(امام صادق ع : اقرؤا سورة الفجر فى فرائضكم و نوافلكم فانها سورة الحسين بن على(ع) (تفسير برهان ج 4 ص 457.)) اينهم جالب است. چرا كه قيام كربلاى حسين، خود انفجارى فجرى از ايمان و جهاد بود در ظلمت شب جور و شرك بنى اميه. و همچنانكه با فجر و آغاز روز، حركت و حيات مردم، شروع مى شود، با خون حسين و يارانش در عاشورا، اسلام جانى تازه گرفت و حياتى مجدد يافت. در مفهوم «فجر»، در تفاسير، مصداقهاى گوناگونى ذكر شده است. در اين سوره، از وابستگى به دنيا كه در نتيجه طغيان و كفران نعمت پديد مى آيد نكوهش شده و وعده عذاب شديد در دنيا و آخرت داده شده است و در پايان، باز هم گريزى به معاد و تاكيدى روى رجعت انسان به سوى پروردگار، آمده است. چهلمين سوره اى است كه در سال دوم يا سوم بعثت در مكه نازل شده و 30 آيه دارد

/ خبر مقدّم محذوف {قَسَمٌ} مبتدا مؤخّر {لِذِي} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {حِجْرٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

{أَلَمْ} همزه (أ) حرف استفهام / حرف جزم {تَرَ} فعل مضارع مجزوم به حذف حرف عله (ى) / فاعل، ضمير مستتر (أنت) در تقدير {كَيْفَ} حال، منصوب {فَعَلَ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {رَبُّكَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {بِعادٍ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور

{إِرَمَ} بدل تابع {ذاتِ} نعت تابع {الْعِمادِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

{الَّتِي} نعت تابع {لَمْ} حرف جزم {يُخْلَقْ} فعل مضارع، مجزوم به سكون {مِثْلُها} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فِي} حرف جر {الْبِلادِ} اسم مجرور يا در محل جر

{وَثَمُودَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {الَّذِينَ} نعت تابع {جابُوا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الصَّخْرَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {بِالْوادِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور

{وَفِرْعَوْنَ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {ذِي} نعت تابع {الْأَوْتادِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

{الَّذِينَ} نعت تابع {طَغَوْا} فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {الْبِلادِ} اسم مجرور يا در محل جر

{فَأَكْثَرُوا} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر ضمه / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِيهَا} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الْفَسادَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب

{فَصَبَّ} (ف)

حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {عَلَيْهِمْ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رَبُّكَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {سَوْطَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {عَذابٍ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

{إِنَّ} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ {رَبَّكَ} اسم إنّ، منصوب يا در محل نصب / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {لَبِالْمِرْصادِ} (ل) حرف مزحلقه / حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / خبر إنَّ محذوف

{فَأَمَّا} (ف) حرف استيناف / حرف شرط و تفصيل {الْإِنْسانُ} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع {إِذا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {مَا} حرف زائد {ابْتَلاهُ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به {رَبُّهُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَأَكْرَمَهُ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {وَنَعَّمَهُ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فَيَقُولُ} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل {رَبِّي} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ي) ضمير متصل

در محل جر، مضاف اليه {أَكْرَمَنِ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ن) حرف وقايه / (ي) محذوف در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{وَأَمَّا} (و) حرف عطف / حرف شرط و تفصيل {إِذا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {مَا} حرف زائد {ابْتَلاهُ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ه) ضمير متصل در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {فَقَدَرَ} (ف) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {عَلَيْهِ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {رِزْقَهُ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {فَيَقُولُ} (ف) رابط جواب براى شرط / فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {رَبِّي} مبتدا، مرفوع يا در محل رفع / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَهانَنِ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ن) حرف وقايه / (ي) محذوف در محل نصب، مفعولٌ به / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير / خبر در تقدير يا محذوف يا در محل

{كَلاَّ} حرف ردع {بَلْ} حرف اضراب {لا} حرف نفى غير عامل {تُكْرِمُونَ} فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الْيَتِيمَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب

{وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {تَحَاضُّونَ} فعل مضارع، مرفوع

به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {عَلى} حرف جر {طَعامِ} اسم مجرور يا در محل جر {الْمِسْكِينِ} مضاف اليه، مجرور يا در محل جر

{وَتَأْكُلُونَ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {التُّراثَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {أَكْلاً} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {لَمًّا} نعت تابع

{وَتُحِبُّونَ} (و) حرف عطف / فعل مضارع، مرفوع به ثبوت نون / (و) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {الْمالَ} مفعولٌ به، منصوب يا در محل نصب {حُبًّا} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {جَمًّا} نعت تابع

{كَلاَّ} حرف ردع {إِذا} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب {دُكَّتِ} فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى / (ت) تأنيث {الْأَرْضُ} نائب فاعل، مرفوع يا در محل رفع {دَكًّا} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب {دَكًّا} توكيد تابع

{وَجاءَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {رَبُّكَ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {وَالْمَلَكُ} (و) حرف عطف / معطوف تابع {صَفًّا} حال، منصوب {صَفًّا} توكيد تابع

{وَجِيءَ} (و) حرف عطف / فعل ماضى، مبنى بر فتحه ظاهرى يا تقديرى {يَوْمَئِذٍ} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (إذ) مضاف إليه {بِجَهَنَّمَ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / نائب فاعل محذوف {يَوْمَئِذٍ} توكيد تابع {يَتَذَكَّرُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {الْإِنْسانُ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع {وَأَنَّى} (و) حاليه / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا

در محل نصب / خبر مقدّم محذوف {لَهُ} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور {الذِّكْرى} مبتدا مؤخّر

{يَقُولُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى / فاعل، ضمير مستتر (هو) در تقدير {يا} (يا) حرف تنبيه {لَيْتَنِي} حرف مشبه بالفعل يا حرف نفى ناسخ / (ن) حرف وقايه / (ي) ضمير متصل در محل نصب، اسم ليت {قَدَّمْتُ} فعل ماضى، مبنى بر سكون / (ت) ضمير متصل، در محل رفع و فاعل / خبر ليت محذوف {لِحَياتِي} حرف جر و اسم بعد از آن مجرور / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه

{فَيَوْمَئِذٍ} (ف) حرف استيناف / ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (إذ) مضاف إليه {لا} حرف نفى غير عامل {يُعَذِّبُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {عَذابَهُ} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَحَدٌ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع

{وَلا} (و) حرف عطف / حرف نفى غير عامل {يُوثِقُ} فعل مضارع، مرفوع به ضمه ظاهرى يا تقديرى {وَثاقَهُ} مفعول مطلق يا نائب مفعول، منصوب / (ه) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {أَحَدٌ} فاعل، مرفوع يا در محل رفع

{يا} (يا) حرف ندا {أَيَّتُهَا} منادا، منصوب يا در محل نصب / (ها) حرف تنبيه {النَّفْسُ} نعت تابع {الْمُطْمَئِنَّةُ} نعت تابع

{ارْجِعِي} فعل امر، مبنى بر حذف نون / (ي) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {إِلى} حرف جر {رَبِّكِ} اسم مجرور يا در محل جر / (ك) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه {راضِيَةً} حال، منصوب {مَرْضِيَّةً} حال، منصوب

{فَادْخُلِي} (ف) حرف عطف / فعل

امر، مبنى بر حذف نون / (ي) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {فِي} حرف جر {عِبادِي} اسم مجرور يا در محل جر / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه

{وَادْخُلِي} (و) حرف عطف / فعل امر، مبنى بر حذف نون / (ي) ضمير متصل در محل رفع و فاعل {جَنَّتِي} ظرف يا مفعولٌ فيه، منصوب يا در محل نصب / (ي) ضمير متصل در محل جر، مضاف اليه

سخت در كمين است. (14)

اما انسان، هنگامى كه پروردگارش وى را مى آزمايد، و عزيزش مى دارد و نعمت فراوان به او مى دهد، مى گويد: «پروردگارم مرا گرامى داشته است.» (15)

و اما چون وى را مى آزمايد و روزى اش را بر او تنگ مى گرداند، مى گويد: «پروردگارم مرا خوار كرده است.» (16)

ولى نه، بلكه يتيم را نمى نوازيد؛ (17)

و بر خوراك دادن بينوا همديگر را بر نمى انگيزيد؛ (18)

و ميراث [ضعيفان را چپاولگرانه مى خوريد؛ (19)

و مال را دوست داريد، دوست داشتنى بسيار. (20)

نه چنان است، آنگاه كه زمين، سخت در هم كوبيده شود، (21)

و [فرمان پروردگارت و فرشته ها] صف درصف آيند، (22)

و جهنم را در آن روز [حاضر] آورند، آن روز است كه انسان پند گيرد؛ و[لى كجا او را جاى پندگرفتن باشد؟ (23)

گويد: «كاش براى زندگانى خود [چيزى پيش فرستاده بودم.» (24)

پس در آن روز هيچ كس چون عذاب كردن او، عذاب نكند. (25)

و هيچ كس چون دربندكشيدن او، دربند نكشد. (26)

اى نفس مطمئنّه، (27)

خشنود و خداپسند به سوى پروردگارت بازگرد، (28)

و در ميان بندگان من درآى، (29)

و در بهشت من داخل شو. (30)

باعظمت،

«8» همان شهرى كه مانندش در شهرها آفريده نشده بود!

«9» و قوم (ثمود) كه صخره هاى عظيم را از [كنار] درّه مى بريدند [و از آن خانه و كاخ مى ساختند]!

«10» و فرعونى كه قدرتمند و شكنجه گر بود،

«11» همان اقوامى كه در شهرها طغيان كردند،

«12» و فساد فراوان در آنها به بار آوردند؛

«13» به همين سبب خداوند تازيانه عذاب را بر آنان فرو ريخت!

«14» به يقين پروردگار تو در كمينگاه [ستمگران] است!

«15» امّا انسان هنگامى كه پروردگارش او را براى آزمايش، اكرام مى كند و نعمت مى بخشد [مغرور مى شود و] مى گويد: (پروردگارم مرا گرامى داشته است!)

«16» و امّا هنگامى كه براى امتحان، روزيش را بر او تنگ مى گيرد [مأيوس مى شود و] مى گويد: (پروردگارم مرا خوار كرده است!)

«17» چنان نيست كه شما مى پنداريد؛ شما يتيمان را گرامى نمى داريد،

«18» و يكديگر را بر اطعام مستمندان تشويق نمى كنيد،

«19» و ميراث را [از راه مشروع و نامشروع] جمع كرده مى خوريد،

«20» و مال و ثروت را بسيار دوست داريد [و بخاطر آن گناهان زيادى مرتكب مى شويد]!

«21» چنان نيست كه آنها مى پندارند! در آن هنگام كه زمين سخت در هم كوبيده شود،

«22» و فرمان پروردگارت فرا رسد و فرشتگان صف در صف حاضر شوند،

«23» و در آن روز جهنم را حاضر مى كنند؛ [آرى] در آن روز انسان متذكّر مى شود؛ امّا اين تذكّر چه سودى براى او دارد؟!

«24» مى گويد: (اى كاش براى [اين] زندگيم چيزى از پيش فرستاده بودم!)

«25» در آن روز هيچ كس همانند او [= خدا] عذاب نمى كند،

«26» و هيچ كس همچون او كسى را

به بند نمى كشد!

«27» تو اى روح آرام يافته!

«28» به سوى پروردگارت بازگرد در حالى كه هم تو از او خشنودى و هم او از تو خشنود است،

«29» پس در سلك بندگانم درآى،

«30» و در بهشتم وارد شو!

يكديگر را بر طعام دادن به مستمند تشويق نمى كنيد (18)

و ميراث خود را [با ميراث ديگران بى توجه به حلال وحرام بودنش] يك جا و كامل مى خوريد (19)

وثروت را بسيار دوست داريد. (20)

اين چنين نيست كه مى پنداريد، هنگامى كه زمين را به شدت درهم كوبند (21)

و [فرمان] پروردگارت برسد، وفرشتگان صف اندر صف حاضر شوند، (22)

در آن روز دوزخ را بياورند، در آن روز انسان متذكّر شود و كجا اين تذكر براى او سودمند افتد؟! (23)

مى گويد: اى كاش براى اين زندگى ام [عبادت خالصانه و كار نيك] پيش فرستاده بودم. (24)

پس در آن روز هيچ كس چون عذاب كردن او عذاب نكند، (25)

و هيچ كس چون به بند كشيدن او به بند نكشد. (26)

اى جان آرام گرفته و اطمينان يافته! (27)

به سوى پروردگارت در حالى كه از او خشنودى و او هم از تو خشنود است، باز گرد. (28)

پس در ميان بندگانم درآى (29)

و در بهشتم وارد شو. (30)

چه كرد؟ (6)

و نيز به اهل شهر ارم يا قوم ارم كه صاحب قدرت و عظمت بودند چگونه كيفر داد؟ (7)

در صورتى كه مانند آن شهرى در استحكام و بزرگى و تنعم در بلاد عالم نبود (8)

و نيز به قوم ثمود كه سنگ را شكافته و كاخها بر خود از سنگ مى ساختند چه كيفر سخت داد؟ (9)

و نيز فرعون و فرعونيان را كه صاحب قدرت و سپاه بسيار بودند چگونه به درياى هلاك غرق نمود؟ (10)

براى اينكه در روى زمين ظلم و طغيان كردند (11)

و بسيار فساد و فتنه انگيختند (12)

تا آنكه خداى تو بر آنها عذاب پى در پى فرستاد و عاقبت به دوزخ قهر درافكند (13)

اى رسول ما خداى تو البته در كمينگاه ستمكارانست (14)

اما انسان كم پرف ضعيف بى صبر چون خدا او را به رنج و غمى مبتلا سازد سپس به كرم خود او را نعمتى براى آزمايش و امتحان بخشد در آن حال مغرور ناز و نعمت شود و گويد خدا مرا عزيز و گرامى داشت (15)

و چون او را باز براى آزمودن تنگ روزى و فقير كرد دلتنگ و غمين شود و گويد خدا مرا خوار گردانيد (16)

چنين نيست بلكه به گناه بخل و طمع خوار شوند چون هرگز يتيم نوازى نكنند (17)

و فقير را بر سفره طعام خود به ميل و رغبت ننشانند (18)

و بناحق مال ارث را به تمامى مى خورند و مراعات حق وارثان ضعيف مانند آنان و دختران و صغيران را نميكنند (19)

و سخت فريفته و مايل به مال دنيا

مى باشند و به ثواب آخرت هيچ نميپردازند (20)

چنين نيست كه دنيا طلبان پندارند روز قيامتى نيست البته هست روزى كه از زلزله پى در پى آن زمين بكلى خرد و متلاشى شود (21)

و آن هنگام امر خدا و فرشتگان قهر و لطف خدا صف در صف بعرصه محشر آيند (22)

و آن روز جهنم را پديد بياورند و همان روز آدمى متذكر كار خود گردد و از خواب غفلت بيدار شود و آن تذكر چه سود به حال او بخشد؟ (23)

و با حسرت و ندامت گويد اى كاش در دنيا براى زندگانى ابدى امروزم كار خيرى انجام مى دادم (24)

و آن روز بمانند عذاب انسان كافر هيچكس عذاب نكشد (25)

و آن گونه جز انسان به بند هلاك هيچ موجودى گرفتار نشود (26)

آن هنگام به اهل ايمان خطاب لطف رسد كه اى نفس قدسى مطمئن و دل آرام به يادخدا (27)

امروز به حضور پروردگارت بازآى كه تو خشنود به نعمتهاى ابدى او و او راضى ازاعمال نيك تو است (28)

باز آى و در صف بندگان خاص من درزى (29)

و با خشنودى در بهشت رضوان من داخل شو (30)

بود. (8)

و با قوم ثمود كه در وادى خود تخته سنگها را (براى ساختن خانه) مى بريدند. (9)

و با فرعون، صاحب قدرت و سپاه عظيم. (10)

آنها كه در شهرها طغيانگرى كردند. (11)

و در آن، فساد و تباهى افزودند. (12)

پس پروردگارت تازيانه عذاب بر آنان فرود آورد. (13)

همانا پروردگارت در كمين گاه است. (14)

امّا انسان، (طبعش چنين است كه) هرگاه پروردگارش او را بيازمايد و گراميش داشته و نعمتش دهد، (مغرور گشته و) مى گويد: پروردگارم مرا گرامى داشته است. (15)

ولى هرگاه او را بيازمايد و روزى او را تنگ سازد، مى گويد: پروردگارم مرا خوار كرده كرده است. (16)

اين چنين نيست؛ بلكه شما يتيم را گرامى نمى داريد. (17)

و يكديگر را بر اطعام بينوايان ترغيب نمى كنيد. (18)

و ميراث را (به حق و ناحق) يكجا مى خوريد. (19)

و مال را بسيار دوست داريد. (20)

چنان نيست، (كه مى پنداريد، بلكه) آنگاه كه زمين به شدّت درهم كوبيده شود. (21)

و (فرمان) پروردگارت با فرشتگان صف در صف فرارسد. (22)

در آن روز دوزخ را حاضر كنند، در آن روز انسان متذكّر شود ولى اين تذكّر چه سودى برايش دارد؟ (23)

(در آن روز انسان) مى گويد: اى كاش براى زندگى (امروز) چيزى از پيش فرستاده بودم. (24)

پس در آن روز هيچكس به مانند عذاب او عذاب نكند. (25)

و هيچكس چون به بند كشيدن او، در بند نكشد. (26)

هان اى روح آرام يافته! (27)

به سوى پروردگارت بازگرد كه تو از او راضى و او از تو راضى است. (28)

پس در زمره ى بندگان من درآى. (29)

و به بهشت

من داخل شو! (30)

برنمى انگيزيد. (18)

و ميراث - ميراث خود و يتيم - را مى خوريد خوردنى پر و يكجا - به تمامى يا حلال و حرام را با هم -. (19)

و مال را دوست مى داريد دوست داشتنى تمام و بسيار. (20)

حقا كه چون زمين سخت درهم شكسته و كوبيده شود، (21)

و [فرمان] پروردگارت بيايد، و فرشتگان صف به صف بيايند، (22)

و در آن روز دوزخ آورده شود - هويدا گردد -، در آن روز آدمى به ياد آرد - و به خود آيد -، و به ياد آوردن كجا او را سود دهد؟ (23)

گويد: اى كاش براى زندگانى ام [كار نيك] پيش مى فرستادم. (24)

پس در آن روز، هيچ كس به [مانند] عذاب او (خداى) عذاب نكند، (25)

و هيچ كس به [مانند] بند كشيدن او به بند نكشد (26)

اى جان آرام - آرامش و اطمينان يافته -، (27)

به سوى پروردگارت باز گرد، تو از او خشنود و او از تو خشنود. (28)

پس در ميان بندگان [ويژه] من در آى، (29)

و در بهشت [ويژه] من در آى. (30)

(9)

و قوم فرعون آن دارنده ميخها، (10)

آنها در بلاد طغيان كردند، (11)

و در آنها به فساد در افزودند. (12)

و پروردگار تو تازيانه عذاب را بر سرشان فرود آورد. (13)

زيرا پروردگارت به كمينگاه است. (14)

اما آدمي ، چون پروردگارش بيازمايد و گرامي اش دارد و نعمتش دهد، مي گويد: پروردگار من مرا گرامي داشت. (15)

و چون بيازمايدش و رزق بر او تنگ گيرد، مي گويد: پروردگار من مرا خوار ساخت. (16)

نه چنان است. شما يتيم را گرامي نمي داريد، (17)

و يكديگر را به اطعام مسكين ترغيب نمي كنيد، (18)

و ميراث را حريصانه مي خوريد، (19)

و مال را فراوان دوست داريد. (20)

آري ، چون زمين شكسته شود و شكسته شود، (21)

و امر پروردگار تو فرا رسد و فرشتگان صف در صف، (22)

و در آن روز جهنم را حاضر آرند، آدمي پند گيرد. و چه جاي پند گرفتن باشد؟. (23)

مي گويد: اي - كاش زنده گشتن خويش را پيشاپيش چيزي مي فرستادم. (24)

در آن روز كسي چون عذاب او عذاب نكند، (25)

و همانند زنجير او به زنجير نكشد. (26)

اي روح آرامش يافته ، (27)

خشنود و پسنديده به سوي پروردگارت باز گرد، (28)

و در زمره بندگان من داخل شو، (29)

و به بهشت من درآي . (30)

پروردگارت در حق [قوم و سرزمين] عاد چگونه عمل كرد؟ (6)

كه ارم ستوندار داشت (7)

همان كه مانندش در [هيچيك از] شهرها ساخته نشده بود (8)

و نيز قوم ثمود كه در وادى القرى، [خانه از] سنگ مى بريدند [و مى تراشيدند] (9)

و فرعون صاحب سپاه (10)

كسانى كه در شهرها سر به طغيان برداشته بودند (11)

و در آنجا چه بسيار فتنه و فساد مى كردند (12)

و سرانجام پروردگارت تازيانه عذاب را بر سر آنان كشيد (13)

بى گمان پروردگارت در كمينگاه است (14)

اما انسان چون پروردگارش او را بيازمايد و او را گرامى دارد و به او نعمت بخشد، [شاد و مغرور شود و] گويد پروردگارم مرا گرامى داشت (15)

و اما چون او را [به بلا و محنت] بيازمايد و روزى او را بر او تنگ گيرد، [بى صبرى و ناسپاسى كند و] گويد پروردگارم مرا خوار داشت (16)

چنين نيست، بلكه يتيم را نمى نوازيد (17)

و بر اطعام بينوا ترغيب نمى كنيد (18)

و ميراث را [به حق و ناحق] يكسره مى خوريد (19)

و مال را چه بسيار دوست مى داريد (20)

چنين نيست، آنگاه كه زمين پخش و پراكنده شود (21)

و امر پروردگارت فرارسد و فرشتگان صف در صف آيند (22)

و در چنين روز جهنم را به ميان آورند، در چنين روز انسان پندگيرد و او را چه جاى پند گرفتن است (23)

[از سر حسرت] گويد كاش من براى اين زندگانى [اخروى]ام پيش انديشى كرده بودم (24)

پس در چنين روز هيچ كس چون عذاب او [خداوند]، عذاب نكند (25)

و هيچ كس چون بند نهادن او، بند ننهد (26)

هان اى نفس مطمئنه (27)

به سوى پروردگارت كه تو از او خشنودى و او از تو خشنود است، باز گرد (28)

و در زمره بندگان من درآى (29)

و به بهشت من وارد شو (30)

او كسى (25)

و بسته نشود چون بستن او كسى (26)

اى روان آسوده (يا اى نفس آرميده) (27)

بازگرد بسوى پروردگار خويش خشنود خشنودشده (28)

پس درآى در بندگانم (29)

و درآى در بهشتم (30)

and the angels arrive in ranks,

23 the day when hell is brought [near], on that day man will take admonition but what will the admonition avail him?

24 He will say, ‘Alas, had I sent ahead for my life!’

25 On that day none shall punish as He punishes,

26 and none shall bind as He binds.

27 ‘O soul at peace!

28 Return to your Lord, pleased, pleasing!

29 Then enter among My servants!

30 And enter My paradise!’

Nay! but you do not honor the orphan, (17)

Nor do you urge one another to feed the poor, (18)

And you eat away the heritage, devouring (everything) indiscriminately, (19)

And you love wealth with exceeding love. (20)

Nay! when the earth is made to crumble to pieces, (21)

And your Lord comes and (also) the angels in ranks, (22)

And hell is made to appear on that day. On that day shall man be mindful, and what shall being mindful (then) avail him? (23)

He shall say: O! would that I had sent before for (this) my life! (24)

But on that day shall no one chastise with (anything like) His chastisement, (25)

And no one shall bind with (anything like) His binding. (26)

O soul that art at rest! (27)

Return to your Lord, well-pleased (with him), well-pleasing (Him), (28)

So enter among My servants, (29)

And enter into My garden. (30)

Your Lord unleashed the scourge of torment on them.

(14) Your Lord is ever on the lookout!

(15) Yet everyman says, whenever his Lord tests him by honoring and favoring him: "My Lord has honored me!";

(16) while whenever He tests him by rationing His sustenance for him, he says: "My Lord has disgraced me."

(17) Rather you are not generous with the orphan

(18) nor do you promote feeding the needy,

(19) and greedily use up anything you inherit.

(20) You love money till it's brimming over!

(21) Indeed when the earth has been completely flattened out

(22) and your Lord comes with the angels, row upon row,

(23) and brings up Hell on that day; on that day everyman will remember, as if remembrance even matters to him!

(24) He will say: "It's too bad for me! What did I send on ahead during my lifetime?"

(25) On that day, no one will torment [anyone] with torment like His,

(26) and no one will hold to any agreement as he will hold to His!

(27) O Tranquil soul,

(28) return to your Lord well pleased and pleasing [Him]!

(29) Enter among My servants,

(30) and enter My garden.

of the pillars, (7)

the like of which was never created in the land, (8)

and Thamood, who hollowed the rocks in the valley, (9)

and Pharaoh, he of the tent-pegs, (10)

who all were insolent in the land (11)

and worked much corruption therein? (12)

Thy Lord unloosed on them a scourge of chastisement; (13)

surely thy Lord is ever on the watch. (14)

As for man, whenever his Lord tries him, and honours him, and blesses him,then he says, `My lord has honoured me.' (15)

But when he tries him and stints for him his provision, then he says, `MyLord has despised me.' (16)

No indeed; but you honour not the orphan, (17)

and you urge not the feeding of the needy, (18)

and you devour the inheritance greedily, (19)

and you love wealth with an ardent love. (20)

No indeed! When the earth s ground to powder, (21)

and thy Lord comes, and the angels rank on rank, (22)

and Gehenna (Hell) is brought out, upon that dayman will remember; and how shall the Reminder be for him? (23)

He shall say, `O would that I had forwarded for my life!' (24)

Upon that day none shall chastise as He chastises, (25)

none shall bind as He binds. (26)

`O soul at peace, (27)

return unto thy Lord, well-pleased, well-pleasing! (28)

Enter thou among My servants! (29)

Enter thou My Paradise!' (30)

and the Odd, (3)

And the night when it departeth (4)

There surely is an oath for thinking man. (5)

Dost thou not consider how thy Lord dealt with (the tribe of) Aad, (6)

With many columned Iram, (7)

The like of which was not created in the lands; (8)

And with (the tribe of) Thamud, who clove the rocks in the valley; (9)

And with Pharaoh, firm of right, (10)

Who (all) were rebellious (to Allah) these lands, (11)

And multiplied inquiry therein? (12)

Therefor thy Lord poured on them the disaster of His punishment. (13)

Lo! thy Lord is ever. (14)

As for man, whenever his Lord trieth him by honoring him, and is gracious unto him, he saith: My Lord honoureth me. (15)

But whenever He trieth him by straitening his means of life, he saith: My Lord despiseth me. (16)

Nay, but ye (for your part) honor not the orphan (17)

And urge not on the feeding of the poor, (18)

And ye devour heritages with devouring greed (19)

And love wealth with abounding love. (20)

Nay, but when the earth is ground to atoms, grinding, grinding, (21)

And thy Lord shall come with angels, rank on rank, (22)

And hell is brought near that day; on that day man will remember, but how will the remembrance (then avail him)? (23)

He will say: Ah, would that I had sent before me (some provision) for my life! (24)

None punisheth as He will punish on that day! (25)

None bindeth as

He then will bind. (26)

But ah! thou soul at peace! (27)

Return unto thy Lord, content in His good pleasure! (28)

Enter thou among My bondmen! (29)

Enter thou My Garden! (30)

love wealth with inordinate love! (20)

Nay! when the earth is pounded to powder (21)

And thy Lord cometh and His angels rank upon rank (22)

And Hell that Day is brought (face to face) on that Day will man remember but how will that remembrance profit him? (23)

He will say: "Ah! would that I had sent forth (Good Deeds) for (this) my (Future) Life." (24)

For that Day His Chastisement will be such as none (else) can inflict (25)

And His bonds will be such as none (other) can bind. (26)

(To the righteous soul will be said:) "O (thou) soul in (complete) rest and satisfaction! (27)

"Come back thou to thy Lord well pleased (thyself) and well-pleasing unto Him! (28)

"Enter thou then among my Devotees! (29)

"Yea enter thou my Heaven"! (30)

fouet du châtiment.

14. Car ton Seigneur demeure aux aguets.

15. Quant à l'homme, lorsque son Seigneur l'éprouve en l'honorant et en le comblant de bienfaits, il dit: ‹Mon Seigneur m'a honoré›.

16. Mais par contre, quand Il l'éprouve en lui restreignant sa subsistance, il dit: ‹Mon Seigneur m'a avili›.

17. Mais non! C'est vous plutٍt, qui n'êtes pas généreux envers les orphelins;

18. qui ne vous incitez pas mutuellement à nourrir le pauvre,

19. qui dévorez l'héritage avec une avidité vorace,

20. et aimez les richesses d'un amour sans bornes.

21. Prenez garde! Quand la terre sera complètement pulvérisée,

22. et que ton Seigneur viendra ainsi que les Anges, rang par rang,

23. et que ce jour-là, on amènera l'Enfer; ce jour-là, l'homme se rappellera. Mais à quoi lui servira de se souvenir?

24. Il dira: ‹Hélas! Que n'ai-je fait du bien pour ma vie future!

25. Ce jour-là donc, nul ne saura châtier comme Lui châtie,

26. et nul ne saura garrotter comme Lui garrotte.

27. ‹ش toi, âme apaisée,

28. retourne vers ton Seigneur, satisfaite et agréée;

29. entre donc parmi Mes serviteurs,

30. et entre dans Mon Paradis›.

la roca en el valle,

10. con Faraón el de las estacas,

11. que se habían excedido en el país

12. y que habían corrompido tanto en él?

13. Tu Señor descargó sobre ellos el azote de un castigo.

14. Tu Señor está, sí, al acecho.

15. El hombre, cuando su Señor le prueba honrándolo y concediéndole gracias, dice: «¡Mi Señor me ha honrado!»

16. En cambio. cuando le prueba restringiéndole su sustento, dice: «¡Mi Señor me ha despreciado!»

17. ¡No! Sois vosotros, más bien, los que no honráis al huérfano,

18. ni os animáis unos a otros a alimentar al pobre,

19. sino que devoráis vorazmente la herencia y

20. amáis la hacienda con desordenado amor.

21. ¡No! Cuando la Tierra sea reducida a polvo fino

22. y venga tu Señor con los ángeles en filas,

23. ese día se traerá la gehena, ese día el hombre se dejará amonestar -y ¿de qué le servirá entonces la amonestación?-

24. y dirá: «¡Ojalá hubiera enviado por delante para mi vida!»

25. Ese día nadie castigará como Él,

26. nadie atará como Él.

27. «¡Alma sosegada!

28. ¡Vuelve a tu Señor, satisfecha, acepta!

29. ¡Y entra con Mis siervos,

30. Entra en Mi Jardín!»

Volk von Iram, Besitzer von hohen Burgen,

8. Dergleichen nicht erschaffen ward in (anderen) Stنdten,

9. Und den Thamüd, die die Felsen aushieben im Tal,

10. Und Pharao, dem Herrn von gewaltigen Zelten?

11. Die frevelten in den Stنdten,

12. Und viel Verderbnis darin stifteten.

13. Drum lieك dein Herr die Peitsche der Strafe auf sie fallen.

14. Wahrlich, dein Herr ist auf der Wacht.

15. Wenn sein Herr den Menschen prüft, indem Er ihn ehrt und Gnaden auf ihn hنuft, dann spricht er: «Mein Herr hat mich geehrt.»

16. Wenn Er ihn aber prüft, indem Er ihm seine Versorgung verkürzt, dann spricht er: «Mein Herr hat mich erniedrigt.»

17. Nein, doch ihr ehrt nicht die Waise

18. Und treibet einander nicht an, den Armen zu speisen,

19. Und ihr verzehrt das Erbe (anderer) ganz und gar,

20. Und ihr liebt den Reichtum mit unmنكiger Liebe.

21. Nein, wenn die Erde zu Staub zermalmt wird;

22. Und dein Herr kommt und (auch) die Engel, in Reihen gereiht;

23. Und die Hِlle nahegebracht wird an jenem Tage. An jenem Tage wird der Mensch eingedenk sein, aber was wird ihm dann sein Gedenken frommen?

24. Er wird sprechen: «O hنtte ich doch im voraus für (dieses) mein Leben Vorsorge getroffen!»

25. Keiner kann strafen, wie Er an jenem Tage strafen wird.

26. Und keiner bindet so fest, wie Er festbinden wird.

27. (Doch) du, o beruhigte Seele,

28. Kehre zurück zu deinem Herrn, befriedigt in (Seiner) Zufriedenheit!

29. So tritt denn ein unter Meine Diener,

30. Und

tritt ein in Meinen Garten!

castigherà come Lui castiga,

26. e nessuno incatenerà come Lui incatena.

27. "O anima ormai acquietata ,

28. ritorna al tuo Signore soddisfatta e accetta;

29. entra tra i Miei servi,

30. entra nel Mio Paradiso".

твoeмy Гocпoдy дoвoльнoй и cниcкaвшeй дoвoльcтвo!

29. Boйди c Moими paбaми.

30. Boйди в Moй paй!

iyiden-iyiye inanm üpheden kurtulmu can.

28- Dِn Rabbine, ondan râz olarak ve rzâsn kazanm bulunarak.

29- Artk katl kullarmn arasna.

30- Ve gir cennetime.

uşaqların paylarını vermirsiniz).

20. Mal-dövləti isə lap çox sevirsiniz.

21. Xeyr! Yer dağılıb parça-parça olacağı;

22. Rəbbinin əmri gəlib mələklər səf-səf duracağı

23. Və Cəhənnəmin (məhşər meydanına) gətiriləcəyi gün - məhz o gün insan (öz günahlarını) xatırlayacaqdır. Lakin bu xatırlamağın ona nə faydası?!

24. O: "Kaş ki, mən əvvəlcədən (axirət) həyatım üçün (yaxşı əməllər) edəydim!" - deyəcəkdir.

25. O gün (Allahın) etdiyi əzabı heç kəs edə bilməz!

26. (Günahkarları) heç kəs Onun kimi zəncirləyə bilməz!

27. (Qiyamət günü Allah-təala mö'min kimsəyə belə buyuracaqdır: ) "Ey (öz imanından, əməlindən və Allahın və'dindən) xatircəm olan kəs! (Və ya: "Ey arxayın nəfs!")

28. Dön Rəbbinə, sən Ondan razı olaraq, O da səndən!

29. (Əməlisaleh) bəndələrimin zümrəsinə daxil ol!

30. (Onlarla birlikdə) Cənnətimə varid ol!"

سي خرابياں كرتے تھے

13. تو تمہارے پروردگار نے ان پر عذاب كا كوڑا نازل كيا

14. بے شك تمہارا پروردگار تاك ميں ہے

15. مگر انسان (عجيب مخلوق ہے كہ) جب اس كا پروردگار اس كو آزماتا ہے تو اسے عزت ديتا اور نعمت بخشتا ہے۔ تو كہتا ہے كہ (آہا) ميرے پروردگار نے مجھے عزت بخشي

16. اور جب (دوسري طرح) آزماتا ہے كہ اس پر روزي تنگ كر ديتا ہے تو كہتا ہے كہ (ہائے) ميرے پروردگار نے مجھے ذليل كيا

17. نہيں بلكہ تم لوگ يتيم كي خاطر نہيں كرتے

18. اور نہ مسكين كو كھانا كھلانے كي ترغيب ديتے ہو

19. اور ميراث كے مال سميٹ كر كھا جاتے ہو

20. اور مال كو بہت ہي عزيز ركھتے ہو

21. تو جب زمين كي بلندي كوٹ كوٹ كو پست كر دي جائے گي

22. اور تمہارا پروردگار (جلوہ فرما ہو گا) اور فرشتے قطار باندھ باندھ كر آ موجود ہوں گے

23. اور دوزخ اس دن حاضر كي جائے گي تو انسان اس دن متنبہ ہو گا مگر تنبہ (سے) اسے (فائدہ) كہاں (مل سكے گا)

24. كہے گا كاش ميں نے اپني زندگي (جاوداني كے ليے) كچھ آگے بھيجا ہوتا

25. تو اس دن نہ كوئي خدا كے عذاب كي طرح كا (كسي كو) عذاب دے گا

26. اور نہ كوئي ويسا جكڑنا جكڑے گا

27. اے اطمينان پانے والي روح!

28. اپنے پروردگار كي طرف لوٹ چل۔ تو اس سے راضي وہ تجھ سے راضي

29. تو ميرے (ممتاز) بندوں ميں شامل ہو جا

30. اور ميري بہشت

ميں داخل ہو جا

كوئ

18. او يو بل مسكينانو ته په ډوډۍ (خواړۀ) وركولو نه بلږئ (نه تشويقوئ)

19. او ميراث (د مړي مال) ټول (په حقه او په ناحقه) خورئ

20. او مال سره ډېره مينه لرئ

21. او داسې نه ده (لكه څنګه چې هغوي ګمان كوي) كله چې ځمكه سخته يو بل سره وټكول شي

22. او ستا د پروردګار حكم راشي او ملائيكې په صفونو كښې راشي

23. او دوزخ به په هغه ورځ راوستې شي (راوړې شي) په دغه ورځ به انسان خپله (خطا) راياد كړي خو دغه (د خطا) يادونه به دۀ ته څه ګټه نه وركوي

24. وايي اے كاش چې د (آخرت) ژوند لپاره مې (څه شې) مخكښې ليږلې وې

25. په دغه ورځ به خداي پاك داسې هيڅوك نه عذابوي لكه هغه چې عذابوي

26. او داسې به هيڅوك نه قيدوي لكه هغه چې به قيدوي

27. اے آرام كوونكي نفسه!

28. خپل پروردګار ته ستون شه پداسې حال كښې چې هم ته له هغه راضي يې او هم هغه له تا راضي دے

29. بيا ځما په بندګانو كښې ننوځه

30. او ځما جنت ته ننوځه

bûn.

8.Ewan (komalên wusa bûn e) ku wekî wan tu komal di welatan da ne hatine afirandinê.

9. Û ewan Semûdîne di newalan da, zinar qul dikirin (ji bo ku ji xwe ra xanîyan ava bikin, Xuda yê te ça şapat kirîye?

10.Û (Xuda yê te) Fir'ewn ê xwedîyê hêz û singê jî ça şapat kirîye?

11. Ewan di welatan da (bi zorbetî) ji ava rû derketibûn.

12. Îdî ewan di welatan da pir cewr kiribûn e.

13. Xuda yê te jî, îdî li ser wan da şapatek e zor rijandîye

14. Loma bi rastî Xuda yê te (di hemû deman da) dîdevanê (bendeyê xwe ye).

15. Îdî gava Xuda bivê, ku merivan biceribîn e; ewa merivê, ku Xuda yê wî ji bona wî ra berxudarî dabe (aha) bêje bi rastî Xuda yê min ji min ra qencî kirîye.

l6. Lê gava Xuda yê wî ewî bi ceribîne,îdî rojînê wî kêm bike û bê pêar bike îdî ewa jî (aha) di bêje: "Bi rastî xuda yê min, ez riswa kirime." (16)

17. Na! (bi gotina we nîne) lê hûn (gelî merivan!) rûmeta sêwyan na girin.

18. Û hûn ji bona xurek dana belengazan helana nadene hev.

19. Û hûn mîratê qe ji hev naraqetînin, hemî tevê hev dixun.

20. Û hûn ji civandina mal pir hez dikin.

21. Na! (evan kirinê we rast nînin) gava zemîn hejîya bû toz.

22. Û (gava) Xuda yê te hat; ferişte bi gargî rêz bûn.

23. Di wê rojê da doj jî hatîye anînê. Di wê rojê da meriv

kirinê xwe tîne bîra xwe, îdî (di wê rojê da) bîranîna wî ji bona wî ra wê ça kêrê wî were?

24. (Di wê gavê da meriv aha) di bêje: "Xwezîka min ji bona vê jîna xwe ra hêj di berê da (qencî) şandibûnan."

25. Îdî di wê rojê da wekî şapata (Yezdan) qe tu kes şapatê nake.

26. Û tu kes jî wekî girêdana (Yezdan) girêdanê nake.

27. Gelî canê rawestîyayê hewda î!

28. Tu li bal Xuda yê xwe da bi qayîlî bizvire.

29. Îdî tu bikeve nava bendenê minê (xurî).

30. Û tu bikeve behişta min.

manusia akan tetapi tidak berguna lagi mengingat itu baginya.(23) (14)

Dia mengatakan:" Alangkah baiknya kiranya aku dahulu mengerjakan (amal saleh) untuk hidupku ini."(24) (15)

Maka pada hari itu tiada seorang pun yang menyiksa seperti siksa-Nya,(25) (16)

Dan tiada seorang pun yang mengikat seperti ikatan-Nya.(26) (17)

Hai jiwa yang tenang.(27) (18)

Kembalilah kepada Tuhanmu dengan hati yang puas lagi diridai-Nya.(28) (19)

Maka masuklah ke dalam jemaah hamba- hamba- Ku,(29) (20)

Dan masuklah ke dalam surga- Ku.(30) (21)

Dengan menyebut nama Allah Yang Maha Pemurah lagi Maha Penyayang. (22)

Aku benar- benar bersumpah dengan kota ini (Mekkah).(1) (23)

Dan kamu (Muhammad) bertempat di kota Mekkah ini,(2) (24)

Dan demi bapak dan anaknya.(3) (25)

Sesungguhnya Kami telah menciptakan manusia berada dalam susah payah.(4) (26)

Apakah manusia itu menyangka bahwa sekali- kali tiada seorang pun yang berkuasa atasnya.(5) (27)

Dia mengatakan:" Aku telah menghabiskan harta yang banyak".(6) (28)

Apakah dia menyangka bahwa tiada seorang pun yang melihatnya.(7) (29)

Bukankah Kami telah memberikan kepadanya dua buah mata,(8) (30)

pernah diciptakan sepertinya (tentang besar dan kukuhnya) di segala negeri (pada zamannya)? (8)

Dan (terhadap) kaum Thamud yang memahat batu-batu besar di lembah (Wadil-Qura iaitu tempat tinggalnya)? (9)

Dan (terhadap) Firaun yang menguasai bangunan-bangunan yang handal kukuh? (10)

(Semuanya itu ialah) orang-orang yang telah bermaharajalela di negeri (masing-masing). (11)

Lalu mereka melakukan dengan banyaknya kerosakan dan bencana di negeri-negeri itu. (12)

Dengan yang demikian, Tuhanmu mencurahkan ke atas mereka berbagai paluan azab; (13)

Sesungguhnya Tuhanmu tetap mengawas dan membalas, (terutama balasan akhirat) (14)

(Dalam pada itu manusia tidak menghiraukan balasan akhirat), oleh yang demikian, maka kebanyakan manusia apabila diuji oleh Tuhannya dengan dimuliakan dan dimewahkan hidupnya, (ia tidak mahu bersyukur tetapi terus bersikap takbur) serta berkata dengan sombongnya: "Tuhanku telah memuliakan daku!" (15)

Dan sebaliknya apabila ia diuji oleh Tuhannya, dengan disempitkan rezekinya, (ia tidak bersabar bahkan ia resah gelisah) serta merepek dengan katanya: "Tuhanku telah menghinakan daku!" (16)

Jangan demikian, (sebenarnya kata-kata kamu itu salah). Bahkan (perbuatan kamu wahai orang-orang yang hidup mewah, lebih salah lagi kerana) kamu tidak memuliakan anak yatim, (malah kamu menahan apa yang Ia berhak menerimanya); (17)

Dan kamu tidak menggalakkan untuk memberi makanan (yang berhak diterima oleh) orang miskin; (18)

Dan kamu sentiasa makan harta pusaka secara rakus (dengan tidak membezakan halal haramnya), (19)

Serta kamu pula sayangkan harta secara tamak haloba! (20)

Jangan sekali-kali bersikap demikian! (Sebenarnya) apabila bumi (dihancurkan segala yang ada di atasnya dan) diratakan serata-ratanya, (21)

Dan (perintah) Tuhanmu pun datang, sedang malaikat berbaris-baris (siap sedia menjalankan perintah), (22)

Serta diperlihatkan neraka Jahannam pada hari

itu, (maka) pada saat itu manusia akan ingat (hendak berlaku baik), dan bagaimana ingatan itu akan berguna lagi kepadanya? (23)

Ia akan berkata: "Alangkah baiknya kalau aku dahulu sediakan amal-amal baik untuk hidupku (di sini)!" (24)

Maka pada hari itu tiada sesiapapun yang dapat menyeksa seperti azab (yang ditimpakan oleh) Allah. (25)

Dan tiada sesiapapun yang dapat mengikat serta membelenggu seperti ikatan dan belengguNya. (26)

(Setelah menerangkan akibat orang-orang yang tidak menghiraukan akhirat, Tuhan menyatakan bahawa orang-orang yang beriman dan beramal soleh akan disambut dengan kata-kata): "Wahai orang yang mempunyai jiwa yang sentiasa tenang tetap dengan kepercayaan dan bawaan baiknya! - (27)

"Kembalilah kepada Tuhanmu dengan keadaan engkau berpuas hati (dengan segala nikmat yang diberikan) lagi diredhai (di sisi Tuhanmu) ! - (28)

"Serta masuklah engkau dalam kumpulan hamba-hambaku yang berbahagia - (29)

"Dan masuklah ke dalam SyurgaKu! " (30)

amenitukuza.

16. Na ama anapomjaribu na kumpunguzia riziki yake, husema: Mola wangu amenidhalilisha.

17. Sivyo bali nyinyi hamuheshimu yatima.

18. Wala nyinyi hamhimizi juu ya kulisha masikini.

19. Na mnakula urithi kwa ulaji wa pupa.

20. Na mnapenda mali kwa pendo la kupita kiasi.

21. Sivyo itakapovunjika ardhi vipande vipande.

22. Na akaja Mola wako, na Malaika safusafu.

23. Na siku hiyo italetwa Jahannam siku hiyo mwanadamu atakumbuka, lakini kutamfaa nini kukumbuka?

24. Atasema: Laiti ningelitanguliza (wema) kwa ajili ya uhai wangu!

25. Basi siku hiyo hataadhibu yeyote namna ya kuadhibu kwake.

26. Wala hatafunga yeyote jinsi ya kufunga kwake.

27. Ewe nafsi yenye kutua!

28. Rudi kwa Mola wako hali ya kuridhia (na) mwenye kuridhiwa.

29. Basi ingia katika waja wangu (wema).

30. Na ingia katika Pepo yangu.

همواره در كمين است (14).

اما انسان چنين طبعى دارد كه وقتى پروردگارش امتحانش كند و در محيط زندگيش ارجمندش كند و نعمتش بدهد گويد: پروردگارم ارجمندم كرده است (15).

و اما چون امتحانش كند و روزى او را تنگ بسازد گويد: پروردگارم خوارم كرده است (16).

هرگز چنين نيست، (نه ارجمند نشانه گرامى بودن آدمى نزد خداست و نه فقر نشانه خوارى است، بلكه هر دو امتحان است تا معلوم شود چقدر مال را دوست مى داريد و معلوم شد آن قدر دوست مى داريد كه) شما براى يتيم حرمتى قائل نيستيد! (17).

و يكديگر را بر اطعام مسكين تشويق نمى كنيد (18).

و ارث يتيم را مى بلعيد (19).

و مال را به مقدار افراط دوست مى داريد (20).

نه، در روزى كه زمين متلاشى شود (21).

و ملائكه صف به صف امر پروردگارت را بياورند (22). ______________________________________________________ صفحه ى 466

و جهنم را حاضر سازند (مال) دردى از شما را دوا نمى كند، در آن روز انسان همه چيز را مى فهمد اما چه وقت فهميدن است؟! (23).

مى گويد اى كاش براى امروز چيزى از پيش فرستاده بودم (24).

آرى عذاب آن روز آن چنان سخت است كه هيچ كس دشمن خود را به چنان عذابى شكنجه نكرده (25).

و كنده و زنجير آن را به پاى كسى نبسته (26).

تو اى جان با ايمان (27).

خشنود و پسنديده به سوى پروردگارت باز گرد (28).

و به صف بندگان من درآى (29).

و به بهشت من در آى (30).

بيان آيات [مضامين سوره مباركه فجر]

در اين سوره تعلق به دنيا بدان جهت كه طغيان و كفران به دنبال دارد، مذمت شده، و اهل دنيا را به شديدترين عذاب دنيا و آخرت تهديد نموده، روشن مى سازد كه انسان

به خاطر كوتاه فكريش خيال مى كند اگر خدا به او نعمتى داده به خاطر آن است كه نزد خدا كرامت و احترامى دارد، و آنكه مبتلا به فقر و فقدان است، به خاطر اين است كه در درگاه خدا خوار و بى مقدار است، ولى به خاطر پندار غلطش هر فساد و طغيانى را مرتكب مى شود، و آن پندار غلط را روپوش و رفوى خطاهاى خود مى كند، و دومى هم به خاطر آن پندار غلطش كفر مى گويد (و به هر ذلتى تن مى دهد) و حال آنكه امر بر او مشتبه شده، بلكه اگر قدرت و ثروت دارد و اگر مبتلا به فقر و تنگى معاش است، همه به منظور امتحان الهى است، تا روشن كند چه چيز از دنيايش براى آخرتش از پيش مى فرستد.

پس قضيه به آن صورت كه انسان توهم مى كند و به زبان هم جارى مى سازد نيست، بلكه به صورتى است كه به زودى در قيامت كه حساب و جزا به پا مى شود، روشن مى سازد كه آنچه به او رسيد چه فقر و ناتوانى و چه ثروت و قدرت همه امتحان بود، كه او مى توانست از دنيايش براى آخرتش گرفته، از پيش بفرستد، ولى نفرستاد، و عذاب آخرت را بر ثوابش ترجيح داد، پس از ميان همه مردم دنيا كسى به سعادت زندگى آخرت نمى رسد، مگر نفس مطمئنه و كسى كه دلش به پروردگارش گرم است و تسليم امر او است، و در نتيجه ______________________________________________________ صفحه ى 467

بادهاى كننده گرفتاريها، او را از جاى نمى كند، و در او تغيير حالت پديد نمى آورد، و اگر ثروتمند شد طغيان نمى كند و اگر فقير شد كفران نمى ورزد، و

سوره مورد بحث به شهادت سياق آياتش در مكه نازل شده.

[وجوه مختلف در باره مراد از" فجر"،" ليال عشر" و" شفع و وتر" كه بدانها سوگند ياد شده است

" وَ الْفَجْرِ وَ لَيالٍ عَشْرٍ وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ هَلْ فِي ذلِكَ قَسَمٌ لِذِي حِجْرٍ"" فجر" به معناى صبح، و" شفع" به معناى جفت است.

راغب مى گويد: شفع به معناى ضميمه كردن چيزى به مثل آن است، و به اين دو مثل هم شفع مى گويند «1».

و در جمله" وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ" كلمه" يسر" مضارع از مصدر" سرى" است، كه به معناى رفتن شب، و پشت كردن آن است، و كلمه" حجر" به معناى عقل است، پس در اين آيه به صبح، و شبهاى دهگانه و شفع و وتر و شب، وقتى پشت مى كند، سوگند ياد شده.

و چه بسا بتوان ادعا كرد كه ظاهر سوگند به" فجر" قسم به همه صبح ها باشد، و بعيد هم نيست كه منظور از آن تنها صبح روز عيد قربان دهم ذى الحجه باشد.

و بعضى «2» گفته اند: مراد صبح ذى الحجه است. بعضى «3» ديگر گفته اند: صبح محرم، يعنى اول سال قمرى است. و بعضى «4» گفته اند: صبح روز جمعه است. بعضى «5» ديگر گفته اند: فجر شب مزدلفه است. و بعضى «6» مراد از آن را نماز صبح دانسته اند. بعضى «7» منظور از آن را همه روز يعنى از صبح تا شام دانسته اند و بعضى «8» گفته اند: منظور شكافته شدن و جوشيدن چشمه سارها از لاى سنگ ها است، و از اين قبيل سخنان كه هيچ مدركى بر آن دلالت ندارد زياد گفته اند.

" وَ لَيالٍ عَشْرٍ"- چه بسا مراد

از آن از اول تا دهم ذى الحجه باشد، و اگر كلمه" ليال" را نكره آورده خواسته است به عظمت آن اشاره كند، نه اينكه عموميت آن را برساند.

بعضى «9» گفته اند: منظور دهه آخر ماه رمضان است. يكى «10» ديگر گفته: دهه اول رمضان است. سومى «11» گفته دهه اول محرم است. چهارمى «12» گفته: اگر مراد از فجر نماز صبح باشد مراد از شب هاى دهگانه هم عبادت در آنها است.

" وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ"- اين جمله با روز ترويه- هشتم ذى الحجه- و روز عرفه قابل انطباق _______________

(1) مفردات راغب، ماده" شفع".

(2 و 3 و 4 و 5 و 6 و 7 و 8) روح المعانى، ج 30، ص 119.

(9 و 10 و 11 و 12) روح المعانى، ج 30، ص 120. ______________________________________________________ صفحه ى 468

هست، مخصوصا اين تطبيق در صورتى كه مراد از فجر و ليالى دهگانه فجر ذى الحجه و شب هاى دهه اول آن باشد مناسب تر است.

ولى بعضى «1» گفته اند: مراد دو ركعت نماز معروف به" شفع" و يك ركعت نماز معروف به" وتر" است، كه در آخر شب خوانده مى شود. بعضى «2» ديگر گفته اند مراد مطلق نمازها است، كه بعضى شفع- دو ركعتى و چهار ركعتى- و بعضى ديگر وتر- يك ركعتى و سه ركعتى- است. بعضى «3» ديگر گفته اند: شفع، روز قربان و وتر، روز عرفه نهم ذى الحجه است. و بعضى «4» گفته اند: شفع تمام انسانها است، به دليل اينكه فرموده:" وَ خَلَقْناكُمْ أَزْواجاً" «5»، و وتر خداى تعالى است، كه تك است، و بر طبق هر يك از اين اقوال رواياتى هم رسيده، كه به زودى در بحث روايتى

آينده از نظر خواننده خواهد گذشت ان شاء اللَّه.

بعضى «6» ديگر گفته اند: منظور جفت و طاق از هر عددى است، و اگر به شفع و وتر سوگند ياد كرده در حقيقت به عدد قسم خورده، چون هر اندازه و مقدارى به وسيله عدد حساب و ضبط مى شود، و اين نعمت عدد خود از بزرگترين نعمت هاى خداست. بعضى «7» هم گفته اند:

شفع و وتر همه مخلوقات است، براى اينكه هر چيزى كه تصور كنى يا طاق است و يا جفت.

بعضى «8» ديگر گفته اند: وتر آدم و شفع همسر او است. بعضى «9» گفته اند شفع شبها و روزها است، و وتر تنها آن روزى است كه دنبالش شب نيايد، و آن روز قيامت است. بعضى «10» ديگر گفته اند: شفع صفا و مروه، و وتر بيت الحرام است. بعضى «11» گفته اند: مراد از كلمه" شفع" روزهاى قوم عاد، و منظور از وتر شب هاى آن است. و بعضى «12» گفته اند: شفع درهاى بهشت است، كه جفت است، چون هشت در است، و وتر درهاى دوزخ است كه هفت در است، و از اين قبيل اقوال بسيارى كه بعضى از مفسرين تا سى و شش قول شمرده اند و اكثر آنها بدون دليل است.

" وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ"- يعنى شب در هنگامى كه مى گذرد و اين جمله در معناى آيه _______________

(1) تفسير قمى، ج 2، ص 419.

(2 و 3) مجمع البيان، ج 10، ص 485.

(4) تفسير فخر رازى، ج 31، ص 163.

(5) و شما راى به صورت زوجها آفريديم. سوره نبا، آيه 8.

(6 و 7 و 8 و 9 و 10) تفسير قرطبى، ج 20، ص 40 و 41.

(11 و 12) روح

المعانى، ج 30، ص 120. ______________________________________________________ صفحه ى 469

" وَ اللَّيْلِ إِذْ أَدْبَرَ" «1» است، و ظاهرش اين است كه لام در آن براى جنس باشد، پس مراد از" الليل" مطلق و همه آخر شبها است.

و بعضى «2» گفته اند: مراد از آن شب مزدلفه است، كه همان شب عيد قربان است، كه حاجيان از عرفات وارد مزدلفه مى شوند، و در آنجا همگى به عبادت خدا مى پردازند، تا صبح شود، آن گاه از آنجا به منى كوچ مى كنند. ولى اين وجه صحيح نيست، و مخصوصا بنا بر اينكه مراد از شب هاى ده گانه، دهه اول ذى الحجه باشد درست در نمى آيد، چون شب مزدلفه هم جزو آن ده شب است، كه بدان سوگند ياد شده، ديگر معنى ندارد به آن سوگند خورده باشد.

" هَلْ فِي ذلِكَ قَسَمٌ لِذِي حِجْرٍ"- آيا اين سوگندها براى هر صاحب خرد كافى نيست؟ يعنى كافى است، و صاحب عقل كه معناى سخن را مى فهمد، و حق را از باطل تميز مى دهد، كه وقتى خداى تعالى به چيزى سوگند خورد با در نظر داشتن اينكه سوگند را به چيزى مى خورند كه داراى شرافت و منزلتى باشد، يقين مى كند كه آنچه به خاطرش سوگند خورده حق است، آن هم حقى مؤكد، كه جاى هيچ ترديدى در درستى آن نيست.

جواب قسمهاى مذكور حذف شده، چون آيات بعدى كه از عذاب اهل طغيان و كفران در دنيا و آخرت و ثواب نفوس مطمئنه خبر مى دهد، بر آن دلالت داشته مى رساند كه:

سوگندها براى اثبات اين معنا بوده كه خداى تعالى به بعضى از خلائق نعمت مى دهد، و از بعضى ديگر دريغ مى دارد، همه براى امتحان است، و حذف

اين جواب و اشاره به آن هم به طور كنايه رساتر است، و هم در باب تهديد و انذار و بشارت مؤكدتر است.

" أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعادٍ" منظور از" عاد" قوم عاد اولى است، كه امت هود پيامبر بودند و داستانشان در قرآن كريم مكرر آمده، و اشاره شده به اينكه آنان در احقاف مى زيستند، و ما در تفسير سوره هود آنچه را كه از آيات كريمه قرآن در باره آنان استفاده مى شود ذكر كرديم.

[مراد از" إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ"]

" إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ الَّتِي لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُها فِي الْبِلادِ" كلمه" عماد" كه جمعش عمد مى آيد به معناى پايه اى است كه ساختمان بدان تكيه دارد.

_______________

(1) و شب هنگامى كه پشت مى كند. سوره مدثر، آيه 33.

(2) روح المعانى، ج 30، ص 121. ______________________________________________________ صفحه ى 470

و ظاهر دو آيه مورد بحث اين است كه:" ارم" نام شهرى براى قوم عاد بوده شهرى آباد و بى نظير و داراى قصرهاى بلند و ستونهاى كشيده و در زمان نزول اين آيات اثرى از آنان باقى نمانده، آثارشان به كلى از بين رفته بود، و هيچ دسترسى بر جزئيات تاريخ آنها نمانده بود، البته ممكن است چيزى از تاريخ آنان در افسانه ها آمده باشد، ولى مدرك قابل اعتمادى ندارد، تنها خاطره قابل اعتمادى كه از آنها بر جاى مانده همين مقدارى است كه قرآن كريم نقل كرده و به طور اجمال مى فهماند كه قوم عاد بعد از قوم نوح بودند و در احقاف زندگى مى كردند، و مردمى درشت هيكل و نيرومند، و در عهد خود از ساير اقوام متمدن تر بودند، شهرهايى آباد و خرم و زمين هايى حاصلخيز و باغهايى از

خرما و انواع زراعت ها داشتند، و در بين اقوام ديگر مقامى ارجمند داشتند، كه شرح داستانشان در تفسير سوره هود گذشت.

ولى بعضى «1» گفته اند: مراد از ارم همان قوم عاد است، و اگر قوم عاد را ارم خوانده بدان جهت بوده كه چون كلمه" ارم" نام پدر بزرگ اين قوم بوده لذا خود قوم را هم ارم گفتند، همانطور كه تيره اى از اهل مكه را قريش مى نامند و معنايش قريشيان است، و يا يهوديان را اسرائيل مى نامند، با اينكه منظور بنى اسرائيل است، و مراد از ذات عماد بودن آنان، نيرومندى و سطوت ايشان است.

و معناى آيه اين است كه: آيا نديدى كه پروردگارت به قوم عاد كه همان قوم ارم باشند چه كرد؟ قوم ارم كه مردمى نيرومند و قهرمان بودند، و نظيرشان در هيچ سرزمينى خلق نشده بود كه مانند آنان درشت هيكل و نيرومند باشند، و تسمه از پشت همه بلاد و يا همه اقطار زمين كشيده باشند، و ليكن اين معنا از ظاهر لفظ آيه بعيد است.

و از آن دورتر معنايى است كه بعضى «2» ديگر كرده و گفته اند كه: مراد از ذات العماد بودن آنان، اين است كه تا هوا مساعد بوده در شهر خود بودند و در فصول ديگر به نقاط خوش آب و هوا رفته سپس مجددا به منزل خود بر مى گشتند.

و داستان بهشت ارم يكى از افسانه هاى معروف قديمى است، كه از وهب بن منبه و كعب الاحبار روايت شده.

" وَ ثَمُودَ الَّذِينَ جابُوا الصَّخْرَ بِالْوادِ" ماده" جوب" به معناى قطع كردن است، مى فرمايد مردم عاد صخره هاى عظيم دامنه _______________

(1) تفسير قرطبى، ج 20، ص 45.

(2) روح

المعانى، ج 30، ص 123. ______________________________________________________ صفحه ى 471

كوه ها را قطع كردند و به صورت خانه در آوردند، پس اين جمله در معناى آيه" وَ تَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً" «1» است.

[وجه توصيف فرعون به" ذى الاوتاد"]

" وَ فِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتادِ" منظور از اين فرعون، فرعون زمان موسى (ع) است، و اگر او را" ذى الاوتاد" خوانده براى اين بوده كه- بنا بر آنچه در روايات آمده- هر گاه مى خواسته كسى را شكنجه كند، روى زمين مى خوابانده، و با چهار ميخ چهار دست و پايش را به زمين ميخكوب مى كرده، و چه بسا روى چوب مى خوابانده، و او را ميخكوب مى كرده، مؤيد اين روايات، رفتارى است كه قرآن از فرعون نسبت به ساحرانى حكايت نموده كه به موسى ايمان آوردند كه به ايشان گفت:" وَ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ فِي جُذُوعِ النَّخْلِ" «2»، معلوم مى شود هر كس را مى خواستند دار بزنند دو دست و دو پايش را بر چوبه صليب ميخكوب مى كردند.

" الَّذِينَ طَغَوْا فِي الْبِلادِ فَأَكْثَرُوا فِيهَا الْفَسادَ" اين دو آيه صفت نامبردگان از عاد و ثمود و فرعون است، مى فرمايد اينها اقوام و اشخاصى بودند كه در بلاد طغيان نموده، فساد را در آنها گسترده كردند.

" فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذابٍ" كلمه" صب" در مورد آب، به معناى ريختن آن است، و اما در مورد شلاق عذاب، كنايه است از عذاب پشت سرهم و شديد، و نكره آوردن كلمه" عذاب" به منظور بزرگ جلوه دادن آن است،.

و معناى آيه اين است كه: پروردگارت به خاطر طغيان و گسترش دادن فساد، عذاب شديدى بر اين طاغيان نازل كرد، عذابى پشت سر هم و غير قابل وصف.

" إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ"

كلمه" مرصاد" به معناى آن محلى است كه در آنجا به كمين بنشينند و منتظر رسيدن شكار و يا دشمن باشند، و بر مرصاد بودن خداى تعالى با اينكه او منزه است از نشستن در مكان، كنايه اى است تمثيلى، كه مى خواهد بفهماند خداى تعالى مراقب اعمال بندگانش است، همانطور كه انسان در كمين نشسته مراقب حركات و سكنات دشمن خويش است، و منتظر است تا او را دستگير كند و يا به قتل برساند، و خود او هيچ خبر ندارد از اينكه دشمنش _______________

(1) از كوه خانه ها مى تراشيد. سوره شعراء، آيه 149.

(2) به طور قطع همه شما را بر چوبهاى خرما بدار مى آويزم. سوره طه، آيه 71. ______________________________________________________ صفحه ى 472

در صدد دستگيرى و يا كشتن او است، خداى سبحان هم مراقب اعمال بندگان خويش است، همين كه طغيان كردند و فساد را گسترش دادند ايشان را به شديدترين وجهى عذاب مى كند.

در آيه مورد بحث داستان عذاب كردن طاغيان و فساد انگيزان امت هاى گذشته را تعليل مى كند و مى فهماند كه اگر آنان را عذاب كرد به خاطر اين است كه او رب است، و سنت او بر همين معنا جارى است، و كلمه" رب" را به كاف خطاب اضافه نموده فرمود:

" پروردگار تو ايشان را عذاب كرد" پس عذابش منحصر در امت هاى گذشته نيست، بلكه در امت تو نيز جريان دارد.

[حكايت زبان حال نوع آدمى كه آزمايش خدا با اكرام و نعمت دادن را به حساب ممتاز بودن خود از ديگران مى گذارد]

" فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ" اين آيه به دليل اينكه حرف" فاء" در آغاز آن آمده نتيجه گيرى

از آيات قبل است، و در آن حال آدمى را در صورتى كه نعمتش زياد شود و صورتى كه از نعمت محروم باشد بيان مى كند، گويا فرموده: گفتيم انسان زير نظر خداى تعالى است، و خداى تعالى در كمين او است تا ببيند به صلاح مى گرايد و يا به فساد، و او را مى آزمايد، و در بوته امتحان قرارش مى دهد، يا با دادن نعمت، و يا با محروم كردنش از آن، اين از نظر واقع امر و اما انسان اين واقعيت را آن طور كه بايد در نظر نمى گيرد، او وقتى مورد انعام خداى تعالى قرار مى گيرد خيال مى كند نزد خدا احترام و كرامتى داشته، كه اين نعمت را به او داده، پس او هر كارى دلش بخواهد مى تواند بكند، در نتيجه طغيان مى كند و فساد را گسترش مى دهد، و اگر مورد انعام قرارش ندهد و زندگيش را تنگ بگيرد، او خيال مى كند كه خداى تعالى با او دشمنى دارد و به وى اهانت مى كند، در نتيجه به كفر و جزع مى پردازد.

پس مراد از جمله" فَأَمَّا الْإِنْسانُ" اين است كه: نوع انسان بحسب طبع اولى اينطور است، نه اينكه فرد فرد همه انسانها اينطورند، بنا بر اين، الف و لام" الانسان" براى جنس است، نه براى استغراق.

" إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ"- يعنى وقتى او را مورد امتحان قرار دهد، و عامل در كلمه" اذا" حذف شده، تقديرش" كائنا اذا ما ابتليه ..." است.

بعضى «1» گفته اند: عامل در آن كلمه" فيقول" است، كه بعد از كلمه" اذا" آمده و تقديرش:" فاما الانسان فيقول ربى اكرمن اذا ما ابتليه ربه" است، يعنى انسان مى گويد:

_______________

(1) روح المعانى، ج

30، ص 125. ______________________________________________________ صفحه ى 473

پروردگارم احترامم كرده، و اين را وقتى مى گويد كه خدا مورد امتحانش قرار داده باشد.

و جمله" فاكرمه و نعمه" تفسير كلمه" ابتلاء" است، و مراد از اكرام و تنعيم، اكرام و تنعيم صورى است، و به عبارت ديگر مراد اكرام و تنعيم حدوثى است، نه بقايى، و مى خواهد بفرمايد خداى تعالى او را اكرام كرده و نعمت داده تا شكرش را بجاى آرند و بندگيش كنند، و ليكن انسان همان را مايه درد سر خود كرد و در راهى مصرف كرد كه مستحق عذاب گرديد.

" فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ"- يعنى مى گويد خداى تعالى مرا مورد كرامت و نعمتى از خود قرار داد، به دليل اينكه به من نعمتهايى داده كه به ديگران نداده، و يا به عبارتى خيال مى كند كه اين قدرت و دارايى كه به او داده اند هم اكرام و تنعيم حدوثى است و هم بقايى، و به همين جهت به خود اجازه مى دهد هر كارى كه خواست بكند، چون وقتى انسان پنداشت بقاى نعمت و قدرتش تضمين شده، هر كارى بخواهد مى كند.

در اينجا سؤالى است و آن اينكه اين جمله كه مورد بحث ما است حكايت زبان حال انسان است، و از ديدگاه يك انسان طبيعى خبر مى دهد، و از اينكه مى گويد:" رب من مرا اكرام كرده" و خداى تعالى را رب خود معرفى مى كند، بر مى آيد كه گوينده اين سخن، خدا و ربوبيتش را قبول دارد، با اينكه وثنى مذهبان كه منكر ربوبيت صانعند معتقد به چنين چيزى نيستند؟

پاسخ اين سؤال اين است كه: همانطور كه در سؤال آمده بود سخن مذكور زبان حال فطرت است، و وثنى

مذهبان هم به حسب فطرتشان اعتراف به اين معنا دارند، هر چند كه به زبان نمى گويند و از اقرار بدان استنكاف مى ورزند، علاوه بر اين قرآن كريم خواسته است رعايت مقابله با جمله" إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ" را كرده باشد.

[و آزمايش خدا با فقر و تنگدستى را اهانت و خوارى از ناحيه خدا مى پندارد]

" وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهانَنِ" يعنى وقتى خداى تعالى او را مورد آزمايش قرار مى دهد و به اين منظور رزقش را تنگ مى گيرد، مى گويد پروردگار من مرا خوار كرد، و به هيچم نگرفت.

از مجموع دو آيه، سه نكته استفاده مى شود:

اول اينكه: از تكرار كلمه ابتلاء، هم در نعمت و هم در محروم كردن استفاده مى شود كه هم نعمت دادن خدا امتحان است، و هم نعمت ندادنش، هم چنان كه آيه زير هم همين معنا را تذكر داده مى فرمايد:" وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً" «1»، پس اين آيه انسان را در طرز تفكرش تخطئه مى كند.

_______________

(1) شما را از در آزمون به وسيله خير و شر مى آزماييم. سوره انبياء، آيه 35. ______________________________________________________ صفحه ى 474

دوم اينكه: نعمت دادن خدا را بدان جهت كه نعمت او فضل و رحمت است اكرام و احترام خدا نسبت به انسان است، (چون با نعمت دنيا است كه مى توان بهترين آخرت را تحصيل كرد)، و معلوم است كه اين نعمت تا زمانى احترام از ناحيه خدا است كه خود انسان آن را وسيله عذاب دوزخ قرار ندهد.

سوم اينكه: اين دو آيه با هم مى فهمانند كه انسان سعادت در زندگى را عبارت مى داند از تنعم در دنيا و داشتن نعمت هاى فراوان، و ملاك

داشتن كرامت در درگاه الهى را همين داشتن نعمت فراوان مى داند، و بر عكس ملاك نداشتن قدر و منزلت در درگاه خدا را نداشتن پول و ثروت مى پندارد، در حالى كه نه اولى ملاك احترام است و نه دومى ملاك نداشتن حرمت است، بلكه ملاك در داشتن قدر و منزلت نزد خدا تقرب به خداى تعالى از راه ايمان و عمل صالح است، حال چه اينكه آدمى دارا باشد و چه فقير، پس داشتن و نداشتن مال هر دو امتحان است، مفسرين در معناى اين دو آيه وجوهى ديگر ذكر كرده اند كه چون فايده اى نداشت متعرضش نشديم.

" كَلَّا بَلْ لا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ وَ لا تَحَاضُّونَ عَلى طَعامِ الْمِسْكِينِ" اصل" تحاضون"" تتحاضون" است، كه به معناى تحريك و تشويق كردن يكديگر است، مى فرمايد: شما نه يتيم را احترام مى كنيد، و نه يكديگر را بدادن صدقه بر مساكين تهى دست سفارش و تشويق مى كنيد، و منشا اين رفتارتان مال دوستى است، كه در دو آيه بعد مى فرمايد:" وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حُبًّا جَمًّا".

" وَ تَأْكُلُونَ التُّراثَ أَكْلًا لَمًّا" كلمه" لم"- با تشديد ميم- به معناى اين است كه: انسان سهم خودش و ديگران را به خود اختصاص دهد، و خلاصه هر چه به دستش بيايد بخورد، چه پاك و مال حلال باشد و چه خبيث، و آيه مورد بحث جمله" بَلْ لا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ" را تفسير مى كند، مى فرمايد دليل آن اين است كه مال يتيم هم اگر به دستتان برسد مى خوريد.

" وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حُبًّا جَمًّا" كلمه" جم"- با تشديد جيم- به معناى بسيار و بزرگ از هر چيز است، و اين جمله آيه قبلى را كه مى فرمود:"

وَ لا تَحَاضُّونَ ..." تفسير مى كند، مى فرمايد علت آن اين است كه مال را به مقدار بسيار زياد دوست مى داريد.

" كَلَّا إِذا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكًّا دَكًّا" كلمه" دك" با تشديد كاف به معناى دق و كوبيدن سخت است، و مراد از ظرف ______________________________________________________ صفحه ى 475

" اذا- زمانى كه" حضور روز قيامت است.

در اين جمله براى بار دوم كلمه" كلا" را مى آورد، و براى بار دوم پندار آدميان در حال دارايى و ندارى را رد مى كند، و جمله" إِذا دُكَّتِ الْأَرْضُ ..." در مقام تعليل رد مذكور است، و حاصل معنا چنين است كه آن طور كه انسانها به حسب طبع مى پندارند نيست، به علت اينكه به زودى در وقتى كه قيامت بپا شود متوجه مى شوند كه زندگى دنيا و آنچه در آن از فقر و غنا و امثال آن بود مقصود بالذات نبود، و او آن را مقصود بالذات و يا ساده تر بگويم هدف پنداشت، و چون دنيا را هدف پنداشت چيزى براى آخرتش نفرستاد، آن وقت آرزو مى كند اى كاش" قَدَّمْتُ لِحَياتِي" براى زندگى واقعيم چيزى از پيش فرستاده بودم، با اينكه آرزو، نه خيرى به او مى رساند، و نه عذابى را از او رفع مى كند.

[مراد از آمدن پروردگار در قيامت (وَ جاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ ...)]

" وَ جاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا" در اين جمله نسبت آمدن به خداى تعالى داده، و اين تعبير از متشابهات است كه آيه" لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ" «1»، و آياتى كه خواص قيامت را ذكر مى كند، و مثلا مى فرمايد آن روز همه سبب ها از كار مى افتد، و همه حجابها كنار مى رود، و بر همه مكشوف مى شود كه

خدا حق مبين است، اين متشابه را تفسير مى كند، و تشابه آن را بر طرف مى سازند.

رواياتى هم كه مى گويد منظور از آمدن خدا آمدن امر خدا است، و قرآن هم مى فرمايد:" وَ الْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ" «2» همه در مقام رفع اين تشابه است.

و به وجهى، مؤيد اينكه گفتيم منظور از آمدن خدا اين است كه در آن روز با از كار افتادن اسباب، همه كاره خود خدا بدون هيچ واسطه است، آيه زير است كه مى فرمايد:" هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ فِي ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِكَةُ وَ قُضِيَ الْأَمْرُ" «3» چون اگر اين آيه ضميمه شود به آيه زير كه مى فرمايد:" هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِيَهُمُ الْمَلائِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ أَمْرُ رَبِّكَ" «4» چنين به دست مى آيد كه منظور از آمدن خدا در آيه سوره بقره آمدن امر خدا است، كه در آيه سوره نحل آمده. پس معلوم شد در آيه مورد بحث مضافى حذف شده، و تقدير آيه" جاء امر

_______________

(1) هيچ چيزى مانند او نيست. سوره شورى، آيه 11.

(2) امر امروز تنها براى خداست. سوره انفطار، آيه 19.

(3) منتظر چه هستند كه ايمان نمى آورند، آيا منتظر آنند كه خدا در سايه هايى از ابر و ملائكه بيايدشان، و نابودشان كند. سوره بقره، آيه 210.

(4) منتظر چه هستند كه ايمان نمى آورند، نشسته اند تا ملائكه يا امرى از ناحيه پروردگار تو فرا رسد؟ سوره نحل، آيه 33. ______________________________________________________ صفحه ى 476

ربك" است، و يا نسبت آمدن به خدا دادن در آيه شريفه از باب مجاز عقلى است، و اما بحث در باره آمدن ملائكه و اينكه آمدنشان صف به صف است، نظير بحثى است كه در سابق گذشت.

"

وَ جِي ءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ ..."

بعيد نيست كه مراد از" آوردن جهنم"، پرده بردارى از روى آن باشد، هم چنان كه در آيه زير همين تعبير آمده فرموده:" وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِمَنْ يَرى «1» و نيز آيه زير كه مى فرمايد:" وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِلْغاوِينَ" «2» و آيه زير كه مى فرمايد:" لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ" «3».

" يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسانُ"- يعنى در آن روز انسان به روشن ترين وجه متذكر مى شود، كه آنچه در دنيا به او دادند چه خيرش و چه شرش همه از باب امتحان بوده و او در كار خود كوتاهى كرده اين آن معنايى است كه سياق آيه مى دهد.

" وَ أَنَّى لَهُ الذِّكْرى - يعنى از كجا مى تواند متذكر شود، و اين كنايه است از اينكه تذكرش در آن روز هيچ سودى به حالش ندارد، چون وقتى تذكر سودمند است كه بتواند به وسيله توبه با عمل صالح آنچه را فوت شده جبران كند، و روز جزا جاى توبه و عمل نيست.

[متذكر شدن و" يا ليتنى" گفتن انسان در قيامت

" يَقُولُ يا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَياتِي" يعنى اى كاش در دنيا براى اين زندگيم كه زندگى آخرت است توشه اى فرستاده بودم، ممكن هم هست معنايش اين باشد كه اى كاش در دنيا براى اين زندگيم كه حقيقت زندگى است توشه اى فرستاده بودم، چون قرآن كريم زندگى دنيا را لهو و بازى يعنى سرگرمى بيهوده خوانده و فرموده:" وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ" «4».

و مراد از تقديم در جمله" قدمت" از پيش فرستادن عمل صالح است براى زندگى آخرت، و مضمون آيه آرزويى

است كه انسان در هنگام رسيدن به قيامت و متذكر شدن از ديدن حقايق آن از خود سر مى دهد، و به راى العين مى بيند كه تلاشش در دنيا سودى به حالش نمى دهد.

_______________

(1) و دوزخ براى هر بيننده آشكار مى شود. سوره نازعات، آيه 36.

(2) دوزخ براى گمراهان ظاهر مى شود. سوره شعراء، آيه 91.

(3) تو در دنيا كه بودى از اين جهنم غافل بودى، عالم قيامت بود، ولى تو نمى ديدى، امروز پرده تو را برداشتيم لذا اكنون چشمت خيره و تيزبين شده است. سوره ق، آيه 22.

(4) اگر اهل دانش باشند زندگى آخرت زندگى حقيقى است. سوره عنكبوت، آيه 64. ______________________________________________________ صفحه ى 477

" فَيَوْمَئِذٍ لا يُعَذِّبُ عَذابَهُ أَحَدٌ وَ لا يُوثِقُ وَثاقَهُ أَحَدٌ" ضمير در" عذابه" و در" وثاقه" به خداى تعالى بر مى گردد، و معناى آيه اين است كه در امروز عذاب خدا آن چنان سخت است كه احدى از خلق كسى را آن طور عذاب نكرده، و در بند كردنش آن چنان سخت است كه احدى از خلق كسى را آن طور در بند نكرده، و اين تعبير كنايه است از شدت در تهديد.

بعضى «1» از قاريان دو كلمه" لا يعذب" و" لا يوثق" را به فتحه ذال و فتحه ثاء قرائت كرده اند و آن دو را صيغه مجهول دانسته اند كه بنا بر اين قرائت دو ضمير در" عذابه" و" وثاقه" به انسان بر مى گردد و معناى آيه چنين مى شود هيچ كس در امروز عذاب اين انسان و گرفتارى او را ندارد.

[" نفس مطمئنة" نفسى است كه با ايمان به پروردگار و ياد او سكونت يافته، به مقام رضا رسيده است و ...]

" يا أَيَّتُهَا

النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ" آنچه از سياق آيه يعنى مقابل قرار گرفتن اين نفس با اوصافى كه براى آن ذكر شده با انسانى كه قبل از اين آيه مورد سخن بود و اوصافش از جمله دلبستگى اش به دنيا و طغيان و فساد و كفرانش و سوء عاقبتش ذكر مى شد استفاده مى شود اين است كه نفس مطمئنه، نفسى است كه با علاقمندى و ياد پروردگارش سكونت يافته بدانچه او راضى است رضايت مى دهد و در نتيجه خود را بنده اى مى بيند كه مالك هيچ خير و شرى و نفع و ضررى براى خود نيست و نيز دنيا را يك زندگى مجازى و داشتن و نداشتن و نفع و ضرر آن را امتحانى الهى مى داند و در نتيجه اگر غرق در نعمت دنيايى شود، به طغيان و گسترش دادن به فساد و به علو و استكبار، وادار نمى شود، و اگر دچار فقر و فقدان گردد اين تهى دستى و ناملايمات او را به كفر و ترك شكر وانمى دارد، بلكه هم چنان در عبوديت پاى برجا است و از صراط مستقيم منحرف نمى شود، نه به افراط و نه به تفريط.

" ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً" بعضى«2» پنداشته اند كه اين خطاب بعد از حسابرسى نفوس مطمئنه به ايشان مى شود.

و ليكن به نظر ما ظرف اين خطاب از اول تا به آخر روز قيامت است، يعنى از همان لحظه اى كه نفوس مطمئنه زنده مى شوند، تا لحظه اى كه داخل بهشت مى شوند بلكه از لحظه اى كه مرگشان مى رسد مورد اين خطاب هستند تا وقتى كه به جنت الخلد در مى آيند.

_______________

(1) روح المعانى، ج 30، ص 130.

(2) روح المعانى، ج 30، ص 130. ______________________________________________________ صفحه ى 478

و اگر

نفوس مطمئنه را به وصف" راضِيَةً" و" مَرْضِيَّةً" توصيف كرده، براى آن است كه اطمينان و سكونت يافتن دل به پروردگار مستلزم آن است كه از او راضى هم باشد، و هر قضا و قدرى كه او برايش پيش مى آورد كمترين چون و چرايى نكند، حال چه آن قضا و قدر تكوينى باشد، و چه حكمى باشد كه او تشريع كرده باشد، پس هيچ سانحه به خشم آورنده اى او را به خشم نمى آورد، و هيچ معصيتى دل او را منحرف نمى كند، و وقتى بنده خدا از خدا راضى باشد، قهرا خداى تعالى هم از او راضى خواهد بود، چون هيچ عاملى به جز خروج بنده از زى بندگى خدا را به خشم نمى آورد، و بنده خدا وقتى ملازم طريق عبوديت باشد مستوجب رضاى خدا خواهد بود، و به همين جهت دنبال جمله" راضية" جمله" مرضية" را آورد.

" فَادْخُلِي فِي عِبادِي وَ ادْخُلِي جَنَّتِي" اين آيه به دليل اينكه حرف" فاء" در اولش درآمده نتيجه گيرى از جمله" ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ" است، مى فرمايد: چون راضى و مرضى به سوى پروردگارت بر مى گردى پس در زمره بندگانم در آى و در بهشتم داخل شو، و اين فرمان دلالت دارد بر اينكه صاحب نفس مطمئنه در زمره بندگان خدا است، و حائز مقام عبوديت است.

و بايد هم همين طور باشد، چون وقتى كسى مطمئن به پروردگار خود شد، و از ادعاى استقلال منقطع گرديد، و بدانچه از ناحيه پروردگارش مى رسد به دليل اينكه حق است راضى شد، قهرا ذات و صفات و افعال خود را ملك طلق پروردگارش مى داند، پس در آنچه او مقدر مى كند و قضايى كه او

مى راند و امر و نهيى كه او مى كند هيچ خواستى از خود نشان نمى دهد، مگر آنچه را كه پروردگارش خواسته باشد، و اين همان ظهور عبوديت تامه در بنده است، پس اينكه فرمود:" فَادْخُلِي فِي عِبادِي" در حقيقت امضاى عبوديت وى است و جمله" وَ ادْخُلِي جَنَّتِي" منزلگاه او را معين مى كند، و منظور از اينكه كلمه" جنت" را بر ضمير تكلم اضافه كرد و فرمود: داخل جنت من شو اين بوده است كه او را به تشريف خاصى مشرف كند، و در كلام خداى تعالى هيچ جا غير اين آيه جنت را به خود نسبت نداده است.

بحث روايتى [(رواياتى در باره مراد از شفع و وتر، تسميه فرعون به ذى الأوتاد، آورده شدن جهنم، آمدن خدا، و ...)]

در مجمع البيان در تفسير آيه" وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ" آمده كه بعضى گفته اند منظور از" شفع"، خلق است، چون فرموده:" وَ خَلَقْناكُمْ أَزْواجاً"، و منظور از كلمه" وتر"، خداى تعالى است، نقل از ابن عباس و عطيه عوفى و ابى صالح و مجاهد و اين تفسير روايت ابى ______________________________________________________ صفحه ى 479

سعيد خدرى است، از رسول خدا (ص). بعضى ديگر گفته اند شفع و وتر هر دو نمازند، بعضى شفع و بعضى وترند، و اين روايت ابن حصين است، از رسول خدا (ص). بعضى ديگر گفته اند: شفع، روز عيد قربان، و وتر، روز عرفه است، نقل از ابن عباس و عكرمه و ضحاك و (روايت جابر از رسول خدا (ص) هم همين را مى گويد) و علت اينكه روز عيد را شفع خوانده اند اين است كه روز عرفه در حكم نظير ندارد، چون هيچ روزى ديگر مثل آن روز

وقوف در عرفات واجب نيست، ولى روز عيد در حكم، كه همان كوچ كردن است نظير دارد. بعضى ديگر گفته اند شفع روز هشتم ذى الحجه يعنى روز ترويه است، و وتر روز عرفه است، و اين معنا از امام باقر و از امام صادق (عليهما السلام) نقل شده «1».

مؤلف: سه روايت اول را كه صاحب مجمع البيان از طرق اهل سنت نقل كرده مى توان جمع كرد، و گفت منافاتى بين آنها نيست، چون هر سه در مقام يادآورى بعضى از مصاديق شفع و وتر بوده اند.

و در تفسير قمى در باره" ليال عشر" آمده كه دهه ذى الحجه است، و در باره" وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ" آمده كه دو ركعت شفع و يك ركعت وتر در نماز شب است، و در حديثى آمده كه شفع، حسن و حسين، و وتر امير المؤمنين است، و در باره" وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ" آمده كه منظور شب جمع است (يعنى شب عيد قربان كه از عرفات به مشعر كوچ مى كنند) «2».

و در همان كتاب در روايت ابى الجارود از امام باقر (ع) در معناى" لِذِي حِجْرٍ" آمده: يعنى صاحب عقل «3».

و در كتاب علل به سند خود از أبان احمر روايت كرده كه گفت: از امام صادق (ع) معناى آيه" وَ فِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتادِ" را پرسيدم، عرضه داشتم به چه مناسبت فرعون را صاحب ميخها خواندند؟ فرمود به اين جهت كه او هر گاه مى خواست مردى را شكنجه كند روى زمين مى خوابانيد و دست و پايش را از دو طرف مى كشيد و با چهار ميخ به زمين ميخكوب مى كرد، و بسا مى شد كه اين كار را روى تخته خوابيده

انجام مى داد و دست و پاى محكوم را با چهار ميخ بدان مى كوبيد و سپس به همان حال رهايش مى كرد تا بميرد، و بدين جهت خداى تعالى او را صاحب ميخ ها خواند «4».

_______________

(1) مجمع البيان، ج 10، ص 485.

(2 و 3) تفسير قمى، ج 2، ص 419.

(4) علل الشرائع، ص 69، ب 60. ______________________________________________________ صفحه ى 480

و در مجمع البيان در ذيل آيه" إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ" آمده كه از على (ع) روايت شده كه فرمود: معنايش اين است كه پروردگار تو قادر است جزاى مردم نافرمان را بدهد «1».

مؤلف: بناى روايت بر اين است كه عبارت آيه را استعاره تمثيلى بگيرد، و نيز در همان كتاب است كه از امام صادق (ع) نقل شده كه فرمود: مرصاد پلى است بر صراط كه هيچ بنده اى نمى تواند با داشتن مظلمه اى از ديگرى از آن پل بگذرد «2».

و از غوالى از امام صادق (ع) حكايت شده كه در تفسير آيه" وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ" فرمود: يونس يقين داشت بر اينكه خدا رزقش را تنگ نمى گيرد، و كلمه" ظن" در اين آيه به معناى يقين است، و" قدر" به معناى تنگ گرفتن رزق است، مگر نشنيدى كلام خدا را كه فرمود:" وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ"، كه در اينجا نيز معناى" قدر" تنگ گرفتن معيشت است «3».

و در تفسير قمى در روايت ابى الجارود از امام باقر (ع) آمده كه در تفسير آيه" كَلَّا إِذا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكًّا دَكًّا"، فرمود يعنى وقتى كه زمين زلزله شود «4».

و در الدر المنثور است كه ابن مردويه از على بن ابى طالب روايت

آورده كه گفت:

رسول خدا (ص) فرمود: آيا تفسير اين آيه را كه مى فرمايد:" كَلَّا إِذا دُكَّتِ الْأَرْضُ ... وَ جِي ءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ" را مى دانيد؟ آن گاه فرمود: چون روز قيامت شود جهنم به وسيله هفتاد هزار زمام، به دست هفتاد هزار ملك رانده مى شود، و او سركشى مى كند، و اگر خداى سبحان او را كنترل نكند آسمانها و زمين را مى سوزاند «5».

مؤلف: اين حديث از ابى سعيد خدرى و ابن مسعود، و از طرق شيعه در امالى شيخ به سندش از داوود بن سليمان از حضرت رضا از آباى گرامش از على (ع) از رسول خدا (ص) نيز روايت شده «6».

و در كتاب عيون در" روايات وارده از حضرت رضا در باب توحيد" به سند خود از على بن فضال از پدرش، نقل شده كه گفت: از حضرت رضا (ع) پرسيدم: معناى _______________

(1 و 2) مجمع البيان، ج 10، ص 487.

(3) نور الثقلين، ج 5، ص 573، به نقل از غوالى.

(4) تفسير قمى، ج 2، ص 420.

(5) الدر المنثور، ج 6، ص 346.

(6) امالى شيخ طوسى، ج 1، ص 346. ______________________________________________________ صفحه ى 481

آيه" وَ جاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا" چيست؟ فرمود: خداى تعالى به صفت آمدن و رفتن توصيف نمى شود، چون خدا منزه است از انتقال، منظور آيه از آمدن خدا آمدن امر خدا است «1».

[روايتى در باره كيفيت قبض روح مؤمن و خطاب" يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ..." به او]

و در كافى به سند خود از سدير صيرفى روايت آورده كه گفت: به امام صادق (ع) عرضه داشتم: فدايت شوم، يا بن رسول اللَّه آيا مؤمن از مرگ و قبض روح خود كراهت

مى دارد؟ فرمود: نه به خدا سوگند، وقتى فرشته مرگ نزدش مى آيد تا روحش را قبض كند، مؤمن به جزع در مى آيد، و ملك الموت به او مى گويد: جزع مكن، اى ولى خدا، به آن خدايى كه محمد (ص) را به نبوت مبعوث كرده من نسبت به تو دلسوزتر و مهربانتر از پدرى مهربان هستم، اگر پدرت اينجا بود بيش از من به تو مهر نمى ورزيد، چشم خودت را باز كن و ببين.

آن گاه فرمود: در آن هنگام رسول خدا (ص) و امير المؤمنين و فاطمه و حسن و حسين و امامان از ذريه او در برابرش ممثل مى شوند، و به وى گفته مى شود:

اين رسول خدا (ص) است، و اين امير المؤمنين و اين فاطمه، و اين حسن و اين حسين و اينان امامان از ذريه اويند، كه همه رفقاى تو هستند.

فرمود: پس مؤمن چشم خود باز نموده حضرات را تماشا مى كند، در اين هنگام ندا كننده اى از طرف رب العزة روح او را ندا مى كند و مى گويد:" يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ..."، اى نفسى كه با ديدن محمد و اهل بيتش (عليهم السلام) اطمينان يافتى، به سوى پروردگارت برگرد، در حالى كه به ولايت راضى و به ثواب مرضى هستى، پس داخل در بندگان من شو، يعنى در زمره محمد و اهل بيتش در آى، و داخل جنت شو، پس در آن هنگام هيچ چيزى در نظرش محبوب تر از مرگ و ملحق شدن به منادى نيست «2».

مؤلف: اين معنا را قمى «3» هم در تفسيرش و برقى نيز در محاسنش نقل كرده «4».

_______________

(1) عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 103، ح 19.

(2) فروع كافى، ج

3، ص 127، ح 2.

(3) تفسير قمى، ج 2، ص 422.

(4) محاسن برقى، ص 177، ح 161.

خواهد بود براى روز قيامتش )). <1>

و در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم : ((سوره فجر را در هر نماز واجب و مستحب بخوانيد كه سوره حسين بن على (عليه السلام ) است ، هر كس آن را بخواند با حسين بن على (عليه السلام ) در قيامت در درجه او از بهشت خواهد بود)). <2>

معرفى اين سوره به عنوان سوره حسين بن على (عليه السلام ) ممكن است به خاطر اين باشد كه مصداق روشن ((نفس مطمئنه )) كه در آخرين آيات اين سوره مخاطب واقع شده حسين بن على (عليه السلام ) است ، همانگونه كه در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) ذيل همين آيات آمده است .

و يا به خاطر اينكه ليالى عشر (شبهاى دهگانه ) يكى از تفسيرهايش شبهاى دهگانه آغاز محرم است كه رابطه خاصى با حسين بن على (عليه السلام ) دارد.

و به هر حال اينهمه پاداش و فضيلت از آن كسانى است كه تلاوت آن را مقدمه اى براى اصلاح خويش و خودسازى قرار دهند.

تفسير :

به سپيده صبح شما سوگند!

در آغاز اين سوره به پنج سوگند بيدارگر اشاره شده :

نخست مى فرمايد: ((قسم به فجر و شكافتن پرده سياه شب )) (و الفجر).

((و قسم به شبهاى دهگانه )) (و ليال عشر).

((فجر)) در اصل به معنى شكافتن وسيع است ، و از آنجا كه نور صبح تاريكى شب را مى شكافد از آن تعبير به ((فجر)) شده است ، و مى دانيم فجر بر دو گونه است ((كاذب )) و ((صادق )).

فجر كاذب همان سپيدى طولانى است كه

در آسمان ظاهر مى شود و آن را تشبيه به دم روباه مى كنند كه نقطه باريك آن در طرف افق است و قاعده مخروط آن در وسط آسمان .

فجر صادق از همان ابتدا در افق گسترش پيدا مى كند، صفا و نورانيت و شفافيت خاصى دارد، مانند يك نهر آب زلال افق مشرق را فرا مى گيرد، و بعد در تمام آسمان گسترده مى شود.

فجر صادق اعلام پايان شب ، و آغاز روز است ، در اين موقع روزهداران بايد امساك كنند، و وقت نماز صبح وارد مى شود.

بعضى ((فجر)) را در اين آيه به معنى مطلق آن يعنى سپيده صبح تفسير كرده اند كه مسلما يكى از نشانه هاى عظمت خداوند است ، نقطه عطفى است در زندگى انسانها و تمام موجودات زمينى ، و آغاز حاكميت نور و پايان گرفتن ظلمت است ، آغاز جنبش و حركت موجودات زنده ، و پايان يافتن خواب و سكوت

است ، و به خاطر اين حيات خداوند به آن سوگند ياد كرده .

ولى بعضى آن را به معنى فجر آغاز محرم كه آغاز سال جديد است تفسير كرده اند.

و بعضى به ((فجر روز عيد قربان )) كه مراسم مهم حج در آن انجام مى گيرد، و متصل به شبهاى دهگانه است . و بالاخره بعضى به صبحگاهان ماه مبارك رمضان و يا ((فجر صبح جمعه )).

ولى آيه مفهوم وسيعى دارد كه همه اينها را شامل مى شود، هر چند بعضى از مصداقهاى آن از بعضى ديگر روشن تر و پراهميت تر است .

بعضى معنى آيه را از اين هم گسترده تر دانسته اند، و گفته اند

منظور از فجر هر روشنايى است كه در دل تاريكى مى درخشد.

بنابر اين درخشيدن اسلام و نور پاك محمدى (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در تاريكى عصر جاهليت يكى از مصاديق فجر است ، و همچنين درخشيدن سپيده صبح قيام مهدى (عليه السلام ) به هنگام فرو رفتن جهان در تاريكى و ظلمت ظلم و ستم ، مصداق ديگرى از آن محسوب مى شود (همانگونه كه در بعضى از روايات به آن اشاره شده است ). <3>

و قيام عاشوراى حسينى در آن دشت خونين كربلا، و شكافتن پرده هاى تاريك ظلم بنى اميه ، و نشان دادن چهره واقعى آن ديوصفتان مصداق ديگر بود.

و همچنين تمام انقلابهاى راستينى كه بر ضد كفر و جهل و ظلم و ستم در تاريخ گذشته و امروز انجام مى گيرد.

و حتى نخستين جرقه هاى بيدارى كه در دلهاى تاريك گنهكاران ظاهر مى شود و آنها را به توبه دعوت مى كند ((فجر)) است .

ولى البته اين يك توسعه در مفهوم آيه است در حالى كه ظاهر آيه همان

فجر به معنى طلوع سپيده صبح است .

و اما ((ليال عشر)) (شبهاى دهگانه ) مشهور همان شبهاى دهگانه ذى الحجه است كه شاهد بزرگترين و تكاندهنده ترين اجتماعات عبادى سياسى مسلمين جهان است .

اين معنى در حديثى از ((جابر بن عبدالله انصارى )) از پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نقل شده است . <4>

بعضى نيز آن را به ده شب آخر ماه مبارك رمضان كه شبهاى قدر در آن است تفسير كرده اند.

و بعضى آن را به شبهاى آغاز ماه محرم .

جمع

ميان اين تفسيرهاى سه گانه نيز كاملا ممكن است .

در بعضى از رواياتى كه اشاره به بطون قرآن مى كند فجر به وجود حضرت مهدى (عليه السلام ) و ليال عشر به ده امام قبل از او، و ((شفع )) كه در آيه بعد مى آيد به حضرت ((على )) و ((فاطمه زهرا)) (عليهاالسلام ) تفسير شده است .

به هر حال سوگند به اين شبهاى دهگانه به هر تفسيرى كه باشد دليل بر اهميت فوق العاده آنها است چرا كه هميشه سوگند به امور مهمه ياد مى كنند <5> جمع ميان معانى نيز ممكن است .

سپس سوگندها را ادامه داده مى افزايد: ((قسم به زوج و فرد)) (و الشفع و الوتر).

در اينكه منظور از ((شفع )) و ((وتر)) (زوج و فرد) در اين آيه چيست ؟ مفسران اقوال و احتمالات فراوانى ذكر كرده اند: بعضى بالغ بر بيست قول <6> و بعضى از آن هم فراتر رفته و بالغ بر سى و شش قول نقل كرده اند!. <7>

و مهم ترين آنها اقوال زير است .

1 - منظور اعداد زوج و فرد است ، مطابق اين تفسير خداوند به كل اعداد كه از زوج و فرد تشكيل شده است سوگند ياد كرده ، اعدادى كه همه محاسبات و نظامها بر محور آن مى چرخد، و سراسر عالم هستى را فرا مى گيرد، گويى فرموده است قسم به نظم و حساب ، و در حقيقت مهم ترين مطلب در جهان هستى همين مساءله نظم و حساب و عدد است و در زندگى انسانها نيز پايه اصلى را تشكيل مى دهد.

2 - منظور از ((شفع )) مخلوقات

است چرا كه همه آنها داراى زوج و قرينى هستند و منظور از ((وتر)) خدا است كه هيچ شبيه و نظير و مانند ندارد، بعلاوه ممكنات همگى مركب از ((ماهيت )) و ((وجود)) هستند كه در فلسفه از آن تعبير به ((زوج تركيبى )) مى شود، تنها هستى بى انتها و بدون ماهيت ذات پاك خدا است (اين تفسير در بعضى از روايات معصومين به آن اشاره شده است ). <8>

3 - منظور از زوج و فرد كل مخلوقات جهان است كه از يك نظر بعضى زوجند و بعضى فرد.

4 - منظور نمازها است كه بعضى از نظر تعداد ركعات زوج است و بعضى فرد (اين معنى نيز در روايتى از معصومين (عليهم السلام ) نقل شده است ) <9> يا اينكه منظور همان نماز شفع و وتر است كه در آخر نافله شب خوانده مى شود.

5 - منظور از ((شفع )) روز ((ترويه )) (هشتم ماه ذى الحجة كه حاجيان آماده كوچ به عرفات مى شوند) و منظور از ((وتر)) روز ((عرفه )) است كه زائران خانه خدا در عرفاتند، يا اينكه منظور از شفع روز عيد قربان (دهم ذى الحجه ) و منظور از وتر روز ((عرفه )) است (اين تفسير نيز در روايات معصومين آمده است ). <10>

عمده آن است اگر الف و لام در اين دو كلمه براى عموم باشد همه اين معانى در آن جمع مى گردد، چرا كه هر كدام از اين تفسيرها و غير اينها بيان مصداقى است از مصداقهاى ((شفع )) و ((وتر))، و ذكر هر يك به خصوص به معنى انحصار در آن مفهوم

نيست ، بلكه از قبيل تطبيق بر يك مصداق روشن است .

ولى اگر الف و لام در آنها براى عهد باشد اشاره به زوج و فرد خاصى است ، و در اينجا به تناسب سوگندهاى گذشته دو معنى از همه مناسب تر است نخست اينكه منظور روز عيد و روز عرفه باشد كه با شبهاى دهگانه آغاز ذى الحجه مناسبت كامل دارد، و مهم ترين قسمتهاى مناسك حج در آنها انجام مى شود، و يا اينكه نمازها است به تناسب سوگند به فجر كه وقت سحرگاهان و وقت راز و نياز به درگاه پروردگار است به خصوص اينكه هر دو تفسير در رواياتى كه از معصومين نقل شده نيز وارد است .

و بالاخره در آخرين سوگند مى فرمايد: ((و قسم به شب هنگامى كه به

سوى صبحگاهان و روشنايى روز پيش مى رود)) (و الليل اذا يسر). <11>

چه تعبير جالبى كه راه رفتن را به خود شب نسبت داده است ؟ آن هم راه رفتن در شب (زيرا ((يسر)) از ماده ((سرى )) (بر وزن شما) به گفته راغب در مفردات به معنى راه رفتن در شب است ).

گويى شب موجود زنده اى است و داراى حس و حركت كه در تاريكى خود گام برمى دارد، و به سوى صبحى روشن حركت مى كند.

آرى قسم به آن تاريكى ياد شده كه رو به سوى روشنايى است ، تاريكى متحرك نه ايستا و ثابت ، تاريكى آن گاه وحشتناك است كه به صورت ثابت در آيد، اما اگر در آن حركتى باشد به سوى نور، پرارزش است .

بعضى نيز گفته اند كه ظلمت شب بر

صفحه كره زمين در حال حركت است و اصولا آنچه از شب مهم و مفيد و حياتبخش است همين شبى است كه در حال حركت مى باشد، يعنى دائما و به طور متناوب جاى خود را با روز عوض مى كند كه اگر شب در نيمى از كره ميخكوب شود هم آن نيم مى ميرد، و هم نيم ديگر كه در برابر تابش دائم آفتاب قرار گرفته است !

در اينكه منظور از شب در اينجا چيست ؟ آيا همه شبهاست يا شب خاصى ؟ باز در ميان مفسران گفتگو است ، اگر الف و لام آن به معنى عموم باشد تمام شبها را شامل مى شود كه خود آيتى است از آيات خدا، و پديده اى است از پديده هاى مهم آفرينش .

و اگر الف و لام آن عهد باشد اشاره به شب معينى است ، و به تناسب سوگندهاى گذشته منظور شب عيد قربان است كه حاجيان از عرفات به ((مزدلفه )) (مشعرالحرام ) و بعد از گذراندن شب را در آن وادى مقدس

به هنگام طلوع آفتاب به سوى سرزمين منى روان مى شوند (اين تفسير در رواياتى كه از معصومين نقل شده نيز آمده است ). <12>

كسانى كه از نزديك منظره آن شب را در عرفات و مشعر ديده اند مى دانند كه چگونه از هر گوشه و كنار هزاران هزار نفر در حال حركتند، گويى احساس مى كند كه شب با تمام وجودش در آنجا حركت مى كند، درست است كه حجاج در حركتند اما اين حركت عمومى به قدرى گسترده است كه گويى تمام زمين و زمان در حركت است

و اين تنها وقتى احساس مى شود كه انسان شب عيد را در آن سرزمين باشد و معنى والليل اذا يسر را با چشم خود ببيند.

به هر حال شب به هر معنى بوده باشد (عام يا خاص ) از آيات عظمت الهى است ، و از موضوعات پر اهميت عالم هستى ، شب حرارت هوا را تعديل مى كند، و به همه موجودات آرامش مى بخشد، و جو آرامى براى راز و نياز به درگاه خدا فراهم مى سازد، و اما شب عيد قربان كه آن را ليله جمع مى نامند، آن نيز از عجيب ترين شبهاى سال در آن وادى مقدس مشعرالحرام است .

به هر حال پيوند اين قسمهاى پنجگانه (سوگند به فجر، و شبهاى دهگانه ، و زوج ، و فرد، و شب به هنگامى كه حركت مى كند) در صورتى كه همه را ناظر به ايام ذى الحجه و مراسم بزرگ حج بدانيم روشن است .

در غير اين صورت اشاره به مجموعه اى از حوادث مهم عالم تكوين و تشريع شده كه نشانه هايى هستند از عظمت خداوند و پديده هايى هستند شگفت انگيز در عالم هستى .

بعد از ذكر اين قسمهاى پر معنى و بيدارگر مى افزايد: ((آيا در آنچه

گفته شد سوگند مهمى براى صاحبان عقل و خرد وجود ندارد))؟! (هل فى ذلك قسم لذى حجر).

((حجر)) در اينجا به معنى عقل است و در اصل به معنى ((منع )) مى باشد مثلا گفته مى شود قاضى فلانكس را ((حجر)) (بر وزن زجر) كرد، يعنى او را از تصرف در اموالش ممنوع ساخت ، و يا اينكه به اطاق ((حجره ))

گفته مى شود چون محلى است محفوظ و ممنوع از اينكه ديگران وارد آن شوند، و به دامان نيز حجر (بر وزن فكر) گفته مى شود، به خاطر حفظ و منع ديگران ، و از آنجا كه ((عقل )) نيز انسان را از كارهاى نادرست منع مى كند از آن تعبير به ((حجر)) شده ، همانگونه كه خود واژه عقل نيز به معنى ((منع )) است ، لذا به طنابى كه بر زانوى شتر مى بندند تا مانع حركت او شود ((عقال )) مى گويند.

در اينكه ((مقسم به )) (چيزى كه اين سوگندها به خاطر آن ياد شده است ) چيست ؟ دو احتمال وجود دارد: نخست اينكه جمله ((ان ربك لبالمرصاد)) (پروردگار تو در كمينگاه است ) جواب اين قسمها است .

ديگر اينكه جواب قسم محذوف است و آيات آينده كه سخن از مجازات طغيانگران مى گويد گواه بر آن است ، و در معنى چنين است : ((قسم به آنچه گفته شد كه ما كفار و طغيانگران را عذاب مى كنيم )). <13>

و به اين ترتيب قسم و مقسم به روشن مى گردد. پروردگارت در كمين ظالمان است .

به دنبال آيات گذشته كه متضمن سوگندهاى پر معنايى درباره مجازات طغيانگران بود، در اين آيات به چند قوم نيرومند از اقوام پيشين كه هر كدام براى خود قدرتى عظيم داشتند، اما بر مركب غرور سوار شدند و راه طغيان و كفر را پيش گرفتند اشاره مى كند، و سرنوشت دردناك آنها را روشن مى سازد، تا مشركان مكه و اقوام ديگر كه شايد از آنها بسيار ضعيف تر بودند حساب خود را برسند،

و از خواب غفلت بيدار شوند.

نخست مى فرمايد: ((آيا نديدى پروردگارت به قوم عاد چه كرد؟))؟! (ا لم تر كيف فعل ربك بعاد).

منظور از ((رؤ يت )) (ديدن ) در اينجا ((علم و آگاهى )) است ، منتها از آنجا كه داستان اين اقوام به قدرى مشهور و معروف بوده كه گويى مردم زمانهاى بعد نيز آن را با چشم خود مى ديدند تعبير به ((رؤ يت )) شده است .

البته مخاطب در اين آيه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) است ، ولى هشدارى است براى همگان .

((عاد)) همان قوم پيامبر بزرگ خدا ((هود)) است بعضى از مورخان معتقدند عاد بر دو قبيله اطلاق مى شود: قبيله اى كه در گذشته بسيار دور زندگى

داشتند، و قرآن از آنها تعبير به ((عادالاولى )) كرده است (نجم - 50).

آنها احتمالا قبل از تاريخ زندگى مى كرده اند.

قبيله دوم كه در دوران تاريخ بشر، و احتمالا حدود هفتصد سال قبل از ميلاد مسيح (عليه السلام ) وجود داشتند، و به نام ((عاد)) مشهورند در سرزمين ((احقاف )) يا ((يمن )) زندگى مى كردند.

قامتهايى بلند و اندامى نيرومند داشتند، و به همين دليل جنگجويانى زبده محسوب مى شدند.

به علاوه از نظر تمدن ظاهرى نيز پيشرفته بودند، شهرهايى آباد و زمينهاى خرم و سرسبز، و كاخهاى عظيم و باغهاى پر طراوت داشتند.

بعضى مى گويند ((عاد)) نام جد اين قبيله است ، و قبيله را معمولا بنام جد آن قبيله مى خواندند.

سپس مى افزايد: ((همان شهر ارم پرشكوه و عظيم )) (ارم ذات العماد).

در اينكه ((ارم )) نام ((شخص )) يا ((قبيله )) است ، يا محل

و شهرى است ؟ درمفسران گفتگو است .

((زمخشرى )) در ((كشاف )) از بعضى نقل مى كند كه ((عاد)) فرزند ((عوص )) و او فرزند ((ارم )) و او فرزند ((سام )) فرزند ((نوح )) است ، و از آنجا كه نام جد قبيله بر آن قبيله اطلاق مى شده به قبيله عاد نيز ((ارم )) مى گفتند.

بعضى نيز معتقدند كه ((ارم )) همان ((عاد اولى )) است ، و عاد قبيله دوم است در حالى كه بعضى ديگر معتقدند ((ارم )) نام شهر و سرزمين آنها است . <14>

ولى مناسب با آيه بعد اين است كه ((ارم )) نام شهر بى نظير آنها باشد.

((عماد)) به معنى ستون و جمع آن ((عمد)) (بر وزن شتر).

بنابر تفسير اول اشاره به اندام نيرومند و پيكرهاى ستون مانند قوم عاد است ، و بنابر تفسير دوم اشاره به ساختمانهاى با عظمت و كاخهاى رفيع و ستونهاى عظيمى است كه در اين كاخها به كار رفته بود، و در هر دو صورت اشاره اى است به قدرت و قوت قوم عاد. <15>

ولى تفسير دوم (يعنى ستونهاى عظيم كاخهاى آنها) مناسبتر است .

و لذا در آيه بعد مى افزايد: ((همان شهر و ديارى كه مانند آن در بلاد آفريده نشده بود)) (التى لم يخلق مثلها فى البلاد).

اين تعبير نشان مى دهد كه منظور از ((ارم )) همان شهر است ، نه قبيله و طايفه . و شايد به همين دليل است كه بعضى از مفسران بزرگ همين تفسير را پذيرفته اند و ما نيز آن را ترجيح داديم . <16>

بعضى از مفسران داستان مفصلى از كشف شدن

شهر زيبا و پرشكوه ((ارم )) در بيابانهاى جزيرة العرب ، و صحارى عدن ، نقل كرده اند كه از ساختمان با عظمت و زينت آلات فوق العاده عجيب و بى نظير آن سخن مى گويد ولى داستان مزبور به افسانه يا خواب شبيه تر است تا به يك واقعيت !

اما به هر حال جاى ترديد نيست كه قوم ((عاد)) و شهرهاى آنان از نيرومندترين قبائل ، و پيشرفته ترين بلاد بود، و همانگونه كه قرآن اشاره مى كند همانند آن در بلاد پيدا نمى شد.

داستانهاى زيادى نيز از ((بهشت شداد)) كه فرزند ((عاد)) بوده در افواه ،

و تواريخ وجود دارد، تا آنجا كه ((بهشت شداد)) و باغهاى ارم )) به صورت ضرب المثل درآمده ، ولى اين داستانها به ((اساطير)) شبيه تر است ، اساطيرى كه ريشه اى از واقعيت دارد، اما پيرامون آن شاخ و برگهاى زيادى درست كرده اند.

سپس به سراغ دومين گروه طغيانگر از اقوام پيشين مى رود و مى فرمايد: ((آيا نديدى پروردگارت با قوم ثمود چه كرد، همان قومى كه صخره هاى عظيم را در وادى مى بريدند)) و از آن خانه ها و كاخها مى ساختند (و ثمود الذين جابوا الصخر بالواد).

قوم ((ثمود)) از قديمى ترين اقوامند و پيامبرشان ((صالح )) (عليه السلام ) بود، و در سرزمينى بنام ((وادى القرى )) ميان ((مدينه )) و ((شام )) زندگى داشتند، تمدنى پيشرفته و زندگانى مرفه ، و صاحب ساختمانهاى عظيم و پيشرفته بودند.

بعضى گفته اند: ثمود نام پدر قبيله بود كه به آن نام ناميده شده اند. <17>

((جابوا)) در اصل از ((جوبة )) (بر وزن توبه )

به معنى زمين پست گرفته شده ، سپس به معنى قطع و بريدن هر قطعه زمينى آمده است ، و پاسخ كلام را از اين رو ((جواب )) ناميده اند كه گويى هوا را قطع مى كند و از دهان گوينده به گوش شنونده مى رسد (يا به اين جهت كه سؤ ال را قطع كرده و به آن پايان مى دهد).

به هر حال منظور در اينجا بريدن قطعات كوهها، و ايجاد خانه هاى مطمئن است ، همانگونه كه در آيه 82 سوره ((حجر)) درباره همين قوم ثمود

مى خوانيم : و كانوا ينحتون من الجبال بيوتا آمنين : ((آنها در دل كوهها خانه هاى امن مى تراشيدند)) نظير همين معنى در آيه 149 سوره شعراء نيز آمده ، و در آنجا تعبير به بيوتا فارهين شده كه دليل بر آن است آنها در اين خانهها به عيش و نوش و هوسرانى مى پرداختند.

بعضى گفته اند قوم ثمود نخستين قومى بودند كه بريدن سنگها را از كوه و ايجاد خانه هاى محكم در دل كوهها اقدام كردند.

((واد)) كه در اصل ((وادى )) بوده ، و به معنى بستر رودخانه ، يا محل عبور سيلابها، و گاه به معنى ((دره )) نيز آمده چرا كه سيلابها از دره هايى كه در كنار كوهها است مى گذرد.

و در اينجا مناسب معنى دوم يعنى دره ها و كوهپايه ها است زيرا با توجه به آيات ديگر قرآن كه درباره اين قوم سخن مى گويد و در بالا اشاره شد قوم ثمود خانه هاى خود را در دامنه كوهها مى ساختند، به اين ترتيب كه سنگها را مى بريدند و

در درون آنها خانه هاى امنى ايجاد مى كردند. <18>

در حديثى آمده است كه پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در غزوه تبوك در مسير خود به شمال عربستان به وادى ثمود رسيد، در حالى كه سوار بر اسب بود، فرمود سرعت كنيد كه شما در سرزمين ملعون و نفرين شده اى هستيد. <19>

بدون شك قوم ثمود نيز در عصر خود تمدنى پيشرفته و شهرهايى آباد داشتند، ولى باز در اينجا به اعداد و ارقامى برخورد مى كنيم كه مبالغه آميز يا افسانه به نظر مى رسد، مثل اينكه جمعى از مفسران نوشته اند كه آنها يكهزار و هفتصد شهر ساخته بودند كه همه آنها از سنگ بود!

سپس به سومين قوم پرداخته ، مى گويد: ((و همچنين فرعون صاحب قدرت ))! (و فرعون ذى الاوتاد).

اشاره به اينكه آيا نديدى خداوند با قوم فرعون قدرتمند و ظالم و بيدادگر چه كرد؟!

((اوتاد)) جمع ((وتد)) (بر وزن صمد) به معنى ميخ است .

در اينكه چرا فرعون را ((ذى الاوتاد)) گفته اند تفسيرهاى مختلفى است ، نخست اينكه او داراى لشكر فراوانى بود كه بسيارى از آنها در خيمه ها زندگى مى كردند، و چادرهاى نظامى را كه براى آنها بر پا مى شد با ميخها محكم مى كردند.

ديگر اينكه بيشترين شكنجه فرعون نسبت به كسانى كه مورد خشم او قرار مى گرفتند اين بود كه آنها را به چهار ميخ مى كشيد، دستها و پاهاى او را با ميخ به زمين مى بست ، يا با ميخ به زمين مى كوبيد، و يا او را بر روى قطعه چوبى مى خواباندند و

دست و پاى او را با ميخ به آن مى كوبيدند، يا مى بستند و به همان حال رها مى كردند تا بميرد!

اين تفسير در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده <20> چنانكه در تواريخ آمده هنگامى كه همسرش ((آسيه )) به ((موسى )) (عليه السلام ) ايمان آورد او را به همين صورت شكنجه كرد و كشت .

ديگر اينكه : ((ذى الاوتاد)) اصولا كنايه از قدرت و استقرار حكومت است . البته اين سه تفسير با هم منافاتى ندارد و ممكن است در معنى آيه جمع باشد.

سپس در يك جمع بندى به اعمال اين اقوام سهگانه اشاره كرده ، مى افزايد: ((همانها كه در شهرها طغيان كردند)) (الذين طغوا فى البلاد).

و فساد فراوان در آنها ببار آوردند (فاكثروا فيها الفساد).

فساد كه شامل هر گونه ظلم و ستم و تجاوز و هوسرانى و عياشى مى شود در واقع يكى از آثار طغيان آنها بود، و هر قوم طغيانگرى سرانجام در فساد همه جانبه فرو مى رود.

سپس در يك جمله كوتاه و پر معنى به مجازات دردناك همه اين اقوام طغيانگر اشاره كرده ، مى افزايد: لذا خداوند تازيانه عذاب را بر آنها فرو ريخت (فصب عليهم ربك سوط عذاب ).

((سوط)) به معنى ((تازيانه )) و در اصل به معنى مخلوط كردن چيزى به چيزى است سپس به تازيانه كه از رشته هاى مختلف چرم و مانند آن بافته شده اطلاق گرديده است ، و بعضى آن را كنايه از عذاب مى دانند، عذابى كه با گوشت و خون انسان آميخته مى شود، و او را سخت ناراحت مى كند.

در كلام امير مؤ

منان على (عليه السلام ) در مورد امتحان مى خوانيم : و الذى بعثه بالحق لتبلبلن بلبلة و لتغربلن غربلة و لتساطن سوط القدر: ((سوگند به كسى كه پيامبر را به حق مبعوث كرد، به سختى ، مورد آزمايش قرار مى گيريد، و غربال مى شويد، و مانند محتويات ديگ به هنگام جوشش مخلوط و زير و رو خواهيد شد)). <21>

تعبير به ((صب )) كه در اصل به معنى فرو ريختن آب است در اينجا اشاره

به شدت و استمرار اين عذاب است و ممكن است اشاره به تطهير صفحه زمين از وجود اين طاغيان باشد، و به هر حال از همه معانى سوط مناسب تر همان معنى اول يعنى ((تازيانه )) است ، تعبيرى كه در گفتگوهاى روزمره نيز رائج است كه مى گوييم فلانكس تازيانه عذاب را بر پشت دشمن كوبيد.

اين تعبير كوتاه اشاره به مجازاتهاى شديد و مختلفى است كه دامنگير اين اقوام شد، اما ((عاد)) به گفته قرآن مجيد به وسيله تندباد سرد و سوزناك هلاك شدند ((و اما عاد فاهلكوا بريح صرصر عاتية )) (حاقه - 6).

و اما قوم ثمود بوسيله صيحه عظيم آسمانى نابود شدند ((فاما ثمود فاهلكوا بالطاغية )) (حاقه - 5).

و اما قوم فرعون در ميان امواج نيل غرق و مدفون گشتند فاغرقناهم اجمعين (زخرف - 55).

و در آخرين آيه مورد بحث به عنوان هشدارى به همه كسانى كه در مسير آن اقوام طغيانگر گام برمى دارند، مى فرمايد: ((مسلما)) پروردگار تو در كمينگاه است (ان ربك لبالمرصاد).

((مرصاد)) از ماده ((رصد)) به معنى آمادگى براى مراقبت از چيزى است ، و معادل آن در فارسى كمينگاه است

، اين واژه معمولا در جايى به كار مى رود كه افراد ناچارند از گذرگاهى بگذرند، و شخصى در آن گذرگاه آماده ضربه زدن به آنها است ، و در مجموع اشاره به اين است گمان نكنيد كسى مى تواند از چنگال عذاب الهى بگريزد، همه در قبضه قدرت او هستند و هر وقت اراده كند آنها را مجازات مى نمايد.

بديهى است خداوند مكان ندارد، و در گذرگاهى نمى نشيند، اين تعبير

كنايه از احاطه قدرت پروردگار به همه جباران و طغيانگران و مجرمان است ، و لذا در حديثى از على (عليه السلام ) آمده است كه معناى اين آيه اين است : ان ربك قادر على ان يجزى اهل المعاصى جزائهم : ((پروردگارت توانايى دارد كه كيفر گنهكاران را به آنها بدهد)). <22>

در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم كه فرمود: المرصاد قنطرة على الصراط، لا يجوزها عبد بمظلمة عبد: ((مرصاد پلى است بر طريقى كه از روى جهنم مى گذرد كسى كه حق مظلومى بر گردن او باشد از آنجا نخواهد گذشت )). <23>

و اين در حقيقت از قبيل بيان يك مصداق روشن است چرا كه كمينگاه الهى منحصر به قيامت و پل معروف صراط نيست ، خداوند در همين دنيا نيز در كمين ظالم است ، و عذاب اقوام سه گانه پيشين مصداق بارز آن است .

تعبير به ((ربك )) (پروردگار تو) اشاره به اين است كه سنت الهى در مورد اقوام سركش و ظالم و ستمگر در امت تو نيز جارى مى شود، هم تسلى خاطرى است براى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم

) و مؤ منان كه بدانند اين دشمنان لجوج كينه توز از چنگال قدرت خدا هرگز فرار نخواهند كرد، و هم اعلام خطرى است به آنها كه هر گونه ظلم و ستمى را به پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و مؤ منان روا مى داشتند، آنها بايد بدانند كسانى كه از آنان قدرتمندتر و نيرومندتر بودند در مقابل يك تندباد، يك طوفان ، و يا يك جرقه و صيحه آسمانى ، تاب مقاومت نياوردند، اينها چگونه فكر مى كنند مى توانند با اين اعمال خلافشان از عذاب الهى نجات يابند.

در حديثى از پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خوانيم . كه فرمود: ((روح الامين

به من خبر داد در آن هنگام كه خداوند يكتا خلايق را از اولين و آخرين در صحنه قيامت متوقف مى سازد، جهنم را مى آورد، و صراط را كه باريكتر از مو و تيزتر از شمشير است بر آن مى نهد، و بر صراط سه پل قرار دارد، روى پل اول امانت و درستكارى و رحمت و محبت است ! و بر پل دوم نماز! و بر پل سوم عدل پروردگار جهان !

و به مردم دستور داده مى شود كه از آن بگذرند، آنها كه در امانت و رحم كوتاهى كرده اند در پل اول مى مانند، و اگر از آن بگذرند چنانچه در نماز كوتاهى كرده باشند، در پل دوم مى مانند، و اگر از آن بگذرند در پايان مسير در برابر عدل الهى قرار مى گيرند، و اين است معنى آيه ان ربك لبالمرصاد. <24>

در سخنان على (عليه

السلام ) مى خوانيم : و لئن امهل الله الظالم فلن يفوت اخذه ، و هو له بالمرصاد، على مجاز طريقه ، و بموضع الشجى من مساغ ريقه : ((اگر خداوند ظالم را مهلت دهد هرگز مجازات او از بين نمى رود، او بر سر راه در كمين ستمگران است ، و چنان گلوى آنها را در دست دارد كه هر زمان بخواهد آن را چنان مى فشارد كه حتى آب دهان از گلويشان فرو نرود)). <25> نه از نعمتش مغرور باش و نه از سلب نعمت ماءيوس !

در تعقيب آيات گذشته كه به طغيانگران هشدار مى داد و آنها را به مجازات الهى تهديد مى كرد، در آيات مورد بحث به مساءله امتحان كه معيار ثواب و عقاب الهى است و مهم ترين مساءله زندگى انسان محسوب مى شود مى پردازد.

نخست مى فرمايد: ((اما انسان هنگامى كه پروردگارش او را براى آزمايش اكرام كند و نعمت بخشد، مغرور مى شود، و مى گويد: خداوند مرا گرامى داشته است ))! (فاما الانسان اذا ما ابتلاه ربه فاكرمه و نعمه فيقول ربى اكرمن ).

او نمى داند كه آزمايش الهى گاه با نعمت است ، و گاه با انواع بلا، نه روى آوردن نعمت بايد مايه غرور گردد، و نه بلاها مايه ياس و نوميدى ، ولى اين انسان كم ظرفيت در هر دو حال هدف آزمايش را فراموش مى كند، به هنگام روى آوردن نعمت چنان مى پندارد كه مقرب درگاه خدا شده ، و اين نعمت دليل بر آن قرب است .

قابل توجه اينكه در آغاز آيه مى گويد: خداوند او را مورد اكرام قرار

مى دهد ولى در ذيل آيه از اينكه انسان خود را مورد اكرام خدا مى بيند ملامت مى شود اين به خاطر آن است كه اكرام اول به همان معنى انعام است و اكرام دوم به معنى قرب در درگاه خداست .

و اما هنگامى كه براى امتحان روزى را بر او تنگ بگيرد، ماءيوس مى شود و مى گويد: پروردگارم مرا خوار كرده ))! (و اما اذا ما ابتلاه فقدر عليه رزقه فيقول ربى اهانن ).

ياءس سر تا پاى او را فرا مى گيرد، و از پروردگارش مى رنجد و ناخشنود مى شود، غافل از اينكه اينها همه وسائل آزمايش و امتحان او است ، امتحانى كه رمز پرورش و تكامل انسان ، و به دنبال آن سبب استحقاق ثواب ، و در صورت مخالفت مايه استحقاق عذاب است .

اين دو آيه هشدار مى دهد كه نه اقبال نعمت دليل بر تقرب به خدا است ، و نه ادبار نعمت دليل بر دورى از حق ، اينها مواد مختلف امتحانى است كه خداوند طبق حكمتش هر گروهى را به چيزى آزمايش مى كند، اين انسانهاى كم ظرفيتند كه گاه مغرور، و گاه ماءيوس مى شوند.

در آيه 51 ((فصلت )) نيز آمده است : و اذا انعمنا على الانسان اعرض و نا بجانبه و اذا مسه الشر فذو دعاء عريض : ((هنگامى كه نعمتى به انسان مى دهيم روى مى گرداند و با تكبر از حق دور مى شود، اما هنگامى كه مختصر ناراحتى به او برسد پيوسته دعا مى كند و بى تابى مى نمايد)).

و در آيه 9 سوره ((هود)) آمده است :

و لئن اذقنا الانسان منا رحمة ثم نزعناها منه انه ليؤ س كفور: ((هر گاه ما به انسان رحمتى بچشانيم سپس از او بگيريم نوميد و ناسپاس مى شود)).

اين دو آيه علاوه بر اينكه مساءله آزمايش الهى را از طرق مختلف گوشزد مى كند اين نتيجه را نيز مى بخشد كه هرگز نبايد برخوردار شدن از نعمتها، و يا محروميت از آن را دليل بر شخصيت و مقام در پيشگاه خداوند، و يا دورى از ساحت مقدس او بدانيم ، بلكه معيار هميشه و همه جا ايمان و تقوى است .

چه بسيار پيامبرانى كه به انواع مصائب در اين دنيا گرفتار شدند، و در مقابل چه بسيار كفار ستمگرى كه از انواع نعمتها برخوردار بودند، و اين است طبيعت زندگى دنيا.

در ضمن ، اين آيه اشاره سربسته اى به فلسفه بلاها و حوادث دردناك نيز مى كند.

سپس به شرح اعمالى كه موجب دورى از خدا و گرفتارى در چنگال مجازات الهى مى شود پرداخته ، مى فرمايد: ((چنان نيست كه شما خيال مى كنيد (كه اموالتان دليل بر مقام شما نزد پروردگار است ، بلكه اعمالتان حاكى از دورى شما از خدا است ) شما يتيمان را گرامى نمى داريد)) (كلا بل لا تكرمون اليتيم ).

((و يكديگر را بر اطعام مستمندان تشويق نمى كنيد)) (و لا تحاضون على طعام المسكين ).

قابل توجه اينكه در مورد يتيمان از ((اطعام )) سخن نمى گويد، بلكه از ((اكرام )) سخن مى گويد، چرا كه در مورد يتيم تنها مساءله گرسنگى مطرح نيست ، بلكه از آن مهم تر جبران كمبودهاى عاطفى او است ، يتيم نبايد احساس كند

كه چون پدرش را از دست داده خوار و ذليل و بى مقدار شده ، بايد آنچنان مورد اكرام قرار گيرد كه جاى خالى پدر را احساس نكند، و لذا در روايات اسلامى به مساءله محبت و نوازش يتيمان اهميت خاصى داده شده است :

در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم ما من عبد يسمح يده على راءس يتيم رحمة له الا اعطاه الله بكل شعرة نورا يوم القيامة : ((هيچ بندهاى دست مرحمت بر سر يتيمى نمى كشد مگر اينكه خداوند به تعداد موهائى كه از زير

دست او مى گذرد نورى در قيامت به او مى بخشد)). <26>

در آيه 9 سوره ((ضحى )) نيز آمده است : فاما اليتيم فلا تقهر: ((اما يتيم را مورد قهر و تحقير قرار مده )).

و اين درست در مقابل چيزى است كه در جوامع دور از ايمان و اخلاق همچون جامعه عصر جاهليت ديروز و امروز رواج داشته و دارد، كه نه تنها به انواع حيله ها براى تملك اموال يتيمان متوسل مى شوند بلكه خود او را در جامعه چنان تنها مى گذارند كه درد يتيمى و فقدان پدر را به تلخ ترين صورتى احساس مى كند.

از آنچه گفتيم روشن مى شود كه اكرام يتيمان منحصر به حفظ اموال آنها نيست ، آنچنانكه بعضى از مفسران پنداشته اند، بلكه معنى وسيع و گسترده اى دارد كه هم آن ، و هم امور ديگر را شامل مى شود.

جمله ((تحاضون )) از ماده ((حض )) به معنى تحريص و ترغيب است ، اشاره به اينكه تنها اطعام مسكين كافى نيست ، بلكه مردم بايد

يكديگر را بر اين كار خير تشويق كنند، تا اين سنت در فضاى جامعه گسترش يابد. <27>

عجب اينكه در آيه 34 سوره ((حاقه )) اين موضوع را همرديف عدم ايمان به خداوند بزرگ ذكر كرده مى فرمايد: انه كان لا يؤ من بالله العظيم و لا يحض على طعام المسكين : ((او به خداوند بزرگ ايمان نمى آورد و ديگران را به اطعام مستمندان تشويق نمى كند)). <28>

سپس به سومين كار زشت آنها اشاره كرده و آنها را مورد نكوهش قرار مى دهد، و مى افزايد: شما ميراث را (از طريق حلال و حرام ) جمع كرده و مى خوريد)) (و تاكلون التراث اكلا لما). <29>

بدون شك خوردن اموالى كه از طريق ميراث مشروع به انسان رسيده كار مذمومى نيست ، بنابر اين نكوهش اين كار در آيه فوق ممكن است اشاره به يكى از امور زير باشد:

نخست اينكه منظور جمع ميان حق خود و ديگران است ، زيرا كلمه ((لم )) در اصل به معنى ((جمع )) است ، و بعضى از مفسران مانند ((زمخشرى )) در كشاف مخصوصا آن را به جمع ميان ((حلال )) و ((حرام )) تفسير كرده است ، به خصوص اينكه عادت عرب جاهلى اين بود كه زنان و كودكان را از ارث محروم مى كردند، و حق آنها را براى خود برمى داشتند، و معتقد بودند ارث را بايد كسانى ببرند كه جنگجو هستند (زيرا بسيارى از اموالشان از طريق غارت به دست مى آمد، تنها كسانى را سهيم مى دانستند كه قدرت بر غارتگرى داشته باشند!).

ديگر اينكه وقتى ارثى به شما مى رسد به

بستگان فقير و محرومان جامعه هيچ انفاق نمى كنيد، جايى كه با اموال ارث كه بدون زحمت به دست مى آيد چنين مى كنيد، مسلما در مورد درآمد دسترنج خود بخيل تر و سخت گيرتر خواهيد بود و اين عيب بزرگى است .

سوم اينكه منظور خوردن ارث يتيمان و حقوق صغيران است زيرا بسيار ديده شده است كه افراد بى ايمان ، يا بى بندوبار هنگامى كه دستشان به اموال

ارث مى رسد به هيچوجه ملاحظه يتيم و صغير را نمى كنند، و از اينكه آنها قدرت بر دفاع از حقوق خويش ندارند حداكثر سوء استفاده را مى كنند، و اين از زشت ترين و شرم آورترين گناهان است .

جمع ميان هر سه تفسير نيز امكان پذير است . <30>

بعد به چهارمين عمل نكوهيده آنها پرداخته مى افزايد: ((و شما بسيار ثروت و اموال را دوست مى داريد)) (و تحبون المال حبا جما). <31>

شما افرادى دنياپرست ، ثروتاندوز، عاشق و دلباخته مال و متاع دنيا هستيد، و مسلما كسى كه چنين علاقه فوق العاده اى به مال و ثروت دارد به هنگام جمع آورى آن ملاحظه مشروع و نامشروع و حلال و حرام را نمى كند، و نيز چنين شخصى حقوق الهى آن را اصلا نمى پردازد، و يا كم مى گذارد، و نيز چنين كسى كه حب مال تمام قلبش را فرا گرفته جايى براى ياد خدا در دل او نيست .

و به اين ترتيب بعد از ذكر آزمايش انسانها به وسيله نعمت و بلا آنها را متوجه به چهار آزمايش مهم كه اين گروه مجرم در همه آنها ناكام و مردود شده

بودند مى كند: آزمايش در مورد يتيمان .

اطعام مستمندان .

آزمايش جمع آورى سهام ارث از طريق مشروع و نامشروع .

و بالاخره آزمايش جمع اموال بدون هيچ قيد و شرط.

و عجب اينكه تمام اين آزمونها جنبه مالى دارد، و در واقع اگر كسى از عهده آزمايشهاى مالى برآيد آزمايشهاى ديگر براى او آسانتر است .

اين مال و ثروت دنيا است كه به قول معروف ((ايمان فلك داده به باد)) چرا بزرگترين لغزشهاى فرزندان آدم در همين قسمت است ؟

كسانى هستند در حدى از ((مال )) امينند، اما هنگامى پيمانه آنها پر شود و از آن حد بگذرد وسوسه هاى شيطان آنها را به خيانت مى كشاند، مؤ منان راستين كسانى هستند كه امانت و درستكارى و رعايت حقوق واجب و مستحب ديگران را در هر حدى از مال و بدون هيچ قيد و شرط رعايت كنند چنين كسانى مى توانند دم از ايمان و تقوى زنند.

كوتاه سخن اينكه كسانى كه از عهده امتحانات مالى در هر اندازه و كميت و در هر شرايط برآيند افرادى قابل اعتماد متقى و پرهيزكار و با شخصيتند، و بهترين دوستان و ياران محسوب مى شوند، آنها در زمينه هاى ديگر نيز (غالبا) افراد پاك و درستى هستند، تكيه آيات فوق بر آزمونهاى مالى نيز از همين جهت است . روزى بيدار مى شوند كه كار از كار گذشته !

به دنبال نكوهشها كه در آيات قبل از طغيانگران دنياپرست و متجاوز به حقوق ديگران شده بود، در اين آيات به آنها اخطار مى كند كه سرانجام قيامتى در كار است ، و حساب و كتاب و مجازات شديدى در پيش

است ، بايد خود را براى آن آماده كنند.

نخست مى فرمايد: چنان نيست كه آنها خيال مى كنند (كه حساب و كتابى در كار نيست ، و اگر خدا مال و ثروتى به آنها داده به خاطر احترام آنها بوده نه براى آزمايش و امتحان ) (كلا).

((در آن هنگام كه زمين سخت درهم كوبيده شود)) (اذا دكت الارض دكا دكا).

((دك )) در اصل به معنى زمين نرم و صاف است ، و سپس به درهم كوبيدن در ارتفاعات و ساختمانها و صاف كردن آن اطلاق شده ، ((دكان )) به محلى گفته مى شود كه صاف و بدون پستى و بلندى است ، و ((دكه )) به سكويى مى گويند كه آن را صاف و آماده نشستن كرده اند.

تكرار ((دك )) در آيه فوق براى تاءكيد است .

رويهمرفته اين تعبير اشاره به زلزله ها و حوادث تكان دهنده پايان دنيا و آغاز رستاخيز است ، چنان تزلزلى در اركان موجودات رخ مى دهد كه كوهها همه از هم متلاشى شده ، و زمينها صاف و مستوى مى شوند، چنانكه در آيه 106 - 108 سوره طه آمده است : و يسئلونك عن الجبال فقل ينسفها ربى نسفا فيذرها قاعا صفصفا لا ترى فيها عوجا و لا امتا: ((از تو درباره كوهها سؤ ال مى كنند، بگو: پروردگارم آنها را بر باد مى دهد، سپس زمين را صاف و هموار و بى آب و گياه

مى سازد، به گونه اى كه هيچ پستى و بلندى در آن نمى بينى !

بعد از پايان يافتن مرحله نخستين رستاخيز يعنى ويرانى جهان ، مرحله دوم آغاز مى شود و

انسانها همگى به زندگى باز مى گردند، و در دادگاه عدل الهى حاضر مى شوند و ((در آن هنگام فرمان پروردگارت فرا رسد، و فرشتگان صف در صف حاضر شوند)) (و جاء ربك و الملك صفا صفا).

و گرداگرد حاضران در محشر را مى گيرند و آماده اجراى فرمان حقند.

اين ترسيمى است از عظمت آن روز بزرگ و عدم توانايى انسان بر فراز چنگال عدالت .

تعبير به ((جاء ربك )) (پروردگار تو مى آيد) كنايه از فرا رسيدن فرمان خدا براى رسيدگى به حساب خلايق است .

يا اينكه منظور ظهور آيات عظمت و نشانه هاى خداوند است .

و يا منظور از ظهور پروردگار ظهور معرفت او در آن روز است به گونه اى كه جاى انكار براى هيچكس باقى نمى ماند، گويى همه با چشم ، ذات بى مثالش را مشاهده مى كنند، و به هر حال مسلم است كه آمدن خداوند به معنى حقيقى كلمه كه لازمه آن جسم بودن و انتقال در مكان است ، معنى ندارد چرا كه او از جسم و خواص جسم مبرا است . <32>

همين معنى با صراحت در حديثى از امام على بن موسى الرضا (عليه السلام ) نقل

شده است . <33>

شاهد اين تفسير آيه 33 سوره نحل است كه مى فرمايد: هل ينظرون الا ان تاتيهم الملائكة او ياتى امر ربك : ((آيا آنها جز اين انتظارى دارند كه فرشتگان به سراغشان بيايند و يا امر پروردگارت فرا رسد))؟!

تعبير به ((صفاصفا)) اشاره به اين است كه ملائكه در صفوف مختلفى وارد محشر مى شوند و احتمالا فرشتگان هر آسمان در يك صف حضور مى يابند و

گرداگرد اهل محشر را مى گيرند.

سپس مى افزايد: ((و در آن روز جهنم را حاضر كنند و در آن روز انسان متذكر مى شود، اما چه فايده كه اين تذكر براى او سودى ندارد (و جى ء يومئذ بجهنم يومئذ يتذكر الانسان و انى له الذكرى ).

از اين تعبير استفاده مى شود كه جهنم قابل حركت دادن است ، و آن را به مجرمان نزديك مى كنند!، همانگونه كه در مورد بهشت نيز در آيه 90 سوره شعرا مى خوانيم : و ازلفت الجنة للمتقين : ((بهشت را به پرهيزكاران نزديك مى سازند))!

گرچه بعضى ميل دارند اينها را بر معنى مجازى حمل كنند و كنايه از ظهور بهشت و جهنم در برابر ديدگان نيكوكاران و بدكاران بگيرند، ولى دليلى بر اين خلاف ظاهر در دست نيست ، بلكه بهتر است آن را به ظاهر خود رها سازيم ، چرا كه حقايق عالم قيامت دقيقا بر ما روشن نيست و شرايط حاكم بر آنجا با اينجا تفاوت بسيار دارد، و هيچ مانعى ندارد كه در آن روز بهشت و دوزخ تغيير مكان دهند.

در حديثى از پيغمبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خوانيم كه وقتى آيه فوق (و جى ء يومئذ بجهنم ) نازل شده رنگ چهره مباركش دگرگون گشت ، اين حالت بر اصحاب گران آمد، بعضى به سراغ على ژ(عليه السلام ) رفتند و ماجرا را بيان كردند، على (عليه السلام ) آمد ميان دو شانه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را بوسيد و گفت : ((اى رسول خدا! پدرم و مادرم به فدايت باد،

چه حادثه اى روى داده ))؟

فرمود: جبرييل آمد و اين آيه را بر من تلاوت كرد.

على (عليه السلام ) مى گويد: عرض كردم : چگونه جهنم را مى آورند.

فرمود: هفتاد هزار فرشته آن را با هفتاد هزار مهار مى كشند و مى آورند! و آن در حال سركشى است كه اگر او را رها كنند همه را آتش مى زند، سپس من در برابر جهنم قرار مى گيرم و او مى گويد اى محمد! مرا با تو كارى نيست ، خداوند گوشت تو را بر من حرام كرده ، در آن روز هر كس در فكر خويش است ولى محمد مى گويد: رب امتى ! امتى ! ((پروردگارا! امتم امتم ))!. <34>

آرى هنگامى كه انسان مجرم اين صحنه ها را مى بيند تكان مى خورد و بيدار مى شود، هاله اى از غم و اندوه وجودش را مى پوشاند، نگاهى به گذشته خويش مى كند، و از اعمال خود سخت پشيمان مى شود اما اين پشيمانى هيچ سودى ندارد.

انسان آرزو مى كند بازگردد و گذشته تاريك را جبران كند، اما درهاى بازگشت به كلى بسته است .

مى خواهد توبه كند اما زمان توبه سپرى شده است .

مى خواهد اعمال صالحى بجا آورد تا اعمال سوئش را تلافى كند اما پرونده اعمال درهم پيچيده شده .

اينجا است كه فريادش بلند مى شود ((مى گويد: ايكاش اعمال صالحى براى زندگى فرستاده بودم ))! (يقول يا ليتنى قدمت لحياتى ).

جالب توجه اينكه نمى گويد براى ((زندگى آخرتم بلكه مى گويد براى ((زندگيم )) گويى واژه ((حيات )) شايسته غير زندگى آخرت نيست ، و زندگى زودگذر

آميخته با انواع مصائب در دنيا زندگى محسوب نمى شود.

همانگونه كه در آيه 64 عنكبوت مى خوانيم و ما هذه الحياة الدنيا الا لهو و لعب و ان الدار الاخرة لهى الحيوان لو كانوا يعلمون : اين حيات دنيا چيزى جز سرگرمى و بازى نيست ، و حيات حقيقى حيات آخرت است اگر مى دانستند)).

آرى آنها كه اموال يتيمان را به غارت بردند، لقمه اى در دهان گرسنگان نگذاشتند، اموال ارث را از اين و آن به يغما گرفتند و محبت اموال دنيا تمام قلوبشان را تسخير كرده بود، در آن روز آرزو مى كنند كه ايكاش چيزى براى حيات آخرت كه حيات حقيقى و جاويدان است از پيش فرستاده بودند، ولى اين آرزويى است بى نتيجه كه هرگز بجايى نمى رسد.

سپس در دو جمله كوتاه شدت عذاب الهى را در آن روز تشريح مى كند، مى فرمايد: ((در آن روز خداوند او را چنان مجازات مى نمايد كه هيچكس عذابى همانند عذاب او نمى كند)) (فيومئذ لا يعذب عذابه احد).

آرى اين طغيانگرانى كه به هنگام قدرت بدترين جرائم و گناهان را مرتكب شدند در آن روز چنان مجازات مى شوند كه سابقه نداشته ، همانگونه كه نيكوكاران چنان پاداشهايى مى بينند كه حتى از خيال كسى نگذشته است ، چرا كه او در جاى خود ((ارحم الراحمين )) است و در جاى ديگر ((اشدالمعاقبين )).

((و نيز در آن روز هيچكس همچون خداوند كسى را به بند نمى كشد)) (و لا يوثق وثاقه احد).

نه بند و زنجير او مانندى دارد، و نه مجازات و عذابش ، چرا چنين نباشد در حالى كه آنها

نيز در اين دنيا بندگان مظلوم خدا را تا آنجا كه قدرت داشتند در بند كشيدند، و سخت ترين شكنجه ها را به آنها دادند. اى صاحب نفس مطمئنه !

بعد از ذكر عذاب وحشتناكى كه دامان طغيانگران و دنياپرستان را در قيامت مى گيرد، در آيات مورد بحث به نقطه مقابل آن پرداخته ، و از ((نفوس مطمئنه )) و مؤ منانى كه در ميان اين طوفان عظيم از آرامش كامل برخوردارند پرداخته ، و آنها را با يك دنيا لطف و محبت مخاطب ساخته مى گويد: ((اى نفس مطمئنه ))! (يا ايتها النفس المطمئنة ).

((به سوى پروردگارت بازگرد، در حالى كه هم تو از او خشنودى و هم او از تو خشنود است ))! (ارجعى الى ربك راضية مرضية ).

((و در سلك بندگانم داخل شو)) (فادخلى فى عبادى ).

((و در بهشتم وارد شو)) (و ادخلى جنتى ).

چه تعبيرات جالب و دل انگيز و روحپرورى ؟ كه لطف و صفا و آرامش و اطمينان از آن مى بارد!

دعوت مستقيم پروردگار، از نفوسى كه در پرتو ايمان به حالت اطمينان و آرامش رسيده اند.

دعوت از آنها براى بازگشت به سوى پروردگارشان به سوى مالك و مربى و مصلحشان .

دعوتى كه آميخته با رضايت طرفينى است ، رضايت عاشق دلداده از معشوق ، و رضايت محبوب و معبود حقيقى .

و به دنبال آن تاج افتخار عبوديت را بر سر او نهادن ، و به لباس بندگى مفتخرش كردن ، و در سلك خاصان درگاه او را جاى دادن !

و سپس دعوت از او براى ورود در بهشت ، آنهم با تعبير ((وارد بهشتم شو)) كه

نشان مى دهد ميزبان اين ميهمانى تنها و تنها ذات مقدس او است ، عجب دعوتى ! عجب ميزبانى ! و عجب ميهمانى !

منظور از ((نفس )) در اينجا همان روح آدمى است .

و تعبير به ((مطمئنة )) اشاره به آرامشى است كه در پرتو ايمان پيدا و حاصل شده ، چنانكه قرآن مى گويد: الا بذكر الله تطمئن القلوب .

((بدانيد تنها با ذكر خدا دلها آرام مى گيرد)) (رعد - 28).

چنين نفسى هم اطمينان به وعده هاى الهى دارد، و هم به راه و روشى كه برگزيده مطمئن است ، هم در اقبال دنيا و هم در ادبار دنيا، هم در طوفانها، و هم در حوادث و بلاها، و از همه بالاتر در آن هول و وحشت و اضطراب عظيم قيامت نيز آرام است .

منظور از بازگشت به سوى پروردگار به عقيده جمعى از مفسران بازگشت به ثواب و رحمت او است ، ولى بهتر آن است كه گفته شود بازگشت به سوى خود او است ، يعنى در جوار قرب او جاى گرفتن ، بازگشتى معنوى و روحانى نه مكانى و جسمانى .

آيا اين دعوت به بازگشت به سوى پروردگار تنها در قيامت است ، و يا از لحظه جان دادن و پايان گرفتن عمر؟

سياق آيات البته مربوط به قيامت است ، هر چند تعبير خود اين آيه مطلق و گسترده است .

تعبير به ((راضيه )) به خاطر آن است كه تمام وعده هاى پاداش الهى را بيش از آنچه تصور مى كرد قرين واقعيت مى بيند، و آنچنان فضل و رحمت خدا شامل حال او مى گردد كه يكپارچه رضا و خشنودى

مى شود و اما تعبير به ((مرضية )) به خاطر اين است كه مورد قبول و رضاى دوست واقع شده است .

چنين بنده اى ، با چنان اوصاف ، و با رسيدن به مقام رضا و تسليم كامل ، حقيقت عبوديت را كه گذشتن از همه چيز در طريق معبود است دريافته ، و در سلك بندگان خاص خدا گام نهاده ، و مسلما جايى جز بهشت براى او نيست .

در بعضى از تفاسير آمده است كه اين آيات در مورد ((حمزه ((سيد الشهداء)) نازل شده ، ولى با توجه به اينكه اين سوره مكى است اين در حقيقت نوعى

تطبيق است نه شاءن نزول ، همانگونه كه درباره امام حسين نيز در آغاز سوره خوانديم .

جالب اينكه در روايتى كه در كافى از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده مى خوانيم : كه يكى از يارانش پرسيد آيا ممكن است مؤ من از قبض روحش ناراضى باشد؟!

فرمود: نه به خدا سوگند، هنگامى كه فرشته مرگ براى قبض روحش مى آيد اظهار ناراحتى مى كند، فرشته مرگ مى گويد: اى ولى خدا ناراحت نباش ! سوگند به آنكس كه محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را مبعوث كرده من بر تو مهربانترم از پدر مهربان ، درست چشمهايت را بگشا و ببين ، او نگاه مى كند، رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و امير مؤ منان (عليه السلام ) و فاطمه (عليهاالسلام ) و حسن (عليه السلام ) و حسين (عليه السلام ) و امامان از ذريه او (عليهم السلام ) را مى بيند، فرشته

به او مى گويد نگاه كن اين رسول خدا و امير مؤ منان و فاطمه و حسن و حسين و امامان (عليهم السلام ) دوستان تواند.

او چشمانش را باز مى كند و نگاه مى كند، ناگهان گوينده اى از سوى پروردگار بزرگ ندا مى دهد، و مى گويد: يا ايتها النفس المطمئنة : ((اى كسى كه به محمد و خاندانش اطمينان داشتى ! بازگرد به سوى پروردگارت ، در حالى كه تو به ولايت آنها راضى هستى ، و او با ثوابش از تو خشنود است ، داخل شو در ميان بندگانم يعنى محمد و اهلبيتش (عليهم السلام ) و داخل شو در بهشتم ، در اين هنگام چيزى براى انسان محبوبتر از آن نيست كه هر چه زودتر روحش از تن جدا شود و به اين منادى بپيوندد))!. <35>

خداوندا! ما را به چنان آرامشى مفتخر فرما كه شايسته اين خطاب بزرگ شويم .

پروردگارا! رسيدن به اين مقام جز به لطف و عنايتت ممكن نيست ، ما را مشمول الطافت فرما.

خداوندا! مسلما چيزى از كرمت كم نمى شود اگر ما را از صاحبان نفوس مطمئنه قرار دهى ، بيا و بر ما منت گذار و كرم كن .

بار الها! مى دانيم كه اين آرامش جز در سايه ذكر تو ممكن نيست توفيق ذكر را خودت عنايت فرما.

آمين يا رب العالمين

اين سوره با سوگندهاى شگفت آور و بيدارگرى رو به رور مى شويم. سوگند به سپيده دم، و به شب هاى ده گاه و به جفت و طاق و به شب...

نام اين سوره، از نخستين آيه و نخستين سوگند برگرفته شده و «فجر» نام دارد.

2 - فرودگاه آن اين سوره در مكّه و كنارخانه خدا بر قلب نورانى پيامبر فرود آمده است. اين واقعيت را افزون بر محدثان و مفسران لحن و آهنگ خاص آيات و محتواى آنها نيز - كه آهنگ سورهاى مكّى را دارد - گواهى مى كند.

3 - شمار آيه هاى آن در مورد شمار آيه هاى اين سوره ديدگاه ها متفاوت است.

1 - به باور قاريان حجاز اين سوره داراى 33 آيه است.

2 - اما كوفيان، همان آيه ها و واژه ها را 30 آيه شمرده اند.

3 - و شاميان 29 آيه.

اين سوره از 137 واژه، و 597 حرف پديد آمده است.

4 - پاداش تلاوت آن در فضيلت اين سوره از پيامبر گرامى آورده اند كه فرمود:

من قرأها فى ليال عشر غفراللَّه له، و من قرأها سائرالايام كانت له نوراً يوم القيامة(147)

كسى كه اين سوره را در شب هاى دهگانه «اول ذى حجّه» بخواند، خدا گناهان او را مى آمرزد، و كسى كه ديگر روزها آن را تلاوت كند، براى روز رستاخيزش نور و روشنايى خواهد بود.

از امام صادق آورده اند كه فرمود:

اقرأوا سورة الفجر فى فرائضكم و نوافلكم فانها سورة الحسين (ع)، مَنْ قرأها كان مع الحسين بن على يوم القيامة فى درجته من الجنة(148)

سوره «فجر» را در نمازهاى واجب و مستحب خود بخوانيد كه سوره

حسين(ع) است. هر كس اين سوره را بخواند، و درآن، براى انجام كارهاى شايسته بينديشد در روز رستاخيز با آن حضرت و در درجه او وارد بهشت خواهد شد.

5 - دورنمايى از مفاهيم اين سوره در آغازين آيات اين سوره با سوگندهاى بديع و شگفت آورى روبه رو مى شويم. هدف آن است كه انسان ها را به حقايق بزرگى توجه دهد و مفاهيم ارزشمند و دگرگونسازى را به تابلو برد؛ مفاهيم و معارف بلندى چون:

سوگندهاى بيدارگر و انديشاننده،

فرجام عبرت انگيز جامعه هاى استبدادزده پيشين،

داستان آن شهر بى نظير،

آيا نديدى خدا با خودكامگان چه كرد؟

آزمون و شمارى از عوامل عدم موفقيت،

ملاك برترى و فروترى در بارگاه خدا،

مرحله ديگرى از روز رستاخير،

اصلاح پذيرى و بيدارى دير هنگام،

درس شناخت پديده ها و پديد آورنده آنها،

سر گذشت عبرت آموز سه جامعه اصلاح ناپذير،

راز سر فرازى و سرافكندگى،

چند مرحله از رويدادهاى رستاخيز و سراى آخرت،

روح آرامش يافته،

و نكات ديگرى كه خواهد آمد.

1 - سوگند به سپيده دم،

2 - و به شب هاى ده گانه،

3 - و به جفت و طاق،

4 - و به شب آن گاه كه بگذرد، [كه خودكامگان را كيفر خواهيم نمود.]

5 - آيا براى خردمند در اين [سوگندها]، سوگندى [بسنده هست!؟

6 - آيا نديدى پروردگارت با عاديان چه كرد!؟

7 - [بامردم ارم، [همان شهرى كه داراى ساختمان هاى بلند بود،

8 - [شهرى كه همانندش در [ديگر] سرزمين ها ساخته نشده بود.

9 - و با ثموديان، همانان كه در آن وادى، [براى ساختن كاخ هاى استوار ]سنگ هاى سخت را بريدند؟!

10 - و با فرعونِ صاحب [لشكريان بسيار كه بسان ميخ ها [نظام استبدادى اورا پاس مى داشتند]؟!

11 - همانان كه در شهرها سركشى كردند.

12 - و در آن ها بسيار تباهى نمودند.

13 - پس پروردگارت تازيانه عذابى [سهمگين را بر آنان فرود آورد.

14 - بى گمان پروردگارت در كمينگاه [تبهكاران است.

15 - امّا انسان اين گونه است كه هرگاه پروردگارش او را بيازمايد و اورا گرامى دارد و به وى نعمت دهد، [مغرور مى شود و ]مى گويد: پروردگارم مرا گرامى داشته است.

16 - و امّا هنگامى كه او را بيازمايد و روزى وى را بر او تنگ سازد، [نوميد مى گردد و ]مى گويد: پروردگارم مرا خوار كرده است.

17 - چنين نيست [كه او مى پندارد]؛ بلكه شما يتيم را گرامى نمى داريد.

18 - و يكديگر را به خوراك [دادن به بينوا بر نمى انگيزيد.

19 - و ميراث [ديگران را يك جا مى خوريد.

20 - و مال را بسيار دوست مى داريد.

21 - چنين نيست [كه انسان مى پندارد]؛ هنگامى كه زمين بشدّت درهم كوبيده شود،

22 - و [فرمان پروردگارت [در رسد] و فرشتگان صف به صف بيايند،

23 - و در آن روز دوزخ آورده شود، آن روز كه انسان [گناهان خود را] به ياد مى آورد، اما ياد آوردن [گناه براى او چه سودى دارد؟!

24 - و مى گويد: اى كاش براى زندگى [جاودانه خود چيزى پيش فرستاده بودم.

25 - [آرى در آن روز كسى مانند عذاب او [ستمكاران را] عذاب نمى كند؛

26 - و هيچ كس بسان در بند كشيدن او [تبهكاران

را] به بند نمى كشد.

27 - [به هنگام مرگ، به روح انسان شايسته كردار ندا مى رسد كه: ]اى روح آرام يافته [به ياد خدا]!

28 - خشنود و پسنديده به سوى پروردگارت باز گرد؛

29 - و در زمره بندگان [برگزيده من درآى؛

30 - و به بهشت من وارد شو.

نگرشى بر واژه ها

فجر: اين واژه در اصل به معنى شكافتن آمده است؛ و بدان دليل كه روشنايى سپيده دم تاريكى شب را مى شكافد، از سپيده دم به «فجر» تعبير مى گردد. و زمانى كه گفته شود: «فجره اللَّه لعباده فجراً» منظور اين است كه: خدا آن را براى بندگانش آن گونه كه بايد شكافت؛ چرا كه روز روشن با پشت كردن شب تاريك در افق، مشرق رخ گشود. «فجر» بر دو گونه است: «صادق» و «كاذب». «فجر كاذب» يا مستطيل عبارت از سپيدى طولانى است كه در آسمان پديدار مى گردد، و بدان جهت كه از جهت طول بالا مى رود، آن را به دم گرگ و يا روباه تشبيه مى كنند و از نظر شرعى حكمى ندارد، چرا كه فجر كاذب است.

اما «فجر صادق» آن روشنى و سپيدى شفافى است كه از آغاز در افق گسترش مى يابد و آن هنگا م نخستين لحظه هايى است كه در ماه رمضان بايد از خوردن و آشاميدن خوددادرى كرد.

حِجر: اين واژه در اصل به معنى «منع» آمده، و از آن جايى كه «عقل» انسان را از كارهاى ناروا باز مى دارد، اين واژه در آيه به معنى «عقل» آمده است.

عماد: اين واژه به معنى «ستون» و «پايه» آمده و جمع آن «عَمُد» مى باشد. اين واژه در قدرت و قوت و

يا قامت هاى بلند و برافراشته نيز آمده است.

سوط: به معنى تازيانه است. اين واژه در اصل به معنى آ ميخته ساختن چيزى به چيز ديگر است، و از آنجايى كه «تازيانه» از رشته هاى گوناگونى بافته شده، به آن «سوط» گفته اند. «فراء» اين واژه را نام عذاب مى داند؛ عذابى كه با گوشت و خون انسا ن آميخته مى شود و اورا سخت رنج مى دهد.

مرصاد: اين واژه از «رصد» به معنى مراقبت از چيزى است براى مقابله در رويارويى با آن، كه در فارسى به «كمينگاه» تعبير مى گردد.

لَمّ: اين واژه به معنى گردآورى نمودن و جمع كردن آمده، و در اينجا منظور گردآورى مال از راه درست و نادرست و حلال و حرا م و خوردن آن بدون شناخت آن است.

جمّ: به معنى بسيار فراوان آمده است.

دكّ: در اصل به معنى خط بلند براى گشودن و باز كردن و گسترش بخشيدن آمده است؛ به همين دليل به زمين صاف و يا به صاف و هموار ساختن ارتفاعات نيز به كار رفته است.

در فرهنگ عرب گفته مى شود: «اندّك سنام البعير» آن گاه كه پشت شتر گسترش يابد و پهن شود. و نيز به همين تناسب به شتر «دكاء» گفته اند. واژه «دكان» به جايى كه صاف و هموار شده باشد، به كار مى رود.

وثاق: اين واژه به معنى بستن آمده است. و «اوثقته» يعنى او را به شدت بستم.

تفسير

به آغازين لحظه هاى روشنايى روز سوگند

اين سوره با سوگندهايى انديشاننده و بديع آغاز مى گردد، و خداى فرزانه در نخستين آيه اين سوره مى فرمايد:

وَ الْفَجْرِ

سوگند به سپيده دم و روشنايى آغازين

لحظه هاى روز،

به باور گروهى منظور از واژه «فجر»، سپيده دم همه روزهاست و خدا به آغازين لحظه هاى همه روزها سوگند ياد مى كند؛ اما به باور پاره اى منظور سپيده دم «ذى حجّه» مى باشد.

آن گاه مى فرمايد:

وَ لَيالٍ عَشْرٍ

و سوگند به شبهاى دهگانه،

به باور گروهى از جمله «مجاهد» منظور ده روز از روزهاى ماه «ذى حجّه» است.

اما به باور گروهى ديگر منظور «فجر آغاز محرم» مى باشد كه آغاز سال جديد است.

از ديدگاه «ابو مسلم» منظور از واژه «فجر» سپيده دم عيد قربان است كه در آن روز قربانى مى گردد، و روز عيد به شب هاى دهگانه پيش از خود پيوند دارد؛ اما از ديدگاه «ابن عباس» منظور «فجر» همه روزهاست.

به باور گروهى از جمله «سدى» و «ضحاك» منظور شب هاى دهگانه، از آغاز ماه «ذى حجّه» است و خدا اين روزها و شب ها را شرافت بخشيده است، تا مردم براى انجام كارهاى شايسته شتاب گيرند.

اما از ديدگاه برخى منظور شبها و روزهاى دهه آخر ماه رمضان است.

و پاره اى نيز بر آنند كه منظور آن ده شبى است كه خدا بر سى شب وعده موسى افزود.(149)

سپس مى فرمايد:

وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ

و سوگند به جفت و طاق،

در تفسير آيه ديدگاه ها يكسان نيست:

1 - به باور «حسن» منظور طاق و جفت اعداد است.

2 - اما به باور «ابومسلم» منظور يادآورى حساب و اهميت آن مى باشد، چرا كه همه محاسبات و اندازه گيرى ها در گرو آن است.

3 - گروهى از جمله «جبايى» بر آنند كه منظور از جفت و طاق همه پديده هاست، و خدا به آنها سوگند ياد مى كند.

4 - اما گروهى

بر آنند كه منظور از جفت پديده هاى آفرينش هستند؛ چرا كه خدا همه آنها را داراى زوج و قرين آفريده است.(150) و واژه «وتر» به ذات بى همتاى پديد آورنده هستى اشاره دارد، كه شريك و نظيرى ندارد.

5 - برخى آيه را به نماز تفسير كرده اند، كه نماز «شفع» و «وتر» نيز از آن جمله است. برخى نيز «شفع» را به روز عيد قربان و «وتر» را به روز عرفه تفسير نموده اند.

6 - پاره اى اين دو واژه را، به روز «ترويه» و «عرفه» تفسير نموده اند. اين ديدگاه از امام باقر و صادق نيز روايت شده است.

7 - «ابن عباس» مى گويد: منظور از «وتر»، «آدم» مى باشد كه با آفريده شدن همسرش «حوا» جفت گرديد.

8 - «مقاتل» بر اين باور است كه «شفع» به معنى روزها و شب هاست و «وتر» روز رستاخيز است كه پس از آن شبى نيست.

9 - برخى «شفع» را به صفت مخلوق و آفريده ها و تضاد آنها، نظير: عزت و ذلت، هستى و نيستى، توانايى و ناتوانى، دانش و نادانى، زندگى و مرگ، و «وتر» را به صفات خدا تفسير كرده اند؛ چراكه در صفات خدا تضادى نيست و ذات بى همتاى او توانا، دانا و زنده است و ناتوانى و نادانى و مرگ در او راه ندارد.

10 - از نظر گروهى منظور از واژه «شفع» على و فاطمه است و «وتر» محمد، كه درود خدا بر آنان باد.

11 - و از نظر گروهى ديگر منظور از «شفع»، «صفا» و «مروه» مى باشد، و «وتر» عبارت است از «خانه خدا».

ديدگاه هاى ديگرى نيز آمده است كه مى توان گفت: هر

يك از اين تفسيرها مصداقى از مصداق هاى اين دو واژه است.

در آخرين سوگند از اين سوگندهاى پنجگانه مى فرمايد:

وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ

و سوگند به شب آن گاه كه به سوى سپيده و روشنايى بامداد پيش مى رود.

در مورد تفسير اين آيه نيز ديدگاها متفاوت است:

1 - به باور برخى منظور جنس شب مى باشد، درست بسان اين آيه كه مى فرمايد: واليل اذا ادبر(151) و سوگند به شب آن گاه كه تاريكى آن پشت كند و برود و به خاطر روى آوردن روشنايى روز، تاريكى شب به پايان برسد.

روشن است كه پشت كردن تاريكى شب و گذشت تدريجى و حساب شده آن، آن گاه روى آوردن منظم روز و روشنايى روز به هنگام پايان شب، نخستين دليل بر اين واقعيت است كه انجام رسان و تدبيرگر و نظام بخش اين دو پديده، به عزت و عظمت آراسته، و از هر ناتوانى و ناآگاهى و اشتباه پاك و منزه است.

نكته ديگر در آيه اين است كه قرآن سير و حركت را به شب اضافه مى كند، چراكه گويى شب بسان يك موجود زنده است كه به سوى روشنايى صبح و مسير خورشيد و حركت آن در مدار خويش از افق تا افق ديگر حركت مى كند.

از ديدگاه «قتاده» و «جيايى» واژه «يسر» به معنى «جاء» آمده و منظور اين است كه: و سوگند به شب آن گاه كه به سوى ما روى مى آورد؛ با اين بيان جنس شب يا همه شب ها مورد نظر است.

2 - در اين مورد كه منظور از شب در آيه مورد بحث، همه شب هاست يا شبى معلوم، ديدگاه ها متفاوت است.

پاره اى آن را به همه شب ها

تفسير كرده اند، و پاره اى نيز به شب ويژه اى، نظير شب قدر و يا شب عيد قربان.

اما به باور گروهى از جمله «مجاهد»، «عكرمه» و «كلبى» منظور شب عيد قربان است، كه زائران خانه خدا از «عرفات» به «مزدلفه» براى عبادت خدا روان مى گردند، و پس از گذراندن شب در آن سرزمين به حال دعا و نيايش و پرستش خدا، به هنگام سپيده دم نماز را خوانده، و به سوى سرزمين «منا» حركت مى نمايند.

در پنجمين آيه مورد بحث پس از پايان سوگندها مى فرمايد:

هَلْ فِي ذلِكَ قَسَمٌ لِذِي حِجْرٍ

آيا در اين سوگندهاى بيدارگر براى خردمندان عصرها و نسل ها سوگندى قانع كننده و الهام بخش هست، تا هر خردورزى در مورد سوگندها و پديده هاى تفكرانگيز و بديعى كه به آنها سوگند ياد شده است، بينديشند؟

اين آيه تأكيد و بزرگداشتى است بر آنچه اين سوگندها به خاطر آن آمده است و منظور اين است كه: هر انسان خردمند و خردورزى اگر درست بينديشد، درمى يابد كه در اين پديده هاى چندگانه اى كه به آنها سوگند ياد شده، شگفتى ها و دلايل روشنگر و قانع كننده اى است بر يكتايى خدا و دانش و حكمت و قدرت بى كران او.

فرجام سياه ستمكاران پيشين در آيه بعد و شمارى از آيات پس از آن، كه ميان سوگندهاى چندگانه و جواب آنها(152) فاصله افكنده است، مى فرمايد:

أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعادٍ

آيا نديدى كه پروردگارت با عاديان چه كرد؟

با مردم ارم، همان شهرى كه ساختمان هاى پرشكوه و پرتوانى داشت.

إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ

در آيه شريفه خداى فرزانه روى سخن را به پيامبر

گرامى مى كند، تا با يادآورى سرنوشت دردناك و تفكرانگير جامعه ها و حكومت هاى خودكامه پيشين - كه عمرهايى طولانى تر و قدرت و امكاناتى بيشتر از ظالمان و حق ناپذيران پس از خود داشتند - به كفر گرايان عصر رسالت هشدار دهد.

گفتنى است كه منظور از «عاد»، جامعه و مردمى بودند كه «هود» براى هدايت آنان برانگيخته شد.

در تفسير واژه «ارم» ديدگاه ها يكسان نيست:

1 - از ديدگاه برخى اين واژه نام قبيله است. «ابوعبيده» مى گويد عاديان دو قبيله بودند: قبيله اى كه در گذشته اى دور مى زيسته كه قرآن از آن به عاديان نخست تعبير مى كند و مى فرمايد: و انه اهلك عاد الاولى(153) و اوست كه عاديان قديم را نابود ساخت، و ديگر قبيله و جامعه اى كه خدا «هود» را براى هدايت آنان فرمان بعثت داد. اما از ديدگاه «محمد بن اسحاق» واژه «ارم» نام نياى بزرگ قوم عاد مى باشد.

«قتاده» و «مقاتل» برآنند كه: نام قبيله اى از قوم عاد است. آنان فرمانروايى داشتند كه بسيار توانمند و چيره دست بود، و عاد نام پدر آنان بود.

2 - گروهى از جمله «عكرمه» بر اين باورند كه «ارم» نام سرزمين و يا شهر است.(154)

پاره اى پا را فراتر نهاده و برآنند كه «ارم» نام شهر «اسكندريه» است.

و به باور برخى، منظور بهشت و شهرى است كه «شدّاد» آن را ساخت، اما هنگامى كه خواست وارد آن گردد با خروشى آسمانى نابود شد.

3 - «جبايى» مى گويد: واژه «ارم»، نه نام قبيله است و نه شهر، بلكه لقب «عاد» است و با اين عنوان شناخته مى شد.

از «حسن» آورده اند كه «عاد» را به صورت اضافه به «ارم»

مى خواند. و برخى نيز بر آنند كه اين واژه نام ديگر «عاد» مى باشد، چرا كه او دو نام داشت: «عاد» و «ارم».

نكته ديگر اين است كه: آن دانشمندانى كه واژه «ارم» را نام شهر عنوان ساخته اند براى آيه تقدير گرفته اند كه اين گونه است:«الم تر كيف فعل ربك بعاد صاحب ارم...»

از ديدگاه «ابن عباس» اين قبيله در فصل بهار صاحب چادرها و ستوهاى بسيار بودند كه در منزلگاه هاى گوناگون آنها را بر مى افراشتند، و با تمام شدن گل ها و گياهان در يك منطقه به منطقه ديگرى كوچ مى كردند و سرانجام به خانه هاى خود باز مى آمدند.

و از ديدگاه گروهى منظور اين است كه: آ نان داراى نعمت هاى بسيار و قدرت و امكانات فراوانى بودند.

آن گاه در وصف آنها مى فرمايد:

الَّتِي لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُها فِي الْبِلادِ

همان شهر و ديارى كه بسان آن در ديگر سرزمين ها ساخته نشده بود.

ظاهر اين بيان نشانگر آن ديدگاه است كه منظور از واژه «ارم» شهر و سرزمين است، اما به باور ما منظور همان قبيله و مردمى است كه در برافراشتگى قامت و قدرت بسيار جسمى در ديگر شهرها و سرزمين ها بسان آنان آفريده نشده بود.

آرى، آنان به گونه بلند قامت و پرتوان بودند كه با جرئت مى گفتند: چه كسانى از ما تواناترند؟ و در مورد توانمندى آنان آورده اند كه:يكى از آن قوم مى توانست صخره اى كوه آسا را بر دارد و با هدف قرار دادن قبيله اى، آنان را از پا در آورد!

از ديدگاه «حسن» منظور از «ذات العماد»، صاحب كاخ ها و ساختمان هاى بلند و پرشكوه است. اما از ديدگاه «ابن زيد» منظور استحكام و پايدارى و

ماندگارى شهر و ديار و خانه هاى آنان است، كه در هيچ شهر و سرزمينى خانه هايى به استوارى و استحكام خانه هاى آنان ساخته نشده است.

داستان آن شهر بى نظير

برخى آورده اند كه: مردى به نام «عبداللَّه» از پى شتر گريزپاى خود راه دشت ها و بيابانها را در پيش گرفت تا به منطقه «عدن» رسيد. در بيابان هاى گسترده آنجا به ناگاه خود را در برابر شهرى بزرگ و تماشايى با ديوارى بزرگ و دروازه اى پرشكوه يافت، كه آن را بسان دژى استوار نشان مى داد، و بر گرد آن قلعه ها و كاخ ها و سراهاى بسيار با پرچم هاى برافراشته و برجهاى بلند و تماشايى رديف شده بود.

او از مركب خويش پياده شد و شمشيرش را بر كشيد و به سوى دروازه شهر حركت كرد، تا از ساكنان آنجا، از گمشده خويش بپرسد. پس از ورود به حياط بزرگ و پهناور آنجا، با دو دروازه بسيار بزرگ - كه از زر و زيور و ياقوت سرخ و سفيد آراسته شده بودند - روبه رو شد، و در برابر آن شكوه و زيبايى و عظمت، در خود احساس حقارت و ترس كرد.

به هر صورتى بود يكى از آنها را گشود و گام به پيش نهاد. به ناگاه با شهرى بى نظير و زيبا رو به رو گرديد كه بسان آن را هرگز نديده بود. در آن شهر با كاخ هاى پرشكوهى رو به رو گرديد كه هر كدام داراى سالن ها و غرفه هاى زيبايى بود، كه با طلا و نقره و لؤلؤ و ياقوت ساخته و پرداخته شده بودند.

دستگيرهاى درب اطاق ها و سالن ها، بسان دستگيره دروازه شهر بود،

و اطاق هايى پرشكوه در برابر هم قرار داشت، و همه جا فرش هاى خيره كننده گسترده شده، و همه جا آراسته و عطرآگين مى نمود و بسته هاى خاص مشك و عنبر و زعفران در نقاط ويژه اى از آنها جاسازى شده بود.

«عبداللَّه» با ديدن آن كاخ ها و زر و زيورهاى گران قيمت و جواهرات بسيارى كه بى صاحب مى نمود، بر خود لرزيد و از كاخ ها بيرون آمد. به خيابان هاى و كوچه هاى شهر نگاه كرد، كه در آنجا نيز با مناظر دل انگير و بهت آورى آشنا گرديد. به هر كوچه اى نگاه كرد، درختان پر ميوه را مى ديد كه جويبارها بر پاى آنها روانند و آبى سپيدتر از آفتاب كه از چشمه هايى نقره فام و طلاگونه مى جوشد، در آن جويبارها جارى است.

آن مرد بهت زده در انديشه شد كه: بار خدايا، اينجا كجاست؟ من خواب هستم يا بيدار؟ به خداى سوگند گويى اين جا همان بهشتى است كه قرآن و پيامبر وعده آن را به مردم با ايمان و دادپيشه مى دهند، چرا كه در دنيا چنين شهرى ساخته نشده است.

«عبداللَّه» هر چه در آنجا گردش كرد و كاويد، كسى را نيافت، به همين جهت مقدارى از آن زر و زيورها را به همراه بسته هايى از مشك و زعفران با خود برداشت، و بى آنكه بتواند از زبرجد و ياقوت ها چيزى را بكند و بردارد از آن شهر بى نظير خارج گرديد و به «يمن» بازگشت.

او داستان شگفت انگير خود را به پاره اى نقل كرد و جريان به گوش «معاويه» رسيد. او «عبداللَّه» را احضار نمود و داستان را خواست و از آغاز تا انجام گوش داد. «معاويه»

مردى را براى دعوت «كعب الاخبار» فرستاد و پس از آمدن او، گفت: جناب! آيا در دنيا شهرى از طلا و نقره سابقه دارد؟

«كعب» گفت: آرى، آن شهر، همان شهر زيبايى است كه «شدّاد» آن را بنياد كرد و به پايان برد، و در قلب آن شهر، بهشت خود را ساخت و آراست، و خداى فرزانه در قرآن در وصف آن شهر مى فرمايد: التى لم يخلق مثلها فى البلاد.

«معاويه» گفت: پس داستان آن را برايم بگو، و او داستان آن شهر را اين گونه بيان كرد: «عادِ نخست» كه در قرآن از آن سخن رفته است، آن جامعه و مردمى نيست كه «هود» از سوى خدا براى هدايت آنان آمد؛ بلكه «هود» و قوم او از نسل و تبار آنانند. «عادِ نخست» دو پسر داشت كه نام هاى آنان «شدّاد» و «شديد» بود. پدر مرد و دو پسرش بر تخت او تكيه زده و با زورمدارى و كشتار و جهانگشايى دنيا را گرفتند و همه حاكمان و جامعه ها را به بند اسارت و فرمانبردارى خويش كشيدند! پس از چندى «شديد» هم از دنيا رفت و همه قدرت و امكانات بادآورده به دست «شداد» افتاد.

او در اوج مستى بر آن شد تا براى خود «بهشت» بسازد؛ به همين دليل دستور داد تا شهر «ارم» را طراحى و بنياد كنند، و براى انجام اين پروژه بزرگ و بى نظير، صدها مهندس و معمار چيره دست، استاد و هنرمند ماهر و هزاران كارگر و صنعت كار را به كارگماشت و به حاكمان دست نشانده خويش در مناطق و كشورهاى گوناگون نوشت تا هر آنچه مى توانند زر و زيور و طلا

و جواهرات به سوى او گسيل دارند!

مدت ها طول كشيد تا آن شهر و در قلب آن «بهشت شدّاد» ساخته شد و آن گاه در اطراف آن شهر ديوارى بزرگ پديد آمد و در اطراف آن حصار و ديوار هم انبوهى دژها و قلعه ها و برج ها طراحى و ساخته شد.

پس از سالها بسيج همه امكانات و تلاش خستگى ناپذير، آن پروژه بزرگ به پايان رسيد و «بهشت شدّاد» و شهر زيبا و دژها و حصار ويژه آن در زمين بسيار بزرگى آماده شد.

«شدّاد» به همراه سپاهيان و كارگزاران بى شمار خويش به سوى آن شهر حركت كرد، اما هنگامى كه در آستانه ورود به آن قرار گرفت، به ناگاه خروشى سهمگين به فرمان خدا طنين افكند، و همه آن استبدادگران و عمله ها و پادوهاى ظلم و اختناق را به كام كشيد و يكى از آنان را باقى ننهاد.

«كعب» پس از بيان داستان آن شهر بى نظير، افزود: اين بود داستان آن شهر، اما نكته ديگر اين است كه به زودى مردى از مسلمانان كه چهره اى سرخ رنگ و قامتى كوتاه دارد، و بر گردن و ابروى او خالى است از پى شتر فرارى خود دشت ها و صحراها را در مى نوردد و وارد آن شهر مى گردد!

هنگامى كه سخن «كعب» به اينجا رسيد، «معاويه» به مردى كه در كنارش نشسته بود اشاره كرد و گفت به خداى سوگند درست مى گويى اين مرد همان است كه به آن شهر راه يافته است.

آيا نديدى خدا با خودكامگان چه كرد؟

در آيات پيش پس از سوگندى بيدارگر و توجه دادن به پديدآورنده پديده ها، به گوشه اى از سرنوشت

جامعه ستمكار «عاد» توجه داد، اينك در اشاره به سرنوشت قوم ديگرى از اقوام پيشين مى فرمايد:

وَ ثَمُودَ الَّذِينَ جابُوا الصَّخْرَ بِالْوادِ

آيا نديدى پروردگارت با ثموديان چه كرد؟ همان كسانى كه در آن سرزمين كوها و صخره ها را مى بريدند و كاخ ها و دژها و مؤسسات گوناگون مى ساختند.

به باور «ابن عباس» منظور اين است كه: همان كسانى كه در آن سرزمين كوه ها را سوراخ مى كردند؛ چرا كه خداى فرزانه در آيه ديگرى مى فرمايد: و تنحتون من الجبال بيوتاً فارهين(155) و براى خود هنرمندانه از كوه ها، خانه هايى تماشايى مى تراشيدند.

آن گاه در ترسيم سرنوشت جامعه و حكومت ستمكار و اصلاح ناپذير ديگرى مى فرمايد:

وَ فِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتادِ

آيا نديدى كه خدا با فرعون و فرعونيان زورمدار و خودكامه چه كرد؟

در تفسير آيه دو نظر است:

1 - به باور «ابن عباس» منظور اين است: آيا نديدى كه خداى توانا بافرعون، صاحب لشكرها و سپاه ها و فرماندهان خشن و بيرحم نظامى چه كرد؟ واژه «اوتاد» در مورد فرماندهان سپاه خشن و كوردل فرعون به كار رفته است؛ چرا كه پايه هاى استبداد او بر شانه هاى آنان قرار داشت و به وسيله آنها مردم را سركوب مى ساخت و برنامه هاى ظالمانه و انحصارى خود را پياده مى كرد.

2 - اما به باور «مجاهد» و «ابن مسعود» به كار رفتن واژه «اوتاد» در مورد فرعون و فرعونيان، بدان دليل است كه آنان وقتى مى خواستند كسى را شكنجه كنند، او را به چهارميخ مى كشيدند و همان گونه رها مى كردند تا بميرد. نمونه اى از اين شكنجه وحشيانه در مورد همسر توحيدگرا و نوانديش فرعون اعمال گرديد و به دستور آن

عنصر خودكامه آن زن كمال طلب را به چهار ميخ كشيدند و تخته سنگى بزرگ بر روى سينه اش قرار دادند تا جان داد.

در آيه بعد در اشاره به هر سه گروه و عملكرد زشت و ظالمانه آنها مى فرمايد:

الَّذِينَ طَغَوْا فِي الْبِلادِ

همان حكومت ها و گروه هاى سركشى كه در شهرها و سرزمين هاى خود طغيان كردند.

منظور از اين گروه ها و حكومت هاى بيدادپيشه، عاديان و ثموديان و فرعونيان هستند كه در قلمرو اقتدار خويش به جاى عملكرد عادلانه و بر اساس حق و عدالت، با سركشى و بيداد رفتار كردند و بر ضد پيامبران خدا و برنامه هاى خيرخواهانه و اصلاح طلبانه آنان طغيان نمودند و به گناه و نافرمانى خدا و پايمال ساختن حقوق مردم دست يازيدند.

در اشاره به تبهكارى آنها مى فرمايد:

فَأَكْثَرُوا فِيهَا الْفَسادَ

و در شهرها و سرزمين هاى خود تباهى و فسادى بسيار برانگيختند و به بار آوردند.

به باور «كلبى» آنان به كشتارها و گناهان بسيارى دست زدند.

سپس در اشاره به كيفر عملكرد زشت و ظالمانه آنان در اين جهان مى فرمايد:

فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذابٍ

به همين جهت پروردگارت تازيانه عذابى سخت و سهمگين را بر آنان فرونواخت.

«زجاج» مى گويد: در آيه شريفه از عذاب سخت و ادامه دارى كه به كيفر گناه و ستم بر آنان فرود آمد، به تازيانه تعبير مى گردد، واين در فرهنگ عرب سبك رايجى است.

به باور پاره اى ديگر منظور اين است كه: پس خداى فرزانه پاره اى از عذاب و شكنجه را - كه بخشى از كيفر عملكرد زشت و ظالمانه آنان بود - بر سرشان فرونواخت و با تازيانه

آنان را به كيفر گرفت.

و «قتاده» بر آن است كه: هر وسيله و چيزى را كه خدا با آن ستمكاران را كيفر كند، به آن، تازيانه خدا گفته مى شود. و بدين گونه خدا عذاب مرگبارى را كه بر سر آنان فرو ريخت و آنان را نابود ساخت به تازيانه تشبيه مى كند تا استمرار عذاب و دردناك بودن آن را نشان دهد.

و در آخرين آيه در اين مورد روشنگرى مى كند كه:

إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ

به يقين پروردگارت در كمينگاه ستمكاران است.

از ديدگاه گروهى از مفسران پيشين منظور اين است كه: بى ترديد پروردگار تو اى پيامبر! كنار راه ستمكاران و در كمينگاه خودكامگان است، به همين جهت كسى نمى تواند از قلمرو عدالت او و كيفر بيداد خويش بگريزد؛ چرا كه ذات بى همتاى او در همه جا حاضر و بر گفتار و كردارها ناظر، و از انديشه هاى و نيت ها و رازها آگاه است، و بر پاداش و كيفر نيكان و زشت كرداران توانا؛ درست بسان كسى كه در كمين ديگرى نشسته و بر او چيره است.

از على (ع) در تفسير آيه آورده اند كه فرمود: ان ربك قادر على ان يجزى اهل المعاصى جزائهم(156) بى گمان پروردگارت تواناست تا كيفر گناه كاران و ظالمان را به آنان بچشاند.

از امام صادق آورده اند كه فرمود:

المرصاد قنطرة على الصراط، لا يجوزها عبد بمظلمة عبد.(157)

واژه «مرصاد» پلى است بر راهى كه از روى دوزخ مى گذرد، و كسى كه حق ستمديده اى را پايمال ساخته است از آنجا نخواهد گذشت و به دوزخ خواهد افتاد.

به باور برخى تفسير آيه مورد بحث اين است كه: بى گمان

پروردگارت داد ستمديده را از ستمكار خواهد ستاند، و پاداش و كيفر هر كسى را به او خواهد داد.

از مردى صحرانشين پرسيدند: اين ربك؟ پروردگارت كجاست؟ پاسخ داد: در كمينگاه ظالمان و پايمال كنندگان مقررات خدا و حقوق بندگان اوست. گفتنى است كه آن مرد صحرانشين منظورش نه مكان خدا كه مقام و قدرت بى كران او بود.

از اميرمؤمنان پرسيدند، پيش از آفرينش آسمان ها و زمين، پروردگار ما كجا بود؟

آن حضرت فرمود: اين پرسش شما، گويى از مكان است و خداى فرزانه هماره بود در حالى كه مكانى نبود، و او پديد آورنده مكان است.

در تفسير آيه از «ابن عباس» آورده اند كه: بر پل دوزخ هفت بازداشتگاه است كه انسان ها را در هر كدام نگاه مى دارند و از او پرسش مى كنند. در بازداشتگاه نخست از توحيدگرايى و يكتا پرستى مى پرسند، اگر پاسخ درستى داشت و به راستى يكتاپرست زيسته بود، به پاسگاه دوم مى رسد، و آنجا از نماز پرسش مى شود. اگر نماز او شايسته بود، به بازداشتگاه سوم مى رسد، و آنجا از زكات و حقوق مالى پرسش مى گردد. اگر در اين مورد نيز درست عمل كرده و حقوق محرومان را پرداخته است، به بازداشتگاه چهارم مى رسد، و از روزه پرسش مى شود. اگر روزه و زمضان را نيز آن گونه كه بايد گرامى داشته است، به بازداشتگاه پنجم مى رسد، و از حج پرسش مى گردد. اگر از اين مرحله نيز گذشت به بازداشتگاه ششم مى رسد، و از «عمره» مورد پرسش قرار مى گيرد. اگر از اين مرحله نيز گذشت به آخرين مرحله مى رسد و در آنجا از حقوق انسان ها مورد پرسش قرار مى گيرد،

و پس از نجات از اين مرحله به سوى بهشت روان مى گردد. اگر چنين نبود، ندا مى رسد كه: هان اى فرشتگان! به ديگر اعمال او بنگريد و اگر كارهاى شايسته انجام داده است، به كمك آن اعمال نواقص كارش را كامل سازيد، و تنها هنگامى كه كارش سامان يافت به بهشت خواهد رفت.

ملاك برترى و فروترى در بارگاه خدا

پس از هشدار به ستمكاران و سركشان روزگار، اينك در تقسيم انسان ها به دو گره از نظر وصف و حال و انديشه و عملكرد در برابر نعمت هاى خدا مى فرمايد:

فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ

اما انسان هنگامى كه از سوى پروردگارش با ارزانى شدن نعمت هاى گوناگون آزمون مى گردد، و با گسترش يافتن آن نعمت ها از سوى خدا گرامى داشته مى شود، سرخوش و شادمان مى گردد و مى گويد: پرودگارم مرا گرامى داشت كه اين ثروت ها و امكانات گسترده را به من داد.

آرى، او در تحليل خويش از مهر و لطف خدا و ارزانى شدن نعمت ها، آن ها را ملاك كمال و برترى و بزرگى خويش مى شمارد و نه وسيله آزمون تا بينديشد و درست عمل كند و موفقيت خود را در آزمون هاى زندگى تضمين نمايد.

آن گاه مى فرمايد:

وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهانَنِ

و اما آن گاه كه براى آزمون انسان، رزق و روزى را بر او تنگ مى گيرد، اين تنگنا و تهى دستى را نشانه اهانت به خود پنداشته و مى گويد: پروردگارم، مرا با گرفتارساختن به فقر و تهيدستى به ذلت و خوارى كشيده است.

سپس در بيان نفى اين

پندار سست و بى اساس - كه ثروت و قدرت را نشان عزت و كرامت مى نگرد، و فقر را، مايه ذلت و خوارى انسان - مى فرمايد:

كَلاَّ

نه، اين گونه نيست كه شما مى پنداريد، چرا كه خدا نه كسى را به نشان بزرگوارى اش ثروت و قدرت ارزانى مى دارد، و نه به خاطر تحقير و ناچيز شمردنش او را در فقر و تنگنا قرار مى دهد؛ هر گز، بلكه گسترش نعمت ها و يا سلب آنهااز كسى بر اساس حكمت خدا و مصلحت او، و به عنوان و سيله آزمون است تا بهره ور و بر خوردار بتواند سپاس آنهارا گزارد و به سعادت نايل آيد، و محروم از نعمت نيز شكيبايى ورزد و در فرمانبردارى از خدا و رعايت مقررات او بكوشد، و به خدا نزديك شود.

با اين بيان ملاك عظمت و بزرگى و برترى در بارگاه خدا انديشه و عملكرد مترقى و فرمانبردارى و بندگى خالصانه اوست، و فروترى و سرافكندگى ره آورد گناه و قانون شكنى و نافرمانى خداست.

بَلْ لا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ

نه، چنين نيست كه شمامى پنداريد، بلكه شما يتيمان را گرامى نمى داريد.

واژه «يتيم» به معنى كسى است كه سايه پدر بر سر ندارد و منظور آيه اين است كه: از نعمت ها و امكاناتى كه خدا به شما داده است، به يتيمان تهيدست و نيازمند نمى دهيد تا آنان را از ذلت كمك خواهى و گدايى نجات دهيد، در حالى كه پيامبر، شما را به اين كار تشويق كرد و فرمود: انا و كافل اليتيم كهاتين فى الجنة...(158) من و مربى آگاه و درستگار كودك يتيم، به فاصله اين دو انگشت در بهشت خدا

خواهيم بود.

در تفسير آيه، «مقاتل» مى گويد: به هنگام فرود اين آيه، «قدّامه» يتيم بود و در خانه «اميّه» مى زيست و نامبرده آن كودك را از حق خود محروم ساخته بود؛ به همين جهت ممكن است آيه شريفه دربردارنده دو معنى و پيام باشد:

1 - شما به كودك يتيم نيكى نمى كنيد.

2 - شما حق او را از ارث و ثروتِ بر جاى مانده از پدرش را نمى دهيد؛ چرا كه در جاهليت كودك يتيم را از ارث محروم مى ساختند.

و مى افزايد:

وَ لا تَحَاضُّونَ عَلى طَعامِ الْمِسْكِينِ

و يكديگر را بر خوراك دادن و سير كردن بينوايان ترغيب نمى نماييد.

پاره اى واژه «تحاضّون» را، «تحضّون» قرائت كرده اند كه در اين صورت منظور اين است كه: و شما مردم را به خوراك دادن و انفاق به بينوايان فرمان نمى دهيد و تشويق نمى كنيد.

و بدين وسيله روشنگرى مى كند كه آنچه باعث دورى از خدا مى گردد، اهانت به يتيمان و پايمال ساختن كرامت و حقوق آنان، و خوددارى از سير كردن گرسنگان و محرومان، و عدم ترغيب ديگران به اين كار است، نه آن گونه كه شما مى پنداريد.

و روشنگرى مى كند كه:

وَ تَأْكُلُونَ التُّراثَ أَكْلاً لَمًّا

و ميراث ديگران را يكجا مى خوريد.

به باور «ابومسلم» منظور اين است كه: و حقوق يتيمان را ناروا و يكباره مى خوريد، چرا كه آيه در مقام نكوهش پايمال ساختن حقوق يتيمان است، و نه خوردن ارث حلال و روا.

اما از ديدگاه «حسن» آيه در نكوهش كسانى است كه هم بهره خود را از ارث مى خوردند، و هم بهره يتيمان را؛ چرا كه در جاهليت به زنان و

كودكان ارث نمى دادند و حقوق آنان را مى خوردند.

از ديدگاه برخى ديگر منظور اين است كه: و ميراث را بدون توجه به حقوق واجب آن، يكجا مى خوريد و نمى انديشيد.

و از ديدگاه «ابن زيد» منظور اين است كه: هر آنچه به دست او رسيد بدون انديشه در حلال و حرام و پاك و پليد بودن آن بخورد.

و در نكوهش از كار نارواى ديگر آنان مى فرمايد:

وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حُبًّا جَمًّا

و مال و ثروت را سخت دوست مى داريد و به آن عشق مى ورزيد!

به باور «ابن عباس» و «مجاهد» منظور اين است كه: شما مال و ثروت را سخت دوست مى داريد و در راه گردآوردن و انباشتن آن، از انفاق و بخشش خوددارى نموده و حرص مى ورزيد.

و به باور پاره اى ديگر، آنان از بسيارى حرص و آز خويش، مال و ثروت فراوان و هنگفت را دوست مى داشتند، و به همين دليل در راه گردآورى و هزينه آن به راه هاى حلال و حرام نينديشيده و به فرجام كار و حساب و بازخواست روز رستاخيز فكر نمى كردند.

بيدارى و اصلاح پذيرى دير هنگام پس از ترسيم اساسى ترين عوامل فروترى و حقارت در بارگاه خدا اينك در هشدار به همگان از روز رستاخير مى فرمايد:

كَلاَّ

نه، اين گونه نيست كه دنياپرستان و جاه طلبان مى پندارند، و نبايد جامعه و دنياى شما، دنيايى باشد كه كودك يتيم تحقير گردد، و به محرومان رسيدگى نشود، و حقوق قشرهاى آسيب پذير و بى دفاع را يكجا بخورند و در مال دوستى و قدرت پرستى مسابقه دهند، نه، هرگز.

به باور «مقاتل» منظور اين است كه: نه، آنان به آنچه

در مورد يتيمان و بينوايان و رعايت مقررات فرمان يافته بودند، عمل نكردند.

اما به باور پاره اى تقدير آيه اين است كه: نه، اين گونه رفتار نكنيد...

آن گاه پس از توجه دادن به كارهاى نكوهيده اى كه سخت مورد سرزنش قرار گرفت، در هشدارى سخت مى فرمايد:

إِذا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكًّا دَكًّا

نه، اين گونه نيست؛ آن گاه كه زمين با زلزله سخت و پياپى رستاخيز به گونه اى در هم كوبيده شود كه هر آنچه بر پشت آن است، از درخت تا ساختمان هاى بلند نابود گردد و چيزى باقى نماند.

از ديدگاه «ابن عباس» منظور كشيده شدن زمين است كه در روز رستاخير به گونه اى كشيده مى شود كه گويى پوست دباغى شده است.

امّا از ديدگاه پاره اى ديگر، منظور صاف و هموار شدن زمين در آستانه رستاخيز بر اثر كوبيده شدن آن است. آرى، در آستانه رستاخير تمام كاخ ها و كوخ ها، آسمانخراش ها و برج ها درهم نورديده مى شود و زمين بسان دشتى گسترده و صاف و بدون فراز و نشيب مى گردد.

آن گاه در ترسيم مرحله اى ديگر از رستاخير مى فرمايد:

وَ جاءَ رَبُّكَ

و فرمان پروردگارت در رسد.

از ديدگاه «حسن» و «جبايى» منظور اين است كه: و فرمان پروردگارت در مورد بازخواست و حسابرسى از بندگان در رسد.

اما از ديدگاه «ابومسلم» و فرمان پروردگارت - كه ديگر بسان دنيا فرمانى به همراه آن نيست - در رسد.

به باور پاره اى، و ظهور آيات و نشانه هاى پروردگارت در رسد.

اما به باور برخى از پژوهشگران، و ظهور معرفت پروردگارت در رسد و ديگر جايى براى ترديد نماند؛ به گونه اى كه گويى ذات بى همتاى او در رسيده است؛ چرا كه ظهور

معرفت روشن و آشكار چيزى با اندكى تفاوت، بسان ظهور آن است و بدان دليل كه در روز رستاخير شناخت خدا و معرفت به او به گونه اى جلوه مى كند كه ترديدى در وجود و يكتايى و قدرت او باقى نماند، چنان است كه گويى ذات بى مثال او جلوه فرموده است! و گرنه او، از آمد و رفت، مكان و ديده شدن با چشم ظاهر منّزه است و انبوهى از دليل هاى روشنگر، نشان مى دهد كه ذات پاك او جسم نيست تا بيايد و يا ديده شود.(159)

وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا

و فرشتگان صف به صف بيايند.

به باور پاره اى منظور اين است كه: و فرشتگان هر آسمانى در صفى جداگانه بيايند. اما از ديدگاه «ضحاك» پس از زلزله رستاخيز اهل هر آسمانى در صفى جداگانه مى رسند، و ساكنان زمين گرد آن را مى گيرند. آن روز صف هاى فرشتگان به صورت هفت صف خواهد بود. در اشاره به اين صف هاى هفتگانه است كه مى فرمايد: و فرمان پروردگارت در رسد و فرشتگان صف به صف بيايند.

برخى برآنند كه: و فرشتگان به صورت صف هاى مرتب نماز، هر صفى پس از صف ديگر مى آيد.

در آيه بعد در اشاره به پديدار شدن مرحله ديگرى از رويدادهاى قيامت مى فرمايد:

وَ جِي ءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ

و در آن روز، دوزخ به حضور آورده شود، تا همگان منظره هراس انگيز آن را ببينند، و كسانى كه در خور آن هستند به عذاب و آتش آن افكنده شوند.

در روايتى از پيامبر پيامبر گرامى آورده اند كه: با فرود اين آيه بر قلب نازنين آن حضرت، رنگ چهره دگرگون گرديد. اين حالت پيامبر بر ياران

گران آمد، به همين جهت به حضور اميرمؤمنان شتافتند و جريان را به او گزارش كردند. او بى درنگ آمد، و از پشت سر پيامبر را در آغوش گرفت و ميان دو كتف او را بوسيد و گفت: پدر و مادرم فدايت باد اى پيامبر خدا، چه رويدادى رخ گشوده است؟

فرمود: فرشته وحى آمد واين آيه را آورد.

على (ع) مى گويد: گفتم: چگونه آن روز دوزخ را مى آورند؟

فرمود: هفتاد هزار فرشته به وسيله هفتاد هزار مهار، آن را مى كشند و مى آورند! و در آن حال، دوزخ در حال خروش و هيجانى است كه اگر رها گردد همه را به كام آتش مى كشد! و در آن شرايط من پيش مى روم و در برابر آتش قرار مى گيرم، اما دوزخ مى گويد: هان اى محمد! مرا با تو كارى نيست، چرا كه خدا گوشت تو را بر من حرام فرموده است. آن روز دشوار هر كسى در انديشه خويش است، اما محمد (ص) مى گويد: رب امتى، امتى! پروردگارا، امت مرا نجات ده، امت مرا.

در ادامه آيه مى فرمايد:

يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسانُ در آن روز انسان كفرگرا و گناهكار با ديدن دوزخ و آن منظره هاى هراس انگيز به خود مى آيد و عملكرد خويش را به ياد مى آورد و اندرز مى گيرد.

وَ أَنَّى لَهُ الذِّكْرى

اما اين اندرزپذيرى و ياد آوردن گناه چه سودى به او مى بخشد؟

به باور «زجاج» اما ديگر توبه چه سودى به حال او دارد؟

و به باور پاره اى ديگر در آن روز انسان هر تقصير و قصورى داشته است، به ياد مى آورد؛ چراكه به آنچه وعده داده شده است يقين پيدا

مى كند، اما اين يادآورى و احساس ندامت براى او سودبخش نخواهد بود.

در آيه شريفه نخست از يادآورى و بيدارى انسان سخن آمده، آن گاه از ديرهنگام بودن و سودبخش و كارساز نبودن آن، چرا؟ اين نكته براى آن است كه انسان در زندگى دريابد كه توبه و بيدارى ديرهنگام بسان بيدار نشدن و اندرز نپذيرفتن است، و به هوش باشد كه به موقع اندرز پذيرد و بهنگام توبه كند و خود را اصلاح نمايد؛ جامعه و نظام و رهبران و مديران هم همين گونه.

آن گاه خداى فرزانه در بيان حال و روز انسان كفرگرا و گناه پيشه و آرزوهاى او مى فرمايد:

يَقُولُ يا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَياتِي

و مى گويد: اى كاش براى زندگى جاودانه خويش در اين سرا، كارهاى شايسته اى انجام داده و از پيش فرستاده بودم، اى كاش!

و مى افزايد:

فَيَوْمَئِذٍ لا يُعَذِّبُ عَذابَهُ أَحَدٌ

آرى، در آن روز سهمگين، هيچ كسى بسان او بيدادگران را عذاب نمى كند.

و نيز در آن روز دشوار هيچ كسى همانند ذات بى همتاى او كفرگرايان و ستمكاران را به كيفر بيدادشان در دنيا در حق بندگانش به بند نمى كشد و زندانى نمى سازد.

وَ لا يُوثِقُ وَثاقَهُ أَحَدٌ

پاره اى دو واژه «يعذب» و «يوثق» را به روايت از پيامبر گرامى با فتح «ع» خوانده اند، كه در آن صورت منظور اين است كه: در آن روز هيچ كس بسان اين انسان كفرگرا و بيدادپيشه كيفر و عذاب نمى شود.

در آيه مورد بحث، انسان كفرگرا و ستمكارى كه به بدترين عذاب كيفر مى گردد، كيست؟

آيا فردى مشخصى از كفرگرايان و ظالمان است، يا گروه

و صنف آنان، كه به خاطر گرامى نداشتن يتيمان، عدم تشويق به غذادادن به محرومان، خوردن و پايمال ساختن حقوق مردم و دنياخوارى و دنياپرستى مورد نكوهش قرار گرفتند؟ كدام يك؟

پاسخ اين است كه اگر چه آيه شريفه اطلاق دارد، اما به نظر مى رسد اگر آن را مقيد بنگريم بهتر است؛ چرا كه از دلايل ديگر مى دانيم كه عذاب ابليس از همه سخت تر و زندان و كند و زنجيرش دشوارتر از كفرگرايان است.

پاره اى نيز در تفسير آيه مى گويند: منظور اين است كه: كسى جز انسان كفرگرا و ستمكار به گناه و بيداد او بازخواست نمى گردد.

روح آرامش يافته در آيات پايانى اين سوره مباركه پس از ترسيم چند مرحله از رويدادهاى رستاخيز، اينك به وصف حال مردم با ايمان و شايسته كردار پرداخته و در آيه نخست در اين مورد مى فرمايد:

يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ

هان اى روح آرامش يافته!

به باور «حسن» و «مجاهد» منظور از آرامش در آيه، به آرامش رسيدن روح، به خاطر ايمان راستين به خدا، يقين به پاداش پرشكوه او در سراى آخرت براى شايستگان، و اطمينان به معاد و جهان پس از مرگ مى باشد.

اما به باور «ابن زيد» منظور اين است كه: هان اى روح آرامش يافته به نويد به بهشت پر نعمت و زيبا، به هنگام جان دادن!

برخى از جمله «كلبى» بر آنند كه: روح آرامش يافته در اين آيه، آن روحى است كه در روز رستاخيز با چهره اى سپيد و شاداب وارد محشر مى گردد و كارنامه اش را به دست راست او مى دهند؛ آن گاه است كه به اين آرامش و

اطمينان مى رسد.

آن گاه مى افزايد:

ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً

به سوى پروردگارت بازگرد، در حالى كه از پاداش پرشكوه خدا خشنود، و عملكرد تو نيز مورد پسند است.

در تفسير اين آيه نيز ديدگاه ها متفاوت است:

به باور «ابو صالح» اين پيام به هنگام مرگ به خوبان و نيكان مى رسد. اما به باور «عكرمه» و «ضحاك» به هنگام انگيزش آنان در روز رستاخيز.

«حسن» مى گويد: منظور اين است كه: به سوى پاداش پروردگار و نعمت هايى كه براى تو آماده ساخته است باز گرد.

اما به باور پاره اى، به سرايى كه فرمانروايى تنها از آنِ اوست باز گرد.

و از ديدگاه «ابن عباس» منظور اين است كه: به روح فرمان مى رسد كه به كالبد خويش باز گرد.

تعبير به «راضية» از ديدگاه برخى به خاطر ان است كه او از پاداش پرشكوه خدا خشنود است، و ذات بى همتاى او نيز از بندگى و شايسته كردارى او.

اما به باور برخى ديگر منظور اين است كه: او در دنيا از خواست خدا و داورى او خشنود بود، و از قضا و قدر او راضى؛ خدا هم در سراى آخرت از او و عقيده و عملكردش خشنود مى باشد.

و مى افزايد:

فَادْخُلِي فِي عِبادِي

و در زمره بندگان برگزيده من در آى؛

و به بهشت پر طراوت و زيبايم وارد شو.

وَ ادْخُلِي جَنَّتِي آرى، به بهشت زيبايى كه وعده آن را دادم و نعمت هاى آن را آماده ساختم در آى.

نظم و پيوند آيات در مورد پيوند آيه «فامّاالانسان...»، به آيات پيش دو نظر است:

1 - از ديدگاه پاره اى

اين آيه به آيه «انّ ربك لبالمرصاد» پيوند دارد و منظور اين است كه: خدا در كمينگاه انسان و عملكرد اوست، و چيزى از مصالح آنان بر او پوشيده نمى ماند؛ از اين رو اگر كسى را با ارزانى داشتن نعمت سلامت، امنيت، فرصت، ثروت، قدرت، همسر و فرزند گرامى داشت، اين نعمت ها وسيله آزمون است و نه نشا ن برترى؛ و اگر براساس مصالحى رزق و روزى او را تنگ گرفت، اين نيز علامت فروترى و يا اهانت نيست، بلكه همه و همه بر اساس حكمت و مصلحت است.

2 - منظور از اين آيه كه: خدا در كمينگاه است، به خاطر توجه دادن انسان به مصالح و منافع واقعى اوست.

كفرگرايان و نا آگاهان چنين مى پندارند كه خدا با ارزانى داشتن نعمت و يا تنگ گرفتن روزى بر پاره اى، به منظور گرامى داشت و يا اهانت بر آنان است، در حال كه چنين نيست و گسترش نعمت ها و يا تنگى آنها بر اساس حكمت و مصلحت است و همه آنهاوسيله آزمون؛ و آنچه انسان را در خور پاداش و كيفر مى سازد، شناخت تكليف و عمل به مقررات خدا و انجام كارهاى شايسته و يا گناه و بيداد است نه بى نيازى مادى و يا محروميت از ثروت و امكانات.

3 - آيه «بل لا تكرمون اليتيم» به آيات پيش از خود پيوند دارد، چرا كه كفرگرايان و نا آگاهان مى پندارند كه خدا در جهت اهانت و به ذلت كشيدن انسان رزق و روزى او را تنگ مى گيرد، اما خداى فرزانه روشنگرى مى كند كه هر گر، نه، اين گونه نيست، اين فراز و نشيب هاى زندگى و برخوردارى ها

و محروميت ها براى آزمون انسان بر اساس حكمت است و نه نشان فروترى و يا اهانت به محرومان. آنچه ملاك برترى و فروترى است انديشه و عملكرد مترقى و رعايت حقوق خدا و خلق و يا انديشه و عملكرد ظالمانه و پايمال ساختن حقوق مردم است، نه آنچه شما مى پنداريد.

پرتوى از سوره مباركه در آيات روح پرور اين سوره، اين نكات نيز در خور تعمق بسيار است:

1 - درس شناخت پديده ها و پديد آورنده آنها

در آغازين آيات اين سوره خداى فرزانه پنج سوگند بيدار گر و انديشاننده ياد مى كنند تا به همه خردمندان توجه دهد كه در مورد اين پديده هاى شگرف و بهت آورى كه سوگند ياد مى شود بينديشند، آن گاه راهى براى شناخت پديد آورنده توانا و دانا و يكتا و فرزانه آنها بجويند.

و بدين سان، هم درس تفكر و انديشه و نگرش بر كتاب طبيعت مى دهد، و هم درس شناخت خدا.

2 - سر گذشت عبرت آموز سه جامعه اصلاح ناپذير

در آيات 14 - 6 به گوشه اى از سرگذشت عاديان و ثموديان و فرعونيان اشاره مى كند، آن گاه ضمن نشان دادن قدرت، تمدن، ثروت و امكانات بسيار و نيروهاى سركوبگر آنان، راز سقوط و نابودى آنان را - كه استبداد و طغيانگرى و تباهى و پايمال ساختن حقوق بشر و آن گاه اصلاح ناپذيرى است - به تابلو مى برد، و اين هشدار هماره را مى دهد كه: خدا در كمينگاه همه قدرت هاى ستمكار و اصلاح ناپذير است.

اميرمؤمنان در اين مورد مى فرمايد:

أَنْصِفِ اللَّهَ وَ أَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِكَ وَ مِنْ خَاصَّةِ أَهْلِكَ وَ مَنْ لَكَ فِيهِ هَوًى مِنْ

رَعِيَّتِكَ فَإِنَّكَ إِلَّا تَفْعَلْ تَظْلِمْ وَ مَنْ ظَلَمَ عِبَادَ اللَّهِ كَانَ اللَّهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبَادِهِ وَ مَنْ خَاصَمَهُ اللَّهُ أَدْحَضَ حُجَّتَهُ وَ كَانَ لِلَّهِ حَرْباً حَتَّى يَنْزِعَ أَوْ يَتُوبَ وَ لَيْسَ شَيْ ءٌ أَدْعَى إِلَى تَغْيِيرِ نِعْمَةِ اللَّهِ وَ تَعْجِيلِ نِقْمَتِهِ مِنْ إِقَامَةٍ عَلَى ظُلْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ دَعْوَةَ الْمُضْطَهَدِينَ وَ هُوَ لِلظَّالِمِينَ بِالْمِرْصَادِ.(160)

با خدا و مردم و با خويشاوندان نزديك و دوستان و هواخواهان و بيگانگان، هماره بر اساس عدالت و انصاف رفتار كن، چرا كه اگر چنين نكنى، ستم وبيداد روا داشتى، و كسى كه به بندگان خدا ستم روا دارد، خدا به جاى بندگانش دشمن او خواهد بود، و آن كسى كه خدا دشمن او شود، دليل و توجيه او را نمى پذيرد، واو با خدا سر جنگ دارد، تا آن گاه كه بازگردد و به هنگام، توبه كند و اصلاح پذيرد. به هوش كه چيزى چون ستم و پايمال ساختن حقوق مردم، نعمت خدا را دگرگون نمى كند، و كيفر او را نزديك نمى سازد، چراكه خدا دعاى ستمديدگان را مى شنود و در كمين ستمكاران است.

3 - راز سر فرازى و سرافكندگى

در آيات 20 - 15 پندار خرافى برترى جويان و تبعيض خواهان را كه ملاك برترى را ثروت و قدرت باد آورده مى پندارند و محروميت را نشانه فروترى مى شمارند، به نقد مى كشد و نفى مى كند، و خاطر نشان مى سازد كه: اين سرا، سراى آزمون است و اين نعمت ها و سيله آزمون. نه انحصار قدرت و برخوردارى از ثروت و امكانات، نشان رشد و تقرب به خداست، و نه محروميت از آنها علامت فروترى. بلكه علامت و ملاك

فروترى اين هاست:

الف - ساختن شرايط و دنياى بسته و توسعه نيافته اى كه به يتيم و هر بى دفاع و خارج از دايره قدرت و حكومت اهانت و ستم شود و حقوق و آزادى او پايمال گردد.

ب - شرايطى كه جامعه به دو قطب ستم كار و ستمديده و غارتگر و غارت شده تقسيم گردد و بينوايان گرسنه بمانند و صدقه خور گردند.

ج - ثروت هاى ملى و مشترك حيف و ميل گردد.

د - دنيا پرستى و مقام دوستى و عشق به قدرت، همه چيز را از يادها نبرد و همه چيز، حتى دين ابزار قدرت شود. اين ها ملاك فروترى وانحطاط است.

و ساختن شرايط و جامعه اى كه يتيمان گرامى داشته شوند و برابرى و توازن حاكم گردد و آگاهى، خداپرستى، آزادگى و رعايت حقوق بشر راه و رسم راستين حكومت ها و ملت ها شود؛ آرى اين ها، هم، راز ماندگارى و رشد است، و هم نشان سرفرازى و قرب به خدا.

4 - چند مرحله از رويدادهاى رستاخيز و سراى آخرت از آيات 23 - 21 چند مرحله از رستاخيز و رويدادهاى سراى آخرت به تابلو مى رود.

الف - مرحله در هم نورديده شدن زمين و زمان.

ب - زنده شدن مردگان.

ج - رسيدن موعد بازخواست و محاسبه.

د - آماده ساختن و نشان دادن دوزخ و بهشت.

ه - بيدارى و توبه و اصلاح پذيرى ديرهنگام ظالمان.

و - روز ندامت و پشيمانى.

ز - عذاب سخت و مرگبار براى ستمكاران.

م - و ديگر باريافتن جانهاى آرامش يافته به بهشت پر طراوت و زيباى خدا.

بار خدايا، به اين آيات دلنوازت سو گندت

مى دهيم كه مارا در زمره اين جانهاى آرامش يافته برانگيز.

جواب سوگندها اثبات عذاب منكران و مكذبان باشد)(15).

(6) (الم تركيف فعل ربك بعاد):(آيا نديدي كه پروردگارت با قوم عاد چگونه رفتار كرد؟)

(7) (ارم ذات العماد):(همان قوم ارم ، شهري كه بناهاي ستوندار داشت )

(8) (التي لم يخلق مثلها في البلاد):(همانكه نظيرش در هيچ سرزميني ساخته نشده بود)

(9) (و ثمود الذين جابوا الصخر بالواد):(و يا قوم ثمود كه صخره هاي بيابان رامي بريدند)

(10) (و فرعون ذي الاوتاد):(و يا فرعون كه مردم را به چهار ميخ مي كشيد)

(11) (الذين طغوا في البلاد):(اينها اقوامي بودند كه در سرزمينها طغيان كردند)

(12) (فاكثروا فيها الفساد):(و در نتيجه طغيانشان ، فساد بسياري در آن سرزمينهابپا كردند)

(13) (فصب عليهم ربك سوط عذاب ):(پس پروردگارت تازيانه عذاب را بر سرآنها فرود آورد)

(14) (ان ربك لبالمرصاد):(بدرستي كه پروردگار تو همواره در كمين است )در اينجا به سرنوشت بعضي اقوام طغيانگر در طول تاريخ اشاره مي شود تا سنت مجازات الهي در حق منكران و مكذبان اثبات شود،منظور از عاد، امت هود پيامبر7است كه در سرزمين احقاف مي زيستند و ارم نام شهري متعلق به آن قوم بوده ، شهري آباد و بي نظير با قصرهاي مرتفع و ستونهاي برافراشته ، مي فرمايد: آيا نديدي كه پروردگارت با قوم عاد كه در ارم ساكن بودند چه كرد؟ آنها كه مردمي نيرومند و بي نظيربودند و سرزميني آباد بابناهاي مرتفع داشتند و آيا نديدي كه خداوند با قوم ثمودچگونه رفتار كرد؟ _ ثمود، همان امت صالح پيامبر7 است كه مردمي نيرومند و باشوكت بودند كه با صخره هاي عظيمي كه از دامنه كوهها مي بريدند خانه هايي مي ساختندو امروز هيچ نشانه اي از آنها باقي

نمانده ، و نيز نديدي كه پروردگارت با فرعون صاحب ميخها چگونه رفتار كرد همان فرعون زمان موسي ع كه براي تعذيب مخالفانش چهاردست و پاي آنها را با ميخ به زمين متصل مي كرد، اينها همگي اقوام و اشخاصي بودند كه در شهرها طغيان كرده و فساد را گسترش دادند، در نتيجه پروردگارت عذابي شديد وپشت سرهم و غير قابل توصيف بر آنها نازل كرد.آري براستي خداوند مراقب اعمال بندگان خود مي باشد و آنها را بواسطه كفر وطغيان مؤاخذه وعقاب مي كند، چون او رب العالمين است و سنت او همواره جريان دارد.

(15) (فاما الانسان اذا ما ابتليه ربه فاكرمه و نعمه فيقول ربي اكرمن ):(اماانسان طبيعتش اينگونه است كه وقتي پروردگارش او را امتحان كند و در محيط زندگي او را ارجمند نمايد و به او نعمت بدهد، مي گويد: پروردگارم مرا گرامي داشته )

(16) (و اما اذا ما ابتليه فقدر عليه رزقه فيقول ربي اهانن ):(اما وقتي كه او راامتحان كند و روزي او را تنگ نمايد، مي گويد: پروردگارم مرا خوار كرده است )مي فرمايد با اينكه ما گفتيم ، خداوند اعمال بندگانش را تحت نظر دارد و اعطاي نعمات براي امتحان و آزمايش آنهاست ، ولي طبيعت انسان ظلوم و جهول چنان است كه وقتي پروردگارش او را مورد امتحان قرار دهد و او را با اعطاي نعمت ارجمند نمايدو گرامي و متنعم سازد، با خود مي گويد: خداي تعالي و پروردگار من مرا مورد كرامت ونعمت قرار داده ، يعني گمان مي كند نعمات و اكرامي كه به او اعطاء شده موقت نيست وآن را دائمي و باقي

مي پندارد و بقاء آن نعمت و قدرت را تضمين شده مي بيند و آنوقت به جاي شكرگزاري ، به كفران دچار مي شود، در حاليكه نعمت ، تازماني اكرام خدامحسوب مي شود كه خود انسان آن را وسيله كسب دوزخ قرار ندهد.اما وقتي كه خداوند به منظور امتحان او ،رزقش را تنگ مي گيرد، مي گويد:پروردگارم مرا خوار كرد و ذليل نمود، با اينكه ملاك كرامت در نزد خدا تقرب به اوبواسطه ايمان و عمل صالح است و فقر و غناء تفاوتي در اين معنا نمي كند.لذا دارايي يا ناداري فقط به جهت امتحان است و رضايت يا نارضايتي خداوند تأثير دربخشش يا منع او ندارد، بلكه خداوند در هر دو صورت مي خواهد انسان را آزمايش نمايد و عاقبت او را نتيجه امتحان ، معلوم مي كند.

(17) (كلا بل لا تكرمون اليتيم ):(نه هرگز چنين نيست ، بلكه شما براي يتيم حرمتي قائل نيستيد)

(18) (ولا تحاضون علي طعام المسكين ):(و يكديگر را بر طعام دادن مسكينان تشويق نمي كنيد)

(19) (و تاكلون التراث اكلا لما):(و ارث يتيم را با حرص مي بلعيد)

(20) (و تحبون المال حبا جما):(و مال را بسيار زياد دوست مي داريد)مي فرمايد: هرگز چنين نيست كه توانگري ، كرامت و فقر، مذلت باشد، بلكه شما نه يتيم را احترام مي كنيد ونه يكديگر را به دادن صدقه بر مساكين تهي دست تشويق وسفارش مي كنيد و هر مالي را كه بدستتان برسد بي پروا مي خوريد ،حلال باشد يا حرام ، وسهم ديگران را هم به سهم خود مي افزائيد و حتي مال يتيم را هم تصرف مي كنيد ومنشاء اين

رفتار شما اين است كه مال و ثروت را بسيار دوست مي داريد (و در راه كسب آن مرتكب هر عملي مي شويد)

(21) (كلا اذا دكت الارض دكا دكا):(نه چنين نيست ، در روزي كه زمين به گونه اي عجيب متلاشي شود)

(22) (و جاء ربك و الملك صفا صفا):(و ملائكه امر پروردگارت را صف به صف بياورند)

(23) (و جاي ء يومئذ بجهنم يؤمئذ يتذكر الانسان و اني له الذكري ):(و جهنم راحاضر سازند، آنوقت انسان متذكر مي شود، اما چه وقت تذكر است ؟)

(24) (يقول يا ليتني قدمت لحياتي ):(مي گويد: اي كاش براي امروز چيزي از پيش فرستاده بودم )

(25) (فيومئذ لا يعذب عذابه احد):(پس در آن روز هيچ كس دشمن خود را به چنان عذابي شكنجه نكرده )

(26) (و لا يوثق وثاقه احد):(و كند و زنجير آن را به پاي كسي نبسته )مي فرمايد: چنين نيست كه ارزش و كرامت به مال و اموال باشد، بلكه بزودي وقتي كه قيامت بپاشود، انسانها متوجه مي شوند كه زندگي دنيا و اسباب آن مقصود بالذات وهدف نهايي نبوده و آنوقت آرزو مي كنند كه اي كاش براي امروز كه زندگي واقعي است چيزي از پيش فرستاده بوديم ، ولي اين آرزو هيچ فايده اي ندارد و نمي تواند عذاب را ازآنان دفع كند، مي فرمايد: آن زمانكه زمين به سختي در هم كوبيده و متلاشي شود و امرخدا بيايد و ملائكه صف به صف برسند و همه اسباب طبيعي منقطع گردند و حجابهاكنار روند و آن زمانكه جهنم براي گنه كاران و گمراهان ظاهر و آشكار شود، آنوقت است كه انسان به روشن ترين وجهي

متذكر مي شود و در مي يابد كه آنچه در دنيا به اودادند چه خير و چه شر، همه از باب امتحان بوده ولي او به راه خطا رفته و در عبادت واطاعت پروردگارش كوتاهي نموده ، ولي ديگر در آن روز تذكر چه سودي دارد؟ چون تذكر وقتي مفيد است كه فرد بتواند پس از آن بوسيله توبه و عمل صالح گذشته را جبران كند، اما در روز جزا هنگام عمل و جاي توبه نيست .آنوقت از روي حسرت مي گويد: اي كاش در دنيا براي زندگي حقيقي ام كه زندگي آخرت است ، توشه اي فرستاده بودم ، وعمل صالحي بجا آورده بودم و اينكه آخرت رازندگي مي نامد، به دليل آنست كه زندگي دنيا در جوار زندگي آخرت لهو و بازي و سرگرمي بيهوده است و اين امر راانسان در روز قيامت متوجه مي شود و مي فهمد كه دنيا مقصود و هدف بالذات نبوده ،بلكه مقصد حقيقي زندگي آخرت و جوار قرب حق بوده است .و آنروز عذاب خدا آنچنان شديد و سخت است كه احدي از خلق كسي را آنطورعذاب نكرده و به زنجير كشيدن و در بند كردن خداوند براي مجرمين آنقدر شديد وناگوار است كه احدي از خلق كسي را آنطور در بند نكرده و اين كلام كنايه از نهايت شدت در تهديد است .البته بعضي قاريان (يعذب )و (يوثق ) را به صيغه مجهول قرائت كرده اند كه در اين صورت معنا چنين خواهد بود كه هيچ كس در روز قيامت ، عذاب اين انسان و گرفتاري او را ندارد.

(27) (يا ايتها النفس المطمئنه ):(اي جان اطمينان

يافته و با ايمان )

(28) (ارجعي الي ربك راضيه مرضيه ):(خشنود و پسنديده به سوي پروردگارت باز گرد)

(29) (فادخلي في عبادي ):(و به صف بندگان من وارد شو)

(30) (و ادخلي جنتي ):(و به بهشت من در آي )نفس مطمئنه نفسي است كه با علاقه مندي و ياد پروردگارش آرامش و سكون يافته وبه آنچه خداوند برايش بپسندد، رضايت مي دهد وخود را بنده اي مي بيند كه مالك هيچ نفع و ضرري براي خودنيست و دنيا و همه مافيها را يك زندگي مجازي و مقدمه اي براي آخرت مي بيند، در نتيجه نه نعمات و توانگري ، او را به كفر و طغيان مي كشاند و نه فقر و تنگدستي ، باعث ناشكري وكفران او مي شود، بلكه در هر حالت بر عبوديت پابرجاست و از صراط مستقيم انحراف نمي يابد، به هر جهت از همان لحظه اي كه نفوس مطمئنه زنده مي شوند، تا لحظه اي كه وارد بهشت مي گردند و بلكه از همان لحظه مرگشان تا وقتي كه به بهشت جاويد وارد مي شوند به آنان خطاب مي رسد كه : اي نفس مطمئنه ،بسوي پروردگارت بازگرد در حاليكه هم تو از خداوند راضي هستي و به قضا و قدرتكويني و تشريعي او رضايت داري و هيچ حادثه ناگواري تو را به خشم نمي آورد وهيچ معصيتي قلبت را منحرف نمي سازد، و هم خداي تعالي از تو راضيست ، چون تو ازروش بندگي عدول نكرده اي ، آنوقت در مقام تكريم و احترام از ناحيه پروردگارش مخاطب قرار مي گيرد كه : حالا كه تو با حالت راضي و مرضي به

سوي من باز مي گردي ،پس در زمره بندگانم درآي و در بهشت من داخل شو.لذا صاحب نفس مطمئنه در زمره بندگان خدا و حائز مقام عبوديت است و اين كلام در حقيقت امضا و تأييد عبوديت اوست و منزلگاه ابدي او را معين مي كند و بايد هم همينطور باشد، چون بنده اي كه بكلي از ادعاي استقلال منقطع گشت و خود را فاني ديدو ذات و صفات و افعال خود را ملك مطلق پروردگارش دانست ، مظهر كامل عبوديت است (16).

سحر خوانده مى شود و يا مراد از شفع، روز نهم و دهم ذى الحجه و وتر، شب مشعر است.<824>

زمان خيلى ارزشمند و بلكه مقدّس است و نبايد آن را بيهوده از دست دهيم. خداوند به تمام بخشهاى زمان سوگند ياد كرده است؛

<<والصبح>><825> به صبح سوگند، <<والضُحى>><826> به چاشت سوگند، <<والنهار>><827> به روز سوگند، <<والعصر>><828> به عصر سوگند.

جالب آنكه به سحر سه بار سوگند ياد كرده است؛ <<والّيل اذا يَسر>><829>، <<والّيل اذا عَسعس>><830>، <<والّيل اذ أدبر>><831> (به شب سوگند آنگاه كه رو به آخر مى رود، يعنى به هنگام سحر سوگند.)

مراد از <<ليال عَشر>>، يا ده شب آخر ماه مبارك رمضان است كه شبهاى قدر در آن قرار گرفته و يا ده شب اول ماه ذى الحجه است كه روز عرفه و عيد قربان را شامل مى شود.

1- زمان، مقدّس و قابل سوگند است. <<والفجر>>

2- بعضى ايام از قداست ويژه اى برخوردار است. <<وليال عشر>>

3- ساعات پايان شب كه سالكان در آن سير معنوى دارند، از قداست خاصّى برخوردار است. <<و الّيل اذا يسر>>

4- مخاطبان قرآن، اهل خردند. <<لذى حجر>>

قوم عاد دو گروه بودند؛ عاد قديم و جديد به دليل آيه <<عادٍ الاولى>>، كه بعد از حضرت نوح در منطقه احقاف زندگى مى كردند و داراى هيكل هايى بزرگ و قدرتى عظيم و شهرهايى آباد بودند.

«اِرَم» يا نام ديگر قبيله عاد است يا نام شاخه اى از قوم عاد و يا نام منطقه اى كه قوم عاد در آن زندگى مى كردند كه ساختمان هايشان داراى ستون هايى بزرگ و بلند بوده است. بعضى ارم را ساختمان شدّاد و بعضى ساخته اسكندر در اسكندريه دانسته اند.

«صَخر» جمع صخره به معناى سنگهاى بزرگ و سخت است و «واد»

به فاصله ميان كوه و تپه گفته مى شود.

«عماد» به معناى ستون يا ساختمان بلند است و «ثمود» به اعراب ما قبل تاريخ گويند كه در شمال عربستان ساكن بودند قوم كه پيامبر آنها حضرت صالح بود.

«جابوا»، به معناى بريدن سنگ است و كلمه «جواب» كه از اين ريشه است، به معناى قطع سؤال با پاسخ صحيح است.

ظاهراً قوم ثمود بعد از قوم عاد بوده اند كه نامشان بعد از آنها برده شده است.

قهر بر عاد و ثمود نمونه اى از در كمين بودن خداوند نسبت به ستمكاران است.

خداوند در كمين است، يعنى خلافكاران راه گريز ندارند و به طور ناگهانى گرفتار مى شوند.

استحكام ساختمان ها مانع قلع و قمع الهى نيست و به خاطر محكمى ساختمان نبايد از قهر خداوند احساس امنيّت كرد.

مقصود از «ذو الاوتاد» يا آن است كه پايه هاى حكومت فرعون محكم بود يا آنكه مخالفان خود را ميخكوب مى كرد و يا آنكه سپاه فراوان داشت.

كلمه «صَبَّ» به معناى ريختن است، تعبير بارش عذاب، شايد كنايه از عذاب پى درپى و مداوم باشد.<832>

چگونه خداوند در كمين نباشد در حالى كه او از رگ گردن به ما نزديك تر است؟ <<و نحن اقرب اليه من حبل الوريد>><833>

1- تاريخِ قلع و قمع متجاوزان را فراموش نكنيد. <<اَلم تَر>>

2- نابود كردن طغيانگران جلوه ربوبيّت خداوند است. <<فعل ربّك بعاد>> به قول سعدى: ترحّم بر پلنگ تيزدندان ستمكارى بود بر گوسفندان

3- نشانه خرد و عقل، عبرت گرفتن از تاريخ است. <<لذى حجر الم تَر كيف فعل ربّك>>

4- پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله توسط وحى از تاريخ قوم عاد و ثمود و فرعون آگاهى داشت. <<الم تَر>>

5 - تاريخ استفاده از ستون هاى سنگى

در معمارى، به قوم عاد مى رسد. <<ارم ذات العماد>>

6- ابتكار در معمارى با استفاده از سنگ، در آن قوم عاد بوده است. <<لم يخلق مثلها فى البلاد>>

7- اختلاف و تضاد فكرى، مانع از بيان هنر و ابتكارات ديگران نشود. <<لم يخلق مثلها فى البلاد>>

8 - قدرت بدون معنويّت، عاملى است براى بر هم زدن امنيّت. <<جابوا الصخر...ذى الاوتاد....طغوا فى البلاد>>

9- طغيانگر و طغيان مرز نمى شناسد. <<طغوا فى البلاد>>(مراد از بلاد، همه مناطقى است كه به آن دسترسى داشتند)

10- سرچشمه تباهى و فساد طاغوتها هستند. <<طغوا فى البلاد فاكثروا فيها الفساد>>

11- تمدن و پيشرفت، اگر همراه با تقوى و صلاح نباشد عامل سقوط و هلاكت است. <<فصب عليهم ربّك سوط عذاب>>

12- مربى، گاه براى تنبيه، نياز به شلاق دارد. <<ربُّك سوط>>

13- طغيان و فساد جز با قهر بر طرف نمى شود. <<طغوا... سوط عذاب>>

14- مهلت ها شما را مغرور نكند كه خدا در كمين است. <<ان ربّك لبالمرصاد>>

15- كيفر دنيوى نسبت به عذاب اخروى همچون تازيانه اى است كه درد آن موقّت و آثارش سطحى است و تنها بر پوست مى ماند. <<سوط عذاب>>

«اكرام» اگر منسوب به لطف خدا شد، خوب است ولى اگر آن را منسوب به لياقت خود دانستيم بد است. در اين آيات دو بار كلمه اكرام آمده است: اكرام اول، چون به خدا منسوب است در مقام كمال است <<اكرمه>> اكرام دوم چون به انسان منسوب است سرزنش شده است. <<اكرمنِ>> جا

اينكه قرآن اكرام را به خدا نسبت داده <<اكرمه>> ولى اهانت را به خدا نسبت نداده است، بلكه اين انسان است كه مى گويد: <<اهانن>>

<<اَكلاً لمّا>> يعنى يكجا خوردن، بدون دقت در اين كه حلال است

يا حرام و آيا مال ديگران به آن اضافه شده يا نه. «لمّا» مصدر «لَمَمت» به معناى جمع و ضميمه كردن است.

«جَمّا» به معناى زياد و انباشته است.

رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: من و كسى كه يتيم را تحت تكفل خود قرار دهد، در بهشت در كنار هم هستيم.<834>

يكى از سنّت ها و برنامه هاى قطعى خداوند، آزمايش مردم است؛ البتّه نه براى شناختن، بلكه براى ظهور خصلت ها و بروز تلاش ها تا بر اساس آن اجر و پاداش دهد. آزمايشهاى الهى گوناگون است، گاهى با رفاه و ثروت انسان را آزمايش مى كند و گاهى با تنگدستى و مشكلات. و

انسان عجول كه از آزمايش الهى و اهداف آن غافل است، دست به قضاوت ها و تحليل ها و تفسيرهاى غلط زده و از خداوند گلايه مى كند.

1- آزمايشهاى الهى، جلوه اى از در كمين بودن پروردگار نسبت به انسان است <<انّ ربّك لبالمرصاد فامّا الانسان اذا ما ابتلاه...>>

2- آزمايش، وسيله تربيت و رشد انسان است. <<الانسان ابتلاه ربّه>>

3- دريافت هاى انسان بر اساس لطف اوست نه استحقاق ما. پس گرفتار غرور و عجب نشده و از آزمايش غفلت نكنيد. <<اكرمه و نعّمه>>

4- نه فقر نشانه اهانت است و نه دارايى نشانه كرامت؛ بلكه هر دو وسيله آزمايش است. <<ابتلاه... فاكرمه، ابتلاه فقدر عليه رزقه>>

5 - مهمتر از جسم يتيم روح اوست كه بايد گرامى داشته شود. <<تكرمون>>

6- كمبودهاى روحى را با احترام و محبت جبران كنيد. (اولين انتظار يتيمان احترام به شخصيّت آنان است) <<تكرمون اليتيم>>

7- در مورد كارهاى خداوند، قضاوت نابجا نكنيد. دليل تنگى رزق را بى اعتنائى خداوند نپندازيد، بلكه نتيجه عملكرد خودتان بدانيد.<<كلاّ بل لاتكرمون اليتيم>>

8 - احسان به ديگران،

در رزق و روزى انسان نقش مهمى دارد. <<لاتكرمون - فقدر عليه رزقه>>

9- بينوايان نبايد گرسنه بمانند. يا با انفاق خود، يا با تشويق ديگران بايد به آنان رسيدگى كرد. <<تحاضون على طعام المسكين>>

10- در دردرآمدهاى خود دقت كنيد؛ هر نانى مصرف كردنى نيست. <<اكلا لّما>>

11- علاقه به مال فطرى است، آنچه مذموم است، علاقه شديد است <<حُبّاً جمّاً>>

12- تكريم خداوند از شما، بايد سبب تكريم شما از يتيمان باشد، نه عكس آن. <<اكرمه... لا تكرمون>>

«دكّ» به معناى كوبيدن و هموار كردن است و دكّه و دكّان جايى است كه براى عرضه اجناس، زمين آن هموار و مهيا مى شود.

امام رضاعليه السلام فرمود: مراد از <<جاء ربُّك>> آمدن فرمان پروردگار است (نه آمدن خود پروردگار).<835> چنانكه در آيه 33 سوره نحل مى فرمايد: <<يأتى امر ربّك>> فرمان پروردگارت مى آيد.

مراد از <<و جيى ء يومئذ بجهنّم>>، پرده بردارى از روى آن باشد.<836> چنانكه در جاى ديگر مى فرمايد: <<برّزت الجحيم لمن يرى ><837>

هنگامى كه آيه <<و جيى ء يومئذ بجهنّم>> نازل شد، پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله درهم فرو رفت، به گونه اى كه هيچكس جرأت سخن گفتن با آن حضرت را نداشت.<838>

1- خداوند، انسان را از علاقه شديد به مال و تصاحب حق ديگران باز مى دارد. <<تحبّبون المال كلاّ>>

2- داروى حرص و حب مال، ياد قيامت است.<<تأكلون التراث... تحبون المال... كلاّ اذا دكّت الارض>>

3- قيامت، روز حاكميت مطلق فرمان الهى است. <<جاء ربّك>>

4- رعايت نظم و سلسله مراتب، نمايش دهنده قدرت فرشتگان در قيامت به چشم مى خورد. <<الملك صفّا صفّا>>

5 - تذكّر و پشيمانى در قيامت سودى ندارد. <<و انّى له الذّكرى>>

6- قيامت، روز هوشيارى و يادآورى است. <<يومئذ يتذكّر الانسان>>

7- جهنم، در

قيامت ظاهر مى شود. <<جيى ء... بجهنّم>>

دل آرام و نفس مطمئنه، با ذكر خدا به دست مى آيد. <<الا بذكراللّه تطمئنّ القلوب>><839> و بهترين ذكر خدا نماز است. <<اقم الصلوة لذكرى>><840>

راضى بودن و مرضى بودن، نشانه نفس مطمئنه است كه او از خدا راضى است و خدا نيز او او راضى است.

از امام صادق عليه السلام سؤال شد كه آيا مؤمن از جان دادن خود راضى است؟ حضرت فرمود: در لحظه اول راضى نيست ولى فرشته قبض روح به او دلدارى مى دهد كه من از پدر به تو مهربان ترم، چشمت را باز كن. او باز مى كند و پيامبر و على و فاطمه و حسن و حسين و ساير اما

ن عليهم السلام را مى بيند. فرشته مى گويد: اينان دوستان تو هستند. مؤمن هم با ديدن اين صحنه راضى مى شود و خطاب <<يا ايتها النفس المطمئنة>> را مى شنود.<841>

1- قيامت روز حسرت است. <<يا ليتنى>>

2- آرزو كارساز نيست، تلاش لازم است. <<يا ليتنى قدّمت>>

3- زندگى واقعى و ابدى، زندگى قيامت است. <<لحياتى>>

4- خداى رحيم، در جاى خود شديد است. <<لايعذّب عذابه احد>>

5 - در قيامت، امكان فرار از عذاب نيست. <<لا يعذّب... لا يوثق>>

6- اصالت انسان با روح است و بدن، مركب آن است. <<يا ايتها النفس >>(خطاب خداوند به نفس است)

7- بهشت بدون يار و همدم، بهشت نيست. <<ادخلى فى عبادى>>

8 - بهشت، انواع و درجات دارد. <<جنّات عدن - جنّتى>>

9- ممكن است براى كيفرهاى خداوند در دنيا مشابهى باشد، امّا در آخرت عذاب الهى مشابه ندارد. <<فيومئذ لا يعذّب عذابه احد>>

«والحمد للّه ربّ العالمين»

mentioned in verses 1 to 4 and draw inspiration to go deeper and deeper in the higher regions of spiritual world.

The first is the glory of the daybreak. The first rays of light drive away the deepest dark of the night. It may refer to the spiritual awakening from ignorance to faith.

By the ten nights are usually understood the first ten dates of Dhilhajj, the sacred period of pilgrimage. See commentary of Baqarah: 196, 197 and 124 to 130. The Holy Prophet said that fasting, giving alms and doing good deeds in these days earn special rewards from the grace of Allah.

Some commentators say that it may refer to the first ten dates of Muharram because on the tenth of Muharram "the greatest sacrifice" (dhibhin azim) took place. See commentary of Saffat: 107.

Even and odd suggest contrasts but they follow each other in regular succession. In ultimate analysis this expression may refer to all things. Both abstract and concrete things are often understood in contrast with their opposites. If we understand the life of this world, we can have a better idea of the spiritual hereafter.

When this world, comparable to the darkness of night, passes away or vanishes, the light of the eternal hereafter will be seen.

Aqa Mahdi Puya says:

In addition to that which has been said above about the ten nights some commentators say that the last ten nights of the month of Ramadan are referred to here. Some say that fajr refers to the Holy Prophet, shaf to Hasan and Husayn, watr to

Fatimah and ashr to Ali and other nine Imams, but this interpretation has not been supported by any authentic tradition from the Ahl ul Bayt.

(see commentary for verse 1)

(see commentary for verse 1)

(see commentary for verse 1)

(see commentary for verse 1)

From utter depths of darkness and ignorance, the guidance from Allah leads man to a glorious spiritual life, but those who refuse to follow the divine guidance, as the people of Ad and Thamud and Firawn did, are destroyed when Allah decides to punish them in this world, and in the hereafter their abode is hell where they will abide for ever.

Refer to the commentary of Araf: 65 to 72 for the people of Ad and Araf: 73 to 79 for the people of Thamud, and Ta Ha: 9 to 98 for Firawn and his hosts.

Iram was a city of lofty structures, known as the "earthly paradise", built by Shaddad son of Ad. Allah sent a prophet to admonish Shaddad who began to call himself God. When asked, the prophet gave him the description of paradise, and Shaddad built such a place and named it Iram. When it was completed Shaddad went to see it. As soon as he entered the main gate he saw the angel of death standing in front of him. He asked for a few moments in which he wanted to see the paradise he built but while dismounting from his horse when he was about to touch the ground his soul was seized by the angel of death; after which

the garden he built had disappeared.

Dhil awtad, in Arabic idiom, is expressive of power, arrogance also refer to the and obstinacy. The stakes may also refer to the post or pillar to which Firawn bound his victims and nailed them.

Aqa Mahdi Puya says:

Neither nations nor individuals, however mighty, can survive if they transgress the laws made (willed) by Allah. They may have a few days of respite but eventually they fall and disappear from the face of the earth. Allah watches the doings of the wicked.

(see commentary for verse 6)

(see commentary for verse 6)

(see commentary for verse 6)

(see commentary for verse 6)

(see commentary for verse 6)

(see commentary for verse 6)

(see commentary for verse 6)

(see commentary for verse 6)

Allah tries man by prosperity and distress. In prosperity, instead of showing humility and kindness, selfish and petty men become arrogant and forget Allah; and in distress, instead of relying upon patience and faith, they put false values on the worldly possessions and become resentful, envious and spiteful.

(see commentary for verse 15)

Many verses of the Quran, make it clear that the large means of sustenance given to a particular man is a trust he holds to distribute them among the needy, the poor and the orphans, but more often he becomes closefisted and prefers to spend it on his own lusts, luxuries and enjoyments. The desire and inordinate love for more and more worldly possessions develops a morbid tendency in man to own everything by hook or by crook on account of which he destroys social harmony and

discipline.

(see commentary for verse 17)

(see commentary for verse 17)

(see commentary for verse 17)

When the day of reckoning comes, those who have failed to discharge their duties to the needy or actually suppressed their rights in their mad love for the worldly possessions, will be brought face to face to the fire of hell and then they will realise that all the illusions of the fleeting world have been swept away and their possessions crumbled to powder like dust. Then it will be too late to repent. When the decree is passed on the day of judgement, the punishment will be given and no respite will be available.

Aqa Mahdi Puya says:

In verse 22 "Your Lord comes" means the manifestation of His authority, as has been said in Baqarah: 210.

(see commentary for verse 21)

(see commentary for verse 21)

(see commentary for verse 21)

(see commentary for verse 21)

(see commentary for verse 21)

Aqa Mahdi Puya says:

The righteous will be welcomed to a life free from pain, sorrow, doubt, struggle, desire and disappointment. They will be at rest, in peace, in a state of complete satisfaction. This stage of soul is the final stage of bliss.

The state in which the soul seeks fulfillment of the lower earthly desires, transgressing the bounds prescribed by the laws of Allah, is called ammarah (see commentary of Yusuf: 53 and Qiyamah: 2); and the self-reproaching soul that feels the evil of sin and resists it is called lawwama; and the soul which has controlled and tamed all desires and surrendered to the will of Allah

is called mutma-innah.

Allahs devotee is he who reflects divine attributes in his character and desires nothing save pleasure of Allah in the life of hereafter. They are described as alin by Allah in verse 75 of Sad. They are the Holy Prophet and his Ahl ul Bayt.

"My garden"-Allahs garden is the pleasure of Allah. When a soul is admitted to Allahs garden it reflects divinity.

(see commentary for verse 27)

(see commentary for verse 27)

(see commentary for verse 27)