ص :2

نقش ائمه در احیای دین جلد1

سید مرتضی عسکری

ص :3

ص :4

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :5

ص :6

صداقت بی بهره نباشند،امّا عدم احاطۀ علمی و خودباختگی در برابر استادان غربی،آنها را از درک حقیقت محروم می سازد.محرومیّت گروه سوم هم نیازمند دلیلی نیست،زیرا درس و مطالعه و تتبّع کافی نداشتن،خود دلیل وافی برای نشناختن و صاحب نظر نبودن در مسائل اسلامی است.

بنابراین،فقط عالم خبیر و محیط بر همۀ علوم اسلامی و مصادر دینی،مرد این میدان است؛ آن هم در صورتی که در وارستگی علمی دستی به تمام داشته باشد.

با توجّه به این شرایط،می بینیم که چه قدر دامنه و تعداد صاحب نظران در شناخت اسلام محدود می شود،و جز افراد اندکی درخور این صفت والا نخواهند بود.البته اگر کسانی به سبب داشتن علاقه های باطنی و شور دینی،سر تبلیغ اسلام و بحث و بررسی دربارۀ آن را دارند،ناگزیر باید آن قدر معلومات مقدّماتی کسب کنند که با آن بتوانند به مصادر صحیح تفکّر یک دست شده و تحقیق گشتۀ اسلام دست یابند،و بر اساس آن سخن گویند و بر پایۀ آن بنویسند...و راه دیگری هرگز وجود ندارد.

هیچ جای تردید نیست که در یک بحث اسلامی،آنچه بیش از همه چیز اهمّیت دارد،صحّت سخن است و تمام مسائل دیگر در جنب آن قرار می گیرد و فرعی خواهد بود.زیبایی سخن، ادیبانه بودن نوشته،حماسی بودن مطالب،جالب بودن عرضه و امثال آن،همه و همه لازم است، امّا نه اصلی.اصل اصیل و غیر قابل چشم پوشی،صحّت و اصالت مبحث طرح شده است.این ویژگی را به هیچ عنوان نمی توان از دست داد.پسند شنونده و خواننده،و جوّ فکری حاکم بر عصر و زمان،نباید آن را زیر و رو کند.مسئولیّت سخنگو و نویسنده در این مورد بسیار سنگین است،و خداوند متعال هرگز هیچ نوع تغییر و تبدیلی را-اگر چه بسیار کوچک و ناچیز باشد-در دین خویش نمی پذیرد،و عامل آن را نخواهد بخشود.

حال ببینیم که صحّت و اصالت در یک بحث اسلامی،از کجا به دست می آید،و این مرغ بلند آشیان،اسیر دام چه کسی می شود.گاه یک بحث صد در صد ضدّ اسلامی را می توان یافت که به حدیثی یا احادیثی چند مستند شده است،و یا کسی سخنی دور از حقیقت و بیگانه از اسلام را،به آیه ای از کتاب کریم استناد می دهد.این موضوع امکان دارد و بسیار هم اتّفاق افتاده است.

بنابراین،تنها به نام اسلام سخن گفتن شرط کافی نیست.تنها استناد به حدیث یا احادیثی مهجور،اسلامی بودن و صحّت یک تحقیق را تضمین نمی کند؛بلکه بررسی و دقّت کامل و نقّادانه در مجموعۀ متون دینی لازم است،که این خود نیازمند به یک رشته علوم مقدّماتی می باشد.

ص:8

حال اگر یک عالم خبیر با توجّه به مجموعۀ مصادر و متون دینی،و بررسی و بحث و کاوش در تمام نصوص اسلامی به شناخت اسلام بنشیند و به شناساندن آن دست یازد،اگر چه این کارها لازم است و به هیچ وجه بدون آن به اسلام نمی توان دست یافت،ولی اینها برای شناخت اسلام کافی نمی باشد.آنچه کاروان دانش را به پایان خط و منزلگاه حقیقت می رساند،بی نظری عالم،و دوری جستن او از پیش داوری و عدم انتساب و تمایل او به مکتبی قدیم یا جدید غیر الهی می باشد.

بنابراین،یک اسلام شناس،آن وقت این صفت را به حقیقت دارا خواهد بود که:

اوّلا با مجموعۀ مدارک و مصادر دینی(قرآن،حدیث،تفسیر،تاریخ،سیره و رجال)آشنا بوده و بر آنها محیط باشد؛و ثانیا از ذهنی خالی از تعصّب،دلی وارسته و تفکّری آزاد از مکاتب غیر دینی برخوردار باشد،تا بتواند بدون رأی و نظر از قبل انتخاب شده،و یا به اصطلاح پیش داوری،به استقبال حقایق برود. (1)

***

اسلام،بر انبوهی از معارف مبتنی است که در کتاب و سنّت گرد آمده اند.ما چون از زمان نزول کتاب و صدور روایات و متون حاوی سنّت نبوی (2)،قرنهای دراز دور شده ایم،ناگزیر برای فهم آنها به وسائطی علمی محتاج هستیم تا بتوانیم این فاصلۀ طولانی هزار و چهارصدساله را در هم نوردیم،و همچون یک عرب هم عصر پیامبر یا ائمّه،سخن ایشان را بفهمیم.با توجّه به این حقیقت باید بگوییم در اوّلین قدم برای بررسی معارف اسلام در تمام ابعاد آن،ما نیازمند به شناخت تخصّصی زبان و لغت و ادبیات عرب هستیم.لازمۀ شناخت تخصّصی زبان عرب این است که مفردات الفاظ عربی و جمله بندی های آن،مجازات و کنایات و استعارات فراوانش،وارسی و شناخته شود.دستور زبان و ادبیات عرب،در حدّ یک صاحب نظر و مجتهد فن تحقیق گردد تا شخص بتواند متون اسلامی را مانند یک عرب هم عصر و مخاطب آنها درک کند.

ما می دانیم که هر زبان در ادوار مختلف حیات خویش،تحت تأثیر عوامل گوناگون تطوّر می یابد.یک لغت بسیار زیبا و شکیل در طول زمان،زشت و مستهجن می شود.یک واژه،مفهوم

ص:9

اصلی خود را از دست می دهد و معنایی درست ضدّ معنای اوّلیۀ خویش پیدا می کند.گاه دامنۀ مفهوم یک لفظ تنگ شده گاه وسعت می یابد و...از این جهت شناخت زبان و لغت و قواعد دستوری عربی،تا آن حد که بتواند ما را بر این تطوّرات محیط کند و قدرت درنوردیدن زمان و مکان را به ما عطا نماید،لازم است.بنابراین،اوّلین وسیله برای حرکت به سوی شناخت اسلام، آشنایی در حدّ اجتهاد و تخصّص،با زبان و لغت عرب است. (1)

چون بین ما و پیامبر و ائمّۀ اهل بیت علیهم السّلام،یک سلسلۀ عظیم از روات و مؤلّفان کتب فاصله شده اند،اسلام شناس باید در شناسایی صحابۀ پیامبر و ائمّه و انبوه روات و مؤلّفان بی شمار متون اسلامی،صاحب نظر باشد تا بتواند صحّت یا سقم روایات تاریخ و سیره و احادیث را تشخیص دهد،و این تخصّص تا حدّی باشد که بتواند اخباری همچون«اسرائیلیات»را که به متون اسلامی نفوذ کرده (2)،از غیر آنها جدا کند،و یا نفوذ فرهنگ های بیگانه را در مدارک دینی اسلامی تشخیص دهد،و بتواند متون سالم و دست نخورده را برای استنباط حقایق اسلامی یک دست نماید. (3)خیلی روشن است که برای این کار،ناگزیر،دانستن مبانی تفکّر و فلسفه و اعتقادات بیگانه نیز لزوم دارد، و تا انسان این مبانی را به طور عمیق و دقیق نشناسد،از چگونگی نفوذ آن در مکتب مورد تحقیق خود،آگاه نخواهد شد.

این علوم نیز به عنوان دوّمین مقدّمۀ لازم برای شناخت اسلام می باشد،و بدون آنها دریافت صحیح اسلام به عنوان یک متخصّص محال است.از این دو دسته از علوم مقدّماتی که می گذریم، به اصل متون می رسیم؛متونی که متخصّص پس از دانستن علوم مقدّماتی،آنها را به تحقیق می گیرد،و خطوط اصلی تفکّر و ریزه کاری ها و فروعات اسلام را از آنها استنباط می کند.

این متون را می توانیم به چند گروه تقسیم کنیم:

اسلام شناس قرار گیرد.اگر بدانیم که در یک تفسیر روایی مانند«البرهان فی تفسیر القرآن»در حدود 12000 روایت وجود دارد،وسعت این باب را خواهیم دانست. (1)

این تقسیم بندی نشان دهندۀ تصویری کوچک از منظری بس عظیم بود.ما معتقدیم و تکرار می کنیم که:صفت والای«اسلام شناسی»به مفهوم جامع و وسیع آن را جز اندکی معدود،دارا نمی گردند و آنان،کسانی هستند که در همۀ این زمینه ها تحقیق کرده و صاحب نظر باشند.البته ما تعداد بسیاری متخصّص،در رشته های گوناگون از علوم اسلامی-چون فقه،اصول،کلام،تاریخ، رجال،حدیث،تفسیر و...-داریم،امّا اینگونه افراد،اگر احاطه و جامعیّت و وسعت نظر و گستردگی منظر فوق الذّکر را نداشته باشند،اسلام شناس نیستند،و در مجموعۀ اسلام نمی توانند و نباید سخن بگویند.

سلسله درس هایی که به دست دارید،سخنرانی هایی است که در طول چند سال،از طرف علاّمه«سیّد مرتضی عسکری»،در مجلس درس عدّه ای از علمای تهران،و همچنین در مجلسی عام،در مسجد«المهدی»القا گردیده است.موضوع این درس ها،یک مبحث جدید از مسائل اساسی اسلام است که تاکنون بدین شکل،مورد بررسی و تحقیق قرار نگرفته است (1):«نقش ائمّه در احیای دین».

همه می دانیم آنچه تاکنون به عنوان مباحث اصلی مورد بحث،و محلّ تأمّل و نظر در میان دو مکتب تشیّع و تسنّن مطرح بوده است،مبحث«زعامت و رهبری»اسلامی است.این مسأله که البته یکی از نقاط اصلی اختلاف این دو مکتب می باشد،در طول سالیان دراز مورد تحقیق و بررسی بوده و دانشمندان شیعه بر اساس مسئولیّت خویش،دقّت نظرهای فراوان و تتبّعات بسیاری در مورد آن کرده اند (2)-جزاهم اللّه عن الإسلام و أهله خیر الجزاء.امّا دقّت فراوان در این مسأله،گاه افراد را از بسیاری مسائل اساسی دیگر غافل کرده است،و رفته رفته کار به جایی رسیده که عموم ما فکر می کنیم تنها محلّ مبحث این دو مکتب،همین مسأله است و بس!بنابراین اگر کسی اشکال کند که:

«این اختلاف مربوط به قرون اوّلیّۀ اسلام بوده و عصر آن سپری شده و به زمان ما هیچ مربوط نمی شود،از این رو ما باید آن را فراموش کرده در اتّحاد همه جانبۀ دو مکتب بکوشیم»،ما خلع

ص:13

سلاح شده بی جواب خواهیم ماند.در صورتی که ما با اینکه از درگیری غیر علمی و کینه برانگیز سخت خودداری می کنیم و به وحدت اسلامی در زمینه های سیاسی،نظامی و اقتصادی پافشاری داریم،بحث و گفتگو میان این دو مکتب را در سطح علمی و استدلالی،لازم و واجب و روشنگر حقیقت می دانیم.و معتقدیم در صورتی که خواننده توفیق یابد و بتواند تمام این درس ها را به دقّت مطالعه کند،به طور ریشه ای و بنیادی دو مکتب اصلی اسلام معاصر،تشیّع و تسنّن را خواهد شناخت،و عمق و لایۀ زیرین حوادث صدر اسلام و قرون اوّلیّۀ تاریخ این دو مکتب را در خواهد یافت.

باید یادآور شویم که اینگونه مباحث،از آنجا که به جوانب و ابعاد فراوانی از اسلام و تشیّع مربوط می شوند،و مسائل فراوانی از بنیان های اعتقادی و عملی اسلام را طرح و بررسی می کنند، خود نوعی اسلام شناسی با همۀ لزوم و اهمّیت آن در عصر ما می باشند.با این تفاوت که چون اسلام را در یک بررسی مقایسه ای مورد ملاحظه قرار داده است،وجهه و بعد جدیدی از اسلام را مطرح می کند که در گذشته کمتر مورد توجّه قرار گرفته است.

مطالب ذی قیمت استاد عسکری (1)،چون به صورت سخنرانی عرضه شده بود،پس از پیاده شدن از نوار،بازنویسی شده و مصادر و مدارک آن استخراج گردیده و پس از بازبینی معظّم له و پاکنویس،به دست چاپ سپرده شده است.این درس ها،از آنجا که گاه وبیگاه،با ورود طالبان جدیدی روبرو می شده،حاوی تکرارهایی بوده که ما در تنظیم تا حدّ امکان،در مختصر کردن آنها کوشیده ایم.امّا به علّت اینکه گاه در فهم بیشتر مطالب سهل و ممتنع این مباحث کمک می کرده،از حذف کلّی تکرارها خودداری کرده ایم.

همۀ بهرۀ نویسندۀ این سطور،در این است که حتّی یک نفر قدمی به سوی اسلام راستین نزدیک شود،و یا پردۀ جهل و تعصّبی دریده گردد؛و آرزوی او اینکه خداوند مهربان،به کرم عمیم خویش،همۀ نسل جوان را از لغزش های معنوی و ظاهری نگاه دارد،و این نوشتۀ ناچیز را به دیدۀ قبول بنگرد.

و آخر دعوانا ان الحمد للّه ربّ العالمین

م.ع.جاودان

ص:14

و در مورد سوم می فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (1)

و قطعا این اطاعت در اوامر حکومتی آن حضرت است نه اوامر و احکام شرعی،که آن تحت حکم أطیعوا اللّه مندرج است.

امّا امامت و خلافت از نظر سایر فرقه های اسلامی،در مسألۀ«حکومت و زعامت سیاسی و اجتماعی جامعه»خلاصه می شود و اگر هم در تعاریف خود از امامت گفته اند:«ریاست عامّه در امور دین و دنیاست»عملا به این تعریف پایبند نبوده و نیستند،چنان که امامان آنان در اصول و فروع و سیاست جامعه،هر کدام مستقل است.و نیز اگر امامت را از نظر دینی هم شامل بدانند امام را مستقل از پیامبر به حساب می آورند،بلکه گاه در برابر آن حضرت قرار می دهند،چنان که می بینیم اجتهاد صحابه را در برابر نصّ پیامبر قرار داده اند.

ولی باید دانست که حکومت و رهبری سیاسی و اجتماعی،یکی از شئون امامت و خلافت است نه همۀ آن،بلکه شأن تبلیغ و تبیین و حفاظت دین از تحریف و تقلیب و دستبرد دیگران، مهم ترین و حسّاس ترین شأن امام است.زیرا که اگر دین سالم نماند حاکم اسلامی با کدامین قوانین صحیح دینی می خواهد جامعه را اداره کند؟

اصولا دین و جامعۀ دینی پس از پیامبر-صرف نظر از مسألۀ حکومت-به دو دلیل نیازمند خلیفه است:

از جهت حفظ دین

از جهت تبیین دین.

از نظر شیعه،امام حافظ و مبقی دین است.چرا که دین مانند یک بنای ظاهری نیست که مهندسی طرح و ساخت آن را به عهده بگیرد و آن بنا پس از ساخته شدن از سازندۀ خود بی نیاز باشد؛تا گفته شود پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنای دین را بالا برد و آن را تمام و کامل به دست مردم سپرد و کار پایان گرفت.بلکه وقوع خلل در بنای استوار دین بسیار مرموزانه است و عواملی وجود دارد که سیل آسا در صدد تخریب بنای دین است،و دین از سوی برخی نیروهای تازه به دین پیوسته در خطر جدّی قرار دارد.بنابر اصول روانشناسی و جامعه شناسی،یک نهضت و دین و انقلاب همین

ص:16

که به پیروزی رسید و دشمن از رویارویی با آن مأیوس گشت بدون آنکه تحت تأثیر واقعی آن قرار گرفته و به روح و معنی و اهداف آن ایمان داشته باشد بلکه صرفا برای بهره برداری و سود شخصی،به آن دین می پیوندد؛شکل و قیافه و پوستۀ آن را حفظ می کند،بلکه آرایش بیشتری می دهد،امّا دست به تحریف می زند و روح و هسته و باطن آن را از میان می برد و آن را از درون پوک و پوچ می سازد؛به تعبیر امیر مؤمنان علیه السّلام:

«یکفأ فیه الإسلام کما یکفأ الإناء بما فیه.» (1)

«اسلام مانند ظرفی واژگونه،از محتوا تهی می شود.»

و به تعبیر دیگر ایشان:

«یلبس الإسلام لبس الفرو مقلوبا.» (2)

«اسلام را مانند پوستینی وارونه به تن می کنند.»

آری،خطر تحریف از بلایای بزرگی است که اگر دامنگیر هر دین و مکتبی شود خرمن اصالت آن را بر باد می دهد،چنان که دامنگیر ادیان آسمانی گذشته شده و گوشه ای از آن را قرآن کریم به نمایش گذاشته است.شعله هایی از این آتش سوزان کم و بیش به پروبال اسلام نیز اصابت کرده و بدان آسیب رسانده،ولی با اقدام به موقع امامان شیعه علیهم السّلام مواجه گردیده و این آتش خاموش شده و آن سوختنی ها ترمیم گشته است.امام صادق علیه السّلام فرموده است:

«إنّ فینا أهل البیت فی کلّ خلف عدولا ینفون عنه تحریف الغالین و انتحال المبطلین و تأویل الجاهلین.» (3)

«در میان ما خاندان پیامبر،در هر نسل و عصری،عادل مردانی هستند که تحریف افراطیان و دروغ باطل گرایان و تأویل نادانان را از چهرۀ دین می زدایند.»

تحریف که همان قلب حقایق است،انواعی دارد.گاه لفظی است که عبارتی را جابه جا کنند یا عبارات و جملاتی را کم و زیاد نمایند،و گاه معنوی است که روح یک چیز را عوض کنند و چهرۀ واقعی آن را تغییر دهند،و گاه به صورت کتمان حقایق صورت می گیرد.

بدون شک،تحریف عوامل و انگیزه هایی نیز دارد که برخی از سوی دشمنان کینه توز و برخی

ص:17

از سوی دوستان نادان دلسوز صورت می گیرد.

از سوی دیگر،جامعه رو به گسترش و زمان رو به پیشرفت است و هر روز مسائل تازه ای پیدا می شود که حکم آن از نظر اسلام باید بیان شود و نیاز به کارشناسی آگاه و متخصّص و معصوم و خطاناپذیر می افتد که به بیان احکام دین پردازد.عدم وجود چنین مسئولی،دین را در معرض نابودی و قلب حقیقت آن قرار می دهد.

اینجاست که نقش امام و جانشین پیامبر به خوبی روشن می شود و حماسۀ جاویدان علمی امامان علیهم السّلام شکل می گیرد.

راستی اگر امامان شیعه و جانشینان منصوب و معصوم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نبودند چه کسی می توانست سیل خروشان پرسش های علمی و مذهبی مسلمانان و کاوشگران حقّانیت اسلام را پاسخ دهد؟!یا چه عاملی می توانست در برابر توفان بنیادبرانداز تحریفات که با منع حدیث پیامبر و وضع احادیث ناروا و ایجاد بدعت ها و ایراد روایات اسرائیلی در معارف اسلامی،می رفت تا اسلام را از اساس ویران سازد،چون کوهی استوار بایستد و زنگ و غبار از چهرۀ دلربای اسلام بزداید؟!

امروز با گذشت چهارده قرن بر تاریخ اسلام،دین سالم و دست نخورده را چون روغن صاف و پالوده در اختیار داریم،غافل از آنکه اگر حضور مستمر و تلاش شبانه روزی و زحمات طاقت فرسای امامان شیعه در حفظ و بیان دین نبود معلوم نبود چه کالایی را به نام اسلام در دست داشتیم!

یری النّاس دهنا فی القواریر صافیا

و لم یدر ما یجری علی رأس سمسم

«مردم روغن صاف را در شیشه می بینند ولی نمی دانند چه بر سر دانۀ روغنی آمده است!»

***

گرچه شالودۀ کتاب بر این مسأله ریخته شده،امّا مقدّماتی که در آن طرح گردیده و نتایجی که از آن به دست آمده فراتر از این مسأله است.در واقع کتاب حاضر حاوی روشی نو در سیره نگاری تحلیلی،معرّفی دقیق مکتب خلفا و مکتب اهل بیت،تبیین برخی اصطلاحات اسلامی،تصحیح عقاید دینی در باب امام شناسی،شرح تاریخ تفکّر اسلامی در قرون گذشته و بیان تحریف ها و حدیث سازی ها و فضایل بافی ها و عملکرد دشمنان نفاق پیشه است.

آنچه بیش از هر چیز توجّه خواننده را جلب می کند،پژوهش،کاوش،تلاش،انصاف و همّت بلند و ستودنی مؤلّف علاّمه است که به کتاب های اصیل و مرجع،متون روایی،کلامی،تاریخی قدیم و جدید،حتّی روزنامه ها و مجلاّت منتشرۀ اهل سنّت مراجعه نموده و نکته ای را ناگفته ننهاده است.

به حق باید گفت:کسانی که با کتاب های تحقیقی و متون اصیل اسلامی سر و کار دارند،بازهم از مشاهدۀ این مباحث دقیق و علمی به شگفت آمده خاطرۀ پاسداران حریم تشیّع و مرزبانان حماسۀ جاوید و بیدارگران اقالیم قبله،همچون مفید و طوسی و خواجه و علاّمه برایشان تازه خواهد شد و شور و شعفی دیگر خواهند یافت.

در خاتمه،این مؤسّسه نظر همۀ عزیزانی را که درصدد شناخت اسلام اصیل هستند و آب زلال را از سرچشمه می جویند و نیز می خواهند از دسیسه های دشمنان داخلی و خارجی اسلام آگاه شوند،به مطالعۀ این کتاب عزیز جلب می نماید.

ص:19

ص:20

خواهد بود.

این اصطلاحات عبارتند از:«اله»،«رب»،«اللّه»،«حیّ»،«قیّوم»،«عبد»،«سجده»،«دین»، «شریعت»،«هدایت»،«اسلام»،«نسخ»،«رسالت»،«نبوّت»،«خلافت»،«وصایت»،«امامت»، «شوری»،«بیعت»،«صحابی»،«اجتهاد»و....

امّا به علّت احتیاج فعلی بحث،ما بیش از چند عدد از مهم ترین آنها را مورد ملاحظه قرار نمی دهیم،و بررسی مابقی آنها را به فرصت های بعد واگذار می نماییم.

ص:22

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَکَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ

اعراف:54

ص:24

دادیم در جایگاه محفوظ.پس از نطفه،خون بسته شده و خون بسته شده را گوشت جویده،و گوشت جویده را استخوان آفریدیم.سپس بر استخوان،گوشت پوشانیدیم.پس از آن،او را مخلوقی دیگر آفریدیم.پس مبارک است خداوند بهترین آفریدگار.»(1)

«و به تحقیق بالای سر شما،هفت راه(آسمان)را آفریدیم و ما از مخلوقات خود غافل نیستیم.»(2)

آنگاه،بعضی از انواع مخلوق هایی را که برای انسان خلق شده است،یادآور می شود.پس از نشان دادن انواع آفرینش های اللّه،می فرماید:

«و به تحقیق ما نوح را به سوی قومش فرستادیم.پس نوح گفت:ای قوم من!اللّه را بندگی کنید که برای شما الهی جز اللّه نیست،پس آیا تقوا پیشه نمی سازید؟» (3)

سپس ابداع امم دیگر را یادآور می شود که همان آفرینش و خلق کردن ایشان است؛و جریان کفر ایشان را تا آیۀ 91 همین سوره(مؤمنون)بازگو می کند،تا آنجا که می فرماید:

«اللّه فرزندی نگرفته و اله دیگری با او نیست،اگر الهی دیگر با او می بود،هر یک با مخلوق خود می بود و بر دیگری برتری می جست(و در عالم وجود،دسته بندی رخ می داد).» (4)

در این آیات،صفت بارز الوهیت،تنها«خالق بودن»می باشد؛و بدین سبب است که در سورۀ «احقاف»،پس از آنکه می فرماید: ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلاّ بِالْحَقِّ... ،از مشرکان سؤال می کند:

«بگو(ای پیامبر!)آیا شریکانی را که به جای خداوند قائل هستید،نگریسته اید؟به من نشان دهید از زمین چه آفریده اند؟و آیا برای آنها در آسمان ها شرکت و دخالتی است؟اگر شما راست می گویید برای من کتابی بیاورید که پیش از این قرآن باشد،یا اثر و خطی که از علوم پیشینیان باقی مانده باشد،و دلالت بر صحّت عبادت غیر خدا داشته باشد.»(5)

ص:26

و در آیۀ 40 سورۀ فاطر می فرماید:

«به من بنمایانید آنها را که خدا می دانید از زمین چه آفریده اند؟آیا برای آنها شرکت و دخالتی در امر آسمان ها نیز می باشد؟» (1)

و در آیۀ 16 از سورۀ رعد می فرماید:

«آیا برای خداوند شریکانی قرار داده اند که آنان،خلقتی چون آفرینش او دارند،به طوری که این دو خلقت برای آنها مشتبه شد و نتوانستند بین این دو خلقت فرق بگذارند(و بدین علّت اینان، آنها را شریکان خدا قرار دادند)؟!» (2)

و در آیۀ 17 سورۀ نحل می فرماید:

«پس آیا کسی که خلق می کند،مانند کسی است که خلق نمی کند؟آیا متذکّر نمی شوید؟» (3)و در آیۀ 20 سورۀ نحل،آیۀ 3 سورۀ فرقان و آیۀ 191 سورۀ اعراف نیز همین معنا را متذکّر می گردد.

نیز در آیۀ 73 سورۀ حج می فرماید:

«همانا کسانی را که جز خدا می خوانیدشان،هرگز نمی توانند مگسی را هم خلق کنند،هر چند که بر این کار مجتمع شوند!» (4)

در همۀ این آیات،در مقام تحدّی و استدلال با مشرکان،در زمینۀ توحید سخن گفته شده است؛در دو آیۀ اوّل می پرسد:

«این بت ها که آنها را اله می خوانید و عبادت می کنید،نشان دهید که در زمین چه آفریده اند؟» در آیۀ سوم می پرسد:

«آیا برای اللّه شریک گرفته اید،به این علّت که این شریکان مانند اللّه مخلوق هایی دارند؛و این مخلوق ها با مخلوق های الهی برایتان مشتبه شده است؟مسلّما می دانید که چنین نیست!»

بنابراین در آیات بعد می فرماید:

«آیا کسی که خالق می باشد،با آن که خالق نیست یکسان است؟!»

ص:27

و در آیۀ اخیر می فرماید:

«اینان که جز خدا می خوانید(آلهه ای که جز خدا می خوانید)هرگز مگسی را خلق نمی کنند، اگر چه با هم در این کار همکاری کنند.»

چنان که می بینیم قرآن در مقام استدلال و مقابله با مشرکان که-جز«اللّه»-خدایان دیگری را پرستش می کنند،می فرماید:

«آفرینش خاص اللّه است و این«اله»ها آفرینشی ندارند و بدان قادر نیستند.»

از همۀ این احتجاج ها معلوم می شود که صفت بارز اله،«خالقیت»می باشد.

در آیات زیر این معنی روشن تر بیان شده است:

«این خدای شماست،پروردگارتان.الهی جز او نیست،آفرینندۀ هر چیز.پس او را پرستش کنید.» (1)

«گفت:ای قوم!اللّه را عبادت کنید،جز او الهی بر شما نیست؛او شما را از زمین آفرید.»(2)

«آیا آفریننده ای جز اللّه هست که شما را از آسمان و زمین روزی دهد؟الهی جز او نیست....»(3)

«جز اللّه،خدایانی دیگر برای خود اختیار کردند که هیچ چیزی را نمی آفرینند و خود آن خدایان آفریده شده اند.»(4)

بنابراین همۀ افعال آفرینش،از اله و خدای جهان است؛باران می فرستد،گیاه را می رویاند، زنده می کند،می میراند،شفا می دهد و مالک هر شیء اوست.

و چون چنین است،مؤثّری در عالم هستی،جز او-که به اللّه موسوم می باشد-نیست تا بتواند نیازمندی های ما را برآورد.پس باید اللّه را بپرستیم و از او حاجت بطلبیم.

آیات زیر ناظر بدین معنا می باشد:

«بگو بیندیشید که اگر اللّه،شنوایی و بینایی شما را بگیرد و بر دل های شما مهر زند(فهمیدن قلب شما را بازگیرد)،کدام الهی جز اللّه است که آنها را به شما بازگرداند؟»(5)

ص:28

«آن که ملک آسمان ها و زمین از آن اوست،الهی جز او نیست،اوست که زنده می کند و می میراند.»(1)

«کدام اله جز اللّه،برای شما روشنایی می آورد؟آیا نمی شنوید؟»(2)

«این چنین است خداوند پروردگارتان،ملک و پادشاهی از آن اوست،الهی جز او نیست،شما را به کجا می برند؟»(3)

«و فرعون گفت:ای هامان!برجی بلند برایم بساز،شاید من به اسباب(آفرینش)آسمان ها برسم،و بر اله موسی مشرف و مطّلع شوم؛و من موسی را دروغگو می پندارم.» (4)

«الهی جز او(اللّه)نیست،اوست که زنده می کند و می میراند؛پروردگار شما و پروردگار پدران پیشین شما.»(5)

«اوست اللّه،آن که الهی جز او نیست،و او بر غیب و شهود عالم است...»(6)

«اوست اللّه،آن که الهی جز او نیست،و او ملک و قدّوس و سالم است.»(7)

«این است و جز این نیست که اله شما اللّه است،آن که الهی جز او نیست،علم او هر چیز را فراگرفته است.»(8)

«بگو(ای پیامبر!)اگر خدایان دیگری با او بودند-همان طور که ایشان می گویند-آن خدایان به سوی خداوند عرش راهی را می طلبیدند و به دست می آوردند.»(9)

«جز اللّه،الهی را برای خویش اختیار کردند،تا باعث عزّت و اعتبار برای ایشان گردد.»(10)

«آیا از زمین اله هایی(خدایانی)اختیار کرده اند که آن اله ها می گسترانند(زنده می کنند و

ص:29

می گسترانند).» (1)

«آیا برای ایشان اله هایی می باشد که آنها را در برابر قدرت ما حفظ می کند؟» (2)

«آیا در برابر خدا اله هایی اختیار کنم که اگر خدای رحمان ضرری برایم بخواهد،هیچ سودی از آن اله ها نصیبم نشود؟» (3)

«جز اللّه اله هایی اختیار کردند،شاید که یاری داده شوند.»(4)

«ما چیزی نمی گوییم،مگر اینکه بعضی از خدایان ما به تو زیان رسانیده اند.»(5)

«اله های ایشان که از آنها و نه از اللّه حاجت می خواهند،هیچ سودی برایشان نداشته اند.»(6)

قرآن هرگونه آفرینشی را مخصوص«اله»می داند؛از باریدن باران تا روییدن نبات و شفای بیماران،پیروزی بر دشمن،توانگری و نجات از فقر،همۀ اینها و هر قدرت و فعل دیگری در کون و مکان را فقط و فقط از اله می داند.با این دلیل،اللّه-یعنی اله حقیقی جهان-در قدرت و فعل هیچ شریکی ندارد؛او یگانه و بی مانند است: لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ و او اللّه است؛تنها اله،فقط و فقط اللّه است و بس:

«این است و جز این نیست که اللّه،اله واحد است و منزّه می باشد از آنکه او را فرزندی باشد.»(7) «به تحقیق کافر شده اند آنان که گفتند اللّه یکی از سه تا می باشد،در حالی که الهی جز اله واحد نیست.»(8)

«اللّه فرزندی اختیار نکرده است و با او الهی دیگر نیست.»(9)

«خداوند فرمود دو اله نگیرید،این است و جز این نیست که او(اللّه)اله واحد است.»(10)

ص:30

و به همین دلیل،پرستش(عبادت)خاص ذات اوست،و شریکی در عبادت برای او نباید گرفت:

«من هستم اللّه،که الهی جز من نیست.پس مرا پرستش کن و برای یاد من نماز برپا دار.» (1)

«هیچ پیامبری پیش از تو نفرستادیم،مگر آنکه به او وحی می فرستادیم که الهی جز من نیست، پس مرا عبادت کنید.»(2)

به این دلیل نیز هر فعلی از بنده صادر شود،باید به قصد تقرّب به اله واحد-که اللّه است-باشد و به قصد رضای او انجام گیرد.

ولی اکثر افراد بشر،برای اله واحد-اللّه-شریک قائل شده غیر او را پرستش کرده برای تقرّب به غیر او،اعمال خویش را انجام می دهند.

و گاه در بشر،کسانی مانند فرعون یافت شده اند که ادّعای الوهیت کرده اند.چنان که قرآن از آن خبر داده می فرماید:

«فرعون گفت:ای مردم!برای شما الهی جز خودم نمی دانم.» (3)

در جای دیگر نقل می فرماید که وی در خطاب به موسی علیه السّلام گفت:

«اگر الهی جز من اختیار کنی،تو را از زندانیان خواهم ساخت.»(4)

که در هر دو مورد،مقصود از اله،آن کسی است که«برای او کارگزاری و از او فرمان برداری می کنند»؛چه آنکه در آیۀ دیگر از قول قوم فرعون،نقل می فرماید که گفتند:

«آیا موسی و قوم او را رها می کنی تا در زمین فساد کنند و تو را و اله تو را رها کنند؟»(5)

از این آیه معلوم می شود که فرعون و فرعونیان را،جز فرعون،الهی دیگر بوده است،که قاعدتا آن اله را عبادت می کرده اند و از او حاجت می خواستند.بنابراین الوهیت فرعون به معنی آن بوده است که:

هر کاری را برای او و رضای او می بایست انجام می دادند.

در این آیه نیز،اله،به همین معنا می تواند باشد:

ص:31

«(ای رسول!)دیدی حال آن کس که هوای نفسش را خدای خود ساخت(چگونه هلاک شد)؟آیا می توانی تو حافظ و نگهبان او(از هلاکت)باشی؟ (1)»

«(ای رسول ما!)می نگری کسی را که هوای نفسش را خدای خود قرار داده و خدا او را با وجود آگاهی اش(و پس از اتمام حجّت)گمراه ساخته است. (2)»

از این رو اله معبودی است که برایش عبادت می نماییم،و رضای او را هدف اعمال خود قرار می دهیم.یک چنین موجودی می شود«اله»و«معبود»؛و فرمانبر-عبد-او،پرستش کننده و خواهان رضای او می شود.

ص:32

رشد می دهد،آن چیز یا حیوان یا انسان را تربیت کرده است.پس رب در اصل مصدر بوده و به این معنا آمده است.راغب اضافه می کند:«عرب اینک رب را برای فاعل استعاره کرده و به عنوان اسم فاعل به کار می برد.» (1)علاوه بر جهت پرورش و رشد و کمال دادن،در کلمۀ رب،مالکیت نیز محفوظ است.به این مسأله اکثر لغویین تصریح کرده اند. (2)بنابراین می توان گفت:«رب مالک مدبّر و مربّی اشیاست». (3)

اگر کسی مرغداری داشته باشد،تخم مرغ ها را رسیدگی و مواظبت می کند تا اینکه جوجه شوند؛جوجه را دانه و غذا و آب می دهد؛با بیماری های او مبارزه می کند تا اینکه جوجه رشد کرده به مرغ تبدیل گردد.او که مالک و در ضمن پرورش دهندۀ این مرغ است،«ربّ»آن محسوب می شود.همچنین به صاحب خانه ای که خانه اش را اداره می کند و همۀ جوانب امور آن را خود به عهده دارد،«ربّ البیت»گفته می شود.

«ربّ العالمین»،یعنی خداوندگار و پروردگار جملۀ عالمیان،که هم خالق-مالک آنهاست- و هم تکامل بخش و پروندۀ ایشان؛و از اوّلین مرحلۀ وجود،مراقب احوال آنها بوده،و تا سر حدّ کمال،همو پرورششان می دهد.فرقی که بین ربوبیت حقّ متعال و ربوبیّت صاحب خانه بر خانه و...

از نظر لغت وجود دارد،این است که به خداوند به طور مطلق و بدون اضافه به چیزی،ربّ می توان گفت؛به تعبیر قرآن کریم: بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ (4)(سرزمینی پاکیزه و پروردگاری آمرزنده).

ولی به دیگران با اضافه به چیزی ربّ گفته می شود؛مثلا ربّ الدّجاج(پرورش دهنده و مالک مرغ)؛ربّ البیت(صاحب و اداره کنندۀ خانه)؛ربّ الشّجر،(پرورش دهندۀ درخت و مالک آن).

ص:34

تا اینجا به اجمال،مفهوم دقیق لغوی اصطلاح قرآنی«رب»روشن شد.اگر این مفهوم دقیق را در نظر بگیریم،می توانیم علّت درگیری ها و مبارزه های پیامبران را با طاغوت و یا زورمندان طاغی عصرشان درک کنیم و بدانیم که این درگیری ها بر سر چه موضوعی بوده است.

تاریخ شرایع آسمانی نشان می دهد،زورمندانی که در برابر پیامبران قرار می گرفتند،معمولا با ایشان بر سر«ربوبیّت»خداوند به جنگ برمی خاستند،نه بر سر خالقیّت؛زیرا اغلب یا همۀ آنها قبول داشتند که خالق همۀ موجودات«اللّه»است.اگر چه ممکن بود آنها لفظ«اللّه»را به کار نبرند و مثلا مانند یهودیان«یهوه»بنامند.اینکه آنها خدا را به چه نامی می خواندند،مورد بحث نیست، فقط می خواهیم بگوییم همین قدر قبول داشتند که خالق کلّ موجودات عالم خداوند است؛ولی در مسألۀ«ربّ»اختلاف داشتند.

برای اثبات این سخن،چند مثال از رو در رو شدن پیامبران با امّت های خویش،یا با طواغیت زمانشان از قرآن کریم می آوریم،تا بتوانیم درگیری های مشابه را در امّت اسلامی بشناسیم.

قرآن کریم بارها و بارها داستان موسای کلیم علیه السّلام و امّت او،و درگیری هایش با فرعون جبّار -طاغوت عصرش-را بازگو می کند.ما در سورۀ نازعات،گوشه ای حسّاس از این داستان را می خوانیم:

فرعون پس از برخورد با موسی علیه السّلام و مشاهدۀ آیات الهی،اجتماع عظیمی از مردم مصر تشکیل داد،و در میان آنها بانگ برداشت که:«من ربّ بالاتر و برتر شما هستم!» (1)یعنی اگر مرغ «رب»دارد و اوست مالک مرغ و پرورش دهنده اش-که قانون زیست و کمال مرغ مورد تربیتش را وضع می کند-من نیز همانند او«رب»شمایم.«رب»است که چیزهای مورد نیاز مربوب خویش را تأمین می کند،و احتیاج های او را برآورده می سازد،و راه و قانون و شرایط زیستن و کمال او را معیّن می نماید.از اینجا بود که فرعون گفت:«مگر نه این است که آنچه شما دارید،خوراکتان، آبتان،آنچه می خورید و آنچه می آشامید مال من است و از حیطۀ مالکیت من به دستتان می رسد»، (2)بنابراین،قانون را که ویژگی دوم«ربوبیّت»است،باید از من بگیرید.نیازهای شما را من تأمین می کنم،پس من نیز باید قانونگذار و فرماندۀ مطلق شما باشم.

ص:35

امپراتور مصر-فرعون-در آن روزگاران مالک تمام مصر بوده و هر کس که کار می کرده، کارگر و مزدور او محسوب می شده است؛پس لازمۀ ربوبیت را،که دادن آب و نان و غذا و تأمین احتیاج های مردم می باشد،در ظاهر داشته و مدّعی بوده است که:«اینها همه در ملک من است و من به شما می دهم؛بنابراین،قانون را نیز من باید وضع کنم،و شما بر اساس نظرها و خواسته های من باید زندگی کنید.به هر صورت،من باید قانون بگذارم و شریعت و راه و رسم زندگی را من باید تعیین کنم.اگر می گویم بنی اسرائیل باید بنده باشند،کودکان پسر آنها ذبح شوند و دخترها زنده بمانند،قطعا باید پذیرفته شود.اگر می گویم بنی اسرائیل باید پست باشند و قبطیان و مردم اصلی مصر،سرور باشند،قطعا باید عمل گردد.اگر می گویم فلان چیز چنان بشود،حتما لازم است بشود.»

ربوبیتی که فرعون ادّعا می کرده،نه به این معنا بود که او خالق آسمان ها و زمین،و آفرینندۀ انسان و سایر چیزها بوده است؛بلکه او می گفته شما باید برای اجرای منویّات من و به دست آوردن خشنودی من کار کنید،و طبق فرامین من عمل نمایید.زیرا من ربّ شما هستم؛ربّ بالاتر و برتر! موسای کلیم علیه السّلام در برابر این منطق چه می گوید،سخن او چیست،چه پیامی دارد و با فرعون چگونه درگیر می شود؟خداوند به موسی و برادرش،هارون فرمان می دهد:

«ای موسی و ای هارون!به نزد فرعون بروید و بگویید:ما از طرف کسی آمده ایم که خداوند و پروردگار توست،تو را پرورش داده و به کمال رسانیده.ای فرعون!تو که ادّعا می کنی ربّ برتر و بالاتر مردم هستی،سخت در اشتباهی،و ادّعایی واهی و دروغین داری.ما بر صدق سخنمان آیه و نشانه ای از جانب پروردگارت به همراه داریم.» (1)

البته فرعون که پروردگاری برای خویشتن نمی شناسد،و این سخن را قبول ندارد،سؤال می کند: فَمَنْ رَبُّکُما یا مُوسی (2):«شما که ربوبیّت را از من پذیرا نیستید،و می گویید ربوبیّت از آن دیگری است،و باید قانون و حکم را از دیگری بگیریم،این دیگری کیست؟» قالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطی کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی (3):«موسی می گوید:ربّ ما آن کسی است که همه چیز را

ص:36

آفریده و نظام زندگی و قانون زیستن برای آن چیز تعیین فرموده؛و به عبارت دیگر،او را راهنمایی کرده است.و هر مخلوقی باید به موجب قانونی که او برایش قرار داده زندگی کند.».

فرعون سخن موسی علیه السّلام را متین می بیند و می ترسد که این حرف در دل ها جا بگیرد؛لذا به ایجاد شبهه می پردازد تا اشتباه فکری به وجود آورد.فرعون می گوید:«پس مردم گذشته چه وضعی داشته اند؟آیا آنها هم ربّی داشته اند؟آیا ربّ مورد ادّعای تو بر آنها هم فرمانروایی داشته است؟»موسی جواب می دهد و در جواب خود نیز بر ربوبیّت حقّ متعال تکیه می کند:«اوضاع آنها و سرگذشتشان را پروردگار من می داند،که نه به گمراهی درمی افتد،و نه به فراموشی گرفتار می شود.» (1)

حوادث ادامه می یابد؛باز فرعون برای شکستن منطق موسی علیه السّلام به حیلتی دیگر دست می زند.

وی می خواهد احساسات مردم را علیه او بشوراند؛لذا به آن حضرت می گوید:«شما آمده اید که با سحرتان ما را از سرزمینمان بیرون کنید،و کشور و وطن ما را تسخیر نمایید.بنابراین ما هم از نیروی سحر برای نابود کردن سحر شما سود خواهیم برد.» (2)ساحران مزدور فرعون با تمام نیرو به جنگ موسی علیه السّلام می آیند؛اما قدرت ربّ العالمین آشکار شده و تمام سحر ایشان نابود می گردد.ساحران که از دیگر مردم،روشنی بیشتری در شناخت سحر دارند،در برابر قدرت ربوبی،سر تعظیم بر خاک می سایند و می گویند: آمَنّا بِرَبِّ هارُونَ وَ مُوسی (3):«ما به صاحب و پروردگار موسی و هارون ایمان آوردیم.»سپس در برابر اعتراض و تشدّد فرعون اعلام می کنند: إِنّا آمَنّا بِرَبِّنا لِیَغْفِرَ لَنا خَطایانا وَ ما أَکْرَهْتَنا عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ وَ اللّهُ خَیْرٌ وَ أَبْقی (4):«ما به پروردگار و صاحبمان ایمان آوردیم،تا اشتباه های ما و گناه سحری که تو ما را بدان مجبور ساختی،ببخشد،و خداوند بهتر و پاینده تر است.»

در سراسر این داستان،نام«رب»تکرار می شود،و در هر دو طرف از«رب»سخن گفته می شود.موسی از او دم می زند؛ساحران به او ایمان می آورند و فرعون او را قبول ندارد.بنابراین به خوبی و روشنی مشاهده می کنیم که درگیری در دو جبهۀ شیطان و رحمان،دوستان خدا و

ص:37

دشمنان او،پیامبران و طاغوت ها،بیشتر بر سر ربوبیّت است،و اینکه ما رأی و قانون و حکم و دستور را از چه کسی باید بپذیریم.

در زندگانی حضرت ابراهیم علیه السّلام،پیامبر بزرگ خدا نیز همین گونه درگیری و نبرد وجود دارد:

أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ أَنْ آتاهُ اللّهُ الْمُلْکَ (1)

ابراهیم است و نمرود؛خداوند به نمرود،ملک و سلطنت نیرومندی داده است.نیرومندی و قدرت مطلقه،او را به طغیان می کشاند و به ربوبیّت حقّ متعال کافر می شود.درگیری ابراهیم با نمرود بر سر همین مسأله است؛حضرت ابراهیم به او می گوید:«آن کس حق دارد قانون گذاری کند و چگونگی زیست بشر را تحدید و تعیین کند،که او را می آفریند و می میراند.آری ربّ همه، اوست و ربّ من هم اوست.»

نمرود،طاغوت آن عصر می گوید:«من هم زنده می کنم و می میرانم؛یک نفر را که محکوم به اعدام است از زندان بیرون آورده آزاد می کنم.این مرده محسوب می شد و من زنده اش کردم.

دیگری را که آزادانه و بی گناه در کوچه یا خیابان راه می رود اعدام می کنم.این زنده بود و باید زنده می ماند،و من بودم که او را میراندم.بنابراین،خصوصیتی که تو برای«رب»برشمردی،من هم دارم.پس من هم رب هستم.»

اینجا بود که شبهه ایجاد شد و ممکن بود که افراد نادان،سخن او را بپذیرند.حضرت ابراهیم علیه السّلام بدون درنگ،استدلال دیگری عرضه می دارد:«ربّ من که اللّه است،آفتاب را از مشرق بیرون می آورد.اگر تو رب هستی و در این ادّعا صادقی،خورشید را از مغرب بیرون بیاور!» فَبُهِتَ الَّذِی کَفَرَ (2)چه می توانست بگوید،ناچار درمانده شده در پاسخ این نکته مبهوت ماند.

این یک صحنه از درگیری قهرمان توحید است.در مبارزۀ دیگری که حضرت ابراهیم علیه السّلام با ستاره پرستان و ماه پرستان و خورشیدپرستان داشت،نظیر همین درگیری تکرار می شود.حضرت ابراهیم به اجتماع این مشرکان آمده به مجادله با آنها می پردازد.البته با زبان خودشان،و با آنچه ایشان بدان باور دارند؛به شکلی که استدلال او را فهم کنند و پردۀ جهلشان دریده شود:

شب هنگام است.ابراهیم ستاره ای روشن می بیند.به انبوه ستاره پرستان رو کرده می گوید:

ص:38

هذا رَبِّی (1):«این ستارۀ درخشان،پروردگار من است!»

اما وقتی ستاره غروب می کند،ابراهیم علیه السّلام به ضعف و نقص آن اشاره کرده می گوید:«این نمی تواند ربّ من باشد.ربّ من نباید غروب کند و من غروب کنندگان را دوست ندارم.»

داستان در مورد ماه و خورشید نیز تکرار می گردد و در آخر کار،پس از غروب خورشید (نیرومندترین و فروزنده ترین جرم آسمانی)ابراهیم علیه السّلام می گوید:

یا قَوْمِ إِنِّی بَرِیءٌ مِمّا تُشْرِکُونَ إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ (2)

«ای قوم من!همانا من از همۀ چیزهایی که شما آنها را شریک ربوبیّت خداوند قرار داده اید، بیزارم.من روی دل به سوی کسی می کنم که آسمان ها و زمین را خلق فرموده و ربّ من است.»

مردم دست از ابراهیم برنمی دارند و سخن بین آنها ادامه می یابد.حضرت ابراهیم در برابر مجادله های ایشان اظهار می دارد:«پروردگار من،اللّه،مرا رهبری کرده است.من از خدایان دروغینی که شما شریک او قرار داده اید،نمی هراسم.»(3)روشن است که قوم ابراهیم علیه السّلام خدا را می شناختند،اما برای او در ربوبیّت شریک قائل بوده اند،و در این مسأله است که ابراهیم با آنها درگیر شده و به بحث و استدلال پرداخته است.

در صحنه ای دیگر،ابراهیم علیه السّلام با بت پرستان قوم خویش درگیری و نبرد دارد.او به محض ورود به صحنۀ اجتماع و برخورد با بت پرستان،بر اساس بینایی ها و روشنی های خدادادی و مبتنی بر وحی و الهام،به مخالفت با ایشان می پردازد و می گوید:«این صورتک ها چیست که شما بدانها روی کرده و بر درگاهشان سر تعظیم فرود آورده اید؟گفتند:ما پدران خویش را بر این راه یافتیم! فرمود:شما و پدرانتان سخت در گمراهی هستید.پرسیدند:تو با ما به شوخی سخن می گویی یا به جد؟ (4) فرمود: بَلْ رَبُّکُمْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الَّذِی فَطَرَهُنَّ وَ أَنَا عَلی ذلِکُمْ مِنَ الشّاهِدِینَ(5) نه،من کاملا جدّی سخن می گویم.پروردگار شما همان پروردگار و نظام بخش

ص:39

آسمان ها و زمین است که خود،آنها را خلق فرموده است.»

در واقع،اهل بابل بدین علّت ستاره و ماه و خورشید می پرستیدند و آنها را معبود قرار داده بودند،که آنها را در زندگی خود مؤثّر می دانستند،و تعیین سرنوشت خوب یا بد را به دست آنها می دیدند.یعنی چون آنها را ربّ و مدبّر جهان خود می دانستند،روی به عبادت آنها می آوردند.

در اینجا دو گونه شرک وجود داشت:شرک در ربوبیّت،و شرک در الوهیّت.بنابراین ابراهیم علیه السّلام در اینجا با تکیه بر خالقیّت که مورد قبول همۀ مشرکان بوده،شرک در ربوبیّت و الوهیّت را ردّ و طرد می کند.

اصحاب کهف،جوانمردان خداپرست روزگاران قدیم نیز همین سخن را دارند.آنها در برابر طاغوت عصر خویش بپا می خیزند و از ربوبیّت پروردگار آسمان ها و زمین دم می زنند:

وَ رَبَطْنا عَلی قُلُوبِهِمْ إِذْ قامُوا فَقالُوا رَبُّنا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ... (1)

در واقع اصحاب کهف می خواستند بگویند:

«این شخص که ادّعای ربوبیّت می کند و می گوید که بشر باید از من فرمان ببرد و من باید برای او قانون بگذارم و زندگی اش را نظام بخشم،او رب نیست،او قانونگذار و نظام دهندۀ زندگی ما نیست.پروردگار ما همان ربّ آسمان و زمین است.»

در تاریخ برخورد اسلام و ایران نیز نمونه ای روشن از دخالت پادشاهان در قانون گذاری برای زندگی بشری،و تعیین حدود و مرزهای حیات انسان و تعیین نظام برای زندگی آدمی دیده می شود.در اینجا پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به مقایسه برمی خیزند و نشان می دهند اینگونه قانون گذاری و تعیین نظام،خاصّ مقام منیع ربوبی است،و حتی خود ایشان هم در آن سهیم یا دخیل نبوده فرمانبر محض می باشند.

از جمله،نامۀ ایشان به خسرو پرویز،پادشاه ایران بود.خسرو پس از دریافت نامه،از سر تکبّر آن را پاره کرد و اسلام را پذیرا نشد.آنگاه به استاندار یمن-که در آن روزگاران فرستادۀ دولت ایران بود-نگاشت تا کسانی به نزد پیامبر اسلام فرستاده او را به نزد شاه ایران گسیل دارند.

دو مأمور او از یمن به طائف،و از طائف به مدینه آمده به خدمت حضرت نبوی مشرّف شدند.

هنگامی که به خدمت ایشان رسیدند،ریش خود را تراشیده و سبیل ها را رها ساخته بودند.پیامبر

ص:40

اکرم از نگاه به صورت این دو ناخشنود بود.از آنها سؤال کرد:وای بر شما!چه کسی به شما فرمان داده که بدین صورت درآیید؟گفتند:ربّ ما(پادشاه ایران)به ما چنین فرمان داده است!پیامبر اکرم فرمود:لیکن ربّ من امر فرموده است که من محاسن بازگذارم و شارب را کوتاه نمایم. (1)

چنان که مشاهده می کنیم جهان ربوبی حتی در این مسألۀ به ظاهر کوچک در سرنوشت انسان نیز دخالت کرده و در آن به وضع قانون پرداخته است؛یک عمل را به مصلحت انسان دانسته و عمل دیگر را مطابق مصالح او نشناخته است.

اینها نمونه هایی هستند از تاریخ شرایع آسمانی که انگیزۀ اصلی درگیری انبیا و پیامبران خدا را با طاغوت های عصرشان روشن می کنند،و علّت اساسی نبرد مردان خدا و حزب خدا را در برابر احزاب مخالفشان آشکار می نمایند.در یک سو مردان خدایند که می گویند جز خداوند متعال هیچ کس نمی تواند برای بشر نظام زندگی تعیین کند و ربّ انسان تنها اوست؛زیرا تنها او ربّ همۀ جهانیان می باشد.در سوی دیگر طاغوت هایند که مدّعی قانون گذاری و نظام بخشی برای زندگی انسان می باشند.

تا اینجا نمونه های متعدّدی از برخورد پیامبران و مردان خدا با طواغیت هم عصرشان در مسأله مطرح شد و مورد بحث قرار گرفت.

اینک به برخوردی که پیامبران با پیشوایان دینی در این زمینه داشته اند می پردازیم.در این مورد هم پیامبران با همان قاطعیّت و استحکام نمونه های قبل عمل می کنند.دخالت بعضی از پیشوایان دینی در احکام دین خدا،کم و زیاد کردن و تغییر آنها را تقبیح کرده اند و از اینکه آنها خویشتن را به جای رب قرار می دهند محکوم دانسته اند و پیروان اینگونه کسان را مقصّر اعلام می نمایند.

قرآن کریم اوّلین سندی است که در این مورد در اسلام وجود دارد.قرآن کریم می فرماید:اهل کتاب،احبار و راهبان خویش را به جای خداوند،«رب»خویش قرار دادند.با روشنی مفهوم رب، ما معنای این آیه را می توانیم به خوبی بفهمیم.به علاوه روایت های فراوانی که از پیامبر اکرم و اهل بیت علیهم السّلام وارد شده مسأله را وضوح بیشتری می بخشد.

در سال نهم هجری،«عدی»پسر«حاتم طایی»که مسیحی مذهب بود به خدمت پیامبر

ص:41

اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رسید و پس از مذاکراتی اسلام را پذیرفت. (1)عدی در این دیدار،به گردنش صلیبی از طلا داشت.رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود:بتی را که به گردن آویخته ای به دور انداز.«عدی»صلیب را از خود دور کرد و از محضر آن حضرت خارج شد.

در ملاقات دومی که عدی با پیامبر اکرم داشت،شنید که ایشان این آیه را قرائت می فرمایند:

اِتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ (2)

«یهود و نصاری به جای خداوند،پیشوایان دینی خویش را ربّ خود قرار دادند!»

عدی عرضه داشت:ما پیشوایان دینی خود را عبادت نمی کردیم!رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود:

«آیا ایشان حلال خدا را،حرام نمی کردند و حرام او را حلال نمی کردند،و شما نیز بی چون و چرا از آنان پیروی می کردید؟» (3)

در این حادثۀ تاریخی،پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم اشاره دارند به اینکه به چه شکل پیشوایان دینی در متن شریعت دخالت کرده اند و قوانین بشری بر اساس امیال و هواهای مختلف،جایگزین قوانین الهی شده است.

این حقیقت حتی امروز هم در میان مسیحیان وجود دارد.پاپ،پیشوای روحانی مسیحیّت حق دارد که مقرّرات مذهبی کاتولیک را تغییر بدهد.مسیحیان نیز بی تأمّل می پذیرند.کلیسا بر اساس انجیل موجود،مدّعی است که می تواند قانونگذار باشد و آنچه او در زمین تصویب می کند در آسمان نیز پذیرفته خواهد گشت.و دقیقا این همان سخن است که قرآن کریم در آیۀ مذکور بدان اشاره می کند.ما در انجیل متی می خوانیم:

«تویی پطرس،و برین صخره،کلیسای خود را بنا می کنم،و ابواب جهنم،بر آن استیلا نخواهد یافت،و کلیدهای ملکوت آسمان را به تو می سپارم،و آنچه بر زمین ببندی،در آسمان بسته گردد، و آنچه در زمین گشایی،در آسمان گشاده شود.» (4)

پس قرآن کریم که به احبار(دانشمندان)یهودی و راهبان(عابدان)مسیحی،عنوان«ربّ»داده است،بدین خاطر می باشد که آنها قانون گذاری می کردند،و در نظام زندگی انسان،اعمال نظر

ص:42

می نمودند.حلال خدا را حرام،و حرام خدا را حلال می نمودند.بنابراین درگیری انبیا بدین جهت بوده که بشر،فقط تحت ربوبیّت حقّ متعال قرار گیرد،و تنها فرمان او را بپذیرد،و حلال و حرام و ممنوع و روا را از او بگیرد.تمام روح و محتوای دین نیز جز این،چیز دیگری نمی باشد.

اگر من در سرزمینی مجبور شوم که حکمی را-بر خلاف فرمودۀ خدا-از قدرتمندی بپذیرم و عمل کنم،او را ربّ خویش قرار نداده ام؛گردن گذاری به ربوبیّت افراد،آنجاست که با اختیار خود و بر خلاف فرمان خدا،قانون او را پذیرفته بدان عمل نمایم.که در آن صورت،آن موجود را ربّ خویش قرار داده ام.مثلا پیشوای بزرگ روحانی مسیحیّت کنونی،پولس می گفت:اینک من به شما می گویم اگر مختون شوید،مسیح برای شما هیچ نفعی ندارد.

مسیحیان هم پذیرفته ختنه نکردند. (1)و یا می گفت:شراب بخورید،جایز و رواست،دین اجازه می دهد!آنها نیز می پذیرفتند.

در اینجا بود که مسألۀ رب قرار دادن پیشوایان دینی پیش آمد.

ص:43

در دو صحنۀ تشریع و تکوین.

به همین معنای دوم از عبادت است که در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نقل شده که فرمودند:

«من أطاع رجلا فی معصیته فقد عبده.» (1)

«هر کس،از فردی در معصیتی اطاعت کند،او را پرستش نموده است.»

و نیز در معنای دوم(عبودیّت در برابر ربوبیّت)از حضرت امام رضا علیه السّلام نقل می شود که رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند:

«من أصغی إلی ناطق فقد عبده؛فإن کان النّاطق عن اللّه فقد عبد اللّه،و إن کان الناطق عن إبلیس فقد عبد إبلیس.» (2)

«اگر کسی به سخن گوینده ای گوش فرادهد،او را عبادت کرده است.در صورتی که گوینده از خدا سخن بگوید،شنونده خدا را عبادت نموده،و اگر از ابلیس سخن بگوید،او ابلیس را عبادت کرده است.»

با توجّه به همین نکتۀ حسّاس،فرق میان مکتب اهل بیت(تشیّع)و مکتب خلفا(تسنّن)روشن می شود؛و آن فرق اساسی این است که هیچ یک از ائمّۀ اهل بیت علیهم السّلام از نزد خود سخن نمی گفتند، بلکه می گفتند پیامبر فرموده،یا خداوند فرموده است. (3)حضرت امیر المؤمنین یا امام صادق نمی فرمودند:من می گویم؛ (4)ولی پیشوایان دیگر مذاهب اسلام معتقد بودند که آنها می توانند اظهار نظر و رأی کنند.مثلا خلیفۀ دوم،عمر در اجتماع عموم مسلمانان گفت:

«متعتان کانتا علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنا أنهی عنهما و أعاقب علیهما،متعة الحجّ و متعة النّساء (5)أو أنا أنهی عنهما و أضرب علیهما...» (6)

ص:46

«دو متعه بود که در عصر نبوی روا شمرده می شد؛اما من از آنها نهی می کنم و آنها را حرام می نمایم،و عامل آنها را عقاب خواهم کرد،و تازیانه خواهم زد.»

امام صادق علیه السّلام نمی فرمود من اجتهاد می کنم،من رأی می دهم،و یا نظر شخص من چنین است؛بلکه می فرمود:قال اللّه،و قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.اما ابو حنیفه می گفت من این چنین اجتهاد کرده ام،و این نظر و رأی را دارم.و قیاس-که دخالت فکر بشری در احکام خداست-بدین ترتیب در مذهب فقهی او جایز بود.علمای ما در عصرهای اوّلیه،تنها محدّث بوده اند،و از امام روایت می کرده اند،و علمایی که امروز هستند نیز نمی گویند من چنین می گویم.اینان فقیه هستند؛یعنی کسانی که حکم خدا و رسول را می فهمند و در بیان هر حکمی از احکام اسلام،به گفتار امام یا حدیث پیامبر مراجعه می کنند،و یا به کتاب خدا،قرآن نظر می افکنند.بنابراین هرچه می کنند، کوشش در فهم حکم خداست،نه اعمال نظر شخصی و ذوق و سلیقۀ فردی.پس کسی که به دنبال امام صادق علیه السّلام رفته یا از علمای مکتب او پیروی می کند،گوش به فرمان خدا داده است؛او بندۀ خداست و خدا را عبادت کرده است.اما درست بر خلاف او،کسی که گوش به سخن افرادی بدهد که می گویند من می گویم،من اجتهاد کرده ام،من رأی می دهم،من قانون می گذارم؛بندگی خدا را نکرده است.

با آشنایی به راه و روش این دو مکتب،نقش راستین ائمّۀ اهل بیت علیهم السّلام را در جوامع اسلامی خواهیم شناخت،و از این حقیقت که بدان اشاره شد،خواهیم فهمید که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و حضرت حجّت بن الحسن علیهما السّلام یک هدف داشته به یک شکل کار می کنند.

ص:47

ص:48

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم:

«سیأتی زمان علی أمّتی لا یبقی من القرآن إلاّ رسمه،و لا

من الإسلام إلاّ اسمه،یسمّون به و هم أبعد النّاس عنه.»

پیامبر اسلام فرموده است:

«زمانی بر امّت من خواهد آمد که از قرآن جز رسمش،-که

همان خط و نوشتۀ آن است-و از اسلام نیز جز نامش نخواهد

ماند.مردمان به این نام-مسلمان-نامیده می شوند،ولی آنان

از همه کس از اسلام دورترند».

ثواب الاعمال(صدوق)301/؛بحار الانوار 190/52

ص:50

که به موجود مورد تربیت خویش،نشو و نما می دهد تا آنجا که آن موجود به کمال برسد.تأمین نیازهای موجود مورد تربیت-مثل تدوین قانون های لازم جهت زندگانی-از شئون ربوبیّت است و نیز دانستیم که درگیری مهم پیامبران با اقوامشان،و به خصوص با طاغوت های عصر خود بر سر این بوده که ربوبیّت از آن کیست؟و به شهادت قرآن کریم،اغلب پیامبران،نزاعی بر سر خالقیّت باری تعالی با اقوامشان نداشته اند.

در قرآن کریم می خوانیم:

وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللّهُ... (1)

«اگر از ایشان بپرسی که آسمان ها و زمین را چه کسی آفریده است،حتما خواهند گفت:اللّه.» وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ (2)

وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللّهُ... (3)

بنابراین،بحث و درگیری با مشرکان،غالبا بر سر خالقیّت خداوند نبوده،بلکه عمدتا بر محور ربوبیّت،گفتگو و نزاع بوده است.اینجا مرکز اصلی جنگ پیامبران با طاغوت ها و امّت های جاهلشان است.پیروزی در این نبرد است که پیامبران را به اقامۀ دین موفّق می کند.

ما گفتیم«رب»متعهّد است که برای زیست موجودات مورد تربیتش قانون گذاری کند.اصولا خصیصۀ برجستۀ ربوبیّت همین است.اللّه خلق می کند و چون ربّ مخلوق خویش می باشد، چگونگی زیست او را مقدّر می کند؛به او قانون زندگی می دهد؛نظام زیستش را تعیین می کند و او را به وسایل رسیدن به کمال خود،مجهّز ساخته در این راه راهنمایی می کند.

پیامبران نیز بر سر همین خصیصۀ اساسی و اصلی-ربوبیّت-می ایستادند،و می گفتند:ای بشر! ربّ تو و پروردگار تو،همان ربّ آسمان ها و زمین است.او برای همۀ موجودات قانون وضع کرده،او به آسمان و زمین و موجوداتشان نظام بخشیده است،و همو برای شما قانون گذاشته و راه و رسم زندگی معیّن نموده است:

إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ

ص:52

یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَکَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ (1)

«پروردگار شما«اللّه»است که آسمان ها و زمین را در شش روز[دوره]آفرید و پس از آن بر تخت[قدرت و توانایی خویش]آرمید. (2)روز را-که با شتاب در پی شب است-با پردۀ شب پوشاند،و خورشید و ماه و ستارگان به امر او مسخّرند.[ای بندگان!]آگاه باشید که ملک آفرینش،خاص خداست و حکم نافذ،فرمان اوست که منزّه و بلند مرتبه و ربّ عالمیان است.» این آیه با کلمۀ«ربّ شما»شروع می شود،و پس از امثال آوردن از گردش جهان و پدیدار شدن شب و روز برای ربوبیّت او،وی را با صفت«ربّ العالمین»می ستاید.

هدایت از شئون اصلی ربوبیّت است.خداوند متعال چون ربّ جهان و موجودات آن است، هدایت همۀ آنها را به دست دارد:

سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی اَلَّذِی خَلَقَ فَسَوّی وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدی (3)

«تسبیح و تنزیه کن اسم ربّ اعلای خویش را، (4)آن کس که همۀ موجودات را متعادل خلق فرموده و هر عضو از اعضای هر موجود را به جای خویش نهاد (5)؛آن کس که برای همۀ موجودات اندازه قرار داد و سپس بر اساس این تقدیر و اندازه،آنها را هدایت فرمود.»

حضرت موسی علیه السّلام در برابر فرعون که از او در مورد ربّش سؤال کرد،فرمود:

رَبُّنَا الَّذِی أَعْطی کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی (6)

«ربّ ما آن کسی است که همه چیز را خلق،و سپس هدایت فرمود.»

هدایت ناشی و زاییده از ربوبیّت است،و هدایت-چنانچه در آیات سورۀ اعلی آمده است- از ابتدای پیدایش و تکوین موجود تا پایان حیات او ادامه دارد.ربّ جهان بر اساس صفت

ص:53

ربوبیّت،بعد از خلقت موجود و اعطای وسایل تحصیل کمال بدو،او را به راه کمال راهنمایی می کند.

در مباحث گذشته به تفصیل بیان کردیم که راه و رسم زندگی موجودات،یعنی راه و رسم به کمال رسیدن آنها،هر یک درخور مرحلۀ وجودی او تعیین می گردد؛و هدایت هر کدام،به فراخور ساختمان و طبیعت اوست.در مورد یک دسته از ایشان،قرآن کریم سخن از تسخیر دارد.قرآن جمادات را در زنجیر نیرومند قانون آفرینش مجبور و مسخّر می داند.اینها راه کمالشان را بدین شکل می پیمایند،و از آن ذرّه ای تخطّی نمی کنند؛زیرا دور شدن از راهی که خلقت برایشان معیّن نموده،مساوی با نابودیشان می باشد:

وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی... (1)

«و آفتاب و ماه را مسخّر گردانید،هر یک از اینها تا وقت معیّنی به حرکت خویش ادامه می دهند.»

برای دسته ای دیگر از موجودات،هدایت الهی از نوع الهام است.حیوانات تحت هدایت الهامی خداوند زندگی می کنند و راه کمال خویش را می پیمایند و به حد تمام می رسند.زندگی دقیق و ظریف و گاه بسیار پیچیدۀ حیوانات،همه از طریق الهام راهبری می شود.زندگی حیوانی از اوّلین لحظه حیات تا آخرین مرحلۀ کمال،و از آنجا تا دم مرگ،در پرتو اینگونه از هدایت،ادامه می یابد.

در قرآن کریم مثالی از زندگی حیوانی را چنین می یابیم:

وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمّا یَعْرِشُونَ ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً... (2)

«پروردگارت به زنبور عسل الهام فرمود که در کوه ها یا درختان و یا خانه هایی که بشر برای تو ساخته مسکن بگیر؛سپس از همۀ گل ها تغذیه کن و بر راه هایی که پروردگارت برای تو ساخته، فرمانبرانه راه برو.»

امّا در مورد انسان،برترین موجود در میان این سه دسته،هدایت از طریق وحی می رسد.

دستگاه ربوبی به کار می افتد و وحی از سرچشمۀ آن به وسیلۀ فرشتگان مقرّب و یا راه های دیگر به

ص:54

پیامبران نازل می گردد و راه و رسم زندگی انسان را تعیین می کند.زیست او را در همۀ جوانب نظام می بخشد و راه رسیدن به کمال های انسانی را به او نشان می دهد،و او را در طریق رسیدن به سعادت دو جهانی راهبری می کند.

ص:55

از این به بعد بحث ما بر سر اسلام است که این اسلام-یعنی راه و رسم زندگی و فکر و اعتقاد و اخلاق انسان-چه بوده،پس از پیامبر به چه شکل در آمده،چگونه از محتوا خالی شده است و اکنون چه بایدش کرد؟

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرموده بود:«لا یبقی من الاسلام إلاّ اسمه.»«از اسلام مگر اسمی باقی نمی ماند».این اسلام چه بوده و چگونه بی محتوا شده که تنها اسمی از آن باقی مانده است؟

با تحلیل دقیق از اسلام می توان آن را به چهار وجود گوناگون تقسیم نمود؛به عبارت دیگر اسلام در جامعۀ انسانی،می تواند چهارگونه وجود داشته باشد:

وجود اسمی

وجود مفهومی

وجود عملی یا شخصیّت اسلامی

وجود جامعۀ اسلامی.

در سراسر تاریخ،پیامبران هم اسم و هم مفهوم اسلام را در جامعه عرضه می نمایند.تازه این کار اوّل آنهاست،نه تمام آن.آنگاه که در جامعه،مردم با واژه های اسلامی-مثل صلاة و وضوء و جهاد-و مفاهیم اسلامی آنها آشنا شدند،پیامبران به کوشش تازه ای دست می زنند؛آنها تکاپو می کنند که این تفکّر و این شناخت و این رسالت،به مرحلۀ فعلیّت و عمل برسد.یعنی مردمی به وجود آیند که به مفاهیم اسلامی جامۀ عمل بپوشانند.

مردم عصر تبلیغ،با مجاهدت پیامبران،وجود اسمی و مفهومی دین خدا و یکایک اعمال و رفتار و اعتقادات آن را می شناسند و فهم می کنند.هم با اصطلاح خاص اسلامی آشنا می گردند،و هم با معنایی که در پشت آن نهفته است مأنوس می شوند.ابو ذرها و أبو لهب ها،عمّارها و ابو جهل ها،همه و همۀ معاصران انبیا،مؤمنان و کافرانشان،کلّیۀ اصطلاحات و مفاهیم اسلامی را درک می کنند.پس از آن،نوبت به وجود عملی اسلام می رسد،و پیامبران مجاهدت می کنند که این مفاهیم،وجود عملی و فعلی پیدا کنند؛نمازگزار به وجود آید و به همۀ احکام و اخلاقیّات اسلامی جامۀ عمل پوشانیده شود.

و تحریف و تبدیل و کتمان گشت.البته نه در عرض یک روز و به یک باره،بلکه در طول زمان.

اسلامی که حضرت موسی بن عمران آورد،رفته رفته از بین رفت؛اسلامی که حضرت عیسی بن مریم تبلیغ فرمود،پس از او نابود گردید و حتّی وجود اسمی و لفظی اش نیز نماند.زیرا اسم دینی که خداوند به تمام انبیاء وحی فرموده،«اسلام» (1)است؛پس اسم شریعت موسی بن عمران علیه السّلام نیز اسلام بوده و اینک به یهودیت تبدیل گشته است؛اسم شریعت عیسی علیه السّلام نیز اسلام بوده و به مسیحیت و نصرانیت تحریف شده است.این نام های جدید،از جانب خداوند نیست؛بلکه ساختۀ امّت هاست و به دست تحریفگران پیدا شده است.پس تحریف در ادوار گذشته،آن قدر پیشرفته بوده که نه تنها جامعۀ اسلامی طی آن از میان رفت-مثل جامعۀ اسلامی حضرت موسی بن عمران- بلکه شخصیّت اسلامی ساختۀ او هم زیر و رو شد،و حتّی اصطلاحات و مفاهیم اسلامی آن دین هم نابود شد.

تنها این گروه(یهودیان و مسیحیان)خود را به این دو پیامبر نسبت می دهند؛ولی آیا این اعمال و رفتار و اعتقادات موجود در میان یهودیان و مسیحیان را،موسی بن عمران یا عیسی بن مریم، آورده اند؟آیا شراب خواری،ختنه نکردن و اعتقاد به آنکه عیسی پسر خداست و خداوند متشکّل از سه«اقنوم»است،از جانب حضرت عیسی بن مریم علیه السّلام تبلیغ شده است؟بنابراین جامعۀ اسلامی، شخصیّت اسلامی،لفظ و معنای آن،همه و همه،از دست رفته؛و به عبارتی:لم یبق من الاسلام الّذی جاءت به الانبیاء قبل نبیّنا،حتّی اسمه!

حال ببینیم در شریعت خاتم الأنبیاء صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وضع به چه صورت است؟خود آن حضرت می فرماید:«تنها اسمش می ماند».آری از اسلام فقط اسمی خواهد ماند و از قرآن رسمی(رسم الخط).

ما درصدد هستیم که این سخن را بفهمیم و پیرامون آن تعمّق و کاوش کنیم.گفتیم اسلامی که انبیای گذشته آورده اند،هیچ یک از مراحل وجودی اش باقی نمانده است؛امّا در شریعت خاتم، طبق فرمایش آن حضرت،در عصر پس از وی،از اسلام تنها اسم آن پایدار می ماند.البته به معنای دقیق کلمه.این حادثۀ ناگوار،مربوط به عصر اوّلیۀ امامت است.نقش ائمّۀ اهل بیت در جامعۀ

ص:61

اسلامی،این بود که اسلام مرده و از مفهوم تهی شده و از جامعه بیرون شده را احیا کرده به جامعه بازگردانند؛هم وجود مفهومی اسلام و هم وجود عملی آن را زنده نمایند.این بزرگواران هم مفاهیم اسلام را به جامعه بازگرداندند،و هم به دنبال آن،شخصیّت هایی بزرگ پروراندند.

دانشمندان بزرگ ما،آنگاه که از اجرای احکام اسلام در جامعه سخن می گویند،به این مسأله تصریح دارند که مردم مسلمان باید فقیه جامع شرایط را در اجرای احکام،در جامعۀ اسلامی یاری کنند.و این نظر مؤیّد مسأله ای است که ما در متن بدان اشاره داشتیم.اینک نظریۀ فقها:

محقّق حلّی در«شرایع الاسلام»می نویسد:

«یجوز للفقهاء العارفین إقامة الحدود فی حال غیبة الامام،کما لهم الحکم بین النّاس مع الامن من ضرر سلطان الوقت.و یجب علی النّاس مساعدتهم علی ذلک.» (1)

شهید اوّل در کتاب«الدّروس الشّرعیه»می نویسد:

«و الحدود و التّعزیرات الی الامام و نائبه و لو عموما.فیجوز فی حال الغیبة للفقیه الموصوف بما یأتی فی القضاء،إقامتها مع المکنة،و یجب علی العامّة تقویته و منع المتغلّب علیه مع الامکان.و یجب علیه الافتاء مع الامن،و علی العامّة المصیر الیه و الترافع فی الاحکام.» (2)

لازم است به خاطر داشته باشیم گروه بیعت کنندگان که تشکیل دهندگان جامعۀ اسلامی هستند، باید بدان حد برسند که بر دوش آنها ایجاد یک جامعۀ صحیح امکان داشته باشد.بنابر همین اصل است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در مکّه،از مسلمانان بیعتی نگرفت،زیرا دیدیم بیعت زمینۀ تشکیل جامعه و نشان وفاداری و اطاعت افراد مسلمان نسبت به حکومت عادلۀ اسلامی می باشد.

در معنی بیعت گفته اند:

«اعلم انّ البیعة هی العهد علی الطّاعة،کأنّ المبایع یعاهد أمیره علی أنّه یسلم له النّظر فی أمر نفسه و امور المسلمین،و لا ینازعه فی شیء من ذلک،و یطیعه فیما یکلّفه به من الامر...» (3)

«بایع السّلطان،إذا تضمن بذل الطّاعة له بما رضخ له،و یقال لذلک بیعة و مبایعة.» (4)

ص:62

در مکّه از یک سو گروه مسلمانان بدان حد از قدرت انسانی و سیاسی و اقتصادی نرسیده بودند که در مقابل نیروی کفر-که سراسر جزیرة العرب را فراگرفته بود-به تمام و کمال بایستند،و از سوی دیگر هنوز احتیاج به تربیت اسلامی داشتند که از پرورش یافتگان جاهلیت ظلمانی عرب، شخصیت های راسخ اسلامی به وجود آیند.

اینکه در تاریخ از زبان امیر المؤمنین علیه السّلام نقل می شود که می فرماید:«اگر من چهل تن صاحب ارادۀ پولادین می یافتم با گردانندگان سقیفه برابری می کردم.» (1)،باز به همین جهت و دلیل است که حکومت اسلامی احتیاج به پشتوانه ای نیرومند از شخصیت های اسلامی یا اسلام شناختگان فعّال و عامل دارد.شاید این گروه که در عبارت منقول از امام متّقین،چهل تن تعداد شده اند،هستۀ مرکزی حکومت عادله را تشکیل می دهند،نه تمام پیروان را.به این معنی که با یک عدّۀ چهل نفری،نه یک جامعه می شود تشکیل داد و نه یک حکومت،و جامعۀ اسلامی باید افراد فراوانی داشته باشد.

البته این افراد همان عموم مردمند که معمولا پیروند،نه رهبر و متفکّر و گرداننده،و آن چهل تن کسانی هستند که مغز متفکّر مردم هستند،و گردانندۀ امور.

این مسأله هم روشن است که یک صاحب عزم و ارادۀ پولادین،چه قدر می تواند در پیشبرد یک نهضت و فکر و عقیده مؤثّر باشد،و در کنار او چندین و چند تن می توانند جمع شوند.مثلا در تاریخ زعامت و حکومت علوی،یک تن چون عمّار یاسر یا کسی چون مالک اشتر نخعی،چه قدر مؤثّر بودند،و نبودشان در شکست و توقّف ظاهری جبهۀ حق چه قدر تأثیر گذارد؟این دو بزرگ از همان کسانی بودند که امام آنها را صاحب عزم می خواند.و اینکه در تاریخ می بینیم بیش از هزار تن از صحابۀ پیامبر که در رکاب امیر المؤمنین در صفّین شرکت داشتند (2)،همه به گرد عمّار جمع بودند،و او از تپّه ای بالا نمی رفت و یا به وادی و درّه ای قدم نمی گذاشت،مگر اینکه به همراه او بالا رفته پایین می آمدند،نشان می دهد که یک تن صاحب عزم می تواند چند نفر را به گرد خویش گرد آورد و به خود جذب نماید.بنابراین،جامعۀ اسلامی در مرحلۀ اوّل بر دوش چندین تن از مردمان اسلام شناس،بصیر و جانباز و فرمانبردار،و از آن پس بر انبوه کثیر مردمان مسلمان بنیاد می گیرد.

ص:63

الهی،به راه هایی مختلف رفته اند؛دسته ای از حقایق را کتمان و پنهان می کردند.در مورد گروه دیگر از حقایق،حقّ و باطل را آمیخته نموده شبهه ناک می ساختند.قسم سومی را نیز تنها تغییر مسیر داده به تحریف معنوی می کشیدند و به ظاهر و لفظ آن کاری نداشتند.خلاصه اینکه به وسیلۀ اینگونه راه ها،کتاب های آسمانی را تحریف می کردند و تا آنجا پیش می رفتند که دیگر امکان شناخت حق از باطل وجود نمی داشت.

البته انگیزۀ اصلی همۀ این خیانت ها و زیروروکردن ها،این بود که همیشه و همه جا حقایق آسمانی با پاره ای از هواها و خواسته های نفسانی بشر در جنگ و نبرد بوده است.اعتبار و ارزش اینگونه حقایق،راه اعمال و اجرای خواسته های نفسانی را به روی قدرتمندان و اهل هوی می بسته؛اینجاست که یا باید دست رد به سینۀ لذّت ها و راحتی های بی حساب زد و یا آن حقایق را از اعتبار و رسمیّت انداخت،و یا آن را تغییر ماهیّت داد.زورمندان همۀ امّت ها،غالبا راه سوم را انتخاب می کردند.از آنجا که حاضر به پذیرش راه اوّل و ترک دلخواه ها و لذّت هایشان نبودند.

همچنین راه دوم نیز شدنی نبود،زیرا انکار یک بارۀ حقایق دینی به موقعیّت آنها لطمه وارد می آورد و زندگی را برایشان مشکل می ساخت.پس بهترین روش این بود که در زیر سرپوش دین،تمام مفاهیم و حقایق آن را زیر و رو و تحریف کنند.چنین بوده است سرنوشت همۀ ادیان آسمانی؛و کلیۀ شرایع گذشته بدینسان تحریف می شدند.قرآن کریم این خیانت ها و جنایت ها را تحت کلمۀ«بغی»-به معنی سرکشی و ستم و تجاوز-جمع کرده است. (1)

در گذشته دیدیم که مقتضای ربوبیّت الهی این است که قوانین خویش را-که تنها قوانینی است که بر طبیعت انسان راست می آید-به وسیلۀ وحی بر پیامبران فروفرستاده به دست آنها بر ما تبلیغ فرماید.و نیز دانستیم که پیام آوران الهی،از آن جهت که پیام آورند،وظیفه ای جز تبلیغ ندارند.امّا هر پیامبر،پیش از اینکه پیام آور خدا باشد،یک مسلمان است.آنچه ما بنابر مسلمان بودنمان وظیفه داریم،او هم دارد؛او چون مسلمان است،باید نماز بخواند،روزه بگیرد،حج بجا آورد، جهاد کند و حکومتی بر پایۀ عدل برپا نماید.اینها همه و همه وظیفۀ مسلمانی اوست،نه وظیفۀ رسالت.ولی پیامبر از آنجا که رسول و فرستادۀ خداست،هیچ وظیفه ای جز تبلیغ ندارد.

اکنون در تکمیل بحث اصطلاح اسلام،و با توجّه به اینکه دانستیم مفهوم اصلی پیامبری چیزی جز تبلیغ اسلام نیست،به بررسی مسألۀ امامت و بحث وظیفۀ ائمّۀ اهل بیت علیهم السّلام-به عنوان حاملان و حافظان و ناشران اسلام بعد از عصر رسالت-می پردازیم.

ص:66

حادثه ای اتّفاق می افتاده؛به دنبال آن به حضرت مراجعه می شده و در نهایت جبرئیل حکم آن را با وحی به حضرتش نازل می نموده است.یا مثلا در مسائل اجتماعی و خانوادگی،اختلافی پیش می آمد،یا کسی سؤالی مطرح می کرد و یا از جانب دوست یا دشمن،مسأله ای به محضر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عرضه می شد؛به دنبال آن وحی فرود می آمد و حلّ اختلاف می کرد و جواب سؤال داده می شد.

در اینجا به یک حادثۀ بسیار مهمّ تاریخ اسلام اشاره می کنیم و از آن الهام می گیریم:

سال هشتم هجری،پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مکّه را فتح کرده و به مدینه بازگشته است.اینک مسلمانان،نیرومندترین قدرت در جزیرة العرب می باشند؛امّا نیروهای پراکنده ای در مناطق گوناگون عربستان وجود دارند که هنوز به زیر پرچم اسلام نیامده اند.پاره ای از قبایل مشرک عرب نیز هستند که با وفاداری به عادات عرب جاهلی به مکّه می آیند.این مشرکان در مکّه به دور خانۀ خدا طواف می کنند؛سعی بین صفا و مروه انجام می دهند؛عرفات می روند و از عرفات به مشعر می آیند؛سپس به منی رفته در آنجا ذبح و حلق و همۀ کارها را به جا می آورند.بعد از قدرت یافتن اسلام و تسخیر مکّه،همۀ این کارها در میان انبوه مسلمانان انجام می شود،و مسلمان و مشرک،این سنّت بزرگ ابراهیم علیه السّلام را عمل می کنند،و هر کدام به راه خود می روند و به دیگری کاری ندارند.

در چنین موقعیّتی بود که سورۀ برائت(توبه)،همچون فرمانی قاطع نازل شد تا آمیختگی مسلمان و مشرک را از میان بردارد:

بَراءَةٌ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللّهِ وَ أَنَّ اللّهَ مُخْزِی الْکافِرِینَ وَ أَذانٌ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللّهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ... (1)

در این آیات خداوند به مشرکان به طور صریح اعلام می فرماید:

«خدا و پیامبر او از شما بیزارند.شما دیگر حق ندارید به حج بیایید.شما که بت پرست و مشرکید،شما که با«اللّه»،ربّ دیگری قائل هستید،حق ندارید به خانۀ خدا و پایگاه توحید رفت و آمد کنید.خانۀ خدا،مال آنهاست که جز او ربّ دیگری نمی شناسند.البته آنها که با پیامبر عهد و پیمانی دارند،تا پایان عهدشان خواهند ماند.»

ص:68

بدین ترتیب اعلام بیزاری و نبرد با عموم مشرکان عرب داده شد.این فرمان و حکم خداست و باید به اعراب بت پرست و مشرک ابلاغ شود.پیامبر مأمور تبلیغ است.تبلیغ اوّلیّۀ قرآن و هر حکم از احکام خدا به مخاطب های آن،شأن خاص معصوم است.افراد مکلّف و مخاطبان یک حکم الهی،اوّلین بار باید آن را از زبان یک معصوم بشوند.

قرآن کریم تصریح می کند که مأمورین غیبی ما(فرشتگان)،همۀ جوانب و ابعاد صاحبان رسالت را در هنگام تبلیغ رسالات الهی نگاهبانی می کنند،تا این تبلیغ،بدون اشتباه و لغزش انجام گیرد و حقایق آسمانی در کمال درستی و سلامت به دست مردم برسد. (1)این همان اصلی است که از آن به«مصونیّت تبلیغ دست اوّل»یاد کردیم که عبارت است از این سنّت الهی که«تبلیغ بار اوّل، باید به وسیلۀ شخص معصوم انجام گیرد».

اینجا اشارۀ لازمی هست که بدون آن،مطلب چنان که باید فهمیده نمی شود.و آن اینکه مفاهیمی که باید به مردم تبلیغ شوند-بنابر یک تقسیم-به دو بخش تقسیم می شوند:

یک بخش آنهایند که لفظ و معنایشان هر دو از خداوند است،که این خاصّ قرآن کریم و سایر کتب آسمانی می باشد.دوم آنهایند که معنا و مفهوم آنها آسمانی بوده،امّا لفظش از پیامبر اکرم است،و آن حدیث و سنّت می باشد.

قرآن کریم را خداوند به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وحی فرموده است که هم عین الفاظ و عبارات،و هم جمیع مفاهیم و معانی آن،از جانب اوست.و البته این قرآن،شامل کلیات و رءوس مسائل اسلامی می باشد و معمولا در مسائل جزئی وارد نمی شود.امّا یک سری از احکام و معارف اسلامی هست که در ظاهر قرآن کریم از آنها یادی نشده است؛مثل اینکه نماز چند رکعت است، ذکر رکوع و سجود چیست،چگونه تشهّد بخوانیم،طواف به دور خانۀ خدا-در حج-چند بار باید انجام شود،میقات کجاست،چگونه احرام ببندیم،در چه چیزها صدقه (2)واجب است،نصاب هر چیز در صدقه چه اندازه می باشد و همۀ ریزه کاری های دیگر.پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم باید با استناد به وحی،امّا با الفاظ و عبارات خویش،به بیان این ریزه کاری ها بپردازد.در این رشته از احکام،معنا و مفهوم از خداوند،امّا لفظ از پیامبر است.

تبلیغ آنچه که لفظ و معنایش از خداوند بوده است(قرآن کریم)،تا سال آخر وفات پیامبر تمام

ص:69

شد و پیامبر آن را به همۀ افراد تبلیغ فرمود.امّا آن مفاهیم و حقایق که باید در سنّت نبوی بیان شود، خود به دو قسم می شوند:

یکی آن قسمت بوده که مسلمان ها در آن عصر نیاز و حاجت داشته اند،که همۀ آنها را پیامبر تبلیغ نموده است.

قسمت دیگر که در عصر پیامبر زمان عملش نبوده و در زمان های بعد،هنگام عمل بدانها فرا می رسیده؛که بدیهی است در عصر پیامبر به تبلیغ نیاز نداشته است.

مثلا این مسأله که«اگر حاکم بر مسلمانان معصوم نباشد و پیامبر الهی یا امام بر حق نباشد، تکلیف مسلمانان چیست و با او باید چگونه رفتار کنند؟»در عصر پیامبر مورد احتیاج نبوده است.

و نیز این مسأله که«اگر بین دو گروه مسلمان،جنگی پدیدار شد،باید با گروه ستمگر چه رفتاری کرد و اموال به دست آمده از ایشان،در اسلام چه حکمی دارد؟»و نظایر این احکام،در زمان پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم موقعیّت اجرایی نداشت و بعدها در زمان امیر المؤمنین،علی علیه السّلام عینیّت یافت،و حکم اسلامی آن به وسیلۀ امام اجرا شد.

و یا این مسأله که«اگر مسلمانان در برابر حاکم معصوم،جنگ برپا نمودند،با اسیرانشان چه باید کرد و غنائم جنگی را در چه صورت می توان تصاحب نمود؟»همه و همه،مسائلی بودند که در زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بدانها نیازی نبود و بعدها مطرح شدند،و بدین علّت پیامبر آنها را بیان نفرمود.

همۀ این حوادث و هزارها حادثه و مسألۀ دیگر بوده است که در اسلام حکم و دستور و قانون داشته و خداوند آن را برای پیامبرش از طریق وحی بیان نموده است؛امّا چون موقعیّت اجرایی آنها پدید نیامده است،حضرت پیامبر آن را برای عموم توضیح نفرموده اند و حکم آنها برای مردم مشخّص نیست.در اینگونه مسائل،پیامبر،احکام خدا را نزد امام امیر المؤمنین علیه السّلام به ودیعت نهاده و اوست که بعد از آن حضرت وظیفه دار بیان آنها می باشد. (1)

به بیان دیگر،مسائلی که باید تبلیغ شوند،گاه بی واسطه و برای اوّلین بار تبلیغ می شده،و گاه با واسطه.

احکامی که باید به مکلّفان برسد،در مرحلۀ اوّل باید به وسیلۀ فرد معصوم و خالی از لغزش و

ص:70

خلل،تبلیغ شود.نماز،روزه،زکات،جهاد یا هر حکم دیگر الهی،در نخستین بار باید به وسیلۀ مبلّغ معصوم به مکلّف تبلیغ شود،یا به واسطۀ کسی که از طرف خدا تعیین شده و از لغزش و اشتباه مصون است.وگرنه ممکن است حکم خدا دستخوش کم و زیاد و خطا و نسیان قرار گیرد.البته هر مسلمان،بعد از اینکه احکام را به درستی آموخت،می تواند و باید به دیگران تبلیغ نماید.یک مسلمان به دیگری می گوید:نماز را پیامبر چنین به من آموخت،و یا خصوصیّات فلان حکم را به این شکل تعلیم می کرد،و یا فلان عمل را به این صورت انجام داد.یک مسلمان معمولی غیر معصوم نمی تواند بدون اینکه از واسطه ای نقل کند،بگوید:نماز را خدا چنین بر شما لازم کرده است.نه،اصولا چنین حقّی برای غیر معصوم وجود ندارد.نکته اساسی و دقیق اینجاست.

پس آن دسته از احکام اسلامی که در عصر نبوی،به علّت نبود نیاز و موقعیّت تبلیغ نشده اند، بعد از پیامبر،به وسیلۀ چه کسی باید تبلیغ شوند؟پاسخ به این سؤال،ما را به عمل و نقش ائمّه آگاه می سازد.

أبو بکر سوار می شود و به سوی مکه حرکت می کند.جبرئیل نازل می شود و برای پیامبر اکرم این فرمان قاطع الهی را فرود می آورد:«لا یبلغ عنک إلاّ أنت أو رجل منک.»:«تبلیغ حکم خداست،آن هم تبلیغ دست اوّل؛یا باید خودت بدان اقدام کنی،یا کسی که از خودت باشد»این اصل حادثه است.

اکنون احادیث مربوطه را رسیدگی می کنیم.لازم به تذکّر است که تمام احادیثی که می خوانیم از کتب معتبر اهل سنّت است و از مصادر شیعی استفاده نمی نماییم.اصولا نیازی به این کار نیست؛ زیرا روایات معتبر اهل سنّت تقریبا همۀ جوانب این حادثه را روشن می نماید.

ترمذی در«صحیح»،نسائی در«خصائص»،احمد بن حنبل در«مسند»و بسیاری از محدّثین مشهور دیگر این حادثه را نقل کرده اند.ما الفاظ را از صحیح ترمذی نقل می نماییم:

انس بن مالک روایت کرده است که پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم)آیات برائت را همراه أبو بکر به سوی اهل مکّه فرستاد؛امّا او را از میان راه بازخواند و فرمود:

«لا ینبغی لأحد أن یبلّغ هذا إلاّ رجل من أهلی.» (1)

«شایسته نیست این آیات را جز مردی از اهل بیت من برای مردم بازخواند .»

اهل بیت کیانند؟آنان که مشمول آیۀ شریفۀ: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (2)هستند و از هر نوع پلیدی به دور می باشند. (3)این گروه شرط تبلیغ دست اوّل،یعنی عصمت و مصونیّت الهی را دارا هستند.بنابراین،اینک که خود پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نمی تواند آیات را به مخاطبین آن ابلاغ کند،باید کسی که شرایط اختصاصی تبلیغ دست اوّل را دارد،بدین مهم دست یازد.لذا پیامبر اکرم،حضرت علی علیه السّلام را فراخواند،و آن آیات را به او عطا فرمود که وی این مأموریت را انجام دهد.

در این مورد روایاتی چند از خود امام امیر المؤمنین علیه السّلام موجود است.در یکی از آنها-که زید بن یثیع از حضرتش نقل می کند-چنین آمده است:

پیامبر سورۀ برائت را با أبو بکر به سوی اهل مکّه گسیل داشت.بعد از رفتن أبو بکر،آن حضرت،

ص:72

علی را به دنبال او فرستاد و فرمود:نامه(محتوی آیات قرآن)را بگیر و آن را به مکّه برسان.امام به دنبال أبو بکر رفته نامه را از وی بازگرفت و برای انجام مأموریّت به مکّه رهسپار گردید.أبو بکر نیز با پریشانی به مدینه بازگشت.او ناراحت بود و می ترسید نکند که درباره اش از آسمان،مطالبی بر پیامبر نازل شده باشد.لذا پس از رسیدن به شهر مدینه،نزد پیامبر آمد و سؤال کرد:آیا در مورد من چیزی نازل شده است؟

پیامبر فرمود:نه،دربارۀ تو در این مورد چیزی نازل نشده؛الاّ اینکه من مأموریّت یافتم که یا خود این آیات را تبلیغ نمایم،یا یک تن از اهل بیتم را بدین کار روانه دارم. (1)

در روایت دیگر امام می فرماید که من به رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عرضه داشتم:ای پیامبر خدا!من سخنور و خطیب نیستم.پیامبر فرمود:چاره ای وجود ندارد؛به ناچار یا من باید این آیات را ببرم یا تو آنها را برسانی.من گفتم:حال که ناگزیرم و چاره ای نیست،پس من آنها را خواهم برد.پیامبر فرمود:برو!بی تردید خدای متعال زبان تو را بر حقّ و حقیقت ثابت خواهد داشت،و دل تو را هدایت خواهد فرمود.پیامبر این سخن را گفت و آنگاه دست مبارکش را بر دهان علی گذاشت. (2)

در عبارت دیگری که از آن حضرت در دست می باشد این چنین آمده است:

ده آیه از سورۀ برائت بر پیامبر اکرم نازل شد.آن حضرت،أبو بکر را به نزد خود خواند و آیات را با او همراه کرد که به مکّه برود و بر اهل آن دیار بخواند.ولی پس از زمانی مرا احضار کرد و فرمود:خودت را به أبو بکر برسان؛هرجا که به او رسیدی نامه را از وی بازگیر و آن را به مکّه ببر و بر اهل آن اعلام بدار.من أبو بکر را در«جحفه»ملاقات کردم و نامه را از وی بازگرفتم.أبو بکر نیز به نزد پیامبر بازگشت و گفت:یا رسول اللّه!دربارۀ من چیزی نازل شده است؟حضرت فرمود:نه، ولی جبرئیل به نزدم آمد و گفت:

«لن یؤدّی عنک إلاّ أنت أو رجل منک.» (3)

«جز تو یا مردی از تو،از جانب تو ادای رسالت نمی تواند بکند!»

روایت دیگر از سعد وقّاص است.این صحابی می گوید:

ص:73

پیامبر أبو بکر را با آیات برائت به سوی مکّه فرستاد.هنوز وی در راه بود که پیامبر علی را به دنبال او روانه داشت(تا آیات را از وی بازگیرد و خود به دنبال انجام مأموریّت ابلاغ برود).علی آیات را گرفته با آن به مکّه رفت.أبو بکر با دلگیری و درد و غم شدید،به نزد پیامبر بازگشت و به آن حضرت شکوه کرد.پیامبر فرمود:«لا یؤدّی عنّی إلاّ أنا أو رجل منّی.» (1)

بنابراین روایت،حضرت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تبلیغ را منحصر در خویشتن و یا مردی چون خویشتن می کنند و می گویند:من یا مردی از من باید این مأموریت تبلیغی،و ادای این رسالت الهی را انجام دهد.

ابن عبّاس مفصّل تر سخن گفته است؛وی نقل می کند:

پیامبر اکرم،أبو بکر و عمر را با هم به مکّه فرستاد؛ولی نامۀ حامل آیات را به دست أبو بکر سپرد.

این دو تن به راه افتادند و پیش رفتند.در میان راه مردی را به دنبال خویش دیدند که سوار بر شتر بود.بانگ زدند:کیست؟مرد شتر سوار گفت:من علی هستم.ای أبو بکر!نامه را(نامه ای که آیات سورۀ برائت در آن است)به من بده.أبو بکر پرسید:آیا حادثه ای اتّفاق افتاده است؟امیر المؤمنین فرمود:خیر است،حادثۀ بدی دربارۀ تو نیست.

آنگاه امیر المؤمنین نامه را از او بازگرفت و برای اعلام به مشرکان به مکّه روانه شد.عمر و أبو بکر به مدینه بازگشتند و به پیامبر عرضه داشتند:در مورد ما چه چیز تازه ای هست و چه حادثه ای واقع شده است؟پیامبر فرمود:خیر است،و لیکن:«قیل لی انّه لا یبلّغ عنک إلاّ أنت أو رجل منک.»: (2)«به من گفته شده و فرمان آمده است که جز تو یا مردی از تو،کس دیگری نباید تبلیغ رسالت الهی کند».

روایت آخرین را از شخص أبو بکر نقل می کنیم.زید بن یثیع،از أبو بکر نقل می کند که پیامبر او را با سورۀ برائت و این پیام به مکّه فرستاد:

«لا یحجّ بعد العام مشرک،و لا یطوف بالبیت عریان،و لا یدخل الجنّة إلاّ نفس مسلمة، من کان بینه و بین رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مدة،فأجله الی مدته،و اللّه بریء من المشرکین و رسوله.»

«مشرک از این سال به بعد،حج نمی گزارد؛و دیگر هیچ کس نباید عریان و بی لباس-چنان که

ص:74

رسم جاهلیّت بود-خانۀ خدا را طواف نماید؛و جز مسلمان پای به بهشت نمی گذارد.آن کس که با پیامبر پیمانی دارد،تا پایان مدّتش برقرار و پابرجاست ؛و خداوند و پیامبرش از مشرکین بیزارند.» ابو بکر با این پیام و به همراهی آیات قرآن به دنبال مأموریت می رود؛امّا در غیاب او، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم علی را خواست و فرمان داد:«ألحقه،فردّ علیّ أبا بکر و بلّغها أنت.»:«به طرف مکّه برو و خود را به ابو بکر برسان،و او را به سوی من بازگردان،و آیات قرآن و فرمان مرا تو تبلیغ نما».

علی فرمان پیامبر را به طور کامل انجام داد.ابو بکر نیز به مدینه بازگشت.آنگاه که به نزد پیامبر آمد، گریه کنان گفت:یا رسول اللّه!آیا در مورد من حادثه ای واقع شده است؟پیامبر فرمود:نه،خیر است و لیکن:«أمرت أن لا یبلّغه إلاّ أنا أو رجل منّی.»: (1)«من از جانب خداوند مأمور شده ام که نباید آن را جز خودم یا مردی که از من است،تبلیغ نماید».

حوادث فوق الذّکر و کلمات پیامبر در مورد امام امیر المؤمنین،در روایت راویان دیگری نیز نقل شده است که ما از نقل آن خودداری می کنیم،و پژوهشگران را به متون حدیثی و تفسیری ارجاع می دهیم.

در این حادثه پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مأمور شده بود که جز خودش یا مردی که چون اوست،به این رسالت قیام نکند.و دیدیم در آن عصر و در میان جمیع یاران و خویشاوندان پیامبر،فقط علی علیه السّلام وجود داشت که حائز این رتبه معرّفی گشت.نتیجه اینکه:«فقط علی مردی است همچون رسول خدا!»

حادثۀ دیگری در تاریخ اسلام وجود دارد که همین مفهوم و حقیقت از آن فهم می شود،و به جملۀ«رجل منّی»در داستان تبلیغ سورۀ برائت،روشنی بیشتری می بخشد،و کذب سخنان ناروایی را که به واسطۀ آن،اعتبار و ارزش کلام پیامبر را پایین آورده اند،مشخّص می شود.

در غزوۀ احد با همۀ سختی ها و ناگواری های آن،بسیاری از مسلمانان با شنیدن ندای شیطانی «محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کشته شد»،فرار را برقرار ترجیح دادند.پیامبر زخم خورده و تنها مانده بود.جز تنی اندک از اهل اسلام بر گردش نبودند که طبق تصریح پاره ای از مورّخان،حضرت علی علیه السّلام بود و دو تن دیگر. (2)امام علیه السّلام در این جنگ،علمداران سپاه مشرکان را یکی پس از دیگری کشته بود.اینک با فرار مسلمانان و تنها ماندن پیامبر،هر لحظه به سویی می رفت و افراد فراوان دشمن و ستون های

ص:75

سپاه مشرک را که به جانب پیامبر حمله می آوردند،دور می کرد.هر بار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم این جمله را تکرار می نمود:یا علی اینها را دفع کن!

امام یک تنه با شمشیر بدیشان حمله می آورد و هجومشان را درهم می شکست،و با به خطر انداختن جان خود،خطر را از وجود مقدّس پیامبر دور می نمود.جبرئیل که در معرکه،کنار رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حاضر بود،گفت:«یا رسول اللّه!انّ هذه للمواساة.»:«ای پیامبر خدا!این از خودگذشتگی ها و فداکاریهای علی،مواسات اوست با شما!»پیامبر فرمود:«انّه منّی و أنا منه.»من از فداکاریهای علی شگفت زده نمی شوم؛زیرا«او از من است و من از اویم».جبرئیل عرضه داشت:

«و أنا منکما.»:«من هم از شمایم». (1)

در این حادثۀ تاریخی،همۀ سخن بر سر کلمات«منّی»و«منکما» (2)است.پیامبر می فرماید:علی از من است و من هم از علی هستم.جبرئیل می گوید:من هم از شمایم.پیامبر نیز سخن او را انکار نمی کند.معنای این کلمات چیست؟این که سه تن از هم هستند،به چه معناست؟و در چه چیزی مانند هم هستند؟وجه اشتراک میان ایشان چیست؟کلمۀ«من»در اینجا چه معنایی را افاده می کند؟ جبرئیل بشر نبود،و او پسر عمو یا خویشاوند نزدیک پیامبر محسوب نمی شد که«من از شمایم»را به معناهایی از این قبیل توجیه کنیم.تنها نسبت او با پیامبر،همکاری در کار تبلیغ رسالت الهی بود.او از خداوند وحی را دریافت می کرد و به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می رساند.پیامبر نیز فرامین الهی را دریافت کرده گاهی خود و گاه به وسیلۀ علی علیه السّلام به مسلمان ها تبلیغ می فرمود.

پس جملات«إنّه منّی و أنا منه»و«أنا منکما»به این مفهوم است که ما در مقام«تبلیغ»یکسانی و شباهت داریم،و این شباهت تا آنجاست که گویی این سه تن،پاره هایی از وجود هم هستند.

کلماتی از پیامبر که در آن نشان می داد علی با او چنان قرابت و شباهت و همکاری در کار عظیم تبلیغ دارد که گویی تکه ای از وجود اوست،منحصر به حادثۀ تاریخی تبلیغ سورۀ برائت نیست.مثلا پیامبر در حجّة الوداع-که بسیاری از مهم ترین پیام ها و وصایای خود را به عموم مسلمانان فرموده است-نیز این حقیقت را یادآور می شود،و این قرابت و نزدیکی بی نظیر و نتیجه و ثمرۀ آن،یعنی

ص:76

همکاری و شرکت در عمل اصلی رسالت،«تبلیغ»را با روشنی تمام تذکّر می دهد.

صحابی معروف،حبشی بن جناده می گوید:

پیامبر در حجّة الوداع فرمود:

«علیّ منّی و أنا من علیّ و لا یؤدّی عنّی إلاّ أنا أو علیّ.» (1)

«علی از من است و من از علی هستم؛و ادای رسالت نمی کند از طرف من،مگر خود من یا علی.»

در یک روایت مشهور دیگر می خوانیم:

پیامبر،امام امیر المؤمنین را به یمن فرستاد و فرماندهی لشکری را بدو سپرد.قبل از ایشان خالد بدین کار رفته بود.هنگام روانه کردن لشکرها،پیامبر پس از اینکه لشکر اوّل را تحت فرماندهی خالد و لشکر دوم را تحت فرماندهی علی علیه السّلام قرار داد،فرمود:اگر دو لشکر با هم همراه شدند و به هم رسیدند،فرماندۀ هر دوی آنها علی خواهد بود. (2)امام بدین جنگ رفته فتح نمود و بازگشت.

پاره ای از لشکریان،به تحریک خالد،پس از برگشت به مدینه،از آن حضرت به نزد پیامبر شکایت آوردند.پیامبر آن قدر از رفتار ایشان در خشم شد که در صورتش،فوران غضب دیده می شد.

آنگاه فرمود:

«از علی چه می خواهید؟از علی چه می خواهید؟از علی چه می خواهید؟علی از من است و من از او،و او ولیّ و سرپرست و صاحب اختیار هر مؤمنی است بعد از من.» (3)

در داستان دیگری که در آن حسن و حسین علیهما السّلام نیز حاضرند،همین سخن به میان می آید.

روایت در کتاب«الریاض النظرة»است.پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به علی علیه السّلام می گوید:

«به تو سه موهبت و نعمت داده شده که به هیچ کس حتّی شخص من داده نشده است؛تو مقام دامادی مرا داری،و من از این فضیلت برخوردار نیستم.تو همسری مانند«صدّیقه»دخترم داری، و من همسری چون او نداشته ام.و به تو دو فرزند چون حسن و حسین داده شده است و از صلب من چنین فرزندانی به وجود نیامده اند.امّا شما از من جدایی ندارید؛تو و حسن و حسین از من هستید،

ص:77

و من از شمایم.» (1)

در مورد امامان اهل بیت علیهم السّلام این سخن به صور مختلفی گفته شده و وجود دارد.بر اساس نقل مقدام بن معدی کرب-صحابی پیامبر-آن حضرت،امام حسن را در خردسالی به دامان گرفته فرمود:

«هذا منّی.»: (2)«این از من است.»

در مورد حضرت امام حسین نیز فرمود:

«حسین منّی و أنا من حسین.»: (3)«حسین از من است و من از حسینم.»

در مورد آخرین تن از اهل بیت،آخرین امام از این خاندان،حضرت مهدی نیز فرموده است:

«المهدیّ منّی.»: (4)«مهدی از من است.»

و یا:

«المهدیّ منّا أهل البیت.»: (5)«مهدی از ما خاندان است.»

همۀ این سخنان،نشان می دهد که این گروه،همه وظیفۀ تبلیغی داشته اند.پیامبر وظیفه دار تبلیغ رسالات الهی است.ائمّۀ اهل بیت نیز به همین وظیفه مأمورند.با این فرق که علی و سایر امامان علیهم السّلام رسالات الهی را از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می گرفتند،و پیامبر از خداوند.

نتیجه اینکه:

امامان ما تا آخرین فردشان،حضرت حجّة بن الحسن علیهما السّلام،که اهل بیت پیامبر هستند،همه وظیفه دار تبلیغ دین می باشند،که این وظیفه اصلی ترین و اساسی ترین کار آنهاست؛کار و وظیفه ای که به هیچ وجه تعطیل بردار نیست،و این بزرگواران برای انجام این وظیفه،جان را به پشیزی نمی گیرند و از همه چیز می گذرند.امّا سایر کارهای امامان اهل بیت به عنوان شأنی از شئون آنهاست.مثلا اقامۀ جماعت از شئون ایشان است؛برپا داشتن و انفاذ احکام اسلامی،یکی از شئون آنها می باشد؛ایجاد جامعۀ اسلامی و حکومت عادله نیز،به همین نحو است.به این معنی که اگر کسی با آنها همراهی نکرد و یاوری نیافتند،ممکن است حکومت عادله تشکیل نشود یا احکام

ص:78

به مرحلۀ اجرا درنیاید.امّا در صورت کمک یا عدم کمک دیگران،تبلیغ دین تعطیل بردار نخواهد بود.این وظیفه شرطی نیز ندارد،و مطلق است.امّا شئون دیگر که هر یک وظیفه ای واجبند، مشروط می باشند.

حال،این بزرگواران وظیفۀ اصلیشان را چگونه انجام دادند،و به چه شکل تبلیغ کردند و چه چیز را تبلیغ نمودند؟اینها موضوعات و سؤالاتی است که در مباحث آینده باید روشن شود.ایشان حاملان شریعت بودند،ایشان حافظان اسلام بودند،ایشان نگاهبانان دین بودند،و وظیفۀ حفظ و تبلیغ اسلام راستین را به کمال و خوبی انجام دادند.ما در درس های آینده این مباحث را بررسی خواهیم کرد.

شریعت حضرت ختمی مرتبت-مانند امّت های گذشته-از میان رفت،و اسلام به گفتۀ امیر المؤمنین علیه السّلام به صورت پوستین وارونه و ظرف واژگون درآمد. (1)

کوشش زورمندان با کمک چند تن عالم نمای مزدور،در سراسر تاریخ،دین خدا را به تحریف می کشانید و نابود می کرد.در این امّت نیز اسلام به همین سرنوشت مبتلا گشت.تا آنجا که از اسلام جز اسمی نماند.کوشش های توانفرسا و جانبازی های ائمّۀ اهل بیت،باعث شد که دین خاتم،دگرباره زنده شد و به جامعه بازگشت،و در ابعادی از زمان و مکان به اجرا درآمد.

خداوند این بزرگواران را برای حفظ و نگاهبانی اسلام تعیین کرده بود.اینها در مرحلۀ اوّل، حامل همۀ معارف و حقایق و احکام اسلام شدند،و در مرحلۀ دوم برای تبلیغ و راندن تحریف ها، و دور کردن تغییر و تبدیل ها مأموریت یافتند.تکرار می نماییم که وظیفۀ خاص امامان اهل بیت علیهم السّلام همانند وظیفۀ انبیا،در یک کلمه منحصر می شود و آن«تبلیغ»است.

در این امّت آنچه بشر نیازمند بود،و عصر نبوی بدان احتیاج داشت،به وسیلۀ شخص پیامبر تبلیغ گشت.و آنچه وقت عملش هنوز نرسیده بود،به حضرت علی سپرده شد تا خود و یازده فرزندش حافظ آن باشند و بیان کنندۀ نظرات اسلام در تمام اعصار گردند.

حال که بحث عصمت اهل بیت،با ذکر آیۀ تطهیر (2)در این درس مطرح شد،شایسته است کمی

ص:79

بیشتر در مورد این آیه سخن بگوییم،و نظر مفسّران و لغویون معروف دربارۀ این آیه را نقل کنیم.

مدارک و مصادر ما در مورد تفسیر آیه،و دلالت صریح آن بر عصمت خاندان پیامبر،بسیار فراوان است.ما تنها به ذکر اندکی از آنها بسنده می کنیم:

«عن ابن عبّاس قال:قال رسول اللّه:«انّ اللّه قسم الخلق قسمین،فجعلنی فی خیرهما قسما.

فذلک قوله:و أصحاب الیمین و أصحاب الشّمال.فأنا من أصحاب الیمین و أنا خیر أصحاب الیمین....ثمّ جعل القبائل بیوتا،فجعلنی فی خیرها بیتا.فذلک قوله: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً فأنا و أهل بیتی مطهّرون من الذنوب.»» (1)

6. «قال المراغی:إنّما یرید اللّه لیذهب عنکم السّوء و الفحشاء یا أهل بیت الرّسول و یطهّرکم من دنس الفسق و الفجور الّذی یعلق بأرباب الذّنوب و المعاصی.» (1)

جوهری نوشته است:

«الرّجس:القذر،و قال الفراء فی قوله تعالی«و یجعل الرّجس علی الّذین لا یعقلون.»:انّه العقاب و الغضب» (1)

در مختار الصّحاح،بدون اندک تغییری همین معنی برای رجس ذکر شده است. (2)

فیومی گفته است:

«الرّجس:النتن و الرجس القدر،قال الفارابی:و کلّ شیء یستقذر فهو رجس.و قال النّقاش:

الرّجس:النّجس.و قال فی البارع:و ربّما قالوا:الرّجاسة و النّجاسة،أی جعلوهما بمعنی.» (3)

ابن فارس می گوید:

«الرّجس:القذر،لأنّه لطخ و خلط.» (4)

حبیش تفلیسی می گوید:

«بدان که رجس در قرآن سه وجه باشد:وجه نخستین رجس به معنای سیکی و قمار و بت و تیر و مغامری بود...و وجه دوم رجس به معنای کفر و نفاق بود...و وجه سیم رجس به معنای کردار بد بود.» (5)

ص:82

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللّهِ الْإِسْلامُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا

الْکِتابَ إِلاّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَ مَنْ یَکْفُرْ

بِآیاتِ اللّهِ فَإِنَّ اللّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ

أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلّهِ وَ مَنِ اتَّبَعَنِ وَ قُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ

الْأُمِّیِّینَ أَ أَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما

عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَ اللّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ

آل عمران:19 و 20

ص:84

مشاهده کردیم که نبردها و درگیری های معمولی انبیا با طاغوت های زمان یا با امّت هایشان،بر سر پذیرش ربوبیّت خداوند بوده،و انبیا می کوشیدند که بشریت به زیر بار نظام جهان شمول الهی رفته زندگی خود را،با فرامین همه جاگیر او تطبیق دهد.به بشر می گفتند که رب و نظام بخش زندگی تو،همان رب و نظام بخش و کمال افزای آسمان ها و زمین و آفتاب و ماه و ستارگان است؛و این موجودات به هیچ وجه از زیر بار نظام الهی بیرون نمی روند.

دانستیم که نظام الهی در زندگی انسان،اسلام نام داشته و این نام،ویژۀ شریعت خاتم الأنبیاء صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نبوده است.در قرآن کریم می خوانیم:

إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللّهِ الْإِسْلامُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ إِلاّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ (1)

«همانا دین نزد خدا اسلام است؛آنان که به ایشان کتاب داده شد،مخالفت نکردند مگر آنگاه که آگاه شدند(و مخالفت کردنشان جز به خاطر ظلم و ستم نیست).»

و نیز:

شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصّی بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ... (2)

«برای شما تشریع کردیم دینی که به نوح وصیّت فرمودیم،و آنچه به تو وحی شد همان بود که به ابراهیم و موسی و عیسی توصیه نمودیم و...»

شناخته شده بودند؛ (1)امّا او معانی جدیدی برای این قالب های لفظی بیان می داشت که البته با مفهوم لغوی بی ارتباط نیست.

تا اینجا هنوز نوبت مرحلۀ عمل نرسیده است و پیامبر می کوشد تا جایی که دستش می رسد این الفاظ با مفاهیم جدیدش،در میان مردم نشر گردد و تبلیغ شود.دیدیم کار اوّلیه و اصلی انبیا نیز همین تبلیغ و رسالت بود،نه چیز دیگر.

وجود شخصیت اسلامی است،محال می باشد.

با توجّه به همۀ این مقدّمات،بازهم شاید برای شما غریب و شگفت آور جلوه کند که ما معتقدیم آن نماز و روزه و زکات و...و آن تفکّرات و اعتقادات که به دست پیامبر تبلیغ شده بود، هم اکنون در میان گروه های عظیمی از مسلمانان وجود ندارد.البته وجود اسمی اش هست،آنچه از میان رفته،مفهوم و معنای صحیح آن است.به طور مثال،«سه طلاق»که یک حکم از احکام اسلام راستین است،شرطی دارد؛اگر شرطش موجود نباشد،اصل حکم،از بین رفته و نابود گشته است.

آنچه مانده اسم این حکم اسلامی می باشد.

در اعصار قدیم،در عصر پیامبران پیشین نیز بعد از پیامبر،اسلام در طول زمان به کلّی نابود شده است.آن اسلامی که موسی بن عمران علیه السّلام آورده بود و نشر کرد،همه اش از میان رفت و نابود گشت.بنابراین یک پیامبر صاحب شریعت چون حضرت عیسی علیه السّلام برانگیخته شد تا دیگربار اسلام را احیا کند.با عروج عیسی بن مریم،اسلامی که آن حضرت تبلیغ می کرد،رفته رفته به دست فراموشی گرفتار شد و بعثت دیگری لزوم یافت.

مگر نه اینکه نام دینی که خداوند بر تمام انبیای عظام نازل می فرمود،اسلام بود؟و مگر نه اینکه تحریف کنندگان در ادوار گذشته حتّی از این نام نیز نمی گذشتند و آن را نیز تحریف می کردند؟مگر نه اینکه اسم شریعت موسی اسلام بود و به یهودیت تبدیل گشت،پس آیا وجود اسمی آن هم نابود شد؟مگر نه اینکه نام آیینی که بر عیسی نازل گشت،اسلام بود و تغییر و تحریف تا آن حد پیش رفت که حتّی آن اسم هم به نصرانیت و مسیحیت بدل گردید؟ما جواب همۀ این سؤال ها را مثبت می دانیم.

مسیحیان خویشتن را به عیسی بن مریم علیه السّلام نسبت می دهند،امّا آیا آن حضرت این اعمال و این عقاید را آورده است؟آیا او شراب خواری را به عنوان وظیفه ای مذهبی آورده؟ (1)آیا او ختنه کردن را منع فرموده؟ (2)و بالاخره آیا او خداوند را متشکّل از سه اقنوم«اب»و«ابن»و«روح القدس»به

ص:89

مردم معرّفی کرده است؟ (1)مسلما نه!

از شریعت عیسوی چیزی باقی نمانده است؛اسم رفته،مفهوم نابود شده است،شخصیت های اسلامی تربیت شدۀ آن حضرت از میان رفته اند.از جامعۀ اسلامی که احتمالا وی یا به هر صورت دیگر،پیامبران بنیاد نهاده اند،اثری بر جای نیست.بنابراین«از اسلامی که پیامبران گذشته آورده اند،حتّی اسمش نیز نمانده است».امّا حضرت خاتم النّبیّین صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در مورد شریعت خود فرمودند:«زمانی می آید که اسلام فقط یک اسم بی محتوا می شود،و از آن جز نامی باقی نمی ماند.»آری چنین زمانی،طبق پیشگویی پیامبر آمد؛چه زود هم آمد.در سال هایی اندک،همۀ مفاهیم اسلامی زیر و رو شد و از آن فقط اسم ماند.

تحریف شریعت حضرت خاتم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از وفات آن حضرت شروع شد.اوج تحریف در عصر حکومت طولانی معاویه بود.او و مزدورانش-که بعضی از آنها صحابی پیامبر نیز بودند-با جدّیت،به زیر و رو کردن کلیۀ ابعاد و جوانب اصیل اسلام پرداختند.اسلامی که امروزه مورد اعتقاد اکثریت مسلمانان جهان است،در این عصر بنیاد گرفت.

اکنون فکر کنیم و ببینیم که چه وظیفۀ خطیر و رنج عظیمی،برای مبارزه با این اسلام تحریف یافته،بر دوش و دل ائمّۀ اهل بیت علیهم السّلام قرار می گیرد.ایشان از یک طرف با شناخت بنیادی که نسبت به اسلام واقعی دارند،و از جانب دیگر،میراث پیامبر را در جامعۀ اسلامی به تاراج رفته می بینند،بار عظیمی از درد و رنج بر دوش می کشند.

ص:90

در اینجاست که کارکرد و وظیفۀ عظیم و خطیر ائمّه اهل بیت علیهم السّلام را می فهمیم.ما معتقدیم-و به یاری خداوند متعال اثبات خواهیم کرد-آنها بودند که تمام چهار وجود اسلام را به جامعه بازگرداندند .

ص:91

4. یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (1)

«ای اهل کتاب!چرا حق را به شکل باطل در می آورید و با آگاهی،حق را کتمان می کنید.» در این آیات،خداوند به چند کار آنها اشاره می کند:هم کتمان می کردند،هم باطل را چون لباسی بر روی حق می کشیدند و حق را شبهه ناک می کردند و آن دو را به هم می آمیختند.آنها دانسته به این کار دست می زدند؛نه اینکه از روی نادانی و جهل.

از این آیات و آیات فراوان دیگری که در این زمینه هست،به دست می آید که امم گذشته پس از وفات پیامبرشان،در طول زمان،مقداری از حقایق را فراموش می کردند،و پاره ای از آنها را کتمان و پنهان می نمودند؛گاهی نیز حقّ و باطل را می آمیختند و مطالب شبهه ناک به وجود می آوردند؛گاه نیز سخنانی می ساختند و به نام خدا به مردم عرضه می داشتند.آنها با این عوامل و وسایل،کتاب آسمانی خویش را تغییر می دادند،تحریف می کردند و زیر و رو می نمودند.

حتّی لو انّ حیّة من بنی اسرائیل دخلت فی جحر لدخلت فی هذه الامّة حیّة مثلها.» (1)

«سوگند به آن کس که مرا پیامبر و مبشّر فرستاده است،امّت من همان راهی که امم گذشته پیمودند،خواهد رفت.تا آنجا که اگر در بنی اسرائیل ماری به سوراخی خزید،در این امّت هم ماری در آن سوراخ خواهد رفت.»

امّا کتب معتبرۀ اهل سنّت از ابو سعید خدری نقل می کنند که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود:

«لتتبعنّ من کان قبلکم شبرا بشبر و ذراعا ذراعا؛حتّی لو دخلوا جحر ضبّ تبعتموهم! قلنا:یا رسول اللّه،الیهود و النصاری؟قال:فمن؟» (2)

«شما ای امّت من!از سنّت گذشتگان پیروی می کنید.و از راه هایی که گذشتگان پیمودند، وجب به وجب و ذراع به ذراع خواهید رفت؛اگر آنها یک وجب رفتند شما هم یک وجب خواهید رفت،و اگر آنها یک ذراع رفتند شما هم یک ذراع خواهید رفت.تا آنجا که اگر کسی از ایشان در سوراخ سوسماری وارد شود،از شما هم کسی در سوراخ سوسمار داخل می گردد! اصحاب عرضه داشتند:مقصود شما از گذشتگان،یهود و نصاری هستند؟و ما مانند یهود و نصاری خواهیم شد و چون ایشان عمل خواهیم کرد؟فرمود:پس چه کسی را می گویم؟!»

بر اساس روایت دیگر این کتب-که از ابو هریره نقل شده-پیامبر می فرماید:

«لا تقوم الساعة حتّی تأخذ امّتی بأخذ القرون قبلها،شبرا بشبر،و ذراعا بذراع!فقیل:یا رسول اللّه!کفارس و الروم؟فقال:و من الناس الاّ اولئک؟» (3)

«رستاخیز بپا نخواهد شد،مگر اینکه امّت من به راه و روش امّت های سلف عمل کنند،و از آنها مو به مو و دقیقا پیروی نمایند!عرضه داشتند:یا رسول اللّه!مانند فارسیان و رومیان؟فرمود:

مگر مردم جز اینهایند؟!»

احادیث فراوان است،ولی بنای ما به نقل همۀ آنها نیست،و پژوهشگران را به کتب تفصیلی

ص:94

رجوع می دهیم. (1)نتیجه اینکه بنا به نصوص قرآن کریم،دیدیم که امم گذشته،حقایق آسمانی را کتمان می کردند؛ناگزیر باید در این امّت هم کتمان حقایق وجود داشته باشد.دیدیم که در امّت های سلف تحریف بود و حقایقی تغییر داده شده بود؛در این امّت هم تحریف و تغییر باید وجود داشته باشد.در پیروان انبیای قبل،حقّ و باطل به هم آمیخته شده بود؛در این امّت هم باید بشود.

بررسی اینکه حوادث مذکور به چه شکل انجام گردیده،و در این امّت،حقّ و باطل چگونه آمیخته شده،و به چه صورت حقایق کتمان گشته،و چگونه احکام و عقاید تحریف شده،و تا کجا این کتمان و تحریف رسیده و چه اثری بر اسلام راستین گذاشته است،همه مباحثی است که در آینده روشن خواهد شد.

در گذشته مکرّر یادآور شدیم که هر شریعتی بعد از پیامبر آن،تحریف می شده،و تحریف تا آنجا پیش می رفته که دیگر دسترسی به حقایق و واقعیات آن ممکن نبوده است.از آن پس خداوند،پیامبری دیگر برمی انگیخته که دین از دست رفته را احیا و زنده کند.این قانون در مورد حضرت نوح و حضرت ابراهیم علیهما السّلام بوده،در مورد حضرت موسی بن عمران علیه السّلام رخ داده،در مورد حضرت عیسی بن مریم علیه السّلام نیز اتّفاق افتاده؛و آنگاه که شریعت عیسوی نابود شد-به طوری که اگر بشر هر چه نیرو به خرج می داد،دیگر بدان راه نمی یافت-پیامبر خاتم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مبعوث گشت و اسلام را احیا،و در آخرین حدّ تکاملش به بشریت عرضه کرده است.اینک حکمت ازلی مقتضی است که این شریعت تا روز قیامت باقی بماند.زیرا برای بشر،این آخرین سخن و کامل ترین راهبری است. (2)بنابراین پس از رحلت پیامبر-که ایشان مسئول تبلیغ اسلام و حمل و حفظ و نشر و

ص:95

ترویج معارف و احکام آن بود،و عهده دار بیان اصطلاحات و مفاهیم اسلامی محسوب می شد،و نیز می بایست شخصیت اسلامی و جامعۀ مسلمان را ایجاد کند-نیز لازم است که خداوند کسانی را در میان امّت باقی گذارد که عهده دار حفظ و نشر و ترویج و تبلیغ و بیان اصطلاحات و مفاهیم،و ایجادکنندۀ شخصیت و جامعۀ اسلامی باشند.این وظیفۀ خطیر همان است که کارکرد اصلی یکایک ائمّۀ اهل بیت علیهم السّلام را تشکیل می دهد،و ایشان تا حجّة بن الحسن علیهما السّلام این وظیفه را انجام داده اند.کوشش اینها،صلحشان،جنگشان،زندان رفتنشان،کشته شدنشان،قیامشان،قعودشان، مسموم شدنشان،زندگی کردنشان،همه در همین راه بوده است.

این امّت بعد از پیامبر خویش،مانند امّت های گذشته عمل کردند؛حقایق و احکام اسلام را تحریف کردند،تبدیل نمودند،کتمان کردند تا آنجا که در زمان معاویه از اسلام جز اسم و از قرآن جز نوشته اش چیزی باقی نماند.قیام حسینی و عاشورای خونین او،سدّی شکست ناپذیر در برابر تحریف شد.از این به بعد دیگر تحریف اصولی انجام نگرفت.احیای اسلام-اسلامی که جز اصطلاحات و اسامی آن چیزی باقی نمانده بود-از عصر امام باقر علیه السّلام شروع شد.مجاهدت و کوشش پیگیر امامان اهل بیت،مفاهیم و معانی صحیح را به جامعه بازگرداند.دیگر بار شخصیّت های اسلامی تربیت گشت،جامعۀ اسلامی بنیاد نهاده شد،و خلاصه،اسلام با تمام ابعادش به میان مردم بازگشت. (1)

ص:96

ص:98

تشکیل جامعۀ اسلامی و حکومت عادله،واجبی است عظیم بر گردن همۀ افراد امّت،و در رأس آنها بر پیامبر و امام.این واجب،یک واجب اختصاصی برای پیامبر یا امام نیست که در صورت عدم همراهی دیگران هم باز عهده دار آن باشند؛خیر!بر آن بزرگواران فرض و لازم است که در این راه بکوشند،و بر دیگران نیز فرض و لازم که ایشان را یاری کنند.لذا در گفتاری از امام متّقیان،امیر المؤمنین علیه السّلام می بینیم که می فرمایند:

«أما و الذی فلق الحبّة و برأ النسمة،لو لا حضور الحاضر و قیام الحجّة بوجود الناصر، و ما أخذ اللّه علی العلماء أن لا یقاروا علی کظة ظالم و لا سغب مظلوم لألقیت حبلها علی غاربها و لسقیت آخرها بکأس أوّلها.» (1)

«به خدایی که دل دانه را شکافت و انسان را خلق نمود،سوگند که اگر حضور کسان برای بیعت با من نبود،و حجّت بر من به خاطر وجود یاوران تمام نمی شد،و عهد و پیمان الهی با علما نبود که بر سیری ستمگر و گرسنگی ستم کش رضایت ندهند و قرار و آرام نگیرند، هرآینه مهار حکومت را بر کوهان آن می انداختم،و اکنون نیز چون ابتدای کار از آن روی می گرداندم.» (2)

ص:100

مطلب دومی که مورد بحث قرار دادیم،این بود که پیامبر-بنابر احادیث متواتر شیعی و سنّی- فرموده اند:«آنچه در امّت های گذشته اتّفاق افتاده،در این امّت هم واقع خواهد شد.»

به دنبال آن،در آیات کریمۀ قرآن نیز خواندیم که«امّت های پیشین،شرایع آسمانی را به تحریف کشیدند.پاره ای از حقایق آن را کتمان کردند،و پاره ای را تغییر دادند.گاه نیز باطل را

ص:101

به روی حق کشیدند و آن دو را در هم آمیختند.».

ناگزیر،طبق گفتۀ پیامبر،در این امّت نیز تمام این اعمال تحقّق خواهد یافت.این ادّعا اصل و مبنای بحث کنونی ماست،و در بحث و بررسی های آینده،این مطلب را به اثبات خواهیم رساند.

ص:102

1. پیامبر عظیم الشّأن اسلام می فرمایند:

«نضّر اللّه عبدا سمع مقالتی فوعاها و بلّغها من لم یسمعها،فربّ حامل فقه غیر فقیه،و ربّ حامل فقه الی من هوا فقه منه.» (1)

«خداوند خرّم و شادمان بدارد آن بنده را که گفتار مرا بشنود،و آن را به دل پذیرا شده درک و حفظ کند.سپس به آنان که نشنیده اند تبلیغ کند(تکیۀ سخن روی تبلیغ گفتار پیامبر است).چه بسا کسی علم و دانش را حمل می کند،امّا آن را نمی یابد،و چه بسا حامل دانش،آن را به فهیم تر از خود می رساند.(یعنی این امانت را به کسی می رساند که از خودش بیشتر استفاده می کند.)»

2. و نیز می فرمایند:

«لیبلّغ الشاهد الغائب،فانّ الشاهد عسی ان یبلّغ من هو اوعی له منه.» (2)

«باید آن کسان که حاضرند و سخن مرا می شنوند،به آن افراد که حاضر نیستند تبلیغ کنند.زیرا امکان دارد شنونده ای سخن را به فهیم تر از خود برساند.»

3. در روایت سومی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می فرمایند:

«من أدّی إلی أمّتی حدیثا تقام به سنّة أو تثلم به بدعة فله الجنّة.» (3)

«کسی که حامل حدیثی به سوی امّت من باشد و بدین وسیله سنّتی برپا گردد،و یا بدعتی نابود شود،بهشت پاداش او خواهد بود.»

4. و دیگر بار می فرمایند:

«من تعلم حدیثین اثنین ینفع بهما نفسه او یعلمها غیره فینتفع بهما کان خیرا من عبادة ستّین سنة.» (4)

«آن کسی که دو حدیث بیاموزد و خود از آنها سود برد،یا آنها را به دیگری تعلیم دهد و او از آنها بهره گیرد،برایش از عبادت شصت سال(که از علم و معرفت خالی باشد)بهتر است.»

ص:104

5. امام امیر المؤمنین علیه السّلام نقل می کنند:

«قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم:اللّهم ارحم خلفائی،اللّهم ارحم خلفائی،اللّهم ارحم خلفائی.

قیل له:یا رسول اللّه و من خلفائک؟قال:الّذین یأتون من بعدی یروون حدیثی و سنّتی.» (1)«پیامبر اکرم فرمود:بار خدایا!خلفای مرا مورد مرحمت خویش قرار بده.(و این جمله را سه بار تکرار فرمودند.)عرضه داشتند:یا رسول اللّه!خلفای شما کیانند؟فرمود:آن کسان که بعد از من می آیند و احادیث و سنّت مرا نقل و بازگو می کنند.»

ص:105

در علوم اسلامی دو نوع اصطلاح وجود دارد:یکی اصطلاح شرعی،و دیگر اصطلاح متشرّعه.

اصطلاح کردن با نامگذاری هم معناست،با این فرق که یک لغت که در زبان وجود دارد،از جانب شخص یا گروهی استخدام شده معنای جدیدی که بی ربط با معنای اصلی آن نیست،بدان داده می شود.در این صورت،این نامگذاری یا اختراع اصطلاح به آن شخص یا گروه منسوب می گردد.مانند اصطلاحات پزشکی در طب،و یا اصطلاحات ریاضی در علوم ریاضی.

بنابراین اگر نامگذاری از طرف شارع-یعنی خداوند متعال یا پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم-انجام گردد، اصطلاح شرعی نامیده می شود.امّا اگر از طرف مردم مسلمان یا علمای اسلام نامگذاری شده باشد،اصطلاح متشرّعه خواهد بود.

مثلا لفظ«صلات»و«وضوء»و«حج»اصطلاحاتی شرعی هستند.این نام های خاص،از طرف شارع،برای یک رشته اعمال-که بیان شده از طرف خود او هستند-قرار داده شده است.امّا اصطلاحاتی مانند«اجتهاد» (1)و«قیاس»و«استحسان»-که در فقه اهل تسنّن وجود دارد- اصطلاحاتی هستند که مستند به شارع نیستند،و مسلمانان آنها را در معانی کنونی به کار برده اند و رفته رفته رنگ شرعی گرفته اند.

در لفظ«خلیفه»که یک اصطلاح بسیار مشهور در مباحث امامت و رهبری امّت می باشد، اشتباهی بزرگ رخ داده است.همه،حتّی در سطوح علمی،فکر می کنند لفظ خلیفه با همان معنای مشهور آن (2)یک اصطلاح شرعی اسلامی است.در صورتی که چنین نیست و پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در

ص:107

مورد جانشین خود-در رهبری و حکومت بر امّت-اسم خلیفه را اصطلاح نکرده است.

همچنین خلیفه ای که در قرآن هست،«خلیفة الرّسول»نیست،بلکه«خلیفة اللّه»می باشد.

بنابراین مصداق کلمۀ خلیفه در خلیفة اللّه،آدم علیه السّلام یا داوود علیه السّلام می باشند.اینکه در قرآن کریم می خوانیم: إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً (1)و یا: إِنّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ (2)کلمۀ خلیفه در معنای خلیفة اللّهی به کار رفته است.پرروشن است که داوود خلیفۀ پیامبری نیست،او خود پیامبر می باشد؛و یا اینکه آدم خلیفۀ پیامبر قبلی نیست،زیرا اصولا قبل از او پیامبری نبوده است.

در اصطلاح شرع اسلامی،خلیفه به معنی حاکم نیامده است.خلیفه در معنای حاکم اسلامی، اصطلاح متشرّعه است،و این نامگذاری نخست به وسیلۀ مردم انجام شده بعدها فقها و متکلّمان آن را به صورت یک اصطلاح علمی درآورده اند.

«خلیفه»در ابتدا،با اضافه شدن به کلمۀ دیگری به کار می رفته است.مثلا:«خلیفة رسول اللّه»که در برابر«خلیفة اللّه»قرآن کریم،و«خلیفة أبیه»که در جامعه استعمال می شده قرار می گرفته است.

در همۀ این استفاده ها،کلمۀ«خلیفه»به همان معنای لغوی اش مورد نظر بوده و همیشه با مضاف الیه همراه بوده است.بعدها به علّت استعمال زیاد در جامعۀ اسلامی،کلمۀ خلیفه بدون اضافه،«علم بالغلبه»در شخص حاکم و زمامدار اسلام شده است.یعنی مسلمانان نام سه کلمه ای حاکم خویش را در طول زمان به خاطر زیادی استعمال،مختصر کرده به صورت«خلیفه»و بدون اضافه به چیز دیگر درآوردند.آن هم در اثر به کار گرفته شدن فراوان،به صورت اسم خاص زمامداران جامعۀ اسلامی درآمد.

از اینجا بود که شبهه ایجاد شد،و فهمیده نشد که این نامگذاری توسّط پیامبر صورت گرفته یا تدریجا جعل شده و پس از پیامبر اکرم در طول زمان شکل گرفته است. (3)

پس هر جا در حدیث نبوی لفظ خلیفه مشاهده شد،به همان معنای لغوی که در زبان عرب داشته به کار رفته،نه به معنای دیگر.بنابراین حدیثی که می گوید:«اللّهم ارحم خلفائی»،از

ص:108

جانشینان پیامبر اکرم سخن می گوید با معنای خاصّ خلافت،نه از حاکمان پس از او؛و این جانشینان و خلفا،همان کسانی هستند که حدیث و سنّت آن حضرت را به خوبی می شناسند،و برای مردم بازگو می کنند.با روشن شدن واژۀ خلیفه که در حدیث قبل به کار رفته بود به سخن اصلی بازمی گردیم.

ص:109

آن حضرت دستور داد:«اکتبوا لأبی شاة.»:برای ابو شاة(سخنان مرا)بنویسید. (1)

بدین ترتیب می بینیم که خود آن حضرت فرمان نوشتن حدیث و گفتارش را داده است،و جای شک و شبهه ای نیست،و همه این را نقل کرده اند.

شاید پاره ای از آقایان فکر کنند این حرف ها برای چه عنوان می شود و چه معنی دارد؟حدیث پیامبر است؛پس باید نوشت و نقل کرد،فرض دیگری وجود ندارد،راه شناخت اسلام و پیامبرش جز این نیست!البته این فکر و تصوّر صحیح است.یک مسلمان که درست فکر می کند اندیشه ای جز این نخواهد داشت.ولی متأسّفانه بعدها خواهیم دید که زمامداران آن روزگاران،چگونه و با چه شدّت از نوشتن و بازگو کردن حدیث پیامبر عظیم الشّأن جلوگیری نمودند.

ما اوّل اثبات خواهیم کرد که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دستور فرموده اند که گفتار مرا بنویسید،و آن را برای دیگران نقل کنید؛تا بعد به بررسی کارهای زمامداران پس از آن حضرت برسیم.

4. در حدیث دیگر که راوی آن عبد اللّه بن عمرو عاص است چنین آمده:«قال:قلت یا رسول اللّه،اکتب کل ما أسمع؟قال:نعم.»:من به آن حضرت عرضه داشتم:یا رسول اللّه!آیا هر چه از شما می شنوم،بنویسم؟فرمود:بلی.گفتم:«فی الرضا و الغضب؟»:در حال خشنودی و در حال خشمتان؟فرمود:«نعم،فانی لا أقول فی ذلک کلّه إلاّ الحق.»:آری،چون من در حال خشنودی و خشم،جز حق نمی گویم. (2)

ص:111

در نوع دوم از وحی،فقط معنی از خداوند بوده،ولی لفظ آن از شخص پیامبر می باشد.در این قسم،تمام مفهوم و معنا به طریق وحی،بر حضرت نبوی نزول می یابد،و سپس از طرف ایشان در کلماتی شکل می گیرد که عنوان حدیث و روایت دارند.

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در این گفتار خویش می فرمایند که خداوند به من عنایت کرده و قرآن را فرو فرستاده است،و نیز به مانند قرآن و به اندازۀ آن وحی غیر قرآنی دارم.آنگاه اضافه می فرمایند:

«أ لا یوشک رجل شبعان متکی علی أریکته یقول:علیکم بهذا القرآن فما وجدتم فیه من حلال فأحلّوه و ما وجدتم فیه من حرام فحرّموه.»

«آگاه باشید،به زودی شخصی که شکمش سیر است،در حالی که به تکیه گاه خویش تکیه کرده (از سر پری شکم)می گوید:بر شما باد به قرآن،هر چه در آن حلال بیابید،حلال بدارید،و هر چه در آن حرام یافتید،حرام بدارید.»

طبق نسخۀ ترمذی،پس از آن اضافه می فرمایند:

«ان ما حرم رسول اللّه کما حرم اللّه.»

«آنچه پیامبر(در حدیث خویش)حرام کرده است،مانند همان چیزهایی است که خداوند(در قرآن)حرام نموده است.»

2. پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در روایت دیگری که در مسند احمد موجود است،سخن غریبی دارد.

به این معنی که خطاب به یاران و صحابۀ خود می فرماید:

«یوشک أحدکم أن یکذبنی و هو متکئ علی أریکته یحدّث بحدیثی،فیقول:بیننا و بینکم کتاب اللّه فما وجدنا فیه من حلال استحللناه و ما وجدنا فیه من حرام حرمناه.ألا و ان ما حرم رسول اللّه مثل ما حرم اللّه.»

«نزدیک است که یکی از شما-صحابیان من-مرا تکذیب کند!حدیث مرا برایش نقل کنند،و او در حالی که تکیه بر جایگاه خویش کرده بگوید:بین ما و شما،قرآن،کتاب خدا هست،هر چه در آن حرام باشد،حرام می داریم،و هر چه حلال باشد،حلالش خواهیم دانست!(نه،این سخن درست نیست)بدانید آنچه پیامبر حرام کرده است مانند آن است که خدا حرام کرده باشد.»

3. راوی دیگری به نام«عبید اللّه بن ابی رافع»از پدرش ابو رافع،صحابی مشهور نقل می کند که پیامبر به اصحاب خویش خطاب کرده فرمودند:

«نکند فردی در میان شما باشد،در حالی که بر جایگاه خویش تکیه زده چیزی از اوامر یا

ص:113

نواهی مرا برایش بیاورند،و آن وقت او بگوید:نه،من این را نمی دانم(و قبول ندارم)،من دستور و حکمی را که در قرآن کریم بیابم،عمل می کنم. (1)

(یا بنابر یک نسخه دیگر):من این را در کتاب خدا نمی یابم.» (2)

در عصر ما هم هستند کسانی که چنین سخنانی می گویند،و عینا همین جمله را تکرار می کنند.

آیا این تشدید و اعتراض پیامبر بر آنها صادق نیست و بر دوششان بار نمی شود؟

4. عرباض بن جاریۀ سلمی نقل می کند که ما صحابه همراه پیامبر در خیبر فرود آمدیم.

قلعه ها فتح شدند.فرماندۀ یهودی خیبر که مردی زمخت و خشن و تندخو بود،نزد پیامبر آمده با تندی گفت:ای محمّد!آیا برای شما رواست که حیوان های ما را بکشید و میوه های درختان ما را بخورید،و به زنان و نوامیس ما دست درازی کنید؟!

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به خشم آمده به عبد الرّحمن بن عوف فرمود:«بر اسبت بنشین،و فریاد برآور که بهشت جز برای فرد مؤمن سزاوار نیست؛همه برای نماز جمع شوید.»

از نظر قوانین اسلامی نماز جماعت با پیامبر مستحبّ مؤکّد است،و نماز جمعه واجب.امّا وقتی ندای«الصّلاة جامعة»(همه برای نماز جماعت جمع شوید)برمی خاست،نماز جماعت نیز واجب می شد،و مردم می بایست گرد هم آمده نماز جماعت را با پیامبر اکرم به جای آورند.

به دنبال این ندا،مردم مسلمان جمع شدند.پیامبر نماز خواند و به منبر رفت و خطبه ای ایراد فرمود که در آن چنین می بینیم:

«آیا کسی از شما،در حالی که بر جایگاه خویش تکیه زده،فکر می کند که خداوند چیزی را بر شما حرام نکرده مگر آنکه در قرآن گفته باشد؟او گمان می کند حرام همان است که در قرآن موجود می باشد،و خارج از آن حرامی نیست؟آگاه باشید که به خدا سوگند من شما را وعظ کرده ام،امر و نهی نموده ام.آنچه من گفتم در وجوب یا در حرمت،مانند آنهاست که در قرآن می باشد.خداوند بر شما روا نمی دارد که بی اجازه به خانه های اهل کتاب وارد شوید...» (3)

5. در مسند احمد حدیث دیگری هست که در آن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می فرمایند:

ص:114

«لا أعرفن أحدا منکم أتاه عنّی حدیث و هو متکئ فی أریکته،فیقول:اتل علیّ به قرآنا.» (1)

«نباشد بشنوم کسی از شما حدیثی از من برایش روایت کنند،و او در حالی که به تکیه گاه خویش تکیه کرده،بگوید:قرآن برایم بخوان.از قرآن بیاور!»

این احادیث با تمام پیشگویی هایی که از پیامبر در آن وجود داشت،به حقیقت پیوست.از آخرین لحظات عمر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تا عصر حکومت اموی،بر اساس این طرح سیاسی عمل می شد که:«حدیث نگویید،روایت نخوانید و ننویسید،قرآن ما را کافی است».

ص:115

بوده است. (1)

پس پیامبر اکرم حدیث خویش را،یعنی آنچه که بر او وحی شده و بشر تا روز قیامت بدان احتیاج دارد،همه و همه را به امام امیر المؤمنین القا فرموده؛و ایشان آن را نوشته برای دیگر امامان اهل بیت علیهم السّلام باقی گذارده اند.

پیامبر اکرم آنچه از احکام اسلامی که مسلمانان در آن عصر بدان نیاز داشتند،-یعنی در آن زمان پیش آمده بود و لذا مسلمانان از آن سؤال نموده بودند،و یا لازم بود به ایشان تذکّر داده شود-به اصحاب و یاران خویش ابلاغ فرمود.امّا یک سری مسائل بود که هنوز وقت عمل به آن نرسیده بود،لذا آنها را نزد وصیّ خود،امام امیر المؤمنین علیه السّلام به ودیعت نهاد تا در زمان لازم،او یا فرزندانش،برای مردم بیان کنند.

آنچه در زمان خود پیامبر مورد احتیاج بود،دستور و حکمش را اعلام کرد.آنگاه فرمان داد که گفتارهای او را برای دیگران نقل کنند،و برای نگاهداری و به میراث نهادن،بنویسند.

اسلام در آن روز متشکّل می شد از قرآن کریم و اینگونه سخنان پیامبر،و یا بیان رفتارهای دینی آن حضرت که روی هم می شود سنّت پیامبر؛که از دو قسمت حدیث و سیره تشکیل می شود.

بعد از وفات و رحلت پیامبر چه شد؟ذهبی که از دانشمندان بزرگ اهل سنّت است،نقل می کند:

«پس از آنکه ابو بکر به حکومت رسید،مسلمانان و صحابه را جمع کرد و گفت:شما از پیامبر حدیث نقل می کنید،و البته در این مورد با یکدیگر اختلاف هایی دارید،و پیدا خواهید کرد.

به طور مسلّم بعد از شما،مردم به اختلاف های بزرگتری خواهند افتاد.بنابراین از رسول خدا هیچ چیز نقل نکنید.هر کس از شما سؤالی کرد،بگویید:در میان ما و شما،قرآن است؛حلال آن را حلال بشمارید،و حرامش را حرام بدانید!» (2)

می بینیم ابو بکر چه بهانۀ عجیبی یافته و چگونه باطل را در لباسی از حق پوشانیده است.و نیز

ص:117

می بینیم تا چه اندازه و با چه دقّتی پیشگویی های پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم صورت صدق یافت.

«قرظة بن کعب»که از طبقۀ صحابه است،حادثۀ دیگری نقل می کند.او می گوید:

آنگاه که عمر ما را برای فرمانروایی عراق می فرستاد،با ما پیاده تا صرار همراهی کرد.سپس گفت:می دانید که من چرا شما را بدرقه و مشایعت کردم؟گفتیم:خواستی ما را بدرقه و احترام و تکریم کنی!گفت:

«علاوه بر این،نظر دیگری نیز داشتم.شما به شهری می روید که طنین صدای قرآن مردمش، همچون طنین صدای زنبوران عسل در کند و به گوش می رسد.مبادا از این کار با نقل احادیث پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بازشان بدارید.برای اینها حدیث نگویید.من در ثواب این کار با شما شریکم!»

قرظه می گوید:

«پس از این سخن خلیفه،دیگر من یک حدیث هم نقل نکردم.»

اهل عراق،پیامبر اسلام را ندیده اند،تازه مسلمانند.این تازه مسلمانان که پیامبرشان را ندیده اند،خواهان و تشنه اند که دربارۀ او اطّلاعاتی کسب کنند،و گفتار و حدیثش را بشنوند،و با سنّت او آشنا شوند.بنابراین خیلی بدیهی بود که به قرظه بگویند:برای ما حدیث بگو.قرظه جواب می دهد:

«عمر ما را نهی کرده،نمی توانیم حدیث نقل کنیم.» (1)

روایت دیگری در همین زمینه هست که بسیار عجیب می باشد،و در آن معنای دقیق کتمان، دیده می شود.اگر گذشتگان،خودشان حقایق آسمانی را کتمان می کردند،اینجا نهی شدید می نمودند که دیگران کتمان،حدیث نمایند،و روایت نقل نکنند.

مورّخان می گویند:

«مدّتی قبل از اینکه عمر از دنیا برود،به نقاط مختلف جهان اسلام کس فرستاد،و چند تن از اصحاب پیامبر را به مدینه احضار نمود.افرادی از قبیل ابو ذر و عبد اللّه بن مسعود و عبد اللّه بن حذیفه و ابو درداء و عقبة بن عامر و....پس از جمع کردن اینان،گفت:این احادیث چیست که در دنیا انتشار داده اید؟!گفتند:ما را از نقل احادیث نهی می کنی؟گفت:نه،نهی تان نمی کنم،همین جا نزد من در مدینه بمانید.به خدای سوگند تا من زنده ام از نظر من دور نخواهید شد،و از این شهر بیرون

ص:118

نمی روید.ما داناتریم و بهتر می دانیم کدام یک از احادیثی که نقل می کنید بپذیریم،و کدام یک را رد کنیم.امّا آنها(مردم دیگر)نمی دانند کدام را بپذیرند و کدام را نپذیرند.

این گروه از صحابۀ پیامبر از شهر مدینه و جوار خلیفه،تا هنگام مرگ او بیرون نرفتند،و در واقع تحت نظر بودند.» (1)

این چگونه احادیثی است که دستگاه حکومت آنها را می شناسد،و پذیرفتنی و نپذیرفتنی آن را از هم می تواند جدا کند،و دیگر مسلمانان نمی دانند و نمی توانند؟!

توجّه داریم که خلیفه،این افراد را به دروغگویی متّهم نمی کند.اصولا در میانشان مردی چون «ابو ذر»است که آسمان بر راستگوتر از او سایه نینداخته است. (2)ناگزیریم که چنین تحلیل کنیم که احادیث نپذیرفتنی،احادیثی بودند که با سیاست آن روز دستگاه حکومت موافقت نداشته است.

بنابراین باید گویندگان و نشرکنندگان چنین احادیثی،تحت نظر قرار گیرند تا نتوانند آن را نشر دهند.

پاره ای از مورّخان گفته اند:

«عمر سه تن از صحابه،ابن مسعود،ابو درداء و ابو مسعود انصاری را در مدینه حبس کرد،و گناه آنها را زیاد حدیث نقل کردن اعلام داشت و بدانها گفت:شما فراوان از پیامبر حدیث روایت کرده اید!» (3)

اینها نمونه هایی بود از سلسله مدارکی که در مورد جلوگیری از نشر حدیث وجود دارد.امّا مسأله تا این حد نیست،بالاتر هم هست.

در زمان خلیفۀ دوم،مردم نوشته هایی دارند که در آن برای خودشان حدیث جمع آوری کرده اند.این صحابی،مثلا از پیامبر پنجاه حدیث به یاد داشته،آن را در پوست یا استخوان کتف و یا امثال آن نوشته و یک رسالۀ کوچک حدیثی به وجود آورده است.دیگری سی عدد حدیث جمع کرده،و مرد سوم تعداد دیگری و همین طور...بنابراین مردم نوشته های فراوانی از حدیث های پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دارند.

روزی خلیفه در بالای منبر،مردم را قسم داد که این نوشته ها را بیاورند.خلیفه،بسیار مقتدر

ص:119

است و هیچ کس قدرت مخالفت ندارد.دستور داده،پس ناگزیر آوردند.بعد از اینکه همه، نوشته هایشان را آوردند،فرمان داد که آنها را به آتش بکشند. (1)

این،سرنوشت حدیث و چگونگی جلوگیری از نشر آن در زمان عمر بود.البته با تکیه بر آن مدارکی که با ما یاری می کنند.

در زمان عثمان نیز وضع دگرگون نشد.عثمان در زمان حکومت خویش بر منبر اعلام کرد آن احادیثی که در زمان ابو بکر و عمر نشر نیافته،نباید روایت شود؛هرچه در زمان عمر و با اجازۀ او نقل گردیده،حالا هم می توان نقل کرد. (2)و این را نیز دانستیم که عمر گفته بود:جز در مسائل عملی و عبادی روایت نقل ننمایند. (3)

بنابراین ممنوعیّت نشر حدیث و نقل و بازگو کردن روایات نبوی،در دوران درازمدت خلافت عثمان نیز همچنان برقرار بود،و دستگاه خلافت با تمام قدرت این کار را کنترل می نمود.

در عصر معاویه نیز،وضع به همین منوال بود،بلکه شدّت بیشتری داشت.او بر منبر گفته بود:

ای مردم!از نقل احادیث پیامبر بپرهیزید،مگر حدیثی که در دوران عمر گفته شده است. (4)

البته مسأله تنها این یک بعد را نداشت،و این چنین نبود که با این نهضت بزرگ(منع از نشر حدیث)معارضه ای نشود.دسته ای بوده اند که با توجّه به عظمت این تخریب،به مبارزه هایی بی امان پرداخته اند.ما تنها به سه حادثۀ تاریخی در این زمینه اکتفا می کنیم.

ص:120

از مدینه-شهری که جسم پیامبر محبوبش را دربرداشت-به شام فرستاده شد.او در شام هم حدیث می گفت.امر به معروف و نهی از منکر می کرد و گفتار پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در مورد احکام تعطیل شده را نقل می کرد.

احنف بن قیس تمیمی،رئیس بنی تمیم می گوید:

«در شام به نماز جمعه رفتم.پس از نماز،در مسجد مردی را دیدم که به هر گوشه ای از مسجد که می رود مردم از آنجا فرار می کنند.او نماز می خواند امّا سبک.به نزدش رفتم و نشستم.(احنف حادثۀ عجیبی دیده بود.پیش خود فکر می کرد این پیرمرد را چه می شود که به هر گوشه می رود همه فرار می کنند!)پرسیدم:ای بندۀ خدا!شما چه کسی هستید؟مرد گفت:تو کیستی؟گفتم:من احنف بن قیسم.مرد گفت:زود برخیز و از نزد من دور شو تا شرّ من به تو نرسد.گفتم:چه طور شرّ تو به من می رسد؟(مگر بیماری مسری در وجود توست که ممکن است شرّ تو به من برسد؟!)گفت:

این مرد(معاویه)دستور داده است که کسی با من همنشین نشود.» (1)

اینک که فرامین دستگاه حاکمه در ابو ذر اثر نمی کند،و او مأموریّت خویش را در رساندن کلمات پیامبر اسلام«فراموش شده»از دست نمی نهد،و تبعید و تهدید در وجودش مؤثّر نیست، فرمان می رسد که کسی نزد ابو ذر ننشیند و گفتار خداوند و حدیث پیامبر را نشنود.

آیا کتمان حقایق اسلام از این بیشتر امکان دارد؟

ابو ذر در شام هم فرامین صادره از دستگاه حکومت را به گوش نگرفت.در برابر،از پیامبر احادیثی نقل می کرد،و سخنانی می گفت که بر خلاف مصالح حکومت وقت،و سیاست معاویه و عثمان بود. (2)

معاویه با او آنچه می شد،کرده بود.امّا این پیرمرد نستوه و خداترس،آرام شدنی نبود.معاویه عاجز گشت.یک شب صد دینار پول برای ابو ذر فرستاد.ابو ذر همان شب تمام صد دینار را میان فقرا تقسیم نمود.صبحگاه فرستادۀ معاویه آمد و بدو گفت:من پول را به اشتباه برای تو آوردم، به دادم برس و جانم را از عذاب خلاص کن؛پول را بازپس بده.ابو ذر گفت:صبر کن!من آن را میان مستمندان پخش کرده ام،بروم آن را جمع کنم. (3)

ص:122

نه زر و نه زور،نه تطمیع و نه تهدید،در ابو ذر اثر نکرد.بنابراین معاویه به عثمان نوشت:اگر تو را با شام کاری هست،ابو ذر را از شام طلب کن.خلیفه دستور داد که ابو ذر را به مدینه روانه سازد.

سراسر راه با زجر طی شد.مسیر دراز شام به مدینه را با فشار مأموران،از شتر بدون جهاز،پیاده نشده و یکسر در بیابان های بدون آبادانی،حرکت کرده بود.گوشت های ران پیرمرد از رنج و فشاری که در راه متحمّل شده ریخته بود. (1)او با همان حالت رنجور و بدن مجروح به دربار حکومتی عثمان وارد شد.

عبد الرّحمن بن عوف یار قدیم خلیفه،از دنیا رفته بود.انبوه طلاهای او را نزد عثمان آورده بودند که میان وارثان وی قسمت کند.طلاها را در برابر عثمان به روی زمین ریختند.آن قدر زیاد بود که شخصی که در سوی دیگر مجلس ایستاده بود دیده نمی شد.

خلیفه می خواهد طلاها را میان وارثان تقسیم نماید؛می گوید:من برای عبد الرّحمن امید خیر و سعادتمندی دارم.او صدقه می داد،و مهمان داری می کرد،و آنچه را می بینید به جای گذاشت.

کعب الاحبار جواب می دهد:درست گفتی یا امیر المؤمنین!

ابو ذر با همان حال افسرده و خسته،عصایش را بلند می کند و بر سر کعب الاحبار می زند و می گوید:ای یهودی زاده!تو دین ما را به ما یاد می دهی؟!آنگاه این آیه را می خواند:

وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ (2)

«آنان را که طلا و نقره گرد آورده پنهان می کنند،و آن را در راه خدا انفاق نمی کنند،به عذابی دردناک بشارت بده.» (3)

البته این گنج کردن طلا و نقره،غیر از مال داشتن است.باغ داشتن،سرمایه داشتن و امثال آن حرام نیست و ممنوع نمی باشد؛در شرع اسلامی،پول را اگر در جریان بگذارند،به بازار بیاورند و به کار بگمارند-هر اندازه که باشد-مانعی ندارد.ولی اندوخته کردن پول را خداوند دشمن می دارد.بحث کنز خود مبحثی خاص در اسلام دارد که این بحث مختصر،گنجایش بررسی مستوفای آن را ندارد. (4)

ص:123

پاره ای از مورّخان،مجلس عثمان و کعب الاحبار و نبرد ابو ذر با ایشان را به شکل دیگری تصویر کرده اند که اینک برای تکمیل سخن بدان اشاره خواهیم کرد:

«عثمان:آیا کسی که زکات مال خود را بدهد،دیگر حقّی در اموالش وجود خواهد داشت؟ کعب الاحبار:خیر یا امیر المؤمنین!

ابو ذر دست خود را به سینۀ کعب گذاشته او را پس زد و گفت:دروغ گفتی ای یهودی زاده؛ سپس این آیۀ شریفه را تلاوت نمود:

لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ ...وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ... (1)

«نیکی آن نیست که روی خود را به مشرق و مغرب بگردانید،ولی آن است که...و انفاق کند مال را...»

دیگرباره عثمان پرسید:آیا مانعی دارد که ما از بیت المال مسلمانان مقداری برداریم و در کارهای خود مصرف کنیم،سپس آن را بازگردانیم؟

کعب الاحبار:اشکالی ندارد!

ابو ذر عصای خود را به سینۀ کعب گذاشته او را پس زد و گفت:چه بی پروا در دین ما اظهار نظر می کنی.» (2)

عثمان نمی توانست اینگونه سخنان تند ابو ذر را در روی خویش و با عالم دربار خود تحمّل کند.به ویژه آنگاه که این سخنان به گفتارهای مختلف پیامبر استناد می یافت. (3)لذا ابو ذر را از خانۀ هجرتش بیرون کردند و به بیابان بی آبادانی ربذه فرستادند.آنجا که کسی نباشد تا سخنان او را بشنود،او نتواند حدیث خلیلش،پیامبر را بگوید و احکام اسلام را بیان دارد-رضی اللّه عنه و ارضاه.

میثم تمّار شاگرد ممتاز امیر المؤمنین،علی بن ابی طالب است.حدیث از آن حضرت روایت می کند،و اسلام را نزد او شناخته است.میثم در سال آخر حیاتش(58 یا 60 هجری)به زیارت خانۀ خدا رفت و از آنجا به مدینه آمد.در مدینه به منزل امّ سلمه-رضی اللّه عنها-می رود.امّ سلمه برای احترام او از عطر مخصوصی که غالیه نام داشت به او می دهد که محاسنش را معطّر سازد.

میثم می گوید:

«اگر اکنون محاسنم به این عطر خضاب می شود،چندان طول نخواهد کشید که در دوستی این خاندان به خون خضاب گردد.»

امّ سلمه گوید:

«و اللّه لربما سمعت رسول اللّه یذکرک و یوصی بک علیّا.» (1)

«چه بسا شنیدم که پیامبر خدا تو را یاد می کرد و سفارش تو را به علی می کرد.»

میثم از بردگان آزادشدۀ ایرانی است.او تربیت شدۀ امیر المؤمنین می باشد.تفسیر و تأویل قرآن را از آن حضرت آموخته است.

میثم پس از بیرون آمدن از نزد امّ المؤمنین،امّ سلمه-رضی اللّه عنها-به ابن عبّاس،حبر الامّه برخورد می کند،و به او که در آن روز یک شخصیّت درجۀ اوّل علمی است می گوید:ابن عبّاس کاغذ و قلم بیاور و بنشین تا برایت تفسیر قرآن بگویم.من آن را نزد امیر المؤمنین آموخته ام.

ابن عبّاس می نشیند و مشغول نوشتن می شود.البته نوع سخن معلوم است؛او از پیامبر به واسطۀ امیر المؤمنین حدیث روایت می کند،و تفسیر این دو معلّم بزرگ امّت را بازگو می نماید.

در میان سخن،میثم آیندۀ خویش را پیشگویی می کند و به ابن عبّاس می گوید:

«چگونه خواهی بود اگر مرا بر دار بینی،نهمین نفر از نه نفری که بر دار کشیده می شوند.چوبۀ دار من از همه کوتاه تر و به زمین نزدیک تر می باشد.»

اینگونه سخنان برای ابن عبّاس سخن شگفت آور بود.لذا گفت:آیا کاهن شده ای و خبر از غیب می دهی؟ابن عبّاس این بگفت و دست برد تا آن نوشته ها را-که از زبان میثم نوشته بود-پاره کند!میثم گفت:دست نگه دار،اگر آنچه من پیشگویی کرده ام به درستی و راستی انجام شد،و روشن گردید که من راست می گویم،از این نوشته ها استفاده می کنی،و اگر سخنانم دروغ بود، آن وقت آنها را پاره خواهی کرد.

ص:125

میثم به کوفه بازگشت.عصر حکومت ابن زیاد بود با همۀ ظلم و ستم و خونخواری او.پس از دو روز مأمورین ابن زیاد میثم را دستگیر کردند و به نزد حاکم بردند.

ابن زیاد:تو میثم هستی؟

میثم:بله،من میثم هستم.

ابن زیاد:از ابو تراب برائت و بیزاری بجوی.

میثم:من ابو تراب را نمی شناسم.

ابن زیاد:از علی بن ابی طالب بیزاری بجوی.

میثم:اگر این کار را نکنم چه خواهد شد؟

ابن زیاد:تو را خواهم کشت!

میثم:امام امیر المؤمنین علیه السّلام به من گفته بود که تو به زودی مرا به دار خواهی آویخت و خواهی کشت،و زبانم را نیز خواهی برید.

ابن زیاد:من دروغ بودن پیشگویی علی را آشکار خواهم ساخت.دست و پایت را خواهم برید و سپس به دارت خواهم آویخت،امّا زبانت را باقی خواهم گذارد.

پس از آن فرمان داد تا دست و پای او را ببرند و به دار بیاویزندش.

دار یا صلیب در آن عصر،چوبی بود که دو منتهی الیه آن بر دو پایه قرار می گرفت.دست های محکوم را بر آن می بستند،و همان طور باقی می گذاردند تا به حال خود بمیرد.

میثم بر سر این دار فریاد برآورد:

«أیّها النّاس من أراد أن یسمع الحدیث المکنون عن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.» (1)

«ای مردم!هرکس خواهان احادیث نقل نشده از علی بن ابی طالب است بیاید،و حدیث بشنود.»

مردم جمع شدند،و او بر سر دار،احادیثی شگفت آور بر ایشان بازگو کرد.احادیثی که در سینه ها حبس شده بود و آن اندک کسانی که این احادیث را می دانستند،جرأت اظهار نداشتند،و خفقان شدید موجود در محیط،اجازۀ نشر آن را نداده بود.اینک مردم این احادیث را از زبان میثم،یار جانباز امام امیر المؤمنین علیه السّلام،بر سر دار می شنیدند.

به ابن زیاد خبر دادند اگر زبان این مرد را قطع نکنی،می ترسیم مردم کوفه را بر تو بشوراند.

ص:126

فرمان داد که یکی از مأمورین برود و زبان او را قطع کند.آن مأمور به کنار صلیب میثم آمد و گفت:

ای میثم!زبانت را بیرون بیاور،امیر مرا مأمور قطع آن کرده است.

میثم جواب داد:

«این فرزند کنیزک بدکاره می خواست مرا و مولای مرا دروغگو قلمداد کند.بیا این زبان من!» مأمور زبان او را قطع کرد.میثم ساعتی در خون خویش دست و پا زد و آنگاه جان به جان آفرین تسلیم کرد. (1)

شب دنیای فانی را وداع گفت. (1)

*** اینکه میثم و ابو ذر و رشید بر سر راه نشر حدیث،زبان و جان به قربانگاه می فرستادند،برای این بود که می دانستند که آوردگاه اصلی اینجاست،و در این نقطه است که اسلام به تاراج،و راه و رسم انسانیت بر باد فنا خواهد رفت.

آنها با شناخت عمیق و دقیقی که از اسلام راستین داشتند،می دانستند که یکی از اساسی ترین خطرها برای اسلام،و یکی از قوی ترین عوامل برای انهدام کیان اسلام،کتمان احادیث نبوی است. (2)بنابراین تا پای جان در این راه فداکاری کردند؛که در این راه جان اندک مایه ای بیش نبود.

این گروه در جبهۀ حق با نشر حدیث،حقایق اسلام را نگاهداری می کنند.جبهۀ مخالف نیز می داند که برای تحریف،باید ابتدا حدیث پیامبر نقل نشود.بنابراین دستور می دهد که کسی حدیث نگوید و کسی حدیث ننویسد.البته فرمان منع نقل حدیث،محدودیّت داشت. (3)زیرا اصولا امکان نداشت که جلوی نقل حدیث را به طور مطلق بگیرند.

امّا فرمان منع نوشتن حدیث،تا سال صدم هجری دوام داشت.در این سال،خلیفه اجازۀ نوشتن حدیث پیامبر را صادر کرد.در تمام این سال ها به هیچ وجه به طور رسمی حدیث نوشته نشد،و مجموعه و کتاب مدوّن حدیثی به وجود نیامد. (4)

فرمان نوشتن حدیث،در سری کارهای پسندیده ای است که عمر بن عبد العزیز(60-101 هجری)انجام داد.او نه تنها فدک را به خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بازگردانید (5)و لعن امیر المؤمنین علیه السّلام را ممنوع نمود، (6)بلکه در دوران خلافتش فرمان نامه ای به مردم مدینه نوشت که آنچه از حدیث پیامبر می دانید بنویسید،که من می ترسم علم و دانش نابود گردد. (7)

ص:128

با این فرمان،کاری که بر مسلمانان حرام شده بود،حلال شد.البته چاره ای نبود؛فرمان،فرمان خلیفه بود.

از این پس حدیث فراوان گفته و فراوان نوشته شد.مکتوبات حدیثی عظیمی به وجود آمد و مجالس درس حدیث،با شاگردان فراوان تشکیل گشت.

نمی دانیم احادیثی که از زبان پیامبر جعل کرده بودند که حدیث مرا ننویسید،چطور شد! گویی یک مرتبه این احادیث فراموش گشت.چنان که اصلا وجود نداشته است!

آری،این حرام،حلال شد،چون خلیفه آن را حلال نمود.این ممنوع روا شد،چون خلیفه چنین می خواست.مگر نه اینکه خلیفه«اولو الامر»است و خداوند می فرماید: أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ... (1)

خلیفه ای دستور داد حدیث ننویسند،ننوشتند؛و خلیفۀ دیگری دستور داد حدیث بنویسند، نوشتند.

در نتیجه،نود سال در غیر از مکتب اهل بیت،غیر از علی علیه السّلام،غیر از امام حسن علیه السّلام،غیر از امام حسین علیه السّلام،غیر از ابو ذر و سلمان و عبید اللّه بن ابی رافع و میثم و رشید و دیگران از این مکتب، هیچ کس حدیثی ننوشت.و نقل حدیث نیز در محدودۀ مصلحت خلفا و زورمندان زمان بود و بس.تفصیل این سخن را بعد خواهیم دید.

منع نشر حدیث،زیربنای ایجاد تحریف در اسلام بوده است.دستگاه خلافت می خواهد اسلامی نشر پیدا کند که اگر معاویه در شام کاخ خضرا بسازد،کسی نگوید پیامبر این چنین گفته و این قصر بنابر فرمودۀ او نامشروع است؛و اگر یزید خلیفه شد و شراب خوار و زنباره بود،کسی نگوید پیامبر چنین بوده و رفتار و اعمالش با این خلیفه تطبیق نمی کند.

بنابراین تا حدیث پیامبر و سیره و تاریخ صحیح زندگانی اش موجود باشد،نمی توان دهان مسلمانان را بست،و هر روز ممکن است یک مسلمان خداترس فریاد بردارد و متجاوزان را رسوا کند.از اینجاست که باید حدیث پیامبر گفته نشود،به صورت نوشته در نیاید و نشر نگردد.اینکه از این زیر بنای اصلی،چه نتایجی گرفتند و چگونه حقایق را تحریف کردند،در آینده بیشتر خواهیم گفت.

ص:129

ص:130

ص:132

زندان رفتن حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام و با سخن گفتن امام باقر و صادق و حضرت رضا علیهم السّلام و با غیبت صغرای حضرت حجّت بن الحسن العسکری-عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف-اسلام را اعاده فرمود.

ص:134

صبح دستور داد:دخترم آن احادیث که نزد توست بیاور.و آنگاه آتشی طلبید و آن کتاب را -که محتوای احادیث پیامبر بود-به آتش سپرد.با سوختن کتاب اضطراب و آشفتگی اش آرام شد.از او علّت را سؤال کردم،گفت:

ترسیدم در میان احادیث این کتاب،حدیثی باشد که اعتبار نداشته و من بر اساس اطمینان به کسی،آن را از او نقل کرده باشم،و آن وقت من مسئولیّت پیدا کنم.» (1)

2. مورّخان نقل می کنند:«عمر بن خطّاب در عصر خلافت خود،تصمیم گرفت که حدیث جمع آوری کند.از اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نظرخواهی عمومی نمود؛همگان بدین کار رأی دادند.

عمر یک ماه در این مورد فکر می کرد.عاقبت تصمیم نهایی خویش را اینگونه با مردم در میان گذاشت:

من در نظر داشتم که روایات سنّت نبوی را بنویسم.امّا به یاد آوردم که اقوام قبل از شما، کتابهایی نگاشتند و سخت بدان مشغول شدند.در نتیجه کتاب آسمانی خویش را ترک کردند.

به خدای سوگند،من کتاب خدا را با چیزی مخلوط و مشوب نخواهم کرد.» (2)

ما این دو حدیث را مورد بررسی قرار می دهیم تا از آنها علّت منع و نشر و کتابت حدیث را به دست آوریم.

این دو خلیفه در مرحلۀ اوّل می خواستند کاری کنند که نقل و نشر و نوشتن حدیث پیامبر را به کنترل خویش در آورند.به این معنی که تنها احادیثی از پیامبر نقل و ضبط شود که با سیاست آن روز دستگاه خلافت و حکومت مخالفتی نداشته باشد.این مرحلۀ اوّل بود.

امّا بعد از دقّت و تفکّر زیاد-که أبو بکر را از خواب راحت بازداشت،و عمر را به یک ماه تأمّل و فکر وادار نمود-دیدند امکان نشر محدود و کنترل شدۀ حدیث وجود ندارد؛اگر بنا باشد که أبو بکر حدیث پیامبر را بنویسد و به افراد خواهان عرضه دارد،آیا می توان گفت و به مردم باوراند که فقط اینها احادیث پیامبرند و دیگر احادیث،حدیث پیامبر نیست؟

در این حال سلمان هم می گوید:«من احادیثی به خاطر دارم و آن را می نویسم.اینکه نمی شود شما بنویسید و من ننویسم.شما پیامبر را درک کردید،من هم ایشان را درک کردم.شما گفتارش را

ص:136

شنیدید و رفتارش را دیدید،من هم شنیدم و دیدم.بنابراین،احادیث ما با هم فرقی نخواهد داشت.»

همانند این سخن را ابو ذر،عمّار،مقداد،خزیمۀ ذو الشّهادتین،سهل بن حنیف و امثال ایشان هم می توانستند بگویند.ایشان هم قادر به نوشتن حدیث بودند.بنابراین دیگر کسی قدرت ممانعت از حدیث نویسی را نداشت.اگر دستگاه خلافت بتواند حدیث نقل کند و بنویسد،چرا دیگران نتوانند!

بنابراین علّت اینکه در ابتدا ابو بکر به نوشتن حدیث پرداخت،و علّت اینکه عمر گفته بود:

«مردم تنها احادیث مربوط به اعمال عبادی را نقل کنند»، (1)این بود که می خواستند حدیث را کنترل کنند.

امّا آنگاه که دیدند این راه عملا ممکن نیست،ابو بکر کتاب احادیث خویش را به آتش کشید؛ عمر نیز مردم را مخاطب قرار داده گفت:«ای مردم!شنیده ام که نزد شما کتاب هایی هست.

محبوب ترین این کتب نزد خداوند آن است که بر اساس عدالت و درستی باشد.هر کس که نزدش کتابی هست برای من بیاورد تا من دربارۀ آنها اندیشه کنم.»مردم گمان بردند که او می خواهد در آنها نظر کند و به نحوی که اختلاف را از میان بردارد،اصلاحشان نماید.همۀ کتاب ها را آوردند و او همۀ آنها را با آتش سوزانید! (2)

ابو بکر گفت:«من هراس داشتم حدیثی از کسی که بدو اعتماد دارم،شنیده باشم.امّا اتّفاقا آن حدیث ناصواب باشد.من نخواستم عهده دار نشر این حدیث نادرست باشم.»

اگر واقعا این کلام حقیقت داشت،چرا خود او در جای دیگر گفت:«از پیامبر حدیث نقل نکنید.»

آیا نقل دیگران،حتّی افراد مطمئن که خود شخصا از پیامبر کلامی را به خاطر داشتند،برای خلیفه مسئولیّتی به وجود می آورد؟

او دلیل می آورد که«شما در نقل احادیث با یکدیگر اختلاف دارید؛آیندگان هم خواهند آمد و اختلافشان از شما بیشتر می شود.» (3)

ص:137

ما تا مفهوم اختلاف را نشناسیم،معنای صحیح سخن أبو بکر را در نمی یابیم.

اینکه حدیثی در لفظ با حدیث دیگر اختلاف داشته باشد،اختلاف محسوب نمی شود.این نوع اختلاف را در اصطلاح«علم الحدیث»به«نقل به معنی»نامیده اند،و هیچ گونه مانعی ندارد.

زیرا مفهوم اصلی کاملا حفظ می شود،اگر چه الفاظ و عبارات با یکدیگر اندکی فرق پیدا کنند.

از این گذشته در آیات مبارکۀ قرآن نیز تطبیق فراوان دارد.مثلا در قرآن می خوانیم: لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ (1)(فرزندانتان را به خاطر گرسنگی نکشید)و در جای دیگر: لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاقٍ (2)(فرزندانتان را از ترس گرسنگی نکشید)این دو آیه در لفظ اندکی با هم فرق دارند،ولی اصل معنایشان یکی است و مقصد واحدی را در نظر داشته اند.این اختلاف نیست،بلکه تنها در این مورد،نقل به معنی شده است.یعنی یکی مفهوم و معنی را در دو عبارت بیان کرده اند.بنابراین نقل به معنی به هیچ وجه اختلاف واقعی نخواهد بود.

حال ببینیم چگونه اختلاف لفظی-که به نقل به معنی منجر می شود-به وجود آمده است؟ اینگونه اختلاف ها دو علّت می تواند داشته باشد:

1.گاه پیامبر اکرم،حقیقتی را در زمان ها و مکان های متفاوت،به طور مکرّر بیان می داشته است،که البته این تکرار به خاطر اهمّیت زیاد آن حقیقت،یا دیگر مصالح بوده است.در چنین صورتی،هر بار که آن حضرت سخن خویش را تکرار می کرد،به زبان و لفظی خاص می فرموده است.بنابراین یک تن صحابی یکی از عبارات را نقل می کرده،و صحابی دیگر عبارت دیگر را.

اینکه می بینیم پیامبر در یک حدیث می فرماید:«علیّ ولیّکم بعدی»(علی سرپرست و صاحب اختیار شماست بعد از من)و در جای دیگر می فرماید:«علیّ ولیّ کلّ مؤمن بعدی» (علی صاحب اختیار هر مؤمنی بعد از من است)،اینها دو حدیث جدا از هم بوده اند،نه یک حدیث که به اختلاف الفاظ نقل شده باشند.لذا چنین صورتی را اختلاف احادیث نمی گویند،زیرا خود شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دو بار سخن گفته بوده است.در خود عبارات حدیث نیز این سخن را می بینیم که پیامبر در مکانی-که در متن معیّن شده است-با این لفظ سخن گفته،و در حدیث دیگر،در مکانی دیگر-که آن هم معیّن می باشد-عبارت دیگری فرموده که همان حقیقت را بیان می کرده است.

ص:138

نتیجه اینکه در دو جا،دو عبارت که یک معنای خاص را می رساند بیان گشته،و این شکل از اختلاف های لفظی را اصولا اختلاف نمی گویند.

2.گاهی حدیثی را افراد فراوانی در یک مجلس از پیامبر اکرم می شنیدند.همه معنی را می فهمیدند،ولی هنگام بازگو کردن،به خاطر اینکه عین الفاظ فرمایش ایشان را به یاد نداشتند، معنای فهمیده شده را هرکس به شکلی،در قالب الفاظ و عبارات می آورد.این شکل را هم که دیدیم اختلاف واقعی نبود و آن را در اصطلاح علم الحدیث نقل به معنی می گفتند.

پس اختلاف کجا و به چه صورت است؟

اختلاف واقعی آنجاست که تناقض به وجود آید.نفی،اثبات گردد و یا اثبات،نفی بشود.مثلا یک روایت داریم که پیامبر فرموده است:حدیث مرا بنویسد،و در روایت دیگر داریم:حدیث مرا ننویسد!این است واقع اختلاف!

امّا آنچه ابو بکر می گفت،و آن اختلاف که او نام می برد،بدین معنی و مفهوم نبوده و همان اختلاف در لفظ بوده است.

زیرا اگر مقصود او اختلاف در حدّ تناقض بود،اختلافی بیشتر از آن نمی توانست وجود داشته باشد،و در تصوّر نمی گنجد که آیندگان بیایند و اختلاف شدیدتر بشود.

و نیز اگر مقصود او اختلاف از نوع تناقض بود نه چیز دیگر،باید تنها نشر چنین احادیثی ممنوع شود،نه همۀ احادیث به طور مطلق!

و بالاخره اگر بنا شد که حدیث را-بر اساس گفتۀ ابو بکر-نقل نکنند،پس اسلام را باید از کجا بفهمند؟مگر نه اسلام را باید از پیامبر دریافت کرد؟مگر نه تفسیر و توضیح قرآن را باید از پیامبر گرفت؟ (1)مگر نه تفصیل احکام نماز و روزه و حجّ و زکات را باید از پیامبر اخذ کرد؟و خلاصه مگر نه اینکه اسلام در قرآن،سیرۀ پیامبر و حدیث آن حضرت است،و اگر از پیامبر چیزی نقل نگردد، اسلام را نمی توان شناخت؟

ص:139

اینجاست که مقصد اصلی خلیفۀ اوّل،در جلوگیری از حدیث تا اندازه ای روشن می شود.

امّا در مورد سخن عمر(من کتاب خدا را با چیزی مشوب نمی سازم که امم قبل چنین کردند،و کتاب خدا را پشت سر انداختند.)سؤال می کنیم:مگر امکان نداشت که قرآن را بنویسند و بگویند:

این قرآن است،و آن را در کتابی محفوظ بدارند.حدیث را هم بنویسند و بگویند:این حدیث است،و آن را نیز در جایی مطمئن قرار دهند؟

اینان کتاب خدا،قرآن را استنساخ کردند،و بعد از این،در همۀ نقاط عالم اسلام پخش شد؛نه یک نسخه بلکه هزارها نسخه.بنابراین دیگر امکان و احتمال خلط با حدیث از میان رفت.پس چرا تا سال صد هجری از نوشتن حدیث ممانعت به عمل آمد؟چرا؟!

آیا مقامات رسمی و خلفا،خود نمی توانستند احادیث پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را جمع کنند؟ بدینسان که گروهی از یاران پیامبر را-که در اسلام پیشقدم بودند،مانند عبد اللّه بن مسعود،عمّار یاسر،خباب،ابو ذر،بلال،سهل بن حنیف و ذو الشّهادتین-جمع می کردند و برای گردآوری حدیث کمیته ای تشکیل می دادند.آنگاه به عموم صحابه-که نود و نه درصدشان در مدینه بودند- اعلام می کردند:هرکس حدیثی از پیامبر اکرم شنیده نزد این افراد بیاید و آن را عرضه بدارد.کمیتۀ مزبور نیز پس از بررسی احادیث آنها را ضبط می نمود.سپس مجموعۀ احادیث پیامبر را-که بدین ترتیب دقیقا نوشته می شد-در معرض افکار و انظار مسلمانان قرار می دادند تا نظرها دربارۀ اعتبار احادیث یکسان گردد.همچنان که با قرآن چنین کردند،و قرآن تا به امروز در دسترس بشریّت قرار دارد و در آن هیچ گونه خدشه ای نیست.با این طرح،احادیث معتبر جمع آوری می شد و با قرآن کریم نیز به هیچ وجه خلط نمی گشت.همچنان که از روزی که صحیح بخاری یا مسلم نوشته شده تا به امروز به همان حال باقی مانده است.

پس روشن است که علّت واقعی جلوگیری،آنچه گفته اند نیست.اینک به دو سند تاریخی-روایی که علّت منع نشر حدیث در آن وضوح یافته است،اشاره می کنیم:

اوّلین روایت از عبد اللّه بن عمرو بن عاص است.او می گوید:

«من هرچه از دهان پیامبر اکرم بیرون می آمد،می نوشتم.قریشیان مرا از این کار نهی کردند و گفتند:تو هرچه از زبان پیامبر می شنوی،می نویسی.رسول خدا بشری بیش نیست،و در حال خشنودی و خشم سخن می گوید.(یعنی علّت سخن گفتن آن حضرت شادمانی و خشم است،نه حقیقت و واقعیّت)

ص:140

من با شنیدن این کلام از نوشتن خودداری کردم.

روزی این برخورد را برای پیامبر بازگو نمودم،آن حضرت با دست به دهان مبارک اشاره فرمود و گفت:بنویس!سوگند به آن کسی که جان من در دست اوست،از این دهان جز حق چیزی خارج نمی شود.» (1)

برای دریافت این حدیث لازم است که گویندگان سخنان مزبور را بشناسیم.قریشیانی که عبد اللّه را از نوشتن منع کردند چه کسانی بودند؟

می دانیم که صحابۀ پیامبر در مدینه به دو دسته تقسیم می شدند:مهاجرین و انصار.مهاجرین اغلبا همان قریشیانی بودند که از مکّه به آنجا هجرت کرده بودند.انصار هم مردم بومی مدینه بودند که به یاری پیامبر و یاران مهاجرش شتافته از این جهت بدین نام موسوم شده بودند.در اصطلاح انساب و در اصطلاح خالص تاریخ،به انصار سبائی،قحطانی و به مهاجرین قریش،مضری نام می دادند.پس اینها که عبد اللّه بن عمرو عاص را از نوشتن گفتار پیامبر منع کردند از قریش،یعنی مهاجرین بودند.

در اینجا برای روشن شدن بحث لازم است که به گروه شناسی جامعۀ عربی،در حدّ این مباحث بپردازیم:

گروه هایی که در عصر نبوی با اسلام مبارزه می کردند،دو دستۀ عظیم را تشکیل می دادند:یهود و قریش.

اکثریّت جنگ هایی که علیه پیامبر انجام شد،به وسیلۀ قریش پا می گرفت.جنگ بدر به دست هزار جنگجوی قریشی انجام شد.در جنگ احد،سه هزار نفر از مردم مکّه و قریش و هم سوگندانشان به جنگ پیامبر اسلام آمدند.در جنگ خندق،رهبری با جنگجویان و سران قریش بود.

اینها بودند که در سالیان دراز زندگانی مسلمانان در مکّه،آنها را شکنجه و آزار کردند و به بیابان ها و ممالک بیگانه آواره ساختند.

اینها بودند که نقشۀ قتل پیامبر را بارها طرح کرده حتّی به اجرا نیز گذاشتند.

اینها دندان پیامبر و پیشانی مبارک او را شکستند.

اینها عموی بزرگوار او را به قتل رسانیدند.

ص:141

سخت ترین دشمنان اسلام و پیامبر،از مردم این قبیله بودند:ابو جهل،ابو لهب،ابو سفیان، حکم،عتبه،شیبه،عاص؛اینها با بازماندگانشان پس از پیروزی های اسلام،به زیر پردۀ نفاق رفتند.

یهودیان اگر چه دسته ای نیرومند و دشمنانی سرسخت و هوشیار بودند،در برابر قاطعیّت پیامبر و قدرت اسلام شکست خورده با فتح خیبر از صحنۀ فعّالیّت سیاسی و اجتماعی عربستان خارج شدند.

در این میان اسلام ماند و دشمنان قریشی،که گروهی از ایشان می خواستند در زیر پرده ای استتاری،نفاق خود را از چشمان تیزبین اسلام محافظت کنند.بدون اینکه دشمنی خویش را با اسلام و پیامبرش فراموش نمایند.آن همه آیات که در مورد منافقان نازل شده است و خطر عظیم آنان را گوشزد می دارد،در مورد این گروه و منافقان مدینه است.البته منافقان قریشی خطرناک ترند،زیرا پوشیده تر و ناشناخته تر می باشند.

«حکم بن ابی العاص»از مکّه به مدینه آمده و اسلام هم آورده است؛امّا گاه پشت سر پیامبر راه می رفت و به شکلی مسخره،رفتار خاص آن حضرت را تقلید می کرد.

پیامبر وقتی راه می رفتند،گویی از بلندی به زیر می آیند،و یا در زمین گل شده راه می روند.

پاهایشان را با شدّت از زمین بلند می کردند،و شانه هایشان تکان می خورد.

حکم نیز پشت سر آن حضرت همین طور خود را حرکت می داد و شکلک در می آورد.گاه نیز زبان خویش را بیرون می آورد.پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بعد از مدّتی که او بی شرمانه به رفتارش ادامه داد، رو به او کرده فرمودند:

«فکذلک فلتکن»:همان طور که هستی باش.

حکم دیگر هیچ گاه از چنگال این نفرین رهایی نیافت،و تا پایان عمر به همان شکل مسخره باقی ماند. (1)

این مرد،حکم بود؛پدر مروان،چهارمین خلیفۀ اموی و نیای تمام خلفای اموی پس از خویش:عبد الملک،ولید و...

روزی پیامبر به همراه علی در خانه نشسته است.حکم می آید و از جای کلید و روزنۀ در،چشم به درون اتاق می دوزد.پیامبر اکرم فرمود:یا علی!او را به درون بیاور.امیر المؤمنین به سرعت بیرون

ص:142

رفت،و حکم را همان طور که گوسفند را می کشند،کشیده به خدمت پیامبر آورد.ایشان فرمودند:

خداوندا!لعنت خویش را بر این و تمام فرزندانش،جز مؤمنین آنها که بسیار کمند،شامل بفرما.

ابو سفیان یک تن دیگر از بزرگان قریش بود.او در هنگام ریاستش بر قریش با نهایت قدرت، در برابر پیشرفت اسلام ایستاد،و به هر وسیله برای نابودی آن چنگ زد.بعد از فتح مکّه به ظاهر اسلام آورد و به مدینه آمد.

روزی شیخ و رئیس سابق قریش،ابو سفیان سوار بر الاغ بود،و یکی از پسرانش در پس،و یکی دیگر در پیش الاغ او حرکت می کردند.آنگاه که اینها از برابر پیغمبر عبور نمودند،فرمود:

«بار الها!سواره و راهنما و رانندۀ این مرکوب را لعنت کن.» (1)

می دانیم دو پسر ابو سفیان که همراه وی بودند،یکی معاویه بود-که بعدها حاکم شام و سپس زمامدار عموم مسلمانان شد-و دیگری یزید-که بعدها در عصر ابو بکر و عمر،امیر لشکر شد و در فتوحات مناطق شمالی جزیرة العرب دخالت داشت.

این دو نمونه بود.نمونه های دیگری نیز هست؛مثلا«عاص»پدر«عمرو»،مشاور معاویه و حاکم مصر،یکی از آنهاست.او هم در شمار آن کسانی است که به لعنت پیامبر گرفتار شده اند.

پیامبر اکرم از اینگونه سخنان-که دامن قریشیانی را که بعد از وی زمامدار شدند،سخت لکّه دار می نماید-بسیار دارد.

آیا سیاست درستی نبود که اینان در زمان به قدرت رسیدن،از بازگو شدن سخنان پیامبر جلوگیری کنند؟!

مگر نه این است که پس از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قریش به روی کار آمد.معاویه و مروان بن حکم،و افراد قبل یا بعد از اینها،خلیفه و زمامدار و قدرتمند شدند.خیلی ساده است که ایشان به هر وسیله که شده از نقل اینگونه سخنان-که شخصیّت ایشان و وابستگانشان را خرد می کرد-جلوگیری کنند.اگر چه بهانۀ ممانعت این شد که باید از مشوب شدن قرآن به حدیث،جلوگیری کرد.

واقع و اصل سخن ایشان همان بود که عبد اللّه بن عمرو عاص از ایشان نقل می کرد:

«رسول اللّه بشر یتکلم فی الرضا و الغضب»:«پیامبر بشر است،و در حال ناراحتی یا شادمانی سخن می گوید!»

در تاریخ می بینیم که خلیفۀ دوم به مردم دستور داد تا فقط در زمینه های عملی حدیث نقل کنند

ص:143

که البته این هم در ابتدای کار بود.بعدها این مقدار از آزادی نیز از مردم سلب شد.او می گفت تنها حدیث های مربوط به نماز و روزه و حج و امثال اینها را بازگو کنید.امّا احادیثی که مثلا می گوید:

«علی بعد از من ولیّ و سرپرست مردم است.»،

و یا«این مرد ایرانی(سلمان)از ما خاندان است.»،

و یا«ابو ذر در زهد همچون عیسی می باشد.»،

و یا«ابو سفیان چنین ملعون است.»،

و یا«حکم و معاویه و دیگران چنان هستند.»،

نباید بر مردم گفته شود.

و یا آنچه در سیرۀ پیامبر،

در مورد سخنان دو خلیفه در غزوۀ بدر نقل شده، (1)

و یا فرار ایشان در غزوه خیبر، (2)

و فرار عثمان در احد، (3)

منعکس گشته است،نباید بازگو گردد.

این آزادی اندک در نقل حدیث نیز به زودی جای خود را به منع مطلق و یکپارچه داد.

داستان دومی را که قصد نقلش را داریم،در بخش آینده به طور جداگانه،تحت عنوان«داستان قلم و دوات»خواهیم آورد.

ص:144

«پیامبر هنگام مرگ و در آخرین ساعات عمر،صحیفه ای خواست تا برای امّتش نامه ای بنویسد که نه گمراه شوند و نه دیگران را گمراه کنند.آن کسان که اطراف بستر مبارک بودند،آن قدر سر و صدا به راه انداختند،و حرف های یاوه گفتند تا اینکه پیامبر از کار خویش دست کشید.» (1)

ابن عبّاس می گوید:

«پیامبر در مرض مرگش فرمود:کاغذ و دواتی بیاورید تا برای شما نوشته ای بنویسم که بعد از آن هرگز گمراه نشوید.عمر بن خطّاب به سخن درآمد؛سر و صدا راه انداخت و گفت:خیر،این همه شهرها فتح نشده باقی مانده است.اینها باید گشوده شود؛پس چه کسی آنها را فتح می کند؟! زینب دختر جحش،همسر پیامبر گفت:دستور پیامبر را عمل کنید؛مگر نمی شنوید که او می خواهد وصیّت کند؟!بار دیگر سر و صدا برخاست.در اینجا پیامبر فرمود:از جای برخیزید و بیرون بروید.همین که از جایشان برخاستند و اتاق را ترک کردند،پیامبر اکرم از دنیا رفت.» (2)

من از اختلاف موجود در این احادیث،و احادیثی که بعد خواهیم گفت،استنباط می کنم که پیامبر سخن خویش را مکرّر گفته و چندین مرتبه آن را تکرار فرموده است،و گروه مخالف هم برای کارشکنی هر بار چیزی گفته اند.پیامبر به لحاظ حرص و عشق شدیدی که به هدایت ایشان داشتند،اصرار می کرده است،و آنها نیز با به راه انداختن سر و صدا از پیشرفت فرمان ایشان جلوگیری می کردند.

من فکر می کنم که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم اوّلین بار از آنها خواست که کاغذ و دوات بیاورند تا وصیّت خویش را بنویسد.اطرافیان که می دانستند چه خواهد نوشت،گفتند:نه،لازم نیست.قرآن در میان ماست و برای ما کافی است!

بار دیگر که پیامبر خواستۀ خود را تکرار فرمود،گفتند:بیماری بر پیامبر چیره شده،قرآن ما را بس است و به چیز دیگر محتاج نیستیم!

بار سوم که فرمایش آن حضرت تکرار گردید،گفتند:این مرد هذیان می گوید!قرآن برای ما کفایت می کند!

در صحیح بخاری حدیثی پیرامون این حادثه از سعید بن جبیر وجود دارد.وی از ابن عبّاس نقل می کند که شاهد واقعه بوده است.

ص:146

«ابن عبّاس می گفت:

«روز پنج شنبه،چه روز پنجشنبه ای!»آنگاه گریه بر او غلبه کرد و آن قدر اشک ریخت که سنگریزه ها تر شد.سپس گفت:

«بیماری پیامبر،در این روز سنگین شد.فرمود:کاغذی برایم بیاورید تا نامه ای برایتان بنویسم که هرگز بعد از آن به گمراهی دچار نشوید.حاضران در محضر آن حضرت اختلاف کردند.یک دسته می گفتند:فرمان پیامبر را اجرا کنید،و دستۀ دیگر می گفتند:نه،کاغذ را نیاورید!»

(انسان اگر بخواهد در چنین شرایطی کاری انجام نگیرد،ممکن است طوری شلوغ کند و حرف و سخن به میان آورد که مطلب اصلی از میان رفته امکان عملی شدن را از دست بدهد.در اینجا نیز همین طور شد.)

اطرافیان به نزاع برخاستند؛در حالی که سزاوار نبود که در محضر رسول اکرم اینجور نزاع و سر و صدا و اختلاف از آنها سرزند.

(قرآن کریم گفته است:صدایتان را از صدای پیامبر بلندتر نکنید. (1))

اطرافیان گفتند:پیامبر هذیان می گوید(العیاذ باللّه).آن حضرت هم با دل شکستگی یک پدر مهربان و دلسوز که با تمرّد و عصیان و بی ادبی سخت فرزند خویش روبرو می شود،فرمود:مرا به حال خودم بگذارید.این درد و رنج،برای من از سختی(هتّاکانۀ )شما گواراتر است.» (2)

در روایت همین راوی در صحیح مسلم چنین می خوانیم:

«روز پنجشنبه!چه پنجشنبۀ شومی!؟آنگاه سرشک از دیدگان ابن عبّاس جاری می شد،و من اشک های او را همچون رشته هایی از لؤلؤ بر گونه هایش می دیدم.سپس می گفت:کتف گوسفند و دوات(یا لوح گلی و دوات)بیاورید تا برای شما بنویسم نوشته ای که هرگز گمراه نگردید.گفتند:

رسول خدا نامربوط سخن می گوید.» (3)

روایت دیگری در صحیح بخاری نقل شده است؛در آن ابن عبّاس می گوید:

ص:147

«در آن هنگام که لحظات مرگ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نزدیک می گشت،در خانه و اتاق آن حضرت مردانی بودند که در میانشان عمر بن خطّاب نیز بود.

آن حضرت فرمود:چیزی بیاورید که برایتان نوشته ای بنویسم که هرگز بعد از آن گمراه نشوید.

عمر گفت:بر پیامبر مرض غلبه کرده،و سخن او بر اساس سلامت و شعور کافی(العیاذ باللّه)نیست.

نزد شما کتاب خدا(قرآن)هست،و کتاب خدا ما را کافی می باشد.

آن کسان که در اتاق بودند اختلاف کردند و به دو دسته تقسیم شدند.یک دسته همراه عمر،و دستۀ دیگر مخالف او.پیامبر فرمود:از نزد من برخیزید.این سر و صدا و اختلاف و درگیری در حضور من روا نیست.» (1)

می بینید در برابر پیامبر و در روی او-آنگاه که می خواست آخرین پیام خویش را بنویسد و آخرین و مهم ترین کلام هدایتی خود را برای مردم به میراث بگذارد-چه گفتند و چه کردند!

پیامبر در این هنگام چه حالی داشت؟حضرت فاطمه و علی و حسن و حسین علیهم السّلام،چه رنجی بردند؟

در حسّاس ترین لحظۀ زندگی(لحظۀ مرگ)،اگر نگذارند یک انسان،یک عالم و یک بزرگ سخن خود را بگوید و وصیّت کند،رنجی بس بزرگ است.حال اگر هدایت یک امّت،هدایت میلیون ها انسان،بلکه هدایت همۀ انسان ها تا ابد در کار باشد،اوج رنج تا کجا خواهد رسید!

در جای دیگر این سخن هست:

«آنگاه که سر و صدا و اختلاف بالا گرفت و پیامبر از کار ایشان ناراحت شد،فرمود:برخیزید.» در پاره ای از روایات،ابن عبّاس این جمله را اضافه می کند:مصیبت،همۀ مصیبت این بود که مانع شدند پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آن وصیّت نامه را بنویسد. (2)

کاملا روشن است که مصیبت و رنج پیامبران و اوصیای ایشان،در کشته شدن نیست،که افتخارشان شهادت در راه خداست.بلکه مصیبت و رنج وقتی است که پیامبر در آخرین ساعت حیاتش،بخواهد واپسین پیام خود را برای امّتش بنویسد؛پیامی که راه نجات قطعی آنها را

ص:148

در بردارد،پیامی که از اختلافات بنیان کن احتمالی آنها جلوگیری خواهد کرد،و«یارانش!» نگذارند و مانع شوند.یعنی مانع هدایت و سدّ راه نجات گردند.

از اینجا به عظمت رنج درونی پیامبر می رسیم که می فرمود:

«هیچ پیامبری را آنچنان که من آزار شده ام،آزار نکرده اند.»

راستی یاران کدام پیامبری با پیامبر خود چنین رفتار کرده اند؟!

حال ببینیم چرا نگذاشتند؟

در روایتی می خوانیم که بعد از آخرین سخن عمر(این مرد هذیان می گوید)،به آن حضرت گفتند:لوح و قلم را بیاوریم؟فرمود:بعد از این سخن دیگر چه بیاورید!

این سخن پیامبر به چه معناست؟

شخص،در برابر پیامبر،در حالی که چشم در چشم آن حضرت دارد،در حالی که سالیان دراز مدّعی پیروی از او بوده است،می گوید:این مرد هذیان می گوید.بدیهی است که همین شخص می تواند بعدها،به ویژه اگر گروهی پشتیبان پیدا کند-که پیدا خواهد کرد-ادّعا کند که پیامبر در حالی که شعورش کاملا به کار نبود،این نامه را نوشت،و سخنان او در این نامه،همه بر اساس هذیان گویی است و بس!

با چنین وضعی،پیامبر نمی توانست وصیّت بنویسد که اگر می نوشت،می گفتند:ما در همان وقت گفتیم که پیامبر هذیان می گوید.این وصیّت هم بر اساس هذیان است.آنگاه افرادی چون ابو عبیدۀ جراح و مغیرة بن شعبه و عمرو عاص(دوستان همیشگی)نیز شهادت می دادند که بلی،ما حاضر و ناظر بودیم که حال پیامبر خوب نبود و تفکّرش منظّم نبود؛و در چنین حالتی وصیّت نامه نوشته شده است.

اگر هذیان گویی برای آن حضرت اثبات می شد،دیگر گفتار وی از اعتبار می افتاد،و به پیامبری اش لطمه وارد می آمد؛در گروهی شک به وجود می آورد،و بعدها یک لکّۀ ننگ پاک نشدنی می شد بر دامان پاک اسلام.زیرا اینان قطعا پافشاری می کردند،و برای به کرسی نشاندن و پیشبرد سخنشان،از هیچ کوششی دریغ نمی ورزیدند.

حال به سر اصل سخن بازگردیم.

آیا اینکه عمر و دوستانش مانع شدند که پیامبر وصیّت بنویسد،برای این بود که می ترسیدند این نامه با قرآن کریم آمیخته شود؟یا در آنجا که به عبد اللّه بن عمرو عاص گفتند سخنان پیامبر را

ص:149

ننویس،بدین علّت بود؟یا مسأله چیز دیگری است و علّت،چیز دیگر.

می بینیم که به روشنی ثابت می شود که اینها می ترسیدند که از پیامبر مطلبی به جای ماند،که سدّ راه منافع و خواسته های آنها شود،و آرزوها و آمال سالیان درازشان را بر باد دهد.

این گروه نیرومند،در زمان حیات پیامبر،از نوشته شدن گفتار آن حضرت مانع گشتند.بعد از آن حضرت هم کوشیدند که سخنانی که از وی در خاطره ها مانده است ثبت نشود و بازگو نگردد.

مگر نه اینکه آن کسان که بعد از پیامبر به زعامت و حکومت رسیدند،همه از قریش بودند و از مهاجرین به حساب می آمدند،و گفته های پیامبر در نکوهش و لعنت آنها و وابستگانشان بود؟!

تا اینجا سخن ما در مورد اوّلین وسیلۀ تحریف بود که عبارت بود از منع نشر حدیث رسول،و جلوگیری از رسیدن فرمایشات پیامبر به مردم بیرون از مدینه و تازه مسلمان ها-آنها که پیامبر را از نزدیک ندیده اند-تا دستگاه خلافت بتواند چنان که می خواهد بدیشان پرورش فکری بدهد،و آن طور که اراده دارد،بارشان بیاورد.

ص:150

«و کان منزل أبی بکر بالسنح عند زوجته حبیبة بنت خارجة،فأقام هنالک ستّة أشهر بعد ما بویع له،و کان یغدو علی رجلیه إلی المدینة،و ربما رکب فرسه فیصلی بالناس،فاذا صلّی العشاء رجع إلی السنح.و کان إذا غاب صلّی بالناس عمر...ثمّ تحول إلی المدینة بعد ستّة أشهر من خلافته.» (1)

«منزل ابو بکر در سنح،نزد زوجه اش حبیبه دختر خارجه بود.او بعد از بیعت،شش ماه در آنجا اقامت کرد،و صبحگاهان پیاده به مدینه می آمد،و گاه نیز با اسب خود،و با مردم نماز می گزارد،و پس از خواندن نماز عشا،به سنح بازمی گشت ،و اگر روزی غیبت می کرد و در نماز حاضر نمی شد، عمر با مردم نماز می خواند...پس از شش ماه به مدینه آمد و در آنجا اقامت گزید....»

مورّخان برای ابو بکر چهار همسر گفته اند؛قتیله دختر عبد العزی،امّ رومان،اسماء بنت عمیس و حبیبه دختر خارجه (2)و آنگاه گفته اند:

«و کان منزله بالسنح عند زوجه حبیبة بنت خارجة...و کان قد حجر علیه حجرة من شعر.فما زاد علی ذلک حتی تحول الی منزله بالمدینة.فأقام هناک بالسنح بعد ما بویع له ستّة اشهر یغدو علی رجلیه إلی المدینة و ربما رکب علی فرس له...فیوا فی المدینة فیصلّی الصّلوات بالناس،فاذا صلّی العشاء رجع إلی أهله بالسنح...فمکث کذلک بالسنح ستّة أشهر ثمّ نزل إلی المدینة فأقام بها...» (3)«منزل ابو بکر در سنح،نزد زوجه اش حبیبه دختر خارجه بود...و برای او حجره ای از مو ترتیب داده بود که چیزی بدان نیفزود تا منزل خود را به مدینه تغییر داد.ابو بکر در سنح بعد از بیعت و خلافتش،شش ماه اقامت کرد.صبحگاهان پیاده به مدینه می آمد و گاه نیز این کار را با اسب خود انجام می داد...او به مدینه می آمد،و نمازهای پنج گانه را با مردم به جای می آورد،و بعد از نماز عشا به نزد خانواده اش بازمی گشت...این چنین شش ماه در سنح مکث کرد،از آن پس به مدینه تغییر مکان داده در آنجا اقامت ورزید....»

بنابراین أبو بکر روز وفات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در مدینه نبود. (4)

ص:152

مقدّمۀ رفتن او به خانه اش این بود که ابو بکر نماز صبح را بی اجازۀ پیامبر بر مردم امامت کرد، ولی به محض اینکه پیامبر صدایش را شنید،چشم گشود؛از دامن علی سر برداشت و فرمود:مرا بلند کنید.

زیر یک بازوی آن حضرت را علی و زیر بازوی دیگر را فضل بن عبّاس گرفته بلند کردند و ایشان را به مسجد بردند.آن قدر درد و مرض آن حضرت شدّت داشت که نمی توانست پا بر زمین بگذارد.

بنا به نقل بخاری در صحیح (1)و دیگران،پاهای مبارک آن حضرت همچون دو چوب بر زمین کشیده می شد و خطی به وجود می آورد.با این حالت به سوی محراب رفت،ابو بکر را کنار زده نماز جماعت را بر هم زد، (2)و آنگاه خود نماز را آغاز کرد...

در اینجا ابو بکر با شکست روبرو شد،و برای اینکه کاملا خرد نشود و از صحنه کنار نرود،بعد از نماز به محضر آن حضرت آمد و گفت:اجازه دهید من به خانه ام بروم!پیامبر هم که خداوند شرم و حیا بود،بودن اینکه در رویش چیزی بگوید،اجازت فرمود و او به سنح رفت.بنابراین تمام حوادث قبل و مقارن با مرگ پیامبر،انجام شده و ابو بکر حضور نداشته است.

کارگردانان سیاست که در صحنه بودند،احساس خطر نمودند،و در هراس شدند که نکند بیعتی گرفته شود ابو بکر نباشد.و به ناگزیر گوی زرّین زعامت و رهبری امّت از چنگشان بیرون رود.لذا طرحی تازه درانداختند.

عمر فریاد برآورد:«پیامبر وفات نکرده است.او چون موسی به نزد پروردگارش رفته است

ص:153

(موسی چهل روز از میان قوم خویش غیبت کرد،و بعد از چهل روز به میان ایشان بازگشت،امّا مردم گفته بودند او مرده است).به خدای سوگند پیامبر بازخواهد گشت،همان طور که موسی بازگشت،و دست و پای آن کسان را که فکر کردند او مرده است،خواهد برید.» (1)

در نقل دیگر:«هر کس بگوید او مرده است سرش را با این شمشیر خواهم زد.» (2)

این حرکات که با نهایت شدّت و قوّت انجام می شد،همه را به تعجّب و تردید انداخته بود.

پاره ای سؤال می کردند:آیا پیامبر سخن خاصی با تو گفته و یا وصیّت ویژه ای در مورد مرگش با تو کرده است؟و او جواب منفی داد. (3)

عمر آن قدر فریاد می زند و تهدید می نماید که دهانش کف می کند. (4)امّا در میان فریادهای او، «سالم»آزاد کردۀ ابو حذیفه-که از یاران نزدیک او و از افراد وفادار حزبشان است-به سنح می رود تا ابو بکر را بیاورد. (5)فریاد و تهدید همچنان ادامه می یابد تا ابو بکر به مرکز جمعیت می آید.

عمر به محض دیدن ابو بکر جوش و خروشش تمام شده بر زمین می نشیند. (6)

در این مدّت یک تن از صحابه،آیاتی از قرآن که بر مرگ پیامبر دلالت دارند،برای او می خواند،امّا او به گوش نگرفته اعتنا نمی کند.

عمرو بن قیس بن زائده برای او می خواند: وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ (7)و دیگران استدلال های دیگری می آورند،امّا اثری ندارد.

دیدار ابو بکر،و سپس سخنرانی وی-با اینکه همان آیات را می خواند-عمر را آرام می کند.

در اینجا مورّخان توجیهاتی دارند:

پاره ای می گویند:«عمر از شدّت محبّت و علاقه ای که به پیامبر داشت،مرگ او را

ص:154

باور نمی کرد.»

پاره ای گفته اند:«او از شدّت مصیبت وارده،کنترل عقلی خود را از دست داده بود،بنابراین کارهای آن روزش بر اساس شعور کامل نبود.» (1)

امّا ما فکر می کنیم در این مورد نظریۀ علاّمۀ معتزلی،ابن ابی الحدید صحیح باشد که می گوید:

«زمانی که عمر از مرگ رسول اکرم مطّلع گردید،از شورش و انقلاب مردم در مسألۀ امامت به هراس افتاد.او می ترسید انصار یا دیگران،رشتۀ حکومت را به دست گیرند.لاجرم مصلحت در این دید که مردم را-به هر نحوی که ممکن است-ساکت و آرام کند.به خاطر همین بود که آن مطالب را گفت،و مردم را در شک و تردید نگاه داشت تا حریم دین و دولت محفوظ ماند.همۀ اینها بود تا زمانی که ابو بکر رسید.»

بدین ترتیب مشاهده می کنیم که حزب،دقیقا مشغول کار بود،و می کوشید کنترل حوادث را به دست بگیرد.اینکه از نوشته شدن فرمایشات پیامبر،در آخرین ساعت عمرش جلوگیری می کرد،تنها به خاطر هراسی بود که از تعیین قطعی و کتبی زمامدار آینده داشت.بعد از رحلت آن حضرت نیز به خوبی ادارۀ اوضاع را در دست گرفت تا از طریق بیعت این کار به انجام نرسد.

در اینجا بنا به روال بحث،با اینکه از موضوع سخن خارج است،تذکّر و نقل یک نکتۀ تاریخی ضرورت دارد.

در تاریخ طبری و دیگر مدارک معتبر می خوانیم: (2)

«آنگاه که ابو بکر در ساعات آخر حیاتش بود،عثمان را طلبید.کس دیگری در مجلس وجود نداشت.ابو بکر گفت:بنویس:بسم اللّه الرّحمن الرّحیم،این است آنچه که ابو بکر وصیّت می کند به مسلمانان...با گفتن این سخن از هوش رفت.عثمان نوشتن را ادامه داد:امّا بعد،من عمر بن خطّاب را بعد از خویش جانشین خود قرار دادم،و در این کار،خیر شما را در نظر گرفتم.در این موقع ابو بکر به هوش آمد و به عثمان گفت:آنچه نوشته ای بر من بخوان.عثمان وصیّت نامه را قرائت کرد.

ابو بکر تکبیر گفت و اضافه کرد:فکر می کنم ترسیدی اگر من در این بیهوشی جان بسپارم،مردم به اختلاف خواهند افتاد؟عثمان گفت:بلی!ابو بکر گفت:جزاک اللّه خیرا عن الاسلام و اهله.سپس

ص:155

ابو بکر نوشتۀ عثمان را امضا کرد.

بعد وصیّت نامه را به مسجد آوردند.عمر در میان مردم نشسته بود و در حالی که چوبی به دست داشت،گفت:ای مردم!گوش بسپارید و اطاعت کنید گفتار خلیفۀ رسول خدا را؛او می گوید:من از خیرخواهی برای شما کوتاهی نکرده ام!»

دقّت می کنید که عمر در اینجا ابو بکر را هذیان گو نمی داند،و فکر نمی کند که درد بر او چیره شده است،و به هیچ وجه به«حسبنا کتاب اللّه»پناه نمی برد.اینها همه و همه خاص وصیّت کردن پیامبر است!

ما می پرسیم:آیا مسأله به همین سادگی ظاهر آن است یا آنها می خواستند به هر وسیلۀ ممکن، از وصیّت کردن پیامبر جلوگیری کنند؟

آیا واقعا علّت جلوگیری از نشر حدیث،این بود که می خواستند حدیث با قرآن مخلوط نشود یا اینکه می ترسیدند کسی از اخیار و پاکان صحابه-که البته چنین شخصی در بین ایشان و حزبشان وجود نداشت-معرّفی شود،و یا افرادی از اشرار و منافقان شناسانده گردند؟

مگر ما در قرآن کریم نمی خوانیم:

وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ (1)

«پاره ای از مردم مدینه هستند که چنان نفاق ورزیده اند که تو آنها را نمی شناسی،ما آنها را می شناسیم.»(تو با جنبۀ بشریّت خود،با همۀ فوق العادگی و هوش و فراستی که داری،نمی توانی ایشان را از دیگران که مؤمن هستند تمیز دهی؛ما باید از طریق وحی تو را از وجودشان آگاه کنیم.) اینگونه کسان به صریح قرآن کریم،در مدینه و میان مسلمانان وجود دارند،و چنان مرموز و زیرکند که تنها راه شناسایی آنها،تکیه بر وحی آسمانی و فرمایشات پیامبر است.بنابراین نباید کلمات پیامبر نقل شود تا نکند در لابلای آنها،پرده ها بالا رود و گروهی رسوا گردند.

بدین ترتیب از حدیث عبد اللّه بن عمرو عاص و جریان های مقارن وفات پیامبر،علل و انگیزه های جلوگیری از نشر و کتابت حدیث نبوی را شناختیم،و اسرار و خفایای این حادثۀ مهم را به دست آوردیم.

تا اینجا اوّلین وسیلۀ تحریف و تبدیل و کتمان حقایق اسلام را-که ممانعت از بیان حدیث

ص:156

پیامبر و نوشتن آن بود-بررسی کردیم،و آن را در محدودۀ این بحث های کوتاه در معرض قضاوت قرار دادیم.

حدیث تا صد سال نوشته نشد،و مسلمان ها را آن طور که می خواستند،پرورش دادند و بدانجا که می خواستند،بردند.یعنی دستگاه حاکمه مقدّرات مذهبی و سیاسی و اجتماعی مردم را به دست گرفت،و در تمامی این زمینه ها آن طور که می اندیشید به مردم فکر داد و آنها را اداره کرد.

این قدرت از آنجا به دست آمد که حدیث پیامبر،یعنی رکن دوم اسلام،از صحنۀ اجتماع و زندگانی مردم مسلمان حذف گردید،و جز آنچه که از آن زیانی به دستگاه حاکمه نمی رسید و مخالف سیاست دولت حاکم نبود،نشر نگشت.

ص:157

ص:158

أعوذ باللّه من الشّیطان الرّجیم

لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ

توبه:128

ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ قلم:1-4 وَ النَّجْمِ إِذا هَوی ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی

نجم:1-4

ص:160

آنچه به طور تفصیل،در دو درس قبلی بررسی کردیم،یکی از عوامل مهمّ تحریف شریعت و دین بود که در حقیقت می توان بدان سنگ زیربنای تحریف نام داد؛و آن عبارت بود از پنهان داشتن احادیث نبوی و جلوگیری از نشر و اشاعۀ آن.اگر دربارۀ امم گذشته قرآن می فرماید:

یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا ،متصدّیان امور در این امّت،نه تنها خود کتمان حقایق دینی می کنند،بلکه نمی گذارند هواخواهان مخلص اسلام و قرآن نیز حقایق را بیان نمایند.در این راه حتّی دست نوشته های حدیثی آنها را می سوزانند.در این صورت دین چه طور به ما برسد؟!اوّلین و مهم ترین وسیلۀ تحریف در همین جا تجسّم می یابد.

اکنون در بحث و بررسی مان به دومین وسیله ای که حاکمان و قدرتمندان برای تحریف اسلام بدان دست یازیده اند،اشاره خواهیم کرد.

ص:162

برای حفظ آن به خاک و خون در غلتیده بودند،و لازم بود ده ها نسل از پاکان جهان،دیگر بار برای بازگرداندن آن،خون ارزشمند خویش را نثار کنند.

آنها طرحی ریختند که اصولا فرمایشات پیامبر را از اعتبار ساقط کنند،تا اگر چنانچه از پیامبر حدیثی به دست شما رسید،به هیچ وجه اعتباری نداشته باشد که با آن بتوان حقیقتی را اثبات کرد،یا کاری درست از پیش برد.به عبارت دیگر نتوان با توجّه به آن اسلام را شناخت و بدان عمل کرد.

راستی آیا چنین چیزی امکان دارد؟آیا امکان دارد که در امّت موسی بن عمران علیه السّلام ملّت و امّت او اثبات کنند که کلمات و گفته ها و سخنانش،به کلّی بی اعتبار و بی ارزش است؟با اثبات این ادّعا از شریعت آن پیامبر چه می ماند؟

این کار با نهایت تأسّف،در امّت اسلامی انجام شد.حمله به این قداست و ارزش دینی از جوانب مختلفی به وقوع پیوست و کوشش فراوانی در این راه به کار رفت.می پرسیم بعد از این همه حمله و این همه کوشش،چه قیمتی در میان مسلمانان برای گفتار پیامبر باقی ماند؟آیا معقول و طبیعی نبود که آنها نسبت به احادیث آن حضرت(رکن دوم اسلام)بی اعتقاد بشوند؟

اثرات این کار خیلی بیش از آن بود که در بررسی گفتارهایشان-مثل«حسبنا کتاب اللّه»یا «بیننا و بینکم کتاب اللّه» (1)-دیدیم.در آنجا می گفتند برای ما کتاب خدا کافی و چیز دیگری لازم نیست،امّا اینجا حادثه می ساختند و دلیل جعل می کردند که فرمایشات پیامبر اکرم،اصولا قدر و ارزش و اعتبار ندارد!

اینک به عنوان نمونه سه دسته از این احادیث و حوادث جعلی و ساختگی را عرضه و بررسی می نماییم.

وی چیزهایی می خواستند.جمعیت به حدّی شده بود که آن حضرت را تحت فشار قرار داد و وی را رنجور ساخت.مهاجرین،برای کمک پیامبر از جای برخاستند و اعراب قبایل را از اطراف وی دور کرده راه را باز نمودند تا اینکه توانست بر در خانۀ عایشه بایستد.امّا ناگزیر عبای خود را در دست ایشان رها ساخت.

پیامبر بعد از اینکه به در خانه نزدیک شد،بر آن پریده فرمود:اللّهمّ العنهم:بار خدایا!اینان را لعنت کن.

عایشه می گوید:

عرضه داشتم:یا رسول اللّه!اینان هلاک شدند،شما لعنتشان کردید،لعنت شما هلاکشان می نماید!پیامبر جواب فرمود:ای دختر ابو بکر!نه و اللّه.اینها که من لعنتشان کردم هلاک نخواهند شد.(دروغ از اینجا به اوج می رسد.ملاحظه کنید ناراستی تا کجا رسیده!برای شکستن اعتبار گفتۀ پیامبر چه می گویند!)پیامبر می فرماید:من با پروردگارم شرط کردم،آن هم چنان شرطی که در آن هیچ گونه تخلّفی نیست.من به خدای خویش گفتم:بار الها!من بشری هستم مانند همۀ افراد معمولی بشر که سینه ام به تنگ می آید؛اگر در چنین حالی به مؤمنی سخنی ناشایسته و ناروا گفتم، آن سخن را برای او کفّارۀ گناهان قرار بده،و این لعنت من برای آنها کفّارۀ گناهان بشود. (1)

در روایت دیگر که صحیح مسلم از عایشه نقل می کند،می بینیم:

«دو مرد بر پیامبر وارد شدند و صحبت هایی با او کردند.من نفهمیدم که چه گفتند،امّا پیامبر اکرم از صحبت ها سخت به غضب درآمد و لعنت و ناسزا نثارشان ساخت.بعد از اینکه از محضرش بیرون رفتند،گفتم:اگر به کسی خیری برسد،به این دو تن هرگز خیری نخواهد رسید.گفت:برای چه؟مگر چه شده است؟من گفتم:از آنجا که شما این دو تن را لعنت کردید و دشنام دادید.فرمود:

نمی دانی که من با خدای خودم چه شرطی کرده ام.من شرط کرده ام و گفته ام:بار الها!من بشرم،هر مسلمانی را که دشنام دادم یا لعنت کردم،این لعنت و ناسزای مرا برای او زکات و پاکیزگی قرار بده و او را در برابر لعنت من پاک و پاکیزه بنما.» (2)

حال شما بیایید بعد از این احادیث،از معتبرترین مدارک نقل کنید که پیامبر معاویه را لعنت کرده است!این لعنت باعث پاکی او خواهد بود!شما بگویید که پیامبر ابو سفیان یا دیگری را لعن

ص:165

نموده،چه اثر منفی ای خواهد داشت؛این لعنت فضیلت است،نه رذیلت!افتخار است،نه عیب و ننگ!

روایت سوم نیز از عایشه روایت شده است که می گوید:

«پیامبر اسیری را به نزد من آورد.بعد از رفتن آن حضرت،به خاطر بی توجّهی من،اسیر فرار کرد.پیامبر بازگشت و از من پرسید که اسیر چه شده؛گفتم:به صحبت کردن با زنان مشغول شدم و او فرار کرد!فرمود:چرا؟خداوند دو دست تو را قطع کند.سپس بیرون رفته در میان مردم اعلام کرد تا او را پیدا نمودند.امّا من در فکر بودم که با این نفرین پیامبر،ناگزیر دست من بریده خواهد شد.همچنان به دست هایم می نگریستم که کدام قطع خواهد گردید و در این اندیشه غرق بودم! پیامبر به خانه آمد و وضع مرا مشاهده کرد که دست هایم را زیر و رو می کنم،و بدانها نظر می نمایم.فرمود:چه شده؟مگر دیوانه شده ای که دست هایت را حرکت می دهی؟گفتم:شما مرا نفرین کردی،من دست هایم را زیر و رو می کنم و بدانها می نگرم که کدام یک از آنها قطع خواهد شد!در این هنگام پیامبر روی به آسمان نموده حمد و ثنای ربّانی گفت و آنگاه عرضه داشت:

خداوندا!من بشرم،و آنچنان که سایر مردم خشمناک می شوند،من هم غضب می کنم.اگر در چنین حالتی مؤمن یا مؤمنه ای را مورد نفرین قرار دادم،آن نفرین و لعنت را برای او پاکی و پاکیزگی قرار بده!» (1)

روایت چهارم نیز از عایشه نقل شده است.او می گوید:

«پیامبر اکرم دست به دعا برمی داشت و آن اندازه دعا می کرد که من خسته می شدم.او می فرمود:خداوندا!من بشرم،مرا به خاطر اینکه مسلمانی یا مردی را،دشنام دادم یا آزار کردم، عقوبت و پاداش بد مده!» (2)

روایت دیگر هم از عایشه نقل گشته است:

«روزی پیامبر به خانۀ من وارد شد،در حالی که بالاپوشی بر دوش و عبایی روی آن داشت.رو به قبله نشست،دست ها را به آسمان بلند کرد و گفت:بار الها!من بشری بیش نیستم،اگر بنده ای از بندگانت را زدم یا آزار دادم،از من بازخواست مکن و مرا جزای بد مده!» (3)

ص:166

در جای دیگر می گوید:

«من پیامبر را دیدم در حالی که دست برداشته بود و دعا می کرد:بار الها!من بشرم،مرا عقاب و عذاب مکن.اگر مردی از مؤمنین را آزار کردم یا ناسزا گفتم،مرا بدین کار پاداش بد مده!» (1)

اینگونه روایات که اکثرا از امّ المؤمنین،عایشه نقل شده،یکی و دو تا نیست،و در مجامع مشهور حدیثی شاید بتوان از آنها نمونه های فراوان به دست آورد.

از صحابی و راوی معتبر دیگر مکتب خلفا،«ابو هریره»نیز روایاتی در مهم ترین کتب حدیثی این مکتب هست؛ما به دو نمونۀ آن اشاره می کنیم.او می گوید:

«رسول اکرم فرمود:بار الها!من با تو پیمانی همیشگی می بندم که تو هرگز آن را نخواهی شکست.من بشری بیش نیستم؛اگر مؤمنی را آزار دادم،ناسزا گفتم،لعنت کردم یا تازیانه زدم،تو آن را برای او رحمت و پاکیزگی و عامل قرب قرار بده که بدان وسیله در روز قیامت به تو تقرّب و نزدیکی جوید.» (2)

در روایت دیگر می گوید:

«پیامبر فرمود:بار الها!محمّد بشر است؛همان طور که همۀ افراد انسان خشمناک می شوند(به حق یا باطل)،او هم خشمگین می شود،و من با تو پیمانی بسته ام که هرگز آن را نخواهی شکست؛ هر مؤمنی که من آزارش بدهم،یا ناسزایش بگویم،یا تازیانه اش بزنم،این عمل مرا برای او کفّارۀ گناهان و عامل تقرّب به پیشگاهت قرار بده که بدان در روز رستاخیز به تو نزدیکی جوید.» (3)

از اینگونه روایات معتبر مکتب خلفا معلوم می شود که لعن پیامبر بر معاویه و ابو سفیان و دیگر بزرگان قریش،تنها به خاطر نزدیکی اینان به خداوند،و باعث پاکی و طهارت و کفّارۀ گناهانشان خواهد شد.بنابراین روشن است سود اینگونه روایات،در مرحلۀ اوّل به چه کسانی خواهد رسید.کسانی که بعدها سالیان دراز زمامدار مسلمانان شدند و اختیار جان و مال و دین و آیین مردم را داشتند.

باز عایشه نقل می کند که آن حضرت فرمودند:

«من با پروردگارم شرطی کرده ام که در آن خلفی نخواهد بود،و آن این است که بدو عرضه

ص:167

داشتم:بار الها!من تنها یک بشرم،مانند آنها به خشم می آیم،و چون آنها ناراحت و رنجیده می شوم؛پس هر مسلمانی را که(بدین جهات)زدم،یا ناسزا گفتم،یا لعن کردم و یا آزار نمودم،این آزار و لعن و ناسزا و زدن را برای او آمرزش و رحمت و قرب قرار بده که بدانها به تو در رستاخیز نزدیکی جوید.» (1)

و در جای دیگر مدّعی است که از زبان پیامبر چنین شنیده است:«ای عایشه!آیا معاهدۀ من با پروردگارم را نمی دانی؟من در این معاهده عرضه داشته ام:پروردگارا!من بشرم؛و همان طور که یک بشر به غضب می آید،خشمناک می شوم،پس هر مسلمانی را که نفرین کردم،نفرین مرا برای او رحمت قرار بده.» (2)

و نیز می گوید:

«پیامبر به من گفت:آیا نمی دانی ای عایشه،که من در راز و نیازهایم با پروردگار،بدو عرضه داشته ام که من بشری بیش نیستم،و ناگزیر خشمگین خواهم شد؛اگر بر اساس خشم و غضب بر فردی از افراد ملّت یا خانواده یا همسری از همسرانم نفرین کردم،آن نفرین را مایۀ برکت و خیر و آمرزش و رحمت و پاکیزگی قرار بده.» (3)

از پیامبر اکرم در این زمینه روایت های فراوانی نقل کرده اند؛نه یکی و نه دوتا،نه یک جور،و نه دو جور.به راستی با وجود اینگونه روایت ها،دیگر حدیث پیامبر چگونه نشانگر حقیقت و بازگو کنندۀ واقعیّت خواهد بود؟و شخصیّت او به عنوان یک پیامبر و حتّی به عنوان یک مسلمان به چه شکل در خواهد آمد؟!

اوّلا موارد لعنت ها و ناسزاهای بیجا را که عایشه نشان داده است،یکی و دوتا و سه تا نبوده است.در یک جا یک گروه عرب بدوی مورد لعنت قرار گرفته اند؛یک وقت عایشه را نفرین نمود،و...ثانیا در هر بار هم می فرمود:من از خدا خواسته ام و با او قرار گذاشته ام که این لعنت ها را برای شخص مورد لعنت،برکت و رحمت و آمرزش و مایۀ قرب قرار بدهد!

ص:168

«مؤمن نه طعنه زن است،نه زیاد لعنت کننده و نه ناسزاگوی بدزبان.» (1)

از ابو دردا روایت شده است که پیامبر فرمود:

«آنهایی که بیجا بر کسی لعنت می کنند،نه شفاعت خواهند کرد و نه شاهد مردم خواهند بود.» (2)و نیز نقل کرده اند که آن حضرت به یکی از صحابه فرمود:

«تو را نهی می کنم از این که بسیار لعنت کننده باشی.» (3)

و طبق نقل ابن مسعود و عبد اللّه بن عامر،ایشان فرمودند:

«لعنت کردن مؤمن مانند کشتن اوست.» (4)

و نیز طبق نقل عبد اللّه بن عمر،آن حضرت فرمودند:

«برای مؤمن سزاوار نیست که بسیار لعنت کننده باشد.» (5)

و به نقل ابو هریره:

«نمی شود که شما بسیار لعنت کننده باشید و در شمار صدّیقان هم باشید.» (6)

و به نقل عایشه،پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به ابو بکر فرمودند:

«ای أبو بکر!بسیار لعنت کنندگان و صدّیقان؟!نه،به پروردگار کعبه سوگند نه(امکان ندارد این دو صفت در یک کس جمع شوند.)» (7)

باز از عایشه روایت شده است که گفت:

«با پیامبر همراه بودم و شتری را که در کاروان همراه من بود،لعنت کردم.پیامبر فرمود:چیزی که مورد لعنت قرار گرفته،نباید همراه ما باشد؛او را رها کنید و از کاروان خارجش سازید.» (8)

و نیز همو می گوید:

«من سوار بر شتری بودم و او را لعنت کردم.پیامبر فرمود:اکنون که شتر را لعنت کردی،دیگر

ص:170

سوار بر آن مشو.» (1)

در صحیح مسلم این روایت آمده است:

«روزی زنی از انصار،شتر خود را لعنت کرد.پیامبر فرمود:جهاز شتر را از او برگیرید و رهایش کنید تا شتر لعنت شده با ما همراه نباشد.» (2)

با توجّه به این مجموعه احادیث،چگونه ممکن است خود پیامبر بیجا این همه مسلمانان و مؤمنان را مورد لعنت قرار دهد؟!

در مدارک بسیار معتبر تاریخ و حدیث از امّ المؤمنین،عایشه نقل شده است که پیامبر مسلمانی را لعنت نکرد که گفته شود و به یادها بماند. (3)

آیا این سخن،نشانۀ کم حافظه بودن گویندۀ آن نیست؟همان کس که آن همه لعنت بیجا از پیامبر در مورد مسلمانان نقل می کند،می گوید:پیامبر هیچ مسلمانی را لعنت نکرده است.

در همان مدارک معتبر از مکتب خلفا،باز از عایشه نقل شده است که پیامبر هیچ گاه به خاطر آزاری که به خود او می دادند،از کسی انتقام نکشید،مگر اینکه قوانین الهی مورد تجاوز قرار می گرفت.او هیچ گاه کسی را به دست خویش مورد ضرب قرار نمی داد،و تنها در راه خدا کسی را تنبیه می کرد.هیچ گاه کسی از او چیزی نخواست که او بگوید نه،مگر اینکه چیز مورد درخواست حرام بود که البته ایشان بیش از همه،از حرام به دور بودند.هرگاه بر سر دوراهی قرار می گرفت و میان دو کار مخیّر می شد،آن کار و آن راه که برای مردم آسان تر بود انتخاب می کرد.

در جای دیگر باز عایشه می گوید:

«من ندیدم که پیامبر کنیزک یا کلفت یا خادم یا غلامی را کتک زده باشد،و هرگز هیچ یک از همسران خود را مضروب نساخت.اصولا او هیچ کسی را مورد ضرب قرار نداد.البته به جز در جنگ ها و جهادها،و در راه خدا.و هیچ گاه چیزی دربارۀ او نگفتند که او انتقام بگیرد.مگر اینکه مسأله به دین و خدا مربوط می شد،و اگر چنین بود،البته عکس العمل نشان می داد.هیچ گاه دو کار بر او عرضه نشد،مگر اینکه راحت ترین آنها را برای مردم انتخاب فرمود،جز وقتی که کار آسان

ص:171

معصیت باشد.البته در آن هنگام او از هر کسی از گناه بیشتر به دور بود.» (1)

دیگر بار از عایشه می شنویم که:

«پیامبر هیچ وقت فحش نمی داد،و در بازار و کوچه،سر و صدا و جار و جنجال راه نمی انداخت.کار بد را با بدی پاداش نمی داد،بلکه در برابر می بخشید،و گذشت داشت،و چشم پوشی می کرد.» (2)

چند یهودی از کنار آن حضرت گذشتند،و به جای اینکه بگویند:السّلام علیکم،گفتند:السّام علیکم(مرگ بر شما باد).عایشه که-به گفتۀ خودش-در آنجا حاضر بود،اظهار داشت:مرگ بر خود شما باد،و خدا شما را لعنت کند و مورد غضب قرار دهد!پیامبر فرمود:

«آرام باش عایشه!تو باید ملایمت و نرمی پیشه کنی،و از درشتی و فحش دوری نمایی.» (3)

اینها چیزهایی است که خود امّ المؤمنین،عایشه نقل می کند،و اینها روایاتی است که از شخص پیامبر به جای مانده است.

آیات قرآن را نیز در اوّل بحث دیدیم.خداوند در قرآن کریم می فرماید:

لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ (4)

«از میان شما پیامبری به سویتان آمده است که رنج های شما بر او سخت گران می باشد،و بر شما (ایمان آوردن شما)حریص و آزمند است و با مؤمنان رءوف و رحیم می باشد.»

و نیز می فرماید:

ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ (5)

«سوگند به قلم و آنچه می نویسند(ای پیامبر!بر خلاف گفتۀ مشرکان)به لطف پروردگارت،تو

ص:172

گرفتار جنون نیستی و(در برابر زحمات فراوانت)اجر و پاداشی بیکران در انتظار توست و تو دارندۀ اخلاقی بس بزرگ و عظیم می باشی.»

مشاهده می کنیم که خداوند دربارۀ پیامبرش چنین سخن می گوید،و او را بدین شکل توصیف می کند.ولی روایات موجود در کتب معتبر مکتب خلفا،می کوشند اثبات کنند که انگیزه و علّت اصلی کارهای پیامبر و سخنان او«هوای نفس»است.اصرار دارند که ثابت نمایند بسیاری از کلمات پیامبر به خاطر خشم یا خشنودی از افراد بوده است و از حقیقت و واقعیّت به دور می باشد.

باز به قرآن برمی گردیم:

وَ النَّجْمِ إِذا هَوی ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی (1)

«سوگند به ستاره،آنگاه که در هنگام غروب خویش به پایین می آید،که پیامبر شما نه گمراه شد،و نه از هدف و مقصود دور افتاد،و او از روی خواسته و هوای دل سخن نمی گوید.آنچه او می گوید تنها مبتنی بر وحی است و لا غیر.»

البته می دانیم که وحی دو گونه است؛یا قرآن است و آن وحیی می باشد که لفظ و معنی هر دو از خداوند بوده است.یا آنکه حدیث پیامبر می باشد که معنی و مفهوم به وسیلۀ وحی بر پیامبر القا شده و الفاظ و عبارات از خود پیامبر،و بنابر انتخاب او بوده است.در هر دو صورت پیامبر از روی دلخواه خود سخن نمی گوید.این بینش قرآنی بود در مورد پیامبر،و این شناخت اسلام صحیح بود از پیامبر.

بازگو می کردند:«عمّار مع الحقّ»:«عمار با حق است،و از حق جدا نمی شود»،یا دربارۀ ابو ذر از زبان مبارک او شنیده شده بود:«ما أضلّت الخضراء و لا أقلّت الغبراء علی ذی لهجة أصدق من أبی ذرّ»:«راستگوتر از ابو ذر را نه زمین دربرگرفته و نه آسمان بر سرش سایه افکنده است»،دیگر ارزشی نداشت و اعتبار و قدری پیدا نمی کرد.

در بحث های گذشته دیدیم که قریش در زمان پیامبر به عبد اللّه بن عمرو بن العاص گفتند:تو هر سخنی که از پیامبر می شنوی می نویسی،در صورتی که او هم مثل همۀ ما بشر است،و در حال خشنودی و خشم سخن می گوید.گاه از کسی راضی است و خشنود،از او مدح می گوید و تعریف می کند؛و زمانی دیگر از کسی غضبناک است،به او بد می گوید و مذمّت می نماید.تو هم هر چه او بر اساس بشریّت می گوید ضبط می کنی و می نویسی.

و دیدیم که عبد اللّه با شنیدن این سخن،از نوشتن کلمات پیامبر خودداری کرد،و سرانجام سخنان قریشیان را به خود آن حضرت عرضه داشت.پیامبر فرمود:مانند گذشته حدیث مرا بنویس.سوگند به آن کس که جان من در دست قدرت اوست،از این دو لب چیزی جز حق بیرون نمی آید.سخنان من،حدیث من،در کلیۀ حالات یکسان است؛همه حق است.

با توجّه به این حدیث می توانیم علّت و سبب نشر روایات مورد بحث را بهتر دریابیم،و بفهمیم که چرا و بر چه اساسی قریشیان-که بعدها به مقام های بالای حکومتی رسیدند-لعن های پیامبر را بی ارزش کردند.

برای اینکه به درستی سخنان ما اذعان کنید،به صحیح مسلم رجوع می کنیم.مسلم یک باب خاص در کتاب صحیح خویش دارد که آن را بدین شکل نامگذاری کرده است:

«باب من لعنه النبیّ أو سبّه جعله اللّه زکاة و طهورا.»

«دربارۀ آن کس که پیامبر او را لعنت کند،یا ناسزا گوید،خداوند آن لعن و ناسزا را برای او پاکی و طهارت قرار می دهد.»

مسلم با عنوان چنین بابی در کتابش،پاره ای از روایات ابو هریره،عایشه و دیگران را-که نمونه هایش را دیدیم-می آورد.سپس در انتهای باب،داستان لعن پیامبر نسبت به معاویه را نقل می کند.داستان بدین شکل است:

پیامبر چندین بار عبد اللّه بن عباس را به دنبال معاویه فرستاد و او را احضار کرد.هر بار ابن عبّاس

ص:174

برمی گشت و می گفت:معاویه مشغول غذا خوردن است.عاقبت پیامبر فرمود:خدا شکمش را سیر نکند.و نقل کرده اند که تا آخر عمر،معاویه هر بار آن قدر غذا می خورد که می گفت:خسته شدم.

امّا سیر نمی شد.

بازدیدیم که پیامبر روزی مشاهده کرد که ابو سفیان بر مرکبی سوار است و یزید و معاویه (1)،دو پسرش به همراه او هستند؛یکی مهار شتر را دارد و یکی دیگر شتر را می راند.فرمود:

«لعن اللّه القائد و السّائق و الرّاکب.» (2)

«خداوندا!سوار،و آن کس که مرکب را می کشد،و آن کس که می راند را لعنت کن.»

مشاهده می کنید که با توجّه به احادیث مورد بحث،اینگونه لعن ها برای اشخاصی چون ابو سفیان و معاویه،چیزی جز رحمت و مغفرت و پاکی به جای نخواهد گذارد.بنابراین شما هرچه از پیامبر روایت در لعنت جنایتکاران اموی بیاورید،نه تنها از اعتبار ساقط است،بلکه مدح و ثنای والای آنها خواهد بود.

باز در گذشته دیدیم که پیامبر حکم بن عاص و تمام نسل او را لعنت کرد(جز مؤمنان نسل او،که فرمود بسیار کم هستند)،و می دانیم که اکثر خلفای اموی فرزندان همین حکم هستند:عبد الملک، سلیمان،هشام،ولید،یزید و...در این نفرین،اینها همه لعنت شده اند!فکر می کنید برای علاج اینگونه نقل ها،زورمندان و خلفای مزبور چاره ای نیندیشیدند؟!البته که چاره اندیشیدند و کوشش نمودند!

باید این گروه زورمندان روایت قاطعی را که از«عمرو بن مرة جهمی»نقل شده است،چاره بنماید.عمرو بن مره می گوید:

«حکم بن ابی العاص،عموی خلیفۀ سوم و پدر مروان (3)،و جدّ خلفای بنی امیّه،به در خانۀ پیامبر آمد و اجازه خواست تا بر آن حضرت وارد شود.پیامبر صدایش را شناخت،فرمود:

مار است که آمده!او را اجازه بدهید که بیاید،لعنت بر او و هر فرزند که از صلب او خارج شود، مگر مؤمنان آنها که البته بسیار کم خواهند بود.اینان در دنیا بزرگ می شوند،امّا در آخرت

ص:175

نصیبی ندارند!» (1)

در این زمینه روایات و داستان های معتبر تاریخی فراوان است،و ما به همین مقدار بسنده می کنیم.زیرا برای شناسایی علّت جعل روایت های مورد بحثمان کافی است.بدین وسیله سبب جعل روایاتی که اعتبار سخن پیامبر را ساقط می نمود،می شناسیم و می فهمیم،و در می یابیم که سخنان پیامبر در مدح یک دسته از افراد،و یا در معرّفی پاره ای از اشخاص،و یا در لعنت گروهی خاص،چگونه ارزش خود را از دست داد و بی قدر شد.در حالی که این نوع فرمایشات حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم چه در مدح و چه در ذم،باعث روشن شدن چهرۀ حقیقی آن افراد،و در نتیجه هدایتی برای مسلمانان بوده است.

خرما بهتر خواهد شد.»

فرمان پیامبر را مسلمانان اجرا نمودند.نتیجه این شد که خرمای آن سال خراب شد.

روز دیگری پیامبر از نخلستان گذشت و خرماهای خراب شده را مشاهده کرد که به خاطر عدم گرده پاشی همه فاسد شده بودند.سؤال فرمود:«خرماهای شما چرا خراب شده است؟»عرضه داشتند:شما فرمان دادید که گرده پاشی نکنید،خرمای شما بهتر می شود.ما نیز گرده پاشی نکردیم، خرمای ما فاسد شد!فرمود:«شما کار دنیای خود را از من بهتر می دانید،شما به امور دنیای خود از من آگاه ترید!!» (1)

نتیجۀ اینگونه روایات-که در معتبرترین کتب حدیثی مکتب خلفا وجود دارد-چیست؟آیا این ثمره را به دست نمی دهد که هرچه پیامبر در مورد مسائل دنیایی-مثل تعیین حاکم و ولیّ پس از خود-گفته است چندان قیمتی ندارد؟زیرا مردم می توانند بهتر از آن حاکم را بیابند و انتخاب نمایند.زیرا خود آن حضرت گفته و با عمل خود اثبات کرده است که مردم در کارهای دنیایی خود آگاه تر و داناتر هستند! و نیز مردم می فهمند که دین آمده است نماز خواندن،روزه گرفتن،نیایش کردن و بالاخره عبادت نمودن را یاد بدهد؛امّا به کار دنیا دخالتی ندارد،و مسائل دنیایی را به خود مردم واگذار کرده،زیرا آنها در این زمینه ها داناترند!

اینگونه احادیث می خواهند بگویند:اگر پیامبر تعلیم نماز و روزه و عبادت بدهد مانعی ندارد، امّا در کار دنیا اشتباه می کند.زیرا رأی خودش را گفته و از آسمان تعلیم نگرفته است!

آیا سخن به اینجا نمی رسد که دین از سیاست جداست؟!دین از اجتماعات و مسائل مربوط به دنیای انسان ها جداست و در این زمینه ها حرف و پیام و سخنی ندارد؟!

و نیز آیا سخن به همانجا نمی رسد که مسیحیان می گویند:«کار قیصر را به قیصر واگذار،و کار خدا را به خدا»؟

من تا به امروز ندیده ام که کسی در اینگونه احادیث اشکال کند.هیچ دانشمندی در اینها خدشه نکرده است.در تمام کتاب های حدیث شناسی و تحقیق احادیث ضعیف،این روایات

ص:177

مورد نقد قرار نگرفته اند.چرا؟به علّت اینکه احادیث مزبور در صحیح مسلم آمده است،و این کتاب و امثالش در مکتب خلفا جای تشکیک و خدشه ندارند و در کمال اعتبار هستند.

شما فکر کنید کسی که معتقد به صحّت اینگونه احادیث باشد،شناختش در مورد پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم چگونه خواهد بود؟!و او را در چه حدّی از انسانیّت و عقل و شعور می شناسد؟!آیا اصولا او را در حدّ یک انسان عادی دارای تعقّل و تفکّر می داند؟پیامبری که قرآن کریم درباره اش با نهایت صراحت می گوید:

ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ

کفّار قریش تنها نسبت جنون به پیامبر دادند،امّا اینگونه احادیث آن را عملا اثبات کردند.

شما به نقاط گرمسیر خودمان بروید؛مثلا به خوزستان.و از یک نوجوان بپرسید که یک درخت خرما را چگونه بارور می کنند.خواهید دید که کاملا مسألۀ تلقیح و گرده پاشی را می داند،و نیز می فهمد که بدون این کار درخت ثمر نخواهد داد.

امّا این روایات می گویند پیامبر که در آن وقت از پنجاه سال نیز سنّ مبارکش تجاوز می کرده، این مسألۀ ساده را نمی دانسته است.

جالب است بدانیم که خاورشناسان هم این حدیث را مورد توجّه قرار داده و در اطراف آن قلم فرسایی کرده اند. (1)در واقع خاورشناسان به خاطر وجود همین نقاط ضعف است که تمام تحقیقات خود را در مصادر و مدارک مکتب خلفا متمرکز کرده اند،و اسلام و پیامبر آن را از نظرگاه های موجود در این کتب معرّفی کرده اند.زیرا از اینجا بهتر می توانند اسلام را آماج حمله ها و انتقادات خصمانۀ خود قرار دهند.

امّا جاعلان اصلی با این روایات کوشیده اند تا شخصیّت پیامبر را از یک انسان عادی هم پایین تر بیاورند،تا اوّلا سخن او که بیان اسلام است از اعتبار ساقط شود،و ثانیا خلفای بعد با او قابل قیاس،بلکه برتر باشند،و بدین وسیله مقام خلافت ارزش و اعتبار لازم را به دست آورد.

ص:178

«برای خواندن قرآن تعجیل مکن.ما آن را گرد آورده قرائت می کنیم.پس آنگاه که ما آن را قرائت کردیم،تو از قرائت ما پیروی کن.بعد ما آن را برای تو توضیح خواهیم داد و بیان خواهیم نمود.»

و باز در خود قرآن کریم این فرمان را می خوانیم:

وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضی إِلَیْکَ وَحْیُهُ (1)

«در خواندن قرآن،قبل از اینکه وحی آن پایان پذیرد،شتاب مکن.» در روایات معتبر نیز مطالبی می یابیم که احادیث مورد بحث را به شدّت محکوم می کند.در صحیح بخاری و سنن ابن ماجه و مسند احمد بن حنبل می خوانیم که پیامبر سالی یک بار قرآن کریم را بر جبرئیل می خواند،و در سال مرگش این عمل دو بار تکرار شد. (2)یعنی پیامبر تمام قرآن را از ابتدا تا انتها می خوانده و جبرئیل هم گوش می داده است.

در جای دیگر بحث کرده و از نظر تاریخی اثبات نموده ایم که پیامبر در آموزش قرآن به مسلمانان روش خاصّی داشته است.به این شکل که هر ده آیه ای که نازل می شد و از نظر موضوع یکسان بود،بر عموم مسلمانان می خواند تا آنها حفظ کنند.آن کسان که نوشتن می دانستند آن را می نوشتند،حال یا روی سنگ یا روی استخوان یا روی چوب و یا روی پوست.بدین ترتیب همۀ مسلمان ها قرآن را می خواندند و می نوشتند و حفظ می کردند.آنگاه رسول اکرم به آنها تفسیر علمی و عملی آن آیات را می آموخت،و تا آن را همه نمی آموختند،از آن آیات نمی گذشت. (3)

انصاف باید داد که با این مکتب منظّم تعلیم و تربیت،و با این همه اهتمام که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به تعلیم قرآن به مسلمانان داشت،و با توجّه به اینکه تمام معلومات آن عصر منحصر در علم قرآن بود،آیا می توان پذیرفت که شخص پیامبر از حفظ کردن قرآن،کتاب اساسی دینش،خودداری یا سهل انگاری می کرد؟و آیاتی چند از قرآن را فراموش و اسقاط می نموده است؟

2. روایت دیگر را بخاری و مسلم از ابو هریره روایت کرده اند که او می گوید:

در یک نماز-که راوی فراموش کرده است نماز مغرب بوده یا عشا-پیامبر دو رکعت نماز با ما خواند،و قبل از اتمام نماز،در پایان دو رکعت،نماز را سلام داد.برخاست و به سوی تخته ای که در

ص:180

مسجد بود و همیشه در حال سخنرانی بدان تکیه می زد،رفت.در آنجا ایستاد،دست هایش را به هم کوفت؛آنچنان که انسان غضبناک می کند.او دست چپ را روی دست راست کوبید(توجّه می فرمایید که جاعل چنان دقیق روایت را نقل می کند که شما خیال نکنید دروغ است).آنهایی که عجله داشتند زود از مسجد بیرون رفتند.

ابو هریره می گوید:أبو بکر و عمر هم بودند،ولی هیبت و مهابت پیامبر همه را گرفت و نتوانستند حرف بزنند.ما گفتیم شاید وحی جدیدی آمده و نماز کوتاه شده و به صورت دو رکعتی درآمده است.

ابو هریره می گوید:ذو الیدین (1)برخاست(او مردی از صحابه است که چون دست هایش زیاده از حد بلند بود،به این نام خوانده می شد)و عرضه داشت:«یا رسول اللّه أنسیت أم قصّرت الصّلاة؟»:«یا رسول اللّه!فراموش کردی،یا اصولا نماز کم شده و دو رکعتی گشته است؟»

پیامبر فرمود:نه،فراموش کردم،و نماز کم نشده است.آنگاه از دیگران سؤال کرد:آیا مطلب آن طور است که ذو الیدین می گوید و من نماز را کم خوانده ام؟

صحابه عرضه داشتند:بلی یا رسول اللّه!شما کم خوانده اید!

پیامبر به سر جای خویش بازگشت و آن قدر که از نماز کم گزارده بود،به جای آورد.آنگاه سلام و تکبیر گفت و سجدۀ سهو به جای آورد.سپس به مکان سخنرانی خود بازگشت.

ابو هریره می گوید:پیامبر پس از شنیدن سخن صحابه به محراب بازگشت،و آنچه از نماز کم خوانده بود با جماعت به جای آورد.یعنی اگر نماز سه رکعتی بود،یک رکعت،و اگر نماز چهار رکعتی بود و دو رکعت فراموش شده بود،دو رکعت باقیمانده را با عموم مسلمانان به جماعت به جای آورد.همه نیز به او اقتدا کردند و نماز فراموش شده را به جای آوردند،بعد هم دو سجدۀ سهو را انجام دادند. (2)

دقّت می کنید که ابو هریره خود را در روایت کاملا محتاط نشان می دهد،و می گوید:نمی دانم

ص:181

نماز مغرب بود یا عشا!تا شنونده به او اطمینان پیدا کند.

ما برای بررسی این روایت،تاریخ را مورد تحقیق قرار می دهیم.تاریخ می گوید:ذو الیدین در سال دوم پس از هجرت در جنگ بدر به درجۀ شهادت رسید،و ابو هریره در سال هفتم هجری از یمن به مدینه آمد و اسلام آورد؛یعنی تقریبا پنج سال بعد از وفات ذو الیدین.و آن وقت که ذو الیدین زنده بوده و در مدینه زندگی می کرده است،اصولا ابو هریره مدینه را ندیده بوده است.

ولی آن زمان که ابو هریره این داستان را به عنوان روایت بیان می کند،نه ذو الیدین زنده بوده و نه اکثر صحابه،و نه کسی جرأت می کرد از او انتقاد کند و در این داستان تشکیک نماید.

و شاید این داستان پردازی مربوط به زمانی است که او به جای مروان بن حکم،حاکم و فرماندار مدینه شده است؛زمان حکومت معاویه که افترا و دروغ بستن بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم خریدار دارد،و برای ساختن اینگونه احادیث مبالغ زیادی از بیت المال مسلمین پرداخت می شود! (1)

بعدها از این روایت فقهای مکتب خلافت احکام شرعی مختلفی استنباط کردند،مثلا پشت کردن به قبله در میان نماز مانعی ندارد و به خاطر آن نباید اعادۀ نماز کرد؛صحبت کردن در میان نماز مانعی ندارد و...

3. باز در صحیح بخاری و مسند احمد از ابو هریره روایت می کنند:

نماز جماعت برپا شده و صفوف مردم بسته و منظّم گشته بود،و همه پشت سر پیامبر آمادۀ نماز بودند.آن حضرت در محراب ایستاده بود تا آن جماعت را در نماز امامت کند.همه چیز و همه کس آمادۀ تکبیر امام بود.ناگاه پیامبر به یاد آورد که در حالت جنابت است!ابو هریره اضافه می کند:

پیامبر به ما فرمود:در جای خود همچنان باشید.سپس به خانه رفت،غسل کرد و آنگاه به مسجد برگشت،و در حالی که از سرش قطرات آب می چکید،به محراب رفت و نماز جماعت را امامت فرمود.ما هم با او نماز خواندیم. (2)

اگر چنین حوادثی در زندگانی رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وجود داشته باشد،و یا به وسیلۀ کسانی که به ظاهر در شمار یاران اویند،راست یا دروغ نقل شود،دیگر چه اعتباری برای پیامبر باقی خواهد ماند؟

او آن قدر کم حافظه و سهل انگار است که نماز سه یا چهار رکعتی را دو رکعت می خواند.یا روز

ص:182

دیگری جنب در محراب می ایستد و فراموش می کند در حال جنابت است.وقتی دیگر قرآن خویش را از یاد می برد،و هنگامی که مسلمانی آن را می خواند می گوید:من این آیه را از قرآن انداخته بودم،این مرد آن را به یاد من آورد،خدا رحمتش کند.

مشاهده می کنید در اثر نقل این احادیث،دیگر از پیامبر چه خواهد ماند؟و چه ارزش و اعتباری در نظر مردم مسلمان معتقد به این احادیث،خواهد یافت؟!

ما این بحث را با یک روایت دیگر از ابو هریره پایان می دهیم.این روایت نشان دهندۀ شخصیّت واقعی ابو هریره،راوی بزرگ اینگونه روایات است که متأسّفانه در معتبرترین متون حدیثی مکتب خلفا وجود دارند و نقل شده اند.

روزی ابو هریره در میان گروهی از مسلمانان گفت:قال النّبیّ:«...أفضل الصّدقة ما ترک غنیّ...»:«بهترین صدقه ها مالی است که شخص ثروتمند برای فرزندانش به جای می گذارد!»

شنونده که بعدها روایت را نیز نقل کرده،می گوید:

به او گفتم:آیا این روایت را از پیامبر شنیدی؟[گویا پاره ای از معاصران ابو هریره نیز او را می شناخته اند،و یا حدّ اقل در گفتارش و یا در بعضی احادیثی که نقل می کند،شک کرده بوده اند که در این حدیث شک کرده در این مجلس چنین سؤالی به وجود می آید.]ابو هریره که شک شنوندۀ سخنش را می بیند و یا حالت ناباوری او را مشاهده می کند،به یک حقیقت بزرگ اعتراف می کند:«لا،هذا من کیس أبی هریرة!»:«خیر،این روایت را از پیامبر نشنیده ام،بلکه در واقع آن از کیسۀ خود ابو هریره می باشد!!» (1)

این روایت صحیح بخاری،در مسند احمد با لفظ دیگری نقل می شود که جالب تر است.طبق نقل یک روایت در مسند احمد بن حنبل مردم می گویند:«قالوا:یا أبا هریرة سمعت هذا؟(یا اینکه:هذا شیء قاله رسول اللّه)أم هذا من کیسک؟»:«این جمله را از پیامبر شنیدی،این مطلب را پیامبر فرمود،یا اینکه از کیسۀ خودت بیرون آوردی؟»ابو هریره گفت:این روایت از کیسۀ خودم است! (2)

آیا می توان دانست که ابو هریره از اینگونه روایات ساختگی چه مقدار از کیسۀ خود بیرون آورده است؟آیا می توان دانست که اینگونه احادیث،تا چه اندازه چهرۀ اسلام عزیز را تغییر

ص:183

داده است؟

آری،به طور قطع در مجموعۀ افزون از پنج هزار حدیث ابو هریره،تعداد بسیاری ساخته های خود او وجود دارد،و یا به تعبیر مردم عصرش،از کیسۀ خود وی بیرون آمده است.

امّا اینکه گفتیم این روایت ها تیرهایی بود با دو هدف،از آنجا بود که اینگونه احادیث در ابتدا شخصیّت پیامبر را از اعتبار ساقط می کرد و سپس به دین صدمه می زد.زیرا می دانیم آنگاه که شخصیّت پیامبر-که بخشی از اسلام است-از ارزش و اعتبار عملی افتاد،به دین و اعتقادات مردم مسلمان نیز لطمه و صدمه وارد می آید.بنابراین هم پیامبر و هم دین او مورد حمله قرار گرفته است.

اینجاست که دومین عامل بزرگ تحریف اسلام شکل می گیرد.آنها بر خلاف گفتۀ قرآن کریم که با صراحت و قاطعیّت می فرماید: ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی :«پیامبر بر اساس دلخواه خویش سخن نمی گوید و گفته های او تنها بر مبنای وحی الهی است»،گفتند و اصرار کردند و ظاهرا اثبات نمودند که پیامبر بر اساس دلخواه و هوای نفس صحبت می کرده است.به همین علّت ارزش گفتار پیامبر شکست و حدیث او در شمار سخن دیگران درآمد.

بنابراین اگر در گوشه ای از بلاد اسلام،به طور پنهانی حدیثی از پیامبر به دست مردم می رسید،دیگر اعتبار و ارزش لازم را نداشت.لذا صحابه یا خلفا،می توانستند با آن مخالفت بورزند و در برابر آن عرض اندام کنند.

مثلا پیامبر قوانین الهی را در مورد«متعه حج»و«متعه نساء»تبلیغ نمود،امّا خلیفه با نهایت جرأت فرمایش حضرت را تغییر داد و مردم هم پذیرفتند که:«متعتان کانتا علی عهد رسول اللّه و أنا أنهی عنهما و أعاقب علیهما.» (1)زیرا پیامبر در مورد یک مسأله از مسائل دنیوی سخنی فرموده و خلیفه هم در همان مورد سخنی بر خلاف او گفته است؛نه تنها هیچ مانعی ندارد که کاملا معتبر هم هست.بنابراین مسلمانان به دستور خلیفه عمل کردند و فرمان نبوی را ترک نمودند.این است مشخّصۀ مکتب خلفا.

علی بن ابی طالب و فرزندانش تا حجّت بن الحسن علیهم السّلام یک کلمه و یک حرف از فرمایشات پیامبر اکرم را کم و زیاد نکردند،و یک حرف از خودشان نزدند و نخواهند زد.هیچ گاه امام محمّد باقر یا امام جعفر صادق علیهما السّلام نمی فرمودند:«أنا أقول:من می گویم»،یا:«أنا احرّم:من حرام می کنم»و امثال اینها.شاگردانشان،همچون زراره و محمّد بن مسلم و هشام نیز تا به امروز،هیچ گاه از رأی و نظر شخصی دم نزده اند،بلکه می گویند:پیامبر چنین گفته،و خداوند چنین فرموده است. (2)این

ص:185

است مشخّصۀ مکتب اهل بیت علیهم السّلام.

ص:186

أعوذ باللّه من الشّیطان الرّجیم

ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ

قلم:1-4

ص:188

و حکّام فکر لازم را کرده بودند.

«کعب الاحبار»یهودی،مأمور تفسیر قرآن و پاسخ به سؤالات پیرامون مبدأ و معاد شده بود.

کعب الاحبار یک اسم نیست،بلکه یک لقب است و نشان دهندۀ سمت و منصب شخص.«حبر» یعنی دانشمند،و کعب الاحبار یعنی رئیس دانشمندان دینی یهود.

او و«تمیم داری»و«وهب بن منبّه»کسانی هستند که مردم،تفسیر قرآن کریم و معارف مبدأ و معاد اسلام را از ایشان می آموختند.

کعب در مسجد می نشست،و مردم از وی مسائل تفسیری سؤال می کردند.در محضر خلیفۀ سوم،عثمان حضور به هم می رساند،و جواب مسائل پیرامون احکام عملی اسلام را می داد.

با توجّه به این حقایق،به خوبی درمی یابیم که بدین طریق یهودیت و مسیحیت تحریف شده و خرافات سالیان دراز-که در گوشه و کنار انباشته شده بود-به متن اسلام تأثیر می کند و به اندرون دین خدا راه می یابد.

بنابراین ممانعت از نشر حدیث یکی از بزرگ ترین عوامل تحریف،در ابعاد مختلف اسلام است.در آینده باز به این مسأله بازخواهیم گشت و مسائلی تازه را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

جواب با نهایت تأسّف مثبت است.درد و رنج واقعی اینجاست؛مصیبت کشنده اینجاست.

شهادت برای افراد این خاندان درد نیست؛که افتخار است و آرزو.البته درد هست،امّا درد جسم و تن است،یعنی دردی اندک که در راه خدا آن را به جان می خرند.درد واقعی،درد تخریب اسلام و ریشه کن کردن روح و جان پیامبر اکرم می باشد.

این احادیث کوشیده اند که پیامبر اسلام را از شخصیّت بیندازند؛یعنی اسلام واقعی را نابود کنند.مگر نه این است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در متن اسلام دخیل می باشد؟و مگر نه این است که سخنان او شارح و روشنگر قرآن،و بیان کنندۀ احکام و اعتقادات اسلام می باشد؟بنابراین تحریف مقام و شخصیّت و قداست و سخنان ایشان،یعنی تخریب پایه های اسلام،و تخریب اساس دین خدا،و بالاخره زیرورو کردن راه سعادت انسان.

در اینجا لازم است حادثه ای تاریخی را به این مناسبت نقل کنیم.

کم وکاستی که در موقعیّت ما به وجود آمده است.بالاخره نتوانستم تحمّل کنم؛به پدرم روکرده گفتم:

چرا در این شب این قدر ناراحت و پریشان هستی؟

گفت:فرزندم!من از نزد خبیث ترین و پلیدترین مردم بازگشته ام.

گفتم:برای چه؟

(او هر شب در جلسات شب نشینی معاویه شرکت می کرد،و با دهانی پر از تعریف و ستایش از معاویه،و عقل و زیرکی و زرنگی وی به خانه بازمی گشت،امّا آن شب چنین گفت.من علّت را سؤال کردم:مگر چه شده است؟)

گفت:امشب مجلس معاویه خالی از اغیار بود،و ما با هم خیلی خصوصی و با نهایت صمیمیّت سخن می گفتیم.من بدو اظهار داشتم:ای امیر المؤمنین!تو به آرزوها و آمالت رسیده ای،حال اگر در این سن،به عدل و داد دست زنی و با دیگران به مهربانی رفتار نمایی چه قدر بجاست.اگر به خویشاوندانت(بنی هاشم)با لطف برخورد کنی،و با ایشان صلۀ رحم نمایی چه مانعی در پیش است؟به خدای سوگند،امروز اینان هیچ چیز که در تو ترس و واهمه برانگیزد،ندارند.اینها عموزاده های (1)تو هستند،با آنها نیکی و صلۀ رحم بنما،تا در روزگاران از تو نام نیکی به یادگار بماند.

معاویه جواب داد:

وای بر تو!این آرزویی سخت دور از دسترس و انجام ناشدنی است.أبو بکر به حکومت رسید و عدالت ورزید،و آن همه زحمت ها تحمّل کرد.به خدای سوگند،تا مرد نامش نیز به همراهش مرد.البته گاهی ممکن است کسی بگوید:أبو بکر!

آنگاه عمر به حکومت رسید،کوشش ها کرد و در طول ده سال رنج ها کشید،امّا چند روزی از مرگش نگذشت که هیچ چیز از او باقی نماند؛جز اینکه گاه وبیگاه گوینده ای بگوید:عمر!

سپس برادر ما عثمان به خلافت رسید.مردی از نظر نسب چون او نبود!و کرد آنچه کرد،و با او رفتار کردند آنچه کردند.امّا تا کشته شد،به خدای سوگند،نامش نیز مرد،و اعمال و رفتارش فراموش گشت!

ص:194

در حالی که نام این مرد،فرزند ابو کبشه (1)(پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم)را هر روز پنج بار در سراسر جهان اسلام به فریاد بانگ می زنند و به بزرگی یاد می کنند:«أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه».تو فکر می کنی چه عملی در چنین شرایطی باقی خواهد ماند؟و چه نام نیکی پایدار است،ای بی مادر؟

نه به خدای سوگند،آرام نخواهم نشست،مگر اینکه این نام را دفن کنم،و این ذکر و یاد را به خاک بسپارم!» (2)

آنها از منزل و اتاق من به سرعت بیرون رفتند.» (1)

در همان روایت از عایشه چنین نقل می گردد:

«روز عیدی بود و چند تن از مردمان سرزمین حبشه به شادمانی و رقص مشغول بودند.اینان به مسجد آمده بودند و طبق رسوم خاص خود رقص شمشیر می کردند.من از پیامبر درخواست کردم،و یا اینکه خود آن حضرت پیشنهاد کرد:آیا مایلی رقص و شادمانی اینها را مشاهده کنی؟ من اظهار تمایل کردم و جواب مثبت دادم.

پیامبر مرا به دوش گرفت!!و در حالی که صورت من به صورت او بود،مشغول تماشای داخل صحن مسجد و رقص شمشیر حبشیان شدم.آنها رقّاصی می کردند و من تماشا می نمودم.پیامبر مکرّر می فرمود:ای حبشی زادگان مشغول باشید.

این صحنه آن قدر ادامه یافت و من همچنان بر دوش پیامبر بودم تا آن هنگام که خسته و ملول شدم.پیامبر که خستگی مرا احساس کرد،گفت:آیا کافی است؟گفتم:بلی.فرمود:پس برو.» (2)

توجّه داشته باشید که این سخنان در صحیح بخاری و مسلم ثبت است،یعنی متونی که در مکتب خلفا،عالی ترین و بالاترین حدّ از اعتبار را دارند.

در یک نقل دیگر باز امّ المؤمنین،عایشه می گوید:

«روز عیدی بود و گروهی از حبشیان به مسجد پیامبر آمده بودند و سخت به رقص و پایکوبی مشغول بودند.پیامبر مرا خواست تا رقص حبشیان را تماشا کنم.من به نزدیک پیامبر رفته سرم را بر روی شانۀ پیامبر گذاردم،و از آنجا به بازی و رقص خاص ایشان چشم دوختم.آن قدر این وضع به طول انجامید تا من خسته شدم و از تماشا دست برداشتم.» (3)

در جای دیگر می گوید:

«بازیگرانی بودند،من به پیامبر عرضه داشتم:می خواهم و دوست دارم که بازی ایشان را مشاهده کنم.رسول اکرم بر در خانه،رو به مسجد ایستاد،و من هم پشت سر او ایستادم،و سرم را روی شانه اش نهاده از میان شانه و گوش او به تماشا پرداختم،آن گروه نیز در مسجد به بازی

ص:197

مشغول بودند.» (1)

در ضمن حدیث دیگر می گوید:

«من سر بر شانۀ پیامبر نهادم.پیامبر شانه اش را پایین آورد،و من از فراز شانه اش به تماشا پرداختم تا آنگاه که سیر گشته از این کار خسته و روگردان شدم.» (2)

در روایت های فوق چنین نقل می شود:

«قدر و ارزش دختران نوجوان را بدانید و بشناسید که بر اساس طبیعت سنّ و سال خویش خواهان بازی و رقص و لهو و لعب هستند.شما اگر دختر جوان یا نوجوانی دارید و دلش می خواهد ساز و آواز بشنود،یا مردهای غریبه را نگاه کند،یا به رقّاصی چشم بدوزد،مانعش نشوید؛همان طور که پیامبر با من چنین رفتاری داشت،و جلودار و مانع کارهای من نمی شد.» (3)

در روایت دیگر می گوید:

«من از پشت سر آن حضرت به مسجد نگاه می کردم،در حالی که حبشیان به رقص و بازی مشغول بودند.پیامبر به آنها می فرمود:ای حبشی زادگان!بزنید و برقصید و بازی کنید،تا یهود و نصاری بدانند در دین ما آزادی هست،و اینگونه کارها روا می باشد!حبشیان که از عکس العمل پیامبر شادمان و خوش حال شده بودند،گفتند:أبو القاسم خوب!! (4)

در این هنگام عمر از در مسجد وارد شد.حبشیان از هیبت او ترسیده هر کدام به گوشه ای فرار کردند.» (5)

اینان نه تنها از پیامبر نمی ترسیدند و نترسیدند،از او تشویق و ترغیب نیز دیدند.امّا در برابر عمر یک لحظه نیز مقاومت نکردند!!

در روایت دیگر می خوانیم(متأسّفانه تمام این روایات از عایشه نقل شده است):

«پیامبر در خانه و اتاق خویش نشسته بود،از بیرون صدا و غوغای مردم را شنید.درصدد جستجوی علّت صدا برآمد.مشاهده کرد یک زن حبشی می رقصد،مردم به گرد او جمع شده و به تماشای او پرداخته اند،و سر و صدا از ایشان است.فرمود:ای عایشه!بیا و نگاه کن.من نزدیک وی

ص:198

رفتم،صورت خویش را بر پشت آن حضرت نهادم و از فراز شانه اش به صحنه چشم دوختم.

مدّتی بدین منوال گذشت.پیامبر سؤال کرد:عایشه سیر نشدی؟عرضه داشتم:نه!این سخن چندین بار تکرار شد و من هر بار جواب منفی را تکرار می کردم.با اینکه او خسته شده بود و پا بپا می کرد!زیرا می خواستم ارزش و منزلت خویش را نزد او بدانم!!

ناگاه عمر از در مسجد وارد شد.مردم متفرّق شدند و بچه ها هر یک به گوشه ای فرار کردند.

پیامبر فرمود:من دیدم که شیاطین انسانی و جنّی از عمر فرار می کنند!» (1)

آری،این شیاطین از حضور پیامبر در مجلس هراسان نمی شوند و فرار نمی کنند،و او از رقص و آواز لذّت می برد،و بدان گوش می سپارد و دل می دهد؛امّا عمر بن خطّاب چنان دارای هیبت و سطوت معنوی است که همۀ شیاطین از دیدن او می هراسند و فراری می شوند.او اصولا از رقص و آواز گریزان است!

می بینید که این روایات چه می کنند،و تا کجا دامنۀ تخریبشان وسعت دارد.

اینگونه روایات که دیدیم،همه و همه از جناب امّ المؤمنین،عایشه نقل شده است،و ما نمی دانیم این سخنان را خود او گفته یا دیگران به نام او-که از اعتبار برخوردار بوده-ساخته اند.

از ابو هریره هم در این زمینه روایاتی نقل شده است.گفته می شود:در آن هنگام که حبشیان در برابر پیامبر با شمشیرهایشان بازی می کردند،عمر از در مسجد وارد شد،خم شد و به سوی سنگ ریزه های کف مسجد دست برد تا به وسیلۀ آنها حبشیان را از کارشان بازدارد.پیامبر فرمود:

عمر!رهاشان ساز،بگذار بازی خود را ادامه دهند. (2)

این گونه روایات را اگر به تمامی بررسی کنیم،خواهیم دید که در آنها چه طرحی پیاده شده است:تنزّل دادن مقام و مرتبت پیامبر بزرگ اسلام،و قرار دادن شخصیّت ایشان پایین تر از افراد معمولی،به ویژه حکّام بعد از او.

حالا اگر شما بیایید و مثلا بگویید:پیامبر بارها گفته و در مصادر مختلف به دست ما رسیده است که:«علیّ منّی و أنا من علیّ»:«علی از من است،و من از علی هستم»،کسانی خواهند گفت:مگر خود پیامبر چه بوده که علی مثل و مانند پیامبر باشد؟این-مثلا-عمر است که ارزش و شخصیّتی این چنین والا دارد،و یا این خلیفه أبو بکر است که رتبتی چنین فوق العاده دارد!

ص:199

دیگر اینکه این اعمال،همه در مسجد پیامبر اتّفاق می افتاد:رقص زن حبشی،ساز و آواز جمعشان و رقص شمشیر مردان حبشی نژاد.به این ترتیب ارزش و اعتبار دومین مسجد بزرگ اسلام،مسجدی که به دست پیامبر بنا شده است،چه مقدار خواهد بود؟!

در این سلسله از روایات،احادیثی در باب عروسی های مسلمانان وجود دارد.اعمالی که از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در این عروسی ها سرزده است،کاملا نشان می دهد که پیامبر رقص و آواز را دوست داشته است.

در صحیح بخاری در باب«ضرب الدّف»:«تنبک زدن»،از کتاب نکاح، (1)و در باب«شهود الملائکة بدرا»از کتاب فضائل،و نیز در«طبقات الکبری»ابن سعد کاتب الواقدی،این روایت نقل شده،و ما آن را از صحیح بخاری-که در مکتب خلافت معتبرترین کتاب بعد از قرآن شمرده می شود-می آوریم.

داستان از ربیع دختر معوذ بن عفراء نقل شده است.او می گوید:

«روز عروسی من،پیامبر به خانۀ ما وارد شد،و در مکان اختصاصی من،کنارم نشست.

دخترکان حاضر در مجلس شروع به خواندن و تنبک و داریه زدن کردند.همه،شعرهای معمول در عروسی ها را می خواندند،جز یکی که این شعر را خواند:«فینا نبیّ یعلم ما فی غد»:«در میان ما پیامبری هست که حوادث روزهای آینده را می داند.»پیامبر فرمود:این سخنان را رها کن،همان شعرهایی را که می خواندی،بخوان!»

خدا می داند که مضرتر از اینگونه سخنان،و تیری کارگرتر بر قلب پیامبر و پیشوایان و امامان خاندان او،از چنین نسبت ها،نمی شناسم.البته یک قدم بالاتر هم رفته اند که در درس آینده خواهیم دید.

در این حدیث گفته می شود:پیامبر به خانۀ یک مسلمان می رود و در کنار زن تازه عروس او می نشیند،و دخترکانی که در آن مکان حضور دارند،به ساز و آواز مشغول می شوند.پیامبر هم به راحتی بدان دل می سپارد.در چنین شرایطی ما از مردم معمولی مسلمان چه انتظاری داریم؟

إذا کان ربّ البیت بالدفّ مولعا فشیمة أهل البیت کلّهم الرّقص

«اگر بزرگ یک خانواده به تنبک زدن حریص باشد،البته همۀ افراد آن خانه رقّاص خواهند شد.» اگر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم چنین باشد،مسلمانان چه باید بکنند؟!مسلّم است که اینها را گفته اند تا

ص:200

شما به خلیفه،یزید بن معاویه و یا به پدرش،معاویه،در این زمینه ها اشکال نکنید.

در صحیح بخاری (1)و مسلم روایتی از سهل ساعدی نقل شده است.او می گوید:

«پیامبر در مجلس عروسی ابو اسید ساعدی شرکت کرد.عروس به نزد پیامبر آمد،و از شربتی که از شیرینی خرما درست کرده بود،با دست خودش به آن حضرت خورانید.و این نشانۀ احترامی بود که نسبت به پیامبر انجام دادند!»

در روایت دیگر از عایشه نقل می شود که یک زن از زنان انصار را به همسر داده بودند،و ما به مجلس عروسی او رفته بودیم.پس از بازگشت،پیامبر فرمود:«آیا ساز و آوازی به همراه نداشتید که در این مجلس مورد استفاده قرار گیرد؟!انصار از ساز و آواز مسرور و شادمان می شوند،چرا نباید آوازه خوان به همراه داشته باشید!؟» (2)

در روایت دیگر چنین نقل می گردد که پیامبر به عایشه می گوید:شما که عروس را به خانۀ شوهرش فرستادید،آیا به همراه او آوازه خوان فرستادید یا نه؟عایشه جواب می دهد:نه!پیامبر می گوید:(بد کاری کردید زیرا)انصار قومی هستند که از شعر و غزل و آوازه خوانی لذّت می برند، ای کاش چنین کاری را کرده بودید.آنگاه پیامبر شعری را که باید آوازه خوان در آوازش بخواند، تعیین می کند:«اتیناکم،اتیناکم،فحیانا و حیاکم». (3)

در صحیح بخاری و سنن ابن ماجه از انس بن مالک نقل می شود که پیامبر روزی از کوچه ای از کوچه های مدینه می گذشت.زنان و بچه هایی که از مجلس عروسی بازگشته بودند با آن حضرت برخورد کردند.آنها دست می زدند و آواز می خواندند.پیامبر به ایشان فرمود:خداوند می داند که شما محبوب ترین افراد نزد من می باشید. (4)

روایت دیگر از امّ المؤمنین،عایشه نقل شده است.او می گوید:من عروسک هایی درست کرده بودم و با آنها بازی می کردم.گاه نیز دخترکان کوچک به منزل ما می آمدند و دسته جمعی عروسک بازی می کردیم.امّا هرگاه پیامبر به منزل وارد می شد،این دختران فرار می کردند.پیامبر به دنبالشان رفته آنها را به اتاق بازمی گردانید،و می گفت:باشید و با عروسک ها بازی کنید!! (5)

ص:201

در ذیل آیۀ کریمۀ: وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ (1)از عایشه نقل می شود:

«پیامبر خریدوفروش کنیزک آوازه خوان(مغنیه)،و تعلیم آوازه خوانی بدو را حرام کرده است.»

از عبد اللّه بن مسعود تفسیر این آیه سؤال شد.او گفت:

«مقصود از لهو الحدیث،به خدای سوگند،غنا و آوازه خوانی است.» ابن عبّاس و دیگر مفسّران بزرگ قدیم اسلام نیز آیۀ فوق را به همین شکل تفسیر کرده اند. (2)

در تفسیر آیۀ شریفۀ وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ (3)که خداوند خطاب به شیطان می فرماید:«هرکس را می توانی با صدای خود(به زنا یا شرب خمر یا قمار و امثال آن)تهییج کن»، عبد اللّه بن مسعود می گوید:مراد از صدای شیطان در این آیه،آوازه خوانی و موسیقی می باشد. (4)

اینها اندکی از آیات و روایاتی بود که بینش اسلام را در مورد موسیقی و آوازه خوانی نشان می داد.

در روایت دیگر نیز آمده است:

«خداوند صورت پردازان را با همان صورت به عذاب خواهد کشید.»

نیز می فرماید:

«سازندگان این تصاویر در روز رستاخیز به عذاب خواهند افتاد.» (1)

در روایت دیگری می خوانیم که بیشترین عذاب برای فردی است که چیزهایی شبیه مخلوقات الهی ساخته است... (2)

«هیچ وقت مرد با زن نامحرم در خلوت نماند.» (1)

اینگونه احادیث کاملا روشن می کند که منقولات مورد بحث،چیزی جز دروغ نبوده است.

زیرا از یک طرف روایات مخالف آن،از راویان معتبری چون ابن عبّاس-که در دو مکتب مورد قبول هستند-نقل شده اند،و از طرف دیگر با اصول و مسلّمات قرآن و اسلام موافقت دارند.

ص:205

شما مقابل یک پنجره باز دسته ای کاغذ بگذارید،ناگزیر نسیمی که می وزد دستۀ کاغذ را به هم خواهد زد،و نظم و ترتیب آن را از بین خواهد برد.شما هرچه آنها را مرتّب کنید سودی ندارد،و راهی جز بستن پنجره نیست.ما در تحلیل و نقد وهّابیّت،باید از اینجا شروع کنیم،نه اینکه مستقیما به نقد نظریّات محمّد بن عبد الوهّاب یا ابن تیمیه بپردازیم.

تا اینگونه روایات جعلی وجود دارد و اعتبار و ارزش دارد،مسألۀ وهّابیت حل نخواهد داشت.

به دنبال این سخن،رانندۀ ما که جوانی قفقازی الاصل و شیعه بود،پیش رفت و از او سؤال کرد:

آیا محمّد مردی است مانند تو؟جوان وهّابی گفت:آری،او مردی است مانند من!او مرده است! این سؤال و جواب،و این پرسش و اقرار،سه بار تکرار شد.آنگاه رانندۀ شیعی گفت:بر محمّد قرآن نازل می شد،آیا بر تو هم قرآن نازل می شود؟!«فبهت الّذی کفر»!!

در این احادیث اثبات شده است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یک انسان اهل عیش و طرب و آواز و موسیقی-العیاذ باللّه-بوده است،فراموشکاری های زیادی داشته،و پیروانش از او به اخلاقیات و عفّت و تقوا بیشتر پایبند بودند و....امّا قرآن کریم در برابر می گوید:

إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ (1)

«تو از اخلاقی بس بزرگ بهره مند هستی.»

طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی (2)

«پیامبر!ما قرآن را بر تو نازل نساخته ایم که تو در عبادت،این چنین خویشتن را به رنج بیندازی!»

امّا گروهی که به اینگونه احادیث اعتقاد می ورزند و آنها را صحیح می دانند،ناگزیر تفکّرات دینی شان در مورد شخصیّت پیامبر به شکل دیگری خواهد بود.در تفکّر و اعتقاد دینی اینان، پیامبر بالاتر است یا خلیفه أبو بکر؟!ابو بکری که از وسایل موسیقی به عنوان ساز شیطان،تنفّر دارد و نمی خواهد آن را در حضور پیامبر بنوازند،در صورتی که خود پیامبر پروایی از این مسأله ندارد! در این تفکّر و اعتقاد دینی،خلیفه عمر برتر است یا پیامبر؟!عمری که شیاطین جنّ و انس از وی فرار می کنند،در صورتی که با حضور پیامبر نه تنها فرار نمی کردند،بلکه در رقص و آواز نیز شرکت می نمودند!

این همان است که ما می گوییم تیری با سه شعبه،و یا سه هدف؛که عبارتند از:

1. شکستن شخصیّت و اعتبار پیامبر

2. بالا بردن قدرتمندان و حکّام بعد از وی

3. تخریب اسلام در دو جبهۀ اعتقاد و عمل.

ص:208

عمر آمد.باز بدون تغییر وضع،همچنان که با من در یک بستر بودی خواسته اش را برآوردی،و تا بیرون رفت،از جای خود تکان نخوردی.امّا چرا آنگاه که عثمان آمد،وضع دیگرگونه شد؛از جای برخاستی و لباس پوشیدی و بر جای خود نشستی؟!

پیامبر فرمود:عثمان مردی است بسیار با شرم و حیا.ترسیدم از شدّت حیا،حاجتش را نگوید و به مقصد نرسیده از در بیرون برود!!» (1)

در روایت دیگر،مسأله بسیار شرم آورتر و فجیع تر نقل شده است.بر اساس آن،پیامبر با عایشه در یک بستر است،و بر روی خودشان بالاپوش عایشه را کشیده اند.پیامبر فقط در هنگام ورود عثمان به عایشه می گوید:لباس خودت را به تن بپیچ و آن را دور خودت جمع کن!

عایشه می گوید:چه شد که از أبو بکر و عمر هراس نداشتی،امّا از عثمان هراسان شدی؟!پیامبر فرمود:آیا من حیا نکنم از مردی که فرشتگان الهی از او شرم می کنند!! (2)

شما فکر می کنید دیگر برای پیامبر،در ذهن مسلمان معتقد به اینگونه احادیث،چه می ماند؟ آیا عثمان موجود در این احادیث برتر است و ارزشمندتر،یا پیامبر؟

قرآن کریم در همین زمینه(شرم و حیای پیامبر بزرگ اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم)سخنی دارد که جالب است آن را ببینیم:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاّ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلی طَعامٍ غَیْرَ ناظِرِینَ إِناهُ وَ لکِنْ إِذا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ إِنَّ ذلِکُمْ کانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنْکُمْ وَ اللّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ... (3)

«ای ایمان آورندگان!بدون اجازه به خانه های پیامبر وارد نشوید تا در آنجا غذا صرف نمایید.

ولی اگر بدین کار دعوت شدید،مانعی از ورود نیست.امّا آنگاه که غذا خوردید،دیگر برای سخن گفتن و مجلس انس ننشینید.این کار شما پیامبر را رنج می دهد،ولی از اینکه از شما بخواهد از خانه اش بیرون بروید شرم می کند،و خداوند از بیان این حقیقت حیا نمی نماید...»

پیامبر به تصدیق قرآن،آن قدر شرم و حیا دارد که از مردم نمی خواهد از خانه اش بیرون بروند.

آنها غذا خورده و نشسته اند و صحبت می کنند؛و نه تنها وقت پیامبر را بیهوده به هدر می دهند،بلکه

ص:210

روح لطیفش را نیز آزار می نمایند.امّا وی آن قدر به قواعد ادب و اخلاق پایبند است که همۀ رنج صحبت آنها را تحمّل می کند و از ایشان نمی خواهد که خانه اش را ترک گویند.

بنابراین صحیح بوده است که در دومین سوره ای که بر وی نازل شده است،خداوند او را به اخلاق بس بزرگ و عظیم ستایش نماید: إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ اینها گفتارهای بی چون و چرا و سراسر حقّ و حقیقت قرآن است،و آنها روایات صحیح بخاری و مسلم.

مطلبی که لازم است توجّه شما را بدان جلب کنم،این است که در روایت فوق الذّکر،أبو بکر و عمر و عثمان دقیقا پشت سر هم به محضر پیامبر شرفیاب می شوند،و این نظم در بسیاری از اینگونه روایات مراعات می شود.جاعلان بدین وسیله می خواستند خلافت و حکومت متوالی اینان را در ذهن ها نوعی اصالت و قداست ببخشند.

در اینگونه از روایات،این سه نفر معمولا پشت سر هم در حوادث زیادی ظاهر شده اند؛ بنابراین پشت سر هم خلیفه و حاکم می شوند.

طرح خیلی دقیق است،روی حساب طراحی شده است.اینها که چنین چیزهایی جعل می کرده اند،سخت کوشیده اند که آن آمادگی ذهنی را به وجود آورند.

لبید بن اعصم یهودی او را سحر کرده است!پرسید:با چه سحرش کرده اند؟جواب داد:با شاخۀ درختان خرما،و چند چیز دیگر که نام برد،و گفت با مجموعۀ اینها سحر انجام گرفته است.پرسید:

کجاست؟جواب داد:در چاه ذی اروان است.

آنگاه پیامبر با اصحاب خویش بر سر آن چاه رفت و برگشت.سپس گفت:ای عایشه!آب آن چاه آن قدر از اثر آن سحر تغییر یافته بود که به رنگ حنا درآمده بود،و شاخه های درخت های خرمایی که پیرامون آن بودند،همه به صورت سر شیطان درآمده بودند.»

در روایت دیگر مسأله به صورت بدتری درمی آید،و قبح آن آشکارتر می شود.روایت می گوید:

«آن قدر سحر بر پیامبر تأثیر گذاشته بود که گاه می پنداشت با یک تن از همسرانش هم بستر شده است،در صورتی که چنین نبود!!» (1)

چه قدر می توان بی شرمی کرد؟!و تا کجا شخصیّت پیامبر را می توان پایین آورد؟!متأسّفانه همۀ اینها در کتب صحاح می باشد.

در برابر اینها به کلامی از امام امیر المؤمنین علیه السّلام استناد می کنیم.در خطبۀ 195،از امام علیه السّلام چنین نقل شده است:

«خداوند از هنگامی که آن حضرت را از شیر گرفتند،بزرگ ترین فرشتۀ خویش را با وی همراه،و به عنوان یک پاسبان با او قرین ساخت.که در شب و روز پیامبر را به راه های بزرگی و بهترین اخلاق ها راهبری کند.» (2)

این سخن امام مکتب امامت است،و آن سخنان راویان معتبر مکتب خلافت.

نتیجۀ بررسی های ما در متون مکتب خلفا،به اینجا منتهی می شود که دومین وسیلۀ تبدیل احکام اسلام،آن مجموعه احادیثی است که کوشیده شده به وسیلۀ آنها،حیثیت و ارزش و قداست پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از بین برود.نه تنها اوج مقام یک پیامبر را نداشته باشد،که از بسیاری افراد عادی هم تنزّل نماید،تا در نتیجه نه حدیثش،و نه اوامر و نواهی اش در مسائل دنیوی اثر داشته باشد.همه

ص:212

بدانند که او به امور دنیوی چندان آشنایی ندارد،و یا حتّی فهمش در این زمینه از افراد معمولی هم کمتر می باشد.تا آنجا که خودش گفته است:من از کار دنیای شما خبر ندارم،و شما این امور را از من بهتر می فهمید!!

و از سوی دیگر،گفته اش در معرّفی افراد و اشخاص هیچ قیمتی نداشته باشد،و یا اصولا حافظه اش کافی نباشد،و کارهایش ناقص بماند،و عقلش هم چندان نیرومند نباشد.چنان که یک روز نیز با حالت جنابت از خانه بیرون بیاید و در محراب بایستد،و مسلمان ها نیز برای نماز برخیزند.آن وقت پیامبر حالت خویش را به یاد آورد و بگوید:صبر کنید!صبر کنید!سپس به منزل رفته غسل کند و بازگردد.

همه بدانند او قرآن را فراموش کرده بود،و با شنیدن صدای قرآن در مسجد به یاد آورد که چه قسمتی از قرآن را از یاد برده است.

در برابر چنین پیامبری است که می توان گفت:او در فلان مسألۀ اسلامی اجتهاد کرده است و فلان شخص هم(اعمّ از زورمندان و عالمان)رأی و نظرش را ابراز نموده است.بدین طریق حاکمان پس از وی نیز مجتهدند،آنها هم می توانند هرجا مصلحت بدانند،نظریات او را زیر و رو کنند و به نام اسلام در جامعه مطرح نمایند و احکام صحیح اسلامی را تعویض و تبدیل کنند!!

اگر این مسائل را ذهن های ما بپذیرد،و همۀ ابعاد آن را فهم کند،دقیقا می توانیم درک کنیم که اسلام را به چه شکل درآوردند،و با چه وسیله حقایق آن را تحریف نمودند.آن وقت زحمات اهل بیت علیهم السّلام را می توانیم بشناسیم؛خدمات امیر المؤمنین،امام باقر،امام رضا یا امام جواد علیهم السّلام در احیای اسلام واقعی را می شناسیم.می فهمیم ایشان چه عملی می بایست انجام می دادند و در عمل چه کرده اند؛در حضورشان چه می بایست می کردند و در غیبتشان چه وظایفی داشته و دارند.

تا آنها را نفهمیم و نشناسیم،اینها را نخواهیم شناخت؛چون ائمۀ اهل بیت علیهم السّلام همین خرابی ها را اصلاح کردند،و همین حقایق نابود شده را احیا کردند.

ص:213

حدود زیادی در همین زمان پایه گذاری شد و رشد یافت. (1)

و نیز می دانیم که مسیحیان لبنانی-که در شمار نخستین منادیان تجدّد فکری و ارتباط فرهنگی با غرب هستند-ارتباطدهندۀ فرهنگی میان عرب زبانان و اروپاییان بوده اند.به ویژه که در سال 1806 میلادی سپاه فرانسه،با موافقت دول بزرگ در لبنان پیاده شد و سالیان دراز در این کشور باقی ماند. (2)

این جانب در گذشته ارتباط فرانسویان و انگلیسیان با مصر،و ارتباط مسیحیان لبنانی با اروپا را مهم ترین عامل در چگونگی اسلام شناسی اروپاییان می دانستم.در این دو ارتباط و اتّصال،غرب با اسلام مکتب خلفا،و با کتب و دانشمندان این مکتب برخورد کرده بود.لذا طبیعی می دانستم که غربیان،اسلامی جز اسلام این مکتب نشناسند و رسمی ندانند.این تفکّر و شناخت گذشتۀ من بود.

در واقع من کار ایشان را«حمل به صحّت»می کردم!

امّا پس از آمدن به ایران،راز اصلی این دوری را شناختم،و به یک باره این مشکل برای من حل شد.

حقیقت مطلب این بود:اینها که به ظاهر می خواهند اسلام را بشناسند،در صدد جستجو از حقیقت نیستند،و نمی خواهند یک دین الهی و آسمانی را بررسی کنند و ابعاد مختلف آن را بیابند و بشناسند.ایشان در صدد کشف نقاط ضعفی از اسلام و شخصیّت های آن هستند.

در احادیث مکتب ما،پیامبر معصوم است و رحمة للعالمین،اشرف مخلوقات می باشد و دارندۀ برترین صفات و اخلاقیات،و....

البته روشن است چنین بینشی هدف آنها را تأمین نمی کند؛امّا متأسّفانه آنچه می خواهند به اسلام و پیامبر آن نسبت بدهند،در احادیث مکتب خلفا می یابند؛احادیثی که به گفتۀ صاحبان همان مکتب،در نهایت اعتبار نیز هست!بنابراین اکثریّت قریب به اتّفاق اسلام شناس های غربی،از مدارک و متون مکتب خلفا استفاده می کنند.

مجموعۀ کارهای خاورشناسان،آنها که در اسلام شناسی تخصّص داشته اند،خواه در فرانسه،و یا خواه در هلند و بلژیک و روسیۀ تزاری و انگلستان و اخیرا در آمریکا،همه و همه در همین خط بوده است؛اینان زحمت زیادی کشیده اند،تحقیقات وسیعی کرده اند و تمام اسلام را خوانده اند؛از

ص:215

حدیث و قرآن و تاریخ و فقه و کلام و و...که نشان بدهند اسلام حقیقت نداشته،اصالت نداشته و الهی و آسمانی نبوده است.مدارک سخنان خود را نیز در کتب مکتب امامت نیافته اند،تنها در مکتب خلافت مقصد و مقصود خویش را یافته اند.

اسلام شناسی که خود یهودی است-همچون اگناس گلدزیهر-و یا اینکه مسیحی متعصّبی است-مانند ماسی نیون-و جوانب مختلف را نیز می دانسته،البته تعهّد داشته است که کجا برود و از که بگیرد و چه بگوید.نوشته هایی که از اینان به فارسی ترجمه شده(مثل«محمّد پیامبری که از نو باید شناخت»:ویرژیل گیورگیو،«محمّد پیامبر و سیاستمدار»:پروفسور مونتگمری وات،«جهان اسلام»:پروفسور بر تولد اشپولر،«اسلام در ایران»:پروفسور پطروشفسکی،و از همه مهم تر «دائرة المعارف اسلامی»)برای تخریب اسلام در همۀ جوانب آن است؛و اینها مایۀ سخنان خود را در احادیث و تاریخ و تفسیر مکتب خلفا یافته اند و بس.

ایشان که می خواهند در شناخت اسلام،به اروپا رفتگان و اروپاییان روی بیاورند،مثل این است که از أبو جهل یا ابو سفیان بخواهند که پیامبر و شخصیّت والای او را توصیف و معرّفی نمایند.

کتاب هایی که از زبان های اروپایی ترجمه می شود و در مسائل اسلام شناسی تحقیق کرده است،در واقع سم هایی هستند که در پوششی از عسل پوشیده شده اند.

آخر ایشان چرا امام باقر و امام صادق علیهما السّلام را گذاشته،و به اسلام ابو هریره و انس بن مالک و امثال ایشان رو می آورند؟مگر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نفرمود:«دو چیز گرانقدر در میان شما به جای گذاردم:

قرآن و عترتم،خاندانم را»؟

با توجّه به تمام بررسی هایی که انجام دادیم،حال من شاء فلیؤمن و من شاء فلیکفر.

دردهای جانکاه علی و فاطمه این است؛درد امام مجتبی و امام حسین نیز از همین جاست.

روی آوردن به اسلام شناسی اروپایی،برباد دادن خون شهیدان جاودانۀ کربلاست.اینجاست که زحمات امام باقر و امام صادق بر باد می رود.

نتیجۀ این بحث،شناخت وظیفۀ ما در این زمان است.

ص:216

أعوذ باللّه من الشّیطان الرّجیم

ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ

... فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ

قلم:1-2 و 5-6

هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ

وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ

لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ

جمعه:2

ص:218

با تحمّل شکنجه نشر گردید.بنابراین،نیروهای حاکم کوشیدند اصولا مسألۀ احادیث پیامبر،و ممانعتی را که می توانست در برابر خودکامگی و هواهای آنها به وجود آورد،برای همیشه حل کنند.

این کوشش ها به صورت یک سلسله احادیث جعلی،برای خرد کردن شخصیّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و قداست گفتار او درآمد.

در یک دسته از اینگونه احادیث،مجموعۀ تعریف ها و تکذیب های پیامبر،در مورد شخصیّت های مثبت و منفی اسلام علاج شد.از پیامبر نقل کردند که به درگاه خداوند متعال عرضه داشت:«بار الها!من گاه بر اساس غضب،و گاه بر اساس خشنودی،سخنی در توصیف یا مذمّت کسی می گویم!مذمّت ها و لعنت های مرا برای لعنت شدگان مایۀ پاکی و رشد و قرب به درگاهت قرار بده!!»

در دستۀ دیگر از این نوع روایات،فرامین و دستورات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در مورد اصلاح و امور دنیایی مردم،از جمله سیاست،تنظیم خانواده،مسائل اقتصادی،رهبری و امامت و امثال آن علاج می شود.بنابر یکی از این روایات جعلی،پیامبر می گوید:«شما در مسائل و امور دنیایی خود از من آگاه ترید!شما به کارهای خودتان خبره تر و واردترید!»نتیجه اینکه به چنین سخنان من اعتنا نکنید، بلکه به فکر و رأی و نقشۀ خود عمل نمایید.

در مجموعۀ سوم از اینگونه احادیث،سعی می شود شخصیّت خارق العاده پیامبر تا حدّ یک بشر عادی،بلکه پایین تر تنزّل داده شود.در ضمن این احادیث،پیامبر یک شخص فراموشکار معرّفی می شود!قرآن را از یاد می برد!به حالت جنابت به مسجد می آید و آمادۀ نماز می شود و....

در احادیث دیگری،داستان سحر شدن آن حضرت را نقل می کنند،و به حدّی سحر را قوی می دانند که در اثر آن،پیامبر عقل و درک معمولی خود را از دست می دهد.

و دست آخر روایاتی را نقل می کنند که پیامبر را به صورت مردی می بینیم که از موسیقی، آوازه خوانی،غزل سرایی طرب آور و رقص روی گردان نیست!نه تنها خود به آن دل می دهد، گوش می سپارد و چشم می دوزد،که حتّی کسانی را هم که از این اعمال ناراحت می شوند،نهی می کند!

اینها خلاصۀ مباحث گذشتۀ ما بود.تکرار آن از این نظر لزوم دارد که حسّاس ترین نقاط سرنوشت تاریخی اسلام را دربردارد و مهم ترین مواد اسلام شناسی را تشکیل می دهد.همچنین می تواند نسبت به نشان دادن نقش ائمۀ اهل بیت علیهم السّلام در احیای دین،تأثیر بسزایی داشته باشد.

ص:220

شب های متعدّد در غار حرا (1)به عبادت می پرداخت،هر چند یک بار به خانه و خانواده می آمد تا زاد و توشۀ خلوت خویش را تهیه کند.پس از تهیۀ وسایل زندگی،دیگر بار به غار بازمی گشت.

آن حضرت بدین ترتیب زندگانی می کرد تا آن روز که ناگهان با حق برخورد کرد.جبرئیل به نزد او آمد و گفت:ای محمّد!تو رسول خدایی.

پیامبر گفت:من ایستاده بودم که در اثر این برخورد به زانو درآمدم.این دیدار در همین جا پایان یافت.بعد در حالی که تمام بدنم به لرزه درافتاده بود،حرکت کردم و به خانه،نزد خدیجه رفتم و گفتم:مرا بپوشانید!مرا بپوشانید!مرا بپوشانید!مدّتی گذشت تا ترس و اضطراب این برخورد ناگهانی برطرف شد.در این هنگام بار دیگر جبرئیل بر من پدیدار گشت و گفت:ای محمّد تو رسول خدایی.

در آن لحظات تصمیم قطعی گرفته بودم که خویشتن را از یک بلندی کوهستانی به زیر افکنم!! و درست هنگامی که چنین قصدی داشتم،جبرئیل برای بار سوم بر من پدیدار شد و گفت:ای محمّد!من جبرئیل هستم و تو رسول خدایی.آنگاه گفت:بخوان.

گفتم:چه بخوانم؟!او سه بار مرا گرفت و فشرد.آن قدر فشار سخت بود که نزدیک بود که از پای درآیم.

سپس گفت: اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ :«بخوان به نام پروردگار که خلق فرمود.»

من خواندم.با تمام شدن این دیدار،به نزد خدیجه آمدم و گفتم:من سخت بر خویشتن ترسانم.

سپس حوادث اتّفاق افتاده را برای او بازگو کردم.

خدیجه گفت:بشارت باد تو را!به خدای سوگند،خداوند تو را پست نخواهد گردانید.تو صلۀ رحم می کنی و راستگو هستی،امانت دار می باشی،بار رنج مردم را به دوش می کشی و یاور ایشان.

هستی.

پس از آن مرا به نزد ورقة بن نوفل برده بدو گفت:گوش به سخنان پسر برادرت بده.

ورقه از من پرسید:داستان چیست؟

من آنچه اتّفاق افتاده بود،بازگفتم.ورقه گفت:این ناموسی است که بر موسی بن عمران نازل

ص:222

می شده است.ای کاش من بتوانم در این نهضت(که به دست تو بنیاد می شود)سهمی داشته باشم...» (1)

2. روایت تاریخی دوم از مردی به نام عبد الله بن شدّاد نقل شده و در آن علّت ترس پیامبر -که در روایت گذشته بدان اشاره شد-روشن می گردد.

در این روایت آمده است:

«پیامبر بعد از اوّلین وحی که در غار حرا بر او نازل شد،به نزد خدیجه بازگشت.در خانه به خدیجه گفت:یا خدیجه ما أرانی إلاّ قد عرض لی (2):«ای خدیجه!فکر می کنم که در اثر تماس جنّیان به دیوانگی دچار شده ام.»

خدیجه جواب می دهد:نه،هرگز!به خدای سوگند،هیچ گاه پروردگارت با تو چنین رفتار نمی کند.» (3)

3. در مفصّل ترین روایت،راوی،عبید بن عمیر لیثی می گوید:

«داستان وحی،با نزول جبرئیل بر پیامبر آغاز می شود.پیامبر هر سال یک ماه برای عبادت،در حرا مجاورت اختیار می کرد،و این عادت در میان قریش وجود داشت که هر سال به چنین عبادتی می پرداختند.پیامبر هر ساله در این ماه خاص به عبادت مشغول می شد،اگر فقیری به نزدش می آمد او را سیر می کرد.آنگاه که یک ماه پایان می یافت و دوران عبادت به اتمام می رسید،پیامبر به مکّه بازمی گشت.در ابتدای ورود به مسجد الحرام می رفت.هفت بار یا بیشتر طواف می کرد، سپس به سوی خانه روانه می شد.

روزگار چنین می گذشت تا آن سال که خداوند اراده فرمود او را مورد کرامت قرار داده لباس رسالت بر تن وی بپوشاند،و بدین وسیله بندگان خویش را مورد رحمت قرار دهد.

این حادثه در ماه رمضان اتّفاق افتاد.پیامبر همان طور که معمولش بود،برای مجاورت و عبادت به حرا رفته بود،و همراه وی خانواده اش نیز حضور داشتند!آن شب که خداوند اراده داشت او را مورد اکرام خویش قرار دهد و به رسالت برگزیند،جبرئیل به نزد او آمد.

پیامبر چنین نقل می کند:

ص:223

«او به نزد من آمد و پرده ای از دیبا که در آن نوشته ای بود،به همراه داشت.من در آن لحظه خواب بودم.

به من گفت:بخوان!

گفتم:نمی توانم بخوانم!او مرا گرفت و سخت فشار داد تا آنجا که احساس مرگ کردم.آنگاه رهایم ساخت.

پس از آن گفت:بخوان!

گفتم:چه بخوانم؟!و این سخن را به خاطر آن گفتم که دیگر بار گرفتار فشار شدید و مرگ آور

نشوم.

گفت:

اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ... عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ بعد از اینکه من خواندم،او رفت و من هم از خواب برخاستم.گویی آنچه خوانده بودم در قلبم نقش بسته بود.

من هیچ کس از مخلوقات خدا را،مثل شاعران و دیوانگان دشمن نمی داشتم،تا آنجا که نمی توانستم به اینگونه کسان نظر کنم!در آن موقع با خود گفتم یا شاعر شده ام،یا مجنون!امّا قریش نباید چیزی بفهمد.بنابراین به بالای کوهی خواهم رفت و از آنجا خویشتن را به زیر می افکنم تا بمیرم و راحت شوم!!

از غار حرا بیرون آمدم و با قصد خودکشی،تا میان راه کوهستانی پایین رفتم.صدایی از آسمان توجّهم را جلب کرد.شنیدم که می گفت:ای محمّد!تو رسول خدایی و من جبرئیلم.

سر به آسمان برداشتم.جبرئیل را به صورت مردی که در افق دور آسمان ایستاده مشاهده کردم.ایستادم تا او را بنگرم.بنابراین از خودکشی بازماندم.نه قدمی به پیش برمی داشتم و نه به پس،به هر سوی آسمان که می نگریستم،او را همچنان که در ابتدا دیده بودم،مشاهده می کردم.

او رفت و من به نزد خدیجه بازگشتم.روی ران او نشستم و او را به خود فشردم!!

خدیجه گفت:ای ابو القاسم!کجا بودی؟به خدای سوگند،فرستادگان من به دنبال شما سراسر مکّه را درنوردیدند.

گفتم:این بیچاره(اشاره به خودم)یا شاعر شده است،یا دیوانه و جن زده!

خدیجه گفت:ابو القاسم!تو را از چنین چیزهایی به خدا پناه می دهم.با آنچه من در تو از

ص:224

راست گفتاری و امانت داری و حسن اخلاق و صلۀ رحم می شناسم،خداوند چنین سرنوشت هایی برای تو مقدّر نخواهد کرد.اصولا چرا چنین سخنی می گویی؟مگر چیزی مشاهده کرده ای؟

گفتم:آری.و آنگاه حوادث را برایش بازگو کردم.

خدیجه جواب داد:بشارت باد تو را ای پسر عمو!بر این راه پایدار باش.سوگند به آن کسی که جان من به دست قدرت اوست،من امید دارم که تو پیامبر این مردم باشی.

آنگاه برخاست،لباس بر تن آراست و به نزد ورقة بن نوفل رفت،که پسر عمویش محسوب می شد.ورقه نصرانی بود و اهل دانش،و آشنا به تورات و انجیل.خدیجه هر چه از من شنیده بود، بدو خبر داد.

ورقه با هیجان به خدیجه گفته بود:قدوس است!قدوس است!ای خدیجه!سوگند به آن کس که جان ورقه در دست قدرت اوست،اگر راست بگویی،ناموس اکبر(جبرئیل)به نزد او آمده، همان کس که به نزد موسی می آمده است.من فکر می کنم که او پیامبر این امّت است.بدو پیغام مرا برسان و بگو باید در راهش استوار بماند!

خدیجه به خانه آمد و سخنان ورقة بن نوفل را به من گفت.بدین ترتیب فشار فکری من برطرف شد و دغدغۀ خاطرم از شاعر یا مجنون شدن پایان پذیرفت.»

در ملاقات بعدی پیامبر و ورقه-که در مسجد الحرام اتّفاق می افتد-ورقه از حالات پیامبر سؤال می کند و خصوصیات حوادث قبل را طالب می شود.پیامبر اکرم آنان را بازگو می کند.ورقه می گوید:سوگند بدان کس که جانم به دست اوست،تو پیامبر این امّت هستی و ناموس اکبر به نزد تو آمده،همان که به نزد موسی نیز می آمده است.تو را حتما تکذیب خواهند کرد و آزارت خواهند نمود؛از شهر و زادگاهت بیرون می نمایند و با تو به نبرد برخواهند خاست.اگر من آن روز را درک کنم،تو را چنان نصرت خواهم کرد که خدای را راضی بنماید.

آنگاه خم شد و پیشانی پیامبر را بوسید.

پیامبر در حالی که رنج هایش تسکین یافته بود،با حالت ثبات و اطمینان بیشتری به خانه بازگشت!!» (1)

4. در یک روایت دیگر که آن را عکرمه از عبد اللّه بن عبّاس نقل می کند،حادثه چنین

ص:225

توصیف شده است:

«پیامبر روزی در سرزمین اجیاد،نزدیک صفا به سر می برد،که ناگاه فرشته ای را دیدار کرد که در افق دوردست آسمان ظاهر شده بود،در حالی که یک پای خود بر پای دیگر نهاده و فریاد برمی آورد:ای محمّد!من جبرئیلم،ای محمّد!من جبرئیلم.

پیامبر از این برخورد و دیدار ناگهانی به هراس افتاد.او هر بار به زمین خیره می شد،امّا چون دیگر بار به آسمان می نگریست،فرشته را همچنان در افق مشاهده می کرد.بنابراین بر جای خود نماند،و با سرعت به خانه،نزد همسرش خدیجه بازگشت،و برای او خبر حادثه را بازگفت ،و اظهار داشت:ای خدیجه!من چیزی را مانند این بت ها،و کسی را مانند این کاهنان،دشمن نمی دارم،امّا حال می ترسم که خود کاهن شده باشم!

خدیجه جواب داد:نه،چنین نیست.این سخنان را نگو.خداوند هرگز با تو چنین رفتار نخواهد کرد.زیرا تو صلۀ رحم می کنی و....» (1)

5. در روایت عروة بن زبیر،کلمات پیامبر چنین نقل شده است:

«ای خدیجه!من نوری می بینم و صدایی می شنوم.اینک هراسانم که نکند کاهن شده باشم....» (2)

6. روایت دیگری که به وسیلۀ عکرمه از ابن عبّاس نقل گردیده،سخنان پیامبر را چنین بازگو می کند:

«ای خدیجه!من صدایی می شنوم و نوری می بینم،می ترسم که دیوانه شده باشم....» (3)

ص:226

عبید بن عمیر هم در اواخر زندگانی رسول اکرم تولّد یافته،لذا همچون عبد اللّه بن شدّاد او را در شمار صحابۀ آن حضرت نمی آورند. (1)

عبد اللّه بن عبّاس در سال دهم بعد از بعثت،یا سه سال قبل از هجرت تولّد یافته است. (2)و نیز کسی که از ابن عبّاس نقل کرده،عکرمه است که به شهادت رجال شناسان،مردی دروغ پرداز است که ساخته های دروغین خود را به ابن عبّاس نسبت می داده است. (3)

عروة بن زبیر در زمان حکومت عمر تولّد یافته،و از تابعین طبقۀ دوم محسوب می شود. (4)

بنابراین اوّلین ناقلان حادثه،هیچ یک در عصر وقوع آن حضور نداشته اند،و ما می دانیم که یک حادثه را جز با حضور در آن،و یا شنیدن از حاضران و شاهدان عینی آن،نمی توان نقل کرد.

در تمام روایات یاد شده،ناقل،حادثه را بدون واسطه نقل کرده است.در این میان تنها عبید بن عمیر است که از شخص پیامبر روایت می نماید.او هم آن حضرت را به طور کلّی زیارت و دیدار نکرده است،زیرا دیدیم که وی در اواخر عمر آن حضرت به دنیا آمده،و به همین جهت رجال شناسان او را از صحابیان نشمرده از تابعین محسوب می دارند.لذا چنین نقلی هم از اعتبار تاریخی و حدیثی خالی می باشد.

البته در اینجا به بررسی شخصیّت این راویان و حدود صداقتشان نپرداختیم و از آن صرف نظر نمودیم،که این کار خود به بحثی مفصّل احتیاج دارد.

یاری او،عهد و پیمان گرفته شده است.

پیامبران بزرگ،وجود و ظهور و بعثت او را بشارت داده اند.ایشان و بعضی از یارانشان،در تورات و انجیل نام و نشان داشته اند.اهل کتاب،آن حضرت را کاملا می شناخته،و با آگاهی کامل به خصائص و نام و نشان،وی را پذیرفته و یا احیانا انکار کرده اند.

اینگونه آیات را با بحث مختصری پیرامون هر یک در زیر می بینیم:

آیۀ اوّل:

وَ إِذْ أَخَذَ اللّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشّاهِدِینَ (1)

«(به یاد آر)آنگاه که خداوند از انبیا میثاق گرفت که به شما کتاب و حکمت بخشید،سپس پیامبری آمد که تصدیق کنندۀ حقایق آسمانی همراه شما بود،باید به او ایمان آورید و او را حتما یاری کنید.خداوند(پس از آن)بدیشان فرمود:آیا به این میثاق اقرار دارید و از امّت خود بر آن عهد گرفتید؟گفتند:آری،اقرار و اعتراف گرفتیم.خداوند فرمود:پس شاهد باشید و من همراه شما،در شمار شاهدان هستم.»

در اعتقاد ما،انبیا صد و بیست و چهار هزار تن هستند و از میان ایشان سیصد و اندی به رسالت و پیام رسانی برگزیده شده اند. (2)یعنی همۀ این گروه با آسمان و غیب جهان مربوط هستند،ولی تنها پیام آوران و صاحبان رسالت،مأمورند که آگاهی های خود از جهان غیب را به مردم برسانند.

در آیۀ شریفه صحبت از میثاق و عهدی است که از جمیع انبیا(مجموعۀ گروه صد و بیست و چهار هزار تنی ایشان)گرفته شده،تا نسبت به رسولانی که بعد می آیند و تصدیق کنندۀ رسالت آنها می باشند،دو وظیفه را پاس دارند:

به ایشان ایمان بیاورند:لتؤمن به.

ایشان را یاری کنند:لتنصرنّه.

در تفسیر این آیه دو نظریه وجود دارد.یک نظریه بر اساس روایات معتبری است که در دو مکتب امامت(تشیّع)و خلافت(تسنّن)وجود دارند.این روایات به وضوح و صراحت نشان

ص:229

می دهند که این میثاق،از تمام انبیا،از حضرت آدم تا آخرین ایشان علیهم السّلام گرفته شده است،که به پیامبر خاتم،حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ایمان بیاورند،و در صورتی که زمان آن حضرت را درک کردند،یاری اش نمایند.سپس فرمان داده شده که از قومتان نیز بر این مسأله عهد و پیمان بگیرید.

از حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام نقل می کنند که فرمود:

«خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نفرمود(آدم و بعد از او)مگر اینکه از او در مورد محمّد، عهد و میثاق گرفت،که اگر آن پیامبر زنده بود و آن حضرت برانگیخته شد،حتما به او ایمان بیاورند و یاری اش نمایند،و بدیشان امر شد که چنین عهدی را از قوم و امّتشان نیز بگیرند.» (1)

در نقل دیگر از امام علیه السّلام با تفصیل بیشتری،چنین آمده است:

«خداوند از انبیا علیهم السّلام میثاق گرفت که بعثت پیامبر خاتم و رفعت مقام او را به امّتشان خبر و بشارت دهند،و به ایشان امر نمایند که(در صورت هم زمان شدن،)آن حضرت را تصدیق نمایند.» (2)

آیۀ دوم:

وَ إِذْ قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یا بَنِی إِسْرائِیلَ إِنِّی رَسُولُ اللّهِ إِلَیْکُمْ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمّا جاءَهُمْ بِالْبَیِّناتِ قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِینٌ (3)

«(به یاد بیاور)آن زمان را که عیسی،فرزند مریم گفت:ای بنی اسرائیل!من پیام آور خداوند به سوی شما هستم،و تورات را که قبل از من نازل شده است،تصدیق می کنم،و نسبت به پیامبری که بعد از من می آید و احمد نام دارد،بشارت می دهم.امّا آنگاه که(احمد،پیامبر خدا)با نشانه ها و دلایل(به نزد ایشان)آمد،گفتند:اینها سحری است آشکار.»

پیامی که در این آیه هست،در کمال صراحت می باشد.آیه با روشنی اعلام می دارد که پیامبر اسلام،با نام خاصّ خویش،در عصر بعثت عیسوی مطرح شده است،و حضرت عیسی بن مریم در بخشی از پیام خویش،وجود و رسالت ایشان را بشارت داده اند.

ص:230

اینکه فکر شود چنین سخنی ادعایی بیش نمی باشد،به هیچ وجه صحیح نخواهد بود.زیرا می دانیم قرآن کریم در محیطی پر از کینه و دشمنی نزول یافته است؛اگر این سخن دروغ بود، دشمنان اسلام که تا پای جان برای مبارزه با آن کوشیده اند،در برابر چنین ادعایی،یک لحظه آرام نمی نشستند.آنها که هزاران تن سپاهی و جنگجو در برابر پیروان قرآن بسیج می کردند، می توانستند با استفاده از یک اشتباه و یک ادّعای واهی،بی هیچ زحمت،اسلام را در نطفه خفه کنند.

سخنان گذشته،همه بر این فرض بود که بشارت های مزبور،در انجیل موجود در عصر ما نباشد.امّا خوشبختانه ترجمه ها و چاپ های قدیمی تر انجیل،نمونه هایی از این بشارت را به دست می دهند.مثلا در ترجمۀ فارسی انجیل یوحنا،به قلم کشیش ف.لامنه فرانسوی،و در ترجمۀ عربی همین کتاب به قلم رابنسن،کشیش انگلیسی،در فصل چهاردهم،آیات 16 و 17 و 25 و 26،و در فصل پانزدهم،آیۀ 26،و در فصل شانزدهم،آیات 7 و 12 و 13 و 14،از«فارقلیط»که همان «پریکلیتوس»یونانی و«احمد»عربی است،نام برده می شود و توصیفات و خصائص ایشان ذکر می گردد. (1)

آیۀ سوم:

اَلَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ... (2)

«(پرهیزکاران)آن کسانی هستند که از پیامبر و نبی امّی(مکتب نادیده)،که در تورات و انجیل نامش را یافته اند،پیروی می کنند.آن پیامبری که ایشان را به کارهای پسندیده فرمان می دهد،و از کارهای ناستوده نهی می نماید،و پاکیزه ها را بر ایشان حلال و روا،و چیزهای ناپاک را بر ایشان تحریم می نماید...»

در آیۀ شریفۀ فوق،اضافه بر آنچه آیۀ دوم اظهار می داشت،سخن از این به میان می آید که

ص:231

نه تنها انجیل نام و نشان پیامبر اسلام را دارد،بلکه تورات نیز از این خصیصه بهره گرفته است؛و در گذشته دیدیم که در آن محیط پر از دشمنی،و با وجود دانشمندان یهود در جامعۀ عربی،امکان چنین ادّعایی به دروغ،به هیچ وجه وجود نداشته است.امّا افزون بر این دلیل،باز باید خوشبختانه بگوییم که در پاره ای از نسخه های قدیمی تورات،به آیه ای برخورد می کنیم که نشانه های صریحی از پیام آور اسلام را در خود دارد.

در باب سی و سوم از سفر تثنیه،در آیات 1 و 2 و 3 چنین می خوانیم:

«و این است دعای خیر،که موسی مرد خدا،قبل از مردن بر بنی اسرائیل خواند،و گفت که خداوند از سینا برآمد،و از سعیر نمودار گشت،از کوه فاران نورافشان شد،با ده هزار مقرّبان ورود نمود،و از دست راستش شریعتی آتشین برای ایشان رسید،بلکه قبائل را دوست داشت،و همگی مقدّساتش در قبضۀ تو هستند...» (1)

در این آیات،سخن از سه نقطه به میان می آید:سینا،سعیر و فاران.

«سینا»: بر اساس متون رسمی یهودی و مسیحی،سینا مکانی است که خداوند شریعت و قوانین و فرامین خود را به حضرت موسی علیه السّلام نازل فرموده است.در سفر لاویان از تورات،باب هفتم،آیات 37 و 38 می خوانیم:

«این است قانون قربانی سوختنی و...که خداوند به موسی در کوه سینا امر فرموده بود...» و نیز در همین سفر،باب بیست و پنجم،آیه 1 می خوانیم:

«و خداوند موسی را در کوه سینا خطاب کرده گفت...» سفر خروج،یعنی سومین کتاب از اسفار خمسۀ تورات،داستان رفتن موسی علیه السّلام به کوه سینا،و میقات او با خداوند را چنین بیان می کند:

«و چون موسی به فراز کوه برآمد،ابر کوه را فرا گرفت،و جلال خداوند بر کوه سینا قرار گرفت، و شش روز ابر آن را پوشانید،و روز هفتمین موسی را از میان ابر ندا در داد...و موسی چهل روز و چهل شب در کوه ماند.» (2)

محقّقان مذهبی مسیحی،سینا را چنین توصیف می کنند:کوهی است که در شبه جزیرۀ طور

ص:232

سینا واقع است،و حضرت اقدس الهی از بالای آن شریعت خود را به قوم اسرائیل عطا فرمود.» (1)

«سعیر»یا«ساعیر»: سرزمینی است کوهستانی در جنوب فلسطین که ادوم یا ادومیه هم گفته می شود.به عقیدۀ جغرافی نویسان،در این کوه ها اوّلین بار انجیل بر حضرت مسیح،عیسی بن مریم علیهما السّلام نازل شده است (2).

«فاران»: دربارۀ این کلمه،در کتب رسمی مسیحی توضیح قطعی و نهایی وجود ندارد؛مثلا می گویند:«کوه فاران همان کوهی است که خداوند هنگام آمدن از آنجا تجلّی کرد.»و آنگاه این عبارات را اضافه می کنند:«و رأی معتبر آن است که کوه فاران،جزء جنوبی کوه هایی است در شمال شرقی دشت،که بنی اسرائیل در آن گردش می کردند...» (3)

امّا نشانه ها و قرائنی وجود دارد که جای فاران را به خوبی نشان می دهد.مثلا در سفر تکوین، فصل بیست و یکم می خوانیم:

«و ابراهیم در صبحدم...نان و مطهره آب را گرفته و به هاجر داده،به دوشش گذاشت،و هم پسرش را به او داده،وی را روانه نمود...و آبی که در مطهره بود تمام شد،و پسر را در زیر بوته ای از بوته ها گذاشت،و روانه شده در برابرش به مسافت یک تیر پرتاب نشست،و گفت که مرگ پسر را نبینم،و در برابرش نشسته،و آواز خود را بلند کرده گریست،و خدا آواز پسر را شنید،ملک خدا هاجر را از آسمان آواز داده،به او گفت:ای هاجر!تو را چه واقع شد؟مترس زیرا که خدا آواز پسر را در جای بودنش شنیده است.برخیز و پسر را بردار و او را به دستت بگیر،زیرا که او را امّت عظیمی خواهم کرد،و خدا چشمان او را گشاده کرد،و چاه آبی دید،و روانه شده و مطهره را از آب پر کرد،و به پسر نوشانید،و خدا با پسر بود که نشو و نما کرد،و در بیابان ساکن شده تیرانداز گردید،و در بیابان پاران ساکن شد...» (4)

اینجا صحبت از اسماعیل و هاجر است که همه می دانیم در بیابان های حجاز و مکّه سکونت کردند،و چاه زمزم اوّلین بار برای اسماعیل،در همین جا از زمین جوشید،و امروز نیز قبر اسماعیل

ص:233

و هاجر در«حجر اسماعیل»در مسجد الحرام و شهر مکّه مشهور و معروف است. (1)امّت عظیمی که باید از او به وجود آیند،و خداوند آن را به ابراهیم وعده کرد،همان قوم عرب و قبیلۀ قریش هستند که در عصر اسلام و بعد از آن،به صورت یکی از اقوام تاریخ ساز جهان درآمدند.

بدین ترتیب جای فاران یا پاران،که وطن و مدفن اسماعیل و هاجر بوده،به خوبی روشن می شود.

جغرافی نویسان قدیم هم به همین حقیقت تصریح می کنند. (2)

با توجّه به بحث گذشته،به خوبی روشن است که این آیه،به ظهور سه دین بزرگ به دست موسی و عیسی و پیامبر اسلام اشاره می کند،که اوّلی در سینا،دومی در ساعیر و فلسطین،و سومی در حجاز و کوفه فاران-در اطراف شهر مکّه-پدیدار شده اند.نشانه های دیگری که در آیۀ مذکور هست و کاملا با پیامبر اسلام تطبیق می کند،عبارتند از:

1. «از کوه فاران نورافشان شد،و با ده هزار مقرّبان ورود نمود.»

چنان که دیدیم در آیه صحبت از سه بار ظهور الهی بود،یعنی سه بعثت بزرگ،یا برانگیخته شدن سه پیامبر اولو العزم و صاحب شریعت.و تصریح می شود که سومین تن از این پیامبران،و سومین بعثت،از کوه فاران انجام گرفته است.و می دانیم که وحی برای بار اوّل در شریعت خاتم انبیا،در غاری از کوه حرا(فاران)،یکی از کوه های اطراف مکّه(و بیابان فاران)اتّفاق افتاده است.

نیز می دانیم هم آن حضرت بود که چند سال بعد،با ده هزار سرباز مسلمان وارد مکّه شد؛و داستان همراهی ده هزار مقرّب،تنها در زندگانی پیامبر اکرم اتّفاق افتاده است و بس.زیرا حضرت موسی علیه السّلام در ابتدای ظهور،تنها برادرش هارون را به همراه داشت،و در خروج از مصر با تمام بنی اسرائیل همراه بود که پاره ای از مورّخان معتبر مذهبی مسیحی،تعدادشان را بیش از ششصد هزار گفته اند. (3)

حضرت عیسی علیه السّلام هم تا پایان دوران تعلیمات خویش،اندکی پیرو یافت که بنا به کتاب «اعمال رسولان»در حدود صد و بیست تن بودند، (4)و از میان ایشان دوازده تن انتخاب شدند و

ص:234

عنوان حواریان وی را یافتند که یاران همیشگی و همراهان دائمی و شاگردان مخصوص او بودند. (1)

مسیحیان کوشیده اند که با تحریف این آیۀ تورات،آن را با ظهور عیسوی تطبیق کنند.لذا در پاره ای از نسخ جدیدتر،به جای جملۀ مذکور،این عبارت را می خوانیم:

«و تلألأ من جبل فاران و اتی من ربوات القدس»: (2)«از کوه فاران پرتو افشان شد،و از بلندی های قدس(بیت المقدس و فلسطین)آمد.»اضافه بر این تحریف در این نسخه،اصولا صحبت از همراهان وجود ندارد.در یک ترجمۀ فارسی به جای ده هزار می نویسد:«با هزار هزاران مقدّسان ورود نمود.» (3)

2. «و از دست راستش شریعتی آتشین برای ایشان رسید.»

این تعبیر،یک نشان دقیق از اسلام است.ما می دانیم اسلام،شریعت و دینی است که در آن جهاد،به صورت یک عبادت،رکنی از دین را تشکیل می دهد،و در هیچ آیین دیگری،بدین شکل مسألۀ جهاد مطرح نشده و ابعاد مختلف نیافته است.

3. «بلکه قبایل را دوست داشت.»

و این نشانۀ دقیق دیگری از اسلام و پیامبر آن است.در قرآن کریم همین معنی چنین آمده است:

وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ (4)

«نفرستادیم تو را،جز به خاطر اینکه برای همۀ جهانیان رحمت عام باشی.»

فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ (5)

«و پس به خاطر رحمت خداوندی با ایشان نرمخو و مهربان هستی.»

در تورات قدیم،سخن از این است که همۀ قبایل و ملل،و همۀ مردمان و خلاصه جهانیان، به طور دسته جمعی مورد مهر و دوستی پیامبری است که از کوه فاران ظهور می کند.آیات قرآن نیز این خصوصیت را در مورد پیامبر اسلام،اعلام و تصدیق می کند.امّا بعدها در نسخه های جدیدتر

ص:235

تورات،این معنی هم به تحریف دچار شده و به صورت:«به درستی که قبایل خود را دوست داشت» (1)،و یا«به درستی که قوم خود را دوست می دارد» (2)در آمده است تا بدین وسیله مسألۀ جهانی بودن محبّت و رحمت پیامبر کوه فاران،نفی شده به قوم بنی اسرائیل اختصاص پیدا کند و با حضرت عیسی بن مریم علیهما السّلام تطبیق یابد.

آیۀ چهارم:

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَ رِضْواناً سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفّارَ... (3)

«محمّد پیامبر خداست،و آن کسان که همراه او هستند،با کفّار شدّت عمل داشته،و در میان خودشان در کمال رحمت و عطوفت هستند.اینان را در حال رکوع و سجود بسیار مشاهده می کنی،در حالی که فضل و رضای خداوندی را طلب می کنند.نشانی ایشان در صورتشان،اثر سجده است.این صفت،علامت یاد شده از ایشان در تورات می باشد،و در انجیل به درختی تشبیه شده اند که در کنارش ساقۀ کوچکی از زمین روییده،و رفته رفته قوّت گرفته،و قطور شده و تنۀ اصلی را کمک کرده و زارعان آن زراعت را خوش آیند می گردد،و کافران را به خشم و غضب می آورد...»

می بینیم که نه تنها پیامبر،بلکه حتّی یاران او نیز با صفات مخصوصشان،در تورات و انجیل -قرنها قبل از ظهور اسلام-نشانه داشته و مورد بحث واقع شده اند.

آیۀ پنجم:

وَ لَمّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللّهِ عَلَی الْکافِرِینَ (4)

«و آنگاه که کتابی(قرآن)از نزد خداوند برای ایشان(یهودیان)آمد که آنچه را که نزد ایشان

ص:236

است(تورات)،تصدیق می نمود،در حالی که ایشان در گذشته به نام این پیامبر و به حقّ او،از خداوند نصرت و فتح(علیه کفار)درخواست می کردند،آنگاه که آنچه می شناختند به نزدشان آمد،بدان کفر ورزیدند.پس لعنت خداوند بر کافران باد.»

دین یهود از یمن به جزیرة العرب پا نهاد.یهودیانی که در مدینه و حوالی آن سکونت داشتند، به انتظار و امید دیدار آخرین پیامبر خدا،بدین سرزمین کوچ کرده بودند.آنها که در فدک بودند،و آنها که در خیبر،و آنها که در مدینه،همه به دنبال همین هدف،وطن اصلی خویش را ترک کرده بودند.یهودیان ساکن مدینه،بعدها با کوچ قبایل عربی یمن روبرو شدند.اعراب یمنی که به مدینه کوچیدند،رفته رفته گسترش یافته با نام اوس و خزرج دو قبیلۀ بزرگ تشکیل دادند. گاه وبیگاه درگیری هایی میان این دو دسته،از یک طرف یهودیان و از طرف دیگر اعراب مشرک اوس و خزرج،به وجود می آمد.

در این نبردها بود که یهودیان،چون همۀ خداپرستان،برای پیروزی دست به دعا برمی داشتند و از خداوند به نام و احترام پیامبر بزرگ آینده،پیروزی طلب می کردند،و قرآن کریم از این مطلب با عبارت: یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا یاد می کند. (1)گاه نیز در هنگام شکست،به اوسیان و خزرجیان می گفتند:«به زودی پیامبری در این سرزمین ظهور خواهد کرد،ما به او می گرویم و از شما انتقام خواهیم گرفت.»به خاطر همین زمزمه ها،و در میان همین تهدیدها بوده است که اوس و خزرج،یعنی اعراب غیر یهودی مدینه،با نام و خصوصیات پیامبر اسلام آشنا شدند.لذا در اوّلین بار که با آن حضرت در مکّه برخورد کردند،به او گرویدند؛با اینکه تنها به این علّت به مکّه آمده بودند که از قریش کمک جنگی بگیرند. (2)

اَلَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ (1)

«آنها که بدیشان کتاب(آسمانی)داده ایم،او(پیامبر اسلام)را همچون فرزندان خویش می شناسند،(ولی)گروهی از ایشان،دانسته،حق را کتمان می کنند.»

و در آیۀ دوم:

اَلَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمُ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (2)

«آن کسان که بدیشان کتاب داده ایم،او را همچون فرزندان خود می شناسند،و ایشان کسانی هستند که به خود زیان رسانده اند،پس آنان ایمان نمی آورند.»

آنچه در مجموعۀ آیات فوق مشاهده کردیم،این بود که بر اساس قرآن کریم،و تأییدات و دلایل تورات و انجیل،و مؤیّدات تاریخی،مسألۀ پیامبری رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم،با تمام صفات و نشانه ها،قبل از ظهور آن حضرت مطرح بوده است،و بسیار کسان از اهل کتاب و اعراب مشرک،با آن آشنایی قبلی داشته اند.مردم شهر و دیار او،یهودیان و مسیحیان،عالمان و دانایان و آنها که از ایشان دور بوده اند،ظهور او و زمان آن،خصائص جسمانی و روحانی و خصائص دین و کتابش را می شناختند.

آیا با توجّه به این همه،ناآشنایی شخص پیامبر با این حقایق و سرنوشت و شخصیّت خویش، بعید و محال به نظر نمی آید؟

بنابراین،روایات نزول اوّلین وحی،که در آن از تردیدها و شک ها و ناباوری های پیامبر نسبت به پیامبری خویش سخن می گفت،گذشته از اشکال های اساسی در سند آنها،از نظر متن نیز کاملا بی ارزشند؛زیرا با قاطعیّت قرآن و تورات و انجیل و تاریخ و حتّی عقل،تناقض و منافات غیر قابل حل دارند.

ص:238

کتاب مقدس یعنی کتب عهد عتیق و عهد جدید که از زبانهای اصلی عبرانی و کلدانی و یونانی ترجمه شده است و بنفقۀ جماعت مشهور به بریتش و فورن یمبل سوسائیتی دار السلطنۀ لندن مطبوع گردیده فی سنۀ 1932

ص:240

2. در وصیّت حضرت موسی به بنی اسرائیل،هنگام رحلتش،در اصحاح 33 از سفر تثنیۀ تورات،چنین آمده است:

باب سی و سیوم

1 و اینست دعای خیر که موسی مرد خدا قبل از مردن بر بنی اسرائیل خواند

2 و گفت که خداوند از سینای برآمد و از سعیر نمودار گشت و از

کوه فاران نورافشان شد و با ده هزار مقرّبان ورود نمود و از دست

راستش شریعتی آتشین برای ایشان رسید

3 بلکه قبائل را دوست داشت و همگی مقدّساتش در قبضۀ تو

هستند و مقرّبان پای تو بوده تعلیم ترا خواهند پذیرفت

4 موسی ما را بشریعتی امر کرد که میراث جماعت بنی یعقوب باشد

این قسمت را از نسخۀ تورات موجود در دانشکدۀ اصول دین،به شمارۀ 2228،افست کرده ایم.صفحۀ عنوان آن در صفحۀ بعد دیده می شود.

ص:241

کتاب المقدّس و هو کتاب العهد العتیق که آن را

توما رابنسن قسّیس

از اصل عبرانی به عبارت فارسی

ترجمه نمود

جلد اول

فی مدینة لندن المحروسة

بدار الطباعة رچارد واطس

سنة 1739 المساکلة

ص:242

3. در وصیّت حضرت عیسی هنگام رحلتش،در اصحاح 14 و 15 و 16،چنین آمده است:

انجیل یوحنا*14* ان کنتم 16 تحبوننی فاحفظوا وصایای*و انا اطلب من الاب فیعطیکم فارقلیط آخر 17 لیثبت معکم الی الابد*روح الحق الذی لن یطیق العالم ان یقبله و من لا یحبّنی لیس یحفظ کلامی و کلمتی التی سمعتموها لیست لی بل للاب الذی ارسلنی 29*کلمتکم بهذا مقیما عندکم*و الفارقلیط روح القدس الذی یرسله الاب 20 باسمی هو یعلمکم کل شیء و هو یذکرکم کلما قلته لکم*

30*و الان قد قلت لکم قبل ان یکون حتّی اذا کان تؤمنوا*من الان لا 31 اکلمکم کثیرا لان ارکون هذا العالم یأتی فلما اذا جاء الفارقلیط الذی ارسله انا الیکم من 27 الاب روح الحق الذی من الاب ینبثق هو یشهد لاجلی*

الاصحاح السادس عشر *و لم اخبرکم بهذه من البدی لانی معکم و الان فانی منطلق الی من ارسلنی و لیس احد منکم یسالنی 7 الی این تذهب*بل لانی قلت لکم هذه فالکابة ملأت قلوبکم*لکنی اقول لکم الحق انه خیر لکم ان انطلق لانی ان لم انطلق لم یأتکم الفارقلیط 8 فاما ان انطلقت ارسلته الیکم*فاذا جاء ذاک فهو یوبخ العالم علی 9 خطیة و علی برّ و علی حکم*اما علی الخطیة فلأنهم لم یؤمنوا بی 10*و اما علی البر فلانی منطلق الی الاب و لستم تروننی بعد*و اما علی 12 الحکم فان ارکون هذا العالم قد دین*و ان لی کلاما کثیرا اقوله 13 لکم و لکنکم لستم تطیقون حمله الان*و اذا جاء روح الحق ذاک فهو یعلمکم جمیع الحق لانه لیس ینطق من عنده بل یتکلم بکلما یسمع 14 و یخبرکم بما سیأتی*و هو یمجدنی لانه یأخذ مما هو لی و یخبرکم 15*جمیع ما هو للاب فهو لی فمن اجل هذا قلت ان مما هو لی یأخذ 16 و یخبرکم

این بخش از انجیل یوحنا را از عهدین موجود در دانشکدۀ اصول دین،به شماره 1899،افست نموده ایم،که صفحۀ عنوان آن در صفحۀ بعد دیده می شود.

ص:243

کتاب المقدس المشتمل علی کتب العهد العتیق الموجودة فی الاصل العبرانی و ایضا کتاب العهد الجدید لربنا یسوع المسیح بعد العبد الفقیر رچارد واطس فی لندن المحروسة سنة 1831 المسیحیة علی النسخة المطبوعة فی رومیة العظمی سنة 1671 لمنفعة الکنائس الشرقیة

ص:244

ترجمۀ بشارات گذشته در(انجیل)فارسی چنین آمده است:

انجیل یوحنّا 14 اگر مرا دوست دارید احکام مرا نگاه دارید*و من از پدر سؤال میکنم و تسلی دهندۀ دیگر بشما عطا خواهد کرد تا همیشه با شما بماند*

و آنکه مرا محبّت ننماید کلام مرا حفظ نمیکند و کلامی که میشنوید از من نیست بلکه از 25 پدریست که مرا فرستاد*این سخنان را بشما گفتم وقتی که با شما بودم*لیکن تسلّی 26 دهنده یعنی روح القدس که پدر او را باسم من میفرستد او همه چیز را بشما تعلیم 27 خواهد داد و آنچه بشما گفتم بیاد شما خواهد آورد

29 و الآن قبل از وقوع بشما گفتم تا وقتی که واقع گردد ایمان آورید*بعد 30 بسیار با شما نخواهم گفت زیرا که رئیس این جهان می آید

انجیل یوحنّا 15 لیکن چون تسلّی دهنده که او را از جانب پدر نزد شما میفرستم آید یعنی روح راستی که از پدر صادر میگردد او بر من شهادت خواهد داد*

ص:245

انجیل یوحنّا 16 و من بشما راست میگویم که رفتن من برای شما مفید است زیرا اگر بروم تسلی دهنده نزد شما 8 نخواهد آمد امّا اگر بروم او را نزد شما میفرستم*و چون او آید جهان را پر کند 9 10 و عدالت و داوری ملزم خواهد نمود*امّا بر گناه زیرا که بمن ایمان نمیآورید،..

11 بر عدالت از آن سبب که نزد پدر خود میروم و دیگر مرا نخواهید دید*..

12 داوری از آن رو که بر رئیس این جهان حکم شده است*و بسیار چیزهای دیگر 13 دارم بشما بگویم لکن الآن طاقت تحمّل آنها را ندارید*و لیکن چون او..

روح راستی آید شما را بجمیع راستی هدایت خواهد کرد زیرا که از خود تکلم نمیکند بلکه بآنچه شنیده است سخن خواهد گفت و از امور آینده بشما خبر خواهد داده 14 او مرا جلال خواهد داد هرچه از آنِ پدر است از آنِ من است از این جهان گفتم ؟؟؟که 16 از آنچه آنِ من است میگیرد و بشما خبر خواهد داد*

***

این ترجمۀ انجیل یوحنا،از همان کتاب تورات گذشته که بشارت«اصحاح 18 سفر تثنیه»را از آن نقل کردیم می باشد، و صفحۀ عنوان آن دومین صفحۀ عنوان بود.

فرق بین دو نسخه:

مهمترین فرق این نسخۀ فارسی با آن نسخۀ عربی در تحریف کلمۀ«فارقلیط»است که به کلمۀ«تسلی دهنده»ترجمه شده است.

این تحریف برای آن انجام گرفته که«فارقلیط»در زبان تصویر صفحۀ عنوان این انجیل در صفحۀ 240 آمد.

ص:246

چون او آید شما را به جمیع راستی ها هدایت خواهد کرد،زیرا که او از خود تکلّم نمی کند،بلکه آنچه را(از خدا)شنیده است خواهد گفت،و از امور آینده به شما خبر خواهد داد،و او مرا تجلیل خواهد کرد.»

اکنون جا دارد چند سؤالی را برای مسیحیان طرح کنیم و از ایشان بپرسیم:

آن نبیّی که موسی به بنی اسرائیل خبر داد خداوند از برادران بنی اسرائیل مبعوث خواهد کرد،و سخنان خود را به دهانش خواهد گذاشت،که بوده؟

آن نبی که بعد از موسی آمده،و از قوم بنی اسرائیل نبوده،چه کسی بوده است؟

و نیز بپرسیم:

خداوند پس از آنکه از سینا برآمد،و از سعیر نمودار شد،بر چه کسی در کوه فاران(مکّه) نورافشان شد؟

و آن کس که با ده هزار مقرّبان وارد(مکّه)شده،و در دست راستش شریعتی آتشین داشته،که بوده؟

و آن کسی که عیسی از آمدن او خبر داد،چه کسی بوده است؟

او چه کسی است که در همین انجیل ها وصفش از زبان حضرت عیسی چنین آمده است:

«فارقلیط را خدا می فرستد،او همه چیز را به شما تعلیم می کند،و آنچه را به شما گفتم،او یاد شما خواهد آورد.من بسیار به شما نخواهم گفت،زیرا که رئیس این جهان خواهد آمد.»

این کس این صفات که بوده؟

آن کس که بعد از مسیح آمده،و از مسیح تجلیل کرده،و بر راست گویی او شهادت داده، کیست؟

آن کسی که از خود تکلّم نکرده،بلکه آنچه از خدا شنیده گفته،کیست؟

چه کسی بوده که حضرت موسی و عیسی،هر دو درباره اش گفتند:خدا کلام خود را بر زبانش بگذارد،نه آنکه وحی بر او مانند الواح تورات موسی باشد.آن کس که بوده است؟!!

اینک به بررسی روایات و رویدادهایی در گذشتۀ زندگانی پیامبر می پردازیم،که افرادی قبل از بعثت،با ظهور و برانگیخته شدن پیامبر خاتم آشنا بوده اند،و همه به حقیقت مورد بحث،اشارت و دلالت کافی دارند،که این خود دومین برهان صادق ما بر جعلی بودن روایات نزول اوّلین وحی هست.

ص:249

مرگ،جای خود را به دیگری واگذار می کردند.کتابی نیز در میان ایشان دست به دست می گشت که به صورت میراثی گرانقدر نگهداری می شد.در واقع آگاهی های این راهبان به این کتاب وابسته بود.

کاروان قریش هر سال در کنار این دیر توقّف می کرد تا خستگی بگیرد.امّا هرگز بحیرا را نمی دیدند و با او نمی توانستند تماسی برقرار کنند.اتّفاقا امسال به محض اینکه فرود آمدند،با بحیرا برخورد کردند که از صومعۀ خویش بیرون می آمد.بحیرا با دیدن افراد کاروان،آنها را به غذا دعوت می کرد.

مردی از قریشیان سؤال کرد:ای بحیرا!به خدای سوگند،کار امروز تو شگفت آور است.ما سالیان دراز از کنار صومعۀ تو گذر می کردیم و چنین رفتاری از تو نمی دیدیم؟!

بحیرا جواب داد:آری،راست می گویی؛امّا شما مهمانید و من دوست دارم که شما را اکرام کنم و غذا برای شما تهیه نمایم.

همه بر سفرۀ او جمع شدند،و تنها پیامبر اکرم به خاطر کمی سن،کنار بارها باقی ماند.عالم و زاهد مسیحی،هنگامی که به مهمانان نگریست،در میانشان مطلوب خویش را نیافت؛گفت:ای قریشیان!نباید هیچ کس از شما از سفرۀ من دور بماند!

جواب گفتند:همه بر سر سفره حاضرند،جز جوانی خردسال که برای محافظت بارها مانده است.

گفت:نه،باید همه بیایند.

مردی از قریشیان گفت:ما سزاوار سرزنش هستیم،زیرا پسر عبد اللّه بن عبد المطّلب را بر سر این سفره ننشانده ایم.

پیامبر را بر سر سفره راهب آوردند.راهب فقط به این مهمان خردسال نگاه می کرد.او با دقّت فراوان حرکات و اعمال و قد و قامت و سیمای این نوجوان قریشی را از نظر می گذراند.بعد از پایان غذا،آنگاه که همه برخاستند و رفتند،بحیرا گفت:ای جوان!از تو به حقّ لات و عزّی می خواهم که به همۀ سؤال های من پاسخ بدهی!

پیامبر فرمود:با نام لات و عزّی چیزی از من مخواه.به خدای سوگند،من به هیچ چیز مانند اینها با بغض و کینه و دشمنی نمی نگرم!

بحیرا گفت:پس به خدای سوگند،به من خبر بده از آنچه از تو سؤال می کنم.

ص:251

پیامبر گفت:سؤال کن از هر چه می خواهی!

بحیرا سؤال هایی در مورد بیداری و خواب و حالات و زندگانی آن حضرت به عمل آورد؛ جواب هایی که شنید همه با آنچه انتظار داشت تطبیق می کرد.آنگاه به پشت شانۀ پیامبر نگاه کرد و در میان دو کتف او به جستجوی خالی-که بعدها مهر نبوّت نام گرفت-پرداخت،و آن را بدان شکل که انتظار داشت،در همانجا که می دانست،یافت.پس از این بازبینی،روی خود را به ابو طالب کرد و گفت:این جوان با تو چه نسبتی دارد؟

ابو طالب پاسخ داد:فرزند من است.

بحیرا گفت:این فرزند تو نیست؛او نباید پدری داشته باشد.

ابو طالب گفت:آری،او فرزند برادر من است.

گفت:پدرش چه شده است؟

ابو طالب پاسخ داد:پدرش در حالی که مادرش بدو حامله بوده،از دنیا رفته است.

بحیرا گفت:راست گفتی؛این برادرزاده ات را به شهر خودش بازگردان،و از نقشه ها و کینه های یهود در مورد او بترس و برحذر باش.به خدای سوگند،اگر یهودیان او را ببینند و آنچه من دانستم و شناختم،بدانند و بشناسند،وی در معرض خطر قرار خواهد گرفت.این برادرزادۀ تو در آینده شأنی عظیم خواهد یافت. (1)

تو را برای تجارت همراه کاروان کند.شاید گشایشی در کار ما پدید آید.

خبر این گفتگو به خدیجه رسید.او مأموری برای دعوت پیامبر بدین کار فرستاد و دست آخر، بیش از هر سال اموالی برای تجارت بدو سپرد.پیامبر به همراهی کاروان تجارتی قریش،با غلام مخصوص خدیجه،به سوی شام حرکت کرد.

طبق معمول،کاروان بر سر راه خود به بصری رسید و در این شهر توقّف کرد.پیامبر و میسره با اموالشان در بازار شهر جای گرفتند.محل فرود آمدن ایشان در جوار صومعه ای بود که در آن راهبی به نام نسطور منزل داشت.یک درخت سدر نیز در کنار این صومعه روییده بود که بسیار کهنسال بود.پس از آنکه بارها فرود آمد،پیامبر به زیر درخت سدر پناه برده بدان تکیه داد و نشست.

نسطور،راهب مسیحی سر از پنجرۀ صومعه بیرون آورد و به میسره-که از قبل او را می شناخت-گفت:ای میسره!این شخص که در زیر درخت جای گزیده است،کیست؟

میسره گفت:مردی از قریش و از اهل مکّه است.

راهب گفت:در زیر این درخت،جز یک پیامبر کسی جای نگرفته است!آنگاه سؤال کرد:آیا در چشمانش لکۀ سرخی وجود دارد؟

میسره پاسخ داد:آری،و هیچ وقت نیز این لکۀ سرخ برطرف نمی شود!

راهب گفت:او آخرین پیامبر خداست.ای کاش در آن زمان که او مبعوث می شود و فرمان اظهار رسالت می گیرد،من بودم....

روزهای بعد پیامبر به بازار بصری رفت و کالاهای خویش را در معرض فروش گذاشت.سپس به خریدن امتعۀ لازم پرداخت.البته در این خریدوفروش ،با مردی اختلاف پیدا کرد.آن مرد گفت:تو به لات و عزّی سوگند یاد کن!

پیامبر جواب داد:من هرگز به این دو سوگند یاد نکرده ام و هرگاه از کنار اینها عبور می کنم،از آنها روی می گردانم!

آن مرد جواب داد:حرف،حرف توست،و من در این اختلاف نظر،سخن تو را قبول دارم.

وقت دیگری این مرد با میسره خلوت کرد و به او گفت:میسره!به خدای سوگند،این مرد پیامبر است.سوگند بدان کس که جان من به دست قدرت اوست،این همان است که احبار و دانشمندان ما،او را در کتاب های خویش با توصیفات و نشانه های کامل و روشن یاد کرده اند.

ص:253

این گونه سخنان در ذهن و جان میسره نقش می بست و در خاطره اش تأثیر می گذاشت.او که در طول مسیر مجذوب شخصیت پیامبر شده بود،با شنیدن این سخنان علاقه اش بیشتر می شد.... (1)

بعد از وفات او،به نصیبین سفر کردم و به دیدار استاد و عالمی که در این شهر بود،نائل گشتم،و تا دم مرگش از محضرش بهره گرفتم.

پس از وی،طبق سفارشی که در لحظات آخر کرده بود،به عموریه (1)رفتم،و در آنجا نمونۀ دیگری از آن پارسایان دانشمند مشاهده نمودم.مدّت ها نیز در خدمت این استاد بودم.

آنگاه که وی نیز آمادۀ رخت بستن از این جهان بود،به من گفت:

به خدای سوگند،دیگر امروز کسی را که بدانچه ما ایمان داریم،معتقد باشد و به راه و روش ما راه پوید،نمی شناسم،تا تو را به نزد وی راهنمایی کنم.امّا زمان ظهور پیامبری نزدیک شده که در سرزمین عرب،به دین ابراهیم مبعوث می گردد.محل هجرت او سرزمینی است که در آن نخل می روید،و در میان زمین هایی مملو از سنگ های آتشفشانی،از دو طرف محصور می باشد. (2)او هدیه می پذیرد،امّا از صدقه دوری می نماید،و در میان دو کتف او خاتم نبوّت(خالی بزرگ و سیاه رنگ که بر آن موی رسته است)وجود دارد.اگر می توانی به آن سرزمین برو.... (3)

روزی خبردار شدیم که ابن هیّبان آخرین ساعات عمر خویش را می گذراند.یهودیان به گرد او جمع شدند و او در جمع آنها چنین گفت:ای یهودیان!فکر می کنید چه چیز مرا از سرزمین آباد و پر از نعمت شام به این کشور فقیر آورده است؟

همه گفتند:خودت بهتر می دانی.

گفت:من از شام به اینجا آمدم تا منتظر ظهور پیامبری که بعثتش نزدیک شده است،باشم؛چرا که این شهر محل هجرت اوست.امید می بردم که او را بیابم و از وی پیروی کنم،ولی متأسّفانه این امید با مرگ من نابود می شود.امّا اگر شما نام و خبری از او شنیدید،نگذارید کسی از شما نسبت به گرویدن به وی پیشی گیرد....

ابن هیّبان وصایای خود را به پایان رسانید و جان به جان آفرین تسلیم کرد.

در صبحگاهی که بنی قریظه مغلوب شدند،سه یهودی به نام ثعلبه و اسید و اسد-که در اوان جوانی بودند و هنوز عادات و رسوم در ایشان رسوخ پیدا نکرده بود-سخنان و وصایای ابن هیّبان را به یاد آورده به اقوام و خویشاوندان خویش گفتند:و اللّه،این مرد همان پیامبری است که ابن هیّبان برای ما توصیف کرده بود.از خدای بترسید و از او پیروی کنید.

یهودیان جواب دادند:نه،این او نیست.

این سه جوان بار دیگر تأکید کردند:بلی،و اللّه این مرد حتما هموست.آنگاه از قلعه و دژ خویش پایین آمده به لشکر اسلام ملحق شدند و آیین اسلام را پذیرا گشتند. (1)

جنگ احد پیش آمد.این نبرد روز شنبه اتّفاق افتاد که روز تعطیل مذهبی یهودیان بود.در این روز مخیریق در میان قوم خود فریاد برداشت:ای یهودیان!به خدای سوگند،شما به طور قطع می دانید که یاری محمّد بر شما لازم و واجب است!

یهودیان جواب گفتند:آخر امروز شنبه است؛کار کردن و فعّالیت در روز شنبه حرام می باشد.

مخیریق گفت:شنبه برای شما دیگر تعطیل نیست؛این رسم نیز چون دیگر رسوم و آداب یهود،با آمدن اسلام نسخ شده است.

آنگاه شمشیر خویش را به دست گرفته از خانه و کاشانه اش بیرون آمد و در احد به محضر پیامبر اکرم شرفیاب شد.او وصیت کرد که اگر در آن جنگ کشته شد،مسئولیت اموالش با پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم باشد و در هر چه او اصلاح می داند خرج شود.مخیریق در آن روز به شهادت رسید. (1)

تعصّب نژادی شده اظهار داشتند که این شخص آن پیامبر مورد بحث نیست. (1)

پروفسور مونتگمری وات،استاد اسلام شناس دانشگاه ادینبورگ،در کتاب دیگر خود،همین بحث را با نقل روایات مختلف نزول اوّلین وحی مطرح می کند و بدون هیچ گونه اظهار تردیدی در صحّتشان،آنها را مورد بررسی مفصّل و طولانی قرار می دهد،و آنگاه همین نتایج را که در بالا به طور خلاصه دیدیم،به دست می آورد. (1)

البته استفاده از چنین روایاتی،منحصر به خاورشناس انگلیسی،وات،نیست.دیگران نیز در گذشته و حال بر این راه رفته اند.چنان که در گذشته مشاهده شد،اینان به طور معمول در جستجوی نقاط ضعف در اسلام و پیامبر و سایر مقدّسات اسلام هستند؛که متأسّفانه آرزوی خویش را در پاره ای از روایات مکتب خلفا می یابند،و البته بدون هیچ تردیدی به این گونه کتب-که در رأس آنها تاریخ طبری،سیرۀ ابن هشام و صحیح بخاری است-استناد می کنند.

اوّلین نوشتۀ غربی که در این باره طبق روایات جعلی ذکر شده سخن گفته است،تاریخی می باشد که تئوفانس (2)بیزانسی،مورّخ بسیار قدیم غربی نوشته است. (3)خلاصۀ نظریۀ تئوفانس،در کتاب بزرگ و مشهور معتبر اسلام شناسی غرب،«دائرة المعارف اسلام»آمده است. (4)و نسنک (5)نویسندۀ مقالۀ«بحیرا»در این کتاب،بعد از اینکه نمونه های تاریخی آگاهی اهل کتاب از پیامبری رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را بدون هیچ دلیلی افسانه می شمارد،خلاصۀ سخنان تئوفانس را می آورد،و با اینکه این سخنان حتّی با روایات جعلی نیز تطبیق نمی کنند،از هر گونه نقد و تحقیق پیرامون آن خودداری می نماید.

از کتاب های اروپایی که با تکیه به روایات جعلی نخستین وحی،در این مورد سخن گفته اند، می توان کتاب«اسلام و عرب»نوشتۀ پروفسور روم لاندو،خاورشناس انگلیسی،و کتاب«تاریخ ملل و دول اسلامی»نوشتۀ پروفسور کارل بروکلمان،استاد زبان های سامی در دانشگاه برسلاو و استاد علوم شرقی دانشگاه هاله را نام برد. (6)

ص:260

بنبیّ و لکنّک وزیر و إنّک لعلی خیر.» (1)

«...و همانا خداوند بزرگ ترین فرشته از فرشتگان خویش را از اوّلین لحظه که پیامبر از شیر گرفته شد،با آن حضرت قرین و همراه ساخت،تا او را در تمام حالات و لحظات به راه های بزرگواری سلوک داده راهبری نماید،و بهترین اخلاق ها را به وی آموزش دهد،و من همسان بچۀ شتر که از مادر خویش متابعت می کند،از او پیروی می کردم،و او هر روز نمونۀ تازه ای از بزرگواری های اخلاقی را برای من متجلّی می ساخت،و مرا به پیروی از آن،امر می فرمود.او در هر سال مدّتی در کوه حرا برای عبادت،عزلت و مجاورت اختیار می کرد،من او را می دیدم و دیگران از دیدارش محروم بودند.در آن روزگاران تنها یک خانه به اسلام،آباد بود که پیامبر و خدیجه و من که سومی آنها بودم در آن می زیستند.من نور و پرتو وحی را در سیمای آن حضرت می دیدم،و بوی خوش نبوّت را از وی استشمام می کردم.بی هیچ تردید صدای نالۀ شیطان را در هنگام نزول اوّلین وحی بر آن حضرت شنیدم.عرضه داشتم یا رسول اللّه!این ناله چیست؟فرمود:

این شیطان است که از پرستیده شدن مأیوس و ناامید شده،و این چنین به ناله درآمده است.(سپس اضافه فرمود:)تو می شنوی آنچه من می شنوم،و می بینی آنچه من می بینم،الاّ اینکه تو مقام نبوّت نداری،و فقط وزیر و کمک کار من هستی،و از راه خیر جدا نمی شوی.»

ما برای نشان دادن نمونۀ دیگری از بینش مکتب امامت در مورد مسألۀ پیامبری و وحی،به روایتی از امام هادی علیه السّلام استناد می کنیم:

«هنگامی که پیامبر خدا تجارت شام را ترک گفت،آنچه از این راه به دست آورده بود،در راه خدا انفاق فرمود.از آن پس هر روز صبحگاه از کوه حرا بالا می رفت و از قلّۀ بلند آن کوه،به آثار رحمت الهی و قدرت نمایی حکمت آمیز و بدیع او در پهنۀ طبیعت،چشم می دوخت.به اکناف آسمان و گوشه و کنار زمین می نگریست؛به فکر فرو می رفت و به عبادت می پرداخت.

این حالات همچنان ادامه یافت تا اینکه سن آن حضرت به چهل رسید.خداوند دل او را برترین و خاضع ترین و خاشع ترین و مطیع ترین دل ها در برابر خویش یافت.بنابراین اجازت فرمود تا درهای آسمان و ملکوت و معنا بر روی او گشوده شود و پیامبر به حقایق موجود در آسمان ها دیده گشاید.به فرشتگان نیز اجازت فرمود تا بر او نزول یابند.به رحمت خویش نیز

ص:262

فرمان داد تا از ساق عرش بر سر او فرود آید،و جبرئیل را نیز بر او نازل ساخت تا بازوی او را گرفته به حرکت درآورد.

جبرئیل گفت:ای محمّد!بخوان.پیامبر فرمود:چه بخوانم؟

عرض کرد:بخوان به نام پروردگارت که خلق کرد....

اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ اِقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ اَلَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ

آنگاه آنچه خداوند وحی فرستاده بود،بر او برخواند و به آسمان بازگشت.

پیامبر از کوه فرود آمد،در حالی که به خاطر عظمت و جلال خداوندی که بر او ظهور یافته بود، چون فردی مریض به تب و لرز دچار شده بود.

آنچه بر او سخت بود و از آن می ترسید،تکذیب قریشیان بود،و اینکه نکند او را مجنون بخوانند،و یا با شیطان مربوطش بدانند.در صورتی که او از ابتدای زندگانی،عاقل ترین مخلوقات خدا بود و گرامی ترین آنها نزد وی،و از همه کس بیشتر با شیطان دشمن بود.بنابراین خداوند برای تشجیع او در برابر دشمنی ها و مخالفت های فراوان که در انتظارش بود،همۀ اشیای اطراف او -سنگ ها و صخره ها-را به همراهی با وی به صدا درآورد.پیامبر به هر چیز که می رسید،این ندا را می شنید:

«السّلام علیک یا محمّد،السّلام علیک یا ولیّ اللّه،السّلام علیک یا رسول اللّه»» (1)

با صبری درخور ستایش،تمام سخنان همسر بزرگوارش را که اینک ناراحت و هراسان بود،شنید.

او خود را نباخت و شوهرش را دلداری داد،و او را مطمئن ساخت که خداوند او را تنها نخواهد گذاشت.

آنگاه برای کسب آگاهی و اطمینان بیشتر به ورقه،دانشمند نصرانی مراجعه نمود.ورقه پس از شنیدن اخباری که خدیجه برایش آورده بود،به او در مورد پیامبری شوهرش اطمینان بخشید.

همچنین در ملاقات با پیامبر،با سخنان آرامش بخش خود،او را از هراس و حیرت باقیمانده بیرون آورد،و آنچه را پیامبر نمی دانست به او آموخت!»

در ارزیابی روایات مزبور دیدیم که تمامی آنها از کسانی نقل شده است که در زمان حادثه، یعنی سال سیزدهم قبل از هجرت به دنیا نیامده بودند تا بتوانند از حادثه به عنوان شاهد عینی گزارش دهند.

سپس آنها را با معتبرترین متن اسلام،یعنی قرآن کریم مقایسه کردیم.در آیات کریمۀ قرآن به این سخنان برخورد کردیم:

«از پیامبران عهد و میثاق گرفته شد تا به صاحبان رسالت بعد از خودشان،به ویژه پیامبر خاتم ایمان آورند و بعثت او را به امّت خویش مژده دهند،و از آنها بخواهند که در صورت همزمان شدن با وی،بدو ایمان آورند و یاری اش کنند.»

«عیسی بن مریم به امّت خود بشارت می دهد که بعد از من پیامبری خواهد آمد که به احمد (فارقلیط)موسوم می باشد.»

«آنگاه که قرآن از نزد خداوند آمد،و تصدیق کنندۀ کتاب ایشان(تورات)بود،به آن کفر ورزیدند؛در حالی که پیش از آن در جنگ ها به نام این پیامبر به خدا توسّل می جستند تا به پیروزی و کامیابی برسند.»

«آنان که پیروی می کنند از پیامبر امّی و درس ناخوانده که نام و وضعش را در تورات و انجیل یافته اند....»

و سرانجام قرآن کریم سخن را به آنجا می رساند که:

یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ

«دانشمندان اهل کتاب،این پیامبر را همچون فرزندان خود می شناسند.»

این مسأله بسیار روشن است که با همۀ هماوردطلبی ها و مبارزه جویی های قرآن،اگر اینگونه

ص:264

سخنان پشتوانۀ محکمی از صحّت و صداقت نداشت،بر دانشمندان اهل کتاب آسان بود که تورات و انجیل را در معرض بررسی مردمان بگذارند،تا خلاف این گفتارها ثابت شود،و در نتیجه اسلام بی هیچ زحمت نابود گردد و نیاز به چهارده قرن جنگ و مبارزه برای ریشه کن کردن آن نباشد.

ولی بشارت های مزبور در کتاب های عهدین به قدری زیاد بوده که حتّی با همۀ حذف ها و تحریف ها که در این کتاب ها انجام گرفته،باز امروز در نسخه هایی از تورات می خوانیم:

«خداوند از سینا برآمد،و از ساعیر نمودار شد،و از کوه فاران نورافشان گردید،و با ده هزار مقرّبان ورود نمود،و از دست راستش شریعتی آتشین برای ایشان رسید.»

این آیۀ باقیمانده از تورات های چاپ قدیم،اشارتی است به بعثت حضرت کلیم از سینا، حضرت مسیح از ساعیر و پیامبر خاتم از غار حرا در کوه های فاران،با شریعتی که در آن قانون جنگ و جهاد با مفسدان و کافران وجود دارد.مسألۀ همراهی ده هزار نفر هم تنها در زندگی پیامبر خاتم به وقوع پیوست و مربوط به فتح مکّه در سال هشتم هجری می باشد.

و نیز در نسخه ای از انجیل یوحنّا می خوانیم که حضرت عیسی علیه السّلام در آخرین دوران حضورش میان مردم،آمدن فارقلیط(احمد)را به حواریّان بشارت داده بود.

در نتیجۀ مجموعۀ این بشارت ها بوده است که دانشمندان اهل کتاب در انتظار ظهور و بعثت پیامبر خاتم بودند،و کسانی از ایشان به امید دیدارش به مدینه و حوالی آن هجرت نمودند که نام و نشان و شرح حالشان در تواریخ وجود دارد.

از آن جمله:

«بحیرای راهب بر سر راه تجارتی قریش به شام منزل داشت و آنگاه که پیامبر در دوازده سالگی در کنار دیر او فرود آمد،آن حضرت را بر اساس نشانه ها و علامت ها شناخت و به فیض دیدارش نائل گردید.»

«شخص دیگر راهبی است که تاریخ از او به نام نسطورا یاد کرده است.او در سفر دوم پیامبر به شام که با میسره،غلام خدیجه همراه بود،با آن حضرت ملاقات کرد و دربارۀ پیامبری وی سخن گفت.»

«عالم بزرگ یهودی،ابن هیّبان برای درک محضر پیامبر از شام به مدینه هجرت کرده بود،ولی قبل از ظهور و بعثت آن حضرت وفات یافت.»

ص:265

«مخیریق عالم دیگر یهودیان است که در ابتدای هجرت پیامبر،در قبا به خدمت ایشان رسید و پذیرای اسلام شد،و بعدها در جنگ احد به شهادت رسید.»

«و بالاخره سلمان فارسی است که به دنبال آرزوی درک محضر پیامبر،به مدینه آمد.او به دیدار آن حضرت کامیاب شد و سرانجام اسلام را پذیرفت.»

یهودیان با آشنایی به اخبار ظهور آن حضرت،بعثت قریب الوقوع ایشان را به فرزندانشان مژده می دادند و می گفتند:او در سرزمین ما مبعوث می شود و به شهر ما،مدینه هجرت خواهد کرد.

اهل کتاب در آن عصر،چنان در انتظار او می زیستند و نشانه های ظهور او را برای فرزندان خود بازگو می کردند که اکنون شیعه در انتظار ظهور امام زمان-عجّل اللّه فرجه-می باشد،و علامت های ظهور او را مورد بحث و گفتگو قرار می دهد.

با آن همه داستان ها و حوادث تاریخی که پاره ای از آنها گذشت،و برخوردهایی که در آن عصر میان دانشمندان اهل کتاب با پیامبر و نزدیکان او،همچون عمویش(ابو طالب)،همسفرش (میسره غلام خدیجه)،همسرش(خدیجه)و دیگران جریان داشته،چگونه امکان دارد شخص پیامبر از این حوادث هیچ خبری نداشته باشد؟

آیا آن حوادث خارق العاده را دیگران درک می کردند،امّا شخص پیامبر-که در متن وقایع قرار داشت-نه آن حوادث را می دید و درک می کرد،و نه به وضع شخصیت غیر عادی و برجستۀ خویش پی می برد؟!

با این همه حوادثی که به خصوص از متون معتبر مکتب خلفا نقل کردیم،چگونه دانشمندان این مکتب،آن اخبار دروغین و توهین آمیز را دربارۀ نخستین وحی و اوّلین خشت بنای اسلام باور کرده اند؟!

چگونه نوشتند که پیامبر جبرئیل را که نخستین سورۀ قرآن را بر او نازل کرده بود،جن یا شیطان پنداشت و خویش را جن زده یا کاهن؟!

واقعا چه دست های مرموزی این اخبار جعلی را ساخته،و به چه قصدی در کتاب ها و متون درجۀ اوّل اسلامی مکتب خلفا وارد کرده است؟

اسلام شناسان یهودی و مسیحی که در مورد اسلام تحقیق کرده اند،از آنجا که می خواستند در زیر پوشش علم و دانش و تحقیق،اسلام را مورد حمله قرار دهند،به همین روایات جعلی نزول

ص:266

وحی روی آورده آنها را با یک سری تجزیه و تحلیل های روان شناسانه و جامعه شناسانه،در کتاب های خود عرضه کرده اند.بدین وسیله به شناخت اسلام صحیح در سطح فرهنگ شرق و غرب لطمه ای بزرگ وارد آورده اند.

استاد مونتگمری وات،اسلام شناس انگلیسی در کتاب های«محمّد،پیامبر و سیاستمدار»و «محمّد در مکّه»،و استاد روم لاندو،اسلام شناس دیگر انگلیسی در کتاب«اسلام و عرب»،و استاد کارل بروکلمان،سامی شناس و خاورشناس مشهور آلمانی در کتاب«ملل و دول اسلامی»،و شاگردان شرقی ایشان،به این دسته از روایات استناد کرده اند،و از آنها به صورت مسلّمات اسلام و روایات بلامعارض در شناساندن اسلام،بهره گرفته اند.

ولی حقیقت واقعه،آن است که امامان اهل بیت علیهم السّلام به شاگردان مکتب خود آموخته اند.

بنابراین شایسته است میان اینگونه اخبار،و روایات مورد بحث در گذشته،مقایسه ای به عمل آوریم.

هیچ یک از روایات مکتب خلفا در مورد نخستین وحی،از شاهد عینی نقل نشده بود،بلکه اصولا راویان هیچ کدام از روایات در عصر واقعه حیات نداشته اند.تنها شاهد عینی این واقعه امام امیر المؤمنین علیه السّلام است.او حادثه را در یکی از خطبه هایش چنین نقل می کند:

«خداوند بزرگ ترین فرشتۀ خود را از خردسالی همدم و همراه پیامبر ساخت.این فرشته در تمام لحظات شبانه روز با آن حضرت همراه بود،و او را به راه های بزرگواری و اخلاق شایسته و پسندیده راهبری می کرد.پیامبر هر سال مدّتی در غار حرا می ماند،و من نیز با او همراه بودم.آنگاه که بر او نخستین وحی فرود آمد،ناله ای شنیدم.از آن حضرت سؤال کردم که این ناله چیست؟ پیامبر فرمود:این نالۀ شیطان است که از فرمانبرداری شدن ناامید گشته است.»

در روایت دیگر از امام هادی علیه السّلام حادثه چنین توصیف می شود:

«خداوند در چهل سالگی،درهای آسمان و ملکوت را بر روی پیامبر گشود تا حقایق آسمان ها را مشاهده فرماید.فرشتگان را اجازه داد تا بر او نازل شوند و جبرئیل را به نزدش فرستاد.جبرئیل بازوی او را حرکت داد و گفت:بخوان.فرمود:چه بخوانم؟جبرئیل گفت: اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ... و وحی خداوند را بر او خواند و به آسمان بازگشت.

پیامبر از کوه فرود آمد،در حالی که به خاطر ظهور جلال و عظمت خداوندی،مانند مریضی به

ص:267

تب و لرز دچار شده بود.او از این می ترسید که قریشیان،وی را به جنون نسبت دهند.خداوند او را تسلّی داد.همۀ چیزهای پیرامونش با او سخن گفتند و به پیامبری بر وی سلام کردند.از همه چیز این ندا شنیده می شد:السّلام علیک یا رسول اللّه...»

چه شده است که اسلام شناسان یهودی و مسیحی اروپایی،و شاگردان شرقی ایشان،داستان نزول وحی را از خاندان پیامبر نگرفتند،در حالی که می دانیم«أهل البیت أدری بما فیه»:«اهل یک خانه با حوادث درون آن آشناترند.»چرا آنها فقط به اخبار شکننده و توهین آمیز مکتب خلفا اکتفا کردند؟!

چه شده است که شناخت اسلام،تنها بر متون و مدارک مکتب خلفا مبتنی شده،و به کلّی نظریات و روایات امامان اهل بیت،به دست فراموشی سپرده شده است و در اسلام شناسی غربی مورد توجّه قرار نمی گیرد؟

آیا اینها نشان نمی دهد که اصولا اسلام شناسی اروپایی،بر اساسی جز دشمنی و اعمال غرض بنا نشده است؟!

ص:268

ص:270

بالاخره در نوشته های سیره نویسان مکتب خلفا انتشاری تمام دارد.

ما برای تحقیق این مطلب،به تفسیر و تاریخ امام مفسّران و مورّخان مکتب خلفا،محمّد بن جریر طبری مراجعه می کنیم.زیرا روایات او از نظر سند یکی از کهن ترین اسناد را دربردارند،و نسبت به دیگران از نظر الفاظ و عبارات مفصّل تر و تمام تر،و از جهت ایجاد شبهه و اشکال از همه قوی تر هستند.

ص:272

دو می گویند:

روزی رسول اکرم در مجمعی از مجامع پرجمعیت قریش حضور به هم رسانید.او در آن روز در دل تمنّا می کرد چیزی بر وی نازل نشود که باعث تنفّر و انزجار قریشیان گردد.امّا خداوند در آن حال سورۀ«نجم»را نازل فرمود.پیامبر آن را همچنان قرائت کرد تا به آیه: أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّی وَ مَناةَ الثّالِثَةَ الْأُخْری (1)رسید.در اینجا شیطان دو کلمۀ«تلک الغرانقة العلی و إنّ شفاعتهنّ لترجی»را بدو القا نمود.او نیز آنها را بر زبان راند.سپس باقی ماندۀ سوره را قرائت فرمود.در پایان سوره،سجده کرد،و همۀ مردم حاضر نیز سر بر خاک نهاده با او سجده کردند.تنها ولید بن مغیره-به علّت پیری و عدم قدرت بر خم شدن-خاکی از زمین برداشت و پیشانی بر آن نهاد.همه به آنچه خوانده شده بود،خشنود شدند.

مشرکان قریش گفتند:ما می دانیم که خداوند زنده می کند و می میراند،و خلق و رزق به دست اوست؛ولی این خدایان ما،نزد او شفاعت می نمایند.حال که تو نیز برای اینها سهمی قرار داده ای، ما با تو همراه هستیم!

این دو راوی گفتند:شب هنگام جبرئیل به نزد آن حضرت آمد،و او سوره را بر جبرئیل عرضه داشت.چون به آن کلمه که شیطان بدو القا کرده بود رسید،جبرئیل عرض کرد:من این دو را بر تو نازل نساخته ام!

پیامبر فرمود:پس آن را من بر خداوند افترا بسته ام و چیزی به خداوند نسبت داده ام که نگفته است؟!

به همین مناسبت،خداوند به پیامبر اکرم چنین وحی فرمود:

وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ... ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصِیراً (2)

پیامبر اکرم همچنان از این حادثه غمزده بود،تا آنکه این آیه نزول یافت:

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلاّ إِذا تَمَنّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللّهُ آیاتِهِ وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (3)

ص:274

راوی می گوید:مهاجران مسلمانی که به سرزمین حبشه مهاجرت کرده بودند،این شایعه را شنیدند که مردم مکّه عموما مسلمان شده اند.بنابراین حرکت کرده به سوی اقوام خود بازگشتند.

آنها می گفتند:خویشان ما برای ما بهتر و مورد علاقۀ بیشتری هستند.امّا آنگاه که به مکّه رسیدند و به میان قومشان رفتند،مشاهده کردند که با نسخ آیات مزبور،اینان دیگربار از اسلام و مسلمانان، روی گردان شده اند. (1)

2. این روایت را طبری تنها از محمّد بن کعب قرظی نقل کرده است.او می گوید:

پیامبر اکرم روی گرداندن قومش را از خود می دید.دوری آنها از فرامین الهی و آنچه از طرف خداوند نازل می گردد،سخت بر او مشقّت بار بود.بنابراین در دل آرزو و تمنّا کرد که از جانب خداوند بر او چیزی فرود بیاید که باعث نزدیکی و قرب و پیوند او و اقوامش گردد.و به خاطر علاقه ای که به ایشان داشت و حرصی که به هدایت آنان در دل او بود،می خواست تندی های وحی (در نفی و طرد فساد و کجی های قوم)به ملایمت تبدیل گردد.

آنگاه که این آرزوها در قلب او قوّت گرفت و در دل دربارۀ آنها سخن گفت،خداوند سورۀ «نجم»را بر او نازل فرمود: وَ النَّجْمِ إِذا هَوی ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی... و وحی بر وی همچنان ادامه یافت تا به آیات شریفۀ أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّی وَ مَناةَ الثّالِثَةَ الْأُخْری رسید.

شیطان بر زبان آن حضرت همان چیزها که بر دلش می گذشت و دوست داشت و آرزو می کرد که برای قومش بیاورد،القا کرد.و آن این بود:«تلک الغرانقة العلی و إنّ شفاعتهنّ لترجی.»مشرکان که این عبارات را شنیدند،شادمان شدند،و از اینکه پیامبر خدایان ایشان را یاد می کرد،مسرور گشتند.به این خاطر بدان گوش دادند.

مؤمنان نیز از تصدیق پیامبر خویش چیزی نکاستند،و باور خویش را نسبت به آنچه از طرف خداوند می آورد،از دست ندادند.آنها او را به خطا یا لغزش متّهم نمی داشتند.سوره ادامه یافت و به آیۀ سجده در انتهای آن رسید و پایان پذیرفت.پیامبر سجده کرد و مؤمنان برای تصدیق پیامبرشان همراه او سجده کردند.مشرکان نیز که در مسجد حضور داشتند،به خاطر مدحی که از خدایانشان شده بود با آنها همراهی کردند.بنابراین در مسجد هیچ کس باقی از مؤمنان و مشرکان نماند،مگر اینکه سر بر خاک نهاد.تنها ولید بن مغیره بود که به علّت پیری و کهولت سن نتوانست خم شود.بدین جهت مقداری از خاک با کف دست برداشت و بر آن سجده کرد.آنگاه مردم از

ص:275

مسجد بیرون رفته پراکنده شدند.

قریشیان شادمان از این گونه سخنان از مسجد خارج گشتند.آنها می گفتند:محمّد خدایان ما را به بهترین سخن ها یاد کرد،و در میان آنچه که تلاوت کرد این عبارت بود:

«إنّها الغرانیق العلی و إنّ شفاعتهنّ ترتضی.»

گزارش این سجدۀ عمومی به سرزمین حبشه رسید.اصحاب پیامبر که بدانجا هجرت کرده بودند،از آن آگاهی یافتند.حتّی گفته شد که قریش اسلام را پذیرا شده است.به این خاطر گروهی به سوی مکّه حرکت کردند و اندکی نیز همچنان بر جای ماندند.

جبرئیل به نزد پیامبر آمد و گفت:ای محمّد!چه کردی؟چیزی(به عنوان قرآن)برای مردم خواندی که من برای تو نیاورده بودم؟!و مطالبی گفتی که بر تو نازل نشده بود؟!

پیامبر از این سخن سخت محزون و اندیشناک شد،و هراسی عظیم از خداوند در دلش جای گرفت!

پس خداوند آیاتی بر او نازل ساخت.او دربارۀ پیامبرش مهربان بود؛تسلیتش فرمود و سنگینی حادثه را بر وی آسان ساخت.بدو خبر داد:قبل از تو نیز،هیچ نبی و پیام آوری آرزو و تمنّا نکرد و چیزی را دوست نداشت،مگر اینکه شیطان در آرزوی او دخالت ورزید،و مانند تو بر زبانش مطالبی القا نمود.البته خداوند پس از آن،القاهای شیطانی را نسخ،و آیات خویش را محکم می سازد.

خداوند چنین نازل فرمود: وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلاّ إِذا تَمَنّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ... و بدین وسیله حزن و اندوه پیامبرش را برطرف،و هراس وی را به ایمنی بدل ساخت و القاهای شیطان(یعنی:«إنّها الغرانیق العلی و إنّ شفاعتهنّ ترتضی.»)را نسخ فرمود.

آنگاه که پیامبر نام بت های لات و عزّی و منات را به میان آورد،از آسمان اینگونه بر او وحی آمد:

وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ لا تُغْنِی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلاّ مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی (1)

ص:276

«چه بسیار فرشتگان در آسمان ها هستند که شفاعت کردن آنها هیچ اثری ندارد،مگر بعد از آنکه خداوند رخصت فرماید(آن هم به هر کس که مشیّتش تعلّق گیرد و بخواهد.).»

به این ترتیب چگونه شفاعت خدایان شما نزد او اثربخش خواهد بود؟!

هنگامی که نسخ القاهای شیطانی از جانب خداوند متعال نزول یافت،قریشیان گفتند:محمّد از یاد کردن منزلت این خدایان نزد خداوند متعال،نادم و پشیمان شده و سخنان دیگری مطرح نموده است.

عباراتی که شیطان بر زبان پیامبر القا کرده بود،بر سر زبان هر مشرکی جاری بود و آنها را در راه شر استوارتر می کرد. (1)

3. طبری از ابو العالیه نقل می کند:

قریشیان به پیامبر گفتند:یاران و همراهان تو،تنها بندگان و آزادشدگان هستند و از نجبا و بزرگان،کسی در میانشان نیست.امّا اگر تو از خدایان ما به خوبی یاد کنی،ما(اشراف)به نزدت خواهیم آمد.آن فقیران هم،چون بزرگان قوم را همنشین تو ببینند،البته به اسلام و تو رغبت بیشتری خواهند یافت.

پس شیطان(همین خواسته ها را)بر زبان او القا کرد.

داستان بدین شکل بود که چون آیات أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّی وَ مَناةَ الثّالِثَةَ الْأُخْری نزول یافت،شیطان بر زبان آن حضرت چنین جاری ساخت:

«تلک الغرانیق العلی و شفاعتهنّ ترجی،مثلهنّ لا ینسی.»

پیامبر هنگام قرائت این آیات،بر خاک افتاد و سجده کرد.مسلمانان و مشرکان نیز سجده کردند.(پیامبر در آن وقت به مفهوم کلماتی که به او القا شده و او بر زبان جاری ساخته بود،آگاه نبود.)امّا آنگاه که دریافت چه چیزی بر زبانش جریان یافته است،سخت بر او گران آمد.پس خداوند(برای تسلیت و دلداری وی)این آیه را نازل فرمود:

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلاّ إِذا تَمَنّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ ...وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (2)

4. طبری همین روایت را با تفصیل بیشتر و سند دیگر،باز از ابو العالیه نقل می کند.

ص:277

قریشیان گفتند:ای محمّد!تنها فقیران و ضعیفان و مساکین با تو مجالست می کنند.اگر تو خدایان ما را به خوبی یاد کنی،ما با تو همنشین و همراه خواهیم شد.آن وقت مردم از همۀ آفاق و بلاد،به تو روی خواهند آورد.

پس آنگاه که پیامبر سورۀ نجم را قرائت می کرد،چون به این آیه رسید: أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّی وَ مَناةَ الثّالِثَةَ الْأُخْری شیطان به زبانش چنین القا کرد:«و هی الغرانقة العلی و شفاعتهنّ ترتجی.»

چون از قرائت این کلمات فراغت یافت،او و همۀ مسلمانان و مشرکان سجده کردند،مگر ابو احیحه،سعید بن العاص که او هم کفی از خاک برداشت و بر آن سجده نمود.سپس گفت:وقت آن شده است که ابن ابی کبشه(محمّد)خدایان ما را به خوبی یاد کند.

خبر این واقعه به اصحاب رسول در حبشه رسید،و آنها دانستند که قریشیان،اسلام آوردند.امّا پیامبر از این جریان سخت ناراحت گردید و رنج می برد که شیطان توانسته است مطالبی بر زبان او جاری سازد.بدین جهت بود که خداوند این آیه را نازل فرمود:

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ...

5 و 6. این دو روایت را طبری از سعید بن جبیر نقل می کند و او چنین آورده است:

آنگاه که آیۀ: أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّی ...نزول یافت،پیامبر آن را قرائت فرمود.بعد از آن گفت:«تلک الغرانیق العلی و انّ شفاعتهنّ لترتجی.»آن وقت سجده فرمود.مشرکان گفتند:قبل از این،او خدایان ما را به خیر و خوبی یاد نکرده است.پس آنها نیز با پیامبر سجده کردند.در این هنگام خداوند این آیه را نازل فرمود:

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلاّ إِذا تَمَنّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ... عَذابُ یَوْمٍ عَقِیمٍ

7. طبری این روایات را از ابن عبّاس نقل کرده است.

در این روایت عبد اللّه بن عبّاس شأن نزول آیۀ وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ...

وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ را چنین بیان می نماید:

یک روز پیامبر(در مسجد الحرام)مشغول خواندن نماز بود.در این وقت،آیاتی در مورد اصنام و بت های عرب بر او نازل گشت و او به تلاوت آن آیات پرداخت.مشرکان که کلمات او را می شنیدند،با خود گفتند:می شنویم که محمّد خدایان ما را به خیر و خوبی نام می برد.بنابراین به او

ص:278

نزدیک تر شدند.او در حال تلاوت بود و می گفت: أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّی وَ مَناةَ الثّالِثَةَ الْأُخْری در اینجا شیطان به او القا کرد که:

«تلک الغرانیق العلی منها الشّفاعة ترتجی.»

او هم کلمات مزبور را به دنبال آن قرائت کرد.سپس جبرئیل بر آن حضرت نزول یافت،این کلمات را نسخ کرد و این آیه را بر او خواند:

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلاّ إِذا تَمَنّی... وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ

8. طبری از ضحّاک نقل می کند.او می گوید:

داستان آیۀ: وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ ...چنین بود:در آن زمان پیامبر در مکّه به سر می برد،و خداوند دربارۀ بت ها و خدایان عرب آیاتی بر او نازل ساخت.او هم به تلاوت آن آیات پرداخت، و در آن میان اسم لات و عزّی را بارها تکرار می کرد.اهل مکّه که سخنان و کلمات او را می شنیدند،و می دیدند که از خدایانشان ذکری به میان می آید،شادمان و مسرور شدند.به او نزدیک گشتند تا بدان گوش بدهند.در اینجا شیطان در تلاوت پیامبر کلماتی را القا کرد:

«تلک الغرانیق العلی منها الشّفاعة ترتجی.»

پیامبر نیز این عبارات را به همین شکل قرائت کرد.لذا خداوند این آیه را نازل فرمود:

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ... وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ

9. این روایت را طبری از ابو بکر بن عبد الرّحمن بن الحرث نقل می نماید.او می گوید:

پیامبر آن زمان که در مکّه به سر می برد،روزی برای مردم سورۀ«نجم»را قرائت کرد.هنگامی که به آیات: أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّی وَ مَناةَ الثّالِثَةَ الْأُخْری رسید،گفت:«و شفاعتهنّ ترتجی.»

پیامبر در ادای این عبارت سهو و اشتباه کرده بود،امّا به دنبال این حادثه مشرکانی که در دل مرضی داشتند،بدو سلام کردند و از کلمات او و اظهار این نظر شادمان شدند.پیامبر به ایشان گفت:

این کلمات از جانب شیطان بوده است.و خداوند این آیه را نازل ساخت:

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ... فَیَنْسَخُ اللّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ...

طبری این احادیث را به عنوان دلایل مفسّرانی آورده است که معنای«تمنّی»و«امنیّه»را علاقه و تمایل پیامبر،برای نزدیکی و پیوند با قومش در زمینۀ بت ها دانسته اند.

ص:279

نسخ در این آیه می آورد:

از ابن عبّاس روایت شده است که آیۀ فَیَنْسَخُ اللّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ یعنی خداوند آنچه را شیطان القا کرده است،ابطال می نماید.

از ضحّاک در تفسیر این آیه نقل شده که جبرئیل به امر خداوند،آنچه را که شیطان بر زبان پیامبر افکنده بود،نسخ کرد و آیات خداوندی را استحکام بخشید.

و نیز در تفسیر ثُمَّ یُحْکِمُ اللّهُ آیاتِهِ می گوید:خداوند آیات کتابش را از باطلی که شیطان بر زبان پیامبرش انداخته بود،خالص گردانید.

از این پس طبری به تفسیر آیۀ شریفۀ: لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ الظّالِمِینَ لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ (1)می پردازد و می گوید:

خداوند متعال گفته است:برای اینکه آنچه که شیطان-از اباطیل-در قرائت پیامبر القا کرده است،امتحان و آزمایشی است برای آن کسان که در دل مرضی دارند....به این معنی که عبارات پیامبر(تلک الغرانیق العلی و انّ شفاعتهنّ لترتجی)،آزمایشی بوده است که به وسیلۀ آن،کسانی که در دل مرض نفاق دارند،آزمایش شده اند.و این همان شکی بود که به این دلیل،در صداقت و اصالت پیامبر خدا و پیام های او ایجاد گردید،و چنین کسانی بدان گرفتار شدند.

آنگاه طبری از«قتاده»چنین روایت می کند:

پیامبر آرزو داشت که خداوند متعال از خدایان قریش عیب جویی و بدگویی نکند؛لذا شیطان در قرائت او چنین القا کرد:

«إنّ الآلهة الّتی تدعی إنّ شفاعتها لترتجی و إنّها للغرانیق العلی.»

«امید است آن خدایانی که می خوانید،شفاعت کنند،و آنها موجوداتی بلند مرتبه هستند.»

پس خداوند متعال این عبارات شیطانی را نسخ فرمود و آیات خود را استحکام بخشید:

أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّی وَ مَناةَ الثّالِثَةَ الْأُخْری أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثی تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزی... ما أَنْزَلَ اللّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ... (2)

قتاده اضافه می کند:

هنگامی که شیطان آن مطالب را در قرائت پیامبر القا کرد،مشرکان گفتند:خداوند متعال،

ص:281

خدایان(و بتان)ما را به خیر و خوبی نام برده است.بدین خاطر شادمان شدند.و از اینجاست که قرآن می گوید:

لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ...

«برای اینکه القاهای شیطان را،آزمایشی برای کسانی که در دلشان مرضی وجود دارد،قرار بدهد.»

طبری در تفسیر آیۀ 54 از سورۀ حج:

وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَیُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ اللّهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (1)

«و برای اینکه آن کسان که بدیشان دانش داده شده بدانند که قرآن حق،و از جانب پروردگار توست.پس به آن ایمان بیاورند،و دل هایشان در برابر آن تواضع و کرنش نماید.و خداوند کسانی را که ایمان می آورند،به راه راست هدایت می کند.»

همچنان به داستان غرانیق اشاره می کند و نظریۀ قتاده را چنین می آورد:

بدین جهت که اهل دانش و معرفت به خدا،بدانند که آنچه خداوند نازل کرده-یعنی آیاتش که برای رسول،آنها را استحکام بخشیده و القاهای شیطان را در آن نسخ و زایل نموده-حق است و از جانب پروردگارت می باشد.ای محمّد!پس آن را تصدیق نمایند و دل هایشان در برابر قرآن خضوع کند و به حقایقش اقرار نمایند.خداوند آن کسان که به خدا و رسولش ایمان می آورند،با نسخ کردن القاهای شیطانی در قرائت رسول،به راه راست و حقّ آشکار،ارشاد می نماید.بنابراین دیگر برای ایشان،کیدها و القاهای شیطانی و باطل هایی که بر زبان پیامبرشان انداخته است،زیانی نخواهد داشت!

آنچه تا اینجا دیدیم،همگی روایات تفسیری و نظریات مفسّران بزرگ مکتب خلافت بود.

همۀ این روایات در تفسیر کبیر طبری،امام مفسّران مکتب خلفا،جمع است.

سیوطی(متوفّای 910 هجری)،دیگر مفسّر و دانشمند بزرگ این مکتب،علاوه بر روایاتی که طبری آورده،روایات دیگری در تفسیر آیۀ 52 از سورۀ حج می آورد.

او از«سدّی»نقل می کند:

ص:282

پیامبر به مسجد رفت تا نماز بگزارد.در حین نماز،وقتی سوره ای از قرآن را می خواند،به این آیه از قرآن رسید:

أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّی وَ مَناةَ الثّالِثَةَ الْأُخْری

در اینجا شیطان کلامی به زبان او انداخت و او آن را بازگو کرد:«تلک الغرانقة العلی و إنّ شفاعتهنّ ترتجی».به دنبال آن،پیامبر سورۀ نجم را تا پایان آن ادامه داد.آنگاه به سجده رفت.

اصحاب او هم سجده نمودند و مشرکان نیز پیروی کردند؛زیرا نام خدایانشان را آورده بود.وقتی پیامبر سر از سجده برداشت،او را بر دوش گرفتند؛در اطراف شهر مکّه می دویدند و می گفتند:

پیامبر بنی عبد مناف،این است.

بعد از این حادثه،هنگامی که جبرئیل به محضر آن حضرت آمد و پیامبر قرآن را بر او عرضه کرد،وقتی آن دو عبارت را خواند،جبرئیل عرضه داشت:من به خدا پناه می برم که چنین چیزهایی بر تو خوانده باشم!!این مطلب بر پیامبر بسیار گران آمد.بنابراین خداوند آیاتی نازل فرمود تا او را دلخوشی و تسلّی دهد:

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ... (1)

نیشابوری(متوفّای 728 هجری)،دیگر مفسّر مشهور مکتب خلفا،در تفسیر«غرایب القرآن» از ابن عبّاس روایت دیگری نقل می کند:

شیطانی که به نام«ابیض»موسوم بود،با صورت جبرئیل بر آن حضرت ظاهر شد و عبارات مورد بحث را به وی القا کرد.بعد از آن جبرئیل نازل شد و از پیامبر خواست تا آیات را بر او عرضه کند.پیامبر از ابتدای سوره قرائت کرد تا بدان کلمات و جملات رسید.آنگاه که پیامبر کلمات را خواند،جبرئیل از جانب خدا بودن آنها را انکار کرد.پیامبر فرمود:یک موجود به صورت تو آمد و آنها را به من القا نمود. (2)

آنچه گذشت روایات و اقوالی بود که در تفاسیر معتبر مکتب خلافت وجود دارد.امّا متأسّفانه مطلب بدین جا خاتمه نمی پذیرد. سیره نویسان و مورّخان نیز در این مورد روایاتی آورده اند.در

ص:283

رأس این گروه محمّد بن اسحاق(متوفّای حدود 152 هجری)،موسی بن عقبه(متوفّای 141 هجری)و محمّد بن عمر واقدی(متوفّای 207 هجری)می باشند.

روایات محمّد بن اسحاق را طبری در تاریخ خویش آورده است.ما آنها را در ابتدای این فصل (روایات شمارۀ 1 و 2)نقل نمودیم.

روایات واقدی در کتاب«الطبقات الکبری»که نوشتۀ شاگردش،ابن سعد،است،وجود دارد.و بالاخره روایات موسی بن عقبه را سیره نویسان متأخّر،چون ذهبی و دیگران (1)نقل کرده اند.

ص:284

و عزّی خوانده می شدند-را دربردارد.اعراب می پنداشتند که اینان تجسّم ملائکه و فرشتگان الهی هستند.از سوی دیگر معتقد بودند که فرشتگان،دختران خداوند می باشند.قرآن نیز مکرّر از این اعتقاد سخن گفته است،و آن را انتقاد می کند.مثلا در سورۀ«صافّات»آیۀ 149 به بعد می فرماید:

فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّکَ الْبَناتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِکَةَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدُونَ

«از این مشرکان سؤال کن آیا پروردگار تو دختر دارد و ایشان پسر؟یا اینکه ما فرشتگان را مادینه خلق کرده ایم و اینان شاهد آن بوده اند؟!»

و در سورۀ«زخرف»آیۀ 17 تا 19 چنین فرموده است:

وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلاً ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظِیمٌ... وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً ...

«هنگامی که به فردی از ایشان مژدۀ تولّد دختری داده شود،صورتش از خشم سیاه می شود،در حالی که خود به خداوند داشتن دختر را نسبت می دهند...و اینان فرشتگان را که بندگان رحمان هستند،از جنس زنان قرار می دهند....»

و در سورۀ«نحل»آیۀ 57 و 58 آمده است:

وَ یَجْعَلُونَ لِلّهِ الْبَناتِ سُبْحانَهُ وَ لَهُمْ ما یَشْتَهُونَ وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثی ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظِیمٌ

«و مشرکان برای خداوند دخترانی قرار می دهند،امّا برای خودشان هرچه بخواهند.او از این اعتقادات خرافی منزّه است.و اگر به فردی از ایشان فرزند دختری داده شود،از شدّت خشم، صورتش به رنگ سیاه درمی آید.»

و در سورۀ«اسراء»آیۀ 40 آمده است:

أَ فَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِکَةِ إِناثاً إِنَّکُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلاً عَظِیماً

«آیا پروردگارتان شما را به داشتن پسران برگزیده و برای خویش دخترانی از ملائکه قرار داده است؟!شما سخنی بس گران می گویید.»

نبرد فکری قرآن کریم با مشرکان عرب که بدین عقیدۀ سخیف و خرافی معتقد بودند،به گونه های مختلف شکل گرفت،و هرجا به صورتی خاص و با برهانی مخصوص عرضه شد.یکی

ص:286

از این نمونه ها در سورۀ«نجم»است که محلّ بحث،و مورد نظر ماست.

خداوند متعال در این سوره می فرماید:

«آیا مشاهده نکردید لات و عزّی و منات،سومین بت را؟» (1)

و می دانیم که اینها به اعتقاد مشرکان عرب،همان تجسّم فرشتگان مؤنّث خداوند بودند.به همین جهت است که به دنبال آن می خوانیم:

«آیا برای شما فرزندان پسر،و برای خداوند فرزند دختر است؟این تقسیم کردن،ظالمانه می باشد.» (2)

سپس ریشۀ اساسی خرابی چنین تفکّراتی را بیان می نماید:

«اینگونه سخنان و اعتقادات،جز یک سری نامگذاری های بی دلیل و بی پایه نیست،که شما و پدرانتان در آن شرکت داشته و انجام داده اید.و خداوند به هیچ وجه از آن پشتیبانی نکرده و بر آن دلیلی نفرستاده است.و ایشان در این کار فقط از خیال های واهی و هواهای نفسانی پیروی کرده اند؛ در حالی که برایشان از جانب خداوند هدایت آمده است.» (3)

در اینجا خداوند مسألۀ دیگری از اعتقادات مشرکان،در مورد بت های خودشان را مطرح ساخته سپس رد می کند.و آن مسألۀ قدرت بر شفاعت و میانجیگری می باشد:«آیا انسان به هرچه تمنّا کند نائل می شود؟» (4)مسلّما نه!زیرا«دنیا و آخرت از آن خداوند است.» (5)،نه در اختیار انسان و هوی و هوس او.اصولا شفاعت دارای ضوابط دقیقی است:«و چه بسیار فرشتگانند در آسمان ها که شفاعتشان برای این مشرکان سودی دربر نخواهد داشت،مگر اینکه خداوند برای آن کسی که می خواهد و می پسندد،اذن بدهد.» (6)

پس از این بحث،بار دیگر خداوند متعال فکر و اعتقاد مشرکان را در باب فرشتگان مورد نقد قرار داده می فرماید:

«آن کسان که به آخرت ایمان ندارند،فرشتگان را به عنوان موجودات مؤنّث نام می برند.اینان

ص:287

در این زمینه دانشی ندارند و تنها از خیال های واهی و گمان پیروی می کنند،و گمان و خیال به هیچ وجه انسان را از حقیقت بی نیاز نمی کند.پس تو را از آن کسان که از یاد ما روی می گردانند و تنها به زندگی این جهانی و پست می گرایند،روی گردان.حدّ رشد و بلوغ علمی اینان همین مقدار است.پروردگارت به کسی که از راه او گمراه شده است،از همه کس داناترست....» (1)

مشاهده می کنید در تمام آیات فوق از سورۀ نجم،نه تنها بویی از ستایش خدایان قریش استشمام نمی شود،بلکه همه برای انتقاد و کوبیدن تفکّر مشرکانۀ ایشان است.بحث بر این است که مشرکان از سر جهل و نادانی،و به پیروی از هوی و هوس،در مورد بت ها چنین سخنانی می گویند، و بر این کارشان دلیلی ندارند.بعد هم اضافه می شود که اصولا عقل،فهم،درک،دانش و علم این مشرکان،بیشتر از این نیست،و تنها در حیطۀ دنیای مادّی به کار می آید و برتر از آن را نمی تواند بفهمد.سپس به پیامبر دستور می دهد که تو باید از اینها دوری کنی.باید از اینها روی بگردانی و راه خود را از ایشان جدا نمایی.

نمی دانیم چطور این مسأله از سازندگان این افسانه مخفی مانده است و آنها نفهمیده اند که اعراب مشرک مکّه آن قدر زبان نشناس و جاهل به عربی نبوده اند که درگیری و نبرد سورۀ نجم را با اعتقادات خویش نفهمند،و این همه سرزنش و کوبیدن و تمسخر و ریشخند را درنیابند!

همه می دانیم اعراب ساکن مکّه(قریشیان)اعرابی خالص و دست نخورده بودند،و مجموعۀ فرهنگشان چیزی جز خطابه ها و اشعار و غزل ها و قصیده ها و مدح و هجوهای احساس برانگیز نبود.آنها با یک مدح به طرب و پرواز درمی آمدند،و یک شعر هجو تا آنجا احساسشان را برمی انگیخت که به برپا کردن جنگ های خونین می انجامید،و سال ها خون فرزندان دلیرشان را بر ریگزارهای صحرای تفتیدۀ عربستان جاری می ساخت.با این همه-چنان که روایات گذشته می گفت-اینان گویی اصلا حملات و ریشخندهای این سوره را نفهمیدند و با دو جملۀ تعریفی،از ده ها جملۀ تکذیب بعد از آن،چشم پوشیدند؛و با یک سجده به صف مسلمانان پیوستند.

همچنین گویی تناقض و تضادّ آیات شیطانی را با آیات تند و کوبندۀ قرآن نفهمیدند،و تنها با دلخوش کردن به همان دو جمله به خاک افتادند.آنها که با همۀ کینه و دشمنی،ذرّه ذرّۀ آیات را به

ص:288

گوش جان می شنیدند (1)و در برابر زیبایی و فصاحت و بلاغت لفظ و معنایش به تحیّر می افتادند،تا آنجا که راهی نداشتند جز اینکه آن را سحر بخوانند (2)،چطور این دگرگونی و تغییر ساختمان و تبدیل جو سخن را،آن هم با چنین سرعتی در یک سورۀ کوچک،نفهمیدند؟!نه تنها اینها نفهمیدند،که دانشمندان بزرگ و مفسّران درجۀ اوّل مکتب خلافت نیز،در بند این نافهمی و کج اندیشی گرفتار شدند.

آیا این چنین چیزها عجیب و شگفت آور نیست؟!

کُنْتُمْ صادِقِینَ (1)

«اهل کتاب گفتند که جز یهود و نصاری هرگز کسی داخل بهشت نمی شود.این آرزوی ایشان است.بگو دلیلتان را بیاورید اگر راستگویید.»

لَیْسَ بِأَمانِیِّکُمْ وَ لا أَمانِیِّ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَ لا یَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً (2)

«سعادت و ثواب نه بر اساس آرزوهای شماست و نه بر اساس آرزوهای اهل کتاب،بلکه هرکس که کردار زشت و بد داشته باشد،بدان کیفر می شود....»

بنابراین تحقیقات لغت شناسان«مجمع لغت عرب»صحیح است که کلمۀ مورد بحث را چنین معنی کرده اند:

«الامنیّة:ما یرغب فیه المرء و یشتهاه و أکثر ما یکون ذلک فی الآمال الباطلة کطول البقاء و عدم البعث.» (3)

«امنیه:چیزی است که شخص بدان رغبت دارد و آن را می خواهد،و البته این واژه اکثرا در مورد آرزوهای باطل و غیر صحیح و نشدنی،چون عمر دراز و برپا نشدن قیامت،به کار می رود.» کلمۀ«تمنّی»که با لغت«امنیّه»از نظر ریشه و معنی قرابت دارد،به صورت های مختلف در قرآن کریم آمده است،که به هیچ وجه معنایی جز آرزو کردن نمی تواند داشته باشد.به نمونه هایی از این آیات دقّت کنید:

وَ أَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکانَهُ بِالْأَمْسِ یَقُولُونَ... (4)

«و صبح کردند آن کسانی که دیروز آرزو و تمنّای جایگاه قارون را کرده بودند،در حالی که می گفتند...»

قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللّهِ خالِصَةً مِنْ دُونِ النّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (5)

ص:290

«به ایشان بگو:اگر خانۀ آخرت نزد خدا به شما اختصاص دارد،و مردم دیگر از آن بهره مند نیستند،پس مرگ تمنّا و آرزو کنید(تا بدان نعمت های ممتاز و اختصاصی برسید)،اگر راست می گویید.»

وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللّهُ عَلِیمٌ بِالظّالِمِینَ (1)

«به خاطر اعمالی که کرده اند هرگز مرگ را تمنّا و آرزو نخواهند کرد،و خداوند به ستمگران داناست.»

بدین ترتیب نظریۀ«مجمع لغت عرب»در مورد این کلمه نیز صائب است که آن را بدین گونه معنی کرده اند:

«تمنّی الشیء المحبوب:رغب فی أن یناله و حدّثنه نفسه بوقوعه.»

«فلان چیز مورد علاقه را تمنّا کرد،یعنی آن را آرزو کرد و به انجامش دل بست.»

سپس اضافه می کنند:

«تمنّای رسول و نبی،به معنی رغبت او در نشر دعوتش،و جای افتادن رسالتش می باشد.

شیطان نیز در مقابل،شبهات و شک و تردیدها در دل مردمی که به پذیرش این رسالت و دعوت خوانده می شوند،می اندازد،و می کوشد که این آرزو و دلخواه بزرگ رسول و نبی انجام نشود.» (2)

بر اساس مطالب گذشته«تمنّی»و«امنیّه»در سورۀ حج و آیات دیگر قرآن کریم،به معنای خواسته و آرزو استعمال شده اند.هنگامی که به موضع این آیه در سورۀ حج دقّت می کنیم، مشاهده می کنیم که آیۀ مزبور در یک مجموعه از آیات قرار گرفته است که از نظر موضوع کاملا دارای وحدت هستند.این مجموعۀ واحد از آیۀ 42 شروع شده تا آیۀ 55 ادامه می یابد.در این آیات خداوند متعال می فرماید:

«اگر تو را تکذیب می کنند،قبل از ایشان،قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهیم و قوم لوط و اهالی مدین نیز(پیامبران خویش را)تکذیب نمودند.و موسی هم تکذیب شد.پس ما به کافران مهلت و فرصت دادیم،و آنگاه آنها را به عذاب گرفتیم.پس چه بسیار شهرهای ستمگران که ما نابود ساختیم،و اینک دیوارها و سقف ها در این شهرها فروریخته،و آب چاه های آن بدون

ص:291

مصرف مانده،و قصرهایش بی صاحب است.» (1)

و باز تکرار می فرماید:

«چه بسیار شهرهای ستم پیشه که ما بدانها فرصت دادیم،ولی سرانجام نابودش ساختیم،و بازگشت به سوی ماست.» (2)

آنگاه با پیامبر سخن را آغاز می کند؛او را تسلیت می دهد که از انکار و کفر اینان رنجور مباش، زیرا تو فقط پیامبری و اعلام خطر می نمایی،و در معتقد شدن و عمل کردن مردم،دیگر وظیفۀ اجباری نداری که اگر عمل نکردند تو هم مسئول باشی.

سپس می فرماید:مردم در برابر تبلیغات تو دو دسته هستند،مؤمن و کافر:

فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ وَ الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ (3)

«آنها که(به قرآن)ایمان آورده عمل صالح می کنند،برایشان(در آخرت)مغفرت،و(در بهشت)رزقی کریمانه است.و آن کسان که می کوشند تا آیات ما را ابطال کنند و ناتوانی و شکست آنها را در مقام اعجاز نشان دهند،اینان اهل دوزخند.»

پس از این تقسیم بندی،بار دیگر به دلداری پیامبرش می پردازد و می فرماید:

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلاّ إِذا تَمَنّی :«و قبل از تو نبی و پیامبری نفرستادیم،مگر اینکه اگر او تمنّا و آرزوی پیشرفت دعوتش را می کرد»، أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ :«شیطان در سر راه انجام آرزوهایش اشکالات و شبهات و ایرادها ایجاد می نمود»(تا آیات الهی را ابطال کند و شکست و عجز آنها را نشان دهد)، فَیَنْسَخُ اللّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ :

«پس خداوند این شبهه ها و ایرادها و موانع شیطانی را که بر سر راه دعوت او قرار گرفته اند،نابود کرده تمام اثرات آن را از میان برمی دارد.».

در آیات دیگری از قرآن کریم این مبارزه دو جانبه نشان داده شده است که در یک سو خداوند متعال و پیامبر و آیاتش،و در سوی دیگر شیطان و شیطان صفتان و ایرادها و شبهه ها و اشکالاتشان قرار دارند،و پیروزی جبهۀ حق با صراحت اعلام می شود:

ص:292

«خداوند حق را بر باطل می کوبد،و باطل را بدین وسیله شکسته و نابود می کند.» (1)

و در جای دیگر:

«کافران به نزد تو می آیند تا با تو مجادله کنند،می گویند:این قرآن که به همراه داری،چیزی جز افسانه ها و دروغ بافی های گذشتگان نیست.اینها مردم را از(شنیدن و پذیرفتن)آن نهی می کنند و خود از آن دوری و اعراض می نمایند.ایشان جز خود چیزی را نابود نمی کنند،و نمی فهمند.» (2)

و نیز:

«همچنان که برای شما دشمن قرار دادیم،برای هر پیامبری نیز دشمنی از شیاطین انس و جن قرار دادیم،که گروهی از ایشان به پارۀ دیگر،سخنان ظاهرا آراسته و فریبنده القا می کنند.اگر مشیت خدایت تعلّق می گرفت که از این کار به جبر جلوگیری کند،نمی توانستند چنین کاری انجام دهند.ایشان را با دروغ زنی هایشان واگذار.» (3)

آنچه که در آیۀ 51 از سورۀ حج،تحت عنوان«معاجزین»دیدیم،و کوشش دو جبهۀ حقّ و باطل را برای شکست یکدیگر نشان می داد،در آیات فراوان دیگری از قرآن کریم می توان مشاهده کرد،که سه نمونه اش را در بالا آوردیم و از نقل نمونه های دیگر آن خودداری می کنیم.

ضمنا لازم به تذکّر می دانیم که از آیۀ 51 به بعد همین سوره،یعنی: وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ... ،چند آیه در توضیح و تفسیر همین کلمه و آیۀ شریفه ای که محتوی آن است آمده،و نبرد حق و باطل را نشان می دهد.از یک طرف القای شبهات و ایرادگیری حزب شیطان،و از طرف دیگر زائل ساختن آن به وسیلۀ خداوند بیان شده،و پس از آن امتحان الهی و عکس العمل مثبت و منفی مؤمنان و کافران توضیح داده می شود.

بنابر آنچه گذشت،«تمنّی»و«امنیّه»شوق و رغبت پیامبر و کوشش اوست در راه هدایت و سعادت مردم،و«القای شیطان»در این زمینه،وسوسه ها و شبهه هایی می باشد که شیطان در راه هدایت مردم ایجاد می نماید.

«نسخ»نیز زائل ساختن و از میان بردن و بی اثر ساختن این ایرادها و شبهه ها می باشد،و

ص:293

«إحکام»،روشن ساختن شبهه ها و نشان دادن وسوسه های شیطان به وسیلۀ آیات اعجازآمیز قرآن کریم می باشد.

این بود تفسیر آیۀ شریفۀ 52 از سوره حج،با در نظر گرفتن موقعیت آن در ضمن آیات دیگری از همین سوره که از نظر موضوع با آن وحدت دارند.البته این در زمانی است که«تمنّی»و«امنیّه» به معنای رغبت و آرزو و علاقه مندی باشد،که دیدیم قول حق نیز همین بود.

اگر این دو کلمه به معنای تلاوت و قرائت نیز گرفته شود،تفسیر همین است.ولی ترجمه و معنای آیۀ شریفه چنین می شود:

«هیچ نبی و رسولی قبل از تو فرستاده نشده مگر اینکه اگر کتاب خدا و آیات آن را(بر مردم) تلاوت می کرد،شیطان شبهه ها و ایرادها و خیالات واهی در مورد آن در دل مردم می انداخت،و به آنها می گفت:اینها سحر است یا کهانت یا افسانه های پیشینیان و به خداوند افترا بسته شده.و خداوند این اشکال ها و شبهه ها را به وسیلۀ آیات دیگری روشن می کند،و بدین وسیله آنها را بر باد می دهد....»

چنان که همین مفهوم و مضمون،در سورۀ سبأ به نحو دیگری آمده است:

وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالُوا ما هذا إِلاّ رَجُلٌ یُرِیدُ أَنْ یَصُدَّکُمْ عَمّا کانَ یَعْبُدُ آباؤُکُمْ وَ قالُوا ما هذا إِلاّ إِفْکٌ مُفْتَریً وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمّا جاءَهُمْ إِنْ هذا إِلاّ سِحْرٌ مُبِینٌ (1)

«آنگاه که خوانده شود بر ایشان آیات روشنگر ما،گویند:این پیامبر تنها می خواهد شما را از پرستش آنچه پدرانتان می پرستیدند بازدارد .و گفتند:این کتاب دروغی است که بر خداوند افترا بسته شده،و(نیز)قرآن سراپا حق و حقیقت که بر ایشان نزول یافت،کافران گفتند:این کتاب چیزی نیست جز سحری آشکار.»

«تو شاید از تأسّف اینکه ایشان به قرآن ایمان نمی آورند،خویشتن را هلاک سازی.» (1)

و در مقابل در میان قریشیان(قوم و قبیلۀ پیامبر)کسانی بودند چون أبو لهب و نضر بن حارث که به سایر افراد قبیله و حتّی به واردان و زائران شهر مکّه،شبهاتی القا می کردند.اینان در مورد دعوت پیامبر و آیاتی که او از کتاب خدا می خواند،اشکال ها و شبهه هایی (2)در جامعه نشر می نمودند که باعث می شد گروهی از اسلام دور شده دعوت پیامبر در آنها اثر نکند.از همین جاست که در آیات مکرّر و بسیاری،صحبت از این به میان می آید که گروهی می کوشند قرآن را ابطال نمایند،و مثلا آن را سحر می خوانند،یا اساطیرش می گویند و یا آن را نتیجۀ تعلیم بیگانه قلمداد می کنند.

القاهای شیطانی به این شکل توسّط شیطان صفتان بر زبان جاری می شد:

...قَدْ سَمِعْنا لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا إِنْ هذا إِلاّ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ (3)

«ما شنیدیم(کلمات و آیات قرآن را و)،اگر بخواهیم مانند آن را خواهیم گفت.اینها چیزی جز افسانه های گذشتگان نیست.»

وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً (4)

«و گفتند:این(قرآن)افسانه های پیشینیان است که او(پیامبر)بعد از اینکه کسانی صبح و شام بر وی املا می کنند،می نویسد(و عرضه می دارد).»

و در سورۀ نحل،پاره ای از سخنان گروه های ضدّ اسلام و القاهای شیطانی آنها به مردم را چنین می خوانیم:

وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ

«مسلّما ما می دانیم که اینان(مشرکان)می گویند:قرآن را بشری به او(پیامبر)می آموزد.(در صورتی که)زبان آن کسان که(بنا به این پندار)به او تعلیم می دهند،عجمی است(و آنها زبان عربی را به خوبی نمی دانند)،و این زبان عربی روشن و آشکاری می باشد.»

ص:295

و نیز در سورۀ مدّثّر مقدار دیگری از آنها نقل می شود:

إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ ثُمَّ نَظَرَ ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ فَقالَ إِنْ هذا إِلاّ سِحْرٌ یُؤْثَرُ إِنْ هذا إِلاّ قَوْلُ الْبَشَرِ (1)

«و فکر کرد و نقشه کشید.خدا او را بکشد که چگونه طرح ریزی کرد.بازهم خدا او را بکشد که چگونه طرح ریزی نمود.سپس نظر کرد.و رو ترش نمود.پیشانی درهم کشید.پس پشت کرد،در حالی که استکبار می ورزید.آنگاه گفت:این قرآن سحری است که از ساحران قدیم نقل شده و به جای مانده است.این قرآن چیزی جز گفتار بشری نیست.»

و همچنین در سورۀ فصّلت این عبارت را می خوانیم:

وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ (2)

«آن کسان که کفر ورزیدند،می گویند:به این قرآن گوش نکنید،و در موقع خوانده شدن آن، سر و صدا راه بیندازید،شاید بدین وسیله غلبه کنید.»

این نوع سخنان و عبارات شبیه آن،همان القاهای شیطانی در زمینۀ قرآن کریم است،و اینها همان شبهه ها و اشکال هایی است که شیطان های انسی در مورد قرآن نشر می دادند.اینها مبارزه های گوناگونی بود که برای ابطال قرآن انجام می گرفت.همۀ اینها را خداوند نسخ فرمود و نابود ساخت و در برابرش،آیات خویش را با فصاحتی معجزه آسا و مفاهیمی فوق بشری،و مبارزه طلبی برآوردن مثل و مانندش توسّط بشر،استحکام بخشید.مثلا فرمود:

«اگر در آنچه بر بندۀ خویش نازل ساخته ایم شک دارید،یک سوره مانند آن بیاورید.و برای کمک و یاری خود نیز هر کس را(که می توانید)بخوانید...اگر این کار را نتوانستید انجام دهید و هرگز هم نخواهید توانست،از آتش دوزخ(در مخالفت قرآن)بهراسید....» (3)

خداوند متعال بدین شکل آیات خود را پشتیبانی کرده استحکام می بخشید،و القاهای شیطانی را سست،و بی ارزش و اعتبار می کرد.همچنین اثرات آن را در مورد آیات قرآنی زائل می ساخت؛ همان طور که در گذشته و در امم پیشین،القاها و وساوس و کوشش های شیطانی را محو و زائل می نمود.

ص:296

بدین ترتیب القای شیطان در امنیّۀ رسول-خواه امنیّه به معنای تلاوت باشد و خواه به معانی آرزو و امید و رغبت-عبارت است از القای شبهه ها در مورد قرآن کریم که خود به دو صورت، ممکن است انجام گیرد:

1. شیطان ناپیدای جنّی،القای فکر و وسوسه و شبهه کند.یعنی شبهه ها را در دل مشرکان،که به مرض کفر گرفتارند انداخته آنها را به انتشار چنین شبهه ها و اشکال ها برانگیزد.

2. اصولا طرّاح وسوسه و شبهه و اشکال و ایراد،انسان های شیطان صفت باشند.

به این دو نوع القاهای شیطانی،قرآن کریم اشارۀ صریح دارد؛می فرماید:

وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً... (1)

«همچنین برای هر پیامبری دشمنی قرار دادیم از شیطان های انسی و جنّی که پاره ای از ایشان به پارۀ دیگر سخنان ظاهرا آراسته و فریبنده القا می کنند....»

این شیاطین در مورد آیات الهی و نابودی آنها،تمام کوشش های خویش را به کار گرفته بودند؛ ولی خداوند اثرات آن را زائل می ساخت و با پیگیری و پشتیبانی کامل،به آیات خود استحکام شکسته نشدنی می بخشید.شیطان و شیطان صفتان با یکدیگر تبادل افکار می کردند؛کلمات گول زننده و فریبنده ای برای مقابله با نهضت الهی اسلام به یکدیگر القا می نمودند و در این سعی بودند تا آیات الهی را از ارزش و اعتبار بیندازند.امّا خداوند با روشن کردن وسوسه ها و ردّ شبهه ها،آیات را استحکام می بخشید.

این گونه درگیری و نبرد،تنها مربوط به پیامبر خاتم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نبوده است؛بلکه هر نبیّ و پیامبری که در آرزوی هدایت مردم و امّت خویش بود و آیات خدا را بر ایشان می خواند،گرفتار کیدها و نقشه های خطرناک ایشان می شد.در برابر،خداوند این نقشه ها و وسوسه ها را بی ارزش و نابود می ساخت.

بازگو شده بود،سخن از آیات سورۀ اسراء به میان آمد:

وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ وَ إِذاً لاَتَّخَذُوکَ خَلِیلاً وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلاً (1)

معنای دقیق این آیه چنین است:

«اگر ما با عصمت و مصونیتی که به تو موهبت کرده ایم،تو را ثابت قدم نمی داشتیم،نزدیک بود که(به خاطر عوامل نیرومند زر و زور در جبهۀ مخالف)به آنها(مشرکان)میلی اندک پیدا کنی،ولی ما به تو ثبات قدم داده ایم.بنابراین به جانب ایشان،اندک میلی نیز پیدا نخواهی کرد،تا چه برسد که خواست مشرکان را اجابت نمایی.»

بنابر اساس این آیه،نه آن حضرت خواسته ها و امیال مشرکان را برمی آورند،و نه حتّی اندک میلی بدانها در خود می یافتند،و نه امکان این نزدیکی و تمایل در ایشان وجود داشت.

این آیه از نظر بیان،شباهت تام با آیۀ وارد در حقّ حضرت یوسف علیه السّلام دارد،که خداوند در مورد ایشان می فرماید:

وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأی بُرْهانَ رَبِّهِ (2)

«اگر یوسف برهان پروردگارش را مشاهده نکرده بود،بدان زن میل و قصد می کرد.»

یوسف علیه السّلام به این کار ناروا،نه میل کرد و نه قصد؛زیرا او برهان ربّ خویش را دیده بود.

نتیجه اینکه،آیۀ سورۀ اسراء صراحت تمام دارد که«امکان این نیست که پیامبر به مشرکان اندک میلی پیدا کند،و یا جواب مثبت به خواسته هایشان بدهد.».

ص:298

«آنگاه که قرآن را قرائت می کنی،از شیطان رانده شده به خداوند پناه ببر.برای شیطان هیچ گونه سلطنت و قدرتی بر مؤمنان،که به پروردگارشان توکّل می نمایند،وجود ندارد.و تنها تسلّط و قدرت او بر آن کسان است که از وی پیروی می کنند و به خداوند شرک می ورزند.»

إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ... (1)

«بی تردید برای تو(شیطان)هیچ گونه سلطه و نفوذی بر بندگان من وجود ندارد.»

که خود شیطان می گوید:

...فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلاّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ (2)

«سوگند به عزّت تو(ای خداوند!)همه را اغوا و گمراه خواهم ساخت،جز بندگان خالص و پاک شدۀ تو را.»

این عالمان چنین روایاتی را نقل کرده بدان با دیدۀ قبول می نگرند؛در صورتی که در قرآن کریم آمده است:

...وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ (3)

«و همانا قرآن کتابی است مغلوب ناشدنی.و برای او باطل کننده ای در گذشته و آینده وجود ندارد،و نازل شده است از خداوندی مورد ستایش و حکیم.»

و نیز:

إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ (4)

«بی تردید و به طور قطع،ما خود قرآن را نازل ساخته ایم و خود مسلّما آن را حفظ خواهیم کرد.» نمی دانیم این عالمان فکر نکرده اند که صراحت آیات قرآن کریم در بیان اینکه قرآن مغلوب ناشدنی است و هیچ چیز که آن را باطل سازد در گذشته و آینده نخواهد آمد و قرآن در

ص:300

حصار حفظ و حراست قطعی خداوند است،برای محفوظ ماندن آن از بازیگری های شیطان کفایت می کند؟!

روایات مزبور همه سخن از این داشتند که پیامبر شبه آیات شیطانی را در قرآن کریم وارد ساخت.در صورتی که خداوند متعال در قرآن،خود در مورد پیامبرش چنین می گوید:

وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی (1)

«و او سخن نمی گوید از دلخواه خود.و همۀ سخنان وی بر اساس وحی الهی است.»

و نیز:

...قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلاّ ما یُوحی إِلَیَّ... (2)

«بگو من نمی توانم از پیش خود قرآن را تبدیل و تغییر بدهم.من تنها از آن چه بر من وحی شده،پیروی می کنم.»

و نیز:

وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ (3)

«اگر(بر فرض محال)پیامبر به ما پاره ای از سخنان را(بی اساس)نسبت بدهد،دست راست او را می گیریم،و آنگاه رگ حیات او را قطع می نماییم،و هیچ کس از شما نمی توانید مانع ما بشوید.»

بر اساس این آیات،همۀ گفته های پیامبر بر اساس وحی و الهام خداوندی است،و او نمی تواند چیزی را از پیش خود تغییر و تبدیل بنماید.اگر بر فرض محال هم چنین کاری بکند،خداوند با نیروی بیکران خویش از آن جلوگیری کرده دست وی را می گیرد و سپس رگ حیات و زندگی اش را قطع می نماید.

ولی متأسّفانه این عالمان روایت می کنند که خداوند شیطان را در چنین کاری آزاد گذاشت و پیامبر بر اساس القاهای او،شبه آیاتی را در قرآن کریم وارد ساخت و به عنوان آیات خدا ارائه داد!! با توجّه به این بحث قرآنی و با در نظر داشتن تفسیر آیات مربوطه،برای نشان دادن جعلی بودن

ص:301

و نادرستی اسطورۀ غرانیق،دیگر به سخن دیگری نیاز نداریم و برهان دیگری در این باره نمی خواهیم.امّا با وجود این،قدم دیگری در راه تحقیق برخواهیم داشت و این احادیث را از نظرگاه های دیگری مورد بررسی قرار می دهیم.

3. روایات سوم و چهارم به ابو العالیه رفیع بن مهران منتهی می شود.او دو سال بعد از وفات پیامبر،اسلام آورد.بنابراین از طبقۀ دوم روات و از تابعین محسوب می گردد.مرگش در سال 92 یا 93 یا 106 یا 110 گفته شده است. (1)

4. روایات پنجم و ششم از نظر سند به سعید بن جبیر منتهی می گردند.او نیز از تابعین و از طبقۀ سوم راویان محسوب می شود.حجّاج او را در سال 92 یا 94 یا 95 به قتل می رساند،در حالی که بیش از چهل و نه سال (2)سن نداشته است.

5. روایت هفتم از عبد اللّه بن عبّاس است.او تنها راوی این گونه روایات از طبقۀ صحابه شمرده می شود،و باقی روات و مفسّران که این افسانه را آورده اند،از تابعین،یعنی طبقۀ بعد از صحابه بوده اند.ابن عبّاس در سال سوم قبل از هجرت به دنیا آمده است. (3)

6. طبری روایت هشتم و تفسیر پاره ای از جملات را از ضحّاک بن مزاحم هلالی نقل می کند.

این مرد از طبقۀ پنجم راویان بوده و در سال 105 یا 106 هجری وفات یافته است. (4)

7. روایت نهم از ابو بکر بن عبد الرّحمن بن حارث نقل شده که از تابعین است و از طبقۀ سوم روات شمرده می شود.او در سال 94 هجری وفات یافته است. (5)تولّد او را در عصر حکومت عمر گفته اند. (6)

8. در تفسیر آیۀ مورد بحث(حج:52)اندکی از کلمات مجاهد نقل شده است.و او مجاهد بن جبر ابو الحجاج مکّی می باشد.وی در سال 21 هجری تولّد یافته،و در سال 103 یا 104 یا 105 وفات کرده است. (7)

ص:303

9. طبری از قتاده نیز نقل می کند.او قتادة بن دعامة بن قتاده سدوسی می باشد که در طبقۀ چهارم از روات به حساب آمده است.قتاده در سال 60 هجری متولّد شد،و در سال 118 یا 117 به مرض طاعون وفات یافت.(1)

10. سیوطی اضافه بر روایات فوق،روایتی از سدّی نقل می کند.او ابو محمّد اسماعیل بن عبد الرّحمن بن ابی ذؤیب سدّی،از طبقۀ چهارم راویان بوده و در سال 127 هجری وفات یافته است.(2)

11. نیشابوری نیز روایتی دیگر از ابن عبّاس در تفسیر خویش آورده است.

امّا اسنادی که مورّخان و سیره نویسان با تکیه بر آنها روایات خویش را نقل کرده اند،به چند دسته تقسیم می شود.آنچه طبری در تاریخ خود(3) آورده،همان دو روایت اوّل و دوم است که در گذشته متنش را دیدیم و سندش را نیز بررسی کردیم.مورّخان پیرو طبری چون ابن اثیر هم،همین روایات را مختصر کرده و آورده اند.(4)

آنچه سیره نویسان نقل می کنند،از سه طریق است:اوّل روایات ابن اسحاق می باشد که همان روایات منقول در تاریخ طبری است و قبلا مورد بررسی قرار گرفت.و دیگر چیزی است که موسی بن عقبه در سیرۀ خویش نقل می کند،و افرادی چون ذهبی در تاریخ الاسلام،و کلاعی در الاکتفاء و...آورده اند.(5) امّا روایات موسی بن عقبه(6) ،به محمّد بن مسلم زهری(7) منتهی می گردد که

ص:304

از راویان و محدّثان طبقۀ چهارم بوده و در سال 50 هجری متولّد شده و در 124 وفات یافته است.

امّا طریق سوم روایاتی است که ابن سعد،شاگرد واقدی در«الطبقات الکبری»می آورد.

ابن سعد روایات را از استادش محمّد بن عمر واقدی،متوفّای 207 هجری،نقل می کند. (1)

روایات واقدی مجموعا سه تاست.روایت اوّل از دو راوی به نام های محمّد بن فضاله ظفری و مطلّب بن عبد اللّه بن حنطب،و روایت دوم و سوم از ابو بکر بن عبد الرّحمن بن حارث می باشد.

ابو بکر بن عبد الرّحمن همان است که در شمارۀ هفت(صفحات قبل)مورد بررسی قرار گرفت،و دیدیم که از طبقۀ روات شمرده شده بود.

رجال شناسان،مطلّب بن عبد اللّه بن حنطب را از طبقۀ چهارم راویان دانسته اند (2).همچنین فقط از یک نفر به نام محمّد بن فضاله نام می برند،و تنها شناسایی که از او عرضه می دارند این است که از شیوخ شام است و شاگرد هشام بن عمّار سلمی می باشد (3).در شرح حال هشام بن عمّار می گویند:

وی در سال 153 تولّد،و در سال 245 وفات یافته است. (4)بنابراین شاگرد او هم باید در سال های مابین قرن دوم و سوم و چهارم زندگی می کرده باشد.

نتیجۀ بررسی اسناد این است که:مجموعۀ راویانی که سند کلّیۀ روایات موجود در اسطورۀ غرانیق به آنها منتهی می شود،جز عبد اللّه بن عبّاس،همه از تابعین بوده اند.پاره ای حتّی چند نسل از عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دور بوده اند.این حقیقتی است که-چنان که آشنایان با دانش تاریخ می دانند-با توجّه بدان،هر نقل تاریخی ارزش خویش را از دست می دهد.چنان که اشاره شد از صحابه،در میان این راویان،تنها یک تن وجود دارد،و او«عبد اللّه بن عبّاس بن عبد المطّلب»است.

عبد اللّه،بنابر آنچه گفتیم،سه سال قبل از هجرت نبوی به دنیا آمده و تولّد او در شهر مکّه بوده است.بنابراین هنگام وفات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدود سیزده سال بیشتر سن نداشت.

سورۀ«نجم»به طور قطع و به اتّفاق نظر مفسّران در مکّه نازل شده است،یعنی در سال های قبل از هجرت.و حتّی پاره ای از مفسّران و صحابۀ اوّلیۀ پیامبر،مثل ابن مسعود معتقدند که این سوره،

ص:305

اوّلین سوره ای بوده است که آن حضرت در مکّه به طور علنی خوانده اند. (1)

نتیجه اینکه:

نزول سورۀ نجم مربوط به سال های قبل از هجرت است.

نزول این سوره در اوایل بعثت بوده است.

با توجّه به این دو نتیجه و سال تولّد ابن عبّاس،مشاهده می کنیم که اصولا عبد اللّه در این سال ها هنوز به دنیا نیامده است.حتّی اگر معتقد باشیم که این سوره در اواخر سکونت پیامبر در مکّه نازل شده،عبد اللّه بن عبّاس در آن وقت کودکی خردسال و یا حتّی شیرخواره بوده است،و نمی تواند به عنوان یک شاهد عینی،حادثه را نقل کند.بدین ترتیب روایت ابن عبّاس هم سندیت خویش را از دست داده به سرنوشت سایر روایات دچار می گردد.

با توجّه به اینکه هیچ یک از ناقلان در هنگام وقوع حادثه حضور نداشته و همه بعد از وقوع آن تولّد یافته اند،می پرسیم:چگونه این روایات را نقل کرده و در آن،حوادثی را با نقل جزئیات و تفصیلات و گستردگی کامل گزارش کرده اند؟!

ما نمی خواهیم بار گناه این دروغ و جعل و افترای بزرگ را بر دوش ایشان بگذاریم،بیشتر احتمال می دهیم که پاره ای از جعّالان بر اساس یک توطئۀ حساب شده،اینگونه روایات را ساخته و به چنین راویانی نسبت داده اند.

بحث های آینده،به فضل الهی عهده دار روشن تر کردن این مسأله خواهد بود.

و مسلمانان و مشرکان نیز به سجده افتادند.

راوی در بخش آخر روایت می گوید:پیامبر آنگاه سجده کرد که کلمات شیطانی«تلک الغرانیق...»به پایان رسید،و بعد از آن جبرئیل نزد آن حضرت آمد و به او گفت:چه کردی؟!تو بین آیات،چیزی را تلاوت کردی که من برایت نیاورده بودم!

پیامبر از این حادثه محزون گردید.خداوند آیۀ 52 از سورۀ حج را اینجا بر وی نازل ساخت تا او را تسلّی دهد.سپس آنچه شیطان بر او القا کرده بود،نسخ نموده آیۀ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ... را بر او نازل ساخت.

بنابراین مفاد و مضمون آخر روایت این است که سجده بعد از تلاوت آیات شیطانی بوده،و بعد از این سجده تتمّۀ سوره نازل شده و القاهای شیطانی نسخ گشته است.در صورتی که در ابتدای روایت،همۀ این حوادث بعد از پایان یافتن و ختم سوره انجام شده است.این چنین دروغگو گرفتار فراموشی شده و در یک روایت تناقض گویی کرده است.

علاوه بر این تناقض آشکار که در متن روایت دوم وجود داشت،در میان متون روایات مختلف،در مقایسه با یکدیگر تناقض هایی دیده می شود.

در پاره ای از این روایات می خوانیم که پیامبر در مورد خدایان قریش در دل خیال هایی داشت، و این خیال ها و افکار بر زبانش به صورت آیات مزبور جاری شد.

در دیگری می بینیم که شیطان این عبارات را بر زبان پیامبر انداخت.

در سومی چنین آمده است که شیطان به صورت موجودی سفید رنگ بر پیامبر ظاهر شد و بر او چنین وانمود ساخت که وی جبرئیل است.

در چهارمی آمده که شیطان عبارات خود را در مدّتی که پیامبر در تلاوت قرآن مکث و توقّف نموده بود،به او القا کرده است.

در روایتی نقل شده که پیامبر این سوره را در نماز تلاوت می فرمود،در حالی که در دیگر روایت گفته می شود که آن را در غیر نماز،و در جمع قومش می خوانده است.

و بالاخره در بعضی روایات آمده که شیطان کلمات خود را در حال چرت زدن،بر پیامبر القا نموده است.

ص:307

ما از نظر سنّ و شرافت و منزلت ممتاز هستی.ما از تو خواستیم که از کارها و سخنان پسر برادرت جلوگیری نمایی.و اللّه ما ناسزا به پدران خویش را تحمّل نمی کنیم،و تمسخر فکر و عقل،و عیب جویی و بدگویی خدایان خویش را نخواهیم پذیرفت.یا تو جلوی او را خواهی گرفت،و یا به درگیری با ما تن در خواهی داد.

پس از پایان این مجلس،ابو طالب کسی را به دنبال پیامبر اکرم فرستاد.بعد از اینکه پیامبر به نزد عمویش آمد،ابو طالب گفت:پسر برادرم!اقوام و خویشان و قبیلۀ تو به نزد من آمدند و با من چنین و چنان گفتند.بیا و نگذار من و تو نابود شویم،و باری غیر قابل تحمّل بر دوش من مگذار.

پیامبر در جواب فرمود:ای عمو!به خدا سوگند،اگر اینان خورشید را در دست راست من بگذارند و ماه را در دست چپ من،برای اینکه من این راه و این کار را واگذارم،نخواهم کرد تا اینکه یا پیروز شوم یا در این راه کشته شوم!

پیامبر این بگفت و بگریست.سپس از جای برخاست و از مجلس عمویش خارج شد.آنگاه که پشت کرد،ابو طالب گفت:برگرد پسر برادرم!بعد اضافه کرد:برو هرچه دوست داری بگو.به خدای سوگند،تو را هیچ گاه به اینها تسلیم نخواهم کرد و تنها نخواهم گذارد. (1)

باز تاریخ شاهد است که در رمضان سال نهم هجری،اهل طائف گروهی را به عنوان نماینده به نزد پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرستادند.اینان مدّتی در مدینه با آن حضرت مذاکره داشتند.البته در انتهای مذاکرات اسلام را پذیرفتند،ولی از پیامبر چند درخواست داشتند.آنها می خواستند:

اوّلا:بت«لات» (2)در میانشان تا سه سال باقی و محفوظ بماند و نابود نشود.ایشان قصد داشتند بدین وسیله از دست مردم عامی،و اعتراض و ناراحتی آنها در امان باشند.پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم این درخواست را نپذیرفت.آنها خواستۀ خود را تنزّل داده به دو سال راضی شدند.باز هم رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قبول نفرمود.دیگربار یک سال تخفیف دادند.پیامبر زیر بار نرفت.عاقبت به یک ماه راضی شدند.پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آن را نیز قبول نکرد.

ثانیا:درخواست کردند که آنها را از خواندن نماز معاف بدارد.پیامبر این نظر را نپذیرفت و فرمود:«در دینی که نماز نباشد،خیری نیست!»

ص:309

بعد از پایان مذاکرات،پیامبر دو نفر مأمور همراه اینان فرستاد تا این بت را نابود و منهدم سازند. (1)

با همۀ این موضع گیری ها که ما به پاره ای از آنها اشاره داشتیم،آیا می توان داستان جعلی و اسطورۀ غرانیق را باور داشت؟!

راستی نمی دانیم که صاحبان عقل سلیم،چگونه این اسطوره را می پذیرند؟!

آیا کسی باور می کند که بگویند:کارل مارکس،ولادیمیر ایلیچ لنین و یا جوزف استالین در یک مجمع و انجمن متشکّل از طرفداران اقتصاد سرمایه داری سخنرانی کرده،و در آن،حملات تند و شدیدی به کاپیتالیسم نموده است.در ضمن سخن،این جملات را نیز به زبان آورده:

«سعادت بشری با اقتصاد سرمایه داری تأمین می شود!»،«در هیچ نظام دیگری جز سرمایه داری برای رنجبران و زحمت کشان،سعادتی امکان وجود ندارد!»سخنران مزبور اصولا مفهوم و اثر سخن خود را نمی دانسته است و شنوندگان که همه از طرفداران کاپیتالیسم بودند،با این جمله شادمان شده فراموش کردند که سراسر سخنرانی در انتقاد و حمله به سرمایه داری بوده،و تنها یک جملۀ موافق با سرمایه داری در کلّ سخنرانی بوده است!!

آیا واقعا کسی که دارای فکر متعادل است،چنین داستانی را می تواند باور کند؟

پیامبر در سورۀ یوسف به مشرکان چنین با صراحت می گوید:

ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلاّ أَسْماءً سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ... (2)

«آن چیزها که جز خداوند می پرستید،هیچ نیستند و تنها نام هایی هستند که شما و پدرانتان بدان داده اید،و خداوند هیچ دلیل و حجّتی بر آن نازل نفرموده است...»

و در سورۀ اعراف به ایشان هشدار می دهد:

...أَ تُجادِلُونَنِی فِی أَسْماءٍ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما نَزَّلَ اللّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ ... (3)

«...آیا با من در زمینۀ نام هایی که شما و پدرانتان(چیزهایی را بدان)نامیده اید،به جدال برمی خیزید،در حالی که خداوند هیچ دلیل و حجّتی بر آن نازل نفرموده است...»

ص:310

و در همین سورۀ نجم که مورد بحث است،بعد از نام بردن از لات و عزّی و منات،به مشرکان گوشزد می شود:

إِنْ هِیَ إِلاّ أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ ... (1)

«اینها چیزی نیستند جز نام هایی که شما و پدرانتان بدانها داده اید،و خداوند هیچ دلیل و حجّتی بر آن نازل نفرموده است.»

و در سورۀ انبیاء ایشان را مخاطب قرار داده،می فرماید:

إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ لَوْ کانَ هؤُلاءِ آلِهَةً ما وَرَدُوها وَ کُلٌّ فِیها خالِدُونَ (2)