از قرآن مجيد روشن كند و همين تعريف را تفتازانى دارد و ميگويد علمى است كه بحث ميكند از احوال الفاظ قرآن از نظر دلالت بر آنچه مراد و منظور از آن است.

ابو حيان براى تفسير تعريفى جامع تر و وسيعتر آورده و علم تجويد را در آن داخل كرده است او ميگويد علمى است كه از چگونگى قرائت و خواندن الفاظ قرآن و پى بردن به سؤالات و احكام و حالات كلمات بتنهايى و يا در جمله و معانى آن كلمات در دو حالت بحث ميكند.

زركشى در تعريف تفسير به بيان آنچه تفسير بدان نيازمند است پرداخته و ميگويد تفسير علمى است كه بوسيله آن، كتاب نازل بر قلب محمّد (قرآن) دانسته ميشود و با شناسايى اسباب نزول آيات و ناسخ و منسوخ و در دست داشتن قواعد صرف و نحو و قرائت ميتوان معانى و احكام و حكم آن را فهميد.

علامه تفتازانى هيچكدام از اين تعريفها را نپسنديده و ميگويد اينها باصطلاح جامع و مانع نيستند و خود در تعريف تفسير ميگويد: تفسير شناختن كلام خدا است از نظر قرآن بودن و دلالت آن بر آنچه بطور يقين و يا بصورت گمان مراد و مقصود خدا است.

ولى با توجه به اينكه علم تفسير در ضمن بيان آيات به بيان مسائلى از علوم مختلف مى پردازد نمى توان براى آن تعريفى كامل و جامع آورد.

فائده و بدون در نظر گرفتن هدفى نيافريد او انسان را آفريد تا بفرمانش گردن نهد و از گناهان دورى كند و بمقرراتى كه خدا براى سعادت و تمام شدن حجت بر او از راه وحى برايش معين كرده عمل كند.

خدا در انسان نيروى عقل قرار داد تا چراغ روشن فرا راهش باشد و باو دست و پا داد تا آنچه فهميده انجام دهد و بالاترين و پر ارزش ترين ثمرات و نتيجه هاى عقل و اعضاء سالمى كه خدا داده آنست كه انسان از راه علم و عمل بسعادت هميشگى و رستگارى واقعى در زندگى مادى و معنوى و معاش و معاد برسد.

خداوند راه سعادت را براى بندگان خود بيان كرده و اعمالى را كه از او دوست دارد و فائده اش بخود او باز ميگردد بوسيله شرايع الهيه بر زبان فرستادگان بزرگ معين نمود.

بر اين فرستادگان كه پايه گذاران قانون و شريعت بودند خداوند كتابى كه جامع آن قوانين و بزبان خود مردم باشد نازل نمود تا آنان را از تاريكيهاى جهل و نادانى بروشنايى ايمان و يقين در آورد و مردم كلام خدا را بشنوند و احكامش را بفهمند و آنچه در اين كتاب مجمل و نيازمند به توضيح باشد همين فرستاده آن را براى مردم واضح ميكند، انبياء نيز جانشينان خود را علم كتاب آموختند تا مرجعى براى بيان معانى كتاب و تفسير مبهمات آن باشند و در تاريكيهاى بدعت و جهل انوار درخشنده آنان فرا راه عقول قرار گيرد و در برابر بدعت گذرانى كه همه چيز را با دلخواه تفسير و توجيه مى كنند سدّ محكمى باشند و آيات قرآن را آن چنان

كه خدا ميخواهد معنى كنند نه مانند دسته هايى كه در اسلام پديد مى آمدند و مطابق ميل و هوس خود آنچه خواستند در آيات گفتند، مثلًا آيه كريمه: «رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا مالا طاقَةَ لَنا بِهِ» را به عشق و حبّ بر گردانده اند.

يا اينكه آيه «مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ» را به اين صورت نوشته من ذل ذى (كسى كه خوار كند اين را يعنى نفس را) يشف

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 4

(شفا مى يابد) ع (بفهم و درك كن) بديهى است اينگونه تأويلات چقدر بى ارزش است و از همين جهت رسول اكرم شديداً نهى ميكرد كه مردم قرآن را با رأى و فكر خود تفسير نكنند و هر كه آن را با ميل خود تأويل كند جايگاهش عذاب و آتش است و در عصر نبوّت صحابه از رسول اكرم آنچه مربوط به تفسير و بيان قرآن و شناسايى معنى و حقيقت آيات بود فرا مى گرفتند.

و سنّت و احاديث نبوى در اين زمينه فراوان شد و باستناد آن احاديث علم تفسير قرآن كه مورد عنايت شديد مسلمين قرار گرفت پديد آمد و چون هدف و نتيجه اش فهميدن مقصود آيات و كلمات خدا است اشرف از همه علوم و پر ارزش ترين آنها است

نازل شد ولى پاره اى الفاظ از لغات غير قريش نيز در آن ديده ميشود.

محقق بزرگ صاحب تفسير مجمع البيان معناى اين حديث را از رسول اكرم كه فرمود: «قرآن بر هفت حرف نازل شده است» و برخى روايات اضافه ميكند:

«پس در آن جدال نكنيد كه جدال كفر است» بر همين معنى حمل ميكند كه منظور از هفت حرف همان لغات عرب است، بعضى ديگر گفته اند منظور لغتهاى قريش و نزديكان و وابستگان آنان است.

برخى ديگر معتقدند كه مقصود رسول اكرم از هفت حرف اختلاف لحن و لهجه قبيله هاى عرب است و هر قبيله و قومى ميتواند مطابق لحن و لهجه خود قرآن را بخواند ولى بيشتر باختلاف قرائت ها معنى كرده اند.

بهر حال براى اين حديث هر معنايى كنيم اين مطلب مسلم است كه قرآن با اسلوب و نظم و روش اعجاز آميز و در عاليترين سطح از فصاحت و بلاغت بلغت عرب ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 5

نازل شد و اگر اجمال و ابهامى در پاره از آيات ديده ميشود خود نيز نشانه نوعى فصاحت است زيرا گوينده و نويسنده فصيح ماهر از يك نواخت بودن سخن و جمله كه طبعاً ملال آور و خسته كننده است پرهيز دارد و در ميان مطالب گاه با شرح و تفصيل وارد ميشود و گاهى بطور مختصر و كوتاه ميگويد و ميگذرد. گاهى نتيجه هاى طبيعى مطالب قبل را چون قرينه و قيدى براى جمله هاى بعد مى گيرد و گاهى بر قرينه هاى حالى آشكار و احياناً پنهان تكيه مى كند و گاهى مقدماتى را بيان ميكند و نتيجه گيرى از آنها را بعهده استعدادها و افكارها قرار ميدهد كه

همه اينها از فنون فصاحت است و طبعاً نوعى ابهام براى كسانى كه آشناى باين نوع دقايق بيانى نباشند پيش ميآورد و ممكن است لوازم جمله ها براى كسانى كه آشناى باين نوع قواعد بيان و بلاغت نيستند پوشيده و پنهان بماند و درك اين مطالب كه از لوازم سخن است نسبت به توانايى فكرى اشخاص مختلف ميباشد.

اين روش قبل از قرآن بين فصحاء عرب معمول بوده و سخن را طورى بيان ميكردند كه وجوه و احتمالاتى در آن ميآمد.

ابن قتيبه در كتاب «مشكلات قرآن» ميگويد گوينده و خطيبى از عرب وقتى ميخواست در صحنه هاى مختلف جنگ و صلح و نكاح جمله اى بگويد و خطبه اى بخواند گفتارش را از آغاز تا انجام بيك شكل و سبك نميآورد گاه مختصر و گاه طولانى بعضى كلمات را مبهم ميگفت تا فكر شنونده را بيشتر جلب كند و بعضى مطالب را آن چنان واضح و روشن ميكرد كه همه درك ميكردند گاهى با كنايه و گاه با صراحت تا هر كس بمقدار استعدادش درك كند اگر چنين نميكرد و يك نواخت ميگفت سخن او از ارزش فصاحت ميافتاد.

نويسندگانى نيز مى بينيم كه به پيروى از همين روش ميخواهند با الفاظى كوتاه معانى طولانى و مفصّلى را بيان كنند و در نتيجه كتابشان مجمل و نيازمند بشرح و تفصيل از طرف خود آنان و يا ديگرى ميشود و احياناً كلامشان تا آن درجه اجمال پيدا ميكند كه در بيان منظور آن بين خود شارحان اختلاف پديد ميآيد و چاره اى جز شرح و توضيح خود نويسنده نيست.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 6

و گاهى اجمال آن چنان زياد

است كه شرح آن با مطلب مورد نظر وفق نميدهد و معنا را واضح نميسازد.

دانشمندانى را مى بينيم كه با عنايت و علاقه خاصّى مجالس و انجمنهايى تشكيل ميدادند براى شرح و توضيح كلام خطبا و شعرا تا راز و رمز آن كلمات را روشن سازد و در تمام آن موارد هيچكس صاحب آن سخن مجمل را سرزنش نميكرد تا وقتى از حدود موازين ادبى خارج نشده بود با توجه باين اصل ادبى روشن ميشود در محيط فصاحت و بلاغت عربستان كه تفنن و تنوع سخن و اجمال و تفصيل گويى آن از اركان محسنات كلام بحساب ميآمد اگر قرآن با سبكى روان و ساده و يك نواخت و در خور فهم عالم و عامى نازل ميشد در اين بازار ارزش و قيمتى نمى يافت و با ردّ افكار مواجه ميگشت و گردنها در برابر آن خاضع نمى گشت و قهراً اثر هدايتى كه از آن منظور بود حاصل نميشد.

در اسلوب حيرت انگيز و اعجاز آميز قرآن استعارات و كنايات و مجارات با سبكى دلنشين و جذاب بكار رفته كه هر كس بمقدار استعداد و توانايى فكر بيش از آنها مطلبى مى فهمد و روى اين اصل گاهى ديده ميشود اختلاف در فهم آيات پيش ميآيد يكى معنايى را مى فهمد و بر درستى فهمش دليل ميآورد كه ديگرى درست در جهت عكس آن مطلب را درك كرده و او نيز بر صحت فكر خود دليل ذكر ميكند.

اينجا است كه چاره اى جز مراجعه بخاندان وحى و رسالت و اهل ذكر و راسخان در علم نيست. در قرآن آيات محكم (روشن و واضح) و متشابه (پيچيده و مجمل) و ناسخ و

منسوخ و مجمل و مبيّن و عام و خاص و احكام و واجبات و مستحبّات و مواعظ و امثال و حِكَم و مانند آن ديده ميشود آيات مربوط بمواعظ و قصص معنايش واضح است و چندان نيازى به توضيح ندارد و قبل از آنكه اسلام توسعه يابد و لغت هاى ملّتهاى ديگر وارد در لغت عرب شود اعراب اصيل روى همان ملكه فطرى و طبيعى در فهم اين دسته از آيات نيازمند به چيزى نبودند و خود مى فهميدند.

فهم آيات مربوط به فرائض و ناسخ و منسوخ و مانند آن جز با رجوع به رسول ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 7

اكرم و اوصيائش امكان نداشت حتّى در زمان وحى و لذا سنّت نبوى، شارح و متمّم كتاب و بيان كننده واجب و مستحبّ قرآن مى باشد و در عصر رسول اكرم آن احاديث جمع آورى و منظّم شد.

ولى بعد از رسول اكرم دسته از يهود چون عبد اللَّه بن سلام و كعب الاحبار- و وهب بن منبه و امثال آنان و نيز مشركانى از عرب كه علوم خود را از يهود مى گرفتند اسلام آوردند اينان آيات مربوط به داستانها و مواعظ را كه گفتيم نياز به مراجعه به احاديث نبوى نداشت و با معلومات قبلى خود توجيه و تفسير ميكردند و قصّه هاى مجمل قرآن را با آنچه از توراة ميدانستند مى آميختند و تفصيل ميدادند و بيشتر مردم هم به آنان احترام ميكردند و مطالبشان را مى پذيرفتند روى اين جهت روايات اسرائيلى در كتب تفاسير راه يافت و با احاديث نبوى و ائمه اطهار آميخته شد و خود مشكلى بوجود آورد.

و بيشتر توجّه دانشمندان و

محقّقان هم به آيات احكام و واجبات بود و به قسمتهاى ديگر نوعاً اعتنا نداشتند و اگر افراد نادرى هم به اين صدد مى افتادند كه اين حقائق را روشن كنند آن اندازه توانايى و نيرو نداشتند كه در مبارزه با اين نوع افكار اسرائيلى كه در ذهن بيشتر مردم جا گرفته بود پيروز گردند.

از آنچه گفته شد اين نتيجه بدست آمد كه ما در فهم آيات قرآن و پى بردن به مبانى و حقايق آن به تفسير نيازمنديم.

بيانى نزديكتر است تا بيك كتاب تفسير.

برخى بيشتر به نحو و اعراب پرداخته اند بعضى احكام فقهى بيشتر مورد توجّهشان بوده و همين طور دسته اى به قصص و جمعى به علوم فلسفى عنايت داشته اند بطورى كه اين نوع تفسيرها كه هر كدام يك جهت را هدف خود قرار داده اند بقدرى از هم فاصله دارند كه گويى هر كدام در موضوعى نوشته شده است غير از موضوع ديگرى و از مجموع آنها دائرة المعارفى بدست مى آيد.

صاحب كتاب: «كشف الظنّون» در اين باب ميگويد: بعضى از مفسّران كتابشان را از آنچه مربوط به فنّ خود آنهاست پر كرده اند مثل اينكه قرآن كه بيان كننده و بنيان هر چيزى است فقط براى بيان آن فنون آمده است يكى بقواعد نحوى ديگرى بمسائل تاريخى سومى به احكام فقهى و در اين ميان صاحبان علوم عقلى و مخصوصاً امام فخر رازى تفسيرشان را از اقوال فلاسفه و حكما و استدلال هاى آنان در مسائل مختلف فلسفى پر كرده اند و همانطور كه ابو حيّان در باره تفسير فخر رازى ميگويد او مطالبى طولانى و مفصّل را در كتابش جمع كرد كه در تفسير ابداً نيازى به آنها نيست و بعضى از علماء در باره تفسير فخر رازى ميگويند:

«در اين كتاب همه چيز جز تفسير هست» روش مفسّرين قديم و صدر اسلام اين بود كه اقوال را نقل ميكردند و سپس

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 9

به ذكر احاديث و بيان معانى آيات مى پرداختند. ولى لغات و الفاظ را بيان نميكردند و آنها را به فهم طبيعى عرب اصيل اين دوره كه گفتيم هنوز با اهل زبانهاى ديگر نياميخته

بودند واگذار ميكردند در اين زمان هنوز زبان عربى بصورت علم و فن در نيامده و قواعد و قوانين براى آن نوشته نشده بود و استعمالات بيشتر روى ذوق و سليقه بود.

بتدريج كتب تفسيرى زياد شد و با داخل شدن لغت هاى ملل ديگر دوران زبان خالص و فصيح عربى پايان يافت و كم كم بحث قسمت هاى ادبى قرآن از اركان تفسير شمرده شد.

در قرن ششم هجرى زمخشرى كتاب كشاف را تأليف كرد و در آن فنون- بلاغت و نكته هاى بديعى قرآن را بطور كامل و مبسوط نوشت و حقاً در باب خود پر ارزش و سودمند است.

پس از زمخشرى علّامه بزرگ طبرسى در قرن پنجم كتاب مجمع البيان را در نهايت درجه درستى و محكمى با روشى كامل و عالى نوشت و بترتيب لغت و اعراب و نظم آيات و سبب نزول و معانى هر يك از آيات را بيان كرد در تفصيل معانى نه بسمت افراط گرائيده تا دچار زياده گويى شود و نه در جهت تفريط افتاده تا در بيان مطلب و مراد كوتاه آمده باشد.

مجمع البيان يكى از بهترين كتابهاى تفسير است كه با اسلوب و ترتيب جالب نوشته شده است و در هر باب اقوال را بدون آنكه مورد ردّ و اعتراض قرار دهد نقل ميكند و اختيار و ترجيح يك قول را بعهده فكر و ذهن خواننده قرار ميدهد تا در او اگر ملكه تشخيص و اختيار نيست پديد آيد.

كتابهاى تفسير و قسمتى از مباحث آن شد و قسمت ديگر بحث از ناسخ و منسوخ و اسباب نزول و مقاصد ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 10

آيات و نحوه قرائت ها و بيان آنچه مربوط به قصص و وقايع گذشته و آينده است و سند و مدرك در اين قسمت از تفسير سنّت نبوى و احاديث ائمه عليهم السلام ميباشد جز آياتى كه در مورد قصص و يا براى ارشاد افكار و بكار انداختن عقل ها در شناسايى خدا و مسائلى مانند آنست و يا آياتى كه در مورد مواعظ و حكمتها آمده است كه چون اين آيات معناى روشن و ظاهرى دارند تفسير آنها نياز به سنّت و حديث ندارد و اما در آيات متشابه هيچ چاره اى جز مراجعه بأهل بيت وحى نيست.

مطلبى بيان كرده اند ولى آنچه از آنان نقل شده كم است.

مفسّر از تابعين «1» كسانى كه از تابعين در تفسير قرآن وارد بودند و شهرت فراوانى در اين زمينه كسب كردند در درجه اوّل:

علىّ بن ابى طلحه شاگرد ابن عباس، قيس بن مسلم كوفى، مجاهد بن جبر مكى، قتادة بن دعامه و اسماعيل بن عبد الرحمن كوفى و عكرمه و پس از آنها طاوس بن كيسان يمانى. كه ابن تيميه او را داناترين مردم در تفسير ميداند و عطاء بن ابى رياح مكّي و جابر بن يزيد جعفى و محمّد بن سائب كلبى كه علامه زمانش بود و حسن

__________________________________________________

(1) مسلمانانى كه عهد رسول اكرم را درك نكرده اند بآنان تابعين ميگويند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 12

بصرى كه در شهرت نياز به بيان ندارد و مالك بن انس و عامر شعبي و عطاء بن ابى سلمه و سليمان بن مهران و ابو العاليه رفيع بن مهران و ضحاك بن مزاحم و عطية بن سعيد و بسيارى افراد ديگر كه نام بردن از همه آنها مقدور نيست.

عامر.

و فائده شناختن آيات اينست كه خواننده قرآن وقتى با انگشتان خود آنها را

__________________________________________________

(1) آيه 84 از سوره

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 16

شمرد ثواب بيشترى خواهد داشت و دست و قلب و زبانش با هم اشتغال بقرآن پيدا كرده اند و بى شك روز قيامت گواهى خواهند داد

حمل كرده اند.

اختلاف كلمات چون: «تَعال و هُلمّ وَ أقبلْ» كه همه يك معنا دارند (بيا) و در صدر اسلام ميتوانستند هر كدام را خواستند بخوانند ولى پس از آن، اجماع كردند كه فقط يك كلمه خوانده شود و اجماع آنان حجت شد كه غير آن صورت مورد اجماع ممنوع گردد

مانند- «وَ ما عَملَتْ ايْدِيَهُمْ» يا «وَ ما عَمِلَتْهُ أَيْدِيهِمْ» شيخ طوسى ميگويد: اين وجه زيباتر و بهتر است زيرا از ائمه عليه السلام وارد شده است كه در مورد اختلاف قراء كدام را ميتوان خواند.

دوم- دسته اى ديگر از دانشمندان، هفت حرف را بر معانى و احكامى كه قرآن بنظم در آورده حمل نموده اند نه الفاظ و بعقيده برخى از آنان آن معانى عبارتند از وعده، وعيد، امر، نهى، جدل، قصص و مثل، ابن مسعود از رسول اكرم صلى اللَّه عليه و اله نقل ميكند كه آن حضرت فرموده: قرآن بر هفت حرف نازل شد: زجر (نهى) امر، حلال، حرام، محكم، متشابه و امثال، ابو قلابه نيز از آن حضرت نقل ميكند كه فرموده: قرآن بر هفت حرف نازل شد: امر، زجر، ترغيب، ترهيب، جدل، قصص و مثل.

بعضى ديگر معانى را: ناسخ، منسوخ، محكم، متشابه، مجمل، مفصل، و تأويل آنچه جز خدا كسى نميداند گرفته اند

سرزنش كرده است و فرموده: «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها» «2» (آيا در قرآن فكر نميكنند يا بر دلهاشان قفلها است).

و نيز قرآن ميگويد كه اين كتاب بزبان عربى نازل شده: «إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ» «3» (ما اين قرآن را بزبان عربى قرار داديم تا شما بفهميد).

رسول اكرم ميفرمايد: وقتى حديثى از من براى شما نقل شد آن را بر قرآن

__________________________________________________

(1) آيه 83 از سوره نساء

(2) آيه 24 از سوره محمد

(3) آيه 3 از سوره زخرف

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 22

عرضه كنيد اگر با آن موافق بوده بپذيريد و اگر مخالف بوده آن را بديوار بزنيد.

از اين آيات و روايات فهميده ميشود كه قرآن سند و حجت است و روايات را بايد بر آن عرضه داشت ناگفته روشن است كه چگونه ميتوان چيزى را كه نميتوان فهميد سند و شاهد قرار داد.

بنا بر اين بايد ظاهر حديث نبوى را كنار گذارد و اگر سندش صحيح باشد او را چنين معنى كرد: كسى كه قرآن را برأى و انديشه خود حمل و معنى كند و شواهد الفاظ خود قرآن را كنار بگذارد و عمل نكند. اگر رأيش هم باشد باز خطا كرده است.

از رسول اكرم نقل شده است كه فرموده: قرآن روان و داراى وجوه است پس آن را به بهترين وجه حمل كنيد «1».

از عبد اللَّه بن عباس نقل شده است كه تفسير را بر چهار قسم تقسيم نموده است:

1- تفسيرى كه همه بايد بدانند اگر كسى ندانست عذرى ندارد مانند احكام و قوانين قرآن و خلاصه اى از دليل هاى توحيد.

2- تفسيرى كه عرب از راه زبان خود

ميفهمد مانند حقيقت لغات و موضوع كلام عرب.

3- تفسيرى كه تنها علماء ميدانند مانند تأويل متشابهات و فروع احكام 4- تفسيرى كه جز خدا كسى نمى داند مانند علم بقيامت و هر آنچه مربوط بغيب است، و بايد دانست كه شناختن «اعراب» (حركات كلمات) در درجه اول علوم قرآن و أجل آنها است زيرا هر بيان و استدلالي بدان نيازمند است و اين اعراب است كه ابهام و پيچيدگى را از الفاظ گرفته و از درون آنها جواهر گرانبهاى معانى را بيرون ميآورد چه اغراض در زير پرده الفاظ نهاده بوده و اعراب انگيزنده و جوينده و اشاره كننده بدانها ميباشد و تنها اعراب است كه مقياس و وسيله براى دانستن زيادى و كمى جمله ها نسبت بمعناى منظور و شناسايى درستى و نادرستى آنها مى باشد.

از رسول اكرم نقل شده كه فرمود: قرآن را اعراب بگذاريد و بدين وسيله «2»

__________________________________________________

(1) القرآن ذلول ذو وجوه فاحملوه على احسن الوجوه

(2) قال اعربوا القرآن و التمسوا غرائبه.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 23

غرائب و معانى اش را بدست آوريد.

آن دسته از آيات قرآن را كه الفاظش مجمل نيست و نياز به بيان ندارد و معنا و مقصود از آنها همانست كه از ظاهرشان فهميده ميشود ميتوانند همه كسانى كه اطلاعى از عربى و اعراب دارند آنها را بفهمند مانند آيات: «وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ» «1» (تنى را كه خدا محترم داشته جز بحق مكشيد) «وَ إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ» «2» (خداى شما خدايى است يكتا) و «لا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَداً» «3» (پروردگار تو بكسى ستم نميكند) و مانند آنها.

اما آياتى كه مجملند و ظاهرشان معناى

مقصود را بطور مشروح نشان نميدهد مانند آيات: «أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ» «4» وَ «آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ» «5» (حق آن را (زكاة) روز چيدنش بدهيد) كه دانستن مشروح نماز و زكاة احتياج به بيان پيامبر دارد تا او از راه وحى خصوصيات و عدد ركعات نماز و مقدار نصاب زكاة و امثال فراوان آن را بفهمد و بمردم بفهماند و بيان كند.

بيان اين دسته آيات بدون نقل و حديث جايز نيست و شايد ميتوان حديث نبوى را ناظر به اين نوع آيات دانست اما آياتى كه احتمال دو يا چند معنى را دارند و بدليل فهميده ايم كه نميتوان همه آنها را مراد دانست و جز يكى مراد و منظور نيست اين آيات متشابهند چون مقصود از آنها با آنچه مقصود نيست بهم مشتبه هستند در اين موارد تنها دليل نقل و حديث است كه ميتواند يك معنا را معين كند و بدون آن نميتوان جرئت كرد و گفت يكى از آن معانى بخصوص مقصود مى باشد و سخن مفسران در تعيين يك معنى نيز كافى نيست جز اينكه اجماع بر آن معنى داشته باشند كه در آن صورت، پيروى از آنان واجب است.

__________________________________________________

(1) آيه 33 از سوره اسراء [...]

(2) آيه 163 از سوره بقره

(3) آيه 49 از سوره كهف

(4) آيه 83 از سوره بقره

(5) آيه 141 از سوره انعام

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 24

ميداند.

و همانطور كه «نوشته شده» را «كتاب» و حساب شده را «حساب» ميگويند در آنجا نيز خوانده شده را بنام خواندن (قرآن) ناميدند.

عرب علم و يقين داريم همچنين به دست نخوردن قرآن يقين و علم داريم با اينكه در اين امور توجه و عنايت شديد به حفظ و نقل آنها باندازه قرآن ابداً نبوده است چه قرآن معجزه پيامبر و مأخذ و سند احكام دينى اسلام است.

دانشمندان اسلام در حفظ و حمايت قرآن منتهاى كوشش را داشتند بطورى كه تمام موارد اختلاف مربوط به اعراب يا قرائت و حروف همه را بطور دقيق ميدانستند و با اين عنايت و علاقه چطور تصور دارد كه چيزى از آن كم شود و تغيير يابد.

سيد مرتضى اضافه ميكند: بهمان درجه كه ما به اصل قرآن يقين داريم صحت اجزاء و آيات آن نيز براى ما يقينى است مثلًا كتابى را كه سيبويه يا مزنى نوشته است براى اهل ادب همه و يا قسمتى از آن تفاوت نميكند يعنى همانطور كه بأصل آن اجمالًا يقين دارند كه از سيبويه و يا مزنى است همچنين هر قسمت و بابى از آن را ميدانند كه از آنها است و اگر كسى بابى را از نحو در آب كتابها بيفزايد كه در اصل نبوده همه ميدانند كه آن قسمت بعداً اضافه و ملحق شده و جزء اصل كتاب نبوده است وقتى يك كتاب عادى چنين وضعى را داشته باشد بديهى است كه عنايت بقرآن بمراتب بالاتر از عنايت و علاقه بضبط كتاب سيبويه و ديوان هاى شعراء بوده است.

سيد مرتضى ميگويد: قرآن در عهد رسول اللَّه بهمين ترتيب كه الآن در دست

__________________________________________________

(1) حشويه- جمعى از معتزله اند كه فقط بظواهر قرآن چسبيده و خدا را جسم دانستند و آنان چون مردم پستى بودند و حشو

باين معنا است لذا «حشويه» ناميده شدند (دائرة المعارف فريد و جدى)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 28

ما است جمع شد و چنين استدلال ميكند كه صحابه و ياران پيامبر قرآن را فرا گرفته و حفظ مى نمودند و گاهى دسته اى معين ميشدند كه همه آن را حفظ كنند و بر پيامبر ميخواندند.

گروهى چون عبد اللَّه بن مسعود و ابى بن كعب و ديگران چند مرتبه همه قرآن را بر پيامبر خواندند و ختم كردند همه اينها با كمترين تأمل و تفكر ثابت ميكند كه قرآن در زمان رسول اللَّه جمع شده و كامل بوده نه پراكنده.

در خاتمه سخن سيد ميگويد افراد كمى از اماميه و گروه حشويه كه اين مطلب را گفته اند قابل اعتنا نيستند و اينان باخبارى ضعيف اعتماد كردند و آنها را صحيح پنداشته اند و معلوم است كه با چنين احاديث ضعيف نميتوان از آنچه بطور يقين بيان كرده ايم دست بر داشت.

قرآن را ياد بگيرم ولى بدان عمل نكنم حضرت در جوابش فرمود: خدا آن قلبى را كه قرآن در آن جا گرفته است عذاب نميكند.

عقبة بن عامر جهنى ميگويد رسول اكرم فرموده: اگر قرآن در پوستى هم باشد بدان پوست آتش نخواهد رسيد.

عطار از ابى سعيد خدرى نقل ميكند كه رسول اكرم فرموده: حاملان قرآن دانايان اهل بهشتند در روز قيامت، و باز فرمود: حامل قرآن نبايد تصور كند كه در روى زمين از او غنى تر وجود دارد حتى آن كسى كه مالك دنيا با همه وسعتش باشد.

عيسى بن قائد ميگويد كسى كه خودش از سعد بن عباده شنيده بوده بمن گفت كه رسول اكرم فرموده: نيست كسى كه قرآن را ياد گرفته و سپس فراموش كند جز اينكه در روز قيامت خداى را ملاقات ميكند در حالى كه دستش بريده است.

عبد اللَّه بن عباس ميگويد رسول اكرم فرمود: اشراف و نيكان امت من حاملان قرآن و شب زنده دارانند.

عبد اللَّه بن مسعود از رسول اكرم نقل ميكند كه فرموده: اين قرآن غذا و ميهمانى الهى است از اين غذا آنچه ميتوانيد فرا گيريد و اين قرآن ريسمان خدا و نور آشكار و شفاء نافع است و نگاهدارنده كسى است كه بدان بياويزد و نجات است براى كسى كه از آن پيروى كند او خود مستقيم و بحق است و هيچگاه منحرف نميشود تا نياز به راه آوردن داشته باشد شگفتيهايش تمام ناشدنى است و در اثر زيادى ردّ كهنه نخواهد ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 30

شد پس آن را بخوانيد همانا خدا در قرائت آن هر حرفى ده حسنه

پاداش ميدهد پس در مجموع «الم» براى هر كدام از- الف و لام و ميم ده حسنه يعنى (براى مجموع سى حسنه خواهد داد) الحديث حارث بن اعور ميگويد: امير المؤمنين در حديثى طولانى چنين فرمود: شنيدم از رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله كه ميفرمود فتنه هايى پيش خواهد آمد. من گفتم راه خلاص و نجات از آنها چيست؟ فرمود: كتاب خدا كه در آن است خير گذشتگان و آيندگان و حكم ما بين شما، اين قرآن فصل و فاصله بين حق و باطل است و شوخى نيست، افكار بسبب آن گمراه نميشود و دانشمندان را از آن سيرى و بى نيازى نباشد، از زيادى ردّ كهنه نميگردد و پايان نمى پذيرد. قرآن كتابى است كه هر جبارى آن را ترك كند خداوند سر نگونش ميكند و هر كسى كه هدايت را از غير آن بطلبد گمراهش مينمايد.

اين قرآن ريسمان محكم و راه مستقيم خدا است هر كه بدان عمل كند پاداش و اجر مى برد و هر كه به آن حكم كند عدالت بيشتر كرده و هر كه مردم را بسوى آن بخواند بى شك بسوى راه است خوانده است.

عاصم بن حمزه از امير المؤمنين و آن حضرت از رسول اكرم نقل ميكند كه فرمود:

كسى كه آن قدر قرآن بخواند تا حفظ شود خداوند او را به بهشت داخل خواهد كرد و شفاعت و دستگيرى او را در باره ده نفر از خانواده اش كه مستحق عذاب و آتش اند مى پذيرد.

عبد اللَّه بن عمر ميگويد على عليه السلام فرمود: بخواننده و رفيق قرآن گفته ميشود بخوان و بالا رو و آن را به تأنّى بخوان هم چنان

كه در دنيا آن را به تأنّى ميخواندى همانا عظمت مقام و درجه تو نيز در آخرين آيه ايست كه ميخوانى.

باز از على عليه السلام نقل شده كه رسول اكرم فرمود هر كسى توفيق قرآن خواندن نصيبش شود و آن را بخواند و بعد خيال كند كه بكسى برتر از آنچه او دارد عطا شده است همانا نعمتى را كه خدا بزرك شمرده كوچك، و آنچه خدا كوچك شمرده بزرك ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 31

دانسته است. و نيز از على عليه السلام نقل شده كه حضرت رسول صلى اللَّه عليه و آله فرمود: كسى كه قرآن ميخواند مثل آن است كه نبوّت در سينه و بين دو پهلويش قرار گرفته است و فقط با وحى نميشود.

ابو سعيد خدرى از على عليه السلام نقل ميكند كه فرمود: حاملان قرآن در دنيا دانايان و عارفان بهشتيانند در روز قيامت. و نيز امير المؤمنين فرمود: كسى كه باسلام داخل شود در حالى كه فرمانبر و مطيع است و قرآن را آشكارا بخواند براى اوست در هر سال دويست دينار از بيت المال مسلمانان و اگر در دنيا بطور كامل باو داده نشود روز قيامت كه احتياج بيشترى بآن دارد بطور كامل خواهد گرفت، اين روايت كه بيان شد چون قطره ايست از دريا كه براى رعايت اختصار و از باب نمونه بدانها اكتفاء نموديم

فسق و يهود و نصارى قرائت كنيد و قومى پس از من خواهند آمد كه در خواندن قرآن آن را ميكشند مانند ترجيع و كشيدن آواز و ترجيع تاركان دنيا در سرورشان و ترجيع نوحه گران، دل اينان و كسانى كه دلباخته آنها شده اند بهمين طرز خواندن خوش و فريفته شده است.

علقمة بن قيس ميگويد: من در قرآن خوش آواز بودم. عبد اللَّه بن مسعود بدنبال من ميفرستاد كه بر او بخوانم من وقتى از خواندن فارغ ميشدم ميگفت باز بخوان پدر و مادرم فدايت باد زيرا من از رسول خدا شنيدم كه فرمود: حسن صوت و خوب خواندن، زينت قرآن است.

انس بن مالك از رسول اكرم نقل ميكند كه فرمود: براى هر چه زينتى است و زينت قرآن صداى خوش است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 32

عبد الرحمن بن السائب ميگويد: سعد بن ابى وقاص بر ما وارد شد من آمدم نزد او و سلام كردم بمن گفت پسر برادرم شنيده ام تو صداى خوبى در قرآن خواندن دارى، گفتم آرى الحمد للَّه گفت من شنيدم كه رسول خدا ميفرمود: قرآن با حزن و اندوه نازل شد پس وقتى خوانديد آن را گريه كنيد و اگر گريه نميكنيد حالت گريه كننده را داشته باشيد و آن را با آواز بخوانيد كه هر كه آن را اين چنين نخواند از ما نيست.

بعضى كلمه «تغنّوا به» را بمعناى با آواز بلند بخوانيد نگرفته اند بلكه به «بى نياز شويد با آن» معنا نموده اند ولى بيشتر دانشمندان آن را همان زيبا و غم انگيز نمودن صدا دانسته اند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 33

سوره بقول ابن عباس و قتاده مكى، و بقول مجاهد، مدنى است و بعضى معتقدند يك بار در مكه و بار ديگر در مدينه نازل شد.

از نبى اكرم نقل ميكند كه فرمود: امّ القرآن (حمد) عوض از غير خودش ميشود ولى سوره هاى ديگر عوض آن نمى شوند.

7- اساس- بمناسبت آنچه از ابن عباس نقل شده است كه براى هر چيز اساس و پايه اى است و اساس قرآن سوره فاتحه و اساس اين سوره «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» است.

8- شفاء- چون از رسول اكرم نقل شده است كه فرمود: فاتحة الكتاب شفاء از هر دردى است.

فدايت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 35

حضرت فرمود: اين سوره شفاء هر درد و بيمارى است جز مرگ.

از حضرت امام صادق نقل شده است كه فرمود: كسى كه از حمد شفا نيابد هيچ چيز او را خوب نميكند.

امير المؤمنين از رسول اكرم نقل ميكند كه خدا بمن گفت «وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً- مِنَ الْمَثانِي وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ» «1» (اى محمّد همانا ما هفت آيه با ثنا (سوره حمد)- و قرآن با عظمت را براى تو فرستاديم) حضرت ميگويد خدا سوره حمد را در برابر همه قرآن قرار داد و بر نازل كردن آن بخصوص بر من منّت نهاد بعد فرمود:

فاتحة الكتاب شريفترين چيزى است كه در گنجينه هاى عرش است.

خداوند محمّد را بدان اختصاص و شرافت داد و هيچكدام از پيامبران را با او در اين جهت شريك ننمود. جز سليمان كه باو از اين سوره (بسم اللَّه ...)

داده شد.

همانطور كه قرآن از زبان بلقيس اين چنين حكايت ميكند: «إِنِّي أُلْقِيَ إِلَيَّ كِتابٌ كَرِيمٌ إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» «2» (نامه اى گرامى بمن داده اند از جانب سليمان و بنام خداى رحمن و رحيم است).

سپس فرمود: هر كه آن را بخواند در حالى كه بدوستى محمّد و آل او معتقد.

و بظاهر و باطن آن مؤمن، و پيرو فرمانش باشد خداوند در برابر هر حرفى از آن حسنه اى باو ميدهد كه هر يك از آن بالاتر از دنيا با همه اموال و خيراتش مى باشد.

و اگر كسى بدين سوره كه خوانده ميشود گوش فرا دهد بمقدار يك سوم از ثواب و اجر خواندنش را خواهد داشت اين چيز را غنيمت شمرده و

آن را بيشتر كنيد تا موقعش نگذرد و حسرت و آه در دلتان نماند.

در نمازهايى كه بايد حمد را بلند خواند واجب و در نمازهايى كه بايد آرام خواند مستحبّ است ولى همه اين احكام از نظر دانشمندان اهل سنت محل اختلاف است ولى جزء بودنش در سوره نمل براى هيچ دسته قابل انكار نيست.

كسى كه بسم اللَّه را آيه اى مستقل ميداند «صِراطَ الَّذِينَ» را تا آخر سوره يك آيه مى شمرد و كسى كه آن را آيه اى مستقل بحساب نميآورد و گفتنش را فقط براى تيمّن و تبرّك ميداند «صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» را يك آيه و بعدش را آيه ديگر مى شمرد.

از قرّاء حمزه و خلف و يعقوب و يزيدى بين سوره ها با بسم اللَّه فاصله نميأندازند ولى بقيه در فاصله هر سوره و سوره ديگر بسم اللَّه ميگويند مگر بين دو سوره انفال و توبه

اسمى مشتق باشد، و كسانى كه آن را مشتق دانسته اند در اينكه اصل آن چيست اين وجوه را گفته اند:

1- مشتق از «الوهيّت» بمعناى عبادت و معناى اللَّه بنا بر اين ذاتى است كه شايسته پرستش ميباشد.

2- مشتق از «وله» بمعناى تحير، و معنايش بنا بر اين ذاتى است كه عقلها در كنه عظمتش متحيّر و سرگردانند.

3- از «الهت» يعنى فزع و گريه كردم و خدا كسى است كه همه مردم در احتياجاتشان سوى او جزع و ناله ميكنند.

4- از «الهت إليه» بسويش آرامش يافتم و معنايش اين است كه دلها با ذكر و يادش آرام مى گيرند.

5- از (لاه) يعنى پوشيده شد كه او ذاتى است پوشيده از اوهام و آشكار و ظاهر با دليل ها و برهانهاى عقلى.

«الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» دو اسمند كه از رحمت گرفته شده و براى مبالغه اند جز اينكه در «فعلان» (رحمن) مبالغه بيشترى است از «تغلب» حكايت شده است كه بعقيده او كلمه (رحمن) عربى نيست باستناد آيه كريم كه در مقام استغراب و تازه بودن كلمه گفتند «رحمن» چيست؟ (قالوا و ما الرحمن) ولى اين عقيده درست نيست ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 39

زيرا در اشعار عرب فراوان اين كلمه ديده ميشود «1»

خدا نام برده شود و اگر كسى موقع «ذبح» و كشتن حيوان بجاى «باسم» بگويد «باللَّه» قطعاً مخالف دستور است.

«اللَّه»- ذاتى است كه چون قادر بر آفرينش و زنده كردن موجودات و نعمت دادن به آنهاست شايان پرستش است.

«الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»- علت تقدّم كلمه «الرحمن» بر «الرحيم» اين است كه چون رحمن فقط بخدا گفته ميشود و بس مانند اسم شخص و علم است و بايد قبلًا گفته شود بخلاف «رحيم» كه گفتنش در مورد غير خدا نيز صحيح است.

ابو سعيد خدرى از رسول اكرم نقل ميكند كه آن حضرت فرمود: عيسى بن مريم گفت خدا رحمن در دنيا و رحيم در آخرت است.

بعضى از تابعين ميگويند «رحمن» يعنى مهربان بهمه مردم مؤمن و كافر و «رحيم» مهربان بخصوص مؤمنين در آخرت.

فرا گرفتن رحمت رحمانيه حق همه مردم را خواه مؤمن و صالح باشند يا كافر و فاسق، باين است كه آنان را آفريد و از نعمت حيات و زندگى بهره مندشان نمود و به آنان روزى ميدهد.

و شمول رحمت رحيميه بخصوص مؤمنان، باين است كه در دنيا بآنها توفيق نيكو كارى داد و آنان در آخرت مورد تكريم و آمرزش او قرار گرفته و وارد بهشت ميشوند.

بهمين مطلب باز ميگردد آنچه از حضرت امام صادق عليه السلام نقل شده است كه فرمود: «رحمن» اسمى است خاص (مخصوص بخدا) و بيان كننده صفتى عام و «رحمن» اسمى است عام و بيان كننده صفتى خاص.

عكرمه ميگويد: خدا باعتبار يك رحمت «رحمن» و باعتبار صد رحمت «رحيم» است و اين مطلب را او اقتباس كرده از قول رسول اكرم كه فرمود: براى خدا صد رحمت است كه

فقط يكى از آنها را به زمين فرستاده و بين مردم تقسيم نمود و مهربانى مردم ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 41

با هم و عواطفى كه نسبت بهم نشان ميدهند همه اثر همين يك رحمت است و نود و نه رحمت ديگر را براى خود قرار داده تا روز قيامت بندگان را مشمول آنها قرار دهد و روايت شده است كه روز قيامت حتى اين يك رحمت را هم ضميمه آن نود و نه نموده و با همه آنها به بندگان خود مهر مى ورزد

تصرف در مالش را بهر صورتى كه بخواهد دارد و كسى نميتواند از او جلوگيرى نمايد.

يوم الدين: يوم- روز، و دين بچند معنا آمده است. 1- جزا و پاداش.

2- حساب 3- طاعت و پيروى، ولى در اينجا بمعناى پاداش و حساب است بقرينه آيات كريمه «الْيَوْمَ تُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ» «1» (امروز هر كسى را هر چه كرد جزا دهد) و «الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» «2» (امروز بآنچه كرديد جزا و پاداش داده ميشويد) نعبد- مى پرستيم. عبادت در لغت ذلت و خوارى و «طريق معبّد» يعنى راهى كه در اثر رفت و آمد زياد كوبيده شده است و به بنده و برده «عبد» ميگويند از نظر ذلت و رام بودنش در برابر صاحب و مالكش.

نستعين- از تو كمك ميخواهيم- استعانت، كمك خواستن.

اهدنا- هدايت كن ما را، هدايت در لغت ارشاد و راهنمايى است و كسى كه جلو مردم افتاده آنان را راهنمايى ميكند «هادى» و راهنما ميگويند.

صراط- راه واضح و واسع.

مغضوب عليهم- كسانى كه بر آنان خشم و غضب شده است- از غضب كه در اصل بمعناى سختى و شدت مى باشد و لذا به سنگ سخت «غضبة» ميگويند.

الضالين- گمراهان اصل «ضلال» بمعناى «هلاك» است مانند آيات كريمة:

«إِذا ضَلَلْنا فِي الْأَرْضِ» يعنى وقتى در زمين هلاك شويم و «أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ» يعنى اعمال آنها را نابود و هلاك كرد. و گمراهى در دين دورى و رفتن از حق است.

7 از سوره تحريم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 43

و پروردگار جهانيان است، ضمناً از اين آيه دو چيز استفاده ميشود. 1- وجوب شكر نعمت دهنده 2- راه و طرز آن الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ- معناى اين دو صفت و فرق آنها با هم در تفسير «بِسْمِ اللَّهِ» گذشت و تكرار آنها پس از حمد بمنظور تأكيد است ولى على بن عيسى رمانى ميگويد:

ذكر اين دو صفت پس از بسم اللَّه و پس از حمد تكرارى است زيرا پس از بسم اللَّه چون كلمه «اللَّه» بمعناى كسى است كه شايستگى پرستش دارد «الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» بيان سبب اين لياقت و شايستگى است و پس از حمد براى بيان علت و سبب اين شكر و سپاس است.

مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ- پس از بيان مالكيت خدا در اين عالم، اين آية مالكيت و سلطنت او را در جهان ديگر بيان ميكند و منظور از «يوم» (روز) زمان است مطلقا نه روز اصطلاحى مقابل شب.

بعضى ميگويند: منظور از «روز» ادامه نور و روشنى است تا سر نوشت ها تعيين شده هر كسى در مكان خود مستقر گردد.

در باره «يَوْمِ الدِّينِ» جبائى ميگويد يعنى روزى كه بر دين جزا و پاداش داده ميشود.

محمّد بن كعب معتقد است يعنى روزى كه جز دين چيزى سود نمى بخشد.

با اينكه خدا مالك همه عالمها است علّت اينكه او را فقط مالك روز دين و عالم آخرت معرفى ميكند بيان عظمت و اهميت آن روز است مانند آيه كريمه: «رَبُّ الْعَرْشِ» خداى عرش كه براى بيان عظمت عرش است.

ضمناً اين آيه بر اثبات معاد و لزوم ترس و اميد از آن، دلالت دارد زيرا تصور آن جهان

خوف و اميد را در انسان پديد ميآورد.

إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ- روى قانون ادبى عربى مقدم شدن «ايَّاكَ» (تو را) بر دو فعل براى بيان انحصار است يعنى خدايا منحصراً تو را ميپرستيم نه غير تو را و فقط از تو كمك ميجوئيم نه از غير تو.

عبادت، خود نوعى شكر است و نيز هدف از آن است زيرا عبادت آخرين درجه ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 44

خضوع كسى است توأم با عاليترين مرتبه تعظيم و بزرگداشت و شايستگى اين پرستش را ندارد مگر كسى كه اصول نعمت ها چون هستى و زندگى و ميل را عطا كرده است و چون جز خداى بزرگ هيچكس توانايى دادن اين نعمت ها را ندارد پس پرستش مخصوص او است.

اگر انسانى بديگرى نيكى كند شايستگى تشكّر و سپاسگزارى را دارد و نيز لزوم اطاعت و فرمانبردارى انسانى از انسان ديگر امكان دارد اما عبادت و پرستش منحصراً در برابر خدا بايد باشد نه ديگرى.

نميآورد مثلًا ميگويند حقم را پرداختى چه كارى صحيح و نيكو كردى يا اينكه دو جمله را عكس كرده بگويند چه كارى صحيح و نيكو كارى كه حقّم را پرداختى.

بعضى از اين سؤال جواب داده اند كه ممكن است اين در خواست كمك براى عبادتهاى بعدى باشد.

ص: 47

فراوان ديده ميشود «1».

كسايى در تفسير اين آيات ميگويد: تقدير آيه چنين است «بگوئيد» يا «بگو اى محمّد» ما فقط تو را مى پرستيم ... مانند آيات كريمه: «وَ لَوْ تَرى إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا» «2» (اگر به بينى وقتى گناهكاران در پيشگاه پروردگارشان سرها بزير افكنده اند (گويند) پروردگارا ديديم) كه تقدير اين است كه «گويند» و «وَ الْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَيْكُمْ» (و فرشتگان از هر درى بر آنها در آيند: درود بر شما) كه تقدير اين است «يَقُوْلُوْنَ سَلامٌ» (ميگويند درود بر شما).

اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ- با توجه به اينكه خواننده اين آيات و گوينده اين كلمات خود بر دين حق و راه راست است

نفس من در حالى كه گريان و نالان بود بسويم شكوه كرد. (گفتمش) تو را هفتاد و هفت سال در بر داشتم- كه از خبر به خطاب عدول نموده است.

(2) آيه 12 از سوره سجده

(3) آيه 17 از سوره محمد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 48

خوردن است و ديگرى باو رسيده ميگويد: بخور يعنى ادامه بده.

از آنكه آن را براه كسانى كه

__________________________________________________

(1) آيه 69 از سوره نساء [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 50

مورد نعمت قرار گرفته اند معرفى مينمايد دانسته ميشود كه خود آن، نعمت است.

غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ- از نظر همه مفسران منظور از مردمى كه مورد خشم قرار گرفته اند همان يهود است و بهمين مطلب دلالت دارد آيه كريمه: «مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ غَضِبَ عَلَيْهِ وَ جَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَ الْخَنازِيرَ» «1» (كسانى را كه خدا بر آنان لعن و غضب كرده و آنان را به بوزينه و خوك مسخ نمود) و اينان همان يهود بودند زيرا اين مسخ شدگان همانها هستند كه آيات كريمه خطاب به بنى اسرائيل ميگويد: «وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خاسِئِينَ» (شما دانستيد كسانى را كه نسبت به قانون و حكم روز شنبه تجاوز كردند و ما گفتيم بوزينگانى مطرود باشيد).

وَ لَا الضَّالِّينَ- و نه گمراهان. مقصود از گمراهان نصارى و مسيحيان است بدليل آيه كريمه «وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا كَثِيراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِيلِ» «2» (هوسهاى گروهى را كه خود گمراه شدند و بسيارى را نيز گمراه كردند و از راه راست دور افتادند پيروى مكنيد)

چيزى است از حاجات كه بندگان از خدا مى خواهند.

«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ» همان راه پيامبرانى است كه خدا بر آنان نعمت داد «غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ» همان يهود و «ضالّين» نصارى هستند.

محمّد حلبى ميگويد: امام صادق عليه السلام اين قسمت از حمد را چنين قرائت ميكرد.

__________________________________________________

(1) آيه 46 از سوره اسراء

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 52

«ملك يوم الدين» و نيز: «اهدنا صراط المستقيم» و در روايت ديگر اضافه ميكند كه حضرت ميفرمود: «صراط المستقيم» يعنى امير المؤمنين عليه السلام.

جميل از حضرت امام صادق نقل ميكند كه فرمود هر گاه بدنبال امام جماعتى بودى وقتى امام از قرائت فاتحه فارغ شد بگو: «الحمد للَّه رب العالمين».

و نيز فضيل از آن حضرت نقل ميكند كه فرمود وقتى فاتحه را خواند و تمام شد بگو «الحمد للَّه رب العالمين».

به احكام الهى ميزنند واجبات را ترك و گناهان را انجام ميدهند ولى خداى بزرگ نعمت هايش را از آنان نميگيرد و گناهشان را مى بخشد پس ميداند او «رحيم» است.

اين شخص موحّد، رفتار و سلوك مردم را نسبت بهم مى بيند كه بهم ستم كرده و حق همديگر را مى برند و هيچ فردى از ديگرى بسلامت نيست مى فهمد كه بدنبال آنان روزى است كه خدا انتقام مظلوم را از ظالم خواهد كشيد و ميگويد «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ».

پس از فهميدن همه اين مطالب و پى بردن به اينكه براى او خالقىِ است رازق ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 53

و رحيم كه مى ميراند و زنده ميكند اشياء را پديد مى آورد و دو باره بسوى نيستى باز ميگرداند ولى خود او ذات زنده اى است كه هيچ چيز به او مانند نيست و خالقى است كه جز او كسى شايسته پرستش نيست و آن چنان خداى را با اين صفات شناخت كه گويى هم اكنون او را مى بيند در اين حال است كه روش سخن را تغيير ميدهد و از خبر به خطاب ميگرايد و ميگويد: «إِيَّاكَ نَعْبُدُ» (خدايا تو را مى پرستيم) همانطور كه وقتى انسان شخصى را توصيف ميكند و صفاتش را شرح ميدهد و در اين ميان خود آن شخص كه وارد ميشود روش سخن را تغيير داده آن شخص را مخاطب قرار ميدهد.

سالك راه توحيد وقتى مى بيند دل انسان در معرض شبهات و هجوم آراء مختلف است و جز خدا كسى نمى تواند كمك او باشد لذا از خدا براى توفيق در طاعت و تهيه وسائل و اسباب آن در خواست كمك ميكند و ميگويد:

«إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ».

عارفى كه بدين درجه از كمال معرفت رسيد و بر راه حق مستقيم شد ميترسد كه لغزشى برايش پيش آيد زيرا تنها معصومين هستند كه از خطا و لغزش ايمن و مصونند لذا از خدا توفيق ثبات و پايدارى و دوام بر راه خدا و ايمنى از لغزش ها را مى خواهد و ميگويد «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ».

و كلمه صراط مستقيم لفظى است جامع معرفت احكام و توفيق عمل به شرايع و قوانين اسلام و پيروى از كسانى كه خدا اطاعت آنان را واجب دانسته است و دورى از گناه مى باشد وقتى همه اين ها را دانست توجه پيدا ميكند كه براى خدا بندگانى است كه مشمول نعمت هاى مخصوص اويند. و خدا آنان را در ميان مردم بر گزيده و حجّت بر خلق قرار داده است پس از خدا مى خواهد كه او را نيز بدانان ملحق كند و بر راه آنان بدارد تا گمراهان گمراه كننده اى كه دشمن حقيقت و كور از ديد واقعيت و مخالف راه اعتدال اند و مشمول غضب و لعن خدا قرار گرفته اند و خدا بر ايشان رسوايى و عذاب مهيّا نموده است نتوانند در او اثر كنند و از شرشان محفوظ بماند و ميگويد «صِراطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالِّينَ»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 54

است و دويست و هشتاد و هفت بنا بر عدد بصرى و دويست و هشتاد و پنج در عدد حجازى و دويست و هشتاد و چهار بنا بر عدد شامى (كه از ذكر موارد اختلاف آنها در اينجا صرف نظر كرده و بيان هر يك را بمحل خود موكول مى كنيم).

از همه ما كم سن تر است.

حضرت فرمود: آرى ولى سوره بقره را حفظ دارد.

از رسول اكرم پرسيدند: چه سوره اى از قرآن افضل سوره ها است؟ حضرت فرمود: سوره بقره. عرض كردند: كدام آيات سوره بقره از بقيه بر تر است؟ فرمود:

آية الكرسى.

امام صادق فرمود: هر كه سوره بقره و آل عمران را بخواند روز قيامت آن دو سوره چون ابر يا پرده بر سرش سايه مى افكند.

توانايى را نداريم

چه، پيداست كه بسيارى از مخالفين اسلام در آن ترديد كردند.

بعضى گفته اند در اين آيه چيزى تقدير شده است و آن: «لا سبب ريب فيه» يعنى چيزى كه سبب شك و بد گمانى شده چون تناقض گويى و پيچيدگى كلمات و ادّعاهاى بدون برهان در اين كتاب وجود ندارد.

برخى ديگر كلمه «لا رَيْبَ» را بمعناى نهى گرفته ميگويند معناى آيه اينست:

__________________________________________________

(1) مانند اين شعر:

«اقول له و الرمح يأطر متنه تأمل خفافاً اننى انا ذلكا»

وقتى او را نيزه زدم و پشتش خم شد با نيزه خودم را باو معرفى كردم شاهد در كلمه «ذلكا» است كه بمعناى «اين» آمده است.

(2) آيه 45 از سوره نساء

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 59

كه شك و بد بينى نداشته باشيد مانند آيه كريمه «فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ» «1» يعنى آنچه ميان زن و شوهر در مواقع عادى رواست و نيز كارهاى ناروا را در ايّام حج ترك كنيد.

قرآن هدايت براى همه مردم است).

عادى بيرون است (از ابن مسعود).

و در همين عموم داخل ميشود آنچه اماميه نقل كرده اند در تطبيق به غيبت حضرت مهدى عليه السلام و زمان ظهورش زيرا جز خدا كسى آن زمان را نميداند.

5- قرآن (زرّ بن حبيش)

__________________________________________________

(1) كلمه «مؤمن» كه صفت براى خدا قرار ميگيرد ممكن است بيكى از دو معنى باشد:

1- از فعل آمنته (او را امان دادم) كه يك مفعول دارد و اگر بباب افعال رود دو مفعولى ميگردد مانند: آمنته العذاب (او را از عذاب ايمن نمودم) و خدا را از اين جهت «مؤمن» گفته اند كه او امان دهنده (مؤمنان) است از عذاب.

2- مؤمن بودن خدا باين معنا كه او مصدق موحدين و يكتا پرستان است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 62

مقول و عمل معمول و عرفان بالعقول و اتباع الرسول».

(3) آيه 106 از سوره نحل.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 63

«أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ» «1» (خدا ايمان را در دلهايشان نگاشته) ايمان را بقلب اضافه نموده است.

رسول اكرم اشاره به سينه اش نموده فرمود: ايمان امريست سرّى و درونى و اسلام تجلى و خود نمايى آنست در برون «2».

و گاهى به خود اقرار بشهادتين «ايمان» و «تصديق» گفته ميشود جز اينكه اگر از روى علم و يقين نباشد بآن ايمان ظاهرى و لفظى ميگويند.

گاهى باعمال بدنى ناشى از ايمان بمناسبت و استعاره، نيز ايمان و يا تصديق گفته اند، مثلًا ميگويند: رفتار فلان شخص گفتارش را تصديق ميكند و بديهى است خود كار و رفتار، ايمان و يا تصديق نيست ولى اگر منشأ و انگيزه آن كار، و عمل، ايمان و تصديق باشد بآن كار نيز كلمه: ايمان و تصديق گفته ميشود.

برخى از مفسرين احتمال داده اند كه كلمه «بالغيب» بمنزله حال باشد يعنى آنان چون منافقين نيستند كه فقط در حضور مردم اظهار ايمان كنند بلكه در غياب افراد نيز ايمان دارند.

يُقِيمُونَ الصَّلاةَ- نماز با شرائط و خصوصيات بجا ميآورند و اقامه هر چيز تعطيل نكردن آن است مثلًا ميگويند: «أقام القوم سوقهم» يعنى (مردم بازارشان را بر پا كردند يعنى بيع و فروش را رها نكردند) «3».

ابو مسلم ميگويد منظور از «يقيمون» ادامه فرائض و نمازها است مثلًا كسى كه مرتب غذا و جيره سربازان را ميدهد ميگويند: «فلان يقيم أرزاق الجند» فلانى جيره لشكريان را ميدهد و بعضى گفته اند مراد از اين قيام همان قيام نماز است و چون قيام اولين

ركن نماز و عضويست كه ادامه دارد لذا در ميان افعال نماز مورد توجه و

__________________________________________________

(1) آيه 22 از سوره مجادله. [...]

(2) الايمان سر و الاسلام علانية.

(3) يكى از شعراء ميگويد:

«اقامت غزالة سوق الضراب لاهل العراقين حولا قميطا»

يعنى غزاله (اسم زنى است كه شوهرش را حجاج كشته بود) بازار جنگ با اهل عراق را يك سال كامل ادامه داد و تعطيل نكرد. در اينجا «أقامت» بمعناى تعطيل نكرد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 64

ذكر قرار گرفت و كلمه «صلاة» (نماز) در اصطلاح شرع، بحركات مخصوص و اين عمل عبادى تخصيص يافته است و يا بهمان معناى لغوى (دعا) آن قدر بكار رفته تا در اين نوع دعا (نماز) تخصّص پيدا كرده است.

وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ- از آنچه ما بآنان داده و مالك آن شده اند مقدارى بصورت طاعت و انجام امر خدا بمستمندان ميدهند.

ابن عباس ميگويد، مقصود همان زكاة واجبه است.

ابن مسعود ميگويد: منظور، از انفاق، نفقه دادن مرد به عائله خود مى باشد نه زكاة زيرا آيه قبل از وجوب زكاة نازل شد.

ضحاك ميگويد: اين انفاق، همان صدقات مستحبه است.

محمّد بن مسلم از امام صادق عليه السلام نقل ميكند كه معناى آيه چنين است: از آنچه ما بآنان آموخته ايم بديگران مى بخشند و تعليم ميدهند.

مؤلف: آنچه امام فرموده يك مصداق از انفاق كلى شامل انفاقات واجبه و مستحبه مال و علم مى باشد.

از اينكه خداوند در عداد صفات متقين و در مقام مدح آنان انفاق را ذكر ميكند استفاده ميشود كه اين انفاق از مال حلال است نه حرام زيرا انفاق از حرام قابل ستايش نيست و چون آنچه ميدهند روزى خداست پس

تنها مال حلال روزى خدا است بر مردم.

همه چيز براى خداوند روشن هست و هيچ مسئله اى براى او غامض و مشكل نيست تا نياز باستدلال و فكر داشته باشد پس باو «موقن» (يقين دار) گفته نميشود.

اگر چه ايمان بغيب شامل يقين بآخرت نيز ميشد ولى چون مسئله معاد و بودن جهان ديگر بخصوص مورد انكار بت پرستان بود و مى گفتند: زندگى جز اين جهانى كه ما در آن مرده «1» و زنده ميشويم نيست لذا آن را مستقلًّا بيان كرد [أُولئِكَ عَلى هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ ].

پرهيزكاران و متقين با اين صفات خود، از هدايت الهى بهره مند شده اند.

هدايت يافتن آنان مانند هر خير و نيك ديگر از طرف خدا است «مِنْ رَبِّهِمْ» و اينانند كه بمقصد و مقصود خود نائل و در بهشت جاودان و هميشگى جا دارند.

«وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ».

__________________________________________________

(1) «وَ قالُوا ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا» آيه 24 از سوره جاثيه و «إِنْ هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ» آيه 37 از سوره مؤمنون.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 66

و عصابه يا فكر را فرا گيرد مانند خياطت و يا بمردم احاطه كند مانند امارت و خلافت گفته ميشود.

«قلب» در لغت بمعناى وارونه شدن است و چون قلب با افكار مختلف پيوسته زير و رو ميشود به آن قلب گفته اند.

پس معناى قدرت آنها اينست كه ميتوانند بر خلاف علم خدا، ايمان بياورند.

پاسخ در پاسخ بايد گفت: كه خدا بواقعيت ها علم دارد يعنى آنچه در عالم، واقع شده و ميشود، و در اينجا اينكه اين دسته ايمان نميآورند واقعيتى است و خدا بآن آگاه است ولى اين واقعيت با قدرت داشتن شخص بر هر دو طرف منافات ندارد همانطور كه واقعيت ها وظيفه و تكليف را تغيير نميدهد و همين دسته در عين حالى كه واقعيت كارشان ايمان نياوردن و اطاعت نكردن است ولى امر و تكليف آنان هم چنان بجاى خود باقى است.

خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ ... 00

نياز دارند سود نميبرند همانطور كه از گوش و چشم كه گرفته شده است سود و استفاده برده نميشود.

و مقصود از عدم وسعت قلب همين است كه بين حق و باطل نميتوانند امتياز دهند و در محاورات و استعمالات مردم زياد ديده ميشود كسى را كه شجاع نيست ميگويند:

دل ندارد، قلب ندارد، يعنى ترسو است همين طور كسى كه دعوت باسلام شده و دليل هاى روشن آن را ديده است و در عين حال از اسلام فاصله ميگيرد اين شخص كسى است كه دلش مهر شده و سينه و قلبش در پرده و غلاف است

. سؤال روى اين معنا چرا مهر شدن دل بخدا نسبت داده شده است «خَتَمَ اللَّهُ ...»

جواب چون اين تاريكى و تنگى دل در اثر عصيان و نافرمانى خدا پديد آمد باو نسبت داده شده است همانطور كه ميگويند مقام و منصب يا پول يا فلان زن، فلانى را هلاك و بيچاره كرد معنايش اينست كه در راه آنها هلاك شد و خود آنها كارى نكرده اند.

سؤال چرا در ميان همه اعضاء بدن فقط قلب و گوش و چشم نام برده شد.

جواب چون اين اعضاء يا محل علم اند چون قلب، و يا راه فرا گيرى و ياد گرفتن اند چون چشم و گوش

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 71

خدا مى باشد.

وَ الَّذِينَ آمَنُوا- اينان مؤمنين را گول ميزنند وقتى آنان را مى بينند ميگويند ايمان آورديم تا در مجالس آنان شركت و اسرارشان را براى دشمنان نقل كنند اگر چه صورت عمل خدعه و فريب مسلمين است ولى در واقع خود را گول ميزنند.

وَ ما يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ- زيرا وقتى از ايمان واقعى دور شدند و بر جاده هوى و هوس و خواسته هاى نفس رفتند طبعاً بعذاب و بدبختى سقوط خواهند كرد ولى آنها از عاقبت عمل خدعه آميز خود بى اطلاعند.

وَ ما يَشْعُرُونَ- از اين آيه ميتوان اين مطلب را نيز استفاده كرد كه گمراهان ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 73

ممكن است خود را هدايت شده و رستگار بدانند و چنين نيست كه هر گمراهى بانحراف و گناه خود عارف و عالم باشد.

فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ- در دلهايشان بيمارى است (روحشان بيمار است) مقصود از اين مرض بيمارى شك و ترديد است زيرا همانطور كه مرض و بيمارى بدن را از حدّ اعتدال و صحت بيرون ميآورد شك و ترديد هم كه خود آفت قلب است آن را از حال صحت و اعتدال خارج مى سازند.

بعضى گفته اند اصل مرض «فتور» و سستى است و بيمارى تن سستى اعضاء است و بيمارى قلب (روح) سستى آن است از خدا.

فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً- خدا بيمارى آنان را افزود در تفسير اين آيه چند قول است:

1- هر آيه و بيان و دليلى كه از طرف خدا آورده ميشود شك و ترديد اينان زيادتر ميشود پس نسبت دادن زيادى مرض شك اينان بخدا از اين نظر است همانطور كه در قصه حضرت نوح دارد: «فَلَمْ يَزِدْهُمْ دُعائِي

إِلَّا فِراراً» «1» (خدايا خواندن من اينان را نتيجه اى جز فرار و گريزشان ندارد).

و نيز آيه كريمه: «وَ أَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَى رِجْسِهِمْ» «2» (كسانى كه در قلبشان مرضى است آيات ما پليدى آنان را بيشتر نمود) بهمين معنا تفسير شده است كه آيات الهى چون شك اينان را زيادتر ميكند پس در نتيجه بر پليدى آنان مى افزايد.

2- ابو على جبائى ميگويد: از پيشرفت اسلام در دلهايشان غم و حزنى است چون نزول رسول اكرم در مدينه و ظهور و قدرت مسلمين سبب نگرانى و غم و اندوه آنان شد پس خداوند با بيشتر قدرت دادن و كمك كردن رسول خدا و مسلمين بر غم و اندوه آنان افزود.

3- سدّى ميگويد: تقدير آيه چنين است: «فزادتهم عداوة اللَّه مرضا» يعنى

__________________________________________________

(1) آيه 6 از سوره نوح

(2) آيه 125 سوره توبه

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 74

دشمنى با خدا بيمارى آنان را افزود و كلمه «عداوت» (دشمنى) در آيه حذف شده است مثل آيه كريمه «فَوَيْلٌ لِلْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ». (واى بر سخت دلان از ذكر خدا) يعنى دشمنى با خدا بيمارى آنان را افزود. و كلمه «عداوت» (دشمنى) در آيه حذف شده است مثل آيه كريمه «فَوَيْلٌ لِلْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ» (واى بر سخت دلان از ذكر خدا) يعنى از ترك ذكر خدا. 4- آياتى كه پرده از روى زشت كارى و اعمال قبيح آنان بر ميدارد سبب غم و اندوه ايشان ميگردد پس معناى آيه اين است كه در دلهاى ايشان غمى است از نزول اين نوع آيات و خدا با بيشتر رسوا كردن آنان بر غم

و اندوهشان ميافزايد.

5- ابو مسلم اصفهانى ميگويد كلمات: «فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً» نفرين است يعنى خدا بيمارى آنان را بيفزايد نظير آيه كريمه: «ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ» (سپس باز گشتند كه خدا دلهاى آنان را باز گرداند) و خدا توفيق هدايت را از آنان بگيرد.

وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ بِما كانُوا يَكْذِبُونَ- منافقان چون خدا و رسول را تكذيب كردند يعنى واقعاً نپذيرفتند و يا چون در اظهار ايمانشان دروغ گفتند پس براى ايشان عذابى دردناك است

مؤمن نبودند قرآن ميگويد: آگاه باشيد اينان كه فساد و نفاق را صلاح خود ميدانند يا كارهاى زشت خود را انكار ميكنند اينان فساد گردانند.

«أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ» ولى نميدانند.

«وَ لكِنْ لا يَشْعُرُونَ» نميدانند نفاقشان بصلاح آنان نيست و يا نميدانند با اين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 76

رفتار تباه خود چه عذاب و كيفرى در انتظار آنان است.

از اين آيه نيز استفاده ميشود كه گناهكاران ممكن است خود بزشتى و فساد آن آگاه نباشند.

وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا ... وقتى بمنافقان گفته ميشود بمحمّد صلى اللَّه عليه و آله و آنچه بر او نازل شده ايمان بياوريد هم چنان كه يارانش او را تصديق كردند و همانطور كه عبد اللَّه بن سلام و ديگران از يهود باو ايمان آوردند آنان ميگويند آيا ما مانند سفيهان و كم خردان به او ايمان بياوريم.

«أَ نُؤْمِنُ كَما آمَنَ السُّفَهاءُ» خداوند آنان را در اين فكر تكذيب كرده و ميگويد كه اينان خود نادان و سفيهند زيرا مگر سفيه جز اينست كه چيزى را ضايع ميكند در حالى كه تصور ميكند آن را حفظ كرده و نگاه داشته است. اين منافقان نيز ايمان نياورده و كفر ميورزيدند و گمان مى نمودند كه ايمان دارند و هدايت شده اند

في تفسير القرآن، ج 1، ص: 78

كه خداوند چگونه آنها را كمك ميكند شده است.

معناى اول اينكه خداوند بآنها امكان و قدرت ميدهد شايد ايمان بياورند ولى آنان هم چنان به كفر و سرگردانى خود چسبيده اند.

معناى دوم اينست كه خداوند نعمت هايى چون شرح صدر و نورانيت دل كه بمؤمنين عنايت و اعطاء مينمايد منافقان را از آنها محروم ميدارد تا هم چنان در سرگردانى و گمراهى بمانند.

«أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ» اينان گمراهى را با دادن هدايت خريدند ابن عباس ميگويد يعنى گمراهى را گرفتند و هدايت را از دست دادند و اين دو را با هم تبديل كردند

. سؤال در اينجا سؤالى پيش ميآيد كه مبادله در صورتى است كه منافقان ايمان و هدايت داشته و آن را در مقابل گرفتن گمراهى و كفر از دست بدهند در حالى كه آنان از اوّل ايمان نياوردند و هدايت نشدند.

__________________________________________________

(1) آيه 24 از سوره مطففين

(2) آيه 30 از سوره انفال

(3) آيه 142 از سوره نساء

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 80

پاسخ در جواب اين سؤال وجوهى بيان شده است.

1- منظور از «اشتروا» خريدن و معامله واقعى و مبادله نيست بلكه استعاره و مجاز است در دوست داشتن و انتخاب يعنى همانطور كه مشترى جنسى را كه ميخرد آن را دوست داشته و بر ميگزيند منافقين هم كفر باطنى را دوست داشته براى خود انتخاب كردند.

2- اين ايمان همان هدايت فطرت و طبيعت است كه در نهاد هر فرد در ابتداء وجود دارد آن را با گمراهى تبديل كردند.

3- كلبى و مقاتل ميگويند: منافقان قبل از بعثت پيامبر اسلام به پيامبرى كه خواهد آمد و در كتب آسمانى ديده بودند ايمان داشتند

ولى پس از آنكه مبعوث شد او را نپذيرفتند و گويى ايمان قبلى خود را با كفر و عناد كنونى مبادله كردند.

فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ .. در اين معامله اينان ضرر كردند «وَ ما كانُوا مُهْتَدِينَ» و چون ياران محمّد در تجارتشان هدايت يافته و سود كرده نشدند.

بعضى گفته اند اضافه اين قسمت بعدى «وَ ما كانُوا مُهْتَدِينَ» از اين نظر است كه منافقان نه سود بردند و نه هدايت يافتند در حالى كه ممكن است يك تاجر سود نبرد ولى هدايت داشته باشد پس حال اينان بدتر است.

سؤال در اينجا منافقان اصل سرمايه خود كه همان ايمان است از دست داده بودند در حالى كه معناى سود نكردن تجارت، آنست كه سرمايه محفوظ است ولى سود نميكنند.

جواب در اين آيات گمراهى و هدايت در برابر هم ذكر شده است و معنايش اينست كه اينان طلب ربح و سود كردند ولى هلاك شدند و سرمايه خود را از دست دادند.

و يا ممكن است حال كفار را مقابل حال مؤمنين قرار داده باشد مؤمنين هدايت را خريدند و سود بردند اينان گمراهى را خريدند و سود نبردند و ضرر كردن

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 81

در كتاب آسمانى خود خوانده بودند كه پيامبرى ميآيد و باو ايمان آورده انتظار ظهورش را داشتند و مشركين را بيم ميدادند ولى وقتى آمد او را نپذيرفتند.

اينان همان بنى قريظه و بنى نضير و بنى قينقاع بودند كه هنگامى كه نبوّت از بنى اسرائيل منقطع شده و بعرب رسيده بود از شام بسوى يثرب آمدند اينان داخل يثرب (مدينه) شدند و ميگفتند: محمّد رسول خدا است و پيروان او بهترين امّتند.

مردى از بنى اسرائيل بنام عبد اللَّه بن هيبان قبل از بعثت رسول اكرم هر سال بر يهود مدينه وارد ميشد و آنان را بر اطاعت خدا و حفظ توراة و ايمان به محمّد صلى اللَّه عليه و آله وادار و تشويق ميكرد و ميگفت: وقتى محمّد ظاهر شد از دورش پراكنده نشويد و پراكندگى پديد نياوريد تا او را يارى كنيد من آرزو دارم كه او را ببينم ولى قبل از آنكه رسول اكرم طلوع كند او از دنيا رفت.

يهود از او پذيرفتند ولى پس از بعثت پيامبر موعود باو كفر ورزيدند و لذا خداوند اين مثل را براى آنان زده است.

و رسولش ننمودند گويى لالند و در ملكوت آسمان و زمين و آيات قدرت حق ننگريستند گويى كورند، چون فائده اين اعضاء بدانها نرسيده مثل اينست كه اين اعضا را ندارند.

و همانطور كه سابق گفتيم: معناى «خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ» نيز همين است كه قلب اينان چون ادراك ندارد پس گويى مهر شده است نه اينكه خدا حائل و حاجبى بين دل آنها و حق و حقيقت ميزند كه درك نكنند و آيات كريمه «أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى أَبْصارَهُمْ» «2» (اين منافقانند كه خدا آنها را لعن كرده و گوش

__________________________________________________

(1) در ادبيات عرب نظائرى دارد مانند اين شعر:

«ابنى كليب ان عمي اللذا قتلا الملوك و فككا الاغلالا»

يعنى اى پسران كليب دو عموى من كسانى هستند كه پادشاهان را كشته و بند از اسيران گشودند در اينجا «نون» از كلمه «اللذا» حذف شده است.

(2) آيه 23 از سوره محمد

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 84

و چشمشان را كر و كور گرداند) و «طَبَعَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ» «1» (خدا دل هاى آنان را مهر كرد) و «فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ» «2» (چون انحراف يافتند خدا دلهايشان را منحرف كرد ...) همه بر همين مطلب دلالت دارند كه اينان وقتى مأمور بايمان و اطاعت شدند مثل اينكه قلب و دل و چشم و گوششان كار نميكند و هيچ نميفهمند و باز قرآن ميگويد: «وَ تَراهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ وَ هُمْ لا يُبْصِرُونَ» «3» (مى بينى ايشان را كه بسوى تو مينگرند ولى نمى بينند)

(19) يَكادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ كُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِيهِ وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قامُوا وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ (20)

دو نفر مثالى براى منافقان شد چه اين منافقان نيز وقتى محضر رسول اكرم ميآمدند انگشتان خود را در گوششان ميگذاشتند تا آيه و سخنى در باره خود نشنوند و وقتى اموال و ثروتى بدست ميآوردند ميگفتند: دين محمّد خوب است «كُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِيهِ».

اما هنگامى كه مالى از دست آنها ميرفت و گرفتارى بر ايشان پيش ميآيد ميگفتند اين بدبختى در اثر دين محمّد بود و مرتد ميشدند «وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قامُوا» «وَ اللَّهُ مُحِيطٌ بِالْكافِرِينَ» در تفسير اين آيه اقوالى است.

1- اصمّ- ميگويد خداوند بمنافقان عالم است و از نيّات و درون آنها با خبر و رسول خود را نيز آگاه ميكند.

2- خدا بر آنان قادر و تواناست و آنان را از سيطره و قدرت او مفرّى نيست 3- مجاهد ميگويد: خداوند روز قيامت جامع همه آنان است در آن عالم و معناى احاطه همين است.

4- خداوند همه را (پس از تمام شدن اجل) ميميراند و احاطه باين معنا استعمال شده است ميگويند «احاطه بفلان» يعنى باو هلاكت مرگ رسيد، و در آيات

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 87

كريمه «وَ أُحِيطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ يُقَلِّبُ كَفَّيْهِ عَلى ما أَنْفَقَ» «1» (ميوه او نابود گشت و بنا كرد دو دست خويش را بحسرت مالى كه در آن خرج كرده بود زير و رو همى كرد) و «إِلَّا أَنْ يُحاطَ بِكُمْ» «2» (مگر اينكه همه شما هلاك شويد) بهمين معنى است.

«يَكادُ الْبَرْقُ ..» نزديك است دليل هاى روشن قرآن دلشان را بربايد از شدت ناراحتى آنان در امور دينشان هم چنان كه برق نزديك بود نور چشمشان را بگيرد.

و همانطور

كه باران زده هاى بيابان وقتى صاعقه ميزد از نورش استفاده كرده و كمى راه ميرفتند اين منافقان نيز هر گاه روشنى دعوت متوجه آنان ميشد كمى جلو آمده و اظهار علاقه ميكردند اما همين كه مشكلى براى مسلمين پيش ميآمد بسبب كفر درونى خود سر گردان شده ميايستادند هم چنان كه آنان در تاريكيهاى بيابان سر گردان ميماندند.

بعضى گفته اند همين كه ايمان آوردند ايمان براى آنان نورى بود در دنيا اما همين كه مردند بسبب كفر درونى خود به تاريكى عذاب برگشتند.

جمعى ديگر معتقدند كه مراد از اين آيات يهودند آنان وقتى مسلمين در جنگ بدر پيروز شدند گفتند اين همان پيامبرى است كه موسى بدان نويد داد اما همين كه در جنگ احد مسلمانان شكست خوردند اينان ايستاده و شكايت كردند.

«لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ ...» علت اينكه در ميان همه قوه ها اين دو قوه شنوايى و بينايى نام برده شده اينست كه در دو آيه قبلى آنها ذكر شده بودند و مقصود بيان عذاب منافقان است «وَ اللَّهُ مُحِيطٌ بِالْكافِرِينَ» خدا از هر سو بكافران احاطه دارد و اگر بخواهد كفر آنان را آشكار كرده و يا نابودشان مينمايد چه او بر هر چيز توانا است

__________________________________________________

(1) آيه 42 از سوره كهف.

(2) آيه 66 از سوره يوسف. صدر آيه: «قالَ لَنْ أُرْسِلَهُ مَعَكُمْ حَتَّى تُؤْتُونِ مَوْثِقاً مِنَ اللَّهِ لَتَأْتُنَّنِي بِهِ إِلَّا أَنْ يُحاطَ بِكُمْ» ... يعقوب گفت تا شما براى من بخدا عهد و قسم ياد نكنيد كه او را برگردانيد يا بقهر خدا هلاك شويد من هرگز بنيامن را با شما نميفرستم. [...]ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 88

اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (21) الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَكُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (22)

89

ماء- يعنى آب و أصل آن موه و جمعش امواه تصغير آن مويه ميباشد.

من السماء- يعنى از جانب و سمت آسمان.

انداداً- جمع ندّ: مثل و شبيه و مانند و بمعناى عدل و ضدّ نيز آمده است «1».

انصارى ميگويد: اى ابو سفيان چگونه بپيامبر هجو و ناسزا مى گويى در حالى كه براى او مانندى نيست و پست ترين شما فداى بهترين شما مى باشد.

(2) سوره الذاريات آيه 56

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 90

در موعظه و نصيحت، مراعات شود. نه براى بيان شك و ترديد زيرا شك بمعناى، ندانستن است و در باره خداوند مفهوم ندارد. و در ادبيّات عرب اين كلمه در غير مورد شكّ و ترديد و در مورد بيان نتيجه و اثر بر مقدّمات آن بكار رفته است همانطورى كه كارفرما بكارگر ميگويد:

اعْمَلْ لَعَلَّكَ تَأْخُذ اْلُاجْرَةَ- كاركن تا اجرت بگيرى.

سيبويه ميگويد: علّت آمدن «لعلّ» در كلام خدا آنست كه حسّ اميدوارى و رجاء را در بندگان زنده كند.

همانطور كه قرآن در باره موسى و فرعون ميگويد: «فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشى » «1» (با نرمش و متانت با فرعون صحبت كنيد شايد پند گيرد يا از خدا بترسد). تا موسى و هارون را به نتيجه ارشاد و هدايت فرعون اميدوار كند.

برخى از مفسّرين گفته اند كه آمدن «لعل» كه معمولا در مورد شك و ترديد بكار ميرود براى آنست كه انسان با مختصر عبادتى، بحصول نتيجه يقين كامل پيدا نكند و دچار عجب و خود بينى نگردد. و براى بدست آوردن نتيجه كامل و هدف كوشش بيشترى نموده از آنچه او را از اين نتيجه باز ميدارد دورى جويد.

در اين آيات پس از آنكه خداوند مردم را بعبادت و بندگى خود ميخواند، علّت وجوب عبادت را بر آنان در درجه اول، بخشيدن نعمت هاى فراوان بآنها معرفى ميكند، و از اينجهت در اين آيه اقسام نعمتهاى مخصوص خود را

براى بشر ميشمارد تا بوسيله آنها بر وجوب و لزوم بندگى نسبت بولىّ نعمت و آفريدگار، با مردم احتجاج و استدلال نمايد.

«الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِراشاً ...» خدايى كه زمين را براى شما همانند فرش گسترده است تا بتوانيد از آن بهره بردارى كامل كرده و در آن سكونت گزينيد و آسمان را مانند سقف بلندى بالاى سر شما بر افراشت و باران رحمت را از آسمان فرو فرستاد، تا گياهان و نباتات و ميوه ها را براى روزى شما بروياند.

__________________________________________________

(1) سوره طه آيه 43

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 91

بنا بر اين خالق و روزى دهنده شما خداست و نبايد براى او شريك و مانندى قرار دهيد. «وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ» اين جمله بوجوهى تفسير شده است.

1- با اينكه شما ميدانيد كه بت هايى كه مى پرستيد قادر نيستند اين نعمتها را بشما ببخشند و توانايى رساندن نفع يا ضرر را بشما ندارند.

2- شما صاحب عقل و قوّه تمييز و تشخيص هستيد، حجّت و دليل را بر شما تمام مى كنيم چه ميتوانيد حق را از باطل بشناسيد.

3- همانطور كه مجاهد و برخى از مفسّرين گفته اند: آيه به اهل تورات و انجيل و يهود و نصارى نظر دارد. و بآنان ميگويد: شما كه در كتابهاى خود، باين مطالب بر خورديد و خوب ميدانيد، سيد مرتضى ميگويد: ابو على جبائى از اين آيه بر خلاف گفته دانشمندان هيئت، استدلال كرده است چه آنان مى گفتند زمين كروى است و مسطّح نميباشد در حالى كه آيه تعبير بفراش كرده است و ناچار بايد مسطح باشد.

ولى سيّد ميگويد: گرچه تمام زمين كروى است ولى منافات ندارد كه قسمتهايى از آن

كه بشر سكونت دارد مسطّح باشد تا استقرار بشر و تصرّف او در آن قسمت ها ممكن گردد

با همزه كه بمعنى قطعه و باقيمانده از چيزى است گرفته شده بنا بر اين بهر قسمتى از قرآن سوره گفته اند بمناسبت جدا شدن آن، از قسمتهاى ديگر.

بياورند) بنا بر اين معناى آيه اينست: اگر راست مى گوييد و معتقديد كه قرآن سخن خدا نيست و از خود محمّد است يك سوره نظير آنچه بر محمّد نازل شده از نظر نظم زيبا و فصاحت الفاظ و خبر دادن از گذشته و آينده بدون آنكه (وى) كتابى ديده باشد، بياوريد و نيز ياران و نزديكان خود را بخوانيد.

برخى مانند ابن عباس گفته اند كه مراد از «شهداء» در «و ادعوا شهداءكم» اعوان و يارى كنندگان ميباشد و مراد از «مِنْ دُونِ اللَّهِ» همان كمك طلبيدن از غير خداوند است. و منظور از «إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ» اينست كه اگر راست مى گوييد كه قرآن از جانب خدا نيست ...

ميگويد: معنى جمله «وَ ادْعُوا شُهَداءَكُمْ» اينست كه براى تحدّى و مقابله با قرآن از خدايان خود (بت ها) كمك بطلبيد.

و مجاهد و ابن جريح ميگويند: مراد آيه اين است كه از افرادى كه صلاحيت تشخيص و مقايسه را دارند بخواهيد تا بر گفته هاى شما در مقابل قرآن گواهى دهند.

ولى گفته ابن عباس بهتر است زيرا «وَ ادْعُوا» كه از دعا (خواندن) گرفته شده بمعنى استغاثه و كمك طلبى است.

__________________________________________________

(1) آيه 34 از سوره طور

(2) آيه 88 از سوره اسراء

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 94

بنا بر اين معنى آيه همان است كه از اعوان و ياران خود براى مقابله و تحدّى با قرآن كمك بطلبيد اگر راست مى گوييد.

و قول مجاهد درست نيست زيرا شاهدها يا از مؤمنين هستند و يا كافران، در صورت اول مؤمنين هيچوقت حاضر نميشوند بنفع (كفار در اين باره) شهادت دهند.

كفّار هم يا براى از بين بردن حق و يا بكرسى نشاندن باطل

خود، تلاش و فعاليت مينمايند. در هر صورت جزء اعوان و ياران «شهداء» كافران بوده و بنفع آنان نظر ميدهند پس بهتر است كه آيه را از نظر معنا و مقصود همانند آيه «لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ» ... بگيريم همانطورى كه گذشت.

گرچه برخى گفته اند شهداء را بمعنى گواهان گرفتن اشكالى ندارد زيرا عقلاء و متفكرين هرگز حاضر نميشوند اقدام به چيزى كنند كه سبب آبرو ريزى و افتضاحشان گردد. از اين جهت هيچگاه حاضر بمقابله و تحدّى با قرآن نخواهند شد چه ميدانند كه معارضه و مقابله با قرآن، براى آنان امكان پذير نيست.

بنا بر اين آيه مورد بحث خود، گواه و دليل بر نبوّت پيامبر اسلام است. زيرا خداوند بشر را براى مقابله و تحدّى با قرآن دعوت كرد (و از آنان خواست در ابتدا مانند تمام قرآن سپس ده سوره از آن و بالآخره تا يك سوره مانند قرآن بياورند) و آنان نتوانستند. با توجه به اينكه در اين ميان عده اى از دانشمندان، سخنوران كه سردسته فصحاء و عرب و اهل بلاغت بودند و بآن همه پيشرفت و ترقّى فصاحت و بلاغت در سرزمين حجاز و با آنكه قرآن بزبان آنان نازل شده بود و از طرفى با آن همه تعصّب و عناد شديدى كه كفّار نسبت بقرآن و پيامبر داشتند و براى كوبيدن و نابودى اسلام و محمّد صلى اللَّه عليه و آله و سلم از هر گونه وسيله و دسيسه اى استفاده ميكردند، نياوردن حتى يك سوره مانند قرآن بعلاوه اقدام نكردن باين عمل، خود بهترين دليل بر اعجاز قرآن و صحّت نبوت و صدق گفتار پيامبر اسلام مى باشد.

«فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا

وَ لَنْ تَفْعَلُوا ...» يعنى با آنكه همه تلاشها را كرديد و از ياران و خدايان دروغى (بت ها) كمك طلبيديد و بالآخره نتوانستيد مانند يك سوره ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 95

از قرآن را بياوريد و در آينده هم نخواهيد توانست، و با آنكه ميدانيد كه قرآن از جانب خدا است با اين حال، عناد و لجاجت ميورزيد، پس شما در انتظار آتشى باشيد كه آتش زنه و مادّه سوختنى آن را انسانها و سنگها تشكيل ميدهند. و براى كفّار آماده و مهيّا شده است. كلمه «لَنْ تَفْعَلُوا ..» كه براى نفى ابدى است دلالت ميكند كه حتى در آينده نخواهند توانست مانند قرآن حتى مانند يك سوره از قرآن را بياورند، و خود دليل محكمى بر صحت و درستى نبوت پيامبر اسلام است. زيرا همانطورى كه معلوم شد تا بامروز هم نتوانستند مانند آن را بياورند و همين خبر دادن از آينده و مطابق شدن اين خبر با واقع، خود معجزه اى است.

«فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي ...» بترسيد از آتشى كه در نتيجه تكذيب از پيامبر بشما خواهد رسيد. با آنكه ميدانيد او راستگو است. «وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ»: (هيزمهاى آن از سنگ و مردم است).

ابن عباس و ابن مسعود ميگويند مقصود از حجاره (سنگ) همان سنگ مخصوص كبريت و گوگرد است كه حرارتى شديد دارد.

و بعضى گفته اند كه مراد از آن، بت هايى است كه از سنگ ميتراشيدند اين دسته براى اثبات گفتار خود به آيه: «إِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ» «1»:

(شما و آنچه را كه سواى خدا (بت ها) مى پرستيد سنگ ريزه و آتش گيره جهنميد) استدلال

كرده اند.

برخى گفته اند علت اينكه سنگ (حجاره) را آتش گيره هاى اين آتش معرفى ميكند اينست كه بعظمت و شدّت حرارت و هول انگيزى آن پى ببريم، زيرا آتش در صورتى ميتواند سنگ را آب كند كه حرارت فوق العاده داشته باشد.

برخى ديگر علت ذكرش را، اين ميدانند كه: چون بدن جهنميان براى هميشه ميسوزد و باقى ميماند و از بين نميرود، همانند سنگى است كه آتش او سرخ شده و ميماند و آتش ديگرى از او بدست مى آيد و آيه

__________________________________________________

(1) آيه 98 از سوره انبياء

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 96

«كُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَيْرَها» «1» (هر چه پوست تن آنها بسوزد به پوست ديگرى تبديل كنيم تا بسختى عذاب را بچشند) مؤيد اين قول است. بعضى معتقدند كه معناى آيه اين است كه: اهل جهنم با سنگهاى گداخته شده بآتش، عذاب ميشوند.

«أُعِدَّتْ لِلْكافِرِينَ»: (آتشى كه) براى كافران آماده شده است. با اين كه همه گناهكاران و فاسقان در آتش خواهند بود علت اينكه در اين آيه آتش را فقط براى كفّار بيان ميكند، اين است كه تنها دسته اى كه براى هميشه در آتش خواهند ماند كفّارند.

و يا از اين جهت است كه بيشتر جهنميان را كافران تشكيل ميدهند. و نيز گفته شده است بعلت آن است كه اين (نار) آتش مخصوصى مى باشد كه فقط براى كفّار است نه گناهكاران مسلمان. همانطورى كه در آيه ديگر ميفرمايد «إِنَّ الْمُنافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ» «2» (منافقان در طبقه زيرين جهنّم اند).

اين آيات كه براى اثبات نبوت پيامبر اسلام و معجزه بودند قرآن استدلال ميكند و ميگويد: اگر در باره نبوت محمّد صلى اللَّه عليه

و آله و سلم و قرآن ترديد داريد. سوره اى نظير آن بياوريد. خود جواب كسانى است كه ميگويند ما نمى توانيم باستدلالات عقلى استناد كنيم و بر پايه عقل و استدلال افكار و نظريات (و اعتقادات) خود را استوار سازيم معتقدند عقل يك سره بايد كنار رود يا تنها در مسائل اعتقادى بايد آن را كنار گذارد «3».

و نكته ديگرى كه از اين آيه بعضى استفاده كرده اند اين است كه از جمله

__________________________________________________

(1) آيه 56 از سوره نساء

(2) آيه 145 از سوره نساء

(3) براى توجه ببطلان اين فكر: كه عقل از حريم معارف و اعتقادات دينى بايد كنار رود. كافى است باين مطلب توجه كنيم: آيا ميتوان در اصل توحيد يا نبوت و مسائل ديگرى كه باين دو ارتباط دارند جز بر پايه استدلال عقلى نظريه اى فهميد؟ اگر بنا شود عقل كنار رود چه پايه اى براى استدلال به سنديت قرآن و احاديث پيدا خواهيم كرد اگر در اين موارد حكم عقل پايه و اساس بود پس پذيرفته ايم كه عقل و استدلالات عقلى اگر بطور صحيح انجام شود اولين راهنماى انسانى است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 97

«أُعِدَّتْ لِلْكافِرِينَ» بر مخلوق و موجود بودن فعلى جهنم استدلال نموده ميگويند اگر جهنم فعلًا موجود نبود چگونه خداوند ميفرمايد آتش كه براى كفّار مهيّا است؟

پس چيزى كه مهيّا شده است مسلما بايد وجود داشته باشد.

و نظير اين استدلال نيز از جمله «أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ» «1» (بهشتى كه براى پرهيزكاران آماده است) «2» براى وجود فعلى بهشت نموده اند

الَّذِي رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فِيها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فِيها خالِدُونَ (25)

زير زمين، ريشه لغت جنت از جنّ (پنهان شد) است و جنّ را هم جن ميگويند چون پنهان و مخفى از نظرها است. و كلمات جنون (ديوانگى) و چنين (كودك) كه از نظر پوشيده بودن آن در رحم از ديده هاست، نيز از همين ماده گرفته شده است. و چون درختان باغ، زمين آن را مى پوشانند بآن جنّت گفته شد، مفضّل ميگويد: باغى كه داراى درخت انگور باشد، فردوس مى نامند و جنت فقط بباغى گفته ميشود كه درخت خرما داشته باشد.

ازواج- جمع زوج كه در مورد زن و مرد هر دو بكار ميرود. گرچه بزن زُوجه گفته ميشود. و بهم شكل هر چيزى نيز زوج ميگويند.

خالدون- از خلود بمعناى دوام و بقا مى باشد.

جلوگيرى نمايد. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 99

«قالُوا هذَا الَّذِي رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ»: اين جمله بوجوهى تفسير شده است.

1- ابى عبيده و يحيى بن كثير ميگويند: چون ميوه هاى بهشت هر چند از درخت چيده شوند خداوند آن را دوباره سر جايش بر ميگرداند. روى اين اصل اهل بهشت وقتى كه ميوه اى را مى خوردند و همان را در جايش ميديدند باشتباه ميافتادند و با تعجب ميگفتند اين همان است كه قبلًا نصيب و روزى ما شده بود.

2- ابن عباس و ابن مسعود ميگويند: مراد آيه اينست كه اينها قبلًا (در دنيا) روزى آنان بوده است.

3- حسن بصرى و واصل بن عطا ميگويند: معناى آن اينست كه: اين ميوه ها شبيه ميوه هايى است كه قبلًا در بهشت از آن بهره مند بوديم در حالى كه ميدانستند كه غير آنست ولى چون رنگ، بو، طعم و نيكويى آن شبيه ميوه هاى قبلى بود باشتباه مى افتادند.

شيخ ابو جعفر ميگويد: بهتر از همه قول ابن عباس است زيرا تعبير آيه عام است به اينكه هر چه بآنان روزى ميدادند ميگفتند اين همان است كه قبلًا بما داده شده بود. يعنى مانند آن را در دنيا نيز بما داده بودند.

«وَ أُتُوا بِهِ» يعنى آورده ميشدند.

كلمه «مُتَشابِهاً» نيز بچند وجه تفسير شده است.

1- ابن عباس و مجاهد ميگويند: ميوه هاى بهشت از نظر رنگ شبيه و مثل هم بوده ولى طعم و مزه آنها فرق دارد.

2- قتاده و حسن بصرى ... ميگويند: همه ميوه هاى بهشت از حيث خوبى مثل و شبيه همند و پست و نامرغوب در آن وجود ندارد. «1»

3- عكرمه ميگويد: چون برخى از ميوه هاى بهشت مانند ميوه هاى دنيا هستند

__________________________________________________

(1)

«من

تلق منهم نقل لاقيت سيدهم مثل النجوم التي يسرى بها السارى»

هر يك از آنان را ملاقات كنى گويى كه بزرگشان را ملاقات كردم (چون در بزرگى همه مثل همند) چه آنان چون ستارگانى هستند كه در سير و گردش ميباشد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 100

اما ميوه هاى بهشتى بهتر و خوشبوتر است.

4- ابى مسلم ميگويد بعلت شباهت قسمتى از ميوه هاى بهشت از نظر خصوصيات و لذّت به قسمت ديگر لذا كلمه «مُتَشابِهاً» گفته شد.

5- بخاطر سنخيّت و موافقت و شباهت همه ميوه هاى بهشتى با هم، تعبير به «متشابه» شده است. «لَهُمْ فِيها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ»: براى آنان است جفت هايى نيك (حور العين) يا همانطورى كه حسن بصرى ميگويد: مراد از ازواجٌ مطهرة زنان دنيا هستند كه با صورتهاى زيبا و مناسب آن جهان مى آيند. و دور از آلودگى ها هستند و از نظر صورت و سيرت و اخلاق و كردار پاك و منزّه مى باشند. اين عدّه هميشه در بهشت خواهند بود و فنا و زوالى در آن راه نخواهد داشت.

«وَ هُمْ فِيها خالِدُونَ» خلود در اصطلاح عبارت است از دوام و هميشگى ولى در مواردى كه آغاز زمانى دارد گفته ميشود و لذا اين كلمه در مورد خدا كه آغاز ندارد بكار نميرود

استعمال شده است همانطورى كه در آيه كريمه:

«وَ تَخْشَى النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ». (از مردم حيا ميكنى در صورتى كه خدا سزاوارتر است كه نسبت به او شرم و حيا كنى). كلمه تخشى بمعناى حيا ميكنى گرفته شده است. و بايد توجه داشت كه ريشه استحياء بمعنى ترك و امتناع از كارى است بخاطر ترس از آنكه مبادا آن كار پست و قبيح باشد.

«ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها»: از پشّه و بزرگتر از آن يا بنا بقول برخى از مفسران:

مثال زدن به پشه و بالاتر از آن از جهت خردى و كوچكى است.

ربيع بن انس ميگويد: علت تشبيه به پشّه آن است كه چون اين حيوان تا گرسنه است زنده است و همين كه سير و فربه شد ميميرد. همچنين مردمى كه اين مثل در باره آنان زده شده است وقتى همه چيز برايشان فراهم شد و موقع كاميابى فرا رسيد كه ناگاه دست حق گريبان آنان را ميگيرد.

همانطورى كه آيه كريمه بيان ميكند: «حَتَّى إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً»: هنگامى كه بچيزهايى كه بآنان داده شد خوشحال و مغرور شدند، ناگهان گرفتار پنجه عدالت ما گشته و بكيفر اعمالشان رسيدند «1».

امام صادق ميفرمايد: علت آنكه خداوند پشّه را ضرب المثل قرار داد. آنست كه پشّه با همه كوچكى بدنش آنچه خداوند در فيل با جثه بزرگى كه دارد آفريده در پشه قرار داده است باضافه دو عضو ديگر.

و منظور پروردگار از مثال زدن باين موجودات ريز، آن است كه افكار مردم مؤمن را به موجودات عجيب و لطيف (و ريز) جهان متوجه سازد. و مثال زدن بحيوانات كوچك در ادبيات عرب فراوان

است «2».

__________________________________________________

(1) آيه 44 از سوره انعام.

(2)

«ضربت عليك العنكبوت بنسجها و قضى عليك به الكتاب المنزل»

بافته هاى عنكبوت براى تو مثلى (آموزنده) است و اين همان حكمى است كه خداوند در كتابش براى تو كرده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 103

در مقابل اينگونه مثلها آنان كه به پيامبر و قرآن ايمان داشتند پس ميدانند كه آنچه خدا گويد حق و درست بوده چه در آن تدبير و دقت كرده اند «فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ ...» و گروهى كه از اسلام و قرآن سرباز زدند و كفر را پيشه ساختند ميگويند اين چه مثلى است كه خداوند انتخاب كرده و هدفش از آن چيست؟ كه بسبب آن گروه زيادى گمراه شوند و عده زيادى نيز هدايت يابند «وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً» آرى گمراه نمى شوند بسبب آن، مگر فاسقان و گناهكاران «وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ».

خود را روشن و واضح نمود و براى آزمايش ايمان آوردن آنان كافى بود ولى باتمام اين بيانات روشن و مثال ها آن را دروغ پنداشته گمراه شدند و آنهايى كه آن را پذيرفتند هدايت يافتند. و در نتيجه معناى آيه اينطور ميشود خداوند بندگانش را باين نوع آيات و ضرب المثلها آزمايش ميكند. پس گروهى گمراه شدند و گروهى هدايت يافتند همانطورى كه معناى آيه «رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ»»

: (پروردگارا بتان بسيارى از مردم را گمراه كردند) همين است.

و مثلًا اگر كسى طلا يا نقره اى را براى آزمايش بكوره بيندازد و معلوم شود طلا فاسد بوده باو ميگويند: «أفسدت فضّتك»: نقره ات را فاسد كردى منظور آن

__________________________________________________

(1) سوره ابراهيم آيه 36

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 104

است كه در آزمايش طلا و نقره ات فاسد و بى عيار از كار در آمد نه تو سبب فساد آن شده اى و همانطور كه «اضلّ- يضلّ»- بمعناى گمراه كرد و ميكند ميآيد همچنين بمعناى «گمراه شد و ميشود» استعمال ميشود هم چنان كه ميگويند: «فُلانٌ أَضَلَ ناقَتُهُ» فلانى شترش را گم كرد نه آنكه عمداً شترش را گم كرده باشد بلكه چنين است كه شتر او گم شده است و از همين قبيل است مواردى كه نسبت گمراهى و فساد بكسى داده ميشود كه او آن فساد را انجام نداده ولى واقع شده است مثلًا ميگويند: فلان زن آن مرد را فاسد و گمراه و ديوانه كرد.

معنى اين كلمه اين است كه آن مرد بخاطر علاقه به او بيچاره و ديوانه شد نه آنكه آن زن واقعاً او را بيچاره يا ديوانه كرده باشد واى بسا

آن زن چنين مردى را نديده و نشناخته است و اين نسبت گمراهى و ديوانگى و ... از آن جهت است كه بسبب علاقه بآنها گمراه و فاسد يا ديوانه شده اند بدون آنكه سبب اصلى و حقيقى آنان باشند.

3- اضلال و گمراهى از آن جهت گاهى نسبت بخدا داده ميشود كه خدا آن لطف و مهربانى را كه نسبت بمؤمنين (در اثر ايمان آنها) دارد و در مواقع حسّاس و لب پرتگاهها، با كمك غيبى جلوى سقوط آنان را مى گيرد. چنين رحمت و لطف را نسبت بكفّار و فاسقان (به علت عناد و لجاجت خودشان) نشان نميدهد و پس از ارشاد و راهنمايى، راه را براى آنان باز گذاشته و هنگام سقوط، با قهر و قدرت غيبى خويش جلوى سقوط حتمى را نگرفته و آنان را بحال خود وا ميگذارد. تا در منجلاب فساد. گناه سقوط كنند و در نتيجه گمراه شوند و از اين جهت ممكن است اضلال نسبت بخداوند داده شود و توجه داريد كه هيچگونه جبرى در كار نمى باشد.

(و بقول سعدى.

راهست و چاه و ديده بينا و آفتاب تا آدمى نگاه كند پيش پاى خويش

چندين چراغ دارد و بيراهه ميرود بگذار تا بيفتد و بيند سزاى خويش)

به تعبير آيه شريفه: «فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَ يَلْعَبُوا حَتَّى يُلاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 105

يُوعَدُونَ»

«1» واگذار كفّار را تا در حيوانيت فرو روند و به بازيچه هاى دنيا سرگرم شوند تا روز موعود خويش را ببينند.

4- نسبت اضلال به خدا از اين نظر است كه پس از گمراهى و كافر شدن.

خداوند به كفر آنان حكم ميكند همانطورى كه اگر گفتند

فلانى را تكفير كردند منظور آن نيست كه او را كافر گردانيده اند. بلكه آن است كه پس از آشكار شدن كفرش او را تكفير (حكم به كفر او) كردند.

5- اضلال بمعنى هلاك كردن و عذاب آمده است: «إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي ضَلالٍ وَ سُعُرٍ، يَوْمَ يُسْحَبُونَ فِي النَّارِ عَلى وُجُوهِهِمْ ... و آيه إِذا ضَلَلْنا فِي الْأَرْضِ» «2» كه بمعنى عذاب و هلاكت است و بمعنى بطلان نيز آمده است. مثل: آيه «الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمالَهُمْ» «3».

بنا بر اين معناى آيه اينطور خواهد شد: هلاك و معذّب ميشوند بوسيله اين آيه گروه زيادى از كافران وعده زيادى نيز بوسيله ثواب و ايمان خود هدايت ميشوند و به بهشت مى روند.

در هر صورت تمام مواردى كه در قرآن اضلال (گمراه كردن) نسبت بخدا داده شد، بازگشت بيكى از اقسام مذكور ميكند و اين اضلال (در موارد فوق) غير از اضلالى است كه در قرآن نسبت به شيطان يا فرعون و سامرى داده است. مانند «وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْكُمْ جِبِلًّا كَثِيراً» «4».

و يا «وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ». (فرعون خويشان (و قبيله اش) را گمراه كرد «5».

__________________________________________________

(1) آيه 83 از سوره «زخرف» و 24 از سوره «معارج».

(2) بدكاران و گناهكاران در عذاب و آتش دوزخند. روزى كه آنها را فرشتگان عذاب برو بآتش جهنم مى كشند سوره قمر آيه 48 و آيا ما در زمين هلاك و نابود شديم؟

سوره سجده آيه 10.

(3) ... آنان كه در راه خدا كشته شدند رنجها و اعمال آنان باطل و ضايع نميشود سوره محمد آيه 4.

(4) آيه 62 از سوره «ياسين».

(5) آيه 79 از سوره «طه».

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1،

ص: 106

«وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ». (سامرى آنان را گمراه نمود) «1».

زيرا اضلال (گمراه كردن) در موارد فوق، بشك و ترديد و در فساد انداختن و راهنمايى غلط مى باشد، و خداوند منزّه است از اينكه چنين كارى كند. بنا بر اين اضلال باين معنى بخداوند نسبت داده نميشود.

پيوستگى ميان دو چيز در برابر فصل (جدايى).

خاسرون- از خسران بمعنى هلاكت و زيان.

ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ ...» آنچه كه خداوند به پيوستگى آن فرمان داده است ميبرند. در بيان آنچه آنان مأمور بوصل و پيوند آن بودند اقوالى بيان شده است. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 110

1- پيوستگى با پيامبر و مسلمين ليكن اينان اين پيوند را بريدند (از حسن بصرى).

2- صله رحم و رابطه با خويشاوندان.

3- پيوستگى در ايمان بهمه انبياء و كتب آسمانى كه آنان بعضى را بر بعض ديگر در اعتقاد جدا كردند.

4- لازم بود آنان ميان گفتار و كردار خود رابطه و بستگى ايجاد كنند ولى فاسقان بين آن دو جدايى و تفرقه انداختند.

5- پيوستن و ارتباط با دوستان خدا كه فرمان بدوستى آنان داده است و بريدن از دشمنان و كفّار و اين وجه از همه آنها بهتر و جامع تر است.

يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ- اينان در زمين فساد و تباهى ميكنند. فساد بيكى از سه امر تفسير شده است.

1- دعوت مردم بكفر.

2- راهزنى و ايجاد ناامنى (هرج و مرج).

3- پيمان شكنى و يا بهتر، آيه را بهمه آنها، معنا و تفسير نمائيم.

أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ- اينان خود را هلاك كردند و مانند كسانى هستند كه سرمايه اصلى خود را از دست داده اند.

ابن عباس ميگويد: هر جا در قرآن، خسارت (زيان و ضرر) بغير مسلمانان نسبت داده شد منظور كفر و ضرر معنوى است و اگر بمسلمين نسبت داده شد مراد ضرر مادى و دنيايى است از آنجايى كه كافران، قيامت و روز رستاخيز را باور نداشته و بعثت انبياء و ... را انكار ميكردند، خداوند بدنبال آيات قبلى بنعمتهاى مخصوص خود بر كافران احتجاج و استدلال ميكند و

ميگويد: چگونه بخدا كافر شديد در حالى كه شما مردگانى بوديد كه خدا شما را زنده كرد (عجبا كه كفران و ناسپاسى در برابر نعمتهاى خدا كرديد).

«كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ كُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْياكُمْ». كلمه «كيف» در اينجا براى ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 111

تعجّب و توبيخ و سرزنش است.

و جمله «كُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْياكُمْ» بوجوهى تفسير شده است.

1- قتاده ميگويد: معنى آيه چنين است كه شما در پشت پدران خود بيجان بوديد (نطفه) و خداوند شما را زنده كرد. و براى شما مرگ قطعى خواهد بود و سپس براى پاداش و جزاء (در روز قيامت) شما را زنده ميكند.

2- ابن عباس و ابن مسعود ميگويند: منظور آيه اينست كه شما هيچ نبوديد و خدا شما را از نيستى آفريد و سپس ميميراند و بار ديگر براى روز قيامت زنده خواهد كرد.

3- بقول بعضى آيه ميگويد: شما مردمى گمنام بوديد، ما شما را زنده و مشهور كرديم و سپس ميميريد و پس از آن براى قيامت زنده خواهيد شد در ادبيات عرب در موارد زيادى افراد گمنام را «مرده» و مردم مشهور را «زنده» ناميده اند.

4- بعضى ديگر چنين گفته اند كه: شما نطفه هايى در پشت پدران و رحم مادران (نطفه بى جان) بوديد كه شما را بدنيا آورديم و سپس ميميريد و پس از آن براى سؤال در قبر زنده ميشويد و براى روز حساب و ديدن پاداش اعمال بسوى او باز خواهيد گشت «ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ» قرآن روز رستاخيز را كه روز حساب و پاداش است، رجوع و بازگشت بخدا دانسته زيرا در آن روز، حكم و فرمان فقط در دست خداوند است

و منظور از اين بازگشت رفتن از مكانى بمكان ديگرى نمى باشد.

و علت آنكه خدا در ميان همه نعمتها تنها حيات (زندگى) را نام برد براى آن است كه اولين نعمتى كه به انسان بخشيده حيات است و بوسيله آن، انسان توانايى بهره مند شدن از لذائذ و نعمتهاى ديگر خداوند را پيدا كرد.

علّت اينكه مرگ جزء نعمت ها بحساب آمده است، با آنكه سبب از بين بردن لذّتها است اين است كه با مرگ دوران تكليف سپرى شده و به آنچه انسان انتظار آن را دارد از پاداش هميشگى و بهشت، ميرسد. پس مرگ خود، نعمتى است.

و برخى گفته اند: كه ذكر موت براى آن است كه مكمّل استدلال قبلى، و ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 112

بيان پايان دوره هاى حياتى انسان است نه آنكه مرگ خود، نعمتى باشد.

اين نكته نيز از اين آيه استفاده ميشود كه كفر و الحاد را خداوند از بندگانش نخواسته چه، اگر آن را مى خواست و سبب بوجود آمدن آن بود مى بايست كفر را بخود اضافه كند و بكفار نسبت ندهد در حالى كه آن را بكافران نسبت ميدهد: «كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ»

گسترش زمين استفاده ميشود نه آفرينش آن و ممكن است ترتيب آفرينش چنين بوده باشد كه اول زمين خلق شده و پس از آن آسمانها و سپس گسترش زمين.

و نيز ممكن است بگوئيم كه كلمه «ثم» همه جا براى تأخير و ترتيب زمانى نيست (همانطورى كه در ادبيات عرب نظاير فراوان دارد).

و اين كلمه در اينجا فقط براى تذكر و يادآورى نعمتهاى خدا است و نظرى بتقدم و تأخّر خلقت زمين يا آسمان ندارد.

«وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ» خدا بهمه چيز داناست. علت آنكه جاى «عليم» (دانا) كلمه «قدير» (توانا) بكار نرفته اينست كه قدرت و توانايى خداوند در ضمن (استوى) كه لازمه آن، تسلّط و استيلاى بر زمين و آسمان است بيان شده است و با اين كلمه ميخواهد بمردم بفهماند كه تسلّط و استيلاى خدا توأم با علم و دانش است.

زيرا وقتى كه توانايى و دانايى دست بدست هم دهند. كارها با محكمى و زيبايى بيشترى انجام مى پذيرد و خداوند مى خواهد ضمناً بفهماند (بمشركان) كه او به نتيجه و سرانجام كار خودشان و نعمت هايى كه به آنان بخشيده عالم و آگاه است.

و نكته ديگرى كه از اين آيه مى فهميم اين است كه: آفريننده و خالق زمين

__________________________________________________

(1) آيه 30 از سوره نازعات (79).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 115

و آسمان، قادر و عالم است و كارها را روى حكمت و مصلحت انجام ميدهد و بكفار نعمتهايى داده است كه بسبب آن، لازم است خدا را ستايش كنند و سپاسگزار باشند.

از آيه مذكور نيز ميتوان يك قاعده فقهى نتيجه گرفت و آن مباح بودن همه چيز است. (اصالة الإباحة) تا وقتى كه دليل

بر حرام بودن آن برسد و استفاده اين مطلب از اين جهت است كه خدا فرمود: آفريد «براى شما» همه چيز را و لازمه آن جواز هر نوع استفاده از آنها است

آدم هر يك جانشين پدر و گذشتگان خود ميگردند در آباد كردن زمين و يا برپا داشتن عدل به آدم خليفه گفته شد. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 117

تقديس و تسبيح كارى ديگر نداريم سزاوارتريم كه در روى زمين خليفه باشيم «1».

__________________________________________________

(1) مطابق يك فرضيه و تئورى انسان از بى نهايت شروع شده و مراحل تكامل مادى را پيموده و بكشف وسائل كشنده مادى رسيده است و روى حسن سودجويى جنگها واقع شده

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 118

«وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ» (ما تو را تسبيح و تقديس ميكنيم) تسبيح ملائكه همان حمد و ستايش آنان از خدا مى باشد زيرا حمد، ثنا و شكر است. و همين شكر، اعتراف است به اينكه خداوند، بزرگ و منزّه و قابل ستايش ميباشد و كلمه تسبيح معنايش جز اين نيست.

سپس خداوند در پاسخ ملائكه ميگويد: «إِنِّي أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ» (من ميدانم چه مصالحى در اين آفرينش است كه شما نميدانيد) بعضى گفته اند كه آنچه خدا ميدانست و ملائكه نميدانستند همان تكبّر و عجب ابليس بود در ترك سجده.

قتاده مى گويد: مراد علم ببودن انبياء و صالحين در فرزندان آدم است.

قرآن پس از بيان آفرينش انسان و سؤال ملائكه برترى آدم را بر همه موجودات ديگر بيان ميكند اين فضيلت و برترى را تنها در سايه علم و دانش او و اينكه خداوند همه اسماء خود را به آدم آموخت «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها» ميداند.

در اينكه منظور از اين اسمها چيست؟ اقوالى بيان شده است.

1- قتاده ميگويد: منظور از اسمها. معانى و حقيقت آنها است زيرا بديهى است فضيلت در الفاظ و اسامى نيست جز باعتبار معنى و حقيقت.

وقتى كه اسرار و حكمت اين نامها را خداوند بيان كرد. ملائكه اقرار كردند كه علم و اطلاعى ندارند و اصولًا تا چيزى را

كه خدا به آنها نياموزد و نگويد. آنان نخواهند دانست.

2- ابن عباس و سعيد بن جبير و بيشتر مفسّران ميگويند: منظور از نام ها نام تمام صنعتها و اصول و رموز كشاورزى، درخت كارى و تمام كارهايى كه مربوط

__________________________________________________

و از همان وسائل در راه نابودى نوع خود استفاده كرده است و در نتيجه تمام وسائل تمدن از بين رفته و بحالت ابتدايى بازگشت شده است. و ممكن است جهت سؤال ملائكه اين بود كه اين آدم جانشين انسانهاى قبلى است و ملائكه مى پرسند كه خلقت چنين انسانى كه طبعى سودجو و خونريز دارد فايده اش چيست و باز هم فساد و خونريزى ميكند. در اين باره روايات فراوانى نيز وارد شده است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 119

بامور دين و دنيا بوده كه خدا به آدم آموخت.

3- برخى گفته اند: نام تمام چيزهايى را كه خلق شده و يا نشده و بعداً آفريده خواهد شد به او آموخت.

4- على بن عيسى ميگويد: فرزندان آدم همه زبانهاى مختلف را از پدر آموختند و پس از تفرقه و پراكندگى، هر دسته اى بزبانى كه عادت داشتند تكلّم كردند ولى با اين حال بهمه زبانها دانا بودند تا زمان حضرت «نوح» و پس از طوفان كه بيشتر مردم هلاك گشته و باقيمانده نيز متفرّق شدند و هر قومى زبانى را كه خود بهتر مى توانستند انتخاب نموده و بقيه زبانها را تدريجاً فراموش كردند.

5- از امام صادق عليه السلام سؤال شد كه منظور از نام هايى كه خدا به آدم آموخت چيست؟ فرمود نام زمينها، كوه ها، دره ها، بيابانها و در اين هنگام نگاهش بفرشى كه بر زمين گسترده بود و حضرت بروى آن

قرار داشت افتاد و فرمود: حتى نام اين فرش را نيز خدا به او آموخت، و گفته شده كه منظور از نامها، نام ملائكه و فرزندان خود آدم بوده است.

برخى گفته اند فوائد و امتيازات و نامهاى حيوانات را خدا بآدم ياد داد و اينكه هر حيوانى بچه كارى ميخورد خداوند باو آموخت.

و نيز گفته شده كه خداوند بآدم زبان عربى را نياموخت و اولين كسى كه باين زبان تكلم كرد، حضرت اسماعيل بود. و اضافه كرده اند سخن گفتن براى سه پيامبر معجزه بود. آدم، اسماعيل و حضرت محمّد صلى اللَّه عليه و آله و سلم.

در نحوه تعليم خداوند بآدم نيز اختلاف است. از اينقرار:

1- خداوند اين معانى و اسماء را بقلب او الهام كرد و زبانش بآن معانى گويا شد كه خود، اعجاز و خرق عادت بود.

2- او را بفرا گرفتن آن اسماء وادار كرد.

3- اول بار زبان ملائكة را باو آموخت و آدم با آن زبان بقيه زبانها را ياد گرفت. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 120

4- بعضى گفته اند خداوند اسمهاى اشخاص را بآدم آموخت بدين ترتيب خود آن اشياء را حاضر كرد و بعد، اسم و خاصيت هر يك را باو گفت.

«ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِكَةِ» خداوند مخلوقات را (بقول ابن عباس) و يا صاحبان اسمها را (بقول مجاهد) بملائكة عرضه داشت و از آنان خواست كه نامهاى آنها را بيان كنند روى قرائت «عرضها كه (ابى بن كعب ميگويد) عرضهنّ (كه ابن مسعود ميگويد)، منظور، عرضه داشتن خود اسمها است نه صاحبان اسمها.

معانى آن نامها را آفريد بطورى كه ملائكة آنها را ديدند.

2- آن چنان اشياء را در ذهن آنان روشن و مجسّم كرد كه گويى آنها را ميديدند.

3- يك فرد از هر جنس و نوع را بر ملائكه عرضه داشت.

و پس از آنكه خداوند موجودات را بآنان نشان داد و از آنها خواست كه اسم و خاصيتشان را بيان كنند «فَقالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ» ملائكه نتوانستند و آدم توانست و بارى ملائكه روشن شد كه آدم صلاحيت سكونت در زمين و خلافت آن را دارد. و اين مطلب بيشتر تأييد ميكند كه منظور از اسمها كه خدا بآدم آموخت، همان شناسايى قوانين طبيعت و آباد كردن زمين و نشاندن درختها و مانند آن است كه با زندگى در زمين سازگار ميباشد.

سؤال در اينجا سؤالى پيش ميآيد كه چگونه خدا از ملائكه مطلبى مى پرسد در حالى كه ميداند آنها نميدانند و يا امرى ميكند كه ملائكه از انجام آن معذور و ناتوانند؟.

جواب دانشمندان تفسير در جواب اين سؤال اتفاق دارند كه اين امر حقيقتاً براى طلب انجام كار نبوده است و خدا از ملائكه نميخواست كه واقعاً اسمها را بيان كنند ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 121

چه، او ميدانست كه اين تكليف محالى است ولى براى مصلحت اين امر، متوجه آنها شد و در بيان اين مصلحت وجوهى گفته شده است.

1- هنگامى كه خدا اعلام كرد كه در زمين خليفه و پيشوا قرار ميدهم، در خاطر ملائكه آمد كه اگر خليفه از جنس آنان باشد فساد و خونريزى در زمين نخواهد بود در حالى كه فرزندان آدم جز خونريزى و

تبهكارى، نتيجه اى ندارند.

2- آنان خود را برتر و بالاتر از همه مى دانستند و مى پنداشتند كه با بودن آنان خداوند موجود تازه اى (كه برتر از آنان باشد) نمى آفريند.

3- باين عنوان از ملائكه سؤال شد كه: اگر راست مى گوييد و ميدانيد كه چرا من در روى زمين خليفه و جانشين قرار ميدهم اين اسمها را براى من بيان كنيد؟

«أَنْبِئُونِي بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ».

4- اخفش ميگويد: پرستش خدا از ملائكه مانند آن است كه ما بكسى مى گوييم اگر ميدانى در دست من چيست بگو؟

و منظور بيان اين جهت است كه او نميداند و همچنين در آيه كريمه خدا ميگويد: اگر راست مى گوييد كه اين نامها را ميدانيد، براى من بيان كنيد. بنا بر اين «امر» در اينجا فقط براى فهماندن عجز و ناتوانى آنان است نه طلب واقعى.

و ملائكه اين اعتراف را با كلمه «سبحانك» شروع كردند.

نكته ديگر اينكه اين كلمه كه بمعناى تنزيه و تقديس است ممكن است براى يكى از چهار معناى زير باشد.

1- كسى جز تو از غيب اطلاع ندارد.

2- منزهى از اينكه در آفرينش آدم و خليفه بودن او ما بتو اعتراض كنيم.

3- تو از اينكه كارى بى مصلحت و حكمت انجام دهى (چون خلقت آدم) منزّه و وارسته اى.

4- در مقام تعجب كه خدا چگونه مطلبى را كه بآنان نياموخته است، ميپرسد.

و علت اضافه شدن جمله «إِلَّا ما عَلَّمْتَنا» در اين آيه براى بيان اين مطلب است ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 122

كه ما و هر مخلوق ديگرى هر چه ميداند همه و همه از فيض تعليم و ياد دادن خدا است و گرنه كلمه «لا عِلْمَ لَنا» (ما

نميدانيم) در جواب سؤال كافى بود.

«إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ» خدايا تو دانا و حكيم هستى، كلمه حكيم يا بمعناى عالم است و بنا بر اين از صفات خدا است كه عين ذات بوده و از بى نهايت و تا بى نهايت بدان متّصف مى باشد و يا بمعناى كسى است كه كارش متقَن و محكم و اساسى است كه بنا بر اين صفتِ فعل و كار خدا ميگردد.

ابن عباس ميگويد فرق عليم با حكيم اين است كه عليم، كامل در دانش است و حكيم كسى است كه كامل در عمل (كار) ميباشد. و اين آيه دلالت دارد كه همه علوم و دانشها از خدا است

آنها نبود و باضافه كلمه «ما كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ» عام است و شامل همه ميباشد و جز با دليل نبايد آن را تخصيص زد.

طرفداران اين وجه در پاسخ على بن عيسى ميگويند همانطور كه امر بملائكه در باره سجده به آدم شامل ابليس هم بود در اين خطاب هم ممكن است شيطان داخل ملائكه باشد و رواياتى مؤيد اين وجه وارد شده و طبرى آن را اختيار كرده است.

3- خداوند هنگامى كه آدم را آفريد ملائكه بر او گذشتند قبل از آنكه روح بر او دميده شود و مانند آن را پيش از آن نديده بودند با خود گفتند خدا هيچ آفريده اى را نيافريد جز آنكه ما برتر و بالاتر از آنيم و كلمه «ما كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ» اشاره بهمين است كه آنها پنهان داشتند و آنچه را كه در برابر خدا اظهار كردند همان: «أَ تَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها» اين وجه را حسن نقل كرده است.

صاحب مجمع البيان وجه اوّل را اقوى مى داند زيرا اعم از دو وجه ديگر است.

سؤال نكته اينكه خداوند در اينجا علم خود را به اسرار غيبى براى ملائكه بيان مى كند چيست؟

پاسخ ميخواهد جواب ضمنى به سؤال ملائكه دهد وقتى پرسيدند چرا كسى را خلق ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 124

مى كنى كه در زمين فساد مى كند و خون مى ريزد البتّه نه جواب صريح زيرا اگر مى خواست جواب صريح دهد مى فرمود: من كسى را كه خون مى ريزد و فساد مى كند آفريدم از نظر علم من بمصلحت بندگان خود در تكليف.

و ضمناً اشاره به اين جهت فرمود كه بر بندگان است كه تسليم حكم و خواست خدا شوند چه، او

مصالح آنها را بهتر از خودشان ميداند و چيزهايى را مى داند كه آنها جاهلند.

سؤال ديگر اينكه خدا اسماء را به آدم آموخت چگونه دلالت بر علم غيب خدا دارد؟

جواب برخى گفته اند كه خدا همه اسم ها را با معانى آنها به آدم آموخت تا زبانش بدانها گشوده شود. و از اين راه معجزه اى براى ملائكه اقامه نمود تا دليلى بر نبوّت حضرت آدم باشد و نيز عظمت شأنش و در اينكه خدا به او علمى داد كه كسى بدان نمى رسد مگر به ياد دادن خدا، بيشتر روشن شود.

و خداوند در نتيجه اين كار، ملائكه را واداشت كه اولًا اعتراف كنند به اينكه خود چيزى نميدانند و ثانياً بدانند آدم آنچه را كه بآنان ميآموزد از خدا فرا گرفته است و بار ديگر بر ايشان قطعى و ثابت گردد كه جز از راه آموختن خداى بزرگ علام الغيوب راهى براى فراگيرى اسرار غيبى نيست.

و آنچه را كه ملائكه با دليل عقلى يافته بودند كه سر چشمه هستى و علم خداست اينك با مشاهده اين واقعه محكم تر گردد و از اين نظر آيه كريمه مى فرمايد:

«أَ لَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» (آيا نگفتم بشما كه من ميدانم اسرار غيبى آسمانها و زمين را) يعنى قبلًا با دليل عقلى برايتان روشن و واضح كردم.

كه قبلًا آشنايى با اين كلمات نداشتند و سياق كلام بر اين دلالت دارد كه وقتى اسم ها را شنيدند درستى آنها را فهميدند و إلّا اين آيه كريمه «أَ لَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» معنايى نداشت و نيز اگر درستى آنها را نفهميده بودند بر اعجاز و نبوّت حضرت آدم دلالت نميكرد؟ در پاسخ وجوهى بيان شده است:

1- چه مانعى دارد كه خداوند علمى ضرورى به آنان داده باشد كه صحّت و مطابق بودن اين اسم ها بفهمند خواه اين علم از راه و طريق و واسطه اى معين باشد و يا ابتداءً و بدون وسيله بهر حال آنان با اين علم، درستى اسم ها را فهميده و از درستى آنها استدلال به نبوت آدم نمودند.

2- ممكن است هر دسته از ملائكه بيك لغت و زبان آشنا و آگاه بوده اند و خداوند كه مى خواست برترى آدم را بر ملائكه ثابت كند او را بهمه اسم ها و بهر لغت و زبانى آگاه كرد و وقتى به ملائكه آن اسم ها را گفت هر دسته درستى آنها را بزبان خود دانستند و وقتى دسته هاى ديگر نيز مطابقت و درستى گفته آدم را با زبانهاى خود بيان كردند براى همه آنها فرق عادت و احاطه بهمه زبانها كه آدم داشت روشن شد و در نتيجه به نبوت آدم پى بردند.

البته اين دو جواب بر اين اساس است كه ملائكه قبلًا نبوّت آدم را نفهميده بودند و از راه خبر دادن به اسم ها فهميدند و اما اگر فرض كنيم كه قبلًا پيامبرى آدم را ميدانستند ديگر احتياج به اين دو وجه نخواهد بود. زيرا با توجه و علم به

اينكه آدم پيامبر خداست درستى گفته او بر ايشان قطعى و ثابت خواهد بود

علت سرپيچى ابليس از سجده آدم اين بود كه خود را بالاتر و برتر ميدانست و ميگفت «أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ» «2»

__________________________________________________

(1) آيه 30 از سوره حجر و 73 از سوره ص.

(2) آيه 12 از سوره اعراف (7)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 127

(من از او بهترم. مرا از آتش و او را از خاك آفريدى) بنا بر اين اگر سجده فقط قبله قرار دادن آدم نه تعظيم و بزرگداشت او بود قطعاً ابليس اباء و امتناعى نداشت پس قول دوم درست نيست و صحيح همان وجه اول است.

ابليس ذريه و نسل است قرآن مى گويد: «أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِي وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ» «3» (آيا او و نسلش را دوست خود ميگيريد غير از خدا در حالى كه او دشمن شماست) و حسن بصرى مى گويد: ابليس پدر جن است همانطور

__________________________________________________

(1) آيه 50 از سوره كهف (18).

(2) آيه 6 از سوره تحريم (66). [...]

(3) آيه 50 از سوره كهف (18).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 128

كه آدم پدر بشر ميباشد در حالى كه ملائكه روحانى اند و توالد و تناسل و خوردن و آشاميدن ندارند.

4- قرآن در باره ملائكه مى گويد: «جاعِلِ الْمَلائِكَةِ رُسُلًا» «1» (كسى كه فرشته ها را فرستادگان خود قرار داد) و بديهى است كه كفر و فسق از ساحت فرستاده خدا دور است و اگر بر آنان فسق روا باشد دروغ نيز روا است. در اين صورت فرستاده نمى توانند باشند.

بصره را نام برده زيادى عده آنها بوده است. و يا استثناء منقطع باشد مانند آيه كريمه: «ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّباعَ الظَّنِّ» «2» و مؤيد اين نظر است آنچه ابن بابويه در كتاب «نبوت» از جميل بن درّاج نقل مى كند كه ميگويد از امام صادق عليه السلام پرسيدم: ابليس فرشته بود يا جنّ؟ و يا اينكه عهده دار كارى در آسمانها بود؟

حضرت فرمودند نه فرشته بود و نه كارى در آسمانها داشت او جن بود ولى ملائكه خيال ميكردند او از خودشان است چون با آنها بود تا وقتى فرمان سجده به آدم از طرف خدا صادر شد او نافرمانى كرد و فطرتش آشكار شد.

__________________________________________________

(1) آيه 1 از سوره فاطر (35).

(2) آيه 157 از سوره نساء (4).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 129

را براى فرستادگى خود برميگزيند نه همه آنها را.

وَ كانَ مِنَ الْكافِرِينَ- در باره اينكه شيطان از كافران بود نيز چند قول نقل شده است.

1- او كافر شد همانطور كه قرآن در مورد فرزند نوح مى فرمايد «فَكانَ مِنَ الْمُغْرَقِينَ» «2» (او از غرق شده ها گشت) و منظور اين است كه غرق شد.

آدم آن را ميدانست و نياز بدلالت شيطان نداشت.

ولى بيشتر مفسّران و حسن بصرى و عمرو بن عبيد و واصل بن عطا و بسيارى از معتزله چون جبائى و رمّانى و ابن اخشيد معتقدند كه اين همان بهشت جاويد بوده است زيرا از نظر ادبى «الف و لام» «الخلد» براى تعريف است و اين كلمه مانند اسم خاصّى براى آن بهشت شده است.

__________________________________________________

(1) آيه 120 از سوره طه (20).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 133

و در جواب اينكه اگر بهشت جاويد بود چگونه شيطان در آن ميزيسته و آدم را فريب داده است ميگويند ممكن است آدم صداى شيطان را از خارج بهشت شنيده باشد.

و از اين كه چگونه آدم از آن خارج شد در حالى كه هر كه داخل بهشت جاويد گردد براى هميشه در آن خواهد ماند ميگويند اين ماندن در صورتى است كه اهل بهشت براى گرفتن پاداش زحمات خود در آن استقرار پيدا كنند اما قبل از آن همه چيز و همه كس بايد فانى شوند همانطور كه قرآن مى فرمايد: «كُلُّ شَيْ ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ» «1» (همه چيز جز او هلاك و فانى خواهند شد.)

«وَ كُلا مِنْها رَغَداً» از ميوه ها و نعمت هاى بى رنج بهشت سود ببريد و بخوريد هر چه خواستيد جز اينكه به آن درخت نزديك نگرديد يعنى بقول امام باقر از آن نخوريد و براى خوردن نزديك بآن نشويد شاهد همين معنا است كه مخالفت اين نهى از خوردن ميوه آن درخت پديد آمد نه از نزديك شدن به آن. و با شاهد ديگر اينكه قرآن مى گويد: «فَأَكَلا مِنْها فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما» «2» (از آن خوردند و

عورت هايشان نمودار و آشكار شد).

عباس.

2- درخت انگور از نظر «ابن مسعود» 3- درخت انجير از نظر «ابن جريح» 4- درخت كافور «حضرت على بن ابى طالب» عليه السلام بيان شده است.

5- درخت علم خير و شرّ از «كلبى» 6- درختى كه ملائكه از ثمره اش خوردند و جاودانى شدند از «ابن جذعان» «فَتَكُونا مِنَ الظَّالِمِينَ» يعنى با خوردن ميوه آن درخت شما از ستمكاران بخود خواهيد شد و كسى كه خود را از ثوابى محروم مى دارد صحيح است كه به او گفته شود «او بخود ستم كرده است».

غير مكلّفين را به بهشت داخل مى كند و بديهى است كه آنان مكلف نبوده اند تا بهشت پاداششان باشد

از همان جهت است كه گفتيم كه او سبب اين امر شد.

بايد دانست اخراج آدم از بهشت و هبوط به زمين از باب عقوبت و كيفر آدم نبود زيرا با ادلّه قطعيه و ثابت ميدانيم كه بر پيامبران ارتكاب گناه و قبيح هرگز روا نيست و هر كسى كه بر آنها انجام گناه را جائز دانسته آنها را درست نشناخته و بزرگترين دروغ را بخدا نسبت داده است.

بنا بر اين اخراج آدم از بهشت از اين جهت شد كه با خوردن ميوه آن درخت منهى، مصلحت تغيير يافت و حكمت و تدبير الهى ايجاب كرد كه آدم و حوا بزمين ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 137

آمده و گرفتار تكليف و مشقت گردند و لباس بهشتى، از اندام آنان گرفته شده و آنچه را كه خداوند از روى تفضّل و لطف نه بعنوان پاداش و استحقاق به آنها داده بود از آنها بگيرد تا امتحان، شديدتر شود همانطور كه كسى را بى چيز ميكند پس از آنكه مدتى باو ثروت ميدهد و زنده ها را ميميراند و مرد سالم را بيمار ميسازد و پس از خوشى ها، گرفتاريها ميدهد همه اينها بخاطر آزمايش درون و بدست آمدن مقدار مقاومت و نيروى صبر اشخاص است.

با توجه به اينكه شيطان پس از سرپيچى از سجده بآدم از بهشت اخراج شد و آدم و حوا در بهشت بودند چگونه شيطان توانست آنها را اغوا كند؟ ميگويند آدم به نزديك درب بهشت ميآمد و ابليس از نزديك شدن به او ممنوع نبود لذا نزديك ميآمد و با آدم سخن ميگفت (ابى على جبائى).

يا شيطان از زمين با آنها

صحبت ميكرد به جملاتى كه آنها مى فهميدند و يا بصورتهاى ديگر كه گفته شده است. بهر حال ظاهر قرآن اينست كه بطور مشافهه شيطان با آدم و حوا سخن گفت و آنها را اغوا كرد.

قُلْنَا اهْبِطُوا ...- در اينكه چرا قرآن خطاب را بصورت جمع آورده با اينكه مخاطب آدم و حوا بود وجوهى گفته شده است:

1- خطاب به آدم و حوا و ابليس متوجه است اين را «زجاج» و جماعتى از مفسران اختيار كرده اند اگر چه ابليس قبلًا خارج شده بود ولى منافات ندارد كه گفته شود بهمه آنها «بيرون رويد» همانطور كه مى گويند همه كسانى كه در زندان بودند بيرون آمدند اگر چه بعضى جلوتر و بعضى دنبال تر اخراج شده باشند.

2- آدم و حوا و ذريه و فرزندان آنها.

3- منظور فقط آدم و حوا است و جمع آوردن آن روى عادت محاورات عربى است كه اوّلين مرتبه جمع نزد آنها دو است همانطور كه آيه كريمه مى فرمايد:

«إِذْ نَفَشَتْ فِيهِ غَنَمُ الْقَوْمِ وَ كُنَّا لِحُكْمِهِمْ شاهِدِينَ» «1» (هنگامى كه چريده بود

__________________________________________________

(1) آيه 78 از سوره انبياء (21)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 138

در آن گوسفندان قوم و ما گواه داورى كردن و حكم ايشان بوديم).

و مراد از حكم آنها (هُم- ضمير جمع) حكم داود و سليمان بوده و حتى كلمه «اخوة» در آيه كريمه: «فَإِنْ كانَ لَهُ إِخْوَةٌ» «1» (پس اگر باشد براى او برادرى ...)

كه بر دو برادر حمل شده است. و اگر دو برادر باشد حكم شش يك بردن مادر هست.

4- آدم و حوا و وسوسه.

5- آدم و حوا و حيوانى كه شيطان بوسيله آن وسوسه كرد ولى بديهى است

اين دو وجه ضعيف است.

بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ- بعضى از شما با بعضى ديگر دشمنيد يعنى آدم و فرزندانش با شيطان و نسلش دشمن همند.

اگر چه از طرف آدم چيزى كه سبب عداوت و دشمنى شود نبود ولى حسد و مخالفت شيطان با آدم اين دشمنى را ايجاد كرد، و دشمنى آدم با ابليس، ايمان و بعكس، دشمنى ابليس با آدم، كفر است.

«حسن» مى گويد: منظور از اين آيه، دشمنى ذريه آدم با فرزندان شيطان است و بديهى است اين جمله ها براى تحذير و بر حذر داشتن آنان است نه امر. چه خدا امر بدشمنى نميكند و فرمان، در باره هبوط و نزول است در حالى كه دشمنى نسبت بهم دارند.

و اما بنا بر آن وجه كه خطاب را متوجه آدم و حوا بدانيم پس مراد از اين دشمنى همان ناسازگارى ذريه آنهاست كه بعضى با بعضى ديگر خواهند داشت و اگر آدم و حوا مخاطب شده اند از اين جهت است كه آنها ريشه و اصل ذريه و فرزندان خود هستند.

وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى حِينٍ- براى شما در زمين قرار و آرامشى است و از آن بهره مند مى شويد تا زمان مرگ يا روز قيامت و يا تمام شدن عمرها (و هر

__________________________________________________

(1) آيه 11 از سوره نساء (4).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 139

فردى در آن است تا وقتى كه عمرش پايان يابد).

ابو بكر سراج مى گويد: اگر آيه كريمه مى فرمود «و لكم في الارض مستقر و متاع» بدون كلمه «الى حين» ممكن بود تصور شود كه اين اقامت در زمين تا بى نهايت ادامه دارد ولى فرمود «الى حين» يعنى اين اقامت

فقط تا وقت انقطاع از آن ادامه دارد.

از نظر ادبى اين دو جمله با هم فرق مى كنند كه گفته شود: «انْ هذا لكم حيناً» و يا «الى حين» و فرق آنها در اينست كه كلمه «الى» چون دلالت بر انتهاء و تمام شدن دارد پس ناچار بايد آغاز و ابتداء هم داشته باشد ولى در صورت اول اين چنين نيست.

از اين كه خدا نسبت گناه آدم را به شيطان مى دهد، فهميده مى شود كه گناه بنده خواست خدا و فعل او نيست و خدا كسى را از عبادت منع نكرده و بگناه وانميدارد زيرا آنچه كه به شيطان نسبت داده شده خدا از آن مبرّا و منزّه است.

و نيز از اين آيات استفاده ميشود كه وسوسه شيطان در ارتكاب گناه تأثير بسزا دارد

و يا او را توفيق توبه داد و به او ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 141

كلماتى آموخت تا آنها را بگويد و توبه اش پذيرفته شود.

إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ- او پذيرنده توبه هاست كه توبه اى را پس از توبه اى ديگر قبول مى كند يا پذيرنده توبه از گناه است هر چه آن گناه بزرگ باشد و از عذاب آن چشم مى پوشد و او مهربان است و نكته كلمه «الرحيم» اين است كه اين لطف و پذيرش توبه فقط از روى صفت رحيميّت و مهر الهى واقع ميشود.

حسن بصرى مى گويد: خدا آدم را جز براى زندگى در زمين نيافريده بود.

بطورى كه اگر اين گناه را هم مرتكب نميشد بهر حال از بهشت بيرون مى آمد و در زمين زندگى مى نمود. ولى ديگران معتقدند كه خدا آدم را آفريد كه اگر گناه كند در زمين و اگر نه در عالمى ديگر زندگى كند.

بر او واجب باشد.

اما معتزله پذيرش توبه را بر خدا واجب ميدانند و ميگويند خدا بآن وعده داده است و هيچگاه از وعده اش تخلف نميكند اگر چه خود وعده اش روى تفضّل باشد.

و بزمين برغبت يا كراهت بيائيد گفتند، برغبت آمديم).

كه در اينجا كلمه «أتينا» (آمديم) منظور اينست كه ما با آنچه در ما است آمديم فَمَنْ تَبِعَ هُدايَ ... هر كس پيروى كند از پيامبران و بدنبال راهنمايى من رود باو هول و هراسى از اهوال قيامت نميرسد و غمگين و محزون از فوت ثواب نميشود اگر چه ممكن است بسبب حوادث دنيا غمگين شود و معلوم است كه كسى از آلام و گرفتاريهاى دنيا مستثنى نيست.

از ذيل آيه فهميده ميشود كه دلالت، ملازمه با پيروى ندارد و ممكن است دلالت باشد اما پيروى نباشد ولى اهتداء و هدايت يافتن هميشه در اثر پيروى و قبول است

بدل چيزى است كه بجاى ديگرى قرار ميدهند و فرق «ثمن» با «قيمت» (ارزش) آن است كه «ثمن» (بهاء) ممكن است مساوى با كالا و ممكن است زياد و كم باشد ولى «قيمت» با كالا برابر است.

جد در فرزند محفوظ ميماند و اولاد معمولًا بدانها مى بالند پس همه اين نعمت ها براى آنها نيز بوده است.

و با اينكه نعمت ها فراوان بوده ولى در اين آيات كلمه «نعمت» مفرد آمده است چون منظور، جنس نعمت است مانند آيه كريمه: «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها» «1» (اگر بخواهيد نعمت خدا را بشماريد شماره كردن آن نتوانيد) و بى شك منظور از نعمت، در اين آيه يك نعمت نيست و الّا قابل شمارش بود بلكه مقصود جنس نعمت است.

بعضى از مفسران ميگويند: منظور از اين نعمت همانهايى است كه بخود اينان داده شده است يا نعمت هايى است كه آنان و پدرانشان از آنها بهره مند بوده اند و نعمت هاى خدا بر آنان از نظر مادى مثل اينكه پدرانشان را نعمت حيات و زندگى داد تا ماندند و اين فرزندان بوجود آمدند و به آنها روزى ميدهد و بلاء و گرفتارى را از آنان دور ميكند و از نظر معنوى به آنان عقل و فكر داد تا بتوانند از راه استدلال به يگانگى خدا و بمعارف الهيه پى ببرند و نعمت هاى خدا را شكر كنند و شايسته پاداش هاى الهى گردند.

پس اين آيات، نعمت هاى پدرانشان (بقول اوّل) يا خودشان را (بقول دوم) يادآورى ميكند.

__________________________________________________

(1) آيه 34 از سوره ابراهيم. [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 147

از نعمت هايى كه خدا به پدرانشان داده همان است كه آيه كريمه بيان ميكند:

«وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَعَلَ فِيكُمْ أَنْبِياءَ وَ جَعَلَكُمْ مُلُوكاً وَ آتاكُمْ ما لَمْ يُؤْتِ أَحَداً مِنَ الْعالَمِينَ» «1» (چون موسى بقوم خويش گفت: اى قوم نعمت خدا

را بياد آوريد كه ميان شما پيغمبران پديد آورده شما را پادشاهى داد و بشما آنچه را كه به هيچيك از اهل عالم نداد عطا كرد).

ابن انبارى ميگويد: معناى آيه كريمه اين است كه: بياد آوريد نعمتى را كه بشما دادم و آن علم تورات و بيان صفت محمّد بود كه من شما را به پذيرش و تصديق آن، الزام نمودم ولى پس از آن كه آن حضرت برانگيخته شد آنان پيروى نكردند و گويى اين نعمت را فراموش نمودند.

«أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ»-

از سوره مائده (5).

(2) آيه 187 از سوره آل عمران (3).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 148

كنيد و كتمان ميكند) كه در اينجا تعبير به ميثاق و پيمان شده است.

بودن آن، اعتراف ميكند.

ولى قول اول بهتر است زيرا اين آيات مى خواهد بر آنان حجّت و دليل بياورد كه چرا بقرآن ايمان نمى آوريد در حالى كه قرآن همانند كتاب هاى آسمانى شما صفات پيامبر خاتم را بيان ميكند.

وَ لا تَكُونُوا أَوَّلَ كافِرٍ بِهِ- شما اول كافر بآن نباشيد با توجه به اينكه اولين دسته مخالف و منكر آن حضرت قريش بودند نه يهود آيه را بچند صورت تفسير كرده اند.

1- كافر در ميان اهل كتاب.

2- شما در گروه پيشروان كفر نباشيد تا مردم بدنبال شما آيند (از ابى العاليه) 3- شما از منكران صفت پيامبر نباشيد (از ابن جريح) بنا بر اين قول، ضمير «به» برسول اكرم باز ميگردد.

4- شما اولين كسى نباشيد كه كتاب دينى خود و تورات را رها كنيد كه در آن ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 150

صفات پيامبر ذكر شده است زجاج كه گوينده اين قول است آن را تأييد ميكند به اينكه چون خطاب به علماء يهود است طبعاً وقتى آنان منكر شدند پيروانشان نيز منكر خواهند و لذا قرآن ميگويد شما اول كافر بآن نباشيد.

و همو ميگويد: «به» به تورات بر ميگردد نه قرآن زيرا آنان خود، اظهار ميكردند كه منكر قرآنند و مطلب تازه اى نبود كه اين آيات بيان كند.

على بن عيسى ميگويد: ممكن است منظور اين باشد كه اول كافر بقرآن نباشيد زيرا در كتاب شما (تورات) حقّانيت قرآن ثابت است

شوند بدعتى را پايه گذارده اند كه ديگران بدنبال آنها خواهند بود و بديهى است كه وزر و بال بدعت گذار بمراتب بيشتر از گناهكار عادى است.

از رسول اكرم صلى اللَّه عليه و آله و سلم نقل شده است كه فرمود: كسى كه پايه گذار سنّت نيكى باشد ثواب عمل بدان، تا روز قيامت عايد او خواهد بود.

و كسى كه روشى زشت را بدعت گذارد وزر و گناه كسى كه بدان عمل كند تا روز قيامت دامنگيرش خواهد گرديد «1».

وَ لا تَشْتَرُوا بِآياتِي ثَمَناً قَلِيلًا ... در شأن نزول اين آيه از حضرت امام محمّد باقر عليه السلام نقل شده است كه فرمود: جمعى از يهود چون حىّ بن اخطب و كعب بن الاشرف بر يهود فرض و لازم كرده بودند كه هر سال غذا و طعامى بدانان دهند و چون اسلام، اين حكم را باطل نمود آنان بانكار صفت رسول اكرم كه در تورات بود پرداختند و آيات تورات را تحريف كردند تا هم چنان آنچه از مردم ميگرفتند باقى بماند و منظور از «ثمن قليل» (بهاء كم) در اين آيه همين است كه آيات كتاب را بدان نفروشند.

__________________________________________________

(1) من سن سنة حسنة فله اجرها و اجر من عمل بها الى يوم القيمه و من سن سنة سيئة كان عليه و زرها و وزر من عمل بها الى يوم القيمه.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 151

وَ إِيَّايَ فَاتَّقُونِ- در اين عمل خود، و انكار محمّد صلى اللَّه عليه و آله و سلم از خدا بترسيد و باكى نداشته باشيد از اينكه غذاى كمى از دست شما ميرود.

بديهى است اين آيه كه ميفرمايد: آيات خدا را

بهاء كم نفروشيد معنايش آن نيست كه با بهاء زياد اشكال ندارد بلكه منظور اين است كه بهاء هر چه بالاتر باشد باز هم نسبت باين آيات، ناچيز است و هيچ چيز نمى تواند برابر آنها باشد مانند آيه كريمه: «وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ» «1» (هر كه با خداى يگانه خداى ديگرى بخواهد كه برهان ندارد) معنايش اين است كه اصلًا نمى تواند برهان و دليل داشته باشد.

«عقل» گفتند چون صاحبش را از زشتيها باز ميدارد و از اين جهت در مورد خدا عاقل گفته نميشود.

كه بدروغ به او نسبت دادند بر آنان نازل شد و بهر كسى كه اين كار را كند نازل خواهد شد.

4- آنچه بر بنى اسرائيل در اثر نافرمانى نازل شد چون مسخ و مانند آن.

سؤال اگر واقعاً نبوّت رسول اكرم براى اينان معلوم بود پس بخدا نيز علم و ايمان داشتند و ما گفتيم هر كه خدا را بشناسد و باو ايمان آورد كافر نيست پس چطور در باره اين دسته حكم بكفر شده است؟

جواب هر كه خدا را بدان صورت كه شايسته است نشناسد محكوم بكفر است و اينان اگر چه اصل آن ذات را ميدانستند اما چون به آن صورتى كه بايد بشناسند نبود لذا سزاوار پاداش نبوده محكوم بكفر شدند.

بعضى در جواب از اين سؤال گفته اند تنها علم و ايمان در استحقاق پاداش و ثواب ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 154

كفايت نميكند بلكه نياز بعمل دارد و اينان چون بايمانشان عمل نكردند سزاوار پاداش نشدند.

أَقِيمُوا الصَّلاةَ ... نماز را با اركان و حدود و شرائط آن كه پيامبر اسلام بيان كرد انجام دهيد و آنچه خدا بر اموالتان قرار داده مطابق دستور پيامبر بدهيد.

وَ آتُوا الزَّكاةَ ... ناگفته بديهى است قرآن اجمالًا از واجبات نام ميبرد اما تفصيل و شرح آنها بعهده رسول اكرم و ائمه اطهار است همانطور كه قرآن ميگويد: «ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» «1» (آنچه پيامبر آورد بگيريد و آنچه شما را از آن باز ميدارد ترك كنيد).

وَ ارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ- در جواب اينكه چرا در ميان همه افعال نماز فقط ركوع نام برده شده است سه وجه گفته اند.

1- چون

خطاب متوجّه يهود است و آنان در نمازشان ركوع نداشتند لذا ركوع كه مخصوص نماز مسلمين است ذكر شده تا معلوم گردد كه امر، باقامه نماز اسلامى است.

2- منظور از «ركوع» همان نماز است كه براى تأكيد با تغيير لفظ، دو باره بيان شده است و چون ركوع، اوّلين جزئى است از نماز كه ديده ميشود و براى ديگران معلوم ميگردد كه شخص در حال نماز است از اين جهت در مقام تعبير، بجاى نماز گفته شده است.

و ممكن است در همين وجه علاوه بر جنبه تأكيد قرينه و بيانى باشد بر اينكه مقصود از نماز، همان نماز معلوم شرعى است كه ركوع دارد نه آن نمازى كه خود آنها داشتند.

3- ذكر ركوع با راكعان براى تشويق و وادار كردن مردم به نماز جماعت است.

أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ ...- شما اى دانشمندان يهود كه به نزديكان مسلمان خود

__________________________________________________

(1) آيه 7 از سوره حشر.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 155

سفارش ميكنيد در دين خود (اسلام) پايدار و ثابت بمانند آيا خودتان را فراموش كرده ايد؟ و چرا خود اسلام نمى آوريد؟

بنا بر اين در اين آيات مقصود از كلمه «برّ» (خوبى) ايمان بمحمّد صلى اللَّه عليه و آله و سلم است.

خداوند در اين سؤال آنان را بر ترك اسلام يعنى آئينى كه ميدانند حق است و ديگران را نيز بآن ترغيب ميكنند توبيخ و سرزنش كرده است.

ابو مسلم ميگويد: همين علماء يهود بودند كه پيش از بعثت نبى اكرم و عرب را بايمان باو دعوت ميكردند اما پس از ظهورش كافر شده و نپذيرفتند.

ابن عباس در تفسير آيه ميگويد: آنان ديگران را به پيروى از كتاب دينى

«تورات» وا ميداشتند اما خود، آن را ترك ميكردند زيرا آنان كه پيامبر اسلام را نپذيرفتند در واقع تورات را كنار گذاشتند.

قتاده ميگويد: آنان مردم را به اطاعت از خدا دعوت ميكردند اما خودشان مخالفت و نافرمانى داشتند.

انس بن مالك از رسول اكرم نقل ميكند كه آن حضرت فرمود: در شب معراج بر مردمى گذشتم كه لبانشان را با آلاتى آتشين مى بريدند.

من از جبرئيل پرسيدم اينان كيانند؟ او گفت: اينان خطباء و گويندگان و- واعظانى هستند كه خود بدانچه ميگفتند عمل نميكردند.

بعضى ميگويند اين آيات در باره صدقه است كه شما، مردم را بدادن آن امر ميكنيد ولى خود، آن را ترك مينمائيد و وقتى مستمندان و فقراء پيش شما مى آيند كه صدقات را بين آنان تقسيم كنيد شما خيانت ميورزيد.

وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتابَ ... در حالى كه شما تورات را مى خوانيد و صفات محمّد را در آن مى بينيد.

أَ فَلا تَعْقِلُونَ- آيا نميدانيد- در اينكه منظور از اين آيه چيست اين وجوه بيان شده است: ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 156

آيا نميدانيد؟:

1- آنچه ميكنيد از نظر افكار مردم زشت است (از ابى مسلم) 2- اين كار دانايان نيست.

3- كه خدا شما را بر اين كارتان عذاب و عقاب ميكند.

4- آنچه در تورات نوشته شده درست است تا محمّد را پذيرفته و پيرويش كنيد.

سؤال اگر امر به نيكى ها واجب است مانند خود نيكى پس چرا خداوند آنان را بر اين كارشان توبيخ ميكند؟

جواب توبيخ آنان از اين نظر نيست كه به نيكى فرمان ميدادند بلكه از اين جهت است كه آنان مى گفتند و خود، بدان عمل نميكردند و لذا سزاوار اين مذمّت

و سرزنش شدند چون سرپيچى از وظيفه و ترك آن از كسى كه خودش بآن امر ميكند زشت تر و ناپسنديده تر از گناه افراد ديگر است

بر اين كمك خوبى در راه وفاى بعهد الهى است. لذا اگر در باره مطلبى رسول اكرم را حزن و اندوه فرا ميگرفت از نماز و روزه كمك مى طلبيد و با نماز خواندن و روزه گرفتن آن اندوه را از خود دور مى نمود. اما آن دسته اى كه مسلمانان را طرف خطاب اين آيات ميدانند ميگويند: منظور آيات اين است كه براى رسيدن بآنچه پيروان رسول اكرم را وعده داده ايم و نيز بر سختى ها و مشكلات عمل باحكام و وظيفه از صبر بر طاعت ها و بازدارى نفس از گناهان و نيز از نماز كمك بگيريد زيرا نمازگزار با توجه بمعانى آياتى كه در نماز ميخواند قهراً از مواعظش پندگرفته و به امر و فرمانش تن ميدهد و از گناهان خود را باز ميدارد.

وجه ديگر: اينكه در ميان كارهاى قلبى از صبر بالاتر و در ميان كارهاى بدنى از نماز مهمتر نيست.

از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه فرمود: هنگامى كه اندوهى از كارهاى دنيا شما را فرا گرفت چه ميشود كه وضو گرفته بمسجد رويد و در آنجا دو ركعت نماز بخوانيد و از خدا رفع آن اندوه را بخواهيد مگر نشنيده ايد كه خدا مى فرمايد:

«وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَكَبِيرَةٌ» بيشتر مفسران بر آنند كه ضمير «ها» به نماز بر ميگردد و با اينكه دو چيز «صبر و صلاة» قبلًا در آيه گفته شده بازگرداندن ضمير «ها» را بخصوص «صلاة» با اين دو وجه درست كرده اند.

1- باعتبار عظمت و اهميت نماز و واجب بودنش بر همه و ايجاد حالت قرب بخدا 2- اگر چه در ظاهر فقط به نماز بازگشته ولى در

واقع منظور هر دو آنها است مانند آيات كريمه: «وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا يُنْفِقُونَها فِي سَبِيلِ اللَّهِ» «2» (كسانى كه طلا و نقره را گنج ميكنند و آن را در راه خدا خرج نميكنند)

__________________________________________________

(1) إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ.

(2) آيه 34 از سوره توبه.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 159

«وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَيْها» «1» (اينان وقتى تجارت يا لهوى ديدند بسويش شتافتند)- «وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ يُرْضُوهُ» «2» (بهتر بود كه خدا و رسولش را راضى كنند) كه در همه اين آيات ضمير بكلمه دوم برگشته اما منظور هر دو چيزى كه قبلًا ذكر شده است مى باشد.

ولى عده اى ديگر معتقدند كه ضمير «ها» به استعانت (كمك گرفتن) بر مى گردد كه از امر بآن، فهميده ميشود.

قول سومى در اينجا وجود دارد كه ضمير «ها» را به كلمه اى محذوف بر مى گردانند و آن «اجابت پيامبر» (بقول اصم) و يا «مؤاخذه نفس بصبر و نماز» يا «انجام آنچه گذشت» يا «صبر از گناه ها» يا «صبر از اين لغزش» (بقول ابى مسلم) ولى با توجه به اينكه قبلًا ذكرى از اين كلمات نشده تا قرينه اى بر حذف آنها بوده و ضمير بدانها برگردد، نادرستى و ضعف اين اقوال معلوم ميشود.

لكبيرة.- مفسّران چون حسن و غيره كلمه «كبيرة» (بزرگ) را بمعناى سنگين گرفته اند از باب ملازمه بين بزرگى، و سنگين و زنى، و سپس بهرچه بر نفس، سخت و گران است اين كلمه گفته شده و ميشود.

إِلَّا عَلَى الْخاشِعِينَ- جز بر خاشعان يعنى كسانى كه در برابر پروردگار خاضع و متواضعند زيرا آنان خود را بدانها

عادت داده اند و بر ايشان زوال نعمت و ثروت، گران نيست.

مجاهد ميگويد مقصود از «خاشعين» مؤمنانند و همانطور كه مريض دواهاى تلخ را ميخورد باميد نتيجه و بهبودى، مؤمنان نيز كه نتيجه عبادات خود را ميدانند در انجام وظيفه اگر مشكلى باشد تحمل كرده و حتى احساس سنگينى و گرانى هم نميكنند.

ولى حسن معتقد است كه مقصود از خاشعين، خائفان و انديشمندان از خدا است.

__________________________________________________

(1) آيه 11 از سوره جمعه. [...]

(2) آيه 62 از سوره توبه.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 160

الَّذِينَ يَظُنُّونَ ... خاشعان كسانيند كه گمان دارند خداى خود را ملاقات ميكنند، بيشتر مفسران كلمه «يظنون» را در اين آيه بمعناى «يقين دارند» گرفته اند چه «ظنّ» در بسيارى از موارد بمعناى يقين آمده است «1» و نيز ملاقات را بمعناى يافتن و گرفتن آنچه خدا وعده داده است دانسته اند.

بنا بر اين معناى آيه چنين ميشود: كسانى كه يقين دارند آنچه را كه خداى آنها وعده داده است خواهند يافت مانند آيه كريمه: «أَنِّي مُلاقٍ حِسابِيَهْ» «2» (من يقين داشتم كه حساب خويش را خواهم يافت).

بعضى «يظنّون» را بهمان معناى ظاهريش (گمان ميكنند) گرفته ميگويند كلمه «با گناهان» در آيه بايد فرض كرد و معناى آيه بنا بر اين قول چنين است:

خاشعان كسانى اند كه ميترسند و بيم دارند كه با گناهانشان خداى خود را ملاقات كنند.

از همين دسته كه يظنون را بهمان معناى «گمان ميبرند» ميدانند بعضى معتقدند كه «ملاقات خدا» كنايه از مرگ است همانطور كه مى بينيم وقتى كسى مرد ميگويند:

خدايش را ملاقات كرد و آيه را چنين معنا ميكنند خاشعان مردمى اند كه هميشه گمان دارند عمرشان تمام شده و هم

اكنون خواهند مرد كه طبعاً بدنيا تكيه نكرده و از گناه، دورى ميجويند و قولى را كه ملاقات خدا، بمعناى يافتن پاداش است تأكيد ميكند اين آيات در باره منافقين:

1- «فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِي قُلُوبِهِمْ إِلى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ» «3» (خدا هم در دل آنان نفاق

__________________________________________________

(1)- هم چنان كه دريد بن صمه كه از شعراء دوران جاهليت است و اسلام را نيز درك نموده ميگويد.

«فقلت لهم ظنوا بالغى مدحج سراتهم فى الفارسى المسرد»

من بآنان گفتم يقين كنيد بدو هزار افرادى پوشيده در اسلحه كه رؤساء آنان در زره هاى بهم پيوند داده و بافته اى هستند كه سواران جنگى مى پوشند و «ظنوا» بمعناى «يقين كنيد» آمده است.

(2) آيه 20 از سوره الحاقه (69).

(3) آيه 77 از سوره توبه.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 161

انداخت تا روزى كه بكيفر خود برسند) و «وَ لَوْ تَرى إِذْ وُقِفُوا عَلى رَبِّهِمْ قالَ أَ لَيْسَ هذا بِالْحَقِّ قالُوا بَلى وَ رَبِّنا قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ» «1» (اگر آنها را به بينى آن دم كه در پيشگاه پروردگارشان نگاهشان دارند بآنان خطاب رسد مگر اين عذاب، حق نيست گويند چرا به پروردگارمان سوگند).

در حديث رسيده است: كسى كه بر مال شخص مسلمان بدروغ سوگند خورد خدا را در حالى كه بر او خشمگين است ملاقات خواهد كرد.

بديهى است معناى اين ملاقات ديدن خدا نيست عرب ميگويد: «لقاك اللَّه محابك» (خدا تو را بآنچه دوست دارى برساند) و منظور رؤيت و ديدن اشخاص نيست بلكه رسيدن است بآنچه دوست دارى.

«وَ أَنَّهُمْ إِلَيْهِ راجِعُونَ»- و آنان بسوى او باز ميگردند.

سؤال و اشكال:

كلمه «رجوع» عبارت است از بازگشت بمكان و يا حالتى

كه انسان قبلًا بوده و يا داشته است پس رجوع مردم بسوى خدا چه معنى دارد؟ آيا قبلًا مردم در آنجا بوده اند؟

جواب:

جواب اين اشكال از سه راه داده شده است:

1- مردم براى زندگى مجدّد در آخرت بازميگردند.

2- هم چنان كه پيش از آمدن بدنيا، هيچ بودند بار ديگر به نيستى باز ميگردند.

3- به جهانى ميروند كه جز خدا كسى مالك نفع و ضررى براى آنان نيست همانطور كه در آغاز آفرينش اين چنين بودند چون در ايام حيات گاهى ديگرى بر آنان تسلّط و قدرت داشته و منافع و ضررهايشان را تدبير و انديشه ميكردند و معناى «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» نيز همين است.

__________________________________________________

(1) آيه 30 از سوره انعام.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 162

بهر حال منظور آيه اين است كه آنان بعالم ديگر اعتراف دارند و رجوع به محشر را پس از مرگ «بازگشت» معرفى كرده است

مشكلات و تكاليف و وظيفه ها آسان تر ميگردد و نه برترى بطور مطلق و كلى، مثل اينكه اگر گفته شود:

«حاتم بخشنده ترين مردم بود» يعنى در زمان خودش.

نظير اين آيه است آيات كريمه: «وَ إِذْ نَجَّيْناكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذابِ. الاية» كه قريباً بيان خواهد شد.

سؤال چرا اين خطاب ها به بنى اسرائيل كه «نعمت ها را بياد بياوريد» تكرار شده است؟

جواب در جواب سه وجه گفته شده است.

1- روى اهميت مطلب و لازم بودن شكر نعمت هاى پروردگار همانطور كه گوينده در مقام اهميّت و تأكيد ميگويد: «برو- برو- فورى- فورى» 2- در خطاب اول نعمت ها اجمالًا بيان شده و در دومى تفصيلًا.

3- در اولى، نعمت هاى خدا بر خودشان و در دومى، نعمت هاى خدا بر پدرانشان يادآورى شده است.

وَ اتَّقُوا يَوْماً ..- پس از آنكه خداوند نعمت هاى بزرگى را كه به بنى اسرائيل داده يادآورى نمود آنان را به سبب كفران و ناسپاسى در برابر اين همه نعمت، بروز قيامت بيم ميدهد و ميفرمايد: (بترسيد از آن روزى كه هيچ كس بكار ديگرى نميخورد و او را بى نياز نميكند و از او بلاء و گرفتارى برطرف نمينمايد).

__________________________________________________

(1) آيه 110 از سوره آل عمران.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 164

يا بقول بعضى، كسى از ديگرى حق واجبى را مربوط به خدا يا مردم كه بر عهده دارد اداء نميكند مطابق آيه كريمه: «وَ اخْشَوْا يَوْماً لا يَجْزِي والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَيْئاً» «1» (از روزى بيمناك باشيد كه پدر براى پسر خويش كارى نسازد و فرزند به هيچ وجه كارساز پدر خود نشود).

وَ لا يُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ ...- مفسران

ميگويند حكم اين آيه (كه شفاعت پذيرفته نميشود) مخصوص يهود است كه ميگفتند چون ما فرزندان پيامبران هستيم پدرانمان از ما دستگيرى خواهند نمود.

خداوند با اين آيات، آنان را نااميد كرده است و اگر چه بيان، كلى است ولى مقصود ابطال عقيده يهود است نه ردّ شفاعت بطور كلى زيرا اصل شفاعت رسول اكرم، امرى است مسلّم و غير قابل إنكار بين همه مسلمانان و اگر اختلافى وجود دارد در خصوصيات و كيفيّت آن ميباشد.

ما معتقديم شفاعت آن حضرت در ردّ ضررها و نجات دادن از عذاب است نسبت بمسلمانانى كه گناه كرده اند ولى نه بآن حدّ و درجه كه از شفاعت محروم شوند.

ولى معتزله ميگويند: شفاعت در زياد كردن منافع و پاداش نيكوكاران و توبه كنندگان است نه گناهكاران.

و نيز بعقيده ما اين شفاعت همانطور كه براى رسول اكرم است براى ياران برگزيده آن حضرت و ائمه اطهار عليهم السلام و مؤمنين و صلحاء نيز ميباشد و خداوند بدست آنان بسيارى از گناهكاران را نجات خواهد داد.

مؤيّد عقيده ما روايتى است از رسول اكرم كه مورد قبول همه ميباشد و آن حضرت فرمود من شفاعتم را براى مرتكبان گناهان كبيره ذخيره كرده ام «2».

باز از آن حضرت نقل شده است كه فرمود: من در روز قيامت شفاعت ميكنم و قبول ميشود و على شفاعت ميكند و قبول ميشود و اهل بيت من شفاعت ميكنند و قبول

__________________________________________________

(1) آيه 33 از سوره لقمان

(2) «ادخرت شفاعتى لاهل الكبائر»

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 165

ميشود و كمترين شفاعتى كه مؤمن كند آنست كه چهل نفر از برادران مسلمان خودش را كه سزاوار آتش اند نجات بخشد «1».

از آيه

كريمه كه حسرت و ندامت كفار را در روز قيامت از اينكه شفاعت كننده ندارند بيان ميكند باز ميتوان بودن اصل شفاعت را فهميد آيه اينست: «فَما لَنا مِنْ شافِعِينَ، وَ لا صَدِيقٍ حَمِيمٍ» «2» (نيست براى ما شفيع و نه دوستى صميمى).

و در حديثى وارد شده است كه:

«لا يقبل اللَّه منه صرفاً و لا عدلًا»

در اينكه عدل و صرف چيست كه خدا آنها را نميپذيرد اين اقوال گفته شده است.

1- صرف بمعناى عمل و عدل فداء (بقول حسن).

2- صرف مستحبّ، و عدل واجب (اصمعى).

3- صرف- حيله، و عدل فداء (ابو عبيده).

4- صرف فداء، و عدل بودن مردى در جاى ديگرى (كلبى).

وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ- وقتى خدا بخواهد آنان را عذاب كند كمك و يارى نخواهند شد تا از عذاب نجات يابند.

رجوع ميباشد.

فرعون- نام عمومى پادشاهان مصر بوده است چنان كه پادشاهان روم را «قيصر» و پادشاهان ايران را «كسرى» و پادشاهان ترك را «خاقان» و پادشاهى يمن را «تبّع» ميناميدند.

گويند نام فرعون مصر در زمان موسى «مصعب بن ريّان» بوده است.

يسومونكم- شما را بكارهاى دشوار واميداشتند و خوارتان ميكردند از فعل سام كه بطور لازم بمعناى بيرون رفتن چارپا بچراگاه است و بطور متعدى بمعناى وادار كردن و واداشتن بكار سخت ميباشد.

سوء العذاب- عذابى سخت و دردناك.

يستحيون- زنده ميگذاشتند.

بلاء- آزمايش است كه گاهى از راه نعمت دادن و زمانى بوسيله عذاب و بدبختى ميباشد. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 167

فرقنا- شكافتيم از «فرق» كه جدا كردن دو چيز است.

با «واو»، عطف شده است. و اين عطف نشان ميدهد كه آن دو يكى نبود يعنى هم شكنجه و اعمال شاقّه و هم كشتن فرزندان هر دو بوده است.

يُذَبِّحُونَ أَبْناءَكُمْ وَ يَسْتَحْيُونَ نِساءَكُمْ ..- فرزندانتان را كشته و زنانتان را نگاه ميداشتند تا خدمتگزارى آنان كنند و كنيز باشند و منظور از «نساء» (زنان) اعمّ از دختر و زن ميباشند زيرا فرعونيان هر دو دسته را زنده نگاه ميداشتند و كلمه «نساء» بر دختران «حقيقة» يا از باب «غلبه» اطلاق شده است.

وَ فِي ذلِكُمْ بَلاءٌ ..- در اين شكنجه و فرزند كشتن آزمايش بزرگى براى شما بود كه خدا به آنان توانايى و امكان چنين شكنجه ها را نسبت به شما داد.

بعضى گفته اند يعنى اينكه خدا شما را از شرّ فرعون و يارانش نجات داد نعمت بزرگى بود. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 168

بنى اسرائيل بدست شما بدنيا آيد بايد فورى كشته شود و اگر دختر بود زنده بماند.

آنان نيز همين كار را كردند و در نتيجه، بنى اسرائيل رو به انقراض ميرفتند و مرگ بزرگان و كشته شدن فرزندان همه آنان را تهديد به نيستى ميكرد و عدّه اى از بزرگان قبط بر فرعون وارد شده گفتند مرگ در بنى اسرائيل افتاده است فرزندانشان كشته ميشوند و بزرگانشان ميميرند نزديك است كه از نبود كارگر در ميان ما، خود ما بكار وادار شويم.

فرعون دستور داد كه يك سال بكشند و يك سال رها كنند هارون در آن سالى كه نمى كشتند و موسى در سالى كه ميكشتند بدنيا آمدند.

«وَ إِذْ فَرَقْنا بِكُمُ الْبَحْرَ ...» خداوند نعمت ديگر خود را بر بنى اسرائيل بيان ميكند: بياد آريد وقتى كه دريا را براى شما شكافتيم و آب ها را از هم جدا كرديم تا شما از وسط آن گذشتيد پس شما را از دريا و غرق، نجات داده و آل فرعون را غرق كرديم.

در اينجا اگر ذكرى از خود فرعون بميان نيامده از نظر روشن بودن آن است زيرا هدف، هلاك و نابودى فرعون و ياران است و طبعاً خود او در درجه اول بايد نابود گردد و در آيات ديگر غرق خود فرعون بيان شده است مانند آيه كريمه:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 169

«فَأَغْرَقْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ جَمِيعاً» «1» (او و كسانى كه با او بودند همه را غرق كرديم) و نيز امكان دارد كه منظور از آل فرعون خود او باشد مانند آيه كريمه: «مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسى وَ آلُ هارُونَ» «2» (باقيمانده اى از

آنچه موسى و هارون واگذاشتند) كه در اين آيه مقصود از آل موسى و هارون، خود آنها هستند.

وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ ...- در حالى كه شما ناظر بوديد كه آنان غرق ميشدند كه خود سبب شماتت بيشتر و ناراحتى زيادتر براى فرعونيان و اظهار قدرت و معجزه براى موسى است.

بعضى گفته اند: مقصود اين است كه اگر مى خواستند ميتوانستند غرق شدن آنان را ببينند نه اينكه ديدند زيرا ياران موسى سرگرم وضع خود بودند ولى قول اول صحيح تر است زيرا اولًا بنى اسرائيل كارى نداشتند تا بدان سرگرم شوند و ثانياً همه مفسران بر آنند كه ياران موسى شكافتن دريا و برخورد امواج آن را بفرعونيان ديدند تا آنان غرق شدند.

دنباله داستان ابن عباس خلاصه داستان فرعون را با بنى اسرائيل در دريا چنين بيان ميكند كه خداوند به موسى وحى كرد كه بنى اسرائيل را از مصر حركت دهد موسى آنان را شبانه حركت داد و فرعون نيز بدنبال آنان با هزار هزار اسب سوار حركت كرد همراهان موسى 620 هزار نفر بودند وقتى فرعون آنان را ديد گفت اينان گروهى اندك اند كه موجب خشم ما هستند و ما همگى آماده كاريم «3».

موسى بنى اسرائيل را حركت داد تا بدريا رسيدند ناگاه توجهشان بفرعون افتاد ديدند در نزديكى آنان است بنى اسرائيل بموسى گفتند: «پيش از آنكه تو بسوى ما

__________________________________________________

(1) آيه 103 از سوره اسراء.

(2) آيه 246 از سوره بقره.

(3) «إِنَّ هؤُلاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِيلُونَ وَ إِنَّهُمْ لَنا لَغائِظُونَ، وَ إِنَّا لَجَمِيعٌ حاذِرُونَ، آيه 55 از سوره شعراء (26).

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 170

بيايى و پس از آنكه آمدى ما آزار ديده و مى بينيم»

«1».

هم اكنون در جلو ما دريا و بدنبال ما فرعون و يارانش هستند.

موسى گفت شايد پروردگارتان دشمنانتان را هلاك كند و شما را در اين سرزمين جانشين آنها نمايد و بنگرد چگونه عمل ميكنند «2».

يوشع بن نون بموسى گفت: فرمان خدا چيست؟

موسى گفت فرمان، آن است كه با اين عصايم بدريا بزنم گفت بزن و خدا بدريا وحى كرد كه در اطاعت موسى باشد و دريا را چنان لرزشى گرفت كه موسى نميدانست بكدام قسمت بزند.

موسى با عصايش بدريا زد و دريا از هم شكافته شد و دو راه پديد آمد و براى هر سبطى يك راه كه بروند بنى اسرائيل گفتند اين راه تر است و ما مى ترسيم غرق شويم خدا باد صبا را فرستاد تا آن راهها خشك شد همانطور كه قرآن ميگويد:

«فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِيقاً فِي الْبَحْرِ يَبَساً» «3» (و براى آنها راهى خشك از ميان دريا پديد آر) پس از آنكه براه افتادند بعضى گفتند ما ياران و رفقاى خود را نمى بينيم و از موسى ياران خود را جويا شدند موسى گفت آنان نيز مانند شما در راهند گفتند ما اطمينان پيدا نمى كنيم جز اينكه آنها را ببينيم.

موسى از خدا خواست كه او را بر اين مردم (بهانه جو) كمك كند به او وحى شد كه عصايت را بسمت راست و چپ بگردان و موسى با عصا بر است و چپ اشاره كرد و و مانند پنجره هايى پديد آمد كه هر دسته، دسته ديگر را ميديدند.

وقتى فرعون به كنار دريا رسيد در حالى كه بر اسبى سياه رنگ نشسته بود از وارد شدن در آب ترسيد ولى در هر حال خود را

به آب زد و يارانش بدنبال او وارد دريا شدند پس از آنكه آخرين نفر ياران موسى از دريا خارج، و آخرين ياران فرعون

__________________________________________________

(1) «قالُوا أُوذِينا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِيَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا» (آيه 129 از سوره اعراف) [...]

(2) «قالَ عَسى رَبُّكُمْ أَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَ يَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ» (آيه 129 از سوره اعراف).

(3) آيه 77 از سوره طه.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 171

وارد دريا شدند دريا متلاطم شده همه آنها را غرق كرد و موسى و يارانش نجات يافتند.

سؤال در اينجا سؤالى پيش مى آيد كه چطور خداوند اين همه آيات روشن و معجزات كه بموسى داد به ساير پيامبران عطا نفرمود تا براى امّت آنان نيز حجّت و دليل آشكار و شبهه ها و اشكال ها دور گردد.

جواب خداوند هميشه براى هدايت مردم و پاك شدن روح آنان، معجزاتى را بدست پيامبران ظاهر ميكند بنا بر اين، معجزات در مردم به اختلاف فكر و درجه عقل آنان متفاوت ميباشد و چون قوم موسى و بنى اسرائيل از نظر ناتوانى فكرى و ضعف روحى در درجه اى بودند كه تنها استدلال به آيات حقيقى و بكار انداختن نيروى عقل و فكر، براى آنان فائده اى نداشت ناچار بايد معجزات فراوانى بدست موسى انجام يابد تا مگر براه آيند.

مثلًا در تاريخ اين قوم مى بينيم كه وقتى از دريا گذشتند و به مردمى بت پرست رسيدند با آن همه معجزات كه ديده بودند باز بموسى ميگويند: «براى ما خدايى چون خداى اينان بساز!!» «1» موسى گفت شما مردمى نادان هستيد «2».

اما در عرب و امّت اسلام قدرت فكر و تيز هوشى در آن

حدّ بود كه مى توانست استدلال هاى عقلى جاى معجزات را بگيرد و روح آنان را از راه صحيح فكرى، رهبرى و هدايت كند لذا مطابق روحيّات آنان آيات الهى و حجّت هاى آشكار نمايان شد تا از آن راه، شكّ و ترديد بينندگان بر طرف شده و به فضاى وسيع علم و يقين برسند و راه رستگارى را به پيمايند.

__________________________________________________

(1) «اجْعَلْ لَنا إِلهاً كَما لَهُمْ آلِهَةٌ». (آيه 138 از سوره اعراف) (8)

(2) «قالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ» (دنباله آيه 138 از سوره اعراف)

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 172

ثَلاثِينَ لَيْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ» «1» (وقتى كه بموسى سى شب وعده كرديم و آن را بده شب ديگر، كامل كرديم) و گويند اين چهل شب تمام ماه ذيقعده و ده شب اول از ذيحجّه بوده است.

مفسّران ميگويند پس از نجات بنى اسرائيل از دريا و نابودى فرعونيان وقتى بمصر بازگشتند خدا بدانان وعده نازل كردن تورات و قوانين داد پس موسى يارانش را واگذارد و هارون را نماينده خود بر آنان قرار داد و به طور رفت و در آنجا چهل شب ماند و تورات بر الواحى بر او نازل شد.

ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ ...- منظور اين است كه گوساله را خداى خود قرار داديد نه آنكه شكل آن را كشيديد زيرا كشيدن شكل حيوانات گناه نبوده و سبب چنين عذاب نبود.

و امّا روايتى كه از رسول اكرم وارد شده است كه آن حضرت «مصوّران» را لعن فرموده منظور از «مصوّران» كسانيند كه خدا را بمخلوقات تشبيه نمايند و يا معتقد گردند كه خدا صورتى از صورتها است.

مِنْ بَعْدِهِ ...- پس از غيبت موسى و خارج شدنش يا پس از آنكه خدا بشما وعده تورات داد يا بعد از غرق فرعون و آيات و نشانه هاى روشنى كه ديديد.

وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ ...- شما بخود ستم كرديد زيرا با اين گناه بزرگ و پرستش گوساله مستحق عذاب الهى شديد.

ص: 174

تا وقتى موسى به طور رفت و هارون باقيماند هارون بمردم گفت شما مقدارى آلات زينت و آرايش را از فرعونيان با خود آورده و گناه آن را بر خود قرار داده ايد هم اكنون خود را پاك كنيد (آنان كه اين آلات زينت را از قبطيان عاريه گرفته بودند ولى باز نگردانده و از خود ميدانستند).

هارون دستور داد آتشى برافروختند و گفت هر چه داريد در آن بيفكنيد بنى- اسرائيل نيز زينت آلات را كه داشتند آورده و در آن مى انداختند.

ابو على جبائى ميگويد سامرى گوساله اى ساخت و در آن بطورى خاصّ منافذ و سوراخ ها قرار داد بطورى كه باد داخل آنها ميشد و صدايى شبيه صداى گاو ميداد و سپس مردم را به پرستش آن دعوت كرد آنان نيز پذيرفتند و آن را خداى خود پنداشتند.

ثُمَّ عَفَوْنا عَنْكُمْ ...- ما با پذيرش توبه شما، عقاب و عذابى كه با پرستش گوساله، مستحقّ آن شده بوديد بر داشتيم و يا بقول بعضى، پس از گوساله پرستى شما، مادر عذابتان شتاب نكرديم.

لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ...- شايد خدا را بر اين عفو و گذشت و نعمت هاى ديگرش سپاسگزارى كنيد و يا شما را در معرض شكر قرار داديم.

اين آيه بر وجوب شكر نعمت دهنده و نيز به اين جهت كه بخشش و عفو خدا از گناه پس از توبه، خود نعمتى است دلالت دارد، بمناسبت بحث در كلمه شكر بد نيست كه به اين سه مطلب توجه كنيم.

1- اينكه در باره پروردگار گفته ميشود او «غفور و شكور» است منظور از «شكور» اين است كه بندگان را بر طاعات و عباداتشان پاداش ميدهد بدون آنكه چيزى كم

بگذارد و اين پاداش دادن را «شكر» گفته است.

2- انسان نمى توان شكرگزار خودش باشد زيرا شكر، در برابر نعمت دهنده است و نعمت دهنده و نعمت گيرنده بايد دو نفر باشند آرى خوبى كردن انسان بخود مانند بد كردنش تصور دارد مانند كار نيكى كه انجام دهد و از آن خود بهره مند گردد ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 175

يا جنايتى كه مرتكب شود و زيانش باو برسد.

3- كافر در برابر نيكى ها و خدماتش تنها استحقاق مكافات و پاداش دارد نه شكر همانطور كه بايد طلبش را پرداخت و فرق بين پاداش و شكر اين است كه در شكر، تعظيم و بزرگداشت طرف است و باضافه، پاداش و مكافات بايد با خود نعمت و نيكى، برابر باشد ولى در شكر، اين جهت اعتبار ندارد و ممكن است گاهى شكر كمتر از نعمت باشد در اين صورت اگر چه بر نعمت گيرنده بيش از آن، واجب نيست ولى هر چه بيشتر شكر كند بهتر است هر چند واجب نيست چون واجب بايد داراى حدّى باشد و گاهى نعمت بقدرى زياد است مانند نعمت خدا بر انسان كه هر چه انسان شكر كند باز كم كرده و سزاوار است كه بيشتر كند تا بى نهايت. و اگر واجب باشد بايد بى نهايت شكر كند و بديهى است كه اين تكليف محال خواهد بود.

مى فرمايد: «وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسى وَ هارُونَ الْفُرْقانَ» ما بموسى و هارون فرقان داديم.

لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ...- شايد شما از آنچه در تورات است از آن جمله بشارت بآمدن محمّد هدايت شويد.

وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ ...- بياد آوريد وقتى موسى پس از بازگشت به بنى اسرائيل كه گوساله پرستيده بودند گفت: شما بخود ستم كرديد «يا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخاذِكُمُ الْعِجْلَ» با پرستش گوساله و خدا دانستن آن بخود ضرر زديد ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 177

و عبادت را در غير محلّش قرار داديد ستم آنان بخود، از اين جهت بود كه با اين عمل ناشايست استحقاق عقاب و عذاب پيدا كردند و هر كه چنين كند بى شك بخود ستم كرده است.

فَتُوبُوا إِلى بارِئِكُمْ ...- شما به آفريننده و خداى خود با عبادت و اعتقاد به يگانگيش. باز گرديد در اينجا اقوالى در تقدير است كه ما چگونه توبه كنيم.

قرآن خود كيفيّت توبه و بازگشت را بيان ميكند «فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ» (شما همديگر را بكشيد).

ابن عباس ميگويد: يعنى بى گناهان گناهكاران را بكشند مانند آيه كريمه:

«فَإِذا دَخَلْتُمْ بُيُوتاً فَسَلِّمُوا عَلى أَنْفُسِكُمْ» «1» (چون بخانه اى در آمديد خويشتن را سلامى گوئيد) يعنى بعضى از شما به بعضى ديگر سلام گويد.

جبائى و ابن اسحاق ميگويند: معناى آيه اين است كه همه آماده كشته شدن شويد و اين آمادگى گويى كشتن خود آنها است.

و آنان در حالى كه شمشيرهاى لب تيز در دست داشتند شروع بكشتن كردند تا هفتاد هزار تن كشته شد و خدا از گناه بقيّه گذشت.

بعضى گفته اند: آنان دو صف شده و هر كدام ديگرى را ميزدند تا هفتاد هزار كشته شد.

قول سوّم آن است كه آنان را تاريكى شديد فرا گرفت و شروع بكشتن همديگر كردند تا وقتى هوا روشن شد و معلوم گرديد كه هفتاد هزار نفر كشته شده است.

__________________________________________________

(1) آيه 61 از سوره نور.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 178

روايت شده است در حالى كه بنى اسرائيل يكديگر را مى كشتند موسى و هارون براى آنان دعا و طلب آمرزش مى نمودند تا وحى آمد كه ديگر همديگر را نكشند و توبه باقيماندگان پذيرفته شد.

ابن جريح ميگويد: علّت اينكه خدا فرمان داد بنى اسرائيل همه يكديگر را بكشند اين بود كه اگر چه دسته اى از آنان گوساله نپرستيده و آن را كارى باطل و زشت دانسته بودند ولى گناه اين دسته آن بود كه ديگران را از گوساله پرستى نهى و منع نكردند لذا اين فرمان سخت كه عذاب و عقوبت شرك دسته اى و سكوت ديگران بود به آنان متوجّه شد كه همديگر را بكشند و مردمى كه با ديدن آن همه آيات توحيد باز بكفر و شرك گرائيدند بى شك سزاوار چنين شكنجه و عقوبتى بودند.

رمّانى ميگويد: با توجه به اينكه بايد اين تكليف (كشتن يكديگر) مانند هر تكليف ديگرى براى مردم لطفى و مصلحتى را در برداشته باشد.

رمّانى ميگويد: با توجه به اينكه بايد اين تكليف (كشتن يكديگر) مانند هر تكليف ديگرى براى مردم لطفى و مصلحتى را در برداشته

باشد.

اگر سؤال شود كه با اين تكليف، آنان كشته ميشدند و پس از مرگ ديگر چه لطفى و چه مصلحتى خواهد بود؟ جواب آن است كه وقتى آنان بكشتن يكديگر مكلّف شدند پس تكليف هر يك كشتن ديگرى بود و اين تكليف، لطف و مصلحت در برداشت زيرا در باره هر كدام اين احتمال بود كه زنده بماند و لو بمقدارى كه واجبى انجام دهد. نظير فريضه جهاد و جنگ با مشركان كه خود، لطف و نتيجه اش كشتن دشمنان و يا رسيدن به شهادت است و خداوند بدان، امر كرده و مجاهدان را ستوده است.

تاريخ نويسان نقل مى كنند كه گوساله پرستان موظّف شدند كه بر كشته شدن صبر و تحمّل كنند تا بعضى ديگر را بكشند و كشته شدن افراد، شهادت آنان و توبه باقيماندگان گرديد.

اما بنا بقول كسانى كه ميگويند: آنان فقط مأمور شدند كه خود را آماده كشته شدن كنند ديگر سؤال و اشكالى نخواهد بود زيرا بنا بر اين آنان مأمور بكشتن خود نبودند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 179

شهادتشان تنها در صورتى ممكن بود كه قدرت دفاعى از آنها گرفته ميشد.

پاسخ در پاسخ بايد گفت كشتن انسان اگر چه عملى زشت و حرام است ولى گاهى از نظر پاره اى مصالح، نيكو و واجب ميگردد و يك نوع مصلحت دينى و اجتماعى عنوان آن را تغيير ميدهد.

در مورد بنى اسرائيل نيز چون كشتن آنان مصلحت جلوگيرى از تكرار اين نوع گناه بزرگ را داشت نيكو، و حاضر شدن به آن، نيز امرى پسنديده بشمار مى آيد.

ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بارِئِكُمْ ...- اشاره به توبه آنان به اين صورت كه خدا فرمان داد كه اگر چه سخت و دردناك است ولى چون باعث قبولى توبه و آمرزش گناه شما است بهتر است از اين زندگى چند روزه اى كه بالآخره تمام ميشود و پس از آن بايد بعذاب هميشگى گرفتار شد ولى تلخى انجام دادن اين فرمان، زود گذر و در مقابل، نعمتى ابدى و جاويد براى شما خواهد بود.

فَتابَ عَلَيْكُمْ ...- در اينجا تقدير كلام چنين است كه بنى اسرائيل بهمان صورتى كه خدا فرمان داد توبه كردند و خدا توبه آنان را پذيرفت.

إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ.- او پذيرنده توبه است كلمه «تواب» كه مبالغه در ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 180

پذيرش توبه است يا از جهت تكرار گناه و توبه و يا از نظر عظمت و بزرگى گناه آمده است كه او پذيرنده توبه هاى پياپى و پذيرنده توبه از گناهان بزرگ است. و او مهربان (رحيم) است كه وقتى توبه كرديد شما را داخل بهشت ميكند.

ضمناً از اين آيه استفاده ميشود كه ممكن است براى قبولى توبه، علاوه بر ندامت و

پشيمانى كه اساس و اوّلين شرط آن است شرط ديگرى نيز باشد كه در مورد توبه بنى اسرائيل، آمادگى آنان براى كشته شدن بود

موسى گفتند كه: تا خدا را نبينيم تو را تصديق نمى كنيم ولى اقوى همان قول اول است.

فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ ...- پس شما را مرگ فراگرفت در حالى كه خود، ناظر علل و اسباب آن بوديد «وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ» يا به آتشى كه بدان گرفتار شديد مى نگريستيد.

سؤال و جواب با اينكه اين درخواست از ناحيه پدران آن دسته از بنى اسرائيل كه در زمان رسول اكرم بودند نسبت بموسى شد چرا خداوند آنان را مذمّت ميكند.

در جواب بايد گفت كه آنان نيز براه پدران خود ميرفتند و به رسول اكرم و آنچه او آورده بود ايمان نمى آوردند و مانند اجداد خود كه گاهى به پيامبر ميگفتند خدايى غير از خداى بزرگ بر ايشان قرار دهد و گاهى گوساله مى پرستيدند و گاهى ميگفتند تو را تصديق نمى كنيم تا خدا را علنى نبينيم، آنان نيز رسول اكرم را آزار ميدادند.

__________________________________________________

(1) آيه 13 از سوره «فصلت».

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 182

اهل تورات اختلاف نيست كه موسى جز يك بار از خدا اين مطلب را نخواست.

ثُمَّ بَعَثْناكُمْ ...- در تفسير اين آيه حسن بصرى و قتاده ميگويند: شما را پس از مرگتان زنده كرديم تا بقيه عمر خود را بگذرانيد.

سدّى ميگويد آنان پس از بهوش آمدن از خدا خواستند كه پيامبر باشند و خدا خواسته آنان را اجابت كرد.

همه مفسران جز دسته كمى اتفاق دارند كه همه قوم، هلاك شده و مردند جز موسى كه فقط بيهوش شد چون در آيه كريمه: «فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ» «3» (چون بخود آمد گفت منزّهى تو بسوى تو باز ميگردم و من نخستين مؤمن بتو أم) تعبير به «أفاق» يعنى بهوش و بخود آمد، شده است.

لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ...- تا خداى را بر بازگرداندن زندگى براى شما و نعمت هاى ديگرش سپاسگزار باشيد.

بيان اين داستان از قرآن كه مورد قبول يهود و نصاراى مخالف اسلام نيز بود

__________________________________________________

(1) آيه 153 از سوره نساء.

(2) آيه 143 از سوره اعراف.

(3) آيه 143 از سوره اعراف. [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 183

خود معجزه اى ديگر از پيامبر عزيز و برهانى است بر مشركين عرب كه زنده شدن پس از مرگ را امرى محال مى پنداشتند.

خواب بود كه فقط روح از بدن جدا ميشود ولى احوال آخرت را مشاهده نكرده شناسايى قهرى بر ايشان دست ندارد.

ما را كم نكرد بلكه از نعمت هاى خود آنان كاست «وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ».

و بعضى ميگويند يعنى بما ضرر نزدند بلكه ضرر بخودشان وارد شد روى همان قانون كلى كه اطاعت، و يا نافرمانى بندگان، سود و ضرر، بحال خدا ندارد بلكه نفع و ضرر آنها بسوى خودشان باز مى گردد.

فرمود بر بنى اسرائيل بين الطلوعين منّ نازل ميشد و هر گاه كسى از آنان خواب بود روزى اش نمى آمد و از اين جهت خواب در اين وقت كراهت دارد.

ابن جرير ميگويد اگر منّ و سلوى را بيش از مقدار احتياج يك روز ميگرفتند خراب و فاسد ميشد مگر در روز جمعه كه باندازه شنبه هم ميگرفتند و خراب نميشد و آن را مانند قرصى از نان مى پختند و طعمى چون شهد مخلوط با روغن داشت و خداوند در روز براى آنها ابرهايى ميفرستاد تا جلو حرارت خورشيد را ميگرفت و شبها نورى از آسمان نازل مينمود تا بمانند چراغ، مكانشان را روشن ميكرد

آنها بوده است.

وَ ادْخُلُوا الْبابَ ..- در اينكه از چه درى دستور داشتند داخل شوند اقوالى است.

1- در حطّه- از بيت المقدس كه در هشتم بود (مجاهد) 2- در قبه- كه موسى و بنى اسرائيل بدان سوى، نماز ميخواندند.

3- در قريه اى- كه فرمان يافتند تا داخل آن شوند (جبائى) ولى دلالت آيه بر احتمال دوم كه «در قبه» باشد بيشتر است از احتمال سوم (در قريه) زيرا ظاهر آيه بعد، «فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ» اينست كه آنان پس از امر موسى، آن چنان كه امر شده بود داخل نشدند و كلمه «فا» در آيه «فَبَدَّلَ الَّذِينَ» كه بمعناى «پس» است ظاهر در اينست كه فاصله بين امر موسى و مخالفت آنها در طرز داخل شدن نبوده است و با توجه به اينكه آنها در زمان موسى داخل آن قريه نشدند، احتمال دوم (در قبّه) تقويت ميشود.

سجّداً ...- گفته اند كه بمعناى خميدگى است و ابن عباس و ديگران ميگويند معنايش اينست كه داخل شويد در حالى كه خاضع و خاشع در برابر خدائيد وهب ميگويد: يعنى داخل شويد و پس از آن، خدا را بشكرانه اين نعمت سجده كنيد.

حطّة ... قتاده و حسن و بيشتر اهل تفسير ميگويند معنايش آن است كه خدايا گناه ما را فرو ريز، و ما را بيامرز.

ابن عباس ميگويد فرمان يافتند كه بگويند: اين امر حق است.

عكرمه ميگويد آنان مأمور شدند كه بگويند: «لا اله الا اللَّه» كه خود اين كلمات، گناه آنان را ميريخت و چون همه اين ها سبب ريجتن گناه است تعبير به «حطّه» شده است از امام باقر عليه السلام نقل شده است كه

فرمود: ما باب رحمت و آمرزش شمائيم «1».

__________________________________________________

(1) نحن باب حطتكم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 189

نَغْفِرْ لَكُمْ خَطاياكُمْ ...- مى بخشيم گناهان شما را و بر پاداش و ثواب نيكو كاران ميافزائيم «وَ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ» و يا احسان خود را بر آنان علاوه بر فرستادن منّ و سلوى و سايبانى ابر، اضافه ميكنيم و گسترش ميدهيم.

فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا ... كسانى كه ظلم و گناه كردند فرمان خدا را تغيير دادند و غير از آن سخنى را كه بايد بگويند گفتند و بجاى اينكه بگويند «حطه» گفتند حنطه- (گندم) و در هر حال مقصودشان استهزاء و تمسخر بود و نيز مأمور بودند كه خم شده از آن در وارد شوند براى اينكه ناچار باشند بهمين حال داخل شوند در پائين آمده بود ولى آنان باين دستور عمل نكردند و نشسته از در گذشتند.

فَأَنْزَلْنا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا ...- ما بر كسانى كه ظلم كردند يعنى بدانچه مأمور بودند عمل نكردند و آن را تغيير دادند عذابى از آسمان نازل كرديم.

بِما كانُوا يَفْسُقُونَ ... بدان جهت كه فاسق بودند و گناه كردند.

ابن زيد ميگويد: با بيمارى طاعون در يك ساعت بيست و چهار هزار نفر از بزرگان و پير مردهايشان هلاك شدند و فرزندانشان باقى ماند و در نتيجه علم و عبادت از آنان رفت و از دست دادن افاضل و دانشمندانشان عذابى براى باقيماندگان شد

قبول اين قول و فرق در معناى اين دو كلمه در باره داستان حضرت موسى كه قرآن بهر دو تعبير بيان كرده سه وجه گفته شده است از اينقرار:

1- اولى كه موسى عصا را زد آب اندك اندك بيرون ميآمد (انبجاس) و بعد، زياد شد (انفجار) و هر تعبير براى بيان يك قسمت است.

__________________________________________________

(1) در اينجا مجمع البيان به بيان اينكه عصاى موسى از كجا آمد و چگونه بود و همچنين سنگى كه آب از آن بيرون آمد چگونه بود پرداخته است كه از نقل آن صرف نظر شد.

(2) «فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَيْناً» آيه 160 سوره اعراف

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 191

2- بستگى به احتياج و لزوم داشت اگر لازم ميشد بصورت انفجار، و با شدّت و اگر نه بشكل «انبجاس» و اندك اندك آب، خارج ميگشت.

3- سنگى كه از آن، آب بيرون ميآمد اگر در حال حمل بود آب ريز ريز خارج ميشد ولى هنگامى كه آن را روى زمين قرار ميدادند از آن آب زياد ميجوشيد قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُناسٍ مَشْرَبَهُمْ ...- هر دسته و سبطى از آنان محل آشاميدن خود را دانست.

كُلُوا وَ اشْرَبُوا ...- يعنى ما گفتيم بخوريد و بياشاميد از روزى خدا «مِنْ رِزْقِ اللَّهِ» كه بدون رنج و خرج بدست شما ميرسد.

لا تَعْثَوْا ...- در روى زمين فساد نكنيد در اينجا يك سؤال ادبى بيش ميآيد و آن جمع بين «لا تعثوا» (فساد نكنيد) با كلمه «مفسدين» (فسادگران) است كه در نظر اول كلمه دوم بى فائده و زائد بنظر ميآيد زيرا معنايى بيش از آنچه از «لا تَعْثَوْا» فهميده ميشود بدست نميدهد.

در پاسخ از اين

سؤال گفته اند كه ممكن است كارى بر حسب صورت و شكل فاسد، بنظر آيد ولى در باطن مشتمل بر مصلحت و فائده اى باشد.

قرآن ميخواهد بگويد: عمل اينان هم در صورت ظاهر و هم در واقع، فاسد بود و كلمه «لا تعثوا» به ظاهر عمل آنان و كلمه «مفسدين» بروح و حقيقت آن اشاره ميكند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 192

«سير» كه اصل آن ثوم به ثاء بوده و حرف اول آن تبديل به ف شده است (بقول كسايى).

ادنى ...- نزديك تر- پست تر.

مصر ...- در لغت بمعناى قطع و بريدن و يا فاصله بين دو چيز است و اطلاق آن بشهر روى همين مناسبت است كه شهر با ساختمان، از بيابان ها جدا ميشود و فاصله بين آنها است.

ضربت ...- قرار شد مانند ضرب خراج قرار دادن ماليات و روى اين مناسبت بخود ماليات «ضريب» و «ضرائب» گفته ميشود.

باؤوا ...- بازگشتند بخير يا بشر و بيشتر در مورد شرّ بكار ميرود.

نبيّين ...- جمع نبى- مشتق از نبأ خبر دهنده از طرف خداست.

في تفسير القرآن، ج 1، ص: 194

بر آنها نوعى ديگر «سلوى» آمد.

فَادْعُ لَنا رَبَّكَ يُخْرِجْ ...- از خدا بخواه براى ما بيرون آورد، آنچه زمين ميروياند مانند سبزى و خيار و گندم و عدس و پياز و سيب.

سبب اين سؤال بعقيده قتاده اينست كه بنى اسرائيل در بيابان بودند و ابر بر سر آنها سايه انداخت و منّ و سلوى بر ايشان نازل ميشد از اين يك نواختى زندگى خسته شدند و بياد زندگى خود در مصر افتادند و از موسى خواستند كه بهمان وضع باز گردند.

خداوند در جواب اين خواهش آنان فرمود كه بمصر فرود آئيد كه در آنجا آنچه ميخواهيد مهيا است بعضى ميگويند: از اينكه هميشه غذاى آماده داشتند خسته شدند و گفتند ما را بر اين بى نيازى شكيبايى نيست چه، در اين وضع نميتوانيم بهم كمك كنيم از خدا بخواه تا از روئيدنيهاى زمين بما دهد تا محتاج كمك هم باشيم و آنكه ندارد كمك توانگر شود.

قالَ أَ تَسْتَبْدِلُونَ ...- خدا، يا موسى بآنان گفت: ميخواهيد آنچه را كه بى زحمت بدست ميآورديد مانند منّ و سلوى از دست داده و چيزهايى را كه بايد در راه تحصيلش رنج و زحمت بكشيد بدست آوريد و يا آنچه قيمت كمترى دارد گرفته و نعمت گرانبها را رها كنيد.

آيه، چيست؟:

حسن و ربيع ميگويند، منظور، مصر فرعون است كه از آن بيرون آمده بودند ابو مسلم ميگويد منظور بيت المقدس است و همين مطلب از «ابن زيد» نيز نقل ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 195

شده است. قتاده و سدى و مجاهد ميگويند مقصود، مطلق شهر است در مقابل بيابان و موسى ميگويد آنچه شما ميخواهيد در بيابان نيست و اگر داخل شهرى بزرگ كه عرض و طولى دارد شويد آنچه كه خواستار آن هستيد خواهيد يافت.

در اينجا سخن راجع بآنان پايان يافت و سپس در باره كسانى از بنى اسرائيل كه نسبت باحكام الهى در باره شنبه تجاوز كردند و پيامبران را بناحق كشتند سخن را ادامه داده ميگويد: بر اين مردم زشت رفتار، ذلت و خوارى حتمى و مقرر شد.

حسن و قتاده ميگويند منظور از ذلّت، «جزيه» است مطابق آيه كريمه:

«حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ» «1» (تا بدست خود جزيه دهند و كوچك شوند).

عطا ميگويد «ذلّت» همان نشان مخصوص است كه يهود بايد آن را ميزدند.

مسكنت ...- فقر و تهيدستى است كه در يهود ديده ميشود كه حتى اگر ثروتمند هم باشد باز خود را در لباس فقر در ميآورد تا ماليات ندهند.

برخى از اين آيه فهميده و استدلال كرده اند كه ثروتمند بر فقر برترى و فضيلت دارد چون خداوند يهود را بر فقرشان مذمت ميكند و فقر را چون كيفر و عذاب براى آنان ميشمرد.

ولى با توجه به اينكه مقصود از اين «مسكنت» فقر روحى است سستى و بى پايگى اين استدلال واضح ميگردد زيرا چه بسيار از يهود ديده ميشوند كه ثروت مادى دارند ولى

حتى يك فرد از آنان يافت نميشود كه از نظر روحى غنيّ و شريف باشد و رسول اكرم فرموده ثروتمندى بى نيازى روح است «2».

ابن زيد ميگويد خداوند بكيفر آنكه يهود، آيات خدا را منكر و پيامبران را كشتند عزّت آنان را بذلّت و نعمتشان را به بدبختى و خشنودى و رضاى خود را به غضب بر آنان تبديل كرد.

__________________________________________________

(1) آيه 29 از سوره توبه

(2) الغنى غنى النفس

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 196

وَ باؤُ بِغَضَبٍ ...- بازگشتند بغضب الهى و مشمول خشم حق شدند.

غضب بقول بعضى، آن بلاء و بدبختى است كه در دنيا بجاى رضا و نعمت دامنگير شخص ميگردد و بعقيده ديگران آن عذابى است كه انسان در آخرت بسبب گناهان خود خواهد ديد.

ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانُوا ...- اين خشم الهى و ذلّت و خوارى آنان از اين جهت است كه آيات خدا يعنى دليل و برهان و يا آيات انجيل و قرآن را انكار كردند و به غضب هاى الهى گرفتار شدند اين غضب ها در نتيجه انكار عيسى و انجيل و نيز قبول نكردن محمّد و قرآنش متوجه آنان شد.

وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ...- آنان پيامبران را چون زكريا و يحيى، و ديگران بدون جرم كشتند قيد: «بغير حق» معنايش آن نيست كه كشتن پيامبران ممكن است گاهى بحق باشد بلكه منظور اين است كه اصولًا كشتن انبياء بطور كل ناروا و بغير حق است و اين كلمه (بغير حق) صفت خود فعل كشتن است مانند آيه كريمه: «وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ» «1» (هر كه با خداى يكتا خداى ديگر بخواند كه برهانى در

مورد آن ندارد) و معناى آن اين است كه نميتواند برهان داشته باشد.

ذلِكَ بِما عَصَوْا وَ كانُوا يَعْتَدُونَ ...- اشاره است بگناهان گذشته آنان مانند كشتن پيامبران و تجاوز در حكم خدا مربوط به روز شنبه.

بعضى گفته اند بعضى به سبب شكستن عهد خود و كشتن انبياء دچار اين گرفتاريها شدند.

خلاصه، عذابى كه از طرف خدا بر آنان نازل شد نتيجه گناهان و كارهاى زشتى بود كه مرتكب ميشدند.

سؤال چگونه خدا بكفّار، اين امكان را ميدهد كه پيامبران را بكشند؟

__________________________________________________

(1) آيه 117 از سوره مؤمنين

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 197

جواب بسبب همين كشته شدن پيامبران بمقاماتى عالى و درجاتى بلند ميرسند و ابداً كشته شدن سبب خوارى آنان نبود مانند امكاناتى كه براى كشندگان اولياء و مردان خدا دست ميدهد كه جز عزّت مقام، چيز ديگرى براى كشته شدگان پديد نمى آورد.

حسن بصرى ميگويد: خدا بهيچ پيامبرى دستور جنگ نداد مبادا كشته شود و اگر پيامبرى كشته ميشد در جنگ نبوده است.

مؤلّف: وقتى پيامبر هنوز رسالت خود را انجام نداده خداوند امكان كشتن او را نخواهد داد زيرا اخلال به غرض ميشود و با لطف خدا در هدايت مردم ناسازگار است اما پس از انجام رسالت و بيان قوانين و احكام ممكن است و بر خدا منع آن لازم نيست.

ابو هريره از رسول اكرم نقل كرده است كه آن حضرت فرموده: بنى اسرائيل پس از موسى پانصد سال اختلاف كردند تا فرزندان اسير در ميان آنان زياد شد ولى پس از عيسى دويست سال اختلاف نمودند

صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (62)

اوّليش را ترك كرده و بآئين ديگر گرويده و چون ستاره پرستان از عبادت خدا به پرستش ستاره ها گرائيدند به اين اسم ناميده شدند. اينان ستاره مى پرستند و خدا و قيامت و برخى از انبياء را قبول دارند.

ندارد.

برخى معتقدند كه اين جمله بهمه برميگردد و نسبت به مؤمنين منظور، ثبات و پايدارى در ايمان و تغيير نكردن است اما نسبت به يهود و نصارى و ستاره پرستان ايمان ابتدايى بخدا و رسول و آنچه آورده است ميباشد.

بعضى از مفسران ميگويند: مراد كسانيند كه به محمّد ايمان آوردند پس از آنكه بخدا در كتاب هاى مقدّس ايمان آورده بودند چه آن دو از هم جدا نيستند نظير آيه كريمه: «وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلى مُحَمَّدٍ» «1» (كسانى كه ايمان دارند و كارهاى شايسته كرده اند و آنچه را كه بر محمّد نازل شده كه حق است و از جانب پروردگار باور دارند).

ابن عباس ميگويد: اين آيه، نسخ شد و آيه كريمه: «وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ» «2» (هر كس غير از اسلام دينى اختيار كند هرگز از وى پذيرفته

__________________________________________________

(1) آيه 2 از سوره محمد

(2) آيه 85 از آل عمران

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 200

نيست) زيرا در اين آيه اجر و مقام، فقط براى مسلمانان است.

ولى اين قول، بسيار بعيد است زيرا نسخ، در احكام كه روى مصالح و فوائد است و احياناً تغيير ميكند، تصور دارد اما در خبرى كه مشتمل بر وعده است معنا ندارد و بهتر آن است كه در ثبوت اين مطلب از ابن عباس خدشه و ترديد شود.

بعضى ميگويند: حكم اين آيه هميشه ثابت است زيرا مقصود آيه اين است كه كسانى كه در ظاهر و بزبان، ايمان آورده اند «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا» ولى در دلشان رسوخ نكرده مانند منافقين و يهود و نصارى و ستاره پرست ها اگر پس از نفاقشان

واقعاً ايمان آوردند و بعد از همه عنادها و سرسختى ها تسليم شدند اجر و پاداش آنان نزد پروردگار همانند كسانى است كه ابتداء و بدون سابقه نفاق، اسلام آوردند بنا بر اين، قرآن در برابر پندار كسانى كه تصوّر ميكردند. شخصى كه بعد از نفاق و عناد اسلام آورد ثواب و اجرش كمتر است ميگويد: بطور كلى، هر كسى كه بتوحيد و صفات خدا و عدل خدا و روز رستاخيز و بهشت و جهنّم معتقد باشد و اعمال صالحه و عباداتى را كه خدا دستور داده انجام دهد اجر و پاداش خواهد داشت و چون ترك گناه داخل در كلّى عمل صالح است ديگر احتياج بتكرار و ذكر ندارد.

لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ ...- معنايش گذشت يعنى از آنچه تا كنون كرده اند ترس نداشته و نسبت به آينده و جهان ديگر غمگين نيستند و يا ترسى از آخرت و حزنى در دنيا ندارند.

پيمان ايشان بگرفتيم و از تو و نوح و ابراهيم ...) دانست كه در اين آيات آنچه عطف شده داخل كلمات قبلى بوده است مانند «نخل» در «فاكهه» و «نوح» و «ابراهيم» در «نبيّين» زيرا در اين موارد مجاز و بر خلاف ظاهر است و اگر قرينه در اين آيات نبود ميگفتيم آنچه بعد از «واو» آمده داخل در كلمات قبل خود نبوده است

افكند آنان تورات را گرفته و در حالى كه به كوه مى نگريستند خدا را سجده كردند و از اين جهت سجده يهود به يك سمت از صورت است و اين پيمان در حال بالا رفتن كوه بود.

خُذُوا ما آتَيْناكُمْ بِقُوَّةٍ ...- ابن عباس و قتاده و سدى ميگويند يعنى تورات را به جدّ و يقين بگيريد، و روايتى را عياشى از امام صادق نقل ميكند كه از آن حضرت سؤال شد در باره اين آيه كريمه كه آيا منظور از اين قوه، قدرت بدنى است يا قوه روحى؟ حضرت فرمود: هر دو.

بعضى معتقدند: تورات را با نيرو بگيريد يعنى به احكام آن عمل كنيد.

ابو على و أصم ميگويند: «خذوا بقوة» يعنى در حالى كه توانايى داريد آن را بگيريد.

وَ اذْكُرُوا ما فِيهِ ...- آنچه در تورات است حفظ و بخاطر داشته باشيد و فراموش نكنيد و يا بدان عمل كنيد و ترك نكنيد و يا از آنچه در وعد و وعيد تورات است عبرت گيريد. بعضى ميگويند: معناى آيه اين است كه بياد آوريد عقوبت و عذابى كه در

__________________________________________________

(1) آيه 81 از سوره آل عمران

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 203

ترك احكام تورات است و در تأييد اين قول روايتى از امام صادق عليه السلام وارد شده است لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ...- شايد با اين يادآورى، پرهيزكار شده از گناه دورى كنيد و بطاعت گرائيد.

ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ ... و پس از آن، شما آن عهد محكم را ناديده گرفته و روى گردانديد و اگر نبود فضل و رحمت خدا كه توبه شما را پس از آن شكستن عهد قبول كرد شما از

زيانكاران بوديد.

ابو العاليه ميگويد: فضل خدا ايمان است و رحمت او قرآن بنا بر اين معناى آيه اين است كه اگر نبود قدرت ايمانى كه من به شما دادم و موانع آن را از جلو راه شما برداشتم شما زيانكار و خسارت زده بوديد.

علّت اينكه ايمان بنى اسرائيل و توبه آنان فضل خدا شمرده شده اين است كه فضل و خواست و تقدير خدا سبب آن شد.

و يا ممكن است منظور از فضل خدا اين باشد كه پس از روى گرداندن و بازگشت- بنى اسرائيل خداوند آنان را هلاك نكرد و مهلت داد تا شما توبه كرديد و الّا قطعاً هلاك ميشديد

بدون مشقّت و سختى، ابن عباس ميگويد: خدا آنان را مسخ كرد و سه روز بيشتر باقى نماندند و در آن سه روز نه مى خوردند و نه مى آشاميدند تا طوفانى تند وزيد و آنان را در آب

__________________________________________________

(1) آيه 9 از سوره نبا [...]

(2) آيه 47 از سوره فرقان

(3) آيه 11 از سوره فصلت

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 205

انداخت و آنان نيز مانند هر جمعيّتى كه مسخ ميشوند هلاك شدند.

مجاهد ميگويد: اينان راستى مسخ نشده بصورت بوزينه در نيامدند بلكه قرآن مثال ميزند همانطورى كه در آيه كريمه ميفرمايد: «كَمَثَلِ الْحِمارِ يَحْمِلُ أَسْفاراً» «1» (مانند خر است كه كتابها را بردارد).

و باز از او نقل شده كه دلهاى آنان مسخ شد و چون بوزينگان موعظه و بيان عقاب در آنان اثرى نمى گذاشت.

در اين آيات احتجاجى است از خدا بر يهود به نعمتهاى پياپى كه بر پدرانشان داده بود و نيز اخبارى است به رسول اكرم از لجاجت و سرپيچى و گناه و ناسپاسى پى در پى پدرانشان با معجزات و براهين و دليل هايى كه ميديدند. تا براى رسول اكرم تسليت و دل گرمى باشد در برابر اذيّتها و خيانتهاى يهود كه به آن حضرت ميرسيد و نقشه هاى شيطانى كه بر ضدّش ميكشيدند و هم براى يهود تهديدى باشد كه اگر از همان راهى كه پدرانشان رفتند بروند گرفتار همان نوع عذابها خواهند شد و سرنوشتى چون پدرانشان خواهند داشت

اين عقوبت را براى همه امّتها تا روز قيامت موجب عبرت قرار داديم تا آنها از ارتكاب چنين گناه بپرهيزند.

دوّم: ابن عباس در روايت ديگر ميگويد: منظور از «لِما بَيْنَ يَدَيْها» گناهان و خطايايى است كه پيش از انجام صيد ماهى واقع شد و بنا بر اين لام بمعناى سببيّت است، و مراد از «ما خَلْفَها» گناهان بعد از انجام صيد است.

سوم: عكرمه از ابن عباس روايت كرده: مقصود از «لِما بَيْنَ يَدَيْها» قريه هايى ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 207

است كه در جلو آن قريه بودند و از «ما خَلْفَها» قريه هايى كه در پشت آن واقع شده چهارم: مقصود از اوّل «لِما بَيْنَ يَدَيْها» گناهان گذشته و از دوّم «ما خَلْفَها» خطاهايى است كه بموجب آن هلاك گشتند.

وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ ...- و پند براى پرهيزكاران.

يعنى تنها پرهيزكاران از اين جريان درس عبرت مى گيرند مانند آيه شريفه «هُدىً لِلْمُتَّقِينَ» كه در شأن قرآن مجيد وارد شده و منظور از آن اين است: كه اين كتاب شريف تنها براى پرهيزكاران راهنما و هادى خواهد بود.

و از آيه شريفه چنين استفاده ميشود: هر طائفه اى مانند اين طائفه رفتار نمايد همان كيفر مسخ و تغيير خلقت را سزاوار است زيرا كه اين عقوبت براى همه و درس عبرت براى پرهيزكارانست كه دست بچنين گناه و نافرمانى آلوده نكنند و روى چنين كيفرى را نه بينند

بِكْرٌ عَوانٌ بَيْنَ ذلِكَ فَافْعَلُوا ما تُؤْمَرُونَ (68) قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنا ما لَوْنُها قالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرِينَ (69) قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنا ما هِيَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشابَهَ عَلَيْنا وَ إِنَّا إِنْ شاءَ اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ (70) قالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا ذَلُولٌ تُثِيرُ الْأَرْضَ وَ لا تَسْقِي الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لا شِيَةَ فِيها قالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوها وَ ما كادُوا يَفْعَلُونَ (71)

باز نافرمانى كنند

موسى رسيد موسى دستور داد خريدارى كنيد.

حضرت رضا عليه السلام فرمود: بعضى از ياران پيامبر اسلام از ايشان پرسش كردند جريان گاو چه بود و چه خصوصيتى در آن گاو بود نبىّ اكرم فرمود: جوانى از بنى اسرائيل نسبت بپدر خود كاملًا نيكى ميكرد جوان متاعى را خريدارى كرده نزد پدر آمد پدر را در حال خواب ديد در حالى كه كليد در زير سر او بود بيدار كردن او را خوش نداشت در نتيجه معامله بهم خورد پدر بيدار شد جريان را باطلاع او رساند پدر كاملًا خشنود شد و گفت: پسرم اين گاو را بجاى معامله بپذير، پيامبر اكرم فرمود: ملاحظه كنيد نيكى بپدر چقدر با ارزش است.

دوم: ابن عباس ميگويد: مقتول پير مرد ثروتمندى بود كه برادرزادگانش او را بقتل رسانيدند و او را نزديك درب برخى از نواده هاى بنى اسرائيل انداختند و سپس در مقام خونخواهى بر آمده محاكمه را نزد موسى بردند، موسى پرسيد: چه كسى از اين جريان آگاه است، گفتند: تو پيامبر خدايى و تو داناترى در اين هنگام خداوند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 210

وحى فرستاد و امر كرد آنان را كه گاوى كشته و عضوى از آن را بمقتول زنند تا خداوند مقتول را زنده و جريان را شرح دهد.

سوم: گفته شده: قاتل پسر عموى مقتول و انگيزه كشتن تأخير مرگ طبيعى او بود و از اين جهت در مقام كشتن او بر آمد تا از ارث او منتفع گردد.

چهارم: امام صادق بر طبق روايت فرمود: سبب كشتن مقتول اين بود: قاتل در مقام خواستگارى دختر مقتول بر آمده پيش مقتول فرستاد

و جواب مساعدى نشنيد، ديگرى كه از نيكان بنى اسرائيل بود خواستگارى كرده جواب مثبت شنيد، پسر عموى شكست خورده را حسادت برانگيختن و در صدد كشتن بر آمد تا آنكه در كمين او نشست و او را بقتل رسانيد و سپس او را بجانب موسى آورد و گفت: اى پيامبر خدا اين پسر عموى من است كه كشته شده و موسى پرسيد: كه او را بقتل رسانيده؟ گفت:

نميدانم، و موضوع كشتن در بنى اسرائيل امر بزرگى بود و از اين رو بر موسى گران آمد و با عظمت كامل بآن توجّه نمود.

رو آنان گفتند چه ارتباطى ميان كشتن گاو و جريانى است كه بعنوان مرافعه بتو مراجعه كرده ايم پس غرضى جز استهزاء و تمسخر در كار نيست.

قالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجاهِلِينَ ...- موسى گفت بخدا پناه ميبرم از اينكه در زمره نادانان باشم.

و اين تعبير دلالت دارد بر اينكه استهزاء جز از نادان صادر نمى شود زيرا كسى كه استهزاء ميكند از دو صورت بيرون نيست يا اين است كه خلقت و چگونگى آن را مورد استهزاء قرار ميدهد و يا كردارى از كردارهاى او را بباد سخريه ميگيرد و هيچكدام صلاحيت استهزا ندارد زيرا كه خلقت امرى است غير اختيارى و از دائره قدرت مخلوق بيرون است و از اين رو استهزاء بآن وجهى ندارد، و كردار و عمل اگر زشت و ناپسنديده باشد در اين صورت لازم است كه صاحب آن آگاهى پيدا كرده و زشتى آن عمل باو معرّفى گردد تا در نتيجه انزجار و دورى براى او حاصل شود و استهزاء در برابر آن نادرست است و در حقيقت خود عمل زشت و گناه بزرگى است كه جز از نادان و يا نيازمند بآن تحقّق پيدا نكند.

پرسش چرا خداوند آنان را مأمور كشتن گاو از ميان حيوانات نمود و چه امتيازى براى گاو در اين جهت موجود بود؟

پاسخ:

زيرا كه آنان در زمان گذشته گاو پرست بودند و منظور اين بود كه با كشتن گاو عظمت و بزرگى آن كه در گذشته معتقد بودند از بين برود و آنچه در نفس آنان در باره صلاحيت گاو براى پرستش راه پيدا كرده بود زائل گردد.

پرسش:

چرا خداوند مقتول را با كشتن موجود زنده اى حيات

ثانوى بخشيد؟

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 212

پاسخ:

براى اينكه بهتر و بيشتر قدرت كامله خداوندى روشن گردد و اختراع چيزى را از راه ضدّش بآنان بنماياند.

پس از آنكه دانستند كه كشتن گاو دستور واجبى است از جانب خداوند از خصوصيات آن پرسش نموده و ابتداء بسنّ آن كردند.

قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنا ما هِيَ ...- گفتند: از خداى خود براى ما بخواه كه آن گاو را براى ما روشن كند.

و در اين پرسش تصريحى به سنّ آن ننمودند ليكن بطورى كه از پاسخ استفاده ميشود منظور همان سؤال از سنّ و مقدار عمر بوده است.

قالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا فارِضٌ وَ لا بِكْرٌ ...- موسى گفت: خداوند ميفرمايد:

آن گاوى است كه نه پير از كار افتاده و نه خرد و كوچك است.

عَوانٌ بَيْنَ ذلِكَ ...- ميان آن دو- فارض و بكر- است.

ابن عباس ميگويد: منظور از «عوان» حدّ متوسط ميان بزرگ و كوچك ميباشد كه از نظر نيرو و زيبايى بهترين فصل گاو و ساير جنبندگان است.

مجاهد ميگويد: منظور از «عوان» گاوى است كه يكى دو بچه زائيده باشد.

فَافْعَلُوا ما تُؤْمَرُونَ ...- آنچه را كه مأمور شده ايد- از كشتن گاو- انجام دهيد.

پس از آنكه سنّ گاو را خداوند بيان نمود از رنگ آن پرسش نمودند:

قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنا ما لَوْنُها ...- گفتند: از خداى خود براى ما بخواه كه رنگ آن گاو را براى ما بيان نمايد.

قالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ صَفْراءُ ...- موسى گفت: خداوند ميفرمايد آن گاو زردى است.

حسن و سعيد بن جبير ميگويد: آن گاو تمامى اعضائش زرد بود حتّى شاخ و سُم

آن.

فاقِعٌ لَوْنُها ...- زردى رنگ آن شديد بود. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 213

برخى گفته اند: زردى آن خالص بود- و رنگ ديگرى به آن مخلوط نبود- و بعضى گفته اند: زردى نيك منظرى دارد.

تَسُرُّ النَّاظِرِينَ ...- بينندگان را بنشاط و فرح آورد همانطورى كه از قتاده و ديگران نقل شده است.

...- سالم است.

قتاده و عطا ميگويند: از هر عيبى دور است.

مجاهد ميگويد: خالى از رنگهاى گوناگون است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 214

ديگرى گفته: آثار عمل و كار در آن وجود ندارد.

حسن ميگويد: آن گاو وحشى است.

لا شِيَةَ فِيها ...-

اهل لغت گويند: منظور گاوى است كه چيزى جز رنگ پوست در آن پيدا و آشكار نيست.

قتاده و مجاهد ميگويند: رنگ ديگرى جز رنگ پوست در آن پيدا و آشكار نيست.

قالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ ...- قوم گفتند: در اين هنگام حق را روشن كردى.

فَذَبَحُوها وَ ما كادُوا يَفْعَلُونَ ...- پس كشتند آن گاو را و ليكن نزديك بود نافرمانى كنند.

زيرا كه از رسوايى و شهرت قاتل بيم داشتند و يا از گرانى قيمت گاو.

از ابن عباس روايت شده: گاو را در برابر پر كردن پوستش از مال مقتول خريدارى كردند.

سدى ميگويد: ده برابر وزن گاو از طلا بعنوان قيمت گاو پرداختند.

عكرمه ميگويد: قيمت واقعى آن سه دينار بيشتر نبود.

تفسير القرآن، ج 1، ص: 215

نوبت اضافه اى بر آنچه قبلًا بود واقع شد.

و برخى گفته اند: در آخرين تكليف تنها امتياز اخير لزوم دارد و در حقيقت هر تكليفى ناسخ فرمان قبلى است و نسخ كردن فرمان قبل از فرمانبردارى مانعى ندارد زيرا ممكن است مصلحت فعل در اثر گذشتن وقت آن دگرگون شود و در اين صورت تنها نسخ كردن پيش از وقت جايز نيست زيرا كه آن مستلزم بدا و تبدّل نظر و عقيده است و در باره خداوندى كه محيط بهمه امور و مصالح و مفاسد آنها ميباشد تبدّل نظر و رأى محال است.

ديگران گفته اند: دستور پروردگار در مورد كشتن گاو تنها يك دستور بود و هيچگونه اختلاف و تعدّدى در آن واقع نشد و از ابتداء امر همه اوصافى كه بتدريج بيان شد در آن لازم و در نظر گرفته شده بود نهايت امر تأخير بيان پيش آمد و تأخير بيان از هنگام خطاب تا قبل از انجام و عمل مانعى ندارد.

سيّد مرتضى همين آيه شريفه را دليل بر جواز تأخير بيان قرار داده و فرموده:

پرسش قوم، از موسى بعد از دستور خداوند كه آن گاو را براى ما توضيح ده از دو حال بيرون نيست يا اينكه منظور همان گاوى بود كه دستور اول در مورد آن صادر شد، و يا گاوى كه دستور دوم در مورد آن آمد.

ظاهر عبارت سؤال پرسش از اوصاف گاوى است كه مأمور بكشتن آن بودند و از همين جا استفاده ميشود كه آن گروه خود را موظّف بدو تكليف نديدند بلكه تنها خويش را مأمور كشتن يك گاو ميدانستند.

و در اين صورت پاسخ موسى نيز

در آن دو احتمال است يكى اينكه ضمير در «إِنَّها بَقَرَةٌ لا فارِضٌ» بهمان گاو اوّل رجوع كند دوّم اينكه منظور از ضمير گاو ديگرى باشد و اين احتمال نادرست است زيرا كه پاسخ بايد مطابق با پرسش باشد و در سؤال هيچگونه اشاره اى بگاو ديگرى نشده.

علاوه آخرين پرسش آنان كه گفتند: آن گاو هنوز بر ما مشتبه است دليل روشنى است بر اينكه دستور تنها كشتن يك گاو بوده زيرا اگر دستورات مختلف و ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 216

متعدّدى بود جايى براى پرسش آخر باقى نمى ماند زيرا هيچگونه اشتباهى در كار نبود چه دستور اوّل در مورد كشتن گاوى بود كه هيچ امتيازى در آن راه نداشت و دستور دوّم در مورد گاوى بود كه از نظر سنّ امتياز و دستور سوّم در باره گاوى كه از لحاظ رنگ خصوصيت داشت پس در اين صورت جاى هيچگونه اشتباهى نبود.

و توبيخى كه خداوند در آخر آيات از آنان ميفرمايد دليل بر اين نيست كه چند دستور وجود داشته و آنان نافرمانى دستور اوّل را كرده اند، زيرا كه توبيخ در برابر كوتاهى و يا تأخير انجام پس از بيان تامّ بوده است

است.

دوّم: اينكه ضمير بكشندگان بر ميگردد يعنى در قاتلين اختلاف و نزاع نموديد.

وَ اللَّهُ مُخْرِجٌ ما كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ ...- خداوند راز قتلى را كه پنهان مى كنيد آشكار مى سازد.

و گفته شده معناى آيه چنين است: آيه خطاب به يهوديان در زمان نبىّ اكرم است و خداوند آشكار مى سازد آنچه را كه شما پنهان مى كنيد از خبرهاى مهم، و آگاه است از عيوب شما و اسلاف شما با آنكه پنهان مى سازيد.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 218

فَقُلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها ...

- پس دستور داديم كه پاره از اعضاء گاو را ببدن كشته بزنيد.

مقتول است كه پس از اينكه پاره از اعضاء گاو را باو زدند زنده شد و در حالى كه خون از رگهاى گردنش ميجوشيد قاتل خويش را معرفى كرد و بدام انداخت.

وَ يُرِيكُمْ آياتِهِ ...

- و مينماياند بشما معجزات و امور خالق العاده خويش را مانند زنده كردن مقتول، و گفته شده مقصود نشانه هاى روشنى است كه براستى و درستى نبىّ اكرم راهنمايى مينمايد.

لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ...

- شايد شما قوّه عاقله خويش را بكار بنديد.

زيرا كه اگر از نيروى عقل استفاده نشود انسان همانند كسى است كه فاقد اين نيرو باشد و گفته شده: مقصود استفاده از نيروى عقل در باره امور دينى لازم است.

يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ ...- پاره اى از سنگها از آن نهرها تشكيل شود.

فائده برخى از سنگها از دلهاى سخت شما بيشتر است زيرا كه از آن نهرهايى كه آب در آنها جريان دارد تشكيل شود، گفته شده منظور از سنگ در اين جمله خصوص همان سنگى است كه در زمان موسى بوسيله زدن عصا دوازده چشمه از آن جوشيد، و گفته شده منظور از سنگ در اين عبارت همه سنگهايى است كه در آنها نهرها تشكيل شده است.

وَ إِنَّ مِنْها لَما يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ ...- و برخى از سنگها بر اثر شكافتن آب از آن بيرون ميآيد.

و در حقيقت چشمه اى جوشان است و فرق ميان اين نوع از سنگ با نوعى كه در جمله اول ذكر شد اين است كه در اين نوع سنگ چشمه اى است جوشان و در آن نوع نهرهايى است كه در آن آب جريان دارد.

حسين بن على مغربى ميگويد: منظور از سنگ در جمله اول عموم سنگهايى است كه نهرها از آن تشكيل شود و از سنگ در جمله دوم خصوص همان سنگى است كه در زمان موسى در تصرف او بود و از آن چشمه ها جريان پيدا كرد و در اين صورت تكرارى در آيه شريفه وجود ندارد.

وَ إِنَّ مِنْها لَما يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ ...- و برخى از آنها از ترس خدا فرود آيند بيشتر مفسرين گفته اند: منظور از اين جمله بيان نوع ديگرى از سنگها است و در حقيقت ضمير به «حجاره» بر ميگردد.

ابو مسلم ميگويد: ضمير به «قلوب» رجوع ميكند و منظور اين است: پاره اى از دلها از ترس خدا فرود آيند.

است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 222

1- از مجاهد و ابن جريج نقل شده: هر سنگى كه از بالاى كوه بسوى اين سرازير ميشود در اثر ترس از خداوند است و از اين جهت ممكن است ترس از خداوند در سنگ يافت شود اما دلهاى يهود با اينكه معرفت بصدق پيامبر اسلام دارند هيچگاه نرمى و خشوع پيدا نكند و از اين رو ميتوان گفت: دلهاى آنان سخت تر از سنگ است.

2- زجاج ميگويد: خداوند شناسايى خويش را بپاره اى از كوه ها عنايت فرمود و آن كوه اطاعت و فرمانبردارى او را درك نمود مانند همان كوهى كه خداوند هنگام سخن گفتن با موسى بر آن متجلى و ظاهر شد و در نتيجه خراب و ويران گرديد.

و مانند سنگى كه نبىّ اكرم بر طبق روايتى در باره آن فرمود: سنگى در جاهليت بر من سلام داد و هم اكنون من آن سنگ را مى شناسم و اين احتمال نادرست است زيرا كوه تا زمانى كه جماد و سنگ است شناسايى و معرفت خداوند در آن امكان ندارد و اگر حيات پيدا كند ديگر كوه نخواهد بود، و منظور از روايت بر فرض صحّت اين است: خداوند آن سنگ را نعمت حيات و زندگى بخشيد و پس از آن بر نبىّ اكرم سلام داد و سپس بحال اول برگشت. و اين خود يكى از معجزات آن پيامبر بزرگ بود.

3- منظور از فرود آمدن سنگ از ترس خدا اين است: كه اگر در باره آن سنگها نيروى فكر بكار رود و عجائب و خصائص آنها در نظر گرفته شود و در نتيجه از راه آنها پى

بخالق متعال برده شود آنها متفكر را به ترس از خداوند راهنمايى كرده و يا مستقيماً ايجاد ترس در او مينمايند.

4- منظور از اين تعبير ضرب المثل است يعنى گويا سنگ از ترس خدا فرود ميآيد همانند ترسى كه در انسان عاقل وجود دارد و مانند اين تعبير در چند مورد از قرآن كريم نيز واقع شده مانند آيه شريفه «فَوَجَدا فِيها جِداراً يُرِيدُ أَنْ يَنْقَضَّ» «1» كه

__________________________________________________

(1) سوره 18 آيه 76، يافتند موسى و خضر در آن قريه ديوارى را كه اراده فرود آمدن داشت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 223

منظور اين است: در آن ديوار اثر فرود آمدن بنحوى بود كه اگر حيات ميداشت و ممكن بود اراده اى در آن وجود داشته باشد گفته ميشد: اراده فرود آمدن دارد.

و مانند آيه ديگر: «وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ» «1» كه مراد آن است: هر چيزى اگر واجد حيات و شعور و اراده بود تسبيح خداوند ميگفت.

و مانند آيه سوم: «لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ» «2» كه مقصود اين است كه اگر ممكن بود در كوه ترس خداوند پيدا شود در برابر نزول قرآن از خداوند ميترسيد.

5- ممكن است كلمه «يهبط» در آيه شريفه متعدى باشد زيرا در برخى از موارد باين كيفيت استعمال ميشود و در اين صورت منظور اين است: برخى از سنگها موجب ترس موجودات زنده از خداوند خواهند شد زيرا كه در اثر تفكر در آنها و پى بردن ببزرگى و عظمت خالق آنها در برابر خداوند خشوع پيدا ميكنند و از فرمان او سرباز نمى زنند.

وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا

تَعْمَلُونَ ...- و نيست خداوند غافل از كردار شما.

منظور خطاب بافرادى است كه نشانه هاى خداوند را و رسالت پيامبر اكرم را باور نمى دارند همانطور كه در پيش ذكر شد

...- سپس تغيير ميدهند آن را بعد از آنكه درك كردند آن را و حال آنكه آنها ميدانستند، در آن دو وجه گفته شده:

1- منظور از اين جمله اين است: آنها تغيير دادند كلام خدا را بعد از آنكه فهميدند و درك كردند و در اين صورت انكار آنان جز از روى عناد نبود و خود ميدانستند كه تغيير داده اند كلام خدا را.

2- منظور اين است: كلام خدا را تغيير دادند بعد از آنكه يافتند آن را و ميدانستند كه در برابر تحريف چه كيفرى را استحقاق خواهند داشت.

ميفرمايد: اينان همانند منافقينند اخلاق و روش و خصوصيات آنها در اينان منعكس است.

وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضٍ ...- و هنگامى كه با يكديگر خلوت كنند.

هنگامى كه همين گروهى كه خداوند آنان را توصيف كرد با هم مسلكان خويش در مكان خلوتى گرد آيند.

قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ ...- گويند چرا صحبت ميداريد با آنها از راه آنچه خدا براى شما گشود.

كلبى ميگويد: منظور از «بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ» مطالبى است كه خداوند پيرامون بر حق بودن محمد و راستى گفتارش در كتاب شما بيان كرده است.

سعيد بن جبير از ابن عباس نقل كرده كه معناى جمله اين است: يهود به يكديگر گفتند: در برابر عرب مطالب را بازگو نكنيد و اعتراف بنبوت او ننمائيد. شما ميدانيد كه او همان پيامبرى است كه در انتظار او بوديم و پيمان پيروى او از شما گرفته شد.

كسايى ميگويد: منظور از اين جمله اين است: آيا آنچه را كه خداوند در كتاب شما بيان فرمود كه عبارت است از بشارت بنبوت پيامبر اكرم و يقين به بعثت او براى مؤمنان عرب بازگو ميكنيد؟

و بهترين اقوال گفتار كسى است كه جمله را چنين معنا كرده ميگويد: آيا بازگو ميكنيد مؤمنان را بآنچه خداوند حكم كرده است بر شما بآن و بآنچه جارى كرده است آن را در ميان شما.

و از جمله حكم خداوند پيمانى است كه در باره ايمان و اعتقاد بمحمد و اوصافى كه از او در تورات ذكر شده از شما گرفته.

و از جمله قضاء خداوند آن است كه برخى از شما را بصورت بوزينه و خوك در آورد.

لِيُحَاجُّوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ ...- تا

با شما محاجّه و خصومت كنند بآن در نزد پروردگارتان. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 228

تا دليل و برهان بنفع مؤمنان باشد در نزد خداوند چه در دنيا و چه در آخرت زيرا كه شما اعتراف كرده ايد به نبوت او و ما را بصدق او از روى كتاب تورات با خبر ساختيد پس در اين صورت دليل آنها بضرر شما تمام خواهد شد.

و در معناى اين جمله نيز گفته شده: تا با شما مجادله كنند و بگويند:

شما كه اقرار بنبوت او كرديد و او را از روى تورات بر حق ميدانيد پس چرا پيروى نمى كنيد.

ابن انبارى در معناى «عِنْدَ رَبِّكُمْ» ميگويد: يعنى در حكم پروردگار شما مانند اينكه گفته شود: فلان چيز حلال است نزد خدا يعنى در حكم خداوند يا گفته شود فلان چيز نزد شافعى حلال است يعنى از نظر حكم و عقيده او.

أَ فَلا تَعْقِلُونَ ...- چرا انديشه نمى نمائيد.

چرا درك نمى كنيد كه بازگو كردن اوصاف محمد كه در كتاب تورات است دليلى است بضرر شما و در برابر پروردگار عذرى نداريد.

حسن ميگويد: معناى جمله اين است: چرا شما اى مؤمنان انديشه اى نمى نمائيد و آرزو داريد كه اين گروه ايمان آورند با اينكه نخواهند ايمان آورد.

و نيز گفته شده: معناى جمله اين است: شما اى گروه از يهود كه بى غرض هستيد چرا تحت تأثير بزرگان خود واقع شده و بسخنان آنها گوش ميدهيد و در نتيجه مطالبى را كه پيرامون حقيقت محمد و راستى گفتارش در تورات بيان شده بازگو نمى كنيد

زيرا اگر تلاوت با تدبّر همراه باشد خواهند فهميد و اگر آرزوى شخص برآورده شد ديگر پندار معنا ندارد و همين طور ترديد در آنچه ميداند نادرست است و يهود هم عصر نبىّ اكرم ترديدى نداشتند كه تورات از نزد خدا نازل شده است.

وَ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ ...- و تنها پا بست پندار و خيالند.

يعنى در حال شك و ترديد ميباشند.

حالى كه ديگرى را مأمور نوشتن كرده است مثلًا ميگويد: من نوشتم به فلانى و يا اين نوشته من است بفلان كس و مانند گفتار خداوند: «يُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ» فرعون ميكشت پسران ايشان را، در حالى كه فرعون دستور قتل را صادر ميكرد و در اين صورت منظور از آيه شريفه اين است:

كه دانشمندان يهود كتاب را بدست خود مينويسند و آن را نسبت بخداوند ميدهند در حالى كه خود ميدانند كه ارتباطى بخدا ندارد.

گفته شده معناى آيه اين است:

اينها اين كار را از پيش خود انجام دادند مانند كسى كه مذهبى را اختراع كرده و يا گفتار بى سابقه اى را بگويد كه آن مذهب و گفتار را باو نسبت ميدهند و ميگويند:

اين مذهب تو است و اين گفتار تو است و اگر چه همه گفتارها از خود او باشد و منظور اين است: كه تو در اين امر مبتكر و مخترع هستى و كسى بر تو سبقت نگرفته.

و گفته شده منظور از نوشتن ايشان بدستهايشان اين است: كه اينان تورات را تحريف نموده و اوصاف نبى اكرم را تغيير داده تا عوام يهود را در شك و ترديد واقع سازند و اين معنى از امام باقر عليه السلام و گروهى از مفسرين نقل شده است.

گفته شده: در تورات نبىّ اكرم به گندم گون و ميانه بالا توصيف شده بود در حالى كه اينان او را دراز قد معرّفى كردند.

ابن عباس بنا بروايت عكرمه ميگويد: بزرگان يهود اوصاف نبىّ اكرم را در تورات چنين يافتند كه او مردى است ميانه بالا نيكو روى سياه چشم پس آن را از روى عناد و حسادت محو نمودند در اين هنگام

گروهى از قريش آمده از ايشان پرسش كردند كه در تورات شما پيمبرى از ما يافت ميشود گفتند آرى با اين اوصاف كه دراز قد و ازرق چشم و فرو هشته موى است، و همين داستان را واحدى با سند خودش در «الوسيط» ياد كرده است. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 233

گفته شده: منظور از آيه اين است: نبىّ اكرم نويسنده اى داشتند كه آنچه را ايشان املاء ميفرمودند او تغيير ميداد پس از آن از دين اسلام برگشت و مرگ او را دريافت و زمين او را پرتاب كرد، ليكن اين احتمال چندان با سياق كلام تناسبى ندارد لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِيلًا ...- تا او را به بهاى اندك بفروشند.

منظور اين است كه در برابر اين كار ناشايست از عوام يهود اموالى را بگيرند و كلمه «اشتراء» بعنوان مجاز استعمال شده است و منظور تشبيه باشتراء است زيرا اينان حق را پايمال و باطل را آشكار كردند تا در برابر مالى بدست آورند مانند كسى كه متاعى را ميخرد و در برابر پولى ميپردازد.

و منظور از «ثَمَناً قَلِيلًا» اين است كه آنچه در برابر اين كار قرار گيرد ناچيز و اندك است و عرب در اين قبيل موارد روش معروفى دارد كه در اثر تتبّع در كلمات آنها شناخته ميشود.

ابو العاليه ميگويد ناچيز بودن ثمن از نظر اين است كه آن از متاعهاى دنيوى بوده و خداوند متاع دنيا را باندك و ناچيزى ياد كرده است «قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَلِيلٌ» ديگرى گفته: توصيف بكمى براى حرام بودن آن بها است.

فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ ...- پس واى بر ايشان از آنچه

بدست خويش نوشتند.

عذاب و رسوايى و زشتى بر آنها در برابر تحريفى كه در كتاب تورات مرتكب شدند.

وَ وَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ ...- و واى بر آنها از آنچه از آن بدست آوردند در ماء موصوله دو احتمال است:

اول اينكه منظور معاصى و گناهان باشد.

دوم منظور مال حرام و رشوه هاى نابجايى كه بزرگان يهود از عوام ميگرفتند

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 234

او روايت شده.

و آنچه در تفسير آيه شريفه با مرام اماميه مناسبت دارد همان گفته ابن عباس است زيرا كه مؤمن در اين آيه داخل نخواهد بود و حكم پيوستگى عذاب را نخواهد داشت. و كلمه «أَحاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ» نيز همين معنا را ميرساند زيرا كه احاطه گناه معنايش اين است كه از هر سو گناه او را فراگرفته و راه فرار و خلاصى ندارد و اگر

__________________________________________________

(1) سوره 12 آيه 66 يعقوب گفت بن يامين را هرگز با شما نخواهم فرستاد مگر آنكه پيمانى مؤكد بياوريد كه او را بمن باز گردانيد مگر آنكه هلاك شويد.

(2) سوره 10 آيه 23 و يقين كنند كه بلا و هلاكت فرا گرفته است ايشان را.

(3) سوره 18 آيه 40 و ميوه او را عذاب و هلاكت فراگرفت.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 237

كسى مؤمن باشد و چيزى از طاعتهاى الهى با او همراه باشد ديگر گناه او را از هر سو فرا نگرفته و از طرف ديگر موضوع «تحابط» كه گناه طاعت را محو كند و از بين ببرد باطل و دليل بر بطلان آن دلالت كرده است و از طرف سوّم فرمايش خداوند:

وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيها خالِدُونَ ...-

و آنان كه ايمان آوردند و اعمال شايسته انجام دادند آنها ياران بهشت و پيوسته در آن متنعّمند.

بشارتى است از طرف خداوند براى مؤمنين و فرمانبرداران كه آنان پيوسته در بهشتند و چگونه ممكن است پاداش هميشگى با كيفر دائمى همراه باشد.

و همين جمله دلالت دارد بر اينكه منظور از «سيّئه» شرك بخداوند است، و از همين جا بطلان استدلالى كه

بآيه شريفه شده بر اينكه عمل داخل در ايمان است روشن ميشود چنان كه اهل تفسير گفته اند كه يك گناه نميتواند همه اعمال نيك را از بين برده و محو سازد و بيشتر دشمنان (معتقدين باحباط) نيز اين معنى را معتقدند پس آيه را بر عمومى كه دارد نتوان باقى گذارد بلكه چاره اى نيست كه منظور بزرگترين گناهان و خطايا كه عبارت است از شرك باشد تا توافق بين دو آيه امكان پيدا كند

و پيوند خويشاوندى را محكم سازيد.

وَ الْيَتامى ...- و كودكان بى پدر.

نسبت بآنها با رأفت و مهربانى رفتار نمائيد.

وَ الْمَساكِينِ ...- ناداران.

حقوق واجبه آنان را كه خداوند در اموال مقرّر فرموده بآنها بپردازيد.

وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً ...- و بمردم به نيكى سخن بگوئيد.

و در اين جمله دو احتمال است 1- عدول از خبر بخطاب باشد و عرب اين معنى را تجويز مينمايد در موردى كه خبر مربوط بهمان مخاطب باشد و گاهى اول خطاب ميكند و سپس عدول بخبر مينمايد مثال اول:

شطّت مزار العاشقين فأصبحت عسراً على طلابك انبة مخرم «1»

و مثال دوم:

أسيئى بنا او احسنى لا ملومة لدينا و لا مقلّية ان تقلّت «2»

2- گفته شده معناى آن اين است: گفتيم بآنها كه بمردم ...

و در معناى حسن نيز چند احتمال است:

1- جابر از امام باقر در تفسير اين جمله نقل كرده كه منظور اين است:

بگوئيد بمردم بهترين چيزى را كه دوست داريد بشما گفته شود زيرا كه خداوند مبغوض ميدارد كسى را كه ناسزا ميگويد و نفرين ميكند و بر مردم مسلمان طعن ميزند و از ناسزا گفتن و شنيدن باك ندارد و در سؤال لجاجت و ستيزه ميكند و دوست ميدارد كسى را كه بردبار و با عفت و پارسا بوده باشد.

2- ابن عباس ميگويد منظور از «قول حسن» گفتار نيك و اخلاق خوش كه

__________________________________________________

(1) دور است زيارت عاشقان و از اين رو سخت است بر جويندگان تو اى دختر مخرم.

(2) بدى روا دارى بما و يا نيكى كنى براى ما يكسان است و ملامتى نيست در نزد ما و بغضى نيست اگر او بغض كند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير

القرآن، ج 1، ص: 240

مورد رضايت و خشنودى خداوند ميباشد.

3- سفيان ثورى ميگويد: منظور: امر بمعروف و نهى از منكر است.

4- ربيع بن انس ميگويد منظور از اين جمله گفتار نيك است.

و بد بازگشتى است آن.

(2) سوره 16 آيه 126 بخوان مردم را براه پروردگارت با حكمت و پند نيكو و بحث نما با آنها بنحوى كه «از نظر تأثير» نيكوتر باشد.

(3) سوره 6 آيه 108 دشنام ندهيد آنهايى را كه بغير خدا دعوت و راهنمايى مى كنند زيرا كه آنها از روى نادانى و دشمنى ناسزا گويند خداى را. [...]

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 241

وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ ...- و بپاى داريد نماز را.

نماز را با دستورات و آداب لازم انجام دهيد.

وَ آتُوا الزَّكاةَ ...- و زكاة را بپردازيد.

زكاة را همان نحوى كه خداوند مقرر داشته بصاحبانش بپردازيد.

ابن عباس ميگويد: زكاتى را كه خداوند بر بنى اسرائيل مقرر كرد عبارت بود از يك قربانى كه نشانه قبولى آن آتشى بود كه از آسمان فرود ميآمد و آن را با خود برميداشت و چنانچه آتشى چنين فرود نمى آيد و با قربانى اين چنين رفتار نمى نمود آن قربانى مورد قبول واقع نشده بود.

ابن عباس در روايت ديگر ميگويد كه منظور: فرمانبردارى خداوند و اخلاص است.

ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ ...- سپس رو گردانيديد بجز كمى از شما و شمائيد كه از عهد خدا رو گردانيد.

خداوند بازگو فرمود كه يهود پيمان شكنى نمودند و دستورات او را نافرمانى كردند و از او روى گردانيدند جز چند نفرى كه مصونيت الهى داشتند و بعهد و پيمان او وفادارى نمودند لكن آنان را خداوند كم شمرد و در برابر ديگران آنها را معدود قلمداد كرد.

است و در حقيقت توبيخى است از آنان در برابر عهد و پيمانى كه در تورات از آنها گرفته شد و آنها تغيير دادند دستور خداوند را و نافرمانى كردند.

و جمع ميان «تولّى» و «اعراض» در اين جمله با اينكه هر دو يك معنا دارد بمنظور تأكيد است.

و برخى گفته اند: معناى تولّى، رو گرداندن و اعراض و معناى «و هم معرضون» ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 242

دوام و استمرار اعراض است.

ندهيد همانطور كه بنى النضير انجام دادند.

ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ ...- سپس اعتراف كرديد و شما گواهيد.

اعتراف كرديد و شما گواهيد كه ما از پيشينيان شما عهد و پيمان گرفتيم و آنان كاملًا پذيرفتند و خويش را ملزم كردند.

و گفته شده: معناى اقرار راضى بودن و صبر كردن در برابر آن است همانطور كه شاعر ميگويد:

أ لست كليبيّاً اذ سم خطة اقر كاقرار الحلية للبعل «2»

اختلاف كرده اند در اينكه مخاطب در «وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ» كيست.

__________________________________________________

(1) شاعر پارسى زبان از اين حديث اقتباس كرده آنجا كه ميگويد:

بنى آدم اعضاى يكديگرند كه در آفرينش ز يك گوهرند

چو عضوى بدرد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار

(2) در هجو بنى كليب گفته شده و معناى آن اين است:

آيا نيستى از بنى كليب كه هنگامى كه قصه اى بآنها واگذار شود همانند زن در برابر شوهرش راضى و صبور است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 244

ابن عباس ميگويد: منظور يهوديان زمان حضرت رسالتند كه توبيخ كرد خداى تعالى آنان را در برابر تضييع احكام و مقررات تورات با اينكه معترف باحكام آن بودند و خداوند بآنان فرمود «ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ» يعنى پيشينيان شما اعتراف كردند و شما گواهيد كه آنان اعتراف كردند به اينكه از آنها پيمان گرفتم كه خونريزى نكنيد و خود را از خانه هاى خويش بيرون نكنيد و شما اين اعتراف را گواهيد.

ابو العاليه ميگويد: اين جمله در حقيقت خبر است و بصورت خطاب بيرون آمده بهمان نحو كه در پيش مكرّر گفته شده و معناى آن اين است: و شما گواه بوديد و در معناى اين جمله: وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ دو احتمال است.

اول: شما

گواهيد بر خودتان به اينكه اقرار و اعتراف نموديد.

دوم: شما ناظريد جريان خونريزى و بيرون كردن از خانه ها را.

بعضى از مفسرين گفته اند: آيه شريفه در مورد يهود بنى قريظه و بنى النضير نازل شده است.

و برخى ديگر گفته اند: در مورد يهود گذشته و پيشينيان از آنان نازل شد

دشمن اسير باقى بمانند در حالى كه هر دو يك حكم دارد و هر دو حرام است.

أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ ...- آيا ايمان ميآوريد به بخشى از كتاب و كافر ميشويد به بخشى ديگر.

كتابى كه واجبات و فرائض را در آن بيان كردم و حدود و مقرّرات را در آن توضيح دادم و پيمان گرفتم از شما كه بر طبق آن رفتار نمائيد چنين كتابى را دو بخش نموده بخشى از آن را تصديق و مورد عمل قرار داديد و در نتيجه اسيران خود را از دست داديد و بخشى ديگر را تصديق ننموده مورد انكار قرار داديد و از آن رو اقدام بكشتن اهل دين و ملت خود نموده و آنان را از خانه هايى مسكونيشان بيرون كرديد، شما ميدانيد كه انكار بخشى از كتاب شكستن پيمان و نقض عهد است.

پيمان گرفته بود كه خونريزى نكنند و يكديگر را بقتل نرسانند و آنها را از خانه هايشان بيرون نكنند و همين طور پيمان گرفته بود كه هر گاه برخى از آنها بعضى ديگر را اسير كرد با دادن فديه آن را نجات دهند پس آنان دستور فديه را عملى كردند و دستور بيرون نكردن از خانه را نافرمانى نمودند و در حقيقت برخى را ايمان و بعضى را كافر شدند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 247

گفته شده: آنهايى را كه از خانه هايشان بيرون كردند با آنهايى را كه با دادن فديه نجات ميدادند دو گروه بودند ليكن هر دو يهودى بودند و خداوند آنان را بر اين جريان آگاه كرد.

ابو مسلم اصفهانى ميگويد: منظور اين نيست: كه در اثر فديه واجبى را عملى و در نتيجه بيرون كردن حرامى را مرتكب ميشوند و از اين رو ايمان ببرخى از كتاب آورده اند بلكه منظور بيان اوصاف محمد صلى اللَّه عليه و آله و غير او است (يعنى بعضى از تورات را كه مربوط به پيامبر اسلام نيست ايمان آوردند و قسمت ديگر را كه در باره آن وجود مقدس است انكار كردند) فَما جَزاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا ...- پس نيست كيفر كسى كه چنين كارى را انجام دهد مگر خوارى و ذلت در زندگانى دنيا در باره خوارى و ذلتى كه خداوند آنان را مبتلا كرد در اثر گناهى كه در پيش انجام دادند چند قول است.

1- منظور فرمانى است كه خداوند بر پيامبر اسلام فرستاد كه قاتل را در برابر عملش قصاص كند و از ستمگر

بنفع ستمديده انتقام بكشد.

2- منظور گرفتن جزيه و ماليات است از آنان تا زمانى كه بر طبق مقررات «ذمّه» عمل نمايند آنهم با خوارى و كوچكى.

3- منظور از خوارى در دنيا اين است كه پيامبر اسلام يهود بنى النضير را از خانه هايشان تا روز قيامت بيرون كرد و يهود بنى قريظه را كشت و بچه هايشان را اسير نمود.

وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يُرَدُّونَ إِلى أَشَدِّ الْعَذابِ ...- و در روز جزا گرفتار عذاب بزرگى خواهند شد.

يعنى تنها خوارى و ذلت دنيوى براى آنان كافى نيست و جبران گناه آنان را نخواهد نمود بلكه در روز قيامت نيز گرفتار عذاب بزرگى خواهند شد و آن عذابى است كه خداوند براى دشمنانش آماده نموده و اميد آزادى به هيچ وجه در آن را ندارد.

وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ...- و خداوند غافل از كردار شما نيست. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 248

خداوند كردارهاى زشت شما را فراموش نخواهد كرد بلكه او نگاهدار اعمال و كيفر دهنده در برابر آنها است.

پرسش:

از ظاهر اين آيه استفاده ميشود كه اجتماع ايمان و كفر امكان دارد و اين با مذاهب صحيح كاملا مغايرت دارد.

پاسخ:

منظور اين است: كه آنها اظهار نمودند تصديق بعضى از كتاب را و انكار بعضى ديگر را، و ممكن است مقصود اين باشد كه شما «يهود» با اينكه اعتقاد بهمه كتاب داريد ليكن چون در مقام عمل بعضى را انجام و برخى را نافرمانى مى كنيد گويا مثل اين است كه شما در ايمان و اعتقاد تبعيض قائليد و از اينجا استفاده ميشود كه تبعيض در ايمان هيچگونه نافع نخواهد بود.

در اين آيه شريفه تسليتى است

نسبت به پيامبر اسلام در اينكه يهود او را پيروى نكردند و گفتارش را تصديق ننمودند مثل اينكه خداوند ميفرمايد: چطور انتظار دارى كه گفتارت را باور و ايمان بتو آورند در حالى كه به كتاب خودشان «تورات» با اينكه معتقدند كه از جانب خداوند است عمل نمى كنند

شرافت براى جبرئيل است.

3- چون خداوند او را از پيش خود هستى داد و پدرى وجود نداشت از اينرو او را روح القدس ناميدند.

ابن زيد ميگويد: منظور از روح القدس كتاب انجيل است همانطور كه خداوند قرآن مجيد را روح ناميده و فرموده: «وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» «1»

__________________________________________________

(1) سوره 42 آيه 52 و همچنين وحى كرديم بتو قرآن را از امر ما.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 251

ضحّاك از ابن عباس نقل كرده: منظور از روح نامى است كه عيسى بواسطه آن مردگان را زنده ميكرد.

ربيع ميگويد: منظور از روح همان روحى است كه در او دميده شد و اضافه كردن آن روح بخداوند جنبه تعظيم و تشريف دارد مانند بيت اللَّه و ناقة اللَّه و بهترين اقوال و احتمالات همان گفتار اوّل كه منظور از روح القدس جبرئيل است پرسش:

در صورتى كه تمامت پيامبران بواسطه جبرئيل توانايى و اقتدار دارند چرا خداوند از ميان آنان عيسى را باين صفت اختصاص داد؟

پاسخ:

زيرا كه عيسى از اوان كودكى تا آخر عمر داراى چنين اقتدارى بود و در تمامى جريانات جبرئيل با او همراه بود و زمانى كه يهود بر قتل او مصمّم شدند جبرئيل باز با او همراه بود تا او را بآسمان بالا برد و در هنگام باردارى جبرئيل بصورت انسانى در برابر مريم ظاهر شد و او را بشارت بچنين فرزندى داد و در او دميد.

در معناى قدس نيز اختلاف است.

گفته شده: منظور طهارت و پاكيزگى است.

سدّى ميگويد: مراد بركت است، قطرب حكيات كرده: اينان ميگويند:

«قدس عليه الانبياء» يعنى بركت دادند همانند دعاء ابراهيم در باره حرم: «رَبِّ

اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً» «1» و گفتار زكريا: «وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا» «2».

حسن و ربيع و ابن زيد ميگويند منظور از قدس خداوند است و قدس و قدوس يك معنى دارد.

أَ فَكُلَّما جاءَكُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ ...- آيا هر پيغمبرى كه از جانب خدا او امرى بر خلاف نفس شما آورد سرپيچى ميكنيد؟

__________________________________________________

(1) سوره 14 آيه 35 پروردگارا اين مكان را شهر امنى قرار ده.

(2) سوره 19 آيه 6 پروردگارا او را موجب مسرت و خشنوديت قرار ده.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 252

خطاب متوجه يهود است گويا ميفرمايد اى يهود بنى اسرائيل هر زمان پيامبرى از پيامبران من از جانب خدا امورى كه بر خلاف ميل و خواهش بود آورد سرپيچى كرده و خويشتن را بزرگ و از پيروى گفتارش امتناع ورزيديد.

فَفَرِيقاً كَذَّبْتُمْ وَ فَرِيقاً تَقْتُلُونَ ...- پس گروهى را تكذيب و عده اى را بقتل ميرسانيد.

گروهى را كه نتوانستيد بقتل برسانيد مانند عيسى و محمد صلى اللَّه عليه و آله تكذيب نموديد و برخى را مانند يحيى و زكريا كشتيد.

و ظاهر خطاب و اگر چه بصورت تقرير است ليكن در معنى مقصود خبر و حكايت است و سبب اينكه اين عمل بآنان نسبت داده شد در حالى كه آنان مباشرت نداشتند همانا خشنودى و رضايت آنان است نسبت باعمال گذشتگان و از اينرو مانعى ندارد كه فعل بآنها اضافه داده شود با اينكه مباشر آن پيشينيان بودند

ميشد كه در مشاهدات شكّ روا دارند و معلومات را ناديده انگارند و بنا بر قرائت غير معروف كه غُلُف خوانده است معناى اين جمله چنين است: يهود گفتند: دلهاى ما كانون علم و درك است و ما از دانشمندان هستيم و چنانچه مطالب تو قابل فهم بود و يا فائده اى در آن وجود داشت ما درك ميكرديم و بدانش ما افزوده ميشد يا اينكه منظور اين است: ما آنچه بدلهاى خود مراجعه كرديم چيزى را كه ياد آورنده مطالب تو باشد در آن نيافتيم در صورتى كه اگر از سنخ دانش بودى بايست در آن كانون وجود داشته باشد.

__________________________________________________

(1) سوره 41 آيه 4 گفتند اهل شرك دلهاى ما در پوششها است نسبت بآنچه ما را بآن ميخوانيد و در گوشهاى ما گرانى است.

(2) سوره 47 آيه 26 چرا در قرآن انديشه نميكنند مگر دلهاى آنان مانع از درك دارد.

(3) سوره 15 آيه 15 گفتند: چشمهاى ما را بسته اند.

(4) سوره 18 آيه 101 آنهايى كه چشمهايشان در پشت پرده است نسبت بياد ما.

(5) سوره 27 آيه 66 بلكه آنها از آن كورند و درك نميكنند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 254

بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِمْ ...- بلكه دور كرده است ايشان را خداوند از رحمت خود بواسطه كفرشان.

يعنى: مطلب آن طور نيست كه اينان ادعا ميكنند بلكه خداوند بسبب انكار و كفرشان نسبت بخدا و پيامبر آنان را از رحمت خود دور و از عنايات خويش مطرود ساخته است.

گفته شده: معناى «لعنهم» اين است كه دلهاى آنان را بكيفر كفر و انكار مسدود كرد.

فَقَلِيلًا ما يُؤْمِنُونَ ...- ايمان آنان ناچيز و اندك است.

اين

گروهى كه ذكر شد ايمانشان نسبت بآنچه بر پيامبر اسلام نازل شده قليل و ناچيز است اگر چه اعتراف بخدا و صفات خدا دارند ليكن چون رسالت آن پيامبر را باور نكردند و احكام و حدود او را نپذيرفتند پس قسمت مهم را انكار و آنچه را پذيرفتند ناچيز و قليل است.

و آنچه با مرام اماميّه در معناى اين جمله مناسبت دارد اين است كه آنان اصلًا ايمان ندارند و كلمه «قليل» گاهى در چنين مورد استعمال ميشود مانند «قلّ ما رأيت هذا قطّ» يعنى هيچگاه اين چيز را نديدم.

و ممكن است كلمه «قليلا» بعنوان حال منصوب شده باشد و بنا بر اين معناى جمله اين است كه جز چند نفرى مانند عبد اللَّه بن سلام و يارانش ايمان نياوردند.

فدك- را انتخاب و عده اى- خيبر- را برگزيدند آنهايى كه در تيما ساكن شده بودند پس از مدّتى محبّت ديدار برادرانشان در آنها پيدا شد، عربى كه از قبيله- قيس- بود بر آنان گذر كرد شترهاى او را كرايه كردند عرب گفت: من شما را از بين- عير- و- أحد- عبور ميدهم، گفتند:

هر وقت كه بآنجا رسيدى ما را مطلع گردن پس هنگامى كه بزمين- مدينة رسيد عرب گفت: آن عير و اين احد است. از پشت شتر پائين آمدند و گفتند: ما بمنظور خود رسيديم و حاجتى بشتر تو نداريم هر كجا خواهى برو و نامه اى ببرادرانى كه در فدك و خيبر بودند نوشتند كه ما آن مكان مورد نظر را يافتيم شما بسوى ما آئيد، آنان در جواب نوشتند: ما در مكان خود پا بر جا شده و اموالى براى خود گرد آورده ايم و ما بشما كاملًا نزديكيم و هنگام ظهور او با سرعت بسوى شما خواهيم آمده اينان در زمين مدينه اموالى بدست آوردند و هنگامى كه اموال آنان زياد شد اين جريان به- تبّع- رسيد او در مقام جنگ با اينان بر آمد اينها متحصّن شدند، تبّع آنان را محاصره و پس از آن امان داد، آنان وارد بر تبّع شدند، تبّع گفت: من شهرهاى شما را جاى خوشى يافتم و ميل دارم در آنجا اقامت كنم، گفتند تو چنين حقى ندارى زيرا كه آنجا مكان هجرت پيامبرى است و هيچكس را نشايد تبّع گفت: من از اسيرانم گروهى را در ميان شما جانشين مى كنم كه هر زمان اين جريان رخ داد بيارى و كمك آن بپاخيزند پس اوس و خزرج

را بجاى گذارد و هنگامى كه اوس و خزرج از لحاظ افراد زياد شدند دست درازى باموال يهود كرده و از آنها استفاده ميكردند يهود در برابر آنها ميگفتند: آن هنگام كه خداوند محمّد صلى اللَّه عليه و آله و سلم را برانگيزد ما شما را از شهرهايمان بيرون مى كنيم، پس زمانى كه خداوند پيامبرش را بر انگيخت انصار باو ايمان آوردند و يهود راه كفر را برگزيدند و اين همان جريانى است كه خداوند در اين آيه شريفه بازگو فرمود.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 257

منظور از آن اين است كه بدشمنان خود ميگفتند: اين پيامبرى است كه زمان او بطول ميأنجامد و ما را نصرت و مدد خواهد داد در برابر شما.

3- منظور از آن استعلام است بنحوى كه از دانشمندان خود اوصاف پيامبرى كه از عرب برگزيده خواهد شد پرسش مينمودند و آنان اوصاف آن وجود مقدس را بيان ميكردند پس هنگامى كه مبعوث شد راه انكار را پيمودند.

4- معناى استفتاح اين است كه از خداوند ميخواستند كه آنان را با كفّار عرب محاكمه كند همانطورى كه شاعر گفته.

الا ابلغ بنى عصم رسولًا فانّى عن فتاحتكُم غنيّ «1» __________________________________________________

(1) چرا پيغامبرى بطائفه بنى عصم نمى فرستى و نمى گويى: من از محاكمه شما بى نيازم

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 258

و كلمه «فتاحه» بمعناى محاكمه استعمال شده است.

عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا ...- بر آنهايى كه كافر و مشرك بودند- از عرب- فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا ...- پس هنگامى كه آمد ايشان را آنچه را كه شناختند.

يعنى محمّد صلى اللَّهُ عَليه و آله پيامبر اسلام كه به اوصاف و برانگيختگى او معرفت داشتند.

كَفَرُوا بِهِ ...- كافر شدند باو.

و انكار كردند او را از روى حسادت و دشمنى و جاه طلبى و رياست.

فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكافِرِينَ ...- پس غضب و دورى از رحمت خدا باد بر كافرين

روى حسد.

نسبت به پيامبر اسلام زيرا كه او از فرزندان اسماعيل بود و انبياء گذشته بطور عموم از بنى اسرائيل بودند.

و برخى گفته اند معناى «بغياً» اين است: كه چيزى را ميخواستند كه سزاوار

__________________________________________________

(1) آيات 54 تا 58 آيا نمى بينى آنهايى را كه بهره اى از كتاب آسمانى هم داشتند چگونه ببتان و جبت و طاغوت گرويدند و بكافران مشرك ميگويند: كه راه شما بصواب نزديكتر از راه اهل ايمان است. اين گروهند كه خدا آنان را لعنت كرده و هر كه را خدا از رحمت خود دور سازد ديگر يارى براى او يافت نخواهى كرد، آيا بهره اى از ملك و سلطنت خواهند يافت كه از احسان بخلق بهسته خرمايى بخل ميورزند يا حسد ميورزند با مردم چون خدا آنها را بفضل خود برخوردار نمود ما بر آل ابراهيم كتاب و حكمت فرستاديم و بآنها ملك و سلطنتى بزرگ عطا كرديم.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 260

آن نبودند- يعنى نبوّت و پيامبرى- أَنْ يُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلى مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ ...- خداوند از روى فضل فرو ميفرستد بر هر كه از بندگانش بخواهد.

و آن عبارت است از وحى و پيامبرى.

فَباؤُ بِغَضَبٍ و برگشتند به غضب.

يهود پس از آنكه در برابر دشمنان خويش محمّد صلى اللَّه عليه و آله را مايه فتح و پيروزى خويش ميدانستند و ميگفتند: او پيامبرى است كه برانگيخته خواهد شد از اين عقيده برگشتند و هنگامى كه آن وجود مقدس مبعوث شده راه ارتداد و انكار را پيمودند و در حقيقت برگشت بغضب خداوند نمودند و بواسطه كفر سزاوار دورى از رحمت خدا شدند.

مؤرج ميگويد: معناى «فَباؤُ بِغَضَبٍ» بر

وفق لغت جرهم اين است كه آنان سزاوار لعنت و دورى از پروردگار شدند و كلمه «باء» بطور مفرد استعمال نميشود تا اينكه گفته شود: رجوع و برگشت او بخير بود يا بشرّ.

ابو عبيده ميگويد: منظور از اين جمله آن است كه غضب پروردگار را بر خود هموار و مورد تصديق قرار دادند و ريشه «بوء» بمعناى تقرير و استقرار است.

عَلى غَضَبٍ ...- روى غضب.

در آن چند قول است.

1- عطا ميگويد: منظور از غضب اوّل هنگامى بود كه يهود قبل از بعثت پيامبر تورات را تحريف كرده و تغيير دادند و غضب دوّم زمانى بود كه بعد از بعثت انكار آن وجود مقدس نمودند.

2- سدى معتقد است: غضب اوّل زمانى بود كه گوساله را پرستش كردند و غضب دوم هنگامى كه پيامبر را انكار نمودند.

3- حسن و عكرمه و قتاده ميگويند: اوّلى هنگامى بود كه عيسى را انكار و دوّمى زمانى كه پيامبر اسلام را باور نكردند.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 261

4- ابو مسلم و أصمّ ميگويند: اين تعبير براى افاده تأكيد و مبالغه است و چون غضب الهى از اينان جدا نشود پس گويا در حال تكرّر است.

وَ لِلْكافِرِينَ عَذابٌ مُهِينٌ ...- و براى كافرين عذاب خواركننده اى است.

براى آنهايى كه پيامبرى محمّد صلى اللَّه عليه و آله را انكار نمودند عذاب خوار كننده اى يا در دنيا و يا در آخرت وجود دارد، و «مهين» چيزى است كه صاحبش را خوار و لباس ذلّت ميپوشاند، و برخى گفته اند: «مهين» چيزى است كه باعزاز و اكرام انتقال پيدا نكند و گاهى «غير مهين است» در صورتى كه آن عذاب براى تخفيف

باشد و پس از آن باعزاز منتقل شود پس كسى كه از عذاب آتش انتقال به بهشت پيدا كند عذاب او «مهين» نخواهد بود

نسبت بتورات هم كافر شدند زيرا قرآنى را كه تأييد تورات ميكرد انكار نمودند.

قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِياءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ ...- بگو: براى چه پيامبران خدا را در پيش بقتل رسانديد.

در حالى كه در كتاب آسمانى شما كشتن آنان تحريم شده بود و پيروى و اطاعت و تصديق آنان بر شما واجب و لازم گرديده بود.

پرسش:

با اينكه منظور كشتن در زمان پيش است پس چرا كلمه «تقتلون» كه لفظ مستقبل است بكار رفته؟

پاسخ:

لفظ مستقبل در صورتى كه فعل از صفات لازمه كه از فاعل جدا نشود باشد بر ماضى اطلاق ميشود مانند «أنت تقتل و تسرق» كه منظور اين است كه كشتن و دزدى كردن عادت تو است و نكوهش و سرزنش در برابر عمل گذشته است نه عمل آينده.

پرسش ديگر:

چرا عمل قتل را باشخاص مورد توجه خطاب نسبت داد در صورتى كه اين عمل مربوط بپدران و گذشتگان آنان بوده است؟

پاسخ:

براى يكى از دو امر:

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 263

اوّل: اگر جماعتى داراى يك ملت و روش باشند. خطاب بحاضر و غائب آنان يكى است و چون گذشتگان اينان پيامبران را بقتل رسانيدند و اينان بر همان روش و طريقه پا بر جا و ثابت بودند پس در حقيقت اينان هم با آنها همكار و شريكند.

دوّم: اينان راضى و خرسند بافعال و كردار گذشتگان بودند «و الراضى بفعل قوم كالداخل فيه معهم» خشنود بكردار گروهى مانند كسى است كه در آن عمل با آن گروه وارد بوده است و اين «امر دوّم» با معناى اوّل نزديك است.

إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ ...- اگر شما مؤمنيد.

بآن چه خدا بر شما نازل كرد.

زجاج ميگويد: «ان» در اينجا بمعناى «ما» است يعنى شما مؤمن نيستيد، و ليكن اين وجه بعيد است

حال) آنان بود همانطور كه شاعر ميگويد:

«قالت جناحاه لرجليه ألحقى»

دو بال آن بپاهايش گفتند: «ملحق شو، با اينكه بال سخن نميگويد.

و در اين جمله خداوند از خطاب عدول كرد و بصورت نقل از غائب بيان نمود و اين روش متداول در ميان عرب است.

كه محبت گوساله كفر و زشت است و خداوند عمل كفرآميز در مورد بنده انجام نميدهد نه در ابتداء و نه بعنوان كيفر و جزا.

بلكه منظور اين است: كه در اثر محبت گوساله نسبت بخداوند كافر شدند.

و برخى گفته اند: آنهايى كه گوساله را براى يهود زينت داده و آنان را بسوى آن خواندند مانند سامرى و شياطين انس و جن محبت گوساله را در دلهاى آنان وارد كردند و معناى «بكفرهم» اين است كه چون آنان معتقد به تشبيه بودند و خدا و صفات خدا را نميدانستند و پرستش غير او را جايز مى شمردند از اين جهت محبت گوساله در دل آنان راه پيدا كرد و كافر شدند زيرا كه عقائد آنان موجب كفر بود، و كسى كه معتقد است اين امر (محبت گوساله) از طرف خداوند بعنوان كيفر و مجازات بوده چنين كس گفتار غلط و بى پايه اى را گفته زيرا كه محبت گوساله نه ضررى در آن است و نه ميتواند كيفر باشد.

قُلْ بِئْسَما يَأْمُرُكُمْ بِهِ إِيمانُكُمْ ...- بگو بد است آن چيزى كه ايمان شما امر ميكند شما را بآن.

__________________________________________________

(1) محبت و عشق او بنحوى در اعماق قلب جايگزين شده كه محلى براى نوشيدن و حزن و سرور باقى نگذاشته است.

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 267

بگو اي محمد به يهود آنچه كه از راه ايمان مأموريت پيدا ميكنيد اگر عبارت از بقتل رساندن پيامبران خدا و تكذيب كتب آسمانى و انكار مقررات و دستورات الهى باشد بسيار بد است، و منظور از ايمان آنان تصديق بآن چيزى است كه خيال كردند نسبت بآن چيز از كتاب خدا تصديق نمودند

زيرا كه گفتند: ما ايمان ميآوريم بآنچه بر خود ما نازل شد.

إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ ...- اگر شما ايمان داشته باشيد.

بتورات همانطورى كه خيال مى كنيد، و اين جمله دلالت دارد بر اينكه كتاب آسمانى تورات هيچگاه دستورى بر خلاف خداوند نسبت بافعال و اعمال آنان ندارد و مأموريت آنان (بكشتن انبياء و نظائر آن) از جانب خواهشهاى نفسانى و آراء فاسده آنها است

اكنون با دوستان كه عبارت از محمّد و حزب او است ملاقات خواهم نمود.

پرسش:

اگر آرزوى مرگ رجحان دارد پس چرا پيامبر اكرم بر طبق روايتى فرمود:

هيچگاه يكى از شما آرزوى مرگ نكند براى ضررى كه باو متوجه شد بلكه بگويد:

خداوندا مرا زنده بدار تا زمانى كه زندگى براى من خير است، و مرا بميران هنگامى كه مرگ براى من خير است.

پاسخ:

منظور اين است كه آرزوى مرگ اگر دلالت بر جزع و بى تابى در برابر ضرر كند نيكو نيست زيرا كه صبر و واگذارى امور بخداوند جزء دستورات و آداب است و ممكن است از اين جهت باشد كه در اثر بقاء حيات اميد ميرود نافرمانيهاى گذشته جبران شود زيرا كه ايمن از نافرمانى در گذشته نيستيم

جمله اين است: كه خداوند آگاه است از موجباتى كه آنان را از آرزوى مرگ بازداشته و از آنچه در دل پنهان كردند از كتمان حق در حالى كه بيشتر آنان ميدانند كه راه باطل را مى پيمايند.

از پيامبر اكرم روايت است: كه اگر يهود آرزوى مرگ ميكردند ميمردند و جايگاه خويش را در آتش مشاهده ميكردند، پس خداوند فرمود هرگز آرزوى مرگ

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 270

نكنند براى آنكه دروغشان روشن شود.

در اين حديث دلالت روشنى است براستى و نبوّت پيامبر اسلام زيرا كه مطلبى را قبل از آنكه واقع شود خبر داد، و واقع با خبر او كاملًا مطابق بود. و نيز علّت اينكه از آرزوى مرگ خوددارى كردند اين بود كه در مرگ و حقيقت آن ترديدى نداشته و ميدانستند كه اگر آرزو كنند بآن خواهند رسيد.

كلبى از ابن عباس نقل كرده كه رسول اللَّه صلى اللَّه عليه و آله بآنان ميفرمود: اگر شما در سخن خود راستگوييد بگوئيد: خدايا ما را مرگ ده، سوگند بآن خدايى كه جانم در كف قدرت او است چنين جمله را كسى نميگويد مگر اينكه مرگ در همان مكان بسراغ او آيد.

و اين داستان مانند داستان «مباهله» است، نبى اكرم زمانى كه نصارى را براى مباهله دعوت كرد آنان امتناع ورزيدند زيرا كه اطمينانى بوضع خود نداشتند و ميترسيدند كه پيامبر در جمله اى كه فرموده راست بگويد و آن جمله اين است: اگر نصارى با من مباهله كنند در بازگشت اهل و مالى را براى خويش نمى يابند.

پس همانطورى كه نصارى پس از امتناع از مباهله رسوا شدند يهود هم بعلت امتناع از

آرزوى مرگ رسوا گرديدند و حق روشن گرديد.

پرسش:

از كجا معلوم است كه آنان آرزوى مرگ در دل خود نداشتند؟

پاسخ:

اگر بمعناى «تمنّى» آرزوى لفظى باشد جواب اين سؤال روشن است، و اگر معناى آن امر قلبى باشد جواب اين است: كه اگر از آرزوى قلبى در آنان وجود ميداشت از اظهار آن نبايد خوددارى كنند چون براى تكذيب پيامبر در اين حكايت چاره اى جز اظهار بزبان نبود و علاوه منظور پيامبر آن بود كه آنان بزبان اظهار كنند و بسيار آسان بود كه بر زبان خود اين جمله را جارى كنند: اى كاش مرگ بر ما نازل ميشد، و چون از اين امر امتناع كردند روشن شد راستگويى پيامبر و تماميّت حجّت و دليل او

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 271

نهايت بنا بر اين تقدير كلمه «من» موصوفه است نه موصوله آن طوريكه ابو على تقدير ميكرد.

يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ: دوست دارد يكى از ايشان كه هزار سال زندگى و عمر كند.

و ذكر «عدد هزار» براى آن است كه آن نهايت عددى است كه مجوس نسبت به يكديگر دعا ميكردند و بملوك تحيت ميگفتند، چنين ميگفتند: زندگانى كن هزار نوروز و هزار مهرگان، ابن عباس ميگويد: هنگامى كه يكى از آنان عطسه ميكرد ديگرى ميگفت: هزار سال بزى.

پس اين گروهى كه مى پندارند بهشت براى آنان است آرزوى مرگ نمى كنند و حرص آنان نسبت بزندگانى در دنيا از مشركين نيز بيشتر است و همين طور اين گروه چون ميدانند كه خداوند در آخرت كيفر كفر و عناد آنان را جهنم و عذاب دردناك قرار داده و اهل شرك ايمان بروز قيامت ندارند پس در حقيقت اينان بيشتر از مرگ گريزان و بزندگانى در دنيا آزمندتر هستند از مشركين زيرا كه آنان معتقد به بعثت نيستند.

وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ يُعَمَّرَ ...- و طول عمر هيچيك را از عذاب خداوند دور نمى سازد و نافع واقع نميشود زيرا كه عمر بالآخره تمام ميشود و فنا پذير است.

وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِما يَعْمَلُونَ: و خدا بآنچه عمل ميكنيد دانا و آگاه است

ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص: 273

و هيچ كردارى بر او پوشيده نخواهد بود بلكه او احاطه كامل بتمام اعمال دارد و نگهبان همه آنها است تا زمانى كه در برابر آنها كيفر عذاب را بآنان بچشاند.

تكثير فرمانبردارى و توبه و بازگشت از نافرمانى و درك سعادت اخلاص در عبادت باشد پسنديده است و امير المؤمنين عليه السلام در باره باقيمانده عمر مؤمن ميفرمايد: ارزشى نتوان براى او قائل شد زيرا كه بسبب آن آنچه از دست رفته درك ميشود و آنچه بمرگ گرائيده زنده ميگردد