عَلَيْكَ الْبَلاغُ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ (20)

«1»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 5

وَ مَنِ اتَّبَعَنِ: يعنى مسلمانانى كه بوسيله من هدايت يافته اند اسلام آورده اند چنان كه من اسلام آورده ام.

وَ قُلْ: (اى محمد) بگو.

لِلَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ: يعنى يهود و نصارى.

وَ الْأُمِّيِّينَ: و اميان يعنى كسانى كه كتاب ندارند- از ابن عباس و غيره كه مشركين عرب هستند و تفسير امى و اشتقاق آن در آيه «وَ مِنْهُمْ أُمِّيُّونَ» گذشت.

أَ أَسْلَمْتُمْ: آيا خالص شده ايد چنان كه من شده ام. لفظ استفهام است ولى بمعنى تهديد است و متضمن معنى امر است و معنى چنين است: «اسلام آوريد كه خداوند موانع را برطرف كرده و راهها را روشن ساخته» و نظير اين است قول خداوند: «فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ» (آيا باز داشته نميشويد) يعنى خود را باز داريد (از گناه).

فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا: يعنى براه حق هدايت شده اند.

وَ إِنْ تَوَلَّوْا (و اگر پشت كردند): يعنى كافر شدند و اسلام را نپذيرفتند و از آن اعراض كردند.

فَإِنَّما عَلَيْكَ الْبَلاغُ: يعنى فقط بر تست كه تبليغ كنى و حجت و دليل برايشان اقامه نمايى و بر تو نيست كه آنها را از اعراض كردن بازدارى.

وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ: (خدا بصير به بندگان است) در اينجا مراد اينست كه:

هيچ مقدار از اعمال ايشان از علم حق فوت نخواهد شد بلكه آنها را بر همه اعمال پاداش خواهد داد زيرا خداوند بر ايشان و باطن ايشان بصير يعنى عالم است و هيچ امرى مخفى بر او پنهان نيست.

و گفته اند مراد اينست كه: بر تبليغ تو و ايمان و كفر ايشان عالم است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 6

وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَ يَقْتُلُونَ الَّذِينَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ (21) أُولئِكَ الَّذِينَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ (22)

«1»

اينكه بشارت از بشره مشتق است و بشره وجه تغيير آنست با سرور در خير و يا با اندوه در شر.

اشكال ميشود كه چرا به يهود زمان نزول قرآن بشارت عذاب داده و حال آنكه اجدادشان انبياء را كشته اند نه خودشان. جواب اينست كه ايشان باعمال گذشته اجداد خشنود و راضى بودند و به آنها اقتدا نمودند و لذا با ايشان در عذاب شريكند. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 8

و گفته اند كه مراد اينست كه خداوند باينان بشارت داد كه اجدادشان گرفتار عذاب اليم ميباشند (نه خودشان).

و اينكه فرموده بغير حق مراد اين نيست كه قتل انبياء صورت حق هم دارد بلكه مراد اينست كه قتل ايشان نخواهد بود مگر بناحق. مثل اينكه گفته ميشود فلان كس اميدى بخيرش نيست يعنى خيرى در او وجود ندارد.

و بنا بر اين قتل پيغمبران بچيزى توصيف شده كه بناچار در آن هست كه عبارت است از ناحق بودن آن و همچنين است دعا در قول خداى متعال (وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ) كه خواندن خداهاى غير از اللَّه را توصيف كرده كه نميباشد مگر بدون برهان.

على بن عيسى باين آيه استدلال كرده كه جايز است انكار و نهى از منكر در جايى كه ترس جان و خوف قتل باشد و نيز استدلال كرده بخبرى كه حسن (ع) از پيغمبر روايت كرده كه «برترين جهادها كلمه حق است در نزد سلطان ستمكار كه بواسطه آن انسان

كشته شود.»

در اين استدلال نظر است. زيرا از شروط نيكو بودن نهى از منكر اينست كه در آن مفسده اى نباشد و چون بقتل بيانجامد اين شرط منتفى ميشود پس قبيح ميشود و وجه آيه و اخبار بمعناى آن اينست كه در مورد نهى از منكر ظن غالب باشد كه نهى از منكر بفساد كشيده نميشود آن وقت نيكو بلكه واجب ميگردد گرچه به دنبال آن قتل هم واقع شود زيرا شرط نهى از منكر علم بعدم فساد نيست بلكه ظن به آن كافيست.

أُولئِكَ الَّذِينَ: كسانى كه بآيات حق كافر شده اند و انبياء و آمرين بمعروف را بناحق كشته اند.

حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ: مراد از اعمال اينجا ادعاى ايشان است كه متمسك و عامل به شريعت موسى و بتورات هستند. و مراد از باطل شدن اعمالشان در دنيا اينست كه با اين عمل بتورات اموال و خونشان محفوظ نماند و بمدح و ثناء ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 9

نايل نشوند بواسطه اين اعمال و در آخرت مستحق ثوابى نخواهند بود پس گويا هيچ عمل نكرده اند زيرا حبوط عمل واقع ساختن آنست بغير وجه صحيح و در غير جايى كه مستحق ثواب و اجر و مدح و نيكويى باشد و طاعتى كه خلاف وجه مأمور به واقع شود مورد حبط و هدر واقع ميشود كه گويا انجام نشده.

وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ: يعنى ياورى ندارند كه عذاب را از آنها بگرداند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 10

عباس) و اينكه گفته نصيبى از كتاب بايشان داده شده چون جز بعضى از تورات را نميدانستند.

گفته شده كه مراد از كتاب قرآن است و يهود را بقرآن دعوت كرده زيرا چيزهايى از آن با تورات موافق است كه عبارت است از اركان شريعت و اصول ديانت و صفت پيغمبر (ص) كه بشارت آن در تورات هم آمده.

لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ- سه احتمال در معنى اين كلام ميرود:

1- ابى مسلم و جماعتى گويند يعنى: در نبوت محمد (ص) بين ايشان حكم نمايد.

از ابن عباس روايت شده كه زن و مردى از اشراف يهود زنا كردند و حد آن در تورات سنگسار است ولى ايشان از سنگسار نمودن آن دو خوددارى داشتند براى اينكه از اشراف بودند و اميد داشتند كه قانون پيغمبر (ص) اجازه رهايى و عدم رجم آنها باشد لذا حكم آن دو را نزد پيغمبر (ص) آوردند حضرت امر بسنگسارشان فرمود. نعمان و بحرى (دو عالم يهود) گفتند يا محمد حكم آنها رجم نيست. حضرت فرمود حكم بين ما و شما تورات باشد. آنان گفتند انصاف دادى. حضرت پرسيد كيست كه تورات را بهتر از همه بداند گفتند مردى يك چشم كه ساكن فدك است بنام ابن صوريا. او را خبر كردند تا بمدينه آمد جبرئيل او را براى پيغمبر وصف كرده بود. حضرت باو گفت تو ابن صوريا هستى؟ گفت آرى- فرمود: تو اعلم يهودى؟ گفت چنين مى پندارند. پيغمبر قسمتى از تورات را كه حكم رجم در آن بود بخواست و به وى گفت بخوان. ابن صوريا تورات را خواند و چون بآيه رجم رسيد دست بر آن نهاد و از آن بگذشت و

ما بعدش را بخواند. ابن سلام گفت: يا رسول اللَّه از حكم رجم گذشت و برخاست و دست ابن صوريا را از آيه رجم برداشت و خود براى پيغمبر و يهود خواند كه زن و مرد همسردار اگر زنا كنند و بينه بر ايشان اقامه شود بايد سنگسار شوند و اگر زن آبستن است بايد صبر كرد تا بچه اش را بدنيا آرد حضرت امر فرمود تا دو نفر يهودى زنا كار رجم شدند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 13

يهود از اينكار در غضب شدند و خداوند اين آيه فرستاد.

ثُمَّ يَتَوَلَّى فَرِيقٌ مِنْهُمْ- يعنى عده اى از ايشان روى بگردانند.

وَ هُمْ مُعْرِضُونَ- از پيروى حق معرض و روگردانند.

ذلِكَ- (يعنى حال ايشان اينست) خداوند علت اعراض ايشان را بيان داشته و سبب جرأت ايشان را بر انكار به اينكه بدان معرفت دارند ذكر كرده:

بِأَنَّهُمْ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ- يعنى آتش بما نميرسد.

إِلَّا أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ- در اين باره دو قولست:

1- باندازه روزهايى كه گوساله پرستيدند يعنى 40 روز (از ربيع و قتاده و حسن).

2- مراد روزهايى چند و محصور (از جبايى).

وَ غَرَّهُمْ فِي دِينِهِمْ- يعنى ايشان را بطمع انداخت در جايى كه طمع شايسته نيست.

ما كانُوا يَفْتَرُونَ- يعنى دروغشان. درباره دروغى كه ايشان را مغرور كرده دو قول است: 1- عقيده ايشان به اينكه پسران و دوستان خدايند (از قتاده) 2- اينكه عقيده دارند كه آتش جز چند روزى بايشان نرسد (از مجاهد) و اين آيه دلالت بر مخالفت عقيده ما ندارد

كه عفو و اخراج عقاب شوندگان از نمازگزاران را از آتش جايز ميشمريم زيرا ما معتقديم كه عقاب كسانى كه بواسطه ايمان ثواب دائمى بر ايشان ثابت است منقطع و تمام شدنى است اگر چه مقدار عقابش را ندانيم و نميگوييم كه روزهاى عقاب او باندازه روزهاى گناه اوست چنان كه يهود گفتند و بين قول ما و يهود فرقى روشن است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 14

بخوانم. پيغمبر فرمود: اى معاذ چه مانع شد تو را از نماز جمعه؟ گفتم: يا رسول اللَّه يوحناى يهودى پيمانه اى از گندم از من طلب داشت و پيوسته بر در خانه ام در كمين من بود و ترسيدم كه اگر بيرون آيم مرا در برابر طلب خود حبس كند. پيامبر ص فرمود: معاذ، ميخواهى خداوند بدهيت را ادا كند؟ گفتم آرى فرمود: بخوان قُلِ اللَّهُمَّ مالِكَ ... تا بِغَيْرِ حِسابٍ و (يا رحمان الدنيا و رحيمهما تعطى منها ما تشاء و تمنع منها ما تشاء اقض عنى دينى) پس اگر بقدر كره زمين طلا مقروض باشى خدا قرض ترا ادا خواهد كرد.

حدى معين فرمود و آن را خط كشى كرد و بهر 10 نفر چهل زراع از آن واگذار كرد كه حفر كنند: مهاجران و انصار درباره سلمان فارسى كه مردى نيرومند بود اختلاف كردند و هر كدام او را براى كمك خود ميخواستند. پيامبر صلى اللَّه عليه و آله فرمود: سلمان از ما اهل بيت است.

عمر بن عوف گويد كه 40 زراع بمن و سلمان و حذيفه و نعمان بن مقرن قرنى با 6 نفر از انصار واگذار شده بود و ما مرتب زمين را ميكنديم تا آنكه از دل خندق سنگى سخت بدر آمد كه كلنگ پولادين ما را بشكست و كار بر ما سخت شد. بسلمان گفتيم اينك نزد رسول گرامى شو و جريان اين صخره را بازگو يا فرمان ميدهد كه از آن صرفنظر كنيم كه بهتر و يا اينكه فرمانى ديگر مى دهد و ما مايل نيستيم از حد و مرز ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 19

رسول اكرم تجاوز كنيم.

مسلمانان جريان را بسمع رسول اللَّه صلى اللَّه عليه و آله رسانيدند كه صخره و سنگى بزرگ و سخت و سپيد در دل خندق پيدا شده كه آلات ما را شكسته و هيچ از آن كنده نميشود. بهر چه ميدانى فرمان ده كه از حد و مرزى كه شما مقرر فرموده ايد تجاوز روا نميداريم.

نبى اكرم با سلمان بخندق فرو شدند و كلنگ از دست وى بستد و ضربتى بر آن سنگ زد كه شكافته شد و

برقى از آن جستن كرد كه همه جا را روشن كرد گويى چراغى درخشان در شب تيره افروخته شد. رسول اكرم تكبير بگفت و همه مسلمانان با وى تكبير گفتند و ضربتى ديگر بر آن نواخت كه سنگ را در هم شكست و برقى ديگر از آن جستن كرد كه همه جا را روشن ساخت كه گويى چراغى نور افشان در شبى ظلمانى بود. باز نبى اكرم تكبير فتح گفت و مسلمين همه تكبير گفتند.

پس ضربت سوم را بر آن سنگ فرود آورد و آن را بشكست و برقى ديگر از آن بدرخشيد كه همه جا را روشن كرد باز هم حضرت تكبير فتح بگفت و همگان با وى تكبير گفتند.

سپس رسول خدا از خندق بالا رفت سلمان پرسيد: يا رسول اللَّه پدر و مادرم فدايت امروز چيزى از شما ديدم كه قبلا نديده بودم. پيامبر اكرم رو بجمعيت كرد و فرمود: آيا گفته سلمان را شنيديد؟ گفتند: آرى، يا رسول اللَّه. فرمود: ضربت اول كه بر سنگ نواختم برقى را كه همه مشاهده كرديد از آن بيرون شد كه در آن كاخهاى حيره و مدائن چون دندان سگان بر من روشن و نمودار شد پس جبرئيل بمن خبر داد كه امت من بر آنها غلبه خواهند كرد. سپس ضربت دوم را نواختم و برقى از آن جستن كرد كه مشاهده كرديد و در آن قصرهاى سرخ فام روم بر من روشن و عيان جلوه كرد كه چون نيشهاى سگان بود. جبرئيل خبر داد كه امت من بر آنها دست خواهند يافت. سر انجام ضربت سوم را نواختم برقى كه ديديد از آن بجست و

در ميان آن صنعاء نيز چون دندان كلاب در برابر ديده ام روشن و آشكار شد. جبرئيل بمن خبر داد كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 20

امتم بر آنها پيروزى خواهند يافت. پس اى مسلمانان شما را مژده باد.

مسلمانان از اين گفتار خدا را سپاس گفتند كه وعده اى راست بما داده شد و خداوند وعده داد ما را كه پس از تنگى و سختى يارى و پيروزى بما عنايت فرمايد.

ولى منافقان گفتند آيا از اين آرزوهاى پوچ و وعده هاى باطل كه بشما ميدهد تعجب نميكنيد كه بشما ميگويد كه از مدينه و يثرب كاخهاى حيره و مدائن كسرى را مى بيند و فتح آنها را بشما وعده ميدهد در حالى كه شما از ضعف و عجز خندق ميكنيد و قدرت مبارزه و مواجهه با دشمن نداريد پس (در اين موقع) قرآن نازل شد كه:

وَ إِذْ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ ...

يعنى چون منافقان و آنان كه دلشان مريض است (بمرض كفر و نفاق) ميگويند خدا و رسولش جز وعده دروغ بما نميدهند. و بعد (قُلِ اللَّهُمَّ مالِكَ الْمُلْكِ ...) را نازل فرمود چون خداوند سبحان كيدها و نقشه هاى اهل كتاب را برسول اكرم ياد كرد طريق احتجاج و بحث با ايشان را بوى باز نمود كه در هنگام سؤال و جواب با ايشان چگونه پاسخ دندانشكن بايشان دهد و در اين باره ميفرمايد:

قُلِ- (بگو) اى محمد (ص) اللَّهُمَّ مالِكَ الْمُلْكِ- يعنى اى آنكه مالك هر ملك (يعنى دارايى) و هر ملك (يعنى سلطنت)

هستى كه هر مالكى جز تو در مسير نيستى قرار دارد و هر پادشاهى غير از تو فنا مى پذيرد.

زجاج گويد يعنى: مالك همه بندگان و آنچه دارا هستند.

و نيز گفته اند يعنى: مالك امر دنيا و آخرت.

مجاهد و سعيد بن جبير گويند: مالك نبوت.

تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ- يعنى بهر كه خواهى سلطنت دهى. در اينجا جمله اى محذوف و در تقدير است تؤتى الملك من تشاء ان تؤتيه يعنى بهر كه خواهى پادشاهى دهى پادشاهى ميدهى.

وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ- و سلطنت را باز مى ستانى از هر كس بخواهى يعنى ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 21

بر طبق مصلحت و مقتضاى حكمت، پادشاهى هر كه را بخواهى قطع ميكنى و بپايان ميرسانى. در معناى آيه اختلاف كرده اند:

1- يكى ميگويد: يعنى سلطنت و ابزار پيروزى و فتح جهان را بمحمد (صلى اللَّه عليه و آله) و اصحاب و امت او عنايت ميكنى و از بزرگان قريش و امپراطوران روم و شاهنشاهان ايران باز مى ستانى و قيامت نخواهد آمد مگر اينكه مسلمانان كشور و مملكت آنها را فتح خواهند كرد.

2- و نيز گفته اند: نبوت و امامت را بهر كه خواهى ميدهى و ولايت و تصرف در خلق و بلاد خود را باو مى سپرى و (باين معنى و سياق) ملك و سلطنت را از جباران باز مى ستانى به اينكه ايشان را مقهور مى سازى و قدرتشان را نابود ميكنى بنا بر اين كافر و فاسق اگر چه غلبه كند يا پادشاهى يابد آن سلطنت الهى و آسمانى كه خدا بعنايت خود به او داده

باشد نخواهد بود و دليل اين مطلب آيه شريفه و قول خداى متعال است كه، «لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ» يعنى (عهد من بظالمين نميرسد) چگونه ممكنست پادشاهى كافر و فاسق الهى باشد و حال آنكه خداوند خود (بندگان را) بنا بود ساختن قدرت و سلطنت آنها فرمان داده است.

وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ- هر كه را بخواهى عزيز ميسازى (بايمان و اطاعت) وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ- و هر كه را بخواهى ذليل ميگردانى با كفر و معصيت. در معنى دو جمله فوق اقوال زير گفته شده است:

1- عزيز ميگردانى مؤمن را به بزرگداشت و ثنا گفتن وى و ذليل ميسازى كافر را با جزيه گرفتن و لعن كردن.

2- محمد و اصحابش را عزيز ميسازى و ابو جهل و امثالش از كشته شدگان جنگ بدر را ذليل مى نمايى.

3- هر كه از اولياء خود را بخواهى بانواع عزت در دين و دنيا عزيز ميدارى و هر كه از دشمنانت را اراده كنى در دنيا و آخرت ذليل ميگردانى زيرا خداى متعال اولياء و دوستان خود را ذليل نمينمايد و اما اگر ايشان را فقير كند و يا مبتلى گرداند ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 22

از راه ذلت دادن نيست بلكه براى اينست كه با اين گرفتاريها و نداريها در آخرت (كه زندگى جاويد و ابدى و حقيقى است) گراميشان بدارد و آخرين درجه جلال و عزت را بآنها عطا فرمايد.

بِيَدِكَ الْخَيْرُ- تنها بدست تو است همه خيرات و خوبيها. (ال) در

الخير براى جنس است (و معنى مطلق ميدهد) يعنى همه و جنس خيرات بدست تست و از ناحيه تست.

علت اينكه در اين آيه فقط از خير اسم برده و شر را ياد نكرده (با اينكه شرها نيز همه بدست او ميباشد) اين است كه آيه براى ترغيب و توجه مؤمنان بخداست و در چنين حال و براى چنين منظورى جز ذكر خير شايسته نيست و ترغيب و توجه مردم فقط در خير و بسوى خير خواهد بود و بس.

إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ- (تو بر همه چيز توانايى) يعنى تو بر همه اشياء دست توانا دارى و هيچ چيز ترا عاجز نتواند كرد و بر ايجاد چيزهايى كه هنوز بوجود نيامده و نيز بر نابود ساختن آنچه وجود يافته قادرى و همچنين ميتوانى موجودات فانى شده را باز گردانى.

تُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ- در معنى اين آيه دو قول است:

1- از شب ميكاهد و مقدار كم شده را بروز افزون ميسازد و از روز ميكاهد و مقدار كم شده را بشب افزون ميسازد. اين قول از ابن عباس و مجاهد و عموم مفسرين است.

2- داخل ميكند هر يك (از روز و شب) را در ديگرى به اينكه آن را عوض دومى و بجاى دومى ميآورد و اين قول ابى على جبايى است.

وَ تُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ- (زنده را از مرده بيرون ميآورى) يعنى: زنده را از نطفه بيرون ميآورى كه نطفه مرده است بدليل گفته خداوند (مرده بوديد زنده ساختيم شما را) «1» وَ تُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ- (و مرده را از زنده بيرون ميآورى) يعنى نطفه مرده را از انسان

زنده ميسازى و همچنين است آوردن مرغ از تخم مرغ و تخم مرغ از

__________________________________________________

(1) سوره بقره، آيه 28.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 23

مرغ. اين قول ابن عباس و ابن مسعود و مجاهد و قتاده و سدى است «1».

و نيز گفته اند مراد آيه اينست كه مؤمن را از كافر و كافر را از مؤمن بيرون ميآورى (مراد از حى مؤمن است و از ميت كافر است).

اين قول از حسن است و نيز از امام ششم حضرت صادق (عليه السلام) و از امام پنجم حضرت باقر عليه السلام روايت شده.

وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ- و هر كه را بخواهى بى حساب روزى ميدهى يعنى بدون بخل و امساك و سختگيرى روزى ميدهى و اين آيه چون اين مثال است كه فلان كس بى حساب انفاق ميكند يعنى خيلى سخاوتمندانه و خالى از بخل زيرا عادت بخيل و سختگير از خرج اينست كه در خرج و انفاق خيلى حسابگر و دقيق است. اين قول زجاج است. و گفته اند كه معنى آيه اينست كه بدون ترس از كم بود و نقصان دارايى خود مى بخشد و روزى ميدهد چون قدرت و ملك خدا حد و نهايت ندارد و آنچه از آن برداشته شود موجب نقصان آن نميگردد.

__________________________________________________

(1) امروز ثابت شده است كه نطفه زنده است و سلولهايى زنده دار است كه همان سلولهاى داراى حيات رشد ميكنند و انسان ميشوند باين ترتيب كه از نطفه سلول زنده اى بنام اسپرماتوزوئيد در مرد و در زنها سلول زنده اى بنام اوول با هم تركيب ميگردند و جنين را تشكيل ميدهند. بنا- بر اين ممكنست در ذهن كسى اشكال شود

مفسرين (و يا آيه) نطفه را مرده حساب كرده اند:

جواب اينست كه آيه شريفه درباره ميت اسم هيچ چيزى را نبرده و مراد از ميت را بيان نكرده و اين مفسران هستند كه اين تفسير را كرده اند و معمولا مفسران مطالبى را كه درباره تفسير آيه ميگويند استنباطى است كه بفكر خود از قرآن ميكنند و چون قرآن هميشه بصورت كلى و قانون عمومى سخن ميگويد كه ميتواند بر مصداقها و افراد و معانى بسيار دلالت كند (و عظمت و دليلى بر اعجاز قرآن هم همين است) لذا هر مفسرى طورى استنباط ميكند و آنچه ميگويد كاملترين مصداقى است براى آيه بنظر خودش و لذا گاهى حتى يك مفسر معانى و مصاديق مختلفى براى يك آيه ذكر ميكند پس اين معانى مسلم و صد در صد مال قرآن نيست و يا تنها معنى آيه نيست و اگر بعداً بطلان آن روشن شد مى فهميم استنباط مفسر اشتباه بوده نه آيه قرآن.

و اگر تفسيرهاى مختلفى را هم از معصوم نقل كرده اند باين معنى است كه امام ميخواسته مصاديق مختلفى را درباره آيه معين كند با توجه به اينكه بين معانى متعددى كه از معصوم رسيده هرگز تضاد و تناقضى وجود ندارد و يا با مسائل علمى مسلم مخالفتى ندارد مترجم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 24

و نيز گفته اند مراد از «من تشاء» (هر كه را بخواهى) اهل بهشتند زيرا خداوند بهشتيان را چندان رزق ميدهد كه بحساب نميآيد و حد و شماره ندارد زيرا بهشت محدود و متناهى نيست و نهايت ندارد و آيه باين معنى مثل آيه شريفه زير است:

فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيها بِغَيْرِ

حِسابٍ- يعنى (آنها به بهشت در آيند و بى حساب روزى داده شوند).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 25

و از ايشان يارى بخواهند و بدانان پناه برند و با آنان اظهار محبت كنند چنان كه اين معنى در جاهاى مختلف قرآن آمده مثل آيات زير: 1- «لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ ...» «1» يعنى هرگز نخواهى ديد مردمى كه بخدا و روز قيامت ايمان دارند با كسانى كه با خدا و پيامبرش مبارزه و منازعه دارند دوستى پيش گيرند.

2- يهوديان و نصارى را اولياء خود مگيريد «2».

3- دشمنان من و خودتان را اولياء خود قرار ندهيد.

مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ: بجاى مؤمنان.

يعنى: واجب است موالاة با مؤمنان باشد و اين آيه نهى از موالاة با كفار و همكارى با آنهاست عليه مؤمنان.

ابن عباس گفته كه معنى اينست كه: از ملاطفت با كفار نهى نشده.

اولياء جمع ولى است و ولى كسى است كه امور و كارهاى كسى را كه رضايت دهد بدست ميگيرد و سرپرستى ميكند به اينكه او را كمك و نصرت مينمايد و اين بر دو وجه است:

1- كمك كننده و يارى دهنده (معين) (اسم فاعل).

2- كمك گيرنده و يارى شونده (معان اسم مفعول).

و كلمه (ولى) در آيه شريفه (اللَّه ولى الذين آمنوا ...) «3» بمعناى اسم فاعل (معين) است و وقتى گفته ميشود مؤمن ولى خداست يعنى مورد نصرت او و كمك گيرنده از او است (معان).

وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ: هر كه چنين كند يعنى كافران را بجاى مؤمنين اولياء خود گيرد.

فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْ ءٍ: يعنى از اولياء خدا نيست و خداوند از او برى و بيزار

__________________________________________________

(1) سوره مجادله آيه 22.

(2) سوره مائده آيه 51.

(3) سوره بقره آيه 257.

ترجمه مجمع

البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 28

است و گفته اند كه مراد اينست كه اين كس به هيچ وجه از ولايت خدا بهره ندارد و نيز گفته شده كه مراد اينست كه اين عمل سازش و ارتباط با دين خدا ندارد.

سپس خداوند از اين حكم كه فرمود موردى را استثناء فرمود كه:

إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً: مگر اينكه از آنان ترس داشته باشيد يعنى كفار غالب و مؤمنان مغلوب باشند و مؤمنان بترسند كه اگر با كفار اظهار موافقت نكنند و حسن معاشرت نداشته باشند گرفتار خطر گردند پس در اين مورد جايز است براى مؤمنين كه بزبان اظهار دوستى كنند و تظاهر بمودت نمايند و از راه تقيه و براى دفع شرشان با آنان راه خدا را پيش گيرند ولى هرگز دل بدوستى ايشان نبندند و بولايت ايشان تن در ندهند و در اين آيه دلالت است كه تقيه در دين جايز است البته در صورتى كه انسان نسبت بجان و نفس خود خائف باشد (يعنى فقط ترس از مرگ باشد) ولى اصحاب ما (يعنى شيعه دوازده امامى) آن را در هر حال جايز شمرده اند و تقيه گاهى براى نوعى اصلاح طلبى واجب است.

ولى تقيه در بعضى از افعال به هيچ وجه جايز نيست مثل اينكه كشتن مؤمن و يا عملى كه علم و ظن غالب است كه آن عمل موجب فساد در دين است نميتوان و لو در مورد تقيه مرتكب شد.

شيخ مفيد تقيه را چهار تقسيم كرده:

1- گاهى واجب ميشود در اين هنگام فرض است كه مراعات شود.

2- بعضى اوقات و در جاهايى جايز است ولى وجوب آور نيست.

3- در مواردى فعل تقيه

از ترك آن برتر است.

4- گاهى تركش از فعلش افضل است اگر چه فاعل آن معذور و مورد عفو است و ميتوان از ملامت او چشم پوشيد.

شيخ طوسى فقيه بزرگ شيعه گويد: ظاهر روايات دلالت بر وجوب آن دارد در مورد ترس بر جان و روايت شده كه در مورد بيان حق و پرده بردارى از حق ترك تقيه رخصت داده شده.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 29

حسن روايت كرده كه مسيلمه كذاب دو تن از اصحاب رسول اكرم «ص» را بگرفت و بيكى از آن دو گفت كه آيا شهادت ميدهى كه محمد رسول اللَّه است؟ گفت آرى. باز پرسيد كه آيا برسالت من هم شهادت ميدهى؟ گفت آرى. پس او را آزاد كرد. سپس دومى را بخواست و گفت آيا برسالت محمد (ص) شهادت ميدهى؟ گفت آرى. سپس پرسيد آيا برسالت من هم شهادت ميدهى؟ جواب داد من گنگ و لالم. مسيلمه سه بار اين سؤال را تكرار كرد و همان جواب شنيد پس گردن او را زد. اين مطلب بسمع مبارك پيامبر اكرم «ص» رسيد فرمود:

اما آنكه كشته شد بر صدق و يقين خود شهيد شد و بفضيلت و مقام خود نايل شد پس گوارا باد بر او اين مقام و پاداش عالى.

و اما ديگرى اجازه و رخصت خدا را (بر تقيه) پذيرفت و بر او گناهى نيست بنا بر اين تقيه رخصت است (يعنى واجب و حرام نميباشد و اختيار عمل بدان با مكلف است) و بيان و اداء حق نيز فضيلت ميباشد.

وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ: خداوند شما را از خود بر حذر ميدارد و ميترساند. يعنى خداوند شما

را از عقاب و عذاب خود بر ولى گرفتن كافر و ديگر معاصى نيز ميترساند و مراد ترس از خدا ترس از عقاب اوست چنان كه وقتى مى گويى بترس از شير يعنى از قوت و درندگيش نه از خودش.

وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ: (بازگشت فقط بسوى خداست) يعنى: بازگشت بپاداش خدا و يا حكم خداست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 30

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 34

باشد و ذكر جمله (ان ...) دلالت بر مفعول محذوف تودّ دارد و لفظ تود دلالت بر جواب لو مينمايد و اين مطلب اكنون بخاطرم رسيد و بحمد اللَّه واضح است.

دور و بسيارى باشد) يعنى آنها اعمال او نباشند.

درباره «امداً بعيداً» سدى گويد: مراد مكان و فاصله بسيار است. و مقاتل گويد: مراد فاصله بين مشرق و مغرب است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 35

وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ- (خدا شما را از خود يعنى عذاب خود بر حذر مى دارد).

وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ- (خداوند بر بندگانش رحيم است).

حسن گويد: يكى از نعمتهاى كامل و رحمت او بر بندگان اينست كه ايشان را از عقاب خود بر معصيت ترسانده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 36

نداشته باشد زيرا اگر بمعصيتى كه دل ميخواهد ميل پيدا كند و توجه كند اطاعت شيطان را كه نيز داعى بمعصيت است نموده.

ثواب براى آنها نخواهد خواست و از نفى (لا يحب) بر اثبات (بغض و دشمنى) دلالت آورده و اين طريق ابلغ است و بر معنى بيشتر دلالت ميكند زيرا اگر ميفرمود: يبغضهم يعنى آنها را دشمن دارد ممكنست توهم شود كه از جهتى آنها را دشمن دارد و از جهتى ديگر دوست چنان كه جايز است كه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 39

چيزى از جهتى معلوم باشد (پس معنى آيه اينست كه آنها را مطلقاً و از هيچ جهت دوست ندارد بدليل اطلاق آيه) و به همين جهت در اين آيه دلالتى است بر بطلان مذهب «مجبّره» كه مى گويند خداوند كفار را از جهت كافر بودنشان دوست ندارد و به همين جهت بايشان ثواب نميدهد (بلكه خودشان و كفرشان را دشمن دارد.)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 40

انجيناكم من آل فرعون «1» ...) گذشت.

آل ابراهيم و آل عمران خود آن دو هستند و چنان كه آيه شريفه زير (و آنچه آل عمران و آل هارون يادگار گزاردند) يعنى خود آن دو يادگار گزارده اند.

2- آل ابراهيم اولاد اوست يعنى اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط كه در اسباط است داود و سليمان و يونس و زكريا و يحيى و عيسى و در آل ابراهيم است پيامبر ما محمد (ص) كه از فرزندان اسماعيل است.

3- آل ابراهيم مؤمنان متمسك بدين او يعنى دين اسلام ميباشند و اين قول ابن- عباس و حسن است.

و اما آل عمران، گفته اند كه آنها نيز از آل ابراهيم ميباشند چنان كه درباره آنها فرموده «ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ» يعنى (ذريه اى كه بعضى از بعض ديگر بوجود آمده اند.)

و آل عمران موسى و هارون دو پسر عمران ميباشند و عمران نسبش اينست عمران بن يصهر بن فاهث بن لاوى بن يعقوب.

و بعضى گفته اند مراد از آل عمران مريم و عيسى است (عمران پدر مريم است) باين نسب: عمران بن هشم بن امون از فرزندان سليمان بن داود زيرا آل مرد اهل بيت اوست كه منسوب باوست. اين قول حسن و وهب است.

و گفته اند كه: آل ابراهيم همان آل محمد (ص) هستند كه اهل او هستند.

و واجب است كسانى را كه خداوند گزيده مطهر و معصوم و منزه از زشتى ها باشند. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 42

زيرا خداوند بر نخواهد گزيد مگر كسى را كه اين چنين باشد و ظاهرش نيز همانند باطنش پاك باشد، در طهارت و عصمت. بنا بر اين برگزيده شدن مختص است

بكسانى و افرادى از آل ابراهيم و آل عمران كه معصوم باشند، خواه بعنوان پيامبر و خواه بعنوان امام برگزيده شده باشند.

و گفته شده كه اصطفاء دو گونه است:

1- خداوند او را براى خود برگزيده يعنى او را خالص گردانيده براى خود كه بخودش اختصاص داشته باشد.

2- او را بر ديگران برگزيده يعنى او را به تفضيل و برترى بر ديگران اختيار كرده.

و اگر (بنا بر معنى دوم) اشكال شود كه چرا خداوند آنها را قبل از اينكه عملى انجام دهند تفضيل و برترى بخشوده جواب اينست كه: وقتى خدا ميداند كه صلاح مكلفين جزء بوسيله آنها انجام نپذيرد پس بايد قبلا مردم را به (برگزيده بودن) ايشان بشارت دهد و از حسن اخلاق و افعال و شمايل آنها خبر دهد چنان كه جلالت قدر و پاكى وجود ايشان را عنايت فرمود تا موجب جذب مردم و قبول گفته آنها و انقياد نسبت به آنها باشد.

و نيز در آيه دلالت است بر برترى انبياء بر فرشتگان زيرا «العالمين» كه خداوند انبياء را بر آنها فضيلت داده شامل ملائكه و غير ملائكه و بالجمله همه مخلوقات ميباشد.

ذُرِّيَّةً: اولاد و فرزندانى كه، بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ: بعضى آنها از بعض ديگرند.

درباره اين عبارت چند وجه گفته اند:

1- حسن و قتاده گويند: يعنى بعضى از بعض ديگرند در همكارى و معاونت در راه حق و عليه گمراهى.

2- يعنى در توالد و تناسل كه آنان كه در آيه ذكر شده اند در درجه اول ذريه

ترجمه مجمع البيان في تفسير

القرآن، ج 4، ص: 43

آدمند و در درجه دوم ذريه نوح و سپس ابراهيم- از حضرت صادق عليه السلام- زيرا ميفرمايد: اين برگزيدگان الهى بعضى از نسل بعضى ديگرند.

وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ: يعنى خدا شنوا و دانا است.

در معنى و مقصود اين آيه دو قولست:

1- شنواست بآنچه آنان (ذريه) گويند و داناست بآنچه در دل پنهان ميدارند و بهمين جهت آنها را برترى بخشيده كه: استقامت و صدق قلبى و عملى آنها را ميداند.

2- شنواست سخنان دختر عمران را در نذرى كه كرده و داناست بآنچه در دل پنهان داشته.

بكار نگمارم (از محمد بن جعفر).

3- در بنى اسرائيل طفلى را كه محرر ميشد در كنيسه منزل ميدادند تا در آنجا خدمت كنيسه كند و امور آن را انجام دهد و معتكف در آن باشد تا زمانى كه بالغ گردد و پس از بلوغ مخير بود كه در آنجا بهمين سان بماند يا اينكه بهر جا خواهد برود.

گفته اند كه حنه عقيم بماند و چندان فرزند نياورد كه مأيوس شد تا اينكه روزى زير درختى نشسته بود كه مرغى را ديد كه غذا در دهان جوجه هاى خود مى نهد وى از مشاهده آن علاقه بفرزند در دلش بجنبيد و همان دم از خدا بخواست كه كودكى باو عنايت كند و به مريم حامله شد.

از امام ششم روايت است كه خداوند به عمران وحى كرد كه من فرزند مبارك بتو ارزانى خواهم كرد كه كوران و كران و پيس ها را شفا دهد و مردگان را باذن حق زنده گرداند و او را بر بنى اسرائيل پيامبر ميگردانم. وى همسر خود حنه را از اين مطلب خبر داد. و چون حنه به مريم حامله شد گفت خدايا من نذر كردم كه فرزند شكم خود را محرر گردانم «فَتَقَبَّلْ مِنِّي»- (پس از من بپذير) يعنى نذر مرا بديده رضا قبول فرما.

إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ: (همانا تو شنوايى) بدانچه مى گويم.

الْعَلِيمُ: (دانايى) بآنچه نيت منست و از اينرو اطمينان بتو بجاست.

فَلَمَّا وَضَعَتْها: گفته اند كه عمران پيش از زاييدن همسرش وفات يافت و حنه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 47

مايل بود

پسر بزايد و چون مريم را زاييد شرمنده گشت.

قالَتْ- در حالى كه سر از شرم بزير داشت (گفت).

رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُها أُنْثى - در معنى اين آيه دو قول آمده:

1- در مقام اعتذار اينست كه نميتواند بنذر خود عمل كند (چون دختر را در بنى اسرائيل محرر نميكردند و نميتوانستند بكنند) 2- چون مى خواهد براى مريم دعا كند و او را بخدا بسپارد اول زمينه را آماده ميكند كه خدايا زن مثل مرد نيست زيرا كه عقل او ناقصتر و سعى او ناچيزتر است.

وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ- در اين آيه خداوند خبر ميدهد كه او بحال مريم عالمتر است از مادر مريم.

زيرا كه مريم را آفريده و صورت بخشيده. اين معنى با قرائت اول كه سكون تاء باشد صحيح تر است و با قرائت ديگر كه تاء مضموم «وضعت» بخوانيم آيه بيان خطاب مريم است بخدا يعنى پروردگارا تو از من بآنچه زاييدم عالمترى.

وَ لَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثى - (و فرزند پسر چون فرزند دختر نميباشد) زيرا آنچه را مرد شايسته است زن شايسته نيست و از آن جمله در آنان (بنى اسرائيل) فقط تحرير و بخدمت كنيسه گماردن را براى مرد جايز ميشمردند و بر زن جايز نميدانستند زيرا بعلت عادت حيض و نفاس و وجوب پوشيدن خود از ضرر و خوددارى از رفتن ميان مردم صلاحيت تحرير و ماندن در كنيسه و خدمت عابدان و معتكفان را ندارد.

قتاده گويد: اختصاص تحرير بمردان صرف جريان عادت نبوده و گفته اند كه مراد حنه از اين سخن اين بوده كه خدايا مرد رويهمرفته از زن افضل است و براى كارها صلاحيت بيشترى دارد.

ضمير (ها) در (وضعتها) كنايه از (ما فى

بطنى) و يا كنايه از معلومى است كه از كلام فهميده ميشود.

وَ إِنِّي سَمَّيْتُها مريم- مريم در لغت ايشان بمعنى عابده و خادمه است. مريم بهترين و جليل ترين زنان زمان خود بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 48

ثعلبى باسنادش از ابى هريره نقل ميكند كه رسول اكرم (ص) فرمود: از زنان عالم چهارتن كافى هستند (كامل هستند): 1- مريم بنت عمران 2- آسيه دختر مزاحم 3- خديجه دختر خويلد 4- فاطمه دختر محمد (ص).

وَ إِنِّي أُعِيذُها بِكَ وَ ذُرِّيَّتَها مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيمِ- مادر مريم از آفاتى كه ممكن بود مريم را تهديد كند ترسان بود و از اينرو ايندعا نمود. گفته اند استعاذه مادر مريم از شيطانيست كه وقت ولادت كودك با اوست و صداى نوزاد از اوست.

در نتيجه اين دعا خدا مريم و عيسى را از شر شيطان حفظ كرد. ابى هريره از پيغمبر اكرم (ص) روايت ميكند كه: هيچ مولودى نيست جز اينكه شيطان هنگام ولادت او را مس مى كند و كودك از آن است كه صدا بگريه بلند مينمايد مگر مريم و پسرش.

و گفته اند مريم را از شر اغواء شيطان بخدا سپرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 49

برد.

وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً- يعنى پرورش و رشد او را نيكو ساخت. در اين باره دو قول ديگر گفته اند:

1- يعنى خداوند خلقت او را بسيار معتدل و نيكو قرار داد كه در هر روز باندازه يك سال ديگران رشد ميكرد. اين قول ابن عباس است.

2- روزى و غذاى او را (از غيب) ميرسانيد تا بسر حد بلوغ و كمال رسيد و اين قول ابن جريح است.

ابن عباس گويد: چون مريم بسن 7 سالگى رسيد روزها را روزه ميگرفت و شبها را عبادت ميكرد تا در عبادت از احبار و پيشوايان دين جلو افتاد.

وَ كَفَّلَها زَكَرِيَّا- (و زكريا را كفيل او ساخت) يعنى خداوند او را ضميمه (اهل بيت) زكريا قرار داد و او را كفيل و سرپرست او كرد تا بتربيت وى قيام كند و اگر (كفلها- بتخفيف فا) بخوانيم يعنى زكريا خود تربيت او را بعهده گرفت و او را ضميمه اهل بيت خود كرد.

گفته اند كه حنه مريم را پس از ولادت در پارچه اى پيچيد و او را به مسجد آورد و بساكنان آن گفت اين نذر بيت المقدس است بگيريد و نگهداريد. احبار و روحانيون يهود درباره او بگفتگو پرداختند (و هر كس او را بعهده خود ميخواست) از اينرو كه ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 52

مريم دختر امامشان بود.

زكريا گفت من از شما بوى اوليترم زيرا خاله اش همسر و در خانه منست. احبار گفتند اگر بنا باشد بسزاوارترين كس سپرده شود اين كس مادر اوست

پس بهتر كه بنا بر قرعه گزاريم باين قرار كنار نهرى آمدند و همگى كه 25 تن بودند قلمهاى خود بآب افكندند. همه قلمها در آب فرو رفت مگر قلم زكريا كه در سطح آب بحركت در آمد و بجاى بماند (از ابن اسحاق).

و گفته شده كه همه قلمها را جريان آب با خود ببرد مگر قلم زكريا را كه ثابت در جاى خود بماند.

زكريا رئيس احبار بود از نسل سليمان و در لفظ زكريا سه لغت آمده: زكرياء (با الف ممدود) و زكريا (با الف مقصور) و زكرى با ياء مشدد.

چون زكريا مريم را گرفت خانه اى برايش ساخت و دايه برايش مقرر كرد و گويند او را بخاله اش مادر يحيى سپرد و مريم تا سن جوانى و رشد نزد او بود. پس از آن برايش محرابى در مسجد بساخت و در آن را در وسط قرار داد كه جز با نردبان ممكن نبود بر او وارد شد مثل باب كعبه و جز او كسى نزد مريم نميرفت كه خود براى بردن غذا بنزدش ميرفت.

كُلَّما دَخَلَ عَلَيْها زَكَرِيَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً- يعنى ميوه هاى تازه و گوارا و غير موسمى نزد او ميديد چنان كه در زمستان ميوه تابستانى و بعكس (از ابن عباس و مجاهد).

و گفته اند: مراد اينست كه مريم هرگز در دنيا از كس شير نخورد بلكه روزيش از بهشت ميرسيد.

قالَ يا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هذا؟ زكريا مى پرسيد كه اينها از كجاست؟

قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ: يعنى مريم ميگفت از بهشت ميآيد و اين امر كرامتى بود براى مريم و اگر چه خرق عادت است ولى نزد ما (شيعه) جايز است كه خداوند

آيات خارق العاده خود را بر غير انبياء يعنى اولياء و اصفياء خود نيز ظاهر سازد ولى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 53

معتزله كه اين مطلب را قبول ندارند در اينجا دو قول براى توجيه حرف خود گفته اند:

1- اين عمل براى مريم مقدمه تأسيس نبوت عيسى بود (از بلخى).

2- اين روزى غيبى بدعاى زكريا بود پس معجزه اوست (از جبايى).

إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ: تفسير اين آيه گذشت.

ندايش دادند). گويند منادى جبرئيل بوده در اين صورت ملائكه يعنى جنس ملائكه و مراد اينست كه ندا از طرف جنس فرشته و ملائكه بود.

و نيز گفته اند دسته اى از فرشتگان او را ندا دادند.

وَ هُوَ قائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرابِ: يعنى در مسجد و يا در محراب مسجد نماز ميخواند.

أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيى : خداوند يحيى را قبل از ولادت باين اسم ناميد و در اينكه چرا اين اسم را بر او نهاده اند اقوالى است:

1- زيرا خداوند رحم نازاى مادر را باو زنده و احياء كرد. (از ابن عباس).

2- خداوند او را بايمان زنده كرد. (از قتاده).

3- قلبش را به نبوت احيا كرد.

مُصَدِّقاً بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ: يعنى تصديق كننده بود عيسى را و اين معنى را همه اهل تفسير و تأويل قبول دارند مگر ابى عبيده كه گويد مراد اينست كه مصدق كتاب خدا بود و كلمه بمعنى كتاب آمده چنان كه مرسوم است گويند كلمه فلان كس را انشاء كردم يعنى قصيده او را و مسيح را كلمه خدا گويند چون بى پدر و از كلام الهى (كن- فيكون) بوجود آمده و بعضى گفته چون مردم باو هدايت يافته اند كلمة اللَّه ناميده شده هم چنان كه مردم بكلام خدا هدايت شده اند و نيز همانطور كه روح اللَّه ناميده شده كه مردم در دين بواسطه او احياء گشته اند چنان كه به روح خود حيات يافته اند.

و يحيى 6 ماه از عيسى بزرگتر بود و نبوت وى را تصديق كرد و اول مصدق او بود و شهادت داد كه عيسى كلمه و روح خداست.

و اين خود يكى از معجزات عيسى و قويترين اسباب نشر و ظهور نبوت او بود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 57

زيرا مردم قول يحيى را بواسطه زهد و راستيش مى پذيرفتند.

وَ سَيِّداً: آقا بود در علم و عبادت (از قتاده). حسن گويد: در تقوى و علم و حسن خلق.

حصور بود يعنى نزد خدا ارجمند و گرامى بود (از ابن عباس).

فقيه و عالم بود (از سعيد بن مسيب.)

مطيع پروردگار بود (از سعيد بن جبير.)

مطاع بود (از خليل.)

جبايى گفته سيد بود يعنى سيد و آقاى مؤمنان بود به اينكه برايشان رياست داشت.

و همه اين معانى بيك چيز بر ميگردد و آن اينست كه اهل بيت و لياقت داشت كه رياست و تدبير امور مردم بوى واگذار شود بواسطه زهد و تقوى و ...

وَ حَصُوراً: يعنى خوددار از آميزش زنان بود (از ابن عباس، ابن مسعود، حسن، قتاده) و نيز مروى از حضرت صادق (ع) و بنا بر اين قول مراد اينست كه نفس خود را از شهوات محصور و ممنوع ميدارد.

2- حصور كسى است كه بكارهاى لعب و باطل نمى پردازد (از مبرد).

3- يعنى عنين (آنكه قدرت آميزش ندارد) (از ابن مسيب و ضحاك) ولى اين معنى درست نيست زيرا عنين بودن نقص است و بر انبيا نقص جايز نيست بعلاوه كه كلام در مورد مدح است نه ذم.

وَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ: يعنى پيامبرى شريف و بلند مرتبه از جمله انبيا است.

زيرا انبياء همه صالح بودند.

اين آيه دلالت دارد كه زكريا از ديدن آن معجزات (بر مريم) بطمع فرزند افتاد كه خداوند از راه خرق عادت بوى فرزند دهد و اگر

چه قبل از اين هم بقدرت خدا بر اين كار ايمان داشت ولى فكر ميكرد كه روى مصالحى نخواهد كرد ولى چون خرق عادت ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 58

را درباره مريم مشاهده نمود دانست كه خداوند باز هم در صورت اقتضاى حكمت چنين كارى خواهد كرد.

و نيز آيه دلالت دارد كه فرزند صالح نعمت الهى است و از اينرو به زكريا بشارت داد بفرزند (چون بشارت در مورد نعمت و امور خير است.)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 59

بداند از همين زن پير بچه دار شود يا بايد زن جوان گيرد و لذا در جوابش فرمود:

كَذلِكَ: يعنى بر همين حالت و از همين زن.

اللَّهُ يَفْعَلُ ما يَشاءُ: اين كار بر او آسان است چنان كه شما خود نبوديد و خلقتان كرد.

و نيز گفته اند وى در مقام تعجب و بزرگداشت نعمت و مقدور الهى اين سؤال كرده تعجبى كه معمولا در مواقع ظهور آيات بزرگ حق پيدا ميشود مثل اينكه كسى در برابر بخشش رفيقش مى گويد چگونه چنين مال گزافى را بمن دادى؟ يعنى چقدر نسبت بمن بزرگى كرده اى و چه جود و سخاوتى در تو وجود دارد؟ همين طور زكريا ميخواهد بگويد كه خداوند چقدر باو لطف كرده! و چگونه او مستحق چنين نعمتى بزرگ گشته؟! اما اين قول كه سؤال وى از وسوسه شيطان بوده يا از اين جهت كه گمان ميبرده كه ندا كننده شيطان است درست نيست زيرا انبياء بايد سخن فرشته را از صداى شيطان باز شناسند و نبايد شيطان بتواند آنها را ببازى گيرد بطورى كه راه تشخيص و فهم را بر آنها ببندد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 62

مراد نماز است چنان كه عرب وقتى از نماز فارغ ميشود ميگويد از تسبيح فارغ شدم.

بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكارِ- (شبانگاه و صبحگاه) يعنى در آخر روز و اول روز.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 64

و از نبى اكرم روايت شده كه: خديجه بر همه زنان امت من برتر است چنان كه مريم بر زنان جهان (زمان خودش) برتر بود.

امام پنجم فرمود: يعنى ترا از ذريه پيامبران انتخاب كرد و از زنا پاك گردانيد و نيز برترى داد ترا بواسطه ولادت عيسى (ع) بدون شوهر و برگزيده ساخت و باين تقرير كلمه اصطفاء دوم تكرار نيست زيرا مراد و معنى آن غير از مراد اصطفاء اول است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 66

يا مَرْيَمُ اقْنُتِي لِرَبِّكِ- (اى مريم براى خدايت قنوت كن) يعنى او را عبادت كن و در عبادت خالص باش.

وَ اسْجُدِي وَ ارْكَعِي مَعَ الرَّاكِعِينَ (و سجده نما و با ركوع كنندگان ركوع كن) يعنى بنحوى كه راكعان و ساجدان عمل ميكنند و مراد آيه اين نيست كه ركوع و سجده را همراه با آنها و در جماعت انجام دهد. و اما سجده را بر ركوع مقدم داشت با اينكه ركوع مقدم است زيرا و او ترتيب را نميرساند بلكه بر اشتراك معطوف و معطوف عليه دلالت دارد و واو در عطف اشياء مختلف بهم مثل تثنيه آوردن دو چيز همانند هم است (چنان كه دو چيز همانند اگر با صيغه تثنيه ذكر شود مثلا رجلين دو مرد، تقدم يكى را بر ديگرى نميرساند، عطف واو هم چنين است) و گفته اند معنى اينست: براى خدا سجده شكر كن و «اركعى» يعنى نماز بگزار با نماز گزاران و جبائى گفته: يعنى با جماعت نماز بگزار.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 67

ايحاء: فرستادن بسوى انبياء.

و اوحى اللَّه اليه يعنى ارسل اليه (فرستاد بسوى او فرشته اى را). و ايحاء الهام، و از آنست قول خداوند: و اوحى ربك الى النحل (پروردگار تو بزنبور عسل وحى فرمود) و آيه «بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى لَها» يعنى خداى تو معنايى كه اراده داشت باو القاء كرد. عجاج گويد:

اوحى لها القرار فاستقرت. يعنى قرار و پايدارى را باو «القا كرد» و او هم پايدارى نمود.

و ايحاء اشاره، گفته اند: فاوحت الينا و الانامل رسلها (و اشاره كرد بما و انگشتانش فرستاده او بودند) و باين معنى است گفته حقتعالى: فَأَوْحى إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا (اشاره كرد بايشان كه ...)

و وحى: كتابت و نوشتن نيز هست. رؤبه گويد:

فى سور من ربنا موحية در سوره هايى: از پروردگار ما نوشته است.

قلم: آنچه بدان نويسند و قلم چيزى است كه هر انسانى ميان قوم خود بجولان و حركت ميآورد و قلم چيدن ناخن- مقالم نيزه- كعب هاى آن. و اصل قلم: بريدن كنار چيزى.

در تقدير است يعنى تا ببينند قرعه بنام كداميك ظاهر ميشود براى سر پرستى مريم و اين كلام در مقام تعجب و شگفت آورى است و براى اينست كه خداوند پيامبرش را از شدت حرص و علاقه آنها بر كفالت مريم بشگفت آرد (از قتاده).

وَ ما كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ: (و نزد ايشان نبودى آن دم كه مخاصمه ميكردند) اين آيه ميرساند كه مشاجره احبار بر سر كفالت مريم بحد خصومت رسيده و در وقت اين مشاجره دو قول است:

1- موقع ولادت او و آوردن مادر او را بكنيسه و بر سر تربيت و پرورش و مخارج او مشاجره بود و اين قول اكثر مفسران است.

2- موقع بزرگى و بلوغ مريم و عجز زكريا از تربيت وى بوده است و اين آيه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 69

دلالت دارد بر اينكه قرعه براى تميز حقوق مردم مدخليت و موردى دارد و حضرت صادق «عليه السلام» فرمود: هيچ قومى نيست كه قرعه بزنند و كار خود را در آن بخدا واگذارند الا اينكه سهم صاحب حق از قرعه در آيد و نيز فرمود: چه قضيه اى از قرعه عادلتر است وقتى كه كار بخداى تعالى واگذار شود؟! و خداوند ميفرمايد: «فَساهَمَ ...»

يعنى درباره يونس قرعه زدند و او بحكم قرعه بدريا افتاد و حضرت باقر فرمود: اول كسى كه درباره اش قرعه زدند مريم بود و اين آيه را خواند. سپس درباره يونس قرعه زده شد و سومين كس عبد اللَّه

بود كه عبد المطلب را 9 پسر روزى شد و با خداوند نذر كرد كه اگر دهمين فرزند باو داده شود او را ذبح كند و چون عبد اللَّه بدنيا آمد بواسطه اينكه نبى اكرم در صلب او بود نميتوانست او را ذبح كند لذا 10 شتر آورد و در بين آنها و عبد اللَّه قرعه زد كه كدام را ذبح كند و سهم (نشانه قرعه) بنام عبد اللَّه در آمد 10 شتر ديگر براى قرعه افزود باز بنام عبد اللَّه آمد و بهمين منوال تا بصد شتر رسيد تا در صد شتر قرعه بنام شتر در آمد عبد المطلب گفت: من با خدايم انصاف نكردم و در آخر سه بار قرعه را تكرار كرد و هر سه بار بنام شتر در آمد. در اين موقع گفت:

الان دانستم كه خدا بجاى عبد اللَّه بشتران راضى است و آنها را نحر كرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 70

43 سالگى است.

و مؤيد آنست آيه شريفه «إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ كَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلى مَرْيَمَ- همانا مسيح عيسى بن مريم پيامبر خدا و كلمه اوست كه خداوند او را بر مريم القاء كرد) و اما اينكه ضمير (اسمه) را مذكر آورد با اينكه به كلمه بر ميگردد (كه مؤنث است) از اينروست كه معنى كلمه عيسى و مذكر است گرچه لفظ آن مؤنث است.

درباره ناميده شدن او بنام مسيح اقوالى است:

1- از حسن و قتاده و سعيد: چون ببركت و مباركى مسيح شده.

2- بپاكى از گناه مسح شده.

3- زيرا بروغن زيتون با بركت مسح شده و پيامبران همه بدان مسح ميشدند.

(از جبايى).

4- زيرا جبرئيل او را در وقت ولادت ببالهاى خود مسح كرد تا از شر شيطان در امان بماند.

5- زيرا سر يتيمان را مسح ميكرد و دست ميماليد.

6- چون چشم نابينايان را مسح ميكرد و بينا ميشدند (از كلبى) 7- زيرا هيچ مبتلا و مريضى را مسح نميكرد مگر اينكه شفا مى يافت (از ابن عباس در روايت عطا و ضحاك) ابو عبيده گويد: مسيح در لغت سريانى مشيح است كه معرب شده (عيسى بن مريم) نسبت او را بمادر داده براى رد عقيده نصارى كه او را پسر خدا ميدانند.

وَجِيهاً- (با منزلت و وجيه و داراى جاه و قدر و شرف) فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ: (در دنيا و آخرت و از مقربان است) بسوى ثواب الهى و كرامت او.

وَ يُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ: (و با مردم در گهواره سخن ميگويد) يعنى در حال كودكى. و مهد چيزى و جاييست كه براى خواب كودك ساخته و پرداخته شده و

سخن عيسى در گهواره براى تبرئه كردن مادر بود از زنا و نيز براى نشان دادن جلالت خود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 74

بمعجزه و تكلم در كودكى.

وَ كَهْلًا- (در بزرگى و كهولت) يعنى در بزرگى با وحيى كه خداوند باو ميكند سخن ميگويد. و با اين آيه خداوند باو اعلام ميكند كه تا سن كهولت زنده است و در اين كلام نيز اعجاز است كه آنچه خبر داده بود عيناً واقع شد. و گفته شده در اين آيه از ذكر كودكى و كهولت مراد رد نصارى است كه عيسى را خدا ميدانند و اين تغيير و تحول و كودكى و پيرى منافى با خدايى است بلكه صفت مخلوق است.

وَ مِنَ الصَّالِحِينَ: (و از صالحان است) يعنى از انبياء است مثل ابراهيم و موسى.

گفته اند مراد از «يكلمهم فى المهد» دعوت مردم بخداست و مراد از كهولت زمان فرود آمدن از آسمان است (در دولت حضرت مهدى عجل اللَّه تعالى فرجه) براى كشتن دجال. زيرا عيسى در سن 33 سالگى بآسمان شد و اين قبل از كهولت است- (از زيد بن اسلم).

و درباره ظهور معجزه در گهواره از عيسى دو قول است: 1- آن معجزه همراه با نبوت مسيح بود زيرا خداوند عقل وى را در آن حال كامل كرده بود و او را پيامبر كرده و آنچه سخن گفت وحى بود (از جبايى) و گفته اند: تكلم در گهواره بعنوان ارهاص (خارق عادتى كه از پيامبر قبل از بعثت

ظاهر شود) و مقدمه نبوت بود (از ابن اخشيد) و در نزد ما هر دو وجه جايز است و ممكن است كه معجزه براى مريم و دليل طهارت او بوده و مانعى از اين تكلم در گهواره نيست و دلايل واضح بر جواز آن دلالت دارد و مسيحيان اين مطلب را انكار ميكنند با اينكه معجزه و نشانه نبوت او بود زيرا تكلم او عقيده نصارى را (كه عيسى خدا است) باطل ميكند زيرا كلام وى در گهواره اين بود «كه من بنده خدايم كه كتاب بر من خواهد آمد ...» تا جايى كه قول كسانى كه شاهد تكلم وى بودند (و در تاريخ درج شده بود) انكار كردند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 75

(فقط باو ميگويد: باش پس وجود مى يابد) در معناى اين آيه دو قول است: 1- اخبار است بسرعت حاصل شدن مراد حقتعالى در هر چيز كه هر چه خدا اراده كند بى واسطه زمان و بى تكلف ايجاد سبب و يا حرف انجام ميشود. و اينكه با كلمه كن از اراده خداوند كنايه آورده چون در فهم و وهم انسان چيزى زودتر از «كُنْ فَيَكُونُ» نميآيد.

2- اين كلمه اى است كه خداوند علامت قرار داده براى ملائكه در آنچه را كه اراده ايجاد آن را كرده بواسطه مصلحتى كه دارد. و اينكه لفظ امر بكار برده (كن) و حال اينكه امرى نيست براى دلالت بر اينكه فعل خداوند بمنزله فعل مأمور است به اينكه براى آمر مشقتى ندارد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 76

رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكالَ» كه جبرئيل و ميكائيل را دوباره ذكر كرده براى بزرگى مقام آن دو- در اينجا خداوند متعال داستان مريم را قطع كرده و بقيه داستان در سوره مريم خواهد آمد و ابتدا كرده بداستان عيسى و فرموده:

وَ رَسُولًا إِلى بَنِي إِسْرائِيلَ: (قرار داديم او را پيامبرى براى بنى اسرائيل) يعنى قرار داديم او را پيامبرى براى بنى اسرائيل يا اينكه با آنان تكلم ميكرد در حالى كه رسول ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 79

بود «به اينكه آمدم بسوى شما ...» يا اينكه رسولا عطف بكلمه «وجيهاً» در آيه قبل است و معنى چنين خواهد بود.

اى مريم خدا ترا بشارت ميدهد به عيسى در حالى كه وجيه است ... و در حالى كه رسول بر بنى اسرائيل خواهد بود.

أَنِّي قَدْ جِئْتُكُمْ: (من بسوى شما آمده ام): يعنى عيسى پس از بعثت با مردم چنين تكلم كرد كه من بسوى شما آمده ام.

بِآيَةٍ: (بنشانه اى) يعنى با برهان و دليلى.

مِنْ رَبِّكُمْ: «از طرف پروردگار شما» كه دليل بر نبوت من است.

أَنِّي أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ: (من خلق ميكنم براى شما از گل مثل صورت و هيئت مرغ) يعنى اين نشانه و آيه نبوت من است كه خلق ميكنم مثل صورت طير.

فَأَنْفُخُ فِيهِ: (و در آن ميدمم) يعنى در مرغ گلى ميدمم (پس باذن حق مرغى راستين و زنده خواهد شد) باذن خدا يعنى بقدرت خدا و گفته اند يعنى بامر خدا و اما اينكه بِإِذْنِ اللَّهِ را در آخر آيه و پس از فَيَكُونُ

طَيْراً آورده چون اين قسمت كه مرغ زنده شود و حيات يابد و گوشت و پوست برآورد جز براى خدا مقدور نيست و لذا گفته است باجازه خدا تا معلوم شود كه آن كار خدا است بخلاف ساختن صورت مرغ از گل كه مقدور انسان نيز مى باشد.

وَ أُبْرِئُ الْأَكْمَهَ: (و كور مادر زاد را شفا ميدهم) اكمه: كور مادر زاد يا مطلق كور وَ الْأَبْرَصَ: (برص زده را). وهب گويد: گاهى در يك روز پنجاه هزار مريض نزد عيسى جمع ميشدند هر كس كه ميتوانست خود را بعيسى ميرسانيد و اگر نه عيسى بنزد او ميرفت و آنها را با دعا بشرط ايمان آوردن شفا ميداد.

وَ أُحْيِ الْمَوْتى بِإِذْنِ اللَّهِ: (و مردگان را باذن خدا زنده ميگردانم.) عيسى احياء مردگان را بخود نسبت داده (من زنده ميگردانم) بطور مجاز و توسع و باين جهت ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 80

كه خداوند مردگان را در موقع دعاء وى زنده ميكرد.

گفته اند كه عيسى 4 نفر را زنده كرد:

اول- عازر كه دوست وى بود و سه روز پس از مرگش بسر قبر او رفت و گفت (بار خدايا پروردگار آسمانها و زمين تو مرا بسوى بنى اسرائيل فرستادى كه آنها را بدين تو دعوت كنم و بايشان خبر دهم كه مردگان را زنده خواهم كرد اينك عازر را زنده گردان.)

پس عازر زنده شد و برخاست و بعداً هم صاحب فرزندى گرديد.

دوم- ابن عجوز بود. عيسى جنازه او را بر دوش مردم

ديد كه با تابوت ميبرند.

پس دعا كرد تا او زنده گشت و از دوش مردم بزير آمد و لباس پوشيد و بخانه برگشت و بعداً صاحب فرزند شد.

سوم- دخترى ده ساله را كه يك روز پس از مردن زنده ساخت تا بخانه خود برگشت و شوهر كرد و بچه آورد.

چهارم- سام بن نوح كه اسم اعظم خدا را خواند و دعا كرد و زنده شد سپس عيسى باو گفت بايد بميرى وى شرط كرد كه خدا مرا از سكرات موت و رنج جانكندن در امان نگهدارد عيسى در اين باره دعا كرد و دعايش مستجاب شد. كلبى گويد عيسى مردگان را ببركت و كمك يا حى يا قيوم زنده مينمود و علت اينكه عيسى به اين گونه معجزات مخصوص گرديده اينست كه در زمان وى علم طب سخت پيشرفت كرده و باوج خود رسيده بود خداوند معجزه او را از جنس دانش زمان قرار داد تا بر دانشمندان غالب آيد و نبوتش ثابت گردد (و چون دانشمندان ايمان آرند عوام مردم پيروى از ايشان كنند) چنان كه در زمان موسى بن عمران سحر بسيار دامن گسترده و اوج گرفته بود خداوند معجزه عصا را بوى داد تا سحر آنها را باطل كند و ايشان را از آوردن نظير آن عاجز گرداند. و علم و هنر مردم زمان پيامبر ما محمد (ص) بلاغت و فصاحت بود لذا خداوند معجزه قرآن را بايشان نمودار كرد كه عجايب نظم و شگفتيهاى بيان و اسلوب آن ايشان را عاجز گرداند.

بالجمله خداوند هر پيامبرى را بر طبق علم و دانشى كه بر آن خوب واقف بودند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 81

معجزه ميداد كه بدانند اين كار بشرى نيست و اگر در علمى كه بر آنها مجهول بود معجزه ميداد ممكن بود بخاطرشان بگذرد كه بشر مى تواند نظير آن را بياورد ولى فعلا بدان راه ندارد.

وَ أُنَبِّئُكُمْ بِما تَأْكُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ: (شما را خبر ميدهم بدانچه ميخوريد و بآنچه در خانه هايتان ذخيره مى نهيد)- عيسى بمردم گفت امروز فلان غذا خورده ايد و فلان مقدار و فلان چيز ذخيره كرده ايد و عين واقع بود.

إِنَّ فِي ذلِكَ: (همانا در اين) يعنى آنچه از معجزات گفتم.

لَآيَةً: (دلالت و معجزه اى است).

لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ: (براى شما اگر ايمان آريد) بخدا زيرا علم پيدا كردن بمدلول معجزه (نبوت) صحيح و ممكن نيست مگر براى معتقد بخدا زيرا علم و ايمان بخدا و فرستنده پيامبر بايد قبل از ايمان برسول باشد و در آيه دلالتى است كه بنده ميتواند ايجاد كند و انجام دهد و خلق نمايد بخلاف عقيده مجبّره ولى خالق مطلق خدا است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 82

كه مسيح را پسر خدا ميدانند و معنى آيه اينست كه مرا بوى نسبت فرزندى ندهيد كه من عبد اويم چنان كه شما عبديد.

فَاعْبُدُوهُ: (او را بپرستيد) فقط او را.

هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ: (اينست راه راست) يعنى دين خدا و عبادت او (بيكتايى) دين مستقيم است و درباره صراط مستقيم و رب در سوره حمد كاملا بحث كرديم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 85

را گرفتار دامى كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 87

الْحَوارِيُّونَ: (حواريان گفتند) در علت نامگذارى آنها بحواريان اقوالى است:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 88

1- چون لباسهايشان سخت پاكيزه بود (از سعيد بن جبير) 2- چون رختشوى بودند و لباسها را از چرك پاك و سپيد ميساختند (از ابن ابى نجيح از ابى ارطاة).

3- چون صياد بودند و ماهى شكار ميكردند (از ابن عباس و سدى) 4- چون از مخصوصين انبياء بودند (از قتاده و ضحاك) و اين قول از همه بهتر است چون اين اسم در مقام مدح ايشان است و از پاكى دلشان گواهى ميدهد مثل پاكى لباس شسته شده و سپيد شده برنگ سپيد.

و از نبى اكرم «ص» روايت است كه: زبير پسر عمه من و حوارى من است. حسن گويد حوارى يعنى ناصر و كمككار و حوارى: انصار- كلبى گويد: حواريان يعنى اصفياء و برگزيدگان عيسى كه 12 تن بودند. عبد اللَّه مبارك گويد حوارى ناميده شدند چون نورانى بودند و اثر نور و حسن عبادت در آنها آشكار بود.

نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ: (مائيم ياران خدا) يعنى اعوان رسول خدا و دين خدا عليه كافران.

آمَنَّا بِاللَّهِ: (بخدا گرويده ايم) يعنى تصديق وحدانيت حق نموده ايم.

وَ اشْهَدْ: (شاهد باش) اى عيسى.

بِأَنَّا مُسْلِمُونَ: (كه ما تسليم شوندگانيم) يعنى شاهد اسلام ما باش در قيامت چون در قيامت انبياء شهيدان بر مردمند چنان كه فرمايد «روز قيامت از هر امتى شاهدى بر ميانگيزيم» رَبَّنا: (بار پروردگارا) آمَنَّا بِما أَنْزَلْتَ: بآنچه فرستادى (بر عيسى) ايمان داريم.

وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِينَ: (و پيامبرت را پيروى ميكنيم پس ما را از شاهدين بنويس) تا مثل آنان رستگار شويم. و بمقامات آنها نايل شويم. ابن عباس گويد

يعنى ما را با محمد (ص) و امت وى قرار ده كه خداوند آنها را شهداء ناميده (لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ: يعنى شهادت دهندگان بحق در نزد تو) اين بود داستان حواريين عيسى و آنها بدنبال

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 89

عيسى رفتند و هر گاه گرسنه ميشدند بوى خبر ميدادند عيسى دست بزمين ميزد و براى هر نفر دو گرده نان بيرون ميشد و چون تشنه ميگشتند دست بزمين ميزد آب برايشان مى جوشيد پرسيدند: اى روح اللَّه كداميك از ما برترين ما است كه تو بهمه ما مساوى نان و آب ميدهى. عيسى گفت آن كس از همه برتر است كه بدست خود كار كند و از كسب بازو نان خورد از آن پس حواريان برختشويى زندگى خود را تأمين ميكردند.

وَ مَكَرُوا: (مكر كردند) يعنى كفار بنى اسرائيل بر قتل عيسى تصميم گرفتند.

وَ مَكَرَ اللَّهُ: (خدا نيز مكر كرد) يعنى آنها را بر مكرشان مجازات نمود و مجازات بر مكر نيز مكر ناميده ميشود- در تفسير آمده كه چون قومش او را بيرون كردند پس از چندى با حواريان بسوى ايشان برگشت و آنها را بدين خود خواند و مردم بنى اسرائيل بقتل او كمر بستند و اسباب ريختن خونش را فراهم ساختند و اين بود مكر آنها و مكر خدا اين بود كه آن فردى را كه خواست مباشر قتل عيسى شود بصورت عيسى در آورد تا او را بجاى عيسى حساب كردند و بدارش آويختند

و عيسى بآسمان رفت.

ابن عباس در اين باره گويد: چون شاه بنى اسرائيل تصميم بر كشتن عيسى گرفت عيسى بغرفه و بالا خانه خود رفت و جبرئيل او را از آنجا بآسمان برد شاه مردى ناپاك را بكشتن وى فرستاد و چون مرد وارد خانه عيسى شد خداوند او را شبيه عيسى كرد. وى چون عيسى را نيافت بيرون آمد تا بآنها خبر دهد كه عيسى در خانه نيست مردم پنداشتند كه عيسى است پس او را گرفتند و بدار زدند.

وهب گويد: عيسى را اسير كردند و دارى تعبيه نمودند تا بدارش آويزند فضا تاريك شد و خداوند فرشتگان را فرستاد تا بين او و مردم حائل شدند و عيسى را نديدند و بجايش يهودا را كه جاى عيسى را بآنها نشان داده بود گرفتند. باين ترتيب كه عيسى حواريان را در همانشب جمع كرد و وصيت خود بديشان باز گفت و خبر داد كه يكى از شما قبل از اذان بمن كافر خواهد شد و مرا ببهايى اندك خواهد فروخت. حواريان متفرق شدند. (عيسى بآسمان رفت). و يهود پى عيسى ميگشتند يكى از حواريان (يهوذا) نزد ايشان شد كه چند بمن مزد ميدهيد تا مكان عيسى را بشما بنمايم گفتند 30 درهم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 90

وى 30 درهم را بگرفت و جاى او را بآنها نشان داد و چون داخل خانه عيسى شد خداوند هم شباهت عيسى را بر او انداخت. و چون بيرون آمد

كه بايشان خبر دهد عيسى در خانه نيست مردم او را عيسى پنداشتند و بدارش زدند. پس از 7 روز خداوند بعيسى فرمود:

بنزد مريم فرود آى تا حواريان جمع شوند و آنها را براى تبليغ باطراف فرستى. عيسى برگشت و كوه را نور فرا گرفت. حواريان گرد او جمع شدند و عيسى آنها را براى دعوت مردم باطراف پراكنده ساخت و دوباره عيسى را خدا بآسمان برد و اين شب همان شب است كه نصارى در آن دود و آتش ميافروزند. چون صبح شد حواريان هر كس بزبان آن مردمى كه از طرف عيسى مأمور تبليغ آنها بود سخن ميگفت و اينست معنى «وَ مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللَّهُ».

وَ اللَّهُ خَيْرُ الْماكِرِينَ: (خدا بهترين مكر كنندگان است) يعنى منصف و عادلترين مكر كنندگان است زيرا مكر آنها ظلم است و مكر او عدل و انصاف و اما اينكه خداوند بخود نسبت مكر داده از باب مزاوجت (كه يكى از وجوه بلاغت است) ميباشد چون قبلا اسم مكر برده شده مثل آيه شريفه: «اگر كسى بشما اعتداء و تجاوز كرد شما مانند آن بوى اعتداء و تجاوز كنيد» با اينكه دومى اعتداء نيست بلكه مجازات است بلفظ اعتداء ذكر كرده اند و اين يكى از وجوه بلاغت است. مثلا مجانست و مقابله كه اولى مثل «تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ» و دومى مثل آيه شريفه «ما ذا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ قالُوا خَيْراً» بنصب خيراً كه با سؤال مطابقه كند و مقابله مثل «وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ وَ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ باسِرَةٌ تَظُنُّ أَنْ يُفْعَلَ بِها فاقِرَةٌ»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 91

عِيسى إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَ رافِعُكَ إِلَيَّ وَ مُطَهِّرُكَ مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ جاعِلُ الَّذِينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأَحْكُمُ بَيْنَكُمْ فِيما كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ (55)

«1»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 93

خداوند او را 3 ساعت ميرانيد. ولى نحويان گويند تقديم و تأخيرى در معنى آيه است يعنى ترا بلند ميكنم از زمين و ميميرانم زيرا و او ترتيب را نميرساند. مثل فكيف كان عذابى و نذر- كه نذر يعنى ترساندن از عذاب آخرت را بعد گفته و حال اينكه ترساندن قبل از عذاب كردن است- اين قول از ضحاك است و دليل آن روايتى است از نبى اكرم (ص) كه فرمود: عيسى بن مريم نمرده و قبل از روز قيامت بسوى شما بر ميگردد و نيز اين حديث صحيح از نبى اكرم (ص) است كه: چگونه خواهيد بود وقتى عيسى بن مريم بر شما فرود آيد و امام شما از خود شماست- اين حديث را مسلم و بخارى نقل كرده اند و باين معنى تقدير آيه چنين ميشود «من ترا بآسمان بلند ميگردانم و پس از فرود آمدن بزمين (در آخر الزمان) ميميرانم».

وَ رافِعُكَ إِلَيَّ- (ترا بسوى خود بالا ميبرم) در اينجا نيز دو قول است:

1- يعنى ترا بآسمان بلند ميكنم و اينكه فرموده بسوى خودم براى تعظيم مقام اوست.

2- يعنى ترا بسوى كرامت و بزرگوارى و عزت خود بلند ميگردانم.

وَ مُطَهِّرُكَ مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا: (و ترا از كافران پاك ميسازم). در اين آيه نيز دو قول است:

1- با بيرون بردن تو از ميان آنها ترا پاك ميسازم زيرا آنها پليدند و زندگى ميان آنها كه ضرورى و مورد نياز است مثل برخورد با پليدى و نجاست است.

2- تطهير عيسى منع كردن و حفظ كردن او بود

از عمل پليد و كفر آميزى كه درباره او تصميم داشتند يعنى كشتن او زيرا اين عمل يك نوع پليدى بود كه خداوند او را از آن پاك و محفوظ نگهداشت (از جبايى).

وَ جاعِلُ الَّذِينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ: (يعنى آنان را كه بتو ايمان آورده اند بالا و فوق كسانى كه ترا تكذيب كردند و عزت و پيروزى ترا دروغ پنداشتند قرار خواهم داد) و گفته شده كسانى كه ترا در معجزات و براهين تكذيب نمودند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 94

و مراد از پيروان او نصارى هستند (از ابن زيد) و لذا همه جا و همه وقت يهود را ذليل تر از نصارى مى بينيم و نيز از همين جاست كه ملك و سلطنت از دست يهود گرفته شده و در دست نصارى ثابت مانده (در اروپا و روم و ...) و نصارى عزيزتر از ايشان بوده و تا قيامت فوق آنها قرار خواهند داشت- جبايى گفته: كه در اين آيه دلالت است كه يهود تا قيامت مملكتى نخواهد داشت و گفته اند مراد از تابعين عيسى امت محمد «ص» است و اما اينكه امت محمد «ص» را تابع عيسى ناميده يا بعنوان اينست كه از نظر زمان پس از امت عيسى هستند. و وقتى گفته شود فلانى به تبع فلانى آمد يعنى بدنبال او و پس از او آمد و يا از اينجهت است كه پيامبر ما «ص» تصديق عيسى و كتاب او را نموده و كسى كه ديگرى را تصديق كند گويند تبعيت او را كرده. بعلاوه كه شريعت پيامبر ما با ديگر انبياء در ابواب توحيد كه اصل و

ريشه دين است متحد ميباشد و بنا بر اين پيغمبر اكرم متبع اوست يعنى بعقيده او معتقد است و اين قول بهتر است چون اولا موجب ترغيب نصارى باسلام ميشود و ثانياً دلالت دارد بر اينكه محمد «ص» و امتش تا قيامت پيروز و فوق كافران خواهند بود. و ثالثاً بيان ميدارد كسانى كه «نصاراى فعلى» او را خدا ميدانند تابع حقيقى او نيستند بلكه تابع حقيقى مسلمين هستند كه توحيد يعنى عقيده واقعى عيسى را قبول دارند.

ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ: (سپس بسوى من خواهد بود بازگشت شما) و مصير و سرنوشت شما.

فَأَحْكُمُ بَيْنَكُمْ (پس حكم ميكنم بين شما).

فِيما كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ: (در آنچه اختلاف داشتيد) از امر عيسى.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 95

كه دلالت بر صدق نبوت تو ميكند زيرا بمردم خبر ميدهى از چيزهايى كه جز خوانندگان كتاب يا معلمان و دانش- پژوهان از آنها خبر ندارند و تو هيچكدام از ايندو نيستى پس از طريق ديگر كه وحى الهى است خبردار شده اى.

وَ الذِّكْرِ الْحَكِيمِ: (و پند حكيمانه) يعنى قرآن محكم و آن را بحكيم توصيف نموده و به (حكم) وصف نياورده زيرا با حكمتهايى كه در بردارد كأنه بحكمت سخن مى گويد چنان كه بدلالت، دليل گويند بواسطه بيانى كه در آن است كه گويا نطق به بيان و برهان مينمايد. گرچه دليل در حقيقت دالّ است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 98

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 100

چون نبى اكرم (ص) را با اين افراد ديدند از وى خواستند كه آنها را معرفى كند حضرت فرمود اين پسر عم و داماد من و محبوبترين مردم در نزد منست و ايندو پسر نوه دخترى من و از صلب على هستند و اين زن، فاطمه دختر منست و عزيزترين مردم است نزد من.

پس پيامبر پيش رفت و بر دو زانو نشست. ابو حارثه اسقف آنها گفت بخدا قسم اينمرد مثل انبياء نشسته پس بمباهله تن در ندادند. سيد كه بزرگ نصارى بود گفت اى ابا حارثه جلو رو و مباهله كن. گفت بخدا قسم كه مباهله نكنم كه او را بر مباهله پر جرئت مى بينم و ميترسم كه راستگو باشد كه در اينصورت بخدا هيچ نيرويى براى ما نباشد و در همه جهان يك نصرانى زنده نخواهد ماند. پس اسقف به پيغمبر گفت اى ابو القاسم ما مباهله نميكنيم لكن بمصالحه حاضريم با ما مصالحه كن پس پيامبر با آنها مصالحه كرد به دو هزار حله هر حله اى بقيمت چهل درهم و اينكه سى زره و سى نيزه و سى اسب عاريه دهند كه اگر در يمن آشوبى و جنگى پيش آمد مسلمين بكار برند و رسول خدا ضمانت فرمود كه سالم به آنها برگرداند و باين قرار نامه اى نوشته شد.

روايت است كه اسقف چون پيامبر و اهل بيت او را ديد گفت چهره هايى مى بينم كه اگر از خدا بخواهند كه كوه ها را از جاى بكند البته خواهد كند و با او مباهله نكنيد كه هلاك خواهيد

شد و بر روى زمين تا روز قيامت يك نصرانى نخواهد ماند و نبى اكرم (ص) فرمود قسم به آنكه جانم بدست او است اگر با من مباهله ميكردند همگى بصورت بوزينه و خوك مسخ مى شدند و بيابان بر آنها وادى آتش مى شد و مجالى براى يك نصرانى نميماند تا همگى هلاك ميشدند و گفته اند كه چون نصرانيان بازگشتند سيد و عاقب دو پيشواى آنها بنزد حضرت آمدند و مسلمان شدند و عاقب حله اى و عصايى و كاسه و نعلينى بوى اهدا نمود.

در سوره بقره گذشت. در اين آيه دليل است كه استدلال و تفكر استدلالى صحيح است زيرا خداوند در رد بر نصارى و همچنين براى جواز خلق عيسى از غير راه پدر، بآفرينش آدم بدون پدر و مادر دليل آورده و استدلال كرده.

الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ: (يعنى اين همانا حق و از طرف خداست) و نسبت بخود داده براى تأكيد و براى بيان دليل و علت. يعنى اين حق است بدليل اينكه از جانب حق است.

فَلا تَكُنْ (پس نباش) اى شنونده.

مِنَ الْمُمْتَرِينَ: (از دو دلان) تفسير اين كلام در سوره بقره گذشت.

فَمَنْ حَاجَّكَ (آن كس كه با تو مخاصمه و مجادله كرد) اى محمد «ص».

فِيهِ: (در قضيه عيسى):

مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ (پس از علم و برهان واضح كه بر تو آمد) بر اينكه عيسى بنده و رسول است (از قتاده) و گفته اند معنى اينست اگر با تو در مطلب حق مخاصمه نمودند «و ضمير فيه بر ميگردد به الحق من ربك».

فَقُلْ: (پس بگو) اى محمد تَعالَوْا (بيائيد) بسوى دليل ديگرى كه مخاصمه را بخوبى قطع و فصل ميكند و حق را روشن مينمايد و راستگو را از دروغگو نشان ميدهد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 102

نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ: (فرزندان خودمان را بخوانيم) مفسران اجماع دارند كه مراد از ابناء و پسران پيامبر حسنين هستند. ابو بكر رازى گويد: اين آيه دليل است كه حسنين پسران رسول اللَّه هستند و فرزند دختر حقيقتاً فرزند انسان است و ابن ابى علان كه يكى از ائمه معتزله است گويد اين آيه دليل است كه حسنين در آن حال مكلف بوده اند زيرا مباهله جز با

بالغ جايز نيست. و اصحاب (اماميه) گويند كمى سن از حد بلوغ منافات با كمال عقل ندارد و احتلام كه در شرع حد بلوغ شناخته شده فقط براى احكام شرعيه است و سن حسنين در حال مباهله بحدى بوده كه مانع از كمال عقل آنها نيست بعلاوه درباره ائمه جايز است خرق عادت شود و اگر سن كودكى ايشان در آن وقت معمولا موقع كمال عقل در انسان نباشد ممكنست بحسنين استثنائاً و بطور خرق عادت كمال عقل داده شده باشد براى مكان معنوى و امامت ايشان در نزد خداوند و مؤيد اين مطلب قول نبى اكرم است كه در موقع كودكى آنها فرمود: اين دو پسرم «حسنين» امامند قيام كنند يا نكنند.

وَ نِساءَنا: (زنان ما) همگى اتفاق دارند كه مراد فاطمه «ع» است بدليل اينكه جز او زنى در مباهله شركت نكرد و آيه نيز دليل بر فضيلت و برترى اوست بر همه زنان جهان و مؤيد آن خبر نبوى است كه: فاطمه پاره تن منست و خبر ديگر كه:

خداوند براى خشم فاطمه خشم ميكند و از خشنودى او خشنود ميگردد.

و حديث صحيح حذيفه است كه گويد: از پيامبر «ص» شنيدم كه ملكى آمد و مرا بشارت داد كه فاطمه سيد زنان جهان است.

و خبر ديگرى كه شعبى از مسروق از عايشه حديث ميكند كه پيغمبر بفاطمه چيزى سر بگوشى فرمود كه حضرت زهرا از آن خنديد از وى پرسيدم پيغمبر چه فرمود؟ گفت فرمود آيا خشنود نميشوى كه سيد زنان اين امت باشى لذا خنديدم.

وَ نِساءَكُمْ: (يعنى هر كس از زنان خودتان كه ميخواهيد) وَ أَنْفُسَنا: (و خودمان را) مراد از نفس پيغمبر

فقط على «ع» است زيرا خود پيامبر كه نميتواند مراد باشد زيرا او دعوت كننده است و معنى ندارد كه انسان خود را دعوت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 103

كند و هميشه داعى غير از مدعو است و دعوت كننده نميتواند دعوت شده باشد پس حتماً مراد غير از نبى اكرم شخص ديگرى است و لذا حتماً اشاره بعلى عليه السلام است زيرا هيچكس نگفته كه غير از على و فاطمه و حسنين كسى در مباهله شركت داشته است و اين مطلب (كه در آيه على نفس پيغمبر خوانده شده) دلالت دارد بر علو مكان وى و درجه اى كه هيچكس بآن راه نيافته بلكه بنزديك آنهم نرسيده است و مؤيد آن از روايات يكى حديث شريف صحيح نبوى است كه پيغمبر درباره يكى از صحابه پرسيد كسى گفت على «ع» حاضر است حضرت فرمود من از نفس خود نپرسيدم كه على را نفس خود خوانده.

و حديث ديگرى كه پيامبر «ص» به بريده اسلمى فرمود: اى بريده على را دشمن مدار كه او از من است و من از اويم مردم از درخت هاى متفرق خلق شده اند و من و على از شجره واحده آفريده شده ايم.

و ديگر قول نبى اكرم است كه وقتى در جنگ احد على پيامبر را با دفاعهاى سخت خود از شر مشركان حفظ مى كرد جبرئيل به پيغمبر گفت على واقعاً با تو مواسات كرد. حضرت فرمود اى جبرئيل، على از من است و من از عليم.

جبرئيل گفت من هم از شمايم يا رسول اللَّه.

وَ أَنْفُسَكُمْ (يعنى هر كه از مردانتان را كه ميخواهيد بخوانيد) ثُمَّ نَبْتَهِلْ: (پس تضرع كنيم) در دعاء (از ابن عباس) و گفته اند يعنى لعن كنيم و بگوييم خدا لعنت كند دروغگو را.

فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكاذِبِينَ: (و قرار دهيم لعنت خدا را بر دروغگوى از ما).

در اين آيه دلالت است كه آنها بحقانيت نبى اسلام معتقد بودند زيرا از مباهله خوددارى كردند و با پذيرفتن جزيه بذلت و خوارى خود اقرار نمودند و اگر معتقد نبودند، مباهله را قبول ميكردند و اگر رسول اكرم هم بر نزول عقاب بر نصارى و ايمنى خود يقين نميداشت فرزندان و خواص اهل بيت خود را با همه محبتى كه بايشان داشت بمباهله نميكشانيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 104

و داناست كه آنها بمباهله با تو اقدام نخواهند كرد چون بنبوت تو علم و معرفت دارند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 107

ولى احبار هر چه را مى خواستند براى آنها حلال ميكردند و هر چه را مايل بودند حرام مينمودند و قبول همين عمل از احبار، پذيرفتن آنها بعنوان ارباب بود و نيز روايت شده كه چون اين آيه آمد عدى بن حاتم گفت يا رسول اللَّه ما آنها را نمى پرستيديم حضرت فرمود آيا ايشان بدلخواه خود حرام و حلال درست نميكردند و شما هر چه ميكردند نمى پذيرفتيد؟! گفت چرا يا رسول اللَّه حضرت فرمود: ارباب بهمين معنى است.

فَإِنْ تَوَلَّوْا (اگر اعراض و پشت كردند) از بندگى حق و توحيد او.

فَقُولُوا (بگوئيد) اى مسلمين در برابر اعراض ايشان از حق و براى تجديد اقرار خود بحق و براى مخالفت با آنها.

اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ (شاهد باشيد كه ما مسلم هستيم) يعنى نسبت بحق با اخلاص هستيم و بتوحيد اقرار داريم و گفته اند مسلمون يعنى تسليم و منقاد و مطيع آنچه از طرف خدا بر پيغمبر ما و انبياء قبل آمده ميباشيم و گفته اند: يعنى بر اسلام پابرجائيم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 109

و خداوند در اين آيه در مقام تأديب بندگان مؤمن است و نيز ايشان را تعليم ميدهد كه در هنگام اعراض مخالفان از برهان روشن چگونه با آنها رفتار كنند تا بدانند كه مخالفت آنها اثرى در حق اينها ندارد و نيز دلالت دارد كه حق بهر حال بايد پيروى شود و كمى و زيادى پيروان و جمعيت آن هرگز اعتبارى ندارد و نبايد مورد توجه قرار گيرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 110

تَعْقِلُونَ (65) ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ حاجَجْتُمْ فِيما لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِيما لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (66)

«1»

و يهوديت و نصرانيت را از وى نفى كرده است و در اين امر بزرگترين حجت است به اينكه وى مسلم بوده است و محمد «ص» و امت او كه اسم اسلام دارند بوى اولى هستند از ديگران و نيز در توضيح اين آيه گفته اند كه يهود مدعى بوده اند و هستند كه يهودى اسم كسى است كه متمسك و معتقد بتورات و شريعت آن باشد و نصرانى اسم كسى است كه بانجيل و شريعت و احكام آن مؤمن و متمسك باشد لذا خداوند طبق ادعاى خودشان آنها را رد ميكند كه در زمان ابراهيم كه تورات و انجيل نيامده بود پس چطور ابراهيم را يهودى و يا نصرانى يعنى معتقد و متمسك بآن ميدانيد ولى ما مى گوئيم: مسلمان تنها كسى نيست كه بحكم قرآن متمسك باشد زيرا اسلام دينست نه احكام شريعت پس ما او را به اسلام توصيف ميكنيم چنان كه خداوند او را باين اسم توصيف كرده.

اگر بپرسند كه آيا ابراهيم متمسك بهمه شرايع و احكام اسلام كه ما بر آن هستيم بود؟

پاسخ گوئيم كه وى متمسك بدين اسلام و بعضى احكام شريعت پيغمبر ما (ص) بود نه بهمه آن زيرا يكى از احكام شريعت قرائت قرآنست در نماز و اين شريعت وى نبود و او را مسلم مى ناميم اگر چه متمسك به بعضى از احكام شريعت اسلام بود چنان كه مسلمانان صدر اسلام مسلم بودند قبل از آنكه همه احكام و شرايع اسلام آمده و همه قرآن نازل شده باشد و هر يك از ما مسلم است واقعاً اگر چه بهمه احكام شرع عمل نكند.

ها أَنْتُمْ: (هان شما اى گروه يهود و

نصارى) آيه ظاهراً تنبيه خود آنهاست

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 113

ولى منظور تنبيه بر حال آنهاست زيرا تنبيه نسبت بچيزى است كه انسان از آن غافلست نه نسبت بآنچه علم دارد.

حاجَجْتُمْ: (مجادله و مخاصمه كرديد.)

فِيما لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ: (در آنچه ميدانستيد). چون اسم او در تورات و انجيل بود.

فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِيما لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ: (پس چرا مجادله ميكنيد درباره چيزى كه بآن علمى نداريد) (يعنى درباره شريعت و دين او كه بدان جاهليد) خداوند مخاصمه و احتجاج آنها را درباره معلوماتشان منكر نشمرده بلكه مخاصمه درباره چيزى را كه نميدانند منكر و ناپسند دانسته.

وَ اللَّهُ يَعْلَمُ: (و خدا ميداند) شأن و حال ابراهيم و هر چيزى كه بر شما مجهول است.

وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ: (و شما نميدانيد) پس درباره او سخن نگوييد و آنچه نميدانيد باو نسبت ندهيد و علم آن را از اهلش بپرسيد (يعنى از پيغمبر بپرسيد.)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 114

و گفته اند حنيف يعنى در دين خود مستقيم بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 116

مُسْلِماً (و بر دين اسلام بود).

وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ (و مشرك نبود). گفته اند كه اين آيه متضمن اين معنى است كه دين يهود و نصارى شرك است و گفته اند كه معنى اينست كه چنان كه اعراب مشرك ادعا مى كنند ابراهيم مشرك نبود.

إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِيمَ- (سزاوارترين مردم بنصرت ابراهيم) با استدلال و علم يا با كمك اقتصادى و پولى. لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ- (آنانند كه او را پيروى كردند) در زمان خود و او را با يارى بر ضد دشمن كمك كردند تا دينش آشكارا و غالب گشت.

وَ هذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا: (و اين پيامبر و كسانى كه به وى ايمان آوردند) نصرت او را از آن جهت كه بر حق است به علم و استدلال به عهده ميگيرند و دامن او را از هر عيبى برى ميدارند و پاك ميسازند. مراد اينست كه اينها كسانى هستند كه سزاوار است بايشان گفته شود بر دين ابراهيم ميباشيد و نسبت باو ولايت دارند (يا ابراهيم بر آنها ولايت دارد.)

وَ اللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ: (خداوند ولىّ مؤمنان است) زيرا نصرت آنها را به عهده دارد و مؤمن ولىّ خداست بعين همين معنى، يعنى چون او را يارى ميكند ولىّ اوست و اينكه فقط اسم پيغمبر اكرم را در قرآن جداگانه برده است براى تعظيم قدر و مقام امر و بزرگداشت اوست چنان كه قبلا گذشت كه جبرئيل و ميكائيل را جداگانه نام برده.

و گفته اند اسم او را ذكر كرده براى اينكه او را داخل در ولايت (و اولويّت) بابراهيم بنمايد و ضمير

صله و الذين آمنوا باو برگردد يعنى اين پيامبر و مؤمنان بوى.

و در اين آيه دليل است كه ولايت با پيامبر بوسيله دين و ايمان باو ثابت ميشود نه با نسب و مؤيد آن فرمايش امير مؤمنان (ع) است كه فرمود:

اولى و سزاوارترين مردم بانبياء عالمترين ايشان است بدين و احكام آنان. و بعد همين آيه را تلاوت كرد و نيز فرمود:

همانا ولىّ محمد (ص) كسى است كه از او اطاعت كند اگر چه نسبتش از او دور باشد و همانا

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 117

دشمن محمد (ص) كسى است كه خدا را عصيان كند گرچه قرابتش با وى نزديك باشد.

عمر بن يزيد گويد: حضرت صادق (عليه السلام) فرمود: بخدا قسم شما از آل محمد هستيد. گفتم از خود ايشان؟. فرمود آرى بخدا از خود آنان و سه بار اين جمله را تكرار كرد. سپس نگاهى به من كرد و فرمود اى عمر خدا در قرآن فرمايد:

«ان اولى الناس بابراهيم». اين حديث را على بن ابراهيم از پدرش از ابى عمير از منصور بن يونس نقل كرده.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 118

با لو بكار رود) زيرا اراده در حكم خواستن و انجام حتمى فعل است و جارى مجراى علت فعل و كار است (و با لو كه ترديد را ميرساند نميسازد) ولى تمنى آرزو و تصور قلب است نسبت بچيزى بنحوى كه موجب لذت و تمتع نفس انسانى شود و فرق بين «ود لو تضلوا و بين ود ان تضلوا» اينست كه دومى براى استقبال است و اوّلى نه.

جبايى گويد: يعنى از ضلال خود بيخبرند چون جاهلند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 120

درباره مراد از آميختن حق بباطل چند قولست:

1- مراد تحريف توراة و انجيل است بدست ايشان (از حسن و ابن زيد) 2- اظهار اسلام است بزبان و نهان داشتن نفاق و كفر يعنى يهوديت و نصرانيت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 122

در دلشان زيرا آنها بظاهر در اول روز تظاهر به اسلام كردند در حالى كه در دل كافر بودند و عصر از آن بازگشتند تا مردم را بشك و دو دلى اندازند (از ابن عباس و قتاده) 3- مراد ايمان بموسى و عيسى و كفر بمحمد (ص) است.

4- مراد علم قلبى آنهاست كه ميدانستند پيامبر بر حق است كه با كفر ظاهرى خود مخلوط كرده بودند (از جبايى و ابى مسلم).

وَ تَكْتُمُونَ الْحَقَّ- يعنى نبوت محمد (ص) را كه حق است انكار ميكنيد و بشارتهايى را كه بر نبوت و صفات اوست پنهان ميداريد و علامتهايى كه از او در كتب خود داريد نديده ميگيريد.

وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ- و ميدانيد كه او بر حق است. و اين آيه درباره جمعى از علماى يهود و نصارى است زيرا كتمان حقايق كتاب بر عده اى اندك ممكن است كه بر آن عالمند نه بر همه يا اكثر و گفته اند يعنى شما ميدانيد امورى كه تكليف شدن بآن از طرف حق صحيح است و قول اولى صحيح تر است چون در آيه ذم و توبيخ بر كتمان حق وجود دارد و با معنى اول سازگارتر است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص:

123

ايمان كنيد و با او نماز گزاريد و آخر روز از وى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 125

برگرديد شايد اين كار شما موجب ترديد اصحاب او شود.

ملامت آنها شود.

و گفته اند: يعنى اعتراف بحقانيت هيچكس جز پيروان دين خود نكنيد و «أَوْ يُحاجُّوكُمْ عِنْدَ رَبِّكُمْ» نيز كلام يهود است و قُلْ إِنَّ الْهُدى ... تا آخر آيه جواب خداست بايشان يعنى بگو اى محمد (ص) همانا هدايت هدايت الهى است و فضل و برترى بدست ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 126

خداست و درست نيست كه يهود انكار كند كه خداوند بديگرى همانند كتاب و حكمتى كه به ايشان داده نيز بدهد- اين قول حسن و ابى على فارسى است.

2- وَ لا تُؤْمِنُوا إِلَّا لِمَنْ تَبِعَ دِينَكُمْ كلام يهود است تا آخر «من اللَّه» و معنى چنين خواهد بود كه اى مسلمين همانا هدايت هدايت الهى است كه بكسى داده شود مثل آنچه بشما داده شده مثل «يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا يعنى ان لا تضلوا- بيان ميكند خدا حق را بر شما كه هلاك نشويد» او يحاجوكم يعنى ان لا يحاجوكم تا اينكه نتوانند با شما مخاصمه و احتجاج كنند چون دليلى ندارند و در اينصورت «هُدَى اللَّهِ» بدل الهدى است و خبر «أَنْ يُؤْتى أَحَدٌ» «مِثْلَ ما أُوتِيتُمْ» است. اين قول سدى و ابن جريح است.

ابو العباس مبرد گويد: در اينجا لا محذوف نيست ولى اضافه معلومست و اولى حذف شده و دومى جاى آن نشسته است و تقدير چنين است:

«قل الهدى هدى اللَّه» كراهة «أَنْ يُؤْتى أَحَدٌ مِثْلَ ما أُوتِيتُمْ» يعنى «بگو همان هدايت هدايت خدا است» چون كراهت دارند «كه خداوند

بديگران بدهد آنچه بشما داده» زيرا خداوند كاذب و كافر را دوست ندارد و لذا هدايت خدا از غير مؤمن دور است.

بعضى گفته اند مراد از آيه اينست: بگو اى محمد همانا هدايت بخير هدايت خدا است پس اى يهود انكار مكنيد كه خداوند بديگرى هم نبوتى را كه بشما داده بدهد.

أَوْ يُحاجُّوكُمْ- (باين امر بشما محاجه كند) عِنْدَ رَبِّكُمْ- (اگر اين را از او قبول نكنيد) از قتاده و ربيع و جبايى.

و گفته اند: «إِنَّ الْهُدى هُدَى اللَّهِ» يعنى همانا حق چيزى است كه خدا بآن امر كرده و بعد هدى را تفسير كرده بجمله «أَنْ يُؤْتى أَحَدٌ مِثْلَ ما أُوتِيتُمْ أَوْ يُحاجُّوكُمْ» پس آنچه آمده و داده شده شرع است و آنچه بوسيله آن احتجاج و استدلال شود عقل ميباشد و تقدير كلام چنين است: همانا هدايت الهى چيزى است كه از طرف او تشريع شده يا چيزيست كه عقل آن را پذيرفته پس قول دوم چهار قول و چهار شق ميشود.

3- از اول تا آخر آيه كلام خدا است يعنى: اى مؤمنان ايمان نياوريد مگر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 127

بكسى كه دين شما (اسلام) را پيروى كند و قبول و تصديق نداشته باشيد كه باحدى داده شده باشد مثل دينى كه بشما داده شده است زيرا كه پيامبرى پس از پيامبر شما نخواهد بود و دينى پس از دين شما نخواهد آمد تا روز قيامت و باور نكنيد كه احدى را عليه شما دليل و حجتى

در نزد حق باشد زيرا دين شما بهترين اديان است و هدايت همانا هدايت الهى است و فضل و بخشش بدست خداست ... بنا بر اين معنى تمام آيه خطاب بمؤمنين است كه از طرف خداوند متعال در موقعى كه يهود مكر و تلبيس بكار بردند نازل شد تا مؤمنان نلغزند. و دليل اين معنى قول ضحاك است كه يهود گفتند ما با مخالفين دين خود نزد حق احتجاج خواهيم كرد. و خداوند در اين آيه بيان فرموده كه آنها مغلوب و كوبيده خواهند بود و مؤمنان غالب خواهند شد.

قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ (يعنى بگو نبوت بدست خداست) و گفته اند يعنى آيات و دلايلى كه به پيامبر و پيروانش داده شده.

و گفته اند يعنى نعمتهاى دين و دنيا و «بيد اللَّه» يعنى در ملك خداست و اوست قادر باعطاء آن و عالم است به محلى كه مستحق و شايسته آن ميباشد.

يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ: در اين آيه دلالت است كه نبوت استحقاقى نيست و همچنين امامت زيرا خداوند آنها را بخواست خود معلق و مشروط كرده.

وَ اللَّهُ واسِعٌ: (رحمت خدا وسيع و جود او بسيار است) و گفته اند مقدورات او وسيع است هر چه بخواهد انجام ميدهد.

عَلِيمٌ: بمصالح خلق است و گفته اند يعنى ميداند كه چه كسى را پيغمبر كند.

يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ: تفسير آن در سوره بقره گذشت (در بين آيه هاى 100 تا 110).

و در اين آيات معجزه اى آشكار براى پيغمبر ما وجود دارد زيرا در آن از باطن و پنهانى هايى از كفار و قوم خبر داده كه جز علام الغيوب از آن خبر ندارد و هم در آن دفع

كيدها و مكرهاى آنهاست و هم لطفى نسبت بمؤمنان است كه ايشان را بر عقايدشان ثابت نگهميدارد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 128

را در تصرف و غصب اموالى كه از عرب بدستمان افتد مانعى و گناهى نيست زيرا آنها مشركند (از قتاده و سدى).

و گفته شده: يهود گفتند كه چون اعراب از دين خود برگشتند و لذا حق ايشان را كه در نزدشان بود ندادند باين دليل كه وقتى با شما معامله كرديم و بدهكار شديم شما بدين ما بوديد و اكنون كه از آن دست برداشتيد حقتان ساقط شد و ادعا كردند كه اين حرف در كتاب ايشان دستور داده شده و خداوند اين سخن را رد ميكند و ميفرمايد:

بَلى - اين كلمه نفى ما قبل و اثبات ما بعد است گويا ميگويد كه:

خداوند به اين كار امر نكرده و آن را دوست نميدارد بلكه وفاء بعهد و اداء امانت را واجب دانسته است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 131

مَنْ أَوْفى بِعَهْدِهِ: ممكنست هاء بعهده برگردد به «عَلَى اللَّهِ» در «يَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ» و معنى چنين خواهد بود كه هر كس بعهد خدا وفا كند. و عهد خدا به بندگان همان اوامر و نواهى اوست و ممكنست كه اين ضمير به من برگردد. يعنى «هر كس كه بعهد خود وفا كند» زيرا عهد گاهى بعهد كننده متعلق و مرتبط ميشود و گاه بامر مورد عهد.

وَ اتَّقى (از خيانت و شكستن عهد بپرهيزد) فَإِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ (خدا او را دوست دارد) و اينكه بجاى وافى بعهد متقى را ذكر كرد براى اينست كه صفتى را كه موجب محبوبيت در نزد خدا است و از صفات مؤمن است ذكر نمايد كأنه ميگويد: خدا مؤمنان را دوست دارد و يهود را دوست نميدارد.

و از پيغمبر (ص)

حديث است كه: چون اين آيه را تلاوت كردند، فرمودند:

دشمنان حق دروغ گفتند هيچ امرى در جاهليت نبود جز اينكه زير پا نهاده ام مگر امانت را كه بر هر خوب و بد و برّ و فاجر، لازم است. و نيز از پيغمبر است كه: سه چيز است كه در هر كس باشد او منافق است اگر چه نماز بخواند و روزه بدارد و خود را مؤمن بداند:

كسى كه در كلامش دروغ باشد و در وعده اش خلاف كند و در امانت خيانت روا دارد.

و نيز از آن حضرت است كه هر كه امانتى را كه باو سپرده اند بصاحبش رد كند در حالى كه ميتواند رد نكند خداوند هر حورى كه بخواهد در بهشت باو تزويج فرمايد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 132

مراد از عهد آنچه است كه عقل بر آن دلالت و امر ميكند يعنى منع از باطل و انقياد حق.

أُولئِكَ لا خَلاقَ لَهُمْ- (آنهايند كه نصيبى از نعمتهاى آخرت ندارند) وَ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ- در اينجا دو قول است:

1- خداوند هنگام حساب ايشان بچيزى كه موجب خوشحالى آنها باشد سخن نميگويد بلكه بآنچه موجب ناراحتى و بدى حال آنهاست حرف ميزند (از جبايى).

2- اصلا با آنها حرف نميزند و حساب آنان با كلام ملائكه است و خدا ملائكه را امر ميكند كه آنها را ذليل و خوار بدارند.

وَ لا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ- (يعنى بر آنها عطوفت و ترحم نميآورد) و اين كلام مثل اينست كه كسى بديگرى گويد بمن نظرى كن يعنى رحمت كن.

در اين كلام دلالت است كه نظر وقتى با الى متعدى شود معنى ديدن را نميدهد زيرا قطعاً و بلا خلاف در اينجا نميتوان گفت كه خدا آنها را نمى بيند.

وَ لا يُزَكِّيهِمْ (آنها را پاك نخواهد كرد) و يا اينكه آنها را بجاى پاكان نخواهد نهاد (از جبايى) و گفته اند: يعنى آنها را از چرك و وبال گناهان با آمرزش پاك نخواهد كرد بلكه عقابشان خواهد نمود. و نيز گفته اند يعنى درباره آنها حكم پاكان روا نخواهد نمود بلكه آنها را محكوم بكفر و فجور خواهد كرد (از قاضى) وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ (يعنى عذابى درد آور). در تفسير كلينى از ابن مسعود است كه از پيغمبر اكرم (ص) شنيدم كه ميفرمايد:

هر كه قسم دروغ خورد كه بوسيله آن مال برادر مسلمانش را بخورد خداوند را با خشم و غضب ملاقات خواهد كرد و اين آيه را خواند.

و مسلم بن حجاج

در صحيح باسناد خودش از طرق مختلفى از ابى ذر غفارى نقل كرده از نبى اكرم (ص) كه فرمود: سه كسند كه خداوند در قيامت با آنها سخن نگويد و هرگز بايشان نظر ننمايد و آنان را پاكيزه نگرداند و براى آنها عذابى اليم خواهد بود: اول آدم منت گزارى كه چيزى بكسى ندهد مگر با منت- دوم- كسى كه متاع

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 135

خود را با قسم دروغ بفروشد و سوم آنكه لباس خود را نازك و بدن نما كند.

و از عبد اللَّه بن مسعود از نبى اكرم حديث است كه: هر كه قسم دروغ بخورد كه بوسيله آن دست مسلمانى را از مالش كوتاه سازد خدا را در حال خشم ملاقات خواهد كرد و اين حديث را مسلم نيز در صحيح آورده.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 136

است كه هيچ چيز آن از كتاب نيست همچنين جايز نيست از نزد حق باشد زيرا نفى از جانب خدا بودن (در آيه) مطلق است.

وَ يَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ- در نسبت دادن اينها را بكتاب دروغ ميگويند وَ هُمْ يَعْلَمُونَ و ميدانند كه اين دروغ است و ميدانند كه در برابر اينكار عقاب خواهند شد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 138

سجده نكنيم؟ فرمود هيچكس جز خدا نبايد سجده شود و جز براى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 140

او سجده جايز نيست ولى پيامبر خود را اكرام كنيد و حق را براى اهل حق بشناسيد.

و اين آيه آمد.

شايسته نيست كه گويد مرا عبادت كنيد ولى سزاوار است كه گويد ربانيين باشيد و در اينجا چند قول است:

1- يعنى علما و فقها باشيد (از على و ابن عباس و حسن) 2- علما و حكماء باشيد (از قتاده و سدى و ابن ابى رزين)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 141

3- حكماء متقى باشيد (از سعيد بن جبير) 4- مدبر امور مردم باشيد به اينكه ولايت و سرپرستى آنها را با اصلاح امورشان انجام دهيد (از ابن زيد) 5- از علم خود بمردم بياموزيد و معلم آنها باشيد (از زجاج) و از پيغمبر اكرم حديث است كه: هيچ مرد و زن مؤمن و آزاد و مملوكى نيست مگر اينكه خدا بر گردن او حق واجبى دارد به اينكه علم آموزد و تفقه در آن نمايد.

ابو عبيده گويد: مردى را شنيدم كه ميگويد ربانى كسى است كه بحرام و حلال و امر و نهى و گذشته و آينده عالم باشد و ابو عبيده گويد عرب معنى ربانى را نفهميده ولى اين قول درست نيست چون قرآن بزبان عرب آمده و از محمد بن حنفيه آمده كه در روز فوت ابن عباس گفت: «ربانى اين امت فوت كرد».

بِما كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتابَ: يعنى قرآن.

وَ بِما كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ: يعنى فقه درس ميگرفتيد و آنكه «تدرسون» را بتشديد راء خوانده متعدى است يعنى آن را درس ميدهيد و چنين ميفهماند كه هم ميدانند و هم تعليم بديگران ميدهند ولى با تخفيف راء فقط

عالم بودن آنها را مى رساند نه تعليم را.

و «باء» در بما كنتم براى يكى از سه چيز است: 1- يعنى با علم خود معلم مردم باشيد. 2- در علم و دراست خود ربانى باشيد و باء در اين صورت در جاى فى است.

3- از كسانى باشيد كه استحقاق اسم و صفت عالم را داشته باشيد يعنى به علم خود عمل كنيد زيرا انسان وقتى واقعاً استحقاق توصيف و مدح به عالم بودن را دارد كه عامل باشد و دليل آن «إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ» وَ لا يَأْمُرَكُمْ: در اينجا چند قول است: 1- يعنى خدا امر نميكند. (از زجاج) 2- و گفته اند: يعنى محمد (ص) امر نميكند (از ابن مريم) 3- عيسى امر نميكند.

و آنكه بنصب يأمر خوانده يا آن را عطف به «ان يؤتى» ميداند يعنى براى اين ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 142

پيغمبر نيست كه شما را امر كند كه:

أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِكَةَ وَ النَّبِيِّينَ أَرْباباً: يعنى ملائكه و پيامبران را خدا بگيريد مثل صابئون و نصارى.

أَ يَأْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ: همزه انكار در اصل براى استفهام است و از اينرو بمعنى انكار بكار برده شده كه اگر مخاطب اين استفهام را اقرار كند و انكار نكند مفتضح و رسوا ميشود لذا همزه بصورت سؤال آمده ولى غرض دانستن جواب نيست بلكه انكار جواب است و معنى چنين است: همانا خداوند پيامبر را براى دعوت مردم بايشان فرستاد و بنا بر اين وى هرگز مسلم را بكفر

دعوت نميكند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 143

را پشت سر نهادند.

لَما آتَيْتُكُمْ: بفتح لام و ما موصوله: يعنى چيزى كه آن را براى شما فرستادم و اعطا كردم.

مِنْ كِتابٍ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جاءَكُمْ رَسُولٌ: رسول يعنى پيغمبرى و گفته اند يعنى محمد (صلى اللَّه عليه و آله) آمد.

مُصَدِّقٌ لِما مَعَكُمْ: يعنى كتابى كه براى شما آمده تصديق ميكند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 145

لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ: يعنى كه به پيغمبر ايمان آوريد و ياريش نماييد يا بآنچه بر شما فرستاديم ايمان آريد و پيغمبر را يارى كنيد و بنا بر اين معنى چنين ميشود: خداوند ميثاق و عهد بر انبياء گرفت كه همديگر را تصديق كنند و بايمان بيكديگر امر نمايند و در اين صورت نصرت پيغمبران با تصديق و دليل حاصل خواهد شد- اين قول از حسن، سعيد بن جبير و طاووس نقل شده.

و اگر (يا) براى جزاء باشد تقدير چنين است «هر گاه آمد براى شما كتاب ايمان خواهيد آورد» در آيه شرط آمدن كتاب و حكمت است براى ايشان (ايتاءه اياهم الكتاب و الحكمة مجى ء الرسول) و جزاء قسم و مورد قسم است و عبارتست از جمله «لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ».

كلمه من در «من كتاب» براى تبيين و بيان معنى است مثل من در «خاتم من فضة» و «ما» يعنى آنچه كه براى شما فرستادم كه عبارتست از كتاب و ... و روى اين معنى تقدير آيه چنين است كه خداوند باهل كتاب ميفرمايد: هر گاه كتاب و حكمتى براى شما آمد پس از آن رسولى بيايد كه تصديق ميكند كتاب و حكمتى كه با شماست و اللَّه قسم باو ايمان ميآوريد و او را يارى ميكنيد.

باين

امر اقرار كردند و عهد و ميثاق را براى وى از ايشان بگرفت. اين مطلب و تفسير شبيه تر است به آنكه گفته شد كه از انبياء عهد و ميثاق گرفته شد كه از امتهاى خود عهد بگيرند كه اگر بعثت محمد (صلى اللَّه عليه و آله) را درك كردند او را تصديق و يارى نمايند و اين معنى از على (عليه السلام) و ابن عباس، سدى، قتاده روايت شده و ابو على جبائى و ابو مسلم نيز آن را اختيار نموده اند و در اين صورت معنى «جاءكم» جاء امتكم و اتباعكم است يعنى ... بر امت و اتباع شما آمد و اينكه بجاى امم تبيين را گفته چون هر چه بر آنها لازم باشد بر امم ايشان هم لازم است تا اينجا هر چه گفته شد در صورتى است كه «لما» را بفتح لام بخوانيم و اگر «لما» را بكسر لام بخوانيم لام بمعنى تعليل است و معنى چنين ميشود: خداوند از انبياء ميثاق گرفت به علت اين كه كتاب و حكمت بآنان داده شد و «لتؤمنن» متعلق «اخذ الميثاق» است يعنى خداوند ميثاق ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 146

گرفت ... كه بوى ايمان آريد و خلاصه آن معنى شرط و جزا ميشود.

قالَ: يعنى خداوند بانبياء فرمود كه:

أَ أَقْرَرْتُمْ. آيا اقرار و تصديق بآن كرديد؟

وَ أَخَذْتُمْ عَلى ذلِكُمْ إِصْرِي. يعنى عهد مرا بر اين امر پذيرفتيد؟ و گفته اند مراد اينست كه آيا عهد بر اين مطلب را از امم خود گرفته ايد؟

قالُوا: يعنى انبياء و امم انبياء گفتند:

أَقْرَرْنا: يعنى بآنچه امر كردى كه اقرار

كنيم اقرار كرديم.

قالَ: يعنى خداوند فرمود:

فَاشْهَدُوا: يعنى بر امت خود بر اين امر شاهد باشيد.

وَ أَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ: در اينجا چند تفسير آمده:

1- شاهدم بر شما و بر امم شما (از على عليه السلام).

2- گفته اند فاشهدوا يعنى بدانيد كه من از شما عالمترم (از ابن عباس) و گفته اند يعنى بهمديگر گواه باشيد.

3- و گفته شده: يعنى خداوند بملائكه گفت كه شما گواه بر ايشان باشيد (از سعيد بن مسيب).

اين آيه از مشكلات آيات قرآن است و نحويان در وجوه اعراب و تركيب آن به غموض و پيچيدگى رفته و افتاده اند و در تدقيق در آن مو شكافى كرده اند.

ولى در هيچ جا مطلب را كوتاهتر و پر فائده تر و مهذب تر از آنچه من در اينجا گفته ام نخواهى يافت و توفيق از خداست.

فَمَنْ تَوَلَّى بَعْدَ ذلِكَ: يعنى هر كه از ايمان به محمد (ص) بعد از اينهمه دلايل و حجج و بعد از ميثاق گرفتن از انبياء گذشته رو بگرداند.

از على عليه السلام روايت شده كه: خداوند هيچ پيغمبرى را از آدم و بعد از او مبعوث نكرد مگر اينكه بر او عهد گرفت كه اگر بعثت محمد (ص) را دريافت باو

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 147

ايمان آرد و او را نصرت كند و نيز پيغمبران را امر فرمود كه از امت خود نيز اين عهد را بگيرند.

فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ: فاسق گفت و كافر نگفت زيرا مقصود اينست كه خارج شوند بسوى كفر آنهم در بدترين مراتب كفر

بواسطه تمرد از پيغمبر و از ميثاق خود زيرا اصل فسق خروج از امر خداست بيك حالت بسيار بد و كافر اين مطلب در همه حال بد است و در حال كفر بدتر.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 148

في تفسير القرآن، ج 4، ص: 150

ميشود مثل اين آيه شريفه «ايمان ايشان در موقع مرگ و ديدن عذاب آخرت بحالشان نفعى نخواهد داشت» (از قتاده. و بلخى نيز آن را اختيار كرده) 4- يعنى با انقياد اطاعت و ذكر خدا تسليم او شده اند (يعنى تسليم ايشان همان انقياد و ذكر حق است) (از جبائى و شعبى و زجاج) 5- اقوامى با اكراه مسلمان شدند و اقوامى ديگر با رغبت (از حسن) و مروى از امام ششم (عليه السلام) و امام فرمود: كرهاً يعنى با شمشير.

حسن و مفضل گويند: طوع و رغبت فقط مال اهل آسمانهاست ولى اهل زمين بعضى طوعاً و بعضى كرهاً اسلام آورده اند.

وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ- يعنى بسوى پاداش او برميگردند پس بدين او دست يازيد و با اسلام مخالفت نكنيد.

قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ- خطاب به پيغمبر صلى اللَّه عليه و آله است كه از طرف خود و امتش ميگويد ايمان آورديم بخدا.

وَ ما أُنْزِلَ عَلَيْنا- خطاب در اين آيه مثل اينست كه برئيس جمعيتى خطاب ميشود كه از طرف خود و رعيت خود بگويد يعنى پيغمبر از طرف خود و امت خود بگو ...

معنى اين آيه در سوره بقره گذشت.

اگر گوئيد معنى «وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ»- ما بخدا تسليم هستيم ايمان را ميرساند پس اقرار بايمان در جمله پيش يعنى چه؟ گوئيم مراد اينست كه ما تسليم و مسلمانيم به اينكه نسبت بهر آنچه بما امر و نهى شده اطاعت و انقياد داريم و همچنين آوردن كلمه مسلمون پس از آمنا از اينروست چون اهل اديان مخالف اسلام همگى بايمان اقرار دارند ولى بلفظ اسلام اقرار نميكنند و لذا فرموده:

وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ-

ما مسلمانيم.

وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ- يعنى هر كه طلب كند غير از اسلام.

دِيناً- دينى كه بآن متدين و معتقد شود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 151

فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ- قبول نخواهد بود بلكه بر آن عقاب خواهد شد و دليل اين معنى بقيه آيه است.

وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِينَ- و او در آخرت اهل هلاك خواهد بود زيرا خسران از بين رفتن سرمايه است و در اين آيه دلالت است كه هر كه جز اسلام دينى طلب كند از او قبول نخواهد شد و نيز اين مطلب دلالت دارد كه دين اسلام و ايمان يكى هستند و دو عبارتند كه از يك حقيقت تعبير ميكنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 152

بايمان هدايت كند مگر از همان راهى كه خداوند هدايت و رهبريشان فرموده و آنها خود آن راه را رها كردند و راهى ديگر هم وجود ندارد.

3- چگونه خداوند آنها را به بهشت رهبرى كند و بديشان ثواب دهد و حال اينكه بر اين منوال هستند.

وَ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حق- عطف به (بَعْدَ إِيمانِهِمْ) است و عطف به (كفروا) نيست و تقدير اينست كه: بعد از اينكه ايمان آوردند و شهادت دادند كه پيغمبر بر حق است.

وَ جاءَهُمُ الْبَيِّناتُ- و بينات يعنى براهين و حجتها و دليلها بر ايشان آمد. و گفته اند يعنى قرآن آمد- و گفته اند بشارت بر بعثت محمد (صلى اللَّه عليه و آله) در كتب ايشان آمده.

وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ- و خداوند ستمگران را هدايت نخواهد كرد.

يعنى ايشان را براه مهتدين و بهشت نخواهد برد و بايشان ثواب نيك نخواهد داد. زيرا مراد از هدايت در اينجا هدايت ممتد مهتدين است نه هدايت عامه اى كه در اين آيه:

(وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْناهُمْ) مراد است كه هدايت در آن بمعنى عام و راه نشان دادن است و هدايت آيه (وَ اللَّهُ لا يَهْدِي ...) بمقصود (بهشت و ثواب) رساندن است (هدايت بمعنى عام ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 155

و راه نشان دادن درباره ظالمين هم هست كه راه حق را بآنها هم نشان ميدهند ولى هدايت بمعنى خاص و رساندن بمقصود و بهشت فقط مال مؤمن است) أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ- جزاى اعمال آنان لعنت خدا يعنى دور ساختن از رحمت و نصرت خود است.

وَ الْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ- لعنت فرشتگان و مردم دعا كردن

و از خدا خواستن است كه ايشان را از رحمة خود دور دارد.

خالِدِينَ فِيها: يعنى در لعنت الهى مخلدند زيرا در عذابى كه بواسطه لعنت مستحق آن شده اند مخلد ابدى هستند.

لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ: يعنى عذاب بر ايشان آسان نشود.

وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ: يعنى براى توبه مهلت داده نخواهد شد و عذابشان بتأخير نخواهد افتاد و نفى مهلت براى توبه از اينروست كه خداوند مى داند كه در صورت مهلت هم توبه نخواهند كرد چنان كه فرمود: «وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا ...»

بعلاوه مهلت دادن و نگهدارى ايشان بر خداوند واجب نيست اگر چه بداند كه در صورت بقاء توبه خواهند كرد (بگفته اكثر متكلمان).

إِلَّا الَّذِينَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ أَصْلَحُوا: يعنى مگر كسانى كه پس از كفر توبه كرده بايمان برگردند و دلهاى خود را پاك كنند و بر ثبات در راه اسلام مصمم شوند.

اين قول بهتر است از قولى كه گويد يعنى اعمال خود را پس از توبه اصلاح كنند و نماز و روزه هاى خود را بگيرند زيرا اينها شرط صحت توبه نيست و اگر كسى قبل از انجام صالحات و پس از توبه بميرد مؤمن مرده اجماعاً.

فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ: خداوند گناهانشان را مى بخشد.

رَحِيمٌ: و جنت را بر ايشان واجب ميكنند.

ذكر مغفرت دلالت دارد كه اسقاط عقاب پس از توبه تفضل خداست زيرا اگر از راه استحقاق بود مؤاخذه نداشت و چيزى كه مؤاخذه ندارد درباره اش مغفرت معنى ندارد و آنچه مغفرت ميخواهد مؤاخذه دارد و جايز است عقاب بر آن.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 156

(90) إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ كُفَّارٌ فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْ ءُ الْأَرْضِ ذَهَباً وَ لَوِ افْتَدى بِهِ أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ (91)

«1»

اين آيه پيغمبر اكرم (ص) را بر دل ايشان آگاه كرده (از ابن عباس) روايات دلالت دارد كه واجب است قبول توبه اگر با شرايط باشد و بر اين نيز اجماع امت اسلاميست.

وَ أُولئِكَ هُمُ الضَّالُّونَ: يعنى در راه حق و ثواب گمراهند.

و گفته اند: يعنى معذب و هالكند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 159

و من در اينجا خود ترا با بهشت مكافات دهم.

و نيز روايت شده كه ابا طلحه در موقع نزول اين آيه بستانى را كه محبوبترين اموالش بود بين اقوامش قسمت كرد. پيغمبر فرمود:- مبارك باد بر تو كه اين مال سود بخشى بود براى تو. زيد بن حارثه اسبى داشت كه بسيار باو علاقمند بود آن را نزد نبى اكرم (ص) آورد كه آن را در راه خدا انفاق نمايد پيغمبر آن را به اسامه پسر زيد داد. زيد كه ديد اسب را به پسرش بخشيده بخاطرش گذشت كه من قصد تصدق اين اسب را داشته ام. پيغمبر فرمود: خداوند صدقه ترا پذيرفت. ابن عمر كنيزى داشت كه سخت باو علاقه مند بود در راه خدا آزاد كرد. و اين آيه را بخواند و گفت اگر نبود اينكه من آنچه در راه خدا داده ام پس نميگيرم او را ازدواج ميكردم. ابو ذر كسى را مهمان كرد و بمهمان گفت من مشغول كارى هستم شترانى دارم برو و بهترين آنها را بياور تا براى تو نحر كنم. مهمان رفت و ناقه اى لاغر جدا كرد و بياورد. ابو ذر بوى گفت بمن خيانت كردى كه لاغر بياوردى. مهمان گفت بهترين شترانت شترى نر و قوى بود آن را براى روز مبادا و نيازمنديت گذاشتم. ابو ذر گفت روز حاجت من روزى است كه مرا در گور نهند و خدا فرمايد: هرگز بخير نايل نشويد مگر از آنچه دوست داريد انفاق كنيد و به دنبال آن گفت:

در مال انسان سه كس شريكند: 1- قضا و قدر كه از تو اجازه نميگيرد كه خوبش را ببرم يا بدش را و بهلاك

بگيرم يا مرگ. 2- وارث منتظر است كه به بستر مرگ روى تا از آن بهره برد و حسابش بر گردن تو بماند. 3- خودت هستى بكوش كه عاجزترين اين سه كس نباشى خداوند فرمايد: «لَنْ تَنالُوا ...» و اين شتر قوى و نر محبوبترين اموالم بود خواستم كه براى خود پيش فرستم.

بعضى گفته اند خداوند با اين آيه مردم را بفتوت دلالت ميكند و فرمود كه (لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ) يعنى خوبى من بشما نميرسد مگر به اينكه شما ببرادران مسلمان خود نيكى كنيد و از مال و جاه خود بآنان انفاق و تفويض نماييد.

وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَيْ ءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ- «فا» در «فان» جواب است براى شرط

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 163

«ما تُنْفِقُوا» بمعنى: و خداوند بهمه چيز داناست. درباره مراد اين آيه چند وجه گفته اند:

1- باين تقدير كه آنچه انفاق كنيد خداوند پاداش شما را ميدهد كم باشد انفاقتان يا زياد زيرا بر همه انفاقات شما عالمست.

2- خدا از نيت شما در انفاق با خبر است.

اگر گوييد كه چگونه خداوند رسيدن به بر را منحصر در انفاق نموده با اينكه فقير قدرت انفاق ندارد و به برّ و بهشت هم نايل ميشود؟

جواب گوييم كه آيه در مقام بر انگيختن مردمست بر انفاق و البته انفاق مقيد است بقدرت و اينكه بدون اين قيد در آيه ذكر شده براى تأكيد و ترغيب بيشتر است.

و اولى اينست كه مراد آيه اين باشد كه به برّ كامل نميرسيد مگر با انفاق از آنچه دوست

داريد.

و روايت شده كه ابن عمر از پيغمبر درباره اين آيه سؤال كرد حضرت فرمود:

مراد اينست كه بنده مال خود را انفاق كند در حالى كه بخيل است و بدنيا آرزومند است و از فقر ميترسد.

تورات تحريم بعضى چيزها را كه بر بنى اسرائيل حلال بود در بر داشت. در باره چيزهايى كه پس از نزول تورات حرام شده اقوالى است:

1- چيزهايى كه قبل از تورات بنى اسرائيل به پيروى از يعقوب بر خود حرام كرده بودند 2- خداوند در تورات حرام نكرده بود لكن پس از تورات حرام كرد بواسطه ظلم و كفر ايشان. و رسم چنين بود كه وقتى بنى اسرائيل گناهى بزرگ ميكردند خداوند غذايى لذيذ بر ايشان حرام مى نمود و عذاب مرگ بر ايشان ميباريد و اشاره باين است آيه شريفه (و بر يهود حرام كرديم غذاهاى لذيذى كه بر ايشان حلال بود)- از كلبى 3- هيچكدام از اينها در تورات بر ايشان حرام نشده بود بلكه خودشان براى اقتداء بپدر بر خود حرام كردند و بعد تحريم را نسبت بخدا دادند (از ضحاك) و خداوند آنها را تكذيب فرمود كه: بگو اى محمد (ص):

فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها- تورات را بياوريد و بخوانيد تا معلوم شود كه مطلب آنست كه من گفتم نه آنچه شما گوييد.

إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ- اگر در ادعاى خود راستگوييد- قرآن با يهود بخود تورات احتجاج فرموده و امر كرده آن را بياورند و بخوانند كه در تورات است كه آنها بر انبياء حلال بود و فقط يعقوب آنها را بر خود حرام كرده بود. و يهود با اين دعوت قرآن جرأت آوردن تورات نكردند زيرا ميدانستند كه پيغمبر بر تورات عالم است و راست ميگويد و خودشان دروغگويند و اين مطلب دليلى روشن است بر نبوة نبى ما محمد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 166

(ص) كه تورات نخوانده ميدانست.

فَمَنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ

- يعنى كسانى كه بر خداوند بعد از اين دليل و بينه روشن دروغ ببندند.

فَأُولئِكَ

- آنان بر خدا دروغ بسته اند.

هُمُ الظَّالِمُونَ

- و بخود ستمكارند زيرا كارى كرده اند كه عقاب را بر خود واجب ساخته اند.

اينكه فرموده (بعد ذلك) و حال آنكه وعده عذاب بر دروغ بخدا بهر حال لازمست مراد اينست كه مؤاخذه خدا پس از اقامه حجت و دليل است و هر كه درباره چيزى دروغ ببندد كه دليلى درباره راستى آن نيامده مثل كودكى است كه بدروغ او استحقاق عقاب پيدا نميكند.

به هيچ يك از اديان و شرايع گذشته انبياء معتقد نبود ولى شريعت او با شريعت ابراهيم موافقت دارد و لذا خداوند فرمايد (از ملت ابراهيم متابعت كنيد) و گرنه خداوند خود شريعت اسلام را باو وحى كرده و اينكه خداوند ترغيب ميكند بشريعت اسلام بعنوان اينكه شريعت ابراهيم ميباشد براى اينست كه وقتى مصالح (دين) با عقل و اطمينان دل موافقت داشته باشد بيشتر موجب رغبت و ميل مردم قرار ميگيرد و طبق اين منطق چون مشركان به پيروى ابراهيم مايل بودند اين مطلب بايشان گفته شد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 170

ج 4، ص: 171

بواسطه ثبوت آب در آن باين نام خوانده شده و از همين ماده است گفته مردم (تبارك اللَّه) براى اينكه اوست كه ثابت است ازلا و ابداً.

زير آن گسترش پيدا كرد.

ابو ذر روايت كند كه از پيغمبر (ص) پرسيدند اول مسجدى كه براى مردم بنا شده ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 172

كدام بود؟ فرمود: مسجد الحرام. سپس بيت المقدس.

لَلَّذِي بِبَكَّةَ- گفته اند: بكه يعنى مسجد و مكه يعنى همه حرم كه بيوت مسجد الحرام را هم شامل است (از زهرى و ضمرة بن ربيعه) و مروى از حضرت باقر (ع).

و گفته اند بكه بطن مكه است (از ابى عبيده) و گفته اند بكه موضع خانه و محل طواف بيت است و مكه اسم شهر است و اكثر بر اين قولند.

گفته اند بكه همان مكه است و عرب گاهى ميم را به با تبديل ميكند (از مجاهد و ضحاك) مُبارَكاً- يعنى پر خير و بركت و گفته اند مبارك است چون دائماً در آن عبادت ميشود و حتى نقل است كه طواف آن هرگز منقطع نميشود.

و گفته اند مبارك است چون ثواب عبادت در آن مضاعف است (از ابن عباس) و حديثى طويل در اين باره نقل شده و گفته اند: چون گناهان در آن بخشوده ميشود- و ممكنست بهمه اين معانى باشد و با هم منافاتى ندارند.

وَ هُدىً لِلْعالَمِينَ- در آن موجبات دلالت و هدايت بسوى خداست كه بعضى از آنها عبارت است از:

1- هر جبارى كه خواسته يا بخواهد آن را ويران كند و مورد تجاوز قرار دهد هلاك شده و خواهد شد چنان كه اصحاب فيل شدند.

2- با وجود سگ و گرگ زيادى كه در آن سرزمين است آهوى فراوان در آن زندگى ميكنند و بعلاوه آهوان آن بخلاف هر

جاى ديگر از درندگان آنجا هرگز هراس ندارند.

3- آن همه سنگريزه كه با رمى حجاج جمع ميشود محو ميگردد و گرنه بايد كوه ها از سنگريزه جمع شده باشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 173

4- پرندگان در آنجا با مردم انس ميگيرند.

5- اينكه مردم در خانه كعبه شفا ميگيرند.

6- هيچ مرغى براى بزرگداشت آن بر فراز آن پرواز نميكند و غير اينها از دلايل الهى در آن موجود است.

و گفته اند مباركست از اينرو كه جهت نماز و قبله مردم است كه بواسطه آن بجهتى براى نماز خود هدايت ميشوند و گفته اند بوسيله حج و طواف آن ببهشت هدايت ميشوند.

فِيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ- در آن خانه دلالات روشنى است- از ابن عباس روايت است كه «آيه مبينة» خوانده.

مَقامُ إِبْراهِيمَ- و مقام ابراهيم را بتنهايى همان آيه دانسته و گفته كه اثر پاهاى وى در مقام آيتى روشن است و بقرائت اول (آيات بينات) مفسرين گفته اند كه آيات روشن عبارت است از: مقام ابراهيم، حجر الاسود، حطيم، زمزم، مشعرها، اركان بيت، ازدحام جمعيت و بزرگداشت آن. و ذكر مقام ابراهيم در سوره بقره گذشت.

از حضرت صادق (ع) سؤال شد درباره حطيم. فرمود بين حجر الاسود و در خانه است. و پرسيدند چرا حطيم خوانده شده؟ فرمود چون مردم بر يكديگر (از كثرت جمعيت) پاى مى نهند و هم را پايمال ميكنند و در آن موضع بود كه توبه آدم پذيرفته شد. سپس حضرت فرمود اگر ميتوانى همه نمازهاى واجب و مستحبّ را آنجا بجاى آرى بجاى آر كه برترين بقعه هاى زمين است و پس از آن نماز در نزد حجر الاسود افضل است.

از ابى حمزه ثمالى روايت شده

كه حضرت زين العابدين بما فرمود كه كدام بقعه از همه برتر است؟ گفتيم خدا و پيغمبر و فرزند پيغمبر بهتر از ما ميدانند. فرمود افضل از همه بين ركن و مقام است و اگر مردى بقدر عمر نوح 950 سال خدا را در بين ركن و مقام عبادت كند روزها روزه بدارد و شبها نماز بجا آرد ولى خدا را بغير ولايت ما ملاقات كند آن همه عبادت باو نفعى نخواهد بخشيد.

حضرت صادق فرمود: ركن يمانى از ما است كه از آن ببهشت ميرويم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 174

و روايت است هر كه از آب زمزم سير شود مرضهايش شفا يابد. مفسران گفته اند كه: از آن آياتست مقام ابراهيم و در آن دلالت و نشانه اى روشن (بر قدرت حق) است كه بر آن سنگ سخت جاى پاى وى باقيست و هيچكس جز خدا نميتواند سنگ را چون گل بزير پا نرم كند.

از ابن عباس است كه حرم همه اش همان مقام ابراهيم است.

وَ مَنْ دَخَلَهُ (اى دخل مقام ابراهيم) كانَ آمِناً- يعنى داخل همه حرم شود در امن است و در اينجا چند قولست:

1- خداوند دلهاى عرب را باين مطلب معطوف داشت كه به پناهنده بحرم تعرض نكنند اگر چه گناهش بسيار باشد و اسلام اين عطوفت را شديدتر كرد.

2- جمله خبريه است بمعنى امر يعنى: هر كه حد بر او واجب شود و بحرم پناهنده شود باو چيزى نفروشند و از او چيزى نخرند و با او معامله اى نكنند تا از حرم خارج شود و حد در بيرون حرم بر او جارى شود- از ابن عباس و ابن عمرو مروى از

حضرت باقر (ع) و حضرت صادق (ع)- پس تقدير چنين است: «هر كه داخل آن شود او را ايمن شماريد و امان دهيد».

3- هر كه داخل آن شود با معرفت بجميع واجبات در آخرت از عذاب ابدى در امان خواهد بود و اين از حضرت امام پنجم ع روايت شده و امت اجماع دارند كه هر كس در خود حرم موجبات حد را انجام دهد بايد حد بر او جارى شود.

و چون خداوند فضيلت بيت را ياد كرد بدنبال آن وجوب حجة الاسلام را بيان كرد كه:

وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا- يعنى براى خداست بگردن كسى كه استطاعت راه يافتن بكعبه را دارد حج بيت كند يعنى ميتواند با نفس يا مال خود بآن راهى پيدا كند.

درباره استطاعت اقواليست:

1- زاد و راحله است (از ابن عباس)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 175

2- آنچه امكان رفتن بحج ميدهد بهر وجه كه ممكن باشد (از حسن) 3- از ائمه ما (ع) روايت است كه استطاعت زاد و راحله و نفقه زير دستانى است كه نفقه آنها بر گردن انسان لازمست و نيز پس از بازگشت وسيله اداره زندگى مثل ثروت يا ملك يا شغلى داشته باشد و بعلاوه قدرت بدنى و عدم مانع در راه نيز شرط است.

وَ مَنْ كَفَرَ- يعنى هر كس انكار كند وجوب حج را (از ابن عباس و حسن).

فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ- يعنى خداوند از جهانيان بى نياز است و

براى حاجت خود حج را بر آنها واجب نكرده بلكه براى مصالح خودشان واجب فرموده.

و گفته اند: مراد يهود است كه چون آيه «وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ» نازل شد يهود گفتند ما مسلمانيم پس خداوند آنها را بحج امر فرمود و آنها انجام ندادند و باين تفسير معنى «مَنْ كَفَرَ» يعنى «من ترك» هر كس حج را ترك كند از اين يهوديان او كافر است.

ابى امامه از پيغمبر «ص» نقل كرده كه هر كس بدون عذرى مثل مرض يا منع سلطان جائر ترك حج كند و بميرد بايد يا يهودى بميرد يا نصرانى.

و از امام صادق «ع» است كه پيغمبر فرمود: حج و عمره فقر و گناهان را درو ميكند چنان كه سوهان زنگ آهن را.

و در اين آيه دلالت است بر بطلان قول كسانى كه گويند استطاعت همراه با فعل حج پيدا ميشود. زيرا خداوند حج را فقط بر مستطيع واجب كرد نه بر غير مستطيع و اين ممكن نيست مگر پيش از حج «و گرنه اگر استطاعت همراه با فعل باشد هر كس حين فعل مستطيع است ديگر غير مستطيع معنى ندارد.»

فرمود حج بجا آرند. ولى آنان سر باز زدند و باين شرح معنى چنين است كه: هر كس از يهود حج را ترك كند كافر است.

و گفته شده مراد كفران نعمت است زيرا انجام امر خداوند شكر نعمت است و ابى امامه از پيغمبر «ص» روايت كرده كه فرمود: مستطيعى كه عذر مسلمى مثل مرضى زمين گير و يا منع سلطانى برايش نباشد و حج را ترك كند، يهودى ميميرد يا نصرانى از دنيا ميرود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 177

مينمايد. گويا ميگويد: اگر ميتوانيد عذر خود بگوئيد (و نخواهيد توانست.)

وَ اللَّهُ شَهِيدٌ عَلى ما تَعْمَلُونَ: يعنى خداوند اعمال شما را حفظ ميكند و آنها را شماره مينمايد تا پاداش آنها را بشما باز دهد.

و گفته اند يعنى خداوند باعمال شما عالم است.

و اينكه در يك جا فرموده يا أَهْلَ الْكِتابِ و در جاى ديگر فرموده قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ براى اينست كه در اولى چون مى خواهد آنها را بايمان بخواند بقصد نرمى و لطف ايشان را مورد خطاب قرار داده و در دومى از خطاب بايشان خوددارى كرده. و بوسيله پيغمبر بآنها خطاب ميكند براى تحقير ايشان كه شايسته خطاب نيستند از آنجا كه مردم را از حق باز گردانيدند.

قُلْ: بگو اى محمد.

يا أَهْلَ الْكِتابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ: يعنى چرا مؤمنان را از اسلام كه دين و راه خداست باز ميگردانيد. در چگونگى بازگرداندن از ايمان چند وجه ذكر شده:

1- يهود اوس و خزرج را با تذكر بگذشته ها و مفاخر و جنگهاى جاهلى مغرور ميكردند و غرورشان را بر ميانگيختند تا آنها را بعصبيت جاهليت برگردانند (از زيد بن اسلم) باين معنى مراد فقط يهود است.

2- آيه درباره يهود و نصارى است و مراد اينست كه چرا با تكذيب پيغمبر مردم را از دين بر ميگردانيد با اينكه صفات او در كتاب آسمانى هست (از حسن) 3- با تحريف كتب (از اصم) تَبْغُونَها عِوَجاً: يعنى ميخواهيد راه خدا را از طرف حق منحرف كنيد گويا ميگويد: با شبهه هايى كه بر مردم وارد ميسازيد مى خواهيد مردم را گمراه كنيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 180

و گفته شده مراد اينست كه

راه حق را بطور راست و مستقيم نمى پوئيد يعنى بر غير وجهى كه مطلوب است ميرويد.

وَ أَنْتُمْ شُهَداءُ- در اينجا دو قولست:

1- مى دانيد و مى بينيد كه قبلا بشارت درباره محمد «ص» در كتب شما ذكر شده چگونه طالبان دين او را از راه ميگردانيد و ميخواهيد گمراه كنيد.

2- در حالى كه شما عاقليد و شهيد يعنى عاقل چنان كه در آيه ديگر هست «أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِيدٌ يعنى عاقل» و شهيد را بمعنى عاقل گفته اند چون آنچه را كه در دين تميز بين حق و باطل مى دهد مشاهده ميكند.

وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ: اين جمله تهديد ايشان است بكفرشان.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 181

او بودند و ممكنست همه امت او تا قيامت باشد زيرا آثار و نشانه هاى نبوت او از قرآن و غيره در ميان ما هست و بمنزله وجود خود اوست.

وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ- يعنى هر كس بكتاب و آيات و دين او چنگ زند.

و گفته اند: يعنى هر كس با عبادت خدا از بندگى ديگران امتناع ورزد به اينكه كسى را شريك او در عبادت قرار ندهد.

و گفته شده كسى كه با ايمان بخدا و رسولش از كفر و هلاك خوددارى نمايد.

فَقَدْ هُدِيَ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ- يعنى براه روشن هدايت شده اند. قتاده گويد در اين آيه دو نشانه روشن الهى است يكى كتاب خدا دوم پيغمبر الهى اما رسول اللَّه كه از بين ما رفت ولى كتاب خدا را ايزد متعال براى رحمتى كه ببندگان دارد باقى نگهداشته كه در او حلال و حرام و طاعت و معصيت بيان شده.

و گفته اند «پيغمبر نشانه خدا بود» يعنى در وجود حضرتش معجزات بسيارى

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 184

وجود داشت از آن جمله: 1- از پشت مثل جلو ميديد 2- در موقع خواب چشمش خواب بود و دلش بيدار 3- بر زمين سايه نداشت 4- مگس بر او نمى نشست 5- زمين فضولات حضرتش را مى بلعيد كه هرگز بول و غايط وى ديده نشده 6- هر كس با او همدوش ميرفت از او كوتاهتر مينمود گرچه از او در واقع بلندتر بود 7- بين دو شانه اش مهر نبوت نقش بود 8- از هر راه كه ميگذشت از بوى

خوش بدنش مردم عبور او را مى- فهميدند 9- در شب تار نورى از پيشانيش تلالؤ داشت 10- ختنه شده متولد گشت و جز اينها نشانه هاى بسيار و با هر در وجود مبارك حضرتش بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 185

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 187

انصار. و بالآخره سخن ميان آن دو بسيار رد و بدل شد تا آتش خشم در وجودشان شعله كشيد و مفاخره شدت يافت و هر يك قبيله خود را ندا دادند و بكمك خواستند. اوسيان بسوى مرد اوسى و خزرجيان بطرف خزرجى شتافتند و همه مسلح و آماده پيكار بودند اين خبر به پيغمبر اكرم رسيد. حضرت سوار الاغ گشت و بنزد ايشان شد و خداوند اين آيه در اين مورد فرستاد.

دو قول رفته اند:

1- اين آيه منسوخ است به (فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ) يعنى باندازه قدرت خود از خدا بترسيد و اطاعت كنيد (از قتاده و ربيع و سدى) و نيز مروى از حضرت صادق (ع) و حضرت باقر (ع).

2- منسوخ نيست (از ابن عباس و طاووس) ابو على جبايى نسخ آيه را انكار ميكند باين دليل كه در صورت نسخ بعضى گناهان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 188

مباح ميشود.

ريّانى گويد: آنچه بنظر من ميرسد اينست كه قول خداوند (اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ) باين مقصود باشد كه در هر حال اعم از حال امن يا خوف حق را بپا داريد. و اشكال جبايى بر نسخ آيه وارد نيست زيرا عقلا مانعى ندارد كه خداوند اول واجب كرده باشد كه بهر حال و در هر حال از خدا بترسند و واجب را ترك نكنند و بعد ترك واجب را در زمينه خوف بر جان مباح كرده باشد (و همين مطب نسخ آيه است) چنان كه در جاى ديگر فرموده «إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمانِ»: يعنى ... كسى كه در حال اكراه خلاف حق بگويد ولى دلش مؤمن باشد اشكال ندارد.

وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ- در سوره بقره درباره اين جمله گفتيم مراد اينست كه اسلام را ترك نكنيد و بر آن پايدار باشيد تا آن دم كه مرگ شما در رسد.

بظاهر نهى از مرگ نموده بجاى اينكه نهى از ترك اسلام نمايد (و فرموده نميريد مگر

مسلمان) يا اينكه مرگ حتمى و غير اختيارى است ولى در واقع مراد نهى از ترك اسلام است و اين امر از اينروست كه نكند مرگ فرا رسد و دستشان از بازگشت باسلام كوتاه گردد. در اينجا كلامى را از راه استعاره در موضع كلام ديگر نهاده و بجاى آن بكار برده.

و از حضرت امام صادق عليه السلام روايت شده كه انتم مسلمون يعنى مسلّمون يعنى تسليم و منقاد باشيد در برابر آنچه پيغمبر «ص» آورده است.

وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ- يعنى بآن چنگ زنيد. و گفته اند: يعنى بريسمان اسلام چنگ زنيد و از تمسك به ديگر چيزها امتناع و خوددارى كنيد.

در معنى حبل اللَّه چند قول گفته شده:

1- حبل اللَّه مراد قرآنست- از ابى سعيد خدرى و عبد اللَّه و قتاده و سدى و بطور مرفوع روايت شده. «1»

2- مراد دين اسلام است (از ابن عباس و ابى زيد).

__________________________________________________

(1) حديث مرفوع حديثى است كه رواة آخر سند ذكر نشده باشد و بيواسطه از معصوم نقل شده باشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 189

3- ائمه «ع» هستند. ابان بن تغلب از حضرت صادق «ع» نقل ميكند كه امام فرموده: كه ما آن حبل اللَّه هستيم كه خدا فرمود: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً».

بهتر است كه آيه را بهمه اين معانى حمل كنيم و مؤيد آن روايتى است كه ابو سعيد خدرى از پيغمبر اكرم «ص» نقل كرده كه فرمود:

«ايها الناس انى قد تركت فيكم حبلين ان اخذتم بهما لن تضلوا ابدا ...»

يعنى اى مردم من دو ريسمان محكم براى شما يادگار نهاده ام كه اگر بهر دوى آنها چنگ زنيد هرگز گمراه نخواهيد

شد يكى از ديگرى بزرگتر است و آن كتاب خدا قرآنست كه از آسمان بزمين كشيده شده و ديگرى عترت و اهل بيت من. و اين دو از هم جدا نخواهند شد تا بر حوض (كوثر) بر من در آيند.

وَ لا تَفَرَّقُوا: يعنى پراكنده نشويد از دين خدا كه در آن باجتماع و ائتلاف بر طاعت حق مأمور گشته ايد و بر آن ثابت بمانيد. (از ابن مسعود و قتاده) و گفته اند: يعنى از گرد پيغمبر اكرم «ص» پراكنده ميشويد (از حسن) و گفته اند: يعنى از قرآن جدا مشويد يعنى عمل بآن را ترك نكنيد.

وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ: «نعمت حق را كه بين دلهايتان پس از دشمنى الفت انداخت بخاطر داشته باشيد» گفته اند: مراد آيه شريفه جنگهايى بود كه 120 سال بين اوس و خزرج طول كشيده بود تا وقتى كه خداوند بوسيله اسلام بين دلهاى ايشان الفت انداخت و كينه هاى گذشته را نابود ساخت (از ابن عباس).

گفته اند: مراد جنگ هاى طولانى است كه ميان مشركان عرب وجود داشت (از حسن) و مراد و معنى آيه اينست كه منت و نعمتهاى خدا را بوسيله اسلام و ائتلاف و رفع نزاعهاى موجود بين خودتان حفظ كنيد و نفع اينكار در همين دنيا بشما بر ميگردد علاوه بر ثواب جزيلى كه در آخرت نصيب شما خواهد شد، كه دشمن هم بوديد و بين دلهايتان الفت انداخت به اينكه شما را اطراف پرچم اسلام گرد آورد و بغض و كينه ها را از قلوبتان برداشت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 190

فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً: يعنى بنعمت خدايى.

إِخْواناً: برادران يكديگر و دوستان صميمى پس

از آنكه با هم دشمن خونين و با هم بجنگ بوديد و پس از آن چنان گشتيد كه هر كدام مراد (و محبوب) ديگرى شديد. زيرا اصل (اخ) بمعنى قصد و طلب و اراده چيزى كردن است.

وَ كُنْتُمْ عَلى شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ: يعنى اى اصحاب محمد در كنار گودالى از دوزخ بوديد كه بين شما و جهنم جز مرگ فاصله اى نبود و خدا شما را از آن نجات داد به اينكه پيغمبر برايتان فرستاد كه شما را بايمان هدايت كرد تا با پذيرفتن دعوت او نجات يافتيد و اينكه فرموده «فَأَنْقَذَكُمْ مِنْها» يعنى خداوند شما را از آن بيرون كشيد.

براى اينكه آنها غير از كسانى بودند كه در جهنم قرار داشته اند از اين جهت كه مستحق دخول در آن بودند.

كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ يعنى بمثل اين بيانى كه بر شما خوانده شد خداوند بيان مى دارد.

آياتِهِ يعنى دلالت و حجج خود را در اوامر و نواهى خود.

لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ تا هدايت شويد و بحق و صواب ره يابيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 191

بايد از قرآن و سنت وجوب آن دانسته شود ولى عقل دلالت بر وجوب آن ندارد مگر در زمينه اى كه از راه دفع ضرر باشد.

ابو على جبايى گويد: وجوب آنها عقلى است و دليل سمعى تأكيد حكم عقل است.

از ادله نقلى كه در اين باره آمده روايات زير است:

1- حسن از پيغمبر (ص) روايت كرده است كه: هر كه امر بمعروف و نهى از منكر كند خليفه خدا و پيغمبر و قرآنست در زمين.

2- درة بن ابى لهب گويد: شخصى خدمت پيغمبر اكرم آمد در حالى كه حضرت بر منبر بود پرسيد: يا رسول اللَّه بهترين مردم كيست؟ فرمود آنكه مردم را امر بمعروف و نهى از منكر كند و آنها را از خدا بترساند و باو علاقه مند سازد.

3- ابو درداء گويد: البته و حتماً بايد امر بمعروف و نهى از منكر كنيد و گرنه خداوند بر شما پادشاهى ستمكار مسلط كند كه نه ببزرگان شما احترامى گذارد و نه بر خردان شما رحم آورد و اخيار و خوبان شما دعا كنند و مستجاب نخواهد شد و ياور مى جوييد و يارى نخواهيد شد و فريادرس مى طلبيد و كسى بفرياد شما نميرسد، آمرزش ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 194

مى طلبيد ولى آمرزيده نميشويد.

4- حذيفه گويد: زمانى آيد كه مردار يك الاغ براى مردم آسانتر و بهتر است از وجود يك مؤمنى كه ايشان را امر بمعروف و نهى از منكر نمايد.

سپس خداوند مردم را باجتماع و دورى از تفرقه و

پراكندگى امر ميفرمايد:

وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا- (شبيه كسانى كه در دين پراكنده و دسته دسته شدند يعنى يهود و نصارى نشويد- (خلاصه يعنى مثل يهود و نصارى نشويد).

وَ اخْتَلَفُوا- درباره اختلاف بعضى گفته اند مراد همان تفرقه است و براى تأكيد ميباشد و بعضى گفته اند معنى چنين است: كالذين تفرقوا بالعداوة و اختلفوا فى الديانة:

يعنى مثل كسانى كه بواسطه دشمنى دسته دسته شدند و در دين راه اختلاف پيمودند.

مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَيِّناتُ- (پس از آمدن حجت ها و كتابهاى آسمانى، روشن شد راه براى ايشان).

وَ أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ- (بر ايشان عقوبت بزرگى است) بعنوان پاداش تفرق و اختلافشان پس از آمدن آيات و بينات. اين آيه دلالت دارد بر تحريم اختلاف در دين و اينكار خيلى مذموم و قبيح است و منهى عنه ميباشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 195

اين عالم خداوند از بنى آدم پرسيد كه آيا من رب شما نيستم؟ گفتند چرا (از ابى بن كعب) 3- آنها عبارتند از اهل كتاب كه به پيغمبر كافر شدند پس آنان كه بوى ايمان آورده بودند يعنى قبل از بعثت او به صفات و نشانه هاى او كه در كتب آسمانى ذكر شده بود ايمان آورده بودند (از عكرمه و زجاج و جبايى) 4- مراد اهل كتاب بدعت و هوا و هوسهاست از امت محمد «ص» (از على «ع») و نظير اين قول از قتاده نقل شده كه آنان كسانيند كه ارتداد پيش گرفتند يعنى پس از اسلام كافر شدند.

از پيغمبر روايت شده كه فرمود قسم به آنكه جانم بدست اوست دسته اى از اصحاب ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 197

من در حوض كوثر بر من وارد شوند كه چون ايشان را ببينم كه بمن نزديك ميشوند ميگويم:

اصحابم، اصحابم! ولى از طرف خدا بمن گفته شود تو نميدانى كه پس از ايمان چه كردند.

به پشت و قهقرا يعنى روش جاهليت بازگشتند (اين حديث را ثعلبى در تفسيرش آورده) 5- ابو امامه باهلى گويد: مراد خوارجند و از پيغمبر حديث ميكند كه خوارج از دين بيرون ميروند مثل تيرى كه از پيكان بيرون ميجهد. (همزه) در أكفرتم در اصل براى استفهام است و مراد در اينجا تقريع است يعنى «لم كفرتم- چرا كافر شديد» و گفته اند مراد تقرير است: يعنى همانا كافر شديد.

فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ- اينكه بلفظ ذوق يعنى چشيدن ذكر كرده توسع و مجاز است و مراد اينست كه بنگريد بسرنوشت خود يعنى

عذاب الهى كه بواسطه كافر شدن گرفتارش شديد.

وَ أَمَّا الَّذِينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ- كه عبارتند از مؤمنان.

فَفِي رَحْمَتِ اللَّهِ- يعنى در ثواب الهى و بعضى گفته اند يعنى در بهشت خدايى هستند.

هُمْ فِيها خالِدُونَ- اينكه كلمه «فى» را تكرار كرده براى اينست كه «فَفِي رَحْمَتِ اللَّهِ» داخل شدن ايشان ببهشت را برساند و «فِيها خالِدُونَ» ابديت ايشان را در بهشت بيان نمايد و خداوند ثواب را رحمت ناميده و رحمت نعمتى است كه استحقاق سپاسگزارى دارد و هر نعمتى تفضل خدايى است وجه آن هم اينست كه علت ثواب كه تكليف است خود تفضل ميباشد باين وجه ثواب از راه تفضل است اگر چه خود باستحقاق در مقابل عمل باشد.

و گفته اند جايز است ثواب تفضل باشد زيرا ثواب بمنزله وفاى بعهد است و خود عهد كردن خداوند به اينكه ثواب و پاداش دهد تفضل است زيرا بر چنين وعده اى مجبور نبود چرا اكنون كه وعده داده لازمست وفا كند چون خلف وعده قبيح است ولى در عين حال تفضل است.

اما راجع بسپيدى روى دسته هاى مذكور مراد سرور و درخشش چهره هاست از خوشحالى كه از درك ثواب و بهشت پيدا ميشود.

و مراد از سياهى روى گناهكاران و كفار آثار حزن و الميست كه بواسطه ديدن عذاب ظاهر ميشود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 198

بر جهانيان ستم نخواهد كرد) به اينكه عقابى را كه استحقاق ندارند متوجه ايشان كند و يا ثوابشان را از مقدار استحقاق كم سازد.

زيرا آن كس كه ستم ميكند يا از اينروست كه قبح و زشتى ظلم را نميداند يا بجهة نيازى است كه بستمگرى دارد به اينكه از اين راه از خود دفع ضرر كند يا نفعى را بخود جلب نمايد و خداوند از جهل و نياز و هر صفت نقصى پاك و منزه است و چگونه ممكنست بمردم ستم كند و حال آنكه خود همه آنها را آفريده و نعمتها بديشان ارزانى داشته و نعمتهايى بس بزرگتر و عاليتر از اين نعمتهاى دنيا يعنى آخرت را بديشان وعده نموده و مورد دسترسى ايشان قرار داده و خداوند جهت بى نيازى خود را از ظلم بيان ميفرمايد:

وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ- (ملك و ملك آفرينش همه از اوست) وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ- درباره بازگشت همه چيز بسوى حق چند معنى گفته شده:

1- همه چيز فانى ميشود و خداوند دو باره همه را براى پاداش زنده ميسازد و باز ميگرداند.

2- خداوند در دنيا امورى را تمليك بندگان كرده و بآنها اختيار تصرف در آن امور را داده ولى در آخرت همه اينها زايل ميشود و بسوى خدا باز ميگردد و علت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 199

اينكه بجاى اليه «الى اللَّه» گفته دو قولست:

1- هر يك از دو جمله بتنهايى وافى و سارى در

معنى باشد.

2- در ذكر اسم ظاهر بجاى ضمير بزرگداشت و تفخيم مطلب است و مورد نيز تفخيم ميباشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 200

شد قيامت» چون حتمى الوقوع است.

5- بمعنى صادر «گرديد» مثل قول شاعر:

و قد كان الدّماء له خماراً

: يعنى صار الدماء.

و معنى آيه چنين است: شما بهترين امت هايى گشته ايد كه من آفريده ام بواسطه اينكه امر بمعروف و نهى از منكر ميكنيد و ايمان بخدا داريد. و روى اين قول اين صفات شرط برترى آنهاست.

از يكى از صحابه نبى اكرم روايت است كه هر كس مى خواهد بهترين اين امت باشد شرط خدا را در اين برترى بجاى آورد يعنى ايمان بخدا و امر بمعروف و نهى از منكر را.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 202

درباره اينكه مورد خطاب آيه كيست اختلافست:

1- گفته اند مهاجرانند فقط (از ابن عباس و سدى).

2- گفته اند درباره ابن مسعود و ابى بن كعب و معاذ جبل و سالم مولى ابى حذيفه است (از عكرمه).

3- مراد فقط اصحاب رسول اللَّه «ص» هستند (از ضحاك).

4- مورد خطاب صحابه پيغمبر «ص» ميباشند ولى آيه شامل ديگران هم ميشود.

سپس خداوند بذكر مناقب آنها مى پردازد و ميفرمايد:

تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ: «امر بطاعت مى كنيد».

وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ: «و نهى از معاصى مينمائيد».

گاهى سؤال ميشود كه كار قبيح نيز براى انسان معلوم و معروف است پس چرا فقط خوبى را معروف ناميده؟

جواب اينست كه قبيح و زشتى از نظر پستى بمنزله گمنام و ناشناس قرار داده شده و خوبى هم جليل القدر شناخته شده كه بواسطه روشنى و جلوه اش جلالت قدرش معروف و شناخته شده است.

وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ: «بتوحيد و عدل و دينش ايمان ميآوريد».

وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتابِ: «اگر پيغمبر اسلام و آنچه بر او نازل

شده تصديق ميكردند».

لَكانَ خَيْراً لَهُمْ: «اين ايمان در دنيا و آخرت براى ايشان خير و سعادت است» زيرا در دنيا بواسطه ايمان از قتل نجات پيدا ميكنند و در آخرت از عذاب به بهشت نايل مى شوند.

مِنْهُمُ: «بعضى از اهل كتاب».

الْمُؤْمِنُونَ: «معترفند بآنچه كتابشان بر آن دلالت دارد» كه عبارت است از صفات پيغمبر ما و بشارت به بعثت او مثل عبد اللَّه بن سلام و اصحاب و دوستان يهودى او كه ايمان آوردند و مثل نجاشى و اصحاب او از نصارى.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 203

وَ أَكْثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ- يعنى «بيشترشان از طاعت خدا خارجند».

و اينكه آنها را بفسق توصيف كرده نه بكفر و بى ايمانى كه بدتر از فسق است زيرا مراد اشعار و تنبيه باين مطلب است كه آنان از موجبات كتاب خود كه اقرار بحق و نبوت محمد «ص» است بيرون رفته اند.

و گفته اند اين مطلب از اينجهت است كه آنها در ميان كافران بمنزله فساق و گناهكارانند از اينرو كه بحالتى سخت زشت بيرون شده اند كه بدتر و شنيع تر است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 204

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 205

و گفته شده كه «ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ» يعنى لازم و همبسته با ذلت شده اند چنان كه ذلت بر ايشان ثابت خواهد ماند و مشتق از «ضرب فلان الضريبة على عبده» يعنى فلانى جيره و مقررى هميشگى براى غلامش قرار داد.

حسن گويد: ذلت بر يهود ثابت و حتمى شده و تا ابد نخواهند توانست آن را از خود برطرف سازند.

و گفته اند مراد اينست كه جزيه (كه خود علامت خوارى است) بر آنان واجب شده و در هيچ جا نبايد مسكن كنند مگر با پرداخت جزيه و قبل از اسلام هم بمجوس جزيه ميدادند.

أَيْنَ ما ثُقِفُوا- يعنى هر جا يافت شوند.

و گفته اند يعنى هر گاه مغلوب گردند.

إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ- مگر با عهدى از خدا.

وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ- و عهدى از مردم به اينكه ذمى باشند يا بيكى ديگر از راههاى امان متوسل شوند (از ابن عباس و قتاده و مجاهد و حسن) و عهد را در آيه از اينجهت حبل ناميده كه بوسيله عهد امان بسته ميشود چنان كه با ريسمان چيزى را مى بندند.

وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ- يعنى بلعن و عقاب خدا بازگشتند.

و گفته اند يعنى مستوجب غضب خدا شده اند.

وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ- يعنى ذلت بر آنها زده شد چون مسكين ذليل است (از ابى مسلم).

و گفته اند مراد از مسكنت فقر است زيرا يهود همواره در فقر و نكبت بسر ميبرند و اگر ثروتمند هم باشند زندگى و وضعشان فقيرانه است و يا اظهار فقر ميكنند و خود را فقير نشان ميدهند- تفسير باقى آيه را در سوره بقره آورديم.

كه مژده دادن مؤمنان به پيروزى با امر كردن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 206

ايشان بجهاد ارتباط و اتصال دارد.

و گفته اند: وجه ارتباط اينست كه چون در آيه قبل گفته شده كه اگر كفار فاسقند بدنبال آن در اين آيه خبر داده كه ضرر (فسق) آنها بمسلمين نخواهد رسيد تا اين خبر موجب آرامش خاطر آنها گردد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 207

از آنها جواد و سخى و شجاع ميباشند كه سخن دومى ابتداء كلام است و جمله اى مستأنفه و مستقل.

فراء گويد: معنى و تقدير آيه چنين است: «منهم امة قائمة و امة غير قائمه» يعنى بعضى از ايشان مردم و امتى هستند كه قائم هستند باين صفات كه آيات خدا را مى خوانند. و بعضى از ايشان امتى هستند بر غير اينحالت، كه به ذكر حال و صفات دسته اول اكتفاء كرده از اينرو حال دسته دوم بقرينه آن معلوم ميشود.

روى اين قول امة مرفوع است بفعل و تقدير چنين است: «لا يستوى امة هادية و امة ضالة» يعنى مساوى نيستند امت هدايت شده و امت گمراه گشته كه يستوى امة را به فاعليت نصب داده و بنا بقول اول امة مرفوع است بواسطه ابتدائيت و منهم خبر آن.

زجاج اين معنى را قبول ندارد و مى گويد احتياج بتقدير (امة غير قائمه) نداريم زيرا خداوند قبلا آنها را به دو دسته (مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَكْثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ) تقسيم كرده است و پس از آن فرموده:

«لَيْسُوا سَواءً» اين دو دسته مساوى نيستند و صفت دسته فاسق (غير قائمه) قبلا گذشت كه فرمود

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 210

«يَكْفُرُونَ بِآياتِ اللَّهِ وَ يَقْتُلُونَ الْأَنْبِياءَ بِغَيْرِ حَقٍّ ...» و لذا اينجا فقط دسته قائم و صفات آنها را ذكر كرده.

در جمله (أُمَّةٌ قائِمَةٌ) چند وجه است:

1- يعنى دسته اى بر اطاعت و امر حق ثابتند (از ابن عباس و قتاده و ربيع) 2- يعنى دسته اى

عادلند (از حسن و مجاهد و ابن جريح) 3- قائم بر اطاعت حق (از سدى) 4- تقدير چنين است: «ذو امة قائمه» يعنى صاحب راهى مستقيم (از زجاج) وى اين شعر نابغه را دليل سخن خود آورده:

و هل يأتمر ذو امة و هو طائع: كه امة در اين شعر بمعنى طريق است.

يَتْلُونَ آياتِ اللَّهِ: (كتاب خدا- قرآن- را مى خوانند).

آناءَ اللَّيْلِ: (ساعات و اوقات شب)- از حسن و ربيع- و گفته اند مراد دل شب است (از سدى) و گفته اند مراد وقت نماز عشاء است چون اهل كتاب نماز عشاء نمى خوانند. خداوند ميفرمايد: نماز عشاء مى خوانند كه نشانه اسلام آنهاست.

(از ابن مسعود).

و گفته اند مراد بين مغرب و عشاء است (از ثورى) و آن ساعتى است كه ساعت غفلت نام دارد.

وَ هُمْ يَسْجُدُونَ: گفته اند مراد سجده معمول در نماز است در اينصورت معنى چنين ميشود: «و هم مع ذلك يسجدون» يعنى علاوه بر تلاوت قرآن سجده هم ميكنند.

و او براى عطف جمله دوم بر جمله اول است.

و گفته اند مراد از سجده نماز است كه از نماز بسجده تعبير كرده است به اين جهت كه سجده مهمترين اركانى است كه تواضع را ميرساند (از زجاج و فراء و بلخى) و دليل آنها اينست كه واو براى حال است يعنى آيات قرآن را مى خوانند در حالى كه سجده ميكنند يعنى در سجده قرآن مى خوانند و خواندن آيات در سجده نيست پس مراد از سجده نماز است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 211

يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ- (بتوحيد و صفات او ايمان آورند) وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ- (روز متأخر از دنيا) يعنى زنده شدن در روز قيامت.

وَ يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ- (بانجام خيرات

و طاعات سرعت و پيشدستى ميكنند) از ترس اينكه مرگ در رسد و فرصت انجام از دستشان برود.

گفته اند مراد اينست كه اعمال صالح را بدون كسالت و سنگينى و تأخير انجام ميدهند چون جلالت قدر و منزلت و حسن عاقبت صالحات را ميشناسند.

وَ أُولئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ- اين آيه در مقام نفى قول اهل كتابست كه ميگفتند اشرار ما به پيغمبر ايمان آورده اند.

و اين آيه دلالت بر عظمت مقام نماز شب دارد.

و روايت صحيح از نبى اكرم است كه دو ركعت نماز در دل شب بهتر است از همه دنيا و آنچه در آن است و اگر بر امت من مشكل نبود نماز شب را بر ايشان واجب ميكردم.

و از حضرت صادق (ع) است كه خانه هايى كه در آن نماز شب و تلاوت قرآن برگزار شود براى اهل آسمان چون ستارگان ميدرخشد.

و نيز از آن حضرت است كه بر شما باد نماز شب كه سنت پيغمبر شما و پيشه مردم صالح قبل از شما بوده و دردها را از بدنهايتان دور ميسازد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 212

هيچ مقدار از عمل خوب آنها باطل نخواهد شد بر خلاف قائلين باحباط «1».

__________________________________________________

(1) بحث راجع به احباط و رد آن بطور اختصار گذشت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 214

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 215

و صرّه: شدت فرياد ميباشد.

سرماى شديد و ابن عباس نيز گفته بمعنى باد سموم بسيار گرم و كشنده.

ابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ

: يعنى بزراعت مردمى برسد.

َمُوا أَنْفُسَهُمْ

: كه با ارتكاب گناه بخود ظلم كردند كه ظلمشان مقتضى هلاك و نابودى زراعت ايشان باشد براى عقوبت و مكافات عملشان.

و گفته اند يعنى بخود ظلم كردند از اينرو كه در زمينى نامناسب و در غير وقت زراعت كردند و باد آمد.

َهْلَكَتْهُ

: آنها را براى تأديب هلاك كرد كه چيزى را در جاى غير مناسب نهادند و «وضع شى ء در غير ما وضع له» نمودند.

ما ظَلَمَهُمُ اللَّهُ

: خداوند در نابود شدن زراعتشان بايشان ستم نكرد بلكه خود با ستم خويش مستوجب آن گشتند.

و گفته اند: در كشته شدن و اسير گشتن ظلم نشدند بلكه بواسطه كفر خود مستوجب آن شدند.

لكِنْ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ

: بلكه خود بخويشتن ستم كردند چون كارهايى كه مستحق اين عذاب است انجام دادند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 217

بمشقت شديد انداخت در چيزى كه از او مطالبه ميكرد و از اين ماده است قول خداوند (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَأَعْنَتَكُمْ) اگر خدا ميخواست شما را بمشقت ميافكند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 219

آشكار ميكنند.

قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآياتِ: يعنى دلايل واضح و روشنى كه به آن دشمن را از دوست باز شناسيد بر شما ظاهر كرديم.

إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ: اگر بدانيد تفاوت بين دوست و دشمن را- و گفته اند يعنى اگر بدانيد مواعظ خداوند و منافع آن را- و بعضى چنين معنى كرده اند كه: اگر عاقل باشيد خداوند بيان كافى فرموده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 221

ولى آنها (كفار) بكتاب شما تصديق ندارند.

وَ إِذا لَقُوكُمْ قالُوا آمَنَّا: يعنى چون شما را مى بينند گويند تصديق ميكنيم.

وَ إِذا خَلَوْا: و چون با خود خلوت مى كنند.

عَضُّوا عَلَيْكُمُ الْأَنامِلَ- يعنى سر انگشتان را بدندان ميگزند.

مِنَ الْغَيْظِ- از غضب و كينه و بغض از اينكه مى بينند كه مؤمنين با هم ائتلاف و اجتماع كلمه دارند و خداوند آنها را يارى ميكند.

عض بالانامل (سر انگشت بدندان گزيدن) مثل است نه اينكه واقعاً انگشتان خود را گاز گيرند. مثل قول شاعر:

عضوا منا الغيظ اطراف الأباهيم

يعنى از شدت خشم سر انگشتهاى ابهام خود را بدندان گزيدند.

قُلْ- بگو اى محمد بايشان مُوتُوا بِغَيْظِكُمْ- لفظ صيغه امر است و معنى نفرين ميباشد گويا ميفرمايد خداوند شما را از غيظى كه داريد بميراند و در اينجمله ذم آنهاست زيرا چنين نفرينى جايز نيست مگر در صورت استحقاق به ذم ايشان بواسطه گناه و كارهاى ناشايسته.

و گفته اند: يعنى: غيظ شما از عظمت و پيشرفت اسلام هميشگى باد تا بميريد.

إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ- خداوند آنچه را كه از روى نفاق و غيظ بر مسلمين در دل داريد ميداند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 223

اجسام است و شايسته شأن خداوند نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 226

راه جبن پيش گيرند.

دو طائفه يكى بنو سلمه بود و ديگرى بنو حارثه كه دو طائفه از قبيله انصار بودند (از ابن عباس و جابر بن عبد اللَّه و حسن و قتاده و مجاهد و حضرت صادق و حضرت باقر «ع»).

جبايى گويد: دو طايفه يكى از مهاجران و يكى از انصار بودند و علت تصميم آنها بر نزاع اين بود كه عبد اللَّه بن ابى سلول در روز احد آنان را گفت كه دست از جنگ با مشركان بردارند و بمدينه بازگردند و آنها نيز باين كار تصميم گرفتند ولى انجام ندادند.

وَ اللَّهُ وَلِيُّهُما: و خدا ناصر آنان است.

جابر بن عبد اللَّه گويد: آيه درباره ما (انصار) نازل شده و نازل نشدن آن هم محبوب ما نبود زيرا و اللَّه وليهما در اين آيه است (كه مدح ما را ميرساند). بعضى از محققان گفته اند كه اين همّ و اراده خاطره اى بود كه بفكرشان گذشت نه عزم و اراده قطعى زيرا خداوند آنها را در عين اين تصميم مدح گفته و اگر همّ و تصميم قطعى بود ذمّ آنها اولى از مدح بود.

وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ: مؤمنان فقط بر خداوند در جميع احوال و امور توكل كنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 228

احد بزنان اجازه گريه و ندبه دادند. بهر حال براى جنگ احد 3 هزار سوار و 2 هزار پياده از مكه بيرون شدند و زنان را نيز با خود بردند چون اين خبر به پيغمبر (ص) رسيد اصحاب را جمع فرمود و بر جهاد تشويق و تحريكشان نمود.

عبد اللَّه بن ابى سلول گفت يا رسول اللَّه از مدينه بيرون نميرويم تا در كوچه هاى مدينه با دشمن بجنگيم تا همه اهل مدينه از خرد و كلان و زن و مرد و پير و جوان و قوى و ضعيف همه در راه و از پشت بامها با دشمن جنگ كنند و تا كنون با هيچ دشمنى در داخل مدينه و اندرون حصارهاى خود نجنگيديم مگر اينكه پيروز شديم و در هر جنگى كه از مدينه بيرون رفتيم شكست خورديم.

سعد بن معاذ و ديگر اوسيان برخاستند و عرضه داشتند كه يا رسول اللَّه تا كنون كسى از طوائف عرب بر پيروزى ما طمع نكرده در حالى كه مشرك بوديم و اكنون كه تو در بين مايى چگونه طمعى توانند كرد حتماً بسوى دشمن بيرون ميرويم هر كس از ما كشته شود شهيد است و هر كس بماند ثواب مجاهد را دريابد. پيغمبر اكرم رأى ايشان را پسنديد و با جمعى از اصحاب براى سنگر گرفتن بيرون شد چنان كه خداى تعالى فرمايد: «وَ إِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِكَ ...».

عبد اللَّه بن أبى سلول از رفتن با پيغمبر خوددارى كرد و جمعى از قبيله خزرج هم با او از جنگ كناره كردند.

قريش به احد رسيدند و پيغمبر اكرم قبلا با اصحاب سنگر گرفته بود كه جمعاً 700 تن بودند و

عبد اللَّه بن جبير را با 50 تيرانداز بر جلو و عقب شكاف كوه احد گماشت كه كفار از آنجا حمله نكنند و به عبد اللَّه بن جبير و يارانش فرمود اگر ديديد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 229

كه ما كفار را حتى تا پشت دروازه مكه فرارى داديم هرگز از اينجا بر مخيزيد و سنگر را خالى مسازيد و اگر ديديد كه آنها ما را شكست دادند و تا مدينه تعقيب كردند باز از جاى خود مجنبيد و در مراكز خود ثابت بمانيد.

ابو سفيان هم خالد بن وليد را با 200 سوار در كمين نهاد و گفت وقتى ديديد كه بهنگام جنگ درهم شديم از اين شكاف بر ايشان در آييد و از پشت حمله آريد.

پيغمبر اكرم دستور داد اصحاب موضع گرفتند و پرچم را به دست على داد انصار بر مشركان قريش حمله بردند و آنان را شكستى مفتضحانه دادند و اصحاب پيامبر (ص) در خيمه و مركز سپاه و متعلقات آنها قرار گرفتند.

خالد با 200 سوار بطرف عبد اللَّه بن جبير حمله ور شدند ولى با تيرباران آنها مواجه گشتند و پاى بمراجعت نهادند.

اصحاب عبد اللَّه بن جبير كه ديدند ياران پيغمبر اثاث و خيمه هاى مشركان را غارت ميكنند به عبد اللَّه گفتند رفقاى ما بغنيمت دست يافته و ما بى نصيب مانديم. عبد اللَّه گفت از خدا بترسيد پيغمبر قبلا بما فرمود جاى خود را هرگز رها نكنيم ولى آنان سخن وى را نپذيرفتند و يكى

يكى جاى خود را رها كردند و بجمع كردن غنيمت روى آوردند تا سنگرگاهشان خالى شد و عبد اللَّه جبير با 12 تن باقى بماند. پرچمدار قريش طلحة بن ابى طلحه عبدى از بنى عبد الدار بود. على (ع) او را بكشت. پرچم وى را ابو سعيد بن ابى طلحه بگرفت على (ع) او را هم بكشت و پرچم بيافتاد. مسافع بن ابى طلحه آن را بگرفت على (ع) او را هم بكشت و بهمين منوال نه تن از بنى عبد الدار بر سر پرچم به دست على (ع) كشته گشتند تا اينكه بنده اى از آنان بنام ثواب آن را بگرفت و بسوى على (ع) رفت حضرت دست راستش بينداخت وى پرچم به دست چپ بگرفت حضرت دست چپش نيز بريد پرچم را با باقيمانده دو دست بريده بسينه چسبانيد و رو بابى سفيان كرد و گفت آيا وظيفه خود را نسبت به عبد الدار بانجام رسانيدم. على (ع) ضربتى بفرقش بزد و او را بكشت و پرچم بيفتاد. پرچم را عمرة بنت علقمه كنانى برداشت و بلند كرد. خالد بطرف عبد اللَّه جبير حمله برد اصحابش جز چند تن فرار كردند خالد آنها را بكشت ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 230

و از آن شكاف از پشت بمسلمين حمله آورد. قريش كه در حال فرار بودند چون ديدند كه پرچمشان بلند شد بازگشتند و به آن پناهنده شدند و بر مسلمين حمله آوردند.

اصحاب پيغمبر (ص) كه از جلو و عقب محاصره شده و سرگرم غنايم بودند شكستى سخت بخوردند

و رو بفرار نهادند و به دامنه شكافهاى كوه پناهنده ميشدند.

پيغمبر اكرم چون فرار مسلمين را ملاحظه نمود عمامه از سر برداشت و فرمود بسوى من آييد من پيغمبر خدايم بسوى من شتابيد كجا فرار ميكنيد از خدا و پيغمبرش ميگريزيد.

از آن طرف هند دختر عتبه زن ابى سفيان بنزد هر مردى از مشركان كه فرار ميكرد، ميل و سرمه دانى مى افكند و ميگفت تو زنى بيش نيستى بگير و خود را بياراى.

حمزه عموى پيغمبر بر مشركان حمله ميكرد مشركان چون او را ميديدند سخت از جلويش ميگريختند و هيچ كس را قدرت ماندن پيش روى او نبود.

هند به وحشى غلام خود وعده داده بود كه اگر پيغمبر يا حمزه يا على را بكشد چنين و چنان بوى جايزه بخشد و پاداش دهد.

وحشى قبلا بنده جبير بن مطعم بود وى نقل ميكند كه اما بر محمد (ص) قدرت پيدا نكردم و اما على را ديدم كه باطراف خود سخت مواظبت دارد و اميدى بر قتل او نيست. ولى براى حمزه كمين كردم و ديدم كه مردم را چون شير پيش انداخته و بر آنها حمله ميبرد. از كنار من گذشت و پاى بر كنار نهرى نهاد پايش فرو رفت و بسر در آمد من در اينموقع حربه خود بر سر دست بتكان آوردم و بسويش پرتاب كردم. حربه بر تهيگاه حمزه نشست و از جلويش بيرون شد و برو در افتاد من جلو رفتم و شكمش را بشكافتم و جگرش را در آورده و براى هند بردم و گفتم كه اين جگر حمزه است. هند آن را در دهان نهاد و در آن بگردانيد ولى خداوند

آن را بدهانش چون سنگ سخت گردانيد بناچار آن را از دهان بيرون افكند.

پيغمبر فرمود خداوند فرشته اى را مأمور ساخت تا جگر حمزه را بجاى خود باز نهاد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 231

هند نزديك جنازه حمزه شد و گوش و دست و پاى او را بريد. با پيغمبر جز دو كس نماند. على عليه السلام و ابو دجانه سماك بن خرشه. هر گاه جمعى به پيغمبر (ص) حمله ميكردند على بجلو ميشتافت و آنها را دفع ميكرد تا شمشيرش بشكست. پيغمبر شمشير خود ذو الفقار را بدو داد. پيغمبر بگوشه اى از دامنه احد رفت و بايستاد و جنگ و حمله مشركان منحصر بيكطرف شد و على (ع) همواره با مشركان بجنگيد تا 70 جراحت بسر و روى و شكم و دست و پايش رسيد. على بن ابراهيم در تفسير خود چنين آورده:

جبرئيل به پيغمبر (ص) عرضه داشت يا رسول اللَّه الحق اين فداكارى على مواسات با تست. حضرت فرمود من از عليم و على از منست جبرئيل گفت من نيز از شمايم.

حضرت صادق ع فرمايد: پيغمبر بجبرئيل نظر افكند كه بر ميان زمين و آسمان بر كرسى اى نشسته و همى گويد

(لا سيف الا ذو الفقار و لا فتى الا على)

يعنى شمشيرى نيست جز ذو الفقار و جوانمردى نيست جز على.

ابن ابى اسحاق و سدى و واقدى و ابن جرير و ديگران روايت كنند كه مشركان روز چهار شنبه به احد وارد شدند (در شوال سال سوم هجرى) و پيغمبر (ص) روز جمعه بجلوى ايشان رفت و جنگ روز شنبه نيمه شهر واقع شد.

در اين جنگ دندان پيغمبر بشكست و صورتش مجروح

شد. سپس مهاجرين پس از شكست بازگشتند و از مسلمين 70 نفر كشته شدند. و كفار بدنهاى عده اى از شهيدان را مثله كرده بودند كه حمزه بيش از همه مثله شده بود و دست طلحه مضروب گشت و سعد بن ابى وقاص جلوى روى پيغمبر تير ميانداخت و حضرت ميفرمود پدر و مادرم فدايت بيانداز.

بِبَدْرٍ: در بدر با تقويت قلوب شما و با فرستادن فرشتگان و افكندن ترس در دل دشمنان.

وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ: يعنى در حالى كه ذليل بوديد (اذلاء جمع ذليل است) و مراد اينست كه از نظر عِده و عُده اندك بوديد و تاب مقاومت نداشتيد.

از ابن عباس است كه عدد مهاجران در جنگ بدر 77 تن و عدد انصار 36 تن بود كه جمعاً 113 نفر بودند و مشركان حدود هزار نفر بودند.

از يكى از صادقين نقل شده كه (و انتم ضعفاء) خوانده بجاى انتم اذلة باين دليل كه توصيف ايشان بذليل جايز نيست چون پيغمبر در ميان ايشان بوده است.

پرچمدار پيغمبر (ص) در روز بدر على بن ابى طالب عليه السلام بوده و پرچمدار انصار سعد بن عباده و بقولى سعد بن معاذ بود.

فَاتَّقُوا اللَّهَ يعنى از گناهان و نواهى او بپرهيزيد و بطاعاتش عمل كنيد.

لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ: تا بشكر نعمت او قيام كرده باشيد.

إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ خطاب به پيغمبر (ص) است يعنى اى محمد وقتى باصحاب مؤمن خود ميگفتى:

أَ لَنْ يَكْفِيَكُمْ أَنْ يُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلاثَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ آيا براى شما كافى نيست كه خداوند 3 هزار فرشته بياريتان فرستد.

اين آيه خبر مى دهد كه پيغمبر بياران خود اين سخن را گفته بود. ابن عباس و حسن و قتاده و ديگران گفته اند كه فرستادن ملائكه بكمك مسلمين در روز بدر بود و ابن عباس گويد: كه: ملائكه جز در روز بدر هرگز جنگ نكردند بلكه بعنوان مدد و پشتيبان مسلمين بودند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 236

حسن گويد: همه فرشتگان 5 هزار تن بودند و معنى اينست كه خداوند شما را بهمگى پنجهزار فرشته

كمك ميكند.

ديگرى گفته: معنى اين آيه اينست كه 8 هزار فرشته بودند (كه سه هزار در آيه اول و پنج هزار در آيه دوم ذكر شده) معنى آيه دوم اينست كه «بخمسة آلاف اخر» يعنى پنجهزار تن ديگر براى شما فرستاد.

و گفته شده كه وعده بكمك فرشتگان در روز احد است و خداوند بايشان وعده داد كه اگر صبر كنند فرشتگان را بمددشان فرستد (از عكرمه و ضحاك) مُنْزَلِينَ- يعنى خداوند فرشتگان را از آسمان فرستاد.

بَلى - بلى تصديق وعده است يعنى خداوند همانطور كه بشما وعده داد عمل خواهد كرد.

إِنْ تَصْبِرُوا- اگر بر جهاد و انجام امر خدا صبور باشيد وَ تَتَّقُوا- و از گناهان و مخالفت پيغمبر بپرهيزيد.

وَ يَأْتُوكُمْ- و اگر مشركين بسوى شما برگردند.

مِنْ فَوْرِهِمْ هذا- از همين راه- (از ابن عباس و حسن و ربيع و مجاهد و ضحاك) گويند يعنى از خشم خود كه مشركان در روز احد بخاطر شكست روز بدر در خشم بودند.

يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ- يعنى بشما نصرت خواهد داد و اين سخن از آنجاست كه قريش پس از بازگشت از جنگ پشيمان شدند كه چرا مدينه را نگرفتند و زود قصد مراجعت نمودند.

خداوند به پيغمبرش وحى فرمود كه اصحاب را امر كند تا آماده رجوع بسوى مشركان شوند و بايشان فرمود «كه اگر بشما جراحتى رسيده بكفار نيز مثل آن رسيده» و بعد فرمود اگر بر جهاد پايدارى كنيد و بسوى دشمن برگرديد خداوند شما را به پنجهزار ملك كمك ميكند. پس مسلمين با اين وعده با همه جراحاتى كه داشتند براى تعقيب و اخراج كفار بيرون شدند. كسى اين خبر را بمشركان رسانيد مشركين

ترسيدند نكند در اين ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 237

بار غلبه از آن مسلمانان باشد و كسانى كه از جنگ خوددارى كرده بودند بايشان پيوسته باشند و عده ديگرى هم بكمك آنها ضميمه شوند از اينرو نعيم بن مسعود را فرستادند تا براى مسلمين از عظمت لشگر قريش سخن گويد و ايشان را بترساند و خود بسرعت بمكه بازگشتند و به اين وسيله خداوند شرشان از سر مسلمين بگردانيد و اين داستان معروف است و از اينجهت بعضى مفسران گفته اند كه رويهم هشت هزار فرشته بوده و حسن گفته كه پنجهزار بوده كه 3000 تن از ايشان فرود آمده اند ولى ظاهر كلام ميرساند كه كمك به 3000 فرشته بوده زيرا قول خداوند (إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ) متعلق به لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ ... است كه معنى چنين ميشود: خداوند شما را ببدر كمك كرد كه بمؤمنين ميگفتى آيا كافى نيست كه خداوند سه هزار فرشته بكمك شما بفرستد.

و خداوند پس از اينجمله داستان احد را ياد مينمايد كه (اگر صبر كنيد ...) خدا پنجهزار فرشته بكمك شما خواهد فرستاد (از بلخى) اگر سؤال شود چرا مسلمين در ديگر جنگها بفرشتگان يارى نشدند جواب گوييم اينمطلب تابع مصلحت است كه هر گاه خدا مصلحت لازم ديده ملائكه را بكمك آنان فرستاده.

مُسَوِّمِينَ- (بكسر واو) يعنى معلمين يعنى بخود تعليم ميدادند و بفتح واو يعنى خدا بايشان تعليم داد (از ابن عباس و حسن و قتاده) عروه گويد: فرشتگان در روز بدر

بر اسبان ابلق نشسته بودند و عمامه هاى زرد بسر داشتند.

على (ع) و ابن عباس گويند: عمامه سفيد بسر داشتند.

سدى گويد: مسومين يعنى مرسلين و فرستاده شدگان از (الناقة السائمه) يعنى شتر فرستاده شده بچراگاه.

وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرى لَكُمْ- يعنى خداوند فرستادن ملائكه و وعده كمك به فرشتگان را قرار نداد مگر براى بشارت شما تا بدان دلخوش و شاد شويد و دلهايتان آرام گيرد و از بسيارى سپاه دشمن و كمى عدد خود نهراسيد.

وَ مَا النَّصْرُ- يعنى يارى و كمك نخواهد بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 238

إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ- يعنى نياز بخدا در كمك همواره با شما هست و اگر فرشتگان را بكمك شما فرستاد از كمك او باز هم يك لحظه بى نياز نيستيد كه دل شما را قوى و قلوب دشمنان را هراسناك سازد.

و گفته اند مراد اينست كه اين كمك با فرستادن فرشتگان نيست مگر از جانب خداوند.

الْعَزِيزِ- يعنى قادر بر انتقام از كفار بدست مؤمنان.

الْحَكِيمِ- حكيم در تدبير عالميان.

و اين سخن را گفته تا بدانند كه جنگ با كفار براى اعزاز اسلام است.

و گفته اند: عزيز بمعنى منيع و بلند و با اقتدار و حكيم در تدبير خلق است.

الجندل 15- غزوه بنى قريظه 16- غزوه بنى لحيان 17- غزوه بنى قرد 18- غزوه بنى المصطلق 19- غزوه حديبية 20- غزوه خيبر 21- غزوه فتح مكه 22- غزوه حنين 23- غزوه طائف 24- غزوه تبوك «1»

__________________________________________________

(1) در متن كتاب 26 غزوه ذكر شده ولى در شمارش بيش از 24 غزوه ذكر نشده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 239

در 9 غزوه از آنها جنگيد:

1- در غزوه بدر كبرى در روز جمعه 17 ماه رمضان سال دوم هجرت 2- در احد در شوال سال سوم هجرت 3 و 4- در خندق و بنى قريظه در سال چهارم هجرت 5 و 6- در بنى لحيان و بنى المصطلق در شعبان پنجم هجرت 7- در خيبر در سنه ششم 8- در غزوه فتح در رمضان هفتم 9- حنين و طائف در شوال هشتم و اولين غزوه اى كه بنفس شريف در آن شركت داشت و جنگيد بدر بود و آخرين آنها تبوك بود.

و اما عدد سراياى «1» آن حضرت 36 است.

__________________________________________________

(1) سريه: سير شبانه است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 240

(از قتاده و ربيع) و جبايى و كلبى گويند: يعنى آنها را با شكست و هزيمت از شر شما رفع كند.

و گفته اند يعنى: خداوند آنها را بر وى در اندازد.

و گفته اند يعنى شما را بر آنها پيروز گرداند (از مبرّد) سدى گويد: يعنى خداوند لعن كند آنان را.

و ابى عبيده گويد يعنى: هلاك گرداند ايشان را.

فَيَنْقَلِبُوا خائِبِينَ- يعنى بى آنكه به هيچ وجه بآرزوى خود برسند ذليل و نااميد برگردند.

لَيْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَيْ ءٌ- گفته اند اين آيه متصل است به وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ و معنى چنين است: خداوند شما را يارى كرد تا طائفه اى از ايشان هلاك و نابود شوند و براى تو و غير تو از اين نصرت چيزى نيست (از ابى مسلم و قتاده) بعضى گفته اند: جمله معترضه است و «أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ» كه پس از اينجمله است متصل به «لِيَقْطَعَ طَرَفاً ...» ميباشد و تقدير چنين است و يا ايشان را هلاك كند يا توبه كنند يا عذابشان نمايد كه مستحق عذابند (و ليس لك) يعنى براى تو نيست يكى از اين چيزها بلكه مربوط بخداست.

در سبب نزول اين آيه اختلافست: از انس و ابن عباس و حسن و قتاده و ربيع است كه چون در روز احد آن جنايات از مشركان صادر شد از شكستن دندان پيغمبر و مجروح ساختن صورت مباركش چنان كه خون بر چهره اش دويد حضرت فرمود مردمى كه با پيغمبر خود اين كنند چگونه رستگار گردند ولى با اينحال بر دعوت ايشان بسوى خدا حريص بود خداوند باو فهمانيد كه رستگارى آنان بدست او نيست بلكه فقط بر اوست كه آنها را تبليغ

كند و با آنان مجاهده نمايد تا دين علنى شود و رستگارى بدست خداوند است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 243

شكننده دندان حضرت، عتبة بن ابى وقاص بود كه حضرت بر او نفرين فرمود كه قبل از پايان سال كافر بميرد و هم چنان شد.

و آن كس كه چهره اش را خونين كرده بود عبد اللَّه قميه هذيلى بود كه حضرت او را نيز نفرين كرد خداوند قوچى را بر او مسلط كرد تا بر او شاخى بزد و او را بكشت.

روايت است كه پيغمبر اكرم (ص) خون از جبين خود ميسترد و ميفرمود: بار خدايا قوم مرا هدايت كن كه نادانند.

و ممكنست در اينحال از عناد ايشان ميترسيد كه بر كفر اصرار ميورزيدند. و خداوند باو خبر داد كه بر او نيست جز تبليغ رسالت و دعوت آنان بهدايت و اين آيه نظير آيه ديگر است: (تو دارى خود را هلاك ميكنى از اينكه ايمان نميآورند!) و بعضى گفته اند پيغمبر از خداوند در روز احد اجازه خواست كه بر مشركان نفرين كند اين آيه آمد و حضرت بر ايشان نفرين نكرد كه بعذاب و نابودى دچار شوند و چون نزد حق معلوم بود كه عده اى توبه خواهند كرد بوى اجازه چنين نفرينى نداد (از ابى على جبائى) عبد اللَّه بن مسعود گويد: پيغمبر خواست در جنگ احد بر مسلمانانى كه فرار كردند نفرين كند خداوند او را از اين كار نهى فرمود و توبه ايشان را قبول فرمود و اين آيه آمد (لَيْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَيْ ءٌ) يعنى نبايد آنها را نفرين و لعن كنى (از ابن مسعود) محمد بن اسحاق و شعبى

گويند: چون پيغمبر اكرم (ص) اعمال وحشيانه مشركين از قبيل مثله كردن عمويش حمزه و اصحاب را ديد فرمود اگر خداوند مرا بر آنها پيروز گرداند همين كارها را با آنها خواهم كرد و چنان آنها را مثله كنم كه تا كنون در عرب كس نكرده باشد پس اين آيه آمد (كه اين كار را نبايد بكنى) و گفته اند درباره اهل بئر معونه آمده كه 70 تن بوده اند و از قاريان اصحاب پيغمبر بودند برياست منذر بن عمرو كه حضرت آنها را به بئر معونه فرستاد (در ماه صفر 4 هجرى پس از چهار ماه از جنگ احد) تا بمردم قرآن و علم آموزند. عامر بن طفيل همه را بكشت پيغمبر (ص) سخت ناراحت شد و يك ماه بر ايشان نفرين كرد پس اين آيه آمد كه «لَيْسَ لَكَ مِنَ ...» (از مقاتل).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 244

صحيح اين است كه اين آيه در احد آمده بواسطه اينكه اكثر علماء بر اين قولند و سياق كلام نيز مقتضى همين امر است و اما اينكه خداوند فرموده (لَيْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ) با اينكه بر اوست دعوت آنان بسوى خدا و اداء تبليغ خود زيرا مراد دفع اين ها نيست بلكه معنى اينست كه: بر تو نيست (يعنى باختيار تو نيست) هيچ چيز از عقاب و استيصال و لعن و نفرين بر ايشان تا زمانى كه توبه كنند و اينكه آيه موجز است و مختصر چون معنى معلوم است و خداوند تدبير پيغمبر را براى مردم در جنب تدبير خود ناچيز ميشمارد گويا ميفرمايد: به هيچ وجه بر تو نيست (يعنى باختيار تو نيست) چيزى

از كارهاى ايشان.

أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ- در معناى اينجمله دو وجه است:

1- يعنى بايشان لطف ميكند و توفيق توبه بايشان ميدهد پس توبه ايشان را بلطف خود مى پذيرد.

2- اگر توبه كنند قبول ميفرمايد.

و اين مطلب جز براى خدا صحيح نيست زيرا اوست كه مالك جزاء و ثواب يا عقاب است.

أَوْ يُعَذِّبَهُمْ يعنى اگر توبه نكنند عذابشان كند.

فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ يعنى بواسطه ستمشان مستحق عذابند.

اين آيه دلالت دارد كه آنچه مربوط است بنصر و پيروزى و قبول توبه و عذاب كردن فقط مربوط بخدا است و هيچ چيز از آنها مربوط به پيغمبر (ص) نيست بلكه فقط هدايت و دعوت بحق مربوط باوست كأنه خداوند ميفرمايد: شمشير را از ميان آنها برمدار تا توبه كنند و خداوند توبه ايشان بپذيرد يا بكفر خود بمانند و بستم خود عذاب شوند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 245

(ع):

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 246

«اگر اميد و ترس مؤمن با هم سنجيده شود بيك اندازه است و يكى را بر ديگرى برترى نباشد».

و نيز اينكه غفران و عذاب را بر مشيت خود معلق و مشروط كرده از اينروست كه مشيت حق بر وفق حكمت است و خداوند جز بمقتضاى حكمت اراده نكند.

بعضى از بزرگان را پرسيدند كه خداوند با اين وسعت رحمت چگونه بندگانش را عذاب ميكند؟ پاسخ داد كه رحمت حق بر حكمتش پيشى نميگيرد و غلبه نميكند زيرا رحمت او مثل مهر ما بمعنى رقت قلب نيست (بلكه بر طبق حكمت است).

ابن عباس گويد، معنى اينست: هر كه را بخواهد مى بخشد و هر كس را كه بخواهد عذاب ميكند البته عذاب ميكند غير تائبين را.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 247

تحريم ربا مصلحتى است كه خدا داند و در اين باره وجوهى گفته اند:

بطور تقريب:

1- براى فرق آن با خريد و فروش.

__________________________________________________

(1) نوع ديگر ربا دو چيز همجنس را با هم عوض كردن كمتر را به بيشتر كه آن يكى كه بيشتر گرفته شود آن اضافه رباست اگر چه يكى از ايندو عاليتر و گرانقيمت تر باشد مثل عوض كردن يك تن برنج خوب با 5/ 1 تن برنج متوسط (مترجم).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 249

2- ترك ربا انسان را بعدل ميكشاند.

3- مكارم اخلاق از قبيل جود و سعه صدر را كه نتيجه قرض دادن و به بدهكار گرفتار مهلت دادن و بهره نگرفتن است در انسان زنده ميكند و اين مطلب از حضرت صادق ع روايت است.

و بدو علت تحريم ربا را دوباره در اينجا ذكر فرموده با اينكه در سوره بقره نيز ذكر شده است كه: 1- براى اينكه پس از خبر دادن از حرمت آن صريحاً نهى كرده باشد چون در اين كار و نهى صريح شدت تحذير و برگردانيدن خطر وجود دارد.

2- نهى اين نوع مخصوص از ربا كه بر قانون اضعاف مضاعفه جارى است.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ- از گناهان او بترسيد، و يا از عقاب او بترسيد يعنى معاصى را ترك كنيد و گفته اند يعنى بپرهيزيد از عقاب خدا با ترك معاصى.

لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ- تا با رسيدن بآرزوهاى خود سعادتمند شويد و با رفتن ببهشت رستگار گرديد.

وَ اتَّقُوا النَّارَ الَّتِي- از كارهايى كه موجب رفتن بدوزخ و آتش است آتشى كه أُعِدَّتْ لِلْكافِرِينَ بكافران وعده داده شده و براى آنان آماده گشته. علت اينكه كفار را بآتش تخصيص داده

زيرا بيشتر اهل آتش را آنان تشكيل مى دهند. و در اصل آتش براى آنها آماده شده و ديگران يعنى مؤمنان گنهكار بعنوان فرع و تبع بدوزخ ميروند چنان كه در باره بهشت فرموده (بهشت آماده براى متقيان شده) و حال آنكه غير متقى نيز مثل كودك و ديوانه هم ببهشت راه پيدا ميكند.

حسن گويد: تخصيص كفار بوعده آتش مانع از شركت ديگران نيست چنان كه خداوند فقط مرتدين را فرموده است كه در قيامت سيه رويند ولى اين مانع نيست كه ديگر كافران نيز سيه روى باشند چنان كه خواهند بود. و خلاصه اگر چيزى را خصوصاً ذكر كرديم و حالتى را باو نسبت داديم دليل آن نيست كه غير آن خلاف آن حالت را دارد.

وَ أَطِيعُوا اللَّهَ- خدا را در آنچه بشما امر فرموده اطاعت كنيد و پيغمبر را در

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 250

شريعتى كه برايتان نهاده اطاعت نماييد.

لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ- تا مورد رحمت قرار گيريد و عذاب نشويد.

اگر بپرسيد چنانچه اطاعت پيغمبر در واقع اطاعت خداست پس تكرار اطاعت رسول براى چيست؟

جواب گوييم: 1- مقصود اينست كه آنچه پيغمبر (ص) گويد اطاعت كنيد بقصد اينكه اطاعت خداست.

2- براى اينست كه مردم بدانند اطاعت پيغمبر اطاعت خداست.

اين آيه در مقام سرزنش كسانيست كه در روز احد بر خلاف امر پيغمبر (ص) سنگرگاه خود را براى جمع غنيمت رها كردند و موجب شكست لشكر اسلام شدند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 251

يمان).

7- بسوى جهاد (از ضحاك).

8- بسوى توبه (از عكرمه).

وَ جَنَّةٍ- يعنى بسوى بهشتى كه عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ- در معنى اين جمله اختلاف است و چند قول آمده:

1- يعنى عرض آن بپهناى آسمانهاى هفتگانه و زمين هاى هفتگانه است كه پهلوى هم جمع شده باشند (يعنى مجموع اينها)- از ابن عباس و جبايى و بلخى.

و علت اينكه اينجا عرض بهشت را ذكر كرده نه طول آن را زيرا طول از عرض بزرگتر است و وقتى بزرگى عرض معلوم شد بزرگى طول بطريق اولى معلوم است و در ذكر طول اين مطلب نيست.

2- يعنى قيمت آن باندازه ارزش همه آسمانها و زمين است و گويند: «عرضت هذا المتاع للبيع» يعنى اين متاع را براى فروش عرضه كردم و از آن عظمت قدر و گرانى آن را قصد كنند كه هيچ چيز نميتواند ارزش آن قرار گيرد (از ابى مسلم اصفهانى) اين وجه لطيف است جز اينكه در آن تعسف و دشوارى است.

3- مراد از عرض وسعت و عظمت آنست نه عرض اصطلاحى مقابل طول و عرب هر چيزى را كه خواهد بوسعت توصيف كند بعرض توصيف ميكند. امرؤ القيس گويد:

بلاد عريضة و ارض اريضة يعنى شهرهاى پر وسعت و پهناور و سرزمينى خرم (در اين شعر عريض بمعنى وسيع آمده و در فارسى هم معمولا پهناور مشتق از پهنا: بمعنى وسيع است) و ذو الرمه گويد:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 253

فاعرض فى المكارم و استطاله يعنى در مكارم اخلاق وسعت و عظمت يافته است (يعنى بسيار پيشرفت كرده) كه اعرض بمعنى توسع آمد.

اگر سؤال شود كه اگر وسعت بهشت به پهناى زمين و آسمانها

يعنى همه جهان است پس جهنم در كجاست؟ گوييم اين سؤال از نبى اكرم شد فرمود سبحان اللَّه وقتى روز ميآيد شب كجاست؟ و اين پاسخ معارضه بمثل است كنايه از آنكه خدايى كه قادر است شب را هر گاه و هر جا بخواهد بياورد قادر است جهنم را هر مكان كه بخواهد و هر زمان كه اراده كند بيافريند و بياورد.

و نيز سؤال ميشود كه اگر بهشت در آسمان است چگونه باندازه آنها ميباشد (و حال آنكه بايد ظرف از مظروف كوچكتر باشد تا در آن بتواند بگنجد) در اينجا چند جواب گفته اند:

1- انس گويد: بهشت فوق آسمانهاى هفتگانه است و زير عرش.

2- قتاده گويد: بهشت فوق آسمانها و دوزخ زير زمين واقع است.

3- اينكه گويند بهشت در آسمانهاست يعنى در جهت و طرف آسمانها (و خلاصه در طرف بالا) است نه اينكه در خود آنها گنجيده باشد و مانعى ندارد كه خدا در بالا عوالمى بوسعت آسمانها بيافريند. اگر گوييد در خبر آمده كه در آسمان چهارم واقع است گوييم اگر خبر درست باشد مثل اينست كه گويى خانه ام در باغ واقعست و حال اينكه ممكنست كنار و سر باغ واقع باشد و چند برابر باغ هم وسعت داشته باشد كه مراد اينست كه متصل بباغ و يا در كنار باغ است يا مثلا درش بباغ باز ميشود.

4- مراد اينست كه در قيامت به پهناى آسمانهاست نه الان و در زمان حال (از احمد بن على).

أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ- يعنى آماده شده است براى مطيعين خدا و رسول خدا كه از زشتيها دورى مى كنند و طاعات و امر الهى را انجام ميدهند و اينكه فقط

بهشت را از متقيان دانسته با اينكه فاسقانى كه مورد عفو قرار گيرند و همچنين اطفال و مجانين داخل ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 254

آن ميشوند با اينكه متقى بر آنها صدق نميكند براى اينست كه مقصود اصلى از آمادگى بهشت متقيان هستند و بقيه بتبع وارد ميشوند.

و نيز گفته اند: مقصود اينست كه اگر متقيان نبودند بهشت خلق نميشد چنان كه اگر گويى سفره مهمانى را براى امير انداخته ام گرچه ديگران هم بر آن مى نشينند و براى ديگران هم بر آن غذا نهاده شده مراد اينست كه غرض اصلى از اين سفره امير است و ديگران بطفيل او دعوت شده اند و اگر او نبود مهمانى نميكردم.

اين جمله دلالت دارد كه بهشت اكنون موجود است زيرا چيزى كه آماده شده باشد حتماً مخلوق و آفريده شده است.

الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ- اين جمله صفت متقيان است و در معنى سراء و ضراء دو قول است:

اول: يعنى در حال تنگدستى و گشادگى و وسعت (از ابن عباس).

دوم: در حال خوشى و اندوه يعنى اين حالات روحى هرگز مانع بخشش آنها نميشود.

وَ الْكاظِمِينَ الْغَيْظَ- يعنى كسانى كه هنگام جوشش خشم آن را فرو ميبرند و از كسانى كه اذيت و ضرر ديده اند انتقام نميگيرند بلكه صبر پيشه ميسازند.

وَ الْعافِينَ عَنِ النَّاسِ- يعنى كسانى كه از گناه مردم نسبت بخود ميگذرند البته در حدى كه گذشت جايز باشد و اخلال در حق خدا نشود.

و گفته اند مراد عفو كنندگان از غلام و

كنيز ميباشند.

وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ- يعنى هر كه چنين باشد كه گفته شد محسن است و خداوند نيكوكاران را دوست دارد به اينكه بآنان ثواب ميدهد و ممكنست احسان صفت جداگانه در رديف صفات قبلى باشد كه شرط تقوى است.

ثورى گويد: احسان اينست كه نيكى نمايى بآنكس كه بتو بد كند ولى نيكى بكسى كه بتو احسان كرده تجارت و مقابله بمثل است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 255

چون شمشير زننده در ميدان جهاد است بروى دشمنان خدا و خداوند دلش را سرشار از شادى گرداند.

و نيز فرمود: قهرمان آن نيست كه در كشتى پيروز شود بلكه قهرمان و پهلوان كسى است كه بهنگام غضب مالك نفس خود و خويشتن دار باشد.

آيه شريفه پس از كاظمين عفو كنندگان را ياد ميكند. روايت شده كه پيغمبر اكرم (ص) فرمود: اين دسته از مردم (عافين) در امت من خيلى اندكند مگر آنكه خدا او را نگهدارد ولى در امت هاى پيشين بسيار بوده اند و در اين سخن دليل روشنى است كه گذشت از گناه مردم مورد رغبت خدايى است و هم اگر چه واجب نيست از مستحباتست.

پيغمبر فرمود: هيچ مردى از مظلمه اى عفو و گذشت نكرد مگر آنكه خداوند بوسيله آن عزتى باو عنايت فرمود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 256

سپس خداوند ميفرمايد كه محسنين را دوست دارد و محسن بمعناى كسى است كه بديگرى نعمتى دهد بر وجهى كه خالى از هر گونه زشتى باشد و محسن بمعنى انجام دهنده كارهاى نيك نيز ميباشد البته بقصد اطاعت امر خداوند و تقرب بذات اقدس الهى- روايت شده كه كنيزى از حضرت على بن الحسين (ع) بدست حضرت آب ميريخت ابريق از دست كنيزك افتاد و حضرت را بسوزانيد امام سر برداشت و به كنيز نگاهى كرد كنيز گفت خدا ميفرمايد: «وَ الْكاظِمِينَ الْغَيْظَ» حضرت فرمود خشم خود فرو خوردم. كنيز گفت: «وَ الْعافِينَ عَنِ النَّاسِ» حضرت فرمود: خداوند ترا عفو فرمايد.

كنيزك گفت: «وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ» امام فرمود برو كه در راه خدا آزادى.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 257

إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللَّهُ وَ لَمْ يُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وَ هُمْ يَعْلَمُونَ (135) أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِينَ (136)

«1»

گفت از خدا بترس. بنهان از شنيدن نام خدا متذكر شد و از كرده پشيمان گشت و زن را رها كرد و خدمت پيغمبر اكرم (ص) شرفياب گرديد و بگناه خود اعتراف نمود و چاره اى خواست پس اين آيه آمد (از عطا).

شود كه بخشش و غفران در بين بندگان هم هست كه از گناه و تقصير

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 260

يكديگر در ميگذرند و اختصاص بخدا ندارد جواب اينست كه گناهانى را كه موجب استحقاق عقاب است نمى بخشد مگر خداوند و همچنين خداوند گناهان كبيره را مى- بخشد و تقصيرهاى ما نسبت بهم در قبال آنها ناچيز است.

وَ لَمْ يُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا: يعنى بر گناه ادامه ندهند و ملازم گناه نشوند.

حسن گويد: اصرار بر گناه اينست كه مردم معصيت را انجام دهند و از آن توبه نمايند و اين معنى نزديك بمعنى اول است و اين گفته كافى نيست بر اينكه توبه مجرد استغفار باشد با اصرار بر گناه زيرا استغفار مؤثر است در صورتى كه اصرار بر گناه نباشد و از پيغمبر اكرم (ص) روايت شده كه: هيچ گناهى با اصرار بر آن صغيره نيست و هيچ گناهى اگر استغفار (و توبه واقعى) شود كبيره نيست: يعنى گناهان كبيره با توبه و استغفار بحال كبيره بودن باقى نميماند و صغيره با اصرار بر آن بحال صغيره باقى نميماند.

در تفسير ابن عباس آمده كه اصرار بر گناه يعنى آرامش و عادت يافتن دل بگناه و آن اينست كه گناهكار توبه و استغفار را بكلى ترك گويد.

وَ هُمْ يَعْلَمُونَ: در اين جمله چند وجه محتمل است:

اول: يعنى مى دانند خطاست و به خطا بودن آن نيز توجه دارند و در حال فراموشى و سهو و غفلت نباشند زيرا خداوند

گناهانى را كه بنده از روى فراموشى و غفلت انجام دهد ميبخشايد اگر چه از آنها بعينه توبه نكند (از جبايى و سدى).

دوم: بر دليل گناه بودن آن واقفند زيرا اگر از گناه بودن آن بى خبر باشند و راهى هم به دانستن نداشته باشند گناه از ايشان برداشته است مثل كسى كه از روى نادانى با مادر رضاعى خود تزويج كند كه گناهى بر او نيست- و اينست معنى قول ابن عباس و حسن.

سوم: يعنى ميدانند كه خداوند است كه بخشايش گناهان بدست اوست.

أُولئِكَ: اشاره است بمتقيان كه اوصافشان گذشت.

جَزاؤُهُمْ: پاداش ايشان بر اعمال و توبه.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 261

مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ: مراد پوشيدن گناهان ايشان است.

وَ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها: تفسير اين قسمت در سوره بقره گذشت.

وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِينَ يعنى پاداش عمل كنندگان كه عبارتست از بهشت و انواع ثواب و مغفرت و بخشايش گناهان و پرده پوشى معاصى ايشان بزرگ و نيكو پاداشى است و اينها تفضل و لطف الهى است زيرا برداشتن عقاب بواسطه توبه بخشش و تفضل است ولى استحقاق ثواب با توبه عقلًا واجبست زيرا اگر توبه موجب چنين استحقاق نباشد تكليف بتوبه قبيح است چون مشقت دارد.

دارد.

اشاره است بقول خداوند (قد خلت من قبلكم سنن) از ابن اسحاق و بلخى و طبرى.

وَ هُدىً- على بن عيسى گويد فرق بين بيان و هدى اينست كه بيان روشن ساختن معنى چيزى است براى ديگرى هر چه باشد ولى هدايت روشن ساختن طريق رشد و سعادت كه طرف بآن راه رود و براه گمراهى نرود.

وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ- و اينكه فرموده اين بيان قرآن براى متقين است و با اينكه قرآن بيان و هدايت و موعظه براى همه مردم ميباشد از اينروست كه تنها متقين هستند كه از آن بهره ميبرند و بهدايتش هدايت ميگردند و از مواعظش پند ميگيرند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 265

با ما بودند و اين فرمان بر مسلمين گران آمد پس خداوند اين آيه را فرستاد و دليل كلبى بر اين سخن اين قسمت آيه است وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا ... يعنى بخود غم و سستى راه ندهيد كه شما برتر و بالاتريد ...

البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 267

انس بن مالك گويد: در روز احد على (ع) را نزد پيغمبر (ص) آوردند كه شصت و چند زخم شمشير و نيزه به پيكر مقدسش رسيده بود.

پيغمبر دست مبارك بر زخمهاى وى بماليد و دستماليدن همان و شفا يافتن باذن خدا همان چنان كه گويى از اول زخمى نبود.

از ابن عباس است كه در روز احد ابو سفيان بكوه بالا رفت. پيغمبر عرضه داشت خداوندا ابو سفيان را نرسد كه بر ما بلندى يابد ابو سفيان ساعتى درنگ كرد و فرياد بر آورد كه: اين روز تقاص آن روز (يعنى رنج و كشته شدگان و جراحات امروز شما تقاص و در برابر جراحات و مقتولين روز بدر ما) همانا روزگار همواره در گردش و دگرگونى است (و هر روزى بكام كسى است) و جنگ يك روز بنفع ماست و ديگر روز بزيان ما.

پيغمبر (ص) باصحاب فرمود پاسخش گوييد اصحاب فرياد بر آوردند كه مقتولين شما و ما يكسان نيستند كه كشته شدگان شما در دوزخند و از ما شهيد و اهل بهشتند.

ابى سفيان فرياد بر آورد كه (و لنا عزى و لا عزى لكم) يعنى ما عزى داريم و شما را عزّايى «1» نيست.

پيامبر فرياد بر آورد كه: اللَّه مولانا و لا مولى لكم، يعنى خدا مولاى ماست و شما را مولايى نيست.

ابو سفيان گفت: اعل هبل (هبل «2» بلند است و بزرگ) پيغمبر فرمود: اللَّه اعلى و اجل (خدا بلندتر و بزرگتر است).

وَ تِلْكَ الْأَيَّامُ نُداوِلُها بَيْنَ النَّاسِ- يعنى ما روزگار را گاهى بكام و نفع مردم ميچرخانيم و گاه ديگر بضررشان (از حسن و قتاده و ربيع

و سدى و ابن اسحاق) و همانا خداوند روزگار را بين مسلمانان و كفار بگردش ميآورد گاه بكاستن رنج از مسلمين و گاه بافزودن رنج بر ايشان و البته نه با پيروزى كفار عليه ايشان زيرا پيروزى علامت محبت داشتن است و خداوند بكفار هرگز محبتى ندارد و خداوند براى دنيا دگرگونى

__________________________________________________

(1) عزا نام بت بزرگ قريش كه در خانه كعبه نصب شده بود.

(2) هبل- نيز بت بزرگ عرب در خانه كعبه.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 268

و اقبال را قرار داد براى اينكه مسلمين بدنيا و روزگار دل نبندند و اطمينان پيدا نكنند و در نتيجه رغبت و حرصشان نسبت بآن اندك باشد چون همواره لذات دنيا رو بزوال است و زندگى آن آميخته بشرنگ محنتها است.

و نيز براى اينكه براى جهان آخرت كه خود ابدى و جاويد و نعمتهايش زوال ناپذير است بكوشند.

و اينكه دولت و گردش روزگار را گاه بنفع مسلمين و گاهى بضررشان قرار ميدهد اينست كه ايمانشان بر وجه صحيح و طبق منطق و حجت باشد چون اگر دنيا همواره بكام مسلمين بود بسيارى از مردم براى همين مطلب بعنوان تفأل باسلام ميگراييدند.

و اين نكته نيز معلوم باشد كه پيغمبر در هر كار و هر موضعى پيروز بود يا پيروزى ابتدايى و يا در سرانجام كار و دائمى، نبودن غلبه ظاهرى پيغمبر (ص) بهمان مصلحتى بود كه فوقاً بيان داشتيم.

وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا- مفعول ديگر (ليعلم) محذوف است و تقدير چنين است: «تلك الايام نداولها بين الناس لوجوه من المصالح و الحكمة و ليعلم اللَّه ...» يعنى روزگار را بين مردم ميچرخانيم براى مصالح و

حكمتهايى و براى اينكه خدا بشناسد مؤمنين را در حالى كه بوسيله ايمان از ديگران تميز داده شده اند و ممتازند. و روى اين معنى يعلم (ميداند) بمعنى يعرف (ميشناسد) نيست زيرا مراد اين نيست كه خداوند ذات و شخص مؤمنين را بشناسد بلكه مقصود اينست كه تميز آنها را بواسطه ايمان بداند «1».

و ممكنست مقصود اين باشد كه: خدا مؤمنان را بشناسد بواسطه صبر و پايدارى كه در راه جهاد با دشمن از خود نشان ميدهند يعنى با آنها مثل كسى كه بصبر و پايدارى شناخته شده اند رفتار خواهد كرد. خداوند پيش از اظهار ايمان حال آينده آنها را ميدانست.

__________________________________________________

(1) فرق بين علم و معرفت اينست كه معرفت بامور جزئى و ذوات و اشخاص تعلق ميگيرد و علم بامور كلى و لذا در اينجا اگر مراد شناخت خود و ذات مؤمنان باشد بايد يعرف بكار رود و اگر مراد تميز مؤمنين از كافر باشد يعلم بكار ميرود. (مترجم)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 269

چنان كه پس از آن ميداند با اين تفاوت كه قبل از اظهار ايمان ميدانست كه در آينده از كافران ممتاز خواهند شد و پس از اظهار ايمان ميداند كه اكنون تميز داده شده اند و ممتاز گشته اند پس تفاوت در علم خداوند نيست بلكه در معلوم است كه اظهار ايمان ايشان است كه قبل از انجام يا بعد از آن تفاوت دارد پس در علم خدا تغيير نيست بلكه در معلوم يعنى خبرى است كه مورد علم او واقع ميشود. بعضى گفته اند مقصود آيه اينست كه تا اولياء خدا بدانند تميز مؤمن از كافر را و اينكه علم را

بخود نسبت داد براى تجليل و بزرگداشت اولياء ميباشد كه دانستن آنها دانستن خداست.

و گفته اند مراد اينست كه خداوند بداند صبر و شكيبايى صابران و بيتابى و سستى جزع كنندگان را.

و نيز گفته اند يعنى تا خداوند مؤمن را از منافق جدا كند و بشناسد و با ذكر مؤمن از ذكر منافق كه بقرينه معلوم است بى نياز شد.

وَ يَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَداءَ- در اينجا دو قولست:

1- تا بوسيله شهادت كسانى را كه در يوم احد شهيد شده اند گرامى سازد. (از حسن و قتاده).

2- خداوند بواسطه جلالت قدر و بلندى مرتبه اى كه داريد شما را بر گناهان مردم شاهد قرار دهد و شهداء جمع شاهد و شهيد است (از ابى على جبايى) و از اينرو شهداء ناميده شوند كه اعمالى را كه شهادت ميدهند و مشاهده كرده اند (اين در صورتيست كه جمع شاهد باشد) و اما اگر جمع شهيد باشد از اينرو شهداء ناميده ميشوند كه جان خود را از روى علم و ديدن و شهود ميدان جنگ و كشتار نثار كردند و فرار ننمودند.

وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ- ظاهر معنى و فايده آن اينست كه خداوند ظالمان را بواسطه محبوب بودنشان بر مؤمنان مسلط نميكند و تمكن نميدهد بلكه براى مصالحى كه گفته شد و هم براى آمرزش گناه مؤمنان چنان كه در آيه بعد ميگويد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 270

لطفى است كه آنها را بياد خدا اندازد و به اين وسيله از ارتكاب گناه محفوظ مى دارد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 273

را مورد عتاب قرار داده (از حسن و مجاهد و ربيع).

مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَيْتُمُوهُ: ضمير در «تلقوه» و «رأيتموه» بمرگ بر ميگردد يعنى قبل از اينكه اسباب مرگ را كه جنگ است ببينيد آرزوى شهادت ميكرديد و اكنون ديديد.

و مراد از ديدن موت ديدار اسباب و مقدمه موت يعنى جنگ و جهاد است چون مرگ ديدنى نيست.

وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ: گفته شده كه اينجمله تأكيد رؤيت است چنان كه گويى آن را با چشم خود ديدم كه كلمه با چشم خود تأكيد ديدم ميباشد و اين تأكيد براى اينست كه معلوم شود مراد رؤيت با قلب نيست بلكه ديدن با چشم است.

و گفته اند يعنى: در حالى كه محمد (ص) را مى بينيد و در جمله محذوفى است.

(فلم انهزمتم: يعنى چرا فرار كرديد) در حالى كه محمد (ص) را مى بينيد.

اگر سؤال شود چگونه مؤمنان آرزو داشتند كه مشركان آنان را بكشند تا به درجه شهادت نايل شوند؟ و اصلا چنين آرزويى جايز است؟

جواب گوييم جايز نيست زيرا قتل مشركين ايشان را گناه است و آرزوى معصيت جايز نيست چنان كه خداوند هم چنين اراده اى نميكند و بچنين كارى امر نميفرمايد پس مراد اينست كه مؤمنان تمنى شهادت داشتند به اينكه آن قدر در جهاد مقاومت كنند تا جان خود را فدا نمايند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 275

يُرِدْ ثَوابَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها وَ مَنْ يُرِدْ ثَوابَ الْآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْها وَ سَنَجْزِي الشَّاكِرِينَ (145)

«1»

تا او را تجليل و تكريم كرده باشد و نام خداوند محمود است و نام پيغمبر محمد (ص).

با تبختر راه ميرفت و چنين رجز مى خواند:

انا الذى عاهد فى خليلى ان لا اقيم الدهر فى الكيول

اضرب بسيف اللَّه و الرسول

يعنى: منم آنكه خليلم از من عهد گرفته كه تا آخرين صف دشمن را باقى نگزارم اينك با شمشير خدا و پيغمبر مى جنگم.

پيغمبر فرمود: اينگونه راه رفتن را خدا و پيامبر دشمن دارد مگر در چنين جايگاهى (كه برابر دشمن است).

سپس پيغمبر و اصحابش بمشركين حمله بردند و آنها را شكست و فرارى دادند و امير مؤمنان على بن- ابى طالب- چنان كه گذشت پرچمداران- را بكشت و خداوند نصرت خود را بر مسلمانان فرو فرستاد.

زبير گويد: هند و همراهانش را ديدم كه پا بفرار نهاده اند و از كوه بالا ميروند و خدام خود را صدا ميزنند كه بياريشان بشتابند و جز بنگهدارى آنها بكارى نپردازند.

در اينوقت چون تيراندازان ديدند كه دشمن عقب نشينى كرد و مسلمين بغارت اموال ايشان پرداخته اند آنها نيز قصد غارت كردند و در ميانشان اختلاف پديد آمد دسته اى گفتند كه امر پيغمبر (ص) را پشت سر منهيد. گروهى گفتند ديگر كارى بما نيست (و جنگ بنفع ما خاتمه يافته) و براى جمع غارت بسپاه ملحق شدند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 278

در اينوقت خالد متوجه شد كه اكثر تيراندازان سنگر را خالى كرده و مسلمين بجمع غنيمت سرگرم شده و از پشت سر حامى ندارند، سواران خود را صدا زد و از عقب بر ياران پيغمبر حمله آورد و آنها را شكست داد و بكشت و عبد اللَّه بن قميه حارثى سنگى بطرف پيغمبر

پرتاب كرد و بينى و دندان پيشين حضرت را بشكست و او را برو در انداخت. اصحاب كه اين ديدند از اطرافش پراكنده شدند و عبد اللَّه بقصد قتل حضرتش حمله ور گشت، مصعب بن عمير پرچمدار پيغمبر در بدر و احد به دفاع از وى بجلوى عبد اللَّه بن قميه رفت نام پرچم پيغمبر عقاب بود كه به دست داشت ولى به دست وى شهيد شد وى پس از قتل مصعب پيغمبر را كه بآن حال ديد كشته پنداشت و فرياد برآورد كه من محمد را بكشتم و ندايى ديگر بسيار بلند برخاست كه محمد كشته شد و گويند اين منادى شيطان بود در نتيجه مردم بكلى از پيغمبر گريختند و از گرد او پراكنده شدند حضرت مرتب مردم را بخود ميخواند و ميفرمود اى بندگان خدا بسوى من بشتابيد تا اينكه 30 مرد گردش جمع گشتند و از وجود مقدسش حمايت كردند تا مشركان را از اطرافش پراكنده ساختند و دور كردند. سعد بن ابى وقاص چندان به مشركين تير انداخت كه زه كمانش باريك و ساييده شد و دست طلحة بن عبيد اللَّه آسيب ديد و خشك گشت و چشم قتادة بن نعمان از حدقه در آمد تا اينكه پيغمبر آن را بجاى خود برگردانيد و بهتر از اول شد.

چون پيغمبر بازگشت ابى بن خلف جمحى باو رسيد و به پيغمبر گفت نجات نيابم اگر ترا سالم رها كنم! ياران پيغمبر گفتند يا رسول اللَّه اجازه فرماييد يكى از ما باو حمله بريم. پيغمبر فرمود واگذاريدش او را رها كردند تا نزديك پيغمبر «ص» رسيد.

ابى قبل از اين چون پيغمبر را مى ديد ميگفت

اسبى نجيب و قوى دارم كه هر روز 16 رطل علف باو ميخورانم تا بر آن سوار شوم و ترا بقتل رسانم و پيغمبر ميفرمود بلكه انشاء اللَّه من ترا خواهم كشت.

در اينوقت كه ابى به پيغمبر نزديك شد حضرت حربه اى از حرث بن صمه گرفت و باو روى آورد و بگردنش ضربه اى نواخت تا خراشى در آن پديد آمد و بدون فاصله از ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 279

اسب بزير افتاد و همچون گاو بانگ بر ميآورد و فرياد ميكرد كه محمد مرا كشت. يارانش او را از معركه بيرون بردند و ميگفتند بر تو عيبى نمى بينيم. وى گفت اگر اين ضربه بر افراد دو قبيله ربيع و مضر فرود ميآمد همگان را ميكشت مگر محمد مرتب مرا بقتل تهديد نميكرد و پس از يك روز بمرد.

بهر حال خبر شهادت پيغمبر منتشر گشت جمعى مسلمين گفتند كاش رسولى نزد عبد اللَّه بن ابى ميفرستاديم كه براى ما از ابى سفيان امان گيرد و گروهى از منافقان گفتند اگر محمد كشته شده بدين پيشين خود بازگرديد.

انس بن نصر عموى انس بن مالك گفت اى مردم اگر محمد (ص) كشته شد صداى محمد زنده است زندگى پس از مرگ محمد (ص) چه لطف و ثمرى دارد در راه همان هدفى كه رسول اكرم ميجنگيد شما هم بجنگيد و در همان راه بميريد.

سپس دست بدعا برداشت و گفت خداوندا من از گفته اين جمع مسلمان از تو پوزش مى طلبم و

از آنچه ايندسته منافقان آورده اند بيزارى ميجويم سپس شمشير بكشيد و بجنگيد تا شربت شهادت بنوشيد.

سپس پيغمبر به پناه صخره اى رفت و مردم را بخواند اول كسى كه پيغمبر را شناخت كعب بن مالك بود. او گويد چشمان حضرت را از زير كلاه خود بشناختم كه ميدرخشد و با بلندترين صدا فرياد برآوردم اى معشر مسلمين بشارت باد كه اين رسول اللَّه است كه ايستاده حضرت بمن اشاره كرد كه ساكت باش. عده اى از اصحاب بسويش شتافتند حضرت آنها را بر فرار ملامت گفت. در پاسخ گفتند: يا رسول اللَّه پدران و مادران فدايت باد بما خبر رسيد كه شما شهيد شده ايد و دلهاى ما از اينخبر بوحشت افتاد و در نتيجه فرار اختيار نموديم در اينجا خداوند اين آيه فرستاد و ما محمد الا رسول ...

نشدند شما نيز بآنها اقتدا كنيد.

سپس خداوند اين سخن را تأكيد ميفرمايد:

أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ- يعنى اگر خدا او را بميراند يا كافران او را بكشند شما پس از ايمان مرتد و كافر ميشويد.

و اينكه ارتداد را انقلاب و بازگشت به پشت سر، كه رجوع بقهقرا و عقب عقب رفتن است ناميده از اينروست كه رده خروج از اسلام و رفتن بسوى بدترين اديانست چنان كه انقلاب (عقب عقب رفتن) زشتترين صورت راه رفتن است و همزه در (أَ فَإِنْ ماتَ ...)

براى انكار است كه بصورت استفهام ميباشد مثل اينجمله (أ تختار الفساد على الصلاح- يعنى فساد را بر صلاح اختيار ميكنى) كه در مقام انكار است يعنى چنين كارى نبايد كنى.

وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَيْهِ- يعنى هر كس از دينش برگردد فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئاً- دليل بر وعيد است و حاصل آيه چنين است: هر كه مرتد شود ضررش بخودش بازگردد و هر كس شكر نمايد ايمن باشد و نفع آن بخودش برسد.

البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 281

برايش باز كنيد و بر او اخم مكنيد و هيچ مردمى نيستند كه مجلس مشورتى تشكيل دهند كه محمد نام يا احمد نام در ميان ايشان باشد جز اينكه اگر او را طرف مشورت قرار دهند برايشان خير پيش خواهد آمد.

از انس بن مالك است كه روزى پيغمبر در بازار بود مردى صدا زد و گفت يا ابو القاسم حضرت متوجه او شد. مرد گفت مرادم آن ديگرى است. پيغمبر فرمود مرا هميشه باسم يعنى محمد صدا كنيد و بكنيه يعنى ابو القاسم صدا مكنيد.

از ابى هريره است كه پيغمبر فرمود اسم و كنيه من هر دو را بر يك نفر منهيد.

خدا ميدهد و من تقسيم مينمايم (چون ابو القاسم يعنى پدر تقسيم كننده)، سپس اين مطلب را فقط براى على (ع) و فرزندش اجازه داد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 282

مسلمين چون بدانند كه بى اجازه خدا نميميرند از جنگ هراس بخود راه ندهند كه جهاد اجل نرسيده را جلو نيندازد و ترس و فرار از جهاد مرگ رسيده را عقب نياندازد. در معنى جمله باذن اللَّه دو احتمال است:

1- بعلم خدا.

2- بامر خدا.

ابو على جبايى گويد: در آيه دلالت است كه هيچكس جز خدا بر موت قدرت ندارد چنان كه بضد مرگ يعنى حيات قدرت ندارد و گرنه (مرگ باذن خدا است) معنى نداشت.

كِتاباً مُؤَجَّلًا: يعنى خداوند براى هر زنده اى مدتى معين از حيات و مرگى معين مقدر كرده كه جلو و عقب نخواهد شد.

و گفته اند: يعنى حكم لازم و مبرم و حتمى است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 283

وَ مَنْ يُرِدْ ثَوابَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها: در معناى اين جمله چند قولست:

1- يعنى هر كه براى دنيا كار كند از قسمت دنيائيش محروم نخواهيم كرد ولى از آخرت بهره اى نخواهد داشت (ابن اسحاق).

2- هر كس از جهاد خود قصد اجر دنيوى يعنى غنيمت داشته باشد باو مى دهيم.

و آيه بيان مى دارد كه به دنيا رسيدن جاى حسرت ندارد زيرا كه دنيا به خوب و بد داده شود (جبايى).

3- هر كس با عمل بمستحبات قصد پاداش دنيوى داشته باشد در حالى كه گناهان كبيره را انجام مى دهد در دنيا باو پاداش مى دهيم ولى در آخرت محروم است زيرا اعمال او با گناهانش از بين ميرود و اين قول بعقيده قائل باحباط صحيح است (و ما احباط را قبول نداريم.)

وَ مَنْ يُرِدْ ثَوابَ الْآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْها: هر كس با جهاد و اعمال خود ثواب آخرت بجويد باو آخرت مى دهيم و سزاوار نيست كه كسى از اعمال

خود غير از ثواب خدا چيزى بخواهد.

و قريب بهمين معنى و آيه است حديث نبوى كه:

هر كس با عمل آخرت دنيا بطلبد در آخرت نصيبى نخواهد داشت.

كلمه من (در نؤته منها) ممكنست زائد باشد و ممكنست براى تبعيض باشد يعنى بعضى از آنها را باو مى دهيم زيرا ثواب بقدر عمل خواهد بود.

وَ سَنَجْزِي الشَّاكِرِينَ: يعنى بشاكران ثواب شكر و پاداش مى دهيم.

در تكرار اين جمله دو قول است:

1- براى تأكيد و اشاره ببزرگى مقام شاكران است.

2- يعنى بشاكر نعمت دنيا نيز بعنوان پاداش مى دهيم كه گمان نرود كه شاكر از نعيم دنيا كه بكافر داده ميشود محروم است (از ابن اسحاق).

ابان بن عثمان از امام باقر (ع) روايت ميكند كه: به على (ع) در روز احد 60 جراحت رسيد و پيغمبر به ام سليم و ام عطيه دستور داد او را مداوا كنند. گفتند يا ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 284

رسول اللَّه هر جاى از بدنش را معالجه و پانسمان ميكنيم جاى ديگرى از بدنش گشاده ميشود و از بسيارى و شدت جراحت ها بر جان او ترسانيم. پيامبر (ص) با مسلمين به عيادت وى آمدند در حالى كه يك زخم ديگر براى علاج مانده بود. پيغمبر دست خود بر آن بماليد و فرمود مردى كه در راه خداوند باين مصيبت مبتلى شود معذور است و زخمى كه حضرت بر آن دست ماليده بود بهبود يافت و على (ع) فرمود: شكر خدا را كه از جنگ فرار ننمودم. خداوند على

(ع) را در دو مورد از قرآن سپاس بگفت:

اول «وَ سَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ» دوم «وَ سَنَجْزِي الشَّاكِرِينَ».

ابو على جبايى گويد: در آيه دلالت است بر اينكه اجل انسان يك اجل بيش نيست و همان وقت مرگ اوست زيرا با مرگ از اجل موت كه خداوند برايش قرار داده جدا نميشود.

ابن اخشيد گويد:

آيه بر اين مطلب دلالت ندارد زيرا انسان دو اجل دارد: اجلى كه بآن ميميرد و اجلى كه موهبت الهى است و با اين حال جز در موقع و اجلى كه خداوند آن را اجل موت او قرار داده نميميرد. و قول اول قويتر است.

قبول كرده زيرا معتقد است كه هيچ پيغمبرى تا كنون در ميدان جنگ كشته نشده و قتاده و ربيع و ابن اسحاق قول اول را پذيرفته اند و باين معنى نبى مقتول است «فَما وَهَنُوا» سست نشدن مال پيروان آنهاست و خداوند بيان ميفرمايد كه اگر پيغمبر چنان كه در احد به دروغ منتشر شد كشته ميشد لازم نبود كه مسلمين ضعيف و سست شوند چنان كه همراهان انبياء گذشته با قتل آنها سست نگشتند و اين معنى مروى است از حضرت باقر «ع».

ابن عباس گويد يعنى: با قتل پيغمبر خود سست نشدند و دست از دين بر نداشتند.

و گفته اند: «فَما وَهَنُوا» يعنى از جهاد دشمن نترسيدند.

وَ مَا اسْتَكانُوا: يعنى در برابر دشمن خاضع نشدند (از زجاج).

وَ اللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ: و خداوند صابران در جهاد را دوست دارد- ابن انبارى گويد: يعنى واجبست كه در امر پيغمبرتان قتال و جهاد كنيد اگر كشته شد چنانچه امم انبياء پيشين پس از قتل آنها با دشمن جنگيدند و از دين خود باز نگرديدند.

وَ ما كانَ قَوْلَهُمْ- و سخن آنها هنگام ديدار و برخورد با دشمن نبود، إِلَّا أَنْ قالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا- يعنى گفته آنها نبود مگر استغفار و اغفر لنا ذنوبنا- يعنى گناهان ما را بر ما پرده بپوش به اينكه ما را بدانها عقاب نكنى.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 288

وَ إِسْرافَنا فِي أَمْرِنا- قدمهاى ما را در راه جهاد با دشمن ثابت بدار بوسيله تقويت دلهاى ما و ايجاد اسبابى كه بوسيله آنها ثبات قدم پيدا ميكنيم ...

و گفته اند مراد اينست كه قدمهاى ما را در راه دين ثابت بدار.

وَ انْصُرْنا- ما

را كمك كن.

عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرِينَ- بر كافران بافكندن رعب در دل آنها و ما را بفرشتگان يارى ده.

سپس خداوند آنچه را كه پس از دعا بايشان عنايت فرموده بيان ميدارد كه:

فَآتاهُمُ اللَّهُ- خداوند بآنها كه وصفشان گذشت عطا فرمود.

ثَوابَ الدُّنْيا- كه نصرت ايشان بود تا بر دشمن غالب شدند و از ايشان غنيمت گرفتند.

وَ حُسْنَ ثَوابِ الْآخِرَةِ- يعنى مغفرت و بهشت.

ممكن است آنچه در دنيا از نصرت و پيروزى بايشان داده ثوابى است كه بواسطه اطاعت الهى استحقاق آن را داشته اند.

و ممكنست كه اين بخشش و عطيه الهى از راه تفضل باشد در اينصورت مجازاً ثواب ناميده شده.

و ثواب عبارت است از نفع خالص كه مورد استحقاق و همراه با تعظيم و بزرگداشت باشد.

وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ- خدا محسنين را در رفتار و كردارشان دوست ميدارد.

محسن فاعل حسن و بجاى آرنده حسن. و گفته اند: محسن كسى است كه با اطاعت حق بخويشتن نيكى ميكند و گفته اند: يعنى احسان كننده بديگرى.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 289

موجود در خارج ذهن بكار ميرود و استعمال در غير آنها مثل القاء رعب (كه رعب امرى قلبى است نه خارجى) مجازى و نظير القاء است در اين امر كلمه رمى كه در انداختن تير حقيقت است و در امور معنوى مجاز مثل «الذين يرمون ازواجهم» يعنى نسبت زنا ميدهند كه رمى بمعنى نسبت زنا دادن است.

مثوى: منزل و اصل آن از ثوى است و ثوى بمعنى طول اقامت.

ام الثوى: صاحبخانه.

ثوى: مهمان، از اينرو كه در خانه ميزبان اقامت ميگزيند.

دست كشيديد.

وَ تَنازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ: يعنى راه اختلاف پيش گرفتيد.

وَ عَصَيْتُمْ: امر پيغمبر را در حفظ سنگر عصيان كرديد.

مِنْ بَعْدِ ما أَراكُمْ ما تُحِبُّونَ: پس از آنكه نصرت خود و هزيمت كفار و دست يافتن به غنيمت را كه محبوب شما بود بشما داديم. اكثر مفسران: آنند كه همه آيه در باب احد است و ابو على جبايى گويد: يعنى وقتى آنها را در بدر بكشتيد تا اينكه در احد بترسيديد و در آن روز اختلاف و عصيان پيش گرفتيد پس از آنچه از فتح و نصرت كه در بدر بشما داديم.

و قول بهتر همان اوليست كه درباره احد ميباشد.

جواب از (إِذا فَشِلْتُمْ ...) محذوف است: يعنى وقتى چنين و چنان كرديد خداوند شما را امتحان كرد و نصرت خود از شما برداشت.

مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيا: بعضى از شما دنيا يعنى غنيمت مى خواهد و آنها كسانى بودند كه براى جمع غنيمت سنگرگاه خود را در كوه رها كردند با اينكه پيغمبر امر كرده بود كه تا آخر معركه آنجا را رها نكنند.

وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ: يعنى از جهاد نعمتهاى نزد خدا را ميخواهند مراد عبد اللَّه جبير و تير اندازان بودند كه بر جاى خود ثابت بماندند.

ابن مسعود گويد: من نمى دانستم كه يك تن از اصحاب پيغمبر طالب دنيا باشد تا اينكه اين آيه در روز احد نازل شد.

ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ: در اينكه خداوند انصراف مسلمين را بخود نسبت داده چند وجه است:

1- مؤمنان دو دسته بودند يك دسته آنان كه در فرار از معركه جنگ گناهكار بودند.

دسته دوم آنان كه گناهكار نبودند زيرا پس از شكست و فرار مسلمين اندك بودند و باذن

خدا براى حفظ جان انصراف و بازگشت از جنگ نمودند زيرا خداوند واجب كرده بود كه در برابر دويست كافر اگر لا اقل صد نفر بودند ايستادگى كنند و چون بكمتر ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 297

از اين مقدار رسيده بودند وجوب ايستادگى برداشته شد و خداوند اين دو دسته را چنين بيان ميكند كه شما را بازگردانيد (يعنى عده اى قليل از شما را پس از فرار اكثر اجازه رفتن داد) از شما عفو فرمود (يعنى كسانى كه در ابتدا فرار كردند و يا جا خالى نمودند)- از ابو على جبايى.

2- نصرت را از شما برداشت و شما را بخود واگذار كرد بسبب اينكه با امر پيغمبر مخالفت ورزيديد و در نتيجه شكست خورديد و منهزم شديد (از جعفر بن حرب).

3- شما را امر نكرد كه بلا فاصله دوباره بمشركين حمله كنيد تا شما را امتحان كند بوسيله مظاهرت و پشت گرمى و انعام و تخفيف دادن بر شما (از بلخى).

لِيَبْتَلِيَكُمْ: يعنى براى اينكه شما را امتحان كند يعنى مثل معامله امتحان كننده با شما عمل بنمايد چون خداوند بندگان را بآنچه ميكنند جزا مى دهد نه بآنچه كه مى داند اگر امتحان شوند از آنها صادر ميشود لذا امتحان ميكند تا پاداش بر عمل باشد.

وَ لَقَدْ عَفا عَنْكُمْ: يعنى پس از اينكه امر پيغمبر را مخالفت كرديد خداوند از شما گذشت كرد.

و گفته اند يعنى خداوند پس از اينكه امر كرده بود كه (با همين حال جراحت و شكستگى) كفار

را تعقيب كنيد از اين امر صرفنظر كرد و شما را از اين رنج عفو نمود (از بلخى). وى گويد: مسلمين چون براى تعقيب كفار به نقطه حمراء الاسد رسيدند خداوند اين حكم را از ايشان برداشت.

وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ: يعنى خداوند صاحب منت و نعمت است بر مؤمنان بنعمتهاى دنيا و دين. و گفته اند: يعنى بمغفرت گناهانشان و گفته اند: يعنى منت و فضل او اينست كه آنها را مستأصل نكرد.

واحدى باسناد خود از سهل ساعدى نقل ميكند كه پيغمبر اكرم (ص) روز احد در حالى كه دندان پيشين او شكسته بود و فاطمه (ع) خون هاى او را پاك ميكرد بيرون آمد و على (ع) بر آنها آب ميريخت و چون فاطمه (ع) ديد كه آب جريان خون را شدت مى دهد قطعه اى حصير برداشت و سوزانيد و خاكستر آن را بر زخمها ريخت تا خون بند آمد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 298

الصُّدُورِ (154)

«1»

و گفته كه آنها بر كوه به عنوان فرار بالا ميرفتند.

فراء گويد: اصعاد ابتداء هر سفرى و انحدار رجوع از سفر.

2- لا تلوون يعنى بالا نميرويد و ماده تلون جز با نفى بكار نميرود مثلا (لويت على كذا) گفته نميشود.

و اصل آن از: لى الفتق است: يعنى التفات و توجه.

3- نعاس: چرت.

ناقه نعوس: شتر خوب و پر شير كه خوب دوشيده شود.

غم و غم روى غم و مراد كثرت غم آنان بود بواسطه ندامت بر كرده هاى خود و بواسطه مصيبات و شدايدى كه بايشان رسيد و بواسطه اينكه نميدانستند چه عقابى از طرف خدا در انتظار آنان است.

3- غم اول بر زخمها و كشته ها و غم دوم خبر دروغين شهادت پيغمبر بود (از قتاده و ربيع) 4- يعنى در احد غمى بشما رسيد در برابر غمى كه در بدر بمشركين روى آورد (از حسن). در اين قول اشكاليست زيرا صحيح اينست كه در برابر غمى كه در بدر از دست مسلمين بمشركان رسيد بايد بمسلمين جزاى خوب و كرامت داده شود نه اندوه و غم.

5- مراد غم و اندوه مشركان است كه از نيروى مسلمين بر تعقيب ايشان تا حمراء الاسد در آنان پديد آمد و اين غم عوض اندوه مسلمين بود از مصيبات وارده (از حسن بن على مغربى).

و از اينرو در آيه به غم نسبت ثواب داده شده است زيرا معنى اصلى ثواب مجازات

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 302

بر فعل است چه طاعت و چه معصيت لكن بتدريج در جزاء طاعت زياد بكار رفته و غم نيز پاداش معصيت آنها بوده مثل صواب.

و گفته اند: اين نسبت از اينجهت است كه ثواب در جاى غير خود (عقاب) بكار رفته چنان كه بشارت (مژده بر نعمت) بجاى مژده به عقاب مجازاً بكار رفته در اين آيه (فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ ...) (و از اين قبيل استعمالات بعنوان تحكم يا تأكيد زياد است).

لِكَيْلا تَحْزَنُوا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا ما أَصابَكُمْ- يعنى خداوند

اين غم را بر شما فرود آورد تا بر غنيمتهايى كه از دست شما رفت اندوه مخوريد و امر پيغمبر را ترك مگوييد و نيز براى اينكه بر شدائدى كه در راه خدا بشما رسيد اندوهناك مباشيد و اندوه شما فقط بر عصيان و مخالفت شما با امر پيغمبر باشد و تقدير كلام چنين ميشود: براى اينكه اشتغال شما بر اندوه عمل زشت و عصيانتان شما را از ديگر غمها باز دارد.

و گفته اند: مراد اينست كه خداوند شما را عفو كرد كه بر آنچه غنيمت از دست داده ايد غمگين مباشيد زيرا عفو خداوند همه حزنها را ميبرد.

وَ اللَّهُ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ- اين جمله براى ترغيب بر اطاعت و ترساندن از معصيت است.

سپس خداوند نعمتى را كه بعد از اين بآنها ارزانى داشت ياد ميكند تا مراجعت كنند و به پيغمبر روى آورده از او عذر خواهى كنند. پس چرت و كسالت را در آن حالت بر ايشان فرستاد بطورى كه بر زمين ميافتادند و راحت چرت ميزدند و منافقين نميتوانستند آرام گيرند و عقلهايشان از ناراحتى از سر بدر رفته بود. ميفرمايد:

ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاساً- در اينجا انزال مجازاً بمعنى بخشيدن است يعنى اى مؤمنان خداوند پس از آنكه در احد غم و اندوه شما را فرو گرفته بود خوابى آرام و پر امن بر شما مستولى كرد.

نعاس، يعنى خواب و در اينجا بدل اشتمال است از امنة چون خواب در صورتى بچشم انسان ميآيد كه در حال امن باشد و آدم خائف خوابش نميبرد.

اينك ذيلا خداوند بيان ميفرمايد كه اين خواب آرام براى مخلصان و مؤمنان

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 303

بوده ولى منافقان در همان حال ترس و رعب بماندند.

يَغْشى طائِفَةً مِنْكُمْ- يعنى خواب فقط گروهى را كه مؤمنان بودند بگرفت و علت اين مطلب اين بود كه مشركان مسلمين را تهديد ببازگشت خود و جنگ دوباره كردند و مؤمنان آماده جنگ و دفاع ايستادند خداوند در اينوقت حالت امنى بر مؤمنان فرستاد تا خواب راحتى بر چشمانشان مستولى شد بخلاف منافقان كه ترس از بازگشت كفار آنها را بيتاب كرده بود (از ابن اسحاق و ابن زيد و قتاده و ربيع) وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ- و عده اى كه بخود مشغول بودند و گفته اند: يعنى نفسشان آنها را بهم و اندوه وا داشته بود و معنى اينست كه همتشان بر خلاص نفس خودشان بود و عرب اين لفظ را «أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ» بر هر آدم ترسانى كه هم بر خلاص كردن خود او را بهراس افكنده باشد بطورى كه از هر چيز ديگرى منصرف باشد استعمال ميكند.

يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِيَّةِ- يعنى مثل زمان جاهليت خود گمان ميكنند خداوند محمد (ص) و مسلمين را يارى نخواهد كرد.

و گفته اند: يعنى مثل اهل جاهليت كه كفار و مشركين هستند فكر و گمان ميكنند يعنى وعد و وعيد حق را دروغ مى پندارند.

و گفته اند: ظن آنها همان است كه در جمله بعد توضيح داده شد كه ميفرمايد:

يَقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَيْ ءٍ- يعنى بعضى به بعضى ديگر گويند آيا ما را از فتح و نصرت حق نصيبى خواهد بود.

و اين سخن را از راه تعجب و انكار ميگفتند.

يعنى هيچيك از اينها براى ما نخواهد بود. و گفته اند معنى آن اينست كه ما با اكراه از مدينه بيرون آمديم و اگر اختيار با ما بود بيرون نميشديم.

و گوينده اين سخن بهر معنى كه باشد از عبد اللَّه ابىّ و معتب بن قشير و دار و دسته آن دو بودند (از زبير بن عوام و ابن جريح).

قُلْ- اى محمد بگو إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ- همه امور بدست خداست. هر كه را بخواهد يارى كند و هر كس را كه بخواهد خوار گرداند هر كه را او يارى كند كس نتواند كه خوارش سازد و ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 304

هر كه را او مخذول گرداند كس قدرت ياريش ندارد و يا اينكه گاه فتح سريع بمؤمن ميدهد و گاه نصرت آنها را بتأخير مياندازد و اين امر بر طبق حكمتست و هرگز در وعده او خلفى نخواهد بود و مراد از كلمه امر نصر و يارى است.

يُخْفُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ ما لا يُبْدُونَ لَكَ- يعنى در دل خود شك و نفاق و آنچه را كه قدرت اظهارش را ندارند پنهان ميكنند.

يَقُولُونَ لَوْ كانَ لَنا مِنَ الْأَمْرِ شَيْ ءٌ- ميگويند اگر همانطور كه بما وعده داد ظفر و پيروزى براى ما بود.

ما قُتِلْنا هاهُنا- ما اينجا كشته نميشديم و اين جمله در مقام تكذيب و شك آنها درباره وعده الهى به پيغمبر به اينكه مسلمين حتماً بر شرك پيروز خواهند شد ميباشد.

قُلْ- بگو اى محمد بايشان در جواب اين سخن:

لَوْ كُنْتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلى مَضاجِعِهِمْ-

در اينجا دو قولست:

1- يعنى اى منافقان و شك آوران اگر در خانه هايتان بنشينيد و از جهاد سر باز زنيد مؤمنان كه بر ايشان جهاد واجب شده با صبر و باميد ثواب الهى بجنگ بيرون خواهند رفت و در راه خدا ميكشند و كشته ميشوند و تقدير كلام اينست كه اگر شما از جهاد تخلف كنيد مؤمنان تخلف نخواهند كرد.

2- اگر شما در خانه ها بمانيد كسانى كه قتلشان مكتوب شده و اجلهايشان در لوح محفوظ براى اين وقت معين گشته بخوابگاه خود خواهند شتافت زيرا آنچه را كه خدا واقع شدن آن را ميداند البته واقع خواهد شد. و لازمه و معنى اين سخن اين نيست كه مشركان قدرت بر قتال نخواهند داشت باين دليل كه خداوند اين مطلب را درباره ايشان ميداند و نوشته است زيرا علم خداوند هم چنان كه باين مطلب تعلق دارد كه آنها از جهاد تخلف خواهند كرد باين مطلب نيز تعلق دارد كه آنها قدرت بر جهاد دارند و با داشتن قدرت تخلف خواهند نمود و خلاصه علم خدا بتخلف آنها از جهاد سلب قدرت آنها را از جهاد نميكند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 305

وَ لِيَبْتَلِيَ اللَّهُ ما فِي صُدُورِكُمْ- يعنى خداوند آنچه را كه در دل داريد بوسيله اعمال خودتان آزمايش ميكند زيرا آنچه را بعلم غيب ميدانست با اعمال شما بطور شهود ميداند زيرا مجازات فقط بر چيزهايى داده ميشود كه از روى مشاهده دانسته شود نه بر اعمالى كه ميداند انجام خواهد داد ولى هنوز بدان عمل نشده (از زجاج) و گفته اند يعنى: خداوند با شما همانطور عمل ميكند كه: امتحان كنندگان عمل

ميكنند.

و گفته شده كه اين جمله عطف است بر جمله «ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ و لِيَبْتَلِيَ اللَّهُ ما فِي صُدُورِكُمْ» وَ لِيُمَحِّصَ ما فِي قُلُوبِكُمْ- يعنى تا خالص گرداند آنچه در دل شماست.

گفته اند: اين جمله خطاب بمنافقين است، يعنى پيغمبر شما را بخروج بطرف ميدان جنگ امر ميكند ولى شما بيرون نميرويد و به اين وسيله دشمنى شما با مسلمين واضح ميگردد و اسرارتان منكشف ميشود در نتيجه مسلمين شما را از خود نميشمرند.

و گفته اند، مراد اينست كه: تا اولياء خدا آنچه را در دل داريد آزمايش كنند.

و گفته اند: جمله عطف است به «امنة نعاساً» يعنى تا در اين احوال موافقت دل شما با ظاهر و زبان شما روشن شود و دلتان را با نشان دادن عجايب كارهاى خود از شك پاك گرداند.

و نيت هايتان را خالص گرداند. و البته اين تمحيص و تخليص مخصوص مؤمنان است نه كافران.

وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ- يعنى خداوند براى اين امتحانتان نميكند كه آنچه در دل داريد بداند زيرا آنها را از قبل ميداند بلكه براى اين امتحانتان ميكند كه اسرار شما بر ملا شود و جزاء شما بر اعمالى كه از شما بظهور رسد بوده باشد نه بر چيزى كه هنوز انجام نداده و خدا ميداند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 306

قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ (156) وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَحْمَةٌ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ (157) وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَى اللَّهِ تُحْشَرُونَ (158)

«1»

و آنچه موجب سستى در كارها ميشود.

و گفته اند: آنها را بلغزش انداخت بواسطه ترس از گناهان گذشته خود و از كشته شدن پيش از آنكه توبه كنند و مظالمى كه بگردن داشتند برطرف نمايند كراهت داشتند (از زجاج).

وَ لَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ- خداوند دوباره از عفو ياد ميكند تا گناهكاران طمع بيشتر در عفو الهى داشته و از يأس و نوميدى بدور باشند و گمانشان بخدا نيكو گردد.

إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ- معناى آن گذشت.

ابو القاسم بلخى گويد: در روز احد جز 13 تن با پيغمبر باقى نماندند كه 5 نفر از

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 308

مهاجران بودند و هشت نفر از انصار. از مهاجران على (ع) و ابى بكر و طلحه و عبد الرحمن ابن عوف و سعد بن ابى وقاص. ولى درباره ماندن هر يك از اينها اختلاف است جز على (ع) و طلحه كه بيشك باقى مانده بودند.

از عمر بن خطاب روايت شده كه گويد: همچون قوچ و بز كوهى از كوه بالا ميرفتم و فرار ميكردم و عثمان فرار كرد و بر نگشت مگر پس از روز احد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 309

حرفها را موجب الزام حسرت و حزن در قلوب ايشان قرار دهد چون آنچه گمان ميكردند خلاف در آمد و بآرزويشان نرسيدند و عزت پيروزى و غنيمت را نيز از دست دادند.

وَ اللَّهُ يُحْيِي وَ يُمِيتُ- يعنى خداست كه در سفر و حضر ميميراند و اجلى را كه او مقدر كرده كس نتواند بتأخير اندازد و يا جلو آرد و هيچكس نتواند قضا و قدر او را بگرداند.

اين جمله مردم را از تخلف از جهاد بواسطه ترس از قتل باز ميدارد زيرا زنده كردن و ميراندن بدست خداست.

وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ- يعنى خداوند بينا است باعمال شما و گفته اند يعنى داناست و اين جمله متضمن ترغيب بر اطاعت و ترساندن از معصيت خداست.

سپس خداوند مسلمين را بر جهاد تحريك و تشويق ميكند و ميفرمايد كه شهادت در راه خدا از اموال و ثروت اينجهان بهتر است كه:

وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ- اى مؤمنان اگر كشته شويد.

فِي سَبِيلِ اللَّهِ- يعنى در جهاد.

أَوْ مُتُّمْ- يا در راهى كه به جهاد با كفار ميرويد بميريد مستحق خواهيد شد.

لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَحْمَةٌ- مغفرت خدا يعنى گذشت او از گناهان شما و رحمت او را يعنى ثواب و بهشت را و اينها.

خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ- بهتر است از اموال و مقاصد دنيايى: اين قسمت متضمن تسليت بر مؤمنان است در مصيباتى كه در راه خدا ديده اند و نيز تقويت دلها و آسان كردن مرگ و شهادتست برايشان.

وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَى اللَّهِ تُحْشَرُونَ- يعنى چه بميريد و چه كشته شويد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 311

مساوى است و بهر حال بازگشت شما بسوى خداست و همه شما را بر طبق استحقاقى كه داريد پاداش خواهند داد محسن را بر نيكيش و بدكار را بر بديش پس او را برگزينيد و بدنيا دل مبنديد و بهمين معنى است بيت منسوب بامام حسين (ع):

فان تكن الأبدان للموت انشئت فقتل امرئ بالسيف فى اللَّه افضل

يعنى اگر پيكرها براى مرگ خلق شده پس كشته شدن مرد در راه خدا با شمشير بهتر است.

سؤال: اگر بپرسيد كه چگونه خداوند رحمت بى پايان خود را با حطام و لذات ناچيز دنيا سنجيده و حال آنكه تفاوت ايندو بيش از زمين تا آسمان است و آخرت جاويد هرگز با دنياى ناچيز قابل سنجش نيست كه اولى را بهتر از دومى بدانيم و هيچكس نگويد كه شير گوارا و خالص از پشكل بهتر است و ايندو را با هم نسنجد؟

جواب اينست كه مردم دنيا را بر آخرت بر مى گزينند بحدى كه جهاد در راه خدا را بخاطر جمع ثروت دنيا و بدست آوردن مقام اينجهان ترك ميگويند و به اين جهت خداوند اين مطلب را فرمود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 312

الْمُؤْمِنُونَ (160)

«1»

و تدبير او واصل آن از اتكال است بمعنى اكتفاء در كارى كه مورد احتياج است بكسى كه كار باو مستند است.

و وكالت از همين است زيرا وكالت قرار بستن بر كفايت در نيابت ديگرى است از خود يعنى كار خود را بديگرى سپردن كه امور تو را انجام دهد و بعهده گرفته كفايت نمايد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 314

وكيل: آن كس كه مورد اتكا است كه كار باو تفويض و واگذار ميشود.

آمرزش كن.

وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ- يعنى آراء آنها را استخراج كن و از آنچه در نزد آنهاست با خبر باش.

در فايده مشورت پيغمبر با اصحاب با وجود بى نيازى او از مشورت از اين باب كه با وحى خدا راه صواب را همواره ميداند و ديگر نيازى بر شناختن رأى صواب از ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 315

فكر بندگان نيست (با كثرت اشتباه بندگان و عدم اشتباه در وحى) اختلاف است و چند قول آمده:

1- اينكار براى پاك ساختن نفوس ايشان و جلب الفت و رفع كدورت و نگرانى آنهاست و تا بدانند كه پيغمبر بقول آنها اعتماد دارد و بآراء آنها مراجعه مى نمايد. (از قتاده و ربيع و ابن اسحاق).

2- تا امت در مشاورت باو اقتدا كنند و آن را براى خود نقص و ننگ ندانند. (از سفيان بن عيينه).

3- اينكار براى تجليل اصحاب بود. (از حسن و ضحاك).

4- براى امتحان آنها بود تا با مشورت خيرخواه و بد انديش را از هم باز شناسد.

5- اين مشورت در امور دنيا و نقشه هاى جنگ و كيفيت برخورد با دشمن است و در چنين امورى كمك گرفتن از فكر ايشان جايز است. (از ابى على جبايى).

فَإِذا عَزَمْتَ- چون تصميم قلبى بر انجام و امضاى كار گرفتى. و از حضرت امام صادق (ع) حديث است كه: «عزيمت بضم عين» است و بنا بر اين قرائت، معنى چنين است:

پس چون من براى تو عزم پديد آوردم و ترا براه صواب ارشاد كردم

و توفيق بتو دادم و اراده و صلاح را بتو باز نمودم.

فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ- يعنى بخدا اعتماد كن و امر خود باو واگذار كن.

إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ- يعنى خداوند كسانى كه باو اعتماد دارند و از ديگرى دل بر ميدارند و امر خود را بلطف و تدبير او ميسپرند دوست دارد.

و در اين آيه دلالت است بر اختصاص پيغمبر ما باخلاق كريمه و افعال حسنه و از عجائب حضرتش اينكه اسباب بزرگى را بيش از همه دارا بود زيرا نسبش از همه عاليتر بود و مقاماتش از همه والاتر و اشجع و سخى ترين و پاكترين و فصيحترين آنها بود ولى در عين حال از همه متواضعتر بود و از تواضع او اين بود كه لباس خود را خود وصله ميزد و نعلين خود را پينه ميكرد و بر الاغ سوار ميشد و دعوت بندگان و بردگان را اجابت ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 316

ميفرمود و بر خاك مى نشست و مردم را بدون خشم و اخم و رنجاندن خاطر بخدا ميخواند.

چه نيكو مدح كرده آن كس كه در مدح حضرتش ميفرمود:

فما حملت من ناقه فوق ظهرها ابرّوا و فى ذمة من محمد

ترجمه: هيچ ناقه (و مركبى) بر پشت خود بهتر و با وفاتر از محمد (ص) سوار نكرده و در آيه نيز ترغيب مؤمنان است بر عفو از گناهكار و نيز طلب آمرزش بر بدكار و

نيز ترغيب است بر مشورت با يكديگر در امور خود و همچنين نهى است از خشونت در گفتار و غفلت در اخلاق و جفاى در عمل و نيز آنها را بتوكل بخدا و واگذارى كارها باو ميخواند و نيز دلالت دارد بر لطف الهى كه اگر رحمت نبود و نرمى و تواضع از پيغمبر صادر نميشد و اگر اين نبود كسى دعوت او را نمى پذيرفت و نيز بيان كرده كه امور نفرت آور از پيغمبر ما و ديگر انبياء و مردم مانند آنها و جانشينان آنها كه حجت بر مردم هستند بدور است و اين آيه نيز آنها را از گناهان كبيره پاك ميداند زيرا نفرت نسبت بگناهان كبيره بيشتر است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 317

آن منفى است و با ذكر آن از ذكر جواب بى نياز شده ايم و اين كار براى اقرار گرفتن از مخاطب بليغ تر است.

وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ: مؤمنان بايد بخدا توكل كنند. آيه متضمن ترغيب مؤمنين است بر طاعت خدا كه به اين وسيله استحقاق نصرت الهى را پيدا ميكنند.

و نيز متضمن تحذير و دور داشتن از معصيت خداوند است كه آنها را مستحق خذلان مى- گرداند و نيز توكل بر خدا را واجب مينمايد كه توكل مانع ميشود از اينكه خداوند آنها را بخودشان واگذارد تا در نتيجه هلاك شوند.

ابو على جبايى گويد: در آيه دلالتى است كه اگر كسى مغلوب دشمنان خدا شد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 318

مورد نصرت حق نبوده زيرا كسى را كه خداوند يارى فرمايد مغلوب نخواهد شد و غلبه بحسب مصالح بندگان كه بر خدا معلومست ميباشد. بعلاوه براى اينكه مؤمنان با صبر و پايدارى در راه جهاد در عين ترس از شهادت و عدم اطمينان بر غلبه خود بمقامات ابرار نايل آيند البته اين مطلب كه گاه خداوند نصرت خود را از مؤمنان ميگيرد در ميدان جهاد و پيروزى در جنگ است ولى در دليل و برهان و حجت البته خداوند همواره مؤمنان را يارى مينمايد كه با ادله روشن و دلايل قطعى و محكم آنان را بطريق حق هدايت ميكند و غلبه بر خصم را نصيب ايشان ميگرداند و اگر اين نبود تكليف از طرف خداوند حسنى نداشت.

ابو القاسم بلخى گويد: مؤمنان همواره از جانب حق منصور و مؤيدند اگر در

جهاد پيروز شوند كه منصور و غالبند و اگر در جنگ مغلوب شوند از نظر منطق و حجت پيروزند و جايز نيست كه خداوند به هيچ وجه كافر را غالب گرداند.

جبايى گويد: نصرت در مقام پيروزى در جهاد ثواب است (كه بمؤمنين مى دهد) زيرا جايز نيست كه خداوند ستمكاران را يارى كند از اينرو كه استعلا و برترى آنها را بر ديگران بوسيله ظلم هرگز اراده نميكند.

ابن اخشيد گويد: بهر حال و در هر حال درست نيست، نصرت ظالمان و خذلان مؤمنان زيرا خداوند بما امر فرموده كه دسته اى را كه مورد تجاوز واقع شده كمك كنيم گرچه احياناً مستحق ثواب نباشند و اما خذلان و منع از يارى، خود عقاب است بلا خلاف. و خذلان امتناع از كمك است بر ضد دشمن در موقع حاجت بكمك زيرا اگر بكسى كه از يارى بى نياز است يارى نشود خذلان او نشده.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 319

غير مسلمين و سب آلهه مشركان بود از او درخواست ميكردند كه آنها را عوض كند پس خدا اين آيه را فرستاد.

كه شترى بر پشت او سوار است هان مواظب باشيد كسى از شما روز قيامت نيايد در حالى كه باسبى غل شده و اسب بر پشت او سوار است و شيهه ميكشد و اين كس در شدت ناراحتى هى ميگويد: اى محمد اى محمد و من در پاسخ گويم من كارى نميتوانم براى تو انجام دهم (از ابن عباس ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 322

و ابى حميد ساعدى و ابن عمرو قتاده). و جبايى گويد اين امر براى اينست كه در برابر ديدگان خلايق رسوا شود. و بلخى گويد اين خبر بر وجه مثل است چون وقتى كسى را خداوند در قيامت مفتضح كند چنان است كه اسبى بر پشت او سوار و بگردن او غل شده و شيهه ميكشد.

در خبر ديگرى از پيغمبر اكرم آمده كه امر ميفرمود منادى در ميان مردم ندا كند كه حتى يك سوزن و نخ اگر كسى از غنيمت ها برداشته باز گرداند كه غل در روز قيامت ننگ و نكبت خواهد بود.

و حمل غل بر گردن در قيامت نشانه اى است كه خائن بدان شناخته خواهد شد و اين حكم خداست در آن روز درباره هر كس كه معصيتى كرده و توبه ننموده و يا در باره كسى كه خداوند بخواهد با او بعدل رفتار كند از گناهش بر او علامتى مى نهد. كه تناسب با معصيت او داشته باشد تا مردم او را بآن بشناسند و سبب استحقاق عقوبتش را بدانند چنان كه فرموده: «در آن روز انس و جان درباره گناهانش سؤال نخواهند شد».

(سورة الرحمن).

و همچنين است حكم خدا درباره كسى كه طاعات را انجام داده كه علامتى بر او مى نهد كه اطاعتش معلوم شود.

ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ- يعنى هر كس جزاء عمل خود را بطور كامل دريافت ميكند.

وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ- يعنى هيچكس بيش از استحقاق خود ثواب و يا عذاب نمى بيند.

در اين آيه دلالت است بر فساد قول مجبّره كه ميگويند اگر خداوند اولياء خود را عذاب كند ظلم نكرده چون آيه ميگويد اگر خداوند از پاداش مردم كم گزارد ظلم خواهد بود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 323

اين دو دسته يعنى تابعان رضاى حق و به خشم آرندگان خدا يكسان نيستند.

هُمْ دَرَجاتٌ: يعنى صاحب درجات و مقاماتى هستند.

عِنْدَ اللَّهِ: نزد خدا پس مؤمنان داراى مقامات ارجمند و عالى هستند كافران در درجاتى پست و دانى. درباره معنى اين جمله دو قولست:

1- مراد اختلاف و تفاوت مرتبه اهل ثواب و اهل عقاب است كه براى دسته اول نعمتهاى بهشتى و مقامات پر ارج و عالى معنوى است و براى دسته دوم دركات جهنم و عقاب و خوارى است و از اينها مجازاً درجات تعبير شده.

2- مراد اختلاف مراتب اين دو فرقه است با يكديگر زيرا بهشت طبقات مختلفى دارد كه بعضى بالاتر از بعض ديگر است.

چنان كه در خبر آمده است كه اهل بهشت اهل عليين را همچون ستارگان در آسمان مى بينند و نيز دوزخ را دركاتى است كه بعضى پست تر و سخت تر از ديگرى است ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 325

و حذف مضاف (ذوو) در عرب زياد است.

وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِما يَعْمَلُونَ: يعنى خدا باعمالشان عالمست و در آيه ترغيب مردمست در پيروى از موارد خشنودى پروردگار متعال و بر حذر داشتن ايشان از موجبات سخط او و نيز اخبار باينست كه اسرار بندگان بر او آشكار است و نيز اطمينان مى دهد به اينكه عمل هيچكس را بى اجر نميگذارد زيرا چيزى بر او پنهان نمى ماند بنا بر اين بر هر طاعتى ثواب و بر هر گناهى عقاب خواهد داد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 326

رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ (164) أَ وَ لَمَّا أَصابَتْكُمْ مُصِيبَةٌ قَدْ أَصَبْتُمْ مِثْلَيْها قُلْتُمْ أَنَّى هذا قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ (165)

«1»

امور و كار او با خبرند و شخصيت او را خوب مى شناسند.

يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ يعنى قرآن را بر آنان بخواند.

وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ: بيان اين جمله در سوره بقره گذشت.

وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ: يعنى آنان در گمراهى روشنى بودند يعنى كافر بودند و كفرشان همان گمراهيشان بود و خداوند آنها را ببركت پيغمبر نجات داد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 329

مصيبات را خيلى بعيد و منكر شمردند زيرا پيغمبر خدا (ص) بآنها وعده داده بود اگر اطاعت حق كنند نصرت حق بر آنها فرود مى آيد- (از جبايى).

قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِكُمْ: يعنى اى محمد بگو آنچه زخم و كشتار بشما رسيد از جانب خود شماست يعنى بواسطه مخالفتى است كه با خداى خود كرده ايد و ترك نموديد اطاعت امر پيغمبر را و در اين مخالفت چند قولست:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 330

1- مخالفت با پيغمبر كردند و اينكه حضرتش فرمود بهتر است كه در مدينه متحصن شويم و در آن سنگر گيريم تا مشركان قصد ما كنند ولى اهل مدينه و اصحاب قبول نكرده و گفتند يا رسول اللَّه در جاهليت از اينكار امتناع داشتيم اكنون كه شما در ميان ما هستيد سزاوارتر است كه امتناع كنيم.

2- مراد مخالفت تيراندازان بود با پيغمبر كه جايگاه خود را رها كردند و به جمع غنيمت رفتند و پيغمبر فرموده بود كه به هيچ وجه و لو با فتح مسلمين از جاى خود بيرون نروند.

3- اين مصيبت اختيار خود آنها بود كه وقتى در بدر اسير گرفتند خواستند از آنها فديه گيرند و آزادشان كنند پيغمبر فرمود اگر فديه گيريد در جنگ آينده افرادى كه آزاد كنيد و فديه گيريد كشته خواهيد داد. مسلمين قبول كردند و گفتند اكنون از فديه بهره مند ميشويم و اگر در آينده كشته شويم شهيد خواهيم بود (از على «ع» و عبيده سلمانى و حضرت باقر «ع»).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 331

نافَقُوا وَ قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا قالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتالاً لاتَّبَعْناكُمْ هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِيمانِ يَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يَكْتُمُونَ (167)

«1»

تميز ميان مسلمين و منافقان را بداند.

وَ قِيلَ لَهُمْ- بمنافقين گفته شد تَعالَوْا قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ- بيائيد براى جهاد در راه خدا.

گفته اند كه عبد اللَّه بن ابى و دار و دسته منافقش 300 نفر را از لشكر پيغمبر (ص) جدا كردند و گفتند چرا خود را بكشتن دهيم؟

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 333

عبد اللَّه بن عمرو بن حزام انصارى پاسخشان داد كه بيائيد در راه خدا بجنگيد و از خدا بترسيد و پيغمبر را غريب و بى ياور مگزاريد.

أَوِ ادْفَعُوا- يا اينكه اگر در راه خدا نمى جنگيد لا اقل از جان و ناموس خود دفاع كنيد.

و گفته اند مراد اينست كه بمنافقان گفتند با ما همراه باشيد و سياهى لشكر ما را زياد كنيد. از اينجا معلوم ميشود كه تكثير سياهى و ظاهر لشكر مجاهدان اسلام نيز بمنزله جهاد بشمار ميرود و حكم قتال را دارد.

قالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتالًا لَاتَّبَعْناكُمْ- منافقان گفتند: اگر ما از جنگ علم و اطلاع ميداشتيم بدنبال شما ميآمديم. اينجمله را براى عذر تراشى گفته اند كه باين بهانه بمدينه بازگردند. عبد اللَّه بن عمرو مذكور در پاسخ اين جواب منافقان گفت: خداوند شما را از خود دور گرداند و او ما را از شما بى نياز خواهد كرد.

و گفته اند طرف مكالمه و اين گفت و شنود با منافقان خود پيغمبر (ص) بود.

هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِيمانِ- يعنى منافقان با اظهار اين سخن بكفر نزديكترند از ايمان چون پيش از اين بظاهر حال بايمان نزديكتر بودند تا اينكه پرده درى كردند و مؤمنان از باطنشان كه قبلا بيخبر بودند با خبر شدند. و لام در (للكفر) بمعنى الى است يعنى (الى

الكفر اقرب ...- بسوى كفر نزديكترند ...)

يَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ- بدهان ميگويند آنچه در دل ندارند.

ذكر افواه (دهانها) براى تأكيد است و يا اينكه براى تفاوت بين قول زبانى با نوشتنى ميباشد و آنچه را بدهان گفتند كه در دل ندارند جمله «لَوْ نَعْلَمُ قِتالًا لَاتَّبَعْناكُمْ» است و آنچه در دل پنهان داشتند اين بود كه اگر جنگى هم در بين بود چنان كه بود اطاعت پيغمبر نمى نمودند و او را يارى نميكردند.

و گفته اند مراد اينست كه بدهان ميگويند كه بخدا و پيغمبر مؤمنيم ولى در دل ايمان ندارند بلكه در دل كافرند.

وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يَكْتُمُونَ- خدا بآنچه كه در دل پنهان ميدارند از نفاق و شرك داناست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 334

نفر از مهاجران (حمزه، مصعب بن عمير، عثمان بن شماس، عبد اللَّه بن جحش) و بقيه از انصار بودند. (از ابن مسعود و قتاده و ربيع).

حضرت باقر (ع) فرمود و نيز بسيارى مفسران گفته اند كه درباره هر دو دسته است.

و گفته اند: درباره شهداء بئر معونه است و سبب آن اينست كه محمد بن اسحاق باسنادش از انس بن مالك و غيره روايت كرده كه ابو براء عامر بن مالك كه رئيس قبيله بنى عامر بود در مدينه بر پيغمبر اسلام وارد شد و هديه اى پيشكش حضرتش نمود. پيغمبر (ص) از پذيرفتن آن امتناع ورزيد و فرمود: من از مشرك هديه نمى پذيرم مسلمان شو تا اگر خواستى هديه ات را قبول كنم و آياتى از قرآن براى وى بخواند. عامر مسلمان نشد و از اسلام دورى هم نكرد و عرضه داشت: اى محمد اين چيزى كه مردم را بآن ميخوانى نيكو و جميل است اگر يارانى چند از خود بنجد فرستى و آنها را بدين خود بخوانى اميدوارم كه ترا پاسخ مثبت گويند.

پيغمبر (ص) فرمود: من بر جان ايشان از نجديان ترسناكم.

عامر گفت: من آنها را پناه ميدهم بفرست تا مرد مرا بدين تو بخوانند. پيغمبر (ص) منذر بن عمرو از بنى ساعده را همراه با هفتاد تن از نيكان مسلمين فرستاد كه از جمله آنها بودند: حارث بن صحه، حرام بن ملحان و عروة بن اسماء سلمى و نافع بن بديل و رقاء خزاعى و عامر بن فهيره. اين مطلب در ماه صفر چهارم هجرى و چهارده ماه پس از جنگ ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 337

احد فرستادگان پيغمبر رفتند

تا به بئر معونه رسيدند از هم پرسيدند كيست كه رسالت پيغمبر را به اين مردم برساند؟

حرام بن ملحان گفت: من اينكار را خواهم كرد و با نامه پيغمبر بطرف عامر بن طفيل رفت ولى عامر بنامه پيغمبر وقعى ننهاد.

حرام بمردم گفت اى اهل بئر معونه من نماينده و فرستاده رسول خدايم براى شما.

و اشهد ان لا اله الا اللَّه و اشهد ان محمداً رسول اللَّه- بخدا و پيامبرانش ايمان آريد. مردى پيش آمده و نيزه اى بر پهلويش بزد كه از پهلوى ديگرش برآمد. حرام فرياد زد اللَّه اكبر بخداى كعبه رستگار شدم.

در اينوقت عامر بن طفيل بنى عامر را عليه مسلمين بخواند ولى آنان سخنش را نپذيرفتند و گفتند ما با ابى براء نقض عهد نميكنيم. زيرا او بمسلمين پناه داده و با آنها پيمان بسته. عامر قبائلى از بنى سلم را عليه مسلمين بخواند آنها دعوتش را بپذيرفتند و مسلمين را احاطه كردند مسلمين چون حال را بدين منوال ديدند شمشير برآوردند و جنگ و دفاع كردند تا همگى جز كعب بن زيد كشته شدند مشركين او را با رمقى كه داشت در ميان كشتگان رها كردند و او بهمان حال نجات يافت و تا جنگ خندق زنده بود و در آن شهيد شد.

عمرو بن اميه ضمرى و مردى از انصار كه از عقب و بدنبال اصحاب پيغمبر ميآمدند از دور مرغانى را كه اطراف لشگر و ميدان جنگ پرواز ميكردند بديدند و با خود گفتند كه اين مرغان از مطلبى خبر ميدهند بسرعت نزديك شدند اصحاب خود را در خون غلطان يافتند و سواران دشمن و قاتلان آنها را در كنار كشتگان

ايستاده ديدند.

انصارى بعمرو گفت چه كنيم؟ عمرو گفت عقيده من اينست كه به پيغمبر ملحق شده جريان را بوى گزارش دهيم ولى انصارى گفت ديگر پس از قتل منذر بن عمرو ميل بزندگى ندارم و شمشير برآورد و چندان با مشركان بجنگيد تا كشته شد. عمرو بن اميه نيز اسير شد و عامر چون دانست كه او از قبيله ضمّر است، پيشانى او را بعنوان غلام و اسير داغ نهاد و آزادش كرد. عمرو خدمت پيغمبر رسيد و واقعه را باز گفت پيغمبر (ص) ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 338

فرمود: اين كار بگردن ابا براء است كه من از پيش ترسان بودم. چون قضيه بگوش ابا براء رسيد عهد شكنى عامر و ناراحتى رسول اللَّه بر او بسيار سخت آمد. حسان بن ثابت در تحريك ابا براء عليه عامر بن طفيل شعرهايى سرود.

چون اشعار حسان بگوش قبيله ربيعة بن ابى براء رسيد بر عامر بن طفيل حمله آورد و نيزه اى بر او زد و از اسبش بزير انداخت عامر گفت اين از طرف ابى براء است اگر مردم ولىّ دم من عمويم باشد و اگر زنده ماندم خود با او دانم. خداوند متعال در اين مقام اين آيه را فرستاد: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا ...»

پيغمبر (ص) است و يا تقدير چنين است اى شنونده و اى انسان گمان مبر، الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ- كسانى كه در جهاد و در راه نصرت دين خدا كشته شدند، أَمْواتاً- مرده اند يعنى مثل كسى كه در غير جهاد مرده است مى باشند.

بَلْ أَحْياءٌ- بلكه آنان زنده اند. تفسير اين كلام در سوره بقره در ذيل گفته خداوند «وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتٌ» گذشت.

عِنْدَ رَبِّهِمْ- در اين كلمه دو وجه ذكر شده:

1- نزد خدا هستند يعنى در مقامى قرار دارند كه هيچكس جز خداوند نفع و ضرر ايشان را بدست ندارد و مراد از عند و نزد خدا مكان (محسوس) و نزديكى مسافت نيست زيرا مكان و قرب مسافت از صفات اجسام است و بر خدا محال ميباشد.

2- يعنى در نزد خدا (و علم خدا) زنده اند.

و چون خداوند از حيات آنها خبر دارد و مردم بيخبرند فرموده است زنده در

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 339

نزد خدا هستند. از جبايى، ابن عباس و ابن مسعود و جابر روايت شده كه پيغمبر اكرم (ص) فرمود چون برادران مؤمن شما در احد شهيد شدند خداوند روح آنها را در حوصله مرغانى سبز نهاد و ببهشت فرستاد و در آنجا از ميوه ها و نهرهاى بهشتى متمتع ميباشند.

و نيز از پيغمبر اكرم (ص) روايت شده كه درباره جعفر بن ابى طالب پس از شهادت او در جنگ موته فرمود: او را ديدم كه دو بال دارد و با

فرشتگان در بهشت پرواز ميكند.

بعضى حديث ارواح (و تنعم آنها را در بهشت) انكار كرده اند باين گمان كه روح عرض است و بدون بدن قدرت تمتع ندارد. ولى اين مطلب خيال باطلى بيش نيست زيرا روح جسم رقيق و لطيف است و مشتق و مأخوذ از ريح ميباشد. بدليل اينكه از بدن بيرون ميرود و بآن باز ميگردد و بدون بدن نيز حساس و فعال است. اين قول على بن عيسى است.

يُرْزَقُونَ- صبح و شام از نعمتهاى بهشتى روزى ميخورند و گفته اند يعنى در قبرها روزى ميخورند.

فَرِحِينَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ- يعنى از انواع نعمتهاى بهشتى كه خداوند بدانها ارزانى داشته خورسند و مسرورند و گفته اند يعنى از شهادت و پاداش بسيار پر ارج شهادت كه نصيبشان شده خوشحالند.

وَ يَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ- يعنى از وضع برادران مؤمن خود كه زنده در دنيا هستند و در راه خدا جهاد ميكنند اظهار سرور مينمانيد از اينرو كه ميدانند كه اگر آنان هم شهيد شوند بايشان خواهند پيوست و سرانجامشان دار كرامت و مقامات عاليه اى است كه خود بآن ها رسيده اند و اين مطالب را با هم بعنوان بشارت بازگو ميكنند. (از ابن جريح و قتاده).

و گفته اند: نامه اى بشهيدان ارائه داده ميشود كه در آن نام برادران مؤمن خود كه بمقام شهادت نايل ميشوند و بايشان ملحق ميگردند ثبت است و با ديدن آن خوشحال ميشوند و بيكديگر بشارت ميگويند مثل مردمى كه در دنيا انتظار مقدم مسافر ترجمه مجمع البيان

في تفسير القرآن، ج 4، ص: 340

خود را دارند (از سدى).

و گفته اند مراد از (بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا) يعنى مؤمنان در فضل و مقام بآنها نرسيده اند ولى بواسطه ايمان مقامى عظيم دارند. (از زجاج).

أَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ- يعنى بشارت ميدهند كه بيم و اندوهى بر ايشان نيست زيرا اين جمله بدل از: «بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ» است زيرا شهيدان در نزد خدا در حال عدم حزنند. پس استبشار در اينجا براى نبودن حزن بر لاحقين ميباشد و معنى آيه روى اينحساب چنين است:

يعنى شهداء براى بازماندگان خود ترسى ندارند زيرا خداوند سرپرستى آنها را بعهده دارد و بر اموالى كه پشت سر نهاده اند اندوهى نمى خورند زيرا خداوند در عوض آن اجر جزيل و بزرگتر بايشان خواهد داد.

و گفته اند: مراد اينست كه از گناهان گذشته خوفى بر آنها نيست زيرا خداوند گناهانشان را با شهادت پاك ميسازد و از مفارقت دنيا اندوهى بخاطر ندارند چون از لقاء آخرت بى اندازه خرسند و شادمانند.

يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ- يعنى: اينان كه شهيدان راه خدايند در نزد خدا روزى ميخورند از نعمتهايى كه خداوند از فضل خويش بآنها داده سخت خوشحالند.

فضل و نعمت دو كلمه اند كه براى معنى واحد تعبير ميشوند و درباره علت تكرار اين هر دو كلمه دو قول است:

1- نعمت آن چيزهايى است كه بواسطه طاعت مستحق آنها گشته اند و فضل اضافاتى است كه بطور مضاعف به آنها داده ميشود.

2- براى تأكيد و جا گرفتن معنى است در ذهن و براى مبالغه است.

وَ أَنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ: يعنى شهيدان مى دانند و بهم بشارت مى دهند كه خداوند جزاى مؤمنان را بسيار زياد

ميگرداند و علت اينكه اين جمله را ذكر كرده با اينكه غير شهيدان هم مى دانند كه خداوند اجر مؤمن را ضايع نميكند اينست ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 341

كه شهداء اين مطلب را پس از موت در برابر چشم مى بينند و مشاهده ميكنند و ديگران در اين جهان تكليف استدلالا آن را مى پذيرند و مى دانند و استدلال هرگز جاى مشاهده را نميتواند بگيرد و خبر دادن كجا و ديدن كجا و با ديدن و مشاهده سرور افزون ميشود.

بعلاوه در اين جمله دلالت است كه ثواب مورد استحقاق است و خدا هرگز آن را باطل نخواهد كرد و ثواب دادن جز از طرف خداى متعال نميباشد. و لذا خداوند نفى ضايع كردن را بخود لقب داده.

آنچه كه در اخبار درباره ثواب شهيدان آمده قابل شماره نيست عالى ترين آن حديثى است كه حضرت على بن موسى الرضا (ع) از حسين بن على (ع) روايت كرده به اين قرار:

روزى در بين سخنرانى امير مؤمنان براى مسلمين براى تحرك آنان بر جهاد جوانى بپا خاست و عرضه داشت يا امير مؤمنان از فضيلت مجاهدان در راه خدا برايم بفرما.

حضرت فرمود در كنار پيغمبر كه بر ناقه غضبا سوار بود و از غزوه ذات السلاسل بر ميگشتيم ميرفتم و همين سؤال ترا از او پرسيدم فرمود:

مجاهدان وقتى تصميم بجنگ گيرند خداوند برات آزادى از دوزخ را بر ايشان مينويسد و چون براى جنگ مجهز شوند خداوند بديشان بر ملائكه مباهات و فخر فروشى

ميكند و چون با اهل خود وداع ميكنند، ماهيان و خانه ها برايشان ميگريند و چون مارى كه پوست مياندازد گناهانشان ميريزد و خداوند بر هر سربازى چهل فرشته مى گمارد كه او را از جلو و عقب و راست و چپ نگه دارد و هر ثوابى كه انجام دهد دو چندان نوشته شود و در هر روزى براى او ثواب عبادت هزار مرد نويسند كه هر كدام هزار سال عبادت كرده باشند كه هر سال آن 360 روز باشد و هر روز بقدر عمر دنيا و چون در برابر دشمن قرار گيرند علم جهانيان از ثواب آنها عاجز ماند و چون بمبارزه دست زنند و سنانها بحركت آيد و تيرها پرتاب شود و سربازان بر دشمن هجوم برند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 342

ملائكه بالهاى خود بر آنها پيچند و براى نصرت و ثبات قدم آنها دعا كنند و منادى فرياد كند كه بهشت زير سايه شمشيرها است و زخم شمشير و نيزه بر مجاهد و شهيد از نوشيدن آب خنك در تابستان سوزان گواراتر باشد و چون شهيدى با ضرب نى و با شمشير از اسب در غلطد بزمين نرسد مگر اينكه خداوند همسر حور العين او را ببالينش فرستد تا نعمتها و مقامات عالى و گرامى او را باو بشارت دهد و چون بزمين افتد زمين به او گويد مرحبا بروح پاكى كه از پيكرى پاك بيرون شد ترا بشارت باد كه براى تو نعمتها و مقاماتيست

كه هيچ چشمى نديده و هيچ گوشى نشنيده و بهيچ دلى نگذشته و خداوند گويدش من جانشين توام در بين اهل بيت تو هر كه آنها را خشنود كند مرا خشنود كرده و هر كس كه آنها را بخشم آرد مرا خشمگين ساخته و خداوند روحش را در حوصله مرغ سبز نهد تا او را ببهشت برد و بهر مقام كه خواهد پرواز كند و از ميوه- هايش تناول نمايد و بقنديلهاى زرينى كه به عرش آويخته است پناه گيرد و بهر مردى از شهيدان 70 غرفه بهشتى داده شود كه هر غرفه اى باندازه فاصله صنعاء يمن تا شام وسعت دارد و نورش شرق و غرب را روشن گرداند و در هر غرفه اى هفتاد در است و بر هر درى 70 مصرع از طلاست و بر هر درى هفتاد پرده حرير و ظريف افتاده و در هر غرفه اى 70 خيمه است و در هر خيمه اى 70 تخت زرين نصب است كه پايه هايش از درّ و زبرجدى كه مزين شده است بشاخه هاى زمرد و بر هر تختى 40 بستر است كه كلفتى هر كدام 40 زرع است و بر هر بسترى همسرى از حور العين پر غنج و دلال و عرب و باكره قرار گرفته.

جوان پرسيد يا امير المؤمنين مرا از معنى عرب بازگوى حضرت فرمود عروبة (مصدر عرب) غنج و ناز و كرشمه روحبخش و نشاط آور و اشتها انگيز است و سپيد- رويند و تاجهاى لؤلؤ بسر نهاده اند و گردنبند بگردن و دست بند به دست دارند.

قسم بآنكه جانم به دست اوست در قيامت اگر پيامبران را چشم بر آنها افتد از بهاء و مقام

رفيع آنها پا برهنه و پياده شوند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 343

آن گاه شهيدان بسوى سفره هاى گهر نشان روند و بر آن نشينند و هر مردى از ايشان 70 هزار از اهل بيت و 480 همسايگان خود شفاعت كند حتى اينكه همسايگان بر سر نزديك نشستن با آنها با هم منازعه كنند. و ايشان در جوار من و ابراهيم بر مائده خلد نشينند و هر صبح و شام بر خداى متعال نظر نمايند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 344

عمل بخرج دهند و دشمن او را تعقيب و طلب نمايند كه اينكار دشمن را ذليل كند.

جمعى از صحابه با همه جراحت هايى كه داشتند آماده اينكار گشتند و منادى پيغمبر (ص) ندا داد كه با ما بيرون نشود مگر آن كس كه ديروز در احد با ما حاضر بود و مراد پيغمبر از اينكار ترساندن كفار بود كه پندارند كشتار و زخمهايى كه بر مسلمين وارد آوردند بر ايشان اثرى نداشته و موجب سستى آنان نشده پيغمبر با 70 تن بيرون شد تا به حمراء الاسد رسيد كه در 8 ميلى مدينه واقع است.

على بن ابراهيم در تفسير خود گويد:

پيغمبر اكرم (ص) فرمود آيا كسى حاضر است كه خبرى از مشركان برايم بياورد هيچكس جواب نداد جز على (ع) كه عرضه داشت من بر اين كار حاضرم.

حضرت فرمود بآنها نزديك شو و بنگر اگر سوار اسب شده و شتران را رها كرده اند آهنگ مدينه دارند و در صورت عكس قصد مكه كرده اند.

امير مؤمنان با همه زخمهاى جانكاهى كه داشت تا نزديك مشركان برفت و آنها را سوار شتر ديد و برگشت و مطلب را گزارش داد حضرت فرمود: كه آنها قصد مراجعت بمكه دارند و چون حضرت بمدينه رسيد جبرئيل آمد كه يا محمد (ص) خداوند امر ميكند كه بتعقيب ايشان بيرون شوى و هيچكس جز مجروحين با تو نيايند. مجروحان بمداواى خود مشغول شدند پس خداوند اين آيه فرستاد كه «در تعقيب مشركان كوتاهى نكنيد اگر بشما زخم رسيده بايشان نيز رسيده» پس از اين مسلمين با همه جراحت ها با پيغمبر از مدينه بيرون رفتند.

محمد بن اسحاق از عبد اللَّه بن خارجه روايت كند

كه مردى از اصحاب پيغمبر (ص) از بنى عبد الاشهل در احد حاضر بود. وى گويد كه من و برادرم در احد حاضر بوديم و مجروح و زخمدار بازگشتيم چون جارچى پيغمبر اعلام خروج (در طلب دشمن) كرد گفتيم بخدا در هيچ جنگى از پيغمبر (ص) جدا نخواهيم شد و بخدا مركب سوارى نداشتيم و هر دو مجروح و بد حال بوديم و در عين حال با پيغمبر بطلب دشمن خارج شديم ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 347

و من از برادرم كم زخمتر بودم و برادرم مقدارى بپاى خود راه ميآمد و مقدارى او را بدوش ميبردم تا در حمراء الاسد به رسول اللَّه رسيديم.

در آنجا معبد خزاعى گزارش به پيغمبر افتاد و قبيله خزاعه در آن موقع از مسلم و كافر و هم پيمان پيغمبر در تهامه بودند و از او چيزى پنهان نميداشتند.

معبد در آن روز مشرك بود و گفت يا محمد (ص) بخدا قسم مصيباتى كه بر تو و اصحابت وارد شده بر ما سخت گران آمده و دوست داشتيم كه خداوند ترا بر آنها پيروز ميكرد. اين بگفت و از نزد حضرت دور شد تا در روحاء به ابى سفيان برخورد كه با سپاه مشركان قصد بازگشت بسوى پيغمبر داشت.

چون ابو سفيان معبد را ديد از وى پرسيد چه خبر دارى؟ معبد جواب داد محمد (ص) با اصحابش در طلب شما مى شتابند و بقدرى زيادند كه تا كنون چنين جمعى نديده ام و كسانى هم

كه قبلا از شركت در جنگ تخلف ورزيده و در جمع ايشان شركت نكرده بودند خود پشيمان شده اند.

ابو سفيان گفت واى بر تو چه مى گويى؟ معبد گفت بخدا قسم چنين گمان ميكنم چيزى نخواهد گذشت مگر اينكه پيشانى اسبها را خواهى ديد. ابو سفيان گفت ما همگان اتفاق كرده ايم كه بسوى آنان برگرديم و آنها را ريشه كن سازيم. معبد گفت بخدا ترا از اين كار نهى ميكنم و حتى اشعارى در اين باره گفته ام و اشعارى را بر عظمت لشكر پيغمبر بخواند ابى سفيان و اصحابش شعر او را ستودند.

در اينموقع سوارانى از عبد قيس را بر ايشان گذار افتاد- ابى سفيان پرسيد قصد كجا دارى؟ گفتند مدينه. ابى سفيان گفت آيا پيام مرا بمحمد ميرسانى تا فردا در بازار عكاظ بار همين شتران شما را از مويز پر كنم؟ گفتند آرى. گفت چون بنزد پيغمبر رسيديد بايشان بگوئيد ما همگى اتفاق داشتيم كه بر اصحاب او دوباره حمله آريم تا جمع آنها را از بيخ و بن بركنيم و نابود سازيم.

ابى سفيان اين بگفت و راه مكه را پيش گرفت و سواران در حمراء الاسد به پيغمبر (ص) عبور كردند و گفته ابو سفيان را بدو بازگو نمودند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 348

رسول اكرم و اصحاب گفتند: حسبنا اللَّه و نعم الوكيل و پس از سه روز كه گذشته بود راه مدينه را پيش گرفتند و اين قول اكثر مفسرين است.

مجاهد و عكرمه گويند: اين آيات در غزوه بدر صغرى آمده و داستان از اينقرار است كه:

ابو سفيان در روز احد موقعى كه ميخواست بمكه بازگردد گفت اى محمد موعد ما

با شما موسم بدر صغراى آينده پيغمبر فرمود همان موعد ما. چون سال بعد شد ابو سفيان با اهل مكه بيرون شد و در مجنة از نواحى ظهران فرود آمد خداوند رعبى بر دل وى افكند و از كار خود پشيمان شد و نعيم بن مسعود اشجعى را كه براى عمره آمده بود ملاقات كرد بدو گفت من با محمد و اصحابش مواعده گزارده ام كه امروز در بدر صغرى با آنها برخورد كنم ولى اكنون سال خشكى است و جنگ بر ما صلاح نيست مگر در سالى كه باران زياد و زمين سبز باشد كه درختان را سيراب كنيم و شير بسيار داشته باشيم و لذا از خروج و جنگ در امسال پشيمانم ولى از طرفى نميخواهم كه محمد (ص) بجنگ ما بيرون آيد و من نيايم كه اينكار موجب جرأت وى و مسلمين خواهد شد اينك بمدينه رو و آنها را از جنگ بترسان و بر حذر بدار و من 10 شتر پاداش بتو خواهم داد.

نعيم بمدينه آمد و مردم را ديد كه براى جنگ ابى سفيان آماده ميشوند بمسلمين گفت اين تصميم شما بصواب نيست زيرا اهل مكه بخانه ها و سرزمين شما آمدند و از شما جز رمقى باقى نگزاردند اكنون ميخواهيد شما بجلوى آنها برويد كه همه قدرت خود را بجنگ شما بسيج كرده اند و در قرارگاه بانتظار شمايند و بخدا قسم احدى از شما را باقى نخواهند گزارد.

پيغمبر فرمود بخدا قسم اگر تنها باشم بقرارگاه جنگ خواهم رفت و اكنون هر كه ميترسد بماند و هر كس شجاع است با من آماده جنگ شود كه خداوند ما را كفايت ميكند و

بهترين وكيل است و از مدينه بيرون شد تا به بدر صغرى رسيد (و بدر صغرى چاهيست از بنى كنانه و نيز بازار ايشان بود در جاهليت) و در آنجا منتظر

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 349

ابو سفيان نشست.

ابو سفيان بمكه باز گشت و بنام لشكر سويق مشهور شد زيرا مردم به آنها ميگفتند شما براى خاييدن سويق بيرون شديد و خلاصه پيغمبر (ص) و يارانش با هيچ مشرك در بدر برخورد نكردند ولى در بازار بنى كنانه خريد و فروشى كردند و منافعى بردند بطورى كه سرمايه هاى مسلمين دو برابر شد و سالم و سودمند بمدينه بازگشتند.

اين مطلب را ابو الجارود از حضرت باقر نقل كرده.

سفيان و سپاه اوست يعنى ابو سفيان و سپاهش عليه شما جماعتهاى بسيار گرد آورده اند و گفته اند ابزار جنگ و مردان جنگى عليه شما جمع آورى كرده اند.

فَاخْشَوْهُمْ: از ايشان بترسيد.

سپس خداوند ميفرمايد كه اين قول مزيد ايمان و ثبات آنها در راه دين و

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 350

نصرت پيغمبر گرديد.

فَزادَهُمْ إِيماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ: يعنى گفتند كه خداوند كفايت كننده و ولى و حافظ و متولى امور ماست و نيكو وكيل يعنى نيكو كفايت كننده و نيكو پناه و معتمدى است كه امور باو واگذار شود.

فَانْقَلَبُوا: يعنى پيغمبر و همراهانش برگشتند.

بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ يعنى با سلامت از هر ناراحتى و رنج و با تجارت سود بخش.

لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ: يعنى قتل (از سدى).

و گفته اند مراد از نعمت در اينجا ثبات قدم در راه دين و اطاعت خداست و مراد از فضل سود تجارى است- (از زجاج).

و گفته اند: حد اقل چيزى كه خدا براى ضرورت بنده مى دهد نعمت است و اضافه بر آن هر چه عنايت كند فضل او ميباشد و فرق بين نعمت و منفعت اينست كه نعمت نعمت نخواهد بود مگر اينكه حسنه باشد ولى منفعت گاه حسن است و گاه قبيح زيرا نعمت استحقاق شكر دارد و شكر بر قبيح جايز نيست.

وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ: يعنى خشنودى خدا را با خروج خود بسوى دشمن تحصيل و پيروى كردند.

وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ: يعنى خداوند بر مردم مؤمن فضلى عظيم

دارد. آيه باين مطلب تنبيه ميكند كه هر كس را گرفتارى بزرگى پيش آيد كه مضطربش سازد باين كلمه پناه برد.

و روايت صحيح از حضرت صادق (ع) است كه من در شگفتم از كسى كه در موردى خائف است چرا نميگويد «حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ» كه من درباره پيغمبر خدا شنيدم كه در پى هر خوف و ترس ميفرمود: «فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ».

و از ابن عباس روايت شده كه آخرين سخن ابراهيم وقتى كه بآتش ميافتاد اين بود: «حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ» و پيغمبر شما نيز مثل همين را نيز فرمود سپس اين آيه را تلاوت كرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 4، ص: 351