ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

[ ألْکَلٰامُ اظْهٰارُ مٰا فی قَلْبِ الْمَرْءِ مِنَ الصَّفٰاءِ وَ الْکَدَرِ وَ الْعِلْمِ وَ الْجَهْلِ،قٰالَ أَمیر الْمُؤْمنینَ علیه السلام:اَلْمَرْءٌ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسٰانِهِ ]

باطنش آلوده و درونش خبیث و قلبش قسی و دلش بی ربط به حضرت حق و نفسش آلوده به رذایل و روحش مسخّر شیطان رجیم است.

در مسئلۀ زبان و ساختمان این عضو و فضیلت صمت و سکوت در ابتدای جلد هشتم به تفصیل مسائلی بیان شد و در ابتدای این جلد به خواست حضرت مولا مسائلی در باب سخن و کلام مطرح می شود که توجه به آن به سود دنیا و آخرت ماست.

راستی،اگر متکلم در دنیای درونش آراسته به حقایق ایمانی و واقعیت های ملکوتی و حسنات اخلاقی نباشد،چگونه می تواند سخن پاک و کلام پاکیزه و گفتار پسندیده و بیان سودمند داشته باشد ؟ که همه این ها معلول روشنی درون و پاکی و صفای باطن است.

کلام چه گوهر پر ارزش و چه نعمت عظیم و چه چراغ پر فروغی است که خدای مهربان از باب لطف و عنایتش به بندگان مرحمت فرموده،تا هم نیازهای دنیایی خود را با آن برطرف کنند و هم به وسیلۀ آن دنیای زندگی را از محبت و عشق و سرور و صفا و وفا پر کنند و هم برای برزخ و قیامت خود چراغی روشن تر از آفتاب بیفروزند،ولی هزاران حیف که این نعمت الهی در دست بسیاری از مردم تبدیل به خط تاریک کفر و ناسپاسی می شود و به لباس باطل پوشیده گشته وسیلۀ نفاق، کینه،دشمنی،بی مهری،غضب،خشم،دو به هم زنی،غیبت،تهمت،دروغ، پشت هم اندازی،آبروریزی،جنگ،خرابی،آدم کشی،نقشه های خائنانه و قوانین ظالمانه می گردد ! ! به فرمودۀ قرآن مجید:

[ أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دٰارَ الْبَوٰارِ ] (1).

ص:9

آیا کسانی را که [ شکر ] نعمت خدا را به کفران و ناسپاسی تبدیل کردند و قوم خود را به سرای نابودی و هلاکت درآوردند،ندیدی ؟

اگر پای درد دل این نعمت گرانمایه بنشینیم و با گوش جان مستمع این سرمایه الهی شویم می شنویم که می گوید:

در غبار غم از این وحشت سرا افتاده ام***نور مهتابم که در ویرانه ها افتاده ام

سایه پروزد بهشتم از چه گشتم صید خاک*** تیره بختی بین کجا بودم کجا افتاده ام

جای در بستان سرای عشق می باید مرا*** عندلیبم از چه در ماتم سرا افتاده ام

پای مال مردمم از نارسایی های بخت*** سبزه بی طالعم در زیر پا افتاده ام

خوار ناچیزم مرا در بوستان مقدار نیست*** اشک بی قدرم زچشم آشنا افتاده ام

لب فرو بستم رهی بی روی گلچین وا بمیر*** در فراق هم نوایان از نوا افتاده ام(1)

بیایید دل به خدا بسپاریم و خانۀ قلب را با کمک وحی و کلام گهربار انبیا و امامان علیهم السلام صفا دهیم و از این لحظه به بعد تمام هستی خود را با قرآن مجید هماهنگ کنیم،تا از دست هوای نفس و شیاطین انسی و جنی نجات پیدا کرده و حرکت و عملمان تبدیل به حرکت شایسته و عمل صالح گردد و به خصوص زبانمان از کلام لغو و باطل و بیهوده خلاص گردد و به کلام حق و سخن ملکوتی آراسته شود.

ظهور می کند پی ببرید،آن بزرگواران تمام سخن و کلامشان دعوت به حق و راهنمایی به خیر و هدایت به سعادت دنیا و آخرت بود و حق این است که در تمام شؤون حیات از آن بزرگواران و کلام پر ارزششان متابعت و پیروی شود.

قرآن مجید در سوره های قرآن سخنان پر ارزش و کلمات سعادت آفرین حضرت نوح،هود،صالح،ابراهیم،لوط،شعیب،یوسف،موسی،هارون،داود، سلیمان،عیسی و رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله را بیان فرموده که شما با انس به قرآن می توانید از آن مفاهیم بلند آسمانی که در رابطه با توحید،معاد،معاملات، اخلاق،سیاست،اجتماع،فرد،معاشرت،تقوا،تزکیه،عمل صالح و امور خیر است آگاه شوید.

چرا از سخنان و کلام پاکان حقیقی پیروی نکنیم و چرا تمام شؤون زندگی را با آن بزرگواران هماهنگ ننماییم ؟ که آنان تجلی گاه فیض حضرت حقّند و قلبشان مرکز واردات اسرار الهیه است و روح ملکوتیشان متصل به روح اعظم.

و غایت آن ها و تخم عقول و نفوس و میوۀ درخت افلاک و آنچه در آن ها از انوار معقول و محسوس است می باشد (1).

پس اکنون ارادۀ آن داریم که برای تو مراتب عالم انسان و اسمای او را شرح و توضیح دهیم و بیان کنیم که روح انسانی و عقل آخرین الهی در مرتبه و قرب و نزدیکی نزد خداوند در قوس صعود و بازگشت،برابر روح اعظم و عقل اوّل قرآنی در عالم آغاز و قوس نزول است و سلطنت و غلبۀ او روز رستاخیز و روز عمل همانند سلطنت روح اعظم در روز ازل است،یعنی از جهت شمول و فراگیری هر یک از آن دو بر تمام مراتب موجودات،بلکه عقل اول و روح آخرین همان حقیقت محمّدیه است که یک ذات در دو مرتبه ظاهر و جلوه نموده،یک بار در برگشت به خلق،برای به کمال رسانیدن خلایق و بار دیگر در روی آوردن به حق تعالی برای شفاعت آنان.

چنانچه پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:

نخستین آفرینش حق،نور من بود (2).

و فرمود:

اوّل چیزی که خداوند آفرید عقل بود،به او فرمود:پیش بیا ؟ رو کرد،سپس فرمود:برگرد ؟ برگشت،فرمود:به عزت و بزرگی خود سوگند که آفریده ای بزرگوارتر از تو نیافریدم،به واسطۀ تو عطا و بخشش می کنم و به واسطۀ تو می گیرم و به واسطۀ تو پاداش و به واسطۀ تو عقاب و شکنجه می نمایم (3).

ص:12

و این حدیث را شیخ بزرگوار،امین اسلام و مورد اعتماد ناقلان حدیث،محمد بن یعقوب کلینی روایت نموده و آن حدیثی است که همگان بر درستی آن اتفاق و هم آهنگی دارند.

پس هم چنان که روح اعظم،چه از جهت علم و چه عین فراگیرنده تمام ممکنات است هم چنین این انسان،کامل و خلیفه و جانشین خداوند در آسمان ها و زمین همین گونه است.

اما اشتمال و فراگیری روح اعظم مر ممکنات را از جهت علم،آن است که قبلاً گفته شد که او قلم حق تعالی و صورت دهندۀ حقایق،به نحوی مقدس و بر تراز کثرت و تفصیل و نویسندۀ کلمات اسرار و رازهای الهی بر لوح ها و صفحات قَدَری است؛زیرا لوح محفوظ و آنچه در اوست از او صادر و ظاهر گردیده و هم نزد او حاضر و آماده است و او آنچه که در آن است مطالعه می نماید،همانند مطالعه عقل افکاری را که از او پیدا شده و سپس در لوح نفس و بعد از آن در صفحۀ خیال و حسّ نقش می بندد،هم چنین است حکم دیگر مشاعر کلی و مدارک فلکی و لوح های قدری با آنچه در آن ها از نوشته های مثالی و نفوس جزئی خیالی که در نفوس نقش پذیر آسمانی حاصل است،لذا صورت های زمینی که بر لوح های هیولانی نقش بسته اند نیز همین گونه اند؛زیرا همگی به اجازۀ پروردگار از او صادر و ظاهر گردیده اند،در نزد او حاضر و آماده و او به نور پروردگار خویش،آن نوری که آسمان ها و زمین بدان روشن و نورانی است،آن ها را مشاهده می نماید و هم چنین هر یک از جواهر عقلی و نفسی و صورت های حسی آسمانی و انوار ماه و خورشید،چشمانی بینا و درک هایی تابان و آیینه های رخشانند که بدان ها اشیا ادراک و به آنچه در آسمان و زمین است،انسانی رسیده و کامیاب می گردد.

اما اشتمال و فراگیری روح اعظم مر اشیا را عینی از آن جهت است که ذات روح

ص:13

اعظم صورت کل موجودات است،هم چنان که او هم علّت فاعلی و هم نتیجۀ مطلوب اشیا است و صورت در حقیقتِ ترکیبی و در هر ماهیّت نوعی عبارت از تمام آن ماهیّت است،آیا مشاهده نمی کنی که تخت چوبی که مبهم و نامعلوم است و حیوان به واسطۀ نفس و حسّش حیوان است نه به بدن و جسمش،هم چنین علّت فاعلی هم تمام حقیقت معلول است؛زیرا معلول پرتوی از فیض وجود او و تراوشی از دریای بی پایان جود اوست و آن بدین جهت است که علّت همان گونه که حکمای الهی در علوم الهیّات بیان کرده اند،همانند تابش از خورشید و گرمی از آتش و نم از دریاست و آن علّت،فاعل تام و تمام فاعل از آن جهت که فاعل است بوده و تمام کمالات نیز در او جمع می باشد.

اما اشتمال و فراگیری روح عقلیِ انسان کامل مر کلّیه ممکنات را،از آن جهت است که او کتاب مبینی است که خلاصه و گزیدۀ جهان های وجودی بوده که کلیّات و جزئیات و افراد آن را فرا گرفته است،اما هنگام رسیدن و اتصال به آنان فرقی بین او و بین قلم حق تعالی در احاطه و اشتمالش به تمام موجودات نیست.

از شگفتی های آفرینش الهی و از عجایب خلقت او آفرینش انسان است که خداوند رحمان او را جهانی همانند جهان ربوبی آفریده و نشأۀ جامعی پدید آورده که مجموع آنچه که در دیگر عوالم و نشآت وجودی است در آن گرد آمده است.

بلکه ذاتی خلقت فرموده،موصوف به تمام آنچه که ذات احدی او بدان ها توصیف و تعریف می گردد،از صفات جمال و جلال و آثار و افعال و عوالم و نشآت و خلایق و قلم و لوح و قضا و قدر و فرشتگان و افلاک و عناصر و مرکّبات و بهشت و دوزخ و مالک و غیره.

خلاصه،آن که انسان کامل را خداوند نمونه و مثالی از جهت ذات و صفت و فعل برای خود آفریده و شناخت این پدیدۀ شگفت انگیز و این نظم زیبا و لطیف

ص:14

و درک این حکمت پسندیده با رازهای بسیاری که در آن پیچیده امری پوشیده و پنهان و سرّ بزرگی از معرفت الهی است،بلکه معرفت و شناخت الهی جز به معرفت انسان کامل ممکن نیست؛زیرا او باب الهی و ریسمان محکم و طناب استواری است که بدان،به جهان اعلی و برتر توان رفت و راه راستی است که به خداوند علیم و حکیم منتهی و کتاب کریمی است که از پروردگار رحمان رحیم نازل و وارد گردیده است.

لذا بر هر فردی معرفت آنچه که در این کتاب پوشیده مکنون و فهم را از این گنجینه مخزون است،واجب و لازم می باشد و این معنی ضرورت و لزوم شناخت پیغمبر صلی الله علیه و آله و امام است که فرمود:

هر که بمیرد و امام زمان خود را نشناسد بر مردن زمان جاهلی مرده ! (1)زیرا حیات و زندگی انسان در جهان جاوید،تنها به دانش های حکمت الهی است و در وجود انسان کامل،حکمت بتمامه پیچیده و دفین است.

و این حدیث مفهوم فرمودۀ پیغمبر صلی الله علیه و آله است که فرمود:

هر که مرا پیروی کند،در حقیقت خداوند را پیروی و اطاعت نموده است (2)و قرآن فرموده:

[ مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطٰاعَ اللّٰهَ ] (3).

هر که از پیامبر اطاعت کند،در حقیقت از خدا اطاعت کرده است.

و هم چنین فرمود:

ص:15

هر که خود را شناخت در نتیجه،خدا را شناخته است (1).

که مقصود از آن نفس،شخص پیغمبر صلی الله علیه و آله است،به جهت به حقیقت پیوستن فرموده حق تعالیٰ:

[ النَّبِیُّ أَوْلیٰ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ] (2).

پیامبر،نسبت به مؤمنان از خودشان اولی و سزاوارتر است.

زیرا حقیقت پیغمبر صلی الله علیه و آله به نور هدایت خویش نفوس مؤمنان را کامل و عقل های انسان ها را روشن و تابناک و آنان را از قوه به فعلیّت خارج نموده و برایشان دانش نوری افاضه و پخش و بدیشان وجود شایستۀ جهان دیگر را می بخشد.

پس ذات پیغمبر صلی الله علیه و آله علت و اصل برای به حقیقت پیوستن حکمت و ایمان در وجود مؤمنان بوده و گوهر ذات آنان را به صورت وجود دایمی و استواری جاوید به فعلیت می رساند و علّت فاعلی شیئی به او،از ذات شیئی به خودش سزاوارتر است؛زیرا شیئی با نفس خودش متصف به امکان و با علّت و به کمال رسانندۀ خود،متصف به وجوب است و وجوب و کمال به شیئی سزاوارتر از امکان و نقصان است،نیکو به فهم و در آنچه که بر تو از معنی لزوم پیروی پیغمبر صلی الله علیه و آله و امام خواندیم که آن دو،دو مقدم و بر پا دارنده ذات مؤمن از آن جهت که مؤمن است می باشند،درست دقت کن (3).

آری،کلام این بزرگواران عین فیض الهی و محض حکمت و ایمان و چراغ راه و نشانۀ هدایت و مبدّل قوه به فعل و علامت حق و پرچم عزّت و مغیّر سیّئه به

ص:16

حسنه و شکوفا کنندۀ تمام استعدادهای انسانی و علّت سعادت دنیا و آخرت است و عقل و وجدان و فطرت و منطق حکم می کند که از کلمات آنان که نمایشگر صفای باطن ایشان است،صفایی که محض تجلّی نور خداست پیروی کنیم و در برابر،از کلام بی خبران و بی خردان و مادیگران و بازیگران که نشانۀ کدورت و تاریکی باطن آنان است به شدت پرهیز نماییم.

جان پاک و حقیقت مؤمن و قلب عاشق باید به محضر مبارک این کاملان و واصلان که علّت پاکی و ریشه حقیقت اند عرضه بدارد:

خاک من زنده به تأثیر هوای لب توست***سازگاری نکند آب و هوای دگرم

وه که گر بر سر کوی تو شبی روز کنم*** غلغل اندر ملکوت افتد از آه سحرم

پای می پیچم و چون پای دلم می پیچد*** بار می بندم و از بار فرو بسته ترم

چه کنم دست ندارم به گریبان اجل*** تا به تن در زغمت پیرهن جان بدرم

گر سخن گویم مِنْ بعد شکایت باشد*** ور شکایت کنم از دست تو پیش که برم

خار سودای تو آویخت در دامن دل ***ننگم آید که به اطراف گلستان گذرم(1)

آری،سخن،آشکار کنندۀ باطن اشخاص است که اشخاص در صفا و صافی و در جلا و پاکی و در ایمان و عشقند،یا در کدورت و تاریکی و جهل و بی خبری و در قساوت و پستی چنان که امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:

هر کس به زیر زبان خود پنهان است،چون وارد سخن شود معلوم نماید که کیست (2).

ص:17

[ فَزِنْ کَلٰامَکَ وَ اعْرِضْهُ عَلَی الْعَقْلِ فَاِنْ کٰانَ لِلّهِ وَفِی اللّٰهِ فَتَکَلَّمْ بِهِ،وَ ان کانَ غَیْرَ ذٰلِکَ فَالسُّکُوتُ خَیْرٌ مِنْهُ.فَلَیْسَ عَلَی الْجَوارِحِ عِبٰادَةٌ اخَفَّ مَؤُونَةً وَ افْضَلَ مَنْزِلَةً وَ اعْظَمَ قَدْراً عِنْدَ اللّهِ مِنَ الْکَلٰامِ فی رِضٰا اللّهِ وَ لِوَجْهِهِ وَ نَشْرِ آلٰائِهِ وَ نَعْمٰائِهِ فی عِبٰادِهِ.أَ لٰا تَریٰ انَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَجْعَلْ فیما بَیْنَهُ وَ بَیْنَ رُسُلِهِ مَعْنیً یَکْشِفُ مٰا اسَرَّ الَیْهِمْ مِنْ مَکْنُوناتِ عِلْمِهِ وَ مَخْزُوناتِ وَحْیِهِ غَیْرَ الْکَلٰامِ وَ کَذٰلِکَ بَیْنَ الرُّسُلِ وَ الْاُمَمِ، فَثَبَتَ بِهٰذا انَّهُ افْضَلُ الْوَسٰائِلِ وَ الْطَفُ الْعِبٰادَةِ ]

واقعیت قرار داده شده که آن میزان و ترازو،تکیه گاه واقعی تحقق شیء و دوام و بقای آن و آشکار کنندۀ آثار اوست و آن میزان و ترازو بهترین آیینه برای نشان دادن حق و باطل و بجا و بیجا بودن شیئی است.

برای سخن که کار دایم و روزمرۀ مردم روی زمین و همۀ انسان هاست نیز ترازو و میزان قرار داده شده،تا همۀ مردم قبل از اظهار کلام،با توجه کامل کلام و سخن خود را بسنجند،اگر کلامشان حق و سخنشان برای فرد و جامعه مفید بود اظهار نمایند.اما اگر میزان نشان داد که ظهور این کلام علّت ریختن خون،یا از بین رفتن مال محترم،یا به باد دهندۀ آبرو،یا برهم زنندۀ وحدت،یا مانع کار خیر،یا وسیلۀ دو بهم زنی و یا ایجاد کنندۀ مشکل برای مردم است،از اظهار آن بپرهیزند و در جانب این کلام بسیار خطرناک که سنگینی گناهش،گاهی از کوه ها بیشتر است به وجود مقدس حضرت حق پناه ببرند.

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

کلامت را در ترازوی عقل بسنج.اگر برای خدا و در راه خدا بود بگو ورنه سکوت به خیر توست،برای اعضا و جوارح هیچ عبادتی سبک تر و کم خرج تر و با منزلت تر و پرارزش تر از کلام در راه رضای خدا و پخش مسائل الهی و یادآوری نعمت های حق در بین بندگان نیست.

نمی بینی خداوند مهربان بین خود و پیامبرانش و بین پیامبران و امت هایشان، چیزی را که وسیلۀ آشکار کردن مکنونات و مخزونات وحی جز کلام قرار نداده و به همین مسئله ثابت می شود که سخن،بهترین وسیلۀ و لطیف ترین عبادت اوست.

با این معنی باید به ارزش عبادی سخن توجه فوق العاده شود و این سرمایۀ عظیم الهی را ساده و آسان معامله نکرد که این نعمت اگر بجا خرج شود،نتیجه اش رضای خدا و بهشت الهی است و اگر بیجا و به غلط مصرف گردد حاصلش سخط

ص:19

حق و عذاب سخت خداوند در قیامت کبری است !

امام علیه السلام می فرماید:

سخن خود را قبل از اظهار در ترازوی عقل بسنج که منظور حضرت از عقل در این روایت در درجۀ اوّل قرآن مجید است که جلوه ای از عقل بی نهایت در بی نهایت است و در درجۀ بعد عقل انبیا به خصوص نبی اسلام صلی الله علیه و آله و عقل ائمۀ طاهرین علیهم السلام است که این عقول به حقیقت عقول فعاله و عقول کلیّه و عقول معصوم از خطایند و قابل مقایسه و نسبت گیری با عقول جزئیه که از درک بعضی از ضروریات نیز عاجزند نیست.

4-قول حسن

5-قول احسن

6-قول لیّن

7-قول کریم

8-قول ایمان

9-قول سدید

10-قول معروف

11-قول میسور

اکنون باید با توجه به آیاتی که این اوصاف را در جنب قول و سخن استعمال کرده به دقّت نشست که موارد خرج کردن این سنخ از اقوال کجاست ؟

بنابراین از آنان روی برتاب و پندشان ده،و به آنان سخنی رسا که در دلشان اثر کند بگوی.

در این دو آیه سخن از وضع اهل نفاق است که از حکم خدای و رسول روی گردانده به طاغوت اقبال می کنند،خداوند می فرماید:

روی آوردن به حکم طاغوت مورث مصیبت و بدبختی است و سببش همان توجه به طاغوت است،این بدبختی هم در دنیا گریبانشان را می گیرد و هم در آخرت و این نتیجۀ کار کرد خود آنان است،آن گاه به جانب پیامبر آمده و رجوع خود را به طاغوت عذر آورده و به خداوند قسم می خورند که منظورشان از روی آوردن به طاغوت نیکی و آشتی بوده،خداوند از ضمیر آنان آگاه است،از ایشان اعراض کن و آنان را موعظه نما و در خودشان گفتاری رسا بگو.

از این آیه استفاده می شود که جای قول بلیغ به هنگام وعظ و نصیحت است.

واعظ آن چنان باید بگوید که مستمع به زشتی کردارش و عقوبتی که از پی دارد آگاه شود و به نیکی عملش و اجری که به دنبال دارد واقف گردد.

کم ترین بهره ای از سواد ندارند،گفتار گوینده را درک و تغییر حال پیدا کنند و ثانیاً:

گوینده بهتر است گفتارش را با خلوص توأم نماید و به آنچه می گوید عامل و آراسته باشد.

یکی از متخصصان فن سخنوری دربارۀ یک واعظ و سخنران می گوید:

مردم برای این که به سخن کسی گوش دهند و اعتنا کنند،باید به او اعتماد داشته باشند و او را درست و راستگو و دانا و صمیمی و خیرخواه و مهربان بدانند و ارجمند و گرامی بدارند.

این مسئله دلیل و برهان و توضیح و بیان لازم ندارد و شک نیست که شنوندگان هر چه این گمان ها و احساسات را دربارۀ گوینده بیشتر داشته باشند سخن او مؤثّرتر و نافذتر است.

پس هر کس می خواهد در دنیا به سخنوری کاری از پیش ببرد یا به مقامی برسد باید چنان زندگانی کند که مردم او را به این صفات بشناسند.

گذشته از این که سخنور باید نزد مردم به این صفات شناخته شده باشد،هنگام سخنوری نیز باید چنان سخن بگوید که اگر او را به این صفات می شناسند سخن او آن گمان ها را در اذهان تأیید و استوار کند و آن عوالم را در همان حال به یاد آورد و محبت و احترام او در دل ها بنشیند و اگر او را نمی شناسند از کلامش به این عقاید و احساسات دربارۀ او بگرایند.وگرنه به سخنش گوش نمی دهند،یا اگر بدهند از گوش فراتر نمی رود و به دل نمی نشیند.

پس سخنور باید آن چنان بگوید که او را درست و راستگو بیابند و نیز بی غرض و خیر خواه بجا بیاورند،مردم چون کسی را درست و بی غرض و خیرخواه بدانند البته از روی رغبت و میل به او گوش می دهند؛زیرا معتقدند که بر نفع ایشان سخن می گوید و از شنیدن آن سود خواهند برد.

ص:23

پس از درستی و راستی و خیرخواهی و بی غرضی،چیزی که گوینده را نزد شنونده معتمد می سازد این است که او را در آنچه می گوید دانا و بصیر ببینند و با تجربه و متین بجا بیاورند و جلف و سبکبارش ندانند.

پس باید به این صفات شناخته شده باشد،یا لااقل گفتار و احوالش بر این امور گواهی دهد که سخنش معقول و از روی فهم و دانش است و دلیل و برهان می آورد و سند و مدارک بدست می دهد و اعتراضات را پیش بینی می کند و جواب می دهد و اگر جز این باشد سخنش محل اعتنا نخواهد بود و وقعی به آن نخواهند گذاشت، چه مردم به خوبی آگاهند که تا راه دان نباشی کی راهبر شوی.

و نیز همه می دانند که کوری عصا کش کور دگر نتواند شد.

از چیزهایی که در سخنوری از مردم دلربایی می کند خوش خویی است، سخن گوی بدخوی بی شرم و زشت گفتار که کلامش زننده باشد دل ها را می رنجاند و خاطرها را متغیّر می سازد و اگر حرف حق هم بزند به او نمی گروند.

باید او را مهربان و با گذشت و کوچک و بزرگ منش و پر حوصله و کم شهوت و خوش لهجه بیابند،مخصوصاً شکسته نفسی و فروتنی در او ببینند،چه اگر به کبر و غرور با مردم سخن بگوید و خودپسندی و خودستایی کند،عزت نفس ایشان را می رنجاند و از او بیزار می شوند.

مقصود این نیست که گوینده خود را بی جهت خوار و خفیف کند و تن به ذلت و پستی دهد و لیکن وقر و سنگینی چیز دیگری است و تفَرعن و گنده دماغی و خودخواهی چیز دیگر.

ص:24

سخن غیر راست جز مکر و حیله و خدعه و فریب و ظلم و خیانت چیزی نیست.

از آیات قرآن مجید استفاده می شود که جای سخن راست همه جاست و البته به این نکتۀ بسیار مهم هم باید توجه داشت که دروغگویی حرام ولی راستگویی واجب نیست،به این معنی که هر حرف راستی لازم نیست همه جا اظهار شود که در اظهار آن چه بسا اسرار مسلمانان و مملکت اسلامی به باد رفته و یا آبروی انسان محترمی لطمه ببیند،در این گونه موارد سکوت و صمت واجب و خودداری از کشف سرّ لازم است.

بیایید در تمام امور چنانچه دستور داده اند،دست به دامان صادقان عالم شویم و در خوی و کردار متخلّق به اخلاق آنان شویم که راه نجاتی جز این نیست.

بیشتر آدمی را به دفاع بیجا و جانبداری ناروا وامی دارد و از همین جا می توان فهمید که مقصود از قول هم آن گفتاری است که اگر انسان آن را بگوید ممکن است نفعی عاید طرف گردد و یا ضرری متوجه او شود،ذکر عدالت نیز دلالت بر این دارد، چون معلوم می شود قول مزبور مانند شهادت و قضاوت و امثال آن دو قسم است:

یکی ظلم و دیگر عدل.

بنابراین معنای آیه این می شود که باید مراقب گفتارهای خود باشید،زبان خود را از حرف هایی که برای دیگران نفع و یا ضرر دارد حفظ کنید و عاطفۀ قرابت و هر عاطفۀ دیگری،شما را به جانبداری بیجا از احدی وادار نکند و به تحریف گفته های دیگران و تجاوز از حق و شهادت به ناحق یا قضاوت ناروا وادار نسازد.

خلاصه به ناحق جانب آن کس را که دوستش می دارید رعایت ننموده و حق آن کسی را که دوستش نمی دارید باطل مسازید.

این است جای سخن عدل که متأسفانه به خاطر عواطف خویشاوندی در بسیاری از مردم سخن ظلم است و افراد با قول ظلم در کمال بی شرمی از حدود الهی تجاوز کرده و به فرموده حضرت سجاد علیه السلام:رضای مخلوق را با سخط خالق معامله می کنند و چه معامله و تجارت پر خطری (1)!

قاضی و یا شاهد با تمام وجود باید پاسدار عدالت بوده و هیچ عاملی اگر چه به قیمت جانشان تمام شود،نباید آنان را از راه حق و عدل و صراط الهی باز دارد،به این آیۀ شریفه توجه عمیق کنید:

[ یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوّٰامِینَ لِلّٰهِ شُهَدٰاءَ بِالْقِسْطِ وَ لاٰ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلیٰ أَلاّٰ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْویٰ وَ اتَّقُوا اللّٰهَ إِنَّ اللّٰهَ خَبِیرٌ بِمٰا تَعْمَلُونَ ] (1).

ای اهل ایمان ! همواره [ در همۀ امور ] قیام کننده برای خدا و گواهان به عدل و داد باشید.و نباید دشمنی با گروهی شما را بر آن دارد که عدالت نورزید؛ عدالت کنید که آن به پرهیزکاری نزدیک تر است.و از خدا پروا کنید؛زیرا خدا به آنچه انجام می دهید آگاه است.

اینجا نیز باید گفت:در فضای محاکم و دادگاه ها سخن عدل و گواه عدل بسیار کم و قاضی و گواه عادل نادر است.

اسلام نسبت به امر قضا و نسبت به شخص گواه و شاهد بسیار سخت گیری کرده که مبادا به اندازه سر سوزنی به حق مظلومی تجاوز شود.

اسلام برای قاضی و گواه غیر عادل هیچ ارزشی قائل نیست و بلکه با کمال شدت کار هر دو را حرام و غیر شرعی و عملشان را جاذب عذاب سخت الهی در قیامت می داند.

در اینجا لازم است به گوشه ای از مسئله قضا در اسلام اشاره رود شاید خواننده را نفعی الهی عاید گردد.

ص:28

وی تمجید فرموده و در حکمت علمی و عملی دستی توانا داشت در مدح حضرت مولی الموالی حیدر کرار،غالب کل غالب علی بن ابی طالب علیه السلام می گوید:

بعد حمد محمد آن که ولی است***ثالث خالق و رسول علی است

عقل و برهان و نفس هر سه گواست ***کاین دو را غیر او سیم نه رواست

معبد از مقصدش نبد خالی*** بود ایاک نعبدش حالی

ساختی با خدا چو بزم حضور*** جامه تن زخود فکندی دور

بود غفلت زسلخ پیکانش*** که به تن بود آن نه بر جانش

خنده آسا به روز بدر و حنین*** ضربتش رشک طاعت ثقلین

دعوتش را کریم اجابت کرد*** ردّ خورشید یک دو نوبت کرد

دربان سرای را بر آن داشت که طبق رطب را نزد من آورد،در این هنگام دربان طبق را در برابر من بر زمین نهاد و گفت:این هدیه فلان است،من از مشاهدۀ آن وضع سخت آزرده خاطر و خشمگین شدم،چندان که دربان را از خدمت براندم و ظرف رطب را به آورندۀ آن بازگرداندم ولی روز دیگر چون متداعیان محضر قضا در آمدند نتوانستم آن دو را به یک چشم بنگرم و در دل خود به یک منزلت قرار دهم؛زیرا طبق رطب،هر چند که من آن را مسترد داشته بودم اثر خود را در نفس من باقی گذاشته بود.

اکنون بیندیش تا اگر آن را پذیرفته بودم و کام خویش را با آن شیرین ساخته بودم حال من بر چه منوال بود ؟ !

سپس قاضی با لحنی حاکی از خشم و تأثّر گفت:در چنین روزگاری که خلق آن بر این گونه دستخوش فساد شده اند من بر دین خود می ترسم و بیم آن دارم که از سر غفلت به دام حیلۀ ایشان در افتم و نقد ایمان و سرمایۀ تقوای خود را بر سر کار قضا نهم.

آن گاه قاضی از سر تضرّع گفت:مرا از بند این مسئولیت برهان که خدای تو را از هر بند برهاند و از ادامۀ این خدمت معذور دار که خدای عذرهای تو را بپذیرد.

نیفکند و ارباب دعوی و دفاع او را تنگ حوصله و کژ خلق نسازند و در لغزش و خطایی که از او سرزند اصرار نورزد و چون حقیقت امری را بشناسد از پذیرفتن آن دلتنگ و از بازگشت به آن حقیقت،آزرده خاطر نگردد و طایر همّتش از اوج نزاهت به حضیض طمع نگراید و در قضا یا به آنچه در وهلۀ نخستین و نظر سطحی بفهمد از کاوش در اعماق حقایق باز نایستد و به هنگام رخ دادن شبهات برای جستن حق، پایداریش بیشتر و تمسّک به حجّت ها فزون تر و ملالتش از آمد و شد متداعیان کمتر و در کشف حقایق امور شکیباتر و به هنگام هویدا شدن حقیقت امر،در اصدار و تنفیذ حکم برنده تر باشد،از آن کسانی که چاپلوسی و چرب زبانی ایشان را نفریبد و تشویق و تحریض به امری،از جادّۀ حق منحرفشان نکند.

این مجموعه اوصافی است که امیر المؤمنین علیه السلام برای قاضی صالح ذکر می کند و پس از آن،بیان خود را با یک جمله کوتاه بر این گونه پایان می بخشند.

وَ اولٰئِکَ قَلیلٌ (1).

ای مالک ! چنین مردمی که واجد همگی این اوصاف و شرایط باشند نادر و کمیابند.

زیرا در میان نفوس بشری که مفطور به ضعف و غالباً گرفتار حبّ و بغض و در گرو شهوت و غضب و اسیر خوف و طمعند کمتر نفسی قوی می توان یافت که خویش را از خطر دام و دانه برهاند و به اوج تقوا و قلّه نزاهت برآید،خاصه در عرصۀ قضا که غالباً دام های حساس حیله و دانه های فریبنده رشوه اش،زیرک ترین مرغ ها را از اوج به حضیض می کشد و گرفتار قید و بند می سازد.

ص:36

به همین مناسبت است که در تاریخ قضایی اسلامی با سرگذشت های مهیّجی برخورد می کنیم که تحاشی و ابای شدید مردم پرهیزکار را از قبول مسؤولیت قضا نشان می دهد.

یکی از دوستان گفت:چه بودی اگر منصب قضای مسلمانان را می پذیرفتی تا عدالت را در میان ایشان بکار می بستی و از این رهگذر اجر و ثواب می اندوختی، ابو قلابه گفت:چون شناوری به دریا درافتد تا چند یارای شنا کردن دارد.

عبد الرحمن بن حُجْیره به سال هفتادم هجری به کرسی قضای مصر بنشست چون پدرش از این انتصاب خبر یافت گفت:

[ إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ ] (1).

ما مملوک خداییم و یقیناً به سوی او بازمی گردیم.

فرزندم هلاک شد و خلق را نیز به مهلکه افکند.

قاضی شریک در روزگار مهدی عباسی به اصرار او منصب قضا را پذیرفت، نوبتی چند برای مطالبه ماهانه خود با صرّاف شهر سخت گیری کرد،صرّاف گفت:

تو در مقابل این نقدینه قماش نفروخته ای که چنین سخت می گیری.

شریک گفت:ای مردم ! قسم به خدا کالایی گران بهاتر از قماش فروخته ام،ای مرد ! من در برابر این نقدینه دین خود را فروخته ام ! !

این حقایق نشان می دهد که مردم پرهیزکار تا چه اندازه از آلودگی به تبعات و مسؤولیت های قضا اجتناب و ابا داشته اند و این اجتناب و پرهیز نه از آن جهت است که این مردم پارسا تصدّی قضا را حرام می دانسته اند؛زیرا مراجعه به فقه اسلامی نشان می دهد که مباشرت این وظیفه واجب کفایی است و هرگاه در عصری از اعصار هیچ کس به آن قیام نکند همگی در برابر خالق به علّت شانه خالی کردن از این وظیفه مسؤول و مؤاخد خواهند بود.

شهید ثانی در کتاب«مسالک»می فرماید:

ص:39

وظیفۀ قضا از جمله واجبات کفایی است؛زیرا نظام نوع انسانی متوقّف بر آن است و چون ظلم و بیداد همیشه هست،پس اجتماع ناگزیر از حاکمی است که داد مظلوم را از ظالم بستاند و دیگر این که امر به معروف و نهی از منکر بر این وظیفه متّرتب است (1).

«من لا یحضره الفقیه»،«الکافی»،«وسائل»،«الوافی»،«محجّة البیضاء»آمده که به پاره ای از آن روایات اشاره می شود.

اخَذَ رَجُلٌ بِلِجٰامِ دابَّةِ رَسُولِ اللّهِ فَقٰالَ:یٰا رَسُولَ اللّهِ أیُّ الْاَعْمٰالِ افْضَلُ ؟

فَقٰالَ:اِطْعٰامُ الطَّعٰامِ وَ اطْیٰابُ الْکَلٰامِ (1).

مردی مهار دابّه رسول خدا صلی الله علیه و آله را گرفت و گفت:ای رسول خدا ! کدام عمل بالاتر است ؟ حضرت فرمود:خوراندن غذا و دستگیری از مستمندان و دردمندان و بیچارگان و سخن پاکیزه گفتن.

ثَلٰاثٌ مِنْ ابْوٰابِ الْبِّرِ،سَخٰاءُ النَّفْسِ،وَ طیبُ الْکَلٰامِ،وَ الصَّبْرُ عَلَی الْاذیٰ (2):

سه چیز از درهای نیکویی است:سخاوت،پاکیزگی کلام،تحمل بر آزار.

پیامبر بزرگ صلی الله علیه و آله فرمود:

در بهشت غرفه هایی است که ظاهرش از باطنش و باطنش از ظاهرش دیده می شود،ساکنان آن غرفه ها از امّت من آنانند که متصف به این اوصافند:

پاکی سخن،اطعام طعام،افشای سلام،ادامۀ روزه،نماز شب به وقتی که مردم در خوابند (3).

در توضیح آیۀ [ وَ قُولُوا لِلنّٰاسِ حُسْناً ] (4)فرمود:

ص:42

با مردم آن گونه بگویید که دوست دارید در حق شما گفته شود (1).

عَنْ سُلَیْمٰانَ بْنِ مِهْرانَ قالَ:دَخَلْتُ عَلَی الصّادِقِ و عِنْدَهُ نَفَرٌ مِنَ الشّیعَةِ فَسَمِعْتُهُ وَ هُوَ یَقُولُ:مَعٰاشِرَ الشّیعَةِ کُونُوا لَنٰا زَیْناً وَ لا تَکُونُوا عَلَیْنٰا شَیْناً،قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً،وَ احْفَظُوا الْسِنَتَکُمْ،وَ کُفُّوها عَنِ الْفُضُولِ وَ قَبیحِ الْقَوْلِ (2):

سلیمان بن مهران می گوید:بر حضرت صادق علیه السلام وارد شدم عده ای شیعه نزد آن حضرت بودند.شنیدم فرمود:زینت ما باشید و موجب وهن ما نگردید.

با مردم سخن خوب بگویید،زبان را حفظ کنید و زبان را از زیادی سخن و کلام قبیح نگهدارید.

قَوْلُ الْحَسَنِ یُثْری الْمٰالَ،وَ یُنْمِی الرِّزْقَ،وَ یُنْسِئُ فِی الْاَجَلِ وَ یُحَبِّبُ الَی الْاَهْلِ وَ یُدْخِلُ الْجَنَّةَ (3).

حضرت فرمود:قول حسن را منافعی است:مال را زیاد می کند،رزق و روزی را می رویاند،مرگ را به تأخیر می اندازد،آدمی را محبوب اهلش می کند و باعث ورود به بهشت می شود.

الْکَلٰامُ ثَلٰاثَةٌ فَرابِحٌ وَ سٰالِمٌ وَ شاحِبٌ،فَاَمَّا الرّابِحُ فَالَّذی یَذْکُرُ اللّهَ وَ امَّا السّالِمُ فَالَّذی یَقُولُ مٰا احَبَّ اللّهُ،وَ امَّا الشّاحِبُ فَالَّذی یَخوضُ فِی النّاسِ (4).

کلام سه نوع است:رابح،سالم،شاحب:رابح ذکر خداست،سالم گفتار

ص:43

محبوب خداست،شاحب سخنی است که در بین مردم سرگرمی آورد و آنان را از حق و حقیقت غافل کند.

قٰالَ عَلیٌّ علیه السلام:اَلْکَلٰامُ کَالدَّواءِ قَلیلُهُ یَنْفَعُ وَ کَثیرُهُ قاتِلٌ (1).

علی علیه السلام فرمود:سخن مانند دواست.کم آن با منفعت و زیادش کشنده است.

در روایت مهمّی آمده:

از حضرت سجّاد علیه السلام پرسیدند:کدامیک از سکوت و کلام بهتر است ؟ حضرت فرمود:هر کدام را آفاتی است.وقتی هر دو از آفت سالم باشند گفتار از سکوت بهتر است.

عرضه داشتند:چگونه ؟ فرمود:خدای عز و جل انبیا و اوصیا را به سکوت نفرستاد،بلکه آمدند تا بگویند،بهشت معلول سکوت نیست،ولایت حق محصول سکوت نمی باشد،با سکوت رهایی از جهنم معنا ندارد،بلکه بهشت و آزادی از عذاب و کسب ولایت حق به سخن است (2).

سِبٰابُ الْمُؤْمِن فُسُوقٌ وَ قِتٰالُهُ کُفْرٌ (3).

زشت گفتن به مؤمن فسق و جنگ با او کفر است.

انَّ اللّهَ یُبْغِضُ الْفاحِشَ الْمُتَفَحِّشَ (4).

رسول اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:خداوند بدگوی زشت زبان را دشمن دارد.

ص:44

و نیز فرمود:

الْجَنَّةُ حَرٰامٌ عَلَی کُلِّ فٰاحِشٍ انْ یَدْخُلَهٰا (1).

دخول در بهشت به هر زشت گویی حرام است.

و نیز فرمود:

بهشت بر هر فحش دهندۀ زشت گوی کم حیا که پروا ندارد چه می گوید و در حقّش چه می گویند حرام است (2).

الْفُحْشُ وَ الْتَّفَحُّشُ لَیْسٰا مِنَ الْاِسْلٰامِ (3).

نبی اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:زشت گفتن و ناسزاگویی از اسلام نیست.

و نیز فرمود:

لَوْ کٰانَ الْفُحْشُ خَلْقاً لَکٰانَ شَرَّ خَلْقِ اللّهِ (4).

اگر فحش مخلوق بود از بدترین خلق خدا بود.

امام عسکری علیه السلام در باب قول حسن می فرماید:

قُولُوا لِلنّاسِ کُلِّهِمْ حُسْناً مُؤْمِنِهِمْ وَ مُخٰالِفِهِمْ (5).

با مردم نیک بگویید چه مؤمن آنان چه مخالفشان.

ص:45

الهی ! شرّ زبان و خطر این عضو چه بزرگ است،خداوندا ! ما از زبان خود کمتر محافظت می کنیم و اگر زندگی ما این گونه به پایان برسد بدون شک دچار خسران و در قیامت کبری گرفتار عذاب الیم خواهیم شد،الهی ! از باب کرم و لطف و از درِ مرحمت و رأفت و از طریق عنایت و محبت،دست ما ضعیفان را بگیر و این بیچارگان را از غفلت و افتادن در ورطۀ هلاکت،چه در دنیا و چه در آخرت محافظت فرما که ما را یار و ناصر و مددکاری جز وجود مقدس تو نیست.

[ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولٰئِکَ الَّذِینَ هَدٰاهُمُ اللّٰهُ وَ أُولٰئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبٰابِ ] (1).

آنان که سخن را می شنوند و از بهترینش پیروی می کنند،اینانند کسانی که خدا هدایتشان کرده،و اینان همان خردمندانند.

از آیات ذکر شده در قول احسن استفاده می شود:

مورد قول احسن در یک مرحله،در گفتگوی با مردم است،به این معنی که خداوند از انسان می خواهد در برخورد با مردم به وقت حرف زدن،بهترین سخن و نیکوترین کلام را انتخاب کند.

در مرحلۀ دیگر،قول احسن به وقت هدایت باید بکار گرفته شود،به این معنی که وقتی انسان در مقام دستگیری از گمراه برآمد لازم است وی را با بهترین کلام که همان کلام خدا و انبیا و ائمۀ معصومین علیهم السلام است به شاهراه سعادت و سلامت هدایت کند.

در مرحلۀ دیگر،قول احسن در میان تمام اقوال قرآن مجید است که در تمام پهنۀ هستی قول نیکوتر و صادق تر و محکم تر و بهتر و برتر از قول خدا نیست.

چقدر عالی است که انسان با قرآن مجید،با تمام وجود انس و رفاقت پیدا کند که در تمام شؤون زندگی قولی غیر از قول قرآن نداشته باشد به این معنی که هر چه می خواهد بگوید با ترازوی قرآن سنجیده،آن گاه بگوید،یا به این معنی که در سخن گفتن با مردم جز با آیات کتاب حق با برنامۀ دیگر منظورش را اظهار ندارد و این کار مشکلی نیست،چنانچه در کتاب های حدیث و تاریخ از این نمونه زیاد ذکر شده است.

ص:47

از قرائت این آیه درک کردم که از آدمیان است.

گفتم:از کجا می آیی ؟ پاسخ داد:

[ یُنٰادَوْنَ مِنْ مَکٰانٍ بَعِیدٍ ] (1).

اینانند که [ گویی ] از جایی دور ندایشان می دهند.

از خواندن این آیه پی بردم که از راه دور می آید.

گفتم:کجا می روی ؟ جواب داد:

[ وَ لِلّٰهِ عَلَی النّٰاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطٰاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً] (2).

و خدا را حقّی ثابت و لازم بر عهدۀ مردم است که [ برای ادای مناسک حج ] آهنگ آن خانه کنند،[ البته ] کسانی که [ از جهت سلامت جسمی و توانمندی مالی و باز بودن مسیر ] بتوانند به سوی آن راه یابند.

فهمیدم قصد خانه خدا دارد.

گفتم:چند روز است حرکت کرده ای ؟ پاسخ داد:

[ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا فِی سِتَّةِ أَیّٰامٍ ] (3).

همانا ما آسمان ها و زمین و آنچه را میان آن هاست در شش روز آفریدیم، و هیچ رنج و درماندگی به ما نرسید.

فهمیدم شش روز است از شهر خود حرکت کرده و به سوی مکه معظّمه می رود.

ص:49

پرسیدم:غذا خورده ای ؟ جواب داد:

[ وَ مٰا جَعَلْنٰاهُمْ جَسَداً لاٰ یَأْکُلُونَ الطَّعٰامَ ] (1).

و آنان را جسدهایی که غذا نخورند قرار ندادیم،و جاویدان هم نبودند [ که از دنیا نروند.].

پی بردم که در این چند روز غذا نخورده است.

به او گفتم:عجله کن تا تو را به قافله برسانم جواب داد:

[ لاٰ یُکَلِّفُ اللّٰهُ نَفْساً إِلاّٰ وُسْعَهٰا ] (2).

خدا هیچ کس را جز به اندازۀ توانایی اش تکلیف نمی کند.

فهمیدم که به اندازۀ من در مسئلۀ حرکت و تندروی قدرت ندارد.

به او گفتم:بر مرکب من در ردیف من سوار شو تا به مقصد برویم پاسخ داد:

[ لَوْ کٰانَ فِیهِمٰا آلِهَةٌ إِلاَّ اللّٰهُ لَفَسَدَتٰا ] (3).

اگر در آسمان و زمین معبودانی جز خدا بود بی تردید آن دو تباه می شد.

معلومم شد که تماس بدن زن و مرد در یک مرکب یا یک خانه یا یک محل موجب فساد است،به همین خاطر از مرکب پیاده شدم.

به او گفتم:شما به تنهایی بر مرکب سوار شو.

چون بر مرکب قرار گرفت گفت:

ص:50

[ سُبْحٰانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنٰا هٰذٰا وَ مٰا کُنّٰا لَهُ مُقْرِنِینَ ] (1).

منزّه [ از هر عیب و نقصی ] است کسی که این [ وسایل سواری ] را برای ما مسخّر و رام کرد،در حالی که ما را قدرت مسخّر کردن آن ها نبود.

چون این آیه را قرائت کرد فهمیدم در مقام شکر حق برآمده و از عنایت خداوند عزیز،سخت خوشحال است.

وقتی به قافله رسیدیم گفتم:در این قافله آشنایی داری جواب داد:

[ وَ مٰا مُحَمَّدٌ إِلاّٰ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ ] (2).

و محمّد جز فرستاده ای از سوی خدا که پیش از او هم فرستادگانی [ آمده و ] گذشته اند.

[ یٰا یَحْییٰ خُذِ الْکِتٰابَ بِقُوَّةٍ ] (3).

ای یحیی ! کتاب را به قوت و نیرومندی بگیر.

[ یٰا مُوسیٰ إِنِّی أَنَا اللّٰهُ ] (4).

ای موسی ! یقیناً منم خدا پروردگار جهانیان.

[ یٰا دٰاوُدُ إِنّٰا جَعَلْنٰاکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ ] (5).

[و گفتیم:] ای داود ! همانا تو را در زمین جانشین [ و نمایندۀ خود ] قرار دادیم.

ص:51

از قرائت این چهار آیه دانستم چهار آشنا به نام های محمد و یحیی و موسی و داود در قافله دارد.

چون آن چهار نفر نزدیک آمدند،این آیه را خواند:

[ الْمٰالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا ] (1).

مال و فرزندان،آرایش و زیور زندگی دنیا هستند.

فهمیدم این چهار نفر پسران اویند.

به آنان گفت:

[ یٰا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ ] (2).

ای پدر ! او را استخدام کن؛زیرا بهترین کسی که استخدام می کنی آن کسی است که نیرومند و امین باشد [ و او دارای این صفات است.]

از قرائت این آیه فهمیدم به فرزندانش می گوید:به این مرد زحمت کشیدۀ امین مزد بدهید.

چون فرزندانش به من مقداری درهم و دینار دادند و او حس کرد کم است این آیه را خواند:

[ وَ اللّٰهُ یُضٰاعِفُ لِمَنْ یَشٰاءُ ] (3).

و خدا برای هر که بخواهد چند برابر می کند.

یعنی به مزد او اضافه کنید.

ص:52

از وضع آن زن،سخت به تعجّب آمده بودم.به فرزندانش گفتم:این زن با کمال که نمونۀ او را ندیده بودم و نشنیده بودم کیست ؟ جواب دادند:ای مرد ! این زن حضرت فضّه خادمه حضرت زهرا علیها السلام است که بیست سال است خارج از قرآن سخن نگفته است ! (1)!

آری،قرآن،احسن سخن و احسن قصص و احسن قانون است که هر کس در تمام امور زندگی هماهنگ با این کتاب باشد دارای احسن قول و احسن عمل و احسن اخلاق و احسن اجر و مزد است.

هر دو به سوی فرعون بروید؛زیرا او [ در برابر خدا ] سرکشی کرده است.* پس با گفتاری نرم به او بگویید،امید است که هوشیار شود و [ آیین حق را بپذیرد ] یا بترسد [ و از سرکشی باز ایستد.]

از آیۀ شریفه به روشنی معلوم می شود که جای قول لیّن به وقت برخورد با مردم طاغی و یاغی است که شاید با وزش نسیم قول لین از طغیان و یاغیگری آنان کاسته شود و به راه حق و حقیقت بازگردند که اگر از ابتدای امر با خشونت با آنان برخورد شود،به طغیان آنان افزوده گردد و نتیجه ای از امر به معروف و نهی از منکر حاصل نشود.

متاب ای پارسا روی از گنهکار ***به بخشایندگی در وی نظر کن

اگر من ناجوانمردم به کردار*** تو بر من چون جوانمردان گذر کن (1)

در این زمینه لازم است برخورد قرآن مجید را که در حقیقت برخورد حضرت حق است با گنهکاران و طاغیان دقت کنید،تا راه برخورد با اهل معصیت در مرحله اوّل امر به معروف و نهی از منکر بر شما روشن شود.

قرآن چون مردم معصیت کار را دعوت می کند،در دعوت خود به آنان نوید رحمت و آمرزش می دهد،باشد که با آن نوید،دل سخت آنان نرم گردد و به خدا بازگشته با اهل ایمان برادر و همراه و هم سنگر شوند.

اسلام عزیز تا جایی که جای جذب است اگر چه یک نفس بیشتر از اهل گناه نمانده باشد در مقام جذب است،چون ببیند اهل طغیان به هیچ صراطی مستقیم نمی شوند،آن وقت دل از آنان برداشته و ایشان را دفع می کند.

اسلام به هیچ عنوان اجازۀ دفع مؤمن و مسلمان را از طرف مؤمن نمی دهد و هر

ص:54

کس مؤمن و مسلمانی را دفع کند در حقیقت خدا را دفع کرده و از هوا و هوسش پیروی نموده و به عبارت دیگر به اخلاق بت پرستان درآمده که آنان تا در بت پرستی اند در مقام دفع حق و حقیقتند.

اگر مسئلۀ ابلاغ ایمان به وسیلۀ زبان های پاک مردان راه حق نبود،از فرهنگ سعادت بخش الهی در صحنۀ حیات اجتماعی و خانوادگی خبری نبود.

این زبان یاران حق بود که ضامن تداوم دین خدا در بستر تاریخ گشت،گرچه در کنار این گونه زبان سرهای پرشور اولیای خدا به دار رفت که این دار برای آنان مقام الهی و این مرگ برای اولیای الهی جز شهادت در راه دوست چیزی نبود.

چه زبانی از زبان انبیا و ائمه و اولیا و مردانی چون حجر بن عدی و رشید هجری و ابو ذر غفاری و میثم تمّار و...بالاتر و برتر که این زبان ها،چراغ پر فروغ الهی فرا راه حیات همۀ انسان ها تا روز قیامت و صبح محشر است.

اینان روز و شب،وقت و بی وقت،آن به آن،لحظه به لحظه،سخنی جز حق و ذکری به جز ذکر یار و یادی جز یاد دوست و حرفی جز حرف هدایت و کلامی جز کلام عشق نداشتند.

به قول عارف نامدار،فیض بزرگوار:

شب ها حدیث زلف تو تکرار می کنم***تسبیح روز وصل تو بسیار می کنم

چون دم زند صباح ز انوار طلعتت ***جان را زعکس روی تو گلزار می کنم

از پای تا به سر همه تن دیده می شوم *** جان را بدیده قابل دیدار می کنم

از غمزه نگاه تو بیهوش می شوم*** دل را زچشم مست تو هشیار می کنم

عکس تو چون در آیینه دل درآیدم*** بی خود حدیث واحد قهار می کنم

هر کار خوب را که زکردار عاجزم ***تحسین هر که کرد به گفتار می کنم

2-برخورد با یتیمان مردم

آنجا که مربوط به رعایت تقواست در سورۀ احزاب آمده:

[ یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَدِیداً ] (1).

ای اهل ایمان ! از خدا پروا کنید و سخن درست و استوار گویید.

و آنجا که مربوط به برخورد با یتیمان مردم است،در سورۀ مبارکۀ نساء می فرماید:

[ وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعٰافاً خٰافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللّٰهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلاً سَدِیداً ] (2).

و کسانی که اگر فرزندانی ناتوان پس از خود به جای می گذارند،بر آنان [ از ضایع شدن حقوقشان ] بیم دارند،باید [ از این که حقوق یتیمان دیگران را ضایع کنند ] بترسند.پس لازم است [ نسبت به شأن یتیمان ] از خدا پروا کنند، و [ دربارۀ آنان ] سخنی درست و استوار گویند.

انسان لزوماً باید از مکافات عمل بترسد؛چرا که ممکن است از خود او یتیم برجای ماند و هر کسی طبیعتاً علاقه مند است با یتیمانش به خوبی رفتار شود و اگر چنین بخواهد پس با یتیمان دیگران باید به خوبی برخورد نماید.

قرآن مجید در این زمینه می فرماید:

[ وَ لاٰ تُؤْتُوا السُّفَهٰاءَ أَمْوٰالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللّٰهُ لَکُمْ قِیٰاماً وَ ارْزُقُوهُمْ فِیهٰا وَ اکْسُوهُمْ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً ] (1).

و اموالتان را که خدا مایۀ قوام و برپایی [ زندگی ] شما گردانیده به سبک مغزان ندهید،ولی آنان را از درآمد آن بخورانید و لباس بپوشانید و با آنان به صورتی شایسته و پسندیده سخن گویید.

[ وَ إِذٰا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبیٰ وَ الْیَتٰامیٰ وَ الْمَسٰاکِینُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً ] (2).

چون هنگام تقسیم کردن ارث،خویشاوندان و یتیمان و مستمندان حاضر شدند،چیزی از آن را به ایشان بدهید،و با آنان سخنی شایسته و پسندیده گویید.

مَیْسُوراً ] (1).

و اگر [ به خاطر تهیدستی و فقر ] باید از آنان [ که به پرداخت حقّشان سفارش شدی ] روی بگردانی [ و این روی گردانی ] برای طلب رزقی است که از سوی پروردگارت رسیدن به آن را امید داری؛پس با آنان [ تا رسیدن رزق خدا ] سخنی نرم و امیدوار کننده بگو.

این آیات نمونه ای از آیات قرآن مجید بود که بیان داشت هرکس در برخورد به هر موردی باید قول مربوط به آن مورد را بکار گیرد،تا از نظر زبان و نحوۀ سخن گویی دچار گناه نگشته و بتواند رضا و خشنودی حضرت حق را به دست آورده و مردم را از هر قوم و دسته و هر طبقه و صنفی که هستند از شرّ زبان خویش آسوده و سالم نگه دارد که زبان به جای خودش بهترین وسیلۀ نجات و شیرین ترین نعمت و در غیر موردش بدترینِ وسیلۀ هلاک و تلخ ترین عضو وجود آدمی است.

ص:59

[ وَ کَذٰلِکَ لا مَعْصِیَةَ اشْغَلُ عَلَی الْعَبْدِ وَ اسْرَعُ عُقوبَةً عِنْدَ اللّهِ وَ اشَدُّها مَلامَةً وَ اعْجَلُها سَأْمَةً عِنْدَ الْخَلْقِ مِنْهُ.وَ اللِّسانُ تَرْجُمانُ الضَّمیرِ وَ صاحِبُ خَبَرِ الْقَلْبِ وَ بِهِ یَنْکَشِفُ ما فی سِرِّ الْباطِنِ وَ عَلَیْهِ یُحاسَبُ الْخَلْقُ یَوْمَ الْقِیامَةِ ]

2-زیادی در کلام.

3-خوض در باطل گویی.

4-مراء و مجادله.

5-گفتار به دشمنی و خصومت.

6-تصنّع و تکلّف در گفتار و به سجع و قافیه سخن گفتن به نحوی که مستمع نفهمد،برای خودنمایی و خودستایی.

7-فحش و سبّ و بذاء (1).

8-لعن بی مورد.

9-غنا و شعر باطل.

10-مزاح بیجا به نحوی که دل مردم را بیازارد.

11-مسخره و استهزا.

12-افشای سرّ.

13-وعدۀ دروغ.

14-کذب.

15-غیبت.

16-دو به هم زنی.

17-گفتار به دورویی و نفاق.

18-مدح و ذم بی مورد و بیجا.

19-ورود به امور تخصّصی بدون داشتن تخصّص به خصوص در معارف الهی.

20-سؤال بیجا و بی مورد.

ص:61

[ وَ الْکَلامُ خَمْرٌ یُسْکِرُ الْقُلوبَ وَ الْعُقولَ ما کانَ مِنْهُ لِغَیْرِ اللّهِ.

وَ لَیْسَ شَیْءٌ احَقَّ بِطُولِ السِّجْنِ مِنَ اللِّسانِ.قالَ بَعْضُ الْحُکَماءِ:اِحْفَظْ لِسانَکَ عَنْ خَبیثِ الْکَلامِ وَ فی غَیْرِهِ لا تَسْکُتْ انِ اسْتَطَعْتَ.فَاَمَّا السَّکینَةُ وَ الصَّمْتُ فَهِیَ هَیْئَةٌ حَسَنَةٌ رَفیعَةٌ مِنْ عِنْدِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِاَهْلِها وَ هُمْ امَناءُ اسْرارِهِ فی ارْضِهِ ]

ص:63

ص:64

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:

لا یَصیرُ الْعَبْدُ عَبْدًا خالِصًا لِلّهِ تَعالی حَتّیٰ یَصیرَ الْمَدْحُ وَ الذَّمُّ عِنْدَهُ سَواءً،لِاَنَّ الْمَمْدوحَ عِنْدَ اللّهِ لا یَصیرُ مَذْمومًا بِذَمِّهِمْ وَ کَذٰلِکَ الْمَذْمومُ.

وَ لا تَفْرَحْ بِمَدْحِ احَدٍ،فَاِنَّهُ لا یَزیدُ فی مَنْزِلَتِکَ عِنْدَ اللّهِ وَ لا یُغْنیکَ عَنِ الْمَحْکومِ لَکَ وَ الْمَقْدورِ عَلَیْکَ.

وَ لا تَحْزَنْ ایْضًا بِذَمِّ احَدٍ،فَاِنَّهُ لا یَنْقُصُ عَنْکَ ذَرَّةً وَ لا یَحُطُّ عَنْ دَرَجَةِ خَیْرِکَ شَیْئًا.

وَ اکْتَفِ بِشَهادَةِ اللّهِ تَعالی لَکَ وَ عَلَیْکَ،قالَ اللّهُ تَعالی: [ وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ شَهِیداً ] (1).

وَ مَنْ لا یَقْدِرْ عَلیٰ صَرْفِ الذَّمِّ عَنْ نَفْسِهِ وَ لا یَسْتَطیعُ عَلیٰ تَحْقیقِ الْمَدْحِ لَهُ کَیْفَ یُرْجیٰ مَدْحُهُ اوْ یُخْشیٰ ذَمُّهُ.

وَ اجْعَلْ وَجْهَ مَدْحِکَ وَ ذَمِّکَ واحِدًا،وَ قِفْ فی مَقامٍ تَغْتَنِمُ فیهِ مَدْحَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَکَ وَ رِضاهُ،فَاِنَّ الْخَلْقَ خُلِقوا مِنَ الْعَجْزِ مِنْ ماءٍ مَهینٍ فَلَیْسَ لَهُمْ الّا ما سَعَوْا،قالَ اللّهُ عَزَّ مِنْ قائِلٍ: [ وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسٰانِ إِلاّٰ مٰا سَعیٰ ] (2).

[ وَ لاٰ یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَ لاٰ نَفْعاً وَ لاٰ یَمْلِکُونَ مَوْتاً وَ لاٰ حَیٰاةً وَ لاٰ نُشُوراً ] (3).

ص:65

[ لا یَصیرُ الْعَبْدُ عَبْدًا خالِصًا لِلّهِ تَعالی حَتّیٰ یَصیرَ الْمَدْحُ وَ الذَّمُّ عِنْدَهُ سَواءً،لِاَنَّ الْمَمْدوحَ عِنْدَ اللّهِ لا یَصیرُ مَذْمومًا بِذَمِّهِمْ وَ کَذٰلِکَ الْمَذْمومُ ]

جهان انسان را مذمّت کنند،ولی آدمی ممدوح حق باشد،آن همه تکذیب پشیزی اعتبار ندارد.

آنان که از همه جهت قابل مدح بودند و حریم مقدسشان از کم ترین مذمّت دور بود انبیا و اولیای خاص حضرت حق بودند،بقیۀ انسان ها دارای عیب و نقص اند.

بدین جهت نباید به مدح مردم دلخوش شوند و از مذمّت آنان دلگیر گردند.

مدح مردم،منزلت انسان را در پیشگاه حضرت حق اضافه نمی کند و به تقدیر حق نسبت به عبد اثر نمی گذارد و هم چنان مذمّت مردم،چیزی از آدمی کم نمی کند و از درجۀ خیر انسان نمی کاهد.

ص:67

[ وَ لا تَفْرَحْ بِمَدْحِ احَدٍ،فَاِنَّهُ لا یَزیدُ فی مَنْزِلَتِکَ عِنْدَ اللّهِ وَ لا یُغْنیکَ عَنِ الْمَحْکومِ لَکَ وَ الْمَقْدورِ عَلَیْکَ.وَ لا تَحْزَنْ ایْضًا بِذَمِّ احَدٍ،فَاِنَّهُ لا یَنْقُصُ عَنْکَ ذَرَّةً وَ لا یَحُطُّ عَنْ دَرَجَةِ خَیْرِکَ شَیْئاً،وَ اکْتَفِ بِشَهادَةِ اللّهِ تَعالی لَکَ وَ عَلَیْکَ،قالَ اللّهُ تَعالی:

[ وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ شَهِیداً ] (1)]

و ناخشنودی حق تو را به ورطۀ هلاکت و تیره بختی خواهد کشید.

راستی،همۀ ما باید با توجه به پروندۀ عبادات ناقابل خود و گناهان زیاد در برابر عظمت حق و عنایاتش،در مقام شرم و حیا و سرافکندگی و ذلت و خضوع و خشوع باشیم،با این وصف اگر ما را مدّاحان مدح کنند برای چه به مدحشان شاد شویم که در خور مدح نیستیم و آن مدحی که از ما می شود در حقیقت ناشی از جهل مدّاح است و چیزی که محصول جهل است خشنودی و خوشحالی ندارد و اگر ما را مذمّت کنند نباید محزون گردیم که به حقیقت در خور مذمتیم گرچه تمام عبادات جن و انس را داشته باشیم که مذمّت تازیانه ای الهی،برای جلوگیری از طغیان و سرکشی نفس چموش است !

به قول حضرت فیض:

ز غفلت تو تو را صد حجاب در پیش است***صفای چهره جان را نقاب در پیش است

بسی کتاب بخواندی کتاب خویش بخوان*** ز کرده های تو جان راکتاب در پیش است

حساب کرده خود کن حساب در چه کنی*** که ماند از پس و روز حساب در پیش است

عذاب روح مکن بهر مال دنیی دون ***عذاب قبر و سؤال و جواب در پیش است

ز بهر آنچه ز پس ماندت چه می سوزی ***زمین حشر و تف آفتاب در پیش است

زمانی ار نکنی خواب در دل شب ها*** شود که در لحدت وقت خواب در پیش است

ص:69

[ وَ مَنْ لا یَقْدِرُ عَلیٰ صَرْفِ الذَّمِّ عَنْ نَفْسِهِ وَ لا یَسْتَطیعُ عَلیٰ تَحْقیقِ الْمَدْحِ لَهُ کَیْفَ یُرْجیٰ مَدْحُهُ اوْ یُخْشیٰ ذَمُّهُ ]

[ وَ اجْعَلَ وَجْهَ مَدْحِکَ وَ ذَمِّکَ واحِدًا وَ قِفْ فی مَقامٍ تَغْتَنِمُ فیهِ مَدْحَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَکَ وَ رَضاهُ،فَاِنَّ الْخَلْقَ خُلِقوا مِنَ الْعَجْزِ مِنْ ماءٍ مَهینٍ فَلَیْسَ لَهُمْ الّا ما سَعَوْا،قالَ اللّهُ عَزَّ مِنْ قائِلٍ:

[ وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسٰانِ إِلاّٰ مٰا سَعیٰ ] (1). [ وَ لاٰ یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَ لاٰ نَفْعاً وَ لاٰ یَمْلِکُونَ مَوْتاً وَ لاٰ حَیٰاةً وَ لاٰ نُشُوراً ] (2)]

هر کس در این چند روزۀ دنیا باید به فکر سعادت و سلامت امروز و فردای خود باشد و وقت پرارزشش را صرف دلخوشی و نگرانی مدح و ذم دیگران نکند و نیز اوقات عزیز را صرف مدح و ذم کسی ننماید که همین مدح های بیجا که بجای مدح باید گفت:تملّق و چاپلوسی و مذمّت های بی مورد که باید گفت:حسدورزی و دشمنی و کینه توزی و اعلام عقده حقارت،چه ضررها که به بار نیاورده و باعث چه جنایت ها و متوقف شدن استعدادها که نشده !

با کمال تأسف بسیاری از شعرا که از نظر هنر شعری بسیار عالی بودند،مغز خدا دادۀ خود را بجای این که صرف معارف بلند الهی و حکمت های خداوندی کنند، صرف مدح شاهان و امیران و دبیران و وزیرانی کردند که یا از بزرگ ترین ستمکاران و ظالمان تاریخ بودند و یا نوکر و برده و دست نشاندۀ ظالمان روی زمین بودند.

مداحی هایی که برای شاهان قاجار شده برای هیچ پیغمبر و امامی نشده است.

اینان در اشعار خود آنان را سایۀ خدا،مالک رقاب خلق،موجود عدالت گستر، خلیفۀ الهی،موجود ما فوق موجودات،اسلام پناه و...به حساب کشیدند و از این طریق بر غرور و کبرشان افزودند و ملّت و مملکتی را به خاک سیاه نشاندند،در حالی که آنان یا سایۀ شیطان یا خود شیطان بودند و با کمال ذلت بردۀ نفس خویش و ظلم گستر و خلیفۀ ابلیس و ما دون حیوان و مخرّب دین خدا به حساب می آمدند که عمل و کردارشان جز این عنوان های منفی را به دنبال نمی کشید !

لازم است برای نمونه،مدح یکی از شاهان را که در ستمکاری دست کمی از اسطوره های ظلم و ستم نداشته از قول یکی از شاعران که در شعر مقام برجسته ای داشته،بیاید تا ببینید مغزهای فعّال و اصیل چه بیجا و بی مورد صرف شده است.

راستی،انسان در برابر این همه ذلت و پستی از یک شاعر برجسته به دریای تعجّب غرق می گردد ! !

ص:72

ای که قبای سلطنت بر قد توست در جهان***سکه به نام خود بزن خطبه به نام خود بخوان

ملک تن و روان تویی تاج سر کیان تویی*** خسرو خسروان تویی افسر و افسر کیان

جان جهان وجود تو بحر خجل ز جود تو*** در نفس حسود تو تفته آتش دخان

شاه جهان جلال دین صاحب افسر و نگین ***در خور ملک مصر و چین خسرو عادل جهان

شاه شجاع تاجور قبله نصرت و ظفر***کرده به سوی او نظر دولت و بخت هر زمان

فرق عدو شکافتی پنجه خصم تافتی ***همچو مسیح یافتی دولت و عمر جاودان

تیغ تو هم چو لاله شد اشک عدو چو ژاله شد*** زان که به تو حواله شد نصرت صاحب الزمان

حصن جلال تو حصین پهلوی ملک تو ثمین*** خاتم جم تو را نگین تخت کیان تو را مکان

در هر بیت این قصیده دقت کنید،سراسر دروغ و چاپلوسی و تملّق است و کلمه ای از این مدح،زیبندۀ آن شاه ممدوح نیست،مطالب قصیده سراسر بوی شرک و کفر و نفاق دارد و گاهی مسائلی در آن است که تنها در خور حضرت حقّ است و بس.

ص:73

نیاید که برترین عمل عبادت و تواضع است (1).

عده ای در برابر امیر المؤمنین علیه السلام حضرت را مدح کردند،امام علیه السلام به پیشگاه حق عرضه داشتند:

خدایا ! تو از من بر من داناتری و من از آنان بر خود آگاه ترم،خدایا ! مرا به آنچه بر من گمان دارند بهتر قرار ده و از آنچه از من نمی دانند بر من ببخش (2).

امام باقر علیه السلام در موعظۀ بسیار پرارزشی به جابر جعفی فرمودند:

چون تو را مدح گویند خوشحال مشو و چون مذمّت کنند جزع مکن،در آنچه درباره ات گفته اند اندیشه کن،اگر آنچه را از بدی در حقت گفته اند در خود یافتی و برآن در حالی که حق بود خشمگین شدی.پس بدان که مصیبت ساقط شدنت از عنایت و فیض حق بر تو بزرگ تر از مصیبت افتادن از چشم مردم است و اگر خلاف آن بودی که درباره ات گفته شده،بدون رنج و زحمت به کسب ثواب نایل شده ای.

ای جابر ! بدان و آگاه باش که اگر تمام اهل شهر بگویند جابر آدم بدی است و یا همه بگویند آدم خوبی است و تو بر تکذیب مردم بد حال و بر تعریفشان خوشحال شوی دوست ما نیستی،ای جابر ! برای همیشه خود را بر کتاب خدا عرضه کن،اگر راه رو راه حقی،اگر نسبت به آنچه باید زهد ورزی زاهدی و نسبت به آنچه باید رغبت داشته باشی راغبی و نسبت به آنچه باید بترسی خایفی،پس به همین حال ثابت باش و من تو را به نجات و بهشت بشارت می دهم،در این صورت تکذیب مردم به حال تو چه ضرری دارد و اگر هماهنگ قرآن نیستی پس به چه برنامه ای مغروری ؟ (3)

ص:75

در روایت آمده:

وقتی فاسق را مدح کنند غضب حق به جوش می آید (1)!

و نیز آمده:

بزرگ ترین وزر و وبال تعریف از اشرار است (2)

و نیز آمده:

چون فاجر و بدکار را مدح کنند عرش به لرزه آید و غضب ربّ متوجه مدّاح گردد (3).

بیایید دل از غیر حق برداشته و زبان از مدح و وصف و تعریف و تکذیب و مذمّت بیجا پاک و لحظه لحظه وقت و عمر را صرف ثنا و ستایش حضرت حق کرده که تجارتی سودمندتر از این نیست که جز خدا تکیه گاهی نیست و غیر حضرت او جز مخلوق ضعیف،چیزی نیست.

هر سو که دویدیم همه سوی تو دیدیم***هرجا که رسیدیم سر کوی تو دیدیم

هر قبلهکه بگزید دل از بهر عبادت***آن قبله دل را خم ابروی تو دیدیم

هر سرو روان را که در این گلشن دهر است ***بر رسته به بستان و لب جوی تو دیدیم

تا مهر رخت بر همه ذرات بتابید ***ذرات جهان را به تک و پوی تو دیدیم

در ظاهر و باطن به مجاز و به حقیقت*** خلق دو جهان را همه رو سوی تو دیدیم

هر عاشق دیوانه که در جملگی توست*** بر پای دلش سلسله موی تو دیدیم

از مغربی احوال مپرسید که او را*** سودا زده طرّه هندوی تو دیدیم

ص:76

ص:77

ص:78

[ الْمِراءُ داءٌ دَوِیٌّ وَ لَیْسَ فِی الْاِنْسانِ خَصْلَةٌ اشَرُّ مِنْهُ وَ هُوَ خُلْقُ ابْلیسَ وَ نِسْبَتُهُ فَلا یُماری فی ایِّ حالٍ کانَ الّا مَنْ کانَ جاهِلاً بِنَفْسِهِ وَ بِغَیْرِهِ مَحْرومًا مِنْ حَقایِقِ الدّینِ ]

وقتی یک مسئله فطری است،هنگامی که یک واقعیت آشکار است،زمانی که یک حقیقت روشن است،در موقعی که یک مسأله علمی یا دینی یا اجتماعی همراه با دلیل و برهان و حکمت است،نزاع و خصومت و مراء و جدال در برابر آن آیا جز بکارگیری اخلاق ابلیسی چیز دیگری است ؟ !

آیا پیروی از خصلت و خوی شیطان،برازندۀ یک انسان متدین عاقل با انصاف است ؟

برخورد جامعۀ زمان نوح با نوح،جامعۀ هود با هود،جامعۀ صالح با صالح، جامعۀ نمرودی با ابراهیم،جامعۀ فرعونی با موسی،جامعۀ فریسیان با عیسی و جامعۀ مکه با نور الهی،وجود مقدس خاتم انبیا محمد رسول اللّه صلی الله علیه و آله و برخورد سقیفه با اسد اللّه،عین اللّه،ید اللّه حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام و برخورد اهل شام و قاسطین و ناکثین و مارقین با آن حضرت،جز پیمودن راه مراء و خصومت و نزاع و جدال چیز دیگری بود ؟

مراء و جدالی که کشورها را از هم پاشید،ملّت ها را به روز سیاه نشاند،اولیای الهی را به سخت ترین مصایب و شداید دچار کرده و استعدادهای الهی را در بسیاری از مردم از بین برد ! !

با حق جدال نکنید،از مراء بپرهیزید،نزاع در گفتار را کنار بگذارید،اهل خضوع و خشوع و تواضع باشید،سهل و آسان واقعیت ها را قبول کنید.خود و دیگران را دچار باطل و هلاکت و فلاکت و سیه بختی و تیره روزی نکنید،راه حق را پیموده و اخلاق و کردار خود را هماهنگ با اخلاق و کردار انبیا قرار دهید.

دل را آلوده نکیند،قلب را سیاه ننمایید،نفس را به خباثت نکشید،روح را نمیرانید،بین خود و نور حق حجاب نشوید،با خدا و انبیا و ائمه و صلحا و اهل نصیحت که جز خیر و مصلحت شما چیزی نمی خواهند در امر دین و دنیا لج بازی

ص:81

نکنید،به خود آیید و بعد از آن باز به خود آیید که شما ذاتاً آیینۀ انعکاس صفات حضرت حقید،این آیینه را با گناه و معصیت قیراندود ننمایید که پشیمانی پس از مرگ سودی ندارد.

بیایید همانند اولیای خدا فقط به خدا فکر کنید و تنها سخن از او بگویید و با او بگویید و با او باشید و به سوی او پرواز کنید و برای او باشید و به خاطر او بخواهید و به پیشگاه مقدسش با زبان دل عرضه بدارید:

آنچه با من می کند سودای تو***می کشم چون نیست کس همتای تو

با خیالی آمد از خجلت هلال*** پیش پدر عارض زیبای تو

برگشاید کار هر دو کون را ***یک گره از زلف عنبر سای تو

دم فرو بست از سخن اینجا فرید*** تا کند غواصی دریای تو(1)

چون دانستی که ممارات و مجادله صفت ابلیس است پس بدان که مراء ندارد در هیچ حال،مگر کسی که خود و غیر را نشناخته و از معارف و حقایق دینیه و اوصاف حمیده محروم باشد؛چه هرکه راه به عجز و قصور خود برد و به جهل خویش واقف گشته اعتراف نماید و بداند که علم به حقیقت اشیا و واقعیت حقایق مخصوص ذات باری و نفوس مقدسه است و به مضمون فَوْقَ کُلِّ ذی عِلْمٍ عَلیمٌ دانا و آگاه و بینا باشد،راه مراء و مجادله و منازعه را بر خود می بندد و اقدام به آن نمی کند.

در حدیث است که:

شخصی به خدمت امام حسین علیه السلام عرضه داشت:ساعتی بنشین تا در مسائل دینی مناظره و مباحثه کنیم و قصدش از این دعوت یافتن حق نبود،بلکه

ص:82

می خواست راه مراء و مجادله و منازعه و خصومت با حق بپیماید.

حضرت فرمودند:

ای فلان،من به آیین و دین خود عارفم و راه حق و حقیقت بر من واضح است، اگر تو جاهلی و راه به دین خود نبرده ای برخیز و به طلب دین شو که منازعه و مجادله کار من نیست و من به این صفت شیطانی و اخلاق ابلیسی راهی ندارم (1).

[ ادْعُ إِلیٰ سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جٰادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ ] (1).

[ مردم را ] با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن،و با آنان به نیکوترین شیوه به بحث [ و مجادله ] بپرداز،یقیناً پروردگارت به کسانی که از راه او گمراه شده اند و نیز به راه یافتگان داناتر است.

آیات 77 تا 83 سورۀ مبارکۀ یس بیانگر جدال احسن است که خدای مهربان به پیامبر عزیزش در برابر یکی از منکران زنده شدن مردگان تعلیم داده است (2):

آیا انسان ندانسته که ما او را از نطفه ای [ پست و ناچیز ] آفریده ایم و اینک ستیزه گری آشکار است ؟*در حالی که آفرینش نخستین خود را از یاد برده برای ما مثلی زد [ و ] گفت:چه کسی این استخوان ها را در حالی که پوسیده اند،زنده می کند ؟*بگو:همان کسی که نخستین بار آن را پدید آورد.زنده اش می کند و او به هر چیزی داناست*همان کسی که برای شما از درخت سبز،«آتش زنه»آفرید، که اکنون شما از آن آتش می افروزید.*آیا کسی که آسمان ها و زمین را آفریده است،قدرت ندارد که [ پس از مرگشان ] همانند آنان را بیافریند ؟ چرا قدرت دارد؛ زیرا اوست که آفرینندۀ بسیار داناست.*شأن او این است که چون پدید آمدن چیزی را اراده کند،فقط به آن می گوید:باش،پس بی درنگ موجود می شود.*

ص:84

بنابراین [ از هر عیب و نقصی ] منزّه است خدایی که مالکیّت و فرمانروایی همه چیز به دست اوست و به سوی او بازگردانده می شوید.

آیات 74 تا 81 سورۀ مبارکۀ انعام جدال احسن است که حضرت ابراهیم با مردم زمان خود داشت و آنان را در آنچه بآن معتقد بودند با همان جدال احسن شکست داد (1).

ص:85

مناظرات حسن بن فضال،مؤمن الطّاق،هشام بن حکم،جابر جعفی با دشمنان حق و با معاندان و منکران از نوع جدال احسن بوده که حضرت صادق علیه السلام همیشه آن بزرگواران را به برخورد با مخالفان از طریق جدال احسن ترغیب و تشویق می کرد و بلکه مناظره کردن آنان را با خصم واجب و لازم می دانست و اگر به بعضی از اصحاب و یاران می فرماید:با دشمن مناظره نکنید که مناظره حرام است،به خاطر این بود که آنان تخصصی در امر مناظره و جدال احسن نداشتند.

خلاصه:جدال احسن در موردی است که اولاً: جدال کننده در امر مناظره با خصم دارای تخصّص کافی باشد و ثانیاً: مخالف و منکر حق بخواهد به حق و حقیقت راه یابد،در غیر این صورت جدال و مجادله و مراء و نزاع مشروع نیست و ورود در آن از نظر شارع حرام است.

حجابی است که بر چهرۀ حق پوشانده می شود و خورشید واقعیت را در پس ابرهای تیرۀ دشمنی و کینه ورزی می برد.

این نوع جدال در تاریخ حیات یا کار ریاکاران و یا عمل جاهلان و یا اخلاق اقوامی بود که در برابر انبیای الهی بر باطل خود پافشاری داشتند و در عین روشن بودن حقیقت،به خاطر پیروی از شهوات و تکیه بر محسوسات نمی خواستند به قبول واقعیت ها تن دهند.قرآن مجید محصول این گونه مجادلات را غضب رب و آتش جهنم در روز قیامت می داند،چنانچه در بعضی از آیات زیر می خوانید.

[ کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزٰابُ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ وَ جٰادَلُوا بِالْبٰاطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کٰانَ عِقٰابِ ] (1).

پیش از آنان قوم نوح و اقوامی که بعد از آنان بودند [ پیامبرانشان را ] تکذیب کردند،و هر امتی آهنگ پیامبر خود کردند تا او را دستگیر کنند [ و از ابلاغ دین بازش دارند،یا از وطن بیرونش نمایند،یا او را بکشند ] و با توسل به باطل برای نابود کردن حق و از میان بردن آن مجادله و ستیزه کردند،پس من هم آنان را [ به عذاب ] گرفتم،پس [ بنگر که ] عذاب من چگونه بود.

[ مٰا یُجٰادِلُ فِی آیٰاتِ اللّٰهِ إِلاَّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَلاٰ یَغْرُرْکَ تَقَلُّبُهُمْ فِی الْبِلاٰدِ ] (2).

تنها کافران در آیات خدا مجادله و ستیزه می کنند [ اینان را هیچ شأن و اعتباری نیست ]؛پس مبادا رفت و آمدشان در شهرها [ به خاطر قدرت

ص:87

نمایی،تجارت و ثروتمند شدنشان ] تو را بفریبد.

[ وَ لاٰ تُجٰادِلْ عَنِ الَّذِینَ یَخْتٰانُونَ أَنْفُسَهُمْ إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُحِبُّ مَنْ کٰانَ خَوّٰاناً أَثِیماً ] (1).

و از کسانی که به خود خیانت می کنند دفاع مکن؛زیرا خدا هر کس را که خیانت پیشه و گناه کار است دوست ندارد.

[ وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یُجٰادِلُ فِی اللّٰهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّبِعُ کُلَّ شَیْطٰانٍ مَرِیدٍ ] (2).

و برخی از مردم اند که [ همواره ] بدون هیچ دانشی [ بلکه از روی جهل و نادانی ] دربارۀ خدا [ با اصرار بر یک اعتقاد بی پایه ] برخورد خصمانه و گفتگوی ستیزآمیز می کنند،و از هر شیطان سرکشی پیروی می نمایند.

[ وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یُجٰادِلُ فِی اللّٰهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لاٰ هُدیً وَ لاٰ کِتٰابٍ مُنِیرٍ ] (3).

و از مردمان کسی است که همواره بدون هیچ دانشی [ بلکه از روی جهل و نادانی ] و بدون هیچ هدایتی،و هیچ کتاب روشنی دربارۀ خدا مجادله و ستیزه می کند.

در دنبالۀ آیۀ قبل می فرماید:

[ ثٰانِیَ عِطْفِهِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ لَهُ فِی الدُّنْیٰا خِزْیٌ وَ نُذِیقُهُ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ عَذٰابَ الْحَرِیقِ ] (4).

[ آن هم ] با حالتی متکبرانه و مغرورانه که سرانجام مردم را از راه خدا گمراه کند؛برای او در دنیا رسوایی است و روز قیامت عذاب سوزان به وی می چشانیم.

ص:88

[ یُجٰادِلُونَکَ فِی الْحَقِّ بَعْدَ مٰا تَبَیَّنَ کَأَنَّمٰا یُسٰاقُونَ إِلَی الْمَوْتِ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ ] (1).

پس از آن که حق [ بودنِ انگیزه های رفتنت به جنگ بدر ] روشن شد با تو در این حقّ [ روشن و آشکار ] مجادله و ستیزه می کنند [ تا رأی خود را در ترک جنگ به عنوان این که جنگی نابرابر است،تحمیل کنند؛چنان از شرکت در جنگ ترسیده بودند ] که گویا به سوی مرگ رانده می شوند و آن را با چشم خود می بینند ! !

و ارتکاب علنی تمام پلیدی ها سوق می دهد و باید دانست که جدال غیر احسن و مراء و نزاع توأم با دوازده آفت است.

و کیست ستمکارتر از کسی که دروغی را بر خدا ببندد [که خدا بتان را شریک خود گرفته ؟ ] یا حق را زمانی که به سویش آمد تکذیب کند؟ آیا در دوزخ جایگاهی برای کافران نیست ؟

عدم پذیرش حق نوعی از تکبّر است و مراء و جدال مستلزم چنین حالتی است.

از ابی دردا و واثله و انس روایت شده:

روزی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بر ما وارد شد،در حالی که ما راجع به یکی از مسائل دینی سرگرم بحث و مجادله و ستیزه جویی بودیم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله چنان خشمگین شد که شدّت خشم او برای ما بی سابقه بود، سپس فرمود:

ملّت هایی پیش از شما به علّت جدال و ستیزه جویی گرفتار انحطاط و نابودی شدند،از این عمل دست بردارید؛زیرا یک فرد با ایمان با کسی به جدال و ستیزه جویی برنمی خیزد،ستیزه جویی نکنید،چون ستیزه جو سخت زیانکار است، جدال را کنار بگذارید؛زیرا من در روز قیامت از ستیزه گر شفاعت و وساطت نمی کنم.

با هم به ستیز برنخیزید،چون من برای کسی که از جدال گرچه حق با اوست دست بردارد سه خانه در بوستان های بهشت ضمانت می کنم،از مراء و جدال دست بردارید؛زیرا نخستین کاری که خدای من پس از منع از بت پرستی مرا از آن نهی فرموده ستیزه جویی با مردم است.

قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله:ثَلاثٌ مَنْ لَقِیَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِنَّ دَخَلَ الْجَنَّةَ مِنْ ایِّ بابٍ شاءَ:

مَنْ حَسُنَ خُلْقُهُ وَ خَشِیَ اللّهَ فِی الْمَغیبِ وَ الْمَحْضَرِ وَ تَرَکَ الْمِراءَ وَ انْ کانَ مُحِقًّا (1):

ص:91

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:سه گروه از مردم به هنگام روز قیامت می توانند از هر دری که دلخواه آن هاست وارد بهشت شوند:

1-کسانی که دارای اخلاقی نیکو و رفتاری پسندیده باشند.

2-مردمی که در پنهان و آشکار،بیم از خدای در دل دارند.

3-افرادی که از جدال و ستیزه جویی خودداری کنند گرچه حق با آنان باشد.

امام صادق علیه السلام از امیر المؤمنین علیه السلام روایت می کند:

از ستیزه جویی و خصومت با مردم برحذر باشید؛زیرا این دو حالت،قلب انسان را نسبت به برادران ایمانی بیمارگونه می سازد و نفاق و دورویی در زمینۀ این دو حالت در دل ها ریشه می دواند و رو به رویش و رشد می گذارد (1).

و کسانی که حیله های زشت به کار می گیرند،برای آنان عذابی سخت خواهد بود،و بی تردید حیلۀ آنان نابود می شود.

در شرح باب پنجاهم«مصباح الشریعة»به خواست حضرت حق به طور مفصل به مسئلۀ ریا اشاره خواهد شد.

کفار به خاطر عصبیت که بازدهش خشم است مورد نکوهش حقّ و مؤمنان به خاطر آرامشی که حق به آنان مرحمت فرموده مورد ستایش قرار دارند.

یکی از انبیا به کسانی که با او مصاحبت داشتند فرمود:

چه کسی با من پیمان می بندد که خشمگین نشود،تا بدین وسیله از لحاظ مقام و مرتبت نبوت با من هم طراز گردد و پس از من جانشینم باشد ؟

یکی از جوانان مجلس گفت:من چنین تعهدی را قبول می کنم،سپس آن پیامبر سخن و پیشنهاد خود را تکرار کرد،باز هم آن جوان گفت:من این مسؤولیّت انسانی را به عهده می گیرم و او عملاً نسبت به تعهدش وفادار ماند،وقتی آن پیامبر از دنیا رفت،جوان مذکور به مقام و مرتبت او نایل شد و آن جوان همان ذو الکفل نبی است که متکفل و متعهد شد غضب نکند و به تعهدش نیز وفادار ماند.

تمام این حالات و رفتار،درجه و پایۀ ایمانی انسان را به انحطاط و سقوط می کشاند و بین انسان و فضل و عنایت حق فاصله می اندازد.

افراد کینه توز در صورتی که قادر به مجازات طرف مجادلۀ خود باشند می توانند سه حالت را پیش بگیرند:

1-حق طرف خود را بدون کم و کاست و به طور کامل ادا نمایند که این عین عدل و عدالت خواهی است.

2-نسبت به او از طریق عفو و گذشت احسان کنند که چنین کاری تفضل است.

3-ناروا عمل کنند و به وی ظلم و ستم نمایند که چنین برنامه ای جور است.

رفتار سوم شیوۀ اراذل و اوباش و فرومایگان است،رفتار دوم راه و رسم صدیقان است و رفتار اوّل اوج پایه و درجۀ مردمان صالح و پسندیده است.

مقابل خود درخواست داشته و این همان حسد است.

به خواست حق در شرح باب پنجاه و یکم«مصباح الشریعة»به مسئلۀ حسد و آفات آن اشاره خواهد شد.

هیچ وقت دو فرد مسلمان از هم قهر و دوری نمی کنند مگر آن که یکی از آن ها مستوجب برائت و بیزاری از خداوند و مستحق لعنت اوست و گاهی هر دو مستحق چنین کیفری هستند.

راوی عرض کرد:این یکی که قهر کرد و در قطع رابطه پیش قدم شد ظالم و متجاوز است،پس بنابراین به چه دلیل آن دیگری که مظلوم است باید کیفر ببیند ؟ ! فرمود:

چون او برادرش را به ارتباط و آشتی دعوت نکرد و از سخنش چشم پوشی ننمود،از پدرم شنیدم که می فرمود:اگر دو فرد با هم درگیر شوند و با هم به نزاع برخیزند و یکی از آن ها به دیگری چشم زخمی وارد سازد باید مظلوم به رفیق خود بازگردد و به او بگوید:برادر من به تو ستم کردم و مرا عفو کن،تا بدین وسیلۀ خلأ قهر و قطع رابطه میان او و رفیقش جبران گردد؛زیرا خداوند متعال داور عادل و دادگستری است که حق مظلوم را از ظالم می ستاند (1).

ابو بصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده:

تا آن وقتی که دو فرد مسلمان از هم دوری می جویند شیطان همواره خرسند و شادمان است و وقتی به هم می رسند و دوستی خود را تجدید می کنند زانوهای شیطان سست می گردد به گونه ای که نمی تواند در جایی قرار بگیرد و رگ و پیوندش از هم گسیخته می شود و فریاد می زند:وای بر من که نابود شدم (2).

ص:97

فضیل از امام باقر علیه السلام روایت می کند:

هر انسانی در پیش روی مؤمنی به وی طعنه زند و شخصیت او را مخدوش سازد به بدترین وضع می میرد و حق این است که درخور این وضع باشد،مگر آن گاه که به خیر و نیکی روی آرد (1).

بَطَرُ الْحَقِّ وَ غَمْصُ النّاسِ (1).

تعبیر فرموده.

منظور از بَطَرُ الْحَق،مردود ساختن سخن به گویندۀ آن و عدم اعتراف به حقّانیّت آن پس از اثبات و محرز بودن آن است و منظور از غَمْصُ النّاس پست و حقیر شمردن مردم می باشد.

چنان مناظره کنندۀ کذایی در صدد است که حق و حقیقت،با وجود این که کاملاً برای وی واضح است،از نظر دیگران مخفی مانده تا بتواند آن را بر گوینده رد کرده و احیاناً وی را تحقیر کند،چون می پندارد تنها خودش محق است و طرف او به حق آشنایی ندارد و به باطل می اندیشد و خیال می کند که طرف او فاقد ملکه و نیروی علمی و قابلیت شناخت قوانینی است که علم و دانش را برای انسان به ارمغان می آورد.

از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل است که خداوند فرمود:

شکوه و عظمت،پوشش مرا تشکیل می دهد و کبریا و بزرگی ردا مرا می نماید، اگر کسی در این دو سمت و صفت الهی با من به نزاع و هماوری برخیزد او را درهم شکسته و نابودش می سازم (2).

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

عظیم ترین و پرمخاطره ترین کبر،عبارت از غَمْصُ الْخَلْقِ وَ سَفَهُ الْحَقِّ است.

راوی می گوید:معنای این دو جمله را سؤال کردم،حضرت فرمود:

آن است که تو حق را نشناسی و از اهل حق خرده گیری کرده و بی جهت آن ها را

ص:100

مورد انتقاد قرار دهی،اگر کسی با چنین روحیه ای با افراد جامعه رفتار کند در حقیقت با خداوند متعال به نزاع و درگیری برخاسته و با او در عظمت و کبریایی و بزرگیش هماوردی و همتایی دست یازیده است (1).

[ وَ لاٰ تَجَسَّسُوا ] (1).

و [ در اموری که مردم پنهان ماندنش را خواهانند ] تفحص و پی جویی نکنید.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

ای مؤمنان که زبان شما گویای ایمان است،ولی در قلب شما نفوذ نکرده است ! از عیوب و زشتی ها و طرز زندگانی مردم کاوش نکنید،اگر کسی درصدد پی جویی از عیوب و خرده های دیگران برآید،خداوند متعال نیز خرده ها و نواقص او را پی جویی می کند و کسی که خداوند در صدد کنجکاوی عیوب وی برآید،او را حتی در دل خانه اش رسوا می کند (2).

از امام صادق علیه السلام است:

علّت و عاملی که بیش از هر عامل دیگر،انسان را از خداوند متعال دور می سازد این است که کسی با فردی دیگر طرح الفت و برادری بندد و درصدد آن باشد که لغزش هایش را ذخیره کند تا در روز و فرصت مناسبی به وسیلۀ آن ها وی را مورد ملامت و سرزنش قرار دهد و شخصیت او را درهم بریزد و آبروی او را از میان بردارد (3).

امیر المؤمنین علیه السلام در طی سخنانی فرمود:

رفتار برادر ایمانی خود را به نیکوترین وجه حمل کن،مگر آن که دلیل قاطعی برخلاف توجیه خداپسندانۀ تو برایت پدیدار گردد و تا آنجا که می توانی برای سخنِ بظاهر نادرست برادر دینی خود در جهت خیر و خوبی توجیه نیکویی به دست آوری،نسبت به آن گفتار گمان بد مبر (4).

ص:102

ولایت خداوند بیرون است.

عرضه داشتم:چه چیزهایی این حقوق هفتگانه را تشکیل می دهد ؟ فرمود:

معلی ! من نسبت به تو احساس دلسوزی می نمایم و بیم آن دارم که مبادا این حقوق را تباه سازی و نتوانی از آن صیانت و مراقبت کنی و با بیان من به این حقوق آگاهی پیدا کرده،ولی در به کار بستن آن ناتوان باشی.

عرض کردم:«لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ الّا بِاللّهِ»،امیدوارم در سایۀ مشیت حق و با استمداد از حول و قوّۀ او قدرت ادای چنین حقوقی را به دست آورم،امام صادق علیه السلام فرمود:

1-ساده ترین و ناچیزترین حق یک مسلمان بر مسلمان دیگر آن است که تو خواهان همان چیزهایی برای او باشی که خود جویا و دوستدار آن برای خویش هستی و دربارۀ او از همان چیزهایی احساس گریز و تنفر نمایی که خود از آن متنفر و گریزان هستی.

2-از خشمگین ساختن او برحذر بوده و پویا و جویای مراتب رضا و خشنودی او باشی و از دستور او فرمان بری.

3-باید به او با جان و مال و دست و زبان مدد رسانی.

4-باید چشم بینا و رهنمود پرداز و آیینۀ او باشی.

5-نباید تو سیر باشی او گرسنه،تو سیراب باشی او تشنه،تو تن پوش داشته باشی او برهنه.

6-اگر تو دارای خادم و نوکر هستی و او فاقد آن است،بر تو لازم می باشد که خادم خود را در جهت خدمت به او نزد وی گسیل داری تا جامۀ او را بشوید و غذای او را فراهم آورد و بسترش را آماده سازد.

7-باید سوگند او را باور داشته باشی،دعوت او را بپذیری،هنگام بیماری

ص:104

عیادتش کنی،از اموات منسوب به او تشییع نمایی،پس از مرگش در کنار جنازه اش حاضر شوی،اگر احساس کنی به چیزی نیازمند است در تأمین آن مبادرت و پیشدستی کنی و نباید در تأمین حوایج او تعویقی روا داری تا وی را ناگزیر سازی که درخواستش را با تو در میان گذارد و دچار شرم سؤال گردد.

اگر بدین شیوه با وی رفتار کنی رشتۀ ولایت و دوستی خود را با او پیوند داده و دوستی او را با رشتۀ دوستی خود مربوط ساخته ای (1).

به یکی از بزرگان گفتند:آن سخن راست و درستی که اظهار آن زشت و نادرست می باشد کدام است ؟ گفت:چنین سخن راستی که علی رغم صدق و راستیش زشت می باشد،این است که آدم زبان به خودستایی بگشاید.

حرکت به سوی تو نخواهد بود.

این فقیر به پیشگاه مقدس دوست،بدین گونه نوا داشته است:

ای تو صفای دل افسرده ام***بین ز گنه خسته و پژمرده ام

بسته فتراک تو جان من است*** ظاهر و پیدا و نهان من است

روی متاب از من زار ای حبیب*** ای تو دوای من و بر من طبیب

باز کن از لطف دری سوی من*** احسن احوال نما خوی من

بر من آزرده میاور عتاب*** جرم مرا پاک نما از کتاب

غرق غم عشق نما این دلم ***روضه رضوان بنما حاصلم

مفتخرم کن به عنایات خود*** روشنی ام بخش ز آیات خود

ذات مرا جلوه اوصاف کن*** آینه ام را ز کرم صاف کن

روز قیامت تو ز پیشم مران***جز به بهشت رخ خویشم مخوان

در گذر از عبد خطاکار خویش*** برگ براتش بده از نار خویش

غیر خود از خانه دل پاک کن ***پس قدم روح تو چالاک کن

بحر کرم را تو بیاور به جوش*** ای ز کرم بر همگان پرده پوش

شام سیاه تو مرا روز کن*** ای دل دیوانه تو پرسوز کن

بر من مسکین نظری ای حبیب*** درد مرا کن تو دوا ای طبیب

مجادله و مراء خالی از چهار احتمال نیست:

1-مباحثه و مجادله و نزاع و مراء در مسئله ای است که هر دو طرف به آن آگاهی دارند،در عین حال با هم منازعه می کنند،اینان پشت به نصیحت حق و انبیا نموده و برای اظهار فضیلت به بازار فضیحت آمده اند.

2-یا هر دو جاهل به حقّند و نزاع آنان و مراء و جدالشان جز اظهار جهل و بی خبری چیزی نیست و پافشاری در جهل از گناهان است.

3-یا شخص تو عالم به حق است،ولی جدال و مراء برای این است که بر طرف تسلّط و تفوق یابی و این تفوّق و تسلّط ناشی از علو و کبر نفس است که در پیشگاه حق به سختی مذموم و محکوم است.

4-یا طرف تو بر حقّ است و جدال تو برای شکستن حرمت و آبروی اوست و این ظلم و جور است و از خصایل ابلیسی و شیطانی است و رو کردن به هر چهار مورد بر اهل انصاف و آنان که حقّ را قبول دارند محال است که اهل حق اهل حقند.

آن گاه در پایان روایت این باب امام صادق علیه السلام می فرمایند:

هرکه ترک مجادله کند ایمانش را محکم نموده و صحبت دین را نیکو داشته و عقل را از آلوده شدن به هوای نفس حفظ کرده است.

حکما گفته اند:

چنان که ملکۀ تخیّل موجب نابودی عقل است،ملکۀ مجادله نیز علّت وهن و سستی اندیشه و قوّۀ درک است.

ص:109

ص:110

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:

الْغیْبَةُ حَرامٌ عَلیٰ کُلِّ مُسْلِمٍ،مَأْثُومٌ صاحِبُها فی کُلِّ حالٍ.

وَ صِفَةُ الْغیْبَةِ انْ تَذْکُرَ احَدًا بِما لَیْسَ هُوَ عِنْدَ اللّهِ عَیْبٌ وَ تَذُمَّ ما یَحْمَدُهُ اهْلُ الْعِلْمِ فیهِ.

وَ امَّا الْخَوْضُ فی ذِکْرِ غائِبٍ بِما هُوَ عِنْدَ اللّهِ مَذْمومٌ وَ صاحِبُهُ فیهِ مَلومٌ فَلَیْسَ بِغیْبَةٍ وَ انْ کَرِهَ صاحِبُهُ اذا سَمِعَ بِهِ وَ کُنْتَ انْتَ مُعافیً عَنْهُ خالِیًا مِنْهُ وَ تَکونُ فی ذٰلِکَ مُبَیِّنًا لِلْحَقِّ مِنَ الْباطِلِ بِبَیانِ اللّهِ وَ رَسولِهِ صلی الله علیه و آله وَ لٰکِنْ بِشَرْطِ انْ لا یَکونَ لِلْقائِلِ بِذٰلِکَ مُرادٌ غَیْرُ بَیانِ الْحَقِّ وَ الْباِطِل فی دینِ اللّهِ تَعالی.

وَ امّا اذا ارادَ بِهِ نَقْصَ الْمَذْکورِ بِهِ بِغَیْرِ ذٰلِکَ الْمَعْنیٰ وَ هُوَ مَأْخوذٌ بِفَسادِ رَأْیِ مُرادِهِ وَ انْ کانَ صَوابًا.

فَاِنِ اغْتَبْتَ فَبَلَغَ الْمُغْتابَ فَاسْتَحِلَّ مِنْهُ،وَ انْ لَمْ یَبْلُغْهُ وَ لَمْ یَلْحَقْهُ عِلْمُ ذٰلِکَ فَاسْتَغْفِرِ اللّهَ [ له ].

الْغیْبَةُ تَأْکُلُ الْحَسَناتِ کَما تَأْکُلُ النّارُ الْحَطَبَ،اوْحَی اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الیٰ موسَی بْنِ عِمْرانَ علیه السلام:اَلْمُغْتابُ اذا تابَ فَهُوَ آخِرُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَ انْ لَمْ یَتُبْ فَهُوَ اوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ النّارَ.

قالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: [ أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً

ص:111

فَکَرِهْتُمُوهُ ] (1).

وَ وُجوهُ الْغیْبَةِ تَقَعُ بِذِکْرِ عَیْبٍ فِی الْخَلْقِ وَ الْخُلْقِ وَ الْفِعْلِ وَ الْمُعامَلَةِ وَ الْمَذْهَبِ وَ الْجَهْلِ وَ اشْباهِهِ.وَ اصْلُ الْغیبَةِ تَتَنَوَّعُ بِعَشْرَةِ انْواعٍ:شَفاءِ غَیْظٍ، وَ مَساءَةِ قَوْمٍ،وَ تَصْدیقِ خَبَرٍ،وَ تُهْمَةٍ،وَ تَصْدیقِ خَبَرٍ بَلا کَشْفِهِ،وَ سوءِ ظَنِّ، وَ حَسَدٍ،وَ سُخْرِیَّةٍ،وَ تَعَجُّبٍ،وَ تَبَرُّمٍ،وَ تَزْیینٍ.

فَاِنْ ارَدْتَ السَّلامَةَ فَاذْکُرِ الْخالِقَ لَا الْمَخْلوقَ فَیُصیرَ لَکَ مَکانَ الْغَیْبَةِ عِبْرَةً وَ مَکانَ الْاِثْمِ ثَوابًا.

کَذَبَ مَنْ زَعَمَ انَّهُ وُلِدَ مِنْ حَلالٍ وَ هُوَ یَأْکُلُ لُحومَ النّاسِ بِالْغیْبَةِ.اِجْتَنِبِ الْغیْبَةَ فَاِنَّها ادامُ کِلابِ النّارِ ! !

ص:112

[ الْغیْبَةُ حَرامٌ عَلیٰ کُلِّ مُسْلِمٍ،مَأْثُومٌ صاحِبُها فی کُلِّ حالٍ.

وَ صِفَةُ الْغیْبَةِ انْ تَذْکُرَ احَدًا بِما لَیْسَ هُوَ عِنْدَ اللّهِ عَیْبٌ وَ تَذُمَّ ما یَحْمَدُهُ اهْلُ الْعِلْمِ فیهِ ]

چه دوستی های شیرینی را که غیبت به دشمنی های تلخ مبدل نساخته،چه ظلم ها و ستم ها و بیدادگری ها که بر اثر غیبت بر سر بشر نیامده ؟ !

همۀ مسلمان ها آگاهند که غیبت معصیت مساوی با خوردن گوشت مردۀ برادر مؤمن است،ولی با کمال تعجب و با یک دنیا تأسّف اکثر آنان به این گناه خطرناک آلوده اند !

غیبت کنندگان در حقیقت پایمال کنندۀ زحمات انبیا و امامان و اولیا و پشت کنندگان به حقایق الهیّه و فیوضات ربانی و دوستان شیطان و رفیقان ابلیس و راهرو راه جهنم و ستمکاران بر مردم مظلوم و بی دفاعند.

با ارتکاب هر گناه در حقیقت تیشه به ریشۀ کمال و سعادت و حرکت الهی زده می شود،همۀ ما این مسئله را امتحان کرده ایم که چون به گناهی آلوده می گردیم، حس می کنیم که درون ما را ابری از تاریکی و ظلمت گرفته و آثار آن ظلمت این است که از خود و مردم و معارف حقه و عبادت و طاعت و خدمت و کرامت منزجر شده و دلسرد می شویم و این معنا را نیز امتحان کرده ایم که هرگاه به ترک گناهی به لطف حضرت حق موفق شده ایم،در باطن خویش احساس سبکی و نور و روشنایی کرده و گویی دو بال پر قدرت برای پرواز به سوی حضرت دوست پیدا کرده و از عبادت و طاعت و خدمت و انجام فرایض الهیّه لذّت می بریم.

در لحظاتی که حالات عالی ملکوتی به انسان دست می دهد و نسیم جانبخش فضای لاهوتی به سوی انسان می وزد و درِ رحمت واسعۀ دوست به روی انسان گشوده می شود،آدمی با تمام وجود مترنّم به این غزل فیض،آن شوریدۀ عاشق می گردد:

حلقۀ آن در شدنم آرزوست***بر در او سر زدنم آرزوست

چند بهر یاد پریشان شوم ***خاک در او شدنم آرزوست

ص:114

خاک درش بوده سرم سال ها***باز هوای وطنم آرزوست

تا که به جان خدمت جانان کنم*** دامن جان بر زدنم آرزوست

بهر تماشای سراپای او*** دیده سراپا شدنم آرزوست

دیدهام از فرقت او شد سفید ***بویی از آن پیرهنم آرزوست

مرغ دلم در قفس تن بمرد ***بال و پر و جان زدنم آرزوست

بر در لب قفل خموشی زدم ***سوی خموشان شدنم آرزوست

عشق مهل فیض که با جان رود*** زندگی در کفنم آرزوست

آری،هر کس به هر کجا رسید از ترک گناه و ادای واجبات رسید و برای پرواز به سوی ملکوت و جلب خشنودی حضرت دوست راهی بجز تسلیم به حضرت او و ترک گناه و ادای فرایض وجود ندارد.

چون به ترک معاصی موفق شوی و واجبات و فرایض الهیه را بجا آوری به مقامات عالی الهی و انسانی از جمله مقام با عظمت کشف و شهود و تأثیر در نفوس و رابطه گرفتن با ورای عالم رسی و آن گاه از زندگی خود لذّتی ببری که اهل بهشت در فردای قیامت از نعمت های بهشتی می برند.

و اینک چند نمونه از حالات مردان راه دوست:

آن بزرگوار را کرامات باهره است،آن گاه شرح حالی از خود ایشان حکایت می کند که در شرح فقیه فرموده است و حاصلش این که:

چون خداوند مهربان توفیق زیارت حضرت امیر المؤمنین علیه السلام را به من عنایت فرمود،از برکات آن حضرت مکاشفات بسیاری مرا روی داد که عقول ضعیفه را تحمّل آن نیست و اگر بخواهم توضیح دهم باید بگویم:بین خواب و بیداری بود، ناگاه دیدم که در سامرّا هستم و بارگاه عسگریین در نهایت عظمت و زینت است و بر روی قبر عسگریین علیهما السلام پارچۀ سبزی از پارچه های بهشتی انداخته شده بود که در دنیا مثل آن را ندیده بودم،در آن حال مولایم حضرت صاحب الامر را دیدم که روی بر جانب در نشسته و بر قبر تکیه زده است،پس چون چشمم بر آن حضرت افتاد با صدای بلند،مانند مدّاحان به خواندن زیارت جامعه شروع کردم،چون تمام کردم آن حضرت فرمود:خوب زیارتی است،عرض کردم مولای من ! جانم به فدایت، زیارت جدّ شماست و اشاره به سوی قبر کردم،آن حضرت فرمود:بلی داخل شو، چون داخل شدم نزدیک در ایستادم،حضرت فرمود:پیش بیا،عرضه داشتم:

ترس آن دارم که ترک ادب شود و به خاطر ترک ادب کافر شوم ! ! آن جناب فرمود:

چون ما اذن دهیم ترک ادب نیست،پس اندکی پیش رفتم در حالی که از شدت ترس و هیبت بر خود می لرزیدم.

باز آن جناب فرمود:پیش بیا و من پیش رفتم تا نزدیک آن حضرت رسیدم.

فرمود:بنشین.عرض کردم:می ترسم،فرمود:مترس بنشین،من هم چون غلامی که در مقابل مولایش بنشیند نشستم،آن بزرگوار فرمود:راحت باش و چهار زانو بنشین که تو زحمت کشیده ای و پیاده و پای برهنه آمده ای و بالجمله از آن جناب نسبت به این بنده الطاف عظیمه و مکالمات لطیفه واقع شد که اکثر آن را فراموش نمودم،چون از آن حالت به خود آمدم همان روز اسباب زیارت و تشرّف به سامرّا

ص:116

فراهم شد با آن که مدّتی بود که راه مسدود بود،پس من با پای برهنه و پیاده به زیارت آن جناب مشرف شدم و شبی در روضۀ مقدّسه مکرر زیارت جامعه را خواندم و در اثنای راه کرامت های عظیمه و معجزات غریبه ظاهر شد ! !

راستی،مگر بدون ادای واجبات و به خصوص ترک محرّمات و منهای تزکیه نفس و تجلیه وجود،می توان به مقام قرب رسید و شیرینی وصال را چشید ؟

منغص شدن عیش آنان می شد،اما به حکم اجبار با دوستانش نشستند و برای این که آخوند را از آن مجلس براند سر صحبت را این چنین باز کرد و گفت:راهی که شما در پیش گرفته اید بهتر است یا شیوه ای که ما داریم ؟

آخوند فرمود:برای روشن شدن این مطلب باید هر کدام خواص و لوازم کار خود را بیان کنیم تا ببینیم کدام یک از این دو بهتر و خوش تر است ؟

سردستۀ اشرار گفت:انصاف دادی و سخن به حقّی گفتی،یکی از اوصاف ما این است که چون ما نمک کسی را خوردیم به اصطلاح نمکدان نمی شکنیم و به صاحب نمک خیانت نمی نماییم،آخوند فرمود:این چنین که می گویی نیست و من حرف تو را به هیچ وجه قبول ندارم که شما این چنین هستید.آن شخص گفت:

انکار شما بی مورد است؛زیرا این امر از مسلّمات این طایفه است،آخوند فرمود:

اگر چنین است من از شما می پرسم آیا شما هرگز نمک خدا را خورده اید ؟ !

آن شخص چون این سخن بشنید سر به زیر انداخت و پس از اندکی از مجلس برخاست و با همراهانش بیرون رفت.

صاحب خانه به آخوند عرض کرد:کار بدتر شد؛زیرا اینان به قهر از خانۀ من رفتند،آن جناب فرمود:فعلاً که کار به اینجا کشید،صبر کن ببینیم در آینده چه می شود ؟

چون صبح شد رئیس اشرار به در خانۀ ملا محمّد تقی مجلسی آمد و با دنیایی عجز و التهاب و لابه و ناله عرضه داشت:سخن دیشب شما سخت در من اثر گذاشت و خواب از چشمم ربود،اکنون توبه کارم،غسل کرده و به خدمت آمده ام تا شرایع دین را به من بیاموزی و پس از آن از مخلصان حقّ و هدایت یافتگان به راه

ص:118

خدا گردید (1).

سخن عشق جز اشارت نیست***عشق در بند استعارت نیست

دل شناسد که چیست جوهر عشق*** عقل را ذره ای بصارت نیست

در عبارت همی نگنجد عشق ***عشق از عالم عبارت نیست

هرکه را دل ز عشق گشت خراب*** بعد از آن هرگزش عمارت نیست

عشق بِستان و خویشتن بفروش*** که نکوتر از این تجارت نیست

گر شود فوت لحظه ای بی عشق*** هرگز آن لحظه را کفارت نیست

دل خود را ز گور نفس برآر ***که دلت را جز این زیارت نیست

تن خود را به خون دیده بشوی*** که تنت را جز این طهارت نیست(2)

جنب مدارس علمیۀ آن جناب،صدها محصل علوم دینی به کمالات علمی و اخلاقی رسیدند که هر کدام به هر ناحیه که رفتند منشأ برکات شدند،آن مرد بزرگ به سال هزار و سیصد و پنجاه و هفت به جوار رحمت حقّ شتافت و سراسر آن نواحی را از وجود مقدسش محروم کرد رحمة اللّه علیه رحمة واسعة.

در همان سال که در آن شهر منبر می رفتم برای دست بوسی و زیارتش رفتم.آن حضرت اجازۀ علمی و روایی مفصّلی کتباً و شفاهاً به من مرحمت فرمود و این مسئله برای من که فاقد هر نوع صلاحیّت بوده و هستم جز عنایت و رحمت الهی چیزی نبود.

آن مرد بزرگ در هر مجلسی که از اهل علم و غیر اهل علم در خانه اش برقرار می شد به بیان معارف الهیّه و مسائل ربانیّه و احادیث مأثوره و شرح حالات اولیا و بزرگان می پرداخت،تا نشستگان در محضرش از فیض آن مطالب به قیام روحی و قلبی اقدام کرده و خانۀ هستی خود را به نور معرفت و عمل بیارایند،در آن مجلسی که این فقیر فیض حضور آن جناب را داشت فرمودند:مولی محمّد تقی مجلسی در امر به معروف و نهی از منکر مردی شدید،دلسوز،دلسوخته و برافروخته بود.

به هرجا قدم می گذاشت،به هرکس که می رسید و هر موضوعی را می دید،از امر به معروف و نهی از منکر دست برنمی داشت و در این زمینه از هیچ کس پروا نداشت و از ملامت ملامت کنندگان ترس و اضطراب و رنجی به خود راه نمی داد.

چندین بار به سردستۀ اوباش و اشرار محلّی برخورد و عاشقانه و جانانه وی و همراهانش را نصیحت و امر به معروف و نهی از منکر کرد.

آنان از برخورد مولا محمّد تقی سخت آزرده و آشفته بودند،برای ساکت نمودن وی نقشه ای طرح کردند و آن این بود که یکی از مریدان مخلص او را وادار کنند که در شب جمعه او را به مهمانی دعوت کند،ولی از افشای داستان خودداری نماید که خانه در آن شب بدون صاحب خانه باید در اختیار اوباش باشد،چنانچه افشای

ص:120

سرّ کند به بلای سخت دچار گردد،صاحب خانۀ ترسو برای شب جمعه از آن مرد بزرگ الهی دعوت کرد و خود از خانه رفت.

مجلسی به دعوت آن مرد مؤمن به آن خانه آمد،اما صاحب خانه را ندید، جلسه از اشرار و سردستۀ آنان تشکیل شده بود،مجلسی دانست که نقشه ای جهت او کشیده شده،از نقشه خبر نداشت ولی نقشه این بود که چون مجلس آراسته شد، زنی عشوه گر و مطربه با روی باز و لباس رقص وارد مجلس شود و با زدن و کوبیدن آلات موسیقی به رقص مشغول شود،آن گاه یکی از اوباش مردم محلّه را خبر کند تا بیایند وضع آن روحانی را ببینند،چون مردم بیایند آبرویش برود و زبانش از امر به معروف و نهی از منکر بسته شود ! !

مجلس آماده شد،ناگهان زن وارد گشت و با خواندن این شعر شروع به رقصیدن کرد:

در کوی نیک نامان ما را گذر ندادند ***گر تو نمی پسندی تغییر ده قضا را (1)

چون آن مرد وارسته و آن عبد خالص و آن منور به نور معرفت آن اوضاع را مشاهده کرد با دلی سوخته و چشمی گریان به وجود مقدس حضرت روی آورد و عرضه داشت:

گر تو نمی پسندی تغییر ده قضا را

ناگهان دیدند آن زن پردۀ اطاق را به در آورد و بر خود پیچید و به خاک افتاد و به یا رب یا رب مشغول شده و در مقام توبه و انابه برآمد و به دنبال او همۀ اوباش سر به خاک گذاشته و به درگاه دوست نالیدند و همۀ آنان به دست آن مرد الهی توبه کردند و از صلحای زمان شدند !

ص:121

هر دیده که بر تو یک نظر داشت***از عمر تمام بهره برداشت

سرمایه عمر دیدن توست*** وان دیده تو را که یک نظر داشت

کورست کسی که هر زمانی*** در دید تو دیده دگر داشت

در شوق رخ تو بیشتر سوخت*** هر کو به تو قرب بیشتر داشت

در عشق رخ تو یک سر موی*** ننهاد قدم کسی که سر داشت

بس مرده که زنده کرد در خاک*** بادی که به کوی تو گذر داشت(1)

عمر عزیز تا به کی صرف در آرزو کنم***های بیا که آرزو جمله فدای هوکنم

چند خجل کند مرا توبه آبروی بر ***می سزد ار ز توبه خون ریزم و آبرو کنم

چند تنم به گرد تن بخیه زنم برین بدن ***بفکنم این تن و به جان روی به جستجو کنم

و مصرّانه از من درخواست شده به آن ناحیه بروم و من در مسئلۀ تکلیف و وظیفۀ خود مردّد و دودل هستم،چاره ای جز رجوع به باب علم نبی ندیدم،تکلیف من چیست که سخت سرگردانم ؟

علامۀ بحر العلوم می گوید:ناگهان صدایی از قبر مطهر آمد که همۀ ما شش نفر شنیدیم که:

یا شَیْخُ لا تَخْرُجْ مِنْ بِلادِنا.

ای مرد بزرگ ! از منطقۀ ما بیرون مرو.

آقا باقر به ما شش نفر روی آورد و فرمود:شنیدید مولای من چه فرمود ؟ عرضه داشتیم:آری،فرمود:گواه باشید که طبق فرمان مولا وظیفۀ من ماندن در این منطقه است،آن گاه برای این که مردم ایران از فیض الهی محروم نباشند به فرزند ارجمند و عالمش آقا محمد علی امر کرد به طرف ایران حرکت کند و آن جناب به امر پدر به سوی ایران آمد و در شهر کرمانشاه اقامت جست و در آن ناحیه منشأ آثار و خدمات مهم علمی و اجتماعی شد.

آری،با ترک گناه و ادای فرایض به شرطی که نور خلوص در عمل تجلّی داشته باشد می توان به مقامات عالیه الهیّه رسید.

همین خاطر حضرت صادق علیه السلام در ابتدای روایت باب غیبت می فرماید:

غیبت بر هر مسلمانی حرام است و صاحب غیبت در هر حال،اهل گناه و از طایفۀ معصیت کاران است.

غیبت آن است که سخن گویی از کسی به صفتی که آن صفت نزد حضرت حقّ عیب نباشد،اما تو آن صفت را به گونه ای ذکر کنی که بوی مذمّت بدهد،یا وصفی از کسی بگویی که آن وصف نزد آگاهان مذموم نیست،ولی نحوۀ گفتار تو به صورتی باشد که مستمع از سخنانت معنای مذمّت بفهمد.

خلاصه،نسبت دادن کسی به صفتی به عنوان ذم و بدی غیبت است،هر چند آن صفت نزد خداوند و عقلا عیب نباشد.

اما ذکر صفتی که آن صفت نزد حق مذموم است و صاحبش بین مردم به آن صفت مشهور باشد و علّت شهرتش به آن عیب آن است که خود حرمت خود را نگاه نداشته به این معنی که متظاهر به فسق و فجور و گناه علنی است و از جنایاتش باک نمی کند و شرم و حیا ندارد بی مانع است؛زیرا که این گونه سخن گفتن در حقّ این گونه مردم غیبت نیست،هرچند صاحب آن اوصاف از شنیدن آنچه پشت سرش گفته شده دلگیر شود.

امّا توجه داشته باش که خود از آن اوصاف پاک باشی و قصد و غرضت از گفتن اوصاف او بیان حقّ باشد و این که مردم،خود را از شرّ او در امان بدارند و از زیانش بر کنار به مانند و مواظب توطئه و نقشۀ او باشند که غیبت این گونه مردم و جاسوسی علیه آنان جایز بلکه لازم است که اگر مردم از وضع اینان مطّلع نشوند به آنان و به کشورشان و به اموال و به دینشان ضربۀ غیر قابل جبران وارد خواهد شد.

ولی اگر غرض و قصدت از آن گونه گفتار حقّ و حقیقت نباشد،گرچه در گفتارت

ص:125

صادقی ولی دچار اثم و گناه شده ای.

قرآن مجید در آیۀ 12 سورۀ حجرات از غیبت به عنوان خوردن گوشت میّت برادر مؤمن یاد کرده و این گونه یاد شدن از این گناه دلیل بر سنگینی بار این معصیت است.

و یَتُوبُ فَیَتوبُ اللّهُ عَلَیْهِ وَ انَّ صاحِبَ الْغیبَةِ لا یُغْفَرُ لَهُ حَتّیٰ یَغْفِرَ لَهُ صاحِبُهُ (1).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:از غیبت برحذر باشید که غیبت از زنا شدیدتر است،مرد زنا می کند و از عملش سخت پشیمان شده به خداوند باز می گردد و خدا وی را می پذیرد،اما غیبت کننده تا غیبت شونده را راضی نکند آمرزیده نمی شود.

پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید:

شب معراج گروهی را دیدم که با ناخن های خود چنگ به صورت می زنند و روی خود را خراش می دهند.به جبرائیل گفتم:اینان کیانند ؟ گفت:کسانی هستند که از مردم غیبت می کردند و عرض مردم را به باد می دادند (2).

سلیم بن جابر می گوید:

به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کردم:چیزی به من بیاموز که نفع خدایی برم،حضرت فرمود:چیزی از خوبی را کوچک مشمار گرچه ریختن جرعۀ آبی از دلوت در ظرف تشنه باشد و با برادرت با حُسن خلق روبرو شو و چون غایب شد از وی غیبت مکن (3).

نکند.

مردم روزه گرفتند،چون غروب شد هر روزه داری برای اجازۀ افطار به محضر آن جناب آمد و آن حضرت اجازۀ افطار داد.

در آن وقت مردی آمد و عرضه داشت:دو دختر دارم تاکنون افطار نکرده اند و از آمدن به محضر شما حیا می کنند اجازه دهید هر دو افطار نمایند حضرت جواب نداد،آن مرد گفته اش را تکرار کرد،حضرت پاسخ نگفت،چون بار سوم گفتارش را تکرار کرد،حضرت فرمود:روزه نبودند،چگونه روزه بودند در حالی که گوشت مردم را خورده اند،به خانه برو و به هر دو بگو استفراغ کنند،آن مرد به خانه رفت و دستور استفراغ داد،آن دو استفراغ کردند در حالی که از دهان هر یک قطعه ای از خون بسته بیرون آمد،آن مرد در حال تعجب به محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و داستان را گفت،حضرت فرمود:به آن کسی که جانم در دست اوست اگر این گناه غیبت بر آنان باقی مانده بود اهل آتش بودند ! (1)!

و بویش از این بدتر بود ! (1)!

در تفسیر آیۀ [ وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ ] (2)آمده:

هُمزه،طعنه زننده به مردم و لمزه،غیبت کننده از مردم مسلمان است.

صحابۀ رسول خدا صلی الله علیه و آله با خوش رویی با یکدیگر برخورد می کردند و در جلسۀ غیبت حاضر نمی شدند و این عدم حضور در مجلس غیبت را بالاترین عمل می دانستند و خلاف آن را عادت منافقان به حساب می آوردند.

بعضی از بزرگان گفته اند:

گذشتگان از اهل ایمان عبادت را در روزه و نماز تنها نمی دیدند،عبادت بزرگ نزد آنان خودداری از غیبت بود.

ابن عباس می گوید:

چون خواستی عیب دیگران را بگویی مسیر سخن را به گفتن عیوب خود برگردان (3).

مالک دینار می گوید:

عیسی با حواریون بر مرده سگی گذشتند،حواریون گفتند:عجب بوی بدی دارد،عیسی فرمود:عجب دندان های سفیدی در دهان اوست،انگار می خواست حواریون را از بدگویی از سگ منع کرده و به آنان تعلیم دهد که همیشه خوبی های خلق را بگویید (4).

ص:129

این را هم باید دانست که غیبت منحصر به زبان نیست،بلکه با اشاره و با فعل و با حرکات اعضای بدن هم امکان غیبت وجود دارد.

از خداوند بزرگ بخواهیم که برای همیشه ما را از افتادن در این گناه خطرناک حفظ کند و تا وقت بیرون رفتن از دنیا ما را از شرّ این معصیت در امان بدارد.

راهی برای ردّ آن جز بازگو کردن وضع اهل منکر نزد اهل قدرت نیست (1).

در غیر این موارد پشت سر مردم مؤمن و مسلمان حرف زدن مخالف با دین و حرام و معصیت الهی و باعث عذاب جهنم در فردای قیامت است.

ص:132

[ فَاِنِ اغْتَبْتَ فَبَلَغَ الْمُغْتابَ فَاسْتَحِلَّ مِنْهُ،وَ انْ لَمْ یَبْلُغْهُ وَ لَمْ یَلْحَقْهُ عِلْمُ ذٰلِکَ فَاسْتَغْفِرِ اللّهَ [ له ].

الْغیْبَةُ تَأْکُلُ الْحَسَناتِ کَما تَأْکُلُ النّارُ الْحَطَبَ،اوْحَی اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الیٰ موسَی بْنِ عِمْرانَ علیه السلام:اَلْمُغْتابُ اذا تابَ فَهُوَ آخِرُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَ انْ لَمْ یَتُبْ فَهُوَ اوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ النّارَ قالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: [ أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ ] (1)]

امام صادق علیه السلام می فرماید:

هرگاه از کسی غیبت کردی و به لوث این گناه ملوّث شدی و این مسئله به گوش طرف رسید و فهمید که از او غیبت کرده ای،پس علاج تو از این درد جهنمی،این است که از او حلالیت بخواهی و لازم است آن قدر دنبال او باشی تا تو را ببخشد و اگر به گوش او نرسید پس راه خلاصی تو از آن این است که از حضرت حق طلب آمرزش و مغفرت کنی.

و این حقیقت را بدان که غیبت خوبی ها را می خورد،چنانچه آتش هیزم را خاکستر می کند.

خداوند عزّ و جل به موسی بن عمران فرمود:

ص:133

غیبت کننده اگر توبه کند آخرین کسی است که وارد بهشت می شود و اگر توبه نکند اول کسی است که به آتش جهنم می رود،خداوند در قرآن مجید فرموده:

آیا یکی از شما دوست دارد گوشت مردۀ برادرش را بخورد ؟ !

مسئلۀ غیبت چنانچه در صفحات گذشته توضیح داده شد عبارت است از عیب جویی و عیب گویی در خلقت انسان و خلق او و فعل او و معامله و مذهب و جهل او و امثال این امور.

ص:134

[ وَ اصْلُ الْغیبَةِ تَتَنَوَّعُ بِعَشْرَةِ انْواعٍ:شَفاءِ غَیْظٍ،وَ مَساءَةِ قَوْمٍ، وَ تَصْدیقِ خَبَرٍ وَ تُهْمَةٍ،وَ تَصْدیقِ خَبَرٍ بَلا کَشْفِهِ،وَ سوءِ ظَنِّ، وَ حَسَدٍ،وَ سُخْرِیَّةٍ،وَ تَعَجُّبٍ،وَ تَبَرُّمٍ،وَ تَزْیینٍ ]

[ فَاِنْ ارَدْتَ السَّلامَةَ فَاذْکُرِ الْخالِقَ لَا الْمَخْلوقَ فَیُصیرَ لَکَ مَکانَ الْغیْبَةِ عِبْرَةً وَ مَکانَ الْاِثْمِ ثَوابًا.کَذَبَ مَنْ زَعَمَ انَّهُ وُلِدَ مِنْ حَلالٍ وَ هُوَ یَأْکُلُ لُحومَ النّاسِ بِالْغیْبَةِ.اِجْتَنِبِ الْغیْبَةَ فَاِنَّها ادامُ کِلابِ النّارِ ! !]

ص:137

ص:138

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:

لا تُراءِ بِعَمَلِکَ مَنْ لا یُحْیی وَ لا یُمیتُ وَ لا یُغْنی عَنْکَ شَیْئًا.

وَ الرِّیاءُ شَجَرَةٌ لا تُثْمِرُ الّا الشِّرْکَ الْخَفِیَّ وَ اصْلُهَا النِّفاقُ،یُقالُ لِلْمُرائی عِنْدَ الْمیزانِ:خُذْ ثَوابَکَ وَ ثَوابَ عَمَلِکَ مِمَّنْ اشْرَکْتَهُ مَعی فَانْظُرْ مَنْ تَعْبُدُ، وَ مَنْ تَدْعُو،وَ مَنْ تَرْجُو وَ مَنْ تَخافُ.

وَ اعْلَمْ انَّکَ لا تَقْدِرُ عَلیٰ اخْفاءِ شَیْءٍ مِنْ باطِنِکَ عَلَیْکَ وَ تَصیرُ مَخْدوعًا بِنَفْسِکَ،قالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: [ یُخٰادِعُونَ اللّٰهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ مٰا یَخْدَعُونَ إِلاّٰ أَنْفُسَهُمْ وَ مٰا یَشْعُرُونَ ] (1).

وَ اکْثَرَ ما یَقَعُ الرّیاءُ فِی الْبَصَرِ،وَ الْاَکْلِ،وَ الْکَلامِ،وَ الْمَشْیِ،وَ الْمُجالَسَةِ، وَ اللِّباسِ،وَ الضَّحْکِ،وَ الصَّلاةِ،وَ الْحَجِّ،وَ الْجَهادِ،وَ قِراءَةِ الْقُرْانِ،وَ سائِرِ الْعِباداتِ الظّاهِرَةِ.

وَ مَنْ اخْلَصَ لِلّهِ باطِنَهُ وَ خَشَعَ لَهُ بِقَلْبِهِ وَ رَأیٰ نَفْسَهُ مُقَصِّرًا بَعْدَ بَذْلِ کُلِّ مَجْهودٍ وَجَدَ الشُّکْرَ عَلَیْهِ حاصِلاً فَیَکونُ مِمَّنْ یُرْجیٰ لَهُ الْخَلاصُ مِنَ الرِّیاءِ وَ النِّفاقِ اذَا اسْتَقامَ عَلیٰ ذٰلِکَ فی کُلِّ حالٍ.

ص:139

[ لا تُراءِ بِعَمَلِکَ مَنْ لا یُحْیی وَ لا یُمیتُ وَ لا یُغْنی عَنْکَ شَیْئاً، وَ الرِّیاءُ شَجَرَةٌ لا تُثْمِرُ الّا الشِّرْکَ الْخَفِیَّ وَ اصْلُهَا النِّفاقُ ]

مرحلۀ ثمر آوردن برسند،انسان ارّۀ تیزی را بردارد و به شخصی التماس کند که بیا هر چه درخت و گیاه در این زمین است از بیخ و بن بر کن !!

ریاکار با ارّۀ ریا که به دست مردم می دهد اصرار می کند که عملش از قبولی و رضایت حضرت حق قطع گردد و به ثمر واقعی و حقیقی نرسد.

با این معنا باید گفت:ریا کردن،کاری است احمقانه و ریاکار در حقیقت حمّال و عملۀ شیطان است.

برای دور ماندن از ریا تمرین ها و ریاضت های سخت شرعی لازم است و اگر کسی در مقام معالجۀ این مرض هولناک بر نیاید به خسران ابدی دچار خواهد شد، توجه به حقیقت اسما و صفات الهی مانند ربّ،قابل،رحمان،رحیم،خالق، ودود،غفور،کریم،اللّه،رفیع الدّرجات و توجه به این که تمام موجودات مملوک حقّند و از خود حیثیّت و هویت و اعتبار ندارند و توجه به این که روزی خواهد آمد که احدی قدرت ندارد برای نجات انسان کاری صورت بدهد و توجه به این که عبادت جز برای حضرت حق واقع نمی شود،داروهای علاج ریا هستند.

دادی ؟ آیا منظورت این بود که مولایت تو را امر کرده یا به خاطر هوای نفس و شهوت بود،پس اگر در این مرحله از رسیدگی سالم درآمد نوبت به پرونده دوم می رسد که عمل را چگونه انجام دادی که خدای را در هر عمل،شرایط و حدودی است که باید رعایت گردد و رسیدگی می شود که آیا تشخیص حدود و شرایط از روی علم و تحقیق بوده یا از روی جهل و گمان؛پس اگر از این مرحلۀ بازرسی نیز به سلامت بگذرد پرونده سوم مطرح می گردد که برای چه کسی انجام دادی،آیا در عمل اخلاص داشتی و تنها برای خدا انجام دادی و به محتوای«لا اله الّا اللّه»که بر زبان داشتی وفادار بودی ؟ تا اجر و پاداشت بر خدا باشد.یا آن که برای ریا و تزویر و نشان دادن به مخلوقی همانند خودت بود که باید اجر و پاداشت را از همان مخلوق بگیری،چنان که در روایات متعدد این مضمون آمده و یا آن که عملی که انجام دادی برای رسیدن به مزد و پاداش دنیوی بوده که بهره ات را در دنیا برده ای و یا آن که از روی سهو و غفلت بوده که اجر و پاداشی نداری.

بالجمله،اگر آدمی متوجه باشد که این چنین بازپرسی ها در پیش دارد نفس خود را رها نمی کند تا هر چه بخواهد انجام دهد و پیش از آن بازخواست شود،خودش را به دادگاه وجدان می کشد و از او بازخواست می کند تا نفس از راه حق منحرف نشود و به خسران و زیان گرفتار نگردد.

یکی از عرفای بزرگ در سخنی عمیق و با معنا می گوید:

«انَّما یَتَحَقَّقُ بِالْمُراقَبَةِ مَنْ یَخافُ عَلیٰ فَوْتِ حَظِّهِ مِنْ رَبِّهِ».

مراقبت از نفس در کسی تحقق می یابد که بر فوت بهره اش از پروردگار بترسد.

غفلت ما از مراقبه از آن روست که ندانستیم با ترک مراقبه چه از دست داده و خواهیم داد و از چه بهره های الهی محروم بوده و خواهیم بود و ندانستیم که حظّ ربّ چیست ؟ و چگونه آن حظّ با مخالفت با حضرت او منافات دارد،افسوس که

ص:142

در اثر سوء تعلیم و تربیت دل خود را با وعده های پوچ شیطانی خوش داشتیم و محکمات آیات و روایات را نادیده گرفتیم و اکنون بر ماست که در آتش حرمان و هجران بسوزیم تا فردا با ما چه رفتار کنند ؟!

چه عجیب است که گاهی اهل گناه اگر بدانند بیننده ای آنان را می بیند،گرچه آن بیننده طفل صغیر باشد به ملاحظه بر می خیزد و حتی شنیده شده و یا در کتاب ها آورده اند که گاهی بت پرستان در مقام عصیان از بت خود ملاحظه می کردند،اما عده ای از مردم که ادعای ایمان و اسلام دارند در حرکات و سکنات و در اعمال و رفتار خود از حضرت حق ملاحظه نمی کنند و این عدم ملاحظه از ذلّت و پستی و بیچارگی نفس است و از تیره روزی و سیه بختی انسان !

غزالی می گوید:

جوانی شب هنگام به دامن زنی در آویخت،زن گفت:حیا نمی کنی ؟

گفت:از که ؟ که بجز ستارگان چشمک زن آسمان کسی چشم بر ما ندوخته است.

زن گفت:پس ستاره آفرین کجا شد ؟ ! !

بیایید در هر عملی وجود مقدس خالق و مالک و حیات بخش و رزاق و خدای خود را لحاظ کنیم که همه کاره اوست و به همه جا و به همه کس ناظر اوست، و کلید بهشت و جهنم در اختیار اوست و قبولی و ردّ عمل با حضرت اوست.

اما بعد:سزد که آدمی ضعیف که تاب گزیدن مورچه ندارد از عذاب خدای و گزیدن حیات و عقارب دوزخ و شکنجه و داغ آن جهان خود را نگاه دارد که عذاب حقّ است،و سطوت و بطش او از مجرمان مصروف نیست.

و اگر آدمی اندیشد که خدای کریم و رحیم است،کجا بنده را چنین عذاب کند ؟ باید بیندیشد که آنچه حال خدای با بندۀ مجرم کرده که او را محلّ معصیت آفریدگار خویش و به جفا و نافرمان برداری قیوم سماوات مبتلا کرده است از ابتلای به عذاب کمتر نیست،بلکه نزد ارباب همم و اهل معرفت،این زیادت است،چنان چه اگر یکی از ایشان را مخیّر سازند میان عذاب و یا ابتلای به معصیت،عذاب را دوست تر دارد از ابتلای به معصیت که بندگان حق شناس معصیت را برای آن که معصیت است دشمن دارند با قطع نظر از آن که سبب عذاب می شود و یا نمی شود،چنانچه رسول اللّه صلی الله علیه و آله که در شأن صهیب فرمود:

نِعْمَ الْمَرء صُهَیْبٌ لَوْ لَمْ یَخَفِ اللّهَ لَمْ یَعْصِهِ (1).

نیکو مردی است صهیب،برفرض اگر از خدای نمی ترسید باز معصیت خدا را نمی کرد.

و بندۀ مستبصر داند که اگر العیاذ باللّه به عذاب جاوید مبتلا شوند این اهون است از آن که به نافرمانی و عقوق و جفا در کار آفریدگار تبارک اسمه موصوف گردند،چون خدای عزّ و جلّ این خذلان به بنده پسندید که او به چنین موصوف گردد که نافرمانی خداست،چه عجب اگر او را به عذاب مبتلا گرداند که اهون از آن است نزد مستبصر حق شناس.

و چون در آخرت،جلال و بزرگواری خدای بر مجرمان ظاهر شود چنان که آن را

ص:144

انکار نتوانند کرد و بینند که چنان نافرمانی و سوء معامله با چه کسی کرده،بینشی که از آن تعامی (1)میسّر نباشد و از زشتی کردار خود آگاه شوند آگاهی ای که تجاهل با آن نتوان ورزید،ایشان را حالتی روی نماید از خجالت که عذاب آتش با شدّت و حدّت که آن راست اهون از آن باشد و اگر ایشان را به عذاب آتش مشغول کنند و آن خجالت ایشان را فراموش شود،یا ساعتی از آن ذاهل و غافل گردند گویی بر ایشان منتی توان نهاد و وای بر کسی و بدا به حال او که عذاب آتش با آنچه اوست اهون الحالین او باشد... در آتشم بیفکن و نام گنه مبر کآتش به گرمی عرق انفعال نیست

آری،برای اهل بینش حرمان و هجران از او سخت ترین عذاب و محرومیت از قرب و وصال بدترین شکنجه است.

[ فَمَنْ کٰانَ یَرْجُوا لِقٰاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صٰالِحاً وَ لاٰ یُشْرِکْ بِعِبٰادَةِ رَبِّهِ أَحَداً ] (1).

و هر که به دیدار حق تعالی امید دارد گو اندر عبادت حق تعالی هیچ شرکت میفکن.

دیگری را بیاورند و گویند:چه طاعت داری ؟ گوید:هر چه داشتم به صدقه بدادم،گوید:دروغ گویی برای آن بکردی تا بگویند:فلان مرد سخی است، بگیرید وی را به دوزخ برید (1).

دیگری را بیاورند و گویند:چه طاعت داری ؟ گوید:علم و قرآن بیاموختم و رنج بسیار بردم،گویند:دروغگویی،برای آن آموختی تا گویند:فلان مرد عالم است،بگیرید وی را به دوزخ ببرید.

و رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت:از امّت خویش از هیچ چیز چنان نترسم که از شرک کهین،گفتند:آن چیست یا رسول اللّه ؟

گفت:ریا.

و گفت:روز قیامت حق تعالی گوید با مرائیان،نزدیک آن کسانی شوید که عبادت برای ایشان کردید و جزای خود طلب کنید.

و گفت:به حق تعالی پناه کنیم از«جُبُّ الحزن»یعنی غار اندوه،گفتند:یا رسول خدا«جبّ الحزن»چیست ؟ گفت:وادیی است اندر دوزخ ساخته برای قرّاء مرائی و گفت:حقّ عزّ و جلّ همی گوید:هر که عبادتی کرد و دیگری را با من شرکت داد من از شریک بی نیازم جمله بدان همباز دادم.

رسول صلی الله علیه و آله گفت:خدای نپذیرد کرداری که اندر وی یک ذره ریا بود.معاذ همی گریست،عمر گفت:چرا همی گریی ؟ گفت:از رسول صلی الله علیه و آله شنیدم اندک ریا شرک است و گفت:مرائی را روز قیامت ندا کنند و آواز دهند یا مرائی یا نابکار یا غدّار ! کردارت ضایع شد و مزدت باطل شد برو و مزد از آن کس طلب کن که کار برای وی کردی (2).

ص:147

شداد بن اوس گوید:

رسول صلی الله علیه و آله را دیدم که همی گریست.گفتم:یا رسول اللّه ! چرا همی گریی ؟ گفت:همی ترسم که امت من شرک آورند نه آن که بت پرستند یا ماه و آفتاب لیکن عبادت بر او به ریا کنند (1).

و گفت:اندر ظلّ عرض آن روز که هیچ ظلّ نباشد جز آن مردی نخواهد بودن که بدست راست صدقه بداد و خواست که از دست چپ پنهان دارد.

معاذ همی گوید که رسول صلی الله علیه و آله گفت:

که حقّ عزّ و جلّ هفت فرشته پیش از آفریدن آسمان ها بیافرید،پس از آن آسمان ها بیافرید و هر یک را کرد موکّل بر آسمانی و دربانی آن آسمان به وی داد.

چون فرشتگان زمین که کردار خلق نویسند و آنان حفظه اند عمل بنده که از بامداد تا شب کرده باشد رفع کنند تا آسمان اول برند و بر طاعت وی ثنای بسیار گویند و چندان عبادت کرده باشد که نور وی چون نور آفتاب بود آن فرشته که موکل بود بر آسمان اول گوید:این طاعت ببرید و بر روی وی باز زنید که من نگهبان اهل غیبتم.مرا حق تعالی فرموده است که هر که غیبت کند مگذار که عمل وی بر تو بگذرد.

پس عمل دیگر رفع کنند که غیبت نکرده باشد تا به آسمان دوم آن فرشته گوید:

ببرید و بر روی وی باز زنید که این برای دنیا کرده است و اندر مجالس بر مردمان فخر کرده است و مرا فرموده اند که عمل وی را منع کنم.

پس عمل دیگری رفع کنند که اندر وی صدقه باشد و روزه و نماز و حفظه عجب بمانده باشند از نور روی و چون به آسمان سیم رسد آن فرشته گوید:من موکلّم بر کبر که من عمل متکبران را منع کنم و وی بر مردمان تکبر کردی.

پس عمل دیگری رفع کنند تا به آسمان چهارم آن فرشته گوید:من موکل عُجبم و عمل وی بر عجب نبودی نگذارم که عمل وی از من بگذرد.

پس عمل دیگری رفع کنند و آن عمل چون عروسی بود که به شوهر تسلیم خواهند کرد تا به آسمان پنجم برند آن فرشته گوید:آن عمل بر روی وی باز زنید و بر گردن وی نهید که من موکّل حسدم هر که در علم و عمل به درجۀ وی رسیدی او را حسد کردی !!

پس عمل دیگری رفع کنند و هیچ منع نبود تا به آسمان ششم آن فرشته گوید:

این عمل ببرید و بر روی وی باز زنید که وی بر هیچ کس که وی را بلایی و رنجی

ص:149

رسیدی رحمت نکردی بلکه شادی کردی و من فرشته رحمتم مرا فرموده اند تا عمل بی رحم منع کنم.

پس عمل دیگری رفع کنند که نور وی چون نور آفتاب بود و بانگ آن در آسمان ها افتاده باشد و هیچ کس منع نتواند کرد چون به آسمان هفتم رسد آن فرشته گوید:این عمل بر روی وی باز زنید که وی بدین عمل خدای را نخواست بلکه مقصود وی حشمت بود نزدیک علما و نام و بانگ بود اندر شهرها و هر چه چنین بود ریا باشد و خدای تعالی عمل مرائی نپذیرد.

پس عمل دیگری رفع کنند و از آسمان هفتم بر گذرانند و اندر وی همۀ خُلق نیکو بود و ذکر و تسبیح و همۀ فرشتگان آسمان گواهی دهند که این عمل پاک است و به اخلاص است حق تعالی گوید:شما نگهبان عملید و من نگاهبان دل،وی این عمل را نه برای من کرده است و اندر دل نیّت دیگری داشت،لعنت من که خدایم بر وی باد،فرشتگان همه لعنت گویند و گویند:لعنت تو و لعنت ما بر وی باد.

آسمان ها گویند:لعنت ما بر وی باد و هفت آسمان و هر چه اندر هفت آسمان است بر وی لعنت کنند و امثال این اندر ریا بسیار است (1).

انسان با دقت در روایات و معارف الهی به این نکته متوجه می شود که ریا عمل بسیار پلید و آتش سوزنده و سختی است که هم چون آتش جهنم تمام زحمات انسان را می سوزاند و از آدمی چیزی باقی نمی گذارد.

علامۀ بحر العلوم بیست و پنج سال خنده نکرد و شاگردان آن بزرگوار در همه حال وی را مغموم و مهموم می دیدند،پس از بیست و پنج سال تبسّمی بر لبان مبارکشان نقش بست،یکی از شاگردان که محرم سرّ بود از سبب آن تبسّم پس از بیست و پنج سال پرسید؛آن جناب جواب داد:بیست و پنج سال برای ریشه کن کردن ریا از خانه قلب در تلاش بودم تا امروز به توفیق خدا و به کمک عنایت و رحمت او متوجه شدم که ریشۀ این رذیلت از قلبم کنده شده،بدین سبب از شدّت خوشحالی خندیدم.

راستی،وقتی وجود انسان از آلودگی های ظاهر و پنهان پاک می شود،چه دنیای عجیبی برای آدمی پیدا می شود و چه لذت روحی و معنوی که قابل مقایسه با هیچ لذّتی نیست به انسان دست می دهد،در آن وقت است که انسان جز او نمی بیند و جز او نمی خواهد و جز او نمی گوید و از غیر حضرت او لذت نمی برد.

دیده ای واکنم از تو به رویت نگرم***زان که شایسته دیدار تو نبود نظرم

چون ترا هر نفسی جلوه به حسنی دگر است*** هر نفس زان نگران در تو به چشمی دگرم

تویی از منظر چشمم نگران برزخ خویش*** که تویی مردمک دیده و نور بصرم

هر که بیرسم و اثر گشت به کویش پی برد*** من بی رسم و اثر ناشده پی می نبرم

بوی جانبخش تو همراه نسیم سحر است*** زان سبب مرده انفاس نسیم سحرم

مغربی آینه دل زغبار دو جهان*** پاک بزدای که پیوسته در او می نگرم

ص:151

[ یُقالُ لِلْمُرائی عِنْدَ الْمیزانِ:خُذْ ثَوابَکَ وَ ثَوابَ عَمَلِکَ مِمَّنْ اشْرَکْتَهُ مَعی فَانْظُرْ مَنْ تَعْبُدُ،وَ مَنْ تَدْعو،وَ مَنْ تَرْجو وَ مَنْ تَخافُ.وَ اعْلَمْ انَّکَ لا تَقْدِرُ عَلیٰ اخْفاءِ شَیْءٍ مِنْ باطِنِکَ عَلَیْکَ وَ تَصیرُ مَخْدوعًا بِنَفْسِکَ.قالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: [ یُخٰادِعُونَ اللّٰهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ مٰا یَخْدَعُونَ إِلاّٰ أَنْفُسَهُمْ وَ مٰا یَشْعُرُونَ ] (1)]

[ وَ اکْثَرَ ما یَقَعُ الرّیاءُ فِی الْبَصَرِ،وَ الْاَکْلِ،وَ الْکَلامِ،وَ الْمَشْیِ، وَ الْمُجالَسَةِ،وَ اللِّباسِ،وَ الضَّحْکِ،وَ الصَّلاةِ،وَ الْحَجِّ، وَ الْجَهادِ،وَ قِراءَةِ الْقُرْانِ،وَ سائِرِ الْعِباداتِ الظّاهِرَةِ ]

سعدی در گلستان می گوید:

عابدی مهمان امیر شهر شد،چون از مهمانی برگشت به فرزندش گفت:سفرۀ غذا بیاور که گرسنه ام.گفت:پدر مگر در خانۀ امیر غذا نخوردی ؟ گفت:چرا ولی به اندازه نخوردم.گفت:پدر به قضای تمام عباداتت اقدام کن که در مجلس کم خوردی تا بگویند کم خور است و زیاد عبادت کردی تا بگویند عابد است و تو در این مسیر جز زیان و خسارت سودی نبرده ای !

[ وَ مَنْ اخْلَصَ لِلّهِ باطِنَهُ وَ خَشَعَ لَهُ بِقَلْبِهِ وَ رَأیٰ نَفْسَهُ مُقَصِّرًا بَعْدَ بَذْلِ کُلِّ مَجْهودٍ وَجَدَ الشُّکْرَ عَلَیْهِ حاصِلاً فَیَکونُ مِمَّنْ یُرْجیٰ لَهُ الْخَلاصُ مِنَ الرِّیاءِ وَ النِّفاقِ اذَا اسْتَقامَ عَلیٰ ذٰلِکَ فی کُلِّ حالٍ ]

نگشت که این عمل خیر کار کدام خیّر خالص و بندۀ مخلص بوده ؟!

یار اگر آشنا شود چه شود***بخت اگر یار ما شود چه شود

گر زخُم خانه می وصلش*** جرعه قسم ما شود چه شود

گر دل خسته مرا ای جان*** غمزهات غمزدا شود چه شود

نفسی گر برآورم با تو ***تا دل از غصه واشود چه شود

چون حجاب من از منست اگر*** این من از من جدا شود چه شود(1)

وَ کَیْفَ تَعِجُّ النَّارُ ؟ قَالَ:مِن حَرِّ النَّارِ الَّتی یُعَذِّبُونَ بِهَا (1).

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:آتش و اهل آن از اهل ریا به فریاد می آیند،عرضه داشتند:فریاد آتش چگونه است ؟ فرمود:حرارت و داغی آن که مردم به آن معذّبند.

قال الصادق علیه السلام:یُجٰاءُ بِعَبْدٍ یَوْمَ القِیامَةِ قد صَلّیٰ فَیَقُولُ:یا رَبِّ صَلَّیْتُ ابْتِغاءَ وَجهِکَ فَقالَ لَهُ:بَلْ صَلَّیْتَ لِیُقٰالَ ما احْسَنَ صَلٰاةَ فُلٰانٍ اذْهَبُوا بِهِ الیَ النّارِ.

امام صادق علیه السلام می فرماید:بنده ای را روز قیامت می آورند که دارای نماز است، عرضه می دارد:ای پروردگارم ! برای رضای تو نماز خواندم،به او گفته می شود:نه،تو نماز خواندی برای این که مردم بگویند فلان کس چه نماز نیکویی دارد (2).

[ به آنان می گویند:] امروز شما را مژده باد به بهشت هایی که از زیرِ [ درختانِ ] آن نهرها جاری است.

راوی می گوید:

به امام صادق علیه السلام عرضه داشتم:مردی وارد نماز می شود نمازش را عالی و نیکو بجا می آورد و قصدش این است که دیگران را به چنین نمازی وادار کند این چه نمازی است ؟ فرمود:از ریا خارج است و این یک نوع هدایت مردم به سوی خیر است (1).

دل من آینه توست مصّفا دارش***از پی عکس رخ خویش مهیّا دارش

رخ زیبای تو را آیینه ای می باید*** از برای رخ زیبای تو زیبا دارش

حیف باشد که برای نقش من و مادروی*** از پی نقش تویی نقش من و ما دارش

چو تماشای رخ خویش در او خواهی کرد*** پاک از بهر نظرگاه و تماشا دارش

مغربی مفرد و یکتا دلارام مدام*** مظهر اوست دلت مفرد و یکتا دارش(2)

ص:160

ص:161

ص:162

[ الْحاسِدُ یَضُرُّ بِنَفْسِهِ قَبْلَ انْ یَضُرَّ بِالْمَحْسودِ کَاِبْلیسَ اوْرَثَ بِحَسَدِهِ لِنَفْسِهِ اللَّعْنَةَ وَ لِآدَمَ علیه السلام الْاِجْتِباءَ وَ الْهُدیٰ وَ الرَّفْعَ الیٰ مَحَلِّ حَقائِقِ الْعَهْدِ وَ الْاِصْطِفاءِ ]

علمای شیعه،امثال علامه مجلسی رحمه الله حسد را برابر با آیات و روایات نوعی اعتراض به حضرت حق می دانند،و این اعتراض را متوجه حکمت و عدل خدا و نوعی کفر به حساب می آورند.

امام صادق علیه السلام در ابتدای روایت می فرماید:

ضرر حسد در مرحلۀ اول به محسود می رسد و اگر متوجه محسود شود آن ضرر برای او نردبان ترقی است،همانند حسد ابلیس به حضرت آدم،که آن حسد برای ابلیس لعنت دایمی به بار آورد و برای آدم اجتبا و هدایت و رفعت به حقایق عهد و نبوّت به بار آورد.

ص:165

[ فَکُنْ مَحْسودًا وَ لا تَکُنْ حاسِدًا،فَاِنَّ میزانَ الْحاسِدِ ابَدًا ضَعیفٌ بِثِقْلِ میزانِ الْمَحْسودِ وَ الرِّزْقُ مَقْسومٌ.فَما ذا یَنْفَعُ الْحَسَدُ الْحاسِدَ وَ ما ذا یُضِرُّ الْمَحْسودَ الْحَسَدُ ؟ الْحَسَدُ اصْلُهُ مِنْ عَمَی الْقَلْبِ وَ جُحودِ فَضْلِ اللّهِ وَ هُما جَناحانِ لِلْکُفْرِ.

وَ بِالْحَسَدِ وَقَعَ ابْنُ آدَمَ فی حَسْرَةِ الْاَبَدِ وَ هَلَکَ بِذٰلِکَ مَهْلَکًا لا یَنْجو مِنْهُ ابَدًا ]

[وَ لا تَوْبَةَ لِلْحاسِدِ لِاَنَّهُ مُصِرٌّ عَلَیْهِ مُعْتَقِدٌ بِهِ،مَطْبوعٌ فیهِ یَبْدُو بِلا مُعارِضٍ لَهُ وَ لا سَبَبٍ.وَ الطَّبْعُ لا یَتَغَیَّرُ عَنِ الْاَصْلِ وَ انْ عُولِجَ ]

[ أَمْ یَحْسُدُونَ النّٰاسَ عَلیٰ مٰا آتٰاهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنٰا آلَ إِبْرٰاهِیمَ الْکِتٰابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْنٰاهُمْ مُلْکاً عَظِیماً ] (1).

بلکه آنان به مردم [ که در حقیقتْ پیامبر و اهل بیت اویند ] به خاطر آنچه خدا از فضلش به آنان عطا کرده،حسد می ورزند.تحقیقاً ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم،و به آنان فرمانروایی بزرگی بخشیدیم.

حسد حسود نه چیزی به حسود اضافه می کند و نه از عنایت و فضل حق نسبت به محسود کم می نماید که حسود تا دارای حسد است در رنج است و محسود هم غرق در عنایت دوست.

الهی ! ما را از حسد مصون بدار و از شرّ حسودان پلید ما را امان بده که ما را جز حضرت تو تکیه گاهی نیست.

بارالها راستان را در حریمت بارده***جان آگاهی کرامت کن دل بیدار ده

روح پاکی را که شد آلوده لوث گنه*** باده ناب طهور از جام استغفار ده

واصلان را محوکن اندر جمال خویشتن ***سالکان را جان هشیار و دل بیدار ده

یک نظر کن در جهان آب و گل از روی لطف*** دوستان را گُل برافشان دشمنان را خار ده

فیض را چون ره نمودی سوی خود از روی لطف*** مرحمت فرما زعشقش مرکب رهوار ده

ص:168

حسودان نسبت به امت اسلام مانند دولت های شرقی و غربی زمان ما آن قدر رذل و پستند و آن چنان دچار حالات کثیف ابلیسی هستند که می کوشند و می خواهند مسلمانان از اسلام دست برداشته و همانند آنان کافر جهنمی شوند در این زمینه به خبر حضرت حق از قلب حسودان به خصوص یهود و نصاری توجه کنید:

[ وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتٰابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمٰانِکُمْ کُفّٰاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مٰا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتّٰی یَأْتِیَ اللّٰهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ] 1.

بسیاری از اهل کتاب پس از آن که حق برای آنان روشن شد به سبب حسدی که از وجودشان شعله کشیده،دوست دارند که شما را پس از ایمانتان به کفر بازگردانند.هم اکنون [ از ستیز و جدال با آنان ] درگذرید،و [ از آنان ] روی بگردانید،تا خدا فرمانش را [ به جنگ یا جزیه ] اعلام کند؛یقیناً خدا بر هر کاری تواناست.

[ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ* مِنْ شَرِّ مٰا خَلَقَ* وَ مِنْ شَرِّ غٰاسِقٍ إِذٰا وَقَبَ* وَ مِنْ شَرِّ النَّفّٰاثٰاتِ فِی الْعُقَدِ* وَ مِنْ شَرِّ حٰاسِدٍ إِذٰا حَسَدَ ] (1).

بگو:به پروردگار سپیده دم پناه می برم،*از زیان مخلوقاتی که [ با انحرافشان از قوانین الهی به انسان ] ضرر می رسانند،*و از زیان شب هنگامی که با تاریکی اش درآید [ که در آن تاریکی انواع حیوانات موذی و انسان های فاسق و فاجر برای ضربه زدن به انسان در کمین اند ]*و از زیان زنان دمنده [ که

ص:169

افسون و جادو ] در گره ها [ می دمند و با این کار شیطانی در زندگی فرد، خانواده و جامعه خسارت به بار می آورند ]*و از زیان حسود،زمانی که حسد می ورزد.

حسد،باعث جلوگیری روح از پرواز به سوی ملکات اخلاقی و حسنات الهی است.

الْحَسَدُ شَرُّ الْاَمْراضِ (1).

حسد،زیانبارترین مرض است.

الْحَسَدُ عَیْبٌ فاضِحٌ وَ شُحٌّ [ شجی ] فادِحٌ لا یَشْفِی صاحِبَهُ الاّ بُلوغُ امَلِهِ فیمَنْ یَحْسُدُهُ (2).

حسد،عیب رسواکننده و اندوهی سنگین است،صاحبش راحت نمی شود مگر آرزویش که آرزوی ابلیسی است در حقّ محسودش برآورده شود !

ثَمَرَةُ الْحَسَدِ شِقاءُ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ (3).

میوۀ حسد،بدبختی دنیا و آخرت است.

الْحاسِدُ یَفْرَحُ بِالشُّرُور [ بِالشَّرِّ ] وَ یَغْتَمُّ بِالسُّرورِ (4).

حسود با دیدن رنج مردم خوشحال و با مشاهدۀ سرور مردم ناراحت می گردد.

خداوند بزرگ به موسی بن عمران نصیحت می کند-که در حقیقت تمام عبادش را موعظه نموده-می فرماید:

بر آنچه از فضلم به مردم داده ام حسد مبر و چشم طمع و تعجب به آنچه در دست مردم است مدوز،در این زمینه ها دنباله رو نفس مباش که حسود بر نعمت من

ص:171

خشمناک است و بر قسمت من مانع،قسمتی که به اراده ام بین بندگانم تقسیم کرده ام (1).

قالَ الْباقِرُ علیه السلام:اِنَّ الْحَسَدَ لَیَأْکُلُ الْإیمانَ کَما تَأْکُلُ النّارُ الْحَطَبَ (2).

امام باقر علیه السلام می فرماید:حسد،ایمان را می خورد،چنانچه آتش هیزم را می خورد.

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:آفَةُ الدّینِ الْحَسَدُ وَ الْعُجْبُ وَ الْفَخْرُ (3).

امام صادق علیه السلام می فرماید:آفت دین سه چیز است:1-حسد 2-خودبینی 3-فخرفروشی به دیگران.

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:یَقولُ ابْلیسُ لِجُنودِهِ:اَلْقُوا بَیْنَهُمُ الْحَسَدَ وَ الْبَغْیَ فَاِنَّهُما یَعْدِلانِ عِند اللّهِ الشِّرْکَ (4).

امام صادق علیه السلام می فرماید:ابلیس به لشگرش می گوید:بین مردم حسد و تجاوز از حدود الهی بیندازید که این دو صفت نزد خداوند هم سنگ شرک است.

امام مجتبی علیه السلام می فرماید:

از سه خصلت بپرهیزید:

1-حرص

2-کبر

ص:172

3-حسد

به خاطر حرص بود که آدم از بهشت رانده شده،به خاطر کبر بود که ابلیس ملعون و رجیم شد،به خاطر حسد بود که قابیل برادر بی گناهش هابیل را کشت (1).

انسان وقتی حضرت را مالکی حکیم و خدایی عادل و پروردگاری عالم و کریم بداند و معتقد باشد که حضرت او در عنایات و فضلش مصلحت عبادش را لحاظ می کند و علاوه توجه داشته باشد که هر نعمت مادی به انسان داده می شود، زوال پذیر است،در قلبش برای حسد جایی نمی ماند.

حسد ناشی از ضعف ایمان،ضعف شخصیت،حقد و کینه،رذالت و پستی و به فرمودۀ حضرت صادق علیه السلام:ناشی از کوردلی و انکار عنایت خداست و چون بر قلب کسی سایه بیاندازد او را به هر گناهی و جنایتی وادار می کند و گاهی جنایتی که تا ابد قابل جبران نیست.

به حدیثی عجیب در این زمینه عنایت کنید:

هشام بن حکم می گوید:از حضرت صادق علیه السلام پرسیدم،مردم زمان امام علی علیه السلام پس از مرگ پیامبر صلی الله علیه و آله تا شهادت مولا آیا آن جناب را به عنوان اعلم و اقضی و اعدل و احکم و اشجع و اعبد و ازهد نمی شناختند ؟

امام صادق علیه السلام فرمود:چرا،وجود مقدس حضرت مولا در کمالات معنوی و الهی برای تمام مردمان زمان از سقیفه تا نهروان به طور کامل شناخته شده بود، هشام می گوید:به امام صادق علیه السلام عرضه داشتم:پس چرا این همه بلا و مصیبت که در حقیقت مصیبت و بلا برای اسلام و مردم تاریخ تا روز قیامت بود به سر آن حضرت آوردند ؟ حضرت در پاسخ من گفتند:حسد (2)!

ص:173

ص:175

ص:176

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:

بَلَغَنی انَّهُ سُئِلَ کَعْبُ الْاَحْبارِ:ما الْاَصْلَحُ فِی الدّینِ وَ مَا الْاَفْسَدُ ؟ فَقالَ:

الْاَصْلَحُ الْوَرَعُ،وَ الْاَفْسَدُ الطَّمَعُ.فَقالَ لَهُ السّائِلُ:صَدَقْتَ یا کَعْبَ الْاَحْبارِ.

وَ الطَّمَعُ خَمْرُ الشَّیْطانِ یَسْتَقی بِیَدِهِ لِخَواصِّهِ،فَمَنْ سَکَرَ مِنْهُ لا یَضْحو الّا فی الیم عَذابِ اللّهِ و مُجاوَرَةِ ساقیهِ.

وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ فی الطَّمَعِ سَخَطٌ الّا مُشاراةُ الدّینِ بِالدُّنْیا لَکانَ عَظیمًا.

قالَ اللّهُ تَعالی: [ أُولٰئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلاٰلَةَ بِالْهُدیٰ وَ الْعَذٰابَ بِالْمَغْفِرَةِ ] (1).

وَ قالَ أَمیرُ الْمُؤْمِنینَ علیه السلام:تَفَضَّلْ عَلیٰ مَنْ شِئْتَ فَاَنْتَ امیرُهُ،وَ اسْتَغْنِ عَمَّنْ شِئْتَ فَاَنْتَ نَظیرُهُ،وَ افْتَقِرْ الی مَنْ شِئْتَ فَاَنْتَ اسیرُهُ.

وَ الطّامِعُ فِی الْخَلْقِ مَنْزوعٌ عَنْهُ الْایمانُ وَ هُوَ لا یَشْعُرُ،لِاَنَّ الْایمانَ یَحْجُزُ بَیْنَ الْعَبْدِ وَ بَیْنَ الطَّمَعِ فِی الْخَلْقِ فَیَقولُ:یا صاحِبی خزائِنُ اللّهِ مَمْلُوَّةٌ مِنَ الْکِراماتِ وَ هُوَ لا یُضِیعُ اجْرَ مَنْ احْسَنُ عَمَلًا،وَ ما فِی ایْدِی النّاسِ فَاِنَّهُ مَشوبٌ بِالْعِلَلِ،وَ یَرُدُّهُ الَی التَّوَکُّلِ وَ الْقَناعَةِ وَ قَصْرِ الْاَمَلِ وَ لُزومِ الطّاعَةِ وَ الْیَأْسِ مِنَ الْخَلْقِ،فَاِنْ فَعَلَ ذٰلِکَ لَزِمَهُ وَ انْ لَمْ یَفْعَلْ ذٰلِکَ تَرَکَهُ مَعَ شُؤْمِ الطَّمَعِ وَ فارَقَهُ.

ص:177

[ بَلَغَنی انَّهُ سُئِلَ کَعْبُ الْاَحْبارِ:ما الْاَصْلَحُ فِی الدّینِ وَ مَا الْاَفْسَدُ ؟ فَقالَ:اَلْاَصْلَحُ الْوَرَعُ،وَ الْاَفْسَدُ الطَّمَعُ.فَقالَ لَهُ السّائِلُ:صَدَقْتَ یا کَعْبَ الْاَحْبارِ ]

اصلح و فاسدترین برنامه در جهت خرابی دنیا و آخرت چیست ؟

پاسخ داد:صالح ترین برنامه جهت نجات،پاکدامنی و فاسدترین برنامه که مولّد خرابی دین و دنیا و آخرت است طمع می باشد،پرسش کننده گفت:راست گفتی.

آنان که نظر طمع به روی نامحرمان باز نمی کنند و به همسر قانونی و حلال خود قانع هستند و به همین خاطر از خطر شهوات محفوظند پاکدامن و اهل ورعند و در سایۀ ورع و پاکدامنی تأمین کنندۀ خیر دنیا و آخرت خویش هستند.

آنان که نظر طمع به زنان نامحرم و به اموال مردم و به حقوق جامعه دارند و نمی توانند به خاطر طمع جلوی امیال و غرایز و شهوات خود را بگیرند،به هر گناهی اعم از گناهان غریزی و مالی و خانوادگی و اجتماعی دچار می شوند و بر اثر طمع،تیشه به ریشۀ سعادت دنیا و آخرت خود می زنند.

می داند.قلبی که از نور معرفت و ایمان به خدا و انبیا و اولیا محروم است،خواهی نخواهی گرفتار حالات ابلیسی گوناگون از جمله حالات خطرناک طمع است.

قرآن مجید در سورۀ مبارکۀ مدثّر می فرماید:

این گونه افراد هرچه از نعمت های مادّی برخوردار شوند باز سیر نشده و طمع در اضافه شدنش دارند که البته این طمع باعث می شود،آدمی از حدود و مرزها و مقررات الهی تجاوز کرده و دست تعدی به حقوق حقّۀ مردم دراز کند !

طمع کار حد و مرزی برای خود نمی شناسد و قانونی را محترم نمی داند و به هر کاری که شهوت او اقتضا کند دست می زند.

[ وَ جَعَلْتُ لَهُ مٰالاً مَمْدُوداً* وَ بَنِینَ شُهُوداً* وَ مَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِیداً* ثُمَّ یَطْمَعُ أَنْ أَزِیدَ* کَلاّٰ إِنَّهُ کٰانَ لِآیٰاتِنٰا عَنِیداً ] (1).

و برایش ثروت گسترده و فراوان قرار دادم،*و فرزندانی که نزدش حاضرند* و نعمت ها [ ی مادی و وسایل زندگی ] را به طور کامل برای او فراهم آوردم* باز هم طمع دارد که بیفزایم.*این چنین نیست؛زیرا او همواره به آیات ما دشمنی می ورزد،

منفی است که مورث بدبختی دنیا و آخرت است.

طمع به رحمت و عنایت حق،طمع به دخول در بهشت،طمع به آمرزش و عفو حضرت حق بدون عمل و بدون انجام واجبات و بدون ترک محرّمات و بدون توبه و استغفار حقیقی طمعی شیطانی و حالتی غلط است که قرآن کریم از این طمع ها که در حقیقت یک حالت درونی ولی متوجّه به جهات گوناگون است منع فرموده است.

[ فَمٰا لِ الَّذِینَ کَفَرُوا قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ* عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمٰالِ عِزِینَ* أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ ] (1).

کافران را چه شده که به تو چشم دوخته به سویت شتابانند ؟*از راست و چپ،گروه گروه،*آیا هر یک از آنان طمع دارد که او را در بهشت پرنعمت درآورند ؟ !

طمع به عنایت و رحمت خدا،طمع به بهشت و مغفرت حضرت حق در جنب عمل و اجرای دستورها و پیاده کردن مقرّرات و ترک محرمّات و طمع به استجابت دعا به شرط دعای با شرایط طمع،مثبت و از بهترین حالات الهی و ملکوتی است و هم چنین طمع به بخشوده شدن گناه به شرط توبۀ حقیقی طمع مثبت و در حقیقت همان امیدی است که گنهکار تائب باید به حضرت مولا داشته باشد.

[ وَ مٰا لَنٰا لاٰ نُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَ مٰا جٰاءَنٰا مِنَ الْحَقِّ وَ نَطْمَعُ أَنْ یُدْخِلَنٰا رَبُّنٰا مَعَ الْقَوْمِ الصّٰالِحِینَ ] (2).

و بر پایۀ چه عذر و بهانه ای به خدا و آنچه از حق برای ما آمده ایمان

ص:181

نیاوریم ؟ و حال آن که امید داریم که پروردگارمان ما را در زمرۀ شایستگان درآورد.

[ قٰالُوا لاٰ ضَیْرَ إِنّٰا إِلیٰ رَبِّنٰا مُنْقَلِبُونَ* إِنّٰا نَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لَنٰا رَبُّنٰا خَطٰایٰانٰا أَنْ کُنّٰا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِینَ ] (1).

گفتند:[ در این شکنجه و عذاب ] هیچ زیان و باکی [ بر ما ] نیست،یقیناً ما به سوی پروردگارمان باز می گردیم،*قطعاً ما امیدواریم که چون نخستین ایمان آورندگان [ از این قوم ] بودیم،پروردگارمان خطاهای ما را بیامرزد.

قرآن مجید از قول حضرت ابراهیم نقل می کند:

[ وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی یَوْمَ الدِّینِ ] (2).

و آن که امید دارم روز جزا خطایم را بر من بیامرزد.

[ إِنَّمٰا یُؤْمِنُ بِآیٰاتِنَا الَّذِینَ إِذٰا ذُکِّرُوا بِهٰا خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لاٰ یَسْتَکْبِرُونَ* تَتَجٰافیٰ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضٰاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ یُنْفِقُونَ ] (3).

فقط کسانی به آیات ما ایمان می آورند که وقتی به وسیلۀ آن آیات به آنان تذکر داده شود،سجده کنان به رو در می افتند و همراه با سپاس،پروردگارشان را از هر عیب و نقصی تنزیه می کنند در حالی که [ از سجده و سپاس و تنزیه ] تکبّر و سرکشی نمی ورزند؛*[ ملازم بستر استراحت و خواب نیستند،بلکه ] پهلوهایشان از خوابگاه هایشان دور می شود در حالی که همواره پروردگارشان

ص:182

را به علت بیم [ از عذاب ] و امید [ به رحمت و پاداش ] می خوانند و از آنچه آنان را روزی داده ایم،انفاق می کنند.

آری،پس از عمل و پس از تقوا و ترک محرّمات و بعد از توبۀ واقعی از گناهان طمع به رحمت و عنایت و مغفرت بستن کاری الهی و عملی عقلایی است و چه نیکوست که انسان حالت طمع خویش را که یک حالت فطری و طبیعی است به این جهات مثبت هدایت کند و تا زنده است فقط به حضرت دوست طمع بندد.

آن کس که گدای پیشگاه اوست،آن کس که نیازمندی خود را متوجۀ عنایت او کرده،آن کس که با تکیۀ بر عشق و عمل طمع به عنایت او دارد چه موجود پر ارزش و چه گوهر گرانبهایی است ؟

سریر سلطنت جاودان گدای تو باد***که سر فدای تو کردست و جان برای تو باد

تو بیگناه اگر خون یار خویش بریزی ***که راست زهره و یارا که ماجرای تو دارد

زمال و ملک ندارند خسروان زمانه*** تمتّعی که زعشق تو مبتلای تو دارد

خلاف شرط وفا باشد ار بیان کند اشکم ***شکایتی که دل خسته از جفای تو دارد

عماد سوخته در بوته محبّت و اخلاص*** مس وجود به امید کیمیای تو دارد

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:طمع،حکمت را از دل دانشمندان می زداید.

قالَ علیٌّ علیه السلام:قَلیلُ الطَّمَعِ یُفْسِدُ کَثیرَ الْوَرَعِ (1).

علی علیه السلام فرمود:طمع اندک،ورع بسیار را فاسد می کند.

وَ قالَ علیه السلام:مٰا هَدَمَ الدّینَ مِثْلُ الْبِدَعِ وَ لا افْسَدَ الرَّجُلَ مِثْلُ الطَّمَعِ (2).

و نیز آن حضرت فرمود:چیزی همانند بدعت خراب کننده دین و برنامه ای چون طمع فاسد کننده انسان نیست.

قالَ الصَّادِقُ علیه السلام:اِنْ ارَدْتَ انْ تَقَرَّ عَیْنُکَ وَ تَنالَ خَیْرَ الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَةِ فَاقْطَعِ الطَمَّعَ عَمّا فی ایْدیِ النّاسِ (3).

امام صادق علیه السلام فرمود:اگر می خواهی دیده ات روشن باشد و به خیر دنیا و آخرت برسی طمع خود را نسبت به آنچه در اختیار مردم است قطع کن.

قالَ رَسُولُ اللّه صلی الله علیه و آله:اِیّاکُمْ وَ اسْتِشْعٰارَ الطَّمَعِ فَاِنَّهُ یَشُوبُ الْقَلْبَ شِدَّةُ الْحِرْصِ وَ یَخْتِمُ عَلیَ الْقُلُوبِ بِطابِعِ حُبِّ الدُّنْیٰا،وَ هُوَ مِفْتاحُ کُلِّ سَیِّئَةٍ وَ رَأْسُ کُلِّ خَطیئَةٍ وَ سَبَبُ احْبٰاطِ کُلِّ حَسَنَةٍ (4).

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:شما را از افتادن در بند طمع هشدار می دهم که قلب را به حرص شدید آلوده می کند و مُهر عشق به دنیا را به قلب می زند،طمع کلید

ص:184

هر گناهی است و ریشۀ هر اشتباهی است و از بین برندۀ هر عمل خوبی است.

قَالَ علیٌّ علیه السلام:مَنْ ارادَ انْ یَعیشَ حُرّاً ایّامَ حَیٰاتِهِ فَلٰا یُسْکِنِ الطَّمَعَ قَلْبَهُ (1).

علی علیه السلام فرمود:هر کس بخواهد تمام دورۀ زندگیش آزاد زندگی کند،طمع را در قلب جای ندهد.

وَ قٰالَ علیه السلام:ثَمَرَةُ الطَّمَعِ ذُلُّ الدُّنْیٰا و شِقٰاءُ الْآخِرَةِ (2).

و نیز آن حضرت فرمود:میوۀ طمع،ذلت دنیا و بدبختی آخرت است.

وَ قالَ علیه السلام:مَنْ لَمْ یُنَزِّهْ نَفْسَهُ عَنْ دَنٰائَةِ الْمَطٰامِعِ فَقَدْ اذَلَّ نَفْسَهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ اذَلُّ وَ اخْزیٰ (3).

و نیز آن جناب فرمود:هر کس وجودش را از مراحل طمع پاک نکند نفسش را ذلیل کرده و در آخرت ذلیل تر و بدبخت تر است.

قالَ الباقر علیه السلام:بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ لَهُ طَمَعٌ یَقُودُهُ (4).

حضرت باقر علیه السلام فرمود:چه بد بنده ای است بنده ای که رهبریش بدست طمع باشد.

در حدیث قدسی آمده:

ص:185

«ما اقَلَّ حَیاءَ مَنْ یَطْمَعُ فی جَنَّتی بِغَیْرِ عَمَلٍ» (1).

چه کم حیا است آن کسی که بدون عمل،طمع در بهشت من دارد ؟

و در حدیث دیگر قدسی آمده:

«کَیْفَ اجودُ بِرَحْمَتی عَلیٰ مَنْ یَبْخُلُ بِطاعَتی ؟» (2).

چگونه رحمتم را نصیب کسی کنم که از اطاعت من بخل می ورزد ؟

ص:186

[ وَ الطَّمَعُ خَمْرُ الشَّیْطٰانِ یَسْتَقی بِیَدِهِ لِخَواصِّهِ فَمَنْ سَکَرَ مِنْهُ لا یَضْحُوا الّا فی الیمِ عَذابِ اللّهِ وَ مُجاوَرَةِ سٰاقیهِ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ فِی الطَّمَعِ سَخَطٌ الّا مُشٰاراة الدّینِ بِالدُّنْیٰا لَکٰانَ عَظیماً.قالَ اللّهُ تَعالی: [ أُولٰئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلاٰلَةَ بِالْهُدیٰ وَ الْعَذٰابَ بِالْمَغْفِرَةِ ] (1)].

[ وَ قالَ أَمیرُ الْمُؤمِنینَ علیه السلام:تَفَضَّلْ عَلیٰ مَنْ شِئْتَ فَاَنْتَ امیرُهُ، وَ اسْتَغْنِ عَمَّنْ شِئْتَ فَاَنْتَ نَظیرُهُ،وَ افْتَقِرْ الیٰ مَنْ شِئْتَ فَاَنْتَ اسیرُهُ ]

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

به هر که خواهی احسان کن که بر اساس قاعدۀ الانسان عبید الاحسان امیر او گردی و از غیر حضرت عزّت استغنا جو تا نظیر او باشی و به هر که خواهی اظهار حاجت کن به قصد چشم داشت احسان از او تا اسیر او گشته و دچار خفّت شوی.

و قناعت و کوتاهی آرزو و لزوم عبادت و طاعت و ناامیدی از خلق می نماید،اگر عبد به این حقایق آراسته شود،ایمان تا ابد ملازم او خواهد بود و اگر به این واقعیت ها روی نیاورد دچار شومی طمع گشته و ایمان از دلش رخت برمی بندد.

حکما فرموده اند:طمع،حالتی است که هر کجا وطن کند،سلسله و زنجیر شرک و نفاق را به حرکت آورد و اگر قوّت یابد آدمی را به کفر می کشد.

ملّا عبد الرّزاق لاهیجی مترجم کتاب شریف«مصباح الشریعة»می گوید:

باید دانست که:

اوّل: طمع که از باطن مردم سر بر زند نتیجۀ حرص باشد و آن را در کلیّات و جزئیات از عام و خاصّ مردم معلوم می توان کرد،بلکه محسوس می توان دید.

نه از حرص کودک برآرد نفیر***پس آن گه طمع دارد از دایه شیر

جوانان و پیران که ره می روند*** هم از حرص بهر طمع می روند

و چون این معنی نخست از نفس حیوانی است اثر او را در جمیع حیوانات مشاهده می توان کرد.

دوّم: طمع از ریا در وجود آید و این نوع خاص تر است؛زیرا که منبع او نفس انسانی است و سایر حیوانات را در این معنی مدخلی نیست و این طمع از این حاصل آید که شخصی مالی نفقه کند یا طاعتی بجای آرد یا به کار خیری اقدام نماید و مقصودش این نباشد که ثواب آخرت حاصل کند یا در طلب رضای حقّ جلّ و علا کوشد،بلکه نفس او را طمع قبول خلق و زیادتی شهرت و ذکر خیر و نشر محامد و امثال این باشد،چنان که اکثر خلق از خاصّ و عام و وضیع و شریف مبتلا به این معنی شده اند الی ماشاءاللّه و سرچشمۀ نفاق را نیز از اینجا مشاهده میکن و طلب منصب و جاه و رغبت ریاست و فوقیّت و امارت و حکومت که به نزد اهل معرفت هر یکی از این ها زنّاری است علی حده همه را نتیجۀ طمع میدان و اگر به

ص:189

تحقیق بنگری ریا نیز از طمع خیزد و چون این دو صفت لازمۀ یکدیگرند و از هم منفک نمی شوند حضرت حقّ جلّ و علا در شأن حضرت امیر و خلوص و پاکی و بی ریایی و بی طمعی آن جناب فرمود:

[ إِنَّمٰا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللّٰهِ لاٰ نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزٰاءً وَ لاٰ شُکُوراً ] (1).

[ و می گویند:] ما شما را فقط برای خشنودی خدا اطعام می کنیم و انتظار هیچ پاداش و سپاسی را از شما نداریم.

طمع از عجب ظاهر می شود و آن را تعلّق به نفس انسانی است؛زیرا که این نه از روی احتیاج است،بلکه از راه فرط نخوت و کبر ناشی می شود چنان که فرعون لعین که از غلبۀ عجب خود را بدان کبری که داشت و در خلقت او متمکّن و مرکوز بود،خود را مستحق آن دانست که طاعت او بر همه واجب است تا چنان ترک ادبی از آن بی ادب صادر شد و از جهل نفس و غرور دنیا و نخوت مُلک،کلیم اللّه را بدین نوع تهدید کرد که:

[ قٰالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلٰهَاً غَیْرِی لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ ] (2).

[ فرعون ] گفت:اگر معبودی جز من بگیری،قطعاً تو را از زندانیان [ که زیر سخت ترین شکنجه اند ] قرار خواهم داد.

و این هر سه نوع که تقریر کرده شد در اصطلاح طمع است و از جملۀ مهلکات است.

ص:190

موسی علیه السلام گفت:

یا ربّ از بندگان تو که توانگرتر ؟ گفت:آن که قناعت بکند بدانچه من دهم، گفت:که عادل تر ؟ گفت:آن که انصاف از خود بدهد (1).

محمّد بن واسع رحمة اللّه علیه نان خشک در آب کردی و می خوردی و می گفتی که هر که بدین قناعت کند از همۀ خلق بی نیاز بود.

یکی از حکما می گوید:

هیچ کس به رنج صبورتر از حریص مُطمع نبود و هیچ کس را عیش خوش تر از قانع نبود و هیچ کس اندوهگین تر از حسود نبود و هیچ کس سبک بارتر از آن کس نبود که به ترک دنیا بگوید و هیچ کس پشیمان تر از عالم بدکردار نبود (2).

توانگر می شدی که هرگز درویشی به تو راه نیافتی.

مرد انگشت در دندان گرفت و دریغ و حسرت همی خورد و گفت:باری بگوی.

گفت:تو آن دو سخن فراموش کردی چه کنی ؟ تو را گفتم:بر گذشته اندوه مخور و محال باور مکن،بدان که پر و بال و گوشت من ده مثقال نباشد اندر شکم من دو مروارید چهل مثقال چگونه صورت بندد و اگر بودی چون از دست تو بشد غم خوردن چه فایده.این بگفت و بپرید و این مَثَل برای آن گفته همی آید تا معلوم شود که چون طمع پدید آید همۀ محالات باور کند.

ابن السماک رحمة اللّه علیه گوید:

طمع،رسنی است بر گردن و بندی است بر پای.رسن از گردن خود بیرون کن تا بند از پای برخیزد (1).

در هر صورت راه علاج مرض خطرناک طمع،توجه به حضرت حقّ و بیداری نسبت به قیامت کبری و چشم پوشی از نامحرم و دیده بستن از اموال و حقوق مردم و قناعت به دادۀ حقّ و محصول کار خویش است.

چون به عنایت و کرامت او نظر داشته باشی و به دادۀ جناب او قناعت ورزی از ذلّت طمع رهایی یابی و به خیر دنیا و آخرت و عزّت امروز و فردا رسی.

به قول جناب فیض آن عارف با کرامت:

منوش ساغر دنیا که دُرد ناب نماست***درونش خون دل است از برون شراب نماست

هر آنچه در نظر آید ز زینت دنیا ***به نزد اهل بصیرت سراب آب نماست

ص:193

به بر مگیر عروس جهان که غدّار است***مرو به جامه خوابش که پیر شاب نماست

مدوز کیسه نفعش که نفع او ضرر است*** مخور فریب خطایش جهان صواب نماست

در این سرا دل اشکسته بیت معمور است*** اگر چه در نظر بی بصر خراب نماست

ص:194

ص:196

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:

السَّخٰاءُ مِنْ اخْلٰاقِ الْأنْبِیٰاءِ وَ هُوَ عِمٰادُ الْایمٰانِ وَ لا یَکُونُ مُؤْمِنٌ الّا سَخِیّاً وَ لا یَکُونُ سَخِیٌّ الّا ذا یَقینٍ وَ هِمَّةٍ عٰالِیَةٍ لِاَنَّ السَّخٰاءَ شُعٰاعُ (1)نُورِ الْیَقینِ،وَ مَنْ عَرَفَ مٰا قُصِدَ هٰانَ عَلَیْهِ مٰا بَذَلَ.

وَ قٰالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله:ما جُبِلَ وَلِیُّ اللّهِ الّا عَلَی السَّخٰاءِ وَ السَّخٰاءُ ما یَقَعُ عَلیٰ کُلِّ مَحْبُوبٍ اقَلُّهُ الدُّنْیٰا.

وَ مِنْ عَلٰاماتِ السَّخٰاءِ أنْ لا تُبالِیَ مَنْ اکَلَ الدُّنْیٰا وَ مَنْ مَلَکَهٰا،مُؤْمِنٌ أوْ کٰافِرٌ،عٰاصٍ أوْ مُطیعٌ،شَریفٌ أوْ وَضیعٌ.

یُطْعِمُ غَیْرَهُ وَ یَجُوعُ،و یَکْسُو غَیْرَهُ وَ یَمْتَنِعُ مِنْ قَبُولِ عَطٰاءِ غَیْرِهِ،وَ یُمَنُّ بِذٰلِکَ وَ لا یَمُنُّ،وَ لَوْ مَلَکَ الدُّنْیٰا بِاَجْمَعِهٰا لَمْ یَرَ نَفْسَهُ فیهٰا الّا اجْنَبِیّاً،وَ لَوْ بَذَلهٰا فی ذاتِ اللّهِ فی سٰاعةٍ وٰاحِدَةٍ مٰا مَلَّ.

قٰالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:السَّخِیُّ قَریبٌ مِنَ اللّه،قَریبٌ مِنَ النّاسِ،قَریبٌ مِنَ الجَنَّةِ بَعیدٌ مِنَ النّارِ،وَ الْبَخیلُ بَعیدٌ مِنَ اللّهِ،بَعیدٌ مِنَ النّاسِ بَعیدٌ مِنَ الجَنَّةِ قَریبٌ مِنَ النّارِ.

وَ لا یُسَمّیٰ سَخِیّاً الّا الْبٰاذِلُ فی طاعَةِ اللّهِ لِوَجْهِهِ وَ لَوْ کٰانَ بِرَغیفٍ أوْ شَرْبَةِ ماءٍ.قٰالَ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله:السَّخِیُّ بِمٰا یَمْلِکُ وَ ارادَ بِهِ وَجْهَ اللّهِ،وَ امَّا الْمُتَسَخّی فی

ص:197

مَعْصِیَةِ اللّهِ فَحَمّالٌ لِسَخَطِ اللّهِ وَ غَضَبِهِ وَ هُوَ ابْخَلُ النّاسِ لِنَفْسِهِ فَکَیْفَ لِغَیْرِهِ اتَّبَعَ هَواهُ وَ خٰالَفَ امْرَ اللّهِ.

قالَ اللّه عَزَّ وَ جَلَّ: [ وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقٰالَهُمْ وَ أَثْقٰالاً مَعَ أَثْقٰالِهِمْ ] (1).وَ قٰالَ النّبیُّ صلی الله علیه و آله:یَقُولُ اللّهُ:ابْنَ آدَمَ مُلْکی مُلْکی وَ مالی مالی،یا مِسْکینُ ایْنَ کُنْتَ حَیْثُ کانَ الْمُلْکُ وَ لَمْ تَکُنْ ؟ وَ هَلْ لَکَ الّا مٰا اکَلْتَ فَأَفْنَیْتَ وَ لَبِسْتَ فَاَبْلَیْتَ اوْ تَصَدَّقْتَ فَاَبْقَیْتَ امَّا مَرْحومٌ بِهِ اوْ مُعٰاقَبٌ عَلَیْهِ،فَاعْقِلْ انْ لٰا یَکونَ مالُ غَیْرِکَ احَبَّ الَیْکَ مِنْ مالِکَ.

فَقَدْ قٰالَ أَمیرُ الْمُؤْمِنینَ علیه السلام:مٰا قَدَّمْتَ فَهُوَ لِلْمالِکینَ،وَ مٰا اخَّرْتَ فَهُوَ لِلْوارِثینَ،وَ ما مَعَکَ فَمَا لَکَ عَلَیْهِ سَبیلٌ سِوَی الْغُرورِ بِهِ.کَمْ تَسْعی فی طَلَبِ الدُّنْیٰا وَ کَمْ تَرْعی ؟ أَ فَتُریدُ انْ تُفْقِرَ نَفْسَکَ وَ تُغنِیَ غَیْرَکَ ؟ !

ص:198

[ السَّخٰاءُ مِنْ اخْلٰاقِ الْأنْبِیٰاءِ وَ هُوَ عِمٰادُ الْایمٰانِ وَ لا یَکُونُ مُؤْمِنٌ الّا سَخِیّاً وَ لا یَکُونُ سَخِیٌّ الّا ذا یَقینٍ وَ هِمَّةٍ عٰالِیَةٍ لِاَنَّ السَّخٰاءَ شُعٰاعُ نُورِ الْیَقینِ،وَ مَنْ عَرَفَ مٰا قُصِدَ هٰانَ عَلَیْهِ مٰا بَذَلَ،وَ قٰالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله:ما جُبِلَ وَلِیُّ اللّهِ الّا عَلَی السَّخٰاءِ وَ السَّخٰاءُ ما یَقَعُ عَلیٰ کُلِّ مَحْبُوبٍ اقَلُّهُ الدُّنْیٰا ]

سخاوت و کرم جبلّی و فطری و طبیعی عاشقان خداست که هر چه ربط به مبدأ بیشتر باشد رابطۀ انسان با امور مادی که ما یملک اوست کمتر است،چرا که سخی آنچه دارد از خدا می داند و به این معنی باور و یقین دارد و صرف آنچه در دست اوست برای او در راه محبوب سخت و مشکل نیست.

سخاوت بر چیزی واقع می شود که محبوب و معشوق انسان است نه بر اشیایی که انسان لازم ندارد و به آن ها دلبستگی نیست چنان در قرآن آمده:

[ لَنْ تَنٰالُوا الْبِرَّ حَتّٰی تُنْفِقُوا مِمّٰا تُحِبُّونَ ] (1).

و آنچه از هر چیزی انفاق می کنید [ خوب یا بد،کم یا زیاد،به اخلاص یا ریا ] یقیناً خدا به آن داناست.

در اینجا بسیار مهّم است که حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

اقلّ مرحلۀ سخاوت بذل مال دنیاست و این جمله به خاطر این است که اکثر مردم غرق در عشق به مال و منالند و چون چیزی در راه خدا بدهند تصوّر می کنند کار بسیار بزرگ و مهمی کرده اند در حالی که این طور نیست چون امور مادی نسبت به امور معنوی امری ناچیز است،پس عمل در امور مادی هم در مقابل امور معنوی مسئله مهمّی نیست،این است که بذل مال اقلّ سخاوت و بذل جان در راه خدا سخاوت اعظم در این عالم است.

اگر پیامبران الهی به رسالت مبعوث نمی شدند اثری از سعادت دنیا و آخرت برای احدی نبود.

اگر رسولان خدا در فضای حیات انسانی تجلّی نمی کردند،آثاری از ارزش های واقعی در عرصۀ زندگی دیده نمی شد.

خداوند مهربان از باب عنایت و لطف و عشق و محبت به انسان و برای این که این موجود زمینی تبدیل به موجود ملکوتی و آسمانی شود و از وجود او منبعی از خیر و برکت به وجود آید،پاک ترین و عاقل ترین و نیکوکارترین و دلسوزترین انسان ها را به نام پیامبر و رسول مبعوث به رسالت کرد.

این بزرگواران در بین جوامع بدون کم ترین چشم داشت برای نجات انسان از مهالک در کمال سخاوت و جود به فعالیّت پرداختند.

آنان در بین مردم به خاطر رضای محبوب و خشنودی حضرت دوست از بذل هیچ برنامه ای که در راه رشد انسان بود دریغ نکردند.

آنان از محصول کوشش مادی خود که در جهت کشاورزی یا دامداری،یا صنعت و یا تجارت بود،برای هدایت انسان مایه گذاشتند.

آنان از خرج کردن دانش خود به هر صورتی که ممکن بود دریغ نورزیدند،آنان از بذل زحمت و کوشش و فعّالیت،در حالی که برای آنان مشقّت ها و رنج های سختی از پی داشت اعراض نکردند،آنان برای هدایت انسان در آخرین برنامۀ خود به بذل جان خود که عزیزترین گوهر خزانۀ آفرینش بود اقدام کردند و در این راه به شرف نوشیدن شربت شهادت موفّق شدند.

آنان به خاطر این که منبع کمالات و آراسته به حقایق ملکی و ملکوتی بودند و دانش و علمشان متصل به علم بی نهایت بود و کم ترین سیّئه ای در عمل و اخلاق نداشتند و در جهت فکر و روح و نفس و عمل از مقام با عظمت عصمت برخوردار

ص:201

بودند،اطاعت و فرمانبرداریشان تا روز قیامت بر تمام مرد و زن واجب گشت و سرپیچی از آنان به عنوان کفر اعلام شد.

[ قُلْ أَطِیعُوا اللّٰهَ وَ الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُحِبُّ الْکٰافِرِینَ ] (1).

بگو:از خدا و پیامبر اطاعت کنید.پس اگر روی گردانیدند [ بدانند که ] یقیناً خدا کافران را دوست ندارد.

[ إِنَّ أَوْلَی النّٰاسِ بِإِبْرٰاهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هٰذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اللّٰهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ ] (2).

مسلماً نزدیک ترین مردم به ابراهیم [ از جهت پیوند و انتساب معنوی ] کسانی اند که [ از روی حقیقت ] از او پیروی کردند،و این پیامبر و کسانی که [ به او ] ایمان آورده اند [ از همه به او نزدیک ترند ] و خدا یاور و سرپرست مؤمنان است.

آری،اگر کسی بخواهد محبوب خدا شود که راستی در تمام هستی مقامی بالاتر از این نیست،راهش آشنایی با انبیا و اطاعت و پیروی از آن بزرگواران است.

انبیای الهی از طرف حضرت معبود،در جهت اصلاح قلب و نفس و عمل، مسائل و معارفی ارائه کردند که هر انسانی علماً و عملاً به آن مسائل آراسته شود به خیر دنیا و آخرت می رسد و در این جهان و آن جهان محبوب حضرت حقّ می شود.

[ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْبٰاطِ وَ مٰا أُوتِیَ مُوسیٰ وَ عِیسیٰ وَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لاٰ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ* وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلاٰمِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ

ص:202

مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخٰاسِرِینَ ] (1).

[ ای پیامبر ! از جانب خود و پیروانت به همه ] بگو:ما به خدا و آنچه بر ما نازل شده و آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و نوادگان [ دارای مقام نبوتشان ] فرود آمده،و آنچه به موسی و عیسی و پیامبران از سوی پروردگارشان داده شده ایمان آوردیم،و میان هیچ یک از آنان فرق نمی گذاریم،و ما در برابر او [ و فرمان ها و احکام او ] تسلیم هستیم.* و هرکه جز اسلام،دینی طلب کند،هرگز از او پذیرفته نمی شود و او در آخرت از زیانکاران است.

آری،اسلام همان راه انبیا و پیامبران است،راهی را که در آن راه،عقاید و اعمال و دنیا و آخرت انسان به اصلاح کشیده می شود و بهرۀ آدمی در آن راه سعادت دنیا و آخرت و خشنودی حقّ و بهشت ابدی است.

پیرو حقیقی پیامبر صلی الله علیه و آله و قرآن که در حقیقت پیرو همۀ انبیا و اولیاست،با تمام وجود به محضر آن بزرگواران باید عرضه بدارد:

دردمند غم عشق تو دوا یافته است***وان که بیمار تو بودست شفا یافته است

هر کمالی که تن از صحت جان می یابد*** دل ما از نظر لطف شما یافته است

گنج هر کام که شاهان جهان می طلبند*** همه در گوشه ویرانه گدا یافته است

[ وَ مَنْ یُطِعِ اللّٰهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولٰئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَدٰاءِ وَ الصّٰالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولٰئِکَ رَفِیقاً ] (2).

و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند،در زمرۀ کسانی از پیامبران

ص:203

و صدّیقان و شهیدان و شایستگان خواهند بود که خدا به آنان نعمت [ ایمان، اخلاق و عمل صالح ] داده؛و اینان نیکو رفیقانی هستند.

راستی،پیروی از خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله چه منفعت عجیب و چه سود کلانی دارد، غیر از این که این پیروی مزد ابدی دارد.دوستانی چون انبیا و صدیقان و شهیدان و صالحان نصیب انسان می نماید که لذت دوستی با آنان در فردای قیامت کمتر از لذّت بهشت نیست.

[ یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْکِتٰابِ الَّذِی نَزَّلَ عَلیٰ رَسُولِهِ وَ الْکِتٰابِ الَّذِی أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِاللّٰهِ وَ مَلاٰئِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاٰلاً بَعِیداً ] (1).

ای اهل ایمان ! به خدا و پیامبرش و کتابی که بر پیامبرش نازل کرده و به کتابی که پیش از این فرستاده [ از روی صدق و حقیقت ] ایمان بیاورید.و هر که به خدا و فرشتگان و کتاب های آسمانی و پیامبران او و روز قیامت کافر شود، یقیناً به گمراهیِ دور و درازی دچار شده است.

در هر صورت از قبیل این آیات دربارۀ عظمت انبیا و نیاز انسان به نبوّت و سود پیروی از آن بزرگواران که در برنامۀ نجات انسان از سخی ترین مردم روزگار بودند زیاد است،می توانید در این زمینه به سوره های قرآن مجید مراجعه کنید.

ص:204

[ وَ مِنْ عَلٰاماتِ السَّخٰاءِ أنْ لا تُبالِیَ مَنْ اکَلَ الدُّنْیٰا وَ مَنْ مَلَکَهٰا، مُؤْمِنٌ أوْ کٰافِرٌ،عٰاصٍ أوْ مُطیعٌ،شَریفٌ أوْ وَضیعٌ ]

جدای از مشکلات مادی باشند شاد و خرّم و دلشاد است،کریم و سخی روحش از این معانی بالاتر و نفسش از این مراحل برتر و بلکه تمام دنیا را اگر در دست کسی ببیند اثری در قلبش ندارد،چرا که شخص سخی نظرش به عالم قدس و حرکت به آن جهان با عظمت ملکوتی است و در این زمینه برای خود پای بندی و بازدارنده ای نمی شناسد.

به قول عارف شیدا مرحوم رفعت:

عشق تو می کشاندم،شهر به شهر و کو به کو***مهر تو می دواندم،پهنه به پهنه سو به سو

بافته با محبتم، رشته تار و پود جان*** تار به تار نخ به نخ، رشته به رشته پو به پو

آنچه دل از فراق او، کرد به من نمی کند*** آتش هجر من به من، آب وصال او به او

سیل سرشک و خون دل، از دل و دیده شد روان***قطره به قطره شط به شط، بحر به بحر و جو به جو

ص:206

[ یُطْعِمُ غَیْرَهُ وَ یَجُوعُ،و یَکْسُو غَیْرَهُ وَ یَمْتَنِعُ مِنْ قَبُولِ عَطٰاءِ غَیْرِهِ،وَ یُمَنُّ بِذٰلِکَ وَ لا یَمُنُّ،وَ لَوْ مَلَکَ الدُّنْیٰا بِاَجْمَعِهٰا لَمْ یَرَ نَفْسَهُ فیهٰا الّا اجْنَبِیّاً،وَ لَوْ بَذَلهٰا فی ذاتِ اللّهِ فی سٰاعةٍ وٰاحِدَةٍ مٰا مَلَّ ]

سخی در عین نیازش به طعام،به دیگری می خوراند و در عین احتیاجش به لباس به دیگری می پوشاند،هدیه و احسان قبول کردن برایش بسیار مشکل،ولی هدیه و احسان به دیگران برایش بسیار آسان است،از نیکی دیگران در حق خویش ممنون ولی بر احسانش به دیگران منت ندارد،اگر مالک همۀ دنیا باشد و کلید خزائن عالم در اختیار او باشد،خود و غیر را در آن مساوی می بیند و بلکه خویش را نسبت به تمام آن اموال اجنبی می داند و اگر بر فرض زمینه ای پیش آید که تمام آنچه را دارد به یک ساعت در راه خدا بدهد،کم ترین اثری در دلش نخواهد کرد.

حکایاتی که از سخاوت و کرم انبیا و ائمه و اولیا ذکر شده بسیار است که قسمتی از آن را با خواست خدای کریم در شرح باب شصت و نه که در معرفت ائمۀ طاهرین علیهم السلام است ذکر خواهیم کرد.

ص:207

[ قال رسول الله صلی الله علیه و آله:السخی قریب من الله،قریب من الناس،قریب من الجنة بعید من النار،و البخیل بعید من الله،بعید من الناس بعید من الجنة قریب من النار ]

[قٰالَ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله:السَّخِیُّ بِمٰا یَمْلِکُ وَ ارادَ بِهِ وَجْهَ اللّهِ،وَ امَّا الْمُتَسَخّی فی مَعْصِیَةِ اللّهِ فَحَمّالٌ لِسَخَطِ اللّهِ وَ غَضَبِهِ وَ هُوَ ابْخَلُ النّاسِ لِنَفْسِهِ فَکَیْفَ لِغَیْرِهِ اتَّبَعَ هَواهُ وَ خٰالَفَ امْرَ اللّهِ ]

[ وَ قٰالَ النّبیُّ صلی الله علیه و آله:یَقُولُ اللّهُ:ابْنَ آدَمَ مُلْکی مُلْکی وَ مالی مالی،یا مِسْکینُ ایْنَ کُنْتَ حَیْثُ کانَ الْمُلْکُ وَ لَمْ تَکُنْ ؟ وَ هَلْ لَکَ الّا مٰا اکَلْتَ فأفْنَیْتَ وَ لَبِسْتَ فَاَبْلَیْتَ اوْ تَصَدَّقْتَ فَاَبْقَیْتَ امَّا مَرْحومٌ بِهِ اوْ مُعٰاقَبٌ عَلَیْهِ،فَاعْقِلْ انْ لٰا یَکونَ مالُ غَیْرِکَ احَبَّ الَیْکَ مِنْ مالِکَ ]

رحمت حق خواهید بود و اگر مخالف با فرمان های الهی باشد به عذاب دچار خواهید شد،به هوش باشید که مال دیگران نزد شما از مال خودتان محبوب تر نباشد،به این معنی که به داده و عنایت حق از راه حلال قناعت کنید و پس از رفع نیاز خویش از حلال،بقیه را با خدا معامله کنید،به ملک و مال خود قانع باشید و از چشم داشتن به اموال دیگران بپرهیزید.

ص:211

[ فَقَدْ قٰالَ أَمیرُ الْمُؤْمِنینَ علیه السلام:مٰا قَدَّمْتَ فَهُوَ لِلْمالِکینَ،وَ مٰا اخَّرْتَ فَهُوَ لِلْوارِثینَ،وَ ما مَعَکَ فَمٰا لَکَ عَلَیْهِ سَبیلٌ سِوَی الْغُرورِ بِهِ.کَمْ تَسْعی فی طَلَبِ الدُّنْیٰا وَ کَمْ تَرْعی ؟ أَ فَتُریدُ انْ تُفْقِرَ نَفْسَکَ وَ تُغنِیَ غَیْرَکَ ؟ ! ]

بندۀ محبوب امتحان شده اش قرار داد.

و قَالَ علیه السلام:عَلَیْکُمْ بِالسَّخٰاءِ وَ حُسْنِ الْخُلْقِ فَاِنَّهُمٰا یَزیدانِ الرِّزْقَ وَ یُوجِبٰانِ الْمَحَبَّةَ (1).

و نیز آن حضرت فرمود:بر شما باد به سخا و حُسن خلق که هر دو اضافه کنندۀ روزی و باعث جلب محبتند.

در جنگی عده ای اسیر شدند،نبی اسلام صلی الله علیه و آله فرمان اعدام اسیران را داد،چون نوبت اعدام به یکی از اسرا رسید،حضرت فرمود:او را نکشید که خدای من به خاطر پنج صفت که در اوست او را بخشید:سخا،صدق لسان،حُسن خلق، غیرت بر ناموس،شجاعت.

اسیر از این معنا تعجب کرد،به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرضه داشت:ایمان بر من تعلیم کن،حضرت وی را به عرصۀ اسلام هدایت کرد،پس از مدتی در یکی از جنگ ها در رکاب پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله به شرف شهادت نایل شد (2).

وَ قٰالَ علیه السلام:اَلْبُخْلُ جٰامِعٌ لِمَسٰاوِئِ الْعُیُوبِ وَ هُوَ زِمٰامٌ یُقٰادُ بِهِ الیٰ کُلِّ سُوءٍ (3).

و نیز علی علیه السلام فرمود:بخل،مرکز تمام عیوب و راهبر به سوی تمام بدی هاست.

از وجود مقدس امام عصر علیه السلام روایت شده که فرموده است:

ص:214

از پروردگارم حیا می کنم بهشت را برای برادر دینی خود از او بخواهم ولی نسبت به دینار و درهم در حقّ او بخل ورزم،چون قیامت شود حضرت حقّ به من بگوید:اگر بهشت از تو بود هر آینه بخیل تر،بخیل تر،بخیل تر از آن درهم و دینار نسبت به برادرت بودی.

رسول اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

مردان چهار نفرند:

1-سخی،2-کریم،3-بخیل،4-لئیم.

سخی کسی است که می خورد و می خوراند،کریم کسی است که نیاز خود را به دیگران می دهد،بخیل کسی است که می خورد و نمی خوراند،پست آن آدمی است که نمی خورد و نمی خوراند (1).

ص:215

ص:217

ص:218

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:

مَنْ کٰانَ الْاَخْذُ احَبَّ الَیْهِ مِنَ الْعَطٰاءِ فَهُوَ مَغْبُونٌ لِاَنَّهُ یَرَی الْعٰاجِلَ بِغَفْلَتِهِ افْضَلَ مِنَ الْآجِلِ.

وَ یَنْبَغی لِلْمُؤْمنِ اذٰا اخَذَ انْ یَأْخُذَ بِحَقٍّ وَ اذا أعْطیٰ فَفی حَقٍّ وَ بِحَقٍّ وَ مِنْ حَقٍّ.

فَکَمْ مِنْ آخِذٍ مُعْطٍ دینَهُ وَ هُوَ یَعْلَمُ،وَ کَمْ مِنْ مُعْطٍ مُورِثٍ نَفْسَهُ سَخَطَ اللّهَ،وَ لَیْسَ الشَّأْنُ فِی الْاَخْذِ وَ الْاِعْطاءِ وَ لٰکِنْ فِی النّاجی،وَ النّاجی مَنِ اتَّقَی اللّهَ فِی الْاَخْذِ وَ الْاِعْطٰاءِ وَ اعْتَصَمَ بِحَبْلِ الْوَرَعِ.

وَ النّاسُ فی هٰاتَیْنِ الْخَصْلَتَیْنِ خٰاصٌّ وَ عٰامٌّ،فَالْخاصُّ یَنْظُرُ فی دَقیقِ الْوَرَعِ فَلٰا یَتَنٰاوَلُ حَتّیٰ یَتَیَقَّنَ انَّهُ حَلالٌ وَ اذا اشْکَلَ عَلَیْهِ تَنٰاوَلَ عِنْدَ الضَّرُورةِ،وَ الْعٰامُّ یَنْظُرُ فِی الظّاهِرِ فَمٰا لَمْ یَجِدْهُ وَ لا یَعْلَمُهُ غَصْباً وَ لا سِرْقَةً تَنٰاوَلَ،وَ قٰالَ:لا بَأْسَ هُوَ لی حَلٰالٌ.

وَ الْاَمینُ فی ذٰلِکَ مَنْ یَأْخُذُ بِحُکْمِ اللّهِ وَ یُنْفِقُ فی رِضٰاهُ.

ص:219

[ مَنْ کٰانَ الْاَخْذُ احَبَّ الَیْهِ مِنَ الْعَطٰاءِ فَهُوَ مَغْبُونٌ لِاَنَّهُ یَرَی الْعٰاجِلَ بِغَفْلَتِهِ افْضَلَ مِنَ الْآجِلِ،وَ یَنْبَغی لِلْمُؤْمنِ اذٰا أَخَذَ انْ یَأْخُذَ بِحَقٍّ وَ اذا أعْطیٰ فَفی حَقٍّ وَ بِحَقٍّ وَ مِنْ حَقٍّ ]

انسان هایی قرار گیرد.استعدادها به کار می افتد و ارزش ها ظاهر می شود و هنر انسان بودن اوج می گیرد،تا جایی که کشور نمونۀ بهشت و ملّت نمونۀ ملایکۀ الهی می گردند.

مسئله به دست آوردن مال اگر از طریق غیر حق صورت گیرد،زیان های غیر قابل جبران برای فرد و جامعه به بار می آورد.

شهوت پول پرستی از بدترین موانع در راه رشد و تکامل و سعادت و تعالی انسان است.

مال و ثروت و عشق به پول گاهی منبع طغیان هواها و غرایز و امیال و خودخواهی هاست،به صورتی که انسان را به هلاکت انداخته و راه نجات را بر وی مسدود می کند.

در صدر اول اسلام پس از انحراف خسارت باری که در مسئلۀ خلافت به وجود آمد و دست پاک ترین و امین ترین و آگاه ترین امت،یعنی حضرت امیر المؤمنین علیه السلام از مقام الهی و خداییش که پیامبر صلی الله علیه و آله مأمور ابلاغ آن بود از حکومت قطع شد، ثروت بی حسابی که از فتح بلاد در اختیار مردم و بیت المال قرار گرفت و اخذ و عطاهای نابجایی که انجام گرفت بلاهایی به سر قرآن و حدیث و مملکت و ملّت و تربیت و اخلاق و عقاید آورد که بدون شک تا بر پا شدن صبح محشر قابل جبران نیست.

من ریشۀ تمام اختلافات مسلمانان و بلاها و مصایبی که در تمام شؤون زندگی، بعد از مرگ پیامبر صلی الله علیه و آله تاکنون به سر جامعه اسلامی آمده معلول همان اخذ و عطای غلط مال می دانم.

تحریف در تفسیر آیات کتاب حق و به خصوص تحریف در حدیث در سایۀ اخذ و عطای خلفا و به خصوص بنی امیه و بنی عباس که هر درهمش تیشه ای به ریشۀ

ص:221

حقیقت بود،پایه گذار مکتب ها و مسلک ها در برابر صراط مستقیم الهی در پوشش اسلام شد که از این رهگذر نه تعداد گمراهان تاکنون بر ما معلوم است و نه ضربه های مادی و معنوی و تربیتی که بر پیکر انسان وارد آمد بر ما روشن است.

امامان معصوم و راستین که امامتشان انتخاب خدا بود و رسول حق مأمور ابلاغ آن خانه نشین شدند،ستم پیشگان بر تمام شؤون حیات مردم حاکمیت یافتند، بازرگانان حدیث چهره های پاک را به تهمت گرفتند و ناپاکان را پاک جلوه دادند، قرآن را بر اساس میل خطرناک ترین افراد اموی و عباسی تفسیر کردند و به نفع آنان هزاران حدیث جعل نمودند،اولیای الهی هم چون ابوذرها و حجرها و رشیدها و میثم ها و کمیل ها و سعیدها تبعید شده و عاقبت بر دار شهادت رفتند و حکم بن عاص ها و مروان ها و...که تبعیدشدگان خدا بودند به مدینه بازگشته و همه کاره اسلام شدند،اطفال اموی در گهواره های بند طلا خوابانده شدند و مردان و زنان و کودکان الهی در سرزمین کربلا نشسته و گرسنه با فجیع ترین وضعی به شهادت رسیدند.

زندان های معاویه و یزید و مروان و عبد الملک و هشام و ولید اموی و مهدی و هادی و هارون و مأمون و متوکل عباسی از اهل حقیقت پر بود و آنان به جرم ایمان و آگاهی از قرآن زیر بدترین شکنجه ها بودند،ولی در رأس دستگاه های دولتی بی دینان واقعی با پول بیت المال و عطاهای بیجا مشغول کندن درخت اسلام از ریشه بودند.

قاضیان آلوده،روحانی نمایان فاسد،وعاظ السلاطین،دبیران و معلمان شکم پرست با اخذ پول کلان از بانیان فساد و تباهی، دواسبه به هدم بنیان اسلام تاختند.

پول آری ! پول،اخذ و عطا آری ! اخذ و عطا چه بلاها که بر سر پاکان و مظلومان

ص:222

و نیکان و اولیای حق و انبیا و امامان و کتب آسمانی و حدیث نیاورد.

اگر پول دست پاکان بود و یا گیرندگان مال از پاکان بودند اسلام و ملّت اسلام به این همه تفرقه و جدایی و مصیبت دچار نمی شد.

دولت های به ظاهر اسلامی امروز که ننگ تاریخ هستند با دادن و گرفتن پول، آن هم از جیب مردم و حق مردم و نفت و معادن مردم و بیت المال مردم چه می کنند،چه روابط نامشروعی که با استعمار و سازمان های جاسوسی ندارند،چه سرها که از تن جدا نمی کنند،چه پاکانی را که از صحنۀ حیات نمی رانند،چه سفره هایی که از فساد و شهوت پهن نمی کنند،چه جنایت ها که به بار نمی آورند و چه خیانت ها که مرتکب نمی شوند ؟ ! !

عمّال اینان که با اخذ ثمن نجس به دین فروشی و غیرت فروشی و از دست دادن شرف انسانی مشغولند چه ظلم ها که نمی کنند و چه جاسوسی ها که بر علیه ملت های مظلوم نمی نمایند ؟ !

دربارۀ این چنین پول که کثیف ترین پول و نجس ترین مال است در«مقامات حمیدی»آمده:

ای طلعت تو نحس تر از صورت زحل***وی خوی تو نفایه(1) ولی نیک تو بدل

احباب را ز مهر تو با یک دیگر نفاق*** زهاد را زعشق تو با یک دیگر جدل

هر مرد را تویی به هوا سایق قضا*** مر خلق را تویی به هوس رهبر اجل

ص:223

دلبند بی ثباتی و دلدار شوم پی***محبوب بیوفایی و مرغوب مبتذل

مسجود احمقان شده چون نار و چون صلیب*** معبود ابلهان شده چون لات و چون هبل

در چشم اهل دانش و در دست اهل عقل*** بی وزن هم چو بادی و چون خاک بی محل(1)

در گیر و دار این اخذ و عطاهای نامشروع که هدفی جز هدم اسلام و آثار آن نداشت اگر ائمۀ معصومین علیهم السلام از علی علیه السلام تا امام عصر و یاران باوفایشان به فریاد اسلام نمی رسیدند و اگر بزرگان دین شیعه از جادۀ تبعید و شهادت و رنج و زحمت و خون نمی گذشتند،امروز و فردا از اسلام جز اسمی باقی نبود و باور کنید که همان اسم خشک هم از دین خدا باقی نمانده بود و به عمر پر برکت دین خاتمه داده می شد،از این جهت امام صادق علیه السلام در این فصل مسئله اخذ و عطا را متذکر شده و می فرماید:

هر کس گرفتن چیزی از مردم در نزدش محبوب تر از بخشش باشد مغبون است، چه او منفعت دنیا را بر اثر غفلت از بخشش و عطای در راه خدا که نفع آخرت است بهتر دانسته است.

سزاوار است انسان آنچه را می گیرد به حق و موافق شرع باشد و هرگاه می بخشد در راه حق و به حق و از حق باشد.

چه بسا که اخذ کننده در برابر اخذش دینش را معامله می کند که این بدترین معامله است و چه بسا عطاکننده که بر اثر عطایش در معرض سخط و غضب حضرت حق قرار می گیرد که مصداق اتم و اکمل این جمله همان دستگاه های ستم و عمل کثیفشان هستند و در مرحلۀ بعد آنان که بدون استحقاق از خمس و زکات

ص:224

و صدقات استفاده می کنند و یا این گونه حقوق را در راه شهرت و شخصیت خود به افراد غیر مستحق می دهند.

یک روز مبلغ بیست و پنج تومان که در آن روز مخارج چند روز یک خانواده را اداره می کرد برای آن خانواده به توسط آن مرد پاک فرستادم ولی پس از چند لحظه آن مقدار را برگرداند،در حالی که می دانستم با داشتن عایله سنگین به آن محتاج است،سبب برگشت دادن پول را از واسطه پرسیدم پاسخ گفت:سرپرست خانواده فقیر گفت:من مخارج امروز و فردا را دارم این مقدار پول را به کسی بدهید که خرج امروز و امشبش را ندارد.

راستی،پاکدامنی و ورع و عفت نفس و دیگر دوستی چه می کند و چه نقش پاک و ارزنده ای را در زندگی ایفا می نماید.

این گونه افراد دارای اخلاق حسنه و صفات پسندیده اند و همانانند که خدای مهربان در قرآن مجید از آن ها به عنوان اولیایش یاد فرموده است که هدفی جز حق و حقیقت و صبر در برابر پیش آمدها برای کمال نفس ندارند و همینانند که با تمام وجود به پیشگاه مقدس حضرت دوست عرضه می دارند:

الهی به مستان میخانه ات***به عقل آفرینان دیوانه ات

به میخانه وحدتم راه ده*** دل زنده و جان آگاه ده

دماغم زمیخانه بویی شنید*** حذر کن که دیوانه هویی شنید

بزن هر قدر خواهیم پا به سر*** سرمست از پا ندارد خبر

به میخانه آی و صفا را ببین ***مبین خویشتن را خدا را ببین

جهان منزل راحت اندیش نیست*** ازل تا ابد یک نفس بیش نیست(1)

و مشاهد مشرفه و حوزه های علمیه سهم به سزایی داشت،می گفت:هر شب جمعه برای رسیدگی به بناهایی که در جهت خیر داشتم به قم می رفتم،در این رفت و آمد از فقر ده ها خانواده مطلع شدم،برای هر یک به فراخور حالشان سهمی قرار دادم،عصر پنج شنبه ای نزدیک حرم نشسته بودم،پیره زنی سراغم را می گرفت، یکی از خادمان حرم وی را به سوی من هدایت کرد،یازده ریال به من داد،به او گفتم:چیست ؟ پاسخ داد:من از آن خانواده هایی هستم که از اعطای شما سهم دارد،با زحمت به شناخت شما نایل شدم،تا دیروز بی خرجی بودم،دیروز پسرم از سربازی آمد و همان دیروز سرکار رفت و شب با گرفتن مزد به خانه آمد این یازده ریال از کمک شما باقی مانده بود که من با کمک پسرم نسبت به آن بی نیاز شدم، خرج کردن آن را حرام دانستم،به این خاطر پس آوردم تا به مستحق دیگر برسد ! !

خلق را حق چو ساخت در ظلمت***نورشان ریخت بر سر از رحمت

اندر ایشان نهاد گوهرها***از صفات قدیم و علم و سخا

تا تو خود در صفات او بینی*** در صفت هایش ذات او بینی

پس تو در خود ببین صفات خدا*** گرچه اندک بود بدان زصفا

کز چه سان است آن صفات ضمیر*** سیر کن زین قلیل سوی کثیر

زین صفات قلیل رو سوی اصل ***مکن اندر میان هر دو تو فصل

ص:227

ص:229

ص:230

قٰالَ الصّٰادِقُ علیه السلام:

ثَلٰاثَةُ اشْیٰاءَ فی کُلِّ زَمانٍ عَزیزَةٌ وَ هِیَ الْاِخاءُ فِی اللّه،وَ الزَّوْجَةُ الصّالِحَة الْألیفَةُ فی دینِ اللّه،وَ الْوَلَدُ الرَّشیدُ،وَ مَنْ اصٰابَ احْدَی الثَّلٰاثَةِ فَقَدْ اصٰابَ خَیْرَ الدّارَیْنِ وَ الْحَظُّ الْاَوْفَرَ مِنَ الدُّنْیٰا وَ احْذَرْ أنْ تُواخِیَ مَنْ ارٰادَکَ لِطَمَعٍ أَو خَوْفٍ اوْ اکْلٍ أوْ شُرْبٍ وَ اطْلُبْ مُؤاخاةَ الْاَتْقِیاءِ وَ لَوْ فی ظُلُمٰاتِ الْاَرْض وَ انْ افْنَیْتَ عُمْرَکَ لِطَلَبِهِمْ فَاِنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَخْلُقْ عَلیٰ وَجْهِ الْاَرْضِ افْضَلَ مِنْهُمْ بَعْدَ النَّبیِّینَ صَلَوٰاتُ اللّهِ عَلَیْهِمْ وَ الْاَوْلِیٰاءِ وَ مٰا انْعَمَ اللّهُ عَلَی الْعَبْدِ بِمِثْلِ مٰا انْعَمَ بِهِ مِنَ التَّوْفیق لِصُحْبَتِهِمْ قالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: [ الْأَخِلاّٰءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقِینَ ] (1).

وَ اظُنُّ أنَّ مَنْ طَلَبَ فی زَمانِنٰا هٰذا صَدیقاً بِلٰا عَیْبٍ بَقِیَ بِلٰا صَدیقٍ.

أَ لٰا تَریٰ أنَّ اوَّلَ کَرامَةٍ اکْرَمَ اللّهُ تَعالی بِهٰا انْبِیٰاءَهُ عِنْدَ اظْهٰارِ دَعْوَتِهِمْ تَصْدیقُ امینٍ أوْ وَلیٍّ وَ کَذٰلِکَ مِنْ اجَلِّ مٰا اکْرَمَ اللّهُ بِهِ اصْدِقاءَهُ وَ اوْلِیاءَهُ وَ امَناءَهُ صُحْبَةُ انْبِیائِهِ وَ هُوَ دَلیلٌ عَلیٰ أنَّ ما فِی الدَارَیْنِ نِعْمَةٌ احْلیٰ وَ اطْیَبُ وَ ازْکیٰ مِنَ الصُّحْبَةِ فِی اللّهِ وَ الْمُؤاخٰاةِ لِوَجْهِهِ.

ص:231

[ ثَلٰاثَةُ اشْیٰاءَ فی کُلِّ زَمانٍ عَزیزَةٌ وَ هِیَ الْاِخاءُ فِی اللّه، وَ الزَّوْجَةُ الصّالِحَة الْألیفَةُ فی دینِ اللّه،وَ الْوَلَدُ الرَّشیدُ،وَ مَنْ اصٰابَ احْدَی الثَّلٰاثَةِ فَقَدْ اصٰابَ خَیْرَ الدّارَیْنِ وَ الْحَظُّ الْاَوْفَرَ مِنَ الدُّنْیٰا وَ احْذَرْ أنْ تُواخِیَ مَنْ ارٰادَکَ لِطَمَعٍ أَو خَوْفٍ اوْ اکْلٍ أوْ شُرْبٍ وَ اطْلُبْ مُؤاخاةَ الْاَتْقِیاءِ وَ لَوْ فی ظُلُمٰاتِ الْاَرْض وَ انْ افْنَیْتَ عُمْرَکَ لِطَلَبِهِمْ فَاِنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یَخْلُقْ عَلیٰ وَجْهِ الْاَرْضِ افْضَلَ مِنْهُمْ بَعْدَ النَّبیِّینَ صَلَوٰاتُ اللّهِ عَلَیْهِمْ وَ الْاَوْلِیٰاءِ وَ مٰا انْعَمَ اللّهُ عَلَی الْعَبْدِ بِمِثْلِ مٰا انْعَمَ بِهِ مِنَ التَّوْفیق لِصُحْبَتِهِمْ قالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: [ الْأَخِلاّٰءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقِینَ ] (1)]

سه چیز در هر زمان بسیار اندک و کم و عزیز الوجود است:

1-برادری و اخوّت در راه خدا.

2-همسر صالحه که الفت به شوهر داشته باشد و در فنون اطاعت تقصیر نکند و در حفظ سیرت خود و مال شوهر کوشا باشد.

3-فرزند رشید صالح.

هر کس یکی از این ها را داشته باشد،به حقیقت که به خیر دنیا و آخرت رسیده است.

از برادری با کسی که برادریش برای طمع،یا برای ترس یا برای خوردن و آشامیدن است بپرهیز که البته شناخت اینان در حین برادری و دوستی ممکن است.

برادری را انتخاب کن که اهل تقواست و در تفحص از این گونه افراد هر چند در ظلمات باشد و عمرت را بر باد دهد کوشا باش؛زیرا بعد از انبیا و اولیا بهتر از مردم با تقوا و پرهیزکار آفریده نشده و هیچ نعمتی به مانند نعمت برادری با ایشان به بندگان عطا نشده،چنانچه در قرآن مجید آمده:

برادران و مصاحبان در دنیا در آخرت دشمن یکدیگرند مگر اهل تقوا و پرهیزکاران.

آن دو که مستحسن است:

یکی: خلّت حقیقی است که آن را محبّت روحانی خوانند و استناد به آن به تناسب ارواح است و تعارف آن،چون محبت انبیا و اولیا با یکدیگر.

دوم: محبت قلبی است و آن مستند است به تناسب اوصاف کامله و اخلاق فاضله چون محبت صلحا و اتقیا در حق یکدیگر و دوستی امم به انبیا و ائمۀ هدی علیهم السلام.

و اما آن دو که مذموم است:

یکی: به سبب تیسیر مصالح است چون محبت تجّار و صناع و دوستی خدّام با مخادیم و ارباب حاجات با اغنیا.

دوم: محبت نفسانیه است و استناد آن به لذّات حسّیّه و مشتهیات نفسیّه است و چون در قیامت اسباب این دو نوع محبت مفقود باشد و غرض و غایت آن به حصول نرسد آن محبت زوال پذیرد و به دشمنی مبدل گردد،پس باید که مقصود اهل ایمان از خلّت و محبت با یکدیگر محض رضای الهی باشد و مشوب به اغراض دنیوی نباشد تا در قیامت به خطاب مستطاب:

[ یٰا عِبٰادِ لاٰ خَوْفٌ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ وَ لاٰ أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ ] (1).

[ خدا آن روز به آنان گوید:] ای بندگان من ! امروز نه بیمی بر شماست و نه اندوهگین می شوید.

سرافراز گردند.

ص:234

[ وَ اظُنُّ أنَّ مَنْ طَلَبَ فی زَمانِنٰا هٰذا صَدیقاً بِلٰا عَیْبٍ بَقِیَ بِلٰا صَدیقٍ.أَ لٰا تَریٰ أنَّ اوَّلَ کَرامَةٍ اکْرَمَ اللّهُ تَعالی بِهٰا انْبِیٰاءَهُ عِنْدَ اظْهٰارِ دَعْوَتِهِمْ تَصْدیقُ امینٍ أوْ وَلیٍّ وَ کَذٰلِکَ مِنْ اجَلِّ مٰا اکْرَمَ اللّهُ بِهِ اصْدِقاءَهُ وَ اوْلِیاءَهُ وَ امَناءَهُ صُحْبَةُ انْبِیائِهِ وَ هُوَ دَلیلٌ عَلیٰ أنَّ ما فِی الدَارَیْنِ نِعْمَةٌ احْلیٰ وَ اطْیَبُ وَ ازْکیٰ مِنَ الصُّحْبَةِ فِی اللّهِ وَ الْمُؤاخٰاةِ لِوَجْهِهِ ]

حضرت صادق علیه السلام در دنباله روایت می فرماید:

گمان من این است که هر کس در این زمان دنبال چنین رفیقی که از هر عیبی پاک باشد بگردد،یافتنش میسّر نباشد.

آیا نمی بینی که اوّل کرامت و عزّتی که کرامت فرمود کریم علی الاطلاق به پیامبران خود،وجود اصدقا و اولیا بوده که ایشان در وقت اظهار نبوت انبیا و وصایت اوصیا،پیش از همه تصدیق انبیا و اوصیا کردند و باعث رونق و رواج نبوت و وصایت شدند و هم چنین عظیم ترین نعمتی که خداوند کرامت فرمود به اصدقا و اولیا و امنا،صحبت و معاشرت پیامبران با آنان بود و این هر دو دلیلی هستند واضح و برهانی قاطع بر این که در دنیا و آخرت نعمتی شیرین تر و خوش تر از صحبت فی اللّه و برادری با برادران مؤمن در راه خدا نیست.

گر آسایشی خواهی از روزگار***جمال عزیزان غنیمت شمار

به جمعیت دوستان روی نه*** پراکندگی را به یک سوی نه(1)

ص:235

ص:236

ص:238

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:

شٰاوِرْ فی امُورِکَ مِمّا یَقْتَضی الدّینُ مَنْ فیهِ خَمْسُ خِصٰالٍ:عقلٌ وَ عِلْمٌ وَ تَجْرِبَةٌ وَ نُصْحٌ وَ تَقْوٰی فاِنْ لَمْ تَجِدْ فَاسْتَعْمِلِ الْخَمْسَةَ وَ اعْزِمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ فَاِنَّ ذٰلِکَ یُؤَدِّیکَ الیَ الصَّوابِ.

وَ مٰا کٰانَ مِنْ امُورِ الدُّنْیٰا الَّتی هِیَ غَیْرُ عائِدَةٍ الیَ الدّینِ فَارْفَضْهٰا وَ لا تَتَفَکَّرْ فیهٰا فَاِنّکَ اذا فَعَلْتَ ذٰلِکَ اصَبْتَ بَرَکَةَ الْعَیْشِ وَ حَلٰاوَةَ الطّاعَةِ.

وَفِی الْمَشْوَرَةِ اکْتِسٰابُ الْعِلْمِ،وَ الْعٰاقِلُ مَنْ یَسْتَفیدُ مِنْهٰا عِلْماً جَدیداً وَ یَسْتَدِلُّ بِهِ عَلَی الْمَحْصُولِ مِنَ الْمُرادِ.

وَ مَثَلُ الْمَشْوَرَةِ مَعَ اهْلِهٰا مَثَلُ التَّفَکُّرِ فی خَلْقِ السَّمٰاواتِ وَ الْاَرْضِ وَ فَنٰائِهِمٰا وَ هُمٰا غَنِیّانِ عَنِ الْعَمَدِ (1)لِاَنَّهُ کُلَّما تَفَکَّرَ فیها غٰاصَ فی بُحُورِ نُورِ الْمَعْرِفَةِ وَ ازْدادَ بِهِمٰا اعْتِبٰاراً وَ یَقیناً.

وَ لا تُشاوِرْ مَنْ لا یُصَدِّقُهُ عَقْلُکَ وَ انْ کٰانَ مَشْهُوراً بِالْعَقْلِ وَ الْوَرَعِ وَ اذا شٰاوَرْتَ مَنْ یُصَدِّقُهُ قَلْبُکَ فَلٰا تُخٰالِفْهُ فیما یُشیرُ بِهِ عَلَیْکَ وَ انْ کٰانَ بِخَلٰافِ مُرادِکَ فَاِنَّ النَّفْسَ تَجْمَحُ مِنْ قَبُولِ الْحَقِ،وَ خِلٰافُها عِنْدَ الْحَقٰائِقِ ابْیَنُ،قَالَ اللّهُ تَعَالیٰ:

[ وَ شٰاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ ] (2)،و قَالَ تَعَالَی: [ وَ أَمْرُهُمْ شُوریٰ بَیْنَهُمْ ] (3).

ص:239

[ شٰاوِرْ فی امُورِکَ مِمّا یَقْتَضی الدّینُ مَنْ فیهِ خَمْسُ خِصٰالٍ:

عَقْلٌ وَ عِلْمٌ وَ تَجْرِبَةٌ وَ نُصْحٌ وَ تَقْوٰی فاِنْ لَمْ تَجِدْ فَاسْتَعْمِلِ الْخَمْسَةَ وَ اعْزِمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ فَاِنَّ ذٰلِکَ یُؤَدِّیکَ الیَ الصَّوابِ ]

به گونه ای نیست که بتواند عاقبت واقعی هر برنامه و کاری را درک کند،نورافکن عقل قوی نیست و محدودۀ درک و فهم و بینش انسان بسیار کم است.

انسان اگر بخواهد با تکیه بر عقل تنهای خود به هر امری وارد گردد به هر کاری دست بزند،بدون شک ضرر و خسارت انسان بیش از منفعت او خواهد بود.

تاریخ بشر روشن تر از آفتاب نشان می دهد که حرکت در مسیر زندگی به همراهی عقل تنها خسارت های غیر قابل جبران نصیب انسان کرده است.

قسمت عمده ای از بدبختی ها و تیره روزی های بشر در طول تاریخ معلول همین داستان است.

آنان که از کمک گیری از عقول بالاتر و اندیشه های الهی و تفکرات خدایی و به خصوص از کمک گیری از عقول سفیران حق و امامان معصوم علیهم السلام تکبر کردند به چاه مذلّت و هلاکت افتادند.

تشکیل سمینارها،کنفرانس ها،مجالس قانون گذاری،مجالس مشورتی،همه و همه دلیل قاطع و برهان ساطعی بر این حقیقت است که عقل و علم انسان به هر درجه ای که باشد باز نیاز به مشورت دارد.

آیات و روایات بسیار مهم اسلامی هم این معنا را تصدیق می کنند و انسان را به مشورت با عقول عالیه در امر دین و دنیا و امروز و فردا توجه می دهند.

حضرت موسی بن جعفر علیه السلام به هشام فرمودند:

یٰا هِشْامُ ! انَّ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حُجَّتَیْنِ:حُجَّةٌ ظاهِرَةٌ وَ حُجَّةٌ بٰاطِنَةٌ فَامَّا الظّاهِرَةٌ فَالرُّسُلُ وَ الْاَنْبِیٰاءُ وَ الْاَئِمَّةُ علیهم السلام وَ أمَّا الْباطِنَةُ فَالْعُقُولُ (1).

ص:241

ای هشام ! به حقیقت که خداوند بر مردم دو حجّت دارد،حجت عیان و حجّت نهان،حجت آشکار رسولان و پیامبران و امامانند و حجت درونی و نهان عقل است.

می توان از این روایت بدین گونه استفاده کرد که اگر در انسان عقل نباشد راه استفاده او از انبیا و امامان علیهم السلام مسدود است،اگر انسان بی رابطۀ با انبیا و امامان علیهم السلام زندگی کند از خسارت و ضرر مصون نخواهد بود؛زیرا عقل تنها نمی تواند در همه شؤون راهنمای انسان باشد،نیاز عقل به عقول عالیه یک نیاز طبیعی و ضروری است و بر انسان است که از کمک گیری از عقول الهیه تکبر نکند.

توجه به این نکته لازم است که انسان اگر طالب خیر و سعادت در امور دین و دنیا و آخرت است باید در درجۀ اوّل از کتاب خدا و درجۀ بعد از انبیا و به خصوص خاتم رسولان و آن گاه از ائمۀ طاهرین علیهم السلام و سپس از آنان که از عقل بیدار و علم و تجربه و تقوا و روح نصیحت برخوردارند مشورت کند که سیر این مسیر آدمی را به مقام قرب و عرصۀ ملکوت و رضایت حق و بهشت برین رهنمون می گردد.

مشورت با خدا به این است که به کتاب حق،علم و معرفت پیدا کند و از آیات قرآن برای زندگی دستور بگیرد.

مشورت با انبیا و ائمه علیهم السلام به این است که به روایات صحیحه مراجعه کند و راه خود را بر اساس دستورهای آن بزرگواران تنظیم نماید.

مشورت با صاحبان اوصاف پنج گانه به این است که امر خود را با آنان در میان بگذارد و از آنان بخواهد که وی را راهنمایی کنند.

اگر کسی عارف به قرآن و روایات نیست،برای بهره گیری از آیات و روایات لازم است دست در دست عالم ربّانی گذاشته و از دانش او نسبت به آیات و روایات بهره بگیرد.

ص:242

در هر صورت راه خیر و سعادت در تمام شؤون زندگی به روی هر کس که عاشق خیر و سعادت است باز است و دیدن ضربه و خسارت معلول تنها سفر کردن در جادۀ زندگی است.

اگر انسان همراه با کتاب خدا و دستورهای انبیا و ائمه علیهم السلام و محصول عقل عاقلان حقیقی،طی راه کند بدون شک به سعادت ابدی خواهد رسید.

در جهان محرم رازی نبود الا دوست***غصّه با یار توان گفت و غم دل با دوست

تا من بی سر و پا گرد جهان می گردم*** به مقامی نرسیدم که نبود آنجا دوست

جای ما در دل صاحب نظران کی باشد*** به عنایت نظری گر نکند با ما دوست

گر دل ما قدمی پیش نهد از سر صدق*** نیم گامی نبود فاصله از ما تا دوست

منم امروز در آتش زغم و درد فراق ***با من سوخته تا خود چه کند فردا دوست

دولت این است که در کُنج دل تنگ عماد*** هیچ کس رخت اقامت ننهد الّا دوست

[ ای پیامبر ! ] پس به مهر و رحمتی از سوی خدا با آنان نرم خوی شدی،و اگر درشت خوی و سخت دل بودی از پیرامونت پراکنده می شدند؛بنابراین از آنان گذشت کن،و برای آنان آمرزش بخواه،و در کارها با آنان مشورت کن، و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن؛زیرا خدا توکل کنندگان را دوست دارد.

[ وَ الَّذِینَ اسْتَجٰابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقٰامُوا الصَّلاٰةَ وَ أَمْرُهُمْ شُوریٰ بَیْنَهُمْ وَ مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ یُنْفِقُونَ ] (1).

و آنان که دعوت پروردگارشان را اجابت کردند و نماز را برپا داشتند و کارشان در میان خودشان بر پایۀ مشورت است و از آنچه روزی آنان کرده ایم،انفاق می کنند.

بعد از این آیات بود که مسئلۀ مشورت در بین مردم مسلمان زنده شد و آنان که بر این امر مهم تکیه کردند.کمتر دچار خسارت و ضرر شدند.

وَ قٰالَ علیه السلام:مَنْ شاوَرَ ذَوِی الْعُقُولِ اسْتَضٰاءَ بِاَنْوارِ الْعُقُولِ (1).

و نیز آن حضرت فرمود:هر کس با صاحبان عقل و بینش مشورت کند،از روشنایی های عقول بهره می گیرد.

وَ قٰالَ علیه السلام:اَلْمُسْتَشیرُ عَلیٰ طَرَفِ النَّجاحِ (2).

و آن جناب فرمود:مشورت کننده در جهت رستگاری است.

وَ قٰالَ علیه السلام:اَلْاِسْتِشٰارَةُ عَیْنُ الْهِدایَةِ وَ قَدْ خٰاطَرَ مَنِ اسْتَغْنیٰ بِرَأْیِهِ (3).

و آن حضرت فرمود:مشورت کردن عین هدایت است و هر کس مستقل به رأی باشد خود را به خطر انداخته است.

وَ قٰالَ رَسُولُ اللّٰه صلی الله علیه و آله:مَا مِنْ رَجُلٍ یُشاوِرُ احَداً الّا هُدِیَ الَی الرُّشْدِ (4).

رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:مرد با کسی مشورت نمی کند،مگر این که به رشد و عاقبت نیکو می رسد.

قٰالَ عَلیّ علیه السلام:حَقٌّ عَلَی الْعٰاقِلِ أنْ یُضیفَ الیٰ رَأیِهِ رَأیَ الْعُقَلٰاءِ وَ یَضُمَّ الیٰ عِلْمِهِ عُلُومَ الْحُکَمٰاءِ (5).

انصاف این است که عاقل رای عقلا را به رأی خود اضافه کند و علوم حکما را به علمش بیفزاید.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود:

ص:245

با ترسو مشورت مکن که راه خروج از مشکل را بر تو تنگ می کند با بخیل مشورت منما که تو را از رسیدن به هدف باز می دارد،با حریص مشورت مکن که شرّ و بدی را در برابرت جلوه می دهد (1).

علی علیه السلام می فرماید:

با دروغگو مشورت مکن که او مانند سراب است دور را نزدیک و نزدیک را دور می نمایاند (2).

و نیز آن حضرت فرمود:

با آنان که خدا ترسند مشورت کن تا به رشد برسی (3).

رسول اسلام صلی الله علیه و آله می فرمایند:

مشورت با عاقل ناصح،رشد و برکت و توفیق الهی است،چون عاقل ناصح راهنمایی کرد،مخالفت مکن که در آن مخالفت رنج و سختی خواهد بود (4).

حضرت زین العابدین علیه السلام می فرماید:

مشورت کننده را راهنمایی کن که این امر ادای حق نعمت است (5).

امام صادق علیه السلام می فرماید:

اگر قاتل علی مرا بر چیزی امین بخواهد،یا از من طلب نصیحت کند،یا مرا طرف مشورت خود قرار دهد و من در مقابل خواسته هایش اراده قبول داشته باشم

ص:246

حق امانت را نسبت به او مراعات می کنم (1).

علی علیه السلام می فرماید:

هر کس در مشورت نسبت به مسلمانان حیله کند از او بیزارم (2).

و نیز می فرماید:

زشت ترین امور و بدترین شرور،خیانت به مشورت کننده در امر مشورت است که باعث عذاب سخت الهی خواهد بود (3).

ص:247

[ وَ مٰا کٰانَ مِنْ امُورِ الدُّنْیٰا الَّتی هِیَ غَیْرُ عائِدَةٍ الیَ الدّینِ فَارْفَضْهٰا وَ لا تَتَفَکَّرْ فیهٰا فَاِنّکَ اذا فَعَلْتَ ذٰلِکَ اصَبْتَ بَرَکَةَ الْعَیْشِ وَ حَلٰاوَةَ الطّاعَةِ ]

عمر سعد مرتکب جنایتی گشت که تاریخ بشر نظیر آن را به یاد ندارد،فاجعه عظیم کربلا با هیچ ترازویی و میزانی قابل سنجش نیست،بشر در آن فاجعه انواع شرور و جنایات را از خود بروز داد و کمال بی رحمی را در این صحنه از خود به یادگار گذاشت.

ص:249

[ وَفِی الْمَشْوَرَةِ اکْتِسٰابُ الْعِلْمِ،وَ الْعٰاقِلُ مَنْ یَسْتَفیدُ مِنْهٰا عِلْماً جَدیداً وَ یَسْتَدِلُّ بِهِ عَلَی الْمَحْصُولِ مِنَ الْمُرادِ.وَ مَثَلُ الْمَشْوَرَةِ مَعَ اهْلِهٰا مَثَلُ التَّفَکُّرِ فی خَلْقِ السَّمٰاواتِ وَ الْاَرْضِ وَ فَنٰائِهِمٰا وَ هُمٰا غَنِیّانِ عَنِ الْعَمَدِ لِاَنَّهُ کُلَّما تَفَکَّرَ فیها غٰاصَ فی بُحُورِ نُورِ الْمَعْرِفَةِ وَ ازْدادَ بِهِمٰا اعْتِبٰاراً وَ یَقیناً ]

[ وَ لا تُشاوِرْ مَنْ لا یُصَدِّقُهُ عَقْلُکَ وَ انْ کٰانَ مَشْهُوراً بِالْعَقْلِ وَ الْوَرَعِ وَ اذا شٰاوَرْتَ مَنْ یُصَدِّقُهُ قَلْبُکَ فَلٰا تُخٰالِفْهُ فیما یُشیرُ بِهِ عَلَیْکَ وَ انْ کٰانَ بِخَلٰافِ مُرادِکَ فَاِنَّ النَّفْسَ تَجْمَحُ مِنْ قَبُولِ الْحَقِ،وَ خِلٰافُها عِنْدَ الْحَقٰائِقِ ابْیَنُ ]

از آنجایی که دل مؤمن همانند آینه است و قدرت منعکس کردن قسمتی از حقایق را دارد،حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

با کسی که عقلت وی را تصدیق نمی کند مشورت مکن،گرچه در بین مردم به عقل و ورع مشهور باشد و هرگاه مشورت کردی،با انسانی که قلبت او را می پذیرد و تصدیق می کند با او مخالفت مکن و خلاف گفته او را جایز مدان،چرا که نفس آدمی سرکش و چموش است و به آسانی قبول حق نمی کند،چنان که گفته اند:

حق تلخ است،ولی باید بدانی که رشد و کمال در مخالفت با نفس است و این معنی نزد دانایان راه روشن و به تجربه ثابت شده است.

ص:251

ص:253

ص:254

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:

الْحِلْمُ سِراجُ اللّهِ یَسْتَضیءُ بِهِ صاحِبُهُ الیٰ جِوارِهِ،وَ لا یَکونُ حَلیماً الّا الْمُؤَیَّدُ بِاَنْوارِ الْمَعْرِفَةِ وَ التَّوْحیدِ.

وَ الْحِلْمُ یَدُورُ عَلیٰ خَمْسَةِ أوْجُهٍ:

أنْ یَکُونَ عَزیراً فَیَذِلَّ،أوْ یَکُونَ صٰادِقاً فَیُتَّهَمَ،أوْ یَدْعُوَ الیَ الْحَقِّ فَیُسْتَخَفَّ بِهِ،أوْ انْ یُؤْذیٰ بِلا جُرْمٍ،أوْ أنْ یُطالِبَ بِالْحَقِّ فَیُخٰالِفُوهُ فیهِ،فَاِنْ أتَیْتَ کُلّاً مِنْها حَقَّهُ فَقَدْ اصَبْتَ.

وَ قابِلِ السَّفیهَ بِالْاِعراضِ عَنْهُ وَ تَرْکِ الْجَوابِ یَکُنِ النّاسُ انْصارَکَ لِاَنَّهُ مَنْ جٰاوَبَ السَّفیهَ فَکَأَنَّهُ قَدْ وَضَعَ الْحَطَبَ عَلَی النّارِ.

قٰالَ رسولُ اللّه صلی الله علیه و آله:مَثَلُ الْمُؤْمِنِ کَمَثَلِ الْاَرْضِ مَنافِعُهُمْ مِنْهٰا وَ اذٰاهُمْ عَلَیْهٰا.

و مَنْ لا یَصْبِرْ عَلیٰ جَفاءِ الْخَلْقِ لٰا یَصِلْ الیٰ رِضَی اللّه تَعالی لِاَنَّ رِضَی اللّهِ تَعالی مَشُوبٌ بِجَفاءِ الْخَلْقِ.

وَ حُکِیَ أنْ رَجُلاً قٰالَ لِلْأحْنَفِ بْنِ قَیْسٍ:ایّاکَ اعْنی،قالَ:أنَا عَنْکَ أحْلَمُ.

قالَ النّبیُّ صلی الله علیه و آله:بُعِثْتُ لِلْحِلْمِ مَرْکَزاً وَ لِلْعِلْمِ مَعْدِناً وَ لِلصَّبْرِ مَسْکَناً بُعِثْتُ لِاُتَمِّمَ مَکٰارِمَ الْاَخْلٰاقِ،صَدَقَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:

ص:255

وَ حَقیقَةُ الْحِلْمِ أنْ تَعْفُوَ عَمَّنْ اسٰاءَ الَیْکَ وَ خٰالَفَکَ وَ انْتَ الْقٰادِرُ عَلیَ الْاِنتِقٰامِ مِنْهُ کَما وَرَدَ فی الدُّعاء:

الٰهی انْتَ اوْسَعُ فَضْلاً وَ اوْسَعُ حِلْماً مِنْ انْ تُواخِذَنی بِعَمَلی وَ تَسْتَذِلَّنی بِخَطیئَتی (1).

ص:256

[ الْحِلْمُ سِراجُ اللّهِ یَسْتَضیءُ بِهِ صاحِبُهُ الیٰ جِوارِهِ،وَ لا یَکونُ حَلیماً الّا الْمُؤَیَّدُ بِاَنْوارِ الْمَعْرِفَةِ وَ التَّوْحیدِ ]

حلم در مرحلۀ اوّل از اوصاف حضرت حق و در مرحلۀ بعد از خصوصیات انبیا و ائمه و اولیای الهی است.

منوّر به نور حلم در حقیقت همرنگ با حضرت حق و انبیا و اولیا و ائمۀ طاهرین علیهم السلام است.

در تمام برخوردها حوصله و شکیبایی به خرج دهید.

انسان از زندگی کردن با دیگران چاره ای ندارد،چرا که از ابتدای خلقتش مدنی الطبع و اجتماعی آفریده شده و ادامۀ حیات در ظلمت تنهایی برای او میسّر نیست.

انسان در زندگی خانوادگی و اجتماعی خویش باید بداند که آنان که طرف او هستند همۀ آن ها از علم و معرفت و امانت و صداقت و ظرفیت و حقیقت و ایمان و اسلام کامل و اخلاق پسندیده و اوصاف حمیده برخوردار نیستند و به خاطر این کمبودها ممکن است در حق انسان مرتکب اشتباهاتی شوند و یا انسان اگر در برابر این حوادث که معلول بی خبری و بی معرفتی و کم ظرفیتی دیگران است از کوره در برود و بر کرسی خشم و غضب و عصبانیّت بنشیند.به ناچار دچار شر و ظلم و گناه و معصیت شده و از رحمت واسعۀ حق خود را محروم می نماید.

اما اگر حلم و حوصله و شکیبایی و بردباری پیشه سازد اوّلاً به طرف مقابل درس حق و حقیقت آموخته و ثانیاً او را از کردۀ خود پشیمان ساخته و به راه فضیلت رهنمون می گردد.

حلم در وجود انسان منبع جاذبه برای جذب مردم به سوی حق است و این واقعیتی است که در انبیا و ائمۀ طاهرین علیهم السلام تجلّی داشت و از این راه بسیاری از مردم به حقیقت گرایش پیدا کرده و به ایمان و عمل آراسته شدند.

قرآن مجید در آیۀ صد و پنجاه و نه سوره مبارکۀ آل عمران گرایش مردم صدر اسلام به دین خدا را معلول بردباری و حلم و شکیبایی و اخلاق پیامبر بزرگ

ص:258

اسلام صلی الله علیه و آله می داند.

اگر بردباری رسول خدا صلی الله علیه و آله در برابر آن همه حوادث و طوفان ها و امواج آزاردهندۀ زمان نبود کجا چرخ با عظمت اسلام به حرکت می افتاد و چگونه موج آیین الهی عالم گیر می شد ؟

اگر بردباری انبیا در برابر حادثه آفرینی امم و حوصله و شکیبایی ائمه علیهم السلام در برابر مردم کم ظرفیت زمان خود نبود،از آیین خدا و فضایل اخلاقی و حقایق ملکوتی اثری و خبری در جهان نمانده بود.

آراسته بودن مؤمن به حلم که راه به دست آوردنش تمرین حوصله در برابر حوادث و دوری وی از غضب و خشم می باشد،از واجبات اخلاق اسلامی است.

در اینجا لازم است به مسئلۀ حلم و غضب از دیدگاه آیات و روایات اشاره رود، باشد که برای تمام مطالعه کنندگان سود دنیایی و آخرتی ببار آورد.

بپرهیزید،و بدانید که خدا بسیار آمرزنده و بردبار است.

[ لاٰ یُؤٰاخِذُکُمُ اللّٰهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمٰانِکُمْ وَ لٰکِنْ یُؤٰاخِذُکُمْ بِمٰا کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَ اللّٰهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ ] (1).

خدا شما را به خاطر سوگندهای لغوتان [ که جدی و حقیقی نیست و عادتاً بدون قصد قلبی بر زبان جاری می شود ] مؤاخذه نمی کند،ولی شما را به خاطر آنچه دل هایتان [ از سوگند جدی و حقیقی ] مرتکب شده مؤاخذه می کند؛ و خدا بسیار آمرزنده و بردبار است.

[ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ یَتْبَعُهٰا أَذیً وَ اللّٰهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ ] (2).

گفتاری پسندیده [ در برابر تهیدستان ] و عفو [ ی کریمانه نسبت به خشم و بد زبانی مستمندان ] بهتر از بخششی است که دنبالش آزاری باشد،و خدا بی نیاز و بردبار است.

[ إِنَّ الَّذِینَ تَوَلَّوْا مِنْکُمْ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعٰانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّیْطٰانُ بِبَعْضِ مٰا کَسَبُوا وَ لَقَدْ عَفَا اللّٰهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ ] (3).

قطعاً کسانی از شما روزی که [ در نبرد احد ] که دو گروه [ مؤمن و مشرک ] با هم رویاروی شدند،به دشمن پشت کردند،جز این نیست که شیطان آنان را به سبب برخی از گناهانی که مرتکب شده بودند لغزانید،و یقیناً خدا از آنان در گذشت؛زیرا خدا بسیار آمرزنده و بردبار است.

ص:260

[ إِنَّ إِبْرٰاهِیمَ لَأَوّٰاهٌ حَلِیمٌ ] (1).

یقیناً ابراهیم بسیار مهربان و بردبار بود.

[ إِنَّ إِبْرٰاهِیمَ لَحَلِیمٌ أَوّٰاهٌ مُنِیبٌ ] (2).

به راستی که ابراهیم بسیار بردبار و دلسوز و روی آورنده [ به سوی خدا ] بود.

[ قٰالُوا یٰا شُعَیْبُ أَ صَلاٰتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ مٰا یَعْبُدُ آبٰاؤُنٰا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِی أَمْوٰالِنٰا مٰا نَشٰؤُا إِنَّکَ لَأَنْتَ الْحَلِیمُ الرَّشِیدُ ] (3).

گفتند:ای شعیب ! آیا نمازت به تو فرمان می دهد که آنچه را پدرانمان می پرستیدند رها کنیم ؟ یا از این که در اموالمان به هر کیفیتی که می خواهیم تصرف کنیم دست برداریم ؟ به راستی که تو [ انسانی ] بردبار و راه یافته ای [ پس چرا می خواهی در برابر آزادی ما نسبت به بت پرستی و هزینه کردن اموالمان به هر کیفیتی که بخواهیم بایستی؟ ! ]

[ رَبِّ هَبْ لِی مِنَ الصّٰالِحِینَ* فَبَشَّرْنٰاهُ بِغُلاٰمٍ حَلِیمٍ ] (4).

پروردگارا ! مرا فرزندی که از صالحان باشد عطا کن.*پس ما او را به پسری بردبار مژده دادیم.

در این آیات دقت کردید که مسئله حلم از چه ارزش والایی برخوردار است که حلم،اخلاق حضرت حق و از اوصاف پسندیده انبیای الهی است.

اگر حلم خدا در برابر مردم عاصی و کم ظرفیت نبود،اگر انبیا از حلم و بردباری

ص:261

برخوردار نبودند،تمام گنهکاران به سرعت به عذاب دچار می شدند و از عنایتی به عنوان توبه آثاری برجای نمی ماند و بسیاری از صالحان که از نسل عاصیان گذشته بودند با معذب شدن عاصیان و از بین رفتن آنان به وجود نمی آمدند که حلم خدا و انبیا باعث شد بسیاری از عاصیان موفق به توبه شوند و صالحان روزگار هم به لباس حیات آراسته گردند.

حلم مانع از مؤاخذۀ حق و نفرین انبیا در حق عاصیان بود و این عاصیان و سرکشان بودند که از برکت حلم موفق به جلب عفو و آمرزش گشته و علّت تحقّق نسل صالح شدند.

خداوند بزرگ در برابر گناه بسیار بزرگ فرزندان یعقوب حلم ورزید و یعقوب بزرگوار از نفرین در حق فرزندانش خوددارری کرد و این حلم حق و یعقوب باعث گشت که فرزندان گنهکار یعقوب موفق به توبه شدند و با زنده ماندنشان باعث به وجود آمدن نسل صالحی چون انبیای بعد از یعقوب گشتند که تمام انبیای بنی اسرائیل تا عیسی علیه السلام از نسل فرزندان حضرت یعقوب به وجود آمدند و این همه نتیجۀ حلم و بردباری حق و حضرت یعقوب دربارۀ آن گنهکاران بود.

چه نیکوست که ما هم در مقابل برخورد نامناسب پدر و مادر و زن و فرزند و اقوام و دوستان و تمام مردمی که با آن ها سر و کار داریم همانند حضرت حق و انبیا حلم بورزیم و از خشم و غضب و عصبانیت خودداری کنیم که منافع حلم قابل ارزیابی و خسارت های غضب و خشم قابل اندازه گیری نیست.

آنان که از حلم و شکیبایی و صبر و حوصله برخوردارند،درونشان منوّر به نور امنیّت و قلبشان متصف به صفت آرامش و طمأنینه و از همه بالاتر تمام مصایب ارضی و سمایی و اجتماعی و خانوادگی برای آنان تحمّلش ساده و آسان و راحت و سهل است.

ص:262

اینان به خاطر حلم و شکیبایی از ثوابی عظیم و اجری بی نهایت از طرف حضرت حق برخوردارند و به حق که محبوب خدا و انبیا و امامان بزرگوار هستند.

صلای عشق جانان بی بلا نیست***زمانی بی بلا بودن روا نیست

اگر صد تیر بر جان تو آید*** چو تیر از شصت او آید خطا نیست

از آنجا هر چه آید راست آید ***تو کژ منگر که کژ دیدن روا نیست

سر مویی نمی دانی از این سر*** مبین خود را در آنجا و رضا نیست

بلاکش تا لقای دوست بینی*** که مرد بی بلا مرد لقا نیست

میان صد بلا خوش باش با او ***که در آن جایگه هرگز بلا نیست

ز حیرت چون دل عطار امروز*** درین گرداب خون یک مبتلا نیست(1)

الْحِلْمُ حِجٰابٌ مِنَ الْآفاتِ (1).

بردباری و شکیبایی مانعی از آفات و بلیات است.

الْحِلْمُ رَأسُ الرِّیٰاسَةِ (2).

بردباری ریشۀ آقایی و ریاست است.

الْحِلْمُ عَشیرَةٌ (3).

بردباری برای انسان قبیله است.

الْحِلْمُ نِظامُ أمْرِ الْمُؤْمِنِ (4).

شکیبایی نظام حیات مؤمن است.

لا عِزَّ انْفَعُ مِنَ الْحِلْمِ (5).

سربلندی با منفعت تر از بردباری نیست.

قالَ علی علیه السلام:وَجَدْتُ الْحِلْمَ وَ الاِحْتِمالَ انْصَرَ لی مِنْ شُجْعٰانِ الرِّجالِ (6).

حضرت علی علیه السلام فرمود:بردباری و شکیبایی و تحمل پیش آمدها را برای خود یاری کننده تر از مردان شجاع دیدم.

سُئِلَ أمیر المؤمنین علیه السلام:أیُّ الْخَلْقِ أقوَیٰ،قالَ:الْحَلیمُ (7).

از امام علی علیه السلام قوی ترین انسان را پرسیدند فرمود:بردبار و شکیبا.

ص:264

انَّمَا الْحِلْمُ کَظْمُ الغَیْظِ وَ مِلْکُ النَّفْسِ (1).

بردباری فرو خوردن خشم و مالکیت بر نفس است.

سُئِلَ علیه السلام عَنْ احْلَمِ النّاسِ فَقالَ:الَّذی لا یَغْضَب (2).

از حضرت از بردبارترین مردم پرسیدند فرمود،کسی است که خشمگین نمی شود.

قالَ الحُسَینُ علیه السلام:اَلْحِلْمُ زینَةٌ (3).

امام حسین علیه السلام فرمود:حلم و بردباری زینت انسان است.

قالَ الصادق علیه السلام:کَفیٰ بِالْحِلْمِ ناصِراً (4).

امام صادق علیه السلام فرمود:حلم و بردباری یاوری کافی است.

قالَ الرضا علیه السلام:لٰا یَکُونُ الرَّجُلُ عابِداً حَتّیٰ یَکُونَ حَلیماً (5).

امام رضا علیه السلام فرمود:مرد بنده نیست مگر بردبار باشد.

قرآن مجید فرو خوردن غضب را از اخلاق و اوصاف انبیا و اولیا و پاکان از عباد خدا دانسته است.

قرآن مجید رضایت ندارد،مردم مؤمن در برخورد با یکدیگر و به خصوص در برخورد با حوادث خشمگین شده و عصبانی و غضبناک شوند.

[ وَ سٰارِعُوا إِلیٰ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمٰاوٰاتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ* اَلَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرّٰاءِ وَ الضَّرّٰاءِ وَ الْکٰاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعٰافِینَ عَنِ النّٰاسِ وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ ] (1).

و به سوی آمرزشی از پروردگارتان و بهشتی که پهنایش [ به وسعتِ ] آسمان ها و زمین است بشتابید؛بهشتی که برای پرهیزکاران آماده شده است؛ *آنان که در گشایش و تنگ دستی انفاق می کنند،و خشم خود را فرو می برند، و از [ خطاهایِ ] مردم در می گذرند؛و خدا نیکوکاران را دوست دارد.

[ إِذْ جَعَلَ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجٰاهِلِیَّةِ فَأَنْزَلَ اللّٰهُ سَکِینَتَهُ عَلیٰ رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْویٰ وَ کٰانُوا أَحَقَّ بِهٰا وَ أَهْلَهٰا وَ کٰانَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً ] (2).

[ یاد کن ] هنگامی را که کافران [ پس از قرارداد صلح حدیبیه ] دل هایشان را از تعصّب و خشم شدید جاهلی آکنده کردند،پس خدا هم آرامشش را بر پیامبرش و مؤمنان نازل کرد و روح تقوا را [ که حقیقت و جان توحید است ] ملازم آنان نمود،و آنان به [ روح تقوا ] سزاوارتر و شایستۀ آن بودند؛و خدا همواره به هر چیز داناست.

ص:266

در آیۀ شریفه بنا به تفسیر بزرگان دین،از کفار به خاطر آتش خشم بیجایشان مذمّت شده و از رسول و مؤمنان به خاطر وقار و حلم و آرامششان توصیف شده است.

نیز آن جناب فرمود:هر کس خود را از خشم و عصبانیت حفظ نکند نمی تواند عقلش را حفظ کند.

آری،آدم عصبانی قدرت اندیشه و تفکّرش را از دست می دهد و در فضای تاریک عصبانیت و خشم،به هر کار خطرناکی دست می زند.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

مؤمن هر گاه غضب کند،خشم و غضبش وی را از مرز حق بیرون نبرد و چون خشنود گردد،خشنودیش سبب ورودش به باطل نمی گردد و چون قدرت یابد چیزی را خارج از حدود حقّش قبول نکند (1).

قٰالَ عَلِیٌّ علیه السلام:اَلْغَضَبُ یُثیرُ کَوامِنَ الْحِقْدِ (2).

علی علیه السلام فرمود:عصبانیت برانگیزندۀ کینه های درونی و پنهانی است.

وَ قٰالَ علیه السلام:اَلْغَضَبُ شَرٌّ انْ أطَعْتَهُ دَمَّرَ (3).

و نیز آن حضرت فرمود:عصبانیت شرّی است که اگر مطیعِ او باشی هلاک می کند.

وَ قٰالَ علیه السلام:اَلْغَضَبُ مَرْکَبُ الطّیشِ (4).

و نیز آن حضرت فرمود:عصبانیت مرکب آدم کم عقل و انسان گیج است.

ص:268

وَ قٰالَ علیه السلام:بِئسَ الْقَرینُ الْغَضَبُ،یُبْدِی الْمَعٰائِبَ وَ یُدْنِی الشَّرَّ،وَ یُبٰاعِدُ الْخَیْرَ (1).

و نیز آن جناب فرمود:غضب چه دوست بدی است،آشکار کنندۀ معایب و نزدیک کنندۀ شر و دور کنندۀ خیر و خوبی است.

وَ قالَ علیه السلام:مِنْ طَبٰایعِ الْجُهّالِ التَّسَرُّعُ الیَ الْغَضَبِ فی کُلِّ حٰالٍ (2).

و آن حضرت فرمود:از سرشت نادانان زود عصبانی شدن در هر حال است.

وَ قٰالَ علیه السلام:اَلْغَضَبُ نٰارُ الْقُلُوبِ (3).

و نیز آن جناب فرمود:خشم و عصبانیت آتش دل هاست.

وَ قٰالَ علیه السلام:اِیّاکَ وَ الْغَضَبَ فَاَوَّلُهُ جُنونٌ وَ آخِرُهُ نَدَمٌ (4).

و آن حضرت فرمود:از خشم و عصبانیت بپرهیز که اولش دیوانگی و آخرش پشیمانی است.

وَ قالَ علیه السلام:شِدَّةُ الْغَضَبِ تُغَیِّرُ الْمَنْطِقَ وَ تَقْطَعُ مادَّةَ الْحُجَّةِ وَ تُفَرِّقُ الْفَهْمَ (5).

و آن حضرت فرمود:خشم زیاد:منطق صحیح را تغییر دهد و ریشۀ دلیل را قطع کند و پریشانی فهم آورد.

وَ قالَ علیه السلام:اَعْظَمُ النّاسِ سُلْطٰاناً عَلیٰ نَفْسِهِ مَنْ قَمَعَ غَضَبَهُ وَ امٰاتَ شَهْوَتَهُ (6).

ص:269

و آن جناب فرمود:مسلّطترین مردم بر نفس،کسی است که خشم را مقهور کرده و شهوت غلط و بیجا را از بین ببرد.

قٰالَ رسول اللّه صلی الله علیه و آله:اَلْغَضَبُ جَمْرَةُ الشَّیْطٰانِ (1).

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:خشم پاره آتشی از شیطان است.

وَ قالَ صلی الله علیه و آله:مِنْ احَبِّ السَّبیلِ الیَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جُرْعَتانِ:جُرعَةُ غَیْظٍ تَرُدُّها بِحِلْمٍ وَ جُرْعَةُ مُصیبَةٍ تَرُدُّها بِصَبْرٍ (2).

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:محبوب ترین راه به سوی خدا دو جرعه است:جرعۀ غیظی که با بردباری کنار زده شود و جرعۀ مصیبتی که با صبر برطرف گردد.

مِنْ کِتابِ أَمیرِ الْمُؤمنینَ علیه السلام الیَ الْحٰارِثِ الْهَمْدانیِّ:وَ اکْظِمِ الْغَیْظَ وَ تَجٰاوَزْ عِنْدَ الْمَقْدَرَةِ وَ احْلُمْ الْغَضَبَ وَ اصْفَحْ مَعَ الدَّوْلَةِ تَکُنْ لَکَ الْعٰاقِبَةُ (3).

علی علیه السلام در نامه ای به حارث همدانی نوشت،خشم خود را فرو خور و به وقت قدرت بر انتقام گذشت نما و در برابر عصبانیت حلم ورز و با داشتن زور چشم بپوش تا برایت عاقبت خوشی باشد.

از عیسی علیه السلام بپرسیدند:چه چیزی از هر چیز سخت تر است ؟ گفت:

شدیدترین و سخت ترین برنامه ها غضب و خشم خدای عزّ و جلّ است،گفتند:

چگونه خود را از آن حفظ کنیم ؟ فرمود:به دوری از عصبانیت و خشم (4).

ص:270

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:

عصبانی مشو،چون خشمگین شدی بنشین و در قدرت حضرت حق بر بندگانش و گذشتی که در عین قدرت از عبادتش دارد اندیشه کن و هرگاه طرف مقابل به تو بگوید از خدا بترس،غضبت را رها کن و به فضای با برکت حلم قدم بگذار (1).

سلیمان علیه السلام به فرزندش فرمود:

از بسیاری خشم بپرهیز که زیاد عصبانی شدن باعث خواری قلب است (2).

عکرمه مفسر قرآن در سورۀ آل عمران در تعریف یحیی به وصف [ سَیِّداً وَ حَصُوراً ] (3)می گوید:

سید کسی است که خشم بر او تسلّط ندارد (4).

ابو دردا به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرضه داشت:

مرا به عملی هدایت کن که عاقبتش بهشت باشد فرمود:عصبانی مشو (5).

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

کسی غضب نمی کند مگر این که خود را بر جهنم مشرف می کند (6).

عَنْ أبی جَعْفَرٍ علیه السلام:قٰالَ رَسُولُ اللّه صلی الله علیه و آله:مَنْ کَفَّ نَفْسَهُ عَنْ اعْراضِ النّاسِ اقالَ اللّهُ نَفْسَهُ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ،وَ مَنْ کَفَّ غَضَبَهُ عَنِ النّاسِ کَفَّ اللّهُ تَبارَک وَ تَعالیٰ عَنْهُ

ص:271

عَذابَ یَوْمِ الْقِیٰامَةِ (1).

امام باقر علیه السلام می فرماید:رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:هر کس خود را از ضربه زدن به آبروی مردم حفظ کند،خداوند در روز قیامت از وی چشم پوشی می کند.

و هر کس نسبت به مردم جلوی خشمش را بگیرد،خداوند وی را از عذاب قیامت حفظ می کند.

و نیز آن حضرت می فرماید:

مردی به پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه داشت:چیزی به من یاد بده،حضرت فرمود:برو و عصبانی مشو.

آن مرد می گوید:به همان موعظه اکتفا کرده به سوی اهلم روانه شدم،مدتی گذشت برای قبیلۀ آن مرد جنگی پیش آمد،آمادۀ کارزار شدند،آن مرد هم سلاح برداشته به میان قوم آمد،ناگهان سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله به یادش آمد که فرمود:از خشم و غضب بپرهیز.سلاح را گذاشت و به میان دشمن آمد و فریاد زد،از زخم و قتل و زدن اثر و سودی برای طرفین نیست،من بر ذمه می گیرم که از مال و منالم به شما بدهم،تا دست از درگیری بردارید،دشمن گفت:آنچه تو می گویی ما به آن سزاوارتریم،آن گاه هر دو قوم با هم آشتی کرده و آتش غضب بین آنان خاموش شد (2).

ص:272

می شود و همین اعتبار در حال تهیج غضب نکابت او اگر چه به سبب کمتر کلمه بود رعایت باید کرد.

و بقراطیس حکیم گوید:

من به سلامت آن کشتی که باد سخت و شدّت آشوب دریا به لجه افکند که بر کوه های عظیم مشتمل بود و بر سنگ های سخت زند،امیدوارترم از آن که به سلامت غضبان ملتهب،چه ملاحان را در تخلیص آن کشتی مجال استعمال لطایف حیل باشد و هیچ حیله در تسکین شعلۀ غضبی که زبانه می زند نافع نیاید و چندان که وعظ و تضرع و خضوع بیشتر به کار دارند مانند آتشی که هیزم خشک بر او افکند تیزی بیشتر نماید.

الْحِدَّةُ ضَرْبٌ مِنَ الْجُنُونِ لِاَنَّ صٰاحِبَها یَنْدَمُ فَاِنْ لَمْ یَنْدَمْ فَجُنونُهُ مُسْتَحْکَمٌ (1).

غضب و خشم نوعی از دیوانگی است؛زیرا غضبناک پشیمان می شود و اگر پشیمان نشد،پس جنون او ریشه ای است.

و گاه بود که به اختناق،حرارت دل ادا کند و از آن امراض عظیم که مؤدی باشد به تلف تولد کند و علاج این اسباب علاج غضب بود چه ارتفاع سبب موجب ارتفاع مسبّب بود و قطع مواد مقتضی ازالۀ مرض و اگر بعد از علاج سبب به نادر چیزی از این مرض حادث شود به تدبیر عقل دفع آن سهل بود.

و حکایت کنند که:

یکی از رؤسای یونان بر غلام حکیمی افتخار نمود،غلام گفت:اگر موجب مفاخرت تو بر من این جامه های نیکوست که خویشتن را بدان آراسته ای،حسن و زینت در جامۀ است نه در تو و اگر موجب فضل تو این اسب را است که بر او نشسته ای،چابکی و فراهت در اسب است نه در تو و اگر فضل پدران است، صاحب فضل ایشان بوده اند نه تو و چون از این فضایل هیچ کدام حق تو نیست،اگر صاحب هر یکی حظّ خویش استرداد کند بلکه خود فضیلت هیچ کدام از او به تو انتقال نکرده است تا بر او حاجت افتد پس تو که باشی ؟

و هم چنین گویند که:

حکیمی نزد صاحب ثروتی بود که به زینت و تجمل و کثرت مال و عدّت مباهات نمودی،در اثنای محاوره خواست که آب دهن بیفکند از راست و چپ نگریست موضعی نیافت که آن را شاید بزاقی که در دهن جمع کرده بود به روی صاحب خانه افکند،حاضران عتاب و ملازمت نمودند،حکیم گفت:ادب نه چنان بود که آب دهن به اخس و اقبح مواضع افکنند،من چندان که از چپ و راست نگاه کردم هیچ موضع خسیس تر و قبیح تر از روی این شخص که جهل موسوم است نیافتم.

و اما مراء و لجاج، موجب ازاله الفت و حدوث تباین و تباغض و مخاصمت باشد و قوام عالم به الفت و محبت است چنان که بعد از این شرح آن داده آید.

پس مراء و لجاج از فسادهایی بود که مقتضی رفع نظام عالم باشد و این تباه ترین اوصاف رذایل است.

و اما مزاح، اگر به قدر اعتدال استعمال کنند محمود بود،رسول خدا صلی الله علیه و آله مزاح می کرد ولی اهل هزل نبود.

ص:276

و امّا وقوف بر حد اعتدال به غایت دشوار بود و اکثر مردمان قصد اعتدال کنند و لیکن چون شروع نمایند به مجاوزت حد تعدی کنند تا سبب وحشت شود و غضب کامن (1)را ظاهر کند و چقدر در دل ها راسخ گرداند پس مزاح بر کسی که اقتصار نتواند نگاه داشت محظور بود چه گفته اند:حدیثی بود مایۀ کارزار.

و اما تکبر، به عجب نزدیک تر است و فرق آن بود که معجب با نفس خود دروغ می گوید،به گمانی که بدو دارد و متکبر با دیگران دروغ می گوید و اگر چه از آن گمان خالی بود و علاج این نزدیک بود به علاج عجب.

و امّا استهزا، و آن افعال اهل جنون و مسخرگی باشد و کسی بر آن اقدام کند که به احتمال مثل آن مبالات ننماید و مذلّت و صغار و ارتکاب رذایل دیگر که موجب ضحک اصحاب ثروت و ترفّه بود وسیلۀ معیشت خویش سازد و کسی که به حریت و فضل موسوم بود نفس و عرض خویش را گرامی تر از آن دارد که در معرض یک سفاهت سفیهی آرد و اگر چه در مقابل آنچه در خزاین پادشاهان بود بدو دهند.

و امّا غدر، را وجوه بسیاری بود،چه استعمال آن هم در مال و هم در جاه و هم در مودّت و هم در حرم اتفاق افتد و هیچ وجه از وجوه غدر نزدیک کسی که او را اندک مایۀ انسانیت بود محمود نباشد و از اینجا است که هیچ کس بدان معترف نشود.

و اما ضیم، و آن تکلیف تحمل ظلم بود غیر را بر وجه انتقام،هم قبح او به قبح ظلم و انظلام که گفته شده است معلوم شود و عاقل باید که بر انتقام اقدام ننماید تا داند که به ضرری بزرگتر از آن عاید نخواهد شد و آن بعد از مشاورت عقل و تدبیر رأی بود و حصول این حال بعد از حصول فضیلت حلم تواند بود.

ص:277

و اما طلب نفایس، که موجب مناقشه و منازعت بود مشتمل باشد بر خطای عظیم از کسانی که به سعت و قدرت موسوم باشند تا به اوساط الناس چه رسد (1).

در هر صورت از آیات قرآن مجید و روایات و اخبار و فرمایش های اولیای حق و حکیمان استفاده می شود که غضب مرضی مهلک و رذیلتی ابلیسی و صفتی شیطانی است و این رذیلت در هر کسی باشد از رحمت حق محروم و در بین خلق خدا از اعتبار عاری است.چه نیکوست که انسان در تمام برخوردهایش از حلم و بردباری بهره گرفته و از غضب و خشم به دور باشد که حلم موجب نورانیت و غضب علت تاریکی درون و ظلم و ستم بر مردمان است.

اولیای خدا که غرق در معرفت حق و منور به نور عشق حضرت دوست بودند از این رذایل راحت و از این آلودگی ها مصون بودند.

آنان جز لقای حق و وصال یار طلب نمی کردند و لقا و وصال را در پیراستگی از اوصاف ابلیسی و آراستگی به حسنات الهی می دانستند.

به قول عاشق عارف مرحوم الهی قمشه ای:

بی نور عشق نتوان رخسار یار دیدن***بی عاشقی نشاید بر وصل او رسیدن

عشق است بال انسان ای مرغ باغ سبحان*** بی بال عشق نتوان بر عرش جان پریدن

عشق ار به کوه و صحرا آواره ساخت ما را*** از این شرر توان هم بر طور دل رسیدن

گر جرعه می وصل خواهی زکوثر عشق*** باید به وجد و مستی جام بلا کشیدن

ما و هزار زاری از عشق روی آن گل*** وز گل به ناله ما صد پیرهن دریدن

گل های باغ عالم بوی وفا ندارد*** الّا گل وصالش از باغ عشق چیدن

ص:278

شریف ترین کسی که در این زمان در اخلاق دیده ام اوست،خداوند قبرش را نورانی کند (1).

در توفیق زن ای دل که گشاد تو از اوست***جلوه شاهد مقصود و مراد تو از اوست

عشق بر کشورت از شش جهت آورده هجوم ***بر حذر باش که تسخیر بلاد تو از اوست

شکوه و شکر تو از عشق سزد زانکه به دهر*** دل تنگ تواز او خاطر شاد تو از اوست

کارفرمای تو عشق است یقین دان طالب*** که صلاح تو از او بلکه فساد تو از اوست

بلاد هند می روم اما اگر از من مسئله مرجع تقلید را بپرسند من دیگری را برای مرجعیت معرفی می کنم؛زیرا شما را اعلم نمی دانم !

سید با کمال متانت و بردباری فرمودند،من شما را جهت تبلیغ اسلام و حلال و حرام خدا به هندوستان می فرستم نه برای تبلیغ شخصیت و مرجعیت خودم.

ای خوش آن سر که در او نشئه سودایی هست***داغ آشوب از او بر دل شیدایی هست

نیکبخت آن دل آشفته که از روزن داغ*** بر گلستان غمش چشم تمنّایی هست

مژده ای خار ره عشق که این شیفته را*** طرف دامانی اگر نیست کف پایی هست

اجل اینک بسرم تاخته جان می طلبد*** نا امیدش نکنم گر زتو ایمایی هست

عشق بی جلوه حسنی نکشد ناز وجود*** یوسفی هست به هر جا که زلیخایی هست

2-طلبه ای فقیر برای رفع نیازمندی خود به آن جناب رجوع کرد،آن حضرت به او وعدۀ کمک داد،در بین نماز عشای آن شب،ستمگری بی رحم با خنجری تیز به فرزند جوان سید حمله ور شد و سر او را از بدن جدا کرد،فردای آن روز برای تشییع جنازه تمام شهر نجف تعطیل شد،سید بزرگوار به دنبال جنازۀ فرزندش حرکت کرد،آن طلبه می گوید:من هم در تشییع شرکت داشته و درد خود را فراموش کرده بودم عبور جنازه به رهگذری تنگ افتاد که جای عبور دو سه نفر بیشتر نبود،ناگهان با سیّد بزرگوار که داغی سنگین بر جگرش نشسته بود مواجه شدم،بدون این که کسی بفهمد کمک لازم را نسبت به من رعایت فرمود،از قدرت صبر و حوصله

ص:281

و مقاومت و بردباری آن حضرت تعجب کردم که با چنین مصیبت سنگینی چگونه آرامش و حلم خود را حفظ کرده است ؟ ! !

آری،تجلّی ایمان و قدرت معرفت و اوصاف حسنه در اولیای الهی چنان قوی است که هیچ حادثه ای نمی تواند بین آنان و بین حقایق حجاب شود !

با مهرش از دام علایق دل گسستم***وز شهپر جان این قفس درهم شکستم

در عرصه باغ ابد پرواز کردم*** وز دام پر پیچ و خم گردون بجستم

دیدی درآمد یوسف جانم از این چاه*** وز مکر اخوان حسود تن برستم

دیدی که چون رنج خمارم دید ساقی ***داد از کرم جامی زصهبای الستم

دیدی که لطفش حاجت ما را روا کرد*** داد اختیار نفس سرکش را بدستم

3-عربی خشن و بی سواد به محضر مقدس سید آمد و با تندی از آن حضرت طلب کمک کرد،آن جناب با کمال متانت به او فرمود:اکنون چیزی در بساط من برای کمک به تو نیست،عرب به آن حضرت پرخاش کرد و ناسزا گفت و در عین خشم و غضب خانه سید را ترک کرد.

چند روزی از این ماجرا گذشت،سید در شب تاریک و در حال تنهایی به در خانۀ عرب رفته و دق الباب کرد،همسر عرب به پشت درآمد و گفت:کیست ؟ سید فرمود:ابوالحسنم،اگر آقای شما در خانه هست به او بگویید چند لحظه ای با او کار دارم،زن پیغام آن مرد بزرگ را رساند،عرب به در خانه آمد و با سید با تندخویی برخورد کرد،سید اجازه ورود خواست،به تلخی به سید اجازه ورود داد،سید پس از چند لحظه،کمک قابل توجهی به او نمود و از نداشتن آن روز عذرخواهی کرد،عرب از خواب غفلت بیدار شد،خنجری آورد و به سید گفت:یا با پای کفشدار بر صورتم بگذار یا با این خنجر سینه ام را می شکافم،سید آنچه اصرار کرد،عرب نپذیرفت برای حفظ جان عرب آهسته به صورتش پای گذاشت

ص:282

آن گاه از خانۀ او رفت ! !

آری،مردان خدا جز به یاد خدا و برای خدا و به دستور خدا زندگی نمی کنند و هیچ علتی بین آنان و محبوبشان نمی تواند حایل گردد.

من الهی بندۀ عشقم که آزاد از جهانم***در گلستان طبیعت بلبلی بی آشیانم

عاشقی آواره کوی حبیبی دلفریبم ***عاقلی دیوانه وصل نگاری دلستانم

روز و شب در خلوت دل با خیالش هم نشینم*** آفرین بر دل که بنمودی نشان زان بی نشانم

کرده لطفش ایمن از جور سپهر کج مدارم ***داده مهرش پرتوی افزون زماه آسمانم

نجف از این واقعه شگفت زده شده بود،همه از هم می پرسیدند که علّت این که بحر العلوم به دیدن نراقی نرفت چه بود ؟ !

نراقی بزرگوار احوال سید را پرسید و از خانه او نشانی خواست و سپس فرمود:

بر ما لازم است از این بزرگ مرد علم و عمل دیدن کنیم.

از این که نراقی می خواست به دیدن بحر العلوم برود همه تعجب کردند،آن جناب به منزل سید رفت،در آنجا جمعی از علما و طلّاب حضور داشتند،نراقی وارد مجلس شد همه ورود او را گرامی داشتند ولی بحر العلوم به نراقی توجهی نکرد و حتی از جهت احترام در برابر او از جای خود برنخاست و تا پایان مجلس نسبت به نراقی از رعایت احترام و ادب خودداری کرد ! !

نراقی با رعایت دقت و موقعیت مجلس بدون این که خم به ابرو بیاورد از سید خداحافظی کرد و به خانۀ خود رفت،قضیه برخورد بحر العلوم با نراقی در نجف اشرف با اعجاب بسیار شدید علما و طلاب روبرو شد،آری،برای همگان این موضوع بی سابقه بسیار سنگین بود،تنها کسی که از آن مجلس کم ترین اثری برنداشت نراقی بزرگ بود.

پس از چند روز که از بازدید بحر العلوم خبری نشد،باز وجود مبارک نراقی به دیدار او شتافت و سید به گونه مجلس اوّل و شاید کمی سردتر با نراقی برخورد کرد،مجلس دوم هم بدون این که در نراقی اثر سوء بگذارد تمام شد،باز هم سید به بازدید نراقی نرفت.

سفر نراقی رو به پایان بود،نجف از آن پیش آمد در بهت و حیرت بود،نراقی در روزهای آخر سفر باز هم به دیدار سید میل کرد و برای بار سوم به زیارت آن مرد الهی شتافت،چون وارد منزل شد علما و طلاب دیدند سید بحر العلوم با حالی عجیب تا درب منزل به استقبال نراقی شتافت و آن جناب را چون بنده ای در برابر

ص:285

مولا در آغوش گرفت و عجیب و غریب نسبت به آن حضرت رعایت ادب و احترام کرد و وی را تا داخل منزل برد و چون شاگردی در برابر استاد مقابل نراقی نشست و در کمال خضوع و تواضع از آن حضرت پذیرایی کرد.

پس از پایان مجلس سبب برخوردهای اول و برخورد اخیر را از علّامه بحر العلوم پرسیدند،آن جناب جواب داد:من کتاب«جامع السعادات»را مطالعه کردم و آن را در نوع خود بی نظیر دیدم،آرزو داشتم مؤلف آن را ببینم و وی را آزمایش کنم که آیا آنچه در آن کتاب در باب فضایل اخلاقی نوشته در خود او هست یا نه که وی را در آن دو مجلس امتحان کردم و دیدم از ایمان و اخلاق و حلم و تواضع و صبر و عاقبت بینی بالایی برخوردار است و از این جهت در مجلس سوّم کمال احترام و ادب و خشوع و خضوع را نسبت به وی مراعات کردم که او مرد دین و پیکرۀ اخلاق و مجسمۀ عمل صالح است.

به قول الهی آن مجسّمۀ عرفان و اخلاق:

پرسند الهی کیستی دیوانه عشق***مستی خرابی ساکن میخانه عشق

بر ما فقیران غیر آن سلطان که بخشید*** گنج شهود و افسر شاهانه عشق

بر ما گدایان سر کویش عطا کرد*** آن شاه شاهان گوهر یک دانه عشق

گنجی است عشقت ای جمال آرای عالم*** پنهان به کنج این دل ویرانه عشق

عین است و شین و قاف و بس درس و کتابم ***ناموختم درس دیگر فرزانه عشق

گیتی مسافرخانه عشق است و خوش باش*** این یک دو روز اندر مسافرخانه عشق

وقف گدایان سر کوی تو کردند*** ملک رضا و شادی شاهانه عشق

ص:286

[ وَ الْحِلْمُ یَدُورُ عَلیٰ خَمْسَةِ أوْجُهٍ:أنْ یَکُونَ عَزیراً فَیَذِلَّ،أوْ یَکُونَ صٰادِقاً فَیُتَّهَمَ،أوْ یَدْعُوَ الیَ الْحَقِّ فَیُسْتَخَفَّ بِهِ،أوْ انْ یُؤْذیٰ بِلا جُرْمٍ،أوْ أنْ یُطالِبَ بِالْحَقِّ فَیُخٰالِفُوهُ فیهِ،فَاِنْ أتَیْتَ کُلّاً مِنْها حَقَّهُ فَقَدْ اصَبْتَ.وَ قابِلِ السَّفیهَ بِالْاِعراضِ عَنْهُ وَ تَرْکِ الْجَوابِ یَکُنِ النّاسُ انْصارَکَ لِاَنَّهُ مَنْ جٰاوَبَ السَّفیهَ فَکَأَنَّهُ قَدْ وَضَعَ الْحَطَبَ عَلَی النّارِ.قٰالَ رسولُ اللّه صلی الله علیه و آله:مَثَلُ الْمُؤْمِنِ کَمَثَلِ الْاَرْضِ مَنافِعُهُمْ مِنْهٰا وَ اذٰاهُمْ عَلَیْهٰا.]

معلوم می گردد.

و سزاوار است که انسان حلیم با شخص سفیه به سؤال و جواب نپردازد،بلکه از او اعراض نماید و چون اعتراض به اهل جاهل را پاسخ نگوید از دیگران یاری و موافقت بیند،اما جواب دادن و بحث کردن با نادان مانند هیزم گذاردن در آتش است که شعلۀ آتش را بیشتر و برافروخته تر خواهد کرد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مؤمن مانند زمین است که همه از آن استفاده می برند و آزار و اذیت و مزاحمت آنان نیز در روی همین زمین صورت می گیرد.

[ و مَنْ لا یَصْبِرْ عَلیٰ جَفاءِ الْخَلْقِ لٰا یَصِلْ الیٰ رِضَی اللّه تَعالی لِاَنَّ رِضَی اللّهِ تَعالی مَشُوبٌ بِجَفاءِ الْخَلْقِ.وَ حُکِیَ أنْ رَجُلاً قٰالَ لِلْأحْنَفِ بْنِ قَیْسٍ:ایّاکَ اعْنی،قالَ:أنَا عَنْکَ أحْلَمُ.قالَ النّبیُّ صلی الله علیه و آله:بُعِثْتُ لِلْحِلْمِ مَرْکَزاً وَ لِلْعِلْمِ مَعْدِناً وَ لِلصَّبْرِ مَسْکَناً بُعِثْتُ لِاُتَمِّمَ مَکٰارِمَ الْاَخْلٰاقِ،صَدَقَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:وَ حَقیقَةُ الْحِلْمِ أنْ تَعْفُوَ عَمَّنْ اسٰاءَ الَیْکَ وَ خٰالَفَکَ وَ انْتَ الْقٰادِرُ عَلیَ الْاِنتِقٰامِ مِنْهُ کَما وَرَدَ فی الدُّعاء:اِلٰهی انْتَ اوْسَعُ فَضْلاً وَ اوْسَعُ حِلْماً مِنْ انْ تُواخِذَنی بِعَمَلی وَ تَسْتَذِلَّنی بِخَطیئَتی ]

حضرت صادق علیه السلام در پایان روایت می فرماید:

آن کس که صبر و تحمل بر جفا و آزار مردم نکند،به رضای پروردگار نایل نشود؛ زیرا خشنودی حق آمیخته و توام با جفای خلق است.

حکایت شده که:

مردی با احنف بن قیس درشتی کرد و گفت:منظورم تویی،احنف در پاسخ گفت:من در برابر تو و حرف های زشت بردباری نشان می دهم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

برانگیخته شده ام و برای بردباری مرکز و مرکبم و برای دانش معدنم و مسکن و محل صبرم.

ص:289

و حقیقت حلم این است که از کسی که در حق تو بدی کرده درگذری در حالی که قدرت بر انتقام داری،چنان که در دعا وارد شده:

خدایا ! فضل تو وسیع تر و حلم تو برتر از آن است که به سبب سوء عمل مرا مؤاخذه کنی و به خطای من مرا خوار و ذلیل نمایی.

ص:291

ص:292

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:

التَّواضُعُ اصْلُ کُلِّ شَرَفٍ نَفیسٍ وَ مَرْتَبَةٍ رَفیقَةٍ وَ لَوْ کٰانَ لِلتَّواضُعِ لُغَةٌ یَفْهَمُهَا الْخَلقُ لَنَطَقَ عَنْ حَقائِقِ ما فی مَخْفِیّاتِ الْعَواقِبِ.

وَ التَّواضُعُ مٰا یَکُونُ فِی اللّٰهِ وَ للّٰهِ،وَ مَا سِوٰاهُ فَکِبْرٌ،وَ مَنْ تَوٰاضَعَ للّٰهِ ِ شَرَّفَهُ اللّٰهُ عَلیٰ کَثیرٍ مِنْ عِبٰادِهِ،وَ لاَِهْلِ التَّوٰاضُعِ سیمٰآءٌ یَعْرِفُهٰا اهْلُ السَّمٰآءِ مِنَ الْمَلٰائِکَةِ،وَ اهْلُ الْاَرْضِ مِنَ العٰارِفینَ،قٰالَ اللّٰهُ تَعٰالیٰ: [ وَ عَلَی الْأَعْرٰافِ رِجٰالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیمٰاهُمْ ] .

قٰالَ رَسُولُ اللّٰهِ صلی الله علیه و آله:اِنّ اللّٰه اوْحیٰ الَیَّ انْ تَوٰاضَعُوا حَتَّیٰ لٰا یَفْخَرَ احَدٌ عَلیٰ احَدٍ،وَ لا یَبْغیٰ احَدٌ عَلیٰ احَدٍ،وَ مٰا تَوٰاضَعَ احَدٌ للّٰهِ ِ الّا رَفَعَهُ اللّٰهُ،وَ کٰانَ رَسُولُ اللّٰهِ صلی الله علیه و آله اذٰا مَرَّ عَلَی الصِّبْیٰانِ سَلَّمَ عَلَیْهِمْ لِکَمٰالِ تَوٰاضُعِهِ،وَ اصْلُ التَّوٰاضُعِ مِنْ اجْلٰالِ اللّٰهِ تَعٰالیٰ وَ هَیْبَتِهِ وَ عَظَمَتِهِ،وَ لَیْسَ للّٰهِ ِ عَزَّ وَ جَلَّ عِبٰادَةٌ یَقْبَلُهٰا وَ یَرْضٰاهٰا الّا وَ بٰابُهَا التَّوٰاضُعُ،وَ لا یَعْرِفُ مٰا فی حَقیقَةِ التَّوٰاضُعِ الّا المُقَرَّبُونَ مِنْ عِبٰادِهِ، الْمُتَّصِلُونَ بِوَحْدٰانِیَّتِهِ،قٰالَ اللّٰهُ تَعٰالیٰ: [ وَ عِبٰادُ الرَّحْمٰنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذٰا خٰاطَبَهُمُ الْجٰاهِلُونَ قٰالُوا سَلاٰماً ] .

وَ قَدْ امَرَ اللّٰهُ عَزَّ وَ جَلَّ اعَزَّ خَلْقِهِ وَ سَیِّدَ بَرِیَّتِهِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالتَّوٰاضُعِ،فَقٰالَ عَزَّ وَ جَلَّ: [ وَ اخْفِضْ جَنٰاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ] .

وَ التَّوٰاضُعُ مَزْرَعَةُ الْخُشُوعِ وَ الْخُضُوعِ وَ الْخَشْیَةِ وَ الْحَیاءِ؛وَ انَّهُنَّ لٰا یَنْبُتْنَ الّا مِنْهٰا وَ فیهٰا،وَ لا یَسْلَمُ الشَّرَفُ التّامُّ الحقیقیُّ الّا بِالتَّوٰاضُعِ فی ذاتِ اللّٰهِ تَعٰالیٰ.

ص:293

[ التَّواضُعُ اصْلُ کُلِّ شَرَفٍ نَفیسٍ وَ مَرْتَبَةٍ رَفیقَةٍ وَ لَوْ کٰانَ لِلتَّواضُعِ لُغَةٌ یَفْهَمُهَا الْخَلقُ لَنَطَقَ عَنْ حَقائِقِ ما فی مَخْفِیّاتِ الْعَواقِبِ ]

و فرمانبر او خواهیم شد و به دایرۀ با عظمت بندگی و به میدان پر منفعت عبودیت قدم گذاشته و مجذوب و شیدای آن کمال مطلق خواهیم شد که تواضع در برابر حق جز فانی شدن در عظمت او و در تمام امور بنده و مطیع و فرمانبر او بودن،معنای دیگر ندارد.

تنها به این که بگویم به وجود او معتقدم و او را دوست دارم تواضع حاصل نمی شود،تواضع حقیقی در برابر حضرت او معرفت واقعی به او و پیروی از دستورهای اوست.

عبادت و عبودیت معنایی جز این ندارد،عبد یعنی آشنای با مولا و مطیع و سر به فرمان ارباب.

آنان که ادعای خدا دوستی و خدا اعتقادی دارند،ولی عامل به قرآن و دستورهای حضرت دوست که از جانب انبیا و ائمه و اولیا اعلام شده نیستند متکبّرند و خدای عزیز متکبران را دوست ندارد.

تواضع،روزنۀ سعادت دنیا و آخرت و عامل دور شدن آتش عذاب از انسان و نزدیک کنندۀ بهشت برین به آدمی است.

تواضع،باعث آراسته شدن انسان به حسنات و دور ماندن آدمی از سیّئات و بدی ها و پستی هاست.

تواضع،خورشید جان و حیات روان و چشمه جاودان و روح بخش به انسان و کامل کنندۀ آدم در راه خداوند منّان است.

تواضع،مقدمۀ معرفت،علاج کسالت،دور کنندۀ شقاوت،آورندۀ سعادت و آراسته کنندۀ انسان به کرامت است.

تواضع،ریشۀ حقایق،چراغ قلب صادق،امید دل شایق،راه گشای عاشق، کوبندۀ منافق و جلب کنندۀ خشنودی خالق است.

ص:295

شارح«مثنوی»می گوید (1):

پس از آن که جلال الدین این مطلب را بیان می کند که در دنیا اغلب پیکارها و ستیزه جویی ها ناشی از خود دوستی افراطی و نفس پرستی است و اگر انسان بتواند نفس خود را مهار کند نه با کسی دشمنی خواهد داشت و نه کسی به او خصومت خواهد ورزید،این اعتراض را متذکر می شود که اگر این اصل صحیح بود،چرا پیامبران الهی دشمنان فراوان داشتند،با این که آنان بدون تردید نفس خویش را به کلّی از پا در آورده بودند.

جلال الدین به این اعتراض پاسخ بسیار عالی می دهد و می گوید:شما گمان مبرید که خصومت با پیامبران دشمنی با آن ها بوده است،مثلاً برای آن بوده است که پیامبران مانع زندگی آن ها بودند،یا پیامبران لذایذ آن ها را از دستشان می گرفتند، یا پیامبران خون ناحقی می ریختند،یا پیامبران قیافۀ زشتی داشتند،هیچ یک از این ها علت دشمنی با پیامبران نبوده است،بلکه باید ببینیم که پیامبران مطابق دستورهای الهی چه می گفتند ؟

آنان می گفتند:موجودیّت انسانی در خور و خواب و خشم و شهوت خلاصه نمی شود.

آنان می گفتند:موجودیّت انسانی در تنفس و جنبش حیوانی پایان نمی پذیرد.

آنان می گفتند:این موجود بزرگ دارای گوهر روحانی است که او را می تواند از تمام طبیعت بالاتر برده و به مقامی برساند که جزئی از ابدیت گردد و در بارگاه الهی از هر گونه مادّه و مادیات گام فراتر نهد.

برای به ثمر رسیدن چنین موجودیّت بایستی نفس و خواسته های آن را محدود

ص:297

کرد و بایستی در روابط افراد با یکدیگر عدالت ورزید،بایستی رابطۀ بندگی را میان خود و خدا برقرار ساخت.

چون این مقررات مخالف هوا و هوس های حیوانی بوده و از زندگانی بی خیال و ناخود آگاه آنان جلوگیری می کرد،لذا مردم به دشمنی با پیامبران برمی خاستند، این دشمنی در حقیقت با شخص پیامبران نبوده است،بلکه آنان نمی خواستند شهوات چند روزۀ خود را رها کنند و به اصطلاح، ساده لوحان بی خبر نمی خواستند نقد را به نسیه بفروشند،در نتیجه آنان با تکامل و رهسپار شدن به ابدیت و سعادت مطلق خویش در نبرد بودند،به همین جهت است که جلال الدین می گوید:

دشمن خود بوده اند آن منکران*** زخم بر خود می زدند ایشان چنان

نظیر این مطلب همان است که امیر المؤمنین علیه السلام روزی به نزد علاء الدین زیاد حارثی رفت و خانۀ وسیع او را دید و گفت:

ای علاء ! با این خانه وسیع در این دنیا چه می کنی ؟ مگر تو در آخرت به خانۀ وسیع تر احتیاج نداری ؟ بلی می توانی با این خانه برای آخرت خود نیز توشه برگیری،مهمانان را پذیرایی کنی،خویشاوندان را رسیدگی کنی و حقوق آنان را بپردازی،در این صورت تو با این خانه به آخرت خواهی رسید.

علاء می گوید:یا امیر المؤمنین ! از دست برادرم عاصم بن زیاد به تو شکایت می کنم.امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:عاصم چه کرده است ؟ عرض کرد:عبایی پوشیده و از دنیا کناره گرفته است.فرمود:او را نزد من بیاورید،هنگامی که عاصم به نزد امیر المؤمنین علیه السلام آمد حضرت فرمود:ای دشمن جان خود ! آیا به خانوادۀ

ص:298

خود رحم نکردی از خدمت آن ها سرباز زدی،شیطان تو را گیج کرده (1).

ملاحظه می شود که امیر المؤمنین علیه السلام تخلّف عاصم را از دستورهای خداوندی موجب دشمنی با خویشتن معرفی می کند،بدین مضمون آیات و روایات فراوانی وجود دارد.

از همین اصل روشن می شود که مسئلۀ توجه به خدا و عمل به اوامر او تنها و تنها به سود خود انسان هاست،چنان که تخلّف از اوامر او به ضرر خود انسان می باشد.

اگر انسان به جهت مسامحه کاری یا به جهت اشباع هوا و هوس مخالف احکام عقلی و وجدانی خود عمل کند این تخلّف نه سودی به دیگران می رساند و نه ضرری،بلکه ضرر آن به خود انسان متخلّف از قانون برمی گردد.

فیض آن حکیم بزرگ در شکایت از هوای نفس می گوید:

خویشتن را در هوا کردیم گم***جاده در راه خدا کردیم گم

از عدم ما تا به اقلیم وجود*** آمدیم و راه را کردیم گم

منزل و مقصود و راه و راه رو ***جمله را در ابتدا کردیم گم

سالک مسلوک و مسلوکٌ الیه ***جمله ما بودیم و ما کردیم گم

هر چه ما را بود زاجناس و نقود*** جمله را در راهها کردیم گم

زابتدا کردم چون آهنگ راه*** گام اول خویشتن را کردیم گم

بر در شه چون عطا جویان شدیم*** شاه را اندر عطا کردیم گم

یافتیم آخر درون خویشتن ***هر چه را در هر کجا کردیم گم

ص:299

کلی و غیر ذلک را به دست می آورد،در این موقع بدیهی است که به دیدن تمام حوادث و موضوعات که می خواهد دربارۀ آن ها حکم کند نیازی نخواهد داشت، این رشد مغزی تا جایی می رسد که گویی انسان و جهان را در خود می بیند،ولی چون فعالیت روح بی نهایت است و عرصۀ هستی بیکران،لذا به یافتن انسان و جهان در خویشتن قناعت نمی ورزد؛زیرا نه جهان محدود است و نه انسان هایی که در آن به وجود می آیند مشخص می باشند،این است که رو به بی نهایت کوشش خود را آغاز می کند.

در اینجاست که از خود و حوادث بی خبر شده و تنها متوجه حضرت حق گشته به طوری که حس می کند«لیس فی الدّار غیره دیّار» (1).

همۀ ما ملاحظه کرده ایم که در هنگام تمرکز قوای مغز از حوادثی که در پیرامون ما صورت می گیرد غفلت می ورزیم،گویی اصلاً آن حوادث پیرامون ما اتفاق نیفتاده است.

گاهی همین حالت تمرکز به حدّی از شدت می رسد که انسان حوادثی را که در بدن او تأثیر می گذارند احساس نمی کند.

در حال چشیدن عالی ترین لذت،نقطه ای توجه ما را جلب می کند شدت این جلب توجه به جایی می رسد که لذت تدریجاً از درک ما برکنار می شود و هم چنین گاهی تمام وجود ما را درد فرا می گیرد ولی یک حادثه یا یک مسئله ناگهان چنان ما را به خود مشغول می دارد که درد به کلّی فراموش می شود.

در حالات عشق،هنگامی که درون عاشق از معشوق بهره مند است گاهی این مشغولیت به حدی است که هیچ حادثه ای اگر چه با تمام موجودیّت او سر و کار

ص:301

داشته باشد نمی تواند او را از آن حالت منصرف کند.

به همین قیاس می توان حالت تسلیم به خدا را مجسم کرد،هنگامی که این عشق حقیقی پیدا می شود،دیگر برای انسان عاشق احساسی دربارۀ موجودیّت خود نمی ماند،او به قول عارف رومی مانند کوهی است که هزاران صدا در او می پیچد و او آن ها را منعکس می سازد ولی کوچک ترین آگاهی به این عمل ها و عکس العمل ها ندارد.

حکیم صفای اصفهانی در این زمینه چه خوش می گوید:

سلطان سریر عشق ماییم***هم پادشهیم و هم گداییم

بر خسروگاه افسر سر*** بر سالک راه خاک پاییم

بر دست سکندر ولایت*** آیینه قطب حق نماییم

ما مالک ملک و گنج فقریم*** ما صاحب افسر فناییم

دریای وجود را لآلی ***در بحر عدم نهنگ لاییم

در فلک نجات ناخدا کیست*** ما بر سر ناخدا خداییم

مابنده مصطفای مطلق*** سلطان سریر اصطفاییم

در سطور گذشته به این نکات بسیار عظیم قرآنی و عینی واقف شدید که وجود مقدس او خالق،ربّ،رزّاق،حافظ،قادر،بصیر،خبیر و سمیع است و ذات مقدسش نسبت به همۀ امور هستی از ظاهر و باطن و غیب و شهادت احاطه دارد و هیچ چیزی از دایرۀ حکومت و عنایت او بیرون نیست و وقوف و معرفت به این حقایق از طریق قرآن و انبیا و اولیا و ائمه علیهم السلام بدون تردید پدیدآورندۀ تواضع به معنای تسلیم در برابر او و اطاعت از قوانین و امر و نهی آن جناب است و در حقیقت ریشۀ تواضع حالی و عملی،یا قلبی و عینی در معرفت نسبت به آن وجود مقدس و ذات بی نهایت در بی نهایت است در این جا لازم است به آیاتی از قرآن مجید در آن زمینه ها توجه کنید.

ص:302

[ الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِی خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُمٰاتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ ] (1).

همۀ ستایش ها ویژۀ خداست که آسمان ها و زمین را آفرید و تاریکی ها و روشنی را پدید آورد.[ با این همه نشانه ها که گواهی بر یکتایی و قدرت اوست ] باز کافران برای پروردگارشان [ بت ها و معبودهای باطل را ] شریک و همتا قرار می دهند.

آنان که به انکار حضرت او برخاسته اند و بر حقیقتی که از هر چیز روشن تر است پرده می پوشند و هزاران سال است قلوب و مغزهای عادی را جولانگاه اباطیل و مزخرفات خود کرده،چرا تاکنون دلیل و برهان قانع کننده ای بر ادعایشان اقامه نکرده اند و اگر اقامه نموده اند در کدام کتاب و مجلۀ علمی است ؟ من خود کتاب های اصلی منکران حق را چه آن کتاب هایی که در داخل ممالک اسلامی نوشته اند و چه در خارج مطالعه کرده ام،آنچه آنان دربارۀ مبدأ عزیز عالم نوشته اند فقط ادعای محض است و تاکنون استطاعت و قدرت اثبات آن ادّعا را حتی با یک دلیل نداشته اند و بسیاری از آنان در نوشته های خود جز عصبیت و لج بازی چیزی ندارند و سخنی که عقل و وجدان را آرام و راحت نماید و به قلب اطمینان دهد نیاورده اند،بافتۀ مغز علیل را یافته حساب کرده و مرض را سلامت و ظلمت را نور و مرگ را حیات قلمداد نموده اند و از این راه به خود و مریدانشان خسارت سنگین زده اند،آنان می گویند:مبدأ ماده ازلی و یا طبیعت و یا تصادف است و بر این مدّعا حکمت و برهان و استدلال منطقی تاکنون اقامه نکرده و بعد هم نمی کنند،باید به اینان گفت:شما که بالاخره قائل به مبدأ هستید،چرا اسم حقیقی او را که اللّه است

ص:304

در نوشته ها نمی نویسید،این که او را بگویید ماده ازلی یا طبیعت و یا تصادف،چه دردی از شما و جهان دوا می کند و کدام مشکل را حل می کند ؟

فرار شما از آن حضرت،علّتی جز هوای نفس و امیال و غرایز و شهوات آزاد ندارد،شما می خواهید در بی خیالی و بی بند و باری و بی قیدی زندگی کنید و از مقیّد کردن آزادی شیطانی خود وحشت دارید،شما از ممنوعیت زنا و حرمت ربا و ظلم و تجاوز و سلطه گری و شهوات غلط می ترسید و می دانید اگر به حوزۀ توحید و ایمان روی آورید به بی بندوباری ها و کثافت کاری ها و غارتگری ها و دزدی ها و تمام شهوات غلط جنسی باید خاتمه بدهید و مردم جهان را از شر خود آسوده کنید،از این جهت از این حوزۀ پاک فراری هستید و برای سرپوش گذاشتن بر فرار خود مارک انکار حق به خود زده و زیر پوشش کفر و شرک رفته و نام آن را با کمال بی شرمی و بی حیایی آزادی از خرافات گذاشته و محصول مغز مریض خود را به عنوان ماتریالیسم یا کمونیسم و یا با کلمات بی محتوای دیگر خوانده و تبلیغ کرده اید و با شرکت یهودیت صهیونیسم و مسیحیت غربی تمام روی زمین را به فساد و ناپاکی و آلودگی و بدبختی دچار کرده اید،چرا ؟ چون به خاطر پیروی از شهوات نخواسته اید در برابر حضرت حق که آشکارترین آشکارهاست تواضع کنید،در حالی که با آن علم و دانش سرشارتان از حق خبر داشته و بودن او هم چون روز برایتان روشن است.

چون به این معنا توجه کردی که وجود مقدس او خالق سماوات و ارض و قرار دهندۀ نور و ظلمات است و محصول ارادۀ او که جهان هستی است دنیایی بی نهایت از نظم و عدل و علم و حکمت است و هر ذره ای از ذراتش از حیث نظم و دقت و موقعیت و موقف متحیر کنندۀ عقول و مست کنندۀ درون است،آیا اقتضا ندارد که در برابر عظمت و کمالش به تواضع آیی و سر عبادت بر خاک پیشگاهش

ص:305

نهی و به عجز و تقصیر و ذلت و کوچکی خود در برابر کبریاییش اعتراف کنی و از در تواضع به بستان سعادت وارد شده و خیر دنیا و آخرت خود را تأمین نمایی ؟ !

خدایا ! دست ما را بگیر و از چاه جهل و غرور و عجب و خودبینی بدر آر و ما را از بند اسارت هوای نفس نجات ده و در سعادت دارین را به روی ما بگشا.

نگارا نگاهی ز مهر و وفا***که درد من خسته سازی شفا

تو دانی که در کویت آواره ام*** کرم کن که مسکین و بیچاره ام

صف آراسته دنیی و نفس دون*** که ریزد بخاک از دامن زار خون

مرا دوزخی خواهد این نفس زشت*** نگارا زروی تو خواهم بهشت

کریما غفورا رحیما شها ***بهر زشت و زیبای خلق آگها

همه عمر اگر در گنه زیستم ***در آن عفو نامنتها چیستم

مرا جرم اگر قطره بی شمار*** ترا بحر بخشش ندارد کنار

بیاموز ما را ره بندگی*** زعشقت به جان بخش فرخندگی

و منفعتی که باید از خود به ظهور برساند آشکار نماید.

[ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطیٰ کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدیٰ ] (1).

گفت:پروردگار ما کسی است که به هر موجودی،آفرینش [ ویژۀ ] او را [ آن گونه که سزاوارش بود ] به وی عطا کرده،سپس هدایت نمود.

[ اللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ ] (2).

خدای یکتا که معبودی جز او نیست،پروردگار عرش بزرگ است.

[ یٰا مُوسیٰ إِنِّی أَنَا اللّٰهُ رَبُّ الْعٰالَمِینَ ] (3).

ای موسی ! یقیناً منم خدا پروردگار جهانیان.

[ وَ قُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلاً مُبٰارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ ] (4).

و بگو:پروردگارا ! مرا در جایگاهی پرخیر و برکت فرود آور که تو بهترین فرودآورندگانی.

[ قُلْ أَ غَیْرَ اللّٰهِ أَبْغِی رَبًّا وَ هُوَ رَبُّ کُلِّ شَیْءٍ ] (5).

بگو:آیا جز خدا پروردگاری بجویم در حالی که او پروردگار هر چیزی است ؟ !

آری،وجود مقدس او مالک تمام هستی و مربّی همۀ موجودات است و عنایت و لطف و کرمش به طور متصل به تمام موجودات غیبی و شهودی می رسد و هیچ

ص:307

شیئی بی نیاز از ربوبیت حضرت او نیست.

او به فرمودۀ قرآن:«رب العالمین،رب سماوات و ارض،رب عرش عظیم،رب بلد حرام،رب آباءِ اولین،رب مشرق و مغرب و رب کل شیء»است.

شما بگویید و با فکر و اندیشه و دقت هم بگویید،آیا کبر و روگردانی از وجودی که همه کارۀ همۀ موجودات و حاکم علی الاطلاق و مربّی هستی و مالک همه آفرینش است جایز است ؟

آیا جز تواضع و فروتنی در برابر حضرت او و اطاعت از دستورهایش راه بهتری برای کسب کمال و رشد وجود دارد ؟

بیچاره آنان که از حقیقت غافل شده و به راه جهل و بی خبری افتاده و از پی این خواب سنگین مشغول تیشه زدن به ریشۀ خود هستند !

پروردگارا ! به این که مرا پدید آوردی،پس در خلقتم تناسب نهادی، پروردگارا ! به این که آفرینشم را آغاز نمودی،و صورتم را نیکو نمودی، پروردگارا ! به این که به من احسان کردی،و در خویشتنم عافیت نهادی، پروردگارا ! به این که محافظتم نمودی و موفقم داشتی،پروردگارا ! به این که بر من نعمت بخشیدی و راهنمایی ام نمودی،پروردگارا ! به این که سزاوار احسانم کردی و از هر چیزی عطایم کردی،پروردگارا ! به این که مرا خوراندی و نوشاندی،پروردگارا ! به این که بی نیازم ساختی و اندوخته ام بخشیدی، پروردگارا ! به این که یاری ام نمودی و عِزَّتم بخشیدی،پروردگارا ! به این که به من پوشاندی،از پوشش با صفایت،و بر من آسان نمودی از رفتار کفایت کننده ات.

پس بعد از توجه به این حقایق که از قول پاک ترین و راستگوترین انسان نقل شده چه جای تکبر نسبت به آن جناب است که ربوبیّتش در همۀ احوال دستگیر تمام ذرّات پیدا و ناپیدای هستی است ؟ !

در اینجا چه بجاست که دست حاجت به سوی حضرت او دراز کرده و در کمال فقر و ذلت و زاری و نیازمندی،از جنابش بخواهیم از ما دستگیری کن و امراض باطنی ما را که بدترین برنامه در وجود انسان است علاج فرما و ما را به سوی خشوع و خضوع و تواضع و فروتنی در همه زمینه های زندگی رهنمون شو.

آری،اوست خالق و رب تمام موجودات و منبع روزی بخش به جز او وجود ندارد،اوست که همیشه با قدرت کامله اش و با لطف و عنایت و محبّتش به موجودات،سفرۀ روزی همه را پر نگاه داشته و به هر کس هر چه لازم دارد از خزانۀ رحمتش عنایت می کند،به عبارت دیگر تمام موجودات عالم روزی خوار حضرت

ص:309

اویند و نمک خور آن وجود مبارک،اما چه جای تأسف است که در میان آدمیان، گروهی نمک او را می خورند ولی نمکدان می شکنند،اینان از سفرۀ حضرت او کسب قدرت و نیرو می کنند و آن قدرت را علیه حضرت او به کار می گیرند و به تعبیر دیگر از منابع روزی در هر حدی که می خواهند می خورند و چون سیر و سیراب شدند سر به طغیان و عصیان برمی دارند و در کنار هر گناهی صدای قهقهۀ خندۀ آنان به فلک می رسد،نمی دانم مست اند یا بر گناه و عصیان و آلودگی خود افتخار کرده،سینه سپر می نمایند ؟

از آیات عجیب قرآن مجید است،کمال بی انصافی و ناجوانمردی است که انسان عاقل این گونه آیات را در قرآن کریم ببیند و در برابر حق به تواضع برنخیزد، من در طول مطالعاتم،بهترین راه را برای به دست آوردن تواضع جز اندیشه در آیات توحید قرآن و دقت در روایات و دعاهایی که معارف الهیه را توضیح داده اند ندیده ام.

1-چه نیرویی است که روزی شما و خوراکی ها و آشامیدنی ها را در وجود شما از هزاران کانال و مرحله عبور می دهد تا به کمالش که شنوایی و بینایی است برساند ؟ آیا در سایۀ قدرتی جز قدرت حق این حرکات عظیم و این مسائل عجیب انجام می گیرد ؟ راستی چه اعجاب انگیز است که محصول آب و نان و میوه و سبزی و حبّه و دانه پس از عبور از مری و معده و روده و...تبدیل به شنوایی و بینایی می شود.

2-گوش و چشم دو عضو بسیار لطیف و ظریف هستند که هستی و هویت گوش عبارت از یک پردۀ نازک و هستی و هویت چشم عبارت از یک مردمک بسیار ریز است که این پرده و مردمک عجیب آسیب پذیر هستند و در برابر کم ترین حادثه از کار می افتد و عمری انسان را به کری و کوری مبتلا می کنند،کیست که در برابر این همه حادثه و فعل و انفعال در کرۀ زمین و این همه حشرات موذی و سر و صداها و مناظر عجیب و غریب و نور شدید و ضعیف و سرما و گرمای سخت،گوش و چشم شما را از آسیب حفظ می کند ؟ آیا سزاوار نیست در برابر این همه عنایت او سر تعظیم فرود آورده به حضرتش عشق بورزید و از دستورهای سعادت بخش آن جناب پیروی کنید ؟

3-گوش و چشم دو وسیلۀ بسیار مهم برای کسب علم و دانش و معرفت و بینش،چرا از این دو عضو برای شنیدن حقایق و دیدن عجایب بهره نمی گیرید و یا چرا با بازبودن گوش،خود را به کری زده و با باز بودن چشم،خویش را به کوری زده اید،می شنوید و می بینید ولی از این شنوایی و بینایی برای درک حق استفاده نمی کنید ؟

شما می توانید از کمک گرفتن از گوش و چشم به صراط مستقیم حق راه یابید و به مقام قرب و لقا و وصال محبوب برسید،کدام قدرت بود که گوش شنوا به شما

ص:312

عنایت کرده،چرا در برابر او تواضع نمی کنید و سر فقر و ذلت در پیشگاه او به عبادت نمی گذارید ؟

4-انسان در برابر تمام شنیدنی ها و دیدنی ها مسئول است و برای آنچه شنیده و آنچه دیده بازپرسی می شود و در قیامت دادگاه های بس عجیب برایش برپا می شود،انسان حق ندارد هر چه را می خواهد و نفسش اقتضا می کند بشنود یا ببیند،شنیدن و دیدن باید بر اساس مقررات حق باشد و هماهنگ با رضایت حضرت رب الارباب،گوش را برای شنیدن حق و چشم را برای دیدن آثار حق عنایت کرده اند،اگر حق بشنوید حق می شوید از طریق دیدۀ قلب که حق شنیدن گوش قلب را باز می کند و حق دیدن چشم دل را،اگر ناصحیح بشنوید از شنیدن حق کر می شوید و اگر ناصحیح ببینید از دیدن حق کور می گردید،راه باز شدن گوش دل و چشم قلب،حق شنیدن و حق دیدن است.

شما چند روزی از شنیدن غیبت و تهمت و دروغ و باطل و لغو و موسیقی بپرهیزید و چند روزی از چشم چرانی و نظر به نامحرم خودداری کنید تا ببینید چگونه گوش جان و چشم دل باز می شود.

مشرک و کافر را از انسان مؤمن و زنده به حیات الهی بیرون می آورد ! و کیست که تدبیر تمام جهان به دست اوست،همۀ شما اقرار دارید که اوست پس چرا تقوای او را مراعات نمی کنید و در برابرش تعظیم نکرده و تواضع روا نمی دارید ؟

او که تمام این امور به ید اوست خدای بر حق شماست آیا بعد از حق غیر گمراهی و ضلال چیزی هست،کجا رو می کنید و چرا پس از این که حق برای شما معلوم شد به باطل تکیه زدید ؟

دوران عمر ما به هجر یار بگذشت***نادیده روی حضرت دلدار بگذشت

فریاد اگر روز لقا دستم نگیرد*** اکنون که بنمودم جمال آن یار بگذشت

هر گه زدم دستی به دامان نیازش*** با ناز و قهر آن دلبر عیّار بگذشت

گفتم صبا روزی به سلطان حقیقت*** عرضم رساند آن هم از دلدار بگذشت

[ أَمَّنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ أَ إِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ قُلْ هٰاتُوا بُرْهٰانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ ] (1).

[ آیا آن شریکان انتخابی شما بهترند ] یا آن که مخلوقات را می آفریند،آن گاه آنان را [ پس از مرگشان ] بازمی گرداند ؟ ! و کیست آن که از آسمان و زمین شما را روزی می دهد ؟ آیا با خدا معبودی دیگر هست [ که شریک در قدرت و ربوبیت او باشد ؟ ] بگو:اگر راستگویید دلیل خود را بیاورید.

در زمینۀ مسئله روزی به سورۀ سبا آیه 24 و فاطر آیه 3 و ملک آیه 21 و اسراء آیه 70 و جاثیه آیه 16 و آل عمران آیه 27 و طلاق آیه 3 و روم آیه 40 مراجعه کنید که عجیب آیاتی است و دقت در آن آیات بدون شک آفرینندۀ روح تواضع و فروتنی در انسان است.

ص:314

یک بار بمیرید و دوم بار نمیرید***یک بار بزایید و دوم بار بزایید

باز آمدن و رفتن از این خانه شما را*** از چیست بپرسید که چونید و چرایید

بر دولت و بر مال فزایش نکند سود ***آن سود بود سود که بر خود بفزایید

آن حضرت در وصف انبیا می فرماید:

آنان از پرتو عنایت حق از کبر و منیّت متنفّر بوده و سخت گریزان بودند که حضرت حق فروتنی را بر آنان رضایت داده بود،به خاطر این حالت عالی روانی بود که چهره در پیشگاه حضرتش به خاک می ساییدند و صورت ذلت بر خاک درگاهش به خاک می نهادند و در برابر مردم مؤمن کمال فروتنی و تواضع داشتند (1).

در حدیث آمده:

دو برادر مؤمن یک پدر و یک پسر به عنوان مهمان وارد بر امیر المؤمنین علیه السلام شدند،با آنان غذا خورد و این برنامه در عصر ریاست حضرت بود.چون از غذا فارغ شدند،قنبر طشت و ابریق و حوله ای آورد،تا مهمانان دست خود را بشویند، حضرت از جا برخاست و ظرف آب را از قنبر گرفت و به طرف پدر آمد و فرمود:

دستت را بشوی،آن مرد سر به زیر انداخت و عرضه داشت:یا علی ! تو با این عظمت و من با این مسکنت،چگونه دستم را بگیرم و تو آب بریزی (2)؟

حضرت فرمود:بنشین و دستت را بشوی که خداوند ناظر این معناست که برادری به خدمت برادرش برخاسته و به این خاطر در بهشت ده برابر مزد برایش معین فرموده که کارگران بهشت به خدمتش برخیزند.

سپس فرمود:تو را به عظمت حقی که دارم قسم می دهم به آن حقی که می شناسی و بزرگ می دانی که آن چنان دست بشوی که انگار قنبر بر دستت آب می ریزد،بالاخره آن مرد با کمک حضرت مولا دست خود را شست،سپس ابریق و طشت را به محمّد حنفیه داد و فرمود:اگر پسر به تنهایی مهمانم بود دستش را

ص:317

می شستم اما خداوند دوست ندارد بین پسر و پدر فرقی نگذارم،پدرت دست آن پدر را آب ریخت،تو دست پسر را آب بریز.

امام عسکری علیه السلام که این داستان را نقل می کند می فرماید:

هر کسی در تواضع و فروتنی از علی پیروی کند به حق که شیعه واقعی است (1).

عَنْ ابْنِ الْجَهْمِ قالَ:سَأَلْتُ الرِّضٰا علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ:مٰا حَدُّ التَّواضُعِ ؟

قالَ:اَنْ تُعطِیَ النّاسَ مِنْ نَفْسِکَ ما تُحِبُّ انْ یُعْطُوکَ مِثْلَهُ (2).

ابن جهم می گوید:از حضرت رضا علیه السلام پرسیدم:حدّ تواضع چیست ؟ فرمود:

آن را در حق مردم داشته باشی که دوست داری مردم در حقت داشته باشند.

و نیز ابن جهم می گوید:

از حضرت پرسیدم:حد تواضع چه اندازه است که وقتی انسان انجام می دهد در زمرۀ متواضعان باشد ؟

حضرت فرمود:برای تواضع درجاتی است:

1-انسان قدر خود را در همۀ جهات بشناسد و به قلب سلیم و دل پاک،خود را در جایی که اندازۀ اوست قرار دهد.

2-آن را برای همه دوست داشته باشد که دوست دارد از همه به او برسد.

3-اگر از مردم بدی دید به خوبی دفع کند،غیظ خود را فرو خورد،از مردم گذشت نماید که خدا عاشق نیکوکاران است (3).

ص:318

قٰالَ الصّادِقُ علیه السلام:اَلْتَّواضُعُ انْ تَرْضیٰ مِنَ الْمَجْلِسِ بِدُونِ شَرَفِکَ وَ انْ تُسَلِّمَ عَلیٰ مَنْ لاقَیْتَ وَ انْ تَتْرُکَ الْمِراءَ وَ انْ کُنْتَ مُحِقّاً،وَ رَأْسُ الْخَیْرِ التَّواضُعُ (1).

امام صادق علیه السلام فرمود:تواضع به این است که در هر جلسه ای از مجالس عمومی بدون لحاظ کردن موقعیت قرار بگیری و هر جا در آن جلسه جای خالی بود بنشینی و حساب نکنی که بالای مجلس و یا جای خاص آن در خور شأن من است،من نباید در بین مردم و یا در آخر مجلس و یا نزدیک درب بنشینم و این که به هر کس برخوردی،سلام کنی و از لج بازی و داد و فریاد و جدال در بحث بپرهیزی گرچه حق با تو باشد،رأس خیر فروتنی و تواضع است.

قالَ رَسُولُ اللّه صلی الله علیه و آله:اَفْضَلُ النّاسِ مَنْ تَواضَعَ عَنْ رِفْعَةٍ (2).

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:برترین مردم کسی است که در عین رفعت و مقام و والایی و شخصیت فروتن باشد.

امام هفتم حضرت موسی بن جعفر علیه السلام می فرماید:

جای روییدن گیاه در زمین مستعد است،زمینی که واجد شرایط نیست ضایع کنندۀ دانه و حبه است و چیزی در آن نمی روید،حکمت هم همین طور است در قلب انسان متواضع رشد می کند ولی در دل متکبر جبار تجلّی نمی نماید؛زیرا خداوند تواضع را نیروی عقل و تکبّر را ابزار جهل و بی خبری قرار داده است (3).

در این فصل باید به این نکته توجه داشت که همه جا تواضع جایز نیست،

ص:319

تواضع در برابر حضرت حق و مردم مؤمن لازم،ولی تواضع در مقابل متکبران و جباران و آنان که در خط خدا نیستند و یا تواضع برای ثروت ثروتمندان حرام و باعث خرابی دین و نابودی شخصیت است.

راستی،خوش ترین فضا و باصفاترین صحنه،فضای تواضع و صحنۀ فروتنی در برابر عظمت حق و مردان خداست که تواضع نردبان شرف و وسیلۀ کمال و راهبر انسان به سوی خیر دنیا و آخرت است.

خاکی بودن و خاک نشین بودن،خود را به حساب نیاوردن،همنشینی با مسکینان و فقیران،تفقد از حال درویشان،همه را از خود بهتر دیدن،سر به خاک ذلت بر آستان دوست نهادن،آواره کوی یار شدن،امید به او بستن،در برابر اولیا کمال ادب را رعایت کردن،باعث ارزش انسان و علّت جذب محبت و رحمت حضرت حق است.

***

سَأَلَ رَجُلٌ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَقالَ:اَیُّ حَسَنَةٍ افْضَلُ عِنْدَ اللّهِ ؟

قٰالَ:حُسْنُ الْخُلْقِ وَ التَّواضُعُ وَ الصَّبْرُ عَلَی البَلِیَّةِ وَ الرِّضٰاء بِالْقَضٰاءِ.قٰالَ:أیُّ سَیِّئَةٍ اعْظَمُ عِنْدَ اللّهِ ؟ قٰالَ:سُوءُ الْخُلْقِ وَ الشُّحُّ الْمُطٰاعُ (1).

مردی از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسید:کدام حسنه نزد خدا بهتر و برتر است ؟ فرمود:حسن خلق،فروتنی و صبر بر بلا و رضایت به حکم حق.

عرضه داشت:کدام بدی نزد خدا بزرگ تر است ؟ فرمود:بد اخلاقی و بخلی که انسان به دنبالش باشد.

ص:320

دلش آرام نداشت،قلبش مضطرب بود،آتش عشقش هر لحظه زبانۀ بیشتر می کشید،ولی راه بجایی نداشت.

فرزندانش هر روز به صحرا می رفتند و او در تهیۀ وسایل استراحت و فراهم آوردن آب و غذا می کوشید و در قلب خود هم با خدای مهربان برای پیدا کردن توفیق زیارت حبیب خدا مناجات می کرد.

روزی برای آوردن آب همراه با یک مشک به سر چاهی که در بیابان بود آمد،از عنایت خدا،رسول اکرم صلی الله علیه و آله با دو سه نفر از یاران و اصحاب از آن منطقه عبور می کرد چون به سر چاه رسید و پیر زن را دید که بند مشک به دست دارد و برای آب کشیدن از چاه آماده می شود،به او فرمود:این کار برای تو زحمت دارد،مشک را به من بده تا از چاه به کمک تو آب بیرون بیاورم،پیرزن در پاسخ گفت:اگر این زحمت را از دوش من برداری برایت دعا می کنم.

پیامبر صلی الله علیه و آله مشک را پر از آب کرد،سپس به دوش مبارک قرار داد و راهی به سوی خیمه و چادر آن زن شد،هوا در گرما بیداد می کرد،بار سنگین بود،عرق بر پیشانی رسول خدا صلی الله علیه و آله جاری شده بود،یاران به آن جناب عرضه داشتند:مشک را به ما بده تا به در خیمه این پیرزن برسانیم،در پاسخ آنان با یک دنیا عاطفه و محبت فرمودند:دوست دارم بار امتم را خود به دوش بکشم ! !

به خیمه رسیدند،مشک را بر زمین نهادند،از صاحب خیمه خداحافظی کرده و به سوی مقصد به حرکت آمدند،فرزندان پیرزن از راه رسیدند،به آنان گفت:آن مردی که به این علامت در بین آن چند نفر است به من کمک کرد و آب از چاه کشید و تا درون خیمه آورد،بروید و از وی سپاس گزاری کنید،بچه ها دویدند، چشمشان به دیدار جمال الهی رسول خدا صلی الله علیه و آله روشن شد،به آن جناب عرضه داشتند:مادر ما در آتش شوق دیدار شما می سوزد،برگردید تا وجود مبارکتان را

ص:322

زیارت کند،او شما را نشناخته،حضرت برگشتند،فرزندان آن زن به سوی وی دویدند و فریاد زدند:مادر ! آن که برای آب کشیدن از چاه و آوردن به خیمه به تو کمک کرد محبوب تو رسول خدا صلی الله علیه و آله بود،پیرزن نزدیک بود از شوق این خبر قالب تهی کند،به محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و خدای را بر این نعمت آسمانی و معنوی و ملکوتی شکر کرد !

بکوشید تا رنج ها کم کنید***دل غمگنان شاد و بی غم کنید

که گیتی فراوان نماند به کس*** بی آزاری و داد جویید و بس

براین گفتهها بر نشانه منم ***سر راستی را بهانه منم

جز از بندگی پیشه من مباد*** جز از راست اندیشه من مباد

همی خواهم از کردگار جهان ***که نیرو دهد آشکار و نهان

که با زیردستان مدارا کنم*** زخاک سیه مشک سارا کنم

که با خاک چون جفت گردد تنم*** نگیرد ستمدیده ای دامن

عمرش باشد.پیامبر با عدّه ای از یارانش به عیادت جوان آمد،از برکات وجود نازنین پیامبر این بود که با کسی سخن نمی گفت مگر اینکه جواب حضرت را می داد،پیامبر جوان را صدا زد،جوان دو دیده اش را گشود و گفت:لبیک یا ابا القاسم،فرمودند بگو:«اشهد ان لا اله الَّا اللّٰه و انی رسول اللّٰه».

جوان نظری به چهرۀ عبوس پدرش انداخت و چیزی نگفت،پیامبر دوباره او را دعوت به شهادتین کرد،باز هم به چهرۀ پدرش نگریست و سکوت کرد،رسول خدا برای مرتبۀ سوم او را دعوت به توبه از یهودیّت و قبول شهادتین کرد،جوان باز هم به چهرۀ پدرش نظر انداخت،پیامبر فرمودند:اگر میل داری بگو و اگر علاقه نداری سکوت کن.جوان با کمال میل و بدون ملاحظه کردن وضع پدر،شهادتین گفت و از دنیا رفت ! پیامبر به پدر آن جوان فرمودند:او را به ما واگذار.سپس به اصحاب دستور داد او را غسل دهید و کفن کنید و نزد من آورید تا بر او نماز بخوانم،آنگاه از خانۀ یهودی خارج شد در حالی که می گفت:خدا را سپاس می گویم که امروز انسانی را به وسیلۀ من از آتش جهنم نجات داد (1)!

درهم بقیّه را پس گرفتند،در مسیر راه به نیازمندی رسیدند که لباس نداشت چهار درهم برای خرید یک پیراهن به او مرحمت فرمودند و گذشتند،در اثنای حرکت به کنیزی برخوردند که در گوشه ای نشسته و گریه می کند،سبب اندوه و نالۀ او را پرسیدند،پاسخ داد:خانم خانه چهار درهم در اختیارم گذاشت که برای خانه خرید کنم گم کرده ام،حضرت جهت خرید چهار درهم باقی مانده را به او عنایت کرد،عرضه داشت:احسان خود را دربارۀ من کامل کنید،فرمود:چه کنم ؟ گفت:با من تا درب منزل اربابم بیا و برای من به خاطر دیر کردن شفاعت کن،حضرت در کمالِ فروتنی با او همراه شد تا به درب خانۀ ارباب کنیز رسید،زن خانه در به روی رسول خدا صلی الله علیه و آله گشود و عرضه داشت:من کجا و شما،چه شد که به درب این خانه قدم رنجه کردید،حضرت فرمود:کنیزت دیر کرده وی را ببخش،عرضه داشت:او را به شما بخشیدم،حضرت رو به کنیز فرمود:من هم تو را در راه خدا آزاد کردم، سپس در حال برگشتن فرمود:چه پول با برکتی بود،بدن من و یک مستحق را پوشاند و برده ای را در راه خدا آزاد کرد (1).

اخلاق جامع و کامل رسول خدا صلی الله علیه و آله به عینه به ائمۀ طاهرین علیهم السلام منتقل شد و آنان نیز همانند جدّ بزرگوارشان با مردم رفتار کردند که به قسمتی از رفتار ائمۀ بزرگوار علیهم السلام در فصل معرفت ائمه علیهم السلام در شرح باب شصت و نهم«مصباح الشریعة»به خواست حضرت دوست اشاره خواهد شد.

آن جناب در زمان خود از اعلمیت در فقه و اصول و رجال و فلسفه برخوردار بود و آثار با منفعت زیادی از تألیف و چاپ کتب بزرگان و بیمارستان و مسجد و مدرسه از آن حضرت باقی ماند.

در هر صورت آیت اللّه بروجردی در عین قدرت و سطوت و در عین تکیه داشتن به مقام مرجعیت از حالات اخلاقی برخوردار و در کمال تواضع و فروتنی بود.

روزی در مسیر حرکت آن جناب به سوی درس،طلبه ای از طلّاب به آن حضرت عرضه داشت که مشکلات اقتصادی مرا در فشار قرار داده و کارد به استخوانم رسیده،آن جناب فرمودند:پس از درس به من مراجعه کن،باشد که گره از کارت به خواست خدا گشوده شود.

آن مرجع دوران وقتی به کرسی درس نشست و درس و مباحثه را شروع کرد،بر اساس جوّ آزادی که بر درس شیعه حکم فرماست شاگردان در مقام ردّ و ایراد درس برآمدند و آن جناب به هر کدام پاسخ مناسبی عنایت می فرمود،آن طلبه ای هم که اظهار حاجت کرده بود،اشکالی به درس کرد،از آنجا که قوه شنوایی آیت اللّه بروجردی ضعیف بود،به خیال این که آن طلبه یادآوری حاجتش را نمود با کمی تلخی فرمود:گفتم بعد از درس،طلاب تعجب کردند،یکی از آنان که جلوی کرسی درس بود عرضه داشت:ایشان اشکال علمی کردند و پاسخ اشکال جایش همین جاست نه بعد از درس،ایشان متوجه شدند که برداشتشان صحیح نبوده درس را خاتمه داده و پس از درس به میان جمعیت طلاب رفتند تا به آن طلبه رسیدند و دست مبارک خود را به عنوان مصافحه به سوی او دراز کردند،او هم به آن جناب دست داد،ناگهان طلاب دیدند وجود مبارک آیت اللّه بروجردی خم شد و دست آن طلبه را بوسید و از وی عذرخواهی کرده و او را همراه خود به خانه برد و به دور

ص:326

از چشم دیگران مشکل او را حل کرد و حاجت وی را روا فرمود ! !

به فرمودۀ بلبل گلستان عشق،الهی قمشه ای:

مرحبا بر صفای عالم عشق***آفرین بر روان آدم عشق

بارک اللّه به دفتر توحید*** که بود نقش سر خاتم عشق

سرّ جام جهان نمای شهود*** کس نگیرد به دست جز خم عشق

روح قدسی اگر شود نشود*** جلوه گر جز به قلب مریم عشق

دیده بستم الهی از همه خلق*** تا که دل شد ندیم و محرم عشق

ص:327

[ وَ التَّواضُعُ مٰا یَکُونُ فِی اللّٰهِ وَ للّٰهِ،وَ مَا سِوٰاهُ فَکِبْرٌ،وَ مَنْ تَوٰاضَعَ للّٰهِ ِ شَرَّفَهُ اللّٰهُ عَلیٰ کَثیرٍ مِنْ عِبٰادِهِ،وَ لاَِهْلِ التَّوٰاضُعِ سیمٰاءٌ یَعْرِفُهٰا اهْلُ السَّمٰآءِ مِنَ الْمَلٰائِکَةِ،وَ اهْلُ الْاَرْضِ مِنَ العٰارِفینَ،قٰالَ اللّٰهُ تَعٰالیٰ: [ وَ عَلَی الْأَعْرٰافِ رِجٰالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیمٰاهُمْ ] (1)]

امام صادق علیه السلام در دنباله روایت باب تواضع می فرمایند:

اگر برای تواضع،این صفت عالی ملکوتی و این حالت پر قیمت روانی زبانی بود که خلق خدا حرف آن زبان را می فهمیدند،هر آینه از بسیاری از حقایق و مخفیات عواقب که در کمون تواضع نهفته است خبر می داد و می گفت:در تواضع چه فواید عظیم و منافع کثیری است و چگونه می توان با این صفت نورانی به تحصیل رضای خدا برخاست و نفس را به کمال و رشد کشید و ابواب جنت را به روی انسان گشود و درهای دوزخ را به روی آدمی بست !

از عرفا و حکما و اولیا و بیداران به وسیلۀ آن نور و سیما آنان را می شناسند.

حقیقت این است که صفات حمیده و اوصاف پسندیده و ملکات فاضله چون ریشه در ملکوت عالم دارد و سایه ای از درخت طوبی و اسما و صفات الهی است جز نور و روشنایی و جز حق و واقعیت چیزی نیست که این معنا به وسیلۀ آیات الهی و معارف ملکوتی اعلام شده و توسّط فلاسفه موحّد و عرفای عاشق و اولیای الهی و کاملان از اصفیا به اثبات رسیده،در سورۀ مبارکه انعام می خوانیم:

[ أَ وَ مَنْ کٰانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْنٰاهُ وَ جَعَلْنٰا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النّٰاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُمٰاتِ لَیْسَ بِخٰارِجٍ مِنْهٰا کَذٰلِکَ زُیِّنَ لِلْکٰافِرِینَ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ ] (1).

آیا کسی که [ از نظر عقلی و روحی ] مرده بود و ما او را [ به وسیلۀ هدایت و ایمان ] زنده کردیم،و برای وی نوری قرار دادیم تا در پرتو آن در میان مردم [ به درستی و سلامت ] حرکت کند،مانند کسی است که در تاریکی ها [ یِ جهل و گمراهی ] است و از آن بیرون شدنی نیست ؟ ! این گونه برای کافران [ به خاطر لجاجت و عنادشان ] آنچه انجام می دادند،آراسته شد [ تا گمان کنند اعمالی را که انجام می دهند نیکوست.]

البته این نوری که در آیۀ شریفه است به توضیح روایات و تفسیر اهل حال عبارت از ایمان و معرفت و اخلاق حسنه و عمل صالح است که همه به انسان حیات معنوی می دهد و آدمی را از سیاه چال مرگ روحی و موت نفسی و قلبی در می آورد و چون در باطن انسان تابیدن گرفت از شدّت تابش سر از ظاهر آدمی درآورده و خود را در چهره و حرکات انسان می نمایاند،آن وقت است که فرشتگان در آسمان و اولیا در زمین توسّط این نور،آدمی را شناخته و باطن و ظاهر انسان را به

ص:329

رنگ ملکوت مشاهده می کنند،این نور بنا به فرمودۀ قرآن و روایات،پس از مرگ تجلّی فوق العاده تر پیدا می کند و در برزخ و قیامت مونس و معرف انسان می گردد، تا جایی که ملائکه و جن و انس در روز قیامت آدمی را غرق در این نور مشاهده می کنند.

[ یَوْمَ تَرَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنٰاتِ یَسْعیٰ نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمٰانِهِمْ بُشْرٰاکُمُ الْیَوْمَ جَنّٰاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ خٰالِدِینَ فِیهٰا ذٰلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ] (1).

[ این پاداش نیکو و با ارزش در ] روزی [ است ] که مردان و زنان با ایمان را می بینی که نورشان پیش رو و از جانب راستشان شتابان حرکت می کند،[ به آنان می گویند:] امروز شما را مژده باد به بهشت هایی که از زیرِ [ درختانِ ] آن نهرها جاری است،در آن ها جاودانه اید،این است آن کامیابی بزرگ.

[ وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ رُسُلِهِ أُولٰئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَدٰاءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ ] (2).

و کسانی که به خدا و پیامبرش ایمان آوردند،آنانند که صدّیقان و گواهان [اعمال ] نزد پروردگارشان هستند،[ و ] برای آنان است پاداش [ اعمال ] شان و نور [ ایمان ] شان.

در قرآن مجید می فرماید:

[ وَ عَلَی الْأَعْرٰافِ رِجٰالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیمٰاهُمْ ] (3).

ص:330

و بر اعراف،مردانی [ با مقام و منزلت اند ] که هر کدام از دو گروه را به نشانه هایشان می شناسند.

بر اعراف مردانی باشند مشرف بر بهشت و دوزخ که ببینند و بشناسند هر یک از اهل بهشت و دوزخ را به علامت های ایشان،چه بهشتی های سپید روی و چه دوزخیان سیاه روی.

آن موضع را از آن جهت اعراف گفتند که ساکنانش عارف به تمام اوضاع قیامتند و آن ساکنان انبیا و شهدا و افاضل از مؤمنان هستند،در آنجا منازل و مقامات خود را در بهشت می بینند و از آن لذت می برند و عذاب دوزخ را مشاهده می کنند و از خلاصی آن مسرور می گردند.

آن ز فضل آفت سرای فضول***آن علمدار و عِلْم دار رسول

آن فدا کرده از ره تسلیم*** هم پدر هم پسر چو ابراهیم

مصطفی چشم روشن از رویش*** شاد زهرا چو گشت وی شویش

نامش از نام یار مشتق بود*** هر کجا رفت همرهش حق بود

بود تیغی زبان گوهرپاش*** که بدو کرده علم و عالم فاش

هر که ناطق نبود قایل او ***وان که قایل نبود قاتل او

زور او بت شکن ز روز ازل ***دست او تیغ زن بر اوج زحل

آل یاسین شرف بدو دیده*** ایزد او را به علم بگزیده

سرّ قرآن بخوانده بود به دل*** علم هر دو جهان ورا حاصل(1)

ص:332

[ قٰالَ رَسُولُ اللّٰهِ صلی الله علیه و آله:اِنّ اللّٰه اوْحیٰ الَیَّ انْ تَوٰاضَعُوا حَتَّیٰ لٰا یَفْخَرَ احَدٌ عَلیٰ احَدٍ،وَ لا یَبْغیٰ احَدٌ عَلیٰ احَدٍ،وَ مٰا تَوٰاضَعَ احَدٌ للّٰهِ ِ الّا رَفَعَهُ اللّٰهُ،وَ کٰانَ رَسُولُ اللّٰهِ صلی الله علیه و آله اذٰا مَرَّ عَلَی الصِّبْیٰانِ سَلَّمَ عَلَیْهِمْ لِکَمٰالِ تَوٰاضُعِهِ،وَ اصْلُ التَّوٰاضُعِ مِنْ اجْلٰالِ اللّٰهِ تَعٰالیٰ وَ هَیْبَتِهِ وَ عَظَمَتِهِ،وَ لَیْسَ للّٰهِ ِ عَزَّ وَ جَلَّ عِبٰادَةٌ یَقْبَلُهٰا وَ یَرْضٰاهٰا الّا وَ بٰابُهَا التَّوٰاضُعُ،وَ لا یَعْرِفُ مٰا فی حَقیقَةِ التَّوٰاضُعِ الّا المُقَرَّبُونَ مِنْ عِبٰادِهِ،الْمُتَّصِلُونَ بِوَحْدٰانِیَّتِهِ،قٰالَ اللّٰهُ تَعٰالیٰ: [ وَ عِبٰادُ الرَّحْمٰنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذٰا خٰاطَبَهُمُ الْجٰاهِلُونَ قٰالُوا سَلاٰماً ] (1).وَ قَدْ امَرَ اللّٰهُ عَزَّ وَ جَلَّ اعَزَّ خَلْقِهِ وَ سَیِّدَ بَرِیَّتِهِ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله بِالتَّوٰاضُعِ،فَقٰالَ عَزَّ وَ جَلَّ: [ وَ اخْفِضْ جَنٰاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ] (2).]

را مناط اعتبار مدانید و مگویید بعض شما به دیگری که من زیادتی به تو دارم،چرا که من از فلان قبیله ام و پسر فلانی ام و استعدادم چنین و چنان است و تو چنین و چنانی،چرا که این ها نزد خداوند ارزش ندارد و غیر تواضع و بندگی و اطاعت و عبادت نزد آن جناب مناط اعتبار نیست و نیز باید هیچ کدام از شما با دیگری در مقام بغی و ظلم نباشد،چرا که بغی و ظلم منافی تواضع است و تواضع نمی کند کسی برای خدا مگر این که حضرت حق مرتبه او را در دنیا و آخرت بلند می گرداند.

حضرت رسالت پناه آن چنان متواضع بود که هرگاه به اطفال می رسید بر آنان سبقت سلام می گرفت.

اصل و ریشۀ تواضع از درک جلال و هیبت و عظمت خداست که هر کس موفق به فهم این واقعیت ها شود سر تواضع به زیر اندازد و خود را تسلیم آن جناب نماید،عبادتی در پیشگاه حضرت او به مرحله قبولی نمی رسد مگر از روی تواضع و فروتنی باشد،کسی به حقیقت تواضع راه نبرده مگر مقربان و آنان که متصل به آن حضرتند و دل به عشق او خالص کرده اند که راه به دست آوردن این اتصال و خلوص،معرفت است و معرفت نتیجۀ انس با قرآن و دقّت در معارف الهیّه است.

خداوند متعال در قرآن مجید در مقام بیان تواضع فرموده:

[ وَ عِبٰادُ الرَّحْمٰنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذٰا خٰاطَبَهُمُ الْجٰاهِلُونَ قٰالُوا سَلاٰماً ] (1).

و بندگان رحمان کسانی اند که روی زمین با آرامش و فروتنی راه می روند،

ص:334

و هنگامی که نادانان آنان را طرف خطاب قرار می دهند [ در پاسخشان ] سخنانی مسالمت آمیز می گویند.

جناب احدیت عزیزترین خلق خود حضرت محمد صلی الله علیه و آله را امر به تواضع فرموده و به آن جناب چنین دستور می دهد:

[ وَ اخْفِضْ جَنٰاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ] (1).

و پر و بال [ فروتنی و تواضع ] خود را برای مؤمنانی که از تو پیروی می کنند بگستر.

ص:335

[ وَ التَّوٰاضُعُ مَزْرَعَةُ الْخُشُوعِ وَ الْخُضُوعِ وَ الْخَشْیَةِ وَ الْحَیاءِ؛ وَ انَّهُنَّ لٰا یَنْبُتْنَ الّا مِنْهٰا وَ فیهٰا،وَ لا یَسْلَمُ الشَّرَفُ التّامُّ الحقیقیُّ الّا بِالتَّوٰاضُعِ فی ذاتِ اللّٰهِ تَعٰالیٰ ]

زانک دو کون پیش دیده دل***چون سرابی همه نمود بود

هر که یک ذرّه غیر می بیند*** هم چو کوری میان دود بود

هم چو عطار در فنا می سوز ***تا دمی گر زنی چو عود بود

ص:337

ص:339

ص:340

قالَ الصّادِقُ علیه السلام:

لٰا یَصِحُّ الْاِقْتِداءُ الّا بِصِحَّةِ قِسْمَةِ الْاَرْواحِ فِی الْاَزَلِ وَ امْتِزاجِ نُورِ الْوَقْتِ بِنُورِ الْاَوَّلِ.وَ لَیْسَ الْاِقْتِداءُ بِالتَّرَسُّمِ بِحَرَکٰاتِ الظّاهِرِ وَ التَّنَسُّبِ الی اوْلِیٰاءِ الدّینِ مِنَ الْحُکَمٰاءِ وَ الْائِمَّةِ.

قالَ اللّهُ تَعالی: [ یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُنٰاسٍ بِإِمٰامِهِمْ ] (1)،أیْ مَنْ کانَ اقْتَدیٰ بِمُحِقٍّ قُبِلَ وَ زُکِّیَ.

قٰال اللّهُ تَعالی: [ فَإِذٰا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلاٰ أَنْسٰابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لاٰ یَتَسٰاءَلُونَ ] (2).

وَ قالَ أَمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام:اَلْاَرْواحُ جُنودٌ مُجَنَّدَةٌ فَمٰا تَعٰارَفَ مِنْهٰا ائْتَلَفَ وَ مٰا تَنٰاکَرَ مِنْهٰا اخْتَلَفَ.

وَ قیلَ لِمُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ رضی الله عنه:مَنْ ادَّبَکَ ؟ قٰالَ ادَّبَنی رَبّی فی نَفْسی فَمَا اسْتَحْسَنْتُهُ مِنْ اوُلِی الْاَلْبٰابِ وَ الْبَصیرَةِ تَبِعْتُهُمْ بِهِ وَ اسْتَعْمَلْتُهُ وَ مَا اسْتَقْبَحْتُهُ مِنَ الْجُهّالِ اجْتَنَبْتُهُ وَ تَرَکْتُهُ مُسْتَنْفِراً فَاَوْصَلَنی ذلِکَ الیٰ کُنُوزِ الْعِلْمِ.

وَ لا طَریقَ لِلْاَکْیٰاسِ مِنَ الْمُؤْمِنینَ اسْلَمَ مِنَ الْاِقْتِداءِ لِاَنَّهُ الْمَنْهَجُ الْاَوْضَحُ وَ الْمَقْصَدُ الْاَصَحُّ.

ص:341

قالَ اللّهُ عَزَّ و جَلَّ لِاَعَزِّ خَلْقِهِ مُحمَّدٍ صلی الله علیه و آله: [ أُولٰئِکَ الَّذِینَ هَدَی اللّٰهُ فَبِهُدٰاهُمُ اقْتَدِهْ ] (1).

وَ قٰالَ عَزَّ و جَلَّ: [ ثُمَّ أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرٰاهِیمَ حَنِیفاً ] (2).

فَلَوْ کٰانَ لِدین اللّهِ تَعالی مَسْلَکٌ اقْوَمَ مِنَ الْاِقْتِداءِ لَنَدَبَ اوْلیاءَهُ وَ انْبِیٰاءَهُ الَیْهِ.

قَالَ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله:فی الْقَلْبِ نورٌ لا یُضیءُ الّا فی اتِّباعِ الْحَقِّ وَ قَصْدِ السَّبیلِ وَ هُوَ مِنْ نُورِ الْاَنْبِیٰاءِ مُودَعٌ فی قُلُوبِ الْمُؤْمِنینَ.

ص:342

[ لٰا یَصِحُّ الْاِقْتِداءُ الّا بِصِحَّةِ قِسْمَةِ الْاَرْواحِ فِی الْاَزَلِ وَ امْتِزاجِ نُورِ الْوَقْتِ بِنُورِ الْاَوَّلِ.وَ لَیْسَ الْاِقْتِداءُ بِالتَّرَسُّمِ بِحَرَکٰاتِ الظّاهِرِ وَ التَّنَسُّبِ الی اوْلِیٰاءِ الدّینِ مِنَ الْحُکَمٰاءِ وَ الْائِمَّةِ.قالَ اللّهُ تَعالی: [ یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُنٰاسٍ بِإِمٰامِهِمْ ] ،أیْ مَنْ کانَ اقْتَدیٰ بِمُحِقٍّ قُبِلَ وَ زُکِّیَ ]

گرفته و با خلقت انسان و ظهور بشر،وجود آنان را به تدریج لباس عینیت پوشانده که آن بزرگواران عبارتند از:انبیا و ائمه و اولیا و صاحبان دانش و بینش که از سرمایه های کلان ایمانی و حالی و اعمال صالح برخوردارند.

چنانچه انسان در همۀ امور زندگی از آنان پیروی کرد،تمام استعدادهایش رو به کمال و رشد و رو به حق و حقیقت و رو به لقا و وصال و قرب و شرف رشد می کند و به بی نهایت عظمت و بزرگی متصل می گردد و اگر به آن بزرگواران پشت کرده و از رهبریت و راهنمایی های آنان غافل گردد به ریشۀ خود تیشه زده و خانۀ سعادت و کمال خود را به دست خود خراب کرده است !

انسان موجود عجیبی است،این موجود متحمّل بار امانت الهی است،این موجود به ارادۀ ازلیه خلیفۀ حضرت حق است،این موجود منبع و کانون علّم الاسمایی است،این موجود ظرف هدایت و گیرندۀ الهام و لایق وحی و صاحب کرامت و محقق به حقیقت شرافت است،این موجود خزانۀ بی پایان الهی و دارندۀ گوهرهای نفیس ربانی چون عقل و فطرت و وجدان و نفس ملهمه است،این موجود در روی زمین موجود برتر و مقام افضل و گیرندۀ فیض و بلکه خود او فیض مقدس است که ظهور عینی فیض اقدسش می گویند.

انسان را از نظر استعداد مایۀ قدرتی بیش از قدرت جن و ملک و حیثیتی ما فوق تمام حیثیت هاست.

او در تمام عالم وجود نمونه ندارد و راهی که برای کمال به روی او باز است، برای هیچ یک از موجودات عالم باز نیست.

ولی انسان این هدف استعدادها و مایه های درونی و برونی را به تنهایی نمی تواند پرورش دهد،بلکه به ارادۀ حضرت حق محتاج به راهنمایانی است که او را در راه رسیدن به رشد و کمال و خیر دنیا و آخرت رهنمون شوند،راهنمایانی که

ص:344

شناختشان از خدا و جهان و انسان کامل است و قدرت دارند،انسان را در استفاده کردن از مواهب الهی چه مواهب مادی و چه معنوی به راه صحیح هدایت کرده و وی را تا مقام قرب و لقا و وصال حضرت دوست برسانند و این راهنمایان جز انبیا و ائمه علیهم السلام و شاگردان واقعی آنان که فقها و حکما و عارفانند و از این سه طایفه تعبیر به اولیاء اللّه شده نیستند که اگر انسان به آنان اقتدا کند بر اقتدای صحیح تکیه کرده و اگر از آنان روی گردان شود بدون شک دچار اقتدای به هوای نفس و شیاطین داخلی و خارجی می گردد و از این راه ضربۀ هولناک غیر قابل جبرانی به خویش و به دیگران می زند !

الَّذی کَتَبَهُ اللّهُ بِیَدِهِ (1).

امام صادق علیه السلام می فرماید:حقیقت انسانی بزرگ ترین حجت خدا بر خلق است و این حقیقت واقعیتی است که به دست قدرت و عنایت خود حق بر تابلوی آفرینش نوشته شده است.

عَنِ الصّادِقِ علیه السلام:اِنَّ الصُّورَةَ الْاِنْسٰانِیَّةَ هِیَ الطَّریقُ الْمُسْتَقیمُ الیٰ کُلِّ خَیْرٍ وَ الْجِسْرُ الْمَمدودُ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النّارِ (2).

حضرت صادق علیه السلام می فرماید:حقیقت و واقعیت انسانیت همان راه مستقیم الهی به سوی هر خیری در دنیا و آخرت است و پلی است که بین جهنم و بهشت کشیده شده است.

آری،طبیعت و فطرت و نفس و روح و عقل و وجدان و تمام اعضا و جوارح انسان فریاد می زنند که ما برای خیر و به سوی خیر آفریده شده ایم و موجودیت، دفع کنندۀ جهنم و جذب کنندۀ بهشت الهی است،ولی این دفع و جذب جز در سایه هدایت رهبران الهی و اقتدای به آن بزرگواران میسّر نیست.

امام صادق علیه السلام در توضیح [ اهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِیمَ ] می فرماید:

یَعْنی ارْشِدْنٰا لِلُزُومِ الطَّریقِ الْمُؤَدّی الیٰ مَحَبَّتِکَ وَ الْمُبَلِّغِ الیٰ جَنَّتِکَ وَ الْمٰانِعِ مِنْ انْ نَتَّبِعَ اهْواءَنٰا فَنَعْطَبَ أوْ انْ نَأْخُذَ بِآرائِنا فَنَهْلِکَ (3).

ص:346

یعنی خدایا ! برای ملزم شدن به راهی که عاقبتش عشق توست و نهایتش جنت و بهشت است ما را هدایت فرما،آن راهی که مانع پیروی ما از هوای نفس است،هوایی که محصولی جز نابودی ندارد و مانع از دچار شدن به خود رأیی است که غیر هلاکت ثمری بر او نیست.

برای انسان در صورت مصرف کردن قوایش هماهنگ با خواسته های حق، مقامی است که معارف الهیه از آن مقام تعبیر به قرب و جذب کرده اند و این مقام بدین کیفیت برای احدی از موجودات نیست دو مقامی که حضرت سیدالشهدا با اشک دو دیدۀ پاک و خدا بینش از حضرت حق در دعای عرفه در صحرای عرفات تقاضا کرد:

الٰهی حَقِّقْنی بِحَقٰایِقِ اهْلِ الْقُرْبِ وَ اسْلُکَ بی مَسْلَکَ اهْلِ الْجَذْبِ (1).

بار خدایا! مرا به حقایق اهل قرب ثابت قدم کن و به راه و روش اهل جذب ببر.

شما می دانید که تمام انسان های مؤمن،عاشق رسیدن به اجر و مزد عبادت یعنی بهشت حقّند ولی کار عظمت و بزرگی انسان در این جهان هستی بجایی می رسد که از بهشت غافل گشته و غرق در عشق دوست می شود در این صورت که عشق بهشت متوجه انسان گشته و برای ورود و دیدار انسان در التهاب و اضطراب قرار می گیرد.

انَّ الْجَنَّةَ لَاَعْشَقُ لِسَلْمٰانَ مِنْ سَلْمٰانَ لِلْجَنَّةِ (2).

اشتیاق بهشت برای سلمان بیشتر است از شوق سلمان به بهشت.

صدوق بزرگوار نقل می کند:

ص:347

انَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قالَ:اشْتٰاقَتِ الْجَنَّةُ الیٰ أرْبَعٍ مِنَ النِّسٰاءِ:مَرْیَمَ بِنْتِ عِمْرانَ،وَ آسِیَةَ بِنْتِ مُزٰاحِمٍ زَوْجَةِ فِرْعَوْنَ وَ خَدیجَةَ بِنْتِ خُوَیْلِدٍ زَوْجَةِ النَّبِیِّ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ فاطَمِةَ بِنْتِ مُحَمَّدٍ (1).

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:بهشت الهی عاشق چهار زن است:

مریم دختر عمران،آسیه دختر مزاحم همسر فرعون،خدیجه دختر خویلد همسر رسول خدا در دنیا و آخرت و فاطمه دختر محمّد صلی الله علیه و آله.

کار عظمت و مقام انسان و رفعت کرامت فرزند آدم و اصالت و شرافت این موجود به جایی می رسد که حضرت یعسوب الدین،مولی الموحدین،امام عارفان،اسوه عاشقان حضرت اسد اللّه الغالب علی بن ابی طالب علیه السلام می فرماید:

الْعٰارِفُ اذا خَرَجَ مِنَ الدُّنْیٰا لَمْ یَجِدْهُ السّائِقُ وَ الشَّهیدُ فِی الْقِیامَةِ وَ لا رِضْوانُ الْجَنَّةِ فِی الْجَنَّةِ وَ لا مالِکُ النّارِ فِی النّارِ.قیلَ:وَ ایْنَ یَقْعُدُ الْعٰارِفُ قالَ علیه السلام:فی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلیکٍ مُقْتَدِرٍ (2).

به هنگامی که عارف از دنیا می رود،ملک حامل مردگان به قیامت و شهید او را ملاقات نمی نمایند و حتی رضوان بهشت وی را در بهشت نمی بیند و مالک جهنم از او اثری نمی یابد.پرسیدند:پس عارف در کجای جای می گیرد ؟ فرمود:

[ فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ ] (3).

در جایگاهی حق و پسندیده نزد پادشاهی توانا.

ص:348

حضرت زین العابدین علیه السلام در صحیفۀ ثانیه در مناجات عارفان تقاضاهای عجیبی از حضرت حق برای قرار گرفتن در اهل لقا و قرب و وصال و اتصال دارند:

الٰهی فَاجْعَلْنٰا مِنَ الَّذینَ تَوَشَّحَتْ اشْجٰارُ الشَّوْقِ الَیْکَ فی حَدائِقِ صُدُورِهِمْ، وَ اخَذَتْ لَوْعَةُ مَحَبَّتِکَ بِمجامِعِ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ الیٰ اوْکٰارِ الْاَفْکٰارِ یَأْوُونَ وَ فی رِیٰاضِ الْقُرْبِ وَ الْمُکٰاشَفَةِ یَرْتَعُونَ وَ مِنْ حِیاضِ الْمَحَبَّةِ بِکَأْسِ الْمُلٰاطَفَةِ یَکْرَعُونَ (1).

بار خدایا ! ای معبود من وای مقصد و مقصود من ! مرا از آن بندگانی قرار ده که درختان شوق به تو در باغ های سینه آنان به هم پیچیده و آتش عشق به حضرتت در مجامع دل هاشان شعله کشیده،آنان که به لانۀ اندیشه در حقّت پناه برده و فکری در این جهان هستی جز تو ندارند و در باغ قرب و مکاشفه، در چرا هستند و از حوض عشق و محبت تو به جام لطفت شراب دوستی و قرب می نوشند.

آری،این است انسان،آن موجودی که لایق خلافت،هدایت،اصالت، شرافت،کرامت،قربت،محبت،عنایت،عافیت،سلامت،سعادت،رشادت، شهادت و جنّت است،ولی این همه به دست آوردنش فقط در سایۀ اتصال به انبیا و قرآن و ائمه علیهم السلام و معارف الهیه میسّر است و بس و این که ای خواننده عزیز ! خود را بشناس و از رهبران الهی خبر بگیر و دست به دامان آنان زن و با آن بزرگواران همراه شو،با اقتدای به ایشان راه رسیدن به کمالات انسان و درجات الهی و مقام با عظمت قرب و وصال حضرت دوست را طی کن و از این عالم به عالم دیگر شو و به موت اختیاری بمیر که ارزش این مردن به گفتۀ رسول الهی از شهادت در میدان جنگ بالاتر است.

ص:349

حکیم صفای اصفهانی در مقام با عظمت انسان می گوید:

وحدت جمعم نه لامکان نه مکانم***برتر از این هر دوام نه این و نه آنم

رسته ام از این مکان و کون مرکب*** فرد بسیطم محیط کون و مکانم

کی نهم اندر قفای کام جهان گام*** من که سراپای صد هزار جهانم

پیشتر از آن که طور زاید و موسی*** بر گله عقل و نفس و وهم شبانم

آن بری از حدّ و نقطه سیّال*** دائره و مرکز و مدیر زمانم

فانیم و باقیم به مأمن سرمد*** دهر و زمان در پناه امن و امانم

صرف وجودم نه صورتم نه هیولا*** وحدت بی صورتم نه جسم و نه جانم

در ره عشق امتیاز پیر و جوان نیست*** تا چه کند عقل پیر و بخت جوانم

شمس کمالم نه آفت و نه افولم*** باغ بهشت نه بهمن و نه خزانم

شگفتا ! دست قدرت حق و ارادۀ حضرت رب در این ظرف خاکی که از او به نام انسان یاد می کنند،چه استعدادها و چه مایه هایی قرار داده که اگر مایه ها و استعدادها هماهنگ با راهنمایی انبیا و ائمه علیهم السلام و اولیای قرآن به کار گرفته شود از انسان موجودی عرشی و عنصری ملکوتی و شاهبازی بهشتی و نوری ابدی، و فروغی الهی و جانی زنده و حیاتی پاینده خواهند ساخت.

اگر در این معرکه کسی غفلت ورزد و عَلَم جهل و بی خبری و پرچم سفاهت و بی خردی برافراشته دارد و بگوید:ما را به راهنمایان آسمانی و هدایت مردان الهی نیازی نیست،با ارّه ای تیز به قطع درخت کمال خویش اقدام کرده و با تیشه ای بنیان کن به جان ریشۀ هستی خود افتاده و درب هر گونه بدبختی را به روی خود باز کرده است.

ص:350

هدف و مواد رسالت در قرآن عبارت است از:

1-قیام انسان ها به عدالت

2-نشان دادن آیات و نشانه های الهی

3-تعلیم کتاب که واقعیت های هستی و حیات انسانی را در بر دارد.

4-تعلیم حکمت که دانستی ها را در راه انجام گرفتنی ها (از هر شائبه و اختلاط با مسائل غیر منطقی) تصفیه می نماید.

5-امر به نیکی ها و نهی از پلیدی ها.

6-برداشتن بارها و زنجیرهای سنگینی که از عوامل گوناگون،انسان ها را در خود می فشارند.

7-روشنایی در حیات که آرمان اعلای حیات انسان ها را معرفی و قابل وصول می سازد.

نمایند و نعمت فراموش شدۀ او را به یادشان بیاورند و با تبلیغ دلایل روشن وظیفۀ رسالت را بجای آورند و نیروی مخفی عقول مردم را برانگیزانند و بارور سازند و آیات با عظمت الهی را که در هندسۀ کلی هستی نقش بسته است به آنان بنمایانند.آسمان هایی برافراشته بالای سرشان و گهوارۀ گستردۀ زمین زیر پایشان و معیشت هایی که حیاتشان را تأمین نماید.

با توجه به لطایفی که در گفتار شاه اولیا حضرت علی علیه السلام هست،آیا کسی به خود جرأت و جسارت می دهد که بگوید:نهال وجود انسان بدون باغبانی انبیا و اولیا قابلیت رشد دارد ؟

باید به دامن کرامت و حقیقت حضرت ختمی مرتبت که خلاصۀ همۀ انبیا و عصارۀ همه کتب آسمانی و تجلّی تمام ملکوت الهی و ما حصل کلّ معارف آسمانی است دست توسّل زده و آن حضرت را به حقیقت شناخته و به طور کامل از آن جناب در همۀ شؤون پیروی کرد و وی را مقتدای خود قرار داده و بر اساس دستور واجب حضرت حق به او اقتدا نمود که علم ازلی آن وجود مبارک را تا قیامت،مقتدای خلق و بر تمام انسان ها پیروی از آن حضرت را واجب عینی قرار داده است که پیروی از او پیروی از خدا و همۀ انبیا و قرآن مجید است و نیز پیروی حقیقی از او ما را به سوی ائمه علیهم السلام اثنا عشر که اوّل آنان علی علیه السلام و آخر آنان مهدی صاحب زمان علیه السلام است رهنمون شده و درهای سعادت دنیا و آخرت را به روی ما باز می کند.

با توجه به تمام مقدماتی که در این فصل گذشت به این نتیجه می رسیم که ما را مقتدایی جز خدا و انبیا و قرآن و ائمۀ طاهرین علیهم السلام و شاگردان حقیقی آنان که فقهای جامع الشرایطند نیست و صراط مستقیمی که قرآن بر آن پافشاری دارد،همین

ص:353

است و بس و این همه در سایۀ رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله متجلّی است که پیروی از رسول، ما را به پیروی از خدا و انبیا و قرآن و ائمه علیهم السلام و فقهای واجد شرایط هدایت کرده و باعث جلب خشنودی حق و به دست آوردن خیر دنیا و آخرت و آبادی امروز و فردا و رشد و کمال معنوی و روحی است.

پس راه خداشناسی و طریق عشق واقعی به حضرت حق و راه اقتدای به خدای علیم،پیروی از رسول خداست.

قرآن مجید پیروی از رسول اسلام صلی الله علیه و آله را پیروی از همه انبیا و فرستادگان حق می داند به متنی از آیات 29 تا 32 سوره توبه توجه کنید (1):

با کسانی از اهل کتاب که به خدا و روز قیامت ایمان نمی آورند و آنچه را خدا و پیامبرش حرام کرده اند،حرام نمی شمارند و دین حق را نمی پذیرند،بجنگید تا با دست خود در حالی که [ نسبت به احکام دولت اسلامی ] متواضع و فروتن اند، جزیه بپردازند و یهود گفتند:عُزیر،پسر خداست و نصاری گفتند:مسیح،پسر خداست.این گفتاری [ بی دلیل و برهان ] است که به زبان می آورند و به گفتار کسانی که پیش از این [به حقایق ] کفر ورزیدند،شباهت دارد؛خدا آنان را نابود کند،چگونه [ از حق به باطل ] منحرف می شوند.آنان دانشمندان و راهبانشان و مسیح پسر مریم را به جای خدا به خدایی گرفتند؛در حالی که مأمور نبودند مگر این که معبود یگانه را که هیچ معبودی جز او نیست بپرستند؛منزّه و پاک است از آنچه شریک او قرار می دهند.

همواره می خواهند نور خدا را با سخنان باطل [ و تبلیغاتِ بی پایۀ ] خود خاموش کنند؛ولی خدا جز این که نور خود را کامل کند،نمی خواهد،هر چند کافران خوش نداشته باشند.

ص:355

پس از این مقدمات که در این آیات بیان می کند می فرماید:

[ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدیٰ وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ ] (1).

اوست که پیامبرش را با هدایت و دین حق فرستاد،تا آن را بر همۀ ادیان پیروز گرداند،هر چند مشرکان خوش نداشته باشند.

روی سخن در این آیات در مرحلۀ اوّل با مسلمانان و مؤمنان است که نسبت به مشرکان به خصوص یهود و نصاری چه وظایفی دارند و سپس با یهود و نصاری است که راه شما غلط و مکتب شما ناقص و ناصحیح و رهبری شما رهبری ضلالت و گمراهی است که عالمان و راهبان شما در ضلالت و تاریکی اند و پیروی شما از آنان غلط و آنان هم در حقیقت پیرو موسی و عیسی و عزیر و سایر انبیا گذشته نیستند،اکنون دین حق و دین هدایت دین محمد مصطفی صلی الله علیه و آله است و شما اگر می خواهید به حقیقت پیرو موسی و عیسی باشید از دین رسول خدا پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله پیروی کنید که برترین دین و ناسخ تمام مکتب های گذشته است و در حقیقت پیروی از حضرت او پیروی حقیقی از موسی و عیسی و همه انبیای خداست و به فرمودۀ قرآن که از قول مؤمنان واقعی نقل می کند:

[ لاٰ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ ] (2).

ما میان هیچ یک از پیامبران او فرق نمی گذاریم.

آری،حقیقت فرق نگذاشتن بین انبیا تجلی در شناخت نبی اکرم صلی الله علیه و آله و اطاعت از آن حضرت دارد که در معارف الهی چه در قرآن و چه در روایات و چه در مباحث

ص:356

عقلی و فلسفی ثابت شده که آن حضرت دارای مقام جمع الجمع اند و آنچه همه خوبان دارند او به تنهایی دارد،بر این اساس اطاعت از او اطاعت از صد و بیست و چهار هزار پیغمبر است.

بسیار زیادی که کتب فریقین آورده اند،در طول بیست و سه سال نبوت خود به حکم حضرت حق،وجوب پیروی از ائمه علیهم السلام بعد از خود را با تصریح حتمی به نام و اسامی آنان به امت تذکر می داد که این پیروی و مقتدا قرار دادن علی علیه السلام تا مهدی ارواحنا فداه مزد رسالت است چنان که صریح قرآن به آن ناطق است.

[ قُلْ لاٰ أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبیٰ ] (1).

بگو:از شما [ در برابر ابلاغ رسالتم ] هیچ پاداشی جز مودّت نزدیکان را [ که بنابر روایات بسیار اهل بیت-علیهم السلام-هستند ] را نمی خواهم.

و احدی هم در ترجمه و توضیح کلمه قربی به علی و فاطمه و حسن و حسین و ائمۀ بعد از او شک نکرده است.

و به تصریح شیخ اکبر و دیگر از اکابر از عرفا جمیع مقامات رسول اسلام صلی الله علیه و آله بالوراثه برای عترت و اهل بیت علیهم السلام او ثابت و متحقق است و آن بزرگواران وارث حال و مقام و علوم و اسرار او هستند و ولایت خاصّه او به حضرت مهدی ختم و از ناحیۀ آن جناب به صورت ولایت عامه در فقهای عظام متجلی است و این معانی در جای خود با براهین محکم و استدلالات متین آن چنان اثبات شده که صاحب انصافی نمی تواند به اندازۀ یک ذره در این مقام شک و تردید کند و از همین طریق روشن می شود که فهم حقیقت قرآن هم چون توحید و معاد و ولایت بستگی به همبستگی قلبی و عملی با رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله دارد و خلاصه مقتدای حقیقی ناس که در علم ازلی معین گشته،خدا و انبیا و ائمه و قرآن و فقهای واجد شرایطند که این همه وقتی برای انسان حاصل می گردد که انسان از پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله شناخت داشته و از آن مقام ملکوتی پیروی کند.

ص:358

[ قالَ اللّهُ تَعالی: [ یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُنٰاسٍ بِإِمٰامِهِمْ ] (1)،أیْ مَنْ کانَ اقْتَدیٰ بِمُحِقٍّ قُبِلَ وَ زُکِّیَ.قٰال اللّهُ تَعالی: [ فَإِذٰا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلاٰ أَنْسٰابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لاٰ یَتَسٰاءَلُونَ ] (2)]

شد به سلیمان ز لب گوهری***لعل ده خاتم پیغمبری

یونس اگر رفت به کام سمک*** او علم افراشت به اوج فلک

عیسی اگر پای به گردون نهاد***سایه او نور به خورشید داد

بحر ازل در دل دانای اوست*** آب خضر خاک کف پای اوست

ختم نبوت چو علم بر کشید ***دامن معراج بر اختر کشید

***

در پایان قسمت اوّل روایت حضرت صادق علیه السلام به این نکته بسیار مهم اشاره دارند:

اقتدا خود بستن ظاهری به مقتدا و تبعیت از یک سلسله حرکات محدود نیست،بلکه اقتدا پیروی کامل در اعمال و اخلاق و عقاید از مقتدای الهی است.

طریحی در کتاب«مجمع البحرین»در این زمینه به پیروی از آیات قرآن مجید و روایات وارده از اهل بیت عصمت علیهم السلام می گوید:

«الْوَلایَةُ مَحَبَّةُ اهْلِ الْبَیْتِ وَ اتِّباعُهُمْ فِی الدِّینِ وَ امْتِثالُ اوامِرِهِمْ وَ نَواهیهِمْ وَ التَّأَسّی بِهِمْ فِی الْاَعْمالِ وَ الْاَخْلٰاقِ» (1).

ولایت در حقیقت عشق به اهل بیت و پیروی از آنان در دین و اطاعت از اوامر و نواهی آنان و شکل گرفتن از ایشان در اخلاق و اعمال است.

در هر صورت،اقتدای بدین صورت اقتدایی عقلانی و وجدانی و طبیعی و شرعی است و باعث سعادت انسان در دنیا و آخرت است و زندگی و حیات و حرکت و عمل در غیر این راه مورّث ندامت و علّت حسرت و موجب شقاوت و هلاکت ابدی است،چرا که خداوند اعلام فرموده:

ص:360