شنيده و يا چشيده و يا لمس كرده اند برمى گردانند به دل پس او يقين را جزم مى كند و شك را باطل مى كند.

گفتم: پس خدا دل را در بدن حاكم بازداشته است براى آنكه شكّ جوارح را برطرف كند؟ گفت: آرى.

گفتم: پس البته دل بايد در بدن باشد و ناچار است از آن، و اگر دل نباشد ادراكات جوارح مستقيم نمى گردد؟ گفت: بلى.

پس گفتم: اى ابو مروان! خداوند عالميان اعضاء و جوارح تو را نگذاشته است بى امامى و پيشوائى كه آنچه حق است براى ايشان بيان كند و شك را از ايشان زايل گرداند، و جميع خلايق را در حيرت و شك و اختلاف گذاشته و امامى و مقتدائى از براى ايشان نصب نكرده است كه در حيرت و شك خود به او رجوع كنند كه ايشان را به حق مستقيم بدارد و شك را از ايشان بردارد؟

ص: 28

چون اين را گفتم ساكت شد و هيچ جواب نگفت، پس به جانب من التفات نمود و گفت: تو هشام نيستى؟ گفتم: نه.

گفت: آيا با او همنشينى كرده اى؟ گفتم: نه.

گفت: از مردم كجائى؟ گفتم: از اهل كوفه ام.

گفت: البته تو هشامى. پس برخاست و مرا در برگرفت و در جاى خود نشانيد و حرف نزد تا من برخاستم.

چون اين قصه را نقل كردم حضرت صادق عليه السّلام خنديد و فرمود: اى هشام! اين را از كه آموخته بودى؟

گفتم: اى فرزند رسول خدا! چنين بر زبانم جارى شد.

و به روايت ديگر گفت: از شما اخذ كرده بودم اجزاى آن را و با يكديگر تأليف كردم (1).

حضرت فرمود: بخدا سوگند كه اين مضمون در صحف ابراهيم و موسى عليهما السّلام نوشته شده است (2).

مؤلف گويد كه: انسان عالم صغير است و نمونۀ عالم كبير چنانچه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام فرموده است:

أَ تَحسَبُ اَنَّكَ جِرمٌ صَغِير *** وَ فِيكَ انطَوَى العالَمُ الاكبَرُ(3) يعنى: «آيا گمان مى كنى كه تو جسم كوچكى و در تو منطوى و پنهان شده است عالم بزرگتر» چنانچه استخوانها در بدن بمنزلۀ كوههايند در زمين، و گوشت بمنزلۀ خاك، و رگهاى كوچك و بزرگ بمنزلۀ نهرهاى كوچك و بزرگند، و سر كه محلّ اكثر قوا و مشاعر است و مشرف است بر بدن بمنزلۀ آسمانها است كه محلّ كواكب نيّر است و اشعۀ آنها بر زمين مى تابد، و بخارات كه از معده متصاعد مى شود و به دماغ مى رسد و سرد مى شود و از

ص: 29

چشم و دماغ متقاطر مى گردد بمنزلۀ ابخره است كه از زمين متصاعد مى گردد و به كرۀ زمهرير كه مى رسد متقاطر مى گردد، و ايضا قواى دماغيّه به توسط نخاع به جميع بدن مى رسد چنانچه اشعۀ كواكب در زمين تأثير مى كند، و چنانچه امرا و سلاطين و حكّام در زمين هستند در بدن نيز بعضى از قوا خادم بعضى ديگرند و پادشاه كل نفس ناطقه است كه تعبير از آن به قلب مى كنند به اعتبار آنكه اولا تعلق به روح حيوانى مى گيرد و آن از قلب منبعث مى شود، و چنانچه معمورۀ دنيا در جانب شمال است دل كه سبب معمورى بدن است در جانب شمال است، و چنانچه ملوك را وزرا مى باشند كه ارزاق رعايا را قسمت مى كنند آنچه در كبد طبخ مى يابد بر جميع بدن منقسم مى شود، و چنانچه نصيبى از براى زمين از فضلات مقرر شده كه به دريا منتهى شود در بدن انسان نيز مقرر شده است؛ و استقصاى اين مطلب بسط عظيم دارد كه مناسب اين كتاب نيست.

و كلينى و شيخ طبرسى روايت كرده اند از يونس بن يعقوب كه: مردى از اهل شام به خدمت حضرت صادق عليه السّلام آمد و گفت: من مردى صاحب علم كلام و علم فقه و علم فرايض و ميراث هستم آمده ام با اصحاب تو مناظره و مباحثه كنم.

حضرت فرمود: كلام تو از كلام رسول خداست يا از پيش خود مى گوئى؟

گفت: بعضى از كلام آن حضرت است و بعضى را از پيش خود مى گويم.

حضرت فرمود: پس تو شريك حضرت رسول هستى؟

گفت: نه.

گفت: پس وحى را از خدا شنيده اى كه تو را خبر داده است به احكام خود؟

گفت: نه.

فرمود: پس اطاعت تو واجب است چنانچه اطاعت رسول خدا واجب است؟

گفت: نه.

يونس گفت: پس حضرت به جانب من ملتفت شد و فرمود: اى يونس! اين مرد پيش از آنكه سخن بگويد كلام خود را باطل كرد زيرا كه كسى كه وحى الهى به او نرسد و خدا او را واجب الاطاعه نكرده باشد سخن گفتن او در امور دين باطل خواهد بود، بلكه خود را

ص: 30

شريك خدا گردانيده خواهد بود.

پس هشام بن الحكم كه از متكلّمان اصحاب آن حضرت بود و در نهايت فضل و علم و فطانت بود و در آن وقت خطش تازه دميده بود داخل مجلس شد، حضرت او را تعظيم فرمود و جائى از براى او گشود و فرمود: تو يارى كنندۀ مائى به دل و زبان و دست.

پس بعد از آنكه جمعى از اصحاب آن حضرت با او سخن گفتند و بر او غالب شدند حضرت به شامى فرمود: با اين پسر مناظره كن؛ يعنى با هشام.

پس شامى گفت: يا هشام! با من گفتگو كن در باب امامت اين مرد.

هشام از اين سخن بى ادبانۀ او در غضب شده گفت: اى مردك! آيا خدا نسبت به مردم مهربانتر است يا مردم نسبت به خود؟

گفت: بلكه خدا مهربانتر است.

هشام گفت: به مهربانى خود چه كرده است نسبت به مردم؟

شامى گفت: از براى ايشان حجتى و راهنمائى اقامت كرده است كه پراكنده نشوند و اختلاف در ميان ايشان بهم نرسد و امور ايشان را منظّم گرداند، و خبر دهد ايشان را به فرايض پروردگار ايشان.

هشام گفت: آن مرد كيست؟

گفت: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم.

هشام گفت: پس بعد از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كى بود؟

گفت: كتاب خدا و سنّت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم.

هشام گفت: آيا كتاب و سنّت به ما نفعى بخشيده است امروز در آنكه اختلاف را از ما برطرف كند؟

گفت: بلى.

هشام گفت: پس چرا ما و تو اختلاف داريم و از جهت اين اختلاف تو از شام بسوى ما آمده اى كه مناظره كنى؟

پس شامى ساكت شد و جواب نتوانست داد.

ص: 31

پس حضرت به شامى فرمود كه: چرا سخن نمى گوئى؟

شامى گفت: اگر گويم كه اختلاف نداريم، دروغ گفته ام؛ و اگر گويم كه كتاب و سنّت بعد از رجوع به آنها رفع اختلاف از ما مى كنند، غلط گفته ام زيرا كه احتمال وجوه بسيار دارد و هر كس آنها را مطابق مطلب خود عمل مى كند؛ و اگر گويم كه اختلاف داريم و هر دو برحقّيم پس كتاب و سنّت به ما نفعى نبخشيده است، امّا من نيز مى توانم همين سخن را به او برگردانم.

حضرت فرمود: برگردان تا جوابش را بشنوى.

شامى گفت: خدا مهربانتر است به خلق يا خود نسبت به خود مهربانترند؟

هشام گفت: خدا مهربانتر است.

شامى گفت: آيا كسى را بازداشته است كه اختلاف را از ايشان برطرف كند و امور ايشان را به اصلاح آورد و حق و باطل را براى ايشان تمييز دهد؟

هشام گفت: زمان حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را مى گوئى يا امروز را؟

شامى گفت: در زمان حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آن حضرت بود، امروز بگو كيست؟

هشام گفت: اين بزرگوار كه اينجا نشسته است و از اطراف عالم بار مى بندند و بسوى او مى آيند و ما را خبر مى دهد به اخبار آسمانى به ميراثى كه از پدر و جدّ خود دارد.

شامى گفت: از كجا اين بر من معلوم تواند شد؟

هشام گفت: بپرس از او هر چه خواهى.

شامى گفت: عذر مرا قطع كردى، اكنون بر من است كه سؤال كنم.

حضرت فرمود: اى شامى! تو را خبر دهم كه سفر تو چگونه بوده و در راه بر تو چه واقع شده است؟

چون حضرت همه را خبر داد گفت: راست مى گوئى الحال به تو ايمان آوردم و مسلمان شدم.

حضرت فرمود: بلكه الحال ايمان آوردى و پيشتر چون كلمتين مى گفتى مسلمان بودى و اسلام پيش از ايمان بهم مى رسد و احكام دنيا از ميراث و نكاح و غير آنها بر اسلام

ص: 32

مترتّب مى شود و ثواب آخرت بر ايمان مى باشد، و تا اعتقاد به امامت ائمه نكنند مستحقّ بهشت نمى شوند.

شامى گفت: راست گفتى من در اين ساعت گواهى به يگانگى خدا و رسالت حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مى دهم و گواهى مى دهم كه تو وصىّ اوصيائى (1).

و كلينى و ابن بابويه و كشى به سندهاى معتبر روايت كرده اند از منصور بن حازم كه گفت: به حضرت صادق عليه السّلام عرض كردم كه: خدا جليل تر و بزرگتر است از آنكه او را به خلق بشناسند بلكه خلق را به خدا مى شناسند.

حضرت فرمود: راست گفتى.

گفتم: هر كه بداند كه او را پروردگارى هست بايد بداند كه آن پروردگار را خشنودى و غضبى هست، يعنى بعضى از اعمال باعث خشنودى او مى گردد و بعضى باعث سخط و غضب او، و بايد بداند كه خشنودى و غضب او را نمى توان دانست مگر به وحى يا رسولى، پس كسى كه وحى به او نرسد بايد كه طلب كند پيغمبران را، پس هرگاه ايشان را ملاقات كند مى داند كه ايشان حجت خدايند به معجزات و علاماتى كه خدا به ايشان داده است و آنكه اطاعت ايشان واجب است.

و گفتم به سنّيان كه: رسول خدا حجت خدا بود بر خلق؟ گفتند: بلى.

گفتم: وقتى كه از دنيا رفت كه بود حجت خدا؟ گفتند: قرآن.

پس نظر كردم در قرآن ديدم كه مخاصمه مى كنند به قرآن سنّيان و جبريان و زنديقانى كه اعتقاد به قرآن ندارند تا آنكه همه غالب مى شوند بر مردم به حقّيّت خود، پس دانستم كه قرآن حجت نمى تواند بود مگر بر كسى كه تفسير كنندۀ قرآن باشد و معانى آن را داند و آنچه گويد حقّيّت خود را ظاهر تواند كرد.

پس گفتم به سنّيان كه: كيست تفسير كنندۀ قرآن و حافظ آن؟ گفتند: ابن مسعود مى دانست و عمر مى دانست و حذيفه مى دانست.

ص: 33

گفتم: همه را مى دانستند؟ گفتند: نه، بعضى را مى دانستند.

پس نيافتم كسى را كه معنى كلّ قرآن را داند بغير از على بن ابى طالب عليه السّلام و هرگاه چيزى در ميان جماعتى باشد و هر يك از ايشان گويند كه ما همۀ آن را نمى دانيم و يكى گويد كه من مى دانم و براستى بيان كند مى دانم كه آن على بن ابى طالب است، پس گواهى مى دهم كه او قيّم و حافظ و مفسر قرآن است و اطاعت او بر خلق واجب است و حجت بوده است بر مردم بعد از حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و آنچه در تفسير قرآن و استنباط احكام از آن بگويد حق است.

حضرت فرمود: خدا رحمت كند تو را.

منصور گفت: برخاستم و سر مبارك آن حضرت را بوسيدم و گفتم: على عليه السّلام از دنيا نرفت تا حجتى بعد از خود گذاشت چنانچه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بعد از خود حجتى گذاشت، و حجت بعد از او حضرت امام حسن عليه السّلام بود، و گواهى مى دهم بر امام حسن عليه السّلام كه او حجت خدا بود و اطاعتش بر خلق واجب بود.

باز حضرت فرمود: خدا تو را رحمت كند.

پس سرش را بوسيدم و گفتم: شهادت مى دهم بر امام حسن عليه السّلام كه از دنيا نرفت تا حجتى بعد از خود نصب كرد چنانچه رسول خدا و پدرش كردند، و حجت بعد از او حسين بن على عليه السّلام بود و اطاعت او واجب بود.

باز حضرت فرمود: خدا تو را رحمت كند.

پس سرش را بوسيدم و گفتم: شهادت مى دهم بر حسين بن على عليه السّلام كه از دنيا نرفت تا حجتى بعد از خود گذاشت، و حجت بعد از او على بن الحسين عليه السّلام بود و اطاعت او واجب بود

گفت: خدا تو را رحمت كند.

پس سرش را بوسيدم و گفتم: گواهى مى دهم بر على بن الحسين عليه السّلام كه از دنيا نرفت تا حجتى بعد از خود گذاشت، و حجت او بعد از او محمد بن على ابو جعفر عليه السّلام بود و اطاعت او واجب بود.

ص: 34

پس فرمود: رحمك اللّه.

گفتم: سر خود را بده ببوسم؛ پس سر مبارك او را بوسيدم پس آن حضرت خنديد از مكرر بوسيدن تا آنكه نوبت به آن حضرت رسيد و مى دانست كه مى خواهم آن حضرت را بگويم، پس گفتم: گواهى مى دهم كه پدرت از دنيا نرفت تا حجتى بعد از خود نصب كرد چنانچه پدرش كرده بود، و گواهى مى دهم به خدا كه آن حجت توئى و اطاعت تو واجب است.

حضرت فرمود: بس است خدا تو را رحمت كند.

گفتم: سرت را بده ببوسم، پس خنديد و فرمود: هر چه مى خواهى از من بپرس كه بعد از اين چيزى از تو پنهان نخواهم كرد (1).

مؤلف گويد كه: آنچه خدا را به خلق نمى توان شناخت بلكه خلق را به خدا مى شناسند چند احتمال دارد:

اول آنكه: علم به وجود صانع بديهى و فطرى است و هر كس در اول آنكه به حدّ شعور و تمييز رسد مى داند كه خالقى دارد كه او را آفريده است، و كافران به سبب اغراض فاسده انكار صانع مى كنند و در وقت اضطرار در دريا و صحرا رو به خدا مى آورند و به او متوسل مى گردند، و چون خود را از اغراض باطله خالى كنند و رجوع به نفس خود كنند مى دانند كه خود آفرينندۀ خود نيستند و مثل ايشان، ايشان را هم نيافريد. چنانچه حق تعالى مى فرمايد وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اَللّهُ (2)يعنى: «اگر از كافران سؤال كنى كه آفريده است آسمانها و زمينها را؟ البته مى گويند كه خدا آفريده» بنا بر آنكه مخصوص مشركان مكه نباشد، و احاديث بر اين مضمون بسيار است در اينكه خلق را به خدا مى شناسند (3)يعنى حقّيّت انبياء و اوصياء عليهم السّلام به معجزه اى چند ظاهر مى شود كه حق تعالى بر دست ايشان جارى مى سازد.

ص: 35

دوم آنكه: خدا را به شباهت مخلوقات نمى توان شناخت به آنكه او را تشبيه كنند به نور كواكب يا صفات كماليّه را به نحوى كه در مخلوقات هست براى او اثبات نمايند، و خلق را به خدا مى توان شناخت به سبب آنكه او ايشان را آفريده و ظاهر ساخته به آنكه علوم و معارف و حقايق اشياء همه از جانب خدا بر خلق فايض مى گردد.

سوم آنكه: كمال معرفت حق تعالى و صفات كماليّۀ او را بدون وحى و الهام نمى توان دانست، و معرفت رسالت رسل و امامت ائمه را باز به وحى الهى مى توان دانست.

چهارم: وجود الهى را به گفتۀ انبياء و رسل و ائمه نمى توان دانست و الاّ دور لازم مى آيد، بلكه خدا را به عقلى كه عطا كرده و به آياتى كه در آفاق و انفس بر وجود و صفات كماليّۀ خود اقامت نموده مى توان شناخت، و حقّيّت انبياء و رسل را به معجزات كه بر دست ايشان جارى كرده مى توان دانست، و تفاصيل آن معانى با معانى ديگر كه مى توان گفت در بحار الانوار مذكور است؛ و دليلى كه منصور بن حازم بر وجود امام و حقّيّت ائمۀ حق بيان كرده متين ترين دلايل است و حاصلش آن است كه معلوم است كه حق تعالى اين خلق را عبث نيافريده، و اگر تكليفى نباشد و اين خلايق را خلق كرده باشد كه مانند حيوانات بخورند و بياشامند و بگردند و نشئۀ ديگر نباشد كه غرض استحقاق مثوبات ابدى آن نشأه باشد هرآينه اين خلق عبث خواهد بود زيرا كه المهاى اين دنياى فانى بر راحتش زيادتى مى نمايد و هيچ لذتى نيست در دنيا كه مقرون به چندين الم نباشد، زيرا كه يكى از لذات خوردن و آشاميدن است و غالب خلق را مشقّت بسيار در تحصيل آنها بايد كشيد و بعد از خوردن و آشاميدن غالب اوقات مورث دردها و آزارها مى گردد، و همچنين تحصيل لباس و مسكن متضمن انواع مشقّتهاست تا آنكه تمتع قليلى از آنها ببرند، و همچنين زوجه به لذت قليلى كه از او برند انواع الم از نفقه و كسوت او و تحصيل ضروريات او و سوء معاشرت او بايد متحمل شد، و اگر دابه اى براى سوارى تحصيل كند به اندك راحتى و لذتى كه از سوارى آن يابد انواع آزارها از حفظ آن و تربيت آن و تحصيل مايحتاج آن مى كشد، و اگر مال دنيا است به اندك توهّم لذتى كه نادر است، خود از آن منتفع شود انواع تعبها در تحصيل و حفظ آن از استيلاء دزدان و ظالمان بايد ديد، بلكه همۀ

ص: 36

لذات دنيا دفع الم چند است چنانچه خوردن دفع الم گرسنگى، و آشاميدن دفع الم تشنگى، و جماع كردن دفع آزار شهوت و منى است كه در اوعيه جمع مى شود، و همچنين ساير لذات بر اين قياس است و جميع اين لذات توهّمى با علم به آنكه اين نشأه فانى است و مرگ البته مى آيد و هر يك از اينها در معرض فنا و زوال است، منغّص و مكدّر مى گردد، و بعينه مثل آن خواهد بود كه شخصى جمعى را به ضيافت بياورد و در خانۀ خرابى كه مشرف بر انهدام باشد و آنا فآنا مترصد آن باشند كه آن خانه بر سر ايشان فرود آيد، و طعامى كه نزد ايشان آورد به خاك و خاشاك بسيار آلوده باشد و هر لقمه كه خواهند بردارند چندين مار و عقرب و زنبور بر دست و دهان ايشان زنند، و اين خانه مملوّ باشد از شير و پلنگ و ببر و انواع درنده ها كه قصد جان ايشان كنند و خواهند لقمه ها را از ايشان بگيرند، چنين ضيافتى اگر مقصود محض خوردن اين لقمه ها باشد جميع عقلاء مذمّت خواهند كرد چنانكه حق تعالى فرموده است أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ (1)يعنى: «آيا گمان مى كنيد كه ما شما را عبث آفريده ايم و آنكه شما در قيامت بسوى ما باز نخواهيد گرديد» ، زيرا كه دلالت مى كند بر آنكه اگر بازگشت قيامت و ثواب و عقاب نباشد، خلق ايشان عبث و بى فايده خواهد بود، پس معلوم شد كه خلق ايشان براى نشئۀ ديگر است و معلوم است كه تحصيل آن نشأه به هر عملى نمى تواند شد، پس بايد كه حق تعالى راهنمايانى نصب نمايد كه طريق تحصيل مثوبات اخروى را از معرفت و عبادت، تعليم ايشان نمايد، و در زمان انبياء ايشان راهنمايانند، و بعد از ايشان احتياج به حافظ شريعت و استنباط كنندۀ احكام از قرآن مجيد حاصل است، و هر دليلى كه بر عصمت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و علم او به جميع احكام شريعت و ساير صفات پيغمبر دلالت مى كند، دلالت بر وجود اين صفات در امام مى كند، و عصمت و كمال علم را بغير از حق تعالى كسى نمى داند، پس البته بايد از جانب خدا منصوب و منصوص باشد، و به اتفاق امّت غير از امير المؤمنين عليه الصلاة و السلام كسى نص بر او نشده است پس بايد

ص: 37

كه آن حضرت امام باشد.

و ايضا هرگاه امامت مردد باشد ميان حضرت امير عليه السّلام و ميان أبو بكر و عمر و عثمان، و به اتفاق امّت حضرت امير عليه السّلام اعلم و اشجع و اورع و احسب و انسب از آن سه نفر بوده باشد، البته او به امامت اولى خواهد بود، زيرا كه تفضيل مفضول قبيح است عقلا.

و ايضا حق تعالى مى فرمايد هَلْ يَسْتَوِي اَلَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبابِ (1)يعنى: «آيا مساويند آنها كه مى دانند و آنها كه نمى دانند؟ متذكر نمى شوند آن را مگر صاحبان عقول» ، و باز فرموده است أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى اَلْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلاّ أَنْ يُهْدى فَما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ (2)يعنى: «آيا كسى كه هدايت كند بسوى حق سزاوارتر است به آنكه متابعت او كنند يا كسى كه هدايت يافته نشود مگر آنكه كسى او را هدايت كند؟ چه مى شود شما را چگونه حكم مى كنيد؟» ، و در وقتى كه ملائكه خود را احق دانستند به خلافت در زمين از حضرت آدم عليه السّلام، حق تعالى به اعلميّت آدم عليه السّلام بر ايشان حجت تمام كرد، و در وقتى كه بنى اسرائيل رياست و پادشاهى طالوت را قبول نمى كردند خداوند عالميان اهليّت او را به علم و جسم كه ملزوم شجاعت است بيان كرد و فرمود وَ زادَهُ بَسْطَةً فِي اَلْعِلْمِ وَ اَلْجِسْمِ (3).

و از طريق عامه و خاصه متواتر است كه همۀ اصحاب خصوصا آن سه خليفۀ به ناحق در آيات و احكام مشكله به حضرت امير عليه السّلام رجوع مى كردند و آن حضرت هرگز به ايشان در حكمى از احكام يا تفسير آيه اى از آيات محتاج نشد (4)، و همچنين در زمان حضرت امام حسن عليه السّلام امر خلافت مردد بود ميان آن حضرت و معاويه و قطع نظر از كفر معاويه هيچ عاقل شك ندارد در اعلميّت و ساير كمالات آن حضرت و نقص و اجتماع كل

ص: 38

معايب در معاويه (1)، و همچنين حضرت امام حسين عليه السّلام و معاويه و يزيد و همچنين ائمۀ بعد عليهم السّلام با خلفاى جور و جفا كه در زمان ايشان بودند و به همين دليل امامت ائمه همه ثابت مى شود (2).

و ابن بابويه به سند معتبر از جابر روايت كرده است كه گفت: به خدمت حضرت امام محمد باقر عليه السّلام عرض كردم كه: به چه سبب محتاجند مردم به پيغمبر و امام؟ حضرت فرمود: از براى آنكه عالم بر صلاح خود باقى بماند زيرا كه خداوند رحمان دفع مى كند عذاب را از اهل زمين هرگاه در آن پيغمبرى يا امامى بوده باشد، چنانچه حق تعالى مى فرمايد وَ ما كانَ اَللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ (3)يعنى: «نخواهد بود كه خدا عذاب كند ايشان را و حال آنكه تو در ميان ايشانى» .

و حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: ستارگان امانند براى اهل آسمان از آنكه ايشان از جاهاى خود به در روند، و اهل بيت من امانند براى اهل زمين، پس چون ستارگان برطرف شوند بيايد بسوى اهل آسمان آنچه نخواهند، و چون اهل بيت من از زمين برطرف شوند بيايد بسوى اهل زمين آنچه نخواهند (4).

ابن بابويه گفته است كه: مراد به اهل بيت امامانند كه مقرون گردانيده است خدا اطاعت ايشان را به اطاعت خود كه فرموده است أَطِيعُوا اَللّهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ (5)و ايشان معصومند از گناهان و مطهرند از عيبها و گناه نمى كنند و مؤيّدند و موفّقند و مسدّدند، و به بركت ايشان خدا روزى مى دهد بندگانش را و به ايشان آبادان مى گرداند شهرهاى خود را و به ايشان باران از آسمان مى فرستد و به ايشان بركتهاى زمين

ص: 39

را مى روياند و به ايشان مهلت مى دهد گناهكاران را و تعجيل در عقوبت ايشان نمى كند و عذاب بر ايشان نمى فرستد و مفارقت نمى كند از ايشان روح القدس و ايشان از او مفارقت نمى كنند و ايشان از قرآن جدا نمى شوند و قرآن از ايشان جدا نمى شود (1).

و به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: چون پيغمبرى آدم منقضى شد و عمرش به آخر رسيد حق تعالى به او وحى نمود كه: اى آدم! پيغمبرى تو تمام شد و عمرت به آخر رسيد پس نظر كن بسوى آنچه نزد توست از علم و ايمان و ميراث پيغمبرى و بقيۀ علم و اسم اعظم و همه را به عقب خود هبة اللّه بده، بدرستى كه من زمين را نمى گذارم هرگز به غير عالمى كه به او دانسته شود طاعت من و دين محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و نجاتى باشد براى هر كس كه اطاعت او كند (2).

و به سند معتبر از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام منقول است كه گفت: خداوندا! تو زمين را خالى نمى گذارى از حجتى بر خلق كه يا ظاهر و هويدا باشد يا پنهان، تا آنكه باطل نگردد حجتها و بيّنات تو (3).

و به سند صحيح روايت كرده است از يعقوب سراج كه گفت: از حضرت صادق عليه السّلام پرسيدم كه: آيا باقى مى ماند زمين بدون عالم زنده كه ظاهر باشد امامت او و مردم پناه برند به او و سؤال كنند از حلال و حرام خود؟ فرمود كه: اگر چنين باشد پس خدا عبادت كرده نخواهد شد (4).

و ابن بابويه و صفار و شيخ مفيد به سندهاى صحيح و معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده اند كه: زمين باقى نمى ماند مگر آنكه در آن عالمى بوده باشد كه زيادت و نقصان در دين را بداند، پس اگر زياد كنند مؤمنان در دين خدا برگرداند ايشان را، و اگر كم كنند چيزى را كامل گرداند از براى ايشان پس بگويد: بگيريد دين خدا را كامل و تمام،

ص: 40

و اگر چنين نباشد هرآينه مشتبه شود بر مؤمنان امر دين ايشان و فرق نكنند ميان حق و باطل (1).

و به سندهاى صحيح بسيار از آن حضرت منقول است كه: اگر زمين يك ساعت بى امام بماند هرآينه فرو رود (2).

مؤلف گويد كه: ممكن است فرو رفتن كنايه از خرابى و برطرف شدن انتظامش باشد.

و كلينى و ابن بابويه و ديگران به سندهاى معتبر از آن حضرت روايت كرده اند كه: اگر در زمين دو مرد باشند البته يكى از ايشان امام خواهد بود؛ و فرمود كه: آخر كسى كه مى ميرد امام است تا آنكه كسى بر خدا حجت نداشته باشد كه مرا بى حجت گذاشتى (3).

و ابن بابويه و ديگران به سندهاى معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده اند كه:

جبرئيل بر محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نازل شد و خبر آورد از جانب خدا كه: اى محمد! من زمين را نگذاشتم مگر آنكه در آن عالمى بوده باشد كه بداند طاعت مرا و راه هدايت مرا و سبب نجات خلق باشد در مابين وفات پيغمبرى تا بيرون آمدن پيغمبر ديگر، و نمى گذارم شيطان را كه مردم را گمراه كند و نبوده باشد در زمين حجتى و دعوت كننده اى بسوى من و هدايت كننده اى بسوى راه من و عارف و دانائى به امر دين من، بدرستى كه من برانگيخته ام و مقرر گردانيده ام از براى هر قومى هدايت كننده اى كه هدايت كنم به او سعادتمندان را و حجت باشد بر اشقياء (4).

و ايضا به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده اند كه: مردم به اصلاح نمى آيند مگر به امام، و صلاحيت نمى يابد زمين مگر به امام (5).

و به سند معتبر روايت كرده اند از آن حضرت كه: اگر باقى نماند در زمين مگر دو مرد

ص: 41

هرآينه يكى از آنها حجت خدا خواهد بود (1).

و به سندهاى معتبر از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده اند كه فرمود: بخدا سوگند كه خدا زمين را نگذاشته است از روزى كه آدم را از دنيا برده است بدون امامى كه هدايت يابند به سبب او بسوى خدا و او حجت خدا باشد بر بندگانش، هر كه ترك متابعت او كند هلاك مى گردد و هر كه متابعت او كند و ملازمت او نمايد نجات مى يابد، واجب است اين بر حق تعالى (2).

و ايضا از آن حضرت روايت كرده اند كه: باقى نمى ماند زمين مگر به امام ظاهرى يا پنهانى (3).

و در حديث ديگر فرموده كه: خالى نبوده است دنيا از روزى كه خدا آسمانها و زمين را خلق كرده است از امام عادل و خالى نخواهد گذاشت تا روز قيامت كه حجت خدا باشد بر خلقش (4).

و كلينى و ابن بابويه و شيخ طوسى به سند صحيح روايت كرده اند از ابو حمزۀ ثمالى كه گفت: از حضرت صادق عليه السّلام پرسيدم كه: آيا زمين بى امام باقى مى ماند؟ فرمود كه: اگر باقى بماند فرو خواهد رفت (5).

و به سند بسيار از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام مروى است كه: خدا زمين را نگذاشته است بى عالمى كه كم كند آنچه مردم زياد كنند و زياد كند آنچه مردم كم كنند، و اگر چنين نباشد هرآينه بر مردم مختلط و مشتبه گردد امور ايشان (6).

و سليمان جعفرى از حضرت امام رضا عليه السّلام پرسيد كه: آيا زمين از حجت خالى مى شود؟

ص: 42

فرمود كه: اگر يك چشم زدن زمين از حجت خالى باشد هرآينه با اهلش فرو مى رود (1).

و در حديث صحيح ديگر فرمود كه: حجت خدا بر خلق قائم نمى گردد و تمام نمى شود مگر به امام زنده كه او را بشناسند (2).

و حميرى از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه:

در هر خلفى و عصرى از امّت من عادلى از اهل بيت من مى باشد كه نفى مى كند از اين دين تحريف كردن غاليان را و ادعاهاى دروغ اهل بطالت را و تأويل كردن جاهلان را (3).

و ابن بابويه از فضل بن شاذان روايت كرده است از حضرت امام رضا عليه السّلام كه فرمود:

اگر كسى گويد كه چرا حق تعالى اولو الامر را مقرر گردانيده و امر به اطاعت ايشان كرده جواب مى گوئيم كه: از جهت علتهاى بسيارى:

اول آنكه: چون از براى خلق اندازه اى قرار كرده اند در هر چيزى كه از آن تجاوز ننمايند كه باعث فساد ايشان گردد، پس ناچار بود كه امينى بر ايشان موكّل شود كه منع نمايد ايشان را از تعدّى از حلال و داخل شدن در حرام، كه اگر اين نبود هيچ كس ترك لذت و منفعت نمى كرد از جهت فساد ديگرى، پس تصرف مى كردند در عرض و مال يكديگر و منجر به قتال و فساد و نزاع مى شد، پس سركرده و قيّمى براى ايشان تعيين نمود كه منع كند ايشان را از فساد و برپا دارد در ميان آنها حدود و احكام خدا را.

دوم آنكه: هيچ فرقه اى از فرق و ملّتى از ملل باقى نمانده اند و زندگانى نتوانستند كرد مگر به رئيسى و سركرده اى از براى امور دين و دنياى خود، پس جايز نبود در حكمت حكيم كه امرى را كه همۀ عقول حكم مى كنند به حسن آن و آنكه ضرور است در انتظام امور مردم، ترك نمايد آن را، پس ضرور بود كه كسى تعيين نمايد كه به استعانت او قتال نمايند با دشمنان خود و قسمت نمايد ميان ايشان غنائم و اموال ايشان را و اقامت جمعه و جماعت ميان ايشان بكند و دست تعدّى ظالم را از مظلوم كوتاه گرداند.

ص: 43

سوم آنكه: اگر از براى ايشان امام قيّم امين حافظ مستودعى قرار نمى داد كه قيام نماينده به امور خلق باشد و خيانت در دين خدا نكند و حافظ دين و شريعت باشد و امانتدار اسرار رسول باشد، هرآينه مندرس مى شد ملت و دين خدا برطرف مى شد و سنّتها و احكام پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تغيير مى يافت و زياد مى كردند در دين خدا صاحبان بدعت چنانچه صوفيان مى كنند و كم مى كردند از دين خدا ملحدان چنانچه اسماعيليّه كردند و مشتبه مى كردند اينها را بر مسلمانان، زيرا كه مى بينيم خلق را ناقص و محتاج-به مربّى و مؤدّب-و غير كامل به اختلافى كه در فهمها و خواهشها و طريقه هاى ايشان هست، پس اگر قيّم و حافظى براى ايشان مقرر نكند خدا كه آنچه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از جانب خدا آورده حفظ نمايد هرآينه فاسد شوند ايشان و تغيير يابد شريعتها و سنّتها و احكام الهى و ايمان و تغيير آنها موجب فساد جميع خلق مى گردد (1).

و به سند صحيح از حضرت صادق عليه السّلام منقول است كه: ميان حضرت عيسى و حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پانصد سال فاصله بود و در دويست و پنجاه سال نه پيغمبرى بود و نه عالم ظاهرى.

راوى گفت: پس چه مى كردند مردم؟

فرمود كه: متمسك بودند به دين عيسى عليه السّلام.

پرسيد كه: حال ايشان چه بود؟

فرمود كه: مؤمن بودند؛ و فرمود كه: نمى باشد زمين بدون عالمى، يعنى اگر ظاهر نباشد پنهان خواهد بود (2).

و كلينى و ابن بابويه و غير ايشان به سندهاى معتبر از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده اند كه: اگر امام يك ساعت از زمين برطرف شود هرآينه زمين با اهلش به موج آيد چنانچه دريا با اهلش به موج آيد (3).

ص: 44

و ابن بابويه به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: اگر نمى بود حجتهاى خدا بر روى زمين هرآينه مى تكانيد زمين آنچه در ميانش بود و بر رويش بود، بدرستى كه زمين يك ساعت از حجت خالى نمى باشد (1).

و ايضا به سند معتبر روايت كرده است از حضرت امام رضا عليه السّلام كه فرمود: مائيم حجتهاى خدا بر روى زمين، و مائيم خليفه هاى خدا در ميان بندگان خدا، و مائيم امينهاى خدا بر رازهاى خدا، و مائيم كلمۀ تقوا كه خدا در قرآن فرموده وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ اَلتَّقْوى (2)يعنى ولايت ما باعث نجات از عذاب خداست، و مائيم عروة الوثقى كه خدا در قرآن ذكر كرده است يعنى ولايت و متابعت ما حلقۀ محكمى است كه هر كه چنگ در آن زند گسستن ندارد و او را به بهشت مى رساند، و مائيم گواهان خدا و نشانه هاى هدايت خدا در ميان مردم، به سبب ما خدا نگاه مى دارد آسمانها و زمين را از آنكه زايل شوند و از جاى خود حركت كنند، و به بركت ما باران را مى فرستد و رحمت خود را پهن مى كند، و زمين هرگز خالى نباشد از امام قائمى از ما كه يا ظاهر شود يا پنهان، و اگر يك روز زمين خالى شود از حجت خدا هرآينه با اهلش به موج درآيد چنانكه دريا در طوفان با اهلش به موج مى آيد (3).

و به سند معتبر از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: اگر زمين يك روز بى امام بماند هرآينه با اهلش فرو رود و خدا عذاب كند ايشان را به بدترين عذابهاى خود، بدرستى كه حق تعالى ما را حجت خود گردانيده است در زمين و امان در زمين از براى اهل زمين از آنكه عذاب بر ايشان نازل شود، و پيوسته در امانند از آنكه زمين ايشان را فرو برد مادامى كه ما در ميان ايشانيم، پس هرگاه خدا خواهد كه ايشان را هلاك كند و مهلت ندهد، ما را از ميان ايشان مى برد، پس آنچه خواهد نسبت به ايشان از عذاب

ص: 45

و عقاب بعمل مى آورد (1).

و به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: خالى نبوده است زمين از روزى كه آفريده شده است از حجت عالمى كه زنده گرداند آنچه را ايشان بميرانند از حق، پس اين آيه را خواند يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اَللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اَللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ اَلْكافِرُونَ (2)يعنى: «كافران مى خواهند كه خاموش كنند و فرونشانند نور خدا را به دهنهاى خود و خدا تمام كنندۀ نور خود است هر چند نخواهند كافران» (3).

و در روايت ديگر فرمود كه: حجت خدا پيش از خلق بوده و با خلق هست و بعد از خلق خواهد بود (4).

و به سند صحيح از حضرت باقر و صادق عليهما السّلام روايت كرده است كه: علمى كه با آدم فرود آمد بالا نرفت، و علم به ميراث مى رسد، و هر چه از علم و آثار رسولان و پيغمبران كه از غير اهل بيت حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اخذ نمايند باطل است، بدرستى كه على عليه السّلام عالم اين امّت بوده و از ما اهل بيت عالمى از دنيا بيرون نمى رود مگر آنكه بعد از خود كسى را مى گذارد كه مثل علم او را بداند يا آنچه خدا خواهد (5).

و به سندهاى معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: حق تعالى نگذاشته است زمين را بدون عالمى كه مردم به او محتاج باشند و او به مردم محتاج نباشد و حلال و حرام را بداند.

راوى گفت: فداى تو شوم از كجا مى داند؟

فرمود: از ميراثى كه از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على بن ابى طالب عليه السّلام به او رسيده است (6).

ص: 46

و ابن بابويه و صفار و برقى روايت كرده اند از حضرت صادق عليه السّلام كه: هميشه خدا را در زمين حجتى بوده كه حلال و حرام را مى دانسته است و مردم را بسوى راه خدا دعوت مى نموده است، و حجت از زمين منقطع نمى شود مگر چهل روز پيش از روز قيامت، پس چون حجت از زمين مرتفع شود در توبه بسته مى شود و نفع نمى بخشد ايمان آوردن كسى كه پيش از برطرف شدن حجت ايمان نياورده باشد، و آن جماعت بدترين خلق خدا خواهند بود و قيامت بر ايشان قائم مى گردد (1).

و به سند صحيح از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام منقول است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: مثل اهل بيت من در اين امّت مانند ستاره هاى آسمان است كه هر ستاره كه فرو مى رود ستاره اى ديگر طلوع مى كند (2)؛ و همچنين هر امامى كه از اهل بيت من رحلت مى نمايد بعد از او ديگرى به امامت قيام كند.

و ابن بابويه به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: حضرت امير المؤمنين عليه السّلام در خطبه اى كه در مسجد كوفه خواند فرمود: خداوندا! بدرستى كه ناچار است زمين تو را از حجتى از براى تو بر خلق تو كه ايشان را هدايت كند بسوى دين تو و بياموزد به ايشان علم تو را تا باطل نگردد حجت تو و گمراه نگردند تابعان دوستان تو بعد از آنكه ايشان را هدايت كند، و آن حجت بعد از اين يا امام ظاهرى خواهد بود كه اطاعت او نمايند يا پنهان خواهد بود كه انتظار ظهور او برند، اگر شخصش از مردم پنهان است در دولت باطل امّا علم و آدابش در دلهاى مؤمنان ثابت است پس به آن عمل نمايند تا ظاهر شدن او و انس مى گيرند به آنچه وحشت مى كنند از ايشان تكذيب كنندگان و ابا مى كنند از آن گمراهان (3).

و در بصائر الدرجات به سند حسن از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه از آن حضرت پرسيدند كه: در زمين دو امام مى تواند بود؟ فرمود: نه، مگر آنكه يكى خاموش

ص: 47

باشد و امام پيش از او دعوى امامت كند و بعد از رفتن او امام شود (1).

مؤلف گويد: احاديث در باب اتصال وصيت از زمان آدم عليه السّلام تا آخر اوصياء در جلد اول گذشت و اعادۀ آنها موجب تكرار است.

ص: 48

زيرا كه در اصول بطلان عمل به آن دلايل ثابت شده است، و بر تقدير تسليم حافظ جميع احكام شرع نمى تواند بود، و نه به برائت اصليّه زيرا كه اگر عمل به آن بايست كرد فرستادن پيغمبران در كار نبود، پس حافظ شريعت بجز امام نتواند بود، اگر خطا بر او جايز شود اعتماد نمى نمايند بر گفتۀ او در طاعات و تكاليف الهى، و آن منافى غرض تكليف است كه انقياد اوامر الهى باشد.

سوم آنكه: اگر از او خطا واقع شود واجب خواهد بود كه مردم بر او انكار كنند، و اين منافى وجوب اطاعت اوست كه خدا فرموده است أَطِيعُوا اَللّهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ (1)، و ايضا او نيز اگر معصوم نباشد تواند بود كه امر به معصيت و نهى از طاعت كند و بر رعايا واجب خواهد بود كه او را اطاعت كنند و وجوب اطاعت در معصيت مستلزم آن است كه يك فعل از يك جهت هم طاعت باشد و هم معصيت و آن محال است.

چهارم آنكه: اگر معصيت از او صادر شود غرض از نصب امام كه انقياد امّت باشد او را و متابعت او كردن در اقوال و افعال بر هم مى خورد، و اين منافى نصب امام است (2).

و استقصاى دلايل عقليّه مناسب اين كتاب نيست و آنچه در اول كتاب و در اينجا مذكور شد براى اثبات اين مطلب، بر منصف كافى است.

و علماى عامه كه عصمت را شرط نمى دانند ظهور جور و فسق را نيز مبطل امامت نمى دانند و لهذا به امامت خلفاى بنى اميّه و بنى عباس با آن ظلمها و فسقها قايل شده اند، و شخصى كه از مشاهير علماى ايشان است در عقايدش گفته: معزول نمى شود امام از امامت به سبب فسق و جور.

و ملاّ سعد الدين در شرحى كه بر عقايد نوشته دليل بر اين مدّعا چنين گفته كه: از براى آنكه ظاهر شد فسق و منتشر گشت جور از امامان بعد از خلفاى راشدين و حال آنكه پيشينيان مطيع و منقاد ايشان بودند. و ايضا در شرح مذكور گفته است كه: اهل حل و عقد

ص: 50

از امّت اتفاق نموده اند بر خلافت خلفاى بنى عباس.

و ايضا ملاّ سعد الدين در شرح مقاصد گفته است كه: منعقد مى شود امامت به قهر و غلبه، پس اگر كسى مردم را مغلوب سازد از راه شوكت منعقد مى شود امامتش هر چند فاسق و جاهل باشد؛ و بعد از اين گفته كه: اگر كسى به قهر و غلبه امام شود و ديگرى بيايد و او را مقهور و مغلوب سازد، مقهور معزول مى گردد و غالب امام مى شود (1).

اين است كلمات واهيۀ ايشان و عقل كدام عاقل تجويز مى كند كه امام و پيشواى خلق از اهل جهنم باشد و حق تعالى فاسق را از اهل جهنم شمرده از آنجا كه فرموده وَ أَمَّا اَلَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ اَلنّارُ (2)، و نيز فرموده كه: اعتماد به خبر فاسق مكنيد إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا (3)، و نيز فرموده إِنَّ اَللّهَ لا يَهْدِي اَلْقَوْمَ اَلْفاسِقِينَ (4).

و هرگاه ثابت شد كه عصمت در امام شرط است، پس امامت ابو بكر باطل شد زيرا كه به اتفاق او معصوم نبود، پس امامت امير المؤمنين عليه السّلام بى واسطه ثابت شد زيرا كه به اتفاق امّت امامت بعد از حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مردد است ميان آن حضرت و ابو بكر، و هرگاه يكى باطل شد ديگرى ثابت مى شود.

و بدان كه قايلان به عصمت خلاف كرده اند در آنكه معصوم آيا قادر بر فعل معصيت هست يا نه؟ امّا آنها كه قايلند كه قادر نيست، بعضى مى گويند كه: در بدنش يا در نفسش خصوصيتى هست كه مقتضى آن است كه محال است اقدام بر معصيت نمايد؛ و بعضى گفته اند كه: عصمت قدرت بر طاعت است و عدم قدرت بر معصيت، و اكثر علماى اماميه قايلند به آنكه قدرت بر معصيت دارد؛ و بعضى از ايشان تفسير كرده اند عصمت را به آنكه آن امرى است كه حق تعالى مى كند نسبت به بنده از الطافى كه نزديك گرداننده به طاعت است كه به آن حالت اقدام بر معصيت نمى كند، امّا به شرطى كه به حدّ الجاء و اضطرار

ص: 51

و جبر نرسد؛ و بعضى گفته اند ملكۀ نفسانيّه است كه صادر نمى شود از صاحبش با آن معاصى؛ و بعضى گفته اند كه عصمت لطفى است از خدا كه نسبت به بنده مى كند كه به آن لطف بنده را داعى به ترك طاعت و ارتكاب معصيت نمى آيد و اسباب آن لطف چهار چيز است:

اول آنكه: نفسش را يا بدنش را خاصيتى باشد كه مقتضى ملكه باشد كه مانع از فجور باشد.

دوم آنكه: حاصل مى شود او را علم به معايب و بديهاى معاصى و مناقب و نيكيهاى طاعت.

سوم آنكه: تأكيد اين علوم به تتابع وحى و الهام از جانب خدا.

چهارم: مؤاخذه كردن او بر مكروه و ترك اولى به حيثيّتى كه بداند كه هرگاه در غير واجب كار را بر او تنگ مى گيرد در واجبات و محرّمات با او مسامحه نخواهد كرد.

پس هرگاه اين امور در كسى جمع شود او معصوم خواهد بود، و حق آن است كه قدرت او بر معصيت برطرف نمى شود و الاّ مستحقّ مدح بر ترك معصيت نخواهد بود و نه به فعل ثواب، و ثواب و عقاب در حقّ او نخواهد بود، پس از تكليف بيرون خواهد بود، و آن باطل است به اجماع و نصوص متواتره (1)؛ و ايضا عصمت، فضل و كمال نخواهد بود چه بنابراين هر كس را جبر كند معصوم خواهد بود، و تحقيقش آن است كه آدمى با قوّت عقل و وفور فطنت و قابليّت و كثرت عبادت و رياضت و هدايت ربانى و توفيقات سبحانى به مرتبه اى مى رسد كه پيوسته مراقب جناب ربّ الارباب مى باشد بلكه از مرادات و ارادات خود بالكلّيّه خالى مى گردد و به مقام وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ يَشاءَ اَللّهُ (2)مى رسد و مصداق: «بي يسمع و بي يبصر و بي يمشي» (3)مى گردد، پس در اين حال ترك طاعت و صدور معصيت بلكه خلاف اولى از او محال باشد مثل كسى كه در پيش پادشاهى در

ص: 52

كمال محبت و شفقت و احسان و امتنان باشد و مع ذلك در نهايت سطوت و قدرت سلطان حاضر شود، و غايت شفقت و محبت او را نسبت به خود مشاهده نمايد و خود نيز نهايت محبت به آن پادشاه داشته باشد، البته چنين كسى از سه جهت محال باشد كه خلاف رضاى او هيچ كار كند هر چند سهل باشد:

يكى: از جهت شدت محبت، چه بالضروره محب هرگاه به حقيقت محبت رسيده باشد خلاف رضاى محبوب از او صادر نشود.

دوم: شرم و حيا؛ چه البته با اينهمه محبت و احسان و شفقت و امتنان در غيبت او مخالفت او را روا نمى دارد چه جاى آنكه در حضور او مخالفت نمايد.

سوم: خوف و بيم؛ چه با اين قدر خصوصيت و قدرت و سلطنت هرگاه رعايت رضاى او نكند بالضروره مستحقّ نهايت عقوبت شود و از غايت عذاب ايمن نباشد، و كدام عقوبت صاحب اين مقام را به تغيير محبت و تنزّل از مرتبۀ قرب و عزت رسد و كمال ظهور دارد كه با اينكه در مثل اين حال صدور معصيت محال است امّا نه محال است كه جبر لازم آيد، چه جبر آن است كه قدرت و ارادۀ بنده را تأثير نباشد و در اين مقام قدرت و ارادۀ چنين كسى هيچ كمتر از ديگرى نيست، و چنانچه همۀ فسّاق مثلا اقدام بر شرب خمر مى توانند نمود معصوم نيز قدرت دارد و مى تواند اقدام نمايد، پس مطلقا شايبۀ جبر در اينجا نيست.

و امّا آياتى كه دلالت كند بر وجوب عصمت امام از جملۀ آنها آن است كه حق تعالى خطاب كرد به حضرت ابراهيم عليه السّلام كه إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً يعنى: «گرداننده ام تو را از براى مردم امام» ، حضرت ابراهيم عليه السّلام گفت وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي يعنى: «سؤال مى كنم كه بعضى از ذرّيّۀ مرا نيز امام گردانى» ، حق تعالى در جواب فرمود كه لا يَنالُ عَهْدِي اَلظّالِمِينَ (1)يعنى: «نمى رسد عهد من كه امامت باشد به ستمكاران و هر فاسقى ظالم است و ستمكار بر نفس خود» .

و امّا احاديث پس اكثر آنها در مجلد اول در باب عصمت انبياء مذكور شد.

ص: 53

و ابن بابويه در كتاب خصال در تفسير اين آيه گفته است كه: يعنى از براى امامت صلاحيّت ندارد كسى كه بت پرستيده باشد يا يك چشم بهم زدن شرك به خدا آورده باشد هر چند آخر مسلمان شود؛ و ظلم: گذاشتن چيزى است در غير موضعش (1).

و اعظم ظلم شريك از براى خدا قرار دادن است، حق تعالى مى فرمايد إِنَّ اَلشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ (2)، و همچنين امامت را شايسته نيست كسى كه مرتكب حرامى شود خواه صغيره و خواه كبيره هر چند بعد از آن توبه كند، و اقامت حد نمى تواند كرد كسى كه بر او حدّى لازم شده باشد، پس امام البته مى بايد معصوم باشد و عصمت او را نمى توان دانست مگر به نصّ خدا بر او بر زبان پيغمبرش، زيرا كه عصمت در ظاهر خلقت ظاهر نمى شود كه ديده شود مانند سياهى و سفيدى و اشباه اينها بلكه امر پنهانى است كه معلوم نمى شود مگر به اعلام خداوندى كه داناى غيبها است.

و امّا اخبار پس اكثر آنها در مجلد اول گذشته.

و ابن بابويه در عيون اخبار الرضا به سند معتبر از امام رضا عليه السّلام روايت كرده است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: هر كه خواهد نظر كند به درخت ياقوت سرخى كه حق تعالى به دست قدرت خود كاشته است و چنگ در آن زند، پس اعتقاد كند امامت على عليه السّلام و امامان از فرزندان او را، بدرستى كه ايشان اختيار كرده و برگزيدۀ خدايند از ميان خلايق و معصومند از هر گناهى و خطائى (3).

و در اكثر كتبش به سند حسن از ابن ابى عمير روايت كرده است كه گفت: در مدت مصاحبتم با هشام بن الحكم از او استفاده نكردم سخنى كه بهتر باشد از اين سخن:

روزى از او پرسيدم كه امام آيا معصوم است؟

گفت: بلى.

گفتم: به چه دليل توان دانست كه او معصوم است؟

ص: 54

گفت: جميع گناهان چهار وجه مى دارد كه پنجم ندارد: حرص و حسد و غضب و شهوت، و هيچ يك از اينها در او نمى باشد؛ و جايز نيست كه حريص شود بر دنيا زيرا كه همۀ دنيا در زير نگين اوست و او خزينه دار مسلمانان است پس او حرص در چه چيز مى دارد؟ ؛ و جايز نيست كه حسود باشد زيرا كه آدمى حسد بر كسى مى برد كه بالاتر از او باشد و كسى بالاتر از او نمى باشد، و چگونه حسد برد بر كسى كه پست تر از او باشد؟ ؛

و جايز نيست كه غضب كند از براى چيزى از امور دنيا مگر آنكه غضب او از براى خدا باشد زيرا كه خدا واجب كرده است بر او اقامت حدود را و آنكه ملامت ملامت كننده او را مانع اجراى احكام الهى نگردد و در دين خدا رحم كردن مانع جارى كردن حد نگردد؛ و جايز نيست كه متابعت شهوت و لذتهاى دنيا بكند و اختيار كند دنيا را بر آخرت زيرا كه خدا آخرت را محبوب او گردانيده است چنانچه دنيا را محبوب ما گردانيده است پس او نظر بسوى آخرت مى كند چنانچه ما نظر بسوى دنيا مى كنيم، آيا ديده اى كسى را كه روى خوبى را ترك كند براى روى زشتى و طعام لذيذى را براى طعام تلخى و جامۀ نرمى را ترك كند براى جامۀ درشتى و نعمت دائم باقى را ترك كند براى نعمت زايل فانى (1)؟

و ايضا در معاني الاخبار از حضرت امام زين العابدين عليه السّلام روايت كرده است كه فرمود: امام ما نمى باشد مگر معصوم، و عصمت در ظاهر خلقت نمى باشد كه توان شناخت، پس نمى باشد امام مگر آنكه خدا و رسول نص بر امامت او كرده باشند.

پرسيدند كه: اى فرزند رسول خدا! پس چه معنى دارد معصوم؟

فرمود: معصوم آن است كه معتصم باشد و چنگ بزند در حبل متين خدا، و حبل خدا قرآن است، و امام و قرآن از يكديگر جدا نمى شوند تا روز قيامت، و امام هدايت مى كند مردم را بسوى قرآن و قرآن هدايت مى كند مردم را بسوى امام، اين است معنى قول حق تعالى إِنَّ هذَا اَلْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ (2)يعنى: «بدرستى كه اين قرآن

ص: 55

هدايت مى كند مردم را بسوى ملت و طريقتى كه آن درست ترين ملتها و طريقتها است كه طريق متابعت و ولايت ائمۀ حق بوده باشد» (1).

مترجم گويد كه: تفسير عصمت به اعتصام به حبل اللّه كردن يا به اعتبار اين است كه عاصم است خدا او را از گناهان به سبب اينكه او به قرآن معتصم است، يا مراد از معصوم آن است كه خدا او را معتصم به قرآن گردانيده كه عمل نمايد به جميع قرآن و معانى جميع قرآن را بداند.

و ايضا روايت كرده است كه: هشام بن الحكم از حضرت صادق عليه السّلام پرسيد از معنى معصوم، حضرت فرمود كه: معصوم آن است كه خود را نگاه دارد به توفيق خدا از جميع محرّمات خدا چنانچه حق تعالى مى فرمايد وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ (2)كه معنى ظاهر لفظش آن است كه: «هر كه چنگ زند به دين خدا يا در جميع امور به خدا، پس البته هدايت يافته شده است بسوى راه راست» ، و بنا بر تأويلى كه آن حضرت فرمودند كه: «هر كه خود را نگاه دارد از گناهان به توفيق خدا پس البته هدايت يافته شده است به راه راست» (3).

و كراجكى در كنز الفوائد روايت كرده است از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه: خبر داد مرا جبرئيل كه كاتبان اعمال امير المؤمنين عليه السّلام گفتند كه: از روزى كه با آن حضرت مصاحب شده ايم تا حال گناهى بر آن حضرت ننوشته ايم (4).

و از طريق اهل بيت روايت كرده است از عمار بن ياسر كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه:

دو ملك كه كاتبان اعمال حضرت امير المؤمنين عليه السّلام اند فخر مى كنند بر ساير كاتبان به آنكه با آن حضرتند، زيرا كه هرگز عملى را بالا نبردند كه موجب غضب خدا باشد (5).

ص: 56

و در عقايد اماميّه كه حضرت صادق عليه السّلام براى اعمش بيان كرده مذكور است كه:

پيغمبران و اوصياء ايشان معصومند از گناهان و مطهرند از صفات ذميمه (1).

و در عقايد اهل بيت عليهم السّلام كه حضرت امام رضا عليه السّلام براى مأمون نوشته مذكور است كه:

حق تعالى واجب نمى گرداند بر خلق اطاعت كسى را كه داند كه او كافر خواهد شد به او و عبادت او و اطاعت شيطان خواهد كرد (2).

و در علل الشرايع به سند معتبر از سليم بن قيس هلالى روايت كرده است كه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام فرمود كه: واجب بودن اطاعت نمى باشد مگر از براى خدا و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و اولى الامر، و امر به اطاعت اولى الامر از براى آن كرده اند كه ايشان معصومند از گناهان و پاكيزه اند از بديها و امر نمى كنند مردم را به معصيت خدا (3).

و شيخ طوسى در مجالس و ابن مغازلى شافعى از طريق عامه روايت كرده اند از عبد اللّه بن مسعود كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: منم دعا كردۀ پدرم ابراهيم عليه السّلام.

گفتم: يا رسول اللّه! چگونه تو دعا كردۀ اوئى؟

فرمود كه: حق تعالى وحى كرد بسوى ابراهيم عليه السّلام كه إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً (4)، پس ابراهيم عليه السّلام از بس كه شاد شد از وعدۀ امامت خواست كه از فرزندان او بدر نرود گفت: و از ذرّيّۀ من مثل من امام قرار ده، پس خدا وحى كرد بسوى او كه: اى ابراهيم! من با تو عهدى نمى كنم كه به آن وفا ننمايم، ابراهيم عليه السّلام گفت: پروردگارا! كدام است آن عهدى كه وفا به آن نمى نمائى از براى من؟ فرمود كه: با تو عهد نمى كنم كه ظالمى از ذرّيّۀ تو را امام بگردانم، گفت: پروردگارا! كدام است آن ظالمى كه عهد امامت به او نمى رسد؟ فرمود كه: كسى است كه سجده كند بتى را او را هرگز امام نمى گردانم و نمى تواند بود كه او امام باشد، پس ابراهيم عليه السّلام گفت وَ اُجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ اَلْأَصْنامَ. رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيراً

ص: 57

مِنَ اَلنّاسِ (1) يعنى: «و اجتناب فرما مرا و فرزندان مرا از آنكه بپرستيم بتها را، پروردگارا! اين بتها گمراه كردند بسيارى از مردم را» ، پس حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: پس منتهى شد دعوت امامت بسوى من و بسوى برادرم على كه هيچ يك از ما هرگز سجده نكرديم بتى را پس مرا پيغمبر گردانيد و على را وصىّ من (2).

و ابن بابويه از ابن عباس روايت كرده است كه: شنيدم از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه فرمود:

من و على و حسن و حسين عليهم السّلام و نه نفر از فرزندان حسين عليه السّلام مطهرند از عيبها و معصومند از گناهان (3).

و عياشى و ديگران روايت كرده اند از صفوان جمّال كه گفت: ما در مكه بوديم سخن از تأويل اين آيه جارى شد وَ إِذِ اِبْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ (4)حضرت صادق عليه السّلام فرمود كه: پس تمام كرد امامت را به محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على و امامان از فرزندان على عليهم السّلام در آنجا كه فرموده است ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اَللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ (5)، پس گفت إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي اَلظّالِمِينَ (6)گفت:

پروردگارا! در ميان فرزندان من ظالم خواهد بود؟ وحى آمد كه: بلى ابو بكر و عمر و عثمان و هر كه متابعت ايشان كند، ابراهيم عليه السّلام گفت: پروردگارا! پس تعجيل كن از براى محمد و على آنچه وعده داده اى مرا در حقّ ايشان و تعجيل كن يارى و نصرت ايشان را.

و اشاره به اين است آنچه خدا فرموده وَ مَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهِيمَ إِلاّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَ لَقَدِ اِصْطَفَيْناهُ فِي اَلدُّنْيا وَ إِنَّهُ فِي اَلْآخِرَةِ لَمِنَ اَلصّالِحِينَ (7)كه مفاد لفظش آن است

ص: 58

كه: «كيست كه نخواهد ملت ابراهيم را مگر كسى كه نفس خود را سفيه و بى خرد گرداند، و بتحقيق كه برگزيده ايم او را در دنيا و بدرستى كه او در آخرت از جملۀ شايستگان است» .

حضرت فرمود كه: مراد از ملت، امامت است، پس چون ساكن گردانيد ذرّيّۀ خود را در مكه گفت رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ اَلْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا اَلصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ اَلنّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَ اُرْزُقْهُمْ مِنَ اَلثَّمَراتِ (1)، و در جاى ديگر فرمود رَبِّ اِجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ اُرْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ اَلثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللّهِ وَ اَلْيَوْمِ اَلْآخِرِ (2)، ظاهر آيۀ اولى اين است كه: «اى پروردگار ما! بدرستى كه من ساكن گردانيدم بعضى از اولاد خود را در واديى كه در آن زراعت نمى شود نزد خانۀ صاحب حرمت تو، اى پروردگار ما! از براى آنكه نماز را برپا دارند، پس بگردان دلهايى از مردم را كه مايل گردند بسوى ايشان و روزى كن ايشان را از ميوه ها» ، و ظاهر آيۀ ثانيه آن است كه:

«پروردگارا! بگردان اين را شهر صاحب ايمنى و روزى نما اهلش را از ميوه ها هر كه ايمان آورد از ايشان به خدا و روز قيامت» .

حضرت فرمود كه: بر اين تخصيص كرد به مؤمنان از ترس آنكه مبادا مانند سؤال امامت در معرض قبول درنيايد چنانچه فرمود كه: «نمى رسد عهد من به ستمكاران» ، پس خدا فرمود وَ مَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلى عَذابِ اَلنّارِ وَ بِئْسَ اَلْمَصِيرُ (3)كه ظاهرش آن است كه: «هر كه كافر باشد او را برخوردار مى گردانم اندكى كه مدت زندگانى دنيا باشد، پس مضطر مى گردانم او را بسوى عذاب جهنم و بد محلّ بازگشتى است جهنم از براى ايشان» ، چون اين را فرمود ابراهيم عليه السّلام پرسيد كه: كيستند آنها كه ايشان را برخوردار مى گردانى از نعمتهاى دنيا و بازگشت ايشان بسوى جهنم است؟ وحى به او

ص: 59

رسيد كه: ابو بكر و عمر و عثمان و تابعان ايشانند (1).

و كلينى و شيخ مفيد و ديگران از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده اند كه: حق تعالى حضرت ابراهيم عليه السّلام را وصف كرد به بندگى پيش از پيغمبرى، و او را پيغمبر گردانيد پيش از آنكه او را رسول گرداند، و رسول گردانيد او را پيش از آنكه خليل خود گرداند، و خليل گردانيد او را پيش از آنكه امام گرداند، پس اين پنج صفت عظيم بزرگوار از براى او جمع شد و حق تعالى فرمود إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً از بس كه عظيم نمود در ديدۀ ابراهيم عليه السّلام خواست كه اين بزرگوارى از فرزندان او بدر نرود گفت قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي حق تعالى در جواب فرمود قالَ لا يَنالُ عَهْدِي اَلظّالِمِينَ حضرت فرمود: يعنى سفيه پيشواى پرهيزكار نمى تواند بود (2).

و ايضا روايت كرده اند از ائمه عليهم السّلام كه: انبياء و رسولان بر چهار طبقه اند، پس پيغمبرى باشد كه بر خود پيغمبر است و به ديگرى تعدّى نمى كند و در خواب مى بيند و صداى ملك را مى شنود، و در بيدارى ملك را نمى بيند و بر احدى مبعوث نشده و بر او ديگرى امام است، مثل حضرت لوط عليه السّلام كه حضرت ابراهيم عليه السّلام بر او امام بود؛ و پيغمبرى باشد كه در خواب مى بيند و صدا مى شنود و ملك را مى بيند و بر جماعتى فرستاده شده خواه كم و خواه زياد باشند چنانچه حق تعالى در باب حضرت يونس عليه السّلام فرموده است وَ أَرْسَلْناهُ إِلى مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ يَزِيدُونَ (3)يعنى: «فرستاديم او را بسوى صد هزار بلكه زياده» حضرت فرمود كه: سى هزار كس زياده بر صد هزار كس بوده اند، و بر او امام بود؛ و پيغمبرى هست كه در خواب مى بيند و صداى ملك را مى شنود و خود امام است بر ديگران، و در اول حضرت ابراهيم عليه السّلام پيغمبر بود و امام نبود تا آنكه حق تعالى به او فرمود إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً و چون از براى ذرّيّۀ خود استدعا كرد حق تعالى فرمود لا يَنالُ عَهْدِي اَلظّالِمِينَ حضرت فرمود: يعنى كسى كه بت يا صورتى و مثالى را

ص: 60

بپرستد (1).

و ثعلبى از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: «طه» اشاره است به طهارت اهل بيت عليهم السّلام از رجس كه شك و گناه است چنانچه در آيۀ تطهير فرموده است كه إِنَّما يُرِيدُ اَللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ اَلرِّجْسَ (2). (3)

و محمد بن عباس بن ماهيار در تفسيرش از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه:

حق تعالى ما را به خود نمى گذارد، و اگر ما را به خود بگذارد ما نيز مثل ساير مردم خواهيم بود در گناه و خطا و ليكن خدا در حقّ ما فرموده است اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ (4)يعنى: «دعا بكنيد و بخوانيد مرا، مستجاب مى كنم دعاى شما را» (5).

فايده-دانستى كه علماى اماميه رضوان اللّه عليهم اتفاق كرده اند بر عصمت ايشان از جميع گناهان، و در بسيارى از دعاها و ادعيۀ صحيفۀ كامله اعتراف به گناه از ائمه عليهم السّلام واقع شده، و در بعضى از احاديث نيز امرى چند كه موهم صدور معصيت باشد وارد شده و آنها را به چند وجه تأويل مى توان كرد:

اول آنكه: ترك مستحب و فعل مكروه را گاه هست كه گناه و معصيت مى نامند بلكه ارتكاب بعضى از مباحات نظر به جلالت و رفعت شأن آنها تعبير از آن به گناه مى كنند به اعتبار پستى اين مرتبه نسبت به ساير احوال ايشان، چنانچه صاحب كشف الغمه گفته است كه: اكثر اوقات ايشان به ياد خدا و مراقبت الهى مصروف است و خاطر ايشان به ملأ اعلى متعلّق است، پس گاهى كه از آن مرتبه نزول كنند و مشغول شوند به خوردن و آشاميدن و جماع كردن و ساير مباحات اينها را گناه مى نامند و استغفار از آن مى كنند، نمى بينى كه اگر غلامان بعضى از ارباب دنيا در حضور آقاى خود متوجه اين امور گردند

ص: 61

محلّ ملامت است و از آن عذر خواهند طلبيد (1).

دوم آنكه: هرگاه مرتكب بعضى امور گردند از معاشرت خلق و تكميل و هدايت ايشان كه از جانب حق تعالى مأمور به آنها شده اند پس عود كنند به مقام قرب و وصال و مناجات حضرت ذو الجلال، چون اين مرتبه عظيمتر از آن مرتبه است خود را مقصّر مى يابند و استغفار و تضرع مى نمايند هر چند آن حالت نيز به امر پروردگار باشد، همچنانكه بلا تشبيه اگر يكى از پادشاهان بعضى از مقرّبان را كه پيوسته در مجلس حضور بوده باشد به خدمتى از خدمات مأمور گرداند و به سبب آن از مجلس حضور مهجور گردد بعد از وصول به مقام وصال، خود را به جرم و تقصير نسبت مى دهد به اعتبار حرمان از مجلس انس و محلّ قرب.

سوم آنكه: چون علوم و فضايل و عصمت ايشان از لطف و فضل جناب اقدس الهى است، و اگر اين نبود ممكن بود كه انواع معاصى از ايشان صدور يابد، پس چون نظر به اين حالت خود مى نمايند اقرار به فضل پروردگار و عجز و نقص خود به اين عبارات مى فرمايند، و حاصلش بر آن مى گردد كه اگر عصمت تو نبود گناه خواهم كرد و اگر توفيق تو نبود خطاى بسيار از من صادر مى شد.

چهارم آنكه: چون مراتب معرفت غير متناهى است و انبياء و اوصياء و اولياء پيوسته در ترقّى اند در حصول كمالات و صعود بر معارج ترقّيات، در هر ساعتى از ساعات بلكه در هر آنى از آنات در درجه اى از مدارج عرفان و در مرتبه اى از مراتب ايقان برمى آيند كه مرتبۀ سابقه را نسبت به اين مرتبه قاصر مى شمارند، و عباداتى كه با آن حالت واقع شده خود را در آن عبادات مقصّر مى دانند و از آنها استغفار مى نمايند، و شايد اشاره به اين معنى باشد اينكه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مى فرمود كه: من در هر روز هفتاد مرتبه استغفار مى كنم (2).

ص: 62

پنجم آنكه: چون ايشان معرفت معبود را در مرتبۀ كمال دارند و نعمتهاى الهى را نسبت به خود تمام مى يابند، چندان كه سعى در طاعات و عبادات مى نمايند لايق آن جناب نمى دانند و طاعات خود را از اين جهت معصيت مى شمارند و از آنها استغفار مى نمايند.

و بغير وجه اول كه اكثر علما گفته اند ساير وجوه به خاطر اين قاصر رسيده و كسى كه از بادۀ محبت قطره اى به كامش رسيده كمال اين وجوه را تصديق مى نمايد، وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اَللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ (1).

و ابن بابويه رحمه اللّه در رسالۀ عقايد گفته است كه: اعتقاد ما در انبياء و رسل و ائمه عليهم السّلام آن است كه ايشان معصوم و مطهرند از هر دنس و گناه و عيبى و آنكه گناه صغيره و كبيره از ايشان صادر نمى شود و معصيت خدا نمى كنند در آنچه خدا امر كرده است ايشان را به آن، و مى كنند آنچه به آن مأمور شده اند، و كسى كه نفى عصمت از ايشان نمايد در حالى از احوال ايشان پس نشناخته است ايشان را، و اعتقاد ما در ايشان آن است كه ايشان موصوفند به كمال و تماميّت علم از اوايل امور ايشان تا اواخر احوال ايشان و در هيچ حالى از احوال موصوف به نقص و عصيان و جهل نيستند (2).

ص: 63

اَلْفَسادَ (1) پس بر حق تعالى واجب است كه دفع فساد نمايد، و اين به حكم عادت نمى شود الاّ به آنكه در هر زمانى حكومت و رياست بنى آدم به شخصى مفوّض شود كه از جادۀ صلاح و طريق فلاح اصلا پا بيرون ننهد و به مقتضاى شريعت ضبط مصالح معاش و معاد كافّۀ عباد نمايد، و چنين شخصى امام است، پس اگر حق تعالى در هر زمانى تعيين امام نكند هرآينه به فساد راضى خواهد بود، و فساد قبيح است و رضا به قبيح بر حق تعالى محال است.

دليل سوم آن است كه: به عقل و نقل به ثبوت پيوسته كه شفقت و رأفت حق تعالى دربارۀ عباد و هدايت ايشان به راه سداد و ارشاد به صلاح معاش و معاد بى غايت است چنانچه در چند موضع در قرآن فرموده است وَ اَللّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (2)و دليل كمال رأفت و نهايت شفقت حضرت عزت با كافّۀ بندگان خود آنكه در اصلاح جزئيات اعمال و افعال، اهمال جايز نداشته، چنانچه قاعدۀ نوره كشيدن و شارب گرفتن و كيفيت داخل شدن بيت الخلا و بيرون آمدن و استنجا به آب و سنگ كردن و آداب جماع نمودن و امثال آن از امور جزئيّه را بالتمام و الكمال بر زبان رسول ذو الرأفة و الافضال به تفصيل اعلام بندگان خود كرده چنانچه بر كافّۀ انام ظاهر و باهر گشته، و يقين است كه تعيين خليفه براى رسول كه بعد از او ضبط شريعت و نسق قواعد دين و ملت نمايد و از شرّ و فساد مخالفان و امثال آن مردم را محافظت نمايد به چندين مرتبه اهمّ است از جزئيات مذكوره، و چون حضرت بارى در آن امور جزئيّه مساهله را جايز ندانسته چگونه در مثل اين امر خطير كه اعظم اركان دين است اهمال فرمايد؟ پس يقين است كه تعيين خليفه كه حاكم بر جميع عباد باشد فرموده، و به حضرت رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به تعيين امام وحى فرستاده، و اجماع مسلمانان منعقد است بر اينكه بر غير حضرت امير المؤمنين عليه السّلام نص نشده، پس بايد كه آن حضرت به نص تعيين شده باشد.

ص: 65

دليل چهارم آن است كه: به اعتراف اهل سنّت عادت جناب اقدس الهى نسبت به همۀ انبياء از آدم تا خاتم اين بوده كه تا خليفه براى ايشان تعيين ننموده از دنيا رحلت نفرموده، و سنّت حضرت رسالت پناهى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در همۀ غزوات و سفرهاى جزئى كه آن حضرت را از مدينۀ مشرّفه سانح مى شد بلكه مادام كه در مقام شريف خود نيز مقيم مى بود و در هر قريه از قراى اسلام كه جمع قليلى در آنجا ساكن بودند يا سريّه و لشكرى به جائى مقرر مى نمود تعيين رئيس و خليفه را مهمل و به اختيار رعيت نمى گذاشت تا خود به امر حق تعالى امير و حاكم تعيين نمى فرمود، پس در مثل اين سفر بى انجام چون تمام اهل اسلام را در همۀ شرايع و احكام الى يوم القيام معطّل و به اختيار جمعى مهمل مى گذاشت؟

دليل پنجم آن است كه: منصب امامت نظير نبوت است زيرا كه هر دو رياستى عام است بر همۀ مكلّفين در جميع امور دين و دنيا، و مردم را شناختن چنين شخصى كه قابل چنين منصب بزرگ باشد ميسّر نيست و با اين همه رأيهاى مختلف باطل بر تقديرى كه اتفاق بر امرى توانند نمود به قدر فهم و همّت و اغراض باطلۀ ايشان خواهد بود نه موافق مصلحت كلى و حكمت الهى و حال آنكه بالضروره آراء متفرقه هر يك اختيار كسى كند كه براى خود اصلح داند.

بلى، اتفاق بر اين قسم امور به غلبه و قهر تواند شد، و اين سلطنت سلاطين و ملوك جبابره است نه امامت ملت و امارت شريعت؛ ايضا هرگاه رعيت موافق مصلحت الهى اختيار امام توانند كرد اختيار نبى نيز مى توانند نمود، و آن به اتفاق باطل است، و طرفه اين است كه اگر پادشاهى حاكم شهرى را عزل كند و به عوض او كسى را نصب ننمايد يا رئيس دهى از دهى بيرون رود و به جاى خود كسى تعيين نكند كه مباشر رتق و فتق امور رعيت شود بلكه به اختيار خودشان گذارد، هرآينه آن جماعت كه قائل به وجوب نصب امام بر خدا و بر رسول نيستند آن پادشاه رئيس را نهايت مذمّت و توبيخ كنند و اين امر قبيح را كه از رئيس قريه مستحسن نشمارند و از خدا و رسول حسن دانند و گويند: پيغمبر خود را از دنيا برد و تعيين خليفه نكرد بلكه نصب امام را به اختيار رعيت گذاشت.

دليل ششم آن است كه: بر تقديرى كه امّت از همۀ غرضها و هواى نفس خود منزّه شوند

ص: 66

و با اهتمام تمام متوجه اختيار امام گردند، چون همه جايز الخطايند تواند بود كه اختيارشان خطا باشد و ترك مستحقّ امامت و اختيار نامستحق كرده باشند چنانكه در اختيار ملوك و سلاطين و ساير مردم واقع مى شود كه مدتى كسى را براى امرى امين و معتمد و قابل مى دانند و بعد از آن خلاف آن ظاهر مى شود، و در حديث حضرت صاحب الامر عليه السّلام اين دليل به تفصيل مذكور خواهد شد.

دليل هفتم: بر تقديرى كه اختيار امّت تعلق به صواب هم گيرد بسى ظاهر است كه عالم السرّ و الخفيات بندگان خود را بهتر مى شناسد و مى داند كه هر كس براى چه كار مناسب است و اين كار بر او البته آسانتر است، پس با وجود اين خود ترك كردن و تفويض به ديگران نمودن كه اگر دانند و توانند، در كمال اشكال خواهد بود و ترجيح مرجوح است و صدورش از قادر حكيم، قبيح و محال نيز هست.

دليل هشتم آنكه: اگر امامت به اختيار امّت باشد دو احتمال دارد: (اول) آنكه اختيار ايشان خطا باشد، و چون حضرت عزت البته پيش از اختيار مى دانست كه ايشان خطا خواهند كرد پس با وجود علم و قدرت و حكمت و شفقت تفويض تمشيت دين و تربيت مسلمين به جمعى كه البته خطا كنند و اختيار حاكم ظالم نمايند در غايت قباحت است، و از حكيم عليم صدورش محال؛ و اگر علم الهى تعلق گرفته كه ايشان قابل امامت را اختيار خواهند كرد، شناختن چنين كسى و شناسانيدن او به رعيت و ايشان را ملجأ به طاعت او كردن (1)و دفع نزاعهاى منازعان و دفع حسدهاى حاسدان نمودن، كارى است در نهايت اشكال و بر جناب مقدس الهى در نهايت سهل است، پس چنين كارى به اين دشوارى را به ديگران گذاشتن و جمعى از ضعفا را بر چنين امرى به اين عظمت گماشتن در نهايت قباحت است و بر حكيم متعال با آنكه خود فرموده است يُرِيدُ اَللّهُ بِكُمُ اَلْيُسْرَ وَ لا يُرِيدُ بِكُمُ اَلْعُسْرَ (2)يعنى: «خدا آسانى شما را مى خواهد و دشوارى شما را نمى خواهد» ،

ص: 67

و باز فرموده است ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي اَلدِّينِ مِنْ حَرَجٍ (1)يعنى: «خدا قرار نداده است بر شما در دين هيچ تنگى و دشوارى را» و كدام دشوارى از اين عظيمتر مى باشد؛ و اين دليل فى الحقيقه مركب است از دليل سابق.

و امّا آيات: آيۀ اول آنكه حق تعالى مى فرمايد اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي (2)يعنى: «امروز تمام كردم از براى شما دين شما را و تمام كردم بر شما نعمت خود را» و به اتفاق بعد از نبوت دين را به هيچ چيز آن قدر حاجت و مسلمان را به هيچ نعمت آن قدر ضرورت نيست كه به وجود امام به حيثيتى كه اگر امام نباشد در اندك وقتى از دين اثرى و از مسلمين خبرى باقى نماند، پس با وجود اين همه احتياج دين و مسلمين هر دو بى امام ناتمام و بى نظام است؛ پس اگر حق تعالى تعيين امام ننموده و اقلا امّت را به آن امر نفرموده و پيغمبر خود را از دنيا برده باشد لازم آيد كه دين و نعمت هر دو ناتمام باشند، و هر كه تجويز اين كند تكذيب قرآن و رسول خداوند رحمان نموده خواهد بود، و مكذّب آنها كافر است.

قطع نظر از احاديث متواتره كه از طريق عامه و خاصه وارد شده است كه اين آيۀ كريمه بعد از نصّ بر حضرت امير المؤمنين عليه السّلام نازل شد (3)و ان شاء اللّه در محلّش ايراد خواهم نمود.

آيۀ دوم آن است كه حق تعالى در بسيارى از آيات قرآنى فرموده است كه: ما همه چيز را در قرآن بيان كرده ايم مثل قول حق تعالى ما فَرَّطْنا فِي اَلْكِتابِ مِنْ شَيْءٍ (4)، و فرموده وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ اَلْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْءٍ (5)، و فرموده است وَ لا رَطْبٍ وَ لا

ص: 68

يابِسٍ إِلاّ فِي كِتابٍ مُبِينٍ (1) و امثال اينها از آيات، كه حاصل همه آن است كه: هيچ چيز نيست كه حكم آن را در كتاب بيان نكرده باشيم؛ پس هرگاه همه چيز را در كتاب بيان فرموده باشد حكم امامت و تعيين امام را كه اهمّ اشياء و اعظم احكام است البته بيان فرموده و ترك ننموده و به اختيار ديگران نگذاشته خواهد بود، و هر كس خلاف اين گويد تكذيب قرآن كرده و كافر خواهد بود.

سوم از آيات آن است كه در بسيار جائى از قرآن فرموده است كه: همۀ امور در دست خداست و ديگرى را اختيارى نيست، مثل قول حق تعالى در وقتى كه منافقان مى گفتند كه: آيا ما را در امر اختيارى هست؟ حق تعالى فرمود قُلْ إِنَّ اَلْأَمْرَ كُلَّهُ لِلّهِ (2)يعنى:

«بگو-اى محمد-به ايشان كه: تمام كار با خداست و شما را هيچ اختيارى نيست» ، و در جاى ديگر فرموده است لَيْسَ لَكَ مِنَ اَلْأَمْرِ شَيْءٌ (3)يعنى: «اختيار هيچ چيز با تو نيست» ، پس هرگاه اختيار هيچ كار با آن حضرت نباشد و امامت از آن جمله است پس ديگران سزاوارترند به آنكه بى اختيار باشند.

و اخبار از طريق اهل بيت عليهم السّلام وارد شده است كه اين آيه در باب امامت نازل شده است چنانكه عياشى از جابر جعفى روايت كرده است كه گفت: در خدمت حضرت امام محمد باقر عليه السّلام اين آيه را خواندند كه لَيْسَ لَكَ مِنَ اَلْأَمْرِ شَيْءٌ حضرت فرمود كه: بخدا سوگند كه براى حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بود اختيار چيزى و چيزى و چيزى، و مراد از آيه آن نيست كه تو فهميده اى و ليكن تو را خبر مى دهم به سبب نزول آيه، بدرستى كه حق تعالى چون امر كرد پيغمبرش را كه اظهار كند ولايت و امامت على عليه السّلام را، حضرت متفكر گرديد در باب عداوت قومش نسبت به امير المؤمنين عليه السّلام چون ايشان را مى شناخت و مى دانست كه چون حق تعالى آن حضرت را تفضيل داد بر ساير صحابه در جميع خصلتهاى او زيرا كه او اول كسى بود كه ايمان آورد به خدا و رسول، و پيش از همه نصرت و يارى خدا و رسول

ص: 69

كرد، و دشمنان خدا و رسول را بيش از همه كشت و دشمنى با مخالفان خدا و رسول زياده از همه كس كرد، و علمش از همه بيشتر بود و مناقبش آن قدر بود كه احصا نمى توان كرد؛ پس حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم چون فكر كرد در عداوت قومش نسبت به امير المؤمنين عليه السّلام به سبب اين خصلتها و حسدى كه بر او مى بردند ترسيد كه ايشان اطاعت او نكنند در اين باب، پس خدا او را خبر داد كه او را در امر امامت و خلافت اختيارى نيست و اختيار با خداست و خدا على عليه السّلام را وصىّ او گردانيده است و بعد از آن حضرت او را صاحب اختيار امور امّت ساخته، مراد از اين آيه اين است (1).

و باز به سند ديگر از جابر روايت كرده است كه از حضرت باقر عليه السّلام سؤال كرد از تفسير اين آيه، حضرت فرمود كه: اى جابر! حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم حريص بود بر آنكه خلافت بعد از او بر على عليه السّلام قرار گيرد، و علم الهى چنان بود كه مردم را از براى امتحان به حال خود بگذارد و جبر بر امرى نفرمايد و مى دانست كه ايشان غصب خلافت از آن حضرت خواهند كرد.

جابر گفت: پس مراد از اين آيه چيست؟

حضرت فرمود: مراد آن است كه: يا محمد! تو را هيچ اختيارى نيست در باب خلافت و امامت على عليه السّلام و غصب كنندگان خلافت او، من در قرآن فرستاده ام بر تو: الم.

أَ حَسِبَ اَلنّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ. وَ لَقَدْ فَتَنَّا اَلَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اَللّهُ اَلَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ اَلْكاذِبِينَ (2) يعنى: «آيا گمان مى كنند مردم كه ايشان را خواهند گذاشت به محض آنكه گفتند ايمان آورديم و ايشان را امتحان نخواهند كرد؟ و بتحقيق كه ما امتحان كرديم امّتها را كه پيش از ايشان بودند پس البته خدا ايشان را امتحان مى كند تا معلوم شود كه كى راستگو است در دعوى ايمان و كى دروغ گويد و منافق است» (3).

ص: 70

آيۀ ديگر آن است كه خدا مى فرمايد وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا اَلْقُرْآنُ عَلى رَجُلٍ مِنَ اَلْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ. أَ هُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي اَلْحَياةِ اَلدُّنْيا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِيًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمّا يَجْمَعُونَ (1)و خلاصۀ مضمونش آن است كه كفّار قريش گفتند كه: چرا اين قرآن نازل نشد بر مردى از دو قريه-كه مكه و طايف است-كه عظيم باشد از جهت جاه و مال مانند وليد بن مغيره و عروة بن مسعود ثقفى؟ زيرا كه رسالت منصب عظيم است و لايق نيست مگر به مرد عظيمى، و ندانسته اند كه اين رتبه اى است روحانى و استدعاى عظمت نفس مى كند كه متحلّى باشد به فضايل قدسيّه نه حيازت زخارف دنيويّه؛ پس حق تعالى فرمود كه: آيا ايشان مى خواهند كه قسمت كنند رحمت پروردگار تو را-كه پيغمبرى باشد-و به هر كس كه خواهند مى دهند؟ ما قسمت كرديم ميان ايشان معيشت ايشان را در زندگانى دنيا و بلند كرديم بعضى از ايشان را بر بالاى بعضى درجه هاى بسيار، و تفاوت قرار داديم در روزى ايشان براى آنكه بعضى از ايشان بعضى را به كار دارند در حوايج خود و ميان ايشان الفت بهم رسد و نظام عالم به آن منتظم گردد، و در آن قسمت بر ما اعتراضى وارد نمى آيد، و رحمت پروردگار تو كه پيغمبرى و توابع آن است بهتر است از آنچه ايشان جمع مى كنند از اموال و اسباب دنيا.

و حاصل اين آيه آن است كه نبوت بهتر و مرتبۀ او بزرگتر است از مال و معيشت دنيا، و ما قسمت آن را به اختيار ايشان نگذاشتيم بلكه خود تقسيم نموديم و براى هر كس آنچه خواستيم مقرر داشتيم، پس چون قسمت نبوت را با آن رفعت مكان و عظمت شأن به اختيار ايشان گذاريم و خود نظر توجه از آن برداريم؟ و چون معلوم است كه مرتبۀ امامت نظير مرتبۀ نبوت است و بعد از نبوت هيچ نعمت و رحمتى جناب مقدس سبحانى را بر بندگان مثل امامت نيست، پس هرگاه تقسيم معيشت دنيا را كه ادناى نعمتها است و عطاى نبوت را كه نظير امامت است به اختيار بندگان نگذارد بلكه به اراده و اختيار خود مقرر

ص: 71

دارد بالضروره نصب و تعيين امام را كه فى الحقيقه نبوتى است به حسب معنى البته به اختيار امّت نخواهد گذاشت.

و آيۀ ديگر آن است كه حق تعالى مى فرمايد وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ يَخْتارُ ما كانَ لَهُمُ اَلْخِيَرَةُ سُبْحانَ اَللّهِ وَ تَعالى عَمّا يُشْرِكُونَ (1)يعنى: «پروردگار تو مى آفريند هر چه را مى خواهد و اختيار مى كند براى هر امرى هر كه را مى خواهد، نيست ايشان را كه به خواهش خود اختيار كنند امرى را، و حضرت عزت مقدس و منزه است از آنكه ايشان به او نسبت مى دهند و خود و ديگران را در اختيار شريك او مى دانند و صاحب اختيار مى گردانند» .

مفسران روايت كرده اند كه: اين آيه در وقتى نازل شد كه كفار قريش گفتند: لَوْ لا نُزِّلَ هذَا اَلْقُرْآنُ عَلى رَجُلٍ چنانچه پيش تفسير شد (2)، و وجه استدلال به اين آيه در نهايت وضوح است و اخبار بسيار در تأويل آن وارد شده است كه مذكور خواهد شد.

و امّا اخبار:

ابن شهر آشوب در «مناقب» از حضرت صادق عليه السّلام در تفسير اين آيه روايت كرده است وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ يَخْتارُ فرمود كه: محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و اهل بيت او را اختيار كرده است. و ايضا از طرق عامه از انس بن مالك روايت كرده است (3).

و سيّد ابن طاووس نيز در طرائف از تفسير محمد بن مؤمن روايت كرده است از انس كه گفت: پرسيدم از حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از تفسير وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ ما يَشاءُ ، گفت: خدا خلق كرد آدم را از گل به هر نحوى كه خواست، پس گفت وَ يَخْتارُ بدرستى كه برگزيد مرا و اهل بيت مرا بر جميع خلق و اختيار كرد ما را، پس مرا رسول گردانيد و على بن ابى طالب را وصىّ من گردانيد، پس گفت ما كانَ لَهُمُ اَلْخِيَرَةُ يعنى: نگردانيدم از براى مردم كه اختيار كنند، و ليكن من اختيار مى كنم هر كه را مى خواهم، پس من و اهل بيت من

ص: 72

برگزيده و اختيار كردۀ خدائيم از خلق، پس گفت سُبْحانَ اَللّهِ يعنى: منزّه است خدا از آنچه شريك مى گردانند با خدا كفار مكه، پس گفت وَ رَبُّكَ «پروردگار تو اى محمد» يَعْلَمُ ما تُكِنُّ صُدُورُهُمْ «مى داند آنچه را پنهان مى كند سينه هاى ايشان» ، حضرت فرمود: يعنى بعضى منافقان نسبت به تو و اهل بيت تو، وَ ما يُعْلِنُونَ (1)يعنى «آنچه آشكارا مى كنند به زبانهاى خود از دوستى تو و اهل بيت تو» (2).

و حميرى در قرب الاسناد به سند صحيح از حضرت امام رضا عليه السّلام روايت كرده است كه: واجب است بر امام در وقتى كه خوف وفات داشته باشد آنكه حجت بر مردمان تمام كند در باب امام بعد از خود به حجت معروف ظاهرى، حق تعالى مى فرمايد در كتابش وَ ما كانَ اَللّهُ لِيُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْ حَتّى يُبَيِّنَ لَهُمْ ما يَتَّقُونَ (3)يعنى: «حكم نمى كند خدا به گمراهى گروهى بعد از آنكه ايشان را هدايت كرده باشد تا آنكه بيان كند از براى ايشان آنچه بپرهيزند از آن» . پس راوى پرسيد كه: امام وصيت مى كند به امام بعد از خود هر كس را كه خواهد تعيين مى كند؟ فرمود: وصيت را به امر خدا مى كند به هر كه خدا تعيين نمايد (4).

و در بصائر الدرجات نيز اين روايت به سند معتبر منقول است (5).

و شيخ طبرسى در احتجاج و ديگران روايت كرده اند كه: سعد بن عبد اللّه به خدمت حضرت امام حسن عسكرى عليه السّلام رفت كه از مسأله اى چند سؤال كند، ديد كودكى در كنار آن حضرت نشسته، چون مسائل خود را پرسيد حضرت به آن كودك اشاره كرد و فرمود:

از مولاى خود سؤال كن-يعنى حضرت صاحب الامر عليه السّلام-، پس از جمله مسائلى كه

ص: 73

سؤال كرد اين بود كه: اى مولاى من! مرا خبر ده كه چه علت دارد كه امّت اختيار امام از براى خود نمى توانند كرد؟

حضرت فرمود: امامى كه مصلح احوال ايشان باشد يا مفسد؟

گفت: امامى كه مصلح باشد.

حضرت فرمود: آيا جايز است كه اختيار ايشان بر مفسدى واقع شود و ايشان گمان كنند كه او مصلح است براى آنكه كسى اطلاع بر ضمير ديگرى ندارد كه ارادۀ صلاح دارد يا ارادۀ فساد؟

گفت: بلى.

حضرت فرمود: به همين علت نمى توانند اختيار امام كرد، و اين مطلب را تقويت مى كنم از براى تو به برهانى كه قبول كند عقل تو.

گفت: بلى.

حضرت فرمود: خبر ده مرا از رسولانى كه حق تعالى برگزيده است ايشان را و كتابها براى ايشان فرستاده است و ايشان را تقويت به وحى و عصمت نموده زيرا كه ايشان راهنماى امّتهايند، از جملۀ ايشان حضرت موسى و حضرت عيسى عليهما السّلام اند، آيا جايز است با وفور عقل و كمال و علم ايشان هرگاه قصد كنند كه جمعى را اختيار نمايند اختيار ايشان بر منافقى واقع شود و گمان كنند كه مؤمن است؟

گفت: نه.

حضرت فرمود: حضرت موسى عليه السّلام كليم خدا با وفور عقلش و كمال و علمش و نازل شدن وحى بر او اختيار كرد از اعيان قوم و وجوه لشكر خود از براى ميقات پروردگار خود هفتاد مرد را از جماعتى كه شكى در ايمان و اخلاص ايشان نداشت، پس معلوم شد كه آنها منافق بودند چنانچه خدا فرموده است وَ اِخْتارَ مُوسى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً لِمِيقاتِنا فَلَمّا أَخَذَتْهُمُ اَلرَّجْفَةُ (1)تا آخر آيات كه تفسير آنها در مجلد اول گذشت.

ص: 74

پس حضرت فرمود كه: چون يافتم اختيار آن كسى را كه خدا از براى پيغمبرى برگزيده است بر فاسدترين مردم افتاد و او گمان مى كرد كه ايشان صالح ترين مردمند، دانستيم كه اختيار نمى تواند كرد كسى كه نداند چيزهائى كه در سينه هاى مردم پنهان و در ضماير خلق مستور است، و كسى اختيار مى تواند كرد كه رازهاى پنهان مردم نزد او هويدا است، و هرگاه پيغمبران اختيار اصلح نتوانند نمود مهاجرين و انصار چگونه اختيار امام توانند كرد (1)؟

و تمام حديث در ابواب احوال صاحب الامر عليه السّلام بيان خواهد شد ان شاء اللّه.

و ابن بابويه به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: حق تعالى حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را صد و بيست مرتبه به آسمان برد، و در هر مرتبه وصيت كرد بسوى آن حضرت در باب ولايت جناب على بن ابى طالب عليه السّلام و امامان بعد از او زياده از آنچه وصيت كرد در باب فرايض ديگر (2).

و در قرب الاسناد از حضرت موسى عليه السّلام روايت كرده است كه: حق تعالى در هيچ امرى بر بندگان تأكيد نكرده است آن قدر كه در باب اقرار به امامت تأكيد نموده است، و مردم در هيچ امر آن قدر انكار نكرده اند كه در امامت كردند (3).

و ابن بابويه و كلينى و ديگران به سندهاى معتبر روايت كرده اند كه از حضرت صادق عليه السّلام پرسيدند كه: چگونه امامت در فرزندان حضرت امام حسين عليه السّلام قرار يافت نه در فرزندان امام حسن عليه السّلام و حال آنكه هر دو فرزند رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و فرزندزادۀ او و بهترين جوانان اهل بهشت بودند؟

حضرت فرمود كه: موسى و هارون عليهما السّلام هر دو پيغمبر مرسل بودند و برادر، حق تعالى پيغمبرى را در صلب هارون قرار داد نه در صلب موسى، و كسى را روا نبود كه بگويد چرا خدا چنين كرد؛ و بدرستى كه امامت، خلافت خداست و كسى را نيست كه بگويد چرا

ص: 75

امامت را در صلب حسين عليه السّلام قرار داده اند نه در صلب حسن عليه السّلام، زيرا كه حق تعالى حكيم است در افعالش و سؤال كرده نمى شود از آنچه او مى كند و ديگران سؤال كرده مى شوند (1).

و كلينى و ابن بابويه و صفار و ديگران زياده از بيست سند معتبر روايت از حضرت صادق عليه السّلام كرده اند كه فرمود كه: شما گمان مى كنيد كه اختيار امامت با ماست به هر كه مى خواهيم، مى دهيم؟ و اللّه امامت عهدى است از جانب رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بسوى يك يك بخصوص تا آخر ائمه عليهم السّلام (2).

و به سندهاى معتبر ديگر از آن حضرت روايت كرده اند كه: هيچ امامى از ما از دنيا نمى رود مگر آنكه خدا او را اعلام مى كند كه كى را وصىّ خود گرداند.

و به روايت ديگر: امام مى داند امام بعد از خود را و به او وصيت مى كند.

و به روايت ديگر: امام از دنيا نمى رود تا مى داند كه كى بعد از او امام است (3).

و ابن شهر آشوب در مناقب از محمد بن جرير طبرى روايت كرده است كه: در وقتى كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم خود را عرض مى كرد بر قبايل عرب و از ايشان بيعت مى خواست، بسوى قبيلۀ بنى كلاب آمد و از ايشان اسلام و بيعت طلبيد، ايشان گفتند كه: ما بيعت مى كنيم بشرط آنكه امر خلافت را بعد از خود به ما بگذارى، حضرت فرمود كه: اين امر بدست خداست، اگر خواهد در شما قرار مى دهد و اگر خواهد در غير شما، ايشان كه اين را شنيدند بيعت نكردند و گفتند: ما بيائيم و از براى تو شمشير بزنيم و تو ديگرى را بر ما حاكم نمائى (4)؟

و ايضا روايت كرده است كه: ابو الحسن رفا از يكى از علماى اهل سنّت پرسيد: وقتى كه پيغمبر از مدينه بيرون رفت آيا كسى را در مدينه خليفه كرد؟

گفت: بلى، على را خليفه كرد.

ص: 76

گفت: چرا به اهل مدينه نگفت كه شما كسى را در ميان خود اختيار كنيد كه شما اجتماع در ضلالت نمى كنيد؟

سنّى گفت: از مخالفت يكديگر و حدوث فتنه ترسيد.

ابو الحسن گفت كه: اگر فسادى ميان ايشان بهم مى رسيد بعد از برگشتن به اصلاح مى آورد.

سنّى گفت: اين روش محكمتر و از حدوث فتنه دورتر بود.

ابو الحسن گفت: آيا كسى را تعيين كرد كه بعد از وفات جانشين او باشد؟

گفت: نه.

ابو الحسن گفت: حالت فوت اعظم و احتياج مردم به خليفه بيشتر بود از حالت سفر، پس چگونه در حالت موت نترسيد از اختلاف امّت و فتنه، و در حالت سفر كه تداركش بزودى ممكن بود ترسيد؟

سنّى ساكت شد و جواب نتوانست گفت (1).

ص: 77

و خاصه و عامه به طريق متواتر از حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت كرده اند كه: «من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة الجاهليّة» (1)يعنى: «هر كه بميرد و امام زمان خود را نشناسد مرده خواهد بود به روش مردۀ اهل جاهليت پيش از مبعوث شدن رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه بر كفر و جهل به اصول و فروع دين مى ميرند» .

و آنكه بعضى از متكلّفين و متعصّبين اهل سنّت گفته اند كه مراد از امام زمان، قرآن است (2)، هر عاقلى مى داند كه تعبير از كتاب به امام كردن مجاز و خلاف ظاهر است.

و ايضا اضافۀ «زمانه» ظاهر است در آنكه در هر زمانى امامى دارد و قرآن مشترك است ميان جميع زمانها، و اينكه مراد، حضرت رسول باشد به وجه ثانى مندفع است.

و ايضا امام گذشته را امام زمان نمى گويند پس معلوم شد كه در هر زمانى امامى مى بايد كه مردم او را بشناسند، و به اتفاق بغير اماميّه كسى قائل نيست به آنكه در هر عصرى امامى هست و هيچ عصر خالى از امام نمى باشد.

و برقى در محاسن به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده كه: هر كه بميرد و امام خود را نشناسد، به مردن جاهليّت مرده است، پس شما را باد اطاعت امام خود، بتحقيق ديديد اصحاب امير المؤمنين عليه السّلام را كه متابعت نكردند به كجا منتهى شد امر ايشان و شما پيروى مى كنيد كسى را كه مردم معذور نيستند به جهالت و نشناختن او؛ در شأن ماست كرايم قرآن-يعنى هر آيه كه دلالت بر فضيلتى مى كند-و ما گروهيم كه خداوند عالم اطاعت ما را واجب گردانيده است و زمينهاى انفال از ماست و برگزيدۀ غنيمت از ماست (3).

و ايضا به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: زمين صلاحيّت ندارد مگر به امام، و هر كه بميرد و امام خود را نشناسد مى ميرد به مردن جاهليّت، و محتاجترين احوال هر يك از شما به معرفت امام در وقتى است كه جانش به اينجا برسد-و به دست

ص: 79

اشاره كرد به سينۀ مبارك خود و فرمود: -در آن وقت خواهد گفت: بر امر نيكى و مذهب خوبى بوده ام، و آن وقت است كه احوال آخرت بر او ظاهر مى شود و حال خود را خوب مشاهده مى نمايد (1).

و به سند حسن از حسين بن ابى العلا منقول است كه گفت: از حضرت صادق عليه السّلام پرسيدم از معنى قول رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه: هر كه بميرد و او را امامى نباشد به مرگ جاهليّت مرده است؟

حضرت فرمود: بلى، اگر مردم متابعت على بن الحسين عليه السّلام مى كردند و ترك مى نمودند عبد الملك بن مروان را هدايت مى يافتند.

پس گفتم: كسى كه بميرد و امام زمان خود را نشناسد به مرگ كفر مى ميرد؟

فرمود كه: نه، به مرگ ضلالت مى ميرد (2).

مترجم گويد كه: مى تواند بود كه مراد از اين حديث آن باشد كه در دنيا حكم كفر بر ايشان جارى نمى شود يا مراد مستضعفين باشد چنانچه در احاديث معتبرۀ ديگر از آن حضرت منقول است كه: يعنى مردن كفر و ضلالت و نفاق (3).

و ايضا در محاسن و غير آن به سندهاى معتبر روايت كرده اند از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام كه: هر كه بميرد و امام نداشته باشد پس مردنش مردن جاهليّت است و معذور نيستند مردم تا امام خود را بشناسند، و هر كه بميرد و امام خود را بشناسد ضرر نمى كند او را كه ظاهر شدن امام پيش افتد يا پس، و هر كه بميرد و امام خود را بشناسد چنان است كه با حضرت قائم عليه السّلام باشد در زير خيمۀ او (4).

و در اكمال الدين به سند معتبر روايت كرده است كه از حضرت امام رضا عليه السّلام پرسيدند كه: هر كه بميرد و امام خود را نشناسد به مرگ جاهليّت مرده است؟

ص: 80

فرمود كه: بلى، هر كه شك كند و توقف نمايد در امامت امام، كافر است؛ و هر كه انكار كند يا اظهار عداوت امام نمايد، مشرك است يعنى مانند بت پرستى است (1).

و كلينى و نعمانى به سند صحيح از ابن ابى نصر روايت كرده اند كه از حضرت امام رضا عليه السّلام پرسيد از تفسير اين آيه وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اِتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدىً مِنَ اَللّهِ (2)يعنى:

«كيست گمراه تر از كسى كه متابعت كند خواهش خود را بى هدايتى از جانب خدا» .

حضرت فرمود: مراد كسى است كه در دين خود به رأى خود عمل كند بى آنكه متابعت امامى از ائمۀ هدى عليهم السّلام نمايد (3).

و ايضا روايت كرده اند از حضرت صادق عليه السّلام كه: هر كه شريك گرداند با امامى كه امامتش از جانب خداست كسى را كه امامتش از جانب خدا نيست، پس او مشرك است و چنان است كه براى خدا شريك قرار داده است (4).

و نعمانى به سند قوى از ابن ابى يعفور روايت كرده است كه گفت: به حضرت صادق عليه السّلام عرض كردم كه: مردى هست كه شما را دوست مى دارد و از دشمنان شما بيزارى مى جويد و حلال شما را حلال و حرام شما را حرام مى داند و اعتقاد دارد كه امامت از شما اهل بيت به سلسله اى ديگر بدر نمى رود امّا مى گويد كه: ايشان اختلاف دارند و ايشان پيشوايان و راهنمايانند پس وقتى كه همه اتفاق كنند بر يك كس من قائل به امامت او خواهم شد. حضرت فرمود كه: اگر به اين حالت بميرد به مرگ جاهليت مرده است (5).

و بر اين مضمون احاديث بسيار روايت كرده است (6).

على بن ابراهيم و ابن بابويه و غير ايشان به سندهاى معتبر روايت كرده اند از حضرت

ص: 81

امام محمد باقر عليه السّلام كه: معذور نمى دارد خدا در روز قيامت كسى را كه گويد: پروردگارا! من ندانستم كه فرزندان فاطمه عليها السّلام واليانند بر همۀ خلق، و در حقّ شيعۀ فرزندان حضرت فاطمه عليها السّلام و بس اين آيه نازل شده است قُلْ يا عِبادِيَ اَلَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اَللّهِ إِنَّ اَللّهَ يَغْفِرُ اَلذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ اَلْغَفُورُ اَلرَّحِيمُ (1)يعنى: «اى بندگان من كه بسيار ستم كرده ايد بر جانهاى خود به بسيار كردن گناهان! نااميد مشويد از رحمت خدا، بدرستى كه خدا گناهان همه را مى آمرزد اگر خواهد، بدرستى كه او آمرزنده و مهربان است» ، مراد حضرت آن است كه شيعيانند كه استحقاق آمرزش دارند نه غير ايشان، و غير ايشان مخلّدند در جهنم (2).

و حميرى به سند صحيح از حضرت امام رضا عليه السّلام روايت كرده است كه: هر كه دوست دارد كه ميان او و خدا حجابى نباشد و او نظر كند به رحمت الهى و خدا نظر رحمت كند بسوى او، پس او دوست دارد آل محمد عليهم السّلام را و بيزارى جويد از دشمنان ايشان و متابعت كند امام از جملۀ ايشان را، هرگاه چنين كند پيوسته نظر كند به رحمت و كرم خداوند عالم و نظر رحمت خدا از او منقطع نگردد (3).

و در عيون اخبار الرضا عليه السّلام از آن حضرت روايت كرده است از پدران بزرگوارش كه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام فرمود كه: هر كه بميرد و امامى از فرزندان من نداشته باشد به مرگ جاهليّت بميرد و خدا او را عقاب كند به آنچه در جاهليّت و اسلام كرده باشد (4).

و شيخ طوسى در مجالس روايت كرده است در تفسير اين آيۀ كريمه وَ إِنِّي لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اِهْتَدى (5)كه حضرت فرمود كه: و اللّه اگر كسى توبه كند از شرك و ايمان بياورد به خدا و روز قيامت و اعمال شايسته بكند و هدايت نيابد به ولايت

ص: 82

و محبت ما و شناختن فضل ما، آنها هيچ فايده اى به او نمى بخشد (1)؛ پس عمدۀ ايمان و جزء اخيرش اعتقاد به امامت ائمۀ حق و متابعت ايشان است.

و در علل الشرايع روايت كرده است از حنان بن سدير كه از حضرت صادق عليه السّلام پرسيد كه: چه علت دارد كه هر امامى كه بعد از پيغمبر است مى بايد بشناسيم و امامهايى كه پيش از آن حضرتند واجب نيست كه بشناسيم؟

حضرت فرمود: علتش آن است كه شريعتهاى آنها كه پيش از آن حضرت بودند مخالف شريعت آن حضرت بود و ما مكلّف به شريعت آنها نيستيم، به اين سبب معرفت آنها در كار نيست به خلاف امامها كه بعد از آن حضرت بودند و حافظ شريعت آن حضرت بودند (2).

و در معاني الاخبار به سند معتبر روايت كرده است كه: سليم بن قيس از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام پرسيد كه: كمتر چيزى كه آدمى به آن گمراه مى شود چيست؟

فرمود: آن است كه نشناسد كسى را كه خدا امر كرده است به اطاعت او و واجب گردانيده است ولايت و محبت او را و او را حجت خود گردانيده است در زمين و گواه خود نموده است بر خلق.

پرسيد كه: كيستند ايشان يا امير المؤمنين؟

فرمود: آن جماعتند كه خدا اطاعت آنها را مقرون به اطاعت خود و پيغمبر خود كرده است و گفته است أَطِيعُوا اَللّهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ (3).

پس سليم سر مبارك حضرت را بوسيد و گفت: واضح كردى از براى من و غم از دل من برداشتى و هر شكى كه در دل من بود برطرف كردى (4).

و در علل الشرايع روايت كرده است از حضرت صادق عليه السّلام كه: روزى حضرت امام

ص: 83

حسين عليه السّلام بيرون آمد بسوى اصحابش و گفت: أيها الناس! بدرستى كه خداوند جليل خلق نكرده است بندگان را مگر براى اينكه او را بشناسند، پس هرگاه او را شناختند عبادت مى كنند او را و هرگاه عبادت كردند او را بى نياز مى شوند به عبادت او از عبادت غير او.

پس مردى گفت: يا بن رسول اللّه! پدر و مادرم فداى تو باد معرفت خدا چيست؟

فرمود كه: شناختن اهل هر زمان امامى را كه واجب است بر ايشان اطاعت او (1).

مترجم گويد كه: معرفت خدا را به معرفت امام تفسير فرمود براى آنكه خدا را نمى توان شناخت مگر از جهت امام؛ يا از اين جهت كه خداشناسى بدون شناختن امام فايده نمى بخشد؛ يا از اين جهت كه كسى كه خدا را چنين شناسد كه مردم را مهمل مى گذارد و امامى براى ايشان تعيين نمى نمايد، خدا را به لطف و كرم نشناخته.

و در عقاب الاعمال از طريق عامه از ابو سعيد خدرى روايت كرده است كه: روزى حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نشسته بود و در خدمت آن حضرت، جناب امير المؤمنين عليه السّلام و جمعى از صحابه نشسته بودند، حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: هر كه «لا اله الاّ اللّه» بگويد داخل بهشت مى شود.

پس ابو بكر و عمر گفتند: ما «لا اله الاّ اللّه» مى گوئيم.

حضرت فرمود كه: قبول نمى شود «لا اله الاّ اللّه» مگر از اين-يعنى امير المؤمنين عليه السّلام-و شيعيان او كه پروردگار ما پيمان ايشان را بر ولايت گرفته است.

پس ابو بكر و عمر بازگفتند كه: ما مى گوئيم «لا اله الاّ اللّه» .

پس حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم دست بر سر جناب امير عليه السّلام گذاشته گفت: علامت قبول شهادت از شما آن است كه بيعت او را نشكنيد و منصب او را غصب نكنيد و سخن او را نسبت به دروغ ندهيد (2).

ص: 84

و از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه فرمود: از ماست امامى كه اطاعت او واجب است، هر كه او را انكار نمايد يهودى بميرد يا نصرانى، بخدا سوگند كه خدا زمين را نگذاشته است از روزى كه حضرت آدم عليه السّلام را از دنيا برده است مگر آنكه در زمين امامى بوده است كه مردم به سبب او هدايت مى يافتند بسوى خدا و حجت خدا بود بر بندگان، هر كه دست از متابعت او برمى داشت هلاك مى شد و هر كه ملازمت او مى كرد نجات مى يافت، و بر خدا لازم است كه چنين باشد (1).

و كلينى به سند معتبر از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: عبادت نمى كند خدا را مگر كسى كه خدا را بشناسد، امّا كسى كه خدا را نشناسد خدا را مى پرستد از روى گمراهى.

راوى گفت: معرفت خدا چيست؟

فرمود كه: آن است كه تصديق كند خدا را و تصديق كند پيغمبر او را و اعتقاد نمايد به امامت على عليه السّلام و پيروى كند او را و امامان هدايت را و بيزارى جويد از دشمن ايشان، همچنين خدا را مى بايد شناخت (2).

و كلينى و برقى و نعمانى به سندهاى صحيح و معتبر از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده اند كه: هر كه عبادت كند خدا را به عبادتى كه اهتمام كند در آن و به تعب اندازد خود را و به امام عادلى كه از جانب خدا منصوب باشد اعتقاد نداشته باشد، بدرستى كه سعيش نزد خدا مقبول نيست و او گمراه و حيران است، و مثل او مثل گوسفندى است كه گم كرد شبان و گلۀ خود را و حيران گرديد و رفت و آمد در تمام روز، چون شب او را فرو گرفت گلۀ گوسفندى را ديد با شبانش پس ملحق به آن گله شد و شب با آنها بسر آورد، پس چون شبان گلۀ خود را به چرا برد گوسفند ديد كه گله و شبان او نيست، پس برگشت حيران و طلب شبان و گلۀ خود مى كرد، پس گله اى ديگر ديد و ميل بسوى آن كرد و شبان

ص: 85

آن گله او را صدا زد كه: ملحق شو به گلۀ خود كه حيرانى و شبان و گلۀ خود را گم كرده اى، پس برگشت حيران و ترسان، نه شبانى داشت كه او را به چراگاه خود راهنمائى كند يا از چراگاه به مأواى خود برساند، ناگاه در اين حالت گرگ او را دريافت و تنهائى او را غنيمت شمرد و او را خورد؛ و همچنين است هر كه صبح كند در اين امّت و او را امامى از جانب خدا نباشد كه عادل باشد، صبح كرده خواهد بود حيران، و اگر بر اين حال بميرد به مرگ كفر و نفاق مرده است. و بدان كه امامان حق و اتباع ايشان بر دين خدايند و امامان جور معزولند از دين خدا و از حق، و خود گمراهند و مردم را گمراه مى نمايند، و اعمالى كه مى كنند مانند خاكسترى است كه باد تند بر آن بوزد و پراكنده كند و قادر نيستند از آنچه كسب كرده اند بر چيزى، اين است گمراهى دور و دراز (1).

مترجم گويد كه: وجه تشبيه از اين جهت است كه كسى كه امام حقى داشته باشد و بعد از او متابعت خليفۀ او ننمايد نزد هر امامى از ائمۀ جور كه مى رود و خلاف آنچه از امام حق ديده و شنيده است مشاهده مى نمايد از او نفرت مى كند و به نزد ديگرى مى رود، و امام جور نيز هرگاه از او خلاف آن باطلى كه در دست دارد ببيند او را دور مى گرداند كه مبادا اتباعش را فاسد گرداند، و او بر اين حالت است تا اينكه شيطان كه گرگ راه دين است اين حيرانى او را غنيمت مى شمارد و او را يا از دين بالكلّيّه بدر مى برد يا به متابعت يكى از ائمۀ جور راغب مى گرداند و هلاك مى كند.

و ابن بابويه به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: امام، علم و نشانه اى است ميان خدا و خلق، پس هر كه او را شناسد مؤمن است و هر كه او را نشناسد كافر (2).

و نعمانى به سند معتبر روايت كرده است كه محمد بن مسلم از حضرت باقر عليه السّلام پرسيد:

مرا خبر ده از كسى كه انكار كند امامى از شما را حال او چيست؟

ص: 86

حضرت فرمود: كسى كه انكار كند امامى را كه امامت او از جانب خدا باشد و بيزارى جويد از او و از دين او، پس او كافر است و مرتد شده است از اسلام، زيرا كه امام از جانب خدا و دينش دين خداست، پس هر كه بيزارى جويد از دين خدا خونش مباح است در آن حال مگر آنكه توبه كند و برگردد بسوى خدا از آنچه گفته است (1).

ص: 87

كند پيغمبرى عيسى عليه السّلام را و اقرار كند به جميع پيغمبران ديگر، مؤمن نيست، قصد كنيد راه خدا را به طلب كردن امامى كه علامت راه حقّ است، و چون امام شما محجوب و پنهان باشد طلب كنيد احاديث و آثار ايشان را كه در ميان شماست تا كامل گردانيد امر دين خود را و ايمان آورده باشيد به پروردگار خود (1).

و به سند معتبر از حضرت امام رضا عليه السّلام روايت كرده است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: يا على! تو و امامان از فرزندان تو بعد از من حجتهاى خدائيد بر خلق و نشان راه هدايتيد در ميان بندگان خدا، هر كه انكار كند يكى از شما را مرا انكار كرده است، و هر كه معصيت كند يكى از شما را مرا معصيت كرده است، و هر كه جفا كند يكى از شما را مرا جفا كرده است، و هر كه وصل كند با شما به احسان با من وصل كرده است، و هر كه اطاعت كند شما را مرا اطاعت كرده است، و هر كه با شما دوستى كند با من دوستى كرده است، و هر كه با شما دشمنى كند با من دشمنى كرده است، زيرا كه شما از منيد و از طينت من آفريده شده ايد و من از شمايم (2).

و ايضا نعمانى از محمد بن تمام روايت كرده است كه: به خدمت حضرت صادق عليه السّلام عرض كردم كه: فلان شخص كه مولى و شيعۀ توست تو را سلام مى رساند و مى گويد كه:

ضامن شو از براى من كه در قيامت مرا شفاعت كنى، حضرت پرسيد كه: از شيعيان و دوستداران ماست؟ گفتم: بلى، فرمود: پس شأن او از آن ارفع است كه محتاج به التماس شفاعت باشد.

پس من عرض كردم كه: مردى است كه على عليه السّلام را امام مى داند و دوست مى دارد و اوصياى بعد از او را نمى شناسد، حضرت فرمود: او گمراه است.

گفتم: اقرار به همۀ امامها دارد و امام آخر را انكار مى كند، فرمود: او مانند كسى است كه اقرار به پيغمبرى عيسى عليه السّلام داشته باشد و انكار پيغمبرى محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نمايد يا اقرار به

ص: 89

پيغمبرى محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم داشته باشد و انكار پيغمبرى عيسى عليه السّلام نمايد، پناه مى برم به خدا از كسى كه يك حجت از حجتهاى خدا را انكار كند (1).

مترجم گويد كه: پيغمبران و اوصيائى كه حق تعالى در قرآن ايشان را ياد كرده است مانند حضرت ابراهيم و موسى و عيسى عليهم السّلام يا در سنّت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نبوت و وصايت ايشان به تواتر رسيده باشد و ضرورى دين شده، هر كه يكى از ايشان را انكار كند كافر است و ساير انبيا و اوصيا را مجملا مى بايد اذعان كرد امّا بخصوص دانستن واجب نيست مثل آنكه اقرار كند كه همۀ پيغمبران و رسولان و اوصياى ايشان بر حقّند.

و كلينى و نعمانى به سند موثّق از محمد بن مسلم روايت كرده اند كه به خدمت حضرت صادق عليه السّلام عرض كرد كه: مردى به من گفت كه امام آخر را كه امام زمان است بشناسى ضرر نمى رساند كه امام پيش را ندانى، حضرت فرمود كه: خدا لعنت كند اين مرد را من او را دشمن مى دارم با آنكه او را نمى شناسم، امام آخر را نمى توان شناخت مگر به امام اول (2).

و كلينى به سند معتبر از حضرت امام محمد باقر يا امام صادق عليهما السّلام روايت كرده است كه: بنده مؤمن نيست تا خدا و رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و جميع ائمه و امام زمان خود را بشناسد و رد كند هر چه بر او مشتبه شود بسوى او و انقياد كند او را، پس فرمود كه: چگونه امام آخر را مى شناسد كسى كه جاهل باشد امام اول را و امامت او را نداند (3)؟

و ايضا به سند صحيح از زراره روايت كرده است كه: از حضرت باقر عليه السّلام سؤال كردم كه: مرا خبر ده كه معرفت امام بر همۀ خلق واجب است؟

حضرت فرمود كه: خداوند عالميان محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را مبعوث گردانيد به رسالت بر همۀ مردم و حجت خدا بود بر همۀ خلق در زمين، پس هر كه ايمان به خدا و رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بياورد و متابعت و تصديق او نمايد معرفت امام بر او واجب است، و كسى كه ايمان به خدا

ص: 90

و رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نياورد و متابعت و تصديق او ننمايد و حقّ ايشان را نشناسد چگونه واجب تواند بود بر او معرفت امام به تنهائى و حال آنكه او ايمان به خدا و رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نياورده و حقّ ايشان را نشناخته؟

زراره گفت: چه مى گوئى در حقّ كسى كه ايمان به خدا و رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آورده و تصديق رسولش كرده در هر چيزى كه خدا بر او فرستاده؟ آيا واجب است بر ايشان حقّ معرفت شما؟

حضرت فرمود كه: بلى، سنّيان معرفت ابو بكر و عمر را با آن قبايح ايشان واجب مى دانند؟

زراره گفت: بلى.

حضرت فرمود كه: گمان مى كنى كه خدا معرفت آن دو پليد را در دل ايشان انداخته است؟ نه و اللّه كسى بغير شيطان در دل ايشان نيانداخته است و بخدا سوگند كه الهام نكرده است به مؤمنان معرفت ما را بغير خداوند عالميان (1).

و ايضا به سند معتبر روايت كرده است از جابر كه گفت: شنيدم از حضرت باقر عليه السّلام كه فرمود: خدا را نمى شناسد و عبادت خدا نمى كند مگر كسى كه خدا را بشناسد و امام خود را از ما اهل بيت بشناسد، و كسى كه خدا را و امام خود از ما اهل بيت نشناسد پس البته او غير خدا را مى شناسد و غير خدا را مى پرستد، و بخدا سوگند كه بيراهه مى رود از روى ضلالت و گمراهى (2).

و ايضا به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: شما شايسته و صالح نيستيد تا معرفت حاصل كنيد، و معرفت حاصل نكرده ايد تا تصديق نكنيد، و تصديق نكرده ايد تا تسليم و انقياد كنيد چهار چيز را كه در آيه مذكور خواهد شد كه توبه و ايمان و عمل صالح و هدايت يافتن به ولايت و متابعت ائمۀ حق است، پس فرمود كه: صلاحيّت

ص: 91

نمى يابد و درست نمى شود اول آنها مگر به آخر آنها و بدون ولايت آنها فايده نمى بخشد و گمراهند اصحاب سه تا و حيران شده اند حيرانى دور و دراز، بدرستى كه خدا قبول نمى كند مگر عمل شايسته را و قبول نمى كند خدا مگر وفا به شرطها و عهدها كه در آيه مذكور است، پس هر كه وفا كند به شرطهاى خدا و به كار فرمايد آنچه را خدا در قرآن از او عهد گرفته، مى رسد به ثوابها كه خدا وعده داده است او را، بدرستى كه خداوند عالميان خبر داده است بندگان را به راههاى هدايت و علامتها بر راه هدايت نصب كرده است و خبر داده است ايشان را كه چگونه اين راه را طى كنند پس گفت وَ إِنِّي لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اِهْتَدى (1)يعنى: «بدرستى كه من بسيار آمرزنده ام كسى را كه توبه كند از شرك و كفر، و ايمان آورد به خدا و رسول و روز قيامت، پس هدايت يابد» ، و فرموده است إِنَّما يَتَقَبَّلُ اَللّهُ مِنَ اَلْمُتَّقِينَ (2)يعنى: «بدرستى كه قبول نمى كند خدا اعمال را مگر از پرهيزكاران» ، پس كسى كه از خدا بترسد در آنچه امر كرده است او را خدا را ملاقات كند با ايمان به آنچه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آورده است، هيهات! هيهات! چه دور است احوال اين جماعت از نيل سعادت، گذشتند جماعت بسيار و مردند پيش از آنكه هدايت يابند به ولايت و متابعت ائمۀ حق و گمان كرده اند كه ايمان آورده اند و شرك آوردند به خدا به نادانى، هر كه خانه ها را از درگاهش بدر آيد او هدايت يافته است و هر كه از غير درگاه داخل خانه شود راه هلاك پيموده است-و درگاه علم رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ائمۀ حقّند چنانكه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده است كه: من شهرستان علم و حكمتم و على درگاه اوست، و خداوند فرموده است وَ أْتُوا اَلْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها (3)يعنى: «خانه ها را از درگاهش داخل شويد» -.

و خدا پيوند كرده است اطاعت ولىّ امر را كه امام باشد به اطاعت رسولش و وصل كرده است اطاعت رسول را به اطاعت خود چنانچه فرموده است أَطِيعُوا اَللّهَ وَ أَطِيعُوا

ص: 92

اَلرَّسُولَ وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ (1) پس هر كه ترك كند اطاعت واليان امر امّت را نه اطاعت خدا كرده و نه اطاعت رسول، و اطاعت ايشان اقرار است به آنچه خداى تعالى فرموده است خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ (2)يعنى: «بگيريد زينت خود را نزد هر مسجدى» و از اخبار ظاهر مى شود كه مراد از مسجد نماز است، و زينت شامل زينتهاى جسمانى و روحانى هر دو است-و بهترين زينتهاى روحانى ايمان است كه عبادات بدون آنها مقبول نيست و عمدۀ آنها ولايت است و متابعت ائمۀ حق و پيشوايان دين است-.

پس حضرت فرمود: طلب كنيد خانه هاى ما را كه خدا بعد از آيۀ نور-كه در شأن اهل بيت عليهم السّلام نازل شده فرموده است كه فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اَللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اِسْمُهُ (3)كه تأويلش در احاديث چنين وارد شده است كه: اين نور در خانه آباده افروخته است-كه خدا رخصت داده و مقرر فرموده كه هميشه بلند مرتبه و بلند آوازه باشد و ياد خدا در آن خانه ها مى شده باشد، پس حضرت فرمود كه: بدرستى كه خبر داده است شما را كه آن خانه آبادها يا سكنۀ آن خانه ها كيستند، فرموده است رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اَللّهِ (4)يعنى: «مردانى چندند كه غافل نمى گرداند ايشان را تجارتى و نه بيعى از ياد خدا» و از بپاداشتن نماز و ادا كردن زكات، و مى ترسند از روزى كه از دهشت آن برمى گردد دلها و ديده ها، پس حضرت فرمود: بدرستى كه حق تعالى برگزيد و مخصوص گردانيد رسولان و پيغمبران را از براى امر خود كه هدايت خلق و بيان شرايع دين باشد، پس برگزيد بعد از ايشان گروهى را كه تصديق كنند پيغمبران را در انذارها كه خدا بر زبان رسل فرستاد، پس فرمود وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاّ خَلا فِيها نَذِيرٌ (5)يعنى: «هيچ امّتى نيست مگر اينكه گذشته است در آن انذاركننده و ترساننده از عقوبات الهى» حيران است هر كه

ص: 93

نادان است و هدايت يافته است هر كه بينا و عاقل است، و مراد از بينائى، بينائى دل است كه خدا مى فرمايد فَإِنَّها لا تَعْمَى اَلْأَبْصارُ وَ لكِنْ تَعْمَى اَلْقُلُوبُ اَلَّتِي فِي اَلصُّدُورِ (1)يعنى: «بدرستى كه كور نيست ديده هاى سر ايشان و ليكن كور است دلها كه در سينه هاى ايشان است» و چگونه هدايت يابد كسى كه دلش نابينا باشد و چگونه بينا شود كسى كه تدبّر و تفكّر نكند در آيات و احاديث؟ متابعت كنيد رسول خدا و اهل بيت او را و اقرار كنيد به آنچه از جانب خدا نازل شده است، متابعت كنيد آثار هدايت را كه ائمۀ حق باشند، بدرستى كه ايشان علامتهاى امانت و دين دارى و پرهيزكارى اند (2)، و تتمۀ حديث ترجمه اش گذشت.

ايضا به سند معتبر روايت كرده است از حضرت صادق عليه السّلام كه: عبد اللّه بن الكوّاء كه از جملۀ خارجيان بود به خدمت حضرت امير عليه السّلام آمد و پرسيد از تفسير اين آيه وَ عَلَى اَلْأَعْرافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كُلاًّ بِسِيماهُمْ (3)، حضرت فرمود: مائيم كه بر اعراف خواهيم بود و مى شناسيم ياوران خود را به علامتهائى كه در سيماى ايشان است، و مائيم اعرافى كه نمى توان شناخت خدا را مگر به راه معرفت ما، و مائيم اعرافى كه خدا مى شناساند به ما بر صراط احوال دوستان و دشمنان ما را، پس داخل بهشت نمى شود مگر كسى كه ما را شناسد و ما او را شناسيم، و داخل جهنم نمى شود مگر كسى كه ما را نشناسد و ما او را نشناسيم، اگر خدا مى خواست مى توانست خود را به بندگان بشناساند و ليكن مصلحت در اين دانست كه ما را درهاى معرفت خود گرداند و صراط و راه نجات سازد، و مائيم وجه خدا كه از جهت ما بر خدا مى توان رسيد پس كسى كه عدول نمايد از ولايت ما يا غير ما را بر ما ترجيح دهد پس ايشان از راه راست گرديده اند، مساوى نيستند آن جماعت كه مردم چنگ در متابعت ايشان زده اند با ما، زيرا كه مردم كه غير شيعيان باشند رفته اند بسوى چشمه هاى گل آلود چند كه بعضى در بعضى ريخته مى شود، و آنها كه بسوى ما آمده اند بر

ص: 94

سرچشمه اى صاف چند آمده اند كه پيوسته جارى است به امر پروردگار آنها كه آخر شدن ندارد و هرگز منقطع نمى گردد (1).

مترجم گويد كه: حضرت تشبيه فرموده اند علم را به آب از جهت آنكه چنانچه آب باعث حيات بدن است، علم باعث حيات روح است؛ و علوم مخالفان را از جهت قلّت و عدم انتفاع به آنها و مخلوط بودن به شكها و شبهه ها به آبهاى كمى كه در گودالها جمع شده باشد و مخلوط به گل و لجن و كثافات بوده باشد، و از اين جهت كه ايشان از يكديگر اين علوم فاسده را اخذ كرده اند و به خدا و رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و ائمۀ حق عليهم السّلام كه علوم حق نزد ايشان است منتهى نمى شود، و تشبيه فرموده است كه آن چشمه ها بعضى در بعضى ريخته مى شود، و علوم اهل بيت را تشبيه فرموده اند به چشمۀ صافى كه پيوسته جارى مى شود از جانب پروردگار از اين جهت كه علوم ايشان يقينى و منبعش وحى و الهام الهى است و در آن راه شك و شبهه نيست و پيوسته به القاى روح القدس و الهامات يقينيّه كه بر قلب ايشان فايض مى شود انقطاع و آخر شدن ندارد چنانچه بعد از اين مذكور مى شود ان شاء اللّه.

و ايضا به سند معتبر از ابو حمزۀ ثمالى روايت كرده است كه حضرت باقر عليه السّلام به او گفت: اى ابا حمزه! احدى از شما اگر چند فرسخ راه خواهد برود دليلى و راهنمائى پيدا مى كند كه راه را گم نكند، و تو جاهلترى به راههاى آسمان از راههاى زمين، پس از براى خود راهنمائى طلب كن (2). و مراد به راههاى آسمان، عقايد و اعمالى چند است كه آدمى به سبب آنها به بهشت و درجات عاليۀ قرب الهى و كمالات معنوى فايز گردد.

و به سند صحيح از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: از آن حضرت پرسيدند از تفسير اين آيه وَ مَنْ يُؤْتَ اَلْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً (3)يعنى: «هر كه حكمت به او داده شده پس بتحقيق كه خير بسيار به او داده شده است» ، حضرت فرمود: مراد از حكمت

ص: 95

طاعت خداست و شناختن امام (1).

مترجم گويد كه: حكمت، علوم حقّ يقينى است كه مقرون به عمل باشد چنانچه گفته اند كه: حكيم، راست گفتار و درست كردار است، لهذا حضرت تفسير فرمود به معرفت امام كه سرمايۀ كل سعادات است و علوم حق يقينيّه را از او كسب بايد نمود و به طاعت خدا كه عمل كردن به آن علوم است؛ و از اينجا معلوم مى شود كه حكمت، آن علوم باطله نيست كه جمعى از ارباب ضلالت به عقلهاى قاصر خود استنباط كرده اند و حكمت نام نهاده اند و اكثر شرايع انبياء و كتب الهى را به آن بر هم زده و مردم را از معرفت كتاب الهى و احاديث رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و ائمۀ هدى عليهم السّلام محروم داشته بدون علم به شرايع دين و دانستن مسائل ضروريه و به سبب چند مسألۀ باطله خود را عالم و حكيم نام كرده اند.

و ايضا به سند موثق از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است در تفسير اين آيه أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي اَلنّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي اَلظُّلُماتِ لَيْسَ بِخارِجٍ مِنْها (2)يعنى: «آيا اگر كسى مرده باشد پس ما او را زنده گردانيم و بگردانيم از براى او نورى كه به آن نور راه رود در ميان مردم مانند كسى است كه مثل و صفت او آن باشد كه در تاريكيهاى كفر و ضلالت باشد و هرگز از اينها بيرون نيايد؟» ، حضرت فرمود كه: مراد از مرده كسى است كه چيزى نداند و علم به عقايد حقّه بهم نرساند، و مراد به نورى كه راه رود به آن در ميان مردم امامى است كه پيروى او نمايند، و كسى كه در ظلمات باشد كسى است كه امام خود را نشناسد (3).

و به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: ابو عبد اللّه جدلى به خدمت حضرت امير المؤمنين عليه السّلام آمد، حضرت فرمود كه: اى ابو عبد اللّه! مى خواهى تو را خبر دهم از تفسير قول حق تعالى مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ يَوْمَئِذٍ

ص: 96

آمِنُونَ. وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي اَلنّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلاّ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (1) كه ترجمۀ ظاهر لفظش آن است كه: «هر كه حسنه بياورد به درگاه خدا پس از براى اوست ثوابى بهتر از آن زيرا كه در عوض خبيث، شريف و در عوض فانى، باقى و در عوض يك، ده تا هفتصد به او عطا مى كند، و ايشان از فزع و خوف روز قيامت ايمنند؛ و هر كس سيئه اى بياورد يعنى گناه و بدى-و اكثر تفسير به شرك كرده اند-پس بر رو مى اندازند ايشان را در جهنم آيا جزا داده مى شويد مگر به آنچه كرده ايد؟» ، ابو عبد اللّه گفت: بلى يا امير المؤمنين فداى تو شوم، حضرت فرمود كه: حسنه، معرفت ولايت و امامت است و محبت ما اهل بيت، و مراد از سيئه در اينجا انكار ولايت ما و بغض ما اهل بيت است كه باعث آن مى شود كه او را به مذلت و خوارى بر رو به جهنم مى اندازند (2).

ص: 97

حسين بن على عليه السّلام امامى بود كه خدا اطاعتش را واجب كرده بود، و على بن الحسين عليه السّلام امامى بود كه خدا اطاعتش را واجب كرده بود، و محمد بن على عليه السّلام امامى بود كه خدا اطاعتش را واجب كرده بود (1).

و ايضا از آن حضرت روايت كرده است كه حضرت امام محمد باقر عليه السّلام فرمود كه: ما گروهيم كه خدا واجب گردانيده است اطاعت ما را و شما اقتدا مى كنيد به كسى كه معذور نيستند مردم به شناختن او (2).

و ايضا از آن حضرت روايت كرده است كه حضرت باقر عليه السّلام فرمود در تفسير قول حق تعالى كه در حق آل ابراهيم عليه السّلام مى فرمايد وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً (3)كه يعنى:

«عطا كرديم به ايشان پادشاهى بزرگ» ، فرمود كه: مراد از پادشاهى بزرگ طاعت مفروضه است (4)، يعنى آنكه اطاعت ايشان را بر همۀ خلق واجب گردانيده است و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و اهل بيت او عليهم السّلام در آل ابراهيم عليه السّلام داخلند.

و از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه به ابو الحسن عطار گفت: شريك گردان انبياء و اوصيا را در طاعت (5)، يعنى چنانچه اطاعت پيغمبران واجب است، اطاعت اوصياى ايشان نيز واجب است.

و ايضا به سند صحيح روايت كرده است از آن حضرت كه: ما گروهيم كه حضرت عزت اطاعت ما را واجب گردانيده و از براى ما قرار داده است انفالى را كه حاصل كوهها و رودخانه ها و غير آنها كه در محلّش مذكور است و برگزيدۀ مال غنيمت را، و مائيم راسخان در علم كه ثابت قدميم در علم و علوم ما يقينى است، و مائيم حسد برده ها كه خدا

ص: 99

در حقّ ما فرموده است أَمْ يَحْسُدُونَ اَلنّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اَللّهُ مِنْ فَضْلِهِ (1)يعنى: «آيا حسد مى برند مردم بر آنچه خدا عطا كرده است به ايشان از فضل خود؟» (2).

و ايضا به سند موثق كالصحيح از حسين بن ابى العلا روايت كرده است كه گفت: به خدمت حضرت صادق عليه السّلام عرض كردم اعتقاد شيعيان را در باب اوصيا كه: اطاعت ايشان فرض است از جانب خدا؟ حضرت فرمود: بلى ايشان آن جماعتند كه خدا در حقّ ايشان فرموده است أَطِيعُوا اَللّهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ (3)يعنى: «اطاعت كنيد خدا را و اطاعت كنيد رسول خدا را و اولو الامر از خود را» (4)، و بعد از اين ان شاء اللّه مذكور خواهد شد كه مراد از اولو الامر ائمۀ معصومين اند كه امر امامت با ايشان است و اطاعت امر ايشان واجب است و ايشانند آن جماعت كه خدا در حقّ ايشان فرموده است إِنَّما وَلِيُّكُمُ اَللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ اَلَّذِينَ آمَنُوا اَلَّذِينَ يُقِيمُونَ اَلصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ اَلزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ (5)يعنى «اولى به امر و صاحب اختيار شما نيست مگر خدا و رسول او و آن جماعتى كه برپا مى دارند نماز را و مى دهند زكات را در حالتى كه در ركوعند» ، و به اتفاق خاصه و عامه از غير حضرت امير عليه السّلام تصدّق در ركوع بعمل نيامد (6)، و موافق بعضى از احاديث از ائمه عليهم السّلام تصدّق در ركوع بعمل آمد (7)و صيغۀ جمع مؤيد اين است.

و به سند صحيح منقول است كه مردى از اهل فارس از امام رضا عليه السّلام پرسيد كه:

اطاعت تو فرض است؟ گفت: آرى، پرسيد كه: مثل اطاعت على بن ابى طالب عليه السّلام فرض

ص: 100

است؟ فرمود: آرى (1).

و ايضا به سند معتبر از ابو بصير روايت كرده است كه از حضرت صادق عليه السّلام سؤال كرد كه: آيا ائمه در امر امامت و وجوب اطاعت همه به منزلۀ يك شخصند و حكم ايشان يكى است؟ حضرت فرمود: بلى (2).

و ايضا كلينى و ديگران به سندهاى معتبر از محمد بن زيد طبرى (3)روايت كرده اند كه گفت: بر بالاى سر امام رضا عليه السّلام ايستاده بودم در خراسان و جمع كثيرى از بنى هاشم در خدمت آن حضرت بودند، از جملۀ ايشان اسحاق بن موسى بن عيسى عباسى (4)بود، پس حضرت فرمود: اى اسحاق! به من خبر رسيده است كه مردم مى گويند كه ما دعوى مى كنيم كه مردم بندگان مايند! نه بحقّ قرابتى كه من به حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم دارم من هرگز اين سخن را نگفته ام و نشنيده ام از احدى از پدران من كه اين را گويند و خبر نيز به من نرسيده است از احدى از آباء من كه اين را گفته باشند و ليكن مى گوئيم كه مردم بندگان مايند در اطاعت، يعنى به منزلۀ بندگانند در اينكه اطاعت ما بكنند-و مولى و آزادكرده هاى مايند در دين-كه به سبب متابعت ما در دين از آتش جهنم آزاد شده اند، پس بايد اين سخن را حاضران به غايبان برسانند (5).

و ايضا كلينى به سند صحيح از ابى سلمه روايت كرده است كه گفت: از حضرت صادق عليه السّلام شنيدم كه مى فرمود: مائيم آن جماعتى كه حضرت عزت اطاعت ما را بر خلق واجب كرده است و مردم را چاره اى نيست از معرفت ما و معذور نيستند مردم در شناختن ما، هر كه ما را به امامت بشناسد مؤمن است و هر كه انكار نمايد، كافر؛ و هر كه ما را نشناسد و انكار نيز نكند كه در مقام شك باشد مانند مستضعفين، او گمراه است تا برگردد

ص: 101

بسوى هدايتى كه خدا بر او واجب كرده است از اطاعت واجبۀ ما، و اگر بر آن ضلالت بميرد خدا به او مى كند آنچه مى خواهد از عذاب يا عفو (1).

و ايضا به سند معتبر روايت كرده است كه: از حضرت امام رضا عليه السّلام پرسيدند از بهترين چيزى كه بندگان تقرّب جويند بسوى پروردگار، فرمود كه: بهترين آنچه تقرّب جويند به آن بسوى خدا اطاعت خدا و اطاعت رسول خدا و اطاعت اولى الامر است. حضرت باقر عليه السّلام فرمود كه: دوستى ما ايمان است و دشمنى ما كفر (2).

و ايضا به سند معتبر روايت كرده است كه گفت: به حضرت امام محمد باقر عليه السّلام عرض كردم كه: مى خواهم عرض كنم بر تو دين خود را كه خدا را به آن عبادت مى كنم، فرمود:

بگو، عرض كردم: شهادت مى دهم به وحدانيّت خدا و رسالت حضرت رسالت پناه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و اقرار دارم به آنچه پيغمبر آورده است از جانب خدا و اقرار دارم به آنكه على عليه السّلام امامى بود كه خدا اطاعت او را واجب كرده بود، پس بعد از او حسن عليه السّلام امامى بود كه خدا اطاعت او را واجب كرده بود، بعد از او حسين عليه السّلام امامى بود كه خدا اطاعت او را واجب كرده بود، بعد از او على بن الحسين عليه السّلام امامى بود كه خدا اطاعت او را واجب كرده بود، پس همۀ ائمه عليهم السّلام را چنين گفتم تا به آن حضرت رسيدم، پس گفتم كه: تو بعد از ايشان امام واجب الاطاعه اى، حضرت فرمود كه: اين دين خدا و دين ملائكۀ خداست (3).

مترجم گويد كه: دين ملائكۀ خداست يعنى ملائكه اين دين را از براى بندگان خدا مى پسندند چنانچه در دين اللّه اين مراد است، يا اينكه مراد اين است كه ملائكه مكلّفند به اين اعتقادات چنانچه از اخبار ديگر ظاهر مى شود.

ص: 102

و در علل الشرايع به سند صحيح روايت كرده است كه حضرت امام حسن عسكرى عليه السّلام به اسحاق بن اسماعيل نوشت كه: حضرت عزت به منت و رحمت خود چون فرايض را بر شما واجب كرده است واجب نگردانيد بر شما براى احتياجى كه به آن داشته باشد بلكه رحمتى است از خداوندى كه بجز او خداوندى نيست بسوى شما تا آنكه جدا كند خبيث را از طيّب، و از براى آنكه امتحان كند آنچه در سينه هاى شماست و خالص گرداند آنچه در دلهاى شماست، و از براى آنكه پيشى گيريد بسوى رحمت او و از براى آنكه زيادتى بهم رساند منزلهاى شما در بهشت او، پس واجب گردانيد بر شما حج و عمره را و برپا داشتن نماز و دادن زكات و روزه و ولايت اهل بيت عليهم السّلام را، و گردانيد از براى شما درگاهى براى آنكه بگشائيد با آن درهاى فرايض را و كليدى باشد بسوى او، و اگر محمد و اوصياء او از فرزندان او نمى بودند هرآينه شما مانند چهارپايان حيران بوديد و هيچ واجبى از واجبات را نمى دانستيد، و آيا داخل شهر مى توان شد مگر از دروازه اش؟ پس چون منت گذاشت خدا به آنكه بعد از پيغمبر شما امامان و صاحبان اختيار براى شما برپا داشت در روز غدير خم گفت اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ اَلْإِسْلامَ دِيناً (1)يعنى: «امروز كامل گردانيدم از براى شما دين شما را و تمام گردانيدم بر شما نعمت خود را و پسنديدم اسلام را براى شما دين» و واجب گردانيد بر شما از براى دوستان خود حقى چند كه امر كرد شما را به اداى آنها براى آنكه حلال شود از براى شما آنچه داريد از زنان و اموال شما و آنچه مى خوريد و مى آشاميد، و براى آنكه بشناساند شما را و عطا كند بركت و نمو و فراوانى در آنها و براى آنكه معلوم شود كه كى اطاعت مى كند او را در پنهان.

و باز فرموده قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبى (2)يعنى: «بگو يا محمد: سؤال نمى كنم از شما مزدى بر پيغمبرى بغير از مودّت و دوستى در خويشان

ص: 104

خود» ، پس بدانيد كه هر كه بخل نمايد بخل نمى نمايد مگر بر نفس خود زيرا كه نفعش به خودش عايد مى گردد، و بدرستى كه خدا بى نياز است از شما و شما فقيران و محتاجان هستيد بسوى خدا، پس بعد از آنكه حق بر شما ظاهر شد هر چه خواهيد بكنيد پس خدا و رسول او بزودى مى بينند عمل شما را و مؤمنان مى بينند پس بازگشت شما بسوى داناى آشكار و نهان است پس خبر مى دهد شما را به كرده هاى شما و عاقبت نيكو براى پرهيزكاران است، و الحمد للّه رب العالمين (1).

در معاني الاخبار از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: يا على! چون روز قيامت شود بنشينيم من و تو و جبرئيل بر صراط پس نگذرد احدى از صراط مگر آنكه با او نامه اى باشد كه در آن بيزارى از آتش جهنم به ولايت تو بوده باشد (2).

و شيخ طوسى در مجالس از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: مائيم سبب ميان شما و ميان خداى عزّ و جل (3).

و ايضا از حضرت امام حسين عليه السّلام روايت كرده است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به حضرت امير المؤمنين عليه السّلام خطاب كرد: يا على! تو و اصحاب تو در بهشتيد، يا على! تو و اتباع تو در بهشتيد (4).

و در احتجاج از عبد اللّه بن سليمان روايت كرده است كه: در خدمت حضرت امام محمد باقر عليه السّلام بودم مردى از اهل بصره به خدمت آن حضرت عرض كرد كه: حسن بصرى مى گويد: آنها كه پنهان مى كنند علم را آزار خواهد داد گند شكمهاى ايشان اهل جهنم را، حضرت فرمود: هرگاه چنين باشد پس هلاك مى شود مؤمن آل فرعون كه خدا در حقّ او

ص: 105

فرموده است يَكْتُمُ إِيمانَهُ (1)و مدح كرده است او را به كتمان ايمان، و هميشه علم پوشيده بوده است و پنهان از روزى كه خدا حضرت نوح عليه السّلام را به پيغمبرى فرستاده است، پس حسن اگر خواهد به جانب راست رود و اگر خواهد به جانب چپ رود بخدا سوگند كه يافت نمى شود علم مگر نزد اهل بيت عليهم السّلام. پس حضرت فرمود كه: محنت مردم بر ما عظيم است، اگر ايشان را مى خوانيم بسوى خدا اجابت ما نمى كنند، و اگر دست برمى داريم از ايشان بغير ما هدايت نمى يابند (2).

و به سند صحيح در بصائر الدرجات از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: به سبب ما خدا عبادت كرده مى شود و به سبب ما خدا شناخته مى شود و به سبب ما خدا را به يگانگى مى شناسند، و محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم حجاب خداست يعنى واسطه است ميان خدا و خلق (3).

و در بشارة المصطفى به سند معتبر روايت كرده است از حضرت باقر عليه السّلام كه: هر كه خدا را بواسطۀ ما بخواند فلاح و رستگارى يافته است، و هر كه خدا را بغير ما بخواند خود هلاك شده و ديگران را هلاك كرده (4).

ص: 106

ديگرى و آن كتاب خداست و آن ريسمانى است كشيده از آسمان بسوى زمين، و ديگرى عترت من اهل بيت منند، بدرستى كه ايشان از يكديگر جدا نمى شوند تا در حوض كوثر بر من وارد شوند (1).

و ايضا از احمد روايت كرده است كه اسرائيل بن عثمان گفت: من زيد بن ارقم را ديدم در خانۀ مختار پس به او گفتم: آيا شنيدى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه مى گفت: «انّي تارك فيكم الثّقلين» يعنى «در ميان شما دو چيز بزرگ مى گذارم» ؟ گفت: بلى (2).

و ايضا احمد روايت كرده است از زيد بن ثابت كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

بدرستى كه من در ميان شما دو چيز بزرگ مى گذارم كه خليفه و جانشين منند در ميان شما: كتاب خدا ريسمانى است كشيده از آسمان بسوى زمين، و عترت من كه اهل بيت منند، بدرستى كه از هم جدا نمى شوند تا در حوض كوثر بر من وارد مى شوند (3).

و اين احاديث را شيخ و ابن بطريق در «عمده» روايت كرده است (4).

و ايضا سيّد ابن طاووس و ابن بطريق روايت كرده اند و از «جامع الاصول» كه از معتبرترين كتابهاى عامه است در اين زمان و خود از اصل آن نوشته ام و لفظ آن را نقل مى كنم و در «صحيح مسلم» نيز ديده ام همگى روايت كرده اند از يزيد بن حيان كه گفت:

رفتم من و حصين بن سبره و عمر بن مسلم به نزد زيد بن ارقم پس چون نشستيم نزد او، حصين به او گفت: اى زيد! تو خير بسيار يافته اى و ديده اى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را و حديث او را شنيده اى و با او جنگ و جهاد كرده اى و در عقب او نماز كرده اى اى زيد و ملاقات خير بسيار كرده اى، اى زيد! حديث كن ما را به آنچه شنيده اى از حضرت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم.

زيد گفت: اى پسر برادر من! بخدا سوگند كه سال من بسيار شده و عهد من به آن

ص: 108

حضرت قديم است و فراموش كرده ام بعضى از آنها را كه به خاطر گرفته بودم از حضرت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، پس هر چه را به شما روايت كنم و حديث كنم قبول كنيد و آنچه را روايت نكنم تكليف نكنيد مرا كه: روايت كن، پس گفت: قام رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله يوما فينا خطيبا بماء يدعى خمّا بين مكّة و المدينة فحمد اللّه و اثنى عليه و وعظ ثمّ ذكّر و قال: الا ايّها النّاس! انّما انا بشر يوشك ان يأتيني رسول ربّي فاجيب و انّي تارك فيكم الثّقلين اوّلهما كتاب اللّه فيه الهدى و النّور فخذوا بكتاب اللّه و استمسكوا به؛ فحثّ على كتاب اللّه و رغّب فيه ثمّ قال: و اهل بيتي اذكّركم اللّه في اهل بيتي اذكّركم اللّه في اهل بيتي اذكّركم اللّه في اهل بيتي. فقال له حصين: و من اهل بيته يا زيد؟ أ ليس نساؤه من اهل بيته؟ فقال: نساؤه من اهل بيته و لكنّ اهل بيته من حرم الصّدقة بعده، قال: و من هم؟ قال: آل عليّ و آل عقيل و آل جعفر و آل عبّاس، قال: كلّ هؤلاء حرم الصّدقة؟ قال: نعم» يعنى: «حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ايستاد روزى در ميان ما و خطبه خواند در آبى كه آن را «خم» مى گويند در ميان مكه و مدينه، پس حمد و ثناى خداوند گفت و پند داد و آخرت را به ياد مردم آورد و فرمود كه: اى گروه مردم! نيستم من مگر بشرى، نزديك است كه بيايد رسول پروردگار من-يعنى ملك موت-پس اجابت كنم و بروم، بدرستى كه مى گذارم در ميان شما دو چيز بزرگ: اول آنها كتاب خداست كه در آن هدايت و نور هست پس بگيريد كتاب خدا را و چنگ زنيد در آن-پس حضرت تحريص و ترغيب نمود در عمل به كتاب خدا-پس فرمود: و ديگر اهل بيت من است. پس سه مرتبه فرمود كه: خدا را به ياد شما مى آورم در حقّ اهل بيت من، يعنى آزار ايشان مكنيد و حرمت ايشان را رعايت كنيد و حقّ امامت را از ايشان غصب مكنيد. پس حصين گفت كه: اهل بيت او كيستند اى زيد؟ آيا زنان او از اهل بيت او نيستند؟ زيد گفت كه: از اهل خانۀ او هستند امّا مراد از اهل بيت در اينجا آنهايند كه محرومند از تصدّق بعد از او، گفت: كيستند آنها؟ زيد گفت: آل على و آل عقيل و آل جعفر و آل عباس، حصين گفت: اينها محرومند از صدقه؟ گفت: بلى» (1).

ص: 109

مترجم گويد كه: بعد از اين مذكور خواهد شد كه زيد غلط كرده است و اهل بيت مخصوص آل عباست، و ايضا اين مضمون را به اندك اختلافى در «جامع الاصول» و ساير كتب روايت كرده اند (1).

و سيّد از ابن مغازلى شافعى به چندين طريق روايت كرده است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: بدرستى كه نزديك شده است كه مرا بخوانند به عالم قدس و اجابت نمايم و بدرستى كه در ميان شما دو چيز بزرگ گذاشته ام: كتاب خدا ريسمانى است كشيده از آسمان بسوى زمين، و عترت من كه اهل بيت منند، و بدرستى كه خداوند لطيف و خبير خبر داد مرا كه اين دو تا از يكديگر جدا نمى شوند تا در حوض كوثر بر من وارد شوند پس نظر كنيد كه چگونه خلافت من خواهيد كرد در رعايت ايشان (2).

و ايضا سيّد از كتاب فضايل قرآن ابن ابى الدنيا روايت كرده است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: منم فرط شما بر حوض كوثر كه پيش از شما وارد مى شوم كه از براى شما مهيّا كنم، پس چون وارد شويد و مرا ملاقات كنيد سؤال خواهم كرد از ثقلين كه چگونه خلافت من در حقّ ايشان كرده ايد؛ پس ندانستيم كه ثقلين چيست تا اينكه مردى از مهاجرين برخاست و گفت: اى پيغمبر خدا! پدر و مادرم فداى تو باد ثقلين كدامند؟

حضرت فرمود: بزرگترين آنها كتاب خداست، يك طرف آن به دست خدا و طرف ديگر به دست شماست پس چنگ زنيد در آن تا نلغزيد و گمراه نشويد، و كوچكتر آنها عترت منند هر كه از ايشان رو به قبلۀ من كند و اجابت دعوت من كند پس مكشيد ايشان را و فريب مدهيد ايشان را، بدرستى كه من سؤال كرده ام از خداوند صاحب لطف و احسان و دانا پس

ص: 110

عطا كرد مرا كه هر دو با هم نزد من آيند در حوض كوثر مانند اين دو تا-و اشاره كرد به انگشت شهادت و ميان-يارى كنندۀ اين دو تا يارى كنندۀ من است، و خوار كنندۀ اين دو تا خوار كنندۀ من است، و دشمن اين دو تا دشمن من است، و بدرستى كه هلاك نشدند امّتى بيش از شما مگر آنكه عمل كردند به خواهشهاى نفسانى خود و معاونت يكديگر كردند در ضرر پيغمبر خود و كشتند آنها را كه امر به عدالت مى كردند در ميان ايشان (1).

و ايضا صاحب طرائف از ثعلبى كه از مفسران عامه است روايت كرده است در تفسير آيۀ وَ اِعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اَللّهِ جَمِيعاً (2)به چندين سند كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: أيها الناس! گذاشته ام در ميان شما دو امر بزرگ كه خليفه و جانشين منند در ميان شما، اگر بگيريد و عمل كنيد و متابعت آنها را بكنيد هرگز گمراه نشويد بعد از من: يكى بزرگتر است از ديگرى كه آن كتاب خداست ريسمانى كشيده ميان زمين و آسمان، و عترت من كه اهل بيت منند؛ از يكديگر جدا نمى شوند تا در حوض كوثر به نزد من آيند (3).

و ابن اثير در جامع الاصول كه بالفعل در ميان عامه متداول و معتبر است روايت كرده است از صحيح ترمذى از جابر بن عبد اللّه انصارى كه گفت: ديدم رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را در روز عرفه كه بر ناقۀ عضبا سوار بود و خطبه مى خواند شنيدم كه مى گفت: من گذاشته ام در ميان شما چيزى را كه اگر اخذ كنيد به آن هرگز گمراه نمى شويد: كتاب خدا و عترت من كه اهل بيت منند (4).

و ايضا از صحيح ترمذى از زيد بن ارقم روايت كرده است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: من در ميان شما مى گذارم چيزى را كه اگر متمسك به آن شويد هرگز گمراه نگرديد بعد از من، دو چيز است كه يكى از ديگرى بزرگتر است و آن كتاب خداست ريسمانى كشيده از زمين تا آسمان، و عترت من كه اهل بيت منند، هرگز از يكديگر جدا نمى شوند تا در

ص: 111

حوض-كوثر-بر من وارد شوند پس نظر كنيد كه چگونه خلافت من در حقّ ايشان خواهيد كرد (1).

و در احتجاج از سليم بن قيس هلالى روايت كرده است كه گفت: روزى من و جيش بن المعقر در مكه بوديم ناگاه ابو ذر رضى اللّه عنه برخاست و حلقۀ در خانۀ كعبه را گرفت و به صداى بلند ندا كرد در موسم حج: أيها الناس! هر كه مرا شناسد، شناسد، و هر كه نشناسد منم جندب بن جناده و منم ابو ذر، أيها الناس! من شنيدم از پيغمبر شما كه گفت كه: مثل اهل بيت من در امّت من مثل كشتى نوح است در ميان قومش، هر كه سوار شد در آن كشتى نجات يافت و هر كه تخلّف كرد از آن غرق شد، و مثل درگاه حطّه است در بنى اسرائيل، أيها الناس! من شنيدم از پيغمبر شما كه گفت: بدرستى كه من گذاشتم در ميان شما دو چيز كه هرگز گمراه نشويد مادامى كه متمسك به آنها باشيد: كتاب خدا و اهل بيت من. . . تا آخر حديث.

پس چون ابو ذر به مدينه آمد، عثمان فرستاد بسوى او و گفت: چه باعث شد تو را كه در موسم حج ايستادى و آنها را گفتى؟ گفت: عهدى بود كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم با من كرده بود و مرا به آن امر نموده بود.

عثمان گفت: كه از براى تو گواهى به اينها مى دهد؟ پس برخاست جناب امير عليه السّلام و مقداد رضى اللّه عنه شهادت دادند، پس هر سه بيرون رفتند، عثمان اشاره كرد به حضرت امير المؤمنين عليه السّلام و گفت: اين و دو مصاحبش گمان مى كنند كه كارى از پيش خواهند برد و چيزى بدستشان خواهد آمد (2).

و ابن بابويه در امالى به سند معتبر از ابن عباس روايت كرده است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: هر كه به دين من اعتقاد كند و بر طريقۀ من راه رود و متابعت سنّت من كند پس بايد كه اعتقاد كند كه ائمه از اهل بيت من بهترند از جميع امّت من، بدرستى كه مثل ايشان

ص: 112

در اين امّت مثل باب حطّه است در بنى اسرائيل (1).

و در عيون اخبار الرضا به سندهاى بسيار از آن حضرت روايت كرده است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: مثل اهل بيت من در ميان شما مثل سفينۀ نوح عليه السّلام است، هر كه در كشتى متابعت اهل بيت سوار شود نجات يابد و هر كه تخلّف كند از آن در پس گردنش زنند و در آتش جهنم اندازند (2).

و همين حديث را ابن اثير از اعاظم علماى عامه در نهايه نقل كرده است (3)، و در صحيفة الرضا عليه السّلام نيز مذكور است (4).

و عياشى در تفسيرش از حضرت امام رضا عليه السّلام روايت كرده است در تفسير آيۀ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطاياكُمْ (5)كه حضرت باقر عليه السّلام فرمود: مائيم باب حطّۀ شما (6).

مترجم گويد: ميان مفسران و مورخان خلاف بسيار است در دخول باب حطّه، و آنچه مشهور است آن است كه بعد از وفات حضرت موسى عليه السّلام كه چهل سال مدت تيه تمام شد حضرت يوشع وصىّ موسى بنى اسرائيل را برداشت و به جنگ عمالقه آمد كه شهر اريحا را كه از بلاد شام است فتح كند، پس چون فتح كردند و عمالقه را كشتند و بلاد شام را متصرف شدند، حق تعالى امر كرد ايشان را كه داخل شهر اريحا شوند از روى تواضع و مثل استغفار كنندگان سرها به زير افكنند چنانچه خدا فرموده است وَ إِذْ قُلْنَا اُدْخُلُوا هذِهِ اَلْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْها حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَداً وَ اُدْخُلُوا اَلْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطاياكُمْ (7)و اكثر سجود را تفسير كرده اند به خم شدن و فروتنى كردن و حطّه را تفسير كرده اند به «حطّ عنّا خطايانا» يعنى « فروريز از ما گناهان ما را» و گفته اند كه: گناه ايشان آن بود كه در زمان

ص: 113

حضرت موسى عليه السّلام قبول نكردند كه داخل اريحا شوند و مبتلا به بليّه شدند (1).

و از ابن عباس روايت كرده اند كه: حطّه به معنى لا اله الا اللّه است، وَ سَنَزِيدُ اَلْمُحْسِنِينَ (2)يعنى: «بزودى زياد مى كنيم نيكى نيكى كنندگان را» ، فَبَدَّلَ اَلَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَيْرَ اَلَّذِي قِيلَ لَهُمْ (3)يعنى: «پس مبدّل كردند آنها كه ستم كردند بر خود گفتارى غير آنچه به ايشان گفته شده بود كه بگويند» ، گفته اند كه: ايشان خم نشدند و نشستنگاه خود را بر روى زمين مى كشيدند و مى رفتند و به جاى حطّه مى گفتند «حطا سمقانا» يعنى «گندم سرخى مى خواهيم» از روى استهزا و استخفاف به امر خدا، پس خدا بر ايشان تاريكى و طاعون فرستاد كه در يك ساعت هفتاد هزار كس از ايشان كشت پس خدا رحم كرد و از ايشان طاعون را برداشت چنانچه خدا فرموده است فَأَنْزَلْنا عَلَى اَلَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ اَلسَّماءِ بِما كانُوا يَفْسُقُونَ (4)يعنى «پس فرو فرستاديم بر آنها كه ستم كرده بودند عذابى از آسمان به سبب فسقى كه ايشان كرده اند» (5)پس اهل بيت عليهم السّلام در اين امّت مثل آن درگاه است زيرا كه ايشان باب اللّه اند (6)، و هر كه در درگاه متابعت ايشان داخل شود از عذاب دنيا و آخرت نجات يابد، و هر كه تكبر كند از اقرار به امامت ايشان و متابعت ايشان نكند هلاك شود به هلاك معنوى و گمراه گردد در دنيا و عقبى و به عذابهاى الهى معذّب گردد.

و در جلد اول، در تفسير امام عليه السّلام نقل شده كه: حق تعالى صورت محمد و على را در دروازۀ شهر ممثّل گردانيد و امر كرد ايشان را كه سجده كنند بر آن مثالها و تازه كنند بر خود بيعت و محبت ايشان را تا آخر آنچه گذشت (7)، پس حضرت فرمود كه: حضرت امير المؤمنين عليه السّلام فرمود كه: از براى بنى اسرائيل دروازۀ حطّه را نصب كردند و نصب كردند از

ص: 114

براى شما اى امّت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم درگاه حطّۀ اهل بيت محمد عليهم السّلام را و امر كردند شما را به متابعت ايشان و ملازم بودن طريقت ايشان تا خدا گناهان شما را بيامرزد و نيكوكاران شما را ثواب زياد كرامت فرمايد، و باب حطّۀ شما بهتر است از باب حطّۀ بنى اسرائيل زيرا كه درگاه ايشان از چوب چند است؛ و ما سخنگويان، راستگويان، مؤمنان، هدايت كنندگان، فاضلانيم، چنانچه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: ستاره ها در آسمان امانند از خرق شدن و اهل بيت من امان امّت منند از گمراه شدن در دين خود، و ايشان در زمين هلاك نمى شوند مادامى كه از اهل بيت من كسى باشد كه متابعت سيرت و سنّت او نمايند (1).

و ايضا حضرت رسالت پناه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: هر كه خواهد كه به روش زندگانى من زندگانى كند و به روش مردن من بميرد و ساكن شود در جنّت عدن كه پروردگار من مرا وعده داده است و چنگ زند در درختى كه حق تعالى به دست قدرت خود غرس نموده است و فرموده است كه: باش پس بهم رسيده است، پس ولايت على بن ابى طالب را اختيار كند و اقرار نمايد به امامت او و با دوست او دوست باشد و با دشمن او دشمن، و اختيار كند بعد از او ولايت فرزندان فاضل او را كه اطاعت خدا مى كنند بدرستى كه ايشان از طينت من خلق شده اند و خدا روزى ايشان كرده فهم و علم مرا، پس واى بر آنها از امّت من كه تكذيب فضل ايشان كنند و قطع كنند از ايشان پيوند مرا، خدا نرساند به ايشان شفاعت مرا (2).

و حديث سفينۀ نوح را سيّد در طرائف از كتاب ابن مغازلى شافعى به چندين طريق روايت كرده است از ابن عباس و ابو ذر و سلمة بن الاكوع و غير ايشان (3)، و حديث سفينه و باب حطّه را سليم بن قيس از حضرت على بن الحسين عليه السّلام روايت كرده كه به حضرت

ص: 115

عرض كرد كه: زياده از صد نفر از فقهاى صحابه شنيده ام (1).

و ابن بابويه رحمه اللّه در امالى و اكمال الدين از ابن عباس روايت كرده است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به على بن ابى طالب عليه السّلام فرمود: يا على! من شهر حكمتم و تو دروازۀ آنى، و داخل شهر نمى توان شد مگر از دروازۀ آن، و دروغ مى گويد كسى كه دعوى مى كند كه مرا دوست مى دارد و تو را دشمن مى دارد زيرا كه تو از منى و من از توام، گوشت تو از گوشت من است و خون تو از خون من، و روح تو از روح من است و پنهان تو از پنهان من است و آشكار تو آشكار من، و تو امام امّت منى و خليفه و جانشين من بر امّت من بعد از من، سعادتمند كسى است كه اطاعت تو كند و شقى كسى است كه نافرمانى تو كند، و سعادتمند كسى است كه ولايت تو اختيار كند و زيانكار كسى است كه با تو دشمنى كند، و رستگار كسى است كه از تو جدا نشود و هلاك شده كسى است كه از تو جدا شود، مثل تو و مثل امامان از فرزندان تو بعد از من مثل كشتى نوح است كه هر كه سوار شد نجات يافت و هر كه تخلّف كرد غرق شد، و مثل شما مثل ستارگان آسمان است كه هر ستاره كه فرو مى رود ستاره اى ديگر طلوع مى كند تا روز قيامت (2).

و ايضا از زيد بن ثابت روايت كرده است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «انّي تارك فيكم الثّقلين كتاب اللّه و عترتي اهل بيتي الا و هما الخليفتان من بعدي و لن يفترقا حتّى يردا عليّ الحوض» (3).

و در اكمال الدين و معاني الاخبار و خصال از ابو سعيد خدرى روايت كرده است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: من در ميان شما دو چيز بزرگ مى گذارم كه يكى بلندتر است از ديگرى، كتاب خدا كه ريسمانى است كشيده از آسمان بسوى زمين و عترت من، بدرستى كه از يكديگر جدا نمى شوند تا در حوض بر من وارد شوند؛ راوى گفت: از

ص: 116

ابو سعيد پرسيدم كه: عترت او كيست؟ گفت: اهل بيت او (1).

و ايضا از ابو عمرو مصاحب ابو العباس نحوى لغوى شنيدم كه مى گفت: اينها را از براى آن نقل مى گفتند كه تمسك به آنها سنگين و دشوار است (2).

و ابن بابويه حديث ثقلين را در اكمال الدين و غير آن به بيست سند روايت كرده است از ابو سعيد خدرى و ثعلبى و ابو هريره و حضرت امير المؤمنين عليه السّلام و زيد بن ارقم و جابر بن عبد اللّه انصارى و ابو ذر غفارى و زيد بن ثابت و غير ايشان از صحابه (3).

و على بن ابراهيم روايت كرده است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در حجة الوداع در مسجد خيف فرمود كه: من فرط شمايم و پيش از شما به نزديك حوض مى روم و شما بعد از من وارد مى شويد بر حوض، حوضى كه عرضش از ما بين بصرى شام است (4)تا صنعاء يمن، و در آن قدحها از نقرۀ خام است به عدد ستاره هاى آسمان و بدرستى كه در آنجا سؤال خواهم كرد از ثقلين كه: چه كرديد به آنها؛ گفتم: يا رسول اللّه! ثقلين كدامند؟ فرمود:

كتاب خدا كه ثقل بزرگ است يك طرفش بدست خدا و طرف ديگر بدست شماست پس دست زنيد به آن تا گمراه نشويد و هرگز نلغزيد، و عترت من كه اهل بيت منند؛ بدرستى كه خبر داد مرا خداوند صاحب لطف و احسان و داناى آشكار و پنهان كه اين دو تا از يكديگر جدا نمى شوند تا در حوض بر من وارد شوند مانند اين دو انگشت من-و دو انگشت سبّابه را با هم جفت كرد-و نمى گويم مانند اين دو تا كه يكى بر ديگرى زيادتى كند-و جمع كرد ميان سبّابه و انگشت ميان- (5).

مترجم گويد: در آنچه پيش مذكور شد كه به اين دو انگشت تشبيه شد منظور جدا نشدن بود و تشبيه به انگشت شهادت و ميانين از يك دست مناسبتر بود و در آنجا منظور

ص: 117

پيشى نگرفتن است، و تشبيه به دو انگشت شهادت مناسبتر است و انگشت ميان مناسب نيست زيرا كه بلندتر است و پيشى مى گيرد بر انگشت شهادت، و مقصود از هر دو فى الجمله آن است كه لفظ و معنى قرآن نزد اهل بيت عليهم السّلام است و ديگرى تمام هر دو را ندارد؛ و ايضا عمل قرآن مجيد بتمامه از اوامر و نواهى مخصوص ايشان است چنانچه در وصف حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم وارد شده است كه خلق آن حضرت بود.

و ايضا ايشان شهادت مى دهند بر حقيقت قرآن و قرآن شهادت مى دهد بر حقيقت ايشان چنانچه در حديث وارد شده كه: ثلث قرآن در فضايل ايشان است و ثلثى در مثالب دشمنان ايشان (1)؛ و بعضى از روايات ربع وارد شده است (2).

و ابن بابويه در اكثر كتب خود از حضرت سيّد الشهدا عليه السّلام روايت كرده است كه: از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام پرسيدند كه: عترت كيست؟ گفت كه: منم و حسن و حسين و نه فرزندان او كه نهم ايشان مهدى قائم صلوات اللّه عليهم است، جدا نمى شوند از كتاب خدا و كتاب خدا از ايشان جدا نمى شود تا در حوض بر من وارد مى شوند (3).

و صفار در بصائر الدرجات و عياشى در تفسير، حديث ثقلين را به سندهاى بسيار از طريق اهل بيت عليهم السّلام روايت كرده اند (4).

و ايضا در بصائر الدرجات از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: خدا را در زمين سه حرمت است: قرآن و عترت من و كعبه كه خانۀ محترم خداست، امّا قرآن را پس تحريف كردند و تغيير دادند؛ و امّا كعبه را پس خراب كردند؛ و امّا عترت مرا پس كشتند، همۀ اينها امانتهاى خدا بودند و همه را ضايع كردند (5).

بدان كه حديث ثقلين و سفينه و باب حطّه متواترند و لغويان همه نقل كرده اند و ابن اثير

ص: 118

در نهايه گفته است كه: در حديث وارد شده است «انّي تارك فيكم الثّقلين كتاب اللّه و عترتي» گفته است كه: چرا اينها را ثقل ناميد؟ از براى آنكه اخذ به آنها و عمل كردن به آنها سنگين و دشوار است و هر چيز خطير نفيس را ثقل مى گويند، پس اينها را ثقل ناميد از جهت اعظام قدر آنها و تفخيم شأن ايشان (1).

و باز در نهايه گفته كه: در حديث است كه «مثل اهل بيتي كمثل سفينة نوح من تخلّف عنها زخّ به في النّار» (2).

و در قاموس گفته است كه: ثقل-محركه-هر چيز نفيس است كه ضبط كنند و پنهان دارند، و به اين معنى است حديث «انّي تارك فيكم الثّقلين كتاب اللّه و عترتي» (3).

و سيّد مرتضى رضى اللّه عنه در شافى گفته است كه: دليل بر صحت حديث ثقلين آن است كه جميع امّت آن را تلقّى به قبول نموده اند و احدى از ايشان به اختلافى كه در تأويلش كرده اند در صحت حديث نكرده اند، و قاعدۀ علما آن است كه اگر شكى در صحت حديث داشته باشند اول در آن باب سخن مى گويند و بعد از آن در تأويل و معنى آن سخن مى گويند، و عدول كردن ايشان از اين قاعده دليل است بر آنكه شكى در صحت آن ندارند. و بعد از آن گفته است كه: عترت آدمى در لغت، نسل اوست مانند فرزند و فرزند فرزند او؛ و بعضى از اهل لغت توسعه دادند و گفته اند: عترت مرد، نزديكترين قوم اوست بسوى او در نسب، پس بنا بر قول اول ظاهر و حقيقت لفظ شامل حسن و حسين عليهما السّلام و اولاد ايشان خواهد بود، و بنا بر قول ثانى شامل ايشان و جمعى كه در قرب نسب مثل ايشانند نيز خواهد بود به آنكه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مقيّد فرموده است سخن را به قيدى كه شبهه را از آن زايل گردانيده است و سخن را واضح نموده است به آنكه فرموده است:

عترت من اهل بيت من است، پس حكم را متوجه ساخته است بسوى كسى كه مستحقّ هر دو نام بوده باشد، و ما مى دانيم كسى كه از عترت آدمى موصوف باشد به آنكه از اهل

ص: 119

بيت اوست اولاد اولاد است و كسى كه جارى مجراى ايشان باشد از نسب قريب به آنكه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم خود بيان فرموده كه اهل بيت او چه جماعتند زيرا كه اخبار متظافره وارد شده است كه: جمع كرد آن حضرت، حضرت امير المؤمنين عليه السّلام و فاطمه و حسن و حسين عليهم السّلام را در خانۀ خود و عبائى بر روى ايشان افكند و گفت: خداوندا! اينها اهل بيت منند پس رجس و بديها و شك را از ايشان دور گردان و پاك كن ايشان را از گناه و صفات ذميمه پاك گردانيدنى، پس آيۀ تطهير نازل شد در اين وقت، پس امّ سلمه زوجۀ آن حضرت گفت: يا رسول اللّه! آيا من از اهل بيت تو نيستم؟ حضرت فرمود كه: نه، و ليكن تو بر خيرى؛ پس نام اهل بيت را مخصوص اين جماعت گردانيد و غير ايشان را داخل نگردانيد، پس مى بايد كه حكم در حديث ثقلين متوجه باشد بسوى ايشان و بسوى كسى كه ملحق باشد به ايشان به دليل ديگر، و اجماع كرده اند هر كه اين حكم را ثابت گردانيده است در ايشان-يعنى وجوب تمسك به ايشان و پيروى كردن ايشان-بر آنكه اولاد نيز جارى مجراى ايشان و حكم ايشان دارند.

و اگر گويند كه: بنا بر بعضى از احتمالات كه مذكور شد مى بايد كه جناب امير عليه السّلام داخل عترت نباشد؛ جواب مى گوئيم كه: كسى كه عترت را مخصوص اولاد اولاد او مى داند از شيعه مى گويد كه: جناب امير صلوات اللّه عليه هر چند كه ظاهر لفظ عترت آن حضرت را شامل نيست امّا پدر عترت است و سيّد و بهتر و مهتر ايشان است، و حكم در باب عترت بدليل خارج شامل آن حضرت هست (1).

و اگر گويند كه: گاه باشد كه حكم به عدم ضلالت از براى كسى باشد كه متمسك به كتاب و عترت هر دو بوده باشد نه به عترت تنها؛ جواب گوئيم كه: بنابراين سخن بى فايده مى شود زيرا كه هرگاه كتاب به تنهائى حجت باشد، چيزى كه به تنهائى حجت نباشد به آن ضم كردن فايده نخواهد داشت و خصوص عترت دخل نخواهد داشت، همه كس و همه چيز هم چنين است كه هرگاه موافق كتاب باشد حجت خواهد بود، پس عترت را

ص: 120

تخصيص كردن و قطع كردن بر آنكه ايشان از كتاب جدا نمى شوند تا روز قيامت دليل آن است كه قول ايشان به تنهائى حجت است.

و عامه اين حديث را حمل كرده اند بر آنكه اجماع اهل بيت عليهم السّلام حجت است و اين فايده نمى كند زيرا كه معلوم است اجماع ايشان بر آنكه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام بعد از حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بى فاصله خليفه است الاّ شاذّى كه خروج ايشان از اجماع ضرر ندارد به آنكه از همين حديث ممكن است استدلال كردن بر آنكه در هر عصرى حجتى معصوم مأمون مى بايد باشد، زيرا كه ما مى دانيم كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ما را مخاطب به اين سخن نكرد مگر براى آنكه قطع عذرها بكند و حجت بر ما تمام كند در امر دين و راهنمائى كند ما را به چيزى كه به سبب آن نجات يابيم از شك و ريب.

مؤيد و موضح آن است آنچه در روايت زيد بن ثابت مذكور است: «و هما الخليفتان من بعدي» يعنى كتاب و عترت دو خليفه و جانشين منند بعد از من، زيرا كه معلوم است كه مراد آن است كه آنچه را در حال حيات من به من رجوع مى كرديد بايد كه بعد از من به ايشان رجوع كنيد، پس مى گوئيم كه خالى از دو صورت نيست:

اول آنكه: اجماع ايشان حجت است چنانكه مخالف فهميده است.

دوم آنكه: در هر عصرى معصومى در ميان ايشان هست كه قول او حجت است.

اگر اول مراد باشد حجت را بر ما تمام نكرده خواهد بود و قطع عذر ما نشده خواهد بود و در ميان ما خليفه كه قائم مقام او باشد نگذاشته خواهد بود، زيرا كه در هر مسأله واجب نيست كه اجماع ايشان منعقد گردد، و آنچه اجماع ايشان بر آن منعقد شده است شايد يك جزو از هزار جزو مسائل شريعت بوده باشد، پس حجت چگونه بر ما تمام مى كند در شريعت به كسى كه نزد او از حاجت ما نيست مگر اندكى از بسيار؛ پس اين دليل است بر آنكه ناچار است در هر عصرى از حجتى در ميان اهل بيت كه مأمون باشد و به گفتۀ او قطع حاصل شود، و اين دليلى است بر وجود حجت و به ادلۀ خاصه معلوم مى شود كه آن حجت كيست بر سبيل تفصيل. و چون فرمود كه: از هم جدا نمى شوند تا روز قيامت، پس حكم كتاب و اصل آن تا روز قيامت باقى است و بايد كه آن حجت نيز هميشه باقى باشد و در هر

ص: 121

عصرى فردى از آن بوده باشد (1).

مترجم گويد كه: بلكه احتياج به حجت زياده است از احتياج به كتاب، زيرا كه از ظاهر قرآن قليلى از احكام معلوم مى شود و آنها نيز در نهايت اجمال و تشابه، چنانچه بعضى گفته اند كه: محكمترين آيات قرآن آيۀ وضو است و در آن هشتاد تشابه هست، پس در اصل اكثر عمدۀ احكام شريعت با شرح و تفسير و تفصيل احكام موجوده در ظاهر قرآن محتاجند به خليفه، و از اينجا نيز ظاهر مى شود كه قول به آنكه رجوع به كتاب و عترت با هم است صورت ندارد، زيرا كه ساير احكام كه از قرآن ظاهر نمى شود بلكه آنها كه ظاهر مى شود نيز از جهت تشابه بر مردم مشتبه مى نمايد و قطع عذر ايشان به اين هر دو نمى شود.

و امّا دلالت اين عبارت بر تنصيص بر امامت و خلافت و وجوب متابعت ظاهر است، پس كسى كه اندك عقلى و انصافى داشته باشد شك نمى كند در آن، مثل آنكه هرگاه پادشاهى يا حاكمى از شهر بيرون رود و بگويد كه فلان را در ميان شما گذاشته ام از آن نمى فهمند بغير آنكه چنانچه اطاعت من مى كرديد بايد كه اطاعت او را كنيد، و كسى كه از خانۀ خود ارادۀ سفر كند و گويد كه فلان را در ميان شما مى گذارم دلالت نمى كند مگر بر آنكه او وكيل من است و صاحب اختيار خانۀ من است، خصوصا وقتى كه اول بگويد كه:

من بشرم و بزودى داعى پروردگار خود را اجابت مى كنم، و بعد از آن بگويد كه: من در ميان شما عترت و كتاب را مى گذارم.

و امّا آنچه در اكثر اخبار مذكوره به تفصيل كتاب بر عترت وارد شده است و از فحاوى اخبار بسيار ديگر تفضيل عترت بر كتاب ظاهر مى شود جمع در ميان اينها خالى از اشكال نيست، و حقير را وجهى متين به خاطر قاصر رسيده و تفسير آن را در كتاب «عين الحيوة» ايراد نموده ام مجملش آن است كه:

قرآن مجيد را الفاظ و معانى بسيار است از ظهر و بطن، تا هفت بطن و هفتاد بطن

ص: 122

و موافق احاديث بسيار لفظ قرآن و تمامش مخصوص اهل بيت عليهم السّلام است، بلكه علم «ما كان و ما يكون» تا روز قيامت و جميع شرايع و احكام در قرآن هست و علمش نزد ايشان مخزون است، پس حامل كامل قرآن مجيد ايشانند، و همچنين عمل نمودن به جميع احكام و شرايع قرآن مخصوص ايشان است چون از جميع گناهان معصوم و به جميع كمالات بشرى متّصفند.

و ايضا اكثر قرآن در مدح ايشان و مذمّت مخالفان ايشان است چنانچه سابقا مذكور شد، و اين معنى نيز ظاهر است كه مدح هر صفت كمالى كه در قرآن واقع است به مدح صاحب آن صفت برمى گردد و صاحب آن صفت بر وجه كمال ايشانند، و مذمّت هر صفت نقصى كه وارد شده است به مذمّت صاحبان آن صفات عايد مى گردد كه دشمنان ايشانند، و چون قرآن شخصى نيست قائم به ذات بلكه عرضى است كه در محالّ مختلفه ظهورات مختلفه دارد چنانچه پيوسته در علم ملك علاّم بوده است و از آنجا در لوح ظاهر گرديده و از آنجا به قلب حضرت جبرئيل منتقل شده و از جانب خدا بلا واسطه يا بواسطۀ جبرئيل در روح مقدس و قلب منوّر حضرت رسالت پناه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ظاهر گرديده و از آنجا به قلوب اوصيا و مؤمنين درآمده و در صورت كتابى جلوه نموده، پس اصل قرآن را حرمتى است، و به سبب آن در هر جا كه ظهور كرده آن محل را حرمتى بخشيده، و در هر جا كه ظهور او زياده است موجب حرمت آن بيشتر گرديده، پس هرگاه آن نقشهاى مركب و لوح و كاغذى كه بر آن نقش بسته و جلدى كه مجاور آنها گرديده با آنكه پست ترين ظهورات آن است آن قدر حرمت به آن بخشيده كه اگر كسى خلاف آدابى نسبت به آنها بعمل آورد كافر مى شود، پس قلب مؤمنى كه حامل قرآن گرديده حرمتش زياده از نقش و كاغذ قرآن خواهد بود چنانچه وارد شده است كه مؤمن حرمتش از قرآن بيشتر است، و از مضامين و اخلاق حسنۀ قرآن هر چند در مؤمن بيشتر ظهور كرده موجب احترام او زياده گرديده، و هر چند خلاف آن اوصاف از نقايص و معاصى و اخلاق رذيله ظهور كرده موجب نقصان ظهور قرآن و نقص حرمت او گرديده، پس اين مراتب ظهورات قرآن و اوصاف آن زياده مى گردد تا چون به مرتبۀ حضرت رسالت و اهل بيت او برسد مرتبۀ ظهورش به نهايت

ص: 123

مى رسد، بلكه اگر به حقيقت نظر كنى قرآن حقيقى ايشانند كه محلّ لفظ قرآن و معنى آن و اختلاف آنند، چنانچه دانستى كه قرآن چيزى را گويند كه نقش قرآن در آن باشد و نقش كامل قرآن به حسب لفظ و معنى در قلوب مطهرۀ ايشان حاصل است چنانچه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام مى فرمود كه: منم كلام اللّه ناطق، و احاديث به اين مضامين بسيار است كه در عين الحياة بعضى از آنها را ايراد كرده ام.

پس بنا به تحقيق حاصل اين احاديث اين خواهد بود كه اين جهت ايشان كه جهت اتحاد با قرآن و حاصل علم آن بودن است بهتر است از ساير جهات ايشان چنانچه حضرت فرموده است: «لقد فضّلناهم على علم على العالمين» (1)و ساير جهات ايشان انساب شريفه و نصوص و امثال اينهاست، اگر چه اينها را نيز داخل جهت قرآنيّت مى توان كرد امّا عمده جهت قرآنيّت علم است، و اللّه يعلم.

ص: 124

كامل گردانند آنها را به پنجم؛ يعنى اعتقاد به امامت اهل بيت عليهم السّلام شرط قبول آنهاست (1).

ايضا از آن حضرت روايت كرده است كه: مائيم نجيبان و اولاد ما اولاد پيغمبرانند و گروه ما گروه خدايند و گروهى كه بر ما خروج كرده اند لشكر شيطانند، كسى كه ما را با ايشان مساوى گرداند از ما نيست (2).

و صاحب كتاب مصباح الانوار از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: من ترازوى علمم و على دو كفۀ آن است و حسن و حسين ريسمانهاى آنند و فاطمه علاقۀ آن و امامان بعد از ايشان به آن ترازو وزن مى كنند دوستان و دشمنان خود را (3)كه بر آن دشمنان است لعنت خدا و لعنت لعنت كنندگان.

و ابن اثير در جامع الاصول نقل كرده است از صحيح ترمذى از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام كه: حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم دست حسن و حسين عليهما السّلام را گرفت و فرمود: هر كه دوست دارد مرا و دوست دارد اين دو تا را و پدر ايشان را با من خواهد بود در درجۀ من در قيامت (4).

و ايضا از صحيح ترمذى از زيد بن ارقم روايت كرده كه: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود از براى على عليه السّلام و فاطمه و حسن و حسين عليهم السّلام كه: من جنگم با كسى كه با شما جنگ است و صلحم با كسى كه با شما صلح است (5).

و ديلمى از محدثان عامه در فردوس الاخبار روايت كرده است از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: ما اهل بيتيم كه خدا از ما فواحش آشكار و پنهان را دور گردانيده.

و ايضا روايت كرده است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: ما اهل بيتيم كه خدا از

ص: 126

براى ما آخرت را بر دنيا اختيار كرده است (1).

و سيّد رضى رضى اللّه عنه در نهج البلاغه روايت كرده است كه: حضرت امير المؤمنين عليه السّلام در خطبه اى كه ذكر آل محمد عليهم السّلام در آن خطبه مى كرد فرمود كه: ايشان موضع رازهاى پيغمبرند و ملجأ رسالت اويند و صندوق علم اويند و محلّ بازگشت حكم اويند و غارها و مخزنهاى كتابهاى اويند و ريسمانهاى دين اويند، به ايشان راست كرد منحنى شدن پشت او را و به ايشان زايل گردانيد ترس او را.

قياس نمى توان كرد به آل محمد عليهم السّلام از اين امّت احدى را و مساوى نمى توان كرد هرگز با ايشان گروهى را كه نعمت آل محمد عليهم السّلام بر ايشان جارى گرديده و به بركت ايشان هدايت يافته اند، ايشانند پى هاى محكم دين و ستون يقين، بسوى ايشان بايد برگردد كسى كه غلو كرده و از اندازه بدر رفته و به ايشان بايد ملحق شود كسى كه پس مانده، و از براى ايشان است خصايص حق ولايت كه محبت ايشان بر همۀ خلق واجب است، و در ميان ايشان است وصيت و وراثت يعنى ايشان اوصياى پيغمبرند و ورّاث اويند (2).

و ابن بابويه در امالى به سند معتبر از حضرت امام رضا عليه السّلام روايت كرده است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: خبر داد مرا جبرئيل از جانب خدا كه فرمود: على بن ابى طالب حجت من است بر خلق و دين مرا او برپا گرداند و از صلب او امامى چند بيرون مى آورم كه قيام مى نمايند به امر من و مردم را مى خوانند بسوى راه من، به بركت ايشان دفع مى كنم عذاب را از غلامان و كنيزان خود و به سبب ايشان نازل مى گردانم رحمت خود را (3).

و ايضا به سند معتبر روايت كرده است از امّ سلمه رضى اللّه عنها كه گفت: شنيدم از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه مى فرمود: على بن ابى طالب و امامان از فرزندان او بعد از من بزرگواران اهل زمينند و كشانندۀ روسفيدان و دست و پا سفيدانند در قيامت بسوى بهشت (4).

ص: 127

و ايضا به سند قوى از حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت كرده است كه: چون مرا بالا بردند به آسمان هفتم و از آنجا به سدرة المنتهى و از سدره به حجابهاى نور، ندا كرد مرا پروردگار من جلّ جلاله كه: يا محمد! تو بندۀ منى و منم پروردگار تو، پس از براى من خضوع كن و مرا عبادت كن و بس، و بر من توكل كن نه بر غير من، و بر من اعتماد كن و بس، پس بدرستى كه تو را پسنديدم كه بندۀ من و دوست من و رسول و پيغمبر من باشى، و پسنديدم برادر تو على را كه خليفه و جانشين تو و درگاه علم تو باشد، پس او حجت من است بر بندگان من و امام و پيشواى خلق من است، به او دانسته مى شود دوستان من و دشمنان من، و به او ممتاز مى شوند گروه شيطان از گروه من، و به او برپا مى شود دين من و حفظ كرده مى شود حدود من و جارى مى شود احكام من، و به او و به امامان از فرزندان او رحم مى كنم بندگان و كنيزان خود را، و به قائم از شما معمور و آبادان مى گردانم زمين خود را به تسبيح و تقديس و تهليل و تكبير و تمجيد خود، و به او پاك مى گردانم زمين را از دشمنان خود و به ميراث مى دهم زمين را به دوستان خود، و به او سخن و كلمۀ كافران را پست مى گردانم و كلمه و دين خود را بلند مى گردانم، و به او زنده مى گردانم بندگان و شهرهاى خود را به علم خود، و از براى او ظاهر مى گردانم گنجها و ذخيره ها را به مشيّت خود، و او را مطّلع مى گردانم به رازها و آنچه در خاطرهاى مردم است به ارادۀ خود، و اعانت مى كنم او را به ملائكۀ خود تا آنكه تقويت كنند او را بر جارى كردن امر من و ظاهر گردانيدن دين من، اوست دوست من به حقيقت و مهدى بندگان من است به راستى (1).

و ايضا به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: يا على! تو برادر منى و وارث من و وصىّ منى و خليفه و جانشين منى در اهل بيت من و در امّت من در حيات من و بعد از وفات من، دوست تو دوست من است و دشمن تو دشمن من است. يا على! من و تو و امامان از فرزندان تو سرور خلقند در دنيا و پادشاهانند

ص: 128

در آخرت، هر كه ما را شناخت پس خدا را شناخته است و هر كه انكار كرد پس بتحقيق كه خداى عزّ و جل را انكار كرده است (1).

و ايضا به سند معتبر از امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: بگيريد دامان اين انزع را-يعنى على عليه السّلام را زيرا كه پيشانى آن حضرت گشاده بود-پس بدرستى كه اوست صدّيق اكبر يعنى تصديق به پيغمبر پيش از همه كس كرده است در كردار و گفتار و از همۀ صدّيقان بزرگوارتر است، و اوست فاروق كه جدائى مى افكند ميان حق و باطل، هر كه دوست دارد او را خدا هدايت كرده است او را و هر كه او را دشمن دارد خدا او را دشمن دارد و هر كه از او تخلف كند خدا او را هلاك گرداند، و از او بهم رسيده اند دو سبط پيغمبر-يعنى فرزندزادۀ رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم-حسن و حسين و اينها فرزندان منند، از حسين امامان هدايت كننده بهم رسند، خدا عطا كرده است به ايشان علم و فهم مرا، پس ايشان را دوست داريد و اولى به امر خود قرار دهيد و راز دارى بغير ايشان نگيريد پس حلول كند بر شما غضبى عظيم از پروردگار شما، هر كه حلول كند بر او غضبى از پروردگارش پس فرو رفته است در مهواى ضلالت و عذاب الهى و نيست زندگانى دنيا مگر متاع فريب است (2).

و على بن ابراهيم در تفسير روايت كرده است از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام كه در بعضى از خطبه ها فرمود: بتحقيق مى دانند آنها كه حفظ كنندگان احاديثند از اصحاب محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه آن حضرت فرمود: بدرستى كه من و اهل بيت من مطهران و معصومانيم پس بر ايشان پيشى نگيريد كه گمراه شويد، و از ايشان تخلف مورزيد كه از راه حق بلغزيد، و مخالفت ايشان نكنيد كه جاهل گرديد، و ايشان را چيزى تعليم نكنيد كه ايشان داناترند از شماها، ايشان داناترين مردمند در بزرگى و بردبارترين مردمند در خردسالى، پس متابعت كنيد حق را و اهل حق را هر جا كه باشند (3).

ص: 129

و ايضا به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است: چون روز قيامت برپا شود بطلبند محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را پس بپوشانند او را حلّه اى گلرنگ پس بازدارند او را در جانب راست عرش، پس بطلبند ابراهيم عليه السّلام را و حلّۀ سفيدى بپوشانند و برپا دارند در جانب چپ عرش، پس بطلبند امير المؤمنين على عليه السّلام را و حلّۀ گلرنگى بپوشانند و از جانب راست حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم برپا دارند، پس اسماعيل عليه السّلام را بطلبند و حلّۀ سفيدى بپوشانند و از جانب چپ ابراهيم عليه السّلام برپا دارند، پس امام حسن عليه السّلام را بطلبند و حلّۀ گلرنگى بپوشانند و در جانب راست امير المؤمنين عليه السّلام برپا دارند، پس امام حسين عليه السّلام را بطلبند و حلّۀ گلرنگى بپوشانند و از جانب راست امام حسن عليه السّلام برپا دارند، پس شيعيان ايشان را بطلبند و در پيش روى ايشان بايستند، پس بطلبند حضرت فاطمه عليها السّلام و زنان را از فرزندان و شيعيان او پس داخل بهشت كنند ايشان را بى حساب، پس منادى از ميان عرش ندا كند از جانب رب العزة و از افق اعلى كه: نيكو پدرى است پدر تو يا محمد و او ابراهيم است، و نيكو برادرى است برادر تو و او على بن ابى طالب است، و نيكو فرزندهايند فرزندزاده هاى تو و ايشان حسن و حسينند، و نيكو فرزند سقط شده است جنين تو كه او محسن است فرزند على عليه السّلام و فاطمه عليها السّلام كه عمر او را شهيد كرده، و نيكو امامان هدايت يافتگانند فرزندان تو، و ايشان را يك يك نام برند، و نيكو شيعيانند شيعيان تو، بدرستى كه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و وصىّ او و فرزندزاده هاى او و امامان از فرزندان او، رستگارانند، پس امر كنند كه ايشان را به بهشت ببرند و اين است مضمون قول خدا فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ اَلنّارِ وَ أُدْخِلَ اَلْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ (1)يعنى «هر كه دور گردانيده شود از آتش جهنم و داخل گردانيده شود در بهشت پس به تحقيق كه او رستگار گرديده» (2).

و صفار به سندهاى معتبر بسيار از حضرت امام محمد باقر و امام جعفر صادق عليهما السّلام روايت نموده كه: حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: هر كه خواهد به روش زندگانى من

ص: 130

زندگانى كند و به روش مردن من بميرد و داخل شود در بهشتى كه وعده داده است مرا پروردگار من كه آن جنت عدن است و منزل من است در بهشت كه يك درخت از درختان آن را پروردگار من به دست قدرت و رحمت خود غرس نموده پس گفت: باش پس آن بهم رسيد، پس دوست دارد و اعتقاد كند به امامت على بعد از من و امامت اوصياء از فرزندان مرا كه خدا عطا كرده است به آنها فهم و علم مرا و بخدا سوگند كه خواهند كشت فرزند مرا خدا نرساند به ايشان شفاعت مرا (1).

و در روايت ديگر فرمود كه: پس اختيار كند ولايت على عليه السّلام را و اوصياى بعد از او را و انقياد كند فضيلت ايشان را بدرستى كه ايشانند هدايت كنندگان و پسنديدگان. خدا عطا كرده است به ايشان فهم مرا و علم مرا و ايشان عترت منند و از گوشت و خون من بهم رسيده اند، به خدا شكايت مى كنم دشمنان ايشان را از امت من كه انكار فضيلت ايشان مى كنند و قطع مى كنند در حق ايشان صله و پيوند مرا، و اللّه كه فرزند مرا خواهند كشت خدا شفاعت مرا به ايشان نرساند (2).

و در روايت ديگر از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه:

هر كه خوش آيد او را كه زندگى كند به نحو زندگى من و بميرد به نحو مردن من و داخل جنت عدن شود پس ولى و امام خود را قرار دهد على بن ابى طالب عليه السّلام و اوصياى او را بعد از من، كه ايشان داخل نمى كنند شما را در درگاه ضلالتى و بيرون نمى كنند شما را از درگاه هدايتى، و ايشان را تعليم مكنيد زيرا كه ايشان داناترند از شما، و سؤال كردم از پروردگار خود كه جدائى نيفكند ميان ايشان و ميان قرآن تا آنكه با يكديگر در حوض كوثر بر من وارد شوند چنين-و دو انگشت خود را با يكديگر ضم كرد-و عرض آن حوض به قدر ما بين صنعاست تا اب و در آن قدحها هست از نقره و طلا به عدد ستاره هاى آسمان (3).

ص: 131

و ابن بطريق مضامين اين روايات را از كتاب حلية الاولياء به چندين سند از ابن عباس و زيد بن ارقم روايت كرده است (1).

و صاحب كشف الغمه از مناقب خوارزمى از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است (2).

و شيخ مفيد رحمه اللّه در مجالس خود روايت كرده است از حضرت امام رضا عليه السّلام كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: يا على! به شما فتح مى كند خدا امر امامت را و به شما ختم مى كند پس صبر كنيد بر غصب غاصبان و جور دشمنان، بدرستى كه عاقبت نيكو براى پرهيزكاران است، شما گروه خدائيد و دشمنان شما گروه خدا نيستند بلكه گروه شيطانند، خوشا حال كسى كه اطاعت شما كند و واى بر كسى كه نافرمانى كند شما را، شمائيد حجت خدا بر خلق و شمائيد عروة الوثقى كه هر كه به آن متمسك شود هدايت يابد و هر كه آن را ترك كند گمراه گردد و از خدا سؤال مى كنم از براى شما بهشت را، كسى سبقت نمى گيرد بر شما بسوى طاعت خدا بلكه شما اولى و احقّيد به طاعت الهى از ديگران (3).

و ايضا روايت كرده است از حضرت اسد اللّه الغالب غالب كل غالب مظهر العجائب و مظهر الغرائب على بن ابى طالب عليه السّلام كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: يا على! خدا به ما ختم مى كند دين را چنانچه به ما افتتاح كرد و به ما الفت مى دهد خدا ميان دلهاى شما بعد از عداوت و كينه ها (4).

و در كتاب فضائل از حضرت صادق عليه السّلام از پدرانش روايت كرده است از جابر انصارى كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: فاطمه سرور دل من است، و دو پسرانش ميوه هاى دل منند، و شوهرش نور ديدۀ من است، و امامان از فرزندان او امانت منند و ريسمان كشيده اند از آسمان به زمين، هر كه چنگ زند در ايشان نجات يابد و هر كه تخلّف كند از

ص: 132

ايشان فرو رود در دركات ضلالت (1).

و در كتاب روضه و فضائل از ابن عباس روايت كرده اند كه گفت: چون از حجة الوداع برگشتم در مسجد رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در خدمت آن حضرت نشسته بوديم كه فرمود: حضرت عزت منّت گذاشت بر اهل دين كه هدايت كرد ايشان را به من، و من منّت مى گذارم بر اهل دين كه هدايت مى كنم ايشان را به على بن ابى طالب عليه السّلام پسر عمّ من و پدر فرزندان من، هر كه هدايت يابد به ايشان، نجات يابد؛ و هر كه تخلّف نمايد از ايشان، گمراه گردد. و اى گروه مردمان! خدا را به ياد آوريد و از خدا بترسيد در باب عترت من و اهل بيت من، بدرستى كه فاطمه پارۀ تن من است و دو فرزند او دو بازوى منند، من و شوهر او چراغ راه هدايتيم، خدايا! رحم كن هر كه ايشان را رحم كند و نيامرز كسى را كه بر ايشان ستم كند.

پس آب از ديده هاى مباركش جارى شد و فرمود كه: گويا مى بينم آن ستمها را كه بر ايشان وارد خواهد شد (2).

و در عيون اخبار الرضا به سند معتبر از آن حضرت روايت كرده است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: تو يا على و فرزندان تو برگزيده هاى خدائيد از خلقش (3).

و ايضا از حضرت امام رضا عليه السّلام روايت كرده كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: هر كه من مولا و صاحب اختيار اويم پس على اولى به نفس و صاحب اختيار اوست، خداوندا! دوستى كن با هر كه با او دوستى كند و دشمنى كن با هر كه با او دشمنى كند، و يارى كن هر كه با او يارى كند و مدد كن هر كه او را مدد كند، و دشمنش را مخذول گردان و ياور او و فرزندان او باش و خليفۀ او باش در فرزندانش، و بركت ده ايشان را در آنچه به آنها عطا كرده اى و تأييد كن ايشان را به روح القدس و حفظ كن ايشان را به هر طرف از زمين كه متوجه شوند، و امامت را در ميان ايشان قرار ده و شكر كن هر كه ايشان را اطاعت كند و هلاك كن هر كه ايشان را نافرمانى كند، بدرستى كه تو نزديكى به دعا كنندگان و اجابت

ص: 133

ايشان مى نمائى (1).

و ابن بابويه در كتاب فضائل الشيعة از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: مردم غافل شدند از گفتار حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در حقّ على عليه السّلام در روز غدير خم چنانچه غافل شدند از گفتار حضرت در حقّ على عليه السّلام در غرفۀ مشربۀ مادر ابراهيم (2)در وقتى كه مردم به عيادت حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در آمدند در آن غرفه، پس على عليه السّلام داخل شد و خواست نزديك آن حضرت بنشيند جائى نيافت، پس چون حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ديد كه آن حضرت را جا ندادند فرمود كه: اى گروه مردم! اينها اهل بيت منند و شما استخفاف به شأن ايشان مى كنيد و هنوز زنده ام در ميان شما، بخدا سوگند كه اگر من غايب شوم از شما خدا غايب نخواهد بود از شما، بدرستى كه روح و راحت و خشنودى و بشارت و دوستى و محبت براى كسى است كه اقتدا كند به على و اعتقاد كند به امامت او و تسليم و انقياد نمايد از براى او و اوصياء بعد از او، و لازم است بر من كه داخل گردانم ايشان را در شفاعت خود زيرا كه ايشان اتباع منند و هر كه متابعت من كند پس او از من است، اين مثلى است كه در ابراهيم جارى شد و گفت فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي (3)زيرا كه من از ابراهيمم و ابراهيم از من است، و دين من دين اوست و سنّت من سنّت اوست، و فضل من فضل اوست و فضل او فضل من است، و من افضلم از او به تصديق قول پروردگار من ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اَللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ (4). (5)

ص: 134

ص: 136

با آن حضرت مساويند در پنج چيز: در سلام، و فرموده است دربارۀ رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم «السلام عليك أيها النبي» ، و دربارۀ اهل بيت كه سَلامٌ عَلى إِلْ ياسِينَ ؛ و در صلوات بر او و بر ايشان در تشهّد؛ و فرموده در حقّ رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم «طه» يعنى يا طاهر، و در شأن أهل بيت وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً (1)؛ و در حرمت تصدّق؛ و در محبت در شأن رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اَللّهُ (2)، و در شأن اهل بيت قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبى (3). (4)

و على بن ابراهيم در تفسير روايت كرده است از حضرت صادق عليه السّلام كه: يس اسم رسول خداست، و دليل بر اين آنكه بعد از آن فرموده است إِنَّكَ لَمِنَ اَلْمُرْسَلِينَ (5). (6)

و ايضا گفته است در تفسير سَلامٌ عَلى إِلْ ياسِينَ كه: ياسين، محمد است؛ و آل محمد، ائمه اند (7).

در امالى و معاني الاخبار و تفسير محمد بن العباس بن ماهيار روايت كرده اند از حضرت صادق عليه السّلام كه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام فرمود در تفسير قول حق تعالى سَلامٌ عَلى إِلْ ياسِينَ كه: ياسين، محمد است، و مائيم آل يس (8).

و ايضا از امالى و معاني الاخبار روايت كرده است از ابى مالك كه: ياسين، محمد است.

و ايضا در هر دو كتاب از ابن عباس روايت كرده است در قول حق تعالى سَلامٌ عَلى إِلْ ياسِينَ كه گفت: يعنى على آل محمد (9).

ص: 138

و ايضا در معاني الاخبار به سند ديگر از ابن عباس روايت كرده است در تفسير سَلامٌ عَلى إِلْ ياسِينَ يعنى سلام از جانب پروردگار عالميان بر محمد و آل او و سلامتى از براى كسى كه ولايت ايشان را اختيار كند در قيامت از عذاب خدا (1).

و ايضا در معاني الاخبار از ابو عبد الرحمن سلمى روايت كرده است كه: عمر بن الخطاب سَلامٌ عَلى إِلْ ياسِينَ را مى خواند، ابو عبد الرحمن گفت كه: آل ياسين، آل محمد است (2).

و ابن ماهيار در تفسيرش روايت كرده است از سليم بن قيس هلالى كه: حضرت امير المؤمنين عليه السّلام فرمود كه: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اسمش ياسين است و مائيم كه خدا در شأن ما فرموده است سَلامٌ عَلى إِلْ ياسِينَ (3).

و ايضا ابن ماهيار و فرات بن ابراهيم در تفسيرهاى خود به طرق متعدده اين مضمون را از ابن عباس روايت كرده اند (4).

در حديث طولانى كه حضرت امام رضا عليه السّلام احتجاج نموده بر علماء عامه در فضل عترت طاهره مذكور است كه حضرت از ايشان پرسيد كه: خبر دهيد مرا از قول حق تعالى يس. وَ اَلْقُرْآنِ اَلْحَكِيمِ. إِنَّكَ لَمِنَ اَلْمُرْسَلِينَ. عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ (5)مراد به يس كيست؟ علما گفتند: محمد است، كسى در آن شكى ندارد؛ حضرت فرمود كه: پس خدا عطا كرده است به محمد و آل محمد به اين سبب فضيلتى كه كسى به كنه وصف آن نمى رسد مگر كسى كه درست تعقّل كند آن را، زيرا كه خدا سلام نفرستاده است مگر بر انبياء پس فرموده است سَلامٌ عَلى نُوحٍ فِي اَلْعالَمِينَ (6)و فرموده است سَلامٌ عَلى إِبْراهِيمَ (7)

ص: 139

و فرموده است سَلامٌ عَلى مُوسى وَ هارُونَ (1)، نفرموده است: سلام على آل نوح و آل ابراهيم و آل موسى و هارون، و فرموده است سَلامٌ عَلى إِلْ ياسِينَ يعنى آل محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم (2).

ص: 140

وجه اول آنكه: ايشان اهل علم قرآنند چنانچه بعد از اين آيه در سورۀ نحل فرموده است كه وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ اَلذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ (1).

دوم آنكه: ايشان اهل رسولند و رسول ذكر است چنانچه فرموده است قَدْ أَنْزَلَ اَللّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً. رَسُولاً (2).

و در آيۀ سوم مشهور ميان مفسران آن است كه خطاب به حضرت سليمان عليه السّلام است (3)، يعنى: «اين پادشاهى عطائى است از ما كه به تو داده ايم خواهى بده و منّت گذار و خواهى امساك كن و مده بى آنكه بر تو حسابى باشد» نه در دادن و نه در نگاه داشتن، و از اخبار آينده ظاهر مى شود كه مراد عطاى علم است.

و در آيۀ چهارم اكثر مفسرين ذكر را به شرف تفسير كرده اند يعنى: قرآن شرفى است از براى تو و از براى قوم تو، و در قيامت سؤال كرده خواهيد شد از اداى شكر قرآن و قيام نمودن به حقّ آن (4)؛ و در احاديث آينده وارد شده است كه مراد آن است كه سؤال از علوم و احكام قرآن از شما خواهند كرد (5).

و على بن ابراهيم و صفار به سندهاى بسيار روايت نموده اند كه: زراره از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام سؤال كرد از اهل ذكر، حضرت فرمود كه: مائيم، زراره گفت: پس از شما بايد سؤال كنند؟ فرمود: بلى، زراره گفت: مائيم سؤال كنندگان؟ فرمود: بلى، گفت: پس بر ما واجب است كه از شما سؤال كنيم؟ فرمود: بلى، گفت: بر شما واجب است جواب ما بگوئيد؟ فرمود: نه اختيار با ماست اگر مى خواهيم جواب مى گوئيم و اگر نمى خواهيم نمى گوئيم؛ پس اين آيه را خواند هذا عَطاؤُنا. . . تا آخر (6).

ص: 142

مترجم گويد كه: هدايت گمراهان و نهى از منكر و امر به معروف بدون مانعى و با تحقق شرايط بر همه كس واجب است خصوصا بر امامان و پيشوايان دين كه ايشان براى اين امور منصوبند، پس اين حديث و امثال آن يا محمولند بر حال تقيه كه مأمور نيستند كه ترك تقيه كنند و با ظنّ ضرر البته اظهار حق نكنند، و يكى از شرايط امر به معروف و نهى از منكر عدم خوف ضرر است و شرط ديگر تجويز تأثير است، يا محمولند بر بعضى از تأويل آيات نسبت به جمعى كه عقول ايشان تاب فهم آنها نداشته باشد يا بعضى از دقايق معرفت اللّه يا معرفت احوال غريبۀ حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و حضرات ائمۀ معصومين صلوات اللّه عليهم كه فهم اكثر خلق قاصر است از ادراك آنها، زيرا كه ائمۀ ما صلوات اللّه عليهم از شيعيان قاصر الفهم زياده از سنّيان تقيه مى كردند به سبب آنكه بعضى از شيعيان از ديدن بعضى از معجزات غريبه يا شنيدن بعضى از احوالات عجيبۀ ايشان غالى شدند و به الوهيّت ايشان قائل شدند.

و امّا استشهاد به آيۀ قصۀ سليمان عليه السّلام به آن است كه بر سبيل مثل و نظير ذكر كرده اند، يعنى: همچنانچه حضرت سليمان عليه السّلام را در امور دنيوى مخيّر نموده بودند ميان عطا و منع، ما را در افاضۀ علوم و حقايق مخيّر گردانيده اند، يا آنكه در قصۀ حضرت سليمان نيز مراد خصوص علم و معارف باشد يا اعم از اينها از امور دنيويّه، يا آنكه در حقّ ائمۀ ما عليهم السّلام نيز اعم از هر دو مراد باشد.

و در عيون اخبار الرضا در حديث احتجاج در فضيلت عترت طاهره آن حضرت فرمود: پس مائيم اهل ذكر كه خدا در قرآن فرموده است، پس از ما سؤال كنيد اگر ندانيد؛ پس علماى عامه گفتند: مراد به اهل ذكر يهودند و نصارى، حضرت فرمود: سبحان اللّه! آيا جايز است كه از ايشان بپرسيم؟ ! اگر از ايشان سؤال كنيم ما را به دين خود دعوت خواهند كرد و خواهند گفت كه: دين ما بهتر است از دين اسلام. مأمون گفت كه: آيا شرحى و بيانى به خلاف گفتۀ ايشان نزد شما هست؟ حضرت فرمود كه: بلى ذكر رسول خداست و ما اهل اوئيم و اين مطلب در كتاب خدا مبيّن و واضح است در آنجا كه در سورۀ طلاق مى فرمايد اَلَّذِينَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اَللّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً. رَسُولاً يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِ اَللّهِ مُبَيِّناتٍ (1)پس ذكر، رسول خداست، و ما اهل اوئيم (2).

ص: 143

و در عيون اخبار الرضا در حديث احتجاج در فضيلت عترت طاهره آن حضرت فرمود: پس مائيم اهل ذكر كه خدا در قرآن فرموده است، پس از ما سؤال كنيد اگر ندانيد؛ پس علماى عامه گفتند: مراد به اهل ذكر يهودند و نصارى، حضرت فرمود: سبحان اللّه! آيا جايز است كه از ايشان بپرسيم؟ ! اگر از ايشان سؤال كنيم ما را به دين خود دعوت خواهند كرد و خواهند گفت كه: دين ما بهتر است از دين اسلام. مأمون گفت كه: آيا شرحى و بيانى به خلاف گفتۀ ايشان نزد شما هست؟ حضرت فرمود كه: بلى ذكر رسول خداست و ما اهل اوئيم و اين مطلب در كتاب خدا مبيّن و واضح است در آنجا كه در سورۀ طلاق مى فرمايد اَلَّذِينَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اَللّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً. رَسُولاً يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِ اَللّهِ مُبَيِّناتٍ (1)پس ذكر، رسول خداست، و ما اهل اوئيم (2).

و در قرب الاسناد و بصائر الدرجات و كافى به سند صحيح روايت كرده اند كه حضرت امام رضا عليه السّلام نوشت به ابن ابى نصر كه: حضرت عزت مى فرمايد فَسْئَلُوا أَهْلَ اَلذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (3)و ايضا مى فرمايد وَ ما كانَ اَلْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي اَلدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ (4)يعنى: «نبوده اند مؤمنان كه بيرون آيند از شهرهاى خود پس چرا از هر فرقه اى بيرون نمى آيند از براى آنكه مسائل دين خود را بياموزند و بترسانند قوم خود را از عذاب الهى چون برگردند بسوى ايشان شايد حذر كنند» .

حضرت فرمود: پس واجب شده است بر شما سؤال كردن و رد كردن بسوى ما و بر ما واجب نكرده اند جواب گفتن را، حق تعالى مى فرمايد فَإِنْ لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّما يَتَّبِعُونَ أَهْواءَهُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اِتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدىً مِنَ اَللّهِ (5)يعنى: «اگر استجابت تو نكنند و سخن تو را قبول نكنند پس بدان كه ايشان متابعت نمى كنند مگر خواهشهاى نفسانى خود را و كيست گمراه تر از كسى كه پيروى كند خواهش خود را بغير هدايتى از جانب خدا» (6).

مترجم گويد: ظاهرا حضرت آيه را تأويل فرمودند به آنكه: هرگاه دانى كه استجابت تو نمى كنند در كار نيست بر تو تبليغ رسالت و مبالغۀ در آن نسبت به ايشان پس دليل اين خواهد بود كه بر ايشان جواب گفتن واجب نيست.

و در بصائر الدرجات به چندين طريق موثق از زراره روايت كرده است كه گفت: از

ص: 144

حضرت امام محمد باقر عليه السّلام پرسيدم كه: اهل ذكر كيستند؟ فرمود كه: مائيم، پرسيدم: آنها كه مأمور شده اند كه سؤال از ايشان بكنند كيستند؟ فرمود كه: شمائيد، يعنى شيعيان.

گفتم: پس چنانچه مأمور شده ايم سؤال مى كنم و گمان كردم كه از اين راه كه بدرآيم هر چه سؤال كنم جواب خواهد گفت، پس فرمود كه: شما مأمور به سؤال شده ايد و ما مأمور به جواب نشده ايم، اختيار با ماست اگر خواهيم جواب مى گوئيم و اگر نخواهيم نمى گوئيم (1).

و صفار در بصائر الدرجات زياده از سى سند معتبر اين مضمون را روايت كرده است، و عياشى نيز در تفسير به سندهاى بسيار روايت كرده است (2).

و ابن بطريق از تفسير ثعلبى روايت نموده است از حضرت صادق عليه السّلام كه: مائيم اهل ذكر، و از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام نيز چنين روايت كرده است (3).

و علاّمۀ حلى رحمه اللّه در كتاب كشف الحق از تفسير محمد بن موسى شيرازى كه از علماى عامه است و از دوازده تفسير استخراج كرده روايت نموده است كه: او از ابن عباس روايت كرده است كه: اهل ذكر محمد و على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السّلام اند، ايشان اهل ذكر و علم و عقل و بيانند و اهل بيت نبوّتند و معدن رسالتند و محلّ آمدن و رفتن ملائكه اند، و اللّه كه خدا مؤمن را مؤمن نناميده مگر از براى كرامت امير المؤمنين عليه السّلام.

و سفيان ثورى نيز اين حديث را روايت كرده است از سدى از حارث اعور (4).

و در بصائر الدرجات به چهار سند صحيح از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است در تفسير وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ (5)كه: ذكر، قرآن است، و مائيم قوم آن حضرت و از ما سؤال مى كنيد معانى و احكام قرآن را (6).

ص: 145

و در روايت صحيح ديگر حضرت باقر عليه السّلام فرمود كه: مقصود به اين آيه مائيم، و مائيم اهل ذكر، و مائيم سؤال كرده شده كه بايد از ما سؤال كنند (1).

و در دو روايت ديگر صحيح حضرت باقر عليه السّلام فرمود در تفسير اين آيه كه: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و اهل بيت او عليهم السّلام اهل ذكرند و از ايشان سؤال مى كنند (2).

و ايضا به سند معتبر از حضرت امام رضا عليه السّلام روايت كرده است كه: مائيم قوم آن حضرت (3).

و ابن ماهيار در تفسيرش مثل اين روايات را از سليم بن قيس از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام روايت كرده است (4).

و ايضا به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه حضرت اين آيه را خواندند و فرمودند كه: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و اهل بيت او اهل ذكرند و ايشانند سؤال كرده شدگان، خدا امر كرده است مردم را كه از ايشان سؤال كنند پس ايشانند واليان مردم و اولى به امر ايشان، پس حلال نيست احدى از مردم را كه اين حقّى كه خدا از براى ايشان واجب گردانيده است از ايشان بگيرد (5).

و ايضا در حديث معتبر ديگر از آن حضرت روايت كرده است كه: قوم آن حضرت، امير المؤمنين عليه السّلام است و مردم را از ولايت آن حضرت در قيامت سؤال خواهند كرد (6).

و در كافى به سند معتبر روايت كرده است از موسى بن اشيم كه گفت: در خدمت حضرت صادق عليه السّلام بودم شخصى از تفسير آيه اى سؤال كرد، حضرت جواب فرمود، پس مرد ديگر داخل مجلس شد و از همان آيه سؤال كرد حضرت تفسير و جواب ديگر فرمود

ص: 146

غير آن كه به اول فرموده بود، پس مرا حالتى عارض شد كه خدا مى داند حتى آنكه گويا دلم را پاره پاره كردند و در دل خود گفتم كه: من ابو قتاده را در شام گذاشتم كه يك حرف مانند «واو» خطا نمى كند آمدم به نزد اين مرد كه چنين خطاى بزرگى مى كند، در اين حال بودم كه مرد ديگرى آمد و از همان آيه سؤال كرد و تفسير ديگر فرمود بغير آنچه به هر دو گفته بود، پس نفس من ساكن شده دانستم كه اين خطا نيست دانسته اينها را فرموده از براى تقيه و مصلحت؛ و چون حضرت به اعجاز دانستند كه چه در خاطر من گذشت به جانب من التفات نمودند و فرمودند كه: اى پسر اشيم! خدا تفويض كرد به حضرت سليمان عليه السّلام و فرمود هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسابٍ (1)، و به پيغمبرش صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تفويض كرد و فرمود ما آتاكُمُ اَلرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (2)يعنى: «هر چه عطا كند شما را رسول پس بگيريد و عمل بكنيد و آنچه نهى كند شما را از آن پس ترك كنيد» ، و آنچه به حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تفويض كرده بود به ما تفويض نموده (3).

و در كتاب اختصاص همين حديث را روايت كرده و در آخرش چنين است كه: چون حاضران مجلس بيرون رفتند نظر كرد بسوى من و فرمود كه: گويا دلتنگ شدى، گفتم:

فداى تو شوم! دلتنگ شدم از سه قول مختلف در يك سؤال، حضرت فرمود: اى پسر اشيم! بدرستى كه خدا تفويض كرد به پسر داود عليه السّلام امر پادشاهى را و فرمود هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسابٍ و تفويض كرد به محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم امر دين خود را و فرمود ما آتاكُمُ اَلرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا و بدرستى كه خدا تفويض كرده است به ائمه از ما آنچه تفويض كرده بود به محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پس دلتنگ مشو (4).

و در بصائر الدرجات به سند حسن كالصحيح روايت كرده كه صفوان از حضرت امام رضا عليه السّلام پرسيد كه: آيا مى توان بود كه از امام بپرسم از مسألۀ حلال و حرام و جوابش نزد

ص: 147

او نباشد؟ فرمود كه: نه، امّا گاه هست كه جوابش نزد او هست و نمى گويد از براى مصلحت (1).

و از حضرت صادق عليه السّلام به سند صحيح روايت كرده است كه: مائيم اهل ذكر و اولو العلم و نزد ماست علم حلال و حرام (2).

و على بن ابراهيم روايت كرده است در تفسير اين آيه اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اَللّهِ (3)يعنى: «آنها كه ايمان آورده اند و مطمئن و ساكن مى گردد دلهاى ايشان به ياد خدا» ، فرمود كه: ياد خدا امير المؤمنين عليه السّلام و ائمه اند (4)، يعنى ولايت ايشان يا آنكه ياد ايشان ياد خداست.

و ابن ماهيار روايت كرده است از حضرت امام موسى عليه السّلام در تفسير اين آيه لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ كِتاباً فِيهِ ذِكْرُكُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (5)يعنى: «بتحقيق كه فرستاده ايم بسوى شما كتابى را كه در آن ذكر شما هست آيا نمى فهميد و تعقل نمى كنيد؟» فرمود كه: مراد به ذكر، اطاعت امام است بعد از پيغمبر كه مورث شرف دنيا و آخرت است (6).

ص: 148

و در بصائر الدرجات به سند معتبر از ابو بصير از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است كه حضرت اين آيه را خواند بعد از آن فرمود كه: خدا نگفت كه در ميان دو جلد مصحف است بلكه گفت: در سينۀ آنهاست كه علم به ايشان داده شده است؛ ابو بصير گفت كه: شمائيد آنها؟ فرمود: كه بغير ما مى تواند بود (1)؟

و قريب به بيست سند روايت كرده است كه اين آيه در شأن ايشان است (2)و محتمل است كه فِي صُدُورِ اَلَّذِينَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ را متعلق به بيّنات گردانيده باشند، يعنى وضوحش در سينۀ آنهاست و كسى به غير ايشان معانى و اسرار را نمى داند پس در فهم قرآن رجوع به آنها بايد كرد.

و عياشى از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است در تفسير اين آيۀ ميمونه اَلَّذِينَ آتَيْناهُمُ اَلْكِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ (3)يعنى: «آنها كه كتاب به ايشان داده ايم تلاوت مى كنند آن را چنانچه سزاوار تلاوت كردن است، ايشانند كه ايمان آورده اند به كتاب» حضرت فرمود: آنها كه كتاب به ايشان داده شده است، ائمه اند (4).

مترجم گويد كه: بعضى از مفسران گفته اند كه مراد به كتاب، تورات است؛ و آنها كه علمش به ايشان داده شده است، آن جماعتند از يهود و نصارى كه ايمان به حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آورده بودند. و بعضى گفته اند كه: كتاب، قرآن است؛ و آنها كه كتاب به ايشان داده شده است، مؤمنان اين امّتند (5).

و تفسيرى كه آن حضرت فرموده اند مبتنى بر اين است و موافقتر است به سياق آيۀ كريمه زيرا كه حقّ تلاوت قرآن موقوف است بر علم به اسرار و بطون آن و آن مخصوص ايشان است چنانچه ايمان كامل داشتن به قرآن بعمل نمى آيد مگر از ايشان.

ص: 150

و كلينى به سندهاى معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده است در تفسير اين آيۀ كريمه وَ أُوحِيَ إِلَيَّ هذَا اَلْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ (1)يعنى: «وحى كرده شد بسوى من اين قرآن كه بترسانم به آن شما را و هر كه برسد» حضرت فرمود كه: يعنى هر كه به حدّ امامت برسد از آل محمد عليهم السّلام و انذار مى كند مردم را به قرآن چنانچه انذار مى كرد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به آن (2).

و على بن ابراهيم روايت كرده است كه وَ مَنْ بَلَغَ امام است؛ و فرموده كه:

محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم انذار مى كرد و ما انذار مى كنيم چنانچه آن حضرت انذار مى كرد (3).

مترجم گويد كه: اكثر مفسرين گفته اند وَ مَنْ بَلَغَ عطف است بر ضمير مفعول در لِأُنْذِرَكُمْ يعنى از براى آنكه انذار كنم شما را و انذار كنم هر كس را كه قرآن به او برسد تا روز قيامت؛ و بنا بر آنچه در احاديث وارد است عطف است بر ضمير فاعل «انذركم» خواهد بود.

و على بن ابراهيم به سند معتبر روايت كرده است از حضرت صادق عليه السّلام كه: قرآن زجركننده است و امركننده؛ امر مى كند به بهشت و زجر مى كند از جهنم. و در آن محكم هست -كه واضح الدلاله است بر معنى مقصود-و متشابه است-كه معانى بسيار در آن محتمل است، و فهم معنى مقصود از آن مشكل است-؛ امّا محكم را پس ايمان مى آورى به آن و عمل مى كنى به آن و اعتقاد مى كنى به آن؛ و امّا متشابه را پس ايمان مى آورى به آن و عمل نمى كنى به آن و اين است معنى قول حق تعالى فَأَمَّا اَلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ اِبْتِغاءَ اَلْفِتْنَةِ وَ اِبْتِغاءَ تَأْوِيلِهِ وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اَللّهُ وَ اَلرّاسِخُونَ فِي اَلْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا (4)و «راسخون در علم» آل محمد عليهم السّلام اند (5).

ص: 151

و ايضا على بن ابراهيم و صاحب اختصاص به سندهاى صحيح و معتبر از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت نموده اند كه: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بهترين راسخان در علم بود و دانست آنچه خدا بر او فرستاده بود از تنزيل قرآن و تأويل آن-يعنى ظهر و بطن قرآن- و نخواسته بود كه بر او فرو فرستد آيه را كه تأويلش را تعليم او نكند، و اوصياى او كه بعد از او آمدند همه تنزيل و تأويل قرآن را مى دانستند (1).

و در كافى و بصائر تتمه اى هست كه: آنها كه تأويلش را نمى دانند-از شيعيان-چون عالم-يعنى امام-از روى علم و دانائى در ميان ايشان بيان كند مى گويند: ايمان آورديم به آن همه از جانب پروردگار ماست، و قرآن در آن خاص و عام مى باشد و محكم و متشابه مى باشد و ناسخ و منسوخ مى باشد و راسخان در علم همه را مى دانند (2).

مترجم گويد: اول آيات چنين است هُوَ اَلَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ اَلْكِتابَ يعنى: «اوست خداوندى كه فرستاده است بر تو قرآن را» مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ اَلْكِتابِ «از جملۀ قرآن آيه اى چند هست واضح الدلاله كه آنها اصل قرآن است» ، وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ «و آيه اى چند ديگر هست كه معنى آنها شبيه به يكديگر است و معنى مقصود در آن واضح نيست» ، فَأَمَّا اَلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ «پس آنها كه در دلهاى ايشان ميل بسوى باطل هست» فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ «پس متابعت مى كنند آنچه متشابه است از قرآن» ، اِبْتِغاءَ اَلْفِتْنَةِ وَ اِبْتِغاءَ تَأْوِيلِهِ «از براى آنكه مردم را گمراه كنند و به شبهه اندازند و از براى آنكه به خواهش خود تأويل كنند» ، وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اَللّهُ وَ اَلرّاسِخُونَ فِي اَلْعِلْمِ يعنى: «نمى دانند تأويل متشابه را مگر خدا و آنان كه ثابتند در علم» و بناى علم ايشان بر يقين است، و در اينجا خلاف است ميان مفسران اكثر ايشان وقف مى كنند بر «اللّه» و اين را ابتداى كلام مى دانند و يَقُولُونَ آمَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا (3)را خبر آن مى دانند، يعنى «راسخون در علم مى گويند: ايمان آورديم به متشابه، همه از جانب

ص: 152

پروردگار ماست» هر چند معنى آن را ندانيم؛ و بعضى بر «اللّه» وقف نمى كنند و «راسخون» را عطف بر «اللّه» مى كنند، يعنى راسخون در علم نيز مى دانند يعنى متشابه قرآن را. و احاديث بسيار وارد شده است بر اين تفسير و بر آنكه مراد از راسخون، رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و ائمۀ هدى عليه السّلام اند (1).

و در بعضى از روايات وارد شده است كه «يقولون» استيناف كلام است، و فاعل آن:

شيعيان است، يعنى چون شيعيان از ائمۀ خود كه راسخ در علمند تأويل متشابه كلام را مى شنوند تصديق ايشان مى كنند و مى گويند همه از جانب پروردگار ماست (2).

و كلينى به سند صحيح از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: مائيم راسخان در علم و ما مى دانيم تأويل متشابه قرآن را (3).

و به سند معتبر ديگر از آن حضرت روايت است كه: راسخان در علم، امير المؤمنين و امامان بعد از اوست (4).

و در بصائر الدرجات روايت كرده است به سند صحيح از امام محمد باقر عليه السّلام كه: هيچ آيه در قرآن نيست مگر آنكه آن را ظهرى و بطنى هست، و هيچ حرفى در آن نيست مگر آنكه اشاره است به امرى كه حادث مى شود و حدوث و ظهور آن بر امام وقتى دارد، و بر امام زنده علم آن فائض مى شود و بر امام گذشته چنانچه خدا مى فرمايد كه: نمى داند تأويل آن را مگر خدا و راسخان در علم و ما مى دانيم آن را (5).

و على بن ابراهيم روايت كرده است از حضرت صادق عليه السّلام در تفسير اين آيۀ كريمه قالَ اَلَّذِينَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ إِنَّ اَلْخِزْيَ اَلْيَوْمَ وَ اَلسُّوءَ عَلَى اَلْكافِرِينَ (6)يعنى: «خواهند گفت

ص: 153

آن جماعتى كه داده شده است به ايشان علم كه: خوارى امروز و حال بد بر كافران است» حضرت فرمود كه: آن جماعت كه علم به ايشان داده شده است ائمه اند (1).

و ايضا روايت كرده است در تفسير اين آيه وَ يَرَى اَلَّذِينَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ اَلَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ هُوَ اَلْحَقَّ (2)يعنى: «و مى دانند آنها كه علم به ايشان داده شده است كه آنچه نازل شده است بسوى تو از پروردگار تو آن حق است» حضرت فرمود كه: مراد امير المؤمنين عليه السّلام است كه تصديق كرد حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را در آنچه خدا بر او فرستاده است (3).

و كلينى روايت كرده است به سند معتبر از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام كه: دعوى نكرده است احدى از مردم كه همۀ قرآن را چنانچه نازل شده است مى داند مگر دروغگوئى، و جمع نكرده و حفظ نكرده است قرآن را چنانچه خدا فرستاده است مگر على بن ابى طالب عليه السّلام و ائمۀ بعد از او عليهم السّلام؛ و در روايت ديگر فرمود: نمى تواند دعوى كند كسى كه نزد او جميع قرآن هست ظاهرش و باطنش غير اوصياى پيغمبر عليهم السّلام (4).

و در حديث صحيح ديگر فرمود كه: از جملۀ علمها كه خدا به ما داده است تفسير قرآن است و احكام قرآن، و علم تغيير زمانه و حوادثى كه واقع مى شود؛ پس فرمود: اگر ضبطكننده مى يافتيم كه اسرار ما را فاش نكند يا كسى كه رازى به او توان گفت، مى گفتيم (5).

و ايضا به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه فرمود: بخدا سوگند كه من مى دانم كتاب خدا را از اول تا آخر چنانكه گويا در كف من است، در قرآن خبر آسمان هست و خبر زمين و خبر گذشته و خبر آينده، و خدا مى فرمايد «فيه تبيان كلّ شيء» (6)

ص: 154

يعنى: «در قرآن است بيان همه چيز» (1).

و در حديث ديگر فرمود كه: خدا در شأن آصف وزير سليمان عليه السّلام گفته است كه:

«گفت آن كسى كه نزد او علمى از كتاب بود كه من مى آورم براى تو تخت بلقيس را پيش از آنكه چشم بر هم زنى» (2)پس حضرت انگشتها را گشود و بر سينۀ حقيقت دفينۀ خود گذاشت و فرمود: و اللّه علم جميع كتاب نزد ماست (3).

و به سند صحيح از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: معاوية بن عمار از آن حضرت سؤال كرد از تفسير اين آيه قُلْ كَفى بِاللّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ اَلْكِتابِ (4)يعنى «بگو يا محمد كه: بس است خدا گواه ميان من و ميان شما و آن كه نزد اوست علم كتاب» يعنى علم قرآن يا لوح محفوظ، حضرت فرمود: مراد مائيم، و على عليه السّلام اول ما و افضل و بهتر ماست بعد از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم (5).

و در بصائر به سند معتبر روايت نموده است كه: شخصى به خدمت امام موسى عليه السّلام عرض نمود كه: شما تفسيرى چند مى كنيد كتاب خدا را كه ما نشنيده ايم از ديگرى، حضرت فرمود: قرآن بر ما نازل شده پيش از ديگران و از براى ما تفسير شده پيش از آنكه در ميان مردم منتشر گردد، پس ما مى دانيم حرام و حلال قرآن را و ناسخ و منسوخ آن را و ما مى دانيم كه كدام آيه در سفر نازل شده و كدام آيه در حضر نازل شده و در كدام شب نازل شده و در شأن كه و در چه باب نازل شده، پس ما حكيمان و دانايان خدائيم در زمين او و گواهان خدائيم بر خلق او، و اين مفاد قول حضرت عزت مى باشد سَتُكْتَبُ شَهادَتُهُمْ

ص: 155

وَ يُسْئَلُونَ (1) يعنى: «بزودى نوشته مى شود شهادت ايشان و از ايشان سؤال مى كنند» حضرت فرمود: شهادت از براى ماست و سؤال كردن از براى مشهود عليه است كه ساير امّت باشند، پس اين علم آن چيزى است كه اعلام كردم بسوى تو و ادا نمودم بسوى تو آنچه لازم شده بود بر من، پس اگر قبول كنى شكر كن و اگر ترك كنى پس خدا بر همه چيز گواه است (2).

ص: 156

مترجم گويد: تكذيب به آيات را تأويل كردن به تكذيب اوصياء دو وجه دارد:

اول آنكه: مراد به آيات، علامات عظمت جلال الهى باشد، و ايشان اعظم علامات بزرگى الهى اند چنانچه بعد از اين خواهد آمد.

دوم آنكه: مراد آياتى باشد كه در شأن آنها در قرآن وارد شده است و تكذيب به آنها متضمن تكذيب به همۀ قرآن است.

و ايضا على بن ابراهيم در تفسير اين آيه روايت كرده است وَ اَلَّذِينَ هُمْ عَنْ آياتِنا غافِلُونَ (1)يعنى: «و آن جماعتى كه ايشان از آيات ما غافلند» كه مراد از آيات، امير المؤمنين و ائمه عليهم السّلام اند، و دليل بر اين، قول حضرت امير المؤمنين عليه السّلام است كه فرمود:

خدا را آيتى از من بزرگتر نيست (2).

و ايضا به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: پرسيدند از تفسير قول حق تعالى وَ ما تُغْنِي اَلْآياتُ وَ اَلنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ (3)يعنى: «فائده نمى بخشد آيات و نذر-يعنى ترسانندگان-گروهى كه ايمان نمى آورند» فرمود كه: آيات، ائمه اند؛ و نذر، پيغمبران (4).

و باز فرموده است در اين آيه وَ اَلَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا فَأُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ (5)يعنى: «آنها كه كافر شدند و تكذيب نمودند به آيات ما پس از براى ايشان است عذاب خواركننده» كه مراد آن گروهى اند كه ايمان نياورده اند به ولايت امير المؤمنين و ائمه عليهم السّلام (6).

و بازگفته است در تفسير اين آيه سَيُرِيكُمْ آياتِهِ فَتَعْرِفُونَها (7)يعنى: «بزودى

ص: 158

مى نمايد خدا به شما آيات خود را پس خواهيد شناخت آنها را» فرمود كه: مراد امير المؤمنين و ائمه عليهم السّلام اند؛ چون بر مى گردند در رجعت، دشمنان ايشان مى شناسند ايشان را چون مى بينند آنها را (1).

و باز روايت كرده است به سند حسن كالصحيح از حضرت صادق عليه السّلام در تفسير اين آيه إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ اَلسَّماءِ آيَةً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعِينَ (2)يعنى: «اگر خواهيم مى فرستيم بر ايشان از آسمان آيتى پس برمى گردد گردنهاى ايشان براى آن آيه خاضع و ذليل» كه مراد خضوع گردنهاى بنى اميّه است در وقتى كه صدا از آسمان به اسم صاحب الامر عليه السّلام ظاهر گردد (3).

و ايضا گفته است در تفسير قول حق تعالى وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلاَّ اَلْكافِرُونَ (4)يعنى:

«انكار نمى كنند آيات ما را مگر كافران» (5)، كه مراد آن است كه انكار نمى كنند امير المؤمنين و ائمه عليهم السّلام را مگر كافران.

و ايضا به سند معتبر از حضرت امام موسى عليه السّلام روايت كرده است در تفسير اين آيه ذلِكَ بِأَنَّهُ كانَتْ تَأْتِيهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ (6)كه مراد از بيّنات، ائمه عليهم السّلام اند (7).

و كلينى از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است در تفسير اين آيۀ ميمونه وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ قالَ اَلَّذِينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنَا اِئْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ (8)يعنى:

«و چون تلاوت مى شود بر ايشان آيات ما در حالتى كه بيّن و واضحند مى گويند آن جماعتى كه اميد ملاقات ما ندارند-يعنى اعتقاد به آخرت ندارند-: بياور قرآنى غير اين

ص: 159

يا بدل كن اين را» حضرت فرمود كه: يعنى بدل كن على عليه السّلام را (1)، گويا مراد اين باشد كه ايشان مى گفتند قرآنى بياور كه ولايت على عليه السّلام در آن نباشد يا در اين قرآن به جاى على عليه السّلام ديگرى را قرار ده.

و در احاديث بسيار به روايت ابن ماهيار و ديگران از حضرت صادق و امام رضا عليهما السّلام وارد شده است در تفسير اين آيه وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ اَلْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ (2)كه اكثر مفسران گفته اند كه مراد آن است كه: «بدرستى كه قرآن در لوح محفوظ نزد ما محفوظ است از تغيير و بلند مرتبه است در ميان كتابهاى آسمانى و حكيم است» يعنى مشتمل است بر حكمتها يا محكم است، و منسوخ نمى گردد به غير خود (3)، فرمودند: مراد آن است كه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام در سورۀ حمد كه ام الكتاب است مذكور است حكيم و دانا است (4)، و اين مبتنى بر آن است كه «الصراط المستقيم» على عليه السّلام است، و راه، ولايت و متابعت او، چنانچه منقول است كه از حضرت امام رضا عليه السّلام پرسيدند كه: در كجاى امّ الكتاب ذكر على بن ابى طالب عليه السّلام است؟ فرمود كه: در اِهْدِنَا اَلصِّراطَ اَلْمُسْتَقِيمَ (5)كه على عليه السّلام صراط مستقيم است (6).

و در دعاى روز غدير ذكر شده است كه: شهادت مى دهم كه على عليه السّلام امام هادى و رشيد است و امير مؤمنان است كه او را در كتاب خود ذكر كرده است كه گفته وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ اَلْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ (7).

ص: 160

نجات مى يابند؛ و بعضى گفته اند آنها كه ظالمند از عذاب الهى نجات نمى يابند، چنانكه قتاده گفته است كه: ظالم، اصحاب مشئمه؛ و مقتصد، اصحاب ميمنه است؛ و سابق، سابقون مقرّبونند، جَنّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها «بهشتهاى عدن و دار اقامت است كه ايشان داخل مى شوند آنها را» خلاف كرده اند در آنكه ضمير فاعل «يدخلونها» به چه راجع است: بعضى گفته اند به هر سه راجع است و هر سه داخل بهشت مى شوند؛ و بعضى گفته اند راجع است به برگزيدگان كه فرمود اَلَّذِينَ اِصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا ؛ و بعضى گفته اند راجع است به مقتصد و سابق، و ظالم داخل نيست (1).

و امّا احاديث كه در اين باب وارد شده است:

در معاني الاخبار از حضرت صادق عليه السّلام منقول است كه: ظالم پيوسته متابعت شهوات نفس خود مى كند؛ و مقتصد دور دل خود مى گردد-يعنى سعى در تصحيح عقايد خود مى نمايد يا در پى اصلاح نفس خود است، يا در پى عبادت است و اغراض دنيوى نيز او را منظور مى باشد-؛ و سابق به خيرات گرد پروردگار خود مى گردد-يعنى از مرادات خود خالى شده و بغير رضاى پروردگار خود غرضى نمى دارد- (2).

و ايضا به سند معتبر از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: ظالم از ذرّيّۀ حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آن است كه حقّ امام را نداند؛ و مقتصد آن است كه امامت امام را اعتقاد كند و حقّ او را داند؛ و سابق به خيرات، امام است (3).

و در مجمع البيان از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است اين مضمون را و در آخرش فرمود كه همۀ ايشان آمرزيده اند، جَنّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها يعنى سابق و مقتصد داخل جنات عدن مى شوند (4).

و ايضا به سند معتبر از امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: از تفسير اين آيه سؤال

ص: 162

كرده اند، فرمود كه: در حقّ ما اهل بيت نازل شده.

ابو حمزۀ ثمالى گفت كه: پرسيدم: ظلم كننده بر خود، از شما كيست؟

فرمود: آن است كه گناه و ثواب او برابر باشد از ما اهل بيت، يعنى ذرّيّۀ حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، پس او ظلم كننده است بر نفس خود كه تقصير در عبادت خدا كرده است.

گفتم: كيست مقتصد از شما؟

فرمود: آن است كه عبادت خدا كند در حال شدت و رخا، يا در حال غلبۀ اهل حق و حال غلبۀ اهل باطل تا وقتى كه مرگ متيقّن به او برسد.

گفتم: كيست سابق به خيرات از شما؟

فرمود: آن است كه مردم را به راه پروردگار خود بخواند و امر كند مردم را به نيكيها و طاعات و نهى كند مردم را از بديها و معاصى و ياور گمراه كنندگان نباشد و از جانب خيانت كنندگان خصمى ننمايد و راضى به حكم فاسقان نباشد مگر كسى كه بر نفس خود و دين خود ترسد و ياورى نيابد كه با ايشان معارضه كند و از روى تقيه با ايشان مدارا كند (1).

و على بن ابراهيم گفته: اَلَّذِينَ اِصْطَفَيْنا ائمه عليهم السّلام اند؛ و ظالِمٌ لِنَفْسِهِ از آل محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم غير ائمه اند كه انكار حقّ امام كنند؛ و مُقْتَصِدٌ آن است كه اقرار به امام كند از آل محمد عليهم السّلام؛ و سابِقٌ بِالْخَيْراتِ امام است (2).

و در احتجاج روايت نموده كه: ابو بصير از حضرت صادق عليه السّلام سؤال كرد از تفسير اين آيه، حضرت فرمود: تو چه مى گوئى؟ گفت: من مى گويم مخصوص فرزندان فاطمه عليها السّلام است، حضرت فرمود: كسى كه شمشير بلند كند و مردم را بسوى خود دعوت كند و بسوى ضلالت و گمراهى و به ناحق دعوى كند خواه از فرزندان فاطمه باشد و خواه از غير ايشان داخل اين آيه نيست، گفت: پس كه داخل است در اين آيه؟ فرمود كه: ظالم بر نفس خود آن است كه مردم را نه بسوى ضلالت مى خواند و نه بسوى هدايت؛ و مقتصد از ما اهل بيت

ص: 163

آن است كه حقّ امام را مى شناسد؛ و سابِقٌ بِالْخَيْراتِ امام است (1).

و در بصائر الدرجات به چهارده طريق معتبر روايت كرده كه: سابق به خيرات، امام است (2).

و از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده كه: اَلَّذِينَ اِصْطَفَيْنا آل محمد عليهم السّلام اند؛ و سابق به خيرات امام است (3).

و از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده كه: اين آيه در شأن ما نازل شده است، و سابق به خيرات امام است (4).

و به سند ديگر از آن حضرت روايت نموده كه: سابق به خيرات امام است، و اين آيه در شأن فرزندان على و فاطمه عليهما السّلام نازل شده است (5).

و در كشف الغمه از دلايل حميرى روايت كرده كه ابو هاشم جعفرى گفت: سؤال كردم از حضرت امام حسن عسكرى عليه السّلام از تفسير اين آيه، فرمود كه: هر سه از آل محمدند، و ظالِمٌ لِنَفْسِهِ آن است كه اقرار به امام نمى كند.

ابو هاشم گفت: پس آب از ديدۀ من ريخت و در خاطر خود گذرانيدم كه اين چه بزرگى است كه خدا به آل محمد داده است؛ حضرت به اعجاز دانست كه اين معنى در خاطر من خطور كرده، پس نظر كرد بسوى من و فرمود كه: امر امامت عظيمتر و رتبۀ امام بزرگتر است از آنچه در خاطر گذرانيدى از عظمت شأن آل محمد، پس حمد كن خدا را كه تو را متمسك به حبل ايشان گردانيده است و معتقد به امامت ايشان نموده، تو را در روز قيامت به نام ايشان خواهند طلبيد در وقتى كه هر گروهى را به نام امام خود بخوانند، پس شاد باش اى ابو هاشم كه تو بر مذهب حقّى (6).

ص: 164

و در مجمع البيان از ابو الدرداء روايت نموده كه گفت: شنيدم از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه در تفسير اين آيه مى فرمود كه: سابق داخل بهشت مى شود بى حساب؛ و مقتصد را حساب مى كنند حساب آسان؛ و ظلم كننده بر نفس خود را مدتى طويل در مقام حساب او را حبس مى كنند پس داخل بهشت مى شود، پس ايشانند كه مى گويند: اَلْحَمْدُ لِلّهِ اَلَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا اَلْحَزَنَ (1)يعنى: «حمد و سپاس خداوندى را سزاست كه از ما برطرف كرد ترس و اندوه و بدى عاقبت را» (2).

و از امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: ظلم كننده از ما آن است كه عمل شايسته كند و عمل ديگر بد و ناشايسته كند؛ و مقتصد عبادت كننده است كه سعى بسيار در عبادت كند؛ و سابق به خيرات على و حسن و حسين عليهم السّلام است و هر كه شهيد كشته شود از آل محمد عليهم السّلام (3).

و سيّد ابن طاووس در كتاب سعد السعود از تفسير محمد بن العباس روايت نموده، و صاحب تأويل الآيات الباهرة نيز از او روايت كرده است به سند او از ابى اسحاق سبيعى كه گفت: به حج رفتم محمد بن على را ملاقات كردم-يعنى ابن الحنفيه را-پس از تفسير اين آيه پرسيدم، او گفت: قوم تو در تفسير اين آيه چه مى گويند-و مراد از قوم او اهل كوفه اند-؟ گفتم كه: مى گويند مراد شيعيانند، فرمود: پس چرا مى ترسند هرگاه از اهل بهشتند؟ گفتم: پس تو چه مى گوئى فداى تو شوم؟ فرمود كه: اين مخصوص ما اهل بيت است، اى ابو اسحاق! امّا سابق به خيرات پس على بن ابى طالب و حسن و حسين عليهم السّلام است و هر امامى از ما-و در بعضى از نسخ: و هر شهيدى از ما-؛ و مقتصد آن است كه روزها روزه مى دارد و شب به عبادت مى ايستد؛ و امّا ظالم بر خود، پس در او هست آنچه در حقّ توبه كاران نازل شده است-و در بعضى از روايات: آنچه در ساير مردم است-و او آمرزيده است؛ اى ابو اسحاق! به سبب ما زايل مى گرداند خدا عيبهاى شما را و به ما ادا

ص: 165

مى كند قرضهاى شما را و به ما افتتاح مى كند خلافت و هدايت را و به ما ختم مى كند نه به شما، و مائيم غار شما و پناه شما مانند اصحاب كهف، و مائيم كشتى نجات شما مانند كشتى نوح، و مائيم درگاه حطّۀ شما مانند باب حطّۀ بنى اسرائيل.

و سيّد رحمه اللّه فرموده است كه: محمد بن العباس تأويل اين آيه را به اين وجه به بيست طريق روايت كرده است به اندك زيادتى و نقصانى (1).

و فرات بن ابراهيم نيز روايت كرده است به اندك تفاوتى (2).

و در كتاب تأويل الآيات الباهرة از تفسير محمد بن العباس به سند معتبر از سورة بن كليب روايت كرده است كه: از امام محمد باقر عليه السّلام سؤال كردم از تفسير اين آيه، حضرت فرمود كه: ظالِمٌ لِنَفْسِهِ آن است كه امام را نشناسد؛ گفتم: پس مقتصد كيست؟ گفت:

آن است كه امام را شناسد؛ گفتم: سابق به خيرات كيست؟ گفت: امام است؛ گفتم: پس از براى شيعيان شما چيست؟ گفت: گناهان ايشان آمرزيده مى شود و قرضهاى ايشان ادا مى شود و مائيم باب حطّۀ ايشان و به ما آمرزيده مى شود گناهان ايشان (3).

و ايضا به سند معتبر از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: اَلَّذِينَ اِصْطَفَيْنا آل محمد عليهم السّلام اند كه برگزيدۀ خدايند؛ و ظلم كنندۀ بر نفس خود، هالك است؛ و مقتصد، صالحانند؛ و سابق به خيرات، على مرتضى عليه السّلام است، خداوند عالم مى فرمايد ذلِكَ هُوَ اَلْفَضْلُ اَلْكَبِيرُ يعنى قرآن، جَنّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها يعنى آل محمد عليهم السّلام داخل مى شوند در قصور بهشتها كه هر قصرى از يك دانۀ مرواريد است كه در آن شكافى و وصلى نيست، اگر جمع شوند اهل اسلام در آن قصر گنجايش همه داشته باشد، و در آن قصر قبّه ها از زبرجد بوده باشد و در هر قبّه دو درگاه بوده باشد كه هر درگاهى طولش دوازده ميل بوده باشد كه چهار فرسخ است؛ بعد از آن خدا مى گويد كه: ايشان چون داخل بهشت شوند گويند: «حمد و سپاس خداوندى را سزاست كه از ما برداشت حزن را» ،

ص: 166

حضرت فرمود كه: حزن، آن چيزى است كه در دنيا به ايشان رسيده باشد از ترسها و شدتها و سختيها (1).

مترجم گويد كه: حاصل اين احاديث به يكى از دو وجه برمى گردد:

اول آنكه: ضماير راجع است به اهل بيت عليهم السّلام و ساير ذرّيّۀ طيّبه بوده باشد؛ و ظالم، فاسق ايشان باشد؛ و مقتصد، صالح ايشان باشد؛ و سابق به خيرات، امام باشد، و بنابراين در اين قسمت داخل نخواهد بود كسى كه دعوى امامت به ناحق كند يا از جهت ديگر عقايدش درست نباشد.

دوم آنكه: ظالم كسى باشد كه اعتقادش درست نباشد؛ و مقتصد كسى باشد كه عقايدش درست باشد و امرى كه منافى ايمان باشد از او صادر نشود، پس ضمير «يدخلونها» راجع به مقتصد و سابق است نه ظالم، و مى تواند بود كه هر دو مراد باشد به حسب ظهر و بطن آيه يا بطون مختلفه؛ و بر هر تقدير مراد به اِصْطَفَيْنا آن خواهد بود كه خدا اين ذرّيّۀ طيّبه را برگزيده است به آنكه در ميان ايشان اوصياء و ائمه قرار داده نه آنكه هر يك از ايشان را وصى و امام گردانيده؛ و همچنين مراد به ميراث در آن كتاب آن است كه بعضى از ايشان را علم كتاب داده و اين شرفى است براى همه اگر ضايع نكنند.

آيۀ دوم- إِنَّ اَللّهَ اِصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى اَلْعالَمِينَ. ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اَللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ (2)يعنى: «بدرستى كه حق تعالى برگزيد براى نبوت و امامت و خلافت آدم و نوح را و آل ابراهيم را-كه اولاد اويند و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و ائمۀ هدى عليهم السّلام نيز داخلند-و آل عمران را» و خلاف است كه كيستند: بعضى گفته اند مراد موسى و هارون و اولاد ايشانند زيرا كه موسى و هارون پسرهاى عمران بودند؛ و بعضى گفته اند مريم و عيسى مرادند زيرا كه مريم دختر عمران بود (3).

و شيخ طبرسى رحمه اللّه گفته است كه در قرائت اهل بيت چنين است: «و آل محمد على

ص: 167

العالمين» ؛ و از ائمه عليهم السّلام منقول است كه: آل ابراهيم آل محمد عليهم السّلام اند (1).

و ايضا طبرسى گفته است كه: واجب است كه آن جماعتى كه خدا ايشان را برگزيده است مطهر و معصوم و منزّه باشند از قبايح، زيرا كه خدا اختيار نمى كند و برنمى گزيند مگر كسى را كه چنين باشد و ظاهرش مثل باطنش باشد در طهارت و عصمت، پس بنابراين اصطفا مخصوص كسى خواهد بود كه معصوم باشد از آل ابراهيم و آل عمران خواه پيغمبر باشد و خواه امام. ذُرِّيَّةً يعنى اولاد و اعقابى چندند، بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ «كه بعضى از ايشان از بعضى ديگرند» يعنى يارى يكديگر مى كنند در دين، يا از نسل يكديگرند زيرا كه ذرّيّۀ آدمند پس ذرّيّۀ نوح پس ذرّيّۀ ابراهيم؛ چنانچه از حضرت صادق عليه السّلام منقول است كه فرموده است: آنها كه خدا ايشان را برگزيده است بعضى از نسل بعضى اند. تمام شد كلام طبرسى (2).

و على بن ابراهيم در تفسير گفته است كه: عالم-يعنى امام موسى كاظم عليه السّلام-فرمود كه: آيه چنين نازل شده: «و آل ابراهيم و آل عمران و آل محمد على العالمين» ، پس آل محمد را از قرآن انداختند (3).

و شيخ طوسى در مجالس به سند معتبر از ابراهيم بن عبد الصمد روايت كرده كه گفت:

شنيدم از حضرت صادق عليه السّلام كه اين آيه را چنين مى خواند «ان اللّه اصطفى آدم و نوحا و آل ابراهيم و آل محمد على العالمين» و فرمود: چنين نازل شده (4).

و در كتاب تأويل الآيات از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

چيست حال جماعتى كه چون آل ابراهيم و آل عمران را ياد مى كنند شاد مى شوند و چون آل محمد را ياد مى كنند دلهاى ايشان منقبض مى شود؟ سوگند ياد مى كنم به آن خدائى كه جان محمد در دست قدرت اوست كه اگر يكى از آنها به قيامت بيايد با عمل هفتاد پيغمبر

ص: 168

خدا، از او قبول نكند تا ولايت من و على بن ابى طالب را اقرار نكند (1).

و ايضا روايت كرده است از ابن عباس كه گفت: رفتم به خدمت حضرت امير المؤمنين عليه السّلام و گفتم: اى ابو الحسن! خبر ده مرا به آنچه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم وصيت فرموده است بسوى تو، گفت: خبر مى دهم شما را بدرستى كه خدا برگزيد از براى شما دين خود را و پسنديد آن را از براى شما و تمام كرد نعمت خود را بر شما و شما سزاوارتر بوديد به آن نعمت و اهل آن بوديد، و بدرستى كه حق تعالى وحى كرد بسوى پيغمبرش كه وصيت كند بسوى من پس حضرت فرمود: يا على! حفظ كن وصيت مرا و رعايت كن امان مرا و وفا كن به عهد من و به وعده هاى من و ادا كن قرضهاى مرا و احيا كن سنّتهاى مرا و دعوت كن مردم را بسوى ملت من، زيرا كه خدا برگزيد مرا و پسنديد مرا پس به خاطر آوردم دعاى برادرم موسى عليه السّلام را پس گفتم: خداوندا! بگردان از براى من وزيرى از اهل من چنانچه هارون را از براى موسى قرار دادى، پس حق تعالى وحى كرد بسوى من كه: على وزير توست و ياور توست و خليفۀ توست بعد از تو؛ يا على! تو از امامان هدايتى و اولاد تو از تواند، پس شما كشانندگانيد بسوى هدايت و تقوى و درختيد كه من اصل آنم و شما شاخه ها و فرع آنيد، هر كه به آن درخت چنگ زند پس بتحقيق كه نجات يافته است و هر كه از آن تخلف كند پس هلاك گرديده است و در دركات ضلالت فرو رفته است، و شمائيد آنها كه حق تعالى واجب گردانيده است مودت و محبت شما را و اقرار به امامت شما را، و شمائيد آن جماعتى كه ايشان را در كتابش ياد كرده است و وصف نموده ايشان را از براى بندگانش پس فرموده است إِنَّ اَللّهَ اِصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى اَلْعالَمِينَ. ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اَللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ پس شمائيد برگزيده از جانب خدا از آدم و نوح و آل ابراهيم و آل عمران و بهترين قبيله ايد و شيعه ايد از اسماعيل و عترت هدايت كنندگانيد از محمد عليهم السّلام (2).

ص: 169

و عياشى از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است در تفسير إِنَّ اَللّهَ اِصْطَفى تا ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ فرمود: ما از آن ذرّيّتيم و بقيۀ آن عترتيم (1).

و به سند ديگر روايت كرده است كه: در قرآن به جاى «و آل عمران» ، «و آل محمد» بوده است، آنها كه قرآن را جمع كرده اند نامى را به جاى نامى گذاشته اند (2).

و به چند سند ديگر روايت كرده كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: روح و راحت و رحمت و نصرت و آسانى و توانگرى و خشنودى و غلبه بر اعادى و قرب خدا و محبت از جانب خدا و از جانب رسول او از براى كسى است كه على را دوست دارد و پيروى كند اوصياء بعد از او را، بر من واجب است كه ايشان را داخل گردانم در شفاعت خود و بر پروردگار من لازم است كه شفاعت مرا در حقّ ايشان قبول كند زيرا كه ايشان اتباع منند و هر كه متابعت من نمايد از من است، مثل ابراهيم جارى شده است در من كه ابراهيم گفت: فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي (3)زيرا كه ابراهيم از من است و من از اويم، و دين من دين او و دين او دين من است، و سنّت من سنّت اوست و سنّت او سنّت من است، و فضيلت من فضيلت اوست و من از او افضلم، و اين تصديق فرمودۀ پروردگار من است كه فرمود ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اَللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ (4).

و ابن بطريق در كتاب عمده از تفسير ثعلبى روايت كرده است از ابى وابل كه گفت:

خوانده ام در مصحف عبد اللّه بن مسعود: «ان اللّه اصطفى آدم و نوحا و آل ابراهيم و آل محمد على العالمين» (5).

آيۀ سوم-قول خدا است اَلْحَمْدُ لِلّهِ وَ سَلامٌ عَلى عِبادِهِ اَلَّذِينَ اِصْطَفى (6)يعنى:

ص: 170

«سپاس مخصوص خداوند عالميان است و سلام خدا بر بندگان او كه برگزيده است ايشان را» .

على بن ابراهيم گفته است كه: آن بندگان برگزيده، آل محمد عليهم السّلام اند (1).

آيۀ چهارم- رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي تا آخر آيات، در وقتى كه حضرت ابراهيم عليه السّلام اسماعيل و هاجر را به امر الهى در نزد كعبۀ معظمه گذاشت گفت: «اى پروردگار ما! بدرستى كه من ساكن گردانيدم بعضى از ذرّيّه و فرزندان خود را» بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ «در واديى كه در آنجا زراعت نمى شود و قابل زراعت نيست» چون سنگ است، عِنْدَ بَيْتِكَ اَلْمُحَرَّمِ «نزد خانۀ تو كه مكرّم و محترم است هميشه» ، رَبَّنا لِيُقِيمُوا اَلصَّلاةَ «اى پروردگار ما! از براى آنكه نماز را برپا دارند» ، فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ اَلنّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ «پس بگردان دلهاى چند از مردم را كه سرعت كنند به مودّت و شوق بسوى ايشان يا دوست و مشتاق ايشان باشند» ، وَ اُرْزُقْهُمْ مِنَ اَلثَّمَراتِ «و روزى كن ايشان را از ميوه ها» ، لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ (2)«شايد كه ايشان شكر كنند اين نعمتها را» .

عياشى و ابن شهر آشوب از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده اند كه: مائيم بقيۀ آن عترت و دعاى حضرت ابراهيم از براى ما بود و بس (3)؛ و به روايت ديگر: مائيم بقيۀ آن ذرّيّه (4).

و در تفسير فرات از ابن عباس روايت كرده است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: مراد از أَفْئِدَةً مِنَ اَلنّاسِ دلهاى شيعيان ماست كه ميل مى كنند و مسارعت مى نمايند بسوى محبت ما (5).

و به سند ديگر از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است كه حق تعالى فرمود

ص: 171

فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ اَلنّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ كه ضمير راجع به ذرّيّه باشد، و نفرمود «اليه» كه ضمير راجع به خانۀ كعبه باشد، پس شما گمان مى كنيد كه خدا بر شما واجب گردانيده است آمدن بسوى سنگها را و دست ماليدن بسوى اينها را و واجب نگردانيده است بر شما آمدن بسوى ما را و سؤال كردن مسائل از ما را و محبت ما اهل بيت را، و اللّه كه بر شما واجب نگردانيده است غير اين را (1).

آيۀ پنجم- إِنَّ أَوْلَى اَلنّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اِتَّبَعُوهُ وَ هذَا اَلنَّبِيُّ وَ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ اَللّهُ وَلِيُّ اَلْمُؤْمِنِينَ (2)يعنى: «سزاوارترين مردم به انتساب به حضرت ابراهيم آن جماعتند كه پيروى او كردند و اين پيغمبر و آنها كه ايمان آورده اند به او و خدا ولىّ و ياور مؤمنان است» .

در كافى به سند معتبر از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: مراد به اينها كه ايمان آورده اند، ائمه عليهم السّلام اند و اتباع ايشانند (3).

و در مجمع البيان از عمر بن يزيد روايت كرده است كه حضرت صادق عليه السّلام فرمود: شما و اللّه از آل محمديد، گفتم: از خودشان؟ گفت: بلى و اللّه از خودشان؛ سه مرتبه فرمود پس نظر كرد بسوى من و من نظر كردم بسوى او، پس فرمود: اى عمر! حق تعالى در كتابش مى فرمايد إِنَّ أَوْلَى اَلنّاسِ تا آخر آيه (4).

آيۀ ششم- أُولئِكَ اَلَّذِينَ أَنْعَمَ اَللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ اَلنَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْراهِيمَ وَ إِسْرائِيلَ وَ مِمَّنْ هَدَيْنا وَ اِجْتَبَيْنا إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُ اَلرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيًّا (5)ترجمۀ ظاهر لفظش آن است كه: «ايشان آن جماعتند كه انعام كرده است خدا بر ايشان از پيغمبران از فرزندان آدم و از آن جماعت كه ايشان را بار كرديم با

ص: 172

نوح در كشتى و از ذرّيّۀ ابراهيم و اسرائيل-كه يعقوب است-و از آن جماعت كه ايشان را هدايت كرديم و برگزيديم گروهى هستند كه هرگاه خوانده مى شود بر ايشان آيات خداوند رحمان بر زمين مى افتند سجده كنندگان و گريه كنندگان» .

محمد بن العباس روايت كرده است به سند معتبر از حضرت موسى بن جعفر عليه السّلام كه از آن حضرت پرسيدند از تفسير اين آيه، فرمود: مائيم ذرّيّۀ ابراهيم و مائيم آنها كه با نوح در كشتى سوار شديم و مائيم برگزيدۀ خدا، و امّا قول حق تعالى وَ مِمَّنْ هَدَيْنا وَ اِجْتَبَيْنا پس ايشان بخدا سوگند كه شيعيان مايند كه خدا هدايت كرده است ايشان را بسوى مودت و محبت ما و اختيار كرده است ايشان را از براى دين ما پس بر دين ما زندگى مى كنند و بر آن مى ميرند؛ و وصف كرده است حق تعالى ايشان را به عبادت و خشوع و رقت قلب به آنكه فرموده است إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ تا بُكِيًّا (1).

مترجم گويد: تفسيرى كه حضرت فرموده مبتنى بر آن است كه وَ مِمَّنْ هَدَيْنا جملۀ مستأنفه باشد چنانچه جمعى از مفسران گفته اند (2).

آيۀ هفتم- وَ لَقَدِ اِخْتَرْناهُمْ عَلى عِلْمٍ عَلَى اَلْعالَمِينَ (3)يعنى: «برگزيديم ايشان را دانسته بر عالميان» .

در تفسير محمد بن العباس به سند معتبر از امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است در تفسير اين آيه كه: يعنى امامان از مؤمنان را تفضيل داديم بر غير ايشان (4).

مترجم گويد: اگر چه ظاهر آيه آن است كه ضمير راجع به حضرت موسى عليه السّلام و قوم او بوده باشد امّا چون حكم بنى اسرائيل و اين امّت متشابه است و به جاى پيغمبران كه در امّت موسى بودند كه خلفاى او بودند در اين امّت ائمه قائم مقام حضرت رسولند و افضلند از ساير امّت.

ص: 173

دوم آنكه: مراد آن باشد كه: مگر آنكه دوست داريد مرا در قرابتى كه با شما دارم.

سوم آنكه: نمى خواهم از شما بر رسالت مزدى مگر آنكه دوست داريد خويشان و عترت مرا، و حفظ نمائيد حرمت مرا در ايشان. و اين معنى منقول است از على بن الحسين عليه السّلام و سعيد بن جبير و عمرو بن شعيب و امام محمد باقر عليه السّلام و امام جعفر صادق عليه السّلام و جماعتى (1).

و در شواهد التنزيل روايت نموده است از ابن عباس كه: چون اين آيه نازل شد صحابه گفتند: يا رسول اللّه! كيستند آن جماعت كه ما را امر كرده اند به دوستى ايشان؟ حضرت فرمود كه: على و فاطمه و فرزندان ايشان (2).

و ايضا از ابو امامۀ باهلى روايت كرده است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم گفت كه: حضرت عزت خلق كرد پيغمبران را از درختهاى متفرق، و مخلوق شديم من و على از يك درخت پس من اصل آن درختم و على فرع آن است و حسن و حسين ميوه هاى آنند و شيعيان ما برگهاى آنند، پس هر كه به شاخه اى از شاخه هاى آن بچسبد نجات مى يابد، و هر كه ميل كند از آن فرو مى رود در دركات عذاب الهى، و اگر بنده اى عبادت كند خدا را در ميان صفا و مروه هزار سال پس هزار سال پس هزار سال تا آنكه مانند مشك پوسيده شود پس درنيابد محبت ما را، خدا او را سرنگون در آتش جهنم اندازد؛ پس اين آيه را خواند قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبى (3).

و زاذان از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام روايت نموده است كه: در سوره هاى «حم» در شأن مودت ما آيه اى هست كه حفظ نمى كند مودّت ما را مگر هر مؤمنى؛ پس اين آيه را خواند (4).

ص: 175

پس شيخ طبرسى رحمه اللّه گفته است كه: بر هر تقدير در اين مودت دو قول است:

اول آنكه: استثناء منقطع است، زيرا كه اين مودت به سبب اسلام واجب است پس مزد پيغمبرى نخواهد بود.

دوم آنكه: استثناى متصل است، يعنى: سؤال نمى كنم مزدى مگر مودت كه به اين مزد راضى شدم و اين نفعش به شما برمى گردد، پس گويا مزدى سؤال نكرده ام (1).

و ابو حمزۀ ثمالى در تفسيرش از ابن عباس روايت نموده است كه: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم چون به مدينه تشريف آورد و مستحكم شد اسلام، انصار در ميان خود گفتند كه: مى رويم به خدمت آن حضرت و عرض مى كنيم كه: خرجها بر تو وارد مى شود اينك مالهاى ما از توست هر حكم كه مى خواهى در آنها بكن بى آنكه حرجى بر تو باشد يا حرام باشد بر تو؛ پس چون اين را عرض كردند اين آيه نازل شد قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبى پس آيه را بر ايشان خواند و فرمود كه: بايد خويشان مرا دوست داريد بعد از من؛ پس از خدمت آن حضرت بيرون آمدند انقياد كنندگان فرمودۀ آن حضرت را، پس منافقان گفتند: محمد اين را در همين مجلس افتراء كرد مى خواهد ما را ذليل خويشان خود گرداند بعد از خود، پس اين آيه نازل شد اِفْتَرى عَلَى اَللّهِ كَذِباً (2)پس فرستاد بسوى ايشان و آيه را بر ايشان خواند، پس گريستند و نزول اين آيه بر ايشان دشوار آمد، پس اين آيه نازل شد هُوَ اَلَّذِي يَقْبَلُ اَلتَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ (3)يعنى «اوست خداوندى كه قبول مى كند توبه را از بندگانش» ، پس از عقب ايشان فرستاد و ايشان را بشارت داد و فرمود وَ يَسْتَجِيبُ اَلَّذِينَ آمَنُوا (4)يعنى: و مستجاب مى گرداند خدا دعاى آنها را كه ايمان آوردند، يا ثواب مى دهد ايشان را، يا ايشان اجابت مى كنند دعوت خدا را؛ پس گفت:

مراد آن جماعتند كه اول انقياد كردند فرمودۀ خدا را وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيها

ص: 176

حُسْناً يعنى: «هر كه طاعتى بكند زياده مى كنيم براى او در اين طاعت، نيكى را؛ يا آنكه ثواب از براى او واجب مى گردانيم؛ يا مضاعف مى گردانيم ثواب او را» .

و ابو حمزۀ ثمالى از سدّى روايت كرده است كه: اقتراف حسنه، دوستى آل محمد است (1).

در حديث صحيح روايت شده است از حضرت امام حسن مجتبى عليه السّلام كه خطبه اى براى مردم خواند و در خطبه فرمود كه: من از اهل بيتى هستم كه خدا فرض گردانيده است مودت ايشان را بر هر مسلمانى، پس گفته است قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبى وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيها حُسْناً و اقتراف حسنه، دوستى با اهل بيت است (2).

و از حضرت صادق عليه السّلام منقول است كه: اين آيه نازل شده است در شأن ما اهل بيت كه اصحاب عبائيم (3). تا اينجا كلام طبرسى بود.

و علامۀ حلى قدس اللّه سره در كشف الحق گفته است كه: روايت كرده اند سنّيان در صحيح بخارى و مسلم و احمد بن حنبل در مسند خود و ثعلبى در تفسير خود كه: چون اين آيه نازل شد صحابه گفتند: يا رسول اللّه! كيستند قرابت تو كه خدا واجب گردانيده است بر ما مودّت ايشان را؟ فرمود كه: على و فاطمه و دو فرزند ايشان (4)، و واجب بودن مودت مستلزم وجوب اطاعت است.

و اين روايت را بيضاوى نيز در تفسيرش روايت نموده (5).

و فخر رازى كه از معظم علماى ايشان است در تفسير كبير خود روايت نموده از ابن عباس كه: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم چون به مدينه آمد و خرجها بر او وارد مى شد و حقوق بر او لازم مى شد به سبب بسيار آمدن عرب و غير آن، و وسعت مالى در دست او نبود، انصار به

ص: 177

يكديگر گفتند كه: خدا شما را هدايت كرد بر دست اين مرد و او خواهرزادۀ شماست و نازل شده است در شهر شما، پس از براى او جمع كنيد قدرى از اموال خود را؛ پس قدرى از اموال خود جمع نمودند و به خدمت آن حضرت آوردند، حضرت قبول نفرمود و رد كرد بر ايشان پس اين آيه نازل شد قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبى يعنى: «بر ايمان آوردن شما مزدى نمى خواهم مگر آنكه دوست داريد اقارب و خويشان مرا» پس تحريص و ترغيب كرد ايشان را بر مودّت اقارب خود (1).

پس نقل نموده است از صاحب كشاف كه او روايت كرده است از حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه: هر كه بميرد بر محبت آل محمد، شهيد مرده است؛ و هر كه بر محبت آل محمد بميرد، آمرزيده مرده است؛ و هر كه بر محبت آل محمد بميرد، توبه كرده مرده است؛ و هر كه بر محبت آل محمد بميرد، با ايمان كامل مرده است؛ و هر كه بر محبت آل محمد بميرد، بشارت دهد او را ملك موت به بهشت پس بشارت مى دهند او را منكر و نكير به بهشت؛ و هر كه بميرد بر محبت آل محمد، او را زفاف كنند بسوى بهشت چنانچه زفاف مى كنند عروس را به خانۀ شوهرش؛ و هر كه بر محبت آل محمد بميرد، بر سنّت و جماعت مرده است؛ و هر كه بر بغض و عداوت آل محمد بميرد، كافر مرده است؛ و هر كه بر بغض آل محمد بميرد، بوى بهشت را نشنود (2).

فخر رازى گفته است: اين است آنچه صاحب كشاف روايت نموده است و من مى گويم: آل محمد آن جماعتند كه امر ايشان به آن حضرت راجع مى شود، و هر كه بر گرديدن امرش به آن حضرت شديدتر باشد مى بايد او آل باشد، و شك نيست در آنكه فاطمه و على و حسن و حسين تعلق ميان ايشان و ميان رسول خدا شديدترين تعلقات بود، و اين از بابت معلوم متواتر است، پس مى بايد كه ايشان آل باشند. و ايضا اختلاف كرده اند مردم در آل: بعضى گفته اند خويشانند؛ و بعضى گفته اند امّت آن حضرتند. پس اگر

ص: 178

حمل بر خويشان كنيم، ايشان آلند؛ و اگر حمل كنيم بر امّتى كه قبول دعوت آن حضرت كرده اند، باز ايشان آلند؛ پس ايشان بر هر تقدير آلند. و امّا غير ايشان پس خلافى است، پس بر هر تقدير ايشان آل محمدند.

و روايت نموده است صاحب كشاف كه: چون اين آيه نازل شد گفتند: يا رسول اللّه! كيست قرابت تو، آن قرابتى كه واجب است بر ما مودّت ايشان؟ آن حضرت فرمود كه:

على و فاطمه و دو پسر ايشان؛ پس ثابت شد كه اين چهار نفر اقارب پيغمبرند، و هرگاه اين ثابت شد واجب است كه ايشان مخصوص باشند به زيادت تعظيم. و دلالت مى كند بر اختصاص ايشان به زيادت تعظيم و تكريم به چند وجه:

اول: قول حضرت عزت إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبى چنانچه گذشت.

دوم: چون ثابت شده است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم حضرت فاطمه عليها السّلام را بسيار دوست مى داشت فرمود: «فاطمة بضعة منّي يؤذيني ما يؤذيها» (1)، و ثابت شده است به نقل متواتر از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه او دوست مى داشت على و حسن و حسين عليهم السّلام را، و هرگاه اين ثابت شد بر همۀ امّت مثل آن واجب است، به دليل قول حق تعالى «فاتبعوه لعلكم تفلحون» (2)يعنى: «پس متابعت كنيد حضرت رسول را شايد فلاح و رستگارى بيابيد» ، و فرموده است فَلْيَحْذَرِ اَلَّذِينَ يُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ (3)يعنى: «بايد حذر كنند آنها كه مخالفت مى كنند از امر خدا» از آنكه به ايشان برسد فتنه يا عذاب اليمى، و فرموده است قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اَللّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اَللّهُ (4)«بگو-يا محمد-به ايشان كه: اگر دوست مى داريد خدا را پس متابعت كنيد مرا تا خدا شما را دوست دارد» ، و باز فرموده

ص: 179

است لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اَللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ (1)يعنى: «بتحقيق كه بود شما را در رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اقتدا و متابعت نيكو» .

سوم آنكه: دعا كردن از براى آل آن حضرت منصب عظيمى است و لهذا اين دعا را خاتمۀ تشهد قرار دادند در همۀ نمازها كه مى گويند «اللهم صل على محمد و آل محمد» و اين تعظيم در غير آل بعمل نيامده.

پس اينها همه دلالت مى كنند بر آنكه محبت آل محمد واجب است؛ پس شعرى چند از شافعى نقل نموده است از جمله اين است:

اِن كانَ رَفضاً حُبُّ آلِ مُحَمَّدٍ *** فَليَشهَدِ الثَّقَلانِ اَنّي رافِضِي

يعنى: اگر دوستى آل محمد رفض است، پس گواه باشند انس و جن كه من رافضى ام.

تمام شد كلام فخر رازى (2).

و صاحب كشاف زياده بر آنچه رازى از آن نقل كرده روايت نموده است از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام كه: شكايت كردم بسوى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم حسد بردن مردم را بر من، حضرت فرمود كه: آيا راضى نيستى كه چهارم چهار نفر باشى: اول كسى كه داخل بهشت مى شود منم و تو و حسن و حسين، و زنان ما از جانب راست و چپ ما، و فرزندان ما از عقب زنان.

و از حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت كرده است كه: حرام است بهشت بر كسى كه ظلم كند اهل بيت مرا و آزار كند مرا در حقّ عترت من، و هر كه احسان كند بسوى يكى از فرزندان عبد المطّلب و او جزا ندهد او را بر آن احسان، من جزا مى دهم او را بر آن احسان در وقتى كه در قيامت ملاقات كند مرا (3).

و على بن ابراهيم در تفسير خود روايت كرده است از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام در

ص: 180

تفسير اين آيه قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ (1)فرمود كه: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از قومش سؤال كرد كه اقارب او را دوست دارند و آزار نرسانند به ايشان، پس اين آيه نازل شد كه: آن مزدى كه سؤال كرده ام از شما ثوابش و منفعتش به شما عايد مى شود (2).

و در كافى و مناقب ابن شهر آشوب و قرب الاسناد به سندهاى صحيح روايت كرده اند كه حضرت صادق عليه السّلام از مؤمن الطاق پرسيد كه: به بصره رفته اى؟ گفت: بلى، فرمود:

سرعت مردم را در امر تشيع و دخول ايشان در دين حق چگونه ديده اى؟ گفت: و اللّه كه بسيار كم است، بعضى از ايشان ميل مى كردند امّا بسيار كم، فرمود كه: بر تو باد به جوانان كه به هر چيزى مسارعت ايشان بيشتر است از پيران؛ پس فرمود: چه مى گويند اهل بصره در اين آيه قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبى ؟ گفت: فداى تو شوم مى گويند اين آيه از براى خويشان حضرت رسول است و از براى اهل بيت او، فرمود كه: نازل نشده است مگر در شأن ما اهل بيت: حسن و حسين و على و فاطمه كه اصحاب عبايند (3).

و در قرب الاسناد و اختصاص به سندهاى معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده اند كه: چون آيۀ قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ تا آخر آيه بر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نازل شد آن حضرت در ميان ايشان ايستاد و فرمود: أيها الناس! بدرستى كه حق تعالى واجب نموده است از براى من بر شما فرضى، آيا ادا مى كنيد آن را؟ هيچ يك از ايشان جواب نگفتند؛ پس حضرت برگشت و روز ديگر آمد و ايستاد و همان سخن را اعاده كرد، و جواب نگفتند؛ در روز سوم نيز چنين كرد و هيچ يك از آنها جواب نگفتند؛ پس حضرت فرمود كه: از طلا و نقره نيست و خوردن و آشاميدن نيست، ايشان گفتند: پس بگو، فرمود كه: حق تعالى اين آيه را فرستاده است، گفتند: اگر اين است قبول داريم و اداى آن مى كنيم و مودّت اهل بيت تو را بر خود واجب مى گردانيم.

پس حضرت صادق عليه السّلام فرمود كه: بخدا سوگند كه وفا به اين عهد نكرده مگر هفت

ص: 181

نفر: سلمان و ابو ذر و عمار و مقداد بن الاسود كندى و جابر بن عبد اللّه انصارى و ثبيت آزاد كردۀ رسول خدا و زيد بن ارقم (1).

و على بن ابراهيم به سند كالصحيح از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است در تفسير إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبى يعنى: در اهل بيت آن حضرت، و فرمود كه: انصار آمدند بسوى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و گفتند كه: ما پناه داديم تو را و يارى كرديم تو را پس بگير قدرى از اموال ما را و استعانت نما بر خرجهائى كه بر تو وارد مى شود، پس حق تعالى فرستاد قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبى يعنى: سؤال نمى كنم از شما مزدى بر پيغمبرى إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبى يعنى: مگر مودّت در اهل بيت آن حضرت، پس فرمود كه: نمى بينى كه شخصى دوستى دارد و در نفس آن دوست عداوتى و كينه اى بر اهل بيت او هست، پس آن شخص سينه اش صاف نمى باشد با آن دوست، پس خدا خواست كه در نفس حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم خدشه اى از امّتش نباشد پس واجب گردانيد مودّت خويشان و اهل بيت او را؛ اگر قبول كنند، امر واجبى را قبول كرده اند؛ و اگر ترك نمايند، امر واجبى را ترك كرده اند.

پس چون آيه را حضرت بر صحابه خواند و از مجلس آن حضرت بيرون رفتند بعضى از آنها گفتند كه: ما اموال خود را بر او عرض كرديم، او گفت: بعد از من قتال كنيد از جانب اهل بيت من؛ و طايفه اى گفتند: اين را آن حضرت از پيش خود گفت، و انكار كردند او را، پس خدا فرستاد أَمْ يَقُولُونَ اِفْتَرى عَلَى اَللّهِ كَذِباً يعنى: «بلكه آيا ايشان مى گويند افترا بسته است بر خدا به دروغ» ، پس خدا فرمود فَإِنْ يَشَإِ اَللّهُ يَخْتِمْ عَلى قَلْبِكَ يعنى: «اگر خواهى بر خدا افترا كنى، خدا مى تواند مهر زند بر دل تو كه نتوانى آن افترا را القا كنى» ، وَ يَمْحُ اَللّهُ اَلْباطِلَ فرمود كه: يعنى «خدا باطل مى گرداند و برطرف مى كند باطل را» ، وَ يُحِقُّ اَلْحَقَّ بِكَلِماتِهِ يعنى: «و ثابت مى گرداند حق را به كلمات خود» ، حضرت فرمود: يعنى به ائمه و قائم آل محمد عليهم السّلام، وَ يَسْتَجِيبُ اَلَّذِينَ آمَنُوا حضرت فرمود:

ص: 182

آنها كه تصديق كردند و گفتند: گفته، گفتۀ رسول خداست، وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً فرمود كه: حسنه، اقرار به امامت اهل بيت و احسان كردن به ايشان و نيكى و صلۀ ايشان، نَزِدْ لَهُ فِيها حُسْناً يعنى: «مكافات مى دهيم ايشان را به احسان» (1).

و در بصائر به سند معتبر از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است در تفسير اين آيه كه:

و اللّه واجب است از جانب خدا بر بندگان از براى محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در اهل بيت او.

و به روايت محاسن از آن حضرت فرمود كه: قربى، ائمه عليهم السّلام اند كه صدقه بر ايشان حلال نيست (2).

و ايضا روايت نموده كه حضرت صادق عليه السّلام از ابو جعفر احوال پرسيد كه: چه مى گويند علماى عامه كه نزد شمايند در تفسير اين آيه؟ گفت: حسن بصرى مى گفته است كه مراد، تمام خويشان منند از عرب، حضرت فرمود كه: جماعتى از قريش كه نزد ما مى باشند مى گويند از براى ما و شما است همه، پس من مى گويم به ايشان كه: مرا خبر دهيد از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم هرگاه شدتى عارض مى شد كى را مخصوص به آن مى گردانيد؟ در وقتى كه ملاعنه با نصاراى نجران كرد دست على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السّلام را گرفت و ايشان را در عرصۀ نفرين درآورد؛ و در روز بدر اول كسى را كه به جنگ فرستاد على عليه السّلام بود و حمزه و عبيدة بن الحارث بودند، پس شيرين را براى شما قرار داده و تلخ را مخصوص ما گردانيده (3)؟

و در تفسير فرات به سند معتبر از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت نموده كه فرمود:

مائيم درختى كه اصلش پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و فرعش على عليه السّلام است و شاخهايش فاطمه عليها السّلام و ميوه اش حسن و حسين عليهما السّلام است، و مائيم درخت پيغمبرى و خانۀ رحمت و كليد حكمت و معدن علم و موضع رسالت و محلّ آمد و شد ملائكه و موضع اسرار الهى و وديعۀ خدا و امانتى كه عرض كردند بر آسمانها و زمين و كوهها، و مائيم حرم بزرگ خدا و بيت اللّه

ص: 183

العتيق، و نزد ماست علم مرگهاى مردم و بلاهاى آنها و قضاهاى خدا و وصاياى پيغمبران و فصل خطاب جدا كنندۀ حق از باطل، و مى دانيم كه كى بر اسلام متولد شده و نسبهاى عرب را.

بدرستى كه ائمه نورى بودند در دور عرش پروردگار، پس امر كرد ايشان را كه تنزيه كنند خدا را، پس اهل آسمانها به تنزيه ايشان تنزيه خدا كردند و ايشانند «صافّون» و «مسبّحون» كه خدا در قرآن فرموده؛ هر كه به عهد ايشان وفا كند، به عهد خدا وفا كرده است؛ و هر كه حقّ ايشان را بشناسد، حقّ خدا را شناخته است؛ و هر كه انكار حقّ ايشان كند، انكار حقّ خدا كرده؛ ايشانند واليان امر خدا و خازنان وحى خدا و وارثان كتاب خدا، و ايشانند اهل بيت پيغمبر و عترت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، و ايشانند كه انس مى گيرند به بال زدن ملائكه، و ايشانند آنها كه غذا داده است جبرئيل ايشان را به امر خدا، و ايشانند خانه آباده اى كه خدا ايشان را گرامى داشته است به شرف خود، و شرف داده است ايشان را به كرامت خود، و عزيز كرده است ايشان را به هدايت خود، و ثابت گردانيده است ايشان را به وحى خود، و گردانيده است ايشان را پيشوايان هدايت كننده و نور در تاريكى فتنه ها، و مخصوص گردانيده است ايشان را براى دين خود، و زيادتى داده است ايشان را بر ديگرى به علم خود، و داده است به ايشان آنچه نداده است به احدى از عالميان، و گردانيده است ايشان را ستون دين خود، و سپرده است به ايشان رازهاى پنهان خود را، و گردانيده است ايشان را امناء بر وحى خود و گواهان بر خلق خود، و برگزيده است ايشان را، و مخصوص گردانيده است و زيادتى داده است ايشان را، و پسنديده است ايشان را، و گردانيده است ايشان را نورى از براى شهرها و ستونى براى بندگان و حجت بزرگ خود و اهل نجات و قرب خود، و ايشانند برگزيدگان گرامى و قاضيان حكم كننده به حق و ستاره هاى راه نماينده، و ايشانند صراط مستقيم و راهى كه درست ترين راهها است، هر كه از راه ايشان بگردد از دين به در رفته است، و هر كه پس ماند از ايشان باطل است، و هر كه ملازم طريقۀ ايشان باشد به ايشان ملحق مى گردد، و ايشانند نور خدا در دلهاى مؤمنين و درياها كه گوارا است براى آشامندگان و ايمنى اند از براى كسى كه به ايشان

ص: 184

ملتجى گردد، و امانند از براى كسى كه به ايشان تمسك جويد، بسوى خدا مى خوانند مردم را و از براى خدا تسليم و انقياد مى نمايند، و به امر خدا عمل مى كنند و به بيان خدا حكم مى كنند.

در ميان ايشان خدا مبعوث گردانيده پيغمبر خود را، و بر ايشان نازل شده است ملائكۀ او، و در ميان ايشان فرود مى آيد سكينۀ او، و بسوى ايشان مبعوث گرديده است روح الامين، اين نعمتى است از خدا بر ايشان كه ايشان را به آن مخصوص گردانيده و بر ديگران فضيلت داده، و به ايشان عطا كرده است تقوا، و به حكمت تقويت كرده است ايشان را.

ايشانند فروع طيّبه و اصول مباركه و خزينه داران علم و وارثان حلم و صاحبان پرهيزكارى و عقل و نور و ضياء، و ايشانند وارثان انبياء و بقيۀ اوصياء، از جملۀ ايشان است طيّب محمد مصطفى و برگزيده و رسول امّى، و از جملۀ ايشان است شير بيشۀ شجاعت حمزة بن عبد المطّلب، و از ايشان است عباس عمّ پيغمبر، و از ايشان است جعفر صاحب دو بال و نماز كرده به دو قبله و هجرت كننده به دو هجرت بسوى حبشه و مدينه و بيعت كرده به دو بيعت، و از ايشان است دوست محمد و برادر او و تبليغ كنندۀ بعد از او برهان را و تأويل را و محكم تفسير را امير مؤمنان و ولىّ و اولى به امر ايشان و وصىّ رسول خدا على بن ابى طالب عليه السّلام. اينهايند كه خدا فرض و واجب گردانيده است مودّت و ولايت ايشان را بر هر مرد و زن مسلمانى.

پس فرموده است در آيۀ محكم كتابش خطاب به پيغمبرش قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبى وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيها حُسْناً إِنَّ اَللّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ حضرت فرمود كه: اقتراف حسنه، محبت ما اهل بيت است (1).

و ايضا از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام روايت كرده است كه: چون جبرئيل اين آيه را آورد گفت: يا محمد! هر دينى اصلى و ستونى و فرعى و بنيانى دارد؛ و اصل اين دين و ستونش، گفتن «لا اله الا اللّه» است؛ و فرعش و بنيانش، محبت شما اهل بيت است

ص: 185

و متابعت شما در آنچه موافق حق باشد (1).

مترجم گويد كه: بر مضامين مزبوره احاديث بسيار است، به همين اكتفا كرديم.

و از جمله آياتى كه موافق احاديث معتبره دلالت بر وجوب مودّت اهل بيت طهارت مى كند، اين آيۀ كريمه است وَ إِذَا اَلْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ. بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ (2)اگر چه قرائت مشهوره مهموز است بر وزن مفعول امّا در قرائت اهل بيت عليهم السّلام به فتح واو و دال مشدّد است بدون همزه (3).

و شيخ طبرسى رحمه اللّه گفته كه: «موءوده» دخترى را گويند كه زنده دفن كنند، و در جاهليت چنين بود كه زن حامله وقت ولادتش كه مى شد گودالى مى كند و بر سر آن گودال مى نشست، اگر دختر مى زائيد او را در آن گودال مى افكند و خاك بر آن مى ريخت و آن قبرش مى بود، و اگر پسر مى زائيد نگاه مى داشت؛ يعنى در قيامت سؤال كرده مى شود از دختر كه: به چه گناه كشته شدى؟ و غرض از اين سؤال، سرزنش و تهديد كشنده است كه چرا او كشته شده است، و بعضى گفته اند: سؤال از كشنده مى كنند كه چرا او كشته شده است (4).

و از حضرت امام محمد باقر و از امام جعفر صادق عليهما السّلام روايت شده است كه: ايشان «و اذا المودة» به فتح ميم و واو خوانده اند. و از ابن عباس نيز چنين روايت شده است.

پس مراد رحم و خويشى خواهد بود و آنكه سؤال خواهند كرد از قطع كنندۀ رحم كه: چرا قطع رحم كردى. و از ابن عباس نيز روايت نموده اند كه: مراد كسى است كه در مودّت ما اهل بيت كشته شود.

و از امام محمد باقر عليه السّلام منقول است كه: يعنى قرابت رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و كسى كه در جهاد كشته شود. و در روايت ديگر: كسى كه كشته شود در مودّت و ولايت ما. تمام شد

ص: 186

كلام طبرسى (1).

و على بن ابراهيم به سند معتبر از امام محمد باقر عليه السّلام روايت نموده است كه: مراد كسى است كه در مودّت ما كشته شود (2).

و محمد بن العباس در تفسير خود روايت نموده از زيد بن على بن الحسين كه: و اللّه مراد، مودّت ماست و در شأن ما نازل شده است و بس.

و از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: مراد كسى است كه در مودّت ما كشته شود و از كشندۀ او مى پرسند كه: چرا او را كشتى؟

و از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: مراد كسى است كه در مودّت ما كشته شده است. و به روايت ديگر فرمود كه: مراد شيعۀ آل محمد عليهم السّلام است، سؤال مى كنند كه: به چه گناه كشته شده اند.

و به سند معتبر از آن حضرت روايت نموده كه: مراد مودّت ما و در حقّ ما نازل شده است (3).

و از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده كه: مراد حضرت امام حسين عليه السّلام است (4).

و در تفسير فرات از محمد بن الحنفيه روايت نموده كه: مراد مودّت ماست (5).

و از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده كه: سؤال خواهند كرد از مودتى كه نازل شده بر شما فضل آن، به چه گناه آنها را كشته ايد (6)؟

و از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده است كه: مراد مودّت ماست، و آن حقّى است از ما كه واجب است بر مردم و محبت ماست كه واجب است بر خلق، ايشان كشتند مودّت ما

ص: 187

را (1).

مترجم گويد كه: بناى اين احاديث بر قرائت دوم است، و آنچه به خاطر مى رسد به چهار وجه تأويل مى توان كرد:

اول آنكه: مضافى در كلام تقدير كنند، يعنى از اهل مودت سؤال مى كنند كه: به چه گناه ايشان را كشتند؟

دوم آنكه: اسناد قتل به مودت، اسناد مجازى باشد و مراد از قتل اهل مودت باشد.

سوم آنكه: تجوزى در قتل ارتكاب كنيم و تضييع مودت را قتل گفته باشد مجازا، و مراد از قتل مودت، باطل كردن آن و عدم قيام به آن و به حقوق آن باشد.

چهارم آنكه: بعضى از روايات را حمل كنيم بر قرائت مشهوره به آنكه مراد به موءوده، نفس مدفونۀ در تراب باشد مطلقا-مرده يا زنده-يا اشاره باشد به آنكه چون در راه خدا كشته شده اند مرده نيستند بلكه زنده اند نزد خدا و روزى مى خورند، چنانچه حق تعالى فرموده است وَ لا تَحْسَبَنَّ اَلَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اَللّهِ (2)تا آخر آيه، پس گويا زنده مدفون شده اند؛ و اين وجه نهايت لطف دارد.

ص: 188

و ايضا به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده است در تفسير قول حق تعالى وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا اَلْبَلَدِ (1)يعنى رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، و «والد» على عليه السّلام، و «ما ولد» اولاد آن حضرت است (2).

و در كافى به سند معتبر از اصبغ بن نباته روايت كرده است كه او سؤال كرد از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام از تفسير قول حق تعالى أَنِ اُشْكُرْ لِي وَ لِوالِدَيْكَ إِلَيَّ اَلْمَصِيرُ (3)، حضرت فرمود: «والدان» كه خدا شكر ايشان را واجب گردانيده آن دو پدرند كه علم از ايشان متولد شده و حكمت از ايشان به ميراث مانده و مأمور شده اند مردم به اطاعت ايشان، پس فرمود حق تعالى إِلَيَّ اَلْمَصِيرُ پس بازگشت بندگان بسوى خداست، و دليل بر اين تأويل لفظ والدان است، پس برگردانيد سخن را به ابو بكر و عمر و فرمود وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِي يعنى: اگر ابو بكر و عمر با تو مجادله كنند كه شرك بياورى يعنى در وصيت شريك گردانى به آن كسى كه خدا امر فرموده است كه وصىّ خود گردانى-يعنى على بن ابى طالب عليه السّلام-نه ديگرى را، پس اطاعت ايشان مكن و سخن ايشان را مشنو؛ پس برگردانيد سخن را بسوى والدين و فرمود وَ صاحِبْهُما فِي اَلدُّنْيا مَعْرُوفاً يعنى: «به مردم بشناسان فضيلت ايشان را و مردم را دعوت كن به راه متابعت ايشان» ، و اين است معنى قول حق تعالى وَ اِتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنابَ إِلَيَّ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ (4)يعنى: بسوى خدا، پس بازگشت كن بسوى ما پس از خدا بترسيد و معصيت و مخالفت والدين مكنيد كه رضاى ايشان موجب رضاى خداست و غضب ايشان موجب غضب خداست (5).

مترجم گويد كه: اين حديث از اخبار مشكله و بطون غريبۀ تفسير است، و حاصلش آن است كه: حقّ پدر و مادر جسمانى از جهت آن است كه در حيات فانى دنيا كه بزودى

ص: 190

منقضى مى شود مدخليتى فى الجمله دارند و از مال فانى دنيا ممكن است كه ميراثى از ايشان به او برسد كه در حيات فانى شايد از آن منتفع گردند، و دو پدر روحانى كه پيغمبر و امام است سبب حيات معنوى ابدى آخرت مى شوند به سبب ايمان و معرفت و عبادت كه موجب نعيم ابدى بهشت مى گردند، و ميراثى كه از ايشان مانده حكمتهاى ربانى است كه اثر آنها ابد الآباد با نفس هست، پس حقّ ايشان عظيم تر و حقّ رعايت ايشان اولى خواهد بود؛ و امّا به حسب لفظ خود ترجيحى ندارد زيرا كه اطلاق والدين بر والد و والده تغليبا مجاز است، و بنابراين تأويل در لفظ والد و اطلاق آن بر والد روحانى تجوّزى شده واحد تجوّزين اولى از ديگرى نيست با آنكه آن مرجّحات معنويّه كه مذكور شد از آن طرف هست؛ و دفع اشكالات وارده بر حديث را در كتاب «بحار الانوار» ذكر كرده ايم (1).

و در تفسير فرات از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است در تأويل قول حق تعالى وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً (2)كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على بن ابى طالب عليه السّلام والدانند، و به ذى القربى مراد حسن و حسين عليهما السّلام اند (3).

و در تفسير امام حسن عسكرى عليه السّلام مذكور است در تفسير قول حق تعالى وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَ بَنِي إِسْرائِيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اَللّهَ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً (4)كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: بهترين والدين شما و سزاوارترين آنها به شكر شما، محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام اند.

و على بن ابى طالب عليه السّلام فرمود: شنيدم از حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه: من و على دو پدر اين امّتيم، و حقّ ما بر ايشان عظيمتر است از حقّ پدر و مادر ولادت ايشان زيرا كه ما خلاص مى كنيم ايشان را اگر اطاعت ما بكنند از آتش جهنم و مى رسانيم ايشان را بسوى بهشت كه دار قرار است و ملحق مى گردانيم ايشان را از بندگى شهوات به بهترين آزادان.

و حضرت فاطمه عليها السّلام فرمود: دو پدر اين امّت محمد و على عليهما السّلام است كه راست

ص: 191

مى كنند كجيهاى ايشان را و نجات مى دهند ايشان را از عذاب اليم اگر اطاعت ايشان كنند، و مباح مى گردانند از براى ايشان نعيم دائم بهشت را اگر موافقت كنند با ايشان.

و حضرت امام حسن مجتبى عليه السّلام فرمود: محمد و على عليهما السّلام دو پدر اين امّتند، پس خوشا حال كسى كه عارف باشد به حقّ ايشان و در همۀ احوال مطيع ايشان باشد؛ خدا او را از بهترين ساكنان بهشت گرداند و سعادتمند گرداند او را به كرامتها و خشنودى خود.

و امام حسين عليه السّلام فرمود: هر كه بشناسد حقّ دو پدر افضلش را محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام و اطاعت كند ايشان را چنانچه حقّ اطاعت است، به او گويند در قيامت كه: در هر جاى از بهشت كه خواهى به وسعت و رفاهيت ساكن شو.

و امام زين العابدين عليه السّلام فرمود: اگر پدر و مادر حقّ ايشان عظيم شده است بر اولاد ايشان از براى احسانى كه نسبت به ايشان مى كنند، پس احسان محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام بسوى اين امّت جليل تر و عظيمتر است، پس ايشان به پدر بودن و رعايت حقّ ايشان نمودن سزاوارترند.

و امام محمد باقر عليه السّلام فرمود: هر كه قدر خود را نزد حضرت عزت بداند، پس بايد نظر كند كه قدر دو پدر افضل او كه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام اند نزد او چگونه است، يعنى هر چند قدر ايشان نزد او عظيمتر است قدر او به آن نسبت نزد خدا بزرگتر است.

و امام جعفر صادق عليه السّلام فرمود: هر كه رعايت كند حقّ دو پدر افضل خود را محمد و على صلوات اللّه عليهما، ضرر نمى رساند او را آنچه ضايع گرداند از حقّ پدر و مادر خود و از حقوق ساير عباد اللّه، زيرا كه آن دو پدر بزرگوار ايشان را راضى مى گردانند از او در قيامت.

و حضرت امام موسى عليه السّلام فرمود: بزرگ مى شود ثواب نماز به قدر تعظيم صلوات فرستادن بر دو پدر افضلش محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام.

و حضرت امام رضا عليه السّلام فرمود: آيا كراهت ندارد احدى از شما از آنكه نفى كنند او را از پدر و مادرى كه از ايشان متولد شده است؟ گفتند: بلى و اللّه، فرمود: پس جهد كند كه او را نفى نكنند از دو پدر كه افضلند از پدر و مادر او.

ص: 192

و امام محمد تقى عليه السّلام روزى شخصى در حضور آن حضرت گفت: من محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام را چنان دوست مى دارم كه اگر اعضاى مرا از يكديگر جدا كنند يا بدن مرا به مقراض ببرند، ترك آنها نخواهم كرد، حضرت فرمود: محمد و على جزاى تو را به قدر محبت تو خواهند داد و در روز قيامت از براى تو استدعا خواهند كرد از كرامتها و درجات عظيمه آن قدر كه آنچه تو در محبت ايشان بعمل آورده اى وفا به يك جزء از صد هزار جزء آن نتواند كرد.

و حضرت امام على نقى عليه السّلام فرمود: هر كه دو پدر دينى او كه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام است نزد او گرامى تر نباشد از پدر و مادر نسبى او، او را نزد حق تعالى هيچ منزلتى و كرامتى نخواهد بود.

و امام حسن عسكرى عليه السّلام فرمود: هر كه اختيار كند اطاعت دو پدر دينى خود را بر اطاعت پدر و مادر نسبى خود حضرت عزت او را خطاب كند كه: البته تو را اختيار كنم چنانچه مرا اختيار كردى و تو را شريف و بزرگ گردانم در حضور دو پدر دينى تو چنانچه خود را شرف دادى به اختيار محبت ايشان بر محبت پدر و مادر نسبى خود.

پس امام حسن عسكرى عليه السّلام فرمود: امّا قول حق تعالى ذَوِي اَلْقُرْبى پس ايشان خويشان تواند از پدر و مادر تو، به تو گفته است حق تعالى كه: بشناس حقّ ايشان را چنانچه عهد گرفته ايم بر بنى اسرائيل، و گرفته شده است بر شما اى گروه امّت محمد عهد و پيمان كه بشناسيد قرابات محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را كه امامان بعد از اويند و هر كه بعد از مرتبۀ ايشان است از برگزيده هاى اهل دين ايشان.

بدرستى كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: هر كه رعايت كند حقّ خويشان پدر و مادر خود را خدا در بهشت هزار درجه به او كرامت كند كه ما بين هر دو درجه صد سال راه باشد به دويدن اسب تندرو فربه كرده، و يك درجه از نقره باشد و ديگرى از طلا و ديگرى از مرواريد و ديگرى از زبرجد و ديگرى از زمرد و ديگرى از مشك و ديگرى از عنبر و ديگر از كافور، و همچنين ساير درجات از اصناف مختلفه است، و هر كه رعايت كند حقّ خويشان محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام را حق تعالى عطا كند به او از زيادتى درجات و مثوبات

ص: 193

به قدر زيادتى فضيلت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام بر پدر و مادر نسبى او.

و حضرت فاطمه عليها السّلام به بعضى از زنان گفت كه: راضى كن دو پدر دينى خود را محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام به سخط و غضب پدر و مادر نسبى خود، و راضى مگردان پدر و مادر نسبى خود را به غضب دو پدر دينى خود زيرا كه اگر پدر و مادر نسبى تو با تو در غضب باشند راضى مى گردانند ايشان را به ثواب يك جزو از هزاران جزو از يك ساعت از طاعتهاى خود، و اگر دو پدر دينى تو با تو در غضب باشند پدر و مادر نسبى تو قادر نيستند به راضى كردن ايشان زيرا كه ثواب طاعتهاى جميع دنيا برابرى نمى كند با غضب ايشان.

و حضرت امام حسن مجتبى عليه السّلام فرمود كه: بر تو باد به احسان كردن به قرابات دو پدر دينى خود محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام و هر چند ضايع كنى قرابات پدر و مادر نسبى خود را، و زنهار ضايع مكن قرابات دو پدر دينى خود را به تلافى خويشان پدر و مادر نسبى خود زيرا كه شكر اين جماعت بسوى دو پدر دينى تو محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام فايده مندتر است از شكر آن قرابات بسوى دو پدر نسبى تو، بدرستى كه قرابات دو پدر دينى تو هرگاه شكر كنند تو را نزد ايشان به اندك نظر شفقتى از ايشان جميع گناهان تو از تو مى ريزد هر چند گناهان تو پر كند ما بين ثرى تا عرش را، و قرابات پدر و مادر نسبى تو اگر تو را شكر كنند نزد ايشان و حال آنكه ضايع كرده باشى قرابات دو پدر دينى خود را هيچ فايده به تو نخواهد بخشيد.

و حضرت امام زين العابدين عليه السّلام فرمود كه: حقّ قرابات دو پدر دينى ما محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام و دوستان ايشان سزاوارتر است از قرابات پدر و مادر نسبى ما، بدرستى كه دو پدر دينى ما راضى مى گردانند پدر و مادر نسبى ما را، و پدر و مادر نسبى ما قادر نيستند كه راضى گردانند از ما مادر و پدر دينى ما را محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام.

و حضرت امام محمد باقر عليه السّلام فرمود: هر كه دو پدر دينى او محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام برگزيده تر باشند نزد او و خويشان ايشان گرامى تر باشند نزد او از پدر و مادر نسبى و خويشان ايشان، حق تعالى خطاب مى فرمايد او را كه: تفضيل دادى فاضلتر را و اختيار كردى كسانى را كه اولى بودند اختيار كردن ايشان را، پس سزاوارتر آن است كه تو را در

ص: 194

بهشت كه دار قرار است نديم و هم صحبت دوستان خود گردانم.

و حضرت امام جعفر صادق عليه السّلام فرمود: هر كه دست تنگ شود و نتواند قرابات دو پدر دينى و قرابات پدر و مادر نسبى هر دو را رعايت كند پس مقدّم دارد رعايت قرابات دو پدر دينى را بر قرابات پدر و مادر نسبى خود، حق تعالى در روز قيامت فرمايد: چنانچه مقدّم داشتى رعايت قرابت دو پدر دينى خود را بر قرابت نسبى خود، پس مقدّم داريد او را بسوى بهشتهاى من؛ پس زياد مى كنند بر آنچه از براى او مهيّا كرده بودند هزار هزار برابر.

و حضرت امام موسى عليه السّلام فرمود كه: اگر بر كسى دو متاع را عرض كنند و هزار درهم داشته باشد و وفا به يكى از آن دو متاع كند، و بپرسند كه: كدام از اين دو متاع براى من سودمندتر است؟ گويند كه: اين متاع رنجش هزار برابر زياده از آن متاع ديگر است، آيا نه چنين است به مقتضاى عقل او كه بايد بهتر را اختيار كند؟ حاضران مجلس گفتند: بلى، حضرت فرمود كه: همچنين اختيار كردن دو پدر دينى تو محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام ثوابش زياده است از پدر و مادر نسبى به زياده از اين، زيرا كه فضلش به قدر فضيلت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام است بر پدر و مادر نسبى او.

و مردى به حضرت امام رضا عليه السّلام عرض نمود كه: مى خواهيد خبر دهم شما را به زيانكار پس مانده؟

فرمود كه: كيست؟ گفت: فلان مرد ده هزار اشرفى داشت داد و ده هزار درهم گرفت.

حضرت فرمود كه: اگر ده هزار اشرفى را به هزار درهم بفروشد آيا زيانش بيشتر نيست؟ گفتند: بلى.

فرمود كه: خبر دهم شما را به كسى كه زيانكاريش و حسرتش از اين بيشتر است، اگر هزار كوه از طلا داشته باشد و بفروشد به هزار حبّه از نقرۀ مغشوش حسرتش از اين زياده نيست؟ گفتند: بلى.

فرمود كه: از اين هم زيانكارتر و صاحب حسرت تر كسى است كه اختيار كند در برّ و نيكى و احسان، قرابت پدر و مادر نسبيش را بر قرابت دو پدر دينيش محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام زيرا كه فضل قرابات محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام بر قرابت پدر و مادر نسبيش زياده

ص: 195

است از فضل هزار كوه طلا بر هزار حبّۀ نقرۀ تار.

و حضرت امام محمد تقى عليه السّلام فرمود كه: هر كه اختيار كند قرابات دو پدر دينى خود را محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام بر قرابات پدر و مادر نسبيش، خدا او را اختيار كند بر رءوس اشهاد در روز قيامت كه همۀ خلايق ببينند و او را در ميان ايشان مشهور گرداند به خلعتهاى كرامت خود و شرف دهد او را بر همۀ بندگان مگر كسى كه مثل او باشد در اين فضيلت يا زياده بر او باشد.

و حضرت امام على نقى عليه السّلام فرمود كه: از جمله بزرگ شمردن جلال خدا، اختيار كردن قرابت دو پدر دينى توست محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام بر قرابت پدر و مادر نسبى تو؛ و از جمله حقير شمردن بزرگى خدا، اختيار نمودن خويشان پدر و مادر نسبى توست بر خويشان دو پدر دينى تو محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام.

و حضرت امام حسن عسكرى عليه السّلام فرمود كه: شخصى عيالش گرسنه شدند از خانه بيرون آمد كه از براى ايشان چيزى تحصيل كند، يك درهم تحصيل كرد و نان خورشى خريد و خواست براى عيال خود بياورد، در اثناى راه به مردى و زنى از قرابات محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام برخورد و ايشان را گرسنه يافت، با خود گفت كه: ايشان سزاوارترند از خويشان من؛ آنها كه خريده بود به ايشان داد و حيران مانده بود كه عيال خود را چه جواب بگويد، در اين انديشه متفكر بود و قدرى حركت كرد ناگاه پيكى را ديد كه او را طلب مى نمايد، چون نشان دادند نامه اى به او داد با پانصد اشرفى در ميان هميانى و گفت: اين بقيۀ مال پسر عمّ توست كه در مصر فوت شده و صد هزار درهم از او مانده است كه بر ذمۀ تجّار مكه و مدينه است و اضعاف آن از عقار و مستغلات و اموال در مصر دارد؛ پس آن پانصد اشرفى را گرفت و بر عيال خود توسعه كرد.

و چون شب به خواب رفت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام را در خواب ديد كه به او فرمودند:

چگونه ديدى غنى كردن ما تو را چون اختيار كردى قرابت ما را بر قرابت خود؟ پس نماند در مكه و مدينه از آنها كه بر ذمّت ايشان چيزى از آن صد هزار درهم بود مگر آنكه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام در خواب ديدند كه به ايشان فرمودند كه: اگر بامداد حقّ فلان مرد را

ص: 196

از ميراث پسر عمّش به او نرسانى ما بامداد تو را هلاك و مستأصل مى گردانيم و نعمت تو را از تو زايل مى نمائيم و تو را از حشم و اهلت جدا مى كنيم؛ صبح كه شد هر كه از آن مال بر ذمّت او بود همه را به نزد آن مرد آورد تا آنكه در همان بامداد جميع آن صد هزار درهم نزد او حاضر شد، و هر كه در مصر مالى از او نزد او بود محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام در خواب او را امر كردند با تهديد كه تعجيل كنند در رساندن مال آن مرد و در اسرع ازمنه به او برسانند.

و محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام به خواب آن مرد مؤمن آمدند و به او گفتند: چگونه ديدى صنع خدا را نسبت به تو؟ امر كرديم هر كه در مصر مال تو نزد او بود كه بزودى به تو برساند، آيا مى خواهى امر كنيم حاكم مصر را كه مستغلات و املاك تو را بفروشد و حواله كند كه در مدينه به تو بدهند كه به عوض آنها املاك در مدينه بخرى؟ گفت: بلى، پس محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و على عليه السّلام در خواب حاكم مصر را فرمودند كه املاك او را بفروشد و زرش را حواله كند. حاكم، املاك را به سيصد هزار اشرفى فروخت و از براى او فرستاد و او مالدارترين اهل مدينه شد، پس حضرت رسالت پناه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در خواب به او فرمود: اى بندۀ خدا! اين جزاى توست در دنيا براى آنكه اختيار كردى قرابت مرا بر قرابت خود و در آخرت بدل هر حبّه اى از اين مال در بهشت هزار قصر به تو عطا كنم كه كوچكترين آنها از جميع دنيا بزرگتر باشد و به قدر هر سوزنى از آنها بهتر از دنيا و آنچه در دنيا است بوده باشد (1).

و ايضا امام حسن عسكرى عليه السّلام فرمود در تفسير «رحمن» كه: «رحمن» مشتق است از رحمت و در بعضى از نسخه ها از رحم.

و حضرت امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: شنيدم از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه فرمود: خداوند عالم مى فرمايد كه: منم رحمن و از براى رحم نامى از نام خود اشتقاق كردم و آن را رحم ناميدم، هر كه وصل كند رحم مرا من وصل نمايم او را به رحمت خود، و هر كه قطع كند رحم مرا من قطع كنم او را از رحمت خود.

ص: 197

پس حضرت امير المؤمنين عليه السّلام از يكى از اصحاب خود پرسيد كه: مى دانى اين كدام رحم است كه هر كه او را وصل كند خداوند رحمان او را به رحمت خود وصل كند و هر كه او را قطع كند خداوند رحمن او را قطع كند؟

گفتند: ترغيب فرموده است حق تعالى هر قومى را كه گرامى دارند خويشان و رحمهاى خود را.

حضرت فرمود كه: آيا ترغيب نموده است كه رحمهاى كافر خود را صله كنند و تعظيم نمايند كسى را كه خدا او را حقير شمرده است؟

گفت: نه، و ليكن ترغيب كرده است ايشان را بر صلۀ رحمهاى مؤمن خود.

حضرت فرمود كه: واجب گردانيده است حقوق رحمها را از براى آنكه متصل مى شود نسب ايشان به پدر و مادرهاى ايشان؟

گفت: بلى اى برادر رسول خدا.

فرمود كه: پس در صلۀ رحم ايشان رعايت حقوق پدران و مادران مى كنند؟

گفت: بلى اى برادر رسول خدا.

فرمود كه: پدران و مادران ايشان غذا داده اند ايشان را در دنيا و نگاه داشته اند ايشان را از مكاره دنيا، و اينها نعمتى چندند زايل و مكروهى چندند كه منقضى مى شوند؛ و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مى برد ايشان را بسوى نعمت دائم كه آخر شدن ندارد و نگاه مى دارد ايشان را از مكروه ابدى چند كه برطرف نمى شوند، پس كداميك از اين دو نعمت عظيمتر است؟

گفت: نعمت رسول خدا جليل تر و عظيمتر و بزرگتر است.

حضرت فرمود كه: پس چگونه جايز باشد كه ترغيب كند بر قضاى حقّ كسى كه خدا حقّ آن را حقير شمرده و تحريص نكند بر قضاى حقّ كسى كه خدا حقّ آن را بزرگ شمرده؟ گفت: جايز نيست.

فرمود كه: پس حقّ رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عظيمتر است از حقّ پدر و مادر، و حقّ رحم و خويشان او عظيمتر است از حقّ رحم پدر و مادر، پس رحم رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اولى است به صله و اعظم است در قطع كردن، پس عذاب و كلّ عذاب براى كسى است كه قطع

ص: 198

كند آن را، و ويل و اعظم عذاب براى كسى است كه قطع تعظيم حرمت آن بكند، مگر نمى دانيد كه حرمت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم حرمت خداست و حق تعالى حقّش عظيمتر است از هر منعمى كه غير اوست زيرا كه هر منعمى كه غير اوست انعام نمى كند مگر به توفيق او.

و خطاب نمود حق تعالى به حضرت موسى عليه السّلام كه: يا موسى! آيا مى دانى كه رحمت من نسبت به تو به چه مرتبه رسيده است؟

موسى عرض كرد: تو رحم كننده ترى نسبت به من از مادر من.

حق تعالى فرمود: يا موسى! مادرت رحم نكرده است تو را مگر به سبب زيادتى رحمت من، من او را مهربان گردانيدم بر تو و من او را چنين كردم كه خواب شيرين خود را ترك كرد از براى تربيت تو، اگر چنين نمى كردم او و ديگران نسبت به تو يكسان بودند؛ يا موسى! آيا مى دانى كه بنده اى از بندگان من آن قدر گناه مى دارد كه به اطراف آسمان مى رسد و من مى آمرزم گناهان او را و پروا نمى كنم؟

موسى گفت: چگونه پروا نمى كنى؟

فرمود كه: براى يك خصلت شريف كه در آن بنده است كه آن خصلت را دوست مى دارم، و آن خصلت آن است كه دوست مى دارد برادران مؤمن خود را و به احوال ايشان مى رسد و ايشان را با خود مساوى مى گرداند و تكبر نمى كند بر ايشان، پس چون چنين كند مى آمرزم گناهانش را و پروا نمى كنم؛ يا موسى! بدرستى كه فخر كردن رداى من است و كبريا از آن من، هر كه با من در اين دو صفت منازعه كند او را عذاب مى كنم به آتش خود؛ يا موسى! از جمله تعظيم جلال من آن است كه هر كه را بهره اى از مال فانى دنيا به او داده باشم گرامى دارد بندۀ مؤمن مرا كه دستش از دنيا كوتاه باشد، و اگر تكبر كند بر او عظيم جلال مرا سبك شمرده.

پس حضرت امير المؤمنين عليه السّلام فرمود كه: آن رحمى كه خدا آن را از رحمان مشتق نموده، رحم محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است، و از جمله عظيم دانستن خدا عظيم دانستن محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است، و از جمله عظيم دانستن محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عظيم دانستن رحم و خويشان محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است، و بدرستى كه هر مرد مؤمن و زن مؤمنه از شيعيان ما او از رحم محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است

ص: 199

و تعظيم ايشان تعظيم محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است، پس واى بر كسى كه استخفاف كند به چيزى از رحم محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و خوشا حال كسى كه تعظيم كند حرمت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را و گرامى دارد و صله كند رحم و قرابت او را (1).

و در اخبار بسيار در كافى و ساير كتب منقول است در تفسير قول حق تعالى وَ اِعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي اَلْقُرْبى (2)كه مراد از ذى القربى، ائمۀ معصومين عليهم السّلام اند كه يك حصّۀ خمس از امام زمان است و حصّۀ خدا و حصّۀ رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از اوست، پس نصف خمس از امام زمان است و نصف ديگر از يتيمان و مساكين و ابناء سبيل سادات است (3).

و ايضا اخبار بسيار روايت نموده اند در تفسير آيۀ انفال كه مى فرمايد ما أَفاءَ اَللّهُ عَلى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ اَلْقُرى فَلِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي اَلْقُرْبى وَ اَلْيَتامى وَ اَلْمَساكِينِ وَ اِبْنِ اَلسَّبِيلِ (4)كه مراد از ذوى القربى، ائمۀ معصومين عليهم السّلام اند (5).

و ايضا اخبار كثيره روايت كرده اند در تفسير قول حق تعالى وَ أُولُوا اَلْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اَللّهِ (6)يعنى: «اولو الارحام و خويشان، بعضى از ايشان اولايند به بعضى در كتاب خدا» كه فرموده اند: اين آيه در شأن فرزندان حضرت امام حسين عليه السّلام نازل شده است و در باب امامت و امارت و خلافت است كه به فرزند مى رسد و به برادر و عم نمى رسد (7)؛ و در بعضى روايات وارد شده كه: مراد آن است كه قرابت پيغمبر و خويشان او احقّند به خلافت او از ديگران (8).

ص: 200

و در تفسير على بن ابراهيم و عياشى از حضرت امام موسى عليه السّلام روايت كرده اند در تفسير اين آيۀ كريمه وَ اَلَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اَللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ (1)يعنى: «آن جماعتى كه وصل مى كنند آن چيزى را كه خدا امر به وصل آن كرده» ، حضرت فرمود كه: رحم آل محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم چسبيده است به عرش الهى و مى گويد: خداوندا! وصل كن هر كه مرا وصل كند و قطع كن هر كه مرا قطع كند؛ و اين آيه در رحمهاى ديگر نيز جارى است (2).

و در معاني الاخبار روايت كرده است كه: رحم ائمه از آل محمد عليهم السّلام چنگ مى زند به عرش در روز قيامت و رحمهاى مؤمنان نيز چنگ مى زنند و مى گويند: پروردگارا! وصل كن به رحمت خود هر كه ما را وصل نموده باشد و قطع كن رحمت خود را از هر كه از ما قطع كرده باشد، پس حق تعالى مى فرمايد كه: منم رحمان و توئى رحم، اشتقاق نموده ام نام تو را از نام خود پس هر كه تو را وصل نموده باشد من او را وصل مى كنم به رحمت خود و هر كه تو را قطع نموده باشد من او را قطع مى كنم؛ و به اين سبب حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: رحم قرابتى است از خداوند رحمن مشترك ميان خدا و بندگان (3).

و عياشى از حضرت صادق عليه السّلام در تأويل اين آيه روايت نموده است كه: صلۀ رحم داخل است در اين آيه، و غايت تأويلش صله و احسان توست نسبت به ما اهل بيت (4).

و ابن شهر آشوب نيز از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده در تفسير قول حق تعالى وَ اِتَّقُوا اَللّهَ اَلَّذِي تَسائَلُونَ بِهِ وَ اَلْأَرْحامَ (5)كه مراد از ارحام، قرابت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است و سيّد و بزرگ ايشان حضرت امير المؤمنين عليه السّلام است، امر كرد خدا مردم را به مودّت ايشان پس مخالفت نمودند آنچه را به آن مأمور شده بودند (6).

ص: 201

و در تفسير فرات از ابن عباس روايت كرده كه: اين آيه نازل شده در شأن حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و ذى ارحام او، زيرا كه هر سبب و نسبى منقطع مى شود در روز قيامت مگر كسى كه سبب و نسبتش به آن حضرت منتهى مى شود (1).

مترجم گويد كه: اكثر قراء «و الارحام» به نصب خوانده اند، و حمزه كه يكى از قرّاى سبعه است «و الارحام» به كسر خوانده، و بناى تأويل اين دو حديث بر قرائت اول است يعنى: بپرهيزيد از رحمها و قطع كردن آنها.

و عياشى از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است در تفسير آيۀ كريمۀ إِنَّ اَللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ اَلْإِحْسانِ وَ إِيتاءِ ذِي اَلْقُرْبى وَ يَنْهى عَنِ اَلْفَحْشاءِ وَ اَلْمُنْكَرِ وَ اَلْبَغْيِ (2)يعنى: خدا امر مى كند به عدالت-كه توسط در عقايد است-ميان افراط و تفريط مثل امر بين الامرين ميان جبر و تفويض و اخراج حق تعالى از حدّ تعطيل و تشبيه و امثال آنها، و احسان كه نيك بعمل آوردن عبادات يا نيكى كردن به عباد اللّه وَ إِيتاءِ ذِي اَلْقُرْبى يعنى: به خويشان عطا نمودن آنچه ايشان را در كار باشد، و نهى مى كند از فحشاء يعنى افراط در متابعت قوۀ شهوانى، و منكر كه افراط در متابعت قوۀ غضبى، و بغى كه استيلا و تسلط و تجبر بر خلق باشد، اينها موافق ظاهر لفظ و اقوال مفسران است.

حضرت فرمود كه: عدل، محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است كه اساس عدالت را آن حضرت گذاشت؛ و احسان، على بن ابى طالب عليه السّلام است كه شرايع و عبادات را از براى خلق تمام كرد.

و فرمود: ايتاء ذى القربى مراد قرابت ما است كه خدا امر كرده است بندگان را به مودت ما و ادا كردن حقوق ما و نهى كرده است ايشان را از فحشا و منكر و بغى يعنى بغى بر اهل بيت و خواندن مردم را بسوى غير ايشان (3).

و محمد بن العباس و غير او به سندهاى معتبر روايت نموده اند كه: جبرئيل بر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نازل شد و عرض نمود: يا محمد! از براى تو فرزندى متولد خواهد شد كه امّت

ص: 202

تو او را شهيد خواهند كرد بعد از تو، حضرت فرمود كه: يا جبرئيل! من به چنين فرزندى احتياج ندارم، جبرئيل گفت: يا محمد! امامان از او بهم خواهند رسيد.

و به روايت ديگر: به آسمان رفت و برگشت و گفت: پروردگارت تو را سلام مى رساند و بشارت مى دهد تو را كه در ذرّيّۀ او امامت و ولايت و وصيت را قرار داده، گفت: راضى شدم.

پس حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به نزد حضرت فاطمه عليها السّلام آمد و فرمود: فرزندى از تو متولد خواهد شد كه امّت من بعد از من او را خواهند كشت، حضرت فاطمه عليها السّلام گفت: من به چنين فرزندى احتياج ندارم؛ سه مرتبه اين را فرمود و اين جواب را شنيد، در آخر فرمود:

ائمه و اوصياء از او بهم خواهند رسيد، گفت: راضى شدم اى پدر.

پس حامله شد به حضرت امام حسين عليه السّلام پس خدا او را با آنچه در بطن مطهر او بود از شرّ شيطان حفظ نمود، و شش ماه كه گذشت متولد شد، و كسى نشنيده است كه فرزندى شش ماهه متولد شود و بماند مگر حضرت امام حسين عليه السّلام و حضرت يحيى عليه السّلام.

و چون متولد شد حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم زبان مبارك خود را در دهان شريف او گذاشت و مكيد و شير و عسل در دهان او مى ريخت، و امام حسين عليه السّلام از زنى شير نخورد و گوشت و خونش از آب دهان حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روئيده شد، و اشاره به اين است قول حق تعالى وَ وَصَّيْنَا اَلْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً (1)يعنى: «وصيت كرديم انسان را به پدر و مادرش نيكى كند، حمل كرد مادرش او را از روى كراهت و بر زمين گذاشت از روى كراهت و مدت حملش تا شير بازگرفتنش سى ماه بود» (2)، پس اين آيه مناسب آن حضرت است از چند جهت:

يكى آنكه: حمل و وضع از روى كراهت بودن مخصوص آن حضرت است به اعتبار خبر شهادت.

ص: 203

دوم آنكه: مدت حمل و فصال سى ماه بودن به آيۀ ديگر كه دلالت مى كند بر آنكه مدت رضاع دو سال است اشاره است به آنكه مدت حمل شش ماه بوده، و دانستى كه در اين امّت مخصوص آن حضرت بود.

سوم آنكه: بعد از اين مى فرمايد حَتّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ اَلَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ (1)يعنى: «تا آنكه رسيد به حدّ نهايت قوّت بدن و عقل و رسيد به چهل سال گفت: پروردگارا! الهام كن مرا و توفيق بده كه شكر كنم نعمت تو را آن نعمتى كه انعام كرده اى تو بر من و بر پدر و مادر من و اينكه بكنم عملى كه بپسندى آن را» ، و اين مناسب آن حضرت است كه امامت آن حضرت در حوالى سال چهل از عمر شريف آن حضرت بود.

چهارم آنكه: بعد از اين فرموده است وَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي (2)يعنى: «و اصلاح كن از براى من در ميان ذرّيّۀ من» يعنى بعضى از ايشان را، و اين مناسب آن حضرت است كه دعا از براى امامان از ذرّيّۀ خود كرد به امامت؛ لهذا دعا از براى بعضى از ايشان كرد زيرا كه نمى توانست بود كه همه امام شوند، چنانچه حضرت صادق عليه السّلام فرمود: اگر «اصلح لي ذرّيّتي» مى گفت هرآينه همۀ ذرّيّۀ آن حضرت امام مى شدند (3).

و احاديث بسيار در آيۀ وَ آتِ ذَا اَلْقُرْبى حَقَّهُ وَ اَلْمِسْكِينَ (4)وارد شده از طريق عامه و خاصه كه مراد از ذى القربى، فاطمه عليها السّلام است؛ و مراد از حق، فدك است. و بعد از نزول اين آيه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فاطمه عليها السّلام را طلبيد و فدك را به او تسليم نمود (5). و ذكر هر يك از اين اخبار، موضع ديگر دارد كه ان شاء اللّه در آنجا بيان خواهد شد.

ص: 204

ايشان را كه قيام نمايند به حقّ رعيّت و بدارند ايشان را بر احكام دين و شريعت (1)، و اين را روايت نموده اند اصحاب ما از حضرت باقر و حضرت صادق عليهما السّلام كه فرمودند: خدا امر كرده است هر يك از ائمه را كه تسليم كند امانت را به امام بعد از خود (2)، و مؤيدش آن است كه بعد از اين امر كرده است رعيّت را به اطاعت واليان امر و ائمه عليهم السّلام، فرموده اند: دو آيه است، يكى از براى ماست و ديگرى از براى شماست، حق تعالى مى فرمايد إِنَّ اَللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اَلْأَماناتِ إِلى أَهْلِها تا آخر آيه؛ و فرموده است يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اَللّهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ (3). (4)

و طبرسى گفته است كه: اين قول داخل است در قول اول زيرا كه اين از جمله چيزى چند است كه حضرت عزت امين كرده است بر آن ائمۀ صادقين عليهم السّلام را.

و همچنين امام محمد باقر عليه السّلام فرمود: اداء نماز و زكات و روزه و حج از جملۀ امانات است، و از جملۀ آن است امرى كه واليان امر را امر كرده اند به قسمت غنايم و صدقات و غير ذلك از چيزهائى كه حقّ رعيّت به آنها تعلق دارد (5).

سوم آنكه: خطاب به حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است كه رد كند كليد كعبه را به عثمان بن طلحه در وقتى كه در فتح مكه كليد را از او گرفت و خواست كه به عباس بدهد (6).

و در بصائر به سند موثق از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت نموده كه: اين آيه در شأن ما نازل شده و از خدا يارى مى طلبيم (7).

و باز به سندهاى صحيح از آن حضرت روايت كرده كه در تفسير اين آيه فرمود: مراد آن است كه امام مى بايد كه امامت را به امام بعد از خود بدهد و نبايد كه از او بگرداند و به

ص: 206

ديگرى بدهد (1).

و به سند صحيح ديگر روايت كرده است كه: مراد مائيم كه بايد امام اول از ما به امام بعد از خود بدهد كتابها كه نزد اوست و سلاح رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم. وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ اَلنّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ يعنى: وقتى كه ظاهر شويد حكم كنيد به آن احكام عدلى كه در دست شماست (2).

و به سندهاى صحيح روايت كرده است از حضرت صادق عليه السّلام كه در تفسير إِنَّ اَللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اَلْأَماناتِ إِلى أَهْلِها فرمود كه: بخدا سوگند مراد، اداى امامت و وصيت است بسوى امام (3).

و ايضا به سند معتبر روايت كرده است كه حضرت باقر عليه السّلام از مالك جهنى سؤال كرد كه: اين آيه در كى نازل شده است؟ مالك گفت: مى گويند در همۀ مردم نازل شده، حضرت فرمود كه: پس همۀ مردم حكم مى توانند كرد در ميان مردم زيرا كه خطاب وَ إِذا حَكَمْتُمْ به همۀ جماعت نازل شده؟ ! پس بدان كه در شأن ما نازل شده (4).

و به سند موثق كالصحيح از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده كه: امام را به سه خصلت مى توان شناخت:

اول آنكه: اولاى ناس باشد از جهت نسب به امامى كه قبل از او بوده.

دوم آنكه: سلاح رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه ذو الفقار است نزد او باشد.

سوم آنكه: امام سابق او را وصى نموده باشد. اين است كه حضرت بارى مى فرمايد:

إِنَّ اَللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اَلْأَماناتِ إِلى أَهْلِها ؛ و فرمود كه: سلاح در ميان ما بمنزلۀ تابوت است در ميان بنى اسرائيل، نزد هر كس كه سلاح است با اوست پادشاهى، چنانچه

ص: 207

در ميان بنى اسرائيل تابوت به هر جا كه مى رفت پادشاهى در آنجا بود (1).

و در معاني الاخبار از امام موسى عليه السّلام روايت كرده است كه از تفسير اين آيه پرسيدند، فرمود كه: اين خطاب به ماست و بس، خدا امر كرده است هر امامى از ما را كه ادا كند امامت را به امامى بعد از خود و او را وصىّ خود گرداند، پس جارى شد آيه در ساير امانتهاى مردم؛ مرا خبر داد پدرم از پدرش كه على بن الحسين عليه السّلام به اصحاب خود فرمود: بر شما باد به اداى امانت كه اگر قاتل پدرم حسين بن على عليه السّلام مرا امين مى كرد به آن شمشيرى كه با آن پدرم را كشته بود، هرآينه به او رد مى كردم (2).

و نعمانى به سند صحيح از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده كه: اين آيه در شأن ماست، امر كرده امام از ما را كه ادا كند امامت را به امام بعد از او و او را نيست كه به ديگرى بدهد، مگر نشنيده اى كه بعد از آن مى فرمايد وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ اَلنّاسِ پس معلوم شد كه خطاب با حكّام است (3).

و فرات در تفسير خود روايت نموده از شعبى كه در تفسير إِنَّ اَللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اَلْأَماناتِ إِلى أَهْلِها گفت: مى گويم و از غير خدا نمى ترسم، بخدا سوگند كه ولايت على بن ابى طالب است (4).

آيۀ دوم: إِنّا عَرَضْنَا اَلْأَمانَةَ عَلَى اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ اَلْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا اَلْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولاً (5).

در تأويل اين آيه اقوال بسيار هست:

اول آنكه: اشاره است به آيۀ سابق وَ مَنْ يُطِعِ اَللّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِيماً (6)

ص: 208

و اطاعت خدا و رسول را امانت ناميده از جهت آنكه واجب است اداى آن، و مراد آن است كه عظمت شأن اين اطاعت به مرتبه اى است كه اگر عرض كنند بر اين اجسام عظيمه و صاحب شعور باشند ابا خواهند كرد از حمل آن، و از حمل آن خواهند ترسيد و انسان با اين ضعف بنيه و سستى قوّت حمل آن كرد، لهذا ثوابش در دنيا و عقبى عظيم است، بدرستى كه او ظلم كننده بود بر نفس خود كه حقّ آن را چنانچه بايد رعايت كرد، نكرد، و جاهل و نادان بود به عاقبت آن، وصف متعلق به نوع است به اعتبار اغلب افرادش.

دوم آنكه: مراد به امانت، اطاعت است، اعم از آنكه طبيعى باشد يا اختيارى؛ و مراد به عرض، استدعاى آن است، اعم از آنكه از مختار طلب كنند يا ارادۀ صدور آن نمايند از غير مختار؛ و مراد به حمل، خيانت در امانت است و امتناع از اداى آن چنانچه حامل امانت كسى را مى گويند كه خيانت كند در آن و بر ذمه اش باقى بماند؛ پس مراد به ابا كردن، اتيان اوست به آنچه ممكن باشد كه از او بعمل آيد؛ و مراد به ظلم و جهالت، خيانت و تقصير است.

سوم آنكه: صانع تعالى شأنه اين اجرام را خلق كرد و در اينها فهمى و شعورى خلق نمود و گفت: من فريضه اى واجب گردانيدم و بهشتى خلق كرده ام براى كسى كه مرا اطاعت كند، و آتشى آفريده ام براى كسى كه مرا معصيت كند؛ گفتند: ما مسخّريم براى آنچه ما را از براى آن خلق نموده اى و تاب فريضه نداريم و ثواب و عقابى نمى خواهيم. و چون آدم را خلق كرد مثل اين را بر او عرض نمود و او قبول كرد و ظلم كننده بود بر نفس خود كه بر آن بار كرد چيزى كه دشوار بود بر او و نادان بود به بدى عاقبت آن.

چهارم آنكه: مراد به امانت، عقل است يا تكليف؛ و مراد به عرض بر ايشان، رعايت استعداد و قابليت ايشان آن امر را؛ و مراد به اباى ايشان، اباى طبيعى است كه عبارت از عدم لياقت و استعداد است؛ و مراد به حمل انسان، قابليت داشتن آن است؛ و ظلوم و جهول بودن عبارت است از غلبۀ قوّۀ شهوانى و غضبى بر او (1).

ص: 209

و بعضى امانت را كنايه از محبت گرفته اند، و صوفيه وجوه ديگر نيز گفته اند.

و امّا تأويلاتى كه در اخبار وارد شده است:

در كافى و غير آن از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده اند كه: مراد از امانت، ولايت حضرت امير المؤمنين عليه السّلام است (1).

و در عيون و معاني الاخبار روايت شده است كه از حضرت امام رضا عليه السّلام سؤال كردند از تفسير اين آيه، حضرت فرمود كه: امانت، ولايت است، هر كه ادّعا كند آن را بغير حق، كافر است (2).

و در معاني الاخبار به سند صحيح از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده است كه:

امانت، ولايت است و انسان ابو الشرور منافق است يعنى ابو بكر (3).

و على بن ابراهيم روايت كرده است كه: امانت، امامت و امر و نهى است؛ و دليل بر امامت بودن آن است كه خدا خطاب نموده است به ائمه عليهم السّلام إِنَّ اَللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اَلْأَماناتِ إِلى أَهْلِها پس مراد آن است كه امامت را عرض كردند بر آسمانها و زمين و كوهها پس ابا كردند از آنكه دعوى كنند آن را به ناحق يا غصب كنند آن را به ناحق از اهلش و ترسيدند از آن، و حمل كرد آن را انسان-يعنى ابو بكر-بدرستى كه او ظالم و جاهل بوده براى آنكه عذاب كند حق تعالى مردان منافق و زنان منافقه را و مردان مشرك و زنان مشركه را و قبول كند توبۀ مردان مؤمن و زنان مؤمنه را و بود خدا و هست آمرزنده و مهربان (4)؛ اين ترجمۀ آيۀ بعد از اين آيه است.

و در بصائر و كافى به سندهاى معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده است كه:

امانت، ولايت على بن ابى طالب عليه السّلام است (5).

ص: 210

و ايضا در بصائر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: امانت، ولايت است، ابا كردند از آنكه حمل كنند آن را و كافر شوند در حمل آن، و آن انسانى كه آن را حمل كرد ابو بكر بود (1).

و ابن شهر آشوب در مناقب روايت نموده از مقاتل از محمد بن حنفيه از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام كه فرمود در تفسير إِنّا عَرَضْنَا اَلْأَمانَةَ : عرض كرد حضرت عزت امامت مرا بر آسمانهاى هفتگانه با ثواب و عقاب، گفتند: پروردگارا! با ثواب و عقاب حمل نمى كنيم و ليكن بدون ثواب و عقاب حمل مى كنيم؛ و عرض كرد امامت و ولايت مرا بر مرغان، پس اول مرغى كه به آن ايمان آورد بازهاى سفيد و قبّره بود، و اول مرغى كه انكار نمود بوم و عنقا بود، امّا بوم نمى تواند كه در روز ظاهر شود براى بغضى كه ساير مرغان نسبت به آن دارند، و امّا عنقا پس پنهان شد در درياها كه كسى آن را نمى بيند؛ و بدرستى كه عرض كرد امامت مرا بر زمينها، پس هر بقعه اى كه ايمان آورد به ولايت من، آن را طيّب و پاكيزه گردانيد و گياه و ميوه اش را شيرين و گوارا گردانيد و آبش را صاف و شيرين ساخت، و هر بقعه اى كه انكار امامت و ولايت من كرد آن را شوره زار گردانيد و گياهش را تلخ و ميوه اش را عوسج و حنظل كرد و آبش را شور و تلخ گردانيد؛ بعد از آن فرمود وَ حَمَلَهَا اَلْإِنْسانُ يعنى: امّت تو يا محمد حمل كردند ولايت امير المؤمنين را و امامت او را با آنچه در آن هست از ثواب و عقاب بدرستى كه بسيار ظالم بود مر نفس خود را و بسيار نادان بود امر پروردگار خود را، يعنى هر كه ادا نكرد حقّ آن را و عمل به مقتضاى آن نكرد، ظالم و عدوان كننده بود (2).

و در بصائر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: ولايت ما را عرض نمودند بر آسمانها و زمين و كوهها و شهرها پس قبول نكردند مثل قبول كردن اهل كوفه (3).

و در تفسير فرات از حضرت فاطمۀ زهرا عليها السّلام روايت كرده است كه: حضرت

ص: 211

رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: چون مرا در شب معراج به آسمان بردند و از سدرة المنتهى گذشتم و به مرتبۀ قاب قوسين او ادنى رسيدم و خدا را به دل ديدم نه به ديده، پس صداى اذان و اقامه شنيدم و صداى منادى شنيدم كه ندا كرد كه: اى ملائكۀ من و ساكنان آسمانها و زمين من و حاملان عرش من! گواهى بدهيد اى ملائكۀ من كه منم خداوند يگانه و شريك ندارم، گفتند: گواهى داديم و اقرار نموديم؛ باز ندا آمد كه: گواهى بدهيد اى ملائكۀ من و ساكنان آسمانها و زمين من و حاملان عرش من كه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بنده و رسول من است، گفتند: شهادت داديم و اقرار كرديم [باز ندا آمد كه: گواهى بدهيد اى ملائكۀ من و ساكنان آسمانها و زمين من و حاملان عرش من كه على ولىّ من و ولىّ رسول من و ولىّ مؤمنان بعد از رسول من، گفتند: شهادت داديم و اقرار كرديم].

حضرت باقر عليه السّلام فرمود كه: هرگاه ابن عباس اين حديث را ذكر مى كرد مى گفت: اين همان امانتى است كه خدا در قرآن فرموده است إِنّا عَرَضْنَا اَلْأَمانَةَ تا آخر آيه، و بخدا سوگند كه به آنها دينار و درهمى نسپرد و نه گنجى از گنجهاى زمين و ليكن وحى كرد بسوى آسمانها و زمين و كوهها پيش از آنكه خلق كند آدم را كه: من در شماها خليفه مى گردانم ذرّيّۀ محمد را، با ايشان چه خواهيد كرد هرگاه شما را بخوانند؟ اجابت كنيد ايشان را و اطاعت ايشان بكنيد بر دشمن ايشان، پس آسمانها و زمين و كوهها ترسيدند از اين اطاعتى كه خدا ايشان را به آن امر كرد و فرزندان آدم قبول كردند و اين تكليف را بر ايشان بار كردند.

پس حضرت صادق عليه السّلام فرمود كه: قبول كردند و وفا نكردند (1).

مترجم گويد كه: تأويلاتى كه در اين اخبار شريفه و امثال اينها وارد شده به چند وجه برمى گردد:

اول آنكه: حمل كرده باشند امانت را بر مطلق تكاليف، و تخصيص ولايت به ذكر به اعتبار اين باشد كه عمده و اصل ساير تكاليف است و شرط اعظم قبول آنهاست و محلّ

ص: 212

اختلاف ميان امّت است، و تخصيص ابو بكر و امثال او به ذكر به اعتبار اين باشد كه در ظاهر از روى نفاق بيعت كردند و پيش از ديگران شكستند و باعث شكستن ديگران نيز شدند؛ پس مراد به حمل، قبول كردن ولايت است.

و مؤيد آنكه مراد از امانت، تكاليف است؛ و مراد به حمل، قبول كردن، آن است كه ابن شهر آشوب و ديگران روايت نموده اند كه: چون وقت نماز داخل مى شد حضرت امير المؤمنين عليه السّلام اندام مباركش مى لرزيد و از رنگ به رنگ مى گرديد، چون مى پرسيدند كه:

چه مى شود شما را؟ مى فرمود كه: رسيد هنگام اداى امانتى كه بر آسمانها و زمين عرض كردند و آنها ابا نمودند و ترسيدند و انسان متحمل آن شد و نمى دانم كه اين بار امانت كه متحمل شده ام نيك ادا خواهم كرد يا نه (1).

دوم آنكه: الف و لام «الانسان» از براى عهد باشد، و مراد ابو بكر باشد؛ و ولايت به كسر باشد به معنى خلافت و امارت؛ و مراد به عرض، آن باشد كه به ايشان القا كردند كه:

آيا قبول مى كنيد كه دعوى امامت به ناحق بكنيد و عقوبتهاى الهى را متحمل شويد؟ ايشان ترسيدند از عقاب و ابا كردند، و آن ظالم جاهل با علم به عقوبت متحمل آن وزر شد.

سوم آنكه: بنا بر هر يك از اين دو وجه مراد به حمل، خيانت باشد، نه قبول نمودن چنانچه سابقا مذكور شد؛ و به وجه دوم انسب است.

ص: 213

و موافق روايات مطلقه امر را بسوى رسول و بسوى اولى الامر از ايشان هرآينه خواهند دانست آنها كه استنباط مى نمايند و علمش را طلب مى كنند از آن جماعت يا از اولى الامر موافق روايات ظاهره» بدان كه خلاف كرده اند مفسران در تفسير اولى الامر: بعضى از مفسران عامه گفته اند كه مراد، امرا و سركرده هاى لشكر و پادشاهانند، و بعضى از ايشان گفته اند كه: مراد، علماى امّتند (1)؛ و علماى اماميه اتفاق كرده اند كه مراد، ائمه از آل محمد عليهم السّلام اند (2)به مقتضاى رواياتى كه مذكور خواهد شد به آنكه اولى الامر صاحب اختيار در امر است، و چون مقيد به قيدى نشده است بايد كه صاحب اختيار مطلق در جميع امور دين و دنيا باشد و آن امام است و يا هر كه در امرى صاحب اختيار شود اطاعت او واجب باشد در آن امر، پس كسى كه صاحب اختيار در همۀ امور باشد مطاع مطلق خواهد بود و آن امام است.

و ايضا ترك لفظ «اطيعوا» ميان رسول و اولى الامر مشعر است به اينكه مرتبۀ امامت نظير مرتبۀ نبوّت و مثل آن است، بلكه چنانچه نبوّت رسالتى است از جانب خدا به وساطت ملك، امامت نيز فى الحقيقه نبوّتى است به وساطت نبى، و به اين سبب اطاعت اولى الامر عين اطاعت است به نبى، پس به اين سبب «اطيعوا» در ميان متوسط نشده بخلاف مرتبۀ نبوّت كه هر چند بالاترين مراتب است مثل مرتبۀ الوهيت نيست، و توسط «اطيعوا» ميان لفظ جلاله و رسول اشاره است به اين.

و ايضا چون اطاعت اين جماعت را مقرون به اطاعت خود تعالى شأنه و رسول خود گردانيد، البته جمعى بايد باشند منصوب ايشان كه امر و حكمشان امر و حكم ايشان باشد تا طاعتشان طاعت ايشان و مقرون به آن باشد و الاّ لازم آيد كه طاعت جميع ملوك جبابره مانند سلطان روم و اورنگ و غير ايشان همه داخل اطاعت اولى الامر باشند مثل خدا و رسول او، و قباحت و شناعت اين قول بر هيچ عاقل مخفى نيست.

چنانكه شيخ طبرسى رحمه اللّه گفته است كه: جايز نيست كه خداوند حكيم واجب گرداند

ص: 215

طاعت شخصى را على الاطلاق مگر كسى كه عصمت او ثابت باشد و بداند كه باطن او مثل ظاهر اوست و ايمن باشد كه از او غلطى يا امر قبيحى صادر شود، و اين معنى در امراء و علماء غير ائمۀ معصومين عليهم السّلام حاصل نيست، و حق تعالى جليل تر است از آنكه امر كند به اطاعت كسى كه معصيت او كند و به انقياد جماعتى كه مختلف در فعل و قول باشند، زيرا كه محال است اطاعت كرده شوند جماعت مختلف چنانچه محال است اجتماع آنچه در آن اختلاف كرده اند، و از جمله دلايل آنچه گفتيم آن است كه حضرت عزت مقرون نكرده است اطاعت اولى الامر به اطاعت رسولش چنانكه مقرون كرده است اطاعت رسولش را به اطاعت خود مگر براى آنكه اولو الامر فوق جميع خلقند چنانچه رسول فوق اولى الامر است و فوق ساير خلق، و اين صفت ائمه از آل محمد عليهم السّلام است كه ثابت شده است امامت و عصمت ايشان و اجماع كرده اند امّت بر علوّ مرتبه و عدالت ايشان.

فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ يعنى: «اگر اختلاف نمائيد در چيزى از امور دين خود» فَرُدُّوهُ إِلَى اَللّهِ وَ اَلرَّسُولِ «پس رد كنيد آنچه در آن نزاع كرده ايد بسوى كتاب خدا و سنّت رسول» .

و ما-گروه شيعه-مى گوئيم كه: رد بسوى ائمه كه قائم مقام رسولند بعد از وفات آن حضرت، مثل رد بسوى رسول است در حيات آن حضرت، زيرا كه ايشان حافظان شريعت آن حضرت و خليفه هاى اويند در ميان امّت (1). تا اينجا كلام شيخ طبرسى بود.

و در اول آيه ذكر اولى الامر شده و در آخر آيه نشده بنا بر قرائت مشهوره، و نكته اى كه شيخ طبرسى فرموده مذكور شد و مى تواند بود كه نكته آن باشد كه نزاعى كه در امامت اولى الامر شود نيز بايد رجوع به كتاب و سنّت كرد، پس مى بايد امام منصوص از جانب خدا و رسول باشد نه به روشى كه مخالفان قائلند كه امامت را مستند به اجماع مى دانند و نصب امام را از جانب امّت مى دانند؛ امّا در بعضى از اخبار وارد شده است كه: در قرائت اهل بيت عليهم السّلام «و الى اولي الامر» در آخر نيز بوده، چنانچه على بن ابراهيم گفته است كه:

ص: 216

مراد از اولى الامر حضرت امير المؤمنين عليه السّلام است، پس روايت نموده است به سند كالصحيح از حضرت صادق عليه السّلام كه: آيه چنين نازل شده: «فان تنازعتم في شيء فارجعوه الى اللّه و الى الرسول و الى اولي الامر منكم» (1).

و عياشى نيز روايت نموده كه حضرت امام محمد باقر عليه السّلام آيه را چنين تلاوت فرمودند (2).

و كلينى به سند كالصحيح روايت كرده است كه: حضرت باقر عليه السّلام آيه را چنين تلاوت نمودند «اطيعوا اللّه و اطيعوا الرسول و الى اولى الامر منكم» پس حضرت فرمود كه:

چگونه امر مى كند به اطاعت ايشان و رخصت مى دهد در منازعۀ ايشان، اين خطاب را با جماعتى فرمود كه مأمور شده اند به اطاعت خدا و رسول (3).

مترجم گويد كه: مراد حضرت آن است كه: اگر «و الى اولي الامر» در آخر آيه نباشد آيه مشعر خواهد بود به تجويز منازعۀ ساير امّت با ايشان و اين منافات دارد با امر به اطاعت ايشان در اول آيه.

و عياشى به سند ديگر روايت نموده است كه: حضرت باقر عليه السّلام آيه را چنين خواند «فان تنازعتم في شيء فارجعوه الى اللّه و الى الرسول و اولي الامر منكم» (4).

و در عيون اخبار الرضا روايت نموده است از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام كه: وصيت نمود رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بسوى على و حسن و حسين عليهم السّلام؛ پس فرمود در قول حق تعالى «أَطِيعُوا اَللّهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ» كه: مراد به اولى الامر امامانند از فرزندان على و فاطمه عليهما السّلام تا روز قيامت (5).

و در اكمال الدين نيز همين مضمون را به سند صحيح از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است (6).

ص: 217

و در اعلام الورى و مناقب ابن شهر آشوب از تفسير جابر جعفى روايت شده است كه جابر انصارى گفت كه: پرسيدم از حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از قول حق تعالى يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اَللّهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ خدا و رسول را شناختيم، اولى الامر كيستند؟ حضرت فرمود كه: خليفه هاى منند اى جابر و امامان مسلمانانند بعد از من: اول ايشان على بن ابى طالب است، پس حسن، پس حسين، پس على بن الحسين، پس محمد بن على كه معروف است در تورات به باقر و زود باشد كه تو او را دريابى اى جابر پس چون او را ملاقات كنى سلام مرا به او برسان، پس صادق جعفر بن محمد، پس موسى بن جعفر، پس على بن موسى، پس محمد بن على، پس على بن محمد، پس حسن بن على، پس همنام من و هم كنيت من حجت خدا در زمين او و بقيۀ خليفه هاى خدا در ميان بندگانش فرزند حسن بن على آن كه فتح مى كند خدا بر دست او مشرقهاى زمين و مغربهاى آن را، آن است كه غايب مى گردد از شيعيانش غايب شدنى كه ثابت نمى ماند بر قول به امامت او مگر كسى كه امتحان كرده باشد حق تعالى دل او را به ايمان (1).

و كلينى و عياشى از بريد بن معاويه روايت كرده اند كه گفت: سؤال نمودم از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام از تفسير قول حق تعالى أَطِيعُوا اَللّهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ حضرت شروع فرمود به تأويل اول آيات: أَ لَمْ تَرَ إِلَى اَلَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ اَلْكِتابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ اَلطّاغُوتِ (2)يعنى: «آيا نمى بينى و نظر نمى كنى بسوى آنها كه بهره اى از كتاب به ايشان داده شده است ايمان مى آورند به جبت و طاغوت» كه دو بت قريش بودند؛ مفسران گفته اند كه: مراد كعب بن الاشرف و جماعتى از يهود كه به مكه رفتند و بتهاى قريش را سجده كردند (3). حضرت فرمود كه: مراد به جبت و طاغوت دو بت منافقانند ابو بكر و عمر.

ص: 218

وَ يَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدى مِنَ اَلَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلاً (1) به قول مفسران يعنى:

مى گفتند به كافران-كه ابو سفيان و اصحاب او بودند-كه ايشان هدايت يافته ترند از محمد و اصحابش به راه دين حق (2). حضرت فرمود كه: مراد خلفاى جور و امامان گمراهند كه مردم را بسوى آتش جهنم مى خوانند، ايشان مى گفتند كه: اينها هدايت يافته ترند از آل محمد.

أُولئِكَ اَلَّذِينَ لَعَنَهُمُ اَللّهُ «اينهايند آن جماعت كه خدا ايشان را لعنت كرده است» ، وَ مَنْ يَلْعَنِ اَللّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيراً (3)«و هر كه خدا او را لعنت كند پس نمى يابى از براى او ياورى» .

أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنَ اَلْمُلْكِ «آيا از براى ايشان بهره اى از ملك هست؟» حضرت فرمود كه: مراد از ملك، امامت و خلافت است، فَإِذاً لا يُؤْتُونَ اَلنّاسَ نَقِيراً (4)يعنى:

«پس اگر بهره اى از خلافت با ايشان باشد، نخواهند داد به مردم نه قليلى و نه كثيرى حتى به قدر نقيرى نخواهد داد» ، حضرت فرمود كه: مراد از ناس كه به ايشان چيزى نخواهند داد، مائيم؛ و مراد از نقير، آن نقطه اى است كه مى بينى در ميان دانۀ خرما.

أَمْ يَحْسُدُونَ اَلنّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اَللّهُ مِنْ فَضْلِهِ (5) «بلكه آيا حسد مى برند مردم را بر آنچه خدا عطا كرده است به ايشان از فضل خود» ، بعضى گفته اند مراد به اينها كه حسد بر ايشان مى برند حضرت رسول است كه بر پيغمبرى او حسد مى بردند و بر آنكه حق تعالى نه زوجه بر او حلال كرده؛ و بعضى گفته اند محمد و اصحابش مرادند؛ و بعضى گفته اند محمد و آلش مرادند (6). و فضل در آن حضرت پيغمبرى است و در آلش امامت (7).

ص: 219

و از حضرت باقر و صادق عليهما السّلام روايت نموده اند چنانچه خواهد آمد، حضرت فرمود كه: مراد مائيم كه حسد مى برند بر ما كه خدا امامت را مخصوص ما گردانيد و به احدى از خلق غير ما نداد.

فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ اَلْكِتابَ وَ اَلْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً (1) «پس بتحقيق كه عطا كرديم به آل ابراهيم كتاب را و حكمت را-كه پيغمبرى باشد-و عطا كرديم به ايشان پادشاهى عظيم را» ، حضرت فرمود كه: مراد آن است كه گردانيديم ميان آل ابراهيم رسولان و پيغمبران و امامان، پس چرا اقرار مى كنند اينها را در آل ابراهيم و انكار مى كنند در آل محمد.

فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ كَفى بِجَهَنَّمَ سَعِيراً «پس بعضى از امّت به ابراهيم ايمان آوردند و بعضى رو گردان شدند و ايمان نياوردند، و بس است آتش جهنم براى سوختن و عذاب ايشان» ؛ و بعضى گفته اند كه مراد اين است كه بعضى از اهل كتاب ايمان به محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آوردند و بعضى ايمان نياوردند.

راوى گفت: پرسيدم كه: ملك عظيم كه خدا به آل ابراهيم داد چيست؟ حضرت فرمود كه: مراد آن است كه در ميان ايشان امامانى قرار داد كه هر كه اطاعت ايشان كند اطاعت خدا كرده باشد و هر كه معصيت ايشان كند معصيت خدا نموده باشد، اين است پادشاهى عظيم.

پس حضرت فرمود كه: حضرت بارى بعد از اين فرمود كه إِنَّ اَللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اَلْأَماناتِ إِلى أَهْلِها ، حضرت فرمود كه: مراد مائيم كه بايد امام سابق به امام بعد از خود تسليم كند كتابها و علم و سلاح رسول اللّه را.

وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ اَلنّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ (2) يعنى: «چون حكم كنيد ميان مردم حكم نمائيد به آن عدالتى كه در دست شما است» . پس حق تعالى خطاب كرد به ساير مردم كه يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا پس خدا جمع كرد در اين خطاب جميع مؤمنان را تا روز

ص: 220

قيامت أَطِيعُوا اَللّهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ مراد از اولى الامر مائيم و بس.

«فان خفتم تنازعا في الامر فارجعوا الى اللّه و الى الرّسول و اولي الامر منكم» آيه چنين نازل شده و چگونه امر مى كند ايشان را به طاعت اولو الامر و رخصت مى دهد ايشان را در منازعۀ ايشان؟ اين خطاب متوجه مأموران است كه ايشان را امر به اطاعت كرده است (1).

و عياشى روايت نموده كه: ابان بن تغلب به خدمت امام رضا عليه السّلام رفت و سؤال كرد از اولى الامر، حضرت فرمود: على بن ابى طالب عليه السّلام است؛ و ساكت شد. پس ابان پرسيد كه: بعد از او كه بود؟ فرمود: امام حسن عليه السّلام؛ و باز ساكت شد. من باز سؤال نمودم، فرمود:

حضرت امام حسين عليه السّلام؛ و باز ساكت شد. پس سؤال كردم كه: بعد از او كيست؟ فرمود:

حضرت على بن الحسين عليه السّلام؛ و همچنين هر يكى را كه مى فرمود ساكت مى شد و من سؤال مى كردم تا آنكه تا آخر ائمه عليهم السّلام را فرمود (2).

و ايضا روايت نموده از عمران حلبى كه حضرت صادق عليه السّلام به او فرمود كه: شما گروه شيعه دين خود را از اصلش اخذ نموده ايد: از گفتۀ خدا كه أَطِيعُوا اَللّهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ و از گفتۀ رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه: دو چيز در ميان شما مى گذارم كه تا به آنها متمسك شويد هرگز گمراه نمى شويد، نه از گفتۀ ابو بكر و عمر و امثال ايشان (3).

و ايضا از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است در تفسير اين آيه كه: در شأن على و ائمه از فرزندان اوست، خدا ايشان را به جاى پيغمبران قرار داده است، و فرقى كه هست اين است كه ايشان چيزى را حلال نمى كنند و چيزى را حرام نمى كنند بلكه شريعت حضرت رسالت را به خلق مى رسانند (4).

و ايضا روايت نموده است از حكيم كه گفت: از حضرت صادق عليه السّلام پرسيدم كه: فداى تو شوم، اولو الامر كه خدا امر به طاعت ايشان نموده است كيستند؟ فرمود: على بن

ص: 221

ابى طالب است و حسن و حسين و على بن الحسين و محمد بن على و جعفر بن محمد كه منم، پس حمد و شكر كنيد خداوندى را كه به شما شناسانيد امامان و پيشوايان شما را در وقتى كه مردم انكار ايشان كردند (1).

و به روايت ديگر از حضرت امام رضا عليه السّلام روايت نموده است كه: اولو الامر على بن ابى طالب عليه السّلام است و اوصياى بعد از او (2).

و فرات بن ابراهيم روايت كرده است كه: از حضرت صادق عليه السّلام سؤال نمودند از اولو الامر، [فرمود] (3)كه: صاحب دانائى و علم مراد است، پرسيدند كه: مخصوص شما است يا عام است؟ فرمود كه: مخصوص ما اهل بيت است (4).

و از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: اولو الامر در اين آيه، آل محمدند (5).

و در كتاب اختصاص روايت نموده است كه از حضرت صادق عليه السّلام سؤال كردند كه: آيا اطاعت اوصياء واجب است؟ فرمود كه: بلى آنهايند كه خدا فرموده است أَطِيعُوا اَللّهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ و آنهايند كه در شأن ايشان فرموده است إِنَّما وَلِيُّكُمُ اَللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ اَلَّذِينَ آمَنُوا اَلَّذِينَ يُقِيمُونَ اَلصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ اَلزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ (6). (7)

و فرات و كلينى روايت كرده اند كه از حضرت صادق عليه السّلام پرسيدند از دعائم و ستونهاى اسلام كه جايز نيست احدى را كه تقصير كند از معرفت چيزى از آنها و اگر تقصير كند دين او فاسد مى گردد و اعمال او مقبول نيست و اگر آنها را بداند ندانستن چيزهاى ديگر به او ضرر ندارد، حضرت فرمود كه: گواهى لا اله الاّ اللّه است و ايمان به رسول خدا و اقرار به آنچه آن حضرت از نزد پروردگار آورده است و حقى كه در اموال واجب است كه آن زكات

ص: 222

است؛ و ولايتى كه خدا به آن امر كرده است، ولايت آل محمد عليهم السّلام.

پرسيدند كه: آيا در ولايت دليلى هست كه كسى كه متمسك به آن شود استدلال به آن تواند كرد؟ حضرت فرمود كه: بلى، حق تعالى فرموده «اطيعوا اللّه» تا آخر.

و حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: هر كه بميرد و امام زمان خود را نداند، به مردن جاهليت مرده است؛ پس امام در زمان حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آن حضرت بود؛ و بعد از او على بود-و بعضى به جاى على عليه السّلام معاويه را امام دانستند-پس بعد از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام امام حسن عليه السّلام امام بود، پس بعد از او حضرت امام حسين عليه السّلام-و ديگران گفتند: يزيد بن معاويه، آيا معاويه را در برابر امير المؤمنين عليه السّلام و امام حسن عليه السّلام قرار مى توان داد و يا امام حسين عليه السّلام و يزيد پليد را برابر مى توان كرد، مساوى نيستند-.

پس بعد از حسين عليه السّلام على بن الحسين و امام محمد باقر عليهما السّلام بود، و شيعيان مناسك حج و حلال و حرام خود را نمى دانستند تا آنكه امام محمد باقر عليه السّلام اين در را بر ايشان گشود و بيان نمود براى ايشان اعمال حج و حرام و حلال ايشان را به مرتبه اى كه علماى اهل سنّت در مسائل محتاج ايشان شدند بعد از آنكه ايشان محتاج آنها بودند، و هميشه همچنين بود كه مقابل عالمى از علماى اهل بيت جاهل و شقى از خلفاى جور بود، و به مقتضاى آيه و حديث بايد كه در هر زمان امامى باشد و هر كه او را نشناسد بر جاهليت و كفر مرده است، و هر زمانى را كه ملاحظه مى كنى در برابر امامان اهل بيت عليهم السّلام جمعى بودند كه هر عاقل كه تأمل كند مى داند كه ايشان اولى بودند به امامت از آنها، پس بايد كه ايشان اولو الامر و امام باشند.

پس حضرت فرمود كه: محتاجترين احوال تو به دين حق آن وقتى است كه جان تو به اينجا رسد-و اشاره به حلق مبارك خود فرمود-و در وقتى كه دنيا از تو منقطع مى گردد و در آن وقت آثار دين حق بر تو ظاهر خواهد شد و خواهى گفت: در خوب دينى بودم (1).

و عياشى از حضرت امام رضا عليه السّلام روايت نموده است در تفسير قول حق تعالى وَ لَوْ

ص: 223

رَدُّوهُ إِلَى اَلرَّسُولِ وَ إِلى أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ اَلَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ (1) كه فرمود: يعنى آل محمد و ايشانند كه استنباط مى كنند از قرآن، و حلال و حرام را از آن مى دانند، و ايشانند حجت خدا بر خلق (2).

و ايضا از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده كه: اولو الامر در اين آيه ائمه عليهم السّلام اند (3).

و ابن شهر آشوب در مناقب گفته است كه: امّت در تفسير آيۀ يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اَللّهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ بر دو قولند: اول آنكه اولو الامر، ائمۀ مايند؛ دوم آنكه امراى لشكرند. و هرگاه يكى باطل شود ديگرى ثابت مى شود، و الاّ لازم مى آيد كه حق از امّت خارج باشد، و دليل بر آنكه مراد ائمۀ ما عليهم السّلام اند آن است كه ظاهر آيه اقتضاى عموم اطاعت اولو الامر مى كند از اين جهت كه عطف فرموده است امر به طاعت ايشان را بر امر به طاعت خود و طاعت رسول خود، و چنانچه اطاعت خدا و رسول عام است و در همه چيز واجب است بايد كه اطاعت ايشان نيز عام باشد، و اگر خاص مى بود به امر مخصوصى مى بايست كه بيان فرمايد، و هرگاه وجوب اطاعت ايشان در همه چيز ثابت شد پس امامت ايشان نيز ثابت شد زيرا كه معنى امامت همين است، و هرگاه آيه اقتضاى وجوب اطاعت اولو الامر در همه چيز كند بايد كه معصوم باشند و الاّ لازم آيد كه حق تعالى امر به قبيح كرده باشد زيرا كه غير معصوم مأمون نيست از آنكه امر به قبيح كند يا قبيحى از او صادر شود، و هرگاه قبيحى از او صادر شود متابعت او در آن امر قبيح، قبيح خواهد بود؛ پس مراد، امراى لشكر نمى باشند زيرا كه به اتفاق عصمت ايشان شرط نيست و خصوصيت امراء از آيه فهميده نمى شود.

و بعضى گفته اند: اولو الامر علماى امّتند، و اين نيز باطل است زيرا كه ايشان در رأيها اختلاف دارند و اطاعت بعضى موجب معصيت ديگرى است، و حق تعالى به چنين چيزى امر نمى فرمايد.

ص: 224

و ايضا حق تعالى وصف نموده است اولو الامر را به صفتى كه دلالت بر علم و امارت هر دو مى كند در آن آيه كه فرموده است وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ اَلْأَمْنِ أَوِ اَلْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى اَلرَّسُولِ وَ إِلى أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ اَلَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ پس امن و خوف را رد كرده است به امرا، و استنباط را به علماء، و اين هر دو جمع نمى شود مگر در اميرى كه عالم باشد.

و شعبى گفته است كه: ابن عباس مى گفت كه: ايشان امراى لشكرهايند و على عليه السّلام اول ايشان است.

و حسن بن صالح از حضرت صادق عليه السّلام پرسيد از تفسير اولو الامر، فرمود كه: ايشان امامان از اهل بيت رسولند.

و مجاهد در تفسيرش گفته است كه: اين آيه در شأن امير المؤمنين عليه السّلام نازل شده است در هنگامى كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم او را خليفه و جانشين خود گردانيد در مدينه، و حضرت امير عليه السّلام گفت: يا رسول اللّه! به جنگ مى روى و مرا در ميان زنان و كودكان مى گذارى؟ حضرت فرمود كه: يا على! آيا راضى نيستى كه نسبت به من به منزلۀ هارون باشى از موسى در وقتى كه موسى به هارون گفت اُخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَ أَصْلِحْ (1)يعنى:

«خليفۀ من باش در ميان قوم من و اصلاح كن در ميان ايشان» ، حضرت امير عليه السّلام فرمود:

بلى و اللّه؛ پس نازل شد وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ يعنى على بن ابى طالب عليه السّلام كه حق تعالى امر امّت را به او گذاشت بعد از محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و او را خليفه نمود در مدينه، پس امر كرد خداوند بندگان را كه اطاعت او را لازم شمارند و مخالفت او نكنند.

و فلكى در ابانه روايت نموده است كه: اين آيه در وقتى نازل شد كه شكايت كرد ابو برده از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام. تا اينجا كلام ابن شهر آشوب بود (2).

امّا آيۀ سوم: ابن شهر آشوب و عياشى و غير ايشان روايت كرده اند به سندهاى معتبر از

ص: 225

حضرت صادق عليه السّلام كه فرمود: مائيم قومى كه حضرت عزت واجب گردانيده است اطاعت ما را، و از ماست انفال و برگزيدۀ مال، و مائيم راسخون در علم، و مائيم حسد برده شدگان بر ايشان كه خدا در شأن ايشان فرموده أَمْ يَحْسُدُونَ اَلنّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اَللّهُ مِنْ فَضْلِهِ (1).

و عياشى و ديگران از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده اند در تفسير قول حق تعالى وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً (2)يعنى: «عطا كرديم به آل ابراهيم پادشاهى بزرگ را» حضرت فرمود كه: ملك عظيم آن است كه در ميان ايشان امامان قرار داد كه هر كه اطاعت ايشان كند خدا را اطاعت نموده و هر كه معصيت ايشان كند معصيت خدا كرده است، اين است ملك عظيم (3).

و در بصائر الدرجات از حضرت باقر عليه السّلام به سند صحيح روايت نموده است در تفسير قول حق تعالى أَمْ يَحْسُدُونَ اَلنّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اَللّهُ مِنْ فَضْلِهِ كه فرمود: مائيم آنها كه حسد مى برند بر ما (4).

و به سند كالصحيح از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه اشاره به سينۀ مبارك خود فرمود و گفت: مائيم آنها كه حسد مى برند بر ايشان (5).

و به سند صحيح ديگر از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است كه در تفسير اين آيه فرمود كه: مائيم آن ناس كه حسد مى برند بر ما امامتى كه خدا به ما داده است و هيچ كس ديگر از امّت داخل نيستند (6).

و به سندهاى صحيح ديگر بسيار روايت كرده است كه: ملك عظيم، طاعت مفروضه

ص: 226

است (1)، يعنى اطاعت ايشان را كه خدا بر خلق واجب نموده.

و به سند صحيح روايت كرده است كه از حضرت صادق عليه السّلام سؤال كردند كه: اين ملك عظيم چيست؟ فرمود كه: فرض اطاعت است حتى آنكه در قيامت، جهنم نيز اطاعت ايشان مى كند (2)؛ هر كه را مى گويند بگير، مى گيرد؛ و هر كه را مى گويند بگذار، مى گذارد كه بر صراط بگذرد.

و به سند صحيح ديگر از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده است كه در تأويل اين آيه فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ اَلْكِتابَ (3)فرمود كه: كتاب، پيغمبرى است؛ وَ اَلْحِكْمَةَ فرمود كه: فهم و حكم كردن در ميان مردم است؛ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً فرمود كه:

وجوب اطاعت است (4).

و در حديث معتبر ديگر فرمود كه: مائيم بخدا سوگند آن ناس كه حسد برده مى شوند و مائيم اهل آن پادشاهى كه-در زمان قائم-به ما مى گردد (5).

و عياشى روايت كرده است از حضرت باقر عليه السّلام كه: كتاب، پيغمبرى است؛ و الحكمة، حكيمان از پيغمبران برگزيده اند؛ و ملك عظيم، امامان هدايت كنندگان برگزيده (6)؛ و احاديث بر اين مضامين بسيار است (7). به همين اكتفا كرديم.

و عياشى روايت كرده است كه: داود بن فرقد به حضرت صادق عليه السّلام عرض نمود كه:

حق تعالى مى فرمايد قُلِ اَللّهُمَّ مالِكَ اَلْمُلْكِ تُؤْتِي اَلْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ اَلْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ (8)يعنى: «بگو: خداوندا اى مالك پادشاهى! عطا مى كنى پادشاهى را به هر كه

ص: 227

مى خواهى و بازمى ستانى پادشاهى را از هر كه مى خواهى» پس خدا پادشاهى را به بنى اميّه داده است؟ حضرت فرمود كه: چنين نيست كه مردم فهميده اند، خدا به ما داده است پادشاهى را و بنى اميّه از ما غصب كرده اند مانند كسى كه جامه اى داشته باشد و ديگرى به جبر بگيرد، پس آن شخص مالك آن جامه نخواهد بود (1).

و ايضا از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده كه: حق تعالى تأديب نمود پيغمبرش را موافق خواهش و محبت خود، پس او را خطاب نمود كه إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ (2)يعنى: «بدرستى كه تو بر خلق عظيم هستى» و در جميع اخلاق حسنه كامل گرديده اى، پس مردم را خطاب كرد كه ما آتاكُمُ اَلرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (3)يعنى:

«هر چه رسول عطا كند به شما و امر كند شما را به آن، پس بگيريد آن را و قبول كنيد آن را؛ و هر چه شما را از آن نهى كند، منتهى شويد و ترك كنيد آن را» ، و فرمود كه مَنْ يُطِعِ اَلرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اَللّهَ (4)يعنى: «هر كه اطاعت رسول مى كند پس بتحقيق كه اطاعت كرده است خدا را» .

پس حضرت فرمود كه: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تفويض كرد امر امّت را بسوى على عليه السّلام و او را امين گردانيد بر دين خدا و احكام الهى و امور امّت، پس شما تسليم كرديد و قبول كرديد و انكار كردند ساير امّت، پس بخدا سوگند كه ما دوست مى داريم شما را كه سخن گوئيد هرگاه ما سخن گوئيم و خاموش باشيد هرگاه ما خاموش باشيم، و مائيم واسطۀ ميان خدا و شما، و بخدا سوگند كه خدا چيزى نداده است به احدى در مخالفت امر ما (5).

و ابن شهر آشوب روايت كرده است در تفسير قول حق تعالى وَ اَللّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ

ص: 228

يَشاءُ (1) يعنى: «مى دهد خدا پادشاهى خود را به هر كه مى خواهد» ، فرمودند كه: اين آيه در شأن ما نازل شده است (2).

و فرات بن ابراهيم روايت نموده است از حضرت صادق عليه السّلام در تفسير اين آيه وَ مَنْ يُطِعِ اَللّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِيماً (3)يعنى: «هر كه اطاعت كند خدا و رسول او را، پس رستگار شده است رستگارى عظيمى» و فرمود كه: مراد اطاعت در ولايت امير المؤمنين و امامان بعد از اوست (4).

در تفسير محمد بن العباس از حضرت موسى بن جعفر عليه السّلام روايت كرده است در تفسير آيۀ كريمۀ قُلْ أَطِيعُوا اَللّهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَيْهِ ما حُمِّلَ وَ عَلَيْكُمْ ما حُمِّلْتُمْ (5)يعنى: «بگو-يا محمد-كه: اطاعت كنيد خدا و رسول را، پس اگر پشت كنند و قبول نكنند پس بر رسول است آنچه را تكليف كرده اند كه تبليغ رسالت باشد و بر شماست آنچه شما را تكليف نموده اند كه اطاعت كنيد» ، فرمود كه: فَإِنَّما عَلَيْهِ ما حُمِّلَ يعنى: بر اوست آنچه تكليف كرده اند او را كه بشنود و اطاعت كند و خيانت نكند در رسالت و صبر كند بر آزارهاى امّت، و بر شما است كه قبول كنيد و وفا كنيد به عهدها كه خدا بر شما گرفته است در امامت على عليه السّلام و آنچه در قرآن بيان كرده است از واجب بودن اطاعت او، وَ إِنْ تُطِيعُوهُ تَهْتَدُوا (6)يعنى: «اگر اطاعت كنيد-على را-هدايت مى يابيد» ، وَ ما عَلَى اَلرَّسُولِ إِلاَّ اَلْبَلاغُ (7)«و نيست بر رسول مگر رسانيدن رسالت خدا را» (8).

ص: 229

بعضى گفته اند كه: در طرف مشرق يا مغرب نروئيده باشد كه آفتاب گاهى بر آن تابد و گاهى نتابد، بلكه در صحراى گشاده يا قلۀ كوهى بوده باشد كه پيوسته آفتاب بر آن تابد تا آنكه ميوه اش خوب برسد و روغنش صافتر شود.

و بعضى گفته اند: در مشرق و مغرب معموره نباشد بلكه در وسط معموره باشد كه بلاد شام است و زيتونش بهترين زيتونها است.

و بعضى گفته اند: در جائى نروئيده باشد كه پيوسته آفتاب بر آن بتابد كه آن را بسوزاند، و در جائى نباشد كه آفتاب بر آن نتابد و خام بماند، بلكه گاهى تابد و گاهى نتابد، نزديك باشد كه روغن زيتونش روشن شود بى آنكه آتشى به آن برسد و نور آن بر نور بيفزايد، زيرا كه نور چراغ مضاعف مى شود به سبب صفاى روغن زيت و درخشندگى قنديل و ضبط نمودن چراغدان نور آن را، هدايت مى كند خدا بسوى نور خود هر كه را خواهد، و مى زند خدا مثلها از براى مردم و خدا به همه چيز دانا است (1).

و تأويل اين آيه به وجوه بسيار كرده اند:

اول آنكه: اين مثلى است كه خدا براى حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده؛ و مشكاة، سينۀ حقيقت دفينۀ آن حضرت است؛ و زجاجه، دل حكمت او؛ و مصباح، پيغمبرى است؛ نه شرقى است و نه غربى يعنى نه نصرانى است و نه يهودى، زيرا كه نصارى به جانب مشرق نماز مى كنند و يهود به جانب مغرب؛ و شجرۀ مباركه، پيغمبرى است كه ابراهيم عليه السّلام باشد و نور محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نزديك است كه ظاهر گردد از براى مردم هر چند سخن نگويد.

دوم آنكه: مشكاة، ابراهيم عليه السّلام است؛ و زجاجه، اسماعيل عليه السّلام؛ و مصباح، محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم؛ و شجرۀ مباركه، ابراهيم عليه السّلام است زيرا كه اكثر پيغمبران از صلب او بهم رسيده اند؛ و نه شرقى و نه غربى يعنى نه يهودى و نه نصرانى است. يَكادُ زَيْتُها يعنى نزديك است كه محاسن محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ظاهر گردد پيش از آنكه وحى به او برسد؛ و نُورٌ عَلى نُورٍ يعنى پيغمبرى از نسل پيغمبرى.

ص: 231

سوم آنكه: مشكاة، عبد المطلب است؛ و زجاجه، عبد اللّه است؛ و مصباح، حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است؛ نه شرقى است و نه غربى بلكه مكّى است كه مكه وسط دنيا است.

چهارم آن است كه: اين مثلى است كه حضرت عزت از براى مؤمن زده است، و مشكاة، نفس اوست؛ و زجاجه، سينۀ اوست؛ و مصباح، ايمان است و قرآن كه در دل اوست و افروخته مى شود از شجرۀ مباركه كه اخلاص خداوند يگانه است، پس آن درخت پيوسته سبز و خرم است مانند درختى كه درختان ديگر برگرد آن درخت برآمده باشند و آفتاب به آن نرسد نه در هنگام طلوع و نه در هنگام غروب، و مؤمن چنين است و اثر هيچ فتنه به او نمى رسد، پس او در ميان چهار خصلت است: اگر خدا به او عطا مى كند، شكر مى كند؛ و اگر مبتلا مى شود به بلائى، صبر مى كند؛ و اگر حكم مى كند، به عدالت حكم مى كند؛ و اگر سخن مى گويد، راست مى گويد، پس او در ميان ساير مردم مثل مرد زنده است كه در ميان قبرهاى مردگان راه رود؛ نور بر نور است، كلامش نور است و علمش نور است و داخل شدنش در هر امرى نور است و بيرون رفتنش نور است و بازگشتنش در قيامت بسوى نور است.

پنجم آنكه: اين مثلى است كه خدا براى قرآن زده است؛ مصباح، قرآن است؛ و زجاجه، دل مؤمن است؛ و مشكاة، زبان و دهان اوست؛ و شجرۀ مباركه، شجرۀ وحى است.

يَكادُ زَيْتُها يُضِيءُ يعنى: نزديك است كه حجتهاى قرآن واضح گردد هر چند خوانده نشود؛ يا آنكه: نزديك است كه حجتهاى خدا بر خلقش روشن شود براى كسى كه تفكر و تدبر نمايد در آنها هر چند قرآن نازل نشود، و نور بر نور است يعنى قرآن نور است با ساير نورها كه پيش از آن بوده.

يَهْدِي اَللّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشاءُ يعنى: هدايت مى كند خدا از براى دينش و ايمانش يا از براى پيغمبرى و امامت هر كه را خواهد (1).

و تأويلات ديگر نيز در اين آيه كرده اند كه ذكرشان موجب تطويل كلام است.

ص: 232

و امّا احاديثى كه در تأويل اين آيه وارد شده است چند نوع است:

اول آنكه: على بن ابراهيم در تفسير خود روايت كرده است از حضرت صادق عليه السّلام كه:

مشكاة، حضرت فاطمه است؛ فِيها مِصْباحٌ مصباح در اينجا حضرت امام حسن عليه السّلام است؛ اَلْمِصْباحُ فِي زُجاجَةٍ اين مصباح، حضرت امام حسين عليه السّلام است، و چون هر دو از يك نورند تعبير از هر دو به مصباح نموده اند، و فرموده كه: مراد به زجاجه نيز حضرت فاطمه عليها السّلام است، يعنى گويا فاطمه عليها السّلام كوكب درخشنده است ميان زنان دنيا و زنان اهل بهشت؛ و شجرۀ مباركه، ابراهيم عليه السّلام است؛ لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةٍ يعنى: نه يهوديّه و نه نصرانيّه است؛ يَكادُ زَيْتُها يُضِيءُ يعنى: نزديك است كه علم از او و از ذرّيّۀ او بجوشد؛ نُورٌ عَلى نُورٍ يعنى: امامى از او بهم مى رسد بعد از امامى؛ يَهْدِي اَللّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشاءُ يعنى: هدايت مى كند خدا بسوى ائمه عليهم السّلام هر كه را مى خواهد (1).

و كلينى و فرات بن ابراهيم نيز اين روايت را به چندين سند روايت كرده اند (2).

و علاّمه رحمه اللّه در كشف الحق و ابن بطريق در عمده و سيّد ابن طاووس در طرايف از ابن مغازلى شافعى قريب به اين مضمون را روايت نموده اند، و گفته اند: مشكاة، فاطمه است؛ و مصباح، حسن و حسين عليهم السّلام است؛ و فاطمه، كوكب درخشنده بود ميان زنان عالميان. . .

تا آخر (3).

و از جهت مزيد توضيح و تشبيه و تطبيق بر مشبّه مى گوئيم كه: چون حضرت ابراهيم عليه السّلام اصل و عمدۀ انبياء عليهم السّلام بود، و انبياء به منزلت شاخه هاى او بودند و از شاخه هاى مختلف منشعب شد از انبياء و اوصياء در فرزندان اسحاق كه بنى اسرائيلند و در فرزندان اسماعيل كه عمدۀ ايشان حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و اوصياى اويند و از ايشان انوار عظيمه در سه فرقه از اهل كتب كه يهود و نصارى و مسلمانان باشند ساطع گرديد.

پس ابراهيم عليه السّلام به منزلۀ شجرۀ زيتونه است از جهت ابن شعب و انوار، و چون تحقق ثمار

ص: 233

شجره و سريان انوار اين زيتونه در پيغمبر ما و اهل بيت او كاملتر و بيشتر و تمامتر بود زيرا كه ايشان از همۀ انبياء و اوصياء افضل بودند و امّت وسط و ائمۀ وسطى ايشان بودند و شريعت و سيرت و طريقت ايشان اعدل سير بود چنانچه حق تعالى فرموده است وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً (1)، و مؤيد وسط بودن ايشان توسط در شرايع است چنانچه يهود بسوى مغرب نماز مى كردند و نصارى به سمت مشرق و قبلۀ اين امّت ميان اين دو قبله واقع شده.

و همچنين در حكم و قصاص و ديات و ساير احكام ايشان را وسط قرار داده اند، پس تشبيه نمود خدا حضرت ابراهيم عليه السّلام را از جهت تشعّب اين انوار عظيمه از او به زيتونه كه نه شرقيّه و نه غربيّه باشد يعنى منحرف نباشد از اعتدال بسوى افراط يا تفريط كه در ملت يهود و نصارى تحقق يافته، و ايماء كرد به شرقيّه بسوى نصارى و به غربيّه بسوى يهود به اعتبار قبله هاى ايشان؛ و ممكن است كه مراد به آيۀ كريمۀ، زيتونه باشد كه در وسط شجره باشد نه در شرق آن كه آفتاب بعد از عصر بر آن نتابد و نه در غرب آن كه آفتاب در اول روز بر آن نتابد، پس تشبيه تمامتر و كاملتر مى شود.

و مراد زيتونه در مشبّه مادۀ بعيدۀ علم است كه امامت و خلافتى باشد كه منبعش ابراهيم عليه السّلام است چنانچه حق تعالى به او خطاب نمود كه إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً (2)و سرايت نمود در ذرّيّۀ مقدسۀ او؛ و مراد به زيت، مواد غريبه است از وحى و الهام، و اضائت زيت عبارت از منفجر شدن علم است از اين مواد.

وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ مراد از نار، وحى است يا تعليم از بشر يا سؤال زيرا كه سؤال نيز آتش علم را برمى افروزد، و نُورٌ عَلى نُورٍ را تأويل به امام بعد از امام فرموده براى آنكه هر امامى كه بعد از ديگرى مى آيد نور و علم و حكمت الهى را در ميان خلق مى افزايد، و به اين نحو كه تقرير نموديم اين تأويل را متانت و حسن اين تأويل «كنار على

ص: 234

علم» ظاهر و هويدا است.

دوم: ابن بابويه در توحيد و معاني الاخبار روايت كرده است به سند معتبر از فضيل بن يسار كه گفت: از حضرت صادق عليه السّلام پرسيدم از اَللّهُ نُورُ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ ، فرمود كه: چنين است خداى عزّ و جل آسمانها و زمين به نور او روشن است.

گفتم: مَثَلُ نُورِهِ ، فرمود كه: نورش محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است.

گفتم: كَمِشْكاةٍ ، فرمود: مشكاة، سينۀ محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است.

گفتم: فِيها مِصْباحٌ ، فرمود كه: يعنى در آن نور علم هست، يعنى پيغمبرى.

گفتم: اَلْمِصْباحُ فِي زُجاجَةٍ ، فرمود كه: علم محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم منتقل شد به دل على عليه السّلام.

گفتم: كَأَنَّها ، فرمود: چرا كَأَنَّها مى خوانى؟

گفتم: پس به چه نحو بخوانم؟ فرمود: «كانّه كوكب درّيّ» .

گفتم: يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةٍ ، فرمود كه: اينها اوصاف على بن ابى طالب عليه السّلام است، نه يهودى است و نه نصرانى.

گفتم: يَكادُ زَيْتُها يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ ، فرمود كه: يعنى نزديك است كه علم بيرون آيد از دهان عالم از آل محمد پيش از آنكه از او سؤال كنند يا پيش از آنكه آن علم گفته شده باشد به او به الهام.

گفتم: نُورٌ عَلى نُورٍ ، فرمود كه: امامى بعد از امامى (1).

مترجم گويد كه: قرائت «كانّه» در قرائت شاذّه نقل نكرده اند، و تذكير ضمير يا به اعتبار خبر است يا به تأويل زجاجه يا به آنكه زجاجۀ دوم در قرائت اهل بيت نبوده باشد.

در بصائر و اختصاص از حضرت باقر عليه السّلام روايت است كه مَثَلُ نُورِهِ نور، محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است؛ فِيها مِصْباحٌ مصباح، علم است؛ اَلْمِصْباحُ فِي زُجاجَةٍ زجاجه، امير المؤمنين عليه السّلام است و علم رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نزد اوست (2).

ص: 235

و ايضا فرات در تفسير از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده است كه: مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكاةٍ فِيها مِصْباحٌ يعنى: علم در سينۀ رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است؛ و زُجاجَةٍ سينۀ حضرت امير المؤمنين عليه السّلام است؛ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ نور علم است؛ لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةٍ يعنى: از آل ابراهيم بسوى محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آمد، و از او به على بن ابى طالب رسيد، نه شرقى است و نه غربى يعنى نه يهودى و نه نصرانى است؛ يَكادُ زَيْتُها يُضِيءُ يعنى:

نزديك است كه عالم از آل محمد سخن بگويد به علم پيش از آنكه از او سؤال كنند (1).

و در كشف الغمه از دلايل حميرى روايت كرده است كه: به خدمت حضرت امام حسن عسكرى عليه السّلام نوشتند و سؤال كردند از معنى مشكاة، حضرت در جواب نوشت كه:

مشكاة، دل محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است (2).

و ايضا در توحيد از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است: كَمِشْكاةٍ فِيها مِصْباحٌ يعنى نور علم در سينۀ پيغمبر است؛ اَلْمِصْباحُ فِي زُجاجَةٍ زجاجه، سينۀ على عليه السّلام است، علم پيغمبر به سينۀ على عليه السّلام آمد، حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم همۀ علم خود را تعليم او كرد؛ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ نور علم است؛ لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةٍ نه يهودى و نه نصرانى؛ يَكادُ زَيْتُها يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ يعنى: نزديك است كه عالم از آل محمد سخن بگويد به علم پيش از آنكه از او سؤال كنند؛ نُورٌ عَلى نُورٍ يعنى: امامى مؤيّد به نور علم و حكمت بعد از امامى از آل محمد، و اين امر هميشه بوده است و خواهد بود از زمان آدم تا قيام قيامت، و ايشانند اوصياء كه حق تعالى ايشان را خليفه هاى خود گردانيده است در زمين و حجتهاى خود گردانيده است بر خلق خود، و در هيچ عصرى زمين خالى از يكى از ايشان نمى باشد (3).

و در كافى به سند معتبر از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم علمى كه نزد او بود گذاشت نزد وصىّ خود، و آن است معنى قول حق تعالى اَللّهُ نُورُ

ص: 236

اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ مى گويد: منم هدايت كنندۀ اهل آسمانها و زمين، مثل علمى كه به او عطا نمودم و آن نور من است كه به آن هدايت مى يابند مثل مشكاتى است كه در آن مصباح بوده باشد؛ پس مشكاة، دل محمد است؛ و مصباح، نور علم است كه در آن قلب است.

و قول حق تعالى اَلْمِصْباحُ فِي زُجاجَةٍ يعنى: محمد را بسوى خود مى برم و علمى كه نزد اوست نزد وصىّ او مى گذارم چنانچه چراغ را در ميان قنديل آبگينه مى گذارند.

كَأَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يعنى: بيان فضيلت وصىّ او على بن ابى طالب عليه السّلام است؛ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ اصل شجرۀ مباركه ابراهيم است چنانچه حق تعالى فرموده است در حقّ او رَحْمَتُ اَللّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ اَلْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ (1)، و فرموده است إِنَّ اَللّهَ اِصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى اَلْعالَمِينَ. ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اَللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ (2).

لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةٍ يعنى: شما يهود نيستيد كه نماز كنيد به جانب مغرب، و نصارى نيستيد كه نماز كنيد به جانب مشرق، و شما بر ملت ابراهيميد، و حق تعالى فرموده است ما كانَ إِبْراهِيمُ يَهُودِيًّا وَ لا نَصْرانِيًّا وَ لكِنْ كانَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَ ما كانَ مِنَ اَلْمُشْرِكِينَ (3)يعنى: «نبود ابراهيم يهودى و نه نصرانى و ليكن بود مايل از دينهاى باطل بسوى دين حق و مسلمانان، و نبود از جملۀ مشركان» .

و امّا قول حق تعالى يَكادُ زَيْتُها يُضِيءُ تا آخر آيه، مراد آن است كه مثل اولاد شما كه از شما متولد مى شوند مثل زيت است كه از زيتون مى فشارند، نزديك است كه تكلم نمايند به علم پيغمبرى هر چند ملك بر ايشان نازل نشود (4).

سوم: على بن ابراهيم و فرات روايت نموده اند كه: عبد اللّه بن جندب به خدمت امام رضا عليه السّلام نوشت: فداى تو شوم، من پير و ضعيف و عاجز شده ام از بسيارى آن چيزها كه

ص: 237

پيشتر قوت آنها را داشتم، مى خواهم فداى تو شوم مرا تعليم كنى سخنى كه مرا به پروردگار خود نزديك گرداند و فهم و علم مرا زياده گرداند. حضرت در جواب او نوشت كه: نامه بسوى تو فرستاديم بخوان و درست بفهم كه در آن شفا هست براى كسى كه خدا شفاى او را خواهد، و در آن هدايت هست براى كسى كه خدا هدايت او را خواهد پس بسيار بگو: «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم لا حول و لا قوّة الاّ باللّه العليّ العظيم» .

حضرت على بن الحسين عليه السّلام گفت: بدرستى كه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم امين خدا بود در زمين و چون او را از دنيا برد ما اهل بيت امينان اوئيم در زمين، نزد ما است علم بلاهاى مردم و مرگهاى مردم و نسبهاى عرب و آنكه كى بر اسلام متولد شده و ما مى شناسيم كسى را كه مى بينيم او مؤمن است يا منافق، و شيعيان ما نامهاى ايشان و پدران ايشان نزد ما نوشته است، و خدا بر ما و بر ايشان پيمان گرفته است هر جا كه ما وارد مى شويم ايشان وارد مى شوند و هر جا كه ما داخل مى شويم ايشان داخل مى شوند، و نيست بر ملت ابراهيم غير ما و ايشان، و ما در روز قيامت چنگ مى زنيم به نور پيغمبر خود، و پيغمبر ما متمسك مى شود به نور خدا و شيعيان ما متمسك مى شوند به نور ما، هر كه از ما جدا مى شود هلاك مى شود و هر كه متابعت ما مى كند نجات مى يابد، و كسى كه انكار ولايت ما مى كند كافر است و كسى كه متابعت ما كند و متابعت دوستان ما كند مؤمن است، و دوست نمى دارد ما را كافرى و دشمن نمى دارد ما را مؤمنى، هر كه بميرد و ما را دوست دارد بر خدا لازم است كه او را با ما مبعوث كند، ما هدايت كننده ايم براى كسى كه متابعت ما كند و به ما هدايت يابد، هر كه ما را نخواهد از ما نيست و هر كه از ما نباشد از اسلام هيچ بهره اى ندارد. به ما فتح كرده است دين را و به ما ختم نموده است آن را، به بركت ما خدا روزى شما را از زمين مى روياند و به بركت ما خدا باران را از آسمان مى فرستد و به بركت ما خدا شما را ايمن مى گرداند از غرق شدن در دريا و از فرو رفتن به زمين در صحرا، و به ما نفع مى بخشد خدا به شما در زندگانى شما و در قبرهاى شما و در صحراى محشر و نزد صراط و نزد ميزان و نزد داخل شدن جنان، مثل ما در كتاب خدا مثل مشكاة است، و مشكاة در قنديل است، پس مائيم مشكاة كه در آن مصباح است و مصباح، محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است، و مصباح در

ص: 238

زجاجه است كه عنصر طاهر آن حضرت است (1).

و به روايت فرات: مائيم زجاجه؛ لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةٍ يعنى در نسب شريفش هيچ گونه قدحى نيست كه گاه به مشرق نسبت دهند و گاه به مغرب؛ يَكادُ زَيْتُها يُضِيءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ مراد از نار، قرآن است؛ نُورٌ عَلى نُورٍ يعنى: امامى بعد از امام؛ يَهْدِي اَللّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشاءُ نور، على بن ابى طالب عليه السّلام است، خدا هدايت مى كند بسوى ولايت ما هر كه را دوست مى دارد و لازم است بر خدا كه مبعوث گرداند ولىّ ما و شيعۀ ما را در حالتى كه رويش منوّر باشد و برهانش واضح و حجتش نزد خدا عظيم باشد و بيايد دشمن ما در روز قيامت با روى سياه و حجتش نزد خدا باطل باشد و لازم است بر خدا كه بگرداند دوست ما را رفيق پيغمبران و صدّيقان و شهيدان و صالحان، و نيكو رفيقانند ايشان؛ و لازم است بر خدا كه بگرداند دشمن ما را رفيق شياطين و كافران، و بد رفيقانند ايشان؛ و شهيد ما را فضيلتى و زيادتى هست بر ساير شهيدان به ده درجه؛ و شهيد شيعيان ما را فضيلت و زيادتى هست بر ساير شهيدان به هفت درجه، پس مائيم نجيبان و مائيم فرزندان انبياء و اوصياء و مائيم اولاى ناس به خدا و مائيم مخصوصان در كتاب خدا و مائيم اولاى ناس به پيغمبر خدا و دين خدا و مائيم كه خدا دين خود را براى ما مقرر كرده است در آن آيه كه فرموده است شَرَعَ لَكُمْ مِنَ اَلدِّينِ ما وَصّى بِهِ نُوحاً وَ اَلَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى وَ عِيسى أَنْ أَقِيمُوا اَلدِّينَ يعنى: «مقرر كرد از براى شما از دين آنچه وصيت نمود به آن نوح را و آنچه وحى كرده ايم بسوى تو اى محمد و آنچه وصيت نمود به آن ابراهيم و موسى و عيسى را آنكه برپا داريد دين را» ، وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ «و متفرق مشويد در آن» ، حضرت فرمود: يعنى بر جماعت محمد باشيد، كَبُرَ عَلَى اَلْمُشْرِكِينَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ فرمود: يعنى «بزرگ و دشوار است بر آنها كه شرك آورده اند -به ولايت على-آنچه تو ايشان را بسوى آن مى خوانى-كه ولايت على است-» ، اَللّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ (2)فرمود: يعنى خدا برمى گزيند بسوى خود

ص: 239

هر كه را مى خواهد و هدايت مى كند بسوى خود هر كه اجابت تو مى كند-بسوى ولايت على بن ابى طالب عليه السّلام- (1).

و ايضا محمد بن العباس از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه حضرت على بن الحسين عليه السّلام فرمود كه: مثل ما در كتاب خدا مثل مشكاة است، پس مائيم مشكاة -و مشكاة سوراخى است كه چراغ را در آن مى گذارند-و چراغ در زجاجه است، و زجاجه، محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است؛ كَأَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ على بن ابى طالب عليه السّلام است؛ نُورٌ عَلى نُورٍ قرآن است؛ يَهْدِي اَللّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشاءُ خدا هدايت مى كند بسوى ولايت ما هر كه را دوست مى دارد (2).

چهارم: على بن ابراهيم روايت كرده است از حضرت صادق عليه السّلام كه: حضرت باقر عليه السّلام در تفسير اين آيه اَللّهُ نُورُ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ فرمود: ابتدا نمود به نور خود مثل هدايت او در دل مؤمن؛ كَمِشْكاةٍ فِيها مِصْباحٌ مشكاة، اندرون مؤمن است؛ و قنديل، دل اوست؛ و مصباح، نورى است كه خدا در دل او قرار داده است؛ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ شجرۀ مباركه، مؤمن است؛ لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةٍ يعنى: در ميان كوه واقع شود، نه شرقى باشد كه نزديك غروب آفتاب بر آن نتابد، نه غربى باشد كه در وقت طلوع آفتاب بر آن نتابد، بلكه در هنگام طلوع و غروب و ساير اوقات بر آن تابد؛ يَكادُ زَيْتُها يُضِيءُ يعنى: نزديك است آن نورى كه خدا در دل او قرار داده روشنى بخشد هر چند سخن نگويد؛ نُورٌ عَلى نُورٍ يعنى: فريضه بر بالاى فريضه و سنّت بر بالاى سنّت؛ يَهْدِي اَللّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشاءُ يعنى: هدايت مى كند خدا بسوى فريضه ها و سنّتهاى او هر كه را خواهد؛ وَ يَضْرِبُ اَللّهُ اَلْأَمْثالَ لِلنّاسِ (3)فرمود: پس اين مثلى است كه خدا براى مؤمن زده است، پس مؤمن مى گردد در پنج نور: داخل شدنش در هر كار نور است، و بيرون رفتنش نور است، و سخنش نور است، و علمش نور است، و بازگشتنش در

ص: 240

قيامت بسوى بهشت نور است.

راوى به حضرت صادق عليه السّلام عرض كرد كه: سنّيان مى گويند كه: اين مثل نور پروردگار است، حضرت فرمود: سبحان اللّه! خدا را مثل نمى باشد، خدا مى فرمايد فَلا تَضْرِبُوا لِلّهِ اَلْأَمْثالَ (1)يعنى: «پس مزنيد از براى خدا مثلها» (2).

آيۀ ثانيه: فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اَللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اِسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيها بِالْغُدُوِّ وَ اَلْآصالِ. رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اَللّهِ وَ إِقامِ اَلصَّلاةِ وَ إِيتاءِ اَلزَّكاةِ يَخافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فِيهِ اَلْقُلُوبُ وَ اَلْأَبْصارُ. لِيَجْزِيَهُمُ اَللّهُ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ اَللّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ (3)اين آيۀ كريمه تتمۀ تشبيهى است كه در آيۀ سابقه مذكور شد، يعنى: اين چراغهاى هدايت و انوار امامت و خلافت در خانه اى چند يا در خانۀ آباده اى چند افروخته مى شود كه خدا رخصت داده است و مقدّر فرموده است كه بلند گردانند آنها را به بنا كردن و تعظيم و تكريم نمودن يا از خانۀ آبادها رفعت قدرشان را شناختن و اعتقاد به امامت و خلافت ايشان كردن و متابعت ايشان نمودن.

بعضى گفته اند مراد از اين خانه ها مساجد است، چنانچه منقول است كه: مساجد خانه هاى خدا است در زمين و روشنى مى دهد براى اهل آسمانها چنانچه ستاره ها روشنى مى دهند اهل زمين را (4)؛ و بعضى گفته اند خانه هاى پيغمبران است چنانچه حق تعالى فرموده است إِنَّما يُرِيدُ اَللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ اَلرِّجْسَ أَهْلَ اَلْبَيْتِ (5)، و فرموده است رَحْمَتُ اَللّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ اَلْبَيْتِ (6). (7)

و شيخ طبرسى رحمه اللّه گفته است كه أَذِنَ اَللّهُ أَنْ تُرْفَعَ بيوت انبياء و اوصياى مطلق است

ص: 241

و مراد به رفع آنها تعظيم است و رفع نجاسات از آنها كردن و از معاصى و گناهان مطهّر داشتن؛ و بعضى گفته اند مراد به رفع، رفع حوايج است در آنها بسوى خدا.

وَ يُذْكَرَ فِيهَا اِسْمُهُ يعنى: «مذكور مى شود در آنها نام خدا» ؛ گفته اند به آنكه قرآن در آنها خوانده شود يا اسماء حسنى در آنها گفته شود.

يُسَبِّحُ لَهُ فِيها بِالْغُدُوِّ وَ اَلْآصالِ يعنى: «تنزيه كنند از براى خدا در آن خانه ها در بامداد و پسين» ؛ بعضى گفته اند مراد نماز كردن است؛ و بعضى گفته اند مراد تنزيه خداست از چيزى كه جايز نيست بر خدا و وصف نمودن خداست به صفاتى كه مستحقّ آنها است لذاته و افعاله كه همه مقرون است به حكمت و صواب (1).

پس بيان كرد كه تسبيح كنندگان كيستند، فرمود كه رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اَللّهِ يعنى: «مردانى چند كه غافل و مشغول نمى گرداند ايشان را تجارتى و نه بيعى از ياد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زكات» ؛ يَخافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فِيهِ اَلْقُلُوبُ وَ اَلْأَبْصارُ «و با اين عبادتها مى ترسند از روزى كه از هول آن متغير و مضطرب مى گردد دلها و ديده ها تا جزا دهد خدا ايشان را بهترين جزائى بر كرده هاى ايشان و زياده گرداند ايشان را از فضل خود، و خدا روزى مى دهد هر كه را كه خواهد بى حساب» اين ترجمۀ لفظ آيه است.

و امّا اخبار عامه و خاصه:

از انس و بريده روايت كرده اند كه: چون حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اين آيه را تلاوت كردند مردى برخاست و گفت: كدام خانه ها است آنها يا رسول اللّه؟ فرمود كه: خانه هاى پيغمبران است؛ پس ابو بكر برخاست و اشاره كرد به خانۀ على و فاطمه عليهما السّلام و گفت: اين خانه هم از آنهاست؟ حضرت فرمود كه: بلى از بهترين آنها است (2).

و شاذان روايت كرده از ابن عباس كه گفت: در مسجد پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بودم كسى اين آيه

ص: 242

را خواند، من گفتم: يا رسول اللّه! كدام خانه ها است؟ فرمود كه: خانه هاى پيغمبران -و اشاره به دست خود نمود بسوى منزل فاطمه عليها السّلام- (1).

و محمد بن العباس به سند معتبر از محمد بن الفضيل روايت كرده است كه از حضرت امام موسى عليه السّلام سؤال كرد از تفسير اين آيه، فرمود كه: بيوت محمد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است، پس خانه هاى على عليه السّلام نيز از آن جمله است (2).

و به سند ديگر از آن حضرت روايت كرده است كه: خانه هاى آل محمد، خانۀ على و فاطمه و حسن و حسين و حمزه و جعفر عليهم السّلام است.

گفتم: بِالْغُدُوِّ وَ اَلْآصالِ ، فرمود كه: مراد نماز در اوقات فضيلت است. پس وصف نمود ايشان را كه رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اَللّهِ «ايشانند رجال و غير ايشان را به ايشان مخلوط نگردانيد» . پس فرمود كه لِيَجْزِيَهُمُ اَللّهُ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ مراد آن چيزها است كه ايشان را مخصوص به آنها گردانيده است از واجب بودن مودّت و اطاعت و مأواى ايشان را بهشت گردانيده (3).

و كلينى روايت كرده است از ابو حمزۀ ثمالى كه: قتادۀ بصرى به خدمت امام محمد باقر عليه السّلام آمد، حضرت از او پرسيد كه: توئى فقيه اهل بصره؟ گفت: بلى.

حضرت فرمود: واى بر تو اى قتاده! بدرستى كه حق تعالى جمعى را خلق نمود و ايشان را حجت خدا بر خلق خود گردانيد، پس ايشان ميخهاى زمينند مانند كوهها، قيام نمايندگان به امر خدا و نجيبانند به سبب علم خدا، برگزيد ايشان را پيش از آنكه خلايق را خلق كند و اجسام لطيفه بودند در جانب راست عرش خدا.

پس قتاده مدت طويلى ساكت شد پس گفت: بخدا سوگند كه در نزد فقها نشسته ام و پيش ابن عباس نشسته ام، در پيش هيچ يك از آنها دلم اين اضطراب را بهم نرسانيد كه در خدمت تو بهم رسانيد.

ص: 243

حضرت فرمود: مى دانى كه در كجا نشسته اى؟ در پيش خانه آباده نشسته اى كه أَذِنَ اَللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اِسْمُهُ تا آخر آيه، تو آنجا نشسته اى و ما آن جماعتيم كه خدا در اين آيه ياد كرده است.

قتاده گفت: راست مى گوئى بخدا سوگند، خدا مرا فداى تو كند، بخدا قسم كه اين خانه سنگ و گل نيست (1)؛ يعنى خانه آبادۀ عزت و رفعت و شرف است.

و كلينى از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده است در تفسير فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اَللّهُ أَنْ تُرْفَعَ كه مراد خانه هاى پيغمبر است (2).

و در خصال از حضرت امام موسى عليه السّلام روايت كرده است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده كه: خدا از خانه آبادها چهار خانه آباده را برگزيده است چنانچه فرموده است إِنَّ اَللّهَ اِصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى اَلْعالَمِينَ (3). (4)

و در احتجاج روايت نموده است كه: ابن كوّا سؤال كرد از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام از تفسير اين آيۀ كريمه لَيْسَ اَلْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا اَلْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لكِنَّ اَلْبِرَّ مَنِ اِتَّقى وَ أْتُوا اَلْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها (5)كه ترجمه اش اين است كه: «نيست نيكى آنكه درآييد در خانه ها از پشت آنها و ليكن نيكى نيكى كسى است كه پرهيزكار باشد و درآييد خانه ها را از درهاى آنها» ، حضرت فرمود: مائيم آن خانه ها كه خدا امر كرده است كه از درهاى آنها درآيند، و مائيم درگاههاى خدا و خانه هاى او كه بسوى خدا از آن درها و خانه ها بايد رفت، پس كسى كه متابعت ما و اقرار به ولايت و امامت ما نمايد خانه ها را از درگاههاى آنها درآمده، و كسى كه مخالفت ما كند و ديگرى را بر ما تفضيل دهد خانه ها را از عقب آنها در آمده (6).

ص: 244

مترجم گويد كه: حاصل اين آيات آن است كه خدا نور هدايت و نبوت و امامت و خلافت را در خانه آباده افروخته كه از زمان آدم عليه السّلام دست بدست داده شده تا به حضرت ابراهيم عليه السّلام رسيده و از او به آباى طاهرين حضرت رسالت پناه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم منتهى شده و از ايشان به آن حضرت رسيده و از آن حضرت به اوصياى كرام او منتقل گرديده، و خدا مقرر گردانيده كه هميشه اين خانه آباده بلند آوازه و محلّ امامت و خلافت بوده باشد و به نور علم ايشان عالم منوّر بوده باشد، و همۀ خانه ها و منازل ايشان را در حيات ايشان تعظيم بايد نمود و بسوى آن خانه ها بايد آمد براى كسب معارف ربانى و اخذ شرايع دين مبين، و هم بعد از وفات ايشان تعظيم ضرايح مقدسۀ ايشان بايد نمود و تطهير آنها از انجاس و ارجاس بايد كرد، و خانه آبادۀ ايشان را تعظيم و تكريم بايد نمود و اطاعت و متابعت ايشان را واجب بايد شمرد و دست از متابعت ايشان نبايد برداشت.

آيۀ ثالثه و رابعه: وَ اَلَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمالُهُمْ كَسَرابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ اَلظَّمْآنُ ماءً حَتّى إِذا جاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئاً وَ وَجَدَ اَللّهَ عِنْدَهُ فَوَفّاهُ حِسابَهُ وَ اَللّهُ سَرِيعُ اَلْحِسابِ. أَوْ كَظُلُماتٍ فِي بَحْرٍ لُجِّيٍّ يَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ إِذا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَراها وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اَللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ (1).

و چون در آيات سابقه تمثيل نمود ايمان و علم و نبوت و امامت و مؤمنان كامل را به نور، در اين دو آيه تمثيل احوال كافران كه ضدّ ايشانند بيان مى فرمايد كه: «آنها كه كافر شده اند به خدا و رسول، اعمال ايشان مانند سرابى است كه در بيابانى ظاهر شود كه تشنه گمان كند آن را كه آبى است تا آنكه به نزد آن بيايد هيچ چيز نيابد آن را، و عقاب الهى را نزد آن بيابد و جزاى او را، و خدا بزودى حساب خلايق مى نمايد. يا مثل ايشان مانند تاريكيها است كه در درياى عميقى بوده باشد و موجى فراگيرد آن دريا را و از بالاى آن موج موج ديگر، و از بالاى آن موج ابرى، تاريكيهاى بعضى بر بالاى بعضى، هرگاه دست خود را كه ظاهرترين اعضاى اوست بيرون آورد نزديك نيست كه تواند ديدن او را،

ص: 245

و هر كه را خدا از براى او نورى قرار نداده پس از براى او هيچ نور نيست» .

ابن ماهيار به سند معتبر از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده كه: مراد به اَلَّذِينَ كَفَرُوا بنى اميّه است؛ و مراد به ظمآن و تشنه لب، عثمان است كه بنى اميّه را بسوى سراب مى برد كه اين آب است چون به آنجا رسيدند بغير عذاب الهى چيزى نديدند (1).

و در تفسير على بن ابراهيم از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: ظُلُماتٌ اشاره است به فتنۀ ابو بكر و عمر؛ و يَغْشاهُ مَوْجٌ مراد فتنۀ عثمان است؛ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ اشاره است به فتنۀ طلحه و زبير؛ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ اشاره به فتنه هاى معاويه و ساير بنى اميّه است. هرگاه مؤمن دست خود را در تاريكيهاى فتنه هاى ايشان بدرآورد نزديك نيست كه تواند ديد؛ وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اَللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ يعنى:

هر كس را خدا از براى او امامى از فرزندان فاطمه عليها السّلام قرار نداده پس او را در قيامت امامى نخواهد بود كه به نور او راه رود، چنانكه در آيۀ ديگر فرموده است نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ (2)فرمود كه: يعنى ائمۀ مؤمنين در قيامت نور ايشانند كه در پيش رو و دست راست ايشان مى روند تا شيعيان را در منازل ايشان در بهشت نازل گردانند (3).

و كلينى به سند صحيح و موثق اين حديث را روايت كرده به اندك اختلافى (4).

و ابن ماهيار به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه كَظُلُماتٍ فِي بَحْرٍ لُجِّيٍّ اشاره به ابو بكر و عمر است؛ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ اشاره به اصحاب جمل و صفّين و نهروان است؛ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ بنى اميّه اند؛ إِذا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَراها يعنى: هرگاه امير المؤمنين عليه السّلام دست خود را بدر آورد در ظلمتهاى فتنه هاى ايشان نزديك نيست كه ببيند، يعنى اگر سخن حكمتى در ميان ايشان بگويد قبول نكند از او كسى مگر كسى كه اقرار به ولايت و امامت او كرده باشد؛ وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ

ص: 246

اَللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ يعنى: هر كس خدا در دنيا براى او امامى قرار نداده باشد پس او را در آخرت نورى نيست، يعنى امامى نيست كه او را ارشاد نمايد بسوى بهشت (1).

آيۀ خامسه: فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اَلنُّورِ اَلَّذِي أَنْزَلْنا (2)يعنى: «پس ايمان بياوريد به خدا و رسول و نورى كه ما فرو فرستاديم» ؛ اكثر مفسران گفته اند كه: مراد از نور در اين آيه قرآن مجيد است (3).

و كلينى و على بن ابراهيم و ديگران به سندهاى معتبر از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده اند كه: حضرت فرمود: نور-و اللّه-در اين آيه ائمه از آل محمدند تا روز قيامت، و ايشانند بخدا سوگند نور خدا كه فرستاده است، و ايشانند-و اللّه-نور خدا در آسمانها و در زمين، و بخدا سوگند كه نور امام در دلهاى مؤمنان روشن تر است از آفتاب در روز، و ايشان-و اللّه-كه منوّر مى گردانند دلهاى مؤمنان را و محجوب مى گرداند خدا نور ايشان را از هر كه خواهد پس تاريك مى شود دلهاى ايشان، و اللّه كه دوست نمى دارد ما را بنده اى و ولايت ما را اختيار نمى كند مگر آن كه خدا دل او را پاك مى گرداند، و خدا پاك نمى گرداند دل بنده را تا آنكه منقاد گردد از براى ما و با ما در مقام مسالمت شود، و چون منقاد ما گردد حق تعالى او را سالم مى گرداند از شدايد حساب و ايمن مى گرداند او را از فزع اكبر روز قيامت (4).

مترجم گويد كه: بنابراين تأويل نسبت انزال و فرو فرستادن به ايشان به اعتبار فرستادن ارواح مقدسۀ ايشان است بسوى ابدان مطهرۀ ايشان، يا به اعتبار آنكه بعد از روحانيت و نورانيت ايشان در نهايت مرتبۀ قرب، ايشان را امر كردن به تبليغ رسالات و دعوت خلق و معاشرت ايشان بمنزلۀ نزول از درجۀ رفيعى به مرتبۀ پستى است چنانچه

ص: 247

پروردگار فرموده قَدْ أَنْزَلَ اَللّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً. رَسُولاً (1)، يا به اعتبار آنكه در بعضى اخبار وارد شده است كه: حق تعالى نور مقدس ايشان را فرستاد و در صلب آدم عليه السّلام ساكن گردانيد، يا به اعتبار آنكه محبت و ولايت ايشان را بر حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرستاد؛ و ممكن است كه مراد از نور، قرآن شود، و اطلاقش بر ايشان به اعتبار آن باشد كه سابقا تحقيق شد كه كتاب اللّه ناطق و قرآن حقيقى ايشانند و حافظ و حامل و مفسّر كتاب ايشانند و اكثر قرآن به حسب بطون در شأن ايشان است، پس به اين سبب نور را به ايشان تأويل كرده اند، و اين اظهر وجوه است، و احاديث در تأويل آيه بر اين وجه بسيار است، بعضى بعد از اين مذكور خواهد شد ان شاء اللّه تعالى.

آيۀ سادسه: اَلَّذِينَ يَتَّبِعُونَ اَلرَّسُولَ اَلنَّبِيَّ اَلْأُمِّيَّ اَلَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِي اَلتَّوْراةِ وَ اَلْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهاهُمْ عَنِ اَلْمُنْكَرِ وَ يُحِلُّ لَهُمُ اَلطَّيِّباتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ اَلْخَبائِثَ وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ اَلْأَغْلالَ اَلَّتِي كانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اِتَّبَعُوا اَلنُّورَ اَلَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِكَ هُمُ اَلْمُفْلِحُونَ (2).

حق تعالى در اوصاف مؤمنين و متقين كه رحمت خود را براى ايشان نوشته مى فرمايد:

«آنها كه متابعت مى نمايند رسول پيغمبر امّى را-يعنى سواد و خط نداشت، يا آنكه از اهل مكه بود كه امّ القرى (3)است-آن پيغمبرى كه نعت و صفت و پيغمبرى او را مى يابند نوشته شده نزد ايشان در تورات و در انجيل، امر مى كند ايشان را به نيكيها و نهى مى كند ايشان را از بديها، و حلال مى گرداند براى ايشان چيزهاى طيّب و پاكيزه را و حرام مى گرداند بر آنها چيزهاى خبيث و بد را، و برمى دارد از ايشان بارهاى گران را كه تكاليف دشوار است و غلها كه بر ايشان-از عهدها كه بر ذمّت ايشان-بود-يا تكاليف صعبه-پس آنها كه ايمان آوردند به او و تعظيم نمودند او را و يارى كردند او را و متابعت و پيروى كردند نورى را كه نازل گرديده است با او، ايشانند رستگاران» .

ص: 248

اكثر مفسّران نور را تفسير كرده اند به قرآن (1).

و كلينى از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده كه: مراد به نور در اين آيه، امير المؤمنين عليه السّلام است و ائمه عليهم السّلام اند (2).

و على بن ابراهيم روايت كرده است كه: نور، امير المؤمنين عليه السّلام است، پس خدا پيمان حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را بر پيغمبران گرفته كه خبر دهند امّتهاى خود را و يارى كنند او را پس يارى كردند به قول و امر كردند امّتهاى خود را به اين، و زود باشد كه در رجعت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم برگردد و پيغمبران برگردند به دنيا و در دنيا يارى او بكنند (3).

و كلينى نيز در حديث ديگر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است: فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ يعنى: ايمان آورند به امام؛ وَ عَزَّرُوهُ تا آخر آيه، يعنى: اجتناب از عبادت جبت و طاغوت نكردند كه ابو بكر و عمرند، و عبادت ايشان، اطاعت ايشان است (4).

عياشى از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: مراد به نور در اين آيه على عليه السّلام است (5).

مترجم گويد: وجوهى كه در توجيه انزال نور در آيۀ خامسه مذكور شد، همه در اينجا جارى مى شود، و نازل شدن با آن نهايت مناسبت دارد به وجه سوم و پنجم نيز به اعتبار آنكه در اول كه نبوت نازل شد ولايت امير المؤمنين عليه السّلام با آن نازل شد.

آيۀ سابعه: يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اَللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اَللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ اَلْكافِرُونَ (6)يعنى: «اراده مى نمايند كه فرونشانند و خاموش گردانند نور خدا را به دهانهاى خود مانند كسى كه خواهد نور آفتاب را به باد دهان فرو نشاند و خدا تمام كننده است نور خود را

ص: 249

هر چند كراهت داشته باشند كافران» .

و كلينى و ديگران به سندهاى معتبر از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده اند كه از آن حضرت از تفسير اين آيه پرسيدند، حضرت فرمود كه: يعنى خواستند فرونشانند ولايت امير المؤمنين عليه السّلام را به دهانهاى خود و خدا تمام مى گرداند امامت را چنانچه در آيۀ ديگر فرموده است فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اَلنُّورِ اَلَّذِي أَنْزَلْنا (1)نور در اينجا امام است (2).

پرسيدند از تفسير آيۀ بعد از اين: هُوَ اَلَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ اَلْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى اَلدِّينِ كُلِّهِ (3)فرمود كه: يعنى اوست خداوندى كه امر كرده است رسولش را به ولايت از براى وصىّ خود على بن ابى طالب-و ولايت دين حق است-تا غالب گرداند او را بر همۀ دينها نزد قيام قائم آل محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم چنانچه فرموده است كه: خدا تمام مى كند نورش را به ولايت قائم «و لو كره الكافرون بولاية علىّ» يعنى هر چند نخواهند كافران به ولايت على عليه السّلام.

پرسيدند كه: آيه چنين نازل شده است؟ فرمود: بلى (4).

و على بن ابراهيم روايت كرده است در تفسير وَ اَللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ كه: خدا تمام مى كند نور خود را به قائم از آل رسول عليهم السّلام تا آنكه چون بيرون آيد خدا غالب گرداند او را بر همۀ دنيا تا آنكه در هيچ جا غير خدا عبادت كرده نشود چنانچه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: پر كند زمين را از قسط و عدالت بعد از آنكه پر شده باشد از جور و ظلم (5).

و در اكمال الدين روايت كرده است از حضرت صادق عليه السّلام كه: زمين خالى نمى باشد از

ص: 250

حجت خداى دانائى كه زنده گرداند در زمين آنچه را بميرانند از حق، پس اين آيه را خواند يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اَللّهِ تا آخر آيه (1).

و محمد بن العباس روايت نموده است كه: حضرت باقر عليه السّلام اين آيه را تلاوت فرمود كه: بخدا سوگند اگر شما دست از دين حق و ولايت اهل بيت برداريد خدا دست برنمى دارد (2)؛ يعنى البته جمعى را مى آورد كه اين دين را اختيار كنند، يا قائم آل محمد را ظاهر مى گرداند كه همۀ خلق را به اين دين در آورد.

و ايضا روايت نموده است از حضرت امير عليه السّلام كه: روزى حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به منبر آمد و فرمود كه: خدا نظر كرد بسوى اهل زمين نظركردنى پس مرا از ميان همه اختيار كرد، پس نظر ديگر كرد و على را اختيار كرد كه برادر من و وزير من و وارث من و وصى و خليفۀ من است در امّت من و ولى و امام هر مؤمن است بعد از من، هر كه با او دوستى كند با خدا دوستى كرده و هر كه با او دشمنى كند با خدا دشمنى كرده، و هر كه او را دوست دارد خدا او را دوست دارد و هر كه او را دشمن دارد خدا او را دشمن دارد، و بخدا سوگند كه دوست نمى دارد او را مگر مؤمنى و دشمن نمى دارد او را مگر كافرى، و او نور زمين است بعد از من و ركن زمين است، و اوست كلمۀ تقوى و عروة الوثقى كه خدا در قرآن فرموده؛ پس حضرت اين آيه را خواندند يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِؤُا نُورَ اَللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ يَأْبَى اَللّهُ إِلاّ أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ كَرِهَ اَلْكافِرُونَ (3)پس فرمود كه: أيها الناس! اين سخنان مرا حاضران به غايبان رسانند، خداوندا! تو را گواه مى گيرم بر ايشان.

پس خدا بعد از آن در مرتبۀ سوم نظر كرد بسوى اهل زمين و اختيار كرد بعد از من و بعد از برادرم على عليه السّلام يازده امام يكى بعد از ديگرى كه هر يك از دنيا برود ديگرى قائم مقام او خواهد بود، مثل ايشان مثل ستاره هاى آسمان است كه هر يك ستاره كه فرو مى رود ستارۀ ديگر طلوع مى كند، هاديانند و هدايت يافتگانند، ضرر نمى رساند به ايشان مكر كسى كه

ص: 251

به ايشان مكر كند و يارى ايشان نكند، ايشان حجت خدايند در زمين و گواهان خدايند بر خلق، هر كه ايشان را اطاعت نمايد خدا را اطاعت كرده است و هر كه نافرمانى آنها را كند خدا را معصيت نموده است، ايشان با قرآنند و قرآن با ايشان، از قرآن جدا نمى شوند تا در حوض كوثر بر من وارد شوند (1).

آيۀ ثامنه: يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا اِتَّقُوا اَللّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اَللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ (2).

مفسّران گفته اند كه: يعنى «اى جماعتى كه ايمان آورده ايد به يگانگى خدا و تصديق نموده ايد به موسى و عيسى! بپرهيزيد از عذاب خدا و ايمان بياوريد به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم -يا آنكه ايمان آورده ايد به خدا و رسول، ظاهرا؛ ايمان بياوريد به رسول خدا باطنا-تا عطا كند به شما دو بهره از رحمت خود و بگرداند از براى شما نورى كه به آن نور راه رويد -در قيامت؛ و بعضى گفته اند مراد قرآن است-و تا بيامرزد شما را و خدا آمرزنده و مهربان است» (3).

كلينى و ابن ماهيار و ديگران به سندهاى بسيار روايت كرده اند كه: مراد از «كفلين» حسن و حسين عليهما السّلام است؛ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ يعنى: قرار دهد براى شما امامى كه پيروى او نمائيد (4).

و ابن ماهيار به سند ديگر روايت كرده است از حضرت باقر عليه السّلام كه: مراد از «كفلين» حسنين عليهما السّلام است؛ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ يعنى: امام عادلى كه به او اقتدا نمائيد و او على عليه السّلام است (5).

و ايضا از جابر انصارى به سند معتبر روايت نموده است كه: كفلين، حسنين عليهما السّلام اند؛

ص: 252

و نور، على عليه السّلام است (1).

و فرات نيز از ابن عباس اين مضمون را روايت نموده است (2).

و ايضا از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده كه: مراد از «كفلين» حسنين عليهما السّلام اند؛ بعد از آن فرمود كه: ضرر نمى رساند كسى را كه خدا او را گرامى دارد با آنكه او را از شيعيان ما گرداند، هر بلائى كه در دنيا به او برسد هر چند قادر نباشد بر چيزى كه بخورد مگر گياه زمين (3).

مترجم گويد كه: مراد به رحمت، يا رحمت اخروى است يا دنيوى؛ و چون امام، اعظم رحمتها و نعمتهاى خدا است بر بندگان، در اين اخبار اعظم مصداق دو رحمت را بيان فرمودند؛ و محتمل است كه مراد، امام ناطق و امام صامت باشد در هر عصرى، و ذكر آن دو معصوم بر سبيل تمثيل باشد كه در وقت نزول آيه موجود بودند؛ و محتمل است كه مراد به كفلين، نعمت دنيوى و اخروى باشد؛ و چون حضرت امام حسن عليه السّلام اعظم مصداق نعمت دنيوى بود به اعتبار آنكه صلح نمود با معاويه و خون و مال شيعيان را محفوظ گردانيد، و حضرت امام حسين عليه السّلام اعظم مصداق نعمت اخروى بود كه اصحاب او به اعلا درجات شهادت فايز گرديدند، به اين سبب تخصيص به ايشان فرمودند.

و تَمْشُونَ كه در آيه وارد شده بنابراين تأويل ممكن است مراد مشى روحانى باشد به مراتب كمالات عقلائى و سعادات اخروى، و ممكن است مراد مشى در قيامت باشد چنانچه در تأويل يَسْعى نُورُهُمْ مذكور مى شود.

آيۀ تاسعه و عاشره: يَوْمَ تَرَى اَلْمُؤْمِنِينَ وَ اَلْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ بُشْراكُمُ اَلْيَوْمَ جَنّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا اَلْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها ذلِكَ هُوَ اَلْفَوْزُ اَلْعَظِيمُ.

يَوْمَ يَقُولُ اَلْمُنافِقُونَ وَ اَلْمُنافِقاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا اُنْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ قِيلَ اِرْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِيهِ اَلرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ اَلْعَذابُ

ص: 253

يُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ قالُوا بَلى وَ لكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَكُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ اِرْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْكُمُ اَلْأَمانِيُّ حَتّى جاءَ أَمْرُ اَللّهِ وَ غَرَّكُمْ بِاللّهِ اَلْغَرُورُ. فَالْيَوْمَ لا يُؤْخَذُ مِنْكُمْ فِدْيَةٌ وَ لا مِنَ اَلَّذِينَ كَفَرُوا مَأْواكُمُ اَلنّارُ هِيَ مَوْلاكُمْ وَ بِئْسَ اَلْمَصِيرُ (1) يعنى: «روزى كه ببينى مردان مؤمن و زنان مؤمنه را كه مى رود بسرعت نور ايشان در پيش روى ايشان و جانب راست ايشان، ملائكه به ايشان گويند: بشارت باد شما را بهشتى چند كه جارى مى گردد در زير آنها نهرها هميشه در آنجا باشيد، اين است رستگارى عظيم، روزى كه گويند مردان و زنان منافق به جماعتى كه ايمان آورده اند: انتظار ما بكشيد-يا نظر كنيد بسوى ما-تا ما بهره بيابيم از نور شما، در جواب ايشان گفته شود كه: برگرديد از عقب خود به دنيا و كسب نور بكنيد به ايمان و اعمال صالحه-يا به صحراى محشر، يا به هر جا كه خواهيد برويد-كه از ما به شما بهره اى نمى رسد، پس ديوارى كشيده شود ميان مؤمنان و منافقان كه درگاهى داشته باشد كه مؤمنان از آن درگاه داخل شوند، اندرون آن ديوار و يا درگاه رحمت خدا باشد كه بهشت است و بيرونش عذاب الهى باشد كه جهنم است، ندا كنند منافقها مؤمنان را كه: مگر در دنيا ما با شما نبوديم؟ ! مؤمنان گويند: بلى بوديد و ليكن مفتون كرديد انفس خود را به نفاق و انتظار بلاها براى مؤمنان مى كشيديد و شك در دين مى كرديد و فريب داد شما را آرزوها تا آنكه امر خدا-كه مرگ است-به شما رسيد و غافل گردانيد شما را از خدا شيطان فريب دهنده يا دنيا، پس امروز از شما فدائى گرفته نمى شود و نه از كافران، مسكن شما جهنم است آن سزاوارتر است به شما و بد محلّ بازگشتنى است جهنم از براى شما» .

و در جاى ديگر فرموده است يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اَللّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يُدْخِلَكُمْ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا اَلْأَنْهارُ يَوْمَ لا يُخْزِي اَللّهُ اَلنَّبِيَّ وَ اَلَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا وَ اِغْفِرْ لَنا إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (2)يعنى: «اى گروهى كه ايمان آورده ايد! توبه كنيد

ص: 254

بسوى خدا از گناهان توبه اى نصوح كه ديگر عود به آن گناهان نكنيد شايد پروردگار شما يك نظر كند و بيامرزد گناهان شما را و داخل كند شما را در بهشتهائى كه جارى مى شود در زير آنها نهرها در روزى كه خوار نمى گرداند خدا در آن روز پيغمبر را و آنها را كه ايمان آورده اند به او، نور ايشان مى رود در پيش روى ايشان و در جانب راست ايشان، مى گويند: اى پروردگار ما! تمام گردان از براى ما نور ما را بدرستى كه تو بر همه چيز قادر و توانائى» .

على بن ابراهيم روايت نموده از حضرت صادق عليه السّلام در تفسير قول حق تعالى نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ فرمود كه: امامان مؤمنان، نور ايشانند سعى مى كنند از پيش رو و جانب راست ايشان تا ايشان را نازل گردانند در منزلهاى ايشان در بهشت (1).

و در تفسير فرات از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: سؤال كردم از تفسير يَوْمَ تَرَى اَلْمُؤْمِنِينَ وَ اَلْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ ، فرمود كه: حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: آن نور، امام مؤمنين است كه در روز قيامت مى رود در پيش روى ايشان در وقتى كه خدا رخصت فرمايد امام را كه برود بسوى منازل خود در جنّات عدن و ايشان از پى او روند تا آنكه با او داخل بهشت شوند؛ و امّا قول حق تعالى وَ بِأَيْمانِهِمْ پس شما در قيامت مى گيريد دامان آل محمد عليهم السّلام را و متوسل مى شويد به ايشان و ايشان مى گيرند دامان حسن و حسين عليهما السّلام را و ايشان مى گيرند دامان امير المؤمنين عليه السّلام و او دامان حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را تا آنكه داخل بهشت مى شوند با آن حضرت در جنت عدن، پس اين است معنى قول حق تعالى بُشْراكُمُ اَلْيَوْمَ جَنّاتٌ تا آخر (2).

و ابن شهر آشوب در مناقب از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: تمام گردان از براى ما نور ما را، يعنى ملحق گردان به ما شيعيان ما را (3).

و از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است در تفسير آيۀ كريمۀ اُنْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ

ص: 255

نُورِكُمْ فرمود كه: حق تعالى قسمت مى كند نور را در روز قيامت به قدر اعمال مردم و قسمت مى كند از براى منافق، پس نورى در ابهام پاى چپ ايشان بهم مى رسد و بزودى برطرف مى شود (1)، پس به اين سبب مؤمنان مى گويند كه: نور ما را تمام كن.

على بن ابراهيم از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده است كه: هر كه در قيامت نورى دارد، نجات مى يابد و هر مؤمنى البته نورى دارد.

و ايضا روايت كرده است در تفسير نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ كه قسمت مى كنند نور را ميان مردم در قيامت به قدر ايمان ايشان و قسمت مى كنند از براى منافقان پس نور ايشان در ابهام پاى چپ ايشان ظاهر مى شود و زود برطرف مى گردد، پس مى گويند منافقان به مؤمنان كه: باشيد در جاى خود تا ما بهره از نور شما بيابيم، پس مؤمنان به ايشان مى گويند: برگرديد به عقب خود پس طلب نمائيد نورى، پس برمى گردند، و در پس ايشان ديوارى ظاهر مى شود پس منافقان از پس ديوار ندا مى كنند مؤمنان را: مگر ما با شما نبوديم در دنيا؟ ! ايشان مى گويند: بلى و ليكن فريب داد شما را نفسهاى شما به گناهان و شك نموديد در دين و انتظار بلاها براى مؤمنان كشيديد، فَالْيَوْمَ لا يُؤْخَذُ مِنْكُمْ فِدْيَةٌ فرمود كه: بخدا سوگند كه مقصود از اين آيه يهود و نصارى نيستند و اراده نكرده است مگر اهل قبله را، هِيَ مَوْلاكُمْ يعنى: آتش جهنم اولى است به شما (2).

و در خطبۀ غدير حضرت امير عليه السّلام مذكور است كه: مسابقت كنيد بسوى چيزى كه سبب آمرزش از جانب پروردگار شما باشد پيش از آنكه ديوارى كشيده شود كه باطنش رحمت باشد و ظاهرش عذاب پس نشنوند نداى شما را و شيون كنيد و پروا نكنند شيون شما را (3).

و در حديث طويلى در كتاب خصال روايت كرده كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه:

ص: 256

محشور مى شوند امّت من در قيامت بر پنج علم:

اول: علمى كه وارد مى شود با فرعون اين امّت كه ابو بكر است.

دوم: با سامرى اين امّت كه عمر باشد.

سوم: با جاثليق اين امّت كه عثمان باشد.

چهارم: با معاويه.

پنجم: با تو يا على، كه در زير آن، مؤمنان خواهند بود، و تو امام ايشانى؛ پس خدا خطاب كند به اصحاب آن چهار علم كه: برگرديد به عقب خود پس طلب كنيد نورى را، پس در ميان ايشان ديوارى كشند كه در آن درگاهى باشد كه اندرون آن رحمت است و ايشان شيعيان و مواليان منند؛ و آن جماعتى كه با من بودند در قتال فئۀ باغيه و محاربۀ عدول كنندگان از راه راست و درگاه رحمت، شيعيان منند، پس ندا كنند آنها را كه: آيا ما با شما نبوديم. . . تا آخر آنچه گذشت.

پس حضرت فرمود كه: پس وارد مى شوند امّت من و شيعيان من بر حوض محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و در دست من عصائى بوده باشد از چوب درخت عوسج كه مى رانم به آن دشمنان خود را چنانچه شتر غريب را از حوض شتران ديگر مى رانند (1).

و ايضا در خصال از جابر انصارى روايت كرده است كه گفت: روزى در خدمت حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بودم با امير المؤمنين عليه السّلام، حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به امير المؤمنين عليه السّلام گفت: خدا عطا كرده شيعيان و محبان تو را هفت خصلت: مداراى در وقت مردن، و ايمنى نزد وحشت، و نور در تاريكى، و ايمنى از فزع و ترس قيامت، و عدالت نزد ترازوى اعمال، و گذشتن بر صراط، و داخل شدن بهشت پيش از ساير مردم، بعد از آن اين آيه را خواند نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ (2).

آيۀ حادى عشر: اَللّهُ وَلِيُّ اَلَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ اَلظُّلُماتِ إِلَى اَلنُّورِ وَ اَلَّذِينَ

ص: 257

كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ اَلطّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ اَلنُّورِ إِلَى اَلظُّلُماتِ (1) يعنى: «خدا ولى و دوست يا متولّى امر آن جماعت است كه ايمان آورده اند، بيرون مى برد ايشان را از تاريكيهاى كفر و ضلالت و جهالت بسوى نور ايمان و هدايت و علم، و آنها كه كافر شده اند-يعنى در علم الهى باشد كه كافر خواهند شد-دوستان ايشان يا ياوران ايشان طاغوت است يعنى شيطان است؛ و پيشوايان كفر و ضلالت بيرون مى برند ايشان را از نور ايمان و علم و هدايت-يا قابليت اين مراتب-بسوى ظلمات كفر و ارتكاب فسوق يا از نور براهين يقينيّه بسوى ظلمات شكوك و شبهات» .

و در تفسير عياشى از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: مراد از نور در اين آيه، آل محمد عليهم السّلام اند؛ و ظلمات، دشمنان ايشانند (2).

و از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: مراد آن است كه هر كه ايمان بياورد به امامان كه از جانب خدا منصوب گرديده اند هر چند بد كردار باشند در اعمال خود، خدا ايشان را از ظلمات قيامت بيرون مى آورد بسوى نور عفو و آمرزش و داخل بهشت مى كند ايشان را؛ و آنها كه كافر شده اند به امام حق و اعتقاد كرده اند به امامت امامها كه از جانب خدا منصوب نگرديده اند مخلّد در جهنم خواهند بود هر چند در اعمال خود نهايت زهد و ورع و عبادت داشته باشند (3).

و كلينى به سند معتبر از ابن ابى يعفور روايت كرده است كه: به حضرت صادق عليه السّلام عرض كردم كه: من مخالطه مى كنم با مردم و تعجب بسيار مى كنم از جماعتى كه ولايت شما را ندارند و ولايت ابو بكر و عمر دارند و صاحب امانت و وفا و راستى اند، و از گروهى چند كه ولايت شما را دارند و آن امانت و راستى و وفا را ندارند.

حضرت درست نشستند شبيه به آدم غضبناك و فرمودند كه: دين ندارد كسى كه عبادت خدا كند با ولايت امام جائرى كه منصوب از جانب خدا نباشد، و عتابى نيست بر

ص: 258

كسى كه عبادت خدا كند با ولايت امام عادلى كه از جانب خدا منصوب باشد.

من از روى تعجب گفتم كه: آنها را دين نيست و بر اينها عتاب نيست؟ !

فرمود: بلى، مگر نشنيده اى قول حق تعالى را اَللّهُ وَلِيُّ اَلَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ اَلظُّلُماتِ إِلَى اَلنُّورِ يعنى: بيرون مى برد ايشان را از تاريكيهاى گناهان بسوى نور توبه و آمرزش به جهت آنكه اعتقاد كرده اند به امامت هر امامى عادل كه از جانب خدا تعيين شده است، و فرموده است وَ اَلَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ اَلطّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ اَلنُّورِ إِلَى اَلظُّلُماتِ .

راوى گفت كه: من عرض كردم كه: مراد از اَلَّذِينَ كَفَرُوا كافران نيستند؟

حضرت فرمود كه: كافران را چه نور هست كه ايشان را از آن نور بيرون برند بسوى ظلمات بلكه مقصود آن جماعتند كه بر نور اسلام بودند، پس چون اختيار ولايت هر امام جائر كردند كه از جانب خدا منصوب نيستند به سبب اين ولايت بيرون رفتند از نور اسلام بسوى ظلمات، پس واجب گردانيد خدا بر ايشان آتش جهنم را با كافران، پس ايشان اصحاب نار جهنمند و هميشه در جهنم خواهند بود (1).

و شيخ طوسى در مجالس روايت نموده است از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اين آيه را خواند تا هُمْ فِيها خالِدُونَ ، از آن حضرت پرسيدند كه: كيستند اصحاب نار؟ فرمود كه: هر كه جنگ كند با على عليه السّلام بعد از من، پس ايشان در آتش جهنم خواهند بود با كفار زيرا كه كافر شدند به حق بعد از آنكه بسوى ايشان آمد و حجت بر ايشان تمام شد (2).

آيۀ ثانية عشر: يا أَيُّهَا اَلنّاسُ قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبِيناً.

فَأَمَّا اَلَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ اِعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ يَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِراطاً مُسْتَقِيماً (3) يعنى: «اى گروه مردمان! بتحقيق كه آمد بسوى شما برهانى از جانب پروردگار شما و فرستاديم بسوى شما نورى ظاهركننده، پس آنها كه ايمان آوردند به خدا

ص: 259

و چنگ زدند به او پس بزودى داخل گرداند ايشان را در رحمتى از خود كه وعده داده است ايشان را و فضلى زياده بر آن و هدايت كند ايشان را بسوى خدا يا بسوى آنچه وعده به ايشان داده شده در طريق مستقيم» يعنى راهى راست كه اسلام و ايمان و طاعت است در دنيا و طريق بهشت است در آخرت.

و بدان كه بعضى از مفسّران برهان را، معجزه؛ و بعضى، دين؛ و بعضى، حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم گفته اند؛ و گفته اند: مراد به نور، قرآن است (1).

و در كتاب تأويل الآيات از ديلمى روايت كرده است كه: حضرت صادق عليه السّلام فرمود كه: برهان، حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است؛ و نور مبين، حضرت امير المؤمنين عليه السّلام (2).

و على بن ابراهيم گفته است كه: نور، امامت امير المؤمنين عليه السّلام است؛ و اَلَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ اِعْتَصَمُوا بِهِ آنهايند كه متمسك شده اند به ولايت امير المؤمنين عليه السّلام و ائمۀ طاهرين عليهم السّلام (3).

و در مجمع البيان از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده كه: برهان، محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است؛ و نور، ولايت على بن ابى طالب عليه السّلام است (4).

و عياشى از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: برهان، محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است؛ و نور و صراط مستقيم، على بن ابى طالب عليه السّلام است (5).

آيۀ ثالثة عشر: أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي اَلنّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي اَلظُّلُماتِ لَيْسَ بِخارِجٍ مِنْها كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْكافِرِينَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ (6)يعنى: «آيا كسى كه مرده باشد-گفته اند: يعنى كافر باشد-پس زنده گردانيم كه هدايت كنيم او را و بگردانيم از براى او نورى كه راه رود به آن در ميان مردم-بعضى نور را به علم و حكمت تفسير

ص: 260

نموده اند (1)؛ و بعضى به قرآن (2)؛ و بعضى به ايمان (3)-مانند كسى است كه مثل و صفت او آن است كه در تاريكيهاى كفر و ضلالت و جهالت است و هرگز از آن بيرون نمى رود، چنين زينت داده شده است براى كافران كرده هاى ايشان» .

و كلينى به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است در تفسير وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً كه مراد از نور، امامى است كه به او اقتدا كنند؛ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي اَلظُّلُماتِ كسى است كه امام را نشناسد (4).

و به سند معتبر ديگر روايت نموده است كه: چون خدا خواست حضرت آدم را خلق كند جبرئيل را فرستاد در اول ساعتى از روز جمعه، پس به دست راست يك قبضه گرفت از آسمان هفتم تا آسمان اول، و به دست چپ خود يك قبضه گرفت از زمين اول تا زمين هفتم، پس حق تعالى خطاب نمود به آنچه در دست راست جبرئيل بود كه: از تو خلق مى كنم پيغمبران و اوصياء و صدّيقان و مؤمنان و سعادتمندان را، و خطاب كرد به آنچه در دست چپ او بود كه: از تو خلق مى كنم جباران و مشركان و كافران و اشقيا را. پس اين دو طينت را با يكديگر مخلوط كرد و در ولادت از يكديگر جدا مى شوند چنانچه مى فرمايد يُخْرِجُ اَلْحَيَّ مِنَ اَلْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ اَلْمَيِّتَ مِنَ اَلْحَيِّ (5)يعنى: «بيرون مى آورد زنده را از مرده و مرده را از زنده» حضرت فرمود: زنده اى كه از مرده بيرون مى آيد آن مؤمنى است كه از طينت كافر، طينت او بيرون مى آيد؛ و مرده اى كه از زنده بيرون مى آيد كافرى است كه از طينت مؤمن بيرون مى آيد؛ پس زنده، مؤمن است، و مرده، كافر، و اين است معنى قول حق تعالى أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ پس مرگش اختلاط طينت او با طينت كافر

ص: 261

و زندگيش در آن وقت است كه خدا جدا مى كند طينت او را از طينت كافر به قدرت خود.

و همچنين حضرت عزت بيرون مى آورد مؤمن را در ولادت از ظلمت طينت كافر بعد از آنكه داخل در آن شده بود بسوى نور، و بيرون مى آورد كافر را از نور كه طينت مؤمن باشد بسوى ظلمت كفر چنانچه مى فرمايد لِيُنْذِرَ مَنْ كانَ حَيًّا وَ يَحِقَّ اَلْقَوْلُ عَلَى اَلْكافِرِينَ (1)يعنى: «فرستاد پيغمبر را كه بترساند كسى را كه زنده باشد-يعنى مؤمن باشد-و ثابت شود و عيد عذاب بر كافران، يا حجت ايشان تمام گردد» (2).

و عياشى از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده در تفسير اين آيه كه: مراد از ميت كسى است كه اين امر امامت ما را نداند، و زنده شدن او به معرفت امامت است؛ و مراد از نور، على بن ابى طالب عليه السّلام است؛ و آنكه مثلش آن است كه در ظلمات است، اين خلقند كه چيزى نمى دانند و امام خود را نمى شناسند-و به دست مبارك خود اشاره كرد بسوى ايشان- (3). و ابن شهر آشوب روايت نموده قريب به اين مضمون را.

و على بن ابراهيم گفته است: أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً يعنى جاهل باشد از حق، فَأَحْيَيْناهُ يعنى او را هدايت كنيم بسوى حق، وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً مراد به نور، ولايت است، كَمَنْ مَثَلُهُ فِي اَلظُّلُماتِ يعنى در ولايت ائمۀ غير حق بوده باشند (4).

آيۀ رابعة عشر: حق تعالى از حضرت نوح عليه السّلام نقل كرده است رَبِّ اِغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ اَلْمُؤْمِناتِ وَ لا تَزِدِ اَلظّالِمِينَ إِلاّ تَباراً (5)يعنى: «اى پروردگار من! بيامرز مرا و پدر و مادر مرا و هر كه داخل خانۀ من مى شود با ايمان و مردان مؤمن و زنان مؤمنه را و زياد مكن ظالمان را مگر هلاك» .

على بن ابراهيم از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: مراد به بيت، ولايت است

ص: 262

كه هر كه داخل ولايت شود داخل در خانۀ پيغمبران شده است (1).

مترجم گويد كه: مراد به بيت، بيت معنوى است چنانكه سابقا مذكور شد يعنى خانه آبادۀ عزت و كرامت و اسلام و ايمان، پس هر كه ولايت ايشان را اختيار نمايد داخل خانه آبادۀ ايشان گرديده است و به ايشان ملحق شده، پس شيعيان كه اهل ولايتند در اين خانه داخلند و دعاى نوح عليه السّلام ايشان را شامل است.

و شيخ طبرسى رحمه اللّه گفته كه: مراد به بيت، يا خانۀ آن حضرت است، يا مسجد آن حضرت، يا كشتى. و بعضى گفته اند: مراد خانۀ محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است؛ و مراد به مؤمنين و مؤمنات، يا جميع مؤمنان است يا از امّت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم (2).

آيۀ خامسة عشر: اخبارى است كه تأويل مسجد به اهل بيت و خانه هاى ايشان شده است.

كلينى و ابن ماهيار از حضرت موسى عليه السّلام روايت كرده اند در تأويل قول حق تعالى وَ أَنَّ اَلْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اَللّهِ أَحَداً (3)يعنى: «مسجدها از خداست پس مخوانيد با خدا احدى را» ، حضرت فرمود كه: مراد به مساجد، اوصياء عليهم السّلام اند (4).

و على بن ابراهيم از حضرت امام رضا عليه السّلام روايت كرده است كه: مساجد، ائمه عليهم السّلام اند (5).

و ايضا ابن ماهيار از امام موسى عليه السّلام روايت كرده است كه گفت: از پدرم شنيدم كه مراد به مساجد، اوصياء و ائمه عليهم السّلام اند يكى بعد از ديگرى؛ پس مراد آن است كه: دعوت مكنيد مردم را بسوى غير ايشان، پس مانند كسى خواهيد بود كه با خدا ديگرى را خوانده باشد (6).

مترجم گويد كه: اختلاف كرده اند مفسران در تأويل مساجد كه در اين آيۀ كريمه وارد

ص: 263

شده است: بعضى گفته اند مواضعى است كه از براى عبادت بنا شده است و در بعضى اخبار نيز وارد شده است (1).

و در احاديث بسيار از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام و از حضرت امام جعفر صادق عليه السّلام و امام محمد تقى عليه السّلام منقول است كه: مراد به مساجد، هفت عضو است كه مى بايد با آنها سجده كنند: پيشانى و كفها و زانوها و دو انگشت مهين پاها (2).

و امّا تأويلى كه در آن اخبار وارد شده است، چند وجه احتمال دارد:

اول آنكه: مراد خانه هاى ايشان در حال حيات و روضات مقدسۀ ايشان بعد از وفات بوده باشد، پس تقدير مضافى در اخبار بايد كرد، و بنابراين وجه ممكن است كه مراد جميع بقاع مشرّفه بوده باشد، و تخصيص اين فرد به ذكر براى آن باشد كه اشرف افراد آن است.

دوم آنكه: مراد بيوت معنويّه بوده باشد چنانچه سابقا مذكور شد.

سوم آنكه: در آيۀ كريمه مضافى مثل «اهل» تقدير كنند زيرا كه ايشان اهل مساجدند حقيقتا.

و عياشى روايت كرده است از حضرت صادق عليه السّلام در تفسير قول حق تعالى وَ أَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ (3)ترجمه اش آن است كه: «بازداريد روهاى خود را نزد هر مسجدى-يعنى هر جاى نمازى يا وقت نمازى-» فرمود كه: يعنى ائمه عليهم السّلام (4).

مترجم گويد: ممكن است كه مراد آن باشد كه مراد به مسجد، خانه هاى ائمه عليهم السّلام است، يعنى بايد كه در حال حيات به منازل شريفۀ ايشان رجوع كنيد براى اخذ معالم دين از ايشان و انقياد و اطاعت ايشان، و بعد از وفات به مشاهد مشرّفۀ ايشان براى زيارت؛ يا مراد از مسجد، اهل مسجد باشند زيرا كه ايشان عامران مساجد الهى، يا آنكه ايشان را مسجد ناميده اند مجازا براى آنكه خدا امر كرده است به خضوع نزد ايشان و تعظيم كردن ايشان.

ص: 264

و احاديث بسيار وارد شده كه مراد رو به قبله آوردن است در وقت هر نماز در مساجد يا مطلقا (1).

و ايضا عياشى از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است در تفسير قول حق تعالى خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ (2)ترجمه اش آن است كه: «بگيريد زينت خود را نزد هر مسجدى» فرمود كه: مراد ائمه عليهم السّلام اند (3).

و اين حديث را به چند وجه توجيه مى توان كرد:

اول آنكه: مراد تفسير مسجد باشد به خانه هاى منوّره و مشاهد معطّرۀ ايشان چنانچه در بعضى احاديث وارد شده است.

دوم آنكه: مراد آن باشد كه خطاب در آيۀ كريمه متوجه ايشان است چنانچه در احاديث وارد شده است كه آيۀ كريمه مخصوص جمعه و عيدين است (4)، و با حضور ايشان مقدمند بر ديگران.

سوم آنكه: مراد تأويل زينت باشد به ولايت، چنانچه از بعضى اخبار نيز ظاهر مى شود (5)؛ و لكن از بعضى احاديث ظاهر مى شود كه مراد، جامۀ فاخر پوشيدن است در وقت هر نماز (6)، و از بعضى بوى خوش كردن (7)، و از بعضى شانه كردن در وقت هر نماز (8).

و جمع ميان اخبار به اين نحو به خاطر قاصر مى رسد كه مراد به زينت اعم از زينتهاى روحانى و جسمانى بوده باشد و ولايت اهل بيت عليهم السّلام اشرف و افضل زينتهاى روحانى است، و در هر حديث آنچه مناسب فهم راوى و موافق حال او باشد بيان فرموده باشند.

ص: 265

و فرموده است وَ يَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيداً عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنا بِكَ شَهِيداً عَلى هؤُلاءِ (1).

و فرموده است وَ جاهِدُوا فِي اَللّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اِجْتَباكُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي اَلدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْراهِيمَ هُوَ سَمّاكُمُ اَلْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَ فِي هذا لِيَكُونَ اَلرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى اَلنّاسِ (2).

و فرموده است وَ نَزَعْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيداً فَقُلْنا هاتُوا بُرْهانَكُمْ فَعَلِمُوا أَنَّ اَلْحَقَّ لِلّهِ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ (3).

و فرموده است وَ أَشْرَقَتِ اَلْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ وُضِعَ اَلْكِتابُ وَ جِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَ اَلشُّهَداءِ وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ (4).

و فرموده است وَ يَقُولُ اَلْأَشْهادُ هؤُلاءِ اَلَّذِينَ كَذَبُوا عَلى رَبِّهِمْ أَلا لَعْنَةُ اَللّهِ عَلَى اَلظّالِمِينَ (5).

و فرموده است أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ (6).

و فرموده است وَ جاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِيدٌ (7).

آيۀ اول: ترجمه اش آن است كه: «چنين گردانيديم شما را امّت وسط-يعنى عدل يا متوسط ميان افراط و تفريط چنانچه سابقا مذكور شد، يا آنكه بهترين امّتها-تا بوده باشيد گواهان بر مردم و بوده باشد رسول گواه بر شما» .

شيخ طبرسى گفته است كه: در شاهد بودن ايشان سه قول است:

اول آنكه: گواهند ايشان بر مردم به اعمالى كه در آنها مخالفت حق كرده اند در دنيا

ص: 267

و آخرت چنانچه فرموده است وَ جِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَ اَلشُّهَداءِ .

دوم آنكه: مراد آن باشد كه شما حجت باشيد بر مردم و بيان كنيد از براى ايشان حق و دين را و رسول گواه باشد و بيان كننده باشد دين را از براى شما.

سوم آنكه: ايشان گواهى مى دهند از براى پيغمبران بر امّتهاى ايشان كه تكذيب ايشان كرده اند كه تبليغ رسالت الهى نموده اند، و گواه بودن رسول بر ايشان يا به اين است كه گواه بر اعمال ايشان باشد يا حجت بر ايشان شود يا آنكه در قيامت از براى ايشان گواهى دهد كه آنها راست گفته اند در گواهى كه دادند، پس «على» به معنى «لام» خواهد آمد (1).

مترجم گويد كه: احاديث بسيار وارد شده است كه اين خطاب در آيه متوجه ائمه عليهم السّلام است و ايشانند گواهان بر خلق، و اين احاديث بر يكى از دو وجه محمول مى تواند بود:

اول آنكه: خطاب مخصوص ايشان باشد و مراد از امّت، ايشان باشند، چنانچه در بعضى از اخبار وارد شده است كه آيه چنين نازل شده: «و كذلك جعلناكم ائمة وسطا» (2).

دوم آنكه: خطاب متوجه جميع امّت باشد به اعتبار آنكه ائمه در ميان ايشان هستند، پس آنچه فرمودند كه: مائيم امّت وسط، مراد آن خواهد بود كه به سبب ما اين امّت متّصف به اين صفت شده اند.

كلينى و صفار و ابن شهر آشوب و عياشى به سندهاى بسيار از حضرت باقر و حضرت صادق عليهما السّلام روايت كرده اند كه: در تفسير اين آيه فرمودند: مائيم امّت وسطى و مائيم گواهان خدا بر خلق و حجتهاى خدا در زمين (3).

و فرات به سند معتبر از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده است در تفسير اين آيه فرمود كه: از ما اهل بيت عليهم السّلام به اهل هر زمان شهيدى يعنى گواهى هست، على عليه السّلام در زمان خود و حسن عليه السّلام در زمان خود و حسين عليه السّلام در زمان خود، و هر امامى كه دعوت مى كند مردم

ص: 268

را بسوى خدا در زمان خود (1).

و ايضا در بصائر از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است كه فرمود: أُمَّةً وَسَطاً يعنى: عدلا لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى اَلنّاسِ يعنى: ائمه عليهم السّلام كه گواهند به مردم، وَ يَكُونَ اَلرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً يعنى: گواه باشد رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بر ائمه عليهم السّلام (2).

و از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: مائيم گواهان بر مردم به آنچه نزد ايشان است از حلال و حرام و آنچه ضايع كرده اند از احكام الهى (3).

و در كافى و بصائر از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام روايت كرده است كه: خدا ما را مطهر گردانيده است از بديها و معصوم گردانيده است از گناهان و گردانيده است ما را گواهان بر خلقش و حجتهاى او در زمين، و ما را با قرآن مقرون گردانيده است و قرآن را با ما مقرون ساخته، ما از او جدا نمى شويم و او از ما جدا نمى شود (4).

و عياشى از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: مائيم اوسط و بهترين نمطها يعنى فرشها و مسندها كه در صدر مجلس فرش مى كنند يا اصناف خلق، چنانچه حق تعالى فرموده است وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً بسوى ما مى بايد برگردد غلوكننده و به ما ملحق شود تقصيركننده (5).

و از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: اين آيه را تلاوت نمودند پس فرمودند كه: گمان مى كنى مراد از گواهان در اين آيه جميع اهل قبله اند از آنها كه به يگانگى خدا قايلند؟ ! چنين نيست، آيا گمان مى كنى كسى كه در دنيا گواهى او را بر يك صاع خرما قبول نمى كنند حق تعالى در قيامت طلب گواهى از او خواهد كرد و گواهى او را قبول خواهد كرد در حضور جميع امّتهاى گذشته؟ ! چنين نيست، و خدا ايشان را اراده نكرده

ص: 269

است بلكه مراد آن امّتند كه دعاى حضرت ابراهيم عليه السّلام در حقّ ايشان مستجاب گرديده و آنها مرادند كه خدا به ايشان خطاب نمود كه كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ (1)يعنى:

«بوديد شما بهترين امّتى كه بيرون آورده شده است از براى مردم» ؛ بعد از آن اوصاف ايشان را فرموده كه: امر مى كنند به نيكيها و نهى مى كنند از بديها و مراد ائمه عليهم السّلام اند و ايشانند امّت وسطى و بهترين امّتها (2).

و ايضا از آن حضرت روايت كرده است كه: شهدا و گواهان بر مردم نيستند مگر پيغمبران و امامان، زيرا كه جايز نيست حق تعالى گواهى بطلبد بر مردم از همۀ امّت حال آنكه در ميان ايشان جمعى هستند كه در دنيا گواهى ايشان را بر يك بستۀ سبزى قبول نمى كنند (3).

و ابو القاسم حسكانى در شواهد التنزيل روايت كرده است از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام كه: حق تعالى ما را اراده و به ما خطاب فرموده در آنجا كه فرموده است لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى اَلنّاسِ پس رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم گواه است بر ما و ما گواهيم از جانب خدا بر خلق او و حجتهاى خدائيم در زمين او، و مائيم آنها كه خدا فرموده است وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً (4).

آيۀ دوم: ترجمه اش آن است كه: «پس چگونه خواهد بود حال كافران در وقتى كه بياوريم از هر امّتى گواهى؟» ؛ مفسران گفته اند: يعنى پيغمبران كه گواهى براى امّت خود دهند و بر ايشان و بياوريم تو را اى محمد بر ايشان گواه؛ و بعضى گفته اند كه: يعنى تو گواهى بر امّت خود؛ و بعضى گفته اند: تو گواهى بر آن گواهان (5).

چنانچه كلينى به سند معتبر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: اين آيه نازل

ص: 270

شده در امّت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و بس، و در هر قرنى از ايشان امامى از ما هست كه گواه است بر ايشان و محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم گواه است بر ما (1).

و در كتاب احتجاج در حديث طولانى از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام روايت كرده است كه فرمود در وصف اهل موقف: پس بازمى دارند رسولان را و سؤال مى كنند از ايشان كه:

آيا ادا كرديد رسالتها را كه بسوى شما فرستاده بوديم به امّتهاى خود؟ ايشان گويند كه: ادا كرديم؛ پس از امّتهاى ايشان سؤال كنند كه: آيا پيغمبران رسالتهاى ما را به شما رسانيدند؟ كافران ايشان انكار كنند چنانچه خدا مى فرمايد فَلَنَسْئَلَنَّ اَلَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ اَلْمُرْسَلِينَ (2)، پس كافران گويند ما جاءَنا مِنْ بَشِيرٍ وَ لا نَذِيرٍ (3)، پس رسولان شهادت طلبند از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و آن حضرت شهادت بدهد كه راست مى گويند پيغمبران و دروغ مى گويند آنها كه انكار تبليغ رسالت كرده اند از امّتهاى ايشان، پس به هر امّتى از ايشان خطاب مى فرمايد كه فَقَدْ جاءَكُمْ بَشِيرٌ وَ نَذِيرٌ وَ اَللّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (4)يعنى: «بلكه بتحقيق آمد بسوى شما پيغمبر بشارت دهنده و ترساننده و خدا بر همه چيز قادر است» ، حضرت فرمود كه: يعنى قادر است كه جوارح و اعضاى شما را به سخن آورد كه گواهى دهند بر شما به آنكه رسولان خدا رسالتهاى او را به شما رسانيده اند، و اشاره است به اين قول حق تعالى فَكَيْفَ إِذا جِئْنا تا آخر آيه، پس در آن وقت نمى توانند كه رد كنند گواهى حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را از ترس آنكه مهر بزنند بر دهان ايشان و گواهى دهند اعضا و جوارح بر كرده هاى ايشان، و باز گواهى مى دهد حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بر منافقان قوم خود و امّت خود و كافران ايشان به آنكه ملحد شدند و از دين برگرديدند و عناد با اوصياى آن حضرت ورزيدند و عهدها و پيمانهاى او را شكستند و سنّتهاى او را تغيير دادند و به اهل بيت او ستم كردند و از پس به پشت برگشتند

ص: 271

و مرتد شدند و پيروى كردند امّتها را كه پيشتر خيانت ورزيدند با پيغمبران و ستم كردند بر اوصياى ايشان، پس در آن وقت همه اقرار مى كنند به كفر و ضلالت خود و مى گويند:

رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَيْنا شِقْوَتُنا وَ كُنّا قَوْماً ضالِّينَ (1) يعنى: «پروردگارا! غالب شد بر ما شقاوت ما و بوديم ما گروهى گمراهان» (2).

و بعد از وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهِيداً خدا مى فرمايد كه يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ اَلَّذِينَ كَفَرُوا وَ عَصَوُا اَلرَّسُولَ لَوْ تُسَوّى بِهِمُ اَلْأَرْضُ وَ لا يَكْتُمُونَ اَللّهَ حَدِيثاً (3)يعنى: «در آن روز كه گواهان بر ايشان گواهى دهند دوست دارند و آرزو كنند كه بميرند و به زمين فرو روند و سخنى را از خدا كتمان نكرده باشند» . على بن ابراهيم روايت كرده است كه: مراد آن است كه آرزو مى كنند آنها كه حقّ على ابى طالب عليه السّلام را غصب نمودند كه در آن موضع كه جمع شدند براى غصب حقّ آن حضرت، زمين ايشان را فرو مى برد و كتمان نمى كردند آنچه را حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در حق امير المؤمنين عليه السّلام و خلافت او گفته بود (4).

آيۀ سوم و چهارم: نزديك است مضمونشان به يكديگر، و مضمون آيۀ چهارم آن است كه: بگو يا محمد: بكنيد آنچه مأمور شده ايد به آن، يا آنكه امر به سبيل تهديد است پس زود باشد كه خدا ببيند عمل شما را و رسول او و مؤمنان و بزودى برخواهيد گشت بسوى داناى پنهان و آشكار پس خبر مى دهد شما را به آنچه كرده ايد؛ و خلاف نموده اند مفسران در تفسير مؤمنان: بعضى گفته اند شهيدانند؛ و بعضى گفته اند ملائكۀ كاتبان اعمالند (5).

و احاديث بسيار از طرق خاصه و عامه وارد شده كه مراد ائمه عليهم السّلام اند، چنانچه صفار و ابن شهر آشوب و عياشى و كلينى و ديگران به سندهاى بسيار روايت كرده اند از حضرت

ص: 272

صادق و باقر عليهما السّلام كه فرمودند: مراد از مؤمنان، مائيم (1).

و در مجالس شيخ طوسى و بصائر الدرجات و تفسير عياشى از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده اند كه: روزى حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در ميان جمعى از صحابه نشسته بود و فرمود كه: بودن من در ميان شما خير است از براى شما و مفارقت نمودن من از شما خير است از براى شما، پس جابر انصارى برخاست و گفت: يا رسول اللّه! بودن تو در ميان ما معلوم است كه خير است از براى ما، پس چگونه مفارقت تو خير است از براى ما؟ حضرت فرمود كه: بودن من در ميان شما خير است از براى شما به جهت آنكه خدا فرموده وَ ما كانَ اَللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ وَ ما كانَ اَللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ (2)يعنى: «نبوده است كه خدا عذاب كند ايشان را و حال آنكه تو در ميان ايشان باشى، و نبوده است كه خدا عذاب كنندۀ ايشان باشد و حال آنكه ايشان استغفار مى كنند» ، حضرت فرمود كه: يعنى عذاب ايشان به شمشير مى كنند؛ و امّا خير بودن مفارقت من شما را براى آن است كه اعمال شما در هر روز دوشنبه و پنجشنبه بر من عرض مى شود، اگر عمل نيكى از شما مى بينم حمد مى كنم خدا را بر آن، و اگر عمل بدى مى بينم طلب آمرزش مى كنم از براى شما (3).

و در مجالس شيخ و بصائر به سند معتبر روايت كرده اند كه: ابن اذينه از حضرت صادق عليه السّلام سؤال نمود از تفسير قول خدا وَ قُلِ اِعْمَلُوا فَسَيَرَى اَللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ اَلْمُؤْمِنُونَ ، فرمود كه: مراد از مؤمنان، مائيم (4).

و ايضا شيخ در مجالس و ديگران به سندهاى معتبر از داود بن كثير روايت نموده اند كه گفت: روزى در خدمت حضرت صادق عليه السّلام نشسته بودم، حضرت ابتدا فرمود بدون آنكه من سؤال كنم: اى داود! عرض شد بر من اعمال شما در روز پنجشنبه پس ديدم در آنچه عرض شد بر من صله و احسانى كه تو نسبت به فلان پسر عمّ خود كرده اى پس شاد

ص: 273

گردانيد مرا آن و دانستم كه اين صلۀ تو باعث آن مى شود كه زودتر فانى گردد عمر او و قطع شود اجل او.

داود گفت: من پسر عمّى داشتم معاند و خبيث و به من خبر رسيد كه او و عيالش از پريشانى حال بدى دارند پس براتى براى ايشان حواله كردم پيش از آنكه روانۀ مكۀ معظمه شوم، چون به مدينه رسيدم حضرت مرا خبر داد به آن (1).

و على بن ابراهيم به سند صحيح از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: مراد به مؤمنون در اين آيه، ائمۀ طاهرين عليهم السّلام اند (2).

و ايضا از آن حضرت روايت كرده است كه: اعمال بندگان در هر صباح بر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عرض مى شود، اعمال نيكان ايشان و بدان ايشان، پس حذر كنيد و شرم نمائيد هر يك از شما از آنكه عرض شود بر پيغمبر او عمل قبيح او (3).

و ايضا از آن حضرت روايت نموده است كه: هيچ مؤمنى و كافرى را در قبر نمى گذارند مگر آنكه عرض شود عمل او بر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و امير المؤمنين عليه السّلام تا آخر ائمه كه اطاعت آنها را خدا بر خلق واجب گردانيده است، و اين است معنى قول حضرت عزت وَ قُلِ اِعْمَلُوا تا آخر آيه (4).

و در معاني الاخبار و تفسير عياشى نقل كرده است از ابو بصير كه به خدمت حضرت صادق عليه السّلام عرض كرد كه: ابو الخطاب مى گفت كه: در هر روز پنجشنبه اعمال امّت بر حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عرض مى شود، فرمود: نه چنين است و ليكن عرض مى شود بر آن حضرت اعمال امّت در هر صباح عمل نيك و بد ايشان پس حذر كنيد؛ پس حضرت اين آيه را تلاوت نمود و ساكت شد، ابو بصير گفت: مراد از مؤمنان، ائمه عليهم السّلام اند (5).

ص: 274

و در بصائر از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: هر صباح عمل نيك و بد بندگان بر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عرض مى شود پس حذر كنيد (1).

و به روايت ديگر: محمد بن مسلم از آن حضرت سؤال كرد كه: آيا اعمال بر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عرض مى شود؟ حضرت فرمود كه: در آن شكى نيست؛ پس از تفسير اين آيه پرسيدم، فرمود كه: مؤمنون، ائمه عليهم السّلام اند كه گواهان خدايند در زمين (2).

و ايضا از آن حضرت روايت نموده است كه: اعمال عباد در هر روز پنجشنبه عرض مى شود بر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم (3).

و به روايت ديگر فرمود كه: در هر روز پنجشنبه عرض مى شود بر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و ائمۀ هدى عليهم السّلام (4).

و به روايت ديگر فرمود كه: در هر روز پنجشنبه عرض مى شود اعمال بندگان بر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، و چون روز عرفه مى شود حق تعالى اعمال دشمنان ما و دشمنان شيعيان ما را باطل مى گرداند چنانچه فرموده است كه وَ قَدِمْنا إِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً (5)يعنى: «آمديم بسوى آنچه ايشان كرده اند از عمل پس گردانيديم آن را مانند ذره ها كه در هوا پهن گرديده كه هيچ از آن به دست نمى آيد و فايده اى بر آن مترتب نمى گردد» (6).

و به روايت ديگر در تفسير آيه فرمود كه: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و ائمۀ هدى عليهم السّلام عرض مى شود بر ايشان اعمال بندگان در هر روز پنجشنبه (7).

و به روايت ديگر فرمود كه: مؤمنان، ائمه عليهم السّلام اند كه اعمال بندگان هر روز بر ايشان

ص: 275

عرض مى شود تا روز قيامت (1).

و ايضا روايت نموده است كه: يكى از خواص اصحاب حضرت امام رضا عليه السّلام از آن حضرت التماس نمود كه: دعا كن از براى من و از براى اهل بيت من، حضرت فرمود: مگر دعا نمى كنم؟ بخدا سوگند كه اعمال شما در هر شب و روز بر من عرض مى شود، راوى گفت: من اين سخن را عظيم شمردم، حضرت فرمود كه: مگر نخوانده اى كلام خدا را قُلِ اِعْمَلُوا تا آخر آيه (2).

و ايضا روايت كرده است كه حضرت صادق عليه السّلام به اصحاب خود فرمود كه: چرا حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را آزرده مى كنيد؟ يكى از ايشان گفت: فداى تو شوم چگونه آن حضرت را آزرده مى كنيم؟ فرمود: مگر نمى دانيد كه اعمال شما عرض مى شود بر آن حضرت و چون معصيتى و گناهى در آنها مى بيند آزرده مى شود؟ پس آزرده مكنيد آن حضرت را به معصيت و خوش حال نمائيد او را به اعمال صالحه (3).

و كلينى روايت كرده است كه: مردى اين آيه را در خدمت حضرت صادق عليه السّلام خواند، حضرت فرمود كه: آيه همچنين نيست و به جاى «و المؤمنون» «و المأمونون» است و مائيم مأمونون (4)يعنى امين خدائيم به دين او و علوم او و شرايع و احكام او.

و سيّد ابن طاووس در رسالۀ محاسبة النفس از تفسير ابن ماهيار روايت كرده است كه:

عمار به حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عرض كرد: آرزو دارم و دوست مى دارم كه شما در ميان ما به قدر عمر نوح زندگانى كنيد، پس حضرت فرمود كه: اى عمار! زندگانى من بهتر است از براى شما و وفات من بد نيست از براى شما؛ امّا زندگانى من براى آنكه شما كارهاى بد مى كنيد و من استغفار مى كنم از براى شما؛ و امّا بعد از وفات من، پس از خدا بترسيد و خوب بفرستيد صلوات بر من و اهل بيت من، بدرستى كه شما عرض كرده مى شويد بر

ص: 276

من با نامهاى شما و نامهاى پدران شما، اگر امر نيكى از شما بر من عرض مى شود حمد مى كنم خدا را، و اگر امر بدى عرض مى شود استغفار مى كنم از براى گناهان شما.

پس منافقان و آنهائى كه شك داشتند و آنها كه در دل ايشان مرض كفر و نفاق بود گفتند كه: گمان مى كنيد كه اعمال عباد بر او عرض مى شود بعد از وفات او با نامهاى مادران و پدران ايشان و نسبتهاى ايشان به قبيله هاى ايشان؟ اين سخن نيست مگر دروغ؛ پس خدا اين آيه را فرستاد قُلِ اِعْمَلُوا -تا- اَلْمُؤْمِنُونَ ، گفتند: يا رسول اللّه! كيستند مؤمنان؟ فرمود: مراد از مؤمنان در اين آيه آل محمدند، پس گفت: وَ سَتُرَدُّونَ إِلى عالِمِ اَلْغَيْبِ وَ اَلشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ حضرت فرمود كه: يعنى خبر مى كند شما را به آنچه مى كنيد از طاعت يا معصيت (1).

و به هر يك از اين مضامين احاديث بسيار هست، و به اعتبار اتحاد مضامين، به آنچه مذكور شد اكتفا نموديم.

آيۀ پنجم: ترجمه اش اين است: «و يادآور روزى را كه مبعوث گردانيم از هر امّتى گواهى كه شهادت دهد از براى نيكان و بدان پس رخصت ندهند كافران را در عذر خواستن و از ايشان طلب بازگشت و توبه ننمايند كه خدا را از خود راضى گردانند» .

شيخ طبرسى و على بن ابراهيم از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده اند در تفسير اين آيه كه: براى هر زمانى و امّتى امامى هست، و هر امّتى با امام خود مبعوث مى گردند (2).

و در مناقب ابن شهر آشوب از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است در تفسير اين آيه كه حضرت فرمود: مائيم گواهان بر اين امّت (3).

آيۀ ششم: ترجمه اش اين است: «و يادآور روزى را كه مبعوث مى گردانيم در ميان هر امّتى گواهى بر ايشان از صنف ايشان» .

على بن ابراهيم گفته است: يعنى از ائمه؛ و گفته است كه: پس گفت به پيغمبر خود:

ص: 277

و بياوريم تو را-اى محمد-گواه بر ايشان» يعنى بر ائمه، پس حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم گواه است بر ائمه و ائمه گواهند بر مردم (1).

آيۀ هفتم: ترجمه اش اين است كه: «جهاد نمائيد در راه خدا و اطاعت او آنچه سزاوار جهاد كردن است، او برگزيد شما را و نگردانيده بر شما در دين حرج و تنگى، ملت پدر شما ابراهيم است، او مسمّى گردانيده است شما را به اسلام پيش از فرستادن قرآن و در اين قرآن تا آنكه بوده باشد رسول گواه بر شما و بوده باشيد شما گواه بر مردم» .

على بن ابراهيم روايت نموده است كه: اين آيه مخصوص آل محمد عليهم السّلام است، و رسول بر آل محمد گواه است، و آل محمد گواهانند بر مردم بعد از حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، و حضرت عيسى عليه السّلام به خدا خواهد گفت كه: من بر امّت خود گواه بودم مادامى كه در ميان ايشان بودم، و چون مرا قبض كردى تو گواه بودى بر ايشان و تو بر همه چيز گواهى، و خدا بر اين امّت بعد از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم گواه قرار داده از اهل بيت او و عترت او مادامى كه در دنيا احدى از ايشان بوده باشد، پس چون ايشان برطرف شوند اهل زمين همه هلاك مى شوند.

و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: خدا ستاره ها را امان اهل آسمان گردانيده است و اهل بيت مرا امان اهل زمين گردانيده است (2).

و ابن شهر آشوب روايت كرده است كه: هُوَ سَمّاكُ مُ اَلْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ اشاره است به دعاى حضرت ابراهيم و اسماعيل عليهما السّلام از براى آل محمد عليهم السّلام كه ملازم حرم بودند تا ايمان به حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آوردند، و پيغمبر بر آل محمد عليهم السّلام گواه است و ايشان گواهانند بر مردم بعد از او (3).

و در تفسير فرات روايت كرده است كه: از حضرت باقر عليه السّلام سؤال كردند از تفسير اين آيات، حضرت فرمود: مائيم مراد به اين آيات و مائيم برگزيدگان و بر ما در دين حرج قرار

ص: 278

نداده؛ و حرج، شديدترين تنگيهاست؛ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْراهِيمَ مراد مائيم و بس و خدا ما را مسلمين ناميده؛ مِنْ قَبْلُ يعنى: در كتب گذشته؛ وَ فِي هذا يعنى: در اين قرآن؛ لِيَكُونَ اَلرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ پس رسول گواه است بر ما به آنچه رسانيديم از جانب خدا، و مائيم گواهان بر مردم پس هر كه راست گويد در روز قيامت تصديق او مى كنيم و هر كه دروغ گويد در روز قيامت تكذيب او مى كنيم (1).

و در قرب الاسناد از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده است كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: حضرت عزت به امّت من سه خصلت عطا كرده كه نداده است آنها را مگر به پيغمبرى:

اول آنكه: خدا پيغمبرى كه مى فرستاد به او مى فرمود كه: سعى كن در دين و بر تو حرجى نيست، و به امّت من خطاب فرمود كه وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي اَلدِّينِ مِنْ حَرَجٍ و مراد به حرج، تنگى است.

دوم آنكه: خدا پيغمبرى كه مى فرستاد به او وحى مى فرمود كه: هرگاه تو را امرى روى دهد كه مكروه تو باشد دعا كن مرا تا مستجاب گردانم دعاى تو را، و به امّت من اين را عطا كرد در آنجا كه فرمود اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ (2)يعنى: «دعا كنيد و بخوانيد مرا تا مستجاب گردانم دعاى شما را» .

سوم آنكه: چون خدا پيغمبرى مى فرستاد او را گواه بر قومش مى گردانيد و امّت مرا بر خلق گواه گردانيد چنانچه فرموده است لِيَكُونَ اَلرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى اَلنّاسِ (3).

و ابن بابويه در اكمال الدين روايت كرده كه: حضرت امير المؤمنين عليه السّلام در ايام خلافت عثمان در حضور جمعى از مهاجران و انصار فرمود كه: سوگند مى دهم شما را بخدا كه آيا مى دانيد كه خدا در سورۀ حج فرستاد يا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا اِرْكَعُوا وَ اُسْجُدُوا وَ اُعْبُدُوا

ص: 279

رَبَّكُمْ وَ اِفْعَلُوا اَلْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ. وَ جاهِدُوا فِي اَللّهِ حَقَّ جِهادِهِ (1) تا آخر سوره؟ پس سلمان رضى اللّه عنه برخاست و گفت: يا رسول اللّه! كيستند آنها كه تو بر ايشان گواهى و ايشان گواهانند بر مردم و خدا برگزيده است ايشان را و بر ايشان در دين حرجى قرار نداده است و ملت پدر ايشان ابراهيم عليه السّلام را به ايشان داده است؟ حضرت فرمود كه: سيزده نفرند از اين امّت به خصوص، و ساير امّت داخل نيستند؛ سلمان گفت: بيان فرما ايشان را از براى ما يا رسول اللّه، فرمود كه: من و برادرم على و يازده نفر از فرزندان من.

همه گفتند: بلى شنيديم (2).

آيۀ هشتم: ترجمه اش آن است: «و بيرون آوريم از هر امّتى گواهى پس بگوئيم به امّتها كه: بياوريد برهان خود را بر صحت دينى كه اختيار كرده بوديد، پس در آن وقت بدانند كه حق از خدا است و كم شود از ايشان و برطرف شود آنچه افترا مى كردند» .

على بن ابراهيم از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است در تفسير اين آيه كه:

از هر فرقه اى از اين امّت امام ايشان را حاضر مى كنند كه گواهى دهد بر ايشان (3).

آيۀ نهم: ترجمه اش آن است كه: «در روز قيامت روشن گردد زمين به نور پروردگارش به عدالت» چنانچه مفسران گفته اند.

على بن ابراهيم از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: ربّ زمين، امام زمين است؛ پرسيدند: امام كى بيرون خواهد آمد؛ چگونه خواهد بود؟ فرمود: مردم مستغنى خواهند گرديد از نور آفتاب و ماه و اكتفا مى كنند به نور امام (4).

و در ارشاد مفيد از آن حضرت روايت نموده است: وقتى كه قائم عليه السّلام ظاهر مى شود روشن گردد زمين به نور پروردگارش و مستغنى مى گردند بندگان از روشنائى آفتاب

ص: 280

و ظلمت برطرف مى شود (1).

وَ وُضِعَ اَلْكِتابُ يعنى: واگذاشته شود كتاب و نامۀ حساب و بياورند پيغمبران و گواهان را، مفسران گفته اند كه: گواهان، ملائكه اند يا مؤمنان (2). و على بن ابراهيم گفته است كه: شهدا، ائمه عليهم السّلام اند (3).

وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ يعنى: «و حكم كرده شود ميان ايشان به حق» .

وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ «و ايشان ظلم كرده نشوند» .

آيۀ دهم: ترجمه اش اين است كه: «بگويند گواهان كه: اينهايند آن جماعت كه دروغ گفتند به پروردگار خود، بدرستى كه لعنت بر ستمكاران است» .

على بن ابراهيم روايت نموده كه: مراد به اشهاد، ائمه عليهم السّلام اند؛ و ظالمان، آنهايند كه ستم كردند بر آل محمد عليهم السّلام و غصب نمودند حقّ ايشان را (4).

آيۀ يازدهم: موافق تفسير اكثر مفسران ترجمه اش آن است كه: «آيا كسى كه بر بيّنه و برهانى باشد از جانب پروردگار خود و از پى او بيايد گواهى از جانب خدا مانند كسى است كه چنين نباشد و تابع دنيا و لذات آن باشد» ؛ بعضى گفته اند: بيّنه، قرآن است؛ و گواه، جبرئيل است كه تلاوت مى كند قرآن را. و بعضى گفته اند كه: شاهد، محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است. و بعضى گفته اند: شاهد، ملكى است كه او را حفظ مى كند و بر حق مستقيم مى دارد.

و بعضى گفته اند: شاهد، على بن ابى طالب عليه السّلام است كه شهادت مى دهد بر حقيقت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و او از آن حضرت است (5).

و احاديث به اين مضمون بسيار است، چنانچه شيخ طبرسى از حضرت امام رضا

ص: 281

و امام محمد تقى عليهما السّلام روايت نموده است (1).

و كلينى از امام رضا عليه السّلام روايت كرده است كه: امير المؤمنين عليه السّلام شاهد است بر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بر بيّنه و برهان است از جانب پروردگارش (2).

و در بصائر الدرجات روايت نموده است كه امير المؤمنين عليه السّلام فرمود كه: بخدا سوگند كه آيه اى نازل نشده در كتاب خدا در شب يا روز مگر آنكه مى دانم كه كى نازل شده، و كسى نيست كه تيغ بر سرش گرديده باشد از صحابه مگر آنكه آيه اى در شأن او نازل شده است كه او را بسوى بهشت مى برد يا بسوى جهنم. پس مردى برخاست و گفت: يا امير المؤمنين! كدام است آن آيه كه در شأن تو نازل شده؟ فرمود: مگر نشنيده اى كه خدا مى فرمايد أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ پس رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بر بيّنه است از جانب پروردگارش، و من شاهدم بر او و من از اويم (3).

و شيخ طوسى نيز در مجالس اين مضمون را روايت كرده (4).

و در تفسير عياشى از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است كه: آن كه بر بيّنه است از جانب پروردگارش، رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است؛ و آن كه تالى اوست بعد از او و شاهد است بر او و از اوست، حضرت امير المؤمنين عليه السّلام است پس اوصياى او يكى بعد از يكى (5).

و در اين باب احاديث بسيار است و بعضى در مجلد آينده كه در بيان احوال امير المؤمنين عليه السّلام است مذكور خواهد شد ان شاء اللّه.

آيۀ دوازدهم: ترجمه اش اين است كه: «بيايد در قيامت هر نفسى با او كشاننده اى باشد و گواهى» .

در تفسير على بن ابراهيم و نهج البلاغه از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام منقول است كه:

ص: 282

سائق مى كشاند او را بسوى محشر، و شاهد گواهى مى دهد بر او به اعمال او (1).

و در كتاب تأويل الآيات از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: سائق، امير المؤمنين عليه السّلام است؛ و شهيد، حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم (2).

ص: 283

كتاب، و انكار نمى كنند آيات ما را مگر كافران» .

على بن ابراهيم گفته است كه: مراد به اينها كه كتاب به ايشان داده شده، آل محمد عليهم السّلام اند كه لفظ و معنى كتاب نزد آنها است، و از اين جماعت يعنى ساير مؤمنان از اهل قبله (1).

و ايضا روايت كرده است در تفسير آيۀ كريمه لَقَدْ مَنَّ اَللّهُ عَلَى اَلْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ (2)يعنى: «بتحقيق كه منّت گذاشت خدا بر مؤمنان چون فرستاد در ميان ايشان رسولى از نفسهاى ايشان» ، فرمود: مراد از مؤمنان، آل محمد عليهم السّلام اند (3)، و اين بهتر است از آنچه مفسران تكلف كرده اند كه مراد به انفس ايشان جنس ايشان است كه عرب باشند.

و ايضا روايت كرده است در تفسير آيۀ وَ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ اِتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإِيمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْءٍ (4)يعنى: «آنها كه ايمان آوردند و تابع ايشان گردانيديم فرزندان ايشان را در ايمان، ملحق گردانيديم به ايشان فرزندان آنها را-در داخل شدن بهشت، يا رسيدن به درجۀ پدران-و كم نكرديم به اين ملحق كردن از عمل پدرها و ثواب ايشان چيزى را» .

مشهور ميان مفسران آن است كه اين آيه در باب اطفال مؤمنان است كه خدا ملحق مى گرداند ايشان را به پدرهاى ايشان در بهشت (5). و در احاديث ما نيز اين تفسير وارد شده است (6).

و على بن ابراهيم روايت كرده است كه: اَلَّذِينَ آمَنُوا پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است و امير المؤمنين عليه السّلام؛ و ذرّيّات ايشان، ائمه و اوصياء از فرزندان ايشانند كه در امامت و خلافت

ص: 285

ايشان را ملحق به امير المؤمنين عليه السّلام گردانيد حق تعالى؛ و آن حجت و نصّى كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در حقّ امير المؤمنين عليه السّلام بيان كرد هيچ كم نكرد در حقّ ذرّيّۀ آن حضرت، و حجت امامت ايشان يكى است و اطاعت همه يكى است و پيروى همه واجب است (1).

و حق تعالى مى فرمايد قُولُوا آمَنّا بِاللّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلى إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ اَلْأَسْباطِ وَ ما أُوتِيَ مُوسى وَ عِيسى وَ ما أُوتِيَ اَلنَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ. فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اِهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما هُمْ فِي شِقاقٍ فَسَيَكْفِيكَهُمُ اَللّهُ وَ هُوَ اَلسَّمِيعُ اَلْعَلِيمُ (2)يعنى: «بگوئيد: ايمان آورديم به خدا و به آنچه نازل شده بسوى ما-كه قرآن باشد-و به آنچه نازل شده بسوى ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط-كه فرزندان و فرزندزاده هاى يعقوبند-و به آنچه داده شده است به موسى و عيسى و به آنچه داده شده اند پيغمبران از جانب پروردگار ايشان، ما جدائى نمى افكنيم ميان احدى از ايشان و ما از براى خدا انقيادكنندگانيم، پس اگر ايمان بياورند به مثل آنچه شما ايمان آورده ايد پس بتحقيق كه هدايت يافته اند، و اگر رو بگردانند و ايمان نياورند پس ايشان در مقام شقاق و معانده اند پس بزودى خدا كفايت شرّ ايشان مى كند و خدا شنوا است گفته هاى شما را و دانا است اخلاص شما را» .

كلينى و عياشى و ديگران از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت نموده اند كه: خطاب قُولُوا در اين آيه بسوى آل محمد عليهم السّلام است، يعنى على و فاطمه و حسنين و امامان بعد از ايشان عليهم السّلام، و شرط فَإِنْ آمَنُوا يعنى: اگر ايمان بياورند، مراد ساير مردمند كه بايد ايمان ايشان مثل ايمان ائمه عليهم السّلام باشد و در عقايد و اعمال متابعت ايشان كنند (3).

و اكثر مفسران خطاب قُولُوا را متوجه جميع مؤمنان گردانيده اند، فَإِنْ آمَنُوا «پس اگر ايمان بياورند» گفته اند: مراد اهل كتابند از يهود و نصارى (4)؛ و تأويلى كه در

ص: 286

حديث است ظاهرتر است از تأويل ايشان به سبب آنكه ما أُنْزِلَ إِلَيْنا به اين تفسير انسب است، زيرا كه نزول قرآن اولا بر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و اهل بيت او كه در خانۀ وحى حاضر بودند شده و بعد از آن به ساير مردم رسيده.

و ايضا مقرون ساخته اند به آنچه نازل شده بر ابراهيم و اسماعيل و ساير پيغمبران عليهم السّلام، پس همچنان كه در قراين اين دو فقره ذكر پيغمبران و رسولان شده، در اين فقره نيز مناسب آن است كه «منزل اليهم» امثال و اضراب ايشان باشند از انبياء و اوصياء عليهم السّلام.

و كلينى و نعمانى روايت كرده اند از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام در تفسير اين آيه وَ مِنَ اَلنّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اَللّهِ أَنْداداً يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اَللّهِ (1)يعنى: «و از مردم كسى هست كه مى گيرد بغير از خدا مثلى چند از آنها كه دوست مى دارند ايشان را مانند دوستى خدا» ؛ حضرت فرمود كه: اينها دوستان ابو بكر و عمرند كه ايشان را امام گرفته اند بغير از امامى كه خدا از براى مردم قرار داده.

و ايضا فرموده است در تفسير اين آيات وَ لَوْ يَرَى اَلَّذِينَ ظَلَمُوا إِذْ يَرَوْنَ اَلْعَذابَ أَنَّ اَلْقُوَّةَ لِلّهِ جَمِيعاً وَ أَنَّ اَللّهَ شَدِيدُ اَلْعَذابِ. إِذْ تَبَرَّأَ اَلَّذِينَ اُتُّبِعُوا مِنَ اَلَّذِينَ اِتَّبَعُوا وَ رَأَوُا اَلْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ اَلْأَسْبابُ. وَ قالَ اَلَّذِينَ اِتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَما تَبَرَّؤُا مِنّا كَذلِكَ يُرِيهِمُ اَللّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَيْهِمْ وَ ما هُمْ بِخارِجِينَ مِنَ اَلنّارِ (2)يعنى: «اگر ببينند آنها كه ستم كرده اند بر خود-به آنچه از براى خدا شريك قرار داده اند-در وقتى كه عذاب را ببينند در قيامت آنكه قوّت و قدرت از براى خدا است همه و آنكه خدا شديد است عقاب او، در وقتى كه بيزار شوند آنها كه پيشوا بوده اند از آنها كه متابعت ايشان كرده اند و ببينند عذاب را و بريده شود به ايشان سببها و وسيله ها كه در ميان ايشان بود در دنيا، و بگويند آنها كه متابعت كرده اند: كاشكى ما را بازگشتنى مى بود به دنيا پس بيزار مى شديم از ايشان چنانچه ايشان بيزار شدند از ما، چنين مى نمايد خدا به ايشان عملهاى ايشان را حسرتها بر

ص: 287

ايشان، و ايشان بيرون آينده نيستند از آتش جهنم» ، حضرت فرمود: بخدا سوگند كه ايشان پيشوايان ظلمند-كه غصب حقّ اهل بيت نمودند-و تابعان ايشان (1).

و در كتاب تأويل الآيات از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده است در تأويل قول حق تعالى أَ إِلهٌ مَعَ اَللّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ (2)يعنى: «آيا خدائى هست با خداوند عالميان؟ بلكه اكثر ايشان نمى دانند حق را» ، حضرت فرمود كه: يعنى آيا امام هدايت با امام ضلالت شريك مى تواند بود كه با يكديگر مقرون باشند (3)؟

و ايضا از تفسير ابن ماهيار به سند معتبر روايت كرده است كه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام فرمود كه: حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به من فرمود: يا على! نيست فاصله اى ميان كسى كه تو را دوست دارد و ميان آن كه ببيند آنچه ديده هاى او به آن روشن شود مگر آنكه مرگ را ببيند، پس اين آيه را تلاوت نمود رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَيْرَ اَلَّذِي كُنّا نَعْمَلُ (4)، فرمود كه: يعنى دشمنان ما چون داخل جهنم شوند گويند: اى پروردگار ما! بيرون آور ما را از جهنم تا عمل شايسته بكنيم در ولايت على عليه السّلام غير آنچه مى كرديم در عداوت او، پس در جواب او گويند أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْكُمْ ما يَتَذَكَّرُ فِيهِ مَنْ تَذَكَّرَ وَ جاءَكُمُ اَلنَّذِيرُ (5)«آيا عمر نداديم شما را آن قدر كه پند گيرد كسى كه خواهد پند گيرد و آمد بسوى شما ترساننده اى؟» ، حضرت فرمود كه: نيست ستمكاران آل محمد عليهم السّلام را ياورى كه ايشان را يارى كند و از عذاب الهى نجات دهد (6).

و حق تعالى مى فرمايد وَ اَلَّذِينَ اِجْتَنَبُوا اَلطّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَى اَللّهِ لَهُمُ اَلْبُشْرى (7)يعنى: «آنها كه اجتناب كردند از بتها و پيشوايان باطل كه عبادت كنند آنها را

ص: 288

و بازگشت كردند بسوى خدا، از براى ايشان است مژده و بشارت» .

ابن ماهيار روايت كرده است از حضرت صادق عليه السّلام كه خطاب كرد به شيعيان كه:

شمائيد آنها كه اجتناب نموديد از عبادت طاغوت كه ترك اطاعت خلفاى جور كرده ايد و هر كه اطاعت كند جبارى را پس بتحقيق كه او را پرستيده است (1).

و ايضا ابن ماهيار روايت كرده است كه از حضرت صادق عليه السّلام از تفسير قول حق تعالى سؤال كردند لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ اَلْخاسِرِينَ (2)، مفسران گفته اند:

مراد آن است كه اگر با خدا شريك قرار دهى هرآينه حبط و باطل مى شود عمل تو و البته خواهى بود از جمله زيانكاران-و در بعضى احاديث وارد شده كه: ظاهر خطاب به آن حضرت است و مقصود تنبيه ديگران است چنانچه مى گويند: تو را مى گوئيم همسايه بشنود (3)-، در اين حديث فرمود حضرت كه: مراد آن نيست كه شما گمان كرده ايد و فهميده ايد، حق تعالى در وقتى كه وحى نمود بسوى پيغمبرش كه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام را علم و نشانۀ هدايت مردم گرداند و او را وصى و جانشين خود قرار دهد، معاذ بن جبل پنهان كسى را به خدمت آن حضرت فرستاد گفت: شريك كن در ولايت على عليه السّلام ديگران را تا مردم ميل كنند به قول تو و تصديق تو را نمايند، پس خدا در باب نصب حضرت امير عليه السّلام آيه اى فرستاد يا أَيُّهَا اَلرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ (4)يعنى: «اى رسول! برسان به مردم آنچه نازل شده است بسوى تو از جانب پروردگار تو» ، در آن وقت حضرت شكايت كرد بسوى جبرئيل و گفت: مردم در باب خلافت على مرا تكذيب مى كنند و قبول قول من نمى كنند، پس خدا اين آيه را فرستاد كه: اگر با على در خلافت، ديگرى را شريك گردانى عمل تو حبط مى شود؛ و نمى تواند بود كه خدا پيغمبرى را بسوى اهل عالم بفرستد و او شفيع گنهكاران باشد و ترسد كه او شريك با خدا قرار دهد؛

ص: 289

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اوثق و امين تر بود نزد خدا از آنكه به او بگويد كه: اگر شريك بياورى به من و حال آنكه او از براى باطل كردن شرك و ترك نمودن بتها و هر معبودى كه غير از خدا باشد آمده بود، پس مراد آن است كه: شريك گردانى در ولايت على عليه السّلام مردان ديگر را (1).

و ايضا به سند معتبر از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است در تأويل اين آيات وَ كَذلِكَ حَقَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ عَلَى اَلَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحابُ اَلنّارِ يعنى: «و همچنين واجب شده است حكم پروردگار تو بر آنها كه كافر شدند آنكه ايشان اصحاب آتش جهنمند» ، حضرت فرمود كه: يعنى بنى اميّه ايشانند كه كافر شدند و ايشانند اصحاب جهنم؛ پس حق تعالى فرمود اَلَّذِينَ يَحْمِلُونَ اَلْعَرْشَ «آنها كه برمى دارند عرش را» ، حضرت فرمود كه: يعنى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و اوصياى او كه حاملان علم الهى اند، وَ مَنْ حَوْلَهُ يعنى: «و آنها كه بر دور عرشند» ، فرمود كه: يعنى ملائكه؛ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ . . .

وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا يعنى: «تنزيه و ثنا مى كنند پروردگار خود را و طلب آمرزش مى كنند براى آنها كه ايمان آورده اند» ، حضرت فرمود كه: ايشان شيعۀ آل محمد عليهم السّلام اند؛ رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا يعنى: مى گويند «اى پروردگار ما! فرا گرفته اى همه چيز را به رحمت و علم» ؛ فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا يعنى: «پس بيامرز آنها را كه توبه كردند» ، فرمود كه: يعنى توبه كردند از ولايت و محبت ابو بكر و عمر و عثمان و بنى اميّه؛ وَ اِتَّبَعُوا سَبِيلَكَ «و پيروى نمودند راه تو را» ، فرمود كه: يعنى متابعت امير المؤمنين عليه السّلام كردند و او سبيل خدا است؛ وَ قِهِمْ عَذابَ اَلْجَحِيمِ. رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنّاتِ عَدْنٍ اَلَّتِي وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّيّاتِهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ اَلْعَزِيزُ اَلْحَكِيمُ. وَ قِهِمُ اَلسَّيِّئاتِ يعنى: «نگاه دار ايشان را از عذاب جهنم اى پروردگار ما، و داخل كن ايشان را در باغستانهاى اقامت كه از آنجا بيرون نيايند، آن باغستانهائى كه وعده داده اى ايشان را و هر كه شايسته است از پدران و زنان و فرزندان ايشان بدرستى كه

ص: 290

توئى غالب و حكيم، و نگاه دار ايشان را از بديها» حضرت فرمود كه: مراد از سيئات و بديها، بنى اميّه اند و ساير خلفاى جور و شيعيان ايشان؛ وَ مَنْ تَقِ اَلسَّيِّئاتِ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذلِكَ هُوَ اَلْفَوْزُ اَلْعَظِيمُ. إِنَّ اَلَّذِينَ كَفَرُوا يُنادَوْنَ لَمَقْتُ اَللّهِ أَكْبَرُ مِنْ مَقْتِكُمْ أَنْفُسَكُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَى اَلْإِيمانِ فَتَكْفُرُونَ. قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اِثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اِثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى خُرُوجٍ مِنْ سَبِيلٍ يعنى: «و هر كه را نگاه دارى از بديها در روز جزا پس بدرستى كه رحم كرده اى او را و اين است فيروزى عظيم، بدرستى كه آنان كه كافر شدند ندا كرده شوند در قيامت: هرآينه دشمنى خدا بزرگتر است از دشمنى شما مر نفسهاى خود را در وقتى كه خوانده مى شويد بسوى ايمان پس كافر شديد و نگرويديد به آن، گويند: اى پروردگار ما! ميرانيدى ما را دو مرتبه يكى در دنيا و يكى در قبر بعد از سؤال، و زنده گردانيدى ما را دو مرتبه يكى در دنيا و يكى در قيامت يا در قبر، پس اعتراف كرديم به گناهان خود پس هيچ راهى هست به بيرون رفتن از جهنم؟» ، حضرت فرمود: مراد از آنان كه كافر شدند، بنى اميّه اند؛ و مراد به ايمان، ولايت على بن ابى طالب عليه السّلام است.

ذلِكُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِيَ اَللّهُ وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ وَ إِنْ يُشْرَكْ بِهِ تُؤْمِنُوا فَالْحُكْمُ لِلّهِ اَلْعَلِيِّ اَلْكَبِيرِ (1) يعنى: «اين لازم بودن عذاب شما را به سبب آن است كه هرگاه اهل ايمان خدا را به وحدانيت و يگانگى مى خواندند در دنيا، كافر مى شديد، و اگر مشركان شريك با خدا مى خواندند ايمان مى آورديد، پس حكم امروز از براى خداوند بلند مرتبه و بزرگوار است» ، حضرت فرمود كه: اين خطاب با سنّيان است كه چون خدا را به ولايت على عليه السّلام به تنهائى مى خواندند كافر مى شديد، اگر با على عليه السّلام در خلافت شريك قرار مى دادند و امامى غير او را نام مى بردند ايمان مى آورديد و قبول مى كرديد امامت او را (2).

و ايضا از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است در تفسير قول حق تعالى فَلَنُذِيقَنَّ اَلَّذِينَ كَفَرُوا عَذاباً شَدِيداً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَسْوَأَ اَلَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ. ذلِكَ جَزاءُ أَعْداءِ

ص: 291

اَللّهِ اَلنّارُ لَهُمْ فِيها دارُ اَلْخُلْدِ جَزاءً بِما كانُوا بِآياتِنا يَجْحَدُونَ (1) ، فرمود كه: يعنى «البته بچشانيم آنان را كه كافر شدند به ترك ولايت امير المؤمنين عليه السّلام عذابى سخت در دنيا و هرآينه جزا دهيم ايشان را بدترين آنچه مى كردند-در آخرت-اين است جزاى دشمنان خدا آتش جهنم، ايشان راست در جهنم سراى جاويد يعنى هرگز بيرون نيايند، اين جزا به سبب آن است كه بودند در دنيا كه انكار مى كردند آيات ما را» ، حضرت فرمود كه: آيات خدا ائمه عليهم السّلام اند (2).

و ابن ماهيار روايت كرده است از حضرت على بن الحسين عليه السّلام كه فرمود: مائيم اولاى مردم به خدا و سزاوارترين مردم به دين خدا و مائيم آنها كه مقرر كرده است و بيان نموده از براى ما دين خود را، پس فرمود كه شَرَعَ لَكُمْ مِنَ اَلدِّينِ يعنى: «بيان كرد و ظاهر گردانيد از براى شما از دين» اى آل محمد ما وَصّى بِهِ نُوحاً «آنچه وصيت كرد به آن نوح را كه بعمل آورد و حفظ كند» حضرت فرمود كه: پس خدا وصيت كرد ما را به آنچه وصيت كرد به آن نوح را؛ وَ اَلَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ «و آنچه وحى كرديم بسوى تو» اى محمد؛ وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى وَ عِيسى «و آنچه وصيت كرديم به آن ابراهيم و موسى و عيسى را» ، حضرت فرمود: ما دانستيم علم ايشان را و رسانيديم آنچه دانستيم و به ما سپردند علم ايشان را پس مائيم وارث پيغمبران و وارث اولو العزم از رسولان؛ أَنْ أَقِيمُوا اَلدِّينَ «آنكه برپا داريد دين را» اى آل محمد؛ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ «و متفرق و پراكنده مشويد و مجتمع باشيد در دين حق» ؛ كَبُرَ عَلَى اَلْمُشْرِكِينَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ «بزرگ و دشوار است بر مشركان آنچه مى خوانى ايشان را بسوى آن» ، حضرت فرمود كه: يعنى ولايت على عليه السّلام؛ اَللّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ (3)«خدا برمى گزيند و مى كشد بسوى خود هر كه انابه و بازگشت كند بسوى خدا» حضرت فرمود كه:

ص: 292

يعنى اجابت تو كند بسوى ولايت على عليه السّلام (1).

و ايضا ابن ماهيار روايت كرده است كه حضرت باقر عليه السّلام به محمد بن حنفيه فرمود كه:

محبت ما اهل بيت چيزى است كه خدا در جانب راست دل مؤمن مى نويسد، و هر كه اين محبت را خدا در دل او نوشت كسى محو نمى تواند كرد، مگر نشنيده اى كه حضرت عزت مى فرمايد أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ اَلْإِيمانَ (2)و محبت ما اهل بيت، ايمان است (3).

و ايضا به سندهاى بسيار از حضرت صادق و امام رضا عليهما السّلام روايت كرده است در تفسير آيۀ أَ رَأَيْتَ اَلَّذِي يُكَذِّبُ بِالدِّينِ (4)«آيا ديدى آن كسى را كه تكذيب كرد به دين و آن را به دروغ نسبت داد؟» ، فرمودند كه: مراد به دين، ولايت على عليه السّلام است (5).

و فرات بن ابراهيم از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است در تفسير آيۀ صِبْغَةَ اَللّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اَللّهِ صِبْغَةً (6)يعنى: طلب كنيد رنگ كردن خدا را و كيست نيكوتر از خدا از براى رنگ كردن به دين و ايمان؛ نه اينكه ترسايان فرزندان خود را در آب فرو مى بردند و مى گفتند: رنگ مى كنيم به رنگ نصرانيّت، حضرت فرمود كه: مراد رنگ كردن مؤمنان است به ولايت اهل بيت و اقرار به امامت ايشان در روز الست كه پيمان ولايت از ايشان گرفتند (7).

و ايضا روايت كرده است از ابان بن تغلب كه گفت: از حضرت باقر عليه السّلام پرسيدم از تفسير اين آيه كه اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِكَ لَهُمُ اَلْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ (8)يعنى: «آنان كه ايمان آوردند و مخلوط نكردند ايمان خود را به ظلم، اين

ص: 293

گروه مر ايشان را است ايمنى و ايشانند هدايت يافتگان» ، حضرت فرمود: اى ابان! شما مى گوئيد كه ظلم در اين آيه شرك به خدا است و ما مى گوئيم اين آيه در شأن على بن ابى طالب و اهل بيت او عليهم السّلام نازل شده است زيرا كه ايشان يك چشم زدن به خدا شرك نياورده اند هرگز و عبادت لات و عزّى نكردند چنانچه آن سه خليفۀ ناحق كردند، و حضرت امير عليه السّلام اول كسى بود كه با پيغمبر نماز كرد و تصديق او كرد پس اين آيه در شأن او نازل شده است (1).

و كلينى از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است در تفسير اين آيه كه: مراد آن است كه ايمان آوردند به آنچه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آورده است از ولايت و امامت حضرت امير المؤمنين عليه السّلام و ذرّيّۀ او و مخلوط نگردانند به ولايت ابى بكر و عمر و عثمان، پس ايمان ملبس به ظلم آن است كه به ولايت ايشان مخلوط گردانند (2).

و ايضا در تفسير فرات از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است در تفسير آيۀ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اَللّهِ أَلا بِذِكْرِ اَللّهِ تَطْمَئِنُّ اَلْقُلُوبُ (3)يعنى: «آنان كه ايمان آوردند و آرام گرفت دلهاى ايشان به ياد خدا، بدانيد كه به ياد خدا آرام مى گيرد و ساكن مى شود دلها» ، حضرت فرمود كه: حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به جناب امير عليه السّلام فرمود:

مى دانى اين آيه در شأن كه نازل شده است؟ عرض كرد: خدا و رسول خدا داناترند، فرمود: در شأن كسى نازل شده كه تصديق كند مرا و ايمان آورد به من و دوست دارد تو را و فرزندان تو را بعد از تو و تسليم كند امامت را از براى تو و امامان بعد از تو (4).

و عياشى از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده است در تفسير اين آيه كه: ذكر خدا، محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است و دلها به او مطمئن مى گردد، و آن حضرت ذكر خداست و حجاب خداست (5).

ص: 294

و على بن ابراهيم روايت كرده است كه اَلَّذِينَ آمَنُوا شيعيانند؛ و ذكر خدا، امير المؤمنين است و ائمه عليهم السّلام (1).

و ايضا فرات از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است كه فرمود: محبت ما ايمان است، و بغض و عداوت ما كفر است، پس اين آيه را خواند لكِنَّ اَللّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ اَلْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ اَلْكُفْرَ وَ اَلْفُسُوقَ وَ اَلْعِصْيانَ أُولئِكَ هُمُ اَلرّاشِدُونَ (2)يعنى: «و ليكن خدا دوست گردانيده بسوى شما ايمان را و زينت داده است آن را در دلهاى شما، و مكروه كرده بسوى شما كفر و فسوق و معصيت را، آن گروه ايشانند راه يافتگان به طريق صلاح و رستگارى» (3).

و كلينى و على بن ابراهيم روايت كرده اند در تأويل اين آيه كه: ايمان، امير المؤمنين عليه السّلام؛ و كفر، ابو بكر است؛ و فسوق، عمر؛ و عصيان، عثمان است (4).

و كلينى روايت كرده است از حضرت صادق عليه السّلام در تفسير قول حق تعالى وَ هُدُوا إِلَى اَلطَّيِّبِ مِنَ اَلْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلى صِراطِ اَلْحَمِيدِ (5)يعنى: «هدايت يافته شده اند مؤمنان بسوى پاكيزه و نيكوئى از گفتار و هدايت يافته شدند به راه خداوند مستحقّ حمد و ستايش» فرمود كه: اين آيه در شأن حمزه و جعفر و عبيده و سلمان و ابو ذر و مقداد و عمار نازل شده كه هدايت يافتند بسوى ولايت امير المؤمنين عليه السّلام (6).

و على بن ابراهيم از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده است در تفسير قول رب العزه إِنَّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْداً (7)يعنى: «كافران مكر مى كنند مكركردنى» ، حضرت فرمود: مراد ابو بكر و عمر است و ساير منافقانند كه مكر كردند با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و با امير

ص: 295

المؤمنين عليه السّلام و با فاطمه عليها السّلام؛ و أَكِيدُ كَيْداً (1)«و من مكر با ايشان مى كنم مكركردنى» به آنكه در دنيا حكم اسلام را به ايشان جارى مى كنم و در آخرت با كافران ايشان را به جهنم مى برم يا جزاى مكر ايشان را مى دهم؛ فَمَهِّلِ اَلْكافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْداً (2)«پس مهلت ده كافران را، مهلت ده ايشان را اندك زمانى» حضرت فرمود كه: چون حضرت قائم مبعوث گردد و ظاهر شود انتقام مى كشد براى من از جباران و پيشوايان باطل از قريش و بنى اميّه و ساير مردم (3).

و ابن ماهيار به سند معتبر از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است در تفسير اين آيه إِنَّ اَلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ اَلْكِتابِ وَ اَلْمُشْرِكِينَ فِي نارِ جَهَنَّمَ (4)يعنى: «آنها كه كافر شدند از اهل كتاب و مشركان در آتش جهنم اند» ، حضرت فرمود كه: مراد آن جماعتند كه قرآن بر ايشان نازل شد پس مرتد شدند و كافر شدند به آنكه بعد از رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم معصيت امير المؤمنين عليه السّلام كردند (5).

و به روايت ديگر: اَلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ اَلْكِتابِ آنهايند كه تكذيب شيعه مى كنند؛ و مشركان، آنهايند كه با امير المؤمنين عليه السّلام در خلافت شريك قرار داده اند، يعنى: نبوده اند آنان كه كافر شده اند از تكذيب كنندگان شيعه و آنها كه امير المؤمنين عليه السّلام را از مرتبۀ اول خلافت به مرتبۀ چهارم قرار داده اند جدا از كفر و شرك تا بيايد بسوى ايشان بيّنه، فرمود كه: يعنى واضح شود حق از براى ايشان؛ رَسُولٌ مِنَ اَللّهِ يعنى محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، يَتْلُوا صُحُفاً مُطَهَّرَةً (6)يعنى «تلاوت مى كند صحيفه هاى پاكيزه را» ، حضرت فرمود كه: يعنى دلالت مى كند مردم را بر اولو الامر بعد از خود كه ائمه عليهم السّلام اند و ايشانند صحف مطهّره؛

ص: 296

فِيها كُتُبٌ قَيِّمَةٌ (1) فرمود كه: يعنى نزد ايشان است حقّ واضح؛ وَ ما تَفَرَّقَ اَلَّذِينَ أُوتُوا اَلْكِتابَ يعنى: «متفرق نشدند آنها كه تكذيب شيعه كردند» إِلاّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ اَلْبَيِّنَةُ (2)«مگر بعد از آنكه حق به نزد ايشان آمد» ؛ وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِيَعْبُدُوا اَللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ اَلدِّينَ فرمود كه: يعنى «مأمور نشده اند اين اصناف مسلمانان مگر از براى آنكه عبادت كنند خدا را در حالتى كه خالص گردانيده باشند از براى خدا دين را» به آنكه ايمان بياورند به خدا و رسول و ائمه عليهم السّلام، وَ ذلِكَ دِينُ اَلْقَيِّمَةِ (3)«و اين است دين قيّمه» فرمود كه: قيّمه، فاطمۀ زهرا عليها السّلام است-و به روايت ديگر: حضرت قائم عليه السّلام است-؛ إِنَّ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ فرمود: يعنى آنها كه ايمان آورده اند به خدا و رسول و به اولو الامر و اطاعت نموده اند ايشان را در آنچه امر كرده اند، أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ اَلْبَرِيَّةِ (4)يعنى: «ايشان بهترين خلايقند» (5).

و به روايت ديگر فرمود كه: اين آيه در شأن آل محمد عليهم السّلام نازل شده است (6).

و در امالى شيخ از جابر انصارى روايت كرده است كه: روزى نزد حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نشسته بوديم ناگاه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام آمد، حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه: آمد بسوى شما برادر من، پس فرمود: بحقّ آن خداوندى كه جانم بدست قدرت اوست او و شيعيانش رستگارانند در روز قيامت، پس فرمود كه: بدانيد بخدا قسم بدرستى كه ايمان او به خدا بيش از همۀ شما است و او برپادارنده تر است امر خدا را از شما و وفاكننده تر است به عهد خدا از شما، و او داناتر است به حكم خدا از شما و قسمت بالسويّه را بيش از همه رعايت مى نمايد، و عدالتش در ميان رعيت بيش از همۀ شما است

ص: 297

و مزيّت و فضيلتش نزد خدا از همه بيشتر است؛ گفت جابر كه: پس اين آيه نازل شد، و هرگاه آن حضرت پيدا مى شد اصحاب محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مى گفتند: آمد خير البريّه (1).

و ايضا از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام روايت كرده است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود كه:

هيچ هدهد نيست مگر آنكه بر بالش نوشته به خط و زبان سريانى كه آل محمد خير البريّه (2).

و ايضا از يعقوب پسر ميثم تمار روايت نموده است كه گفت: رفتم به خدمت حضرت امام محمد باقر عليه السّلام و گفتم: فداى تو شوم اى فرزند رسول خدا، در كتابهاى پدر خود يافتم كه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام به پدرم ميثم گفت: دوست دار دوست آل محمد را هر چند فاسق و زناكار باشد، و دشمن دار دشمن آل محمد را هر چند بسيار روزه گيرد و بسيار نمازكننده باشد كه من شنيدم از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه اين آيه را خواند إِنَّ اَلَّذِينَ آمَنُوا -تا- خَيْرُ اَلْبَرِيَّةِ پس رو به جانب من گردانيد كه: ايشان و اللّه تو و شيعيان تواند يا على، و وعده گاه تو و ايشان حوض كوثر است، خواهند آمد با روهاى نورانى و دست و پاهاى نورانى و تاجها بر سر.

پس حضرت امام محمد باقر عليه السّلام فرمود كه: در كتاب على عليه السّلام چنين نوشته شده است (3).

و احاديث بسيار در باب نزول اين آيه در شأن حضرت امير المؤمنين عليه السّلام روايت شده است (4)، و بعضى در مجلد احوال آن حضرت مذكور خواهد شد.

و بعد از اين حق تعالى فرموده است رَضِيَ اَللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ (5)يعنى: «خدا از

ص: 298

ايشان راضى شد و ايشان از خدا راضى شدند» .

از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده اند كه: خدا راضى است از مؤمنان در دنيا و آخرت، و مؤمن هر چند در دنيا از خدا راضى است امّا در دلش چيزى هست براى آنچه مى بيند از تمحيص و ابتلاء و امتحان، و چون در روز قيامت ثوابهاى خدا را كه براى او مقرر كرده مى بيند در آن وقت راضى مى شود از خدا آنچه حق و سزاوار رضا و خشنودى است (1).

و ايضا روايت كرده است از ابان بن تغلب كه: حضرت صادق عليه السّلام اين آيه را تلاوت نمود وَ وَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ. اَلَّذِينَ لا يُؤْتُونَ اَلزَّكاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ (2)يعنى:

«واى بر مشركان! آنان كه نمى دهند زكات را و ايشان به آخرت كافرند» ، پس فرمود كه:

اى ابان! آيا گمان مى كنى كه خدا از بت پرستان و مشركان زكات اموال ايشان را طلب مى كند و ايشان با خدا خداى ديگر مى پرستند؟ ابان گفت: پس كيستند ايشان؟ حضرت فرمود كه: يعنى واى بر آنها كه با امام اول شريك قرار دادند و رد نكردند بسوى امام آخر آنچه گفت در حقّ او امام اول و ايشان به او كافرند (3).

و على بن ابراهيم روايت نموده است در تفسير قول خدا وَ اُذْكُرُوا نِعْمَةَ اَللّهِ عَلَيْكُمْ وَ مِيثاقَهُ اَلَّذِي واثَقَكُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنا وَ أَطَعْنا (4)يعنى: «ياد كنيد نعمت خدا را بر شما و پيمان او را كه بر شما محكم گرفت چون گفتيد: شنيديم و اطاعت كرديم» ، فرمود كه:

چون حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پيمان گرفت بر ايشان به ولايت و امامت حضرت على بن ابى طالب عليه السّلام گفتند: شنيديم و اطاعت كرديم، پس شكستند پيمان را بعد از آن حضرت (5).

و كلينى از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است در تفسير قول خدا هُوَ اَلَّذِي خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ (6)يعنى: «اوست كه خلق كرده است شما را، پس بعضى از

ص: 299

شما كافرند و بعضى مؤمن» ، فرمود كه: دانست خدا ايمان ايشان را به ولايت ما و كفر ايشان را به ولايت ما در روزى كه پيمان از ايشان گرفت در صلب آدم و ايشان ذرّه اى چند بودند (1).

و ايضا روايت كرده است از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام كه: خدا خطاب كرده است جناب امير عليه السّلام را در قرآن در آنجا كه فرموده است وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اَللّهَ وَ اِسْتَغْفَرَ لَهُمُ اَلرَّسُولُ لَوَجَدُوا اَللّهَ تَوّاباً رَحِيماً. فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتّى يُحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً (2)يعنى: «اگر آنان كه ايشان چون ستم كردند بر نفسهاى خود مى آمدند بسوى تو پس طلب آمرزش مى كردند از خدا و طلب آمرزش مى كرد براى ايشان رسول، هرآينه مى يافتند خدا را قبول كنندۀ توبه و مهربان، پس نه بحقّ پروردگار تو كه ايمان ندارند ايشان تا آنكه حكم سازند تو را در آنچه نزاع و اختلاف افتد ميان ايشان پس نيابند در خاطر خود تنگى از آنچه حكم كنى تو و انقياد كنند حكم تو را انقيادكردنى» ، حضرت فرمود: اين خطاب با جناب امير عليه السّلام است در باب صحيفۀ ملعونه كه ابو بكر و عمر و جمعى از منافقان نوشتند و با يكديگر عهد كردند كه هرگاه خدا محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را از دنيا ببرد نگذارند كه خلافت به بنى هاشم برسد (3)، مراد از فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ اين است كه ستمى بر خود كردند، يعنى ايشان كافر شدند به اين عمل و ايمان ايشان درست نمى شود مگر آنكه بيايند به نزد جناب امير عليه السّلام پس استغفار كنند و طلب مغفرت كند از براى ايشان رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، و اين قرينه است براى آنكه مخاطب به اين خطاب حضرت رسول نيست و اگر نه بايست «و استغفرت لهم» بگويد، هرآينه توبۀ ايشان قبول خواهد شد؛ پس بعد از آن بيان فرمود كيفيت توبۀ ايشان را كه توبۀ ايشان مقبول نيست و ايمان ايشان درست نيست مگر آنكه به خدمت حضرت امير المؤمنين عليه السّلام بيايند و اقرار به گناه خود بكنند و آن حضرت را حكم

ص: 300

نمايند كه: اگر مى خواهى ما را به تلافى اين خطا كه كرده ايم بكش و خواهى عفو كن و ببخش، پس هر حكمى كه از اينها بكند در حقّ ايشان راضى باشند و دلتنگ نباشند، هرگاه چنين كنند توبۀ ايشان مقبول مى شود.

پس بعد از اين فرمود وَ لَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا ما يُوعَظُونَ بِهِ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ (1)حضرت فرمود: يعنى اگر بكنند آنچه پند داده شدند به آن در باب على عليه السّلام كه در آيۀ سابقه مذكور شد هرآينه بهتر خواهد بود از براى ايشان (2).

و ايضا از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده است در تفسير اين آيه بَلْ تُؤْثِرُونَ اَلْحَياةَ اَلدُّنْيا (3)يعنى: «بلكه اختيار مى كنيد زندگانى دنيا را» ، حضرت فرمود كه: يعنى ولايت ابو بكر و عمر و عثمان و ساير خلفاء جور كه دنيا با ايشان بود، وَ اَلْآخِرَةُ خَيْرٌ وَ أَبْقى (4)«و سراى آخرت بهتر و باقى تر است» ، حضرت فرمود كه: مراد ولايت حضرت امير المؤمنين عليه السّلام است كه ثواب آخرت مترتب است بر آن (5).

و ايضا از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده است در تفسير اين آيه فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً (6)يعنى: «پس راست گردان روى خود را براى دين حق در حالتى كه ميل كننده باشى از دينهاى باطل» فِطْرَتَ اَللّهِ اَلَّتِي فَطَرَ اَلنّاسَ عَلَيْها (7)يعنى: «از خلقتى كه خدا مردم را بر آن خلق كرده» (8).

و على بن ابراهيم و صفار و ابن بابويه به سندهاى بسيار از حضرت امام رضا و حضرت صادق عليهما السّلام روايت نموده اند كه: مراد آن است كه مفطور گردانيده ايشان را بر معرفت در

ص: 301

روز الست به توحيد كه «لا اله الا اللّه و محمد رسول اللّه و على ولىّ اللّه» است، تا اينجا داخل توحيد است (1)، و هر كه اقرار به امامت على بن ابى طالب عليه السّلام نكرده است به يگانگى خدا اقرارش درست نيست و مشرك است.

و ايضا به سند معتبر روايت نموده است از حضرت صادق عليه السّلام در تفسير قول حق تعالى إِنَّ اَلَّذِينَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ اِزْدادُوا كُفْراً لَمْ يَكُنِ اَللّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِيَهْدِيَهُمْ سَبِيلاً (2)يعنى: «آنان كه ايمان آوردند، پس كافر شدند، پس ايمان آوردند، پس كافر شدند، پس زياده كردند كفر را، نخواهد بود كه خدا بيامرزد ايشان را و نه آنكه هدايت كند ايشان را به راهى از راههاى خير و نجات» ، حضرت فرمود: اين آيه در حقّ ابو بكر و عمر و عثمان نازل شده كه ايمان آوردند به پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در اول امر يعنى به زبان، و كافر شدند يعنى كفر خود را ظاهر كردند در وقتى كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عرض كرد بر ايشان ولايت امير المؤمنين عليه السّلام را و فرمود: «من كنت مولاه فعليّ مولاه» يعنى: «هر كه من مولا و صاحب اختيار اويم على مولاى اوست» ، پس چون حضرت تكليف بيعت به آنها كرد به ناچار به زبان اقرار كردند و بيعت با امير المؤمنين عليه السّلام نمودند، پس كافر شدند در وقتى كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از دنيا رحلت فرمود پس اقرار به بيعت نكردند پس كفر را زياد كردند و آنها را كه با امير المؤمنين عليه السّلام در روز غدير بيعت كرده بودند جبر كردند كه با ابو بكر بيعت كنند، يا آنكه حضرت امير عليه السّلام را جبر به بيعت كردند، پس باقى نماند از براى اين گروه هيچ جزو و بهره اى از ايمان (3).

و فرمود در تفسير اين آيه إِنَّ اَلَّذِينَ اِرْتَدُّوا عَلى أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ اَلْهُدَى اَلشَّيْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلى لَهُمْ (4)يعنى: «بدرستى آنها كه برگشتند از دين بر پشتهاى

ص: 302

خود-يعنى به كفرى كه در آن بودند-بعد از آنكه ظاهر شده بود از براى آنها هدايت، شيطان زينت داد براى ايشان ضلالت ايشان را و دراز گردانيد آرزوهاى ايشان را» ، حضرت فرمود كه: ايشان ابو بكر و عمر و عثمانند كه از ايمان برگشتند به ترك ولايت امير المؤمنين عليه السّلام (1).

و ايضا فرمود در تفسير اين آيه وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ (2)يعنى: «هر كه اراده كند در جرم كارى كه ميل كند از حق و مقرون باشد به ستم، بچشانيم او را عذاب دردناك» ، حضرت فرمود كه: اين آيه در باب ابو بكر و عمر و ابو عبيده كه كاتب ايشان بود در وقتى كه داخل كعبه شدند و عهد و پيمان بستند بر كفر خود و انكار آنچه نازل شده بود در شأن امير المؤمنين عليه السّلام، پس ملحد شدند در ميان خانۀ خدا به ظلمى كه كردند بر حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و ولىّ آن حضرت على بن ابى طالب عليه السّلام پس دورند از رحمت خدا گروه ستمكاران (3).

و ايضا روايت نموده است از حضرت صادق عليه السّلام در آيۀ كريمۀ إِنَّكُمْ لَفِي قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ. يُؤْفَكُ عَنْهُ مَنْ أُفِكَ (4)يعنى: «بدرستى كه شما در قول مختلفيد» ، فرمود كه:

گفتار مختلف ايشان در ولايت على عليه السّلام بود، برگردانيده مى شود از بهشت هر كه برگردد از ولايت على عليه السّلام (5).

و ايضا كلينى و ابن ماهيار از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده اند كه: اين آيه چنين نازل شد «فأبى اكثر الناس بولاية عليّ الاّ كفورا» يعنى: ابا كردند اكثر مردم مگر انكار ولايت على عليه السّلام را (6).

ص: 303

و فرمود: اين آيه نيز چنين نازل شده است «و قل الحق من ربكم في ولاية علي فمن شاء فليؤمن و من شاء فليكفر انّا اعتدنا للظالمين آل محمد نارا احاط بهم سرادقها» يعنى:

بگو: حق و قول درست از جانب پروردگار شما است در ولايت على عليه السّلام، پس هر كه خواهد ايمان بياورد و هر كه خواهد كافر شود، ما آماده كرده ايم از براى ستمكاران به آل محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آتشى كه احاطه كرده به ايشان پرده هاى آن (1).

و در كتاب تأويل الآيات از اخطب خوارزم كه از علماى سنّيان است روايت كرده كه او از ابن عباس روايت كرده است كه: جماعتى از حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پرسيدند كه: اين آيه در حقّ كه نازل شده است وَعَدَ اَللّهُ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً (2)يعنى: «وعده كرده است خدا آنها را كه ايمان آورده اند و عملهاى شايسته كرده اند از ايشان آمرزش گناهان و مزدى عظيم را» ؟ حضرت فرمود كه: چون روز قيامت شود بسته شود علمى از نور سفيد و ندا كند منادى كه: برخيزد سيّد مؤمنان و برخيزد با او آنها كه ايمان آوردند بعد از مبعوث شدن محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، پس برخيزد على عليه السّلام و علمى از نور سفيد بدست او دهند و در زير آن علم جميع سابقان اوّلان از مهاجران و انصار باشند، مخلوط نمى شوند با ايشان غير ايشان تا آنكه بنشينند بر منبرى از نور رب العزه و عرض نمايند جميع را بر آن حضرت يكى يكى و هر يك را مزدش و نورش را به او عطا مى كند، پس چون تا آخر ايشان مى رسد به ايشان گويند: دانستيد صفت خود را و منازل خود را در بهشت؟ بدرستى كه پروردگار شما مى گويد كه: شما را نزد من آمرزش و مزد عظيم هست، يعنى بهشت؛ پس حضرت برخيزد و اين گروه در زير علم او باشند تا ايشان را داخل بهشت گرداند و غير آنها را داخل جهنم گرداند. پس اين است معنى قول حق تعالى وَ اَلَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِكَ هُمُ اَلصِّدِّيقُونَ وَ اَلشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ (3)

ص: 304

يعنى: «آنان كه ايمان به خدا و رسولهاى او آوردند، اين جماعت ايشان بسيار تصديق كنندگانند پيغمبران را و شهيدان يا گواهانند نزد پروردگار ايشان، مر ايشان را است اجر ايشان و نور ايشان» ، حضرت فرمود كه: يعنى سابقين اوّلين و مؤمنان و آنها كه ولايت امير المؤمنين عليه السّلام دارند. وَ اَلَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ اَلْجَحِيمِ (1)يعنى:

«و آنان كه كافر شدند و تكذيب كردند به آيات ما، ايشانند اصحاب جهنم» ، فرمود كه:

يعنى كافر شدند و دروغ پنداشتند ولايت را و انكار كردند حقّ على عليه السّلام را (2).

مترجم گويد كه: احاديث در تأويل اين نوع آيات بسيار است كه در «بحار الانوار» ذكر شده (3)و بعضى در مجلد احوال حضرت امير عليه السّلام است كه مذكور خواهد شد ان شاء اللّه.

و تأويل ايمان به ولايت اهل بيت عليهم السّلام ظاهر است زيرا كه جزو عمدۀ ايمان است و مستلزم ساير اجزاء نيز هست، و اصول و فروع ايمان به بيان ايشان معلوم مى شود، و تأويل ايمان به ايشان به اعتبار همين جهات و كمال ايمان در ايشان واضح است؛ و تأويل كفر به انكار ولايت نيز معلوم است زيرا كه جزو عمدۀ ايمان از ايشان مسلوب است، و ايضا انكار آنچه پيغمبر آورده است عين كفر است و تأويل شرك به شريك گردانيدن در ولايت يا انكار ولايت به چند وجه است:

اول آنكه: در برابر امامى كه خدا نصب كرده ديگرى را نصب نمودن با خدا شريك شدن است.

دوم آنكه: اطاعت كسى كردن كه خدا نفرموده باشد، حكم پرستيدن او دارد چنانچه حق تعالى مكرر در قرآن فرموده كه: عبادت شيطان مكنيد؛ اطاعت او را عبادت فرموده و فرموده كه: اهل كتاب و علما و رهبانان خود را خدايان گرفته اند بغير از خدا، اطاعت ايشان را در باطل پرستيدن شمرده.

ص: 305

سوم آنكه: حق تعالى بسيارى از چيزها كه نسبت به دوستانش واقع شده به خود نسبت داده، چنانچه ظلم بر ايشان را ظلم بر خود شمرده، و اطاعت و بيعت ايشان را اطاعت و بيعت خود قرار داده، پس مى تواند بود كه شريك با ايشان قرار دادن را شريك با خود قرار داده باشد.

ص: 306

و ابن شهر آشوب از حضرت صادق عليه السّلام روايت كرده است كه: مائيم سابقون-كه پيشى گرفته ايم بر همۀ امّت در همۀ كمالات-، و مائيم آخرون-كه دولت ما بعد از همه خواهد بود- (1).

و ابن ماهيار از شيخ طوسى روايت كرده است به سند او از ابن عباس كه گفت: پرسيدم از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از تفسير آيۀ كريمۀ وَ اَلسّابِقُونَ اَلسّابِقُونَ. أُولئِكَ اَلْمُقَرَّبُونَ ، حضرت فرمود كه: جبرئيل گفت: ايشان على و شيعيان اويند كه سبقت مى گيرند بسوى بهشت و مقرّبند بسوى خدا به گرامى داشتن خدا ايشان را (2).

و ايضا از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام روايت نموده است در تفسير آيۀ مباركۀ فَأَمّا إِنْ كانَ مِنَ اَلْمُقَرَّبِينَ. فَرَوْحٌ وَ رَيْحانٌ وَ جَنَّةُ نَعِيمٍ (3)يعنى: «اگر ميّت از جملۀ مقرّبان است پس از براى او روح هست-يعنى يا استراحت يا نسيم بهشت-و ريحان-يعنى رزق طيّب و نيكو، يا گل بهشت كه در وقت مردن مى آورند كه او ببويد-و بهشتى كه در آن تنعّم كند» ، حضرت فرمود كه: اين آيه در شأن حضرت امير المؤمنين عليه السّلام است و امامان بعد از او عليهم السّلام (4).

و در عيون اخبار الرضا عليه السّلام از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام روايت كرده است كه فرمود:

در شأن من اين آيه نازل شده است وَ اَلسّابِقُونَ اَلسّابِقُونَ. أُولئِكَ اَلْمُقَرَّبُونَ (5).

و در كتاب سليم بن قيس هلالى روايت كرده است كه: حضرت امير المؤمنين عليه السّلام در حجتها كه بر مهاجران و انصار تمام نمود فرمود كه: سوگند مى دهم شما را بخدا كه آيا مى دانيد در وقتى كه نازل شد وَ اَلسّابِقُونَ اَلْأَوَّلُونَ مِنَ اَلْمُهاجِرِينَ وَ اَلْأَنْصارِ (6)

ص: 308

وَ اَلسّابِقُونَ اَلسّابِقُونَ. أُولئِكَ اَلْمُقَرَّبُونَ پرسيدند از حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از تفسير اين دو آيه، حضرت فرمود كه: خدا فرستاده است در شأن پيغمبران و اوصياء ايشان پس من بهترين پيغمبران خدا و رسولان اويم، و وصىّ من بهترين اوصياء است كه على بن ابى طالب باشد؟ همه گفتند: بلى شنيديم (1).

و شيخ طبرسى در مجمع البيان از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده است كه: سابقان، چهار كسند: پسر آدم كه كشته شد؛ و سابق امّت موسى و او مؤمن آل فرعون است؛ و سابق امّت عيسى و او حبيب نجار است؛ و سابق امّت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و او على بن ابى طالب است (2).

و كلينى روايت كرده است كه: حضرت امام محمد باقر عليه السّلام به جماعتى از شيعه خطاب نمود كه: شما شيعيان خدائيد و شما ياوران خدائيد و شمائيد سابقون اوّلون و سابقون آخرون و سابقون در دنيا و سابقون در آخرت بسوى بهشت، ما ضامن شده ايم از براى شما بهشت را به ضامنى خدا و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم (3).

و على بن ابراهيم روايت كرده است كه: اصحاب ميمنه مؤمنانند كه گناهان كرده اند و ايشان را در موقف حساب بازمى دارند، و سابقون آنهايند كه سبقت مى نمايند بسوى بهشت بى حساب (4).

و كلينى از اصبغ بن نباته روايت نموده است كه: مردى آمد به خدمت حضرت امير عليه السّلام و عرض نمود: يا امير المؤمنين! جماعتى مى گويند بنده زنا نمى كند در حالتى كه مؤمن باشد و دزدى نمى كند و شراب و ربا نمى خورد و خون حرام نمى ريزد در حالتى كه مؤمن باشد، و اين سخن سنگين است بر من و سينه ام تنگى مى كند كه بگويم اين بنده نماز را مثل من مى خواند و مردم را دعوت به اسلام مثل من مى كند و او دختر به من مى دهد و من دختر به او مى دهم و او ميراث از من مى برد و من از او، از براى گناه اندكى كه كند از ايمان بدر مى رود.

ص: 309

حضرت فرمود كه: راست است آنچه گفتى و من شنيدم از حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه چنين مى گفت و دليل بر اين كتاب خدا است، حق تعالى مردم را بر سه طبقه خلق نموده و سه منزلت براى ايشان قرار داده است در قرآن: اصحاب ميمنه و اصحاب مشئمه و سابقون؛ پس آنچه ذكر كرده است از امر سابقين پس ايشانند پيغمبران، بعضى مرسل و بعضى غير مرسل، و در ايشان پنج روح قرار داده است: روح القدس، و روح الايمان، و روح القوّة، و روح الشهوة، و روح البدن.

پس به روح القدس مبعوث گرديدند پيغمبران، بعضى مرسل و بعضى غير مرسل، و به اين روح چيزها را مى دانند.

و به روح ايمان عبادت مى كنند خدا را و شريك نمى گردانند به او چيزى را.

و به روح قوّت جهاد مى كنند با دشمن خود و تحصيل معاش خود مى كنند.

و به روح شهوت طعام لذيذ ميل مى نمايند و به حلال از زنهاى جوان نكاح مى كنند.

و به روح بدن راه مى روند.

پس اين جماعت آمرزيده اند يعنى معصومند، و اگر به ندرت ترك اولى و مكروهى بكنند خدا عفو مى كند و اثرش با ايشان نمى ماند؛ پس حضرت فرمود كه: خدا مى فرمايد تِلْكَ اَلرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اَللّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَيْنا عِيسَى اِبْنَ مَرْيَمَ اَلْبَيِّناتِ وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ اَلْقُدُسِ (1)يعنى: «اين پيغمبران را فزونى و زيادتى داديم بعضى از ايشان بر بعضى به فضايل، از پيغمبران كسى بود كه خدا با او سخن گفت چون حضرت موسى عليه السّلام و محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، و بلند كرد بعضى از ايشان را پايه هاى بسيار-كه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است-و داديم عيسى پسر مريم را معجزه هاى واضح و قوّت داديم او را به روح مقدس پاكيزه» ، و در باب جميع پيغمبران فرمود وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ (2)يعنى:

«و تقويت كرد ايشان را به روحى كه از اوست» يعنى برگزيدۀ اوست يا از عطاهاى اوست،

ص: 310

حضرت فرمود: يعنى گرامى داشت ايشان را به آن روح پس زيادتى داد ايشان را بغير ايشان.

پس ذكر كرد اصحاب ميمنه را و ايشان مؤمنانند چنانچه سزاوار ايمان است، و در ايشان چهار روح قرار داده: روح ايمان، روح قوّت، روح شهوت، روح بدن؛ پس پيوسته بنده اين چهار روح را كامل مى گرداند تا آنكه حالتى بر او وارد شود.

پس آن مرد گفت: يا امير المؤمنين! آن حالت كدام است؟

حضرت فرمود: امّا اول آنها پس چنان است كه حق تعالى فرموده وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلى أَرْذَلِ اَلْعُمُرِ لِكَيْ لا يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئاً (1)يعنى: «و بعضى از شما برمى گردد به خسيس ترين عمرها-كه عمر خرافت باشد-تا آنكه نداند بعد از دانستن، هيچ چيزى را» ، حضرت فرمود: پس اين مرد كم مى شود از او جميع ارواح و از دين خدا بدر نمى رود زيرا كه خدا او را وارد كرده است بسوى خرافت، پس او نمى داند وقت نماز را و نمى تواند در شب و روز از براى نماز برخيزد و در صف جماعت با مردم بايستد، پس اين نقصانى است از روح ايمان و هيچ ضرر به او نمى رساند، و بعضى از ايشان هستند كه كم مى شود از او روح قوّت پس نمى تواند با دشمنان جهاد كند و قدرت بر طلب معاش ندارد، و بعضى كم مى شود از او روح شهوت به حيثيتى كه اگر خوش روترين دختران آدم بر او بگذرد ميل نمى كند بسوى او و برنمى خيزد و روح البدن در او مى ماند و راه مى رود و حركت مى كند تا ملك موت بسوى او بيايد، و اين مرد حالش خوب است زيرا كه خدا اين را نسبت به او نموده؛ و گاه هست حالتى چند او را عارض مى شود در ايام توانائى و جوانى او پس قصد گناه مى كند پس روح قوّت او را شجاع مى گرداند و روح شهوت از براى او زينت مى دهد و روح بدن او را مى كشد تا او را به گناه مى افكند و مرتكب زنا مى شود، پس چون دست بر حرام گذاشت روح ايمان از او مفارقت مى كند و برنمى گردد بسوى او تا توبه كند، پس اگر توبه كند خدا توبه اش را قبول مى كند، و اگر توبه نكند و باز عود كند به آن گناه خدا او را

ص: 311

داخل آتش جهنم مى كند.

و امّا اصحاب مشئمه پس يهودند و نصارى، خدا مى فرمايد كه اَلَّذِينَ آتَيْناهُمُ اَلْكِتابَ يَعْرِفُونَهُ كَما يَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ (1)فرمود كه: يعنى مى شناسند محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را و ولايت او و اهل بيت او را در تورات و انجيل چنانكه مى شناسند فرزندان خود را در خانه هاى خود؛ وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ اَلْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ (2)يعنى: «و بدرستى كه جماعتى از ايشان مى پوشانند حق را و حال آنكه مى دانند» ؛ اَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ (3)فرمود كه: «حق از جانب پروردگار توست» كه تو رسولى بسوى ايشان؛ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ (4)«پس مباش تو البته از جملۀ شك كنندگان» ، پس چون آنچه را مى دانستند دانسته انكار كردند خدا ايشان را به اين مبتلا كرد، پس سلب كرد از ايشان روح ايمان را و ساكن گردانيد در بدن ايشان سه روح را: روح قوّت، و روح شهوت؛ و روح بدن را، پس اضافه كرد و نسبت داد ايشان را به چهار پايان، پس فرمود إِنْ هُمْ إِلاّ كَالْأَنْعامِ (5)يعنى: «نيستند آنها مگر مانند چهار پايان» زيرا كه چهار پا بار برمى دارد به روح قوّت، و علف مى خورد به روح شهوت، و راه مى رود به روح بدن.

پس آن سائل گفت: زنده گردانيدى دل مرا به اذن و توفيق خدا اى امير المؤمنين (6).

و ابن ماهيار از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده است در تفسير اين آيه وَ أَمّا إِنْ كانَ مِنْ أَصْحابِ اَلْيَمِينِ (7)تا آخر، يعنى: «پس اگر بوده باشد آن ميّت از اصحاب يمين» پس سلام بر تو باد اى صاحب اليمين از جانب اصحاب اليمين كه برادران تواند سلام مى كنند بر

ص: 312

تو، چنانچه اكثر مفسران گفته اند (1)؛ و حضرت در اين حديث فرمود كه: اصحاب اليمين شيعه اند، حق تعالى به پيغمبرش مى گويد: پس سلام مر تو را باد از اصحاب يمين يعنى تو سالمى از ايشان كه فرزندان تو را نمى كشند (2).